Book Title: Vakyapadiyam
Author(s): Bhartuhari, Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004628/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya dalapata bhaI skRti Chic ahamadAbAda BHARTRHARI'S VAKYAPADIYA WITH GUJARATI TRANSLATION AND NOTES L. D. SERIES 98 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH TRANSLATION & NOTES BY J. M. SHUKLA L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 in Education International brary.org Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DE MONTE bhAratIya dalapata bhAI saMskRti ahamadAbAda BHAR TRHARI'S VAKYAPADIYA WITH GUJARATI TRANSLATION AND NOTES L. D. SERIES 98 GENERAL EDITORS DALSUKH MALVANIA NAGIN J. SHAH BURY 210 TRANSLA1ION AND NOTES BY J. M. SHUKLA L. D. INSTITUTE OF INDOLOGY AHMEDABAD 9 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Printed by K. Bhikhalal Bhavsar Swaminarayan Mudran Mandir Nava Vadaj Ahmedabad. and Published by Nagin J. Shah Acting Director L. D. Institute of Indology Ahmedabad-380 009 FIRST EDITION February 1984 Published with the financial assistance of the Government of Gujarat. PRICE RUPEES Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvaiyAkaraNabhartRhariviracitaM vAkyapadIyaM gurjarabhASAnuvAdaTippaNasahitam anuvAdaka-TippaNakAra jayadevabhAI mo. zukla *bhAratIya prakAzaka lAlabhAI dalapatabhAI bhAratIya saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda 9 ahamadAbAda Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAstAvika mahAvaiyAkaraNa bhaharinA "vAkyapadIya' graMthane gujarAtI anuvAda sahita prakAzita karatAM lA. da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira AnaMda anubhave che. prastuta graMthamAM vyAkaraNanA tattvajJAnanI vizada mImAMsA che. Ane pariNAme bhAratIya darzananI vividha zAkhAonA saMskRta graMthamAM bhartuharinA matanI noMdha levAmAM AvI che, eTaluM ja nahi paNa tenI samIkSA paNa karavAmAM AvI che. AthI darzanakSetramAM "vAkyapadInuM mahatva sUcita thAya che. AvA mahatvanA graMthano gujarAtI anuvAda prAdhyApaka Do. jyadevabhAI zukale karI Apyo che, te badala huM temano AbhAra mAnuM chuM. gujarAtamAM "vAkathapadIya'nA viziSTa abhyAsa ane saMzodhaka tarIke temanI khyAti che. teo vyAkaraNazAstranA vidhAna che. temaNe temanA A viziSTa jJAnano lAbha gujarAtanA darzAnapremI abhyAsIone A graMthAnuvAda dvArA ApavAnuM svIkAryuM e kharekhara AnaMdaprada che. temaNe lakhela TipaNe ane prastAvanA temanI vidattAnI sAkSI pUre che. A kRtinA prakAzanamAM Arthika sahAya karavA badala gujarAta sarakArane AbhAra mAnuM chuM. gujarAta rAjyanA bhASAniyAmaka zrI nArAyaNabhAI vyAsa ane gujarAta akAdamInA mahAmAtra zrI hasu yAjJika sAheba A baMnee A bAbatamAM rasa laI sahakAra Apyo che, te badala temane paNa AbhAra mAnuM chuM. lA.da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira amadAvAda-380 009 11 phebruArI 1984 nagIna jI. zAha kAryakArI adhyakSa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puravacana mahAvaiyAkaraNa bhartuharinA "vAkaSapadIya ne, tenI mUlakArikAo, gujarAtI anuvAda ane vyAkhyAna sAthe, abhyAsIo samakSa raju karatAM AnaMda anubhavuM chuM. pANini, kAtyAyana ane pataMjali pachI, vyAkaraNanA zAstrIya temaja dArzanika vADumayamAM, bhartuharinuM ananya gaurava che. bhAratIya darzananI vaidika ke avaidika paraMparAmAM evo koI mahattvano lekhaka nathI jeNe bhartuharine matone temanA khaMDana mATe ke svAbhiprAyane maMDana mATe sIdhe ke ADakta ulekha karyo na hoya. diggAga, bhavya, dharmakIti, zAntarakSita ane dharmottara jevA bauddha naiyAyika, malavAdIthI prabhAcaMdra sudhInA jaina dArzaniko, jayata jevA nAyika, kumArika ane prabhAkara jevA mImAMsake, upathI abhinava sudhInA zaparaMparAnA lekhake ane AnaMdavardhanathI mammaTa sudhInA AlaMkArikenA graMtha bhartRharinA vacanothI sumaMDita che. vyAkaraNazAstra ane vyAkaraNadarzanane te bhatRhari vinA cAle tema nathI. kArikAone prastuta anuvAda zabdazaH nahi, paraMtu vyAkhyAnAtmaka che. bhartuharinA vicArane spaSTa karavAnuM tenuM dhyeya hoI pUraka zabdo umeravAnuM meM Avazyaka mAnyuM che. TippaNamAM te te kArikAnA vicArane vizada karavAno prayatna karavAmAM Avyo che. jarUra paDe tyAM harivicAranA nibandhanarUpa munitrayanAM vacanonI vistRta carcA karavAmAM AvI che. chatAM anuvAda ane TipaNamAM vidvAna abhyAsIone kSati jaNAya to temane santavya gaNavA vinaMtI che; kAraNa ke, harikArikAo aneka sthaLe durbodha che ane temanA uparanI prAcIna TIkAe kArikAvicAranI hamezAM paSTatA karatI nathI. anuvAda ane TippaNomAM munitrayanAM vacane, vAkyapadIyanI yathAprApta vRtti tathA puNyarAja ane helArAjanI TIkAono sarvatra ane arvAcIna TIkAomAM paM. raghunAtha zAstrInI abakatra TIkAne keTaleka sthaLe AdhAra levAmAM AvyA che. A pustakamAMnA kArikApATha mATe propha. vihema rAunA jamIna saMpAdanane AdhAra levAmAM Avyo che. A aMge prophe. rAuno atyaMta AbhArI chuM. prastAvanAmAM, vAkaSapadInA mUlapATha, kArikAonI kamavyavasthA, vAkaya padayanA TIkAkAro. bhartA harinI anya racanAo. vAkayapadIyanA viSayonuM aitihAsika ane tolanika dRSTie mUlyAMkana ane munitrayanA tathA anya dArzanikonA siddhAMto sAthe tenA vicAronI saMgati vagerenI carcA, anyavistArabhayathI raju thaI zakI nathI te aMge dilagIra chuM. eka svataMtra pustaka rUpe temane rajU karavAnuM vicAryuM che. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [8] A pustakano prakAzananI vyavasthA karavA mATe, tenA mudraNa daramyAna satata kALajIpUrvakanI dekharekha mATe ane pravacana daramyAna aneka upayogI sUcano karavA mATe mu. pke. dalasukhabhAI mAlavaNiyA ane De. nagInabhAI zAhano aMta:karaNapUrvaka AbhAra mAnuM chuM. mitravarya hai. salemanabenane temaNe karelAM mahatvanAM sUcano aMge AbhArI chuM. mArA samagra lekhanakArya daramyAna prasannatApUrvaka anukuLa thavA mATe mArAM patnI vasumatIno AbhAra mAnuM chuM. pUjya guruvarya sva. atyaMkara sAheba ane Adyaguru sva. pitAzrInI pAvana smRtine vaMdana karIne abhyAsIo samakSa A graMtha raju karuM chuM jayadevabhAI ma. zukala maMgaLavAra, vasaMta paMcamI 7-2-1984 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAnukrama prathama kAMDa viSaya kA2kAsakhyA 2-4 5 7-10 11-12 24- 26 27 31 zabdataravanuM svarUpa 2 abhinna zabdatane bhedarUpe vyavahAra zabdataravanI prAptinA upAya veda che 4 vedanA mAhAsyanuM kathana: vedamAMthI prApta thatI mRtio, darzanabheda, praNavasAmya ane vidyAbhedo 5 vyAkaraNa pariva zabdArtha saMbaMdhaniyatva ATha prakAranI zAstravyavasthA 8 sAdhu ane asAdhu zabda 9 vyavasthAnityatA 10 sAdhutvaviSayaka vyAkaraNasmRti takathI dharma niSNayajana banato nathI; RSionuM jJAna paNa Agamane adhIna che 12 dharmamArgone taka vaDe bAdha thato nathI padArthanI zakitao anumAnagaNya nathI 14 abhyAsajJAna 15 viziSTa karmone AdhAre siddhionI prApti 16 jJAnIonuM jJAna pratyakSathI juduM nathI; temane anusaranAranAM vacanane takanI madadathI dUra karI na zakAya 17 sAmAnya vyaktine zAstranuM kazuM prayojana nathI (te ziSTAne anusare che) 18 anumAnanI niSphaLatA 19 veda ane smRti one AdhAre vyAkaraNa vyavasthA 20 be prakAranA upAdAnazabda 21 avibhakta zabdanI utpatti zabdane bhedabhedavibhAga 23 buddhistha zabdanuM arthaprakAzaka ane te aMge prakriyA 24 zabdamAM kramane ane bhedano nirbhosa 25 pheTa ane nAda vacce saMbaMdha; aneka udAharaNa 26 zabdonI grAhyatvarUpa ane grAhakavarUpa zaktio 32-34 35 37-39 40 41-42 44 45 22 47-48 49 50-55 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 o e 71 o o R viSaya kArika saMkhyA ra7 agRhIta zabda, tenuM svarUpagrahaNa 57-58 28 zaktibhedanuM phaLa 28 vRddhizanA daSTAna dvArA sUtraprApti ane prayoga prApta zabdanI carcA 6 0-61 30 uccarita zabda 6 0-63 31 upamAna ane upameyanuM udAharaNa 32 saMjJAzabdo ane saMjJI zabdo 67-70 33 zabda aMge matAntara 34 va ane pado 72-75 35 pheramAM vRttibhedo 36 prAkRta dhvanino kAla 77 37 prAkRta dhvani ane vaikRta dhvani 78-79 38 vanio vaDe zabdanI abhivyakti ane tene aMge traNa mato 8 0-82 39 anya traNu mata ane udAharaNa 83-85 buddhimAM zabdanuM grahaNa 86-87 jJAna, vo ane zeya 88-89 42 zabdonuM jJAna vAsthajJAna mATe upayogI 90 43 bhAgavALA zabdo dvArA nirmaMga vAkathanuM jJAna 91-95 44 jAtiTa 96-97 45 pheTa aMge anya matane utara 98-104 46 kAryapakSamAM vani ane sphoTanuM svarUpa ane prakriyA 105-16 47 anityazabdavAdIonA matAntara ane prakriyA 110-121 48 upAgha zabdanAM upAdAna kAraNe ane prakriyA; vAyu paramANuo ane 110-121 jJAnanI zarUpatA vizvana niyamana, badhA arthaprakA re, samagra saMsAra ane prajApatinuM 122-128 svarUpa zabdane AdhAre che 50 kAryonA badhA prakAre, badhuM jJAna, zabdane AdhAre che. 129-131 51 jJAna sAthe rahelI vArUpatAnA uchedathI jJAnanA paNa uda thAya che: 132-133 te vidyAo zipa ane kalAone AdhAra che. para saMsArI enI saMjJA, sarvanuM caitanya, badhI vidyA che, cha dvAro, cha 134-139 adhiSThAne, cha pratibhAo ane cha nityatAonA AdhArarUpe vApha che paka sarvezvara e bhaktA vANIne AdhAre pravRtta thAya che. vANI vaDe ja 140-141 padArthanuM jJAna thAya che 54 atyaMtabhAvavALA padArtho mATe paNa zabda upayogI 142 55 zabdaRSabha sAthe aikaya ISTa che 143 56 zabdasaMskAranA jJAtAne zabdabrahmanI prApti ane tenI prakriyA 144-147 57 Agamo pauruSeya ane vinAzI che, veda avinAzI che 148 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 viSaya kArikAsa khyA 58 zrutismRtivihita dharmanuM loko dvArA anusaraNa; dharmanuM mULa zruti che 150 59 vedazAstrane avirodhI taka alpajJAnIo mATe upayogI; A tarkanAM 151-153 udAharaNe 6. Agamavacanone niSphaLa banAvato tarka anupayogI 154 61 sAdhu zabdone prayoga ja Avazyaka 155-157 62 sAdhu zabdanuM jJAna vyAkaraNasmRtine viSaya che 158 63 traNa prakAranI vANInuM uttama sthAna vyAkaraNa che 15 64 traNa prakAranI vANI 16 0-170 65 prakRtipratyayavibhAga dvArA vyAkaraNanI racanA 171 66 ziSyo dvArA vyAkaraNasmRtinI racanA 172 - 173 67 vANInI azuddhio mATe vyAkaraNa upayogI 174 68 apabhraMza zabdo ane temanuM vAcakavuM 175-18 3 dvitIya kAMDa 1-2 5-6 7-14 15-17 19 1 vINya aMge ATha mato. 2 vAstikakAranA matamAM vAkayanuM lakSaNa 3 mImAMsaka matamAM vAkayanuM lakSaNa 4 vyAkaraNazAstramAM vAkathanuM lakSaNa akhaMDa vAkya ane vAkathAthI 6 mImAMsakAnA khaMDa pakSane virodha eka ane anavathava zabda vAkaya che 8 saMghAtavatinI jAti vAya che akrama vAkaya sakrama hoya tema samajAya che 10 "padasamUha vAkaya che' evA matanuM khaMDana 11 buthanusaMhAra eTale vAkaya 12 vAkatha a ge padavAdIne mata 13 paMdasaMghAta eTale vAkya 14. uparanA matenuM punaH kathana 15 eka anavayava zabda vAkaya che 16 padavAdIne mata ane temAM rahelA doSe 17 padavAdInA matano svIkAra na thavAthI prApta thatA do , 18 padane arthanuM vAcaka mAnavAmAM na Ave to pada upara AdhAra rAkhanArA nyAyo niSphaLa bane che 19 uparanA abhiprAyane uttara 20 padavIdInuM khaMDana 20-21 22-27 28-29 30-33 34-40 41-48 49-55 56 57-63 64-76 77-87 88-94 95-9 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya kArikAsa'khyA 21 98-112 113-115 116 117-118 11-142 9 Vy pratyAyaka ane pratyAya aMge eka ane bheda 22 projana e vAkSArtha che evA matanuM khaMDana 23 vAgyAnA artho aMge vikapamatonI zakayatA 24 vAgyAthajJAna mATe pratibhAne unmeSa kAraNabhUta che 25 addhiArakalpanAthI padavibhAga samajavAmAM AvatAM padonA artha aMge bAra mato 26 pratibhA svarUpa 27 padArthavicAra 28 5danAM prakRti ane pratyaya aMge vicAra 29 judAM judAM anvAkhyAno uccAraNabheda pramANe zabdanA bhedAbheda 1 dhAtuo ane upasargono saMbaMdha 2 upasargonuM vAcakatva athavA dyotakatva athavA sahakArIpaNuM; nipAtAnuM vAcakata athavA dyotakatva 33 kama pravacanIyanuM svarUpa 34 akhaMDavAkayapakSa 35 % samAsamAM ane nam samAsamAM akhaMDa saMdhAtArtha 36 pada ane padArthavyavahAra kAlpanika che 37 prakriyAbheda vaDe avidyAnuM varNana padavAdInuM khaMDana 39 padArthanI gauNamukhyatA 40 padArthamAM satyAsatyavicAra 41 gauNa ane mukhyAthI zabdonA arthonAM nirNAyaka kAraNo 43 akhaMDa vAkakSArthanuM satva 44 zabdArthanA svarUpano vAkArya upara AdhAra 4pa mImAMsaka matamAM mRtArthapatti ane tenuM khaMDana 46 usaga ane apavAda, vaidika udAharaNo 47 saMjJAzabdo 48 vAkaya parisamApti, samudAyamAM ane pratyekamAM akhaMDa vAyAtharU5 ardhImA 50 vAkArya aMge matAntara 51 avayavavAkayonuM akhaMDAIva 52 kriyAbhedomAM paNa akhaMDAyaMtva 53 krama ane yoga padya 143-152 153-163 1 64-169 170-175 16-179 18 0-187 188-191 192-196 197-204 205-220 221-228 229-232 233-238 239-249 250-286 287-301 302-013 314-318 31-324 325-335 336-346 347-353 354-374 375-37 398-41 415-440 44-461 46 2-467 468 42 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 viSaya kArikAsakhyA 54 bhedarahita ane samudAyarUpa atha 469-472 papa be arthomAM rahelAM vAka 473 pa6 zaktibheda pramANe vAkyanA vibhAga 474-48 0 57 vyAkaraNa AgamanI paraMparA 481-488 58 AgamanuM ekAnta sakriya 489-490 tRtIya kAMDa jAtisamudeza 1 padavibhAga 2 badhA zabdone jAti ane dravya evA be arthe 3 jAtipakSamAM vaidika udAharaNa 3-5 4 zabdajAti ane artha jAti 6-14 5 sAmAnya 15 6 avayavo ane avayavo 16-18 7 anupravRtti rU5 zAna eTale jati - 19 8 jAtika9panAnI AvazyakatA 20-32 9 mahAsattArUpa jAti, prakRtizabdo jAtirUpa artha darzAve che. 33-49 10 lakSaNa rUpI zabdasaMskAra 50 11 jAti ane saMkhyA; vedika udAharaNe ane matAntare 51-71 12 dravya, guNa ane jati; vaidika udAharaNa 7-85 13 samudAyAthI 86-95 14 ekabuddhaviSayaka sAmAnya jJAna ane jAti 1 0 0-110 dravyasamudeza 1 dravyanA paryA, darzanabhede 2 asatya AkAro ane satya dravya 3 tava ane atava 7-18 saMbaMdhasamudreza 1 nAne, bAhya atha ane zabdarUpa 1-2 2 paThI vibhakti vaDe vAcya zabdArtha 3-4 3 saMbaMdha, soga, samavAya 5-16 4 zabdo ane artho vacce saMga ke samavAya hoya che e matanuM khaMDana 17-31 5 gyatA ane kAryakAraNubhAva 32-38 6 aupacArikI sattA 39-51 7 saMbaMdha aMge matAntara 52-60 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya kArikA saMkhyA 61-71 7ra 73-81 82-88 1-4 bhAva ane abhAva; abhAvanuM khaMDana 9 AgamapramANaya 10 vaizeSika matamAM abhAva 11 bhAvarUpa nitya zakti bhUdrayasamudreza 1 vyAkaraNazAstramAM prakRti pratyayavibhAga 2 dravyanuM vyAkaraNazAstrIya lakSaNa guNasamudreza 1 guNanuM lakSaNa, guNanuM abhidhAna disamuddeza 1 diphane ullekha ane lakSaNa 2 badhI vyavasthA dine AdhAre; dibhedo 3 anekava kapanAnuM mithyAva sAdhanasamudeza 1 sAdhananuM lakSaNa vyAkhyAna 2 sAyasAdhana vyavasthA 3 kartA, karaNa, hetu, padArthomAM rahelI viziSTa zakti te kAraka 4 karma, tenA vibhAga; sakarmakava, karmakatRtva, karmasthabhAvakatva 5 karaNa; karyo ane karaNa 6 kartA, tenuM svAtaMtrya 7 prayojya kartA saMpradAna apAdAna, apAya 10 adhikaraNa 11 zeSa saMbaMdha 12 sAdhana 13 vibhaktino dravya sAthe saMbaMdha 24-28 1- 7-17 18-45 46-89 90-100 101-121 122-128 129-135 136-147 148-155 156-162 163-164 16 5-167 kriyAsamudreza 1 kriyAnuM lakSaNa kriyAnuM svarUpa; kriyArUpa vyavahAra 2 kriyA aMge matAntara kriyAti 3 bhAvavikAre 1-20 21-25 26-34 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya 4 nityapravRtti eTale kriyA; matAntara 5 kriyA ane saMkhyA, kriyA ane sAdhana; kriyA aMge vyAkaraNuzAstramAM prApta thatI prakriyA kAlasamuddeza 1 vaizeSika matamAM kAlanuM lakSaNa 2 3 4 kAlanuM ekatva 5 vartamAna kAlane niSedha } A matanuM khaMDana 7 bhaviSyakAla ' bhUtakAla, bhaviSyatyI tenuM bhinnatva sarvavyavahArAnA AdhAra rUpe kAla kAvibhAga; kAlane kAraNe kamaprApti; vamAna kAla puruSasamuddeza puruSa zabdanuM lakSaNa; traNa puruSA; prakriyA sabhyAsamuddeza 1 vyavahAramAM bheTTAbheda mATe saMkhyAnA AdhAra re vairoSika matamAM saMkhyA 3 vizati vagere saMkhyA upagrahasamuddeza 1 upagrahanuM lakSaNa r upagraha aMge matAntarA 3 upagraha aMge zAsraniSTa prakriyAH laukika udAharaNA u 4 5 liMgasamuddeza 1 liMga age leAkapracalita matA 2 traNa prakAranI jAtie; liMgabheda AvirbhAva, tirAbhAva ane sthiti liMga aMge vyavahAranuM prAmANya zabdasaMskAra rUpe liMga 15 kArikAsa khyA 35-41 42-64 1 2-36 37-61 62-84 85-88 89-92 93-94 99-114 1-9 o 1-5 6-18 19-32 1-4 4- { 7-23 1-3 4-12 13-28 29 30-31 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya kArikAsayA vRttisamudeza samAnAdhikaraNa taddhitavRtti 2 TaikazeSa vRtti vRtti ane vAkaya 4 abhedaitva saMkhyA 5 vizeSaLAnAM vAkAteH (1 2 pa2) mUtravicAra ane tenuM pratyAkhyAna 6 ne samAsa vagere aMge ullekha prakarSavAcaka zabdonAM liMga ane vacana 8 strIliMga zabdonAM liMga ane vacana 9 indamAM liMga ane vacana 0 bahuvrIhi samAsamAM liMga ane vacana naba samAsa 12 jati ane dravyanA saMdarbhamAM liMga ane vacana 13 mAnanI vyAkhyA 14 upamAnanI vyAkhyA 15 upamAna samAsa 16 31mita kayAdhrAmi: sAmAvAvayoge (2.1.56) sUtravicAra 17 tena tu kriyA ti: . (5.1.15) sUtravicAra 18 tatra sarova . (51.116) mUtravicAra 19 tarama (5.1-117) sUtravicAra 20 varasachavi dhArthe , (5.1.118) sUtravicAra 21 upamAnopameyabhAvamAM UvicAra 22 upamAnepameyabhAvamAM vAcasvavicAra 23 samasta upamAna ane bhinna upameya viSe vicAra 24 jI vidhi 25 prakArArthaka vana vidhi; prakArasvarUpa; prakAra eTale sadazya 1-27 28-36 36-99 100-133 134-158 159 16 0-168 169-190 191-210 211-248 249-316 317-359 360 361 362-428 428-433 434-524 para5-551 552-578 579-590 591-593 594-601 6 02-66 6 07-615 616-625 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA bhatR hira ane tenI kRtienA Adya paricaya cInI yAtrika I-cIMga pAsethI prApta thAya che. bhAratanI yAtrAethI I.sa. 69pamAM svadeza pAchA pharyo pachI teNe yAtrAvRttAMta lakhyA. I-cIMge bhatRhari viSe ApelI vigatAmAMthI tenI kRtio aMge keTalIka apUrNa mAhitI maLe che. I-cIMga jaNAve che ke bhartRharie cUrNi arthAt mahAbhASya upara "25000 zleAkapramANa bhartRharizAstra' ane "vAya dIya'"nI racanA karI hatI. Ni uparanI TIkAne 'mahAbhASyadIpikA' samajI zakAya. trIjA grantha peI na' (pei-na)nA ullekha uparathI zuM anumAna tAravI zakAtu nathI. bhatRharinA avasAnanA samaya aMge ane tenA ktitva aMge I-cIganA ullekhe! vizvasanIya nathI. mahAbhASya upara prApta thatI TIkAmemAM bhatRharinI 'mahAbhASyadIpikA' (pUnA. 1965) savaprathama che. tenA Araba mahAbhASyanAM vacanA hoAinAM vaiAinAM zva ! uparanI carcAthI thAya che ane mahAbhASyanA sAtamAM AhnikamAM pA. pU. aneAstra zikSarvaca / (1. 1. 55) uparanA bhASyavacana arthamyAcaM sthAne maniti / uparanI TIkAthI aMta Ave che. vacce vacce aneka sthaLeAe temAM granthapAta thayA che. A TImanI zailInI prauDhatA, temAM prApta thatA vRttikAra ane ghyAnagrahakAranA ullekhA aneka vikalpavyAkhyAnA, dArzanika vicArAnI sUkSma chaNAvaTa ane 'vAkyapadIya'nA vicArA sAthe keTaluMka sAmya enA mahattvane vadhAre che. keyaTa ane bIjA vaiyAkaraNA mATe bhASyAbdhine pAra karavA mATe seturUpa banelI A TIkA, tenI viziSTa zailIne kAraNe bhatR hiranI racanA na hoya evI zaMkA thAya che. bhartRharie 'vAkayapadIya'nA prathama e kAMDA upara vRtti racI hatI. prathama krAMDa uparanI saMpUrNa vRtti (pUnA, 1966) ane dvitIya kAMDa uparanI apUrNa vRtti, atyaMta prauDha, vyAkhyAgamya ane aneka sthAe durmAMdha hAvA chatAM, bhatRharivicAranI sUkSma carco, aneka avataraNA sAthe, taulanika dRSTie karatI hAvA chatAM, tenI zailInI 'vAkayapaDhIya'nI zailI sAthenI bhinnatAne kAraNe tenA bhartRharinA katRtva aMge zaMkA jAge che. dvitIya kAMDanI prakAzita thayelI vRttimAM dhaNA granthapAta hAvAthI ane subrahmaNya aiyaranA, A vRttinA prasiddha thayelA pATha aMge paNa nizcayeA thatA nahAvAthI, zrI azAka akalujakaranA vRttinA sapAdananI AkAMkSA rAkhavAmAM Ave che. zabdadhAtusamIkSA', 'bhAgavRtti' ane pANinisUtreA uparanA koIka vivaraNa' granthane bhartRharinI racanAe mAnavAmAM AvI che. paraMtu A aMge karA niNaeNya thaI zakatA nathI. A granthA prApta thayA pachI temane aMge vicArI zakAya. 3 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vAkApaDI, bhatRharinI suprasiddha racanA che. teno prathama ulekha vAmanajyAditya (I.sa. 650)nI "kAzikA' (pA sU. 43.88)mAM "zabdArtha saMbaMdhIya prakaraNa rUpe maLe che. zabda eTale zabdasamUharUpa akhaMDa vAkaya. tenI carcA dvitIya kAMDa arthAta "vAkyakAMDamAM karavAmAM AvI che. pada eTale sAthe vibhakatyanta varNa samUha. pada sAthe joDAyelAM dravya, guNa, sAdhana, kriyA vagerenI carcA trIjA arthAta padakAMDa'mAM karavAmAM AvI che. bhartuharie pravartAvelA akSara zabdatatva aMgenI prAstAvika carcA prathamakAMDa arthAt brahmakAMDamAM karavAmAM AvI che. prathama, dvitIya ane tRtIya kAMDamAM sAMga anuTupamAM anukrame 183, 490, ane 1325 kArikAo maLe che. pataMjalinA mahAbhASyanA pAThanI jema bhaharinA A kArikA graMthanA pAThanuM paNa vilAvana thayuM haze ema lAge che. padakAMDanA cauda samudeze uparAMta temAM lakSaNasamudeza, bAdhA samudeza ane upamAsamudeza nAmanA vibhAgo hatA, evA ullekha puNyarAja ane helArAje kyAM che bAdhA samudeza ane lakSa samudeza trIjA kAMDanA bhAga rUpe haze. "vAkyapadIya'nI (2. 126) potAnI TIkAmAM puNyarAja upamA muddezane ullekha kare che. A samuddezanuM sthaLa trIjA kAMDanA vRttisamudezamAM hoI zake. vRttisamudezamAM prApta thatI aupaya aMgenI carcA kArikA (361-473) upamAsamuddeza tarIke jANItI hovAno saMbhava che. bhartuharine tenA jevA nAmavALA, zatakatrayaMkAra kavi bhartuhari, daMtakathAnA rAjavI, bhaamitra jevA kaIka atavedAMtI, "bhadikAvya'nA kartA kavi bhadi ane madhyendranAthanA ziSya yogI bhartuhari sAthe ekarUpa gaNavAmAM Ave che. Ane aMge vizvasanIya purAvA nathI. mahAvaiyAkaraNa bhatRharine "vAkyapadIya kAra bhatRhari tarIke ja ApaNe samajIzuM. bhartuharinA samaya aMge mahAbhASya' (I.pU.150)ne pUrva sImA gaNI zakAya. bhartRharinAM nAma, kRti ane vicArAnA ulekha tathA kArikA vacananAM avataraNo, "blokavArtikakAra kumArika bhada (I.sa. 550), "mUlama yamakakArikA'nA TIkAkAra bhavya (I.sa 450), 'pramANavArtikakAra dharmakIti (I.sa. 610), "zatapathabrAhmaNanA TIkAkAra harisvAmI (I.sa. 540), "abhidhamadIpa'nA kartA vimalamitra (I.sa. 450) ane pramANasamuccaya'nA kartA diggAga (480-550)-rajU kare che. tethI bhahari I.sa. 400 thI 450 sudhInA samayamAM thayA haze ema mAnI zakAya. vAkayapadIya'nI TIkAeAmAM vRtti mukhya ane Adya che. bhartRharinuM kava tenAmAM AropavAmAM AvyuM che, prathama kAMDa upara pUrI ane dvitIya kAMDa upara adhUrI vRttinuM prakAzana pUnA ane banArasathI thayuM che. "kAvyaprakAza', ane "ladhumaMjUSAmAM A vRttinAM hoya tevAM gadyavacano udadhRta karavAmAM AvyAM che. henArAja jaNAve che ke tenA prathama be kAMDa uparanI atyAre anupalabdha TIkA "zabdaprabhA," vRttine anusare che. bhartuharine aneka sthaLe teNe TIkAkAra ke TIkAkRta kahyA che. "vAkayapadIya" ane "vRttinA samAna kartavano virodha phreMca viduSI biadee karyo che. A aMge anizcaya pravartato hovA chatAM "TasiddhikAra maMDanamizrane vAkyapadIya' uparane A "vRttino paricaya hato te nizcita che. Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 vAkaya padayanA TIkAkAromAM vRSabhadeva temanI "paddhati TIkAthI jANItA che. "vAkyapadIya'nA kAriyAbhAgane tathA tenA uparanI vRttimAMnAM vacanone te samajAve che. pUnA (1966)thI prakAzita thayelI A TIkAmAM paNa ghaNuM anirNata vyAkhyA sthAne che. vRSabhadeva tenI pahelAMnI, vAkayapadIya' uparanI TIkApravRttino ullekha kare che. vRSabhadeva athavA harivRSabha anugupta vaMzanA chavitagupta dvitIyanA pitA viSNuguptanA samayamAM arthAta I.sa. 700nI AsapAsa thayA haze evo tarka karI zakAya. 1981mAM mu-cena, jarmanImAMthI prophe. vihema rAue prakAzita karelI bIjI TIkAnuM nAma che "vAkyapadIyaprameyasaMgraha." dvitIya kAMDa uparanI A TIkAne lekhaka ajANyo che. A TIkA kArikAnA nirdeza vinA ane pratIke nepyA vinA saLaMga vyAkhyAna raja kare che. dritIya kAMDanI 46 8mI kArikA sudhI teno vistAra che. puNyarAjanI TIkAno temAM upayoga thayo hovAthI tene samaya agiyAramI sadI pachIne gaNI zakAya. banArasathI prakAzita thayelA vAkaya padayanA Adya saMpAdanamAM prathama be kAMDanI kArikAo sAthe TIkA paNa rajU karavAmAM AvI che. saMpAdakoe tene puNyarAjanI TIkA kahI che. vAstavamAM pahelA kAMDa uparanI A TIkA, vRttino jhaDapathI karelo sAra che. dvitIyakAMDanI TIkAne puNyarAjanI kRti mAnI zakAze. A TIkA saraLa ane spaSTa che. ati sUkSama carcA ke khaMDanamaMDananA dhaTaTepa temAM dekhAtA nathI. temAM aneka avataraNe maLe che. bIjA kAMDanI kArikAe 77 thI 89mAM bhAmahanA "kAvyAlaMkAra " (2.90). kanakanA "vakroktichavi' (pR 59), vAmananA "alaMkArasarvasva' (pR.43), hemacandranA kAvyAnuzAsana (pR. 39) ane bhatRharinA nItizataka (phloka 35)nAM uddharaNo tenA lekhake ApyAM che. bhatRharinA "vAkayapadIya'nI TIkAomAM suprasiddha, helArAjanI "prakAza TIkA che. "vAkyapadIyanA padakAMDa' upara te prApta thAya che. I.sa nA agiyAramA saikA pachI thayelA helArAje "kriyAviveka "vArtikemeSa, ayasiddhi ane vAkayapadInAM prathama be kAMDe uparanI TIkA "zabdaprabhAnI racanA karI hatI. bhartuharinA tatvavicAranI sarvAgINa carcA temAM maLe che. tatvadarzana karAvatAM te koI darzanavizeSa ke siddhAntavizeSanI carcAno Agraha rAkhatA nathI. temane mana zAbdavyavahAra eja vyavahAra che, ane zabdArtha e ja artha che helArAjanI vidvattAnAM darzana prakIrNa prakAzamAM zabda zabda thayA vinA rahetAM nathI. vyAki, vAjayAyana, niruktakAra ane vArtikakAra tathA pataMjalinAM vacanano te vAraMvAra ullekha kare che. vaizeSika, sAMkhya ane mImAMsAnA siddhAnto temane jidUvAge che. kArikAonuM arthadarzana karAvatI vakhate te aneka pAThAntare carce che. pUrvAcAryonI TIkA paddhatine te lAbha le che. zabdArtha karatAM, siddhAntAryanuM ja spaSTatAthI anuzIlana karavAnI temanI nema che. potAnA vAcako pAsethI viSayanA pUrNa jJAnanI te apekSA rAkhe che, tethI te avataraNone adhUrAM rAkhe che. prakIrNa prakAzamAMthI thayelA prakhyapAtane koIka phullarAja nAmanA TIkAkAranI racanAthI pUrNa karavAmAM Avyo che. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra . arvAcIna vidvAnonI "vAkyapadIya', uparanI TIkAomAM brahmakAMDa uparanI sUryanArAyaNa zukalanI TIkA "bhAvapradIpa' ane paM. raghunAtha zAstrInI "akhAtrI' jANItI che. "bhAvapradIpa'mAM zabdA uparAMta anyadarzanamAMthI avataraNe ApIne siddhAntane spaSTa karavAne prayAsa karavAmAM AvyA che. A TIkAnA vyAkhyAnathI ghaNe sthaLe kArikAthaM spaSTa thato nathI. akhAkatrI saMpUrNa vAkayapadIya upara che. mUla kArikAonI vRtti, puNyarAjanI prakAza" ane helArAjanI "prakAzane AdhAra laIne racAyelI A TIkA ghaNI upayogI che ane kArikAne samajAvavAmAM tenA mahatvano phALo che. keTalIkavAra-alabatta AvAM sthaLe e che-svataMtra arthadarzana karAvavAne tene prayatna che, to keTalIka vAra tRtIyAkAMDanI kArikAe uparanI helIrAjIya TIkAnuM mAtra punaHkathana temAM prApta thAya che. vAkyapadaya'nAM saMpAdanamAM cArudevazAstrInuM, trivendrama nuM tRtIyAkAMDa (apUrNa)nuM, suhmaNya aiyaranuM, pUnAnA saMpAdaka kevI. atyaMkara ane vI. pI. laimanuM tathA vihema rAunuM saMpAdana jANItAM che. cArudeva zAstrInuM brahmakAMDa sundara saMpAdanano namUno che. brahmakAMDa ane apUrNa vAkayakAMDa pUratuM A saMpAdana che. subrahmaNya aiyaranAM mUlakArikA ane TIkAnA saMpAdana ghaNu parizrame taiyAra thayelAM hoI upayogI che. pUnAnuM atyaMkaralimanuM saMpAdana vAkyapadayanI traNeya kAMDanI kArikAonI vizvasanIya vAcanA pUrI pADe che. ene aMte ApelAM pariziSTonuM asAmAnya mahattva che. vihema rAu, pitAnA saMpAdana aMge, te zAstrIya saMpAdana hovAnuM gaurava le che. temaNe hastapratonI sAmagrIno AdhAra lIdhA che. vRtti, TIkAo ane anubhaharikAmAM prApta thatA vAkyapadIyanI kArikAonA ukhAnA pAThene dhyAnamAM lIdhA nathI. vAdyapadIyane tattvavicAra brahmakAMDa vana nimitarUpe raheluM anAdi anaMta zabdatattvarUpa brahma artharUpe bhAse che. temAMthI ja jagatanI utpatti thAya che. te eka che ane zakti onA Azrayane kAraNe te temanAthI juduM hoya ema jaNAya che, (1-4) zabdabrahmanI prAptine upAya veda che. maharSioe tene aneka zAkhAomAM vistAryo che, ane judI judI smRtio racI che. te vedanAM athavAda vacanone AdhAre adetavAdoe ane daMtavAdIonA aneka pravAde sthApita thayA che. zabdatasvarUpa vidyA paNa vedamAM jaNAvAI che. bIjI vidyAo paNa temAMthIja vistarI che. (pa-10) nAnIe vyAkaraNane zabdabrahma mATe sAkSAt upakAraka, uttama tarUpa, pavitratama jyoti ane mokSaprAtine upAya samaje che. vANInA uttama rU5 tarIke jANItA, zuddha tirUpa, paramaprakAza rUpe rahelA ane judI judI darzanaparaMparAomAM judI judI rIte prApta thatA zabdatane sAkSAtkAra vyAkaraNanA jJAnathI thAya che. (5-22) Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 [ zabdatatva ane vyAkaraNazAstranA gauravane nirUpatA A vicAranuM mULa mahAbhASyanAM keTalAMka vacana che. bhartuharie emane vistAra ane spaSTatA karyA che. pachInA samayamAM dharma kItie tenA pramANuvArtika'mAM ane "vAdanyAya'mAM vyAkaraNazAstranI nindA karI che. kumArika ane jyantamAM AvA ulekhe pUrvottara pakSe rUpe maLe che ] zabda, artha ane temanI vacceno saMbaMdha nitya che. A nityatvano ullekha sUtra, vArtika ane bhAgyamAM thayo che. vAkayapadInI viSayavyavasthAnuM sUcana karatAM bhatRha jaNAve che ke apoddhAra ane sthitalakSaNa evA be prakAranA artho anvAkhyaya anera pratipAdaka evA be prakAranA zabdo, kAryakAraNa ane yogyatArUpa ema be prakAranA saMbaMdhe ane dharmabodha tathA athadha ema be prakAre prayojana-ema ATha prakAranuM zAstratattva samajavAmAM Ave che. AvA zabdArthasaMbaMdha ziSTothI prApta thayelA ane dharmasAdhana hoya to ja arthavAhaka che ane dharmasAdhana bane che. ethI viparIta sthitimAM rahelAne asAdhu samajavA. zabdArtha saMbaMdhanI nityatAne vyavahAranA saMdarbhamAM pravAhanityatA kahe che. (23-28). zabdonI sAdhutvavyavasthA mATe vyAkaraNasmRtinI racanA thAya che. A vyavasthA Agama ane ziSTAnAM vacano upara AdhAra rAkhe che. tarka arthAt anumAna tene bAdha karI zakatAM nathI. zAstramAM ekanA tarka vaDe bIjAne tane bAdha thAya che. tenI ke jhaverInuM viziSTa jJAna tane AdhAre nahi, paraMtu viziSTa abhyAsa pratyakSane AdhAre che. AvuM pratyakSajJAna yogIne sahaja che. teno anumAnathI bAdha thatuM nathI. AgamanuM anasaraNa karanArano anumAnathI parAjaya thato nathI. apauruSeya veda ane pramANabhUta smRtio upara nirbhara vyAkaraNazAstrane zabdonA sAdhutva aMge pramANabhUta samajavAmAM AvyuM che. (29 thI 43) zabda, pheTa ane nAda arthAta svani aMgenI carcA zarU karatAM bhartuhari jaNAve che ke be prakAranA vAcaka zabdo che; temAMno eka abhivyaktinuM kAraNa bane che ane bIje artha mATe prayojAya che. temanI vacce svarUpabheda athavA buddhibhedane AdhAre bhinnatA samajavAmAM Ave che. prayaktAnI buddhimAM rahela zabda, araNimAM rahelA agninI jema, judA judA zabdanuM kAraNa bane che. te kramahIna zabda, nAdanI kramapUrvaka utpattine kAraNe kramavAnuM hoya te samajAya che. moranA IDAmAM rahelA rasa jevo A zaktirU5 zabda, tenA vanavibhAge pramANe sakrama banI ucarita bane che. zabdamAM grAhyatva ane grAhakatva evI be zaktio rahelI che. jJAnane viSaya na bananAra zabdo vaDe arthane prakaTa karI zakato nathI. saMjJA zabdo jema saMgIzabda sAthe saMbaMdha pAme che tema agni evo zabda tenA svarUpane jaNAvIne aneDho (4.2.33) sUtramAMnA zabda vaDe jaNutA, prayogamAMnA agni zabda sAthe, saMbaMdhane pAme che. uccAraNa vakhate abhidheya rUpe prApta thatA zabdanuM rUpa tenAthI ja samajavAmAM Ave che. huM 1 kathA saMat I (1.1.68) sUtramAM keTalAka AcAryo zabdajAti mATe zabdavyakti evI saMjJA jaNAve che ane AvI vyakti saMsRSNa jati vyAkaraNa kAryo mATe te te sthaLeAe prApta thAya che (44-70) Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ane ! (4.2.33) ane 4 hai0 (1.1.68) sUtra uparanAM keTalAMka vArtikabha vayane AdhAre a yaMta sUkSamatApUrvaka uparanI carcA karavAmAM AvI che.] zabdane nitya mAnavAmAM Ave ke upAdya mAnavAmAM Ave, paraMtu, te eka ja che evo eka mata che te judA judA che evo bI je mata che. mImAMsaka matamAM judA judA zabdomAM varNanuM ekatva che, ane judAM judAM vAkamAM zabdanuM eka che; varSathI judo koI zabda nathI ane zabdothI juduM kaI vAkaya nathI. bhartuhari A bAbatane niSedha karatAM jaNAve che ke zabdomAM varSo hotA nathI ane varSomAM temanA avayavo hotA nathI. zabdonI vAkayathI bhinnatA nathI (71-75) pheTa ane dhvani aMge carcAnI zarUAta karatAM bhartuhari jaNAve che ke dhvanionA avasthAbhedane kAraNe pheTamAM paNa kuta, vilabita vagere vRttibheda samajAya che zabdanI abhivyaktimAM prAkRta ivani kAraNarUpa che. vaikRtadhvani sthitibhedanuM nimitta bane che. vakta vanio vRttibheda janmAvatA hovA chatAM pleTamAM kaI pheraphAra thato nathI. vanio vaDe zabdanI abhivyakti aMge traNa mata che. Indriyane saMskAra thAya che, zabdano saMskAra thAya che ane baMneno thAya che. vanigrahaNa aMge paNa abhivyaktivAdIeAnA traNa mato che: (1) zabda ane dhvanine ekarUpa samajavA jeIe; (2) davani avijJAta che ane (3) vani svataMtra che. anya vanisahita pUrva dhvanio vaDe sthApita zaktiovALI ane spaSTa upalabdhithI kAryalAbha vALI buddhimAM zabdanuM grahaNa thAya che. jJAna ane zabdamAM bhedano je AbhAsa thAya che te kapanA mAtra che. vyavahAramAM jema ya vinA jJAna prApta thatuM nathI tema krama prApta na karanArI vANu vaDe kaze artha jaNAvAto nathI. jema padArthane gADha aMdhakAramAM judI rIte samajIne pachI yathAvat avalokavAmAM Ave che tema vAkayanI abhivyakti pahelAM, vAkyane vyakta karavAmAM kAraNarUpa avanie vaDe varNa, pada vagere bhAgenI kalpanA thAya che. (76-94) aneka vyaktie vaDe abhivyakta thate sphoTa jAti kahevAya che. abhivyaktivAdIonA matane kArikA 68 thI 104mAM utara ApatAM bhartuhari jaNAve che ke abhivyakti kAMI aniomAM ja sImita nathI. nitya jAtionI, temanA Azrayo vaDe thatI abhivyakti svIkArI zakAya che. indrio ane padArtho vaccene nitya saMbaMdha nizcita che tema, pheTa ane nAdane paNa tevo saMbaMdha nizcita che. potAnAmAM rahelA ane pitAnA jevA guNo vaDe grAhya banatA gandha vagerene abhivyakta karanAra nimitta nizcitapaNe hoya che. tethI kAlabheda vinAnAM varNa, pada ane vAkayamAM nAdabhedane kAraNe vRttikAla ane sva kAla judAM hoya tema jaNAya che. (95-104) kAryapakSamAM pheTa ane nAdanA svarUpanI carcA karatAM bhartuhari jaNAve che ke karaNanA saMga ane vibhAga vaDe upanna thanArane sphaTa kahe che ane pheTathI utapanna thayelA zo dana e che. zabda nAnuM hoya ke moTo hoya, pheTanA kAlamAM pheraphAra thato nathI. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 jema dUrathI dIvAne prakAza dekhAya tema dUrathI mAtra davani ja samajAya che. karInA sthAno sAthenA saMyogathI tIvra banela dIrgha ane huta paNa judA samajAya che. sthAno ane karaNonA abhipAtathI utpanna thayele kaMpa baMdha thatAM skeTamAMthI bIjA vani utpanna thAya che. (105-109) zabdanAM upAdAnakAraNe viSe jaNAvatAM bhatRhari kahe che ke vAyu, aNuo athavA jJAna zabdarUpe pariName che. A aMge prAcIna zikSAkArane mata che ke AtmA, buddhi vaDe arthonuM grahaNa karIne, manane uccAraNanI IcchA sAthe je che. mana kAyAgnine prajavalita kare che. te kAyAgni prANavAyune prere che. vaktAnI IcchAne anusaratA prayatna vaDe gati prApta karanAra vAyu (uccAraNa)sthAnamAM abhighAta pAmIne zabdarUpa prApta kare che. (110-121) vizvanI niyAmaka zakti zabdone AdhAre rahelI che. paDaja, aSabha, vagerene bheda paNa zabdane kAraNe che. vAcavAcakabheda vALe A saMsAra zabdanuM pariNAma che. zabdabrahmarU5 AtinuM prakAzamAna rUpa zabdavidyAmAM pravilIna bane che. jagatamAM evuM kaI jJAna nathI, je zabdanI sahAya vinAnuM hoya. jJAna sAthe avibhAjya rUpe rahelI vAgarUpatAM je ucheda pAme te jJAnarUpa prakAza prakAzato nathI. te nitya ane eka varUpa zabdata ja jJAnanuM prakAzaka che. te vArU patA badhI vidyAo, badhAM zipa ane badhI kalAonA AdhAra rUpe che. te saMsArI jananuM caitanya che. cha dhArAvALI, cha adhiSThAnovALI, cha prabodhavALI ane che avyavo vALI vANanI upAsanA kare che te mRtyune ulaMghI jAya che. sarva prANImAtrane je rIte vyakta karavAmAM Ave che te rIte tene samajavAmAM Ave che. asatya pravRttinimita vALA alAtacakra vageremAM paNa vANIne Azraye AkAra samajavAmAM Ave che. zabdasa skAra, paramAtmAnI prAptino upAya che. tenI pravRttinA tatvane jANanAra amRta zabdabrahmane pAme che. zabdabrahma sAthe ekatvanI prakriyA samajAvatAM bhari jaNAve che ke prANavRttinI pile pAra rahelA zabdatattva sAthe ekatva pAmIne, Ansara jyoti prApta karIne ane avidyArUpI baMdhana dUra karIne jJAnI parama kAraNarUpa zabdoti sAthe ekatva pAme che. (22-147) apauruSeya Agama aMte pravartamAna rahe che. zAstro ane darzana tathA temanA racayitA na hoya te paNa zruti ane smRtie prabodhelA dharmanuM loko u9laMdhana karatA nathI. take arthAt mImAMsAmAM jaNAvelA nyAyanI madadathI aneka bAbate jANI zakAya che, paraMtu AgamomAMnA AvA nyAyo ja pramANabhUta che. A vyAkaraNasmRti zabdanA sAdhutvane jANavA mATe che. te vaikharI, madhyama ane pazyantI ema aneka bhinna mArgomAM vyAta banelI vANunuM adabhuta ane uttama sthAna che. vaikharI vApha divya ane adivya rUpe zobhe che. prANu ane apAnathI dUra bIjI, mayamA vApha, sarvamAM rahelI che. vaikharI joSavatI che ane madhyama ane pazyantI niSA che. vibhAga vinAnI ane sarvatra krama vinAnI tathA sUkSma evI pazyantI svayaMprakAza ane avinazvara che. vyAkaraNanI racanA prakRtipratyaya vibhAga ane svarUpanirdezarUpI avibhAgane AdhAre thayelI che. (1489-174) Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apabhraMza zabdo aMge carcA karatAM bhartuhari jaNAve che ke zuddha zabdane badale je azuddha zabdane prayoga thAya che tene apabhraMza kahe che. pravRttinimittane kAraNe sarvatra sAdhutva nakkI thAya che. A padma za zabdo sAdhu zabdonA anumAnathI ardhabodhanuM kAraNa bane che. teo sAkSAt vAcaka banatA nathI. (175-183) vAkyakAMDa vAkayapadIyanA dvitIyakAMDa arthAta vAkayAkAMDamAM mukhya carcA vAya ane tenA vAcakatva aMge che. vAkayanI carcAnI sAthe zabdanA gaumukhya arthe, pratibhA vagere viSayo paNa carcavAmAM AvyA che. vAkya aMge mImAMsako ane vaiyAkaraNanA matAno sAra saMgraha karatAM bhartuhari jaNAve che ke AkhyAta, zabdasaMdhAta, saMghAtavatinI jAti, eka anavayava zabda, krama, buddhiyanu saMhAra, paheluM pada ane dareka sApekSa pada ema ATha vika9pa vAkya aMge jANItA che. vyAkaraNazAstra pramANe vAkayanI "avyaya, kAraka ane vizeSaNa sAthenuM kriyArUpa ane "eka kriyApada(vALA zabdasamUha)" evI vyAkhyA, mahAbhAgyamAM rajU karavAmAM AvI che. A vyAkhyA, mImAMsAnI vAkyanI vyAkhyA, "vAkyamAMthI chuTA paDayA hoya tyAre AkAMkSAvALA avayavALe, bIjA vAkayanA zabenI AkAMkSA vinAne, kriyApradhAna, vizeSaNa paTAvALA, ane eka projanavALA zabdasamUha vAkaya kahevAya che" sAthe baMdhabesatI nathI. (1-9). [TIkAkAra puNyarAja upara jaNAvelA ATha matanI vyavasthA karatAM jaNAve che ke khaMDapakSa ane akhaMDa pakSa mAM saMghAtavatinI jAti, eka anavayavazabda ane buddhayanuM saMhAra ema traNa lakSaNa prApta thaze. khaMDa pakSamAM zabdasaMghAta, ane krama evAM be lakSaNe abhihitAvanya pakSamAM ane AkhyAta zabda, Adyapada ane sarva pRthapha sAkAMkSa pada ema traNa lakSaNe anvitAbhidhAna pakSamAM prApta thaze. bhartuhari mImAMsakAne, abhihitAnvayano ane anvitAbhidhAnane ulekha karatA nathI, akhaMDa vAkaya aMge carcA karatAM bhatRhari jaNAve che ke padamAM jema prakRti ane pratyayane judA pADavAmAM Ave che tema vAkayamAM padenuM vizleSaNa prApta thAya che. zabdane vibhAga heto nathI te arthano kayAMthI hoya. ajJAnIo mATe ja prakriyAbheda hoya che. (10-14) vAkya aMge mImAMsakone mata darzAvatAM bhatRhari jaNAve che ke keIpaNa padane artha prApta thayA pachI tene tyAga saMbhavato nathI. vAkayAthuM je zabdane AdhAre na hoya to zabdArtha paNa vargone AdhAre prApta thaze nahi. kramavAna jevo dekhAto zabda vAstavamAM akrama che. varNa, pada ane vAkayamAM samAna sthAna, karaNa ane abhidhAna vALA abhivyaMjaka dhvanio ekasarakhA hoya tema dekhAya che. akrama ane nivibhAga vAkya sakrama ane sabhAga bhAse che. Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 jema hRdayamAM raheluM jJAnarUpa zabadatatva avaya vaDe spaSTa bane che, tema vAkakSamAM paNa zabdatarata jJAnarUpe raheluM che. Ane budhavanasaMhAra arthAta Antara eka svarUpa vAkya kahe che. A zadAtmA prakAzakaprakAzya rUpe che. tenI astitva ane nAstitva evI be zaktio mAtra vyavahArakArya mATe che. bhatRhari parIvAra padasaMghAta ane krama vAya che evA matane jaNAvatAM kahe che ke devadatta vagere padomAM je vizeSo rahelA che te krame krame vyakta thAya che. krama kAlane dhama che, tethI kramathI atirikta vAkyanuM astitva nathI. mAtra kramamAM ja prApta thanArA vargone ane padone pada ane vAkya evI saMjJAo prApta thAya che. (15-16) - azveda prAtizAkhya(ra.)mAM prApta thatI saMhitAnI vyAkhyA vakRti: saMditA mAM akhaMDa pakSa samajavAmAM AvatAM vAnAM prati: | ema samajavuM joIe. khaMDa pakSamAM qafa gitiH zahyA che ema samajavuM. padanA arthanuM jJAna jema tenA dareka vaNa uparathI prApta thatuM nathI tema vAkaSanA arthanuM nirUpaNa tenA dareka judA padamAMthI prApta thatuM nathI. padavAdInA matano virodha karatAM keTalIka muzkelIo prApta thaze tene aMge vaidika prayogonAM udAharaNa ApavAmAM AvyAM che. "vanamAMthI kAyala lAvo" ane "phATelo khesa zadra nokarane apa' evA prayogomAM je akhaMDa vAkya samajavAmAM Ave te viza (koyala) ane vA2jI jevA ajJAtArtha zabda viSe pUchavAmAM nahi Ave; paraMtu Ama banatuM nathI. (57-76) padane arthanuM vAcaka na mAnavAmAM Ave to vAkArya mATe pada upara AdhAra rAkhanArA nyAyo niSphaLa banaze. te nyAya prAsaMgika, taMtra, AkRti, bheda, bAdhA, samuccaya, Uha, saMbaMdhabAdha, sAmAnyAtideza, vizeSAtideza, avi , sAmarthya vagere che. (77-87) padavAdInA pUrvapakSano uttara ApatAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke zaktibhedane kAraNe vizleSaNa thatAM judAM judAM vAka banatAM hovAthI akhaMDavAkyAthe pakSa ja yogya che. padavAdIe rajU karelAM udAhaNonuM khaMDana bhartuharie karyuM che. jema phUla, caMdana vagere judAM judAM dravyamAM rahelI eka ja suvAsa judI judI rIte samajAya che tema akhaMDa vAkayamAM paNa avAra vAkaye, zabdasamUho vageremAMthI arthabhedane samajAvI zakAya che. (88-97). pratyAyaka zabda ane pratyAcya atha aMge jarNavavAmAM AvyuM che ke bannene eka samajavAmAM Ave che ane bhinna paNa samajavAmAM Ave che. bhaharie Ane aMge vaidika udAharaNa ane pANinisUtramAMthI udAharaNa ApyAM che. projana vAyA che evA matanuM paNuM khaMDana karavAmAM AvyuM che.(98-116) vAkayArthajJAna mATe pratibhAne unmeSa Avazyaka che. Avo umeSa abhyAsarUpa saMskAra dvArA athavA anAdi saMketa dvArA thAya che. (117-118). padonA arthane addhiAraka95nAthI pravibhakta mAnavAmAM Ave te vibhaktArtha aMge bAra vika9pama prApta thaze. viziSTa AkAranA jJAna vinAnuM arthasAmAnya, anuniSpAdI artha, kriyAzabdonA sAdhana sAthenA niyata saMbaMdho, vikalpa ke samuccaya vinAne samudAya, Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravyano jAti sAtheno asatyarUpa saMsarga, abhija 95, arthamAM judI zaktine abhAva ane tenuM zabdAdhInatva, arthamAM badhI zaktionI prApti ane te badhInuM zabdAdhInatva, buddhiviSaya banela ane bAhya padArtha upara AdhAra, bAhya padArtha rUpe samajavAmAM AvelA tenI zabdArtha rUpe samajaNa, arthasaMketa ane cakSu Indriya vaDe vividha AkAranI prAptinI jema zabdamAMthI aneka prakAranA jJAnanI prApti, evA A bAra mata che. uparanA vikalpa matone rajU karIne bhatRhari temanuM ekAnta khaMDana karatA nathI. zAstrasiddhAntanA vaividhyane kAraNe zabdanA arthane judI judI rIte samajavAmAM Ave che. RSionA jJAna sAthe tavadarzananI haMmezAM saMgati hoya che. tethI pratyakSane paNa anumAna vaDe nirakhavuM joIe. (117-142) have pratibhA aMge vizeSa vicAra rajU thayo che. judA judA arthonA prahaNa vakhate eka viziSTa pratibhArUpa buddhi utpanna thAya che. tene vAkayArthI kahe che. te svayaMsiddha ane anAgyeya che. zabdaprahaNa vaDe athavA pUrvajanmanI bhAvanArUpa jJAna vaDe utpanna thayelI hovAthI te anula ghanIya che. tene samasta jagata pramANabhUta mAne che. pazupaMkhIenA vyavahAro jevA ke paMkilanuM gIta, karoLiyAnuM jALanirmANa, pazuonAM AhAra, prIti ane deza vagere, pratibhAmUlaka che. svabhAva, caraNa, abhyAsa, yoga ane adaSTathI te utpanna thAya che ane viziSTa vyaktiomAM te rahelI che. (143-152) padArthavicAra aMge bhatRhari jaNAve che ke guNa, kripA vagere saMbhavita arthone zabda vaDe baMdha thato hovA chatAM, zabdathI vimukta thatA jAtirUpa arthAt sAmAnyarUpa artha tenA vAcya tarIke samajAya che. AkAra, vargo ane avayavothI viziSTa arthamAM prayojAtA zabdanI pravRtti tenA avayavonA arthane darzAvavAmAM dekhAtI nathI. (153-16 3) padonAM prakRti ane pratyaya aMge jaNAvavAmAM AvyuM che ke nAma ane kriyApadanA pratyaye vAcaka che ane ghAtaka che. prakRtipratyayana samudAyarUpa zabda, saMkhyAnA abhidhAna vinA paNa saMkhyAvizeSane jaNAve che. AvA zabdano artha anvaya ane vyatireka vaDe samajAya che. zAstramAM lAghava mATe zabdano upadeza, zabdasAmAnya vaDe karavAmAM Ave che. (164-179) dhAtuo ane upasargonA saMbaMdha aMge jaNAvavAmAM AvyuM che ke vyAkaraNazAstramAM mad vagere AgamonI vyavasthA mATe dhAtuo ane upasargone judA kapyA che. vAstavamAM aneka udAharaNemAM dhAtu upasarga sAtheno ja hoya che, jema ke saMgrAmati. dhAtu ane upasaLInA sadhAtathI vAyu banatI kriyA kArako sAthe saMbaMdhane pAme che. ame dhAtuna pahelAM upasarga sAthe yojAvuM ane dhAtune pahelAM kAraka sAthe vega evA be pakSamAM pahelo pakSa vadhAre svIkArya che. (180-187) upasargo kriyAvizeSonA vAcaka athavA dyotaka hoya che athavA dhAtunI zakti pragaTa karavA mATe sahakArI tarIke vaparAya che. upasargonI jema 2 vagere nipAta kriyAnA ghataka bane che. teo samucita abhidhAna vaDe viziSTa artha darzAvatA hovA chatAM parata-tra che. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 kriyAnI nivRtti pachI utpanna thayelA saMbaMdhane karma pravacanIya vaDe spaSTa karavAmAM Ave che. kama pravacanIya kriyAnuM ghAtaka banatuM nathI, saMbaMdhanuM vAcaka banatuM nathI. te kriyApadano AraMbha karatuM nathI, paraMtu saMbaMdhavizenuM sthApana kare che. (188-204). akhaMDa vAkaya pakSa pramANe arthavAna vargonA saMghAtarUpa pada arthavAna hoya che. padomAMthI A viziSTa arthavALe padasaMpAta utpanna thAya che. arthAvattA aMge prasiddha artha ja jaNAvavAmAM Ave che, kAraNa ke ekalA dhAtu, pratyaya vagerene laukika artha prApta thatuM nathI. 1 % samAsamAM tenA dareka pada sAthe kriyA saMbaMdhane pAme che, jemake dhavalakiravaThA: sikatAnA Ama samudAyamAM prApta thatA kriyAvizeSane samudAyanA avayavamAM pravatatA mAnavAmAM Ave che. dvanda samAsanA avayava aMge paNa AvI ja sthiti che. samAsa, dhAtu. pratyaya vagerene saMghAta kevI rIte akhaMDa vAkaya pakSanuM samarthana kare che tenI sUkSma carcA karavAmAM AvI che. vAstavamAM prakRtipratyayanA vika9pa vinAnI vidyA potAnI meLe ja pragaTa thAya che. vidyAnI prApti vyAkaraNazaritra rUpI upAya vaDe thAya che. zAstrano abhyAsa AtyaMtika rIte mizyA hovA chatAM prakRti pratyayanA jJAna mATe upayogI che. (205-238) padasamUha eTale vAkaya ane vAkayano artha eTale padano artha evo mata nirAdhAra che. eka pada aneka artho darzAve che; eka pada tenA judA judA artho sAthe judu juduM samajAya che. pade ane temano artha mithyA che ane pado ane temano artha satya che evA cAra matenA darekanA zabdopacAra, svarUpA ane bAhyartha ema traNa vibhAga samajatAM zabdArtha aMge bAra vikalpa mate thayA. eka zabdanA aneka artho che evA pakSano Azraya karIne gauNu ane mukhyAthane samajAvavAmAM AvyA che. . zabdonA arthonA vaparAza pramANe temanuM gaumutva ane mukhyatva samajavAmAM Ave che. zabdonA anekatvane svIkAratAM gauNA zabdo ane mukhyArthI zabdo vacce bheda hovA chatAM, temane eka samajavAmAM Ave che. eka zabdanA aneka artho hoya che evA matama arthanI prasiddhi ane aprasiddhi pramANe ekatvanI kapanI thAya che. artha, sthAna saMdarbha athavA bIjA zabdo sAthenA saMbaMdhane kAraNe je zabda arthabaMdha karAve che tene bIjA AcAryo gauNa atha darzAvato zabda kahe che. ekalo uccArAtAM, jene potAno jANIto atha samajAya che te mAtra svarUpa upara AdhAra rAkhanArA zabdane mukhya artha darzAvato kaDevAmAM Avyo che. mukhya ane nimitta ane gauNu ane nimittI kahe che. padArthanA dharma vizenuM adhika va ke nyUnatA gauNamukhyabhAvane nakkI karatAM nathI. jyAre jevA zabdano artha bhUlathI jude samajavAmAM Ave tyAre te zabdane kAIka rathaLe gauNa athavALo samajavAmAM Ave che. gaumukhya vyavahAra padArthanA rUpa ane tenI zakti upara avalaMbe che. mukhya arthathI taddana viruddha evo je artha jyAre zabda vaDe jaNAvavAmAM Ave che tyAre teno te pramANe bodha thatuM hovAthI, te mukhyArthamAM prayojavAmAM Ave che; (239-313) Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 zabdonA artho vAkya, prakaraNa, artha, aucitya, deza ane kAla pramANe nakkI thAya che, mAtra temanA svarUpa uparathI nahi. saMsarga, viprayAga, sAhacarya, vireAdhitA, liMga, anya zabdanI saMnidhi, sAmarthya, vyakti, svara vagere, zabdano artha ekkasa thato na hoya tyAre viziSTa artha mATe nirNAyaka kAraNa bane che (314-341) - pArake noMdhela audumbarAyaNa AcAryane mata bhArapUrvaka jaNAve che ke zretAnI buddhimAM vAkyanuM nityatva che. tethI padono cAra prakAre vibhAga karavo joIe nahi. tethI akhaMDa vAkayathI juduM kazuM nathI. (342-349) utsarga ane apavAdane aneka kriyApado sAthe saMbaMdha hovA chatAM, judA judA rUpavALuM vAkaSa eka samajavAmAM Ave che. utsarganiyamane apavAdaniyamanI AkAMkSA hovAthI A5vAdanayama rUpI zeSa vAkayanuM anumAna thAya che. pratiSaya viSayanI bAbatamAM utsarganiyama apavAdaniyamanA jevI ja apekSA rAkhatA hovAthI baMnenI apekSA sarakhI che. (350-353). devadatta jevA saMjJAzabdanA datta evA avayavano lopa thato nathI. AvA judA avayava. zabdane kAraNe teno avayavI evo devadatta zabda jude samajAtuM nathI. devadattane avayanA samudAya rUpe ane devadata evA svataMtra zabda rUpe jaNAvAya che. saMjJAzabdanA dhaNInuM arthavava saMdIo vaDe prApta thaze. samAna svarUpane kAraNe saMdigdha arthavALA paraMtu sAmarthyane kAraNe niyata arthanA vAcaka te zabdomAMnA zuddha zabdo mATe zAstramAM lepa vagerenuM vidhAna thayuM che. the, drA, ghA evA avayathI zekA, mAtra, mAnuM smaraNa thatuM nathI. te avavazabdo asAdhu che. vyAkaraNazAstramAM vRddhi vagere saMjJAone temanA niyata saMgIomAM arthazaktinuM niyamana karanAra saMbaMdha, vizeSaNa ane vizeSya je niyata che. laukika saMjJAo temanA pravRttinimita pramANe pravarte che. kyAMka kRtrima athata zAstrIya saMjJA viSayanI bhinnatA pramANe upayogamAM levAmAM Ave che. saMkhyA saMjJAmAM kRtrima temaja akRtrima ema baMnenI ekasarakhI viSayavyavasthA samajAya che. (ti dvArA yuddha (1.2.33) jevA sUtramAM bane prakAranI saMjJAonuM grahaNa thAya che. (354-274) kAryaparisamApti aMge be pakSa pravarte che. eka che pratyekamAM kAryaparisamApti ane bIje che samudAyamAM kAryaparisamApti. samUha, ekazeSa ane 86mAM arthasAmarthyane kAraNe kriyAono saMbaMdha pratyeka vyakti sAthe thAya che. bhajana, anidAna, prakSAlana, vagere pratyekamAM samApta thAya che. darzana kriyA, raseI rUpI kArya, vageremAM samudAyamAM kAparisamApti thAya che. vRddhi jevI saMjJAo pratyekamAM parisamAti pAme che. A banne pakSe aMge bhatRharie laukika ane zAstrIya udAharaNe AvyAM che (375 - 397). akhaMDa vAvArtha aMge aneka purAvAo rajU karI zakAya. akhaMDa vAkayarUpa arthAtmA samUhamAM temaja avayavomAM rahelo che. arthavanA saMdarbhamAM varNo, pado ane vAkyomAM kazI bhinnatA nathI. eka zabdathI jayAre aneka artho darzAvAtA hoya ane aneka zabdo jyAre eka artha darzAvatA hoya tyAre pratAnA nideza pramANe artha prApta thAya che. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ abhyAsa ane pATha samaye nirarthaka manAtA vaidika zabda judA judA kAryone lIdhe arthavAna jaNAya che, jema anarthaka vargo vaDe padanA viziSTa arthanuM abhidhAna thAya che tema anarthaka pado vaDe vAkyane viziSTa artha samajAya che. (398-44). vAkaya ane vAjyA mATe matAntara rUpe keTalIka carcA karavAmAM AvI che jema pUrva artho vaDe anusaratA pachInA zabdonA arthorUpa arthAtmAne vAkya kahevAya che tema uttarottara arthone bodha thatAM sapaSTa thato padanA saMsargarUpa vAkayArthI prAraMbhamAM ja samajAya che. vaLI eka bIjA mata pramANe kramavAna vaNe ke pado vaDe prApta thatuM vaNe ane padanA krama vinAnuM nivibhAga vAkya vAkyarthane vyakta kare che. judA judA arthomAM rahelA paNa vAkayathI judA rahelA badhA zabdonI arthavatA prApta thaze nahi. vAkayAtha mATeno padanA arthomAM saMbadha vAkayanA koI eka vibhAgamAM rahetA nathI. vyavahAramAM te vAkayAthane padenA arthonuM sarvasva kahe che-Ava vAgyAthI padanA arthamAM ke temanA samudAyanA arthamAM kadApi samApta thato nathI; te vAkakSArthane samajAvavA mATe darzAvAtA padanA judA judA arthe vAyArthanA bodha mATe ja che. eka hovA chatAM aneka zakti evALA vAkyAthane padenA arthe rUpe vibhAga samajavAmAM Ave che. vAkayanuM ekAAtva nAnA vAkyAMzemAMthI spaSTa thAya che. te abhiyarUpa vAyArthamAMthI bAhyartha vibhakta rUpe samajAya che. ekabIjA mATe AkAMkSAvALAM aneka kriyApada hovA chatAM temanA vaDe eka ja vAkya bane che. leka ane vedamAMthI Ane aMge udAharaNa ApI zakAya. A badhA uparathI prApta thAya che ke aneka arthevALuM ane avayavavAnA AdhAra ane upAdAnarUpa abhinna svarUpavALuM vAkaya, temanAthI juduM na hoya tema raheluM che. (415-461) kriyAbhedomAM paNa akhaMDAthatva raheluM che. keIka sthaLe kriyA vizeSarUpe rahelI che, to keIka sthaLe te sAmAnya rUpe arthanI sAdhaka bane che. (462-46 6) zabdanA prayoga aMge krama ane rogapadya evA be upAyo nakkI thayelA che. lokavyavahAra tene usaMdha nathI kramamAM zabdanuM juduM rUpa samajAya che, paraMtu yaugapamAM te abhinna hoya che. bheda ane saMsarga evI be zakti be zabdathI jAte jaDI hoya tema rahelI che. aneka zabdonA ekasAthe uccAraNamAM kriyApada sAthenA temanA bhedapUrvaka saMbaMdhane lIdhe temanuM zravaNa juduM samajAya che. akSA: praveganuM udAharaNa laI zakAya. ahIM avayavarUpa ane samadAyAtha tarIke samajavAmAM Ave che, AvuM jJAna pratyekamAM samApta thatA vAkayAtha dvArA thAya che. te dhAvata evA laukika vAkayamAMthI dhoLa (ghaDo) doDe che ane kutarA ahIMthI doDe che (vA te dhAvati ) evA be arthevALAM be vAka prApta thaze. zabaeNkatva matamAM akhaMDa vAgyAnI zakti arthazaktinI bhinnatA pramANe judI judI samajAya che. sAmAsika zabdomAM ekanA arthanI virakSA heAya tyAre bIjo utaratra prApta thAya che. A pramANe saMprasAraNamAM ane dvivacanamAM paNa varNa ane vAkya evA be saMjJAono bhinna artha prApta thAya che. (47-480). Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNa AgamanI prApti aMge bhatRharie keTalAMka mahattavanAM vidhAna karyA che. mULa graMthonA abhyAsa tarapha upekSAvALA ane saMkSepamAM rucivALA vaiyAkaraNa abhyAsIe rUpe maLyA hovAthI saMgraha mahAgraMtha asta pAmyo. tyAra pachI judA judA AgamavizenA sUkSma jJAtA pataMjali gurue badhA arthadarzaka niyamonA mULa samuM mahAbhA racyuM. gAMbhIryane kAraNe agAdha ane chatAM zailInA sauSThavane kAraNe atyaMta vizada evA A mahAbhASyamAMnA siddhAntAtha aMge apabuddhivALAone nizcaya thato na hato. zuSka takane anusaranArA vaiji, saubhava ane haryakSe saMgrahagraMthanA sArarUpa pataMjaligraMthane vichinna karyo. samaya jatAM vyAkaraNa Agama dakSi | bhAratanA pradezamAM ja mAtra graMtharUpe rahyo. parvata muni pAsethI Agamane meLavIne, bhASyavacanane anusarIne candrAcArya vageree tene aneka zAkhAomAM vistAryo. judA judA zAstrIya siddhAMto ane vyAkaraNadarzanano abhyAsa karIne amArA gurue A AgamasaMgraha e. ahIM be kAMDamAM keTalAka siddhAntAnA mULa rUpane rajU karavAmAM AvyuM che. trIjA kAMDamAM sUkSmatAthI vicAra thaze. jadhA ja dA Agamo ane darzane vaDe prajJAne vAraMvAra vizadatA prApta thAya che. mAtra pitAnA siddhAMtane ja anusaratA abhyAsa vaDe anya pakSanA khaMDana dvArA keTalA utkarSa sAdhI zakAya ? potAnA ja tarkane anusaranArA ane prAcIna AryonA manA abhyAsa rUpI sevA nahi karanArAone vidyAnI atiprasannatA maLatI nathI, (481-490) padakApaDa jAtisamudreza : vAkaSapadayanuM tRtIya kAraDa padakAMDa athavA prakIrNakAMDa athavA prakIrNaka evA nAme jANItuM che. temAM cauda vibhAgo arthAta samudaMze che. pahelo samudeza jAtisamudezane nAme jANIto che. padane cAra prakAre athavA pAMca prakAre ja samajavAmAM AvyuM che. nAma, AkhyAta, upasarga ane nipAta evA cAra prakAro uparAMta pAMcame karma pravacanIya prakAra paNa samajavAmAM Ave che. padano artha jAti athavA dravya samajavAmAM AvyuM che. zabda, pahelAM zabdajAtinuM abhidhAna kare che; tyAra pachI artha jAtinAM svarUpamAM tene Arepa karavAmAM Ave che. badhA jAti, guNa, kriyA, ane saMjJA zabda jAtinuM ja abhidhAna kare che. navIna utpana thanAra karmamAM, vidhimAM ke pratiSedhamAM ane saMkhyAmAM paNa jAti rahelI che, jenI jAti na hoya tevuM kaza utpanna thatuM nathI. jAti pitAne Azraye rahelAM kAraNonI prAjaka bane che. pratyeka padArthamAM satyarUpa jAti ane asatyarU5 vyakti rahelAM che. padArthonI bhinnatA pramANe bhinna samajAtI mahAsattA ja jAti che, tene ja prAti padikano artha ane dhAvartha kahe che. te nitya che, mahAna AtmA che, tene ja , ta6 vagere pratyaya lAge che. krama prApta karanArI tene kriyA kahe che ane kriyArUpa adaSTa thatAM jAtine dravya kahe che. te jAtirUpa sattA bhAvavikAronI cha avasthAe prApta kare che. badhA padArthomAM jAtio rahelI che tema badhAM jJAnomAM paNa jAtio che Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 mahAbhASyamAM aneka sthaLe e prApta thatA jAti aMgenA ullekhonI madadathI tema ja vaidika udAharaNonI madadathI jAtisamudezanA viyayane samajAvavAmAM Avyo che. AkRti ane sAmAnyane paNa koIka vAra jAtinA paya tarIke bhartuhari vApare che. jAtine mahAsattA ane zAbdatattva mAnIne advaitavicAra taraphano abhigama bhartuharie darzAvyo che. drazyasa muddeza : jAti aMgenI carcA pachI bIjA samudezamAM dravyanI carcA prApta thAya che. atyaMta saMkSepamAM dravyane pharIvAra ullekha cothA samudezamAM karavAmAM Avyo che; A samuddezamAM jAtinI jema dravyane nitya ane ekatama mAnavAmAM AvyuM che. darzanonA bheda pramANe dravyane, AtmA, vastu, svabhAva, zarIra ane tatva(samudAya) kahevAmAM Ave che. satyarUpa dravyano tene asatya AkAra vaDe satya bodha thAya che. sad ane asada evA bheda nathI. dravya sada che. temAM bAhya dharmo ane kAla vagere vikaTa na hovA chatAM vikalpane AbhAsa samajavAmAM Ave che. AkRtino nAza thatAM je aMtima rU5 rahe che, jene mATe nathI", "che', 'eka che', "aneka che', 'pRthapha che', "sasRSTa' che, "asaMsRSTa' che, "vita che', "avikRta che, tema kahI zakAtuM nathI, je dRzya, darzana ane draSTA tathA darzananuM prayojana che, te dravya che ane zabdo vaDe te vAcya bane che. saMbaMdhasamudeza : uccarita zabda vaDe vaktAno abhiprAya, bAhya artha ane zabdanuM svarUpa, ema traNa bAbate samajavAmAM Ave che, tethI temanI vacce saMbaMdha niyata hoya che. zabda ane atha vacceno vAcavAcakamAvarUpa saMbaMdha SaSThI vibhakti vaDe jaNAvAya che. zabdo ane artho vacce saMyoga ke samavAya rUpI saMbaMdha kaTapI zakAya nahi. vayAkaraNa zabda ane artho vacce anAdi yogyatA rUpI saMbaMdhane svIkAre che. yogyatAne bodha saMtane kAraNe thAya che. zabdo dvArA padArthonA baMdha mATe upacAra sattA ane bAhya sattA ema be sattAo jANItA che. te sattAe padArthonA svarUpane darzAve che. upacAra sattAne buddhini kahe che. pataMjali boddhI sattA mATe bhUtabhavikhyatsattA zabda ane bAhya sattA mATe saMprati sattA zabda vApare che. bAhyasattAne bhatRhari mukhyasattA kahe che ane bauddhasattAne upacArasattA kahe che. badhA zabdonI pravRttinA kAraNarUpa aupacArikI sattA che. bAhyasattAthI te judI che ane koI kriyA ke kArakarUpa padArtha tene ulaMghato nathI. sattAnI carcAnA anusaMdhAnamAM bhartuhari jaNAve che ke artha, zabda ane jJAnane, bAhya AkAranI azuddhionA saMdarbhamAM, bhAva ane abhAva rUpe vyavahAra prApta thAya che. vayAkaraNe abhAvane svIkAratA nathI. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 bhUpedravyasamudeza : | zabdo ane arthonA saMsargarU5 vAkakSArthamAMthI utpanna thayelA, vyAkaraNazAstramAM prakRti ane pratyayanI jema judA pADavAmAM AvelA, ane zabdasAdhutva aMge nimitarUpa evA keTalAka dravya, guNa, saMkhyA, viMga vagere padArthone A tRtIyAkAMDamAM carcavAmAM AvyA che. A atyaMta nAnA samudezamAM dravyanI zAstrIya vyAkhyA raju karavAmAM AvI che. jene aMge padAthamAtranuM abhidhAna karanAru sarvanAma prayojAya che te arthane dravya kahe che. te viziSTarUpe vivakSita heya che. guNasamudezaH Azraya sAthe saMsargavALuM, tene juduM samajAvanAruM ane tenA jevA vyApAravALuM je samajAya che tene vyAkaraNazAstramAM guNa kahe che. badhA prakRSTa athavA nikRSTa padArtho, temanI sAthe saMsargavALA prakRSTa athavA nikRSTa guNarUpa nimittane AdhAre, niyata prakarSane haMmezAM darzAve che. potAnA prakarSa mATe kAraNarUpa guNa, dravyanA praka mATe kArya banIne, te dravyane potAnA prakarSa sAthe jIne, bIjA dravyathI juduM jAhera kare che. dimudezaH dipha zaktirUpa che, dravyarUpa nathI. "AnAthI' evI avadhi ane 'A' evA avadhimAna vaccenA arthabhedanuM kAraNa, "sIdhuM evI sapaSTatA karanAra, kriyAnA jAtibhedanI abhivyakti mATe javAbadAra ane pitAnI upAdhione kAraNe bhinna rUpe samajatI zaktine, kahevAya che. AkAzanA tenA pradeza sAthenA ane bIjA ghaTAdi dravyonA vibhAga sAthenA paraspara saMyoga ane vibhAga mATe te (dipha) AdhArarUpa bane che. vibhAgo vinAnA paramANamAM dikane kAraNe vibhAgonI kalapanA thAya che. dikane ja vibhAge ka95vA mATenI pahelI zakti kahe che. padArtho deza vinAnA, bhAga vinAnA, krama vinAnA ane upAdhi vinAnA che. paraMtu temanI sAthe saMsargavALAM dravyone kAraNe digarUpa zaktibheda samajavAmAM Ave che. diga vibhu che. jagatamAM daDhapaNe sthApita thayelI dikanI kapanAne asvIkAra thAya te lokavyavahAramAM avyavasthA thaze. sAdhanasamudeza : pitAnA ane bIjA Azrayo sAthe samavAyamAM rahelI ane kriyAonI siddhi mATe javAbadAra padArtha zaktine sAdhana kahe che. kartA, karma vagere sAdhane aMgene vyavahAra vaktAnI buddhimAM prApta thanArI vivakSArUpa avasthA upara AdhAra rAkhe che. buddhinI pravRttionA svarUpane padArthomAM AropIne judI judI zaktionI kalpanA karavAmAM Ave che. kriyAnI siddhi mATenuM kartutva badhAM kArakAmAM hoya che. judA judA vyApAronI apekSA hoya tyAre karaNa vagere kArake saMbhave che. kAraka sAmAnyarUpa che. tenA kama vagere judAM nAmathI oLakhAtA cha bhedo ane sAtame zeSa nAmano bheda che. Isitatama karmane nirvarya, vikArya ane prApya ema traNa prakAre samajavAmAM AvyuM che. anIsita karmanA, audAsI prApta, kartAne anIsita, saMjJAo jene lAgu paDatI na hoya arthAt akathita ane bIjI saMjJAvALuM, ema cAra vibhAge che. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 utpatti, vikriyA, AbhAsa vagere kriyAomAM pahelAM svataMtratA anubhavIne bIjA kartAonA kAryanA saMdarbhamAM, kArake, karma tarIke pravRtta bane che. kartAne vyApArathI mukta baneluM karma potAnA kAryane kartA rUpe prApta thAya che. kaniSTha prayojaka vyApAra nivRtta thatAM kama, pitAnA agAunA kartAnuM prayojaka bane che. kartAnA vyApArathI judA vyApAra sAthe saMbaMdhamAM AvatAM preraka prayoga vaDe, te Atmane pada dvArA jaNAvAya che. Rti' 41 sUtra 1.4.51 uparanA bhASyanAM vacanono bhatRharie kArikA 68thI 80 sudhImAM avatAra karyo che. kriyAnA projaka kamane pradhAna karma kahyuM che. pradhAnakarmanI siddhi mATe kriyA sAthe saMbaddha, bIja karmane, akathita karma kahyuM che. paripUrNa thayelA AzrayavALA, koIka vizeSanI AvazyaktA vinAnA, ane bhakSaNa vagere kriyAonA viSaya rUpe hovAthI judA samajAvatA karmane isita karma kahe che. jyAre dhAtu tenA arthathI judA arthamAM vaparAyo hoya, jyAre karma dhAtunA arthamAM samAI tuM heya, jyAre kama prasiddha hoya ane jyAre te karmanI vivekSA na hoya tyAre dhAtu vaDe darzAvAtI kriyA akarmaka kahevAya che. je kAranA vyApAra pachI jyAre kriyAnI samApti jaNAvAya che tyAre tene karaNa samajavAmAM Ave che. koI paNa padArtha karaNa rUpe nizcita nathI. kartAe svataMtra hovA chatAM kriyAsiddhi mATe dUrathI ja te upakAraka bane che. talavAra jyAre kartA hoya che tyAre tIkSaNatA karaNa rUpe samajAya che. paraMtu tIkSNatA jyAre svataMtra kartA hoya tyAre temane be svarUpe samajavAmAM Ave che. jema padArthanI hAjarIthI karaNatva samajAya che tema tenI gerahAjarIthI paNa samajAya che. kata svataMtra kahevAya che kAraNa ke bIjA kArakonI pravRtti pahelAM te zakti prApta kare che, bIjA kArakone gauNa banAve che, bIjA kAranI pravRtti tene adhIna che, bIjA kArakAne te aTakAvI zake che, teno koI pratinidhi nathI ane te ekalo paNa pravRtti kare che. AjJA athavA vinaMtIne kAraNe prayojaya kriyAne anukuLa kAryo karato kartA hetu kahevAya che. kriyAnuM preraka karma che. hetu kartAne prayojaka che, kAraNa ke utpatti, vikRti ane prApti vaDe upakAraka banatI kriyA kamane arthe che. tyAga karanArane niSedha na hovAne lIdhe, tenI vinaMtIne kAraNe ane tenI saMmatine kAraNe, tyAgarUpI kama vaDe kartAne ISTa evA tyAganA nimitta bananArane saMpradAna kahe che, - jyAM apAyarUpI viSayane spaSTa jaNAvavAmAM Avyo hoya, jyAM tene antabhUta go heya ane jyAM apAyanI kriyAnI vivakSA heya, ema traNa prakAre apAdAnane jaNAvavAmAM Ave che. bhinnatA darzAvanArA nizcayanA arthamAM ane bhaya pAmavuM vagere arthanA dhAtuonA saMbaMdhamAM apAdAnanuM vidhAna, apAyanA nirdeza ane apAyanI apekSAnA saMdarbhamAM ja thayuM che. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 kartA athavA kamara nI mapa dvArA kriyAne rokSa rIte dhAraNa karIne te kriyA nI siddhimAM madadarUpa thanArane vyAkaraNazAstramAM adhikaraNa kahyuM che. kriyAno ullekha thayo hoya ke thayo hoya to paNa karma vagere cha kArakethI je judA samajAya che tene zeva kahe che. A zeSa saMbaMdha, be saMbaMdhIomAM rahyo hovA chatAM gauNa padArthanA vAcaka zabdomAM vizeSatA darzAvanAra bane che. karma vagere kAra ko vaDe oLakhAtA ane kriyAne ulekhavALA zeSarUpa saMbaMdha aMge dareka padamAM ghI vibhaktinuM vidhAna sabhAsanI nivRtti mATe che. siddha thayelA sAdhanavALA padArthane pitAnI saMmukha banAvavuM tene saMbodhana kahevAya che. saMmukhatA prApta karanAro kartA kriyAomAM pravRtta thAya che. saMbodhana vAkayanA arthanA bhAgarUpe nathI. - pANininAM kAraka vibhAganAM sUtra uparanAM bhASyavacano bhatRharie rajU karelI carcAnA mULamAM che. kriyAsamudeza sAdhana arthAta kArakane sAdhya arthAta kriyAnI apekSA hovAthI have kriyAnI carcA karavAmAM Ave che. jyAre siddha athavA asiddhane sAdhya tarIke jaNAvavAmAM Ave che tyAre (teNe) kramanuM rU5 prApta karyuM hovAthI tene kriyA kahe che. gauNabhAvane pAmelA avayavo vaDe samajAta, buddhi vaDe abhinnapaNe jarNavAyelo ane kramapUrvaka utpanna thanArA vyApArane samUha kriyA kahevAya che. Avo samUha dareka avayavamAM ApavAmAM Ave che. kriyAnuM kAla sAthe saMbaMdhavALuM je rU5 che te "che" (asti) vaDe samajAya che. je kriyAnI pachI tarata ja phaLanI kapanA karavAmAM Ave che tene mukhya kriyA kahe che, kriyA paurvAparyA vinAnI ane krama vinAnI hAI tene mATe astitvavALA pUrva ane para kriyAzAne te anusare che. kriyAne vyakti nahi paraMtu jAti samajavAmAM Ave che; athavA potAnA vyApArathI vizeSatA pAmela kartA ane karma sAthe saMbaMdha dharAvatI satA eTale kriyA. dhAtune artha bhAva de avaidika paraMparAmAM, buddhimAM prApta thatI ane padArtho upara ApavAmAM AvatI sattAne, kriyA kahevAmAM Ave che. kriyA badhA sAdhanonI prakRti che. te Adya kAraka che. AkhyAtArthamAM keTalAka artho goNuM hoya che ane eka artha pradhAna hoya che. kriyAtha sAthe saMbaMdhavALA kartA, karaNa vagere artho sAdhana tarIke prasiddha hovAthI kriyAne sAdhana upara Aropa thAya che. kAlasamudeza kAla aMge vaizeSika matane darzAvyA pachI bhatRhari jaNAve che ke kAla, utpatti, sthiti ane vinAzanA kAraNa rUpe che. tene A vizvapatnane mUtradhAra kahe che, pratibadha ane azvanujJA arthAt avarodha ane anumati vaDe te vizvanuM niyamana kahe che. kAla vinA utpattinI avasthAomAM pIpaya prApta thatuM nathI. pitAnI zakti enA yogya vyApAranA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 kAraga rUpe te rahe che. kAla sAthe saMbaddha kriyAvizeponA pariNAmane kAraNe judAM judAM mUrta dravyonA vRddhi ane hAsa samajAya che. kAlanA saMbaMdhane lIdhe preraNa rUpa karmane kAraNe, zaktiomAM nitya kriyA vyakta thAya che. nitya kriyAmAM phalavyakti utpanna thAya che. kArya kAraNanA bhedanI bAdhaka samavAya nAme zakti phalavyaktione ekatva prApta karAve che. avarodha ane anumati vaDe tenI hamezanI pravRtti dvArA vibhakta banato kAla poparvane pAme che. kAlanA vibhAgo bhUta, bhaviSyata ane vartamAna rUpe samajavAmAM AvyA che. pAMca prakArano bhUtakALa che, cAra prakArano bhaviSyakALa che ane be prakArane vartamAna che. ayananA vibhAga, nakSatronI nizcita gati ane prANIonAM vinAza ane utpatti kAlane AdhAre che. vizvanI kamarUpatA tathA dUra ane pAsenuM evA nizcayanI jema dhImuM ane jhaDapI aMgeno nizcaya kAlane AdhAre che. bhUta ane bhaviSya aMdhakAra rUpe rahelA che. kAla aMge eka mata evo che ke kAla buddhayanusaMhAra arthAt buddhisaMkalana rUpe che. sUrya, cahe ane nakSatronI gatine kAla kahe che. vartamAna kALa jevuM kazuM nathI evA matanA anusaMdhAnamAM bhartuhari jaNAve che ke bhUta ane bhaviSyane choDIne vartamAna jevuM kazuM hotuM nathI. kSaNikavAdIonA AvA pUrva pakSa mahAbhASyamAM paNuM, vartamAne H 1 sUtra 3, 2. 12 nI carcA karatAM, jaNAvavAmAM AvyA che. bhartuhari tene ahIM ullekha kare che. bhAgyakArane anasarIne vatamAnavane svIkAratAM te jaNAve che ke eka jJAnAmAmAM sakrAnta AkAravALuM kriyAkSaNanA samUhanuM rUpa buddhimAM purepuru grahaNa karavAmAM Ave tyAre tene vartamAnatva kahe che. vyAkaraNazAstramAM sUcavAtA dArzanika vicArone vyavasthita karIne, siddhAMtanI kakSAe temane rajU karIne sUvArtikanA gata vidhAna sAthe, temanI eka vAkayatA karavAno bhartuhari prayatna kare che. puruSasamudeza ahaMbhAva ane parabhAva, karyA ane karma nAM vizeSa rUpe che. pahelo puruSa ane bIjo puruSa temanA vAcaka bane che. A be puruSamAMthI ja svAbhAvika ane AreApita caitanya samajAya che. caitanya rUpI bhAgane trIjo puruSa darzAvato nathI. eka mata pramANe madhyama puruSamAM badhe saMbodhananA arthanI apekSA hoya che. saMkhyAsa muddeza - badhA drayarUpa padArtho saMkhyAvALA che; vyavahAramAM bheda ane abheda evA vibhAge saMkhyAne AdhAre hoya che. saMkhyArUpa dharma bhedane darzAvavAnA kAraNarUpa hoI saMkhyA evA nAme oLakhAya che. guNamAM paNa bheda darzAvavA saMkhyA vaparAya che. upagrahasamuddeza lakAranA AdezarUpa Amane pada dvArA athavA para pada dvArA prApta thatA kriyAnA athanI bhinatAne darzAvanArane upagraha mAnavAmAM Ave che. koIvAra te sAdhanarUpe hoya che, kaIvAra te sAdhananA vize paNa rUpa hoya che. Amane padanA ane parasmapadanA pratye vaDe kriyA ane tenI viziSatAne keAI kavAra upagraha tarIke javAya che. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ liMgasamuddeza lekavyavahAramAM liMga aMge sAta vikaTa jANItA che, jemake stana ane keza sAthe saMbaMdha, stana vagere cihno, liMgacihnothI vyakta thatI jAti, traNa guNenI traNa avasthAe, AvI avasthAovALA traNa guNa, zabdathI utpanna thayela arthAtmA ane zabdasaMskAra. vyAkaraNazAstramAM paNa liMga aMge sAta mate jaNAvyA che, jemake puliMga ane napu sakaliMga ema bane jAtinA zabdo, strIliMga ane napuMsakaliMga ema bane jAtinA zabdo, strIliMga ane puMliMga ema be jAtanA zabdo, traNeya jAtinA zabdo, mAtra puliMga, mAtra strIliMga, ane mAtra napuMsaka. dareka dravyamAM dravya jAti ane liMgajAti rahelI che. buddhi vaDe jyAM liMganA svarUpanI kalpanA thAya che tyAM paNa traNa liMga samajavAmAM Ave che. badhA padArthomAM AvirbhAva, tirabhAva ane sthiti evA avinAzI dharmone liMga rUpe samajavAmAM AvyA che. badhA padArthomAM rahelA zabda, saMparza vagere dareka guNamAM, sarva vagere traNa dharmo rahelA che. padArthonA upacaya ane apacayanA sAyane sthiti kahe che. te napuMsakaliMganA AdhAra rUpe che. zabdamAM liMgana nimita rUpe rahelA aneka dharmomAMthI koI eka dhama temanAM liMgano vAcaka bane che. ziSTa, zabdanA arthonuM cokkasa jJAna dharAvIne dharmanA jJAnarUpe je liMga prApta thatuM hoya tene ja liMga tarIke jAhera kare che. badhA zabdomAM badhAM liMgo che e nI sthitimAM, keIka zabdanA zuddha vaparAzamAM vivakSAnA niyama pramANe liMga vyavasthA nakkI karavAmAM Ave che. ziSTaprayogathI siddha thayelA nizcita liMgane kAraNe zabdonA sAdhutvanuM jJAna thAya che. sAdi guNamAne koI eka dharma, zabdanA liMganA sAdhutvanuM nimitta ane vivakSAno viSaya bane che. matAntara rajU karatAM bhartuhari jaNAve che ke utpatti, prasava che, nAza saMsthAna che, ane svAbhAvika svarUpane sthiti kahevAmAM Ave che. jyAM ekatvane nizcaya hoya tevA pANu, retI, varSARtu vagere zabda bahuvacanane bhAva utpanna karatA hovAthI mA, viktA:, varSA: ema bahuvacanamAM vaparAya che. liMga aMge paNa AvI sthiti che. liMga mAtra zabdasaMskAra arthe che. [triAn ! sUtra 4.1.3 uparanAM vArtikavacano ane bhAgavacanane AdhAre A azamAM hiMga aMge carcA karavAmAM AvI che. bhAgyakArane anusarIne liMga aMge vyA prayogo ane zAstrIya sthiti darzAvIne, zAstrIya liMga mATe sAMkhya matane anusarIne carcA karavAmAM AvI che. vizeSika matano ullekha paNa vAkyapadIyakAre karyo che.]. vRttisamudeza padakAMDane tenA bIjA samuhezonI sarakhAmaNImAM sauthI moTo 625 kArikAovALe vibhAga, vRttisamuddeza che. atyAra sudhImAM asamasta arthAt ekalA padanA artho jevA ke dravya, kAla, dipha, saMkhyA, upagraha, liMga vagere viSe carcA karavAmAM AvI. have samasta pada athata vRttigata arthone vicAra karavAmAM Ave che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 vRttine kRdanta, taddhitAna, samAsa, ekazeSa ane dhAtu ema pAMca prakAre samajavAmAM Ave che. A samudezamAM viSayonuM nirUpaNa je prakAre thayuM che te uparathI kahI zakAya ke pAMca vRttiomAMthI taddhitAta, samAsa ane ekazeSa aMge vArtikakAra ane bhAgyakAranAM vacanonA vyAkhyAna rUpe bhartuharie, kArikAo dvArA, pitAnA vicAro rajU karyo che. temAM viSayanA saMdarbhamAM ekasUtratA ke kramabaddha rajUAta, vAjiMkakAra ane bhASyakAranI A viSayanI carcAnA anulakSyamAM che. samagra vibhAga vArtika ane bhASyamAMnA arthavicAra aMgenA muddAne dhyAnamAM rAkhIne rajU thayo che. te te sthaLAmAMnI carcAnA keTalAka viSayane pasaMda karIne temane viSe vigatathI vicAra karavAmAM Avyo che. A samudezamAM taddhita, ekazeSa ane samAsanI carcA, tathA opasya aMge carcA rajU thaI che. samAnAdhikaraNa taditavRtti sattAvIsa kArikAomAM, % ane ekazeSa vRtti nava kArikAomAM ane samAsa, 77 thI 316 sudhInI kArikAomAM carcavAmAM AvyAM che. samAsa aMge paNa vRtti ane vAkayane bheda, abhekitra saMkhyA ane samAsa prayogomAM liMga ane vacananA atideza aMge carcA karavAmAM AvI che. vAstavamAM samAsa aMgenI carcAne saMdarbha na" samAsa, bahuvrIhi, ane dvandramAM liMga ane vacananA atidezanI carcA karavA taraphano che. vRttisamudezamAM bIje meTe vibhAga upamAna ane tenI sAthe saMkaLAyelA viSayanI carcAno che. tene mATe 361 thI 625 sudhInI kArikAo rajU karavAmAM AvI che. dvitIya kAMDa uparanI potAnI TIkAmAM pururAja jaNAve che ke " arthavicAranA prasaMge, u5mAsamudezamAM A bAbata vistArapUrvaka jaNAvavAmAM Avaze." upamAsamuddeza aMgenI carcAnuM sthAna padakAMDamAM ja ane kadAca vRttisamudezamAM hoI zake. ahIM eka tarka karavAnuM mana thAya che ke opagya aMgenI samagra carcA upamA samudeza tarIke prasiddha hoya ane bhatRharinA avasAna pachI vAkyapadIyanA vicAro viplAvita thatAM A svataMtra upamA samudeza vRttisamudezane bhAga banI gayo hoya. alabatta A takane kaze AdhAra nathI, kAraNa ke, upamAsamudeza helArAjanI pahelAM ja naSTa thayo hato. henArAja A aMge kazuM kahetA nathI ane hastaprato A aMge upayogI nathI. vRttisamudezamAM carcAnI zarUAta samAnAdhikaraNa taddhitavRttithI thAya che. paripUrNa arthevALA padone ja nindA, prazaMsA ane prArthane darzAvatA pratyaya lAge che. nindA mATe ja pratyaya ane prakA mATe taraphU ane tama pratyaya lAge che. taddhitAna zarUpamAM samAnAdhikaraNamAM rahelAM prakRti ane pratyaya aMge jaNAvavAmAM AvyuM che ke prakRti evA kurita zabdane nindAnA artha mAM # pratyaya lAge che jema ke yuti : evI rIte prako artha darzAvavA mATe tara athavA tama pratyayo lAge che, jema ke guru tara:, suratama:. samAnAdhika gu pade, samAna adhikaraNamAM hoya ke vyadhikaraNamAM hoya, teo dravyano artha darzAve che ane tethI temanI vacce saMbaMdha prApta thAya che. (1-1) (uparanI carcAnA mULamAM taddhita pratyayo aMgenA vibhApanA, aSTAdhyAyInA sUtra hite ! (5.3.74) uparanAM keTalAMka bhAgavacanA che.] Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnAdhikaraNayane dhyAnamAM rAkhIne jaNAvavAmAM AvyuM che ke dravyane kaIka viziSTa guNa sAthenA saMsagane lIdhe judu samajavAmAM Ave che, jema ke cLatA: praga. judAM judAM nimittAne kAraNe dravyanuM ekava samajavAmAM Ave che. AvuM eka svarUpa jJAna ke tethI viruddhanuM anekavarUpa jJAna viziSTa buddhine kAraNe samajavAmAM Ave che. zabda temaja artha, ema bannenA saMdarbhamAM sAmAnAdhikaraNayane samajavAmAM Ave che. (12-7) [uparanI carcAnA mULamAM vizeSananAM vAjhAteH I 1.2.52 sUtra uparanAM keTalAMka bhAga vacano che]. indra ane ekazeSa aMge nirdeza karatAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke avayavo vaDe yAta evA samudAyanuM jJAna jyAre utapanna thAya che tyAre tene daane ekazeSamAM prApta thanArI sahavivA kahe che. itaretarogamAM samudAya dareka avayavamAM rahelo che. 6% samAsamAM eka artha darzAvanAra zabdo, bIjo artha paNa darzAve che. je be zabdo vaDe eka pada aneka artho darzAve che, te be pado vaDe bIjuM pada aneka artho darzAve che. Ane yugapavAcitA kahe che. bhAgyamAM tene duHkhA ane durupapadA kahI che. paraMtu dvandanA vyavahAra mATe teno Azraya karavAmAM Avyo che. (28-36) [vArthe du; ' sUtra (2.2.29) uparanA bhASyamAM vistArathI carcavAmAM AvelA yugapadadhikaraNavacanatAnA siddhAMtane ullekha bhatRharie saMkSepamAM karyo che.]. keTalAka arthabhedo vAkyamAM, keTalAka vRttimAM ane keTalAka banemAM niyata heAya che. sAmarthanA saMdarbhamAM temane jaNAvavAmAM Ave che. sAmarthyane samAsamAM ekAthI bhAva rUpe ane vAkyamAM vyApekSA rUpe samajavAmAM Ave che. sApekSa evo saMbaMdhI zabda, samudAya sAthe saMbaMdhavALA zabdo, zora, ghA, paTArA: naThorUm, sAta varSa:, kurUkSanaTazana, madA aita:, madAragAse, RtapUrva vageremAM vyavahAra prApta arthazaktinAM vividha pAsAM najare caDe che. vibhakti nA lopanuM vidhAna ane sara nI vyavasthA zAstra dvArA thAya che; paraMtu noratha jevA prayogomAM, vyavahAra dvArA ja, vAkayama ke samAsamAM yu zabdanA vaparAzane abhAva samajavAmAM Ave che (37-48) vRtti ane vAkyanI carcA aMge keTalIka sUma bAbato rajU karatI vakhate bhatRhari, zAstraniyamonA upakArakatva aMge keTalIka spaSTa bAbato tarapha ApaNuM dhyAna dore che? (1) zabdonA jadA judA avayanI kaparAe dhArA thatA vibhAge aMge zAstramAM anvAkhyAna karavAmAM Ave che. vyavahA2prAga ane zAstranayame ekabIjAthI dara che. (2) vyavahAramAM arthanI haMmezanI prAptine vicArIne ja vAkyamAM padanI, padamAM dhAtunI, ane dhAtumAM avayavonI kalpanA karavAmAM AvI che. vyAkaraNagata vyutpatti anizcita hoI, zAstrakAroe yojelA upa sAcA mAnavA joIe nahi. (3) ziSTa mATe zAstra nathI. ziSyoe karelA vibhAgone zAstra anumatI Ape che. (4) zAstranA jJAna aMge anizcitatA hoya tyAre zAstrane nirNAyaka mAnavuM joIe nahi. ziSTa prayogone na samajanAra mATe zAstra tetra samAna che. [uparanI carcAnA mULamAM samarthaH vidhi sutra 2.1.1 uparanAM keTalAMka bhASyavacane che] Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samAsamAM ekAthI bhAvanI kalpanA hoya te vizeSaNavizeSyabhAva temAM kevI rIte hAI zake evA svAbhAvika praznanA uttara rUpe jaNAvavAmAM AvyuM che ke vizeSaNanA badhA pachI, tenA arthanA vizeSyanA artha sAthe samuca thAya che. tyAra pachI vizeSaNanA athanI | nivRtti thAya che. AvI nivRtti thatAM ekAthabhAvarUpa vRtti prApta thAya che. A aMge muzkelI e che ke nimitta arthAta vizeSaNa ane nimittI arthAt vizeSya eka sAthe rahetAM nathI. tethI temanI vacce saMbaMdha thato nathI. A uparAMta pUrva saMskAra sAthenA uttara jJAnathI utpanna thayelI smRti dvArA temanuM saMyojana paNa thatuM nathI. tethI vizeSaNavizeSyabhAva siddha thato nathI. bhartuharino uttara evo che ke vizeSaNa ane vizeSa paraspara saMyukta hevAthI temane aMgenuM jJAna paNa jANe saMsRSTa hoya ema utpanna thAya che. mAtra prakriyAne athe temane vibhaktapaNe samajavAmAM Ave che. vAstavamAM temanuM jJAna abhinna che. samAsamAM judAM judAM patI ka9panA, samAsane samajavAmAM mAtra upAya rUpe ja che (89-99) [samartha: vavidhi: ( sUtra 2.1.1 uparanAM keTalAMka bhALyavacano uparanI carcAnA AdhAra rUpe che.] samAsamAM gauNa padanA arthamAM eka saMkhyAthI vilakSaNa evI abhedaitva saMkhyA prApta thAya che. te badhI saMkhyAnA samuccaya rUpe abhinapaNe rahelI che. jema madhamAM aneka punA raso rahelA che tema aneka saMkhyAo A saMkhyAmAM samAyelI che. upasarjana padane artha saMkhyA sAmAnya rUpe samajavAmAM Ave che. sthA: vati , goDha grAma ane driputra vagere prayogo AnAM udAharaNo che. abhedaiva saMkhyAne svIkAratAM caudamA, tAva, nArtha, caMcaLa vagere zabdarUpe siddha thaze nahi. Avo vipakSa barAbara nathI. upasarjana padamAM ekatra saMkhyA mAnatAM te sa khyAmAM badhI saMkhyAono samAveza thaze. abhedaiva saMkhyAne cokkasa saMkhyAvALI ekatva saMkhyA ane saMkhyAo rUpI bheda vinAnI abhedaiva saMkhyA ema be rIte samajavI joIe. A vicAra aMge bhartuharine abhigama banne pakSe che. vRttimAM abhedakatva saMkhyA ane vAkayamAM cokkasa saMkhyA prApta thatI hovA chatAM badhe Avo viziSTa saMkhyAbeda hoto nathI. (100-134). [mArava | sUtra 6.3.1 uparanA vArtika-bhASyamAM maLI AvatAM keTalAMka vidhAno A carcAnA AdhAra rUpe che.]. samAsamAM jema upasarjanapadamAM saMkhyA vizeSa koIvAra jaNAto nathI tema liMgavizeSano paNa paricaya thatuM nathI. liMganI ane saMkhyAnI viziSTatAne jaNAvavA mATe vizeSaLAnAM vAgAle. sutra 1.2.parane rajU karavAmAM AvyuM che. A satranuM pratyAkhyAna bhASyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che. A sUtravacana dvArA karavAmAM AvelI zAstravyavasthAne lIdhe AvanAM liMga ane vacana pramANe AzritanAM liMga ane vacanane paNa jaNAvavAmAM Ave che. ( 35-158). Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakarSavAcaka zabda, strIliMgavALA zabdo, 8%, bahuvrIhi ane na samAsa aMge vArtika ane bhAvamAM prApta thanArI, vizeSaLAnAM vAkAte: 1.2.52 sUtra uparanI cacone have rajU karavAmAM Ave che. (159) prakarSavAcaka zabdonAM liMga ane vacana aMgenI carcA pramANamAM ochI hovAthI tene pahelAM, matijJAne tamaviTanau : sUtra 5.3.55 nA saMdarbhamAM raju karavAmAM Ave che. bhartuharie A sUtra uparanAM keTalAMka bhASyavacanone potAnA zabdomAM raju karyo che. (16 0-168). triyAnA sUtra 4.1.3 uparanA bhASyamAM carcavAmAM AvelA muddAone A carcAmAM ullekha karavAmAM Avyo che. pataMjalinI pahelAM vaparAtA ane strItvano artha darzAvatA saMsthAna zabdane kendramAM rAkhIne A kArikAsamUhamAM carcA karavAmAM AvI che. viyAt sUtra uparanAM vAstiko ane bhAgyamAM strI zabda kayA arthamAM prayojAya che e aMge traNa pakSe, pratyayArthavizeSaNapakSa, strIsamAnAdhikaraNapakSa ane prakRyarthavizeSaNapakSa, helArAja ane kevaTe sUcavyA che. (169-190) 1 (ane avyaya hovAthI ane 2nA arthamAM dvanda samAsa prApta thato hovAthI samAsamAM liMga ane saMkhyAnI prApti thavI joIe nahi. chatAM paNa AvAM liMga ane saMkhyA prApta thAya che tene aMge ahIM carcA karavAmAM AvI che. 2, vA vagere zabda vikalpa, samuccaya, pratiSedha vagere arthe darzAve che. AvA arthe sattvarUpa dravyane hAI temane liMga ane saMkhyA sAthe saMbaMdha hoI zake. (191-210) bahutrI hi samAsamAM liMga ane vacananA atideza aMge carcA karatAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke "A te che evA abheda saMbaMdhane kAraNe viziSTa AzrayanAM vAcaka bahu vIhipadanAM liMga ane saMkhyA vizeSaLAnAM vAkAte: ' sUtra 1.2.52 nA niyamane kAraNe prApta thaze. A pramANe batrIhi samAsa liMga ane saMkhyA sahita dravyanuM abhidhAna vAM liMga ane saMkhyAnuM abhidhAna karanArA pratyeno prayoga thato nathI. bhASAnusArI mata darzAvatAM bhartuhari jaNAve che ke dravyarUpa dharmo sAthenA bahutrAhi samAsamAM dravyarUpa vizeSa sAthe rahelAM liMga ane saMkhyAne A samAsa prApta kare che. (211-248) [ane macavA | sUtra 2.2.24 uparanAM vArtikavacano ane bhASyavacano A carcAne AdhAra rUpe che. vArtikabhASyavacanomAMthI anya padArtha ane vibhakatyartha evA be pakSe prApta thAya che. bhartuharine baMne pakSe svIkArAI lAgyA che ema jaNAya che.] - na- samAsa aMge traNa pakSe vicAravAmAM AvyA che. trA: mAM uttara padane artha mukhya, pUrva padane artha mukhya ane anya padano artha mukhya ema traNa pakSo nam 2.2.6 uparanA bhAgyamAM bhASakAre rajU karyo che. A pakSe aMge bhatRharie muzkelIo sUcavI che ane mAva: temaja masA evA samAsa prayogonAM udAharaNa A aMge ApyAM che. A muzkelIo bhahari dUra kare che ane bhASyakArane anusarIne pR pada ane uttara padanA arthanA prAdhAnyane svIkAre che. (249-316) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 jAti ane dravyanA saMdarbhamAM liMga ane vacana aMge carcA karatAM bhatRhari jaNAve che ke zabdanA vAya artha rUpe jAtine samajavAmAM AvatAM tene mATe liMga ane vacana nizcita hoya che, ane AzrayanAM liMga ane vacana sAthe te joDAya che. zabdonA laukika liMgane badale zAstrIya liMga vIkAravuM joIe. padano artha dravya samajavAmAM AvatAM liMgaviSayaka ke virodha nathI, jAti temaja vyakti pakSamAM zabdo niyataliMgavALA hoya che. tethI liMga aMge, liMgasamudezamAM ka9pelA sAta vikapa banene lAgu paDe che. vacana aMge paNa zAstranA niyama pramANe vyavahAra karavo joIe. dravya ane jAti vacce, nAma ane Akhya tanI jema, gauNapradhAnabhAvane svIkArI zakAya. gauNu dravyo aneka hovAne kAraNe AkRti mATe eka zabda vaparAya che. judAM judAM dravyo sAthenA saMbaMdhane kAraNe judI judI saMkhyAo siddha thAya che. (317-358) ( [ savANAmezeSa vima! sUtra 1. 2. 64 ane nAyAkyAyAmejamavaduvanamanyataracAm | sUtra 1. 2 58 uparanAM keTalAMka vArtikavacano ane bhASyavacano, uparanI carcAne AdhAra rUpe che ] auSamya aMgeno navo vibhAga kArikA 361 thI zarU thAya che. mAna ane upamAnane samajAvIne rAtrIzyAma jevA tatpuruSa samAsanuM udAharaNa ApavAmAM AvyuM che. judA judA AzrayamAM rahelA guNe vacce bheda hovA chatAM te eka ja che ema samajavAmAM Ave che. Azrayane kAraNe guNemAM bheda ane jAtine kAraNe guNemAM abheda hovAthI upamAna, upameyane nakkI karavAmAM kAryazIla bane che. pitAnA bIjA viziSTa guNane kAraNe judA viziSTa guNovALA Azrayo sAthe saMbaMdhane pAmanArane upamAna kahevAya che. upamAna ane upameyamAMthI keIkamAM rahelA sAdhAraNa dharmane jaNAvate zabda sAmAnyavacana tarIke oLakhAya che. sAmAnya dhama upara AdhAra rAkhanAruM ane padArthane pUrepUruM nahi mApI zakanAruM nimitta upamAna, sadazyane kAraNe upameyanI pAsenuM samajavAmAM Ave che. upamAna ane upameyamAM abhedanI vivekSA hoya tyAre upamA prApta thaze nahi jyAM kAMIka sAmAnya hoya ane keTalAka bhedo hoya tyAM upamAnepameyabhAva heAya che. jema guru, ziSya, pitA, putra, kriyA, kAla vagere vyavahAra bIjAnI apekSA rAkhe che tema upamAnepameyabhAva paNa bIjAnI apekSA rAkhe che. (359-420) [ 31mAnAri rAmAvatai: | sUtra 2. 1. 55 uparanAM vArtika ane bhASyavacana uparanI carcAnA AdhAra rUpe che.) 35mita kathAghAmi: sAmAcAro . sUtra 2. 1. 57nA vicAranA anulakSyamAM bhASAnusArI carcA karatAM batRhari jaNAve che ke puruSayAgra: samAsamAM vAgha zabda zauryanA saMdarbhamAM puruSano artha darzAve che, paraMtu je guraH zabda vAparavAmAM Ave to samAsa prApta thatuM nathI. (428-433) tena tulya kriyA dvatiH sUtra 5.1.115nA saMdarbhamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke sAdhAraNa dharmanA ulekha vinAnA dravyamAM daDha banelA saMbaMdhavALA sAdhAraNa dharmarUpI kriyA Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 athavA cuNA upamAne pameyarUpa saMbadhamAM nimitta tarIke samajavAmAM Ave che. upamAna ane upameya, bannemAM sAdhAraNa dhama rUpe rahelA vizeSane kriyAzIla samajavAmAM Avye che. vRttinA avALA tulya zabda kriyA sAthe samAna adhikaraNamAM che. (434-524) 7 tena tulyaM / (pa. 1. 115) sUtra uparanAM bhASyavacananuM vigatapUrNa vyAkhyAna pUruM karIne have tenA pachInA sUtra taMtra tasyeya / (pa. 1, 116) uparanAM bhASyavacanAnI rajuAta karavAmAM Ave che. bhASyakAra jaNAve che ke tulya ane rUpa zabda samAnAka che. tena tulya sUtra pramANe be kriyAe aMgenA sAdRzyane darzAvatA tRtIyAnta zabdane vRtti umeravAmAM Ave che. A sUtra e sattvavAcaka zabdo vacce sAdazya darzAvatA Sayanta zabdane vRtti umeravAnuM vidhAna kare che. A bAbata agAunA sUtrathI siddha thAya che eTale tatra tasyeva / sUtra rajU karavAnI jarUra nathI. AvA pUrva pakSa aMge udAharaNA rUpe moyate mAghaLa ica / pazyati brAhmaNaM iva / , brAhmaNeneva vijJAtam / dIyatAM brAhmaNAya iva brAhmaNAdiva vaizyAt tvam / prayAgA bhatR rie rajU karyAM che. A badhA progAmAMnI vibhaktine khale tRtIyAnA prayAga tutya sAthe thaI zake. A prakAranI dalIlaneA vire!dha karatAM jaNAvavAmAM Ave che ke turtya madhurayA dhIte ane mAtrA tulya smAmi tAm / prayAgAmAM madhurA ane adhyayanakriyAnu tathA mAtA ane smaraNakriyAnuM` sAdazya samajavu paDaze. paraMtu khAvuM sAdRzya prApta thatuM nathI, tethI tena tulya ! sUtrathI kAnirvAha thaze nahi. adhyayana ane maraNanA AzrayeA bhinna heAvAthI temanI vacce sAdazya prApta thAya che ema jo mAnIe tA AzrayeAne kartA rUpe samajavA paDaze ane vRtti pratyaya kartA zabdane lAgu paDaze, adhikaraNa ke kate nahi. vRtti dvArA sAmAnya abhidhAna aMge kriyAnA prayeAganA vidhAna aMgenA niyamamAM ke pachInA sUtramAM prApta thatA abhidhAnamAM kriyA zabdanA vaparAza aMge kaze| tAvata samajavAmAM AvatA nathI. vRttinuM pharIvAra vidhAna dravya ke guNunA sAdazyane darzAvavA mATe thayu` che. madhurAyAM rahA; / ane trAjJALadhyeya pApurA: / prayAgeAmAM sAdRzya dravya ane guNa darzAve che. tethI tena tuchyuM ! sUtratho kAma cAlaze nahi. (parapa-551) tam / (5.1.117) sUtra aMge vicAratAM jaNAvavAmAM Avyu che ke, jo rAJavar vRttam / prayeAgamAM rAgavata mATe rAnAM ati / ane rAjJA mujyaM evAM e vigrahavA yeA samajavAmAM Ave teA taduM athamAM vRtti nI prApti tena tulya | sUtrathI caze. upamAnanI vivakSA na hoya tyAre arhati (lAyaka bane che) kriyAnA kartArUpa dhama anyanI nivRttine nizcaya karAve che. tene mATe tarphyuma satra rajU karavAmAM Avyu che. rAgaT dyutaM alya / mAM bhedanI kalpanA karIne aupamya samajavAmAM Ave te! tena tui / sUtrathI vRtti prApta thaze, tethI pANinItara vyAkaraNAmAM A prakAranuM sUtra maLatuM nathI. paraMtu ceAgyatA ane upayegatA te atha jaNAvavAnA hoya tyAre rdar / sUtra Avazyaka che (552-578) kRti pratyayanA vidhAnanI carcA pachI bAkInI krama prApta carcA, kavasarpAnchasi dhAvaze / (51.118) sUtranI rajUAta dvArA karavAmAM Ave che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A sUtramAM maLe zabda eTalA mATe mUkyo che ke dhAtu e zabda che ane vyAkaraNakArya zabdanA saMdarbhamAM nahi paraMtu arthanA saMdarbhamAM thAya che. dhAtu zabdano artha kriyA samajavo joIe. dhAtu: artha: dhAtvartha e vigraha dhAravarSa no samajatAM uttarapada taH nA lepa mATe samartha pada mUkyuM che ema paNa samajI zakAze. dhAtvarthane kriyA mAnatAM ane kriyAne sAdhana sAthe saMbaMdha thatAM sAdhananA arthamAM upasarga pachI vati mUkavAmAM Ave che. Ama thatAM vati prathayAntane liMga ane saMkhyA prApta thaze. - upamAna ane upameya aMge vizeSa carcA karatAM bhatRhari jaNAve che ke jyAM upameyavAcaka bIjA zabdano prayoga thato nathI tyAM bIjA vayAkaraNanA matamAM judAM judAM upamAno samajavAmAM Ave che. koIvAra ekasAthe rahelAM aneka upameyo mATe eka upamAna samajavAmAM Ave che ane kaIvAra judAM judAM upameyomAMnA darekane mATe akeka judu upamAne samajavAmAM Ave che. Ane mATe zyavAnuM udAharaNa ApavAmAM AvyuM che. (580-606) upamAnanA saMdarbhamAM samAvAva taSiyAt (5 3.101) sUtranA vicArane samajAvatAM bhahari jaNAve che ke phuvanA arthamAM thanArA samAsane svArthI cha pratyaya lAge che. AnA udAharaNarUpe vitAva6 prayoganI carcA karavAmAM AvI che. (6 07-615) chUTADhiya: prAravacane varL (5 4. 3) sUtra "tenA prakArane" evA arthamAM na pratyayana vidhAna kare che evo nirdeza karIne prakArano artha sadazya che evA matane 2ja karavAmAM Avyo che. prakArane artha bhinatA paNa karI zakAya, ema jaNAvavAmAM AvyuM che. Ane aMge carcA, vRDha, jevA udAharaNa samajAvavAmAM AvyAM che. sadazyane artha jaNuvanArA thayA ane sadano paNa ullekha karavAmAM Avyo che. (61 6-625) vAkayapadayamAM bhatRharinA tattvavicAra aMge nIcenI bAbato dhyAna kheMce che : (1) bhatRharinuM darzana prAcIna vaidika paraMparA sAthe saMdhAnavALuM che. (2) prAmANya aMge bhatRharino kaze ekAnta Agraha nathI. (3) lekavyavahAramAM pracalita zabdayavahAranI saghaLI prakriyAmAM zabdanuM ekava, nityatva ane svayaMprakAzakatva rahelAM che. temane uccarita zabdanI vyavasthA karanAra vyAkaraNa siddhAntanA pariprekSyamAM tapAsavAM joIe. AvI tapAsane aMte vyAkaraNaniSTha prakriyAnA anekatvanI buddhi dUra thatAM zabda, artha ane temanA saMbaMdhamAM rahelA akSara zabdatattvanI sAthe vaktAnuM tAdAo thAya che. tAdAmyanI prApti eTale parama tatvarUpa pazyanI vANIne sAkSAtkAra. AnuM nAma mekSa. zabda aMgenA dArzanika tattvavicAranAM mULa RvedamAM prApta thatA vApha aMgenA ulemAM che. varSonA yogya uccAraNuthI bolAtI zuddha pANInuM yajJakAryamAM mahattva ane sarvavyApakatva vAphasUktamAM rajU thayuM che. cAra prakAre vibhakta thayelI A vANune brAhmaNa graMthomAM devI vaka, amRtanI nAbhi, RtajAta, satya ane prANa tathA ekAranI samakakSa gaNavAmAM AvI che. upaniSadomAM vAyune sarvanI vizAtrI, tirmaya rUpavALI tathA jJAnamaya ane darzanamaya samajavAmAM AvI che. upaniSatkAlamAM ja traNa vANI, pazyantI, madhyamAM ane vaikharInI kapanA thaI hatI. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 zabdA aMgenI dAnika bhUmikAnI sAthe sAthe vyAkaraNumUtraka bhUmikA paNa yAkanI pahelAMnA samayathI zarU thaI. zabdArtha saba,nityatva ane akhaMDa vAkayA aa vicAra nirukta (1 2)mAM taiAMdhelA 'phandriyaniya' vacanam' (zreAtAnI sa'grAhaka buddhimAM vAkaya nitya che) evA audumbarAyaNunA kathanamAMthI prApta thAya che. bhatRharinA akhaMDa vAkayA prathama seAAna che. e . bhatR hiranuM darzIna-vyADi ane pataMjalinA darzanane vistAra che eTalu ja nahi paraMtu vaizeSikA ane sAMkhyAnA rAkhvAsa baMdha, padasa dhAtarUpa vAkaya, dravya, kriyA, sAdhana, saMbaMdha, kAla vagerenA vicArAnA virAdha rUpe che. samavAya ane sa yeAga saba dhane nakArIne zabdA vacce te vAcyavAyakabhAva ane nitya yeAgyatArUpa saMbaMdhanI sthApanA kare che. judI judI vyaktieAmAM, prakRtyamAM, pratyayAmAM ane gaumukhyAmAM paNa temane sAmAnya athavA jAtine medha thAya che. zabda, dhvani, vAkaya ane spheTa aMgenI bhartRharinI siddhAntasthApanA pataMjalinA vicArAnA saMdarbhomAM ja che. padmakAMDaneA AdhAra te te viSayeA aMgenI mahAbhASyamAM prApta thatI carcA che. vasurAta gurunA vyAkaraNAgama kevA hatA ane bhatR rie temAM pheraphAra karyo ke kema te jANavAnuM kazuM sAdhana nathI. krevit, are, kArce vagere zabdothI prApta thayelAM atha darzItAnA keAIka cesa sthApakA hatA ke te bhartRharinI prajJAthI prApta thayelAM mAtra vikalpa adanA che tenA niya muzkela che. sarvAsiddhAntanA saMdehanA Adaza rAkhanArA bhatRharinI maulika kRtine sArasa graha kahI zakaze nahi. * amArA gurue A AgamasaMgraha racyA ' evA zabde te eka suziSyanI guruRNa adA karavAnI namra pati ja che. pramANavinizcaya aMge bhartRharinA vicAre madhyamamAM grahaNa kare che. vedane te apaustreya, pramANabhUta ane badhAM zAstro, danA ane vidyAenA AdhArarUpa samaje che. anumAnanuM pramANa svIkAravA chatAM Agamaviruddha tarkane te nakAre che. abhyAsa pratyakSa ane yeAgaja pratyakSane te AvakAre che chatAM pratyakSane paNa yuktithI nIrakhavu joIe ema te (vA. 5.2.141) mAne che. pratibhAnA unmeSane ane ziSyanA zabdabyavahArane te pramANubhUta manAve che. ziSTA vaDe apuraskRta ane dhama sAdhanamAM vikSeparUpa zabdone te apabhraMza athavA azuddha gaNe che. temane mate apabhraMza zabdenu vAyakava sAkSAt nahi paraMtu zuddha zabdonA anumAna dvArA siddha thAya che zabda, dhvani, nAda ane sphoTa a Mge bhartRharie brahmakAMDamAM vistArathI carcA karI che. temanA mate akSara zabdatattva anAdi ane anaMta che ane sa lekavyavahAranA mULamAM che. badhA vedA, smRtie, danA, vidyAe, kalAo ane vyAkaraNusmRtinA AdhAra rUpe te zabdatattva che. AvA advaita dananI pUrvabhUmikArUpe samagra zabdavyavahAra arthAt uccarita ane suzruta zabdo, ane temanA samUhurUpa akhaMDa vAkaya che zabdane aMge vicAratAM bhartRhari jaNAve che ke upAdAna athavA vAcaka zabda che prakAranA che. eka, zabdanuM nimitta che ane bIjo artha mATe prayeAjAya che. mahAbhASya. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpikA(pR. 3, pUnA 1965)mAM jaNAvyuM che ke "uccarita zabda kramavAna che ane artha prApti karAvanAra buddhistha zabdAtmA akrama che. te artharUpe che. te sphaTa che ane nitya arthAtmA che. kramapUrvaka utpanna thayelA dhvanie vyaktirUpe che." (yo vAcamuvAcete #HvAna vira: rinya: gana: zarAma yutho vinAte tasmA pratiti: ... etaccA svarUpam / sphoTo'yameva zabdAtmA nityaH / dIpikAnAM A vacano ane pheTa aMgenAM vAkyapadImAM prApta thatAM kathane aMge vivAda prApta thAya che. koDilAdanA "nirNayanA pitAnA saMpAdana (pUnA, 1967)nI prastAvanAmAM prepha. esa. DI. joSIe vAkayapadayanI brahmakAMDanI nava kArikAo-bIjAM kAMDamAM sphoTane ullekha nathI-tapAsIne niSka raju karyo che ke pataMjalinA pheTa aMgenA ullekhanI jema bhatRharinA sphoTanA vicAromAMthI "Ta eka ane akhaMDa dhvanitatva rUpe (sound-pattern) ane vanisamUhanI prakRti rUpe che evo nizcaya prApta thAya che. te arthavAhaka tattva nathI ane keTa tathA pachInA vaiyAkaraNo mAne che tema te zabdabrahma paNa nathI." vAkya padayanuM zrI jevInuM pheTa aMgenuM arthadarzana aparihArya mAnIe to, 'dIpikA' jemAM pheTano nitya arthAtmA" rUpe vicAra, eka matAntara athavA dIpikAkAranA pitAnA vikalpa athadana tarIke rajU thayo che, te bhaharinI kRti nahi, paraMtu anubhartuharikAlanI kaIka kRti hovI joIe ema svIkAravuM paDe. zailInI bhinnatAne bAda karatAM bhadharinA dIpikAnA kavanA virodhamAM kaze nizcaya thato nathI. A uparAMta kumAri, prabhAkara, dhamakIrti ane maMDamizranI kRtiomAM pheTane arthavAhaka tatva tarIke samajavA taraphane abhiprAya daDha thAya che. saMbhava che ke kumArika vagerene bhartuharino pheTa, teNe zabdatatvanA karelA ulekhone kAraNe arthavAhaka, nitya ane akSararUpe samajAyo hoya. A samatha dArzanikomAM Avo vizvama keTale aMze yogya che e vicAravuM rahyuM. padavAdI mImAMsakanI dalIla tarapha satata aNagamo ane virodha darzAvavAnI temanI pravRtti che. vAkayane te jAtirUpa akhaMDa vAkya samaje che. AvuM akhaMDatva pratibhAnA unmeSa vaDe prApta thAya che. padonA aposkRta arthanA prahaNa vakhate viziSTa pratibhArUpa buddhi utpanna thAya che. A pratibhAne vAkyartha kahe che. mAnavI, pazu ane paMkhIonA sarve vyavahAre tene AdhIna che. zabdanA gauNumukhyabhAvamAM, dravyamAM, guNamAM, kriyAmAM, ane A badhAnA arthomAM, temaja samAsanA upasarjana padanA vacanamAM akhaMDAryatA ane abhedaitva rahelAM che. upara sUcavyuM tema vyAkaraNa badhA vAde ane darzanabhedanA samanvayarUpa che. vyAkaraNamAM vastuno artha e artha nathI paraMtu zabdArtha e ja artha che. A vAta vAraMvAra jaNAvatAM pataMjali kaMTALatA nathI. temane pagale cAlIne bhartuharie paNa vAyapadIyanA vicAronI carcAmAM sarvamatanidarzanane Adarza apanAvyo che. bhaharinA A valaNanI puSTi karatAM helArAje jaNAvyuM che ke "zAstracarcA amAruM dhyeya che; dazano vacce viveka sthApita karavAnuM kAma amAruM nathI. ame darzanAtaranI prakriyAne rajU karatA nathI paraMtu pramANu vaDe je siddha thAya tene dazanane yogya mAnIe chIe." (vAkyapadIya, helArAja TIkA, 3.1.14) Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 zabdapasaMdagI, vAkayejanA, rajUAta ane vRttaracanA aMge bhartuharinI kArikAone nAgArjuna(i.sa. 210)nI madhyamakavRttinI, diggAga (450-para0)nA "pramANa samuccaya'nI, kumArika (I.sa. 550)nA "zlokavArtika"nI; dharmakIrti (I.sa. 600)nA pramANavAtikanI ane maMDana mizra (I.sa. 660)nA "sphaTasiddhi'nI kArikA sAthe temaja vyADanAM paDyo ane mahAbhASyamAM maLatAM padyo sAthe sarakhAvI zakAya. nAgArjunanI tarkabaddhatA ane aparihArya dalIlanI spaSTatA, diggAganI kArikAonI sudhadatA ane sarvagrAhitA, kumArisanA kaTAkSa ane narma, dharmakIrtinI durbodhatA, dalIlenuM aNaukela guMphana ane uccatama tarka zakti ane maMDananI prasana, gaMbhIra ane vizada rajuAtane badale bhatRharinI kArikAomAM saralatA, kavacita durbodhatA ane vicArapauDhI jaNAya che. te prAcIna pAribhASika zabdothI sumaMDita che aspaSTa muddAne ke durbodha tattvavicArane puna:kathana dvArA udAharaNa ApIne te samajAve che. siddhAMtanirUpaNa mATe laukika ane vaidika prayogonI te madada le che. eka artha darzAvavA mATe aneka zabdo te vApare che, jema ke samajavAmAM Ave che' mATe prati, vipIrase mamadhIre, 31varyo, rase, vAhizyate, gratIyate, late jevA prayoga te kare che. tomaracamisarUpaH ne vAraMvAra vAparavAmAM temane vAMdho nathI. Ama bhatRharinI vANImAM ArSa saralatA, subaddha arthavicAra ane tattvadaSTinI samatulA siddha thaI che. vipula vanarAja dvArA Acchanna ekAMta jaLAzayanAM nirmaLa salila jevI vimalA temanI tatvaprajJA che. RSinA citta jevuM zAMta temanuM cita che. A cittanuM uttama pratibiMba vAkayapadIya che. bAhya prakAzanI paNa prakAzikA vAgarUpatA na hoya te jJAnarUpI prakAza jhaLahaLato nathI. vApatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na kAza: kArota nA di pracavamarzanI || vAkaya padIya 1.132 A prakAzane jhaLahaLato rAkhanArA bhatRharinA kAryane punaruddhAra thaI rahyo che te AnaMdaprada ane saMtoSaprada che. Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkacapadIya Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I zrI . bhartRharikRtaM vAkyapadIyam prathamaM kANDam bhartuharikRta vAkacapadIya prathama kAMDa anAdinidhanaM brahma zabdatattva yadakSaram / vitartate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH // 1 // ekameva yadAmnAtaM bhinnazaktivyapAzrayAt / apRthaktve'pi zaktibhyaH pRthaktveneva vartate // 2 // adhyAhitakalAM yasya kAlazaktimupAzritAH / janmAdayo vikArAH SaD bhAvabhedasya yonayaH // 3 // ekasya sarvabIjasya yasya ceyamanekadhA / bhoktRbhoktavyarUpeNa bhogarUpeNa ca sthitiH // 4 // prAptyupAyo'nukArazca tasya vedo maharSibhiH / eko'pyanekavarmeva samAmnAtaH pRthakpRthak // 5 // Adi ane aMta vinAnuM, zabdatattvarUpa brahma, je varSonA nimitta rUpe che, je (ghaTAdi, artharUpe bhAse che, jemAMthI jagatanI utpatti vagere) prakriyA thAya che, je eka ja che ema vedamAM kahyuM che, ane je, judI judI (kAryajanaka) zaktione Azrayane kAraNe, (AvI) zaktiothI juduM na hovA chatAM, judu heya tema dekhAya che, jenI, nimeSAdi kriyArUpI) bhedanA ApavALI, kAlazaktine Azraye rahelA janma vagere cha vikAre padArthonI bhinnatAnAM kAraNe bane che; ane sarvanA bIjarUpa evA je zabdabrahmanI bhaktArUpe, bhaktavyarUpe ane bhegarUpe ema aneka prakAre sthiti che; te (zabdabrA)nI prAptine upAya ane tenI pratimA rUpa veda eka hovA chatAM, maharSioe tene aneka zAkhAovALa heya tema avatAryo che. (15) vA-1 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vASa5dIya 1.1. anAdi ane aviMnANI brahmamAM kAlakRta ane devakRta vibhAgono abhAva che. te kAyarUpe ane kAraNarUpe ema be rIte rahela che. 12. padArthonuM grahaNa hamezAM zabavaDe thAya che (zabdo pagAhI) ane jJAna hamezAM zabdo sAthe joDAyeluM (zabdopagrAhya) hovAthI paramatattva zabdatasvarUpe samajAya che. 1.3. akSara athata vaNanuM te nimitta hevAthI zabdatatvane akSara kahyuM che. 1.4. svarUpamAMthI pracuta nahi thanAruM arthAta ekatvano tyAga nahi karanAruM che zabdatattva che te bhedanA AbhAsane kAraNe bIjA asatya ane vibhakta evAM rUpane svIkAre che. Ane vivarta kahe che. svapnamAM prApta thatA viSayonA AbhAsa jevuM A che. dezabheda ane kriyAbheda kevaLa avidyAnI pravRttine kAraNe che. varlsa taravAyAgrutakSya bhedAnukAreNAsatyavibhakkAnyarUpopagrAhitA vivrtH| svapnaviSayapratibhAsavat / svopajJa-galo. 1. ahIM vivartate e zabdaprayoga ane pariNAmaH ame evA prayoga uparathI bhaharine vivatavAda abhipreta hato ke pariNAmavAda ema vicAravuM yogya thAya. kArikAo ane temanA paranI pakSatti baMnene bhartuharinI kRti mAnavAmAM Ave te bhatRhari vivatavAdI hatA ema siddha thaze, kAraNa ke DhovAvRttimAM te "vicA" zabda vApare che ane A zabda tRtIyakAMDanI kalasamudezanI kArikA 6ramAM paNa vaparAya che. ahIM vidyA "ajJAna" evA sAmAnya arthamAM nathI. helArAja bhartuharine vivavAdI gaNAve che. "chandomAMthI pahelIvAra A vizva utpanna thAya che (vartate)", evA zabdo (vI.va. 1.1 24)mAM vivartanI spaSTatA nathI. A uparathI kalpanA karI zakAze ke bhaharine mana vitarta no artha "AbhAsa' hato ane pariNAma athavA 'vikAra na hato. kArikAgraMthamAM AvI spaSTatAne abhAve zAntarakSita ane tenA TIkAkAra kamalazale taravAM ane tenI TIkAmAM "brahmavAnI carcA karatAM pariNAma arthamAM ane vivata arthamAM ema be rIte pahelI kArikAne ghaTAvI che aovajJatti bhatRharinI racanA nathI ema mAnavAmAM Ave to paNa bhatRharie karelA "vivA'nA ullekhane kAraNe te vivatavAdI che evI dalIlano virodha kare sahele nathI. 1.5. kama arthAt paurvAparyA vinAnA zabdabrahmamAMthI jagatanA padArthorUpa vikAro utpanna thAya che. badhA vikArane brahmamAM upasaMhAra (saMvarta) thayo hoI te AkRtirahita (manAta) ane vyakta na karI zakAya tevuM (magavazya) che. sarakhAvo thropajJamAMnA saMgrahazloka : badhA (rUpAdi viSaya) vikalpa vaDe (sAmAnyarUpe gecara hovA chatAM je (vizeSarUpe) agocara rahe che, je taka Agama ane anumAna vaDe judI judI rIte samajAya che, te (zabdatattvarUpI) vizvAtmA bheda ane saMsarga, bhAva ane , krama ane kramano abhAva tathA satya ane amRta vaDe aspaSTa che. AvAM indonA pravikathI tenuM jJAna thAya che. (1-2) sava prANIono aMtaryAmI te pAse temaja dUra dekhAya che. te atyaMta mukta che ane mumukSu jana mekSa mATe tenI upAsanA kare che. (3) Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jhathama kAMDa RtuonA sArarUpa tejavALe sUrya jema unALAne aMte vAdaLasamUhane utpanna kare che tema te (mahata vagerenI) prakRti tarIke rahelA (pradhAna, paramANu vagere) vikArone utpanna kare che. (4) (ukApatana jevA) utpAta vakhate samudranAM jaLa jema aMgArAMkita dekhAya che tema tenuM caitanya eka hovA chatAM aneka prakAre vibhakta bane che. (5). pavanathI jema vRSTi lAvanArAM vAdaLe utpanna thAya che tema jAtirUpe rahelA tenAmAMthI vyaktiorUpI vikAre utpanna thAya che. (6) te parama jyoti pahelAM traNa vedarUpe jaNAya che. judA judA darzanavivAdamAM judI judI paraMparAonuM te kAraNa bane che. (7) te (caitanya)no zAMta ane vidyAtmika aMza, jenuM vivecana karavuM sAce ja zakaya nathI evI avidyAvaDe hamezAM vIMTaLAyele che. (8) te (avidyA)nA sarvatra (rahelA) vikAranuM (keI) parimANa nathI, tenI saMskAra pAmelI zaktionuM (pachI) astitva rahetuM nathI. (9) AMkhe jhAMkhavALo mANasa cAkhA AkAzane jema aneka rUpothI gherAyeluM mAne che tema A vikAra vinAnuM nitya brahma, avidyAthI kaluSita thayeluM ane bhedavALuM bhAse che. (10.11) zabdarUpa ane zabdazaktinA kAraNarUpa A brahma zabdamAtrAmAMthI pragaTIne temanAmAM ja vilIna thAya che. (12) yaH sarvaparikalpAnAmAbhAse'pyanavasthitaH / tAMgamAnumAnena bahudhA parikalpitaH || vyatItau bhedasaMsagau bhAvAbhAvI kramAkramau / satyAnRte ca vizvAtmA pravivekAraprakAzate // 2 // antaryAmI sa bhUtAnAmArAddUre ca dRzyate / so'tyantamukto mokSAya mumukSubhirupAsyate // 3 // prakRtitvamiva prAptAnvikArAnAkaroti saH / RtudhAmeva grISmAnte mahato meghasaMplavAn // 4 // tasyaikamapi caitanyaM bahadhA pravibhajyate / aGgArAktimutpAte vArirAzerivodakam // 5 // tasmAdAkRtigotrasthAd vyaktigrAmA vikAriNaH / mArutAdiva jAyante vRSTimanto balAhakAH // 6 // trayIrUpeNa tajjyotiH paramaM parivartate / pRthaktIrthapravAdeSu dRSTibhedanibandhanam ||7|| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapakIya zAntavidyAtmako yo'zaH tadu haitadavidyayA / tayA grastamivAjasra yA nirvaktuM na zakyate / / 8 / / sarvataH parivartAnAM parimANa na vidyate / tasyA yA labdhasaMskArA na svAtmanyavatiSThate // 9 // yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saMkIrNamiva mAtrA bhizcitrAbhirabhimanyate // 10 // tathedamRta brahma nirvikAramavidyayA / kaluSatvamivApannaM bhedarUpaM vivartate // 11 // brahmaa rAnamAM rAtrazanitanavadhanam | vivRtaM zabdamAtrAbhyastAsveva pravilIyate // 12 // chelA be zloka mATe sarakhAvo : dinAgakRta zaiAcavarakSA mA rU-rUra. 2.1. zabda brahmanA ekatva aMge bhartuhari Rtivacano AdhAra le che. "te salila (brahma), draSTA, eka ane advitIya che" (rAropaniSad 4.rU.32). "he saumya, zarUAtamAM A (brahma) eka ane advitIya hatuM" (chAMdroya upanivaTU) 6.2.1, zabdatattvarUpa brahmamAM paraspara virodhavALI zaktio ekatra thaI che ane tenI sAthe ekarUpa che. yanuM anekatva jJAnanA anekatvanuM virodhI nathI. padArthonA bhinna bhinna AkAre jJAnanA eka AkAranA virodhI nathI, kAraNake badhI zaktione jude AbhAsa zabdatatvamAM apRthaka dekhAya che. 22. apRyatva eTale ekatva nahi paNa bhedapratiSedha ane pRthakatva eTale ekavA pratiSedha (vaDhati). minaM zakitavyapAzrayAta evuM pAThAntara che. madhyAtAM ane avyAhatA: vahA: evAM pAThAntaro paNa che. 3.1. brahmAnI kazakti eTale kAla. padArthonAM utpatti ane vinAza mATe te javAbadAra che. pratyeka padArthamAM aneka rUpa hoya che, jemake eka ja vRkSamAM kuMpaLa, pAMdaDuM, phaLa vagere jovA maLe che; ekaja paLamAM ratAza, mRdutA vagere vizeSa prApta thAya che. kAla zakti A badhAMnuM sahakArI kAraNa che; jemake, eka ja vRkSamAM kuMpaLa banatI vakhate kuMpaLa mATe AvakAra (kampanujJA) ane pAMdaDuM athavA phaLa mATe virodha (kavi) thAya che. evI rIte jayAre pAMdaDu bane che tyAre tene mATe AvakAra ane hUMpaLa tathA phaLa mATe virodha thAya che. padArthonuM AvuM vaizvarUpya kAlane AdhAre che zabdabrahmanI A zakti tenAmAM antarliMta che. 32. utpanna thAya che, che, pheraphAra pAme che, vadhe che, kSaya pAme che ane naSTa thAya che evA cha vikAra padArthonA kriyAbhedanuM kAraNa bane che. A vikAro kAlane Azraye rahyA che. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa "padArthonAM utpatti, sthiti ane vinAzamAM kriyAvAna kAla ja nimitta che. te kAlane A yaMtrano sUtradhAra kahe che. vizvanI vividha kriyAo tenAthI pratibaddha che. jema dorI, (nacAvavA mATenAM) paMkhIone barAbara jANe che, tema temane te barAbara jANe che." tamasya lokayantrasya sUtradhAra pracakSate / / pratibandhAbhyanujJAbhyAM tena vizva vibhajyate // vA.pa. 3.9.4 pratibaddhAzca yAstena citrA vizvasya vRttayaH tA: pvAnugAnAti yathA takhta: zakunitA: 1 vA.va. 3.6.1pa 4.1 bhaktA eTale karmo karanAra ane phaLa bhegavanAra vyakti. bhaktavya eTale jenA dvArA AnaMda prApta thAya te viSaya ane bhega eTale sukhaduHkhAdi anubhava. 5.1. brahmaprApti eTale (1) huM, mAruM, evI ahaMkAra graMthi(vAsanA)nuM dUra thavuM, (2) vikAronuM mULa prakRtimAM lIna thavuM, (3) Indriyone temanA kAryamAMthI nivRtta karavI (AraFA niyALAM vRddhimanasozva nivRtti -TUti), (4) bAhya sAdhano vinAnI AMtaratRti, (5) AtmapariteSa, (6) paramatattvanI jhaMkhanA, (7) bAhyAtha tarapha anAsakti, (8) paripUrNa zaktino anubhava, (9) kAlanI pratibaMdha (rokavuM) athavA anujJA (AvakAra) jevI vRttiomAMthI mukti ane (10) nairAmya. mekSanI AvI dasa sthitienA ullekhamAM bIjI ane navamI sthitinA ullekho vaiyAkaraNamAM vadhAre jANItA che. kArikA 1.143nI vopajJati mAM ane trIjA kAMDanA kAlasamuddezamAM anukrame temane viSe carcA maLe che. 5.2. dhama ( =satya )no sAkSAtkAra karanAra mannadraSTA RSioe, sUkSma, nitya ane atIndriya vedarUpI vANIno sAkSAtkAra karyo ane temaNe dharmane jemane sAkSAtkAra thayo nathI tevA anya RSione mantrono upadeza karyo. 5.3. vedapI zatattva eka ja che. A zabdatattva eka chatAM tenAmAM abhivyaktinA krama pramANe anekatva prApta thatuM hovAthI, ekatvane bAdha na Ave tema saMhitA, pada, krama vagere vibhAgamAM ane judI judI zAkhAomAM te vibhakta banyuM che, jema Ayurveda eka hovA chatAM aSTAMgarUpe vibhakta banyo che tema. bhedAnAM bahumArgatvaM karmaNyekatra cAGgatA / zabdAnAM yatazaktitva tasya zAkhAsu dRzyate / / 6 / / tenA (gyadAdi) bhedanI ghaNI zAkhAo che chatAM eka karmamAM (ja) temanuM upakArakatva che. tenI zAkhAomAM zabdonA (athabadha mATenI) zaktionI cekasAI che. (6) 6.1. cAra vedamAM darekanI aneka zAkhAo che, jema ke yajurvedanI ekase. eka, sAmavedanI eka hajAra, vedanI ekavIsa athavA paMdara ane atharvavedanI nava. (mAmANya, vaghAddhi, 9 ) Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyadoya 6.2. badhI zAkhAomAM yajJakAryanI vyavasthA sarakhI hoya che. 6.3. vedanI je zAkhAmAM yajJa aMge vidhAno hoya che te vidhAno temano cokkasa artha jaNAve che ja; arthAta eka vidhivokaLya vedamAM ( tenI eka zAkhAmAM ) tene amuka nizcita atha darzAve to tenI ja jevuM vidhivAkarSa thatuveranI zAkhAmAM paNa amuka nizcita atha darzAvaze ja; jemake, yajurvedanI vATakkasaMditAmAM yak prayaya lAgatAM pahelAM tea (deva) ane (udAra) e padanA aMtya e kArane badale mA kAra mUkAya che (pA.su. 7.4.28). athavA atharvavedamAM simane aMtya vaNuM udAtta hoya che ( fsUtra 71.) smRtayo bahurUpAzca dRSTAdRSTaprayojanAH / tamevAzritya liGgebhyo vedaviddhiH prakalpitAH // 7 // vedArthane jANanArA (RSioe te ja vedane AdhAre manTonA nideze uparathI daSTaprojanavALI ane aSTaprayojanavALI ema judI judI smRtio cI che. (7) 7.1. keTalIka (caraka, suzruta vagerenA graMtharUpe rahela) smRtionAM prayojano ulekha pAmelAM hoya che, jemake, cikitsA vagere prajane. keTalIka smRtionAM prayojano mAtra ziSyanA AcAra uparathI nakkI thAya che, jemake bhakSyAbhaDhya, gamyAgamya ke vAcyAvAsyanA niyamo. (72. vedamAM jaNAvela liMga ( = sUcano ke niyama ) arthAta vidhivAkaLyo uparathI zrutivihita ane smRtivihita kAryone bodha thAya che. "gabhathI AThame varSe brAhmaNane upanayana saMrakAra karavA " evI smRti daSTa prayojana che. saM pAsanA athavA vedAdhyayana karanAre mAMsabhakSaNa na karavuM" e adaSTaprayojana smRti che. ziSyone samudAcAra uparathI te nakkI thaI che. "(brahmacArIe) khAkharAno daMDa dhAraNa karavo " Ane dRSTAdaSTa smRti kahI zakAya A traNa prakAranI samRtio uparAMta nyAyamUlA ane anuvAda smRti ema be prakAre mAthapurAnamAM prApta thAya che. tasyArthavAdarUpANi nizritAH svavikalpajAH / ekatvinAM dvaitinAJca pravAdA bahudhA gatAH // 8 // tenAM arthavAdarUpa vacanane AdhAra laIne potAnI buddhinI kalapanA pramANe advaitavAdIonA ane daitavAdIonA aneka prakAranA pravAde sthApita thayA che.(8) 8.1 prAcIna tattvacarcAe vedanAM arthavAda vacanAne AdhAre racAI che, jemake rAtabrAhmaNanuM arthavAdavacana "pahelAM A asat hatuM," agni pragaTAvavAnA sthAnanI prazaMsA karanAruM vacana che. tenA uparathI atanI kalpanA thaI, jemake, "asatamAMthI asata, kriyAhInamAMthI kiyA vinAnuM, avastumAMthI avastu, avAcamAMthI avAcya thayuM." adaMtanI AvI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa atyaMta prAthamika kalpanAmAMthI AgaLa vadhyA ane kahyu, A eka tattva (AtmA) je pUrva nathI tema para paNa nathI te sattva ane asattvathI vibhakta bane che, teA pachI A tattva vAcya ane avAcya ema te kevI rIte hoI zake ?" '"te asat paNa na hatuM, sat paNuM na hatuM. te pahelAM aMdhakArarUpa hatuM." (leva 10, 121, 1) emAMthI kapanA thaI, ke A jagata phINa jevu che, te kaMI nathI; te parapoTA jevu che, te kaMI nathI; te pAra na pAmI zakAya tevI mAyA che. ema jJAnIe samaje che' idaM pheno na kazcidvA budbudo vA na kazcana / mAyaiSA bata duSpArA vipazciditi pazyati // hariSabhane mate (vati rR. 62) A kArikA SaSTitantra nI che. A kArikA mATe sarakhAvA : phenapiNDopamaM rUpaM vedanA budabudopamA / marIcilarazI saMjJA sArA: vahInimA: " prasannavarA (vaidyasa`pAdana. pR. 13) phenapiNDUpamaM rUpaM vedanA bubbulUpamA / cIkUmA sannA sa~vArA vamAM // (saMyuttaniAya rU. 142) veva (1.164.20) ane zvetAzrvataropaniSat (4.6)mAM sAthe kAyavALA, mitra samAM e pakhIe eka ja vRkSa upara eThAM che; temAMnuM eka svAdiSTa TeTA khAya che.' tenA uparathI daitIenA siddhAntA vistaryAM che. A kArikAmAM nizcitya eveA pATha levAmAM Ave te (athavAdarUpa vacaneAnA) nizcaya karIne" evA a thaze. nizciMtAH eveA pATha paNa maLe che. satyA vizuddhistatroktA vidyevaikapadAgamA / yuktA praNavarUpeNa sarvavAdAvirodhinA // 9 // satya (svarUpa), vizuddha ane eka padya (=ema) thI samajAtI tathA badhA vAdInA avidhI evA praNava sAthe ekarUpa te vidyA (brahma) vedamAM kahI che. 9.1 sarvavAhAvirodhitI evA pATha letAM, "(te vidyA) badhA vAdAnI avirAdhI che" evA anuvAda thaze. praNava sa tattvavicArene samAve che. te vetu mULa che, badhA siddhAntAnA udaya ane asta mATe javAbadAra che ane badhA virAdhI bhAvAne te svIkAranAra che. te eka che ane aneka che, bane che ane baMne nathI. kane mahattva ApanArA temAM anekatva jue che ane jJAnIe temAM ekatva nihALe che. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 vidhAtustasya lokAnAmaGgopAGga nibandhanAH / vidyAbhedAH pratAyante jJAnasaMskArahetavaH // 10 // (traNa) leAkane sarjanArA te (ve)nAM agA ane upAMgA uparathI jJAna ane saMskAra prApta karAvanAra judI judI vidyAe vistAra pAmI che. (10)1 10.1. badhI vANI vedamAM antabhUta che, vedane nahi jANanArA brahmane jANatA nathI ja. "veda eTale brAhmaNugraMthA(nAM vacanA), mantra ane mImAsA" vidhivacanA eTale brAhmaNaprathAnAM vacaneA, kAI viziSTa yajJakAnI vigate ApIne vidheya eTale vedamantrane cAkkasa viniyeAga nakkI kare che. A aMgenA niyameA ta arthAt mImAMsA darzAve che. aMgepAMga eTale vyAkaraNAdi cha aMge ane zakunajJAnazAstra vagere upAMgA, harivRSabha khIjo atha ApatAM jaNAve che ke zruti eTale praNava, smRti eTale vyAkaraNAdi smRti ane traSyanta eTale upaniSade ema zruti, aMga ane upAMganA samasta samUha eTale praNavanA vistAra. AsannaM brAhmaNastasya tapasAmuttamaM tapaH / prathamaM chandasAmaGgamAhurvyAkaraNaM budhAH // 11 // prAptarUpavibhAgAyA yo vAcaH paramo rasaH / yattatpuNyatamaM jyotistasya mArgo'yamAjjasaH // 12 // arthapravRttitattvAnAM zabdA eva nibandhanam / tattvAvabodhaH zabdAnAM nAsti vyAkaraNAdRte ||13|| tad dvAramapavargasya vAGmalAnAM cikitsitam / pavitraM sarvavidyAnAmadhividya prakAzate // 14 // yathArthajAtayaH sarvAH zabdAkRtinibandhanAH / tathaiva loke vidyAnAmeSA vidyA parAyaNam // 15 // idamAdyaM padasthAnaM siddhisopAnaparvaNAm / iyaM so mokSamANAnAmajihUmA rAjapaddhatiH / / 16 / / atrAtItaviparyAsaH kevalAmanupazyati / chandasya chandasAM yonimAtmA chandomayIM tanum // 17 // pratyastamitabhedAyA yadvAco rUpamuttamam / yadasminneva tamasi jyotiH zuddha vivartate // 18 // vaikRtaM samatikrAntA mUrtivyApAradarzanam / vyatItyAlokatamasI prakAza yamupAsate // 19 // vAkayapadIya Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa yatra vAco nimittAni cihnAnIvAkSarasmRteH / zabdapUrveNa yogena bhAsante pratibimbavat ||20|| atharvaNAmaGgirasAM sAmnAmRgyajuSasya ca / yasminnuccAvacA varNAH pRthakUsthitiparigrahAH ||21|| yadekaM prakriyAbhederbahudhA pravibhajyate / tadvyAkaraNamAgamya paraM brahmAdhigamyate // 22 // * jJAnIoe vyAkaraNane te (zabda)prazna mATe sAkSAt upakAraka', (badhAM) tapamAM uttama taparUpa ane vedanu paheluM aMga kahyuM che. (vaNa, padma, vAkaya evA) rUpavibhAga prApta' karanArI vANInA je uttama sAra4 che ane je caiAtiomAM pavitratama jgyAti che, tene (pahAMcavA) mATene A saraLa upAyapa che. anA vyavahAranA nimitta banela padArthAne vyakta karavAnuM sAdhana zabdo ja che, zabdonA tattvanuM yathArtha jJAna vyAkaraNa sivAya thatuM nathI. te meAkSa(prApta karavA )ne upAya che ane vANInI azuddhie mATe upacAra che. sava vidyAene pAvana karanAra te dareka vidyAmAM prakAze che. jema (ghaTa, paTa vagere) badhI ajAtie (temanA adha mATe) zabdajAti upara AdhAra rAkhe che tema jagamAM A (vyAkaraNa) nidyA badhI vidyAone Azraya che. mekSa prApta karanAra nisaraNInuM A pahelu pagathiyuM che. muktine jhaMkhanArAo mATe A sIdhe rAjamAga che, ahIM bhramamuktaH vedAbhyAsI (vyakti) vedonA mULa kAraNarUpa ane vedamaya zarIravALA (vANInA) zuddha rUpane nihALe che. vilIna thayelA bhedavALI vANInu je uttamarUpa che, je A (prakAzanA pratibadhaka) aMdhakAramAM zuddha jayetirUpe pariName che; padArtho ane kriyAonA vikArarUpa anubhavane ullaMghI gayelA(yegIe) vidyA ane avidyAthI agocara 11 - evA je prakAzane upAse che; (sAdhu) zabdonA (jJAnapUvaka) vaparAzane kAraNe jyAM akSara samAsnAyanAM cihnA jevAM12 vANInI abhivyaktinAM sAdhane (= ka, kha vagere varNo) pratibiMbarUpe bhAse che; je (brahma)mAM athavaveda, Rgveda ane yajuvedanA (udAtta, anudAtta vagere) judA judA svarA juduM juduM' astitva dhAraNa karIne rahyA che; ane danapara parAonI bhinnatAne kAraNe je bhinna bhinna rIte vyavasthita thayuM che te zabdabrahmanA sAkSAtkAra vyAkaraNanuM jJAna thavAthI thAya che. (11-22) 0 vA-2 k Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAkaSa5dIya * kArikAo 11 thI 22ne vyAkaraNasmRtinA gauravane vaNavatI kArikAo samajavI joIe. A kArikAmAM mAtrA : mA: (12), tat (14), gSA vighA (1pa), a[, $yam (16) ane matra (17) vyAkaraNano ullekha kare che. cata,..gata (18), cam (11), catra (20), yadamana (21), TU (22) zabdabrahmane ullekha kare che, paraMtu kArikAo 18thI 22mAMnA A ulekhene tat vara vrahma kathAvAmAkhyA adhipate ema saMdamAM joDavA joIe. kArikA 2rUmAMnuM tatra pada A bAbatanI pUti kare che. pradhAnaM ca SaDaGgeSu vyAkaraNam / pradhAne ca kRto yatnaH phalavAn bhvti|-m.bhaa. 1, pR. 1. 1. Asana eTale pAsenuM, tethI sAkSAt upakAraka, 2. brahmacarya, adhaHzayana, cAndrAyaNa, jalavAsa vagere tapa kAryomAM uttama ta5rUpe A vyAkaraNa che, kAraNa ke te zabdanAnarUpI dRSTaphaLa ane mekSarUpI adRSTa phaLa ApanAruM che pataMjali paNa jaNAve che (madAmANa 1, pR. 3 da) ke akSarasamApnAyanA jJAnamAtrathI, vedamAM nirdiSTa puNya ane phaLanI prApti thAya che. 3. abhinna, krama vinAnA, AMtarazabdatattvamAMthI varNa pada ane vAkayarUpa vibhAgane prApta thayelI vANIne uttama sAra eTale vyAkaraNa. athavA " " zabdanA gAya evA artharUpI vibhAgavALI vANIne uttama sAra eTale vyAkaraNa. vANInA ghara, paTa, gAya vagere padArtho te te zabdarUpe vibhakta bane che. " nAma rU5 tarIke pragaTa thayuM ane rU5, nAma tarIke jAhera thayuM. keTalAkane mate nAma ane rUpa pahelAM eka hatAM. pachI judAM thayAM. bIjA keTalAka mAne che ke te pahelethI ja nAma ane rU5 ema judI avasthAe rUpe hatAM." bhartuhari pitAnI svopajJavRtti mAM A prakAranAM prAcIna ane ApaNe jeno saMdarbha jANI zakyA nathI evAM avataraNo rajU karIne pitAnA siddhAMtanI bhUmikA bAMdhe che. bhartuhari pahelAMnI zabdatattvajJAnanI carcA paraMparAne jANavA ane samajavA mATe te upayogI che. 4. badhe pravartamAna evA zabdasamUha vANuno uttama sAra che, kAraNa ke tenuM sAdhutva ane abhyadaya prApta karAvavAnI tenI zakti nizcita che. sArI rIte samajavAmAM Ave ane sArI rIte prayajele eka zabda paNa svargalokamAM IcchAone pUrNa kare che, jyAre (sAdhutva) saMsakAra vinAno zabda kevaLa kUcA (nISama) che. jAtavedam agni, manuSyamAM rahela AMtaraprakAza ane sajIva temaja nirjIvana prakAzaka evo zabdarUpI prakAza ema traNa prakAranA tio che. zabdarUpa prakAzamAM A sarva prANI mAtra, jaDa ane cetana, sthApita thayeluM che (Dhova, pR. 43). 5 zabdabrahmane jANavAno upAya vyAkaraNa che je sAmAnya niyamo ane apavAda niyamarUpI lakSaNasamUhathI prApta karI zakAya che. AmAM utsargopavAda, vidhipratiSedha, vidhinipAtana, vidhyatideza, sthAnyAdeza, liMgamAM sAmAnya vizeSa ane vidhiniyama " "" } : Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa jevA sAta prakArathI paNa vyAkaraNano bedha thAya che. vyAkaraNa vaDe na samajAte kRSoharAri zakhasamUha rASTo nA anumAnathI samajAve che; kAraNa ke ziSTa keI viziSTa upadeza vinA sAdhu zabdonuM jJAna dharAve che ama vyAkaraNa zabdavanI prAptino laghu upAya che. 6 (ka) vicakSA zabdonA arthanI pravRttinuM mULa che. A vivakSAno AdhAra egya ( = sAdhu ) zabda upara che. padAthane jovA jema netrane kAme lagADavAmAM Ave, suMdhavA mATe ghANa ane sAMbhaLavA mATe kAnane, tema yogya vacana uccAravA mATe cogya zabdone upayoga karavAmAM Ave che. - (kha) athanI pravRttinuM tatva eTale padArthane jANavA mATe keIka cekasa zabda prayojavAnuM kAraNa. AvA kAraNane lIdhe te padArthanA vaparAza mATe arthAta tene jAhera karavA mATe yogya zabda pasaMda thAya che. (ga) saMsarga (paraspara anupraveza) e arthanI pravRttimAM tattva arthAt nimitta che. " gAya " evA padArthane tathA tenA vAcaka "gAya" evA zabdane paraspara saMsarga hoya che, (gha) arthanuM pravRttitatva ema samAsa samajIe to arthanuM pravRttitatva saMsarga thaze, kAra ) ke athaS sAthe saMsavALe zabda vApya banaze. (Da.) arthanI pravRttinuM tattva ema vigraha samajIe te pravRtti eTale janmAdi kriyA, tenuM tatva eTale kaMIka siddha karavuM. te siddha kaDavA sAdhananI jarUra, temAM kramanI prApti ane tenAthI thatI kAlanI abhivyakti, A badhAnI sAthe arthano saMbaMdha eTale arthapravRttitatva. (ca) athavA artha pravRttinuM tatva eTale bAhya padArthanA rUpAdinI abhivyakti karAvanAra jJAna ( = pratyaya). A atharUpakAra jJAna bAhya vastuone AvarI le che ane A kArya zabda upara nirbhara che. arthapravRttitattvanI AvI cha vyAkhyAo bhatRharinI sUkSma pratibhAnI nIpaja che ke prAcIna matAntare che te kahevuM muzkela che. mahAbhASya dIpikAmAM paNa AvAM vika9pavyAkhyAno aneka sthaLe maLe che. 7. A vicAranI hAMsI uDAvatAM kumArila bhaTTa (tatravArta, ke. TU, mA. 2.8.24 jaNAve che ke zabdonA tattvano bodha zrondriya vinA thato nathI. (taravAvavo: ravAnAM nAsti shrotrendriyaahte|) 8, sAdhu zabdo ane temanA prayoganA jJAnavALI vyakti zabdonA paurvAparyane ullaMghane zabdatattvanA svarUpa sAthe joDAya che. tethI te vaikaraNyane arthAta IndinA kAryamAMthI muktine pAme che. tyAra pachI te badhA vAgvikAronI prakRti evI pratibhAne pAme che. te pratibhAmAMthI save vikArathI atyaMta mukta evI zabdabrahmarUpI parA prakRtine pAme che, vaiyAkaraNa pApanI prApita karAve tevA apabhraMza (asAdhu) zabdono prayoga karo nathI. kAraNa ke "(zuddha zabdonuM) jJAna teno Azraya che " (mAmAvya 1, . 2). Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vASapadIya 9. 15thI 22 sudhInI kArikAo upara vapajJata maLatI nathI, tethI A kArikAe vAkayapadIyano aMtagata bhAga hovAne badale kArikA 14nI vRtimAMnA saMgraho che evo mata pracalita banavAno saMbhava che, paraMtu kArikA 23mAMno taitra zabda 22mI kArikAmAM ullekha pAmela vyAkaraNano vAcaka che, tethI A zlekasamUhane bhatRharinI kRti mAnavAmAM vAMdho Avo joIe nahi. 10. zabda aMgenA bama nirAsa thatAM artha aMgenA bhramano paNa nirAsa thAya che. AvI bhramamukti vyAkaraNathI ja thAya che. avazya eTale vedagrahaNa mATe samartha vyakti. tatra sAdhu: evA sUtra (15. . .4.18)thI vat pratyaya lAgIne chahya zabda banyo. paraMtu trAhmaLamALavavADhavAn ! evA sUtra (1. sU. 4 2.4 2)thI than prayatna lAgIne indono samUha evo artha paNa thaze. 11. Aleka, tama ane prakAza evA zabdo ane te aMgenA ullekho pratyabhijJA. dazanamAM prasiddha che. ahIM A darzanano ullekha che ema kahI zakAya nahi. paraMtu "avabAdha mATe nitya upakAraka evI vArUpatA je adaSTa bane te zabdarUpI prakAza prakAze nahi, kAraNake vAgarUpatA arthAta zabdatatva prakAzanuM paNa prakAzaka che " evI bhatRharakArikA 1.124)ne lIdhe keIka upaniSatkAlIna prAcIna praNavadanapaddhati temane jANItI hatI ema kahevAnuM mana thaze. je "yogIo Aleka ane tamam arthAta vidyA ane avidyAne tyAga karIne prakAza arthAt parama zabdabrahmane upAse che" (paddhati). rUpa ane kriyAne vyakta karatI vaikharI vANI" athavA "dezabheda ane kAlabhedane vyakta karatI vaikharI vANuM' evo artha paNa mUrtiApArana'ne karI zakAya. 12. akSarasamRti eTale akSarasamAsnAya athavA varNamALA. tenAM cihno eTale aravyaMjanAdi vaNe. A varSe vANIne vyakta karavAnAM nimitta arthAt sAdhano che. jene sAdhu zabdanuM jJAna ane temanA cagya prayoganuM jJAna thayuM che tevA RSie te zabdabrahmamAM pratibiMba rUpe jue che. nityAH zabdArthasaMbandhAstatrAmnAtA maharSibhiH / sUtrANAM sAnutantrANAM bhASyANAJca praNetRbhiH // 23 // sUtra, vAjJika ane bhAgyanA praNetA maharSioe zabda, artha ane temanA) saMbaMdhane nitya kahyA che. (23) 23.1. sUtronA praNetAo eTale vyAkaraNanAM sUtronA praNetAo. sUtranI racanAno AraMbha ja zabdanuM nityatva darzAve che, kAraNa ke, je zabdo anitya hoya te sUtrAraMbhanuM projana rahe nahi. A uparAMta " ( zabdonI) saMjJAo ( vyavahAramAM ) pramANabhUta hovAthI A liMga ane saMkhyA aMge yuktavabhAvano upadeza karavAnI jarUra nathI ? ( tAithe sAghamALavAtu | vA. sU. 1.2.51 ) evAM sUtro paNa zabdanityanuM Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa samarthana kare che. * zabda, artha ane saMbaMdha nitya hAIne'' (mahAmAya, padanAnijha tA. 1) evuM vArtika ane " zabda pheTa (ja) che ane dhvani tenA prayatanathI utpanna thAya che ? jevA blekavArike paNa AnA samarthana rUpe maLe che. bhAgyamAM paNa jaNAvyuM che ke "saMgraha(2)mAM AnI vizeSarUpe carcA maLe che ke zabda nitya che" (maddAmaNa 1, 6) ane "zabdo nitya hoya to varSe paNa kUTastha ane avicAlI hovA joIe (mAmAdA 1.18 ); AvAM sUtravArtikabhASyanAM vacano uparathI paNa zabdArthasaMbaMdhanityatva spaSTa thAya che. A kArikA uparanI vovajJavRtimAM jAti, AkRti ane sAmAnya aMge bhahari sUkSma caryA kare che. prAcIna dArzanike, jaimini, zabara, kumAri, prabhAkara, zaMkara vagere AkRti zabdane jAtinA arthamAM prayoje che (jJAtivAjhurti prAdu: ( mo. TU. mA. jasTevAti, mati, mo. 3). bhartuharine mate zabda eTale zabdAkRti athavA zabdajAti. A zabdajAti eTale zabdasvasAmAnya nahi. zabdamAM zabdasvasAmAnya che ane vRkSa zabdamAM vRkSazatvasAmAnya che. jema ghaTamAM dravyatva, pRthivItva ane ghaTava ekasAthe rahe che tema vRkSa zabdamAM guNatva zabdatva ane vRkSazabda paNa sAthe rahelAM che. avayavI evA vRkSa zabdanA ekasAthe nahi utpanna thayelA ane eka sAthe avasthita nahi rahelA avayavo arthAt 1, 2, u vRkSa zabdanuM rUpa kevI rIte abhivyakta karI zakaze evA praznonA javAbamAM kahI zakAya ke ukSepaNa, AkuMcana vagere kriyAonI abhivyakti vakhate je kriyAsAmya prApta thAya che tenAthI thatA prayatnavizeSathI utpanna thayela vaNe, pUrva pUrva vaNathI saMskAra pAmIne aMtima varNanA bedhathI abhivyakta thatA zabdarUpe prApta thAya che. zabdAgRti arthAt zabdajAti aMgeno A siddhAnta ane prakriyA anya zAstromAM jANItI jAtinI abhivyaktithI judAM che. je dArzanike AkRtine svIkAratA nathI teo aneka dhvaniothI abhivyakta nitya zabda vyaktine svIkAre che. bIjA dArzanike, zabdo vyavahAranityatAne kAraNe nitya che ema samajAve che. apoddhArapadArthA ye ye cArthAH sthitalakSaNAH / anvAkhyeyAzca ye zabdA ye cApi pratipAdakAH // 24 // kAryakAraNabhAvena yogyabhAvena ca sthitAH / dharme ye pratyaye cAGga saMbandhAH sAdhvasAdhuSu // 25 / / te liGgazca svazabdaizca zAstresminnupavarNitAH / smRtyarthamanugamyante kecideva yathAgamam // 26 / / padonA prakRti pratyayavibhAgathI prApta thatA artho tathA nizcita svarUpavALA 2 artho (vyAkaraNa dvArA prakRtipratyayavibhAgathI vizleSaNa pAmIne ) spaSTa Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vAkapaSadhIya banavAne yogya evA zabdo 3 tathA anya padasamudAyano ) bodha karAvanAra zabdo ane sAdhu zabdo mATe temanA praveza dvArA) dharmaprAptimAM temaja arthabodhamAM upakAraka ane asAdhu zabdo mATe (mAtra) arthabaMdhamAM upakAraka evA kAryakAraNubhAvarUpa ane gyatA ra rUpa saMbaMdhe, A zAstramAM cakakasa nideze vaDe ane pratyakSa vyAkhyAna vaDe vaNavAyA che. ( vyAkaraNa) Agamane anusarIne AvA keTalAkane ja smRti(mAM daDhabaddha thavA) mATe ahIM rajU karavAmAM AvyA che. (24-ra6) 24.1 A traNa kArikAo uparanI vavajJavRttimAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke A traNa zlokamAM prastuta arthAt vAkyapadIya rUpI zAstramAM je viSayo jANavA iSTa che temano ullekha thayo che. prathama kAMDanA TIkAkAra harivRSabha ane tRtIya kAMDanA TIkAkAra helArAja paNa A jAtano ullekha kare che. A traNa lekamAM addhiAra padArtha ane sthitalakSaNa padAtha evA be prakAranA artho, anvAkhyaya ane pratipAdaka ema be prakAranA zabdo, kAryakAraNa ane yogyatA ema be prakAranA saMbaMdho ane dharmabodha ane artha bodha ema be prakAranAM prayojano, ema ATha prakAranuM zAstra zarIra kalpavAmAM AvyuM che. addhiAra padArtha arthAta pratipAdikArtha, dhAtvartha ane pratyayArthanI carcA bIjA ane trI kAMDamAM vistArathI karavAmAM AvI che. sthitalakSa artha eTale vAkakSArthanI carcA bIjA kAMDamAM karavAmAM AvI che. kAryakAraNarUpa saMbadha ane cogyatArUpa saMbaMdhanI carcA trIjA kAMDamAM saMbaMdha samudradezamAM karavAmAM AvI che. anvAkheya zabdo ane pratipAdaka zabdonI carcA tRtIya kAMDamAM karavAmAM AvI che. dhamadha ane arthabodhanI carcA pahelA kAMDanI zarUAtamAM karavAmAM AvI che. addhiAra eTale vizleSaNa. bIjI rIte kahIe to gADha joDAyelA (kAnta saMskRSTama) evA padanuM prakRti ane pratyayarUpe vibhAjana ane saMsRSTa evAM vAkyanuM padamAM pRthakkaraNa. padarUpa ke vAkyarUpa zabdAtmA saMsRSTarUpe hoya tenuM anvayavyatirekathI prakRti pratyayarUpe ane judAM judAM parUpe vizleSaNa mAtra zAstramAM ja ISTa che, eTaluM ja nahi paNa, Avazyaka che. eka patramAM prAtipatikAI, dhAtvatha, pratyArtha ema vibhakta rIte ApaNe vicArIe chIe. te pramANe samAsamAM pUrva padAtha, uttara padArtha, anya padArtha ane judAM judAM pada aMge vicArIe chIe. 24 2 sthita arthAta nizcita lakSaNavALA eTale tilakSaNa padArtho ane vAkyartho. padanA arthanA jJAna mATe prakRtyatha ane pratyayAtha nimittarUpa bane che ane te padanA athano bodha thatAM adaSTa thAya che vAkayArthanA jJAna mATe padonA arthI nimittarUpa bane che ane vAyAthI prApta thatAM padenA artho adaSTa thAya che. 24.3. anvAkhyAna eTale ziSyo vaDe prayojAyelA zabdonuM vyAkaraNanA niyamo vaDe prakRtipratyayavibhAgathI jJAna prApta karavuM. anyAkhyAna padanuM temaja vAkAnuM hoI zake. Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa S 25.1. kAryakANubhAva saMbaMdha abheda saMbaMdha mUlaka che. ghaTa zabdamAM dareka dhvani ghaTapadapheTano vyaMjaka bane che. A dhvanio arthAta avayavo arthanirbhasarUpe samagra ghaTapadanA arthanA pratyAyaka bane che. tevI rIte vAkyamAM paNa tene avayavo arthAta pade vAgyAthanA pratyAyaka bane che. bIjI rIte kahIe to jema zabda arthanuM nimitta bane che tema atha paNa zabdanuM nimitta bane che. arthAkAra buddhi zabdAkAra buddhine utpanna kare che. Ama buddhi ane viSayanuM tAdAmya thatAM artha kAraNa bane che ane zabda kaya bane che. zabda ane atha vacce Avo kAryakAraNabhAva rU5 saMbaMdha prApta thAya che. 25.2. gyatA lakSaNa saMbaMdha indriya ane viSaya vaccenA saMbaMdhanI jema prakAzakaprakAzyabhAvarUpe che. vyavahAramAM gAya evA arthane haMmezAM darzAvanAra " jo " vagere sAdhu zabda jAti, kriyA vagerethI viziSTa evA arthamAM nitya yogyatA dharAve che. AvI yogyatA sAdhu zabdo mATe nitya che, paraMtu asAdhu zabdo mATe vRdhavyavahArarUpa saMketathI prApta thAya che. 26.1. vyAkaraNazAstramAM prApta thatA nideze ane spaSTa kathano (liMga ane svazabda) zabdArtha saMbaMdhanuM spaSTIkaraNa kare che, jemake briyA[ (4.1.2) sUtrathI durI ane mApU jevA strIliMgapratye darzAvavAmAM AvyA che, ahIM strI-athanA abhidhAna mATe AvA pratye prApta thAya che ke strI-arthavRtivALA prAtipAdikane svArthamAM prApta thAya che evo saMzaya thatAM cokkasa kathano vaDe evA saMzaye dUra karavAmAM Ave che. grAhmaLa: evA nagna samAsamAM pUrvapadanA nagno artha mukhya che ke uttarapadano artha mukhya che evA vika prApta thatAM cokakasa nirdezo vaDe nizcaya karavAmAM Ave che. AvI sthiti zAstravyavahAramAM prApta thAya che, laukika vyavahAramAM nahi, kAraNa ke laukika vyavahAramAM zabdano samudAyAtha levAto hovAthI koI vikape saMbhavatA nathI. ziSTebhya AgamAtsiddhAH sAdhavo dharmasAdhanam / arthapratyAyanAbhede viparItAstvasAdhavaH // 27 // nityatve kRtakatve vA teSAmAdirna vidyate / prANinAmiva sA caiSA vyavasthAnityatocyate // 28 // ziSTa pAsethI avichanna paraMparA dvArA prApta thayelA sAdhu zabdo dharma prAptinuM sAdhana che. athadha karAvavA aMge asAdhu zabdA judA na hovA chatAM teo (sAdhu zabdothI) viruddha (svabhAvavALA) che. (27) zabdone nitya mAnavAmAM Ave ke utpAdya, temano AraMbha jANavAmAM Avato nathI. prANIonI bAbatamAM hoya che tema A (nityatAne (zabdo utpAgha che e pakSamAM) vyavahAraniyatA kahevAmAM Ave che. 1 (28) Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSapadIya 27.1. mImAMsakonI asara nIce vaiyAkaraNo paNa, zuddha zabdanA prayogathI dharmaprApti ane puNyaprApti thAya che tema mAne che. vaiyAkaraNe jaNAve che ke eka zabda paNa barAbara jAmyo hoya athavA sArI rIte prayojyo hoya te svargalokamAM Icchita vastu prApta karAve che. atha prApta karAvavAnI dRSTie "ge' evo zuddha zabda ane 'gAvI " evo apabhraMza zabda sarakhA che paraMtu puNya prApti aMge baMne paraspara virodhI che. 28.1. prANIono deha anitya hovA chatAM mokSa prApti thAya tyAM sudhI, satata deha dhAraNa karavAnI prakriyA nitya thatI hovAthI tene pravAha nityatA kahIzuM. te pramANe zabdone kataka arthAta utpAdya mAnavA chatAM pravAha rUpe temanuM astitva hovAthI temanI pravAha nityatA mAnIzuM. A pravAha nityatA athavA pravRttinityatA kahI zakAya. bhartuhari tene mATe vyavasthAnityatA zabda vApare che. harivRSabhane mate svapajJaTAmAM be matono ullekha che: (1) zabda nitya che ane tethI temanA upayoga vakhate te abhivyakta thAya che. A mata sAMkhya dArzanika vArSagaNyano che. (2) zabdo anitya che ane tethI upayoga vakhate utpanna thaI pachI naSTa bane che. A mata taiyAyikane che. vyavasthAnityatA kUTasthanityatAthI judI che. nitya zabdonI dhvanio vaDe abhivyaktimAM kUTasthanityatA samajavI. sAMkhyono pariNamIniyatA pakSa che. kSaNikatvavAdI (bauddho)ne mate avicchinna pravRtti eTale nityatA. sA ceyamanAdiravicchinnA pravRttinityatA / tathA hyaktam tadapi nitya yasmiMstatva na vijete ! ma. mAM. 1. p. 7. nAnArthikAmimAM kazcidvayavasthAM kartumarhati / tasmAnnibadhyate ziSTaiH sAdhutvaviSayA smRtiH // 29 // na cAgamAhate dharmastarkeNa vyavatiSThate / RSINAmapi yajjJAnaM tadapyAgamapUrvakam // 30 // A (sAdhuzabda)vyavasthAne koI niprayojana karAvI zake nahi; tethI (zabdonA) sAdhutvarUpI viSayavALI A (vyAkaraNa) smRtine ziSTa vaDe racavAmAM AvI che.(29) AgamanI madada vinA (kevaLa zuSka) tarkathI dharmano nizcaya thato nathI. traSionuM je jJAna che te paNa AgamamUlaka che. 29.1. vyAkaraNasmRti anAdi, gurupUvakramathI prApta thanArI, niSphaLa nahi janArI, ziSTa vaDe anumAnanuM kAraNa, nizcita zabdonA nirdezavALI ane vidvAnemAM pramANabhUta che. harikRSabha jaNAve che ke A sAdhuzabdavyavasthA ziSTo vaDe avicchinnarUpe pApta thayelI che. tethI pramANabhUta che. ziSTa arthAt vaiyAkaraNe smRtine saprayojana samaje che. te arthavyavasthA uparAMta dharmavyavasthA paNa kare che Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa. 30, 1, badhA tattvajJo takane aMtima tabakake pahoMcatAM anuttara banI vastusvabhAvane ja badhAnuM mULa ane aMtima kAraNa samajAve che. A svabhAva kevaLa Agaagamya ja che. sAdhavidhavALA ane jemane viSe kadApi nizcaya thaI zake nahi evA mAnavatarkomAM kaNu vizvAsa mUke? atIndriya jJAnavALA ane tarkatIta avasthAe pahoMcelA mahApuruSonAM asAmAnya vyaktitva ane lokottara guNo paNa Agamane anusaravAthI prApta thatAM hoya che. dharmasya cAvyavacchinnAH panthAno ye vyavasthitAH / na tAllokaprasiddhatvAtkazcittarkeNa bAdhate // 31 // vicchedarahita ane ( ziSTasaMmata hevAthI) nizcita banelA je (zratismRtirUpI) dharmanA mArgo che te lokaprasiddha hevAthI tarka vaDe temano kaI bAdha karI zakatuM nathI.' (31) 31.1. ziSyonA siddhAntomAM aneka vikalpa hovA chatAM keTalAka sarvasAdhAraNa AcaraNaniyame che, temane kevaLa take vaDe virodha karI zakAto nathI. keTalIka vAra evuM che ke "keIne choDavI nahi" (na vina varita | chAndropaniSad 2,13) evA vedAntavacanamAMthI anyathA artha (ke IpaNa pArakI strIne) samajIne vAmamAga jevA mArgonuM anusaraNa karavAmAM Ave che. paraMtu AvA anusaraNano paNa Agamane anusarIne virodha karavAmAM Ave che.. avasthAdezakAlAnAM bhedAdbhinnAsu zaktiSu / ' bhAvAnAmanumAnena prasiddhiratidurlabhA // 32 // avasthA. deza ane kAlanI bhinnatAne kAraNe bhina zaktiovALA padArthonA svabhAva viSe anumAna vaDe nizcaya kara atyaMta muzkela che. (32) 32.1. avasthA, deza ane kAlanI bhinnatAne kAraNe svAbhAvika rIte padArthonI zaktiomAM pheraphAra thAya che; jemake, pIpara je lIlI levAmAM Ave to kaphakAraka bane ane sUkI pIpara tridoSanuM zamana kare. A thayo avasthAbheda. himAlayanAM jaLa atyaMta zItaLa hoya che, vAdaLa ane agnikuMDanAM athavA lekhaMDanA pIpamAMnAM jaLa eTalAM zItaLa hotAM nathI. A dezabheda thayo. hemantamAM kUvAnuM pANuM uSNa ane grISmamAM zItaLa hoya che. A che kAlabheda. (sarakhA : zAMtarakSita : taravasaMgraha 14 6 0, 14 61 ane rAmANa, grahmasUtra 2.1.17; acaMTa vityuTIA vR.1pa2; acaMTa prasiddhine badale pratIti evo pATha Ape che. nitizakterdravyasya tAM tAmarthakriyAM prati / viziSTadravyasaMvaSe nA zarira prativarta purU rUA vA-3 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlapaTTIya te te pAtAne(anurUpa) atha kAya mATe nizcita zaktivALA padArthonI te zakti kAika cAkkasa dravyaneA sabaMdha thatAM (kArya mATe) niSphaLa bane che. (33) 4 33.1. mantra, auSadhi athavA rasanA kAryane pariNAme agninI dAhajananazaktine pratibaMdha thAya che. - tethI kevaLa anumAnathI vastusvabhAva jANavA zakya nathI, paraMtu mAgamathI jANavA zakya bane che. yatnenAnumitopyarthaH kuzalairanumAtRbhiH / abhiyuktatarairanyairanyathaivopapadyate zarkarA kuzaLa tArkikA vaDe anumAnagamya khatAvavAmAM Avela artha vadhAre kuzaLa anumAtAe vaDe tethI 'viruddha artha'mAM samajAvavAmAM Ave che. (34) pareSAmasamAkhyeyamabhyAsAdeva nAcate / maNirUpyAdivijJAnaM tadvidAM nAnumAnikam ||35|| hIrA, sikkA vage2e (sAcA hovA) aMgenuM, khIjAAne sArI rIte samajAvavuM azakaya evuM viziSTa jJAna, tenA jJAtAone abhyAsathI ja prApta thAya che. te anumAnagamya hotuM nathI. (35) 35 1. ahIM abhyAsattAnanA ullekha che. hIrApArakhuo ane seAnI hIrA ane sikkAo sAcA che ke khATA te temanA haMmezanA abhyAsa uparathI jANI zake che temanuM jJAna AnumAnika nathI. SaDja, RSabha vage2e rAgA tenA abhyAsIne ja samajAya che, sa MgItanA abhyAsa vinAnA mahAvidvAnane ke mahAtArkikane samajAtA nathI pratyakSamanumAnazca vyatikramya vyavasthitAH / pitRRrakSaH pizAcAnAM karmajA eva siddhayaH ||36|| pratyakSa ane anumAnane paNa utkramIne (leAka)prasiddha banelI pitR, rAkSaseA ane pizAcAnI siddhie karmothI utpanna thayelI hAya che.1 (36) 36.1. dUranA ke DhAMkelA padArthonu darzIna, dIvAlanI pele pAra rahelI vastuonu jJAna, bhaviSyamAM bananArA prasa MgeAtu pUrvajJAna, A badhuM. pUrva janmamAM karelAM viziSTa karmothI prApta adRSTane kAraNe hoya che. adRSTanI zakti acittva che. Ane adRSTaja jJAna kahIzuM. AtribhUtaprakAzAnAmanupaplutacetasAm / atItAnAgatajJAnaM pratyakSAnna viziSyate ||37|| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa jemanAmAM (jJAnarUpI) prakAza pragaTa thayA che ane jemanAM mana (ajJAnarUpI aMdhakArathI ) gherAyelAM nathI tevA (gIo)nuM jJAna pratyakSathI kaI rIte judu paDatuM nathI. (37) 37.1. IndriyArthasaMnikarSathI prApta thatuM laukika pratyakSa alaukika pratyakSathI ja che. alaukika pratyakSane adaSTajanya jJAna athavA yogIjJAna kahI zakAze. tapa vaDe dene kSINa karIne ane aparimita jJAna prApta karIne ziSTo badhuM ApanetrathI sarvatra spaSTa jue che. abhyAsajJAna A baMne jJAnathI bhinna che. ___atha ca tapasA nirdagdhadoSA nirAvaraNakhyAtayaH ziSTAH pratibimbakalpena pratyakSamiva svAsu khyAtiSu saMkrAntAkAraparigrahamavyabhicaritaM sarva pazyanti |-svopjny atIndriyAnasaMvedyAnpazyantyAreNa cakSuSA / ye bhAvAnvacana teSAM nAnumAnena bAdhyate // 38 // je (gIo) Indriyo vaDe agrAhya ane (mana vaDe) ajJAta bhAvone A darzanathI jue che temanAM vacanono anumAna vaDe bAdha karI zakAto nathI. (38) 38. 1. Aditya, praha, candra, nakSatro vagerenA pravartaka atanyamI, jagadutpatti mATe javAbadAra cAra prakAranAM paramANuo, zabdabrahma, (vAyu, sUrya, agni jevA ) mUrtI ane indrAdi amUta deva, sUkSma zarIra vagerene yogIo ArSajJAnathI nihALe che. agAu kadI nahi joyelA raMgane aMdha paNa oLakhe che. A badhuM AnumAnika nathI. yo yasya svamiva jJAna darzanaM naatishnggkte| sthitaM pratyakSapakSe taM kathamanyo nivartayet // 39 // (ziSTonuM anusaraNa karanAra) je vyakti potAnA pratyakSanI jema jenA (pratyakSarU5) jJAna viSe zaMkA karato nathI, tene, pratyakSa pakSamAM sthira rahelAne, (anumAnano Azraya karanAra) bIje kaI kevI rIte dUra karI zake ? (39) 39.1. jema AgamarUpa ziSTa vacanone takathI bAdha karI zakAtuM nathI tema ziSTavacana pramANe pravRtta thanAra vyaktinAM vacanano paNa te ziSTAnusArI hovAthI bAdha karI zakAto nathI. idaM puNyamidaM pApamityetasminpadadvaye / AcaNDAlamanuSyANAmalpaM zAstraprayojanam // 40 // A puNya (che) ke A pApa (che) evA be (arthavAna ) zabdomAM cAMDAla sudhI, manuSyane, zAstranuM prayojana alpa hoya che. 1 (40) Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAka5DIya 40.1. sAmAnya mAnavIonA manamAM zAstroe nakkI karI ApelI pApapuNyanI vyavasthA karatAM ziSTae nakkI karelI pApapuNyavyavasthA vadhAre mahatvanI hoya che. pariNAme RSionuM anIta ane anAgata viSenuM jJAna ane atIndriya tathA asaMvedya viSaye aMgenuM ArSajJAna pramANabhUta che. tenI sAthe je anumAnano virodha Ave te anumAnano tyAga kare. aneka darzanagraMthamAM ane samRtigraMthamAM prApta thatI A kArikA moDhavAtimAM (loka 3, mImAMsAsutra 1.1.1, 9 206) ane nyAyamUMgarI (g. 251mAM pArAzarya vyAsane nAme prApta thAya che. vArtAnA TIkAkAro upeka ane pArthasArathimizrane tathA abhinavaguptano (zvara tratyafmajJAvikRtivimIinI rU. 102) paNa Avo mata che. aovajJamAM A kArikA upara siddhAntacarcA ke vyAkhyAna prApta thatAM nathI paraMtu tene badale "pratyakSa ane ApajJAna anumAnanuM bAdhaka bane che" eTalA zabdo che. caitanyamiva yazcAyamavicchedena vartate / AgamastamupAsIno hetuvAdairna bAdhyate // 41 // caitanyanI jema akhaMDapaNe rahele A je Agama che, tene anusaranAra tarkavAdathI vicalita thato nathI. (41) 41.1. kAryAkAya bAbate, bhakSyAbhaDhya anna ane gamyAgamya strIo aMgenAM Agamavacanone judA judA saMpradAyanA tArkike paNa ullaMghatA nathI. Ama ziSTa vaDe anusarAyela mAgane svIkAranAra vyakti keI paNa prakAranA tArkika pravAdanI asara nIce nyAya mArgathI vicalita banatI nathI, ane jagatamAM aninda rahe che. hastasparzAdivAndhena viSame pathi dhAvatA / anumAnapradhAnena vinipAto na durlabhaH // 42 // hAtha vaDe sparza karatAM karatAM dugama mArge cAlatA AMdhanI jema anumAnane ja mahattvanuM mAnanAra mATe vinipAta durlabha nathI. (42) 42.1. nAgArjuna (I.sa. 150 AsapAsa)nI mUjhamajhamarAnA TIkAkAra bhavya (I.sa. 600 AsapAsa) temanI prajJA pravRttimAM A kArikAne avatAre che. bhavyanA TIkAkAra avalokitavrata A kArikAne bhartuharinI racanA jaNAve che. tasmAdakRtakaM zAstra smRtiM ca sanibandhanAm / AzrityArabhyate ziSTaiH sAdhutvaviSayA smRtiH // 43 // tethI apauruSeya (AmnAyarUpa) zAstra ane (ziSTa paraMparA vaDe svIkArya Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gathama kAMDa heIne) pramANabhUta smRtione AdhAre yAkaraNa vaDe zabdonA sAdhutva aMgenI skRti AraMbhavAmAM Ave che. (43) 43.1. vidhiniSedha aMgenAM vidhAna dvArA manuSyanA hita mATe pravRtta thayelA AmnAyane pramANabhUta samajIne pANini vagere AcAryoe A zabdAnuzAsana racyuM che. A zabdAnuzAsanamAM utsaga ane apavAdanA niyame, vireAdha Ave tyAM baMnene kavacita svIkAra (dA.ta. cAddavam ane naivaE) ane pUrvakAlIna vyAkaraNasmRti vagerene dhyAnamAM khavAmAM AvyAM che. dvAvupAdAnazabdeSu zabdau zabdavido viduH / eko nimitta zabdAnAmaparotheM prayujyate // 44 // vAcaka zabdomAM be zabdo vaiyAkaraNa samaje che, ekara zabdonI (abhivyakti)nuM kAraNa che (ane) bIjo artha (dha) mATe prayojAya che. (44) 44.1. upAdAna zabda eTale vAcaka zabda. te arthane prApta karIne pitAnA upara teno Aropa kare che arthAta artha sAthe ekarUpa bane che. vajJavRtti A vAtane spaSTa karavA mATe ghaNI sUkSmatAo rajU kare che. saMpradano saMdarbha ApI temAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke A aMge be pakSa samajavA, eka vyu pakSa ane bIjo avyutpatti pakSa. jyAre zabdane tenA bhAgarU5 varNomAM samajIne tevA varNo uparathI arthaprApti samajavAmAM Ave tyAre tene vyutpatti pakSa kahIzuM. nibhaga zabda uparathI akrama ane bhAgAtha sAthe saMbaMdha vinAnuM atharUpe prApta thAya tyAre tene ayutpattipakSa kahIzuM. avyutpatti pakSamAM upAdAna zabda eTale svarUpavAna evo vAcaka zabda. A svarUpa ja zabdanI vyutpatti mATe nimittarUpa bane che. vyutpatti pakSamAM svarUpa nahi paNa svarUpathI ja keI bIju tattva, -jemake gAya evA zabdamAM gamanakriyA rUpI tattva - kAryamAM prayojaka bane che. ' zabda ane artha vacce vAcavAgyabhAva saMbaMdha che ema mAno to te abhedarUpa saMbaMdha bane nahi. vAstavamAM zabda ane artha vacce abheda saMbaMdha che, tethI upAdAnano artha vAcaka nahi paNa ghAtaka samajavo. 44.2. mAmAdathamAM varNa, saphoTa, zabda, dhvani evA zabdo jude jude sthaLe judA judA arthamAM vaparAyA che. bhatRhari paNa A zabdone vAgyavaDhIcamAM ane mahAmArIfvAmAM jude jude sthaLe judA judA athoMmAM prayoje che. bhartuhari pachInA vayAkaraNa pheTamAM aneka arthone Aropa karI tene zabdabrahmarUpe ane artha mATe javAbadAra eka ane avibhAjya tathA akrama zabdatatva rUpe samaje che. 1 25tattva -vyutpatti Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vAkaSapadIya 1. eko nimittaM zabdAnAm / yadadhiSThAnA yadupAzrayA yadAdhArA zrutayaH pratyAyyamartha pratipadyante tasya nimittatvam / apro'the| kAraNavyApArAtta pratilabdhakriyAvizeSaH zrotrAnupAtI prakAzakabhAvena nityaM pratyAyyaparatantro'rtheSu prayujyate / labdhAnusaMhAro nimittam, upajanitakramastu pratyAyaka ityeke |-svopjnyvRtti atrAne darzanam / kecinmanyante / yo vA'yamuccAryate kramavAnavaraH kazcidanya : zabdAtmA buddhistho vigAhate tasmAdarthapratipattiH / kutaH yathaivArthAntaranibandhano nArthAntaraM pratyAyayati evaM svarUpanibandhano notsahate pratyAyayitum / anye mnynte| yathA varNeSu varNaturIyA bhAgA varNajAti vyaJjayanti evaM vAkyAntareSu ye krama janmAnaH ayugapatkAlAste tAM padasthAM vrnnjaatimbhivyjynti| etaccArthasvarUpaM sphoTo'yameva zabdAtmA nityH| ye tu kamajanmAnaH ayugapatkAlA vyaktayo dhvanyAtmAnaste iti / anye manyante / dvizaktiH zabdaH AtmaprakAzane arthaprakAzane ca samartha: -mAmADhIfvA. vApImAM pheTa aMgenI carcA ane ullekhane vicAratAM tathA svAvaNamAM prApta thatAM ane anya matone bhAsa ApatAM vaikalpika vyAkhyAnono ane maTTAmAilIpinnat mAMnAM vacanono vicAra karatAM evA nikaSa para AvI zakAya ke pheTa eTale prayatnavizeSane kAraNe uccAraNusthAno sAthe abhipAta thatAM uccarita thatuM akrama ane nibhaMga vaNatattva. A sphoTarU5 vaNatattva zabdanuM nimitta che. aopatti A muddAne samajAvatAM jaNAve che ke A pleTamAM adhiSThAna pAmIne tathA Azraya ane AdhAra prApta karIne dhvanivizeSa arthamAM nimitta bane che. 44. 3. apara athavA bIjo zabda eTale dhvani; te cakkasa sthAnamAM thatI abhighAtanI pravRttine zrotAnA kAna pAse pahoMcADIne arthabodha karAve che. be prakAranA zabdo mATe prAkRta dhvani ane vikRta dhvani arthAta pheTa ane vaikharIrUpa dhvani evuM arthadarzana vaiyAkaraNamAM pracalita che. vavajJamAM matAntararUpe avatArelI kArikAne AdhAre vaktAnA saMdarbhamAM akrama e sphaTa sakrama dhvaninuM nimitta che ane zrotAnA saMdarbhamAM sakrama evo vani akrama evA phoTanuM nimitta che ema samajI zakAya. avibhakto vibhaktebhyo jAyate'rthasya vAcakaH / / zabdastatrAtherUpAtmA sambhedamupagacchati // 45 // (vaNa) vibhAga vinAne zabda vibhakta (varSothI utpanna thAya che (ane) ane vAcaka bane che. ahIM artharUpa prApta karanAre zabda (tenI sAthe) saMbaMdhane pAme che. (45) 45,1. kArikA 44 uparanI DhovajJamAM ga ghAda zabdothI A kArikA udhUta karavAmAM AvI che. be upAdAna zabdo aMge roSajJamAM judA judA mata carcavAmAM AvyA che. eka ' mata pramANe kama vinAne upAdAna zabda pratyAyaka zabdanI abhivyaktimAM nimitta bane che ane kramavAna zabda pratyAyaka bane che. bIjA mata pramANe kramavAnuM zabda akramanuM nimitta bane che. trIjA caraNane saDha sAthe joDavAthI mAmeruM e pATha maLatAM, maNakamenTsano paddhatine ISTa gRtyam artha maLaze. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa AtmabhedaM tayoH kecidastItyAhuH purANagAH / buddhibhedAdabhinnasya bhedame ke te kA te be (sphATa ane dhvani ) vacce svarUpabheda che ema keTalAka prAcIna (AcA) jaNAve che; bIjA keTalAka (vAstavamAM) abhinna evA te(zabdAjhmA)mAM, buddhibhedane kAraNe bhedane jAhera kare che.1 (46) 46.1. ahI kA kAraNa vacce bheda samajanArA ane abheda samajanArA ema e pakSAnA mata nirUpyA che. pahelA matamAM smATa ane dhvani arthAt nimitta ane pratsAyaka vaccene svarUpabheda spaSTa che, abheda samajanArAene mate ekaja zabdAtmAnA nimittatva ane pratyAyakatva evA e zaktibhedo rUpe svarUpabhedo che, ane tethI bhinnatvanI kalpanA karavAmAM Ave che. vAstavamAM Avu nAnAtva nathI. pakSAntare tu ekasyaivAtmanaH zaktidvaya pravibhAgarUpaparigrahakRtAd buddhayavacchedAnnAnAtvakalpanA / kvovajJa. araNisthaM yathA jyotiH prakAzAntara kAraNam / tadvacchabdo'pi buddhisthaH zrutInAM kAraNaM pRthak ||47|| 23 araNimAM rahela agni jema bIjA (=pachI pragaTatA) agninu` kAraNa ane che tema (prayAktAnI) buddhimAM rahela zabda judA judA pratipAdaka zabdonuM kAraNa ane che. (47) 47.1. pratyeAtAnu buddhitattva jyAre bhinna bhinna zabdabhAvanAonuM anusaraNa kare che tyAre buddhimAM khIjabhAve rahela varNatattva sthAnaprayatna vagerethI anugRhIta banIne, akrama hovA chatAM jANe paurvopa vAna hoya tema arthAtmaka evA anya rUpanuM prakAzaka ane che, vitarkitaH purA buddhyA kvacidarthe nivezitaH / karaNebhyo vivRttena dhvaninA so'nugRhyate // 48 // (uccAraNanI) pahelAM buddhi vaDe nirUpita khanIne, (pachI) kAIka arthamAM prApta thaIne, te (zabda), uccAraNakArakA (karA) vaDe utpanna thayela dhvani vaDe abhivyakta mane che. 1 (48) 48.1. kArikA 47mAMneA 'zabda', A kArikAmAMnA dhvani' ane kArikA 49mAMnA ema traNa zabdone samajAvatAM phlaoNvajJamAM jaNAvavAmAM Avyu che ke pahelAM tA prayeAktAnI buddhimAM zabda eka saLaMga, akrama nivibhAga tarUpe udaya pAme che, tyAra pachI 'nAda' Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 vAkaSa5dIya koIka athane dhyAnamAM rAkhIne uccAraNasthAno dvArA te udaya pAme che. uccAraNasthAne mAMthI utpanna thayelA tene dhvani kahIzuM. A dhvani paramANurUpa hoya che. AkAzamAM chUTAM chUTAM sUma vAdaLe ekaThAM thaI eka sthaLa meghasamUha utpanna thAya che tema sUkSma paramANurUpa dhvanio nAdarUpe pariNAma pAme che. A nAda sabhAga ane sakrama che, tethI tenA vaDe vyakta thatuM artharUpa paNa, vAstavamAM nibhaMga hovA chatAM sakrama ane sabhAga bhAse che ahIM zabda eTale arthadha karAvanAra tattva. dhvanio sarvavyApI ane paramANurUpa hoya che. karaNanA uccAraNasthAne sAthenA saMyogavibhAgathI A sUkSma dhvaniparamANuo dhULarUpa dhAraNa kare che. temane nAda kahIzuM. nAdasya kramajAtatvAnna pUrvo na parazca saH / akramaH kramarUpeNa bhedavAniva jAyate / / 49 / / nAdanI utpatti krama pramANe thatI hovAne kAraNe, pUrva nahi tema para nahi evo ane krama vinAne te (zabda), kramavALo ane bhedavALo hoya tema vyakta thAya che. (49) prasivizve thathAvatra thitaM togathiyAvarAta ! tatpravRttimivAnveti sa dharmaH sphoTanAdayoH // 50 // jema bIje (arthAta jaLamAM raheluM pratibiMba jaLanI kriyA (=halanacalana)ne kAraNe jANe te kriyAne anusaratuM (=halanacalanavALuM) hoya tema dekhAya che, te pheTa ane nAda vacceno saMbaMdha che. (50) 50.1. svopallavRtti sUkSma carcA karatAM jaNAve che ke jaLa ane temAMnA ApaNuM mukhanA pratibiMbane traNa rIte samajI zakAya : (1) jaLa ane pratibiMba judAM nathI, (2) baMne judAM che ane pratibiMbanuM upAdAnakAraNa jaLa che. (3) jaLa jevA bhAskara padAtha mAMthI pAchAM pharatAM kiraNe jaLamAM mukha jue che. vAyu sAthe tene saMga na hovAthI pratibiMba nirikya rahe che. A traNeya matano niSkarSa eTalo ja che ke jaLanI kriyAne kAraNe mukhapratibiMba kriyAvAna bhAse che, tema vaikRta dhvanionI samatA ke sabhAgatane kAraNe pheTa sakrama ane sabhAga bhAse che. AtmarUpaM yathA jJAne jJeyarUpazca dRzyate / artharUpaM tathA zabde svarUpaJca prakAzate / / 5 / / jema jJAnamAM tenuM potAnuM rUpa ane reyanuM rUpa dekhAya che tema zabdamAM padArthanuM rUpa ane tenu pitAnuM rUpa vyakta thAya che. (51) 51.1. jJAna 3ya (=dravya) upara AdhUta che kAraNake te yanuM prakAzaka che. jJAna jema svarUpa ane viSayarUpanuM prakAzaka che tema zabda artha ane svarUpano prakAzaka che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa ANDabhAvamivApanno yaH kratuH zabdasaMjJakaH / vRttistasya kriyArUpA bhAgazo bhajate kramam // 52 // meranA IMDAmAM jema rasa rahela hoya tema (avayano upasaMhAra karIne) rahela zabda nAme je zakti che tenI (utpatti ane vinAza evI) kriyAo rU5 kAya tenA (dhvani) bhAge pramANe kramane prApta kare che. (para) para.1. judA judA vaniovALe eka zabda jema zrotAnA karNamAM pravilIna thAya tema vedanI RcAo paNa eka akhaMDa vedamAM pravilIna bane che. vedAntamAM kratuno artha buddhi thAya che. jenA vaDe arthano zabdamAM adhyAropa karavAmAM Ave te buddhi eTale kratu. harivRSabha kratuno artha arthanuM atikramaNa na kare te zabdazakti (5 dhAtu uparathI nAma tu:) evo kare che. je AMtarazakti sthAnaprayatnanA abhighAtathI vaNatatvane utpanna kare che te kratu ema paNa samajI zakAya. badhA vibhAgono pratisaMhAra karIne moranA I DAmAMnA rasanI jema agAunI vibhAgo upagna karavAnI bhAvanAnuM vyatikramaNa karyA vinA je zabda pravilIna bane che te kraturUpI zabda che. sarvavibhAgogrAhapratisaMhAreNa bAhyo vyAvahArikaH zabdo'nta:karaNe mayUrANDarasavatpUrvavibhAgogrAhabhAvanAmAtrAmavyatikrAmanpravilIyate ||-svopjny yathaikabuddhiviSayA mUrtirAkriyate paTe / mUrtyantarasya tritayamevaM zabde'pi dRzyate // 53 // jema manamAM jene viSe eka (saLaMga AkRtirUpe che evo nizcaya thaye che tevI (devadatta vagere puruSa) mUrtinI vastra upara doravAmAM AvatI pratikRti traNa avasthAone prApta thAya che tema zabda aMge paNa traNa avasthAmAM dekhAya che. (53) 53.1. pahelAM avayavovALI puruSa mUtinI buddhi utpanna thAya che. pachI avayavo ane krama vinAnI puruSamUnane saLaMga khyAla Ave che, ane chelle karI sAvayava mUrtinuM jJAna thAya che tema zabdamAM paNa pahelAM sakramatva, pachI akrama ane chelle sakrama prApta thAya che ___yathA sAvayavA puruSA dimUrtirAcikIrSitA kramopalabdhAvapyekabuddhinibandhanatvaM prAptA paTakuDyAdiSu krameNAkriyate tathA vyAvahAriko'pi kramagrAhyaH zabdaH pratisaMhatakrama ekabuddhi nibandhano bhUtvA niravayavakrama buddhirUpaM tasyAmAtmapratyavabhAsamAtrAyAM pRthagbhUtAyAmiva pratyasya tadabhAvamivopanIya punarapi vyavahAramavatarati |-svopjny yathA prayoktuH prAgbuddhiH zabdeSveva pravartate / vyavasAyo gRhItRNAmevaM teSveva jAyate // 54 // jema uccAraNa karanAranI buddhi pahelAM zabdomAM ja pravarte che tema zrotAonuM (mana) temanAmAM ja pravartamAna bane che. (54) vA Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5dIya 54 1. prayoktA kaI zabdavazeSanuM uccAraNa karavA mATe pitAnuM mana te tarapha vALe ane tenI AjubAju rahelA bIjA zabdo te zabdane judA pADe che, te pramANe zrotA(=anugRhItA) paNa zabdanA rUpanA prahaNane kAraNe ja artha prApta thatuM hovAthI aneka vizeSaNovALA te zabda aMge nizcaya kare che. yathaiva prayoktA zabdavizeSaviSayaM prayatnamabhipadyamAna: pratizabda paritaH paricchinnAn zabdAtmanaH saMspRzanniva manaH praNidhatte, tathaiva pratirattApi zabdarUpaparicchedAdhInamarthagrahaNaM manyamAnastaM taM zabdaM sarve: saMbandhibhiH vizeSaNerAzrita saMsargAnugrahaM nirdhArayati / svopajJa arthopasarjanIbhUtAnabhidheyeSu keSucit / caritArthAnparArthatvAnna lokaH pratipadyate / / 55 / / keTalAka abhidheyonI bAbatamAM artha aMge gauNa banelA (zabdane) temanuM prayeAjana siddha thayuM hovAthI, te bIjA mATe hoIne, loka (vyavahAra temane kriyAnA sAdhana rUpe) svIkArato nathI. (55) 55 1. sapheda gAyane je" ane "sapheda gAyane ghAsa nIra' e be vAkamAMthI pahelA vAkyamAM zakatva guNano jovAnI kriyA sAthe saMbaMdha che. sapheda e gAyanuM vizeSaNa che. bIjAmAM gAyane cAra nIravAnI che. sapheda e guNa kyA sAthe joDAyela nathI. ahIM sapheda e gAyanuM upalakSaNa che. svarUpa temaja kriyA ema baMne sAthe saMbaMdhavALA zabdone jagatanA vyavahAramAM svIkAravAmAM Ave che. athavasanImUnAnA evo pATha harivRSabha sUcave che. teno artha thaze "keTalAka abhidhe saMbaMdhe caritArtha hoya ane tethI gauNa banela". grAhyatvaM grAhakatvaM ca dve zaktI tejaso yathA / tathaiva sarvazabdAnAmete pRthagavasthite // 56 // jema tejanI grAhyatva ane grAhakatva evI be zakti che, tema badhA zabdonI AvI be zaktio judI rahelI che. (56) 56.1. prakAza netranA sahakArathI ghaTAdi dravyone pragaTa kare che. ghaTAdinuM grAhaka evuM teja pitAnuM paNa pra haka bane che, arthAt teja ghaTAdinuM jJAna karAvavAnI sAthe ja potAne paNa pragaTa kare che. tejanI jema zabda paNa pitAne pragaTa karavAnI sAthe sAthe te zabdavAcya atha (dravya)ne paNa pragaTa kare che. viSayatvamanApannaiH zabdairnArthaH prakAzyate / na sattayaiva te'rthAnAmagRhItAH prakAzakAH / / 57 / / ato'nitirUpatvAtkimAhetyabhidhIyate / nendriyANAM prakAzyerthe svarUpaM gRhyate tathA // 58 / / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa 27 (jJAnanA viSaya na bananAra zabdo vaDe arthane prakaTa karI zakAto nathI. (zrotAne) ajJAta evA zabdo (mAtra astitvathI arthonA prakAzaka banatA nathI; tethI zabdanA rUpanuM nirdhAraNa thayuM na hoya tyAre (tame) zuM kahyuM ema pUchavAmAM Ave che. arthane prakaTa karavAno hoya tyAre indriyenA svarUpanuM te pramANe pahelethI grahaNa thatuM nathI. (5-58) 57-58.1. zabdonA svarUpanuM grahaNa thAya to ja te ane pragaTa kare che. paNa artha pragaTa thavAmAM indriyonA svarUpanuM pahelAM grahaNa jarUrI nathI. Indriye sattA mAtrathI arthanI grAhaka bane che racatoDanistRtaparavAr evo pATha letAM "pitAnI meLe (zabdanA) rUpanuM nirdhAraNa thatuM na hoya tyAre' evo artha thaze. bhedenAvagRhItau dvau zabdadharmAvapoddhRtau / bhedakAryeSu hetutvamavirodhena gacchataH / / 59 / / (zabda svarUpathI) judA che evA Aropane kAraNe judA che ema jANelA A (grAhyatva ane grAhakatva evA) be zabdadharmo bheda upara AdhAra rAkhanArA (saMjJAsaMgnisaMbaMdha jevA) vyavahAranuM, virodha vinA, kAraNa bane che. (59) 591. A kArikAne kArikA 56 pachI tarata ja levI joIe, tethI arthavyavasthA barAbara thaze. eka ja "agni ' zabdamAM grAhyatva ane grAhakatva evA be zabadadharmo, judA samajAtA hovA chatAM, te eka ja agni zabada aMge saMjJA ane saMjJI ema be rIte kArya kare che. mane (pA sa.4 2.3 ) mAMno agni zabda saMjJA che ane vyavahAramAMnA agni zabda saMnI che. * varI. vRddhathAdayo yathA zabdAH svarUpopanibandhanAH / AdecpratyAyitaiH zabdaiH saMbandhaM yAnti saMjJibhiH // 60 // agnizabdastathaivAyamagnizabdanibandhanaH / agnizrutyeti saMbandhamagnizabdAbhidheyayA // 61 // jema "vRddhi vagere saMjJAzabda svarUpanA bAdhaka banIne. "Ahai' pratyAhAra vaDe jaNAvAyelA mA vagere saMjJI zabdo sAthe saMbaMdhane pAme che, tema (carya ! pA.sU. 4.2.33mAMno) ani zabda agni evA) svarUpano baMdha karAvIne sUtramAMnA ani zabda vaDe jaNAvAyelA pragamAMnA agni zabda sAthe (saMjJAsaMgnibhAva) saMbaMdhane pAme che. (60-61) Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5dIya 60.6 1. mane ! (pA.Tu 4.2 .33) mAna mani zabda saMjJA che ane vyavahAra mano agni zabda saMtI che. baMne vacce saMjJAsaMgnibhAva saMbaMdha che. yo ya uccAryate zabdo niyataM na sa kAryabhAk / amyapratyAyane zaktirna tasya pratibadhyate // 62 / / je je zabda (jaya ane jayAre) uccAravAmAM Ave tyAM ane tyAre te avazya (vyAkaraNa) kAryano viSaya banatuM nathI. tenA jevA bIjA zabdano baMdha karAvavAnI tenI zaktine bAdha thato nathI. (ra) 62.1 zabdane be prakArano samajIzuM : pratyAyaka ane pratyAya. maneaja(pA. sU 4. 2 33) mAMno bani zabda pratyAyaka che, vyavahAramAMno agni zabda pratyAya che. vyavahAra mAMnA agni zabdane Dha vagere pratyaya lAge che pratyAya zabda sAMbhaLanAranA kAnamAM thaIne tenA manamAM sthAna pAme che. (tethI) tenA jevA bIjA zabdane jaNAvavAnI tenI zaktino bAdha thato nathI. uracAraNuM pAmatA zabdone Avo svabhAva hoya che. uccaramparatantratvAd guNaH kAryarna yujyate / tasmAttadarthaiH kAryANAM saMbandhaH parikalpyate // 63 // (sUtramAM) uccArAto zani zabda, (prayogamAMnA-agni zabdano baMdha karAvavA mATe) gauNa heIne paratantra hovAthI (Dha pratyaya vagere) kAryo sAthe saMbaMdhane pAmate nathI. tethI te sUtra zani vagere) zabdonA artho sAthe (te DhaTTa pratyaya vagere) kAryone joDavAmAM Ave che. (63) sAmAnyamAzritaM yadyadupamAnopameyayoH / tasya tasyopamAneSu dharmo'nyo vyatiricyate // 64 // upamAna ane upameya vacce rahela sAdhAraNa dharma jyAre te) upamiti kAryomAM prApta thAya che tyAre tenAthI jude keI (bIjo) sAdhAraNa dharma samajavAmAM Ave che. (64) 64.1 upamiti kAryamAM upamAna, upameya ane sAdhAraNa dharma ema traNa bAbato prApta thAya che. (1) "brAhmaNanI jema kSatriya adhyayana kare che.', ahIM adhyayana sAdhAraNa dharma che. (2) " brAhmaNanA adhyayana jevuM kSatriyanuM adhyayana che. ahIM adhyayanasauSThavA sAdhAraNa dharma che. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa 29 (3) " brAhmaNanA adhyayananA sauSThava jevuM kSatriyane adhyayananuM sauSThava che. ahIM adhyayananI parisamAta sAdhAraNa dharma che. pahelA udAharaNamAM je sAdhAraNa dharma hato te bIjA udAharaNamAM upamAna ane upameya bane che. adhyayana, sauSThava ane pUrNatA vAstavamAM adhyayananAM ja aMge hoI eka hovA chatAM temane judAM samajavAmAM AvyAM che. tatra brAhmaNavadadhIte kSatriya ityupameye zrayamANaM sAmAnyamupamAne'pi pratIyate / yadA tu brAhmaNA. dhyayanena tulyaM kSatriyAdhyayanamityadhyetArau upamAnopameyayoH saMbandhitvenopAdIyete tdaadhyynyoraazrAvizeSaminanayo: jhavaya dhamAMH sAdhA2Ana pratIkase -svavatta ane .mA. 1, p. 13 4. guNaH prakarSaheturyaH svAtantryeNopadizyate / tasyAzritAd guNAdeva prakRSTatvaM pratIyate // 65 / / (dravyamAM) vizeSatAnuM kAraNa e (sapheda vagere) guNa jyAre svataMtra rIte rajU karavAmAM Ave che tyAre te (dravya)mAMnI prakRSNatva vizeSatA tene Azraye rahelA bIjA guNamAMthI samajAya che. (65) 65.1. "A vastra vadhAre dhoLuM che e vAkyamAM vastra dravya che ane vadhAre dhoLuM' evA zabdo prakarSa arthAta viziSTatAnuM kAraNa evo sapheda guNa darzAve che. A vastranuM rUpa vadhAre sapheda che emAM sapheda raMga guNa nahi paNa dravyarUpe che. temAM prakaSa darzAvAya che. A prakarSa sapheda raMgamAM rahela bhAsvaratva vaDe darzAvAya che. tasyAbhidheyabhAvena yaH zabdaH samavasthitaH / tasyApyuccAraNe rUpamanyattasmAdvivicyate // 66 // (uccAraNa vakhate) abhidheyarUpe je zabda svIkArAye che, tenuM jyAre uccAraNa thAya che tyAre (abhidheyarUpe je hatuM tenAthI juduM te (bIjA tenA jevA zabdanuM rUpa samajAya che. (66) 66.1. sUtramAM agni zabda ane prayoga mAMno agni zabda vAsaDAvamAM te eka ja che. bIjI rIte kahIe to sUtrastha pratyAyaka zabda ane prayogane pAmela pratyAya zabda eka ja che. temanI vacceno bheda mAnasika ka95nA mAtra che. pratyAyaka zabda uccArAtAM pratyAyane bodha thAya che. paraMtu jayAre A pratyAyanuM paNa udAharaNa mATe uccAraNa karavAmAM Ave che tyAre te pratyAyaka bane che. tenuM rUpa juduM che ema dhyAnamAM Ave che prAsaMjJinAbhisaMbandhAtsaMjJA rUpapadArthikA / . SaSThathAzca prathamAyAzca nimittatvAya kalpate // 6 // saMjJA sAthe saMbaMdha pAmyA pahelAM saMjJA tenA svarUpAtha (sAthe joDAyela) hoya che (ane tethI) te SaSThI ane prathamAnuM nimitta bane che.1(67) Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAcakIya kha 67.1. 'jJAta ane teSa vRddhi che' (vRddhiAvaij. / vA.mU.1.1.1) e sUtramAM 'vRddhi'sa'jJA che ane Ar sanI che. sAvaiz ne ullekha thaye te pahelAM vRddhi zabda prathamAnta hateA. 'vRddhi' evI sattAnuM svarUpa vRddhi' zabda; teneA atha eTale vRddhi pada. 'vRddhi' avAn padma hoI te prAtipadika kahevAyu ane prAtidika hAI tene prathamA vibhakti prApta thaI. rUpagrahaNaM kimartham na svaM zabdasyAzabdasaMjJA bhavatItyeva rUpa zabdasya saMjJA bhaviSyati / na hyanyatsvaM zabdasyAsti anyadato rUpAt / -- ma.bhA. 1.1.75. 30. tatrArthavattvAt prathamA saMjJAzabdAdvidhIyate / asyeti vyatirekazca tadarthAdeva jAyate || 68 || te (saMjJA zabda)nu svarUpa abhedhaka hAvAne kAraNe (sUtramAM-vRtti: ema) prathamA prApta thAya che. (vRddhi evA) sattA zabdane te(mAnevU varNa)nI (vRddhi saMjJA) evu bhedakathana (vRddhi zabdanA) atha mAMthI ja utpanna thAya che. (68) svaM rUpamiti kaizcittu vyaktiH saMjJopadizyate / jAteH kAryANi saMsRSTA jAtistu pratipadyate // 69 // ': saMjJinIM vyaktimicchanti sUtre grAhyAmathApare / jAtipratyAyitA vyaktiH pradezeSUpatiSThate // 70 // tuM hatuM. zacArA saMjJA (5.mU.1.1,68; vyAkaraNazAstramAM zabdanI saMjJA sivAya zabdathI tenu peAtAnuM svarUpa samajavu) e sUtramAM keTalAka (AcAryo) vaDe (zabda svarUpa) jAti (saMsI)ne (zabda)vyakti evI sArUpe upadeza karavAmAM Avye che. (zabda)jAti vaDe Azrita banIne (mani zabdavarUpa)jAti (vyAkaraNukAyanA) pradezAmAM (jU pratyayarUpI) kAryone pAme che; paraMtu bIjA keTalAka, (agnizabda) vyaktine sa`jJI tarIke, A sUtra vaDe svIkAravAmAM Ave che, ema samaje che. (agni zabdavarUpa jAti vaDe jaNAvAyela agni zabda rUpa) vyakti, ( vagere vyAkaraNa) kArya mATe te te sthaLee prApta thAya che. (69-6) 69.1. 69mI kArikAne barAbara samajavA mATe anvaya Ave! thaze : sva` ' (kRti sUtre) kezcim (mAcAai : saddava) nAte: (zarU) fh: kRti saMjJA niyate / (yaMti)saMsRSTA (agnizabdatvAdi) jAtiH DhagAdIni kAryANi pratipadyate / kArikA pahamAM zabdonA saMdarbhamAM sattA nibhAvanI carcA karavAmAM AvI hatI. A che kArikAomAM be prakAranA mateAneA ullekha karavAmAM AvyuM che. vokSa pahelA e matAne rajU karatAM jaNAve che ke keTalAka TIkAkArAne mate zabdanu rUpa zabdamAM rahela jAtinu grAhaka, dyotaka ane pratyAyaka che. khIjA TIkAkArAne mate te grAhya. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa 31 ghoya ane pratyAya che. bIjA matadaya pramANe (1) zabda vyakti saMjJA che ane zabdajAti saMsI che ane (2) zabda vyakti saMjJI che ane zabdajAti saMjJA che vyakti viSenA ApaNuM darzana sArUpyathI jAtino baMdha thAya che. vyaktimAM aMtaHsthita jAtinA spaSTa dha vinA paNa vyaktine bedha thAya che. alabatta vyakti aMgenA ApaNA darzanasArUpya (Uniformity of cognitions) no evo artha thato nathI ke vyaktimAM rahela jAtino sIdho bodha thAya che. ApaNe jAtinuM mAtra anumAna karIe chIe. bIjA matamAM zabdo hamezAM zabdajAtine bedha karAve che. jAti sAthe ekarU5 rahela vyaktinuM paNa teo sAthe sAthe, jJAna karAve che. cote: saMjJA varirajo ane bakate: fii saMskRSTA. evo paNa pATha che. kAryatve nityatAyAM vA kecidekatvavAdinaH / kAryatve nityatAyAM vA kecinnAnAtvavAdinaH // 71 / / zabdane utpAi (mAnavAmAM Ave) ke nitya (mAnavAmAM Ave), keTalAkane mate te eka ja che; bIjA keTalAkane mate te aneka (nAnA) che, (bhale pachI) zabdane utpAdya mAnavAmAM Ave ke nitya (mAnavAmAM Ave). (71) 71 1. zabda aMge kula traNa mato cheH (1) zabda nitya che athavA utpAdya che; (2) zabda vyakti athavA jAti che ane (3) zabda eka che athavA aneka che. zabdonA anekatvanA matane svIkAratAM paNa zabdanityatvane svIkAra thaI zake che, kAraNake judAM sthaLa ane dravyamAM prApta thato zabda ekatvano tyAga karato nathI padabhede'pi varNAnAmekatvaM na nivartate / vAkyeSu padamekaM ca bhinneSvapyupalabhyate // 72 // zabdo judA judA hovA chatAM temanAmAMnA varSonA ekatvane bAdha Avato nathI. judAM judAM vAkyamAM maLa zabda paNa ekasarakhe prApta thAya che. (72) 71. "a", "aka", "arthamAM a vaNa ekasarakhe che. na varNavyatirekeNa padamanyanna vidyate / __ vAkyaM varNapadAbhyAM ca vyatiriktaM na kiJcana / / 73 / / varSothI judo koI zabda hoto nathI ane varNa tathA zabdathI juduM kaI paNa vAkya hetuM nathI. (73) 73.1. kArikA 72 ane 73 mAM varSe eTale ja zabdo. varSothI judu padanuM astitva Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 vAyadIya nathI e mImAMsaka mata rajU karavAmAM Ave che. krama pUrvaka uccArAyelA uccAraNa pAmIne nAza pAmelA, eka sAthe nahi uccArAyelA ane avayavovALA varNo padenuM nirmANa karI zake nahi, tethI varSothI judo zabda hoI zake nahi te ja pramANe zabdothI juduM vAkaya hoI zake nahi; upavarSa AyAyano mata rajU karatAM zabarasvAmI (mImAMsA sUtra bhASya 1.1.1.) jaNAve che ke nI: padamAM na, ya ane visa evA varSe ja zabda che. na varSAti 0 ne badale tat varNavyati | e pATha che. pade na varNA vidyante varNeSvavayavA na ca / vAkyAtpadAnAmatyantaM praviveko na kazcana / / 74 / / zabdamAM varSo hetA nathI ane vargomAM varNavazya hetA nathI. vAkayathI zabdonI koI atyaMta bhinnatA nathI. (74) - 74.1. zabdamAM varSo hetA nathI ane varSomAM varNavayavo hotA nathI arthAta pado akama, paryAparyA vinAnAM, nitya, abhedya ane ekAtma hoya che. varSonA avayavo kapita che. pariNAme vyAkaraNazAstramAM zabdanuM eka prasiddha ja che. vAkaya eka padanuM hoya ke aneka padanuM, padonA arthanuM jJAna vAkyAthanuM nimitta bane che. grAmazabdo'ya bahUvarthaH / tadyaH sAraNyake sasImake sasthaMDilake vartate tasyedaM grahaNam / (mAmAtha, pA.TU. 1.1.7, tA. 8) bhinnadarzanamAzritya vyavahAro'nugamyate / tatra yanmukhyamekeSAM tatrAnyeSAM viparyayaH / / 7 / / (zabdonuM ekatva ane zabdonuM nAnA- evAM) be bhinna dazano Azraya karIne zAstravyavahAra karAya che. keTalAkane matamAM je (=zabdonuM ekatva athavA nAnAtva) mukhya che, te, bIjAonA matamAM, tethI UlaTuM (gauNa) che. 1 (5) 51. zabdomAM je samAna dhvanio hoya ane arthe judA judA hoya (jemake "hari zabda) te tene eka zabda mAnavo rahyo. A matathI judo keTalAkano mata che. AvI sthitimAM zabdanuM ekatva mAnI zakAya nahi. pataMjali (madAmANa 1.2,45, vA.1) paNuM akSa (baheDAM) zabdanA pAse, Indriya, rathanI dharI ane pAza evA artho che. zabdonA nAnAtvapakSamAM pataMjali grAma zabdano, araNyavALuM, sImavALuM ane TekarIovALuM te gAma, evo artha samaje che. ahIM prAmanA bIjA artho jemake "svare, samUha vagere samajavAnA nathI. mahAbhASyanA vicAramAM pUrti karatAM bhartuhari (madAmANIpivA . 27, . 13) jaNAve che : prAmazalya zcirarthavizeSaparighase tatra caMduvarthatAmAM vivipattiH vikama se | zabdA evaM pravibhaktarUpA anekavAkyaviSayAH sArUpyAt tattvAdhyavasAyaH / apare eka eva zabdo'nekazaktiH tasya tu arthavazAt kAcideva zaktiH kasmiMzcideva vAkye AdhIyate / yathA tu mAthe tathA rAjA iva vimA uti sUkSmatte | Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa sphoTasyAbhinnakAlasya dhvanikAlAnupAtinaH / grahaNopAdhibhedena vRttibhedaM te / / / / kAlakRta pariccheda vinAnA paNa (krama pramANe uccArAtA) dhvanienA kAlane anusaratA (hAya tevA bhAsatA) sphATamAM, (te spheTane) vyakta karatA nAnA avasthArbhedane kAraNe kruta, vilaMkhita vagere vRttibheda jaNAvavAmAM AvyA che. (6) phATa abhinna ane kAlakRta pariccheda vinAnA che, paraMtu te pheTane vyakta karatA dhvaniemAM krama. paurvopa vagere kAlakRta pariccheda hAvAthI spheTamAM druta, madhyama ane vicchita evA vRttibheda jaNAvavAmAM AvyA che. maheNu eTale sphoTanuM grahaNa karanArI buddhi athavA spheTanu grahaNa karanArA dhvanie. upAdhibheda eTale abhivyakti karatA dhvaninI bhinnatA. ahIM grahaNa ane upAdhine harivRSabha samAnA ke gaNe che. (vRdghate'nenetti pradazaM vanayasta opAya: tameana vRttimer; !--padghati) tena ca sphoTaviSayeNa grahaNopAdhinA bhinnakAlena prakalpitabhedAH sphoTasya drutamadhyamavilambitA vRttayastribhAgotkarSeNa yuktAH samAkhyAyante / --svopajJa 33 svabhAvabhedAnnityatve hrasvadIrghaplutAdiSu / prAkRtasya dhvaneH kAlaH zabdasyetyupacaryate // 77 // (zabda) nityatva pakSamAM hasva, dvIdha ane pyutamAM svabhAvabhedane kAraNe prAkRta dhvanine (je) kAla (te) zabdanA che eve ArApa karavAmAM Ave che (77) vA-5 ahIM prAkRta dhvani eTale zabda arthAt pheTanI abhivyaktinuM kAraNa banata dhvani. temAM kAlakRta pariccheda hAvAthI teneA sphoTa upara Apa karavAmAM Ave che. ahIM zabda eTale pheTa samajavAnA che. saMgrahakArane anusarIne phlopajJamAM jaNAvavAmAM ALyuM che ke dhvanine prAkRta dhvani ane vaikRta dhvani ema e rIte samajavAnA che. prAkRta ni vinA pheTanuM rUpa abhivyakta thaze nahi temaja sphoTanI te prakRti hAvAthI tene prAkRta ni kahyo che. prAkRta dhvani vaDe abhivyakta thayela spheTanuM rUpa je dhvani vaDe satata prApta thAya che tene vaikRta dhvani kahIzuM. spheTanI abhivyakti pahelAM utpanna thayela prAkRta dhvani sphoTanI abhivyakti mATe kAraNarUpa bane che. sphoTanI abhi vyakti thayA pachI utpanna thatA vaikRta dhvani zabdanA cira (lAMbA samayanu), kSipra (jhaDapI) vagere avasthAbhedanuM kAraNa bane che. iha dvividho dhvani: prAkRto vaikRtazca / tatra prAkRto nAma yena vinA sphoTarUpamanabhivyaktaM na paricchidyate / vaikRtastu yenAbhivyakta sphoTarUpaM punaH punaravicchedena pracitataraM kAlamupalabhyate / zabdasya grahaNe hetuH prAkRto dhvaniriSyate / sthitibhedanimittatvaM vaikRtaH pratipadyate // 78 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 vAkayapadIya zabdanI abhivyaktimAM prAkRta vani kAraNarUpa bane che. vikRta (dhvani cira, acira, vagere) sthitibhedanuM nimitta bane che. (78) kArikA 77 uparanI vovajJavRttimAM pUrva di sahAraH paThati ! evA zabdothI A kArikA rajU karavAmAM AvI che. temAM be prakAranA svanie, prAkRta dhvani ane vaikRta dhvanino ullekha che. prAkRta dhvani vinA sphoTa abhivyakta banato nathI ane tethI teno nizcaya thato nathI. vikRta dhvani vaDe pheTasvarUpa vAraMvAra avicchinnapaNe prApta thatuM rahe che. zabdasyordhvamabhivyaktervRttibhedaM tu vaikRtAH / dhvanayaH samupointe sphoTAtmA tairna bhidyate // 79 // zabdanI abhivyakti thayA pachI utpanna thatA vaikRta vanio (kUtAdi) vRttibheda janmAve che, paraMtu te (vRttibheda) vaDe pheTatavamAM pheraphAra thato nathI. (79) vRSabhadeva jaNAve che ke sphoTanI abhivyakti karanAra prAkRta dhvani pahelAM utpanna thAya che ane vikRta svani pheTanI abhivyakti pachI utpanna thAya che. tethI pheTa ane vikRta dhvani vacceno bheda zretA mATe spaSTa thato hovAthI vaikRta dhvaninA kutAdi vRttibhedo sphoTamAM ApavAmAM AvatA nathI. indriyasyaiva saMskAraH zabdasyaivobhayasya vA / kriyate dhvanibhirvAdAstrayo'bhivyaktivAdinAm / / 8 / / vanio vaDe zabdanI abhivyakita thAya che ema mAnanArA indriyane, zabdano ane baMnene saMskAra thAya che, ema traNa mata darzAve che.(80) A kArikAmAM zabdanI abhivyaktinI prakriyA darzAvavAmAM AvI che. pachInI be kArikAomAM udAharaNe raju karIne prakriyA sAbita karavAmAM AvI che. dhvanio zabdane abhivyakta kare che evA matane traNa rIte samajAvavAmAM Ave che : () utpanna thato dhvani kaNendriyane saMskAra kare che arthAt kaNendriyamAM te dhvanine grahaNa karavA nI yogyatA (fitness) prApta thAya che. saMskAra pAmela karNendriya zabdanI upalabdhimAM madadarUpa thAya che. (2) zabda pite ja dhvaninA saMsargathI saMskAra pAmIne brondriyano viSaya bane che. (3) dhvani karNadriA temaja zabda ema baMnene saMskAra kare che. ahI saMskAra eTale grahaNa mATe asamartha evI zrotrendriyamAM agAu nahi prApta evA grahaNasAmarthyanuM prApta thavuM arthAt grahaNu mATe yogyatA prApta thavI. IndriyanA saMrakAra age sUkSmatA darzAvatAM vRSabhadeva jaNAve che ke zrendriyamAM je grahaNasAmarthya na hatuM tene dhvanie navesarathI prApta karAve che; athavA grahaNasAmarthya zrendriyamAM avyakta hatuM, dhvanie tene jAgrata kare che. baSS ' Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa 3pa indriyasyaiva saMskAraH samAdhAnAJjanAdibhiH / viSayamya tu saMskArastadgandhapratipattaye // 81 // cakSuSaH prApyakAritve tejasA tu dvayorapi / viSayendriyayoriSTaH saMskAraH sa kramo dhvaneH // 82 / / ekAgratA vaDe ane aMjananA upayoga vaDe Indriyane ja saMskAra thAya che. viSayane saMskAra to temAMnI vAsanA jJAna mATe che; netra viSayapradezamAM pahoMcIne viSayanuM) grahaNa kare che (e pakSamAM) teja, viSayano tathA indriyano ema baMneno saMskAra kare che ema svIkAravAmAM AvyuM che. ivanio vaDe zabdanA grahaNa aMge paNa A ja krama che. (81-82). samAdhAna eTale ekAgratA. te manano saMskAra che. AvI ekAgratA laukika arthAta ApaNA jevAnI ane alaukika eTale divya dRSTivALA yogInI hoI zake. aMjana netrano saMskAra kare che. ekAgratA jema padArthamAM koI viziSTatA prApta karAvatI nathI, tema aMjana paNa padArthamAM kazI viziSTatA janmAvatuM nathI. yogIonI ekAgratA dUranA ke atyaMta sUkama padArthonuM jJAna karAve che, paraMtu padArthamAM kazo pheraphAra karatI nathI. aMjana netrane sUkSma dravya jevAnI vizeSa zakti Ape che. tela jevA dravyano saMskAra arthAta taDakAthI ke agni vaDe tapAvavAno saMskAra te telanI vAsane jANavA mATe thAya che. mATI upara pANI chAMTavAthI temAM rahelI vAra prApta thAya che. viSayanA saMskAramAM indriyanA saMskArane sthAna nathI. cakSunuM prAkAritva eTale cahna viSayapradezamAM pahoMcIne viSaya sAthe joDAI viSayanu grahaNa kare che te. sphoTarUpAvibhAgena dhvanergrahaNamiSyate / kaizcid dhvanirasaMvedyaH svatantro'nyaiH prakalpitaH // 83 // keTalAkanA matamAM, vaninuM grahaNa sapheTa sAthe abhinnarUpe thAya che ema svIkAravAmAM AvyuM che; (bIjA) keTalAke vanine avijJAta (mAnya) che ane havaLI) keTalAke tene svataMtra (tasvarUpe) mAnya che. (83) A kArikAmAM abhivyaktivAdIonA anya traNa matano ullekha thayo che. (1) zabda sAthe abhinnarUpe rahela dhvanine zabda sAthe ekarUpa samajavo joIe. (2) jema Indrio pate asaMvedya rahIne dravyanuM jJAna karAve che tema dhvanie asaMvedya rahe che chatAM zabdanA jJAnanuM kAraNa bane che. (3) dhvanie svataMtra rahe che. trapitA ne badale kAzitaH evo pATha maLe che. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 yathAnuvAkaH zloko vA soDhatvamupagacchati / AvRttyA na tu sa granthaH pratyAvRtti nirUpyate // 84 // pratyayairanupAkhyeyai haNAnuguNaistathA / dhvaniprakAzite zabde svarUpamavadhAryate // 85 // jema vedane anuvAka ke mantra (chellA) Ava nathI maraNanA dRDhapaNe viSaya ane che, paraMtu (zarUAtanA dareka) Avana vakhate pUrepUrA samajAtA nathI, tema (' A te che' ema ) avarNanIya paraMtu ( spheTanA AkAranA ) grahaNa mATe anukULa evAM (pUrNAM) jJAneA vaDe, zabda, chelA vaNuthI abhivyakta banatAM, (tenA) svarUpane nizcaya thAya che. (84-85) seddhatva eTale smRtimAM ekavAra viSaya banavAnI sthiti athavA yeAgyatA. bIjI rIte kahIe te| smRtimAM dRDhapaNe sthApita thavuM te. varNa, pada ane vAkyanA dhvani varNa, pada ane vAkayarUpa sphoTAne vAraMvAra janmAvIne buddhimAM AreApe che. dhvanionA atyAvayavAnI abhivyakti krama pramANe thAya teA temane samudAya thaI zake nahi ane zabdenA svarUpate nizcaya thAya hi. A vAta sa MhitAsUtra (52: saMniSTha : kuMditA / vA.mU. 1.4.101) uparanA bhASyanA vivaraNamAM aneka rIte vicAravAmAM AvI che, aSTAdhyAyI uparanA keAIka vivaraNagraMthanA athavA bhASya uparanA vivaraNugraMthano A ullekha che. zuM te mahAmAyAviA hAI zake ? te bhartRharinI kRti hatI ke anyanI te spaSTa thatuM nathI. temAMnA saMdarbhI jotAM zabdatattva viSe temAM carcA haze ema lAge che. nAdai hitabI jAyAmantyena dhvaninA saha / AvRttaparipAkAyAM buddhau zabdo'vadhAryate // 86 anya dhvanisahita (pUrva) dhvanie vaDe jemAM khIjarUpa zaktie sthApita karAI che ane jeNe spaSTa upalabdhirUpI kA lAbha prApta karyo che tevI buddhimAM zabdanu grahaNa thAya che. (86) vAcIya zabdane abhivyakta karavAnI prakriyAmAM lAgelA dhvanie spaSTa pratIti mATe anukULa saMskArakhIjo arthAt bhAvanAkhIne mUkatA jAya che. have pheTanA svarUpane vyakta karavAnI zakti jeNe prApta karI che eTaluM ja nahi paNa te mATenI yAgyatA paNa jenAmAM AvI che tevA anya dhvani, zabda (=spheTa)nA svarUpanuM grahaNa karAve che. asatazcAntarAle yAcchabdAnastIti manyate / pratipatturazaktiH sA grahaNopAya eva saH // 87 // (Adya ane anya dhvaninI ) vacce astitva vinAnA dhvaniavayavAne te Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa 37 (avayA) che ema je mAne che, te te zrotAnI azaktine kAraNe) che. te (vahiavayava che evI samajaNa) te zabdanA bedhanuM (mAtra) sAdhana ja che. (87) antarAla eTale pahelA ane chellA dhvaninI vaccenI sthiti. bIjI rIte kahIe te anya dhvani vaDe abhivyakta banatA samasta zabdanuM grahaNa thAya te pahelAMnI sthiti zabdanuM grahaNa karanAre zretA ema mAne che ke spaSTa zabdaprahaNa thayA pUrve pUrva pUrvanA dhvanivaDe - pheTano eka bhAga abhivyakta thAya che. A mAnyatA barAbara nathI. te to zretAnI azakti che. iha nirbhAgeSvapUrvAparevabhedyeSu varNapadavAkyeSu dhvaninAbhivyajyamAneSu vaNe tAvadvarNAvayavasarUpAH bhAgAbhinivezinya iva buddhaya upajAyante pade varNagrahaNarUpA; vAkye padagrahaNasarUvAH / tAbhizca buddhibhirupalabdhAro bhAgabhUtAnasata: zabdAnastitvenAbhimanyate |-svopjny bhedAnukAro jJAnasya vAcazcopaplavo dhruvaH / kramopasRSTarUpA vAg jJAnaM jJeyavyapAzrayam // 88 // jJAnamAM ane zabdamAM bhedane je AbhAsa thAya che te ka95nA (mAtra) che. jJAna jema ya sAthe saMbaddha che tema zabda paNa krama sAthe joDAyelA svarUpavALa che (88) jJAna vAstavamAM abhinna ane nirAkAra hoIne arUpa hovA chatAM bhinna ane rUpavAna dekhAya che. tevI rIte Antara zabdAtmA badhA kramano upasaMhAra karIne rahyo hoya chatAM vyaMjaka dhvanienA bhedathI jANe ke raMgAIne bhedavAna ane rUpavAna hoya tema bhAse che. laukika vyavahAramAM paNa zeya vinA jJAna TakatuM nathI; ane kramane pAmyA vinA zabda arthane pragaTa karI zakato nathI. jJeyena na vinA jJAnaM vyvhaare'vtisstthte| nAlabdhakamayA vAcA kazcidartho'bhidhIyate / / 89 / / * vyavahAramAM ya vinA jJAna prApta thatuM nathI. kamane prApta nahi karanArI vANI vaDe kaze artha jaNAvAtuM nathI. (89) kArikA 88 uparanI vavajJAttimAM mAtara tarIke pUrva ghAda evA zabdothI A kArikA rajU karavAmAM AvI che. jJAna abhinna ane arU5 che, chatAM yarUpanI vividhatAne kAraNe zAna bhinna ane rUpavAna hoya tema bhAse che. yathAdyasaMkhyAgrahaNamupAyaH pratipattaye / saMkhyAntarANAM bhede'pi tathA zabdAntarazrutiH // 90 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 vAkayapadIya jema pahelAMnI saMkhyAonuM jJAna, te saMkhyAo, pachInI saMkhyAo karatAM judI hovA chatAM, (ISTa) saMkhyAnA jJAna mATe upAyarUpa hoya che tema (devadatta vagere) anya zabdonuM jJAna (vAkayajJAna mATe upAyarUpa bane) che. (90) "" varNane abhivyakta karate dhvani "gAya" zabdane abhivyakta karatA dhvaniethI juda hoya che. te ja pramANe "gAya" zabdane vyakta karatA dhvani o "gAyane lAva" evA vAkyane abhivyakta karatA dhvanio karatAM judA hoya che. paraMtu te dhvanio ekarUpa bhAsatA hovAthI temane ekabIjA jevA gaNavAmAM Ave che. varNa, pada, ane vAkyane upanna karanArA dhvanie kAraNanI dRSTie ane kAryanI dRSTie judA judA hoya che. AvI bhinnatA hovA chatAM temane kapanAmAM ekarUpe samajavAmAM Ave che. vaNa, pada ane vAkyane vyakta karavAnI temanI zaktio paraspara saMmizra thaI gaI hoya evo AbhAsa thAya che. pratyeka vyaJjakA bhinnA varNavAkyapadeSu ye / teSAmatyantabhede'pi saMkIrNA iva zaktayaH / / 91 // varNa, pada ane vAkyane vyakta karatA ekabIjAthI bhinna je (vanie che te) atyaMta bhinna hovA chatAM temanI zaktio eka bIjA sAthe mizra thaI hoya tema dekhAya che. (1) yathaiva darzanaiH pUrvarAtsaMtamase'pi vA / anyathAkRtya viSayamanyathaivAdhyavasyati // 92 // vyajyamAne tathA vAkye vAkyAbhivyaktihetubhiH / bhAgAvagraharUpeNa pUrva buddhi : pravartate // 93 // jema padArthane dUrathI ke gADha aMdhakAramAM, pahelAM avakanone lIdhe jadI rIte samajIne pachI tenAthI judI rIte (yathAvata ) avaleke che tema vAkayane vyakta karavAmAM kAraNarUpa banelA dhvanio vaDe jyAre vAyanI abhivyakta thAya che tyAre pahelAM (vaNa, pada vagere) bhAgonA jJAna rUpe buddhi pravartamAna bane che. (2-93) yathAnupUrvI niyamo vikAre kSIrabIjayoH tathaiva pratipatRRNAM niyato buddhiSu kramaH // 94 // jema dUdha ane bIjanA vikAsamAM kramano niyama hoya che tema (vAyanA jJAna aMge) vijJAtAonI buddhimAM paNa nizcita kema hoya che. (94) jema dUdhamAMthI dahIM, chAza, ghI vagere vikArono krama niyata hoya che, jema bIja aMkura, paNuM, puSpa, phaLa evo krama niyata hoya che, tema vAgyAthanA jJAna mATe paNa jJAtAnI buddhimAM varNa, pada, vagerene krama nizcita bane che. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa bhAgavatsvapi teSveva rUpabhedo dhvaneH kramAt / nirbhAgeSvabhyupAyo vA bhAgabhedaprakalpanam // 95 // (varNorUpI) bhAgavALA te zabdomAM ja temane vyakta karatA) davanionA kamane kAraNe rUpabheda prApta thAya che; athavA bhAga vinAnA temane mATe (dhvanionA kramane kAraNe) thatI bhAgakalpanA temane jANavAno mAtra upAya che lyA anekavyaktyabhivyaGgayA jAtiH sphoTa iti smRtA / kaizcidvyaktaya evosyA dhvanitvena prakalpitAH // 96 / / keTalAka vidvAnoe pheTane aneka vyaktio vaDe abhivyakta thatI jAti kahI che ane dhvanione te (jAti)nI vyakti tarIke jAhera karyA che. (6) kArikA 70mAM jaNAvyuM hatuM ke "agni" zabdathI je jAtino bodha thAya che te saMjJA che ane vyakti saMjJI che. A kArikAmAM agnizabda vaDe vAya jAtine pheTa kahyo che. pANinie zabda, jAti che ke vyakti te aMge svataMtra abhiprAya Apyo nathI. bhASyakAra jaNAve che ( 1zAddhivA) ke grAncAkyAyAmemihuvacanamasthatarahyA ! satra (aa. 2. 1.2018) jAtino nirdeza kare che. ane sAgAmeSa pravimaratI (1.phU. 1 2.64) vyakti arthAt dravyano nirdeza kare che. vyAkino mata zabda aMge dravyanI tarapheNa kare che. pataMjali zabdajAtinI tarapheNa karatA hoya ema lAge che. samaya: woTamAtra nizyite ra bratirmayatIta " ( mA. zivasUtra rU.4.vA.11) evA ullekha uparathI sUcavAya che ke pataMjaline sphaTa, dhvanitattva tarIke abhipreta che. tene pachInA vaiyAkaraNa arthagrAhaka tatva tarIke svIkAre che. tene teo parama zabdatattva kahe che. ahIM sphoTa eTale uccarita dhvanine pragaTa karanAra zakti ema samajavuM joIe. avikArasya zabdasya nimittairvikRto dhvaniH / upalabdhau nimittatvamupayAti prakAzavat // 97 // (dIvAno) prakAza (jema padArthanA jJAnanI) prApti mATe (kAraNarUpa bane che) tema, (sthAnakaraNasaMsparzarU5) kAraNe vaDe utpanna thayela vani (AvA sthAnakaraNasaMsparzarUpI) vikiyA vinAnA zabdanI prAptinuM kAraNa bane che. (97) A kArikAne samajAvatAM vRSabhadeva jaNAve che ke ahIM sapheTa aMge anya mata raju thayuM che. A mata pramANe je eka, nitya ane vibhu zabdavyakti avakAzamAM rahela che. te phoTa che. na cAnityeSvabhivyaktirniyamena vyavasthitA / Azrayairapi nityAnAM jAtInAM vyaktiriSyate // 98 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya pakIya abhivyakti (kAMI) animAM ja anivAryapaNe sImita nathI. nitya evI jAtionI temanA Azraye vaDe (thatI) abhivyakti svIkArI zakAya che. (98). dhvanio zabda arthAt pheTane abhivyakta kare che evA matano virodha karanArI dalIleno kArikAo 95thI 101mAM uttara ApavAmAM Avyo che. abhivyaktivAdanA virodhIo jaNAve che ke dIvAnA prakAza vaDe ghaTa vagere anitya padArtho abhivyakta thAya che tema zabda paNa dhvanio vaDe abhivyakta thAya che, ema je mAno to zabda, ghaTanI jema, anitya Tharaze. je zabda dhvanio vaDe abhivyakata thato nathI ema mAnavAmAM Ave che te utapanna thAya che ema mAnavuM paDe ane tethI paNa zabda anitya karaze. AnI sAme ema kahI zakAya ke nitya evI zabdajAtio che ane anitya ghaTATi paNa che. baMnenI abhi vyakti zakya che. ane tethI "abhivyaDragya heIne, ghaTanI jema, zabda anitya che (zabdo:nitsmigratayAt ghaTava7 !) evo anaikAntika hetu svIkArI zakAya nahi. A uparathI spaSTa thaze ke abhivyakti mAtra nitya ke mAtra anitya pUratI sImita nathI. dezAdibhizca saMbandho dRSTaH kAyavatAmapi / dezabhedavikalpe'pi na bhedo dhvanizabdayoH // 99 // mUrta padArthono paNa deza vagere sAtheno saMbaMdha jANItuM che. vani ane zabda vacceno dezabheda ka95vAmAM Ave te paNa temanI vacce (vAstavika) bheda nathI. (9) ghaTAdi padArtho temanI sAthe samAna dezamAM rahela pradIpa vagere vaDe abhivyakta thAya che. paraMtu karaNa sAthe saMyega-vibhAga jyAM thAya che tenAthI judA sthAnamAM zabdanI abhivyakti thAya che. abhivyaktivAda sAmenI A dalIlano uttara ApatAM jaNAvyuM che ke eka sthAnamAM rahevuM ke aneka sthAnamAM rahevuM e te mUrta dravyono svabhAva che. vani ane zabda amUrta hovAthI dezabhedathI para che. grahaNagrAhyayoH siddhA yogyatA niyatA yathA / vyaGgyavyaJjakabhAve'pi tathaiva sphoTanAdayoH // 10 // Indriya ane padArtho vacce jema nitya saMbaMdha nizcita che tema pheTa ane nAdane vyaMgya ane vyaMjakabhAvamAM paNa (te saMbaMdha nizcita) che (100) bIjA guNo ke bIjI koI indri athavA bIjI IndriyonA guNo jema bAhya rU5nI abhivyaktinuM nimitta banatA nathI paMratu mAtra cakSu sAthe saMmata rUpa ja bAhyarUpanI abhivyaktinuM kAraNa bane che tema davanio ja bAhya abhivyakitanAM kAraNa bane che. yogyatA eTale zaktirUpa nitya saMbaMdha. Avo saMbadha Indriyo ane padArtho vacce niyata arthAta siddha ja hoya che, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa sadRzagrahaNAnAM ca gandhAdInAM prakAzakam / nimitta niyata loke pratidravyamavasthitam // 101 // peAtAnAmAM rahelA ane peAtAnA jevA guNA vaDe grAhya banatA gandha vagerene abhivyakta karanAra (keAIka) nimitta, jagatamAM, dareka dravyamAM nizcitapaNe rahelu hAya che. (10) jema kukumanA gaMdha tenA Azraye rahela dravyAntara ghInI vAsa vaDe vyakta thAya che athavA jema pANImAM rahela mIThAza haraDenA rasamAM rahela madhura rasa vaDe anubhavAya che tema nie vaDe abhivyakta banatA zabdamAM abhivyajakatvanA niyama nizcita hoya che. prakAzakAnAM bhedAMzva prakAzyo'rtho'nuvartate / 1 tailodakAdibhede tatpratyakSa pratibimbake / / 102 // abhivyakta manatA artha abhivyajaka (dhvanienA) bhedone anusare che. tela, jaLa vagere judAM judAM parAvata keAmAM (paDatAM judAM judAM pratiSie upara). thI A (vAta) pratyakSa thAya che (102) viruddhaparimANeSu vajrAdarzatalAdiSu / parvatAdisarUpANAM bhAvAnAM nAsti saMbhavaH // 103 // 41 hIrA, arIseA vagere viruddha (=judA arthAt nAnA) kaDhavALA padArthomAM pata jevA (meATA) kadavALA padArthA(nA pratibiMba)nI utpatti sabhavatI nathI. (103) parAvata keA nAnA ke meTA hAya, athavA temanI saMkhyA judI judI hAya te paNa temAM paDatAM parAvAmAM kazA bheda jaNAtA nathI. para tu zabdanI abhivyaktimAM A pramANe jaNAtu nathI. abhiSyaMjaka dhvaninAM vRddhi hAsa ane saMkhyAbheda pramANe abhivyakta thatA zabdamAM vRddhi, hAsa vagere prApta thAya che. tethI zabda abhivyakta thatA nathI ema mAnavu joIe. A dalIla kharAbara nathI. parAva`kAnA bheda pramANe parAvartanamAM bhinnatA jovA maLe che. arIsAnI sapATI UDI hAya te| mAMnuM pratibiMba UMcuM dekhAze; sapATI UMcI hoya te pratiba'ba nIcuM dekhAze. talavAramAM pratibiba lAMSu, triyaMgunA telamAM kALu ane khaMjaramAM tenA jeva u dekhAze. sUrya eka hAya paNa aneka arIsAomAM ane meAjAomAM sUrya pratibime aneka dekhAze. sarakhAveH cAvizavyaktittAdhi nitya: zarUH / satu nArAmivyayaH / niyato naadH| yathA cakSurAdayo niyatAH abhivyaJjakAH abhivyaGgyeSu rUpadiSu rUpAvRddhihAsAnuvidhAyinazca / yathAdarzamaNDalAdipu pratibimbAni dIrghANi parimaNDalAni mahAnti anyAni ca dRzyante evaM zabdA api nAdabhedena bhidyanta / yathA salile taraGgabhedena ekazcandroneka upalabhyate / pradIpabhedAcca chAyA bhidyate / AdarzabhedAcca chAyA bhidyate / AdarzabhedAcca pratibimbabhedaH / tasmAnniyatA nAdAbhiyA hAdavRddhihAsAnuvidhAyino vyaktizabdA api nityAH / --madAmAyIvitA rR. 60. vA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4R vAkaSa5dIya tasmAdabhinnakAleSu varNavAkyapadAdiSu / vRttikAlaH svakAlazca nAdabhedAdvibhajyate / / 104 / / tethI (svata:) kAlabheda vinAnAM varNa, pada ane vAkyamAM nAda (=vyaMjaka vanionA) bhedane kAraNe, temanAM (kUtAdi) vRttikAla ane (hRsvAdi) svakAla, judAM hoya tema dekhAya che. (108) vyaMgya evAM varNa, pada ane vAkayamAM dhvanionA dharmonI prApti dekhAtI hovAthI, vAstavamAM kAlabheda vinAnAM varNa, pada, vAkyamAM vanionAM dratAdi vRttikAla ane hasvAdi svakAla, nione bhedane kAraNe judAM bhAse che. ahIM judAM bhAse che (vimaraca) eTale temane Aropa varNa, pada ane vAkyamAM karavAmAM Ave che. vimAdhyate e pATha levAthI vimarate pAThanI aspaSTatA dUra thaze. vavajJamAM nAdane prAkRta ane vaikRta ema be prakAre kahyo che. prAkRta nAda had, dIrgha, kuta vagere kAlabhedavyavahAranuM kAraNa bane che ane vikRta nAda bAhya tAdi vRttikAlanI vyavasthA mATe javAbadAra bane che. te nATo phri vAta: zAmani vAmAna sthiti rahyAgrahanArthe vIrSa jutA meDha - vyavahAravyabasthAhetuH / kRtastu nAdo bAhyadutAdikAlavyavasthA prakalpayati / - svopajJa. yaH saMyogavibhAgAbhyAM karaNairupajanyate / sa roTaH rAnnA: za danacoDavaitA : 20. bIjA vidvAno samajAve che ke (sthAne sAthe) karaNanA saMga ane vibhAga vaDe je utpanna thAya che te phoTa che ane zabda(=sphoTa)thI utpanna thayelA zabda vanio che. (15) kArikA 105 thI 109 sudhImAM zabda nitya nahi paNa kArya che evA matane anusarIne nAda ane pheTanuM rUpa samajAvavAmAM AvyuM che. sphoTa utpAdya che ema mAnIe te tenI utapatti sthAne sAthe karaNenA saMga ane vibhAgathI thAya che ema samajAze. sthAne eTale tAlavAdi sthAna. jyAMthI zabda utpanna thAya che ane karaNa eTale sthAna sAthe saMga ane vibhAga pAmatuM jiddavAjha, jihavAmUla ane jihvAdhya zabdanityatva pakSamAM, saMgavibhAgathI utpanna thatA dhvani vaDe athavA dhvanisamUha (= nAda) vaDe vyakta thAya te pheTa. anitya pakSamAM sthAnakaraNanA saMgavibhAgathI prathama utpanna thatA zabda te skeTa, tenAthI utpanna thaI. badhI dizAomAM phelAI, kame krame nAza pAme te dhvanie. alpe mahati vA zabde skoTakAlo na bhidyate / parastu zabdasaMtAna: pracayApacayAtmakaH // 106 // zabda nAno heya ke mATe hoya te paNa sphoTanA kAlamAM pheraphAra thato nathI. paraMtu tenA pachI prApta thatA avanienI paraMparA, vRddhi ane saMkoca (ochA vadhatA parimANa)vALI hoya che. (16) Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa sthAne ane karaNonA saMga ane vibhAgathI je pahelo zabda utpanna thAya te saphoTa che ane tene anusaratA bIjA zabdo che zvanio che. sarakhAvo : phuda ciDhAvA dasa zloTa sadana ivaninA sarvato dUrathAvinA ghArAsthaaniiyen gandhena yukta dravyavizeSamivAvirbhAvakAla iva saMbaddha manyante dhvaninA / yathava pradIpa dhanasaMnividyavayavaM pratyupAdAnaM tejodravyaM tadAzritazca prakAzaH, tathA ghaNTAyAzcAbhighAtena vyaktataro sphoTanAdau sarvoSAM varNAnAmabhiniSpattI dharma iti / / - svapajJavRtti dUrAtprabheva dIpasya dhvanimAtraM tu lakSyate / ghaNTAdInAM ca zabdeSu vyakto bhedaH sa dRzyate // 107 // jema dUrathI dIvAno prakAza dekhAya che tema dUrathI mAtra dhvani ja samajAya che. ghaMTa vageremAMthI utpanna thatA zabdo uparathI (skeTa ane nAda vacceno) te bheda spaSTa thAya che. (107) sphoTathI judA vani prApta thato nathI evA matanuM khaMDana karatAM ahI' jaNAvavAmAM AvyuM che ke dUra thI dIvAne prakAza dekhAya che, dI dekhAto nathI. ghaMTamAMthI nIkaLatA pahele zabda te pheTa che pachInA zabdone dhvanio samajavA. A bane eka sAthe ja prApta thAya che. vAstavamAM ghaTamAMthI pApta thatA nAdanuM mULarU5 raphekTa che. vavajJavRtti ne mate kArikA 1 06mAM ane 107mAM prAkRta nAda ane vikRtanAda vacceno taphAvata spaSTa karavAmAM Avyo che. dravyAbhighAtAtpracitau bhinnau dIrghaplutAvapi / kampe tUparate jAtA nAdA vRttvishesskaaH||108|| karaNenA sthAno sAthenA prahAra(=saMgathI tIvra banela dIrgha ane huta paNa bhinna (samajAya che. kaMpa baMdha thatAM utpanna thayelA nAda, (kutAdi) vRttionI viziSTatA darzAvanArA (thAya che). (108) ahIM dravyano artha uccAraNasthAne ane temanI sAthe abhighAta arthAta saMga pAmanAra karo evo samajavAno che. abhighAta eTale karaNa vaDe sthAna para paza arthAta prahAra, vAraMvAra aghiAtathI je kaM5 janme te baMdha thatAM utpanna thayelA nAda kUtAdi vRttionI viziSTatA darzAvanArA bane che. zabda arthAta pheTa anitya che evA matanA anulakSyamAM kahI zakAya ke zabdanA pracaya(tIvratA)ne kAraNe dIrgha ane kutamAM pracaya samajAtuM nathI, paraMtu sthAna ane karaNonA saMyoganI tIvratAne kAraNe te prApta thAya che. karaNenA sthAno sAthenA abhivAtathI utpanna thatA kaMpane kAraNe dhvani utpanna thAya che. A utpatti sphoTanI utpattinI sAthe ja thatI rahe che. A dhvanio pheTane Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5dIyA abhivyakta karatA rahe che. svapajJavRttimAM A dhvanione AnuSagika dhvanie kahyA che. eka javALAmAMthI bIjI vALA, bIjamAMthI trIjI ema satata prajavalana cAlu rahe che. temAM vaccenI jvALAone jema AnuSagika javALAo kahIzuM tema satata prApta thatA kaMpane lIdhe upanna thatA dhvanio sphoTanI abhivyaktimAM madadarUpa thAya che. sarakhAvo- nAcuM nADhaH prayakRta rIri mera: vidaif #oTAmadaumeDha ta hutAvanekaavyvopsNhaarruupenn bahumirabhighAtairniSpAdyate |-prddhti je tUvaratene badale ka veLa te evo pATha maLe che. anavasthitakampe'pi karaNe dhvanayo'pare / sphoTAdevopajAyante jvAlA jvAlAntarAdiva // 109 // | (sthAno ane karaNanA (abhighAtathI prApta thato) kaMpa baMdha thayA pachI paNa, jema eka javALAmAMthI bIjI jvALA utpanna thAya tema pheTamAMthI ja bIjA vinio utpanna thAya che. (109) sA ceyamutpattirindhanajvAlA pravRttiprabandhadharmeNAkhyAyate tadyathendhanAzritAbhirvAlAbhirvAlA. kaarysntaansmudbhv| jvAlA; saMpravartante / tatprakAzena cArthAnAmupakurvanti tatheyamapi nAdapravRttiriti / - vAvaNa vAyoraNUnAM jJAnasya zabdatvApattiriSyate / kaizciddarzanabhedo hi pravAdeSvanavasthitaH // 110 // vAyu, aNuo athavA jJAna zabdarUpe pariNAma pAme che ema keTalAka jAhera kare che. (A) pravAdamAM darzanabheda nizcita thato nathI. (110) ' zabdane utpAgha mAnIne ahIM zabdanAM upAdAnakAraNo jaNAvavAmAM AvyAM che : (1) vAyu zabdarUpe pariName che, (2) aNuo zabdarUpe pariName che, (3) jJAna zabdarUpe pariName che. kArikA 110mAM A traNa matono saMgraha karavAmAM Avyo che. A kArikA upara paNa TIkA prApta thatI nathI. pachInI 111 ane 112 e be kArikAomAM vAyune zabdarUpe pariNAma kevI rIte thAya che tenI prakriyA darzAvI che. kArikA 113 ane 11mAM aNue zabdarUpe pariName che tenI prakriyA darzAvI che ane 115 118 sudhInI kArikAomAM jJAna zabdarUpe pariName che te aMge prakriyA darzAvI che. A kArikAe uparanI to jJamAM kevaLa eka vAkyamAM mAtra matono ja ullekha dareka mata pUro thatAM "e pramANe badhuM samajavuM'' ( rUcamAri sarvamanAtagamU ) evA zabda mUkyA che. A uparathI A kArikAo 110thI 118, vAkyapadIyane aMtargata bhAga nathI evo keTalAke (subrahmaNya aiyara pUnA saMskaraNa prastAvanA) mata darzAvyA che. RSabhadeve pitAnI paddhatimAM temane vAkayapadInA bhAgarUpe gaNI che. A uparathI karaze nizcaya thato nathI. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa * labdhakriyaH prayatnena vakturicchAnuvartinA / sthAneSvabhihato vAyuH zabdatvaM pratipadyate // 11 // * tasya kAraNasAmarthyAd vegapracayadharmaNaH / saMnipAtAdvibhajyante sAravatyo'pi mUrtayaH // 112 // vaktAnI icchAne anusaratA prayatna vaDe gati prApta karanAra vAyu (uccAraNa) sthAnomAM abhighAta pAmIne zabdarUpe prApta kare che. kriyA utpanna karanArA prayatna (vizeSa)nA sAmarthyane lIdhe vega ane ghanatAvALA te (vAyunA) abhighAta(vega)ne kAraNe kaThina padArtho paNa vibhakta bane che. (111-112) * aNavaH sarvazaktitvAbhedasaMsarga vRttayaH / chAyAtapatamAzabdabhAvena pariNAminaH / / 113 / * svazaktau vyajyamAnAyAM prayatnena samIritAH / abhrANIva pracIyante zabdAkhyAH paramANavaH // 115 // vibhAga ane saMga rUpa svabhAvavALAM aNuo (temanAmAM) badhI zaktio hovAne lIdhe chAyA, prakAza, aMdhakAra ane zabdarUpe pariNAma pAme che. pitAnI zakti vyakta ( kAnUkha) banatAM, prayatnane kAraNe (prerAyela vAyu vaDe) kriyAzIla banelAM zabdanAme paramANuo pavanathI ekaThAM thatAM vAdaLonI jema, ekaThAM thAya che. (113-114) A be kArikAomAM paramANuo zabdarUpe pariNAma pAme che te prakriyA darzAvavAmAM AvI che. ahIM pArthiva, Apya, tejasa ane vAyavIya ema cAra prakAranAM, vaizeSika matamAM mAnya, paramANuone ullekha nathI. paraMtu rUpa, rasa, gabdha, sparza are zabda ema pAMca prakAranAM sAMkhya matane abhipreta tanmAtrAmAMnA zabdata-mAtrAno ulekha che. bheda ane saMsarga arthAta vibhAga ane saMyogarUpI vRttivALA A zabda paramANuo jayAre adaSTavizeSathI prerAyela nimittane lIdhe ekatra bane che tyAre zabdarUpe pariNAma pAme che. bheo vibhAga: / saMsargaH sNyogH| to vRttireSAmiti / yadA kutazcinnimittAtsaMyujyante tadA pariNamante yadA tu vibhajyante tadA paramANuchAyAmavatiSThante / praddhati sarakhAvo nAgezanAM vacano topane 1.4.09. sUtrabhASyakaiyaTa upara udyota) jemAM bhadharinI A kArikAone avatAra karavAmAM Ave che. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 athAyamAntaro jJAtA sUkSme vAgAtmani sthitaH / vyaktaye svasya rUpasya zabdatvena vivartate // 115 // Y sa manobhAvamApadya tejasA pAkamAgataH / vAyumAvizati prANamathAsau samudIryate // 116 // * antaHkaraNatattvasya vAyurAzrayatAM gataH / taddharmeNa samAviSTastejasaiva vivartate // 117 // * vibhajansvAtmano granthIccharUpaiH pRthagvidhaiH / prANo varNAnabhivyajya varNeSvevopalIyate // 118 // sUkSma zabdatattvamAM rahela A Antara jJAtA peAtAnA rUpanI abhivyakti mATe zabdarUpe pariName che. vAkaSIya (jaTharamAM rahela) agnine lIdhe pakava anao, te (sAtA) manarUpa anIne prANavAyumAM praveze che ane pachI (vivakSAthI utpanna thayela prayatna vaDe uparanAM sthAnAne spazI ne ) uccAraNane pAme che. anta:karaNanA Azraya pAmanAra vAyu, tenA guNeAthI vI'TaLAine (AMtara) agni vaDe ja piraNAma pAme che. peAtAnI granthIone judA judA prakAranA dhvanie rUpe vibhakta karIne, prANavAyu, varNIne abhivyakata karI, varNamAM bhaLI jAya che. (115-118) ahIM jJAna zabdarUpe pariName che evA mataneA ullekha che. zabdatattva je eka ane akrama tathA nirbhIya che te vAk, manas evA vibhAgarUpe jANItuM banyu che. mananA pariNAma eTale jJAna. jJAnane Azraya karatuM hovAthI mana jJAtA kahevAya che jJAtAne nAgeza vRttiviziSTa aMtaHkaraNa kahe che. (pA.TU 1.4.26 moghAta). hRdAkAzamAM rahela Antara jJAtA potAnA rUpanI abhivyakti mATe sthUla ane indriyagamya evA zabdarUpe pariNAma pAme che. vivakSAthI upanna thayela prayatne prerelA prANavAyunA kAne lIdhe judAM judAM uccAraNusthAneAmAM abhidhAta thatAM skUla zabdanI utpatti thAya che. sUkSma vAkRtattvarUpe rahela AMtara jJAtA zarIramAM rahela agnithI pakava anI manarUpe prAta thatAM, vivajJAnita prayatnavizeSathI kriyAzIla banI prANavAyumAM praveza kare che. te prANavAyu uccArasthAnAne "tAM zabda utpanna thAya che. AvI prakriyA samajI zakAya. pAka eTale manarUpI jJAtAnI viSayavIkAranA sAmarthyanI viziSTa zakti. sAmarthyarUyApakaH / paddhati / tejasA zarIrAntaH sthitenoSmaNA / pAkam / manorUpatA mApannasya jJAturatizayo viSayAvagraha | Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 prathama kAMDa A cAra kArikAomAM jJAna zabdarUpe pariName che evo mata bhASyakArane che ema kayada jaNAve che (jJAnastha rAThavAiirati nimatra mAthakAraze | (bhAyAtoco? .. 1.4.29 sUtramA ca9I). A cAra kArikAo pachI sTopajJanA zabdo che ? hRtyevamAdri sarvemanurAntavya niyanamAtra cek varudhA zikSagajhAramAdayamatAni dRzyanta | A zabdo uparathI spaSTa thAya che ke A cAra kArikAomAM, tenI pahelAMnI 108 ane 109mAM tathA karikAo 110 ane 111mAM kArikA 107mAM darzAvela matatrayano viratAra karavAmAM A che A kArikAe 108thI 11pane avataraze samajavAno mata pracalita thayA che. A bAbatamAM kazuM nizcitapaNe kahI zakAze nahi. kArikA 118 nI vavajJavRttimAM zikSAkAro ane zikSAbhASyonA mato darzAvavAmAM AvyA che. 1. vAyurUpa prANa AMtara prayatnathI UMce caDhIne jaThara agninI madadathI zabdanuM vahana karanAra nADIomAM zabdanA sUkSmAMzane ekatra kare che. sthAnomAM ekatra thayela AvA zabdAMze AMtarazabdanuM avibhaktarUpa dhAraNa kare che. 2. nAbhipradezamAMthI prayatna vaDe prerita thayela vAyu UMce caDhI uramra vagere sthAnomAM abhivAta kare che ane zabda utpanna thAya che. veDhavAtizAha (1 rU.1) paNa Avo mata (vAyu: sthAnama79DhAnamASacatte | sa TAsa; bhAsatAM nAsatA vA "vAyurUpa prANa kenTa sthAnamAM pahoMce che ane tyAM te zvAsa ane nAda bane che." darzAve che. AvA mata prAcIna zikSAo, prAtizAkhyo ane zikSA bhAgomAM prApta hatA. temAMnA keTalAkane ahIM ullekhavAmAM AvyA che. * AtmA buddhayA samarthyArthAnmano yuphte vivakSayA / manaH kAyAgnimAhanti sa prerayati mArutam // 119 // buddhi vaDe arthonuM grahaNa karI AtmA manane uccAraNanI icchA sAthe ja che. mana kAyAgnine prajavalita kare che ane te (kAyAgniprANavAyune prere che. (119) 109mI kArikA uparanI haatvajJavRttimAM bhAvArya utpAda evA zabdothI A kArikA rajU karavAmAM AvI che. A kArikA pANinIya zikSA ajasravRttiryaH zabdaH sUkSmatvAnnopalabhyate / vyajanAdvAyuriva svanimittAtpratIyate / / 120 // je nitya (sthitivALA) zabda sUkSma hovAne kAraNe (kAna vaDe ) grahaNa karI zakAto nathI te, paMkha nAkhavAvaDe jema vAyunuM grahaNa thAya tema potAnA nimitta (evA sthAnakaraNanA abhighAta)thI samajAya che. (12) vAyunAM sarvatra rahelAM paramANuo jema eka tarapha dhakelAya ane vAyurUpe samajAya tema sarvatra rahelAM dhvani paramANu karaNa vaDe abhighAtathI zabdarUpa dhAraNa kare che. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaca5dIya tasya prANe ca yA zaktiH yA ca buddhau byavasthitA / vivartamAnA sthAneSu saiSA bheda prapadyate // 12 // te zabdanI prANavAyumAM je zakita (sUmarUpe) rahelI che ane je buddhimAM rahelI che te (baMne zakitao uccAraNa) sthAnomAM pariNAma pAmIne judAM judAM varNarUpa dhAraNa kareM che. (11) kArikA 120 sudhImAM zabdanI utpatti vize vividha mato jaNAvAmAM AvyA. ahIM have judA viSayanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. zabda prANa ane buddhi ema be adhiSThAnavALA che. temanAthI abhivyakta bane te arthaprApta karAve che. prANumAM jyAre ahi tatvano aMta:prade za thAya che tyAre tenI UM: pravRtti thatAM ura cA2 sthAnomAM tenA abhighAta thAya che ane nitya zabdarUpe te vyakta thAya che. pRthvI jema dhaTAdi padArtho rUpe, zakazeNita rU5 gabha jema zarIrUpe ane vaDanuM bIja jema aMkurarUpe bhinnabhinna pheraphAra pAme che tema A nitya zabda vadhvani, padadhvani, vAdhvani rUpa, ekasAthe nahi paNa krame, krame, judI judI avasthAe dhAraNa kare che. sa ca saMsRSTaprAptazaktivivarta: pRthvIkalalanyagrodhadhAnAdivabhedamupagRhaNAti, bhedAnurAgamAtra ca parasminnabhede zabdAtmani saMnivezayati |-svopjny. zabdeSvevAzritA zaktirvizvasyAsya nibandhanI / yannetraH pratibhAtmAyaM bhedarUpaH pratAyate // 122 // A vizvanI niyAmaka zakita zabdone Azraye rahelI che. te (zorUpI) netra (= jJAnasAdhana)vALo A jJAnAmAM ( vAvAcaka) bhedarUpe vyakta bane che. (12) sUma zabda jyAre vAcya artho ane vAcaka zabdorUpe pariNAma pAme che tyAre arthAkRti ane zabdAkRtirUpe te samajAya che. vizenI sarvazaktie IndrimAM lIna thAya che. vAgevANa pazyati vAg bravIti vAgevArtha nihitaM satanoti / vAcyeva vizva bahurU nibaddha tadetadeka prvibhjyopbhukte'|-rvopjny zabdAdibhedaH zabdena vyAkhyAto rUpyate yataH / tasmAdarthavidhAH sarvAH zabdamAtrAsu nizritAH // 123 // vaja (gAMdhAra, RSabha...) vagere svaromAM (paraspara) bheda, zabda vaDe vyakata banIne ja spaSTa thato hovAthI badhA artha prakAre zabdazakitao para ja nirbhara che. (123) - DUja vagere sAta svare vacceno bheda, mAtra te svare sAMbhaLavAthI ja sAmAnya rIte spaSTa thato nathI, paraMtu te svaronI spaSTatA karanArA arthAta samajAvanAra zabdothI thAya che. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa zabdasya pariNAmo'yamityAmnAyavido viduH / chandobhya eva prathamametadvizva pravartate // 124 // vedanA jJAtAo samaje che ke A (vAvAcaka bhedavALe saMsAra) zabdanuM ja pariNAma che (sRSTinA) AraMbhamAM chandomAMthI ja A vizva pravRtta thayuM che.(24) ahIM- "zabdaH ane chanda' baMne zabdono artha sUkSma vAkutara che. vedanA jJAtAo vedane sUkSma vAkatattvarUpe samaje che ane tethI veda arthAt chandasamAMthI ja A vizvanI utpattine teo jAhera kare che A kArikA uparanI vistRta covajJavRttimAM vizvanI utpatti aMge mata raja thayA che. vaizeSike aNusamUhamAMthI ane sAMkhyo pradhAnamAMthI jagatanI utpatti samajAve che. bIjI keTalIka darzana paraMparAo avidyA nAme oLakhAtA zaktisamUhamAMthI tenI utpatti jaNAve che. janma ane vikArathI askRSTa vivata (garama pariNAma saMsa* vivartama)) jagatanI utpatti mATe javAbadAra che evo paNa keTalAkano mata che. vovajJamAMnAM keTalAMka avataraNe prAcIna ane ApaNane ajANyA brAhmaNagraMthanAM gaghavacano che. vibhajya bahudhAtmAnaM sa cchandasyaH prajApatiH / chandomayIbhirmAtrAbhibahudhaiva . viveza tAm // 125 // chandasU sAthe tAdAmyavALA prajApatie pitAnA svarUpane aneka prakAre vibhakta karIne te chandomayI zaktio sAthe te svarUpamAM aneka prakAre praveza karyo. (125) kArikA 124 uparanI vorAtti mAM 125 thI 128 kArikAe purA jovAi ! evA zabdothI rajU karavAmAM AvI che. chadasUmAMthI A vizva utkrAMti pAmyuM che evA vicAranI puSTi karatA A zloko keIka prAcIna graMthamAMthI levAmAM AvyA che. inDomarimika mAtrAma: \ eTale prajApatinI charUpa zaktio arthAt chandarUpe abhivyakta thayela vividha aMze. (vAgyavAda: chela mAtrAmaH - vItrI) sAdhvI vAgbhUyasI yeSu puruSeSu vyavasthitA / adhikaM vartate teSu puNyaM rUpaM prajApateH // 126 // je puruSo(vaiyAkaraNa)mAM zuddha vANI vipula pramANamAM rahelI che temanAmAM prajApatinuM puNyajanaka rUpa vadhAre raheluM che. (126) prAjApatyaM mahattejastatpAtrairiva saMvRtam / zarIrabhede viduSAM svAM yonimupagacchati // 127 // prajApatinuM, jANe pAtro vaDe DhaMkAyeluM hoya tevuM te mahAna teja, vidvAnonA zarIrane nAza thatAM, potAnA mULa sthAnamAM jAya che. (27) vA- 7 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vASapadIya yadetanmaNDalaM bhAsvad dhAma citrasya rAdhasaH / tadbhAvamabhisaMbhUya vidyAyAM pravilIyate // 128 // sarvathI vilakSaNa, zabdabrahArUpa jyotinuM dedIpyamAna maMDalarUpa je sthAna che (tene prApta karIne vaiyAkaraNa) bhAvarUpa zabdabrahma sAthe ekarUpa banIne (jJAnarUpa) vighAmAM lIna bane che. (128) vati pramANe nIce pramANe artha che : caNagwAnavatara rAtrahma sarvazInAM satra samAvezAmaNDalaM parizuddhazabdarUpatayA prakAzastrarUpatvAtsthAnam / rAdhasaH yo'sau muktAtmanAM paramAnandaH taM rAdha:zabdenAha / tacchabdabhAvaM prApya vidyAyAM pravilIyate / / vakharI, madhyamAM ane pazyantI ema trayI vAkarUpe raheluM ane temanA anaMta prabhedovAI zabdatattva sUryamaMDalarU5 AzrayamAM raheluM che. potAnA zarIranI nADIomAM rahela sUryaramionI madadathI, vaiyAkaraNa mRtyu pachI tyAM pahoMcIne zabdata sAthe ekarUpa bane che. A tenI mukti che. iti kartavyatA loke sarvA zabdavyapAzrayA / yAM pUrvAhitasaMskAro bAlo'pi pratipadyate // 129 // jagatamAM karavAnAM (badhAM) kAryonA badhA prakAre(nuM jJAna) zabda upara AdhAra rAkhe che. pUrva (janma)mAM sthApita thayela saMskAravALuM bALaka paNa tene samaje che. (129) AdyaH karaNavinyAsaH prANasyordhva samIraNam / sthAnAnAmabhighAtazca na vinA zabdabhAvanAm // 130 // karaNenuM paheluM halanacalana, vAyunI Urva gati ane uccAraNasthAno sAthe saMga (pUrvajanmamAM daDha banela) zabdabhAvanA vinA zakya nathI. (130) karaNavinyAsa eTale ji dvAjha, jidUvAmaNa ane jidUvAmUla vagere kAraNonuM halanacalana. na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhAsate // 131 // jagatamAM evuM kaI jJAna nathI je zabdanI sahAya vinAnuM hoya; badhuM jJAna zabda vaDe anugrathita (vyApta) bhAse che. (11) vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvatI / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinI // 132 // jJAna sAthe haMmezanI (prApta thanArI) vArUpatA je uccheda pAme to jJAnarUpa prakAza prakAze nahIM. te (nitya eka7) ja jJAnanuM prakAzaka che. (132) Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mathama kAMDa jema prakAzakatva e agninuM svarUpa che athavA caitanya e antaryAmInuM svarUpa che tema jJAna sUma vAgarUpatA vaDe saMkaLAyeluM che. bAhya arthane jaNAvanAra je jJAna che tenI sAthe sUkSma vAgdharma saMkaLAyelo che. jJAnanI pahelI avasthAmAM manamAM apaSTa. khyAla Ave che ke AvuM kathana, Avo zloka meM pahelAM kyAMka sAMbhaLyo che. zabda sAthe A prathama avasthA saMkaLAyelI na hoya te jJAnaprAptimAM te madadarUpa banaze nahi. bIjI avasthAmAM nizcita zabdArtha saMbaMdha, padono paraspara saMbaMdha, pado uparathI vAkayanI saMprApti vagere zabda ane jJAnano avibhAjya saMbaMdha darzAve che. vArUpatA ja pratyavamazinI arthAta prakAzanI prakAzikA che. abhinavagata vArUpatAne mahAsattA ane paramAtmAnuM hRdaya kahe che. sA sphurattA mahAsattA dezakAlAvizeSiNI / saiSA sAratayA proktA hRdayaM parameSThinaH // -phazvara tratyamijJAvikRtivimarzanI 11.2 vAgarUpatA. avadha, praka za ane pratyavamarza e zabdo prAcIna vyakiraNagimanI paraMparAmAMthI svIkArIne bhatRharie temane vistAryA che. avadha arthAta jJAna, tene zabda sAthene nitya ane ekatvarUpa saMbaMdha eTale vAgarUpatA. suSupta avasthAmAM paNa A sUkSma vAgdha prApta thAya che. prakAza eTale bAhya arthanuM jJAna. pratyavamarza eTale bAhyAno prakAza jene kAraNe thAya che te arthAta prakAranuM paNa prakAzaka evuM tattva. A pratyavamazane vAgarUpatA kahI zakAro. bhatRharie nirdezala A carcAne potAnI rIte avatArIne temanuM sUkSma vyAkhyAna utpale pitAnA phrezvara 3yamijJAmAM ane abhinavagupate zvagrAmiNAvikRtivi rzinImAM kayuM* che. temane mate pratyavama eTale jJAnarUpa prakAzanI zabda dvArA parikalpanA. temane abhilApa athavA zabdane kahI zakAya. A zabadana keI saMketa ke pUrvavAsanA upara AdhRta nathI. te avicchinna camatkArAtmaka che. utpala tene citi athavA parAvaku kahe che. te bAhya ane sthAna prayatnathI janmela vaikharIrUpa zabdasamUha nathI paraMtu AMtara nitya vAtattva che. citiH pratyavabhatmiA parAvAkU svarasoditA / svAtantryametanmukhyaM tadezvarya paramAtmanaH / / -Izvara pratyamijJA 5 / 13 viSayarUpAcchotragrAhyAcchabdAdanya evAntaravabhAsamAnaH saMvidapAvezI zabdanAtmAbhilApo vAgityanenokataH / -phrezvaravatyamijJAvikRti, pR. 303 sA sarvavidyAzilpAnAM kalAnAM copabandhanI / tadazAdabhiniSpannaM sarva vastu vibhavyate // 133 // te (vArUpatA) badhI vidyAo, badhAM zipa ane badhI kalAono AdhAra che. tene kAraNe vyakta thayela badhuM pRthapha samajAya che. (133) Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAya5dIya saiSA saMsAriNAM saMjJA bahirantazca vartate / tanmAtrAmavyatikAntaM caitanyaM sarvajAtiSu // 134 // (badhA) saMsArI jananuM te caitanya che. te zarIranI bahAra ane aMdara raheluM che. sarva jAtienuM caitanya tenI zakitanuM atikramaNa karatuM nathI. (13) arthakriyAsu vAk sarvAnsamIyati dehinaH / tadutkrAntau visaMjJo'yaM dRzyate kASThakuDyavat // 135 // badhAM athakAryomAM vANI ja badhA zarIradhArIone prere che. tenI gerahAjarImAM A (jAta) lAkaDAnA TukaDA jevuM athavA ThIkarA jevuM cetanahIna dekhAya che. (135) * bhedodmAhavivartena lbdhaakaarprigrhaa| AmnAtA sarvavidyAsu vAgeva prakRtiH parA // 136 // (gAyaAdi) bhedenA svIkArarUpa AbhAsane kAraNe judA judA AkAra prApta karanArI te vANIne ja badhI vidyAomAM parA prakRti kahe che. (16) s2paav| bhedA: gavAdayaH teSAmudgrAhaH svIkAraH / tadAtmako yo vikalpo bhedaH tena labdhAkAraparigraho yayA / yatazca bhAvAnAmAkAraparigraheNa parA prakRti: vivartate taccaitanyAtmanA pariNamata iti vAkcaitanyayorabheda:/-paddhatiH * ekatvamanatikrAntA vAD-netrA vAD:nibandhanA / pRthakpratyavabhAsante vAgvibhAgA gavAdayaH // 137 // (parAvApha sAthe) ekava nuM atikramaNa nahi karanArA, vANIrUpI netravALA, vANIrUpI sAdhanavALA, vANI vaDe vibhakta banatAM gAyaAdi zabdo ane arthe) bhinna bhinna samaya che. (137) gAya Adi zabda ane temanA artho vANI vaDe abhivyakta bane che. vANI temanuM netra arthAt sAdhana che. vANI temanuM nibaMdhana arthAt nimita che. vANI temane vibhakta darzAve cha. "te artharUpAH zabdarUpAzca padArthA vacanAnnIyata iti / arthAstAvadvAco vivartatvAttannibandhanAH / zabdA api vAvamatharUpApannAM pratipAdayantIti tannibandhanA: / abhinnavAco vibhAgA: gavAdaya zabdA arthAca bhinnA api vAgAtmatAM nAtikAmantItyAha / * SaDdvArA SaDadhiSThAnAM (SaTpra)bodhAM SaDavyayAm / te mRtyumativartante ye vai vAcamupAsate // 138 // Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa 53 je cha dvArAvALI, cha adhiSThAnavALI, cha prakAranAM jJAnavALI ane cha nityatAovALI vANInI upAsanA karanArA che te mRtyune ulaMghI jAya che. (138) svapajJamAM ke padghatimAM A kArikA viSe vizeSa spaSTatA nathI. cha dhAro eTale svabhAva, caraNa, abhyAsa, yega, adaSTa ane zabdo vaDe calAvela vyavahAra (viziSTo vanatA) uparathI ka9pavAmAM Avela cha prakAranI pratibhAo (vA. 5. 2. 154). zabdatavane pAmavAnAM A dura che. cha adhiSTAno eTale cha prakAranA artho; cha prAdha eTale ja prakAranI pratibhAethI prApta thatA jJAnanA upAyo athavA pada ane vAyagata vAcaka, lakSaka ane - vyaMjakatva. cha prakAranA artho vAtattvanAM adhiSThAno che, cha prakAranA jJAnathI tene prApta karI zakAya che. cha prakAranI nityatAo eTale cha nityasaMbaMdhe. pravibhAge yathA kartA tathA kArye pravartate / avibhAge tathA saiva kAryatvenAvatiSThate // 139 // (dhaTa, paTa vagere padArthonI bhinnatA jemAM spaSTa thAya che te jAgradevasthAmAM jema, te (vANI)ne kAraNe ja kartA (sava vyavahAra) kAryamAM pravRtta thAya che tema svapnAvasthAmAM paNa te (caitanyarUpa vANI) ja kAryarUpe rahe che. (139) *pravibhajyAtmanAtmAnaM sRSTvA bhAvAnpRthagvidhAn / sarvezvaraH sarvamayaH svapne bhoktA pravartate // 140 // bhaktA, bhaktavya ane bhegarUpe) pitAnI jAtane pote vibhakta karIne ane judA judA bhAva sajIne sarvezvara ane sarvamaya bhaktA svapnadazAmAM pravartamAna bane che. (140) jAgrasthAmAM savabhokatArUpa sarvezvara kartA rUpe hoya che, jyAre svapnAvasthAmAM bAhyavasvano abhAva hovA chatAM temanA jevo ja padArthone svabhAva hovAthI. te kAryarUpe pravartamAna bane che. svamAtrA paramAtrA vA zrutyA prakamyate yathA / tathaiva rUDhatAmeti tayA hyarthoM vidhIyate // 141 // (sava prANImAtra) AtmasvarUpa hoya ke paramAtmAsvarUpa hoya, vANI vaDe tene je rIte vyakata karavAmAM Ave che te rIte tene samajavAmAM Ave che. tenA vaDe ja padArthanuM jJAna thAya che (141) svamAtrA eTale AtmAnuM arthAta pitAnuM svarUpa, paramAtrA eTale paramAtmatatvanuM svarUpa. vizvamAM badhA vikAre AtmasvarUpa che evo eka mata che. teno AbhAsa AMtara che temaja bAhya che evA bheda kAlpanika che. vyavahArasthitimAM Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 vyvhaarmaatrmidmntche. badhA vikArA a buddhi eve ApaNe tene AMtara athavA mAtha kahIe chIe. (hastyA2 maMdiriti---SajJa / ) - A matane mAnanArA svamAtrAvAdIe paramAtmAmAMthI pragaTe che evA mata paramAtmAvAdIone che. ahIM AtmAne karavA ke aMta niviSTa caitanya karavA me spaSTa nathI. AvA mate judAM judAM daza neAnA che. vyAkaraNazAstrane enI sAthe kaze| sa`baMdha nathI. badhuM svamAtra samajo ke paramAtra samo, vyAkaraNadarzana te| aMtaHsaniviSTa zabdatattva ane tenA vaDe abhivyakta thatA padArtho aMge ja vicAre che. danaprabhedone te te dAnabhASyAmAMthI, jijJAsA hAya teA, joI levA. vAstavamAM AvA mataprabhedo ke danAntarA paNa vANInI madadathI ja utpanna thAya che. sarvo hi vikAraH AtmamAtreti keSAM ciddarzanam / sa tu pratipuruSamantaH saMniviSTo bAhya ina pratyavabhAsate / apareSAM sarvapravodharUpaH sarva prabhedarUpa caikasya citikriyAtattvasyAyaM pariNAma ityAdi svamAtrAvAdinAM darzanam / svopajJa atyantamatathAbhUte nimitte zrutyupAzrayAt / dRzyate'lAtacakrAdau vastvAkAranirUpaNA // 142 // alAtacakra vageremAM jayAM (pravRtti) nimitta atyaMta bhinna hoya tyAM vANInA Azrayane kAraNe vastunA AkAranuM nirUpaNa karavAmAM Ave che. (142) api prayokturAtmAnaM zabdamantaravasthitam / prAhurmahAntamRSabhaM yena sAyujyamiSyate // 143 // vAkyapadIya jenI ane vaLI pratyeAkatAnA antarAtmA evA zabdane mahAna vRSabha kahyo che, sAthe (mumukSu jana) aikaya icche che. (43) vyAkaraNazAstramAM kAya ane nitya evA me zabdaprakAza che. vaikharIrUpa vyAvahArika zabda te kAya zabda che, jenA vaDe badhA leAkavyavahAra pravRtta thAya che. nitya zabda badhA vyavahArAtu mULa, krama vinAne, badhAnAM aMtaramAM rahelA, badhA vikArAnu utpattisthAna, badhAM karmone Azraya, sukha ane du:khanuM adhiSThAna, badhe vyApta ane sAdhaka kAya zaktivALA, ghaTAdi vaDe DhaMkAyela prakAzasameA, badhA padArthonI avikRta prakRti, sa`jJAnarUpe ane sava bhedarUpe vyakta thatA, pravRtti ane nivRtti vaDe jAgrut ane svapnAzvasthAonu jANe anukaraNa karatA, punya ane dAhyAgninI jema badhI utpatti ane vinAzanI zakti vALA, sarvezvara, sarvazaktimAna. zabdavRSabha che. vANI sAthe aikayanA jJAnavALA manuSyA ahaMkAra graMthine chedIne ane badhA vibhedAne tyAgIne ja tenI sAthe ekarUpa bane che. jyotirAntaramAsAdya chinnagranthiparigrahaH / pareNa jyotiSaikatvaM chitvA ganthInprapadyate // - svopajJa tasmAdyaH zabdasaMskAraH sA siddhiH paramAtmanaH / pravRttitattvajJastadbrahmAmRtamaznute // 144 // tasya Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa ya tethI je zabda saMskAra che. te paramAtmAnI prApti(nA upAya) che. tenI pravRttinA tattvane jANanAra amRta evA zabdabrahmane pAme che (144) zabdasaMskAra eTale zuddha zabdane apabhraMza arthAta azuddha zabdothI judA samajavArUpI vivekajJAna. siddhi eTale prAptinA upAya. zabdabrahmanI pravRtti eTale vikArArUpI kAryAM. A kAyatu je prerakaSmaLa arthAt tattva che tene jANanAra jarAmaraNa vagere vinAnA arthAt amRta.evA zabdabrahmanA sAkSAtkAra kare che. prANavRttimatikrAnte vAcastattve vyavasthitaH / kramasaMhAra yogena saMhRtyAtmAnamAtmani // 145 // vAcaH saMskAramAdhAya vAcaM jJAne nivezya ca / * * vibhajya bandhanAnyasyAH kRtvA tAM chinnabandhanAm // 146 // * jyotirAntaramAsAdya cchinnagranthiparigrahaH / kAraNajyotiSaikatvaM chittvA granthInpravartate // 147 // prANavRttinI pele pAra rahelA zabdatattvamAM dRDha banIne, varNa kramanA tyAgarUpI ekatvavaDe AtmAne AtmAmAM lIna banAvI, vANIne (sAdhu-asAdhu zabdaviveka> rUpI saskAra karIne, vANInA jJAnamAM praveza karAvI, tenAM aMdhaneAne dUra karIne, ane A pramANe tene kha'dhavinAnI karIne, Antara jayAti prApta karI, (avidyA rUpI) granthinA khadhanane dUra karIne (ane tethI) kha'dhanamukata banIne te (parama) kAraNarUpa yAti sAthe ekatva pAme che. (145-147) kArikA 144 uparanI svApattavRttimAM A 145-147 kArikA rajU karavAmAM AvI che. temAM zabdabrahma sAthe ekatvanI prakriyA samajavAmAM AvI che, na jAtvakartRkaM kazcidAgamaM pratipadyate / bIjaM sarvAgamApAye tryyevAto vyavasthitA // 148 // koI (tattvajJa) (kAIpaNa) Agama apauruSeya che ema svIkAratA nathI. (AvA) badhA pauruSeya AgamAM naSTa thatAM, veRRtrayI khIjarUpe pravartamAna rahe che. ahIM veda ane Agame ema be zabdone judI judI rIte samajavAnA che. veda aparuSaya che. tene kAI kartA nathI, paraMtu badhA AgamA keI prAcIna tattvajJanA katRtvavALA che, jemake sAMkhyanA kartA kapila che harivRSabhanA matamAM Agama eTale vyArDine sa Mgraha nAme graMtha ane pataMjalinu mahAbhASya. ApakSavRttimAM aneka sthaLe prAcIna klekA avatAravAmAM AvyA che. temane paNa Agama kahyA che. vyAkaraNudarzanane lagatA ane temanA soMgraharUpa graMthe! prAcIna samayamAM racAyA hatA. temane Agama athavA AgamasaMgraha kathA che. vAkayapadIya brahmakAMDanuM nAma Agamasamuccaya evu paNa che. te nAma sUcave che ke vAkyapadIyamAM pUrvAcAyomAMthI aneka AgamazlAka avatAravAmAM AvyA che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyadAya sarvapravAdeSu AgamavAkyAnAM praNetRparigraheNa pauruSeyatvamabhyupagamyate / vedavAkyAni tu caitanyavadapauruSeyANi / tAnyAganAntarANAM praNetRSu vicchinneSvAgamAntarAnusandhAne bIjavadanutiSThante |-svopjny astaM yAteSu vAdeSu kartRSvanye Sva satsvapi / zrutismRtyuditaM karma loko na vyativartate // 149 // badhA (dAnika) vAdo nAza pAme ane (temane) racanAra bIjA (dArzanikA) na heAya te paNa zruti ane smRtimAM jaNAvela kAnu leAkeA ullaMghana karatA nathI. (149) jJAne svAbhAvike nArtha zAstraiH kazca na vidyate / dharmo jJAnasya hetuzcattasyAmnAyo nibandhanam // 150 // jJAna jo (sa`ne) svAbhAvika (prApta thatuM) hoya te zAstronuM kazu prayAjana nathI. dhama te jJAnanuM kAraNa hoya te veda te (dharmAM)nuM mULa che. vedazAstrAvirodhI ca tarkazcakSurapazyatAm / rUpamAtrAddhi vAkyArthaH kevalaM nAtitiSThati // 151 // veda ane zAstronA avirAdhI evA taka alpajJAnIo mATe netra samAna che. (zruti, liMga vagerenI madada vinAnAM vevacaneAnA) mAtra svarUpathI temanA vAkayA caDhiyAtA manatA nathI. (151) ahIM tarka eTale mImAMsAmAM nakkI thayela zruti, liMga vagere nyAya (= niyama) samUha. anya nyAyAdi zAstromAM jANItA taneA arpI sada nathI satosexkSA pArArthyaM vyaktirarthasya laiGgikI | iti nyAyo bahuvidhastarkeNa pravibhajyate // 152 // zabda vaDe prApta thatA arthano avikSA, anya arthamAM vyApta thavuM, kAI sUcana vaDe anI (vizeSa) abhivyakti ema aneka siddhAMtA tarka vaDe jANI zakAya che. (152) tasya aTyam / (vA. mU. 451512) e sUtramAM tasya zabda puliMgamAM che ane vaTyam napuMsakamAM che. ahIM zabda vaDe liMga darzAvavAmAM AvyuM che chatAM tenI vivakSA natha. tethI 8 rAdhAne putra te rAdheya ' e arthamAM rAdhA zabda strIliMgamAM hAvA chatAM tene 'apatya' athamAM pratyaya lAge che. praduM samA|i (te pAtrane sApha kare che' taittirIyasaMhitA 325253 mIsa. rU 1 13, 16)mAM ekavacana hAvA chatAM tenI vivakSA nathI paraMtu aneka sAmapAtrA vikSita che. strIya ce copagIranti prAtAte mRtakSaLamU 5 (strInI kamANI upara je jIve che temaNe 'marelA' evuM lakSaNa prApta karyu che) mAM bhUtakALamAM te pramANe jIvatA hatA ane bhaviSyamAM paNa je temaja karanArA che. te badhA 'marelA' evuM lakSaNa prApta karanArA che, emAM kALanI avivakSA che. Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa pa koI vAra AvA arthanI vivekSA hoya che; jema ke, "garbhathI AThame mahine brAhmaNanA upanayana saMskAra karavA' (narmANa purvata grAhyopanayanam ) emAM liMganI vivakSA che, kAraNa ke puruSane upanayana ApavAnuM che. strI ane napuMsakane nahi. pazunA mata (5 vaDe yajJa karavo, emAM tRtIyAno pratyaya eka evI saMkhyA darzAve che, be athavA aneka pazaothI yajJa karavAmAM AvatuM nathI, tena vyatitanatijJAti... vA. sU. 4.4.2 pramANe sthiti, vanati, gati ane nitam evA arthamAM tRtIyAtane 3 pratyaya thAya che)mAM bhUtakALa ane vartamAnakALanI vivekSA che. "nakSatrane joIne mauna toDavuM "( nakSatra dRSTavA vALaM vistRta mAM ) ahIM mAtra nakSatra darzana nahi paNa tene yogya kAla udiSTa che. AkAza vAdaLothI vyApta hoya te paNa nakSatra dekhAyuM che te samaya nakkI karIne vAgrasaga thaI zake. ahIM zabdothI prApta thatA atha upalakSaNa che jyAre yogya kAla vidheya hoIne tenuM prAdhAnya che. dahIMne kAgaDAethI bacAvo (aa Dhadhi radyutAmU ) evA vacanamAM vaparAyelA zabdo uparAMta anya atha paNa abhipreta che, jemake, kAgaDAo dekhAtA na hoya te paNa kUtarAM, bilADAM, vagerethI dahIMne bacAvavuM joIe. jamIne UDyA pachI kahevAmAM Ave ke "vAsaNa sApha karaje' emAM vAsaNa uparAMta Tebala, Tebalakatha vagere sApha karavAnuM paNa AvI jAya che. "cApaDelI zarkarA te mUke che (mAtA: zarA: 31hajAti ) e vacanamAM zenAthI cepaDI che te spaSTa thatuM nathI, paraMtu pachI AvatuM sUcanavAkaya, ghI e to teja che. (teno vai ghutama ) jaNAvI de che ke zarA ghI lagADelI che. ahIM bIjuM vacana sUcana (= liMga) rUpe che. te mULa arthane vyakta kare che. A badhI spaSTatAe mImAMsAmAM prApta thAya che. zabdAnAmeva sA zaktisto yaH puruSAzrayaH / ___ sa zabdAnugato nyAyo'nAgameSvanibandhanaH // 153 // je puruSaniSTha tarka (=anumAna) che te (te) zabdanI ja zakti che. jemanAmAM Agama(vyavasthA) nathI teomAM zabda(zakti)vaDe sthApita thayelo nyAya pramANubhUta nathI. (153) ahIM tarka eTale atha, prakaraNa, liMga vagere mImAMsAnyAyothI pramANabhUtamAnavAmAM Avela anumAna. AgamayavasthA vinAnA eTale vedarU5 Agamane nahi mAnanArA, zabda vaDe sthApita nahIM thayelo eTale zabdarUpI mULa vinAno. je taka zabdazakti vaDe prApta thato nathI paraMtu padArthonAM sAdha-vaidhammane anusare che te Agamano nAza karato hovAthI pramANabhUta nathI. ene zuka take kahIzuM : * yadudumbaravarNAnAM ghaTInA maNDalaM mahat / pItaM na gamayetsvarga kiM tatkratugataM nayet // 154 // vA-8 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dha vAkyapaTTIya lAla raMganA, madirAthI bharelA ghaDAenA mATe Dhagale pIvAmAM AvatAM (pazu jo te) svagamAM pahAMcADatA na hoya te, yajJamAM karavAmAM Avatu' te (thADuMka madirApAna) zu tyAM pahAMcADaze ? (154) mahAbhASya ( 1. pR. 3. lI. 3)mAM rajU thayelu A saMdarbha vacana kArikA 153 uparanI svovajJavRtti mAM mUkavAmAM Avyu che. badhAM AgamavacanAne niSphaLa banAvavAnA yatna karatA zuSka tarka haMmezAM niSphaLa che e vicAranA anusaMdhAnamAM A kArikA rajU thaI che. rUpAdayo yathA dRSTAH pratyartha yatazaktayaH / zabdAstathaiva dRzyante viSApaharaNAdiSu // 155 // jema rUpa (rasa, gandha) vagere guNAnI dareka kA mATenI zakti nizcita hAya che tema jhera dUra karavA vagere khAkhatAmAM zabdo (nizcita zaktivALA) dekhAya che. (155) nIlarUpa netrane ThaMDaka Ape che, bhAsvararUpa nukazAna kare che. mIThA rasa kapha utpanna kare che, tIkhA pitta kare che. jhera ane jherI auSadhinI vAsa mUrchA lAve che, phUlena vAsa urojita kare che, jherI auSadhine sparzI mRtyu lAve che. candrananeA sparza AhalAdaka bane che. AvI rIte keTalAka mantrAnA uccAraNathI jhera Utare che, amuka vedasUkatAnA uccAraNathI viziSTa adRSTa phaLa prApta thAya che. yathaiSAM tatra sAmarthya dharme'pyevaM pratIyatAm / sAdhUnAM sAdhubhistasmAdvAcyamabhyudayArthinAm // 156 // jema A zabdonu' te te kAryomAM AvuM sAmarthya che tema sAdhu zabdonuM dhamaprApti karAvavAmAM paNa tevuM ja sAmarthya che ema samajo. tethI abhyudayane icchanArA sajjaneAe sAdhu zabdonA (ja) prayAga karavA. (156) sarvo'dRSTaphalArthAnAgamAtpratipadyate / viparItaM ca sarvatra zakyate vaktumAgame // 157 // save (janA) adRSTa phaLa ApanAra (yajJAdi) khAtAne Agama (=veda)mAMthI prApta kare che. AgamamAM nirdezailI badhI mAtAne tethI viruddha jAhera karavI paNa zakaya che. (157) mantranA zabdo jema jhera utAre che tema ema paNa kahevAya ke vedavacaneAthI adhama paNa prApta thAya che. zabdonI niyata zaktithI viparIta evI zaktinI paNa panA karI zakAya. AvI dalIla aMge ema kahI zakAya ke dRSTa athavA adRSTa phaLa aMge vecanene te rIte samajI zakAze, tethI evA niNaeNya karavA ke sAdhu zabdothI dhama prApti thAya che ane sAdhu zabdothI adhama prApti thAya che. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa sAdhutvajJAnaviSayA seyaM vyAkaraNasmRtiH / avicchedena ziSTAnAmidaM smRtinibandhanam // 158 // sAdhu zabdonuM jJAna e A vyAkaraNamRtino viSaya che. ziSyanI avicchinna mRtiparaMparAnuM te nimitta che. (158) vaikharyA madhyamAyAzca pazyantyAzcaitadadbhutam / / anekatIrthabhedAyAstrayyA vAcaH paraM padam // 159 // (A vyAkaraNasmRti) vaikharI, madhyama ane pazyantI ema aneka bhinna mArgomAM vyApta vANInuM adbhuta ane uttama sthAna che (159) bIjAo vaDe saMvedya ane zrotranA viSaya tarIke jenuM zrutirUpa niyata che te vANI vaikharI kahevAya che. vikhara eTale deha ane indriyono samUha, tyAMthI janmelI eTale vaikharI. te vaNenA spaSTa uccAraNa rUpa che gADAnI dharImAM, DhAlamAM, vAMsaLImAM, vINAmAM ema aneka parimANamAM te vyApelI che. madhyamA vANI aMtaHsaMniviSTa, kramavatI hoya tevI dekhAtI, mAtra buddhi vaDe pratIta thanArI ane sUkSma prANavRttine anusaranArI che. pazyanI vANI kramano aMtaHsaMhAra karIne arthAt aMtaHkaraNamAM samAvIne tene vilupta karIne akramarUpe rahelI che. te atyanta kriyAzIla, vizuddha ane zAnta che. padArthonAM rUpo tenAmAM lIna che. te nirAkAra, zeya padArthone samAvanArI, sarva AkArone potAnAmAM nimagna karanArI, madita arthane AbhAsa ApanArI, badhA arthonA avabhAsane aMta lAvanArI ema asaMkhya bhedevALI che. pazyantIne parA athavA prakRti athavA parA prakRti athavA pratibhA evAM nAma ApavAmAM AvyAM che. pazyantIne parA ane aparA ema be rIte svapajJIlAM mAM ane bhatRhari pachI vikaselI vyAkaraNadarzanaparaMparAmAM samajavAmAM AvI che. bhartuhari pate pazyantI uparAMta parAne paNa svataMtra vANI prakAra tarIke svIkAratA hatA ke kema te spaSTa thatuM nathI.' prAcIna paraMparA pramANe vaikharI vAku kaMThapradezamAM, madhyamA haMdavamAM, pazyantI nAbhimAM ane parA mUlacakramAM rahelI che. pratyabhizAdarzananA prasiddha ciMtake rAmakaMTha, utpala ane abhinavagupta A vicArone ghaNe vistAra kare che. vajJavRttimAM zarUAtamAM vANInA svarUpane lagatA pAMca zleka avatAravAmAM AvyA che. A bleka maThThAmArata mAzvadhi parvanA trAhmaLarotA vimAnamAM adAya 21mAM thoDA pheraphAra sAthe prApta thAya che. pachInA cha zloko paNa prAcIna vyAkaraNagamanA keI graMthamAMthI levAmAM AvyA hoya ema lAge che. jayanta bhaTTanI nyAyama karo (g. 30 3, 204 mAM ane vAdidevasUrinA thA phUvAranA ra (1, 7) mAM temAMnA keTalAMkanuM vyAkhyAna prApta thAya che. darzana thAmAM prApta thatI vAcavAyanI anya karikAeAnI jema A kArikAe paNa bIje aneka sthaLe prApta thAya che. u.ta. meyakramamArta (niyasAra, pR. 42) taravAuMDhavArti, (nirgAsAgara, pR. 242) vagere. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSapadIya traH (1. 1 64.6)nI RcAmAM nirdiSTa vANunA cothA svarUpane (turI aa) ulekhIne svapajJamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke te zabdatattvanuM asaMkIrNa rUpa vyAkaraNazAstramAM nibaddha che ucca darzanane nahi pAmela janonI zaktio bhUlavALI hoya che. tethI vyAkhyAo ane vistAravALuM A vyAkaraNazAstra zabdonI prApti mATe sahele upAya che. vAkyavaDhIyanAM traNa kAMDamAM traNa prakAranI vANIno vistAra thayo che evuM eka sUcana paNa karavAmAM AvyuM che. prathama kAMDamAM brahmasvarUpa zabdatattva arthAta 5ramAM vAka pazyantInA vistAra maLe che. tethI tene brahmakAMDa kahyuM che. ditIyAkAMDamAM akhaMDa vAkayarU5 zabdatanavanI carcA hovAthI temAM madhyamAne vistAra maLe che ane tRtI kAMDamAM adhUta pada-prakRti ane pratyaya-ne vistAra hovAthI temAM vaikharIne vistAra che ema mAnavuM joIe. helArAja paNa kahe che ke "pitAnA, spaSTa (carcArUpI) zarIra vaDe savajanone ekasarakhI sulabha banela vANunI A trIjI avasthA (arthAta vakharI, A) mArI kRti dvArA pratiSThA pAme." tasyAzcAsaMkIrNa vAco rUpaM kAtsnyena sAmAnya vizeSavatyasmillakSaNe vyAkaraNAkhye nibaddham / agdirzanAnAM tu puruSANAM prAyeNa sAtizayaH pratidhAtinyaH sAparAdhAH zakatayaH / niraparAdhastu lakSaNaprapaJcavAnanekamAgo'yaM zabdAnAM pratipattyupAyo darzita: |--svopjny nirAkAkSeNa vapuSA gatA vizvajanInatAm / / tRtIyA vA gavastheyaM pratiSThAmupayAtvitaH / / prakIrNaprakAza: 2. pR. 272 * gauriva prakSaratyekA rasamuttamazAlinI / divyAdivyena rUpeNa bhAratI gau zucismitA // 160 // prakAzita svabhAvavALI bhAratI vApha (=vaikharI vANI) divya ane adivyarUpa vaDe gAyanI jema uttama rIte zebhatI (zabdarUpa) rasane vahAve che. (16) * etayorantaraM pazya sUkSmayoH spandamAnayoH / prANApAnAntare nityA ekA sarvasya tiSThati // 16 // prANu ane apAnathI dUra, eka vANI (madhyamA) sarvamAM haMmezAM rahelI che. sUkama ane satata paMdanavALo te baMne vaccenI viziSTatAne juo. (11) * anyA tvapreryamANaiva vinA prANena vartate / jAyate hi tataH prANo vAcamApyAyayanpunaH // 162 // (temanAthI) judI (pazyantI) koI prerANa vinAnI hovA chatAM prANa vinA rahelI che. tyAra pachI (madhyamA) vANIne paripuSTa karato prANa temAMthI pharI vAra utpanna thAya che. (12) Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama ka8 * prANenApyAyitA saivaM vyavahAranibandhanI / sarvasyocchvAsamAsAdya na vAgvadati karhicit // 163 // prANu vaDe poSaNa pAmelI te vyavahAranuM kAraNa bane che. sarva (jana)nA prANamAM prApta thaIne te (madhyamA) vApha kazuM uccAraNa karatI nathI. (16 3) * ghoSiNI jAtani?SA aghoSA ca pravartate / tayorapi ca ghoSiNyo ni?paiya garIyasI // 164 // jemAM nAda utpanna thayo che tevI te ghaSavatI (vakharI) ane ghoSa vinAnI (madhyamA ane pazyantI) pravRtta bane che. ghoSavatI (vaikharI) ane nirdoSA (mAmA) e bemAM nirdoSA vadhAre mahattvanI che. (16 4) * sthAneSu vivRte vAyau kRtavarNaparigrahA / vaikharI vAkprayokatRNAM prANavRttinibandhanA // 165 // (uracAraNa) sthAnomAM vAyu pratighAta pAmatAM varNa (zabda vagere)ne svIkAra karanArI vaikharI vANI uccAraNa karanArAonI prANavRttinuM nimitta bane che. (15) * kevalaM buddhathupAdAnakramarUpAnupAtinI / prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // 166 / / buddhimAM ja mAtra nimittavALI, kamarUpane prApta karanArI madhyamAM vANI prANavRttinuM atikramaNa karIne pravRtta thAya che. (16 6), * vimA tu parathI sarvata dataHI ! svarUpajyotirevAntaH sUkSmA vAganapAyinI // 167 / / vibhAga vinAnI ane sarvatra krama vinAnI sUmavANuM pazyantI svayaMprakAza ane avinazvara che. (16) * pIyUSApUryamANApi nityamAgantubhirmalaiH // antyA kaleva somasya nAtyantamabhibhUyate // 168 // amRta vaDe cotaraphathI bharAtI hovA chatAM, caMdranI chellI kalAnI jema, (azuddha zabdarUpI) prAsaMgika malinatAe vaDe te haMmezAM pUrepUrI gherAtI nathI (168) * yasyAM dRSTasvarUpAyAmadhikAro nivartate / purUSe SoDazakale tAmAhuramRtAM kalAm // 169 // jenuM svarUpa samajavAmAM AvatAM, (saMsArabaMdhanarUpI) javAbadArI cAlI jAya che. seLa kalAvALA puruSamAM tene nitya kalA kahI che. (169) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya * prAptoparAgarUpA sA viplavairanuSaGgibhiH / vaikharI sattvamAtreva guNana vyavakIryate // 170 // jema sattArUpa zabdabrahmanuM svarUpa (sattvAdi) guNo vaDe bhedAtuM nathI tema te vaikharI, Agatuka azuddhio rUpa guNe vaDe anurakta banavA chatAM bhedAtI nathI.(100) kArikA 159nI svIvazavRttimAM A 160-170 kArikAe rajU thaI che. mahAbhArata Azvamedhika parva adhyAya 21mAM 17 aA, 18 aA, 18II, 14 aA 14 II, 15 , 15II ane 16 rUpe te prApta thAya che. A kArikAomAM pazyantI, madhyamAM ane vaikharInuM svarUpe varNavavAmAM AvyuM che. 16 5 thI 170 kArikAone bAdR evA zabdothI rajU karavAmAM AvI che. te kArikAe paNa traNa vANIone carce che. tavibhAgAvibhAgAbhyAM kriyamANamavasthitam / svabhAva stu bhAvAnAM dRzyante zabdazaktayaH // 171 // padArthonA svabhAvane jANanAra (jJAnIe) zabdanI zakiMtAno sAkSAtkAra kare che, tethI (prakRti pratyaya) vibhAga ane (svarUpanirdezarUpI) avibhAgane AdhAre vyAkaraNanI racanA thayelI che. (171) vibhAga eTale zabdonAM prakRti ane pratyayane judAM judAM samajavAM. avibhAga eTale zabdone chUTA pADyA vinA temanA mULa svarUpe rajU karavA, jemake 1. . 7.4. mAM TrAti, rakthati evAM kriyArUpo ane vA. 6. 6 1.2.mAM havAnuM, sadvAna vagere kRdaMtarUpe temanA avibhaktarUpamAM seMdhavAmAM AvyAM che. vyAkaraNazAstramAM zabdArthadha baMne rIte karavAmAM Ave che. anAdimavyavacchinnAM zrutimAhurakartRkAm / ziSTairnibadhyamAnA tu na vyacchidyate smRtiH / / 172 // zrutine anAdi, pravAha paraMparAnA sAtatyavALI ane apauruSeya jAhera karavAmAM AvI che. zigTo vaDe jude jude samaye racavAmAM AvatI heIne smRti viccheda pAmatI nathI. (12) avibhAgAdvivRttAnAmabhikhyA svapnavacchrutau / bhAvatattvaM tu vijJAya liDgebhyo vihitA smRtiH // 173 // avibhakata (zabdabrahma)mAMthI prAdurbhAva pAmelA SionuM vedonuM jJAna-- svapnajJAna jevuM (kAna vaDe agamya) che zrutinAM sUcano mAMthI padArthonA tattvane jANIne (RSioe) smRtinI racanA karI che. (173) ahIM svapnazAna jevuM jJAna eTale atIndriya jJAna arthAt zrotra vaDe gamya na bane tevuM, pratibhA prApta, mAnasa jJAna. zabdabrahmamAMthI prAdubhavi pAmelA RSionuM zruti aMgenuM jJAna kevaLa pratibhAthI prApta hoya che. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama maha teSAM cAganturavidyA vyavahAra: sarva evaupacArikaH, vidyAtmakatvaM tu nityamanAgantuka mukhyam / te ca svapna ivAzrotragamya' zabda prajJayaiva sarvabhedazaktiyuktamabhinnazaktiyukta' ca pazyanti |-svopjny / kAyavAgbuddhiviSayA ye malAH samavasthitAH / cikitsAlakSaNAdhyAtmazAstraisteSAM vizuddhayaH // 174 // zarIra, vANI ane buddhinI je daDha banelI azuddhio che te ghaka, vyA karaNa ane adhyAtmazAstrathI vizuddha bane che. (174) zabdaH saMskArahIno yo gauriti prayuyukSyate / tamapabhrazamicchanti viziSTArthanivezinam // 175 // nauH (gAya) evA zuddha zabdano prayoga karavAno hoya tyAre AvI evA azuddha zabdane, te (ja) athamAM koI prAga kare che tyAre te (vAva) ne apabhraMza (zabda) kahe che. (15) 175. apabhraMza zabdanuM mULa zuddha zabda che zudhdha zabda rUpI mULa vinAne taMtra keI apabhraMza zabda nathI. tema chatAM rUDhithI ane vaparAzathI keTalAka apabhraMza zabdo svataMtra rU5 dharAvatA thAya che. azakti ke pramAdathI ghaNIvAra : evA zudhdha zabdane badale jAvo ke noLI jevA azudadha zabdo uccArAya che. asvagoNyAdayaH zabdAH sAdhavo viSayAntare / nimittabhedAtsarvatra sAdhutvaM ca vyavasthitam // 176 // a" ane gaNI zabda bIjA viSaya (saMdarbha)mAM sAdhu (zuddha) zabda che. viziSTa (arthapravRtti) nimittane kAraNe sarvatra sAdhutva nakakI thayuM hoya che. (176) 176. 'azva' eTale pitAnuM nahi ane tenA aTale "AdhArapAtra' evA arthamAM A be zabdo sAdhu che paraMtuM 'ghoDo' "gAya" e arthamAM asAdhu che. A prakAranI carcA aMge sarakhA maThThAmAthaviI | pR. 11, naM. 7-11. te sAdhuSvanumAnena pratyayotpattihetavaH / tAdAtmyamupagamyeva zabdArthasya prakAzakAH // 177 // - te (apabhraMza zabdo) sAdhu zabdonA anumAnathI arthabaMdhanA kAraNe rUpa bane che ane (sAdhu zabdo) sAthe tAdAtmakhya pAmIne temanA arthono bodha karAve che, (177) na ziSTairanugamyante paryAyA iva sAdhavaH / te yataH smRtizAsreNa tasmAtsAkSAdavAcakAH // 178 // A (apabhraMza) zabdo ziSTa vaDe ke vyAkaraNasmRti vaDe zuddha paryAya mAnavAmAM AvatA nahi hovAthI teo (arthanA) sAkSAt vAcaka banatA nathI. (178) Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayAya baMdavaMzvita yathA vADhaH zikSamALo mANe avyaktaM tadvidAM tena vyaktau bhavati nizcayaH // 179 // parva sAdhau prathoce thoDaw: kayukayate. tena sAdhuvyavahitaH kazcidartho'bhidhIyate // 180 // jema (aMbA aMbA ema belatAM) zIkhato bALaka aspaSTapaNe "saMkhya, aMkhya" ema temane uccAre che ane tenI vANIne samajanArAone te (aspaSTa, zabdonI) spaSTatAno nizcaya thAya che tema sAdhu zabdano prayoga karavAno hoya tyAre je apabhraMza zabda prayojAya che tenAthI sAdhu zabdanuM parokSa raNa mathatAM arthano bodha thAya che. (179-180) pAramparyAdapabhranzA viguNeSvabhidhAtRSu / prasiddhimAgatA yena teSAM sAdhuravAcakaH // 181 // (vidyArUpI) guNa vinAnA je vattAomAM apabhraMza zabdo paraMparAthI prasiddhi pAmelA che temane mATe sAdhu zabda (artha) vAcaka banato nathI. (11) devo vAgvyatikIrNeyamazakrataibhidhAtRbhiH / anityadarzinAM tvasminvAde buddhiviparyayaH // 182 // A devI vANIne zuddha zabdoccAraNa mATe) asamartha vakatAoe (apabhraMza zabdo sAthe bheLavIne) kaluSita banAvI che, ( zabdane ) anitya samajanArAone A bAbatamAM buddhiviparyaya thAya che. (12) ubhayeSAmavicchedAdanyazabdavivakSayA / yo'nyaH prayujyate zabdo na so'rthasyAbhidhAyakaH / / 183 / / iti bhartRharikRte vAkyapadIye brahmakANDa' samAptam / sAdhu ane apabhraMza ema baMne prakAranA zabdo avicchinnapaNe prApta thatA hevAthI (zuddha azva) zabda uccAravAno hoya tyAre je bIje (apabhraMza asva) zabda uccArAya che te (ghoDe evA) arthane vyakata karato nathI. (183) prAcIna samayamAM jyotirmaya zarIravALA vAgavidonI vANu jema anuta. vagerethI kalaSita banelI na hatI tema sAdhu zabdo paNa apabhraMza zabdothI kaluSita banelA na hatA. paraMtu ajJAnIonI saMkhyA vadhatAM temanAmAM apabhraMza zabdonA uccAraNanI paraMparA daDha banI ane teo "zabdanI prakRti sAdhu zabdo nahi paNa apabhraMza zabdo che. ema mAnavA lAgyA. zabdone anitya mAnanArAono buddhiviparyaya eTalA mATe gaNAya ke teo apabhraMza zabdone zuddha zabdonI prakRti gaNe che eTaluM ja nahi paNa sAdhu zabdone paNa dharmasAdhana gaNatA nathI. bhartuharie racelA vAkayapadayamAM brahmakAMDa samApta thayuM. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyakANDam dvitIyakANDam vAcakAMDa bIju kAMDa AkhyAtaM zabdasaMghAto jAtiH sNghaatvrtinii| eko'navayavaH zabdaH kramo buddhathanusaMhRtiH // 1 // padamAdya pRthaksarvapada sAkAGkSamityapi / vAkyaM prati matibhinnA bahudhA nyAyadarzinAm // 2 // kriyA(zabda), zabdasamudAya, zabdasamudAyamAM aMtahita jAti, avayavavinAno eka zabda, (zabdona) krama, buddhacanusaMhAra, paheluM pada, ane dareka sApekSa pada ema vAkaya aMge aneka prakAre judA mate vidvAna (vaiyAkaraNa ane mImAMsako)nA che. (1-2) vyAkaraNazAstramAM zabdanuM vAcakatva ane vAkayanuM vAcakava ema be mata vAcasva aMge pracalita che. temAMthI zabdanA vAcakatva aMge ane tenI sAthe saMbaMdhavALA, jAti, dhvani, nAda, pheTa vagere bAbato aMge pahelA kAMDamAM carcA karavAmAM AvI. vAkayanA vAcaka-ne mata svIkArIne tenI carcA sAthe joDAyelI aneka bAbatonI carcA A kAMDamAM karavAmAM AvI che. vAkyane sAmAnya rIte traNa prakAre samajavAmAM Ave che : (1) vigrahavAya, jema ke rAjAno puruSa (rAjJa: puruSa: evuM vAkya rAjapuruSa evA samAsa uparathI); (2) laukika vAkaya jema ke devadatta bhAta rAMdhe che, ane (3) pAribhASika vAya, te moTethI vAMce che. A traNa vibhAgamAM spaSTatA ane ekasAI nathI kAra ke kevaTa ( maThThAmAkhyags, vAM. mU. 211 vA. 2) vaiyAkaraNanI vAkayanI vyAkhyAne pAribhASika kahe che te nAgeza (madAmAkhyatra vAta vA. . rAlAlA vAM. 9) tene laukika vAkaya kahe che. vaiyAkaraNe ane mImAMsakoe vAkayanI vyAkhyA aMge ghaNuM carcA karI che. "avyaya sAthenuM, kAraka sAthenuM vI-9 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayaparAya ane vizeSaNa sAthenuM AkhyAta (kriyApada) eTale vAkya" evuM lakSaNa kAtyAyane ApyuM che. A vyAkhyA pramANe "te meTethI vAMce che, "te bhAta 2.dhe che, "te pecA ane chUTA bhAta rAMdhe che vagere vAkyanAM udAharaNo che. mIsamAMkanI vyAkhyA pramANe vAkya eTale chUTA pADavAmAM Ave tyAre paraspara AkAMkSAvALA eka saLaMga athavALA zabdone samUha eTale vAkaya (maravA vAvaruM sAkAla drimAne cAt | mImAMsAsUtra rA14 6). AvI vyAkhyAo uparAMta pachInA samayamAM vAkya aMge aneka vyAkhyAo pracalita banI. A badhAno saMgraha A kArikAmAM karavAmAM Avyo che. pahelI be kArikAmAM vAkya aMge prAcIna AcAryonA ATha vikalpa-matane ullekha karavAmAM Avyo che. vAkya aMge akhaMDa pakSa ane khaMDa pakSa ema be pakSo mAnIe to saMdhAtavatinI jAti. eka anavayava zabda ane baddhathanasaMhAra ema traNa lakSaNo temAM prApta thaze. bIjA arthAta khaMDa pakSamAM zabdasamudAya (saMghAta), (zabda) krama e be lakSaNe abhihitAvaya pakSamAM prApta thaze ane kriyAzabda ( AkhyAta zabda ), paheluM pada ane dareka sAkAMkSa pada ema traNa lakSaNo avitAbhidhAna pakSamAM prApta thaze. vAkatha aMge khaMDa pakSa ane akhaMDa pakSa evA be mata naveDhawAtizAstranA vacana (2.1) 1DhapratiH saMditAnA arthaghaTana uparathI prApta thAya che. padanI prakRti evo tapuruSa samAsathI prApta thato artha letAM padasamUha evA mAnI mULa prakRti saMhitA che evo nirNaya prApta thaze ane akhaMDa pakSa prApta thAya. pade jenI prakRti arthAt mULa che evA bahuvrIhisamAsathI prApta thato artha letAM pade jenI prakRti che te saMhitA evo nirNaya prApta thAya ane khaMDa pakSa prApta thaze. have A ATha lakSaNe viSe vicArIzuM. (1) sAmAnya rIte pratyayAta nAma ane kriyAzabdone samUha eTale vAkaya athavA kAraka sAthene kriyAzabda eTale vAkya (kuditA. taro vAra kiyA tA jArAvise ) e vAkaya aMgenA mata pracalita che. paraMtu koI vAra "ja, khasa, besa, DhAMka" evA kriyA zabdo paNa vAkya banI zake che (AdyAtama). (2) "ahIMthI dUra khasa,' Asana upara besa." tapelI thALI upara DhAMka' evA zabdasamudAyo paNa vAkayo bane che (zasaMzAta). (3) "devadatta, gAyane laI Ava' evA zabdasamudAyamAM rahela jAti eTale vAkya e arthamAM A jAti samagra samudAya sAthe joDAyelI hoIne vAkaya rUpa bane che (jJAti: ajJAtavartinI), (4) eka akhaMDa avayavahIna zabdane paNa vAkaya kahI zakAya arthAt akhaMDa vAyarUpa eka zabda eTale vAkya. varNonuM svataMtra astitva A eka avayavahIna zabdamAM nathI ja ( [ navayaa: Dha:). (5) ekabIjA sAthe joDAyelAM pado krama arthAta parvopaya eTale vAkya ema paNa kahI zakAya (dama). (6) padone samUha cittamAM arthanI eka, avibhAjya ane kamahIna AMtara abhivyakti karAve che. A Antara arthabhivyaktine upasaMhAra athavA AtyaMtara pheTa rUpe samajavAmAM Ave che. tene buddhayanusaMhAra kahe che (cusUnuvaMti:. (7) paheluM prajAnuM pada kriyAvAcI athavA kAraka vAcI hoya. kriyA ane kArakane paraspara avibhAjya 'baMdha hovAthI paheluM prayojanuM pada pUrepUro artha bedha karAve che tethI paheluM pada paNa Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha - vAkaya kahI zakAya (kAcuM pam). (8) artha aMge ekabIjAnI AkAMkSA rAkhatAM padomAMnA dareka padane paNa vAkya kahI zakAya (pRtharvava sAkSa ). akhaMDa pakSamAM vAkayano atha pratibhA che. khaMDa pakSamAMnA 'AkhyAta zabda vAkaya che e matamAM vAkayane artha kriyA che. sadhAtapakSa ane kamapakSamAM vAkayano artha saMsarga che. Adyapada ane pRtha; sAkakSa sarva pada' e pakSama vAno artha saMsUSTa che. saMsarga pakSamAM padonA arthothI ja arthAta viziSTa e artha vAkayamAM samajavAmAM Ave che. saMsRSTa pakSamAM padonA arthone paraspara sumeLa evo bhAva vAkyamAM samajavAmAM Ave che. saMsarga vAkayA pakSamAM eka bheda samajavAmAM Ave che, te che nirAkAMkSa padArtha e vAkyAtha. saMsarga pakSama pade paraspara sAkAMkSa hoya che nirAkAMkSapadArtha pakSamAM pada nirAkAMkSa arthAta paraspara AkAMkSA vinAnAM hoya che dvitIyakAMDanA TIkAkAra puNyarAja cha prakArano vAkayAtha jaNAve che; saMsarga, saM suSTa, nirAkAMkSa padArtha, prayojana, kriyA ane pratibhA akhaMDa pakSamAM avayava vinAnuM eka zabdarUpa jAtisphoTAmaka vAkaya ane vAkyano artha pratibhA evo mata vaiyAkaraNane saMmata che A matamAM vAkya ane vAkyanA artha vacce abhyAsa arthAt tAdAmyarUpa saMbaMdha che. bAkInA sAta pakSamAM yogyatA arthAta vAgyavAcakabhAva saMbaMdha mImAMsakone saMmata che. mImAMsane saMmata vidhi, nivega, bhAvanA. saMjJA vagere arthone mAtra ulekha ja puNyarAje karyo che. vAkayAtha viSayaka je pUrva pUrva vika95 uttarottara vikapanuM kAraNa banI artharUpa AkAravizeSa tarIke prApta thAya tene bauddha matamAM vAkayAtha kahIzuM. A vAkayAtha pratibhA vAkSArthamAM antabhUta gaNI zakAya. saMpUrNa pratibhA rUpe nahi, kAraNake pratibhA vAkyarthamAM artha bAhya vasturUpa hoya che jyAre vijJAnavAdI baddha matamAM Avo artha kevaLa vijJAnAkAra hoI bAhya vasturUpa hete na"I. nighAtAdivyavasthArtha zAstre yatparibhASitam / sAkAGkSAvayavaM tena na sarva tulyalakSaNam // 3 // nighAta vagerenI vyavasthA mATe (vyAkaraNa)zAstramAM (vAkayanuM) je zAstrIya. lakSaNa ApavAmAM AvyuM che te "AkAMkSAvALA arthavAna avayava (= zabdo)no samUha (eTale vAkaya)" evA (mImAMsakokta) lakSaNa sAthe badhI rIte samAna nathI (3) avyaya, kAraka ane vizeSaNa sAthenuM kriyApada vAkya bane che" (mAkyAta sAcAraviroSa vAkyam ! vA. lU. 2. 1. 1. vA. 2) ane "eka kriyApada(vALA zabdasamUha) ne vAkya (kahe che) ' (vwta. pI. [ 2.1 1 vArta. 10). AvI vyAkhyA vaiyAkaraNa kAtyAyane ApelI che. "A lAkaDI che, tenA vaDe pakaDa", A vAkyamAM 'lAkaDI" ane tenA vaDe pakaDa" vacce sAmarthya heIne hRra (pakaDa) mAM vA. 6 tirutiru: 8.2 20. pramANe, nighAta prApta thaze. paraMtu ahIM kAtyAyananI vyAkhyA pramANe be vAkayo che, eka nahi; ane nipAta to zabda eka ja vAkyamAM hoya te ja prApta thAya. ahIM to be vAgye che, " nadInA Ubho rahe che kAMThe ' (navAtigta che )mAM " nadInA ane Ubhe rahe che. vacce sAmarthya nathI chatAM baMne zabdo eka ja vAkyamAM AvatA hovAthI Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadAya nighAta prApta thaze. kyA zabda eka ja vAkayamAM che ane kyA zabda judAM vAkayamAM che e nakkI karanArI vAkayanI vyAkhyA kAtyAyane ApI che. mImAMsakone saMmata vAkayalakSaNa mAnIe to "A lAkaDI che tenA vaDe pakaDa' evA (sAkAMkSa padasamUharU5) vAkayamAM dRra (pakaDa)ne nivAta prApta thaze. A rIte vaiyAkaraNa ane mImAMsaka matamAM vAkyanI vyAkhyAo sarvatra ekasarakhI lAgu paDatI nathI. sAkSAcave e pAnAmAkSazavam __ karmapradhAna guNavadekArtha vAkyamucyate // 4 // (vAkyamAMthI chUTA paDyA hoya tyAre AkAMkSAvALA avayavo ( zabda, vALa paraMtu vace chUTA paDayA na hoya tyAre bIjA (vAyanI bahArane) zabdonI AkAMkSA vinAne, kriyApadapradhAna, vizeSapadovALo ane eka projanavALo (zabdasamUha) vAkaya kahevAya che. (4) mImAMsaka matamAM ahIM vAkayanI vyAkhyA ApI che. te pramANe zabdasaghAta eTale vAya ane saMsaga e vAkyAthe che. karma pradhAna ema kahyuM tethI mAtra AkhyAta zabda vAkaya banaze e mata muLavat evuM da umeravAthI dUra thAya che. ane kuLavat eTaluM ja kahyuM hoya to nITo ghaTa e saMdhAta paNa vAkaya kahevAta. tene nirAsa karavA naivadhAnam kahyuM che. sambodhanapada yacca takriyAyA vizeSakam / vajAni devadatteti nighAto'tra tathA sati / / 5 / / he devadatta, "huM jAu e (vAya)mAM he devadatta evuM je saMbodhana (vibhaktivALuM) pada che "te huM jAu" evA kriyA(zabda)nuM vizeSaNa che, tema hevAthI he devadatta evA be dhanazabdamAM nighAta prApta thAya. che (5) ni sevakara evA vAMkamAM kesara (he devadatta) zabda avyaya, kAraka, kArakavizeSaNa che kriyAvizeSaNa nathI tethI grAmarisa 1 pI. . 8. 1. 11 (sAdhanAnta zabdane nidhAta prApta thAya che) evA niyama pramANe nivAta thaze nahi. paraMtu kAtyAyananI vAkayanI vyAkhyAmAMnA vizeSaNam zabdathI triAyAvizasLanuM e artha paNa prApta thAya che. tethI sevAne tragAnanuM vizeSaNa mAnatAM sUtranI prApti thatAM nighAta thaze. grAuna eTale "mane javAde.' yathAnekamapi ktvAnta tiGantasya vizeSakama / tathA tiGanta tatrAhustiGantasya vizeSakam // 6 // javA (pratyaya) jene aMte che tevA (nnAranA, mutrA, vIravA vagere) aneka zabda jema (amti evA) kriyAzabdanAM vizeSaNa bane che tema eka kriyAzabda bIjA kriyAzabdanuM vizeSaNa bane che tema teo jaNAve che. (6) kAtyAyananI vyAkhyA pramANe mApAta6 ekavayanAta zabda hoI vAkyamAM eka ja kriyAza ( kriyApada) hovo joIe evo AkSepa karavAmAM Ave to ema kahI zakAya ke snAyA vayA, muvA 2 nati(nAhIne, rAMdhIne, jamIne te jAya che)mAM jema aneka hArata Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ la bIju kAMDa kriyArUpa (hetvartha kRdato) tragati evA mukhya kriyAzabdanA vizeSaNo che te pUrva jJAti tataH vati tato graMnnati : mAM Dragati evA mukhya kriyAzabdanA bIjA kriyAzabdo dvAti, vati vizapaNe che. tethI eka vAkayamAM aneka kriyA zabdo hoI zake yathaika eva sarvArthapratyayaH pravibhajyate / dRzyabhedAnukAreNa vAkyArthAvagamastathA // 7 // - jema badhA arthono badha karAvanAra eka jJAnarUpa (zabdatattva)ne, joyelA padArtho(ghaTa, paTa, vagere)nI bhinnatA pramANe juduM judu samajavAmAM Ave che tema vAkyanA athane (zabdonA artha pramANe judo) samajavAmAM Ave che. (7) kArikA 4 mAM vAkyane gvAnuM kahyuM che. AnA anusaMdhAnamAM kArikAo thI 14 sudhImAM akhaMDa vAkaya ane akhaMDa vAkyarthanI carcA karavAmAM AvI che. bhartuhari akhaMDa vAyarUpa zabdatattvane svIkAre che ema kahI zakAya. AvA akhaMDa vAyatavane puNyarAja akhaMDa vAkayaskeTa kahe che. akhaMDa vAkayama jada jadA zabdo ane temanA artho artha ta samanvita ane saMmitra che. jema zabda ane jemanA athavo evA vargomAM bhinnatA lAge tema mAtra bAhya daSTie vAya ane tenA avayavomAM bhinnatA lAge che, paNa vAkaya ane tenA avayavamAM ane vAkayAtha ane zabdArthomAM kaze vAstavika bheda nathI. citrasyaikasvarUpamya yathA bhedanidarzanaH / nIlAdibhiH samAkhyAna kriyate bhinnalakSaNaiH / / 8 / ' tathaivaikasya vAkyasya nirAkAGkSasya sarvataH / zabdAntaraiH samAkhyAna sAkAauranugamyate / / 9 / / jema eka (ane akhaMDa) svarUpavALA citrane judAM judAM lakSaNavALA ane bhinnatA (=bheda) darzAvanAra kALA dheALA, lAla) vagere raMge vaDe spaSTa karavAmAM Ave che tema sarvathA (anya zabdonI) AkAMkSA vinAnA evA eka vAkayanuM paraspara AkAMkSAvALA judA judA zabdo vaDe vyAkhyAna thAya che. (8-8) suMdara vAsa ane mAdhuryavALA pINAmAM, moranA IMDAnA rasamAM, koI suMdara citranA rUpamAM, manuSya ane siMha ema baMnene eka sAthe darzAvatA narasiMhanA rUpamAM, gAya ane gheDAnA jevA AkAro bodha karAvatA gavayamAM tathA citranA rUpanA jJAnamAM bAhya bhinatA hovA chatAM temanuM AMtara svarUpa eka ja hoya che, te pramANe vAkya ane vAkyarthamAM zabda ane zabdArthone kAraNe dekhAtI bhinnatAo hovA chatAM vAstavamAM baMne eka, abhinna ane akhaMDa che. yathA pade vibhajyante prakRtipratyayAdayaH / __ apoddhArastathA vAkye padAnAmupapadyate / / 10 / / jema padamAM prakRti, pratyaya vagerene judA pADavAmAM Ave che tema vAkyamAM padanuM vizleSaNa prApta thAya che. (10) Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapatIya na vA vadyArtha yom (aa. . 126 4 vAM. 18) jaNAve che ke pada tenAM prakRti ane pratyayane kAraNe sAvayava nathI kAraNake arthaprayoga mATe padano ja prayoga thAya che. jema pada vAstavamAM prakRtipratyaya vaDe avayavavAna nathI tema vAkya paNa tenA avaya evA zabdo vaDe sAvayava nathI. varNAntarasarUpa ca varNabhAgeSu dRzyate / padAntarasarUpAzca padabhAgA avasthitAH // 11 // jema varNanA avayavamAM anya vargo jevuM rUpa dekhAya che tema (vAkayamAM) zabdarUpI avaya bIjA padenA jevA rUpavALA rahelA prApta thAya che. (11) bhAgairanarthakairyuktA vRSabhodakayAvakAH / anvayavyatirekau tu vyavahAranibandhanam // 12 // vRSama (baLada), 3 (pANI) ane cAvA (javanuM khAgha) jevA zabda (kaSama, ane vAva jevA) atha vinAnA bhAge vaDe joDAyelA che. anvaya ane vyatireka (vaDe temanuM jJAna) vyavahAra(prAga)ne AdhAra che. (12) vRSama, 3 ane vAvamAM vaSama, 3H ane vAva jevA zabdono kaze atha prApta thatuM nathI. vyAkaraNazAstramAM padamAM prakRti ane pratyaya arthavAna hoya che. anvaya ane vyatirekathI temanA arthanuM jJAna thAya che. avayavyatireka prakriyA mATe upayogI che. vAstavamAM niraMza padanI jema niraMza vAkya ja athanuM vAcaka che. zabdasya na bibhAgo'sti kuto'rthasya bhaviSyati / vibhAgaiH prakriyAbhedamavidvAnpratipadyate // 13 // zabdane (jyAre) vibhAga hoto nathI tyAre ane kayAMthI hoya? ajJAnI (judA judA) vibhAge vaDe prakriyA bhedane samaje che. (13) jema padamAM prakRti pratyaya vibhAga kRtrima prakriyA che tema vAkamAM padavibhAga paNa kRtrima che. vAstavamAM vAkaya akhaMDa che. teno artha akhaMDa pratibhArUpa che. bhedapUrvaka grahaNa e to zabdAtmA ane arthAtmAnA jJAnanuM sAdhana mAtra che. zabdo ane vAkanA vibhAga samajyA vinA saMsRSTarUpa zabda ane vAyanA arthonuM jJAna thavuM muzkela che. jema bhASAnA badhA zabdone eka pachI eka dararoja pATha karIne jANI zakAya nahi. temAM te prayatnagaurava prApta thAya, tema badhA zabdo ane vAkayenA arthonuM jJAna prakRtipratyayanA jJAnathI ke dareka padanA jJAnathI zakaya nathI. evuM paNa bane ke keTalAka dui, (vRkSavizeSa), mitaz,(jhaDapI doDanAra) Turyaza(muzkelIthI dekhAya tevuM) vagere zabdonA vibhAge samajavA sahelA nathI. padapratipattipUrvikA hi sAmAnyavizeSAvagrahaNopAyA laghuprakramA vibhAgenAvibhaktasya pratipatti: prakRtipratyayAdipratipattivat / guruprakamA svatra saMsRSTarUpasya pratipattiravibhAgen pratipadaM pAThavat / kuzalastu pratipattA sarvameva bhedamabhedAnatikrameNa pazyati / prakriyAbhedAstu zAstre vibhAganibandhanam / -stropana Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa brAhmaNArtho yathA nAsti yathA brAhmaNakambale / devadattAdayo vAkye tathaiva syuranarthakAH // 14 // mALava (brAhmaNaneA kAmaLe evA samAsa) mAM jema keAI (judA) artha nathI, tema (vetravatta nAM Anaya devadatta gAya lAva devadatta vagere zabdo (judA) artha vinAnA thaze (14) sAmAnyArthastirobhUto na vizeSe'vatiSThate / upAttasya kutastyAgo nivRttaH kvAvatiSThatAm // 15 // adRSTa banI gayeleA sAmAnya artha vizeSa arthamAM rahetA nathI. ekavAra jenA atha prApta thayA che teno tyAga kevI rIte karI zakAya athavA (ekavAra) adRSTa anela artha (pachI) kayAM rahe ? (15) mImAMsakA akhaMDa vAkyamAM mAnatA nathI. temanA mate paraspara anvita ane sAkAMkSa padezanA sadhAta eTale vAkaya A matane ahIM virAdha karavAmAM AvyeA che. kramamAM uccA rAtAM padAmAM jyAre bIjuM pada uccArAya tyAre paheluM pada vinaSTa thayu hAya che. pahelA padanA sAmAnya artha Ama vinaSTa thayA. te atha bIjA padamAM vizeSa atha kevI rIte darzAve ? sAmAnya artha darzAvanAra pada te atha ekavAra prApta thayA pachI (3vAttasya) teneA tyAga kevI rIte kare ? ane jo te pada pAtAneA atha darzAvatu baMdha thayuM che ema mAnIe tA (nivRtta) te atha pachI kyAM raheze ? trAjJaLa zabdanA evA) vAkayamAM azabdo yadi vAkyArthaH padArtho'pi tathA bhavet / evaM ca sati saMbandhaH zabdasyArthena dIyate // 16 // vAkayane a ne zabdane AdhAre prApta thAya nahi teA padonA artha paNa te ja pramANe varNane AdhAre prApta thaze nahi. Ama ane te! zabdanA a sAthe saMbaMdha nAza pAmaze. (16). kaivatta mAM jJAnaya (devadatta gAyane lAva) evA vAkyamAM badhA zabdomAMthI maLatA vizeSa vAkyA prApta thAya che. Avo atha zabdomAMthI prApta thatA nathI, kAraNake uccarita thayA pachI zabdo vinaSTa bane che, ema mAnIe te vAkayAtha prApti azabda arthAt 'zabdonA arthAMmAMthI thatI nathI ema thayu. padanA artha aMge paNa AvI ja sthiti thAya. padanA a varNInA atha upara AdhAra rAkhaze nahi. te Ama thaya te! pada ane tenA atha vacce je vAcyavAcaka bhAva sabadha che te raheze nahi. mImAMsakAne A abhipreta nathI. vizeSazabdAH keSAJcitsAmAnyapratirUpakAH / zabdAntarAbhisaMbandhAd vyajyante pratipattRSu // 1 // teSAM tu kRtsno vAkyArthaH pratibheda samApyate / vyaktopavyaJjanA siddhirarthasya pratipattRSu // 28 // 1 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya keTalAkane mate vizeSa (atha darzAvanArA) zabdo sAmAnya (artha darzAvanAra) zabdonA jevA hoya che ane (vAyanA) bIjA zabdo sAthe saMbaMdhamAM AvyA pachI sAMbhaLanArAone adiSTie spaSTa bane che. temane mate vAkayane pUre pUro artha dareka (judA) zabdamAM samApta thAya che. jJAtAo (=zrotAo) mATe (vAkya nA) arthanI prApita uccArAyelAM (ane athane abhivyakta karanArAM padone AdhAre thAya che. (17-18) sa vyaktaH kramavAJchabda upAMzu yamadhIyate / akramastu vitatyeva buddhiryatrAvatiSThate // 19 // A je atyanta dhIme ucArAya che te zabda avyakta ane kramavAna che. jyAM buddhi vistAra pAmI (jANe ke kamane prApta karI)ne rahelI che te (kamavAna jevA dekhAtA zabda vAstavamAM) akrama ja che. (19) akhaMDavAkayapakSamAM eka ane anavayava zabda vAkaya che' e matane ahIM ullekha che. vAkya haMmezAM, akhaMDa, akrama, niraMza ane nivibhAga che. temAM vAge ane zabdo jevA avayavo prakriyAkArya mATe ja che. vAstavamAM AvA bhedo hotA nathI. A akrama zabdano vibhakta arthAt vibhAgoLe avabhAsa dUta, madhyama ane vilaMbita evI vRttione AdhAre dhIme (ne) moTethI (3) ghaNe dhIme (pA) ane atyaMta dhImo (paramavAMzu:) tathA kamasaMhAravALA samajAya che. pAnai: ca ne DaH avAsa bIjAe vaDe saMvedya che. bAkInA traNa avaDe asavedha che. prANattine vega hoya paraMtu dhvanine bIjo koI sAMbhaLe nahi tene upAMzu kahe che. paramo pAMzumAM prANavRttine vega hotA nathI, paraMtu temAM krama to hoya ja che. saMtakramamAM buddhi ke prANazaktino samAveza raheto nathI. te akrama hoya che yathAkSepavizeSe'pi karmabhedo na gRhyate / avRttau vyajyate jAtiH karmabhibhraMmaNAdibhiH // 20 // varNavAkyapadeSveva tulyopavyaJjanA zrutiH / atyantabhede tattvasya sarUpeva pratIyate // 21 // jema deraDA jevI vastune) UMce (goLa) ghumAvavAnA kAryamAM dareka bhramaNamAM kriyAnI bhinnatA (=viziSTatA) samajAtI nathI paraMtu (vAraMvAra) bramaNo vagere kriyAo vaDe (bramaNa)kriyA jAtino bodha thAya che, tema varNa, pada ane vAkayaH mAM samAna sthAna-karaNa-abhighAta vALA abhivaMjaka zvanio, zabdata temanAthI atyaMta bhinna hovA chatAM, sarakhA rUpavALA hoya tema dekhAya che. (20-21) vAkya aMge "jJAti: saMghAtanI' e pakSane ahIM samajAvavAmAM Avyo che. jamaNurUpI karyajati viziSTa prayatnathI utpanna thatA zramaNathI abhivyakta bane che. bramaNano nirakhanAre aneka bamaNo jotAM jotAM pratyeka bamaNamAM A jAtine samaje che e pramANeva pada aMge paNa che Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa varNapadavAkayamAM abhivyaMjaka dhvani zabdatattvathI atyaMta bhinna hovA chatAM eka sarakhA upavyaMjana arthAta sthAnakaraNa-abhighAtane kAraNe, tenA jevo samajAya che. evaM varNapadavAkyeSu zrutirabhivyanjako dhvaniH atyantabhede tattvasya varNapadavAkyasphoTalakSaNasya sAbhivyanjakA sarUpeva pratIyate paramArthato bhinnA'pi stii| kIdRzI / tulyopavyajaneti / tulyaH sadRza: upavyaJjanaH sthAnakaraNAbhighAtalakSaNo yasyAH sA tatheti / tena bhinnaprayatnodIritadhvanyabhivyakto'yaM jAtisphoTo vilakSaNa eveti boddhavyam |-punnyraaj. nityeSu tu kutaH pUrva paraM vA paramArthataH / ekasyaiva tu sA zaktiryadevamavabhAsate // 22 // nitya bhAvomAM paramArthadaSTie pUrva ke para kayAMthI hoya? eka (akama ane nirvibhAga enA vAyatattva)nI ja te zakti che, je Ama, (kramavAna ane sabhAga) bhAse che. (22) nitya evA zabda(= vAya)tatvamAM rahela kAla nAme karnazakti keI vAra kAryana utpattine aTakAve che to keIvAra AvakAre che. tethI paurvAparyarUpa krama temAM bhAse che. ciraM kSipramiti jJAne kAlabhedAte yathA / bhinnakAle prakAzete sa dharmo isvadIrghayoH // 23 // (A) dhImuM (che), (A) jhaDapI (che) evAM jJAna (vAstavamAM) kAlabheda na hovA chatAM jema jadA judA samayanAM hoya tema samajAya che. tevI rIte hasva ane dIrghano svabhAva paNa samajo. (23) jJAnamAM cira, kSipra evA bheda hatA nathI, temAM kAlabheda paNa heta nathI, chatAM vastugata bhedane kAraNe bhedane nirbhosa samajAya che. te ja pramANe zabdatavamAM cira ke kSika jevA kAlabhedo na hovA chatAM vyaMjakadhvanionI bhinnatAne kAraNe te zabdatattva bhedavAna bhAse che. na nityaH kramamAtrAbhiH kAlo bhedamihArhati / vyAvartinInAM mAtrANAmabhAve kIdRzaH kramaH // 24 // nitya evo kAla kramavALA avayavonI (bhinnatA)ne kAraNe bheda darzAvI zake nahi. (pUrvApararUpe) vAraMvAra prApta thatA kriyAbhedone abhAve krama kyAMthI prApta thAya? (24) kAlane nitya ( eka ane vibhu ) mAnIne kramamAtrAo arthAta padArthonA avayanA kramanI bhinnatA kAlamAM Aropa karavAmAM Ave to paNa niraMza kAla bhedavAna thaze nahi. tethI te kramavAnuM paNa thaze nahi, ane aMte vAjyabheda paNa thaze nahi. paraMtu je ema kahevAmAM Ave ke nitya ane eka evo kAla pUrvI para svabhAvavALA padArthothI judo nathI tethI padArthone temAM Azraya hovAthI kAlamAM kama, yaugapadya vagere prApta thaze, to tenA javAbamAM ema kahIza ke AvA udaya ane vinAzavALA bhAvamAM vaLI krama zAno ane tethI kAla kramavAna ane ananya che ema kema kahevAya ? vA--10 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 vAkayapAtha tAbhyo yA jAyate buddhirekA sA bhAgavarjitA / sA hi svazaktyA bhinneva kramapratyavamazinI // 25 // temanAthI je buddhi utpanna thAya che te eka ane nirvibhAga che. te (abhinna hovA chatAM) pitAnI zaktine kAraNe bhinna hoya tema kramane jAhera karanArI bane che. (25) buddhi prakAzasvarUpa hovAne kAraNe eka ane nivibhAga che. tenAmAM saMsaLI ke vidhI padArthonAM judAM judAM to saMbhavatAM nathI. I waa mAnavatA zutiH vAvakAravAraHIami niii vaLAM taTU vArityA. genAsaMhAryamapi saMhRtyeva prtyvmRshti| --svopajJa. kramollekhAnuSoNa tasyAM yad bIjamAhitam / tattvanAnAtvayostasya niruktirnAvatiSThate // 26 // te (buddhi)mAM kamaniSTha padArthane nirUpatA saMbaMdhane kAraNe je (saMskAra) bIja sthapAyuM che, te (buddhi sAthe) ekarUpa che ke juduM che tenI spaSTatA thatI nathI. (26) padArthonI bhinatAne kAraNe buddhimAM je vAsanArUpI saMskArabIja sthapAya che te buddhithI ja chuM ke ekarU5 che ema be pakSa samajAze. je tenAthI te ja hoya te krarmavyavahAra kyAMthI saMbhave ? je eka hoya to te eka ane nirvibhAga buddhi padArthonI bhinnatAne kAraNe kAlavyavahAra kevI rIte cAlu rAkhI zake ? tatra virUddhaphalAnAM mAtropahitAnAmAtmazaktibIjAnAmekasyAM buddhau laukikamekatvaM laukika vA nAnAtvaM nirvastu na zakyate / --svopajJa. bhAvanAsamaye tvetatkramasAmarthyamakramam / vyAvRttabhedo yenArthI bhedavAnupalabhyate // 27 // A akama vAkaya (padanA artha mATenI prakriyA)nA vicAra vakhate krama mATe zaktivALuM hoya tema samajAya che. tethI bheda vinAno teno artha bhedavAna hoya te prApta thAya che. (27) dizA eka ja che paraMtu jyAre ApaNe UMcuM, nIcuM, trAMsuM, ema bolIe chIe tyAre vAstavamAM dizAnA vibhAge na hovA chatAM, tenA vibhAgo samajAya che. Urdhvamadhastiryagityekatve'pi dizo yathAyathaM viniviSTabhAvanAvizeSAH sarvaprANinaH / gurutvAdi . thuttA loSTAdayo'pi nAtmavat prANinAM bhAvanAsa yamanuvartante / ekaM tu vAkayaM pratipadyamAnasyAsadApi nityatvAdatyantanAnAtvaM vyavahAreNa |---svopjny Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIju kAMDa padAni vAkye tAnyeva varNAste ca pade yadi / varNeSu varNabhAgAnAM bhedaH syAtparamANuvat // 28 // bhAgAnAmanupazleSAnna varNA na padaM bhavet / teSAmavyapadezyatvAtkimanyadvyapadizyatAm // 29 // vAkayamAM jo te ja paTTo hAya (je vAkayanI bahAra judAM prApta thAya che ) ane jo padyamAM te ja varSA hAya (je padeAnI bahAra judA prApta thAya che ) tA paramANuonI jema varNamAM (paNa) vaNu bhAgeA vacce bheda samajAze; bhAgeAnuM astitva na heAI) bhAgAnA paraspara saMbaMdha na hovAthI vaNu ke pada prApta thaze) nahi. te (varNI, pada ane vAkaca) je nizcayakAraka (=mukhya ullekha) thaI na zake teA temanAthI juduM khIju` zu` (vAcaka tarIke) nizcita karI zakAze. (28-29) je ema mAne che ke vAkyathI svataMtra evAM pado hAtAM nathI, te pado ja samUharUpe vAkya bane che ane temanAthI svataMtra evu niraza ane akhaMDasvabhAva vAkaya Atu nathI, te ema paNa samaje che ke padamAM paNa varSoMthI svataMtra khIju kazuM hotuM nathI ane varNomAM paNa varNAvayavothI svataMtra khIjuM kazuM hetu nathI. A pramANe sarvatra bhAgabheda thAya che. tethI padasamUhe e ja vAkya che evA mataneA ahIM virAdha karavAmAM Avye che. tathA ca kramavatA malabdhayaugapadyAnAM bhAvAnAmanyonyA saMsparzAnna varNo nAma kazcidekaH pada N vA vidyate / avyapadezyatvAddhi teSu pratibhAgaM vyavahArAbhAvAt kiM tadekamasti zabdarUpaM yadidaM tdityupaanyAyata / ~hyovajJa yadantaH zabdatavaM tu bhAgairekaM prakAzitam / tamAhurapare zabdaM tasya vAkye tathaikatAm // 30 // arthabhAgaistathA teSAmAntaro'rthaH prakAzyate / ekasyaivAtmano bhedau zabdArthAvapRthakUsthitau // 31 // ( hRdayamAM ) aMdara raheluM ( jJAnarUpa) zamdatattva je ( dhvanierUpe rahelA ) avayave vaDe spaSTa ane che tene bIjA (AcArca) zabda kahe che, vAkayamAM (paNa) tevI ja rIte (zakhsatattvanuM te) ekatva kahevAyuM che. (te uparAMta) temanA mata pramANe te (vAkayanA) Antara athaeN tenA avayavAnA artha vaDe vyakta thAya che. zabda ane a eka ja (Antara) tattvanA be judA nahi rahelA vibhAgA che! (30-31) O ahIM muyatusaMhAra arthAt Antara ekatva rUpa vAkayanA ullekha che. A Antara zabdatattva eka, nivibhAga, kramahIna, akhaMDa ane zabdArtharUpa che. vAkyarUpa khAva avabhAsavALuM Antara tattva sakramarUpe . bhAse che te bAhya akSaracihnAnA samUha jevuM bhAse che. khaMDa pakSane mAnanArA te akSaracihnane ja vAkaya samaje che. puNyarAje nAtaideva prajAzitam ! evA pATha svIkAryo che. bharatamizranA roTasiddhimAM yuddhathanusaMdAyamantastattvamai' mAn: prazitamavAM rAmADhu: (bru. 21-26) vacanAthI je mArgare prAzitam / evA pATha avatAryo che te yeAgya lAge che, kAraNa ke svaujJamAM mavayUmine rakrama prakAzyate, tadeva mukhyaM zabdasyAtmarUpamityapare manyante / A pramANe vyAkhyAna ApavAmAM AvyuM che. pa Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5rIya ahI pratibhArUpa vAkAyatha eka ane akhaMDa che evo vicAra prApta thAya che. jema vAkaya AMtara buddhathanusahAyarUpa che tema vAkyartha paNa AMtara buddha thanusaMhArarUpa che. trIsamI kArikAmAM akhaMDa vAkayano ullekha hovAthI A kArikAmAM zabda ane athathI vAkya ane vAkyarthano ullekha samajavAno che. avyapadezya ane anitya evA zabdabhAgo ke varNabhAge vaDe prApta thatuM vAktatva abhinana ane mukhya zabdAtmA che. te vyavahAramAM bAhya atha sAthe ekatvane pAmIne arthabaMdha karAve che. vavajJamAM prApta thatA sUma vyAkhyAna pramANe (1) te bAhya zabdArtha che ane te AMtara nitya zabdAtmAnI abhinna abhivyakti rUpe che. (2) sarva padArthone nitya mAnIe te temanI zabda dvArA abhivyakti thatAM temane baMdha thaze. (3) padArtha buddhimAM pratibiMbita thatAM, temanuM jJAna thAya che. A traNeya matamAM Antara zabdAtmA ane arthAtmA eka ane akhaMDa che ema samajavAnuM che. prakAzakaprakAzyatvaM kAryakAraNarUpatA / antarmAtrAtmanastasya zabdatattvasya sarvadA // 32 // te Antara tasvarUpa zabdAtmAne haMmezAM prakAzaka-prakAzyarUpa ane kAyakAraNarUpa svabhAva che. (32) Antara zabdAtmAnI be prakAranI zakitao che, eka prakAzaka prakAzyarUpe ane bIjI kAryakAraNarUpe. baMne ekabIjA upara AdhRta che. prakAzaka kAraNarUpa che ane prakAzya kAryarUpe che. tasyaivAstitvanAstitve sAmadhye samavasthite / __ akrame kramanirbhAse vyavahAranibandhane // 33 // - te (zabdAtmA)nI ja astitva ane nAstitva evI (be) zaktio che. kamavinAnI evI temanAmAM kramanI pratIti, (mAtra) vyavahArakArya mATe che. (33) sampratyayapramANatvAtpradArthAstitvakalpane / padArthAbhyuccaye tyAgAdAnarthakyaM prasajyate // 34 // (padanA) arthanA bodhane pramANa mAnIne je pada ane tenA arthanA astitvanI ka95nA karavAmAM Ave to (pUrva pUrva padanA) artho sAthe (uttarottara) padonA arthonuM mizraNa thavAthI te (pUrvapUvapada)nA pitAnA arthone tyAga thatAM te anarthaka anaze. (34). ahIM padavAdInuM khaMDana rajU thayuM che. devadatta gAyane laI Ava' e vAkyamAM agAunAM pade jevAM ke "devadatta, gAyane" vagerenA artha sAthe pachInA pahelA arthanuM mizraNa thatAM, te agAunA padanA ane tyAga thaze ane te artha, saLaMga vAkyAtha jaNAvavA zaktimAna banaze nahi. to pachI vAkSArthane baMdha kevI rIte thAya ? tata cAnarthakasyoccAraNavaikalyAduccAritAdvA tasmA cchandamAtrAt padArthapratyayara yAnupapatteH kiM nibandhanA vAkyArthapratItiH syAditi yatkiJcidetat / -puNyarAja Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathama kAMDa rAjazabdena rAjArtho bhinnarUpeNa gamyate / vRttAvAkhyAtasadRzaM padamanyatra yujyate // 35 // darzAve 'rAja' zabda tenA judAM judAM (vibhaktyanta) rUpAthI rAjA evA a che. 'rAjapuruSa' evI (samAsa)vRttimAM kriyApada jevuM rAjha(rAga purava, he puruSa tuM zAbhA pAma) padya (tenAthI) judA arthamAM vaparAya che. (35) jo vAkayamAM pada ja satya hoya te badhe niyata pada ja prApta thAya para Mtu tema thatu nathI. 'rAjana' zabda judI judI vibhaktiemAM judA judA a` darzAve che. 'rAjapuruSa'mAMnu 'rAja' pada jo niyata samajIe te tyAM tu zAbhA pAma' evA kriyAtha te darzAvaze. Ama hAvAthI padAnuM AtyaMtika astitva nathI, yathAzvakarNa ityukte vinaivAzvena gamyate / kazcideva viziSTo'rthaH sarveSu pratyayastathA // 36 // chAta jema azrvaka'ema khelatAM 'azva' evA zabdabhAganA (gheADA evA) artha vinA (sAlavRkSa eveA) viziSTa atha samajAya che, tema bIjA samAseAmAM paNa (viziSTa aneA) medha thAya che. (36) 'avakaNu' samAsanA azvanA kAna jevAM pAMdaDAM jene che te sAlavRkSa evA koI atha kare teA te atha pradarzana gaNAya. tenAthI padAnuM svataMtra astitva siddha thatuM nathI. vAkyeSvarthAntaragateH sAdRzyaparikalpane / keSAJcid rUDhizabdatvaM zAstra evAnugamyate // 37 // (samAsanA a` ane vigrahanA arthanI vacce) sAdRzyanI kalpanA karavAmAM AvavA chatAM keTalAka samAsAmAM (vigraha) vAkayathI judA arthanI prApti thatI hAvAthI (vyAkaraNa)zAstramAM tene rUDhi zabdo samajavAmAM Ave che. (37) rAjapuruSa ane tailapAyika samAsA vigrahanA aMnI dRSTie judA che. 'rAjapuruSa' mAM samAsanA atha ane vigrahanA atha sarakhA che, tethI tene rUDhi zabda manAze nahi tailapAyikane rUDhi zabda samajavA paDaze, kAraNa ke 'tela pInAra' evA vigraha vAyaneA atha samAsanA a` 'vaMdAthI judA che. upAdAyApi ye heyAstAnupAyAnpracakSate / upAyAnAM ca niyamo nAvazyamavatiSThate // 38 // (pahelAM) svIkArIne pachI jemane tajavAmAM Ave temane upAya kahe che. upAcA mATe koI nizcita niyama nathI. (38) vyAkaraNazAstramAM zuddha zabdarUpanI prApti mATe samAsa taddhita, kRpratyaya, ekazeSa vageremAMnA zabdonA vicAra karavAmAM Ave che. AvA zabdonuM kA samApta thatAM temane tajavAmAM Ave che. svara aMgenA niyamo aMge paNa temaja che. AvA zabdonuM ekAnta mahattva kazuM nathI, kAyasiddhi thayA pachI temane cheDI devAmAM Ave che. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uTa vASa5dIya artha kathaMcitpuruSaH kazcitsaMpratipadyate / saMsRSTA vA vibhaktA vA bhedA vAkyanibandhanAH // 39 // (zabdanA) ane vyakti koI paNa rIte prApta kare che. vAkayanA avaya (= padonA badhA artho) vAkayamAMthI ja prApta thAya che, bhale pachI te (avaya vAkayamAM paraspara) joDAyelA hoya ke vibhakta hoya. (39) zrotriyaMchoDadhIte | vA. su. pArA ("chandasa bhaNelo evA arthamAM aniyamita zrotriyana zabda thayo che) sUtramAM kSatriyana zabda chandaH adhIte ! (vedanuM adhyayana kare che. evA vAkyano artha darzAve che.) cham zabdane zrotra Adeza thAya che. te zrotra ne tenuM adhyayana kare che', e arthamAM dhana pratyaya lagADAya che; athavA zrotriyam eTale zrotra (kAna) vaDe karavAmAM AveluM kArya (zrotrAkhyAM ta ma . . TU. 4 rA84 paranuM mAtha) arthAt cham nuM adhyayana evo artha paNa keTalAkane mate zakaya che. so'yamityabhisaMbandho buddhyA prakramyate yadA / vAkyArthasya tadeko'pi varNaH pratyAyakaH kvacit // 40 // A rIte che" ema tAdAbhyarUpa saMbaMdha buddhi vaDe jyAre grahaNa karavAmAM Ave che tyAre eka varNa paNa vAkayanA arthane baMdha karAvanAre bane che. (40) vAkya ane vAkyarthanI ektA jyAre vaktAnA manamAM hoya che tyAre vibhakta padanA athathI vAkayArthInI prApti thAya che, ema banatuM nathI. vANInA saMbaMdhone naNanAra vyaktie (vAcoLavita:) eka vaNamAMthI paNa samagra vicArane samajI zake che. temanA manamAM varNa, varNasamUha evuM pada ane padasamUha evuM vAkya evA bheda hotA nathI. kevalena padenArthI yAvAnevAbhidhIyate / vAkyasthaM tAvato'rthasya tadAhurabhidhAyakam // 41 // (vAkyanA avayava nahi evA) ekalA pada vaDe jeTale artha darzAvavAmAM Ave che teTale ja atha vAkyamAM te (antargata) hoya tyAre darzAve che. (41) puNyarAjane mate ahIM vAkya eTale abhihitAnvaye matamAM padasaMghAta che. saMbandhe sati yattvanyadAdhikathamupajAyate / bAkyAthemeva taM prAhuranekapadasaMzrayam // 42 // jyAre pade vAkyamAM paraspara saMskRSTa hoya che tyAre je vizeSa artha prApta thAya che te vAkayane ja artha che ane te aneka pado upara AdhAra rAkhe che. (42) ahIM saMsargarU5 vAkyAthane ullekha thayo che. vIra: puruSa evA vAkayamAM ane rAjJaka evA padamAM pratipAdikArya uparAMta saMsarga evo artha rahelo che. grAma, prAmA: vagere padomAM diva, bahutva vagere saMbaMdharUpa artha tenA pratipAdikA "gAmaDuM" artha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa uparAMta rahe che. Avo antabhUta saMbaMdha ekavacana, bahuvacana vagere mATe kAraNarUpa bane che. caitraH pati ! evA vAkayamAM nighAta (svara)nI vyavasthA mATe aMtargata saMsargarUpa saMbaMdha rahelo che. sa tvanekapadastho'pi pratibheda' samApyate / jAtivatsamudAye'pi saMkhyAvatkalpyate paraiH // 43 // - te (vAkyArthI aneka pade upara AdhAra rAkhato hovA chatAM jAtinI jema pratyeka padamAMthI vyakta bane che. bIjA AcAryo tene saMkhyAnI jema samudAyamAM rahele samaje che (43) jati jema aneka vyaktie upara AdhAra rAkhe che tema vAkayAtha paNa pratyeka pada upara AdhAra rAkhe che. bIjA mata pramANe jema dhitva, bahutva vagere saMkhyAo avayamAM paNa rahelI che ane samudAyamAM paNa rahelI che tema vAkaLyAthe paNa aneka padomAM rahelo hovA chatAM pratyeka padomAM rahele jaNAya che. sarvabhedAnuguNyaM tu sAmAnyamapare viduH / tadarthAntarasaMsargAd bhajate bhedarUpatAm // 44 // bhedAnAkAGkSatastasya yA pariplavamAnatA / abacchinatti saMbandhastAM vizeSe nivezayan // 45 // bIjA AcAryo vAkyanA arthane badhA avayavo (pa)nuM paraspara anukuLa evuM sAmAnya samaje che te (sAmAnya) bIjA (padanA) artho sAthe saMsargathI bhinna (artha) rUpane prApta kare che; ava(nA arthano AkAMkSA rAkhatA te (vAya)nI (artha aMge) je aspaSTatA che tene (dareka bhinna padenA athanA ) vizeSamAM jIne (saMsagarU5) saMbaMdha dUra kare che. (44-45) varitramAnatA eTale vAkyanI atha aMge aspaSTatA (kA phlAvare maTakavatA pu.) ____ kAryAnumeyaH saMbandho rUpa tasya na vidyate / _asattvabhUtamatyantamatasta pratijAnate // 46 // ( saMsargarUpa) saMbaMdhanuM anumAna (padenA navIna arthadarzanarUpI) kArya uparathI thAya che te saMsarganuM ( vizeSa ) rUpa (arthabodha thayA pahelAM hotuM nathI; tethI (keTalAka AcAryo) tene padonA arthathI juduM tenuM bilakula astitva nathI ema jAhera kare che. (46) niyata sAdhane sAdhya kriyA niyatasAdhanA / sa sannidhAnamAtreNa niyamaH samprakAzate // 47 // kAraka(vizeSa)mAM kriyAvizeSa) niyata hoya che ane kriyA(vizeSa) paNa kAraka(vizeSa)mAM niyata hoya che. AvuM niyatatva (anya padanA) mAtra sAMnidhyathI spaSTa thAya che. (47) sAdhya arthAta kriyA ane sAdhana arthAt kAraka paraspara niyata hoya che. A baMne vaccenuM niyatatva anya padanA sAMnidhyathI, AkAMkSAne kAraNe, spaSTa thAya che. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5dIya guNabhAvena sAkAkSaM tatra nAma pravartate / sAdhyatvena nimittAni kriyApadamapekSate // 48 // vAkayamAM nAma kriyA(nA saMdarbhamAM gauNa hoIne kriyApadanI apekSA rAkhe che (ane) kriyApada kriyAnAM (artha)sAdhaka nimitte(=kArake)nI apekSA rAkhe che. (47) santa eva vizeSA ro padArtheSu vyavasthitAH / te kramAdanugamyante na vAkyamabhidhAyakam // 49 // (devadatta vagere) padenA arthomAM je vize (vAkyAnI abhivyakti thatAM pahelAM) rahelAM che te dareka padamAMthI krame krame vyakta bane che. vAkya (kamathI prApta thatA atha sivAyanA arthanuM) abhidhAna karatuM nathI. (49) ahIM krama vAkya che e matane rajU karavAmAM Avyo che. zabdAnAM kramamAtre ca nAnyaH zabdo'sti vAcakaH / kramo hi dharmoM kAlasya tena vAkyaM na vidyate // 50 // zabdone krama ja mAtra (vAkyanA arthanuM abhidhAna karate) hovAthI bIje keI zabda (vAkyano) vAcaka nathI. krama e kAlano dharma che ane tethI (kramathI atirikta evA) vAkyanuM astitva nathI. (10) ye ca saMbhavino bhedAH padArtheSvavibhASitAH / te saMnidhAne vyajyante na tu vaNeSvayaM kramaH // 51 // padanA arthomAM je (kartA, karma vagere) bhedo antabhUta che paNa ajJAta rahelA che, te ekabIjAnA sAMnidhyathI abhivyakta thAya che; vaNamAM A krama nathI. (51) vAkyamAM kartA, karma, kriyApada vagere darzAvanArA zabdonA arthe antabhUta hoya che, paraMtu jyAM sudhI te ekabIjA sAthe sAMnidhya na pAme tyAM sudhI ane temane cokkasa krama prApta na thAya tyAM sudhI abhivyakta thatA nathI. kamane kAraNe arthanI abhivyakti mAtra padasaMbaMdhe ja hoya che. varSo aMge Avo krama prApta thato nathI. tethI vaNanA kramathI ke varNasaMghAtathI vAkya thatuM nathI. varNAnAM ca padAnAM ca kamamAtranivezinI / padAkhyA vAkyasaMjJA ca zabdatvaM neSyate tayoH // 52 // mAtra kramamAM ja prApta thanArAM varSo ane padone pada ane vAya evI saMjJAo ApavAmAM Ave che, te (vaNa ane pada) uparathI arthabadha thatuM nathI. (ra) vaNu samUha ke padasamUha vAkya nathI, paraMtu padama ja vAkaya che. varNa ane pada zrotrendriyagrAhya hovA chatAM athavAcaka banatAM nathI arthAt vAcaka varNa ke zabdanuM nahi paNa zabdakramanuM ja che. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa samAne'pi tu zabdatve dRSTaH saMpratyayaH padAt / prativarNa tvasau nAsti padasyArthamato viduH // 53 // (varNa ane padamAM) zabdava ( zrotranidrayagrAhyatva) sarakhuM hovA chatAM padakramamAMthI ja artha jJAna thatuM dekhAya che, dareka vargamAMthI nahi. tethI padamAMthI artha prApta thAya che tema teo kahe che. (53) yathA sAvayavA varNA vinA vAcyena kenacita / arthavantaH samuditA vAkyamapyevamiSyate // 54 // A (varNasamudAyarUpa pada )nA avayave evA varSe kaIka (athavAcaka) tattva vinAnA hoya che; paraMtu samudAyamAM hoya tyAre arthavAna hoya che. vAkaya aMge paNa AvI ja sthiti che. (54) zabdasaMghAta matane ahIM pharI vAra ullekha karavAmAM AvyuM che. anarthakAnyupAyatvAtpadArthanArthavanti vA / krameNoccAritAnyAhukyAtha bhinnalakSaNam // 55 // (vinaSTa thatAM hovAthI arthaprApti nahi karAvanArAM, paraMtu (vAkayanA artha mATe) potAnA arthane kAraNe, arthavAna bananArAM, kramapUrvaka uccArAyelAM padA, (temanA svataMtra arthathI jude) vAkayAtha jaNAve che. (55) ahIM kramapakSano pharI vAra ullekha karavAmAM Avyo che. nityatve samudAyAnAM jAte parikalpane / ekasyaikArthatAmAhurvAkyasyAvyabhicAriNIm // 56 // ponA samudAyane nitya mAnIe ke (vAya) jAtinI kalpanA karIe, (kevaLa) vAkyanI ja saLaMga artha darzAvavAnI niyata zakti che. (56) ahIM "eka anavayavazabda' arthAta vAkyasphoTa pakSano ullekha che, upasaMhArarUpe ahIM punarukti karatAM jaNAvyuM che ke padasamUha nahi paraMtu eka akhaMDa vAkyamphoTa ja pratibhArUpa vAkayAtha niyata rIte darzAve che. abhedapUrvakA bhedAH kalpitA vAkyavAdibhiH / bhedapUrvAnabhedAMstu manyante padadarzinaH // 57 // (akhaMDa TarU5) vAkayane svIkAranArAoe abhedavALA pada(bhedo)ne kamyA che, jyAre padavAdIo bheTavALA abhedone mAne che. (57) uparanI kArikAomAM padasaMghAta, krama ane sphoTa ema traNa prakAranAM vAkayasvarUpe samajAvavAmAM AvyAM. have "AkhyAta" e vAkya che evAM matane spaSTa karaze. vA-11 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya vA. . pratisuzAgraMTanuSa: can ! (1101, puta, hatuM, zA. 1, 2, guNa, ne 6 pratyaya thAya che)nA vArtika 2 uparanA bhASyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke sUtramAMnA niyama pramANe padakAroe padapAThanI yojanA karavAnI che, arthAta padakAroe sUtraniyamone anusaravAnuM che, sUtraniyamoe padakArAne anusaravAnuM nathI (na Dhabena vahevA anuvaryA paTTanama kSAmanuvam ). A uparathI bhASyakAra sUcavavA mAge che ke pado asatya che, padavibhAga kayita che, paraMtu ajJAnIone bodha ApavA mATe ja padavibhAga samajAvavAmAM Ave che. A muddo A kArikAmAM rajU thayo che. puNyarAja jaNAve che ke sUtrakArane ane bhASyakArane akhaMDapakSa mAnya che. padaprakRtibhAvazca vRttibhedena varNyate / padAnAM saMhitA yoniH saMhitA vA padAzrayA // 58 // saMhitAnuM padaprakRtitva judA judA samAse vaDe varNavAya che; (jemake) padanI prakRti(=AdhAra) eTale saMhitA athavA pado jenI prakRti arthAt AdhAra che te saMhitA. (58). ahIM vejJAtizAhaca (2.1) mAM prApta thatI saMhitAnI vyAkhyA vagarutiH saMhitAne be rIte samajAvavAmAM AvI che. akhaMDa pakSane svIkAranArA vAnAM prakRti: padane AdhAra te saMhitA evuM athadhaTana kare che. AvA arthadhaTana pramANe saMhitA akhaMDa ane apauruSeya evuM vAkya che ane pado pauruSeya ane kalpita che. khaMDapakSamAM arthAta anvitAbhidhAnavAdIone mate nAma, AkhyAta, upasarga ane nipAta evAM A pauruSeya pado paraspara saMsargathI asatya evAM vAkyarUpe pariName che. A matamAM pado saMhitAnI prakRti arthAt AzrayarUpa AdhAra che. padAmnAyazca yadyanyaH saMhitAyA nidarzakaH / __ nityastatra kathaM kArya pada lakSaNadarzanAt // 59 / / | (saMhitAthI) judo e padAsnAya ( padapATha) je saMhitAne nirdeza karanAre ane nitya hoya to te padapAThane niyama pramANe kevI rIte racI zakAya? (59) ahIM agAu nirdezela (kArikA 57, noMdha) pataMjalivacana na hRkSanena vArA manuvara, va%ArairnAma cakSAmanuvaryaMm aa mAMno mata rajU karavAmAM Avyo che. padakAra eTale padapAThanA racayitAo. AvA padakArAe vyAkaraNanA niyamasamUha(kSa)ne anusaravAnuM che kAraNa ke AtyaMtika rIte pade pauruSeya ane anitya che. bhASyamAM rajU thayela prathama vArtika li rAjavAraMvadhe.. rAA dharmaniyama: kriya? - mAM te zabdane nitya kahyo che. A aMge evuM samAdhAna karI zakAya ke padone nitya mAne te paNa tevAM padamAM saMhitAnI punAracanA e utpAdya evuM kArya che. tethI akhaMDapakSane hAni pahoMcatI nathI. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa prativarNamasaMvedyaH padArthapratyayo yathA / padeSvevamasaMvedya vAkyArthasya nirUpaNam // 6 // padanA arthanuM jJAna jema (tenA) dareka varNa uparathI prApta thatuM nathI, tema vAkyanA arthanuM nirUpaNa tenA dareka judA padamAMthI thatuM nathI. (6) A muddAnI spaSTatA karatAM hovajJa jaNAve che ke jema dareka varNamAMthI padanA arthanuM jJAna thatuM nathI tema dareka padamAMthI vAyArthIne bodha thato nathI, kAraNa ke vAkayArtha dareka svataMtra padamAM rahele hoto nathI. vAkayAtha prakAzanI jema svayaM prakAze che ane te svayaMprakAza hevAthI arthabaMdha mATe atyaMta pramANabhUta che. vAkyArthaH saMnivizate padeSu sahavRttiSu / yathA tathaiva varNeSu padArthaH sahavRttiSu // 61 // jema sAthe rahenArAM padomAM vAkayane artha rahe che tema eka sAthe rahelA varSomAM padane artha raheluM hoya che. (1) padavAdI jaNAve che ke pade ke varSo niSphaLa nathI. eka sAthe rahelA varSe ke eka sAthe rahelAM pade padArtha ane vAkayAthane baMdha karAve che. ahIM viziSTa saMnivezathI ja pado ane vaNe arthavAhaka bane che; tethI akhaMDapakSanI dalIla yogya nathI. sUkSma grAhya yathAnyena saMsRSTa saha gRhyate / . vA'pyanyena varNena saMbaddho vAcakastathA // 2 // grahaNa mATe yogya vastu sUkSma hovA chatAM bIjA (padArtha) sAthe rahela hoya tyAre ja grAhya bane che tema vaNa paNa bIjA varNa sAthe saMbaMdhamAM hoya tyAre athavAcaka bane che. (62) padasyoccAraNAdoM yathA kazcinnirUpyate / varNAnAmapi sAnnidhyAttathA so'rthaH pratIyate // 63 // (ekalA) padanA uccAraNathI jema kaMIka artha samajAya che. tema varNone sAMnidhyathI paNa te ja artha spaSTa thAya che,(63) jema vaNe ekabIjA sAthe rahevAthI temanAthI banatA padano artha samajAmAM che, tema pado paNa ekabIjA sAthenA saMbaMdhathI vAkyarthanAM vAcaka bane che. Ama hAIne paNa ke padathI ja evuM vAkaya saMbhavI zake nahi. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vASa5dIya prAptasya yasya sAmarthyAnniyamArthA yataH zrutiH / / tenAtyanta vizeSeNa sAmAnya yadi bAdhyate // 64 // yajeteti tato dravya prAptaM sAmarthyalakSaNam / vrIhizrutyA nivarteta na syAtpratinidhistadA // 65 // (neta, yajJa kara, sAthenA) sAmarthya mAtra)thI prApta thatA vIhi zabdanuM vedamAM zravaNa niyamAthe hAIne je sAmAnyane vizeSa vaDe atyaMta bAdha thato hoya; (ane) je gata (yajJa kare) kriyApada sAthenA sAmarthyathI prApta thatA dravyanI (=javanI) nivRtti thatI hoya to vrIhino pratinidhi (Gjava) prApta thaze nahi (64-65) cata (yajJa kare) zabda vaDe jenAthI yajana karavAnuM hoya te dravya ane jenuM vajana karavAnuM hoya te devatA sAmarthya mAtrathI ja spaSTa thAya che te sAthe sAmarthyathI grakrimi: (trIhi vaDe) joDAyela che ja. have jayAre AvuM sAmarthya prApta thatuM hoya ane pharI vAra trIkrimiH zatuM uccAraNa thAya te bIjA dravya sAmAnyano A dravyavizeSa "vrIhi' bAdha karaze, arthAta dIhi vaDe ja yajJa kara, java vaDe nahi ema thaze. Ama bane to trIhi jyAre na maLe tyAre tenuM pratinidhi dravya ja?' yajJanA kAmamAM na Ave ane yajJakArya baMdha rAkhavAnI sthiti prApta thAya. tasmAd vrIhitvamadhikaM brIhizabdaH prakalpayet / dravyatvamaviruddhatvAtprAptyarthaH sanna bAdhate // 66 // tethI "vrIhitvanA vizeSa vicAranI "vrIhi' zabda kalapanA karAvaze. "prApti evA arthane darzAvate hevAthI dravyatva evA (sAmAnya) ane te bAdha karato nathI kAraNa ke baMne (ekabIjAnA virodhI nathI. (6) sarakhAH puNyarAja "tamAkU kUSyamAtrA trIziDyogagra vArtho trIfzmAtrarAvaLapryojno vrIhitvamevAdhikaM kRtvA'bhyupakalpayan prakaTIkurvan dravyatvaM na bAdhate, aviruddhatvAt sAmAnyasya vizeSeNa sahAvirodhAt / tena cApi vyavacchinne dravyatve sahacAriNi / asaMbhavAd vizeSANAM tatrAnyeSAmadarzanam // 67|| te (vrIhi) zabda jyAre tenI sAthe ullekhAtA (=sahacArI) (java vagere vizeSa) dravyonI vyAvRtti kare che tyAre bIjA drathavizeSone asaMbhava heIne te) bIjA dravyo prApta thatAM nathI, (67) Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa na ca sAmAnyavatsarve kriyAzabdena lakSitAH / vizeSA na hi sarveSAM satAM zabdo'bhidhAyakaH // 68 / / (ta eva) kriyAzabda jema sAmAnya dravyane darzAve che tema badhAM vizeSa dravyane darzAvato nathI. zabda tenA badhA prApta arthone eka sAthe jaNAvatA nathI. (68) zuklAdayo guNAH santo yathA tatrAvivakSitAH / tathAvivakSA bhedAnAM dravyatvasahacAriNAm // 69 // jema (trIhi zabdamAM rahelA) zakala vagere guNane te (trIhi zabda) darzAvatuM nathI tema dravyatva sAthe joDAyelA badhA dravyavizeSo (netanA saMdarbhamAM) darzAvAtA nathI. (69) ' zabdanA ghaNA arthe astitvamAM hoya che. zabdano uracAra thatAM tenA badhA prApta arthe haMmezAM darzAvAtA nathI, paraMtu vaktAnI icchA pramANe athanI prApti thAya che. sarakhA; DhovaDa-"vikSAnavadhanaM hi tu satAmaNanAmarthanAvaFA vivakSA hi zabde rUpasAmarthya nibandhanA / tatra yathaiva dravyatvasahacAriNo niyatasaMnidhAnA api zuklAdayo guNA: satyapi saMnidhAnAd dravyatvavadupayoge zabdazaktyanurodhAdabhinnatvena kriyAzabdarUpeNAGgatvena pratyAyayitumazakyatvAdavivakSitAH tathaiva zabdasAmarthyapratibandhA vrIhitvAdInAM dravyatvasahacAriNAmupayogavatAM bhedaanaamnggtvenaavivkssaa| asaMnidhau pratinidhirmA bhUnnityasya karmaNaH / kAmyasya vA pravRttasya lopa ityupapadyate // 70 // (mukhya dravyanI) gerahAjarIne kAraNe nitya karmano athavA zarU thayelA kAmya kamano lepa na thAya eTalA mATe (te dravyana) pratinidhi khAsa jaNAvavAmAM Ave che. (70) viziSTaiva kriyA yena vAkyArthaparikalpyate / dravyAbhAve pratinidhau tasya tatsyAtkriyAntaram // 71 // vAkayano artha "viziSTa kriyA" ja che ) ema je samaje che tene mATe (mukhya) dravyanI gerahAjarImAM ane tethI te dravyanA) pratinidhine (upagamAM levAtAM koIka) judI ja kriyA prApta thaze. (71) grImi: neta' mAM kriyApada dravyatvane badha karAve che. have je vrIhi na maLe to javane upayoga thAya, arthAta pratinidhi dravyathI kAma cAle. paNa mULa siddhAMta evo che ke dravyane pheraphAra thaI zake, karmano nahi. have je vAkaya aMge akhaMDa pakSa svIkAravAmAM Ave to ahIM pratinidhidravyavALuM yajJakarma mULa yajJakAryathI juduM arthAta badalAyeluM thaze. AvI sthiti cAle nahi. akhaMDa vAkyapakSamAM trIhithI ya karavo e eka ja vicAra samajavo rahyo, jyAM vrIhithI ja kAma cAle. je pratinidhi javathI kArya cAlatuM hoya te yajJakAryuM juduM thaI jaze. padavAdInA matane virodha karatAM pAMca prakAre muzkelIo prApta thaze. temAMnI pahelI 64thI 71 sudhInI kArikAomAM rajU thaI che. WWW.jainelibrary.org Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5dIya nirmAtArtha pada yacca tadarthe pratipAdite / pikAdi yadavijJAtaM tatkimityanuyujyate // 72 // (vanA pi% mAnIyatAm-vanamAMthI keyala lAve evA vAkayamAM) jANItA arthavALA zabdo (vanAt ane mAnavatAna) jyAre temano artha darzAve che tyAre ajJAta arthavALA pika" (keyala) vagere mATe tene artha zuM che? " ema pUchavAmAM Ave che. (72) ahIM akhaMDa vAjyavAdI viruddha bIje pakSa rajU karavAmAM Avyo che. padono samUha eTale vAkya evA padavAdInA matano virodha je akhaMDa vALyava dI karaze to AvI muzkelI Avaze. "vanamAMthI kAyela lAvo' (nAvi mAnIyatAma ) ane phATelo pILo khesa zUdra (nokara)ne Ape (vArAjI sarjA vRSAra prayataH)mAM vikra ane vArA jevA ajJAtArtha zabdo viSe pUchavAmAM Ave che. akhaMDa vAkaya pakSamAM AvuM na banavuM joIe. tethI padavAdIno mata ja yogya che,ema mAnavuM joIe. sAmarthaprApita yacca vyaktyarthamanuSajyate / __ zrutirevAnuSaGgena bAdhikA liGgavAkyayoH // 73 // ane (vIhi vagere) jeno artha sAmarthyathI samajAtuM hoya te spaSTa bodha mATe jyAre (cata kriyApada sAthe) joDavAmAM tyAre te spaSTa ullekha tenA AvA saMbaMdhane kAraNe liMga ane vAyano bAdhaka bane che. (73) aprApto yastu zuklAdiH sannidhAnena gamyate / sa yatnaprApito vAkye zrutidharmavilakSaNaH // 74 // zukala vagere guNa (jyAre ulekhathI spaSTa thatuM na hoya tyAre (saMdarbha prApta zabdanA anya zabdo sAthenA) sAmIpyathI samajAya che ane (jeta chAmAmeta ! sapheda bakarAne haNavuM evA) phAjyamAM vizeSa yatnavaDe samajAta hAI zruti(=spaSTa kathana)nA dhamathI vilakSaNa che. (74 ) 73 thI 75 sudhInI kArikAomAM akhaMDa pakSa sAme trIjI dalIla raju karavAmAM AvI che, padavAdI ahIM mImAMsAnA siddhAntano Azraya laIne pitAnA matanA samarthanane yatna kare che. mamatAsUtra (rU.rU.14.) pramANe mannAthanI spaSTatA ane tenA upaga mATe kRti (spaSTa kathana), ki (sUcana), vAkya (sAmadhya), karaNa (saMdarbha), sthAna (sthAna) ane samarthana (abhidhAna) eTalA upAya che. temAMnA be ke bethI vadhAre ekasAthe prApta thatA hoya te sUtramAM ulekhela krama pramANe pUrva pUrva upAyo baLavattara che. kArikAmAM jaNAvyuM che ke prati arthAta spaSTa kathana, DhiMja ane vIca nuM bAdhaka banaze. have te chAyA mA meta ! (sapheda bakarAne haNa) evA vacanamAM chANa e Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ! bIju kAMDa spaSTa ullekha dvitIyA ekavacana dvArA ane mAmeta kriyApada sAthenA saMbaMdhathI prApta thAya che. vetan evo guNa chAzam sAthe samAna vibhaktimAM hovAthI tene sAmela kriyApada sAthe saMbaMdha thaze. padane je arthavAhaka ghaTaka samajavAmAM na Ave Ave ane akhaMDa vAkyane tema samajavAmAM Ave to upara rajU thayela siddhAMto lAgu paDaze nahi. abhinnameva vAkya tu yadyabhinnArthamiSyate / tatsarva zrutibhUtatvAnna zrutyaiva virotsyate // 75 // je akhaMDa (padarUpI pravibhAga vinAnuM) vAkya abhinna (vAyanA) ane baMdha karAvatuM hoya to badhuM zrutirUpe prApta thatuM hoI, tenAthI bIjI) zrutinuM te virodhI banaze nahi. (5) vAkya ane vAkayAthane akhaMDa mAnavAmAM AvatAM, padenuM svataMtra astitva raheze nahi ane Ama thatAM zruti, vAkya, prakaraNa vagere prayatno nahi thAya. AvA upAyo vacce virodha paNa nahi hoya ane te chA gAmeta ! (sapheda bakaruM haNavuM) evA vacanamAM je ta na maLe ke chAga na maLe te pratinidhine prazna paNa Ubhe nahi thAya, arthAta samagratayA mImAMsasiddhAMtano virodha Avaze. vAkyAnAM samudAyazca ya ekArthaprasiddhaye / sAkAGkSAvayavastatra vAkyArtho'pi na vidyate // 76 // (jyAM) eka ( mukhya) ane jaNAvavA mATe (aneka) vAkyone samudAya prAjavAmAM Ave tyAM (vAkaya ane vAkayAthane akhaMDa mAnanArA mata pramANe) paraspara AkAMkSAvALA avayavo (=avAktara vAkayo) uparathI (mukhya) vAkayArtha prApta thaze nahi. (76). gAya dohI lAva, agni upara dUdha garama kara, bhAta rAMdha, gurucha dUdha ane bhAta khAIne mane bhaNAvaze" AvA mahAvAkayamAM je avayarUpa thavAntara vAkayo che temane pada samajavAM paDaze ane akhaMDa vAkaya-vAyAI pakSamAM te nirarthaka samajAtAM paraspara sAkAMkSa evAM avAktara vAkamAMthI mahAvAkyano artha prApta thaze nahi. sarakhA : 6 mupAdhyAyaH payasA bhukUtvA mAmadhyApayiSyatIti sAdhanadravyAntaravidhiviziSTAyAM kriyAyAM yadeka vAkyAntarAvayava vAkya vata'te tadavayavAnAM sAkAMkSANAM padavadevAthenAsaMbandhe sati vAkyAnya yanarthakAni sNpdynte| . prAsaGgikamida kAryamida tantreNa labhyate / ___ idamAvRttibhedAbhyAmatra bAdhasamuccayau // 7 // A (kriyA)ne prAsaMgika (kAya) tarIke karavI; A bIju (kArya) tattvathI prApta thAya che; A (kArya)ne AvRttithI ane A (bIjA)ne bheda vaDe karavuM; ahIM (A sthaLe) bAdhA ane (bIje) samuccaya (kAryasAdhaka banaze.) (77) kArikA 70 thI 87 sudhImAM padasamUharUpa vAkyanA viziSTa arthane nizcita karanAra nyAyo bhatRharie gaNAvyA che. akhaMDa vAkyavAkyAthapakSamAM padane je arthavAna samajavAmAM Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 vAkayapadIya Ave to mImAMsAzAstramAM gaNAvelA A nyAyo nakAmA karaze. A vAkayadharmo arthAta vAkyalakSaNe nirNAyaka to che. bhartuharie A dasa kArikAomAM prAsaMgika, taMtra, AvRtti, bheda, bAdhA, samuccaya Uha, saMbaMdhabAdha, sAmAnyAtideza, vizeSAtideza, arthitva, sAmarthya, arthabheda, adhikAra, kriyAntarabudAsa, zrutyAdi krama, kramabalAbala, avivakSita krama, parADU ga, aprAjaka, prAjaka nAtarIyaka, pradhAna, zekha, viniyogakrama, sAkSAdupakArI, ArAvizeSaka, zaktivyApArabheda, saMbaMdhaja bheda, avivakSita bheda, prasajayapratiSedha, pathudAsa, gauNu, mukhya, vApI, guru, lAghava, aMgAMgibhAva, vikalpa, niyama, yogyatA, liMgabheda, ane addhiAra ema teMtAlIsa vAkayadharmo gaNAvyA che. AvA keTalAka vAkyadharmo bhatRharie tRtIyAkAMDane be samudeze lakSaNa samuddeza ane bAdhA samudezamAM samajAvyA hatA (tatra dvArA paravaturvazati kSAnIti kSAro sAvaze savirodhuM vistaraNa thAkyAdyate | (kArikA 76 uparanI vavajJa). puNyarAja jaNAve che ke AgamanA vaMzane kAraNe athavA hastapratonA lahiyAonA pramAdane kAraNe have padakAMDamAM A lakSaNa samudeza prApta thato nathI khAdhA samuddeza paNa naSTa thayuM che, 7mI kArikAthI 151mI kArikA sudhI ravIvajJavRttino pATha atyAra sudhImAM prasiddha thayela vAkayapadIyagraMthamAM maLatA nathI. A vAkyadharmo aMge puNyarAje vistArathI carcA karI che. bhatRharie svapajJavRtti mAM (kArikA 76) cha athavA bAra athavA covIsa vAkyalakSaNono nirdeza karyo che. A aMge kazI spaSTatA temaNe karI nathI. ethI UlaTuM 77 thI 87 sudhInI kArikAeAmAM temaNe tetAlIsa vAkayadharmo gaNAvyA che. jaiminikRta mImAMsA bAra adhyA che. temAM cha cha adhyAyanAM be Saka mAnavAmAM AvyAM che. pahelA parkamAM vidhi, bheda, zeSazeSibhAva, prayukti, krama ane adhikArI eTalAM lakSaNa prApta thAya che. bIjA pakamAM sAmAnyAtideza, vizeSAtideza, Ula, bAdhA, taMtra ane prasaMganI carcA karI che. A pramANe bAra lakSaNe thayAM. thopajJamAM ullekhela cAvIsa lakSaNe kyAM te spaSTa thatuM nathI, paraMtu puyarAje kalpanA karI che ke upara nidezelAM bAra lakSaNenA pratipakSarUpe bIjAM bAra lakSaNo samajavAnAM che. have A mULa bAra lakSaNomAM vidhi arthAta pramANane pratipakSa hoI zake nahi. e ja pramANe sAmAnyAtideza ane vizeSAtidezanA pratipakSa paNa kalpI zakAya nahi. UhanA be pratipakSa samajIzuM. A pramANe vicAratAM abheda, guNapradhAna bhAvanI avivakSA, aprAjaka, avivekSA, kriyAntarabudAsa, saMbaMdhAbAdhA samuccaya, vikalpa, AvRtti ane bheda ema dasa pratipakSe maLIne bAvIsa lakSaNo puNyarAje gaNuvyA che. Ama vavajJanA ullekhane kaMIka aMze takasagata gaNAvavAno puyarAjano prayatna che. amane ema lAge che ke ahI vovajJamAM lakSaNasamudezanA anulakSyamAM A cha bAra ke vIsa saMkhyA nidezI che. dvitIyAkAMDanI kArikAo 77thI 87mAMnA vAkya dharmo mAtra mImAMsAnA nahi paNa badhA laukika ane zAstrIya nyAyamAMthI pasaMda karavAmAM AvyA che, tethI A kArikAo uparanI puNyarAjanI TIkAmAM che, bAra, ke vIsa lakSaNenI saMgati jaNavavI kaMIka aMze aprastuta lAgatI hovA chatAM ravIpajJanA vacananuM mahattva samajI tenuM vistRta vyAkhyAna puNyarAje ApyuM che, alabata pukharAje tetAlIsa vAkaSadharmonuM atyaMta spaSTa vivecana karyuM che ja. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa A kArikAonA gujarAtI anuvAdamAM vAkayadharmo aMge tRharie vAparelA pAribhASika zabdonA gujarAtI paryAye AyA nathI, paraMtu TippaNamAM temane pUrepUrA samajAvyA che. A samajUtImAM puNyarAjadIkAnI ane saMvarganI madada levAmAM AvI che. prAsaMgika-gurujI keTalAka vidyArthIone adhyApana karAvatA hoya tyAre bIje abhyAsAthIsamUha Ave to badhA sAthe besI adhyayana kare, juduM adhyApana karAvavAnI jarUra ne he. ahIM be adhyayanakAryo thavAnAM hatAM. baMnenuM prayojakarUpamAM sAmarthya prApta che. ekanA progathI bIju, tenI sAthe saMbaddha hoI, prayojaka banatuM nathI. Ane prasaMga kahe che. (cartha ghana: zravAreLArdha prativase sa g4 rUtyuthase . mAmAtharIpiwA pR. 45), AMbAnAM vRkSone jaLa chAMTayuM ane pitRo khuza thayA" evA udAharaNamAM pitR aprayojaka che paraMtu prasaMgathI temanI kAryasiddhi thAya che. vadamAM paNa "agni ane sesa mATe pazune haNe che ane tenI carabIthI agni ane soma mATeno purADAza havi Ape che'' (zatapathagrAhmaNa a. 2271) evA ullekhamAM purADAzanuM nirvAna prAsaMgika che vyAkaraNamAM sarvADhIni sarvanAmAni (sarvathI zarU thatA zabda sarvanAma che, vA. . )mAM sarvanAmasaMjJAkaraNanI sAthe sAthe nU ne jU thato nathI, te paNa prasaMgathI jaNAvAyuM che. taMtra-abhyAsAthI chAtre rAtre eka dIvAthI adhyayana kare che. ahIM eka padArthane upayoga aneka prajanAthIo ekasAthe kare che. (sarakhAvo puNyarAja, "yatrArthinaH sarve prayojakAbhedenAvRttyA vA yo': pratipattavyastamathemekameva saMbhavAllA rogati tata taratrana ) vyAkaraNazAstramAM tarannAhya (vA. . 1170 je vaNanI pAse, AgaLa ke pahelAM takAra uccAryo che te vaNe pitAnA samAnakAla evA savarNanuM grahaNa karAve che) evuM sUtra paMcamI tapuruSa ane bahuvrIhi (tAvara:1 ane te; vo yamAta ) ema be jada samAsa vaDe be artha ekasAthe prApta karAve che. vedamAM paNa AvI tatranI rIte Agneya yAganI pahelAM ke pachI prayAja vagere gauNa tyAga karavAmAM AvatA te sAmAnyapaNe badhA mATe upakAraka bane che ema jaNAvyuM che. AvRtti-tantrathI viruddha eTale AvRtti. eka kriyA athavA kAraka aneka sthaLe upasthita thAya tene AvRtti kahe che. eka thALI hoya ane pacIsa jamanArA hoya to eka pachI eka badhA jame che. vedamAM "sattara samidhenI RcAo che" evA saMdarbhamAM vAstavamAM sAmidhenI tera che paraMtu pahelI ane chellI traNa traNa vAra uccArAtI hAI sattara thaze. bheda- tannanuM bIjuM pratiyogI che bheda. pRthaphapaNe kAyasiddhi eTale bheda. ekasAthe bhajana karanArAo mATe judAM judAM pAtro judI judI rIte bhejanakAryamAM upayogI bane che. te "vAsaNa sApha kare che. (gharuM saMmArTa ) evA vaidika udAharaNamAM dareka vAsaNane juduM juduM sApha karavAmAM Ave che. vyAkaraNamAM na veti vimAthA (lA.. 14 = pratiSedha ane vikalpanI vibhASA saMjJA che) satranA pratyAkhyAnamAM ubhayatra vibhASAne keI vAra vidhirUpamAM to kaIvAra pratiSedharUpamAM ema bhinnarUpe samajavAmAM Ave che. vA-12 Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5dIya bAdhA-jene bhUkha lAgI che tevI vyaktinI bhUkhanI zakti mA je bhajanapravRtti thAya tene avisAmAnya kahIzuM. paraMtu tenA bhejanamAM keIka bAbata aMge jyAre niSedha prApta thAya tyAre tene bAdhA athavA bAdha kahIza. mama ghAyaTa: I (pALelo kakaDe khAvA gya nathI), e niSedha arthAta bAdhA, bhUkhanA nivAraNa mATe bhejana aMge che. brAhmaNone dahIM Apa paNa kauDinyane chAza Apa." ahIM dadhidAnamAM takradAnarUpI bAdhA rajU thaI che. than (vAlU. 3ra1 dhAtune kama arthamAM maLa prayaya prApta thaze) evA sAmAnya niyamane bAtoDanupasa : 1 (pA.phU. 22aa AkArAnta ane upasargarahita dhAtune # pratyaya prApta thaze) evA vizeSa niyamathI bAdha thaze. samuccaya-samuccaya bAdhAnuM prativegI che, samAna upayogavALA ane virodhI padArthonuM ekasAthe upAdAna eTale samuccaya; jema ke, "devadattane sUpathI, mIThAthI ane dhIthI jamADo' udAharaNamAM jamADavAnI kriyA mATe samAna upagavALA avireAdhI traNa padArthone ekasAthe upayogamAM lIdhA che. (minArthAnA mekriyAviSaya: samu vayo dRzyate | yathA traDha supana avazena dhrusena magati ) samucayane aneka kriyAone adhyAhAra paNa kahe che. (Ari sajArU). nyAsakAra tene samudrivati kahe che. samuccaya mATe tuyebala (samAna upaga) Avazyaka che. sarakhAvo : aharahanayamAno gAmazvaM puruSaM pazum / __ vaivasvato na tRpyati surAyA iva durmadI ||-(mhaabhaadhy. 2 / 2 / 29) (dArUDiyo jema madirAthI tRpta na thAya tema rAje roja gAya, ghoDA, puruSo ane pazuone (matyu tarapha) laI janAra yama tRpta thato nathI). ahIM gAya, ghoDA ane pazuone laI javA rUpI aneka bAbatone ekasAthe lIdhI che. Uho'sminviSaye nyAyyaH saMbandho'nya na bAdhyate / sAmAnyasyAtidezo'yaM vizeSo'trAtidizyate // 78 // A bAbatamAM Uha pramANabhUta che; ahIM saMbaMdhane bAdha thatuM nathI; A sAmAnyAtideza che, (ane) A vizeSAtideza che. (78) Uha-prakRtiyAgamAM upayogI maMtranA zabdonAM liMga, vacana, vibhakti vagerenA, vikRtiyoga mATenA pheraphArane Uha kahe che. yoga be prakAranA che. jemAM badhAM aMgane upadeza thayo hoya tene prakRtiyAga kahe che, jemake darzapUrNamAsa. jemAM badhAM aMga upadezA yAM na hoya tene vikatiyAga kahe che, jemake prayAja, prakatiyAganA maMtronA padonAM liMga vacana, vibhakti vagereno vikRtiyAgamAM apekSA mujaba pheraphAra kare tene Uha kahe che. mImAMsAmAM ane tene anusarIne bhatRharinA muddAmAdADhafpA ( 9. -7)mAM Uha viSe vistRta carcA prApta thAya che. temanA mana adhigujusa sivAyanAM aMganAme, jJAtinA, upamA zabdo ane IndriyavAcaka zabdomAM Uha thato nathI. aGgAni jJAtinAmAni upamA cendriyANi ca / etAni noha' gacchanti adhigau viSamaM hi tat / / mahAbhASyadIpikA pR. 7 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIju kAMDa adhiSNu e vizeSanAma che, agui ane vipApa e e devAe nimelA yajJapazudhAtakA che. atrizu viSe eka vistRta ullekha maMtrAyanI saMhitA (4.1rU.6)mAM maLe che. vyAkaraNazAstramAM mULaco dhAtaya: - / (ghA, tU. 1.rU.1. mU vagare jenI zarUAtamAM che tevA zabdone dhAtue samajavA) sUtranI anuvRtta anuvAti Amaneparam / (pA. sU. 1, rU. 12 anudAtta It sattAvALA ane DakAra It sattAvALA dhAtue pachI laMkArane sthAne atmanepada thAya che)mAM thaze, tyAM prathamAnta dhAtu zabdane pacamyanta dhAto:mAM vibhaktivipariNAmarUpa Uha karavA joIe. 62 sUkSmakaNTakA samadhAmAdha--A Uhanu' pratiyeAgI che. vevavattasya ujjAni xddALi yudda` tAncamiJAtasya / (devadattanAM dhara UMcAM che, uttama kuLavALA tenAM tevAM dharA heAya te yogya che)mAM SaDthata vevasya padanA bIjA vAkayanA mitrAsya sAthe ceAgya sabaMdha thAya che. vIsUkSmaknnttkaa madhurA vRkSaH / (kheraDI jhINA kAMTAvALu ane gaLyAM phaLavALuM jhADa che) ane va2AchA nanavar: / (pAMcAla deza)mAM varaine! saba'dha vRkSa sAthe nathI, paraMtu ane madhurA sAthe che, tethI liMgamAM pheraphAra thatA nathI, ane saMbaMdhane ahIM bAdha thatA nathI. dubaLavatuti sajjA / (vA. su. 151rarU bahu ane gaNunI tathA vat ane pratyayAntanI sakhyAsa`jJA samajavI)mAM du ane naLa zabdo vipulatAnA athamAM levAvAne badale sakhyAvAcaka atha mAM levAya che, ane tenI saMkhyAsanA thAya che. vadamAM yajJamAmaM vhena rIkSayati, mikSiyati, mevA rIkSayati / (yajamAnane daMDa vaDe, jaLa vaDe, ane mekhalA vaDe dIkSita kare che)mAM yajJamAnam evA dvitIyAnta padane badhe akhAdha saMbaMdha thAya che. ta sAmAnyAtideza--atideza e prakAranA che : sAmAnya ane vizeSa. eka padArthanA kAI eka dharmanI anya padArthamAM saMkrAnti eTale atideza. vrAhmaLavat kSatriye vartitanyamA (kSatriya sAthe brAhmaNanI jema vavuM)mAM brAhmaNu sAthe joDAyela atrabhojana, atrAsana, kuzalaprazna, vagerene kSatriyamAM atideza karavAmAM Ave che. vedamAM prakRtiyAganI vigate ne vikRtiyAgamAM saMkrAMta karavAmAM Ave che. vyAkaraNazAstramAM sthAniyAvezo'nanTiMdhI (vArte. 1||khad alUnA nimittathI prApta thanArA kAthI khIje Adezane sthAnI jevA samajavA)mAM atidezanA ullekha che. vizaSAtideza-A brAhmaNu sAthe brAhmaNanI jema vartavuM (1ALavayasminrAhmaLe titavyam / ) mAM vizeSAtideza samajAya che. evI ja rIte uzInaravanmadrevu cA:| (uzInaranI jema madra dezamAM sArA java maLe che), evA udAharaNamAM uzInaranA javane madranA javamAM atideza karavAmAM Ave che. vedamAM Agneyayatnauryam (agnivinA jevA ` aMgenA hava)mAM agninA yAganA sUnA yAgamAM atideza karavAmAM Ave che. vyAkaraNazAstramAM rUpAtideza, nimittAdeza, tAdAtmyAtideza, zAsratideza kAryAtideza ane vyapadezAtideza ema cha prakAranA atideza che. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaca5tIya arthitvamatra sAmarthyamasminnartho na bhidyate / zabactAdhAroDathaM curoDa kriyAntare III ahIM (karma karanAranuM) arthiva (darzAvyuM) che; ahIM tenuM sAmarthya (raja thayuM che), ahIM athabheda nathI; ahIM (yajJakartAne) zAstra(niyama)thI (A kAryamAM) adhikAra prApta thayo che; (A bIju) kArya karavAno tene adhikAra nathI. (9) arthita, sAmarthya ane kriyAntarabhudAsa ema traNa maLIne adhikAra thAya che. adhikArane kalasvAmitva paNa kahe che. Avo adhikAra prApta karanArane adhikArI kahe che. laukika ane vaidika kAryonA phaLanI IcchA rAkhanAro eTale athI. arthiva hovA chatAM adhikAra mATe bIjuM kAraNa che sAmarthya. A sAmarthya, zarIraniSTha. karaNaniSTha ane vittaprApta ema traNa prakAranuM che. ghaNuM vAra athI ne keTalAMka kAryomAM sAmarthyano abhAva hoI te adhikArI banI zakato nathI. jemake, zUdrone vedanuM arthiva hovA chatAM sAmarthyabhAvane kAraNe tene mATe adhikAra hoto nathI. sAmarthya ke asAmarthyano nizcaya zAstro kare che. sAmartha. arthitva vagerenI agyatAne kriyAntarabudAsa kahe che. pA. su. vAcA: vagere (8.1.8) ane AvA vA (8.1.10) asUyA, asaMmati, kepa vagere ane pIDA evo artha prApta thatuM hoya tyAre AmaMtritanuM viMcana karavuM e niyama kare che. jyAM zAstrano adhikAra nathI tyAM AvA divacanano pratiSedha (bhudAsa) thAya che. iyaM zrutyA kramaprAptiriyamuccAraNAditi / kramo'yamatra balavAnasmiMstu na vivakSitaH / / 80 // ahIM spaSTa kathana (zruti) vaDe krama prApta thAya che; ahIM te krama) uccAraNathI nakkI thAya che. ahIM A krama balavattara che ane A (bIjA)mAM kramanI vivekSA nathI, (80) A kArikAmAM kramane nirdeza karavAmAM Avyo che. puNyarAje kramanA ATha prakAra gaNAvyA che, jevA ke, zrutikrama, arthakrama, pAThakrama, kAMDakrama, pravRttima, pratipattikrama, prayAgakrama ane buddhikrama. zrutinA AdhAra para padArthonA sthAnanA nirdezane zrutikrama kahe che. snArA tragati ! (snAna karIne jAya che)mAM paheluM snAna che, pachI gamana che. vedamAM harayasvatA nigvAyA: (taittirIya saMhitA .rU.10.4 hadanA AgalA bhAge kApe che, pachI jIbhane kApe che)mAM ma9 ane krama darzAve che. vyAkaraNamAM varahamaivAnAM natuputhusaLavA: (T. tU rU.4.2 line badale tipU vagere je Adeza thAya che temanA sthAnamAM anukrame , 11, vagere Adeza thAya che.) vageremAM yathAsaMdyamaza: samAnAmU (15. TU 1.3.10 samAna Adeze ane sthAnIo aMge kArya karavAnuM hoya tyAre anukramamAM karavuM) evA niyamarUpI ullekha (zruti)thI ja krama prApta thAya che uccAraNakramane pAThakrama kahe che. vedamAM "navo cagati, tannapAtuM Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 bIju kAMDa jagati, sUko cagati, va nati vAdAvAra cannati " (taittirIyasaMhitA 2.6.1.) vagere prayAjamantromAM paThakrama pramANe ja anuSThAna thAya che. vyAkaraNamAM citrati vara mAya m | (va.. 1.4 2 be kAryo vacce virodha thAya tyAre pachInuM karavuM) pUrva trAsiddhaE I (aa. 6. 8.2.1. have pachInA tripAdInA niyamo agAunA niyamonI bAbatamAM asiddha samajavA) vagere niyamenA anusaMdhAnamAM zAstrApAThane anusarIne ja pUrva ke parane nizcaya thAya che. A kArikA damanA balAbalano paNa ullekha kare che. vedamAM "prathamaM mogathita cattatoSamyAnam ! (pahelAM bhojana karAvavuM pachI abhaMjana karavuM)mAM bhojananuM balava sthApita thayuM che. mImAMsAmUtra (3.3.16) "atiDhivAjAthAnamAyAnAM mamavAre vArasarvasamarthavigharSAtA mAM balAbalakramano ullekha che. kramanI avivakSA e kamarAtano pratipakSa che. ghaNe sthaLe kamanI darakAra rAkhavAmAM AvatI nathI. tevata Tuna abhyAsa suraskAjU ne badale sevavatta zukaDhAM nAmasthAna che evA judA kramavALA vAkayamAMthI paNa artha prApti thAya che. vyAkaraNazAstramAM tigrasa junavRtiSe dviti (mAmADaya 1.rU.10 vA. 8) pramANe yathAsaMkhya aMgenA A vidhAnathI briti 5 1.1.1. evA sUtrathI thatA guNavRddhipratiSedha aMge doSa prApta thaze.) ida parAGgaH saMbaddhamaGgAnAmaprayojakam / prayojakamidaM teSAmatreda nAntarIyakam // 8 // A (kArya) bIjAM kAryo sAthe joDAyeluM hovAthI (te) karmonuM prAjaka che (ane) A ahIM Avazyaka che. (81) hAthI upara besIne jatA rAjAnA mastaka upara nokare varasAdathI ke garamIthI bacAvavA chatra dhAraNa karI rAkhyuM che. A udAharaNamAM chatrachAyAno prayojaka rAjI che, kAraNake tene chatrachAyA sAthe sIdho saMbaMdha che. hAthI chatrachAyAno aprojaka che kAraNake tenA tenI sAthe sAkSAta saMbaMdha nathI; paraMtu rAjA uparAMta hAthIne paNa chatrachAyAno lAbha maLe che ema je samajIe te hAthI paNa chatrachAyAno prayajaka banaze. vedamAM prakRtiyAga sAthe saMbaMdhavALAM dravya vagere vikRtiyAgamAM aprAjaka bane che. vAkSI evA udAharaNane siddha karavA tathA yam(. i.1.2 tenuM A patya e arthamAM maLa pratyaya thAya ) ane bata ( (1. . 4.1.25 apatyArthaka akArAnta prAti padikane m pratyaya thAya che) evAM be sUtro samAna kArya siddha karatAM hovAthI prAjaka bane che, mukhya kriyA sAthe tenI siddhi mATe avibhAjyapaNe joDAyelA dharmone nAntarIyaka arthAta Avazyaka dharmo kahyA che. ida pradhAna zeSo'yaM viniyogakramastvayam / sAkSAdasyopakArIdamidamArAdvizeSakam // 82 / / A mukhya che, A gauNa che, (AvAM kAryone) karavAne A krama che; A sAkSAt upakAraka che ane Ano pakSa upaga che. (82) je sAdhya parArtha nathI tene pradhAna kahe che. gauNapradhAnabhAvane AdhAra vivekSA che. Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vASapadIya je sAdhya atyaMta parArthe che tene zuM kahe che. anavanita (teo DAMgarane khAMDe che)mAM trIfTTa zeSI che ane avaghAta zeSa che. lokavyavahAramAM rAjA zeSI che, tene mATe karavAmAM AvatAM kAryo zeSa che. vyAkaraNazAstramAM vidhizAstra zeSa che, saMjJA paribhASAdi zeSa che. pradhAna ane zeSa kAryonA kramane viniyogakrama kahe che. yajJakAryomAM keTalAMka kArgo sAkSAt upakAraka che to bIjA keTalAMka parokSa che. vedamAM daza pUrNa mAsamAM vrIhinuM avahanana sAkSAta upakAraka che, jyAre prayAja parokSa rIte upakAraka che. lekavyavahAramAM pitAne mATe ghaDAvelAM ghareNuM sAkSAta upakAraka che, strIputrAdika mATenAM ghareNAM pitAne sAkSAt upakAraka nathI. vyAkaraNazAstramAM pratyaya mATe prakRti sAkSAta upakAraka che. prakRtino vizeSa dUrathI (mArA) upakAraka che. zaktivyApArabhedo'sminphalamatra tu bhidyate / saMbandhAjjhAnabhedo'yaM bhedastatrAvivakSitaH / / 83 / / ahIM zakti ane vyApAranI bhinnatA che, ahIM (bIja) phalanI bhinnatA che. ahI (keIkanI sAthenA saMbaMdhane kAraNe bheda samajAya che. (ane) tyAM bheda vivAkSeta nathI. (83) zakti vyApArabheda-vAvAjhU viDyo te vAda vivotare che ane vAda vitho te (vAdaLamAMthI, vAdaLamAM, vAdaLa, camake che) AvAM traNa vAkomAM vAdAne apAdAna, adhikaraNa ane kartA ema traNa prakAranA bhinna rUpavALI zaktiomAM darzAvyo che. vyApArabheda vivakSA prApta che. dhanaSa vaDe vIdhe che'mAM mAtra zaktibheda che, vyApArabheda nathI. kAraNake ahIM dhanuSanI karaNazakti apAdAna zaktine antabhUta karIne rahI che. eTale vyApArabheda saMbhavato nathI, kAraNake vyApArabhedane prayojaka zakiAbheda che. phatabheda-karmarUpanI bhinnatAne AdhAre phalabheda samajAya che; jemake, eka dAnadharmanAM Ayu, Arogya, saMpatti vagere judAM judAM phaLa hoya che. ghaNI vAra aneka kriyAonuM eka ja phaLa hoya che. aneka mANaso ghaNI vAra eka vivAdAspada bAbata mATe bhegA maLIne nizcaya kare che (sarakhA vAvIya 2 rU76). sabadhaja bheda-dhAtunA upAtta kriyA sAthenA saMbaMdhanA bhedane saMbaMdhaja bheda kahe che jemake. vavati, vana vagere kriyArUpamAM rAMdhavAnuM kArya che, paraMtu kartAomAM (saMkhyA)bheda hevAthI te bhinna lAge che - - avivakSita bheda ane abheda kahe che. paravA koDha mutA (bhAta rAMdhIne te jame che)mAM samAnataiyo: pUrvenA vA ! ( vA. sU. 3 4.2 1 samAna kartAvALA be dhAtuomAMthI pahelI kriyA darzAvanAra dhAtune karavA pratyaya thAya che) sUtrathI kartA ane karmanA kriyAbhedane kAraNe zaktibheda prApta thAya che, paraMtu tenI vivakSA nahi hovAthI tene avivakSitabheda kahe che. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha prasajyapratiSedho'yaM paryudAso'yamatra tu / ida gauNamida mukhyaM vyApIda guruladhvidam // 84 / / A (ahIM) prasajya pratiSedha che, paraMtu ahIM A pathudAsa che; A gauNa che; A mukhya che; A vyApaka che; A guru che, A laghu che. (84) . jyAM nano saMbaMdha kriyApada sAthe hoya ane vAkayabheda hoya tene prasajyapratiSedha kahe che vyAkaraNazAstramAM Rri 1 cAra saMjJAvAn ! (aa. tU 3.2.16 kartA sivAyanuM kAraka saMjJAno artha darzAvatuM hoya tyAre dhAtune gham pratyaya prApta thaze)mAM kAraka saMjJAtha darzAvatuM hoya tyAre ghaN thAya ane jo kAraka kartA hoya to in na thAya ema vAkyabheda thaze. vedamAM grAhmaNo na dRntabdha: nAmRta vaheta vagere udAharaNa che. lekavyavahAramAM kAryavasthA 2ASA: I (rAjarANIo sUryane nahi jonArI hoya che)mAM sUryane jotI nathI ema kriyA sAthe no saMbaMdha che. paryadAsa prasapratiSedhathI judo che. ahIM namna saMbaMdha kriyA sAthe nahi paraMtu uttarapada evA nAma sAthe hoya che ane ekavAkayatA hoya che annAhALuM mAnaca (brAhmaNa sivAyanAne lAva)mAM pathudAsa che. vyAkaraNazAstramAM bAtoDanuvakane H (rU.2.2. AkArAnta ane upaga rahita dhAtune zra pratyaya thAya che)mAM pathudAsa che. tarapuruSaH samAnAdhisaraLa: rmadhAraya: (. sU. 1. 2 ja samAnAdhikaraNa paTTAvALA tapuruSa karmadhAraya kahevAya che). samAnAdhikaraNa to zabdo che, tapuruSa nahi. samAnAdhikaraNa pada tapuruSanuM vizeSaNa che. ahIM lakSaNathI gauNatva thaze. siMH mALavaHmAM paNa lAkSaNikatvane kAraNe siMdu padanuM gauNa che. | mukhyatvane samajAvatAM vyAkaraNazAstramAMthI udAharaNa laIzuM. dRna dhAtune tir ane kRtanA pratyaya lAgaze. ahIM dhAtutva mukhya che. rAma mAM - prAtipadikava mukhya che. vedamAM taM vapAzrapaNIbhyAM pratisthAtAnvArabhate, pratiprasthAtAramadhvayu: 3 yajJamAnaH (rAtavathagrAhmaLa rU.6, 2.) AvA udAharaNamAM adhvaryuM ane yajamAna mukhya che. lekavyavahAramAM gharo mALava:mAM nUra ane mAtra mukhyAthamAM che. vyApakatvanuM zAstramAM mahattva che. te padanA arthanuM nirNAyaka che. briti dUrAsaMghuddha (1. . 1 2.2 2 dUrathI lAvavAmAM ekazruti prAjavI)mAM laukika saMbodhananuM grahaNa vyApaka che. AvuM vyApI saMbodhana grahaNa karavAthI jIvana saMddhi: T (1. s 2, 2.41 saMbodhana ISTa hoya tyAre prathama ekavacananI saMbuddhi saMjJA thAya che, evuM zAstrIya saMbodhana paNa samajAze. vyAkaraNazAstramAM vRSodrAuna covaTim (vA. TU. 6. rU.102 pRdarAdi zabdo jevA upadezAyA che tevA ja samajavA)thI ziSyonA vyavahAramAM prasiddha zabdasamUhane lAghavathI yathAtatha samajavAmAM Ave che, paraMtu prAtipadika, anabhihita karma, vibhaktinI utpatti vagere rUpe zuddha zabdonI prAptimAM guru upAya che "A gAmaDuM lAla DAMgaravALuM che' evA kathanamAM karmadhAraya samAsa ane matvatha ema be bAbate eka sAthe samajatAM guru prakrama arthAta gauravano prAraMbha thaze paraMtu bahuvrIhi samajatAM ladhu prakrama thaze. vedamAM sAmadhenI RcAe sattara samajavAnI che. mAM mULa tera RcAomAM pahelI ane chellIne traNa vakhata uccara thatAM guru prakrama thaze. Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vApalIya bhedenAGgAGgibhAvo'sya bahudheda vikalpyata ida niyamyate'syAtra yogyatvamupajAyate / / 8 / / A (vAkaya)mAM saMvibhAga pramANe aMgAMgibhAva(rUpa saMbaMdha che. A ghaNuM vikalavALuM che; (ahIM) Ane niyama thAya che, ahIM AnuM yogyatva (=adhi kAriva) utpanna thAya che. (85) maca mena krAnimAva: A veda)vAkayamAM saMvibhAga pramANe aMgAMgibhAva thaze. eka vAkyamAM ane aneka vAkyamAM paNa aMgAgibhAva thaze. mena pAThane badale medraH evo pATha paNa prApta thAya che. tyAM A (vedavAkayamAM vibhAga samajavAno che ane aMgAMgibhAvarUpa saMbadha samajavAno che. ahIM saMbaMdhAbhAva samajavAne nathI" evo atha thaze. sAmAnya vidhio jyAre vizeSa vidhi sAthe eka vAkyamAM hoya tyAre te vidhio aMge thaze ane vizeSAvidhi aMgI thaze ane saMbaMdha aMgAMgibhAvarUpa saMbaMdha thaze. namo vahama hara cha : citpatistvA punAtu, vApatistvA punAtu, devastvA savitA punAtu machiLa vavinA (taittirIya saMditA 1.2.1.1. khAmI vinAnA pavitrathI, vicArane svAmI, vANune svAmI ane savitA deva tane pAvana kare). puNyarAje nItizatA (30)mAMthI dIpaka alaMkAranuM (maLaH zALooIDha: vagere) udAharaNa ApIne eka kriyAne ghaNuM vAkayo sAthe saMbaMdha darzAvyo che. samAna pramANuvALAM vAkAmAM jyAre virodha hoya tyAre vikaTapa samajavo joIe. vyAkaraNazAstramAM anukavI rahya cayi varasava: (1. . 8.4,8 anusvAra pachI yam varNa Ave te anusvArane parasavaNa thAya che) ane vA pAttastha (1. 3. 8.4.56, 5dAnta anusvAne sthAne, pachI cam vaNuM Avato hoya te, vikalpa parasavaNuM thAya che)mAM prApta vika9pa che. vimASa gheravyoH 1 (pA. su rU.1.41. ane %i dhAtuo pachI, kartavAcaka sR Agama Avato hoya to 0i no vikalpa d thAya che) mA aprApta vikalpa che. DhaDhDhoranyatarasthAma (1. sU. 1.4.rU. 8 ane $ dhAtunA mULa vAyanA kartAo projakamAM vika9pe karma thAya che)mAM ubhayatra vika9pa che. kAraNakamAMnA (g. 4) hiM tAtharoriyaM samaraTUimanA...vagere ullekhane puNyarAja aneka ujhekSA rUpa vikalpavALo samajAve che. aneka bAbatonI prApti hoya tyAre eka aMge niyama karavAmAM Ave che. vati: samAsa ia (1. sU. 1 4.8 pati zabda samAsamAM ghi saMjJaka thAya che)mAM te prAdhAto; (aa. . 1 4,80 upasargo dhAtunI pahelAM prAjavA mAM cakkasa bAbata aMge niyama karavAmAM Ave che. nakSatra karavA vAraM vistRta ! (rAtre nakSatrane joIne mauna toDavuM)mAM cokkasa samaye vAgyasagano niyama karyo che. divase nakSatra dekhAya te nahi ane rAtre vAdaLagheryuM AkAza hoya to mauna toDavuM e niyama karavAmAM Ave che. - vyavahAramAM dhu idhu niyukathA (dhUsarIe dhuMsarI dhAraNa karavA samarthane ja joDavAmAM Ave che, ema kahIne : rfe, 'vaNupaleTAyelo ( je Do)" ema hasAvAtAM yegyatA arthata adhikArano muddo samajAya che. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha7 bIju kAMTha ahIM duryanI ja yogyatA che kayotidIna ghAmo thata | (svarganI icchAvALAe jyotiSThoma vaDe yajana karavu)mAM traNa varNanI ja yajanayogyatA karAvavAmAM AvI che. 3rajU : A vA.sa. 1.1.51 (3 ne thAne kAnU Adeza ra1ra thAya che)mAM 3 ne badale mukAtA man ne ja paravA mATe yogyatA prApta thAya che. asya vAkyAntare dRSTAlliGgAbhedo'numIyate / / ayaM zabdairapoddhRtya padArthaH pravibhajyate // 86 / / anya vAkayamAM prApta thatA nirdeza uparathI, AnA bheda-vizeSanuM anumAna thAya che, jyAre ahIM padano pravibhakata artha zabdanA prakRti ane pratyAyanA vibhAgathI prApta thAya che. (86) anya vAkyathI prApta thatA nirdezathI prastuta vAkayArthanuM susthApana eTale li gAbheda. vedamAM aT; zarA: jhavavAti (te ce paDelI zarkarA mUke che) mAM zenAthI ce paDelI che te spaSTa thatuM nathI, paraMtu tenA pachI AvatA bIjA vAkya sego vai pRtam ! (dhI te teja che) uparathI ghIthI zarA ce paDelI che ema vAkayartha spaSTa bane che. vozigIvita (p. 28), sarasvatIvajhAmarana (9. 581), cakrAMza (u. 101), krAdhyAnuzAsana (9. rU3) vagere alaMkAragraMthomAM ullekhAyelA rAmoDI muvamevu vagerethI zarU thatA rAghavAna nATakanA zlokamAM rAma eTale dazarathaputra ke parazurAma evA saMzayamAM trIjI paMkti ane cothI paMktimAMnA ullekhathI dazarathaputra rAmane nizcaya thAya che. atyaMta saMsRSTa zabdanA prakRti pratyAyanA vizleSaNane ape' dvAra kahe che. vedavAkaye nA arthane jANavA mATe apoddhAra upagI che. iti vAkyeSu ye dharmAH padArthopanibandhanAH / sarve te na prakalperanpada cetsyAdavAcakam // 8 // A pramANe padanA atha upara AdhAra rAkhanArA ane te pramANe) vAkayanA (arthavizeSane nizcaya karanArA) je nyAyo che te, padane athanuM vAcaka ja na mAnavAmAM Ave te (te) badhA, (arthanizcaya mATe) niSphaLa bane. (87) kArikA 7thI 85 sudhImAM gaNAvelA, vAkaSArthane nizcaya karanArA yAyo Akhare to padanA artha upara AdhAra rAkhe che; vAkayane je padasamUha gaNavAmAM Ave ane tene je akhaMDa ane avibhakta svIkAravAmAM Ave te A badhA nyAye nakAmA Tharaze. avibhakte'pi vAkyAthai zaktibhedAdapoddhRte / / vAkyAntaravibhAgena yathoktaM na virudhyate // 88 // (akhaMDa) vAkayane avibhakta artha svIkAravAmAM Ave to paNa zaktibheda ne kAraNe vizleSaNa thatAM judAM judAM vAkayo banatAM hovAthI (amArA akhaMDa vAkayAI pakSano) bAdha thaze nahi (88). vA-13 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya jema aneka gauNa vAkyonA banelA eka mahAvAkayamAM athadhakatA pramANe nAnAM vAkaye prApta thAya che ane tethI akhaMDa vAkayAne kazo bAdha Avato nathI tema akhaMDa vAkayamAM padonA arthane svIkAravAmAM paNa kazo bAdha Avato nathI. zaktibhedane kAraNe avAntara vAkaya ane padone artha paNa jude prApta thaze. AvI sthiti paraspara virodhI nathI Ama kahevA mATe pukharAja baddhasiddhAntanuM udAharaNa Ape che bauddha nivibhAga ane vyaktirUpa dravyane eka bAju svIkAre che ane sAthe sAthe aha (Itara vyAvRtti)ne AdhAre jAtine svIkAre che. sarakhAvo : puNyarAja : yathA zAne nirvimeva sojavastrakSa karavuM svalakSaNamabhyupagamyate tattaditarapadArthavyAvRttisamAzrayaNena ca jAtyA divya pahAraH kazcinnirvAhyate ! yathaivaikasya gandhasya bhedena parikalpanA / puSpAdiSu tathA vAkye'pyarthabhedo vidhIyate // 89 // jema phUla (caMdana) vagere judAM judAM dramAM rahela eka ja suvAsa judI judI samajAya che tema (akhaMDa) vAkayamAM paNa (avAntara vAko, zabdasamUho, zabdo vageremAMthI) arthabheda samajAvI zakAya che (89) gavaye narasiMhe cApyekajJAnAdRte yathA / bhAga jAtyantarasyaiva sadRzaM pratipadyate // 90 / / aprasiddha tu yaM bhAgamadRSTamanupazyati / tAvatyasaMvida mUDhaH sarvatra pratipadyate // 91 // tathA pikAdiyogena vAkye'tyantavilakSaNe / sadRzasyaiva saMjJAnamasato'rthasya manyate // 92 / / gavayamAM ke narasiMhamAM koI eka(jAti)nuM jJAna na hovA chatAM, gavayanA eka bhAga ane narasiMhanA eka bhAganuM jAtyantara sAthenuM sAmya jema samajAya che; ane jyAre ajJAnI samaje che ke teNe (gavayano ava evo) jebhAga vyavahAramAM aprasiddha che tene joyo nathI tyAre teTalA pUratuM (saMpUrNa gavAya aMge) te ajJAnane ja prApta thAya che, te ja pramANe vijha (koyala) vagerenA upagathI vAkya atyaMta juduM banyuM hoya tyAre ajJAnI (vAstavamAM) avidyamAna arthanA jevA (arthanI) kalpanA kare che. (90-92) gavAya eka pazuvizepanuM nAma che; azva ane gAyanA saMbaMdhathI te utpanna thAya che. temAM gAyanAM lakSaNo kaMIka aMze vadhAre spaSTa hoya che. gavayamAM getva prApta thatuM nathI. te ja pramANe narasiMhamAM naratva ke siMha prApta thatu nathI. paraMtu ajJAnI jana AvA gotva vagerenI kalpanA kare che. avidyamAna evA vagerenI kalpanA bhramamUlaka che. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa vanamAMthI vRkSa lAvo ane 'vanamAMthI keyala lAvo" e be vAkayamAM kazuM sAmya nathI. baMne atyaMta vilakSaNa vAka che. vanamAMthI ane lAvo evA zabdo samAna che, tethI samAna vAka banatAM nathI. AnuM kAraNa e che ke akha Da vAyArthavAdI vaiyAkaraNa samaje che ke svataMtra padonuM juduM astitva nathI. badhAM ja pade maLIne eka vAkya bane che. temAM akhaMDatva raheluM che. vRkSane badale koyala zabda mUkavAthI baMne vAkayo judAM ja thayAM samajavAM. ekasya bhAge sAdRzyaM bhAge bhedazca lakSyate / nirbhAgasya prakAzasya nirbhAgeNaiva cetasA // 93 / / tathaiva bhAge sAdRzyaM bhAge bhedo'vasIyate / bhAgAbhAve'pi vAkyAnAmatyantaM bhinnadharmaNAm / / 94 / / jema (pILuM, lAla vagere aneka bhAga annahita hovA chatAM (vAstavamAM) bhAga vinAnA (citra) jJAnanA, nibhaMga manane kAraNe, eka bhAgamAM (anya sAthe) sAdaya ane bIjA bhAgamAM bhinnatA jaNAya che; tema atyaMta bhinna dharmovALA vAkyomAM bhAgano abhAva hovA chatAM temanA eka bhAgamAM sadazya ane bIjA bhAgamAM bheda kapavAmAM Ave che. (9394) ahIM prakAzano artha jJAna karIzuM. eka saLaMga citranA akhaMDa jJAnamAM (vAstavamAM, ApaNuM citta paNa akhaMDa jJAnabodhaka hovAthI) bhAgabheda vinAnuM jJAna prApta thAya che; Ama hovA chatAM eka cittamAM aneka raMge pUryA hovAne kAraNe eka bhAgamAM kALuM ane lAla ema bhAgabheda jaNAya che. ahIM kALuM sAthe sadazya ane lAla ane pILuM vacce bheda jaNAya che. - A pramANe "vanamAMthI vRkSa lAvo" ane "vanamAMthI koyala lAvomAM vanamAMthI lAve pUratuM sadazya ane vRkSa ane keyala vacce bheda jaNAya che. rUpanAze padAnAM syAtkathaM cAvadhikalpanA / agRhItAvadhau zabde kathaM cArtho vivicyate // 95 / / (saMdhi thavAthI) padonuM rUpa naSTa thatAM temanI maryAdA kevI rIte samajAya? ane zabdanI maryAdA nakakI thayA vinA ane nizcaya kevI rIte thaI zake? (5) dhyAnacA (dahIM lAve), pITTa titi (ahIM dahIM che) vagere vAkayamAM dhinuM rUpa vinaSTa thaIne ane dhI thayuM che. Ama thavAthI hRdhya ke saMdhI pada saMdhino ja artha darzAvaze evI maryAdA kevI rIte samajAze ? saMsarga iva rUpANAM zabde'nyatra vyavasthitaH / nAnArUpeSu tadrapa tantreNAparamiSyate // 96 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadIya (akhaMDa pakSa aMge) bIjA manamAM (ta: pAghari evA vAkayamAM taevA) zabdarUpamAM (aneka) padarUpane jANe ke (aa sutA ane jhaveraH e) saMsaga thaze hoya che. (AvAM) aneka zabda rUpamAM te bIjA (ta: evA akhaMDa) zabdarUpanuM tannanA nyAya veDe grahaNa thAya che. (96) tasminnabhede bhedAnAM saMsarga upavartate / rUpa rUpAntarAttasmAdananyatpravibhajyate // 9 // te akhaMDa pada (ta)mAM (thA ane rUta: evAM) bhinna zabdarUpe saMsarga prApta thAya che. tethI (zvA phatta ane vetta:) evAM be zabdarUpamAMthI) vetaH evuM anya rUpa jevuM dekhAtuM akhaMDa rUpa juduM grahaNa karAya che. (97) zAstre pratyAyakasyApi kvacidekatvamAzritam / pratyAyrona kvacidbhedo grahaNagrAhyayoH sthitaH // 98 // zAstramAM (eka mata pramANe) vAcaka zabdanuM vAcya (artha) sAthe ekatva samajavAmAM Ave che. (bIjA matamAM) vAcaka ane vA (baMne) vacce koI vAra bheda jaNAvavAmAM Ave che. (98) U ityabhedamAzritya yathAsaMkhyaM prakalpitam / luluTohaNe bhedo grAhyAbhyAM saha kalpitaH / / 99 : abhedane Azraya karIne sUtra nidiSTa vanine krama pramANe traNa dhvanie rajU karate ka65vAmAM Avyo che, (paraMtu thatAnI straTyuTo: pa. pU. rU.2 rU 3, e sUtramAMnA s ane sun nA ulekhathI) tU padathI r ane stra ema be nA tathA chuTu nA grahaNamAM te traNa pratyAya ane pratyAyaka evA ane vacce bhedanI kalpanA karavAmAM AvI che. (99) kArikAmAM ullekhela sUtramAM trathI darzAvAtA stra ane sUt tathA TU ema traNa pratyAya che, paNa pratyAyaka stra ane huM ema be ja che. bIjI bAju hya ane tAmu evA pratyayorUpI kAryonI saMkhyA be hAI saMkhyAvaiSamya thayuM ane yathAsaMgenA niyamano bAdha thayo yasyetyetadaNo rUpa saMjhinAmabhidhAyakam / nahi pratIyamAnena grahaNasyAsti saMbhavaH // 10 // (vati nA sUtramAMnA) vaya padanA rUAra ane kAranuM rUpa temanA saMjJIonuM (temanI vacce abheda hovAne kAraNe) abhidhAna kare che. (jo bhedanI kapanA karavAmAM Ave to) jJAyamAna (evA rUkAra ane kAra vaDe (temanA saMjJIeAnA) grahaNano saMbhava nathI. (100) Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIju kAMDa ane zra yasyaMti 6 / (pA. mu. 6. 2. 148) jaNAve che ke meM saraoNka aMganA rU vahu ne dI phUMkAra athavA taddhita pratyaya AgaLa AvatA hoya te lepa thAya che. ahI yasya e yartanu paDI ekavacana che ane yathI haiM ane te nirdeza samAhAra dvandva dvArA thAya che. A baMne varNavALu cahya pada baMnenA saMdIe arthAt aDhAra kAra ane aDhAra kakAranuM abhidhAna kare che paraMtu haiM ane temanA satIe vacce arthAt pratyAyya ane pratyAyaka vacce bheda mAnatAM prIyamAna arthAta jJAyamAna evA rU ane thI temanA sattIonu grahaNa thaze nahi. U ityetadabhinna' ca bhinnavAkya nibandhanam / bhedena grahaNaM yasya pararUpamiva dvayoH // 101 // bIjA kArAthI abhinna evA kAra bhinna bhinna vAkaye| dvArA judA judA 3 kArane bhedapUrvaka samajAvavA kAraNu bane che. (pUrva ane para evA) e aMzeAnuM jANe pararUpa hoya tema tenuM bhedapUrNAMka grahaNa thAya che. (101) 101 plutasyAGgavivRddhi ca samAhAramacostathA / vyudasyatA punarbhedaH zabdeSvatyantamAzritaH // 102 // vrutanA avayavanI vRddhi ane svareAnA samAhAranA pratiSedha karatA (vArttikakAre) varNA vacce atyaMta bhedane svIkAryA che. (102) pANinisUtra zrutAyaiva cutau / (8.2.102) jaNAve che ke sUtra TUradhUte haiM / (8.2.86) ane tenI pachInAM sUtrAmAM kahela pluta huM ane maunA sthAne prasakta kArAdi sadhyakSaranA ayava TM ane ute pluta thAya che. AhoravIrdhajIta: 1 sUtra pramANe pANinine pratApya ane pratyAyaka vacce abheda ISTa che paraMtu zrutAtreya tutau / (8.2.106) sUtranA vArtika " vivRddhi pate / / gheADayo'Ara cAra ujjAro va| !'' pramANe vAntikakArane bheda ISTa che e vAta A kArikAmAM jagAvI che. puNyarAje ullekhelA zabdo vAttikarUpe ke bhASyavacana rUpe atyAre prApta thatA nathI paraMtu vAtta kakAranA matanA eka sAmAnya ullekha tarIke temane samajavA joIe. samAhAra; carita: - / (sUtra 1.2.31.)nA vattika samADhAro'onvensAmAyAta / pramANe pUrva ane para jUne samAhAra eTale pararUpa ema mAnavu joIe nahi, kAraNake pratyAyaka ane pratyAcya vacce bheda heAvAthI samAhAra banI zake nahi. ardharcAdiSu zabdeSu rUpabhedaH kramAdyathA / tantrAt tathaikazabdatve bhinnAnAM zrutiranyathA // 103 // ardharSa vagere zabdomAM jema (RRSaH m| evA vigrahavAkI judo) svarUpabheda karNenA kramane kAraNe (jaNAya) che tema tantranyAyane anusarIne akhaMDa zabda (rUpa)ne svIkAratAM judA judA zabda rUpe)nuM zravaNa paNa temanAthI juduM (=akhaMDa) samajI zakAya che. (13) Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 saMhitAviSaye varNAH svarUpeNAvikAriNaH / zabdAntaratvaM yAntIva zaktyantaraparigrahAt // 104 // peAtAnA mULarUpamAM pheraphAra vinAnA zabdo sa`dhinI sthitimAM temane judI zakti enI prAptine kAraNe anya zabdarUpane pAme che. (14) sanmabhAvanI sthitimAM avikArI evA zrAta: zabda jyAre saMdhine prApta thAya che tyAre bIjA arthanA pratyAyana ii zaktine prApta karIne zvetA: evuM anyarUpa pAme che. indriyAdivikAreNa dRSTa grAhyeSu vastuSu / AtmatyAgAhate bhinnaM grahaNa sa kramaH zrutau // 105 // (cakSu) indriyanA vikArane lIdhe, netra vaDe grAhya abhinna padArthonu' grahaNa te padAnA svarUpamAM pheraphAra vinA paNa bhinna rUpe thAya che. (zvetAH jevA) zravaNu age paNa AvI ja sthiti che, (105) abhidhAnakriyA bhedAcchabdeSvavikRteSvapi / rUpamatyantabhedena tadevaikaM prakAzate // 106 // vANapadIya (saoNMdhiyukta) uccAraNakAya nI bhinnatAne lIdhe avikRta zabdomAMnu eka rUpa paNa jANe atyaMta juduM' hoya tema samajAya che. (106) Rco vA gItimAtraM vo sAma dravyAntaraM na tu / gItibhedAt gRhyante tA eva vikRtA RcaH // 107 // sAma (gativizeSathI gavAyela) RcAo che athavA mAtra gAna(vizeSa) che; te koi judA(mantrarUpa) padArtha nathI. gAMtibhedane kAraNe te ja RcAe pheraphAravALI svIkArAya che. (17) upAyAcchrutisaMhAre bhinnAnAmekazeSiNAm / tantreNoccAraNe teSAM zAstre sAdhutvamucyate // 108 // ekabIjAthI judAM ane ekazeSavALAM zabdarUpe ne AvA upAyathI zravaNamAM ekarUpa samajavAmAM Ave che. AvA tantra (rUpa upAya)thI uccArAyelAM temanu sAdhutva zAstramAM jaNAvavAmAM Ave che (108) zrutisa`hAra eTale traNamAM sazleSa arthAt ekarUpatA, zrA taH ne zveta: ema saoNzliSTa uccAraNurUpe sAMbhaLavu, tantrarUpa uccAraNa eTale aneka rUpAne eka akhaMDa zabdarUpe uccAravuM. jema Dhela: veva: 2 levo, evA ekazeSa zAstramAM svIkAya ane che tema zvA puta: ane zveta: evAM be bhinnarUpeAnA akha'DurUpa zveta: te zAstrasiddha samajavAmAM Ave che. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIju kAMDa parigRhya zrutiM caikAM rUpabhedavatAmapi / tantreNoccAraNaM kAryamanyathA te na sAdhavaH // 109 // (zrA ta: ane zveta: evA rUpabhedavALA zabdonA paNa (akhaMDa) zravaNuM (zvettaH) ne svIkArIne (baMne arthAnA edha mATe) sa`yukta uccAraNa karavuM joie. Ama na karavAthI te zabdo zuddha zabdo gaNAze nahi. (109) rUpe mevAvi ! eveA pATha letAM *bhinna zabdonuM eka varNonu pUrvIrUpI sAdRzya ane (akhaMDa) zravaNu svIkArIne evA atha thaze. pravRidgha zruti sarUpANAM ca vAkayAnAM zAstreNApratipAditam / tantreNoccAraNAdekaM rUpaM sAdhUpalabhyate // 110 // sarakhA rUpavALAM vAkacAnA sayukta uccAraNathI zAavaDe amAnya eka (akhaDa) zuddha rUpa prApta thAya che. (10) (paNa) saranALAmevazeSa vimAau / (vA. sU 1.2.64.) eka vibhaktimAM je samAna rUpavALAM pA prApta thAya temAMthI eka khAkI rahe che). sarUpa evA zabdone ekazeSa zAstramAM kahyo che, paraMtu samAna vAkayeAnA ekazeSanu pratipAdana karyu nathI, chatAM zAstrIya kAryamAM te upayeAgI hAI mAnya banavuM joIe. ekasyAnekarUpatvaM nAlikAdiparigrahAt / yathA tathaiva tantrAtsyAd bahUnAmekarUpatA // 111 // 103 jema vAMsaLI vagere judAM judAM vAdyomAMthI nIkaLatA eka vAyunAM aneka rUpo prApta thAya che tema aneka judAM judAM(zabdarUpe! ane vAkaca) rUpAnuM, sayukta uccAraNu dvArA, samAna rUpa prApta thai zake che. (111) yathA padasarUpANAM vAkyAnAM saMbhavaH pRthak / tathA vAkayAntarAbhAve syAdeSAM pRthagarthatA // 112 // jema (eka vAkayanAM aneka) padonA jevA (eka mizra vAkayanAM aneka) avAntara vAkacA judAM saMbhave tema(eka)judA mizravAkayane abhAve te(avAntara vAkayAne judA(svataMtra) artha thaze. (112) abhidheyaH padasyArtho vAkayasyArthaH prayojanam / yasya tasya na saMbandho vAkayAnAmupapadyate // 113 // padanA artha tenu abhidheya che ane vAkayaneA atha tenu' pratyeAjana che ema je mAne che tene mATe vAkayeAnA paraspara sa badha prApta thaze nahi. (113) prayeAjana vAkayA che evA mImAMsakamatanuM ahIM' khaMDana karavAmAM Avyu che. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tet vAyAdIya padmano ane vAkayene paraspara sabadha temanA abhidheya mAraphata thAya che. vAkayanA ane tenuM abhidheya na mAnatAM pratyeAjana mAnavAmAM Ave te vAyeA paraspara asaMbaddha thaze, tatra kriyApadAnyeva vyapekSante parasparam / kriyApadAnuSaktastu saMbandho'tha pratIyate // 114 // (paraMtu) tyAM avAntara vAkayenAM kriyApado ja ekabIjAnI apekSA rAkhe che, ane kriyApadone AdhAre rahelA (te vAkayeAneA paraspara) sabaMdha samajAya che. (114) anvitAbhidhAna mata pramANe vaiyAkaraNone vA" ApatAM jaNAvavAmAM Ave che ke vAyeAnA atha kriyApade dvArA prApta thAya che. kriyA ane sAdhanamAM kriyA mukhya che, sAdhana gauNa che. vAyate AkhyAtapada rUpe mAtatAM kriyApado upara nirbhara atha thAya che. AveA atha kriyA ane sAdhana vaccenA saba dharUpe che. prApta AvRttiranuvAdo vA padArthavyaktikalpane / pratyekaM tu samApto'rthaH sahabhUteSu vartate // 115 // (Adya padamAMthI prApta thatA vAkayonuM) puna: kathana athavA (jJAta aneA) anuvAda padanA arthanI spaSTatA mATe che. dareka padamAM samApta thatA vAyA, sAthe rahelAM pademAM ja hAya che. (115) avikalpitavAkayArthe vikalpA bhAvanAzrayAH / atrAdhikaraNe vAdAH pUrveSAM bahudhA matAH // 116 // vAkyanA atha vikalpa vinAnA hevA chatAM (peAtAnA pramANenA mananA valaNane AdhAre kA manAyA che. AcAryanA aneka matA prasiddha che. (116) A 'adhikaraNa'nA vicArasthaLa arthAt vicAraviSaya evA atha puNyarAja Ape che, abhyAsAtpratibhA hetuH zabdaH sarve'paraiH smRtaH / bAlAnAM ca tirazcAM ca yathArthapratipAdane // 117 // mALA mATe ane pazue mATe paNa (padarUpa ke vAkayarUpa) saghaLuM uccAraNa anI suyeAgya prApti mATe abhyAsa(rUpa 'skAra) dvArA pratibhA(nA unmeSa)nuM kAraNu ane che ema bIjA AcAryoe jaNAvyu che. (117) zAstrasiddhAnte viSayamAM prAcIna padmanA ke vAkyanA arthanA jJAnanI prApti pratibhAnA unmeSathI thAya che, pratibhAnA mULamAM abhyAsa arthAt kramabaddha ane AvatamAna kriyA rahelI che. abhyAsa eTale zabdanuM keI ceAkkasa viSayamAM pravRttidana. AvA pravRttidananA sAtatyathI pratibhArUpa AMtara jJAna utpanna thaze. zabdathI thateA abhedha abhyAsane adhIna che, abhidhAnane adhIna nathI, Ama hAvAthI vAyA jJAnanA mULamAM pratimAne svIkAravI joIe, Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S: kAMDa anAgamazca so'bhyAsaH samayaH kaizcidiSyate / anantaramidaM kAryamasmAdityupadarzakaH // 118 // A abhyAsane keTalAka AcAryo, anAdi saMketa rUpe samaje che. A kArya pachI A kArya karavuM evI samajaNa te Ape che. (118) - asyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAsvargaH: samamAhurgavAdiSu // 119 // badhA zabdonA vAcyanI '(kaMika che' evA artharUpe vyAkhyA ApavAmAM AvI che. (Avo artha) go vagere zabdomAM apUrva, devatA, svarga vagerenA arthanA jevo ja kahyo che. (119) atyAra sudhInA viSayanirdeza pramANe cAra prakAranA vAyArtho jevA ke saMsarga, saMhi,nirAkAMkSa padArtha ane prajana carcavAmAM AvyA. tyAra bAda pratibhArUpa vAyArthane nirdezavAmAM AvyuM. have je padArthane addhiArakapanAthI pravibhakta mAnavAmAM Ave te AvA vibhaktArtha aMge bAra mate krame krame ApavAmAM Avaze. pahelA mata pramANe badhA zabdono artha koI viziSTa AkAranA jJAna vinAnuM asAmAnya" samaja joIe. badhA zabdono vA artha "kaMIka che' ethI viro nathI (zakayAnAmavAmRdAvA ravizeSamarthanAa vAghamiti vivAdu: 1puNyarAja). jema apUva devatA, svarga vagere padanA arthamAM koI AkAra vizeSa nathI tema jo zabdanA arthamAM koI AkAravizeSa nathI. nono artha eTale "gAya" evuM arthasAmAnya. koI ema kaheze ke "A gAya che evA zabdomAM AkAravizeSano khyAla Ave che to tene aMge kahI zakAya ke Aptapadezane kAraNe arthanuM saMketagrahaNa thavAthI ane smRtimAM te joDAyeluM hovAthI AkAravizeSane bhAsa thAya che, paraMtu apUrva, devatA, svarga vagere aMge to AkAravizeSane paNa kazo bhAsa thato nathI. prayogadarzanAbhyAsAdAkArAvagrahastu yH| na sa zabdasya viSayaH sa hi yatnAntarAzrayaH / / 120 // prAga, darzana ane abhyAsane kAraNe (padAthanA) AkAranuM je jJAna thAya che te (AvA kaI) anya yatna (vizeSa) upara AdhAra rAkhe che, tethI te (ge vagere) zabdano viSaya banatuM nathI. (19) jidu merA rAte rAstamidhAmiH - anuniSpAdinaH kAMzcicchabdArthAniti manyate // 12 // vA-14 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 vAparIya (jAti vagere) keTalAka bhedo temanuM abhidhAna karanArA zabdo vaDe spaSTa thAya che, jyAre bIjA keTalAka pachIthI utpanna thanArA arthonA bhedo)ne paNa zabdanA artha tarIke samajavAmAM Ave che. (12) ' zabdanA artha aMge ema kahI zakAya ke zabda tenI jAti vagerenuM abhidhAna kare che ane pachI prApta thatA AkAravizeSarUpI bhedanuM paNa abhidhAna kare che : avA AkAravizeSa rUpI athabhedo artha sAmAnyanI prApti thayA pachI thatA hovAthI temane ananipAdI kahevAze. jAteH pratyAyake zabde yA vyaktiranuSaGgiNI / na tad vyaktigatAnbhedAna jAtizabdo'valambate // 122 / / jAtine baMdha kara = nArA zabdanuM uccAraNa thatAM jAti sAthe saMbaMdhavALI je vyaktine baMdha thAya che te vyaktimAM prApta thanArA bhedonuM abhidhAna jAti zabda karatuM nathI. (12) jAti zabda jAtimAtrano bedha karAve che. zabdamAMthI prApta thanAra jAti sAthe vyakti avibhAjyapaNe saMbaMddha hovAthI vyaktine paNa baMdha thaze. chatAM jAti vyaktigata vizeSone baMdha karAvaze nahi. kA 121mAM rajU thayelA matanuM kArikA 122-124mAM khaMDana karavAmAM AvyuM che. ghaTAdInAM na cAkArAnpratyAyati vAcakaH / vastumAtranivezitvAttadgatirnAntarIyakA // 123 // (arthane) vAcaka (zabda), vizeSa vinAnA vastumAtra sAthe rahyo hovAthI ghaTa vagerenA AkAre (vagere)ne badha karAvatuM nathI. tevA AkAravizeSano bAdha AnuSaMgika (123) che. "nAntarIyakane sAmAnya artha avibhAjya athavA Avazyaka levAya che. ahIM AnuSagika arthAta pachIthI utpanna thanAra, anuniSpAdI evo artha samajIzuM. kriyA vinA prayogeNa na dRSTA zabdacoditA / prayogastvanuniSpAdI zabdArtha iti gamyate // 124 // (kriyA)zabda vaDe prerelI kriyA, (rtA, karaNa vagere sAdhanavAcaka zabdanA) saMbaMdha vinA prApta thatI nathI, tethI kriyAne sAdhana sAtheno saMbaMdha AnuSaMgika bAdha karAvanAra zabdArtha samajavAmAM Ave che. (124) ahIM praga eTale yata vagere kriyAzabdano katI, karma, karaNa vagere sAdhanavAcaka zabda sAthe saMbaMdha. Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa niyatAstu prayogA ye niyataM yacca sAdhanam / teSAM zabdAbhidheyatvamaparairanugamyate || 125 // kriyA zabdonA sAdhana sAthenA je niyata saMbaMdho che ane je (kartA, karaNa vagere) sAdhanA niyata che tenu zabdo abhidhAna kare ema trIjA AcArco kahe che. (125) baMdha karA (viSetti) evA kriyAzabdane bAraNuM (dvAraC) sAthene saMbaMdha niyata che. e pramANe seAma vaDe (somena) ema khelatAM yajJa karavA (yajJeta) evA kriyAzabda sAthe sAdhananA niyata saMbadha prApta thAya che. Ama zabdanuM abhidhAna sAdhyasAdhanAtmaka che. padmavAdInA A trIjo mata che. 10 samudAyo'bhidheyo vApyavikalpasamuccayaH / asatyo vASi saMgha rAkhvArtha: ziSyante / / 12 / / arthAMnA vikalpa ke samuccaya vinAnA samudAya atha nuM abhidheya che. khIjA keTalAka AcArco (dravyanA jAti vagere sAthenA) asatyarUpa saMsane zabdanA artha tarIke svIkAre che. (126) va padmavAdIne A ceAtheA ane pAMcame mata che, padane atha samudRAya mAnIzuM; paNa jo temAM aneka vikalpenA svIkAra thAya teA vacana aMge nizcaya nahi thAya ane je anekane samuccaya temAM svIkArIe te bahuvacana prApta thAya. tethI samuccaya ane vikalpa vinAnA samudAya abhidheya che ema kahyuM che. A uparathI eTaluM te prApta thaze ja ke samudAyarUpa abhidheyamAM sakhyAnA nizcaya thatA nathI. vana ema khelatAM dhava, khadira ke palAza jevAM vRkSonI vikalpe pratIti thatI nathI; eTalu ja nahi paNa te badhAMnA samuccayanI pratIti paNa thatI nathI. brAhmaNa zabda uccAravAthI tapa ke jAti ke jJAna evA vikalpAnI pratIti thatI nathI ane temanA samuccayanI paNa pratIti thatI nathI.(sarakhAvA tavasaMtrad uparanI vaSniA rR. 284) puNyarAja jaNAve che ke mAlamuddezamAM avicAra prasaMge AnA vistAra karavAmAM Avaze. AvA keAI samuddeza hAla prApta thatA vAcIyamAM maLatA nathI. ghaTa vagere dravya sivAya ghaTatva ti anupalabdha hAI keTalAka AcAryAM dhadravyane ghaTAti sAthenA saMsaga zabdanu abhidheya che ema svIkAre che. bauddho apeAhathI bhinna evI jati svIkAratA nathI. advaita vedAntIe paNa jAtinA svIkAra karatA nathI ane sAMkhyA dravyane jAti, guNu ane kriyAne samUha samaje che, tethI ghaTane ghaTatvati sAthenA sasa asatya samajave! joIe. tattvataMtra pR. 284mAM asatyo vAvi saMsa+ evA pATha maLe che. asatyoAdhi saMsarga:| evA pATha levAthI asatyarUpa ghaTatvajAti sAthene sa`saga. evA aya thaze. , Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 asatyopAdhi yatsatyaM tadvA zabdanibandhanAm / zabdo vApyabhijalpatvamAgato yAti vAcyatAm // 127 // athavA (jAti vagere) asatya upAdhivALu. satya ke artha sAthe tAdAtmya pAmelA zabda, zabda upara AdhAra rAkhatI vAcyatAne prApta kare che. (12) ahI. padavAdInA chaThThA ane sAtamA matane darzAvyA che. jarmana soMpAdanamAMnA zar niyantranAma pATha pramANe anuvAda ApyA che. vAkyam e chApabhUla che. tattvasaMxdU (pR. 8) mAM A kArikAnI vyAkhyA maLe che. temAM asatyApadhi satya e zabdA che ane abhijapatavALA zabda e zabdAtha che. evA e mate samajavAmAM AvyA che. zAntarakSitanA pATha rAniyandhanam che, je pUnA saMpAdanamAM paNa prApya che. vAcIya so'yamityabhisaMbandhAd rUpamekIkRtaM yadA / zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate // 128 // te (zabdanA) A (atha) che evA saMba Mdha vaDe zabdanuM rUpa artha sAthe tAdAtmyathI jANItuM ane (tyAre) te zabdane abhijapa kahe che. (128) A zabdane te atha che evuM tAdAtmya, adhyAsamUlaka che. ahIM zabdanA artha upara adhyAzapa che, aneA zabda upara adhyArApa nathI. tayorapRthagAtmatve rUDhiravyabhicAriNi / kiJcadeva kvacidrUpaM prAdhAnyenAvatiSThate // 129 // nizcita rUDhi, te e (zabda ane a) nA (niyata) ekarUpamAM kAraNurUpa hAvA chatAM koIvAra (lekavyavahAramAM ke zAsrakAmAM) temanu (zabdAtmaka athavA arthAtmaka) kAI rUpa pradhAnapaNe samajAya che. (129) loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH pravartate / zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhakta' vivakSayA // 130 // zabda, leAkavyavahAramAM atha rUpane pAmIne raheleA samajAya che; paraMtu vyAkaraNazAstramAM, vivakSA pramANe, ane prakAranI tenI vibhakta sthiti hoya che. (130) lekavyavahAramAM ya gau:--evA zabda A gAya che' evA atharUpane pAmele ja maLe che. vyAkaraNazAstramAM reDher (vA.ghU. 4. 2.33 agni zabdane prAbdIvyatIya amAM dna (ca) pratyaya thAya che.) garAyA garasanyatarAm / (1.mU. 7.2,101 aAdi vibhakti AgaLa Ave teA nA zabdanA namU Adeza thAya che.) vageremAM svarUpapradhAna arthAt zabdapradhAna nirdeza maLe che, ane tasyAvacam / (vam, 4.1.62 'tenu apatya' e amAM ad pratyaya thAya che) vageremAM atha pradhAna nirdeza maLe che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 bIju kAMDa azakteH sarvazaktervA zabdaireva prklpitaa| ekasyArthasya niyatA kriyAdiparikalpanA // 13 // zaktio vinAnA ke badhI zaktiovALA eka arthanI (jAti, guNa), kriyA vagere rUpe niyata kalpanA zabdo vaDe ja nakakI karavAmAM Ave che. (131) ahIM padavAdInA be mata rajU thayA che. arthamAM pRthaka zakti hotI nathI paraMtu. te zabdAdhIna che. bIjA matamAM athamAM badhI zaktio hoya che. ane te badhI zabdAdhIna che. yo vArthI buddhiviSayo bAhyavastunibandhanaH / sa bAhyaM vastviti jJAtaH zabdArtha iti gamyate // 132 // (zabda zakti vaDe) buddhino viSaya banela je artha (AtyaMtara hovA chatAM) bAhya padArtha upara AdhAra rAkhe che, bAhya padArtha rUpe jANele te, zabdanA artha rUpe samajAya che. (132) AkAravantaH saMvedyA vyaktismRtinibandhanAH / ete pratyavabhAsante saMvinmAnaM tvato'nyathA // 133 // (zabdo vaDe) saMvedya banatA je artho vyaktigata smRti para AdhAra rAkhe che te viziSTa AkAravALA samajAya che. je artho tethI judA (= smRti para AdhAra rAkhanArA nathI, te mAtra saMvid rUpa che (133). je arthe smRtidarzanathI viziSTa AkAra prApta kare che tenA mULamAM agAu sAMbhaLela ke joyela arthorUpI saMketa hoya che. je arthe AvI, smRtidarzananI spaSTa abhivyaktithI prApta thatA nathI te arthAta apUrva, devatA, varga vagere zabdo AkAra vizeSa vinAnuM mAtra jJAnarUpa darzAve che. padavAdIne A agiyAramo mata che. yathendriyaM sannipata dvaicitryeNopadarzakam / tathaiva zabdAdarthasya pratipattiranekadhA // 134 // viSaya sAthe ekarUpa banatI (cakSa) Indriya jema (viSayanA) vividha AkAre darzAve che tema zabdamAMthI arthanuM aneka prakAranuM jJAna prApta thAya che. (134). padavAdIno A bArame mata che. cakSu IndriyanI koI khAmIne kAraNe padArtho vividha AkArarUpe prApta thAya tema pitAnI viziSTa vAsanAthI pUrNa cittavALAono zabdArthabaMdha paNa judA judA hoya che. Ama hovAthI zabdane keI niyata eka artha saMbhave nahi. sarakho puNyarAja: aviparItamapyartha mindriyadoSavazAnnAnArUpamavabhAsayati yathA, tathaiva niyatavAsanAbAsitacetasA zakAtItirita nAti azviniyata prazna: zakahyArcaH Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 vaSaSIya vaktrAnyathaiva prakrAnto bhinneSu pratipattaSu / svapratyayAnukAreNa zabdArthaH pravibhajyate // 135 // vaktAe judI judI rIte artha jJAna mATe prayukta karelA zabdane, je zrotAo judAjudA hoya to temanI samajaNa pramANe judo judo artha prApta thAya che. (135) jo vaizeSike e ghaTa zabdane avayavavAna dravya tarIke samajAvavA prayoje hoya te sAMkhyo tene guNasamAhArarUpa ane jene ane bauddho paramANusaMcayarUpe samajaze. ekasminnapi dRzye'rthe darzana bhidyate pRthak / . kAlAntareNa caiko'pi taM pazyantyanyathA punaH // 136 // keI eka ja dazya padArthamAM te ekarUpa hovA chatAM zAstrasiddhAntanI bhinnatAne kAraNe ke IvAra tenuM) darzana bhinna jaNAya che. ane vaLI bIjI vyakti tene bIje samaye (anyazAstrasiddhAntanI vAsanA pramANe) pharIvAra judI rIte samaje che. (13) ekasyApi ca zabdasya nimittairavyavasthitaiH / ekena bahubhizcAe~ bahudhA parikalpyate // 137 // (zAstrasiddhaHorUpa) judAM judAM nimittone kAraNe eka vyakti vaDe temaja aneka vyaktio vaDe ghaTa zabdanA arthane aneka prakAre kalpavAmAM Ave che. (137) tasmAdadRSTatattvAnAM sAparAdhaM bahucchalam / darzanaM vacanaM vApi nityamevAnavasthitam // 138 // tethI tattvadarzana vinAnI vyaktienuM darzana bhUlavALuM ane ghaNuM muzkelIo vALuM hoya che athavA temanuM vacana paNa haMmezAM avyavasthita hoya che. (13) svazAstrasiddhAntanI vigato pramANe vyakti ke vyaktie zabdArthane judI judI rIte samaje che. tethI zabdArthanuM darzana ane te pramANe zabda vaDe kathana keI eka vyaktinuM ke aneka vyaktionuM hamezAM ekasarakhuM hotuM nathI. vaLI eka ja vyaktinuM dAna tenA pitAnA siddhAtadarzanamAM pheraphAra thatAM kAlAntare juduM prApta thAya che. ahIM anuvAda vAva evo pATha laIne karyo che. judAMjudI avyavasthita kAraNe aneka arthaprakAre mATe javAbadAra hoya che. RSINAM darzanaM yacca tattve kiJcidavasthitam / na tena vyavahAro'sti na tacchabdanibandhanam // 139 // RSionuM keTaluMka darzana tattvasaMgata hoya che, paraMtu tenAthI lekavyavahAra saMbhavatuM nathI. ane zabdArthane vyakta karavAnuM kAraNa paNa te banatuM nathI. (139) Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMi talavad dRzyate vyoma khadyoto havyavADiva / naiva nAsti talaM vyomni na khadyoto hutAzanaH // 14 // AkAza taLiyAvALuM dekhAya che ane Agi agni je. AkAzane taLiyuM hotuM nathI ane Agi agni nathI. (139) tasmAtpratyakSamapyartha vidvAnIkSeta yuktitaH / na darzanasya prAmANyAtdRzyamartha prakalpayet // 141 // tethI pratyakSa dravyane paNa anumAna vaDe nIrakhavuM joIe. darzananA prAmANyane kAraNe dazya athanI kalpanA karavI joIe nahi. (141) asamAkhyeyatattvAnAmarthAnAM laukikairyathA / vyavahAre samAkhyAnaM tatprAjJo na vikalpayet // 142 // na samajAvI zakAya tevA svarUpavALA padArthonI jagatanA mANasa, lekavyavahAramAM je samajUtI Ape che tene jJAnIe anyathA samajavI nahiM. (142) A kArikA sudhImAM padavAdInA bAra matonI carcA karavAmAM AvI. vAkyavAdI viyAkaraNanA matamAM akhaMDa (sphoTarU5) vAkayA che ane pado asatya che. sphoTalakSaNa vAkyartha e mata TIkAkArone heya tema jaNAya che. tene badale pratibhA vAkyartha che ema kahevuM vadhAre yogya che. vicchedagrahaNe'rthAnAM pratibhAnyaiva jAyate / vAkyArtha iti tAmAhuH padArtharupapAditAm // 143 // | (devadattAdi apati padanA) judAjudA arthonA grahaNa vakhate eka viziSTa pratibhArUpa (buddhi) utpanna thAya che. padanA artho vaDe utpanna thayelI te (buddhina pratibhAne vAkyartha kahe che. (14) ida taditi sAnyeSAmanAkhyeyA kathaJca na / pratyAtmavRttisiddhA so kApi na nirUpyate // 144 // te (pratibhA) A che ema, bIjI vyaktione, koI paNa rIte jaNAvI zakAya tema nathI. pitAnA ja saMvedanathI siddha evI tene prApta karanArA paNa barAbara samajAvI zakato nathI. (144) upazleSamivArthAnAM sA karotyavicAritA / sArvarUpyamivApannA viSayatvena vartate // 145 // Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra vAyadIya anirdhArita rUpavALI hovA chatAM (zabdonA arthonA saMsargane te jaNAve che. (vAkayArthanA) samagra rUpane teNe prApta karyuM hoya tema (arthanI abhivyaktino) te viSaya bane che. (15) sAkSAcchabdena janitAM bhAvanAnugamena vo / itikartavyatAyAM tAM na kazcidativartate // 146 // (aneka zAstronA abhyAsa rUpa) zabdagrahaNa vaDe athavA pUrvajanmanI bhAvanArUpa jJAna vaDe utpanna thayelI tene vyavahAramAM kaI ullaMghatuM nathI. (146) pramANatvena tAM lokaH sarvaH samanugacchati / samArambhAH pratAyante tirazcAmapi tadvazAt // 147 // tene AkhuM jagata pramANa rUpe svIkAre che. pazuonA vyavahAra paNa tene kAraNe ja prasaratA rahe che. (147) yathA dravyavizeSANoM pripaarkerytnjaaH| ___ madAdizaktayo ipTAH pratibhAstadvatAM tathA // 148 // (mahuDAM, geLa vagere) viziSTa dravyanA paripAka(mAtra)thI, mAdakatA vagere zaktio, prayatna vinA siddha bane che, te ja pramANe pratibhA vALI vyaktionI pratibhA paNa prayatna vinA siddha banelI) hoya che. (148) svaravRtti vikurute madhau puskokilasya kaH / jantvAdayaH kulAyAdikaraNe zikSitAH katham // 149 / / vasaMta RtumAM puSkokilanA avAjane (viziSTa paMcama svaramAM) keNu pheravI nAMkhe che? kaLiyA vagerene jALAM vagere bAMdhavAnuM kevI rIte zikhavavAmAM AvyuM haze? (149) AhAraprItyapadveSaplavanAdikriyAsu kaH / jAtyanvayaprasiddhAsu prayoktA mRgapakSiNAm // 150 // jAti kula vagere pramANe jANItI AhAra, prIti, Sa ane (jaLamAM) taraNa vagere kriyAomAM pazuone ane paMkhIone kaNa prere che? (15) bilADI mATe uMdarane AhAra, kutarAno mAlika taraphane prema ane sApa-nALiyo vagerenA paraspara dekha temanI viziSTa jAti ane kuLa pramANe jANItA che. bheMsa, ghoDA vagerene jaLamAM taravAnuM jAtiprasiddha che. A saghaLuM niyata ane anAdi pratibhAthI prApta che Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa bhAvanAnugatAdetadAgamAdeva jAyate / AsattiviprakarSAbhyAmAgamastu viziSyate // 151 // bhAvanAnI sAthe rahelA AgamathI (A pratibhA rUpa jJAna) utpanna thAya che, paraMtu, saMnidhi ane viprakaSane kAraNe Agama, (pratibhAthI) jude samajAya che. (151) A kArikAmAMnA bhAvanA, Agama, Asatti ane viprakarSa evA zabdono bhatRharine abhipreta artha spaSTa thato nathI. pUrva janmanA saMskAravizeSa eTale bhAvanA. A bhAvanA te te prANInI jatine yogya vyavahAra mATe kAraNarUpa bane che. Agama eTale zabda ahIM bhAvanAnugata Agama eTale zabdabhAvanA ema paNa samajI zakAya. A zabdabhAvanA pratibhAnA mULamAM che ema puNyarAjanA zabdo vatamALA ra6 gva mUtramAduM -mAMthI samajI zakAya che. Asati eTale saMnidhi arthAta A janma ane vipraka" eTale dUrava arthAta janmAktara. zabdabhAvanA A janmamAM prApta thayela athavA ja-mAstaramAM prApta thayela paNa hoI zake. svabhAvacaraNAbhyAsayogAdRSTopapAditAm / viziSTopahitAM ceti pratibhAM SaDvidhAM viduH // 152 // svabhAva, caraNa, abhyAsa, ega ane aSTathI utpanna thatI tathA viziSTa vyaktiomAM rahelI ema cha prakAranI pratibhA samajavAmAM Ave che. (12) vAnaranuM vRkSazAkhAo para kUdavuM svabhAvane kAraNe che, prakRtimAMthI mahata vagerenI utpatti paNa AvA svabhAvane lIdhe che, nidrAmAMthI jAgradevasthAmAM AvavuM te paNa AvuM svabhAvaprApta che. caraNa eTale pitAnI vedazAkhAnA Adarzo pramANe tapa, svAdhyAya vagere rU5 AcaraNa. vasiSTa vagere RSionuM viziSTa jJAna A kAraNe hatuM. abhyAsa eTale eka cokkasa kAryanuM puna: puna: AcaraNa. kR chedanArane tenA kAryanA satata abhyAsane lIdhe amuka cokkasa sthaLe pANI haze ja evuM pratibhAzAna hoya che. rogane kAraNe aneka prakAranI siddhaonI prAptirUpI jJAna thAya che. rAkSase, pizAca vagerenuM anyanA zarIramAM pravezavArUpa jJAnanuM kAraNa adaSTa che. viziSTa eTale asAmAnya vyaktitvavALA puruSe. temanAmAM asAdhAraNa pratibhA rahelI hoya che. jemake kRSNadvaipAyana vyAse pitAnI viziSTa pratibhAthI saMjayane mahAbhArata yuddhanAM pratyakSa darzana karAvyAM hatAM. Ama pratibhA aneka prakAranI hovA chatAM AgamavacanothI ja abhivyakta bane che. pralayakALe vyAkaraNaniSTha prakRti pratyaya vyavahAra saMbhava nathI. badhI bhautika zakitao prakRtirUpa mahAzaktimAM antalIna banIne rahe che. pazyantIrUpa A zabdazakti krame krame madhyamA ane vakharInI sthiti prApta karIne varNa, pada ane vAkyamAM niyata avasthAmAM pariName che, ane vyavahAramAM vyaktarUpa dhAraNa kare che. vA-15 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 vAkyapadIya evaM pratibhA bahuvidhApi AgamikavAkya nibandhanA vAkyapratipAdyA vyAkaraNAtyaye'pi sarvazaktipratyastamaye pratyastamita niviSTazabdazaktitrI jakAraNAntarbhUtA nibaddhabIjA vRttikAle prathamaM sUkSmeNApi vartmanA vivartamAtrAmanubhUya krameNa varNavAkyaniyatAbhiravasthAbhiH saMmUcchantI prAptabIja paripAkAkArA puna: punarvyaktena rUpeNa pratyavabhAsate / -svopajJa yathA saMyogibhidra vyairlakSite'rthe prayujyate / go zabdo na tvasau teSAM vizeSANAM prakAzakaH // 153 // AkAravarNAvayavaiH saMsRSTeSu gavAdiSu / zabdaH pravartamAno'pi na tAnaGgIkarotyasau // 154 // jema no(gAya) evA zabda tenI sAthe sayeAgamAM rahelAM (ghaTaDI vagere) dravye varDa jJApita manatA (gAya evA) athamAM prayAjavAmAM Ave che, paraMtu te tevAM (saceAgI dravya)vizeSo(nA atha)nA prakAzaka banatA nathI; tema AkAra, raMga, avayaveA (vagere) sAthe joDAyela (ane) gAya vagere arthAMmAM vaparAtA (oN) zabda te (AkAra vagere)ne abhedha karAvatA nathI. (153-154) vAjapyAyana AcAyanA matamAM zabdanA artha jAti che, ane vyADinA matamAM vyakti che. (nRtyamiyAna atrimAM vAJavyAyana: / jyAmiyAna yAai: / (vA.mU. 1.2.64 vA rU, 7). Avu vyaktimAtra ke sAmAnyamAtra je zabdanu pravRttinimitta che te vyavahAramAM adha karAve che. gAyanI ghaTaDI vagere bAhya vizeSA ane AkAra, raMga vagere aMtaraga vizeSa no artha sAthe joDAyelA hovAne kAraNe ja samajAya che. saMsthAnavarNAvayavairviziSTe'rthe prayujyate / zabdo na tasyAvayave pravRttirupalabhyate // 155 // akAra, varNa ane avayavAthI viziSTa arthAMmAM (je) zabda prayeAjAya che tenI pravRtti (tenA) avayava(nA ane) darzAvavAmAM dekhAtI nathI. (155) sthUla, hava, parima`Dala, dI, caturasa vagere AkArA, zabala vagere va ane kAna vagere avayavAthI viziSTa je padArtha che teno vAcaka zabda AkArA Adine darzAve che; te pramANe muSTi, granyi, sadhi, kuMDala vagere zabdo paNa evA ja AkAza darzAve che, citra, zakhala, kamASa, sAraMga, vagere zabdo te te ra MgA darzAve che, paraMtu tevA gAnA avayavA darzAvatA nathI. tam, sAm, praNya, droLa, mAtra e zabdo temanA avyave darzAvatA nathI. durlabha kasyacilloke sarvovayavadarzanam / kaizvitvavayavairathaH kRtsno'numIyate // 156 // leAka(vyavahAra)mAM kAI (paNa) keTalAka avayavAne jovAthI samagra padArthanA badhA avayavAnuM darzana durlabha che; arthanu anumAna thAya che. (156) Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kaMTha eka jalabindune paNa jala kahe che ane nadIstrotane paNa jala kahe che. eka zilA zubhra kahevAya che ane himAlaya paNa zubhra kahevAya che. jyAM AkRti, saMkhyA ke pramANanI apekSA vinA zabdasAmAnyane nizcaya thAya che tyAM je dazya jevaDuM hoya tevaDuM tevA zabda vaDe vAcya bane che. yathA jAtyutpalAdInAM gandhena sahacAriNAm / nityasaMbandhinAM dRSTa guNonAmavadhAraNam // 157 // saMkhyApramANasaMsthAnanirapekSaH pravartate / bindI ca samudAye ca vAcakaH salilAdiSu // 158 // jema jAtipuSpa, kamaLa vagerenA suvAsa vaDe, temanI sAthe rahenArA ane hamezAM saMbaMdhavALA (raMga, AkRti vagere) guNono nizcaya thAya che; tema (jala e zabda) saMkhyA, pramANa ane AkAranI apekSA vinA salila arthamAM bindu ane binduonA samudAyana vAcaka bane che. (157-158) A kArikA ane kArikA 155, diggAganA pramANamukyavanA apahaparicchedamAM prApta thAya che. A baMne upara TIkA lakhatAM jinendrabuddhi (I. sa. 650-700) pitAnI vizAlAmalavatIbhAM ve chaH salilAdiSu iti Adizabdena pRthivyaadiprigrhH| saMkhyAnirapekSatvena avazeSa mukyA prakRttiva zyatA A be kArikAono avatAra karatAM jinendrabuddhi lakhe che: kvacinmukhyAvayaveSu pravRttiH yathAha bhartRhariH / saMskArAdiparicchanne tailAdau yo vyavasthitaH / AhaikadezaM tattvena tasyAvayavavartinA // 159 // (garama karavA rUpI) saMskAra vaDe sImita banelA tela (vagere amuka jaththAnA) athamAM nizcita banate tela e zabda, tenA avayamAM rahelA samudAyanA Aropa vaDe avayavane artha darzAve che. (159) telanuM garama thavuM athavA khAruM thaI javuM e teno viziSTa saMskAra darzAve che; Ama hovA chatAM AvA tela mATe ApaNe tela zabda vAparIe chIe. ahIM kheruM tela samagra telanuM vAcaka bane che, mahAbhASyakAra jaNAve che ke (1.4. 1.1.14) samudAyanA arthamAM vaparAtA zabdo avayanA arthamAM paNa vaparAya che, jema ke, thoDuMka tela pIdhuM heya ke thoDuMka ghI pIdhuM hoya to paNa tela pIdhuM, ghI pIdhuM ema kahIe chIe. yenAthe nAbhisaMbaMdhamabhidhAnaM prayujyate / tadarthApagame tasya prayogo vinivartate // 160 // je artha sAthe saMbaMdhavALo zabda prayojAya che te artha dUra thatAM tene prAga baMdha thAya che. (16) ga' zabdano artha gotrajAti che. go sAthe prApta kharIo, rUMvATI, ziMgaDAM vagere viziSTa dha ge zabdathI darzAvAtA nathI; te zabdanA arthamAM antabhUta che, paraMtu zabdArtha to gojAti che. Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vASadhIya yAMstu saMbhavino dharmAnantIya prayujyate / zabdasteSAM na sAMnidhyaM niyamena vyapekSate // 161 // pitAnI sAthe samAna adhikaraNamAM rahelA dharmone samAvIne je prajAya che te zabda (pravegakALamAM) temanA sAMnidhyanI anivAryapaNe apekSA rAkhato nathI. (1 61) yathA romazaphodInAM vyabhicAre'pi dRzyate / gozabdo na tathA jAterviprayoge pravartate // 162 // jema rUMvATI, kharIo vagereno abhAva hoya to paNa zabda(tenA) arthamAM prayojAto dekhAya che tema tvajAtinA abhAvamAM artha mATe te pravRtta thato nathI. (162) tasmAtsaMbhavino'rthasya zabdAtsaMpratyaye sati / adRSTaviprayogA'rthaH saMbandhitvena gamyate / / 163 / / tethI (guNa, kriyA vagere) saMbhavita arthone, zabda vaDe baMdha thato hovA chatAM (zabdathI kadI) viyeta nahi thayela jaNAte artha tenA vAcya tarIke samajAya che. (13) guNa, dravya, kriyA vagere, artha sAthe sahacArI ane saMbhavI evA arthe che. AvA arthono bodha thavA chatAM vAsvarUpe te te arthone badale zabdano -jemake "gAna-artha gojAti athavA gosAmAnyaja samajAya che. sarakhAvo hovajJa: tamArUMvatIcanAnofpa sahacArI saMbhavI na zabdArtha iti vijJAyate / na hi tathAbhUtenArthAtmanA zabdasya saMbandho yujyate / vAcikA dyotikA vA syurdvitvAdInAM vibhaktayaH / syAdvA saMkhyAvato'rthasya samudAyo'bhidhAyakaH / / 164 / / vinA saMkhyAbhidhAnAdvA saMkhyAbhedasamanvitAn / athon svarUpabhedena kAMzcidAhurgavAdayaH // 165 / / (svAdi ane tihAdi) pratyo dvitva vagerenA vAcaka athavA ghAtaka hoI zake; athavA (prakRti ane pratyayano) samudAya saMkhyAvAna arthanuM abhidhAna karato hoya athavA ge vagere zabe temanA svarUpamAM pheraphArane kAraNe saMkhyAnA abhidhAna vinA paNa, saMkhyAledavALA ane jaNAve che. (164-165) -- atyAra sudhImAM pade arthadhaka che ke vAkya te aMge padavAdIonA siddhAntarUpI pavapakSane dUSita karIne akhaMDa vAvArthanI sthApanA karI. akhaMDa vAkyano Avo artha pratibhArUpa che ema paNa vigate jaNAvyuM. have padanAM prakRti ane pratyaya aMge vicAra zarU thAya che. A be kArikAeAmAM traNa mate jaNAvyA che. (1) nAma ane kriyApadanA pratyayo vAcaka che; (2) te ghAtaka che; (3) prakRti pratyayasamudAyarUpa zabda saMkhyAnA abhi dhAnavinA paNa saMkhyAvizeSane jaNAve che. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa atvajJa vRttimAM A aMge vistRta carcA karavAmAM AvI che. lokamAM vAkayo vaDe ane temanA vibhAge-pada-vaDe vyavahAra karavAmAM Ave che. padonA artho anvaya-vyatireka vaDe jeTalA ane jevA prApta thAya te pramANe karavAmAM Ave che. padomAM prakRti ane pratyayonA artho aMge pANini jevA vaiyAkaraNae potAnA jJAna pramANe vyavasthA karI che. - eka matamAM prakRti, svArtha, liMga, dravya, ane saMkhyA darzAve che. anya matamAM prakRti, svArtha vyakti ane liMga darzAve che ane pratyaya saMkhyA ane karma darzAve che. vaLI eka matamAM liMga vAya che, to bIjA matamAM te ghotaka che. ghotana be prakAranuM che. je AvirbhUta nathI tene darzAvavuM ane ekane tajIne bIju svIkAravuM. pahelA matamAM 35Ase vAvati vagere udAharaNe che. "sevA kare che" "puSkaLa rAMdhe che' evA dyotaka artho, pAse bese che, barAbara caDave che evA vAcya arthone badale jANItA che. pratine barAbara rahe che ane prasthAna kare che' evA be arthomAMthI pahelA arthanA niSedha uparathI bIjA arthane nizcaya thAya che. e ja pramANe 3rapura ane mamatA se mAM UMcuM pucha kare che ane garbhadhAraNa kare che tathA sAme AvI kArya kare che ane anukuLa hoya tema varte che evA arthomAMthI pahelA arthane tajIne anukrame bIjo bIjo artha svIkAravAmAM Ave che. ye zabdA nityasambandhA viveke jnyaatshktyH| amvayavyatirekAbhyAM teSAmartho vibhajyate // 166 // je vibhakatyanta) zabda (pitAnA artha sAthe) nitya saMbaMdhavALA che ane (prakRti pratyAyanA) vibhAgathI jemanI (artha) zaktie jANatI che temanA artha, avaya ane vyatireka vaDe samajAya che. (16) yAvaccAvyabhicAreNa tayoH zakya prakalpanam / niyamastatra na tvevaM niyamo nuzadazabAdiSu // 167 / / jyAM sudhI koI apavAda vinA te (anvaya ane vyatireka)nI kalpanA zakya heya tyAM sudhI ja prakRti pratyayanA arthavibhAga rU5) niyama prApta thaze. Avo niyama nut, rAju vagere (Agama Ane pratya) mATe prApta thatuM nathI (167) mAtAmAM guru nathI chatAM pakaDInA arthanI prApta che. battimAM san nathI chatAM saMkhyA vagere prApta thAya che. vRkSAnAm ane vatimAM anukrame rUd ane mAtra sAhAya rUpe che. temane kAraNe athanuM pRthaphatva prApta thatuM nathI. sambhave nAbhidhAnasya lakSaNatva prakalpate / ApekSikyo hi saMsarge niyatAH zabdazaktayaH / / 168 / / (prakRti ane pratyayanA arthanA) abhidhAnane saMbhava hoya tyAre temAMnA ekanuM paNa ghAtakatva kapI zakAya nahi, kAraNa ke (prakRti ane pratyayanA) saMsargamAM temanI zaktio paraspara apekSAvALI hovA chatAM niyata hoya che. Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vAkaya5dIya na kUpasUpayUpAnAmanvayo'rthasya dRzyate / ato'rthAntaravAcitvaM saMghAtasyaiva gamyate / / 169 / / kaMpa, sUpa ane cUpa (evA zabdo)nA arthano (pha vagere varSo sAthe saMbaMdha dekhAto nathI, tethI (vaNeno) saMghAta ja judA arthono vAcaka bane che. (16) kupa, sUpa, dhUpa vagere zabdomAM "pa" evuM pada samAna che, ane pha, sa. yu varSe judA che. ahIM arthaprApti pha zuM huM varNone kAraNe nathI paraMtu kUpa, sUpa, dhUpa evA vaNuM- saMghAtarUpa padamAMthI thAya che. anvAkhyAnAni bhidyante zabdavyutpattikarmasu / bahUnAM saMmbhave'rthAnAM nimitta kiJcidiSyate // 170 // zabdonI vyutpattinA kAryamAM (prakRti ane pratyaya-kalapanA rUpI) vyAkhyAna judAM judAM hoya che. jyAre ghaNuM artho saMbhavatA hoya tyAre keIka (cokakasa) nimitta Avazyaka manAya che. (100) vairavAsiSThagirizAstathaikAgArikAdayaH / kaizcitkathaMcidAkhyAtA nimittAvadhisaGkaraiH // 171 / / vaira, vAsiSTha, girIza temaja aikAgArika vagere zabdanuM judA judA AcAryoe (judAM judAM) arthanimittAno ekatra samAveza karIne judI judI rIte vyAkhyAna karyuM che. (171) vIrA 6 tathA vAyA rUDha, vasiSTha K tathA vaNajhena Drona ane narI te tathA zif sthati ema judAM judAM athanimittone mizra karIne arthAt ekasaMstha karIne AvA zabdone samajAvavAmAM AvyA che. mArine praznAra prayoga cahya miloH 1 bhikSA mATe eka ghara ja jene prayojana che te sAdhu athavA eka ekAMta ghara jene corI ke khUna karavAnuM prayojana che te cera athavA khUnI (0%Aridra vIra vA.v. pU. 1.11 3) ema samajAvI zakAya. yathA pathaH samAkhyAnaM vRkssvlmiikprvtaiH| aviruddhaM gavAdInAM bhinnaizca sahacAribhiH / / 172 / / jema vRkSa, rAphaDA athavA parvata vaDe rastAne varNavavAmAM kazo pratiSedha nathI tema ja vagere zabdone temanI sAthe rahelAM judAM judAM vyutpattinimitto vaDe oLakhavAmAM kaze virodha nathI, anyathA ca samAkhyAnamavasthAbhedadarzibhiH / / kriyate kiMzukAdInAmekadezAvadhAraNAm / / 173 // (athanI judI judI avasthAone jANanArA (vyAkhyAtA)o vaDe kiMzuka vagere zabdonA eka bhAga(nA artha)ne nizcaya judI judI rIte karavAmAM Ave che. (173) (12). Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 bIju kAMDa zabdamAM aneka artha zaktio rahelI che. zabdanuM vyAkhyAna karatI vakhate AmAMnI eka zaktino Azraya karavAmAM Ave che. vyAkhyAtA pitAnA jJAna mujaba vyAkhyAna kare che. vAkyano padomAM vibhAga karIne, AvI zaktiono Azraya karIne vAkSArtha kalpavAmAM Ave che. vanamAM khAkharAnAM vRkSone zuka vinAnAM ke phaLa vinAnAM joIne keIe pUchayuM, kaf a: 7 vaDhAra ( khAkharAnA vRkSa upara pipaTa nathI che tenA javAbamAM viM zukana 0Aze | (khAkharA upara popaTathI zuM ?) ema kahevAmAM AvyuM. ahIM jhiMjhunA eka bhAga zu zabdane arthagrAhaka samajavAmAM Avyo. kaizcinnirvacanaM bhinnaM girategarjatergameH / gavatergadatervApi gaurityatrAnudarzitam // 174 / / keTalAka AcAryoe ja zabdanI vyutpatti ni (gaLavuM) ujJa (garjanA karavI), am (javuM), " (pedaLe karo) ane hUM (balavu) evA dhAtuo upara thI judI judI darzAvI che (174) gaurityeva svarUpAdvA gozabdo goSu vartate / vyutpAdyate na vA sarva kaizciccobhayatheSyate / / 175 // athavA zaiH evA zabdarUpathI ja je zabda, gAya evA arthamAM pravartamAna bane che, (e ja pramANe) badhA zabdanI vyutpatti karavAmAM AvatI nathI keTalAka AcAryo (savarUpa ane vAcya ema) baMne prakAranAM nimitta pramANe (zabda artha mAM pravRtta bane che) ema samaje che. (15) ahIM zabda vyutpatti aMge be mata rajU thayA che. authiyo arthAta saidike mAne che ke badhAM prAtipadike avyutpanna che, ane nIra nI vyakti nI mAtA gauraceva nau: I ema kare che. bIjA matamAM badhAM prAtipadi vyutpanna che. pahelA matamAM zabdanuM svarUpa tenA athanuM nimitta che ane bIjA matamAM zanuM svarUpa ane bAhyarupa ema bane nimitta che. sAmAnyenopadezazca zAstre ladhvarthamAzritaH / jAtyantaravadanyasya vizeSAH pratipAdakAH // 176 / / zAstramAM to lAghava mATe, (zabdano) upadeza, (zabda)sAmAnya vaDe karavAmAM AvyA che. AvA (zabdasAmAnyanA) vizeSo (=vyaktio) bIjA (zabda)sAmA- nI jema, anya zabda ke (artha)ne vyakta kare che. (16) zabdanAM judAM judAM uccAraNe hevAne kAraNe vyAkaraNazAstramAM temane lAdhavavaDe samajAvavAmAM AvyA che. aneDho ! ( . ka, 2.rU. ) sUtramAM agnizabdavarUpa sAmAnyano nirdeza che, agnizabdarUpa vizeSano nahi. vyaktinirdeza sAmAnyanI abhivyakti che. jJAti (jhare che), rAte (Tapake che), Rte (ke che, vasati (paDe che)mAM gati sAmAnya che, paraMtu trAse, ghate mAM tenA vizeSo, jaLanA gativizeSa darzAve che; tema che zabda gatisAmAnya darzAvato hovA chatAM prANa vizeSane paNa darzAve che. rAma dhAtunA jeTalA arthe rUDhidvArA prasiddha che te badhAmAM A dhAtunI pravRti jovA maLaze. tema chatAM tenA je vizeSa no mAM prApta thAya che te vizeSa paNa gavarUpa sAmAnyane vyakta karaze. Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vApaSadhIya arthAntare ca yad vRttaM tatprakRtyantaraM viduH / tulyarUpa na tad rUDhAvanyasminnanuSajyate // 177 // bIjA arthamAM vaparAyelA eka ja prAti padikane bIjo zabda samajavAmAM Ave che. rUDhi vaDe eka ja arthamAM niyata thayela samAna zabdarUpa bIjA artha sAthe jeDAtuM nathI. (177) miranAviliyanI bAjU niyata viSayAntare keMzcitkathaJciduddiSTau citraM hi pratipAdanam / / 178 / / rUtra (yajana karavuM) ane 2 (yajana karavuM) evA be judA judA dhAtuo judA viSayamAM niyata manAyA che. keTalAka AcAryoe temane judI rIte nidezyA che. (Ama) zabda vize juduM juduM pratipAdana karavAmAM Ave che. (178) yajJa ne ti pratyaya lAgatAM thanamAMnA thanuM saMprasAraNa thaIne sunna thaze, tethI hue: vA vagere rUpa thaze. paraMtu yagna pachI tumana vagere AvatAM saMprasAraNa nahi thAya. ane yaduku vagere rUpa thaze. keTalAka AcAryo ba nene judA dhAtuo samaje che. astimAM keTalAka an dhAtu samaje che ane ta: ane saritamAM dhAtu samaje che sAda, mATuH vageremAM keTalAka maTu bolavuM evo dhAtu samaje che. () gati sAmAtise. ma. mA. 1.2.22. (mA) paurivAsita kSahya sAmude vAsuhAsini mAdhe; vavavavAnI ravameva zaraNaM mama | ravIvajJa, a.1 1.70. (6) thayuM Ahiritra pnycpdvissyH| mahAbhASyadIpikA pR.114. evaM ca vAlavAyAdi jitvarIvadupAcaret / bhedAbhedAbhyupagame na virodho'sti kazcana // 179 / / A pramANe jitvarI zabdane jema (vArANasI zabdano samAnArthaka samajavAmAM Ave che tema) vAlavAyane (vidUrano samAnArthaka) samaja. zabdone ekabIjAthI judA ke ekabIjA sAthe sarakhA samajavAmAM kazo virodha nathI. (179) zabda (virAga. . . .rU.84) vidramAMthI prApta thayele evA arthamAM levAyo che. paraMtu vaidUya to vAlavAya nAmanA parvatamAMthI nIkaLe che ane vidUramAM tene dhasIne taiyAra kare che. tethI vaiyAkaraNe baMnene paryAya zabdo gaNe che. (vAyA; kyane patra jayAM pazuo ane mANasenA vALa kheMcAya che- vega dhAtu-te, velIo vagere vALe, e nAmano parvata) jitarI zabda paNa vepArIo pArANasIne badale vApare che. ayukto'yaM nidezo na hyasau vidUrAtprabhavati / ki tarhi vAlavAyAt prabhavati / vidure saMski yte|...tdythaa vaNijo vArANasI jitvarItyupAcaranti, evaM vaiyAkaraNa vAlavAyavidara ityupAcaranti vAlavAyo vidUra ca prakRtyantarameva vA / na vai tatreti ced yAjjitvarIkdupAcaret / / ma.bhA. 4.3.84. aDAdInAM vyavasthArtha pRthaktvena prakalpanam / dhAtUpasargayoH yatra dhAtureva tu tAdRzaH // 180 // vyAkaraNazAstramAM gat vagere( Agama)nI vyavasthA mATe dhAtuo ane upasargone judA ka9yA che. vAstavamAM dhAtu ja te (upasarga sAtheno) hoya che. (10) Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa tathAhi saMgrAmayateH sopasargAdvidhiH smRtaH / kriyAvizeSAH saMghAtaiH prakramyante tathAvidhaH / / 181 / / jemake saMgrAmattimAMnA upasargavALA dhAtu phAMTA ne mATe (jAMghAmayaramAM anA) vidhAnane vyAkaraNe jaNAvyuM che. upasargo ane dhAtuonA AvA prakAranA saMghAte vaDe viziSTa kriyAo AraMbhamAM rajU karavAmAM Ave che. (181) haMma evA upasargavAna dhAtu uparathI mad AgamavALuM rUpa mAMdAmayata ane dvivacanavALuM rU5 sisaMgrAmayivase vyAkaraNe jaNuvyuM che. bIjI bAju nivAsasthati, grete ane sUtrathatimAM 16 pratyaya ane divacana, dhAtu ane upagane bhinna mAnIne jaNa vavAmAM AvyAM che. kAryANAmantaraGgatvameva dhAtUpasargayoH / sAdhanoti saMbandha tathAbhUtaiva sA kiyA // 182 / / Ama hAIne dhAtu ane upasargone lagatAM (vyAkaraNa)kAryone aMtaraMga samajavAmAM Ave che. (dhAtu ane upasarganA saMghAtathI vAcya) evI kriyA kArake sAthe saMbaMdhane pAme che. (182) pahelAM dhAtu upasarga sAthe joDAya che, pachI sAdhana sAthe, evo mata ahIM rajU thayo che. sarakhA svapajJa-"vasa savAdhInA davArthavyavasthA dhAtUnAma 1 vArthone 2 siddha sambandhyantarasya sannidhAnena bhavitavyam / tatra gaurakharAdiva viziSTAthe prakRtirUpe pratilabdhe bAhyA sambandhina upajAyante / tasmAdviziSTa prakRtirUpavAcyA viziSTA kriyA tathAbhUtaiva sAdhyA satI sAdhanasambandha pratipadyate / prayogArheSu siddhaH san bhettavyo'rthoM vishissyte| prAk ca sAdhanasambandhAkriyA naivopajAyate // 183 // prayogane lAyaka dhAtuone temanA vaDe darzAvAte atha, siddhasvarUpa hoIne upasarga vaDe viziSTa bane che, kAraNa ke kAraka sAthe saMbaMdhamAM AvyA pahelAM kriyA utpanna thatI nathI. sAdhana arthAt kAraka sAthe saMbaMdhamAM AvyA pahelAM kriyA nirAtmikA hoya che te ghAtaka evA upasarga sAthe vizeSaNavizeSyabhAvarUpa saMbaMdhane prApta karatI nathI. pahelAM dhAtu sAdhana sAthe joDAya che, pachI upasarga sAthe, e bIjo mata che. sarakhA vavajJa-- "tasmAtprAk sAdhanasambandhAdanupajAtA kriyA nirAtmikA dyotakenopasargeNa saha vizeSaNavizeSyasaMbandha notsahate pratipattum / pUrva dhAtuH sAdhanena yujyata itye keSAM darzanam / " dhAtoH sAdhanayogasya bhAvina; prakramAdyathA / dhAtutva karmabhAvazca tathAnyadapi dRzyatAm // 184 // dhAtunA, bhaviSyamAM thanArA, kAraka sAthenA saMbaMdhane prathama Azraya karIne dhAtutva ane karmabhAva samajavAmAM Ave che tema bIjuM (upasarga sAthenA saMbaMdhathI dhAtunuM viziSTa kriyAvAcitva) paNa samajavuM. (184) vA-16 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 vAkayapadIya bIjakAleSu saMbandhAd yathA lAkSArasAdayaH / varNAdi pariNAmena phalAnAmupakurvate // 185 / / vRddhisthAdabhisaMbandhAttathA dhAtUpasargayoH / abhyantarIkRtAd bhedaH padakAle prakAzate / / 186 // jema bIja vAvavAnA samaye ja lAkhano rasa (vagere vRkSanA bIjabhAva sAthe) saMbaMdhamAM hovAthI ane uttara kALamAM) phaLonA raMga (rasa) vagerenA pheraphArathI (phaLane) upakAraka bane che; te pramANe dhAtu aneupasarganA buddhiniSTha saMbaMdhane kAraNe ane te aMtahita hovAthI (kriyA)vizeSa, pada(niSpatti)ne samaye spaSTa bane che. (185-186) lAkhanA vRkSamAM lAkho rasa vagere te vRkSanA bIjakALamAM paNa astitvamAM hoya che ane tethI te vRkSane phaLaprAptine samaye paNa raMga ane rasa aMge upakAraka bane che. te pramANe dhAtu ane upasarganA saMbaMdhane samaye avyaktarUpe rahela kriyAvizeSa, dhAtune sAdhana sAthe saMbaMdha thatAM vyakta bane che. tethI "pahelAM dhAtu upasarga sAthe joDAya che, pachI sAdhana sAthe" evo mata yogya che. 18 pamI kArikAno anuvAda AvI rIte paNa sUcavI zakAya ? jema bIja vAvavAnA samaye te bIjane lagADavAmAM Avela lAkha vagere raMgo te bIjamAMthI thayela vRkSanAM phaLamAM raMganA pheraphAra vagerethI upakAraka bane che." 182mI kArikAmAM pUrva dhAtu: 31La gujarAte pazvAtsAyanena ! evo mata rajU thayo che. 144mI kArikAmAM pUrva dhAtuH sAdhana yugrese zvAkuvALa ! evo mata rajU thayo che. 184mI kArikAmAM A bIja matane vadhAre spaSTa karavAmAM Avyo che ane kArikA 185 ane 186mAM bIjA matanuM khaMDana karIne prathama matane svIkArya gaNavAmAM Avyo che. kvacitsaMbhavino bhedAH kevalairanidarzitAH / upasargeNa saMbandhe vyajyante pranirAdinA // 187 / / koIka sthaLe, ekalA dhAtuo vaDe nahi darzAvAyelA paraMtu zakaya evA vizeSa artho, ka, nina vagere upasargo sAthe (dhAtuonA) saMbaMdha thatAM vyakta thAya che. (187) vAya ane vAkyartha aMgenA matonI carcA karavAmAM AvI. te aMge akhaMDa vAkayArthInuM sthApana karI, nAma, AkhyAta, upasarga ane nipAta evAM cAra prakAranAM pado aMge achaDato ullekha karyo pachI, have upasargo dhAtvarthanA dyotaka che ke vAcaka che ke sahakArI che evA traNe matano ullekha karavAmAM Avaze. A kArikAmAM upasargo kriyAvizeSanA ghAtaka che evo ullekha karavAmAM Avyo che. kArikA 188mAM traNa matono ullekha karavAmAM AvyuM che. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMi sa vAcako vizeSANAM saMbhavAdyotako'pi vaa| zaktyAdhAnAya vA dhAtoH sahakArI prayujyate / / 188 // te (upasarga) kiyAnA saMbhavita vizeSone vAcaka che athavA dyotaka che, athavA dhAtanI zaktione pragaTa karavA mATe sahakArI tarIke vaparAya che. (188) sthAdibhiH kevalairyacca gamanAdi na gamyate / tatrAnumAnAd dvividhAttaddharmA prAdirucyate // 189 / / eklA sthA (UbhA rahevuM') vagere dhAtuo vaDe je gamana vagere samajAvAtAM nathI tyAM be prakAranAM anumAna vaDe, vagere upasargo gamakatvanAM dhotanarUpI dharmovALA kahevAya che. (189) tathA dhAtumAMthI "besavuM" evo artha samajAtuM nathI paraMtu vratiste evA kriyArUpamAM vra upasarga vaDe gamana kahevAmAM Ave che. dhAtuo ane kArya che ane upasargo dyotaka che ema anumAna vaDe spaSTa thAya cheAvAM anumAno be prakAranAM che, eka sAmAnyate- daSTa ane bIja vizeSatadaSTa. sAmAnyatadaSTa anumAna A pramANe che : g zabda kriyAno AraMbha darzAve che, kAraNa ke te pra zabda che, anyatra jovA maLatA zabdanI jema ( mAhirotaH prarAvAQvitavasthApUirvadarakArat )" vizeSatadaSTa anumAna A pramANe che "sthA dhAtu ane kAryuM che, kAraNa ke te dhAtu che, baMne pakSoe anekAthavALA tarIke svIkArelA - vagere dhAtuonI jema (sthAdhAturanevAtha: ghAturavAyumaya. vArdikatAneArthanAvidhAtuvar !)" AvAM baMne anumAno pramANe-upasargo dyotaka banaze ane dhAtuo vAcaka banaze, kAmanA itu jayate ne badale manA ina makhyate | evo pATha svIkAravAthI gamana vagerenI nivRtti evo durAkRSTa artha levAnI jarUra paDatI nathI. aprayoge'dhiparyozca yAvad dRSTa kriyAntaram / tasyAbhidhAyako dhAtuH saha tAbhyAmanarthakaH // 19 // jyAre kavi ane ghara vaparAtA nathI tyAre dhAtu (upasarga yukta hoya tyAre je darzAve tenAthI) judI kriyA darzAvI, tenuM abhidhAna kare che. potAnI meLe) anarthaka e te, te be (upasargo) sAthe arthavAna bane che. (190) gayA chati, paryAjachati vageremAM madha ane vari e upasargo anarthaka che kAraNa ke yAti uparathI ja apekSita atha prApta thAya che. Ama hovA chatAM lekavyavahAramAM AvA pravege prApta thAya che. upasarga ane dhAtuno saMghAta ja viziSTa arthanuM abhidhAna kare che. arthAbhidhAnamAM upasarga dhAtune sahakArI che. kevaLa upasarga ke kevaLa dhAtu arthanuM abhidhAna karato nathI. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadaya tathaiva svArthikAH kecitsaMghAtAntaravRttayaH / anarthakena saMsRSTAH prakRtyarthAnuvAdinaH // 19 // te pramANe (vAva) evA anya saMghAta sAthe joDAvAnA svabhAvavALA (na vagere) svArthika pratya cAra jevA anarthaka zabdo sAthe joDAIne prakRtinA arthane jaNAve che. (191) grova eTale navamAMthI banAvela zaTale ane cAvaze eTale paNa javano roTale. thAva evI prakRti ane ya evo svArthika pratyaya, baMnenA saMghAtathI banela vAva athavAna che. ekalA ina vagere pratyaye arthabodha karAvatA nathI. 'te pramANe cAvavamAMne janU pratyaya vinAno prakRti zabda vAva paNa arthabodha karAvaze nahi. tethI ekalA prakRti zabdo paNa athadha karAvatA nathI. vAva arthavAnuM hovA chatAM yAtrinA saMdarbhamAM anarthaka che ane eka na paNa anarthaka che. nipAtA dyotakAH kecitpRthagarthaprakalpane / AgamA iva kecittu saMbhUyArthasya sAdhakAH // 192 // keTalAka nipAto judA arthane kalpavAmAM ghAtaka bane che ane AgAmenI jema, keTalAka, prakRti sAthe joDAIne arthanA sAdhaka bane che. (12) upasargonI jema nipAto paNa ghAtaka ane vAcaka che. keTalAka nipAte arthavAna che ane keTalAka nirarthaka che. upariSTAtpurastAdvA dyotakatva na bhidyate / teSu prayujyamAneSu bhinnArtheSvapi sarvathA / / 193 // (temanI sAthe joDAyelA padothI) haMmezAM judA arthavALA te nipAta) AgaLa ke pAchaLa prajAtA hoya to paNa temanA dyotakatvane hAni pahoMcatI nathI. (193) cAdayo na prayujyante padatve sati kevalAH / pratyayo vAcakatve'pi kevalo na prayujyate // 194 // ja vagere nipAte pada hovA chatAM ekalA prajAtA nathI. pratyaya vAcaka hovA chatAM ekale vaparAto nathI. (194) va vagere nipAta ekalA vaparAtA nathI tethI te vAcaka banatA nathI. te pada hAIne ghAtaka banaze. je vAcaka hoya te jema mo vagere pade ekalAM vaparAya che tema vaparAze. samuccitAbhidhAne'pi vyatireko na vidyate / asattvabhUto bhAvazca tiGpadairabhidhIyate / / 195 / / vagere nipAta (dyotaka pakSamAM) samuccita padanA arthanuM abhidhAna karatA hovA chatAM (samuccaya ane samucita pade vacce) bheda prApta thatI nathI. kriyA (rUpa)nAM pado vaDe asarvabhUta bhAvane jaNavAya che. (195) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 bIju kAMDa * samuccitAbhidhAne'pi viziSTArthAbhidhAyinAm / guNaiH padAnAM sambandhaH paratantrAstu cAdayaH // 196 // (jAti, vacana, saMkhyA vagere) viziSTa arthanuM abhidhAna karanArAM padone guNe(=vizeSaNe) sAthe saMbaMdha thAya che. 2 vagere (nipAta samucita abhidhAna vaDe viziSTa atha darzAvatA hovA chatAM) paratatra che. (16) lipAto asattvabhUtabhAva darzAve che ane anya pada upara hamezAM AdhAra rAkhe che. tethI vizeSaNapade sAthe temano saMbaMdha prApta thato nathI. A rIte teo parataMtra che. saMkhyA, jAti, vacana vagere viziSTa artha darzAvanArAM pado haMmezAM temanAM vizeSaNapado sAthe saMbaMdha pAme che ("LavavanAnAmAzrayato trivanAni mavati |) mahAbhASyamAM A vAta aneka sthaLe kahevAmAM AvI che. janayitvA kriyA kAcitsambandha vinivartate / zrUyamANe kriyAzabde sambandho jAyate kvacit // 197 // keIka kiyA(zabda), (nAme vacce saMbaMdha utpanna karIne nivRtta thAya che. koIke anya sthaLe kriyAzabda saMbhaLAtAM (Avo) saMbaMdha utpanna thAya che. (197) rAjJa: puruSa: evAM be nAmeAmAM bharaNapoSaNarUpa kriyA rAjA ane puruSa vacce AzrayAzravibhAvarUpa saMbaMdha utpanna karIne nivRtta thAya che tethI te prApta thatI nathI. mAtu: marati vageremAM smarati kriyA prApta thatAM vAra ja smaraNa karanAra sAthe janyajanakabhAvarUpa saMbaMdha upanna kare che. vAyupIya padakAMDanI prathama kArikAmAM nAma, AkhyAta, upasarga ane nipAta ema cAra prakAranA padavibhAgano, nAma ane AkhyAta ema be prakAranA vibhAgane ane nIma, AkhyAta, upasarga, nipAta ane karmapravacanIya ema pAMca prakAranA padavibhAga ne ullekha thayo che. ahIM agAuthI kamapravacanIya aMgenI carcA zarU karavAmAM AvI che. karmapravacanIyano artha kayAM provantaH ane vijJanisarca saMvaviSahya avadyotakSA: | (kriyAne jaNAvanArA ane kriyAthI utapanna thayelA saMbaMdhavizeSanA dyotaka) evo ApavAmAM Avyo che. karmapravacanIyano saMbaMdha kriyArUpa sAthe nahi paNa nAmapada sAthe hoya che. vRkSa vati vidyote vidyuta mAM prati karmavacanIya kriyAnuM ghotana karatuM nathI, kAraNa ke, vitate evuM kriyArUpa te kriyAnuM abhidhAna kare ja che. te koI saMbaMdhavizeSa darzAvato nathI. vRkSa evI dvitIyAthI ja saMbaMdhavizeSanuM abhidhAna thAya che. tatra SaSThI pratipadaM samAsasya nivRttaye / vihitA darzanArtha tu kAraka pratyudAhRtam // 198 // (paTTI ! pA sU. 2.3.para vaDe Adeza pAmela) SaSThInuM kaIka nizcita padamAM (jema ke mAtaH samAjU mAM samAsanI nivRtti mATe vidhAna thayuM che. mAtu TLe. mAn evA pratyudAharaNakArakane (guNomAM karaNatva) darzAvavA ApavAmAM AvyuM che. (198) Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 sa copajAtaH sambandho vinivRtte kriyApade / karmapravacanIyena tatra tatra niyamyate // 216 // (saMbaMdha utpanna karIne) kriyApada nivRtta thatAM, te utpanna thayela sabadha, kama pravacanIya vaDe te te kriyAmAM spaSTa thAya che. (19) vRkSa pratividyotate vidyuta / mAM vRkSa ane vidyotanano lakSyalakSaNabhAva saMbaMdha vidyotanakriyA vaDe utpanna thAya che. Ave sabadha utpanna karIne vidyotanakriyA nivRtta thAya che paraMtu AvA saMbaMdha to che ja. A saMbaMdha kama pravacanIya vinA spaSTa thatA nathI. vAkapaTTIya yena kriyApadAkSepaH sa kArakavibhaktibhiH / yujyate viryathA tasya likhAvanupasargatA // 200|| je zabda vaDe kriyApadanA AraMbha thAya che te (kriyAnA Adha karAvatA heAvAthI) kArakavibhakti sAthe joDAya che, jemake (kAreza' viiihatti mAMnuM) vi evu' karmIpravacanIya pada prAveza evI kArakavibhakti sAthe joDAtu hAvAthI) ri dhAtunu upasarga manatuM nathI (200) prAveza' viparijiti ! mAM vi evu kamapravacanIya pada prAveza....vimAya varivitti 1 (prAdeza jeTalu mApIne dare che) mAM prAvezakAraka sAthe joDAya che. bIjI rIte kahIe te vi evA zabda mA dhAtu sAthe upasaga ane gati banaze, ruiti sAthe nahIM. jyAre kama pravacanIya vaDe kriyAne AraMbha karavAmAM na Ave tyAre vRkSa ane vidyotananA sAmAnya saMbaMdhane jaNAvatI SaSThI prApta thaze. teno bAdha rmapravacanIyayukte dvitIyA (yU. 2.3.8, kama pravacanIya sAthe sabaMdha thatA padane dvitIyA thAya che) evA sUtrathI thaze. dRSTo'pratyajayanniti / tiSThateraprayogazca sunvabhItyAbhimukhye ca kevalo'pi prayujyate // 201 // cannacan (jItyA) kriyArUpamAM sthA dhAtunA prayAga dekhAtA nathI. mumi (sAme sAmane taiyAra kare) evA zabdarUpamAM (kama pravacanIya ) mi, 'nI sAme ' evA arthamAM ekalA paNa vaparAya che. (201) tevA sutratyenayam / (devAe dRDha pratiSThita nahi evA asurAne tyA)mAM prati vaDe sthA dhAtuneA atha prApta thAya che. paraMtu tene prayeza dekhAtA nathI. ati eTale pratittita: dRDhapaNe sthApita nahIM thayelA. A vrutti, na| dhAtunA upasa banatA nathI--. fpunu (.nI sAme sAmane taiyAra karA)mAM mi'nI sAme,' 'nI dizAmAM' evA amAM ekalA vaparAya che. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIja' kaha 127 karmapravacanIyatvaM kriyAyoge vidhIyate / SatvAdivinivRttyartha svatyAdInAM vidharmaNAm / / 202 / / jyAre kriyA sAthe joDAyA hoya tyAre, judA dharmavALA DuM, ati vagerenuM kama pravacanIya tarIke vidhAna (suvim) vagere pragomAM vatvane aTakAvavA mATe karavAmAM AvyuM che. (202) g: dUjhAyAm (vA.. 1.4.14) pramANe su ane matiratimAne che (u. 2. 1.4. 15) pramANe gati nuM karma pravacanIya tarIke vidhAna thayuM che. saMbaMdhavizeSanA dyotaka banavAne badale kriyAvizeSanA dyotaka banatA ane tethI bhinna dharmovALA su, prati vagere upasargone karma pravacanIya kahyA che, tethI suram vageremAM sakAra ne pakAra thaze nahi. hetuhetumatoryogaparicchede'nunA te / ArambhAdbAdhyate prAptA tRtIyA hetulakSaNA // 203 // anu vaDe kAraNa ane kAyane saMbaMdha nakkI thatAM prApta thatI hetulakSaNa tRtIyAno (anuekSA sUtrathI AraMbhAtI karma pravacanIya saMjJA vaDe) bAdha thaze. (2003) karmapravacanIya pado saMbaMdhavizeSanAM dyotaka che. keIvAra te kriyAvizeSanuM dyotana kare che. saMbaMdhavizeSanuM dyotana thatAM zeSaSakaDIno bAdha thAya che. ane kriyAvizeSanuM dyotana thatAM vatvane niSedha thAya che. A uparAMta keIvAra saMbaMdhavizeSanuM dyotana karanArAM karma pravacanIya pada tRtIyAne paNa bAdha kare che. zAstrAhya saMjItAmanuM nizabhya sevaH prAvardhata 1 (zAkaTace taiyAra karelI saMhitAne sAMbhaLIne deve vRSTi karI)mAM DhakSaLatarthamatAthAnamAthIllA, prativarmena: (1. sU. 1.4.20) pramANe anu kavacanIya bane che ane vArmeghavAnI ditIyA (aa. . 2.rU.8) pramANe dvitIyA prApta karaze, paraMtu detI (vA. lU 2 3.23) parasUtra hovAthI dvitIyAne bAdha karI tRtIyA thaze. tema chatAM kamapravacanIya saMjJAne AraMbha karanAruM anurrAkSa | (vA. . 1.4. 80) sUtra A tRtIyAne bAdha karaze. kriyAyA dyotako nAyana sambandhasya vAcakaH / nApi kriyApadAkSepI sambandhasya tu bhedakaH // 204 // A (karmapravacanIya pada) kriyAnuM dyotaka banatuM nathI, saMbaMdhanuM vAcaka paNa banatuM nathI. te kriyApadano AraMbha karatuM nathI paraMtu saMbaMdha vizeSa)nuM sthApana kare che. (20) vRkSa gati viyota virut aa mAM vati kama pravacanIya kriyAnuM dyotana karatuM nathI, kAraNa ke vidyatana kriyAnuM zravaNa thAya che, bIjI kriyAnuM nahi. pakkIne badale dvitIyA vaDe saMbaMdhavizeSanuM abhidhAna thatuM hovAthI te saMbaMdhanuM ghotana kare che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 vAkayapadIya anarthakAnAM saGghAtaH sArthako'narthakastathA / varNAnAM padamarthena yukta nAvayavAH pade // 205 / / anarthaka vargono saMghAta arthavAna hoya ane artha vinAno (paNa) hoya. arthavAna vaNene (saMghAta evuM) pada artha yukta hoya che padamAM avaya hotA nathI. (2005) ahIM sudhI karmapravacanIya aMge tenA vAcakatva, ghotakatva, kriyA sAthe yoga, saMbaMdhavizeSanuM jJApana vagerenI carcA karI. have vAkya ane vAkayArthanA akhaMDatvanI vAta karavAmAM AvI che. saMghAtAryavavAhU! (saMghAta arthavAna hovAne kAraNe zivasUtra, , vI. 12) mAMnA pUrva pakSane A kArikAmAM uttara ApavAmAM Avyo che. varSo hamezAM nirarthaka che, tethI vaNeno artha te padano artha nahi. padAnAmarthayuktAnAM saGghAto bhidyate punaH / arthAntarAvavo pena, navadhavimena 2 20ddA arthavAna padena (vAkaya rU5) saMghAta, padanA arthathI judA arthanA jJAnane kAraNe ane (padonA artha tathA vAkyanA paraspara) saMbaMdhanA abhAvane kAraNe jude (samajAya che). (26). - vaDhA jAmakhyAna aThThA ! vagere arthavAna padano saMghAta 2aa DhADimAni ghaagvA: kAmanAgina vapira: | vagere anarthaka padasaMghAtathI judo paDe che. sArthakAnarthako bhede sambandha nAdhigacchataH / adhigacchata ityeke kuTIrAdinidarzanAt / / 207 // padane jyAre sArthaka ane nirarthaka ema be varNavibhAgamAM judI rIte samajavAmAM Ave tyAre te be (vibhAge) paraspara saMbaMdhane prApta thatA nathI, paraMtu keTalAka AcAryonA mate te vibhAgo A saMbaMdha prApta kare che. kuTIra vagere AnuM udAharaNa che. (2007) zuTIra (nAnI jhuMpaDI) evA sArthaka vaNa samudAyamAMthI TI ane 2 evo nirarthaka padasaMghAta ane kuTIra evo sAtha, vaNasamudAya ema be samudAye prApta thAya che. kuTa ane 2 mAMthI chuTIne sArthaka ane rane nirarthaka gaNIe to e samudAyo vacce saMbaMdha prApta thatI nathI, paraMtu sArthaka yuTI ane pratyaya alpatvanuM ghotana karavAthI sArthaka banatAM baMne vacce arthasaMbaMdha prApta thaze. arthavadbhyo viziSTArthaH saGghAta upajAyate / nopajAyata ityeke samAsasvArthikAdiSu // 208 // arthavAna pade vaDe viziSTa arthavALo (padavAyarU5) saMghAta utpana thAya che, ema keTalAka (mAne che); bIjA mAne che ke samAsa ane svArthika pratyenI jema arthonavaavayavamAMthI viziSTa athavALa saMghAta utpanna thato nathI. (2008). Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa rAgapuSa, madhaLuM, DhoraDhaY, nauravara vagere udAharaNomAM samudAyano artha avayanA artha upara AdhAra rAkhe che, paraMtu avayavonA arthathI judo evo artha utpanna kare che. ravIvajJa jaNuM che ke samudAyo cAra prakAranA che, zabdAvathI, athavayI, zabdArthAnvayI ane niranvayI. zabdAyInAM udAharaNe nIrava : (jaMgalI gadheDuM) ane 18: (e nAmanuM vRkSa) che; arthInvayInAM udAharaNe zrotriyaH (vedanuM adhyayana karanAra) vaidUca, vAva: (motI utpanna karatuM sthAna) vagere che; trIjAnAM udAharaNo rAgapuruSa:, nIkopam ane trALaFa: che, ane cethAnAM udAharaNe musa86, 3ttvam ane vAsa che. keciddhi yutasiddhArthA bhede nitizaktayaH / anvayavyatirekAbhyAM kecitkalpitazaktayaH / / 209 // keTalAka (samudA)nI zaktio, saMghAtamAM temanuM vibhaktapaNe grahaNa thatAM, nizcita bane che. anvaya ane vyatireka vaDe keTalAkanI zakti (temanA vibhAgomAM) AropavAmAM Ave che. (209) zAstrArtha va AnAkarthava pratiH | dhAtvAdInAM hi zuddhAnAM laukiko'rtho na vidyate // 2.10 // varNonI arthavattA aMge (vyAkaraNa) zAstramAM prasiddha artha ja jaNAvavAmAM Avyo che, (kAraNa ke) ekalA dhAtu, (pratyaya), vagerene laukika artha prApta thato nathI. (10) kRttaddhitAnAmarthazca kevalAnAmalaukikaH / . prAgvibhaktestadantasya tathaivArthA na vidyate // 21 // ekalA kRta ane taddhita pratyeno artha paNa zAstrIya ja che; tethI vibhakti pratyaya lAgyA pahelAM kRtu pratyaya ane hoya tevAM ane taddhita pratyaya aMte hoya tevAM padonA artho prApta thatA nathI. (211) abhivyaktataro yo'rthaH pratyayAnteSu lakSyate / arthavattAprakaraNAdAzritaH sa tathAvidhaH // 212 // kRta anta hoya tevA ane taddhita aMte hoya tevA zabdono vadhAre spaSTa e je artha jaNAya che te prakAranA zAstrIya) ane arthavandranA saMdarbhamAM samajavAmAM Avyo che. (12) arthavattA eTale barthavAtura vAca: prAti vim (vA. ?.2.4pa) evA sUtramAM prApta thatA arthavatvane ulekha. tene saMdarbha arthAta anuvRtti taddhitasamAsA, (vA. . 1.2.4 6.) mAM maLe che. tethI athavatvanA saMdarbha pramANe kRddhitAnA zabdono viziSTa artha vyAkaraNazAstramAM samajavAmAM Avyo che. tA-17 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vApaSadhIya Atmabhedo na cetkazcidvarNebhyaH padavAkyayoH / anyonyApekSayA zaktyA varNaH syAdabhidhAyakaH / / 213 / / je pada ane vAkyo temanA svarUpavaDe varSothI bhinna na hoya te anyanI apekSArUpa zakti vaDe varSe paNa arthanuM abhidhAna karaze. (213) varNena kenacinyUnaH saGghAto yo'bhidhAyakaH / na cecchabdAntaramasAvanyUnastena gamyate // 214 // (jemAM) keI eka varNa ochA hoya chatAM arthanuM abhidhAna karato hoya te varNasaMghAtane je anya pada na samajavAmAM Ave te tenA vaDe pUrNa saMghAtarUpa pada samajAze. (21) sa tasminvAcake zabde nimittAtsmRtimAdadhat / sAkSAdiva vyavahita zabdenArthamupohate // 215 / / te (eka varNathI nyUna e saMghAta), pUrNa (ane tethI) arthanA vAcaka padane, koIke (zAstrIya abhyAsarUpI) nimittane kAraNe yAda karAvIne, pUrNa zabda vaDe prApta thatA arthane jANe te sAkSAt hoya tema samajAve che. (15) nirarA evA padamAM vartAra evuM pada eka - vaNathI nyuna che. A kurtA - ne je arthanuM abhidhAyaka samajavAmAM Ave to te anya zabda banaze. je evuM anya pada samajavAmAM na Ave to rUjhartAra vaDe pUrNa zabda nikartAram samajAze ane tenAthI artha baMdha thaze. padavAcyo yathA nArthaH kazcid gaurakharAdiSu / satyapi pratyaye'tyanta samudAye na gamyate // 216 / / samanvita ivArthAtmA padArthairyaH pratIyate / padArthadarzana tatra tathaivAnupakArakam // 217 // jema gaurakhara vagere (sAmAsika zabdomAM (tenAM avayavarUpa) pade vaDe vAya (banate jude) artha (prApata thata) nathI ane tene bodha thAya to paNa samudAyamAMthI sarvathA samajAto nathI, tema padenA artha vaDe je samanvita artha (vAkyamAM) samajAya che, tyAM padenA arthanuM darzana upakAraka banatuM nathI. (216 - 2017) samudAyAvayavayorbhinnArthatve ca vRttiSu / yugapad bhedasaMsagauM viruddhAvanuSaGgiNau // 218 / / samAsa vagere vRttiomAM samudAyanA arthane ane avayavonA arthane paNa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 bIju kAMDa je jude samajavAmAM Ave te (paraspara) viruddha evA bheda ane saMsarga (rUpa arthe) eka sAthe prApta thaze. (218) narahara; vagere samudAyamAM avayavanA ane judo samajavAmAM AvatuM nathI. jude samajAya to paNa tene dhyAnamAM levAtA nathI. have je avayavArthane jude samajavAmAM Ave to nara zabda gaurava darzAvaze ane hara zabda kharatvasAmAnya darzAvaze, A baMne eka bIjAthI judA che. pariNAme eka ja zabdamAMthI, bheda ane saMsarga ema be rUpe avayavArtha prApta thaze. A agya che. kazca sAdhanamAtrArthAnadhyAdInparikalpayet / aprayuktapadazcArtho bahuvrIhau kathaM bhavet // 219 // (ji vagere samAsamAM) dha vagere (avayavone mAtra sAdhana (=adhikaraNa)nA arthamAM keNa samajaze? bahutrIhi samAsamAM jene mATe zabdano prAga thaye nathI evA (anya padane) artha kevI rIte prApta thaze? (219) prakSusaMvAdyavayavaina cAstyarthAvadhAraNam / tasmAtsaMghAta evaiko viziSTArthanivandhanam // 220 // prajJa (vAMkA DhIMcaNavALI), saMjJa (sIdhA DhIMcaNavALA) vageremAM jJa vagere avayavo vaDe arthane nizcaya thato nathI. tethI ekalo samudAya ja viziSTa arthanuM kAraNa bane che. (22) gargA ityeka evAya bahuSvartheSu vartate / dvandvasaMjJo'pi saGghAto bahUnAmabhidhAyakaH // 22 // Tr (ganAM bALako) e eka zabda aneka gargo evA arthamAM prApta thAya che, te pramANe dvanda samAsarUpa saMghAta ane kenuM abhidhAna kare che. (22) ahIMthI have inda samAsamAM akhaMDa saMghAtArtha kevI rIte prApta thaze te darzAvavAmAM AvyuM che. yathaikadeze bhujyodiH pratyekamavatiSThate / kriyaivaM dvandvavAcye'rthe pratyeka pravibhajyate // 222 // jema muja (khAvuM) vagere dhAtuo samudAyanA dareka avayavanI sAthe saMbaMdhane prApta kare che tema dvandra (samAsa) vaDe vAcya banatA arthamAM, kriyA, darekamAM vibhakta rIte saMbaMdha pAme che. (222) trAtaH montAn ! (brAhmaNone jamADa)mAM samudAyanA ekadezamAM dareka brAhmaNane jamADavAnI kriyA lAgu paDe che. ahIM pratye vAva varisamAditaH evA niyamane AdhAra Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 vAkayapadIya lIdhe che. te pramANe dhavasirAzA: tigrastAmA (dhava, khadira ane palAza vRkSone pANI chAMTa) mAM siMcanarUpa kriyA, samAsanA pratyeka pada, khadira ane palAzanI sAthe saMbaMdhane prApta kare che. yacca dvandvapadArthasya tacchabdena vyapekSaNam / / sA'pi vyAvRttarUpe'rthe sarvanAmasarUpatA // 223 // dvanda samAsanA eka padanA arthane darzAvavA mATe tat sarvanAmano je ullekha thAya che, te te samAsanA viziSTa arthanA saMdarbhamAM sarvanAma sAthe mAtra sArUpya darzAve che, (223) ganADhavo . (1. 3. 4.2.124, janapada ane tenI sImA darzAvanArA vRddha zabda pachI guga pratyaya thAya che.) mAM taTUthI janapadano ullekha che paraMtu A tadna vAstavamAM taTU sarvanAma nathI. te te sarvanAma sAthe mAtra sArUpya darzAve che. samAsa to akhaMDa saMdhAnarUpa che. emAM avayavanI ka95nA mithyA che. yathA ca khadiracchede bhAgeSu kramavA~zchidiH / tathA dvandvapadArthasya bhAgeSu kramadarzanam / / 224 // jema khadira vRkSane kApavAmAM (te kiyA akhaMDa hovA chatAM) kApavAnI kriyA krama pUrvaka samajAya che tema dvanda samAsanAM padonA arthomAM (akhaMDava hevA chatAM) tenA avayavomAM krama dekhAya che. (224) jema "khadira vRkSane kApo' evA vAkyamAM khadira akhaMDe che ane kApavAnI kriyA paNa akhaMDa che chatAM pahelAM chAla, pachI aMtarachAla, pachI aMdarano bhAga ema krama dekhAya che, te pramANe dhavazvavirapaDhAzAH chidyantAn ! evA samAsamAM pahelA dha% padamAM dhava, khadira, palAza vagere vRkSone chedana karavAnuM kArya akhaMDa samajavAmAM AvatuM hovA chatAM pahelAM dhava, 5chI khadira e krama dekhAya che. saMkideze prakrAntAnyathA saGghAnupAtinaH / kriyAvizeSAnmanyante sa dvandvAvayave kramaH // 225 / / jema samudAyamAM prApta thatA kriyAvizeSane samudAyanA avayavamAM prAtA mAnavAmA Ave che tema Thaddha samAsane avayava aMge paNa te krama samajavAmAM Ave che. (225) brAhmaNone jamADe evA zabdasamudAyamAM jamADavAnI kriyA, dakSiNa dAna vagere kriyA vizeSa, pratyeka brAhmaNa rUpa ekadezamAM pravartatI samajavAmAM Ave che tema Tha% samAsamAM paNa pratyeka avayavamAM kriyAne baMdha samajavAmAM Ave che. Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 bIju kAMDa pratipAdayatA vRttimabudhAnvAkyapUrvikAm / vRttau padArthabhedena prAdhAnyamupadarzitam // 226 / / vigrahavAkaya sAthenI samAsavRttinuM azikSitone mATe pratipAdana karIne samAsamAM padonA arthabheda vaDe temanA arthanuM prAdhAnya darzAvavAmAM AvyuM che. (226) abhedAdabhidheyasya nasamAse vikalpitam / prAdhAnya bahudhA bhASye doSAstu prakriyAgatAH // 227 / / naSa samAsamAM artha akhaMDa heI, bhAgyamAM (pUrvottarapadanuM) prAdhAnya aneka prakAre kalpavAmAM AvyuM che. tene kAraNe prApta thatA (laukika vigrahavAkyarUpa) prakriyAne kAraNe che. (227) agrAhmaLa evA nam samAsamAM pUrva patuM, uttara padanuM ane anya padanuM ema traNa prakAre prAdhAnya samajavAmAM Ave che. A paNa abudhAne bodha ApavA mATe zAstra prakriyArUpe che. jahatsvArthavikalpe ca sarvArthatyAgamicchatA / bahuvrIhipadArthasya tyAgaH sarvasya darzitaH // 228 // jahasvArthI vRtti matamAM badhAM padonA arthanA tyAgane icchanArA AcAryo bahuvIhi samAsanAM badhAM padonA arthano tyAga darzAvyo che. (22) samAsamAM jahasvArthI ane ajahatasvArthI evI be vRttio samajavAmAM AvI che pahelI vRttimAM pado pitAnA arthane tyAga kare che. bIjamAM pado potAnA arthane tyAga karatAM nathI. bahutrI hi samAsamAM badhAM pade temanA arthano tyAga kare che ane anya padanuM abhidhAna kare che. ...stre kvacitprakRtyarthaH pratyayenAbhidhIyate / prakRtau vinivRttAyAM pratyayArthazca dhAtubhiH // 229 / / vyAkaraNazAstramAM jyAre dhAtu nivRtta thayuM hoya tyAre keTaleka sthaLe dhAtuno atha pratyaya vaDe jaNAvAya che ane (koIka vAra ) pratyayana artha dhAtuo vaDe darzAvAya che. (229) phayA evA padamAM dhAtu nivRtta thayo che ane mAtra pratyaya ja artha pratIti karAve che. manamAM pratyAyanI nivRtti thatAM teno artha dun evA dhAtu vaDe jaNAvAya che. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 yamarthamAha turbhinnau pratyayAveka eva tam / kvacidAha pacantIti dhAtustAbhyAM vinA kvacit ||230|| vanti (evA kriyArUpa)mAM be judA pratyaye je eka atha darzAve che. tene koIka sthaLe te pratyayeAmAMne eka jaNAve che; bIje keTaleka sthaLe te e pratyayeA vinA ekale. dhAtu ja ane darzAve che. (230) vanti evA kriyArUpamAM zapU ane tir evA be judA pratyaye| ka lakSaNa a darzAve che. jyAre atti, buDhoti vageremAM zatneA lApa thatAM ekaleA tir apekSita a darzAve che. mahamAM zar ke til evA e pratyayeA vinA ekalo dUnlR dhAtu apekSita a darzAve che. vAkyapadIya anvAkhyAnasmRteye ca pratyayArthA nibandhanam / nirdiSTAste prakRtyarthAH smRtyantara udAhRtAH ||231|| je pratyayArthI ( kAIka ) vyAkaraNusmRtimAM nimittarUpe nirdezAyA che te (pratyayArthI) anya vyAkaraNusmRtiomAM dhAtunA arthI tarIke udAhRta thayA che, (231) prasiddheruvamikarItyevaM zAstre'bhidhIyate / vyavahArAya manyante zAstrArthaprakriyA yataH || 232 || dUmi, ri evA zabdo vyAkaraNazAstramAM ja vaparAya che kAraNa ke zAstraprasiddha arthA aMgenI prakriyA vyavahAra mATe ja samajavAmAM AvI che. (232) mi, rei evA zabdo rUmati (ulaTI kare che.), roti (kare che) evA leAkaprasiddha zabdonA paryAya tarIke vyAkaraNazAstramAM ja vaparAya che. zAstreSu prakriyAbhedera vidyaivopavate / anAgamavikalpA tu svayaM vidyopavartate // 233 // (vyAkaraNa, vedAnta vagere) zAsrAmAM judI judI kriyAe! vaDe vidyA ja varNavavAmAM Ave che. zAstra prakheAdhelA (prakRti pratyaya vagere) vikA vinAnI vidyA peAtAnI meLe ja pragaTa thAya che. (233) ahIM zAstro eTale vyAkaraNa, vedAnta vagere zAstro; AvAM zAstra ane upaniSadezamAM jagatanI utpatti, brahma vagere aMge, judA judA arthAvALA matAntA prApta thAya che. vyAkaraNazAstramAM akhaMDa zabdatattva ja satya manAyu hovA chatAM prakRtipratyayarUpa vikalpe maLe che. AvAM matAntare! ane vikalpo kevaLa avidyAne ja jaNAve che. avidyAne nAza thatAM uttarakALamAM AgamavikA vinAnI ane zAstraprakriyArUpI gUrvAMcavA vinAnI vidyA jAte ja pragaTa thAya che. Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa anibaddha nimitteSu nirupAkhyaM phalaM yathA / tathA vidyApyanAkhyeyA zAstropAyeva lakSyate // 234 // jema kAryo tenAM kAraNe! sAthe nahi joDAyeluM varNavI zakAtuM nathI, tema vidyA paNa avartha hAI (vyAkaraNa) zAsrarUpI upAya vaDe prApta thatI hAya tema jaNAvavAmAM AvI che. (234) zAstroAyA zabdane zAstra kAya: carcA: sA ema bahutrIhi samAsa tarIke anuvAdamAM samajAvavAmAM AvyA che. puNyarAja zAstropAyAnA a` zAstrApuvanAttA 'zAstramAMthI utpanna thatI nathI chatAM temAMthI utpanna thaI heAya ' tema darzAve che. yathAbhyAsaM hi vAgarthe pratipatti samIhate / svabhAva iva cAnAdirmithyAbhyAso vyavasthitaH || 235 || zabdo ane temanA anA jJAna mATe (zAstraneA) abhyAsa ja te zAstrabhyAsa mithyA haiAvA chatAM, (gurupara'parAne kAraNe) anAdi svAbhAvika heAya tema prasthApita thayA che. (275) 135 vyAkaraNazAstranA abhyAsathI zabdo ane temanA arthIne kheAdha prakRtipratyayanI apeAhArarUpa prakriyAnI madadathI thAya che. AvA prakriyAbe AtyaMtika dRSTie mithyA ane avidyAtmaka hovA chatAM abhyAsAha che. bIjI paMktinA puNyarAjanA vyAkhyAna savAnAvirAro mithyAmRtattva svAmAvi rUva pratimAti / ne anusarIne anuvAda ApavAmAM Avye che. A vyAkhyAnamAM mithyAmRta ttva svAmAvi. ya evA anvayamAM anu dUrAkRtva prApta thAya che ema lAgavAne saMbhava hAvA chatAM sa abhyAsa: (vArthAnAM) banAvitvamAnava mithyA vyavasthita: / evA anvayanA ane te pramANe ane Azraya karavAmAM AvyeA nathI, kAraNa ke tethI padArthIneA anAdi svabhAva mithyA che evu aspaSTa kathana prApta thaze. madadarUpa bane che. hAI ne jANe utprekSate sAvayavaM paramANumapaNDitaH / tathAvayavinaM yuktamanyairavayavaiH punaH // 236 // zAstranA abhyAsa vinAnI vyakti paramANune avayavavALA ane avayavIne (tenA na hAya evA) khIjA avayava sAthe joDAyelA kape che. (236) ghaTAdidarzanAllokaH parichinno'vasIyate / samArambhAcca bhAvAnAmAdimad vrama zAzvatam // 237|| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 vAkayapadIya ghaDe vagere (parimANavALA) padArthonA darzanathI jagatane parimANavALuM samajavAmAM Ave che ane padArthonA AraMbha (madhya vagerene kAraNe nitya brahmane (TI rIte) AraMbhavALuM samajavAmAM Ave che. (237) 3pA zikSagrinAM vATAnA+pApanA: | asatye varmani sthitvA tataH satya samIhate // 23 // (zAstranizcita) upAya, zikSaNa pAmatA ajJAnIo mATe prasAraNa ja samajavA joIe. (zAstra prakriyA rUpI) asatya mArganuM anusaraNa karatAM karatAM aMte (vyakti) satya (rUpa zabdabrahma)ne prApta thAya che. (238) anyathA pratipadyArtha padagrahaNapUrvakam / punarvAkye tamevArthamanyathA pratipadyate // 239 // (kaI eka vAkyamAM) padagrahaNapUrvaka (tenA) arthane amuka rIte samajIne pharIvAra te ja arthane te vAkayamAM judI rIte samajavAmAM Ave che. (239) je pade ane temano artha svataMtrarUpe satya hAya ane akhaMDa vAkya ane vAyArtha asatya hoya to padanA arthane samajyA pachI vAkayano artha paNa te pramANe ja joIe paraMtu padone artha jude hoya ane vAkyamAM samuccaya pAmela padono akhaMDa vAkayArtha judo hoya evuM bane che, tethI akhaMDa vAkaya ane vAkyAthe ja satya che ema samajavuM joIe. upAttA bahavo'pyarthA yeSvante pratiSedhanam / kriyate te nivartante tasmAttAMstatra nAzrayet // 240 // (vAkyamAM) padonA prApta thatA aneka arthomAMthI aMte jemano (vAkayArtha vaDe) pratiSedha karavAmAM Ave che te (vAkayArthadharUpI kAryamAMthI) nivRtta ane che. tethI te arthono Azraya karavuM joIe nahi. (240). vRkSo nAstIti vAkyaM ca viziSTAbhAvalakSaNam / nArthena buddhau sambandho nivRtteravatiSThate // 241 // vRkSAH nAsti ) ( vRkSa nathI) evuM vAkaya viziSTa abhAva darzAve che. (vRkSa evA ) niSedhya artha sAthe (aa evA) niSedhana saMbaMdha buddhimAM daDha banate nathI (241) pkSa: nAri I "vRkSa nathI'' evA akhaMDa vAkayamAM "vRkSanA abhAva" vAkyartha che ema mAnIne akhaMDatvano abhAva samajavAno nathI, paraMtu te vRkSanA abhAvane baMdha mAtra che ema samajavuM joIe. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa 17 vicchedapratipattau ca yadyastItyavadhAryate / azabdavAcyA sA buddhirnivatyeta sthitA katham // 242 // (vAkayane) padadapUva ka samajatAM, (vRkSa) che evuM jJAna ne prApta thatuM hoya te zabdathI vAcya na banatuM te jJAna (nakAra vaDe) kevI rIte nivRtta bane? (242) vRkSa che' evuM vAkaya padachaMdapUrvaka samajatAM vRkSanA astitvane khyAla Ave che. bIjA keI padanI temAM jarUra paDatI nathI. vRkSa: nAsti-evA vAkyamAMne nakAra AvA astitvano niSedha kare che, paraMtu akhaMDavAyArthamatamAM kaI pada vRkSanA astitvane nakArI zakatuM nathI, nakAra paNa nahi, puNyarAja jaNAve che ke nakAra, zabda vaDe vAgyA arthano ja pratiSedha kare che zabada upara AdhAra na rAkhatA jJAnano pratiSedha na" kevI rIte karI zake ? atha yajjJAnamutpannaM tanmithyeti nayA kRtam / nako vyApArabhede'sminnabhAvAvagatiH katham // 243 / / je (vRkSanA) astitva aMge utpanna thayeluM jJAna nakAra vaDe mithyA jaNAvavAmAM Ave te nakAranA kAryane Ama judI rIte samajatAM (vRkSa nathI evA vAkyamAMthI) vRkSanA abhAvane baMdha kevI rIte thaze ? (243) nirAdhArapravRttau ca prAkpravRttino bhavet / athAdhAraH sa evAsya niyamArthA zrutirbhavet // 244 // nakSanI pravRtti keI (vRkSazabda jevA) AdhAranI apekSA vinA thatI hoya to, tevI kAryapravRtti (namanA vAcapadanI) pahelAM thavI joIe. have teno) AdhAra (e vRkSa zabdo ja teno pratiyogI (= niSedha) heAya te (niSedhavAcaka) zabdano prAga niyamArtha thaze. (244) niyamadyotanArthA vApyanuvAdo'thavA bhavet / kazcidevArthavAMstatra zabdaH zeSAstvanarthakAH // 245 // athavA te (naSazruti naDya vAcakazabda) niyamanuM dhotana karanAra thaze athavA punaHkathana thaze. (vRkSa: nArita evA vAkayamAM padavicachedathI athagrahaNa mAnatAM) keI eka (nama) pada arthavAna thaze ane bAkInA zabdo anarthaka thaze. (245) viruddha cAbhisaMbandhamudAhAryAdibhiH kRtam / vAkye samApte vAkyArthamanyathA pratipadyate // 246 // kAra vagere zabdo (vAkyanI samApti pahelAM) paraspara viruddha artha saMbaMdhane prApta thatA samajAya che, paraMtu vAkaya samApta thatAM vAkayane artha judI rIte samajAya che. (246) vA-18 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 vAya5dIya anaDvAhamudahAri yA tva harasi zirasA kumbha bhagini sAcInamabhidhAvantamadrAkSoH / (ma. mA. 1.1.58,31) evA zabdasamUhamAM zabdonA artho paraspara viruddha jaNAya che, paraMtu vAkya samApta thatAM pANI lAvanArI he bahena, jUno ghaDe mastaka upara dhAraNa karanArI teM, Amatema deDatA baLadane jayeevo vyavasthita atha prApta thaze. stutinindApradhAneSu vAkyeSvartho na taadRshH| padAnAM pravibhAgena yAdRzaH parikalpyate // 247 / / stuti ane nindAne artha jemAM mukhya hoya tevAM vAkamAM, padonA vicheda vaDe jevo artha prApta thAya che te artha prApta thato nathI. (247) vorsama...vagere lokane rajU karIne puNyarAja samajAve che ke keIka vAkyamAM akhaMDa vAkyAtha letAM stutipradhAna artha samajAya che, huM trAnita pisava...(kuntaka : voditanIvita chu. paB) zlokane rajU karIne te jaNAve che ke ahIM akhaMDa vAyAthI samajatAM nindApradhAna artha samajAya che paraMtu vicchinna pade vaDe prazastino artha samajAya che. athAsaMsRSTa evArthaH padeSu samavasthitaH / vAkyArthasyAbhyupAyo'sAvekasya pratipAdane / / 248 // athavA padomAM (paraspara) asaMbaddha evo artha rahelo che, ane te (artha) akhaMDa vAkayArthanuM pratipAdana karavAmAM kAraNarUpa bane che. (248) ahIM padavAdInI dalIlane pharI vAra rajU karavAmAM AvI che. pUrva padeSvasaMsRSTo yaH krmaadupciiyte| chinnaprathitakalpatvAttad viziSTatara viduH // 249 // (paraMtu) pahelAM padomAM (paraspara) asaMbaddha rahelo je artha krame krame (anya pade sAthe joDAIne) vRddhi pAmatAM racAya che tene, (pahelAM) cheDIne pharI bAMdhela padArthanI jema, atyaMta jude samajavAmAM Ave che. (249) puNyarAjanI TIkAmAM A kArikAne je artha darzAvyo che te pramANe chinnatiqvAiiAtara vie pATha che. pahelAM asaMskRSTa e padone artha krame krame vRddhi pAmIne ekAtharUpe racAya che, tyAre te padonA arthathI judo hoya che ema mAnavuM joIe. teDeluM keDiyuM tenA TukaDA sAMdhI levAtAM AkhuM bane che paraMtu baMne vacce bhedache ja, pUnA saMpAdanane pATha 1 viziSTatara viH svIkAratAM toDeluM keDiyuM ane AkhuM keDiyuM ema be vacce bheda nathI e pramANe asaMskRSTa padano artha judo samajo joIe nahIM. ekamAhuranekArtha zabdamanye parIkSakAH / nimittabhedAdekasya sArvArthya tasya bhidyate // 250 / / bIjA parIkSake jaNAve che ke eka zabdanA aneka artho hoya che. judAM judA kAraNone lIdhe te) eka zabdanI badhA artho darzAvavAnI zakti judI samajAya che. (2pa0) Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa atyAra sudhI vAkaya eTale padasamUha ane vAkayAtha eTale padano artha evA pakSanuM aneka rIte khaMDana karavAmAM AvyuM. vyAkaraNazAstra keI viziSTa tattvadarzana upara bhAra mUkatuM nathI paraMtu zabdanA sAdhutvabodhana mATe badhAM dazaneno upaga kare che, tethI te koI eka cakkasa mArgano Azraya karatuM nathI (saDhavArivayaM dRoDha zAstram tatra nai: vakhyA zA mAWAtum I ) helArAja paNa anyatra jaNAve che ke ame koI darzana vizeSanI carcA ahI karI nathI paraMtu zabdavyavahAramAM je upakAraka che tene tapAsavAnuM amAruM kAya che (nAhmAmirtavikravAra vinu zAka yavahAra caDhA tarImU ) vIrnaza -9. 2 14, banArasa. - AvA zAstrIya vyavahAra mATe vAkayamAMthI apadyuta karIne padone judAM samajI te padonA artho viSe have carcA karavAmAM Avaze. A aMge cAra mata che ; (1) eka zabda aneka artho darzAve che, (2) eka zabda tena, judA judA artho sAthe judo samajAya che, (3) pade ane temano artha mithyA che ane (4) pade ane temano artha satya che. A cAra matinA dareka zabdapacAra, svarUpArtha ane bAhyartha ema traNa vibhAgo che. Ama bAra mata thayA eka zabdanA aneka artho che evA matano Azraya karIne have A kArikAthI zarU karI gauNurtha ane mukhyArthIne vicAra karavAmAM Avaze. yogapadyamatikramya paryAye vyavatiSThate / arthaprakaraNAbhyAM vo yogAcchabdAntareNa vA // 251 / / anya zabdonA artha athavA (sthAna) saMdarbha athavA bIjA zabdo sAthenA saMbaMdhane kAraNe, zabda, eka sAthe badhA artho darzAvavAne badale eka samaye eka arthamAM jANIto bane che. (251) ahIM arthavrajanAbhyAm mAMnA e zabdane padanA artha tarIke samajavAmAM Avyo che, sarakhA vAvAjharanAr vagere ane artha: jaLa jim vagere vA. va. 2.31, projana e gArgI e Apela artha ahIM svIkAryo nathI. yathA sAsnAdimAnpiNDo gozabdenAbhidhIyate / tathA sa eva gozabdo vAhIke'pi vyavasthitaH // 252 // jema gadaDI vALo (mAMsa) piMDa "gAya" evA zabda vaDe oLakhAya che tema te ja "gAya"zabda vAhIka evA arthamAM jANItA bane che. (22) sarvazaktestu tasyaiva shbdsyaanekdhrmnnH| prasiddhibhedAdgauNatvaM mukhyatvaM copajAyate // 253 // aneka dharmovALA ane (artha darzAvavAnI) badhI zaktiovALA te (gAya" evA) zabdanA (enA) judA judA vaparAza pramANe (tenu) gaNatva ane mukhyatva utpanna thAya che. (253) saMzavatte ane ane dharmanaH evA zabdone puNyarAja ane mAtra pramANe paryAya samajavAmAM AvyA che. Ama ame svIkAratA nathI. A kArikAmAM eka zabdadAna evA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 vAkazyapadIya matanuM anusaraNa karavAmAM AvyuM che. jo zabda aneka dharmovALA ane artha darzAvavAnI aneka zaktiovALo che. te gAya' nAmanA pazuvizeSanA arthamAM mukhyarUpe vaparAya che ane vAdI evA vyaktivizeSamAM gauNarUpe vaparAya che. AvA gauNatva ane mukhyatvano AdhAra prasiddhivizeSa che. eko mantrastathAdhyAtmamadhidevamadhikatu / are sarvArthI mittAtti vasthitaH 24 badhA arthevALe ane (arthadarzananI judI judI zaktiovALa eka (ja) manna (niyata arthavALe hevAthI tenAM arthakAryomAM aspaSTa banyA vinA AtmA, deva ane yajJa (evA artho sAthe) daDha bane che. (24) gotvAnuSaGgo vAhIke nimittAtkaizcidiSyate / arthamAtra viparyastaM zabdaH svArthe vyavasthitaH // 255 / / keTalAka (AcAryo keIka) kAraNane lIdhe vAhIkamAM getanA (AropavALe) saMbaMdha Icche che. (ahIM zabda vaDe darzAvAte padano artha badalAyo che. potAnA (gavarUpa) arthamAM te niyata rahyo che. (25) tathA svarUpa zabdAnAM srvaarthessvnussjyte| arthamAtraM viparyasta svarUpe tu zrutiH sthitA / / 256 / / zabdonuM svarUpa tenA badhA artho sAthe joDAya che. (zabdathI darzAvAtA) mAtra padArthamAM pheraphAra jaNAya che. (zabdanuM tenA svarUpamAM zravaNa niyata rahe che, (256) ekatva tu svruuptvaacchbdyogauNnnmukhyyoH| prAhuratyantabhede'pi bhedamArgAnusAriNaH / / 257|| (zabdanA) anekatvane svIkAranArA (AcAryo) gauNa (arthavALA) ane mukhya (arthavALA) zabda vacce atyaMta bheda hovA chatAM, (temanA svarUpane ekatva)ne kAraNe temanuM) ekatva che, ema jaNAve che. sAmidhenyataraM caivamAvRttAvanuSajyate / mantrAzca viniyogena labhante bhedamUhavat // 258 / / A rIte vicAratAM sAmidhenI sUktamAMnI cAnI) AvRtti ( punaHpATha) sAthe judI judI samidhenI RcAo joDAya che. (liMga, vacana ane vibhaktinA) pheraphArathI matro jema judA samajAya che tema temane judA vaparAzane kAraNe judA samajAya che. (258). akeka mantra bolatAM bolatAM akeka samidha agnimAM homavAmAM Ave che. A kriyA sAthe saMkaLAyelA mane sAmidhenI mA kahe che. AvA manjho vAstavamAM tera hovA chatAM pahelI ane chekalIne traNa traNa vAra uccAratAM temanI saMkhyA sattara thAya che (satavA sAminyo mavanti sai.. 6.3.71 ane triH prathama maravAr fahattamAn ! hai.saM. 2AkAkA1) Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kaMDa vedama- athavA yajazna jyAre nizcita viniyogathI judA viniyogane pAme tyAre uccAraNanI AvazyakatA pramANe temanAM liMga, vibhakti ane vacanamAM pheraphAra karavAmAM Ave che. tene Uha kahe che. (prata samarthanAM vivAreg sAmarcAmAva: |.. mAtra vizvanamena mavabhUdaHA maThThAmAkhya piwA (9. 4 thI 9. 8) mAM bhatRharie atyaMta vistArathI Uha aMge carcA karI che. kyAM chaha karavo ane kyAM Uha na karavo te aMge prAcIna vacana raja karatAM te jaNAve che. aGgAni jJAtinAmAni upamA cendriyANi ca / etAni noha gacchanti agiau dhrivaSama hi tat // tAnyAmnAyAntarANyeva paThyate kiJcideva tu / anarthakAnAM pATho vA zeSastvanyaH pratIyate // 259 / / (vaparAza athavA AvRttithI RcAo tarIke prApta thatI) te kAca bIjA vedamatro ja che. temAMnI keTalIka vedamAM pATha prApta thAya che, athavA (viniMga na hovAthI) anarthaka jaNAtA matrone pATha paNa maLe che, temanA dvArA) bAkInA bIjA (matro)ne baMdha thAya che. (259) zabdasvarUpamarthastu pATho'nyairupavarNyate // 259 // atyantabhedaH sarveSo tatsambandhAttu tadvatAm // 260 / / bIjA AcAryo jaNAve che ke manconA pATha vakhate mannanuM svarUpa teno artha che (tethI) te badhA mitro ekabIjAthI atyaMta bhinna che. te (matronA) svarUpa sAthenA saMbaMdhane kAraNe tevA svarUpavALA (bIjA) matro paNa ekabIjAthI atyaMta bhinna che. (26 0) anyA saMskArasAvitrI karmaNyanyA prayujyate / anyA japaprabandheSu sA tvekaiva pratIyate // 261 / / (eka ja) gAyatrImanna upanayana saMskAramAM vaparAya tyAre jude, yajJakAryamAM prajAya tyAre judo ane (manTa)japakAryamAM vaparAya tyAre paNa judo lAgate (te vAstavamAM eka ja samajavAmAM Ave che (2 61) arthasvarUpe zabdAnAM svarUpAttimicchataH / vAkyarUpasya vAkyArthe vRttiranyAnapekSayA // 262 // zabdonA svarUpamAMthI artharUpa pravRtti IcchanAre vAkyanA arthanI pravRtti paNa bIjA koInI apekSA rAkhyA vinA, vAkyanA svarUpane adhIna (samajavI). (262) anekArthatvamekasya yaH zabdasyAnugamyate / siddhathasiddhikRtA teSAM gauNamukhyatvakalpanA // 263 // eka zabdanA aneka artho jemanA vaDe svIkArAya che temanA matamAM arthanI prasiddhi athavA aprasiddhine kAraNe gauNumukhyanI kalpanA prApta thAya che. (263) Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 vAkayapadIya arthaprakaraNApekSo yo vA zabdAntaraiH saha / yuktaH pratyAyayatyartha taM gauNamapare viduH // 264 / / artha sthAna saMdarbha athavA bIjA zabdo sAthenA saMbaMdhane kAraNe, je zabda athabodha karAve che tene bIjA (AcAryo) gaNu (artha darzAvato) zabda kahe che. eka zabdadarzana ane aneka zabdadana ema baMne matane A niyama samAna rIte lAgu paDe che. zabdasyoccAraNe svArthaH prasiddho yasya gamyate / sa mukhya iti vijJeyo rUpamAtranibandhanaH // 265 // ekale uccArAtAM, jenA pitAno jANIto artha samajAya che ke, mAtra svarUpa upara AdhAra rAkhanArA zabdane, mukhya (atha darzAvato) kahevAmAM AvyA che. (265) A mata saMgrahakArano che. ahI zuddha (ekalo) eTale arthadha karAvanAra vizeSa arthAt artha, sthAnasaMdarbha ke zabdAntarasaMbaMdharUpa prajina vinAno. yastvanyasya prayogeNa yatnAdiva niyujyate / tamaprasiddha manyante gauNArthAbhinivezinam // 266 // bIjA zabdanA prayogane kAraNe arthaprakaraNa rU5) prayatna vaDe je prayojAya che te aprasiddha arthavALA zabdane gauNa artha darzAvate samajavAmAM Ave che svAthe pravartamAno'pi yasyArthe yo'valambate / nimitta tatra mukhya syAn nimittI gauNa iSyate // 267 pitAnA (mukhya) arthamAM prajAte je zabda che te paNa (vAhIka evA gauNa) arthano (jyAre) AdhAra rAkhe che tyAre mukhya arthane nimitta ane gauNuM arthane nimittI kahe che. (267) purArAditi bhinne'the yau vartete virodhini / arthaprakaraNApekSa tayorapyavadhAraNam // 268 / / ekabIjAthI judA ane virodhI arthomAM vaparAtA (dUranA samayanuM athavA najIkanA samayanuM) ane mArA (pAse athavA dU2) zabdonA arthane nizcaya atha ane sthAna-saMdarbhanI apekSA rAkhe che. (68). purA (dUranA samayanuM athavA najIkanA samayanuM) ane mAratu (pAsenuM athavA dUra, evA paraspara viruddha arthomAM A be zabdo pratye jAya che, ahIM ema mAnavAmAM Avaze ke artha ane prakaraNa vaDe temanA arthano nirNaya thAya che ane pachI gaumukhyAthI samajAya che. A pUrvapakSa che. A kArikAne pUrvapakSa rUpe samajavI joIe, nahIM te tayo: vimAne mapi zabda nirarthaka Tharaze. puNyarAja ane 3%Atra AmAM pUrvapakSane javAba samajIne gauNamakhyAtha mATe atha prakaraNAdine javAbadAra nahIM samajavAM joIe ema mAne che. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIja' kAMDa 143 vAkyasyArthAtpadArthAnAmapoddhAre prakalpite / zabdAntareNa sambandhaH kasyaikasyopapadyate // 269 // vAkayanA arthamAMthI padonA arthanA pRthakkaraNanI kalpanA karavAmAM AvatAM (avidyamAna evA) kyA padano (tevA) anya pada sAthe saMbaMdha prApta thaze? (269) : - nauTTI: evA akhaMDa vAkaya vaDe vAhIka evo akhaMDa padArtha prApta thAya che. have je pado ane temanA ane asatya samajavAmAM Ave to avidyamAna evA kayA padano tevA avidyamAna anya pada sAthe saMbaMdha prApta thaze? ane gauNa mukhyAtha vibhAga paNa kevI rIte samajAze ? tethI akhaMDa vAkayAtha ja satya che ema mAnavuM joIe. yaccApyeka padaM dRSTa caritAstikriya kvacit / tadvAkathAntaramevAhurna tadanyena yujyate // 270 // ane je (nau evuM) pada, che (asti) evI kriyAno (arthanA) saMnivezavALuM kaIvAra jaNAya che, te (pada)ne juduM vAkya kahevAmAM Ave che ane te bIjA pada sAthe joDAtuM nathI. (270) yacca ko'yamiti prazne gaurazva iti cocyate / prazna eva kriyA tatra prakrAntA darzanAdikA / / 271 // "A keNa evo praznana karavAmAM AvatAM, gAya (che) athavA azva (che) ema je kahevAmAM Ave che tyAM, dekhAya che (dara) evI kriyA (no artha) praznamAM ja zarUAtathI prApta thAya che (271) naivAdhikatvaM dharmANAM nyUnatA vA prayojikA / Adhikyamapi manyante prasiddha nyUnatAM kvacit // 272 / / (padArthanA) dharma vizenuM adhikatva ke nyUnatA (gauNa-mukhyabhAva)ne nakkI karatAM nathI. (zabdanI leka) prasiddhine AdhAre kaIvAra (vizenA) adhitvane nyUnatA samajavAmAM Ave che. (272) bIjI paMktinA anvayane "vavidyAdhikya vira nara (rA) prasiddhi sArAM mAte " e prama Ne samajatAM "zabdanI prasiddhinuM kAraNa keIvAra dharmaviroSanI adhikatA. athavA nyUnatA mAnavAmAM Ave che" evo anuvAda thaze. jAtizabdo'ntareNApi jAtiM tatra prayujyate / sambandhisadRzAd dharmAtta gauNamapare viduH // 273 / / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 vAkaSa5dIya bIjA AcAryo jaNAve che ke jAti e artha darzAvato na hovA chatAM gojAti mATe prayojAyelo gazabda (jADaca vagere) samAna dharmane kAraNe gauNa artha darzAve che. (23) "gomAMnA jADavAdi dharmonA vAhIkamAM rahelA jAya vagere dharmo sAthe sAdaya kAraNe te gozabda vAhIka mATe vaparAya che. AvA "ga" zabdane gauNa arthavALo samajavAmAM Ave che. vAstavamAM gaumukhyabhAvane AdhAra dharmagata sAdazya che. viparyAsAdivArthasya yatrArthAntaratAmiva / manyante sa gavAdistu gauNa ityucyate kvacit // 274 / / jyAre (zabdano artha bhUlathI bIje samajavAmAM Ave che tyAre "go" vagere zabdone koIka sthaLe gauNa (arthavALA) samajavAmAM Ave che (274) niyatAH sAdhanatvena rUpazaktisamanvitAH / yathA karmasu gamyante sIrAsimusalAdayaH / / 275 / / kriyAntareNa cateSAM bhavanti na hi zaktayaH / rUpAdeva tu tAdarthya niyamena pratIyate // 276 // tathaiva rUpazaktibhyAmutpattyA samavasthitaH / zabdo niyatatAdarthyaH zakyAnyatra prayujyate // 277 / / jema niyata AkAra ane zaktiovALA saura (haLa), ari (talavAra) mutaruM (sAMbeluM) vagere zabdo cokakasa kAryomAM sAdhanarUpe samajAya che paraMtu bIjI kriyAo sAthe temanI zaktio (kAyasiddhi karanArI banatI) nathI ane temanA AkAra uparathI ja temanI (mULa) kriyA (zakti) niyatarUpe samajAya che; tema AkAra ane zakti vaDe sahaja rIte arthane prApta karanAre zabda nizcita zaktiovALo hoI (kArya)zakti vaDe judA arthamAM pratye jAya che. (275-177) gaNamukhya vyavahAra padArthanA rUpa ane tenI zakti upara avalaMbe che. jyAM godaDI vagere rUpa prApta thAya tyAM "go' zabdano mukhyArtha bAya prApta thaze. vAhIkamAM AvuM rUpa prApta thatuM na hovAthI tyAM gauNArtha thaze. jyAM dohavuM, ghAsa khAvuM vagere zakti prApta thAya tyAM mukhyA ane anyatra gauNa thaze. ma. . 1.1.3. kritu jJArthona sava: mAMno saupatti: padane 'sahaja' evo artha samajIne puNyarAja ahIM paNa utpatyane artha svabhAva vaDe arthAta sahaja evo artha kare che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 bIju kAMTha zrutimAtreNa yatrAsya sAmarthyamavasIvate / mukhya tamartha manyante gauNa yatropapAditam // 278 // sAMbhaLavA mAtrathI jyAM te (zabda)nuM (artha sAthe) sAmarthya samajAya che, te arthane mukhya ane sthAna saMdarbha vagere vaDe) jene samajavAmAM Ave tene gauNa mAnavAmAM Ave che. (ra78) goyuSmanmahatAM vyarthe svArthAdarthAntare sthitau / arthAntarasya taddhAvastatra mukhyo'pi dRzyate / / 279 / / no, yudamana ane mana (jevA) zabdo, strI pratyAyanA kAryane lIdhe temanA pitAnA arthathI jude artha jyAre darzAve che tyAre (vAhIka vagere) anya arthanI go vagere arthamAM prApti thAya che ane gauNa athe paNa mukhya artha bane che. (279) ma: : samapayata zomavata , grevaM 4 saMghate vamavati che, ane samAna mahAbhUta: mamata: (varamA:) ! evAM traNa udAharaNamAMthI pahelAM emAM gAtva ane yugmara, je garUpa nathI ane yamadrapa nathI tenA upara AropavAmAM Ave che. tethI gIrthitAprApta thAya che. mahattvaM zuklabhAva ca prakRtiH pratipadyate / bhedenApekSitA sA tu gauNatvasya prasAdhikA / / 280 // ('amahAna candra" ane "azuphala paTa' udAharaNamAM amahAna ane azuphA evI) prakRti mahattva ane zukalatva prApta kare che. (vikRtithI, abhinna hovA chatAM) te (prakRti vaktA vaDe) bhinna manAtI hovAthI gauNavane siddha karanArI ane che. (280) agnisomAdayaH zabdA ye svarUpapadArthakAH / saMjJibhiH saMprayujyante'prasiddhasteSu gauNatA // 281 // (svarUpa pramANe athavALA je agni ane sema vagere devatA vAcaka) zabda che te temanA saMjJIo sAthe joDAya che. te (e nAmanA chokarAo evA) prasiddha arthamAM nahi hovAthI temanAmAM gaumutva prApta thAya che. (281) agni ane sema jevA zabdo, de, e nAmanI vyaktio ane navajAta zizuonAM nAma hoI zake. devonAM nAma e temano mukhyartha che. tejasvitA, AhUlAdakatA vagere guNovALI vyaktione mATe jyAre te vaparAya tyAre zabdasvarUpanA sadazyamUlaka adhyApane kAraNe te gauNuMthavAcaka banaze. navajAta zizuo mATe vaparAya tyAre anyatra aprasiddhi e ja tenA vaparAzanuM kAraNa banaze. tethI mane turatomasomAH (1. sU. 8.2.82)thI soma padamAMnA sArane vakAra thaze nahIM. (sarakhAvo puNyarAja : tatra revatAya nimittepu saMjJAsu caite mukhyArthA eva / tatra saMjJAyAM gauNateti / devatAyAM agnisomAdayaH prarUDhimupagatA mANabake cAprasiddhA itvevamaprasiddhayA teSAM gauNArthatvamucyate na tvadhyAropeNeti. boddhavyam / atazva SatvApravRttiriti / vA-19 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vAkayapadIra agnidattastu yo'gniH syAt tatra svArthopasarjanaH / zabdo dattArthavRttitvAdgauNatvaM pratipadyate // 282 / / agnidatta zabda agni evA pada vaDe darzAvAto hoya tyAM potAnA agnideva evA mukhyAthane gauNa banAvate te, datta padanA arthane darzAvIne gaNArthanuM pratipAdana kare che. (282) nimittabhedAtprakrAnte zabdavyutpattikarmaNi / harizcandrASu suTo bhAvAbhAvau vyavasthitau // 283 // | zabdanI vyutpattirUpI kArya judAM judAM nimittA pramANe karavAmAM AvatAM harizcandra vagere zabdomAM su A gAmanI prApti athavA aprApti nizcita bane che. (283) RSyAdau prAptasaMskAro yaH zabdo'nyena yujyate / tatrAntaraGgaH saMskAro bAhyarthaM na nivartate // 284 // RSi arthamAM (vyAkaraNa)kAya prApta karanAra je (harizcandra)zabda bIjA artha (mANuvaka) sAthe joDAya che tyAre (anya padanI apekSA nahIM rAkhanAra sudra Agama rUpI) aMtaraMga (vyAkaraNa) saMskAra, (mANuvaka evA) bAhya arthamAM nivRtta thato nathI. (284) harizcandra RSi jevo mANavaka evA gauNa arthamAM sudra Agama prApta thaze. harizcandra nAmane mANavaka evA arthamAM harizcandra zabda vyAkaraNasiddha gaNAya che, ane tyAM suTuM Agama prApta thato nathI. atyantaviparIto'pi yathA yo'rtho'vadhAryate / yathAsaMpratyaya zabdastatra mukhyaH prayujyate // 285 // mukhya arthathI taddana viruddha e je atha jyAre zabda vaDe je pramANe jaNAvAya che, tyAre paNa, tene te pramANe baMdha thato hovAthI, te mukhyArthamAM prajavAmAM Ave che. (285) zabdonA arthomAM gauNamukhyavibhAga jevuM kazuM hetuM nathI, kAraNa ke zabdanA uccAraNa sAthe je artha manamAM prApta thAya, te bhale judo ke viruddha heya paraMtu te tene mukhya artha ja samajavo joIe. (a gva zarArtha: I nAsti krazcicharaDu kudayavimA ! puNyarAja). yadyapi pratyayAdhInamarthatattvAdhAraNam / na sarvaH pratyayastasminnasiddha iva jAyate // 286 // zabdanA arthatattvane nizcaya tenA bodha upara AdhAra rAkhato hovA chatAM te yathArtha ke ayathArtha badhe bAdha te artha aMge asiddha hoya tema prApta thatA nathI. (286). Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khIju kAMDa darzana salile tulya mRgatRSNAdidarzanaiH / bhedAtu sparzanAdInAM na jalaM mRgatRSNikA // 287 // jaLanuM darzana mRgajaLa vagerenA darzIna jevu ja hAya che. paraMtu spa vagerenI bhinnatAne kAraNe mRgajaLa jaLa nathI. (287) "jaLamAM (padArthanuM) darzana mRgatRSNuikAmAM (tenA) darzIna jevu ja hAya che' evA pahelI paktinA anuvAda karI zakAya. yadasAdhAraNa kArya prasiddha rajjusarpayoH / tena bhedaparicchedastayostulye'pi darzane // 288 // doraDu ane sApanA dekhAva sarakhA hovA chatAM darekanuM je asAdhAraNa kAya jANItuM che tenA vaDe baMnenA bhedane nizcaya thAya che. (288) prasiddhArthaviparyAsanimitta yacca dRzyate / yastasmAlakSyate bhedastadasatyaM pracakSate // 289 // jANItA padArthathI judA samajAtA evA padArthanuM je draSTidoSarUpI nimitta prApta thAya che tene kAraNe je dravyabheDha dekhAya che tene asatya kahyo che. (289) yacca nimnonnata' citre sarUpa parvatAdibhiH / na tatra pratighAtAdi kArya tadvatpravartate // 290 // 147 citramAM parvate jevI je U'cInIcI sthiti dekhAya che tyAM te patanI jema pratirodha vagere kAya thatu nathI. (290) sparzaprabandho hastena yathA cakrasya santataH / na tathAlAtacakrasya vicchinnaM spRzyate hi tat // 2.91 // jema (sAcA) cakranI sAthe hAthane satata spara zakaya che tema alAtacakra sAthe (tevA spa) zakaya navI. vicchinna evu te cakra spardhAnA viSaya bane che.(291) vapraprAkAratalpaizca sparzanAvaraNe yathA / nagareSu na te tadvadgandharvanagareSvapi // 292 // sAcAM nagarAmAM temanA koTa, killA ane zikhare sAthe sparze ane temanA vaDe rakSaNa jema zakya che tema jAduI nagarAmAM te zakaca nathI. (292) mRgapazvAdibhiryAvAnmukhyairarthaH prasAdhyate / tAvAnna mRnmayeSvasti tasmAtte viSayaH kanaH // 293 // sAcAM haraNAM, ane (bIjA) pazue vaDe jevu... prayeAjana siddha thAya che tevu mATInAM banAvelAM te (haraNAM ane pazuo) thI thatuM nathI. tethI te mATInAM haraNAM vagerenA vAcaka zabdo r pratyayanA viSaya ane che. (293) Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya 5dIya durijAna vimo te , (te mATInAM haraNAM vece che), hRti#AnU va se te mATInA hAthIe vece che) vagere udAharaNamAM te gaNAthaka zabdone pratikRtino artha dazAvanAra jana pratyaya thAya che. (($ve pratitI . TUM. rUA. 6). mahAnAtIyate dezaH prasiddhaH parvatAdibhiH / alpadezAntarAvartha pratibimba tu dRzyate // 294 // sAcA parvata vagere vaDe ghaNI jagA rokavAmAM Ave che, paraMtu temanuM pratibiMba cheDI jagA rekatuM dekhAya che. (294) maraNAdinimitta ca yathA mukhyA viSAdayaH / na te svapnAdiSu svasya tadvadarthasya sAdhakAH / / 295 // jema sAcAM jhera vagere maraNa vagerenuM kAraNa bane che tema svani vageremAM te potAnA prayajanane siddha karatAM nathI. (295) dezakAlendriyagatairbhadairyad dRzyate'nyathA / yathA prasiddhirlokasya tathA tadavasIyate / / 296 / / deza, kAla ane IndriAthI prApta thatA bheda vaDe je anyathA dekhAya che te aMte te vyavahAramAM je pramANe jANItuM hoya te pramANe ja samajAya che. (296). yaccopaghAtajaM jJAna yacca jJAnamalaukikam / na tAbhyAM vyavahAro'sti zabdA lokanibandhanAH / / 297 // bhaprarUpI doSathI utpanna thayeluM je jJAna che ane je alaukika jJAna che te baMne vaDe vyavahAra pravRtta thato nathI, (kAraNake) zabda lekavyavahAranuM kAraNa che. (297) ghaTAdiSu yathA dIpo yenArthena prayujyate / tato'nyasyApi sAnnidhyAt sa karoti prakAzanam / / 298 // saMsargiSu tathArtheSu zabdo yena prayujyate / tasmAtprayojakAdanyAnapi pratyAyayatyasau // 299 // jema ghaTaprakAzanarUpI prajana mATe dI ghaTa sAthe saMye jAya che tyAre, sAMnidhyane kAraNe, bIjA (vadhArAnA padArthanuM) paNa te prakAzana kare che; - tema saMsavALA aneka arthomAMthI je artha sAthe zabda saMjAya che te projaka artha uparAMta bIjA arthono paNa baMdha karAve che. (298-299) ghaTane jAhera karavA mATe pragaTAvavAmAM Avela dIvo ghaTa uparAMta dIvAla, chata vagerene paNa jAhera kare che, te pramANe zabdanA aneka artho hovAthI je artha mATe prayojAya che te artha uparAMta bIjA arthono paNa, te zabda, badha karAve che. nirmanthana yathA'raNyoragnyarthamupapAditam / dhUmamapyanabhipreta janayatyekasAdhanam / / 300 // Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa tathA zabdo'pi karimazcitpratyAyyethe vivakSite / avivakSitamapyartha prakAzayati sannidheH // 301 / / jema agni utpanna karavA mATe karavAmAM Avela araNionuM maMthana, nahi IcchelA paNa eka ja (=sarakhA) nimittavALA dhumADAne paNa utpanna kare che; -tema kaIka jJAtavya arthanI vivekSA hoya tyAre uccAravAmAM Avelo zabda paNa sAMnidhyane kAraNe, avivakSita arthane spaSTa kare che. (300-301). yathaivAtyantasaMsRSTastyaktumartho na zakyate / tathA zabdo'pi saMbandhI pravivektu na zakyate // 302 / / jema koI eka padArtha sAthe gADha saMbaMdhamAM rahela (bIjA) padArthano tyAga karavo zakya nathI tema (mukhyArtha sAthe) saMbaMdhavALA zabda bIjA arthono tyAga karI zakatuM nathI. (302) vyarthAnAM sannidhAne'pi sati caiSAM prakAzane / prayojako'rthaH zabdasya rUpAbhede'pi gamyate / / 303 / / anupayogI (arthenuM) sAMnidhya hovA chatAM ane te artho spaSTa banatA hovA chatAM ane zaoThanuM svarUpa badalAtuM na hovA chatAM, zabdoccAraNa mATe prAjaka banatA artho (ja) samajavAmAM Ave che. (303) kvacidguNapradhAnatvamarthAnAmavivakSitam / kvacitsAnnidhyamapyeSAM pratipattAvakAraNam / / 304 // keTaleka sthaLe artho aMge gauNa ane mukhyartha evo vibhAga vivakSita hoto nathI ane bIje sthaLe tevA arthonuM sAMnidhya paNa temanA bedha mATe kAraNarUpa banatuM nathI. (304) * yaccAnupAtta zabdena tatkasmiMzcitpratIyate / kvacitpradhAnamevArtho bhavatyanyasya lakSaNam // 305 / / zabda vaDe avAcya evo artha keTaleka sthaLe samajAya che ane keTaleka sthaLe mukhyAtha anya (gauNa) arthanuM pratipAdana kare che. (305) * bAghAta taddhitartharA vizvayupAm .. guNapradhAna bhAvasya tatra dRSTo viparyayaH / / 306 / / / (tena vyatti vagere sUtramAM sthiti evu) kriyApada (makSa evA padamAM) taddhita(nA arthanA saMbaMdhavALA kriyArUpa ane kArakarUpa) arthane darzAve che, tyAM gauNArtha ane mukhyA ekabIjAthI viruddha samajAya che. (30 6) tena Dhathati vanati neti nitam ! (vA. hU. 4.4.2) mAM vyati evuM kriyApada mukhyArtha darzAve che, tethI mauH hiti mAlijha: ema siddha thatA taddhitAnta zabda paNa kriyArUpa mukhyAthe ja darzAvaze. paraMtu Ama banatuM nathI. havyatimAM kriyA mukhyArtha che ane mAlivA: mAM kartA mukhyAtha che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5dIya nirdeze liGgasaMkhyAnAM sannidhAnamakAraNama / pramANameva hasvAdAvanupAtta pratIyate // 307 // (pratyayArtha aMgenA sUtromAM prApta thatA) liMga ane saMkhyAnA ullekhamAM sAMnidha, temanA vyavahAramAM bedha mATe kAraNa banatuM nathI. (tasyAdita uttaradhasuvana R. 7, 2.2 22mAMnA) hrasva zabdamAM, videza nahi pAmela "mAtrA" evuMpramANa samajAya che. (37) mATe (vA. . rU.2.18)mAM puliMga ane ekavacana AnuSaMgika che ane baMne ekabIjAnI sAthe nirdezAyAM che, chatAM vyavahAramAM to AvuM ekabIjA sAthenuM sAMnidhya temanA bodha mATe kAraNarUpa banatuM nathI, kAraNa ke, vyavahAramAM vari, pA., vAvA: evA zabdo maLe che. tathArita 3AmarthasUtram (vA, tU. 1.2.22)mAM hrasva zabdathI tene rUDha I ane ardhahasva eTale adhI mAtrA samajAya che. AvuM mAtrArUpa pramANa sutramAM ullekha pAmyuM nathI, paraMtu rUDha hoIne spaSTa bane che. (sarakhAvoH mAtramardha dRramiti ! ma. mA 1, 2.26 ane te stra uparanI haradattakRta zizrAdhyAyAvaDhamagarI: gatrAtRvana amAtrA rAte ) hasvasyArddha ca yad dRSTa tatasyAsaMnidhAvapi / isvasya lakSaNArthatvAttadvadevAbhidhIyate // 308 / / husvanuM adhuM ema je kahevAyuM che te, dIrgha ane DutanuM sAMnidhya na hovA chatAM temanA saMdarbhane kAraNe) tenI jema ja dIdhuM ane hutanuM adhuM samajavAmAM Ave che. kAraNa ke hune ullekha (ekamAtrAno) lAkSaNika nirdeza kare che (30) sarakhAvo puNyarAja : sarvaduniyananAddhamAtrA jIte dRDhaprahaLamataetramiti | tamAt dhasvasyAtra lakSaNArthatvAd dIrghaplutayArapyaddhamAtrodAtA bhavatItyabhidhIyate / yathA tasya hasvasyAddha mAtrocyate tathA tada saMnidhau dIrghaplutayArapItyartha: / dIrghaplutAbhyAM tasya syAnmAtrayA vA vizeSaNam / jAteA lakSaNAya syAtsarvathA saptaparNevat // 309 // athavA (hasvapada hrasva uparAMta) dIgha ane skuta svarane paNa lAgu paDaze. athavA te eka mAtrAnuM vizeSaNa banaze; athavA saptaparNa padanI jema ardhamAtrA, jAtirUpI viziSTatAno baMdha karAvaze. (309) puNyarAja samajAve che tema ahIM ardhahasvanA traNa atha ApavAmAM AvyA che : (1) hrasva pada hasta, dIrdha ane prayuta ema traNa sAthe saMbaMdhane pAme che (2) hrasva eTale mAtrA ane adhahasva eTale adhamAtrA ane (3) ardhasva zabda ardhamAtrA rU5 jAtine bodha karAve che. saptapaNuM zabdamAM sapta saMkhyArUpI vibhAga nathI ane samagra pada akhaMDa arthano badha karAve che. tema ardhadasva paNa akhaMDa ane bAdha karAvaze. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa 151 gantavyaM dRzyatAM sUrya iti kAlasya lakSaNe / ___ jJAyatAM kAla ityetatsopAyamabhidhIyate // 310 / / javAnuM che, sUraja juo, evAM vacane vaDe, kAlavizeSanAM lakSaNone bodha thatAM, AvA upAyapUrvaka, samayane jANI le" ema jaNAvavAmAM Ave che. (10) vidhyatyadhanuSetyatra vizeSeNa nidaryate / sAmAnyamAzrayaH zakteyaH kazcitpratipAdakaH // 311 // viSyati apanA te dhanuSa vinA vadhe che evA sUtra (Sr.rU. 4.4.83)mAM (karaNa) vizeSa (nA vAcaka dhanu) pada vaDe vIMdhavAnI kriyArUpI zaktinA Azraya evA kaI sAmAnya (bhAle vagere sAdhana) ne jaNAvanArA zabdane nirdeza thAya che. (11) ahIM kArikA 305 varitradhAra mAMnA siddhAntanuM dRSTAMta rajU karavAmAM AvyuM che. anuvAda mATe viSyati evA kriyArUpane vA. . 4.4.83 uparanA ma. mA.ne anusarIne svIkAryuM che. prazyarAjanA caraNAnidhivarAyAM roDhanAyA ! evA zabdone anusarIne karavAmAM Avela "vIMdha' evA AzAsUcaka arthane svIkAryo nathI. kAkebhyo rakSyatAM sapiriti bAlo'pi coditaH / upaghAtapare vAkye na zvAdibhyo na rakSati // 312 / / kAgaDAothI ghInuM rakSaNa kara' ema jyAre chokarAne kahevAmAM Ave tyAre kUtarAM vagerethI tenuM rakSaNa nahIM kare ema nahi ane kAraNa ke khAI janArAM (pazuprANIo) aMgenuM teo A jJAvAcaka sAmAnya vacana che. (31 2) prakSAlane zarAvANAM sthAnanirmArjana tathA / anuktamapi rUpeNa bhujyaGgatvAtpratIyate // 313 // te pramANe, vADakAne dhovAnI bAbatamAM bhejana) sthAnane sApha karavAnuM, cakkasa zabdo vaDe kahevAmAM AvyuM na hoya te paNa, bhejananA bhAga tarIke (te karavAnuM che) ema samajAya che (313). vAkyAtprakaraNAdarthAdaucityAddezakAlataH / zabdArthAH pravibhajyante na rUpAdevA kevalAt // 314 // zabdanA artho vAkya, prakaraNa, artha, aucitya, deza ane kAla pramANe nakkI karavAmAM Ave che, te (zabda)nA mAtra svarUpa uparathI nahi. (314). A kArikAnA vicArane bhartuharie vRdadevatA (2.118)mAMthI svIkAryo che : arthAtprakaraNAlliGgAdaucityAdde zakAlataH / mantreSvarthavivakSA syAditaredhviti ca sthitiH // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 vAkayapakrIya vAkya, prakaraNa, liMga ane artha mImAMsAmAM jANItA che. (mImAMsAmUtra 3.rU.14) vAkya : vAkayane paryAlocana uparathI kriyA, kAraka ane kArakavizeSaNenA arthano baMdha thAya che. 28 rati mImaDhAra nIyam ! evA vAkayamAM carati kriyAne saMbaMdha vaTa sAthe che. paraMtu m vizeSaNavizeSabhAvathI mIma kaDhAra ane niyaM sAthe joDAyela che. tethI vizeSaNazabdo paNa dvitIyAmAM mUkyA che. vyAkaraNazAstramAM pritIyA | (. su. 2, rU.2), yordUivaoNivarane ! (1. sU. 1.4.22 ), manamiti (vA.sa. 2. rU.1.) vagere sUtro judAM hovA chatAM pratipAdikane anabhihita karma athamAM ekavacana, dvivacana vagere prApta thAya che evI arthasaMgati prApta thaze. prakaraNa : saidhavamAnaya ! evuM vAkaya uccAravAmAM AvatAM je bhajanane saMdarbha hoya to mIThuM lAvavAmAM Ave che ane saMgrAmano saMdarbha hoya to a% lAvavAmAM Ave che. 3STAdhyAyImAM prApta thatA dhAtu aMgenA vibhAgamAM mUvI dhAta: (pA. s 1.2.1) sUtrathI meM vagere dhAtuo kahevAya che evo artha samajAIne kriyAno ghaTaka evuM dhAtu pada prApta thAya che, paraMtu pRthvI vagere to, tAMbuM vagere dhAtuo ke kapha vagere zarIradhAtuono atha maLato nathI. artha : ahIM artha eTale prayojana nahi paNa abhidheyarUpa zabdArtha. mArjinA sUryapupati te ! mawajhanA judoti mannati mAtrAdati vagere vAkomAM jharinA padano artha gudAMti, 3 tiete ane bhAratanA artha pramANe judA judA prApta thAya che zAstramAM pUranAmuhitA ....(pA. mU. 2.1.11)mAM pUraNa vagere athavAcaka pado sAthe paDI samAsa thato nathI evA arthagrahaNane kAraNe lA varSonI prApti thaze nahi. citya : te te padArthonI kriyAnI yogyatA uparathI te padArthavAcaka zabdanA arthano nirNaya thAya che, jema ke musalane artha khAMDavAnuM sAdhana, rIrano artha haLa, ane asino artha talavAra thAya che. purAcAyAm | 4.1.4 8 sUtra pramANe 2 vagere zabdonuM pravRttinimitta puliMgamAM hovAthI te zabdo puliMgI manAya che. agragAmitva vagere bAbato temAM nimitta che, tethI nimittatva ahIM aucitya che. sarakhAvo puNyarAja : yazca nimba parazunA yazcaina madhusarpiSA yazcaina mandhamAlyAbhyAM sabasya kaTureva saH // zloka raja karatAM samajAve che ke ahI yogya kriyApade kApe che, chAMTe che, pUje che ane nirAzA Ape che, prApta thaze. ahIM judAM judAM kArakapadonA aucityane kAraNe athadha thaze. deza : mathurAyA: prArthanAsuravInAnA2AyA chati | evA vAkyamAMthI pATaliputrano bAdha thAya che. Turiara I ri: dvArikAn ! ri: mamarAvasthAm evAM vacanomAM dezabhedane kAraNe harizabdanA arthamAM bhinnatA,-siMha, zrIkRSNa ane indra-prApta thAya che kali : kAla uparathI paNa zabdArthanirNaya thAya che, jema ke, dvAra evo zabda sAMbhaLanAra tA, je ziyALo hoya to tene baMdha karaze ane unALe hoya to ughADaze. Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 bIjuM kAMDa saMsargo viprayogazca sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNa liGga zabdasyAnyasya saMnidhiH // 315 // sAmarthyamaucitI dezaH kAlo vyaktiH svarAdayaH / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRtihetavaH // 316 // saMsarga, viprayAga, sAhacarya, virodha, artha, sthAna-saMdarbha, (bIjA vAkayamAMthI) sUcana ane anya zabdanuM sAMnidhya; sAmarthya, aucitya, deza, kAla vyakti, svara vagere, jyAre zabdanA arthano cakkasa nirNaya thatuM na hoya tyAre, viziSTa arthamAM nirNAyaka) kAraNe bane che. (31 5-316). saMsarga : eka zabdanA bIjA zabda sAthenA saMsargathI arthane nizcaya thAya che. savAranA ghena gArnIyatApU . eTale vAcharaDA sAthe gAyane lAvo evo artha thaze, paraMtu savirA naH | navarA cheH ' e vAkAmAM vikrazara ane vara zabdonA saMsargathI gheADI ane bakarI evA artha thaze. savAramA ghenu: eTale "sAMDhaNI" evo artha thaze. ' zAstramAM avADhag: 1 (pA. su. 1.rU.51) pramANe ava upasarganA saMsargane kAraNe nigaraNa arthavALa dhAtu ja samajavAmAM Ave che, avAja karavo e arthano dhAtu nahi. viprayAga H vizarvarazno hRri: 1 e udAharaNamAM zaMkhano hari arthAta viSNu sAthe saMbaMdha hovAthI zaMkha ane cakra vinAnA hari evA vAkyamAM harine atha viSNu thaze. zAstramAM mugoDanavane ! (aa. . 1.3.66) evA sUtra pramANe vana eTale pAlana karavuM e artha na hoya tyAre Atmane padamAM samajAtA mujha dhAtuno artha khAvuM e thaze. ' sAhacaya : eka zabdanA bIjA zabda sAthenA sAhacaryathI arthanirNaya thaze; jema ke, rAmaDhamaLaumAM sakSamaLa zabdanA sAhacaryane kAraNe rAma zabadathI parazurAmane nahi paNa dazarathaputra rAmacaMdrano bodha thaze. vyAkaraNamAM paNa pAmyAM ne (1.3.11) mAM vi ane ghara ne sAhacaryane kAraNe upasarga mAnyA che. virodhitA : rAmAnunI zabdathI rAmanA virodhI evA arjunane arthAt parazurAma ane temanA virodhI sahastrArjunano baMdha thAya che, dazarathaputra rAmacandra ane kaMtiputra arjunane nahi. artha : ahIM atha eTale prayojana. sthALu maga macchaI (saMsArabaMdhanane kApavA zivane bhaja) mAM saMsArabaMdhacchada evA prayajanane kAraNe thALu no artha ziva thaze, thAMbhale nahi. nAgeza ane bIjA vaiyAkaraNe ahIM vArtha ne anya zabdane artha samaje che, ane agAu ApyAM te udAharaNe, magarinA judoti vagere rajU kare che. vA-20 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyavarIya prakaraNa : prakaraNa eTale sthAna saMdabha. va: jJAnAta mAM paramAtmA athavA rAjA evA arthomAMthI saMdarbha pramANe artha levAze. ahIM agAu Apela udAharaNa, saidhavamAnaya ! (mIThuM lAva athavA ghoDo lAva) mAMthI A vAta spaSTa thaze. liMga : anya sthaLa arthAta kathanamAMthI prApta thatuM sUcana, eTale liMga : hArdarA: 31ghAti | (copaDelA kAMkarA te pAse mUke che) evA vAkyamAM mAtA: padathI zenAthI cepaDayA che te spaSTa thatuM nathI, paraMtu teno jai jUtay , evA anya vacana uparathI ghIthI cepaDelA che e artha nakkI thayo. zabdAktarasaMnidhi : anya zabdanA sAMnidhyane kAraNe zabdano artha nizcita thAya che. akSa0 revana" | mAM akSanA aneka artho thatA hovA chatAM havananA sAMnidhyane kAraNe makSano atha pAsA thaze. vahya purAte: mAM revahya zabdanA sAMnidhyane kAraNe purAAtino artha ziva thaze. sAmarthya : madhumaH jojisTa: udAharaNamAM madhunA vasanta ane madirA evA arthomAMthI kephilanI unmattatA vasaMtane kAraNe hAI baMne vacce sAmarthya hovAthI madhuno artha madirA thaze nahI. vyakti : pANinipUrvenA AcAryoe vyakti zabda liMga (gender)nA arthamAM vAparyo che. mitra zabda puliMgamAM sUryane vAcaka che, napuMsakamAM sakhAno. svara svarane kAraNe arthabheda prApta thAya che, jemake rAtra: zabdamAM chello svara udAtta hevAthI SaSThI tapuruSa samAsa samajAtAM, indrano haNanAra evo artha thaze, paraMtu pUrvapada mAM teno mULa svara kAyama raheto hovAthI bahuvrIhi samAsa samajAtAM Indra jene haNanAra che evo artha samajAze. svaranuM mahatva vaidika bhASAmAM hatuM. praziSTa saMskRtamAM te ghaTatuM cAlyuM. alaMkArazAstrIo arthanirNaya mATe svarane anupayogI gaNe che. A be kArikAomAM parigaNita muddAonI carcA bhatRharine anusarIne, pachInA samayamAM vyAkaraNanA ane alaMkAranA graMthamAM vistArathI karavAmAM AvI che, ahIM bRhadevatA, mImAMsA sUtra ane anya zAstragraMthomAM pracalita siddhAtomAMthI sUcana laIne eka saLaMga yAdI traNa kArikAomAM ApI che. artha, prakaraNa, liMga, aucitya, deza ane kAlane ullekha bRhaddevatAmAM thayo che. saMnidhi, liMga, prakaraNa ane vAkya mImAMsAmAM jANItA che (mImAMsAsUtra 3 2.14). A traNe kArikAo aMge puNyarAjanA abhiSA cinya che bhartuharie pracalita matone ahIM ekasaMya kyAM che. kArikA 314mAM bhartuharine mata che ane pachInI bemAM anya mata che e vAta barAbara nathI. bhedapakSe'pi sArUpyAdbhinnArthAH pratipattRSu / niyatA yAntyabhivyakti zabdAH prakaraNAdibhiH // 317 // athabhedane kAraNe zabdabheda samaja evA matamAM samAna rUpavALA zabdonA artho, samajanArAomAM judA judA prApta thatA hovA chatAM saMdabha vagere vaDe niyata arthamAM te (zabado) abhivyakta bane che. (317) . Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSa bIju kAMDa zabda aMge ekatvapakSamAM ke nAnAtvapakSamAM artha, prakaraNa vagere vaDe ja temanA ane nirNaya thAya che. nAmAkhyAtasarUpA ye kAryAntaranibandhanAH / zabdA vAkyasya teSvartho na rUpAdadhigamyate // 318 // nAma ane AkhyAta jevA rUpavALA ane anya vyAkaraNakArya mATe kAraNa rU5 banatA je zabdo che temano artha vAkayanA svarUpa uparathI samajAto nathI. (318) ahIM zA vAyarA evo pATha samajIne anuvAda karavAmAM Avyo che. vAyAya evo pATha samajatAM "zabdo ane temanA vaDe vAcya banatA je artho che temAM artha" e punaruktivALo anuvAda thaze. : zabda ghaDe evo nAmArtha darzAve che, suSi ativRDhaghoH (gati ane vRddhi arthamAM fdha dhAtune prayoga thAya che) evA kathanamAMthI zva: evuM adyatana bhUtakALa bIjA puruSa ekavacananuM rU5 thaze. baMne zabdo ahIM sarakhA rUpavALA samajAya che. e ja pramANe magAvaH ne nAmapada letAM bakarInuM dUdha evo artha samajAze ane te ja zabdane AkhyAtapada samajatA fka dhAtunuM preraka rU5 banaze. AvI sthitimAM zabdanuM mAtra svarUpa arthanuM nirNAyaka banaze nahi; paraMtu artha prakaraNa vagere nirNAyaka bAbato upayogI thaze. "vAyaSya kaveta vasumata" evuM vidhivAkaya vAyusepijhA vaivatA | sA gamAna mUrti jamavati tAM na mAna 35thAvati ! evA stutirU5 arthavAda vAkyanI madadathI vAyudevatA mATe nakkI karelA dhoLA pazunI hananakriyAmAM pravRtti karAve che. yA pravRttinivRttyarthA stutinindAprakalpanA / kuzalaH pratipattA tAmayathArthA samIhate // 319 // kuzaLa zrotA, pravRtti ane nivRtti karAvanArI je stuti ane nindA che tene ayathArtha samaje che. (19). vidhIyamAna' yatkarma dRSTAdRSTaprayojanam / stUyate sA stutistasya kartRreva prayojikA // 320 // vedamAM prabodhelA ane daSTa prajanavALA temaja adaSTa projanavALA karmanI je stuti thAya che te stuti, te karmakartA mATe ja pravartaka banI rahe che.(329) vyAghrAdivyapadezena yathA bAlo nivartyate / asatyo'pi tathA kazcitpratyavAyo'bhidhIyate // 321 // vAgha vagerenI (bIkane) bahAne jema bALakane (raDatuM) aTakAvavAmAM Ave che, tema sAcuM na hovA chatAM paNa (yajJakArca nahi karavAthI) aniSTa thAya che tema) jaNAvavAmAM Ave che. (321) Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 na saMvidhAna kRtvApi pratyavAye tathAvidhe / zAstreNa pratiSiddhe'rthe vidvAnkazcitpravartate // 322|| A prakAranA aniSTanu yAgya vidhAna karavAmAM AvyuM hoya tyAre, zAstrajJa, tenA (pratikAra aMge kharAkhara ceAjanA karIne paNu), zAstra vaDe pratiSiddha khAmata aMge pravRtti karatA nathI. (322) sarpeSu saMvidhAyApi siddhairmantrauSadhAdibhiH / nAnyathA pratipattavyaM na dato gamayediti // 323 || nizcita zaktivALA mantro ane auSadhio vaDe sarpanA jherane pratikAra ceAjIne paNa, "purADAzane khAtI vakhate dAMta vaDe teneA sparza na karavA" evA zAstravidhAnanuM ullaMghana karavuM nahi. (ra3) yajJakAmAM pureADAza-bhakSaNa vakhate evu zAstravidhAna che ke "bhakSaNa vakhate dAMtava tene teADavA nahi. chatAM teADavAmAM Avaze te sarpI eneA dhAta karaze'' (na vato mayedra yato gamacetU sarva naM ghAturthAM manti !), AvA vidhAnane anusaravu ja joIe, sarpadaMza mATe agAuthI jhera utAranArA maMtra ke davAnA prabaMdha thayeA hAya te paNa zAstravacananA tyAga athavA virAdha ISTa nathI. vAkyapadIya kvacittattvasamAkhyAnaM kriyate stutinindayoH / tatrApi ca pravRttizca nivRttizcopadizyate // 324 // keTalIkavAra stutivacanA ane nindAvacanAmAM sAcI sthiti jaNAvavAmAM Ave che; tyAM paNa pravRtti ane nivRttine ja upadezavAmAM Ave che. (324) rUpa sarvapadArthAnAM vAkyArthopanibandhanam // sApe tu vAkyArthAH padArthaireva te samAH || 325 || badhA zabdonA artha nuM svarUpa vAkayAtha upara AdhAra rAkhe che. je vAkayanA az khIna' vAkayeAnA artho upara AdhAra rAkhe che te teA padonA arthI jevA ja che. (325) vAkya tadapi manyante yatpadaM caritakriyam / antareNa kriyAzabda vAkyAderdvitvadarzanAt // 326 // jemAM kriyA antabhUta che evA padane vAkaya kahe che, kAraNa ke kriyAzabda vinA vAkaya vageremAM dvitya vagerenI prApti thAya che. (326) pUnA sa'pAdananI kArikA na 326 mAM vAcAva dirzanAta / eve pATha ApavAmAM AvyeA che. A bIjI paMkitanuM sucana svovajJa mAMthI prApta thAya che. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa AkhyAtazabde niyata sAdhana yatra gamyate / taH sAptAtha vocamathI te pharavA je kriyAzabdamAM nizcita kArakanuM anumAna karavAmAM Ave che tene paNa te mAM arthanI pUrNatA hovAne kAraNe vAkya kahe che. (327) zabdavyavahitA buddhiraprayuktapadAzrayA / anumAna tadarthasya pratyaye heturucyate // 328 // nahi projAyelAM pado upara AdhAra rAkhatI (anumAnarUpa) buddhi, padethI bhinna hoya che. te padonA arthonuM anumAna, arthabadha karAvavA mATe kAraNarUpa bane che. (28) vRkSa evo ekalo zabda uccArAtAM vRkSa UbhuM che evo pUrNa artha prApta thAya che. ahIM tiSThati evA padanuM anumAna thAya che. mImAMsaka ema ThasAvavA mAge che ke eka ja zabda pUrNa atha darzAvavA samartha nathI, anya zabdanA anumAnanI AvazyakatA apare tu padasyaiva tamartha pratijAnate / zabdAntarAbhisaMbandhamantareNa vyavasthitam // 329 // bIjA (vidvAno) padano te artha, anya zabda sAthenA saMbaMdha vinA ja vyavasthita banelo che ema nizcaya kare che. (329) yasmiMstUccarite zabde yadA yo'rthaH pratIyate / tamAhurartha tasyaiva nAnyada'rthasya lakSaNam / / 330 // jyAre je zabda uccAratAM artha je prApta thAya che tene teno ja artha kahevAmAM Ave che, arthanI bIjI (AthI) vadhAre yogya vyAkhyA nathI. (330) kriyArthopapadeSvevaM sthAninAM gamyate kriyA / vRttau nirAdibhizcaivaM kAntAdyarthaH pratIyate // 331 // Ama hoIne kriyAno artha darzAvanArAM gauNa padamAM sthAnIonI kriyA samajAya che, ane (samAsa vagere) vRttimAM nim vagere (upasarga) vaDe #tta (go) vagere artha samajAya che. (331) ziyAthagvadhu 2 varmaLa sthAninaH (TI.2.rU.14 kriyAtha darzAvanAruM gauNa pada, je tumuna-anta pado sAthe saMbaMddha che, tenA karmane caturthI thAya che) evA sUtranI jarUra pramANe nauzALA: evA samAsamAM nira vagere upasago gaye (Ata) evA arthanuM pratipAdana karaze. imya: yAti | (arthAta dAvAda vAta | phaLo lAvavA jAya che) mAM cAti kriyApada gAvuM evI anya kriyA darzAve che. A bAda je tumana che, te jagya: uparathI samajAya che, tethI A sUtranI jarUra nathI. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5raya tAni zabdAntarANyeva paryAyA iva laukikAH / __ arthaprakaraNAbhyAM tu teSAM svArtho niyamyate // 332 // te pada (=vRkSa evo artha darzAvanAruM nAmapada vRkSa ane digdati nA arthanuM sUcana karatuM vRkSa: pada) anya zabdo che, ane lekavyavahAramAM vaparAtA paryAye (jevA) che. (anya zabdano artha ane sthAna saMdarbha vaDe temane artha nizcita bane che. (332) jema cAva: ane cAva, ane prati varSa:, vRSa ane vRSabha: vagere paryAya hovA chatAM pUrNa svataMtra pade che, tema vRkSa: ane vRkSatiti e baMne vAkaya ja che. to pachI, pUrvapakSI pUchaze, ekalAM nAmapado vRkSa: ke taravaDa ja zA mATe vAparatA nathI ane zA mATe tichati ke tigkti sAthe vAyarUpa prAga vaparAya che ? AnA javAbamAM ema kahevAya ke lekavyavahAra ane prApta thAya che. jyAM eka vRkSa ke ekale utaSThati zabda prApta thAya tyAM artha, prakaraNa vagere vaDe vAkyAthI pUrNa banaze. pratibodhAbhyupAyAstu ye taM taM puruSa prati / nAvazya te'bhisaMbaddhAH zabdA jJeyena vastunA // 333 / / pratyeka vyakitanA sabaMdhamAM tenA baMdha mATe kalpavAmAM AvelA zabda, vAcA padArtho sAthe haMmezAM saMbaddha hotA nathI. (333) asatyAM pratipattau vA mithyA vA pratipAdane / svairarthanityasaMbandhAste te zabdA vyavasthitAH // 334 // (dvAra evA uccarita zabdathI thatA dvAra jijehi evA vAkyano) artha jyAre sAce na hoya athavA te anyathA samajAyo hoya tyAre , vidi vagere) te te zabda pitAnA artho sAthe haMmezAM saMbaddha hoya che. (334) yathAprakaraNa dvAramityasyAM karmaNaH shrutii| badhAna dehi vetyetadupAyAdavagamyate // 335 // jyAre dvArajU evuM (dvitIyAnta) karmapada saMbhaLAya che tyAre, vaktAnI IcchA mujaba, sthAna saMdarbha pramANe, baMdha karo athavA praveza Ape e artha prApta thAya che. (335) ahIM mImAMsaka kRtArthopatti matane pharIvAra rajU kare che. tatra sAdhanavRttiyaH zabdaH sattvanibandhanaH / na sa pradhAnabhUtasya sAdhyasyArthasya vAcakaH // 336 / / tyAM (vAkayapragamAM vR: evo) je zabda (kartA, karma vagere) kArakamAM pravRttivALo ane dravyarUpa AzrayavALe che (tyAM) te, (vRkSa: vidazttA evA) mukhya sAdhyanA arthano vAcaka banato nathI. (336) ahIM paNa titi evA aprayukta padanI vRkSa evA ekapadarUpa vAkyamAM jarUra nathI, evA vaiyAkaraNamatanuM mImAMsaka vaDe khaMDana karavAmAM AvyuM che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aju kAMTha svArthamAtraM prakAzyAsau sApekSo vinivartate / athastu tasya saMbandhI prakalpayati sannidhim // 337 // te (vRkSa: zabda) mAtra potAnA arthane jAhera karIne ja, sApekSa banI, nivRtta thAya che. tene artha, tenI sAthe saMbaMdhavALA (bIjA arthanA) sAMnidhyanuM anumAna karAve che. (337) mImAMsa kRtArthapatti aMgenI dalIla pharIvAra rajU kare che. pArAryasyAviziSTatvAnna zabdAcchabdasaMnidhiH / nArthAMcchabdasya sAMnidhya na zabdAdarthasaMnidhiH // 338 // bIjo artha nizcitarUpe prApta thato na hovAthI (prayukta) zabda uparathI anya zabdanuM sAMnidhya prApta thaze nahi; (tethI prayukta) zabdano artha uparathI te zabdanuM sAMnidhya ke (prayukta) zabda uparathI (aprayukta zabdanA arthanuM sAMnidhya prApta thaze nahi. (338) ahIM mImAMsakane uttara ApavAmAM Avyo che. naSTarUpamivAkhyAtamAkSipta karmavAcinA / yadi prApta pradhAnatva yugapadbhAvasattvayoH // 339 / / svarUpa (jANe) nAza pAmyuM hoya, ane tethI anupayegI (hi ) evuM AkhyAtapada (dvitIyAnta) kamavAcaka (dvAmi) zadavaDe prApta thatuM hoya to kriyA ane nAmanuM eka sAthe mukhyatva prApta thaze. (339) taistu nAmasarUpatvamAkhyAtasyAsya varNyate / anvayavyavirekAbhyAM vyavahAro vibhajyate // 340 // temanA = vaiyAkaraNa) vaDe te AkhyAtane nAmanA jevA svarUpavALuM varNavavAmAM AvyuM che, (ane anvaye tathA vyatirekavaDe vyavahAramAM bhinnatA samajAya che. (340) na cApi rUpAtsandehe vAcakatva nivartate / ardha pazorivi yathA sAmarthyAttaddhi kalpate // 341 // . jaI ghora (yajJapazunuM adhuM") mAM jema sAmarthyane kAraNe te (viziSTa athe) nuM anumAna thAya che tema (judA judA pragamAM maLatA) rUpasAdane kAraNe thatA saMdehane lIdhe, te zabdanuM arthavAcakava nivRtta thatuM nathI. (341). | kaI vazo. dhruva 7 evA vAkayamAM va ne kAraNe pazunuM adhuM ke devadattanuM adhu evo saMdeha thatAM prakaraNa ane sAmarthyathI spaSTatA thAya che. te pramANe kArat uccArAtAM nAmapada ke kriyApada aMge thatA saMdeha artha, prakaraNa vagere vaDe dUra thAya che. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAya5rIya sarva sattvapadaM zuddhaM yadi bhAvanibandhanam / saMsarge ca vibhakto'sya tasyArtho na pRthagyadi // 342 // kriyApradhAnamAkhyAta nAmnAM sattvapradhAnatA / catvAri padajAtAni sarvametadvirudhyate // 343 / / (kriyAzabdatho) svataMtra ane dravyane bodha karAvanAru (nAma) pada je kiyA (nA bodha)nuM nimitta banatuM hoya, (AkhyAta pada sAthe) saMbaMdhamAM te (nAma padanA) artha jude hoya ane te (AkhyAta pada)ne (pitAne) jude artha na hoya; te AkhyAta kriyApradhAna che, nAma dravyapradhAna che ane pado cAra prakAranAM che evAM badhAM (yAska jevA vidvAnanAM siddhAntakathano) kheTAM Tharaze. (342-343) vAkyasya buddhau nityatvamarthayoga ca laukikam / dRSTvA catuSTrava nAstIti vadatyaudumbarAyaNa // 344 // (zrotAnI buddhimAM vAkayanuM nitya mAnIne ane lokamAM tene artha sAtheno saMbaMdha samajIne audumbarAyaNa kahe che ke pado cAra prakAranAM nathI. (344) zrotA jyAre vAkya sAMbhaLe che tyAre tene padanI ane padonA khaMDa arthanI pratIti thatI nathI, tethI ja audumbarAyaNe akhaMDa vAkya ane akhaMDa vAkSArtha pakSano svIkAra karIne cAra prakAranAM pada aMge mata uccAryo che. yAska cAra prakAranAM pado-nAma, AkhyAta, upasarga ane nipAta, samaje che (ni 1.".) yAske audumabarAyaNanA matano ullekha karatAM jaNAvyuM che ke nityaM vacanano suvarAvaLaH | tanna sUvuM no vaghase. (1.2.) ahIM niyanisya no artha durga, skandasvAmI vagere TIkAkAro "anitya samaje che, bhartuharinI A kArikA uparathI samajAya che ke "Indriya" eTale buddhi, ane vacana eTale vAya evo artha thaze. audumbarAyane mate vAkaya buddhimAM nitya che, tethI nAma, AkhyAta, upasaga ane nipAta evA padavibhAganI jarUra nathI. zAstramAM AvA vibhAgo prakriyAbheda mATe upagI che. vyAptimAMzca laghuzcaiva vyavahAraH padAzrayaH / loke zA ca kAryArtha vibhAgenaiva kalpitaH // 345 / / lokamAM temaja zAstramAM pada upara AdhAra rAkhate vAkyane vaparAza, lAghavayukta ane sarvagrAhI che ane (artha) kArya mATe (pada, varNa vagere) vibhAgamAM samajavAmAM Avyo che (345) na loke pratipatRRNAmarthayogAtprasiddhayaH / tasmAdalaukiko vAkyAdanyaH kazcinna vidyate // 346 / / lokamAM zrotAonI vyavahAra pravRttio zabdanA cagya artha sAthenA saMbaMdhane kAraNe (ja) thatI nathI, tethI akhaMDa vAkyathI juduM ane alaukika kazuM hetuM nathI. (346) Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa anyatra zrayamANaizca lihU- gairvAkyaizca sUcitAH / svArthA eva pratIyante rUpAbhedAdalakSitAH // 347 // khIje prApta thatA (telo maiM dhRttama vagere) nirdezA vaDe ane (attA: rA paddhati / evAM) vAkayeAthI sUcavAyelA, paraMtu svarUpanA abhedane kAraNe dhyAnamAM na AvatA te (vidhivAkacA)nA arthIne ja medha thAya che. (347) utsargavAkye tyaktamazabdamiva zabdavat / tad bAdhakeSu vAkyeSu zrutamanyatra gamyate || 348 || sAmAnyaniyamarUpa vAkayamAM je tyajI devAyu hoya te apavAdavAkyathI samajAtuM hovA chatAM jANe na samajAtuM heAya tema jaNAya che. apavAdavAkayeAmAM ullekhAyeluM te anyatra (=niyamavAkayeAmAM tajI devAyuM che) ema samajAya che. (348) catu tyajJam ne badale catur evA pATha levAthI A pramANe anuvAda thaze : "sAmAnya niyamarUpa vAkayamAM je nirde zAyuM hAvA chatAM jANe zabdazaH kahevAyu' nathI te apavAda vacana, bIje svataMtrapaNe apavAdavayana tarIke jaNAvAya che ane tene a` anyatra (sAmAnyaniyamarUpe) samajAya che.'' brAhmaNAnAM zrutirdani prakrAntA mATharAdvinA / mATharastakasambandhAt tatrAcaSTe yathArthatAm // 349 // brAhmaNAne dahonA dAna aMgenu AjJAvacana mAThera sivAyanA (brAhmaNAne apAtA dahInA dAna mATe) prayeAjAyuM che. mADhara(zabda), tenA chAza sAthe saMbaMdha hAvAne kAraNe, te agAunA vacananI yathAthatA jaNAve che. (349) ane kA khyAtayogespi vAkyaM nyAyApavAdayoH / ekameveSyate kazcidbhinnarUpamiva sthitam // 350 // utsaga ane apavAdanA aneka kriyApado sAthe sabaMdha hAvA chatAM, judA rUpavALA dekhAtA vAkayane, keTalAka AcAryAM eka ja samaje che. (350) L nyAcya eTale utsavAkaya, avavAra eTale khAdhakazAstra. nyAyyane mATe puNyarAja vya zabda vApare che. meLyam ! (vA.ghU. rU.2.1) ane bAsoDanulaze ;t (vA.3 2.2 3) evAM e sUtreAnI tatkAla bhinnavAyatA dekhAya che, paraMtu AkAMkSA, yeAgyatA, ane sanidhine kAraNe ekavAkayatA samajavI joIe. niyamaH pratiSedhazca vidhizeSastathA sati / dvitIye yo lugAkhyAtastaccheSanaluka viduH // 351 // Ama (ekavAkavatA) hoIne, niyamasUtra ane pratiSedhasUtra, vidhisUtranAM aMgeA (samajAyA) che. (aSTAdhyAyInA chaThThA adhyAyamAM prApta thatA junA pratiSedha) khojA adhyAyamAM maLatA jInA vidhAnanA agarUpe (TIkAkArA) mAne che. (351) vA-21 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 vAkayapadIya juvo guNavRddhI (pA.nU, 1.1.3) evuM niyamasUtra sArvadhAtuvAghAtu: (vA.. 7.3.81) evA guNavidhinuM aMga che. ahIM pakavAyatA che. mAttaravare (1.3. 6.2.1.) evuM huno pratiSedha darzAvatuM sUtra vo dhAtujhAti viyo: I (aa. sU. 2.4.71) evA 7nA vidhAnane darzAvatA sUtranuM aMga banI vAkakavAkyatA vaDe artha darzAve che. nirAkAkSANi nivRttau pradhAnAni parasparam / teSAmanupakAritvAtkatha syAdekavAkyatA // 352 / / arthabodha pUrNa thatAM (anya pada ke anya vAkyanI) AkAMkSA vinAnAM ane tethI svataMtra evAM te (vA) eka bIjA mATe (arthaprApti aMge) upakAraka na heI, eka vAkya kevI rIte banI zake? (upara) ahIM pUrvapakSI mImAMsaka, vArthabhedanA samarthanamAM dalIla kare che. vizeSavidhinA'rthitvAd vaakyshesso'numiiyte| vidheyavannivatye'rthe tasmAttulyaM vyapekSaNam / / 353 / / utsaganiyamane vizeSa(=apavAda)niyamanI AkAMkSA hovAthI (apavAdaniyama rUpI) zeSa vAkayanuM anumAna thAya che. pratiSedhya viSayanI bAbatamAM utsarganiyama apavAdaniyamanA jevI ja apekSA rAkhatA hovAthI baMnenI apekSA sarakhI che. (353) arthaprApti mATe utsarga, apavAda, pratiSedha ema badhA prakAranA niyamone eka bIjAnI AkAMkSA hoya che. tethI vaiyAkaraNamatamAM vAjyabheda svIkArya nathI. sarakhA jhaghumakajhUSA, pR.685 "ApAtato bhinnavAkyatvAbhAse'pi sarvasyAptsargasya vizeSavidhiniyamaniSedhavidhyAkAkSAniyamena tallAbhe vAkyaikavAkyatA tayoH / ekavAkyatA cettham yato mATharAya takramatastadatiriktebhyo dadhi ityeva Ityalam / saMjJAzabdaikadezo yastasya lopo na vidyate / viziSTarUpA sA saMjJA kRtA ca na nivartate // 354 / / saMjJAzabdano je avayava, teno lopa thatuM nathI. viziSTa rUpavALA te saMjJA zabdanuM (zAstramAM ane lekamAM) vidhAna thayuM hovAthI te aSTa thatA nathI. (354) devatta zabdamAM heva ke catta e je avayava teno kadApi lepa thato nathI. viziSTa eTale varNanA kramarUpI viziSTatAvALI. saMzAntarAcca dattAdernAnyA saMjJA pratIyate / saMjJina devadattAkhya dattazabdaH kathaM vadet // 355 // datta evA judA saMjJA zabda uparathI devadatta evo judo saMjJAzabda samajAte nathI. datta zabda devadatta padathI jaNAvAtA saMjJIne kevI rIte ulekhI zake? (355) Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 bIjuM kAMDa sarvairavayavastulya sambandha samudAyavat / kecicchabdasvarUpANAM manyante sarvasaMjJibhiH / / 356 / / (bIjA) keTalAka AcAryo devadatta vagere zabdasvarUpane, (temanA) badhA saMjJIo sAtheno saMbaMdha, (devadatta evA)samudAyane hoya tema (deva, datta evA) badhA avayavone (paNa) eka sAthe che ema mAne che. (356). devadatta evA zabdasvarUpa vaDe jaNAvAto vyaktivizeSa arthAta saMjJI devadatta evA be padanA samudAya vaDe paNa jaNAvAya che, temaja deva, datta evA avayavo vaDe paNa samajAya che. varNAnAmarthavattvaM tu saMjJAnAM saMjJibhirbhavet / sambaddho'vayavaH saMjJApraviveke na kalpate // 357 // paraMtu saMjJA zabdonA vargonuM arthava7 saMjJIe vaDe prApta thaze. devadatta evA) samudAya sAthe saMbaddha (datta) evA avayava, (devadatta evA) saMjJA zabdathI judo samajatAM (arthanA vAcaka tarIke) kalpI zakAze nahi. (357) sarvasvarUpaiyugapatsambandhe sati saMjJinaH / naikadezasarUpebhyastatpratyAyanasambhavaH // 358 // devadatta evA saMjJIna (deva, datta evA) badhA avaya sAtheno ekasAthe saMbaMdha (samajavAmAM AvatAM), avayave jevA dekhAtA (datta vagere) zabda uparathI (devadatta evA) te (saMjJI)bedha thaze nahi. (358) ekadezAttu saGghAte keSAJcijjAyate smRtiH| smRtestu viSayAccha bdAtsaGghAtArthaH pratIyate // 359 / / keTalAkane mate te avayavarUpa datta zabda uparathI devadatta evA samudAyanuM maraNa thAya che. smRtinA viSaya banelA devadatta)zabda uparathI samudAya(rUpa devadatta)ne artha samajAya che. (359) ekadezAtsmRtirbhinne saGghAte nIyate katham / katha pratIyamAnaH syAcchabdo'rthasyAbhidhAyakaH // 360 // avayavarUpa datta zabda vaDe, tenAthI judA evA samudAyarUpa devadatta zabdanuM kevI rIte smaraNa thaze ? maraNamAM Avate zabda arthanuM abhidhAna karanAre kevI rIte bane ? (36 0) ekadezasarUpAstu taistaibhaidaiH samanvitAH / anudAvina pAdarAH saMjJAsu samavathita rUdazA (devadatta vagerenA) avayavonA jevA, te te bheda sAthe saMbaddha ane pachIthI prApta thatA (deva, datta vagere) zabdo judI saMjJAo rUpe niyata thayA che. (361) kArikA = 6thI 358 sudhImAM prApta thatI pUrvapakSInI dalIlane A kArikAmAM javAba ApavAmAM Avyo che. www.jairtelibrary.org Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vAkyapadIya sAdhAraNatvAssandigdhAH sAmarthyAnniyatAzrayAH / teSAM ye sAdhavasteSu zAstre lopAdi ziSyate // 362 // svarUpa samAna hovAne lIdhe saMdigdha arthavALA, paraMtu sAmarthyane kAraNe niyata arthanA vAcaka te zabdomAMnA je zuddha zabdo che temane mATe zAstramAM lepa vagerenuM vidhAna thayuM che. (362). anuniSpAdI eTale uttaratra niSpanna thatA zabdo jevA ke deva, datta, vagere, samAna rUpavALA hovAne kAraNe saMdigdha arthavALA prApta thAya che, jemake deva eTale devadatta ane keIka devavizeSa, ane datta eTale paNa yajJadatta ane ApeluM e arthamAM prApta thatuM kriyArUpa AvA zabdo uparAMta , drA, ghA evA asAdhu zabdo paNa maLe che. temAMthI sAdhu zabda aMge caturthAdanajAdau ca lopaH pUrvapadasya ca / apratyaye tathaiveSTaH uvarNAlla ilasya ca / / evA mahAbhASyamAM maLatA (5. . 1 rU.83) zlokavAtiMkavacanathI lopa vagerenuM vidhAna thayuM che. tulyAyAmanuniSpatau jye drA ghA ityasAdhavaH / na hyanvAkhyAyake zAstre teSu dattAdivatsmRtiH // 363 // s, drA, ghA evA (avayavazabdonI) uttaratra utpatti temanA samudAyazabdo (ceSThA, mA, maghA) nA jevI ja hovA chatAM te (avayavazabdo) asAdhu che. datta vagerethI (devadatta vagerenuM smaraNa thAya) tema, temanAthI temanA samudAyazabdonuM smaraNa thazo nahi. (36 3) kRtaNatvAzca ye zabdAH nitya khrnnsaadyH| ekadravyopadezitvAttAnsAdhUnsaMpracakSe // 364 / / jemAM hamezAM ne jU thAya che tevA je vAsa vagere zabdo che temane, eka ja saMjJImAM te vAcya banatA hovAthI zuddha zabda kahevAya che. (64) gotrANyeva tu tAnyAhuH saMjJAzaktisamanvayAt / nimittApekSaNa teSu svArthe nAvazyamiSyate // 365 / / temanAmAM saMjJAzaktinA samanvayane lIdhe temane gotranA kahyAM che. temanA artha aMge (koI pravRtti)nimittanI apekSA rAkhavAmAM AvatI nathI. (365) uparanA anuvAdamAM baMne paMktiono svataMtrapaNe anuvAda karavAmAM Avyo che. tene badale potrAva tu tAnyAhu: I eTaluM caraNa svataMtra laIne anuvAda thaze, "temanAmAM saMjJAzakti prApta thatI hovAthI temanA artha aMge (keIka pravRtti)nimittanI hamezAM apekSA rAkhavAmAM AvatI nathI. mannAiTvacA: saMjJAH tAni tu zariramavA notrAthAphu: | evuM athadarzana sUcave che. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIja* kAMTha 165 vyavahArAyaH niyamaH saMjJAnAM saMjJini kva cit / nitya eva tu sambandho DisthAdiSu gavAdivat // 366 / / - keTalIkavAra saMjJIomAM vyavahAra arthe saMjJA zabdo aMge niyama karavAmAM Ave che, paraMtu jema no vagere zabdo aMge (zabdArtha)saMbaMdha nitya che tema Dilya vagere zabdo aMge paNa che. (366) kRtakatvAdanityatva saMbandhasyopajAyate / saMjJAyAM sA hi puruSairyathAkAma niyujyate // 367 // saMbaMdha utpAgha hovAthI tenuM anityatva utpanna thAya che; saMjJA mATe puruSo vaDe tene IcchA pramANe javAmAM Ave che. (367) yathA hi pAMsulekhAnAM bAlakairmadhurAdayaH / saMjJAH kriyante sarvAsu saMjJAsveSaiva kalpanA // 368 / / jema retInI rekhAo vaDe madhurA vagere saMjJAo bALake vaDe racavAmAM Ave che tema badhI saMjJAo viSe tevI ja kalapanA (samajavI). (368) vRddhayAdInAM ca zAstresminchaktyavacchedalakSaNaH / akRtrimo'bhisaMbandho vizeSaNavizeSyavat // 369 / / A zAstramAM vRddhi vagere saMjJAono temanA (niyata saMjJIomAM) arthazaktinuM niyamana karanAra saMbaMdha, vizeSaNa ane vizeSyanA saMbaMdha je nitya che. saMjJAsvarUpamAzritya nimitte sati laukikii| kA citpravartate kA cinnimittAsaMnidhAvapi // 370 / / laukika saMjJAo, temanA svarUpane pravRttinimitta tarIke AdhAre laIne (athavA) nimittanI gerahAjarImAM (paNa) pravartamAna bane che. (370) zAstrIya saMjJAo jevI ke ri, i ma vagere rUDha zabdo che; #rmaganIya, sarvanAma, nAmasthAna vagere bhegarUDha che. lokamAM paNa sthi, vizva vagere saMjJAzabdo rUDha che, jyAre rAdana, vamatra vagere garUDha che. AvA saMjJAzabdo temanA svarUpane ja pravRttinimitta gaNune pravartamAna bane che; keTalIka saMjJAo pravRttinimitta vinA paNa pravRtta thAya che. zAstre tu mahatI saMjJA svarUpopanivandhanA / anumAnaM nimittasya saMnidhAne pratIyate // 371 // vyAkaraNazAstramAM (sarvanAma jevI) moTI saMjJA (arthabodha aMge) svarUpa upara AdhAra rAkhe che, (a) arthanimittanI hAjarImAM avayavArthanuM anumAna thAya che. (371) Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , vAkayapadIya AvRtteranumAna vA sArUpyAttatra gamyate / zabdabhedAnumAna vA zaktibhedasya vA gatiH // 372 / / ekasarakhA rUpane lIdhe eka ja zabdanI AvRtti thaI che evuM anumAna thAya che; athavA te be judA zabda che tevuM anumAna thaze athavA temanAmAM arthazaktinI bhinnatA che tema samajAze. (372) mahatI saMjJAone traNa rIte samajavI joIe : (1) mahatI saMjJAone ekavAra temanA potAnA sUcita rUpamAM ane bIjI vAra avayavasamudAyarUpe ema be vakhata samajavI; AvA avayanA artha uparathI te mahatI saMjJAne artha prApta thaze; (2) be judA zabdo samajavA; (3) jadI judI azaktieAvALI eka ja saMjJA samajavI. kva cidviSayabhedena kRtrimA vyavatiSThate / __ saMkhyAyAmekaviSaya vyavasthAna dvayorapi // 373 // kayAMka kRtrima (trazAstrIya) saMjJA viSayanI bhinnatA pramANe upayogamAM levAmAM Ave che, (paraMtu) saMkhyA(jJA)mAM kRtrima temaja akRtrima ema baMnenI ekasarakhI viSayavyavasthA samajAya che. (373) kartari krarmavyatidAre (1. sU. 1.rU.14)mAM akRtrima saMzA prApta thAya che ane jarmancaLa (vA. . 3.2.1)mAM kRtrima saMjJA prApta thAya che. saMkhyA saMjJA aMge kRtrima temaja akRtrima baMne prakAranI saMjJAono Azraya karavAmAM Ave che, jemake vadhuLavatuti saMhA (aa. . 1.2.21)mAM kRtrima saMjJA ane saMsthA atizatAyA: vana mAM akRtrima saMjJA prApta thAya che. viSayaM kRtrimasyApi laukikaH kvaciduccaran / vyApnoti dUrAtsaMbuddhau tathAhi grahaNa dvayoH // 374 / / prakRti tUrAraMvRddhA (. jhU. 22. rU3) sUtramAM uccArela laukika (akRtrima) saMjJAzabda kRtrima saMjJAviSayamAM vyApe che. te rIte baMne (prakAranA) saMjJAzabdonuM grahaNa thAya che. (374) saGghakazeSadvandveSu kecitsAmarthyalakSaNam / pratyAzrayamavasthAna kriyANAM pratijAnate // 375 / / samUha, ekazeSa ane dvandrano ullekha hoya tyAM, (artha) sAmarthyane kAraNe kriyAono saMbaMdha pratyeka vyakti)nI sAthe prApta thAya che, ema keTalAka (AcAryo) jAhera kare che. (375) trALA: mokayatAt grAma: mogyatAkU ane phevarayajJa vibhumitrA: moDagransAmU. evAM ekazeSa, saMdha ane dhanDanAM udAharaNamAM bhejanakriyAne saMbaMdha pratyeka vyakti sAthe che, ahIM vAkAthI praka - mati mAM parisamApta thAya che, evA matano Azraya karavAmAM AvyuM che. Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa bhojana phalarUpAbhyAmekaikasminsamApyate / anyathA i vyavasthAne na tattvaH pravate // 26 // bhAjana, (tRptirUpa)La ane (annadAna evI) kriyA vaDe pratyeka (kartA) mAM samApta thAya che, (kAraNa ke) tethA judI, (samudAyamAM vAkayA parisamAptirUpa) bhAjanavyavasthA samajatAM te (bhAjanarUpa kriyA) nA artha samajAze nahi. (376) annAdAnAdirUpAM ca sarve tRptiphalAM bhujim / pratyeka pratipadyante na tu nATayakriyAmiva // 377 || annaprApti rUpa (kriyA)vALuM ane tRptirUpI phaLavALuM bhejana, nATaca(krezana)kAryAM jema samUhane prApta che tema nahi, paraMtu dareka vyaktine prApta thAya che, ema adhA samaje che. (337) pAdyavatsA vibhAgena sAmarthyAdavatiSThate / bhujaH karoti bhujyartha na tantreNa pradIpavat // 378 // paga dheAvAnu pANI ApavA rUpI kriyA)nI jema te (bheAnakriyA), asAmarthyane kAraNe, judI judI vyaktine prApta thAya che. prajvalita dIve jema samUhane prakAzita kare che tema mu dhAtu tenA bheAjana karavuM evA ane samUha sAthe vyApta karatA nathI. (378) 167 puNyarAjane anusarIne khIjI paMktine atha thaze : "prajavalita dIve! (samUhane) ekasarakhA prakAzita kare tema, bhejakrayA anekane mATe ekasarakhI rIte bheAjanatRptirUpI prayAna siddha karatI nathI.' yadi kApi tathA bhUteSu karmasu / AvRttimantareNApi samudAyAzrayA bhavet // 379 // (AthI viruddha), dA (jovu) vagere kriyA eka ja hAvA chatAM, (eka adhikaraNa vALAM) te kAryamAM AvRtti vinA (paNa) samUhane AvarI leze. (379) bhAjanakriyA AvRttithI pratyeka vyaktine AvarI le che, paraMtu jovAnI kriyA AvRtti vinA samudAyane AvarI le che. bhinnavyApArarUpANAM vyavahArAdidarzane / kartRRNAM darzana bhinna saMbhUyArthasya sAdhakam || 380 // (lAkaDAM lAvavAM, ceAkhA chaDavA vagere) judA judA vyApArarUpa kArAnu (rAMdhavA rUpa) kArUpe je niyata jJAna te, samudAyamAM vyApIne va dhAtunA atha vAcaka manaze. (380) anvaya : (kASThavyApArAgneH saMdhukSaNasthAtyadhizrayaNetyAdi) bhinnavyApArarUpANAM kartRRNAM (nArALAM) vASanA imina varzana ( = jJAna) tar saMmUya ce: arthasya sAdham / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha vAkayapadIya lakSyasya lokasiddhatvAcchAstre liGgasya darzanAt / arthidhvAdaikSu bhedena vRddhisaMjJA samApyate // 381 // lekamAM (tenA) prage prasiddha hovAthI ane zAstramAM te aMge spaSTa) nideze jaNAtA hovAthI ane saMsIe aMge tenI apekSA hovAthI vRddhiA pa. TU. 2.2.2mAM prApta thatI) vRddhisaMjJA, A, e ane aumAM pratyekamAM parisamApta thAya che. (381) lAkamAM mAghasuplAyanika, tivAni, vAva, evA vRddhisaMjJAvALA pravego prasiddha che. zAstramAM vadheDavInAn ! (1. . da. 2.87), moDhAnAM 2 | (vA, . 6.2.88) ane vRzciryacAvAmATiDhavRddhaF I (1. TU. 1.1.72) sutro vaDe pratyeka saMsInI vRddhisaMjJA thAya che. zatAdAnapradhAnatvAd daNDane shtkrmke| arthinAM guNabhede'pi saMkhyeyo'rtho na bhidyate // 382 / / | (T: zAM rAcattAmAM evA vacana pramANe), (sikkAo)nA daMDanA kAryamAM se levAnuM mukhya hovAthI, garge judA judA hovA chatAM (sane sikkA e evo) saMkheya artha judI judI vyaktione lAgu paDato nathI. (382) saMghasyaiva vidheytvaatkaaryvtprtipaadne| tatra tantreNa sambandhaH samAsAbhyastasaMjJayoH // 383 // samAsa ane abhyAsa saMjJAomAM samudAyanuM ja vidhAna thayuM hovAthI ane (zabdArtha saMbaMdha) utpAdya che evA pakSano Azraya letAM, (te be saMjJAo)mAM samudAya vaDe saMbaMdha thAya che. (383) kArikA 37DhyAM samudAyamAM vAyaparisamApti mata aMge laukika udAharaNa ApavAmAM AvyuM che ane kArikA 38 0mAM zAstrIya udAharaNa ApavAmAM AvyuM che. lakSaNArthA stutiyeSAM kAJcideva kriyAM prati / tairvyastaizca samastaizca sa dharma upalakSyate // 384 // vRSalaina praveSTavyamityetasmingRhe yathA / pratyeka saMhatAnAM ca pravezaH pratiSidhyate // 385 / / kaIka (gRhapraveza rUpa) kriyA aMge jemanA dvatva rUpI dharmanA nirdezana ullekha hoya tyAre te dharma temane vyakti rUpe temaja samudAya rUpe nirdeza karate hoya tema samajAya che. "A gharamAM zudroe praveza kare nahi" evA (A jJAvacana)mAM dareka (zUdrane) ane (za dronA) samudAyano pratiSedha karavAmAM Ave che. (384-385) stutiH zabdathI zrata arthAta ullekha e artha samajIzuM. atiH evuM pAThA-tara paNa maLe che. Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju maMDa saMbhUya tvarthalipsAdipratiSedhopadezane / pRthagapratiSiddhatvAtpravRttirna virudhyate // 386 // sapattinI lAlasAne niSedha samudAyane upadezavAmAM AvatAM, darekane jude niSedha upadezthA nathI ema mAnIne, (vyaktigata niSedhanI) pravRtti nakArAtInathI.(386) vyavAyalakSaNArthatvAdadkupvAGAdibhistathA / pratyeka vA samastairvA NatvaM na pratiSidhyate // 387|| vyavadhAnanA jJApanane kAraNe T, 4, pu ane A varNo vaDe vyaktigata rIte ke samudAyanI rIte nA chtA pratiSedha karavAmAM AvatA nathI. (387) anugrahArthA bhoktRNAM bhujirArabhyate yadA / dezakAlAdyabhedena nAnugRhNAti tAnasau ||388|| deza ane kAlane vicAryAM vinA, bhAjana karanArAe upara upakAra karavA mATe (yajamAna vaDe) bhAjana AraMbhAya che, tyAre, deza ane kAlanA bhedanI avagaNanA vaDe te (yajamAna) temanA upara upakAra karatA nathI. (388) 169 lagna vagerenA saMdarbhamAM bhAjakriyA bhAjana karanArAo upara upakArarUpa hAya athavA zrAddha vagerenA saMdarbhamAM leAkApavAdane dUra karavA hoya. temAM dezakAlanA vicAra karyAM heAya athavA ta karyAM hoya; jema ke unALAmAM ThaMDA zrIkhaMDa pIrasyA hoya te dezakAlanA vicArarUpI anugraha hAya ane tIkhAM maracAMnu zAka pIrasyu hAya te| dezakAlanA vicAra karyAM na hAya. dezakAlane vicAra nahi karanArA yajamAna jamanArAo upara karA upakAra karatA nathI. pAtrAdibhedAnnAnAtvaM yasyaikasyopadizyate / viparyaye vA bhinnasya tasyaikatvaM prakalpyate // 389 // judAM judAM vAsaNAmAM apAtA bhAjanane kAraNe eka ja leAjananuM je aneka jaNAvAya che, tethI UlaTu (vAstavamAM) bhinna evA te bhAjanakAnuM (aupAdhika) ekatva kalpavAmAM Ave che. (289) saMhatyApi ca kurvANA bhedena pratipAditAH / svaM sva bhojyaM vibhAgena prAptaM saMbhUya bhuJjate // 390 // samUhamAM bhAjana karanArA, paraMtu judA judA ullekhavAmAM AvatA (bheAjanakartAe), judA judA maLelA peAtAnA bhAjanane samUhamAM jame che. (390) vIpsAyA viSayAbhAvAda virodhAdanyasaMkhyayA / dvidhA samAptyayogAcca zata saD ghe'vatiSThate // 399 // (daMDavya vyaktie!)ne AvarI levA rUpI viSaya aMge kathana nahi hAvAthI, bIjI saMkhyA sAthe thatA virAdhane lIdhe, ane (kriyApadyAnI) baMne prakAre pari samApti thatI nahi hAvAthI se| evI saMkhyA samUhamAM parisamApta thAya che. (391) vA-22 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkazyapanIya na: zAM hatAm no artha : a : 0AtAm ! athavA nA zad retA letAM daMDaya vyakti ane daMDasaMkhyAnI dvirukti thaze. evI dvirukti ahIM prApta thatI nathI; (2) zad DhAtA= evA vacanamAM kawhya rAtarunama evo atha samajatAM bIjI saMkhyA prApta thaze, paraMtu AvI saMkhyAno abhAva che; 35HTE kriyApada, samudAyamAM parisamApta thAya che, pratyekamAM nahi. Ama hovAthI ahIM ja rAta i tAm ! vAkyanI samudAyamAM parisamApti thAya che. bhujidndvakazeSAbhyAM yatrAnyaiH saha ziSyate / tatrApi lakSaNArthatvAd dvidhA vAkya samApyate / / 392 / / dvandra ane ekazeSa vaDe, jyAre bIjAo sAthenA bhojananuM vidhAna karavAmAM Ave tyAre tyAM paNa lakSaNAthI maLatA arthane kAraNe, vAkyanI be prakAre parisamApti thAya che. (392) vAkyAntarANAM pratyekaM samAptiH phaizcidiSyate / rUpAntareNa yuktAnAM vAkyAnAM tena saGgrahaH // 393 / / eka mukhya vAkayamAM tenAM aMgabhUta bIjA vAkayonI pratyekamAM parisamApti thAya che, ema keTalAka(AcA) jaNAve che ane A rIte tenA vaDe, judAM judAM rUpavALAM vAkAne, sArI rIte samAveza karavAmAM Ave che. (393) na vAkyasyAbhidheyAni bhedabAkyAni kAnicita / tasminstUccarite bhedAMstathAnyAnpratipadyate / / 394 / / aMgavAka mahAvAkyanA abhidheya rUpa hatAM nathI; te (mahA)vAkaya uccArAtAM tenAM bIjA (aMgabhUta) vAne te (mahAvAkSArtha) pramANe samajavAmAM Ave che. (39? yeSAM samasto vAkyArthaH pratibheda' samApyate / teSAM tadAnIM bhinnasya kiM padArthasya sattayA // 395 // jemanA matamAM akhaMDa vAyArtha(tenA avayavarUpa) pratyeka padamAM parisamApta thAya che, temane judA judA padArthanA astitvanI zI jarUra che? (395) atha taireva janitaH so'rtho bhinneSu vartate / pUrvasyArthasya tena syAdvirodhaH saha vA sthitiH // 396 // have je te (avayavarUpa pado)vaDe utpanna thayela vAkyartha judAM judAM padomAM samApta thatuM hoya to kAM te pahelAMnAM (padanA) atha sAthe teno virodha thAya athavA sAthe avasthAna thAya (396) sahasthitau virodhitvaM syAdviziSTAviziSTayoH / vyabhicArI tu sambandhastyAge'rthasya prasajyate // 397 // (padArthanA ane vAkayArthanA) ekasAthe avasthAnamAM (padanA) viziSTa ane aviziSTa (artha) vacce virodha prApta thaze; padanA arthane tyAga thatAM (pada ane atha vacceno saMbaMdha anitya karaze. (397) Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 171 bIju kAMDa padane mULa artha te sAmAnya athavA aviziSTa artha ane vAkyamAM anya pade sAthe saMbaMdha thatAM prApta thate tene atha eTale viziSTa artha. sarakhAvo puNyarAjaH vaghArthakaDhAnAM pAnAmuvA tApatyArAraMvagho kamivAryanicaH prApnoti / ata: pratyeka vAkyaparisamApti pakSe satyabhUtapadapadArthAsaMbhava eva / ekaH sAdhAraNo vAcyaH pratizabdamavasthitaH / saGghe saGghiSu cArthAtmA saMnidhAnanidezakaH // 398 / / badhAM padomAM samAna, pratyeka zabdamAM rahele ane (anya padonA) sAMnidhyane nirdeza karate akhaMDa (vAyArtharUpa) arthAtmA, samUhamAM temaja avayavomAM rahele hoya che. (398) yathA sAdhAraNe svatvaM tyAgasya ca phala dhane / prItizcAvikalA tadvatsambamdho'rthena tadvatAm // 399 / / badhAMnI samAna mAlikIvALA dhanamAM jema AtmIyatA ane temAMthI Apela dAnamAM samAna phalaprApti ane pUrepUro AnaMda samajAya che te pramANe vAkayane ane tenA avayarUpa zabdono temanA artho sAthe saMbaMdha hoya che. (399) varNAnAmarthavattAyAM tenaivArthena tadvati / samudAye na caikatvaM bhedena vyavatiSThate // 400 // je varSonI arthavattA hoya (ane) te ja artha (varNasamudAya(rUpa prAtipadika)mAM hoya te ekatva saMkhyA judA judA vargo vaDe) judI judI samajAtI nathI. (40) ekenaiva pradIpena sarva sAdhAraNaM dhanam / pazyanti tadvadekena supA saMkhyAbhidhIyate / / 401 // jema eka dIvA vaDe badhA mANaso sahiyArA khajAnAne jue che tema eka vibhakti(pratyaya) vaDe (prakAzita banatI) saMkhyAnuM abhidhAna thAya che. (401) nArthavattA pade varNe vAkye caiva viziSyate / abhyAsAtprakramo'nyastu viruddha iva dRzyate // 402 / / arthavandranA saMdarbhamAM varNo, pado ane vAkayamAM kazI bhinnatA nathI. (pracalita) paraMparAne kAraNe AvI judI paripATI jaNAya che ane (svIkRta akhaMDa vAkayAthanA siddhAntathI) judI paDatI hoya tema dekhAya che. (602) yAske karelA ullekha vaDhaprakRtIni sarvararaLAnAM pArvatAni (nircha.17), rUpI siddhAntamAM pada ane padArthonuM mahattva che. pataMjali paNa AvA savasaMmata siddhAntano ullekha karatAM jaNAve che ke sarvavAriSa vaM zAstra tatra nai: vathA ya zAsthAtuF bhartuhari sUcave che ke anya matomAM varSonI ane padonI arthavattA samajavAmAM Ave che. akhaMDa vAkyAtharU5 matano AthI virodha thAya che tema nathI. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 vAkayapurIya viniyogAhate zabdo na svArthasya prakAzakaH / arthAbhidhAnasaMbandhamuktidvAra pracakSate // 403 / / (niyata arthamAM) viniyoga vinA anekArthI zabda tenA (cakkasa) ane baMdha karAvato nathI. tethI (zabdanA) arthanuM pratipAdana karanArA (cogyatA rU5) saMbaMdhane uktinuM dvAra kahe che. (403) A kArikAnA saMdarbhamAM aMbArbI nIce pramANe vicAro darzAve che. zabdArtha saMbaMdha rUpa vyApArane abhidhA kahevAmAM Ave che. A abhidhAne pratibhAthI judI athavA abhinna samajI zakAya. ukti arthAta viniyoga vaDe prApta thatI pratibhA vAgdharma che. anusaMdhAna ane abhisaMdhAna vaDe jaNAvAtI tene manadharma kahe che ane praNidhAna vaDe jaNAvAya tyAre tene pazadharma kahe che. ahIM pratibhA eTale anekArthaka zabdanA eka arthanA nizcaya karAvate vAdharma samajavo. puNyarAjane mate ukti ane viniyoga eka ja che. samagra rIte vicAratAM abhidhA, pratibhA, ukti ane viniyoga samAnArthaka jaNAya che. yathA praNihita cakSurdarzanAyopakalpate / tathA'bhisaMhitaH- zabdo bhavatyarthasya vAcakaH // 404 / / jema (padArtha) tarapha mokalela netra jevAne mATe samartha bane che tema te te artha sAthe saMdhAna pAmela zabda arthane vAcaka bane che. (404) kriyAvyavetaH sambandho dRSTaH karaNakarmaNoH / abhidhAniyamastasmAdabhidhAnAbhidheyayoH // 405 // karaNa ane kamane saMbaMdha kriyA mAraphata jaNAya che. tethI (zabda ane artha vaccenA) abhidhAna ane abhidheya rUpa saMbaMdhanuM abhidhA vaDe niyamana thAya che. (45) karaNa ane karmanI ka95nA kriyA vinA thaI zakatI nathI. kriyA ja phalavatI che, bIjA kazAnI phelavattA nathI. bAjarIyAmAMthI dANu chUTA pADavAnI kriyAmAM dANu chuTA pADavA mATenA dhokA karaNa che ane dANuM karma che. dhokA vaDe chuTA pADavAnA kAryane kriyA kahe che. bahuSvekAbhidhAneSu sarveSvekArthakAriSu / yatprayoktAbhisandhatte zabdastatrAvatiSThate // 406 // eka zabdathI jyAre aneka artho darzAvAtA hoya ane aneka zabda jyAre eka artha" darzAvatA hoya tyAre pratA jene nirdeza kare (te arthamAM) zabda prApta thAya che. (406) AmnAyazabdAnabhyAse kecidAhuranarthakAn / svarupamAtravRttIMzca pareSAM pratipAdane // 407 // keTalAka vidvAne) vAdaka zabdane, temanA abhyAsa vakhate artha vinAnA samaje che. bIjAone zIkhavatI vakhate temanA mAtra svarUpanuM ja pratipAdana thAya che. (47) Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 bIju kAMDa abhidhAnakriyAyogAdarthasya pratipAdakAn / niyogabhedAnmanyante tAnevaikatvadarzinaH // 408 / / zakatvamAM mAnanArAo vedika zabdane, temanA uccAraNa prakriyA sAthenA saMbadhane kAraNe ane judA uddezane kAraNe, (temanA) arthanAM pratipAdaka samaje che. (408) sarakhA puNayarAja : 2 puna: sutravidyAne jarmana nizAmenAmikasthAnamena ta [a viniyujyante tadA svavyApAreNAbhivAkhyena tatadartha pratipAdakAstadartha niSThA: saMpadyanta iti sphuTamevAbhidheyavyatiriktonmajjantyabhidhA pratibhAti eveti na tadapalavaH upapannaH / teSAmatyantanAnAtva naanaatvvyvhaarinnH| akSAdinAmiva prAhurekajAtisamanvayAt // 409 / / zabdonA nAnAtvane svIkArIne vyavahAra karanArA vidvAno) "kSa vagere zabdonI jema samAna jAti rUpe samajAtA hovAthI, te vaidika) zabdone taddana judA samaje che. (40) nAtitamavayane puNyarAja sadazyarU5 samanvaya samaje che. vArthI tene AnupUrvIsAmya samaje che. makSanA dharI, pAsA ane baheDAM evA judA judA artho thAya che. prayogAdabhisaMdhAnamanyadeSu na vidyate / viSaye yatazaktitvAtsa tu tatra vyavasthitaH // 410 // - te (nAnArthaka zabdone) aMge (vaktAne) uccAraNa sivAya bIjuM kazuM prayojana hetuM nathI. (judA judA viSamAM temanI zakti niyata hovAthI zabdoccAraNa tevA arthamAM prApta thaze. (10) nAnAzabdavAdI arthAta zabdonA anekavane mAnanArane mate aneka artho darzAvanAra zabdathI nAnA zabdava ja siddha thAya che. bIjI paMktine artha puNyarAja A pramANe Ape che: tatra tatra viSe niya1zaziravAminAvAva la rAka tatra tatra 8 vasthitaiH | vino artha cokkasa viSayamAM thaze. nAnAtvasyaiva saMjJAnamarthaprakaraNAdibhiH / na jAtvarthAntare vRttiranyArthAnAM kathaJcana // 411 // artha ane prakaraNa vagere vaDe zabdanA anekatvane ja bedha thAya che. eka sthaLe judA arthavALA zabdonI tenAthI judA arthamAM pravRtti kadApi saMbhavatI nathI. (411) padarUpa ca yadvAkyamastitvopanibandhanam / kAma vimarzastatrAyaM na vAkyAvayave pade / / 412 / / ritta (te che) kriyApada upara AdhAra rAkhanAra padarUpa evuM je vAya tene aMge A (badhI) carcA bhale thAya, vAkayanA avayavarUpa pada aMge nahi. (412) Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 yathaivArtha kairvaNairviziSTortho'bhidhIyate / padairanarthakairevaM viziSTo'rtho'bhidhIyate // 413 // jema anaka varNavaDe (padanA) viziSTa arthAMnu abhidhAna thAya che, tema anatha kapado vaDe (vAkayanA) viziSTa atha jaNAvAya che. (413) mImAMsaka manamAM jema vasamUhurUpa pada avAcaka che tema vaiyAkaraNa matamAM padmasamUharUpa vAkya vAMcaka che, A vAkyaspheTa akhaMDa ane nirAkAMkSa che. 'yadantarAle jJAna tu padArtheSUpajAyate / pratipatterupAyo'sau prakramAnavadhAraNAt // 414 // vAkayAnA edhanI vacce padAnA anA je bedha thAya che te (teA akhaMDa vAkayAnA) bedha mATenA upAya che, kAraNa ke vAkayeAccAraNanA prAraMbhamAM anA nizcaya thatA nathI. (414) vAkyapadIya pUvairarthairanugato yathArthAtmA paraH paraH / saMsarga eva prakrAntastathA'nyeSvarthavastuSu // 415 // jema (abhihitAnvayavAdamAM) pUrva arthA vaDe anusarAte pachInA zabdonA arthArUpa arthAtmA(vAkayA) che, tema (anvitAbhidhAnamAM) uttarouttara arthAnA edha thatAM spaSTa thatA pAnA sa sarUpa vAkayA prAraMbhamAM ja samAya che. (415) ahIM anvitAbhidhAna matamAM samarUpa vAkayAnA ullekha karavAmAM AvyA che. sarakhAvA puNyarAja : zramihitAnvayavAdrina: pUrvapUrvAzanuta: sasa+ vAvArtha: anvitAmiSTAnnavaadinstuuttrottrpdaarthaavgtH prathamatarameva saMsRSTa eva / aGgIkRte tu keSAMcit sAdhyenArthena sodhane / AdhAraniyamArthaiva sAdhanAnAM punaH zrutiH // 416 || keTalAka matamAM (kriyArUpa) sAdhya atha vaDe sAdhananu nirdhAraNu thatAM kArakAnuM je punaHzravaNa thAya karaNa, adhikaraNa vagere AdhArAnA niyamana mATe ja (thAya) che. (416) ahIM sASya eTale kriyA. kriyAnI siddhi mATenA upAyA te sAdhanA, parAtha evAM A sAdhanA kriyAnuM jANuM rUpa prApta karatAM hAya tema samajAya che. sAdhya ane sAdhana vaccenA saMbaMdha AraMbhathI ja jaNAtA hovA chatAM sAdhane nuM puna:kathana temanA AdhArAnA niyamana mATe ja thAya che. AdhAre niyamAbhAvAttadAkSepo na vidyate / sAmarthyAtsaMbhavastasya zrutistvanyanivRttaye // 417 // (sAdhanAnA kriyArUpa) AdhAra aMge niyamaneA abhAva hAine (kAraka pado vaDe kriyArUpa AdhArane cAsa) nirdeza dekhAtA nathI. (sAdhananeA prayAga na hoya tyAM) sAmarthyane kAraNe tenuM astitva samajAtu heya te tene puna: ullekha khIjA (AdhAra)nI nivRtti mATe thaze. (417) Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 bIju kAMDa sAdhanano AdhAra evI kriyAne sAdhana sAtheno ekkasa niyama hamezAM pravartato nathI. "na nAM.... lAkaDI vaDe gAyane..." evA AdhAra vinAnI ane mAtra sAdhananA ullekhavALI uktimAM, "cAravA laI jA", "DarAva", "mA", evA ghaNuM AdhAre prApta thAya che. jyAM sAdhanane prayoga na hoya tyAM sAdhyapada sAthenA tenA sAmarthyane lIdhe te sAdhyanuM astitva samajAze. AvI sthitimAM sAdhanano spaSTa ullekha, anya AdhAranI nivRtti mATe thaze. kriyA kriyAntarAddhinnA niyatAdhArasAdhanA / prakAntA pratipatRRNAM bhedAH sambodhahetavaH // 418 // anya kriyAothI judI ane niyata AdhArarUpa (kartA, kama vagere) sAdhana vALI kriyA ahIM AraMbhamAM ja (vAkyAtharUpe samajavAmAM AvI che. padorUpI bhedo (te zrotAonA) bodha mATe (upAyarUpa) che. (418) avibhAga tu zabdebhyaH kramavadUbhayo'padakramam / prakAzate tadanyeSAM vAkya vAkyArtha eva ca // 419 / / bIjAone mate kramavAna (voM ke pado) vaDe prApta thatuM, (vaNe ane padona krama vinAnuM ane vibhAga vinAnuM vAkaya ane (te) vAkyartha vyakta thAya che. (419 svarUpa vidyate yasya tasyAtmA na nirUpyate / nAsti yasya svarUpa tu tasyaivAtmA nirUpyate // 420 // vAkayArthathI judA rUpavALA (pada)nA tattvanuM nirUpaNa karavAmAM AvatuM nathI. jene (varNa, pada ane temanA kramane darzAvatuM) rUpa nathI tevA (vAkaya)nA AtmA (etattva)ne nirUpavAmAM Ave che. (420) rAmapareDa nirdhAra viduHA. arthAvabhAsarUpA hi zabdebhyo jAyate smRtiH // 421 // bIjA (vidvAna) jaNAve che ke (vAyanA) athanA svarUpane nizcaya zabdothI thatA nathI, kAraNa ke zabdamAMthI te athane AbhAsa ApatuM (mAtra) maraNa utpanna thAya che. (421). anyathaivAgnisambandhAddAha dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhAthaH saMpratIyate // 422 // dAjhela vyakti, agni sAthenA tenA saMbaMdhane kAraNe, dAhane (amuka) eka rIte samaje che, paraMtu dAha evA zabda vaDe judI ja rIte dAjhavu" e artha jaNAvAya che. (22) agnithI dAjhanAro mANasa dAhane, pholelA UThavA, cAmaDI baLI javI ema amuka rIte, vyaktigata du:khakAraka anubhava tarIke samaje cheparaMtu dAha evo uccarita zabda sAMbhaLanAra vyakti enA arthane judI judI rIte samaje che; ahIM bhatRhari jaNAvavA mAge che ke zabdArthajJAna satya nathI, paraMtu vAkyAthajJAna ja satya che, kAraNa ke zabdanA athathI vastubhUta bAhya athanI pratIti thatI nathI. Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 vAkyapurIya pRthaG-niviSTatattvAnAM pRthagarthAnupAtinAm / indriyANAM yathA kAryamRte dehAnna kalpate // 423 // tathA padAnAM sarveSAM pRthagarthaM nivezinAm / vAkyebhyaH pravibhaktAnAmarthavattA na vidyate // 424 // jema judAM judAM (pArthiva, tejasa vagere) svarUpavALI ane judA judA viSayomAM pravRttizIla IdrinuM kArya deha vinA sa bhavatuM nathI; tema judA judA arthomAM saMniviSTa banelA (=temane baMdha karAvanArA) ane vApothI judA rahelA badhA zabdonI arthavattA prApta thaze nahi (433-444) saMsargarUpa saMsRSTeSvartha vastuSu gRhyate / nAtropAkhyAyate tattvamapadArthasya darzanAt // 425 // zabdonA artho saMsaSTa hoya tyAre saMsargarUpa (vAkyAthI samajAya che. padonA arthothI judA (vAkya tha)nA anubhavane kAraNe (vAkyArthInuM) svarUpe varNavavAmAM AvatuM nathI. (425) darzanasyApi yatsatyaM na tathA darzana sthitam / vastusaMsargarUpeNa tadarUpa nirUpyate // 426 / / (zabdanA) darzana (=bedha)nuM (anya sAthe nahi joDAyeluM) je satya rUpa che, tevuM darzana (padanA arthanA jJAnanA samaye) hetuM nathI. tene rUpa vinAnAne, tenI sAthenA dravyonA saMsagane lIdhe nirUpavAmAM Ave che. (42 ) zabdonA arthanA bedha vakhate bedharUpe darzana hamezAM dravyanA ravarUpathI asaMgjhaTa hoya che, chatAM dravyanA saMsargane kAraNe tene rUpavAna samajavAmAM Ave che. vAkyAthane bAdha padArthonA bodha sAthe asaMsRSTa hovA chatAM vAkayArthIne padAtha vaDe anugRhIta samajavAmAM Ave che. Ama hAIne pada ane padAthe ekAMta rIte te avyavahAryA che, vAkya ane vAkayAtha ja vyavahArya che. astitvenAnuSakto vA nivRttyAtmani vA sthitaH / __ artho'bhidhIyate yasmAdato vAkya' prayujyate / / 427 // (eka zabdano) artha paNa astitva sAthe saMbaMdhavALo ke nivRtta banIne tenAmAM rahelo jaNAto hovAthI vAkayane ja praga thAya che. (4ra 7) ghaTa: evo eka zabda jyAre tenuM astitva ke abhAva darzAve che, tyAre ra: malita athavA iTa: nAhita evA vAkayane ja prayoga thAya che, jagatamAM saghaLA padArthonuM astitva ke temane abhAva vAkya vaDe ja jaNAvAya che, zabda vaDe nahIM. TUMkAmAM lokavyavahAramAM badhI bAbatonA astitva ke abhAvanI pratIti vAkaya ane vAkyAthathI ja thAya che kriyAnuSaDgeNa vinA na padArthaH pratIyate / / so vA viparAto vA vyavahAre na socata: I428 zabdano satya (=vastubhUta) athavA tethI viruddha (=asatya) artha kriyA sAthenA saMbaMdha vinA samajAtuM nathI. tethI vyavahAramAM tenuM astitva nathI. (420) - WWW.jainelibrary.org Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa sadityetattu yadvAkyaM tadabhUdasti neti vA / kriyAbhidhAnasaMbandhamantareNa na gamyate // 429 / / saMta (astitva) evuM (eka zabdarU5) vAkaya, "te hatuM, "te nathI, athavA te che evA kriyApadanA ulekha sAthenA saMbaMdha vinA samajAtuM nathI. (429) AkhyAtapadavAcye'the sAdhanopanibandhane / vinA sattvAbhidhAnena nAkAkSA vinivartate // 430 // kAraka rUpI nimittavALA kriyApadavaDe vAcya banatA arthanI AkAMkSA sAdhanarUpa dravyanA abhidhAna vinA nivRtta thatI nathI. (430) prAdhAnyAttu kriyA pUrvamarthasya pravibhajyate / sAdhyaprayuktAnyaGgAni phalaM tasya prayojakam / / 431 // kriyA(rUpa aMza), tenA prAdhAnyane kAraNe, (vAyanA) arthamAMthI judo samajavAmAM Ave che. (sAdhana) sAdhya kriyA)nI niSpatti mATe prayukta hoI gauNa che. phaLa tenuM prayojaka che. (431) sAdhano kriyAnI niSpatti mATe prayojAtAM hevAthI, pradhAnabhUta enI kriyAnA sandarbhamAM gauNa che. kriyAnA saMdarbhamAM tenA phaLanuM zAbdika aprAdhAnya hovA chatAM, phaLanI niSpatti kriyAnI prayojaka hevAthI phaLanuM pradhAnya che (jhakyuil fpADavati jANavA viyAya 34 vozcama-puNyarAja) prayoktaivAbhisandhatte sAdhyasApanarUpatAm / arthasya cAbhisaMbamdhakalpanAM prasamIhate / / 432 / / mAtra (vAkyana) prakatA ja sAdhya ane sAdhananI kalpanA kare che, ane (sAdhya ane sAdhanarU5) athanA saMbaMdhanI kalpanAne Icche che. (432) A sAdhya', "A sAdhana', Avo temanI vaccenA saMbaMdha', A badhuM kAlpanika che e praktAnI buddhimAMthI prApta thAya che. pacikriyAM karomIti karmatvenAbhidhIyate / paktiH karaNarUpa tu sAdhyatvena pratIyate // 433 // huM rAMdhavAnI kriyA karuM chuM evA vAkyamAM rAMdhavAnI kriyAne kama tarIke ullekhavAmAM Ave che. kriyAnA karaNarUpe jaNAvAtuM rAMdhavAnuM kArya sAyarUpe samajAya che. (433) pAkakriyAne proktAnI IcchA pramANe kriyA athavA kArakarUpe samajI zakAya. "te pAkriyA kare che' evA vAkayamAM "pAkakriyA' kema che ane kare che evA kriyApadavaDe (pAka) kriyAne ullekha che. karma siddha che ane kriyA sAdhya che. vo- 23 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vAkaya5rIya yoM'zo yenopakAreNa prayoktRNAM vivakSitaH / arthasya sarvazaktitvAtsa tathaiva vyavasthitaH // 434 // prastAone je(arthanA) je aMzanI vivakSA hoya te ja pramANe, te artha daDha bane che(kAraNe ke), arthonI (kartA, karma vagere) aneka zaktio hoya che. (434) AvRttinu saMpaH jimitte zAbdio coDanupasTiTTa sa virabatI karavA dUra rahelA padArthomAM paNa koIvAra vivakSAne lIdhe paraspara) saMbaMdha jaNAvAya che, paraMtu koIvAra saMbaddha padArtha paNa saMbaMdha vinAne samajAya che. (435) sasRSTAnAM vibhaktatva saMsargazca vivekinAm / nAnAtmakAnAmekatva nAnAtvaM ca viparyaye // 436 / / sarvAtmakatvAdasyi nairAtmyAdvA vyavasthitam / atyantayatazaktitvAcchabda eva nibandhanam // 437 saMsargavALA padArtho)nI judAI, judAIono saMsarga, anekanuM ekatva, ane tethI ulaTuM(anekatvamAM) anekava-(A badhuM) arthonA samagra rUpamAM astivALuM hovAne kAraNe athavA temanA rUpanA abhAvanA kAraNe prApta thAya che, pitAnI) suniyata zaktine lIdhe zabda ja, (te te rUpamAM artha bodha mATe) temanuM nimitta che. (436-43) "mathurAnA rahevAsIo pATalIputranA rahevAsIo karatAM vadhAre saMpattivALA che." e udAharaNamAM pahelAM eka sAthe rahelA baMne samUhane judA gaNavAmAM AvyA che. devadatta lAkaDAMthI rAMdhe che" mAM devadatta ane lAkaDAM judAM hovA chatAM pAkakriyAnA saMdarbhamAM baMne saMskRSTa che. dhava, khadira, palAza vagere vRkSo aneka hovA chatAM vana rUpe temanuM ekata samajAya che. ane rAhunuM mastaka evA kathanamAM ekatva hovA chatAM nAnAtva samajAya che artha kAMta aneka rUpavALA hoya athavA to keI nizcita rUpavALa na hoya; tevI baMne sthitimAM vivakSA pramANe te prApta thaze. vastUpalakSaNaH zabdo nopakArasya vAcakaH / na svazaktiH padArthAnAM saspaSTu tena zakyate // 438 // zabda padArthanuM (mAtra) upalakSaNa che, tenA upayogane te jaNAvo nathI. vastuonI pitAnI zaktione sparza karavAnuM tenA vaDe zakya banatuM nathI. (38) Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 bIju kAMDa jamIna upara ghaDo che evA vAkayamAM jamIna ane ghaDAnI vacce saMyoga saMbaMdha be padArthono saMyoga evA vacanamAM saMga zabda vaparAya che ja tethI saMga saMbaMdharUpe nahi paraMtu saMbaMdhI rUpe che. samavAya aMge paNa Ama ja samajavuM joIe. saMvazvina ne badale sakAra. na evo pATha samajatAM "jyAre be dravyono saMyoga ema kahevAya che tyAre tyAM samavAyasaMbaMdha saMbaMdharUpe samajAya che," e atha thaze. saMbandhidharmA sayogaH svazabdenAbhidhIyate / saMbandhaH samavAyazva saMbandhitvena gamyate // 439 // saMbaMdhIonA dharmavALo saMga tenA vAcaka evA (saMga zabda vaDe jaNAvAya che; (te pramANe) samavAya saMbaMdha paNa saMbaMdhIrUpe samajAya che. (49) lakSaNAdvyavatiSTante padArthAM na tu vastutaH / upakArAtsa evArthaH kathaJcidanugamyate // 440 // padArtho temanA vAstavika svabhAva pramANe nahi paraMtu (praktAnI IcchA mujaba nirdezAtI) koIka viziSTatA pramANe jaNAvAya che. teno te ja padArtha tenA bIjA upayogane kAraNe bIjI kaI rIte samajAya che. (440) pANI evo artha darzAvavA mATe prayuktanI icchA pramANe athata tenA manamAM je athaviziSTatA dhasI Ave te darzAvatA zabdo nara, vAri, ga, sacci, 15, 36 vagere vaparAya che. Ama heIne pado vaDe karAvavAmAM AvatuM arthadarzana satya che. bAkyArthoM yo'bhisambandho na tasyAtmA kvacit sthitaH / vyavahAre padArthAMnAM tamAtmAna pracakSate // 441 // vAyArtha mATe, (padonA arthomAMno) je saMbaMdha che te (vAyanA) koI eka vibhAgamAM raheto nathI. vyavahAramAM te vAdyArthIne padenA arthonuM sarvasva kahe che. (441) puNyarAja ane tene anusarIne mAtra "vAkya yogamiAMvadho ne badale vAjAthe thoDamino evo pATha hoya tema arthe rajU kare che. tenA pramANe kArikAno A pramANe atha thaze "paraspara abhisaMbaMdharUpa je (avaMza) vAkyA che te kadApi (padanA arthathI) judI rIte rahele samajI zakAto nathI. vyavahAramAM te(vAkaSArtha)ne padanA arthone AtmA kahe che. padArthe samudAye vA samApto naiva vA kvacit / padArtha rUpabhedena tasyAtmA pravibhajyate // 442 / / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18. vAkayapadIya athavA (te vAkayArtha) padanA arthamAM ke temnA samudAyanA arthamAM kadI samApta thatuM nathI. padanA arthonI (aupAdhika) bhinnatAne kAraNe tenuM svarUpa juduM samajAya che. (44ra) anvAkhyAnAya yo bhedaH pratipattinibandhanam / sAkAGkSAvayava bhede tenAnyadupavarNyate // 443 // (te vAkayArthIne) samajAvavA mATe (darzAvAtA), (padenA) judA judA artho (vAkyAthanA) bodha mATe ja che. ponA(arthonI kAlpanika) bhinnatA prApta thatAM temanAthI juduM, AkAMkSAyukta avayavovALuM (vAyArtharUpa) varNavavAmAM Ave che. (44) anekazakterekasya pravibhAgo'nugamyate / ekArthatva hi vAkyasya mAtrayA'pi pratIyate // 444 // eka hevA chatAM aneka zaktiovALA (vAkyArthIne (padonA artho rUpe) vibhAga samajavAmAM Ave che. vAmanuM ekAWtva nAnA TukaDAo (vAkyAMze)mAMthI spaSTa thAya che. (444) sthaLa: laMkAram (vA. su. 1,1.43) evuM sUtravAkaya saMpUrNa ane moTuM che. sthAnyAdezabhAva darzAvatA sthaLa: eTalA zabdo sAthe saMbaMdhane kAraNe paNa saMsAram evA nAnA TukaDA vaDe paNa pUrNa vAkyotha spaSTa thAya che saMpratyayArthAd bAhyo'rthaH sannasamvA vibhajyate / bAhyIkRtya vibhAgastu zakUtyapoddhAralakSaNaH / / 445 // . (te) abhidheyarUpa vAkyarthamAMthI vidyamAna athavA avidyamAna evo bAhyartha vibhakta rUpe samajAya che. bAhya samajavAmAM Avela te vibhAga padArthonI zaktienA pRthakkaraNa rUpe che. (445) vAkyartha jema padAtha upara AdhAra rAkhato nathI tema te bAhya vyavahAra upara paNuM AdhAra rAkhato nathI. arthAt mAnasika che. tema chatAM te bAhya hoya tema bhAse che. abhidheya rU5 vAkyArtha Antara baMdha rUpe che. temAMthI padonA arUpa bAghArtha samajAya che. Avo bAghArtha padonA artha upara nirbhara hoI vibhakta samajAya che, ane te padArthadha mATe anukULa zaktionI pRthakkaraNa rUpe che. pratyayArthAtmaniyatA zaktayo na vyavasthitAH / anyatra ca tato rUpa na tAsAmupalabhyate // 446 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa 181 (mAtra mAnasika) bodha rUpe niyata banatI (zabdonI artha) zaktio (vAyArthamAM) cakkasa rUpamAM prApta thatI nathI. te(vAkyAthathI bIje temanuM rUpa prApta thatuM nathI. (446) bahuSvapi tiGanteSu sAkAGkSeSvekavAkyatA / tiGA tijhyo nighAtasya paryudAsastathArthavAn // 447 // ekabIjA mATe AkAMkSAvALAM aneka kriyApada hovA chatAM temanA vaDe) eka vAkya (ja) bane che. A rIte bIjA kriyApade pachI AvatA kriyApada vaDe nighAtane niSedha arthavAna thaze. (447) titi: (1. sa. 8.1.28) jaNAve che ke je kriyApadanI pahelAM kriyApada na hoya tevo zabda hoya to te kriyApadane anudAtta prApta thAya che. A uparathI ema kahI zakAya ke anya kriyApada pahelAM AvyAM hoya to nighAta arthAt anudAttano pathudAsa arthAta niSedha thaze. vArtikakAranA mate maracAtuM lAgyayAvizeSAM vAMcama (ka.mA. 2.1.1. vA.)mAM ekavacanano prayoga hovAthI aneka AkhyAto hoya to aneka vAkyo thAya. sUtrakArane mate aneka kriyApado hovA chatAM vAkyabheda thaze nahi. ekatiG yasya vAkyaM tu zAstre niyatalakSaNam / tasyAtiGagrahaNenArtho vAkyabhedAnna vidyate // 448 // jemanA matamAM vyAkaraNazAstramAM "eka kriyApadavALuM vacana vAkaya che" evuM (vAkyanuM) nizcita lakSaNa mAnavAmAM AvyuM che temane mATe, judAM judAM vA hovAne kAraNe("tira, tiraH . TU. 8.2.28 evA sUtramAM) 3ti (yiAzabda nathI tevuM pada) e zabda mUkavAnuM kazuM prajana nathI. (448) tiDantAntarayukteSu yuktayukteSu vA punaH / mRgaH pazyata yAtIti bhedAbhedau na tiSThataH // 449 // juo, haraNuM jAya che' evA vAkayamAM jyAM jAya che evuM (mukhya) kriyApada bIjA kriyApada sAthe joDAyeluM hoya athavA te (anya) kriyApada sAthe saMbaddha zabda sAthe joDAyeluM hoya tyAM vAka judAM judAM che ke eka ja che evI sthiti prApta thatI nathI. (449) - haraNa jAya che evuM eka vAkya che, ane "jatuM haraNa juo evuM bIjuM vAkya thaze. bIjI rIte vicArIe te "jue haraNuM jAya che. evA vAkayamAM "haraNuM jAya che? evo padasamUha juonuM karma thaze. ahIM eka vAkya thayuM. Ama pahelA prakAramAM vAkyabheda ane bIjAmAM vAkAbheda thAya che. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vAkayapadIya itikartavyatA'rthasya sAmarthyAMdyatra kAjhyate / zAstranAma-kSa samAptA ittaDute 4 jyAM arthanA sAmarthyane kAraNe tenI kriyAnA prakAranI apekSA rAkhavAmAM Ave che tene zabda sAthe saMbaddha AkAMkSata vinAnuM ane pUrNa thayela arthavALuM vAkaya samajavAmAM Ave che. (450) DAMgara khADe evA vAkayamAM jenAthI DAMgara khAMDavAnI che te sAMbeluM ane jyAM khAMDavAnI che te khAMDaNiyo darzAvatA zabdonI apekSA nathI. sAmarthyathI ja te samajAya che. AvA vAkyane samAptArtha vAkya kahIzuM, kAraNa ke temAM zabdarUpa apUrNatA nathI. te ja rIte "devadatta rAMdhe che paNa pUrNa vAkaya che. devadatta tenuM rAMdhe che evA vAkyamAM zAbdika apUrNatA hovAthI te pUrNa vAkya gaNuMya nahi. tattvAnvAkhyAnamAtre tu yAvAnartho'nuSajyate / vinA'pi tatprayogeNa zrutervAkyaM samApyate // 451 // | (vAkayamAM) dravyanA mAtra kathanamAM je artha tenI sAthe joDAte hoya, tyAM te arthanA (pratipAdaka zabdano prayoga vinA paNa zabdavyApArathI vAkya pUrNa bane che. (51) cakramyamANo'dhIvAtra japaMzcaDU-kramaNa kuru / tAdarthyasyAvizeSe'pi zabdAbhedaH pratIyate // 452 // pharatAM pharatAM adhyayana kara ane "adhyayana karatAM karatAM phara" (evAM be vAka). mAM temanA artha aMge vizeSatA na hovA chatAM (, pharavuM evA) zabda upara thI (guNapradhAnabhAva mUlaka) athabheda samajAya che. (45ra) phalavantaH kriyAbhedAH kriyAntaranibandhanAH / asakhyAtAH kramoddezairekAkhyAtanidarzitAH // 453 // (judAM judAM) phaLavALI ane bIjI (gauNa) kriyAo upara AdhAra rAkhatI judI judI kriyAo, temanI paddhati ane phaLane gaNAvavAnuM azakaya hovAthI eka (=samAna) kriyApada vaDe jaNAvAya che. (453) nivRttabhedA sarvaiva kriyAkhyAte'bhidhIyate / zruterazakyAH bhedAnAM pravibhAgaprakalpanA // 454 // kriyApadamAM, (avAstara) bheda vinAnI samagra kriyA jaNAvAya che. (zabdanA kevaLa) ulekha uparathI (kriyAnA) nI kalapanA azakya che. (454) Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa azvamedhena yakSyante rAjAnaH satramAsate / brAhmaNA iti nAkhyAtarUpAi~daH pratIyate // 455 // "rAjAe azvamegha yajJa karaze" ane "brAhmaNoe yajJasatra cAlu rAkhyuM che." evAM vAkamAM (judAM) kriyApadothI kriyArUpa arthabheda samajAtuM nathI. (455) cakacAro ane satramANase evAM be judAM kriyApadothI ahIM judAM yajJakAryo samajAtAM nathI, paraMtu sAdhana arthAta kAraka judAM hovAthI tevAM samajAya che. cA ane A evA judA dhAtuonAM sAdhana judAM prApta thAya che. sakRcchatA saptadazasvanAvRttApi yA kiyaa| prAjApatyeSu sAmArthyAt sA bheda pratipadyate // 456 // sattara prAjApatya pazuo aMgenI kriyA, eka vakhata ulekhAyelI hovA chatAM ane punarukta na thavA chatAM hajudAM judAM pazuonA hananarUpI) sAmarthyane kAraNe judI samajAya che. (456) "prajApati devA mATenA, ziMgaDAM vinAnA, sattara bakarA haNavA" evA vidhivAkyamAM kriyA eka ja hovA chatAM sattara pazuo hovAthI te judI judI samajAya che. devadattAdiSu bhujiH pratyekamavatiSThate / / pratisvatantra vAkyaM vA bhedena pratipadyate // 457 // (devadatta, yajJadatta ane viSNumitrane jamADo) evA vAkyamAM bhejanakArya devadatta vagere darekamAM samApta thAya che, athavA traNa kartAo pramANe te vAkaya paNa judAM vAkyomAM vibhakta thaze. (457) uccAraNe tu vAkyAnAmanyadrUpa na gRhyate / pratipattau tu bhinnAnAmanyadrUpa pratIyate // 458 // uccAraNa vakhate, vAkyonuM juduM (arthAta bhinna) rUpe prApta thatuM nathI. paraMtu temanA athadha vakhate judAM judAM vAkanuM juduM rUpa samajAya che. (58) eka grahaNavAkyaM ca sAmAnyenAbhidhIyate / kartarIti yathA tacca pazvAdiSu vibhajyate // 459 // vari II (kartAnA arthamAM dhAtune kRta pratyaya prApta thAya che, pa-TU. rU.4.67) evuM (ane badhA kRtmatyanuM) saMgrAhaka je eka vAkaya sAmAnyapaNe kahevAya che te judAM judAM pazuo (rUpI viSa)mAM juduM juduM samajAya che. (459) Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 vAkayapadIya zartari kRta ' (1. rU. 2.4.67) evuM eka sUtravacana je badhA kupratyAne AvarI le che te dUtetinAthaH vaza (u. 6. rU.2 ), tanvarNacoramigara (1, 6 rU.2. 1) vagere sUtromAM prApta thatA judA judA kartAo sAthe bhinna bhinna rIte saMbaMdha pAme che. yadyAkAGkSA nivarteta tadbhUtasya skRcchuutau| naivAnyenAbhisambandha tadupeyAtkatha ca na // 460 // je, sAmAnya niyama rUpa banelA te vartari guNa ) vAkyanuM ekavAra zravaNa thatAM bIjA niyamanI) apekSA dUra thatI hoya te te bIjA vizeSaniyama) sAthe keIpaNa rIte saMbaMdhane pAmaze nahi. (460) jarmIna saMpAdanano pATha the 2 ne samajIe to kevI rIte nahIM' evo artha ko paDe ane bIjI paMktino naiva evo nakAra nirarthaka thAya tethI vana naia amyAta evI yojanA karI anuvAda karyo che. ekarUpamanekArtha tasmAdupanibandhanam / yonirvibhAgavAkyAnAM tebhyo'nanyadiva sthitam // 461 // tethI, aneka arthovALuM ane avayavavAkayonA AdhAra ane upAdAnarUpa, abhinna svarUpavALuM vAkya, temanAthI juduM na hoya tema raheluM che. (461) kvacikriyA vyaktibhAgairupakAre pravartate / / sAmAnyabhAga evAsyAH kvacidarthasya sAdhakaH // 462 // koIka sthaLe kriyA tenA vyaktirU5 vaDe arthasiddhi mATe pravarte che te keIkavAra tenuM sAmAnya rUpa ja arthanuM sAdhaka bane che. (42) rAMdhavAnI kriyAmAM bAdha, vikalpa, samuccaya, prazaMsA, vagere viSayane saMbaMdha thAya che tyAre kriyA tenA vyaktirUpamAM athasiddhi prApta kare che, paraMtu deza, kAla, sAdhana. vagerene ullekha na hoya tyAre rAjyanuM sAmAnya rUpa pravarte che. kAlabhinnAzca bhedA ye ye cApyuSTrAsikAdiSu / prakrame jAtibhAgasya zabdAtmA taina bhidyate // 463 // je kriyAbhedo kAlabheTavALA che ane je kAli jevA zabdomAM prApta thAya che. temanAmAM (vAkyarthamAM kriyAnA saMbaMdhane kAraNe jAtibhAganI pratIti thatAM, te kriyAbhedo vaDe zabdasvarUpa judu samajAtuM nathI. (46 3) je kriyAbhede kAlabhejavALA-jemake va6 nA pati, gavAkSInna udghati che, ane je sivA mAghase hatAzAya: rAjayantA vagere udAharaNamAM sAdhanabhedavALA che temAM Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa jAti bhAgane ja baMdha thAya che, vyaktibhAgane nahi. sAdhananuM bahutva kriyAvacanamAM prApta thAya che, rAti mAracantA eTale aneka ka Ta jema judIjudI rIte bese che tema A bALakenI besavAnI rIta (mAsi:) judI judI che (sarakhAvo timiti vALa vA bhAve bahuvacana zrUyate / tadyathA uSTrAsikA aasynte| hatazAdikA: zayyante iti / pA. sa. 3. 1. 67 sAvaMdhAtu thA uparanuM na.mA. ane nAgezaH talA zyArAvAtavAtatha0Avi mAvalya svarUpagatabhedAvabhAsAda bahuvatana bhvtyev| ) ekasaMkhyeSu bhedeSu bhinnA jAtyAdibhiH kriyAH / bhedena viniyujyante tacchabdasya sakRcchUtau / / 464 // jyAM (vAkayamAM) samAna saMkhyAvALA sAdhanavize eka zabda vaDe jaNAvAyA hoya ane kriyAo jAti (deza, kAla) vagere pramANe ekabIjAthI judI rIte prajAtI hoya tyAM sAdhananuM abhidhAna karanArA (te) zabdane eka ja vakhata ullekha hovA chatAM te judI judI rIte saMbaMdhane pAme che. (464) puNayarAjane anusarIne anvaya A pramANe samajavo : gvasaMtyeSu meSa jJAcArimika minA kriyA, ta7ahya sa mena viniyukate. paraMtu anvaya "taSThakaltha sakatI kAtyAvimiH minA: riyA: gas meSa (hu) mena viniyuSyantA ema samajatAM, "(vAkyamAM) jyAre sAdhana zabda mAtra ekavAra ullekhavAmAM Avyo hoya ane jyAre jAti vagerene kAraNe kriyAo paraspara bhinna hoya tyAre (kriyAo ane sAdhananA artho) samAna saMkhyA vALA hoya to kriyAo tenI sAthe bhinnapaNe joDAya che." evo anuvAda karo. akSAdiSu yathA bhinnA bhakSibhajidivikriyAH / prayogakAlAbhede'pi pratibheda pRthaka sthitAH // 465 // jema vagere (zabdo) sAthe, khAvuM, bhAMgavuM ane pAsA ramavA kriyAo, sAdhananA uccAraNa-samayamAM bhinnatA na hovA chatAM judI judI samajAya che. (465) kakSAnAM tatrinAM satramuparatunyatA che. eSAM kramo vibhaktAnAM tantribaddhA sakRcchRtiH // 466 // (te pramANe) ekavAranA uccAraNa vaDe traNa arthonuM pratipAdana karanArA bakSanuM samAna rUpe temanA AvA pratipAdanane upAya che. eka bIjAthI judA samajAya tyAre temanAmAM krama jaNAya che, paraMtu temanuM eka vAranuM uccAraNa temanA eka sAthe bedha mATe che. (466) dvAvabhyupAyau zabdAnAM prayoge samavasthitau / kramo vA yaugapadya vA yau loko nAtivarttate / / 467 // viA-24 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 vAkayapatIya ' zabdano prayoga aMge krama athavA yaugapadya evA be upAye nakkI thayelA che, lokavyavahAra tene ullaMghato nathI. (467) krame vibhidyate rupa yogapadye na bhidyate / kriyA tu yogapadye'pi kramarUpAnupAtinI // 468 // kamamAM(zabdonuM) rUpa juduM samajAya che, (paNa) yaugapadhamAM te abhinna hoya che. yaugapaghamAM paNa kriyA to (te zabdanA) krama (pUvaka praga)ne anusare che. (468) bhedasaMsargazaktI dve zabdAdbhinne iva sthite / ___ yogapadhe'pyanekena prayoge bhidyate zrutiH // 469 // bheda ane saMsarga evI be zaktie zabdathI jANe bhinna hoya tema rahelI che. aneka zabdanA ekasAthe uccAraNamAM kriyApada sAthenA temanA bhedapUrvaka saMbaMdhane lIdhe) temanuM zravaNa juduM samajAya che. (469) abhinno bhedarUpeNa ya eko'rtho vivakSitaH / tasyAvayavadhamaNa samudAyo'nugRhyate // 470 // (aa mAM) bhedarahita ane(samudAya rU5) eka evo ja artha (avayavagata) bheda rUpe vivakSita che. tyAM avayavarUpa bheda vaDe samudAyane daDha( =pramANita) karavAmAM Ave che. (470) A kArikAmAM prApta thatA matamAM kSAH evA samudAyamAM traNa zabda che, ema mAnavAne badale bakSI: e etvarUpa ane bhedarahita samudAya avayavarUpa traNa artho darzAve che. bhedanirvacane tvasya pratyekaM vA samApyate / zrutirvacanabhinnA vA vAkyabhede'vatiSThate // 471 // athavA A (kakSA e samudAya) avayarUpI bhedavALo che ema jaNAvatAM (vAkyAthI pratyekamAM samApta thAya che. athavA kSAra evA bahuvacanane kAraNe bhinna samajAte sAdhanane ulekha judAM judAM vAkayamAM samApta thaze. (471) kAlAH mattAnuM prakSAH mukavAmAM ane kSA: hIvyantAnA ne badale malaH mathatAakSaH muttAmT ane akSa: hIvyatAm evA akSa: nA ekavacanAnta progavALAM vAkya prApta thaze. tatraikavacanAnto vA so'kSazabdaH prayujyate / pratyeka vA bahutvena pravibhAgo yathAzruti // 472 // tyAM (kAra macantAno vagere vAkyomAM) te lakSa zabda (kSa macatAm Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa ema) ekavacanamAM prajAya che athavA akSa e dareka zabda (kakSAH evA mULa) ulekha pramANe bahuvacanamAM judo samajAze. (472) dviSThAni yAni vAkyAni teSvapyekatvadarzinAm / zareya svazakTi: pravimarAte 47rUA. be arthamAM rahelAM je vAkaye che temanAmAM paNa zakatvane svIkAranArAonA matamAM aneka(artha) zaktiovALA (te) eka vAkayanI arthazakti ja judI rIte samajAya che. (473) zAstrIya vAka dRzyanaH savAraNan ! (1.1.4pa), krirvaneuvA (1.1.56) tavastra varyama (ka.1.44), vagere zAstrIya vAko che. temAMthI pahelA vAkyamAM "thaLaH evuM vAkaya saMprasAraNa saMjJA che" ane "ne badale prayojAtA ne saMprasAraNa kahe che, evA be atha thaze. te pramANe to dhAvatA ane mathurAnAM vAtA-evA laukika vAkamAMthI pahelAM vAkyanA adheLo (gheDa) doDe che' ane "kutare ahIMthI doDe che" evA be artha thaze. AvAM vAkyomAM arthazaktionI bhinnatA pramANe arthaprApta thAya zabdanI bhinnatA pramANe nahi (sarakhAvo puNyarAja tevu arthadrayavrativAranAya zakitamigata ruti jayatipAnama ) A kArikAne saheja judo anuvAda A pramANe thaze "zanTekavavAdIonA matamAM be athavALAM vAkayamAM, akhaMDa vAkayanI potAnI atha zakti, te (arthazakti) nA rUpanI bhinnatA pramANe judI judI samajAya che." atyantabhinnayorvA syAtprayoge tantralakSaNaH / upAyastatra saMsarga : pratipattaSu bhidyate // 474 // athavA (kakSA... vageremAM) atyaMta judA (vA) zabdonA pagamAM tanna rUpe upAya thAya to tyAM (judA judA) zrotAomAM (judA judA zabdone) saMsaga judo judo thaze. (474) bhedenAdhigatau pUrva' zabdau tulyazrutI punaH / tantreNa pratipattAraH prayoktro pratipAditAH // 475 // (prAganI) pahelAM judAM samajAyelA paraMtu samAna rUpavALA be zabdane praktAe, zrotAo samaje tema, tatra rUpe vAparyA che. (475) phaLa: saMsArAma (1.1.4) evA zAstrIya vAkayanA prayogamAM ahIM saMjJA kaI, ca ne zuM artha, saMbaMdha ke, AvA badhA praznanA javAbarUpe sUtrakAra saMprasAraNa ema tatrarUpe uttara Ape che. te pramANe kave ghAvati | mAM keNa doDe che ema pUchavA mAM AvatAM thavA hRta ghAvati che ane kyA raMgano doDe che, tenA javAbamAM kata; bAvati ema uttara Ave che. tatra eTale ahIM eka zabdathI aneka arthonI vivala. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 vAkayapurI ya ekasyApi vivakSAyAmanuniSpadyate paraH / vinAmiSinA rA: zakti pravAse 47ddA (samAsarUpavALA be zabdomAMnA) ekaTanA artha)nI vivekSA hoya tyAre bIje uttaratra prApta thAya che. (vaktAnI bIjA arthanI) vivakSA vinA te zabda (baMne arthazaktio rUpe spaSTa thAya che. (476) anekA zaktirekasya yugapacchUyate kvacit / agniH prakAzadAhAbhyAmekatrApi niyujyate // 477 // eka (ja) zabdanA aneka zaktio keTalIkavAra eka sAthe saMbhaLAya che. agnine prakAza ane dahana ema baMne mATe eka ja sthaLe vAparavAmAM Ave che. (477) veta evo eka zabda aneka arthAta be azaktaovALA hovAthI tene A tiH ane taH evA be artha jaNAvavA mATe upayogamAM levAmAM Ave che. AvRttizaktibhinnArthe vAkye sakRdapi zrute / liGgAdvA tntrdhrmaad| vibhogo vyavatiSThate // 478 // judAM judAM Avartana ane judI judI artha zaktione kAraNe judo artha darzAvanAra vAkyane ekavAra sAMbhaLatAM chatAM (anya vacanasthAnonA) nirdezane kAraNe athavA tatradharmane kAraNe te juduM samajAya che. (478) eka vAkayane aneka artharUpe bedha keIka jhApaka athavA nirdeza (liMga) pramANe thAya che, e mata bhedavAdIono che. abhedavAdIone mate tannadharmane kAraNe Avo anekAIka bedha thAya che. saMprasAraNasaMjJAyAM liGgAbhyAM varNavAkyayoH / pravibhAgastathA sUtra ekasminneva jAyate // 479 // saMprasAraNa saMjJA aMgenA ekaja sUtravacanamAM, (be vibhaktIrUpI) be nidezane kAraNe, vaNa ane vAkaya evA be saMjJIono) bhinna artha prApta thAya che. (479) sthaLa: saMghasArAma ! (vA.. 1.1.45) saMprasAraNa saMjJA aMgenuM sUtra che. temAM saMgIo aMge vicAratAM ", 3, 6, ane hai, evA vaNe saMjJIo che'' e eka artha prApta thAya che ane te sthAne rUnI prApti evA vAkayarUpa artha saMjJA che" evo bIjo artha prApta thAya che. (sarakhAvo ma, mA..1. 4pa, . 1. 2. rU fmAM vAkyasya saMprasAraNasaMjJA kriyte| igyaNaH ityetadUvAkya' saMprasAraNasaMjJa' bhavatIti / AhosvirNasya / igayo yaNaH sthAne varNa: sa saMprasAraNasaMjJaH bhavatIti ||...vibhkti vizeSanide zastu jJApaka ubhayasaMjJAtvAt / ) Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ auMju kAMDa tathA dvirvacane'cIti tantropAyAdalakSaNaH / ekazeSeNa nirdezo bhAgya eva pradarzita ||480 || dvivacana kAya mATe puruSa dvivacananA lepa thaze. tyAra te pramANe pUirvananendvi / (pA. yU. 1.2.11.) evA sUtranAM zeSa vaDe nirdeza, lakSaNa vinA tantrAvRtti rUpa upAyathI ja darzo "dvivacananuM nimitta evA aAdi pratyaya paramAM AvatAM, sthAnIne AdezanA jeveA samajavA"; jemake aa (pIvu) dhAtune trIjA pratyaya anusU lAgatAM Ato hova rUTi 2 (14. su. 6.4.64) thI A te pachI siTipAtoranamyAsasya (vA, sU. 6.1.8))thI parAkSabhUtakALanA pratyaya prApta thatAM ekAc dhAtunu tvi thaze. have ahIM dhAtu ekAcu nathI. A muzkelI dUra karavA dvivecane'Si / (pA. mU. 1.1.11) prApta thaze ane lepane sthAnI arthAt AkAra gaNavAmAM Avaze. A sUtrane samajAvatAM bhASyakAra jaNAve che ke dvivecananimitte'ni yoDanAza: sa dvivecane teMce sthAnivat / evA atha samajatAM bIjIvAra dvivacana zabda mUkavAnI jarUra nathI, kAraNa ke ekazeSathI A vAta siddha thaze. (yonine zAddA zighram / ma, mA, pA. yU. 1.1.16 vA.). bhatRhari samajAve che ke ekazeSa nirdeza e tantrApAya ja che, ane bhASyakArane te saMmata che. (tasmAve roSamantoLAvi tantranyAyasamAzrayannaad dvirvacane'cItyatrArthasaGgaterekazeSasamAnaphala zAstrapravRttyupAyabhUta N tantramupagata bhASye iti siddham / --puNyarAja) samAna prAyeNa saMkSeparucInalpavidyAparigrahAn / saMprApya vaiyAkaraNAnsa grahe'stamupAgate // 481 // 19 (graMnthAnA) sa MkSepamAM meTe bhAge rucivALA ane vidyAonI alpa prAptivALA vaiyAkaraNA(abhyAsIe rUpe) maLyA hAvAthI ' sa'graha'(jyAre) asta pAmyA; (481) abhyAsanI saMtranA asta kAnate thI 'saMpUrNa naSTa thayA' evA a samajavAnA nathI, paraMtu saMTMnA paraMparA lupta thavA lAgI ema samajavuM joIe. yatrataMtra kAIka vidvAna abhyAsa karatA haze, paraMtu satata pravahamAna evI tenA abhyAsanI pravRtti ochI thaI. bauddha, jaina ane brAhmaNa para`parAnA aneka graMthAmAM, vizeSe mAmAnyamAM, vAyavarIya, tenI kvonnatti mAM ane helArAjanA prArnaprAzamAM saMtranAM aneka avataraNA maLe che. mahAbhASyakAra saMdmakAra vyArDine badale sabrahrakAra dAkSAyaNanuM nAma Ape che. paraMtu baMne nAma eka ja vyaktinAM che (zomanAlajI DhAkSAyaLena saprakSya kRti: / zomanA hajI vAkSAyanasya saMpradRsya kRtiH (ma. mA. 2.rU.66)sa'pranAM prApta thatAM avataraNA uparathI ane paraMparA jaNAve che te pramANe, te gadyapadyAtmaka graMtha hatA ane eka lAkha zlokapramANa hatA. jyADine pANininA samakAlIna samajavAmAM AvyA che. + kRte'thapataJjalinA guruNA tIrthadarzinA / sarveSAM nyAyabIjAnAM mahAbhASye nibandhane // 482 // bhASyamAM ekache (480) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadIya ane vaLI,(jyAre judA judA) AgavizeSAnA sUkSma jJAtA pataMjali gurue badhA agdarzaka niyamAnA mULa samu' mahAbhASya racyuM; (482) 10 muLA zabda pUjyabhAva darzAvavA mATe mUkayeA che. tIya eTale AgavizeSe. nyAyavIgAnAm te ndrasamAsa laIne nyAyeA eTale zAstrIya yuktie ane vIni eTale paribhASA ane temane aMgenA nirdezA 'Sources of interpretational principles' (kArDInA : J BO R.I. DAyamanDajyubilI aMka pu. 80). alabdhagAdhe gAmmIryAduttAna iva sauSThavAt / sminnatabuddhInAM vaivAsthinizcayaH // 4835 (tyAre) UMDANane kAraNe mULa sudhI pahoMcavA mATe durgAma, ( chatAM zailInA) sauSThavane lIdhe jANe atyaMta spaSTa hoya tevA te (mahAbhASya)mAM alpa bauddhika taiyArIvALAone (siddhAntA' aMge) nizcaya thatA na hate. (483) ittAnam eTale spaSTatrayam / sukumAra zabdaracanA rUpI sauvane kAraNe spaSTa jevuM. As to appear shallow' evA kArDenAe Apela atha svIkAryo nathI. vaija saubhavaharyakSaiH zuSkatarkAnusAribhiH / A vilAvite granthe saMgrahapratikaJcuke // 484 // zuSka tarkane anusaranArA vaiji, saubhava ane kSe sa Mgraha(graMthanA) sArarUpa te RSi (pataMjali)nA graMthane (jyAre) vicchinna karcI; (484) viAvite. eTale vicchinna karyAM arthAt zuSka ta+vaDe temAMnAM siddhAntavayanene dUSita karIne mAnya graMthane apramANika TharAvyA. vaiji vagere, vyAkaraNanA sUkSma jJAtAe haze ke kema te spaSTa nathI, paraMtu tane anusarIne temaNe mAmAnyanAM vacanene dUSita karyAM. puNyarAja viAvitene atha kAmAsI te samaje che, arthAta mahAmAthyane tenA mithyA AbhAsa jevu karI mUkayu (tathA 2 saMtrahavRtikSamUtarApAsa vidyAmAtraanimi: yuthapAyAviramAAvitamAmAsItam !) viAvitene badale Avite eve! pATha svIkAya nathI. pratikhtunA atha kavaca, Protective (or defensive) armour'' (cIma ane kArDInA), ane 'Preserving the contents' (kIlaGauna) samajavAmAM Avye che. saMkramaNya vidghAntarakSA nyu sAraze ! evA artha amnAtrI Ape che. pratikakarUpeNa pUrvazAstrArthagocaram / yadanyatkriyate tasya dharmaM pratyapramANatA // kumArilakRta tantravArtti (1.3.7, 6. 122 sAnandhAzrama)nA saMdarbhane nirdezIne akalujakara (J.B.O.R.I. DAyamanDa jyubilI aMka) sArarUpa, sArasa'graharUpa, eveA atha sUcave che te yogya che. ( sarakhAvA, puNyarAja 480 kArikA uparanI TIkAmAM, tena saMgrahAnusArega bhagavatA pataJjalinA saMgrahasaMzebhUtameva trAyazo bhASyamupanibaddhamityukta veditavyam / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha yaH pataJjaliziSyebhyo bhraSTo vyAkaraNAgamaH / kAlena dAkSiNAtyeSu granthamAtra vyavasthitaH // 485 / / (tyAre) pataMjalinA ziSyo vaDe kaSTa thayela te vyAkaraNaAgama samaya jatAM dakSiNa (bhArata)nA pradezamAM mAtra grantharUpe rahyo. (485) parvatAdAgama labdhvA bhASyabIjAnusAribhiH / sa nIto bahuzAkhatvaM candrAcAryAdibhiH punaH // 486 / / parvata pAsethI Agamane meLavIne, bhASyanAM siddhAntavacanane anusaranArA candrAcArya vageree tene aneka zAkhAomAM vistAryo. (486) vaTAtrikUTa parvatanA eka bhAga evA triliMgamAMthI. ahIM A pracalita pATha zaMkA prere che. AvA pArvatIya pradezamAM vyAkaraNagama pracalita hato ane tyAMthI candrA cAya vageree eno samudAra ane vistAra karyo e artha jANIto che. varvata parvatane badale kaIka vidvAnavizeSanuM nAma hovAno saMbhava che. A uparAMta prasthamAtra vyavasthitaH evA vidhAna sAthe ane virodha Ave che. trikUTane madhyapradezamAM jabalapura pAsenA eka parvata tarIke samajavAmAM Ave che (U. P. Shah : J.A.O.s. 96 (1976): 109-113). candrAcAryanI kRti vAdrapUtram pANininA TAdhyAyI pachI, mahattvano graMtha che. madAmANa mAM prApta thatAM vArtike ane maddAmAlyanI madada laIne candrAcArye "laghu, vispaSTa ane saMpUrNa vyAkaraNa sUtrazailImAM racyuM. sUtre upara vRtti temanI racanA nathI. A graMthamAM cha adhyAya prApta thAya che. caMdravRtti mAMnA keTalAka nirdeza uparathI tenA ATha adhyAyo hovAno saMbhava che. vivijhana ane viplAvita mAmAbUnA punaruddhAramAM candrAcAryanA mukhya kALA hato. candrAcArya IsavIsananA cothA saikAmAM thayA evo lagabhaga caMmata abhiprAya che. nyAyaprasthAnamArgAstAnabhyasya svaM ca darzanam / praNIto guruNAsmAkamayamAgamasaMgrahaH // 487 // zAstrIya siddhAntanA te te judA judA pravAhone ane potAnA (vyAkaraNa)dazanano abhyAsa karIne amArA gurue A Agama saMgraha ra. (487). vartmanAmatra keSAJcidvastumAtramudAhRtam / kANDe tRtIye nyakSeNa bhaviSyati vicAraNA // 488 // ahIM (A be kAMDamAM keTalAka siddhAntanA mAtra mULarUpane rajU karavAmAM AvyuM che. trIjA kAMDamAM sUkSmatAthI vicAraNA thaze. (488) caLa no artha puNyarAja "viziSTa Adara sAthe," arthAta "pitAnA ane anyanA siddhAntonI gyatA aMge nirNayapUrvaka" evo kare che. Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prajJA vivekaM labhate bhinnairAgamadarzanaiH / kiyA zakyamunnetuM svatarkamanudhAvatA // 489 // judA judA AgamA ane dano vaDe prajJAne vizadatA prApta thAya che. (mAtra) peAtAnA siddhAntane ja anusaratA (abhyAsI) vaDe (anya pakSanA khaDana dvArA peAtAnA pakSano) keTalA utkarSa sAdhI zakAze? (489) tattadutprekSamANAnAM purANairAgamairvinA / anupAsitavRddhAnAM vidyA nAtiprasIdati // 490 // prAcIna AgamAnI madada vinA (peAtAnI meLe) te te (ayathA) kalpanA karanArA ane prAcIna (AcAryAMnA mAnA abhyAsarUpI) sevA nahi karanArAone vidyA atyaMta prasanna thatI nathI. (490) vAkyapadIya sarakhAve puNyarAja vASiparamayo copanadharmonAmayyacAvavA/yata: siddhAntamalamiti zobhate / ye tvArurukSavaH prAthamakalpikA malina cittavRttayaH zAstrAdevAtItAnAgata vyavahitapadArthasvarUpa nizcinvanti teSAM nAnAgamopasevayaivAnuprasIdati bhagavatI pratibheti yuktam / iti zrIbhartRharikRte vAkyapadIye vAkya kANDa samAptam / bhartRharie racela vAkyapaTTIya'mAM vAkyakAMDa samApta thayuM. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tRtIyakANDam jAtisamuddezaH trIju kAMDa jAtisamudeza dvidhA kaizcitpadaM bhinna caturdhA paJcadhApi vA / apoddhRtyaiva vAkyebhyaH prakRtipratyayAdivat // 1 // (zabdanA) jema prakRti, pratyaya vagere vibhAge samajavAmAM AvyA che, tema vAkyomAMthI (kalpanA vaDe) vibhAga samajIne padane keTalAka vidvAna) be prakAre, (athavA) cAra prakAre athavA pAMca prakAre juduM samajyA che. (1) vaiyAkaraNa matamAM vAya ane vAcArya baMne, nirvibhAga ane niraMza che. kalpanAbuddhithI vAkayanA vibhAge samajavAmAM AvyA che. AvA vibhAgamAM nAma ane AkhyAta mukhya che. kriyAvAcaka pratyaya jene aMte che tevuM kriyArUpa ja mAtra AkhyAta nathI, paraMtu upasarga, nipAta, karmapravacanIya vagerene paNa AkhAtamAM aMtarbhAva thAya che. jyAre vibhAga samajavAnA heya tyAre padane mAtra be vibhAga rUpe ja nahi paraMtu nAma, AkhyAta, upasarga ane nipAta ema cAra vibhAga rUpe keTalAka samaje che. bIjA keTalAka vidvAno karmapravacanIyana judA vibhAga samajIne padane pAMca prakAre vibhakta thayeluM gaNe che. sarakhAvo sarvadarzanasaMgraha, dazana naM. 13. pR. 117-122. padArthAnAmapoddhAre jAtirvA dravyameva vA / padAthoM sarvazabdAnAM nityAvevopavarNitI // 2 // (vAkayamAMthI judAM samajavAmAM AvelAM) padenA arthonuM vizleSaNa karavAmAM AvatAM, badhA zabdonA jAti athavA dravya ane jAti temaja dravya evA be nitya artho jAhera karavAmAM AvyA che. (2) vAkayanA AvA vibhAga ane padanA AvA prakAro vAgyAthane dhyAnamAM rAkhIne samajavAmAM AvyA che. (tare vAvavA vidyamAnastha vayathAvoDhA raviroSAzana thathAlaMmavuM mevo niraMzavAjAthusvacchupAyabhUtaH pratiH | helArAja). vA-25 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 lAyadIya zabdanA arthane bodha thatAM te padArthanI gatine bedha thAya che athavA dravyane arthAta vyaktino bodha thAya che evI carcA vaiyAkaraNamAM ghaNA samayathI pracalita che. pANini baMne pakSamAM mAnatA hatA ema paratajali (mahAbhASya 1) jaNAve che. temanA jaNuvyA pramANe kAtyAyAmeTamaravaTuvAnamanyatarasthAna (1.2.58) e sUtra padArthane AkRti tarIke samajave che, ane saravALAmazeSa suvimo ! (1.2.64) e sUtra padArthane dravya tarIke samajAve che. pANini pachI jemane ullekhavAmAM Ave che te AcArya vAjapyAyananA mate padano artha AkRti ane AcArya vyADine mate badhAM padone atha dravya samajavAmAM Avyo che. vaiyAkaraNa paraMparAmAM pachInA samayamAM padano artha mAtra AkRti arthAta jAti samajavAmAM Avyo che. jAti ane vyakti evA zabdone badale prAcIna samayamAM AkRti athavA sAmAnya ane dravya evA zabdo vaparAtA hatA. pachInA samayamAM jAti ane sAmAnya vacce bheda samajavAmAM Avyo che. A kArikAmAM padano artha jAti athavA dravya athavA baMne che ema traNa mato darzAvyA che ema helArAja samajAve che. tenA arthadarzana pramANe kArikAmAMnuM bIju "athavA (vA) 5da ane be pradArtho (1 ) evuM dvivacana 'padane artha jAtiviziSTa dravya che' evA trIjA matano ullekha kare che. AvA trIjA matanuM sUcana teNe pANininAM upara ullekhela sUtromAMthI lIdhuM che. padane artha jAti ane dravya ema baMne thAya che ema samajatAM, 5da hamezAM baMne atha darzAve che evuM samajavAnuM nathI, paraMtu keIka sthaLe jAti mukhya artha hoya to keIka sthaLe dravya mukhya artha hoya che ema samajavAnuM che. aumAM hamezAM gavarUpa jAtine bedha thAya che, paraMtu gadravya gotva vinA rahI na zake tema hovAthI baMnene baMdha thAya che. zabdano artha jAti mAnavAmAM Ave ke dravya, paraMtu te arthe hamezAM nitya hoya che helArAja jaNAve che ke A niyatA kuTasthanityatA nahi. paraMtu pravAhaniyatA che. keSAJcitsAhacaryeNa jAtiH zaktyupalakSaNam / khadirAdiSvazakteSu zaktaH pratinidhIyate // 3 // keTalAka (AcAryonA matamAM, sAhacaryane kAraNe, zaktinA pratipAdanamAM jAti upAyarUpa che. ("kheranA thAMbhale pazune bAMdhe che evA vacanamAM, Avazyaka e khera na maLatAM) khadira vagere zabda baMdhanakArya mATe zaktimAna na thavAthI (tenA jevI kArya)zaktivALe pratinidhi (kadara) levAya che (3) asvAtantryaphalo bandhiH pramANAdIva ziSyate / ato jAtyabhidhAne'pi zaktihIna na gRhyate // 4 // (kheranA yUpe pazune bAMdhe che zAhire pazuM vadattAti )mAM svAtatyanA abhAvarUpI phaLane darzAvanArA vadhU (bAMdhavuM) dhAtunuM, hiMsAnA prAraMbha vagerenI jema (zAstra vaDe) vidhAna thayuM che, tethI (khadiratva evuM) jAtinuM abhidhAna thatuM hevA chatAM,(baghananI) zakti vinAnA (khadira)nuM grahaNa thatuM nathI. (4) -WWW.jainelibrary.org Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 195 zabda haMmezAM jAtinuM abhidhAna karatA hAya teA pachI pratinidhinA upayega kevI rIte thAya te aMge A kArikAmAM vicAra karavAmAM AvyA che kheranA thAMbhale pazune bAMdhe che' (lAviSe yajJAti) jevA vAkayamAM 'bAMdhavuM' (v)nuM zAstrIya vidhAna thayu che. pachInI kSaNamAM pazune havA vagerenuM vidhAna paNa temAM thayuM che. have khadira zabda khadiratva darzAvatA hAya te paNa bAMdhavAne mATe asama evA khadiranu grahaNa thaze nahi, paraMtu kadara jevA pratinidhitu grahaNa thaze. pramALAvi eTale hiMsAnA prAraMbha. mA~ haNuv uparathI mAnama-tene AraMbha arthAt AlabhanathI avadAna sudhIte| samagra kriyAsamUha; sarakhAvA : ladhumaMjuSA pu, para0 saMzleSamAtra badhnAtiryadisyAttu vivakSitaH / zaktyAzraye tato liGga pramANAdyanuzAsanam ||5|| 'bAMdhavu" (vandha) dhAtunA aM (khAdira grUpa sAthe) mAtra joDavu evA ja jo vikSita hAya tA, haNuvu, hRdaya upara kApavuM, evAM vacaneA vagerenu (je) pachIthI vidhAna thayuM che te ja zaktimAna padAne svIkAravA mATe anumAna rUpa che. (5) vu" 'kheranA thAMbhale pazune bAMdhe che (lAvo vadhnAti) evA vacanamAM vant dhAtune a mAtra yUpa sAthe joDavu' eTale ja thateA hoya te paNa pachI AvatAM vacane 'pazune (1jhuma rumetA ), 'hRdayanA bhAgamAM kApe che. (cethaa|) vagere darzAve che ke, je khadirane yUpa maLate na hoya te| zaktizALI pratinidhi arthAt majabUta kadara (sapheda khadira) yUpane pazubandha mATe svIkAravAnA che. trIjI, ceAthI ane pAMcamo kArikAomAMnA pratiiidha aMgenA traNa pakSane helArAja A pramANe samajAve che : (1) zabda jAti darzAve che e siddhAMta pramANe ja te darzAvanArA zabda peAtAne karavAnAM kAryomAM samaya hAvA joIe. (2) vaidika vidhivAyanA artha uparathI samajavAnuM che ke jene atha jAti samajavAmAM Ave che te zabda samagra vAkayA ne samajavAmAM arthAt vAkaya dvArA nirdezelA kAne pUrNa karavA zaktimAna heAvA joIe. pazune bAMdhavA mATe khAdira yUpa barAbara samatha hAvA joIe. ema na hoya tA ja tene pratinidhi svIArAya. (3) vidhivAkayamAM darzAvela kAryAMnA saMdarbhImAM karavAnAM khIjA kAryo uparathI paNa zaktizALI pratinidhinuM anumAna karavuM joIe; jemake, "pazune khAdira yUpa sAthe bAMdhe che," evA vAkayamAM bAMdhavAne a pazunu svAta Mtrya laI levAnA nahi paraMtu mAtra deraDAne cUpa sAthe sparzI karavAneA thatA hoya te paNa, pachI AvatAM saMdabhaprApta vacanA "pachI hRdayanA bhAge kApe che," vagere, zaktizALI yUpanI ane tenI gerahAjarImAM tenA pratinidhi, tenA jevA kadaranA yUpanI AvazyakatAnu anumAna karAve che. Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya 5dIya pratinidhinA svIkAra mATe helArAja bIjI be dalIlo kare che. te jaNAve che ke lAhire vAti ne asaMbhavaniyamatyAga ane niyamamAtrabodha ema be rIte samajIzuM te ja vidhivAkayanuM sArthakapaNuM prApta thaze. vAvire vadanAti aMge pratinidhinA asaMbhavanA niyamane jato karavo joIe, jethI zaktizALI khAdira dhUpa na hoya to zaktizALI kadarayuparUpI pratinidhi Avazyaka bane. bIjuM, yAvize vAta ! evA vidhivIyamAM dhUpa khAdirano ja le, majabUta hoya ke nahi, evA niyamavacana (Restrictive Rule) no tyAga karavo joIe, jethI paNa kadaracUpa rUpI pratinidhi, jarUra paDe te , laI zakAya. svajAtiH prathama zabdaiH sarvairevAbhidhIyate / tato'rthajAtirUpeSu tadadhyAropakalpanA // 6 // (badhA) zabdo vaDe pahelAM pitAnI (ja zabda)jAtinuM abhidhAna karAya che; tyAra pachI artha jAtinAM svarUpamAM tenA AropanI kalpanA karavAmAM Ave che. (6) gozabda pahelAM gotva evI jAtinuM abhidhAna kare che, badhI zabdajAtinuM nahi. tyAra pachI "ga" padArtha evI ardhajAtimAM A gozabdajAtinA AropanI kalpanA karavAmAM Ave che. adhyAropa karavAmAM Ave che ema kahevAthI zabadajAti ane artha jAti judAM che ema bhAse che, paraMtu vAstavamAM tema nathI, A to ka95nA mAtra che "Avo adhyAropa, zabda ane artha vaccenA vAcakavAgyabhAva mATe javAbadAra che. : zabda belatAM tenA , moM ane visarga evA vaNane uccAra thatAM 11 zabdajAti dhIme dhIme spaSTa thAya che. yathA rakte guNe tattva kaSAye vyapadizyate / saMyogisannikarSAMcca vastrAdiSvapi gRhyate // 7 // tathA zabdArthasaMbandhAcchabde jAtiravasthitA / vyapadeze'rthajAtInAM jAtikAryAya kalpate / / 8 / / jema lAla guNa sAthe rahela lAlAza lAkhamAM ApavAmAM Ave che ane (pachI) tenI sAthe saMgamAM rahelA padArtho) nI sAthenA aikayatanI kalapanA) ne kAraNe va vageremAM paNa te samajavAmAM Ave che tema, zabdamAM rahela zabdajAti, zabda ane arthanA saMbaMdhane kAraNe artha jAtinA jatikArya mATe samartha bane che. (7-8) A be kArikAo aMge helArAja ghaNuM sUkSmatApUrvaka vivecana kare che. te pUche che ke zabdamAM rahela zabdava rUpa jAti artha jAtino bedha kevI rIte karAvaze ahIM lAkhamAM rahela lAlAzanuM udAharaNa ApI jaNAvyuM che ke lAkhanI lAlAza lAlavastromAM paNa AropavAmAM Ave che. te pramANe zabda ane artha vacce rahela nitya arthAta thatA35 saMbaMdhane kAraNe thaya' : ' ema uccArAtAM zabda ane artha baMnenA baMdha thAya che. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197 trIju kAMi jAtizabdaikazeSe sA jAtInAM jAtiriSyate / zabdajAtaya ityatra tajjAtizzabdajAtiSu / / 9 / / jAtino baMdha karAvanArA zabdone jyAre ekazeSa karavAno hoya tyAre te (zabdajAti artha)jAtionI paNa jAti samajavAmAM Ave che, (ane gozabdajatie jyAre) zabdajAtio rUpe jaNAvavAnI hoya tyAre te zabdajAti(= jAti zabdomAM rahela sAmAnya) tenA jevA zabdapraganuM kAraNa bane che. (9) vAdhyAyana AcAryanA matamAM zabdo arthagata jAtinuM abhidhAna karatA hovAthI, jAtinuM ekatva heIne, eka vibhakti hevAthI, ekazeSa thatAM ekasUtra racavAnI jarUra nathI. jIva mA: vRkSA che ! gAya mA vageremAM gotva, vRtva vagere jAtiemAM jAtisAmAnya raheluM che. paraMtu vaizeSika siddhAnta ni:sAmAnjhAni nAmAvyA pramANe aneka jAtionI eka jAti hoI zake nahi. A aMge vaiyAkaraNa mata samajAve che ke zabdajAti badhI jAtiomAM rahela sAmAnyanuM kArya kare che. sarakhAve helA rAjatjjaatiH zabdajAtiH zabdagata sAmAnyam / zabdajAtaya imA ityatrakapadaprayoge tasyoccaritasya zabdajAtizabdasya yA jAtiH sA zabdajAtiSu gozabdatvAdikAsu vyaktisthAnIyAsa pratipAdyAsvabhinnazabdaprayogo nibandhana mityartha: / yA zabdajAtizabdeSu zabdebhyo bhinnalakSaNA / jAtissA zabdajAtitvamavyatikramya vartate // 10 // zabdajAti zabdomAM (prApta thanArI) ane zabdothI judA svabhAvavALI je jAti che te (zabdavAdirUpa zabda) jAti, zabdajAtitvano pratiSedha karyA vinA rahelI che. (10) zabdajAti zabdamAM raheluM zabdatitva gova athavA azvatvanA sarakhuM ja che. srmaa| sAzI zabdajAtizabdasyApi gozabdatvAdivacchabdajAtaya ityane naivaikazabdaprayogeNa sApi pratyAyyata iti na prayogAvasthApattirityabhiprAyaH / arthajAtyabhidhAne'pi sarve jAtyabhidhAyinaH / vyApAralakSaNA yasmAtpadArthAH samavasthitAH // 11 // | (keTalAka zabdonI) artha jAtinuM abhidhAna thatAM badhA (jAti, guNa, kriyA ane saMjJA) zabdo jAtinuM ja abhidhAna kare che, kAraNake zabdano artho temanAM kAryo pramANe niyata hoya che. (11) - cApArakSA : ne samajAvatAM helArAja jaNAve che ke, vyApAra krArya yoga tatha lakSyate'nena iti lakSaNa hetuyeSAM pada pratyAyyAnAmanAM te tathA niyamitara varUpAH / kArikAmAMnuM sa: pada gati , azvajAti vagere darzAve che, eTaluM ja nahi paraMtu gotva paNa jAti arthAt sAmAnyane baMdha karAve che. agAu jaNAvyuM che tema ahIM Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 vAkaya5dIya aneka jAtiomAM rahela jAti sAmAnya bedha thaze. A bAbatane vaizeSike virodha karaze. helArAjane mate vaiyAkaraNe padArthane artha mAnatA nathI paraMtu zabda jeno bedha karAve tene artha samaje che. (vaiyAvarAnAM na vartavajJas: vitu pArthoDa: ) badhA zabdomAM eka samAna jAti rahelI che, jene badhA artho upara adhyArepa karavAmAM Ave che. jAtau padAthe jAti vizeSo vApi jAtivat / zabdairapekSyate yasmAdataste jAtivAcinaH / / 12 / / padane artha jAti che e (pakSomAM (jAti, guNa, kriyA ane saMjJA) zabda vaDe jAti athavA jAtinA jevA ja vizeSa (=vyakti)nI (zabdArtha aMge) apekSA rAkhavAmAM Ave che, tethI te zabdo jAtino bodha karAve che. (12) sarakhAvo helArAja--tathA yogavi vizeSa: saMjJAzAnAM vAthaH vratItiniyamaH sos jJAtivata siddhagAtyA tunya zakyate rAH | dravyadharmA padArthe tu drabye sarvo'rtha ucyate / dravyadharmAzrayAdravyamataH sarvo'rtha iSyate / / 13 / / padano artha dravya che e pakSamAM badhA zabdono artha dravyane dhavALo che ema kahevAya che. dravyanA dharmonA Azrayane kAraNe badhA arthe dravyarUpe jaNAvAya che. (13) ahIM zabdano artha dravya che evA vyAtinA matane (aaSAbhidhAna yAdi: ] vA. sa. 1.2.64, vA. 4pa) rajU karavAmAM Avyo che. sarakhA helArA ja-Ana thoDavuM 3 thase sarvA'sau dravyadharmayukta evetyabhiprAyaH / anupravRttidharmo vA jotissyAtsarvajAtiSu / vyAvRttidharma sAmAnya vizeSe jAtiriSyate // 14 // (geva, ghaTatva vagere) sarva jAtiomAM temane anusaratI pravRtti rUpa je dhama che te jAti che (ane guNa, kriyA vagere) vizeSamAM vyAvartaka rUpe rahele sAdhAraNa dharma te jAti che. (14) vaizeSika siddhAntane samakSa rAkhIne ahIM jAtine samajAvavAmAM Ave che. zabda tenA vyApAra dvArA arthabodha karAve che. potAnA Azraya evAM badhAM dravyone anusarIne rahenArA (strAvAnuvRtti) te sAdhAraNa dharma che. A anupravRtti badhI jAtiethI abhinna hAIne ananta hovA chatAM badhI jAtiomAM rahelI hoI temanI jAti rUpe chepratyeka dravyanA kRSNatva zunnatva vagere guNo te te dravyamAM judA judA hoya che. paraMtu jAti badhAMmAM samAna e dharma samajavAno che. te te guNo jAtinA kArya mATe hoya che. badhA vizeSomAM paNa sAmAnya rUpe rahela dharma jAti rUpe che. Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa jo Ama hoya to godaDI(lAnA), kharI(g), pUchaDuM (zaka8), vagere avayavone kAraNe go evA padAtha mAM gotva nahi paNa sAsnAtva athavA kharatva e jAti thaze. AvuM samajavAmAM Ave te gAya viSe gAya evo baMdha nahi thAya paraMtu godaDIvALuM keIka prANI evo bodha thaze. badhAM dravyomAM sarakhA dharmo eTale jAti. badhI gAyamAM eka sarakhe rahele gotva evo dhama te go jAti (dAdharmagan gati: 1) saMyogidharmabhedena deze ca parikalpite / teSu dezeSu sAmAnyamAkAzasyApi vidyate // 15 // (AkAza sAthe) saMgamAM rahelA dharmovALA ghaTa vagere dravyanI bhinnatAne AdhAre, abhinna AkAzamAM dezabhedanI kalpanA karavAmAM AvatAM, te te dezabhedamAM rahela AkAzatva rUpI sAmAnya prApta thAya che. (15) AkAza, kAla, diku vageremAM ekatva raheluM che. temAMthI jAtino bodha kevI rIte thAya che te ahIM samajAvavAmAM AvyuM che. badhA mUta padArthone je avakAza Ape te AkAza; A mUta padArtho avayavovALA hovAthI, potAnA judA avakAzanI arthAta AkAzanI apekSA rAkhe che. ghaTamAM rahelA avakAzane jaNa te ghaTAkAza, ane vastrane je avakAzanI jarUra paDe te vaAkAza thaze. AvuM AkAza dravyanA kArya pradeza mATe Avazyaka che. tethI judAM judAM AkAzanI kalpanA thaI zake che. te AkAzamAM AkAzatva nya raheluM che. kAla paNa eka hovA chatAM yudhiSThirano kAla vikramAdityano kAla, ema judA judA samajAya che. temanAmAM raheluM sAmAnya te kAla-sAmAnya che. dizA eka hovA chatAM vAruNa dizA, aindI dizA ema aneka dizAonI ka9panA thAya che. temanAmAM raheluM sAmAnya te diphasAmAnya che. AtmA, eka hovA chatAM, pratyeka zarIramAM judo samajAto hovAthI temAM paNa AtmArUpI sAmAnyanI kalpanA karI zakAze. te pramANe saMbaMdhIonI bhinnatAne kAraNe samavAyamAM paNuM jAtinI kalpanA thAya che. adezAnAM ghaTAdInAM dezAssaMbandhino yathA / AkAzasyApyadezasya dezAssaMyoginastathA // 16 // (vAstavamAM) avayava vinAnA ghaTa vagere dravyanA (TukaDA, ThIkarAM vagere) avayava jema temanI sAthe (nitya) saMbaMdhavALA che, tema avayava vinAnA AkAzanA (mUta padArthorUpa) avayavo tenI sAthe saMgavALA che. (16) ghaTa nAmanuM dravya avayavo vinAnuM che. ThIkarAM, TukaDA vagere tenA avayavo ghaTa sAthe joDAyelA che. te pramANe mUta padArtho AkAza sAthe saMbaMdhamAM hoI tenA avayavo samajavA joIe, sarakhAvo helAtAja-vamAdAzacApi navinAkaSaratAmRrta kathApi niravayavamityAtmabhUtadezAbhAvAd dravyAdayaH saMyogina evAsya dezaH / / Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bhimnavastvAzrayA buddhiH saMyogiSvanuvartate / samavAyiSu bhedasya grahaNa vinivartate aa ataH saMyogidezAnAM gauNatvaM parikalpyate / avivekAtpradezebhyo mukhyatvaM samavAyinAm ||18|| saoNMcAga saMbadhathI joDAyelA padArthA aMgenuM jJAna bhinna padArthaviSayaka hAya che, (jyAre) samavAya sabaMdhathI joDAyelA padArthomAM (temane viSetu) bhedajJAna aSTa ane che; tethI saceAtra sabadhathI joDAyelA avayavAnuM goNutva kalpavAmAM Ave che(ane) samavAya sa khaMdhathI joDAyelA padArthonA avayaveAnuM, te padArtho avayaveAthI judA samajAtA nahi heAvAthI, mukhyatve samajavAmAMAve che. (17-18) anupravRttirUpA yA prakhyA tAmAkRtiM viduH / kecid vyAvRttirUSAM tu dravyatvena pracakSate // 19 // anupravRttirUpa je jJAna tene keTalAka vidvAne AkRti samaje che; paraMtu vyAvRttirUpa evA (jJAna)ne dravya tarIke keTalAka jAhera kare che. (19) vAkayapadIya ahIM vijJAnavAdIenA jAti ane dravyanA siddhAMtane rajU karavAmAM AvyeA che. helArAja haMmezAM jaNAve che ke vyAkaraNazAstramAM atha eTale rAkhtA, vastra nahi. zabdane uccAra thatAM manamAM AkRtirUpa jJAna utpanna thAya che. drabyA paraspara bhinna hevA chatAM temanAM uccAraNa ane artha, ekabIjAthI abhinna ane ekabIjAne anusaranArAM hAya che. AvuM paraspara anusaraNa eTale anupravRtti. AvI anupravRttirUpe prApta catA jJAna(trajyA)te AkRti kahe che. sarakhAve|helArAja--manuratAArA cA yuddhistasyAM pratibhAsamAnastadAkAro'rtharUpatayAvasIya mAnavapurdRzya vikalpyayorabhedAvasAyAtsAmAnyamAhuH / atar vyAvRtirUpa evI te AkRtine dravyarUpe samajavAmAM Ave che. bhinnA iti paropAdhirabhinnA iti vA punaH / bhAvAtmasu prapaJco'yaM saMsRSTeSveva jAyate // 22 // padArthonAM svarUpa aMge, te bhinna che athavA abhinna che evA A vyavahAra kAka anya upAdhine kAraNe che, (ane tethI tevI upAdhithI joDAyelA padArthomAM te utpanna thAya che. (20) naikatvaM nApi nAnAtvaM na sattvaM na ca nAstitA / AtmatattveSu bhAvAnAmasaMsRSTeSu vidyute // 2 // padArthanA (upAdhi sAthenA) sasaLa vinAnAM svarUpAmAM ekatva ke pRthatva athavA astitva ke abhAva paNa hotAM nathI. (21) Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 trIju kAMDa deza kAla vagere koIka bAhya nimittane kAraNe padArthonI bhinnatA samajAya che. AvI upAdhi arthAta nimittanI kalpanA karavAmAM na Ave te vyavahAra cAlI zakatA nathI. ekatva, pRthaphatva, sattva ke abhAva AvA bAhya nimittathI joDAyelA bhAvomAM ja prApta thAya che. tethI sAmAnyanI kalpanA karavAmAM Ave che. sarvazaktyAtmabhUtatvamekasyaivetinirNaye bhAvAnAmAtmabhedasya kalpanA syAdanarthikA // 22 // eka(evA brA)nuM ja, tenI badhI zaktio sAthe tAdAmya che evo nirNaya karavAmAM AvatAM padArthonA svarUpanI bhinnatAnI kalpanA nirarthaka Tharaze. (22) tasmAd dravyAdayaH sarvAH zaktayo bhinnalakSaNAH / saMsRSTAH puruSArthasya sAdhikA na tu kevalAH // 23 // tethI dravya (guNa, kamara, sAmAnya) vagere judAM judAM svarUpavALI (cha) zaktio saMsRSTa hoya te ja puruSanI pravRttinI sAdhaka bane che, ekalI nahi. (23) yathaiva cendriyAdInAmAtmabhUtA samagratA / tathA saMvamdhisaMbandhasaMsarge'pi pratIyate // 24 // jema Indriya, (AtmA, mana) vagerenI (paraspara saMghaTanarU5) samagratA AtamasvarUpa ( temanAthI abhinna) che, tema brahmarUpI saMbadhI sAthe saMbaMdhamAM rahela dravya vagere zaktienA (saMghaTanarU5) saMsargamAM paNa AtmabhUta =brahmathI abhinna samagratA) samajAya che. (24) AkAzanI jAti kalpanA tenA pradezanI arthAta avayavonI kalpanA uparathI karavAmAM AvI. paraMtu jagatanA anya mUrta padArthomAM jAtinI kalpanA te padArthonA vAstavika astitva uparathI karavAmAM Ave che. ahamata pramANe artha darzana karAvatAM helA rAja ThasAve che ke AtyaMtika siddhAMtanirNaya pramANe brahma evuM eka tattva ja satya che, jAti, vyakti vagere asatya che. te badhAM brahmanI zakti che. ahIM saMbaMdhI eTale brahma, saMbaMdha eTale brahma sAthe saMbaMdhamAM rahela zaktio ane saMsaga eTale te zaktio vacceno saMsarga. brahmanI zaktio brahmathI abhinna che. vaizeSikenA cha padArtho paNa brahmanI zakti che. helArAje haMmezAM adata siddhAMta pramANe vAyupadIyanuM arthadarzana karAvyuM che lAja tathA ThaMvadhinaparaMpasfpa pratA se ! evuM pAThAntara samajAvatAM jo che ke saMbaMdhI arthAta badhI zaktionA AdhAra evA brahmanI sAthe saMbaddha evI dravyAdizaktiono paraspara saMsarga paNa AtmabhUta che" evo artha thaze. na tadutpadyate kiMcidyasya jAtirna vidyate / AtmAbhivyaktaye jAtiH kAraNAnAM prayojikA // 25 // jenI jAti na hoya tenuM kazuM utpanna thatuM nathI. pitAnI abhivyakti mATe jAti (patAne Azraye rahela) kAraNenI projaka bane che. (25). vA-26 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 vAya2dIya kAraNeSu padaM kRtvA nityAnityeSu jAtayaH / kvacitkAryeSvabhivyaktimupayAnti punaH punaH // 26 / / nitya ane anitya kAraNamAM saMbaMdha prApta karIne (kAryamAM rahela) jAtio vAraMvAra kaIka kAya rUpe vyakta bane che. (26) jyAM jyAM kAyanI utpatti thAya che tyAM tyAM kAryagata jAti kAraNarUpe rahela heIne jAtine kAraNo sAtheno saMbaMdha paNa prApta thAya che. AvAM kAraNo nitya ane anitya ema be prakAre hoI zake. vazeSika darzanamAM paramANuo nitya kAraNa che ane sAMkhya darzanamAM pradhAna, puruSa, vagere nitya kare che. dravyanI utpatti pahelAM paNa jAti kAraNarUpe rahela hoIne te nitya che. nivartyamAnaM yatkarma jAtistatrApi sAdhanam / svAzrayasyAbhiniSpatya sA kriyAyAH prayojikA // 27 / / navIna utpanna thanAra je (vaTAdi karma (che), temAM paNa (kAryotpatti pahelAM jAti sAdhana rUpe che, (kAraNa ke), pitAne Azraye rahelA (kArya)nI siddhi mATe (kAraka)vyApAranI te prayojaka bane che. (27) ' ghaTa rIti "te ghaDe banAve che mAM dhaTarUpa kArya niSpanna thaI rahyuM che, tyAM paNa jAti tenA sAdhanarUpe nitya rahelI hoya che. Ama jAti tenA Azraye rahelA kAyanI prAjaka bane che, jAti sAdhana che; te dravya arthAta vyaktinI prayojaka bane che. vidhau vA pratiSedhe vA brAhmaNatvAdi sAdhanam / vyaktyAzritAzritA jAteH saGkhyAjAtivizeSikA // 28 // vidhimAM ke pratiSedhamAM brAhmaNatvarUpa jAti temanuM sAdhana che. vyakti (dravya) mAM rahela (ekavAda) saMkhyAmAM prApta thatI saMkhyA jAti, dravyamAM rahela jAtinI viziSTatA darzAvanArI bane che. (28) brAhmaNane haNavo evA vidhivAkayamAM ke "brAhmaNane na ho evA pratiSedhavAkyamAM brAhmaNatvarUpa jAti sAdhana rUpe che padano artha jati samajavAmAM AvRtAM padamAM saMkhyArUpI jAtinA badha padanI vi nakti dvArA thAya che. A sa khyAti dravyajAtinI viroSaka bane che. yathA jalAdibhirvyakta mukhamevAbhidhIyate / tathA dravyairabhivyaktA jAtirevAbhidhIyate // 29 // jema pANI vageremAM dekhAtuM mukha, mukha ja kahevAya che, tema zabdo dravya vaDe abhivyakta thatI jAtinuM abhidhAna kare che. (29) Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa badhI vyaktieAmAM abhintarUpe rahela tine ja medha zabdo vaDe thAya che, dravyathI sasuSka jAtine ke ekalA dravyane medha thate nathI. A bhatRharineA peAtAne mata che. matAntararUpe dravyasa suSTa jAtirUpe ke dravyarUpe zabdane atha prApta thAya che evA ullekhA paNa temaNe karyo che. yathendriyagateA bheda indriyagrahaNAdRte / indriyArtheSvadRSyo'pi jJAnabhedAya kalpate // 30 // tathAtmarUpagrahaNAt keSAJcid vyaktayo vinA / sAmAnyajJAnabhedAnAmupayAnti nimittatAm // 2 // jema (netrAdi) indriyAmAM rahela (indriyatvarUpI) viziSTatA, pratyakSa na heAvA chatAM, indriyAnA (svarUpagrahaNa) vinA paNa, indriyAnA (rUpAdi) viSayeAnA vizeSa jJAna mATe samartha ane che; tema, (zabdanA jJAnamAM) keTalIka vyaktie(=drabyA)ja svarUpagrahaNa vinA(ghaTavarUpI) sAmAnyajJAnanA bhedanAM kAraNA bane che.(30-31) satyAsatyau tu yau bhAgau pratibhAvaM vyavasthitau / satyaM yattatra sA jJAtisayA caya. smRtAH ||rUA pratyeka padAmAM satya ane asatya evA je be bhAvA rahelA che, (temAM) je satya (bhAva) che te jAti che ane je asatya bhAve che te vyaktie kahevAyA che.(32) ahIM jAtine padArthomAM rahela satyatatra kahevAmAM AvI che. A kArikAnA adbhutadaza napaka atha karatAM helArAja jaNAve che ke ti eTale badhA vikAre jene anusare che tevu` parAprakRtirUpa brahma. sarakhAveza : astyA varA prakRti; sahyA sarvaniArAnuyAyinI prazAntaDhoA trivedhanA prazna tyAgamavira / prAcIna A mavacanane rajU karatAM te jaNAve che ke ghaTa, paTa, vagere padArthonuM upAdAnakAraNa evu pRthvItattva nitya che. pRthvItattvamAM zu satya che ? pRthvIva evI jAtika patA =vikalpa). A kalpanAmAM zuM satya che ? pRthvItva evI kalpanAnA khAdha karAvatu (vi)jJAna. (vi)jJAnamAM zuM saya che? eMkAra. A kAra eTale zu ? ekAra brahma che. sarakhAveA : nimyA vRthivIdhAtu: / vRthivIdhAto vi satyam| vistR: / vizvane satyam / vijJAnam / vijJAne isatyam / mA~ ya tapU mahtva / abhinavagupta temanA IzvaraprabhijJAvitivimazinI (3.130)mAM mArgone badale mAryo pATha samaje che. 203 saMbandhibhedAtsattava bhidyamAnA gavAdiSu / jAtirityucyate tasyAM sarve zabdA vyavasthitAH ||33|| sa'khadhamAM rahelA (geA azrva vagere padArthI)nI bhinnatA pramANe judI judI samajAtI (mahA) sattA ja jAti che ema kahevAya che; badhA zabdo te (sattA)mAM (vAcaka rUpe) daDha thayelA che. (33) gA, azva vagere judAM judAM dravyAmAM eka sAthe rahelI ane dareka dravya pramANe judI judI samajAtI mahAsattA arthAt mahAsAmAnya e ja gatva, azvavarUpa jAti che, Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Re vAkayapadIya tAM prAtipadikArtha ca dhAtvartha ca pracakSate / sA nityA sA mahAnAtmA tAmAhustvatalAdayaH // 34 // tene ja pratipAdikane artha ane dhAtuno artha kahe che. te nitya che. te mahAna AtmA che. tene tva, tala vagere (pratya) jaNAve che. (34) - badhA padArthomAM mahAsattA arthAt mahAsAmAnyarUpe jAti rahelI che. abhAva paNa managocara hovAthI temAM jAti rahela che. A sattA eTale sAMkhya siddhAMta pramANe mahattatva, ahaMkAra ane paMcatanmAtrA evAM cha to, tenA vizeSa pariNAma rUpe che. sara khAvo helArAja : pUrva 2 saaAvAgyA sattA pravRttinimittabhUtA zuti thAyathaM minopAdhifautyayAmiyA seva ! vyAkaraNa ane darzananA aneka graMthamAM A be kArikAo avatArelI maLe che. prAptakramA vizeSeSu kriyA sevAbhidhIyate / kramarUpasya saMhAre tatsattvamiti kathyate // 35 / / / (kiyA)vizeSamAM kamane prApta karanArI te (sattA)ne kriyA kahe che, jyAre tenuM kriyArUpa adaSTa thAya che tyAre tene dravya kahe che. (35) , pAka vagere kriyAnI vigato jevI ke, agni upara mUkavuM, halAvavuM vageremAM je paurvAparyarUpa krama maLe che temAM A satA rahelI che. tene kriyA kahe che. jyAre Avo krama adaSTa thAya che ane AkhyAta ke kRpratyaya prApta thatuM nathI tyAre te sattAne dravya kahe che. - badhA dhAtuo AvI sakrama kriyA darzAve che. sakrama kriyAnuM AvuM AMtara kramavatva adaSTa bane che tyAre te sattAne dravya kahe che. jAti ane dravya bane, brahmanA vivarte che. zabdane artha jAti che athavA dravya che evA be pakSe vAstavamAM eka ja che, kAraNake bane brahmane jaNAvanArA pakSAktare che. vyAkaraNazAstra badhA darzanabhedane samaja hovAthI badhA matAne te samajAve che. AtyaMtika rIte to mahAsattArU5 jAti brahma che. atasiddhAMta paraka evu A arthadarzana henArAje vikasAvyuM che. saitra mAvavijApu pavasthA: prajaghare ! krameNa zaktibhiH svAbhirevaM pratyavabhAsate // 36 / / te (sattA) ja (paramArtharUpa) bhAvanA vikaramAM cha avasthAone prApta kare che. potAnI zaktione kAraNe te A pramANe kramamAM dekhAya che. (36) paramArtharUpa satAtmaka bhAvanI cha avasthAo che : janme che, che, pheraphAra pAme che, vadhe che, ghaTe che ane nAza pAme che. var mavAirA mavatIti vArthAnika gAyate ati vivariLanate vate varSIya vinazyatIti ! nirukta 1.26 ahIM vikArano artha vivata samajavAno che, pariNAma nahi, kAraNake pariNAma samajatAM aniyatva prApta thaze, ema helArAja samajAve che. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa AtmabhUtaH kramo'pyasyA yatredaM kAladarzanam / paurvAparyAdirUpeNa pravibhaktamiva sthitam // 37 / / krama paNa A (sattA)nuM ja svarUpa che, jemAM A kAladarzana pauparyarUpe jANe vibhakta hoya tema raheluM (samajAya) che (37) kriyAono parvoparyAdi krama paNa sattAnuM svarUpa che. A krama sAthe ja kAla saMkaLAyelo che. brahmanI zaktirUpe kAla che ane e kAlane pariNAme badhI kriyAonuM pauva parve samajAya che. tirobhAvAbhyupagame bhAvAnAM saiva nAstitA / labdhakrame tirobhAve nazyatIti pratIyate // 38 // padArthonA tirabhAvane svIkArIe to tene ja nAstitva kahevAya che. (A) tibhAvane krama prApta thatAM (padArtha) vinaSTa thAya che ema samajAya che. (38) janma ane nAza avastu hAIne temane sattAtmaka kevI rIte kahevAya te aMge vicAratAM A kArikAmAM nAzanI sattAtmaktA jaNAvavAmAM AvI che. vinAza eTale tirabhAva padArthonA janmanI pahelAM padArthonA avabhAsanuM je adazana A che tene nAstitA kahIzuM. pitAnAM kAraNomAM zaktirUpe rahela sattA eTale nAza. AvI sthiti padArthonA janma pahelAM ane vinAza pachI prApta thAya che. sAdhanonI pravRttine kAraNe jyAre niro bhAva kriyApada dvArA samajAya che, tyAre pUrvAvasthAmAM tene "kSINa bane che (mAre) ema kahe che ane uttarAvasthAmAM "vinAza pAme che' (vinarathati) ema kahe che. pUrvasmAtpracyutA dharmAdaprAptA cottaraM padam / / tadantarAle bhedAnAmAzrayAjjanma kathyate // 39 // agAunI avasthAmAMthI nIkaLI gayela ane pachInI avasthAne (haju sudhI) prApta nahi karanAra sattA, baMne (avasthAonI) vacce rahelA judA judA vizeSane AdhAre, janma kahevAya che. (39). janma paNa sattAne pheraphAra mAtra che ema A kArikAmAM samajAvavAmAM AvyuM che. kAraNomAM mAtra zaktirUpe rahelo je pUrvadharma arthAta avasthAne prApta nahi thayelI sattA te janma kahevAya che. tene AdhAra uttarAvasthAnI judI judI kAryonmukha kSaNe upara che. jema satamAMthI atyanta vinAza thato nathI tema agAu jenuM astitva nathI temAMthI AvirbhAvarUpe janma paNa thato nathI. AzrayaH svAtmamAtrA vA bhAvA vA vyatirekiNaH / svazaktayo vA sattAyA bhedadarzanahetavaH // 40 // sattAmAM bhedanA darzana mATe tene AdhAra, athavA tenA potAnA kapanika bhAge athavA tenAthI judA dekhAtA padArtho athavA tenI potAnI zaktio kAraNe rUpe rahelAM che. (40). Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 vAyadI ya dravya vagere sattAnA AdhAre sattAmAM bheda jaNAvatAM kAraNe che. jema eka ja mukha telamAM, jaLamAM, arIsAmAM, hIrAmAM ke talavAramAM juduM juduM dekhAya, tema eka ja sattA. gAya, ghoDe, manuSya, paMkhI vagere tenAM AzrayarUpa dravyomAM judI judI bhAse che athavA gotva, azvatva vagere sattAne kapita bhAge paNa sattAmAM bheda darzAve che. avighAthI samajAtA deza, kAla, indriyo vagere bhedo paNa sattAnA bhede darzAve che. athavA sattAnI pitAnI zaktio, je samagra vizvanI racanAne anukULa che, te paNa, bhedarzananAM kAraNorUpe samajAya che. helArAja jaNAve che ke vAstavamAM eka brahma ja satya che ane sattArUpa che. te aneka rUpe bhAse che. sara khAvA : triAyAdhyaya: sattAbha pratipAt tatsthatimAM vastvantarAbhAvAdyadyapi sarva sattAtmakaparabrahmamaya tathApi vyavahAre'bidyApravRttirUpe yathAvabhAsa bhedasyAsatyatyasyApahanavanIyatvAd dravyAdisattAzrayaH pravibhAgo'yamaviruddhaH / pRthivyAdidhvabhivyaktau na saMsthAnamapekSate / anucchinnAzrayA jAtiranitye'pyAzraye sthitA // 41 // pRthvI vagere dravyomAM rahelI (pRthvItva vagere) jAti potAnI abhivyakti mATe tenA avayava sAthenA viziSTa saMganI apekSA rAkhatI nathI, ane Azrayano ucheda thayo na hovAne kAraNe jAti, anitya AzromAM paNa rahelI (samajAya) che.(41) - pRthvItra vagere tiono Azraya nitya paramANuo che. gatva, ghaTava vagere jAtinA Azraya anitya ga, ghaTa vagere che. saMsthAna eTale pitAnA avayavo sAtheno viziSTa saMga, jemake DhekuM, mATI, pathare, ghaDe, parvato vagere pRthvIrUpe samajAya che. A anitya padArthonI jAti e pitAnI abhivyakti mATe saMsthAnanI apekSA rAkhe che. anucchedyAzrayAmeke sarvA jAti pracakSate / na yogapadya pralaye sarvasyeti vyavasthitAH // 42 // pralayakALe savana (vinAza) eka sAthe thatuM nathI ema daDhapaNe mAnanArA jaNAve che ke badhI jAtionA Azrayano ucheda thaI zakato nathI. (42) mahApralayane samaye jAtinA badhA avayava vinaSTa thAya che. jAtione je Azraya arthAta AdhAranI jarUra hoya te jAtio vinaSTa thavAnI, evI zaMkAnA uttaramAM ema kahI zakAya ke pralaya kadI saMpUrNa thato nathI. keIka AdhAre to vidyamAna rahe che ja. kaIka Azraya adaSTa thatAM jati e bIjA keIka Azraye rahe che. helIrAja jaNAve che ke brahmAMDa aneka che. badhAM brahmAMDa eka sAthe pralayane prApta thatAM nathI, tethI jAtinA Azraye nAza pAmatA nathI. prakRtau pravilIneSu bhedeSvekatradarzinAm / dravyasattvaM prapadyante svAzrayA eva jAtayaH / / 43 / / ekatvane svIkAranArAonA matamAM padArtho prakRtimAM lIna bane che tyAre, potAnA AzramamAM rahela jAtio (AtyaMtika) dravyasarvane prApta kare che. (43) Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 207 advaitadarzanamAM mahApralaya vakhate badhA padArthI, eka mahAsattA jene sAMkhya matamAM prakRti kahe che, temAM vilIna bane che. ahIM... dravyasattva eTale mUlaDhAraNu, kAraNusattA athavA sanmAtrarUpa vya pralayakALe AvA mUladravyasattvamAM jAti ekarUpa bane che. vaizeSika matamAM mahApralaya vakhate jAtie temanA AdhAra vinA ekalI ja rahe che, kAssuM ke AdhAra arthAt AyeAtA upayeAga kevaLa jAtinI abhivyakti mATe ja che, A baMne matemAM tAttvika virAdha nathI. bhatRharie ahIM peAtAnA mata nirUpyA che. brAhmaNatvAdayo bhAvAH sarvaprANiSvavasthitAH / abhivyaktAH svakAryANAM sAdhakA ityapi smRtiH ||14|| brAhmaNatva vagere bhAvA badhAM prANIomAM rahelA che, para Mtu jyAM (=je dravyavizeSamAM) te abhivyakta thAya che tyAM ja potAnAM kAryAnAM sAdhaka ane che, evI paraMparA che. (44) citrAdiSvapyabhivyaktirjAtInAM kaizvidiSyate / prANyAzritAstu tAH prAptau nimittaM puNyapApayoH || 45 || citro vageremAM paNa jAtienI abhivyakti thAya che ema keTalAka jaNAve che; paraMtu jyAre (jIvaMta) prANIe temanA Azraya hoya tyAre ja te puNya ane pApanAM nimitta bane che. (45) citramAM ke pUtaLAmAM rahela brAhmaNa paNa brAhmaNatva jAtine abhivyakta kare che tema keTalAka jaNAve che. A vAta barAbara nathI ema bhartRheri veri zabdathI vyakta kare che, kAraNake citramAMnA brAhmaNane haNavAthI pApa thatu nathI, tema tenI pUjA karavAthI puNya thatuM nathI. jJAnaM tvasmadviziSTAnAM tAsu sarvendriyaM viduH / abhyAsAnmaNirUpyAdivizeSeSviva taddAm / / 4 / / jema ratnA, rUpuM vagere aMgenI viziSTatAe agenu' temane jANanArA (jhaverIe ane sAnIe)nu jJAna abhyAsane kAraNe ApaNAthI juduM hAya che tema, te jAti aMgenu, ApaNAthI judA (sadraSTA jJAnIo)nuM jJAna, khadhI indriyeAthI prApta thanAru hAya che, ema (AcAryo) jaNAve che. (46) sAmAnya manuSye| pratiniyata padArthone ja joI zake che. Adya gurue ApaNAthI viziSTa arthAt vilakSaNu ane sa'draSTA heAya che. A AdyagurunA paNa guru Izvara che. te nitya che; kAraNa ke pralaya pachI brahmAdi devA jyAre pharIvAra utpanna thAya che, tyAre Izvara ja temanA upadeSTA che. Adyaguru ene jAtinu ane tenA AzrayeA rUpa padArthInu spaSTa ane hastAmalakavat jJAna hai!ya che. temanI ndriyA temanA viyeA pUratI maryAdita hotI nathI, temanI pAMcendriyAmAMthI dareka indriya badhI indriyanuM kAya karI zake che. helArAje karAveluM adana yeAgaparaka ane advaitaparaka che. sarakhAvA teNe rajU karela Agamavacana : nedAnIM indriyaireva pazyati ghrANata: zabda zruNoti pRSThato rUpANi pazyati aGgulyapreNa sarvarUpAnupalabhate / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 jAtyutpalAdigandhAdau bhedatattvaM yadAzritam / tadbhAvapratyayairloke'nityatvAnnAbhidhIyate jAtigandha, utpalagandha vageremAM je ( jAtigandhatva, utpalagandhatva rUpI ) viziSTa tattva rahelu che te anitya hovAthI leAkavyavahAramAM ( tva, tala vagere ) bhAvapratyaye vaDe darzAvAtu nathI. (47) ||4|| tva, tal vagere pratyayA pAramArthika gandhavarUpa (para) sAmAnya darzAva che, nahi ke anitya jAti gandhatva athavA utpannagandhatvarUpa apara sAmAnya. asvazabdAbhidhAnAstu narasiMhAdijAtayaH / sarUpAvayavAnyA tAsu zrutivasthitA ||48|| narasihatva vagere jAtionuM abhidhAna temanA potAnA zabdo vaDe thatuM nathI. te (jAti)AmAM temanA avayaveA (nara ane siMha) jevA bIjA (kalpita zabdo nara ane siMha)nuM zravaNa rahelu che. (48) narasiMha zabdamAM nara ane siMha evA e zabdabhAga rahelA che. baMne zabdo vyavahAranA nara ane siMha jevA che ane naratva ane sihatva eNvI jAtione khyAla Ape che. paNa narasihatva A tethI juduM che. paraMtu vAstavamAM narasiMha zabda vyavahAramAM prApta thatA e zabdamAge, nara ane siMhanA batele che, evA vicAra kalpanAmAtra che. vAkyapadIya jAtyavasthA paricchede saMkhyA sakhyAtvameva vA / viprakarSe'pi saMmargAdupakArAya pate / / 41|| (dravya ke kriyArUpa) jAtinA tenA ( Azraya sAthenA) samavAyanI maryAdAnA niyamAM (supa ke tik pratyayeA vaDe vAcya) sakhyA ke sa MkhyAtva tenA (Azraya vizeSa sAthenA) sa'sane kAraNe upayAgI bane che, bhale te (dravyajAti ke kriyAjAti sAthe) sAkSAt sa'kha'dha vinAnAM hoya. (49) prakRtinI jema pratyaya paNa jAti darzAve che te ahIM jaNAvyu che. lakSaNA zabdasaMskAre vyApAraH kAryasiddhaye / saMkhyAkarmAdizaktInAM zrutisAmye'pi dRzyate // 50 // saMkhyA, kama' vagere zaktione vAcaka zabda samAna hoya teA paNa lakSaNA rUpI vyApAra zabdasaMskAra mATe athA ( vAkayA evI ) kriyAnI siddhi mATe prApta thAya che. (50) sakhyA, kama vagere zabdazaktieteA vAcaka pratyaya zrama eka sarakhA hevA chatAM vAkayA khAdha mATe e prakAranA vyApAra prApta thAya che. temAnA eka che lakSaNA. A lakSaNA zabdasaMskAra adhe che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 209 kAIpaNa prAtidika sapyA vagaranuM hoI zake nahi; kAraNake saMkhyA vinAnA prAtikrikanA atha prApta thaze nahi. pariNAme dhaNIvAra prakRtinA ane nizcaya thatA na heAya teA paNa vibhakti kevaLa zabdasaMskAra mATe vaparAya che, u.ta. te vAsaNe sAk kare che. (pradU sammA`i) mAM nuM evI ekavacanavibhakti vivakSita nathI. badhAM vAsaNA sApha karavAnu te vAkayamAM vidhAna che. te pramANe leTa heAme che' (jUna noti) mAM satu jemAM sAdhana che evA mAtra hAma ja vivakSita che. lakSaNAne zabdasa kAra mATene eka vyApAra gaNAvyA. saMkhyA, karyAM vagere zaktione khIjo vyApAra vAkathAya rUpa kriyAnI siddhi mATe samajavAmAM AvyA che, jemake 'pazu vaDe yajJa karave" ( pazunA caneta / ) mAM vajInA evI ekacana vibhakti vivakSita arthAt sAtha ka che, kAraNa ke eka pazu paNa yajanarUpI kriyAnI siddhi mATe upayeAgI che, ' - peAtAnI pahelAMnA adanane nirdeza karatAM helArAja jaNAve che ke zakyAre ne badale zakthAvAra: evA pATha samajIne pUrva TIkAkArAe saMkhyA vagere zabdasa skAra mATe ja upayAgI che ane lakSaNA zabdasatkArarUpa vyApAra che." evA a samajAvIne lakSaNA ane zabdasaMskArane samAna adhikaraNamA gaNyAM che. sakhyA(nA nirdeza) vinAnA kAI dravyabhUta atha (zabda vaDe) jaNAvAtA nathI; tethI badhAM dravyeAnA nirdezamAM (temanI) saMkhyA vivakSita nathI. (51) na vinA saMkhyayA kazcit bhUto'rtha ucyate / ataH sarvasya nirdeze saMkhyA syAdavivakSitA // 51 // badhAM draSye| saMkhyAvAna heAya che. tethI sakhyAnirdezanuM mahattva nathI Ave| sAmAnya niyama che. keTalAkanA matamAM (svAbhAvika) ekavacana athavA bahuvacana vivakSita naMthI. (kAraNa ke) te teA jAtinA abhidhAna mATe che; paraMtu dvitva vivakSita che. (para) trALo na hantavya:| murA na taiyA ! mRtrajainetrezTayam / jevAM vAkayeAmAM ekavacana ane bahuvacana kevaLa jAtinuM abhidhAta karatAM hovAthI vikSita nathI, paraMtu, dvivacana hamezAM dravyAzrita hAvAthI vikSita che. vA-27 ekatvaM vA bahutvaM vA keSAJcidavivakSitam / taddhi jAtyabhidhAnAya dvitvaM tu syAdvivakSitam // 52 // syAdidamauSadham / syAdavivakSitam // 53 // A che je mAMdA paDe te A davA ApavI' evA vAkyamAM (mAMdI) vyaktie sabadhe dvivacana vipakSita nathI. (13) ahIM vyAdhine nimitta mAnIne je dvivacana vAparyuM che te vivakSita nathI, yadyetau vyAdhitau syAtAM deyaM ityevaM lakSaNe'rthasya dvitvaM Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ekAdizabdavAcyAyAH karmasvaGgatvamiSyate / saDUkhyAyAH khanati dvAbhyAmiti rUpAddhi sA zritA // 54 // 'e mantro sAthe te (mATI) kheAde che,' evA vAkayamAM eka (e) vagere zabdo vaDe vivakSita sakhyA kriyAnA agarUpe samajavAnI che, kAraNa ke A (sakhyA) prAtipakimAMthI prApta thayelI che. (54) DhAmyAM macchAmyAM mRyaM Nanati ! vatumivuMnarAze ! SaDmidaMti / vagere vAkayomAM padAnI saMkhyA prAtipakrikamAMthI prApta thayelI che ane te kriyAnA agarUpe samajavAnI che. yajeta pazunetyatra saMskArasyApi saMbhave / yathA jAtistathaikatvaM sAdhanatvena caMte // 11 // 'pazu vaDe yajJa karavA' evA vAkayamAM (zabda) sa skAra (rUpI vibhakti sAka) hovA chatAM jema (pazuvarUpa)jAti kriyAnA sAdhanarUpe (samajAya che) tema ekavacana paNa (sAdhanarUpe) samajAya che. (55) pahelAM kahevAmAM AvyuM hatuM ke kevaLa jAtinA medha karAvatu heAvAthI ekavacana haMmezAM vivakSita nathI. ahIM jagulavAmAM Ave che ke ekavacana paNa kAIka sthaLe vikSita hoya che. vastunA yaneta / evA udAharaNamAM jema pazutvAti agatyanI che tema ekavacana paNa agatyanuM che. ahIM jAti ane sa MkhyA judAM pADI zakAtAM nathI kAraNa ke baMne apauruSeya che. vAdIya liGga syAd dvitIyAdestadekatvaM vivakSitam / ekArthaviSayatve ca talliGga jAtisaMkhyayoH // 56 // dvitIya (tRtIya) vagerenA ullekharUpI pramANa vaDe ekatvano vivakSA prApta thAya che. jAti ane sakhyAnA eka ja Azraya age paNa te ja pramANa che. (56) 'agni mATenA bakarAne agniSTAma vakhate heAmale' (Agneyama-niSTone masameta !) ema kahIne pachI 'Indra ane agninA bIjAne uzyamAM', 'Indra mATenA kAbaracItarA trIjAne SoDazImAM ( ndrAnaM dvitIyanuSye / temAMM vRni tRtIyaM ozinI ! ) vageremAMnA dvitIya, tRtIya evA ullekhA dvArA vazunA yane? / mAMnA pazunA zabdathI pazugata ekatva vikSita bane che. ti ane saMkhyA jayAre samAna AzrayamAM parisamApta thatI hAya tyAre paNa te dvitIya vagere ullekha pramANurUpa bane che. anyatrAvihitasyaiva sa vidhiH prathamaM pazoH / kriyAyAmaGgabhAvazca tattvetasmAdvivakSitam // 57 // khIjA vAkayeAmAM jenu vidhAna thayuM nathI tevu, pazu aMgenu te ('pazu vaDe yajJa karavA' vadhunA caneta / mAMnuM prathama vidhAta ane ( pazunA) yajana kriyAmAM gauNubhAva evAM e kAraNeAthI ekatva pazu vivakSita ane che. (5) A kArikAnA arthAntaraneA ullekha karatAM helArAja jaNAve che ke keTalAka TIkAkArI kriyAyAmaGgabhAvasya yevo yaha samane anyatrAvihitasyaiva pazoH prathamaM kriyAyAmaGgabhAvasya vidhiH / evI vAkayojanA kare che. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 trIju kAMDa grahAstvanyatra vihitA bhinnasaMkhyAH pRthak pRthak / prAjApatyA navetyevamAdibhedasamanvitAH / / 58 // aGgatvena pratItAnAM saMmAge tvaNinAM punaH / nirdezaM prati yA saMkhyA sA kathaM syAdvivakSitA // 59 // prajApatinAM nava pAtro che." ("adhvaryuM prAtaHsavanamAM A dasa pAtronuM grahaNa kare che) vagere judAM judAM vAkathI samajAtAM (ane ekatvasaMkhyAthI) judI saMkhyAvALAM pAtronuM anya sthaLe juduM juduM vidhAna thayuM che. (uparokta vacanamAM grahaNanAM) aMgarUpe samajAtAM paraMtu mAMjavAnA kAryamAM upayogI banelAM (vAsa) aMgenA nirdezamAM prApta thanArI saMkhyA kevI rIte vivakSita bane? (58-59). pazunA vatana mAM eka saMkhyAnI vivakSAnA be hetu che. anya vAkyamAM ekatvasaMkhyAvALA pazu sivAyanA pazunuM vidhAna thayuM nathI tethI ekatvasaMkhyAviziSTa pazunuM vidhAna mukhya che; ane yajJakAryamAM A pazu aMgabhUta che. paraMtu pradu samAja mAM AMthI juduM che. tAjasag: prAta:savane prALAti vagere vacanamAM vAsaNe sApha karavAnA kAryamAM te vAsaNanuM aMgavuM nathI ane prarda mAM eka viziSTa saMkhyAthI badhAM vAsaNenuM grahaNa thAya che. prAjApatyA nava grahA bhavanti / dazaitAnadhvaryu: prAta:savane grahAngRha NAti / aindravAyava graha 1LAti ! maitrAnuM praduM rAti | vagere vacanamAM ghaTTa nI saMkhyA judI judI che. have saMmArjanakAryamAM aDagI evAM te pAtro I ekatvasaMkhyA kevI rIte vivakSita bane ? A zaMkAno javAba pachInI kArikAmAM ApavAmAM Avyo che. nAnyatra vidhirastIti saMskAro nApi cAGgitA / hetu: saMkhyAviSakSAyA yatnAtsA hi vivakSitA // 60 // anya vAkamAM (judI saMkhyAvALAM pAnuM) vidhAna thayuM nathI e kAraNe (prApta thatAM pra samaSTiA te vAsaNane sApha kare che... mAMno ekavacanarUpa zabda) saMskAra ane (saphAImAM vAsaNenuM) prAdhAnya, paNa, ekatvanI vivakSAnA abhAvamAM kAraNa nathI, kAraNa ke saMkhyA, (yuktirUpa) prayatnathI vivakSita banI che. (10) kArikA 51mAM jaNAvyA pramANe ke IpaNa padArtha tenI saMkhyAnA nirdeza vinAne heto nathI. tethI saMkhyA badhe avivakSita rahe che. koIka ekkasa nideza pramANe saMkhyAnI vivakSA prApta thAya che. saMmArjane vizeSazca na grahe kvacidAzritaH / vihitAste ca saMskAryAH sarveSAmAzrayastataH // 6 // saphAInI bAbatamAM pAtra aMge koI cokasAI karavAmAM AvI nathI, tethI (judI judI saMkhyAmAM) jemanuM vidhAna thayuM che temane paNa sApha karavAnAM che tethI (ghauM samASTiA evA vAkyamAM) badhAM levAmAM Ave che. (61) Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RAra vAkaSa5rIya pratyAzrayaM samAptAyAM jAtAvekena cekriyA / pazunA na prakalpyeta tatsyAdeva prakalpanam / / 62 // jAti tenA pratyeka Azraya (=vyakti)mAM rahelI hovAthI, je kriyA eka pazu vaDe siddha thatI na hoya te (ja) AvI (aneka pazu onI) kalapanA thaI zake. (2) ekena cetprasiddhAyAM kriyAyAM yadi saMbhavAt / pazvantaramupAdeyamupAdAnamanarthakam // 63 // je eka pazuvaDe yajanakriyA siddha thatI hoya ane mAtra bIju pazu maLavAnA saMbhavane kAraNe bIju pazu levAmAM Ave te Ave (bIjA pazune) svIkAra anarthaka banaze (63) jeTalAM pazuonuM vidhAna thayuM hoya teTalAne ja svIkAra karavo joIe. "vadhAre levAthI vadhAre phaLa" evo niyama ahIM lAgu paDe nahi. ___ yathaivAhitagarbhAyAM garbhAdhAnamanarthakam / tathaikena prasiddhAyAM pazvantaramanarthakam // 64 // jema garbhavatI strImAM (pharIvAra) garbhAdhAna karavuM niSphaLa che, tema eka pazu vaDe (yajJakArya) siddha thatuM hoya tyAre bIju pazu levuM) nirarthaka che. (64) AvAM sAdAM vyavahAragata udAharaNa uparathI sAdI samajaNa prApta thAya che ke ekatva hamezAM vivakSita heya che. tAvatArthasya siddhatvAdekatvasyAvyatikramam / kecidicchanti na tvatra saMkhyAGgatvena gRhyate // 65 // teTalA (=ekatvasaMkhyAvALA pazu) vaDe (krArya) siddha thatuM hovAthI keTalAka I che che ke ekatvasaMkhyAno tyAga karavo joIe nahi. (Ama karavAthI) ekava saMkhyA (yajJakAryanA) aMga tarIke samajAze nahi. (65) ekatva saMkhyAnI vivakSAne ahIM bIjI rIte samajAvavAmAM AvI che. dvitIyAdi tu yalliGgamukta nyAyAnuvAdi tat / na saMkhyA sAdhanatvena jAtivattena gamyate // 66 // (uphathyamAM bIju hUitImu . vagere vacanemAMnuM bIjuM vagere je sUcana (=pramANa) jaNAvyuM che te (agAu jaNAvelA) nyAyane pramANita karanAruM che; tethI jAti jema (kriyAnA) sAdhanarUpe samajAya che tema saMkhyA (sAdhanarUpe) samajAtI nathI. 16) lAvavA ane sAmarthyane kAraNe ekatvasaMkhyAnI vivakSA siddha thAya che. te bAbatane dvitIyamuLe evAM vacanamAM rahele dritIyaM zabda pramANita kare che. A kArikAnI bIjI paMktimAMnA sena zabdane traNa rIte samajI zakAya : (1) be nyAyovaDe, (2) te kAraNe, (3) te sUcana(kri)vaDe. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 213 (1) agAu javelA nyAyone lIdhe ekasaMkhyA kriyAnA sAdhanarUpe samajAtI nathI. (2) be nyArUpI kAraNa vaDe. (3) upara jaNAvelA be nyAyane dritIya vagere zabdo pramANita kare che te kAraNe. kArikA 6 5 ane 66 mAM je anya matanuM nirUpaNa thayuM che te mata bhaharine mAnya nathI. vAvyavidhyAM saMDyAdhupane saritA yuktaM yatsAdhanatvaM syAnna tvamyApalakSaNam // 67 // anvaya ane vyatireka vaDe je (ekatva) saMkhyAne bedha, (vidhinAkamAMthI) thatuM hoya te te (yajJakriyAnuM sAdhana bane te cogya che, anya (=prakRti)nA arthanuM upalakSaNa bane te gya nathI. 1 (7) vibhakti hoya to saMkhyA hoya e anvaya ane vibhaktino abhAva hotAM saMkhyAnA bedhane abhAva e vyatireka. AvA anvaya ane vyatireka vaDe ekatvasaMkhyAne baMdha thato hoya te bhale te eka saMkhyA yajJakriyAnuM sAdhana bane. paraMtu anya arthAta prakRtinA ane mAtra sUcavanAra bane te yogya nathI. sAdhanatve padArthasya sAmarthya na prahIyate / saMkhyA vyApAradharmo'tastena liGgena gamyate // 68 // | (zabda vaDe jAti ane saMkhyA ema baMne prApta thatAM hovAthI) padanA (pUrNa) arthane kriyAnuM sAdhana mAnatAM padanI tenuM abhidhAna karavAnI zakti dUra thatI nathI. tethI te kAraNe saMkhyA kiyAdhama che ema samajAya che. (6) zabda vaDe jAti ane saMkhyA ema baMnene bodha thAya che. tethI jemAM jAti ane saMkhyAno baMdha thatA hoya tevA zabdane paripUrNa artha kriyAnuM sAdhana che ema samajAya che. AvA kAraNasara (saina jhina) arthAt padanI tenA arthanuM abhidhAna karavAnI zaktine lIdhe, ekava vagere saMkhyA kriyAnA vyApAra che ema samajAya che. jayAM saMkhyA kriyAne vyApAra che ema sUcavavA mATe keAI pramANu ke cihna (jhima) nathI tyAM tamArA evA udAharaNanI jema ekatvasaMkhyAnI avivekSA che. tethI bhya nAra: e zabane prayA pAra: ( ema keTalAka samajAve che. AvuM arthadarzana barAbara nathI. apUrvasya vidheyatvAtprAdhAnyamavasIyate / . vihitasya parArthatvAccheSabhAvaH pratIyate // 69 / / pahelAM prApta evA arthanuM vidhAna karavAnuM hovAthI tenuM prAdhAnya nizcita bane che. jenuM vidhAna thayuM che te bIjAne arthe hoI te gauNa samajAya che. (69) saMmArgasya vidheyatvAdanyatra vihite grahe / vidhivAkye zrutA saMkhyA lakSaNAyAM na bAdhyate // 70 // Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 vAkayapadIya (46 sarjiA e vAkyamAM) saphAInuM vidhAna karavAnuM hovAthI ane (sApha karavAnAM) vAsanuM anyatra (jJApatyA navagraha che evA vidhivAkayamAM) vidhAna thayuM hovAthI, vidheivAkayamAM prApta thatI saMkhyAno anuvAdavAkayamAM tyAga karavAmAM AvatuM nathI. (30) ekatvasaMkhyA vivakSita che ke avivalita e vAtane saMkhyAnA pratyAyanA arthane anulakSyamAM carcavAmAM AvI hatI. have vAyavyApAranI dRSTie tenI carcA karavAmAM Ave che. je agAu vidhAna thayuM che te apUrva arthane mukhya gaNavAmAM Ave che. vA te nizcita bane che. jenuM anyatra vidhAna thayuM che tene koI bIjAne bodha karAvavA gauNarUpe samajavAmAM Ave che. vihitanuM punavidhAna mAtra anuvAdarUpe che. pradu samAddhi mAM saphAI (samA)nuM vidhAna karavAnuM che, jenI saphAI karavAnI che te pAtro (grA:)nuM vidhAna vAgAvavA navaghadA: I evA vAkyamAM anyatra thayeluM che, jyAM pAtronI saMkhyA paNa darzAvI che. pra samA&i I mAM zaramathI ekatvasaMkhyAyukata pAtra nahi paNa badhAM vAsaNe samajavAnAM che. prazna mAM eka paMkhyA darzAvato 3+[pratyaya mAtra zabdasaMskAra mATe che. te na chatAM ghauM samAddhi evA vidhivAmAM prApta thatI saMkhyAno tyAga karavAno nathI. vidhivAkyAntare saMkhyA pazornAsti virodhinI / tasmAtsaguNa evAsau sahakatvena gamyate // 71 // (pazunA janetA evA vidhivAyathI judA) bIjA vidhivAmAM pazunI (ekatva saMkhyAno) virodha karanArI saMkhyA nathI. tethI (puM tvarUpI) guNa sahita te (pazu) ja haMmezAM ekatva saMkhyA sAthe samajAya che. (71) nitidravyasaMbandhe yaH karmaNyupadizyate / guNastenArthitA tasya dravyeNeva pratIyate // 72 // dravya sAthe jene prathama saMbaMdha nizcita thayo che tevI kriyAmAM je (zukala vagere) guNanuM vidhAna karavAmAM Ave che te guNanI kriyAne apekSA che ema samajAya che, jema dravyanI apekSA kriyAne hoya tema.(72) A kArikAno artha saraLa zabdomAM A pramANe thaze. jema kriyA dravya upara AdhAra rAkhe che tema guNa upara paNa te AdhAra rAkhe che. A guNanuM vidhAna kriyA sAthe karavAmAM AvyuM che, ane kriyAne dravya sAthenA saMbaMdha nizrita thayela che. kriyA tenA AdhAra evA dravyanI apekSA rAkhe che. paraMtu guNa mATe tenI apekSA kevI? dravya ane guNa haMmezAM sAthe hoya che; tethI kriyAne kavya ane guNa ema baMnenI apekSA che. dravya kriyAnuM antaraMga tattva che, guNa bahiraMga tarava che. kriyAnI zaktine AdhAra dravya hovAthI kriyA sAthe pahele saMbaMdha dravyane che. kaa chAnAmAmeta | evA vAkayamAM mAmeta evI kriyA pahelAM chAsa evA dravyanI apekSA rAkhe che ane pachI sapheda evA guNanI. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha kazcideva guNo dravye yathA sAmarthyalakSaNaH / AdhAro'pi guNasyaiva prAptaH sAmarthyalakSaNaH // 73 // tayostu pRthagarthitve saMbandho yaH pratIyate / na tasminnupaghAto'sti kalpyamanyanna cAzrutam / / 74 / / jema paraspara sAmarthyane kAraNe dravyamAM koIka guNa prApta thAya che ja, tema (AvA) sAmarthyane kAraNe guNane AdhAra (dravya) paNa pApta thAya che. temanI (dravya ane guNanI) paraspara apekSAne kAraNe saMbaMdha samajAya che; temAM koI bAdha nathI; ane (AvA saMbaMdhathI judA keI avihitanI kalpanA karavI joIe nahi. (73-74) dravya ane guNane eka bIjAnI apekSA hoya che. AvI apekSAne sAmartha kahe che. vidhivAkyamAM AvI paraspara apekSA jyAre te vAkyanA zabdomAMthI ja prApta thatI hoya tyAre dravya ane guNa vaccenA saMsargarUpa saMbaMdhano tyAga karavo joIe nahi. ane Avo tyAga karavAnuM na hoya to kazuM azruta arthAta avihita vacce lAvavuM joIe nahi. vAkyane niraMza samajatA, temAMthI pahelAM viziSTa arthaprApti thAya che. vAyArthanA bodha mATe tene nAma, AkhyAta vagere vibhAgamAM vibhakta karavAmAM Ave che. dareka vibhAga tene svataMtra jAtirUpa atha darzAve che. A badhA jAtirUpa arthe ekatra maLIne vAjyanA athavizeSane bodha karAve cheAvI vyavasthA kevaLa artha pratIti mATe che. sarakhAvo helArAja taramAdi kvAtha vAyAvagata tahya kviAhya janmanAvavA para nAstiA nApi zrutasyArthasya tyAgasaMbhavaH / kriyayA yo'bhisaMbandhaH sa zrutiprApitastayoH / AzrayAzrayiNorvAkyAnniyamastvavatiSThate / / 75 / / temane ( dravya ane guNanI kriyA sAthe saMbaMdha kArakavibhakti(nA zravaNa) vaDe prApta thAya che. Azraya (guNa) ane AzrayI (dravya) vacceno saMbaMdha vAkyarUpa pramANa vaDe nizcita bane che. (75) jAmakhyAnna avaDhAM na mAM dravya ane guNa baMnene kriyA sAthe kriyAkArakabhAvarUpa saMbaMdha prApta thAya che. Avo saMbaMdha kArakavibhakti vaDe prApta thAya che. A uparAMta dravya ane guNano vizeSyavizeSaNabhAvarUpa saMbaMdha vAkya dvArA prApta thAya che AvA be prakAranA saMbaMdhe darzAvatuM vAkya eka ane nirvibhAga che. tatra dravyaguNAbhAve pratyeka syAdvikalpanam / zrutiprApto hi saMbandho balavAnvAkyalakSaNAt // 76 // uparanA siddhAMta pramANe dravya athavA guNano abhAva hoya tyAre ekane badale bIjAno vikalpa thaze, kAraNake kArakavibhaktithI prApta thato saMbaMdha vAkayathI pratipAgha thatA saMbaMdha karatAM vadhAre baLavAna che. (6) Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadIya agAu jaNAvela siddhAMta pramANe kArakavibhaktidvArA dravya ane guNunA kriyA sAthenA ane vAyadvArA temane paraspara ema e prakAranA sabadhA prApta thAya che. AvI sthitimAM A krArikAmAM jaNAvyA pramANe zveta chAzamAmeta ! evA vAkaya pramANe sapheda bakarA na maLatA hAya to kALAnuM hanana ane bakarA na hoya teA leATanA putaLAnuM hanana thaze, kAraNa ke zveta chAgamAsameta / mAM zveta'nI dvitIyA ane kriyApada mAmata mAMnI vibhakti sAdhyasAdhanabhAvarUpa saMbaMdhane sAkSAt jaNuAve che. temAMthI paraspara saMbaMdhavALAM evAM kriyA ane kArakanI pratIti thAya che. vAkyamAMthI prApta thatA vizeSaNavizeSyabhAva saba dha mATe sAkSAt vAcaka kazuM na heAvAthI te dubaLa che, sarakhAvA hulArAja : vAvIyasya tu saMbandhasya sAkSAd vAcakaM nAsti / kevalamubhayasyaikavAkyopAdAnadvArA yogyArthasamanvayapadAntarasamavadhAnAt paraspareNa saMbandho vyavasthApyate iti zrutyapekSayA durbalatvam / yadA tu jAtiH zaktirvA kriyAM pratyupadizyate / sAmarthyAtsaMnidhI yete tatra dravyaguNau tadA || 77 || paraMtu jyAre jAti athavA zaktinu kriyA mATe (sAdhana rUpe) vidhAna karavAmAM Ave che tyAre sAmarthya ne kAraNe temanA AdhArarUpa) dravya ane (Adheya rUpa) guNune paNa tyAM (vidhivAkayamAM) samajavAmAM Ave che (77) agAunI kArikAmAM darzAvelI tine padAtha mAnavAthI muzkelI TaLI jAya che. agAu dravya ane guNunA kriyA sAthenA kArakavibhaktiprApta sabaMdhanI vAta karavAmAM AvI hatI tene badale kArakaviktiprApta jAti ane kriyAne ane zakti ane kriyAne sabaMdha samajatAM kazI muzkelI rahetI nathI. jAti ane zakti AdhAra vinA rahI zaktAM nathI tethI temanuM AdhAra dravya ane te dravyane! Adheya guNu paNa vAyarA thatA vidhAnamAM samajavAmAM Ave che. jAtInAM ca guNAnAM ca tulye'Ggatve kriryA prati / guNAH pratinidhIyante chAgAdInAM na jAtayaH // 78 // jAti ane guNunu kriyA sAthenuM samAna aMgata hovA chatAM, bakarAM vagerenA guNAnA pratinidhio svIkArAya che, jAtie!nA (pratinidhio) nahi. (78) vyaktizakteH samAsannA jAtayo na tathA guNAH / sAkSAd dravyaM kriyAyogi guNastasmAdvikalpate // 79 // jAtie zaktidravyathI jeTalI najIka (sakhaddha) che teTalA guNu najIka (sa'khaddha) nathI. dravya kriyA sAthe sAkSAt saMbadhamAM che, tethI (mAtra) guNunA ja pratinidhi hoya che. (9) sarakhAvA helArAja : zittaH rAtanya dravyacetyartha: ! zayAyajJo vyasya niyo payoga iti zaktigrahaNam / utpattiprabhRtyA vinAzAdanvayAdadhiSThAna saMbandhayozcaikakAlatvAdAsannA dravye jJAtiH / guNAstu tanniSThottarakAlabhAvinaH kAlAntaraparivAsAdanyonyasvabhAva pariNAmina dravyAd viprakRSTAH / iti Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa dravya ane jAti atyaMta Asana che, dravya kriyA mATe sAkSAta upayogI che; guNa parokSa rIte, dravya dvArA upayogI che; tethI dravya kriyAnI jeTaluM najIka che, teTale guNa kriyAnI najIka nathI, pariNAme guNane pratinidhi levAmAM Ave che. sAmyenAnyatarAbhAve vikalpaH kaizcidiSyate / atadguNo'tazchAgaH syAnmeSo vA tadguNo bhavet / / 80 // jAti ane guNa, baMnenuM (dravyanA upalakSaNarUpa) sAmya hovAthI eka na hoya tyAre tene pratinidhi le ema keTalAka (AcAryo) mAne che, tethI jenuM vidhAna thayuM che tevA raMga sivAyanA raMgavALe bakare heI zake athavA bakarAne badale vihita raMgavALe gheTe hoI zake. (80) - jati ane guNa baMne dravya sAthe joDAyelAM hoIne baMneno pratinidhi levuM joIe evuM dravyapadArthavAdI vyADine anusaratA AcAryonuM mAnavuM che. dravyanA pratinidhine mahAbhASyakAra vagere ziSTa svIkAratA nathI. jAterAzritasaMkhyAyAH pravRttirupalabhyate / ___ saMkhyAvizeSamutsRjya kvacitsava pravartate // 81 // kaI vAra (zAstramAM saMkhyA sAthenI jAtinI pravRtti thAya che, keIkavAra cokkasa saMkhyAne tyAga karIne te (ja) jAti pravartamAna bane che. (81) parAGgabhUta sAmAnya yujyate drvysNkhyyaa| svArtha pravartamAna tu na saMkhyAmavalambate / / 82 // jyAre sAmAnya, anya(=kriyA)nA aMgarUpe hoya che, tyAre te dravyanI saMkhyA sAthe joDAya che. pitAnA prayojana mATe pravRtta thatuM te (dravyanI) saMkhyA upara AdhAra rAkhatuM nathI (82) varunA cata che evA vAkyamAM kriyAnA aMgarUpe rahela pazuvAdi sAmAnya vazunA evI ekatva saMkhyA sAthe joDAya che. huM sanAITA evA vAkyamAM saMmArjanarUpa prayajanane siddha karanAra te sAmAnya, saMkhyA upara AdhAra rAkhatuM nathI. yajeta pazunetyatra yajyarthAyAM pshushrutau| kRtArthaMkena pazunA pradhAna bhavati kriyA // 83 // "pazu vaDe yajJa karavo" (varunA yata ) evA vAkayamAM pazu zabda yajJakAryamAM aMgabhUta che tethI mukhya kArya, (yajJa) kriyA eka pazu vaDe paNa pUrNa bane che. (83) yAvatAM saMbhavo yasya sa kuryAttAvatAM yadi / Alambhana guNaistena pradhAna syAtprayojitam / / 84 // je (adhikArI yajamAna)ne jeTalAM pazuo prApta thatAM hoya teTalAno te je ghAta kare to te pradhAna (evA yajJakAryane gauNa (evAM pazuo) vaDe prayukta karaze. (84) vA-28 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya saMmRjyamAnatantre tu grahe yatra kriyAzrutiH / saMkhyAMvizeSagrahaNa naiva tatrAdriyAmahe // 85 / / jyAM (vAsaNanI) saphAIvivakSita hoya tyAM mukhya bAbata, jenI saphAI karavAnI che te havAthI, viziSTa (ekatvasaMkhyAnI vivakSAne ame svIkAratA nathI. (85) pAtranuM saMmArjana karavuM hoya tyAre mAtra mukhya samajAya che. A pAtra aMge pra evuM ekavacana vivakSita nathI. ziSyamANapare vAkye yadekagrahaNaM kRtam / / zeSe viziSTasaMkhye'pi vyakta talliGgadarzanam / / 86 / / jemAM zeSa rahenAra zabda mukhya che evA (ekazeSanuM vidhAna karanArA sUtra) vacanamAM seve evo ekatvasaMkhyA darzAvato ullekha karavAmAM Avyo che chatAM, gi evA zabdanuM je grahaNa karavAmAM AvyuM che te, (sAmAnya potAnI sAthe rahela saMkhyAne AdhAre pravRtti kare che evA) siddhAMtanuM jJAna karAve che. (86) saravALAmazeSa gvamail 1 (pA. su. 1.264)mAM izeSa: zabdamAM saMkhyA pratyaya ekavacanane baMdha karAve che; Ama chatAM jIva zabda mUkavAmAM Avyo che te darzAve che ke pradhAnabhUta sAmAnya pitAnA AdhAranI saMkhyA pramANe pravRtti karatuM nathI. samAsapratyayavidhau yathA nipatitA zrutiH / guNAnAM paratantrANAM nyAyenaivopapadyate // 87 // jema samAsa ane pratyaya aMgenA niyamomAM (eka viziSTa vibhaktivALA) zabda (sukha suHI)nuM zravaNa prApta thAya che tema avayava samudAyane adhIna che evA siddhAMta pramANe ja, (avayanI) tevI vibhakti samajAya che. (87) sada kuvA (pA. sa. 2.1.4) sUtramAM samAsakAyanuM vidhAna thayuM che, tethI tenuM ja prAdhAnya che. temAM samAsanAM pade, je avayavo che, temanuM vidhAna nathI, kAraNa ke te avayavo samudAyamAM antabhUta che ane temanuM svAtaMtrya nathI. samAsamAM tenA avayavone vibhaktilapa, svatva, puMvarbhAva vagere samudAyanA saMskAra mATe ja che. tethI samAsavidhAna aMgenA sUtramAM je niyamane kAraNe eka viziSTa sandu yuvA evuM je vibhaktizravaNuM thAya che te niyamane kAraNe ja avayavonI paNa ekatvasaMkhyA samajavAnI che; tethI akeka vibhakatyantano samAsa thaze, jemake zAruM zritaH zrita: I; aneka subatono nahi, jemake, maraM zritaH ; sarakhAvo helArAja: praghAnavarAvartitvAkuLAnAmAthavAnAM cAM vyAmupaadaayaarthe pravRttA asti sup supA iti zrutistatsaMkhyAyoginamevArtha pratipAdayatItyekaikasya subantasya samAsaH kaSTAzrata ityAdo bhavati, na tu bahunAM mahatkaSTa zrita iti / guNe'pi nAGgIkriyate pradhAnAntarasiddhaye / saMkhyA kartA tathA karmaNyaviziSTa: pratIyate / / 88 // (ekamAMthI) bIjA pradhAnanI siddhi mATe, gauNamAM paNa saMkhyA svIkAravAmAM AvatI nathI, tethI karmanA anugraha mATe kartAne aviziSTa samajavAmAM Ave che.(88) Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 19 kasturIAitatama' rma (1.45.4) e sUtramAM karmonuM prAdhAnya che ane kartAnuM gauNutva che. kartA gauNa hAvA chatAM tyAM ekatvasa`khyA vivakSita nathI. have sAmAnya niyama tA evA che ke pradhAnagata sAvivakSita hAtI nathI, tethI gauNumAM saMkhyAnI vivakSA hAya che. pradhAnagata saMkhyAnI vivakSA mAnavAmAM Ave teA pradhAnano sakAca thAya ane te ayeAgya che. tethI pradhAnanA pracaya mATe pradhA gata saMkhyAnI avivakSA samajIne anya pradhAnanI siddhi mATe gauNu evA kartAmAM paNa saMkhyA vivakSita samajavAmAM AvatI nathI yasyAnyasya prasaktasya niyamArthA punaH zrutiH / nivRttau caritArthatvAt saMkhyA tatrAvivakSitA // 89 // prApta thanArA (karaNa vagere)nI nivRttine mATe jyAM (tu;)nuM puna: zravaNu karavAmAM Avyu' hAya tyAM, anya kArakAnI nivRttithI tenu' pratyeAjana siddha thayuM hAvAthI, sakhyA avivakSita khane che. (89) sturIbsitatama dharma / (1.4.49)mAM vartu: evuM pada mUkayu che. tethI bIjA kArakAnI nivRtti thAya che, phte:mAMnI ekatva sakhyA vivakSita nathI, mAtra zabdasaMskAra athe eka vacana rajU thayu' che. sarUpasamudAyAttu vibhaktiryA vidhIyate / ekastatrArthavAnsiddhaH samudAyasya vAcakaH // 90 // samAna rUpavALA prAtipakrikeAnA samudAya mATe je vibhaktanuM vidhAna karavAmAM Ave che, tyAM te (prAtipakiA)mAMnuM eka, samudAyanu vAcaka ane che, (9) eka sarakhAM prAtipadAnI sahavavakSA mATe savALAme zeSa vimau / (1,264) sUtranuM vidhAna thayuM che. paraspara apekSAvALAM prAtipadikAno atha samudAyano atha prApta karAve che. samudAyamAM maLatI vibhakti tenA avayavA evAM prAtikrikeAnI vibhaktino medha karAve che. jema samAnArthaka ane sarUpa prAtipattiAno ekazeSa thAya che tema, samAnArthaka paNa virUpa prAtipadikAno ekazeSa ghaTavuma+nA+gam=ddazA: ema thavA joIe. paNa AAma thatuM nathI- AvAM virUpa padezano ekarodha nahi paNa vrundra thAya che, kAraNa ke, sajAtIya tantuemAMthI vastra utpanna thAya che, ane eka sarakhA resAmAMthI sAdaDI utpanna thAya che pratyayasya pradhAnasya samAsasyApi vA vidhau / siddha: saMkhyAvivakSAyAM sarvathAnugraho guNe // 91 // gauNu atha darzAvatA zabdamAM saMkhyA vivakSita hoya che (ema svIkAratAM kyAprAtiniAt| sUtra 4.11 pramANe) pratyaya athavA (sarphe suvA 2.1.4 pramANe) samAsanA vidhAnamAM, pradhAna evA temane sa` prakAre Teko siddha bane che. (91) A kArikAno anvaya : guNe saMkhyAvivakSAyAM pratyayasya samAsasyApi vidhau pradhAnasya anukarlR: sarvathA siddha evA thaze. ahIM helArAjanAM vacane sarakhAveA: yAjJAtiviSThAditi prakRtyanuvAdanApUrvasya pratyayasya vidhau vivakSitAyAmapi saMkhyAyAM guNe kevalAtprAtipadikAtsamu dAyAccotpattiH tasya siddheti sarvathA sarveNa prakAreNa pradhAnasya pratyayasya srvpraatipdikruupvyaaptirukSuna: manumahe: sidgha; / tathA supsupA iti samAsasyApi pradhAnasya vidhau vivakSitAyAmapi guNe saMkhyAyAM dvandve'nekagrahaNAdabahUnAM samAsaH kariSyate / 1 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya2Iya abhedarUpa sAhazyamAtmabhUtAzca zaktayaH / jAtiparyAyavAcitvameSAmapyupavarNyateH // 92 // abhedAtmaka sAdRzya ane (vyaktionuM) AtmaniSTha sAmarthya, emane jAtinA paryAya tarIke varNavavAmAM AvyA che. (2) vyaktiothI abhinna ane temanA svarUpa rUpe rahela sAdagsane jati kahe che. vyaktinA svarUpathI judI paNa te te kAryo mATe anukuLa zaktivALuM sAmarthya tene paNa jAti kahe che. vyaktio ja temanA paraspara sAdayane kAraNe ekatvano bodha karAvaze tethI vyaktiethI judI jAtine svIkAravAnI jarUra nathI. bIjI rIte kahIe te jAti, sadazya, zakti vagere eka ja tattvanAM nAmAntaro che A aMge vicAra eTalo karavAno che ke jAti zuM vyaktiothI juduM evuM tattva che. have pachInI kArikAmAM A aMge uttara ApavAmAM Avyo che. daNDopAditsayo daNDa yadyapi pratipadyate / na tasmAdeva sAmarthyAtsa daNDIti pratIyate // 93 / / necchAnimittAdicchAvAniti jJAna pravartate / tasmAtsatyapi sAmarthya buddhirarthAntarAzrayA // 94 / / (koI vyaktinI) lAkaDI pakaDavAnI IcchAne kAraNe lAkaDIne baMdha thAya che, paraMtu te (lAkaDI pakaDavAnI IcchA rUpI) sAmarthya (mAtra)thI ja te vyakti daMDI che ema samajAtuM nathI; IcchAnA nimitta(mAtra)thI (kaI vyakti viSe) te IcchAvALo che e badha thato nathI. tethI (te te kAryo mATe anukULa) sAmarthya hovA chatAM mana (sAmAnya evA) bIjA tatvane azraya kare che. (93-94) ahIM nyAyavazeSika darzanano Azraya karIne vyaktiothI bhinna evI jAtinuM samarthana karavAmAM AvyuM che. anurUpa kArya hamezAM anurUpa kAraNathI utpanna thAya che; tethI lAkaDI pakaDavAnI IcchAthI koI vyakti lAkaDI pakaDavAnI IcchAvALo che. eTaluM ja samajAya che; te lAkaDIvALo che evuM jJAna thatuM nathI. tethI sadazyathI ke sAmarthyathI zabdajJAna maLatuM nathI. Ama hAIne bIjA keI nimittarUpa tattvane svIkAravuM joIe. AvuM nimittatanava jAti athavA sAmAnya che. sarakhAvo helA rAja : guM sAdA: sAmAnya nyasya viSayasAmathye satyapi na tasmAdeva sAmarthyAdanugatAkArasya jJAnajanakatva yukta tatsadRzama tyAdijJAnavaditi tannimitta vyatirikta sAmAnyamavazyAzrayaNIya miti siddham / svabhAvo'vyapadezyo vA sAmarthya vAvatiSThate / sarvasyante yatastasmAdvyavahAro na kalpate // 9 // ane chevaTe badhA padArthono anirdhArita "svabhAva athavA (tevuM) sAmarthya (ja). avaziSTa raheze. tevA (svabhAva ke sAmarthya)thI (zabda)SyavahAra pravRtta banaze nahi.(95) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 trIju kAMDa badhAM kAryo mATe temanAM nitya kAraNo javAbadAra che ema je svIkAravAmAM na Ave ane tethI koIka mUlakAraNu-jemake, sAMkhyamatamAM prakRtine svIkAravAmAM Ave to tevuM mUlakAraNa avyapadezya svabhAvavALuM hoIne ja :tamAM zabdavyavahAranI pravRtti thaze nahi. AvuM mUlakAraNa aneka zaktiovALuM che. ema mAnIe to paNa tenuM sAmarthya paNa parAkSa hovAthI anardhArita svarUpavALuM raheze. sarakhA helArAja : 3thavA nisvAranavari graha eva tasyAtyantaparokSatvAtsvabhAvo'vyapadezyaH / anekazaktayAsmakatve tu sAmarthyamapyasya parokSatvAdavyapadezyam / ekameva vA vastusvabhAvazabdena, sAmarthyazabdena ca vyavaharanti evamavyapadezyasvabhAve'vasthAnAt tasmAdavyapadezyAcchAbdo vyavahAro na prklpte| yadA bhedAnparityajya buddhyaika iva gRhyte| vyaktyAtmaiva tadA tatra buddhirekA pravartate // 96 // jyAre, badhA (vyakti)bhedone choDI daIne, vyakti rUpane ja (te bhinna hovA chatAM) eka hoya tema svIkAravAmAM Ave che tyAre, ekabuddhiviSayaka (sAmAnya)nI pravRtti thAya che. (96) sarve padArtho bhedAtmaka che. eka pradhAna athavA brahma je mUlakAraNa che te aneka kAryorUpe raheluM che. AvuM abhinna kAraNa te jAti athavA mahAsAmAnya athavA mahAsattA che. AvA sarvastumAtra rUpe rahela pasAmAnya arthAt mahAsAmAnyanA pariNAma rUpe athavA vivarUpe apasAmAnya arthAta avAntarasAmAnyo jevAM ke ghaTatva, paTava vagere rahelAM che, Ama kAraNa ane kArya vacce koI vAstavika bheda haito nathI. sarakhAvo helArAja ? yadyapi ca prakRtikhyAnvayAtsabame hame tatyAtathApi pariNAnavaividhyA vikArANAmanarthAntarabhUtAnAmapi sAMvyavahArikamanekatvamapyavagantavyamiti / bhedarUpairanusyUta yadaikamiva manyate / samUhAvagrahA buddhivartubhyo jAyate tadA / / 97 / / jyAre (vyaktionA) judAM judAM rUpanI sAthe anubaddha jAtirUpa, eka hoya tema mAnavAmAM Ave che tyAre ghaNAM (rUpa)mAMthI samudAya jJAnarUpa buddhi utpanna thAya che. (97) jyAM vyaktibhedo vizeSarUpe jaNAya che ane jAtiprayukta abheda vizeSaNarUpe samajAya che tyAM "ghaDAo" e vyaktisamUha vizevyarUpe samajAya che. Avo bhedabhedarUpa bodha samudAyabuddhi rUpe che. * yadA sahavivakSAyAmekabuddhinibandhanam / baddhAvayavavicchedaH samudAyo'bhidhIyate / / 98 / / , * pratikriya samAptatvAdeko bhedasamanvitaH / dvandve dvitvAdibhedena tadAsAvupagamyate // 99 // sahavivakSAne kAraNe, ekatvabuddhi upara AdhAra rAkhatA paraMtu avayavorUpI bhinnatAvALA samudAyanuM abhidhAna thAya che tyAre pratyeka kriyAmAM samApta thanAra ane bhedarUpa evA te (samudAya)ne draDha samAsamAM dvivacana vagere bhedavaDe samajavAmAM Ave che. (98-99). Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra sakRtpravRttAvekatvamAvRttau sadRzAtmatAm / bhinnAtmikAnAM vyaktInAM bhedApohAtprapadyate // 100 // bhedAbhedarUpa buddhinI ekavAra pravRtti thAya tyAre, judA judA svabhAvavALI vyaktie vaccenA bhedonA tyAga thavAthI tene (jAtirUpa ke samudAyarUpa) ekatva prApta thAya che. ane(buddhinI) AvRtti thAya tyAre te sAdazyarUpane pAme che. (100) traNa prakAranI buddhienI kalpanA karavAmAM AvI che, jAtimuddhi, samudAyabuddhi, ane sAdRzyabuddhi; jAtibudghi abhedarUpa che. sAdazyaSuddhimAM bheda ane abheda baMne prApta thAya che ane samudAyamuddhimAM bheda ane abheda mizrarUpe prApta thAya che. samudAyamuddhimAM bheda ane abheda eka sAthe (sakRta) prApta thAya che ane sAdRzyamrudhdhimAM bheda ane abheda eka pachI eka prApta thAya che. vApIya anupravRtteti yathAbhinnA buddhiH pratIyate / artho vyAvRttarUpo'pi tathA tattvena gRhyate // 101 // buddhi vAstavamAM bhinna chatAM (kalpanAthI) jema abhinna samajAya che tema padArtha bhinnarUpavALA hovA chatAM (abhedakalpanAvaDe) te ja pramANe (=abhinna) samajAya che. (101) ahI ti aMge bauddha danamAM pracalita mata raju karyo che. A mata pramANe gAya evI eka vyaktimAM je medha thAya che te khIjI gAyamAM khIjo hAya che, kAraNa ke medha haMmezAM dareka drazya pramANe niyata hAya che. tethI bhinna bhinna padArthomAM abhinna evA edha prApta thatA nathI. bhedayukta buddhi pratyekamAM rahelI hAvAthI abhinna che, evI 45nA thAya che. pratyeka dravyamAM je sAmAnya che. te satra judu che, AvI abhinna evapanAnuM kAraNu anAdi vibhrama che. A vizrama bhinnatvanI kalpanA karAve che. sarakhAve| helArAja : yatazcAnAdikAlIna bhedAvagraha sAmarthya pratighAtanimittavibhramavazAdyathA buddhInAmabhedAvasAyo bhinnAnAmapi vastutaH tathArthAnAmapi vyaktilakSaNAnAM svarUpapararUpAbhyAM vyAvRtasvabhAvAnAM tasvena abhedena sAmAnyAvagrahaNAvasAyo bhaviSyatIti bheda eva paramArtho'bhedAvasAyo miksceti saupatAH | sarUpANAM tu sarveSAM na bhedopanipAtinaH / vidyante vAcakAH zabdA nApi bhedo'vadhAryate // 102 // samAna rUpavALA badhA padArthoM (vacce)nA bhedanA vAcaka evA zabdo nathI: (eTaluM ja nahi) bhedane (te kAraNe) nizcaya paNa thatA nathI. (102) padArthoM aMge jagatamAM e prakAre vyavahAra samaya che. eka che prakhyA arthAt padA khAdha ane khIjuM che upAkhyA arthAt abhidhAna. suyeAgya darzana vinAnI vyaktie ne bhinna padArthInu eka sarakhu rUpa dekhAya che. bauddha matamAM, vAstavamAM jAtilakSaNu sArUpya svIkAyuM nahi heAvAthI, mAtra sAdRzyakalpanA upara nirbhara abhedarUpa sArUkhano zabdo vaDe nirdeza karavAmAM Ave che. AvA nirdezarUpa zAvyavahArane upAkhyA kahevAya che. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5ya 23 jJAnarAvArthaviSayA vizeSa se kayavasthita teSAM duravadhAratvAjjJAnAdyekatvadarzanam // 103 / / jJAna, zabda ane dravya vaccenA je niyata bhede che, temane jANavA muzkela hevAthI jJAna (zabda) vagerenuM (paraspara) ekatva jaNAya che. (103) - sAnanA viyabhUta padArtho judA judA hovAthI jJAna ane dravyo bhinna hoya te gya che. te pramANe zabdanA anunAsika, sva, dIrgha, vagere dharmo judA hevAthI ane vaktAe paNa judI hovAthI bheda prApta thAya che, tema chatAM A badhA aMge anAdi vibhramavAsanAne kAraNe ka9panAmUlaka abhedavyavahAra prApta thAya che. vargonA kramavALA ane tethI anitya evA zabdomAM jAti arthAta sAmAnya kevI rIte prApta thAya ? tema chatAM sUkSma vizenuM grahaNa karavuM muzkela hovAthI padArthone abhinna rIte samajavAmAM Ave che. maNI, motI, pravAla vageremAM je bhinnatA che tenI vizeSa parakha mAtra jhaverIo, senIo vagere ja karI zake che. Ama hoIne badhA padArthomAM vizeSa nizraya thato nathI tethI ja abhedajJAna thAya che. pariNAme jAtinI kalpanA sarvathA ayukta che; abhedadarzana mAtra vibhrama che ane bhedadana ja satya che evo mata bhedavAdIono che. jJAneSvapi yathArtheSu tathA sarveSu jAtayaH / saMsargadarzane santi tAzcArthasya prasAdhikAH // 104 // badhA padArthomAM jAtio rahelI che tema badhAM jJAnamAM paNa jAtio che; padArthomAM saMsargane mAnanArAonA matamAM te (jJAnasatI jAtie padArtha jAtiene puravAra kare che. (10) jJeyasthameva sAmAnya jJAnAnAmupakArakam / na jAtu jJeyavajzAna pararUpeNa rUpyate // 102 / / zeya (padArtha)mAM raheluM sAmAnya jJAna mATe upakAraka che. jJAna yanI jema para (=sAmAnya)rUpe kadApi nirUpatuM nathI. (15) saMsargadarzanamAM bIjo pracalita mata ahIM raja thayA che. jJAna svayaMprakAza hovAthI ya banatuM nathI. jJAnamAM sAmAnyanuM darzana padArthamAM prApta thatA sAmAnyane kAraNe che. yathA jyotiH prakAzena nAnyenAbhiprakAzyate / jJAnAkAratasthAnyena na jJAnenopagRhyate // 106 // . jema prakAza bIjA prakAza vaDe prakAzita banatuM nathI tema jJAnanuM svarUpa bAjA jJAna vaDe nizcita banatuM nathI. (16) jyoti svayaMprakAza che. te pramANe jJAna paNa svayaMprakAza che. AvA vaiyAkaraNu matane keTalAka vaizeSiko svIkAratA nathI. teo zeyamAM rahelA sAmAnya jJAna upakAraka samaje che, tema chatAM jJAnanu A kAratva ke svaprakAzatva svIkAratA nathI. bhartuharinuM darzana ata darzanane maLatuM che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 vAya2dIya * na cAtmasamavetasya sAmAnyasyAvadhAraNe / jJAnazaktiH samarthA syAjjJAtasyAnyasya vastunaH / / 107 / / jJAnazakti, pitAnI sAthe rahelA, bIjA jANelA padArthanA sAmAnya aMgenA nizcaya aMge samartha banatI nathI. (107) - ayogapadA jJAnAnAmasyetyagrahaNa na ca / yathopalabdhismaraNamupalabdhe ca jAyate // 108 / / jJAne ekasAthe prApta na thAya tyAre " (A) enuM (jJAna) che" ema tene viSe svIkArAtuM nathI ema nathI. (jJAnano) upalabdhi thatAM te upalabdhi pramANenuM smaraNa thAya che ja. (108). ghaTajJAnamiti jJAna ghaTajJAnavilakSaNam / ghaTa ityapi yajjJAna viSayopanipAti tat // 109 / / 'A ghaTa jJAna che evuM jJAna, "A ghaTa che evA jJAnathI juduM che. A ghaTa che' evuM jJAna (bAhya ghaTa rUpe) padArtha sAthe saMbaddha che. (19) A kArikAnA saMdarbhamAM helArAje rajU karela pUrvapakSa A pramANe cheH "A ghaTa che' evA jJAnamAM TaviSaka jJAna prApta thAya che ane "A ghaTajJAna che. evA jJAnamAM 'A ghaTatuM jJAna che evuM jJAna maLe che. baMne vacce koI spaSTa taphAvata nathI. viSayasaMvedanarU5 buddhi je ,anubhavAtI na hoya te "A ghaTajJAna che." ema zabdavaDe paNa kahI zakAze nahi, kAraNa ke abhidhAna haMmezAM anubhava upara AdhAra rAkhe che. jJAna ane seva baMnemAM vedyatva aMge taphAvata na hovA chatAM banane vacce A prakAre taphAvata samajAya che ke jJAna athane avabhAsa karanAra che, ya tevuM nathI, jJAnAtaranI jarUra paDe che. saghaLe vyavahAra jJAna ane seyanI siddhi upara AdhAra rAkhe che, jJAnanA bedha mATe jJAnAntaranI apekSA hovA chatAM bIjuM arthAt pachInuM jJAna pahelA jJAnane siddha karatuM hevAthI jJAnamAlA paNa prApta thaze nahi. yato viSayarUpeNa jJAnarUpaM na gRhyate / artharUpavivikta ca svarUpa nAvaghAryate // 110 // jJAnanuM svarUpa viSanA svarUpa vaDe grahaNa karI zakAtuM na hovAthI viSayanA svarUpa vinInuM jJAnanuM svarUpa nizcita karI zakAtuM nathI (110). saMsargadarzanamAM bIje pracalita mata ahIM raja thayA che. jJAna svayaMprakAza hevAthI ya banatuM nathI. jJAnamAM sAmAnya darzana padArthamAM prApta thatA sAmAnyane kAraNe che. uparanA pUvapakSa pramANe " A ghaDo che" evA jJAnamAM ane " A ghaTajJAna che ? evA jJAnamAM kaze taphAvata nathI. AvA pUrvapakSane amAnya karatI A kArikA che. A ghaTa che enuM jJAna padArthathI utpanna thAya che. "A ghaTajJAna che' evuM jJAna padhAthamAMthI utpanna thatuM nathI. pahelAmAM ghaTanI jJA nakAratA ne, bIjAmAM ghaTajJAnanI jJAnA kAratA che, Ama bane varace bheda che. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 trIju kAMDa helArAja kArikA 109mAM be arthAntara Ape che (1) bAhya vastuviSayaka "A ghaDe che evA jJAnathI "A ghaTajJAna che evuM jJAna juduM che. grAhya evA viSaya arthAta dhaTanI sAthe grAhakarUpe saMbaddha "A ghaTa che' evuM jJAna bIjA jJAnathI prApta thatuM nathI. "dhaTajJAnanuM jJAna' evuM bIjuM jJAna paNa bedhanI bAbatamAM ghaTanAnathI juduM nahi hovAthI bAhyaviSayaka ja che, jJAnaviSayaka nathI; sarakhA : ga gha gvAvivAghafpa jJAnajJAnamiti mAM ta ivAsthaviSayamayukta mavati : (2) ghaTajJAna ane ghaTajJAnanuM jJAna bane judAM che, kAraNa ke paheluM sAkAra evA ghaTa saMbaMdhe che ane bIjuM nirAkAra evA ghaTajJAna viSe che. jJAna arthAta saMvitano AkAra tenA jJAnarUpe svIkArAyelA bIjA jJAnamAM pratibiMbita thato nathI, kAraNa ke jJAna nirAkAra che. jJAnamAM viSayanuM pratibiMba paDatuM hovAthI baMne samAna rUpavALAM samajAya che ane AvA sadazyane kAraNe baMne vacce grAhyagrahabhAva siddha thAya che. "A ghaTa che evuM bAhyaviSayaka jJAna viSaya evA ghaTa sAthe saMbaddha heIne viSayanA AkArane prApta kare che, jyAre ghaTanAnanuM jJAna AvA viSayAkArane prApta karatuM nathI, kAraNa ke saMvita nirAkAra che. Ama uparokta be jJAnanuM paraspara vilakSaNya addata matanA saMdarbhamAM siddha thatAM bauddha matane ahIM DagaluM mAMDavAne avasara paNa prApta thato nathI. kArikA 10 pramANe jJAna grAhAkAra ane grAhakAkAra ema be prakAre che. baMne vacce vAstavika bheda nathI. grAhyAkAra grAhakAkAra vaDe samajAya che. A prakAranuM atadarzana gya nathI, e AkSepa karanArA bauddhamatAvalaMbIne A kArikA dvArA javAba ApavAmAM Avyo che. jJAnanuM svarUpa ghaTa, paTa vagere viSayonA sAdhAraNa ke asAdhAraNa rUpa vaDe grahaNa karI zakAtuM nathI. kAraNa ke e anubhava prApta thatuM nathI; viSayanA dharmone jJAnanA dharmo tarIke samajI zakAya nahi; arthAt dravyanA svarUpathI juduM jJAnanuM svarUpa bIjA jJAnathI paNa samajAtuM nathI. jJAnanuM jJAna arthAta ghaTatAnanuM zAna je kahevAya che te vAstavamAM ghaTajJAna ja che. vA-29 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadIya A pramANe uparokta kArikAemAM rajU karavAmAM AvelAM pramANAthI parizuddha banela ane mahAsAmAnya tarIke samajAtI jAti pariNAmarUpe athavA vivata rUpe aparasAmAnyarUpe zabdo vaDe abhidhAna pAmIne badhA vyavahArAmAM svIkAryaM banatI haiAvAthI jAti ja padArtha che evA siddhAMta sthApita thayA. RRB 1 vRtti jJAtisamuddeza: // A pramANe jAtisamuddeza purA thayA. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 atha dravyasamuddezaH / 1 dravyasamuddeza AtmA vastu svabhAvazca zarIraM tattvamityapi / dravyamityasya paryAyAstacca nityamiti smRtam // 1 // AtmA, vastu, svabhAva, zarIra ane tattva (samudAya), A badhA dravyanA paryAA che; ane te(dravya)ne nitya kahevAmAM Avyu che. (1) jAti samuddezamAM agAu padArthane ti athavA dravya rUpe, vaiyAkaraNu mata pramANe samajavAmAM AvyA hatA. mImAMsaka matamAM jAtine padanA artharUpe svIkAravAmAM AvI che. vaiyAkaraNa paraMparAmAM vAjrAyanane mate padane aMti che ane vyAddhine mate padanA arthoM dravya arthAt vyakti che. jAtinI carcA pahelAM sAmuddezamAM karavAmAM AvI. have dravyatI carcA karavAmAM Ave che. helArAja dravyane e prakAre samaje che, pAramArthika ane sAMvyavahArika. A samuddezamAM pahelA prakAranI carcA karavAmAM AvI che. advaitavAdIone mate AtmA dravya che. helArAja mahAbhASyavacana joDyamAmA sAM nAmA (1. pR. 41)mAM AtmA zabdane dravyanA arthamAM samaje che, bauddhau dravyane svalakSaNlR vastu rUpe samaje che. sattAne mAnanArA advaitavAdIe svabhAva arthAt sattA je satra rahelI, nitya, eka ane upAdhi vinAnI che, tene dravya kahe che. pRthvI, jaLa, teja, vAyu evAM cAra tattvAthI juduM keAI dravya nathI ema cArvAkA kahe che. satyaM vastu tadAkArairasatyairavadhAryate / apacoiima zanaiH satyameva midhIyate rA vastu (=dravya)nA tenA asatya (ghaTa, paTa vagere) AkAro vaDe satya nizcaya thAya che. asatya upAdhionA (vAcaka) zabdo vaDe satya (dravya)nuM ja abhidhAna thAya che. (2) helArAja A kArikAnuM advaitamataparaka aCdana karAve che. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya adhruveNa nimittena devadattagRha yathA / gRhIta gRhazabdena zuddhamevAbhidhIyate // 3 // jema, devadattanA gharane be anitya (evA keIka, kAgaDo besavArUpI) nimitta vaDe thAya che, chatAM "ghara" zabdathI mAtra gharanuM ja abhidhAna thAya che. (3) "kAgaDe beThe che te ghara devadattanuM che' (Avavavavazya pUDha !)mAM kAgaDe anitya evuM nimitta che kAraNa ke te UDI javAno che. AvuM apruva upalakSaNa gharane oLakhavAnuM sAdhana hovA chatAM devadattanA ghara viSe vAta karavAmAM Ave tyAre ke ema kahetuM nathI ke kAgaDAvALuM ghara devadattanuM che, paraMtu keIka nitya arthAta sthira nimittanI vAta karaze; jemake devadattanuM ghara vedikAvALuM athavA kamaLanAM citrAvALuM che. vyAkaraNazAstramAM niSThA mATe vakta prayojAya che (jatavatta niSThA 5. sU. 1.1.16). ahIM tenI oLakhANuM ne kAraNe thAya che. A pramANe zabdo pahelAM anitya upAdhionA vAcaka banIne te te upAdhio dvArA nitya dravyane baMdha karAve che. suvarNAdi yathA bhinnaM svairAkArairapAyibhiH / rucakAdhabhidhAnAnAM zuddhameti vAcyatAm // 4 // jema potAnA nAzavaMta AkArethI judu, zuddha (svarUpe raheluM) senuM ja rucaka vagere zabdo vaDe vAcya bane che. (4) sonuM tenA AkRtibhedo , rucaka, kuMDala, svastika vagerethI juduM ane zuddha samajAya che. AkRtie judI judI hoI zake, dravya nitya rahe che. AvA AkRtibhede nitya evA suvarNa dravyanA vAcaka bane che. te zabda anitya upAdhio rUpI vizeSaNathI yukta nitya vizeSya arthAta (brahma)tatvanuM abhidhAna kare che ema kahevuM joIe. AkAraizca vyavacchedAtsArvArthyamanurudhyate / yathaiva cakSurAdInAM sAmarthya nAlikAdibhiH // 5 // jema netra vagerenuM sAmarthya naLI vagerene kAraNe pratibaMdhane pAme che tema (ghaTa, paTa vagere vivarUpa) AkAro (brahma)thI judA hovAthI (zabdanI) badhA arthone jaNAvavAnI zakti aTake che. (5) jema naLInA eka cheDethI vastuone jovAmAM AvatAM tenA bIje cheDe rahelA kANuMmAMthI dekhAya teTalI ja jaNAya che, badhIne jovA mATe naLI pratibaMdhaka bane che, tema zabda dvArA te zabda je dravyasvarUpa jaNAvato hoya teTalA ja baMdha thAya che, bIjA dravyasamUhane nahi. advaitamatanA saMdarbhamAM A kArikAnuM arthadarzana karAvatAM helArAja jaNAve che ke keIka AvaraNa vaDe IndriyanI grahaNazaktino pratibaMdha thAya che. viSayamAM kaze pheraphAra thato nathI. te pramANe anAdi avidyAthI je bhedane grAhya samajanArA che tevA chanI saMvedanazaktinuM niyamana thAya che. tethI temanA vaDe zabdono prayoga paNa bhedaviSayaka bane che. paraMtu tethI nitya tattva evA brahmamAM bhedadana thatuM nathI. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa sarai reSu yaH zabdastathAbhUteSu vartate / tattvAtmakatvAttenApi nityamevAbhidhIyate // 6 // AvA prakAranA te (anitya) AkArAne (darzAvanArA) je zabda che, tenA vaDe paNa nitya (dravya)nuM abhidhAna thAya che, kAraNa ke te (anitya AkArA) te (dravya)nI sAthe ekarUpa che. (6) sanniveza eTale AkAra. te padArtha nathI paraMtu padAno dharma che. tene upAdhi paNa kahI zakAya. cAkkasa dharmAMtu abhidhAna karanArA rucaka vagere zabdo AkArano ja medha karAve teA zabdo sarvatra dravyano ja medha karAve che evI vyavasthA khaMDita thAya. A muzkelIne have dUra karAmAM Ave che. AkAza vAstavamAM dravyathI judA nathI, upAdhi mAn arcIt dharmI sAthe te ekAtmabhAve rahelA che, tethI upAdhi eTale ke dhanu' abhidhAna karanArA zabda nitya dravyanuM paNa abhidhAna kare che. na tattvAtattvayorbheda iti vRddhebhya AgamaH / atattvamiti manyante tattvamevAvicAritam // 7 // tattva ane atattva vacce bheDha nathI evA vRddhomAMthI prApta thatA Agama che. avicArita tattvane atattva mAnavAmAM Ave che. (7) 219 vyasamuddezanI kArikAe nu helArAjanuM adarzona advaita siddhAntane anusaratu che. vaiyAkarAne sa Mmata zabdAdvaita matamAM satya ane asatya evAM e tattvA nathI. vedAnIenI jema vaiyAkaraNe. paNa pAramArthika, brahmarUpa, eka, aya, sarva vyavahArAthI agamya ane nivikalpaka evA zabdatattvane svIkAre che. vikalparUpa bhajate tattvamevAvikalpitam / na cAtra kAlabhedo'sti kAlabhedazca gRhyate // 8 // vikalpane je viSaya nathI evuM tattva vikalparUpane dhAraNa kare che. temAM kAlabhaida na hovA chatAM kAlabheda samajavAmAM Ave che. (8) dik, kAla vagere zaktione kAraNe avikapita tattvamAM vikalpa bhAse che. kAlabheda tema ja janma ane vinAza vinAnuM ane kAla nAme svAtantyazakti vaDe prerita, ane pratibaMdha ane anujJAne kAraNe janma vagere vikArA darzAvatuM zabdatattva, paramatattvarUpe vilase che. yatho viSayadharmANAM jJAne'tyantamasaMbhavaH / tadAtmeva ca tatsiddhamatyantamatadAtmakam ||9|| jema (nIlAttui khAA) viSayanA (nIlAdi) dharmonA jJAnamAM bilakula sabhava nathI (ane chatAM) te (jJAna), te viSaya )nA jevuM na hovA chatAM tenA jevuM bhAse che. (9) Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 vAkaSa5dIya tathA vikArarUpANAM tattve'tyantamasaMbhavaH / tadAtmeva ca tattattvamatyantamatadAtmakam / / 10 / / tema (kula vagere) vikArone tattva (evA suvarNa)mAM bilakula saMbhava na hovA chatAM, te (viSaya)nA jevuM je kadApi nathI te tatva tenA jevuM dekhAya che. (10) vijJAnavAdamAM bAhya viSayonuM astitva nathI; chatAM viSayanI pratIti ApaNA manamAM thAya che. jaDa viSayo ane ajaDa jJAnanuM koIpaNa rIte sArUpya nathI. tema chatAM atattva viSayo tattvarUpe bhAse che. advaita siddhAntamAM vikArarU 5 ghaTapaTa vagereno, prakRtibhUta ane jJAna mAtra svabhAvarUpa evA brahmamAM saMbhava nathI. satyamAkRtisaMhAre yadante vyavatiSThate / tannityaM zabdavAcyaM tacchabdAttacca na bhidyate // 11 / / (sAsnA, lAMgUla vagere) AkAravALA godravya)no vinAza thatAM aMte je rahe che te satya che. te nitya che, zabda vaDe vAcya che ane te zabdatathI judu nathI. (11) ge, azva evI vyaktionI sarakhAmaNImAM gova, azvatva vagere nitya che. temanI maNImAM pRthvI tattva nitya che. pRthvI tattvanI sarakhAmaNImAM 'te' (tata) sarvanAmathI vAya (pAramArthika) vastu nitya che. A badhAmAM rahela saMvita nitya che. te zabdabrahma arthAt pazyantI rUpe rahelI vANI che. jemAMthI tattva nAza pAmatuM nathI te ja nitya che' (ta hi nirce himatavuM vigate -papazAhnika 1.pR.7) evA mahAbhASyanA vacanano A kArikAmAM vistAra che. helArA rajU kareluM arthadarzana advaitaparaka che. matadasti na tannAsti na tadekaM na tatpRthak / na saMsRSTa' vibhakta na vikRtana na cAnyathA // 12 / / te che' ema (kahI zakAtuM nathI; (te) nathI ema paNa kahI zakAtuM) nathI; te eka nathI ke te juduM nathI, te saMsRSTa nathI ke vibhakta nathI. te vikRta nathI ke tethI juduM (avikRta) nathI. (12) badhA vivartInI prakRtirUpa brahmatatva vikArAtmaka heI na zake, kAraNake pAramArthikarUpe te vyavahAragaNya nathI. brahmamAM astitva, nAstitva, ekatra, pRthaphatva, saMsRSTatva, vibhaktatva, vikAra ke vikArAbhAva evuM kazuM nathI. upaniSadomAM AvA vicAro vAraMvAra prApta thAya che. tannAsti vidyate tacca tadekaM tat pRthak pRthak / saMsRSTa ca vibhakta ca vikRtaM tattadanyathA / / 13 // te nathI ane te che, te eka che (ane te ja che, (te) saMskRSTa che ane vibhakta che (tathA) te vikRta che ane (tethI) judu (avikRta) che. (13) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa zabdabrahma bhAvarUpa ane abhAvarUpa ema ane prakAranuM che; badhA vikalpe ane virAdhe temAM samAyA che. sarakhAveA helArAja: mAyAmAvidhArAmAsajhananajitaavAsti nAstIti ca sattAsattopAdhikavyavahArasaha bhAvatastu niHsattAsattaM niHsadasat paraM brahma / tasya zabdArtha saMbandharUpamekasya dRzyate / tad dRzya darzana draSTA darzane ca prayojanam // 14 // te eka (zabdatattva)nu zabda, artha ane temane! saMbadha evuM rUpa dekhAya che. te (ja) dRzya, data, drA ane dAna mATenuM pratyeAjana che. (14) vAcyatva ane vAcakatva, zruti ane a, bheda ane abheda, jJAna ane jJeya ema badhA abhinna vikArA vAgrUpa brahmanA vivartI che. vivatadazAmAM brahma, zabda, atha ane baMne vaccenA saMbaMdharUpe rahela che. te zabdatattvarUpe brahma, dRzya rthAt bhAvAbhAvarUpa kama rUpe, dana arthAt dananA sAdhana netrAdi rUpe, draSTA arthAt dazanakartA jJAnakriyAnA sayeAgarUpe, sakriyArUpe temaja samakriyAnA larUpe rahela che. ane pahele darzana zabda netrAdi sAdhane je dana mATe upayegI che te aMge samajavAnA che. bIjo dana zabda mukhya kArya sAthe rahelA samasta kriyAkalApa tarIke samajavAneA che. badhA vyavahAra prakhyA arthAt jJAnarUpa ane upAkhyA eTale zabdavyavahArarUpa che. abhinna brahmano AvA bherUpa nirdeza avidyAne kAraNe che. pAramArthikarUpe sa Mtra abheda samajAya che. sarakhAvA vA.5 saMbaMdha samuddeza kA. 7ra yatra draSTA ca dRzyaJca darzanaJcAvikalpitam 1 tasyaivArthasya satyatva zritAstrayyantavedinaH // 231 vikArApagame satyaM suvarNa kuNDale yathA / vikArApagame satyAM tathAhuH prakRtiM parAm ||15|| jyAre vikAro dUra thAya tyAre, kuMDalamAMnu suvaNuM ja satya che, te pramANe (pa'ca mahAbhUtarUpa) vikAra dUra thAya tyAre parA prakRti ja satyarUpe (rahela) kahevAya che. (15) sarakhAve hAlArAja : 3hAvasthAtmavizvA2ApAye duSkare murname satyamavatiSThate yathA tathA pRthivyAdivikAravigame'nvayini prakRtirabhinnA satyAvatiSThate ityabhyupeyam // vAcyA sA sarvavidyAnAM zabdAzca na pRthak tataH / apRthaktve ca saMbandhastayornAnAtmanoriva // 16 // te (parA prakRti) badhA zabdone vAgyA che, zabdo tenAthI judA nathI. (temanI vacce) abheda hovA chatAM, (tee) judA svabhAvavALA hoya tema temanI vacce saMbaMdha (prapta thAya) che. (16) judI judI upAdhiethI prApta thatA aneka bhedone kAraNe ane vyavahAra avidyAmaya hAvAthI brahmane ja sa`vyavahArAnu` mULa samajatru joIe. AtmA, brahma, tattva vagere zabdo paNa kAIka upAdhinuM avalaMbana karIne dravyAtmA rUpe rahelA paramatattvanuM abhidhAna kare che, Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 vAkayapadIya AtmA paraH priyo dveSyo vaktAvAcya prayojanam / viruddhAni yathaikasya svapne rUpANi cetasaH / / 17 / / ajanmani tathA nitye paurvAparyavivarjite / tattve janmAdirUpatva viruddhamupalabhyate // 18 // jema svapnamAM eka ja cittanAM judAM judAM rUpe, jevAM ke (A) pitAne, (A) pArake, (A) vahAlo, A virodhI, A vaktA, A vAcya, (A) prajana, rUpe maLe che tema janma vinAnA, nitya ane paurvAparyA vinAnA evA (zabda)tatvamAM janma vagere viruddha bAbate prApta thAya che (17-18) stanamAMno saghaLA padArthaprapaMca jAgradavasthAmAM bAdhita banate hovAthI asatyarUpa che. te ja rIte jAgrata dazAmAM anubhavAte bhAvabheda nirvikalpaka samAdhimAM hotuM nathI tethI asatya che. badhI avasthAmAM je vidyamAna DAya te satya, savita rUpe che; te sava vivartInI prakRti che. vikalpa avighAmUlaka che. pratyeka pramAtAmAM te niyata hoya che. saMsArI jIva paNa vikaTapano ja viSaya che, arthAt te pAvika che, sarakhA helArAja: gvava vavAyAH svarU' yadanusayamAnamapyAbhAsopagama nayati, mannatve vidyatra syAt / tasmAisatyapaJcaprakAzanazaktibrahmaNo'nAdisiddhA grAhyAgrAhakayugala' svAnurUpamuparacayya jagannATyamAtanotItyavicAritaramaNIyAmimAmapanayanti tattvadRzaH / | rUtti dravyAmu A pramANe dravyasamudeza pUre thaze. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 atha saMbandhasamuddezaH / 3 sa adhasamuddeza jJAna prayokturbAhyo'rthaH svarUpaM ca pratIyate / zabdairuccaritasteSAM saMbandhaH samavasthitaH // 1 // uccAravAmAM AvelA zabdo vaDe vaktAnA abhiprAya, (phulasAdhanarUpa) bAhya atha ane zabdanuM svarUpa samajAya che. tethI temanA sa`kha'dha niyata thayelA che. (1) zabdanuM uccAraNa thAya che tyAre traNa bAbate samajAya che. zabdanuM rUpa, cokkasa mULa darzAvanAra matha ane vaktAne abhiprAya. A traNa vaccene saMbaMdha vAstavika, niyata ane nitya che; kAI vyaktie prApta karAvelA ke saMketaprApta nathI. zabdanu aMtarga svarUpa tenuM abhidheya che. mAgha atha ane zabdasvarUpa vacce vAcyavAcakabhAvasaMbadha che. pratyeAktAnA abhiprAya ane zabda vacce kA kAramAvasabaMdha che. kAya kAraNubhAvasabadhane vaiyAkaraNAe AMzika saMmati ApI che. A sabadhasamuddezane aMte bhatRhari kAya kAraNabhAvasa baMdhane vivarUpe samajAve che ane tenA AtyaMtika satyane asvIkAra kare che. helArA kAryakAraNubhAvasaMbaMdha a Mge saMmati ApatAM jaNAve che ke vyAkaraNa darzana badhA siddhAMtAne samAvavAnA prayatna kare che ( sarvArnara puta" zAnnam / ) dha kIti jevA tattvajJAnIo brahvAthanuM astitva svIkAratA nahi hovAthI te zabdavaDe vAcya ane che e vAtanI tarapheNa karatA nathI. sarakhAvA pramANattika (154) vaktRvyApAraviSayo yo'rtho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatatvanibandhanam // Ama vaiyAkaraNa matamAM zabda ane athA paraspara adhyAsa thatA heAvAthI, vaiyAkaraNA vaDe svIkArAyelA yeAgyatA rUpa saMbadha ane kAya kAraNabhAvasa badhAnu mULa adhyAsa ja che. pratipattirbhavatyathe jJAne vA saMzayaH kvacit / svarUpeSUpalabhyeSu vyabhicAro na vidyate rA (bAhya) atha aMge ane vaktAnA abhiprAya aMge koI vAra pratIti ane keI vAra saMzaya thAya che, (paraMtu zabdonAM) prApta thayelAM svarUpomAM anizcaya thatA nathI. (2) vA-30 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234. vANa5rIya zrayaM : mAM nau: zabda ane tenA vaDe vAca artha "gAya" e banne eka sAthe abhinnapaNe samajAya che. A kriyAne abhidhAna kahe che (varapAvivekanaiva arthaparAmamiyAnamute ), laukika vyavahAramAM AvI abhinna zabdArthapratIti saMketanuM mULa che. zabdabrahAramAM zabda ane arthanI abhinnatA samajAya che. netra jene jue che te baLa padArthanA saMbaMdhamAM taTastha che. agninuM anumAna karAvanAra dhumADA paNa agnithI taTastha rahe che. zabdanI bAbatamAM tema nathI. abhidhAna kriyAmAM artha zabdamaya rahe che. A bAbatamAM koI pUche ke abhidheya arthamAM zabdo nI varNamALA kema prApta nathI, to ame tene kahIzuM ke vAha ApanuM dRSTAMta ! - ciktinA be vyApAra che, vAgAtmA ane jJAnAtmA. prANavRttiva anugRhIta banIne vAgAtmA abhivyakta bane che, ane jJAnAtmA manavRtti vaDe abhivyakta thAya che. abhinna zabdArthamaya svabhAvavALe vAgAtmA parA vApha rUpe mUlAdhAra cakramAM rahe che. tyAMthI UMce caDhIne manobhUminuM avalaMbana karI madhyamAvasthAmAM madhyamAM vAka rUpe hRdaya ane nAbhinI vacce rahe che, zabdArthanI abhedAvasthAmAM nIyamarya: I rUpe rahela temane paraspara adhyAsarUpa saMbaMdha samajAya che. tyAra pachI sthAna prayatnathI uddabhava pAmIne vakharI vApha rUpe te samajAya che. paramatatvanI abhivyaktirUpe rahele zabda abhidheya sAthe abhinnapaNe prApta thatAM ghaTojhayam paToDaram ! evuM ekAtmaka ane vizeSaNavizeSarUpa jJAna thAya che. AvI ekAtmaka pratItine zabdana kahe che. A zabdanarUpI vyApArane kAraNe, jyAre parA vAphe pravRtta thAya che tyAre zabda ane arthanA sAmAnAdhikaraNyathI temanAmAM abhedano Aropa karavAmAM AvatAM, temanI vacce adhyAsarUpa saMbaMdha samajAya che. pazyantI nAmanI avibhAga dazAmAM vAyavAcakabhedanI kazI cintA hotI thI. vyavahAradazAmAM paNa zabdathI arthane viyega thato nathI. tethI A samasta jagata zabdanuM vivata che ema samajavuM rahyuM. sarakhAvo helA rAja : vimA 1zAyAM tuM pUNyamidhAnAmAM vAgyavAvabhedaanullaasaannaadhyaascintaa kAcit / itthaM ca kRtvA zabdaikajIvitatvAd vyavahAre'pyarthasya tadviyogAttadvivartarUpa vizva siddham / asyAya vAcako vAcya iti SaSThayA pratIyate / yogaH zabdArthayostattvamapyato vyapadizyate // 3 // A (zabda) A (artha)no vAcaka che, (A atha A zabdane) vAcya che. evo zabda ane ane saMbaMdha SaSThI vibhaktivaDe samajAya che. tethI temanuM ekatva jaNAvavAmAM Ave che. (3) ' zabda ane artha vacce svAbhAvika saMbaMdhanuM jJAna SaSThI vibhaktinA pratyayavaDe thAya che. 3 nI: "A gAya che' ema gauzabda ane gAya evo artha e be vacce svAbhAvika saMbaMdha samajAya che. ghaTa ane paTa evA paraspara asaMbaddha zabdone pachI dvArA ApaNe vyavahAra karatA nathI. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 235 nAbhidhAna svadharmeNa saMbandhasyAsti vAcakam / atyantaparatantratvAd rUpa nAsyApadizyate // 4 // | (SaSThI vibhakti sivAyanuM kaI paNa) abhidhAna pitAnA (asAdhAraNa) dharma vaDe saMbaMdhanuM vAcaka banatuM nathI. atyaMta parataMtra hovAthI te (saMbaMdhonuM svarUpa samajAtuM nathI. (4) saMbaMdha haMmezAM pachI vibhakti vaDe ja jaNAtAya che, kAraNa ke saMbaMdha be saMbaMdhIo sAthe nitya paratatra che. zukla vagere guNa dravyane adhIna hovA chatAM kaIvAra zukala rUpa ema mukhyapaNe jaNAvAya che, paraMtu saMbaMdha AvI rIte jaNAvAtuM nathI, kAraNa ke te mAtra dhama che ane tene jaNAvavA mATe koI zabda nathI. tenA kArya uparathI ja te samajAya che,(5) upakArAtsa yatrAsti dharmastatrAnugamyate / zaktInAmapi sA zaktirguNAnAmapyasau guNaH // 5 // (saMbaMdhIonA paraspara) upakArane lIdhe jyAM te hoya che tyAM te (saMbaMdha) dharma tarIke samajAya che, te zaktionI paNa zakti che ane guNono paNa guNa che. paraspara asaMbaddha padArtho eka bIjA upara upakAra karI zakatA nathI. tethI saMbaMdha paraspara saMbaddha padArthonI vacce ja hoI zake. te te vastuonI je prasiddha zakti che tene saMbaMdha mAnI zakAya nahi, kAraNa ke zaktie paNa temanA AdhAra rUpa padArthone adhIna heIne niyata kArya utpanna karavAmAM mAtra saMbaMdha ja niyAmaka banaze. saMbaMdha guNano paNa guNa che, kAraNa ke guNone kavya upara je AdhAra che tenI vyavasthA paNa A saMbaMdharUpa guNa kare che. saMbaMdha eka dharma che, kAraNake helArAja jaNAve che tema, te nitya parataMtra che. Avo nitya paratatra dharmarUpa saMbaMdha paraspara upakAravALA padArthomAM ja jovA maLe che. taddharmaNostu tAcchabdyaM saMyogasamavAyayoH / tayorapyupakArArthA niyatAstadupAdhayaH // 6 // te saMbaMdhanA jevA (pAratanyarUpa) dharmavALA saMga ane samavAyane saMbaMdha kahyA che. temanI (asAdhAraNa) upAdhio upakAranA prayojana mATe niyata che. (6) * saga ane samavAyane paNa saMbaMdha dharma arthAta pAratanya che. tethI temane rIte saMbaMdha kahyA che. mukhya rIte te saMbaMdha nathI. asAdhAraNa upAdhio sAthe te jyAre joDAya che tyAre te upAdhio parataMtra hoya che ane saMga ane samavAya svataMtra hoya che. saMbaMdhane mukhya dharma pArata heIne have teo saMbaMdha rUpe rahetA nathI. kAcideva hi sAvasthA kaaryprsvsuucitaa| kasyacitkenacidyasyAM saMyoga upajAyate // 7 // jemAM keika (avayava)ne bIjA keika (avayava) sAthe saMga thAya che tevI te eka ja viziSTa avasthA che, je (avayanA) paraspara kAryanI gati vaDe sUcavAya che. (7) Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 vAyanIya avayanuM ekabIjA tarapha upasapaNe thatAM je saMga thayo tenAthI ghaTa, paTa vagere avayavI dravyo utpanna thAya che. dravyamAtramAM rahenAra guNatva vagere saMyeganI upAdhio che. saMga AvI upAdhiothI parataMtra che. pAratarUpa dharma saMyogamAM rahelo che chatAM te pArata" tenuM asAdhAraNa arthAta nitya rUpa nathI. tethI saMga e saMbaMdha nathI, paraMtu saMbaMdha jevo che. saMbaMdharUpe keTalAka teno upayoga kare che ema kahevuM yogya thaze. saMbaMdha dravya, guNa, kriyA, sAmAnya vageremAM avasthita che, paraMtu saMyoga mAtra dravya sAthe rahe che. saMga padAthanI upara mATe javAbadAra bane che, saMbaMdha be padArthone joDe che. nirAtmakAnAmutpattI niyamaH kvacideva yaH / tenaivAvyapavargazca prAptyabhede sa yatkRtaH // 8 // AtmAntarasya yenAtmA tadAtmevAvadhAryate / yatazcaikatvanAnAtva tattvaM nAdhyavasIyate // 9 // tAM zakti samavAyAkhyA zaktInAmupakAriNIm / bhedAbhedAvatikrAntAmanyathaiva vyavasthitAm // 10 // dharma sarvapadArthAnAmatItaH sarvalakSaNa': / anugRhNAti saMbandha iti pUrvebhya AgamaH // 11 // asata (ghaTa, paTa vagerenI utpattinA cokkasa kAraNa)nI je niyAmaka che; prAptimAM kazo bheda na hovA chatAM jene kAraNe avinAbhAva zakaya bane che; jene lIdhe ekanuM svarUpa bIjAnuM hoya tema samajAya che, jene kAraNe kAryano (kAraNuthI) bheda ke abheda spaSTa thatuM nathI; je tene Azraye rahelI) zaktio (nA kAryanI utpatti)mATe upakAraka che, ane je bheda ane abhedanuM atikramaNa karIne rahelI che, tevI samavAya nAme zaktinuM, badhA padArthonAM lakSaNothI para rahela ane badhA padArthonAM lakSaNovALo saMbaMdha niyamana kare che, e pUrvanA AcAryone mata che. (8-11) samavAya ane saMbaMdha vaccenA taphAvatane have spaSTa karavAmAM Ave che. sakAryavAdamAM kAraNuM ja kArya bane che, jemake piMDarUpe rahela mATI cakkasa AkAra prApta karIne ghaTa bane che niyata sAdhana vaDe kAye utpanna thatuM hovAthI tevAM sAdhanemAM te te kAryanI upalabdhi thAya che ema samajavuM joIe. utpattinI pahelAM kArya hatuM nathI evA taiyAyika siddhAntamAM paNa niyata kAraNomAM ja kArya prApta thAya che, jemake tatu emAM ja paTa prApta thAya che. AvI buddhi samavAyane kAraNe che. kAya ane kAraNane bheda hovA chatAM niyata kAraNa sAthe kAya rahe che e sthiti avinAbhAvarUpa saMbaMdhanI prApti arthAta samavAyane kAraNe che. ayutasiddha evAM kAryakAraNa, avayava-avayavI, dhamadham, jAtijAtimAna ane guNaguNa ekabIjAthI judAM hovA chatAM samavAyane kAraNe tAdAmyavALAM bhAse che. Ama amRtasiddhi samavAyanI upAdhirUpe samajAya che. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTa padArthanA hapratyayane arthAt kAyarUpa astitvane anumAna vaDe jaNAvanAra samavAya che. samavAyane zakti kahevAmAM AvI che. padArthono upakAra karatI hovAthI dravya, guNa, karma vagerenI jema tene padArtha kahI zakAya nahi. te zakti hovAthI zaktimAna sAthe tenuM ekava ke nAnAtva spaSTa thatuM nathI. padArtha na hovAthI tene judA tatvarUpe samajavI joIe; tethI kArikAmAM tene viSe prazaiva vasthitAmAM evA zabdo vAparyA che. sAdhanarU5 zaktione temanA AdhArAmAM yojIne samavAya upakAraka bane che. AvA samavAyane saMbaMdha madadarUpa bane che. saMbaMdha badhA padArthomAM prApta thatA pAraya vinAno hovAthI padArtha kahI zakAze nahi samavAya jema amuka cokkasa to dvArA upakArane prApta kare che tema saMbaMdhane cakkasa tattvonI AvazyakatA nathI. saMbaMdha samavAyane ayutasiho sAthe ja yoje che. samavAya ane saMbaMdha baMnemAM pAtatya hovAthI saMbaMdhanI jema samavAya paNa saMbaMdha kahevAya che Ama saMbaMdha padArtha nathI, tethI saMyoga ane samavAya jene vaizeSike padArtha kahe che tene saMbaMdha kahI zakAya nahi. padArthIkRta evAnyaiH sarvatrAbhyupagamyate / saMbandhastena zabdArthaH pravibhaktuM na zakayate / / 12 // bIjAe (=vazeSika vagere) vaDe te saMbaMdhane padArtharUpe svIkAravAmAM AvyuM che. tenA vaDe zabdane arthathI judo samaja zakaya nathI. (12) vaizeSikoe saMgane guNa mAnyo che ane samavAyane, te zaktirUpa hovA chatAM, padArtha mAnyo che. samavAyane padArtha ane saMbaMdha ema be rIte samajI zakAya nahi, kAraNake padArthano mukhya dharma svAtaMtrya che ane saMbaMdhano mukhya dharma pAraya che. A zabdane A artha che e pramANe zabda ane arthano niyata saMbaMdha samavAyarUpa thatuM nathI. saMyoga dravyo vacce hoya che, samavAya ayutasiddho vacce hoya che. Avo siddhAnta samaktAM temane zabda ane artha vaccenA saMbaMdha tarIke samajI zakAya nahi. samavAyAtsva AdhAraH svA ca jAtiH pratIyate / / ekArthasamavAyAttu guNaH svAdhAra eva yaH // 13 // samavAyathI zabdane AdhAra ane temanI jAti samajAya che. eka ja dravya ( = AkAza)mAM samavAya dvArA (te zabdo) potAne AdhAramAM rahelA guNane jaNAve che. (13) AkAzanA vAcaka zabdo jevA ke AkAza, kha, gagana vagere pitAno artha samavAya. dvArA jaNAvaze, kAraNa ke zabda AkAzano guNa hevAthI AkAza sAthe saMmata che. ghaTa, paTa vagere zabdo, ghaTazabadava vagere jAtine samavAyathI jaNuMvaro, kAraNa ke jAti tenI zabdavyaktiomAM samata che. zabda paNa zabdatvajAtine samavAyadvArA jaNAvaze. AkAzamAM rahelA mahattva vagere guNene mahatva vagere zabdo ekAyaMsamavAyathI jaNuMvaze, kAraNa ke je AkAzamAM mahattva vagere guNone samavAya che te ja AkAzamAM tenA guNa mahatva vagere zabdo paNa samAveta che. Ane ekAryasamavAya kahe che. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 vA ke ya 5dIya dravyatvasattAsaMyogAH svAnyAdhAropabandhanAH / tatpradezavibhAgAzca guNA dvitvAdayazca ye // 14 / / dravyatva, sattA ane saMga tema ja (AkAza sAthe anya padArthonA ) pradezavibhAga, dvivAdi guNo paNa, temanA ane bIjAnA AdhAra sAthe joDAyelA che. (14). - dravyatva arthAta apara sAmAnya ane sattA arthAta mahAsAmAnya kArthasamavAya dvArA dravyatva vagere zabdo vaDe samajAya che. te dravyatva ane sattA, dravyatva vagere zabdono je AdhAra che te AkAzamAM, ane bIje pRthvI vageremAM rahe che. tethI pitAnA ane anyano AdhAra (aMkAza) vaDe temanuM niyamana thAya che. te AkAza sAthe saMbaMdhavALA bIjA padArthonA pradezavibhAga arthAt sAthe rahenAra diva vagere guNe saMga vagere sAthe ekAthasamavAya dvArA samajAya che. kecitsvAzrayasaMyuktAH kecittatsamavAyinaH / saMyuktasamaveteSu samavetAstathApare // 15 // keTalAka (padArtho) temanA Azrayo sAthe joDAyelA che, keTalAka temanI sAthe samavAyavALA che. bIjA (rUpatya vagere) saMyukta samavAyavALA, (rUpa vagere) sAthe samaveta che. (15) zabdo temanA arthone samavAya ke ekAyaMsamavAya vaDe ja jaNAve che tema nathI, paraMtu potAnA samavAyI sAthe saMgathI, saMyukta samavAthI ane saMsamasamavAyethI arthagrahaNa karAve che. raca, ghaTa vagere dravyono AkAza sAthe saMyoga che. te dravyone temanA vAcaka zabdo ratha, ghaTa vagere, samatasaMga vaDe jaNAve che. ratha vagere zabdo AkAza sAthe samaveta che. te AkAza ratha vagere padArtho sAthe saMyukta che. ratha sAthe samata badhA rUpa vagere guNo ane temanI sAthe rahelI kriyAone rUpa vagere zabdo svAzrayasaMyukta samavAyathI jaNAve che. : A pramANe rUpava vagere sAmAnyane rUpava vagere zabdo svAzrayasaMyuktasamasamavAya vaDe jaNAze. Ama aneka prakAranA aniyata saMbaMdhe vaDe zabda arthanuM pratipAdana kare che. svAzrayeNa tu saMyuktaiH saMyukta vibhu gamyate / samavAyasya saMbandho nAparastatra dRzyate // 16 // (vibhu dravyavAcaka dipha, kAla vagere zabdo vaDe) potAnA Azraya (AkAza) sAthe joDAyelAM (pRthvI, vagere sAthe) saMyukta vibhu (dipha, kAla vagere dravya svAzraya saMyukta saMyoga saMbaMdha dvArA) samajAya che. paraMtu tyAM samavAyano bIjo saMbaMdha dekhAto nathI. (16) pahelI paMktimAM jaNAvyA pramANe AkAza vagere vibhu dravya sAthe samata paramamahattva vagere guNo ane temanI sAthe samata sAmAnya ane vizeSe temanA vAcaka zabda vaDe ravAzrayasaMyumavAya dvArA ane svAzrayasaMraktasamatasamavAya dvArA Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa: abhidhAna pAme che. Ama dravya, guNa, karma ane sAmAnyanI pratItinuM kAraNa kahevAmAM AvyuM. upara pramANe vizeSa zabda sAthe samavAyI AkAza che; tenI sAthe saMyukta pRthvI vagere che. tenI sAthe saMyukta dipha vagere che, ane temanI sAthe samata vizeSa che. Ama vizeSikonA cha padArthomAMthI pAMcanI pratItinI vyavasthA samajAvavAmAM AvI. samavAya vize kazuM kahevAmAM AvyuM nathI. te dravya nahi hovAthI koInI sAthe teno saMyoga thaze nahi. tene jaNAvavA mATe bIje kaI samavAya hoI zake nahi, ane te svarUpamAM ja prApta thanArA hoI samavAya zabdanA arthane jaNAvavA koI saMbaMdha prApta thaze nahi. sara bAvo helArAja: gvamatra yathAyo vimajhasfpa samavAyarAhya vArtha attAvane na kazcitsaMbandhaH syAtsamavAyasyAdravyatvAtkenacitsaMyogAbhAvAtsvarUpavRttitvAt / saMbandhasyAviziSTatvAnna cAtra niyamo bhavet / tsmaacchbdaarthyonev saMbandhaH parikalpyate // 17 // viziSTa saMbaMdhanA abhAvane lIdhe (zabda vaDe artha darzAvavA aMge) nizcitatA hoI zake nahi tethI zabda ane arthano A (saMga ke samavAya rU5) saMbaMdha kipI zakAto nathI. (7) saMvadhAviziSTavAta ne eka artha A pramANe thaze. samavAyathI judA saMbaMdhane abhAva hevAthI, koI paNa saMbaMdha vinA samavAya zabdano artha prApta thaze nahi. bIjA artha pramANe koIka saMbaMdharUpa nimitta vinA samavAya zabda jayAre svArthanuM abhidhAna kare tyAre Avo saMbaMdha nimittAbhAva badhe sara be hovAthI badhA zabdo badhA arthI jaNAvaze. dareka zabada pitAnA arthanuM ja abhidhAna karaze evo niyama prApta nahi thAya. trIjA atha pramANe badhe sthaLe saMbaMdha eka sarakhe prApta thato hovAthI AkAza zabda sAthe samavAyane kAraNe ghaTa vagere zabda paNa AkAzanuM abhidhAna karaze. bIjI rIte kahIe to AkAza zabda tenA Azraya AkAzane sama dvArA jaNAvato hoya to ghaTa zabda paNa tenA Azraya AkAzane samavAya dvArA jaNAvaze. baMne zabdo che ane AkAzamAM guNarUpe che. ghaTa vagere zabdono temanA Azraya AkAza sAtheno saMyoga paTa vagere zabdonA temanA azreya sAthenA saMgathI judo nahi hovAthI dhaTano artha paTa thaze ane paTano artha ghaTa thaze. Ama zabdArtha aMge avyAti ane ativyAti prApta thatAM zabda ane artha vaccenI saMbaMdhathavA naSTa thatAM saMga ke savAvane zabdArtha vaccenA saMbaMdha tarIke samajavo egya nathI. adRSTavRttilAbhena yathA saMyoga AsmanaH / kvacitsvasvAmiyogAkhyo'bhede'nyatrApi sa kramaH // 18 // (vibhu) AtmAnA (badhAM dravya sAthenA) saMgamAM (viziSTatA na hovA chatAM) adaTanA vyApArane kAraNe (ja) keTalAkanI sAthe svasvAmibhAva saMbaMdha hoya che, tethI ( saMbaMdha) judo na hovA chatAM, anya bAbatomAM paNa AvI ja paddhati jaNAya che. (18) Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAya jaya vaizeSika darzanamAM AtmA vibhu dravya che. tethI badhAM dravyo sAthe tene saMga eka sarakhe hoya che. tema chatAM pratyeka AtmA sAthe niyata dharma ane adharmane kAraNe pitAnA zarIra vageremAM tene svasvAmibhAva saMbaMdha jaNAya che, bIjAM dravyo sAthe jaNAto nathI; tema ahIM paNa saMga ke samavAyarUpa saMbaMdha aviziSTa hovA chatAM zabdo temanA artho darzAvaze. tethI ativyApti thaze nahi. helA rAja vazeSikonI AvI vAta svIkAratA nathI. temaNe rajU kareluM samAdhAna nIce pramANe che. AtmAno badhA padArtho sAtheno saMyoga samAna hovA chatAM badhuM Atma nuM nathI, paraMtu zarIra vagere tenAM che; badhAM zarIra vagere paNa AtmAnAM nathI, kAraNa ke dareka AtmAne tenA adaSTa pramANe zarIra prApta thAya che, tevo niyama che. te pramANe Azraya sAtheno saMbaMdha ke samavAyarU5 saMbaMdha judA na hovA chatAM badhA zabda vaDe badhuM vAcya banatuM nathI. A saMbaMdha je te zabdonA te te arthomAM thatA prayogadarzananA abhyAsathI thanArA sarakArane adhIna che. AvA saMskAravaDe nizcita banatA saMketathI jenuM svarUpa ka95vAmAM AvyuM che, te ane prayoga, darzana ane abhyAsa vaDe prApta thanAro rUpa saMskAra ja zabda ane arthane saMbaMdha thaI zake to pachI ke I paNa nimittanA niyantraNa vinAnA saMgarUpa ke samavAyarUpa saMbaMdhanI zI jarUra ? prApti tu samavAyAkhyAM vAcyadharmAtivartinIm / prayoktA pratipattA vA na zabdairanugacchati // 19 // zabdo vaDe pratipAdya arthonA dharmone ulaMghI gayela samavAya nAme prAptine uccAraNa karanAra ke sAMbhaLanAra pahoMcI zakatA nathI. (19) gavAdi padArtho gavAdi zabdo vaDe vAcya banatAM jAti, guNa, kriyA vagere dharmo sAthe joDAya che, kAraNa ke AvA dharmo rUpI upAdhi vinAnAM dravyo hatAM nathI. samavAya upAdhi vinAne che. vaizevika jAti, guNa, kriyA vagere upAdhio samavAyamAM svIkAratA nathI. samavAya vAcya dharmona UlaMdhIne rahe che. tethI vaktA dvArA zabda vaDe te jaNAvI zakAto nathI. A avuM che, A tevuM che evo vAdhama paNa temAM rahelo nathI. belanAra ke sAMbhaLanAra, samavAyazabdanA uccAraNamAMthI paNa te vAdhamane prApta karI zakato nathI. uparAMta tenA svarUpane jaNAvanAra bIje koI zabda nathI. tethI samavAya avAya ja che. sAmAnya rIte samavAyazabda samUhanA arthamAM vaparAya che. mAtra vazeSiko ja tene svataMtra padArtha samaje che. avAcyamiti yadvAcya tadavAcyatayA yadA / vAcyamityava sIyeta vAcyameva tadA bhavet // 20 // samavAya saMbaMdha avAcya che' evA vAkayamAM). je avAcya (evA zabda) vaDe vAcya che, te jayAre avAcyatA vaDe vAcya tarIke vyavahAra pAme che tyAre, vAgye ja bane che. (20 niyamika ahIM vAli rUpe jaNAve che ke jyAre avAcyane avA tarIke vAgya karavAmAM Ave che tyAre arthAta jaNAvavAmAM Ave tyAre te kAraNe ja te vAcya bane che. samavAya avAcya che ema kahevuM vadatovyAghAta che. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa athApyavAcyamityeva na tad vAcyaM pratIyate / vivakSitAsya yAvasthA saiva nAdhyavasIyate // 21 // ane vaLI avAcya evA zabdavaDe paNa te (samavAya sabaMdha) vAcya manatA na hoya ema hAya teA tenI ( avAcya zabda vaDe) vivakSita ( avAccatvarUpa) avasthA paNa spaSTa thatI nathI. (21) tathAnyathA sarvathA ca yasyAvAcyatvamucyate / tApi naiva sAvasthA taiH zanai; prattiviSyate / / 22 / / jenuM avAcyatva kahevAya che te, te prakAre, anya prakAre ke sarva prakAre avAcya che ema jo hAya te, tyAM paNa te avasthA tevA zabdo vaDe pratiSedha pAmatI nathI. (22) vaizeSika jaNAvaze ke samavAya tenA pAratanya dharmane kAraNe avAcya che paNa sathA avAcya nathI. dhIrUpe tenAmAM svAtaMtrya hAvAthI samavAya zabda vaDe te vAcya bane che. samavAyazabdavAcyatva ane avAcyavane virAdha paNa nathI. AnA javAbamAM A kAriyA che. 201 jene helArAja vAla kahe che, te A prakAre che. samavAyane jyAre avAcya kahe che. tyAre avAcya zabdathI samavAyanuM ja kathana thAya che. samavAya avAcya zabdanA vAcya bane che. samavAyane avAcya kahevAnA Azaya tene sa prAra avAcya jaNAvavAne nathI paraMtu pArata Mtrya rUpe te avAcya che ema jaNAvavAnA che. enA atha evA thayeA ke samavAya eka viziSTa rUpamAM ja avAcya che, anyathA vAcya che. ahIM samavAyanA eka prakAra mAtrane ja niSedha che, samavAyanI samagra vAcyatAne niSedha nathI paraMtu A barAbara nathI, kAraNa ke dhamI nA pratiSedha na thAya tyAM sudhI zabda vaDe mAtra dharmanA pratiSedha yeAgya khanA nathI. amuka eka prakAre avAcya che ema kahevAmAM Ave teA tene javAba e che ke prakAravAnanI vAcyatAnA pratiSedha vinA prakAra mAtraneA niSedha thatA nathI. prakAravAnanA pratiSedha dvArA ja prakAranA niSedha thAya che, tethI pAratantyarUpa samavAyane jyAre avAcya kahevAmAM Ave che. tyAre samagra samavAyanI avAcyatA samajavAmAM Ave che. vA-31 na hi saMzayarUpe'rthe zeSatvena vyavasthite / avyudAse svarUpasya saMzayo'nyaH pravartate // 23 // sa'zayarUpa a yAre zeSarUpe vyavasthita thayeA hAya ane saMzayanA svarUpanA niSedha thayA na hoya tyAre bIjo saMzaya prApta thatA nathI. (23) saMzayajJAnamAM viSayabhUta a anizcita hAya che, kAraNa ke saMzayAna puruSa ane sthANu ema e bAbatane sparze che. A aMge eka khIjI bAbata dhyAnamAM rAkhavAnI che. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 vASa5dIya tyAre saMzayajJAna, sthANu vagerene viSaya banAvIne pote tenA aMgarUpe prApta thAya tyAre tene mATe bIju saMzayajJAna tene viSaya banAvI zakatuM nathI; je Ama thAya to tene artha evo thayo ke te zeSI arthAt svataMtra paNa che. Ama banI zake nahi kAraNa ke eka ja bAbata eka sAthe zeSa arthAta parataMtra ane zeSI arthAta svataMtra banI zake nahi; A be viruddha dharmo eka sAthe rahI zakatA nathI. tethI jema saMzayajJAna bIjA saMzayane saMzavanuM sthAna banAve che tema avAcaka zabda samavAyanI ja vAtAne niSedha kare che. yadA ca nirNayajJAne nirNayatvena nirNayaH / prakramyate tadA jJAna svadharmeNAvatiSThate // 24 // nirNaya(jJAna) jyAre nirNAyamAna (padArtha)ne viSaya banAvIne nirNaya(jJAna) rUpe pravRtta bane che tyAre (te nirNaya)jJAna svadharmamAM avasthita rahe che. (24) keIka padArthanA svarUpano nizcaya karavA jyAre nirNayajJAna pravRtta thAya che tyAre te bIjA nirNayano viSaya banatuM nathI, jJAna viSayarUpe pitAnA viSaya sAthe pArata rU 5 dharmavALuM che. jJAna jyAre bAhya padArthanA nizcaya aMge pravRtta thAya che tyAre te ya rahetuM nathI. te rIte zabdanuM kArya arthadha karAvavAnuM arthAt padArthane tenI maryAdAmAM laI AvavAnuM che. keIkane mATe te avAcya che ema zabdo dvArA jaNAvavuM ane sAthe sAthe te vAcA banatuM nathI ema kahevuM vadatovyAghAta thaze. sarva mithyA bravImIti naitad vAkyaM vivakSyate / tasya mithyAbhidhAne hi prakrAnto'rtho'nugamyate // 25 / / huM mithyA boluM chuM" evuM vAkya (mithyAkathana rUpe) vivakSita nathI. temAMnuM kathana mithyA hoya te, vivakSita artha jaNAvAto nathI (25) "huM mithyA boluM chuM' evA vAkayamAM vivakSita artha mithyA nathI. jo ema hoya to jene mithyAkathana tarIke te jaNAvavA mAge che tene baMdha thaze nahi. helIrAja bIjo atha ApatAM jaNAve che ke je A vAkyane arthapratipAdaka mAnavAmAM Ave to bIjAM vAkaye paNa te pramANe arthapratipAdaka thaze. tethI mithyA arthanuM pratipAdana niSphaLa thaze. na ca vAcakarUpeNa pravRttasyAsti vAcyatA / pratipAdya na tattatra yenAnyatpratipadyate // 26 // vAcaka rUpe pravRtta thayelo zabda (te ja samaye pitAne ke bIjAne) vAgyA banato nathI. jenA vaDe bIjAnuM pratipAdana thAya che te tyAM (bIjAnuM ke pitAnu) pratipAdya banatuM nathI (26) saMzaya, nirNaya ane mithyAkathananAM dRSTAto uparathI samajAya che ke je samaye je pratipAdaka che te samaye te pratipAgha thaI zakatuM nathI. zabda pratipAdaka che, tethI te Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa pratipAdya thaI zakatA nathI. pratipAdana te ja vakhate vAcya arthAt kama parataMtra che. paraspara viruddha e 243 kAyamAM je vAcaka arthAt katRzaktiyukta che te zaktiyukta thaI zakatA nathI. kartRzakti svataMtra che, ke zakti bAbateA eka samaye eka sAthe rahI zakatI nathI. asAdhikA pratijJeti neyamevAbhidhIyate / yathA tathAsya dharmo'pi nAtra kazcitpratIyate ||27|| (sAdhyanirdezarUpa) pratijJA sAdhananuM aMga banatI nathI'" evuM pratijJAkathana jema te kathanane ja lAgU paDatu nathI, tema A kathana sAthe baMdha besatA kAI (amRtatvarU5) dharma paNa samajAtA nathI. (27) sAdhyanirdezarUpa pratijJA sAdhanAMga banatI nathI evuM bauddha naiyAtriketu kathana che. tene atha e che ke pratijJA eTale pUravAra karavAnI bAbata aMgenu kathana, pramANanu aMga banI zake nahi. A pratijJAkathana A vAkayane ja lAgU paDatu nathI, te bIjA thanene lAgu paDe che. te pramANe 'huM badhuM mithyA eTalu hu' evuM vAkaya te vAkayane ja lAgu paDatu nathI, avAcya zabda paNa peAtAnA arthanI vAcyatAne niSedha karatA nathI. vyApArasyAparo yasmAnna vyApAro'sti kazcana / virodhamanavasthAM vA tasmAtsarvatra nAzrayet // 28 // eka vyApArane bIjo vyApAra hAtA nathI, tethI madhe virAdha ke anavasthAne Azraya karavA joie nahi. (28) avAsthyanA abhidhArUpa vyApArane bIjo vyApAra mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa ke tene mATe kaze! AdhAra nathI. have AdhAra arthAt nimitta vinA vyApAranI kalpanA karavAthI anavasthA prApta thaze. bIjI rIte kahIe teA avAcya zabdanI vAcyatAnA niSedha mATe khIjA vyApAranI kalpanA karavAmAM Ave te A baujA vyApAranI vAcyatAnA niSedha mATe vaLI eka bIna vyApAranI kalpanA karavI paDe, ema AgaLa cAlyA ja kare. bhatR ritu kacana che ke sarvatra virAdha ane anavasthAnA tyAga karavA. arthAt zabda ane anA sabaMdha aMge paNa anavasthAne tyAga karavA. zabda ane atha vacce je saMbaMdha che tene sabaMdhIo sAthe eka sabaMdha mAnavA paDe; na mAnavAmAM Ave teA zabda ane atha vacce saMbaMdhanI jarUra nathI ema thAya. have jo Ave! sabaMdha mAnavAmAM Ave te pharIvAra e saMbadhatA paNa sabaMdha mAnavA paDe ema anavasthA prApta thAya. vAstavamAM Ave anavasthA doSa kalpavAnI jarUra nathI, kAraNa ke pote ja saba dharUpa che. tene bIjA keAI saMbadhanI jarUra nathI. sarakhAveA saMbandhasya svayaM saMbandharUpatvAdanyopazleSakasyAyogAdityarthaH / indriyANAM svaviSayeSvanAdiryogyatA yathA / anAdirathaiH zabdAnAM saMbandho yogyatA tathA ||29|| jema (netra vagere) indriyAne peAtAnA (rUpa vagere) viSaceAmAM anAdi cagyatArUpa saMbadha che tema zabdonA temanA arthI sAthe anAdi cegyatArUpa saMbaMdha che (29) saMbaMdha je helArAja : Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 vASaparIya zabdo uccAra thatAM temanA ane baMdha thAya che. tethI zabdamAM artha darzAvavAnI akRtrima ane nitya zakti samajAya che. netramAM jema tenA rUpane jovAnI svAbhAvika zakti che, tema zabdamAM tenA arthane darzAvavAnI svAbhAvika zakti arthAta yogyatA che. vRddha vyavahArathI maLate saMketa te egyatAne vyakta kare che. zabda ane arthanA eka bIja upara adhyAropa thAya che. zabdane atharUpe ane arthane zabdarUpe samajavAmAM Ave che. " ja cothatA phADAnAmarthakata tyAre vyavathAyitatvamena phAkAroH kalyAgrAsavAhiti sa ga : saMvaSe: '' helArAja, asAdhuranumAnena vAcakaH kaizcidiSyate / vAcakatvAvizeSe vA niyamaH puNyapApayoH // 30 // keTalAka vidvAne asAdhu zabdane (sAdhu zabdanA) anumAna dvArA vAcaka samaje che, athavA (sAdhu zabdanuM) vAcakatva (asAdhu zabdanA vAcakavathI) juduM na hoya to paNa (zAstra vaDe sAdhu ane asAdhu zabdanA prayogathI prApta thatA) puNya ane pApa aMge niyama karavAmAM Ave che. (30) zabdonuM vAcava hamezAM ge jevA zuddha zabdamAM raheluM che, gAvI, gaNI vagere azuddha zabdomAM te prApta thatuM nathI. azuddha zabdanuM vAcaka- AnumAnika che, arthAta gAvI, goNI vagere asAdhu zabdo go evA sAdhu zabdanuM anumAna karAvIne vAcaka bane che. Ama vAcakatva baMnemAMthI prApta thatuM hoya tyAre vyAkaraNazAstra sAdhu zabdano prayoga karo, tenAthI puNya thaze ane asAdhu zabda prayoga na kare, tenAthI pApacaze, e niyama darzAve che. saMbandhazabde saMbandho yogyatAM prati yogyatA / samayAdyogyatAsaMvinmAtAputrAdiyogavat // 31 // saMbaMdha zabda(nA pratipAdana)mAM (gyatArUpa) saMbaMdha prApta thAya che, ane gyatA mATe paNa gyatA (ja) saMbaMdharUpe samajAya che. mAtA ane putranA saMbaMdhanuM jJAna jema saMketa vaDe thAya che tema yogyatAne bAdha (paNa) saMketane kAraNe thAya che. (31) zabda ane atha vacce samavAyasaMbaMdha mAnavAmAM AvatAM samavAya mATe paNuM bIjA samavAyane mAnavo paDe. regyatArUpa saMbaMdhane svIkAratAM A muzkelI TaLI jAya che. saMbaMdha eTale gyatArUpa saMbaMdha. samavAyasaMbaMdha darzAvavA mATe paNa yogyatA rU5 saMbaMdha javAbadAra banaze are yogyatAsaMbaMdha darzAvavA mATe paNa yogyatAba dha prApta thAya che. vRddhavyavahArathI maLate saMketa AvI yogyatAne phuTa kare che. "anAlisiddhArthaviSayavyaapaarsy zabdasya vRddhavyavahAraparaMparAparyAyAt samavAyAtsvAbhAvikyeva yogyatA nizcIyate. na tu samayamAtrADhatAmaseDavi tathAmAya: samucitaH "helArAja Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa zabdaH kAraNamarthasya sa hi tenopajanyate / tathA ca buddhiviSayAdarthAcchabdaH pratIyate ||32|| zabda artha nu kAraNa che. te (a) te (zabda) vaDe utpanna thAya che; ane vaLI buddhinA viSaya anelA artha vaDe zabdanuM jJAna thAya che. (32) yeAgyatArUpa saMbadhane samAvyA pachI have kAya kAraNabhAvarUpa saMbaMdhane spaSTa kare che. vaktAnA manamAM sakalpa rUpe rahela zabda, sthAna, karaNa vagere vaDe vyakata thaIne zreAtAnI buddhimAM prApta thanArA athanu kAraNa bane che. tevI ja rIte zreAtAnI buddhimAM prApta thayelA atu kAraNu zabda che. Ama zabda ane atha eka bIjAnA kAraNa rUpe adhyAsasaMbaMdhamAM samajAya che. uccAraNa pahelAM zabda ane aya vaktAnA manamAM abhintarUpe rahelA che. jene mATe vaktAne vizvakSA che te a` zabda sAthe mizrarUpe che, kAraNa ke te vakhate te aMtaHsaMjaparUpa arthAt Antara zabdarUpa hAya che : sarakhAveA, "maiM hi nitrakSitoDarthaH rAjyahaMme zunya: anta:snaipapahyatahya pratimAnAt |''helArAja. pazuenuM jJAna paNa adi zabdabhAvanAyukta hoya che, te pachI manuSyanuM tevuM hoya temAM zuM navAI! sthAnakaraNanA vyApArathI abhivyakta banIne arUpa sAthe mitra teleA zabda AAtA vaDe samajAtAM cAkkasa aMnuM pratipAdana kare che. zrotA paNa te amAM saMniviSTa banelA zabdane tenI peAtAnI dRDha banelI zabdalAvanA vaDe samaje che. 45 bhojanAdyapi manyante buddhyarthe yadasaMbhavi / buddhayarthAdeva buddhayarthe jAte tadapi dRzyate ||33|| zabdA buddhaca che ema mAnatAM ('te bhAta khAya che" vagere vAkayeAmAM) bhAjana, (bheAtA, temanA sabaMdha) vagere je azakaya manAyAM che, te paNa (bhAta rAMdhelA che) evA eka buddhipratibhAsa pachI (te bhAta khAya che) evA khojo buddhipratibhAsa thatAM, zakya bane che. (33) zabdAne buddhacupArUDha mAnatAM, kriyA ane tenAM sAdhana arthAt sAdhya ane sAdhana paNu yuddha yupArUDha thaze. tethI 'te bhAta khAya che' evA vAkyamAM bhejana, bhaktA, temanA saMbadha vagere khAdya vyavahAra siddha thaze nahi, AvI zaMkAnA javAbamAM ahIM kahevAmAM Avyu che ke edananA buddhipratibhAsa pachI tenA bheAjananA buddhipratibhAsa utpanna thAya che. bIjA zabdomAM kahIe te Adana eve vicAra manamAM utpanna thatAMnI sAthe tarata ja tene khAvAne vicAra prApta thAya che. A khIjo bAjanapratibhAsa kakAraka rUpe che. anityeSvapi nityatvamabhidheyAtmanA sthitam / anityatvaM svazaktirvA sA ca nityAnna bhidyate ||34|| anitya drabyAmAM paNa abhidheya(pravAha)rUpe nityatva rahelu' che. anityatva (nitya sattAnI) zakti ja che ane te nitya (sattA)thI judI nathI. (34) Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 vAkaSapadIya pahelI paMktimAM zabdArtha saMbaMdhanI pravAhanityatAne ane bIjI paMktimAM kuTastha nityatAne jaNAvavAmAM AvI che. uccarita ghaTa, peTa, vageremAMthI abhidheyarUpa cakkasa arthanuM jJAna hamezAM thatuM rahe che. zabdanuM bAhya rUpa pravaMsI hovA chatAM abhidheya rUpe zabdArtha nitya hovAthI arthavAna dravyono temanA arthe sAthe nitya saMbaMdha che ema mahAbhASya pampazAhikamAM pravAhanityatA sucavAI che; sarakhAvela : gharavizaMkAkuivaritAsakArAvajhaTTahya pratyAhya sapajhananAr vAna rUpeNa pradhvaMsitve'pyabhidheyakatvena zabdArthasya nityatvAnnityo hyarthavatAmathairabhisaMbandha iti pravAhanityatAzrayeNa paspazAyAmuktam / anitya paNa nitya sattAnI ja zakti che ane tenAthI judI nathI. ghaTa, paTa vagere zabdo badhI avasthAmAM arthAt sava kALamAM ghaTa vagere upAdhiviziSTa brahmarUpa kuTa nitya dravyanuM ja prati vAdana kare che. Ama zabda ane atha evA saMbaMdhIo nitya hovAthI zabdArthasaMbadha paNa niya che. zabdenArthasya saMskAro dRSTAdRSTaprayojanaH / kriyate so'bhisaMbandhamantareNa katha bhavet // 35 // (jAdumanca jevA anarthaka) zabda vaDe paNa arthane daSTa ane adaSTa projanavALe saMskAra karavAmAM Ave che, te (AvA nitya) saMbaMdha vinA kevI rIte thaI zake ?(35) bhIla vagere lekenA, sApa, vIMchI vagerenuM jhera utAranArA arthavinAnA mancAthI jhera vi) che AvA matrAkSaronuM prayojana pratyakSa che. tevI ja rIte taMtra vagere gaDha saMpradAyanA maMtra, oma, eN, kulI vagere bIjAkSara rUpa zabdo vaDe temanA divaMgata pitRone uttama loka ane pitAne alaukika siddhio prApta thAya che. ahIM adaSTa prayojana che, zabda ane tenA abhidheya vacce saMbaMdha na hoya te AvuM kevI rIte saMbhave ? nAvazyamabhidheyeSu saMskAraH sa tathAvidhaH / dRzyate na ca saMbandhastathAbhUto vivakSitaH // 36 / / abhidheya padArthomAM, zabdo vaDe karAvavAmAM Avato AvA prakArano (dRSTAdRSTaprojanarUpa) saMskAra haMmezAM jovA maLatuM nathI; ane te (saMskAranA nimitta rUpe rahela) saMbaMdha vivakSita paNa nathI. (36) ghaTAdi zabdone temanA artho sAthe daSTAdaSTaprayojanarUpa sakAra dekhAto nathI, tethI te kAraNe saMbaMdha siddha thato nathI e bAbata ahIM jaNAvavAmAM AvI che. sati pratyayahetutva saMbandha upapadyate / zabdasyArthe yatastatra saMbandho'stIti gamyate // 37 // zabdane arthamAM baMdha thavA rUpI kAraNa hovAtho, saMbaMdha prApta thAya che, tethI (zabda ane artha vacce) saMbaMdha che ema samajAya che. (37) Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa 247 ghaTAde zabdo vaDe temanA niyata arthone baMdha thAya che, te bAbata ja temanI vacce yogyatA35 nityasaMbaMdhane pramANita kare che. mImAMsake paNa A ja vAta kahe che ke zabdanuM jJAna thatAM arthanuM jJAna thAya che, te kAraNe saMbaMdha che ema siddha thAya che. saav| yacchabde vijJAte'rtho vijJAyate sa saMbandhaH / nitye'nitye'pi vApyarthe puruSeNa kathaJcana / - saMbandho'kRtasaMbandhaiH zabdaiH kartuM na zakayate / / 38 / / arthane nitya samajavAmAM Ave ke anitya, paraMtu kaI vyakti potAnA artho sAthe jemano saMbaMdha nizcita thayuM nathI tevA zabdo vaDe zabdo ane artho vaccenA saMbaMdhane siddha karI zake tema nathI. (38). | sarvatra nitya jAti zabdArtha che, anitya vyakti nahi. AkAza, kAla, dipha vagere zabdono artha nitya vyakti che. AvI sthitimAM ghaTaTirU5 anitya upAdhithI viziSTa brahmarUpa dravya ja sarvatra zabdArtha che. Ama mAnatAM keI vyakti saMketa karI zakatI nathI, kAraNa ke tenI pahelAM paNa nitya dravya hoya che. rAkha kaIka arthano vAcaka che ema svIkAratAM bhagavAna AdipuruSe suthAra, kuMbhAra, luhAra vagerenA sarjananI sAthe sAthe te te vyaktione temanA vAcaka zabdo sAthe saMketa karyo. A saMketa zabdArtha vaccenA nitya svAbhAvika saMbaMdhane abhivyakta kare che. vyapadeze padArthAnAmanyA sattaupacArikI / sarvAvasthAsu sarveSAmAtmarUpasya darzikA // 39 // padArthonA, zabda dvArA baMdhanA nimitta rUpe, bAhya sattAthI judI upacAra sattA rahelI che. te badhI avasthAmAM badhA padArthonA svarUpane darzAve che. (38) viyAkaraNo padArthonI be prakAranI sattA mAne che, buddhistha sattA ane bAhyasatA. pataMjalinA matamAM koIpaNa padAtha sattA vinAne hoto nathI (na sattAM vaDhAtha afmavarati ! mahAbhASya, pA. sU 5.2.94). Ama kahevAnuM kAraNa e che ke dareka padArtha buddhisattAmAM samAviSTa hoya che ja. A buddhiniSTha sattAne upacAra sattA kahe che. bhAgyakAra pataMjali upacArasattA arthAta bauddhIsattA mATe bhUtabhaviSyatsattA zabda paNa vApare che, ane bAhyasattA mATe saMpratisattA zabda vApare che. upara nidezelA sUtra ane tenA bhASya uparathI samajAya che ke pataMjaline be prakAranI sattA mAnya hatI. bhatRhari bAhyasattAne mukhya sattA kahe che ane bauddhIsattAne aupacArikI athavA upacArasattA kahe che. kayaTa (mahAbhASya, 5.2 94), saMpratisattA, vatamAnasattA ane bAhyasattA A badhAne ekasarakhAM gaNe che. upacArasanA bhUta ane bhaviSyakALamAM artharUpa darzAve che. atIta, anAgata vagere zabdono paNa atha prApta thato hovAthI saMbaMdhanI nityatA prApta thAya che. vizeSaNavizeSya avasthAmAM paNa A upacArasattA che. Ama na hoya te viziSTa ane nibhaMga padArthone aMzonuM jJAna kevI rIte thAya ? zazaviSANu, alAtacakra, vayAputra vagere zabdo paNa A upacAra sattAne kAraNe, bAhya abhidheya asatya hovA chatAM, buddhi vaDe nirUpita banatA hovAthI, athara sAthe temane nityasaMbaMdha samajAya che. Ama bhUtabhaviSyatsattA eTale bauddhI arthAta upacAsattA ane vartamAna sattA eTale saMpatisattA arthAtu bAhyasattA. Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 sphaTikAdi yathA dravyaM bhinnarUpairupAzrayaiH / svazaktiyogAtsaMbandha' tAdrUpyeNopagacchati // 40 // tadvacchando'pi sattAyAmasyAM pUrva vyavasthitaH / dharmerupaiti saMbandhamavirodhivirodhibhiH // 41 // sphaTika vagere (sva) padAtha judAM judAM drabyA sAthe saMbaMdhane pAmIne, judAM judAM svarUpe prApta karavAnI temanI zaktione kAraNe, ekarUpa thatAM hAya tevAM jaNAya che; tema zabda paNa A upacAra sattAmAM pahelAM ArUDha banIne virAdhI ane avirAdhI dharmI sAthe sabadha pAme che. (40-41) bhartRharinA siddhAnta che ke zabdArtha mukhyarUpe bauddha arthAt khuthArUDha che. AvI sthitimAM niyata svarUpavALA eka ja dravyanA virodhI ane avirAdhI evA e prakAranA dharmI khAdya sattAmAM heAI zake nahi, te teA bauddhIsattAmAM ja hAI zake. laTa, paTa vagere padArthoM bAhya sattAmAM bhAvAtmaka heAya che; khAdyarUpe arthAt khAdyasattAmAM abhAvAtmaka hAI zake nahi. ethI viruddha aupacArika arthAt audIsattAmAM padArthoM bhAvAtmaka temaja abhAvAtmaka heAI zake. sphaTika vagerenI pAse, lAla, kALAM, pILAM phUla jevAM judA judA raMganAM dravyA mUkavAmAM AvyAM hAya tA te temanI sAthe tadrupa thaI jAya che. te pramANe aupacArika sattAmAM vyavasthita banatA zabdArtha badhA virAdhI ane avirAdhI dharmo sAthe sabadha prApta kare che. tarUpa thanAra skraTika vagere dravyo peAtAnA rUpane tyAga karatAM nathI, te tadrupa thAya che eve! AbhAsa thAya che. te pramANe upacArasattA paNa virAdhI ane avirAdhI dharmovALA padArthI sAthe saMbadhane pAmI hoya teve AbhAsa utpanna thAya che. dhaDA che. ema kahetAM bauddhIsattA peAtAnA svarUpane! tyAga karIne astirUpamAM pariNAma pAme che; athavA DeA nathI ema kahetAM bauddhIsattA svarUpanA tyAga karIne nAstirUpamAM pariNAma pAme che ema kahevuM yeAgya nathI, kAraNa ke che, nathI, evA dharmo, je vAstavamAM bAhyasattAnA dharmo che te upacArasattA sAthe vAstavika saMkhdhane prApta karatA nathI; parantu temane sabadha mAtra AbhAsika che, bIjI rIte kahIe te! temane saMbaMdha sattAsAmAnya sAthe che. upacArasattA, sattAsAmAnya hAvAthI bhAvAbhAvasAdhAraNa che. bAhyasattA abhAvAtmaka dharmo sAthe saMbaMdhamAM AvatI nathI, paraMtu upacAra sattA bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka ema baMne prakAranA dharmI sAthe anvita bane che. vAcaSadIya evaM ca pratiSedhyeSu pratiSedhapraklRptaye / AzriteSUpacAreNa pratiSedhaH pravartate // 42 // A pramANe pratiSedha zakaya bane te mATe pratiSeya viSayAmAM adhyAApa vaDe, pratiSedhanI pravRtti thAya che. (42) che (sti), nathI (nAsti), uttpanna thAya che (gAyate) vagere zabdabyavahArA upacArasattAne kAraNe che. abhAvAtmaka abrAhmaNu vagere virodhI dharmAM mAtra upacAra sattAmAM ja zakya che. bAhya sattA sat hAvAthI, abhAva arthAt asattva darzAvavA, abrAhmaNu zabdathI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMi 24: prayojAto brAhmaNatvane virodha, bAhya sattAmAM prApta thaze nahi. bAhya sattA abhAvanI virodhI che. have je "brAhmaNa zabdathI bAhya sattAmAM rahela brAhmaNa samajAya to abrAhmaNa padano prayoga thaze nahi; kAraNa ke teno abhAva na hovAthI abhAva arthamAM nabane prayoga thaze nahi, have je brAhmaNa padanI bAhya sattA mAnavAmAM na Ave to bAhya sattAmAM rahela brAhmaNanA abhAvamAM brAhmaNa zabdano prayoga thaze nahi, tethI je abrAhmaNa evo praga karavAmAM Ave te nara darzAvato pratyaya kene niSedha karaze, kAraNa ke brAhmaNanI bAhya sattA mAnI nathI ? Ama bAhya satAnA anusaMdhAnamAM natha asaMbhava che; sarakhA : pramANa vAtti 4.221. satAM ca na niSedho'sti so'satsu na vidyate / jagatyanena nyAyena naArthaH pralayaM gataH // zabdArthane je bauddha athavA upacAra sattAvALe mAnavAmAM Ave to abrAhmaNa vagere prayoga prApta thaze, kAraNa ke upacArasattA sattA sAmAnyarUpa ane bhAvAbhAvasAdhAraNa che, tethI asmatha ane nathine upacAra sattAmAM samAveza karavAmAM kazo - Avato nathI: sarakhAvo helArAja: yati punarAM nivRttAvAI cho trANAnA dina' prathA gvaM yathA vijJAse, neti jIte sahaka racAt hya pAtha nivaata to mahAbhASya 2.26) atra sarvathA nivRttapadArthakatve prayoga eva na syAditi bAhyArthApekSayaiba nivRttapazarthakatvam / upacAra. sattApekSayA tu prayoga iti sphuTamukta' bhavati / AtmalAbhasya janmAkhyA satA labhya ca labhyate / yadi sajjAyate kasmAdathAsajjAyate katham // 43 // anutpana padArthanI svarUpa prAptinuM nAma janma che. astitvamAM AvelA vaDe prApyane prApta karavAmAM Ave che. je te astitvamAM heya te zA mATe te janma che ane je te astitvamAM na hoya to te kevI rIte janma pAme? (3) pitAnI utpattinI pahelAM asat athavA asatkAya padArthanI svarUpaprAptine tene janma kahevAya che. aMkura utpanna thAya che', e udAharaNamAM astitvamAM AvelA aMkura aMge labdhA arthAta kartA, labhya arthAta lAbhakama ane lAbha eTale lAbhakriyA ema traNane baMdha thAya che. A traNane je sakAyanA anusaMdhAnamAM samajavAmAM Ave to tenA janmano virodha thaze, kAraNake jenuM astitva che, tene janma leto nathI. bAhyasattAvALA arthane ja je zabdArtha samajavAmAM Ave te aMkura utpanna thAya che evo vyavahAra thaI zakaze nahi, kAraNa ke, je rUpe astitva che te ja rUpe janma hotuM nathI ane jenA vaDe janma che tenA vaDe astitva nathI. svarUpamAtirUpa janmakriyA, gamanakriyAnA jevI che. gamanamAM gantA, gantavya vagere bAhya sat che. te pramANe svarUpa prAptimAM prAptikiyA, prAptikriyAne kartA (aMkura) ane prAptavya svarUpa, bAhya saddaviSayaka hevAM jarUrI che. vaiyAkaraNasiddhAntamAM be sattAo mAnavAmAM AvI che; bAhyasattA ane upacArasattA. anya pramANa ke pramANe dvArA bAhya sattAnuM astitva pramANita banatuM hoya te vayAkaraNane te svIkArya che; paraMtu zabdArthane teo bAhyasattAmAM nahi paraMtu buddhisattA ayata upacArasattAmAM saniviSTa samaje che. vA-32 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 sato hi ganturgamana sati gamye gantRvaccenna janmArtho na cettadvanna pravartate / jAyate // 44 // janArI vyaktinu' astitva hAya ane javAnu` sthaLa paNa hAya teA javA rUpI kriyA pravane che, janAranA jevA janmanAra siddha heAya te te janmI zakatA nathI ane jo te janmanAra janAranA jevA na hAya teA janma ja thatA nathI. (44) zabdA bhAvAtmaka hoya ke abhAvAtmaka paraMtu haMmezAM te buddhisattA arthAt upacAra sattAmAM sanmiviSTa rahe che. nyAya, vaizeSika vagere asatyAvAdI ane satyAvAdI sAMkhyA khAdya ane zabdArtha mAne che. DelArAja Ane uttara ApatAM jaNAve che ke satkAyapakSamAM paNa zabdArthane bauddha samajavA paDaze, kAraNa ke khAvAthane zabdArtha mAnavAthI satyA vAdamAM janma samajAtA nathI. asahAyavAdamAM teA janmanI anupatti che ja. upacarya tu kartAramabhidhAnapravRttaye / punazca karmabhAvena tAM kriyAM ca tadAzrayAm ||45 // athopacArasatvaM vidheyAstatra lAdayaH / janmanA tu virodhitvAnmukhyA sattA na vidyate // 46 // vApIya (aMkura utpanna thAya che evA vyavahAramAM a'kura evA) abhidhAnanI pravRtti mATe tene kartA rUpe kalpIne, pachI te (kartA)ne kama tarIke kalpIne ane temAM (arajananarUpI) kriyAnI kalpanA karIne upacArasattAnA svIkAra prApta thAya che. tyAM (kriyApadanA) lakAra vagere pratyayeA ceAjavA joIe. janma sAthe vidhI hAvAthI, mukhyasattAnuM astitva nathI. (45-46) zAbda vyavahAramAM karyuM ane kartAnI jema kriyA paNa upacarita heAya che. kriyAnA Azraya kartA athavA kama che. kartA uparita hoya te kriyA paNa uparita hoya. tethI 'akura utpanna thAya che' (du: khAyate !) evA zabdonA vaparAzamAM aMkura evA zAbdika abhidhAna mATe pahelAM upacArasattAmAM kartAnI kalpanA thAya che, pachI karmanI ane kriyAnI paNa kapanA thAya che. A uparita kartA ane karmAMmAM lakAra vagerenuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. mukhya sattA janma sAthe virAdhI hAvAthI tenuM astitva nathI. AtmAnamAtmanA bibhradastIti vyapadizyate / antarbhAvAcca tenAsau karmaNA na sakarmakaH ||47 || (peAtAnA) svarUpane svarUpa vaDe ja dhAraNa karanAra te che' ema kahevAya che. (AtmadhAraNarUpa) karmIne (te che'mAM) aMtarbhAva thavAthI te (thavuM-ar) dhAtu sakama ka nathI 47) cha bhAvikArAmAMnA janme che (gAyate) pachI che(matti)nu abhidhAna paNa upacAra Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 trIjuM kAMDa sattAmAM ja thAya che. astitva eTale AtmAne arthAta pitAne dhAraNa karavuM. ahIM dhAraNa kriyAne kartA ane karma eka ja che. AvuM ekatva mukhya sattAmAM saMbhavita nathI. svataMtra kartA ane parataMtra kama, baMne viruddha dharmo, eka sAthe mukhya sattAmAM rahI zakatA nathI. sAmAnya rIte niyama evo che ke je karma dhAtvarthamAM samAviSTa thAya che te dhAtunI sakarmakatA prayojatuM nathI. dhAtvarthanuM aMga bananAruM kama dhAtvarthanA grahaNathI ja samajAya che. tethI janme che." (gAyate) ane che (masti) evI kriyAone AtmalAbha ane AtmadhAraNa evo aya hovA chatAM te sakarmaka ja che. che (zakti) ane janme che (nAyase) nA arthamAM AtmarUpa karma aMtahita che, paraMtu dhAraNa ane lAbhamAM tema hotuM nathI. tethI "che' (ti) ane dhAraNa kare che (dhArayati) kiyAe bhinna che. e pramANe gAyatemAM janmakriyA ane sTampatemAM lAbhakriyA paNa sarvathA judI che. prAk ca sattAbhisaMbandhAnmukhyA sattA kathaM bhavet / asaMzca nAsteH kartA syAdupacArastu pUrvavat // 48 // sattA sAthenA saMbaMdhanI pahelAM mukhya sattA kevI rIte prApta thAya? jenuM astitva nathI te astitvane kartA thaI zake nahi; paraMtu pahelAMnI jema sattA upacArarUpe samajAya che. (4) yAska jaNAve che ke AkhyAta sAdhyarUpamAM bhAvanuM abhidhAna kare che. "rAMdhe che? (vaghati) zabdathI pAkakriyAnI zarUAtathI aMta sudhInI pAkakriyA jaNAvavAmAM Ave che. temAM paurvopaya prApta thAya che. A pramANe che' (ti) padathI astitvane baMdha sAdhyarUpamAM paurvAparya sAthe thAya che. akura che" (ra: ti)mAM ati padathI aMkuranI sAdhyAvasthA samajAya che. tethI asti kriyAne kartA siddhAvasthAvALo hoto nathI. ahIM pratIta thanArI sattA sAdhya ane sAdhana ema be rIte samajAya che. mukhya sattAmAM Ama banatuM nathI. je haju sattAno anubhava karavAnI sthitimAM che te kevI rIte siddha banI zake? siddha thayele sAdhya na thaI zake. tethI "aMkura utpanna thAya che (majuro gAyate )nI jema aMkura che' (mara: mati) evo praga upacAra sattAmAM prApta thAya che. . vArake cha bhAvavikAro rajU karyA che; bhatRhari, mati, nAsti ane nAyase evA traNa dharmo upacArasattAmAM darzAvIne traNa bhAvavikArono temAM antabhava kare che. vinAza abhAvamAM aMtargata che. vRddhi ane pariNAma ane upakSaya vinAzamAM anatagata che. zabdArtha upacArasattAmAM ja samAviSTa bane che. A upacArasattA ghaTa, paTa vagere bhi-na padArthomAM samAna hovAthI sarvatra ekarUpe vyApta che, eTaluM ja nahi, paraMtu bAhyasattAnA virodhI abrAhmaNa jevA prayogo zabdavyavahAramAM paNa vyAta bane che. Ama upacAra sattA padArtha mAtramAM rahelI che. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 vAkayapadIya tasmAdbhinneSu dharmeSu virodhiSvavirodhinIm / virodhikhyApanAyaiva zabdestaistairupAzritAm // 49 // abhinnakAlAmartheSu bhinnakAleSvavasthitAm / pravRttihetuM sarveSAM zabdAnAmaupacArikIm // 50 // etAM sattAM padArtho hi na kazcidativartate / sA ca saMpratisattAyAH pRthagbhASye nidarzitA // 51 // tethI paraspara bhinna ane virodhI dharmomAM paNa avirodhI, paraspara virodhI (kartA, karma vagere sAdhana)ne jAhera karavA mATe prayojAyelA che te zabdo vaDe Azrita, kAlanI bhinnatA vinAnI hovA chatAM) bhinna kAlavALA padArthomAM rahelI, ane badhA zabdonI pravRttinA kAraNurUpa je aupacArikI sattA che tene kaI (kriyA ke kArakarU5) padArtha ulaMghate nathI. bAhyA sattAthI te judI che ema bhASyamAM paNa jaNAvavAmAM AvyuM che. (49-51) upacArasAne saMbaMdha vartamAna, bhUta ane bhaviSyanA padArtho sAthe paNa che. AvA padArthonuM buddhimAM nirUpaNa thayA pachI zabdadvArA pratipAdana thAya che. tethI badhA zabdonI pravRttinuM nimitta upacAra sattA che, bAhyasattA nahi. vAkyamAM kriyAkArakabhAva upacArasanAne adhIna che, bAhyasattAne adhIna nathI. kriyAvAcaka AkhyAta ane kArakavAcI sabatono saMbaMdha bAhya sattA sAthe nathI paraMtu upacArasarA sAthe che. savathA asata evAM zazaviSANa, AkAzakusuma vagere paNa upacArasattAmAM ja saMniviSTa bane che. tethI ja bhASyakAre kahyuM che ke koI padArtha sattAnuM atikramaNa karato nathI (na sattA vALa dhyamirarati 5. va. u.2.24) A uparathI eTaluM spaSTa thAya che ke buddhisattA arthAt upacArasanAmAM samAviSTa artha ja zabdAtha che. vaiyAkaraNa zabdane pramANu mAnanArA che. temane mate artha bAhya artharUpe nathI, paraMtu boddha artharUpe che. tethI samagra vAvyavahArane AdhAra bauddha sattA para che. paraMtu bauddha artha hamezAM arthakArya mATe samartha hoto nathI, tethI arthakAya mATe bauddhasattAthI judI bAhya sattAne svIkAra vaiyAkaraNae kAryo che. mahAbhASyakAra A bAhyasattAne saMpratisattA kahe che. sarakhA helA rAja : tahevAra sattAmAM samarpitamArAnAM vANAnAmAmAtAdibhaaven pratyAyanAd yathArtha eva zAbdo vyavahAra iti saMbandhanityatvamupapAditam / pradezasyaikadeza vA parato vA nirUpaNam / viparyayamabhAva vA vyavahAro'nuvartate // 52 / / (pUrNa tatvanA eka) pradezanA eka bhAgane, athavA jAti vaDe (karavAmAM AvatA) bAhya nirUpaNane, (vastutattvathI) viparIta athane athavA abhAvane (zabda)vyavahAra anusare che. (12) ahIM viyAkaraNa, saMsargadarzanavAdIo (vaizeSika), vijJAnavAdIo ane zUnyavAdIenA mane rajU karyo che. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 253 samagra zadavyavahAra jagatamAMnA anekatvane svIkArIne pravRtta thAya che. AvA nAnAtvanI pele pAra rahela atitattva zabdo dvArA vyavahArya nathI. ata dazanamAM pAramArthika daSTie vicAratAM nAnatvavALe zabdavyavahAra upanna thatuM nathI. vyAvahArika dRSTithI vicAratAM zabda, paramatatvanI asatya upAdhio, jene bhatRhari pradeza kahe che, tene rajU kare che. ghaTa, peTa, vagere zabdo parama zabdatattvanI upAdhio arthAta pradezane paNa pUrNa rIte raju karI zakatA nathI, paraMtu temanA ekadeza arthAta ekAMzane raju kare che. dravyane guNasamudAya mAnIe ke pataMjalinA mate guNasaMdrAva mAnIe (mahAbhASya pA. su 4.1 3) paNa helArAja tene mAtrAkalApa kahe che. ghaTa ke paTa zabda AvA mAtrAkalApanuM saMpUrNa abhidhAna karI zakato nathI. A prakAranA ati darzanane bhartuhari ane helArAja anusare che. saMsargavAdI vaizerikAnA siddhAnta pramANe sarva zabdavyavahAra jAti, guNa vagere para upAzraye dvArA niSpanna thAya che, jemake "gAya" potAnI meLe gAya paNa nathI ane agAya paNa nathI. gAya eTalA mATe gAya che ke gatva sAthe teno saMsarga che. Ama geva rUpI upAzrayo vaDe gAne bedha thAya che (saMkSarane to na zaunavyanI zaravAmisNbndhaadgauriti bAhyarUpa' sAkSAd vyavahAryameva dravya paropadhIyamAnarUpavizeSa vyavahAramanupatati / trIjA pakSamAM zabdavyavahAra bhedarahita brahmane aneka upAdhiovALA bhedavAna tattvarUpe jAhera kare che. A thayo tattvane viparyaya. paramArtharUpe vijJAna ekAtma che. zabdavyavahAra tene ghaTa, paTa vagere bAhya padArthonA viparyAyathI jaNAve che. caturthI pakSamAM sarvathA avidyamAna athane paNa zabdadvArA jaNAvavAmAM Ave che. dhaTa, paTa vagerenI sattA che ja nahi. temanA abhAvane ja zabdo dvArA jaNAvavAmAM Ave che. A cAreya pakSomAM dhaTa, paTa vagere zabda vaDe arthanuM abhidhAna vastutattvane anusaratuM nathI. zabdavaDe arthanuM ja svarUpa prApta thAya che te kAMti aMzamAtra hevAthI, athavA viparyayarUpe hevAthI athavA anya dvArA nirUpatuM hovAthI yathArtha nathI Ama zabda ane sattArUpa padArtha vacce saMbaMdha yathArtha, yogyatA rUpa athavA nitya nathI. yathendriyasya vaiguNyAnmAtrAdhyAropavAniva / jAyate pratyayo'rthebhyastathaivodezajA matiH // 53 / / jema netra vagere) IndriyonA doSane kAraNe padArthonuM darzana jANe anya padArthonA adhyAropavALuM utpanna thAya che, tevuM ja zabdo vaDe prApta thatuM (padArtha) jJAna che. (53) netra vagere Indriya je doSayukta hoya to padArthanuM vAstavika rUpa jaNAtuM nathI. zabdo vaDe ane bAdha deSayukta indriyo jevo che. jema kamaLAthI pIDAto mANasa sapheda zaMkhane pILe ja che arthAta sapheda zaMkha upara pILA zaMkhane adhayAropa kare che tema zabdo paNa padArthanA vAstavika rUpane darzAvavAne badale anya rUpane jaNAve che. 3nA matiHA eTale zabdo vaDe prApta thatuM jJAna jenA vaDe. arthAnuM pratipAdana thAya te uddeza maryAt za uddizyate pratipAdyate artha': yena iti uddezaH / / * 2' nA" lAla cha ta ta pUNatanA prazana Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 vAkayapadIya akRtsnaviSayAbhAsaM zabdaH pratyayamAzritaH / arthamAhAnyarUpeNa svarUpeNonirUpitam // 54 // zabda, padArthanA apUrNa AbhAsane rajU karanArA jJAnano Azraya kare che ane pitAnA svarUpa vaDe nirUpita nahi thayelA padArthane anyarUpe rajU kare che. (54) zabdamAM pUrNa tattvanuM nirUpaNa karavAnuM sAma nathI. vaiyAkaraNe hamezAM mAne che ke zabda bAhya padArtha arthAta sammati sattAnuM nirUpaNa karatA nathI, paraMtu bauddha vastutattvane jaNAve che. Ama bauddha atha jene vika9pa kahevAmAM Avyo che, te zabdano viSaya bane che. vaktA AvA vikalparUpa arthanuM grahaNa karIne zabdadvArA jaNAve che ane zrotA tene vikalpAtmakarUpe grahaNa kahe che. Avo vikalpa kadApi pUrNatatvane viSaya banI zakatA nathI. sarakhA - vivonaya: rITTA vijhanyA: zAya: tevAmacaratasaMvaSe nAtha* zarI: gzancamI - nyAyamaMjarI, pR. 145 rUpaNavyapadezAbhyAM laukike vartmani sthitau / jJAna pratyabhilApaM ca sadRzau bAlapaNDitau // 55 / / (vivakSita arthanuM buddhi vaDe) nirUpaNa ane (zada vaDe zrotAne tenI prApti (-A bane)vaDe lokavyavahAra karanArA bALaka ane paMDita, jJAna ane zabdaprAga aMge ekasarakhA che. (pa) sAmAnya jano vastunuM yathArtha nirUpaNa na karI zake e to samajI zakAya, paraMtu paMDita arthAt tattvadarzane zabdavyavahAra paNa sAmAnya mANasone zabdavyavahAra jevo ja hoya che. tattvadazI paNa vivakSita arthanuM buddhidvArA nirUpaNa karIne zrotAne zabda dvArA tenI pratIti karAve che. tethI te jJAnI paNa bALaka jevo arthAta sAmAnya jana je atattvadazI che. ahIM yAda rAkhavuM joIe ke A A badhuM vyavahAradazAmAM che. vyavahAratIta dazAmAM to tattvadarzIonuM jJAna paramArthanuM ja nirUpaNa kare che. sarvArtharUpatA zuddhirjJAnasya nirupAzrayA / tato'pyasya parAM zuddhimeke prAhurarUpikAm // 56 // jJAnanI zuddhi badhA padArtho rUpe ane (Indriyo rUpI) Azraya vinAnI che. viSayanA rUpa vinAnI zuddhine keTalAka AcAryo tenAthI paNa caDhiyAtI jaNAve che. (56) jJAnanI zuddhi arthAta zuddha jJAnane be prakAranuM kahyuM che, AdinuM ane aMtanuM (3vakramasamAlidave de za ). prathama zuddhi badhA arthakArenuM grahaNa kare che. alabatta AvA prathama zuddhijJAnamAM indriyo sAtheno saMnika heto nathI. yoga, tapa, svAdhyAya vagere zaktiothI prApta thanAruM sarvajJanuM jJAna, samAdhinI zarUAtamAM, AvI pahelA prakAranI zuddhirUpe hoya te savikalpa samAdhi pUrI thatAM nirvikalpaka samAdhirUpa niSThAnI Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 trIju kAMDa sthitimAM jJAna viSayAkAra rUpI kAluSyavinAnuM, vividha viSaya rUpA laharIo vinAnA jalarAzI samuM, saMvirUpa, prabhAsvara, grAhyagrAhyakAdi bhAva vinAnuM ane zuddha brahmarUpe hoya che. (niSThAyAM cAkArakAlu yApagamAt prabhAsvara prazAntakallola saMbinmAtraghana zuddha prAhyagrAhakaprapaJca. zUnya vara brahmA-helArAja) upaplavo hi jJAnasya bAhyAkArAnupAtitA / kAluSyamiva tattasya saMsarge vyatibhedajam / / 57 / / jJAnanuM bAhya viSayAkAranuM anusaraNa tenA avarodharUpa che ane viSaya sAthenA saMsargathI prApta thanArA vyAmizrabhAvathI utpanna thayela kAluSya rUpe che. (57) avaya : jJAna vAchAdAra nupAtitA. (jJAnaW) 3qRa: teTU (ga) tasya (jJAnastha viSa) saM" (ti) thaH ithatime (aa: tamAranAra) krAthamivA - 310Ra : eTale bAhya viSaya vaDe avarodha. jema jaLano dhULa sAthe saMparka thavAthI te dhULathI avaruddha bane che, arthAta Avila bane che ane te dhULa dUra thatAM svaracha rUpe rahe che tema bAhya atha rUpI azuddhi jJAna mATe avarodha samI che ane te dUra thatAM te jJAna pitAnA zuddha rUpe avasthita bane che. vyatibheda eTale abheda arthAt vyAmizrabhAva. yathA ca jJAnamAlekhAdazuddhau vyavatiSThate / tathopAzrayavAnarthaH svarUpAdviprakRSyate // 58 / / jema bAhya viSaya vaDe uparakta banIne jJAna azuddhine pAme che tema (jAti vagere upAdhirUpI) AzrayavALo padAthe tenA svarUpamAMthI dUra karAya che.(58) jJAna jyAre bAhya viSaya sAthe Alekha arthAta uparAgane pAme che tyAre te azuddha bane che. jAti, guNa, kriyA vagere upAyo arthAt upAdhiovALA padArtho vyavahAramAM zabdavaDe abhihita bane che. sarvathA nirupAdhika dravya, jJAnane ke abhidhAnane viSaya banI zakatuM nathI. evamarthasya zabdasya jJAnasya ca viparyaye / 'bhAvAbhAvAvabhedena vyavahArAnupAtinau // 59 / / A pramANe (upAdhirUpI azuddhivALA) artha, (apUrNa abhidhAna rUpa azuddhivALA) zabda ane (bAhya AkAra vaDe raMgAvA rUpa azuddhivALA) jJAnane viparyaya thatAM bhAva ane abhAva vyavahArane abhinnapaNe anusare che. (59) arthamAM, jAti, guNa, kriyA vagere upAdhio sAthe saMsargarU5 azuddhi, apUrNa abhidhAnarUpI azuddhi zabdamAM ane bAhya AkAra vaDe uparakta thavA rU5 azuddhi jJAnamAM prApta thAya che. Ane zabda, artha ane jJAnane viparyaya kahIzuM. have vyavahAramAM bhAvapadArtha paNa pare pAdhivaDe uparA banelA samajAtA hoya to abhAva paNa abhidhAna Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 vAkayapadIya ane jJAnane viSaya banaze. bhAvatattva bauddharUpe athavA upacAra sattA dvArA svIkAya ane che. asAva paNu A ja rIte upayAra sattAArA samajAya che. bhAva ane abhAva bauddha hAI Avyatika rIte temAM kazA taphAvata nathI. yathA bhAvamupAzritya tadabhAvo'nugamyate / tathA'bhAvamupAzritya tadbhAvo'pyanugamyate ||60|| jema ( paDhAnA ) bhAvane AdhAre teneA abhAva samajAya che tema abhAvane AdhAre tenA bhAva paNa samajAya che. (6) kAIpaNa upAdhivinAnA abhAva vyavahAramAM prApta thatA nathI. prAgabhAva ane praSnasA bhAva jevI abhAvAvasthAenI vacce bhAvanu' astitva che AtmA vagere nitya tattvA paNa abhivyaktitA samaya pahelAM abhivyakta banatA nahAvAthI asat jevA ja hAya che. A pramANe bhAva ane abhAva vyavahAradazAmAM eka khIjAthI judA hAvAthI ekakhIjAnI apekSA rAkhe che. nAbhAvo jAyate bhAvo naiti bhAvo'nupAkhyatAm / ekasmAdAtmano'nanyau bhAvAbhAvau vikalpitau // 61 // je abhAva che te bhAva rUpe janmatA nathI (ane) je bhAva che te abhAvarUpa banatA nathI. bhAva ane abhAva eka ja tattvanA be vikalA che ane AtmAthI judA nathI. (61) vaizeSika siddhAnta pramANe arthane tenI utpatti paDelAM kAraNamAM abhAva hAya che. Ane asakAvAda kahe che. dhaTanA bhAva ghaTanA abhAvane virAdhI che. prAgabhAvanA pratiyeAmIne kAya kahe che. kAnA AraMbha ane aMta thAya che. kAraNuApArathI astitvamAM AvelA padAtha ne vinAza thatAM tene pharIvAra abhAva thAya che. utpatti pachI prApta thatA A abhAvane praSnasa bhAva kahe che. prAgabhAvanA vinAzathI bhAvanuM astitva thAya che, ane bhAva vinaSTa thatAM pravasAbhAva utpanna thAya che. baMne virAdhI ane judA che. A siddhAnta pramANe amAtra bhAva bane che ane bhAva pharIvAra abhAva thAya che; A kArikAmAM bhahari jaNAve che ke Ama kadI banatu' nathI. abhAvavAdI taiyAyika bhAva ane abhAva tene svIkAre che, ane kha'nene atyaMta bhinna samaje che. bhatRhari advaitasiddhAMtane svIkAratAM jaNAve che ke bhAva ane abhAva advaitatattvathI judA nathI. te vikalpamAtra che. advaitasiddhAMtamAM Atmatattva prakAzarUpe che. tema chatAM avidyAne kAraNe leAkavyavahAra pravRtta karavA te samatha ane che. tethI ja te bhAva ane abhAva evA judA dekhAtA vikalpe rUpe samajAya che. 'te te bhAva ane abhAvanI avasthiti saMtRti sat rUpe che. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 25 trIju kAMDa abhAvasyAnupAkhyatvAtkAraNa na prasAdhakam / sopAkhyasya tu bhAvasya kAraNa kiM kariSyati // 62 // abhAva svarUpa vinAno hevAthI, kAraNa tene utpanna karanAruM banI zakatuM nathI; utpattinI pahelAM ja) svarUpane prApta karanAra bhAvane kAraNe zA kAmanuM? (62) kAya, utpattinI pahelAM abhAvarUpa che. A abhAva niHsvarUpa hevAthI tene kAraNanA vyApAravaDe bhAvarUpe utapanna karI zakAtuM nathI je kaI kArya ja na hoya to kAraNanI pravRtti kevI rIte thAya ? je ema kahevAmAM Ave ke vyaktirUpe ghaTapaTAdi kArya abhAvAtmaka che, paraMtu kAraNamAM te te sat che ja, te pachI tenI utpattimAM kAraNa mAnavAnI jarUra nathI. kAryanI utpatti mATe niyata kAraNanI AvazyakatA che. talanA telanI IcchAvALo talane ja pIle che, sarasavane nahi jo ema na hoya to vAlukAmAMthI tela na nIkaLe ? sAMkhyazAstramAM ane upAdAnaprahaNane niyama kahyo che. dareka kAraNamAM dareka kAryane utpanna karavAnI zakti nathI. paraMtu amuka cakkasa kAraNa cokkasa kAryane ja utpanna kare che. tasmAtsarvamabhAvo vA bhAvo vA sarvamiSyate / na tvavasthAntaraM kiJcidekasmAtsatyataH sthitam / / 63 // tethI badhuM bhAvarUpe che athavA abhAvarUpe che. eka satyatatvamAMthI AthI bIjI kaI avasthA prApya banatI nathI. (3) vikalparUpa bhAva ane abhAva paramasattAnA vivata rUpe che. A samasta vizva paramArtha sattAnI avidyAzaktine lIdhe bhAvAbhAvAtmaka bhAse che. bIjA zabdomAM kahIe to paramasattAne bhAvarUpa kahe ke abhAvarUpa kahe, AtyaMtika rUpe badhuM ekasarakhuM che. helArAja jaNAve che ke paramArtha dazAmAM jagatarUpI avidyAprapaMca abhAvarUpa che. (sarakhAvo : vyavahAradrazAlAmavivAghattikapAyAM layasthAminavimAtrA taravastha yathArthamanavamAtAtprmaarthtH sarva prapancajAtamabhAva evAparamArtha eva |...saaNvRten tu rUpeNa sarva bhAvAtmakaM thamAnasya vastutvAt / tamAnAmAvanichatti 2 ro mavivAdritta abhAvavAdino vApi na bhAva tattvalakSaNam // 64 // tethI lekamAM je bhAvavAdie che te abhAvane irachatA nathI, ane abhAvavAdIo paNa yathArtha svarUpa bhAvane svIkAratA nathI. (64) vA-33 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 vAkaSa5rIya utpattinI pahelAM ane nAzanI pachI, utpAdaka sAmagrIvaDe, sakAyanA AvirbhAva eTale janma, ane vinAzaka sAmagrIvaDe tibhAva eTale vinAza. Avo mata satkArya. vAdI kapila vagere maharSiono che. temanA matamAM abhAva nAmanA keI judA padArtha nathI, kAraNa ke kAryarUpa bhAva te ja tenI pUrva ane pachInI avasthAo rUpe samajavAmAM Ave che. ghaDAnI mATIrUpa pUrvAvasthA prAgabhAva che ane koDiyArUpa uttara avasthA praqsAbhAva che. badhuM zUnya che ema mAnanArA abhAvavAdIe bhAva ane abhAvane paramArtharUpe svIkAratA nathI. tenArAja jaNAve che ke zunyavAdIo paNa saMvRtisatya ane paramArtha satya ema be prakAranA satya mAnIne saMskRti rUpe bhAvane ane abhAvane svIkAre che (sarakhA: madhyamakakArikA, 24.8 - 9) advaye caiva sarvasminsvabhAvAdekalakSaNe / parikalpeSu maryAdA vicitraivopalabhyate // 65 // svabhAvathI eka ane advayarUpe sarvamAM rahelA A vizva)mAM tenA judAjudA) vikalpamAM aneka prakAranI (bhAvAbhAvarU5) vyavasthA prApta thAya che. (5) A bAhya, bhedarUpa vizva paramArtharUpe eka ja che. avidyAne kAraNe A ekatva bhAvAbhAvarUpe nAnAtvarUpe samajAya che. catasro hi yathAvasthA nirupAkhye prakalpitAH / evaM daividhyamapyetad bhAvAbhAvavyapAzrayam // 66 // jema anivagya (abhAva)nI cAra avasthAo kaha5vAmAM AvI che, tema bhAva ane abhAvarUpa be prakAre paNa samajavAmAM AvyA che. (6) svabhAvathI nirUpAkhya abhAvanI, prAgabhAva, praasAbhAva, atyaMtabhAva ane anyAbhAva evI cAra avasthAe ka9pavAmAM AvI che. AvI avasthAe jema avidyAkana ane tethI kApanika che tema, bhAva ane abhAvarUpe samajavAmAM Avela che avasthAo paNa kAlpanika che. avirodhI virodhI vA sannasanvApi yuktitaH / kramavAnakramo vApi nAbhAva upapadyate // 67 / / yuktine AdhAre vicAratAM), virodhI ke aviredhI, sata ke asata, kramavAna ke akrama e abhAva prApta thato nathI. (7) abhAva anupakheya arthAt anirvA hevAthI bhAvathI tene virAdha ke avirodha samajAtuM nathI. te ja pramANe abhAvamAM astitA ke nAstitA, krama ke yaugapadya prApta thatAM nathI. Ama buddhipUrvaka vicAratAM abhAva svIkArAI nathI. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMi *avirodhI virodhI vA sannasanvApi tattvataH / kramavAnakramo vApi tena bhAvo na vidyate // 68 / / tethI avirodhI ke virodhI, sat ke asat, ane kramavAna ke akama evo bhAva paramArtharUpe astitvamAM nathI, (6 8) abhAve triSu kAleSu na bhedasyAsti saMbhavaH / tasminnasati bhAve'pi traikAlya nAvatiSThate // 69 // traNa kALane kAraNe samajAtA bhedano abhAvamAM saMbhava nathI. tevA bheda)nuM astitva na hovAthI bhAvamAM paNa saikAlya hotuM nathI. (69) abhAva anupAkhya hoI vartamAnakALa vaDe parichina banatA nathI. vartamAnane abhAva sAthe saMbaMdha na hovAthI, bhUta ane bhaviSyane saMbaMdha kevI rIte hoI zake? abhAvamAM kAlabheda paNa prApta thAya nahi. bhAvanuM bhaviSyatva prAgabhAva upara ane bhUtatva praasAbhAva upara nirbhara che. abhAvamAM AvA be bheda hotA nathI tethI bhAvamAM paNa tevA bheda hotA nathI. AtmatattvaparityAgaH parato nopapadyate / AtmatattvaM tu parataH svato vA nopakalpate // 70 // bAhya (kAraNasAmagrI)vaDe (sadurUpa bhAvanA) svarUpano tyAga saMbhava nathI. bhAvasvarUpane potAnA upara ke anyanA upara AdhAra che ema kahevuM paNa zakya nathI. (70). sadarUpa bhAvane bAhya kAraNa sAmagrIvaDe vinAza thato nathI. bhAvanuM svarUpa svataH ke parataH saMbhavatuM nathI. pitAnAmAM pariniSThita tatvanuM parata: athAta bAhya kAraNa vaDe bhavana arthAta thavuM saMbhavatuM nathI, kAraNa ke pahelethI ja tenuM bhavana che. svataH bhavana paNa yuktisaMgata nathI. tattve virodho nAnAtva upakAro na kazcana / tattvAnyatvaparityAge vyavahAro nivartate // 71 // (bhAva ane abhAvanuM svarUpa) eka mAnatAM virodha prApta thaze, temane judA mAnatAM ekane bIjA upara upakAra thaze nahi. Ama ekatva ane nAnAtvane na svIkAratAM badhe vyavahAra aTakI jaze. (71) bhAva ane abhAva, vidhi ane pratiSedha jevA paraspara viruddha che; tethI bhAva ane abhAvanuM ekatva mAnI zakAya nahi. temane nAnA arthAta judA mAnavAmAM AvatAM baMne vacce saMbaMdha na hovAthI ekabIjAnI apekSA prApta na thatAM vyavahAra pravataze nahi. aikya ane nAnA sivAya bIjo keI vikalpa nathI; tethI bhAva ane abhAvamAM paraspara aizva paNa nathI ane nAnAtva paNa nathI. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 vA ka5DIya yatra draSTA ca dRzyaM ca darzanaM cAvikalpitam / tasyaivArthasya satyatva zritAstrayyantavedinaH // 72 // - jyAM draSTA, dazya ane darzana evA (avidyAkRta) vika9pa nathI evA (parama) tatvanA ja satyane upaniSavido Azraya kare che. (72) kArikA 6 thI 71mAM bhAva ane abhAvanA astitvane nyAyanI yuti vaDe asaMgata harAvIne have Agama arthAta upaniSadanA prAmANya upara bhAra mUkIne bhad hari jaNAve che ke je paramatattvarUpa zabdabrahmamAM draSTA athata caitanya, darzana arthAt aMta:karaNavRtti ane dazya arthAta samasta bhedarU5 vizvaprapaMca evA avighAkRta bheda nathI tene ja vedAntavido arthI upaniSad-draSTAo svIkAre che. sAmAnya vA vizeSa vA yasmAdAhurvizeSavat / zabdAstasmAdasatyeSu bhedeSveva vyavasthitAH // 73 // (sa) zabda sAmAnya ke vizeSane anyathI vyAvRttarUpe jaNAvatA hovAthI ta (zabdo) asatya bhedomAM ja rahelA che. (73) zabda, sAmAnyanuM, anya sAmAnyathI vyAvRttarUpe abhidhAna kare che. te pramANe zabdo vizeSane paNa bIjA vizeSathI vyAvRtta rUpe raju kare che. Ama zabda asatya evA bhedanuM ja abhidhAna karatA hovAthI abhinna ane adraya evA tAvane sparzI zakatA nathI. tethI samagra zabdavyavahAra asatya che. ya, prameya vagere zabdo aya, aprameya vagerenI vAvRttirUpe ja athane jaNAve che. mahAbhASyakAre paNa jaNAvyuM che ke sAmAnyamapi yathA vizeSatAnA sAmAnyano paNa vizeSa je vyavahAra thAya che. na hyabhAvasya sadbhAve bhAvasyAtmA prahIyate / na cAbhAvasya nAstitve bhAvasyAtmA prasUyate // 74 // abhAvane saddarUpe mAnavAthI, bhAvanuM svarUpa nAza pAmatuM tathI. abhAvane asata mAnavAthI bhAvanuM svarUpa utpanna thatuM nathI. (74). atyAra sudhI abhAvane avastu samajIne bhAva ane abhAvanA virodha vagerenI carcA karI. have vaizeSikamata pramANe abhAvane padArtha mAnIne carcA karavAmAM Ave che. na zAbaleyasyAstitva bAhuleyasya bAdhakam / __ na zAbaleyo nAstIti bAhuleyaH prakalpate // 75 / / - zAbaleyanuM astitva bAhuleyanA (astitva)ne aTakAvatuM nathI, zAbaleya nathI tethI bAhuleya(nuM astitva) utpanna thatuM nathI. (75) zAbaleya eTale zabalA arthAta kAbaracitarI gAyanuM vAcharaDuM, ane bAhuleya eTale bahulA arthAt ghaNuM dUdha ApanArI gAyanuM vAcharaDuM. baMne vacce kaze saMbaMdha nathI. ekano abhAva eTale bIjAno bhAva ane ekano bhAva eTale bIjAne abhAva ema banatuM nathI. te pramANe je abhAvane judo padArtha mAnavAmAM AvatuM hoya to tenA astitva ke nAstitvane bhAvanA astitva ane nAstitva sAthe karaze saMbaMdha nathI. Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha abhAvo yadi vastu syAttoyaM syAdvicAraNA / tatazca tadabhAve'pi syAdvicAryamidaM punaH // 76 / / abhAvane je padArtha mAnavAmAM Ave te uparanI vicAraNuM zakaya bane. abhAvano abhAva mAnatAM (paNa) te ja vicAra pharIvAra karavo paDe. (6) avastu syAdatIta yad vyavahArasya gocaraH / / tatra vastugato bhedo na nirvacanamarhati // 77 // avatu hovAthI je viSaya banatuM nathI te abhAva) vyavahAramAM ja samajAya che. te (abhAva)mAM padArthaniSTha bhedanuM nirUpaNa jarUrI nathI. (77) uparanA anuvAdamAM kacavAra govara: ! evo pATha lIdho che; tethI caTU (mAvajaahava) kavastuvAdna viSayatvamatotaM sa (kamAva:) AvAra0 (4) thocara: e avaya thaze. AvA pAThane badale virama evo pATha levAthI caDha (kamAvava6) mavaDatuvA gyArahya rovara (norad) pratItaH evo anvaya thaze. apade'rthe padanyAsaH kAraNasya na vidyate / atha ca prAgasadbhAvaH kAraNe sati dRzyate // 78 // zabda vinAnA (kAryarUpa) athamAM kAraNanI pravRtti hotI nathI, ane kAraNanuM astitva hoya tyAre paNa kAyana (tenI utpatti pahelAM) abhAva jaNAya che.(78) utpattinI pahelAM kAryarUpa arthanuM astitva na hovAthI tene vAcaka zabda paNa prApta thatI nathI. tevA kAryarU5 arthanI bAbatamAM kAraNanI pravRtti thatI nathI. utpatti rUpI kriyA sAthe saMbaMdha mATe yogya hoya tevA padArtharUpa kAryamAM ja kAraNeno padanyAsa arthAta pravRtti thAya che. asat kArya aMge kAraNanI pravRtti thatI nathI. nirUpa kArya mATe kAraNa pravRtta thatuM nathI, kAraNa ke uddezyatvano temAM abhAva che. Ama hAIne kAryakAraNabhAva mAtra pratibhAsarUpa che, vAstavika hetuphabhAvarUpa nathI. satkAryapakSa asvIkArya banato hovAthI, kAryakAraNubhAva paNa yuktisiddha banatuM nathI. Ama kAryakArabhAva asata pakSamAM ke sata pakSamAM svIkArya banato nathI. kA tasya prAgavastheti vastvAzritamidaM punaH / prAgavastheti na hyetad dvayamapyastyavastuni // 79 // tenI pUrva avasthA kaI e bAbata, (sat) vastu sAthe saMbaddha che. pahelAMnI ane avasthA evI be bAbato niHsvarUpa vastune lAgu paDatI nathI. (79) kAraNa eTale kAryanI pUrvAvasthA, ema mAnatAM ane baMne vacce paryAparyuM che ema mAnIne, kAya kAraNubhAvasaMbaMdha svIkAratAM, asatkArya pakSamAM utpattinI pahelAM kAryane atyaMta abhAva hoya che, evI sthiti prApta thAya che. sakAyapakSamAM paNa kAryane pUrvAvasthA prApta thatI nathI. pUrvAvasthAmAM be aMze pUrva ane avasthA che. pUrve be prakAre che. dezanI apekSAe ane kAlanI apekSAe asatkArya pakSamAM pUrva ke avasthA, bemAMthI eka paNa aMza prApta thato nathI. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26ra vAya2tIya na cordhvamasti nAstIti vacanAyAnibandhanam / ala syAdapadasthAnamevadvAcaH pracakSate / / 80 // vinaSTa thayA pachI, padAtha, "che ke nathI evA zabdo mATe egya banate nathI, kAraNa ke tene mATe kaze AdhAra hoto nathI. te (vinaSTa padAtha)ne vANI vaDe aprApya kahevAmAM Ave che. (80) utpatti pahelAMnI kAryanI kaI avasthA hoI zake nahi, tema tenA vinAza pachInI paNuM hoI zake nahi. asvakAryapakSamAM niranvaya vaMsane kAraNe kAryamAMthI kazuM bAkI rahetuM nathI. pariNAme uttarAvasthA jevuM kazuM hoI zake nahi. asakAryavAdI je ema kahe ke amAre mATe vinAza niranvaya vaMsa nathI ane tethI vaMsa pachI paNa kArya sata hoya che, te te aMge bhatRhari jaNAve che ke AvI utarAvasthAmAMnuM kArya paNa svIkArya nathI. vAstavamAM vinaSTa thayA pachI padArthanI sata ke asata upalabdhi thatI nathI. tethI te padArtha che ke nathI ema zabdo vaDe vyavahArya banatA nathI. Ama paramArthika dRSTie padArthanI pUrvAvasthA ke utarAvasthA prApta thatI nathI. atyadbhutA tviyaM vRttiryadabhAga' yadakramam / bhAvAnAM prAgabhUtAnAmAtmatattva prakAzate / / 8 / / pahelAM astitva vinAnA padArthonuM niraMza ane kema vinAnuM rUpa jenA vaDe abhivyakta thAya che tevI (avidyA vaDe prApta thanArI) A Azcaryajanaka pravRtti che. (81) satkAryavAda ane asatkAyavAdanA saMdarbhamAM kAryakAraNubhAvanuM khaMDana karyuM. tethI pahelAM adaSTa evuM niraMza ane akrama kArya dekhAya che, te eka mahAna Azcarya che. A AzcaryanuM kAraNuM brahmatatvanI avidyAzaktinI adbhuta pravRtti hoI zake. tethI kAryakAraNubhAvasaMbaMdha asatya, vaikalpika ane avidyApUrNa netrovALI vyaktionA sarjana rUpe che, ema samajavuM joIe. satyasvabhAvavALA, avibhakta, ane svarUpathI kadApi judA na thanAra tatvanuM asatya ane vibhaktarUpe prahaNa thavAne vivata kahe che. Ama kAryakAraNabhAvavAstavamAM vivartavAdarUpe samajavAne che. vikalpotthApitenaiva sarvo bhAvena laukikaH / mukhyeneva padArthena vyavahAro vidhIyate // 82 // jANe vastubhUta padArtha vaDe cAlatuM hoya tema (A) saghaLe laukika vyavahAra vikalparUpa antaHkaraNapravRtti) vaDe AbhAsita banIne pravRtta thAya che. (82). advaita vedAnInI jema bhahari paNa paramArthadazA ane vyavahAradazA ema be dazAe svIkAratA hoya ema lAge che. vyavahArakArya vikathita asatya padArtho dvArA thAya che, paraMtu vyavahAradazAmAM te asatyarUpe samajAtA nathI. te jANe ke mukhya arthAt paramasatyarUpa hoya tema bhAse che. bIjI rIte kahIe to vyavahAradazAne vikaTa mukhya Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa satya jevA samajAya che. helArAja upalabdhine madhya avasthA kahe che. tenI pahelAMnI pUrva ane pachInI avasthAne para avasthA kahe che. vyavahAramAM upalabdhikAlanI madhyAvasthA satya bhAsatI hoya to tenI pUrvApara avasthAe paNa satyarUpa bhAse ja. tethI vyavahAramAM kAryakArabhAvasaMbaMdha prApta thAya che ane bhAva ane abhAva evA be vAstavika bheda samajAya che. Ama vyavahAradazAmAM asatyonI paraMparA prApta thaze. bhAvazaktimatazcainAM manyante nityavAdinaH / bhAvameva krama prAhurna bhAvAdaparaH kramaH // 83 // tethI nityatvane mAnanArAo tene bhAva(rUpa brahmatatvonI zakti samaje che. kamane bhAva(rUpa brahmA) ja kahyuM che, bhAvathI jude krama (nAme padArtho nathI. (83) viyAkaraNamatamAM zabdatattvarUpa brahmanI be zaktio samajavAmAM AvI che, bhAvAbhAvarUpe bhAsatI avidyAzakti ane kAlabheda temaja vikArabheda mATe javAbadAra kAla nAmanI svAtanyazakti. A baMne zaktio vAstavamAM eka ja che, arthAt bhAvarUpa zabdatatvane ja krama ane yaugapA kahyAM che; sarakhA "te zazI ne traNawLo mAvAvamArthatA mine iti gva taravataH vAti, cahya taratiLio mAsamAnatAnuvaH I (helArAja) kramAnna yogapadyasya kazcid bhedo'sti tattvataH / yathaiva bhAvAnnAbhAvaH kazcidanyo'vasIyate // 84 // jema bhAvathI judo koI abhAva (nAme) bIje (padArtha) nizcitapaNe samajAta nathI, tema kramathI yaugapadyane koI tAttvika bheda nathI. (84) kAlasyApyaparaM kAla nirdizantyeva laukikAH / na ca nirdezamAtreNa vyatireko'nugamyate // 85 // laukika jane kAlanA (vibhAgarUpe) bIja kAlano nirdeza kare che, paraMtu (temanA AvA) mAtra nidezathI baMne vacce bhinnatA samajAtI nathI. (85) vartamAnakALa, bhUtakALa, evA kAlanA judA vibhAgo viSe lekavyavahAramAM ullekha thAya che, loke kAla ane tenA peTA vibhAga vacce AdhArAdheyabhAva samaje che. paraMtu AvA lekavyavahArane kAraNe baMne kAla vAstavamAM judA che ema mAnavAnuM nathI. AdhAra kalpayanbuddhayA nAbhAve vyavatiSThate / bastuSvapi notprekSA kasyacitpratibadhyate // 86 // abhAvamAM buddhi vaDe AdhAranI kalapanA karavA chatAM, temAM AdheyanI sthApanA karavI nathI, astitva vinAnA padArtha vizenI koInI kalapanA aTakAvI zakAtI nathI. (86) zatrunA abhAvamAM sukha ke mitranA abhAvamAM duHkha ema adhikaraNarUpa abhAva samajatAM, temAM sukha, du:kha vagere AdheyanI kalpanA karavI yogya nathI. A asatya vyavahAra pravarte che. tene aTakAvI zakAto nathI. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: tasmAcchaktivibhAgena nityaH sadasadAtmakaH / eko'rthaH zabdavAcyatve bahurUpaH prakAzate // 87 // tethI sad ane asad svabhAvavALA, nitya ane eka evA artha, zabda vaDe vAcya anatAM (svAzrita) zaktionI bhinnatAne kAraNe vividharUpe jAhera thAya che. (7) vyavahArazca lokasya padArthoM : ItiH / zAstre padArthaH kAryArtha laukikaH pravibhajyate // 88 // zabdonA buddhi vaDe kalpelA artha vaDe leAkamAM vyavahAra karavAmAM Ave che, ane vyAkaraNazAstramAM (zAstra)kArya mATe leAkamAM prasiddha padonA arthAMnuM ja bhinnabhinna rIte vidhAna karavAmAM Ave che. (8) vAkyapadIya iti saMbandhasamuddezaH A pramANe sabadhasamuddeza pUrA thayA. Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuuyodrvysmuddeshH| bhUyodravyasamudeza saMsargarUpAtsaMbhUtAH saMvidrUpAipoddhRtAH / zAstre vibhaktA vAkyArthAtprakRtipratyayArthavat // 1 // nimittabhUtA sAdhutve zAstrAdanumitAtmakAH / kecitpadArthA vakSyante saMkSepeNa yathAgamam // 2 // (zabdo ane arthonA) saMsargarUpa vAyArthamAMthI chUTA pADelA, (vyAkaraNa)zAstramAM prakRti ane pratyayanI jema judo karavAmAM AvelA, (zabda)nA sAdhutvamAM nimittarUpa ane (vyAkaraNa)zAstra dvArA jemanA svarUpanuM anumAna karavAmAM Ave che tevA keTalAka (dravya guNa vagere) padArtho zAstra paraMparA pramANe saMkSepamAM kahevAmAM Avaze. (1-2) uparanA anavAdamAM saMvikAne arthe helArAje karela athathI jo karavAmAM AvyA che. saMvat eTale niraMza jJAna athavA niravayava bedha. AtyaMtikarUpe vALyo niraMza jJAna rUpe che. vyavahAramAM AvA jJAnarUpa vAkavAthane addhiAra eTale judA judA zabdomAM vibhAga karavAmAM Ave che. AvA arthanI kalpanA karIne hasavA (vAcAryAta) saMpUtA: saMvivAr (vAcAryAlU) godhRtA: evo anvaya samajavAmAM Avyo che. helArAja saMvita no a saMvedRnan arthAta boddhArazuddhiH kahe che. AvI apehArabuddhine kAraNe pRthapha samajavAmAM AvelA padArtho. saMvirUvAtamAM ja zabdane artha AkAra hoya to kapanAbuddhinuM rUpa eTale ka95nAbuddhine AkAra e artha thaze. AkAra ahIM saMsthAnarUpa dharma thaze ane svarUpa dharmI thaze. niraMtha vAkyanuM vAcakatva samajavAmAM AvyuM hovAthI kriyA, kAraka, kArakavizeSaNa vagerenA saMsargarU5 vAyu ane teno artha prApta thAya che. A saMsama hovAthI vAkayanA pravibhAga iSTa che. vA- 34 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vASapadIya anaMza vAyanA badhA zabdone eka sAthe spaSTa artha jANavo muzkela heIne vAkathArtha samajavA mATe haMmezAM apoddhArarUpe mananI pravRtti hoya che. zarabata pInAre mANasa temAM gaLapaNa keTaluM, tIkhAM dravya kayAM ane keTalAM e badhuM samajI zake che. AvI samajaNa tenI addhArabuddhine kAraNe che. jema padane prakRti ane pratyaya evA vibhAgamAM vibhakta samajavAmAM Ave che tema niraMza vAkayane paNa judA judA zabdomAM vibhakta samajavAmAM Ave che. A zonA arthe lokapracalita che. vyAkaraNazAstra artho viSe Adeza ApatuM nathI kAraNa ke Avo Adeza ApI zakAtuM nathI. (anAzanAta naTTa sAtha mAhizyanta ma.mA. 2.1,1) zAstramAM prasiddha arthone te te zAstranI paraMparA pramANe samajavAmAM Ave che, jema ke sALAnerazeSa pavimail | (aa. su. 1.2.64) uparathI zabdone artha dravya che ane megha arthAt vyAvatya che ema samajAya che. te pramANe tasya mAvatI ! (vA. . 5.1,113) sUtra uparanA vArtika cahya guhya hi mAvAt zthe zanivezaddhamidhone rAta ! uparathI guNanA svarUpanuM anumAna thAya che. mata, vartamAna, mavithati vagere zabdo sAthe pANinie je vyAkhyAna ApyuM che tenAthI kAla eTale kriyA e artha sUcita thAya che. unnayAma, uMti, napuMsameM vagere sUtravyavahata zabda uparathI saMsthAna, prasava, ane sthitine baMdha thAya che ane liMgane samajavAmAM te anivArya che, kAraNa ke prasiddha liMgavyAkhyAH ratanazaratI strI cAromA: gs: mRta: I nathI. padenA artho vAgyAthamAMthI vibhakta rUpe samajAya che e vAta upara bhAra mUkavAmAM Avyo che. padanA artho eTale jAti, dravya, guNa, kriyA vagere. Ama hovAthI padArthabodhanI vyavasthA ane vicAraNAmAM dravya, guNa, kriyA, jAti, liMga, saMkhyA vagerenI vicAraNane paNa sthAna hovuM joIe. tethI tRtIya samudezamAM temanI carcA karavAmAM AvI che. A dravyaguNAdikane vize anya nyAyasAMkhyAdi zAstromAM paNa carcA karavAmAM AvI che. viyAkaraNa paraMparA AvI zAstrA-taraprApta carcAnuM paNa dhyAna rAkhe che, kAraNa ke tene Adarza che "rvavAriSaa zAn ! " tema chatAM anyazAstra prApta siddhAMtacarcAnuM sIdhu anusaraNa karavAmAM AvyuM nathI. pANini vagere AcAryonAM sUtromAM maLatA vyAkaraNanA ullekho uparathI sUcavAtA siddhAMta arthAt vyAkaraNaAgama vaDe svIkRta siddhAMtane ja bhartuhari svIkAre che. vastUpalakSaNa' yatra sarvanAma prayujyate / dravyamityucyate so'rtho bhedyatvena vivakSitaH // 3 // jene aMge padArthamAtranuM abhidhAna karanAruM sarvanAma prajAya che te ane dravya kahe che. te viziSTarUpe vivakSita hoya che. (3) sarvanAme be prakAre vaparAya che. sarva vagere sarvanAme vastumAtranuM abhidhAna kare che. anya vagere sarvanAme viziSTa vastuonA vAcaka che. A kArikAmAM sarvanAma vaDe Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 cIju kAMDa vivakSita ane bhedyatvadharma yukta ema be prakAre dravyanI vyAkhyA ApI che. huM tatva evA sarvanAma vaDe samajAtuM dravya 6 vaDe pratyakSa arthanuM vAcaka che ane tas vaDe anya pramANa vaDe prApta thatA parokSa arthanuM abhidhAna karanAruM che. dravyono aparimita svabhAva jANu muzkela che, kAraNa ke padArtharUpatA sarvatra prApta thAya che. niruktakAra paNa kahe che ke "bahai ti vatIyase tatra vacam "A" evI rIte je samajAya che te dravya che." dravyanI bIjI viziSTatAmAM sAmAnya vagere upAdhione kAraNe tenuM bhedyatva arthAta vizeSyAna jaNAvyuM che A bhedyatva arthAt vizeSyatva bAhyadravyabhUta arthanuM lakSaNa nathI, paraMtu asarUpa ane bauddha artharUpe rahelA dravyanuM lakSaNa che. A rIte vicAratAM jAti jyAre medasvarUpa vivakSita hoya tyAre tene paNa dravya kahevAze. dravyano A siddhAMta anya darzana karatAM viziSTa che. bhedyatvane je mukhya lakSaNa svIkArIe to badhA ja padArthone atha dravya thaze, eTaluM ja nahi paNa jAti, guNa, kriyA paNa bhedyatvarUpe dravyane ja badha karAvaze. vAjapAyananA matamAM zabdono artha jAti che ane te anugata bodhanuM nimitta che. kriyAmAM paNa AvI jAti rahelI che. pAkakriyAnI badhI avasthAone, arthAta adhi. zrayaNathI mAMDIne adha:zrayaNa sudhInI badhI avasthAeAne kriyA kahe che. je bhAtanI mAtra picA thavAnI kAryAvasthAne ja kriyA kahevAmAM Ave to agAunI avasthAone anumAnagamya samajavI paDe ane rasoyAnuM kava temAM prApta thAya nahi. kartA arthAt rayAnuM kArya, dhAtuvaDe vAcya na bane te, pratyayavAcya kartA ane tenI kriyA vacce saMbaMdha samajAze nahi. var rAMdhavuM ne arthe khAnuM pocA thavuM ( ) thato hoya te bhAta kartA thaze, karma nahi thAya. tethI revattaH morAM pati evuM vAkaya maLaze nahi, paraMtu, vagere moH svayameva evuM vAkya prApta thaze. kriyA kramabaddha kriyAzeno samUha che. rAMdhavuM, vAsaNa sApha karavuM, tapAvavuM vagere, kriyAnAM aMgorUpe che. tethI pAcanakriyAjAti AvA kramabaddha kriyAsamUhamAM prApta thatuM tattva che (tyadhika nAriravi nAguvavizava ). A pramANe bhramaNakriyArUpa vyaktio vaDe spaSTa thatI bamaNuvAdi jAti paNa svIkArya thaze. prathama bhramaNa, bIju bamaNuM, trIju bramaNa ema judAM judAM jamaNemAM bramaNanI abhivyakti samajAya che. tevI ja rIte sattArU5 atikriyA ane kartA, karma vagere kArake vacce bheda hovA chatAM tathA bhUta, vartamAna vagere kAlabheda hovA chatAM ghaTa; ati, vara: mati, e abhinna bedha temanI sAthe rahela sattA sAmAnyane vyakta kare che ema mAnavAmAM vAMdho nathI. mAvavadhAnamAhAtam ! evA yAskavacanamAMthI grahaNa karela kriyAprAdhAnyane siddhAMta zAkhadhamAM svIkAravAmAM Avyo che, chatAM anvayavyatireka vaDe gauNa sAdhana ja vArUpe samajAya che. mImAMsAdarzanamAM paNa dhAtvatha kriyAmAM sAdhanano tirabhAva thato nathI. brinAtha ii te . evuM pUvvAmAM AvatAM purva mAte thAya te . evA uttaramAM sukha vagere bheghavarUpe vivakSita hAIne AkhyAtAthanuM paNa dravyatva ja samajavuM joIe. Ama AkhyAtArtha paNa bhADidarzanane anusarIne dravya ja che. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadIya mImAMsaka matamAM kriyArUpa ja bhAvanAnI pratIti karAvatu hAvAthI dravyanA kheAdha sAmarthyathI prApta thatA hAIne dravya zabdArtha banI zake nahi ema te kahevAmAM Ave te te kharAkhara nathI; kAraNa ke bhAvanAnI pratIti kriyAvaDe thAya che ane pratyaya sAdhananu abhidhAna kare che. banne vacce sAdhyasAdhanabhAvasabdha che. kriyAviziSTa kartAneA medha cAya che tethI sAdhanasAmarthya prApta thAya che ema kahI zakAya nahi. Ama sAdhana dravyA che e vAta sidda bane che. 268 A pramANe A cothA samuddezamAM dravyane vyAvahArika dRSTie samajAvavAmAM AvyuM che. agAu khIjA samuddezamAM pAramArthika dravya arthAt mahAsattAne spaSTa karavAmAM AvI hatI. // kRti mUyodravyasamuH / / A pramANe bhUyAdravyasamuddeza pUrA thayA Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gunnsmuddeshH| guNasamudeza saMsargi bhedaka yadyatsavyApAraM pratIyate / guNatvaM paratantratvAttasya zAstra udAhRtam // 1 // je je, (AdhAra sAthe) saMsavALuM ane (tene) juduM samajAvanAruM che ane je tevA vyApAravALuM samajAya che, te, parataMtra hovAthI, zAstramAM guNa kahevAmAM AvyuM che. (1) saMsaga eTale AdhAra sAthe tAdAnI kalpanA. AdhAra sAthenA saMsagane kAraNe guNa tenA Azraya arthAta AdhArane bIjA AdhArAthI juduM samajAve che, jemake, A sapheda che, kALuM nathI. kArikAmAM "je je' evA zabdo sAmAnya vagerene paNa guNa tarIke darzAve che. "A gAya che, azva nathI,' evA vAkyamAM bIjA AdhAra arthAta azvathI jak paDatuM gatva guNa bane che. parataMtrapaNuM guNanI bIjI vizeSatA che. te dharma arthAta AdhAranA vizeSarUpe gaNatva darzAve che. taw mAvatrA (1.Tu...111, teno bhAva e arthamAM pazyanta zabdane taka ane tandra pratyaya lAge che) ane voto guLavacanAta (1.sU..1.44, guNa darzAvanAra ukArAnta prakRtine rIn pratyaya lAge che.) sUtre uparanAM vArtikamAM ane bhASyamAM guNanI vigatapUrNa chaNAvaTa karavAmAM AvI che. vA., 5.1.11 uparanA vArika 4 uparanA bhAgyamAM pataMjali jaNAve che ke zabda, sparza, rUpa, rasa ane gadha guNa che. guNonuM astitva hovAthI dravyane te te guNa aMge zabda prApta thAya che. A uparathI siddha thAya che ke guNanI apekSAe dravya juduM che. guNa zabdanA lokavyavahAramAM ghaNuM artha che : (1) samAna avayava : jemake, bevaDI dorI, trevaDI darI. (2) dravya : "A deza guNavAna che, arthAta temAM gAyo, ghAsa vagere ghaNuM dravya che. (3) gauNatva : jema ke, "ahIM ame gauNa banyA chIe." (4) AcAra : jema ke, A brAhmaNa guNavAna che, arthAt AcArasaMpanna che. (5) sarakAra : jema ke, A anna guNavALuM che arthAt sArI rIte rAMdheluM che. Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 vAkayapakSIya voto kuLavacanAta che uparanA bhAgyamAM be kArikAo prApta thAya che : satve nivizate'paiti pRthagjAtiSu dRzyate / AdheyazcAkriyAjazca so'sasvaprakRtirguNaH / / davyamAM rahenAra, keIka vAra tenAthI dUra janAra, judAM judAM drAmAM dekhAte, utpAdya, anutpAdya ane svabhAvathI je dravya nathI tene guNa kahe che." upatyanyajjahAtyanyad dRSTo dravyAntareSvapi / vAcakaH sarvaliGgAnAM dravyAdanyo guNaH smRtaH // "kaIka (dravya)nI pAse janAra, kaIka bIjAne tyAga karanAra, judI judI jAtio vALAM dravyamAM dekhAto, badhAM liMgane vAcaka ane dravyathI jude (te) guNa kahevAyo che." bhASyamAM prApta thatI A kArikAmAM vazeSika matamAM prApta thatAM gurunAM lakSaNe jevAM lakSaNe maLe che. A kArikAone pUvapakSa tarIke samajavAmAM AvI che, kAraNake temanuM vyAkhyAna ApavAmAM AvyuM nathI A kArikAo pramANe guNamAM kriyA, jAti ane dravyane aMtarbhAva thatuM nathI. A kArikAone samajAvatAM nAgeza guNa ane guNavacanane sarakhAM gaNe che. nAgezanA mata pramANe mArA saMjJA (pA sU. 1,4.1 A sUtrathI zarA: maMdhArA va.s. 2.2.28 sudhI darekanI eka ja saMjJA samajavAnI che.) uparanA bhASyamAM jemanI guNavacane saMjJA kahI che temanuM ja ahIM kathana che. tyAM kRdanta taddhitAta, sarvanAma, jAti, saMkhyA ane saMjJAcabda sivAyanA zabdonI guNavacanasaMjJA samajavAmAM AvI che. pahelA padathI saMjJAno nirAsa thAya che, pRthAnAtivu Tastha te thI sarvanAmano, sAthaH thI saMkhyA zabdane, prakriyAthI kRdantane, sarasvati thI taddhitAntane, bIjI kArikAmAM chathI sarvanAmane ane vAcakra: jinAmathI jAtino ane saMkhyAne nirAsa thAya che. guNa zabdo be prakAranA che : rU5, gadha, zabda vagere guNo temanA AdhAra arthAta dravyothI bhinapaNe temane artha darzAve che, arthAt te tastha guNa darzAve che. bIjA prakAranA guNa zabdo jevA ke zukla, rakta, mRdu, temanA AdhAra evA dravyathI bhinnapaNe atha darzAvatA nathI. temanA guNuvacana athavA guNe pasarjanadravyavacana zabdo kahIzuM.. taiyAra hamezAM lekavyavahArane pitAnA AdhAra tarIke svIkAre che ane vyavahAragata zabdaproga uparathI siddhAntasthApana kare che. tethI temanA siddhAto keTalIka vAra sAMkhyavaizeSikAdi dazananA siddhAte sAthe sAmya darzAve che ane keTalIka vAra bhinnatA darzAve che. pA.mU 2.1.1. vArtika 21 uparanA bhASyamAM tathA pA.su.5.1.119, vAtika 5 uparanA bhASyamAM guNa aMgenI laukika ka95ne sapaSTa karavAmAM AvI che. pANini sUtramAM jyAM jyAM guNa zabada maLe che tyAM bhASyakAre tene te te saMdarbhamAM judA judA artha samajAvyA che. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa dravyasyAvyapadezasya ya upAdIyate guNaH / bhedako vyapadezAya tatprakarSo'bhidhIyate // 2 // nirUpaNu mATe azakaya (evA ) dravyanA nirUpaNu aMge ( khIjA dravyathI ) bhinnatA darzAvatA je guNu svIkAravAmAM Ave che, tenA vaDe prApta thatA praka, (tapU, tamavuM vagere pratyayeA vaDe) jaNAvAya che. (2) matizAyane tamaviSNunau / (va.mU. . rU. ). uparanA bhASyamAM pataMjalie dravyane nahi paraMtu guNanA praka` mAnyA che. helArAja jaNAve che ke guNanA praka aMge keTalAka praznA upasthita thAya che : 201 (1) dravya niSpannarUpa hAvAthI temAM praka prApta thatA nathI, tethI tamapu ke pharsTana pratyaye| tene lAgatA nathI. guNunA praka thatA heAvAthI tevA pratyayeA guNane lAgaze. (ra) guNanA ja prazna thAya che, dravyaneA nahi, e mATe kAraNa (3) niSpannarUpa guNunuM paNa tenA jevA rUpavALA dravyanA pratipAdana thatuM hAvAthI tene svata:praka thaze nahi. darzAvavuM joIe. pratipAdananI jema (4) pratIyamAna guNu ane abhidhIyamAna guNune judA samajavA joIe. uparanA sUtramAM abhidhIyamAna guNanu grahaNa che, e a Mge kAraNa darzAvavu joIe. (5) zabdanA eka arthamAM tenA jAti, guNu, kriyA, evA vyAvaka dharmo paNa prApta thAya che. temAMthI eklA guNutA ja prazna thAya che ema kevI rIte kahevAya ? (6) guNamAM khIjo guNa nathI. sAmAnyamAM paNa tene avaccheka eve guNa nathI, je sAmAnyane praka` darzAve. te ja pramANe kriyAmAM paNa tenA prakanA kAraNarUpa guNa nathI. tethI temAM praka kevI rIte zakya bane? (7) guNanA praka` darzAvAtA hAya tyAre dravyanA praka kevI rIte darzAvAya? A badhAnA javAmA have pachIno kArikAemAM ApavAmAM AvyA che. dravyane jAti, guNa, kriyA vagere vinAnuM samajavuM zakaya nathI. peAtAnA rUpa vaDe jenu nirUpaNuM zakaya na hoya te pAte prakavALuM kevI rIte samajAya ? tethI guNurUpI saMsargIdhane kAraNe ja dravyane prazna kahyo che. AvA guNNArUpI saMsargIone kAraNe viziSTatA darzAvatuM dravya, tenA jevAM anya draSyAthI atizaya arcIta praka` jaNAve che. saMsargI guNAmAM keTalAka abhidhIyamAna arthAta vAcya hoya che ane keTalAka pratIyamAna heAya che. eka dravyane khIjA dravyeAthI juduM samajAvatA guNa, te dravyanA praka jaNAve che; Ave! prakarSI tarak vagere pratyayeA vaDe jaNAvAya che. ahIM me: muLa: evA zabdo vaDe, prathama kArikAmAM jaNAvela guNanuM lakSaNa levAnu che. rUnDI zabdamAM 3 guNa che, kAraNa ke jenI pAse lAkaDI nathI tevI (maDhI) vyaktiethI lAkaDIvALA (ndI)ne te judA pADe che. Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra7ra vAkyapadIya sarvasyaiva pradhAnasya na vinA bhedahetunA / prakarSo vidyate nopi zabdasyopaiti vAcyatAm // 3 // bhinnatA darzAvatA nimitta vinA, badhAM pradhAna drAmAM prakarSa hete nathI ane zabda vaDe (te) vAcya paNa banatuM nathI. (3) jema jAti, guNa, kriyA vagere upAdhi vinAnA dravya prakarSa hatuM nathI tema dravyathI svataMtra rahenArA guNano paNa potAno prakaSa hoto nathI. jAtirUpa ane prakarSa ke apakarSa hoto nathI, kAraNake jAti hamezAM sajAtImAM samAna hovAthI temAM bhinnatAne abhAva hoya che. jAti nitya hovAthI dravyanI jAtizUnya avasthA hotI nathI. dravyanA janmakALe paNa jAti hoya che. tethI dravyamAM jAti sAthe samAnAdhikaraNamAM rahela keIka bIjo guNa, prakarSanuM kAraNa bane che. "zutara pam'mAM zukala guNa mukhyapaNe darzAvAyo che, paraMtu zukalaguNamAMne bhAsura- guNu ke vamalya guNa, prakarSa darzAve che. bIjI rIte kahIe te prakahetu evo guNa je svataMtra rIte darzAvavAmAM Ave te te guNane Azraye rahelA bIjA guNu vaDe prakaSa samajavAmAM Ave che. sara khAvo : va. 1. 1. 6. guja: prata: vAtano hizyate | tasyAzritAd guNAdeva prakRSTatva pratIyate / / vidyamAnAH pradhAneSu na sarve bhedahetavaH / vizeSazabdairucyante vyAvRttArthAbhidhAyibhiH // 4 // mukhya dravyamAM rahelA badhA dharmo, (te dravyanI bIjA dravyathI) bhinnatA darzAvavAnAM kAraNe banatA nathI. bhinnatA darzAvanArA arthonuM abhidhAna karanArA viziSTa zabdo vaDe te jaNAvAya che. (4) pradhAna dravyamAM aneka-jAti, guNa, kriyA vagere-dharmo te te dravyane sajAtIya ke vijAtIya dravyothI judA darzAvanArA hoya che. A badhAne koI eka zabda vaDe darzAvavAnuM zakaya nathI, kAraNa ke evo eka zabda prApta thato nathI. keI eka viziSTa dharmanuM abhidhAna te te draDhyAdikanA koIka vizeSaNa vaDe ja karavAmAM Ave che ane AvA zabda prakarSane jaNAve che. Rtare hamadhya | (enuM rUpa vadhAre dhaLuM che) evA udAharaNamAM zabdavaDe avArA ane pratIyamAna evA bhasuratva dhamane kAraNe prakaSa samajAya che. surataH vaTa: (vadhAre dheALuM vastromAM zabdavaDe vAcya zukalaguNa prakarSanuM kAraNa banne che. vastUpalakSaNe tatra vizeSo vyApRto yadi / prakarSoM niyamAbhAvAtsyAdavijJAnahetukaH // 5 // vastune (mAtra) viziSTa rIte jaNAvavAmAM (ja) je viziSTa dharma caritArtha banato hoya te, (prakaSa aMge) kazuM ni cayAtmaka na hovAthI prakarSa tene jaNAvanAra hetu vinAno raheze.(5) Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMi dravya tenA saMsargadharmarUpa guNane kAraNe abhidhAna prApta kare che. AvA abhidhAnamAM saMsarga dharmanuM sAmarthya je kSINa thAya to te prakamAM aMge kevI rIte pravRtti karI rAke, evI zaMkAnA javAbamAM A kArikA che. jIva tA: vaTa: ke evA udAharaNamAM zulavAdi guNarUpI vizeSa je mAtra dravyanA avidhAna mATe ja caritArtha banato hoya ane prakarSa aMge upayogI banato na hoya to prakarSa aMge keI nizcayAtmaka sthiti na hovAthI prakapa tene jaNAvanArA hetu vinAno raheze. sarva ca sarvato'vazya niyamena prakRSyate / . saMsargiNA nimittena nikRSTenAdhikena vA / / 6 / / badhA (prakRSTa athavA nikRSTa) padArtho, temanI sAthe saMsargavALA makRSTa athavA nikRSTa guNarUpI nimittane AdhAre, niyata prakarSane haMmezAM darzAve che. (6) - nikRSTataH ! (vadhAre halake), prakRNatara: (vadhAre sAre) evA pracalita prayogo kevI rIte zakaya bane che, te age, A kArikA mAM jaNAvavAmAM AvyuM che. vadhAre sAruM kArya karavA rUpI prakarSane jaNAvavA mATe prazna ta2: ane vadhAre halakuM kArya karavA rUpI nikane jaNAvavA mATe nidara: evA prayogo pracalita thAya che. bIjI rIte kahIe to, traNasara mAM sArA kAryarUpI dharma, prakarSanuM kAraNa che, ane niphreMka tara:mAM halakA kAryorUpI dharma nikarSanuM kAraNa che. nApekSate nimitta ca prakarSe vyApRta yadi / dravyasya syAdupAdAnaM prakarSa pratyanarthakam / / 7 / / prakarSa (darzAvavA mATe taiyAra (guNarUpI) nimittanI apekSA che (dravya)ne na hoya te, prakapane jaNAvavA mATe dravyano (zabda dvArA) prAga nirarthaka thaze. (7) gotarA (vadhAre sArI gAya) jevA prayogone have samajAvavAmAM Ave che. jotarA zabdamAM darzAvAto praka" gotra evI jAtine kAraNe nathI ane praka guNa darzAvato bIje keI zabda paNa tenI sAthe nathI, chatAM prakarSa to darzAvAya che ja. je dravya, prakarSa ke apakarSane darzAvavA mATe upAdhirUpa nimittane arthAt guNane svIkAre nahi to, ruDhatA: : (vadhAre dhoLuM vastra) evA prayogamAM jIvatara: zabda prakane jaNAvavA mATe nirarthaka karaze, arthAt evo prayoga thaze nahi; chatAM AvA prayoge vyavahAramAM to prApta thAya che ja. tethI prakarSa ke apakarNa darzAvavA mATe nimitta banatA guNane svIkAra ja joIe. 4ta2mAM camaka (mAkuraDha) guNa che. jotara pragamAM gAyamAM rahelA guNo, jevA ke, bIjI gAyo karatAM dorIne laI javAmAM sahelI athavA bIjI gAya karatAM vadhAre dUdha ApanArI-, prakarSa darzAve che. pataMjali jaNAve che ke : eTale dara varSe vAcharaDu janmAvanArI paraMtu jotA eTale dara varSe viyAtI eTaluM ja nahi paNa vAcharaDI janmAvanArI gAya nariya sama samAM vijhAyate gotare cA sanAM sama vijJAAte trIvaralA ! (mahAbhASya, 2. pR. 41). vA-35 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ra74 vAkayapadIya savyApAro guNastasmAtsvaprakarSanibandhanaH / dravyAtmAna bhinattyeva svaprakarSa nivezayan 18 // tethI potAnA prakarSa mATe kAraNarUpa guNa, (dravyanA prakarSa mATe ) kArya banIne, te (dravya)ne pitAnA prakaSa sAthe jIne (bIjA dravyathI) juduM jAhera kare che. (2) arUpa pararUpeNa dravyamAkhyAyate yathA / aprakarSa prakarSeNa guNasyAvizyate tathA // 9 // (jAti, guNa vagere) rUpa vinAnuM dravya, bIjA (arthAta jAti, guNa vagere) rUpa vaDe nirUpavAmAM Ave che tema, pitAnA prakarSa vinAnuM (dravya) guNanA prakarSane prApta kare che. (9) rUpa vinAnuM ke upAdhi vinAnuM dravya zabda vaDe jaNAvAtuM nathI. tethI dravyanI upAdhirUpa guNa dravyanA zAbdika vyavahAramAM upayegI bane che. upAdhirUpa guNane ane upAdhimAna evA dravyane ekabIjAthI judAM samajAvI zakAtAM nathI, tethI guNanA prakA vaDe dravyane prakarSa jaNAvavAmAM Ave che. iti guNasamuddezaH / A pramANe guNasamudeza pUre thaye. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 visamudezaH / diksamuddeza dik sAdhana kriyA kAla iti vastvabhidhAyinaH / zaktirUpe padArthAnAmatyantamanavasthitAH // 1 // ki, sAdhana, kriyA ane kAla evA zabdo dravyanu' abhidhAna kare che, ema mAnavAmAM Ave te, padArthAnA zaktirUpa (svabhAva)nA te, vAcaka khanatA nathI. (1) diku, sAdhana vagere zabdo siddha svabhAvavALAM dravyAnA vizeSaNarUpe vAcya bane che. te svataMtra padArtho nathI. vaizeSika matamAM dine dravyarUpe samajavAmAM Ave che, te barAbara nathI, kAraNa ke, kAya uparathI ja tenu anumAna karavu joIe. dravyane mATe upakAraka zaktirUpe te samajAya che. siddha dRgyAnuM abhidhAna karanArA zabdo dik vagerenuM sAkSAt abhidhAna karI zakatA nathI. tethI vaiyAkaraNasiddhAnta pramANe dik vagerenI vyAkhyA ApavI joIe. vyatirekasya yo heturavadhipratipAdyayoH / Rvityeva yato'nyena vinA buddhiH pravartate // 2 // karmaNo jAtibhedAnAM abhivyaktiryadAzrayA / sA svarupAdhibhirbhinnA zaktirdigiti kathyate // 3 // ('AnAthI' evI) avidha ane ('A' evA) avadhimAna vaccenA artha bhedanu je kAraNa che, bIjA kAi (nI madada) vinA 'sI" evI samajaNu jene kAraNe Ave che; jene lIdhe kriyAnA jAtibhedAnI abhivyakti thAya che, te, peAtAnI upAdhione kAraNe bhinnarUpe samajAti zakti, fi kahevAya che. (2-3) A tenAthI pUrva dizAmAM che,' 'A tenAthI pazcima dizAmAM che,' evA prayAgAmAM, tenAthI' zabda avadhi darzAve che. ane 'A' zabda, pratipAdya arthAt avadhimAna darzAve che. baMne adhiavadhimatA saMbaMdhathI joDAyelAM che. aMte vaccenA abheda divaDe Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 vASapadIya darzAvAya che. vaizeSike, "jenA vaDe, ahIMthI A, evuM je jJAna thAya te dipha darzAve che? (rUti kumiti calazi sin vazeSika sUtra 2.2.10) e pramANe diphanI vyAkhyA Ape che. A tenAthI pUrvamAM che ke pazcimamAM che evuM jJAna ke Ika bIjA nimittane baMdha karAve che. AvuM bIju nimitta dipha che. pRthvI vagerenI jema dipha svataMtra dravya nathI. A vAMsa sIdhe che, A vAMsa vAMke che, evI kalpanAe paNa dine kAraNe che, kAraNa ke, vAMsanA avayavo eka ja dizAmAM prasare che. te pramANe trAMsu, UMcuM, nIcuM, vageremAM je bhramaNatva, ukSepaNu vagerenI abhivyakti thAya che te paNa dikane kAraNe che. A ukSepaNa vagere kriyA medo karmasAmAnyanA jAtibhedo che. dipha aMge vaizeSika matane avatAratAM helArAja jaNuve che ke di eka che, paraMtu judI jadI upAdhione lIdhe tenA dasa vibhAga samajavAmAM AvyA che. savAramAM sUrya sAthenA saMbaMdhavALI dizAne pUrva dizA kahevAya che. te pramANe bIjI dizAonAM nAme aMge che. parAparatve mUrtAnAM dezabhedanibandhane / 'tata eva prakalpete kramarUpe tu kAlataH / / 4 // mUrta padArtho aMge "A pUrva che,' 'A para che', evuM jJAna, dezabhedane kAraNe che. paheluM, pachInuM, evuM kamarUpa jJAna kAla(bheda)ne kAraNe che. (4) mUrta padArtha eTale adhyApI ane rUpavALo padArtha AkAza vagere vyApaka ane amRta padArthomAM paratva ane aparatva hotAM nathI. deza sAthe saMbaddha hovAthI mUta padArthone paratva ane aparavanI kalpanA thAya che. A kalapanA diphane kAraNe che. paheluM, pachInuM, evI kramarUpa kalpanA kAla zaktine kAraNe che. A pramANe dipha ane kAla, zabdabrahmanI zaktio che. AkAzasya pradezena bhAgaizcAnyaiH pRthak pRthak / sA saMyogavibhAgAnAmupAdhitvAya kalpate // 5 / / AkAzanA, tenA pradeza sAthenA, ane bIjAM (ghaTAdi dravya)nA vibhAge sAthenA paraspara saMga ane vibhAga mATe, te (dipha) AdhArarUpa bane che. (5) AkAza jevA amUrta padArthonAM paNa kAlpanika parAparatva hoya che. AkAzanA tenA pradeze sAthe ane ghaTa vagere padArthonA bhAge sAthe je paraspara saMga ane vibhAga che, temane nizcaya divaDe thAya che. avayava vinAnA vibhu AkAzano keI vAstavika pradeza nathI, paraMtu AkAza sAthe saMgavALA ghaTAdi padArthonA pradeza hoya che ane ghaTAdi padArthonA bhAga hoya che. AvA bhAga ane pradezene kAraNe AkAzanA pradezo ka9pavAmAM Ave che. pUrva taraphanA AkAza sAthe saMbaMdhavALA ghaTanA bhAga pUrvabhAga kahevAya che. para AkAza sAthe saMbaMdhavALA ghaTana bhAga parabhAga kahevAya che. Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa dizo vyavasthA dezAnAM digvyavasthA na vidyate / zaktayaH khalu bhAvAnAmupakAraprabhAvitAH // 6 // pradezonI vyavasthA dipha dvArA thAya che; dizAnI (pUrvapara) vyavasthA (bIjA keI nimittathI) thatI nathI. padArthonI zaktio, temanA vaDe karavAmAM AvatA upakArane kAraNe ka9pavAmAM Ave che. (6) pradezanI pUrva, para, evI vyavasthA diphane kAraNe thAya che, paraMtu dikyAM pUrvAparavyavasthA mATe koI nimitta kalpavAmAM AvatuM nathI. AvA nimittanI kalpanA karavAmAM Ave to, te nimita mATe bIju nimitta, tene mATe trIju nimitta, ema anavara pUrvaparAdi vyavahAra mATe, diphamAM pitAnI ja zakti hoya che, arthAt te pote ja zaktirUpe che. dikurUpI zaktinI kahapanA tenA vaDe karavAmAM AvatA upakArane lIdhe thAya che. diphamAM parAparatva rahelAM che ja. sUrya sAtheno tene saMbaMdha, tenA svabhAvane vyakta kare che. pratyastarUpA bhAveSu dik pUrvetyabhidhIyate / pUrvabuddhiryato dik sA samAkhyAmAtramanyathA // 7 // (sUta) padArtho upara ApavAmAM AvelA svabhAvavALI te (dipha)ne pUrva dizA kahevAya che, jene kAraNe A pUrva che evuM jJAna thAya che te dipha che. AvI (upAdhirUpe) na hoya te mAtra nAma tarIke te samajAya che. (7) pRthvI vagerenI jema dipha svataMtra svabhAvavALI nathI. avyApI mUrta padArthonI upAdhirUpe te samajAya che. AvI bhAvaparatatraM dipha pUrva, para vagere buddhi mATe kAraNarUpa bane che. padArthonA svarUpathI judI nahi hovAthI te padArthonI zaktirUpe che. je tene svataMtra gaNavAmAM Ave to te mAtra nAma tarIke ja samajAya che. svAgAdvayavasthA yA loke na tasyAM niyatA dizaH / pratyaGmukhasya yatpazcAttatpurastAdviparyaye // 8 // lokavyavahAramAM (vyaktinA) pitAnA aMga (mukha)thI (dinI) vyavasthA samajavAmAM Ave te, dizAo cakkasa thatI nathI. pazcima tarapha mukhavALA mATe je pazcima hoya che, te tenAthI viruddha mukhavALA mATe pUrva kahevAya che. (8) ApaNA zarIra ke mukhanA sthAna uparathI dizAne samajI zakAya nahi. lokavyavahAramAM jamaNA hAtha tarapha (lakSiA :) ke DAbA hAtha tarapha (hastavAma) athavA pUrva tarapha mukhavALe (pramua:) ke uttara tarapha mukhavALa ( 3muva:) evA zabado vaparAya che. paraMtu zarIra ke makhanI sthitimAM pheraphAra thatAM dizAe badalAI jAya che. tethI dizAo aMge - anAdi kAlathI pracalita mAnyatAone anusaravI joIe. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 vASapadIya dezavyavasthAniyamo dikSu na vyavatiSThate / rUDhamapyaparatvena pUrvamityabhidhIyate // 9 // (pUrvadeza, uttaradeza, dakSiNadeza vagere) dezavyavasthAno nizcaya dikane kAraNe vyavasthita banato nathI. pazcima (deza)tarIke rUDha thayela (pradeza)ne te pUrva che ema kahevAya che. (9) pUrva, pazcima vagere pradezanA dine AdhAre che; paraMtu keIvAra pUrva dizAne mATe ApaNe pazcima zabda vAparIe chIe. jemake, ApaNe pazcimAbhimukha UbhA hoIe tyAre te dizA te pazcima che, paNa tene mATe ApaNe pUrva zabda vAparIe chIe, dakSiNa mAMthI pUrva tarapha janAro kahe che ke huM uttarApatha jAuM chuM. Ama pUrva, para vagere zabda, dino vicAra karyA vinA paNuM vaparAya che. virAgya: salamaghamaghamAkhyo rikezajAsaanta: J (pA. su. 5. 3. 27, dizAvAcaka prathamAnta, paMcamyanta ane saptamyakta zabdone dizA, sthaLa, ane kAlanA arthamAM atAta pratyaya lAge che) uparanA bhASyamAM jaNAvyuM che ke pUrvamina veze vasati ! evA udAharaNamAM vaismina evA saptayanta padane zraddhAti pratyaya lAgato nathI, kAraNa ke pUrva zabda dezavAcaka nathI, paraMtu dezanuM te vizeSaNa che; arthAta pUrva dizabda nathI. dipha artha darzAvanAra pUrva, uttara vagere zabdo rUTizabdo che. ato'bhASitapuskatvAt puMvadbhAvo na sidhyati / asminnarthe na zabdena prasavaH kvaciducyate // 10 // - (dakSiNa ane uttara evA zabdo) bhASitapuraska na hovAthI, temane puMvabhAva siddha thato nathI. (dakSiNa ke uttara) zabda vaDe, AvA (dizAnA) arthamAM purUnuM abhidhAna kadApi thatuM nathI. (10) kSiLotarAkhyAmatA (pA. su. 5. 3. 28, dizA, sthaLa ane samaya darzAvanArA paMcamyana, prathamAnta ane saptamyaH rakSaNa ane uttara zabdane satayut pratyaya lAge che) uparanA bhAgyamAM jaNAvyuM che ke dakSiNa ane uttara evA zabdone dizA, deza ane kAla arthamAM tat (7) pratyaya lAge che; jemake hakSiNata: ane 3rata:; paraMtu rakSiA ane 32 evA zabdo hoya to tAivikRvasua: I (pA. sa. 6.3.35)thI puMvarbhAva thaze. AnI sAme jaNAvyuM che ke bhASitapuMskano puMvabhAva thAya che. dakSiA ane sattA zabdo bhASitapuMsaka nathI, kAraNake dakSiNa ane sasarA evA puliMga zabdo vyavasthAvAcaka che, jyAre rakSiLA ane 3 zabdo digyAcaka che. dikzakterabhidhAne tu niyata dizi darzanam / pUrvAdInAM yathA SaSTejIvitasyAvadhAraNe // 11 // jema A yuSanA nizcaya aMge (varSa zabdanA prayoga vinA) "sATha (da) Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa zabda kAlano vAcaka bane che tema, pUrva vagere zabdomAM zaktirUpa dikanA abhidhAnamAM dizAno artha niyata hoya che. (11) anvaya : cA govihya avadhAro (varSanagyo vinA) : (niyataM na vAvAviyena tatha) pUrvInAM (zAnAM vizrA samidhA li i niyata (masti) . pUrva, dakSiNa vagere zabda dizAvAcaka che. pradeza ke kAlavibhAgo sAthe temane saMbaMdha thatAM te vyavasthA darzAve che. Ama baMne vacce arthabheda spaSTa che. lekavyavahAramAM prAcIna paraMparAthI te zabdo dizAne artha darzAvatA rahyA che. sATha varSano thayelo (tri mUtaH paSTi:) evA prayogamAM varSa zabdano prayoga vinA, mAtra vaparAzane kAraNe, varSa arthAta kAlano bodha thAya che. chAyAbhAbhyAM nagAdInAM bhAgabhedaH prakalpate / ataddharmasu bhAveSu bhAgabhedo na kalpate // 12 / / chAyA ane prakAzane kAraNe judA judA samajAtA parvata vagerenA avayavo dikane kAraNe hoya che. (pUrvapara) svabhAva vinAnA padArthomAM Avo avayavame ka9pI zakAto nathI. (12) zarada RtumAM parvatanuM eka zikhara sUryanAM kiraNethI prakAzita hoya che; bIjuM zikhara megharachAyAne kAraNe chAyAvALuM hoya che. Avo avayavavibhAga dikanI kalpanAne kAraNe ja che. jenAmAM pUrva, para vagere svabhAva hoto nathI tevA amUrta padArthomAM A avayavabheda hotA nathI. paramANorabhAgasya dizA bhAgo vidhIyate / bhAgaprakalpanAzakti prathamAM tAM pracakSate // 13 // vibhAga vinAnA paramANumAM diphane kAraNe vibhAgonI kalpanA utpanna thAya che. te (dipha)ne ja vibhAgo kapavA mATenI pahelI zakti kahe che. (13) mUrta padArthomAM tema ja aNuomAM vibhAganI kapanA dine kAraNe che. avibhakta aNuomAM dikune kAraNe cAre bAjue, uparane bhAga ane nIceno bhAga ema che avayanI ka95nA thAya che. bIjA aNuo tenI sAthe joDAtAM hayaNuka, caNuka, catuNuMka vagere utpanna thAya che ane kramazaH sRSTi utpanna thAya che. sabhAga padArthonA avayavo, chAyA ane prakAzane kAraNe hoya che, ane nibhaga padArthonA avayanI kalpanA dikane kAraNe che, A mata yogya nathI. badhA ja padArthomAM avayavakalpanA diphane kAraNe che. Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya adezAzcApyabhAgAzca niSkramA nirupAzrayAH / bhAvAH saMsargirUpAttu zaktibhedaH prakalpate // 14 // padArtho deza vinAnA, bhAga vinAnA, kama vinAnA ane upAdhi vinAnA che, paraMtu temanI sAthe saMsargavALAM dravyone kAraNe digarUpa zaktibheda samajAya che. (14) - AkAza vagere vibhu padArthonA avayavorUpa deza hotA nathI, kAraNa ke AkAza vagere vibhu ane nitya che. pravI vagere mRta padArthonA bIjA padArtho sAthenA saMsargane avayavo kapavAmAM AvatA hovA chatAM avayavarUpa deza hotA nathI. Ama vibhu ane mUta baMne prakAranA padArthone avayavo hotA nathI. tethI, temanAmAM krama paNa hoto nathI. tevI rIte temanA upAzraye paNa hetA nathI AvA padArtho temanI sAthe saMsargavALA padArthonA parAparatvane kAraNe Aropita thatI vAdazaktine lIdhe parAparatvavALA hoya tema ka9pavAmAM Ave che. nirbhAgAtmakatA tulyA paramANorghaTasya ca / bhAgAH zaktyantara tatra parimANaM ca yattayoH // 15 // paramANamAM ane ghaDAmAM avayano abhAva samAna che. tyAM bhAga (mAtra) zaktirUpe che ane temanuM je parimANa (che te) paNa (zaktirUpa che) (15) ghaTa ane paramANu, baMnemAM svAbhAvika avayavabhAva sarakho che. dipha35 zakti vaDe ghaDAnA avayavomAM pIrvAryanI kalpanA karavAmAM Ave che. dizaktine kAraNe ka95vAmAM AvatI bhAgavattA sAcI nathI. jo ema hoya to paramANumAM paNa bhAganI kalpanA thAya. mahattva, aNutva vagere parimANa paNa zaktivizeSanI kalpanAne kAraNe che. ghaTa ane aNu vacceno bheda temanA parimANane kAraNe che, ayane kAraNe nathI. yataH prakalpate bhedo bhedastatrApi dRzyate / adRSToparati bhedamato'yuktatara viduH // 16 // jemane kAraNe bhedanI kalpanA thAya che, te (avayavo)mAM paNa bheda prApta thAya che, tethI jemAM samApti dekhAtI nathI tevA bhedane atyaMta agya mAnavAmAM Avyo che. (16) jema padArthonA bheda, temanA avayavone lIdhe kalpI zakAya che, tema te avayavonA avayavo, ane temanA paNa avayavo kalpI zakAya che. paramANu onA bheda dibhedane kAraNe, digmada sUryasaMyogane kAraNe, sUrya saMyoga paNa merupradezanA bhedane kAraNe ema anavasthA thAya. Ama padArthonA tathA temanI upAdhionA bheda kAlpanika samajavA, vAstavika nahi, Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa sarvatra tasya kAryasya darzanAdvibhuriSyate / vibhutvametadevAhuranyaH kAyavatAM vidhiH / / 17 // tenuM (bhAgabhedarUpa) kArya sarvatra dekhAtuM hovAthI, te (dipha)ne vibhu kahe che. AvA kArya saMpAdakatva)ne vibhutva kahe che. mUta padArtho aMge jude prakAra che. (17) diphanuM avayavavibhAgarUpa kArya, sArvatrika hovAthI tene vibhu arthAt vyApinI kahe che. dika, kAla, AkAza vagere amUrta padArthonuM vibhutva eTale sarvatra pitAnAM kAryo utpanna karavAnI zakti potAnA avaya sAthe vistRta pradezamAM vyApIne rahevAne, mUta padArthonuM vibhutva kahe che. caitanyavat sthitA loke dikkAlaparikalpanA / prakRti prANinAM tAM hi ko'nyathA sthApayiSyati // 18 // caitanyanI kalpanAnI jema, dipha ane kAlanI kalpanA jagatamAM daDhapaNe sthApita thayelI che. prANIonA A svabhAvane kaNa anyathA puravAra karI zake? (18) astitvavALA padArtha paNa jyAM sudhI tenuM jJAna thayuM na hoya tyAM sudhI kaI paNa kArya karI zakato nathI. tethI caitanyane badhA dArzanikoe svIkAryuM che, A caitanya atmAnuM svarUpa che, teno virodha karI zakAtuM nathI. te pramANe dika ane kAlano paNa virodha karI zakAto nathI. padArthomAM bhedAbheda, bhAvAbhAva vagere hetA nathI, paraMtu anAdi avidyAne kAraNe Avo vicitra lokavyavahAra prApta thAya che. tadarzAo paNa tene anyathA samajAvI zakatA nathI; arthAta padArthonAM svarUpa, je parAparatAdi svabhAvavALAM che, temane parAparatva vinAnAM samajAvI zakAtAM nathI. lokavyavahAramAM jema gautanya rUDha thayeluM che, tema dipha ane kAla paNa rUDha che. temanA vinA prANIonAM kAryonI niSpatti thatI nathI. tethI vyavahAra prasiddha dipha ane kAlanuM pratyAkhyAna yogya nathI. saMkaro vyavahArANAM prakRtiH syAdviparyaye / tasmAt tyajannimAnbhAvAnpunarevAvalambate // 19 // svabhAva(rUpa banela A diphakAlanI kalpanA)ne asvIkAra karavAmAM AvatAM ka)vyavahAranI avyavasthA thaze, tethI (pUrvaparAdi vibhAgavALA) A vyavahArane tyAga karIne paNa pharIvAra teno Azraya karavAmAM Ave che. (19) vahelAM uThavuM, snAna karavuM, saMdhyopAsanA karavI vagere lokavyavahAro daSTAdaSTa - vALA hoya che. AvAM vyavahArakAryo aMge dikAlanI athavA pUrvaparAdi bhAvanI kahapanA svIkAravI ja joIe, kAraNa ke te sarva padArthonI prakRti athavA svabhAva banela hoya che. je tene svIkAra karavAmAM na Ave to badhA vyavahAramAM geTALe thAya. tethI tavadarzI temanA tyAgane * * gaNatA hovAM chatAM pharIvAra temane svIkAre che. vA-36 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 tasyAstu zaktaH pUrvAdibhedo bhAvAntarAzrayaH bhinnA dik tena bhedena bhedAyaivopakalpate // 20 // te (digrUpa) zaktinA, pUrva vagere vibhAga, tenA judA judA padArthI sAthe nA saMbaMdhane kAraNe che. tevA vibhAgethI judI judI samajAtI te, (bhUta' padArtho mAM) bheda prApta karAve che. (20) zabdabrahmanI kAlarUpa zakti anumati ane pratibaMdha vadhu sava vyavahAramAM kramane prApta karAve che, tema dizakti paNa vyavahArazanAM parAparatvAdinuM kAraNa bane che. vAyapIya avadhitvena cApekSAyoge diglakSaNo vidhiH / pUrvamasyeti SaSThyeva dRSTA dharmAntarAzraye // 21 // jyAre avidha (evA artha)nI apekSA hoya che tyAre dik sAthe sakhadhanA arthamAM (pacamI vibhaktinuM) vidhAna karavAmAM AvyuM che; (avayavitvarUpa) judo dha darzAvavA mATe 'A tenA uparanu' evA arthanI SaSThI prApta thAya che. (21) dinA svIkArane kAraNe vyAkaraNazAstramAM keTalAka niyamA rajU karavAmAM AvyA che. A tenAthI mAM che' evI avadhane aM darzAvavA hoya tyAre yionarukSaLA pa2mI evA niyama 2jU karavAmAM Avye che ane te pramANe paMcamI vibhakti vaparAya che, 'A tenAthI uparatu che' ( klakSya pUrvam / ) evA avavazvarUpa atha` mATe pA.s. pUrvapara dharorameTa phezinaiRAdhizvarane / 2.2.1 pramANe avayavI aMge SaSThInu vidhAna thayu che. pUrvAdInAM viparyAso'dRSTazcAvadhyasaMkare / Rjvetadasyetyetacca liGga na vyatikIryate // 22 // avidha aMge avyavasthA na hoya tyAre 'uparanu' (pUrvam) vagerenA upayAgamAM (vibhaktine) pheraphAra thatA nathI; 'A sIdhu che.' evA prayAgamAM dik aMgenuM sUcana paNa ayathA anatuM nathI. (22) avadhi aMge nizcitatA hoya tyAre pUrva, para vagerenA vaparAzamAM kazI avyavasthA thatI nathI kAraNa ke, A pUrva, para vagere, dik upara AdhAra rAkhe che. A vAMsanuM mULa sAdhu chaeN, eve! prayega paNa dik upara AdhAra rAkhe che, anizrita avadhi upara tene AdhAra na hovAthI tene aMge paNa avyavasthA nathI. antaHkaraNadharmo vA bahireva prakAzate / asyAM tvantarbahirbhAvaH prakriyAyAM na vidyate ||23|| athavA Antara vyApAravALA (caitanya)nA svabhAvarUpa (dik) Ama khAhyarUpe Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 trIjuM kAMDa bhAse che; paraMtu AvI AbhAsakalpanA pramANe te temanA antarbhAva ke bahibhava nathI. (23) dika caitanya che. caitanyano vyApAra AMtarika che; tema chatAM anAdi avighAne kAraNe te bAhyavyApArarUpe bhAse che. paramAthapaNe vicAratAM, dimAM aMtara ke bAhya evA yApAra nathI. je antabahirbhAva samajAya che te kAtpanika ane avidyA vaDe ApavAmAM Avela che. dipha bAhya padArtha na hovAthI te AMtara tarava che ema paNa kahI zakAze nahi. vAstavamAM parAparatvanI kalpanA paNa AbhAsa mAtra che. ekatvamAsAM zaktInAM nAnAtva veti klpne| __ avastupatite jJAtvA satyato na parAmRzet // 24 // A (pUrva vagere dika)zaktio viSe ekava athavA anekatva, evI kalpanAo vastu sAthe saMbaMdha vinAnI hovAthI temane sAcI mAnavI joIe nahi. (24) pUrva, para vagere rUpe rahela zaktio vAstavamAM ekavarUpe nathI, temaja anekarUpe paNa nathI, temane viSenI kalpanA vAstavika nathI arthAta vidyamAna padArtha sAthe saMbaMdha vinAnI che. Ama diphakalpanA avAstavika heI tene sAcI mAnavI je Ie nahi. sarakhA helArAja : te qne lAvatuvatine ziH varamArthatatsagvAt vijJAnano tirivaabhaavaadityvstuvissye buddhvA paramArthato na vicAraNIye ityarthaH / vikalpAtItatattveSu saMketopanibandhanAH / , bhAveSu vyavahArA ye lokastatrAnugamyate // 25 // jenA tatva aMge kalpanAo thaI zakatI nathI tevA padArtho aMgenA vyavahArane, (anAdi) saMketa pramANe, jagata anusare che. (25) naikatvamastyanAnAtva vinaikatvena netarat / paramArthe tayoreSa bhedo'nyanta na vidyate // 26 // ekatva paNa nathI, ane anekatva paNa nathI. ekatva vinA anekatva hatuM nathI. paramArtha paNe vicAratAM) temanAmAM vAstavika bheda nathI. (26) eka ane aneka anyAzrita che. ekane asiddha mAnatAM bIjuM asiddha thaze; tethI diphane eka ke aneka ema vAstavamAM kahI zakAya nahi. dine zabdatatvanI mAtra upAdhirUpe samajavAnI che. na zaktInAM tathA bhedo yathA zaktimatA sthitiH / na ca laukikamekatvaM tAsAmAtmasu vidyate // 27 // zaktimAna aMge temanI) bhinnatAne je (nizcaya) hoya che, te Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 vAkayapadIya (nizcaya), zaktio aMge hoto nathI. te (zakti)onAM svarUpamAM lokaprasiddha ekatva hotuM nathI. (27) zaktivALA padArthono svataMtrapaNe nizcaya thato hovAthI, temanI vacceno bheda spaSTa thaI zake che. paraMtu zaktio, temanA Azraya evA padArtho upara AdhAra rAkhatI hovAthI temanA paraspara bhedane nirNaya thatA nathI. tethI zaktio bhedabheda vaDe anirvAzya mAnavAmAM bhAvI che sarakhA helArAja: tathA strInAM krArthanAnAno nIyamInamevAnAM vata mAdhArAvAbhedo'stiitynirvaacyaa eva bhedAbhedAbhyAM sarvAH zaktayaH / naikatvaM vyavatiSTheta nAnAtva cenna kalpayet / nAnAtva cAvahIyeta yokatvaM na kalpayet // 28 // je anekatvanI kalpanA na thaI zake to ekatva puravAra thaI zake nahi. je ekatva kalpI zakAya nahi te anekatvanuM astitva rahe nahi. (28) ekatvanuM prativegI evuM nAnAva buddhi vaDe kapI na zakAya te ekatva paNa kalpI zakAya nahi. te pramANe ekatva na hoya to nAnAva paNa rahe nahi. Ama paraspara apekSAvALAM A be ekabIjA vinA kalpI zakAya nahi. tethI aMte te diku aMge lokaprasiddha vyavahArane ja anusaravuM joIe. iti diksamuddezaH A pramANe diphasamudeza pUre thayo. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ G sAdhanasamuddezaH 7 sAdhanasamuddeza svAzraye samavetAnAM tadvadevAzrayAntare / kriyANAmabhiniSpattau sAmarthya sAdhana viduH // 1 // potAnA Azraya sAthe athavA khIja AzrayeA sAthe samavAyamAM rahelI kriyAono siddhi mATenI (padyArthInI) zaktine sAdhana kahevAmAM Avyu che. (1) dhAtunA a kriyA che. jenA vaDe kriyA siddha ane te sAdhana samajavuM. kriyAnI siddhi mATe pAnI je zakti te sAdhana che. zaktine bhASyakAre guNa kahI che, arthAt guNasamudAyane sAdhana tarIke samajavAmAM Avye che (6.mA.. vA.mU.rU.1,111). guNurUpa zakti tenA Azraya dravyamAM rahelI che. AvI zaktine kAraNe tenA AzrayarUpe rahela padA bIjA padAthI judA samajAya che. . zaktine Azraya dravya hAvAthI dravya sAdhanarUpe paNa samAya che. tethI dravyane kriyAnI siddhi mATe javAbadAra gaNI zakAya. dhrUjya yAminivRtti prati sAdhanamAvavaaitti ! ma.mA. 3. pR. 57, lI. 9). mahAbhASyanuM A kathana agAunA tenA kathana, guNasamudAya arthAt sAdhanane kriyAnI siddhi mATe javAbadAra gaNI zakAya'nuM virAdhI nathI, kAraNa ke dravya guNu- rUpa zaktinA Azcaya che. guNasamudAya athavA zaktisamudAyane sAdhana mAnavAmAM Ave te sAdhana anumAnagamya banaze, kAraNa ke zakti aparidRSTa arthAt adRSTa che, varnAnjIsi cAthe (pA.s. 6.7.118, vaidika prayAgAmAM, dhAtunA amAM, upasa ne tti pratyaya lAge che.) uparanA bhASyamAM sAdhanane zaktiviziSTa dravya samajavAmAM AvyuM che, kAraNa ke dravyamAM vRddhi (praka) ke kSaya (a) heAtAM nathI. ahIM zakti ane zaktimAna(draya) vacce abheda samajavAmAM Avye che. bhASyakAranAM AvAM kathanAne vyavasthita karIne bhartRharie sAdhananI vistRta carcA A samuddezamAM karI che. zaktimAtrA samUhasya vizvasyAnekadharmaNaH / sarvadA sarvathA bhAvAtkvacitkiJcidvivakSyate ||2|| zaktirUpa bhAgeAnA samUhavALA ane aneka dharmavALA jagatanuM haMmezAM, sarva prakAre, astitva hAvAthI kayAMka koIka (zakti)ne mATe vivakSA thAya che. (ra) Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 vAkayapadIya vizva zabdathI jagatanA ghaTAdi padArtho samajAya che. jala lAvavuM vagere kAryazaktienA samUharUpa ghaTAdi padArtho che. zakti temanI mAtrAe arthAt bhAgarUpe vyavasthita che. dIvAnA prakAza jevI keTalIka athavA jJAnanA prakAza jevI keTalIka zaktie potAnA kArya mATe potAnI meLe utpanna thAya che, ane temanA Azrayo dUra thatAM ApoApa adaSTa thAya che. keTalIka zaktie AzrayanuM astitva hoya chatAM nAza pAme che, jema ke auSadha athavA sArA khorAkathI prApta thayela balarUpI zakti. zarIrarUpI Azraya hoya chatAM keTalIkane puruSaprayatnathI dUra karavAmAM Ave che, jema ke vizvanI mAraNuzakti athavA bIjanI aMkurajananazakti, bIjI keTalIka zaktieAne prabhAvazALI vyaktio dvArA pheraphAra karavAmAM Ave che, jema ke yegIonI padArthonA svarUpomAM pheraphAra karavAnI zakti. samayanA pasAra thavAthI keTalIka zaktiomAM pheraphAra thAya che, jema ke dharma ane adharma. padArtha zaktisamudAya hevAthI koIka sthaLe kaIka zakti ane bIjA sthaLe bIjI zakti kAryanirvAhaka bane che. tethI kartA, karaNa, karma vagere sAdhanonI seLabheLa thaI jatI nathI. zaktirUpa sAdhanonI keIka cokkasa saMdarbhamAM vivekSA rahe che. sAdhanavyavahArazca buddhayavasthAnibandhanaH / sannasanvArtharUpeSu bhedo buddhayA prakalpyate // 3 // (rtA, karma vagere) sAdhano aMgeno vyavahAra (vaktAnI) buddhiAmAM prApta thanArI) vivekSA rUpI avasthA upara AdhAra rAkhe che. abhidheya rUpa (padArtho)mAM temanA bhAva ane abhAva aMgeno bheda buddhi vaDe kalpavAmAM Ave che. (3) padArthanI zaktine je sAdhana samajavAmAM Ave to je zabdomAM zakti samajAtI nathI, te zabda, sAdhanane kevI rIte jaNAvI zake; te "zaktine prApta kare che (tti mAdhAti )), zakti vaDe siddha kare che tenA sAdhati ) vagere prayogomAM karmasAdhana ane karaNasAdhana tarIke prajAtA "zakti' zabdane zakti prApta nathI. te ja pramANe te dhanano nAza kare che (SanavinAza karoti ) evA udAharaNamAM, dhanavinAza, je abhAvAtmaka che, tene zakti hoI zake nahi ane tethI te sAdhana banI zake nahi, AvI zaMkAnA javAbamAM jaNAvavAnuM ke zabdo vaktAnI vivakSArUpa buddhine kAraNe prayojAya che. zabdadvArA vAca banatA, vivakSArUpa buddhinA, avasthAvizeSane kAraNe kartA, karma vagere vyavaddhAra samajAya che. padArthanA buddhigata nirUpaNa pramANe zabdane praveza thAya che. (nidafpate zabdaenAthathAnihALe rAvapattiH ) padArthanuM bAhya astitva hovA chatAM jyAM sudhI buddhi vaDe te nirUpita na bane tyAM sudhI teno zabda vaDe vyavahAra thato nathI. tethI uparanA prathama udAharaNamAM "zakti buddhimAM, dravyarUpa banIne, tenuM svataMtrapaNe nirUpaNa thatAM bIjI zakti sAthe teno saMbaMdha prApta thAya che. zaktine padAtharU5 na mAnIe te zaktinI zakti ema anavasthA thaze. dhanavinAzavALA udAharaNamAM dhanAbhAva paNa buddhi vaDe nirUpita banatAM dravyarUpa dhAraNa karIne zabda vaDe vAcya bane che. tapelImAM rAMdhe che (thAnyAM pati )mAM tapelI adhikaraNa che; Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 287 paraMtu pAtaLA patarAvALI tapelImAM jhaDapathI raMdhAtuM hoya to ApaNe tapelIne kartA samajIne tapelI rAMdhe che (thArI vavati che ema kahIzuM. te ja pramANe "AtmAne AtmA vaDe haNe che' (nita mAtAnamAramA ) ane paththaranI mUrtinuM zarIra (zistrAguahya zarIram !) e udAharaNamAM buddhivaDe bheda ane abhedanI kalpanA karavAmAM Ave che. utpara rajU karelAM udAharaNo uparathI ema kahI zakAya ke zabdavyavahAra sArthaka zabdasamUharUpa vAkayane badale vAkyathI apadadhRta arthAta bhinna zabda dvArA paNa svIkAravAmAM Ave che. A zaMkAnA javAbamAM kahI zakAya ke zabdo bIjA zabdo sAthe vAkyarUpe buddhimAM prApta thAya che. zabdanuM svarUpa vAkyanA saMdarbhamAM ja samajavuM joIe ane te pramANe arthavAna zabdonA vAkyartha pramANe zabdone kartA, karma, karaNa vagere sAthe saMbaMdha yojAya che. Ama hovAthI tapelIne bhAta vaDe lAkaDAmAM rAMdhe che (thAra moDhane che pati )" e zabdasamUha vAkya banato nathI. buddhyA samIhitakaitvAnpaJcAlAnkurubhiryadA / punarvibhajate vaktA tadApAyaH pratIyate // 4 // jyAre vakatA tenA) manamAM, (pahelAM) kuruonI sAthe pAMcAlone samAna samajIne pharIvAra judA samaje che tyAre judApaNuM samajAya che. (4) - "kuruo karatAM pAMcAla vadhAre dekhAvaDA che' (6: vAvAcA mitarAevA prayogamAM sauthI pahelAM vaktA banene, sauMdaryaguNane kAraNe, ekasarakhA samaje che ane pachI pAMcAlamAM suMdara dekhAvarUpI guNa dhyAnamAM AvatAM temane judA samaje che. zabdopahitarUpAMzca buddheviSayatAM gatAn / pratyakSamiva kaMsAdInsAdhanatvena manyate / / 5 / / buddhinA viSayarUpa banelA ane zabdo vaDe daDha thanArA rUpavALA kaMsa vagerene te pratyakSa hoya tema (kriyAnI siddhinA) sAdhana tarIke samajavAmAM Ave che. (5) va tU. rU.1.26 tumati 2. (kartAnA prajika hetunA preraNArUpa vyApAranA arthamAM dhAtune nija pratyaya lAge che) uparanA vArtiko 6 thI 11nuM bhASyakAre pratyAkhyAna karyuM che, kAraNa hai kaMsaM ghAtayati, baliM vandhayati, mRgAn rakSayati, rAtri vivAsayati, sUrya dgamayati, puSyeNa Togati vagere prayogomAM je jaganta kriyApade che temane mAtra sUtra vaDe paNa samajAvI zakAya che. varSa ghAtAti vagere pragamAM vartamAna kAlane goga kevI rIte thaI zake evI zaMkrA mA javAbama bhAyakAra jaNAve che ke purANuo kaMsa, bali vagerenAM, temanI utpattithI mAMDIne vinAza sudhInAM vRtAtonAM varNano dvArA zretAonI buddhimAM kADhipanika kRSNa, kasa, bali vagerene spaSTa kare che. e tAonAM mana AvAM varNano sAthe ekarUpa bane che. keTalAka zretAo pitAne kaMsanA pakSapAtI samaje che ane bIjA keTalAka pitAne kRSNanA pakSapAtI samaje che. kaMsabhaktonAM mukha viSAdathI khinna banelAM dekhAya che, kRSNaktonAM mukha krodhathI lAla banelAM dekhAya che. Ama padArthanA astitva karatAM manamAM prApta thanArI temanI kalpanAne AdhAre zabdaprayoga siddha bane che. Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5rIya buddhipravRttirUpa ca samAropyAbhidhAtRbhiH / artheSu zaktibhedAnAM kriyate parikalpanA / / 6 / / (A pramANe) potAnI buddhinI pravRttinA svarUpane padArthomAM AropIne, vaktAo vaDe (te padArthonI judI judI zaktionI kalpanA karavAmAM Ave che. (6) byaktau padArthe zabdAderjanyamAnasya karmaNaH / sAdhana tathA siddha buddhirUpaprakalpitam / / 7 / / padano artha vyakti mAnavAmAM AvatA, utpanna thanArA zabda vagere kAryanuM sAdhanapaNuM, buddhimAM prApta thanArA rUpavaDe siddha thAya che. (7) karmanA traNa vibhAga samajavAmAM AvyA che: nirvastra, vikArya ane prAya. A traNamAM nirva karmane jAti ane vyakita ema be rIte samajAvI zakAya. vyakita pakSamAM, "te zabda kare che" "te, saMyoga kare che evAM udAharaNomAM zabda, saMyoga vagere nirvatya karma che. A zabda vagere, temanI utpatti pahelAM, buddhimAM prApta thatAM hovAthI temanuM baddha rU5 ja sAdhanarUpe arthAta karmarUpe samajAya che. svatantraparatantratve kramarUpa ca darzitam / nirIheSvapi bhAveSu kalpanopanibandhanam // 8 // - kriyA vinAnAM dramAM paNa, svAtaMtrya, pAratanya(rUpa rtA, kama, karaNa vagere kArakone ane kriyArU5) kemane (buddhigata) kalpanAne AdhAre jaNAvavAmAM AvyAM che. (8) ata matanuM anusaraNa karanArA vyAkaraNadarzanamAM paNa badhA pardArthonuM pAramArthika kriyArahitatva svIkAravAmAM AvyuM che, tema chatAM anAdi vAsanAne kAraNe svataMtra ane parataMtra evAM kartA, karma vagere kArako ane krimamAM prApta thato kama padArthomAM AropavAmAM Ave che. kriyAkArakabhAva, krama, dipha vagere badhu mizyA avabhAsarUpa che. phADhatA: zaktimatta sarve saMsavAhinAmAM bhAvAsteSvasvazabdeSu sAdhanatvaM nirUpyate / / 9 / / saMsavAdIonA matamAM badhA padArtho zaktio ane zaktimAna che. temanuM sAdhanatva temanA (mATenA apAdAna vagere) zabda sivAyanA (vibhakti vagere) vaDe nirUpAya che. (9) dhama ane dharma vacce bheda hovA chatAM samavAyane kAraNe abheda samajavAmAM Ave che. A mata saMsargavAdI vaizeSikone che. temanA matamAM padArthonAM rUpa ane temanA Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 285 sahakArIe tema mAM kAryane utpanna karavAmAM zakitarUpe hoya che. zakitamAna padArtha kAraNarU5 che, ane zakita, kAyane utpanna karanArA sahakArI svarUpa tarIke che. Ama badhA padArtho zakita ane zakitamAna tarIke samajAya che. cha padArtho sivAyanI bIjI kaI atIndraya zakita nathI, tethI padArthomAM sAdhatva, kartA, karma, apAdAna vagere zabdo vaDe nahi paraMtu te te vibhaktio vaDe jaNAvAya che. "te ghaDAne jue che." (1 vazyati ) evA pragamAM ghaDA sAthe raphela tenuM kada vagere dvitIyA vibhakita vaDe jaNAvAtA zakitarUpa sAdhana tarIke samajAya che. ghaTasya hazikarmatve mahattvAdIni sAdhanam / rUpasya dRzikarmatve rUpatvAdIni sAdhanam // 10 // jevuM (daksa dhAtu)nA kama "ghaDA mATe tenuM kada vagere sAdhana (zaktirUpe) che, (ane) jevuM (daksa dhAtu)nA kamarUpa mATe rU5tva vagere sAdhana (zaktirUpe) che. (10) kaNAdakRta vaizeSikasUtro' (4. 1. 6 thI 8)mAM prApta thatA vicArone helA rAje, A kArikA uparanI temanI TIkAmAM rajU karyA che. mahattva arthAt kadavALA padArtho temanAmAM rahelAM aneka dravyo ane temanAM rUpane kAraNe dekhAya che (1dayane RtucavavATu pAghavasafu: 1) paramANu aneka dravyonuM baneluM na hovAthI dekhAtuM nathI. padArthone jovA mATe bIjuM kAraNa temanuM rUpa che. vAyune kada che, te aneka dravyono banela che, paraMtu tene rUpasaMskAra na hovAthI dekhAto nathI. mahattva vagere darzana hetu na hovA chatAM te jovAnA viSaya hovAthI, ane darzananA nimitta tarIke sattArUpa mahAsAmAnyamAM rahela dravyatva vagerenuM paNa grahaNa thatuM hovAthI, A kArikAmAM 'kada vagere' (maravA ni) e bahuvacanAHprAga karyo che. svaiH sAmAnyavizeSaizca zaktimanto rasAdayaH / niyatagrahaNA loke zaktayastAstathAzrayaiH // 11 // rasa, (sparza, ganja) vagere temanI sAthe (samaveta rasatva vagere) sAmAnyavizeSarUpI zaktiovALAM che. temanA vaDe ja vyavahAramAM te (rasa vagere)nuM grahaNa thAya che. te zaktio temanA Azrayo vaDe samajAya che. (11) rasa, gadha, spa vagerenuM grahaNa rasatva vagere temanA sAmAnya vizeSe dvArA thAya che. arthAta temanuM A prakAranuM niyata grahaNa hoya che. dravyanuM grahaNa aniyata che, kAraNa ke koIvAra te sAmAnya vaDe, keIvAra guNavaDe, keIvAra kriyAvaDe ema judI judI rIte samajAya che. sAmAnya vizeSarUpa zaktionuM, temane Azraya evA dravya vaDe, grahaNa thAya che. Ama padArthone paraspara zakti ane zAzrope jaNAvavAmAM AvyA che. vA-37 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA kaSa5dIya indriyArthamanaHkartR saMbandhaH sAdhana kvacit / yadyadA yadanugrAhi tat tadA tatra sAdhanam // 12 // Indriya, padArtha, mana ane AtmAno saMga, (zaktirUpa sAdhana tarIke kaI vAra hoya che. jyAre je jenI madadarUpe prApta thAya che tyAre te tenA sAdhanarUpe hoya che. (12) rUpa vagerenuM jJAna Indriya, padArtha, mana ane AtmAnA saMnikarSathI thAya che. A saMnikarSa arthAta saMga, jevA mATe zaktirUpa sAdhana bane che. AvI gaNatarI karavAnI paNa jarUra nathI. je jenA jJAna mATe upakAravALuM bane che te tenI zaktirUpa sAdhana bane che. Ama badhAM dravyo ekabIjAnI zaktirUpe che. svazabdairabhidhAne tu sa dharmo nAbhidhIyate / vibhaktathAdibhirevAsAvupakAraH pratIyate // 13 // (dravyanuM) tenA pitAnA, apAdAna vagere zabda vaDe (pradhAnapaNe) abhidhAna thAya che tyAre temanA vaDe zaktirUpa) dharmanuM abhidhAna thatuM nathI. kriyAnI utpatti mATe upakArarUpa te (dharma), vibhakti (taddhita, prAtipadika, avyaya) vagere vaDe samajAya che. (13) kAraka, sAdhana, apAdAna vagere vaDe padArthanuM abhidhAna thAya che. zakitarUpa sAdhananuM abhidhAna temanathI thatuM nathI. abhidhAna, vibhakitao, taddhita, avayava vagere vaDe karavAmAM Ave che. nimittabhAvo bhAvAnAmupakArArthamAzritaH / natirAvarjanetyevaM siddhaH sAdhanamiSyate // 14 // (sAyarUpa kriyAnI madada mATe padArthone nimittarUpe mAnavAmAM AvyA che. nati arthAt madada karavA mATe abhimukha banavuM ane Avarjana arthAt samarpaNa evA zabadathI samajAte siddha padArtha sAdhana kahevAya che. (14) sa tebhyo vyatirikto vA teSAmAtmaiva vA tthaa| vyatirekamupAzritya sAdhanatvena kalpyate // 15 / / te (zaktirUpI nimittabhAva) padArthothI judo athavA temanA AtmArUpe che. bhedane AdhAre tene sAdhanarUpe kalpavAmAM Ave che. (15) mImAMsaka ane vaizeSika mata pramANe zakita e sAdhana che ema jaNAvIne have vayAkaraNa matamAM padArtho ane temanI zakitao vacce bhedabheda che evA vayAkaraNa matanuM pratipAdana karavAmAM Ave che. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 trIju kAMDa kArikAmAM saH zabdathI kriyAnI utpattimAM madada karanAra ane zaktirUpe rahela nimitta arthAt hetu samajAya che. A aMge padArtho ane temanI zaktio vacce bheda che, ane te bane vacce ekatva che, evA be mato che. pahelA matamAM padArthanuM svarUpa e ja zakti che. sahakArI kAraNonA saMnidhAna rUpI madadathI padArtha kAryane utpanna kare che, tethI adaSTa evuM zaktitatva mAnavAnI jarUra nathI. zakti, kriyAnI utpatti mATe upakAraka ane padArthathI abhina evuM tattva che, e bIjo mata che. A kArikAmAM baMne matone svIkAra karavAmAM Avyo che. koI paNa eka pakSa aMge vaiyAkaraNano Agraha nathI. zabdane ja pramANu mAnanArA teo (AvavamAna:) sAdhanane padArthothI bhinna samaje che. saMdarzana prArthanAyAM vyavasAye tvnntraa| vyavasAyastathArambhe sAdhanatvAya kalpate // 16 // pUrvasminyA kriyA saiva parasminsAdhanaM mtaa| saMdarzane tu caitanya viziSTaM sAdhanaM viduH // 17 // phaLanI IcchA mATe te (phaLa viSe) saMkalpa, (phaLasiddhinA) nizcaya mATe te (nizcaya)thI judI nahi evI IcchA ane (phaLaprAptinA) prayatna mATe te nizcaya sAdhanarUpe samajAya che. agAunA vyApAramAM je kriyArUpa hoya che te pachInA (sAdhyarU5) vyApAramAM sAdhana rUpe samajAya che. paraMtu phaLaviSayaka saMka9pamAM te AtmAne viziSTa sAdhana tarIke jaNAvavAmAM AvyuM che. (16-17) - sAdhya ane sAdhananI vyavasthAmAM kriyA paNa sAdhanarUpe samajAya che te aMge pataMjaline AdhAre A kArikAo rajU karavAmAM Ave che. vicArazIla manuSya manamAM kaMIka bAbatane vicAre che. Ane saMdanakriyA kahe che. vicAra karyA pachI te aMge tenAmAM icchA (prArthanA) thAya che, IcchA thayA pachI te kriyA karavAne te AraMbha kare che. AraMbha karyA pachI tenI samApti kare che ane tyAra bAda tene phalaprApti thAya che. sarakhAve : hR4 : manuSaH kSApUrvArA mavati sa yuddhathI tAvata virtha saMpazyati, saMje 6 prArthanA, prArthanA yAmadhyavasAya: adhyavasAye ArambhaH, Arambhe nittinivRtau phalAvAptiH / (bhliibhASya, pA.su. 1-4-32). saMdazana eTale phaLaviSayaka saMkalpa. te phaLanA upAya aMgenI icchA mATe sAdhanarUpa bane che. vyavasAya eTale dRDha nizcaya. tenAthI judI nahi evI icchA tenA sAdhanarUpe prApta thAya che. te pramANe dRDhanizcaya kriyAnI siddhi mATenA prayatnanuM sAdhana bane che. Ama pUrva pUrva vyApAramAM je kriyArUpe hoya che te uttarottara kriyAmAM sAdhanarUpa bane che, te pachI saMdarzana kriyA arthAt phaLaviSayaka saMkalparUpa kriyAnuM sAdhana zuM? phaLanI abhilASA mATe suyogya evo caitanyarUpa AtmA sAdhanarUpe che. Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya niSpattimAtre kartRtva sarvatraivAsti kArake / vyApArabhedApekSAyAM karaNatvAdisaMbhavaH // 18 // kriyAnI siddhi mATenuM katRtva badhAM kArakomAM hoya che judA judA vyApAranI apekSA hoya tyAre karaNa vagere kArako saMbhave che. (18) kliAnI sAmAnya niSpatti mATe badhAM kArake pravRtta hoya che. mukhya kriyA aMge keIka viziSTa kArya karavAne kAraNe kAraka, kartA, karma, karaNa, saMpradAna ema judI judI rIte oLakhAya che. putrasya janmani yathA pitroH kartRtvamucyate / ayamasyAmiya tvasmAditi bhedo vivakSayA // 19 // jema ke, putrano janma aMge mAtApitA baMne)nuM kartutva jaNAvAya che, vivakSAne kAraNe teNe pitAe), te (mAtA)nAmAM ane teNe (mAtAe) te (pitAthI) tene utpanna karyo ema bheda samajavAmAM Ave che. (19) - pahelA vAkyamAM janmanI kriyAnA kavane anubhavatI mAtA adhikaraNa rUpe ane pitA kartA rUpe che. bIjA vAkyamAM pitA apAdAna rUpe che ane mAtA kartA rUpe che; Ama baMnenI pravRtti vacce bheda samajavAmAM Ave che, guNakriyANAM kartAraH kA nyakRtazaktayaH / nyaktAyAmapi saMpUrNe : svairvyApAraiH samanvitAH // 20 // karaNatvAdibhimA'tAH kriyAbhedAnupAtibhiH / svAtantryamuttara labdhvA pradhAne yAnti kartRtAm // 21 // (mukhya kriyAnA) kartA vaDe gauNa banAvela zaktiovALA, gauNabhAvamAM paNa pitAnA saMpUrNa vyApArIvALA, ane judI judI kriyAone anusaranArA kartA, karaNa vagere vaDe oLakhAtA, gauNa kriyAonA kartAe, potAnA vyApAramAM svataMtra banIne, mukhya kAryanA kartAo rUpe samajAya che. (20-21) -- mukhya kriyAnA saMdarbhamAM karma, karaNa vagere bAbato jaNAvavAmAM AvI. have, karma karaNa vagere, mukhya kriyAnA saMdarbhamAM asvataMtra havA chatAM gauNa kriyAnA saMdarbhamA te svataMtra che, e vAta ahIM jaNAvavAmAM AvI che. ahIM pA sU. 1-4-23 uparanAM pataMjalinAM bhASyavacanone AdhAra levAmAM AvyuM che. sAmAnya arthAt mukhya kriyAnA saMbaMdhamAM karma, karaNa, saMpradAna vagere kArake parataMtra che, paraMtu potAnI kriyAonA saMdarbhamAM svataMtra che. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa yathA rAjJA niyukteSu yoddhRtva yoddhRSu sthitam / teSu vRttau tu labhate rAjA jayaparAjayau / tathA kA niyukteSu sarveSvekArthakAriSu / kartRtvaM karaNatvAderuttara na virudhyate // 22-23 / / jema rAjae nImelA coddhAomAM laDavAnI gyatA rahelI che, ane te laDatA hoya tyAre temanI pravRtti pramANe thanArA jaya athavA parAjaya rAjA meLave che, tema kartAe prerela (ane samAna phaLa mATe pravRtta thanArAM (karaNa vagere kAraka)mAM, uttara kALamAM prApta thanAruM katRtva, karaNa vagerenuM virodhI banatuM nathI. (22-23) rAjAe laDAI mATe preryA te pahelAM sainiko ddhAo hatA. yuddha aMge temanuM kartava hatuM, arthAta te yuddhane kartAo hatA; paraMtu rAjAe hukama karavAthI temanuM yuddha jItavA athavA hAravA aMge karaNatva thayuM. A katRtva ane karaNatva paraspara virodhI nathI, kAraNa ke samAna phala mATe te kArya karanArAM che. anAzrite tu vyApAre nimitta heturiSyate / AzritAvadhibhAvaM tu lakSaNe lakSaNaM viduH // 24 // keIka vyApArane Azraya karyA vinA (mAtra saMbaMdharUpe rahelA) nimittane hatu kahe che. padArthanA nirdeza mATe avadhirUpa bananArane lakSaNa kahe che. (24) kriyAnI siddhi mATe madada rUpa bane te kAraka che ema hoya te hetu paNa kAraka banaze. A vAta araLautRtIyA ! (pA.sa. 2.3.18 kata athavA karaNa arthamAM tRtIyA prApta thAya che) dvArA siddha thAya che, to pachI detI (pA.su. 2-3-23 hetu darzAvanAra zabda tRtIyAmAM mUkAya che) sUtranI jarUra zI? AvI zaMkAnA nirasana mATe sAdhana ane hetu vacceno taphAvata samajAvavAmAM Ave che. vivakSita rUpanI prApti mATe, mAtra yogyatA saMbaMdharUpe rahela nimittane hetu kahe che. A saMbaMdha paDI vibhaktivaDe darzAvAya che. A paThIne | sUtra vaDe bAdha karIne tRtIyA vibhakti prApta thAya che, jemake "adhyayanane kAraNe te rahe che" (magana vasari ) mAM adhyayana hetu che ane nivAsa hetumAna arthAta kAya che. hetu ane hetumAna vaccenA saMbaMdhane darzAvanArI vaSaSThI tRtIyA vibhakti bAdha kare che. anukSo . (pA.su. 1-4-84, cihna athavA nirdezanA arthamAM gana karmapravacanIya che) sUtramAM lakSaNano artha hetu paNa che. hetumAM avadhinA bhAva hoya tyAre te lakSaNa kahevAya che. bIjA mata pramANe kArya utpanna kare te hetu ane jJAna utpanna kare te lakSaNa; paraMtu A mata barAbara nathI kAraNa ke hetu paNa jJAna utpanna kare che. "zAkalyanI Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkathapakIya saMhitAnA pATha pachI vRSTi thaI" ( zAhya saMhitAmanuM prArSata ) evA pragamAM saMhitA mAtra lakSaNa nahi, hetu paNa che. mahAbhASyakAranA matamAM lakSaNamAM hetu AvI jAya che kAraNake lakSaNa vyApaka che. kAryane nirdeza karanAruM kAraNa paNa lakSaNa bane che. uparanA udAharaNamAM saMhitAno pATha vRSTinuM lakSaNa ane hetu bane che. A badhA uparathI eTale niSkarSa samajAya che ke judAM judAM svarUpe prApta karIne kriyAnI niSpatti mATe upakAraka bane te kAraka, sAmAnyapaNe utpattinuM nimitta bane te hetu ane keIka bAbatane nirdeza kare te lakSaNa. drabyAdiviSayo hetu: kAraka niyatakriyam / kartA karbantarApekSaH kriyAyAM heturiSyate // 25 // dravya (guNa, kriyA) vagere viSayavALo hetu che, paraMtu kAraka kriyAmAM niyata che. kriyA(siddhi) mATe bIjA kartAnI apekSAvALA kartAne hetu kahe che. (25) ahIM viSayabheda pramANe hetu ane sAdhanane bheda darzAvavAmAM Avyo che. dravya, guNa, kriyA vagerenI siddhi mATe zaktizALI padArthane hetu kahe che; jema ke bIja vaDe aMkura, kanyA vaDe zeka, dhana vaDe kuLa, vidyA vaDe yaza, zilapAbhyAsa vaDe nipuNatA, agni vaDe rasoI. hetu kriyAnI siddhimAM madadarUpa bane che, paraMtu kriyA karato nathI. kAraka mAtra kriyAnI utpatti kare che. vyAkaraNazAstramAM hetune taraprayogo hetua (pA.su. 1-4-55, kartAnA prayAjakane hetu kahevAya che) sUtravaDe kartAne paNa kArakavizeSa e hetu kahyo che. kriyAya karaNaM tasya dRSTaH pratinidhistathA / hetvarthA tu kriyA tasmAnna sa pratinidhIyate // 26 // kriyAnI (siddhi mATe karaNa che, tethI (apradhAna) evA te (karaNa)no prati nidhi jovAmAM Ave che. kriyA hetune arthe hovAthI te pradhAna hAI), tene pratinidhi samajavAmAM AvatuM nathI. (26) kriyAnI bAbatamAM samAna evAM hetu ane karaNa vacceno taphAvata ahIM samajAvavAmAM Avyo che. kriyAnI siddhi mATe upakAraka karaNa apradhAna che, paraMtu kriyA pradhAna che. tethI apradhAna evA karaNa mATe pratinidhi jovA maLe che, jema ke, bANavaDe haNAyo evA udAharaNamAM haNavAnI kriyAne pratinidhi maLatuM nathI, paraMtu bANane badale tenA hananakriyAnA pratinidhi evAM zakti, mugara, tamara vagere samajAya che. hetune athe kriyA samajavAmAM Ave tyAre hetu pradhAna banaze ane kriyA apradhAna thaze. tethI adhyayanane kAraNe rahe che (madhyayanena vasati ) evA udAharaNamAM adhyayanano pratinidhi dekhAtuM nathI, paraMtu, nivAsakriyA je apradhAna che tenA pratinidhi bhikSA mAgavI vagere prApta thAya che. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa prAtilomyAnulomyAbhyAM heturarthasya sAdhakaH / tAdarthyamAnulomyena hetutvAnugata tu tat // 27 // hetu, pratikULatA athavA anukULatA dvArA, kAyane siddha kare che. tAdarthya anukULatA vaDe (kAryasiddhi kare che). te te hetupaNAnI sAthe saMbaddha che. (27) tRtIyA vibhakita vaDe vAca hetu ane catuthI vibhakti vaDe vAcya tAda vacce taphAvata A kArikAmAM jaNAvavAmAM Avyo che. hetu, pratikULa avasthA dvArA athavA anukULa avasthA dvArA ema be rIte kAryane siddha kare che. kSINa thatI avasthA vALe hetu kSINa banatA kAryane utpanna kare che. tethI te pratikULa avasthAvALA kahevAya che. sUryane tApa, pANI sAthe saMbaMdhamAM AvatAM pANInI kSINu banatI avasthArUpI kArya utpanna kare che. ahIM pANInI avasthA kamekrame kSINa bane che. jemAsAmAM ropeluM bI, khAtara, pANI vagerenI anukULa paristhitine kAraNe vRddhi pAme che. tethI te anukuLa avasthAvALuM kahevAya che. Ama pratikULa ane anukULa evI be avasthAone prApta karanAra hetu kAryasiddhi kare che, tAdarthya paNa eka viziSTa hetu che. te eTale anya, arthAta bIjAne mATe evo tAdarthyane artha thaze; jemake, "kuMDalane mATe suvarNa,' evA udAharaNamAM suvarNa tAdartha arthAt anya padArtha eTale kuMDane mATe che. catuthI vaDe vAcya A hetune tAdarthya kahIzuM. sarvatra sahajA zaktiH yAvadravyamavasthitA / kriyAkAle tvabhivyakterAzrayAdupakAriNI // 28 // sarva ThekANe svAbhAvika evI zakti, padArthanA astitva (kALa) sudhI rahelI che. kriyAnA samaye tenI abhivyakti thatI hovAthI te (kriyAne mATe) upakAraka bane che. (28). nitya ane anitya padArthomAM badhe zakti rahelI che, ane te zakti dravya hoya tyAM sudhI prApta thAya che. kriyAnI niSpattine samaye te vyakta thAya che; tethI tene mATe te upakAraka bane che. AvI zaktine sAdhana kahe che. kuyasyAvaraNe zaktirasyAdInAM vidAraNe / sarvadA sa tu sandharmaH kriyAkAle nirUpyate // 29 / / dIvAlanI, (bIjI vastunuM) AvaraNa banavA mATenI ane talavAra vagerenI kApavA mATenI zakti haMmezAM hoya che. te (zaktirU5) dhama, vidyamAna hoIne, kriyAnI utpattine samaye vyakta thAya che. (29). Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vApapalIya svAGgasaMyoginaH pAzA daityAnAM vAruNA yathA / vyajyante vijigISUNAM dravyANAM zaktayastathA // 30 // jema daityonA, varuNadevathI prApta thayelA pAze, temanAM aMgo sAthe saMgamAM hoya che, paraMtu teo vijayanI IcchA karatA hoya tyAre ja vyasta bane che, tema padArthonI zaktio paNa te pramANe hoya che. (30) rItasaranA yuddhane samaye daityanA vArUNa pAze dekhAya che. te pahelAM te pAze, temanAM aMgamAM rahelA hoya che. te pramANe padArthonI zaktio haMmezAM temanAmAM rahelI hoya che. paraMtu kAryanI niSpattine samaye jAhera thAya che. taikSNyagauravakAThinyasaMsthAnaH svairasiyaMdA / chedya prati vyApriyate zaktimAn gRhyate tadA // 31 // talavAra (jyAre) pitAnAM tINutA, bhAra, kaThinatA ane AkAra sAthe kApavAnA padAtha tarapha vaLe che tyAre, zaktivALI (vastu) tarIke te samajAya che. (31 prAG nimittAntarodbhUta kriyAyAH kaizcidiSyate / sAdhana sahaja kaizcikriyAnyaiH pUrvamiSyate // 32 / / keTalAkanA matamAM, kriyA utpanna thayA pahelAM (padArthamAM, tenI zaktirUpI) sAdhana, bIjAM nimittone kAraNe utpanna thAya che, keTalAkane mate te svAbhAvika che; bIjA keTalAkane mate kriyA, pahelAM utpanna thAya che. (32) pravRttireva prathama kvacidaSyanapAzritA / zaktIrekAdhikaraNe strItovadapakarSati // 33 // pahelAM, koIpaNa eka padArtha)mAM Azraya nahi karanArI (nitya) kriyA, kAryaniSpatti mATe javAbadAra badhI zaktione, pravAhanI jema, eka sthAnamAM kheMcI lAve che. (33) zaktionI pahelAM kriyAnI utpatti kevI rIte thAya che te A kArikAmAM darzAvyuM che. apUrva kAlazakti vA kriyAM vA kAlameva thA / tamevalakSaNaM bhAvaM kecidAhuH kathaJcana // 34 // te A prakAranA (zaktirUpa) bhAvane keTalAka loko prayatnapUrvaka, apUrva athavA kAlazakti athavA kriyA athavA kAla tarIke jAhera kare che. (34). Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjI kAMDa nityAH SaT zaktayo'nyeSAM bhedAbhedasamanvitAH / kriyAsaMsiddhaye'rtheSu jAtivatsamavasthitAH ||35|| mIna keTalAkanA matamAM, padArthInI, temanAthI bhinna chatAM abhinna evI cha zakti che. (padArthInI) jAtinI jema te (zakti), kriyAnI siddhi mATe rahelI che. (35) ahIM' kartA, ka, karaNa, saMpradAna, apAdAna ane adhikaraNa evAM kArakArUpe rahelI cha zaktione ullekha che. zALa dravyAkArAdibhedena tAzcAparimitA iva / dRzyante tattvamAsAM tu SaT zaktIrnAtivartate // 36 // padArthAnA judA judA AkArA pramANe te jANe, asakhya che. temane viSe tattva e che ke te zaktie cha (sakhyA)nuM ullaMghana karatI nathI. (36) nimittabhedAdekaiva bhinnA zaktiH pratIyate / SoDhA kartRtvamevAhustatpravRtternibandhanam // 37 // eka evI zakti, judAM judAM nimittone kAraNe cha prakAre vibhakta anelI samajAya che. kartApaNAne te (judI judI) pravRttionA AdhArarUpe kahevAmAM AvyuM che. (37) tattve vA vyatireke vA vyatiriktaM taducyate / zabdapramANako lokaH sa zAstreNAnugamyate ||38|| te (zaktirUpa sAdhana)ne (tenA Azraya sAthe) ekarUpa mAneA ke tenAthI juduM' mAne, paNa tene juduM' ja jaNAvavAmAM Avyu che. leAkavyavahAra zabdane pramANa mAne che, (tethI) zAstravaDe te (zabdaprayoga)ne anusaravAmAM Ave che (38) paramArthe tu naikatvaM pRthaktvAdbhinnalakSaNam / pRthaktvakatvarUpeNa tattvameva prAte // 21 // paramAtha dRSTie vicAratAM ekatva, pRthakatvathI juThThA (svabhAvavALu) nathI. (ekatvarUpa) tattva ja pRtharUpe ane ekatvarUpe prakAze che. (39) yatpRthaktvamasaMdigdhaM tadekatvAnna bhidyate / yadekatvamasaMdigdhaM tatpRthaktvAnna bhidyate // 40 // sadeha vinAnuM je pRtha sadeha vinAnu` je ekatva che te vA-38 che te ekatvathI judAM lakSaNAvALuM nathI (ane) pRthathI juduM nathI (40) Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkathaparIya dyauH kSamA vAyurAdityaH sAgarAH sarito dizaH / antaHkaraNatattvasya bhAgA bahiravasthitAH // 41 // AkAza, pRthvI, vAyu, sUrya, samudro, nadIo, dizAo (A badhAM), eka Antara (parama)tattvanA bAhya(AbhAsa)rUpe rahelA bhAga che. (41) sarakhA helArAja : kAnta:rAnAntaradAtA dratimAsamAnaM cata tavaM tate mA: pratibimbakA AbhAsA bahiravasthitAH / paramAthe tu kIdRzo'ntarbahirbhAvaH / ekameva saMvinmayaM para zabdabrahma tathAtathAvasthitamiti kArikArthaH / kAlavicchedarUpeNa tadevaikamavasthitam / sa hyapUrvAparo bhAvaH kramarUpeNa lakSyate // 42 / / te eka (tattva) ja kAlavibhAgarUpe raheluM che. paurvAparyA vinAno te bhAva kramarUpe dekhAya che. (2) paramatatvamAM paurvAparyuM nathI, tema chatAM kAlazaktine kAraNe temAM DuM, jhaDapI, dhImuM, vaheluM, vagere kAlavibhAga samajAya che. kArikA betAlIsa sudhImAM rajU thayelA vicArono sAra saMgraha karatAM TIkAkAra jaNAve che ke padArthomAM rahelI eka viziSTa zaktine sAdhana kahe che. vijJAnavAdIonA matamAM te buddhiprakalpanA rUpe che (kArikA 6). saMsargavAdI vaizeSikonA matamAM te padArthamAM rahelA paraMtu padArthathI judA tattva rUpe che (kArikA 9). mImAMsakAnA matamAM te padArthamAM apUvarUpe che. advaitavAdIonA matamAM te kAlazaktirUpe che. sAMkhyonA matamAM te rajoguNanI pravRttirUpa kriyA che ane kAlane dravya mananArA taiyAyikanA matamAM te nitya kAlarUpe che (kArikA 34). dRSTo hyavyatireke'pi vyatireko'nvaye'sati / vRkSAdyarthAnvayastasmAdvibhaktyartho'nya iSyate // 43 // (pratipAdikanA arthamAM) bhinnatA na hovA chatAM (pratyayanA arthamAM) bhinnatA hoya che, ane (vibhakRtyarthamAM) samAnatA na hovA chatAM, vRkSa vagere (prAtipadika)nA arthamAM samAnatA jaNAya che. tethI (prAtipAdikathI) jude vibhaktino artha samajavAmAM Ave che. (43) sAmAnya kAraka tasya saptAdyA bhedayonayaH / / Sada karmAkhyAdibhedena zeSabhedastu saptamI // 44 / / kAska sAmAnyarUpe che. tenA vibhAganA sAta mukhya AdhAra che. (kArakanA), karma vagere judA nAmothI oLakhAtA cha (bhede) ane sAtame zeSa (evA nAmano) bheda che. (44) Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa nirvayaM ca vikArya ca prApya ti tridhA mRtam / / tatrepsitatama karma caturdhAnyattu kalpitam // 45 // A (cha kArakomAM) Isitatama karmane nirvatya, vikArya ane prApya ema traNa prakAre mAnyuM che, bIju (anIsita) cAra prakAre kalpavAmAM AvyuM che (45) - audAsInyena yatprApya yacca karturanIpsitam / saMjJAntarairanAkhyAta yadyaccApyanyapUrvakam // 46 // taTasthatA sAthe prApta thanAruM, kartAe nahi IccheluM, bIjI saMjJAo vaDe na jaNAvI zakAya tevuM ane pahelAM bIjI saMjJAvALuM (ema bIjuM cAra prakAre che) (46) kArikA 45mAM nidezela traNa prakAranAM Isitatama karma sivAyanAM bIjAM cAra karma ahIM gaNAvavAmAM AvyAM che. (1) gAmamAM jaIne jhADanA mULane sparze che (gAma cha7 vRkSamUTha sRti )mAM vRkSamUla audAsI prApta karma che. (2) jhera pIve che (viSa vizvati )mAM jhera anIsita karma che. (3) apAdAna vagere saMjJAo jene lAgu na paDe te karma RSita vA (vA.v. 1-4-11)thI jaNAvyuM che. (4) vira mituSyati | seva kamiTTAti . vagere udAharaNomAM upasargavALA , sUt vagere dhAtuonA saMbaMdhamAM jenA tarapha kepa vagere hoya tenI saMpradAnasaMzA thavA chatAM karmasaMjJA ja thAya che. te ja pramANe kakSAna vyati mAM vivaH me (pA.su. 1-4-43)thI sAdhakatama karaNa ja karma saMjJA bane che. Ama anIsita karmanA cAra prakAro che; audAsIprApta, kartAne anIti , akathita, ane agAu anya saMjJAthI jANutuM. satI vAvidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tva pracakSate // 47 // je (padArtha)nuM vidyamAna ke avidyamAna upAdAna kAraNa pheraphAra pAmatuM samajavAmAM AvatuM nathI tene nirvasya (karma) kahe che. (47) mRA gharuM rati (mATIthI ghaDAne banAve che)mAM ghaTane mATImAMthI utpanna thato ane tenAthI judo samajavAmAM Ave che, kRdaM ghaNuM zarIti nI jema abhine samajavAmAM Avyo nathI. ahIM nirvatya karma samajAya che. prakRtestu vivakSAyAM vikArya kaizcidanyathA / nirvayaM ca vikArya ca karma zAstre pradarzitam // 48 // jyAre upAdAna kAraNane (padArthathI) abhinna samajavAmAM Ave che tyAre (tene) vikArya (kama) kahe che. bIjA keTalAka vaDe (vyAkaraNa)zAstramAM nirvatya ane vikAne judAM darzAvavAmAM AvyAM che. (48). * * ** Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya yadasajjAyate sad vA janmanA yat prakAzyate / tannivartya vikArya ca karma dvedhA vyavasthitam // 49 // utpanna thanAruM je asat (che) tene athavA utpattivaDe je abhivyakta bane che te (sata )ne nirvatya ane vikArya ema be prakAre vyavasthita banela karma kahe che. (49) utpattinI pahelAM asa evAM ghaTAdi utpanna thAya che, evA asatkAryavAdI vizeSika matamAM athavA utpattinI pahelAM sad ghaTAdi utpanna thAya che evA satkAryavAdI sAMkhyamatamAM padArtha, utpatti vaDe AvirbhAva pAmato hovAthI tene nirvastra ane vikArya karma kahevAya che. putrane janma Ape che putra praqte , (zArdU yu ) zabdano prayoga kare che evA prAgamAM garbhamAM rahela putra ane vivAvALA zabdane, janma ane prayoga vaDe jAhera karavAmAM Ave che. astitva hoya tene jAhera karavuM eTale janma. prakRtyucchedasaMbhUtaM kiJcitkASThAdibhasmavat / kiJcid guNAntarotpattyA suvarNAdivikAravat // 50 // baLelAM lAkaDAM vageremAMthI bhasma maLe tema mULa padArthanA vinAzathI thanAruM (pariNAma) eTale eka (vikArya karma) che; suvarNa vagerenA (ghareNu vageremAM) pheraphAranI jema bIjA guNanI utpatti vaDe thanAruM te bIjuM vikArya kama) che. (10) ahIM vikArya karmane be rIte samajavAmAM AvyuM che. prakRtibhUtane saMpUrNa vinAza thatAM prApta thanAruM pariNAma, eka prakArane vikAra che. "lAkaDAMnI bhasma kare che evA prayAgamAM bhasma vikArya karma che. lAkaDAM baLe che (jhAni rati )mAM lAkaDAM vikArya karma che. kriyAkRtA vizeSANAM siddhiryatra na gamyate / darzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate // 51 // kriyAvaDe prApta thanArI vizeSatAonI siddhi jyAM (pratyakSa darzanathI ke anumAnathI samajAya nahi tene prApya (kama) kahe che, (51) sUryane jue che (mAhityaM vAta ), nagara pAse jAya che (nAra havAti ), vedanuM adhyayana kare che tevuM madhIte ) vagere udAharaNemAM kriyA vaDe prApta thanArI vizeSatA pratyakSa ke anumAna dvArA samajAtI nathI. vizeSAmaH sarvatra vite nAiima . keSAJcit tadabhivyaktisiddhiSTiviSAdiSu // 52 // keTalAkanA matamAM "jevuM" vagere kriyAo vaDe badhe vikAra(rUpa viziSTatA)nI prApti thAya che. dRSTimAM jheravALA (sarpo) vageremAM te abhivyakta bane che ane pUravAra thAya che. (12) Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha eka mata pramANe prApya karma jevuM karma mAnavAnI jarUra nathI, kAraNa ke kriyA hamezAM dazya ke adazya viziSTatAo pragaTa kare che. sApa jyAre padArthone jue che tyAre tenA jherarUpI agnijvALAothI te padArthane baLa ApaNe joIe chIe evI mAnyatA che. A pramANe bIjI badhI kriyAonI vizeSatA e paNa pratyakSa thAya che. A mata barAbara nathI. sarpanA udAharaNamAM dRSTinuM utkaTa teja jheranA saMparkamAM AvatAM padArthane bALe che. mAtra jevAne kAraNe nahi. tethI ja prApya karma svIkAravuM joIe. jherarUpI agnijavALAo vaijJAnika rIte siddha nathI tevI agnijavALAone rUpaka tarIke samajavI joIe. AbhAsopagamo vyaktiH soDhatvamiti karmaNaH / / vizeSAH prApyamANasya kriyAsiddhI vyavasthitAH // 53 // (gya sthAnamAM rahIne) daSTimArgamAM AvavuM, (vA vagere vaDe) prakaTa thavuM ane dhakSamatA - A badhI prApya kamanI, kriyAnI siddhi sAthe joDAyelI viziSTatAo che. (53) nirvAdiSu tatpUrvamanubhUya svatantratAm / kaJantarANAM vyApAre karma saMpadyate tataH // 54 / / utpatti, vikriyA, AbhAsa) vagere kriyAomAM pahelAM svataMtratA anubhavIne, (kAro) bIjA kartAonA kAyanA saMdarbhamAM kama tarIke pravRtta bane che. (54) agAu kahevAmAM AvyuM ke badhAM kArake temanI gauNa kriyAonA saMdarbhamAM kartAo hoya che, to pachI te karma kevI rIte banI zake evI zaMkAne javAba A kArikAmAM ApavAmAM Avyo che. nivRtti, vikriyA, AbhAsa vagere kriyAomAM anukrame nirvarya, vikArya ane prApya karma tarIke prApta thanAruM karma pahelAM svataMtratA arthAta kartApaNuM prApta karIne pachIthI kartAnA saMdarbhamAM gauNa avasthA prApta karIne karma bane che. tad vyApAraviveke'pi svavyApAre vyavasthitam / karmApadiSTAMllabhate kvacicchAstrAzrayAnvidhIn // 55 // te (pradhAna kartA)nI kriyAnI vivekSA na hoya tyAre paNa pitAnI (svataMtra kavarUpa) kriyAmAM vivakSita banatu kama, karmane mATe vihita evAM (vyAkaraNa) zAstrIya kAryone, (kartA banI), koIkavAra prApta kare che. (55) koThAra (pitAnI meLe) tUTe che (mirAte 3yuH ), khetara kheDAya che (yate phrAra:) ane bhAta raMdhAya che, (vagate moDhava: svayameva ) jevAM udAharaNamAM kanI pravRtti vivakSita nathI, kAraNa ke, koThAra sahelAIthI tUTe evA che, khetara ochA ghAsavALa che ane bhAta pocA Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya che. A udAharaNamAM kasUla. kedAra ane edana karma tarIke hatAM paNa have kartA banyAM che ane mite, sUyate ane vageremAM, ya pratyaya navA banelA kartAonA kAyane jaNAve che. nivRttapreSaNa karma svakriyAvayave sthitam / nivartamAne karmatve sve kartRtve'vatiSThate // 56 // karma jyAre (kartAnA vyApAra) preraNAthI mukta bane che tyAre te pitAnI kriyA sAthe saMbaMdhamAM rahe che. tenuM kamapaNe nivRtta thatAM te potAnA kAryanA kartArUpe prApta thAya che. (56) bhAta pitAnI meLe raMdhAya che. (vaghate soyana: davayamevuM ) mAM "caitra bhAta rAMdhe che' evA vAkathamAM kamarUpe rahela bhAta, have kartAnA vyApAramAMthI mukta banIne rAMdhavAnI kriyAno kartA bane che. tethI bhAtane karmakartA kahevAze. kAThAra pitAnI meLe tUTe che." evA prayugamAM puSkaLa varasAda jhIlanAro, puSkaLa pavana sahana karanAro vagere kAraNonI vivakSA nathI. thoDA vakhata pahelAM baMdhAyela koThAra pitAnI meLe ja tUTI paDe che. tethI ahIM kekAra, je pahelAM kama hatuM te have kartA arthAt karma kartA tarIke prApta thAya che. khetara (petAnI meLe) kapAya che, evA prayogamAM dAtaraDuM laIne khetaramAM jato devadatta dekhAya che chatAM atyaMta tIvra sUryakiraNone lIdhe sUkAyelA pAkavALuM ane jarjarita banela choDavALuM khetara pitAnI meLe ja kapAya che ema kahI zakAya. ahIM khetara kapAI javAnI sukaratA kartA bane che. saukaryAtizayavALuM khetara je agAu karma hatuM te have kartA banyuM che; sarakhA mahAbhASya (pA.su. 3-1-87) cApa tAvata7va AtrA: kartA nAstIha tu kathaM na syAt lyate kedAra: svayameveti yatrAsau devadatto dAtrahastaH samantato viparipatandRzyate / atrApi yAsau sukaratA nAma tasyAH nAnyaH kartA bhavatyanyadataH kedArAt / tAni dhAtvantarANyeva pacisiddhathativad biduH / bhede'pi tulparUpatvAdekatvaparikalpanA // 57 // te (kamaviSayaka ane kartuviSayaka) dhAtuone pad ane sid nI jema judA ja mAnavAmAM AvyA che. temanAmAM bhinnatA hovA chatAM, temanuM rUpa samAna hivAthI, te eka che evI kalpanA karavAmAM AvI che. (57) ; mohanaM pati vidrattaH vAra jUnAti ane vidratta : purUDha mittiA jevA prayogomAM ane vase motana: trayane veDhAra ane mitrane inA: jevA prayoga stra. ane mit dhAtuo karmaviSayaka ane kaviyaka artha darzAve che. karmaviSayaka artha darzAvanAra va6 dhAtu kartAno artha darzAvanArA vara dhAtuthI judo che. te pramANe s ane mi viSe samajavuM. jema var ane sidhu judA che tema temane judA samajavA joIe. A dhAtuo vacce karma ane kartAnA upalakSyamAM judApaNuM hovA chatAM karmaviSayaka vat ane kartIviSayaka vat svarUpamAM sarakhA hovAthI, vyavahAramAM samAna gaNavAmAM Ave che. tema Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 trIju kAMDa chatAM phikSa jevA dhAtune judA judA gaNumAM jude jude samajavAmAM Avyo che; jemake li gvAdimAM kSati, tudAdimAM kSiti, divAdimAM kSIrase ane kratyAdimAM zikSaNAti jevAM rUpo za6, za, sanA ane rana evA vikaraNapratyayone kAraNe judAM judAM samajAya che. ekadeze samUhe ca vyApArANAM pacAdayaH / svabhAvataH pravartante tulyarUpasamanvitAH // 58 // ekasarakhA rUpavALA hovA chatAM vagere dhAtuo eka kriyA athavA (aneka) kriyAono samUha svAbhAvikapaNe darzAve che. (58) agAunI kArikAmAM prApta thayelA matathI ja mata ahIM darzAvavAmAM Avyo che. eka zabda paNa aneka arthevALo hoI zake. AvI sthitimAM judI judI zaktione kAraNe athabheda samajAto hovAthI zabdabheda samajavo joIe nahi. grAma zabdanA ke akSa zabdanA aneka artho che. devadatta bhAta rAMdhe che." ane "bhAta raMdhAya che." evA prayogamAM bhAtanuM pocA paDavuM (vijhitti) evo vadhune atha sarvatra maLe che. nyagbhAvanA nyagbhavana ruhau zuddhe pratIyate / nyagbhAvanA nyagbhavana Nyante'pi pratipadyate // 59 // avasthAM paJcamImAhurNyante tAM karmakartari / nivRttapreSaNAddhAtoH prAkRte'rthe Nijucyate // 60 // (Li pratyaya prApta nahi karanArA) maLa dhAtu zuM mAM "nIce namAvavuM? ane "nIce namavuM evA artho samajAya che. nine prApta karanArA te (dhAtu)mAM paNa 'nIce namAvavuM" ane nIce namavuM evA be aye samajAya che. kama jyAre kartA bane che tyAre Li paNa prApta thayela hoya che. tyAre tene pAMcamI avasthA kahevAya che. bIjA vaDe karAvAtA kAryane artha dhAtu vaDe jyAre darzAvAto nathI tyAre dhAtunA mULa arthane jaNAvavA mATe Line prayoga karavAmAM Ave che. (59-60), mahAvata hAthI upara caDe che." (gAronita daktine hRtivAda ) evA prayugamAM mahAvata hAthIne namAve che ane hAthI name che evo artha prApta thAya che. Ane anukame mArA ane mavana kahIzuM. mArA pahelI avasthA che. mArAte phullI vayameva che. evA prayogamAM hAthI potAnI meLe name che (mati) evo artha hovAthI mahAvatanA hAthIne namAvavAnA kAryono ullekha nathI, paraMtu hAthIne potAnI meLe namavAne ullekha che. A avasthAne bIjI avasthA kahIza . A baMne avasthAomAM, dhAtumAM preraka artha darzAvanAra pratyaya nir umeravAmAM Avyo nathI, paraMtu jyAre dardU dhAtumAM Li umeravAmAM Ave che tyAre mArohRtti hRtina hatA . evA pragamAM mahAvatanA kAryano ullekha hoI, A avasthAne trIjI avasthA karIzuM. hAthInI namratA jaNAvAtI Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya dIya hAya tyAre Aroyate haiMsI dhameH eve, ceAthI avA darzAvatA prayANa vaparAya che. trIjI ane ceAthI avasthAemAM paDelI ane bIjI avasthAo karatAM kazA vizeSa pheraphAra nathI. A cAreya avasthAomAM nyugmAvana ane nyagbhavananA atha maLe che. Aroyate hastI vayameva / evA prayAgamAM hAthInuM namavArUpI kAryAM pahelAM kamarUpe hatu, paraMtu jyAre te kAryane kartArUpe arthAt hAthInA peAtAne namAvavA rUpI kAryAMrUpe (ma'ri) samajavAmAM Ave tyAre tene pAMcamI avasthA kahIzuM. 304 bravIti pacaterartha siddhayatirna vinA NicA / sa NyantaH pacaterarthe prAkRte vyavatiSThate // 61 // (bhAta taiyAra thAya, che. citta sronaH| evA prayAgamAM) sidh dhAtu nir pratyaya vinA vadhU dhAtunA ane darzAvatA nathI. te vidh dhAtu (sApati bornam / evA vAkayamAM ) Si pratyaya sAthe pratyeAjAya che tyAre pannU dhAtunA svAbhAvika atha' (cAkhAnu narama viiitta)mAM prApta thAya che. (1) DhAI eka mULa dhAtu ane (bIjA) bhinna dhAtunA a| dhaNIvAra ekasarakhA hAya che, jema ke, bhAta taiyAra thAya che siddhapati ona: mAM dhAtunA (bhAta) pAcA paDe che evA atha rahele che. te pramANe mArohanti hastina. daintivA: / ane mAroyanti iztina. istivanA: 5 mAM atha eka sarakhA samajAya che. keSAJciddevadattAdervyApAro yaH sakarmake / sa vinA devadattAdeH kaTAdiSu vivakSyate // 62 // keTalAkanA matamAM, samaka dhAtu vaDe jaNAvAte devadatta vagere (kartAe)ne je (sAdaDI anAvavA rUpI) vyApAra che te, devadatta vagere (nA prayetra) vinA sAdaDI vagere kamAM ArApavAmAM Ave che. (62) jyoti / (te sAdaDI banAve che) evA prayAgamAM roti (banAve che) evA sakarmaka dhAtunA asthyamAM devadattarUpI kartAnA je vyApAra che te, jyAre kama'nA saune jaNAvavAnu hoya tyAre kartAne badale kamAM jaNAvavAmAM Ave che. tethI vArati Ta: TevataeNna / jevA prayAgane bhale vAyate Ta; yameva / jevA prayAga thaI zake che. nivRtta preSaNa karma svasya kartuH prayojakam / preSaNAntarasaMbandhe Nyante lenAbhidhIyate // 63 // (avivakSAne kAraNe katRniSTha) pratyeAjakanyApAra nivRtta thatAM (te vyApArane jenAmAM AreApa karavAmAM AvyA che tevu' kama') peAtAnA (agAunA) kartAnuM pratyeAjaka ane che. kartAnA vyApArathI judA vyApAra sAthe saMbaMdhamAM AvatAM, preraka prayAga vaDe te Atmanepada dvArA jaNAvAya che. (63) Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa 35 maiSa athavA preSaNa eTale kartAne vyApAra. A vyApAra jyAre katamAM vivakSita na hoya ane karmamAM tene Aropa karavAmAM Ave tyAre karmane nivRttavRSaNam kahevAmAM Ave che. ramAvo atha vArate : (vayameva) evA prayoga vaDe samajAya che. sAdaDI banAvavA mATe keTalIka vizeSa sagavaDa (pautizaya) hAine A prayoga karavAmAM Ave che. devadattanuM sAdaDI banAvavAnuM kArya arthAta karyAnuM prayojakatva ahIM dekhAtuM nathI. tethI preraka prayAga (7) ane AtmAnapada (8)nA pratyaya vaDe A prayoga rajU thAya che. kArikAmAM darzAvela vicAra geraLa vat rma ne cit sa ta AnA dhyAne (pA.su. 1.3.67 preraka nahi evA prayogamAMnuM karma preraka prayogamAM kartA bane tyAre ane jyAre tene atha anAsthAna arthAta khedapUrvaka smaraNa thatuM na hoya tyAre preraka prayogamAM Atmapadane prayoga karavAmAM Ave che) ane jamavarmaLA tucayi: (pA.sU. 3.1.87; karmamAM rahelI kriyAnA jevI kriyAvALo kartA kama je bane che) evAM be sUtro ane temanA upara nAM bhASyavAstikAdimAM rajU thayo che. pahelA sUtranuM udAharaNa che. mArodavase durtI (vayameva) . preraka prayoga vinAnA kriyArUpanuM udAharaNa che, bhArati klina tivA . mArodayati dustI hatI evuM udAharaNa preraka prayogavALuM udAharaNa che. ahIM agAunA sAdA praganuM karma hRd, preraka prayogamAM prayojaka kartA banyuM hovA chatAM sAdA prayogathI ja karma prerakamAM kama hovAthI mArodayatimAM sUtrathI Atmane pada thayuM nahi. have preraka prayogamAM je dag no artha ArohaNaviSaya eTalo ja vivakSita hoya to mAre dase dullI (svayameva) che evuM Amane padavALuM preka kriyArUpa thaze. bIjA sUtranuM udAharaNa che te taduH ! ahIM devadatta kartA che, taMDula karma che. taMDula mATenI je kriyA te ja kriyA jenI che tevo kartA hovo joIe. Avo kartA taoz: banaze. ahIM devadatta evA kartAnI avivakSA mAnIne taDutrane kartA mAnyo tethI dhAtu akarmaka thaze. A sUtranAM prayojano tarIke ca pratyaya (3.1.67), Abhane pada (1.3.17), vijU ane vizvamAva (6.4.42) samajavAmAM AvyAM che. A sUtra karmavabhAvane bodha sadRzAdiSu yatkarmakartRtva pratipadyate / ApattyApAdane tatra viSayatva prati kriye // 64 // nA jevuM" (daza)vageremAM jyAM karmakatRtva prApta thAya che, tyAM, (daza dhAtu nA) viSaya tarIke Apatti (thavuM) ane ApAdana evI be kriyAo vyakta thAya che. (64) karmakabhAvanI carcAne anusaMdhAnamAM A kArikAmAM vizeSa vicAra karavAmAM Avyo che. cArivu zonA Dhorane 2 | (pA.su.3.2.60; jyAre cat vagere zabda upapada hoya tyAre, jJAna evo artha na jaNAvatA da dhAtune ane piyara evA pratyaya lAge che) upara bhASyamAM udAharaNa tarIke 3 3 gayuM tAdR ane anya 4 aya majyArazna evA prayogomAMnA tA ane majA zabdo ApavAmAM AvyA che. vAtikakAra jaNAve che ke A udAharaNamAM rajU dhAtune prApta thanAra kRtapratyaya kartA arthamAM che, paraMtu vA-39 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 vAkathapadaya tene artha barAbara besato nathI, tethI "nA jevuM' (va)nA arthamAM taddhita pratyaya lagADavo joIe. A vidhAnane nakAratAM bhASAmAra jaNAve che ke uparanAM udAharaNamAM karma kartA prApta thAya che ane kudartha paNa samajAya che, jemake tAra eTale te (yakRta) rUva hRma (vArtA) pazyanti janAH / saH aya sa iva dRzyamAnaH ta ivAtmAna' pazyati iti tAhaka / sAta devadattane yajJadatta jevo jue che. tevo te tenA jevo dekhAtAM pitAnI jAta (devadatta)ne te (yajJadatta)nA jevo mAne che. - gha vazyati udAharaNamAM dhaTanuM kArya Apatti che ane ghaTane jenAra vyaktinI kriyA ApAdana che. bIjA zabdomAM kahIe te karma rUpa banelA viSayane vyApAra eTale Apatti ane kartAne vyApAra eTale ApAdana. kutazcidAhRtya padameva ca priklpne| karmasthabhAvakatva syAddarzanAdyabhidhAyinAm // 65 / / kayAMkathI kaIka zabda lAvIne A pramANe (kartAnA vyApAranI) ka95nA karavAmAM Ave te, "jovuM" vagere artha darzAvanAra dhAtuo (paNa) karmasthabhAvaka banaze. (5) agAunI kArikA pramANe tArA padane je rIte samajAvavAmAM AvyuM che te barAbara nathI. no artha "kartastha darzana" eTale ja che. darzananA viSayanI arthAt kamanI Apatti temAMthI thatI nathI. darzana keIka cokkasa viSayanika che. game tema, kheMcI tANIne viSayane ulekha samajAvI adhyAhata pado dvArA viSayanA vyApArane samajAvavAmAM Ave to javuM, besavuM vagere athe darzAvanArA badhA dhAtuo karmasthabhAvaka athavA karmasthakriya banaze, ane kaI dhAtu kartAsthabhAvaka raheze nahi. paraMtu vyavahAramAM AvuM prApta thatuM nathI. vizeSadarzana yatra kriyA tatra vyavasthitA / kriyA vyavasthA tvanyeSAM zabdaireva prakAzyate // 66 // keTalAkanA matamAM jyAM (kriyAnuM) phaLa najare caDhe che, tyAM kriyA rahelI hoya che; bIjA (keTalAka)nA matamAM kriyAnuM avasthAna (dhAtu)zabdo vaDe pragaTa thAya che. (66), dhAtunuM karmasthabhAvakatva ane kasthabhAvakatva kevI rIte jANI zakAya te A kArikAmAM samajAvavAmAM AvyuM che. A kArikAmAM pahelI paMktimAMnA vicArane bIjI paMktimAM parihAra karavAmAM Avyo che. - kriyAnuM phaLa kartAmAM dekhAtuM hoya te dhAtune kasthabhAvaka samajavo ane karmamAM dekhAtuM hoya to karmasthabhAvaka samajo. A vicAramAM bhAva ane kriyA vacce ta samajavAmAM Avato nathI. pANini paNa temanAM sUtro (3.2.126 ane 2.3.27)mAM Avo bheda mAnatA nathI. kriyAnA phaLanI prApti dhAtunA kasthabhAvakatva ke karmasthabhAvakatva aMge nirNAyaka che e mata yogya nathI. Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa kAlabhAvAdhvadezAnAmantabhUtikriyAntaraiH / sarvairakarmakairyoge karmatvamupajAyate ||67|| samaya, kriyA, cAlavAnuM aMtara, ane dezavAcaka zabdo, temanAmAM rahela khIjI kriyAo darzAvanArA sakama ka dhAtu sAthe saMbaMdhamAM AvatAM, kama` bane che. (67) 307 kanA nivatya, vikAryAM ane prApya evA traNa bheda jaNAvavAmAM AvyA. tene mATe turIpsitatama rma ! (1.4.49)nA AdhAra levAmAM AvyA. tyAra pachI kamaka bhAva, ka sthakriya ane tRsthakriyanI carcA karavAmAM AvI. have krama aMgenAM khIjA sUtreAnA vicArazane ahIM rajU karavAmAM Ave che. samaya, kriyA, antara ane dezavAcaka zabdo akama dhAtunAM kama bane che. A vicAra, ane kArikAe 68 thI 80 sudhImAM bhartRharie rajU karelA vicArA, pA.sU. 1.4,49 thI 1.4.51 sudhInAM sUtrA, temanA uparanAM vArttiA ane temanA uparanAM bhASyavacanAne AdhAre rajU thayAM che; khAsa karIne, pA,su. 1.4.51 acita / (apAdAna, sapradAna ane adhikaraNu evA ullekha vaDe hi kahevAyela kArakane 4 kahe che) sUtra uparanI bhASyakAre karelI carcA A saMdabha mAM vadhAre upayAgI che. A sUtra upara kAtyAyananAM vArttiA nathI, paraMtu bhASyakAre prAcIna matAne rajU karatAM vArttiA avatAryAM che. sUtra 1.4,51 uparanAM phlekavAttikanAM ane bhASyanAM graMthanene ahIM rajU karIzuM. (1) OMn (dohavu'), yAr (bhAgavuM), dhU (rAkanu'), T (pUchavu'), miTM (bhikSA mAgavI), cim ( ekaThuM karavuM evA dhAtuenA mukhya kamA~ dUdha vagerenA nimitta gAya vagerene tathA mukhya kama sAthe saMbaddha padArthone jo apAdAna vagere sattA prApta thaI na hAya tA temane akathita kama kahevAM joIe. A aMge sUkSmatA karatAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke paurava' mAM cApate / , mALavada vasthAna vru%0ti|, paurava' mAM mikSate / mAM yAr, dhRN, mikSa dhAtunA mukhya ka` sAthe saMbaddha kArakane kama kahI zakAya. vurdU, dha ane Si jevA dhAtuenAM AvAM udAharaNA ApI zakAze nahi; paraMtu jo A haiM vagere dhAtuomAM apAdAna vagere kAraTThAnI vivakSA samajavAmAM Ave te tenAM udAharaNAmAM paNa akathita krama prApta thaze. (2) mukhya kama`nA saMdarbhamAM kALanA pratyayeAnu vidhAna (vidhi) che ema samajavAnu hAya tA gauNuka vAcaka zabdonI asada pramANe caturthI, pAMcamI ke SaSThI vibhakti karavI joIe, jemake ghate zo: vaya: / yAyaMta pauravAta zra:| A aMge vaikalpika mata evA che ke kALanA pratyayeA vagerenuM vidhAna (dRividhi) gauNu karmonA saMdarbha mAM paNa thAya che, arthAt gativruddhi. (pA.sa. 1-4-52) sUtra pramANe kima banatA dhAtunA gauNa kane paNa havidhi prApta thAya. dvikarmAMka dhAtu ane nau (doravu), varphe (vahana karavu), haiM (laI javu'), ane gatinA atha darzAvanArA dhAtu dvikamA~ che. prAcIna zleAkavArttikakAra umere che ke akamaka dhAtune prayAga karatI vakhate kAla, kriyA, gantana mAM ane dezane atha darzAvatA zabdane karma kahevA, jemake mAsa Aste / (eka mahinA ese che), goddoDha svAti / (gAya dehavAmAM Ave teTale vakhata UMdhe che), joza' bhArate 1 (eka kesa jAya teTale vakhata bese che), Ziti / (kurudezamAM sUve che). Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 vASapadIya akathita karmane apradhAna arthAta gauNa karma paNa kahyuM che, paraMtu A atha barAbara nathI kAraNake, doNamAM hAtha rAkhIne te gAyanuM dUdha dahe che (vasavATya pALanA vaya: Dhodhi prayogamAM pALi ane kaMsavAnI apradhAna hoI karma thaze. gauNa arthAta viparIta karmane kahuma kahe che. je pUrNapaNe karma nathI tene kama kahe che. karma saMbaMdhI badhAM kAryo temAM karavAmAM AvatAM nathI. mAtra dvitIyA vibhakti ja tene lAge che. paNinie kama evI judI saMjJA karI nathI. A kArikAnuM vyAkhyAna karatAM helArAje jaNAvyuM che ke mA vAttAtAvyA...... vagere zlokavArtikanI jarUra nathI, kAraNa ke, kAla, kriyA vagere darzAvanArA zabe akarmaka dhAtuonAM karma bane che chatAM, te dhAtuo akarmaka banatA nathI. kamane antaraMga karma ane bahiraMga karma ema be rIte samajavAmAM AvyuM che. karmanuM astitva ja dhAtune sakarmaka banAve che. mAr (besavuM) vagere dhAtuone kAla, kriyA vagerenA vAcaka zabda kama tarIke prApta thavA chatAM te akarmaka ja rahe che ane tethI sUtra 3-4-69, 70 (: f = mATe cArmastha: ' tayAre zrAva: | pramANe kriyAnA arthamAM te dhAtuone Dha, kRtya, vakata ane rava pratyo lAge che. AdhAratvamiva prAptAste punadravyakarmasu / kAlAdayo bhinnakakSyaM yAnti karmatvamuttaram // 68 // dravya (darzAvatAM) karmonA AdhArarUpa banelA kAla vagere (apradhAna karmo) pachIthI judI (gauNa) kakSAvALAM kama bane che. (68) kAla, kriyA, gantavya mArga ane dezavAcaka zabdone bahiraMga karma kahyAM che. aMtaraMga arthAt pradhAna kamanA AdhArarUpe te rahe che, jemake, mArUM mana pati (te eka mahinA sudhI bhAta rAMdhe che)mAM moDhAM mukhya karma che ane mAAM tene AdhAra che. moDha evA mukhya karma dvArA mAno saMbaMdha rAMdhavAnI kriyA sAthe joDAya che. Ama kriyA pahelI avasthAmAM mukhya kAma sAthe saMbaMdhamAM Ave che ane pachInI avasthAmAM apradhAna karma sAthe saMba dhamAM Ave che, atastaiH karmabhirdhAtuyukto'dravyairakarmakaH / lasya karmaNi bhAve ca nimittatvAya kalpate // 69 / / tethI kAla vagere dravyathI judA padArthonA vAcaka te karmothI joDAyele akarmaka dhAtu, karmaNi prayogamAM ane bhAve pragamAM kALavAcaka pratyAnuM nimitta bane che. (69) sarva vAkathita karma bhinnakakSya pratIyate / dhAtvarthodezabhedena tannepsitatama kila / / 70 // ane (saMpradAna vagere kArako tarIke) na kahevAyeluM saghaLuM, (akathita) karma tarIke judI kakSAvALuM samajAya che, kAraNa ke, te (akathita kama) dhAtunA arthanA viziSTa uddezane kAraNe, (kartA mATe) Isatatama banatuM nathI (70) Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa akathita kama aMge vizeSa carcA A kArikAmAM karavAmAM AvI che. kAla, kriyA, gantavya mArga ane dezavAcaka zabda bIjI kakSAnAM apradhAna karmo che, paraMtu jo Dhodhi vacaH | (te gAyanuM dUdha dohe che)mAM gAya dravyavAcaka hoI dravya karma ane pradhAnakama paNa banI zake, kAraNa ke, dUdha mATe gAya upAyarU5 ane Avazyaka che. tethI gAya zA mATe aMtaraMga kama na bane ? AnA javAbamAM kahevAmAM AvyuM che ke yuda (deha) dhAtunA ane viziSTa udeza dUdha prApta karavAne che. gAya vagere temAM upAyarUpa che, tethI Avazyaka nathI. Ama suru (dohavuM) dhAtunA arthanA uddezanI bhinnatAne kAraNe gAya vagere kartAne Isatatama nathI ane tethI pradhAnakarma nathI. pradhAnakarma kathita yatkriyAya : prayojakam / tatsiddhaye kriyAyuktamanyattvakathita smRtam // 71 // kriyAnuM je prayojaka che tene pradhAna karma kahyuM che. te pradhAna karma)nI siddhi mATe kriyA sAthe saMbaddha, bIjA (karma)ne akathita (karma) kahyuM che. (71) te gAyanuM dUdha dohe che ( no paya: holviA evA prayogamAM dohanakriyAnuM prayojaka dUdha mukhya karma che. A dUdha prApta karavA mATe dohanakriyA sAthe joDAyeluM gAya evuM kama akathita karma che. duhyAdivannayatyAdau karmatvamakathAzrayama / AkhyAtAnuprayoge tu niyamAccheSa iSyate / / 72 / / Tu (dohavuM) vagere (bAra dhAtuo)nI jema mI (doravuM) vagere (bAra dhAtu e)mAM (akathita) karma apAdAna vagere kAranA viziSTa) ulekhanA AzrayavinAnuM che. jyAM niyamapUrvaka vidyAsvIkArano artha) na hoya tyAM pravakatA, dhAtuonA parigaNunanA niyamane kAraNe, (bahibUta hoI SaSThIno viSaya banI) zeSa tarIke prApta thAya che. (72) sagAM nathati prAmad . (bakarIne gAma laI jAya che), darati mAra saMvAdana, (majurane bhAra upaDAve che), nagna iti zatam ! (vargone sone daMDa kare che) nayati zata zatAnivam (zatAnika pAsethI se jIte che), udAharaNoma grAma , saMvAdama , mana, zatAnim akathita karyo che. te karmone apAdAna vagere kAra tarIke ullekha thayo nathI. AzAtIyone (pA.sU. 1.4.23, niyamapUrvaka vidyAsvIkArano artha hoya tyAM pravakatAne paMcamI vibhakti prApta thAya che)nuM udAharaNa che upAdhyAyAt mate . (upAdhyAya pAsethI adhyayana kare che, paraMtu jyAM AvuM niyamapUrvaka adhyayana na hoya. jema ke naTastha thaLoti (te naTane sAMbhaLe che), tyAM nahAt evI paMcamI prApta thaze nahi; tethI narahya akathita karma banavuM joIe. paraMtu hu vagere dhAtuomAM zu dhAtunuM parigaNana thayuM nahi hevAthI nAhya zepa tarIke prApta thaIne padhdhIne viSaya banaze, akathita kama thaze nahi. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vAkapadIya antarbhUtaNijarthAnAM duhyAdInAM Nijantavat / siddha pUrveNa karmatva NijantaniyamastathA // 73 / / jemanAmAM (prAjaka vyApArarUpa) bijhartha aMtabhUta che evA Tu vagere dhAtu enA pragamAM, jigansanI jema agAunA sUtra (jaMturakSita virSo pA. sU. 1-4-49) vaDe karma siddha thayuM che, tethI binattamAM (ttivRddhi pA.sU. 1-4pa3 sUtra vaDe) karmavane niSedha siddha thayo che. (73) A kArikAmAM eka matAntara rajU thayuM che. akathita kama pradhAna karma banI zake kAraNa ke Tur vagere dhAtuo preSa arthAt kAryanI AjJA (prompting) artha darzAve che. A artha nir no che : udAharaNa tarIke, jo doSei vaya: ' (gAyanuM dUdha dahe che)mAM mAM pradhAna karma banI zake, kAraNa ke, suda dhAtunA atha dUdhanuM kSaraNa karavA gAyane prere che? (kSattAM ja kSArayati ) thAya che. arthanI dRSTie dohavAnI kriyAnuM karma, arthAt dUdha, je dravya che, te vadhAre mahattvanuM che; paraMtu abhidhAna arthAt bhASApragamAM tethI judI sthiti che, jemake : suute vayaH | mAM suMdU dhAtunuM karma nI: che, vA: nathI. Ama DuMr vagere dhAtuemAM birUne artha antabheMta che. ativRddhiA sUtrathI prApta thato niSedha A guDha vagere dhAtuone prApta thatI nathI, kAraNa ke te gatyartha dhAtuomAM bane atha antabhUta nathI. karaNasya svakakSyAyAM na prakarSAzrayo yathA / karmaNo'pi svakakSyAyAM na syAdatizayastathA / / 74 / / karaNanI pitAnI kakSAmAM jema prakarSane dhyAnamAM levAmAM Avato nathI, tema kamanA atizayane paNa tenI potAnI kakSAmAM, Azraya karavAmAM Avato nathI. (74) vena vayA vijayA cAti che (te ghoDAvaDe dIvAnI madadathI mALe jAya che) evA prayogamAM mana, pathA ane DhIfpayA, ema badhAM karaNe che. temanI vacce prakarSabheda hovA chatAM, temane badhAMne karaNa samajavAmAM Ave che. jo ema na hoya te javA mATe ghaDe ja sAdhakkama hovAthI, te eka ja kAraNa bane. paraMtu karaNanI bAbatamAM ekanA karatAM bIjAmAM prakAra che ema mAnavAmAM AvatuM nathI. te pramANe karmanI bAbatamAM paNa samajavAnuM che. karmaNastvAptumiSTatva Azrite'tizayo yataH / AzrIyate tato'tyanta bhedaH pUrveNa karmaNA / / 75 / / kama aMge te, (kartA vaDe) meLavavA mATe atyaMta ISTatva (rUpI guNa) svIkAravAmAM Avye hovAthI prakarSano Azraya karavAmAM AvyuM chetethI jarnAli. tatama varmA 1-4-49) evA agAunA sUtra vaDe prApta thatA karmano (citta rA) evA pachInA sUtrathI prApta thatA karmathI atyaMta bheda samajavAmAM AvyA che. (5) uparanI kArikAmAM jaNAvela matano A kArikA vaDe asvIkAra karavAmAM Avyo che. A kArikAno anvaya A pramANe thaze ? thataH jarmaLaH tuM mAtumiSTa mAzrite, atizayaH AzrIyate, tata: (tasya akathitakarmaNa:) pUrveNa karmaNA atyanta bhedaH / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 311 kAraka eTale kriyAnI siddhinAM sAdhana. temanuM sAdhakatva samAna hovA chatAM karaNa sAdhakatama che ema vyAkaraNazAstramAM jaNAvavAmAM AvyuM che. bIjAM kAra karatAM karaNukArakanuM sAdhakatva vadhAre hovAthI, temAM bIjAM kArakenI dRSTie prakarSa samajavAmAM AvyA che. eka karaNa ane bIjA karaNa vacce prakaSa mAnavAmAM AvatuM nathI. karmanI bAbatamAM tema nathI. kartA mATe kriyA vaDe prApta karavAnI yogyatA karmamAM ja vadhAre che tethI bIjA kArakonI sarakhAmaNImAM karmamAM prakaSa saMbhave che, eTaluM ja nahi paNa, akathita karmanI apekSAe te pradhAna karmamAM prArthanI daSTie bhinnatA che, tethI pradhAna karma ane akacita karmane atyaMta bhinna samajavAmAM Ave che. Nijante ca yathA kartA sakriyaH san prayujyate / na duhyAdau tathA kartA niSkriyo'pi prayujyate // 76 // Nijana (dhAtu praga)mAM, jema sakriya evo prajya kartA prayojaka kartA vaDe prerAya che tema Tu (dehavuM vagere dhAtuomAM ( prajya) kartA niSkriya hevA chatAM (prajakartA vaDe) prerAta nathI (76). jamavati grAmaM vaDhatam 1 (devadattane gAma javA prere che) prayogamAM jan dhAtu prakRti. rUpe sAdI kriyA darzAve che, paraMtu Nijanta dhAturUpe preraka kriyA darzAve che. tethI eka kriyAnuM karma grAmad ane bIjI kriyAnuM karma sevavAn samajAya che. paraMtu mAM Dhodhi vaya: (te gAyanuM dUdha dahe che)mAM mULa dhAtu vaDe vAca eka kriyA hovAthI be karma kevI rIte hAI zake? AvI zaMkAnA uttaramAM kahI zakAya ke kartAne projaka vyApAranI dRSTie jo Ititema nathI. tethI tene akathita karma kahIza ane vayamAM prApti aMge prakaSa hovAthI te Isitatama arthAta pradhAna kama thaze. sodhi va: | mAM prajya kartA tarIke mAM dUdha ApavAnuM kArya karavA pravRtti karato nathI. bhedavAkya tu yan Nyante niduhiprakRtau ca yat / zabdontaratvAnnavAsti saMsparzastasya dhAtunA // 77 // zyanta dhAtuo(nA artho)mAM ane nI (daravuM) ane Tur (dehavuM) evA mULa dhAtuonA arthomAM bhinnatA darzAvavA mATe je (vyAkhyAna) vAkya pratye jAya che, temAM judA zabda hovAthI dhAtu sAthe temane saMbaMdha prApta thatA nathI. (7) prAsaM nathati ! (gAma javA prere che) mATe pAchad pyuddhate ) (gAma janArane prere che) ane zanAM gAme nayata ! (bakarIne gAma laI jAya che) mATe prAmaM prAguvati sanAM pravute (gAma tarapha nIkaLatI bakarIne te prere che) evA prayogo vyAkhyAnavA tarIke rajU karavAmAM Ave che. AvA vyAkhyAna prayogone mULa prayogonA kriyA pado sAthe kazo saMbaMdha nathI. te pramANe mAM Dhodhi vaya: I (te gAyanuM dUdha dohe che) te samajAvavA mATe je vaca: pharanta ja thayu te (dUdha ApatI gAyane prere che) evo praga karavAmAM Ave Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 vAkayapadIya to paNa te prayogane kuMTu dhAtunA artha sAthe karaze saMbaMdha nathI. ahIM thaM atyaMta preraka arthano antarbhAva nathI, tethI be kriyAo maLIne be karma samajavAM joIe nahi. sarakhAvo helArAja : 1 utra vA vAya dhAtuna: cim | 153 vAvArtha: vA duhAdidhAtunA nAsti saMbandhaH / tasmAnnAtra parthAntarbhAva iti kripAdvayAdhayeNApi karmavizeSasamarthanamasamIcInam / yathaivaikamapAdAna zAstre bhedena darzitam / tathaikameva karmApi bhedena pratipAditam / / 78 / / jema eka ja apAdAna (saMjJA) vyAkaraNazAstramAM (aneka sUtra vaDe) aneka rIte darzAvavAmAM AvI che, tema eka ja karma paNa aneka tarIke darzAvavAmAM AvyuM che. (78) dhruvamADakAyAnam (pA. su. 1.424) apAdAna saMjJA aMgenuM mukhya sUtra che. te pachInAM 1-4.25 thI 1.4. 31 sudhInAM sUtromAM judI judI rIte apAdAna saMjJAnuM vivaraNa karavAmAM AvyuM che. te pramANe tuMrIkSitata ne ! (pA.sa. 1.4.49) karma saMjJAnuM mukhya sUtra che. te pachInAM 1.4.50 thI 1.4.53 sudhInAM sUtramAM judI judI rIte karma saMjJAnuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. adeta matanI tarapheNa karanArA bhartuhari sUcave che ke karmanA je Isita, anIsita, niva, vikArya, akathita vagere bhedo samajAvavAmAM AvyA che te ajJAnIone baMdha ApavA mATe che. Isita karma eka ja karma che. bhAgyamAM ta vat padanuM pratyAkhyAna karyuM hovAthI pA.su. 1.4.49mAM temanuM kazuM mahattva nathI. nirvayo vA vikAryo vA prApyo vA sAdhanAzrayaH / kriyANAmeva sAdhyatvAt siddharUpo'bhidhIyate // 79 // dhAtuo vaDe pratipAdya kriyAonuM ja sAdhyatva hovAthI sAdhana (zakti)nA AzrayarUpe rahela nirvatya, vikArya athavA prApya (kamarUpa bhAva) siddha rUpe jaNAvavAmAM Ave che. (9) nivarya, vikArya vagere badhAM karmo kevI rIte eka ja hoI zake te A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM che. kraTa roti | tArUDhAno pati sUrya pUNyati | vagere udAharamAM , thoDhanaM. vagere kama sAdhanazaktinA Azraye rahela che ane siddharUpe jaNAvavAmAM Ave che. tethI te te karmomAM svarUpabheda nathI. badhAM karmomAM eka sarakhe sAdhanabhAva samajAto hovAthI kameM judAM judAM nathI, paraMtu eka ja che. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa ahiteSu yathA laulyAt karturicchopajAyate / viSAdiSu bhayAdibhyastathaivAsau pravartate // 80 // hara jema (rAgI) vyaktine lAbhane kAraNe, peAtAne mATe nukzAnakAraka padArthomAM - IcchA utpanna thAya che tema, bhaya vagerene kAraNe te jhera vagere (pIvAne) pravRtta thAya che. (8x) vaidhe nakkI karI ApelA AhAravihAranA niyameAthI kaTALelA rAgI peAtAne nukazAna kAraka khArAka ane peya vastu taraph AkarSAya che, te pramANe koIka vyakti lAMbI mAMdagI, gune, mAlikanA gussA vagerenA bhayane kAraNe jhera vagerenuM bhakSaNa karavA pravRtta thAya che. tene mATe ahitakAraka jhera paNa bhakSaNa kriyA sAthe joDAtAM Ipsita bane che, tethI sUtra 1.4.49 vaDe tenI kamsa'nA thaze. 313 pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / zaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate // 81 // pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / yadA guNe tadA tadanuktApi prakAzate // 82 // jayAM (eka ja) padArthanI mukhya ane gauNa (evI kriyAe sAthe saMbadha vALI judI kti hoya che tyAM, gauNu kriyAne Azraya karanArI zakti, mukhya kriyAnI zaktine anusare che. jyAre pradhAnakriyA(nA vAcaka dhAtu) vaDe nirUpita anatI (kama)zakti kALanA pratyaya vaDe jaNAvavAmAM Ave che tyAre, gauNa kriyA vaDe jaNAvAtI (ka)- zakti, kathana pAmyA vinA paNu, abhidhAna pAmI hAya tema jAhera thAya che. (81-82) jyAM prayAgamAM e krama prApta thatAM hAya. tyAM pradhAna nA anulakSyamAM kALanA pratyayeAnuM vidhAna thayu che. jyAM e karmI hAya tyAM baMne prAtidikAne dvitIyA prApta thavI joIe; jemake, mona vaDhyA lona muddate / (bhAta rAMdhIne bhAta khAya che)mAM pradhAna kriyA ane gauNa kriyA eka ja dravya Azraya kare che. AnA javAkhamAM A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke gauNa kriyA mukhya kriyAne anusare che, gauNu kriyA kALanA pratyayeA vaDe abhidhAna pAmyA vinA paNa abhedha karAve che. pacAvanukta' yatkarma ktvAnte bhAvAbhidhAyini / bhujauM zaktyantare 'pyukte tattaddharmaH prakAzate // 83 // kriyAnuM abhidhAna karanArA pratyayAnta var dhAtu(nA prayAga)mAM anukta raheluM je kama, te mun dhAtunA prayAgamAM (ka)zakti abhidhAna pAmelI hAvA chatAM te te dhama vALuM (banIne) jAhera thAya che. (83) vA-40 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vAkaSa5rIya paravA na mukhyate | (rAMdhIne khavAya che) evA prayogamAM tava pratyayane artha bhAva arthAt kriyA samajavAmAM Ave che. trATuM vAra mucate vAvana (devadatta vaDe yavAyune svAdiSTa banAvIne khavAya che) evA prayogamAM mukathate prayoga karmanuM abhidhAna kare che. te pramANe davATuM vAk mAMne mutra (bama) pratyaya paNa karmane baMdha karAve che, tethI avAjUne dvitIyAno pratyaya lAgyo nathI. vakraravA zonaH mukhya mAM mukayate karmanuM abhidhAna kare che, tethI tevAmAM rahyA paNa karmanuM abhidhAna kare che. rAMdhavAnI ane khAvAnI, ema baMne kriyAonuM A rIte abhidhAna thayuM hovAthI moDhA: ne dvitIyAne pratyaya lagADavAnI jarUra nathI. vavavA bona: mugyate I mAM javA sAmAnya kriyAnuM abhidhAna kare che, kyanuM nahi. ja pe : " rUpe nirNapa vo so vidhIyA tatreSiNaiva nirbhogaH kriyate gamikarmaNaH // 84 // (phate grAma jatunA gAma javAnuM IchavAmAM Ave che evA pragamAM) dhAtu sAthenA saMbaMdhane kAraNe 36 dhAtunA prayogamAM prA nA saMdarbhamAM je kALavAcaka pratyayanuM vidhAna thayuM che tyAM, jam dhAtunA karmanuM abhidhAna rajU dhAtu vaDe ja karavAmAM Ave che. (84) vyase prA: tun ! mAM phren dhAtune grAma ane namana ema be karma che. janma dhAtune kAma evuM eka ja karyuM che. have 6 dhAtu jyAre rAma rUpI karmazaktinuM abhidhAna kare che tyAre man dhAtu sAthe saMbaddha evI gamanarUpa karma zaktinuM paNa abhidhAna kare che. ahI IrachA gamana mATenI che. 36 dhAtune tenA karma sAtheno saMbaMdha upara jaNAvyA evA eka vAkayamAM prApta thatI ane nam dhAtu vaDe darzAvAtI prAmagamana rUpI kriyA dvArA thAya che. nima: eTale AkhyAna arthAt abhidhAna. paktvA bhujyata ityatra keSAJcinna vyapekSate / odana pacatiH so'sAvanumAnAtpratIyate // 85 / / vavavA muko (rAMdhIne te khavAya che) evA pragamAM par (rAMdhavuM) dhAtu datta (bhAta evA karma)nI apekSA rAkhatuM nathI, e keTalAka mata che. te (karma) A (edana) che ema anumAna vaDe samajAya che. (85) ahI, asvIkArya evo eka vika95mata rajU thayo che. pUjavA gotra: mune ! (rAMdhIne bhAta khavAya che) evA prayogamAM motana: zabda vavavAnuM karma nathI, arthAt ahIM khAvAnI kriyA upara ja bhAra mUkavAmAM Avyo che. modrana: ahIM be kriyAonuM karma che evuM spaSTa abhidhAna nathI. moTA, khAvAnI kriyAnuM karma che ane rAMdhavAnI kriyAnuM paNa karma che, ema anumAnathI samajAya che. baMne kriyAo eka vAkayamAM rajU thaI che ane te be kriyAomAM eka gauNa ane bIjI pradhAna hevAthI anumAnane avakAza che. Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 triIju kAMDa tatrAbhinivizau karma yattiGante'bhidhIyate / kvAnte'dhikaraNatve'pi na tatrecchanti saptamIm // 86 // (muvavA nAra: gaminivirateA jamIne nagaramAM pravezAya che. evA pragamAM) miniriksane kriyApadanA pratyaya lAgIne banelA (minivirate ) praveganuM je. kama (nAra che) te (mudrava evA) vavAtta praga vaDe darzAvAtI kriyAnuM adhikaraNa hevA chatAM, tyAM (nore evI) saptamInI IcchA rAkhavAmAM AvatI nathI. (86) yannivRttAzrayaM karma prApterapracita punaH / bhakSyAdiviSayApattyA bhidyamAna tadIpsitam // 87 / / je paripUrNa thayelA AzrayavALuM che, kriyA sAthenA saMbaMdhane kAraNe jene keI vizeSanI AvazyakatA nathI ane bhakSaNa vagere kriyAono viSaya banatuM hevAthI je judu samajAya che tene Ipsita kama kahevAya che. (87) guThTha maphata (geLa khAya che) pragamAM ane karma kevI rIte kahevAze te A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM che. tuM rIbita . (1.4.49) uparanA vArtika 1, sitaDaca varmazAyAM nittara dArA jarmatAjhana: LeifetaravAta 1 mAMnA vicArane A kArikAmAM spaSTa karavAmAM Avyo che. kartAne je Isitatama che te karma che evI vyAkhyA karmanI karavAmAM Ave te je niSpanna thayuM che te karma kahevAze nahi. gurUM akSayati | mAM guH karma nathI, arthAta guruM Isitatama nathI, paraMtu khAvAnI kriyA Isitatama che. khAvAne mATe geLane meLavavAno che, goLane mATe bhalaNanuM kArya nathI (makSaLAya guhya rUpAlAnaM ra tu 3ya maHLAnuSThAnA karmano kriyA sAtheno saMbaMdha niSpatti, saMskAra, ane pratipatti dvArA thAya che. pahelA prakAramAM karmane nirvatya karma kahevAze. saMskAra ane pratipattinA saMbaMdhamAM karmane vikArya karma kahevAze ane kriyA sAthe tene saMbaMdha na hoya tyAre tene prApya karma kahevAro. bIjuM vArtAika pahelA vArtAikanA samAdhAna rUpe che. te jaNAve che ke gu9 makSayati mAM guru ane bhakSaNane judAM pADI zakAze nahi kAraNake baMne Isita che. sarakhAvo helA rAja : na makSAvicaiitrAlitA ! nAvi : yAtAyanezitaH avi tu malaLAshrytvenetyubhymaashryaashryibhaaven samuditamIsitam / dhAtorarthAntare vRtterdhAtvarthenopasaMgrahAt / prasiddharavivakSAtaH karmaNo'karmikA kriyA / / 88 // jyAre dhAtu tenA arthathI judA arthamAM vaparAye hoya, jyAre karma dhAtunA arthamAM samAI jatuM hoya, jyAre te (karma) prasiddha hoya athavA jyAre te (kama)nI vivekSA na hoya tyAre (dhAtu vaDe darzAvAtI) kriyA akamaka kahevAya che (88) Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya jyAre dhAtu tenA jANItA arthathI judo artha darzAvato hoya tyAre tenA vaDe dathavAtI kriyAne kama sAthe samanvaya hoto nathI, arthAt te akarmaka dhAtu bane che. mAra vati | (te bhAra laI jAya che) evA prayogamAM vat dhAtu bIjA pradezamAM laI javuM evA arthamAM sakarmaka che, paraMtu nathI vAta . (nadI vahe che) evA prayogamAM spandanakriyAnuM abhidhAna karanAro vadU dhAtu akarmaka bane che. jyAre dhAtu vaDe darzAvAtI kriyAmAM karma samAI jAya che tyAre paNa te akarmaka bane che. gIti (ta jIve che) evA prayogamAM prajAna dhArayati | e artha rahyo hoI gALAna evuM karma nI dhAtumAM samAI gayuM che tethI nIcuM akarmaka bane che. te pramANe prite, mati vagere pragAnuM samajavuM. jyAre dhAtu vaDe karma sUcavAtuM hoya tyAre te dhAtu akarmaka samajAya che, jemake, vardhati te varase che mAM jalakSaNarUpI kama jANItuM che. tethI vadhatu akarmaka samajAya che. paraMtu jyAre karma jANItuM na hoya, jemake zarAnuM varSati (bANunI vRSTi kare che), idhira varSati | lohI paDe che), vAMsavaH vRdA: (dhULa varasI) tyAre AvA dhAtuo sakarmaka gaNAya che. jyAre dhAtune karma sAthe saMbaMdha vidyamAna hoya, paraMtu vaktAne te jaNAvavAnI icchA na hoya tyAre pazu te dhAtu akarmaka gaNAya che; jemake na DhAti , na vati , na judoti evA prayogamAM kamane kriyA sAthe saMbaMdha hovA chatAM bolanArane karma jaNAvavAnI icchA thatI nathI. bhedA ya ete catvAraH sAmAnyena pradarzitAH / te nimittAdibhedena bhidyante bahudhA punaH // 89 // (akarmaka dhAtuonA) upara gaNAvelA je cAra prakAre sAmAnyapaNe darzAvavAmAM AvyA te nimitta vagerenI bhinnatAne kAraNe aneka prakAre judA samajAya che.(89) kArikA 88 mAM dhAtuone akarmaka sthApita karanAra cAra bAbato gaNAvavAmAM AvI. A cAramAMthI darekanI bIjI keTalIka bAbatone kAraNe dhAtuo akarmaka samajavAmAM Ave che. AvI bIjI bAbata che, nimitta, deza, kAla, Atmane pada prayoga, vAkayasAmarthya ane karmakAma, upasargarUpI nimittane kAraNe dhAtu akarmaka samajAya che, jemake, dhuma: 3varati . (dhumADe UMce caDhe che) mAM 16 dhAtu dezAntaragamananA arthamAM sakarmaka hato paraMtu 3- upasarUpI nimittane kAraNe te akarmaka banyo. dhAtune AtmapadamAM prayoga paNa tene sakarmaka jAhera kare che; jemake, tapati prayogamAM sakarmaka tan dhAtu Atmane pada tapaNe pragamAM akarmaka bane che. vAsAmane kAraNe dhAtu akarmaka bane che. navI vati prayogamAM vaha dhAtu jalakSaNanA arthamAM sakarmaka che, paraMtu vAkayamAMnA nathI evA kartA zabda sAthe tenuM sAmartha hovAthI te akarmaka bane che. Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 317 karmakatRtvane kAraNe dhAtu Akarmaka bane che. vizvane mora: svayameva AnuM udAharaNa che. kriyAnA svarUpa sAthe sAmarthyane kAraNe nIvati , mati . vagere prayogomAM karmanuM kriyArUpa sAthenuM sAmarthya, te karmane dhAtvamAM antabhUta kare che. tethI gInna, ar vagere dhAtuo akarmaka samajAya che. karmanI prasiddhane kAraNe akarmakatvanI prApti aMge paNa upara gaNuvyA tevA deza, kAla, vagerenA bhedo pramANe akarma kava samajAya che. dakSiNApathamAM savAre vaccatam) e prayoga thatAM yavAgU rUpI prasiddha karmano bodha thAya che. tethI vat dhAtune deza ane kAlanA saMdarbhamAM akarmaka samajvAmAM Ave che. avivakSAnI bAbatamAM paNa tevA ja dezakAlAdinA bhedone kAraNe dhAtu akarmaka samajAya che. anavare 3: vastrApuca | prayogamAM kaTha ane kalApanA vaktavyanA sArazyarUpI karmanI vivakSA nathI ahIM vAkathasAmarthyane kAraNe anuvRt dhAtune akarmaka samajavAmAM Avyo che. kriyAyAH pariniSpattiryadvayApArAdanantaram / vivakSyate yadA tatra karaNatvaM tadA smRtam / / 90 // je (kAraka)nA vyApAra pachI jyAre kriyAnI samApti jaNAvAya che, tyAre tene karaNa tarIke samajavAmAM Ave che. (9) kArikA 45thI zarU thayelI kama viSenI carcA pUrI thatAM, A kArikAthI zarU karIne karaNa aMge carcA karavAmAM Ave che. dvitIyA vibhaktinA arthamAM kamane vicAra karyA pachI svAbhAvika rIte tRtIyAnA arthamAM karaNane vicAra karavAmAM Ave che. tRtIyAnA arthamAM kartA prApta thato hovA chatAM, SaSThInA arthamAM paNa kartA prApta thato hovAthI, kartA baMne vibhaktiomAM sAdhAraNa hoI, asAdhAraNa evA karaNane vicAra have karavAmAM Ave che. kriyAnI siddhi mATe aneka karaNa kahevAya che. "dAtaraDA vaDe kApe che, (Atre sujAti ) ema kahI zakAya, paraMtu baLa vaDe kApe che (vana lunIti )mAM vaktAnI vivakSA baLa aMge che, tethI baLa kAraNa banaze. netravaDe jue che (cakSuSa vazyati ) ne badale vaktA, AlokavaDe jue che" (gAyona vazyati ) ema kahevA Icchato heya te Aleka karaNa banaze; e pramANe thALImAM rAMdhe che (sthAnyAM pati ) ne badale "thALI vaDe rAMdhe che' (rAjA vavati ) evI vivekSA hoya to rAtrI karaNa banaze. vyAkaraNazAstramAM ane saMbaMdha vivekSA sAthe che, bAhya padArthanAM astitva sAthe nahi. karaNanuM svarUpa vivakSAne adhIna che. vastutastadanirdezya na hi vastu vyavasthitam / sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH // 91 / / vAstavamAM, ( A ja kAraNa che) e nirdeza karI zakAtuM nathI, sAce ja, (koIpaNa) padArtha (karaNarUpe) nizcita nathI, kAraNa ke, thALI vaDe rAMdhe che" evI vivakSA prApta thAya che. (91) Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kADhe vAkaya5rIya amuka ja padArthane mATe te karaNa che ema kahI zakAya nahi. rAMdhavAnA kAryamAM cALI adhikaraNa tarIke jANItI che kAraNa ke sthAo vacata evo prayoga jANuM che; tema chatAM thALInuM taLiyuM pAtaLuM hovAthI emAM jhaDapathI rasoI karI zakAtI hovAnA anubhavane kAraNe thALI vaDe rAMdhe che' evA vivakSita prayoganuM kAraNa prApta thAya che. karaNeSu tu saMskAramArabhante punaH punaH / viniyogavizeSAMzca pradhAnasya prasiddhaye // 92 // pradhAna (evA kriyAkala)nI siddhi mATe (kartAo) karaNamAM ja vAraMvAra saMskAra kare che ane (temanA) cakkasa prakAranA judA judA) upagene amalamAM mUke che. (92) kriyAnA phaLanI prApti mATe kartAo, karaNone ja saMskAra ane upayoga kare che, jemake, "dAtaraDA vaDe kApe che evA udAharaNamAM, dAtaraDAne tIkSaNa banAvavAnuM kArya teno saMskAra che ane kApavA mATe tene UMcuMnIcuM karavuM e tene upaga che. netravaDe jue che evA udAharaNamAM, netromAM aMjana AMjavuM' e temane saMskAra che ane koIka padArtha jovA te netrone ekAgra karavAM te temAM viziSTa upayoga che. svakalyAsu prakarSazca karaNAnAM na vidyate / AzritAtizayatvaM tu paratastatra lakSaNam // 93 // karaNone, temanA pitAnI (karaNarUpa) avasthAmAM (ko vyaktigata) praka hetuM nathI. bIjA kArakonI sarakhAmaNImAM (karaNamAM) prApta thate atizaya (karaNanA pANinisUtramAMnA lakSaNamAM jaNAvAyuM che. (3) mana vacA phaviyA vAta (te ghoDA vaDe, dIvAthI mArge jAya che) evA prayogamAM aneka bAbato ekasAthe karaNarUpe vivakSita bane che. darekano upakAra prakarSa ekasarakho samajAya che. sAdhakatama veraLam (5 . 1. 4-42) pramANe je sAdhakatama che te karaNa samajavuM e karaNe aMgenuM prakarSa nathI, paraMtu bIjA kAranI apekSAe je sAdhakatama che ke karaNa che, evo kAraka saMbaMdhI atizaya samajavAmAM Ave che. bIjA pradezamAM pahoMcavA azva arthAta ghoDo, kartA vagere kAranI apekSAe upakAravALA che, tethI te sAdhakatama che ane tethI karaNa che. evI rIte cAra vagere upadrava vinAno mArga ane aMdhakArane dUra karato dIvo bIjAM kAranI apekSAe sAdhatama che. svAtantrye'pi prayoktAra ArAdevopakurvate / karaNena hi sarveSAM vyApAro vyavadhIyate // 94 / / kartAo, svataMtra hovA chatAM (kriyA siddhi mATe) dUrathI ja upakAraka bane che. badhAM (kAro)ne vyApAra karaNanI pravRtti vaDe vyavadhAna pAme che (94) Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa kartAne kriyAnI siddhi mATe sAdhakatama kahI zakAya nahi. kartAnA vyApAra pachI khIjA kArakAnI pravRtti thatI hAvA chatAM, karaNanA vyApAra pachI tarata ja kriyAsiddhi thatI heAvArthI karaNane sAdhakatama kahI zakAya. kartA svataMtra hAvA chatAM khIjAM kArakAnI pravRttine te dUrathI ja prere che. // 95 // kriyAsiddhau prakarSo'ya nyagbhAvastveva kartari / siddhau satyAM hi sAmAnya sAdhakatva prakRSyate kriyAnI siddhinI khakhatamAM (kArakAmAM) AvA praka prApta thAya che, kartAnA saMdarbha mAM temanu gauNatva hAya che. (kartA sAthe saMadha pAmyA pachI) temanuM kArakarUpa siddha thatAM temanA sAmAnya sAdhanatvaneA praka samajavAmAM Ave che (95) rtA sAdhakatama che ke karaNu sAdhakatama che, evA prazna udbhavavA joIe nahi. karaNa ane khIjA kArakA sajAtIya che. kartA vijAtIya che. kartA svataMtra che; khIjA kArakAne svataMtraparatataMtra kahI zakAya. karaNa kartAne adhIna hAvA chatAM bIjA kArakAnA saMdarbhamAM te sAdhakatama che. kartAnA saMdarbhamAM te gauNu che. asyAdInAM tu kartRtve taikSNyAdi karaNaM viduH / taikSNyAdInAM svatantratve dvedhAtmA vyavatiSThate // 96 // talavAra vagere jyAre kartA hAya che tyAre tIkSNatA vagere karaNa samajAya che; (paraMtu) tIkSNatA vagere jyAre svataMtra (kartAe) hoya tyAre temane be svarUpe samajavAmAM Ave che. (96) kAIvAra karaNane kartA samajavAmAM Ave che. 'talavAra kApe che' (matti; jaiinatti / ) prayeAgamAM talavAra kartA bane che ana tIkSNatA, bhAra, kAThinya vagere karaNu bane che. tIkSNatA kApe che (taic chinnattiA)mAM tIkSNatA kartA ane karaNa aMte che, ahIM tIkSNatAnu kartArUpa ane karaNurUpa ema e rUpe eka sAthe prApta thAya che. Atmabhede'pi satyevameko'rthaH sa tathA sthitaH / savAmacavAnuM mereja tula' vAdha' ttattaH // 1aa vivakSAne kAraNe svarUpabhedu prApta thatA heAvA chatAM, bheda mAtra kalpanAne AdhAre hevAthI, te (zaktiyanA AdhAra) padArtha, teveA (abhinna) rahelA che; tethI kartA karaNaneA khAdha kare che (97) kartA ane karaNa anukrame svAtanya ane bhinna che, ema samajavAmAM Ave te 'karaNane pA.sa. 194-4 vA. 32) evA vipratiSedha kevI A kArikA che. pAratatryarUpa viruddha dharmAMnA Azraya hAIne bIjA kArako khAdha kare che' (zvaranuM varALi ) rIte prApta thAya evI zaMkAnA javAbamAM Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 vAkayapIya vivakSAne kAraNe padArthanA karyAM ane karaNa evA bheda samajAtA DAvA chatAM, zaktiAne| AdhAra evA te padArtha abhinna ja rahe che. padArthamAM samajAtA bheda kAlpanika che, vAstavika nathI. tethI ekavarUpavALA padArthImAM kartA ane karaNa ema e saMjJAe samajAya tyAre vipratiSedha prApta thaze ane vitiSedhamAM para sattA balavAna hAvAthI katR saMjJA karaNa saMjJAtA Adha karaze. tavAzrayavAta nA atha 'kalpanAzrayane kAraNe' thAya che, bIjo a`'kartA ane karaN erI e zaktione AdhAra hAvAne kAraNe' paNa thaI zakaze. padAnI e judI zaktie hovA chatAM te padA` eka heAvAthI, kArakAmAM vipratiSedha prApta thaze evA bIjo artha thaI zake. yathA ca sannidhAnena karaNatvaM pratIyate / tathaivAsannidhAne'pi kriyAsiddheH pratIyate // 98 // jema (padAnI) hAjarIthI karaNatva samajAya che, tema tenI gerahAjarIthI paNa kriyAnI samApti thai hovAthI, samajAya che. (98) 'dAtaraDA vaDe kApe che' evA vAkayamAM kApavAnI kriyAnA karaNa tarIke dAtaraDuM hAjara che, paraMtu dhananA abhAvane lIdhe te mukta thayeA,' evA vAkyamAM dhanane abhAva arthAt gerahAjarI karaNa rUpe che. stokasya vAbhinirvRtteranirvRttezca tasya vA / prasiddhi karaNatvasya stokAdInAM pracakSate // 99 // stonna (thADu) vagerenI prApti athavA temanA aprAptine kAraNe stoja (thADu) vagerenI karaNa (kAraka) rUpe prasiddhi jaNAvavAmAM Ave che. (9) sUtrakAranA mata A kArikAnA vicAra mATe kevA anukULa che te ahIM jaNAvavAmAM Avyu che. raLe ja saiAdAvatiyasthApanatsya ! (pA. sa. 2. 3. 33, padA vAcI na heAya evA theADu, AchuM, muzkelI ane keTaluMka evA zabdo jyAre karaNa darzAvatA heAya tyAre viSe tRtIyA athavA paMcamImAM mukAya che.) evA sUtranu udAharaNa che thADAne lIdhe chUTayA' (aAAmu : :! ane stona muLa :). A prayAgamAM ghaNuM devuM ApavAnuM hatuM temAMthI AADu' (hto) Apyu' (minivRtta:) eTale badhanamAMthI chUTayA. e rIte tRtIyAmAM karaNanI prApti samajAya che. bIjI bAju, ApavAnA devAma thI bAkI rahyuM hatuM te thADuM (sponna) hatuM. ema thADAnI aprApti (nivRtta)ne kAraNe chUTayo, ema mAnatAM paNa tRtIyAmAM karaNanI prApti samajAya che. dharmANAM tadvatA bhedAdabhedAcca viziSyate / kriyAvagheravicchedavizeSAd bhidyate yathA // 100 // jema kriyA, judI judI avadhinI viziSTatAne kAraNe judI judI samajAya che. tema te padArthonA dharmanA bheda athavA abhedane kAraNe judI samajAya che. (100) Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 trIju kAMDa karaNa aMgenI carcAnuM samApana karatAM bhahari jaNAve che ke saghaLo kAraka vyavahAra litakSAne adhIna che. grAmApati (gAmathI Ave che) evA pragamAM nIkaLavAnA sthaLa (mAdhi:)no cekasa bheda (gava viSa) darzAvAya che. tethI AgamanayAmAM viziSTatA samajAya che karaNa aMge paNa AvI sthiti che. kriyA mATe jene jene sAdhakatama gaNavAmAM Ave te karaNa che jude jude samaye judA judA padArthone kriyAnI siddhi mATe sAdhakatama gaNavAmAM AvyA che. tevayajJa: RADheH vavati | (devadatta lAkaDAMthI rAMdhe che) evA udAharaNamAM lAkaDAM ane temAM rahela agnino abheda che. jyAre lAkaDAM ane agninI abhedavivekSA hoya tyAre pradhAH pati tenAM (lAkaDAM agni vaDe rAMdhe che) evo prayoga thAya che. A prayogamAM te TU (agni) karaNa che, kAraNa ke agni ane lAkaDAMne ahIM bheda samajavAmAM Avyo che. te pramANe tena: vati saura (agni garamI vaDe rAMdhe che) mAM agni ane garamIno bheda che. Ama vivakSAne kAraNe judA judA padArtho karaNa rUpe samajAya che. te pramANe kriyAmAM paNa viziSTatA spaSTa thAya che. kALacara zamirakhyAmAvAvanArA tadadhonapravRttitvAt pravRttAnAM nivartanAt / / 101 // adRSTatvAt pratinidheH praviveke ca darzanAt / ArAdapyupakAritve svAtantryaM karturucyate // 102 // kiyAnI niSpattimAMdarathI upakAraka thatuM hovA chatAM bIjAM kAranI pravRttinI) pahelAM zakita prApta karato hovAthI, (bIjA kArakane pitAnA tAbAmAM rAkhate hovAthI, (bIjA kArakonI) pravRtti tene adhIna hovAthI, (kriyA mATe) pravRtta thayelAM (kArako)ne aTakAvI zakato hovAthI, tene kaI pratinidhi maLato na hovAthI ane te ekalo (paNa) pravRtti karato hovAthI, kartAne svataMtra kahevAmAM AvyuM che. (10ra-103) A kArikAthI kartA aMge carcA zarU thAya che. pANinie kartAne svataMtra kahyo che (zvasatraH rtA pA. sU. 1.4.54). kartAnI svataMtratAnAM kAraNe bhartuharie jaNAvyAM che. kartA kriyAnI niSpattimAM dUrathI upakAraka banato hovA chatAM tene svataMtra jAhera karavAnAM kAraNo nIce pramANe che. karaNa vagerenI pravRtti pahelAM ja kartA kriyAniSpattinuM sAmarthya meLave che. AvuM sAmarthya tene sahakArI kAra pAsethI ja prApta thAya che evuM nathI. kaLanI icchAthI kartA anya kArane pravRtta kare che. tethI te pahelethI ja svataMtra che. karaNa vagerenuM svAtaMtrya kartAnA saMdarbhamAM ja che. tethI temane svataMtra paratatra kahyAM che. kArakono vyApAra kartA upara nirbhara heIne teo kartAne adhIna che. phalaprApta thayA pachI te jAte nivRtta thAya che, ane bIjAM kArakone paNa te nivRtta kare che. bIjA kAra na hoya to paNa te eka pravRtti kare che. mahAbhASya (Ara. pA. sU 1.4.23)mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke kartA pradhAna che, kAraNake, kriyAnI siddhi mATe ekatra thayelAM kArakone pravRtti karAvanAra karyo ja che; sarakhAvo, I puna: vradhAnaY varSa punarNAyase vArtA pradhAnamati . yasapu sAnepu saMnihiteSu kartA pravartayitA bhavati / vA-41 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 dharmairabhyuditaiH zabde niyamo na tu vastuni / kartRdharmavivakSAyAM zabdAt kartA pratIyate // 103 // upara gaNAvelAM lakSaNA vaDe zabdaviSayaka niyama samajave joIe, padArthaviSayaka nahi. kartAnAM lakSaNAnI vivakSA hAya tyAre zabdatho jaNAvAyela kartAnA medha thAya che. (103) vAthapakIya kartAnA svAtaMtrya aMge agAunI e kArikAmAM jaNAvavAmAM AvelAM lakSaNA, zabda vaDe vAkyamAM jene edha thayA che evA kartA age, samajavAM joIe, vAstavika ka aMge nahi; arthAt vyakti ke padAM rUpa kartI aMge nahi. Ama hovAthI niva padArtho kartA banI zake nahi ema kahI zakAze nahi. agni bALe che, lAkaDAM rAMdhe che, thALI rAMdhe che, kinArA paDe che, nadI vahe che, evA prayAgA sAcA prayAgA che, kAraNa ke cchA vAkayeAmAM agni, lAkaDAM, thALI, nadI vagerene medha zabdo vaDe samajAtA padArtho aMge che, vAstavika padArthoM aMge nathI. pata lie aneka sthaLe kahyuM che ke, "ame te zabdone pramANa mAnanArA chIe, zabda jene jaNAve te amAre mana pramANa che (zarUpramALA: vayam / yacchara bhArlR tamAruM pramALam !). helArAja paNa kahe che ke vaiyAkaraNA mATe padA artha nathI paraMtu zabda vaDe jene epa thAya che te atha che, maiyArAmAM na vastvauMDartha: vintu zavAthI artha:| ekasya buddhayavasthAbhirbhede ca parikalpite / kartRtva karaNatvaM ca karmatvaM copapadyate // 104 // mananI avasthAe pramANe (eka ja vastu aMge) jyAre judI judI kalpanA-- A karavAmAM Ave che tyAre te (eka ja vastu)mAM katva, karaNatva ane kata prApta thAya che (104) danti AtmAnamAtmanA| (pAtAnI jAte pAtAnI jAtane haNe che) evA prayAgamAM vivakSAne kAraNe peAtAnI jAtane karyAM, kama ane karaNa ema traNa rUpe samajavAmAM Ave che. cArakavyavahArane vAstavika samajavAmAM A!ve tA Avu banI zakatu nathI. buddhinI avasthA pramANe vivakSA thAya che. tethI AtmAmAM kAlpanika kartRtva, raNutva ane matanA ArApa karavAmAM Ave che. utpatteH prAgasadbhAvaH buddhayavasthAnibandhanaH / aviziSTaH satAnyena kartA bhavati janmanaH // 105 // utpattinI pahelAM astitva hetu nathI. buddhinI (judIjudI) avasthAone lIdhe (thatI vivakSA) ne kAraNe te (astitva) khIjA kAI vidyamAna (padArthI)thI juduM samajAyA vinA, janmanA kArya mATe kartA ane che (105) ara; nAyate / (aMkura utpanna thAya che) evA prayaNamAM utpanna thayela aMkuranu` pahelAM astitva kAMtA hoya che athavA hAtuM nathI, jo aMkura vidyamAna heAya te utpanna Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 32. zA mATe thAya ane avidyamAna hoya te kevI rIte utpanna thAya ? kartAnuM vAstavika astava mAnavAmAM Ave te AvA praznane thaze. temane uttara saMbaMdhasamadezamAM cacela upacArasAne AdhAre ApI zakAya. je kartAne mAtra vivakSAne AdhAre ja samajavAmAM Ave to upacArasAnI madadanI paNa jarUra rahetI nathI. vivalAne AdhAre aMkura zabda buddhimAM prApta thayuM. tyAM tenuM astitva thayuM hovAthI e have sat kahevAze. tethI aMkura utpanna thayo" evuM vAkaya prayogamAM Avaze. ane bAhyarUpe teno janma thayo ema kahevAze. A badhI vyavasthA vAstavika nathI, paraMtu zabdanirbhara che. kArakeza aMge sarvatra vivakSAne ja prabhAva che. kAraNa kAryabhAvena yadA vA vyavatiSThate / kAryazabda tathA labdhvA kAryatvenAtha jAyate // 106 / / athavA jyAre kAraNa kAyarUpe vyavasthita bane che tyAre, kAya evuM nAma prApta karIne kAyarUpe utpanna thAya che (101). vasturUpa padArtha aMgenA katRtvavyavahAramAM paNa "aMkura utpanna thAya che' evo prayoga egya Thare che. A bAbatane, karaNa, karmarUpe utpanna thAya che evA pakSadvArA ahI samajAvavAmAM Ave che. kArikAmAMne vA (athavA) zabda kAraNa pakSanA saMdarbhamAM yojavAmAM Ave che. kAryarUpe kartava ane janmanI carcA agAu karavAmAM AvI. A carcAmAM padArthane vastubhUta nahi paNa zabdagrAhya padArtha tarIke arthAta upacArasattAvALA padArtha tarIke samajavAmAM Avyo hato. dUdha dahIM rUpa bane che,' 'bIja aMkura bane che' evA prayogomAM dUdha ane dahIM tathA bIja ane aMkurane abhedavyavahAra arthAta kAryakAraNane abheda samajAya che. tethI sadarUpe rahela bIjarUpI kAraNa ja kartA banIne uttarAvasthAmAM kartAkAraka tarIke utpanna thAya che. tethI aMkura utpanna thAya che evA prayogamAM vAstavika vyavahAra paNa samajI zakAya che. yathAheH kuNDalIbhAvo vyagrANAM vA samagratA / tathaiva janmarUpatva satAmeke pracakSate // 107 // jema lAMbA sApanuM gUMcaLArUpa banavuM athavA chUTI (AMgaLIo)nuM (vALelI) mUDIrUpe baMdha thavuM samajavAmAM Ave che tema astitvavALA padArtho janmarUpe thAya che ema keTalAka (vaiyAkaraNo) jaNAve che (107) vaiyAkaraNa matamAM paNa sata padArthane bIjI avasthArUpe janma arthAt kAraNe ane kAryane abheda svIkAravAmAM Avyo che. lAMbo sApa gUMcaLuM vaLelA sApathI judo nathI. gUMcaLuM e sApanI eka bIjI avasthA che. te pramANe bIjanI eka viziSTa avasthA rUpe aMkura samajAya che. vAstavamAM baMne abhina che. Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA5tIya vibhaktayoni yatkArya kAraNebhyaH pravartate / svA jAtiya'ktirUpeNa tasyApi vyavatiSThate / / 108 / / kAraNethI juduM kAya jyAre kAraNemAMthI utpanna thAya che tyAre te(kAryanI pitAnI jati, vyaktirUpe siddha thAya che (108) kAya ane kAraNane judAM samajanAranA matamAM paNa aMkura utpanna thAya che. evA pragamAM aMkuranI vAstavika utpatti samajI zakAya che e vicArane have spaSTa karavAmAM Ave che. kAraNathI bhinna evuM kAya tenI utpatti pahelAM vyakti rUpe astitvamAM hotuM nathI, paraMtu jAti rUpe vidyamAna hoya che. jAti kAraNene temanI abhivyakti karavA prayoje che. tethI jAtikAya vyakti rUpe utpanna thAya che. Ama vyavahAramAM jAti rUpe kartava ane vyakti rU5 utpatti samajAya che. bhAveSveva padanyAsaH prajJAyA vAca eva vaa| nAstItyapyapade nAsti na cAsad bhidyate yataH // 109 // jJAna ane zabdane AdhAra padArthanA svarUpagrahaNa upara che. "nathI" evuM (jJAna ane tene darzAvatA zabda) avastumAM prApta thatAM nathI ane asata satathI juduM nathI (100) jJAna ane zabdanI pravRtti padArthanA rU5grahaNa upara AdhAra rAkhe che, kAraNa ke, jJAna ane zabda nirAlabana samajI zakAtAM nathI. A kArikAmAM bhAva zabdano artha "pratIyamAna svarUpa samajavAnuM che. nathI (nAti) evo zabdaprayoga ane nathI evA svarUpa athavA AkAra upara nirbhara che. "che (mati) ane "nathI' (nAhita) vAstavamAM judAM nathI. padArthanuM bAhya arthAta vAstavika astitva vyAkaraNane viSaya nathI. tethI aMkura utpanna thAya che' evA prayugamAM aMkuranuM bAhya astitva hoya ke na hoya paraMtu aMkuranA keIka svarUpanuM grahaNa to thAya che ja. buddhizabdo pravartete yathAbhUteSu vastuSu / teSAmanyena tattvena vyavahAro na vidyate // 110 // jJAna ane zabdanI pravRtti, anubhavAtA padArthomAM (ja) thAya che. temane bIjA keI (bAhya) tattva dvArA vyavahAra thatuM nathI (110) padArthane jANavAno AdhAra tenuM jJAna ane tene jAhera karato zabda che. "nathI' evA pragamAM bAhya padArthanuM astitva nakAravAmAM AvyuM che; paraMtu koIka rU5 buddhimAM prApta thAya che. AvuM rUpa "te' evA kartAne abhivyakta kare che. aMkura utpanna thAya che evA vAkyamAM aMkura bAhyarUpe vidyamAna na hoya to paNa buddhimAM prApta thAya che ane kartA rUpe janma pAme che. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 trIjuM kAMDa AvAca gAmevArachAyAcAra thA. janmanAzAvabhede'pi tathA kaizcit prakalpitau // 111 / / abhinna evA te taravamAM paNa AkAzanA vibhAgonI jema ane chAyAnA halanacalananI jema, janma ane nAzanI (mithyA) kalpanA keTalAke karI che. (111) ata matanI tarapheNa karatAM bhartuhari, janma ane nAzane AtyaMtika rIte mithyA samaje che. bhAvAbhAvarUpa vyavahAra mAtra kAlpanika che. yathaivAkAzanAstitvamasanmUrtinirUpitam / tathaiva mUrtinAstitvamasadAkAza nizrayam // 112 / / jema (vyApaka evA) AkAzanuM, (ghaTAdi padArtha vaDe nirUpAyeluM nAstitva mithyA che, tema AkAzane AdhAre nirUpatuM (ghaTAdi) padArthanuM nAstitva paNa mithyA che. (12) A kArikAno anvayaH cA mUrtinidhita mAmAnAstivaM masat tathA mAtrAzana mUrtinAtivuM (kavi) masat va ! nAza paNa kAlpanika che evo vicAra A kArikA jaNAve che. AkAza sarvavyApI che, chatAM, jyAM mUta padAthe hoya che tyAM AkAza nathI, evI kalpanA karavAmAM Ave che. AvI nAstikapanA mithyA che. te pramANe ghaTAdi padArthone saMpUrNa vinAza athavA abhAva hoto nathI. jyAM AkAza che tyAM ghaTAdi padArtho hotA nathI, evI padArtho aMgenI nAstikalpanA paNa mithyA che. Ama janma ane nAza baMnene kahipata gaNavAM joIe. AkAza eTale padArthono abhAva ema samajavuM joIe nahi. ane je padArthono abhAva na hoya arthAt te vidyamAna hoya te temane janma kevI rIte thaI zake? yathA tadarthairvyApAraH kriyAtmA vyapadizyate / abhedagrahaNAdeSa kAryakAraNayoH kramaH // 113 / / baMnenI vacce abheda samajavAmAM AvatuM hovAthI, jema mukhya kriyA tene mATenI (gauNa) kriyAo vaDe oLakhAya che tema kArya ane kAraNa vaccenI AvI (abheda) vyavasthA che (13) - kArikA 106mAM kAryo ane kAraNane vAstavika abheda varNavavAmAM Avyo hate. A kArikAmAM e abhedane Aropita athavA upacaritarUpe samajAvavAmAM Ave che. 11 (rAMdhavuM) dhAtune mukhya artha che, cokhAne rAMdhIne pocA karavA. te mujaba kriyA mATe gauNa vyApAre jevA ke agni upara mUvuM, pANI reDavuM vagere mukhya kriyA sAthe abheda thAya che evo upacAra samajIne mukhya kriyA jAhera karavAmAM Ave che. ahIM kAraNa kArya rUpe siddha bane che. baMne vacce abhedane Aropa karavAmAM Ave che. aMkura kArya che, paraMtu tenuM kAraNa bIja, tenI sAthe abhinna che, ema samajavAmAM Ave che, AvI samajaNa Aropita che. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkatha5rIya vikAro janmanaH kartA prakRtirveti saMzaye / bhidyate pratipatRNAM darzana liGgadarzanaiH // 114 // - janama(rUpI kriyA)ne kartA vikAra che ke prakRti che evA saMzaya aMge abhyAsIonuM darzana judAM judAM sUcane pramANe juduM juduM che (114). kArya ane kAraNa vacce abheda kaha5vAmAM Ave to paNa janmanuM kartutva kAryanuM ja hoI zake, kAraNatuM nahi. "dUdha dahIM bane che' evA prayogamAM katvanI bAbatamAM pradhAna keNa, prakRti ke vikAra, evI zaMkA utpanna thatAM, janma aMge prakRtinuM pradhAnarUpe kata che, vikAranuM katRtva gauNarUpe che; arthAta pradhAna evI prakRti dvArA gauNa evA vikArane janma sAthe saMbaMdha che. Ama baMnenuM upara jaNAvelA prayAgavAkyamAM sAmAnAdhikaraNya che. vaijJA karo gAyate I (bIjamAMthI aMkura utpanna thAya che) evA prayogamAM paMcamI vibhakti dvArA bhedarUpe nirdeza karyA hoya tyAre janma mATe vikAranuM kartutva che. A vAta nijharta prakRtiH ! (pA. mU. 1.4.30, gana utpanna thavuM, kriyApadanA kartAnuM je kAraNa tene apAdAna kahe che) uparathI paNa siddha thAya che. vikAranuM kartava mAnanArA vicAre che ke janma eTale svarUpa prApti. je pahelAM vidyamAna nahatuM te have potAnuM svarUpa prApta kare che. prakRtinuM kartava mAnanArA samaje che ke vikAranuM astitva je pahelAM na hoya to te potAnA svarUpanI prApti karI zake nahi. tethI janma mATe tenuM kartuta yogya gaNAya nahi. janma eTale svarUpa prApti tarapha abhimukha banavuM. vidyamAna vikAra svarUpa prApti tarapha kevI rIte abhimukha banI zake? tethI janma saMbaMdhe vikAranuM kartutva prApta thatuM nathI; sarakhAvo helArAja : mato hi vikAra jAtasya AtmalAbha prati AbhimukhyAyogAt tallakSaNe janmani kartatAnupapattiH / klUpi saMpadyamAne yA caturthI sA vikArataH / suvarNapiNDe prakRtau vacana kuNDalAzrayam // 115 / / skRSi saMpAmA (varRpa dhAtu sAthe saMbaddha saMpAdanakriyA mATe javAbadAra zabdane catuthI thAya che, evA (pA. sU 2. 3. 13. vArtika 2) niyama pramANe je catuthI tene prayoga kahyo) che te vikAra(darzaka zabda)ne mATe che. senAnA TukaDAne jyAre prakRti samajavAmAM Ave che tyAre (vikAra evA) kuMDalane AdhAre, be kuMDala evuM Dhi)vacana prApta thAya che (115) javanuM pANI mUtra utpanna kare che' (mUtrAya vase thavAnu: i) evA prayogomAM mUtrasaMpAdanakriyArUpa vikAra mATe caturthI vAparavAmAM Ave che. mUtrarUpa vikAra ahIM saMpAdanakriyAnA kavane jaNAve che, jemake vAgU mUtra bane che. A prayogamAM prakRtine kriyA sAtheno samanvaya vikAra dvArA che, sAkSAt nathI. ahIM abhedanI vivekSA che. bhedavivekSA hoya tyAre yavAgUthI mUtra utpanna thAya che' (yavAvA: mutra gAyate ) evo prayoga thAya cheahIM prakRtine apAdAna samajavAthI paMcamIne prayoga thayo che. senAno TukaDe be kuMDaLa bane che (suvarNapiH yuddha mavataH I) evA prayogamAM (kuMDaLarUpIvikAra) saMpAdanakriyAnuM kartutva dhAraNa kare che : mavataH evuM dvivacanayukta kriyArUpa A bAbatane siddha kare che. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3ra7 trIjuM kAMDa vAkye saMpadyate kartA saMghavyantasya kathyate / vRttau saMghIbhavantIti brAhmaNAnAM svatantratA / / 116 // | (saMgha nahi evA brAhmaNe saMgharUpa bane che evA) vAkyamAM diva pratyaya vaDe darzAvAtI kriyAne kartA saMgha che, paraMtu saMghImati grAhmaNa evA samAsavacanamAM brAhmaNa' zabda (svAtaMtryayukta kartA) che. (116) "bAhmaNo, je saMdharUpe nathI, te saMdha bane che (saMdhImavarita grAhmA ; ) evo prayoga vi pratyayana udAharaNa che. . ma. ane dhAtuo sAthe prApta thanArA saMpadhamAna kriyAnA kartAne arthAta je vastu thavAnI che tenA vAcaka zabdane vi pratyaya lAge che. Avo padArtha pahelAM tevo na hato ane have tevo banyo che, ema samajavuM joIe. (vatiyone saMpadyavArtari viH pA. su. 5-4-50) vi pratyayavALe praga saMmati brAhmaLA: samAsavRtti vALe che. paraMtu jyAre tenuM vAkaya samajavuM hoya tyAre kahyuMH trIDhAnA: samavatti ema kahevuM joIe. samAsavacanamAM trA : kartA che, ane vAkayamAM saMdha kartA che. vRttivacanamAM mULa prakRti e hmaLA: zabda rtA che ane vAkyamAM vikAra evo saMghaH zabda kartA che. bhartRharinA A vicAranuM mULa pA. sU. 5-450 uparanA vArtika 2, prativivaphAiThThaLa 25 prakRti ja vikAra rU5 kartA bane che evI vivakSA hevI joIe" mAM che. atva saMpadyate yastva na tsminyussmdaashryaa| pravRttiH puruSasyAsti prAkRtaH sa vidhIyate // 117 // aravuM vaM saMpa vahumati evA (bhASya) prayogamAM puruSanI (kriyArUpa mATenI) pravRtti caM (evA vikAra)ne AdhAre nathI paraMtu mULa prakRti (FR)ne AdhAre che (117). avaM 8 saMpadyate tavamavati ! evA (pA. su. 1.4.108 uparanA) bhASya pravegamAM - prakRti che ane svat vikAra che. vikAra ahIM kartA tarIke hevAthI tenA pramANe kriyArUpa mavaka hovuM joIe. paraMtu tene badale mavati che, tethI A prayogamAM mavatine AdhAra vikAra vaM nathI paraMtu atyaM evI prakRti che ema samajavuM joIe. bhASyakAre rajU karelA prayoganA saMdarbhamAM kahI zakAya ke prakRti paNa kartA thaI zake che. pUrvAmavasthAmavijahatsaMspRzandharmamuttaram / saMmUrchita ivArthAtmA jAyamAno'bhidhIyate // 118 // utpatti pahelAMnI avasthAno tyAga karyA vinA pachInI avasthAne prApta ka jANe baMnenuM mizraNa hoya te arthAtmA utpanna thAya che ema kahevAya che. (118) agAunI kArikAmAM, prakRti ane vikAranuM juduM juduM kartava hoya che ema praga uparatho darzAvavAmAM AvyuM. A bAbatane have spaSTa karavAmAM Ave che. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 vAkayapadIya sarvathA avidyamAna e che ke padArtha utapanna thato nathI. janmasamayanI avasthAmAM paNa padArthanI potAnI agAunI kAraNarUpa avasthAne tyAga thatA nathI. Ama kAraNarUpa padArtha paNa kAryarUpe prApta thAya che. pUrvApara avasthAmAM rahelo padArtha pachInI avasthA prApta karavA mATe ughata arthAta kriyAzIla hoya che. Ama prakRti ane vikAra baMnemAM kartavanI saMbhAvanA prApta thAya che. bIjA zabdomAM kahIe to kAraNa arthAta prakRtirUpa pUrvAvasthAmAM rahela padAthe karyuM arthAta vikArarUpa pachInI avasthAmAM potAnA svarUpane vistAra rahe che. A arthAtmA baMne avasthAonA mizraNarUpe hAI dhAtvatha ane pratyayArtha baMnemAM samAnAdhikaraNamAM hoya che ane vInaM kura: gAyate . tathA kSIraM dhi saMvate jevA prayogone siddha kare che, ane prakRti ane vikAra ema baMnenuM kanRtva prApta kare che. savyApArataraH kazcit kvaciddharmaH pratIyate / saMsRjyante ca bhAvAnAM bhedavatyo'pi zaktayaH // 119 // (temAMno) eka (arthAt prakRti) vadhAre kriyAzIla hoya che, keIka (bIjIvAra ( vikAra rUpa) dharma (vadhAre kriyAzIla) samajAya che. padArthonI zaktio judIjudI hovA chatAM (koIkavAra) mizra bane che. (119) upara jaNAvyuM tema prakRti ane vikAra baMnenuM katva prApta thatuM hovA chatAM koIka vAra prakRti vadhAre kriyAzIla jaNAya che, keIka vAra vikAra vadhAre kriyAzIla hoya che. tethI prakRti ane vikAra baMne haMmezAM kartA banaze evI zaMkA rAkhavAnI jarUra nathI. viparItArthavRttitva puruSasya viparyaye / gamyeta sAdhana tatra savyApAra pratIyate // 120 // puruSane pheraphAra karavAmAM Ave te viruddha artha prApta thaze, kAraNake tyAM (bIjA puruSa vaDe samajAtuM) kAraka kriyAzIla jaNAya che, ema samajavAmAM Ave che.(100) mAM vaM saMpaca varmavati ne badale sarva tatva saMaNe caTUmavati | e prayoga kema thatuM nathI evA praznanA uttaramAM A kArikA che. bIje prayoga svIkArIe to mAM prakRti che ane svat vikAra che evo vivakSita artha prApta thaze nahi, paraMtu vat evI prakRti pratyayanI utpatti mATe kriyAzIla bane che ema samajAze. Ama thAya to te prakRti mATe bIje vikAra samajavo paDe ane tane artha tenAthI viparIta asvasUnA arthanuM rUpa prApta kare che ema samajavuM paDe. AvI sthiti nivAravA karva evI prakRtinI kAryazIlatA samajAvavA mavati prayoga yogya che. tvamanyo bhavasItyeSA tatra syAt parikalpanA / rAjJi bhRtyasvamApanne yathA tadvadgatirbhavet // 12 // jema, rAja nokara bane tyAre, "bIje thAya che', evI tyAM kalpanA karavAmAM Ave che tema (ahIM paNa te upara jaNAvyA tevA viruddha arthanI prApti) samajavAmAM Avaze. (121). Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 29 rAgar (4) rAgA saMpAse , evA prayAgamAM yuTU athavALe rAin zabda prakRti che ane marAgA vikRti che. te pramANe atyaM tavaM saM thaze vat mavali ! evA prayogamAM paNa AvI ja sthiti che. paraMtu vaktAnI kahevAnI IchA AvI nathI. vivekSAthI judA artha A prayoga darzAvaze, arthAta viparIta arthavRttivALA thaze. tethI vivakSita athanI prApti mATe svat mavA ne badale svar mavati che evo prayoga thavo joIe. suvarNapis: 03 avataH | (senAnA TukaDAnAM be kuMDaLa thAya che)mAM avataH kriyArUpane kAraNe ie (be kuMDaLa kartA bane che. ahIM viparItArthavRttitva prApta thatuM nathI, kAraNa ke, mane kartA suvarNapiv3. banI zakaze nahi. ahIM prakRti nahi paraMtu vikAra evAM che kartA thaze. saMbhAvanAkriyAsiddhau kartRtvena samAzritaH / kriyAyAmAtmasAdhyAyAM sAdhanAnAM prayojakaH // 122 // prayogamAtra nyagbhAva svAtantryAdeva nizcitaH / aviziSTo bhavatyanyaiH svatantrairmuktasaMzayaH // 123 // kriyAnI siddhi mATe tenI saMbhAvanA hoIne kartA tarIke jene Azraya karavAmAM Ave che, sAdhano vaDe sAdhu thatI kriyAmAM te sAdhano je prayojaka bane che, pitAnA kAryamAM svAtacane kAraNe mAtra pragamAM je gauNabhAvane prApta kare che te ( prajya kartA) jene mATe saMzaya nathI evA bIjA svataMtra kartAothI judo hoto nathI (122-123). A kArikAo prajya kartAnA saMdarbhamAM rajU thaI che. kArikA 101 ane 102mAM katInA svAtaMtryanI vAta karavAmAM AvI. AvuM svAtaMtrya praya kartA mATe prApta thatuM nathI. prajya kartAnI pravRtti jyAM sudhI thatI nathI tyAM sudhI projaka kartA vaDe tene prayojavAmAM Ave che, kAraNa ke kriyAnI siddhi mATe tenI saMbhAvanA che. je kriyA sAdhano vaDe siddha thaI zakatI hoya tene mATe te kAraNuM vagere sAdhanasamUhane prayoje che. tethI te svataMtra ja che. AvI svataMtratAne kAraNe mAtra prAjaka praba arthAta AjJA prApta kAryanA saMdarbhamAM ja te gauNabhAvane prApta kare che. - A pramANe praya kartA dvArA kriyAnI siddhi thAya che. tenuM, bIjAM sAdhanonA saMdarbhamAM prApta thatuM svAtavya, pRpanA saMdarbhamAM virodhI che, arthAta (te)pAratanya che ema kahI zakAze nahi. Ama bIjA vaDe prayojAto hovA chatAM paNa potAnI svAdhInatAne kAraNe prayojya kartA bIja kartAonA jevo ja che. - sAtamA dhyAcAM (kigAya)ne artha "sAdhano vaDe sAdhya banatI kriyAmAM evo ravIkAravAmAM Avyo che. helA rAja mAramAyAmAM kriyAmAM pravRtta: savAra: rAtijArAva prayogane pravRttaviya: mana thayu te evA vyAkhyAna vaDe potAnA vaDe sAtha banatI kriyAmAM evo atha svIkAre che. vA-2 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkatharIya nimittebhyaH pravartante sarva eva svabhUtaye / mikAvAnurodhoDapi svArtha ghera ghaDhiye 424 | (cokakasa) kAraNone lIdhe badhA ja pitAnA phAyadA mATe pravRtti kare che. (bIjAnA) abhiprAyanuM anusaraNa paNa svArthanI prApti mATe che. (124) prayojaka kartA hoya ke prayojya kartA hoya, badhA pitAnA kAryanI siddhi mATe pravartamAna bane che. baMnenuM kArya koI ne koI nimittane AdhAre hoya che. prAjya kartA paNa pitAnA keI kAryanI siddhi mATe pravRtta bane che. svAmIne mATe pravRtti karato puruSa pitAnA phAyadA mATe pravRtti kare che. vItarAga saMta paNa bIjA upara dayAbhAvane kAraNe pravRttimAna bane che. bhAgyamAM (pA. sU. 3.1.26) paNa kahyuM che ke sarva me mUtyartha yatatte neTa kshcitpro'nugrhiitvyH| preSaNAdhyeSaNe kurvastatsamarthAni cAcaran / kataiva vihitAM zosne hetusaMjJA prapadyate // 125 // AjJA athavA vinaMti karIne te (praya kriyA)ne anukULa kAryo karato kartA ja (vyAkaraNa) zAstramAM nirdiSTa karavAmAM Avela hetu evuM nAma prApta kare che. (125) kArika 124 sudhImAM kartA aMgenI carcA pUrI thaI have kartAnA prayojaka evA hetu aMge carcA zarU thAya che. taravacana detuLa . (pA. su. 1.4.55, te kartAne prayojaka, hetu ane kahevAya che)thI hetunI carcA zarU thaI che. pitAnAthI utaratA mobhAvALAne AjJApUrvaka pravRtti karAvavI tene preSaNa kahe che ane pitAnAthI caDhiyAtA mobhAvALAne vinaMtIpUrvaka pravRtti karAvavI tene aSaNa kahe che. mahAbhASyakAra jaNAve che ke cetana padArthone mATe preSaNa ane adhyeSaNa zabdo vaparAya che. husAra zava cha ? AjJApura:sarA vyAparaNA preSaNa nikRSTaviSayo niyoga ityarthaH / yatpunarabhyakti vyApArayati tad adhyeSaNam / abhyahita viSaya prabodhanamityarthaH / hetu zabdanA be artha che. vyAkaraNazAstramAM teno artha prAjaka che. lokavyavahAramAM dravya, guNa ke kriyAnA nimittane hetu kahe che. pANinisUtrAmAM hetu zabdane laukika (2.3.33, 3.2.126, .2.20, 3.3.56) ane zAstrIya (2.3.24, 3.1.26, 7,3,40) arthomAM pro che. dravyamAtrasya tu preSe vRcchyAdeauD vidhiiyte| sakriyasya prayogastu sadA sa viSayo NicaH // 126 // jyAre mAtra dravya aMge preSaNa hoya tyAre dardU (pUchavuM) vagere dhAtuo pachI AjJArtha pratye jAya che, paraMtu sakriya banela (prAjayakartA)nuM preSaNa heya tyAre te prerakanA pratyayano viSaya bane che. (12) Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha ka - jyAre padArthanA kAryanI pravRtti na thaI hoya ane tethI tene mATe kartabhAva prApta thayo na hoya tyAre tenA preSaNa aMge loTu arthAta AjJArthane prayoga thAya che, jemake vRRtu mAM mavAn ! (Apa mane pUche). jyAre sakriya prayojyakartAnuM preSaNa thayuM hoya tyAre te preSaNa preraka prayoga (Li)ne viSaya bane che, jemake yajJa: tevAM gamagati guNakriyAyAM svAtantryAt preSaNe karmatAM gataH / niyamAt karmasaMjJAyAH svadharmeNAbhidhIyate // 127 // preSaNamAM karmarUpa banela prayojya kartA pitAnI gauNa kriyA aMge svataMtra hevAthI ane kamasaMjJA aMgenA niyamane kAraNe pitAnI viziSTatA pramANe (kartA) kahevAya che. (127) prayojya kartA preSaNa-aSaNarUpa prayojaka vyApAra prApta karato hovAthI tene kamasaMjJA thaze evI zaMkAne A kArikAno vicAra dUra kare che. prayojya kartA pitAnuM svAtaMtrya gumAvato nathI ema kahevAmAM AvyuM. tethI te kartA ja rahe che, karma banatuM nathI. helArAja jaNAve che ke prayojya kartA pitAnI svataMtratA gumAvyA vinA ja prAjakanA kAryamAM gauNabhAva prApta kare che. prayojaka sta tenA svAtaMtryanuM khaMDana karI zakato nathI. preSaNamAM paNa pitAnA kArya pUratuM prayojya kartAnuM svAtaMtra hovAthI te kartA bane che ja. paraMtu pA. sU. ativRddhipratyavasAnArtharAdakarmAnAmanirata sa ii (1 4 5ra, javuM, jANavuM, khAvuM, zabdakama karavuM, evA arthanA dhAtuo ane akarmaka dhAtuonA preraka nahi. evA-kriyArUpamAM je kartA hoya che te preraka rUpamAM kartA bane che)ne kAraNe tenI karmasaMjJA thatI nathI. kriyAyAH preraka karma hetu; kartuH prayojakaH / karmArthA ca kriyotpattisaMskArapratipattibhiH // 128 // kriyAnuM preraka karma che, hetu kartAne prAjaka che, kAraNa ke, utpatti, vikRti ane prApti vaDe(upakAraka banatI) kriyA, karmane arthe che (128) tavrayono hetutha (pA. su. 1.4.55) thI prayojaka kartAne hetu kahyo che. phaLarUpa kriyA mATe karma paNa prayojaka bane che, to pachI kamane paNa hetu kahevuM joIe evI zaMkAnA javAbamAM A kArikA che. utpatti, vikAra ane prApti ema traNa prakAre anukrame nivarya, vikArya ane prApya kama samajAya che ane karma kriyAnuM prayojaka bane che. hetu kriyAne arthe, sAdhana sAthe saMbaMdha pAmIne kartAne prayoje che, kriyAne nahi. kamane hetu kahI zakAya nahi, kAraNake hetu kartAne projaka che, kriyAne nahi. kriyAnuM phaLa eTale karma. kriyA utpanna thAya, pheraphAra pAme athavA prApta thAya. Ama karma kriyAnuM prayojaka bane, kartAnuM nahi. hetu ane karmane prayojaka vanI dRSTie spaSTa bheda che. Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya anirAkaraNAtkartustyAgAGga karmaNepsitam / preraNAnumatibhyAM vA labhate saMpradAnatAm // 129 // (tyAga) karanArano niSedha na hovAne lIdhe, tenI vinaMtIne kAraNe ane tenI saMmatine kAraNe, tyAgarUpI kama vaDe, kartAne ISTa evA tyAgane nimitta bananArane, saMpradAna kahe che. (129) saMpradAna zabda anvartha che. tyAga eTale ApanAranA svatvanI nivRtti ane bIjAne e svatvanI prApti, tyAgI eTale tyAganuM nimitta evo artha samajAya che. tyAga karavAna aMge eTale nimitta, jamaNo hAtha ane saMkalpa mATenuM jaLa banI zake. tethI avyApti thatI aTakAvavA mATe nA hitam ! (kama vaDe kartAne Isita evuM dAnarUpI kAya) evo zabda mUkyo che. jhagha vaa DhAta ! (bebIne kapaDuM Ape che) evA udAharaNamAM dAnane artha nathI. tethI caturthIno prayoga nathI. hetutve karmasaMjJAyAM zeSatve vApi kArakam / rucyAdiSu zAstreNa saMpradAnAkhyamucyate // 130 // je kAraka, hetu, karma athavA zeSa banI zakyuM hota tene vyAkaraNazAstramAM vyarthInAM priyAjI (pA.su. 1-4-33)thI zarU thatAM sUtra vaDe saMpradAna kahevAmAM AvyuM che. (130) varatAya rIte moDha: 5 (devadattane lADu bhAve che)mAM devadatta hetu che kAraNa ke Isita je modaka tene prayojaka devadatta che. tethI prayojaka hetune prApta thatI vibhakti devadattanI thaze. krathathanAM jhiyamana:I (pA.su. 1.4.39; har gamavuM arthavALA dhAtuo sAthe saMbaMdhavALA khuzI thanArane saMpradAna kahe che) sUtrane kAraNe devadatta saMpradAna thaze ane tene catuthI prApta thaze. dotre anuLAte (hetAne stuti mATe utsAhavALo kahe che) pragamAM hatAnI kamasaMjJA thaze paraMtu manuSyatiya (pa. 1.4.41, AvartanathI utsAhita karavo evA arthavALA anu ane prati upasarga sAthenA 5 sAthe saMbaMdhavALo, pahelAMnI kriyAno kartA, saMpradAna kahevAya che, tevattAya zata dhArayati yajJa: I (devadattanuM yajJadattane senuM devuM che) prayogamAM dAnakriyAne ullekha nathI, tethI zeSa kAraka thatAM vaDI thavI joIe paraMtu dhIreH 3namaH | (pA. sU. 1.4 35,nuM devuM hovuM athavALA dhAru dhAtu sAthe leNadAravAcaka zabda catuthI vibhaktimAM mUkAya che)thI saMpradAna saMjJA thaze. kArikA 129mAM saMpradAnane laukika artha abhipreta hato. kArikA 139mAM zAstrIya saMpradAnane ulekha karavAmAM Avyo che. bhedasya ca vivakSAyAM pUrvA pUrvI kriyAM prati / parasyAGgasya karmatvAnna kriyAgrahaNa kRtam // 131 // jyAre mukhya kriyAthI bheda jaNAvavAnuM hoya tyAre pachInI kriyA agAunI kriyAnuM kama bane che. tethI (saMpradAnasaMjJAnA sUtramAM) kriyAne ullekha karavAmAM Akhya nathI. (131) Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjI kAMDa narmaLA yamamitraitika maMtravAnam / (pA. mU. 1-4-32 ) uparanA bhASyamAMnI keTalIka carcAne niceADa AkArikAmAM ApavAmAM Avye che. A sUtramAM yiA zabda umeravA joIe, jethI zrAdyAya nirdate / (zrAddhanI nindA kare che), yudAya saMghane ! (yuddha mATe taiyAra thAya che) ane 1ce zete / (pati mATe sUve che) jevA prayeAgA siddha thaI zake. AvI za'kA mATe jaNAvavAmAM AvyuM che ke yA zabda umeravAnI jarUra nathI, kAraNu ke, sAmAnya vyavahAramAM kriyAne kama' samajavAmAM AvyuM che, jemake di kriyA risi / (tuM zu kriyA karavAnA che?) prayAga atha vidharma citti / evA prayAga rUpe samavAmAM Ave che. pUrva pakSI peAtAnI vAta cAlu rAkhatAM kahe che ke sUtreAmAM kRtrima sattAne prayAga thavA joIe. turItsitatama karma / (pA. mU. 1.4.49) sUtra kanuM lakSaNa Ape che. temAM kriyAne jo karma mAne te kriyA kevI rIte Ipsitatama thaI zake? AvI kriyA sadana (mAnasika saMkalpa), prAtha'nA (vinati), adhyavasAya (nizcaya), AraMbha, ane phaLanI prApti hAI zake. aDI agAunI kriyA sadananu kama prAnA thaze, prAthanAnu kama adhyavasAya thaze. e pramANe agAunI dareka kriyAnu` ka` pachInI kriyA thaze. tethI sUtrAmAM kriyA zabda pratyeAjavAnI jarUra nathI. kriyANAM samudAye tu yadekatva vivakSitam / tadA karma kriyAyogAt svAkhyayaivopacaryate // 132 // (paraMtu) jyAre (aneka) kriyAonA samUha aMge ekatvanI vivakSA hAya tyAre ka, kriyA sAthe saMkaLAyelu' hAvAthI, te peAtAnA (ja kama' evA nAme) ALakhAya che. (132) 333 sadarzIna vagere kriyAonA samUha paraspara saMkaLAyeaA hovA chatAM jo samakakSa samajavAmAM Ave ane temanAmAM a'gAMgibhAva AreApavAmAM na Ave te dhAtu vaDe thanArA abhidhAnamAM sattA samajavI jAIe, sapradAna saMjJA nahi. TAyaroti / jevuM sapradAna kArakavALuM udAharaNa yAgya nathI, kAraNake, sAdaDI banAvavAnI kriyA eka abhinna kriyA tethI Ta. roti evA ka`kArakavALA prayega yAgya Tharaze, bhedAbhedavivakSA ca svabhAvena vyavasthitA / tasmAd gatyarthakarmatve vyabhicAro na dRzyate // 133 // kriyAne vibhAgeA vinAnI samajavI ke vibhAgeAvALI samajavI te ( vAta ), (dhAtunA artha)nA svAbhAvika (upayeAga) upara AdhAra rAkhe che. tethI gati evA a darzAvanArA dhAtuonA kama aMge vivAda nathI. (133) kriyAne avibhakta samajavI ke vibhAgeAvALI samajavI tenA AdhAra dhAtuneA vyavahAramAM prayeNa che. gatine atha darzAvanarA dhAtue sAthe saahu gamananu sthAna dvitIyAmAM paNa pratyeAjAya ane catuthI mAM paNa prayeAjAya: jemake, grAma gati ! ane prAmAya iti / evA baMne prayegA yeAgya che. matsyarthavaLi dvitIyAnuau ceSTAyAma tti 5 (pA. sU. 2.3,12) uparathI A bAbata siddha thAya che. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 vikalpenaiva sarvatra saMjJe syAtAmubhe yadi / ArambheNa na yogasya pratyAkhyAnaM samaM bhavet // 134 // paraMtu (AvA) badhA prayAge!mAM je (kama ane sa`pradAna evI e sa'jJAe vikalpe prApta thatI haiAya te tyartharmani.-sUtranAM svIkAra ane nirAkaraNu eka sarakhAM samajAze nahi. (134) kriyAne avibhakta samajavI ke vibhAgeAvALI samajavI e aMge kAIka niyama avazya karave joIe. jo AvA niyama karavAmAM na Ave teA kama ane saMpraTThAna evI sattAo badhe prApta thaze. gaTya dhAtune baMne saMjJAe prApta thAya che. zrAdghAya nirdete) (zrAddhanI niMdA kare che)mAM bhedavivakSA che ane pati konam / (bhAta rAMdhe che)mAM abhevivakSA che. gastyayaMmaLi. ! sUtramAM ceSThAyAM ane zani evA apavAdasUcaka zabdo che. tenAM udAharaNA manasA vAruputra pati / (mana vaDe pATalIputra jAya che) ane annAna padghati / (mAge jAya che)mAM paNa abhedavivakSA che. kriyAsamudAya aMge bheda samajavA ke abheda samajavA evI sthitimAM lAvyavahAramAMnI temanI vivakSA nirNAyaka bane che. bhedAbhevivakSA na mAnIe te| A sUtratA svIkAra karavA yeAgya Tharaze. jo vikSAne dhyAnamAM rAkhIe te| A sUtranuM pratyAkhyAna karavuM yeAgya Tharaze. vApIya tyAgarUpaM pradAtavye prApye saMsargadarzanaH / Asthita karma yat tatra dvairUpya' bhajate kriyA / / 135 || jyAM paheAMcyA che te (mAtra rUpI) kamanA saMbaMdhamAM kriyA, ALagelA(mA). ne tyAga ane jayAM pahAMcavu che tenI sAthe sabaMdha, evAM be rUpA prApta kare. (135) zastya meLa / sUtra uparanAM vArttiA ane bhASyanA keTalAka muddAone A kArikAmAM avatAravAmAM AvyA che. A sUtramAMnA adhvani zabdamAM rastAnA atha darzAvanArA zabdane paNa samAveza karavA joIe, jethI vasthAna iti / (raste jAya che) evA prayegAmAM A sUtranayama lAgu paDe nahi. anadhvani eve pratiSedha je raste cAlavAnuM zarU karyuM" heAya evA rastA aMge thavA joIe. A sUtranA pratyeAjana aMge jaNAvavAmAM Avyu che ke A sUtrathI zrAma gati / evA dvitIyAnA prayAga uparAMta grAmAya naiti ! evA prayeAga paNa yAgya Thare che. hulArAjanA vyAkhyAnane peAtAnA zabdomAM avatAratAM kaiyaTa jaNAve che ke jyAre gamana ane sauMdana vageremAM bheda samajavAmAM Ave tyAre saMdarzana vagere kriyAe darzAvatA kriyArUpa ate gamana kriyA darzAvatA kriyArUpa vacce kriyAkAraka sabaMdha samajI zakAya. tethI prAmAya naiti / evenA prayAga siddha bane. paraMtu sa MdarzIna vagere ane gamana vacce abheda samajavAmAM Ave ane pariNAme kriyAkAraka saMbaMdha prApta na thAya tyAre prAma iti| evA dvitIyAnA prayAga thaI zake. tethI carca ni. / mUtranuM pratyAkhyAna ke svIkAra kha'tene AdhAra leAkavyavahAra upara che. sarakhAve yaTa : bhedAbhedavivakSA ca laukikaprayogAnusAreNa niyataviSayA ityArambhapratyAkhyAnayornAsti phalabhedaH / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa nirdiSTaviSaya kizcidupAttaviSaya tathA / apekSitakriya ceti tridhApAdAnamucyate // 136 / / jyAM apAyarUpI viSayane spaSTa jaNAvavAmAM AvyA hoya, jyAM tene antabheMta ga hoya ane jyAM (apAyanI) kriyAnI vivakSA heya, ema traNa prakAre apAdAnane jaNAvavAmAM Ave che. (136) putra sAthe mAyAnam (pAsU. 1.2.24) apAdAnanI vyAkhyA Ape che. apAdAna arthAta nigamana kriyA (moving away) sAthe saMkaLAyelA dhruva evA kArakane apAdAna kahevAmAM Ave che. grAma mA rati 1 (gAmathI Ave che) prayogamAM grAma dhruve che, jyAMthI nirgamana kriyA samajavAmAM Ave che. sUtramAM je pUtra zabda mUkyo na hoya to vRkSAt varSa patati . (vRkSa uparathI pAMdaDuM paDe che)mAM karja paNa apAdAna kahI zakAya. evI ja rIte prAmAN bhAgachati zahena ! (gADA vaDe gAmamAMthI Ave che)mAM zakraTenanI ane prAmAr mArjIna jaMjAthAM pAnanA gora muI (gAmathI AvatAM, te hAthathI, thALImAMthI bhAta khAya che)mAM vaMsamAthAma nI paNa apAdAna saMjJA thAya. gAya eTale nirgamana athavA prasthAna. e prasthAna kAya je sthira arthAta dhruva padAthathI thatuM hoya tenuM vAcaka kAraka apAdAna kahevAya che. A kArikAmAM apAdAnanA traNa prakAra jaNAvavAmAM AvyA che. jayAM apAyano kriyA. rU5 vaDe spaSTa nirdeza thayo hoya te nirdiSTaviSaya (jema ke 21mAt sAgachati ) apAdAna che. upAstaviSaya apAdAnamAM eka kriyArUpanA arthamAM bIjA kriyArUpanA arthano antarbhAva karavAmAM Avyo hoya che, jema ke vAdRo vidyote vizun | (vAdaLamAMthI vijaLI camake che). ahIM ghose mAMnA dyotana arthamAM ni sahAyano artha gauNa samajavAmAM Avyo che. apekSitakriya apAdAnamAM kriyA darzAvanAra zabda adhyAdrata rahe che, paNa kriyA apekSita hoya che. jema ke at mANyaH vADhiputra; mamatavatara: | (pATaliputranA rahevAsIo sAMkAzmanA rahevAsIo karatAM vadhAre yogya che)mAM kriyArUpa prApta thatuM nathI, paraMtu lAyakAtanA guNane lIdhe pATaliputranA rahevAsIo viziSTa jaNAya che. saMyogabhedAbhinnAtmA gamireva bhramiyathA / dhruvAvadhirapAyo'pi samavetastathAdhruve / / 137 / / jema "bhegA thavuM" ane "chuTA paDavuM" evA bheda vaDe samajAtuM gamana, bramaNa tarIke oLakhAya che, tema apAya paNa dhruvanI avadhivALuM ane adhuMva (kripAvAna) nI sAthe saMkaLAyeluM che. (13) apAya eTale mAtra gati nahi, e vAta A kArikAmAM samAvavAmAM AvI che. vaizeSika paNa mAne che ke bramaNa eTale bhegA thavuM ane chUTA paDavuM e nI paraspara judI kriyAovALuM gamana. te pramANe apAya paNa dhruva ane adhruva sAthe saMkaLAyeluM che. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 vAkaya5rIya dravyasvabhAvo na dhrauvyamiti sUtre pratIyate / apAyaviSaya dhrauvya yatta tAvadvivakSitam / / 138 / / sthiratA dravyano svabhAva che ema, dharamAsUtramAMthI samajAtuM nathI. je apAya viSayaka sthiratA che te A (sUtramAM) samajavAmAM AvI che. (138) dhruvamavAre vAnam | sUtra dvArA dhrauvya arthata sthiratA e dravyano svabhAva che ema samajAtuM nathI, paraMtu apAya sAthe saMkaLAyeluM je dhrauvya che te A sUtra dvArA vivakSita che. saraNe devadattasya dhrauvya pAte tu vAjinaH / AviSTa yadapAyena tasyAdhrauvya pracakSate // 139 / / ghoDAnI deDavAnI kriyAmAM gheDa sthira che je apAyanA AzrayavALA che temane adhuva (arthAt kriyAzIla) kahevAya che. (13) uparanAM udAharaNomAM sthira devadatta ane sthira ghaDe apAya sAthe saMkaLAyelA nathI. tethI apAya sAthe saMkaLAyelAne ja adhruva kahevAmAM Ave che. ubhAvapyadhruvau meSau yadyapyubhayakarmaje / vibhAge pravibhakte tu kriye tatra vivakSite // 140 / / meSAntarakriyApekSamavadhitva pRthak pRthak / meSayoH svakriyApekSa kartRtva ca pRthak pRthak / / 141 / / temanI baMnenI (sAthe saMkaLAyelI apasaraNarUpI) kriyAothI prApta thayela judAI aMge baMne gheTAM adhruva che, chatAM, ahAM baMne kriyAone judI samajavAnI vivekSA che. (140) darekamAM (apasaraNa rUpa kriyAnI) avadhi, bIjA gheTAnI kriyAnA saMdarbhamAM nizcita thAya che, ane darekamAM gheTAnI pitAnI kriyAnA saMbaMdhamAM katRtva nakakI thAya che (141). kriyAvibhAga be prakArano che : eka, bemAMthI ekanI kriyAthI prApta thayelo ane bIje, baMnenI kriyAthI prApta thayelo. thALa : avasati ! (bAjapakSI ThaThAthI dUra UDe che) evA udAharaNamAM bemAMthI eka ziyAdhArA prApta thayela kriyAvibhAga hoI, thANu dhruva che. vararAna evI vaNarataH be gheTAM ekabIjAthI dUra jAya che ) ane sarvataH mevAnuM che: vasati (dUra janArA eka gheTAthI bIjuM gheTuM dUra jAya che) evAM udAharaNomAM bane gheTAM apAyakriyA sAthe saMkaLAyelAM heI adhuva che, chatAM apasarSaNarUpa kriyAonA kartA judA hovAthI baMne dhruva samajAze. pahelA udAharaNamAM dareka gheTuM kartA ane apAdAna ema be rIte samajAya che. bIjA udAharaNamAM eka gheTuM kartA che ane bIjuM apAdAna che. kaiyaTa ahIM jaNAve che ke AvAM udAharaNamAM bIjI avadhi samajavI rahI. pahelA udAharaNamAM dareka gheTa bIjAnI apasaraNa kriyA mATe avadhi banyuM. bIjA udAharaNamAM bIjA gheTAna apasaraNarUpa kriyA mATe eka gheTu avadhi banyuM. Ama baMne udAharaNa megya kare che, Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 307 bIjA avadhinuM sUcana kayaTe vAkyapadIya 3.7.14ramAMthI lIdhuM che. sara khAvo pA.sa. 1.4-24 uparanI lAkhyapradI5) : meSo vAraMpati 3yaa gya kavayivakSA kavarahya AdAnavivakSA / yadA tu meSAvapasarataH iti prayogaH avadhyantaramapekSaNIyam / abhedena kriyaikA tu dvisAdhyA cedvivakSitA / meSAvapAye kartArau yadyanyo vidyate'vadhiH // 142 / / je eka ja kriyA, bane gheTAMo vaDe abhinapaNe siddha thayelI samajAtI, heya tyAre je bIje avadhi prApta thatuM hoya to baMne gheTAM, apAyarUpa kriyAnA kartAo banaze (14ra) evI maNirataH | (gheTAM dUra jAya che) evA prayogamAM gamanakriyAnA kartA tarIke bane gheTAM samajavAmAM AvyAM che. paraMtu megha vatAvatarata: 1 (gheTAM parvatathI dUra jAya che) evo prAga samajavAmAM Ave to banne gheTAM ApAyarUpa kriyAnA kartAe banaze. kAraNa ke, pavatane avadhi samajavAmAM Avyo che. gatirvinA tvadhinA nApAya iti gamyate / vRkSasya parNa patatItyeva bhASye nidarzitam // 143 // avadhi vinA, gatine apAya kahI zakAze nahi. bhASyamAM prApta thatA udAharaNa, vRkSanuM pAMdaDuM paDe che nA saMbaMdhamAM A vAta samajAvavAmAM AvI che. (143). jene avadhi sAthe saMbaMdha hoya te ja kriyAne apAya, kahI zakAya. tethI vRkSa0 varSa patati | mAM patanakriyAne apAya kahI zakAze nahi, kAraNa ke vRkSa avadhi nathI. vRkSAta varja vasati mAM paNa vRkSa uparathI paDe che. patarUpa kriyAne avadhirUpe vRkSa samajavAmAM AvyuM che. bhedAbhedau pRthagbhAvaH sthitizceti virodhinaH / yugapanna vivakSyante sarva dharmA balAhake // 144 // vAdaLamAM, eka sAthe, bheda, abheda, judApaNuM ane sthiti evA badhA paraspara virodhI dharmo vaktA vaDe samajAtA nathI. (144) apAya aMgenI carcA pUrI thaI. have vighati 14 kArcam (5 sU. 1.4.1; jyAM ekasarakhA niyamo eka sthaLe prApta thatA hoya tyAM pachIno niyama samajavo joIe) uparanA vArtika 30 thapAyAnamuttani ! (pachInAM kArako apAdAna saMjJAno bAdha kare che)nA anusaMdhAnamAM A kArikAmAM carcA karavAmAM Ave che. rAdavitate vizuta (vAdaLamAMthI vIjaLI camake che) evA pragane badale yAda vidyota? | ane vArtA vizote 1 evA prayogo paNa thaI zake. - vA-43 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapaDIya vAdaLamAM dhumADA, teja, pANI, vAyu vagere tenA avayA che. emAMnA eka avayava teja mATe, teja camake che" evA prayAga thAya che. A tejanI jyAre avayavasamudAya evA vAdaLathI judI vivakSA heAya tyAre vAdaLane avidha samajavAmAM Ave che ane tethI teja vIjaLI vAdaLamAMthI chUTI paDIne prakAze che, evA atha thaze. jyAre vAdaLane nirAdhAra tejane AdhAra samajavAmAM Ave tyAre 'vAdaLamAM camake che' udAharaNamAM, 'vAdaLamAM rahIne camake che' evAM avALA prayAgamAM vAdaLa adhikaraNa banaze. Ama e judAM DhArakAnA prayAgA sa'bhave che. AvI sthitimAM apAdAna kArakanA bIjA kArakA bAdha kare che evA vArttikaniyama prApta thAya che. ahIM paNa vivakSAniyama samajavA joIe. vaktAne je anI vivakSA hAya te artha pramANe kArakane upayeAga thAya che. 33. dhanuSA vidhyatItyatra vinApAyavivakSayA / karaNatva yato nAsti tasmAttadubhayaM saha // 145 // dhanuSa vaDe vIMdhe che' evA prayAgamAM apAyanI vivakSA vinA karatva prApta thaze nahi, tethI (apAdAna ane karaNa) evI e (zakti) eka sAthe prApta thAya che. (145) dhanuSA vikRti / (dhanuSa vaDe vIMdhe che) evA prayAgamAM karaNa ane apAdAna evI e saMjJAe eka sAthe prApta thAya che. dhanuSamAMthI chUTatA bANune avadhi samajIne, khANu vIMdhavAnA kAryanuM karaNa banI zake che, Ama apAyanI vikSA vinA karaNakAraka saMbhave nahi. eka ja samaye eka ja zabdamAM e kArakazakti darzAvavA e pratyayeA saMbhave nahi, tethI uparanA prayeAgamAM karasanA apAdAnate bAdha kare che evA niyama anusAra tRtIyAnta dhanuSA zabda prApta thAya che. ekaiva vA satI zaktirdvirUpA vyavatiSThate / nimitta' saMjJayostatra pazyA bAdhyate'parA // 146 // athavA e saMjJAenA kAraNarUpe rahelI be svarUpeAvALI te zakti eka ja che. temAM pachInI saMjJA agAunI sa'jJAneA khAya kare che, (14) agAunI kArikAmAM karaNa ane apAdAna evI e zaktionA ullekha karavAmAM AvyA. temAMnI eka zakti paratvane kAraNe bIjI zaktineA bAdha kare che, ema jaNAvavAmAM AvyuM. A vyavasthA zAsratiyamane AdhAre che. badhe advaitane nihALanArA bhartRhari A e zaktione eka ja samaje che. apAya darzAvatI apAdAna zakti karaNuzaktimAM antabhUta samajavI joIe. uparanA udAharaNamAM bANune dUra chUTavAnA kArTImAM dhanuSa avadha hAvAthI ja tene karaNa samajavAmAM Ave che. vAstavamAM ahIM zakti eka ja che. eka ja zakti gauNa ane pradhAna rUpe e svarUpA prApta kare che. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju mAMDa nirdhAraNe vibhakte yo bhItrAdInAM ca yo vidhiH / upAttApekSitApAyaH so'budhapratipattaye || 147 // bhinnatA darzAvanArA nizcayanA arthamAM ane bhaya pAmavuM vagere arthAMnA dhAtuonA saMbaMdhamAM thayelu (apAdAna aMgenuM) vidhAna, apAyanA nirdeza ane (aSAyanI) apekSAnA sa MdarbhamAM (ja) thayu che, Avu' (vizeSa vidhAna) ajJAnIonI samajaNu mATe che. (147) 336 apAdana kAraka aMge mukhya sUtra dhruvanAceDavAnam / uparAMta mItrArthAnAM mahetuH / (pA.sU. 1.4.25, bhaya ane rakSaNanA atha darzAvatA dhAtue sAthe saMbaMdhavALA bhayahetu darzAvanArA kArakAnI apAdAna saMjJA thAya che), vAtteraso: / (pA.su. 1 4-26, meM TALavu evA anA vA+ff dhAtu sAthe sa MbaMdhavALuM, jenAthI kaMTALavAnu che te a darzAvatu* kAraka apAdAna kahevAya che) vagere sUtreA ane yamavayeDavArAnam / sUtra uparanuM prathama vAtti ka jInujJAvirAmagramAvAInAmuvasAnam / (jugupsA, virAma ane pramAdanA aM darzAvatA dhAtue sAthenAM kArakAnI apAdAna saMjJA thAya che, evA ullekha karavo joIe')mAM apAdAna saMjJAnu vizeSa vidhAna thayuM che. apAdAnakAraka sAthe paMcamI vibhakti vaparAya che. AvAM badhAM vadhArAnAM vidhAne apAdAna mATe karavAnI jarUra nathI, kAraNa ke e badhAmAM apAya kAMtA nirdiSTa hoya che athavA apekSita hAya che. satra prAyanuM mahattva che ja. tethI dhruvaM vAceDavavAnam / evA eka sUtranayama karavAthI kAma cAlaze. vadhArAnA niSamA karavAnI jarUra nathI. AvA vadhArAnA niyame apAdAna aMgenI sUkSma samajaNu vinAnA alpajJAnIo mATe che. kartRkarmavyavahitAmasAkSAddhArayatkriyAm / upakurvatkriyAsiddhau zAstre'dhikaraNa smRtam // 148 // kartA athavA kamarUpI madhyastha dvArA kriyAne parokSa rIte dhAraNa karIne (te) kriyAnI siddhimAM madadarUpa thanArane (vyAkaraNa)zAstramAM adhikaraNa kahyuM che. (148) ma lekavyavahAramAM dravya, guNu ane kriyAnA saMbaMdhamAM adhikaraNane samajavAmAM AvyuM che. vyAkaraNuzAstramAM kriyAne ja parAkSa rIte dhAraNa karIne upakAraka khUnanArane adhikaraNa kAraka kahevAmAM Ave che. vyApArarUpa kriyAnA kartA sAthe ane phaLarUpa kriyAnA kamA~ sAthe saMbaMdha che. Te trAste / (sAdaDI upara bese che) ane tyAcAM vati / (tapelImAM rAMdhe che) mAM sAdaDI ane tapelI karyAM aneka drArA kriyAne dhAraNa karIne tene upakAraka banatAM hAvAthI adhikaraNa kahevAyAM che. kriyAnA AzrayarUpa kartA ane kane1 dhAraNakriyA mATe je AdhAra tene adhikaraNa kahe che (bhASAra; aSiraLam !) evo pANinineA niyama (1,4,45) che. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vAkaSapaDIya upazleSasya cAbhedastilAkAzakaTAdiSu / upakArAstu bhidyante saMyogisamavAyinAm // 149 // tala, AkAza ane sAdaDI (evA adhikaraNo)mAM (AdhArAdheya) saMbaMdha judA judA nathI, paraMtu, saMyoga athavA samavAyathI joDAyelA padArthonA upakAro judA judA samajAya che. (149) ' upazleSa eTale AdhArane Adheya sAtheno saMbaMdha. tala, AkAza ane sAdaDIne AdhAra tarIke samajatAM, Avo saMbaMdha badhAmAM eka sarakho che. adhikaraNane traNa prakAre samajavAmAM AvyuM che. revata: re mAse. (sAdaDI upara devadatta beTho che') evA udAharaNamAM saMyamI sAdaDInA badhA bhAgamAM devadara beThe nathI, tethI ahIM AdhAra e sAdaDIne opazleSika adhikaraNa kahyuM che. ahIM AdhAra sAdaDI ane Adheya devadatta vacce saMga saMbaMdha che. (tig senTara ) "talamAM tela che evA pragamAM talanA badhA bhAgamAM tela che tethI AdhAra evA telane vyApaka athavA abhivyApaka adhikaraNa kahyuM che. ahIM tala ane tela vacce samavAya saMbaMdha che. te rAkuna. (AkAzamAM paMkhI o che) evA udAharaNamAM AkAzanA vAstavika avayava nathI, paraMtu kapita avayavo che. tethI ahIM adhikaraNane vaiyika adhikaraNa kahevAmAM AvyuM che. avinAzo gurutvasya pratibandhe svtntrt|| digvizeSAdavaccheda ityAdyA bhedahetavaH // 150 // pite nAza na pAmavuM, bhArane sAmane karavAmAM svataMtratA, ane cokkasa dizA sAthe saMbaMdha, vagere, bhedanAM kAraNe che. (15) kriyAsiddhi mATenA upakAro, saMyoga ane samavAya saMbaMdhathI joDAyelA padArthomAM judA judA hoya che ema kahevAmAM AvyuM. tala, AkAza ane sAdaDInA saMbaMdhamAM AvA kayA upakAro che te A kArikAmAM jaNAvavAmAM Ave che. te mATe nAza na pAmIne tala, tela upara upakAra kare che. sAdaDI pitAnI upara besanAranA bhArano sAmano karIne arthAt bhArane sahana karIne upakAra kare che. AkAza paMkhIone nIcenA pradeza sAthe na paDavA devA rUpI upakAra kare che. AkAzamiva keSAcid dezabhedaprakalpanAt / AdhArazaktiH prathamA sarvasaMyoginAM matA // 151 // keTalAkanA matamAM, AkAza, (temAMnA) judA judA pradezonI kalpanAne kAraNe, bIjA sAthe saMga pAmatA badhA padArthonI mukhya AdhArazakti samajavAmAM Ave che.(11) badhA mUta padArtho mATe AdhAra hoya che. Avo AdhAra mata hoI tene paNa adhikaraNanI jarUra paDe. AvuM adhikaraNa, savane mATe, AkAza che. tArA ane nakSatronuM adhikaraNa paNa AkAza che. badhA padArthonA AdhArasamI pRthvInuM adhikaraNa paNa AkAza che. avayayI padArthone AdhAra temanA avayavo che. avayavone AdhAra temanA paramANue che ane temane paNa AdhAra AkAza che. . Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha idamatreti bhAvAnAmabhAvAnna prakalpate / vyapadezastamAkAzanimitta saMpracakSate // 152 // padArtho aMge, "A ahIM che, e zabdaprayoga, temano abhAva hoya te kalpI zakAto nathI. te zabdapravega AkAzane AdhAre che ema kahevAya che. (15) vaiyAkaraNano Adarza zabdono prayoga che. zabda je darzAve tene te pramANu samaje che. "A nakSatra ahIM che' evA prAgamAM "ahIM ' e zabda AkAzane vAcaka bane che. A avastu nathI, kAraNake, avastu aMge A prakArane zakhavyavahAra thaze nahi. zabdaprayoga, hamezAM kekanuM nirUpaNa karIne karavAmAM Ave che. nirUpaNane AdhAra padArtha che. pAtromAM sulam ! (zatrunA abhAve sukha hoya che) evA pragamAM abhAva paNa AdhAra che. kAlAt kriyA vibhajyante AkAzAtsarvamUrtayaH / etAvAMzcaiva bhedo'yamabhedopanibandhanaH // 153 / / kAlane kAraNe kriyAonA ane AkAzane kAraNe badhA padArthonA vibhAga samajAya che. Ane A bheda abheda upara AdhAra rAkhanAre che. (153) zabdabrahmanI kAla ane AkAza evI be zakti che. bhatRharie kAlasamudezamAM jaNAvyuM che tema kAla pratibaMdha ane anumati dvArA samagra vizvamAM vibhAge saje che. padArthonAM utpatti, sthiti ane kSayarUpa kriyAo mATe kAla javAbadAra che. saghaLA mUta padArtho AkAzane kAraNe judA judA samajAya che. AkAza ane kAlamAM bhedanI kalpanA, abhinna brahmanI teo zaktio hovAne kAraNe che. yadyapyupabasidezavizeSamanurudhyate / zabdapravRttidharmAttu kAlamevAvalambate // 154 / / upavAsanuM kArya cokkasa sthAnanI apekSA rAkhe che, chatAM, zabdanI, tenA vaparAzarUpI (vAbhAvika) zaktine kAraNe te kAla upara ja AdhAra rAkhe che. (154) A kArikAnA vicAranA mULamAM yuvA vadhyAsa; (pA. sU. 1-4-48, 31, , ddhi ane mA upasargo sAthenA vadhU dhAtunA AdhAranI karma saMjJA thAya che) uparanuM varazyartha pratiSedha: . che. A vArtika pramANe vat dhAtuno artha [ khAvuM thato hoya evA prasaMge karma pratiSedha karo. jemake rAme sAvati te gAmamAM upavAsa kare che). A vArtikamAM maya evo prayoga che tene atha khAvAno pratiSedha arthAta upavAsa samajavAno che. kayaTa jaNAve che ke sagyaWhya prayogane mathavArA samajavo joIe, ane mane nivRttinA arthamAM samajIne "bhejananivRttine vAcaka' (mara dhAtu) evo artha zyarthayano karavo joIe. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 vAkayapadIya bhASyakAra pataMjali A vArtikanuM khaMDana karatAM jaNAve che ke prAme 3pavati | mAM prA" zabda 31amtinuM adhikaraNa nathI, paraMtu 3ra upasarga vinAnA vat dhAtunuM adhikAraNa che. tethI grAme 31aSati | prayogane grAma ghI vasanuM trirAtre 3vavasati ! evA arthamAM samajavo joIe. prAmane 3vavat sAthe sIdho saMbaMdha nathI, paraMtu rahevA sAthe che ane yuvAno saMbaMdha triratram arthAta kAla sAthe che. bhatRharie rAvanA kAla sAthenA saMbaMdhanA A vicArane A kArikA dvArA svIkAryo che. vasatAvaprayukte'pi dezo'dhikaraNa tataH / aprayukta trirAtrAdi karma copavasau smRtam // 155|| nivAsa (kriyA)no ullekha tha na hoya chatAM, sthAnane adhikaraNa samajavAmAM Ave che. "traNa rAtrIe" evo prayoga za na hoya to paNa (bhALyaprayogamAM tene upAs (upavAsa karInuM kAma jaNAvavAmAM AvyuM che. (155) prAme 31amti evA prayogamAM nivAsano ulekha na hovA chatAM, grAma tIrtha na hovAthI upavAsa mATenuM yogya sthAna nathI; tethI grAma, nivAsanuM adhikaraNa bane che. keyaTa jaNAve che ke upavAsanuM kArya trirAtre arthAta kAla sAthe antaraMga che ane prAma athAta sthaLanA saMbaMdhamAM bahiraMga che. grAma, nivAsa saMbadhe aMtaraMga che ane upavAsa kriyAne saMbaMdhe bahiraMga che. sara khAvo kevaTa (pA.sa. 1.4.48 uparanuM bhASyapradIpanuM vyAcyAna) tatra antaraGgatvAra pratIyamAnava sikriyApekSo grAmasyAdhikaraNabhAvaH, upavasana tu svarUpeNaiva jAmalate hRti jAnaivAyAtarax: saMvara: | kaeNTanuM AvuM vyAkhyAna helArAjanA zabdo zrayamANAyAM tUpavasatikriyAyAM kAla evAntaraGgo'dhikaraNa mityaprayujyamAnamapyetadyogyatvAdAkSipyate pravezanakriyayaiva gRham / saMbandhaH kArakebhyo'nyaH kriyAkArakapUrvakaH / zrutAyAmazrutAyAM vA kriyAyAM so'bhidhIyate // 156 // kriyAne ulekha thaye hoya ke na thayA hoya te paNa, (kama vagere che) kArakethI judo (samajAto), kriyA ane kAraka vaccenA saMbaMdha pUrvakane je zeSa rUpa saMbaMdha) che te have samajAvavAmAM Ave che. (156) zeSa saMbaMdhane samajAvatuM pANinisatra che pachI zA (ra.3.50, prAtipAdikathI judo ane karma, karaNa vagere kAra sivAyane je svasvAmibhAva vagere saMbaMdha tene zeSa saMbaMdha kahe che). A zeSa saMbaMdhane darzAvavA paDInA pratyayo yojavAmAM Ave che, jemake rAjJa: puruSahya duSka | vaza: vADha: I ane vitu: putra:.. pahelA udAharaNamAM svasvAmibhAva saMbaMdha che; bIjAmAM avayavaavayavibhAva saMbaMdha che ane trIjAmAM janyajanakabhAva saMbaMdha che, nAma ane kriyArUpa vacce prApta thate saMbaMdha zeSasaMbaMdha che. Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 343 trIju kAMDa keTa zeSa zabdanA be artho kahe che, (1) apradhAna arthAta gauNa ane (2) bAkI rahela. baMne artho cogya nathI, e vAtane bhASyakAranI saMmati che. karma vagere kArakasaMbaMdhathI jo saMbaMdha eTale zeSa saMbaMdha (janavibhyo reDa : zeSa; I ma. bhA. pA. muM 2.3.50) e mana svIkArI zakAya nahi, kAraNake karma vagere kArAthI judo kaI saMbaMdha nathI. rAjJa: pun: ! ane gRhya zAlI jevAM udAharaNene tapAsatAM jaNAya che ke rAjJa: kartA che ane puruSa saMpradAna che ane vRkSazyamAM vRkSa adhikaraNa che. to pachI kama vagerenI jyAM avivakSA hoya tyAM te saMbaMdhane zeSa saMbaMdha kahevo joIe (vaDhInAmavivekSA : ); jemake DhoramavA purA (Una vinAnI gheTI) ane anucarA vA (paTa vinAnI kanyA). A udAharaNamAM loma ane udaranuM astitva hevA chatAM vaktA vaDe te jaNAvAtuM nathI. kriyAmArajhapUrvaH zabdathI zeSa saMbaMdhane paNa kArakarUpa saMbaMdha samajavAmAM Ave che, jema ke gag: puSa: , vRkSa-2 zAlA, vazo : vAha: ane pituH putra I mAM dAnakriyA, nivAsakriyA, utpattikriyA vagere kriyAo vaDe svasvAmibhAva saMbaMdha, avayavaavayavibhAva saMbaMdha vagere che. rAjJa: puruSa: ! udAharaNamAM rAjA puruSane Ape che evA arthamAM svasvAmibhAva saMbaMdhamAM kriyAkAraka saMbaMdha kAraNa rUpa che ane zeSa saMbaMdha phaLarUpe che. rAjA ane puruSa, pahelAM kartA ane saMpradAna hatA. zeSa saMbaMdhanA saMdarbhamAM kartA vagere vizeSa kAranI prApti nathI, tethI zeSarUpa sAmAnya kAraka samajavAmAM Ave che. dviSTho'pyasau parArthatvAd guNeSu vyatiricyate / tatrAbhidhIyamAnaH san pradhAne'pyupayujyate // 15 // A (zeSa saMbaMdha), be (saMbaMdhIo)mAM rahyo hovA chatAM gauNa padArtha (vAcaka zabdo)mAM, te zabda bIjA arthAta mukhya mATe hovAthI, vizeSatA darzAvanAre bane che (ane) gaNamAM vAcya banato te mukhya sAthe paNa upayogI bane che. gauNabhAva ane mukhyabhAva ema baMne prakAre saMbaMdha rahelo che, tethI zeSa arthe prApta thatI pachI vibhakti ekane mATe ja che. A pachI gauNabhAva darzAvatA zabdane nahi. A zepa saMbaMdha gauNubhAvamAM ja vizeSatAo darzAve che ane tethI gauNabhAva darzAvatA zabdomAM vibhaktino pheraphAra prApta thAya che. pradhAna bhAva potAnA svarUpathI judA thayA vinA saMbaMdhane prApta kare che. rAjJa: punaH ! evA udAharaNamAM pradhAna evA puruSanI vizeSatA gauNa evA rAja sAthenA saMbaMdhane kAraNe samajavAmAM Ave che. paraMtu AvI samajaNa vAkayArthIne AdhAre che. A udAharaNamAM purU: evI prathamAmAM prAti padikanA artha uparAMta je vizeSatA che te rAjJa: evA padanA saMnidhAnane kAraNe che arthAta rAjJa: puruSaH | evA be padavALA vAkyane kAraNe che. bhASyamAMnI A spaSTatA helArAje potAnA zabdomAM avatArI che : etattaducyate pradhAnagatasyAdhikyasya vAkyArthatva guNasaMbandhena pratIte: parasparasAGkSasya padasamUhasya vAkyatvAt / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 vAkaya5rIya nimittaniyama: zA saMvadhastha na gRute . karmapravacanIyaistu sa vizeSo'varudhyate // 158 // (zeSa) saMbaMdhanA niyata kAraNarUpa (kriyAvizeSa) ne zabda(sAmarthya)thI (kaIka vAra) jANI zakAto nathI. A vizeSa, kamapravacana vaDe spaSTa thAya che saMbaMdhane kriyAkArakapUrvaka kahyo che. paraMtu kriyA kayI ane kAraka kone kahevAze tene kevI rIte jANI zakAya te aMge A kArikA spaSTatA kare che. pituH putra ! (pitAno dIkarI prayogamAM be saMbaMdha spaSTa thAya che. paraMtu rAjaputa prayogamAM svasvAmibhAva sabaMdha age, te saMbaMdha kayI kriyA vaDe prApta thayo che, e samajavuM saheluM nathI AvA prayogomAM, saMbaMdha mATe niyata evI kriyA, karmapravacanIya vaDe samajAya che. zAsabhyartha saratAnanugrAvata (zAkanI saMhitAnA pATha pachI vRSTi thaI.) pragamAM vRddhi ane pATha vacce kAryakArabhAva saMbaMdha che. AvA saMbaMdha mATenuM nimitta arthAta pATha sAMbhaLavAnI kriyA, karma pravacanIya banu dArA samajAya che, kAraNa ke, anyatra anunirALa jevA prayogo maLe che. sAdhanairvyapadiSTe ca zrUyamANakriye punaH / proktA pratipadaM SaSThI samAsasya nivRttaye // 159 / / (karma vagere) kAra vaDe oLakhAtA ane kriyAnA ulekha vALA (zeSa rU5) saMbaMdha aMge dareka padamAM SaSThI vibhaktinuM vidhAna, samAsanI nivRtti mATe che.(159) karma, karaNa vagere kAra zeSa saMbaMdhanI oLakha mATe che. zeSa saMbaMdha eTale karma vagere kAra sAthe samAna adhikaraNamAM rahelo ane temanA phaLa rU5 saMbaMdha. AvA sabaMdhane darzAvavA mATe pachI roje sUtrathI pakaDI vibhaktinuM vidhAna thayuM che. vidhArthazAM jaLa ! (pA.sU 2.3.52, smaraNane artha darzAvanAra dhAtu ane haya ane n dhAtunA karmane zeSanA arthamAM paDI thAya che) vagere sUtrathI siddha thatA prayoga mATe AvAM judAM sUtra karavAnI jarUra nathI. paraMtu AvAM judAM sUtronuM prayojana e che ke A sUtreAmAM dareka pada mATe jenuM vidhAna thayuM che, evI vakkIno lepa thAya, athAta te mATe SaSThI samAsanI nivRtti mATe AvAM vadhArAnAM sUtronI racanA thaI che. vArtikakAre paNa kahyuM che ke pratiSavidhAnA pUchI na sama0 | tethI mAtu: smR35 evA prayogamAM mAtRRta e samAsamaNa thaze nahi. niSThAyAM karmaviSayA SaSThI ca pratiSidhyate / / zeSalakSaNayA SaSTyA samAsastatra neSyate // 160 // niThA (pratyayavALA zabdarU5) sAthe prApta thatI karmaviSayaka SaSThIne pratiSedha thAya che, (paraMtu) SaSThI, zeSarUpa saMbaMdhane kAraNe prApta thatI hovAthI, samAsano niSedha thAya che. (16) Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 42 mAtu: smRtam / evA prayeAgamAM smRtam pada sAthe mAmu: evo SaSThIne prayAga thayA che. A kaviSayaka pachI kameLo: zruti / (pA. mU. 2.3.65) sUtrathI prApta thaI che. A pachInA na hoddAyayaniSThAsarthanAm / (pA. mU. 2.3,69) sUtrathI pratiSedha thAya che, para Mtu pachI zeSe sUtrathI zeSanI vivakSAmAM SaSThI siddha thAya che, chatAM pItta cezAM meLi / (pA. su. 2.3.52) vagere sUtro dvArA SaSThInu je vidhAna thayuM che te niyamAya che, arthAta baDI thavI ja joIe, tethI mAtu: smaranam / / samAsa thaze nahi. anyena vyapadiSTasya yasyAnyatropajAyate / vyatirekaH sa dharmoM dvau labhate viSayAntare // 161 || khIjA (arthAt gauNu pada) vaDe ALakhAtA je (arthAt mukhya pada)nA bIje vizeSa (saMbaMdha) utpanna thAya che. te (mukhya pada) bIjA viSayamAM e dharmane prApta kare che. (161) rAjJa: puSalya grao: / evA prayAgamAM rAjJa: evA gauNa pada vaDe puruSasthya nA vRdambasa: evA bIjA pada sAthe gauNabhAva prApta thAya che. Ama vuddasya evuM pada mukhya bhAva ane gauNubhAva evA e dharmAM prApta kare che. prAdhAnya svaguNe labdhvA pradhAne yAti zeSatAm / sahayoge svayoge'taH pradhAnatvaM na hIyate // 162 // peAtAnI sAthenA gauNupadanA saMdarbhamAM mukhyatvane prApta karyA pachI, sar (sAthe) padmathI joDAyelu (te padma), bIjA (kAIka) mukhya padyanA saMdarbhamAM zeSa rUpa ane che. tethI (tenI sAthenA padanA saMbaMdhamAM) tenu (pahelAMnu) mukhyatva dUra thatu nathI. (162) rAjJa: purAH / mAM puruSa pradhAna che ane rAjJa: gauNa che, paraMtu rAjJa: vunnasya vaha mAM vahaH mukhya pada che. ahIM gauNa banela puSahya pada, tenuM rAjJa: pada sAthenuM mukhyatva cheADI detu nathI, kAraNa ke tenA dharmo judA che. nayute'pradhAne ! (pA.mU. 2.3.19, saTM sAthe joDAyelA gauNu padane tRtIyA prApta thAya che) pramANe puALa sajja JAta: / evA prayAgamAM apradhAna pada putra jyAre sarpada sAthe hAya tyAre tRtIyA prApta kare che. tevattasya putraH / mAM putra pada pradhAna che. pahelA prayAgamAM AgamanakAnA sa MdarbhImAM putra pada gauNa che. siddhasyAbhimukhIbhAva mAtra saMbodhana' viduH / prAptAbhimukhyo hyarthAtmA kriyAsu viniyujyate // 163 // siddha thayelA sAdhanavALA padArthane peAtAnI sa`mukha banAvavAne sa khAdhana kahevAmAM AvyuM che. sa`mukhatA prApta karanArA kartA kriyAomAM pravRtta thAya che. (163) vA-44 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 vASa5dIya sAdhana samudezanA chelA vibhAganI kArikAe 163thI 167 sudhImAM saMbodhana ane vibhaktinA dravya sAthenA saMbaMdha viSe saMkSepamAM vicAra karavAmAM Avyo che. kArikA 163 ane 164mAM sAdhananI samajaNa ApavAmAM AvI che. karikA 166mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke vibhaktino artha dravya nathI. chellI be kArikAomAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke kriyA sAthe saMbaMdhane pAmyA chatAM dravyane svabhAva badalAto nathI. A pAMca kArikAo uparanA vyAkhyAnanI bhUmikA bAMdhatAM helArAja, kArikA 163nA vyAkhyAnanI zarUAtamAM prathama vibhakti aMgenA pratikriznArtha riparimALavacanamA prathama (pA. su. 2.3.46, mAtra prAtipAdikArtha liMga, parimANa ane vacana darzAvavA mATe prathama vibhakti vaparAya che. sUtra uparanAM vArtika ane bhASyavyAkhyAnane avatAre che. bhartRharinA prathamA aMgenA cekasa kArikAzya kathananA abhAvamAM AvI helArAje raju karelI vigatapUrNa carcA asthAne lAge che. tethI evo tarka karI zakAya ke prathama aMgenAM bhadharinAM vidhAna rajU karatI kArikAno graMthapAta thayo haze. vArtikakAra jaNAve che ke vIra: puThas: | jevAM samAnAdhikaraNa padovALA prayogomAM prayamAnI siddhi mATe judo ullekha karavo joIe, kAraNa ke A udAharaNamAM puruSava evA prAtipAdikA uparAMta vIrava evo vizeSa artha prApta thAya che. bIjA vArtika dvArA AvA judA ulekhanI vAta nakAravAmAM AvI che, kAraNake ahIM vIrava e vizeSa artha vIra: purU: I evA vAkyAthane kAraNe che. uparanI vAtanA vikapamAM samitei prathamA arthAt "ti', kRta' vagerethI abhihita kata, karma vagere arthamAM prathamA thAya che' evuM sUtra karavuM joIe ane jyAM kartA, karma vagere artha tivagerethI abhihita thatA na hoya tyAM prathama samajavA mATe juduM vidhAna karavuM. Ama karavAthI vRkSa:, kSaH evA prayogo siddha thaze. AvuM karavAnI paNa jarUra nathI, kAraNa ke, jyAM bIjA keI kriyArUpano prayoga na hoya tyAM at dhAtunuM kriyArUpa pati ('che) samajAya che ja, jethI vRkSa eTale vRkSa: ati ! ema samajAya che. padArthanuM astitva heya to ja tene vAcaka zabda prayojavAmAM Ave che (na sattAM vArtho virati ). - trIjA vikalpamAM tirlemAnAdhizvarane prathama che arthAta ti pratyaya sAthe je kAraka samAnAdhikaraNamAM hoya tene prathamA thAya che, evuM sUtra karavuM joIe. A aMge paNa pahelAM kahyuM che ke prati evA astitvavAcaka zabdane prayoga hamezAM thAya che ja. AvAM vaikapika sUvidhAnenuM bhASyakAre khaMDana karyuM che ane pANininA pratipariyAI ! sutrane svIkArogya mAnyuM che. A kArikAmAM saMbodhana aMge ullekha che. pUNa banela svarUpavALA padArthane cekasa kriyAmAM javA mATe ApaNI saMmukha laI Avo tene saMbodhana kahe che. gamana vagere kriyAomAM niyukta thayela kartAne saMmukha karavAmAM Ave che. AvuM sAMmukhya vizeSa atha ke tethI pratikriyA vrathamA ! evuM satra je mAtra prAtipadika vagerenA arthamAM prathamanuM vidhAna kare che, te upayogI thaze nahi. tethI saMvone vaI (pA. sa. 2-3-47, ane sadhana arthamAM paNa prathama thAya che, evuM juduM sUtra karavAmAM AvyuM che. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 triIju kAMTha saMbodhanaM na vAkyArtha iti pUrvebhya AgamaH / uddezena vibhaktyA vAkyArthAt samupoddhRtAH // 164 // prAcIna granthakArene nizcita mata che ke saMbaMdhana, vAkayanA (arthanA bhAga) rUpe nathI. (saMkSepamAM) kahevAne uddeza hovAthI vAkyanA arthomAMthI vibhaktinA arthone chUTA pADavAmAM AvyA che. (16) saMbaMdhananI samajaNa vAkyamAMnAM bIjAM pade vinA prApta thatI hovAthI saMbadhanane saMbaMdha padanA artha sAthe che, vAkyanA artha sAthe nathI. uddezane artha pradeza arthAta avayava mAnIe to paNa vAkayanA avayavamAMthI arthAta pademAMthI prApta thatA arthomAMthI vibhaktinA arthone chUTAM pADavAmAM AvyA che evo artha thAya che. vibhaktyarthe 'vyayIbhAvavacanAdavasIyatAm / anyo dravyAd vibhaktyarthaH so'vyayenAbhidhIyate // 165 // vibhakti (vagere)nA arthamAM prApta thatA avyayanA) avyayabhAva samAsanuM vidhAna thayuM hovAthI, vibhaktine artha dravya nathI ema samajavuM joIe. A artha avyaya vaDe jaNAvavAmAM Ave che. (15) ____ avyaya vibhaktisamIpasamRddhivyaddhayaryAbhAvAtyayAsaMpratizabdaprAdurbhAvapazcAdyathA nupuurvyyogpdysaadRshyrivattiyAkrAntavane ! (pA. su. 2.1 6) jaNuM che ke vibhakti, sAmI, samRddhi, Apatti, vastune abhAva, dUra javuM, asaM prati, zabdoccAra Na, pAchaLathI, yathA (jevuM)nA artho, anukrama, yaugapadya, sadazya, yogyatA, sAkalya ramane anna evA arthe darzAvanArAM pade samartha subate sAthe samAsamAM joDAya che, ane A samAsa avyayIbhAva kahevAya che. A sUtra pramANe mahitri prayoga prApta thAya che. have adhiritra (trIju adhinya che strIo saMbaMdhomAM kavi vaMDa darzAvAta vibhaphatyartha dravyano vAcaka hoya te strI zabada vaDe teno ullekha thayo hovAthI mAthAM evA prayoganI jarUra nathI. tethI vibhaktinA arthamAM prApta thatA adhyayana avyayIbhAva samAsanuM vidhAna thayuM hovAthI spaSTa thAya che ke pratipAdika dravyanuM ja abhidhAna kare che, kama vagere zaktirUpa kAronuM abhidhAna karatuM nathI. dravyaM tu yad yathAbhUtaM tadatyantaM tathA bhavet / kriyAyoge'pi tasyAsau dravyAtmA nApahIyate // 166 // je dravya jevA svabhAvavALuM hoya che tevuM te haMmezAM rahe che. kriyAo sAthe saMbaMdhamAM AvatuM hovA chatAM, tene A dravyarUpa svabhAva dUra thatuM nathI. (16 6) badhI avasthAomAM dravya eka sarakhuM rahe che, kAraNa ke, temAM pheraphAra ke ghaTADo thatAM Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pharaka thAke ya5 dIya nathI. vRkSa vAva , phena kSatrita evA pragomAM judI judI kriyAo vaDe samajAto dravyane bheda paNa mithyA che. kriyAo aneka hevA chatAM, sthira evuM dravya, potAnA svarUpamAM pheraphAra pAmatuM nathI. tasmAd yat karaNaM dravyaM tat karma na punarbhavet / sarvasya cAnyAthAbhAvastasya dravyAtmano bhavet // 167 // tethI te dravya karaNa (rUpe) che, te pharIvAra kama banatuM nathI. je ema na heya te, badhuM dravyarUpa judA ja svarUpe prApta thAya. (16) - je dravyane karaNarUpe svIkAryuM che, te tevI ja avasthAmAM kAryarUpe ke bIjA sAdhanarUpe prApta thAya nahi. bhartuhari A bAbata upara khAsa bhAra mUke che. A be kArikAo upara vyAkhyAnamAM helArAja jaNAve che ke, pA. su. tenAthayo; vaza . [ 3.2.25, kamavAcaka tata (jotara) athavA (pazune nAkamAM nAMkhavAnI) nAtha evA zabdo upapada hoya to, pazu zabda karyA hoya tyAre vra (haravuM) dhAtune na pratyaya thAya che, jemake tiri: vasuH | nAthaHi vajhuH ! (maka laI janAruM pazu, nAtha laI janAruM pazu) ane samAnatuM co: pUrvA jayAM ! [5. su. 3.4.21, jyAM aneka kriyAone kartA eka hoya tyAM te kriyAomAMnI pUrvakAlanI kriyAne vAcaka dhAtune karavA pratyaya lAge che, jemake znAvA muvA gragati "snAna karIne jamIne jAya che] pramANe dravya sAdhana tarIke samajAtuM hovAthI vibhaktino atha dravya hoI zake nahi e vAtane virodha thAya che. Ane uttara e che ke dravyanI judI judI zaktio sAdhana rUpe prApta thAya che ane zaktionI bhinnatA pramANe sAdhananI bhinnatA samajAya che. iti sAdhanasamuddezaH A pramANe sAdhanasamudeza pUre thayo. Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kriyAsamuddezaH kriyAsamudde. yAvatsiddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakramarUpatvAt tatkriyeti pratIyate // 1 // jyAre siddha athavA asiddhane sAdhya tarIke jaNAvavAmAM Ave che tyAre, (teNe) kramanu' rUpa prApta karyuM hAvAthI tene kriyA kahe che. (1) sAtamA samudramAM sAdhana arthAt kArakatI carcA karavAmAM AvI. sAdhanane sASya arthAt kriyAnI apekSA heAvAthI have kriyAnI carcA karavAmAM Ave che. (mUvADyo dhAtava:| 13.1 svAPage #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 vAkaya2tIya vA, vavanaM, vA:, vageremAM judAM judAM liMgamAM pratyayane artha judo judo samajAya che, paraMtu var dhAtuno artha te sarvatra ekasarakhe ja rahe che. (4) anvaya ane vyatirekathI prakRti ane pratyAyanA arthanA vibhAga dhyAnamAM Ave che. pati ema bolatAM evo zabda pahelAM samajAya che, pachI mati samajAya che. vatimAM paDu pahelAM samajAya che, pachI vyakti samajAya che. baMnemAM ati haMmezA rahe che, paN ane vat badalAya che. tethI va6 ane vat dhAtu che ane ati pratyaya che ema samajAya che. (5) kavati evo prayoga sAMbhaLatAM van dhAtumAMthI kriyA samajAya che. temAM umeratAM vizeSa prakAranI kriyA (pati)no artha samajAya che. madhIte, sati jevAM kriyArUpe, jyAM dhAtu upasargane choDato nathI, tyAM zuM samajavuM evI zaMkAnA uttaramAM jaNAvavAnuM ke rAdhi upasarga 3 dhAtuthI chaTa thaI anyatra joDAya che ane tyAM 'utkaSa' arthane te vAcaka banato hovAthI madhIte eTale "uttama adhyayana kare che e artha samaje. tiSThati (te Ubho rahe che, ane pratiSThIta ( gamana kare che) evA zabdomAM kriyAne paraspara viruddha artha prApta thAya che. gamana kriyA mAtra upasarga 9 vaDe darzAvAya che ema mAnavuM joIe nahi, kAraNa ke tema mAnavAthI sthAne dhAtu kahevAze nahi. upasargaviziSTa dhAtune dhAtu saMjJA prApta thAya che, ema samajavuM joIe. Avo mata barAbara nathI. eka dhAtunA aneka arthe prApta thAya che. vra upasarga "AraMbha evo artha darzAve che. tathA dhAtumAM gatinivRti e artha rahelo che ja tethI pratiSThate ! evA prayogamAM thA dhAtu ja gamana kriyA darzAve che. upasarga mAtra kriyAvizeSa darzAve che. (6) to pachI , ma, vidra evA zabdone mATe dhAtusaMjJAno ullekha karavo joIe, triyAyano dhAtaH evI dhAtunI vyAkhyAne badale mAvavAno dhAtu: evI vyAkhyA karIe to 11, muM, mad vagere badhA zabdone dhAtu saMjJAmAM samAveza thaze. vA dhAtumAM bhAva artha samajAya che, kAraNa ke mavati pati, mavati vaNyati, mavati sAkSItu evA prayoga prApta thAya che. (7) mAya eTale mAvana arthAta astitva evo artha samajatAM abhAvArthaka me, che. evA zabdomAMnA dhAtuone dhAtuo kahevAze nahi. A uparAMta kriyA darzAve te dhAta' evI dhAtunI vyAkhyA karatAM vArani sAthe patinuM je sAmAnAdhikaraNya sa kALamAM (fka varAti pati, u variSyati vaNyati, mArvata bakSIta) prApta thatuM hatuM tevuM mavati sAthenuM prApta thatuM nathI. mavati pati, matrata pati, mavati pAlatuM ema mAtra mavati evA vartamAnakALamAM ja te prApta thAya che, maviSyati padghati, mamavat sapAlIta ema kahI zakatuM nathI. tethI mAtravano ghAtu: evI vyAkhyAmAM mAvAne artha sattA arthAta astitva laI zakAze nahi. mAvAno artha "mavati ti mA; je utpanna thAya te bhAva,' evo karavAmAM Ave che. vAtamAM cokhA caDavA rUpI je kriyA utpanna thAya che tene bhAva kahevAze. A artha samajavAthI miDa, chid vagere abhAvArthaka zabdone dhAtu kahI zakAze, kAraNa ke, te utpanna paNa thAya che. A artha levAthI vRkSa, Rla: vagere prAtipAdike paNa dhAtuo For Private & Personal. Use Only Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 351 kahevAze, kAraNa ke te paNa utpanna thAya che. A muzkelI dUra karavA mATe jo mAthyate ca; samAyaH / (siddha vastu upara navesarathI sAdhya karavAmAM Ave te bhAva) evI mAtra:nI vyAkhyA karazeA te paNa mAtA, pittA vagere saMbaMdhI zabdo, jemAM siddha strItvavALI strI uparathI mAtRtvarUpI sAdhya ane siddha puruSa vyakti uparathI pitRtvarUpI sAdhya aneA medha cAya che, te paNa dhAtuo kahevAze. AvI muzkelIe dUra karavA mATe vAtti kAre spaSTa kahyuM che ke (vArttika 12) maiM vagere dhAtuAne judA ullekha karavAthI prAtipardika ane ALavati jevAM rUpAmAMnA prAkRta dhAtuone dhAtu kahevAze nahi. (8) mApano dhAtu; evI dhAtunI vyAkhyA yeAgya lAgatI DAyatA paNu te vyAkhyAnA svataMtra ullekha karavAnI jarUra nathI, kAraNa ke, mULo dhAtava: / sUtramAM mUDhya: teA aya mUva vastivRtti thAya che. mati vRtti mU: ema samajatAM mU eTale bhAva ane yati ti yArei eTale kahenArA; bhAvane kahenArA eTale mUvAya; evA atha thaze. mUvAca:ne AvA artha samajavAthI (1) bhAva atha'mAM prApta thatA pratyaya mATe niSedhavayana, (2) ItaretarAzrayadASanivRtti ane (3) vyAkhyAmAM mAnavapanaH che. tene bale prathamamAMvavacana: / evA pheraphAra karavA paDaze. (9) drAraAEALAM pravRttivizeSa: biyA 1 kartA vagere kArakAnI vizeSa prakAranI pravRtti eTale kriyA evI kriyAnI vyAkhyA samajavAthI sar. mU ane virU ne dhAtusaMjJA prApta thaze. bhAva arthAt kriyAnA cha vikArA,-utpanna thAya che (gAyate), che (basti), pherAra pAme che (vipariLamate), vadhe che (vadhete), kSINa thAya che (bakSIyate) ane nAza pAme che (vinazyati) che. pataMjalinA bhASyamAM prApta thatA kriyA, bhAva, dhAtu vagere aMgenA vicArazane anusarIne helArAje prathama kArikAne samajAvatAM vistRta vyAkhyAna rajU karyu che. vyavahAramAM kriyAne sAmAnya arthe pravRtti thAya che. tU, mU ane virU dhAtue kriyA darzAvatA nathI. tethI bhASyamAM hrArALAM pravRttivizeSa: yiA ! evI vyAkhyA kriyA mATe ApavAmAM AvI che. dareka kArakanA sada'mAM kriyA judI judI hAtI nathI. dhAtune kriyAvAcI samajavAmAM AvatAM, lakAra, badhAM kArakAnA vAcaka banaze evI zaMkAnA javAbamAM kahI zakAya ke sUtrakAre lakAranuM kartA ane karmAM amAM ja vidhAna karyuM" che. vyavahAra prayeAgamAM paNa AvI ja sthiti che. anvaya ane vyatirekathI vyavahAra prayAgAmAMnA dhAtu ane pratyayeAnA ane ApaNe samajIe chIe, AvA artho kartA ane karmAMnA saMdabhamAM ja prApta thAya che. tevattaH che: _thAtyAM korna vacaMta| devadatta lAkaDAM vaDe thALImAM bhAta rAMdhe che' mAM dhAtu, karaNa, adhikaraNa vagere kArakAne darzAve che chatAM kartA ane kamanA ane mukhyatve darzAve che. cAravALAM pravRttivizeSa: yiA / evI vyAkhyAmAM kriyAnA svarUpanA nirdeza thayA che, dhAtunA a`nA niha, ema paNa kahI zakAya. anya matamAM, vRttivizeSa: zabdamAMnA vizeSaH padane mahattvanuM samajIne, badhAM kArakAthI utpanna thatI viziSTa pravRtti eTale kriyA, ema samajavAmAM Ave che. A pravRtti arthAt kriyAsAmAnya, mU,, TU vagere dhAtuo vaDe darzAvAya che. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vALadIya bIjA matamAM bhArALAM zabdanA atha, 'kartAonI vizaSTi pravRtti' (eTale kriyA) evA karavAmAM AvyA che. judAM judAM kArTImAM karyo judA judA hAya che, tethI dAravALAC evuM bahuvacana vAyu che, eTale bhAta khAvA mATe te judI rIte pravRtta thAya che,' 'mAMsa sAthete| bhAta khAvA te judI rIte pravRtta thAya che,' evA udAharaNAmAM manda pravRtti ane utsAhapUrNAMka-pravRtti ema kartAnI judI judI pravRttie hAya che. Ama pravRttivizeSane atha yeAgya banaze. para A uparAMta bIjo mata evA che ke badhAM kArA sAthe saMbaMdhavALu pravRttisAmAnya eTale kriyA, kAraNa ke badhAM kArakA eka jaLa mATe pravartamAna bane che. (tena gananAyo vizeSaH kriyA / sarveSAM hi kArakANAM ekA pravRttiH phalajananalakSaNA ! ) kAryakAraNabhAvena dhvanatItyAzritakramaH / dhvaniH kramanivRttau tu dhvanirityeva kathyate // 2 // (gha'8) vAge che,'mAM kramaneA Azraya karanAra dhvani, kAya kAraNubhAva vaDe jaNAvAya che. krama na hoya tyAre te 'dhvani' ja kahevAya che. (2) dhaMTa vAge che' (gharA vati !) mAM dhvanati evA kriyArUpa vaDe pauvApayavALI vAgavAnI kriyA darzAvAya che. dhaTa dhvaninuM kAraNa che ane dhvani kAya che. ghaMTa vAge che tyAre avAjanAM mAjA krama pramANe utpanna thAya che. pUrvenA dhvani apara dhvaninuM kAraNu ane che. ghaMTa vAgavAnI kriyA badha thAya che tyAre avAjanAM meAjAnuM paurvopa rahetuM nathI. te vakhate ghaTA dhvati / ema ApaNe kahetA nathI, paraMtu ghaTAyA: ni:| ema kahIe chIe. dhvani roti / 'te avAja kare che' mAM doti ne kAraNe avAjanI pravRtti samajAya che. ane A pravRtti vAkaSanA atha che, patA artha nathI. (niroti kRti tu zavAntarasavadhAratIyamAno vAyathArtha: |helArAja) zvete zvetata ityecchravetatvena prakAzate / AzritakramarUpatvAdabhidhAna prabartate // 3 // 'sapheda' aMge, 'sapheda dekhAya che' (evuM kriyArUpa), kramane Azraya karatuM hAvAthI, 'te sapheda tarIke prakAze che,' evA arthamAM pravRtta thAya che. (3) sapheda guNamAM (zvete zuLe) 'sapheda dekhAya che' zvetate evu kriyArUpa kramaneA Azraya karIne pravRtta thAya che ane kriyAnu vAcaka ane che, paraMtu zveta zabda vaDe siddha avasthAvALeA guNa vakti rUpe kahevAya che. guNabhUtairavayavaiH samUhaH kramajanmanAm / buddhayA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate ||4|| gauNubhAvane pAmelA (peAtAnA) avayava vaDe samajAtA, kramapUrNAMka utpanna thanArA vyApArAnA buddhi vaDe abhinnapaNe jaNAvAyeleA samUha, kriyA kahevAya che. (4) Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 353 kramapUrvaka prApta thanArA ane samAna phaLa mATe pravRtta thayelA vyApArezanA samUhane kriyA kahe che. AvA samUhamAM avyave paraspara saMkalita hAIne samagratayA ekatvakapanA darzAvanArA hAya che. vati (te rAMdhe che) evA kriyArUpamAM tapelI cUlA upara caDAvavI, lAkaDAM saLagAvavAM vagere vyApArA, buddhi vaDe eka samagra pravRtti tarIke svIkAravAmAM Ave che. AvA vyApArAnuM phaLa arthAta taiyAra thayelA bhAta, badhA avayavAnI pravRttine kAraNe che. tethI avayaveAnI samagratayA pravRti eka kriyA rUpe samajAya che. samUhaH sa tathAbhUtaH pratibheda samUhiSu / samApyate tato bhede kAlabhedasya saMbhavaH ||5|| Ave! samUha dareka avayavamAM AreApavAmAM Ave che; (avayaveAmAM AreApAtI) bhinnatAne kAraNe kAlabheda saMbhave che. (5) taiyAra thanArA bhAtarUpI phaLane prApta karavAnuM dhyeya, bhAta rAMdhavAnA kAryAMnI zarUAtamAM ja hAvAthI, rAMdhavAnI zarUAtanuM kA' arthAt adhizrayaNu-tapelI cUDe caDAvavI-te rAMdhavAnI kriyA tarIke jaNAvAya che. rAMdhavAnI samagra kriyA judAM judAM kAryomAM ArApA hAvAthI vartamAna, bhUta, bhaviSya vagere kAlabheda samajAya che. (tathA vaisminnavyavayane thavAte samudAyasya vyapagamAropAdapAkSIditi bhUtakAlatA / bhAvini ca pakSyatIti bhaviSyatkAlatA | vartamAne tu pacatIti tatkAlatA / kramAtsadasatAM teSAM Atmano na samUhinAm / sadvastuviSayairyAnti saMbandha cakSurAdibhiH // 6 // kramapUrvaka prApta thanArA hAvAthI, (keAI vAra) sat ane koi vAra asata rUpavALA te avayaveAnAM svarUpe| sat padArtharUpI viSayAvALI netra vagere indriyA sAthe sabaMdhamAM AvatAM nathI. (6) 'kriyA anumAnagamya che' ema mahAbhASyamAM jaNAvyuM che. kriyAnA vyApAza utpattikSaNamAM sarUpavALA hoya che. ane pachInI kSaNamAM asadpavALA hoya che. IndriyA vartamAnamAM rahela ane sadpavALA padArthone ja viSayeA banAvatI hAvAthI kriyA IndriyA - sanikathI prApta thatI nathI paraMtu anumAna vaDe ja samajAya che. yathA gauriti saGghAtaH sarvo nendriyagocaraH / bhAgazastUpalabdhasya buddhau rUpa nirUpyate // indriyairanyathAprAptau bhedAMzopanipAtibhiH / alAtacakravadrUpa kriyANAM parikalpyate // 7-8 // jema gAya eve samagra (varNa)samUha zravaNendriyathI prApta thatA nathI, paraMtu vA-45 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 vAdIya avayaveA pramANe upalabdha thatAM, tenuM samagra rUpa buddhimAM samajAya che; tema judA judA (kriyA)avayavA sAthe saMbaMdhamAM AvatI indriyA vaDe judIjudI rIte samajAtA te kriyAyaveAnu` svarUpa alAtacakranI jema samagrapaNe kalpavAmAM Ave che. (7-8) 'gAya' zabdanA vaNurUpa avayavAnuM judI judI kSaNeAmAM zravaNendriya vaDe grahaNa thayA pachI chelA va tu grahaNa thatAM, samagra 'gAya' zabda samajAya che. judI judI kriyAkSAnA samUha rUpa kriyA aMge paNa AvI ja sthiti che. paraMtu zabdapheTa ane kriyAnuM grahaNa ekasarakhI rIte thatuM nathI. zabdaspheTa pratyakSa che, anumeya nathI; te varNavayaveA dvArA sphuTa thate nathI. kriyAne spheTa sAthe nahi paNa dhvanisamUrtarUpa zabda sAthe sarakhAtravI joIe. tethI ahIM alAtacakranuM udAharaNu ApavAmAM AvyuM che. goLa goLa pharatA jvALAonA samUharUpI alAtacakrane agnitaMtuLa tarIke ArApa karavAmAM AvyeA che. yathA ca bhAgAH pacaterudakA secanAdayaH / udakAsecanAdInAM jJeyA bhAgAstathApare ||9 // jema pANI reDavu' vagere rAMdhavAnI kriyAnA avayave che tema pANI reDavA Adi kriyAnA paNa bIjA avayavA samajavA joie. (9) yazcApakarSa paryantamanuprAptaH pratIyate / tatraikasminkriyAzabdaH kevale na prayujyate // 10 // (buddhi vaDe avayavavibhAga karavAmAM AvatAM) je chellI avasthAe pahoMcelA vyApAra tarIke samajAya che te eka niraza (vyApAra) mATe kriyA eve zabda prayeAjAtA nathI. (10) kriyA judA judA ane kramamAM prApta thatA vyApArAMzeteA samUha hAvAthI chelle kriyAvayava pratyakSa thatA heya tA paNa tete kriyA kahevAze nahi. pUrvottaraistathA bhAgaiH samavasthApitakramaH / ekaH so'pyasadabhyAsAdAkhyAtairabhidhIyate // 11 // tyAre te (aMtima kriyAbhAga), eka hovA chatAM, asat evI kriyAnA ArApane kAraNe, pUrva ane uttara bhAge vaDe krama ArApavAmAM AvatAM, kriyArUpA vaDe jaNAvavAmAM Ave che. (11) kAlAnupAti yadrUpaM tadastItyanugamyate / paritastu paricchinna bhAva ityeva kathyate ||12|| (tenu) kAla sAthe saMbaMdhavALu je rUpa che, te 'che' (asta) (evA prayAga vaDe) samajAya che. satra niSpanna thayeluM te (kriyArUpa) bhAva kahevAya che. (12) Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 trIju kAMDa sattAne kriyArUpa vaDe sAdhya tarIke jarNavavAmAM Ave che tyAre hatuM, che, thaze (mamata, ati bhaviSyati) vagere kAlapheraphAre samajAya che. dravya rUpa ghaTa sAthe AvA kriyA ane kAlanA bhAva joDAyelA nathI. , , ma dhAtuo kriyA sAmAnya darzAve che, ane var dhAtu kriyAvizeSa darzAve che. A vAta svIkArIe to vuiM karoti nA javAba rUpe jyAre bAse kahevAmAM Ave tyAre baMne vacceno virodha, kevI rIte, kriyA sAmAnya ane kriyAvizeSanI daSTie samajAvI zakAya? A praznano javAba A pramANe ApI zakAze. fe roti pravega kriyA sAmAnya nahi paNa kriyAvizeSa darzAve che. jyAM kriyAvizeSa na hoya tyAM kriyA hotI nathI. pataMjaline anusarIne kArakenI viziSTa pravRtti eTale kriyA evI vyAkhyA paNa ApavAmAM AvI che. tethI kriyArUpamAMthI sattAne atha paNa prApta thAya che. parvato UbhA che (parvatAtinita) mAM parvata pitAnI jagA choDatA nathI evo atha prApta thAya che. vvavahArasya siddhatvAnna ceya guNakalpanA / upacAro hi mukhyasya saMbhavAdavatiSThate // 13 // (kriyAvayamAM) kriyArUpa vyavahAra prasiddha hevAthI temanAmAM kriyAnI AvI kalpanA gauNa nathI. mukhya vyavahAranA saMbhavane lIdhe ja gauNa vyavahAra jaNAvavAmAM Ave che. (13) go zabda mukhyapaNe sAsnA vagere avayavovALuM prANI evo artha jaNAve che. jyAre manuSya mATe te vaparAya che tyAre tene gauNa prayojAya che. kriyA aMge mukhya ke gauNa evA arthe spaSTa jaNAtA nathI. AhitottarazaktitvAtpratyeka vA samUhinaH / anekarUpA lakSyante kramavanta ivAkramAH // 14 // (vAstavamAM) krama vinAnA avayavomAMnA dareka, temanI pachInA avayavonI zaktine temanAmAM Aropa thavAthI aneka rUpavALe ane kramavALo hoya tema jaNAya che. (14) anantara phala yasyAH kalpate tAM kriyAM viduH / pradhAnabhUtAM tAdAdanyAsAM tu tadAkhyatA // 15 // - je kriyA)nI pachI tarata ja phaLanI kalpanA karavAmAM Ave che tene mukhya kriyA kahe che. tevA ja (phaLarUpa) prajanane kAraNe bIjI kriyAone paNa tevuM abhiyAna prApta thAya che. (15) jenA pachI tarata ja phaLaprApti thAya tene kriyA kahevAmAM Ave che, kAraNa ke, phaLa prApti mATe te upAyarUpa che. cekhA rAMdhavAnA kAryamAM cekhA chuTTA paDavArUpI kAya (vicaTana)ne kriyA kahevAya che, kAraNa ke tenA pachI tarata cekhAnuM pocA paDelA bhAta (vikUilatti) rUpe taiyAra thavA rUpI phala prApta thAya che. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya padaya - A vicaTanarUpa kriyAne, agAunI kriyAo, adhizrayaNa vagere, upara ApavAmAM Ave che. vicaTana pahelAMnI badhI kriyAo viphilatti aMge mAtra parokSa rIte ja madadakartA bane che, tethI temane pratyakSarUpe kriyAo kahI zakAya nahi. vicaTanane temanA upara Aropa karavAmAM AvatA hovAthI temane kriyAo kahI zakAze. have koI zaMkA kare ke vicaTamAM pauvAparyA nathI to tene kiyA kevI rIte kahevAya ? AnA javAbamAM kahI zakAya ke vicaTana pahelAMnI kriyAkSaNomAM pauparva hovAthI ane vicaTanane temanA upara Aropa karavAmAM Avato hovAthI, vicaTanamAM krama prApta thaI zake, arthAta agAunI kriyA paNa vicaTana kahI zakAya, mAmANya ne vacana matha : vaH pradhAnortha ! vAsI tarUAnAM vijhitiH | no A artha che. * kriyApravRttau yo hetustadartha yadviceSTitam / anapekSya prayujIta gacchatItyavadhArayan // 16 // kriyAnI pravRttimAM je prayojanarUpe che (ane) tene mATe karavAmAM AvatI je ceSTA che, (tenI) apekSA rAkhyA vinA, nizcayapUrvaka, te jAya che' ( Tchati) e prayoga kare. (16) - A kArikA, vartamAne che (1. rU.2.122) uparanA bhAgyamAM vartamAna kALanA samarthana mATe rajU karavAmAM AvI che. bhUta, vartamAna ane bhaviSya evA kALa nathI te pachI 1chati evo prayoga zA mATe karavo, evA zUnyavAdI bauddhanA mata jevA samajatI pUrva pakSanA javAbarUpe A kArikA rajU thaI che. vA.va. tRtIya krAiTa kAlasamadeza kArika 89 nI helArAjanI yAkhyAmAM tene avatAravAmAM AvI che. prophe. rAue tapAselI keTalIka hastapratomAM A kArikA prApta thaI che. kIlone svIkArela bIjI paMktino pATha tasya prayugIta chatIyavivArayana (tenI apekSA rAkhIne te jAya che e praga bedhaDaka karI che. korTe paNa A pATha svIkArelo che. tenI mATe sa tracya ane avivAraNa mATe vizvajharatim ! evo artha te Ape che. nAgeza jaNAve che ke idAnI siddhAntamAha kriyA pravRttAviti bhASye / kriyArambhe yo hetuH prayojakaH, phala' tadartha yadvi. ceSTita kriyAsamUhastadanukUlatvena samIkSya buddhiviSayIkRtya bauddhasamUhasya bauddhavartamAnatvamAdAya najhartati prayojavattiritya: I helIrAja bIjI paMktine zabdAtha ApatA nathI. kAla aMge sarakhA nAgArjunanAM vacane- pratyutpanno'nAgatazca yadyatItamapekSya hi / pratyutpanno'nAgatazca kAle'tIte bhaviSyataH / / pratyutpanno'nAgatazca na stastatra punaryadi / pratyutpanno'nAgatazca syAtAM kathamapekSya tam / / anapekSya punaH siddhiAtIta vidyate tayoH / pratyutpanno'nAgatazca tasmAtkAlo na vidyte|| madhyamavazAt (Ed.P.L. Vaidya 1969 , parIkSA-3 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa satsu pratyayarUpo'sau bhAvo yAvanna jAyate / tAvatpareSAM rUpeNa sAdhyaH sannabhidhIyate // 17 // kAraNe astitvamAM hoya tyAre, kAraNarUpa e te padArtha jyAM sudhI kAryarUpe utpanna thatuM nathI tyAM sudhI, kAraNonAM svarUpavaDe siddha tarIke jaNAvato te, pitAnA rUpavaDe sAdhya heIne, kriyApada vaDe abhidhAna pAme che. (10) A kArikAne anyAya A pramANe thaze : vahu devu varAha (suvAva:) maNI bhAvaH (padArtha : kAraNAtmanA satvAt) yAvan na jAyate (kAryAtmanA sattva na pratipadyate) tAvat pareSAM (hetutAM) rUpeNa (upalakSita: siddhatvAtkatR bhAva anubhavansvAtmanA) sAdhyaH san AkhyAtena abhidhIyate / padArtha jyAM sudhI kAryarUpe utpanna thayo na hoya tyAM sudhI kAraNarUpe rahe che. kAraNonA rUpamAM te siddhasvabhAva hoya che. potAnA rUpamAM te sAdhya hoya che. tenI AvI sAdhyAvasthA kriyArUpa vaDe jaNAvAya che. kAyanI pahelAnI avasthAne (nAyase) utpanna thAya che kriyApadathI jaNAvavAmAM Ave che ane pachI nI avasthAne "che' (mati) kriyApadathI jaNAvavAmAM Ave che. siddhe tu sAdhanAkAGkSA kRtArthatvAnnivartate / na kriyAvAcinAM tasmAtprayogo tatra vidyate // 18 // padArtha siddha thatAM prayojana siddha thatuM hovAthI, sAdhananI AkAMkSA rahetI nathI, tethI te (padArtha)ne mATe kriyAvAcaka padono prayoga thato nathI (18) sa cApUrvAparIbhUta ekatvAdakramAtmakaH / pUrvAparANAM dharmeNa tadarthenAnugamyate // 19 // te parvopa vinAnI ane eka hoIne kramavinAnI kriyA tene mATe astitvavALA, pUrva ane para diyAzenA svabhAvane anusare che. (19) pravRtti svabhAva kriyA vAstavamAM eka ane krama vinAnI hovA chatAM tenAthI judI manAvelI divAla nA pau parthavALA svabhAvane anusare che, kAra nuM ke AvI krama nI kri' kSaNone te kriyA upara Aropa karavAmAM Ave che. asannivartate tasmAdyatsattadupalabhyate / tayoH sadasatozcAsAvAtmaika iva gRhyate // 20 // tethI pUrI thayelI (kriyANa) astitvavinAnI hoya che ane vidyamAna (kriyAkSaNa) prApta thAya che, te vidyamAna ane avidyamAna (kriyAkSaNa no A kriyArUpa) AtmA (Arepita ekatvavALa) samajavAmAM Ave che. (20) Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upa8 vAkayapadIya jAtimanye kriyAmAhuranekavyaktivartinIm / asAdhyA vyaktirUpeNa sA sAdhyevopalabhyate // 21 // bIjA keTalAka vidvAno) aneka kriyA) vyaktiomAM rahenArI kriyAne jAtirUpa kahe che. (nityajAti rUpe) asAdhya evI te kriyA) vyakti rUpe sAthe ja che ema) samajAya che. (21). ante yA vA kriyAbhAge jAti: saiva kriyA smRtA / sA vyaktaranuniSpAde jAyamAneva gamyate // 22 / / athavA chelA kriyAbhAgamAM je jAti rahelI che te kriyA che ema (zAstra)mAM kahevAyuM che. (kriyA) vyaktio utpanna thayA pachI te (kriyA) jAti utpanna thatI hoya tema samajAya che (22). svavyApAraviziSTAnAM sattA vA kartRkarmaNAm / kriyA vyApArabhedeSu sattA vA samavAyinI // 23 // athavA pitAnA vyApArethI vizeSatA pAmela kartA ane karma sAthe saMbaMdha dharAvatI sattA eTale kriyA athavA te judA judA vyApAra sAthe samavAyamAM rahenArI sattA eTale kriyA (kahevAya che). (23) jAtine aparA jAti ane parA jAti ema be prakAre samajavAmAM Ave che. kArikA 20 ane 21mAM aparA jAtine nirdeza karyo che. A kArikAmAM sattA athavA mahAsAmAnya rU5 parA jAtine ulekha karavAmAM Ave che. kartA ane karmanA viziSTa vyApAra athavA AvA vyApArathI viziSTa banela kartA ane karma sAthe samavAyamAM rahela sattAne kriyA jAti kahe che. A sattA mahAsattA rUpe che. antye vAtmani yA sattA sA kriyA kaizcidiSyate / bhAva eva hi dhAtvartha ityavicchinna AgamaH // 24 // athavA chellA (kriyA)bhAgamAM je sattA che tene keTalAka vidvAna) kriyA kahe che. dhAtuno artha bhAva che evI avicchinna (vyAkaraNa) paraMparA che. (24) - kriyAti aMge trIje mata darzAvatAM jaNAvavAmAM Ave che ke phalaprApti thayA pahelAMnI kriyAkSaNamAM je sattA che te kriyA kahevAya che. vAske noMdhela mata pamAvavizvA: mati uti vALaMgaLi: thI zarU karIne pataMjalie noMdhela mADhavAno dhAtu: che evA mata sudhInI avicchinna vyAkaraNaparaMparA bhAvane dhAtunA artha tarIke jaNAve che. sattA dhAtvartha paNa che. ane prAtipAdikALuM paNa che. tethI sattAne keI vakhata sattA kahe che te kaI vakhata bhAva kahe che. A matane satAdvaita kahe che. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIjuM kAMi vRddhi tajajJAtijaje tu yuddhisattAmathI pratyastarUpAM bhAveSu kriyeti pratijAnate // 25|| bIjA keTalAka vidvAna) buddhiAgata kriyAkAra)ne athavA temAMnI jAtine athavA buddhimAM prApta thatI ane padArtho upara ApavAmAM AvatI sattAne kriyA tarIke jAhera kare che. (25) vijJAnavAdIo buddhayAkAra arthAta buddhimAM prApta thatA kriyAkArane kriyA kahe che. A buddhathAkAra padArtho upara AropavAmAM Ave che. saMbaMdha samude zamAM prApta thatA upacAra sattA aMgenA siddhAntane anusarIne A kArikAmAM rajUAta karavAmAM AvI che. AvirbhAvatirobhAvau janmanAzau tathAparaiH / SaTsu bhAvavikAreSu kalpitau vyAvahArikau // 26 // sattAnA cha bhAvavikAromAM AvirbhAva ane tirobhAvane ane bIjA matamAM janma ane nAzane, vyavahArakArya mATe yogya samajavAmAM AvyA che. (26) yArake nirdezala cha bhAvavikAromAMthI satkAryavAdI sAMkhya AvirbhAva ane tirabhAvane ane asatkAryavAdI vaizeSika janma ane vinAzane bhAvavikAra tarIke svIkAre. bhAvavikAro vyavahAra mATe judA judA kalpavAmAM AvyA chekharekhara te be ja bhAvavikAre samajavA joIe, janma athavA AvirbhAva ane nAza athavA tirAbhAva. tAbhyAM sarvapravRttinAmabhedenopasaGgrahaH / janmaivAzritasArUpyaM sthitirityabhidhIyate // 27 // te be (bhAvavikAra) vaDe badhA vyApArane abhinnapaNe svIkAra thAya che. ekasarakhA rUpavALI kriyAkSavALA janmane ja sthiti kahevAya che.(27) agAu kahyuM che tema janma ane vinAzane arthAta AvirbhAva ane tibhAvane kriyA kahevAmAM Ave che. pUrva ane apara kliAkSaNonI vacce rahenAra ane svarUpane prApta karavAnI taiyArImAM rahela bhAvane janma kahevAya che. keIka dharma sAthe AvirbhAva thavo eTale janma pUrva avasthAnA tyAga ane para avasthAnI prAptinI vacce rahevAnI sthitine "' (mati) evA prayogathI jaNAvAya che. * jAyamAnAnna janmAnyadvinAze'pyapadArthatA / ato bhAvavikAreSu sattaikA vyavatiSThate // 28 // janma pAmavAnI sthitithI janma judo nathI. vinAza paNa judo padArtha nathI. tethI bhAvavikAromAM mAtra sattA ja daDhapaNe rahelI che. (28) Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 vAkayapadIya janma ane vinAza vAstavamAM sattAthI judA nathI. astitvamAM hoya te janmatuM nathI jenuM astitva na hoya tene janma thane nathI ane je astitvamAM hoya tene vinAza thato nathI. Ama hovAthI janma ane vinAza, sattAnAM be pAsAM che. nitya sattA ja bhAvavikAronuM mULa che kriyApada vaDe vyakta thatAM te sattAmAM kriyA prApta thAya che, ane nAma vaDe vyakta thatAM te sAdhanarUpe samajAya che. * pUrvabhAgastu yajjAtAttajjanmetyapadizyate / ___ AzritakramarUpeNa nimittatve vivakSite // 29 // kAraNe kramano Azraya kare che ema jaNAvAtuM hoya tyAre utpanna thaI cUkelA bhAvanI pUrva avasthA janma kahevAya che. (29) pariniSpanna svabhAvavALA padArthane te utpanna thAya che ema kahevAya che. tenI pahelAMnI avasthA janma kahevAya che. AvA vyApArane nAcate evuM kriyArUpa jaNAve che. gAyatenA prayogathI sAdhane arthAta kri utpanna karanArAM kAraNo kAryazIla banyAM che ema samajAya che. AkhyAtazabdairartho'sAvevaMbhUto'bhidhIyate / nAmazabdAH pravartante saMharanta iva kramam // 30 // tevI (kramarUpa) avasthAvALA padArtha kriyAza vaDe jaNAvAya che. nAma zabda te jANe kamane aTakAvI detA hoya tema pravRtta thAya che. (30) utpatti pahelAMnI avasthA arthAt janma kAraNarUpa hoya che. tenAmAM kama hete nathI paraMtu gAyate kriyArUpathI te jyAre jaNAvAya che tyAre te kramavAnuM bane che. jyAre janma evA nAmathI te darzAvAya che tyAre koIpaNa AMtarakrama vinAnA padArtharUpe te samajAya che. ___ phalaM phalApadezo vA vastu vA tadvirodhi yat / tadanyadeva pUrveSAM nAza ityapadizyate // 31 // te (janma)nI phala (rUpa avasthA)ne athavA te phala che evA mAtra ulalekhane athavA tenA virodhI padArthane, prAcIna AcAryonA matamAM, te (janma)thI judo ja (arthAta) nAza kahevAmAM Ave che (31) jema pariniSpanna padArthanI pUrvAvasthAne janma kahevAya che. tema vinAza tenI uttarAvasthA kahI zakAya. prAcIna naiyAyikanA AvA matane rajU karatI A kArikA che. kAryarUpa la kAraNanuM virodhI che. phalAdeza eTale phaLanI bhrAnti, tene kevaLa ullekha thAya che tenuM vAstavika astitva nathI. ghaDA upara hathoDAne ghA thatAM vinaSTa ghaDAnAM be TukaDA mATe ghaDe evo mAtra ullekha thAya che. athavA temanAmAM ghaDAnI bhrAni thAya che. saMgane vinAza eTale tenA virodhI be bhAge te pramANe sukhano vinAza eTale duHkha. Ama vinAza apadArtha nathI. kriyApada vaDe tene kriyArUpe jaNAvavAmAM Ave che. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 trIju kAMDa naivAsti naiva nAstIti vastuno grahaNAdvinA / kalpate pararUpeNa vastvanyadanugamyate // 32 // vastu che ane (vastu) nathI evo vAkayaprayoga pradAthanA grahaNa vinA kalapI zakAtuM nathI. (padArthanA) bIjA rUpa vaDe kaIka bIje padArtha samajavAmAM Ave che. (32) bhAvAbhAvI ghaTAdInAmaspRzannapi pANinA / kazcid vedAprakAze'pi prakAze tata eva vA // 33 // (paraMtu) hAthavaDe aDakyA vinA, ghaDe vagerenA astitva athavA abhAvane koI vyakti ajavALAmAM jANe che. tema aMdhakAramAM paNa te pramANe (ja) jANe che.(33) pUrvapakSI ema kahe ke sparza vaDe aMdhArAmAM paNa padArthanA abhAvane jANI zakAya che, to tenA javAbamAM kahevAmAM Ave che ke aMdhakAramAM kazuM joI zakAtuM nathI ke sparzI zakAtuM nathI, paraMtu ajavALAmAM padArthane je abhAva ApaNe samajyA hatA tenA smaraNa thI aMdhArAmAM paNa abhAvane samajIe chIe. vyApi saukSmyaM kvacidyAti kvacitsaMhanyate punaH / / akurvANo'tha vA kiJcit svazaktyaivaM prakAzate // 34 // vyApaka (prakRtirUpa) tattva koIvAra sUkSmatva dhAraNa kare che ane koI vAra pharI saMghAtarUpa bane che. athavA A pramANe kazuM karyA vinA te pitAnI zakti vaDe pragaTa thAya che. (34) sAMkhyadarzana ane tenA jevA samajAtA niruktakAranA matane anusarIne janma ane nAzane have samajAvavAmAM Ave che. pradhAnarUpa vastu kaI kAla athavA koI dezanA saMdarbhamAM sUkSmarUpa dhAraNa kare che. tenI A avasthAne tibhAva athavA nAza kahe che. vinazyati evA kriyArUpavaDe ane vinAza evA nAmarU5 vaDe te samajAya che. bIjA kAla ane dezanA saMdarbhamAM te saMghAtarUpa bane che. tenI A avasthAne avirbhAva kahe che te game evA nAmapadavaDe ane nAyase evA kriyArU vaDe samajAya che. A baMne avasthAe kriyA sAmAnya darzAvatI hovAthI yAske noMdhelA cha bhAvavikAro paNa kriyA sAmAnya samajavA joIe. sarvarUpasya tattvasya yatkrameNeva darzanam / bhAgairiva praklUptizca tAM kriyAmapare viduH // 35 / / badhAM svarUpavALA (paramatattvanA, jANe kramavAna hoya tevA dekhAtA AvirbhAvane ane te (tatva)mAM vibhAge hoya tevI kalpanAne bIja (AcAryo, kriyA kahe che. (35) vA-46 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R vAkayapadIya parama tattamAM badhI zaktiono ane badhAM rUpono samAveza thayo che. kAla nAme svAtaMtryazaktine kAraNe tenAmAM kramane bhAsa thAya che. AvA kramanA AvirbhAvane kriyA kahe che. paramatava vAstavamAM akrama ane avibhakta hovA chatAM kramavAna ane vibhakta hoya tema jaNAya che. janma ane vinAza A paramatattavanI kriyArUpe che, agAunI kArikAmAM kriyAne brahmanuM pariNAma kahI hatI. A kArikAmAM tene brahmanA vivartarUpe jaNAvavAmAM AvI che. sattA svazaktiyogena sarvarUpA vyavasthitA / sAdhyA ca sAdhana caiva phalaM bhoktA phalasya ca // 36 / / (paramatattavarUpa) sattA, pitAnI zaktio sAthenA saMbaMdhane kAraNe badhAM svarUpane prApta karanArI mAnavAmAM AvI che. te sAdhya che, sAdhana che, phala che ane phalanI bhoktA che. (36) A kArikAmAM asamata pramANe sadvitane ulekha thayo che. sattA arthata mahAsAmAnya, sarvasvarUpa ane sarvagata hovAthI prAtipadika ane dhAtuvaDe vyakta thAya che. te sAdhya temaja sAdhanarUpe tathA phalarUpe ane phalanA tArUpe pragaTa thAya che. kriyAmanye tu manyante kvacidapyanapAzritAm / sAdhanaikArthakAritve pravRttimanapAyinIm // 37 // bIjA keTalAka (AcAryo) kayAMya paNa Azraya nahi karanArI ane sAdhana (zakti)nI sAthe rahIne (sAdhyarU5) kArya karanArI nitya pravRttine kriyA mAne che. (37) tAtriko upara AropavAmAM AvatA matanA jevA A matamAM nitya pravRttine kriyA samajavAmAM AvI che. te koI eka padArthamAM Azraya karatI nathI sAdhanAnI zaktionI sAthe rahIne te phalarUpa kAyane siddha kare che. sAmAnyabhUtA sA pUrva bhAgazaH pravibhajyate / tato vyApArarUpeNa sAdhyeva vyavatiSThate / / 38 // pahelAM te sAmAnyarUpe hoya che. (pachI) vibhAgomAM vaheMcAya che ane tyAra pachI pravRttirUpe te jANe siddha thavAnI kriyA) hoya tema jaNAya che. (38) nitya pravRttirUpa kriyAmAM sAthatva kevI rIte prApta thAya te have ahIM jaNAvavAmAM Ave che. zaktirU5 kriyA tenI prathama avasthAmAM kriyA sAmAnyarUpe hoya che. tyAra pachI sAdhanonI kriyAne kAraNe tenAmAM vibhAga utpanna thAya che tyAre te vyApArarUpa bane che. A avasthAmAM tene pravRtti kahe che. judAM judAM sAdhano sAthe saMbaMdhamAM AvatAM pravRtti sAkriyArUpe pragaTa thAya che. tethI ja bhASyamAM kahyuM che ke rajAnAM prakRttivizeSaH kyA Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa prakRtiH sAdhanAnAM sA prathamaM tacca kArakam / vyApArANAM tato'nyattvamaparairupavarNyate // 39 // te (pravRtti) badhAM sAdhanonI prakRti che; te Adya kAraka che. badhA vyApAro tenAthI judA che ema bIjA(keTalAka) AcAryo jAhera kare che. (38) kriyA athavA nityapravRtti sAdhanonI prakRti che kAraNa ke sAdhanane tenA vaDe zakti prApta thAya che. sAdhanonI pravartaka hovAthI te pravAharUpa che. te nitya hovAthI bIjAM sAdhana vaDe sAdhya banatI nathI. tethI tene Adya sAdhana arthAta sAdhanonI paNa sAdhana kahI che. pravRtti judAM judAM sAdhanane kAraNe viziSTa kriyAovALI che e eka mata che. bIjA mata pramANe viziSTa kriyA svabhAvavALA vyApAre tenAthI judA samajavAmAM AvyA che. tranAM saMmaDanAM zanidevopALiH saMsarge kazcideSAM tu prAdhAnyena pratIyate // 40 // jayAre (AkhyAtanA) ghaNuM artho zakya hoya ane temane saMbaMdha prApta thata hoya tyAre keTalAka gauNa hoya che, temAMno kaI eka mukhya tarIke samajAya che. (40) eka padanA jyAre ghaNuM arthe zakya hoya tyAre eka atha mukhya hoya che ane bIjA gauNa hoya che. AkhyAtano te artho sAthe saMbaMdha hovAthI Ama bane che. AkhyAta padamAMthI sAdhana, saMkhyA, kAla, puruSa, upagraha vagere arthe gauNa artho tarIke samajAya che ane kriyArUpa atha mukhya artha tarIke levAya che. sAdhyatvAttatra cAkhyAtApArAH siddhasAdhanAH / prAdhAnyenAbhidhIyante phalenApi pravartitAH // 41 // aMtima phaLavaDe pravartAvelA hovA chatAM, siddha sAdhavALA (kriyArUpa) vyApAra, sAdhyarUpe hovAthI, kriyApado vaDe mukhyapaNe jaNAvavAmAM Ave che. (41) AkhyAta zabda mukhyapaNe kriyA darzAve che kAraNake kriyA sAdhya che ane sAdhano arthAta kArake siddha che. kriyA phaLane darzAvatI hovA chatAM, AkhyAta pada kriyAne ja darzAve che. vedomAM vidhi arthAt kriyAnuM prAdhAnya che, phalanuM nahi. puruSa, kAla ane upagraha, kriyAnA saMdarbhamAM gauNa che ( sarakhA helArAja : sApuau sAdhanAdhArazvyadharmaravAtsaadhndvaarenn kriyAmupakurvantau guNabhUtau / tatra kAlopagraho tu sAkSAdeva kriyopakAritayA guNabhUtau / ) ekatvAvRttibhAvAbhyAM bhedAbhedasamanvaye / saGkhyAstatropalabhyante saGkhyeyAvayavakriyAH // 42 // kriyAnA ekatva ane tenAM judAM judAM Avartanane kAraNe bheda ane abheda sAthe teno sabaMdha prApta thatAM (judI) gaNatarI karI zakAya tevA avayavALI saMkhyA prApta thAya che. (42) Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAyapIya phUla eka ane kartA eka hAvAthI kriyA eka che ema samajAya che, paraMtu AvI eka kriyAnI aneka vAra AvRtti thaI zake che, arthAt kriyAmAM bhedAbheda pravate che. kriyAnI AvRtti thAya te ja eka, be, evI saMkhyAneA arthe joDAya che, AvRttineA aca, darzAvavA mATe jIvatur pratyaya vaparAya che. kriyArUpa sAthe joDAyelA pratyaya kartA athavA kramanI saMkhyA darzAve che, kriyAnI nahi. 364 siddhasyArthasya pAkAdeH kathaM sAdhanayogitA / sAdhyatve vA tiGantena kRtAM bhedo na kazcana // 43 // pAka vagere siddha padArtho darzAvatA hAya tA sAdhana sAthe temaneA saMbaMdha kevI rIte thAya ? e (pAka zabdA) a kriyA samajavAmAM Ave te kriyAzabdo ane kRdanta zabdA(nA artha)mAM kazI bhinnatA prApta thaze nahi. (43) kArikA 42mAM jaNAvavAmAM AvyuM ke kriyAmAM sakhyA prApta thatI nathI. te| pachI vA: vAau vageremAM saMkhyAnA khedha kevI rIte thaze, kAraNa ke A zabdo sAthe sAdhanane sabaMdha nathI. AnA javAbarUpe A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke vA: vagere kRdanta-zabde siddha artha darzAvatA heAvAthI saMkhyA darzAvaze. tatra kArakayogAyA yadyAkhyAtaM nibandhanam / SaSThyA sA lena saMbandhe vyudastA kartRkarmaNoH || 44 || kAraka sAthe saMbaMdhavALI SaSThI vibhakti mATe AkhyAta nimitta che (ema kahI zakAya nahi. kAraNa ke) kartA ane kamanA arthanA saMda'mAM te (SaSThI)nA kAlavAcaka pratyaya sAthenA saMbaMdhane pratiSedha karavAmAM Avye che. (44) mAtu: smarati / mAtAnu smaraNa kare che' evA prayAga jevA monasyati / ' evA prayoga karI zakAya nahi. karmanoH zruti / (pA,sU. 2.3.65 kRt pratyaya jene a Mte heAya tevA vA: vagere zabdo sAthe karyAM ane karma athamAM paDI (bonasya) prayeAjAya che,) ema jaNAve che, paraMtu A SaSThI kAlanA pratyayAvALAM kriyArUpe sAthe kartA ke kama arthamAM prayAAtI nathI' evA niSedha na hoAthayaniSThA<Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa etAvatsAdhanaM sAdhyametAvaditi kalpanA / rAtra putra na vAperita vimAna: paramArthataH IIkaddA. (zabdamAM) ATaluM sAdhana che ane ATaluM sAdhya che evI kalpanA (vyAkaraNa) zAstramAM ja karavAmAM Ave che. vAkayamAM, paramArthapaNe, Avo vibhAga nathI. (4) AkhyAtazabde bhAgAbhyAM sAdhyasAdhanavartitA / prakalpitA yathA zAstre sa ghaJAdiSvapi kramaH // 47 // vyAkaraNazAstramAM, jema AkhyAta zabdamAM prakRtibhAga vaDe sAdhyanA ane pratyayabhAgavaDe sAdhananA abhidhAnanI kalpanA karAvAmAM Ave che tema ghanta zabdo aMge paNa (tevI ja vyavasthA che. (47) sAdhyatvena kriyA tatra dhAturUpanibandhanA / sattvabhAvastu yastasyAH sa ghanAdinibandhanaH // 48 // (pAka vagere zabdamAM), jayAM sAdhyarUpe kriyA samajAya che tyAM te dhAtu upara AdhAra rAkhe che. te (kriyA)no satvarUpa bhAga ghara vagere pratya upara AdhAra rAkhe che. (48). bandhutAbhedarUpeNa bandhuzabde vyavasthitA / samUhA bandhyavasthA tu pratyayenAbhidhIyate // 49 / / (badhu35 dhamIthI) bhinapaNe badhu badhu zabda vaDe vAcya bane che. (badhueno) samUha (evA arthamAM) badhutA, (dhamI badhu sAthe abhinnapaNe rahela) badhu-avasthAne pratyaya vaDe jaNAve che. (49) badhutA zabdamAM be avayavo che, eka prAtipadika badhu zabda ane bIjo taz pratyaya. badhutA zabdamAM talU pratyaya samUhano artha darzAve che ane badhu zabda bAdhavapaNAno. prakRtyartha ane pratyayArtha judA che, chatAM vAstavamAM judA nathI. te bhedabhedarUpe badhutA ane samUhanA vAcaka che. tatra yaM prati sAdhyatvaM asiddhA taM prati kriyA / siddhA tu yasminsAdhyatvaM na tameva punaH prati // 50 // je (sAdhana)nA saMbaMdhamAM kriyA sAdhya che, tenA saMbaMdhamAM te siddha (vastu) nathI; jenI sAthenA saMbaMdhamAM te siddha (vastu) che, tenI sAthenA saMbaMdhamAM te sAdhya (kriyA) nathI. (50) sAdhane sAthe saMbaMdhamAM kriyA sAdhya che, siddha nathI. dhAtu vaDe te abhidhAna pAme che. ghaN vagere pratyayonA artha sAthenA saMbaMdhamAM te siddha vastu che, sAdhya kriyA nathI. (sAmAnya peya sAdhyatpAdanita kiyA dhAtUpAdAnA / kRtpratyayApekSA tu siddhati na sAdhyatva te chata helArAja) Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 vAkayapadIya rA: puSyastha naoNti na rAzi tiriktA putrasyArthaH pradhAnatvaM na cAsya vinivartate // 51 // rAjAnA dIkarAne dIkaro (vijayI bane) evA pragamAM putra(pada)ne artha rAjAnA saMbaMdhamAM gauNa samajAtuM nathI; rAjAnI apekSAe tenuM mukhyatva paNa dUra thatuM nathI. (51) "rAjAnA putrane dIkare vijyI bane" evA prayogamAM pautranI apekSAe putra gauNuM hovA chatAM rAjAnI apekSAe te gauNa banato nathI. rAjAnA saMbaMdhamAM tenuM mukhyatva dara thatuM nathI. te pramANe vA: zabdamAM prakRti pratyAyanA saMdarbhamAM sAdhyatva ane siddhatva virodhI banatAM nathI. mRgo dhAvati pazyeti sAdhyasAdhanarUpatA / tathA viSayabhedena saraNasyopapadyate // 52 / / te pramANe, "je, haraNa doDe che (prayoga)mAM doDavAnI kriyA, viSayabheda pramANe sAtha ane sAdhana ema baMne rIte (samajAya) che. (para). ' je, haraNa doDe che'mAM deDe che mAMne pratyaya kartAtha darzAve che ane tethI doDavAnI kriyA sAdhya che. juo bAbatamAM te kama arthAt sAdhana che. jovAnI kriyAnuM karma haraNa nahi paNa doDavAnI kriyA che. ghanta zabdonI bAbatamAM dhAtu sAdhya kriyA darzAve che, ane pratyaya siddhatA darzAve che. prakRti ane pratyaya baMne sAthe rahIne pratyayane artha darzAve che, e niyama pramANe pratyayArtha arthAta siddhatva mukhya hovAthI sAthe sAthe arthAta kriyAmAM AvRttine abhAva hovAthI zrava: (zavamuru) vagere pratye prApta thatA nathI, mATe haravadatta vagere pratyaya sAyanA saMbaMdhamAM prApta thanAra AvRtti mATe ja prajAtA hoya che. kRtya, , vagere pratyayo kAlanA pratyayonI jema kriyArUpa bhAvane ja jaNAvatA hovAthI temanI sAthe karava: vagereno prayoga prApta thAya che, jemake Hi mum, trika muktam, vagere. lakRtyaktakhalarthAnAM tathAvyayakRtAmapi / rUDhiniSThAghanAdInAM dhAtuH sAdhyasya vAcakaH // 53 // ( tinta ane kRdantamAM) sarvatra, kAlavAcaka, kRtya, kta, khela, avya banAvanArA pratyayo, rUDhi, niSThA, ane gha pratyayo jene aMte che tevAM padamAM dhAtu (kriyA) darzAve che. (53) sAdhyasyApariniSpatteH so'yamityanupagrahaH / tiGantarantareNevaM upamAnaM tato na taiH // 54 // kriyA pUrNa (bAbata) hovAthI, (sAdhananI), AkhyAtanA artho sAthenI, A te che' evI (ekarUpatAne) svIkAra, upamAna (vAcaka, 'nA jevA, ruva zaba6) vinA thatuM nathI tethI temanI vacce sarakhAmaNI prApta thatI nathI. (54) Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 367 - tiDAthe hamezAM sAbarUpa kriyA darzAve che, tethI bIjI kriyAo ke sAdhana sAthe abhedarUpe tene kaTapI zakAya nahi, "A te che e, kriyAo ke sAdhano sAthe ekarUpatAne svIkAra, temane mATe thaI zake nahi. A chokaro siMha che," evI abhedasaMbaMdhanI kapanI kriyArthI mATe thaI zakatI nathI. 'jANe raDato hoya tema gAya che? (Antava nAgati ) evA prAganuM zuM ? tyAM hava zabdanA prayogathI bhedaka panAthI upamAnepameyabhAva samajAya che. sAdhanatvaM prasiddhaM ca tikSu saMbandhinAM yataH / tenAdhyAropa eva syAdupamA tu na vidyate // 55 // kriyArtha sAthe saMbaMdhavALA (kartA, karaNa vagere artho sAdhana tarIke prasiddha hovAthI, (kriyAthane sAdhana upara) Apa ja thAya che. (tyAM) upamA te hatI nathI. (55) "pata hAle che' (1rvata: rati )mAM parvata kartA arthAt sAdhana che ane "hAle che, kriyA che. vAstavamAM AvuM banatuM nathI, tethI prayoganI siddhi mATe hAlavAnI kriyAno parvata upara Aropa karavAmAM Ave che. bane vacce sarakhAmaNI hotI nathI, kAraNa ke kriyAI mukhya che ane sAdhanArtha gauNa heAya che. Ama kriyAno sAdhana sAthe paNa upamA nopameyabhAya hetuM nathI. nyUneSu ca samAptArthamupamAna vidhIyate / kriyA caivAzraye sarvA tatra tatra samApyate // 56 // . pUrNa guNovALuM upamAna ochA guNovALA (upameya) sAthe vaparAya che; paraMtu) saghaLI kriyA te te (AzrarUpa sAdhano )mAM paripUrNa rUpe dekhAya che. (5) kriyA tenAM sAdhane arthAta AzramamAM pUrNarUpe rahetI hovAthI upamAne viSaya banatI nathI. yenaiva hetunA haMsaH patatItyabhidhIyate / Atau tasya samApta vAdupamArtho na vidyate / 57 // haMsa UDe che evA prayogamAM je (pAMkharUpa sAdhanane) kAraNe te UDe che) ema kahevAya che, te cakalImAM paNa pUrepUruM prApta thatuM hovAthI baMne vacce upamAnuM kazuM prajana nathI. (57) haMsa ane calInI uDDayana rUpa gati sarakhI che. baMne potAnI rIte paripUrNAgati vALAM che. sarakhAmaNane kazo artha nathI. evI sarakhAmaNI "A gAya, gAya jevI che evo niSphaLa artha darzAvaze. cakalI haMsanI jema UDe che evA vAkayamAM sarakhAmaNI, baMne sAdhana arthAta kartAo vacce che, be kriyAo vacce sarakhAmaNI nathI. Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 vAkayoya kriyANAM jAtibhinnAnAM sAdRzyaM nAvadhAryate / siddhezca prakrame sAdhya upamAtuM na zakyate / / 58 / / vijAtIya kriyAo vacce sAdazya samajI zakAtuM nathI, je (sAdhya) kriyAne (siddha) sAdhana tarIke jaNAvavAmAM Ave to tene bIjI kriyA sAthe) sarakhAvI zakAya nahi. (58) sajAtIya kriyAo vacce upamAnopameyabhAva kapI zakAto nathI, eTaluM ja nahi paNa vijAtIya kriyAo vacce paNa upamAnopameyabhAva kahI zakAto nathI. vati, chati evI kriyAo eka bIjAthI ekadama judI che. temanI vacce upamAnopameyabhAva saMbhava nathI. vanaM vRkSA iti yathA bhedAbhedavyapAzrayAt / arthAtmA bhidyate bhAve sa bAhyAbhyantare kramaH / / 59 / / vRkSone samudAya vana che. evI abhedakalpanAthI ane vRkSo vana che evI bhedakapanAthI prApta thatuM artha svarUpa paraspara juduM samajAya che, tevI sthiti bAhya ane AMtara bhAvamAM prApta thAya che. (59) dhAtvatha, ghama vagere pratyayonA artha ane kAlavAcaka pratyayonA artha mATe bhAva zabda vaparAya che. temanI vaccenA taphAvatane vana ane vRkSo vaccenA taphAvatanI jema samajI zakAya che. vRkSone samudAya vana che evA prayogamAM abhinnapaNe abhidhAna thAya che. vRkSa vana che evA prayogamAM bhinnapaNe abhidhAna thAya che. dhAtunA artharUpe rahele bhAva Abhyantara che. te sAthe kriyA rUpe rahelo hovAthI ghatra vagere pratyaya dvArA darzAvAtA bhAvathI jude che. ghaN pratyaya vaDe darzAvAte bhAva siddha hovAthI te bAhya che. dhAtvartha vaDe darzAvavAmAM AvatA bhAvamAM liMga ane saMkhyAne kAraNe prApta thatA bheda nathI, mAtra judAM judAM sAdhanone kAraNe kriyArUpa bhAvamAM bheda samajAya che, kriyArUpa bhAva kAla ane puruSanA artha sAthe joDAya che. ghaN pratyayavAya bhAvane kAla sAthe saMbaMdha nathI. tene saMkhyA ane liMga sAthe saMbaMdha che. zate dIkarsa vageremAM bhAva kriyArUpe che. tene kartA sAthe saMbaMdha che. Ama bhAva AvyaMtara arthAta dhAtvatharUpe ane bAhya arthAt gham pratyaya vaDe vAcya tathA kAla pratyaya vaDe vAca ema be rUpe samajAya che. sAmAnye bhAva ityatra yalliGgamupalabhyate / bhedAnAmanumeyatvAnna tatteSu vivakSyate // 6 // mA (TrkhU. rU.rU.28) sUtramAMnA (kriyA) sAmAnyano artha darzAvatA mare padamAM, je puliMga prApta thAya che, te (niyama tarIke) vivakSita nathI, kAraNa ke te(prakAranA nirdeze)mAM liMga, saMkhyA vagerenA bhedanuM anumAna karavAmAM Ave che (6) mA (.. rU.3.18, bhAva arthamAM dhAtune gham pratyaya lagADAya che)mAM puliMga ane ekavacanane nirdeza thayo che. Avo nirdeza ataarthAta avivakSita che. bhAvane koI paNa saMkhyA ke liMga dvArA jaNAvI zakAya che. Akhare to nirdeza mATe kaIka liMga Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIja' kAMDa ane vacana vAparavuM paDaze. ( ra Atra nizatannam | vAiimayA navijhina niza: rta ! -helA rAja ) : nirdeze caritArthatvAlliGga bhAve'vivakSitam / upamAnavidhitvAcca bhAvAdamyatpacAdiSu // 6 // (niyamana) nirdeza karavAnuM ja prajana hovAthI A sUtramAM liMga vivakSita nathI. ane (mAtra padanA artha sAthe mavatinA arthanuM) sarakhApaNuM hevAthI pa vagere dhAtuono artha (kriyA athavA sattArUpa) bhAvathI judo che. (1) jema dhAtune bhAva arthamAM tri pratyaya lAge che, tema badhA dhAtuone bhAva arthAt kriyA sAmAnya arthamAM tham vagere pratyaya lAge che. jema ma dhAtu uparathI mA: prApta thAya che, tema vat dhAtu uparathI vAva ane can dhAtu uparathI tyAna prApta thAya che. bhavatau yatpacAdInAM tAvadatropadizyate / na ca liGga pacAdInAM bhavatau samavasthitam // 12 // 11 vagere dhAtuonA arthamAM, je "bhAva" (arthAt sattA) arthane grahaNa karavAmAM Ave che te ja A sUtramAM nivAmAM Avyo che. vara vagere dhAtuonA bhAva evA artha sAthe kaI liMga joDAyeluM nathI. (62) ekazca so'rtho sattArUyaH kathaJcitkaizciducyate / liGgAni cAsya bhidyante pacirUpAdibhedavat // 63 / / (bhAva zabda vaDe jaNAvAte) sattA nAme eka artha, judA judA zabdo vaDe judo judo jaNAvAya che. n dhAtunA judAM judAM zabdarUpanI jema temanAM liMga paNa pheraphAra pAme che. (63) bhAva zabda vaDe vAcya banate sattArUpa artha kriyA sAmAnya rUpe che. badhA dhAtuone te sAmAnya artha che; tethI bhAva, sattA vagere zabda tene mATe prApta thAya che. vAru, cAra vagere zabda tene vizeSarUpe jaNAve che. sAmAnya arthamAM vizeSa artha pUrepUre aMtabhUta bane che; jemake, mavati mAM vati pUrepUro aMtabhUta che, paraMtu vizeSamAM sAmAnya artha pUrepUro prApta thatuM nathI. vavati mAM mavati pUrepUruM aMtabhUta nathI. (sarakhAvo mAre uparanAM bhASyavacano yuvAtra varmavatirmavati na tat maH varmivati). vA-47 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayaSIya AcAryo mAtulazceti yathaiko vyapadizyate / sambandhibhedAdarthAtmA sa vidhiH paktibhAvayoH // 64 / / jema eka ja atha (darzAvatI vyakti) judA judA saMbaMdhIo sAthe AcArya athavA mAmA tarIke judI judI rIte) eALakhavAmAM Ave che, tevI ja sthiti pakti' ane "bhAva" (vaDe jaNAvAtA artho) aMge che. (64). jema eka ja vyakti judA judA saMbaMdhIo sAthe judI judI rIte oLakhavAmAM Ave che, tema pakti ane bhAva evAM pada sAthe joDAyelo (pacana ane kriyA)ne artha judo judo samajAya che. eka artha sAmAnarUpe ane vizeSarUpe ema judI judI rIte samajAya che. judI judI pacanakriyAomAM pacanasAmAnya, sAmAnyarUpe raheluM che. bhAvanA saMdarbhamAM pacana vizeSarUpe raheluM che. iti kriyAsamudezaH / A pramANe kriyAsamudeza pUre thaze. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9 kAlasamuddezaH / e kAlasamuddeza vyApAravyatirekeNa kAlameke pracakSate / nityameka' vibhu dravyaM parimANaM kriyAvatAm // 1 // keTalAka (vaizeSika vagere dAnikA) kAlane, kriyAthI juduM, eka, nitya, vyApaka evuM drabya ane kriyAvAna padArthonuM parimANu jAhera kare che. (1) kriyA viSe AThamA samuddezamAM carco karyo pachI have bhartRhari kAla viSe carcA kare che. kAlasamuddezanI carcAnA be vibhAga che. kArikA 1 thI 79 sudhInA pahelA vibhAgamAM kAla viSe dAnika carcA che, temAM kAla viSe athavaveda, mahAbhArata, purANA, Agama, sAMkhya, vairoSikA ane bauddhomAM pracalita matanuM nirUpaNa thayu che. vacce vacce bhatRhari peAtAnA mata paNa rajU karatA jAya che. kArikA 80 thI 114 sudhInA khIjA vibhAgamAM pANini, kAtyAyana ane pataMjalinAM matabyAnI carcA karavAmAM Ave che. Ama A samuddezanI carcA aneka matAnA sArasaMgraha rUpe kahI zakAya. vAkayapadIyamAM anyatra jovA maLe che tema AvA eka athavA vadhAre matAntA rajU karIne bhatRhira peAtAneA mata rajU kare che. A kArikAmAM kAla viSe vaizeSi mata rajU thayA che. sarakhAve vairoSikasUtra 3.1.6-11; ka.2.33; 1.3.28 diSTiprastha suvarNAdi mUrtibhedAya kalpate / kriyAbhedAya kAlastu saMkhyA sarvasya bhedikA ||2|| dviSTi, prastha, suvaNu' vagere (mApa) mUta ane che. kAla kriyAbheda mATe (sama ane che) bhedanA darzAve che. (2) pArthAnA nirdhAraNa mATe sama ane saMkhyA khadhA (padArtho)nA diSTi, viSTi vagere mAtra laMbAI darzAve che. prastha, droNa vagere mApa, hRda darzAve che. suvaNuM, niSka, pala vagere mApa vajana darzAve che. AvicAra paNa vaizeSika mata sAthe sAmya dharAve che. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7ra vAyaparAya utpattau ca sthitau caiva vinAze cApi tadvatAm / nimitta kAlamevAhurvibhaktanAtmanA sthitam // 3 / / te utpatti vagere kriyAovALA (bhA)nAM utpatti, sthiti ane vinAza mATe, judA judA svarUpamAM rahelA kAlane ja kAraNarUpa kahyo che. (3) kriyAo rUpI upAdhibhedane kAraNe bhinna rIte samajAte kAla, janma vagere kriyAo vALA bhAvanA bheda mATe javAbadAra bane che. tamasya lokayantrasya sUtradhAra pracakSate / pratibandhAbhyanujJAbhyAM tena vizva vibhajyate // 4 // tene jagatarUpI yagnane niyAmaka kahe che. avarodha ane anumati vaDe te vizvanuM niyamana kare che. (4) jagatarUpI mahAna yatrano sUtradhAra at cAlaka ane niyaMtA kAla che. pratibaMdha arthAta avarodha ane anyanujJA eTale utpatti mATe anumati dvArA te jagatanuM niyaMtraNa kare che. pratibaMdha eTale sthagana arthAt nAza. abhyanujJA eTale unmajajana athavA janma evo artha halArAja Ape che. A mata bhartuharina che. yadi na pratibadhnIyAtpratibandha ca notsRjet / avasthA vyatikIryeranpauryAparyavinAkRtAH // 5 // - te (kAla) je pratibaMdha na kare ane pratibaMdhane hara na kare te (kAlakRta) pauvaparya vinAnI banelI (utpattinI) avasthAe avyavasthita bane. (5) kAlakRta pratibaMdha na hoya to badhA padArthonI utpatti eka sAthe thAya ane bIjamAMthI kramazaH aMkura, tAla, kAMDa, vagere banatAM, temanAmAM kramane niyama na rahe. tethI saghaLuM saMkIrNa ane astavyasta bane. A kArikAmAM bhartuharie kAla aMgene laukika mata raju karyo che. tasyAtmA bahudhA bhinno bhedairdharmAntarAzrayaiH / na hi bhinnamabhinna vA vastu kicana vidyate // 6 // judA judA kriyAdhanA Azrayane kAraNe tenuM svarUpa aneka prakAre bhinna hoya che. (vAstavamAM) bhinna ke abhinna evuM kaI tattva nathI. (6) padArthomAM bheda hamezAM upAdhinA Azrayane kAraNe hoya che. padArtha pitAnI meLe to bhinna ke abhinna hoto nathI. upAdhi sAthe saMskRSTa hovAne kAraNe ja bhAva mATe te bhinna che ke abhinna che ema kahevAya che; sarakhA bhinnA iti paropAdhirabhinnA iti vA punaH / mAyAmaya bapaDyuM saMtRdeva nAyase che - vA.5. 3.1.20 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa naiko na cApyaneko'sti na zuklo nApi cAsitaH / dravyAtmA sa tu saMsargAdevaMrUpaH prakAzate // 7 // te eka nathI, tema ja aneka paNa nathI; te zubhra nathI, temaja azubhra (paNa) nathI; buddhigata dravyAtmA (upAdhio sAthenA) saMsagane kAraNe AvA svarUpavALo jaNAya che. (7) dravyasvabhAva nirupAdhi che. paraMtu vyavahAramAM tene saMpAdhika samaja paDe che. saMkhyA sAthenA saMbaMdhane kAraNe dravyamAM eka, be, evo vyavahAra thAya che. tvanA saMsargathI gAya e vyavahAra thAya che. te pramANe upatti, sthiti, vinAza vagere kriyAonA saMbaMdhane kAraNe padArthonAM utpattikAla, vinAzakAla ane ritikAla kahevAya che. saMsargiNAM tu ye bhedA vizeSAstasya te matAH / sa bhinnastaivya'vasthAnAM kAlo bhedAya kalpate // 8 // kAla sAthe saMbaMdhavALI kriyAonA je bhede che te tenI viziSTatAo mAnavAmAM Ave che. temanA vaDe jude samajAto kALa badhI (kriyA)vyavasthAonI bhinnatA mATe javAbadAra bane che. (8) graho ane nakSatronI gati, netranI pAMpaNanA nimeSa ane unmeSa vagere bhinna bhinna vyApArone kAlanA vizeSa samajavA joIe. prAjya ane prayojakarUpe rahelA kAla ane kriyAvizeSo vacce abheda saMbaMdha che. kAla ja A badhA vyApAra, divasa, rAtri, mAsa, Rtu, saMvatsara, ayana vagere bhedo mATe javAbadAra che. vizaewAtaMvaradhAt vRttimaH pravAse zaktInAM saMprayogasya hetutvenAvatiSThate / / 9 / / cakkasa kAlanA saMbaMdhane lIdhe tenI zaktione) saMbaMdhanI prApti thAya ktionA yugya vyApAranA kAraNa rUpe te rahe che. (9). vasanta, zarada vagere samaye kAlanI sAdhanazaktionI pravRtti thAya che, tethI kAla tenI zaktionA vyApAranA kAraNarUpe rahelo che ema samajAya che. anuvAdamAM tamane kAlanI zaktione, kAla sAthe saMsarganI prApti ane saMyojane zaktinI pravRtti samajavAmAM AvyAM che janmAbhivyaktiniyamAH prayogopanibandhanAH / / nityAdhInasthititvAcca sthitirniyamapUrvikA // 10 // janma ane abhivyaktinA niyame (zaktionI) pravRtti upara AdhAra rAkhe che. (kAryonI sthiti nitya (kAla)ne adhIna vyavasthAvALI hovAthI, niyamapUrvaka hoya che. (10) Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 vAparIya kAlavaDe prayukta thatI kAraNazaktie, kAryane utpanna kare che, ane abhivyakta kare che. satkAryavAdamAM kAyanI abhivyakti thAya che arthAta abhivyakta thayela kArya niyata kALa sudhI vyavasthita bane che. asatkAryavAdamAM kAryanI utpatti thAya che. vinAza aMge sakAryavAdamAM kAryane tibhAva thAya che, asatkArSavAdamAM vinAza thAya che. A badhI avasthAe kAlakRta che. sthitasyAnugrahastaistairdhamaH saMsargibhistataH / pratibandhastirobhAvaH prahANamiti cAtmanaH // 11 // (kAla sAthe) saMsargavALA te te dharmonI, sthitirUpa bhAva upara asara thAya che. te (pramANe) bhAvAtmAno avarodha, adazana ane vinAza (paNa kAlane kAraNe thAya che). (11) sthiti arthAt sattArU5 bhAva upara kAla sAthe saMbaddha judI judI zaktirUpI dharmonI asara arthAta upakAra thAya che. A asara avarodha, adarzana ane vinArArUpa hoya che. pratyavastha tu kAlasya vyApAro'tra vyavasthitaH / kAla eva hi vizvAtmA vyApAra iti kathyate / / 12 / / A jagatamAM (bhAvanI) dareka avasthA upara kAlanI pravRtti nizcita thayelI che. kAlane ja sarvAtmarUpa vyApAra kahe che. (12) mUrtinAM tena bhinnAnAM AcayApacayAH pRthak / lakSyante pariNAmena sarvAsAM bhedayoginA // 13 // te kAla sAthe saMbaddha kriyAvizeSonA pariNAmane kAraNe judAM judAM mata dravyanA vRddhi ane hAsa judAM judAM samajAya che. (13) jalayantrabhramAvezasadazIbhiH pravRttibhiH / sa kalAH kalayansarvAH kAlAkhyAM labhate vibhuH // 14 // reTanA bramaNa jevI pravRttiothI saghaLA padArthone pravRttivALA banAvIne te sarvavyApI, kAla, evuM nAma prApta kare che. (14) krA: kacati ni dADha: padArthonI kriyAne pravRtta kare te kALa evI vyutpatti ahIM ApavAmAM AvI che. kAlanI pravRtti raMTanA bhramaNa jevI che. goLagoLa pharatA raMTanA ghaTa, eka bhramaNa pUruM thatAM pharIvAra dekhAya che, tema Rtu, divasa, saptAha, varSa vagere vAraMvAra prApta thAya che. (sarakhAvo : afmawajhamavaraparAvartamAnAmAvA zAzayara jAti mUtAni jAra tyu te sarakhAvo :. adhyAhitakA yasya kAlazaktimupAzritAH / karamAro vizvA2 5 mAvaje2 yonaH -vA.5.1.2 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa pratibaddhAzca yAstena citrA vizvasya vRttayaH / toH sa evAnujAnAti yathA tantuH zakuntinaH || 15 || vizvanI je judI judI pravRttie teNe aTakAvI hatI temane, te kAla (peAte ja), dArI jema pa`khIene UDavA de tema, anumati Ape che. (15) khAja vage2e meTAM paMkhIone pakaDavA mATe rAkhelI dorIthI bAMdhelI nAnI cakalIe vagerene zikArI, dArI DhIlI karIne thADIvAra uDavA de che, pachI dArI kheMcIne karI temanuM uDDayana baMdha kare che, tema kAla vaDe pratibaddha sa kAryone te kAla ja pharIvAra pravRtti karatAM darzAve che. viziSTakAlA saMbandhAllabdhapAkAsu zaktiSu / kriyAbhivyajyate nityA prayogAkhyena karmaNA // 16 // cAkkasa kAlanA sabaMdhane lIdhe pirapakva banelI zaktimAM, preraNA rUpa kane kAraNe nitya kriyA vyakta thAya che. (16) 375 pragaTa thAya vaizeSika mata pramANe A vizvanI racanA prANIonA upabhega mATe che. tethI pralaya pUrA thatAM adRSTane kAraNe paramANuomAM, kAne utpanna karavAnI zakti che, sAMkhya darzIna pramANe jagatanA mULa kAraNa pradhAnamAM ane krAryonmukha zaktivALA sattva, rajasa, tamasa, vageremAM paraspara sasa` mATe preraNA nAme viziSTa kriyA utpanna thAya che. A preraNAne lIdhe pravRtti arthAt nitya kriyAnI abhivyakti thAya che. jAtiprayuktA tasyAM tu phalavyaktiH prajAyate / kuto'pyadbhutayA vRttyA zaktibhiH sa niyamyate // 17 // te (abhivyakta nitya kriyA)mAM, jAti vaDe prayukta anela lakti utpanna cAya che, ane kAIka adbhuta pravRttine lIdhe zakti vaDe tenu niyamana thAya che. (17) nitya kriyA abhivyakta thatAM, peAtAnA vyaktierUpa AzrayeA mATe udyata thayelI ane kriyAonI prayAjaka evI jAtie kriyAnuM niyamana kare che. kAraNAmAM phulavyakti arthAt kAvyakti utpanna thAya che. tatastu samavAyAkhyA zaktirbhedasya bAdhikA / marana tA vyaktirApAdayati kAraNaiH // 18 // tyAra pachI (kAryakAraNanA) bhedanI khAdhaka samavAya nAme zakti te (phUla) vyaktione (upAdAna) kArA sAthe jANe ke ekatva prApta karAve che. (18) Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 vAkaya2dIya vyakti arthAt halavyakti. padArtho utpanna thAya che tyAre te temanAM kAraNothI judA hevA chatAM samavAyarUpa zaktine kAraNe kAraNo sAthe ekarUpa bane che. ahIM tenArAje be mane nirdeza karyo che. eka mata pramANe kArya ane tenuM upAdAna kAraNa judAM nathI. bIjA mata pramANe avayavo (tanta) ane avayavI (vastro vacce bheda che tethI kArikAmAM prajAmita mArAthati | evA zabdo vAparyA che. athAsmAnniyamAdUrdhva jAtayoM yAH prayojikAH / tAH sarvAH vyaktimAyAntI svacche chAyA ivAmbhasi // 19 // pachI (kAraNazakti vaDe kAyanI abhivyaktinuM AvuM niyamana thatAM, badhI prayojaka jAtio, svaccha jaLamAM chAyA prApta thAya tema (kAya) vyaktimAM pragaTa thAya che. (19) kAraNAnuvidhAyitvAdatha kAraNapUrvakAH / guNAstatropajAyante svajAtivyaktihetavaH // 20 // kAraNe vaDe anusaratA hovAthI, kAraNa sAthe rahelA guNe, pitAnI jAtienI abhivyaktinA nimitta banIne tyAM (dravya vyaktimAM) utpanna thAya che. (20) pahelAM kAraNonI utpatti thAya che, pachI kAyanI. tethI eka kSaNa te kAya nirguNa rahe che. tyAra pachI avayavI evA kAryamAM rUpa vagere utapanna thAya che. rUpa vagere rUpatra jatine vyakta kare che. adaSTane kAraNe paramANuomAM utpanna thayelI kriyA paraspara saMleSane kAraNe thAka vagere kramazI padArthone utpanna kare che. A badhAmAM krama nAme kAla zakti sakriya rahe che. AzrayANAM ca nityatvamAzritAnAJca nityatA / tA vyaktiranugRhUNAti sthitistena prakalpate // 21 // (kAraNarU5) AzrayenuM nityatva ane (ghaTapaTavAdi jAtirUpa) AzritonI nityatA, te (kArya)vyaktine madadarUpa bane che ane tethI temanI sthiti prApta thAya che. (21) vyaNuka vagere kAryavyaktionA nitya Azrayo arthAta upAdAnA kAraNo paramANuo che. Azrita evI ghaTava, paTava vagere jAtionI niyatA kArya vyaktione madadarUpa bane che. anityasya yathotpAde pAratantryaM tathA sthitau / vinAzAyaiva tat sRSTamasvAdhInasthiti viduH / / 22 / / anitya padArthanI utpatti mATe jema parataMtratA che te pramANe sthiti mATe (paNa te) che; (Ama na hoya te) te (anitya padArtha) vinAza mATe ja sarajA che ema thAya. (tethI vaizeSike) te (kAryabhAva)ne parAdhIna sthitivALo samaje che. (22). Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 377 trIju kAMTha sthitaH saMsargibhirbhAvaiH svakriyAsvanugRhyate / naiSAM sattAmanugRhya vRttirjanmavatAM smRtA // 23 // (utpatti pachI) sthitimAM rahela te padArtha tenA sahakArI padArtho vaDe (atha) kriyAomAM prayojAya che. te (sahakArI padArtho)nA astitvane svIkAryA vinA utpAi padArthonI pravRtti thatI nathI. (23) utpatti pachI sthitimAM rahela padArthanuM arthakriyAkAritva ja svIkAravAmAM Ave te, tevA artha kriyAkAritva mATe kAraNa prApta thatuM nathI. je tenuM ekasAthe arthakriyAkAritva svIkAravAmAM Ave te AvuM utpatti ane sthitimAM ekasAthe rahela athakriyAkAritva anubhavathI viruddha bane che. vaLI utpatti pachI padArtha tarata ja vinaSTa thAya, sthiti pachI nahi, tethI utpanna thayela padArthanI sthiti ja saMbhavatI nathI. AvA kSaNikavavAdI bauddha pUrvapakSane ahIM uttara ApavAmAM Avyo che. jarAkhyA kAlazaktiryA zaktyantaravirodhinI / sA zaa: prativajJAti nAjo ja vidhinA: 24. (pratibandha, anujJA vagere) bIjI zaktionI vidhinI jarA nAme kAlazakti che. te AvI bIjI zaktionA (kAryane) roke che, ane (pachI rekI rAkhelI zaktionI) vireAdhI (avasthAo) utpanna thAya che. (24) prANI-aprANI vageremAM samAnapaNe rahelI jarA nAme kAlazakti yavana vagere zaktienI vidhinI che. A jarAne kAraNe buddhinI maMdatA, zarIranI zuSkatA vagere deSo Ave che. te doSo Ave eTale pradhvaMsa arthAta vinAza pAse Avyo che ema samajAya che. prayojakAstu ye bhAvAH sthitibhAgasya hetavaH / tirobhavanti te sarve yata AtmA prahIyate // 25 // (padArthanA) sthitirUpa bhAganAM prAjaka kAraNa rUpe je bhAve che te sarve adaSTa bane che, jethI tenuM svarUpa vinaSTa thAya che. (25). anukULa AhAravihAravaDe prANIonAM jIvananI sthitine TakAvI rAkhanArA prAjaka bhAvo, jarAthI asara pAmela vyaktinAM bhegaprada prArabdha karmo pUrAM thatAM adaSTa bane che. thI jarAthI gherAyela vyaktinuM svarUpa nAza pAme che, arthAta tenuM mRtyu thAya che. yathaivAdbhutayA vRttyA niSkama nirnibandhanam / apadaM jAyate sarva tathAsyAtmA prahIyate // 26 // jema keIka addabhuta kAryapravRttithI A badhuM kAraNa vinAnuM, krama vinAnuM ane anirvAcya utpanna thAya che, tevI ja rIte tenuM svarUpa paNa vinAza pAme che. (26) vA-48 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 vApaparIya vAkyapadIya 3.3 74-79mAM utpatti aMge satkAryavAda ane asatkAryavAdanI carcA karI hatI ane baMne pakSamAM kAraNuvyApAranuM khaMDana karyuM hatuM. vAstavamAM A jagata kAraNa vinAnuM, kramahIna ane sat ke asat evA vyavahArathI jANI na zakAya tevuM che. vinAza aMge paNa AvI ja sthiti che. Ama utpatti, sthiti ane vinAza, kAla ane tenI pratibaMdha ane abhyanujJA rUpI zaktithI samajAya che. kAlanI pravRtti sarvatra che. sarakhA helArAja : tahevaM sthitijhabhbhAnAM vataprativazvAsyanujJAvarona saMmata ti vizvAtmana: kAlasya vyApAro'tra sarvatreti nirNItam / kriyayorapavargiNyo nArthasamavetayoH / saMbandhinA vinaikena paricchedaH kathaM bhavet // 27 // vaMsavALI (ane tethI judA judA padArtho sAthe samavAyavALI kriyAonI viziSTatAone nizcaya, eka yAjaka evA (kAla) vinA kevI rIte thaI zake? (2) aneka kSaNamAM pravartamAna kriyAsamUhamAM kAla zaktine kAraNe krama prApta thAya che, kAraNa ke krama e kAlane dharma che. utpattithI vaMsa sudhI, be kriyAo ekasarakhI pravRttivALI hovA chatAM eka jhaDapI ane bIjI dhImI, e nizcaya, te pravRttione joDanArA kAlane lIdhe ja hoya che. yathA tulAyAM haste vA nAnAdravyavyavasthitam / gurutvaM parimIyeta kAlAdevaM kriyAgatiH // 28 // jema trAjavAmAM ke hAthamAM, judA judA padArthomAMnuM vajana mApavAmAM Ave tema, kriyAonI pravRtti kAlane kAraNe ja (mApavAmAM Ave che). (28) jahAti samavRttAzca kriyAH sa samavasthitAH / vrIhiyathodakaM tena hAyanAkhyAM prapadyate // 29 / / jema DAMgara, tenI sAthe rahelA pANIne tyAga kare che, tema, te (kAla) tenI sAthe rahenArI ane sAthe kArya karanArI kriyAone tyAga kare che. te kAraNe tene saMvatsara kahe che. (29) vIhi ane saMvatsarane "hAyana' (tyAga karanAra) kahe che. kAraNa ke, vIhi tenI sAthe rahela pANIne tyAga kare che. ane saMvatsara, tenI badhI kriyAone tyaje che. hAyana zabdane samajAvavA mATe dudha grIvikADhayo: ! evuM sUtra (A.huM. rU.1.14 8) ApavAmAM AvyuM che. hAyananI AvI cukSatti upamAgarbha che. sarakhAvo helA rAja : yathA gaDhaH trIdi: - vasthitarupakriyate tathA kAlo'pi kriyAbhiH sahakAriNIbhiH bhAvAnupakaroti iti aupAdhiko'sya bhedo mukhyastvabhedaH / pratibandhAbhyanujJAbhyAM vRttiryA tasya zAzvatI / tayA vibhajyamAno'sau bhajate kramarUpatAm // 30 // avarodha ane anumati vaDe tenI je hamezanI pravRtti che tenA vaDe vibhakta banate te parvAparyane pAme che. (30) Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMi 379 - jyAre sAdhanazaktionuM kArya aTake che tyAre kriyAno avarodha thAya che. tenAthI viruddha sthitinI prApti eTale kriyA aMge anumati. AvAM avarodha ane anumatine kAraNe savapadArthomAM kAlanI pravRtti samajAya che. kramane kAla upara adhyArepa karavAmAM Ave che. te kAlathI utpanna thato nathI. kriyAno te mukhya dharma che. kramanI jema yaugapaNa paNa kAlamAM ApavAmAM Ave che. te tene AtmIya dharma nathI. ka bhedAttadartheSu pracayApacayau gataH / samatvaM viSamatvaM vA sa ekaH pratipadyate // 31 // judA judA kartAone kAraNe temanAM kAryomAM vRddhi ane hAsane prApta karanAra te ekale (kAla) sama athavA viSama bane che. (31) kRti, smRti vagerenA niyamone anusarIne judA judA manuSyo jyAre sadAcAra Acare che, tyAre AcArane prakarSa arthAt uttamatAne kAraNe tene kRtayuga kahe che. sadAcAra AcaranAra manuSyo asaMkhya heya ane jude jude sthaLe ane samaye A sadAcAra AcaravAmAM Avato hoya to paNa tene ekasarakhI uttamatAvALA arthAt samakAla kahe che jayAre uchuMkhala kartAe adhama AcAra arthAt AcAranA apakarSane Acare che, tyAre te viSamakAla arthAt kaliyuga kahevAya che. kriyAbhedAdyathaikasmiMstakSAdyAkhyA pravartate / kriyAbhedAttathaikasminnRtvAdyAkhyopajAyate // 32 // jema eka ja vyaktimAM, tenA kAryanI bhinnatA pramANe suthAra, luhAra) vagere nAma prApta thAya che tema, kriyAnI bhinnatAne kAraNe eka (ja kAlamAM vasaMta, grISma vagere) RtunAma prApta thAya che. (32) Arambhazca kriyA caiva niSThA cetyabhidhIyate / dharmAntarANAmadhyAsabhedAtsadasadAtmanaH // 33 // bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka (padArtho)mAM judI judI kriyAonA judA judA Arepane kAraNe (eka ja kAlane) AraMbha(kAla), kriyA (kAla) ane samAptikAla kahevAya che (33) sarakhA : helArAja-3 misaMthAya vAha coparAdhanapAnamAramawi: I 31jitsaadhnsy karaNaM kriyAkAlaH / kartavyasya samAptiniSThAkAlaH / tadevaM yathAkAlaM dharmabhedakalpanayArambhAdikAlapravibhAgaH / yAvAMzcadvathaNukAdInAM tavAn himvto'pysau|| na hyAtmA kasyacid bhettuM pracituvApi zakyate // 34 // A (AraMbhakAla vagere kAla) dvayAguka vageremAM jeTalo che teTalo himAlayamAM paNa che; kAraNa ke kaI paNa (padArtha)nA svarUpane ghaTADI zakAtuM nathI ke vadhArI zakAtuM nathI. (34) Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya padArtho temanI utpattine samaye niraza ane niravayava hAya che. tethI temanA badhAMneA ArabhakAla sarakhA heAya che. ayA padArthothI judA hoya che. te pramANe parimANa paNu padArthathI judA guNa che. tema DAIne padArthamAM vRddhi ke hAsa kalpI zakAtA nathI. tethI padArtha mAtramAM kAyadravya sarakhuM hAvAthI nAnA ke meTA saghaLA padArthAMmAM AraMbhakAla vagere judA hAtA nathI. mAtra padAthI judI samajAtI kriyAonA ArApane kAraNe ja judA judA padArthomAM AraMbhakAla vagere judA judA samajAya che. anyaistu bhAvairanyeSAM pracayaH parikalpyate / zanairidamidaM kSipramiti tena pratIyate // 35 // 380 judA judA padArthonA, temanAthI judA judA (samajAtA) avayavAne kAraNe, (temanAmAM) vRddhinI kalpanA karavAmAM Ave che. tene lIdhe A dhImu (che), A jhaDapI (che) ema samajAya che. (35) meTA mApavALA padArthomAM, temanAthI judA ghaNA avayavane kAraNe vRddhi thAya che. nAnA mApavALA padArthomAM, temanAthI judA theADA avayavAne kAraNe hrAsa thAya che. tethI vadhAre avayavAvALA padArthonu paramANu dhImethI vadhe che ane ochA avayavAvALA padArthonuM paramANu jhaDapathI vadhe che. be prakAranA parthamAM AraMbhakAla, kriyAkAla vagere judA judA samajAya che. asatazca kramo nAsti sa hi bhettuM na zakyate / sato'pi cAtmatattvaM yat tattathaivAvatiSThate // 36 // (utpattinI pahelAM) avidyamAna padAmAM krama hAtA nathI, (tethI) tenA vibhAga karavA zakaya nathI, vidyamAna paDAtA je petAne svabhAva che te, tevA (vibhAga vinAnA) rahe che. (36) utpatti pahelAM astitva vinAnA ni:svamAtra padArthamAM A pahelu', A pachInu, evA krama hotA nathI. utpanna thayA pachI paNu padArthomAM bheda ane paiArvIpa na heAvArthI, tenAmAM krama hAtA nathI. Ama vimAnamAM ke avidyamAna padAtha mAM krama hAtA nathI. tevA kramaneA padAtha upara Azapa karavAmAM Ave che. kriyopAdhizca sanbhUtabhaviSyadvarta mAnatAH / ekAdazabhirAkArairvibhaktAH pratipadyate ||37|| judI judI kriyAo rUpI upAdhivALA anele! kAla agiyAra vibhAgeAmAM anela bhUta, bhaviSyat ane vartamAnapaNAne prApta kare che. (37) kriyAe utpanna thayA pachI nAza pAme che tyAre AnI kriyAeAnA ArApavALA kAla bhUtakAla kahevAya che. jyAre kriyAone udya saMbhavita banatA hoya tyAre tevI kriyArUpI upAdhivALA kALa bhaviSyakALa kahevAya che. Ara bhAyelI pazu samApta nahi thayelI kriyApAdhivALA kALa vamAna kahevAya che. te traNa kALanA agiyAra bheddA che. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 trIju kAMDa bhUtaH paJcavidhastatra bhaviSyaMzca caturvidhaH / vartamAno dvidhAkhyAta ityekAdazakalpanAH // 38 // pAMca prakArane bhUtakALa, cAra prakArane bhaviSyakALa ane be prakArano vartamAna kALa ema agiyAra kALanI kalpanA karavAmAM AvI) che. (38) sAmAnya bhUta (pA.pu. rU.2.110), adyatanabhUta (1 TU rU.2.101), anaghatanabhUta (pA.6 rU.2.111), adyatana ane anadyatanano samudAya e bhUta, adhyApita bhUtabhAva evo bhUta ema pAMca bhUtakALa thayA. sAmAnya bhaviya (pA.huM. rU.rU.12), adyatana bhaviSya (vA.. rU.3.1 64) anadyatana bhaviSya (vA r 3.3 16) ane adyatana anadyatana bhaviSya ema bhaviSyanA cAra prakAra thayA. | mukhya vartamAna ane atidiSTa vartamAna (1.. 3.2 13) ema be vartamAnakALa thayA. AvA badhA kAlabhedo zAstrakArya mATe prayojAya che. kAle nidhAya svaM rUpaM prajJayA yannigRhyate / bhAvAstato nivartante tatra saMkrAntazaktayaH // 39 // buddhivaDe jenuM barAbara grahaNa thAya che tevA potAnA rUpane kAlamAM sthApIne padArtho, temAM potAnI zaktione sakAta karIne, te (kAla)thI adaSTa bane che. (39) kriyA jemAM samApta thAya che te padArthone nAza pAmelA svarUpavALA kahe che. te padArtho, tyAre astitvamAM hoya che tyAre, buddhivaDe svIkArelA temanA svarUpane kAlamAM sthApIne. nAza pAme che. tethI te padArtho smaraNanI sthitimAM rahe che, ane tyAra bAda "ghaDo hato" evA rUpe samajAya che. AvA prayogo kAlanuM astitva sAbita kare che; sarakhAvo helArAja; bhAvopAdhitayA kAlatatvaM prkhyaayte| bhAvAzcAnubhUtAH smaryamANAvasthAstasya bhutavyapadezameva svopAdhitayA kalpayanti / tathA cAbhUd ghaTa ityaadivyvhaarH| ata cautadeva kAlasabhAvAdekaM liGgam / asatyarthe tavyavahArAnupapatte: bhAvinAM caiva yadrUpaM tasya ca pratibimbakam / sunirmUSTa ivAda" kAla evopapadyate // 40 // atyaMta svaccha darpaNamAM (padArthanuM pratibiMba paDe tema, utpanna thanArA padArthonuM rUpa ane tenuM pratibiMba, kAlamAM ja prApta thAya che. (40) utpanna thanAra padArthanuM sUkSma rU5 utpatti vakhate adaSTa rahe che. paraMtu suyogya kAraNa prApta thAya tyAre utpanna thaIne buddhivaDe gRhIta banI, svacacha darpaNamAM jema suMdara pratibiMba paDe tema kAlamAM pratibiMbita thAya che. tRNaparNalatAdIni yathA sroto'nukarSati / pravartayati kAlo'pi mAtrA mAtrAvatAM tathA // 41 // ghAsa, pAMdaDAM, velA vagerene jema (jala)pravAha kheMcI jAya che tema kAla paNuM avayavALA padArthonA avayava (rUpadha)ne (pheraphAra) mATe pravRtta kare che. (1) Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 vAkatha5rIya AvizyevAnusaMdhatte yathA gatimatAM gatiH / vAyustathaiva kAlAtmA vidhatte kramarUpatAm // 42 / / gativALA padArthonI gatimAM dAkhala thaIne, jema, vAyu temane pitAnI gati sAthe joDe che tema kAla (paNa) padArthomAM pravezIne) kramane prApta karAve che. (42) manuSyanA zarIranA avayamAM rahelo prANavAyu jema, AvAgamanarUpI kriyAo kare che tema kAla paNa padArthomAM pravezIne avarodha ane anumati dvArA temanAmAM pIpaya prApta karAve che. ayanapravibhAgazca gatizca jyotiSAM dhruvA / nittiprabhavA-caiba bhUtAnAM tannibandhanA: // 43 // ayana vibhAga, nakSatronI nizcita gati ane prANIonAM vinAza ane utpatti, te (kAla)ne AdhAre che. (43) mAtrANAM pariNAmA ye kAlavRttyanupAtinaH / nakSatrAkhyA pRthak tepu cihnamAtraM tu tArakAH // 44 // kAlanI gatine anusaranArAM, paMcamahAbhUtanAM viziSTa pariNAmane nakSatronAM judAM judAM nAma prApta thAya che. te nakSatronA) tArAo mAtra temanAM cihnorUpe che.(44) cokkasa kAla sAthenA saMbaMdhane kAraNe paMca mahAbhUtonAM je judAM judAM pariNAmo che temane kRttikA, sahiNI vagere nakSatranAmathI oLakhavAmAM Ave che. RterbhagazakuntAnAM sthAvarANAJca vRttibhiH / chAyAdipariNAmaizca RtudhAmA nirUpyate // 45 / / pazuo ane paMkhIonA avAjevaDe, vRkSa, velIo vagere sthAvara padArthonAM AcaraNathI tema ja chAyA, (taDake) vagere pheraphArane kAraNe, RtuonA nivAsa rUpa kAla nirUpAya che. (5) RtuonI sAthe ekarUpa banele kAla, tudhAmA arthAta Rtuo rUpI nivAsavALe kahevAya che. brahmanI svAtaMtrya zaktirUpa kAla, vasaMta, grISma, vagere RtuvibhAga rUpe vibhakta thayela hoya che tema samajAya che. turUpI nizcita bhedevALe kAla te te RtuomAM puskemilanAM kujane, navAM navAM kisalayane uddagama, sUrya, candra ane nakSatranI gati, chAyA, taDake vagerenA pheraphAra ema aneka rIte nizrita bane che. helArAje avatArelA kemAMthI eka lekamAM vasanta, traNamAM grISma, bemAM varSa, bemAM zarada, ekamAM hemaMta ane bemAM zizira ema agiyAra laikAmAM RtuvarNana rajU thayAM che. nirbhAsopagamo yo'yaM kramavAniva dRzyate / akramasyApi vizvasya tatkAlasya viceSTitam // 46 // krama vinAnA vizva mATe, te kramavAna che evA jJAnanI je pratIti thAya che, te kAlanuM ja kArya che. (46). Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - trIju kAMTha 280 vadhu veza (rU. 3. 81)mAM jaNAvyuM che ke brahmanA vivarU5 vizva krama vinAnuM che. te kramavAna che evo nirmAsa arthAta jJAna, kAlathI prApta thatAM avarodha ane anamati (vaMtikAganuNA)ne kAraNe che. vAstavamAM kAla brahmanI avidyArUpa zakti che. dUrAntikavyavasthAna adhvAdhikaraNa yathA / cirakSipravyavasthAna kAlAdhikaraNa tathA // 47 // dUra ane pAse aMgeno nizcaya (jema) sthaLa upara AdhAra rAkhe che tema dhImuM, ane jhaDapI aMgeno nizcaya, kAla upara AdhAra rAkhe che. (47) tasyAbhinnasya kAlasya vyavahAre kriyAkRtAH / bhedA iva trayaH siddhA yA~lloko nAtivartate // 48 // te vibhAga vinAnA kAlanA, tenI pravRttine kAraNe prApta thanArA traNa vibhAga vyavahAramAM jANItA che; lekavyavahAra temane uvekha nathI. (48) ekasya zaktayastisraH kAlasya samavasthitAH / yatsaMbandhena bhAvAnAM darzanAdarzane satAm // 49 // eka kAlanI traNa zaktio nizcita che, jemanI sAthenA saMbaMdhane lIdhe utpanna thayelA padArthonAM darzana ane adarzana (samajAya) che. (49) traNa zaktio eTale vartamAna, bhUta ane bhaviSya evA traNa kALa. vartamAnakALa rUpa zaktine kAraNe padArthonI abhivyakti thAya che. bhUtazakti ane bhaviSyazaktine kAraNe tirAbhAva ane vinAza spaSTa thAya che. A adarzana ane vinAza prAgabhAva ane prakhrasAbhAvarUpa che. dvAbhyAM sa kila zaktibhyAM bhAvAnAM varNanAtmakaH / zaktistu vartamAnAkhyA bhAvarUpaprakAzinI // 50 // (bhUta ane bhaviSya rU5) be zaktio vaDe te kAla padArthone DhAMkanAre bane che (tenI) vartamAnakALa nAme zakti padArthonAM rUpane pragaTa karanArI che. (50) anAtA nama: rijharivavhiA atItAkhyA tu yA zaktistayA janma virudhyate // 51 // bhaviSyazakti, janmazaktine avarodha karanArI nathI, paraMtu bhUta nAme je zakti che tenA vaDe utpattine virodha thAya che. (51) tamaHprakAzavattvete trayo'dhvAno vyavasthitAH / akramAsteSu bhAvAnAM kramaH samupalabhyate // 52 // A traNa kAlamArgo, aMdhakAra ane prakAzanI jema krama vinAnA che, chataM: temanAmAM padArthone krama prApta thAya che. (12) Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 vASa5dIya musAphare jema rastA upara AvajA kare che, tema padArtho traNeya kALamAM AvajA kare che. tethI temane mArgo (gavAna) kahyA che. yogasUtra (rU.11) jaNAve che ke "bAhya dharmo traNa mArgovALA che." bhUta ane bhaviSyakALa aMdhakAra jevA che ane vartamAna prakAza jevo che. padArtho sAthe te porvAparyA saMbaMdhane prApta kare che. satva, rajas ane tamasa evA nitya guNa eka sthaLe rahyA hovA chatAM guNapradhAna bhAva prApta kare che tema vartamAna, bhaviSya ane bhUtakAlarUpo traNa. kAla zaktio popaya prApta kare che. dvau tu tatra tamorUpAvekasyAlokavasthitiH / atItamapi keSAMcitpunarviparivartate // 53 // te traNe kALanI kalpanAmAM) be kALa (bhUtakALa ane bhaviSyakALa) aMdhakAra rUpe rahela che. keTalAkane mate bhUtakALa pharIvAra (vartamAnarUpe) pheraphAra pAme che. (53) padArthonAM AvaraNa mATe bhUta ane bhaviSya kAraNarUpa che, tethI te be kALa tarUpa che. AvaraNa tamasUno svabhAva che. vartamAnakALa prakAza samo arthAta satva guNa rUpe che (kAMhaLadAridA 13). janma sAmAnya pravRttirUpe che, tethI te kAlanuM sAmAnya ane badhe saMbaMdhavALuM rUpa che. te pratibaMdha ane anujJA dvArA pravRtti karAve che. abhivyakti pahelAM padArtha sUkSmarUpe astitvamAM hoya che. A sAMkhyamatanA samarthanamAM pAMca kAraNo ApyAM che. (1) asat padArthanI utpatti thaI zake nahi. (2) kAryanI utpatti mATe kAraNarUpa upAdAna Avazyaka che. (3) darekamAMthI darekanI utpatti saMbhavatI nathI, (4) samartha kAraNu utpatti karI zakAya tevA kArya (padArtha)nI utpatti karI zake che. (5) kAraNanA astitvathI kArya astitvamAM hoya che. asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasaMbhavAbhAvAt / saktasya zakyakaraNAtkAraNabhAvAcca satkAryam / (sAMkhyakArikA 9) A mata pramANe atIta kAlamAM rahelA padArtho pharIvAra utpanna thAya che. prakRtimAM aMtargata rahelA padArtho samaye utpanna thAya che ane pralaya kALe temAM ja adaSTa bane che. Ama bhUta, bhaviSya ane vartamAna evA traNa mArgo padArthonA saMcAra mATe samajavAmAM AvyA che. Avo mata yogya che. yugapad vartamAnatvaM taddharmA pratipadyate / keSAMcid vartamAnatvAccati tadvadatItatAma // 54 // keTalAka padArtho vartamAna dharmavALA hovAthI (bhUta, vartamAna ane bhaviSyarUpa dharmovALe te (padArtha) ekasAthe vartamAna sthitine prApta kare che. te pramANe (tevA dharmovALo te padArtha) bhUtakALanI sthitine prApta kare. (54) A kArikAno anvaya A pramANe samajIne anuvAda karavAmAM AvyuM che: tama (padArthaH) keSAJcit (padArthAnAM) vartamAnatvAd yugapad vartamAnatvaM pratipadyate tadvacca (asau taDhamAM dharmI) atItatAM prati ! helArAja ane tene anusaratI mAtrathI kAMIka aMze judI rIte ahIM anuvAda ApavAmAM AvyuM che. Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa hetUpakArAdAkSipto vartamAnatvamAgataH / zAntahetUpakAraH sanpunarnopaiti darzanam // 55 // kAraNenI madadathI kAryarUpa bane ane tethI vartamAnarUpa banele (padArtha), kAraNonI (tethI) madada baMdha thatAM pharIvAra dekhAto nathI. (55) agAunI kArikAmAM jaNAvyuM hatuM ke vartamAna ane atIta keTalIkavAra ekasAthe temanI te te sthitine prApta kare che. ahIM koI zaMkA kare ke vartamAna ane atIta te paraspara virodhI che, to pachI temanuM ekasAthe prApta thavuM kevI rIte zakaya banaze ? tene uttara A kArikAmAM ApavAmAM Avyo che. sarakhA helArAja : yA saMrakaSA phretara: kAryopakAramArabhante tadA satsAmarthyAjjAyamAno bhAvo darzanapathamavatarannarthakriyA: saMpAdayan vartamAna iti vyAdizyate / uparata karaNavyApArastu parisamAptakaraNIyo'darzanamanupatannatItaH / ve eva kAlasya vibho keSAMcicchaktivartmani / karoti yAbhyAM bhAvAbhyAmunmIlananimIlane // 56 // keTalAkanA manamAM vibhu kAlanA be zaktimArgo che, jemane vaDe te padArthonAM prAkaTaca ane tiridhAna kare che. (5) kalAbhiH pRthagarthAbhiH pravibhakta svabhAvataH / kecid buddhathanusaMhAralakSaNaM taM pracakSate // 5 // judAM judAM prajanovALI kalAone kAraNe svAbhAvika vibhAgavALA te kAlane keTalAka (AcAryo) buddhisaMkalanarUpa jAhera che. (57) bauddha tatvo kAlane judI judI kriyAonA mAnasa saMkalanarUpe samaje che. temanA manamAM AvA buddhisaMkalanathI juduM kAlatattva nAme koI tattva nathI. cira, kSipra vagere kriyAo eka ja manaHsaMkalanarUpe ekatra thAya che ane tevuM saMkalana kAlarUpe samajAya che. sara khAvA lArAja : minA: diyA DhakSanAH saMkrasTanA drathanuvaMdayamALA: sarathamAnA: zcirakSiAdivyAdezastha nimitaM bhavanti / tayA buddhayA saGkalanamAtramevAbahistattvaM cirAdikAlarUpaM vilakSaNameva vyavahiyate / jJAnAnugatazakti vA bAhyaM vA satyataH sthitam / kAlAtmAnamanAzritya vyavahartuM na zakyate // 58 // (saMkalanAtmaka) buddhine anusaranArI zaktiovALA athavA bAhyarUpe nizcitapaNe rahelA kAlasvarUpano azraya lIdhA vinA vyavahAra kare zakya nathI. (58) bauddha matamAM kriyAonA saMkalanarUpa vijJAnane kAlatatva kahe che. tethI juduM ane bAhya, kAla nAme kaI tatva nathI. bhartuhari A vAta paNa svIkAre che. temane mATe kAlanuM vA-49 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 vAkatha5dIya astitva ane tenuM sarvapravRttimUlatva mahatvanuM che. te buddhisaMkalanarU5 che ke bAhyatattvarUpe che te mahattvanuM nathI. A vijJAnamAtra athavA bAhyAstitvavALe kAla pAramArthikapaNe zabdabrahmanI zakti rUpe che. bhartuharinA A vicArane spaSTa zabdomAM mUkatAM helArAja jaNAve che ke ame to vaiyAkaraNo chIe. ame dArzanika siddhAnto carcavA beThA nathI. zabdavyavahAramAM je aMgabhUta hoya tenuM ja vivecana amAre karavuM che. sarakhAvoH nAsmAbhirdarzanavivekaH prArabdhaH kintu zAbde byavahAre yadaGga tatparIkSyam / tisro bhAvasya bhAvasya keSAMcid bhAvazaktayaH / tAmi zvAmiH sarva vArita ja rAti va AlA * keTalAka (AcAryo)nA matamAM padArthanI pravRttinI traNa kAryazaktio che, pitAnI tevI zaktio vaDe badhA padArtho hamezAM astitvarUpe athavA abhAvarUpe hoya che. (59) - sAMkhyAcArya kapilanA matamAM padArthanI (mAva2) pravRttinI (mAvajaya), bhUta, bhaviSya ane vartamAna evI traNa kArya zaktio (mAvAyo che. temane AdhAre padArtha sad ke asadu kahevAze. sattvAdavyatirekeNa tAstisro'pi vyavasthitAH / kramastAstadabhedAcca sadasattvaM na bhidyate // 60 // te traNa (kriyAzaktie) padArthathI judI na hovA chatAM, temane ja krama kahe che, ane (padArtha sAthenI AvI) abhinnatAne kAraNe (padArthonI) sattA ke temane) abhAva judAM samajAtAM nathI. (10) padArthothI abhinna traNa zakti-bhUta, vartamAna ane bhaviSyane krama kahe che, kAraNa ke A zakti e ja padArthonAM AvirbhAva ane tirobhAva mATe javAbadAra che. te zaktie AvI rIte abhina hovAthI padArthonAM AvirbhAva-tirobhAvarUpa kAryonuM mizraNuM ekasarakhuM thatuM nathI. sarakhAve helArAja : 3thatiSavi 2 mAtAjInAM sayA bhAvavadavasthAne'pi vRttivaicitryAtsaMkaro na bhavati / darzanAdarzanenaika dRSTAdRSTa tadeva tu / adhvanAmekatA nAsti na ca kiJcinnivartate // 6 // (vartamAna vagere zaktionAM darzana ane adazanarUpI pravRttinI bhinnatAne kAraNe eka ja padArtha daSTa ane adaSTa bane che, (vartamAna vagere zakti) mArgonuM paraspara mizraNa nathI ane koI paNa padAtha tenA astitvamAMthI aTako nathI. (61) - vartamAna zakti vaDe abhivyakta thavuM eTale darzana. atIta ane anAgata zaktio vaDe tirAhita banavuM te adarzana che. Ama baMnenAM kAryomAM bhinnatA hovAthI prakRtimizraNa thatuM nathI. padArthone niravayavaMsa thatuM nathI paraMtu mAtra temano tibhAva thAya che. tethI sata ane asata pAramArthikapaNe judAM nathI. tirahita sattva eTale ja asattva. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha zaktyAtmadevatApakSairbhinnaM kAlasya darzanam / prathamaM tadavidyAyAM yad vidyAyAM na vidyate // 62 // zakti, AtmA, devatA, evA judA judA abhiprAye kAla aMge che. prathama avidyAmAM dekhAte te kAla vidyAmAM astitva dharAvatuM nathI. (2) brahmanI svAtanyazakti eTale kAla evo bhatRharino mata che. temanA TIkAkAre samajAve che ke kAla eTale kAraNuzakti; jema ke bIjanI zakti aMkuranI utpatine anumati Ape che, paraMtu dAMDAne utpanna thato aTakAve che. AvI pravRtti kAlanuM kArya che. paraMtu A barAbara nathI. niyata kAraNovALA padArtho tevAM kAraNonI hAjarIne lIdhe utpanna thAya che, anyathA nahi. kAraNAnI paraMparAthI utpanna thayelA padArthomAM krama dekhAte hovAthI, kramarUpe kAlazakti che ema siddha thAya che. kAla krama ane yaugapadyane janmAve che. tethI kAla brahmarUpa citmAnI zakti che, sarakhA vA. 5, 1.2 2. A kAlazakti AtmA arthAt puruSamAM prApta thAya che, kAraNa ke puruSamAM ja kama dekhAya che. kAla, avidyA zaktinI sahacAriNI zakti che. jIvana adRSTa vagerene kAraNe padArthomAM avarodha ane anumati prApta thAya che. tethI kAlanI pravRtti sarvatra pravarte che. A matamAM AtmA arthAt jIva kAla che. vyaktigata AkRti ane mahAna prabhAva vaDe prakAsatA devo eTale kAla ema bIjA keTalAka mAne che. ahIM paNa kAlane trirUpa brahmanI devatArUpa zakti ja samajavAnI che. saMsAranA kAraNarUpa avidyAmAM kAla prathama pagathiyuM che. A saMsAra bhedanA AbhAsavALA che. bheda deza ane kAlane kAraNe che. krama vinAnuM pazyatirUpa jJAna, prANa vRttimAM pahoMcIne kAlane kAraNe sakrama banatuM hoya tema bhAse che. abhede yadi kAlasya hasvadIrghaplutAdiSu / dRzyate bhedanirbhAsaH sa cirakSiprabuddhivat // 63 / / hUsvadIrghaplutAvRttyA nAlikAsalilAdiSu / kathaM pracayayogaH syAtkalpanAmAnahetukaH // 64 // kAla, bheda vinAne che, ema mAnatAM, hasva, dIgha ane hutamAM bhedanI je kalpanA thAya che te dhImuM, jhaDapI evI kalapanA jevI je hoya te, hasta, dIrgha ane hutanA (uccAraNa)mAM kaMThanADImAMthI thatA jalastravaNamAM thate vadhAre mAtra kAlpanika kevI rIte hoI zake? (63-64) helArAjane anusaratAM thoDA pheraphAravALe anuvAda A pramANe thazeH hastha, dIrSa, huta vageremAM vAstavika kAlabheda na hovA chatAM cira, kSipra, vageremAM hoya che tema kAlpanika bheda samajavAmAM AvatAM, hasva, dIrgha ane hutanA uccAraNa vakhate nAlikAmAM je stravaNa thAya che te mAtra kApanika bheTavALA hasva vagerene kAraNe kevI rIte hoI zake? Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaMTa8 vAkayapadaya cira, kSipra vageremAM temaja sva, dIdha, luta vageremAM prApta thato kAlabheda kahipata che. viSayamAM prApta thatAM vRddhi ane kSaya pramANe kAlabheda samajAya che. Ama kAlabheda mAtra viSayabhedane adhIna hAI kAlpanika samajavAmAM Ave to upara jaNAvelI muzkelI Avaze. nAlikAne kaMThanADI samajavAmAM Ave to zabdoccAraNa vakhate temAMthI rasa jhare che evuM mAnavuM joIe. hasya, dIrdha ane lutanA dareka uccAraNa vakhate trIjA bhAga jeTaluM vadhAre kSaraNa thAya che. AvI stravaNavRddhi samayanA vadhArAnA anusaMdhAnamAM thAya che. abhivyaktinimittatya pracayena pracIyate / abhinnamapi zabdasya tattvamapracayAtmakam // 65 // (kAlakRta) bheda vinAnuM ane vRddhihIna svabhAvavALuM zabdatattva abhivyaktinAM kAraNenI vRddhine lIdhe vadhe che. (15) zabdatatva nitya ane vAstavamAM hasvAdi bheda vinAnuM che. tema chatAM vyaMjaka vanionAM vRddhi ane apacaya pramANe temAM kAlabheda samajAya che. zabdanI abhivyakti karanArA judA judA vanie zabdasvarUpamAM bhedano Aropa kare che. ahIM abhivyaMjaka dhvani ane abhivyaMgya zabda vacce spaSTa bheda samajAtuM na hovAthI nionI bhinnatAne Arapa zabda upara thAya che. te tADhaya ! (vA. 6. 1. 1. 70) mAM paNa vanita kAlamedane zabdamAM Aropa samajavAmAM Avyo che. evaM mAtrAturIyasya bhedo dAzatayasya vA / parimANavikalpena zabdAtmani na vidyate // 66 // Ama nitya) zabdAtmA tarIke mAtrAnA cothA bhAga ane dasa vibhAgavALA vedanI vacce, kAlanA parimANabhedanI daSTie (kazo) bheda nathI. (6) mAtrAne ce bhAga ane dasa maMDalonA samUharUpa vida, e baMne nitya zabda heI sarakhAM hovAthI kAlakata bheda vinAnAM che. pracayAtmaka vanione kAraNe temAM samajAya che. Ama skeTarUpa zabdAmA abhivyaMjaka dhvanionA bhedane kAraNe bhedavAna bhAse che. anuniSpAdikalpena ye'ntarAla iva sthitAH / zabdAste pratipattRRNAmupAyAH pratipattaye // 67 // anuraNanarUpe, kAnanI aMdara rahelA je vikRta avanie che, te zrotAonA zravaNa mATe upAyarUpa bane che. (7) prAkRta dhvanio vaDe zabdanI abhivyakti thatAM anuraNanarUpe pAchaLathI prApta thanArA ane kAnanI aMdara rahelA dhvanio, kuta, vilabita vagere vRtti mATe javAbadAra bane che. A vaikRta dhvanione kAraNe sphoTanA svarUpamAM kaze pheraphAra thato nathI. sarakhA : zabdasyordhvamabhivyaktevRttibhede tu vekRtAH / dhvanayaH samupohante sphoTAtmA taina bhidyate // vA.pa. 1.79 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa viziSTamavadhiM taM tamupAdAya prakalpate / kAlaH kAlavatAmekaH kSaNamAsartubhedabhAk // 68 // avayavovALA (anitya padArtho)ne nizcaya karanAro eka kAla, te te (udaya, asta vagere)ne cekasa avadhi tarIke laIne, kSaNa, mahino, trA, evA vibhAgamAM vaheMcAya che. (68). anvaya : vAvatAM (mAvAnAM vache:) : vIra saM saM (vaDhavADhi)viziSTa mavadhi upAdAya kSaNamAsartubhedabhAk prakalpate / buddhyavagrahabhedAcca vyavahArAtmani sthitaH / tAvAneva kSaNaH kAlo yugamanvantarANi vA // 69 // buddhimAM bhinnapaNe samajAto hovAthI, te (eka) ja kAla, vyavahAramAM kSaNa, yuga athavA manvantara rUpe prApta thAya che. (69) pratibandhAbhyanujJAbhyAM nAlikAvivarAzrite / yadambhasi prakSaraNaM tatkAlasyaiva ceSTitam // 7 // avarodha ane anumati vaDe (jala) nAlikAnA kANAmAM rahela jaLanuM je zaraNa te te kAlanI ja pravRtti che. (70) alpe mahati vA chidre tatsaMbandhe na bhidyate / kAlasya vRttirAtmApi tamevAsyAnuvartate // 71 // (nAlikAnuM) chidra nAnuM hoya ke moTuM, tenA (jalakSaNa) aMge, kAlanI pravRtti badalAtI nathI. teno svabhAva chidranA jala sAtheno saMbaMdhane anusare che. (71) AkrIDa iva kAlasya dRzyate yaH svazaktibhiH / bahurUpasya bhAveSu bahudhA tena bhidyate // 72 // pitAnI zaktione kAraNe anekarUpavALA kAlanI padArthomAM je sarvavyApI kIDA dekhAya che, tene lIdhe te aneka rUpe vibhakta bane che. (2) tvacisArasya vA vRddhiM tRNarAjasya vA dadhat / tAvattadvRddhiyogena kAlatattvaM vikalpate // 73 // vAMsanI (jhaDapathI) vRddhi karIne ane tAlavRkSanI (dhImedhIme vRddhi karIne, kAla, AvI judI judI) vRddhinA saMbaMdhane lIdhe judo jude samajAya che. (73) Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka vyatikrame'pi mAtrANAM tasya nAsti vyatikramaH / na gantRgatibhedena mArgabhedo'sti kazcana jA padArthonI avasthAenA vinAzathI te (kAla)no vinAza thatA nathI, cAlanArAenuM cAlavu baMdha thatAM kAMI rastA baMdha thateA nathI. (74) udayAstamayA vRttyA jyotiSAM lokasiddhayA / kAlasyAvyatipAte'pi tAddharmyamitra lakSyate // 75 // (sUrya vagere) maheAnI leAkamAM jANItI udaya ane astanI pravRttie vaDe kAlanA avarodha thatA na hovA chatAM, thatA hoya tema dekhAya che. (75) sUrya vagere graheAnI saMcArakriyAne kAraNe vibhAgavAna samajAtA kAlAtmA, AvI saMcArakriyA dUra thatAM vAstavamAM adRSTa thatA na heAvA chatAM, jANe adRSTa thatA hoya tema samajAya che, ane ApaNe kahIe chIe ke rAta pasAra thaI', zizira Rtu pUrI thaI'. vAkacapadIya AdityagrahanakSatra parispandamathApare / bhinnamAvRttibhedena kAlaM kAlavido viduH // 76 // kAlane jANanArA vidvAno, bhramaNAnI bhinnatAne kAraNe judI samajAtI, sUrya, grahA ane nakSatronI gatine kAla kahe che. (76) kriyAntaraparicchedapravRttA yA kriyAM prati / nirjJAtaparimANA sA kAla ityabhidhIyate // 77 // eka kriyAnI sAthe saMbadhamAM rahelI mIjI kriyAonA niNaeNya mATe pravRtta thayelI ane nizcita thayelA parimANavALI kriyAne kAla kahe che. (77) 'divase bhaNe che', 'rAtre bhaNe che', 'gAya deAhatAM sudhI bese che', evA udAharaNAmAM mudhyayana ane besavAnI kriyAethI judI (sUrya zramaNu rUpa) divasa ke rAtri ane gAyane dehavAnI pravRttirUpI kriyAonA niya thAya che. A udAharaNAmAM eka kriyA uparathI khIjI kriyAone nizcaya thAya che ema samajAvavAmAM Avyu che. jJAne rUpasya saGkrAntirjJAnenaivAnusaMhRtiH / ataH kriyAntarAbhAve sA kriyA kAla iSyate // 78 // (prANavAyunA pravAha rUpa) AMtara kriyAnA buddhimAM saMcAra thAya che ane buddhivaDe ja (te AMtarakSaNNAnu) sakalana thAya che, tethI bIjI (bAhya) kriyAonI gerahAjarImAM te (AMtara) kriyAne kAla kahevAya che; (58) khAdya pravRttiethI virakta thanAra aMtarmukha vyakti tenA zarIramAMthI prANavAyunI pravRttine buddhimAM thatI hAya tema samaje che. eTaluM ja nahi paNa buddhimAM pravezelI te Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha AMtara kriyAkSaNenuM saMkalana paNa tyAM ja thAya che ema te jANe che. Ama bAhya kriyA na hoya tyAre paNa AvI AMtara kriyA kAla kahevAya che. antarmukha vyakti, oraDAmAM beThAM beThAM ane sUryanI gati ke jalAlikAmAMnA pANInA savaNane vicAra karyA vinA kAlavibhAgane kevI rIte samajI zake evo koI prazna kare to tenA javAbamAM A kArikA rajU karavAmAM AvI che. AMtara kriyAkSaNe vadhAre thaI hoya tyAre lAMbo kAla vItyo che tema kahevAya che. AvI kSaNe thoDI thaI hoya tyAre ocho samaya vItyo che ema kahevAya che. gae prANavAyunA saMcArathI padArthonI pravRttine jANI zake che. anya jano paNa prANavAyunI saMcArakSaNenI gaNatarI karIne samayanA vibhAge samajI zake che; jemake prANavAyuno 360 vakhata saMcAra eka nADika arthAta 24 mInITa barAbara che ane AvA ekavIsa hajAra chaso saMcAra eka divasa ane eka rAtri barAbara che. (sarakhA : tapathabrAhaLa 12. rU.2 7-8) bhUto ghaTa itIyaJca sattAyA eva bhUtatA / bhUtA satteti sattAyA sattA bhUtAbhidhIyate // 79 // ghaDe hate evA prayogamAM hatuM e ullekha (ghaDAnA) astitva aMge ja che. te pramANe astitva hatuM emAM astitvanuM astitva hatuM ema kahevAya che. (%) kriyAthI ja kAla nathI ema ja mAnavAmAM Ave te astitva rUpa kriyAne bIjI kriyArUpa astitva sAthe saMbaMdha na hovAthI "astitva hatuM" ema kevI rIte kahI zakAya, tevA praznanA javAbamAM A kArikA raju karavAmAM AvI che. dhaDe hato" evA prayogamAM "ha" kone lAgu paDe che ? ghaDe dravya hovAthI ane dravyane kAla sAthe saMbaMdha na hovAthI te ghaDAne lAgU paDaze nahi sAdhyarUpa kriyAone karaNarUpa kAla sAthe saMbaMdha che. dhAtuvaDe vAcya sattA arthAta astitva rUpa kriyA niSThA pratyaya "ta" vaDe jaNAvAya che. te sattA ghaTa sAthe samAyinI hovAthI ghaTa sAthe kAlane sAkSAt saMbaMdha nathI. kriyA kAlathI judI che, evA matamAM kriyA dvArA ja dravyano kAlanI sAthe saMbaMdha thAya che. parato bhidyate sarvamAtmA tu na vikalpyate / parvatAdisthitistasmAtpararUpeNa bhidyate / / 80 // badhA pradArtho bAhya pravRttione kAraNe badalAya che, paraMtu A (kAlatatvanuM svarUpa badalAtuM nathI. tethI parvata vagerenI sthiti bAhya pravRtti vaDe pheraphArane pAme che. (8) Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayaparIya kAlanA svabhAva viSe mahAbhArata ane purANomAM prApta thatA mate, vazeSika ane sAMkhya mato ane bauddha matonA ule bo rajU karI temanuM yathAsthAna khaMDana karIne bhartaharie kAla aMgeno vayAkaraNa siddhAnta raju karyo. have pANininAM keTalAMka sonI mahAbhASyamAM maLatI carcAne rajU karavAmAM AvI che. kArikA 80thI 84 sudhImAM vartamAne che (1. s. 3.2.122) uparanA bhASyanA vicAra spaSTa karavAmAM AvyA che. upara ulekhela sutra uparanA vArtika "niyatra 2 krAIvamAta mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke nitya padArthomAM kAlavibhAga na hovAthI, vartamAna kALanA pratyaya stranuM vidhAna karavuM joIe. AnA virodhamAM kaI kaheze ke hamaNAMnuM tevo bhAva darzAvatuM vartamAnatva, bhUta ane bhaviSyanuM virodhI che. nitya padArthomAM bhUta ane bhaviSyane hamezAM abhAva hovAthI vartamAnatva prastuta che ja. AvA pUrva pakSanA javAbamAM jaNAvI zakAya ke bhUta, bhaviSya ane vartamAna, evAM je judAM judAM nAma maLe che te padArthonA kAla sAthenA saMbaMdhane kAraNe ja maLe che. AvA zakAyayukta padArtho janmavALA hoya che. janmane kAraNe cakkasa avadhine svIkAratAM bhUta, bhaviSya ane vartamAna evAM nAma prApta thAya che; jemake, sAdhananI hAjarImAM janma mATe abhimukha thanArA bhAvone bhaviSya, sAdhanathI janma prApta karIne rahenArAne vartamAna ane vinaSTa svarUpavALAne bhUtakALa kahevAya che, Ama vatamAna evuM nAma bhUta ane bhaviSyanI vaccenI avadhi darzAve che, arthAta jyAM bhUta ane bhaviSya sabhave nahi tyAM vartamAna paNa saMbhave nahi. mAmAe mAM paNa A ja vAta jaNAvavAmAM AvI che (matavikatavratidrazno vartamAna: I vA.su. 3.2.122). nitya padArthomAM bhUta ane bhaviSyane abhAva hovAthI vartamAnane paNa abhAva thaze. paraMtu vyAkaraNakArya vartamAna ane bhUta temaja bhaviSyanuM joIe ane te pramANe niya padArtho mATe paNa traNeya kALanA pratyayonuM vidhAna thavuM joIe. nitya padArthomAM je kAlAbhAva kahyo che tethI kAla upara AropavAmAM AvatI keIpaNa pravRtti tenA vaDe jaNAvI zakAya nahi, kAraNa ke AvI pravRtti krama ane paurvAparyAvALI hoya che. AvA krama ane paurvAparyane darzAvavA mATe kAlavibhAganA judA judA pratyanuM vidhAna karavuM joIe, tethI bhASyamAM lekavyavahAramAM prApta thatA prAgene anusarIne "parvate raheze, pavata che, ane parvato hatA', evA udAharaNa ApIne "kAlavibhAgo che" (sati va AvimA . vA.s. rU.2.1 12 uparanuM bhASya) ema kahyuM che. zuM AvA zabdaprayogone kAraNe kAlavibhAgo samajavAmAM AvyA che? kharekhara AvA zabdaprayoga karI zakAya ? pataMjali jaNAve che ke AvA zabda prayogone kAraNe ja kAlavibhAge samajavA joIe ema nathI (nAvazya vimA ). pUrva ane para bhAvone darzAvanAra kriyApada che, ane zabdane pramANa mAnanArAo, zabdaprayogamAMthI artha samajatA hovAthI, kAlavibhAganI bAbatamAM zabdaprayogane pramANabhUta mAnI zakAya. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa prasiddhabhedA vyApArA virUpAkyavakriyAH / __ sAhacaryeNa bhidyante sarUpAyayavakriyAH // 81 // judI judI avayavakriyAovALAM kAryonI bhinnatAo jANItI che. temanI sAthenA saMparkathI samAnarUpavALA avayavALAM kAryo pheraphAra pAme che.(81) rAMdhavuM, kApavuM vagere kAryonI avayavakriyAo judI judI ane jude jude samaye thanArI hoya che, jemake rAMdhavAnA kArya mATe vAsaNa sApha karavuM, cUlA upara mUkavuM vagere avayava kriyAo ane kApavAnA kArya mATe lAkaDuM UMcakavuM. kuhADI levI vagere avayavakriyAo judI judI hoya che, paraMtu parvatonI sthitirUpI kriyAmAM tenI avayavakriyAo dekhAtI nathI. tethI parvatonI sthiti vagereno kAlabheda jude jude samaye thayelI, rAjAonI judI judI kriyAo uparathI samajAya che. parvatonI sthiti sUryane saMcaraNa uparathI paNa samajAya che, paraMtu rAjAeAnI kriyAo vadhAre jANItI che. tethI mahAbhASyamAM temanuM udAharaNa ApavAmAM AvyuM che. Ama judI judI avayavakriyAovALA padArthonI udAharaNo uparathI samAna avayavavALA padArthomAM kAlabheda samajAya che. sarakhAvo helA rAja : katI tA /kriyA: paricchedakatvAdAdhArabhUtAH parvatAdisthiteH kAlatvena vyavahiyante / * gavadhAnamiSoti nivRtta ruva daravA vinamUllo mukArittarAivRttimaH 82aa * na ca vicchinnarUpo'pi so'virAmAnnivartate / sadaiva di kriyApena savAre 8rA * (aneka pravRttionA samUhavALI bhajanakriyA, vacce thatI (vArtAlApa, hasAhasa vagere) kriyAothI jANe ke avarodha pAme che ane baMdha thaI gaI hoya tema lAge che. vicchinna rUpavALI hovA chatAM te (bhajanakriyA pUrNa thaI na hovAthI aTakatI nathI, kAraNa ke badhI kriyAo bIjI kriyA sAthe saMbaMdhavALI ja prApta thAya che. (82-83) - bhajanakriyA aneka judI judI kriyAono samUha che. vacce vacce hAsya, vArtAlApa vagere kriyAo hovA chatAM,-hAsya ke vArtAlApa jevI kriyAomAM paNa netro baMdha karavAM, dAMta ane ATha dekhADavA vagere temanI paNa avantara kriyAo hovA chatAM-temane kAraNe bhajanakriyA aTakatI nathI, kAraNake tRptirUpI phaLavALI bhajanakriyA sAthe te saMpUrNa rIte bhaLI jatI nathI. bhajanakriyA, AdithI aMta sudhI arthAta jananI icchAthI zarU karIne pti sudhI AMtara mana:pravRttirUpe ane bAhya kAryo rUpe cAlu ja hoya che. Ama vartamAna kAla nizcita banatAM "ahIM ame puSyamitrane yajJa karAvIe chIe " (du puSyamitre canayAna: 1) evuM udAharaNa saMgata bane che. sarakhAvo helArAja : vichinavamAvoisau mAtrAseranuvartavArirto'sthit evaM vartamAnasvabhAvaH / vA-50 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyatIya * tadantarAladRSTA vA sarvaivAvayavakriyA / sAdRzyAtsati bhede tu tadaGgatvena gRhyate // 84 // * athavA te (bhajanakAryanI vacce dekhAtI ane tenA bhAgarUpe rahelI hAsya vagere (gauNa) kriyAo, (jalapAna jevI kriyAonA) jevI hovAthI, te mukhya kriyA)thI judI hovA chatAM tenA bhAgarUpe svIkArAya che. (84). bhajanakriyAnI vacce prApta thatI hAsya, vAtacIta vagere gauNa kriyAo mukhya kriyA arthAt bhajanakriyAnA avayavo rUpe che, kAraNa ke jalapAna vagerenI jema te paNa bhejananI samApti mATe upakAraka che. sarakhe sarakhA mitre vArtAlApa, hAsya vagere dvArA bhajana kriyAne pUrI kare che. eTale jalapAnanI jema te paNa bhojananuM ja aMga che ema samajavuM. be majUre bhAra laI jatA hoya ane trIje emane madada karavA ekAeka AvI jAya te te paNa upADavAnA kAryamAM aMgabhUta gaNAya che. A pramANe dareka gauNa kriyA dvArA mukhya kriyAnI samApti thavAthI gAri ni nikA (. TU 3,2.102) uparanuM vArtika (gAri Li vAgyA savAghAvatu ! "niSThA pratyaya kRtanuM vidhAna cogya che, kAraNa ke kAryanI zarUAta karyA pachI teno aMta Ave ja che.") yogya che. A pramANe phalaprApti sudhI kriyA samUhanuM astitva samajatuM hovAthI vartamAna sAbita thAya che. sadasadvApi vastu syAt tritayaM nAsti kiM ca na / tena bhUtabhaviSyantau muktvA madhya' na vidyate // 85 / / padArtha (kAM to) sata hoya ke asat hoya; kAMI trIjuM hotuM nathI, tethI bhUta ane bhaviSyane choDIne vacaluM (arthAta vartamAnatva) nathI. (85) kArikA 85thI 88 sudhImAM vartamAnakALanuM astitva nathI ema mAnanArA kSaNika vAdIone pUrvapakSa rajU thayo che. padArthanI siddha thavAnI avasthAne kriyA kahe che. cAlI gayelI kSaNa kriyA kahevAya che. je kSaNa haju siddha thavAnI che tene bhaviSyakAlIna kSaNa kahe che, tyAM kriyAne bhaviSyata kriyA kahe che. A sivAyanI trIjI koI kSaNa nathI, jemAM sad ane asa evAM baMne rUpa heya, kAraNa ke viruddha svabhAvavALI kSaNe eka sAthe rahI zakatI nathI. tethI yiAne vartamAna hetuM nathI. AvA kSaNikavAdI bauddha pUrvapakSane rajU karatAM pataMjali keTalAka laikA rajU kare che : (1) na vartate cakramiSuna pAtyate na syandante saritaH sAgarAya / kUTastho'yaM loko na viceSTitAsti yo dheyaM pazyati so'pyanandhaH / / saMsAracakra pharatuM nathI. bANuM kyAMya pheMkavAmAM AvatuM nathI. nadIo samudra tarapha vahetI nathI. A leka sthira che. tene gati karAvanAra nathI; AvuM samajanArA jJAnI che. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ng als (2) mImAMsako manyamAno yuvA medhAvisaMmataH / kAka smehAnupRcchati kiM te patitalakSaNam // pitAne vicArazIla ane jJAnIomAM sanmAnavALe mAnanAro yuvAna, kAgaDAne pUche che, " are tAre paDavAnI sAbitI zuM che ?" anAgate na patasi atikrAnte cakAka na / yadi saMprati patasi sarvo lokaH patatyam // himavAnapi gacchati / are kAgaDA, bhaviSyamAM tuM paDavAne nathI, bhUtakALamAM paDayo nathI ane atyAre ja paDe to A saghaLuM jagata paDe che (ema jANavuM). are himAlaya paNa javA mAMDe che (ema samajavuM). (1) anAgatamatikAtta vartamAnamati vacam | sarvatra ca gatirnAsti gacchatIti kimucyate // bhaviSya, bhUta ane vartamAna, e badhAmAM kriyA nathI to pachI jAya che ema kema kahevAya? kSaNabhaMgavAdI jaNAve che ke vartamAnakALanI kriyA jevuM kazuM nathI. padArtha kSaNabhaMgura hAvAthI kriyAno temAM Azraya saMbhavato na hoI bhUta ane bhaviSyanA virodhI vartamAnanuM astitva nathI. Ama hovAthI kAlavibhAge svIkArI zakAya nahi ane tethI vartamAne ruTa 1 evuM sUtra asaMgata che. nirvRttirUpamekasya bhedAbhAvAnna kalpate / sadasadvApi tenaika kramarUpaM kathaM bhavet / / 86 // eka kriyArUpa padArtha)mAM vibhAgo na hovAthI tenAmAM niSpattirUpa kramanI prApti saMbhavatI nathI. padArtha sat athavA asata hovAthI te ekale, kramavALo kevI rIte heI zake ? (86) pitAnAmAM ja niSpatti arthAta samApti rUpa yiA hovI eTale vartamAna kriyA ema keI dalIla kare te tenA javAbamAM upara pramANe kahevAmAM AvyuM che. , bahUnAM cAnavasthAnAdekamevopalabhyate / yathopalabdhi smaraNaM tatra cApyupapadyate / / 8 / / ghaNuM kSaNe eka sAthe rahI zakatI na hovAthI, eka ja kSaNa prApta thAya che. ane tyAM (eka kSaNamAM) thatA anubhava pramANe te eka kSaNanuM smaraNa prApta thAya che. (87) Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSa5dIya sadasadrUpamekaM syAtsarvasyaikatvakalpane / nirvRttirUpa nirvRtteH sAmAnyamathavA bhavet // 88 // badhI kriyA kSaNe (eka kriyArUpe che ema) kalpanA karatAM (kriyArUpa) padArthanuM sat ane asat svarUpavALuM eka athavA nipanna thanArI kriyAnuM niSpattine sAmAnya prApta thaze. (88). bhUta ane bhaviSyanI bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka ema badhI kSaNethI kriyA siddha thAya che ema ja mAnavAmAM Ave to dareka kriyArUpa padArtha bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka ema paraspara viruddha svabhAvothI banatA ekatvavALe thaze. paraMtu AvI sthiti barAbara nathI. te pachI aneka bhinna kSamAM ekatva prApta karAvanAra koI eka saMbaMdhInI kalpanA karavI paDaze. niSpanna thatA kAryamAM rahelI kriyAkSaNamAM prApta thatuM kriyA sAmAnya AvuM sabaMdhI tatva che. paraMtu A sabadhI arthAta anvayI ane jAtirU5 kriyAtma svIkAravAthI kriyA vyaktiono abhAva thaze ane vartamAnatA siddha thaze. kAryotpattau samartha vA svena dharmeNa tattathA / Atmatattvena gRhyeta sA cAsminvartamAnatA // 89 / / kAryanI utpatti mATe samartha evuM, vyApakasamUhAtmaka te (kriyArUpa) je potAnA kramarUpa svabhAva vaDe temaja tenA buddhigecara svarUpa vaDe samajAya che tene vatamAnatva kahe che. (89) kriyAkSaNonA samUha rUpe rahela kAryamAM ekavanI kalpanA karavAmAM AvI che. kriyAnI samAptirUpe phaLa mATe pravartatI ane pauvaMparyAvALI kSaNene samUha eTale kriyA. Aramata grAse evA kArikA zabdone samajAvatAM helArAja jaNAve che ke vidyamAnatA arthAta astitva eTale vatamAnatA nahIM, paraMtu kAryotpatti mATe taiyAra thayelI kriyAkSaNanI liprApti sudhInI pravRttine vartamAnatA kahevI joIe (je di sara vartamAnatAgraMkSaLe zistu prArabdhAparisamAptattvam / ) kriyAkSaNamAM AdithI aMta sudhI rahevAnI sthitine je vartamAnatva kahevAtuM hoya to AvuM vartamAnatva pahelAM mAnasika vyApAra rUpe hoya che, kAryasAtatyathI ane phalaprApti vaDe tenuM anumAna thAya che. A badhAmAM kemika pravRtti hoya che te dhyAnamAM rAkhavuM joIe. "jANe che, "Icche che, prayatna kare che ane kArya kare che, evI kriyAkSaNo, mane vyApArathI mAMDIne phalaprApti sudhInI kriyANe darzAve che. mahAbhASya (13. rU.2.123)mAM paNa kahyuM che ke kriyApravRttau yo hetustadartha yad viceSTitam / tadavekSya prayujIta gacchatItyavicArayan / / (raya calAvavAnA) kAyanI pravRtti arthe (veDAnA upayoga rUpI) uddeza mATe joDavA rUpI kAyane dhyAnamAM rAkhIne jAya che' (ti) evA (vartamAnakALanA kriyArUpa)ne prayoga karo. www.iainelibrarvorg Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa rev A vicAranI puSTi mATe bhASyakAra matAntara rUpe jaNAve che ke vartamAnakAla che; sUryanI gati jema pratyakSa dekhAtI nathI tema vartamAnakAla dekhAtA nathI. bisya bAlA iva dahyamAnA na lakSyate vikRtiH sannipAte / astIti tAM vedayante tribhAvA: sUkSmo hi bhAvo'numitena gamyaH // kriyAsamUhanuM grahaNa thatAM, akeka kSaNanA pheraphAra jema samajAte nathI tema kamaLane dAADe baLateA hAya tyAre tenI a MdaranA taMtue dekhAtA nathI. traNa kALane jANanArA (yAgIe) tene, 'te che', evA rUpe samaje che. samabhAva (ApaNA jevAne) anumAna varDa ja samajAya che. kriyAprabandharUpaM yadadhyAtmaM vinigRhyate / saGkrAntarUpamekatra tAmAhurvartamAnatAm // 90 // eka jJAnAtmAmAM sa`krAnta AkAravALu' kriyAkSaNNAnA samUhanuM rUpa buddhimAM pUrepUruM grahaNa karavAmAM Ave tyAre tene vamAnatva kahe che, (90) judI judI kriyAkSAnA samudAyarUpa kriyA, buddhimAM saMkrAnta banIne jyAre ekajJAna rUpa bane che tyAre te eka ja vartamAnakriyA hoya ema lAge che ane kramapUrvaka anubhavAyelI kriyAkSAtu eka saLaMga saMkalana thAya che. Avu` saMkalita jJAna na thatuM hAya teA kriyAkSagrAnA samuddAyamAMthI samudyarUpa jJAna thAya nahi. kriyAkSAnA samudAyamAMthI prApta thatuM smaraNu anubhava pUrvaka hAvAthI saMkalita kriyAkSaNAnA bAhya rUpa jevu vartamAnava sAbita thAya che. vamAnatva sAbita thatAM bhUta ane bhaviSya paNa sAbita thatAM mAnavAM joIe. A pramANe kSaNabhaMgavAdI bauddhanA pUrva pakSane nirAsa karIne kAlatrayanI sthApanA karavAmAM AvI. kriyAtipattiratyantaM kriyAnutpattilakSaNA / na ca bhUtamanutpannaM na bhaviSyattathAvidham // 91 // kriyAnI asamApti tenI sa'pUrNa anutpatti jevI che, ane Avu anutpanna (kriyAsvarUpa) bhUta ke bhaviSya hAI zake nahi. (91) phi-nimiro jIrU, kriyAtivanau / (va.s. rU.rU.1rU5)mAM asamApti mATe phite bale OM"nuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. AvA vidhAnamAM bhUta ane bhaviSyane nimitta samajavAmAM AvyAM che, paraMtu A bhUta ane bhaviSyat tuM astitva ja nathI ema A kArikA dvArA pUrva pakSInA mata tarIke jaNAvavAmAM Avyu che. +1 jo gADAvALA kamalakane khelAvyA hAta tA gADuM UMdhuM vaLata nahi '', evA prayeLamAM khelAvavAnuM ane UMdhuM vALavAnu ema e kriyAe aniSpanna che arthAt utpanna thaI ja nathI, kAraNa ke tenA nimittanA abhAva che. utpanna na thaI hoya tevI kriyAne bhUta ke bhaviSya kahI zakAya nahi. kriyAnI utpatti mATe sAdhananeA abhAva hAvAthI saMbhava paNa utpanna thate nathI. tethI ja krArikAmAM ayantam zabda vAparyo che. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapakSIya prAviruddhakriyotpAdAnnivRtta vA virodhini / vyApAre'vadhibhedena viSayastatra bhidyate // 92 // viruddha kriyAnI utpatti pahelAM athavA viruddha vyApAranI samApti pachI, samayanI bhinnatA pramANe (bhUtakAlano ane bhaviSyakAlano) niyama badalAya che. (2) " kamalakane belAvyo hota to gADuM UMdhuM paData nahi" evo prayoga vAstavamAM saMbhavato nathI. kAraNa ke, kamalaka bahAragAma gayo hato. kamalakane belAvavAnI kriyAnI viruddhanI kamalakanA bahAragAma javAnI kriyAnI utpattinI pahelAM ane gADuM UMdhuM paDavAnA kAyanI vira temAM ghaNo bhAra bharavAnI kriyAnI upani pahelAM athavA upara kahyAM te virodhI kAryonI samApti pachI, ema kAryonI utpatti ane samAti vacce samayano bheda hevAthI kamalakane bolAvavAnI kriyA ane gADuM UMdhuM paDavAnI kriyAone viSaya judo arthAt bhaviSyakAlIna ane bhUtakAlIna samajAya che. vyabhicAre nimittasya sAdhutva' na prakalpate / bhAvyAsIditi sUtreNa tatkAle'nyatra ziSyate // 93 // piotAnA kAlarUpa nimittano vyabhicAra hovAthI "bhAvI (kArya hatuM" evo zuddha prayoga prApta thato nathI, tethI dhAtuvaSe kacavA (vA.phU. rU.1.2) dhAtvartharUpa kriyAone paraspara saMbaMdha hoya tyAM mukhya kriyAvAcaka dhAtune kAlanA pratya lAge che) sUtravaDe, sAmAnya niyamathI vihita kAlathI judA kAla mATe pratyayanA sAdhutvano upadeza karavAmAM Ave che. (3) vyAkaraNazAstramAM ekkasa kAla arthAta bhUta, bhaviSya vagere aMge , ci, surRvagere pratyayanuM vidhAna thayuM che. tethI niyata kAlathI jude kAlano artha darzAvavA mATe te pratyaya gya karaze nahi, "bhaviSyanuM kArya hatuM" (mAvi artha sArItA), ane agnivhAma karanArA putra tene utpanna thaze (niSNAmAna lAhya putro gAtA !) evA prayogomAM yAtri ane mANIta tathA vAnI ane vanitA evA kriyApadanA prayogo saMgata thaze nahi. AvA prayoga mATe dhAtusaMvaSe gayA ! evuM sUtra rajU karavAmAM AvyuM che. dhAtuone paraspara saMbaMdha na hovAthI, dhAtu eTale dhAtune artha, ema samajavuM joIe. saMbaMdhaprApti judA judA dhAtuo vacce hovAthI dhAtusaMvardhane artha dhAravI. saMvadhe athavA ghAtanAM kaMache ema karavo joIe. dhAtuonA artho vacce kartA, kama vagere kAra dvArA vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha che. pratyayaH | (vA,. rU.11) evA satranI anuvRtti A sUtra (rU.4.1)mAM prApta thatI hovA chatAM zA mATe temAM pharIvAra 'ya' zabda mUkavAmAM Avyo che, tenA javAbamAM bhASyakAra jaNAve che ke "gAvALo hato" (nomAna mAlota !), "gAyovALA thaze' (mArakavitA ) vagere prayogamAM malun pratyaya dhAtuonA artha saMbaMdhe gya gaNAya; arthAta, matun no saMbaMdha vartamAnakAla sAthe chUTI gayuM hoya to paNa, bIjA kAlane atha darzAvavAmAM bAvatAM, teno prayoga yogya jaNAya. For Private & Personal use. Only Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa vArtikakAra A bAbatamAM judA paDe che. temanA mata mujaba, dhAtusaMbaMdhe pratyanuM je te kAla mATe vidhAna sUtrakAre karyuM hovAthI, A sUtranI jarUra nathI (dhAtusaMdhe pratyaysy yathAkAlavidhAnAt siddhimiti / ) svakAla eva sAdhutve kAlabhede gatiH katham / vAkyArthAdatadartheSu viziSTatvaM na siddhayati // 94 // (mAvi vagere pragamAM) pratyaya, jenuM vidhAna thayuM che tevA kAla mATe ja gya hoya to judA kALa te kevI rIte darzAvaze? (Avo jude kAla) vAyanA arthamAMthI (prApta thaze). vizeSaNa ane vizeSya vaccene nirdiSTa saMbaMdha tevA, vAdhyArthInA abhAvavALA zabdomAMthI prApta thaze nahi. (94) mAvi e zabda tenA pitAne kAla arthAta bhaviSyakAlamAM ja yogya hoya to bhArata sAthe te joDAya tyAre bIjA arthAta bhUtakALanI pratIti kevI rIte thAya ? AvI zaMkAnA javAbamAM vArtikakAra jaNAve che ke bhaviSyakALanA arthano bAdha karAvanAra upapada rUpa vizeSaNa pada mAvinA vizeSya pada mAsIta sAthenA saMbaMdhathI arthAta vizeSaNaviSya saMbaMdhathI, saLaMga vAkayamAMthI te bIjA kAlanI pravRtti thaze. (35rca su kAyAbhyAm ! vAei 2. vA.. 3, 4.1) paraMtu padasaMskAra vakhate vAgyAthanI hAjarI na hovAthI, vAkSArtha vinAnAM (artha) padamAM vizeSaNavizeSyabhAvasaMbaMdha thaze nahi. tethI bhAvi ane AsIs ne vize paNa vizeSya saMbaMdhamAM yojavA joIe ane tethI ghAtusaMvarabe ghAyA: ' sUtranI jarUra nathI. tadarthazcedavayavo bhAvino bhUtatAgatiH / na syAdatyantabhUtatvamevaikaM tatra saMbhavet // 95 // mAvi bArIno vAkayano avayava mAri, (mukhya kriyApada mANIjU mAMnA) bhUtakALanA arthavALI hoya to mArA mATe bhUtanI kalpanA thaze nahi. tyAM te mAtra eka saMpUrNa bhUtakalitva prApta thaze. (95) dhAtu vadhe 9 : I (rU.4.1) sUtra raju karavAthI apekSita kAlane artha maLaze nahi. A vAtane ahIM samajAvavAmAM AvI che. bhAvi zAsIta ! mAM mAri zabda je mukhya kriyApada nArItva ne artha darzAve te bhaviSyanI kriyA mATe bhUtakALanI kalpanA thaI zakaze nahi. sAlItamAMnA bhUtakALane, mAtra mATe karavAmAM AvatI bhUtakALanI kalpanAthI vizeSa baLa maLaze ane " A kArya je thavAnuM hatuM, te bhUtakALamAM hatuM ja ", evo artha prApta thaze. A atha ApaNane iSTa nathI. viziSTakAlatA pUrva tathApi tu vizeSaNe / AzrayAtso'ntaraGgatvAttatra sAdhurbhaviSyati // 96 // (mAri e bhaviSyakALane proga bIjA zabdo sAthe joDAya te pahelAM Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapakIya cokkasa samaya darzAve che ane (vAkayamAM) te vizeSa rUpe hoya tyAre paNa te ja hoya che. tene mATe nakkI thayela samaya tenA prayogane) Azraya hovAthI ane tenI sAthe saMbaMdha aMtaraMga hovAthI, te zuddha zabda tarIke samajAze. (96), mAvi evo zabda, bIjA zabda sAthe joDAya te pahelAM, cokkasa samaya mATe teno prayoga thayo hovAthI, zuddha zabda tarIke ja samajAya che. bIjA zabda sAthe vizeSaNa tarIke saMbaMdhamAM Ave tyAre paNa tene cokkasa samaya niyata hoya che. mAtra ne bhaviSyakALa sAtheno saMbaMdha aMtaraMga che, kAraNa ke mArI sAthe joDAyA pahelAM te prApta thayela che. agniSToma yajJa jeNe karyo che tevo putra tene upanna thaze evA vAkayamAM, bhUtakALamAM banela bAbatanuM bhaviSyatva vAkaSArthamAMthI samajAya che. have je dhAsusaMvaSe pratyayA: | sUtra raju karavAmAM Ave te mAtra bhaviSyakALano artha, " utpanna thaze '. e prApta thaze. Ama A satranI jarUra nathI. Amizra eva prakrAntaH sa padArthastathAvidhaH / kevalasya vimizratvaM nitye'the nopapadyate // 97 / / (vAkyAthanA saMdarbhamAM) padano artha pahelethI ja bIjA padonA artha sAthe mizra thayele e hoya che. artha nitya che ema mAnatAM bIjAM pado sAthe nahi joDAyelA ekalA padArthanuM anya padArtho sAthe mizraNa prApta thatuM nathI. (97) zabdo hamezAM lekavyavahAramAMthI prApta thAya che. vyAkaraNazAstra AvA zabadanuM anyAkhyAna kare che. lokavyavahAramAM vAkaya ja prayojAya che, ekalA zabdo nahi. zabdane artha haMmezAM vAkayanA arthanA saMdarbhamAM, bIjA zabdanA artho sAthe mizra thayele samajAya che, ekale nahi. je Avo padArthAntara sAthe mizraNa pAmelo zabdArtha kalpanAmAM Ave to zabdArtha saMbaMdhanityane siddhAMta nakAme banaze. zuddha ca kAle vyAkhyAtamAmizre na prasidhyati / sAdhutvamayathAkAlaM tatsUtregopadizyate // 98 // mASi evA prayogamAM, (bhUtanA saMsarga vinAnA) zuddha (bhavigaIkAla aMge je (jini pratyayanuM sAdhutva) samajAvavAmAM AvyuM che te (kAlIna evA bhUtakAlIna praganA) mizraNavALA (bhaviSya)kAlamAM siddha thatuM nathI. potAnA kAlathI judA kAla mATenA prayatnanuM te sAdhutva (A) sUtra vaDe upadezavAmAM AvyuM che. (98) AkhyAtapadavAcye'rthe nirvaya'tvAtpradhAnatA / vizeSaNaM tadAkSepAttatkAle vyavatiSThate / / 99 / / AkhyAta zabda vaDe vAcya banato artha siddha thanArI phiyA hoi, mukhya che. tenAthI AkRSTa baneluM gauNa (nAma) pada te (AkhyAta)nA kALamAM daDha bane che. (99) Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa mAvi za sAkSIta pada sAthe joDAya athavA bhAta pada mAri sAthe joDAya tethI kaze kera paDato na hoya to mAnIta ne bhUtakALa mA vinA bhaviSyakALa sAthe joDAtAM zabda prayoga rUpe kema levAtA nathI, tenA javAbamAM A kArikA raju karavAmAM aAvI che. AkhyAta zabda vaDe vAcya banatI kriyA vAkayAtha hoI mukhya che. nAmapada vaDe vAca banatuM kAraka gauNa che. gauNa pade mukhyane anusare che, tethI gauNa kArakapada mukhya AkhyAta padanA kriyArUpa ane eTale ke tenA kAne anusare che. saMpratyayAnukAro vA zabdavyApAra eva ga / adhyasyate viruddhe'rthe na ca tena virudhyate // 10 // vAkyanA arthanA svarUpane athavA zabdanI pravRttine (bhaviSyakALa)rUpI viruddha artha upara AropavAmAM Ave che, chatAM te viruddha atha vaDe (te vAyArtha) viruddha banatuM nathI. (100) vyAkaraNazAstranA niyamane kAraNe, vyavahAramAM zabdonA arthe badalAtA nathI. pariName keIka sUtranA vidhAnane lIdhe ja arthanI prApti thAya che tema samajavuM na joIe. tethI ghAturaMdhe chaghayAH | (3.4.1) sUtra keI viziSTa kArya siddha karatuM nathI. A ane pradhAna artha. evA jadA judA artho darzAvanArA zabdonI saMgati mATe AvAM sUtro upayogI bane che. A vicArane bIjI rIte samajI zakAya. je te kAla mATe vihita pratyaye, bIjA kAlavAcaka pravaye sAthe saMbaMdhamAM AvavA chatAM potAnA kAlanuM vidhAna kare che. eka pratyayanA arthane bIjA pratyAyanA artha upara Aropa karavAthI bananI saMgati thAya che. jema ke, " agniSThoma yajJa karanAro putra tene utpanna thaze." evA vAkyamAM, "agniSNama karanAro" evuM vacana bhUtakALane atha darzAve che, paraMtu 'utpanna thaze' evA bhaviSyakALano artha darzAvanArA vacananA saMbaMdhamAM AvatAM, te bhUtakALano artha, "utpanna thaze? upara AropavAmAM Ave che. "utpanna thaze" evA arthavALo zabda te kSaNe bhUtakALane artha darzAvaze. tethI uparanA vAkaSamAM, " tene putra thaze. je agniSkAma yajJa karaze" e artha samajAze; arthAta " tene putra janmaze, jamIne moTo thaze tyAre tene agniSTamayAjI" evuM nAma prApta thaze. kayAre AvuM nAma prApta thaze? jyAre te yajJa karaze tyAre. vAkSArthajJAnanA saMdarbhamAM athavA zabdonA artha kAryanA saMdarbhamAM, jude kAla darzAvatA zabdano bIjo kAla darzAvatA zabdanA artha upara Aropa karavAmAM Ave che. Ama karavAmAM AvatuM hovA chatAM athanI dRSTie te virodhI banato nathI. vA-5 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 vAkaya5ya. bhUta bhaviSyadityetau pratyayau vartamAnatAm / atyajantau prapadyete viruddhAzrayarUpatAm // 101 // '(A) bhUta che" ane "(A) bhaviSyata che' evA jJAno, vartamAnatvane tyAga karyA vinA viruddha AzrayenA svarUpane pAme che. (101) A bhUta che', A bhaviSyat che evAM, utpanna thayelAM jJAne, temanAmAM vatamAnatva hevA chatAM, te vartamAnavathI viruddha, bhUta ane bhaviSyanA svarUpane pAme che. vAhika upara ApavAmAM Avela gova, potAnA rUpane tyAga karatuM nathI. te rIte, mAni jA mANIta | ane nirAmayAbI maca putro nitA ! evA prayogomAMthI utpanna thatuM jJAna pitAnA bhUtakALano tyAga karyA vinA, te bhUtakALathI viruddha ane jenA upara adhyAropa karavAmAM Avyo che tevA bhaviSyakALanuM rU5 prApta kare che. adhvano vartamAnasya yaH zeSo ya upakramaH / tad vartamAnasAmIpya zAstre bhedena darzitam // 102 // vartamAnakALanA bAkI rahelA bhAgane athavA tenA AraMbhane, vartamAnanA sAmIpya tarIke, vyAkaraNazAstramAM, judI judI rIte darzAvavAmAM AvyAM che. (12) - vA.v. rU.2.1 21 vartamAnakALe vartamAnavaThThA ! (vartamAnanI pAsenA bhUta athavA bhaviSyanI kriyAnA vAcaka dhAtune vartamAnanA prayo vika lAge che) mAMnA vartamAnakAmIje zabdone A kArikAmAM samajAvavAmAM AvyA che. kArikA 88 ane 9mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke phalasamApti thAya te pahelAM satata cAlatI kriyAne vartamAna kALa kahe che. te kriyA samApta thayA pachI paNa tenA saMskAra rUpe manamAM tarata prApta thatuM smaraNa eTale bhUtaviSayaka vartamAna samaya. kAryanI zarUAta karavA aMgene saMkalpa te bIju, bhaviSyaviSayaka vartamAna sAmI. AvA vartamAnasAmINavALA bhUta ane bhaviSyata mATe vartamAnanA pratyeno atideza karavAmAM Ave che. uparanA sUtra (rU.121)mAM "athavA (vA) pada maLatuM hovAthI tene bhUta ane bhaviSyanA pratyayonuM vikalpa vidhAna thayuM hovAthI A vartamAna samayane ja arthAta gauNa kAla kahevAmAM Ave che. ( vAyaranA pakSe mUtamaviSyapratyaya nAmanuzAsanAneruM vartamAnameva samelenovIsehalArAja). AzaMsA vartamAnApi viSayeNa bhaviSyatA / bhASye bhaviSyatkAleti kAryArtha vyapadizyate // 103 // saMbhAvanA, vartamAnakAlarUpa hovA chatAM, teno viSaya bhaviSyano hovAthI, zAstrIya kArya mATe, bhASyamAM, bhaviSyakAlIna tarIke ullekhavAmAM AvI che. () AzaMsA arthAta saMbhAvanA, jJAnasvabhAva hovAthI, vatamAnakAlarUpa hovA chatAM, saMbhavita viSaya bhaviSyano hevAthI, bhaviSyakAlIna samajavAmAM AvI che. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTa icchA cikIrSatItyatra svakAlamanurudhyate / bhaviSyati prakRtyarthe tatkAlaM nAnurudhyate // 104 // 'karavA Icche che" (evA praga)mAM, icchA, pitAnA (vartamAna)kAlane anusare che. (Rtu evI prakRtino artha bhaviSyakALa hovAthI (IcchA) te (prakRtinA kALane anusaratI nathI. (104) viSayanA dharmathI kAlane ullekha thato hoya te, "te karavAne icche che (vikrIti) evA sannata prayogamAM ichita bAbata arthAt kArya, bhaviSyanuM hovAne kAraNe IcchA paNa bhaviSyakAlIna thaze. tethI vikrItimAM bhaviSyanA arthane rajU karavA mATe vartamAnanA pratyayane atideza karavo paDaze evI zaMkA karIne A kArikA rajU karavAmAM AvI che. | vikToti mAM sannata dhAtu vaDe jaNAvAtI IcchA, pratyayArtha hovAthI mukhya che. $ (karavuM) dhAtu vaDe vAcya banatI kriyA, gauNa che ane te IcchAne viSaya bane che. prakRti ane pratyaya baMne maLIne pratyayane atha darzAve che ane temAM pratyayano artha mukhya hoya che evA niyamane kAraNe, vartamAnakAlIna icachAmAM, bhaviSyakAlIna kriyA hovAthI vartamAnakAlane pratyaya yogya che. AzAsyamAnatantratvAdAzaMsAyAM viparyaya / prayoktRdharmaH zabdArthe zabdairevAnuSajyate // 105 // saMbhAvanA saMbhAvyamAnane adhIna hovAthI, temAM (IcchAnA mukhyatvathI) viruddha gaNatva) prApta thAya che. (saMbhAvanAthI prayojAtA) zabda vaDe, vaktAnA svabhAvane, tenA potAnA) arthamAM, AropavAmAM Ave che. (15) AzaMsAmAM tenA pitAnA kALane zA mATe anusaravAmAM AvatA nathI tevI zaMkAnA javAbamAM, A kArika raju karavAmAM karavAmAM AvI che. ichA evo atha pratyayAtha hevAthI mukhya che, paraMtu AzaMsAne artha pratyaya vaDe darzAvAto nathI. (yathecchA pracavAjhavAna naivamAsA !). te AzaMsAne viSaya bane che. AzA vaktAnI manaHsthiti che, zabdAtha nathI. gurujI Avaze tyAre vyAkaraNanuM adhyayana thaze. (3vAgAyakaverAta thAirAmaNItama ) evA prayogamAM jenI AzaMsA che te gurvAgamana ane vyAkaraNanuM adhyayana mukhya che, kAraNa ke te pratyaya vaDe vAcya che, tethI tenA kALanuM anusaraNa cogya che. AzA vaktAne manodharma hoIne, zabdasaMskAranuM kAraNa kevI rIte banI zake? zabdano artha ja zabdanA cokkasa prayoga mATe kAraNabhUta hoya che. AvI zaMkAnA javAbamAM A kArikAnI bIjI paMkti rajU thaI che, vaktAnI manaHsthiti zabdo vaDe ja zabdamAM ApavAmAM Ave che (adhyA te gayohadharmaH ghayo cahya rahyAmice zanaiyaT) Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... apUchA libIja saMyoge bartate niSpadiryadA / tatrAvayavavRttitvAdbhaviSyatpratiSedhanam // 106 // jyAre (taiyAra thavu' evA arthanA) ni+vavuM (dhAtu) pANI ane DAMgara (nA cheDa)nA saMcAJa darzAve che tyAre te (saceAga, kArUpa) eka bhAga darzAvatA hAvAthI (tyAM) bhaviSyakALanA pratiSedha thAya che. (106) nAthadIya bhartRharinI jANItI khAsiyata che ke vyAkaraNazAstranA sasjadamAM sUcavAtA dAnika vicArAne vyavasthita karIne, te, siddhAMtanI kakSAe, temane rajU kare che, munitrayanAM sUtra vAtti kabhASyagata vidhAneAnI sAthe te siddhAMtAnI ekavAkayatA karavAnA temane prayatna hAya che. kAla aMge dArzanika vicArA rajU karyAM pachI, temaNe, pANini Adi zAstrakArAnAM vidhAnAnA saMdarbhamAM vartamAnakAla ane bhUtakAlanI carcA karI. te ja pramANe bhaviSyakAla aMge kSiprayatnane chU / (pA.TU rU.2.133, kSipra arthAt jaladI athavA te artha'nA vAcaka zabda, kriyApada sAthe joDAyeleA hAya tyAre bhaviSyakALanA r pratyaya, dhAtune lagADavAmAM Ave che, AzaMsA gamyamAna heAya tyAre)nAM vAtikAnA saMdarbhomAM te have carcA kare che. A sUtra uparanAM vattikA 2, 3 ane 4nI carcA temaNe kArikAe 106 thI 117 sudhImAM karI che. kSitra athavA tenA samAnAka zabdo kriyApada sAthe sa bahu hAya ane AzaMsAne atha darzAvAtA heAya tyAre dhAtu sAthe bhaviSyakALane pratyaya (hara) yejave. A sUtra uparanA vAtika ra mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke bhaviSyanI apUrNa avasthA darzAvavAnI hoya tyAre puMtA darzAvatu bhUtakALanuM kriyApada mUkavu joIe, kAraNa ke, te samaye te avasthA puN thayelI hAtI nathA; jema ke, "indradeva varasyA ke DAMgara taiyAra thaI gaI" (vevatte, dRSTo niSpanA; zAya; / che. paraMtu kAI ema kaheze ke DAMgara taiyAra thaze" ( saMsthyanta zAya:| ) evA prayANa karIne! tenA javAbamAM vAttikakAra jaNAve che ke niSpanna (bhUtakAla)nA prayAga eTalA mATe siddha che ke, AvA udA. haraNamAM, lAkanyavahAramAM, bhaviSyakAlane prayAga, yeAgya manAtA nathI (siddha` tu maviSyavruti. leSAt !). keAI ema kahe ke maeNgneTU dhRSTaH saMvatsyante zAya:| te| vaiyAkaraNa tene sudhArIne kaheze ke AvA pratyeAga karIza nahi, sa vanA: zAyaH / evA prayAga kara. DAMgara taiyAra thatrAnA samaya varSARRtunA vicAra karavAthI paNa A bAbata samajAze. varSARtumAM ja DAMgara, taiyAra thavAnI kriyA thAya che (zvetumtAkSa prekSitavAvvA ) . kAI evA prazna kare ke DAMgara taiyAra thaI hAya teA bhAjana vagere kAryo pUrNAM thayAM che ema kema gaNatA nathI ? ame kahIMzu, 'bhalA mANasa, tame teA ADI vAta kareA che. amAre te eTaluM ja kahevAnu che ke DAMgara taiyAra thaI che ke nahi. photarAM kADhA, ghera laI AA, kADomAM bharA vagere bIjA kAryo che. te badhAM kAryonI tame rAha jue; ame te DAMgara pUrNAMvasthAmAM taiyAra thaI che ke nahi eTaluM ja samajAvIe chIe, cAkhA taiyAra thavA mATe thADA samaya rAha te! jovI paDe ne ! A carcAne helArAje kArikA 106nA vyAkhyAnanI prastAvanAmAM rajU karI che. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha nivat dhAta, badhAM sAdhana ane badhI sAmagrInI hAjarImAM kalanI prApti e mukhya atha darzAve che. jyAre A artha pANI ane DAMgarane choDanA saMyogarUpI avayavakArya upara AropavAmAM Ave che tyAre Avo saMga varasAde karAvyo hovAthI, dhAtu bhUtakALano artha darzAve che. tethI bhUtakALanA pratyaya gya Tharaze. pANuM ane DAMgaranA saMgane bhaviSyakALa sAthe saMbaMdha na hovAthI bhaviSyakALane ahIM pratiSedha thaze. phalaprasavarUpe tu niSpadau bhUtakAlatA / dharmAntareSu tadrUpamadhyasya parikalpyate // 107 // niphUpa dhAtune artha (DAMgara rUpI) phaLanI prApti thatuM hoya tyAre (phaLanI prAptirUpI kriyAthI) judI kriyA bAmAM te (phaLaprAptirUpI) kriyAne arApa karIne bhUtakALa siddha thAya che. (107) upayukte nimittAnAM vyApAre phalasiddhaye / tatra rUpa yadadhyasta tatkAla tatpratIyate // 108 // phaLanI siddhi mATe upayogI pravRttinAM kAraNenuM je rUpa tyAM (phaLa upara) apavAmAM AvyuM che, te (rUpa) te bhUtakALanuM hoya tema samajAya che. (108) prne| anuvAda phalasiddhaye upayukte vyApAre nimittAnAM yad rUpa tatra adhyasta tad (9) tAruM vatIyase evA anvaya pramANe karavAmAM Avyo che. sithe nimittAnAM kathAkAre 3yurate sati tatra () cat H (mena) abbatuM tatva tAruM (nimittAvArawAji) pratIyase evo anvaya laIne anuvAda thaze : phaLaprApti mATenAM kAraNonI pravRtti baMdha thatAM, phaLanuM ja svarUpa ApavAmAM AvyuM hatuM ke, te kAraNonI pravRttinA samayanuM (arthAta bhUtakALanuM) samajAya che. kAya hamezAM kAraNorUpI sAmagrIthI siddha thAya che. AvAM kAraNonI, phaLa utpana karavA mATenI pravRttithI prApta thanAruM phaLa te kAraNo upara AropavAmAM Ave che. kAraNenI pravRtti bhUtakAlIna banI hoya tema samajAya che, A kArikAmAM tumtArAMkSitavAta evA vAtti kane samajAvavAmAM AvyuM che. niSpattAvavadhiH kazcit kazcitprativivakSitaH / hetujanmavyapekSAtaH phalajanmeti cocyate // 109 // phaLanI prApti mATe (ekavAra) eka hetu jaNAvavAmAM Ave che, to bIjI vAra jene hetu tarIke virodha karavAmAM AvyuM hato tene hetu gaNavAmAM Ave che. hetunI utpattinA saMdarbhamAM phalaprApti thAya che) ema paNa kahevAya che. (109) DAMgaranAM bIja ane pANunA saMyogathI DAMgara thAya che ema mAnavAmAM Ave che. vaLI maMjarIo AvyA pachI, sUryanA tApanA sparzathI DAMgara taiyAra thAya che ema juduM kAraNa ApavAmAM Ave che. A pramANe nipattinA kAraNa aMge ekasAI nathI. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vAkayaSIya abahiHsAdhanAdhInA siddhiryatra vivakSitA / tarasAdhanAttAmAvAna siddhamaracarite 22mI je kAryanI siddhi aMtaraMga sAdhanane AdhAre vivakSita hoya che, te kArya bIjA sAdhananA abhAvane kAraNe siddha che ema kahevAya che (110) kAya je aneka kAraNonA samudAyathI siddha thatuM hoya to eka ja sAdhanathI kevI rIte siddha thAya evI zaMkAnA javAbamAM ahIM kahevAmAM AvyuM che ke aMtaraMga sAdhana kAryane siddha kare che. bIjI bAhya sAdhano nahi, "devadata Avaze te A kArya siddha thaze" evA udAharaNamAM aMtaraMga sAdhana nimita che, tethI tenuM mahatva che. te pramANe "deve vRSTi karI, karaze ke kare che te DAMgara taiyAra thaI, thaze athavA thAya che" ema lekaprayAga pramANe traNa kArya siddha thaze. tasmAdavadhibhedena siddhA mukhyaiva bhUtatA / anAgatasvamastitva hetudharmavyapekSaNe // 111 // tethI judAM judAM kAraNone lIdhe (kAryanuM mukhya bhUtatva siddha thAya che, te ja pramANe sAdhananI pravRttinA bhAvitva ane astitva pramANe bhaviSyata ane vartamAnanuM mukhyatva siddha thAya che. (111) satAmindriyasaMbandhAtsaiva sattA viziSyate / bhedena vyavahAro hi vastvantaranibandhanaH // 112 // astitvavALA padArthonA Indriyo sAthenA saMbaMdhane kAraNe te astitva (vatamAna, bhUta ane bhaviSyata kAla pramANe) jahuM samajAya che, (kAla pramANe) judo vyavahAra, judI judI pravRttione AdhAre thAya che. (12) vA. . rU.3.1 33 uparanA vArtika 5 mAM pUvapakSa tarIke jaNAvavAmAM AvyuM che ke astitvano artha darzAvanAra kriyArUpamAM vartamAnakALanA arthamAM badhA kALanA pratyanuM vidhAna karavuM joIe, kAraNa ke kartAnuM astitva hamezAM heya che (mahatvanAM manatya sarvA vimawyaH vimAnavAn ! ), "kUvo hato ? evA udAharaNa uparAMta "ka che, kuvo haze" vagere prayoga karatI vakhate kuvArUpI kartAnuM astitva sarvakALamAM prApta thAya che, A vAta barAbara nathI, kAraNa ke judA judA kALanA pratyenuM te te kALamAM, uccAraNa pramANe vidhAna karavAmAM Ave che. (sia tu yathAvakAruM samughArAta ! ) A bAbatane samajAvata vAstikakAra jaNAve che ke upara jaNAvyA tevA vika9paganuM te te kALa sivAya bIjA kALamAM sAdhutva mAnya karavAmAM AvatuM nathI. eTaluM ja nahi paNa, pragaprApta kALathI judA kALane praga asiddha manAyo che, kuvo hato ema kahevuM hoya te kaI ema kahetuM nathI ke "kuvo haze" athavA "kuvo che." Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa 407 vArtika ane bhASyamAM prApta thatI A carcAne potAnI rIte samajAvatAM bhartahari jaNAve che ke IndriyArthasaMnika jevI pravRtti padArthagrahaNa mATe javAbadAra hoya che, ko netravaDe jovAmAM na AvatAM te bhUtakALanI bAbata bane che, ane jovAmAM AvatAM te vartamAnakALanI bAbata bane che. A pramANe je te kALa sAthe saMbaMdhamAM AvatA padArtho te te kALanA viSaya bane che. astitva vastumAtrasya buddhyA tu parigRhyate / yaH samAsAdanAdbhedaH sa tatra na vivakSitaH // 113 / / vastumAtranA astitvanuM buddhi vaDe grahaNa karavAmAM Ave che. (Indriya ane padArthanA) saMbaMdhane kAraNe, astitvanI je bhinnatA samajAya che, te A bAbatamAM vivakSita nathI. (113) Indriya ane padArthane saMbaMdha vartamAnamAM hoya to astitva vartamAnamAM ja gaNAya ema je mAnavAmAM Ave to bhUta ane bhaviSyanA saMbaMdhamAM "kuvo che' evo prayoga thaze nahi. AvI zaMkAnA javAbamAM jarNavavAmAM Ave che ke jyAM mAtra vastunI sattA buddhi vaDe grahaNa karavAmAM AvatI hoya ane indriyasaMbaMdhanI sattAnuM grahaNa karavAnuM na hoya tyAM sattAnA paraspara virodhI medo prApta thatA nathI. yogAd vA strItvapuMstvAbhyAM na kiJcidavatiSThate / svasminnAtmani tatrAnyad bhUtaM bhAvi ca kathyate // 114 // athavA strItva (arthAt kSaya) ane putva (arthAta vRddhi) sAthenA saMbaMdhane kAraNe koIpaNa vastu (pariNAma pAmyA vinA) potAnAmAM rahI zakatI nathI, (tethI) bhUta ane bhaviSyane judAM NAvavAmAM Ave che. (114) A jagatamAM kaI paNa padArtha kSaNavAra paNa pitAnAmAM sthira rahI zakato nathI. tyAM sudhI vadhavAna hoya tyAM sudhI vRddhi pAme che ane jyAre teno kSaya thavAne hoya tyAre kSaya pAche (na hi kazcitsvasminnAtmani muhurtamapyavatiSThate, vate yAvadanena virdhitaSyam apAna vA yukyate | ( ma. mA. pA. pU. 4. 1. 2 hitrayAmU ) strI eTale kSaya athavA nAza athavA saMratyAna athavA apacaya. putva eTale utpatti athavA prasava. padArthonA AvA dharmone kAraNe te te padArtha judA judA kALamAM juduM juduM astitva dhAraNa kare che. buddhi vaDe, padArthanA sAmAnyarUpane abhinapaNe baMdha thatAM, haMmezAM vartamAnava siddha thAya che. (amena tu kuvaMzI samIkSya havAmAyamaetIti vartamAna racavA vim -helArAja) che zutti vADhavamurAH | A pramANe kAlasamudeza pUre thayo. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puruSasamuddezaH / puruSasamuza pratyaktA parabhAvazcApyupAdhI kartRkarmaNoH / tayoH zRtivizeSeNa vAcako madhyamottamau // 1 // kartA ane karmanAM vizeSa rUpe ahaMbhAva ane parabhAva che. viziSTa zabda vaDe, pahele ane bIjo puruSa, temanA vAcaka bane che. (1) dhAtune lAganArA pratyayo vaDe vyakta thanArI vizeSatAo kAla, puruSa, saMkhyA ane upagraha vaDe darzAvAya che. navamA samudezamAM kAlanI carcA karavAmAM AvI. have krame krame akeka samudezamAM puruSa, saMkhyA ane upagrahanI carcA karavAmAM Avaze. uttama, madhyama ane prathama arthAt pahele, bIje ane trIje evA traNa puruSa, vyAkaraNa zAstramAM jANItA che. pratyaktA eTale antaryAmI jIvAtmA. dareka vyaktimAM te sakriya che. athavA pratyaktA eTale cokkasapaNe sakriya bananAra. ahapratyaya athavA ahabhAva mATe A zabda vaparAya che. A ahaMbhAvanA vAcaka uttama puruSa arthAt pahelA puruSanA pratya che. pUve, vavAmi jevA prayogomAM kartAnI upAdhi eTale vizeSaNa rUpe pahelo puruSa rahelo che. parabhAva bIjA puruSanA pratyaya vaDe vAcya bane che. vivi, vavare jevA prayogomAM te kartAnA vizeSaNa rUpe che. kartA ane karmanA vizeSaNa rUpe je rahela che tene puruSa kahe che. (yaH jarnAziphaLamUtaH sa puruSa: I) Avo pUrvAcAryone mata che. sadasadvApi caitanyametAbhyAmeva gamyate / caitamyabhAge prathamaH puruSo na tu vartate // 2 // A be (purUSa)mAMthI ja svAbhAvika athavA Arepita caitanya samajAya che. caitanya rUpI bhAgane trIjo puruSa darzAvato nathI. (2) pahelA ane bIjA puruSa vaDe sva ane paramAM adhiSThAna pAmelA caitanyane baMdha karAvavAmAM Ave che. pahelA be puruSo hamezAM cetana padArthone baMdha karAve che. AvuM rautanya sad eTale svAbhAvika arthAta vastugata hoya che, athavA asadu eTale te padArtha upara ApavAmAM AveluM hoya che. jenA upara citanyane Aropa karavAmAM Ave te padArtha Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha acetana paNa hoI zake, jemake zrota gAvAna:I (he patharA sAMbhaLa)mAM prAvALa: acetana che. chatAM temanAmAM tanyano Aropa karavAmAM Avyo che. padArthanA caitanyane ke acetanatvane ahIM saMdabha nathI, paraMtu prAvALa: evA zabdamAM caitanyano Aropa karavAmAM Ave che. trIje puruSa vAstavika ke Apita caitanyane paNa darzAvI zakato nathI. mAWtemAMthI tanyane baMdha thAya che, paraMtu te trIjA puruSanA pratyaya te mAMthI thato nathI, savayA anya 5damAMthI thAya che. evI rIte mavAnuM pati ( zaaise mayA mAM paNa mAna ane mA jevA zabdo dvArA caitanyane baMdha thAya che. budhijAnAticitibhiH prathame puruSe sati / saMjJAnArthena caitanyasyopayogaH prakAzyate // 3 // jANavuM evA athavALA gdhuM, jJA ane 7i (dhAtuo) sAthe rahelA trIjA puruSa vaDe paNa rautanyano bodha karAvavAmAM AvatA nathI. (3) puSa, jJA ane jita dhAtuone artha saMjJAna arthAta jANavuM thAya che. A dhAtuonAM yudayase, gAnAti, retayata jevAM kriyArUpomAMnA trIjA puruSanA pratyayo vaDe paNa caitanyane badha thato nathI. ahI samajAte caitanyano bedha pratyayArthamAMthI samajAto nathI, paNa dhAtvarthamAMthI samajAya che. saMbodhanArthaH sarvatra madhyame kaizcidiSyate / tathA saMbodhane sarvA prathamAM yuSmado viduH // 4 // keTalAka AcAryonA matamAM madhyama puruSamAM badhe saMbodhananA arthanI apekSA hoya che ane yuSpadanI prathama vibhaktinAM traNe ya vacanamAM saMbaMdhanane artha samajAya che. (4) bIjA puruSa sAthe hamezAM saMbaMdhanane artha samajavAmAM Ave che. rAjA, muru, vagere prayogamAM AjJA sAthe saMbodhanane artha che. jyAM AjJAne artha na hoya, jemake, vaM navali ( tyAM paNa bIjA puruSa sAthe saMbadhanano artha hoya che. jene saMbodhana karavAmAM AvyuM hoya te vyaktinuM dhyAna doravA mATe A bIjo puruSa upayogI bane che. saMbodhanamAM vaM evI prathamAnAM badhAM vacano samajavAmAM Ave che. Ama saMbodhana sAthenA bIja puruSane spaSTa sabaMdha nakkI thAya che. saMbodhanaM na loke'sti vidhAtavyena bastunA / svAhendrazatrurvardhasva yathA rAjA bhaveti ca // 5 // lekavyavahAramAM, "svAhA, Indazatru rUpe tuM vRddhi pAma", " rAjA bana" jevA vidheya (bAbata darzAvatA) vacana vaDe, saMbaMdhana karavAmAM AvatuM nathI. (5). svAdA. trArdha (svAhA, Indazatru rUpe tuM vRddhi pAma) ane rAjA mA (rAjA thA) evAM vAkyomAM draza3: ane 2AnA jevA zabdo prathamAmAM che ane vidheya vAkayanA "bhAgarUpe che. AvA vidheyavacanakhaMDamAM saMbodhanano artha prApta thatI nathI. vA-para Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkathayadIya saMbaMdhana siddha bAbatanA saMmukhapaNAne darzAve che (siltAmithulIbhAvamAtra saMtoSa vi; I (vA.5, 3.7.163) evA siddhAnta pramANe sAdhyane athavA vidheyane darzAvavA mATe saMbaMdhana samartha nathI. pahelI vAra upadezathI jenuM svarUpa cokkasa thayuM nathI evI vidhIyamAna bAbate abhimukhIbhAvane prApta thatI nathI. uparanAM udAharaNemAM trirAtraya ke rAnava vidhIyamAna che. tethI yuTyA ke matra evAM kriyApadomAM zreSa athavA AzA hovA ktAM saMbaMdhana prApta thatuM nathI. yuSmadarthasya siddhatvAnniyatA cAyudAttatA / yuSmadaH prathamAntasya parazcenna padAdasau // 6 // prayamAna yugmadu zabda, bIjA koI pada pachI Avato na hoya to yugmadUna (saMbodhana) artha siddha hovAne kAraNe, tene pahele svara udAtta hoya che. (6). anvaya: yudbhavatha siddhavAn kathamAAca gumaH, sau vAta 12: na veta, (2) A zurAtatA vidyA ! mAmatritA | (pA.sa. 61. 198, saMbodhanazabdane Adyasvara udAtta thAya che). pramANe prathamAnta yudamad zabda sarva AghudAtta thaze jema ke, vamane yogAnuyAnAnAM puratAt | ane tamane pramiyamAzacakSaLi: | pragamAM sva aghadAna thAya che. paraMtu prathamAna gukha zAbda, bIja koI pada pachI Avyo hoya to te anudAtta thaze. jema ke vIrAva: zA yam . mAM zrama anudAtta che. guNapradhAnatAbhedaH puruSAdiviparyayaH / nirdezazcAnyathA zAstre nityatvAnna virudhyate // 7 // gauNu ane mukhya (pado)no pheraphAra, puruSa vagerenI adalabadala ane zAstramAM (temane judI rIte ulekha, (A badhuM), zabdanA nityane kAraNe (paraspara) viruddha banatuM nathI. (7) vyAkaNa zAstramAM traNa puruSa, temane vaparAza, temanA artho vagere aMge cokkasa niyame che. tema chatAM gauNane badale mukhya ane eka puruSane badale bIja puruSane vaparAza jovA maLe che, A vAta pANininA sUtraniyamo uparathI siddha thatI dekhAya che, sena giri Nata gati nitam (pA. su. 4 4.2, tenAthI rame che, chede che, te ane tenAthI jItelI vastu, e arthamAM pratipAdikane pratyaya thAya che; jemake, kamara viSyati mAli%, pravrayA vanati mAjhi, akSe: nayati zAkSika, mAlima) pramANe mAlivoDami, mAliwoDA AkSioti ema traNeya puruSa sAthe cAkSi: ne vAparI zakAze. zabdo ane temanA artho nitya hovAthI zabdonA prANa pramANe zAstronA niyamo racavAmAM AvyA che. AvA niyamo vALyo ane padanA adhita avayavone dhyAnamAM rAkhIne racavAmAM AvyA che, tethI haMmezAM badhA pracalita prayogone lAgu paDe ja ema nathI. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha yathA nirdezamarthAH syuryeSAM zAstra vidhAyakam / kiJcit sAmAnyamAzritya sthite tu pratipAdanam // 8 // je zabdone zAstra utpanna kare che te zabdonA) arthe te (zAsa)nA nideza pramANe levA joIe. AvI sthitimAM sAmAnya niyamane AdhAra laIne (zAstramAM) . pratipAdana karavAmAM Ave che. (8) yo'zve yaH pITha ityatra bhUtayorazvapIThayoH / yathopalakSaNArthatvaM tathArtheSvanuzAsanam // 9 // "je ghaDA upara che athavA "je bAjaTha upara che" evAM vAkyomAM jANItA ghoDA ane bAjaThane (devadattanA) nirdeza mATe samajavAmAM Ave che. tevI sthiti zabdonA anuzAsana aMge che. (9) aneka vyaktie hAjara hoya tyAM devadattane darzAvavA mATe kahevAmAM Ave che ke pela rahyo devadata, je ghoDA upara beThe che, athavA je bAjaTha upara beThe che." ahIM gheDo ane bAjaTha siddha bAbato che. temane devadattanA nideza mATe jaNAvavAmAM Ave che. devadatanA vizeSaNa rUpe te nathI. zabdonA anuzAsana aMge paNa AvI sthiti che. je zabdo vyavahAramAM jANItA che arthAt siddha che temane mATe ja anuzAsana arthAt niyamojanA che. rUti gurukamuzaH - A pramANe purUSasamudeza pUro thaze. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkhyAsamuddezaH 11 saMkhyAmuddeza saMkhyAvAn satvabhUto'rthaH sarva evAbhidhIyate / bhedAbhedavibhAgo hi loke saMkhyAnivandhanaH // 1 // badhA dravyarUpa padArtho saMkhyAvALA che, ema jaNAvavAmAM Ave che. vyavahAramAM bheda ane abheda evA vibhAgo saMkhyAne AdhAre hoya che. (1) saMkhyA evo pAribhASika zabda pANininA samaya pahelAMthI jANItuM hatuM. kene saMkhyA kahevI enI vyavasthA karatAM pANinie jaNAvyuM che ke vadu ane jaLa zabdone ane jene aMte vat ane 36 pratyayo Ave tevA zabdone saMkhyA evuM nAma ApavuM (vasuALavatuti saMDyA | 1. 1, 22 ). keTalAka saMkhyAzone juduM nAma ApavuM evuM temaNe karAyuM che. jemake, daLAtA par ! arthAta SakArAnta ane nakArAnta saMkhyAzabdone saMtA kahevI. vArtikakAra jaNAve che ke eka, be vagere laukika saMkhyA zabdone vyAkaraNazAstramAM paNa saMkhyA saMjJA kahevI. saMkhyA zabdathI eka, be, se vagerenuM grahaNa thAya che. vacana ane saMkhyA pUrvAcAryonI saMjJA che. dvivacana zabda nirUktamAM maLe che ( vA meghazva parahyA sAva vinaM . cAra (6. 16. 7) pataMjali jaNAve che ke vyAkaraNazAstramAM lAghavanuM dhyeya rAkhIne ja saMjJAo karavAmAM Ave che. saMkhyAbda ne lavI saMjJA kahevAya nahi. AvI mahatI saMzA karavAnuM kAraNa saMkhyA zabdane anvartha samajavA mATe che. jenA vaDe gaNatarI karavAmAM Ave che tyAre manayA ) te saMkhyA. vyavahAramAM eka, be, evA saMkhyA zabdo vaDe paNa gaNatarI karavAmAM Ave che. tethI vyAkaraNazAstramAM temane paNa saMkhyAzabdo samajavA. vyavahAramAM vaparAtA keTalAka saMkhyA zabdone pANinie noMdhyA che, jema ke viMzatti, trirAta , vavArazata, 1LyAzat , SaSTi, satata, ati, navati, zatam (vA. . 6. 1. pas). kAtyAyana ane pataMjali A zabdanI vyutpattinI arthAt temanAM prakRti ane pratyenI carcA kare che. pataMjali jaNAve che ke vijJati vagere zabda avyutpanna prAtipAdike che. urvazarata vagere zabdono artha saMgha, samUha athavA samudAya che ane te zabdo eka prakAranA dharma athavA lakSaNano baMdha karAve che. dharmavAcaka zabda guNavAcaka hoya che. Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 43 eTale urvazati vagereno prayoga karavAmAM paNa vAMdho na hovo joIe. tethI viMzati vagere liMga ane saMkhyA sAthe joDAze. jema bIjA guNavAcaka zabda, je dravyano teo Azraya kare che, temanAM liMga ane vacanane anusare che tema, viMzati vagere paNa temanA AzrayonAM liMga ane saMkhyAne anusaravA joIe. paNa Ama banatuM nathI. dhanam vagere zabdanI jema vizafsa vagere paNa temanA AzrayanAM liMga ane vacanane anusaratA nathI. jema ke jAvaH ghanam ! putrA: pravacam | rUdrAnA sevatA 1 Ano uttara e che ke kaMIka cakkasa gaNanI pradhAnapaNe vivekSA hoya che. jema ke aa: putraF , simi: yun , evAM udAharaNomAM azvo ane talavArarUpI gugo arthAta sAdhanAvALA sainike laDavA. te pramANe vita H jAva: | mAM vIsa saMkhyA e guNa mukhyapaNe vivakSita che, ane A guNa eka hovAthI urvazati: te ekavacana prApta thayuM che. mAripuchavaMcAvarimALArUDham | (vI. 3. ka. 1. 16 A sUtrathI tadvati | sutra 5.1.63 sudhI, jemane mATe cakkasa pratyayanuM vidhAna thayuM nathI, temane kahyuM pratyaya lAge che. paraMtu te zabdomAMnA , puche, paMDyA ane rimALa e zabdone ya ne badale 8 pratyaya lAge che) uparanA bhAgyamAM saMkhyA ane parimANa aMge keTalAka vicAra maLe che. sAmAnya rIte saMkhyA paNa eka prakAranuM parimANa ja che. tema chatAM A sUtramAM saMkhyA ane parimANa evA be zabdo nedhavAmAM AvyA che. tenA uparathI siddha thAya che ke bannene atha judo che. A bAbata yuktisiddha che, ene mATe jJApake raju karavAnI jarUra nathI. saMkhyA bheda darzAve che. parimANane vyutpatijanya artha che, cAre taraphathI mApa. ATalI bAjarI ema dhAnyanI IyattA darzAvavA mATe tenuM parimANa kahevAmAM Ave che. paraMtu AvA parimANamAM paNa arthe zera, eka zera vagere vizeSatAo jaNAvavA mATe saMkhyAnI madada levAmAM Ave che. A saMkhyAvizeSa parimANu, unmAna ke pramANa vaDe darzAvAtA nathI. unmAna eTale vajana. jema ke tolo, adheLa vagere. kosa vagere laMbAI (AyAma)nA mApane pramANu kahe che. saMkhyA A traNathI judI che. cAra tolA, cAra kesa evA prayogomAM cAra evA saMkhyAzabdathI iyattAno bodha thato nathI, paraMtu tolA, kosa vagerethI IyattAno baMdha thAya che. Ama saMkhyA pramANa karatAM judI hovAthI uparanA sUtramAM saMkhyAthI saMkhyA ane parimANane judo ullekha pANinie karyo che. sarakhAvo mahAbhASya (vA. . . 1, 12). UrdhvamAna kilonmAna parimANa tu sarvataH / AyAmastu pramANa syAt sakhyA bAyA tu sarvataH / / sa dharmA vyatirikto vA teSAmAtmaiva vA tathA / bhedahetutvamAzritya saMkhyeti vyapadizyate // 2 // - te ( khArUpa) dharma (dravyarUpa AzrayathI ) judo hoya athavA temanAthI abhinna hoya (paraMtu), bhedane darzAvavAnA kAraNarUpa hoI te saMkhyA evA nAme oLakhAya che. (2) Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 vAya5thIya vaizeSika matamAM saMkhyA guNa rUpe che ane dravyamAM rahelI che. padArtha jyAre ekalo hoya che tyAre ekatva saMkhyAvALo hoya che, ane bIjA padAthe sAthe hoya tyAre be, traNa evI saMkhyAvALA kahevAya che. Ama saMkhyA dravya sAthe joDAyelI che. helArAja jaNAve che ke A vAta barAbara nathI. saMkhyA dravyathI bhinna che ke abhinana che, e bAbatamAM vaiyAkaraNone rasa nathI. vazeSikenI padArthavicAramAM jijJAsA hoya che tevI, vaiyAkaraNanI jijJAsA padArthamAM nahi paraMtu padArthane vyakta karanArA zabdomAM che (mAi tu ra9prmaannkaanaaN padArthavicArAnAdarAdU yathAyatha' padArthakalpanA tIthikaiH kRtA / kimanena niSprayojanenA. smAbhirvicAreNa zabdArthasyeha vicArayituM prakramAt / samavetA paricchedye kvacidanyatra sA sthitA / prakalpayati bhAvAnAM saMkhyA bhedaM tathAtmanaH // 3 // judA samajAtA padArthamAM samavAya saMbaMdhavALI, ane koI vAra bIje (paNa) rahelI saMkhyA, (bIjA) padArthonI temaja pitAnI bhinnatAne jAhera kare che. (3) saMkhyAno saMbaMdha dravya sAthe che. dravyamAM te samavAya saMbaMdhathI rahelI che ane dravyane ekabIjAthI vibhakta samajAve che, jema ke, eka ghaDe, athavA pacIsa guNe, athavA eka se, base vagere. guNa, jAti, sAmAnya, abhAva vageremAM paNa saMkhyAne Aropa karavAmAM Ave che. jema ke covIza guNa, pAMca karmaLatio, be sAmAnya, cAra abhAva vagere. zabdavyavahAra vAstavika ane Arepita ema banne prakAranA guNe sAthe saMkaLAyelo che. paratve cAparatve ca bhede tulyA zrutiryathA / saMkhyAzabdAbhidheyatvaM bhedahetostathA guNe // 4 // jema dravyamAM pachInuM ane pahelAMnuM evA deza)bheda darzAvavA mATe tevA ja zabdo (para ane apara) vaparAya che, tema guNamAM paNa bheda (darzAvavA)nuM nimitta saMkhyAzabda vaDe vAcya bane che. (4) dravyanI sAthe, dezasaMbaMdhane kAraNe, paratva ane aparatva evA guNo rahelA che. te guNone kAraNe dravya mATe pachInuM ane pahelAMnuM evA zabdono vyavahAra thAya che. guNo aMge paNa AvA para ane apara zabdo vaDe vyavahAra zakya bane che. e pramANe eka, be, vagere saMkhyAne vyavahAra paNa dravya ane guNanA saMbaMdhamAM samajavAno che. asvatantre svatantratvaM paradharmo yathA guNe / abhedhe bhedyabhAvo'pi dravyadharmastathA guNe // 5 // jema dravyane svataMtratA (rUpI dharma) asvataMtra (evA guNa)mAM ApavAmAM Ave che tema, dravyane bheghatvarUpI dharmabhedyatva vinAnA guNamAM ApavAmAM Ave che. (5) Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa guNa, dravyane Azraye rahela hovAthI te nitya parataMtra che. dravyano svAbhAvika dharma svAtaM ya che. AvA svAtaMtryano Aropa guNa upara karavAmAM Ave che, jema ke, vaTahya hAku ! (vastranu' rU5). e pramANe saMkhyAno Azraya guNamAM na hovAthI guNa saMkhyA vaDe bhedya arthAta vyavahedya banato nathI, paraMtu dravyane bhedyatvarUpI dharma guNamAM AropavAmAM Ave che. gujaH para: evA udAharaNamAM zukula guNa dravyanA upasarjana rUpe arthAt gauNa rUpe che. A udAharaNamAM sulatva guNa dravya sAthe samAna adhikaraNamAM hevAthI dravyanA dharma sAthe samanvita bane che. paraMtu vaTahya vaTanuM ke vaTahya pam ! evAM udAharaNomAM zuklatva, guNane dharma che ane rU5tva saMkhyAno dharma che. vAstavamAM zukalatva ke rU5tva dravyanA dharmo che, chatAM zabdazaktinA saMdarbhamAM AvA vyavahAra prayoga zakaya bane che. svabuddhyA tamapoddhRtya loko'pyAgamamAzritaH / svadharmAdanyadharmeNa vyAcaSTe pratipattaye // 6 // (vaizeSika) Agamane anusarIne sAmAnya jana paNa pitAnI buddhi vaDe te (guNa)ne (dravyathI) jude samajIne (bIjAnA) bedha mATe, (guNanA) pitAnA dharmathI judA dharmavALe samajAve che. (6) vaizeSikone anusarIne sAmAnya jana paNa guNane dravyathI judo svataMtra dharma samaje che ane guNane saMkhyAthI joDe che jema ke, varaca aa vinna dAm mAM rUpane eka evI saMkhyA sAthe joDyo che. A ladhu vyavahAra zabdazaktinA prabhAvathI thAya che. paropakAratattvAnAM svAtantryeNAbhidhAyakaH / zabdaH sarvapadArthAnAM svadharmAd viprakRSyate // 7 // pitAnAthI judA dharma vaDe karelA upakArarUpI svarUpavALA badhA padArthonuM svataMtrapaNe abhidhAna karanAra zabda, potAnA (vAcakarUpI) dharmathI dUra thAya che. (7) keIpaNa padArtha tenA dharmo vinAno kapI zakAto nathI. padArthanA saMsargI dharmanA saMbaMdha vinAnuM zuddha rU5 hetuM nathI. jema gujarA: vaTa: I mAM vaTa tenA suvA evA dharma sAthe saMbaMdha vinAne ka9pI zakAto nathI tema varahya hAma | mAM guNa evuM rUpa paNa tenI sAthe rahela saMkhyAnA saMsarga vinA abhidhAna pAmatuM nathI. abhidheya padArthone temanA dharmonA saMsarga vinA jAhera karavAnI zabdonI zakti maryAdita che. yathaivAviSayaM jJAnaM na kiJcidavabhAsate / tathA bhAvo'pyasaMsRSTo na kazcidupalabhyate / / 8 / / jema jJAna koI viSayanA saMbaMdha vinAnuM hotuM nathI tema, pitAnA dharmo sAthenA) saMbaMdha vinAno kaI padArtha hoto nathI. (8). ' Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 vAkayapadIya padArtha pitAnA dharmo sAthe haMmezAM joDAyelo ja hoya che. jJAnano svabhAva bedha ApavAne heya che, viSaya sAthe saMbaddha hoya tyAre ja te vyavahArogya bane che. Ama tenuM viSayapAtaya nizcita che. A pramANe reya paNa pitAnA dharmo sAthe saMskRSTa na hoya ane mAtra vastu rUpe hoya to ya rUpe ane abhidheya rUpe prApta thatuM nathI Ama padAthano bodha ane tenuM abhidhAna te padAthanA dharmonA upakAra upara avalaMbe che. bhedena tu samAkhyAta yalloko'pyanuvartate / AgamAcchAtrasadRzo vyavahAraH sa varNyate // 9 // (padArthanuM tenA dhamathI) bhinnapaNe pratipAdana, jene sAmAnya jane paNa anusare che, te vaizeSika jevA Agamone anusarIne thAya che. AvA (jana)vyavahArane zAstra je samajavAmAM Ave che. (9) padArthamAM sAmAnya ane vizeSa evA dharmo dravyathI svataMtrapaNe samajavAmAM Ave che. vaizeSika vagere zAstramAM AvI apeDhArabuddhi prApta thAya che. sAmAnya jananuM valaNa zAstrane anusaravAnuM hoI teo paNa guNa, saMkhyA, jAti vagere dharmone dravyathI svataMtra samaje che. buddhathA sthiteSu teSvevamadhyAropo na durlabhaH / paradharmasya na hyatra sadasattvaM prayojakam // 10 // buddhi vaDe judA samajavAmAM Avela te (jAti vagere dharmo)mAM (dravyanA). dharmano Aropa durlabha nathI, kAraNa ke temAM ApavAmAM Avela paradharmanuM vAstavika ke Apita astitva mahatvanuM nathI. (10) sAmAnyeSvapi sAmAnyaM vizeSeSu viziSTatA / saMkhyAsu saMkhyA liGgeSu liGgamevaM prakalpate // 11 // A pramANe sAmAnyAmAM sAmAnya, vizeSamAM vizeSa, saMkhyAmAM saMkhyA ane liMgamAM liMganI kalpanA zakya che. (11) dravyamAM sAmAnya, saMkhyA, liMga vagere viziSTa dharmone svataMtra rIte samajavAnI paraMparA vizeSika vagere darzAnamAM jANItI che. A sAmAnya vagerene dravya mAnatAM te sAmAnyamAM paNa temanA sAmAnyanI kalpanA karI zakAze. AvI kapanA buddhimAM ArUDha hoya che ane zabdo dvArA apadadhata bane che. govAdi sAmAnyAmAM paNa temanA sAmAnyanI ka9panA karI zakAze. e pramANe judAjudA vizeSamAM samAna rUpe rahela sAmAnyanI ane ekabIjAthI bhinnatA darzAvatA vizeSanI kalpanA karI zakAze. saMkhyA aMge A vAta svIkAratAM te saMkhyAmAM zatam, zase, tAni evI bIjI saMkhyAo kaha5vAmAM Ave che. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa liMga aMge paNa punAna, dama, jtA evAM bIja liMgAne samajI zakAya. A vicAra mATe bhatRharie mahAbhASyamAMthI sUcana lIdhuM che. sarakhAvo : (1) dazya mAna mAvayo ! tavathA piripiLA yukate zrIyaM 2 trIvenI (pA.sa. 4.1. 3. vA 3 uparanuM bhASya) (2) bhAvo bhAvena yujyate / kRdabhihito bhAvo dravyavad bhavati strItvamapi strItvenAbhihitaM dvavat mavati (pA.su. 4.1.3. vA. 7 uparanuM bhASya). ato dravyAzritAM saMkhyAmAhuH saMsargavAdinaH / bhedAbhedavyatIteSu bhedAbhedavidhAyinIm // 12 // tethI saMsavAdIo saMkhyAne dravyane Azraye rahelI ane bheda ane abheda vinAnAM (dravyaguNAdimAM) bheda ane abhedane sajanArI jaNAve che. (12) dravyamAM rahela saMkhyAne kAraNe guNa, liMga vageremAM paNa saMkhyAne vyavahAra karavAmAM Ave che. vaizeSike saMkhyAne dravyanI sAthe samavAya saMbaMdhathI rahelI jAhera kare che. tethI temane saMsavADI kahe che. bheda ane abhedathI para rahelAM dravyo ane guNemAM saMkhyA bheda ane abhedane darzAvavA samartha bane che. AtmAntarANAM yenAtmA tadrUpa iva lakSyate / atadrUpeNa saMsargAt sA nimittasarUpatA // 13 // jene kAraNe bIjAM drabyunuM svarUpa dravyarUpa nahi (evA guNa vagere) sAthenA samavAyathI te (guNu vagerenA) rU5 jevuM dekhAya che, te te mAtra keIka nimittane kAraNe prApta thayeluM sAdazya che. (13) anvaya : ena yAramAtarALAM mArA matakULa vaMsata tadbhava sva catte sA nimittasahazatA . paraspara bhinna evA padArtho judAM judAM pramANethI samajAya che. keTalAMka dravyonA anya dravyonA guNe sAthenA saMsargathI te guNenA rUpa jevuM te padArthonuM rU5 samajAya che. A mAtra AbhAsa che. AvA AbhAsanuM kAraNa keIka nimittane kAraNe prApta thatuM sAdAzya che. vyavahAramAM paNa anya dravyonA dharmonA saMsargathI dravya tevA dharmovALAM dekhAtAM nathI. saMsRSTeSvapi nirbhAge bhUteSvarthakriyA yathA / sattvAdiSu ca mAtrAsu sarvAsvevaM pratIyate // 14 // . jema hamezAM sa sagavALAM pAMca mahAbhUtamAM ane sattvAdi traNa guNemAM temanI upayogI pravRtti darekamAM bhinna hoya che tema badhA padArthomAM (paNa) tevI ja samajAya che. (14) anvaya : yathA mUteSu saravAripu va zreSTa ahiyA nirmA, purva sarvAsu mAtrA! pratIyate) vA-5 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vAkayapadIya pRthvI vagere pAMca mahAbhUtamAM temanI hamezanI dhyeyalakSI pravRtti jema pratyekamAM judI judI hoya che, ane satva, rajas, tamasU evA traNa guNenI badhA padArthomAM pravRtti paNa bina bhinna hoya che tema, dravya, guNa, karma vageremAM paNa parapapara sAhacarya hovA chatAM temanI pravRtti bhinna hoya che. dvitvAdiyonirekatvaM bhedAstatpUrvakA yataH / vinA tena na saMkhyAnAmanyAsAmasti saMbhavaH // 15 // dvitva vagerenuM kAraNa ekatva che, kAraNa ke, badhA bheda temAMthI prApta thAya che. te (ekatva) vinA bIjI saMkhyAonI utpatti zakya nathI. (15) - ekatva athavA eka evI saMkhyA bIjI be thI mAMDIne parAdha sudhInI saMkhyAo nuM janmasthAna che. ekave buddhisahite nimitta dvitvajanmani / ekatvAbhyAM samutpamnameva vA tat pratIyate // 16 // apekSA buddhivALAM be ekatva dvitvanI utpattimAM kAraNarUpa bane che. athavA (AvI buddhi vinA), te ddhitva, be ekamAMthI utpanna thayeluM hoya tevuM prApta thAya che. (16) Indriya sAthe saMyukta evA be padArthomAM samavAya saMbaMdhathI rahelAM be ekatvamAM ekatvarUpI sAmAnya, saMyukta samavetasamavAyathI samajAya che. ekravarUpI guNanI apekSAvALAM te ekatva divane utpanna kare che. be dravyo divanuM samavAdhikAraNa che ane ekatvaguNa tenuM asAmAyikAraNa che. apekSAbuddhi nimitta kAraNa che. bIjA mata mujaba apekSA buddhi vinAnAM be eka vo dine utpanna kare che. helArAja jaNAve che ke ekatvamAMthI divanI utpattinI prakriyA gauravabhayathI temaNe rajU karI nathI, paraMtu, brahmakAMDamAM athar brahmakAMDa uparanI temanI TIkAmAM te raju karavAmAM AvI che. helArAjanI brahmakAMDa uparanI A TIkAnuM nAma zabdaprabhA hatuM. paraMtu atyAre te upalabdha nathI. saMkhyA aMgenI prakriyAnA A vistAranuM sthaLa brahmakAMDa kArikA 90 (yazAyAhaLe.... ) hevuM joIe. prazastapAda bhASyamAM A prakriyAnI vigata ApavAmAM AvI che. be padArthone ne ndriya sAthe saMnikartha thAya che tethI ekatvasAmAnya utpanna thAya che. A ekatvasAmAnyamAMthI be ekatva aMgenI apekSAbuddhi (enumerative cognition) utpanna thAya che. AvI rIte divadhimAMthI dhitvasAmAnya utpanna thAya che, temAMthI ditvaguNanuM jJAne thAya che. AvA daitvaguNuviziSTa be dravyo samajAya che. temano siddhAnta che nAtaviroLA di viroSe zuddhi : diva buddhinA nAza aMgenA vicAramAM vaizeSiko jaNAve che ke ddhitva aMgenI apekSAbuddhi baMdha thatAM divaguNu ane tyAra bAda divasAmAnyanI buddhi paNa aTakI jAya che, ane be padArtho evI buddhi prApta thAya che. aMte padArtho aMgenI dvitvabuddhino nAza thatAM padArthabuddhino paNa nAza thAya che. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 419 61 5Daze. trIju kAMDa ekatvasamudAyo vA sApekSe vA pRthak pRthak / ekatve dvitvamityeva tayordvivacanaM bhavet // 17 // athavA (dvitva) ekatvane samudAya che, athavA, ekabIjAthI judAM ane paraspara sApekSa ekatva dvitva che. je be ekatva dvitva ja hoya to temane dvivacana prApta thavuM joIe. (17) be ekavamAMthI, temanAthI bhinna evuM dhitva utpanna thatuM nathI, paraMtu be ekatvano samudAya eTale dhitva samajavAnuM che. vanarUpI samudAya vRkSothI judo nathI. vRkSa samudAyane ApaNe jema vana evuM juduM nAma ApIe chIe tema ekatvanA samudAyane dhitva evuM juduM nAma ApIe chIe. have jo samudAyamAM avayavanuM prAdhAnya svIkArIe to be ekatvane mATe divacanane pravega karavo paDaze. drAvinaiva(pa. pU. 1. i. 22, be mATe dvivacana ane eka mATe ekvacana vaparAya che ) mAM dhitvane je be ekatva mAnIe to te be ekatva ane sUtramAMnuM ekatva ema dha samAsanAM be padomAMthI traNa ekatva prApta thAya ane tethI bahuvacana karavuM paDe. tethI ema mAnavuM joIe ke be ekatvathI prApta thatuM dhitva judu che. eko'pi guNabhedena sadhoM bheda' prakalpayet / AzrayAzrayibhedo hi. tadAzrayanibandhanaH // 18 // samudAya eka hevA chatAM, tene avayave rUpI guNonI bhinnatAne kAraNe, te bheda darzAve che. Azraya ane AzrayI vacceno bheda AzrayanA bhedane kAraNe che. (18) saMkhyeyasaGghasaMkhyAnasaGghaH saMkhyeti kathyate / viMzatyAdiSu sAnyasya dravyasaGghasya bhedikA // 19 // (faAti vageremAM) gaNatarI karavAnA padArthonA samUhanI gaNatarI karanArI saMkhyAnA samUhane saMkhyA kahevAya che. te (saMkhyA) bIjA padArthonA samUhathI pitAnI bhinnatA darzAve che. (19) gAya vagere gaNatarI karavAnA padArtho (saMkhyaya)nA samUhane dravyasaMgha kahe che, AvA dasa dasanA be dravyasaMgha mATe vIsa (vizaMti) zabda vaparAya che, ane saMkhyAnasaMgha kahe che. A visaMti vagere saMkhyA apekSAbuddhine kAraNe dasa dasanAM be athavA vadhAre ekatva mAMthI prApta thAya che. cavAM viMrAta mAM rviAtiH saMkhyA che ane viMti: jAvaH | mAM vaijJatiH saMkhyaya che. A kArikAnuM vyAkhyAna karatAM helArAja jaNAve che ke pA. su. 5-1-18 uparanAM vArtika ane bhASyamAM rajU thayelA vicAromAMnA keTalAkane A samuddezanI kArikA 1 nA TippaNuthAM saMkSepamAM rajU karavAmAM AvyA che. __ ekaviMzatisaMkhyAyAM saMsyAntarasarUpayoH / ekasyAM buddhyanAvRttyA bhAgayoriva kalpanA // 20 // eka ja saMkhyA rUpe rahela viMzattimAM (bhAga) buddhisamajAtI na hovAthI be judI saMkhyA jevA dekhAtA be bhAganI kalapanA karavAmAM Ave che. (20) Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4ra0 vAkayapurIya gvaMzati : mAM eka ane vIsa evI bhAgakapanA nathI. bhAga pADavA mATe ekavIsamAM keI nava ane bAra samaje, bIje kaI dasa ane agiyAra samaje ane trIje eka ane vIsa samaje. A badhuM mAtra kalpanAdaSTie juduM samajavAmAM Ave che. vAstavamAM narasiMhamAM akhaMDa buddhi narasiMhatvanI che. asaMkhyAsamudAyatvAt saMkhyAkArya vidhIyate / samUhatve tu tanna syAtU svoGgAdisamudAyavat // 21 // (ekarvizati jevI saMkhyAo) saMkhyAono samudAya na hovAthI saMkhyAnAM (vyAkaraNa)kAryo aMge niyame karavAmAM Ave che. jema svAMgane artha darzAvanArA zabdanA mAtra samudAya mATe svAMga aMgenAM (vyAkaraNa) kAryo thatAM nathI tema AvA (saMkhyA)samudAya aMge te kAryo thatAM nathI. (21) gvaMzataH mAM avayavavibhAga samajAtuM nathI, paraMtu A sAbdane akhaMDa samaja. vAno che. tethI akhaMDa saMkhyA aMge je vyAkaraNukA zAstramAM jaNAvavAmAM AvyAM heya te thaI zake che. AmAMnAM keTalAMka nIce pramANe che. (1) zAzite ! (pU. sU. 5. 2. 46) pramANe zata zabda jene aMte, hoya evA saMkhyAvAcaka zabda ane vizatiH zabdane, jemAM teTaluM vathAre che te, e artha mAM pratyaya lAge che jemake. vaMza mAdhA mit zate triAma. e pramANe vize zattama) evA prayogo thaze. nAjhuiM zata. novijJatiH evA prayoga thaze nahi. (2) vaMzasthAriyatama rAtarayAm ! (pA.sU. 5-2-56) pramANe viMzati, trizaMtu vagere zabdone ane te jemane aMte che te zabdo pachI pUraNa evA arthamAM AvanArA 4 pratyayane samar evo Agama vikalpa thAya che, jemake viMzataH pUrA: rvivAtitama: viMza, ekaviMzatitama ekaviMzaH / (3) pA.sa. 5-4-17 saMhayAyA: viyAgavRttine vArA pramANe vAraMvAra karavAmAM AvatI kiyAne darzAvatA saMkhyAbdane vara pratyaya lAge che, vaoravA gifzanijharavA | saMkhyeyAntaratantrAsu yA saMkhyAsu pravartate / AvRttivargasaMkhyeyA tAM saMkhyAM tAdRzIM viduH // 22 // (dasa vagere) bIjA saMkhyAne darzAvatI saMkhyA sAthe gauNabhAve (samAsamAM) pravRtta thatI (ddhi vagere) saMkhyAnA saMkheya tarIke te bIjI (dasa vagere) saMkhyA punarAvRtta bane che (ema vayAkaraNe) samaje che. (22) je gvaviMzatiHA, dizA ane bIjA saMkhyAza akhaMDa heya ane bIjA saMkhyA zabdo eka ane vIsa ane be ane dasanA samudAya na hoya te dizAH trizA: evA bahuvati samAse pA.su. saMDyuyAyayAkaranaQrAsiyA: saM 1 ( 2.2.25) gaNatarI karatA padArtho mATenA saMkhyAvAcaka zabda sAthe avyaya, Asana, adhika, adUra evA zabdono ane saMkhyAvAcaka zabdono bahutrIhi samAsa thAya che.) pramANe samAsa Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raju kaTa 421 zA mATe bane che? dizA: evA samAsamAM ddhi ane vaiza evA be saMkhyAvAcaka zabdo nathI. dri zabda kA evI saMkhyAnA saMkhyaya drA sAthe gauNa bhAve che ane te ddhi zabda kriyAnI abhyAvRtti-diH draza, be vAra dasano artha darzAve che. na saMkhyAyAM na saMkhyeye dvau dazetyasti saMbhavaH / bhedAbhAvAnna saMkhyAyAM virodhAnnaM tadAzraye // 23 // saMkhyArUpe ke saMkhyayarUpe be daza (e vigraha) saMbhavI zake nahi. (dasa) saMkhyAmAM bhedane abhAva hovAthI ane dasanA Azraya sAthe (be) virodha hovAthI be evI saMkhyA hoI zake nahi. (23) saMkhyAyete dazadvagauM dvidazA iti saMkhyayA / tadrUpe vApi saMkhyeye AvRttiH parigaNyate // 24 // tethI dvidazA evI saMkhyAthI be dasakA evI gaNatarI athavA je gaNAya che evA dasakAnI AvRtti samajAya che. (24) saMkhyA nAma na saMkhyAsti saMjhaiSeti yathocyate / rUpaM na rUpamapyeva saMjJA sA hi sitAdiSu / / 25 / / jema saMkhyA zabda koI saMkhyA darzAvatuM nathI. paraMtu mAtra (sAmAnya) nAma che, tema 35 zabda keI rUpa darzAvatuM nathI, paraMtu sapheda vagere mATenuM te nAma che.(25) sakhyAnajAtiyogAt tu saMkhyA saMkhyeti kathyate / rUpatvajAtiyogAcca rUpa rUpamiti smRtam // 26 // saMkhyAtvarUpI jAti sAthe saMbaMdhane kAraNe saMkhyAne saMkhyA kahevAya che. che. rUpajAti sAthenA saMbaMdhane kAraNe rUpamAM rUpa che ema kahevAya che. (26) kyAya avayave taY I (pA. su. 5-2-42, saMkhyAvAcaka zabdane "teTalA avayava che jenA ' evA arthamAM tal pratyaya lAge che.) uparanA bhASyamAMnA vicAro A kArikAdarzAvavAmAM AvyA che. avayavamAM rahelI saMkhyAne pratyaya lAge che, paraMtu avayavI evI saMkhyAmAM koI avayavarUpa zabda heto nathI. saMkhyA aneka avayavovALI kahevAya che te barAbara nathI, kAraNa ke AvI kaI saMkhyA nathI. saMkhyA zabda saMjJA zabda che. nimittameka ityatra vibhaktyA nAbhidhIyate / tadvatastu yadekatva vibhaktistatra vartate // 27 // Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdIya ; mAM (tenA vaparAzanuM) nimitta (evuM prAtipakirUpa ekava) vibhakti vaDaeN vAcya banatuM nathI, paraMtu pravRttinimittarUpa ekatvavALu je ekatva tyAM vibhakti vaparAya che. (27) rA saMkhyA aMge eka bIjA muddAnI vicAraNA karavAmAM Ave che. catuSu caduvanam | (pA. sU. 1. 4. 21, ethI vadhAre vastue mATe bahuvacana vaparAya che) sUtramAM saMkhyA vibhakti vaDe vAcya bane che. A sakhyA , dvi, tri vagere prAtidikA vaDe vAcya bane che tyAre prAtipakrikanA arthAMmAM prathamA evA niyama pramANe zabda vaDe vacana arthAt saMkhyAnuM paNa abhidhAna thAya che. teA pachI :, ddo jUni 5 / evA udAharaNamAM dvitIyA vibhakti kevI rIte prApta thAya tenA javAbamAM kahI zakAya ke H evA sa khyA zabdamAM be ekatva che, eka prAtipadika rUpe ane bIju vibhaktivAcya ekatva rUpe. sarakhAve| helArAja : praznamAyAM vidyamAnayAmeAzika-hya pravRttinimittameAtina tacAmithIyate prAtipadikenaiva tasyAbhidhAnAt / ekasya pracayo dRSTaH samUhazca dvayostathA / nimittavyatirekeNa saMkhyAnyA bhedikA tataH // 28 // ekanA (mIjI sAthe) samuccaya ane meneA samUha jovA maLe che, tethI prAtipardikA sivAyanI ane tenAthI bhinna evI (pratyayavAcya) bIjI saMkhyA prApta thAya che. (28) kArikA 27mAM; evA sa`khyAzabdamAM prakRtivAsthya ane pratyayavAcya evI e sakhyAe che, ema je karyuM te A pramANe samajavAnu che. eka vastu sAthe bIjIneA sahabhAva samajavAmAM Ave teA pracaya athavA samuccayane khyAla Ave che. AveA pracaya apekSA buddhine lIdhe samajAya che, tethI pratipAdikathI prApta thatI saMkhyA uparAMta khIjI tenAthI judI samajAtI pratyayavAsthya saMkhyA che, ema samajavu A baMneneA samuccaya prApta thAya che. eka be vageremAM pratyayavAcya ane prakRtivAcya saMkhyAnA samUha samajavAnA che. i tadekamapi caitanya vibhaktizravaNAdyate / nocyate tena zabdena vibhaktyA tu sahocyate // 29 // te ekatva eka hAvAM chatAM, vibhaktinA zravaNa vinA te (prAtipattika) zabda vaDe vAcya banatu nathI; paraMtu vibhakti (pratyaya) sAthe te vAcya bane che. (29) pratyaya sAthenI prakRti vaDe anu. abhidhAna svAbhAvikapaNe thAya che, samAsamAM viktipratyayane leApa thAya che. A lepa, jene leApa thAya che te pratyayA tuM abhidhAna kare che ja. samAsamAM jyAre e zabdo joDAya tyAre temanAmAM anA abhidhAna mATenI viziSTa zakti utpanna thAya che. Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIja' kAMDa anvayavyatirekau ca yadi syAd vacanAntaram / / syAtAmasati tammizca prakRtyartho na kalpyate // 30 // bIjI saMkhyAne vAcaka pratyaya pachI AvatA hoya to (prakRti ane pratyayanA) anvaya ane vyatireka, (athanA nirNAyaka) bane che. te na hoya te prakRtinA artha aMge kalpanA thaI zakatI nathI. (30) saMgAthA nArAdhisaMjayA rahe uparanA bhAgyamAM bhASyakAre jaNAvyuM che ke saMkhyA nAma iya prprdhaanaa| sakhyeyamanayA bizeSyam / yadi cAtra prathamA na syAt siMhathevamavizeSitaM dAtA A kathanane ahI vadhAre spaSTa karavAmAM AvyuM che. vRkSa, vRkSa, vRkSA mAM vRkSa prakRtyartha che ane pratyayano artha ekatva che, baMne arthe jadA che. tethI anvaya ane vyatireka vaDe baMnene artha samajAvI zakAya. paraMtu du:, TI, vaMdhruvaH mAM g uparathI ekavacana, dri uparathI dvivacana ane vat uparathI bahuvacana prApta thAya che. bIju kaI vacana prApta thayuM nathI. ahIM vyatireka na hovAthI anvaya aMge paNa nizcaya thato nathI, tethI prakRtyarthane spaSTapaNe samajI zakAto nathI. tethI ga: mAM prakRti ane pratyayanA arthonA samudAya vaDe ja ekavasaMkhyArUpa artha saMyeya, samajAya che. jIvarAga: samAsamAM putra zabda prakRti ane upasarjana che. 2AgA pradhAna pada che. i: evo saMkhyAzabda vizeSaNa tarIke gauNa rUpe AvatA hovAthI rAga zabdanA arthathI jo artha samajAve che. (vano tu UhyA iva prasevA nArAyuvatarganAthasakhyatte adhAnArthameTamApana kRti vimathiritAravAnnivase --helArAja) kArikA 27mAM darzAvyA pramANe pratyayAtha prakRtyane anusare che. A kArikAnA vyAkhyAna pramANe pratyaya ane pratyayAthanA samudAyathI saMkhyArU5 vAcya bane che. uda tu sAdhAraNArthamabhimata prakRtipratyayasamudAyabAcyenArthena saMkhyeyavizeSaNasyokatvAditi parihArayo macAretharvizeSaH ekatvameka ityatra zuddhadrabyavizeSaNam / saguNastu prakRtya vibhaktyarthena bhidyate // 31 // mAMnuM ekatva zuddha dravyanuM vizeSaNa che. prakRtine guNaviziSTa (dravyarU5) atha vibhaktinA athathI judo samajavAmAM Ave che. (1) ekatvarUpI vizeSaNa prApta thayA pahelAM prazna: zabda kevaLa mAnasika buddhithI zuddha padArtharUpe samajAya che. urvazatAmAM jema kevaLa saMkhyAne baMdha thAya che tema g&mAM kevaLa saMkhyAne badale saMkhyA rUpI guNaviziSTa dravyano bodha thAya che. Avo saguNa prakRtyartha pratyArthathI jo samajAya che. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 vAkayapatIya dvakayoriti nirdezAt saMkhyAmAtre'pi saMbhavaH / ekAdInAM prasiddhathA tu saMkhyeyArthatvamucyate // 32 // (pA.sU. 14.22mAMnA) dUro nirdezane kAraNe, putra zabda mAtra saMkhyAne artha paNa darzAvI zake. i vagere (saMkhyAza)nI vyavahAramAM prasiddhine kAraNe te saMkhyayana artha darzAve che ema kahevAmAM Ave che. (32) saMkheya haMmezA prAti padika ane pratyaya ema be artha darzAvatI saMkhyAnuM vAca bane che. ekaluM saMkhyAprAtipadika saMkhyAne arthabaMdha karAvavA samaya nathI. te pachI gm e ekalo zabda saMkhyArU 5 arthane baMdha kevI rIte karAvaze? pANinie sUtra 1-4-22 dravaviauvavAne ! mAM ddhi ane praznano ullekha karyo hovAthI A vAta zakaya banaze. uparAMta sAmAnya lekavyavahAramAM ekathI dasa sudhInI saMkhyA temanAM saMkheya paNa darzAve che, kAraNa ke saMkhyA zabda ekalA nahi paraMtu pratyayo sAthe vAparavAmAM bhAva. sakhyAnamAtre laukike prayoge neSA vRttiH / tatra hi padaM pryujyte| vibhakUtyanta ca padam / vibhakizca sakhyAM prAtipadikArthasamavetAmAheti niyata tatra saMkhyAvadhAraNam / -helArAja LI gtti saMsthAnA A pramANe saMkhyAmuddeza pUre thaze. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 upagrahasamuddezaH 12 upagrahasamuddeza kaiAIkavAra (daza) lakAranA Adeza rUpa Atmanepada dvArA athavA ( kAIkavAra ) bIjA (parasmapada) dvArA prApta thatA (kriyAnA) arthanIbhinnatAne darzAvanArane upagraha mAnavAmAM Ave che. (1) ya AtmanepadAbhedaH kvacidarthasya gamyate / anyatazcApi lAdezAnmanyante tamupagraham // 1 // upagraha zabda vaiyAkaraNa paraMparAmAM pAribhASika zabda che. nirukta ane prAtizAkhyAmAM A zabda prApta thatA nathI. prAcIna vaiyAkaraNAmAM pANini A zabdanA prayoga karatA nathI. tema chatAM aSTAdhyAyI uparanI kAzikAttimAM maLatA eka sUtrapAThAntaramAM upagraha zabda pratyeAjAyA che. cUrnAvInyaniSThayA:| (pA.su. 6.2.134)ne badale kAzikAkAra cUrNAnIyAnyupadmaTThAt / evuM pAThAtara noMdhe che. AvA pAThAntarane ulekha pachInA samayamAM maLatA nathI. kAzikAkAranA vyAkhyAna pramANe upagraha eTale phyanta pa6 ane upagraha zabda pUryo. cAryonI pAribhASika sattA che (toSaprada kRti SaSTathatameya pUrvAcAryAnnurodhena itte !). jitendrabuddhi paNa A ja vAta rajU kare che (pUrvAcAryA dviSaSThaddantamuvamaH ceyamuvaranti|), 71-45 pANinisUtranA A pATTAntaranA ullekha ane tenA uparanAM vyAkhyAtAthI spaSTa thAya che ke prAcIna vaiyAkaraNa paraMparAmAM upagraha zabda jANItA hatA. upagraha zabdane Sayanta pa6 samajavAnI para parA kAlakrame lupta thaI ane upagraha eTale AkhyAtagamya arthAMmAMneA eka atha evA upagraha zabdane aM jANItA thayeA. 1. pA.su. 3.1 40 (zvAnunnuSyate briTi| ri pratyaya lAgelA , mU ane ar paikI kAIpaNa dhAtuneA prayAga jJAn pratyayAnta pachI karaveA) uparanA vAttika fTivArtha nA (sUtramAM ri zabda mUkavAnu kAraNa e che ke r pratyaya ane niSThA pratyayavALAM kriyArUpAnA Amanta prakRti pachI prayAga na karavA)nI carcA karatAM pataMjali jaNAve che ke niSThA pratyayavALAM rUpAtA anuprayeNa thaze nahi, kAraNa ke, puruSa ane upagraha vuddopadmaddo) aMgenI viziSTatAe evA prayAge vaDe darzAvI zakAze nahi, Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 vAkayapurIya 2. sAdhAtuve caDyuM! (3.1.67 bhAve prayoga ane maNi pragamAM sAvadhAtuka pratyaya lAgatA pahelAM vikaraNa pratyaya ca lagADavo) uparanA bhAgyamAM pataMjali jaNAve che ke tiH pratyayathI abhihita thatI kriyA vaDe bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALa ane prathama, madhyama vagere puruSa tathA upagraha vyakta thAya che. (tirumiteina mAna jhADhagThavavAdAH kacaya) . dayayaya thAstram . (3.1.85) mUtra jaNAve che ke vaidika zabdaprayogomAM vibhaktinA, vacananA, liMganA, kAlanA, puruSanA, upagrahanA, ema aneka pheraphAro thAya che. ahIM upagraha mATe pataMjalie Atmapada ane paramepada zabdo vAparyA che. upagraha zabdane samAvatAM kaiyaTa jaNAve che ke upagraha zabdathI Atmane pada ane parameSadanA pratyayo) samajAya che. 4 pA.su. tau vat ! (3.2.127, za4 ane zAnacU pratyayonI sata evI saMjJA thAya che) uparanA vArtika 35pravrativevatha | ne samajAvatAM pataMjali jaNAve che ke zatu ane zAnaca pratyenI upagraha saMjJA (parasmapada ane Atmane pada) thatI nathI evo niSedha karavo paDaze, nahi to, sIdda nAnA: A prayogamAM tarAnAvAmAm ! sUtra (pA. 1.4.10)thI Atmapada saMjJA thaze. A badhA ullekhe uparathI samajAya che ke pANinIya paraMparAmAM upagrahane mukhya kriyAvizeSa athavA mukhya AkhyAtotha samajavAmAM AvyuM che. A vAtanI puSTi jinendrabuddhi paNa kare che: DhAzaSyayaH vivAvivo muhaca 35ghaTTaH | suda tuM tathamnimittAvAta varapAramane thaipagrahRAo vartate I (cayayo vadukAmU ) 3.1.85 uparanI kAzikA upara nyAsa). upagrahanA artha aMge vakSaH pada ane AkhyAtArtha evI paraMparAomAMthI ghathantanI paraMparA lupta thaIne AkhyAtArthanI paraMparA kevI rIte vikasI te aMge ka95nA karatAM atyaMkara ane zukla (DIphazanarI oNv saMskRta grAmara pR. 83) jaNAve che ke viSphathantano prApti evA artha phaLanI prApita thayo. tyAra pachI kartAne athavA anyane thanArI prApti arthAta kriyAphaLanI prApti evo artha rUDha banyo. kartA athavA anyane prApta thanArA kiyALAne darzAvavA mATe Amane pada athavA paraupadanA pratyaya ISTa che tethI upagrahane artha "Atmane pada ane paraupadanA pratyayo' daDha thayo. Ama upagraha eTale vizeSa prakArano AkhyAtArtha evuM arthaghaTana astitvamAM AvyuM. kvacitsAdhanamevAsau kvacittasya vizeSaNam / sAdhanaM tatra karmAdi vyaktavAco vizeSaNam // 2 // kaIvAra te sAdhana rUpe hoya che. koIvAra te (sAdhana)nA vizeSaNa rUpe hoya che. sAdhana kama, (kartA vagere rUpe che ane spaSTavANIvALA" (evuM pada kartA rUpI sAdhananA) vizeSaNa rUpe che. (2) vAse | jagyA vagere kriyArUpamAM AtmapadanA pratyayathI vyakta thanArA karmakAraka sAdhana - rUpe che. krAMtimAMnA Ari sabdathI kartAne ane kriyAne bodha thAya che, kartAne baMdha Atmane pada ane para padanA pratyayo dvArA thAya che, jemake puNe, cAta, mAse, rAte vagere Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa kriyArUpamAM Atmane pada dvArA bhAvanI arthAta kriyAnI abhivyakti thAya che. A kriyArUpamAM pratyayo bAhya kriyAno baMdha karAve che. dhAtvartharUpa AMtara kriyA bIjA koI sAdhana sAthe saMbaMdhamAM na hovAthI te vyakta thatI nathI. saMghavajo grAhmaNa (brAhmaNo eka sAthe uccAre che) prayogamAM prat ne Atmane padane pratyaya lAgyo che, kAraNa ke, eka sAthe uccAraNa, spaSTavANIvALA brAhmaNonuM che, aspaSTa avAjavALA hAthIo ke kAyalenuM nathI, tethI saMtravat kriyAnA kartA "brAhmaNanuM vizeSaNa spaSTa vANI vALA pada che. te pada sAdhananA vizeSaNa rUpe che. A vizeSaNa padane upagraha samajI zakAya. kriyA viSayabhedena jIvikAdiSu bhidyate / lAdezaiH sa kriyAbhedo vAkyeSvapi niyamyate // 3 // AjIvikA vagere prajanane kAraNe prApta thatA judA judA viSayone lIdhe kriyA, Atmane padanA ane parasma padanA pratyaya vaDe judI judI samajAya che. A kriyAbheda vAkayamAM paNa (ekakasa zabda vaDe) vyakta thAya che. (3) AjIvikA vagere prayojano pramANe judA judA viSayomAM vyakta thatI kriyA judI judI samajAya che AvA kriyAbheda Atmane pada ane paramai padanA pratyaya vaDe vyakta thAya che. mRthA: vanita | (nokara rAMdhe che), vijJa: cannati | (brAhmaNo yajJa kare che mAM A jIvikA nimitta rUpe hevAthI arthAt rAI ane dakSiNa nimitta hovAthI vajanakriyA paramaipadanA pratyayovaDe vyakta thAya che. ahIM rasoI ane vajana evAM kriyAphaLa kagamI nathI. paraMtu rAnA yate I ane va: vase 1 mAM yAga ane pAka pradhAnaphaLa tarIke prayojano rUpe rahe che; tethI te Atmane pada dvArA vyakta thAya che. prayajananA saMdarbhamAM judA judA viSayavALI judI judI kriyAo vAkaya dvArA darzAvAyA che, jemake have yajJa gati | ravaM yajJa yate | ahIM have e cokkasa zabda kriyAvizeSa atha darzAve che. ahI 5. sU. 1,3,77, vimAopavana pratImAne | pramANe baneAtmane pada ane paraupada-no vikalpa samajAya che. dhAtvarthastadvizeSazcApyuktaH kvacidupagrahaH / dhAtvartho gandhanAdiH syAd vyatihAro vizeSaNam // 4 // (viSayabheda vinA paNa) dhAtu dvArA vyakta thayelAM, cakkasa) kriyA ane te (kriyA)nI viziSTatAne kaIkavAra upagraha tarIke jaNAvAyAM che sUcana vagere dhAtvatharUpa (kriyAo) che ane kriyA)vinimaya vizeSaNa che. (4) pA. su. 1 3.3ramAM nidezelI kriyAo dhAtuvaDe darzAvAtI viziSTa kriyAo che. te kiyAe AtmapadanA pratyaya vaDe yakata thAya che tethI temane upagraha kahe che. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 vAkayapatIya vyatihAra eTale pheraphAra arthata kartAne pheraphAra. tisUrIte grAhALa; (brAhmaNa zake kApavAnAM ghAsa vagere kApe che.), gativaThanti ! (bIjAe vAMcavAnuM teo vAMce che,)mAM paramaiSada dvArA paNa upagrahano baMdha thAya che karmavyatihAra kriyAne ja eka bhAga che. karmayatihAramAM kAryavinimayano paNa samAveza thAya che, jemake, savarane grAhmaLA: ! paraMtu (varatavu) saMghavanita karA: mAM kukaDAonA paraspara avAja spaSTa vANI na hovAthI para padane prayoga thayo che. saMvAnti rAjAna: I (rAjAo eka bIjA upara prahAra kare che)mAM kiyAvinimaya samajAya che. kriyApravRttAvAkhyAtA kaizcitsvArthaparArthatA / asatI vA satI vApi vivakSitanibandhanA // 5 / / keTalAka AcAryoe kriyAnI pravRttimAM, pitAne mATe ane bIjAne mATe e bheda kahe che. te vAstavika che ke avAstavika che, teno AdhAra vivakSA upara che. (5) prANImAtranI pravRtti pitAne arthe athavA bIjAne arthe hoya che jayAre kriyAnuM haLa kartAne prApta thavAnuM hoya tyAre Atmane padano prayoga thAya che, jemake canate . kiyAnuM phaLa jyAre anyane prApta thavAnuM hoya tyAre paramaipada vaparAya che, jemake riyana: cagati ! brAhmaNo yajJa kare che. keSAJcit katrabhiprAye NicA saha vikalpate / AtmanepadamanyeSAM tadarthA prakRtiryathA // 6 // keTalAkanA matamAM kriyAnuM phaLa kartAne prApta thavAnuM hoya tyAre Atmane pada (ne praga) preraka(proga)vikalpa bane che. bIjAonA matamAM, preraka prayoga mATe dhAtu preraka prayogane vikalpa banatuM nathI (tema Atmane pada preraka vikalpa nathI) (6) kartAne kriyAnuM phaLa prApta thavAnuM hoya tyAre kriyArU5 mATe Atmapadane prAga thAya che. keTalAkanA matamAM Atmane pada dvArA prApta thatI kriyAno artha ane preraka prayoga dvArA prApta thatI kriyAne arthe sarakhA che paraMtu A vAta barAbara nathI ema bIjI paMktimAM jaNAvavAmAM AvyuM che. vase (te yajJa kare che) eTale yajJa mATenI badhI taiyArIo kare che. A taiyArIo athata saMvidhAnano artha Atmane padamAMthI prApta thAya che. saMvidhAnamAM vedI banAvavI, samidha meLavavA vagereno samAveza thAya che cAnayati evA bina prayogamAMthI athata preraka rUpamAMthI bIjAne yajJa karAvavAne spaSTa artha maLe che. Ama AtmapadanA pratyeno artha arthAta upagraha ane Nirtha eka nathI bannene eka bIjAnA arthamAM vAparI zakAya nahi. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIju kAMi Atmane pada saMvidhAna vyakta kare che, mi pratyaya preSa arthAta AzA vyakta kare che sagAM nathati jANa | * bakarIne gAma laI jAya che ')mAM mAlikanI AjJAthI nokara bakarIne laI jAya che evA arthano bAdha thAya che. manAM natha ghAsan 1 mAM bakarIne (mAlika) gAma laI jAya che evA athano baMdha thAya che. krINISva bapate dhatte cinoti cinute'pi ca / AptaprayogA dRzyante yeSu Nyartho'bhidhIyate // 7 // AptavaDe karavAmAM AvatA zISya, va, gharo, jinoti, jina (vagere) zabdaprayogo prApta thAya che temAM preraka artha jaNAvavAmAM Ave che. (7) preraka prayoga ane Atmapadano prayoga ekabIjAne vikalpa vAparI zakAya evI brAti kema UbhI thAya che te darzAvatI A kArikA che. dAsIbhAvane pAmelI vinatAne nAgamatA kadue, "tArI jAtane kharIdI le (jhILasa)" ema kahyuM tyAre vinatAe tenA putrone kahyuM, "mane kharIdI lo." (ane dAsabhAvamAMthI choDAvo). ahIM vinatAne tenI jAtane kharIdI levAnI AjJA arthAt preSa jaNAvavAmAM AvI che ane Atmapadane pravega thayo che. potAnA putro dvArA vinatA pitAnI jAtane kharIdI levAnuM jaNAve che evo zrAva prayoga paNa thaze, tethI Atmane pada ane cino praga ekabIjAne vikape vAparI zakAya evo zrama saMdarbhane kAraNe utpanna thAya che. vase (muMDana kare che) pragamAM paNa hajAmane mUMDana mATe AjJA kare che evo saMdarbhaprApta artha hovAthI jithe ane Atmapada vacce vikalpa vaparAzanI zrama utpanna thAya che. ahIM kartAne vapana kriyArUpa phaLa arthAta muMDana prApta thayuM hovAthI Atmapada no prayoga thayo che. saMvidhAna pacAdInAM kvacidarthaH pratIyate / tannimittA yathAnyApi kriyAdhizrayaNAdikA // 8 // jema (rAMdhavuM) dhAtu uparathI rAMdhavAnA nimitta rUpI tapelIne agni upara mUkavI vagere bIjAM kAryo paNa kaIvAra samajavAmAM Ave che tema te (jU dhAtu)nA uparathI (rasoInI) taiyArIone artha paNa samajAya che. (8) pa1 dhAtuno mukhya artha che "rAMdhavuM" arthAt cekhAne pacA banAvavA (tArAnAM viviRtti : 1). to pachI saMvidhAna athata tauyArIo karavI e artha jaNAvatA Atmane padano prayoga kevI rIte thaI zake? AnA javAbamAM mahAbhASyakAra jaNAve che ke rAI karavA mATe AjJA karavI (preSaNa) athavA vinaMtI karava (ajayeSaNa) e artha paNa vase mAMthI nIkaLaze. preSaNa ane aSaNa saMvidhAnanAM nimitto che. je mAMthI cokhA piocA banAvavA evA mukhya arthanI sAthe sAthe bIjA tayArI rUpI kAryo jevAM ka agni saLagAva, tapelI cUle mUkavI vagerene artha paNa samajAze. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5rIya kaJabhiprAyatA sUtre kriyAbhedopalakSaNam / tathAbhUtA kriyA yA hi tatkartA phalabhAgyataH // 9 / / (pANini) sUtra ritiH #amika kriyA che (1.3.72)mAM kartugAmI kriyAphaLane ullekha saMvidhAna rUpa viziSTa kriyAne niza kare che, kAraNa ke tevA prakAranI (jvagAmI kiyAphaLavALI) je kriyA che tenA kartAne phaLanI prApti thAya che. (9) pa. mU. 1-3-72 varitafata: mitra cAra jaNAve che ke svarita svaravALA ane n jemAM DUta che evA dhAtu mATe, kriyAnuM phaLa kartAne prApta thatuM hoya to, Atmapada vaparAya che. A sUtra vaDe saMvidhAnaviziSTa kriyAne nirdeza karavAmAM Avyo che. AvI kriyAnuM phaLa kartAne prApta thAya che. yajJa karanAra yAjaka yajJa vagere mATe regya taiyArIo karyA vinA tyAganuM phaLa svaprApti vagerene meLavI zakato nathI. tethI kriyAnA katanA saMdarbhamAM Atmane padane pravega yanate megya bane che. yathopalakSyate kAlastArakAdarzanAdibhiH / tathA phalavizeSeNa kriyAbhedo nidarzyate // 10 // tArAonAM darzana vagerethI jema (cekasa) samayane nirdeza thAya che tema (kriyAnA cokkasa prakAranA phaLa vaDe viziSTa kriyAne nirdeza thAya che. (10) nakSatra dauM vAvaM vikRta (tArAo joIne mauna toDavuM) progamAM nakSatradarzana monalyANa mATenA samayano nirdeza kare che. AkAzamAM je vAdaLa hoya to vAlukAyaMtra vagere vaDe paNa samaya jANI zakAya. kartA cakkasa phaLa mATe saMvidhAna karato hoya te Atmapadano prayoga thAya che, bhale pachI kartA niSkAma bhAve karma karato hoya. yajJanuM phaLa rAjAne prApta thavAnuM hovA chatAM, pavitraH canate . evo Atmapadane prayoga thaze. rAjasaciva yajJanI sAmagrI ekaThI kare che, brAhmaNone bolAve che, vagere kAryo kare che DhaMkAmAM kriAphaLanI prApti kartA vadhI che ke nahi, paraMtu saMvidhAnanA arthamAM Abhane. pada prApta thAya che. kriyAvizeSavacane sAmarthya parudhyate / keSAJcidanye tu kRtAH svariteto jitastathA / / 11 / / keTalAka dhAtuonI (saMvidhAnarUpa) viziSTa kriyAno atha darzAvavA mATenI zakti naSTa thaI hoya che. bIjA keTalAka (dhAtuo) svarita svarathI ane AkAra anubandhathI darzAvAyA che. (11) cA vagere dhAtuo kartAne prApta thanArA kriyALa aMgenI taiyArIne athuM darzAvavA mATenuM pitAnuM sAmarthya gumAvI beThA hoya che, kAraNa ke cokkasa artha darzAvavAnI zabdonI Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa 41 zakti niyata DeAya che. savidhAnane atha darzAvavAnuM sAmarthya dharAvanArA can, vaN vagere dhAtuo svarita svarathI darzAvAyA che. dur (sAma taiyAra karavA), g (karavu) vagere dhAtuemAM kyaMjana r che. dhAtuenI viziSTa a darzAvavAnI zakti mATe te te dhAtu mATe dhAtupAThanA racayitAoe cokkasa cihno yeAjyAM che. anubandhazca siddhe'rthe smRtyarthamanuSajyate / tulyArtheSvapi cAvazyaM na sarveSvekadharmatA // 12 // (dhAtune) artha : jANItA hAya tyAre anubandha, smaraNazakti(nI madada) mATe ceAjavAmAM Ave che. eka sarakhA arthavALA dhAtuAmAM paNa badhAmAM ekasarakhA dharmo samajAtA nathI. (12) kArikA 11 mAM jAvavAmAM Avyu` ke savidhAnanA a' darzAvanArA keTalAka dhAtuo jevA ke cat, 12 vagerene dhAtupaptamAM svarita svarathI mane khIthI darzAvavAmAM mAnyA che. teA pachI svarita svara ane mit vagerenA vidhAnanA sUtra (1-3,72)nuM bhASyakAre zA mATe khaMDana karyuM che, tene, A kArikAmAM uttara ApavAmAM AvyA che. lagabhaga badhA dhAtuo kriyAne atha darzAve che, chatAM judI judI zabdazaktiene kAraNe dhAtuonA athamAM pheraphAra samajAya che, jema ke cA ane nau dhAtuonA atha paheAMcADavuM (kAvaLa) dhAtupAThamAM jANItA che: paraMtu tyA te pahAMcavu ane nau tA paheAMcADavuM ma thAya che. nauk mAM g anubandha pahoMcavAnI kriyA mATe saMvidhAnaneA vAcaka che. sAmAnya mANuse vyavahAragata vaparAza uparathI zabdonA sUkSma arthI samajI zakatA natha, AvA mANaseAnI smRtine madada karavA mATe anubandhA vagerene yAjavAmAM Ave che. helArAja jaNAve che ke vyavahAraprayAgane barAbara samajanArA mATe atubandha vagerenI jarUra nathI (tathA 2 prayogadrshinaaN prati svaritamidgrahaNaM zakyamakatumiti pratyAkhyAtametadbhASyam / dRzIkSyoH sadRze'pyarthe nAbhedaH pratipUrvayoH / NyarthIpAdayinastasmAnna tulyArthAH pacAdibhiH // 13 // daz (jovuM) ane klR (jovu) dhAtuonA artha sarakhA heAvA chatAM ta upasaga sAthe temanA ardhAM sarakhA samajAtA nathI, prerakanA atha darzAvanArA dhAtuAnA ane varSe vagere (saMvidhAnanA atha darzAvanArA) dhAtuonA arthI ekasarakhA nathI. (13) rajU sAthe prati joDAtAM pratipatti ne a te jue che' thAya che para Mtu pratIkSanno atha 'te rAha jue che', thAya che. e ja pramANe rahyu ane e~ dhAtuonA artha sarakhA hAyA chatAM takSati ane tiA Mte nA ardhA sarakhA nathI. Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 gura vAkaya padaya umbhyarthe vartamAnasya karotebhinnadharmaNaH / otharvoparitA taramAnniyatA: zarAyaH 24 kama (unma bharavuM)nA arthamAM jaNAvAtA, judA dhamavALA # (karavuM) dhAtunI prerakano artha darzAvavAnI zakti samajAya che, tethI zabdanI (artha) zaktio nizcita hoya che. (14) kam (kam, bharavuM 61) nA Amanta rU5 raTumAzvajhAra mAMne 35 (3) dhAtu viziSTa kriyA darzAve che. zra dhAtu kriyA sAmAnya darzAve che. sAmAnya ane vizeSane lagabhaga samAna samajIe to sAthene OM dhAtu saMvidhAna arthAt kriyAvizeSa darzAvaze. A saMvidhAnamAM ban athata preraka artha samAyelo che, tethI um sAthenA ane judA artha nA arthAt kriyA sAmAnyanA vAyaka dhAtumAM prerakano bartha darzAvavAnI zakti che. ema samajavuM. Ama zabdo nI cokkasa artho darzAvavAnI zakti niyata hoya che, chatAM te arthane vAkya banAvavA mATenI anyanI madadanI apekSA rahe che. saMvidhAnano artha darzAvanArA 4 dhAtune dhAtu pAThamAM zrad arthAt Aira samajavAmAM Avyo che. tathA hyanuprayogasya karoterAtmanepade / pUrvavagrahaNaM prApte svarita samupasthitam // 15 // (jema ke kam pachI AvanArA) dhAtunA sahAyaka kriyArUpa pachI AtmAne pada prApta thavAnuM hoya tyAre pUrvavatana | sUtra pramANe svarita svara ane pUrvavatta zabda vAparavAmAM Ave che. (15) sanmASawAra evA Atmane pada vinAnA kriyArUpamAM # dhAtu saMvidhAnano ape kevI rIte darzAvo e che zaMkAnA javAbamAM bhAvakAre zAstravata gagvayanaW I (1 3.3) sUtra upara karelI carcAne A kArikAmAM avatAravAmAM AvI che. 3mAvAra kriyArUpamAM saMvidhAnane artha darzAvatA anuprayoga vAra, harisaMtiH wvA Aiche . (1.3 72) sUraniyama pramANe Amane padamAM hovo joIe. paraMtu pUrvavaraNa: . (1.3.62) mUtraniyama pramANe anuprayoga evA vAra mane ja dhAtu pahelAM paraupadamAM hatA, te AmantarUpa sAthe paNa paramaipaDI raheze, bhale pachI kriyAnuM phaLa kartAne prApta thatuM hoya. ekatve'pi kriyAkhyAte sAdhanAzrayasaMkhyayA / bhidyate na tu liGgAkhyo bhedastatra tadAzritaH // 16 / / kriyApadamAM kriyAnuM ekatva hovA chatAM kiyA (katuM, kamarUpI) sAdhanamAM rahelI saMkhyAne kAraNe judI samajAya che, paraMtu te (sAdhana)mAM rahele liMgabheda jaNAva zakya nathI. (16) Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 133 qvati | vizvati | vayate | vatte vagere kriyArUpimAM kriyAnuM ekatva prApta thAya che. AvuM eka kriyA sAthe joDAyelAM kartA, kama vagere kAranI saMkhyAne lIdhe bhinnapaNe samajAya che. paraMtu te kriyA sAthe rahelAM kArakamAMnA striliMga, puliMga, naMpusaka vagere liMgabhedane samajo zakaya nathI. kriyArUpa dvArA jaNAvAtI kriyA eka hoya che. temAM saMkhyA hotI nathI, paraMtu kriyA sAthe joDAyelAM kartA, karma vagere kAramAM saMkhyA prApta thAya che, jema ke sUrA: vavarita . athavA moDhAH pravRnta . sAdhana athavA kArakane drazya samajavAmAM AvatAM temAM saMkhyA samajI zakAya, paraMtu, AkhyAtamAMthI liMgavizeSane baMdha thato nathI, kAraNa ke zabdomAMthI thato arthabodha svAbhAvika che. keI niyama ke yuktine te adhIna nathI. AkhyAnamAMthI tenI sAthe joDAyelAM kArakene kAraNe saMkhyAno bodha thAya te pachI AkhAtamAMthI liMgane baMdha kema na thAya evo prazna pUchI zakAya nahi. tasmAdavasthite'pyarthe kasyacit pratibadhyate / zabdasya zaktiH sa tveSa zAstre'nvAkhyAyate vidhiH // 17 // tethI arthanI hAjarI hoya chatAM, zabdanI teno artha darzAvavAnI zakti (keIka vAra) aTakI jAya che. (zakti dvArA thatA) AvA niyamanane vyAkaraNazAstramAM samajAvavAmAM AvyuM che. (17) sAmAnya rIte badhA dhAtuone saMvidhAna evo artha, jANIto hovA chatAM kam jevA dhAtu uparathI prApta thatA kriyArUpanI saMvidhAnano artha darzAvavAnI zakti aTakI jAya che. AvA niyamanane rita1i: mijhAre jiyAre (pA.sa.1.3.72) jevA zAstrIya vacana dvArA samajAvavAmAM Ave che. yasyArthasya prasiddhayarthamArabhante pacAdayaH / tatpradhAnaM phalaM teSAM na yAgAdiH prayojanam // 18 // rAI karavI, (yajJa karavo) vagere (krayAo)ne AraMbha je prajananI siddhi mATe karavAmAM Ave che te temanuM mukhya phaLa che, (dakSiNa vagere) lAbha rUpI prayojana nahi. (18) kriyAnA mukhya phaLa ane gauNa phaLa vacceno taphAvata ahIM darzAvavAmAM Avyo che. mUtraniyama zvaritatiH 05 (1.3.72) pramANe kriyAnuM kartAne prApta thanAruM phaLa mukhya phaLa che, jemake thar dhAtunuM mukhya phaLa svargaprApti che, yajJamAM purohitone maLato dakSiNarUpI lAbha nathI. dakSiNarUpI lAbha gauNa phaLa che. vA. 55 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 yatrobhau svAmidAsau tu prArabhete saha kriyAm / yugapad dharmabhedena dhAtustatra na vartate // 19 // jyAM mAlika ane nAkara, banne, sAthe kAnA AraMbha kare che, tyAM (sa'vidhAna ane kAryanA amalarUpI) kAbheda hevAne kAraNe, dhAtu eka sAthe (be kAryane vAcaka) banatA nathI. (19) saMvidhAnanA artho darzAvavA mATe Atmanepada vaparAya che evA mata svIkArIe tA svAmirAsI vataH / (mAlika ane nAkara rAMdhe che) evA parauMpadanA prayAga kevI rIte thaze? mAlika raseAInI taiyArIo kare che, e apamAM AtmaneteA prayAga thavA joIe. nAkara rasAInuM pratyakSa kAya kare che e aMmAM parauMpada thavu joIe. bannenuM kAya rasAI che, paraMtu kAnA prakAra judA che. AvI sthitimAM kriyArUpa ane arthoM kevIrIte darzAvI zake? alabata ane artho darzAvavA mATe parakhaiyada ane AtmanepadanA prayAgA eka sAthe thaI zake nahi. A kAriyAmAM AvI zakA vyakta thaI che. yatra pratividhAnArthaH pacistatrAtmanepadam / parasmaipadamanyatra saMskArAdyabhidhAyinI // 20 // vAthapIya jyAM padh dhAtune a 'taiyArI karavI ' thatA hoya tyAM Atmanepadane pratyeAga thAya che. rAMdhavAnA padArthamAM sAMskArarUpI judA ane jaNAvavA paraupada vaparAya che. (20) pratividhAna eTale saMvidhAna, arthAt taiyArIe. vadhu (rAMdhavu)nI kriyAnI taiyArIe lAkaDAM lAvavAM, tapelI cUle caDAvavI, pANI reDavuM, vagere che. A ardho darzAvavA Atmatepada vaparAya che. bhAta rAMdhave arthAt cAkhAne pAMcA banAvavA rUpI raseAIkrAya nA aM darzAvavA parauMpada vaparAya che. judA arthA sAthe judA kriyArUpanA prayaNa viSe Ava spaSTatA chatAM, eka ja prayAgamAM jema ke, svAmirAso vata: / mAM, viruddha kriyArUpanA prayAga thaze nahi evI zaMkA anuttara rahe che. saMvidhAtuzca sAMnidhyAd dAse dharmAnuSajyate / lakSazabdasya sAMnidhyAn nyagrodhe plakSatA yathA ||21|| jema plekSa zabdanA sAnnidhyathI nyugrodhamAM plakSanA dharmanA ArApa thAya che. tema svAmInI hAjarIne kAraNe, teneA dhama neAkaramAM AreApavAmAM Ave che. (21) kArikAe 19 ane 20mAM upasthita karavAmAM AvelI zakAne A kArikAmAM uttara ApavAmAM Avye che. pANinisUtra cArthe dUaH / (ra.ra.29, 'ane' nA athamAM rahelAM sukhatAne samAsa thAya che ane te samAsa dvandva thAya che.) nA vicAramAM pheraphAra Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 235 karatA kAtyAyananAM vArtika yuvadhivarAvane TU (aneka zabdamAM dareka zabda badhA zabdone artha eka sAthe darzAve tyAM tevA zabdone 6% karavo)mAM jaNAvyA pramANe zrAkSanyodho. (lasa nAmanuM vRkSa ane grodha nAmanuM vRkSa) samAsamAM dakSa zabda hRkSa ane virodha ema baneno vAcaka che, ane vadhu zabda codha ane hRkSane vAcaka che. A dalIla svAmiDhA sau vata: evA vAkyamAM svIkAravAmAM Ave to hAsa zabda svAmi ne artha darzAvaze ane svAminuM rasAI karavAmAM saMvidhAnanuM kArya paNa darzAvaze. tethI vAma ane rAma zabda saMvidhAnane artha darzAvatA hovAthI Atmane padavALuM kriyArUpa (vAmitrAsI) te . prApta thaze. te pramANe vAta : rUpa paNa siddha thaze. puroDAzAbhidhAnaM ca dhAnAdiSu yathA sthitam / chatrA vAmitaMvaradhARtriAmavecatA 22 jema dhANI vagere mATe pureDaza evuM nAma vaparAya tema chatrIvALA sAthe saMbaMdhane kAraNe (bIjAne) paNa chatrIvALA evuM nAma maLe che. (22) pataMjalinA vyAkaraNamahAbhASyanI zailInI khAsiyata che ke koIka yakaraNagata vicAra samajAvavA mATe pahelAM laukika prayoganuM udAharaNa ApavAmAM Ave che. pachI A vicAranI vizeSa puSTi mATe vaidika udAharaNa ApavAmAM Ave che. A zailInuM anusaraNa karatAM bhartuhari have vaidika udAharaNa Ape che. prAtaH savanamAM pureDAza (bArI), pAnA (bhUjelA java), karaMbha (dahIMvALo bhAta), parivA5 (ugADelA java ) ane payaya (dahIM) ema pAMca padArthono hava ApavAmAM Ave che. A pAMca padArtho mATe pAMca puroDAze' evo zabda vAparavAmAM Ave che kAraNake, bAkInA cArane puraDA sAthe saMbaMdha che. e pramANe chatrIvALA sAthe cAlatA bI jAo mATe paNa chatrIvALAo evo proga thAya che. svAmI sAthenA saMbaMdhane kAraNe dAsamAM paNa svAmInA kArya, raseI mATenA saMvidhAnane Aropa karavAmAM Ave che. tethI Atmane pada siddha thAya che. arthAtpratItamanyonyaM pArArthyamavivakSitam / ityayaM zeSaviSayaH kaizcidatrAnuvarNyate // 23 // keTalAka AcAryo jaNAve che ke (vAyanA) athadvArA (agAu) vyakta thayeluM, ekabIjAnA kAryanuM upakArakatava, ahIM vivakSita nathI, tethI A (prayoga) zeSane viSaya bane che. (23) ahIM mAtara rajU thayo che. keTalAkano mata e che ke kavAmiyAta vataHA evA prayogamAM paraupado upayoga yogya che. yuga5 adhikaravacanatAno vicAra A udAharaNamAM lAgu paDaze nahi. ahI mAlikanuM saMvidhAnanuM kArya ane nokaranuM pratyakSa rasoInuM kArya ekabIjAmAM AropAya che ema mAnavuM joIe nahi. svAmInA kArya thata Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** vAkayapadIya saMvidhAnane| dAsanA kAryAM upara Aropa vivakSita nathI. ahIM' varSe dhAtunA akriyA sAmAnya che ane tethI zeSAta`rivaranaivam / ( pA. sa. 1. 3. 78, Atmanepatu vidhAna karanArAM sUtreAmAMthI kAI paNu sutra jyAM lAgU paDe nahi tevA zeSa arthAta bAkInA pratyeAgAmAM pararaupada thAya che, ) evA niyama pramANe vadhu dhAtuneA kriyAsAmAnya A zeSanA athamAM AvI jatA hovAthI parauMpadane prayANa thaze. tethI rramAsau vajrajJa: / evA prayeAga yAgya che. atha pratividhAtA yo halaiH kRSati paJcabhiH / bhASye nodAhRtaM kasmAt prAptaM tatrAtmanepadam ||24|| have "je taiyArIo karAvana / mAlika che te 'pAMca haLathI kheDe che'' (evA arthAMmAM prApta thanArA AtmanepadanA prayAganu udAharaNa bhASyamAM zA mATe ApavAmAM Avyu' nathI? (24) pami: 7che: dhruti / evA prayAga mAlika mATe ja thaI zake, tAkara mATe nahi. ahIM r dhAtu saMvidhAnane aya darzAve che, tethI Atmanepane prayAga thavA joIe; tA pachI evA AtmanepadanA prayAga bhASyakAre daituti ca (rU.1.26 kartAnA prayAjaka arthAta hetunA preraNAvyApAranA arthAMmAM ri thAya che) sUtra uparanA bhASyamAM kema rajU karyo nathI ? pratItatvAttadarthasya zeSatvaM yadi kalpyate / na syAtprAptavibhASAsau kharitetAM nivartikA ||25|| teveA (sa`vidhAnane) artha jANIte che ema mAnIne (ahI') zeSatvanI kalpanA karavAmAM Ave te prApta vibhASA svarita ane fne kAraNe thanArA Atmanepadane dUra karI zakaze nahi. (25) tAkara pAMca haLathI kheDI zake nahi, mAlika ja tema karI zake, ane tene mATe taiyArIe| (sa`vidhAna) karI zake. AvA artha jANItA hovAthI Atmanepada vAparavAnI jarUra UbhI thatI nathI. tethI mi haiMDhe; kSatti / mA' paraupada zeSa rUpe prApta thaze. AvI kalpanA karavAmAM AvatAM muzkelI UbhI thaze. na veti vimAnA 5 (pA.su.1.1 44 niSedha ane vikalpanI vibhASA sannA thAya che) evA sUtra uparanA bhASyamAM vimASovavalena pratIyamAne ! (pA.su. 1.3.77. kriyALa kartugAmI che e khAkhata vAkyanA khIjA arthAt gauNupada dvArA jaNAvavAmAM Ave teA, ritAita:. vagere pAMca sUtrAmAM je Atmanepadanu vidhAna thayuM che te, vikalpe samajAze, jema ke, svaM yajJa'cannati yajJa) sutrane prApta vibhASA tarIke samajavAmAM Avyu che. tethI svarita ane tithI jaNAvAyelA ane tugAmI kriyAphaLa darzAvatA dhAtuomAM nitya Atmanepada thAya che e sUtra niyamanA bAdha karaze nahi. te pachI bhASyamAM A udAharaNamAM AtmanepadanA prayoga kema darzAvAye| nathI evI zakA tA rahe che ja. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 trIju kAMDa zuddha tu saMvidhAnArthe kaizvidatreSyate kRSiH / 'taddharmA yajirityevaM na syAt tatrAtmanepadam // 26 // keTalAkanA matamAM 6 dhAtu mAtra saMvidhAnano atha darzAve che. je tema hoya te ya dhAtu te dhAtunA jevA ja svabhAvavALo che, tethI tyAM Atmapada thaze nahi (26) Atmane pada ane LijU nuM kSetra eka ja che, ema mAnanArAo jaNAve che ke vRd dhAtu mAtra kheDavAnI taiyArIone artha darzAve che, tethI tyAM jema gar nahi thAya tema Amanapada paNa thaze nahi #g nA aneka artho che ema bhAkhyakAre jaNAvyuM che. kheDavAnI taiyArI (saMvidhAna) e paNa eka artha che. ekalA saMvidhAna mATe Amane padano nahi paraMtu paraupadane prayoga thaze. Avo eka mata che. A mata barAbara nathI, kAraNa ke kRN nI jema yajJa mAM paNa mAtra saMvidhAnano artha samajavAmAM Ave to yudhira yuvate ! evuM Amane padanuM kriyArUpa thaze nahi. atra tUpapadenAyamarthabhedaH pratIyate / prApte vibhASA kriyate tasmAnnAtrAtmanepadam // 27 // A udAharaNamAM te gauNa pada vaDe athabheda samajavAmAM Ave che. Atmanepada prApta thatAM tene aMge vikalpa thaze, tethI Atmane padane prayoga thaze nahi. (27) unnami: du Sati pragamAM ghami : evuM gauNa pada saMvidhAna rU5 atha. bhedane jaNAvaze. saMvidhAnanA arthamAM Atmane pada thatAM vimAvAna pratIya mAne che evA sUtraniyamathI A Atmane pada vikalpa thaIne RSati evo praga, je bhASyakAre rajU karyo che, te yogya Thare che. agAunI kArikAomAM uThAvAyelI zaMkAonuM A samAdhAna che. iti upagrahasamuddezaH / A pramANe upagrahasamudeza pUro thayo. Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 liGgasamuddezaH 13 liMga muddeza stana ke zAdisaMbanyo viziSTA vA stanAdayaH / tadupavyaJjanA jAtiguNAvasthA guNAstathA // 1 // zabdopajanitorthAtmA zabdasaMskAra ityapi / liGgAnAM liGgatattvajJaurvikalpA sapta darzitAH // 2 // stana ane keza sAthe (varatuno) saMbaMdha, AvA saMbaMdhavALAM stana vagere (cihano), liMgacihnothI vyakta thatI jAti, (satva, rajas ane tamasa evA traNa) guNenI (traNa) avasthAo, (AvI traNa avasthAovALA) guNa, padArthomAM zabdasaMskAra, AvA sAta mato, siMgatatvanA abhyAsIoe, liMga viSe jaNAvyA che. (1-2) suba ane tiDAnta vaDe ki, sAdhana, kriyA, kAla, puruSa, upagraha ane saMkhyAnuM abhidhAna karavAmAM Ave che. temAM subatta ane tiDAnta, saMkhyA ane sAdhanane vyakta kare che. tiData kriyA, kAla, puruSa ane liMga vyakta kare che. aSTAdhyAyImAM liMga zabdane mAtra zabdacihnane arthe ja u9lekhavAmAM Avyo che. Avo ullekha rajU karanAruM sUtra che fetrayAm (4. 1. 3 A satrathI sUtra 4. 1. 81 sudhInAM sUtromAM strIliMganA pratyanuM vidhAna thayuM che.) A sutra uparanA pataMjalinA mahAbhayamAM, pataMjali pahelAMnA aneka vaiyAkaraNanAM liMga viSenAM maMtavyo, vAstika ane lekavAtti ke dvArA vyakta thayAM che. bhASyamAMnI AvI carcAnI madada bhatRharie lIdhI che. 1 lokavyavahAramAM strI, pumAna, napuMsaka evA zabdo jANItA che. e zabda ane temanA prasiddha artho uparathI liMgane sAmAnya baMdha thAya che. vyavahAramAM zarIra uparanAM cihno liMgane jaNAve che, jema ke (puSTa) stana ane lAMba) keza uparathI strI, zarIra uparanA dekhAI AvatAM rAma uparathI puruSa ane banenA abhAvamAM paraMtu baMnenuM thoDuM thoDuM sAmya hoya evI sthitimAM napuMsakane bedha thAya che. Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 439 A matamAM muzkelI e che ke AvAM bAhya cihnothI liMgabedha thato hoya to mRta (strIdhArI naTa) zabdane strIliMgano TAr pratyaya lAgaze, ane ghI: (netaranI DhIMgalI), aful : (vAdharaDo) ane varakuTI: (hajAmanI dukAna) evA zabdomAM tamAro nA ! (pA. sU. 6 1. 103)thI nata thaze, tevI ja rIte lA (khATalo) ane vRkSa (jhADa) aMge anukrame strIliMga ane puliMga samajAze nahi kAraNa ke, te liMganAM lakSaNe A zabdo dvArA jaNAvAtAM nathI. (3) ravA ane vRkSa: mAM kayuM liMga samajavuM evA praznanA javAbamAM kahevuM joIe ke A be zabdone napuMsakaliMgamAM samajavA. paraMtu havA ane vRkSa: mAM strIliMga ane puliMga samajAya che, te bAbatane zuM asat samajavI ? Ano javAba hakAramAM ApI zakAze. A baMne zabdomAM bhAsatuM' strIliMga ane puliMga, mRgajaLanI jema athavA gadhavanagaranI jema, athavA sUryanI gatinI jema, athavA vastramAM DhAMkelA padArthanI jema upalabdha thatuM nathI, arthAta dekhAtuM nathI, ema mAnavuM joIe. uparanAM udAharaNo nathI. vastrathI DhAMkelI vastu uparathI vastra khaseDI levAmAM AvatAM te padAthe dekhAya che ja, paraMtu varavA ane vRkSa mAM temanA nAnA TukaDA kare te paNa liMga dekhAtAM nathI. tame samajyA nahi. vidyamAna athavA astitvavALA padArthanI anupalabdhinAM cha kAraNe che : (1) padArtha atyaMta najIka hoya to te dekhAto nathI, jemake kAjaLa netrAnI ekadama najIka hovAthI dekhAtuM nathI. (2) atyaMta dUra hovAthI padArtha dekhAto nathI, jemake, khUba dUra UDatuM pakSI dekhAtuM nathI. (3) bhIMta vagere vyavadhAna arthAt vacce AvanArA padArthane kAraNe vastu dekhAtI nathI. (4) aMdhakArane kAraNe padArtha dekhAto nathI. (5) nendriyamAM kazIka khAmI hoya to padArtha dekhAtuM nathI ane () tro jotAM hoya paraMtu mana bIjo vicAra karatuM hoya te paNa padArtha dekhAto nathI. atisannikarSAdativiprakarSAnmaya'ntaravyavadhAnAt / tamasAvRtatvAdindriyadaurbalyAdatipramAdAditi // vaDyA ane vRkSa: mAM liga dekhAtuM nathI temAM AvAM cha kAraNemAMthI eka kAraNa hevuM joIe, A aMge ema kahevAya che jema sUrya, candra vagere pratyakSa dekhAtA na hoya to paNa AkAzamAM prakAza joIne sUrya, candra, vagerenuM anumAna thAya tema havA nA TApU praya uparathI ane vRkSAmAM naTsa karyuM hovAthI temanAM strIliMga ane puliMga samajAze. paraMtu varavA ane vRkSAnA TApU pratyaya ane nava uparathI temanAM liMga samajAya ane temanAM liMgano khyAla AvatAM temane rAju ane nava thAya e bAbata to itaretarAzraya doSavALI thaI. A uparAMta taTa, taTI, taTa evAM traNa liMga eka ja zabda aMge prApta thAya che A badhA uparathI eTaluM to siddha thaze ja ke bAhya cihno uparathI liMga samajavAno je lekavyavahAra che te vaiyAkaraNa mATe uogI nathI liMga aMge vaiyAkaraNae pitAne svataMtra siddhAnta sthApavo joIe, Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 vAkayapatIya (4) vyApine je pataMjalinA pUrvakAlika mAnIe te vyADie ApelI ane rAjanI TIkAmAM (vA.5. 3.1 3.2) gadya phakarA rUpe prApta thatI liMganI vyAkhyAne pataMjali e AdhAra lIdho che ane bhatRhari tene anusare che, ema samajavuM rahyuM. saMtyAna arthAta apacaya arthAta hAsa strItva mATe javAbadAra che. prasava arthAta upacaya arthAt vRddhi putva mATe javAbadAra che. Ama strIliga samajavA mATe apacaya ane puliMga samajavA mATe upacaya agatyanAM che. te (puSTa thavuM) dhAtune uzudi dUra (4,165) pratyaya lAgIne saMcAra zabda bane che, ane vA. (2 gaNu, rakSavuM) dhAtune duhura pratyaya lAgIne, pumA zabda banyo che. vAsetuMmaNuna (uNAdi 4.177) ahI prazna e thaze ke saMtyAna ane prasava kAnAM? Ano javAba sAMkhya siddhAnta mujaba ApI zakAya. zabda, sparza, rUpa, rasa, ane gabdha evA guNenAM saMsthAna ane prasava. jagatanA badhA padArtho AvA guNovALA hoya che. jyAM pAMceya guNo na hoya tyAM zabda, sparza ane rU5 e traNa guNo to hevAnA ja. rasa ane gabdha e be guNo badhe hotA nathI. vAstavamAM zabda, sparza, rUpa vagere guNone saMbaMdha satva, rajas ane tamasa sAthe che. A guNe sarvatra ekasarakhI mAtrAmAM hotA nathI. temanA vRddhi ane hAsa cAyA kare che. paNa te pachI strIliMga ane puliMganI vyavasthAnuM zuM ? AnA javAbamAM kahI zakAya ke vivakSA uparathI liMgavyavasthA samajavI. saMtyAna arthAt nivRtti, apAya ke tirAbhAva nI vivekSA hoya tyAre putva samajavuM. puliMga vagerenI avasthA lokavyavahAra uparathI samajavI. tethI vArtikakAre jaNAvyuM che ke liMga aMgenA niyamo karavA nahi, kAraNa ke, liMga lekavyavahAra upara AdhAra rAkhe che ( trimAiLyuM DhozcayavAsthi 1). A e kArikAomAM nidezelA sAta mata paikI pahelA be mata lekavyavahAramAM liMga aMge pracalita mato che. trIje mata vizeSikAne che. cotho ane pAMcame e be mata bhASyakArane abhipreta che. bhASyakAre A matAnI preraNuM sAMkhya siddhAntamAMthI lIdhI che. upAdAnavikalpAzca liGgAnAM sapta varNitAH / / vikalpasanniyogAbhyAM ye zabdeSu vyavasthitAH // 3 // vikapi ane niyamo vaDe zabdomAM jemane cakkasapaNe, samajAvavAmAM AvyA che tevA ane viziSTa zaktivALA zabdo vaDe) grahaNa karAtA, sAta vikalpa, liMga aMge jaNAvavAmAM AvyA che. (3). upAdAna eTale zabdone potAno artha darzAvavAnI viziSTa zaktio. liMga e ane eka prakArane dharma che. A aMge sAta mato che. emAM cAra vikalpa ane traNa niyame che : 1 rA:, patnaH jevA keTalAka zabdo puliMga temaja napuMsaka ema bane hoya che. 2 mALa, mALavethI jevA zabdo strIliMga ane napuMsakaliMga ema bane che. 3 9:, azaniH vasa, varasA jevA zabdo strIliMga ane puMliga bane hoya che. 4 taTasa, tarI, taTama jevA zabdo traNeya liMgamAM che : Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ R trIju kAMDa liMganiyama aMge traNa prakAre che : 1. vRkSa: vagere zabdo mAtra puliMga hoya che. 2. sevA vagere zabdo mAtra strIliMga hoya che. 3, radhi vagere mAtra napuMsaka hoya che. tisro jAtaya evaitAH keSAJcit samavasthitAH / aviruddhA viruddhAbhirgoMmahiSyAdijAtibhiH // 4 // keTalAkanA matamAM ekabIjAthI viruddha evI gojAti ke mahiSI jAtithI judI nahi evI A traNa jAtio padArthomAM rahelI che. (4) bo zabdamAM ghorava athavA gojAtinI sAthe sAthe strItva athavA purata paNa rahelAM che. hastinyAM vaDavAyAJca strIti buddheH samanvayaH / atastAM jAtimicchanti dravyAdisamavAyinIm // 5 // hastinI ane azvAnI bAbatamAM strIliMga rUpI jJAnane (anya jAtibuddhi sAthe) samanvaya thAya che tethI te badha, dravya vageremAM samavAya saMbaMdhathI rahelI jAti che ema samajavAmAM Ave che. (5) hastinI ane ghoDI vacce kazo saMbaMdha nathI, paraMtu baMne vacce strI rUpI sAmya che. tethI hastinImAM dravyajAti uparAMta liMgajAti arthAta strItva paNa raheluM che, e bAbata spaSTa che. dravya, guNa ane kriyArUpa padArthomAM dravyatva, guNatva ane kriyAtva rUSa jAtionI sAthe sAthe liMgajAti paNa rahelI che. paratantrasya yalliGgamapoddhAre vivakSite / tatrAsau zabdasaMskAraH zabdaireva vyapAzritaH // 6 // (samAsanA) vigrahavAyanI jyAre vivakSA hoya tyAre gaupadamAM (Avazyaka evI je jAti prApta thAya che, te te zabdo vaDe karavAmAM AvatA zabdonA (sAdhutva rUpI) saMskAra rUpe ja hoya che. (6) sattvanuM abhidhAna karanAruM nAmapada jyAre samAsanA gauNa pada tarIke hoya che ane e samAsanA vigrahanI vivekSA hoya tyAre te nAmapadane keI ne koI liMgavALuM samajavAmAM Ave che, paraMtu A liMga kevaLa zabdasaMskAra rUpe hoya che. kuMzzarmadhArayugAtIyazISa 1 (pA. sa. 6. 3, 4ra karmadhAraya samAsamAM ane jAtIya ane vIra zabdanI pahelAM AvanArA bhASitapuccha zabda pachI AvanArA 4 sivAyanA strI pratyayavALA strIliMga zabdane puMvabhAva thAya che) vA-56 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 vAparaya sutra uparanA vArtika mAM jaNAvyuM che ke 1 TI zabda pachI ie zabda Avato hoya to luTone puMvabhAva (rUrala) karavo. pataMjali A bAbatano niSedha karatAM jaNAve che ke Avo kuMvabhAva karavA nI jarUra nathI, kAraNake, kurAnuM vagere samAsamAM gauNapadamAM jAtinI vivakSA nathI (na vAtrIpUrvAvivakSita vAta 1 na vA vatanjiM jhArA astrIpUrvapadavivakSitatvAt / nAtra strI pUrvapada vivakSitam / ki tarhi / astriipuurvpdm| ubhayoraNDamu. bhayoH zAvaH |......kthN punarasato nAma vivakSA syAt / sato'pyavivakSA bhvti| tadyathA alomikA eDakA, anudarA knyeti| asatazva vivakSA bhavati / tadyathA samudraH kuNDikA / vindhyA vardhitanA 3rarAn mAM zukra zabdane luTone puMvabhAva samajavAno nathI kAraNake kurakura zabdanI strIvAcakatA vivakSita nathI. kurAin eTaluM ja darzAve che ke aMDa kukuTanuM che, bIjA paMkhInuM nathI. buddhathA alpitarUpeSu liD-geSvapi ca saMbhavaH / strItvAdInAM byavasthA hi sA liGga yaM padizyate // 7 // buddhi vaDe jyAM liMganA svarUpanI spaSTa kahapanA thaI zake che tyAM paNa strIliMga vagere (traNa) liMganI vyavasthA samajAya che. AvI vyavasthA (eka zabdanAM judAM judAM) liMge vaDe prApta thAya che. (7) padArthanA liMga viSe manathI nizcaya thato hoya tyAM paNa bIjA liMganI kapanA karavAmAM Ave che, jema ke trIyam zabda strIliMgane darzAve che, paraMtu strIliMgane bAdhaka A tram zabda napusakaliMgamAM vaparAya che, eTaluM ja nahi paraMtu strItA ema strIliMgamAM temaja trIjamAva: ema puliMgamAM paNa vaparAya che. yathA salilanirbhAsA mRgatRSNAsu jAyate / jalopalabdhyanuguNAd bIjAd buddhirjale'sati // 8 // tathaivAvyapadezyebhyo hetubhyastArakAdiSu / / mukhyebhya eva liDgebhyo bhedA loke vyvsthitaaH||9|| jaLa na hoya paNa jaLanI prAptine anukULa saMskArabIjane kAraNe mRga jaLamAM jaLanA AbhAsa rUpI buddhi utpanna thAya che tema, tArakA (puSya, nakSatra) vagere zabdomAM temanA vaDe jaNAvAtA padArthomAM liMgabhede prApta thatA na hovA chatAM liMgabhedavALA zabdonI jema, liMgabheda vyavahAramAM prApta thAya che. (8,9) mRgatRSNa athavA mRgajaLamAM jaLanuM astitva hetuM nathI chatAM tarasane kAraNe jaLanI bhAvanAne lIdhe tyAM jaLane AbhAsa kApavAmAM Ave che. tethI mRgatRSNa zabda jANIne banyA che. Ama jaLanI kalpanA rUpI vAsanAbIjathI, jaLanuM astitva na hovA chatAM, jaLanI kalpanA karavAmAM Ave che. te pramANe tAro , puSa:, nakSatra vagere. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bAhya astitva pramANasiddha na hovAthI ane tethI temane aMge cakkasa liMgano nirdeza karI zakAto na hovA chatAM jema strItA, vIva, strImAva: mAM liMgano ekkasa niza che tema temanAmAM liMgabhedanI kalpanA karavAmAM Ave che. vyakteSu vyaktarUpANAM stanAdInAM tu darzanAt / avyaktavyaJjanAvyakterjAtirna parikalpyate // 10 // cetana padArthomAM spaSTa dekhAtAM stana vagere (liMgacihno)ne joIne, AvA cihno vinAnA padArthomAM liMdajAtinI kalpanA karavI joIe nahi. (10) jIvaMta padArthomAM liMgacihno jevAM ke stana, keza vagere, sAmAnya rIte dekhAya che ane temanA uparathI temanI jAti nakkI thAya che. yuvA jevA acetana padArthomAM AvAM liMgacihno dekhAtAM nathI. tethI temanA astitva aMge kahapanA thaI zakatI nathI. helArA jaNAve che ke pramANathI jenI pratIti thAya tenI ja sthApanA thaI zake. sUryanI gati anya sthaLe prApta thAya che, tethI tenuM anumAna thaI zake che. vastramAM DhakilI vastu te vastrane dUra karavAmAM AvatAM pratyakSa dekhAya che. vaTavA vageremAM liMgajAti kadApi prApta thatI nathI. tArI, puNa: nakSatrama vagere zabdomAM, temanA vaDe jaNAvAtA padArthomAM liMgabheda prApta na hovA chatAM, liMgabheda vALA zabdanI jema, liMgabhedo samajAya che. astitvaM ca pratijJAya sadAdarzanamicchataH / atyantAdarzane na syAdasattvaM prati nizcayaH // 11 // (liMganA) astitvane jAhera karIne te kadI dekhAtuM nathI ema jAhera karanArane (zazazRMga vagerena) atyaMta abhAva hovA chatAM temanA asatpaNuM aMge nirNaya thato nathI. (11) havA ane vRkSa: mAM liMga che ema kahIne pachI kahevuM ke te dekhAtuM nathI e to sAmAnya samajaNanI viruddha che. AvI vyaktione je kahevAmAM Ave ke zazazRMga ke AkAzakusumane atyaMta amAva che te paNa teo temanA asatpaNuM viSe saMdeha rAkhaze. tethI ema kahevuM joIe ke havA ane vRkSamAM liMga che paraMtu keIka mANasane kaIka kAraNasara te dekhAtuM nathI. bhAgyamAM zabda vALa vihateA ne A kArikAmAM A rIte samajAvavAmAM AvyA che. na cAlamanumAnAya zabdo'darzanapUrvakaH / siddhe hi darzane kiM syAdanumAnaprayojanam // 12 // jemAM (liMganAM lakSaNo) javAmAM AvyAM nathI e zabda, (liMganA) anumAna mATe paryApta nathI ane je (liMganAM lakSaNa pratyakSa) javAmAM AvatAM hoya te (liMga viSe) anumAnanuM prayojana zuM rahe? (12) Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 vAkayapadIya vRkSa:, vidyA vageremAM liMganI siddhi pramANathI samajAtI hoya to zabda uparathI tene aMge anumAna karavuM vyartha che, ane je AvI kiMgasiddhi thatI na hoya te TApU vagere prayonA upAdAnanA nimitta tarIke hA vagere zabdone svIkAravA e apramANa ane tethI agya che. Ama A bAbata anyonya saMzraya arthAt ItarerAzraya doSathI dUSita bane che. mATe liMganAM lekavyavahAramAM prasiddha lakSaNone bAjue mUkIne vayAkaraNAe liMga ane pitAnI vyAkhyA rajU karavI joIe. (na rAdha taiyArabaiH zraudhi chinnamAlyAtumAM avazya ci9DhatAta mAtherA: I-mahAbhASya) vaiyAkaraNonI liMga vizenI vyAkhyA rajU karatAM pataMjali jaNAve che ke pitAnA siddhAnA saMdarbhamAM saMsthAna ane prasavane liMga aMge svIkAravAM joIe. have A saMtyAna ane prasava zuM che te aMge spaSTatA karatAM, helArAja saMgrahakAra vyaDinA eka gadya phakarAne, rajU kare che. strItva eTale apacaya, kSINatA, tamonivRtti, azakti, niSkriyatA, pravRttine pratibaMdha, ane tirobhAva: putva eTale puSTatA, sarvabhAva, vRddhizakti, vRttilAbha, utsAha, pravRtti ane AvirbhAva, vivekSA na hoya te te kAraNathI prApta thatuM sAmya, sthiti, sunivRtti, apadArthatva aMgAMgibhAvanivRtti ane kevalya eTale napuMsaka. (tathAhi saMgrahakAraH ptthti| saMstyAnaM saMhanana tamonivRttirazaktiruparatiH pravRttipratibandhastirobhAvaH strItvam / prasavo viSvagbhAvo vRddhizaktivattilAbho'bhyudekaH pravRttirAvirbhAvaH iti puMstvam / avivakSAtaH sAmyaM sthitirautsukyanivRttiraparArthatvamaGgAGgibhAvanivRttiH kaivalyamiti napuMsakam / ) AvirbhAvastirobhAvasthitizcetyanapAyinaH / dharmA mUrtiSu sarvAsu liGgatvenAnudarzitAH / 13 / / badhA padArthomAM AvirbhAva, tibhAva ane sthiti evA avinAzI dharmo rahelA che. (A dharmone) liMgarUpe samajavAmAM AvyA che. (13) - sarvamRAtmabhUtAnAM zabdAdInAM guNe guNe / trayaH sattvAdidharmAste sarvatra samavasthitAH // 14 // badhA padArthomAM temanA tavarUpe rahelA zabda, (spaza) vagere dareka guNamAM, satva, vagere traNa dharmo sarvatra rahelA che. (14). bhASyakAra jaNAve che ke jagatamAM saghaLA padArtho zabda, sparza, rUpa, rasa, ane gaMdhavALA hoya che. temAMthI rasa ane gaMdhane bAda karatAM zabda, sparza, ane rUpa sarvatra rahelAM che. (sarvAzva punartaya ivamarimA zAradArasAMdhavacaH ) A zabda vagere, satva, rajas tamasa evAM lakSaNAvALA guge hovAthI dareka guNamAM temanI hAjarI hoya che. prakAza, prasava ane AvirbhAva, sattvaguNanA dharmo che, pravRtti ane kriyA rajanA dharmo che. A pramANe traNeya liMgane traNa guNo sAthe sarvatra saMbaMdha ja NAvavAmAM AvyuM che. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa rUpasya cAtmamAtrANAM zuklAdInAM pratikSaNam / kAcitpralIyate kAcitkathaJcidabhivardhate // 15 // rUpa (evA guNu)nI dheALuM vagere judI judI avasthAomAMthI kAika (avasthA) dareka kSaNe kSaya pAme che, ane (bIjI) kAI, kAipaNa prakAre vRddhi pAme che. (15) rUpa, rasa, gandha, vagerenA samUha sattva, rajasa, tamamRnI asara nIce AvIne pheraphAra pAme, paraMtu pAMca guNAmAMthI eka guNu, rUpamAM, khIjA guNeAnA dharmo kevI rIte prApta thAya evI zaMkAnA uttara A kArikAmAM ApavAmAM AvyA che. 445 jema badhA guNAmAM sattvAdi dharmAM rahelA che, tema ekalA rUpamAM paNa A traNa dharmAM rahelA che, kAraNake kAIpaNa padArtha kAIpaNa kSaNe, pheraphAra vinAnA rahetA nathI. darekamAM vRddhi ane hAsa arthAt AvirbhAva ane tizabhAva thayA kare che. AvI sUkSma sthitinu darzana mAtra nAnIene thAya che, sAmAnya janane nahi. teA pachI AvA phera ArAnA khyAla kevI rIte Ave evA praznanA javAbamAM kahevAmAM AvyuM che ke padArthane prApta thanArA pariNAma uparathI paNa pheraphAra dhyAnamAM Ave che. kerImAM jyAre pILA raMganA AvirbhAva rUpI pariNAma prApta thAya che, tyAre temAM prasava athavA utpattinAM athavA upacayanAM darzana thAya che kvathitoda kavaccaiSAmanavasthitavRttitA / ajasraM sarvabhAvAnAM bhASya evopavarNitA // 16 // ( pratyakSa prApta thanAro ) A badha padArthInI, UkaLatA pANI jevI sanAtana ca'caLatA bhASyamAM varNavavAmAM AvI che. (16) agAunI kArikAnA vicArane bhASyakathananA anusaMdhAnamAM ahIM spaSTa karavAmAM Ape che. pataMjali jaNAve che ke kAIpaNa padArtha peAtAnI sthitimAM kSaNavAra paNa sthira rahetA nathI. zakaya hAya teTale te vRddhi pAme che, athavA teA kSaya pAme che. Avi [tra ane tirAbhAva, satata cAlatI kriyAe che. tethI strItva athavA putvanuM dareka padArthamAM astitva hAya che. pravRtterekarUpatva N sAmyaM vA sthitirucyate / AvirbhAvatirobhAvapravRttyA vAvatiSThate // 17 // padArthonA (upacaya ane apacayarUpa) pheraphArAnI ekarUpatAne athavA (temanA) sAmyane sthiti kahe che. athavA AvirbhAva ane tirAbhAvanI pUrNa na mananArI avasthA tarIke (sthiti) jANItI che. (17) napu sakaliMganA AdhArarUpe sthiti che, (1) padArthInI e avasthAe, upacaya ane apacaya, heAya che. upacayanA vicAra Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya karIe to upacaya nI aneka kSaNene jayAre eka saLaMga kSaNa samajavAmAM Ave tyAre A ekarUpatAne sthiti kahe che, e pramANe apacayanI aneka kSaNone eka kSaNa samajavAmAM Ave tyAre te kSaNenI ekarUpatAne sthiti kahe che. (2) upacaya ane apacaya evI be avasthAe padArthonA avasthAbhedanI athavA avasthAne pheraphAranI dazA darzAve che. A avasthAbheda vaccenI je sAmyarUpa avasthA tene sthiti kahe che. (3) upacaya ane apacaya evA pheraphAranI niraMtara sthiti hamezAM cAlu rahetI hovAthI keIpaNa eka avasthA pUrNapaNe rahetI nathI. AvI avasthAvizeSanI apUrNa sthitine sthiti kahe che. sthitine AvI rIte samajAvatAM helArAja jaNAve che ke tavaM satatariNAmanAM guNAnAmadhyavasAyavazena svabhAvaizya sAmya tirobhAvAparyavasAna ceti prakAratrayeNa sthitiriha nirUpitA / guNA ityeva buddhervA nimittatvaM sthitirmatA / sthitezca sarvaliGgAnAM sarvanAmatvamucyate // 18 // (athavA guNe aMge e) guNo che evI samajaNana nimittane sthiti kahevAmAM AvI che, ane badhAM liMgamAM (samAnapaNe) rahelA liMgavAcakane sthiti kahe che. (18) satva, rajasa, tamasa , evA guNenI avasthAo haMmezAM badalAtI rahe che. badalAtI avasthAovALA gumAM sAmya samajavAnA kAraNarUpe bIjuM kazuM nathI, paraMtu sthiti arthAta napuMsakaliMga che. strIliMga ane puliMgamAM paNa te sAmyavasthArUpe rahela che. jyAre koI liMgavizeSano baMdha thato na hoya tyAre ApaNe tene sthiti athavA napuMsakaliMga samajIe chIe. guNonuM sAmAnya guNarUpa eTale sthiti. AvA guNasAmAnyamAM badhA guNene anabhava thAya che. tethI AvirbhAva ane tirAbhAvano khyAla paNa AvA guNasAmAnya uparathI Ave che. pariNAme strI, putva vagere judAM judAM liMgane mATe paNa sthiti arthAt napusakaliMga vAparI zakAze. liMgAnAM badhAM nAmomAM napuMsakaliMgane vyavahAra karI zakAya. sthiteSu sarvaliD-geSu vivakSAniyamAzrayaH / kasya cicchabdasaMskAre vyApAraH kvacidiSyate // 19 // (badhA zabdomAM) badhAM liMgo che evI sthitimAM, kaIka zabdanA zuddha vaparAzamAM vivakSAnA niyama pramANe viMgagyavasthA nakkI karavAmAM Ave che. (19) badhA padArthomAM sattva, rajasa ane tamasa rUpI traNa guNa hovA chatAM, janasamudAyanI keI eka zabdane keAIka cakkasa liMgamAM vAparavAnI vivakSA te zabda mATe liMga nakkI kare che. te te zabdamAM AvirbhAva, tirabhAva ane sAmyamAMthI kaI eka avasthAnuM Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ raju kAMTha 447 vizeSa rUpe darzana thAya che. AvuM vizeSa darzana ane te pramANe nakkI thato te zabdano cekasa liMgamAM vaparAza, vivakSAne adhIna che. vyAkaraNanA niyamo Akhare te zabdanA vaparAza mATenI vivakSAne AdhAre racAya che. sannidhAne nimittAnAM kiJcideva pravartakam / yathA takSAdizabdAnAM liGgeSu niyamastathA // 20 // jema takSA (suthAra) vagere zabdamAM rahela aneka liMgadharmomAMthI eka dhama (ja) te zabdanA liMgane nakkI kare che tema, zabdamAM liMganA nimitto rUpe rahelA aneka dharmomAMthI koI eka dharma)ja temanA liMgano vAcaka bane che. (20) zabdonA arthonA vAcaka aneka hetuo hoya che. paraMtu evAM aneka nimittomAMthI eka nimitta zabdanA cokkasa prakAranA vaparAzanuM nimitta bane che. talA eTale suthAra, lAkaDAM kApe che, temane mApe che, chole che, temAMthI aneka AkRtio banAve che to tajJa arthAt chelavuM evA eka ja nimittane lIdhe suthArane takSA kahevAya che, subhadvAra arthAt kuMbhAra mATI lAve che. tene sApha kare che, paNa lAve che, evAM aneka kAryo kare che, paraMtu ghaDe banAvavArUpI kAryanA nimittane lIdhe ja tene kuMbhakAra kahevAya che. te pramANe koIpaNa vastumAM traNa liMgadharmo rahelA hovA chatAM, vivakSAnA niyamathI prApta thatA vaparAzamAM eka ja liMga te zabdanA cokkasa liMga mATe kAraNabhUta bane che. mAvatarUdazaH ziSTa zAtheg sacavasthitaH | yadyad dhame 'GgatAmeti liGga tattatpracakSate // 21 // padAthanA taravane samajanArA ane zabdonA arthonA cokkasa jJAnavALA ziTe, dharmanA jJAnarUpe je liMga prApta thatuM hoya tene ja liMga tarIke jAhera kare che. (21) triyA ! (pA.sa. 4.13) sUtra uparanA bhAgyamAM prApta thatA kavArtika 7nA vacana tAta DhADhato nAma I (bhASAmAM puliMga, strIliMga ane napuMsakaliMganI vyavasthA laukika praga uparathI samajavI)mAMnA zreSTha zabdane artha bhartuhariziSTa kare che. AvA ziSyone padArthonA paramArthane sAkSAtkAra thato hovAthI, zabdArthomAM strIliMga vagere liMgamAMthI je liMga dharmasAdhanarUpa bane te liMgane ja potAnA vaparAza dvArA prasiddhi Ape che. tethI ahIM vivakSAne ziSTonA prayoga uparathI prApta thatI (prAkRtrI) samajavAnI che, sAmAnya lekavyavahAra uparathI prApta thanArI (laukikI, chArUpa) nahi. svarabhedAd yathA zabdAH sAdhavo viSayAntare / liGgabhedAt tathA siddhAtsAdhutvamanugamyate // 22 // jema svaranA pheraphArane kAraNe, zabdo bIjA (artha)viSaye darzAvavAmAM (vyAkaraNadaSTie) zuddha manAya che, tema ziSTa pragathI siddha thayelA nizcita liMgane kAraNe (zabdanA) sAdhutvanuM jJAna thAya che. (22) Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya cokkasa svara pramANe uccArAtA zabdone cokkasa artha hoya che. svarane pheraphAra zabdane asAdhu TharAvato nathI, paraMtu te zabda bIjA arthamAM zuddha manAya che e bAbata upara bhAra mUkavAmAM Ave che. liMga aMge paNa AvI ja sthiti che. ziSTAno vaparAza uparathI jANItA liMgavALA zabdo amuka artha darzAve che. e zabda je bIjA liMgamAM prApta thatA hoya tema bIjo artha darzAvaze. akSa (dharI) zabda AvrudAtta che, paraMtu tene svara badalAtAM arthAta antAdAtta thatAM pakSano artha pAsA thaze. napuMsakaliMgamAM vaparAto mardha6 zabda sarakhe ardho bhAga evo artha darzAve che, paraMtu, puliMgamAM vaparAte mardha zabda eka bhAga evo atha darzAve che. prayogo viprayogazca loke yatropalabhyate / zAstramAM te tatra na bacovipardhace 2 rUA. lokamAM jyAM zuddha pravega ane azuddha prayoga prApta thatA hoya tyAM zAstraniyama rajU thAya che, azuddha prAga na hoya tyAM nahi. (23) galiLI ne nIce che (mArAM be netra sundara che.), vAvo kumArato (mArA be paga atyaMta kamaLa che) evA zuddha prayogone badale kSobha nIyAni ! ane vAhA sunAratara : evA azabda prayoga jovA maLe che. AvA azuddha prAgAnI nivRtti mATe vyAkaraNazAstramAM vahu9 Tuvacanam ! (pA su.1.4.21, ghaNI vastuo mATe bahuvacana vaparAya che) jevAM niyamavacane racavAmAM AvyAM che. jyAM azuddha prayoga prApta thatA na hoya tyAM zAstranA niyamonI kazI jarUra nathI. pANininAM te vAghAto : (pA.su.1.4.80, gati ane upasargane dhAtunI pahelAM javA) ane 3pasargane pUrvam (pA.sU 2.2.30, gauNa pada paheluM mUkAya che) sutronuM vArtikakAre vAnidRAranADha (ayogya prayogo maLatA na hovAthI AvA niyama karavAnI jarUra nathI) evA zabdothI pratyAkhyAna karyuM che. vyavahAramAM pravati ne badale pravati e prayoga ke gags: 5 ne badale puruSana: ! e prayoga maLato nathI. upAdhibhedAdatheSu guNadharmasya kasyacit / nimittabhAvaH sAdhutve vivakSA ca vyavasthitA // 24 // padArthomAM temanAM viziSTa lakSaNane kAraNe (sattvAdi) guNamAM kaI eka dharma, (zabdanA) liMganA sAdhutvanuM nimitta ane vivakSAno viSaya bane che. (24) sattvAdi guNethI prApta thatA rUpAdi dharmo liMga mATe javAbadAra bane che. sAmyAvasthAmAM rahelA sattAdi guNo sama hAIne, lokavyavahAramAM prApta thatA nathI. tethI temanA pariNAmarUpa zabda, sparza, rUpa, rasa, gadha vagerenI AvirbhAva ane tirAbhAva rUpa avasthAo strIliMga, puliMga ane napuMsakaliMga evA liMgabheda mATe javAbadAra bane che. AvuM liMga zabdamAM niyata hoya che. A vicAra pramANe liMga vastupama thayo, Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kAMDa paraMtu vaiyAkaraNamatamAM liMga vastudharma nahi paraMtu vastunuM abhidhAna karanAra zabdane dharma manAya che. puSyaH, tArA, nakSatrama emAM vastu eka ja che, chatAM liMgabheda che, kAraNa ke eka ja padArthane jaNAvanArA zabdo traNa liMgamAM vaparAyA che. tethI ema kahI zakAya , yatra zabdAnyatva tatra liGga trayam / himAraNye mahattvena yukta strItvamavasthitam / hasvopAdhiviziSTAyAH kuTyAH prasavayogitA // 25 / / hima ane araNya jyAre mahata sAthe joDAya tyAre tene strItva prApta thAya che; hasva evA vizeSa athathI joDAtA kuTI(zabda)ne puliMga sAthe saMbaMdha thAya che. (25) dima zabdano saMbaMdha madata sAthe thAya tyAre tene strIliMga thAya che, jema ke mAna e pramANe madRDha karavuM evo artha darzAvatA maraNAni zabdane paNa strItva prApta thAya che yurI (dhara) zabda strIliMga che, paraMtu nAnuM ghara evA arthavALA buTI zabdane badale kuTIra e puliMga zaba samajavAmAM Ave che. zabdAntarANAM bhinne'rthe upAyAH pratipattaye / ekatAmiva nizcitya ladhvarthamupadarzitAH // 26 // artho jyAre judA hoya tyAre zabdo paNa judA judA hoya che. (paraMtu) te (zabdo) eka ja che ema mAnIne, lAdhavane mATe, temanI ekatAnI kalapanA karIne temane jaNAvavAnA upAyo javAmAM Ave che. (26) dila ane dimAnI, karI ane kuTIra, zamI ane zamIra, tathA suttA ane sukAra evA zabdo vAstavamAM sarakhA nathI. artho judA hoya te zabdone paNa judA ja samajavA paDe, paraMtu vyAkaraNazAstramAM lAdhavathI temane saraLa upadeza thaI zake eTalA mATe te zabda eka ja che, evI kalpanA karavAmAM AvI che. AvI kalpanA zabdo ane temanA arthone jANavAnA upAyarUpe che. utpatti: kavoDajevAM nArA saMsthAnamiAki .. AtmarUpaM tu bhAvAnAM sthitirityapadizyate // 27 // bIjA keTalAkanA matamAM utpatti prasava che, nAza saMsthAna che, ane padArtho nA svAbhAvika svarUpane sthiti kahevAmAM Ave che. (27) atyAra sudhI sAMkhya dazanane Azraya karIne saMtyAna, prasava vagerene samajAvavAmAM AvyAM. have A saMtyAna vagerene vazeSika siddhAntanA anulakSAmAM samajAvavAmAM Ave che. vaizeSika matamAM prasava eTale janma arthAt utpattinI pahelAM jenuM astitva na hatuM tevA avayavIno janma. Ane purva kahevAya che. sAMkhya darzanamAM tene AvirbhAva kahe che. e pramANe saMsthAna eTale apacaya athavA vinAza. sAMkhya darzanamAM tene tirAbhAva kahe che. nitya ane anitya taronuM potAnuM svAbhAvika rUpa, tene rithati kahe che. vA-57 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ japa vA5rIya dRSTa nimitta keSAJcijjAtyAdivadavasthitam / dRSTavacchabdasaMskAramAtraM tu parikalpitam // 28 // keTalAka (padArthomAM)mAM (liMganuM) cihna, (padArthonI) jAti vagerenI jema, pratyakSa hAjara hoya che. (bIjA padArthomAM), jANe te (liMgacihna) dekhAtuM hoya tema, AropavAmAM Ave che ane mAtra zonA (sAdhutra mATenA saMsakAra rUpe kaHpavAmAM Ave che. (28) liMga aMge gaNavelA sAta matAmAMthI zaaovAnitoDamA evA matanI ahIM spaSTatA karavAmAM AvI che. manuSyomAM ane pazuomAM liMganAM cihno spaSTa dekhAI Ave che. AvAM cihno te te vyaktio athavA jIvaMta padArthonA liMgane nakkI karavA mATe javAbadAra hoya che. jyAM liMganAM nimitta dekhAI AvatAM na hoya tyAM, tevAM nimittone Aropa karavAmAM Ave che. A Aropa zabdanA sAdhutva-asAdhutvarUpI saMskArane jANavA mATe hoya che. yathA prasiddhe'pyekatve nAnAtvAbhinivezinaH / nAnAtvaM janayantIva zabdA liGge'pi sa kramaH // 29 / / jyAM ekavacana jANItuM hoya tyAM paNa bahuvacananA vaparAzavALA zabda bahuvacana(ne bhAva) utpanna kare che. liMga aMge paNa AvI ja vyavasthA che. (29) - pANI, strI, retI, varSARtu, prANu vagere zabdomAM ekatvane ja nizcaya hoya che, paraMtu A zabdo arthAt sApa, tArA, sikratA, varSa ane prANAH bahuvacananA vaparAzavALA che, tethI te bahuvacanane bhAva utpanna kare che. paramArthapaNe temanAmAM bahuvacanano artha nathI. te pramANe tArA, nakSatram, pura: vageremAM, vAstavamAM liMgabheda nathI. liMgabhedanAM nimitto paNa dekhAtAM nathI, paraMtu temanA AvA bhinna liMganA vaparAzane lIdhe zabdavyavahAramAM te zabdo tevA judA judA liMgavALA prApta thAya che. idaM veyamayaM veti zabdasaMskAramAtrakam / nimittadarzanAdarthe kaizcitsarvatra varNyate // 30 // pharajU, rUca, kacama (evAM judAM judAM liMge) mAtra zabdanA saMskAra mATe che. arthamAM AvA keIka nimittane nihALIne, keTalAka (AcAryo) liMgane, sarvatra, mAtra zabdasaMskAra rUpe samajAve che. (30) $a vastu, zuM kacatti: , ane mAM artha: evA prayogomAM traNe liMga mAtra zabdasaMskAra mATe che. bAhya arthamAM AvA zabdasaMskArarUpa nimittane joIne keTalAka AcAryoe badhe liMgane e pramANe samajAvyuM che. A kArikAmAM zAkaDhaMkAra chUTyA . evA liMga aMgenA sAtamA matane spaSTa karavAmAM Avyo che. Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa nAvazyaM viSayatvena nimitta vyavatiSThate / indriyAdi yathAdRSTaM bhedahetustadiSyate // 31 / / Indriyo vagere adaSTa hovA chatAM padArthone judI rIte samajavA mATe (e) kAraNarUpa bane che. bIjAne samajavAmAM nimitta bananAra padArtha pote jJAnano viSaya banato nathI. (31) netra vagere indrio danane viSaya banatI nathI. paraMtu padArthone nIrakhavA mATe ane temane judA judA samajavA mATe te javAbadAra che. koI nimittanuM bAhya rUpe darzana thatuM na hoya chatAM phalanA AvikAra mATe te upayogI bane che. A vAta liMgane paNa lAgu paDe che. padArthomAM liMga dekhAtuM na hoya chatAM cokkasa liMgaviziSTa padArthone sAdhutvane mATe te upayogI ane javAbadAra che. helArAja jaNAve che ke liMga viSe AvA aneka mato bhartuharie spaSTa ryA che. A badhAmAMthI, mahAbhASyamAM prApta thato ane bhaharie svIkArela sattvAdi guNonI avasthA aMgeno mata vaiyAkaraNa saMpradAyamAM svIkArya bane che. liMga aMgenI samagra carcA helArAje potAnA eka graMtha vArtikemeSamAM vistArathI raju karI che. kamanasIbe A graMtha prApya nathI. || ruti sTilasamudezI A pramANe liMgasamudeza pUre thayo. Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vRttisamuddezaH vRttisamudeza kutsAprazaMsAtizayaH samAsArthaM tu yujyate / padaM svArthAdayaH sarve yasmAt kutsAdihetavaH // 1 // paripUrNa avALA padane ja nidA, prazaMsA ane prakarSane darzAvatA pratya sAthe javAmAM Ave che. kAraNa ke (padanA) pitAnA badhA artho nindA vagerenA kAraNa rUpe hoya che. () padakAMDane kadamAM sauthI maTe 625 kArikAovALe vibhAga vRtisamudeza, have zarU thAya che. atyAra sudhImAM asamasta athota ekalA padana asamasta arthAta ekalA padanA artho jevA ke dravya, kAla. liMga. saMkhyA, upagraha vagere viSe carcA karavAmAM AvI. have samasta pada arthAta vRttigata arthone vicAra karavAmAM Ave che. vRttine kRdanta, taddhitAta, samAsa, ekazeSa ane dhAtu ema pAMca prakAre samajavAmAM Ave che. A vibhAgamAM A badhAnI kramabaddha, vyavasthita ane badhA muddAone AvarI letI carcA bhatRharie karI nathI. pAMca prakAranI vRttio aMge vArtikakAra ane bhAgyakAranA vacanAno pAkhyAna rUpe bhatRharie kArikAo dvArA potAnA vicArone rajU karyo che. temAM viSayanA saMdarbha mAM ekasUtratA ke kramabaddha rajuAta nathI, paraMtu prakIrNa muddAonuM arthadhaTana che; samagra vibhAga vArtika ane bhASyamAMnAM te te sthaLenI carcAnA niSkarSa rUpe che ema paNa nathI; paraMtu te carcAnA keTalAka muddAone pasaMda karIne temane viSe vigatathI vicAra karavAmAM AvyuM che. zarUAtamAM samAnAdhikaraNa padavALI taddhita vRttine vicAra karavAmAM Avyo che. prAtipAdika rUpe rahela zabda haMmezAM pAMca artho -svAtha, dravya liMga, saMkhyA ane karma darzAve che. A aMge keTalAka matabhedo che ane temane viSe prAcIna samayathI sUkSma carcA pracalita che. keTalAka vaiyAkaraNe zabdanA svAtha, dravya ane liMga evA traNa artho che ema jAhera kare che. pahelA matane vazva vidizA kahe che. bIjA matane tri: kAtivAirtha: mata kahe che. vAda: ghAti virthaH pakSamAM svArtha, dravya, liMga ane kama evA cAra arthe maLe che. trika pakSa kAzikAkAra ane temanA be TIkAkAra, jinendrabuddhi ane haradattane mAnya hato. sAmAnya rIte vaiyAkaraNe traNeya pakSone svIkAre che. Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa svArthane jAti, guNa, kriyA ane saMbaMdha tarIke samajavAmAM Avyo che, zabda sauthI pahelAM svArtha darzAve che je jAti, guNa, kriyA athavA saMbaMdha hoI zake. pA. su. kurite . (5.3.74, nindAnI vivekSA hoya tyAre prAtipAdikane svArthamAM pratyaya lAge che) uparanA bhAgyamAM jaNAvyuM che ke : svArthamabhidhAya zabdo nirapekSo dravyamAha samavetam / samavetasya ca vacane liI vacana vibhakti' ca // abhidhAya tAnvizeSAn apekSamANazca kRtsnamAtmAnam / priyakutsanAdiSu punaH pravartate'sau vibhaktyantaH // zabda bIjA kazAnI apekSA rAkhyA vinA, sauthI pahelAM, potAnA arthanuM arthAta svarUpa, jAti, guNa, kriyA athavA saMbaMdhanuM abhidhAna kare che. (zabda) tyArabAda A svArtha jemAM rahelo che evA kathanuM abhidhAna kare che. ane te dravyanAM liMga, vacana ane vibhaktinuM abhidhAna kare che, tyArabAda te vibhakatyanta zabda pitAnuM svarUpa pUrNa paNe jAhera karIne, nindA, prazaMsa, ane prakaI rUpI bAhya artho sAthe saMbaMdha pAme che. sakSepamAM, svArthanuM abhidhAna karanAra vibhaDhyanta padane ja nindA, prazaMsA ane prArthanA praya, jevA ke athavA na lAge che. devadattAdikutsAyAM vartate kutsitazrutiH / kutsitasthA tu yA kutsA tadarthaH ko vidhIyate // 2 // devadatta vagerenI nindA darzAvavA mATe kutsita zabda vAparavAmAM Ave che. kutsita zabdamAM rahelI je nindA, tene darzAvavA mATe pratyayanuM vidhAna thayuM che.(2) lita: aad: I (devadatta nitva che) evA prayogamAM utsA arthAta nindAno artha darzAvavA mATe devadatta zabdanI sAthe kasita zabda vAparavAmAM Ave che. liMga, saMkhyA, vagere upAdhivALA dravyanuM abhidhAna karanArA devadatta rUpI prAti padika sAthe A kutsita zabda vaparAya che. varasata ke anuti zabda pite ja nindA ane anukazmAno bhAva darzAve che to pachI sita, manuvitA: jevA prayoga kevI rIte samajI zakAze ? AvA prayogomAM pratyaya tilata zabda sAthe joDAtAM pratyayArtha kallA athAta nindAnuM abhidhAna karaze. tilata: zabda darzAve che ke keIkane khoTI rIte nizva ga che athavA nigha hovAthI te nidAne pAtra che; arthAta nindAnA bhAva pratyenI nindA va pratyaya darzAvaze. helArAja A kusAne bAhya kutsA kahe che. temanA jaNAvavA pramANe kRti: mAM kutsAno artha prAti padika vaDe vAca bane che. gujarAtamAM bAhya kutsAno artha % pratyaya vaDe darzAvAya che. prakRSTa iti zuklAdiprakarSasyAbhidhAyakaH / prakRSTasya prakarSe tu tarabAdividhIyate // 3 // prakRSTa zabda, sapheda vagere guNemAM rahela prakarSanuM abhidhAna kare che. prakRSTane prakamAM darzAvavA mATe tADU vagere (pratyayo) lagADavAmAM Ave che. (3) Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kapake vAkayapadoya "atyaMta sutra' e artha darzAvavA mATe suvatara : athavA gara: gura: prayoga vaparAya che. paraMtu prakRSNane praka" darzAve heya to to taran pratyaya lagADavAmAM Ave che, jemake prazradata:, e ja pramANe che 5: mAM prakA darzAvavA mATe taH: ane veiTa: mAM praka" darzAvavA mATe peTama: prago vaparAya che. kutsitatvena kutsyo vA na samyaga vApi kutsitaH / svazabdAbhihite kena viziSTo'rthaH pratIyate // 4 // (koIka) ni hovAthI tene kutsita samajavAmAM Avyo che athavA tene gya rIte ninya mAnya nathI. potAnA zabdathI jenuM abhidhAna thayuM che tene viziSTa artha che pratyaya vaDe spaSTa karavAmAM Ave che. (4) bI cha kArikAmAM kutsitanI kutsA darzAvavA mATe kuTilata: zabdane 8 pratyaya lagADIne tila: praveza thAya che, ema darzAvavAmAM AvyuM. A bAbatanI sapaSTatA ahIM karavAmAM AvI che. sataH evA sAmAnya zabdathI kazo vizeSa artha darzAvAtuM nathI. kutsita vyaktine tenAM pitAnAM kAryone lIdhe nittva samajavAmAM Ave che ke pachI sAre hovA chatAM tenA zatruo vaDe tene nibdha karAvavAmAM AvyuM che, evI spaSTatA ekalA vita: zabda uparathI thatI nathI. sisa: zabda uparathI spaSTa samajAya che ke te vyaktine ninya samajavAnI mAnyatA ja nibdha che ane tenA zatruoe tene ni-dha TharAvyo che. ekala rilataH zabda sAmAnya niA kArya karanAra nindAlAyaka vyakti evo atha darzAve che. rilata: zabda brahmahatyA vagere gaMbhIra pApa AcaranAra mATe vAparavAmAM Ave che. Ama ti: ane musita: evA zabdo vacce atha para spaSTa bheda che. na ca sAmpratikI kutsA bhedAbhAvAt pratIyate / pUjyate kutsitatvena prazastatvena kutsyate // 5 // (kutsA zabdanA svarUpamAM) bheda na hovAthI (kutsita zabda uparathI) vartamAna samayanI nindA samajAtI nathI. ninya heya te pUjya bane che ane stutya hoya te nidha bane che. (5) kutsita zabda ane musitaka zabdamAM bheda darzAvatI A kArikA che. kutsita zabdamAMthI prAtipAdikArya sAmAnya nindA ane kutika zabdamAMthI pratyayaprApta viziSTa nindA evA be judA judA artho prApta thatA nathI. tethI kutsita zabda uparathI nindA vartamAna samayanI che ke kema te spaSTa thatuM nathI. vaLI ninya padArtha nitva paNa hoya ane stutya paNa hoI zake. AvA arthamAM pa6 pratyaya lAge che. 5. sU. prAMsalAmAM ham (5. 3, 66, prazaMsAno vivekSA hoya tyAre prazasta arthane vAcaka zabdane 6 pratyaya lAge che.) uparanA bhAgyamAM bhASyakAre sapaSTatA karI che ke prazaMsA arthane darzAvavAmAM prAti pAdikane hava6 pratyaya lAge che. tene te svArtha lAge che. svArtha te zabdanA liMga, vacana vagerene Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 455 anusare che ja. vAstikakAre A sUtra aMge jaNAvyuM che ke kRSa arthAta zUdra vagere zabdone paNa pratyaya lagADa, jemake vRvatra:, yU:, ra1;. ahIM prakRtyarthanI vizeSa paSTatA mATe ja daq[ pratyaya lAge che. vRDhapa: eTale sAcI zraddha. te mAtra kAMdA khAya che eTaluM ja nahi paraMtu dArU paNa pIve che. ra4: eTale ala cera; tamArI AMkhenuM kAjaLa paNa te corI le. sthU: eTale pAko gunehagAra, doDatA mANasanuM lehI paNa pI le che. A udAharaNomAM ninja evA zudra, cera ane dasyunAM drava, caurya ane dasyakarmonI prazaMsA karavAmAM AvI che. e pramANe ghAtaka zabdamAM je vakhANane pAtra che tene nitva samajavAmAM Ave che evo artha che. Ama hovAthI sitata zabdane vizeSa arthamAM ja pratyaya lagADavAmAM Avyo che. vizeSaNavizeSyatvaM padayorupajAyate / na prAtipadikArthazca tatraiva vyatiricyate // 6 // be pado vacce vizeSaNavizeSyabhAva utpanna thAya che, tethI tyAM prAtipadikanA arthamAM pheraphAra thato nathI. (6) vizeSaLa vizeLa vaduran ! (2.1.57 samAnAdhikaraNa vizeSaNa pada vizeSyapada sAthe vika tapuruSa samAsamAM joDAya che) ane jJAtipariznArthariparimALavacanamAM prathama (2.3.46, mAtra prAti padikanA liMganA, parimANanA ane vacananA arthamAM prathama vibhakti thAya che) uparanAM bhASyavacanane AdhAre A kArikAno vicAra rajU thayo che. vizeSaf! sutra uparanA vArtika vizeghaLavizeghacodama vizeSaLavAyumayo vize thavA supArkanA sinniH | mAM jaNAvyuM che ke A sUtramAM kahelA tapuruSa samAsanAM vizeSaNa ane vizeSya evAM padone darekane vizeSaNutva ane vizeSyatva prApta thAya che, tethI gauNa pada karyuM te nakkI karI zakAtuM nathI. #sLaviTA: evA tapuruSa samAsamAM upasarjana pada karyuM te nakkI karI zakAtuM nathI. bIjA vArtikamAM jaNAvyuM che ke Ane doSa na kahevAya kAraNa ke kRtiSThA ; samAsamAM eka pada arthAta tithIpradhAna che ane bIjuM pada kRNA; upasajana che. AvA ja prayoganI vivekSA che; te paNa vaLatA; ne badale tidA : e samAsaNa thaI zakato nathI, kAraNa ke banne svataMtra prathamAnta zabdo che ane temanA prayoga %ELA: tihA; kRti TA: ema thA che. temAM upasarjana pada kayuM' e saMzaya to jyAre baMne zabdo guNavAcaka haya, jema ke vadhuna: tyAre ja thAya. paraMtu kRtiDhA: mAM te eka pada dravyavAcaka ane bIju guNavAcaka che. tethI dravyavAcaka pada pradhAna pada ja hoI zake. bIjA sUtra prAtikAI 0 1 uparanA bhASyamAM jaNAvyuM che ke prathama mATe prAtipadikAI, liMga, parimANa ane vacanane ja nimitta mAnavAmAM AvatAM, samAnAdhikaraNa vIra: pudaga : jevAM udAharaNomAM prathamAnA vidhAna mATe jude niyama karavo joIe kAraNa ke prAtipAdikArya vagere uparAMta vizeSa artha A udAharaNamAM prApta thAya che ane tethI prathamA thaze nahi. A vizeSa artha che, gva: zabdamAM vIraH evA vizeSaNa zabdane kAraNe prApta thatuM vizeSyatva ane puNa: zabdamAMthI vIra ne prApta thatuM vizeSaNatva; A aMge Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 vAkayapadIya samAdhAna vAstika dvArA jaNAvavAmAM AvyuM che ke vIra: puThaT: mAM pratipAdikA uparAMta je vizeSa artha maLe che te, te zabdanA parasapara sAnidhyane kAraNe prApta thato vAkaSArtha ja che. vizeSyaM syAdanitiM nirmAtArtho vizeSaNam / parArthatvena zeSatvaM sarveSAmupakArakam // 7 // (dravyarUpa) vizeSa jANatuM nathI ane guNa, kriyA, vagere barAbara jANItA artho vizeSaNa che. (guNa, kriyArUpI) badhAM potAnA Azraya upara upakAra karanArAM vizeSaNe bIjAne (arthAta vizeSyane) athe hevAthI zeSarUpe che. (7) vizeSaNa ane vizeSa evA zabdo avartha che. vizeSaNa bhedaka arthAta eka vizeSyane bIjA vizeSyathI juduM darzAvanAruM che ane vizeSya vizeSaNa dvArA bhedya che. vizeSya je jJApya che te pradhAna che ane vizeSaNa je jJApaka che te apradhAna che dravyane kriyA sAthe saMbaMdha bIjA keInI madada vinA thAya che. paraMtu guNano kriyA vagere sAthe saMbaMdha bIjA dravya dvArA arthAta parokSa che. Ama jJAyajJApakabhAva ane bhedabhedakabhAva uparathI vizeSyavizeSaNabhAva prApta thAya che. vibhaktibhedo niyamAd guNaguNyabhidhAyinoH / sAmAnAdhikaraNyasya prasiddhirdravyazabdayoH // 8 // (gauNa) guNa ane pradhAna) guNanuM abhidhAna karanArA (zabdo)nI judI vibhakti niyata che. samAna vibhaktimAM hoya tyAre te zabda drayanA vAcaka bane che. (8) vAgha zuka8: evA prayogamAM vahya zabda dravyanuM abhidhAna kare che. ane supara guNanuM abhidhAna kare che. A pado vacce guNapradhAnabhAva zAbdika che, ahIM gauNa pada vaTahya pradhAna pada suva8: nA upakAra mATe taiyAra thayeluM hoI tene gauNupadanI vibhakti arthAt SaSThI vibhakti prApta thAya che. pradhAnapada zura 4 varacanA upakAra mATe hAI tene prathamA lAge che. Ama baMne vacce vibhaktibheda niyata che. samAnAdhikaraNa pada vIraH puruSamAM baMne pada dravyazabdo che. tethI tyAM prathama prApta thAya che. dravye'nitijAtIye kRSNazabdaH prayujyate / anitiguNe caivaM tilazabdaH pravartate // 9 // kULa (kALuM) zabda (kRNatvarUpI) jAtinA jJAna vinAnA dravyanA arthamAM prayojAya che, e pramANe tirA (tala) zabda te (guNa)ne jJAna vinAnA dravyanA arthamAM vaparAya che. (9) kULatA: pravegamAM thaI zabda kRSNa guNa dvArA dravyane baMdha karAve che paraMtu te dravya (tala)nI jAtine baMdha karAvato nathI. bIjo zabda utA: dravyavAcaka che. A dravyane bedha tilatva jAti dvArA thAya che, paraMtu tenA kRSNa guNano badha thato nathI. - Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6pa7 bIjuM kAMDa sAmAnyAnAmasaMbandhAt tau vizeSa vyavasthitau / __ rUpAbhedAd vizeSaM tamabhivyaGkatu na zaknutaH // 10 // (temanA sAmAnya artho vacce saMbaMdha na hovAne lIdhe vizeSa arthamAM jANItA banelA te be zabdo) temanA svarUpo judAM na hovAne kAraNe, te vizeSa arthane vyakta karI zakatA nathI. (10) mArikA naM. 9 mAM jaNAvyA pramANe chULa zabdanA dravya ane baMdha thAya che, paraMtu jatine bodha thato nathI. bIjI rIte kahIe to kRSNa zabdamAM tilajAtinI ane tilazabdamAM kRSNa guNavALa dravya rUpI vizeSanI vivekSA che. A zo jyAre vAkya rUpe na hoya tyAre temanI vacce saMbaMdha hoto nathI, paraMtu kRm: tistrA: evA vAkayarUpe te prApta thAya tyAre vaktAnA manamAM kRSNa zabdathI tilanI vivakSA ane tila zabdathI kRSNanI vivakSA thAya che. AvI vivakSA ane vAkyarUpe rahelA A zabdono paraspara saMbaMdha zrotAnA manamAM daDha bane che. tAvevaM sannipatitau bhedena pratipAdane / avacchedamivAdhAya saMzayaM vyapakarSataH // 11 // dravyane vizeSa rUpe baMdha karAvavA mATe A pramANe saMbadha pAmelA te be zabdo bhinnatAne sthApIne saMzayane dUra kare che. (11) kaLATa ane tiH zabdanAM sAmAnya artharUpomAM bheda hotuM nathI. jyAre teo vAkyarUpe na hoya tyAre teo temanA vizeSa arthanuM pratipAdana karI zakatA nathI. paraMtu AvA arthanuM pratipAdana karavA mATe jyAre vAkyamAM te saMbaMdha pAme che tyAre kRSNa ane tila vaccenA bhedane spaSTa karIne temane aMge kaI paNa prakAranI zaMkA rahevA detA nathI. bIjI rIte kahIe to agAu temanI jAti, dravya ane guNa aMge je zaMkA rahetI hatI, temane te dUra kare che. kRSNa zabda kALA raMgarUpI guNa ane tenI sAthe rahelI tilajAtine baMdha karAve che. ane tila zabda tiladravya, tilajAti ane kRSNa guNano baMdha karAve che. viravaLa vizaLa vahu ! pA. sa. 2.1.57 uparanAM bhASyavacanene jhaLAtirAnAlibdhymaano vizeSavacana sNpdyte| tathA tilazabda: kRSNazabdenAbhisaMbadhyamAno vizeSavacanaH ne helArAje potAnA vyAkhyAnanI pUti rUpe rajU karyA che. dravyAtmA guNasaMsargabhedAdAzrIyate pRthak / . jAtisaMbandhabhedAcca dvitIya iva gRhyate // 12 // (tila) dravya, (kRSNa) guga sAthenA saMsagarUpI viziSTatAne kAraNe tevuM) juduM samajavAmAM Ave che. (tila7) jAti sAthenA saMbaMdharUpI vizeSatAne lIdhe jANe bIju hoya ema te svIkArAya che. (12) vA. 58 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vAkaya 5dIya #tiH pragamAM vizeSa vizeSyabhAvarUpa saMbaMdhanI carcA karyA pachI have A carcAnA saMdarbhamAM sAmAnAdhikaraNanI carcA karavAmAM Ave che. sAmAnAdhikaraNya be prakAranuM che. judA arthanimitta mATe vaparAtA zabdonuM eka arthamAM avasthAna-A eka prakAra che. A prakAra svIkAravAmAM Ave to judAM pravRttinimitta mATe vaparAtA zRMgAra ane utA zabdono vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha thAya nahi (ki samAnAmikSa tavA vize mAvorthAra: tA: navaparanA meyavAta -helArAja). sAmAnAdhikaraNayane bIjo prakAra che, be arthonuM eka AzcayavALA hovuM arthAta adhikaraNamAM prApta thavuM. A prakAra svIkAravAmAM Ave te guNa ane dravya evA kRSNa ane tila mATe koIka bIju adhikaraNa na hovAthI, te be vacce sAmAnAdhikaraNya prApta thaze nahi, kAraNake vizeSaNavizeSabhAva to guNa ane dravya vacceno ja hoya che. have guNa ane dravyajAti mATe AvuM eka adhikaraNa svIkArIe te vizeSaNavizeSyabhAva thaze nahi, kAraNake dravyane guNa ane jAtirUpe judA samajAvanArA te kRti: prayogamAM te ane tiru zabdo vacce saMbaMdha thaze nahi. ekaluM drazya vyavahAramAM zabda dvArA vaparAzane yogya banatuM nathI. tenI guNa ke jAtirUpa upAdhio sAthenuM hoya tyAre te vyavahAramAM vaparAya che. tethI kRSNa guNa sAthe saMbaMdhavALuM ti nAme eka dravarU5 vaparAya che. tilatva jAti sAthe saMbaMdhavALuM bIjuM davyarUpa samajAya che. eka ja niraza dravyane tenI guNa ane jAtirUpa upAdhi sAthe judI rIte samajAtuM kapavAmAM AvyuM hovAthI, kArikAmAM pha4 zabda vaparAya che. nimittairabhisaMbandhAd yA nimittasarUpatA / tasyaikasyApi nAnAtvaM rUpabhedAtprakalpate // 13 // (jAti, guNa, vagere) nimitto sAthe saMbaMdhathI (dravya)nuM nimitto sAthenuM je sarakhApaNuM dekhAya che, te sara khApaNane lIdhe eka (dravya)nuM aneka judAM rUpane kAraNe ka2vAmAM Ave che. (13) guNa ane jAti rUpI nimitto sAthenuM dravya temanA jevuM dekhAya che. Ama thatAM eka niraMza dravya jaNe juduM juduM hoya tevI za95nA thAya che. duvyAvasthA tRtIyA tu yasyAM saMsRjyate dvayam / tayoravasthayorbhedAdAzrayatve niyujyate // 14 // jemAM be (judAM dravyarUpa) saMsagane pAme che te, dravyanI trIjI avasthA che. be avasthAethI judI hovAne kAraNe te (trIjI) temanA Azraya tarIke yojavAmAM, Ave che. (14) Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4pa cIju kAMDa buddhathaikaM bhidyate bhinnamekatvaM copagacchati / buddhyAvasthA vibhajyante sA hyarthasya vidhAyikA // 15 // buddhi dvArA eka vastu vibhaktarUpe samajAya che ane vibhakta samajAtI te ekavane pAme che. buddhine kAraNe ja (padAthanI) avasthAe vibhAgane pAme che. vastunuM nirmANa karanArI te (buddhi) ja che. (15). kArikA 14mAM jaNAvyuM ke kRmtisA: jevA samAnAdhikaraNa prayogamAM eka ja tila dravyamAM traNa avasthAe samajavAmAM Ave che. A kArikAmAM, AvI kalpanAnuM kAraNa darzAvavAmAM AvyuM che. padArthane buddhimAM jevo grahaNa karavAmAM Ave tevo zabdo dvArA rajU karavAmAM Ave che. : ane ti: zabdo UMtmtiSThA: samAsamAM prApta thAya te pahelAM vizeSaNa ane vizeSa ema be pade rUpe hoya che. vAkyamAM te benI bhinnatA ekatvane pAme che. padArtho buddhimAM AvI judI judI avasthAe rUpe che. halArAja jaNAve che ke samAsanI avasthA pahelAM kRSNa ane ti: zo be avasthAeAnuM abhidhAna kare che. samAsa banatAM temanI vacce bheda adaSTa bane che ane tethI te zabda be padonA samudAyarUpa eka abhinna pada utAra tarIke vaparAya che (tathA 2 vA tamAkupAdhime jhuritakSya dravyadrayasthAnidhAnam 1 samAre tu bhedstirohitH| so'rthontarbhUta iti padasamudAyAtmakameka' padamabhedena kRSNatilA ityrthmbhidhtte| - helArAja) vyapadezivadekasmin buddhyA nAnArthakalpanA / tayA kalpitabhedaH san arthAtmA vyapadizyate // 16 // zivalina (ekale hovAthI mukhya vyavahArane viSaya na bananAra zabdane, mukhya vyavahAra mATenuM kArya lAgu paDe che.) vAstikamAM (jaNAvyA pramANe) buddhimAM aneka arthonI kalpanA thAya che. tevI buddhi vaDe bhedanI kalpanA karavAmAM AvatAM eka artha aneka rUpe kahevAya che. (16) buddhi vaDe kApavAmAM Avela bhedabhedavyavahAra vArtikakAra kAtyAyanane paNa abhimata che e vAta A kArikAmAM kahevAmAM AvI che. mAthatavavedamana 1 (1. 1. 21 Adi ane chellA varNa mATe jaNAveluM kAya, jyAM eka ja varNa hoya tyAM thAya che) sutrane badale vyavAiyaRmina evuM sUtra karavuM joIe, e vA vArtikarUpa A kathana jaNAve che ke keI nimittane kAraNe jene mukhya vyavahAra lAgu paDe che evA zabda mATenuM kArya, je, ekale hovAthI mukhya vyavahArano viSaya banato nathI, tene thAya che. vArtika 5 mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke AvuM kathana ryA vinA lekavyavahAra uparathI ja pazivabhAva siddha thAya che. lokavyavahAramAM kAma zabda aneka arthamAM vaparAya che. te pramANe aneka dIkarA hoya tyAre ane eka dIkarI hoya tyAre paNa A mATe meTe, A mAro vacalo, A mAre nAne, ema kahevAya che. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkathapoya jema aneka vargone samudAya eTale pada, aneka padone samudAya eTale DyA ane aneka cAone samudAya eTale sUkta kahevAya che tema, eka varSanuM pada, eka padanI RcA ane eka cAnuM paNa sUkta kahevAya che. lokavyavahAranI jema vyAkaraNazAstramAM paNa bhedaka95nA ane abhedaka9panA hovAthI vyavazivasmina evuM sUtra karavAnI jarUra nathI. vArtikakAre karelI carcA uparathI bhatRhari pitAnA vicAra aMge puSTi meLave che. ane jaNAve che ke buddhimAM prApta thatA bhedavyavahAra ane abheda vyavahArane kAraNe eka ja vastunI aneka avasthAe samajAze ane eka ja arthAtmA aneka rUpe vyakta thaze. kriyAbhedena dRSTAnAmazmAdInAM puna: punaH / kiJcid darzanamanyena darzanenApadizyate // 17 // judI judI kriyAomAM vAraMvAra jovAmAM AvelA ghaTInA patharA vagerenA eka (cakAsa) kAnuM darzana tenA bIjA (kAryanA) darzananA saMbaMdhamAM bhinna rUpe jaNAvAya che. (17) ghaMTInuM paDa daLavuM, bharaDavuM evI aneka kriyAo karatuM hatuM. have te daLavAnI eka kriyA kare che. Ama kriyAomAM bhinnatA arthAta anekatva darzAvAya che. A anekava ane ekatva buddhiprakapita che (nAnAzivAraMvanighana: ziyAputrakrAsaMdhi pratiniyata zarIraniti -helArAja) prayogabhedAd dhAtUnAM prakalpya bahurUpatAm / bhedAbhedAvupAdAya kvacidekActvamucyate // 18 // dhAtu(rUpa)nA judA judA vaparAza uparathI temanAM aneka svarUpanI kalpanA karIne, bheda ane abhedane AdhAre kaIvAra temane eka svaravALA kahyA che. (18) gwAva: te prathamagha I (6.1.1. eka svaravALA padanA pahelA bhAganuM dhitva karavuM) sUtramAM ; zabdane, jemAM eka svara che e dhAtu' ema bahuvadhi samAsa navAmAM Avyo che. have zuM (javuM) dhAtumAM eka ja svara hAI tene ekAcuM kevI rIte kahe? bahutrI himAM anya padArtho kone samaja? ti, vayanama, ratA, utta, evAM ? dhAtunAM judAM judAM rUpe prayogamAM hovAthI 3 mAM ekAgratvanI kalpanA karavAmAM AvI che. ahIM prayogabhedane lIdhe bheda95nA samajavAmAM AvI che. vAstavamAM bheda nathI. AvI bhedakapanA buddhi prApta che. anvayavyatirekAbhyAmarthavAnparikalpitaH / eko dhAtvarthavigamAd varNatvenopacaryate // 19 // anvaya ane vyatireka vaDe te (6) dhAtune arthavAna mAnavAmAM Avyo che. (buddhivaDe) dhAtunA arthanI prAtine lIdhe eka svaravALe te varNa tarIke jaNAvAya che. (19) Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa kArikA 18 mAM sUcavyA pramANe rU dhAtunA aneka prayoge, ti, 3yama mAr vagere vaparAzamAM hoya che. pratyaya judA hovA chatAM dhAtu eka ja hevAthI avayarUpa eka atha maLe che ane pratye samAna 5Na dhAtu judo hoya te 6 dhAtuno artha prApta thato nathI. 6 dhAtune Ama anvaye ane vyatirekathI arthavAna samajavAmAM Athe che. A Tu dhAtu, eka varNavALe mAnavAmAM Avyo che. dravyAtmAnastrayantasmAd buddhau nAnA vyavasthitAH / AzrayAzravidhAyaM pUrvagya mArAmaH 20. tethI traNa judAM judAM dravyo Azraya ane AzrayI rUpe, buddhimAM daDha bane che evI prAcIna paraMparA che. (20) buddhigata bhedane AdhAre samAnAdhikaraNa samajAya che, e bAbatane A kArikAmAM samajAvavAmAM AvI che. tA: evA samAnAdhikaraNa prayogamAM eka jAtirUpa, bIju guNarUpa ane trIjuM pahelAM benA samudAyarUpa, ema traNa judAM judAM dravyo samajAya che. pahelAM be AzrayI che ane trIju temano Azraya che, temanI vacce AzrayAzrabhiAva che. AvI rIte vizeSaNavizeSyabhAvarUpa sAmAnAdhikaraNya samajAya che. sAmAnAdhikaraNyaM ca zabdayoH kaizcidiSyate / vizeSaNavizeSyatvaM saMjJAsaMjJitvameva vA 21 / / keTalAkanA manamAM sAmAnAdhikaraNya zabdo vacce hoya che, vizeSaNavizeSyabhAva ane saMjJAsaMgnibhAva paNa temanI vacce ja hoya che. (21) arthanA sAmAnAdhikaraNyanI vAta karyA pachI have zabdonA sAmAnAdhikaraNyanI vAta karavAmAM Ave che, kuLatiyA: prayogamAM kaLA ane tistrA: zabdo guNa ane jAtiviziSTa dravyanuM abhidhAna karatA hoI temanuM samAna abhidheya che ane tethI temanuM sAmAnAdhikaraNa kahevAya che, ga zabda ti zabdane bIjA kayathI bhinna paNe darzAve che tethI te tinuM vizeSaNa che ane tiruM zabada kA sivAya bIjA raMgavizeSanuM pratipAdana karato na hovAthI vizeSa che. e pramANe pheMga zabda tistra zabdanI saMjJA che ane tira zabda sanI che ane temanI vacce sattAsaMtibhAva saMbaMdha che. yuddhirAvai | 5. sa 111(AIi vRddhi saMjJA thAya che )mAM vRddhi zabda saMjJA che ane AraisaMjJI che. keSAJcijjAtiguNayorekArthasamavetayoH / vRttiH kRSNatileSviSTA zabde dravyAbhidhAyinI / / 22 / / keTalAkanA matamAM, zabda jyAre dravyanuM abhidhAna kare che tyAre zAtirA (prayoga)mAM eka arthamAM samavAya saMbaMdhathI pahelAM jAti ane guNano samAsa ISTa che. (22) Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya 5dIya tiSThA prayogamAM be padono ekArthibhAvarUpa samAsa yogya thaze. Avo samAsa, pado ane temanA artho vacce vizeSaNavizeSyabhAva rU5 saMbaMdha prApta thato hoya tyAre thAya che. ahIM tilatva jAti ane kRSNa guNane tiru rUpI dravyamAM Azraya che, jaLa zabda vaDe vAcya guNa vizeSaNa che. tistra zabda vaDe jAtiviziSTa dravyanuM pratipAdana thatAM zrI zabda tenA pravRttinimitta rUpa banI vizeSaNa bane che Ama zabdo vacce vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha dravya dvArA prApta thAya che. saMstu rUparasAdInAmAzrayo nAbhidhIyate / ___ drabyAbhidhAnena vinA tataste dvandvabhAvinaH // 23 // rUpa, rasa vagerenA Azraya vidyamAna hovA chatAM, dravyanA abhidhAna vinA temanuM abhidhAna thatuM nathI. tethI teo ddha samAsamAM joDAya che. (23) varasI athavA haraNanA: jevA samAsaprayogomAM phakta guNanuM abhidhAna thAya che; temanA dravyarUpa Azrayo vidyamAna hovA chatAM dravyanuM abhidhAna thatuM nathI, kAraNa ke temanA dvArA dravyane bodha thato nathI. na evA guNavAcaka zabda dvArA tenA dravyarU5 Azraya ti zabdanuM abhidhAna thAya che. sAmAnya rIte guNa Azraya vinAne hoI zake nahi, tethI hajarata mAM drayanuM abhidhAna abhidhAthI nahi paraMtu arthopatti dvArA thAya che. tethI temanI vacce vizeSavizeSabhAva na hovAthI sAmAnAdhikaraNya nathI ane tenAthI prApta thato samAsa tapuruSa nahi paNa dha% thAya che. dravyAbhidhAyI kRSNAdirAkAGkSAvAn pravartate / __ nimittAnuvidhAyitvAt tat tilAdau na vidyate / 24 // dravyanuM abhidhAna karanAra zrA vagere zabdo dravyanI apekSAvALA banI kriyAmAM pravRtta thAya che. (pravRttinA) nimitta(rUpa jAti)nuM anusaraNa karatA hovAthI, tiruM vageremAM tevI sAkAMkSa pravRtti hotI nathI. (24) anvaya : (kULatA yA) TrAmidhAthI kRti(za:) drazya(viSaya)mAjA kakSAnA (sana) (kigAyAM) pravartatA nimittAnuvidyAritrAt tata (sAAM phUlapravRttiva') na vidyate kRcLatAH prayogamAM #ga ane ti: anukrame guNa ane guNa arthAt dravya che. guNane kriyA sAthe sAkSAt sabaMdha nathI paraMtu dravya dvArA che, tethI dravyanI AkAMkSAvALA guNa kriyAmAM pravRtta thAya che. keIvAra guNene dravyathI svataMtrapaNe vaparAza thAya che. guNanAM utpatti ane vinAza vyanA saMdarbhamAM heya che; tethI vyAkaraNazAstramAM malun pratyayanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. jAtino draya sAtheno saMbaMdha avibhAjaya ane Avazyaka che, kAraNa ke utpattithI vinAza sudhI jAtino dravya sAtheno saMbaMdha avyabhicarita che. tila jevA zabdo Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 43 jAti dvArA ja kriyA sAthe saMbaddha hoya che. guNune jema dravyanI apekSA che arthAt dravyanA sa MdarbhomAM ja apekSAvALA banI te kriyAmAM pravRtta thAya che, tema jAtinI bAbatamAM nathI, kAraNa ke AMta vinAnA dravyanI kAI kalpanA thaI zakatI nathI. ( cAdi muLo dravyAkAGkSo bhavan kriyayA dravyavyavadhinA samanvayameti naiva jAti, tadrahitasya dravyasyAbhAvAt / AAmapeya phri sA taceti jJAtimayU vya' kriyAyogI -helArAja) tethI jAtiyukta dravyane vizeSya ane pradhAna samajavAmAM AvyuM che. guNa ate guNIneA kheAdha karAvanArA guNu ane dravyazabdane paraspara vizeSavizeSyabhAva niyata che. evaM jAtimati dravye pratyAsanne kriyAM prati / guNadharmaguNAviSTaM dravyaM bhedAya kalpate // 25 // A pramANe jAtiyukta dravya kriyA sAthe sakhaddha hAI, guNusvabhAvarUpI guNathI vyApta dravya, jAtiyukta dravyathI judu' samajavAmAM Ave che (25) tiru zabdathI tilatinA medha thAya che. Avu' jAtiyukta dravya kriyAmAM pravRtta thAya che, arthAt tenA kriyA sAthe sAkSAt sabaMdha samajAya che. jaLa zabda guNayukta dravyane medha karAve che. AvA dravyanA jAtiyukta dravyanI jema kriyA sAthe sAkSAt saMbadha nathI. dALa zabda vizeSaNa che ane jAtiyukta tila zabda vizeSya che. nIhovra vati / (te nIlakamala jue che), svAdu ja zrAvAyati (te svAdiSTa phaLa khAya che), mumi ghuma Anivruti / (te sugaMdhI phUla sudhe che), ziAM pAkRti / (te kharabacaDA patharAne aDake che) prayAgAmAM rUpa, rasa, ga Mdha, sparzI vagere jovuM, khAvuM, sUMdhavuM, aDakavuM vagere kriyAe sAthe sAkSAt sabaMdhavALA nathI, paraMtu te te dravyeA dvArA temane kriyA sAthe sabaMdha thAya che. satvasya va vayAmi ! (hu' kamaLanuM rUpa jou chu.) prayeAgamAM guNane kriyA sAthe saMbadha dravya dvArA ja thAya che. guNamAtrAbhidhAyitvaM kecidicchanti vRttiSu / ajAzvAdiSu saMbandhAd rUDhInAmiva rUDhibhiH // 26 // keTalAkanA evA abhiprAya ke jArava vagera (samAsa)mAM rUDhizabdonA bIjA rUDhizabdo sAthenA sabadhane kAraNe vRttimAM (dravya) kevaLa guNanuM a abhidhAna kare che. (26) jALA: tiA; pratyeAgamAM LA: zabda guNu dvArA draSyanA medha karAvI vizeSaNa rUpa banI upasarjana pada tarIke tatpuruSa samAsamAM prApta thAya che ema jaNAvavAmAM AvyuM. keTalAkanA matamAM A zabdo jyAre samAsamAM prApta thAya che tyAre ghULa zabda svataMtra rIte guNa darzAve che, dravyanI AkAMkSAvALA banIne nahi. LattiA: samAsamAM tiru zabda vadhu dravyanA medha thatA heAvAthI na zabdathI pharIvAra dravyaneA medha karAvavAnI jarUra nathI. rAnavuSa: zabdamAM rAJar zabda dravyanA kheAdhaka heAvA chatAM samAsamAM prApta thaIne puruSanu vizeSaNa banIne vizeSavizeSyabhAva saMbadha prApta karIne guNunA edha karAve che. e Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 nAyaDIya pramANe anAtha:| evA samAsamAM anna ane tra evA rUDhizabdo bIjA rUDhi zabde darzAvaze nahi ane tethI temaneA tatpuruSa thaze nahi. na eTale ajanmA evA levAthI anna zabda guNavAcaka bane che. Ave! mata keTalAka vaiyAkaraNAtA che. a bhatR hiranA vAkayapadIyamAM ane temane nAme AreApavAmAM Avela mahAbhASyadIpikAmAM AvA anya vyAkaraNa matAnI saMkhyA ThIka ThIka pramANamAM maLe che. AvA mateAnA puraskartAe viSe ke temanA graMthA viSe ApaNe kazuM jANatA nathI. patajali ane bhahira vaccenA lagabhaga chaseA varSoMnA samayamAM racAyelAM vyAkaranAM pustaka! ApaNane prApta thatAM nathI. ema paNa banI zake ke bhartRhari matAntarane nAme vaikalpika mate pAke UbhA karatA hAya, prAcIna samayamAM AvA mate vA ane sacavAthI rajU thatA hatA. bhartRhari temane ce, are, bavare taiyArA:, triya vagere zabdothI rajU kare che. tile pUrvamupAtte vA tatraiva matuviyate / sa ca dharmaH samAseSu guNastasmAd vizeSaNam // 27 // athavA pahelAM tiSTha zabdane nizcaya thatAM, tenI sAthe matur jene aMte che eve zabda mUkAya che. matur nA atha tarIke rahela saMbaMdharUpa dharma samAsamAM aMtarbhUta bane che, tethI guNa vizeSatA darzAvatAra ane che. (27) guNanuM abhidhAna karanAra vRdaLa zabda vizeSaNu rUpe prApta thAya che e bAbatane bIjI rIte samajAvavAmAM Ave che. vRLa evA guNu zabdanA prayAga thatA pahelAM vizeSya evA tiSTha zabdane nizcaya thAya che ane tyAra pachI kULa zabdane maturkI pratyaya lAge che. paraMtu muLavacanebhyaH manuvo pruvDa / (pA.su. 5. 2 94. vA. 3, guNavacana zabdo pachI AvatA manunA luka thAya che.) evA niyamane kAraNe matunA lepa thAya che. have matur aa atha je sabadharUpa dhama che, te samAsamAM aMtarbhUta banatAM kUdaLa zabda tiru evA dravya zabdanuM vizeSaNa ane che, arthAta tiru zabdamAM vizeSatA darzAvavAnuM sAdhana bane che. ahIM samAnAdhikaraNa vRttineA vicAra pUrA thayeA. paTvImRvyoH samAse tu yadyapyekArthavRttitA / bhinnamatrAdhikaraNaM prAgvRttestacca gRhyate // 28 // pImRau evA samAsamAM banne pado eka arthamAM rahelAM che, chatAM, samAsamAM prApta thatAM pahelAM temanu adhikaraNa judu che ane tene ja svIkAravAmAM Ave che. (28) pa1 (catura strI) ane mUrtI (natra strI) zabdane jayAre voTTa ema samAsamAM samajavAmAM Ave tyAre pI eTale patnI ane mUrtI ane TTI eTale mRthvI ane va, yugapadaddhikaravacanatAne siddhAnta svIkAratAM A sthiti thaze. vartI ane mRtyu vacce sAmAnAdhikaraNya che(na zahenArthayAmiyAnAta, sAmAnAnthimati / dhaiyaTa) tethI pA. su. Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIja' kAMDa 6.3.34 pramANe kuMvabhAva thaze. AvA puMvabhAvanA pratiSedha mATe juduM kathana karavuM joIe. yugapadadhikaraNavacanatAnA siddhAnta sAmenI pataMjalie rajU karelI A pahelI muzkelI che. have je samudAyanA avayava samudAyAthe darzAvatA hoya to puMvabhAvanA pratiSedhanI jarUra nahi paDe, kAraNa ke yugapadadhikaraNavacanane samudAya sAthe saMbaMdha nathI. 1ii ane pRthvI evA be zabdo be judA artho darzAvaze. tethI puMvabhAvano pratiSedha karavAnI jarUra nahi paDe. nIyAmAtA evA samAsanuM udAharaNa ApIne paMtajalie A bAbate siddha karI che. prophe. rAunA saMpAdanamAM A kArikA eka vadhArAnI kArikA tarIke maLe che. hastapratamAM tenA astitva sivAya tene svIkAravAnA kazA purAvA nathI. anusyUteva bhedAbhyAmekA prakhyopajAyate / yadA sahavivakSAM tAmAhudvandvakazeSayo : // 29 // avaya vaDe vyApta evA eka (samudAya)nuM jJAna jyAre utpanna thAya che tyAre tene zraddhA ane ekazeSamAM prApta thanArI sahavivakSA kahe che. (2) A kArikAthI zarU karIne kArikA 35 sudhImAM sahavikSA ane yugapadadhikaraNavacanatAnA siddhAMto aMge vicAra karavAmAM Avyo che. sahavivakSA arthAt "arthonuM eka sAthe abhidhAna karavAnI icchA ne mahAbhAgyakAre ekazeSanI carcAnA anasaMdhAnamAM samajAvI che. nAgeza sahavikSAnI vyAkhyA ApatAM jaNAve che ke "badhA arthone eka sAthe badhA zabda vaDe jANavAnI icchA ' eTale sahavivakSA (vAmarthAnAM : : yupaTvonechA ) sahavivalAno vicAra ekazeSanA saMdarbhamAM karavAne badale dhanDanA saMdarbhamAM karo vadhAre gya che, kAraNa ke da samAsamAM be athavA vadhAre zabdonA samudAyane jANavAnI ApaNI icchA hoya che. yuga padadhikaraNavacanatAne muddo jene vArtikakAre ane bhASyakAre 4%nA saMdarbhamAM samajAvyo che tene ekazeSanA saMdarbhamAM samajAvo vadhAre yogya thaze. jyAre be athavA vadhAre ane eka kriyA sAthe joDavA mATe vicArIne temane zabdo dvArA eka sAthe prajavAmAM Ave che tyAre daane ekazeSa samAse prApta thAya che. A samAsamAM samudAya tenA avayathI judo nathI. samudAyane abhidhAnanI sAthe sAthe avayavonuM abhidhAna thAya che. Ama da% ane ekazeSamAM samudAyanuM avayavavAcitva niyata che. jyAM AvA samudAye temanA avayavothI judA hoya tyAM samudAyanuM abhidhAna karanAra zabda avayavonuM abhidhAna karanAra zabdo karatAM taddana judI hoya che. jemake cUthama, mUvane indrasamAsamAM Ama banatuM nathI. temAM avayavonI sahavivakSA prApta thAya che. itaretarayogastu bhinnasaGghAbhidhAyinAm / pratyeka ca samUho'sau samUhiSu samApyate // 30 // avayarUpI bhinnatAvALA samudAyanuM abhidhAna karanArA zabdono itaretaraga (dva) samAsa thAya che. A samudAya dareka avayavamAM raheluM che. (30) vA-pa9 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya sahavivakSAmAM e prakAranAM prAdhAnya hoya che. avayaveAnu prAdhAnya ane samudAyanu prAdhAnya. ItaretarayeAgamAM avayavAtu prAdhAnya heAya che. samAhAra dUndramAM samudAyanuM prAdhAnya hAya che. bIjI rIte kahIe teA Itaretara krUndUmAM anekatva agatyanuM che ane samAhAra ndramAM ekava vadhAre mahattvanuM che. Itaretara krUndramAM samudAyanuM abhidhAna samAsanA avayavarUpa dareka pada dvArA thAya che ane chatAM bIjA paTTA anuyeAgI banatAM nathI. ** vyApArasamudAyasya yathAdhizrayaNAdiSu // pratyeka jAtibad vRttistathA dvandvapadeSvapi // 31 // jema agni upara mUkavu vagere dareka kriyAmAM, jAtinI jema (samagra) kriyAsamudAyanI upasthiti che tema, (samudAyarUpa) dvandva samAsanI tenA (avayaverUpa) padA uparanI (upasthiti) che. (31) jAti dareka dravyamAM rahelI che. geAzabda eka hAvA chatAM rahelI che. kriyA paNa tenA dareka vibhAgamAM vyApta che. phAI cUle upara caDAve tyAre ApaNe kahIe chIe ke te rasAI kare che. samudAya tenA dareka kriyAavayavamAM rahele che. A pramANe tenA dareka avayavamAM rahelA che. geAti dareka gAmAM phUMke ke tapelI cUlA rasAIneA samagra kriyAsamAsarUpI zabdasamudAya zauNDArdharca puroDAzacchatriNo'tra nidarzanam / viSNumitrA iti ca bhinneSu sahacAriSu // 32 // saunka:, ardho:, purodArA:, Rtrina, ane te viSNumitrAH zabdo temanI sAthe judA zabdo hAvA chatAM A bAbatamAM uddAharaNA thaze. (32) adhizrayaNune raseAInI kriyA mAnI zakAya, kAraNa ke raseAIrUpI kriyAsamudAyamAM tAdRzyane kAraNe adhizrANutA aMtarbhAva che. tinA paNa tenI sAthe saMbaddha pratyeka vyaktimAM aMtarbhAva che, paraMtu dhavalaviau vagere zabdonA ardhAM vAkayamAM juDhA heAvA chatAM samAsamAM ekA nu abhidhAna kevI rIte karaze tene aMge ahIM udAharaNa ApavAmAM Ave che. saptamI zaukai; / (pA. su.2.1,40, zauka, dhUta vagere zabdo sAthe vikalpe saptamI tatpuruSa samAsa thAya che), mAM; vuMtti ca / (pA, su. 2. 4, 31, ardhA~digaNunA zabdo pulliMga ane napusakeliga hoya che) mUtromAM zauOM; ane rSA: bahuvacanamAM che, kAraNa ke, te zabdo te te gaNunA bIjA zabdo, dhUta vagerene paNa samAve che. tethI zaunDane badale dhUrta, mardavene badale nomaya, purokArAne badale rama, chatri: ne badale gana: ane te viSNumitrA: ne badale viSNumitranA bIjA sAthIdArAnA vAcaka zabdo, vAkayamAM bhinnAtha hAvA chatAM, samAsamAM ekAtvane pAme che. ndra ane ekazeSamAM, dvivacana ane bahuvayana eka ja kriyA ane guNa sAthe sakaLAyelA anI eka bIjAneA artha darzAve che. Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ moju kAMDa arthAntarAbhidhAyitva tathArthAntaravartinAm / yAbhyAM caikamanekArtha tAbhyAmevAparaM padam ||33|| e pramANe (dvandva samAsamAM) eka artha darzAvanArA zabdo khIjo artha paNa darzAve che. je e zabdo vaDe eka pada aneka arthI darzAve che, te e pA vaDe ja khIju` purda aneka artho darzAve che. (33) dhavalaviro evA dvanda samAsamAM dhaH zabda peAtAnA atha darzAvavA uparAMta hira nA atha darzAve che ane suri zabda peAtAnA a darzAvavA uparAMta dhanA a` darzAve che; chatAM samAsanAM me pade e khAtA ja darzAve che tethI bahuvacananA prayeAga maLate nathI. dvandva samAsanuM dareka pada e bAbatA darzAve che, A siddhAMtane yugapadhikaraNavayanatAne siddhAMta kahe che. A siddhAMta krAtyAyane rajU karyAM che. pataMjalie tenI pUrepUrI carcA karIne tene samajAvavAmAM muzkela (cuvAra) kahyo che. svAthe daa' / (pA.mU. 2.2.29, zabdanA samuccaya, anvAyaya, itaretayAga ane samAhAra evA arthomAMthI itaretarayoga ane samAhAra arthAne darzAvanAra sumantAne dU samAsa vikalpe thAya che) evuM dndva samAsa aMgenuM niyamakathana svIkAravAmAM AvatAM, jyAM samAsa prApta thatA na hoya tyAM " (ane)nA vaparAza vinA paNa ne atha samajAtAM aniSTa viSayamAM samAsa prApti thatAM atiprasaMga thaze, jema ke, 497 aharaharnayamAno gAmazca puruSa N pazum / vaivastrato na tRpyati surAyA iva durmadI || gheADI surAthI tRpta na thanAra unmattanI jema gAya, gheADA, puru, ane gheTAne darAja laI jatA, vivasvAnatA putra (yama) tRpta thatA nathI. ' evA zleAkamAM gAma, amU, puruSana, vajjU, zabdanA ane phA:, tvaSTA, vAyu:, mAhitya: vagerene dvandva samAsa thaze. kAtyAyana sUcave che ke A muzkelI dUra karavA cArtha haiMndraH / evA niyamavacanane badale yudhiSTharaLavacane dUnt / aneka zabdo paikI dareka zabda te badhA zabdone eka sAthe a darzAvate heAya teva: zabdone ndre samAsa karave" evu niyama vacana karavuM. A vArttikavacanane helArAje A pramANe samajAvyuM che. yuvevena yASiraLambhidheyN dvandvapadavAcyamabhidhIyate samudAyarUpa parasparAropita svArtha tadA dvandvo vaktavyaH / kAtyAyananAM yugapad.genAM vAtti kavacanAne pataMjalie vistArathI samajAvyAM che. A siddhAntanA svIkAramAM temaNe aneka muzkelIe darzAvI che. 1. vAtti kakAranuM sUcana svIkAratAM Tvandva samAsamAM vImUTI evA ndramAM samAnAdhikaraNane kAraNe dukSma AnA javAbamAM ema kahI zakAya ke darzanIyAyA; puvadbhAvanA pratiSedha karavA paDaze. evA puvadbhAva thaze. mAtA konIyAmAsa samAsamAM Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5dIya kuMvabhAva thato nathI, kAraNa ke harzanIyA ane mAtA eka ja vyaktino artha darzAvatAM nathI tethI vIrthomAM paNa thaze nahi, kAraNa ke vaDhI (hoMziyAra strI) ane mUvI (namra strI) evA be zabdo be vyakti darzAve che. 2. virodhI artho darzAvatA zabda aMge yugapadano siddhAMta baMdhabesato nathI evI zaMkAnA javAbamAM ema kahI zakAya ke badhA zabda virodhI artho darzAve che. lakSa zabda tenA virodhI zabda nyodhane nakArIne kSakSa evo artha darzAve che, ane nyodha zabda tenA virodhI lakSane nakArIne nyagrodhane artha darzAve che. 3. zabdone paupane kAraNe arthonuM paNa pautvaparya hoya che ema svIkArIe te A siddhAMta baMdhabesato nathI. AnA javAbamAM kahI zakAya ke arthonA porvAparyane svIkAratAM crukSodhI evA pragamAM hRkSa zabdane uccAra thatAM sTAno artha prApta thaze ane codhana atha dUra thaze. pachI sthagrodha zabda uracAratAM RkSa dUra thaze ane grodha prApta thaze. tethI divacana ane bahuvacana prApta thaze nahi ane hamezAM ekavacana ja vAparavuM paDaze. 4. vigraha vAkayamAM paNa yuvatva yogya Thare che, kAraNa ke ghAvA du lAmA athavA cAvA vira vRthivI namete ! (veda 2. 12. 13 a) jevA prayoge jANItA che. 5. yuga5 na svIkAravAmAM AvatAM divacana ane bahuvacanane prayoga samajAvI zakAto nathI enA javAbamAM pataMjali kahe che ke dvandramAM samudAyanuM abhidhAna thAya che ema mAnIe to dvivacana ane bahuvacanane upaga samajAvI zakAze. Ane aMge vArtikakAra jaNAve che ke A vAta barAbara nathI, kAraNa ke samudAyane artha ekavacanano hoya che, jemake jUtham, vana vagere zabda ekavacana darzAve che. 6. vArtikakAranI sAme dalIla karavAmAM Ave che ke cUtha6, vanamumAM ekAgye nathI. A zabda be athavA vadhAre padArtho darzAve che ane tevI sthitimAM dvivacana ane bahuvacana siddha thAya che. 7. AnA javAbamAM vArtikakAra kahe che ke anekAthava mAnavAthI bahuvacana siddha thAya che e vAta barAbara nathI, kAraNa ke, bahutva che ja nahi. 8. bahutva nathI e dalIla yogya nathI, kAraNa ke lakSanA be artha, plekSa ane nyagrodha ane nyodhanA be artha nyadha ane plekSa ema cAra padArtho thayA eTale bahu thayuM ja samajavuM. have je Ama mAnIe to nyadhano artha lakSa thaze ane lakSane nyadha thaze; arthAta zabda amuka ane teno artha taddana jude ema thaze. A barAbara nathI. 9. vArtikakAra jaNAve che ke eka artha darzAvanArA zabadathI bIjo artha darzAvavo gya nathI ema kahevuM barAbara nathI, kAraNake kSakSa nyAdha che ane nyadha plekSa che. bane arthe te bane zabdonA potAnA che. 10. Ama kema banI zake? kaI eka cokkasa kAraNa dayAnamAM rAkhIne koIpaNa padArtha mATe tenuM abhidhAna karatAM zabda vaparAya che. A muzkelI aMge vAtti kakAra jaNAve che ke plakSa nyAdha ja che ane grodha paNa lakSa ja che. ahIM svazabdathI abhidhAna thayuM che. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMi 11. koI cokkasa kAraNane lIdhe ja zabda dvArA padArthanuM abhidhAna thAya che ema mAnIe to vRkSati rUti RkSa: cit rati rUti vadha: ! evI vyutpattie darekane lAgu paDI zake. rasa jharavAnuM ane nIce phelAvAnuM banne mATe sarakhuM ja che. 12. vArtikakAranI sAme dalIla karI zakAya ke tamArI vAta pratyakSa vyavahAranI virodhI che. vyavahAramAM kyAMya plekSa zabda nyAdhanA arthamAM vaparAto nathI. vArtikakAra jaNAve che ke prakSaraNa eTale cAre bAju phelAvuM ane nyam rahaNa eTale paNa nIcenI bAjue badhe vistaravuM. A zabdo ekabIjAne badale vAparI zakAya. 13. paNa "plakSa lAvo' ema kahetAM koI nyadha lAvatuM nathI ane anyadha lAve ema kahetAM koI pakSa lAvatuM nathI enuM zuM ? vArtikakAra jaNAve che ke (a) A bAbatane dha% samAsa pUratI sImita rAkhe. (ba) bIjA paNa AvAM udAharaNa che. zabdanA arthaviSayo niyata hoya che, jemake lAla raMga sarakho hoya to paNa gAyane lehita ane ghoDAne zoNa kahe che. kALA raMga sa hovA chatAM gAyane kRSNa ane ghoDAne hema kahe che. sapheda raMga sarakhe hovA chatAM gAyane zveta ane ghoDAne karka kare che. 14. plekSa zabda 2dhano artha darzAvato hoya ane grodha plekSano atha darzAvato hoya to eka ja lakSa zabda vaDe be artho darzAvavAmAM AvatAM grodha zabdano prayoga karavAnI jarUra raheze nahi. AnA javAbamAM vArtikakAra jaNAve che ke lakSa zabadathI nyodhano artha darzAvAte na hovAthI ane gre dhathI plekSane artha darzAvAto na hovAthI bane zabdo vAparavA joIe. 15. plekSano artha grudha che ane nyodhane arthaplakSa che ema hamaNAM ja tame kahyuM chatAM have Ama kema kaho cho ? AnA javAbamAM vAstikakAra kahe che ke A zabda ekasAthe vaparAyA hoya tyAre ekabIjAno artha darzAve che, judA vaparAyA hoya tyAre darzAvatA nathI. 16. arthonuM pratipAdana zabda upara nirbhara hoI svAbhAvika che. plekSa ane tyAdhanA artho keTalIkavAra mukhyapaNe darzAvavAmAM Ave che athavA gauNapaNe guNa ke kriyA dvArA darzAvavAmAM Ave che. A lakSa che, kAraNa ke te plekSa jevuM che ane A nyadha che kAraNake te nyagrudha jevuM che. tethI dakSa ema kahetAM be plekSa ke eka plakSa ane eka nyadha evI zaMkA thaze. tethI lakSa ane grodha evA be zabdo vaparAya che. yugapadadhikaraNavajanatAne siddha karavA mATe vArtikakAre vAtika rUpe ghaNI dalIla karI che. pataMjalie temane spaSTa karI che. keTalIka dalIle pahelI najare asvIkAryuM, tArkika rIte asaMgata ane paraspara viruddha lAge che. vAvA lAmA jevA vaidika prayogone bhASA zabdo aMgenI carcAmAM madada laI zakAya nahi. aMte abhidhAnanA svAbhAvikapaNAnI dalIlane Azraye A siddhAntane Teko maLe che. tethI ja pataMjalie A siddhAMtane buddhine kaSTakAraka (phuvA) ane muzkelIthI samathI zakAya evo (havA ) kahyo che. tene pratItAvuM. vArohatata yuvA pramALAmAvAva dudhAtA -helArAja) Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vAkayapatIya samudAyAntaratvAcca tAdRzo'rtho na laukikaH / anvayavyatirekAbhyAM zAstrAtho'pi na dRzyate // 34 // samAsa vaDe darzAvAto samudAya jude havAthI Avo (avayava prApta) artha lokaprasiddha nathI, anvayavyatireka vaDe paNa te zAstrIya atharUpe dekhAtuM nathI, (34) kAtyAyane rajU karelA yugapaTTanA niyama mujaba inda samAsanA avayavone AvA prakArane artha lokamAM jANato nathI. zAstrIya paddhatithI anvaya ane vyatireka dvArA paNa A artha jANuM zakAtuM nathI. tethI A siddhAnta svIkAravA yogya nathI. duHkhA durupapAdA ca tasmAd bhASye'pyudAhRtA / yugapadvAcitA sA tu vyavahArArthamAzritA / / 35 / / tethI yugapadadhikaraNuvacanatAne bhASyamAM duHkhakAraka ane samathavAmAM muzkela kahI che paraMtu (draddhanA) vyavahAra mATe tene Azraya karavAmAM aAvyA che. (35) yuga padadhikaravacanatA aMgenA kAtyAyananA matanI pataMjalie vistArathI spaSTatA karI hovAthI bhartuharie A siddhAtanI vistRta carcA karI nathI. tethI A siddhAnta svIkAravA yogya nathI. samudAyamupakramya padaM tasyAM prayujyate / vibhAgena samAkhyAne tatastad dvayarthamucyate // 36 // te (yugapadadhikAraNuvacanatA)mAM samudAyane dhyAnamAM rAkhIne ( ka) padane prayojavAmAM Ave che, tethI vAkaya vaDe jaNAvavAmAM AvatAM te (pada) be arthovALuM che ema kahevAya che. (36) hRkSanyagrotha evA samudAyano % samAsa thayo che. vigraha vAkyamAM tenuM hRkSa pada lakSa ane grodha evA be artha ane yodha: pada nyagrodha ane lakSa evA be atha jaNAve che. tethI hRkSa 1 cothI hRkSo evuM vigraha vAkya thaze. vAkye'pi niyatA dharmAH kecid vRttau dvayostathA / te tvabhedena sAmarthyamAtra evovarNitAH // 37 // keTalAka arthabheda vAkyamAM niyata hoya che, keTalAka samasamAM ane keTalAka banemAM niyata che) sAmarthyane dhyAnamAM rAkhIne temane abhinnapaNe jaNAvyA che.(37) samartha pavidhi: (2.1.1. pada saMbaMdhe kArya samartha zabdamAM ja thAya che) evA sUtra uparanA bhAgyamAM samAsa ane vAkyamAM banemAM padonA parasapara sAmAthyane mahatva ApavAmAM AvyuM che. sAmane vAkayamAM prApta thatuM arthAta vyApelArUpa sAmarthya ane samAsamAM prApta thatuM arthAta ekAthIbhAvarUpa sAmarthya ema be prakAre samajAvavAmAM AvyuM che. banenI vizeSatA e bhAgyakAre jaNAvI che. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 trIju kAMTha vRttau vizeSavRttitvAd bhede sAmAnyavAcitA / . upamAnasamAsAdau zyAmAdInAmudAhRtA / 38 // (zrIrAma) jevA upamAna samArohamAM zyAmA zabdane samAsamAM vizeSa dharma darzAvanArA ane vAkyamAM sAmAnya dharma darzAvanArA udAharaNa tarIke jaNAvavAmAM AvyA che. (38) - 31mAnAni sAmAna vacau: (pa , 2.1.55, upamAvAcaka zabdane sAmAnya dhama vALA zabda sAthe samAsamAM yojavAmAM Ave che)nA udAharaNa tarIke zannazyAmA (charI jevI kALI) jevo prayoga che. rAtrI sva zyAma | jevA vigrahavAkayamAM zyAmA zabda sAmAnya dharma zyAmava darzAve che. bhASyakAre spaSTatA karI che ke koIpaNa bIjA zabda sAthe yojAto zabda vizeSavacana banaze. bIjA zabda sAthe saMba dhamAM AvyA pahelAM arthAta vAkyamAM je sAmAnyavacana zabda heAya tenI sAthe upamAnavAcaka zabdano samAsa thAya che. (athavA sAmAvariyugere sarvazca zabdo'nyena zabdenAmisaMbadhyamAno vizeSavacana: saMpadyate sa evaM vijJAsyamAnaH prAgabhisabandhAdyA sAmAnyavacana iti / ) vRttiranyapadArtha yA tasyA vAkyeSvasaMbhavaH / cArthe dvandvapadAnAM ca bhede vRttirna vidyate // 39 // anya padanA arthamAM je samAsakArya che te (artha)no vigrahavAkayamAM saMbhava nathI. kaddha samAsamAM joDAtAM padonuM vAkayamAM "ane "nA arthamAM abhidhAna thatuM nathI. (39) dinausa (vanasvati sudara kuMpaLavALuM vRkSa) evA samAsamAM anya padArthanuM je rIte abhidhAna thAya che te rIte nidhAni sivAni sarca . evA vigrahavAkayamAM thatuM nathI. vigrahavAkayamAM AvuM abhidhAna zabda vaDe thAya che. samAsamAM tenAM pada ekArtha banIne temanA saMbaMdhI evA anya padArthanuM pratipAdana kare che. rUddha samAsamAM samAjanA bhAga rUpe 2 (ane) prApta thato nathI chatAM vane artha darzAvAya che, paraMtu vigrahavAkayamAM 6 zabda ane arthanA vAcaka tarIke prayojAya che. agAunI kArikAomAM me ane vimAne zabdo vAkaya mATe prayojAyA che ane vRtti zabda samAsa mATe prayojAyo che. A kArikAmAM pahelI paMktimAM vRtti zabdano artha samAsa thaze ane bIjI paMktimAM vRtti zabdano artha zakti athavA abhidhAna thaze. bhede sati nirAdInAM krAntAdyartheSvasaMbhavaH / prAgvRttarjAtivAcitva na ca gaurakharAdiSu // 40 // vAkayamAM hoya tyAre niphU vigereno "bahAra gayelo evo artha saMbhavata nathI. nauravara vagere samAsamAM joDAya te pahelAM jAtino artha darzAvatA nathI. (40) WWW.jainelibrary.org Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkathapakIya nirdoauzAmitra: (kauzAmatInI bahAra gayelo) evA samAsamAM ni bahAra gayelo evo artha darzAve che, paraMtu nita: zAgyA: evA vAkayamAM na Avo artha darzAvato nathI. paurahara (jaMgalI vAnara), zrana (kALo sarSa), DhotizAjika (lAla DAMgara) vageremAM A zabda samAsamAM prApta thAya te pahelAM arthAta zaura; ravara: ". . vagere vAkyomAM hara ane temanI jAti darzAvatA nathI samAsamAM aikAA heIne eka samApada samajavAmAM AvatAM viziSTa jAtinuM abhidhAna thaze. krIDAyA jIvikAyAzca vAkyenAvacanAt tathA / na nityagrahaNa yukta' kauTilye yavidhau yathA // 41 // vakragati darzAvavA mATe ja nuM vidhAna karanArA nirlsa audire jatA sUtramAM nirAM zabdane jema yogya mAnavAmAM AvyuM nathI tema ramata ane AjIvikAne atha vAkya dvArA prApta thatuM na hovAthI nityaM zrIdanIviDyoH sUtramAM paNa nitya zabda yegya nathI. (41), nityaM rije gata (pA. sU. 3.1.23. vakragati artha jaNAvavAnuM hoya tyAre gatyatha dhAtune hamezAM pana punyAne caru pratyaya lAge che). kuTiruM DhAmati ane varU zvete anakame vAkayuprayoga ane samAsa prayoga che. samartha: paravidhiH | (2.1.1) sUtra uparanA bhAgyamAM pataMjalie jaNAvyuM che ke samAsanA ane vAkayanA artho sarakhA hotA nathI. jJa: pura: evA vAkayano artha che "rAjane nAra'. jenags: I evA samAsane artha che. 'amaladAra', tethI sUtra 3.1.23mAM nityazabda mUkavAnI jarUra nathI. nirdhAraNAdiviSaye vyapekSaiva yataH sthitA / samAsatiSedhAnAM tato nAsita prayojhanama karI guNanirdhAraNa vagerenA vAcaka zabdo vacce vyApekSA ja rahelI hovAthI (AvAM sthaLoe), samAsanA pratiSedha karavAnuM prajana nathI. (ra) navAM gaLA saMvananakSItamA ! (bAyomAM kALI gAya sauthI vadhAre dUra ApanArI che) evA vAkyogamAM ekAthabhAvarUpa sAmarthya nahi paNa vyakSiArUpa sAmarthya che. na nirdhArane 5 (pA sa. 2.2.10, cazva nirdhAraNa pA. su. 2.3.41thI thayelI SaSThIvALA subana sAthe samAsa karavo nahi) nirdhAra 7 arthamAM jelA vaDInA pratyayavALA zabdanI sAthenA samAsano niSedha kare che, tethI gokULa evo samAsa thaze nahi. paraMtu Avo niSedha karavAnI jarUra nathI kAraNa ke navAM nA evA vAkyamAM tenuM nirdhAraNa thayuM che. tenuM mojhALA, samAsamAM thayuM nathI. Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473 trIju kAMDa vidhibhiH pratiSedhaizca bhedAbhedanidarzanam / kRta dvandaikavadbhAve saMghavRttyupadezavat // 43 // dvanda(samAsa)mAM ekavabhAva prApta hoya tyAre samudAyanuM vidhAna heya che tema vidhiniyamathI) ane pratiSedhaniyama)thI (vyapekSArUpa) bheda ane (ekAthIbhAvarUpa) abheda jaNAvavAmAM AvyA che. (43) - inda samAsanA itaretaroga ane samAhAra evA be vibhAgo che. prALisUryasenAjAnAmA (2.4,1) sUtranayama pramANe prANIonAM zarIranA aMge, judA judA vAghavAdaka ane senAnA aMgenA arthavALA zabdono dasamAsa ekavabhAva arthAt ekavacana vALe hoya che. A samAsa samAhAra 6% che. ahIM samAsanA avayavone eka samudAyamAM ayIta samUhamAM samAhAra che. AvA judA judA avayavone jyAM samAhAra na hoya tyAM itaretaraNa dvanda samAsa thAya che ane ekavacana thatuM nathI paraMtu padonI saMkhyA pramANe vacana prApta thAya che na dhapamAni (2 4.14 vipakSI vagere samAso ekavacanazabdo nathI) sUtra pramANe ravipAsI, madhuvacalI, vagere samAsAmAM samAsanAM padono samAhAra thayA nathI. vimASA vRkSamRtRLayAkhyAkhyAna suvuzvatraratrapUrvAparayarottarALAnuM . (pa.sU. 2.4.12, vRkSA, pazuo, ghAsa, dhAnya, masAlA, pALelAM pazupaMkhIonAM nAme, ane azvavaDhavama (zvarakaat:), pUrvApara (pUrvApare), ane rorama (dharo) jevA samAso vikalpa ekavacana samAso che) pramANe ekavabhAvavALA samAse vikalpa dvanda samAse thAya che. AvA vidhi, pratiSedha ane vibhASA arthAta vikalpanA vidhAnone AdhAra zabdanI pitAnI zakti ane te pramANe temane vyavahAramAM vaparAza che. AvI sthiti na hoya to vyAkaraNazAstranAM seMkaDe vacano paNa kazuM karI zakatA nathI (na calatA zAnAM zAvanarasenApa tuM varcastAhelA rAja sAmarthyamavizeSoktamapi lokavyavasthayA / vRttyavRttyoH prayogazaivibhakta pratipattRbhiH // 44 // sAmarthyanuM sAmAnyapaNe vidhAna thayuM hovA chatAM prayogane jANanArA abhyAsIoe, vyavahAramAM vaparAza pramANe te (sAmarthya)ne samAsa ane vAkayamAM juduM raheluM samajAvyuM che. (44) samarthaH 1vidhi: (pA mU. 2.1.1 padasaMbaMdhI badhAM kAryo sAmarthya upara AdhAra rAkhe che. evA sAmAnya niyama samAsa ane vAkayanAM pado vacce sAmarthanI AvazyakatA jaNAve che. satrakAra pANinie Avo sAmAnya niyama ra che. vyavahAramAM zabdonA vaparAzane jANanArA abhyAsIo jevA ke vArtikakAra ane bhASyakAre A sAmarthyane samAsamAM ekAthIbhAva rUpe ane vAkayamAM vyApekSA rUpe ema be prakAre juduM samajAvyuM che. temaNe temanI vyAkhyAo ane temanI viziSTatAo sAthe vaDhavidhi: | uparanA bhASyamAM cacI che. temaNe jaNAvyuM che ke samAsamAM ekAthIbhAvarUpa sAmarthya che ane vAkayamAM vyApekSArUpa sAmatharya che. vA-60 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vA5rIya arthasya vinivRttatvAllugAdi na virudhyate / ekArthIbhAva evAtaH samAsAkhyA vidhIyate / / 4 / / bhedanA (AdhAra rUpa) vibhakarNanI nivRtti thatI hovAthI tenA lopa vagerenuM vidhAna (zAaniyamonuM virodhA nathI. tethI ekA thabhAva hoya tyAre samAsa saMjJAnuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. (45) samartha: vAvidhi: uparanA bhAgyamAM jaNAvyuM che ke vRti be prakAranI che, eka jaha svArthI ane bIjI ajahasvArthI. jyAM gauNa pada potAnA arthane tyAga kare tyAM jahasvArtha vRtti prApta thAya che. ajahasvAthamAM mukhya pada sAthe gauNa padane ekAthIbhAva prApta thAya che. tenuM svataMtra astitva na hovAthI kazo bheda prApta saMbaMdha zakya nathI tethI vibhaktinI nivRtti thaI che ema samajAya che, vibhaktine lepa thatAM ekAthabhAvarUpa sAmartha siddha thaIne samAsa bane che. - vAkayamAM bheda ane saMkhyAnI vivikSA levAthI vibhaktinuM zravaNa thAya che. samAsamAM abheda ane ekatvasaMkhyAnI vivekSA hovAthI ekAthIbhAvanuM svAbhAvika abhidhAna thAya che. vyavasthitavibhASA ca sAmAnye kaizcidiSyate / tathA vAkya vyapekSAyAM samAso'nyatra ziSyate // 46 / / keTalAka (vaiyAkaraNa)nA manamAM sAmAnya (saMbaMdharUpa sAmartha) aMge vyavathita vibhASAne gya mAnavAmAM AvI che, jemake, thapekSArUpa sAmarthya heya tyAre vAkayanuM ane tenAthI judI sthitimAM samAsanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. (46) keTalAka vaiyAkaraNa mAne che ke sutrakAre pote ja sAmarthyane samAsamAM ane vAkyamAM Avazyaka gayuM che. A sthitimAM vyavasthita vibhASAnA siddhAnta pramANe jyAM vyApekSArUpa sAmarthya hoya tyAM samAsa thaze. A sthiti zabdazaktine anusarIne 95vAmAM AvI che. sAmarthyanA be prakAre kAtyAyane rajU karyA che. pataMjalie teno vistAra karyo che. sana: viSiH sUtra uparanA pahelA vArtika dhAnAmawAthamAvaH samardhavacanam mAM vArtikakAra jaNAve che ke judA athavALA zabdonuM eka arthamAM prApta thavuM eTale sAmarthya. vartika mAM jaNAvyuM che ke keTalAkanA matamAM sAma eTale zabdanA arthanI parasapara apekSA. AvI sthiti vAkayamAM prApta thAya che. vayAkaraNa paraMparAmAM vibhASAnA prApta, aprApta ane umAtra evA prakAre uparAMta vyavasthita vibhASA evo prakAra paNa samajavAmAM Avyo che. A prakAra pramANe vika95 aMgenA niyamanAM badhAM udAharaNene vika9pa lAgu na paDatAM amukane avazya lAgu paDe che ane bIjAne lAgu paDato nathI pAse 3.3.156 ane 74.45 uparanA bhAgyamAM revannAta, no prAdaH, navalika ane saMzitarane vyavasthitavibhASAnAM udAharaNo samajavAmAM AvyAM che. Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha 475 tulyazrutitvAt tattve'pi rAjAdInAmupAzrite / vRttau vizeSaNAkAGkSAgamakatvAnnivartate // 47 // rAjana vagere zabda temanA ekasarakhA uccAraNane kAraNe (samAsamAM ane vAkayamAM) samAna hovA chatAM samAsamAM temane vizeSaNanI AkAMkSA hotI nathI, kAraNa ke te arthabaMdha karAvI zakatA nathI. (47) rAjJa: puruSa: 1 evA vAkayamAM ane 2AgapuruSa evA samAsamAM rAgad zabda judo nathI kAraNa ke bannenuM uccAraNa sarakhuM che; banne vacce pasAdasya che. paraMtu badhA rAjJA puruSa evA vAkayamAM 2 3: evA gauNa padane vizeSaNa bazhya sAthe joDI zakAya che tema rAgapuruSaH evA samAsamAM kahyuM 2 gags: ema baDha0ne 2ga sAthe joDI zakAtuM nathI. tema karavAmAM AvatAM samAsa athe prApta thaze nahi. samAsamAM pradhAna pada puruSa' sAthe gauNa pada rAgar joDAyeluM che, tethI adrazya sAthe tene joDI zakAya nahi. ekAthIbhAvanI vizeSatAonuM parigaNuna karatI vakhate pataMjalie jaNuvyuM che ke vAkyamAM cokkasa saMkhyA, spaSTa abhidhAna, gauNa pada sAthe vizeSaNanI yojanA ane 2 (ane) sAthe joDANa, zakaya che; samAsamAM A badhuM zakaya nathI. saMbandhizabdaH sApekSo nitya sarvaH prayujyate / svArthavatsA vyapekSAsya vRttAvapi na hIyate // 48 / / saMbaMdhI zabdane (anyanI apekSA vALA tarIke hamezAM vAparavAmAM Ave che, pitAnA arthanI (apekSAnI) jema A tenI (bIjA saMbaMdhIzabda sAthenI) apekSA, samAsamAM paNa dUra thatI nathI. (48) - vAkaya ane samAjamAM athabodha prAthamika AvazkatA che. A AvazyakatA pUrI paDatI hoya to, bIjA zabda sAthe saMbaMdhamAM rahelA zabdanI sAthe paNa vizeSaNa vAparI zakAya che. AvuM vizeSaNa samAsanAM pado sAthe paNa saMbaMdha pAme che. gurum athavA gurUtraH evA samAsamAM guru evuM upasarjana pada saMbaMdhI zabda che, kAraNa ke te ziSya athanA vAcaka kAIka pada sAthe saMbaMdhavALuM che. pariNAme vevavratadhya gurukuTam athavA vacca guputra evA prayogamAM levarAhya zabda samAsathI bahAra sabaMdha prApta karaze. te gamaka che arthAta arthabodha karanAra che. sAmAnya rIte vizeSaNa yukta padene samAsa thato nathI kema ke, mArA pritaH evA zabdo dvArA mata vAbita: evo samAsa banato nathI. pataMjali, revatA gudagurjana, tevatta2 rAsamAryA, sevarahya guruputra: jevA prayogamAM juka ane rAsa zabdo anya zabda hevattA sAthe joDAyelA hovAthI temano sran, putra ane mAryA sAthe samAsa thaze ema jaNAve che, kAraNa ke te samAsa gamaka che arthAta arthabodha karAvI zake che. De. esa DI. joSI (Samarthannika, prastAvanA pR. 7) taka kare che ke "pataMjali pUrve samartha - zabdane badale pAma zabda pracalita hatA ane mamatva ne samAsanI AvazyakatA gaNavAmAM Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayupadIya AvatI hatI paraMtu vaiyAkarazo e tamane badale nardha zabda pasaMda karyo, kAraNa ke pANinie sana viviH | sUtramAM teno ullekha karyo che. A kArikA jaNAve che ke saMbaMdhI zabdo aMge "sApekSa asamartha che" evo niyama lAgu paDaze nahi. samudAyena saMbandho yeSAM gurukulAdinA / saMspRzyAvayavAMste'pi yujyante tadvatA saha // 49 // (devadatta vagere) je zabdone gurukula vagere samudAya sAthe saMbaMdha che, te, (samudAya)nA avayava sAthe (pahelA) saMbaMdha pAmIne ja, avayavALA tenI sAthe joDAya che. (49) jema prasiddha dAsI gRha aMge koI pUchatuM nathI ke "kamI dAsInuM ghara' tema gurukula paNa prasiddha che ane tene viSe paNa koI pUchatuM nathI. tethI vaivaDhatagha in ! evA praNamAM 6 evA upasarjana padane revAra sAthe saMbaMdha thAya che. Ama tevarahya pahelAM guru evA avazya zabda sAthe joDAIne pachI ayavI evA judag[ sAthe saMbaMdhane pAme che. abudhAnpratyupAyAzca vicitrAH pratipattaye / zabdAntaratvAdatyanta bhedo vAkyasamAsayoH // 50 // ajJAnIone (samAsa ane vAkaya vaccenA bhedanuM) jJAna thavA mATe vividha upAya javAmAM AvyA che. judA zabda(prAga) hovAthI, vAkaya ane samAsa atyaMta bhinna che. (50) ekAthabhAvarUpa sAmarthavALA rAgapuruSa: vagere samAse paramArtha dRSTie niraMza che, paraMtu, tenA avayavone judA pADIne jJa: pua: ema samajavAmAM Ave che. maMdabuddhivALA e banemAM uccAraNasAgya nihALIne temanI vacce abheda samaje che. vAstavamAM bane judA che. citramAM dorela gAya ane gavaya nAmanuM prANI, bahAranA dekhAtA sAgyane kAraNe eka samajAtuM hovA chatAM juduM che. te pramANe ekAdhIbhAva rUpa sAmarthyavALo samAsa ane vyApekSArUpa sAmarthyavALuM vAkaya judAM che. asamAse samAse ca gorathAdiSyadarzanAt / yuktAdInAM na zAstreNa nivRttyanugamaH kRtaH // 51 / / kothaH vagere prayogomAM, te samAsa hoya ke vAkya hoya paraMtu gujad vagere zabda temanI sAthe dekhAtA na hovAthI, temanA lepanuM vidhAna karavAmAM AvyuM nathI. (5) mAratha: (baLado vaDe kheMcAto tha) vona: (dahIM chAMTele bhAta) vagere prayogomAM Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 trIju kAMDa gujJa: (jeDelo) ane ji: (chAMTelo) evA zabdono lopa karavAmAM Avyo nathI. sAmAnya rIte samAsamAM vibhaktine lopa thAya che ema sUtrakAre suvo dhAtuti viSayo (2. 4. 71)mAM jaNAvyuM che. vAkyamAM vibhakatyanta prAtipAdika prApta thAya che, paraMtu je zabdo vAkyamAM na hoya temano lepa kevI rIte thAya? vigrahamAM AvA zabdonuM astitva nathI. A carcAnA mULamAM maLa mistram | (2. 1 35, mizraNanuM sAdhana evo artha darzAvanAra tRtIyAnta zabdano bhaThyavAcaka subata sAthe vikalpa tapuruSa samAsa thAya che) uparanAM traNa vAtti che ane temane uparanuM bhASya che. vArtika mAM jaNAvyuM che ke samAnAdhikaraNa pavALA samAsamAM tRtIyAta pUrvapada ane ra pratyaya uttarapada tarIke rahelA subatano bIjA subatta sAthe samAsa thAya che ane jAta uttarapadane lopa thAya che enuM vidhAna karavuM joIe, jema ke sadanA 3sirA: (koDhana) vaghuvati, rabyulii: mana: dhanADhana: | guTena saMgTA: gurUdA:; guruvRdA: dhAna: mukavAnA: vArtika 5 (vakIlamArtha yukULataH ) mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke yu athavA pUrNa zabda sAthe SaDyantano je tapuruSa samAsa thAya teno bIjA subata sAthe samAsa thAya che ane gujja ane pUrNa no lopa thAya che evuM vidhAna karavuM joIe jethI avAja, dhighaTa: vagere samAso prApta thAya. lopanuM vidhAna karanArAM A be vArtikonA vicAranuM khaMDana karatAM, pachInAM traNa vArtAi ke, na vA samAnAr gujArthasaMpratyayAdava sAmaK L ane saMgAthAdava tathavatAnA jaNAve che ke vAkyamAM 35sita vagere zabdo prApta thatA nathI. uparAMta rAsanaH jevA prayogomAM Dhavi zabdanA uccAraNa sAthe dahIM chAMTele (bhAta) evo artha samajAya che ane Avo artha lokavyavahAramAM maLe che. helArAja jaNAve che ke (vAM ratha: ) noratha ane (DhanA dhA:) dhighaTa: . evA samAsaprayogomAM vAdyavAhanasaMbaMdha ane dhArAdheya saMbaMdha ane dhi zabdo dvArA jaNAvAya che. zabdAntaratvAyuktAdiH kvacidvAkye prayujyate / praparNaprapalAzAdau gatazabdazca vRttiSu // 52 / / keIkavAra vAkayamAM zu vagere zabdo ane pravaLa ane vastrArA samAsonI sAthe nata zabda vaparAya che, kAraNa ke te (jukata ane jAta zabdo) judA che. (52) vyavahAramAM joyu: ratha: , ghupatti: mo: dhipLa ghara: evAM vAkomAM guja, afjata, pUrva vagere zabdo maLe che, temanA lopa vize vidhAna karavuM joIe, evI zuM kAne ahIM uttara ApavAmAM AvyuM che. vAkayo be prakAranAM che, vyavahAramAM vaparAtuM laukika vAkaya ane zAstramAM vaparAtuM prakriyAvAya, arthAta vigrahavAkya. banne vacce jIvaMta patha ane citramAMnA pazu je bheda che. prakriyAvAkayamAM yu, 3kita ke jULa jevA zabdo maLatA nathI. vyavahAra vAkomAM AvA judA judA zabdo prApta thAya che. vyAkaraNa zAstra avA badhA zabdonA lepanuM vidhAna karI zake nahi. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya 5dIya padaM yathaiva vRkSAdi viziSTe'the vyavasthitam / nIlotpalAdyapi tathA bhAgAbhyAM vartate vinA // 54 // jema vRkSa vagere pada cokkasa (avibhakta) arthamAM pratye jAya che tema nITorapatra vagere (samAsa) paNa tenA avayanA bedha) vinA projAya che. (54) vaiyAkaraNa matamAM padanA saMdarbhamAM varSo anarthaka che ane vAkyane saMdarbhamAM pado anarthaka che. tethI vRkSa zabdathI eka niraMza zabdano baMdha thAya che. e pramANe navam jevA samAsamAM tenA avayavo 4 ane 3ruM paNa eka saLaMga niravayava samAsa padano baMdha karAve che. AvA bedhamAM te samAsanA bhAge arthAt avayanuM kazuM mahattva nathI. vRkSa: padamAM prakRti vRkSa ane pratyaya , evo bheda mAtra zAstrIya kArya mATe samajavAmAM Ave che. vAstavamAM A bheda che ja nahi. tevI rIte samAsamAM paga avayavo ane temanA artho, temanI vacce vibhakti pratyAyanI prApti, cakkasa saMkhyAne badha vagere bAbate zAstrakA mATe ja che. vAstavamAM samasa eka ane niraMza zabdaghaTaka che. tethI temAM upasarjana pada sAthe vizeSaNa javAmAM Ave evo baDhA rAmapuSaH samAsaprAga svIkArya banato thathI, zrotriyakSetriyAdInAM na ca vAsiSThagAya'vat / bhedena pratyayo loke tulyarUpAsamanvayAt // 55 // zakhavyavahAramAM ekasarakhA (prakRti zabdo) prApta thatA na hovAthI zrotriya ane kSetriya pragamAM vAsiSTha ane gAgya jevA prAganI jema (prakRtipratyaya) vibhAga vaDe arthadha thatuM nathI. (55) janavi n (4.1.105. gargAdigaNamAMnA ja vagere zabdane gatrApatya arthamAM ya pratyaya lAge che.) sUra pramANe ja zabdane ya pratyaya lAgIne ja thaze. te pramANe REipa1 vRdima | (4.1.224. RSivizeSane vAcaka zabda ane ardhaka, vRSNui, kara vaMzenI vyaktionA vAcaka zabdone apatya arthamAM man pratyaya lAge che) pramANe variSTha. zAhane zar pratyaya lAgIne vANiss: pada banaze. zrotriyaM chaSdhIte | (5. 2. 84, vedAdhyayana karanAra evA artha mAM zrotriyana e na jemAM Ita che tevo zabda aniyamita 35-nipAtana tarIke vaparAya che) pramANe ahIM che: adhAte 1 evA vyAkhyAnavAyavALA zrotriya zabda abhipreta che; athavA chANa zabdane nuM adhyayana karanAra arthamAM gham pratyaya ane chat ne zrotra no Adeza aniyamitapaNe thAya che ema samajavAnuM che. A be taddhitAna rUpamAM temanA prakRti zabda judA che, arthAta vAva8: jAmAM jevA prakRti zabado che, tevA nathI. kSetriya zabda paNa kSatriya% rakSetre vidhiH (52 92, asAdhya roganA arthamAM kSatriya evA 6 IvALe ane gha pratyayavALe zabda nipAtana tarIke vaparAya che) pramANe judA prakRti zaes uparathI banyo che. Avo bIjo zabda vAparazaa: (lagnabAya saMbaMdhavALI strI thI thayelo putra)mAM vararatro prakRti zaba che tene zuM e AderA thaIne tene apatya arthamAM an pratyaya lAgyo che. Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjI kAMDa saptaparNAdivadbhedo na vRttau vidyate kva cit / rUdadyarUDhi vibhAgo'pi kriyate pratipattaye // 56 // saptaparna jevA (samAsa)padamAM, keIkavAra, (samAsamAM ane vAkayamAM) bheda hAya che tevA bheda samAsamAM kadApi hAtA nathI. rUDhizabdo ane arUDhizabdo evA vibhAga abhedha mATe karavAmAM Ave che. (56) saptavaH / (dareka sAMdhAmAM jene sAta pAMdaDAM che tevu' vRkSa) samAsanuM' vigrahavAkaya vaLi varSani santa varnAni anya ! thaze. vigrahavAkayamAM maLatA varSe zabda samAsamAM maLatA nathI. AvA bhedane kAraNe multava` samAsane rUDhizabda kahyo che. rAnapura: vagere samAsazabdo maDha arthAta yauraMgaka grakhyo che. kArikAmAM prativaryane aya laukinyAyasiddha a bhedanA jJAna mATe' evA karavA, arthAt ' jJAnaprAptinA upAyarUpe ' evA karavA. pratipattaye jInda uparathI sUcavAya che ke samAsadA niravayava che. yA sAmAnyAzrayA saMjJA vizeSaviSayA ca yA / bahulagrahaNAnnAsti pravRttirubhayostayoH || KR . susUkSmajaTakezAdau samAso'vayave yadi / syAt syAt tatrAntaraGgatvAd vAdhako'vayavasvaraH / / 57-58 / / 7: susUkSmajJaTajerona samAsamAM (jo musUkSmajJaTA: evA) avayavanA samAsa pahelAM karavAmAM Ave te te avayavane svara antaraMga hAvAthI (pU samAsanA svarane) bAdhaka banaze; ane tethI (samAsa)sa'jJA aMgenA sAmAnya niyamanI ane vizeSaniyamanI ama bannenI pravRtti (vizeSa zabdamAMnA) vadurum zabdane kAraNe, thaze nahi.(57-58) samartha vidhi: / sUtra uparanA bhASyamAMnI samAsane megya padmAnI saMkhyAnA ni yunI carcAnA saMdarbhamAM aneka padAne jyAre samAsa karavAnA hoya tyAre bambe padonA samAsa karavA ke ghaNAM paTTAnA ekasAthe samAsa karavA evI carconA anusadhAnamAM banne padAnA samAsa karavAmAM AvatAM keTalAka prayegA siddha banatA nathI ema jaNAvavAmAM Avyu che. AnA udAharaNa tarIke mahAbhASyamAM munakreze (atyaMta pAtaLA ane bharAvadAra vALavALA tenI sathe), munalAninavAlA (atyaMta nIyA paherelA mRgacarUpI vasravALA tenI sAthe) ane samantAzitiranthena (AkhA zarIre sapheda TapakAMvALA tenI sAthe) samAsA rajU karavAmAM AvyA che. pata`jalinA samayamAM pracalita kAI e subhASitAmAMthI traNa samAsazabdane temaNe pasaMda karyo che. AvuM eka subhASita kAzikAmAM maLe che. sukSmajaTakezena sunatA jinavAsasA / putrI parvatarAjasya kathaM hetorvivaahit| // Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAma mA " 480 vAkayapadIya uparanA traNa samAsomAMthI mumukSamagaTona e bahutrIhi samAsa temaNe vizeSa carcA mATe rajU karyo che. A samAsane traNa rIte sama 2 zakAya : (1) sUA: 1 mI 2 yuTyUzmanaTA: . (karmadhAraya) (2) duhu iphamagaTAH yuyugaTA: (karmadhAraya) () sumUkSmagaTA; zA: gaNya surakSminaTara: A sena (bahuvrIhi) rumajhaTa: zAka evo dipada bahuvrIhi karavAmAM AvatAM yusamagaTA: evA pahelA padamAM no akAra udAtta thaze. A barAbara nathI. je cAra padene bahuaohiduhu dUnA: jhaTa: I: F-karavAmAM Ave to su pUrvapada thaze ane 3 mAMnA 3 udAtta thaze. A barAbara che. upara jaNAvelI ISTa sthiti prApta karavI hoya te yuL (2.1.4)thI prApta thata eka vibhakayatane bIjA vibhakayatta sAthe samAsa ane vizeSa vizeLe kum (2.1,57)thI vika prApta thato vizeSaNasamAsa (noTAn !) A durdama | prayogamAM pravRtta nathI ema mAnavuM rahyuM. AvuM mAnavA mATe vadhum zabda yogya che. ane janAvavA sUtra (2.1.24) thI A paNa ITa-evA bahutrIhinI ane tethI purvapadaprakRtisvaranI prApti thaze. samudAyasya vRttau ca naikadezo vibhASyate / bheda eva vibhASAyA niyato viSayo yataH // 59 // (badhA avayavonA) samudAyano samAsa karavAno hoya to tenA eka avayava aMge vikalpa hoI zake nahi, kAraNake, vikalpano niyata viSaya vAkya ja che. (59) agAunI kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM ke samAsasaMjJA aMgenA sAmAnya niyamanI ane tene aMgenA vizeSaniyamanI nivRtti vizeSa vizaLa vahUraFA sUtramAMne vahun zabdathI thaze. A age zaMkA karavAmAM Ave che ke vimAthAparavarizvataH vaLyA evA sUtromAMthI eka sUtra vimAghA (2.1.11) ane zagvarivarizvava vavavyA ! evuM bIjuM sUtra (2.1.12) yogavibhAga vaDe prApta thAya che. temAMthI vimAzA | satraniyama vaDe samAsasaMjJA aMgenA sAmAnya niyamanI ane vizeSaniyamanI nivRtti purumajhaTavizena pragamAM kema karatA nathI ? A kArikAmAM tene uttara ApavAmAM Avyo che. vimApA ! (2.1.11) sUtrathI enAthAbhAva hoya tyAM samAsa karavo ane pelA hoya tyAM vAkya karavuM e vikalpa prApta thAya che. A vikaTapa pramANe gusU0 bahuvrIhi samAsamAM tenAM badhAM pado vacce ekAthI bhAvarUpa sAma hAvAthI bahutro ha thaze. e pramANe tenA avayavo vacce paNa sAmartha thaze, ane tethI avayano tapuruSa samAsa ane te pramANe svaraprApti thaze. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 trIjuM kAMDa yatazcAviSayaH so'syAstasmAnnAstyakRtArthatA / abhedaprakrame'tyanta bhedAnAmapasAraNAt // 60 // (ekAthIbhAvarUpa) abhedane saMdarbha hoya tyAM (pekSArUpa) bhede pUrepUrA dUra thatA hoI te ekAthIbhAva), te (vibhASA) viSaya na hovAne kAraNe (vibhASA) asaphaLa banatI nathI. (60) anvaya: (gvAthI"mAvavaya) ameca ne (vyavekSAvALAM) mevAnAM bacata avatAragAta, ja (#AthamA) gA: (vimAvAyA:) cataH aviSayaH samAta (tA. vimAkAyA) agratArthatA nAhitA samartha: vavidhiH 5 (2. 1. 1) uparanA vArtika 2, vAvavAnarthaka rannamAvasAvAtA ne samajAvatAM pataMjali jaNAve che ke vimApA ! (2-1-11)thI prApta thato vikalpa jarUrI nathI, kAraNa ke samAsa pakSa (vikSa:) ane vAkya pakSa (mavikSaH) evA be svAbhAvika pakSe che. temane svIkAra zabdonA vaparAza upara che. tethI vimASA satranI jarUra nathI. A vAtikane pUrvapakSano vicAra samajavAne che. bhartuhari jaNAve che ke vimAvA sUtrane viSaya ekAthabhAva nathI, paraMtu tene saMdarbha eTale ja che ke jyAM ekAryobhAva hoya tyAM samAsa ane vyApekSA hoya tyAM vAkya samajavuM. A sthiti svAbhAvika che, kAraNa ke, jyAM ekAthIbhAvarUpa abhedane saMbaMdha hoya tyAM vyApekSArUpa bheda dUra thAya che. bhatRhari sUcave che ke, Ama chatAM vibhASA sUtra anyatra caritArtha che. mahAkaSTazritetyeva na syAd bhedaH padatraye / vRttAvayavasyAttva yasmAnna pratiSidhyate // 61 // madadazritaH evA traNa padevALA samAsamAgamAM (svarano) pheraphAra thato nathI, kAraNa ke samAsanA avayava (mA)mAM Ane pratiSedha thatuM nathI. (61) traNa padanA keTalAka samAsamAM avayavasvara ane samudAyasvaramAM pheraphAra thato nathI. maMdAti samAsanuM mata ja mAI, magbda zritaH madASTabita: evuM vigrahavAkya thaze. ahIM pahelAM be padono samAsa nA darTa mATama thayo. sanmAramottamadA: pUthamAneH (21.61, lagna, madata, gharama, kAma ane kaSTa zabdone samAnAdhikaraNa evA pUjyamAna vAcaka subatta sAthe vika9pe tapuruSa samAsa thaze) pramANe mata nuM mAM thayuM ane mane dvitIyA ! (6.2.47, ahInavAcaka samAsamAM, za pratyayAta uttarapada pachI AvatuM hoya to ditIyAta pUrvapadane prakRtisvara thAya che. sUtrathI pUrvapadaprakRtisvara thaye. A svara paNa avayavasamAsanA atadAta rUpe che, eTale svaramAM pheraphAra nathI. Ama svaramAM pheraphAra na thatAM A prayogamAM avayavone samAsa paNa thaze. vA-61 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5hoya mahAraNyamatIte tu tripadAdbhidyate svaraH / yasmAt tatrAntaraGgatvAd bAdhako'vayavasvaraH // 62 / / traNa padathI banelA magoNAtIte samAsamAM svaramAM pheraphAra thAya che kAraNa ke avayavasvara antaraMga hAI (antadAtta svarane) bAdhaka bane che. (12) madAvyAtIta: evA traNa padanA samAsano mAvaLe mAravuM. maMdAravuM atItaH madAracAtItaH evo vigraha thaze. mAthuM mAM antAdAtta samAcAM (pA.mu. 6.1.213) sutraniyamathI thaze. mahArakhyAtIta: mAM svaranI prApti thAya. (6. 2, 144, gati, kAraka ane upapada pachI AvatA 1, 3, 5, rakta, majU, kAn , phatra, ane je pratyayAnta utarapadane antadAna thAya che) thI thaze, paraMtu avayavasvara ataraMga hevAthI pUrNa samAsanA svarane bAdha karaze. satiziSTabalIyastvAt thAthAdisvara eva tu / dvipade tena yugapad tritaya na samasyate // 63 / / be padenA samAsamAM, "satiziSTasvara vadhAre baLavAna che" evA niyamane anusarIne thAthAdisvara prApta thaze, tethI traNa padene ekasAthe samAsa thaze nahi. (3) marajI mahAranuM , ema sampana (2. 1, 6) sUtra pramANe samAsa karavAmAM AvatAM ane pachI mArA saMtataH ema mitIyAsamAsa karavAmAM AvatAM thAya 0 (6, 2. 144) mUtraniyama pramANe thAyAdisvara arthAt satItamAMnA tane na anaterAta thaze. A thAthAdisvara, satiziSTabalIyatvanA niyamane kAraNe avayavasvarano bAdhaka banaze. Ama be padono samAsa karavAmAM AvatAM atedAra svara prApta thaze ane traNa padone samAsa karavAmAM AvatAM mAdAra thaze. AthI svarabheda thato he I traNa padane samAsa thaze nahi. yeSAmapUjyamAnatva' parArthAnugamAtmake / vizeSaNavizeSyatvamapi teSAM na kalpate // 64 // jemanA matamAM briAM nA artha sAthe joDAtA ja padanA artha sAthe kan no saMbaMdha thatuM nathI, temanA matamAM (be padane) vizeSaNavizeSyabhAva paNa kahapI zakAtuM nathI. (64). mata darTa bita: | samAsa karatI vakhate je RSTa zabda bina sAthe joDAyelo hoya to te varNano mata sAthe saMbaMdha thaze nahi ane tethI mArano arthAta pUjayamAnatvane bhAva darTamAM prApta thaze nahi. AvuM pUjyamAnatva na rahetAM mata ane zraddha vacce vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha thaze nahi. Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa bizeSaH zrUyamANo'pi pradhAneSu guNeSu vA / zabdAntaratvAd vAkye tu vRttau nityaM na vidyate // 65 / / vigrahavAkAmAM mukhya pAnuM ke gauNa padonuM vizeSaNa prApta thatuM hevA chatAM samAsamAM te maLatuM nathI, kAraNa ke banne zabda(ge) judA che. (5) badrazya rAjJa: puruSa: 1 (samRddha rAjAne nekara) evA vigrahavAkyamAM gauNupadanuM vizeSaNa dvArA prApta thAya che. samAsamAM jemake, rAnapuruSa mAM AvuM Dhahya vizeSaNa maLatuM nathI, kAraNa ke, pradhAnapada puSaH sAthe joDAyelA rAjJa: padane vizeSaNa prApta thaze nahi. samAsa ane vigrahavAkaya judA zabdaprayogo che tethI AvuM bane che. vizeSakarmasaMbandhe nirmukte'pi kRtAdibhiH / vizeSanirapekSo'nyaH kRtazabdaH pravartate // 66 // (vAkyamAM) zara vagere vaDe keIka cekasa karma sAthenA saMbaMdhanuM abhiyAna karAtAM chatAM, samAsamAM AvA vizeSazabdanI apekSA vinAne bIje (kRta) zabda prApta thAya che. (16) aqvI karan ! evA prayogamAM tapUrva evA samAsanuM vigrahavAkaya kRta: pUrva Ta: mane evuM thaze. ahIM kRta: zabda vaTI nuM abhidhAna kare che, arthAt karmanuM abhidhAna kare che, paraMtu kRtajUtha evA samAsamAM chUtano saMbaMdha pUrva evA pradhAnapada sAthe che, tethI, zata: no ' evA kama sAthe saMbaMdha thato nathI. samAsamAM kRta zabda svataMtra arthAta, vAkayanA kRtathI judo che. nirmuttevi eTale mihisfpa "abhihita thatuM hovA chatAM" evo artha thaze. akarmakatve satyevaM ktAnta bhAvAbhidhAyi tat / tataH kriyAvatA kA yogo bhavati karmaNAm / / 67 / / A pramANe jene aMte che e (ta zabda)pravega akarmaka hoI (mAtra) kriyAnuM abhidhAna karate hovAthI kriyA sAthe saMbaMdhavALA kartAne karmo sAthe saMbaMdha thAya che. (67). vRtti ane vAkaya judAM hoya che. kRtaH pUrva vaTa; netA evA vAkAmAM zata zabda viziSTa karma kaTa sAthe saMbaMdhane yogya hovA chatAM, teno samAsamAM saMbaMdha thatuM nathI tathI samAsamAM #ne koI cokkasa karma sAthe saMbaMdha nathI. Ama zata zabda akarmaka banate hoI mAtra sAmAnya kriyAnuM abhidhAna kare che. samAsamAM sAmAnya kriyAnuM abhiyAna karanArA ta zabdane samAsanI bahAranA ja evA kama sAthe saMbaMdha thAya che. Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 vAyaSIya avigrahA gatAdisthA yathA prAmAdikarmabhiH / saMbadhyate kriyA tadvat kRtapUrvyAdiSu sthitA // 6 // jema vageremAM rahela kriyA kartAthI abhinna hoya che ane prAna vagere karma sAthe joDAya che tema, tapUrva vagerenI sthiti che. (68) gAme jataH devadattaH "devadara gAma gayo che' evA zabdaprayogamAM jata:mAMne ja pratyaya kartAnuM abhidhAna kare che. javAnI kriyAne te kartAthI judI rIte bodha thata nathI. tethI te kriyAne vidrA kahI che. vighaTTA arthAta kartAthI avataMtra hovA chatAM grAma vagere karyo sAthe kriyAne saMbaMdha thAya che. te pramANe kRtapUrvamAM zratamAMnI kriyA, kartA sAthe joDAyelI hovA chatAM vaTa vagere karmo sAthe saMbaMdhane prApta kare che. vidyA eTale vividhuM pRthakzana ghaTaLe yatra nAsti phati | aspaSTa athavA asvataMtra arthAt kartAthI judA svarUpa vinAnI. muNDosUcyAdayo'sarbhAigairanugatA iva / vibhaktAH kalpitAtmAno dhAtavaH kuTTicarcivat // 69 / / muThThI, tUrI vagere dhAtuo jANe vidyamAna avayavovALA hoya ema samajAya che ane tethI temanAmAM vibhAganI kalpanA karavAmAM AvI che. teo sudi ane varSa vagere dhAtuo jevA che. (69) samAsamAM ja evA viziSTa kama sAthe saMbaMdha mATe tapUrvI zabda asamartha hoya to muLaguM roti muvethati I sUtra vAti sUvacata . vagere prayogomAM mALavavuM, kathAvALa vagere viziSTa karmone mugati, sUrati sAthe saMbaMdha kevI rIte thaze? AvI zaMkA aMge A kArikAmAM carcA karavAmAM AvI che. muve ti ! evuM vAkaya prakRtipratyayanI kapanA vaDe mukati prayAga samajAvavAnA eka upAyarUpe che. vAstavamAM muvI, sUtrI vagere zabdo cokkasa kriyAthuM darzAvanArA dhAtuo che. gujarAti evA dhAturUpamAM mukha Rti | evA vibhAge karavAnI jarUra nathI. tethI mAnavavaM muvyati (mANuvakanA kezanuM muMDana kare che), savAranuM sutrayati | (vyAkaraNanAM sUtro race che) jevA prayogomAM mAnava ane cAdara jevAM karmo sAthe kuti ane sUtrane saMbaMdha thaze. jema (10 1, kApavuM, tiraskAravuM, kUTavuM) varSa (nindA karavI, carcA karavI 6 5) niravayava dhAtuo che, tema muLA, sUtrI paNa temanA jevA niravayava samajavAnA che. putrIyatau na putro'sti vizeSecchA tu tAdRzI / vinaiva putrAnugamAd yA putre vyavatiSThate // 7 // putrIti prayogamAM putra (e avayava) nathI. putra zabda (tenA bhAgarUpe) samajAte na hovA chatAM putra sAthe saMkaLAyelI viziSTa icachA te pravega darzAve che).(70) putrIti (bAramAne putra chata pitAne putranI IcchA rAkhe che.) prayogamAM putra zabda eka kapita avayava tarIke che. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju maMDa prANairvinA yathA dhArijIvita prANakarmakaH / na cAtra dhArirna prANA jIvatistu kriyAntaram // tathA vineSiputrAbhyAM putrIyAyAM kriyAntaram / anvAkhyAnAya bhedAstu sadRzA pratipAdakAH / / 71.72 / / evA jema jJatti prayAgamAM (kALAn zabdanA ullekha vinAnI para`tu) mALAna kavALI dhAraNa kriyA samajAya che, tema dhR dhAtu paNa nathI ane kALAn kama' paNa nathI. jJAti (prayAga jIvavu evI) khojI viziSTa kriyA darzAve che. tema vunnIya prayAgamAM dUghU ane putra (evA avayave) vinA (cAkkasa icchA rUpI) jI kriyA samajavAmAM Ave che. darzAvanArA ane khIjA svata Mtra zabdo jevA judA zabdo, ( zAstrIya vyAkhyAna mATe pracaiAjavAmAM Ave che. (91.72) a AkSepAcca prayogeNa viSayAntaravartinA / sadapIcchAkyacaH karma vAkya eva prayujyate // 73 // 45 bIjA viSayane bedha karAvanArA vadhU pratyayanA pratyeLa vaDe (prastuta viSaya) dUra karavAmAM AvatA hAvAthI, icchAneA artha darzAvanAra yar ne, tenuM kama vidyamAna heAvA chatAM, vAkayamAM ja prayeAjavAmAM Ave che, (73) anvaya : viSayAntaravatinA caca: ceAmeLa ( phchAviSayama: ) sAthevAta sad vi icchAkyacaH karma vAkaye eva prayujyate / prasiddhena vRtaH zabdo bhAvagarhAbhidhAyinA / abhyAse tulyarUpatvAnna yaGantaH prayujyate ||14|| (vakragati rUpI) kriyAnA jANItA tiraskArane darzAvatA cak. pratyayathI banela prasiddha (16-te vagere) zabdaprayAga kriyAnI punarAvRtti darzAvavA vaparAtA nathI. kAraNa ke (ane ane darzAvatu kriyApada) ekasarakhuM hoya che. (74) rojyaMta, pakmyate,nAyate kriyArUpe ya. pratyaya lAgIne taiyAra thayelAM che. te gatinA tiraskAra arthAt nindAnAM vAcaka che. kriyAsamabhihAra arthAt kriyAnI punarAvRtti darzAvavA mATe paNa e ja cak prApta thAya che. AvAM yanta rUpe) nindA ane punarAvRtti evA bane atha darzAvI zake che. artha a Mge saya utpanna thavAnI zaMkA hAvAthI kriyAnI punarAvRtti darzAvavA mATe svayaMse vagere rUpe vaparAtAM nathI, paraMtu punaH puna: zramati / evuM vAkya vaparAya che. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ** zabdA yathA vibhajyante bhAgaireva vikalpitaiH / anvAkhyeyAstathA zAstramatidUre vyavasthitam // 75 // judA judA avayavenI kalpanAo dvArA (vyavahAramAM) jema jema zabdonA vibhAgeA karavAmAM Ave che, tema tema, (zAstramAM) temanuM vyAkhyAna karavu joIe. zAstra teA (vyavahAraprayAgathI) ghaNe dUra rahelu che. (75) zabdo vAstavamAM niraza che. dhaNIvAra vyavahAramAM temanA prakRtipratyayarUpI avayava 45vAmAM Ave che. AvI mithyA bhAgakapanAne svIkAranAruM vyAkaraNazAstra nitya zabdonA yavahArathI ghaNe dUra che. judI judI vyAkaraNuparaMparAomAM eka ja zabdanA prakRtipratyaya judI judI rIte samajavAmAM Ave che, jemake mati zabdanI vyutpatti keTalIka paraparAmAM mAtra ttiH / jema ApavAmAM Ave che, keTalIkamAM mU zabdane aMti pratyaya lAge che ema samajavAmAM Ave che ane bIjI keTalIkamAM mU ane ati vacce vikaraNa pratyaya anI kalpanA samajavAmAM Ave che. arthasyAnugamaM kaJcid dRSTvaiva parikalpitam / padaM vAkye pade dhAturdhAtau bhAgazca muNDit // 76 // vApIya kAIka arthInI haMmezanI prAptine vicArIne ja vAkayamAM padyanI, padmamAM dhAtunI ane muSThinI jema dhAtumAM tenA avayaveAnI kalpanA karavAmAM AvI che. (76) akhaMDa vAkaya ja haMmezAM athaMtu vAcaka hovAthI vAyA ja nitya che. AvA vAkayanA vibhAgA karIne temanI vaccenA asAmAnyane vicArIne padane pRthak rIte vicAravAmAM Ave che, kAraNa ke nivAva ane aneka prakArAvALA vAkayanuM vyAkhyAna saraLa nI. khadhAM vAkayeAmAM 56 ja samAnarUpa che. tevA padamAMthI eka asAmAnya prApta karI zakAya che. paraMtu aho' e bhUlavuM joIe nahi ke vAkayanA asAmAnyanI prApti aneka vAkayeAnA vizeSa arthImAMthI thAya che, nahi ke paTTAmAMthI; kAraNa ke paDhe mithyA che. AvI ja rIte padamAM prakRtipratyavimAga kIne dhAtu ane pratyayanI ane dhAtumAM tenA avayaveAnI kalpanA karavAmAM Ave che. mu,i dhAtumAM muk te tenI prakRti samajavAmAM Ave che ane nis te pratyaya kalpavAmAM Ave che. aviprayogaH sAdhutve vyutpattiranavasthitA / upAyAn pratipatRRNAM nAbhimanyeta satyataH // 77 // (zabdanA) sAdhutva aMge vyavahAramAM bhinnatA nathI. (vyAkaraNagata) vyutpatti anizcita hAya che. samajanArAo mATe (zAstrakArAe) yeAjelA upAyAne sAcA mAnavA joie ohuM. (77) zabdanA sAdhutva a Mge judA judA abhiprAyA haiAtA nathI. temane samajavAnA upAyA judA hoya chatAM nitya zabda teA ha MmezAM abhinna ja heAya che. AvA upAyAne sAcA Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha va mAnavA joIe nahi, kAraNa ke te te abhyAsInI saraLatA mATe yAjavAmAM AvyA hAya che. vyutpatti aMgenA AvA vividha upAyeArUpa avidyA dvArA vidyA aait nitya zabdanI prApti thAya che. yathaiva Ditthe yatiH pAcake pacatistathA / Dayatizca pacizcaiva dvAvapyetAvalaukikau // 78 // jema ltha zabdamAM hind. (dhAtu) che, tema vAvamAM par (dhAtu) che. dIr ane vak e banne alaukika che. (78) bhartRharinA haMmezanA siddhAnta che ke vAkaya niraza che ane pada paNa niravayava che. avayaveAnI kalpanA mAtra zAstrIya che. leAkavyavahAramAM avyavakalpanA nathI. A bAbatamAM yadacchA zabda arthAt jenI vyutpatti sugama nathI evA heltha zabdane ane yaugika arthAt vyutpattinI dRSTie dhAtuja evA vA zabdane ema bannene sarakhA gaNavA joIe, jema kaur dhAtu lekavyavahAramAM ajANyA che, tema vAda ne avayava pa paNa avayava hAI alaukika samajaveA joIe. prakRtipratyayA padAt tAbhyAM padaM tathA / anubandhasvarAdibhyaH ziSTaiH zAstraM na tAn prati // 79 // ziSyoe padamAMthI prakRtine ane pratyayane ane padane te anne (prakRti ane apratyaya)mAMthI ane anuSadha, svara vageremAMthI kapyAM che. temane mATe zAstra nathI. (79) zabdA aMge ziSTA pramANa che. je paTTA dhamAM upayeAmI khane che, temane sAdhu mAnIne temAMthI prakRti ane pratyayane teo pRthak samajAve che. pRthakRta prakRti ane pratyayamAMthI abhyAsIe akha`Da padanI kalpanA kare che. dghi jevA akha`Da yadacchAzabdo pratyakSa kalpanAthI upadezavAmAM Ave che. temanAmAM prakRti ane pratyayanI kalpanA karavAmAM AvatI nathI. vatta vagere zabdamAM prakRti ane pratyayanA upadeza dvArA pati evA akhaMDa rUpanI kalpanA karavAmAM Ave che. dvArA zabdAnA upadeza e rIte thAya che, sAkSAt arthAt zabdAtA upadeza ane prakRti tathA pratyaya aMge ceAsa niyameA (vidhi)nI ceAjanA dvArA ane temAMthI akhaDa zabdone samajAvavA dvArA, ziA temanuM jJAna nirAvaraNa heAI, jANe tee pratibhAnA avatArA hAya tema, badhA padArthInAM tattvAne jANe che. temane zAstrapadezanuM zuM prayeAjana nathI. AvA ziSTA akhaMDa zabdonA jJAna mATe temanA avayaveAnA jJAnanA AdhAra letA nathI. tethI siddha thAya che ke avayavakalpanA mithyA che. aSTAdhyAyIe zuddha gaNelAM padAne ja teo upayeAga kare che. Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 vAkayapurIya rAdadiratu zAstra prAptimAMscthanizcita yujyate pratyavAyena zAstraM cakSurapazyatAm // 80 // zAstranA (saghaLA) jJAna aMge anizcitatA pravatatI hoya tyAre zAstrane ja AdhAra samajanAra (vyakti) adhamanI sahabhAgI bane che. zAstra to (ziSTa prayogane) na samajanAra mATe netra samAna che. (80) yAkaraNazAstramAM aneka vikalpaniyamo hoya che temane vimApA, kanyatarAma, vA, gs, tApa, evA zabdo vaDe jaNAvavAmAM Ave che. niyamo aMge AvA vikapa ane anizcitatAo pravartatI hoya tyAre zAstra upara ja AdhAra rAkhanAra vyakti azuddha zabda vAparaze ane tene adharma prApta thaze. ziSyanA prayogane ja AvI bAbatamAM pramANa mAnavA joIe. vyAkaraNazAstranA abhyAsa vinA paNa ziSTa zuddha zabdane ja prayAga kare che. arthAntarAbhidhAnAcca paurvAparyana bhidyate / rAjadantAhitAgnyAdirAjAzvAdiSu sarvathA // 81 // rAjadanta, AhitAgni, ane rAjA (vagere)mAM bIjA arthanA badha(nI zakyatA) hovAthI temanA kramamAM kadApi pheraphAra thato nathI. (81). zAka= vakSa: avasthatAm evA bedhavacanane je svIkAre arthAta ziSTa prayogane nahi jANanArA mATe zAstra netra samAna che ema mAne te zAstraniyamane keTalIka vAra niSphaLa zA mATe jAhera karavAmAM Ave che evI zaMkAnA javAbamAM A kArikA che. rAgaDhanta vagere samAsanAM padomAM kramane pheraphAra thatAM bIjA arthavALA samAse tharo, jemake drattarA:, zAyAdditaH ane 35rAga;. tethI zAstraniyamanI jarUra nathI. bIjI rIte vicArIe te keTalIka vAra zabdonA kramamAM pheraphAra thato hovA chatAM paNa arthane pheraphAra thato nathI, jemake, pAditAnika ane anyAditaH | A bIjI bAbata aMge paNa zAstraniyamanI jarUra nathI, kAraNa ke aniSTa athanI prApti thatI nathI. (na vA niSNAnAta ! tA. 2, sUtra. 2. 2. 30) . vinaiva pratyayavRttI ye bhinnArthAbhidhAyinaH / gargAdayo lukA teSAM sAdhutvamanugamyate // 82 // : vagere je zabda (apatyavacAka) pratyA vinA paNa (taddhita)vRttimAM judo artha darzAvanArA che, temanA pratyAyanA) lepa(nA vidhAna) vaDe temanA sAdhutvane jaNAvavAmAM Ave che. (82). r: I (garganA puruSa vaMzaja), varasA: . (vatsanA puruSa vaMzajo) vagere taddhitavRttivALA zabdo apatyavAcaka pratye vinA paNa apatyane artha darzAve che. tethI UlaTuM parya evA pragamAM pratyaya sAthenuM apatya evA arthanuM abhidhAna thAya che. have Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa ekalA prakRti zabdano prayoga na karavo", "tene pratyaya lagADavo' (a : | pA. sU. 3. 1.1) "te pratyaya prakRti zabdane aMte lAge che' (12the | pA. sU. 3. 1. 2) evA zAstraniyame che, tethI zAstra prakriyA mATe : mAM cazva ! (2. 4. 64) sUtrathI yam ane samagra pratyeno lepa karavAmAM AvyuM che so'yamityamisaMbandhAt pratyayena vinA yadi / . bhragvAdayaH prayujyerannApatye niyamo bhavet // 83 // A te che ' evA (tAdAmya) saMbaMdhane kAraNe jo mUT vagere zabdone (apatya artha darzAvanArA) pratyaya vinA prayojavAmAM Ave, to (mAtra) apatyane artha darzAvavA mATe (pratyayano lepa) niyamAthe banaze nahi (83) jALa | mAM apatyArthaka pratyAyanA lepane bIjI rIte samajAvI zakAya. apatyanA arthane darzAvavA mATe ja jaff: ' mAM pratyAyanA lopanuM vidhAna thayuM che, bIje kaI garganA ziSyo ' ke ' gagA nokaro ' evo artha darzAvavA mATe nahi have je : prayogamAM "garganA vaMzaja evo artha levAno hoya te pUrvajo ane vaMzajo vacce A te che ' e tAdAbhyarU5 saMbaMdha samajavo joIe. paraMtu tAdAmya saMbaMdhathI ja che eTale gagane vaMzaje evA atha uparAMta garganA zige evo artha paNa maLe che. tethI mAtra apatya artha darzAvavA mATe apatyArthaka thar ane um nA lepanuM vidhAna karavuM joIe. so'yamityabhisaMbandhe linggopvynyjnaahte| praSThAdiSu na jAyaiva niyamena pratIyate // 84 // A te che" evo (tAdAbhya) saMbadha hovA chatAM, liMgadazaka pratyaya vinA praTha vagere zabdamAM mAtra patnIne ja artha prApta thaze nahi. (84). uparanI kArikAmAM jaNAvyA pramANe pratyayanA lopanuM vidhAna karavuM joIe ema mAnIe te prazya rU ghI (prathyanI strI) evA prayogamAM tam ! (A tenuM che evA arthanA) sUtraniyama (4.7.120) pramANe prApta thatA A prayayano lopa karavo, nahi te "A tenI che' evA tAdAmya saMbaMdhane kAraNe patIno artha prApta thaze nahi, evI kAno uttara A kArikAmAM ApavAmAM Avyo che. uparathI kacchanI patnI evo artha darzAvavo hoya tyAre A te che evA ameda upacArane lIdhe patnI evo artha darzAvavo hoya tyAre strIliMgano pratyaya phIl lagADa joIe, tethI ghaThI zabda uparathI ghAnI patnI e ja artha thaze. ahIM elA tAdAmya saMbaMdhathI patnI evo artha prApta thaze nahi. strItva vAcaka pratyaya umeravo ja paDaze. vI-62 www.jairtelibrary.org Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5dIya tam sUtrathI sAthe tAdAmya saMbaMdhavALuM koIka e artha grAma : zabda uparathI maLaze; paraMtu prAi8: ne lAgaze nahi, kAraNa ke AgaLa vadhanAra netA evA arthano vAcaka ghass: zabda che, vAipha nathI. tethI patnI artha darzAvavA mATe ghag: ne avazya kun lagADavo paDaze. vRSTI zabda ghaDanI bahena evo artha darzAvI zakaze nahi, kAraNa ke AgaLa vadhanAra netAne prasthAna vagere kAryonI taiyArIo arthAta prasthAnasaMvidhAtRtva sAthe patnIne saMbaMdha che, bahena vagerene nahi. mAnameyAbhisaMbandhavizeSe'GgIkRte tathA / prasthAdInAmasAdhutvaM taddhitena vinA bhavet // 85 / / taddhito yogabhedena vAkyaM vA syAd vibhASitam / parimANAdhike tatra prathamA ziSyate puna. // 86 // mAna ane meya vaccenA viziSTa saMbaMdhane svIkAravAmAM AvatAM, taddhita (pratyaya) vinA bI vagere zabda asAdhu banaze. (Ane vikalpa) gavibhAga vaDe taddhita pratyaya prApta thaze. parimANa evo vadhArAne arthe prApta thAM, prathamAnu vidhAna karavuM paDaze. (85-86). pratha: zabda anAjanuM cokkasa mApa darzAve che. pratha: ghodi: . eTale eka prazya jeTalI DAMgara. have ahIM A te che' e tAdA saMbaMdha prastha ane Dagara vacce anivAryapaNe saMbhavato nathI. "prathaH mApanI pAse rahelI DAMgarano Dhagalo' evo artha karIe to mAna ane meyano saMbaMdha samajaze nahi. mAnameya saMbaMdha sAthe parimANano artha taddhita pratyaya lagADayA vinAne zabda darzAvaze nahi ane e arthamAM je vAparavAmAM Ave to te azuddha zabda karaze. AvI sthitimAM be vikalpa che. tarata parimANam I (pa. 1. 57, te mApa AnuM che evA arthamAM yathAprApta pratyaya lAge che) sUtramAMthI yoga vibhAga karIne varimAnam zabda judo kADhI, parimANanA arthamAM taddhita pratyaya lagADatAM ghacitaH zabda banaze, athavA mahAvibhASAne kAraNe vratha: varinA trIdILAM dati evuM vAkya banaze. ahIM prasthA evI prathama rAtihiA ! sUtramAM jaNAvyA pramANe parimANano artha darzAvaze nahi tethI taddhita pratyayanI jarUra nathI. vyatiriktasya sAdhutve tadeva ca nidarzanam / yujyate'GgIkRtAdhikyaM tat sarvAbhirvibhaktibhiH // 87 / / (pratipAdikAI parimANathI) judA (mAnameyarUpa saMbaMdhanA bedhaka te zabda). nA sAdhutva aMge te (parimANunA arthamAM prathamAnuM vidhAna) ja jJApaka che. vadhArAnA (parimeyarUpa arthanuM ) vAcaka te pada bIjI badhI vibhaktio (nA arthone darzAvatA zabdo) sAthe joDAya che. (87) anvaya : (tivizArtharimALa)thatirica (meyArthaaoghavahya prasthAtivAkya lAdhu tat (parimANArthe prayamA vidhAna)eva ca nidarzanam / aGgIkRta (karmAdikArakazaktibhedA)dhikya tat prasthaH iti pada (karmAdi)sarvAmivibhaktibhiryujyate / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa zuklAdiSu matublopo vyatirekasya darzanAt / asAdhutvanivRttyarthaM sAdhavaste bidAdivat // 88 // be judA prayogo maLatA hovAthI gujarAta vageremAM pratun pratyayano lopa, tenA asAdhuvanI nivRtti mATe che. vidyA jevA zabdonI jema (jIvara vagere zabdo paNa) zuddha zabda che. (88) zukra: vaTa ane paTa gujara: a: I evA be judA vAkayaprayoge vaparAzamAM che. zugara vaTa mAM guru guNa ane : vacce guNaguNabhAvarUpa saMbaMdha che. AvA saMbaMdhanI sthitimAM tAsisminiti manun ! (5. 2. 94 te che jenuM, athavA te che jenAmAM evA arthamAM pratipAdikane pratyaya lAge che) pramANe malun pratyaya lAgavo joIe. nahi to suna: zabda azuddha zabda banaze. AvuM na thAya eTalA mATe matura lagADIne A sUtranA vArtika 3, TLavavakhyo magvo huI (guNavAcaka zabdanI AgaLa lAgatA mata6 pratyayane lepa karavo) thI malun nA lepanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. mag2 nA lepanuM kAraNa ApatAM vArtikakAra jaNAve che ke dado tireka (vArtAka 4) arthAt vaTahya jIva evo judo prayoga najare caDhe che. vArtika ane bhASyanA vicArone A kArikAmAM rajU karavAmAM AvyA che. vizeSaNAd vizeSye'rthe tadbhAvAbhyuccaye sati / punazca pratisaMhAre vRttimeke pracakSate // 89 // vizeSaNanA bedha pachI, tenAM athano vizeSyanA artha sAthe samuccaya thayA pachI pharIvAra jayAre tenI nivRtti thAya che. tyAre (ekAthabhAvarU5) vRtti prApta thAya che ema keTalAka (AcAryo) jaNAve che. (89) samAnAdhikaraNanI carcAnA anusaMdhAnamAM vizeSaNavizeSyabhAvanA samarthana aMge vicAra karavAmAM Avyo. have vRttimAM vizeSaNavizeSyabhAvanI carcA karavAmAM Avaze vRttimAM viroSaNavizeSyabhAvavALAM pada prApta thAya che. vRttimAM ekAthIbhAvanI kalpanA hoya to pachI bhinnatA darzAvate vizeSaNavizeSyabhAva vRttimAM kevI rIte hoI zake? keTalAka Acayo Ano javAba A pramANe Ape che. je vizeSaNa ane vizeSyane bodha eka sAthe thAya to temane ekabIjA uparano upakAra saMbhave nahi, tethI vizeSaNavizeSyabhAva rahe ja nahi. paraMtu Ama banatuM nathI. ane eka sAthe bedha zakya nathI. abhidhAnanA krama pramANe abhidheyano krama prApta thAya che e sAmAnya niyama heIne pahelAM vizeSaNano baMdha thAya che. vizeSaNanA bedha pahelAM vizeSyano baMdha thato nathI (nAvaDyotavizenA vize zuddhi:). tyAra pachI te vizeSaNanA arthane vizeSyanA artha sAthe samuccaya thAya che ane chelle vizeSaNane arthanI nivRtti thAya che. AvI nivRtti thatAM ekAthI bhAvarUpa vRttimAM mAtra vizeSya ja rahe che. Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya nimitte pratyayaH pUrvA nAnuprApto nimittinA / nimittavati buddhazca na nimittasarUpatA // 10 // saMskArasahitod jJAnAnnopazleSaH smRtirapi / vyApAre tannimittAnAM na grAhyaM syAt tathAvidham // 9 // nimittaviSayaka paheluM jJAna nimitta vaDe prApta karAtuM nathI ane nimittaviSayaka jJAna nimittanA jevuM hotuM nathI. (pUrva) saMsakAra sAthenA (uttara) jJAnathI utpanna thayelI) sRti dvArA temanuM sa yojana paNa thatuM nathI. (mRti)nAM nimitto rUpI zaktiono upaga thatAM te (vizeSaNavizeSyarUpa saMbaMdha) vAstavika banaze nahi. (90-91) ahIM nimitta eTale vizeSaNa ane nimitti eTale vizeSya samajavAnAM che, samAsamAM ekAthI bhAva hoya to vizeSaNavizeSyabhAva kevI rIte saMbhave evI zaMkAnA eka javAba e ApavAmAM Avyo che ke vizeSaNa ane vizeSyane abhidhAna ane abhidheyanA kramamAM samajavAM arthAta vizeSaNanA badha pachI vizeSyano baMdha thAya che ema samajavuM. bannene ekAthI bhAva thatAM vizeSaNanI nivRtti thAya che. A pramANe vRttimAM vizeSaNa vazeSyabhAva samaje. A javAba barAbara nathI ema A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM che. nimitta eTale vizeSaNa ane nimitti eTale vizeSya. pahelAM vizeSaNa viSayaka jJAna thAya che. AvuM jJAna nimitta arthAta vizeSya sAthe joDAtuM nathI kAraNa ke vizeSaNaviSayaka jJAna vizeSyane jJAna vakhate nivRtta thayuM hoya che. vaLI vizeSyaviSayaka jJAna vizeSajJAna jevuM hetuM nathI kAraNa ke darekanuM jJAna ekabIjAthI svataMtrarUpe thayuM hoya che. tethI vizeSaNavizeSyabhAvarUpa saMbaMdha prApta thato nathI, have je kaI ema kahe ke vizeSaNavizeSa viSayaka anubhavathI prApta thayela vAsanAthI utpanna thayelI smRti vize ghaNuvizeSyabhAvane jAhera kare che to tenA javAbamAM ema kahI zakAya ke smRti paNa vizeSaNa ane vizeSyano upaleSa arthAta saMjana karatI nathI, kAraNa ke smRtine kArya mATe javAbadAra zaktionA upayogathI prApta thato vizeSaNavizeSyamAtra vAstavika nathI, paraMtu, te pUrva anubhavanI vAsanA vaDe utpanna thayela che, arthAta asat che. Ama vAstavika vizeSaNavizeSyabhAva siddha thatuM nathI. antaHkaraNavRttau ca vyarthA bAhyArthakalpanA / tasmAdanupakAro vA grAhyaM vA na tathA sthitam // 92 / / (vizeSaNavizeSyabhAvane potAnA) antaHkaraNanA kAryarUpe svIkAratAM bAhya padArthanI kapanA vyartha thaze. tema thatAM te baMnene paraspara) upakAra paNa thato nathI athavA anubhUta viSaya te (vAstavika) nathI (92) Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa pramAtAnA vAstavika vizeSaNavizeSyabhAvane svIkAravAmAM na Ave teA ane tene 'ta:karaNanuM' arthAt buddhinuM kA samajavAmAM Ave te khAdyArthIvAdI bauddha mATe anubhUta padArthonI je kalpanA che te vya` banaze. bIjI rIte kahIe te! badhA viSayeAnA grAhaka evA mananA vyApArarUpe vizeSavizeSabhAvane svIkAratAM, jenuM astitva nathI evA bAhya padArthInI kalpanA karavI nakAmI thaze, kAraNake khAdyArthIvAdI (bauddha) mATe vizeSaNavizeSyabhAva vastusamavAyI arthAta vAstavika che. A vizeSaNavizeSyabhAvane hapatAmUlaka ane anta:karaNanA vyApAra rUpe samajavAmAM AvatAM vizeSaNa ane vizeSyane paraspara upakAra thaze nahi. Ama vAstavika vizeSaNavizeSyabhAvanI siddhi kAI paNa rIte thatI nathI, kAraNake bauddha matamAM bannenA AlaMbanane bhinna samajavAmAM AvyAM che. anusyUteva saMsRSTerarthe buddhiH pravartate / vyAkhyAtAro vibhajyAtha tAn bhedena pracakSate ||13|| tadAtmanyavibhakte ca buddhayantaramupAzritAH / vibhAgamiva manyante vizeSaNavizeSyayoH // 94 // vizeSaNa ane vizeSya paraspara sayukta heAvAthI temane aMgenuM jJAna paNuM jANe sa'suSTa hoya ema utpanna thAya che (temane) samajAvanArA (temanA) vibhAga karIne temane tribhaktapaNe samajAve che. abhinna svabhAvavALA te jJAnamAM (pRthakka raNarUpa) judI buddhine svIkArIne tee vizeSaNa ane vizeSyamAM jANe bhinnatA hAya ema jAhera kare che, (93-94) 493 vizeSaNa ane vizeSya aMgenAM nAnA judA avala banavALAM che, evA bauddha matathI judA eka jJAnAvalaMbanane svIkAratA vaiyAkaraNa mata pramANenA uttara A e kArikAe mAM ApavAmAM Avye che. vizeSaNa ane vizeSya aMgenuM jJAta eka sAthe abhinnapaNe thAya che. sAmAnya rIte padArthA aMgenuM jJAna te padArthInA svabhAvane anusare che, ti, guNa vagere upAdhievALA padArtha bhinna hAvAthI tenuM jJAna paNa abhinna samajavAnu' che. mIsTovamU evI vRttimAM nIm viroSaNa ane kam vizeSyanuM jJAna paNa abhintapaNe thAya che. pAramArthikapaNe vizeSaNa ane vizeSya vacce bheda nathI, tethI bhedajJAna paNa nathI. have niraza padArtha ke niravayava vizeSaNavizeSyabhAvane bIjAete samAvavA mATe apeAddAra arthAt pRthakkaraNa AdhAra levA paDe che, ane A dravya, A guNa, A ti evA vibhAga karavA paDe che. hUMkAmAM vruttimAM vizeSaguvizeSyamAtranI niraza pratAti thAya che, paraMtu prakriyA kAyA~ mATe temanAmAM bheda samajavAmAM Ave che Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadAya abudhAnprati vRttiM ca vartayantaH prakalpitAm / AhuH parArthavacane tyAgAbhyuccayadharmatAm // 15 // (nivibhAga) vRttine nahi samajanArA alpajJAnIo mATe bIjA padanA arthanA abhidhAna mATe gauNa padanA ane tyAga ane mukhya padanA arthamAM vRddhine (keTalAka AcAryo) jAhera kare che. (5) varAnidhAnaM vRtti: | tathA jahavArthI ane ajahasvArthI vRttio aMgenI samarthIbrika (pA. sa. 2.1 1 uparanA bhASya)mAMnI carcAne nirdeza A kArikAmAM karavAmAM Avyo che. zabda aMge nausyazakiDha: ane kAryazAkiw: arthAta zabdane nitya mAnanArA ane zabdane kArya arthAt utpAdya mAnanArA evA be pakSe che. kAryazAbdike vAkaya uparathI samAsa prAta thAya che ema mAne che. A pakSane mAnanArA jaNAve che ke para athar mukhya padanA arthanuM jyAre abhidhAna thAya che tyAre vRttimAM gauNa pada pitAnA arthano tyAga kare che (narahyA thAM) athavA tyAga karato nathI (navA ) evA be pakSe thaze. AvA be pakSamAMthI karavAryA pakSane yogya mAnavAmAM Avyo che. jema suthAra hAthanuM kAma kare tyAre sudhArIne tyAga kare che, tema puruSa mAM 26 pada potAnA arthano tyAga kare che. Avo tyAga saMpUrNa hoto nathI, paraMtu bIjA padanA arthanA virodhI arthane ja tyAga gauNa pada kare che. anvayAd gamyate so'rtho virodhI vA nivartate / byarthamarthAntare vApi tatrAhurupasarjanam // 96 // (pradhAnapadanA artha sAthenA) saMbaMdhane lIdhe te gauNa padano artha samajAya che athavA (pradhAnapadanA athanA) virodhI arthanI nivRtti thAya che athavA (upasajana pada pradhAnapadanA artha rUpa) bIjA arthamAM vaparAya che. gauNa padane (pitAnA ane pradhAnapadanA ema) be atha ja jaNAvatuM kahevAmAM AvyuM che. (6) vRttimAM pradhAnapadanA saMdarbhamAM gauNa padanA arthane aMge A kArikAmAM traNa mato rajU karavAmAM AvyA che. eka mata pramANe sama samAM gauNa padano atha pradhAna padanA atha sAthenA saMbaMdha (anvaya)ne kAraNe samajAya che. puruSanA artha sAthenA saMbaMdhane kAraNe rAjanane artha samajAya che. bIjA mata pramANe gauNa pada pradhAna padanA arthamAM ja athata arthAntaramAM samajAya che. trIjA mata pramANe gauNa pada pitAne artha ane pradhAnapadane artha ema be artho (dha yartho) darzAve che. anvaya mATe bhASyakAre dhRtaghaTa ane talavaTanAM udAharaNe AvyAM che. ghInA ghaDAmAMthI ghI ane telanA ghaDAmAMthI tela kADhI levAmAM AvatAM chatAM te ghaDAone ghIne ghaDe, telane ghaDo ema kahevAya che, kAraNake ghaDo ane telane avaya arthAta saMbaMdha che. virodhI artha mATe suthAranuM udAharaNa ApavAmAM AvyuM che rAjAnA kAryamAM lAgela suthAra pitAnuM suthArI kAma choDI de che. alabatta pradhAna padanA avirAdhI ane tyAga karato nathI. suthAra tenA hAsyane, heDakIne, ane kAna khotaravAno tyAga karato nathI. Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa upAyamAtraM nAnAtvaM samUhastveka eva saH / vikalpAbhyuccayAbhyAM vA bhedasaMsargakalpanA // 97 // (samAsamAM) judAM judAM padonI kalpanA, te samAsane samajavAnA mAtra upAya tarIke ja che, (samAsanAM ghaTaka padAnA) samUha te ekaja che. bheda ane saMsanI kalpanAM vikalpa ane samuccaya uparathI prApta thAya che (97) vRtti vartayatAmevamabudhapratipattaye / bhinnAH saMbodhanopAyAH puruSeSvanavasthitAH // 98 // A pramANe samAsane samajAvanArAe AjJAnIAnI samajaNa mATe judA judA ane (vAravAra) adalAtA upAyA ce!jyA che. (98) samAsa ane vAkayanA amAM bheda na samajanArAe ajahasvArtha vRtti samaje che. banne vacce abhedane svIkAranArA jaharavAryAM nRttine svIkAre che. 495 vRtti ane vAkayanA arthamAM bheda che. tethI ja bhASyamAM jaNAvyu che ke vAkyamAM cokkasa saMkhyAne nirdeza, spaSTa abhidhAna, gauNupadanA vizeSaNanI prApti tathA 'ane' jevA avyayathI zabdone saMbadha prApta thAya che. samAsamAM A pramANe banatuM nathI. vAcikA dyotikA vApi saMkhyAnAM yA vibhaktayaH / tadrUpe'vayave vRttau saMkhyAbhedo nivartate // 99 // sakhyAnA vAcaka athavA dyotaka evA (vibhaktionA) je pratyaye vAkayamAM prApta thAya che, samAsamAM, te pratyayeAnA (prakRtirUpa) avayava (evA padma) mAM sakhyAbheda nivRtta thAya che. (99) prAtipAdikanA svAtha arthAt jAti, vyakti, ane liMga evA traNa arthI (trika) ne svIkArIe te| vibhakti pratyayeA sakhyAnA vAcaka ane che. prAtipAdikanA svArthI, vyakti, liMga, saMkhyA ane kAraka evA pAMca arthe (paMcaka) svIkArIe te viktipratyayA saMkhyAnA dyotaka bane che. rAjJa: pustavaH / evA vAkayamAMnA rAjJa: eve avayava zabda vAkyamAM vibhakatyanta che, paraMtu te avayava jevA ja avayava rAga zabdamAM viktinI sa MkhyAnI nivRtti thAya che. abhedaikatvasaMkhyA vA tatrAnyaivopajAyate / saMsargarUpaM saMkhyAnAmavibhaktaM taducyate // 100 // samAsamAM (gauNu padanA amAM) ekatva saMkhyAthI vilakSaNa evI abhedaitya saMkhyA prApta thAya che. te badhI sa MkhyAnA samuccaya rUpe abhinnapaNe rahelI che. (100) samAsamAM gauNupa dravyarUpe hAvAthI tene saMkhyA sAthe saMdha thAya che. saMkhyA vinAnA dravyanI kalpanA karI zakAtI nathI; tethI dravyarUpa upasajanA, avyayanI jema sakhyA vinAnA hAtA nathI. sAthe sAthe e paNa vicAravuM joIe ke samAsanA upasarjana Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya padamAM keI cAkakasa saMkhyAne baMdha thatA nathI. tethI ema mAnavuM joIe ke badhI cakkasa saMkhyAonA samuccayarUpa arthAt sAmAnya saMkhyA A gaNa padanA arthamAM rahelI che. yathauSadhirasAH sarve madhunyAhitazaktayaH / avibhAgena vartante tAM saMkhyAM tAdRzIM viduH // 101 / / jema madhamAM badhI auSadhionA rase pitAnI (auSadhi) zaktione sthApI ne temAM abhinna paNe, oLakha yA vinA rahe che, tevI rIte te (abhina) saMkhyAne samajavAmAM Ave che. (101) aneka phulonA rase pitAnAM svarUpane madhamAM sthApe che. e badhAM svarUpane madhamAM eka sAthe avibhaktapaNe rahe che ane madhamAM ekarUpa thaI jAya che. upasarjanapadanI saMkhyA paNa AvI che. bIjI aneka saMkhyA che temAM samAyelI che. gags: / evA samAsamAM upasarjana pada rananamAM rAjJa: evuM ekavacana, rANo: evuM dvivacana ane rAjJAn evuM bahuvacana ekatra ane abhinnapaNe rahelAM che bhedAnAM vA parityAgAtsaMkhyAtmA sa tathAvidhaH / vyApArAjjAtibhAgasya bhedApohena vartate // 102 // athavA tenA vyaktirUpa) bhede dUra karIne, te saMkhyA, tene jAtirUpa bhAga kAryazIla banyA pachI, bhedanA tyAga dvArA kAryavAna bane che. (12) agRhItavizeSeNa yathA rUpeNa rUpavAn / prakhyAyate na zuklAdibhedarUpastu gRhyate // 103 // bhedarUpasamAveze tathA satyavivakSite / mArA prati zikAra gRhyasta rakA jema (kaI padArtha) tene jude (sapheda) raMga dekhAte na hevA chatAM raMgavALo kahevAya che, paraMtu sapheda vagere judA rUpavALe te samajAtuM nathI; te pramANe jayAre (gauNa pada dvArA) koI cakkasa (judI saMkhyA (vivakSita na hoya tyAre tenI sAthe saMbaddha) cekakasa (saMkhyArUpI) bhAga spaSTa thatAM, zAstramAM tene (vyAkhyAnanA) AdhAra tarIke svIkAravAmAM Ave che (103, 1 04) padArthane raMga dUrathI spaSTapaNe dekhAto hoya ane aspaSTa rUpe kAMIka raMga dekhAto hoya to paNa ApaNe te padArthane raMgavALo kahIe chIe, kema upasarjana pada dvArA koI cokkasa saMkhyA vivalita na hovA chatAM, te upasarjana padanA artha sAthe joDAyelo koI saMkhyArU5 bhAga prApta thato hoya to tene zAstrIya : vyAkhyAnanA aMga tarIke svIkAravAma. Ave che, Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa .. saMkhyAsAmAnyarUpeNa tadA soM'zaH pratIyate / arthasyAnekazaktitve zabdaniyatazaktibhiH // 105 // . arthonI aneka zaktio hovA chatAM, niyata zaktiovALA zabdo dvArA, te (upasarjana pada) aMza te samaye saMkhyA sAmAnyarUpe samajavAmAM Ave che. (105) avyayAnAM ca yo dharmo yazca bhedavatAM kramaH / abhinnavyapadezAhamantarAlaM tadetayoH // 106 // avyanA je dharmo ane judI judI vibhaktiovALA zabdanA je svabhAva e banenI madhyama sthiti te (upasarjana padanI) abhinna ekatva saMkhyAnA nAmane rogya che. (106). avyayone vibhaktinA pratyayo hotA nathI, kAraNa ke, avyayane dravya samajavAmAM AvatuM nathI. pariNAme temane saMkhyA paNa hotI nathI. judA judA vibhakti pratye vALA zabda judI judI saMkhyA darzAve che. Ama saMkhyAno abhAva ane bhinna bhinna saMkhyA e bannenI sthiti upasarjana pada darzAve che. A sthiti eTale saMkhyA sAmAnya athavA abhekitva saMkhyA. alukazcaikavadbhAvastasminsati na ziSyate / sa ca goSucarAdInAM dharmA'sti vacanAntare // 10 // te (abhinna ekatva) hoya tyAre alupha samAsamAM ekavadubhAvanuM vidhAna karavAmAM AvatuM nathI; jopura: vagere samAmAM (eka) vacanathI judA (bahu) vacanamAM paNa te (ekatva saMkhyArUpa) dharma hoya che. (107) vRttimAM upasarjana pada abheraiva saMkhyA darzAve che. A bAbatamAM vRtti ane vAkya vacce bheda che. A vicAra aMge vAstikakAranuM samarthana 2ju karavAmAM Ave che. mitkAravA (6. 3. 1, A adhikArasUtramAMnA hupadanA saMbaMdha vimA vasRvastha: 6. 3. 24. sudhI che ane uttaravayenA saMbaMdha A adhyAyanA pahelA pAdanA aMta sudhInA che) mutra uparanA bhAgyamAM jaNAvyuM che ke alupha samAsa banyA pachI temAMnA upasarjana padanA pratyayane artha je saMkhyA tene ekava saMkhyA gaNavI, kAraNa ke towAmyAM mun: 1 athavA to khyaH muktaH ! evo vigraha karavAmAM Ave te paNa toLAmurataH evuM ja samajAya che. AvA vidhAnanA anusaMdhAnamAM vArtikakAra jaNAve che ke ekavadubhAvanuM vidhAna anarthaka che. (gvasUvava anartham ). je A vAta svIkArIe to dvitvabahutvavALe zabda alupha thaze. dvivacanAta ane bahuvacanAtana samAsa thato nathI. sAmAsika zabdamAM upasarjana padanI ekatvasaMkhyA ja hoya che. je dhitva ke bahuvanI vivekSA hoya to di, bahu vI-63 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaSapadIya vagere zabda hovA joIe, jemake dainAtura, trivavA? vagere. have je A bAbata na svIkArIe te aNuvara, zopura, thayujha vagere samAsomAM ekavabhAva mAnavo paDaze; paraMtu, alukyAM, vArtikakAra jaNAve che tema, evabhAvanI jarUra nathI, kAraNa ke, samAsamAM upasarjana padanI abhedaitva saMkhyA samajavAnI che. AvuM mAnavAmAM AvatAM jApura vageremAM je bahuvacana che tenuM zuM? A bahuvacana, jAtine ullekha hoya tyAre ekavacanane badalo samajI zakAya che. tethI eka gAyanI AjubAju pharanAra kukaDAne paNa poSavara: kahevAze, ane varSanA eka bindumAMthI utpanna thanAra Indragopane paNa varSAyunA kahevAze. jAtau dvivacanAbhAvAt tad vRttiSu na vidyate / pratyAkhyAne tu yogasya dravye goSucarAdayaH // 108 // jAtimAM dvivacanAne bodha thato) na hovAthI samAsamAM paNa te hotuM nathI. (AracAdhyAya- 12.58) sUtranuM khaMDana karavAmAM AvatAM dravya(mAMnA bahuvacana)ne kAraNe ropura: vagere praga(mAM bahuvacana) siddha thAya che. (108) jAtimAM saMkhyAbeda adaSTa bane che. tethI jAtimAM divacana hotuM nathI. te pramANe samAsamAM paNa upasarjana padamAM jAtine bedha thatuM hovAthI, dvivacana hotuM nathI. nAhyAvAyAdimana vahunamanthatarahyA! (pA. su. 1.2.58) jaNAve che ke padamAM eka vacanane badale bahuvacana thAya che. have jAtinA Azraya evA bahuvacana aMgenA vidhAnanA A sUtrane dUra karIe te ja pura: (kukaDe), sAsuvara: (kAcabo), varSAyugaH (Indragopa) vagere samAsamAM no, ma ane varSo jevAM dravyavAcaka nAmomAM bahuvacana siddha thAya che, zAzrayAt mevattAvAra ramezvaraH dravyAbhidhAnapakSo'pi jAtyAkhyAyAM na vidyate // 109 // sarvadravyagatizcaivamekazeSazca nocyate / pratyAkhyAte'nyathA sUtre bhinnadravyagatirbhavet // 110 // (pura vagere samAsamAM dravyamAMnA) vyaktigata saMkhyAbhedane svIkAratAM (gauNa padane) badhI (ekabahutva) saMkhyAo sAthe saMbaMdha thaze. vaLI jAtine jaNAvanAra zabdamAM bahuvacana prApta thAya che evA matamAM dravyanuM abhidhAna thAya che ema paNa samajAtuM nathI. (19) je (upasajana pada jAti darzAvatuM hoya) te badhI vyaktionI prApti paNa temAMthI thaze ane ekazeSanuM vidhAna karavuM paDaze nahi. Ama je samajavAmAM nahi Ave ane (kAyAkyAya 0) sUtranuM khaMDana karavAmAM Avaze to (purA: jevA samAsamAM) judI judI (vyaktisaMkhyAo) prApta thaze. (109, 110) dravyamAM rahela bahutvane svIkAravAmAM AvatAM je muzkelIo prApta thaze te ahIM darzAvavAmAM AvI che. joSavara: jevA samAsamAM ekava, diva vagere aneka saMkhyAo Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 499 arthAt dravya bahutva svIkAravAmAM Ave te upasajana padamAM ameraeNikatva saMkhyAne badale judI judI saMkhyAo, ekatva, bahutva vagere svIkAravI paDaze. have kAyAkyAyAM che sUtra te jatinuM abhidhAna karanAra zabdamAM vikalpa bahuvacana prApta thAya che ema svIkAre che. emAM dravyanA abhidhAnanI vAta ja nathI. (tathA va ne yathAvAyatta vaheMvcnm / api tu jAtyAkhyAyA meveti tatra dravyAbhidhAnapakSasyAbhAvAt kathaM dravyabhedAzraya bahutva barmyate / tasmAjjAtyAkhyAyAmeveda' bahuvacana' nyAyyam // badhA padArthonuM jJAna eka ja bahuvacanAnta zabdamAMthI thaze ema mAnIne vAjayAyane ekazeSa aMgenA sUtranuM khaMDana karyuM che. mAkrAmidhAnA vimail vAgacthAya: 5. sU. 1.2.64 vArtika 35) 5raMtu gAtyAyAvAM| sUtranuM khaMDana karyuM nathI, kAraNuM ke pura:mAM bahuvacana jAti darzAve che. paMtajalie paNa jaNAvyuM che ke (pA. sa. 1.4.58 uparanuM bhASya) nAcAracAyAM sAmAnya miSAnAnnArthe aviSyati | ...gtute ja vasulavana syAditi taccAntareNa yatna na sidhyati iti jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanam / evmrthmidmucyte| asti prayojanametat / je bAcAvAyAM. | sUtranuM pratyAkhyAna karavAmAM Ave ane jAtinA arthamAM bahuvacana prApta thatuM na hoya te napucara: vageremAM dravyabahatvanA arthamAM bahuvacana che ema samajatAM cakkasa saMkhyAnuM vidhAna karavuM paDaze. napuraH pragamAM te ghaNu gAyomAM karanAre kukaDo e ja artha nathI. eka gAyamAM ke be gAyamAM pharanAro paNa kukaDo kahevAya che. Ama hovAthI natyvara vagere samAsamAM dravya bahutva mATe bahuvacana nahi paNa jAtyAkhyA mATe bahuvacana ema samajavuM joIe. vRttau yo yuktavadbhAvo varaNAdiSu ziSyate / abhedaikatvasaMkhyAyAM godau tatra na sidhyati / / 111 // vRttimAM (upasarjana padamAM je abhedaka saMkhyA mAnavAmAM Ave te vALA (vAkyArA) vageremAM liMga ane saMkhyAnA yuktavadubhAvanuM je vidhAna thayuM che tenA saMdarbhamAM jevI (ghA) prayoga siddha thaze nahi. (111) - yuktavabhAvane jaNAvatuM sUtra che supi gurUva4 kavine 5 (1.2.55) arthAta pratyayane lugU thayo hoya tyAre prakRtinA atha pramANe liMga ane saMkhyA samajavAM. A satramAM be pakSa samajavA joIe. eka pakSa pramANe vyakti ane vacana eTale liMga ane saMkhyA. have taddhita pratyayano jyAre lu thayo hoya ane vibhaktipratyayanI gerahAjarI hoya tyAre paNa bIjA pakSamAM, vyakti vacana eTale vyaktine ghAtaka e vyakti zabda ane vacana eTale ekavacana vagere vivikSita che. vRttimAM A vyakti ane vacana prApta thatAM na hoya to vRtti pahelAMnI vyApekSArUpa arthAta vAyarUpa avasthAmAM rahelAM vyakti ane vayanano atideza samajavAnuM che. have vaLAvizva ! (4. 2. 82, saraLA: vagere zabdone lAgatA cAturarthika pratyayane lopa thAya che) mUtraniyama pramANe taddhita pratyayane lepa thatAM prakRtinAM liMga ane saMpAne prayAthamAM atideza thAya che. Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 vAkayapadIya * vRttimAM upasarjana padanI abhedekatva saMkhyA svIkAratAM gAtyAyAmAM che. sUtraniyama pramANe vALA;, rUkyAA : vageremAM jAtivAcaka bahuvacana prApta thaze, paraMtu jAtimAM divacana prApta thatuM na hovAthI loko prama: evo prayoga siddha thaze nahi. jo grAma; nuM jovA masUramavo prAma: evuM vyAkhyAna thaze; arthAta ahIM moTuM evuM pada tativRttinuM upasarjana pada che. upasarjana 5damAM abheraikatva saMkhyA mAnatAM noDyo evo divacanAta zabda yogya Tharaze nahi. prAgvRtteryuktavadbhAve SaSThI bhedAzrayA bhavet / vRttau saMkhyAvizeSANAM tyAgAd bhedo nivartate // 112 / / vRttimAM prApta thayA pahelAM (liMga ane saMkhyAno) yuktavalbhAva thAya che ema svIkAratAM (vAkayaprApta) bhedane kAraNe kaThI vibhaktino paNa atideza thaze; paraMtu vRttimAM ce kakasa saMkhyAnA tyAgane kAraNe bhedanI nivRtti thaze. (112) ji. eTale vyaktine ghAtaka vyakti zabda ane vavana eTale ekavacana, bahuvacana vagere, e bIje pakSa vyavivene aMge samajatAM poDhayoatramavA grAmaH (gAdInI pAsenuM gAma) evA vAkayamAM prApta thato bhedamUlaka SaSThI, yuktavabhAvane kAraNe samAsamAM prApta thaze, paraMtu samAsamAM upasAjana padamAM cokkasa saMkhyAno nirdeza na hovAthI ane samAsanAM pado vacce ekAthIbhAva hovAthI bheda prApta thatuM nathI. tethI paDI paNa prApta thaze nahi, vyakti ane vacana arthAta dravya ane saMkhyA evo artha samajatAM SaSThI paNa vacana ja che ema samajavuM paDaze, bhAgyakAra fNa vacanam (pA.sa. 1.2,51 uparanuM bhASya) ema kahe che tyAre SaSThIne arthe ekavacana, drivacana, bahuvacana ema saMkhyA samajavAne che. arthAta vacanano atideza thaze, SaDIne nahi. vidyamAnAsu saMkhyAsu kecitsaMkhyAntara viduH / abhedAkhyamupagrAhi vRttau taccopajAyate // 113 / / keTalAka AcAryo upasarjana padamAM rahelI judI judI saMkhyAmAM prApta thatI ane badhI judI judI saMkhyAone samAveza karanAra tene judI saMkhyA samaje che. te abhedekatva saMkhyA nAme saMkhyA samAsamAM ja rahelI hoya che, (113) keTalAkanA matamAM samAsamAM prApta thanArI upasarjana padanI saMkhyA te abhedrakatva saMkhyA che. temAM judI judI saMkhyAono samAveza thAya che. je A vAta svIkArIe te prAma: jevAM dvivacanayukta zabdasvarUpa svIkArI zakAze. vyApAra yAti bhedAtyaistat svairavayavaiH kvacit / AtmA bhedAnapebho'sya kvacideti nimittatAma // 114 // Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha 501 keTalIkavAra te, viziSTa saMkhyAo rUpe rahela tenA avayave dvArA kArya kare che ane keTalIkavAra viziSTa saMkhyAnI apekSA vinA, tenA potAnA svarUpa dvArA te kAryanuM nimitta bane che. (11) dAsyAH patiriti vyakto godAviti ca dRzyate / vyApArabhedaH saMkhyAyAstasmAdeva vyavasthitaH // 115 // vAstha patiH (dAsa svAmI pravega (abhedakatva saMkhyAnuM) spaSTa udAharaNa che, ane jovo (ghA) evuM (spaSTa udAharaNa paNa) prApta thAya che. Ama hovAthI ja abheEkatva saMkhyAne kAryabheda nizcita bane che. (15) sAhyA: vati: 1 evA samAsaprayAgamAM hAsyA: evuM upasarjana pada ekavacanamAM che. A ekavacanane ApaNe potAnA svarUpa dvArA kArya karatI abhedaiva saMkhyA kahIzuM. no prAma: prayogamAM be godane arthAt dvivacanane artha che. A divacana yuktavadabhAvane kAraNe che, kAraNake, vAkayamAM joyo: mahUramava: prAma: evA vAkayamAM joratho: dvivacana che ane samAsamAM tene atideza thayo che. A dvivacana abheraikatva saMkhyAnA avayava rUpe arthAta viziSTa saMkhyA rUpe kArya kare che. krati mavata : putrA: ' ema jyAre ApaNe pUchIe tyAre temAM badhI saMkhyAo AvI jAya che. Ama abhede katva saMkhyA badhI saMkhyAonI saMgrAhaka che. dvayAdInAM ca dviputrAdau bAhyo bhedo nivartate / vibhaktivAcyaH svArthatvAnnimittaM tvavatiSThate // 116 // Triputra: (be putra) jevA samAsomAM vibhakti vaDe vAcya banato be evo bAhya bheda nivRta bane che; paraMtu, dUi (be) evA prakRtizabdanI pravRttinuM nimitta banatuM ddhitva, pragaprApta ddhi evA prakRti zabdane pitAne artha hovAthI rahe che. (16) agAunI kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM ke upasarjana pada vaDe darzAvAtI abhede katva saMkhyAmAM bIjI badhI saMkhyAono antarbhAva thAya che, arthAta A abhedekatva saMkhyA sAmAnya saMkhyA che. je A bAbata svIkArIe to diputraH (beno putra evA samAsamAM divane khyAla kevI rIte Avaze? Ane aMge A kArikAmAM uttara ApavAmAM Avyo che. duyo: yuva: (bene putra)ne dviputraH evo samAsa jyAre thAya che tyAre vibhakita vaDe vAcya banatI be evI saMkhyArUpI bheda dUra thAya che. dri evA prakRti zabdamAM raheluM diva te rahe che ja. Ama na banatuM hoya to udde zabdano prayoga ja thAya nahi. jahasvArthI vRtti pakSamAM paNa gauNupadano artha astitvamAM hoya che. Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 dvitvopasarjane saGghe dvizabdastatra vartate / so'yamityabhisaMbandhAdubhazabde na tattathA // 117 // Tvi zabda samudAyanA anA vAcaka ane che tyAre tene dvitva evA atha upasarjana rUpe hoya che. kAraNa ke, (samudAya ane avayaveA vacce) 'A te che' evA tAdAtmya saMbaMdha che. jIma zabdamAM AvI sthiti nathI. (117) vAcapadIya co: putraH / evA vAkyamAM avayavapaTTAnu` mahattva hAvAthI Dho evA zabda bheda darzAve che. dviputra: evA samAsamAM avayava evAM paTTA ane samAsa evA avayavI vacce abhedanI kalpanA karavAmAM AvatI hovAthI, samAsamAM saLaMga arthe abheraiyatvanA samajavAmAM Ave che. tetho upasarjana pada dvi je ditvanuM vAyaka bane che, te paNa abhedhaikatva sakhyA darzAve che. AvI sthiti sama zabda aMge nathI. rUma zabda ane bIjA zabdanA samudAya, vAya athavA samAsamAM samudAya darzAvatA nathI. tethI ma zabda upasa na pada anaze nahi. pariNAme bhrama zabdaneA dviputra: prakAranA samAsa banatA nathI. samayaputraH evA samAsa banaze. ma zabdane dvi ne paryAya samajIe te dviputra:nI jema manutra: samAsa banavA joIe evI zaMkAnA javAbamAM jaNAvavAnuM ke svAbhAvika zabdazaktine kAraNe samAsa banatA nathI. meM zabdane sarvAdi gaNumAM mUkavAnu prayeAjana eTalu ja ke mA~ evA prayeLamAM avyayasananAnAmav prArTe: / (pA,su. 5.3.71, v 'nA jevu' amAM agAu nirdezelA arthI jyAre vikSita heAya tyAre anyaya ane sa`nAma zabdAne Ti bhAganI pahelAM svAthe mat lAge che) sUtrathI av pratyaya prApta thAya. rUma zabdane mAtra divacananA ja pratyaya lAge che ane strIliMgamAM TAv pratyaya lAge che, mant sivAyanAM bAkInAM vyAkaraNukAryo tenA pachI ekavacana athavA bahuvacana hoya teA ja thAya che. pariNAme sama tuM prayAjana anna lAgavA sivAya bIjA koI sarvanAma kA` a Mgenu nathI. ubhayastasya tulyArthI vRttau nityaM prayujyate / sUtrespi nityagrahaNaM tadarthamabhidhIyate // 118 // tenA jevA avALe! samaya zabda samAsamAM hamezAM pratyeAjAya che. (kamATurAtto niyam| evA) sUtra (5.2.44)mAM nitya (zabda)nA ullekha paNa kamaya nA prayAga mATe che. (118) kamanA jevA ja atha vALA samaya zabda, samayaputra:, samayathA, samayata:, vagere vRttiprayAgemAM vAparavAmAM Ave che. te tvinA athavALA samudAyanuM abhidhAna karI zake che ane tenA peAtAnA ane gauNa banAve che. ma zabda A pramANe karI zakate nathI. mADhurAtto niyam (5.2.44 35 zabda pachI taiyar Adezane badale kAyaSa Adeza nitya thAya che ane e yak tA Adi vaglR udAtta thAya che) mAM niyaeN zabdanA ullekha che. kama ane Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 503 3maya vaccenuM samAnArtha, banne zabdo dvArA nirdiSTa bAbata, samAna hovAne kAraNe che (vaDhavAzrayeLa tuSAravA) paraMtu samaya zabda samudAyanuM abhinna ekatva darzAve che, 3mI zabda bheda darzAve che. 3ma ane samayane tutyArtha mAnatAM banne be avayavovALA samudAyanuM abhidhAna karaze, eTale ekabIjAne vikalpa temano prayoga thaI zake evI muzkelI dUra karavA sUtramAM nie zabda vAparyo che ema mAnavuM barAbara nathI. paraMtu zabdazaktinI svAbhAvikatAne kAraNe mAtra samaya zabda ja samudAyanuM abhidhAna karaze. tethI nitya zabda vAparavAmAM Avyo che. Api ke cAparArthatvAnnAbheda upajAyate / ubhe iti tataH svAthe bhede vRttiH prayujyate // 119 // (kama zabda pachI pratya) san athavA (svArthe) Ave tyAre (prakRtine atha) bIjA (arthAta pratyaya) nA arthanuM gINatva prApta karatuM na hovAthI abheda utpanna thatA nathI. tethI svArthe bhedadazaka ume zabda prayojAya che. (19) rUma zabdane strIliMgamAM mA (arthAta TA5, 36 ane vAn pratyayo, aSTAdhyAyI adhyAya 4, pAda 1), dvivacanane pratyaya ane 2 pratyaya lAge tyAre ja pragamAM te prApta thAya che. strI pratyaya ane pratyaya prakRtinA arthamAM ja prApta thAya che. tethI prakRtino atha pratyayArthInuM upasarjana banato nathI. gauNabhAva prApta thato na hovAthI abheda paNa thato nathI. tethI bhadadarzaka rame ane rUma evA zabdo vAparI zakAya che. paraMtu pratyaya, jyAre tenA pitAnA arthamAM prApta thato hoya athavA pachI uttara pada AvatuM hoya tyAre para eTale pratyayane artha pradhAna bane che, ane prakRtino artha tenA gauNubhAve hoya che, tethI abhedaMkava thatAM sama zabdano prayoga thato nathI. pariNAme samaya zabdano prayoga thAya che. strItvAbhidhAnapakSe'pi guNabhAvaviparyayaH / svabhAvAdAparArthatvAt tatra bhedo na hIyate // 120 // strIliMgano pratyaya strItvanuM abhidhAna kare che evA matamAM, zabdonI svAbhAvika zaktine kAraNe guNa ane guNInA saMbaMdhamAM adalabadala thAya che. kamano artha bIjA zabdanA arthanuM gaumutva prApta na karatA hovAthI, bheda (rUpa svAtha dUra thato nathI. (10) - strI pratyayAnta zabdomAM pratyayane artha strItvaviziSTa padArthanuM abhidhAna kare che. jarca: jevA zabdomAM guNa ane guNa vacce guNaguNasaMbaMdha arthAta gauNapradhAnabhAva prApta thAya che. ahIM prakRtyartha guNa arthAta gauNa che ane pratyayAya guNa arthAt mukhya che. paraMtu sama zabdamAM guNa ane guNIno adalabadala thAya che, 7ma zabdamAM prakRtyartha guNa che arthAta pradhAna che ane pratyayArthI guNa arthAta gauNa che. Ama thavAnuM Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 vAcapaDIya kAraNu zabdonI aM darzAvavAnI svAbhAvika zakti che. zabdonA arthI mATe kaze| Adeza ApI zakAtA nathI. zAstrIya prakriyA judI judI hAya chatAM laukika a aa bhinna ja rahe che. tethI damemAM tene dvisamAnAdhikaraNa bhedarUpa a dUra thatA nathI. tasmAd dvivacanATTApazvobhayo'nyatra dRzyate / pratyayaM tayapaM hitvA nAstyuttarapade punaH // 121 // tethI tacarU pratyaya pachI AvatA hoya paraMtu dvivacana ane strIliMganA pratyaceA pachI AvatA na hoya tyAre samaya vaparAya che. samAsamAM uttarapada prApta thatuM hAya teA rUmanA prayega thatA nathI. (121) 3maya ane rUmanA pratyeAga aMge sArasagraha A kArikAmAM karavAmAM Avye che. strIliMganA pratyaye| ate dvivacananA pratyayeAtA saMdamAM rUma zabdaneA prayega thAya che. AvA pratyayeA sivAyanA khIjA pratyayeA prApta thatA hAya tyAre samayanA prayAga cAya che. sama zabda pachI uttarapada prApta thatrAnu hAya tA mane samAsamAM prayAga thatA nathI. prAptiH pragRhyasaMjJAyAH na syAt pratyayalakSaNAt / kumAryagAre na hyasti samAso vacanAntare // 122 // mAryAn / (kumArInu' nivAsasthAna) samAsamAM pratyayane leApa thavA chatAM pratyayanu kArya thAya che evA niyamane lIdhe prazna sa`jJA thaze nahi. ekavacanAnta zabda sivAya khIjI sakhyAe darzAvatA zabdanA ahIM. samAsa thatA nathI. (122) kumAryo: savAram ! (kumArIevu nivAsasthAna) kumAzAraN / eve! samAsa thatAM SaSThI dvivacananA pratyayane! lepa caze. have pracayope pratyayajJanam / (1.1.62, praNayanA nimittathI karavAnAM kAryo pratyayanA leApa thAya tApaNu karavAM) tra pramANe mArI prAram nI saMdhi thaze nahi, kAraNa ke, vedvivacana RRim| (1.1.11, je dvivacanane anta dIva rUM, dI, ane mAMnA koI paNa vaN Ave te dvivacanapratyayAntanI pravRttu saMjJA thAya che) pramANe pravRtyu sa'nA thaze. uparanI zaMkAnA javAbamAM kahI zakAya ke pravRdgha sattAnA saMdarbha mAM pratyayalakSaNa niyama lAgu paDatA nathI. phaeNreTU. / sUtra uparanAM vArtti 4 ane 5 (phAyansa. dvivacanAnta rUti cennuddhi pratiSeSa: / ane saptamyamAM azraddaLa jJAva pratyayakSaLatiSe ca / jaNAve che ke dI rUM, dI' ane 6 vALA dvivacanAntazabdonI pravRdgha sattA samajavAmAM Ave tA jyAre dvivacatapratyayane--(ahIM jhumAe~:| mAM) lopa thatA heAya tyAre mRtyu sattA thatI nathI evuM vidhAna karavuM joIe. ane A vAta pANinisUtra tUrto 5 santaye / (1,1.19) sUtramAM bhaya zabdanA ullekhathI siddha thAya che. pragRhya saMjJAne pratiSedha thatAM mArI aram / nI sadhi jhamAryAn thaI zakaze, ahIM mArI zabdamAM ekatrayana samajavAnu che ane te abhedaka sakhyA darzAve che, temAM dvivacana samajavAnuM nathI, kAraNa ke dvivacanAntane samAsa yate| nathI, Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa ekadvayoryAdInAM vibhAvA luGa na kalpate / yauSmAkastAvakazceti bhedAbhAvAnna siddhathati // 123 // ekavacana ane dvivacanavALA caz ane anna pratyayone vikalpa lepa kalpI zakAto nathI, ane abhedaitvane kAraNe) bheda na hovAthI caudamAva ane tAva evA prayogo siddha thatA nathI. (123). A ane pachInI kArikAmAM ame katva aMge muzkelImAM jaNAvavAmAM AvI che. catrocca . (2. 4. 64, strI jAti sivAya aneka netrApatyane artha darzAvatA car ane mad pratyayono lopa thAya che) sUtra upara vAttikakAra jaNAve che ke candra ane r pratyayavALA ekavacanAta athavA vicanAH upasarjana pada sAthe thatA pachI tapuruSa samAsamAM yagna ane kAr no vikaTa lu thAya che, (gADhanAmeya Dhova tatva ghaTTa thA karasaMDyAnanuM che, jemake bAhya, kA:, 346 kAryam ! athavA vastram prayogo thaze tamini 2 yudamIe6mA (4. 3. 2, yudaHTU ane mamat nA dvivacanane ane bahuvacanane rad ane kALu pratyA pachI Ave tyAre yuvA ane samA% Adeza thAya che) ane tavakramavAne (4. 3. 3, ekatvanI vivekSA hoya tyAre yuHTu ane mahamadranA anukrame tavAda ane mamavA Adeza thAya che) sUtre pramANe caudamA ane tAva prayoga thAya che. samAsamAM abhUtva pakSane svIkArIe te dvivacana ane bahuvacanane abhAva mAnavo paDe; tethI cIramAra prayoga siddha thaze nahi. ekavacanano abhAva mAnatAM tAva prayoga siddha thaze nahi. (sarakhA: 3 vamevADuvA dvivavanAratAnAM samAsAmAvAvavanavyApa vArivavikSasthAmAvat viSNase -helArAja). dRSTo gArgyatare bhedastathA gargatarA iti / yuSmatpitA tvatpiteti tathAdezau byavasthitau // 124 // jatA. ane natA mAM bheda jovA maLe che. tevI rIte su-rivA ane vasvitA evA AdezanI vyavasthA karavAmAM AvI che. (124) gagotra) (2. 4. 4) sUtra pramANe bahuvacananA arthamAM sunuM vidhAna thayuM che tethI mAtarALAmumAM dvivacana ane eka nI niyama prApta thAya che; ane tarA:mAM bahuvacananI prApti thAya che. Ama upasarjanapadamAM ce kkasa saMkhyA samajAtI hoya to mAsamAM abhedakatva kayAM rahyuM ? AvI ja rIte vitAmAM vamArevarane (7. 2. 97) sutraniyamathI ekatva prApta thAya che, yugarikatA, masvitA mAM ra3 ane 5 Adeza thatA na hAvAthI dhitva ane bahatva samajAya che. AvI nizcita saMkhyAono bodha samAsamAM abhesiva saMkhyA hoya che evA siddhAntanI viruddha jAya che. vA-64 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 vAkayapadIya upAdhibhUtA yA saMkhyA prakRtI samavasthitA / AdezaH saMjJayA vApi vibhaktyA vyajyate vinA // 125 // (upasarjanarUpI prakRti(zabda)mAM guNadharmarUpe rahelI je saMkhyA che te (samAsamAM) vibhaktipratyayanI madada vinA Adeza dvArA athavA (viziSTa) saMjJA dvArA vyakta thAya che. (125) samAsavRttimAM upasarjana padamAM ekatva saMkhyA mAnatAM te saMkhyAmAM badhI saMkhyAeno samAveza thAya che. jyAM dvitva vagere cakkasa saMkhyAno bedha sUtraniyama dvArA karavAmAM Avato hoya tyAM te saMkhyA samajavAmAM Ave ja che. kumAran ! mAM dvivacananI prApti pragRhya saMjJAne kAraNe thAya che. A pragRhya saMjJA, mAryakAram samAsanI saMbhAvanAne viSaya banI che, kAraNa ke pragRhya saMjJA thaI eTale satyabhAva thaze ane tethI upasarjana pada kumArImAM dvitva samajavAmAM AvyuM, kAraNa ke divasanAtanI pragRhya saMjJAnuM vidhAna che. e pramANe tAva, vitA vagere prayoge paNa, ekavacana hoya tyAre ja Adeza thAya che evA vidhAnane lIdhe banyA che. AvA ja kAraNe gumatipatA ane kAryarat mAM dvivacana ane bahuvacanano nizcaya thAya che. A uparathI siddha thAya che ke divasanAta ke bahuvacanAH upasarjana padene samAsa thatuM nathI evuM vidhAna karI zakAya nahi, kAraNa ke cokakasa saMkhyAne nideza hoya te samAsa thAya che ja. zaupike mAsajAte ca parimANaM svbhaavtH| upAdhibhUtAmAzritya saMkhyAM bhedena vartate // 126 / / zaurSika ane mArA prayogomAM (spaSTa thatuM) (zapa ane mAsarU5) parimANu tenAmAM svAbhAvikapaNe rahelI ane tenA guNarUpa banelI saMkhyAne AdhAre bhinna paNe samajavAmAM Ave che. (126) amerikatva saMkhyAmAM cekakasa saMkhyAno samAveza thAya che e matamAM bIjuM udAharaNa ahIM ApavAmAM AvyuM che. zULa Rti: zafpanna: ! prayogamAM tene #ti | (5.sa.5.1.37, tenA vaDe kharIdeluM e arthamAM Tha6, kam vagere pratyaya lAge che. kanyatarahyA che (5.1.26 tharva zabdane ahIMya arthamAM maga pratyaya vikaTa thAya che)mAM upasarjanapada cUrva (be droNa)mAM ekkasa mApane bodha che. te pramANe mAsa nAto cahya : mAsagAta: prayogo zrA : varimALanA che (2.2.5 jenuM parimANu samajavAnuM hoya te parimANa. AvA parimANI sAthe kAlavAcaka zabdono vikalpa tapuruSa samAsa thAya che.) vaDe siddha thAya che. mANanAtakamAM cokkasa samayano bodha thAya che. je amerikatva saMkhyAmAM ekkasa saMkhyAno samAveza thAya che ema samajavAmAM na Ave te uparanA prayogamAM parimANa ane samayano spaSTa nizcaya thaI zake nahi. Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa vayasvini paricchedaH krote cApi na gamyate / iSTo bhedAhate tatra parimANamanarthakam // 127 // bhinna (arthAt cikkasa saMkhyA) sivAya, cakakasa umaravALI vyakti athavA cakkasa mApathI kharIdavAmAM Avela padArtha aMgene egya nizcaya samajAto nathI ane parimANa (darzaka zabdo) nirarthaka bane che. (12) agAunI kArikAmAMnA kathanane ahIM vadhAre spaSTa rIte rajU karavAmAM AvyuM che. ekatva saMkhyAne upasarjana padamAM samajyA vinA samaya ane mApanuM cakkasa nirdhAraNa thaze nahi. zu ane mArA zabdo, je A aMge cokasAI darzAve che te nirarthaka banaze. bhinnasyAbhedavacanAt prasthAdibhyaH zaso vidhiH / taddharmatvAdabhedAttu ghaTAdibhyo na dRzyate // 128 / / (samAsamAM dravya) vyaktinA ekatvanuM abhidhAna thatuM hovAthI (ane tenA ekavarUpa dharmane kAraNe (parimANavAcaka) pratha vagere zabdone phAr pratyaya lAge che. ghaTa vagere zabdo ekatva darzAvatA hovAthI, temane rAj lAgato nathI. (28) mahAbhASyanA prathama arthAta pampazAhnikamAM , vargazara vagere prayogo prApta thAya che, te prayogomAMnA zat pratyaya aMge ahIM nirdeza karavAmAM Avyo che. sutra saMjAvanAra vIjJAyAgnI (5.4.43) jaNAve che ke saMkhyAvAcaka zabda ane ekavacanAta zabdane punaruktinA arthamAM svArtha zat pratyaya vikalpa lAge che. ahIM ekavacanAta zabdamAM ekavacanano artha cakkasa vyakti che, ekavacana jati nathI. AvA samIsamAM dravyajAti nahi paNa dravya vyaktimAM rahela ameda arthAta ekatvanuM abhidhAna thatuM hovAthI parimANa vAcaka zabda prathane zat pratyaya lAge che. tethI prAza, vAriza jevA prAge siddha thAya che. jAtino atha darzAvatA zabda hamezAM jAtiviziSTa ekatva darzAve che, vyaktiviziSTa ekatva darzAvatA nathI. tethI temane phAs pratyaya prApta thAya che. mahAbhASyamAM tho vA phUmAM vAraM vAra vAra kSaya vidhAta 1 bAkIno mavati 1 "A vANInA dareka varNa, pada ane akSarane je ucAre che te vija banavAne lAyaka bane che." ahIM varNa, pada, akSara vagere zabdo varNa jAti, pada jAti, akSarajAtinA hovA chatAM vyaktiviA zaSTa ekatvane bedha karAve che. tethI temane zata lAgyo che. ghara vagere zabdo kevaLa jatizabado hovAthI temane zat lAgato nathI. zrUpate vacanaM yatra bhAvastatra viziSyate / nivartate yad vacanaM tasya bhAvo na vidyate // 129 // jyAM (vAkayamAM eka)vacana (vagere) saMbhaLAya che tyAM saMkhyArUpa dhama (bIjA vacanathI) jude samajAya che. jyAre samAsamAM ekavacana (vagere) dUra thAya che tyAre te (cakkasa saMkhyArUpI) dharma prApta thatuM nathI.(128) Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadIya abhedekava sakhyA eTale jemAM cekasa sakhyArUpI bhedra dUra thayA che tevI ekatva saMkhyA (kArikA 99), evA matane svIkAratAM agAu jaNAvelI ekatva sakhyA aMgenI muzkelIo dUra thAya che. vAkayamAM jyAM ekavacana, bahuvacana vagere cAkkasa saMkhyA prApta thAya che tyAM te sakhyA samajavAmAM Ave che. samAsamAM AvI ceAsa saMkhyA prApta thatI nathI. tethI viziSTa sa MkhyA rUpI dha samAsamAM hAtA nathI ema mAnavuM joIe. A kArikAmAM mA:ne| 'sa'khyArUpa dhama' evA a karyo che. kriyArUpa dhama evA atha karyo nathI. 508 kArya sattAzrayaM zAstrAdapravRttiradarzanam / vAkye dRSTaM yadatyantamabhAvastasya vRttiSu // 130 // (samAsamAM saMkhyAnI) pravRtti na hovAthI te dekhAtI nathI. tenA astitvane AdhAre thatu kArya zAstra(niyama)ne AdhAre thAya che. vAkayamAM je spaSTa dekhAya che teneA (samAsa vagere) vRttiemAM abhAva hAya che. (13) samAsamAM cAkkasa saMkhyAnI utpatti thatI nathI arthAt tenA prAganAva hAya che, A prAgabhAva eTale adana. AvI saMkhyAnA pratyayeAne AdhAre vyAkaraNavihita kA karavAnu` haiAya tyAre pratyacope pratyacakSaLam / jevA sUtraniyamA rajU karavAmAM Ave che. sAvaja jevA AdezA pravRkSa jevI saMjJAe, nU ane nU jevA pratyayeA ane dvivacananA pratyayanuM vidhAna zAstra dvArA karavAmAM Ave che. vRttimAM AvI viziSTa saMkhyAe na hAvAthI vigraharUpa prakriyAmAM temane spaSTa karavAmAM Ave che. saMjJAviSayabhedArtha prasaktAdarzanaM smRtam / zrUyamANaM tu vacanaM viziSTamupalabhyate // 131 // saMjJAnA kA pradezanA nizcaya mATe 'prApta thanAranI aprApti (eTale lepa)' ema (zAstramAM) kahyuM che. (prakriyAvAkayamAM) prApta thanAra saMkhyA (tenI prAptine kAraNe) viziSTa samajAya che. (11) saMkhyAnI utpatti thatI na heAya tA cokkasa saMkhyAne AdhAre thatAM vyAkaraNakAryo pratyayalakSaNanA niyama vaDe paNa kevI rIte thaze evI zaMkAneA uttara A kArikAmAM ApavAmAM Avye che. zAstraniyama vaDe prApta thanAra eTale prasakta. badhA niyamA potAnA kAkSetra sivAya khIje dekhAtA nathI. tethI prasaktanuM adarzana eTale lepa, evI leApanI vyAkhyA samajavAmAM AvI che. vRttimAM ceAkkasa sakhyAne aya maLatA na heAvAthI cokkasa sa MkhyA maLatI nathI chatAM vacanane svAbhAvika aprayeAga luph vaDe samajAya che. alaukika arthAt zAstrIya vigrahavAkayeAmAM niyata thayelI sakhyAone samAsamAM lepa thAya che evuM vidhAna karavAmAM Avyu che. vyavahAramAM prApta thanArA laukika vAkayamAM niyata saMkhyAe jaNAvavAmAM Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAju kAMDa 509 Ave che. AvuM laukika vigrahavAkaya vRttithI juduM ja hoya che. paraMtu zAstrIya prakriyAvAkayanA mULamAM te raheluM che. bIjI rIte kahIe te prakriyAprApta vigrahavAkayamAM cokkasa saMkhyAono bodha thAya che ane vRttimAM temane lopa thaye hovA chatAM nizcita vibhaktionI asara vRttimAM dekhAya che. arthAta, vRttimAM cokkasa saMkhyA prApta thAya che. AvI sthiti tumAryakAram, tAva jevA prayogamAM dekhAya che. abhAvo vA luko yatra rUpavAn vA vidhIyate / vyabhicArAnnimittasya tatrAsAdhuH prasajyate // 132 // jyAM uphano abhAva athavA koIka cekaksa svarUpavALA AdezanuM vidhAna karavAmAM Ave che tyAM nimittanI gerahAjarIne kAraNe vRtti zabda azuddha karaze. (132) prakriyAvAkayamAM je viziSTa saMkhyA hoya che te ja saMkhyAne vRttimAM lupha thAya che. vizvA : towAvikhya;1 (6.3.2, tAva, agni ane TUra evA athavALA zabdone ane $ zabdano paMcamI tapuruSa samAsamAM lupha thato nathI) evA sUtraniyamathI hatoAkhyAM mu| athavA to khya: muja: I evA prayoge paNa prApta thaze. paraMtu ApaNe to mAtra tamAmutrata: evo prayoga ja joIe che, kAraNa ke temAM ja ekatva prApta thAya che. e ja pramANe vamamawAvane (4.3.3, ekatvanI vivakSA hoya tyAre yudama nA tava8: ane amad nA mama Adeza thAya che) pramANe tavAmAM paNa ekatva samajavAmAM AvyuM che. have vRttimAM badhA saMkhyAbheda dUra thaIne abhevi prApta thayuM che e vAta svIkArIe te ekatvanI virakSAne kAraNe thatA tava, mamajha vagere prayogo azuddha karaze ane tethI vAparI zakAze nahi. bhedaH saMkhyAvizeSo vA vyAkhyAto vRttivAkyayoH / sarvatraiva vizeSastu nAvazyaM tAdRzo bhavet // 133 // vRttimAM (abhakatva) saMkhyA ane (vAkayamAM) ekkasa saMkhyA (prApta thAya che) evo bheda samajavAmAM AvyuM che, chatAM, badhe Ava (viziSTa saMkhyA)bheda haMmezAM to nathI (133) abhekid saMkhyA viSe be mata raju thayA. cokkasa saMkhyAvALI ekatva saMkhyA ane jemAM badhI saMkhyAe rUpI bhedane dUra karavAmAM Avyo che tevI abheraika saMkhyA. have A aMge aMtima siddhAntanI spaSTatA kare che. A zabdonI abhidhAnazaktio judI judI hoya che. te badhIne samajAvI zakAtI nathI. tethI sAmAnya niyamo dvArA temane samajAvavAmAM Ave che. vRttimAM ekAthIbhAva ane vAkyamAM vyApekSA evA be spaSTa bhede jaNAvavAmAM AvyA che. vRttimAM e kava ane vAkayamAM saMkhyAvizeSa prApta thAya che. paraMtu vRttimAM hamezAM ekatva hoya ja che evuM Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 vAkayapadIya nathI. koIka vAra AvI ekatva saMkhyA vRttimAM paNa hotI nathI. zarSi ane nAmanAtamAM cakkasa saMkhyAno bodha thAya che. paraMtu vRttimAM prApta thatI AvI viziSTa saMkhyA vAyanI viziSTa saMkhyAthI judI che, kAraNa ke vAkyamAM saMkhyAvizeSa tenuM haMmezanuM lakSaNa che. jAtezca bhedahetutvAnna liGgena viziSyite / pradhAnaM mRgadugdhAdau gArgIputre na sa krama // 134 // (samAsamAM gauNa padanI) jAti bIjI jAtiothI tenI bhinatA darzAvavAnuM kAraNa banatI hovAthI mRrdudham (haraNanuM dUdha) jevA samAsa mAM mukhya padane liMganI apekSA hotI nathI. putraH (gAgIne putra) samAsamAM AvI sthiti nathI. (134) mRnphudham (haraNInuM dUdha) yuvarAma, chAzamAM 5 (bakarAnuM masa) vagere samAsAmAM mukhya arthAta uttara pada sudhama, as, mAMsa nI spaSTatA karavA mATe kR", vaTa, chAza, vagere gauNa pUrvapade vizeSaNa tarIke yojavAmAM Ave che. A zabdamAM mRgajAti, kapha kuTa jAti, chAga jAti vagerenI vivakSA hevAthI strI, putva vagere liMganuM kazuM mahattva nathI. jazkravArajJAtIyazovu I (pA.su. 6. 3.42, 4 sivAyanA strIpratyayavALA SitaEka zabdane karmadhAraya samAsamAM jJAtIya ane rezIya zabdonI pahelAM pu vabhAva thAya che.) sUtra uparanA vArtika 2, vukAnAmAgi gvavavanakumAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke yuTI vagere zabdone, pachIthI jhava vagere zabdo AvatA hoya te, yvabhAva thAya che, jemake mRkhyA; mRdudham ! kuTayA: mav3 yuvarAim | vAjJika 3 mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke AvuM vacana karavAnI jarUra nathI, kAraNa ke A zabdane strIliMganI vivakSA nathI. dudha, bhaTTa ane mAMsa vagere zabdo puliMga gha vagere zabda ane strIliMga gRpa vagere zabdo sAthe paNa prApta thAya che. A vAtika A kArikAnA mULamAM che. jaffputra, chAstrImUtra, mahiSImUtra vageremAM upasarjanapadane strIliMga sAthe spaSTa saMbaMdha hovAthI te te zabda strIliMgamAM ja vaparAya che. abhede liGgasaMkhyAbhyAM yogAcchuklaM paTA iti / prasakte zAstramArabdhaM siddhaye liGgasaMkhyayoH / 135 // (samAsamAM liMga ane saMkhyAna) bheda na hovAne kAraNe gauNupadano (sAmAnya arthAt napuMsakoliMga ane (sAmAnya) saMkhyA sAthe saMbaMdha hovAthI karuM padA; ! eve azuddha prayoga prApta thatAM cakkasa liMga ane saMkhyAnA vaparAza mATe zAstraniyama 2ju karavAmAM Ave che (135) Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa 511 vAkyamAMnAM bIjA padonI apekSA rAkhyA vinA jyAre je te padonuM vyAkaraNakArya karavAnuM hoya tyAre cokakasa niyamane abhAve zabdanA pitAnA arthamAM sAmAnya liMga ane sAmAnya saMkhyA arthAt napuMsaka ekavacanano vaparAza thAya che. tethI zu paTaH | evo azuddha proga thaze. AvI azuddhinI nivRtti mATe patrakAre virovAno cAnAseH | (1.2.52, taddhitana luthI banelA paraMtu jAtino artha darzAvanArA zabdanA jevAM ja jAti ane vacana temanAM vizeSaNapadenAM heya che) sUtranuM vidhAna karyuM che, parArthaM zeSabhAvaM yo vRttiSu pratipadyate / guNo vizeSaNatvena sa sUtre vyapadizyate // 136 / / (taddhita vagere) vRttiomAM temanA arthane madada karavA mATe temanA aMgarUpe prApta thato guNavAcaka zabda, (viravaLAnAM vAkAte: 1. 2. pa2) sUtramAM vizeSaNa tarIke jaNAvavAmAM Ave che (13) zabdAntaratvAd vAkyeSu vizeSA yadyapi zrutAH / vRtterabhinnarUpatvAt teSu vRttirna vidyate / / 137 / / vAkayamAM (liMga ane saMkhyAnI vizeSatAo darzAvatA) judA judA zabdo hevAthI (te) vizeSatAo maLatI hovA chatAM, vRtti, abhedarUpa hovAne kAraNe (liMga ane saMkhyArUpI) te (vizeSA) vRttimAM prApta thatA nathI (137) anvAkhyAnane be rIte samajavAmAM Ave che, eka vAvaruM annAhyAnam | arthAt jemAM eka padane saMskAra bIjAM panI apekSA vinA karavAmAM Ave che te che. bIja vAyAvadhi mAvAsyAnapU. che. temAM eka padane saMskAra vAkayamAnAM bIja padanI apekSA rAkhe che. vAghAvadhi gavAyAnam pakSane savIkArIe te zukro puna: padayA evuM vAkaya, zura: mAMnuM liMga ane vaTatha mAMnI saMkhyA evA vize darzAve che. AvuM vAya guraDha: vaTa: evA matanuM pratyAyanA lepavALA vRtti zabda : thI juduM che. tethI vAkayamAM maLatI liMga ane saMkhyAnI vizeSatAo vRttimAM maLatI nathI ema thayuM. vRtti abhedarUpa hovAthI vAkyamAM prApta thatI niyata vizeSatAonI abhivyakti thatI nathI. cokkasa liMga ane saMkhyA nI siddhi mATe vizeSAnAM vAkAte: ' (1. 2. 2) sUtra Avazyaka che. rUpAcca zabdasaMskAraH sAmAnyaviSayo yataH / tasmAt tadAzraya liGga vacanaM ca prasajyate // 138 // saliGga ca sasaMkhyaM ca tato dravyAbhidhAyinA / saMbadhyate padaM tatra tayorbhinnA zrutirbhavet // 139 // zabdanA arthamAMthI tene (atha)sAmAnyarU5 zabdasaMskAra samajAya che, tethI te (arthasAmAnya)ne AdhAre (sAmAnyarUpa) liMga ane vacana prApta thAya che, Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 vAkayapadIya tyAra pachI liMga ane saMpAvALuM (zuka8) evuM pada, dravyanuM abhidhAna karanArA (ra) pada sAthe joDAya che, te vakhate te bane padenAM liga ane vacananuM zravaNa juduM samajAya che. (138, 139) hava eTale airtharUpa. zabdamAMthI je artharUpanI pratIti thAya che, te artha pramANe tenA saMskAra thAya che. have zurastram evA saMskArane pAmeluM liMga ane saMkhyAvALuM arthAta napuMsaka ane ekavacana vALuM gujarAn pada, dravyanuM abhidhAna karanAra vAra zabda sAthe saMbaMdhane pAme che. A za4 varAH prayogamAM phAva8 vaTA: nAM liMga ane vacana judAM judAM prApta thAya che. AvA vaTA: jevA azuddha prayoganI nivRtti mATe ane zukaDhA: ghaTaze; I siddha karavA vinAnAM vAkAte : (1, 2. 2) sUtra Avazyaka che. bhAvino bahiraGgasya vacanAdAzrayasya ye / liGgasakhye guNAnAM te sUtreNa pratipadyate // 140 // guNavAcaka zabda mATe, dravyarUpI AzrayanA vAcaka evA pachI AvanArA bahiraMga zabdanAM te liMga ane saMkhyAnuM vidhAna vizeSAnAM rAgAte: 1.2.para satrathI karavAmAM AvyuM che. (14) vAyAnvAkhyAna pakSamAM vAkayamAM zabdanA prayogamAM krama hoto nathI. pahelA padanA saMskAra mATe bIjA arthAta pachI AvanAra padanI apekSA hotI nathI. A zabda bahiraMga gaNAya. A bahiraMga zabdane Azraya dravya hoI te dravyanAM liMga ane saMkhyA aMge niyama karavo joIe. AvA niyamanuM vidhAna vivaLAnAM vAgate: I (1 2.para) sUtra dvArA karavAmAM AvyuM che. vizeSavRtterapi ca rUpAbhedAdalakSitaH / yasmAdvizeSastenAtra bhedakArya na kalpate // 141 // (AzrayarUpa keika cokkasa) vizeSanI apekSA hovA chatAM vRttimAMnA padane guNavAcaka padanA svarUpa sAthe abheda hovAthI vizeSa jaNAto na hovAne kAraNe keI paNa ( liMga ane saMkhyA upara AdhAravALuM ) bhedakArya thaI zakatuM nathI. (141) sura 8: evA malun pratyayanA lepavALA vRttizadamAM liMga ane saMkhyAnI viziSTatAe vicalita che. A zukraH zabda ane gheluM evo guNa darzAvanAra gujaa: pada samAna che. tethI banane vacce bhedano nizcaya thato nathI. pariNAme liMga ane saMkhyAne AdhAre thanAruM padasaMskAra aMgenuM kArya thaI zakatuM nathI. Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zIju kAM 1i ) vizeSa eva sAmAnyaM vizeSAdbhidyate yataH / abhedo hi vizeSANAmAzrito vinivartakaH // 142 // sAmAnya paNa vizeSa ja che kAraNake te vizeSathI juduM paDe che. abheda (rUpa sAmAnya)ne Azraya karavAmAM AvatAM te vizenI nivRtti karanAra bane che.(142) sAmAnya ane vizeSa aMge spaSTatA karatAM jaNAvavAmAM Ave che ke vizeSa hamezAM eka bIjAthI juduM pADanAra arthAta vAvartaka che. cokakasa vizeSane savIkAratAM te bIjA vizeSanI nivRtti kare che. te pramANe abhedarUpa sAmAnya paNa vizeSanI nivRtti kare che. tethI sAmAnya paNa vizeSa ja kahevAya. bhatRharie A vicAra ane vamavadyA (pA. sa. 2. 2. 24, aneka pado anya padanA arthamAM samAsamAM joDAya che ane te samAsa bahuvrIhi thAya che) uparanA vArtika 6 uparanA bhASya sAmAnyAvi vizevastarvat : uparathI lIdho che. eka vizeSa bIjA vizeSanI nivRtti kare che tema sAmAnya paNa vizeSanI nivRtti karatuM hovAthI vizeSa kahevAze. keTanAM vyAkhyAnavacano bhatRharinI A kArikA ane helArAjanA vyAkhyAnane AdhAre che. yad yadAzrIyate tat tadanyasya vinivartakam / bhedAbhedavibhAgastu sAmAnye na nirUpyate // 143 // jene jeno Azraya karavAmAM Ave che te te bIjAnI nivRtti karatAruM thAya che. sAmAnyanI bAbatamAM bheda ane abheda evA vibhAge samajavAmAM AvatA nathI.(143) kaIka kAryane uddezIne je je sAmAnya athavA vizeSone AdhAra levAmAM Ave che te te potAnAthI judA arthAt bIjAnI nivRtti kare che. vizeSanuM AvuM vyavakatva sAmAnyamAM paNa samajavAmAM Ave che. tema chatAM sAmAnyamAM bheda ane abheda evA vibhAga mAnI zakAya nahi. eka zabdano prayoga bIjA zabdanI nivRtti kare che e nyAya svIkArIe to vizeSano prayoga sAmAnyanI nivRtti karaze. Ama nivRttikAya vizeSa ane sAmAnya banemAM samAna che. sAmAnyane bhedarUpa mAnI zakAya nahi, kAraNa ke te bIjuM sAmAnyonI nivRtti karIne pitAnA AzrayamAM daDha rahe che. sAmAnyane abheda paNa kahevAya nahi, kAraNa ke cokkasa vizeSovALAM bIjAM sAmAnyathI te juduM paDe che. AvI dalIla svIkAratAM nauH zabdamAM, gotra vAhIda mAM AropavAmAM Ave tema sAmAnya arthamAM saMskAra pAmela zuka8 zabda vAkayamAMnA bIjA vizeSa darzAvatA zabdo sAthe joDAtAM liMga ane saMkhyAno prazna upasthita thaze. tevI sthitimAM cekasa liMga ane saMkhyAnI siddhi mATe viroSaNAnAM vAkAteH . (1.2.52) sUtra rajU karavAmAM AvyuM che, vA-65 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 apoddhArazca sAmAnyamiti tasyopakAriNaH / nimittAvasthamevAtastat svadharmeNa gRhyate // 144 // (vAkayAtha mAMthI) chUTA pADavAmAM AvatA artha sAmAnyarUpa che. (vAyA mAMnA vizeSa mATe) sadadarUpa banatA te sAmAnyanuM (vAkayAnA jJAna mATe) nimitta anatuM te (svarUpa) pAtAnA (abhedarUpa) svabhAva vaDe samajAya che. (144) abhedarUpa vAkaya spaSTa avizeSanuM vAyaka che. AvA vAkayamAMthI apeAdhRta arthAt chUTAM paDelAM padezamAM prApta thatu asAmAnya paNa vAyanA asAmAnya jevu ja hoya che. A sAmAnyanuM svarUpa abhedarUpa che ane te vAyA sAmAnyane samajavAnuM kAraNu bane che. bIjA zabdomAM kahIe teA abhedarUpa vAkayane a tenA apeAdhRta zabdonA artho jevA ja arthAt sAmAnyarUpa heAya che. Ama hAvAthI zabdane cAsa liMga ane saMkhyAnI prApti thatI nathI. tethI fzeSaLAnAM ! sUtranI AvazyakatA che. anirdhAritadharmatvAd bhedA eva vikalpitAH / nimittairvyapadizyante sAmAnyAkhyAvizeSitAH // 145 // vAkyapadIya (vAkayAthamAMthI chUTA pADavAmAM AvelA padomAMthI) prApta thatA bhedo ja, temanA (vizeSa) dharmone nizcaya thayA na hovAthI, (jAti, guNa, kriyA vagere) nimitto vaDe oLakhAIne sAmAnya evA nAma vaDe jANItA ane che. (145) vAkyAmAMthI chUTAM paDelAM pademAM vizeSarUpa bhedane jaNAvavAnI zakti hAtI nathI, kAraNa ke vRduvyavahAra hamezAM zabdanA asAmAnyane ja medha karAve che. AvA bhedarUpa vizeSane sAmAnya evI sattA vaDe eLakhavAmAM Ave che, kAraNa ke, jAti, guNa, kriyA vagere nimitto AvA vizeSAmAMnA sAmAnyane jAhera kare che. yadA tu vyapadizyete liGgasaMkhye svabhAvataH / prayogeSveva sAdhutvaM vAkyaM prakramyate tadA // 146 // jyAre (zabdanAM) liMga ane saMkhyAne svAbhAvika jAhera karavAmAM Ave che tyAre vAkayamAM vAparavAmAM AvatA zabdaprayAgeAmAM (liMga ane sakhyA)nA sada mAM te (zabdanA) sAdhutvane nizcaya karavAmAM Ave che. (146) kArikA 135 thI 145 sudhImAM vizeSAnAM cAnAteH| (1.2.52) sUtraneA upayega jAnyA paraMtu taziSye saMjJAtramALavAt / (1.2.53, yuktavadbhAva aMgenAM niyamavidhAnA karavAnI jarUra nathI, kAraNa ke, zabdo uparathI prApta thatA aneA kheodha pramANabhUta che) sUtra dvArA pANinie A sUtramAMnA vidhAnatuM khaMDana karyuM che. svAbhAvika liMgasa MkhyA vALA bIjA zabdo jyAre vAkyamAM vAparavAmAM AvatA hAya tyAre tevA zabda sAthe joDAyela zabda sAdhu che ke asAdhu che teneA nizcaya thAya che. Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha 515 : tatra prayogo'niyato guNAnAmAzrayaiH saha / sAmAnyaM yat tadatyanta tatraiva samavasthitam // 147 // tyAM (jAti ane guNamAM) guNavAcaka zabdone temanA Azraya (vAcaka zabdo) sAthene prAga nizcita hoto nathI, paraMtu je sAmAnya che te te tenA Azraya sAthe abhinapaNe joDAyeluM hoya che. (147) sutra vagere guNavAcaka zabda temanA Azraya evA dravyavAcaka zabdo sAthe aniyatapaNe saMkaLAyelA hoya che, jema ke vInaM 4 . (pILuM phaLa), rajata ! (lAla phaLa), kRbi | (kALuM phaLa), vagere prayogamAM guNavAcaka zabda judA judA hoya che. jAti athata sAmAnyano drayanI sAthe tenI utpattithI vinAza sudhI abheda saMbaMdha hoya che. tethI guNavAcaka zabda pachI ja malun pratyayanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che, jAtivAcaka zabdo pachI AvuM vidhAna karavAmAM AvyuM nathI. na gotvaM zAbaleyasya gauriti vyapadizyate / zuklatvaM bAhuleyasya zukla ityapadizyate // 148 // jo (gAya) zabda kAbaracitarI gAyanA vAcharaDAnuM gotva (bhinnapaNe) darzAvato nathI, paraMtu sudraDha (dhaLuM) zabda ghaNuM dUdha ApanArI gAyanA vAcharaDAnuM zubhratva, (juduM) darzAve che. (148) guNavAcaka zabdonA saMbaMdhamAM bhedavivakSA samajAya che, jemake. paTa2 suvaH | paraMtu jAti zabdomAM amedavivakSA samajAya che, jemake, zAzcaya : ema kahevAne khale rAtrI: : ' kahevAmAM Ave che. rAtrI eTale kAbaracitarI gAya ane tenuM vAcharaDuM eTale sAvacaH | vaduhA eTale vadhAre dUdha ApanArI gAya ane tenuM vAcharaDuM eTale vAduH ! vAdunuM zubratva guNa che, jAti nathI, tethI tene aMge bhedavivakSA samajAya che. tethI guNavAcaka zabdanA tun pratyayane lepa thAya che. vyatireke ca satyeva matupaH zravaNaM bhavet / luganvAkhyAyate tasmAd rasAdibhyazca nAsti saH // 149 / / (guNa ane guNI vacce bheda hoya tyAre ja manu pratyaya prApta thAya che, tethI tene luphanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. dara vagere zabda pachI (mag6 ne) lupha thatuM nathI. (149) guNa ane guNI vacce bheda prApta thato hoya tyAre manuSTra pratyaya lagADavAmAM Ave che jemake zuravAra vaTa tethI malun nA lopanuM vidhAna sUtradhArA karavAmAM AvyuM che, jema ke rAjA A guraH evuM pada zuddha pravega che, tethI temAM mata ne lepa karavAmAM Avyo che; rasa vagere zabdomAM lupha thato nathI. Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vAkayapadaya yatso'yamiti saMbandhAdrUpAbhedena vartate / zuklodivat tato lopastadrasAdau na vidyate // 150 // je (zabdasvarU5) "A te che' evA (tAdAmya)saMbaMdhane kAraNe, vaDhaH nI jema svarUpa sAthe abhinnapaNe rahe che, tenA mag[ pratyayane lepanuM vidhAna thayuM che, te (tAdAmyarUpa abhedasabaMdha) rasa vageremAM prApta thatuM nathI. (10) guNavAcaka zabdo hamezAM temanA guNa arthAta dravyo bedha karAve che. guNa ane guNI vacce "A te che'. (3: rAma 1) e tAdAtmyarUpa abhinna saMbaMdha che. tethI tevA zabdone lAganArA mAn pratyAyanA lepanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. rasa vagere zabdo vaDa jevA nathI. rasAribhyazca (5.2.59) sUtra jaNAve che ke rasa vagere zabdone te che jemanA" athavA "te che je ThekANe evA arthamAM mata pratyaya lAge che. A sUtra uparanA vArtika 1mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke rasAdi gaNunA zabdone manunA punavidhAnane ule kha jaNAve che ke rasa vagere zabdone matu pratyaya ja lAgaze, matanA arthavALA bIjA pratyaya lAgaze nahi. Avezo liGgasaMkhyAbhyAM kvacimmaJcAdivasthitaH / so'yamityabhisaMbandhe sa praSThAdau na vidyate // 151 // A te che" e abheda saMbaMdha hoya tyAre, manna vagere zabdonI jema, keTalAka zabdomAM liMga ane saMkhyAne nizcita A5 heya che; Ave (Aropa) kaSTa vageremAM prApta thatuM nathI. (151) vizeSaNa ane vizeSya vacce "A te che evA tAdAtya saMbaMdhanA viSayamAM be prakAranI sthiti jovA maLe che. eka sthitimAM jeno Aropa karavAmAM Ave che te artha darzAvato zabda pitAnAM jAti ane vacana kAyama rAkhe che. bIjA prakAranI sthitimAM ArogamANa zabda Aropita zabdanAM liMga ane vacanane svIkAre che. mannAna vatI? vazya 1 (khATalA upara beThelI strI one jue) athavA mannAna vAlaifsa vaDyA (khATalA uparanAM vastro ja) udAharaNamAM ma9 zabdanI yuvatI : zabda upara ane magnane vAlaif upara Aropa karavAmAM Avyo che, paraMtu te pitAnAM mULa liMgamAM pheraphAra darzAvatuM nathI. - e pramANe zirIna sarita: cadramAnA: vazyA udAharaNamAM paNa zirIna zabda pitAnI jAti kAyama rAkhe che. AvI sthiti ghai, vavara vagere zabdonI nathI. "prajhanI strI jAya che' evA arthavALA na, jAinA prayAgamAM praSTa zabda pitAnA liMgane tyAga karIne strIliMgane svIkAra che. raNati vanAni (alatika parvatavALAM vana) prayogamAM taruti zabda potAnA vacanane jALavI rAkhe che, paraMtu vanAninA napuMsaka liMgane svIkAre che. viMzati: grAnA: (vIsa brAhmaNo) prayogamAM virAti: zabda tenAM mULa liMga ane vacanane kAyama rAkhe che. AvI vividha sthiti zabdazaktinI svAbhAviktAne lIdhe che. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa liGga liGgaparityAge sUtraM pratyayazAsanam / so'yamityabhisaMbandhAt puMzabde stryabhidhAyinI // 152 // * A te che ' evA (tAdAtmya) saba dhane kAraNe strIliMganu abhidhAna karanAra (STha vagere) puliMga zabdanA (peAtAnA) liganA yAgamAM, (puMye nAvANyAyAm / 4.1.48) sUtramAM prApta thatuM (strIliMganA) pratyayanuM vidhAna jJApaka che. (1para) vyAkaraNazAstramAM paNa AvA viSayavibhAganA saMdarbhamAM sUniyamA prApta thAya che. pA. sa. puMceAnArAjhyAyAm / (4 1.48) jaNAve che ke je akArAnta puruSavAcaka zabdane, tenI sAthenA saMbaMdhane ka raNe, tenI strI evA arthanA zabda mATe prayega karavAneA haiAya tyAM te zabdane strIliMganA srIk pratyaya lAge che. AvA pratyayanA vidhAnane hetu mULa zabdanA peAtAnA liMgane tyAga che. A sUtra uparanA vAttika traNane samAvatAM bhASyakAra jaNAve che ke tahitapratyayAnta zabda ApyA arthAt nAma banI zakatA nathI (nahi tadvittAntamAA mati / ). AnA uparathI evuM sUcana prApta thAya che ke vruSTha jevA puliMga zabda trI evuM strIliMga rUpa dhAraNa kare che, temAM temanI vaccene abheda saMbadha kAraNabhUta haiAya che. ( sarakhAvA : tathA ghAyAprahAramenTsa vadhAravuM razA: trimAM ce vartante te inte na tu mesavaUna praikSya ca sahitAnta:| helArAja Azraye liGgasaMkhyAbhyAmAzritaM vyapadizyate / vizeSaNAnAM cAjAteriti zAstravyavasthayA / / 153 / / vizeSaLAnAM cAnAte H / (1. 2. para) evA sUtravacana dvArA karavAmAM AvelI zAstrabyavasthAne lIdhe AzrayanAM liga ane vacana pramANe Azrita(nAM liga ane vacana)ne jaNAvavAmAM Ave che. (153) 517 nimittAnuvidhAyitvAda ye dharmA bhedateSu / ta Azraye'pi vidyanta iti buddhirnivartyate // 154 // vizeSye vizeSAne anusaratAM hAvAthI, bhedanA kAraNeA(rUpa vizeSaNA)nA (liMga, saMkhyA vagere) je dharmo che, te temanA AzrayA (evA vizeSyA)mAM paNu rahelA che, evA vicAranA niSedha (paNa A sUtra dvArA) thAya che. (154) AkhyAyate ca zAstreNa lokarUDhAH svabhAvataH / nimittatulyA godAdau pravRttirliGgasaMkhyayoH || 155 // noTo (prAmaH) vagere prayAgamAM nimittanA jevAM liMga ane saMkhyAnA svAbhAvika ane leAkamAM rUDha banelA upayega yuitttavat viSane I, (1.2.51) zAstravacana vaDe jaNAvavAmAM Ave che, (155) Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 vAkayapadIya harItakyAdiSu vyaktiH saMkhyA khalatikAdiSu / manuSyalubvizeSANAmabhidheyAzrayaM dvayam // 156 // datI vagere (zabda)mAM liMga (nimittanA jevuM hoya che) ane rAti vagere (zabda)mAM vacana nimitta jevuM hoya che). manuSya arthamAM lAganArA nuM pratyayanAM vizeSaNonAM laga ane saMkhyA abhidheya (evA nimittI) pramANe hoya che. (156) vivAnAM vAkAte: (1. 2. para) sUtra uparanAM traNa vAti ke darIyAripu kathA , satiSThAvui vavanam ! ane manuSyatRpi pratiSa: I nA vicArane A kArikAmAM rajU karavAmAM Avyo che. dRratI (haraDenuM jhADa) vagere zabdomAM prakRtinA jevuM mAtra liMga hoya che, vacana nahi. tethI ta: zAni ! (haraDenA jhADanAM phaLa) e artha dRrIta: zawAnine che, arthAta trAti pramANe bahuvacana thaze. hRtiyaH strIliMga kAyama raheze. vati (e nAmane parvata) vagere zabdomAM mULa prakRti jevuM mAtra vacana hoya che, jema ke rAti nAni ! (alatika parvata pAsenAM vane). ahIM ravatihaM evuM tenuM mULa prakRti pramANenuM ekavacana kAyama rahyuM. nA je mANasa evA arthamAM saMjJAcAM 2 . (5. 3. 97) satrathI lU pratyayane suna manube (5. 2. 18) thI lepa thayo. Avo lopa thayo hoya tyAre vizeSaNano yuktavabhAva thato nathI, jema ke jagyA mami : (pUtaLuM sundara che)mAM vikhyAmAM vizeSyane vizeSaNa mizaH lagADavAmAM AvatAM yuktavabhAva thayo nahi. jAtiprayoge jAtyA cet saMbandhamupagacchati / vizeSaNaM tato dharmA jAtettat pratipadyate // 157 / / jAtivAcaka zabdano prayoga thayo hoya ane je vizeSaNa te zabda sAthe saMbaMdhane pAme che te (vizeSaNa) jAtinA liMga ane saMkhyArUpI) dharmone prApta kare che. (157). lubante sannipatitaM jAteranyad vizeSaNam / lubantasya pradhAnatvAt taddhamaiya'padizyate // 158 // jAtivAcaka zabdathI judu ane jene aMte (taddhita pratyayane) lupa thaye che tevA zabda sAthe (samAna adhikaraNamAM raheluM) vizeSaNa, te labatta, pradhAna havAne kAraNe tene (liMga, vacana vagere) dharmo vaDe jaNAvavAmAM Ave che. (158) : Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha jAtivAcaka zabdathI juduM ane lubattane samAnAdhikaraNa evuM vizeSaNa te lubatamAM liMga ane saMkhyA prApta kare che. vADhAH riyAtiya: svAminAH vinItaSA: vaidhruvannA: gaDha: I (paMcAla nAme janapadanA leke Atithyapriya, spaSTa bolanArA, sAdA veSavALA ane dhaNuM ana pedA karanArI che.) udAharaNamAM nava : jAticaka zabda che. ghavA: zabada labatta che. priyAtiya: vagere vizeSaNo vazvAI: nAM liMga ane vacanane dhAraNa kare che. jAtivAcaka zabdanAM liMga ane saMkhyA niyata che ema nakakI thayuM. tenAthI judu tenuM vizeSaNa tenA liMga ane saMkhyAne anusare che, e bAbata uparanA udAharaNa uparathI siddha thaI. vizeSaLAnAM sUtra kuLavavanAnAmAbate vivAna mavati | (guNavacana zabdonAM liMga ane vacana temanA Azrayo pramANe prApta che.) evA kanyAyane anusarIne rajU karavAmAM AvyuM che. A sUtranA prayojana aMge bIjI kalpanA thaI zake. guNa kadApi Azraya vinAno heto nathI, tethI jyAre tenA Azraya sAthe arthAt dravyasAmAnya sAthe tene joDavAmAM Ave tyAre te dravyasAmAnyanAM liMga ane vacana tene prApta thaze ane tethI napuMsaka ekavacananI prApti thatAM vizeSAnAM che. sUtrano 2ja Ata yogya bane che. A uparAMta ema paNa kahI zakAya ke vizeSaNavizeSyabhAva vaktAnI IcchA mujaba prayojAya che. jyAre zukra4 vagere guNane vizeSyarUpe samajavAmAM Ave tyAre te avasthAmAM tenuM prAdhAnya hovAthI potAnAM liMga ane saMkhyA tene prApta thAya. tevI sthitimAM guNenAM liMga ane vacananI siddhi mATe vizeSAnAM sUtra jAyuM che ema kahI zakAya. nasamAsabahuvrIhidvandvastryatizayeSu ye / bhedA bhASyAnurUpeNa vAcyAste liGgasaMkhyayoH // 159 / / nasamAsa, bahuvIhi, dvandra temaja strIliMgavALA ane prakarSavAcaka zabdamAM prApta thanArA liMga ane vacananA bhedane have bhASyane anusarIne carcavAmAM Avaze. (159) 160 thI 168 sudhInI kArikAomAM prakarSavAcaka zabdanAM liMga ane vacana aMge, 169 thI 190 sudhInI kArikAmAM strIliMgavALA zabdonAM liMga ane vacana aMge, 212thI 248 sudhInI kArikAomAM bahuvrIhi samAsamAM liMga ane vacana aMge ane 249thI316 sudhInI kArikAeAmAM na samAsamAM liMga ane vacana aMge carcA karavAmAM AvI che. prakarSavAcaka zabdonAM liMga ane vacananI carcA pramANamAM ochI hovAthI, tene zarUAtamAM levAmAM AvI che. yadi SaSThIdvitIyAntAnnikRSTAt tamabAdayaH / nyakkAriNi syurutkRSTa prakRteH syAd viliGgatA // 160 // jo nikRSTa arthane vAcaka vayanta ane dvitAyAnta zabda pachI rajU vagere pratyaya lagADavAmAM Ave to, nikRSTa (prakRti)ne utkRSTa (samajavAmAM AvatAM) : prakRtinA saMdarbhamAM liMgane pheraphAra thaze. (16) Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAka vAyapAsa mAM sarve pAM jIvu ti zradyuta : ! ane zukra gatizesa zujhata2: me evA prayogamAM jabbayanta ane dvitIyAnta zabda nikRSTatAnA vAcaka che. A Rg ane pha, jemane napuMsaka prakRti zabdo samajIzuM, temanA pachI prakarSavAcaka taman ane tara6 pratyayo joDavAmAM Ave to Dhaghutama:, zradyutanA ane zura:, zukratA jevAM judAM liMganAM zabdarUpa thaze. tethI pratyayAta prakRti zabdanA saMdarbhamAM te te zabdo judA liMgavALA thaze. upara jaNAvyuM tema 160 thI 168 sudhInI kArikAmAM prakavAcaka zabdonAM liMga ane vacana aMge vicAra karavAmAM Avaze. AnA anusaMdhAnamAM prArthanI carcA karatA sUtra kAtijJAne tamafaezno ! (5. 3. 55, koI paNa padArthanA prakalpanI vivekSA hoya tyAre tenA vAcaka zabdane svArtha samajU ane hukkana prayo lAge che) uparanAM vArvika ane bhASyamAM maLatI carcAnA keTalAka muddAo bhatRharie rajU karyo che. prakarSano saMdarbha zabda sAthe nahi paraMtu artha sAthe che, tethI jene aMte kI athavA brAn hoya athavA je prAti padika hoya tevA zabdone su-vibhaktinA pratya-lAge che. AvA zabdonA arthane saMbaMdha praka sAthe che. AvA phI athavA mAn jene aMte che, evA zabdo ane prAtipadikane artha dravya, guNa athavA kriyA samajI zakAya ane AvA dravyavAcaka, guNavAcaka athavA kriyAvAcaka zabdono prakarSa darzAvI zakAya. jAtino prakarSa darzAvI zakAtuM nathI. jotara, gotarA ane kAzvataH 3jatarA evA prayogo thaI zakaze. kAraNa ke A prayogomAM jo ke anya jAtine prakarSa vivakSita nathI. paraMtu te te zabdo dvArA vivakSita guNene prakarSa samajavAne che. jotara eTale gADuM kheMcanAra ja nahi paNa have jotaravAmAM Avato baLada. gotA eTale dareka varSa viyAtI gAya eTaluM ja nahi paraMtu pratyeka varSa pADIne janmAvatI gAya. avatara eTale cAra yojana nahi paraMtu ATha yojana doDanAro gheDo. kriyAno prakopa samajavAnuM hoya tyAre sAdhanano prakAra samajavAno nathI, kAraNa ke, utama rasoI banAvanAranA kAryo mATe ApaNe patitamAma prayAga vAparIe chIe. ahIM kriyAno prakarSa che. lAkaDAM uttama lAve che, uttama agni saLagAve che, moTAM vAsaNe lAve che evo sAdhanaprakaI vivakSita nathI. uparanI badhI bAbato-dravyane prakarSa na samajavo, jAtino na samaja, sAdhanano na samajo-mATe judAM vidhAno karavAnI jarUra nathI. kAraNa ke, svAbhAvika rIte ja A badhAne badale mAtra guNane prakaSa ja vivakSita heAya che. taram ane taman pratye aMge eka bIjo muddo prApta thAya che. jene A praya lAge che tene mATe kaI vibhakti samajavI evA praznanA javAbamAM ema kahI zakAya ke dvitIyA athavA prathama samajavI. jene mATe prakRdhyatva samajavAnuM che evA apakRSTa guNavAcaka zabdanI dvitIyA samajavI, jema ke, 1 ati rAte : 1 Ama samajavAmAM AvatAM strI ane te vAMDhaH tira: ! ne badale RAti; prayoga prApta thaze, e pramANe vADha mati strI jA4itarAne badale kADhatA e prayoga prApta thaze Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 521 trIju kAMDa to pachI atizayana darzAvanAra utkRSTa guNanA vAcaka prathamAnta zabdane A tarajU pratyaya lAge che evo pakSa svIkAravo paDaze, jethI jana atise pArtha eTale nArthatA pArthanatirote ratna: eTale tA: I wAI ti : eTale tArA ane kSAruM atizate eTale tritA evA prayogo thaze. A bIjo vikalpa svIkAratAM bIjI ja keTalIka muzkelIo Avaze temane bhASakAre dara karI che, liMga ane vacana aMge paNa kahI zakAya ke Azraya pramANe. aAvA zabdonAM liMga ane vacana thaze. have A atizAyana artha darzAvanAra pratyaya vaDe caDhiyAtA thavA rUpI kriyAne ja bodha thatuM hoya te AvA tama ke rUDha= pratyayavALA zabdane liMga ane vacananA pratyA lAgaze ja nahi. ane je Azraya pramANe liMga ane vacana samajavAM ema kahevAmAM Ave te caDhiyAtA bananAra ane jenAthI caDhiyAtA banavAmAM Ave che te bane caDhiyAtA banavAnI kriyAnA Azraya hevAthI surata: vagere zabdamAM dvivacana thaze. AvI zaMkAne javAba ApatAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke atizAyanamAM zI dhAtu akarmaka che ane tene upasarga prApta thatAM te sakarmaka bane che e vAta svIkArIe te paNa zI dhAtu mAtra kathabhAvaka ja che. tethI kriyAnI pravRtti karmamAM thatI nathI. tethI kriyAne Azraya kama banatuM na hovAthI dvivacana thaze nahiM. kAlyAM kAlAd dvitIyAntAtkAle kAlyAstaraba bhavet / nyakkartari tathA gAya gargebhyaH pratyayo bhavet // 161 / / nyakkartRSu ca gargeSu gAryAt syAt tacca neSyate / kumAryAH svArthike DIpa syAt prakRtyartho hi nAdhikaH // 162 // vANiI (zabda)nI utkRSTatA darzAvavI hoya tyAre dvitIyAnta jAra zabdane ane (zabda)nI utkRSTatA darzAvavI hoya tyAre jArI zabdane tAju pratyaya lagADavAmAM Ave che. e pramANe pArtha zabda nikRSTatA darzAvatuM hoya tyAre ja zabdane (utkRSTatA vAcaka) pratyaya lAge che ane urjA zabda nikRSTatA darzAvatuM hoya tyAre jA ne pratyaya lAge che, paraMtu A ISTa nathI. kumAra evA prakRti(zabda)ne svArthamAM (tAju lAgato hoya te prakRSTa arthamAM) [ pratyaya lAgaze, kAraNa ke pratyArtha karatAM prakRtine atha adhika nathI, (11-12) prakRti zabda ane prakRTatAvAcaka zabda lAgatAM thayelA zabdarUpa vacce judAM liMganI kevI sthiti hoya che tenAM udAharaNa bhASyamAMnI carcAne anusarIne ahIM ApavAmAM AvyAM che. vA-66 Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 vAka yapadaya dhAruM tirote strInuM DhAkatarA thaze, paraMtu ApaNane jAtirA ISTa che. vAha gatirote vAranuM tirapha thaze, paraMtu ApaNane vAta2: ISTa che. A udAharaNomAM prakRtizabdo ane pratyayAta zabdarUpe vacce liMgabheda prApta thAya che. naLanatizate naryanuM tara: thaze, paraMtu ApaNane mAryataH ISTa che. kAryamatate jananuM mArNatara: thaze, paraMtu ApaNane tara: ISTa che. A udAharaNemAM vacanabheda prApta thAya che. liMga ane vacananA bhedenuM kAraNa pratyayArthavizeSaNapakSane svIkAra che. A pakSane asvIkAra karatAM mahAbhAthamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke prathamAnata zabdane svArtha prakRSTatAnA pratyaya lAgaze. AnA uparathI ema sUcavavAmAM AvyuM che ke prakRtyarthavizeSaNapakSane svIkAra karI zakAya ema nathI. tethI ja tirase zAMtritarA ane vA: ati te vAratara: evA prayoga thaze. Ama karavAthI viligatA thaze nahi te pramANe vacanamAM paNa pheraphAra thaze nahi, jemake nA: atire jata: ane zai ati te sata2: paraMtu prakRtyathavizeSaNapakSanA svIkAra aMge paNa muzkelI Ave che. - kumAra ratiro ! uparazI kumAritarI thaze, paraMtu ApaNane mAtA ISTa che. je prakRSTatAvAcaka tarapU pratyaya prakRtine svArtha lagADavAmAM Ave te vayano artha darzAvatA kumAra zabdathI tara6 pratyayAta zabdano artha ja na hovAthI tene arthAta kumArita ne vacali prathame che (4.1.20, prathama vaya arthAt bAlyakALanA vAcaka zabdane je strItvanI vivekSA hoya te 36 pratyaya lAge che) sUtra pramANe 3-6 pratyaya lAgaze, bIjI rIte kahIe te ATha-dasa varSanI chokarIne kumArI kahevAmAM Ave che. tenAthI nAnI eTale pAMca ke cha varSanI chokarIne kumArisarA kahe che. A zabdarUpamAM kumAra zabdane 36 pratyaya lAgIne kumArI thayuM che. have A kumArI zabdane svArtha taran lagADavAmAM Ave to kumAritara zabda paNa vaya darzAvato hovAthI tene pILuM lAgIne kumAritarI evuM rU5 thaze. paraMtu kumAra gatine gumAritarA evA prayogamAM svArtha nahi paraMtu prakRSTa arthamAM taran pratyaya tA 316 pratyaya thaze nahi ane tethI kumAritarA ja raheze, mArItarI thaze nahi. te vAcaka TApU pratyaya paNa nahi lAge. rA5 svArthe thaze ema je kaho te TApu ne badale karI ja lAgaze. Ama prakRtinA pitAnA arthamAM ja ta26 lAge che e matamAM paNa muzkelIo che. SaSThayantAdadhike tasmAdguNe svAzrayavartini / utkRSTasamavetAyAM kriyAyAM vA vidhIyate // 163 // tethI prakRSTatAne artha darzAvanArA ane pitAnA AzramamAM rahenArA evA guNunA vAcaka athavA utkRSTatA sAthe joDAyelI kriyAnA vAcaka evA SaSThata pada pachI (tApU pratyayanuM) vidhAna thayuM che (ema samajavuM). (163) utkRSTatA darzAvanArA tarapa vagere pratyo prakRtine svArthe lAge che evA pakSamAM mAratA prayAgamAM 36 pratyaya lAgavA rUpI doSa Ave che ema jaNAvIne have tara6 vagere guNanA athavA kriyAnA arthamAM prApta thAya che e prakSane raju karavAmAM Ave che. Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para3 vIju kAMDa A vicAranI carcAnI zarUAta bhASyamAM pUrva tarda samidhIya...mathavA riyAmidhIyate evA zabdothI karavAmAM AvI che. matizAyana zabdamAM pratikazI dhAtune kAraNe hajura ! (3. 3. 113) satra pramANe karaNa arthamAM puH arthAta 3ne pratyaya lAgyo che. atirAyayati rUti gatirAyanaH e arthamAM matinA preraka rUpane kartAnA arthamAM pura pratyaya lagADavAmAM AvyA che. bannemAM guNanuM abhidhAna thAya che. dravyamAM praka hete nathI. tethI dravya sAthe joDAyela guNano prakarSa samajavAmAM Ave che. A pramANe prakRtizabda je SaSThayanta che tene prakRSTa guNane vAcaka tara6 pratyaya lagADavAmAM Ave che, jema ke kahyuM nizAno guna: sunnaraH I surataH eTale zu* guNathI caDhiyAtA zukla guNavALuM vastro. have atizAyanamAM yuTu arthAta mana ne bhAva arthAta kriyAnA arthamAM letAM zAstra atizAyanaM jIvataraH ema taraphU vaDe kriyAne prArdha darzAvavAmAM Ave che. pitAnA arthamAM prApta thatA pratyaya karatAM prakRSTatAvAcaka pratyayane guNa athavA kriyAnA arthamAM letAM, prApta thato prakaSTatAvAcaka pratyaya bhinna che. tethI kumAritAne badale mArItarI e aniSTa prayoga thaze nahi. (tirizcAtra kuLaziyALa: prArArtha kRti vAvinyA mAryA virAvaLavenAtrAdhAnyAnA mavati kayaya: ! helArAja) upAttaM ca prakRtyoM dravyamevAzrayastayoH / so'yamityabhisaMbandhAdabhedena pratIyate // 164 / / ane e bAbata) svIkArelI che ke prakRtino artha dravya che ane te be (guNa ane kriyA)ne Azraya che. "A te che" evA (tAdAbhya) saMbaMdhane kAraNe (te draya temanAthI) juduM nathI ema samajAya che. (164) dravyavAcaka prakRti zabdanI sAthe, tene, guNa athavA kiyAnA arthamAM lAgatA taravuM vagere prakarSavAcaka pratyayo, "A te che," evA tAdAmya saMbaMdhathI joDAyelA che. tethI dravyavAcaka zabdanuM guNa athavA kriyAnA vAcaka taravuM vagere pratyayo sAthe sAmAnAdhikaraNya che. vAstavamAM tarajU vagere pratye prakRtine tenA pitAnA arthamAM ja lAge che ane prakRtinA arthamAM ja prakaSa darzAve che. tethI suvatara zabdane suraka jeno guNa che evA dravyarUpa. paTa zabdanAM liMga ane vacana pramANe liMga ane vacana prApta thAya che. rUpAbhedAcca tad dravyamAkAGkSAnat pratIyate / vizeSairbhinnarUpaistadAzrayairiva yujyate // 165 / / ane te dravya (sAmAnya bIjA dravyavizenA svarUpathI) judA svarUpavALuM na havAthI, vizeSonI apekSAvALuM che ema) samajAya che, judAM judAM svarUpavALA tenA AzrarUpa vizeSo sAthe te jANe ke joDAya che. (15) Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraka vAkaSa5dIya : zabdathI zukalatva guNayukta dravyano bodha thAya che ane zutara: zabdathI prakarSayukta guNavALA dravyane bodha thAya che. ekalA guru ke zaraRtara, zabdathI tenA Azraya rU5 dravya arthAta vaTa ne bodha thato nathI. tethI guNaviziSTa dravyasAmAnyane paTarUpI dravya virodhanI apekSA rahe che. tethI suratara: ghaTaH ! evA vAkyamAM vaTane svataMtra ullekha thAya che. bhinnarUpeSu yalliGga vizeSeSu vyavasthitam / saMkhyA ca tAbhyAM dravyAtmA so'bhinno vyapadizyate / / 166 // (ekabIjAthI) judA svarUpavALA vizeSomAM je liMga ane saMkhyA rahelAM che. temanAthI te dravyasAmAnya abhinna che ema jaNAvavAmAM Ave che. (16) sAmAnyarUpa dravyAtma zua: athavA sutara: evA yuvacana zabdo vaDe oLakhAya che. A dravyAtmAnI sAthe saMkaLAyelA vaTa rUpa vizeSanAM liMga ane saMkhyA pramANe tenAM guNarUpa vizeSaNe zuka athavA sutara nAM liMga ane saMkhyA prApta thAya e vAta viravaLAnAM 0 | sUtra dvArA siddha thAya che. AzrayaH samavAyI ca nimittaM liGgasaMkhyayoH / kartusthabhAvakaH zetirato bhASya udAhRtaH // 16 // (prakarSa kriyA sAthe) samavAya saMbaMdhamAM rahela Azraya liMga ane saMkhyAnuM nimitta che. tethI bhASyamAM zI dhAtune katRbhAvaka gaNavAmAM AvyuM che. ((167) prakarSa darzAvatI arthAta prakaIne kAraNe bIjAnI nikRSTatA darzAvavA rUpI kriyA jyAM samavAya saMbaMdhathI joDAyelI hoya tene te kriyAno Azraya kahIzuM. A Azraya kartArUpe hoya che. A kartarUpa Azraya eka hevAthI phARtara: vaDA jevA prayogomAM ekavacana prApta thAya che. zukra gatize? zuwtara: 1 prayogamAM abhibhavana 5 atha kartAmAM samajAya che. bhASyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke tarajU vagere utkRSTatA darzAvanArA pratyayone artha kriyA samajavAmAM Ave to kartA ane karma ema bannemAM kriyAne Azraya hevAthI jhujhAra mAM viyana thaze. je prakA darzAve te kartA ane jenAthI prakA darzAvavAne hoya te karma. dvivacanane doSa dUra karI zakAze, kAraNa ke zI dhAtu AkarSaka che. paraMtu upasarga sAthe AvatA akarmaka ghAtuo sakarmaka bane che tenuM zuM karaze? AnA javAbamAM bhASyakAra jaNAve che ke sakarmaka dhAtuo kAM to karmastha bhAvaka hoya che athavA karmasthayi hoya che. tethI Rtara: mAM dvivacana thaze nahi - karmasthakriya ane karmabhAvaka zabda, vat nA suci : 1 ( 3.1.87 kamane thanArI yiA jenI che tevo kartA te karma pramANe samajavo) uparanA vArtika 3 mAM prApta thAya che. kartasthakriya ane kartA sthabhAvaka zabda bhASyakAre aneka sthaLoe vAparyA che ane carcA che. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mojuM kAM paN dhAtune artha vyApAra che. A vyApAra kartA ja kare che. kartA vaDe thanArA vyApArane kAraNe je kriyA thAya te je dhAtumAM thAya tene ka kriya athavA kartasthabhAvaka kahe che. A sthaLe kartAnA vyApArane kriyA athavA bhAva kahe che. dhAtvathe kriyA ane bhAva evA be prakAra che. kriyA eTale satata cAlate vyApAra. bhAva eTale pUrNa thayelo vyApAra (sarakhAvo-samaridaqjanasAdhanasAtho ghAva mAva: | sarighuvanasAdhanasAbbA vithA | keTa, bhASya, sUtra 8. 1. 87). je dhAtu vaDe darzAvAtI kriyA athavA bhAvane kAraNe karmanA svarUpamAM pheraphAra thAya te dhAtune karmabhAvaka athavA karmasthakriya kahe che; jenA karmanA svarUpamAM ko phera na paDe te dhAtune kasthabhAvaka ane katRsthakriya kahe che. sthabhAvaka ane kasthayika dhAtuo akarmaka paNa hoya ane sakarmaka paNa hoya masthabhAvaka ane karmasthakriya dhAtue mAtra sakarmaka hoI zake. nimittamAzrayatvena gRhyeta yadi sAdhanam / karmApadiSTayoH prAptistatra syAlliGgasaMkhyayoH // 168 // (kriyAnA) nimittarUpa sAdhana (karma)ne je Azraya samajavAmAM Ave te kamIne AdhAre tyAM liMga ane vacananI prApti thaze. (18) kriyA sAthe saMbadha ke asaMbaddha evA tenA nimittarUpa sAdhana arthata kamane je Azraya samajavAmAM Ave to karma paNa prakanuM nimitta banaze. jenA karatAM prakartha samajavAnuM hoya tenI upasthiti ho to ja prakA saMbhave che. prakA mATe kartA ane kama bannene dayAnamAM levAM joIe. tethI kartA ane karma ema be sAdhanarUpa nimittane AdhAre thanA divacana prApta thaze. mAdhyamAMnI / evamapi dvivacana prApnoti yazca hyatizete yazcAtizayyata ubhau tau tasyAzrayau mAta: ne upara pramANe samajAvavAmAM AvI. paraMtu bhAgyakAre mati zI dhAtune kacchabhAvaka kahyo che ane tethI ekavacananI siddhi thaze, dvivacana thaze nahi. zAstre nimittabhAvena samudAyAdapoddhRtaH / / stryarthastasyecchayA yogaH prakRtyA pratyayena vA // 169 // samudAyarUpa (zabda)mAMthI strIrUpa athane (vyAkhyAnanA) peya mATe, (vyAkaraNa) zAstramAM chUTo pADavAmAM AvyuM che. (vaktAnI) IcchA pramANe, tene prakRti athavA pratyaya sAthe joDavAmAM Ave che. (16) vaiyAkaraNo vAyane athavA zabdane eka ane niraMza samaje che. AvA niravayava padamAMthI anvAkhyAnanI saraLatA mATe prakRti ane pratyayane chUTAM pADavAmAM Ave che. prakRti athavA pratyayamAM rahelA strIrU5 ane zAstramAM samAvavAmAM AvyA che. viroghAnAM vAgAteH (1.2.52) sUtra uparanI carcAmAM vizeSaNa ane vizeSyanAM liMga ane vacana aMge vistRta carcA karavAmAM AvI che. A carcAnA anusaMdhAnamAM prakRSTatAdarzaka Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paraM vAkayapadIya tamajU ane cha pratyaya aMge atizAyane temavijhana ! (5. 3. 55) sUtra uparanA bhAgyamAM prApta thatI carcAnA mukhya muddAone vicAra karavAmAM AvyuM A sUtra uparanAM vArtike 1 thI 3mAM prApta thatI carcA prakriyA aMge hovAthI bhaharie tene rajU karI nathI. kArikAo 169 thI 190 sudhImAM, pA. sU. trivAr (4.1.3) uparanA bhAgyamAM carcavAmAM AvelA muddAono ullekha karavAmAM Avyo che. pataMjalinI pahelAM vaparAtA ane strItvane artha darzAvatA saMsthAna zabdane kendramAM rAkhIne A kArikA samUhamAM carcA rajU karavAmAM AvI che. strItvanI carcA trIjA kAMDanA liMga samudrAmAM maLe che. strIzabdo guNazabdatvAttulyadharmA sitAdibhiH / guNamAtre prayujyeta saMstyAnavati vAzraye // 170 // strI evo zabda, guNa (darzAvato) zabda hovAthI pitta vagere zabdonA je che. te mAtra (strItvarUpa) guNanA arthamAM vaparAya che, athavA strItva guNavALA AzrayanA arthamAM vaparAya che. (17) trivAn (ja. 1. 3) evA adhikAra sUtra pramANe bagAvatarAn (4.1.4) mAM vihita thayelA kAjU pratyayathI taiyAjJivikSiNAmudriAvittioDagatarasyAm ! (4.1.81) mAM vihita ghaTU. pratyaya sudhI pratyayo strItva arthanA vAcaka pratyayo che. A sUtra uparanAM vArtika ane bhASyamAM strI zabda kayA arthamAM prayojAya che e aMge traNa pakSano nirdeza thayo che. e traNa pakSone triyAmiti tharthImiyAne veDhAvAyo vivanaTuvavanAnentyAvapatti: 1 uparanA bhASya uparanA kaiTanA vyAkhyAnamAM pratyArtha pakSa, strI samAnAdhikaraNapakSa ane prakayarthavizeSaNa pakSa e rIte jaNAvavAmAM AvyA che. kArikA 170 uparanA helArAjanA vyAkhyAnamAM pratyArtha pakSa ane pratyarthavizeSaNapane samajAvAmAM AvyA che. triyAnuM | sUtramAM strI zabdane strItvanA vizeSaNa tarIke samajavAmAM Ave to strItvanI vivakSA mATe dAm vagere pratyayo dravyanuM abhidhAna karanAra prakRtine lagADavAmAM Ave che. A thayo pratyayArtha pakSa. A pakSamAM strItvane pratyaya strItvane vAcaka bane che. je sUtramAM strI zabdane strotvaviziSTa prakRtine vAcaka mAnIe to, prakRtinA potAnA arthamAM arthAta svArtha pratye lagADavAmAM Ave che. A thayo pratyarthavizeSaNapakSa. je A sUtra pramANe strI sAthe samAna adhikaraNamAM rahelA prakRti zabdane (jema ke grAhmaLa datrI) TAr vagere pratyaya lagADavAmAM Ave to prakRti mAtra dravyano artha darzAvaze ane te artha strItva sAthe sabaMdhamAM che ema thaze. Ane strI samAnAdhikaraNa pakSa kahevAya che. stryarthaH saMstyAnavad dravyaM prakRtyarthazca yadyasau / dravyopalakSaNArthatvaM saMstyAnasya tathA sati // 171 // strI zabdano artha strItvavALuM dravya hoya ane je te prakRtino artha hoya, te tema hovAthI, strItva (prakRtya evA) dravyanuM bAhya lakSaNa banaze. (171). Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 127 strItva guNathI upalakSita dravyavAcaka prAtipadi arthAt dravyane TAr vagere pratyayo lAge che, evo artha strI samAnAdhikaraNa pakSano che. kArikAo 17thI 174mAM A pakSa aMgenI muzkelIo jaNAvavAmAM Ave che. hitrakAma. (4.1.3) sUtra uparanAM vArtike eka ane bemAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke jhIva arthamAM TA1 vagere pratyaya lAgatA hoya to strI pratyayAta zabdane dvivacana ane bahuvacana lAgaze nahi. uparAMta eka ja udAharaNamAM aneka strI pratyaya lAgaze nahi, tema ja strI evA prakRti zabdane strItva arthamAM dIrgha kAra lAgaze nahi. tethI strIsamAnAdhikaraNa pakSa ravIkAravo joIe. saMstyAnena kvacid dravyaM dRSTaM yadhupalakSitam / anaGgIkRtasaMstyAnAt tavRtte pratyayo bhavet // 172 / / jene kaIkavAra, strItvarUpI bAhya lakSaNa sAthe samAna adhikaraNamAM samajavAmAM AvyuM che paraMtu) jemAM strItvane vAcya atharUpe savIkAravAmAM AvyuM nathI tevA te dravya (rUpa prAtipAdika)ne TApU (vagere) pratya lAge che. (172) anvaya : ya () kavacita saMsthAne rakSitaM TaTa, nahItasaMhatyAnAra tat kRteH (tarabhAta TAvAhika) varacaya: mata A kArikAmAM strI samAnAdhikaraNa pakSano ullekha karavAmAM Avyo che. bhUtAdayaH SaDAkhyAzca sastyAnenopalakSite / . brAhmaNyAdau yadAvRttAstebhyaH syuH pratyayAstadA // 173 / / strItvayukta grAhALI (vagere zabdo) sAthe samAnAdhikaraNamAM rahelA mUtra vagere (zabdo) ane 9 nAmavALI saMkhyAmAM joDAya tyAre temane (TAr vagere) pratya lAge che. (173) ritrAmA (4.1.3) sUtra uparanAM vArtiko traNa ane cAra uparanA bhASyamAM ulekhelAM udAharaNone ahIM avatAravAmAM AvyAM che. uparanI kArikAnA udAharaNa rUpe A kArikA che. kumAra: satrI | prayogamAM kumAra: zabda strI zabda sAthe samAnAdhikaraNamAM che, tethI A pakSa pramANe kumAra: strIliMgano pratyaya lAgaze. paraMtu mUrta rUce grAhmaLa / raLa gyaM zrIhmaLA , mAvanamAM TriA vagere udAharaNamAM mUta, vALa ane gAyana zabdone DhuM lAgaze. A barAbara nathI. te pramANe trAhmar: 1, Dhaza trA : vagere saMkhyA zabdone paNa strIliMgano dIdhe huM pratyaya lAgaze. A paNa barAbara nathI. pratyayArthI pakSa svIkAratAM A be deze prApta thaze. mUta phayaM zrIhmaLA ! mAM mUrta eTale zaThava. tyAM strItvanI vipakSa nathI. kSAra zuM zrAdANI prayogamAM no artha va che. ahIM paNa strItvanI vivalA nathI vazva grAhma: , DhaNa zrAdAitha: vagere prayogamAM strInI vivakSA nathI, paraMtu bhedarUpa saMkhyAnI vivakSA che. Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 vAkayanIya tadvanto hi pradhAnatvAt pratyayAnAM prayojakAH / sAmAnAdhikaraNye'pi tasmATTAbAdisaMbhavaH // 174 // tevA (strItvaguNuvALA zabdo) mukhya hovAthI (mUta vagerene TApU vagere) pratyaya lagADavA mATe prAjaka bane che, tethI sAmAnAdhikaraya hoya tyAre paNa TApU vagere (prayA ) lAgavAne saMbhava che. (174) A strI samAnAdhikaraNa pakSamAM strI leMganA TApU vagere pratyayo lAgavA mATe pratipAdika vaDe vAyu banatu strItva javAbadAra nathI, paraMtu strIvaviziSTa arthevALA mukhya zabdo javAbadAra che. ahI strItva gauNa che. mata vagere zabdo DhALa vagere zabdo sAthe samAnAdhikaraNamAM hovA chatAM satyAna arthAt strItva gauNa hevAthI, mUta vagere zabdane strIliMganA pratye lAge che, paraMtu A barAbara nathI. guNamAtrAbhidhAyitvaM strIzabde varNyate yadA / prakRtyarthazca saMstyAnaM svArthikAH pratyayAstadA // 175 / / brijAnu (4.1.3) sUtramAM strI zabda je mAtra strItvarUpI guNa darzAvate heya ane te strItva prakRtine artha hoya te prakRtinA pitAnA arthamAM pratya lAgaze. (15) kArikA 171mAM strIsamAnAdhikaraNa pakSane ulekha ane pachInA traNa kArikAomAM A pakSa aMge muzkelIo darzAvyA pachI pratyArthavizeSaNapakSa aMge vicAra karavAmAM Ave che. strI zabda mAtra saMsthAna arthAt strItvarUpI guNa darzAvato hoya ane strItvarUpI prakRtinA athata pratipAdikanA vizeSaNa tarIke hoya te AvA prAti padikane strIliMgamAM TApU vagere pratyaya lAge che. saMstyAne kevale vRttiH prakRtInAM na vidyate / tadAviSTe tato drabye gRhyante samavasthitAH // 176 / / prakRti (zabdo) mAtra strItvanuM abhidhAna karatA nathI. tethI strItvaviziSTa dravya sAthe rahelA te (zabdo) (pratyayakAryamAM svIkAravAmAM Ave che. (11) upakAri ca saMstyAna yeSu zabdeSvapekSitama / tebhyaSTAbAdayastacca bhUtAdiSvavivakSitam // 177 // je zabdomAM strItva upagI ane Avazyaka che temane rASTra vagere pratya lAge che. mUtra vagere zabdomAM te strItva) vivakSita nathI. (177) Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 59 je zabdomAM strItva vAva rUpe upayogI hoya temane TAr vagere pratyaya lAge che. jyAM strItva upalakSaNa rUpa haya, jemake mataM caM trAhmaLa mAM mUrta zabda, tene AvA pratyaya lAgatA nathI. A prayogamAM mUtaM zabdamAM strItvanI vivakSA nathI. mai no artha satyavAdinI athavA maraNa pAmelI samajavAmAM Ave to matA trAhmaLa e prayoga thatAM mata ne TAvuM lAgaze. paraMtu mUi no artha pitanya arthAta zuddhatva che. #Arai dRyaM trALa mAM kAraNano artha prAdhAnya che ane sAvananiya vA -A Topalo mANuM che" -mAM vAyavanam eTale Topale, 3aai eTale UMTanA meMnA AkAranuM vAsaNa athavA khetaramAM anAja vAvavA mATe jemAM uparathI dANuM eAravAmAM Ave che tenuM traNa, cAra pAMca kANAMvALuM lAkaDAnuM sAdhana arthAt mANuM. (yArthavaze roSo nAvatarati phatya matAdA: vautArthatA kRti tartha grIna saMsthAmA vAta vAyopativratAmAvaH | -kaya) saMstyAna' pratyayasyArthaH zuddhamAzrIyate yadA / tadA dvivacanAnekapratyayatvaM na sidhyati // 178 // jayAre ekalA strItvane pratyayanA artha tarIke samajavAmAM Ave che tyAre keTalAka zabdone) dvivacana ane bahuvacananA pratyaya lAgaze nahi. (178) pratyayanA artha rUpe saMtyAnane arthAt strItvane dravyanA vizeSaNa tarIke nahi, paraMtu zuddha arthAt ekalA strItva tarIke samajavAmAM Ave tyAre mArI zabdane 3mAryo ke kumAryo jevA dvivacana ane bahuvacananA pratyavALA pravega siddha thaze nahi, kAraNake strItva eka ja che (Disa: trIa nAmA ta vAivAnanea giAti 1. A uparAMta vaLI prayogamAM, satra kA vAM kag tadvitaH | (4.1.17. prAcIna mata pramANe, pratyayAtane strIliMgamAM FB pratyaya lAge che ane tenI tadita saMjJA thAya che) pramANe raNa pratyaya ane zirADhipa: (4.1.41, jene It hoya tevA athavA gaurAdigaNanAM pratipAdikane strIliMgamAM 316 pratyaya lAge che) pramANe 36 pratyaya lAgaze. e pramANe zarISa davA prayogamAM balinoranA paMcAkvottamaya: 13. netreA (4.1.78, traNa svaravALA, ane temAMnA chevaTanA svaranI pAse jeno svara dIdhuM che tevA pra--akhta ke -anta prAtipadikane strIliMgamAM gotrApatyamAM varu, Adeza thAya che.) sUtra pramANe ya3. Adeza ane 3*vAn (4.1.74, " pratyayAta prAtipadikane strIliMgamAM pA prAya lAge che) pramANe vAn pratyaya lAge che. tritAmAM nAnapaNatha0mAnanAra...vezeSA (4.1.42, janapada, kuDa, goNasthala, bhAja, nAga, kAla, nIla, kuza, kAmuka ane kabara eTalA agiyAra zabdane vRtti, amatra, Avapana, akRtrima, pakava, sthaulya, varNa, anArachAdana, ayovikAra, maithunecchA ane kezaleza evA arthomAM 36 pratyaya lAge che) pramANe ja lAge che. tyAra pachI taravuM ane tyAra bAda rAjU pratyaya lAgaze. ahIM dareka zabdane be strIliMga pratyaya lAge che. vI-67 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya2tIya vAstavamAM strItva to eka ja che. tethI aneka pratye lAgavA joIe nahi. A kArikAne trikAn ! sUtra uparanA vArtika 1ne pagha anuvAda kahI zakAya. jAtizcet strItvamevAsau bhedo'nyatrAvivakSitaH / yasmAd bhinnairapi dravyastadekaM sad viziSyate // 179 // pratyayanA artha strItvane je jAti samajavAmAM Ave te bIjI vyaktiomAM prApta thatA dvivacana athavA bahuvacanarU5) vizenI vivekSA raheze nahi. tethI te strItva) eka hovA chatAM judA judA vizeSo vaDe maryAdita bane che. (179) tripAm satramAM pratyArtha rUpe strItvane samajavAmAM Ave che. A strI strItvajAtino baMdha karAve che. have prakRti ane pratyaya bane eka sAthe pratyayanA arthane jAhera kare che, evA sAmAnya niyama pramANe jAtirUpa pratyayArthInuM prAdhAnya hevAthI ane jAti eka hovAthI tene mATe ekavacana ja vaparAze. tethI divacana ane bahuvacana nI vivekSA raheze nahi. mAtrANAM hi tirobhAve parimANaM na vidyate / kumArya iti tena syAt kumAryA bhedasaMbhavAt / / 180 / / (strItvamAM) guNonA apacayane samajavAmAM AvatAM, tenA pariNAmane nakkI karI zakAtuM nathI. tethI kuNI zabdamAM (strItva aMge aneka) bhedone saMbhava hovAthI martha e prayoga thaze. (18) rUpa, rasa vagere, guNonI judI judI avasthAo judI judI hovAthI vacana paNa judAM judAM thaze. tethI dvivacana ane bahuvacana aMge muzkelI dUra thaze nahi. rUpa, rasa vagere guNonI judI judI avasthAo liMga darzAve che. Ama guNene tirobhAva, apacaya athavA pratilaya eTale strIva satata pariNamI guNanI badalAtI avasthA judI judI samajavAmAM Ave te vacanane paNa bheda thaze. A avasthA ATalI ema kahI zakAze nahi. tethI mArgaH evA bahuvacanane prayoga ja yogya thaze. upara kahyuM tema guNo pariNamI hovAthI avasthAbheda haMmezano che. avasthAbheda na mAnIe to strItva jAti darzAve che ema samajAtAM haMmezAM ekavacana thAya. jAti pakSamAM divacana ane bahuvacananI utpatti thaze nahi e eka deza che. bIje deSa evo che ke dravya sAthe samAnAdhikaraNa thaze nahi, jema ke, gayA: mArI e prayoga thaze. iMca kumAra che evo prayoga thaze nahi. trIje doSa e che ke strItva e dhama hevAthI kriyA sAthe tene saMbaMdha thaze nahi. jema ke marjaritAM kumArI che e praga thaze nahi, kAraNa ke, alaMkaraNa kriyAnuM karma strItva thaI zake nahi. Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa31 bIju kAMDa jAtisaMkhyAsamAhArairyazaiva sahacAriNi / dravye kriyAH pravartanta ekAtmatve'pyaprekSite // 181 / / mUrtibhyo mUrtidharmANAM tathA bhedasya darzanAt / sAmAnAdhikaraNyaM ca kriyAyogazca kalpate // 182 / / jema jAti, saMkhyA ane samudAya sAthe (dravyano) abheda apekSita hevI chatAM temanI sAthe joDAyelA dravyamAM kriyAnI pravRtti thAya che; tema (satyAna vagere) dravya dharmonA dravya sAthenA abhedanI prAptithI sAmAdhikaraNya ane kriyA sAtheno saMbaMdha kalpI zakAya che. (181-182) anvaya : caNA jJAtisAramAdare: () gvArama velise ma isarAriLi dravye kriyAH pravartante / tathA mUrtidharmANAM mUrtibhyaH abhedasya darzanAt sAmAnAdhikaraNya' kriyAyogaca kalpate / jAtipakSa svIkAratAM je muzkelIo prApta thAya tene uttara triyA ! (4.1.3) sUtra uparanA vAjJika 6, Laya rAbayato sTivanamAvAyuM che ne AdhAre A kArikAemAM ApavAmAM Avyo che. gaug: TutAm trAhmaLazad mAM cAmu. vaghu samAnIyatAmu enA prayogamAM kriyArUpone saMbaMdha jAti, saMkhyA ane samudAya sAthe che ahIM kriyApada vaDe abhidhAna pAmatI kriyAo dravyane AdhAre che, kAraNa ke draya ane jAti tathA saMkhyA ane samudAna avinAbhAva saMbaMdha che. te pramANe mUrta padArtho ane temanA dharmo vacce abheda saMbaMdha hovAthI strItvavAcaka zabda ane dravyavAcaka zabda vacce sAmAnAdhikaraNya hoI zake ane dravyano kriyA sAthe saMbaMdha thaI zake. sAmAnAdhikaraNye tu matublopAdapekSite / luk taddhitalukIti syAlluk tatrApyupalakSaNam // 183 // mag6 pratyAyanA lepane AdhAre sAmAnAdhikaraNyane samajavAmAM AvatAM sutihu sUtra(12.49)niyamane kAraNe strItvane paNa lupha thaze. (jyAM matupUne luka jaNAvavAmAM Ave che, tyAM paNa (prakRtinA athathI maryAdita pratyayArtharUpa) bAhya lakSaNa samajAze. (583) taddazya gati miniti manuna (5.2.94, pratipAdikane, te che jenuM athavA te che jene ThekANe evA arthamAM mata pratyaya lAge che) uparanA vArtika 3, guNavattA matu suhA (guNavAcaka zabdo pachI AvatA mag6 pratyayane lupha thAya che) ane vArtika 5 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 vAkayapadIya tathA riTavAnasiddhi: 1 ( kaag pratyayano luka karIne ja liMga ane vacana siddha thAya che) pramANe guNavAcaka zabdo pachI Rtune lepa thAya che ema samajIe ane strItvane guNu samajavAmAM Ave to taddhitaskRIi (1.2.49 luka zabdathI jayAre taddhita pratyayane lupha thAya tyAre upasarjanapadanA strIliMgano paNa luka thAya che) mUtraniyamathI strIliMganI pratyayane paNa lupha thaze. paraMtu gumAra zabdamAM masun evA tati pratyayana kaze saMdarbha nathI. mAro zabda strItvaguNaviziSTa dravya darzAve che. gujarA: vaDA prayogamAM zuka: zabdamAM matuno lupha thayo che. zu%8: zabdamAM manune lupha thayo che ema mAnIe to zu: e zabda dravyathArtha evA prakRtyarthathI maryAdita pratyayArtha darzAvaze A arthamAM te upalakSaNa banaze. keSAJcit tyaktabhedeSu dravyeSveva vidhIyate / saMstyAnavatsu TAbAdirabhedena samanvayAt // 184 // keTalAkanA matamAM, strItva guNavALA ane strI rUpI vizeSa sAthe) abheda saMbaMdha hovAne kAraNe (bIjA) vize vinAnAM dravyone ja Tapu vagere pratya lAge che. (144) sAmAnAdhikaraNyane pratyayArtha pakSa dvArA bIjI rIte samajAvanArAonA matAntarane A kArikAmAM rajU karavAmAM AvyA che. A matamAM prakRti dravyanuM ane pratyaya strItvanuM abhidhAna kare che. bane abheda saMbaMdhathI joDAyelAM che. vizeSa spaSTatA karatAM helArAja jaNAve che ke prakRti vaDe vAcya dravya eTale dravyasAmAnya. bane abheda saMbaMdhathI joDAyelAM che. AvAM dravyane artha darzAvatA zabdone strIliMgamAM TApU vagere pratyaya lAge che. sAmAnyabhUto dravyAtmA paricchinnaparigrahaH / kriyAbhiryujyate bhedairbhAgazazvAvatiSThate // 185 / / sAmAnya (jevuM samajavAmAM AveluM) dravya, (vizeSa rUpe) maryAdita baneluM svIkAravAmAM AvatAM kriyAo sAthe saMbaMdha pAme che ane vizeSo dvArA vibhAgomAM prApta thAya che (185) pratyaya vaDe vAgya banatuM dravya sAmAnya jevuM che. paraMtu vAstavamAM tema nathI, kAraNa ke. prakati vaDe vAcya banatA dravyavizeSa vaDe te maryAdita bane che. tethI pratyayavA dravyasAmAnya upara AdhAra rAkhI zakAze nahi. Ane pariNAme vyakita mArI prayogamAM mArI zabdano kriyArUpa tAm sAthe saMbaMdha prApta thavAmAM vAMdho nathI. tethI prakRti vaDe vAraya vizeSa sarvatra hoI sAmAnya sAthe saMbaMdhamAM AvatAM sAmAnAdhikaraNya paNa yogya Tharaze. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kaTha zuklAdiSvAzrayadravyaM prAdhAnyenAbhidhIyate / / strItvaM tu pratyayArthatvAdabhidhAviSayo yataH // 186 // zukala vagere (guNu vAcaka) zabadomAM (tenA) Azraya rUpa dravyane pradhAna rUpe jaNAvavAmAM Ave che. paraMtu strItva, pratyayane atha hevAne kAraNe abhidhAne viSaya bane che. (186) sAmAnAdhikaraNyanA samarthanamAM kArikA 187, 184, 185 mAM dalIlo rajU karavAmAM AvI. saMtyAna arthAta strItva, pratyAyano artha che evA pakSamAM be rIte sAmAnAdhikaraNyanuM samarthana karavAmAM AvyuM. strI pratyAyAnta zabdo guNa zabdo che ane strItva sAthe temane abhedasaMbaMdha hovAthI strItvanA Azraya evA dravya sAthe samAna adhikaraNa ane saMkhyAbeda thAya che. A eka pakSa hatA. bIjA pakSamAM prakRtyartha ane pratyayArthI sAmAnya vizeSabhAthe rahyA hovAthI bhedane AdhAre sAmAnAdhikaraNaya siddha thayuM. have A sa darbhamAM eka zaMkA raja karavAmAM Ave che. sura4 vagere guNazabdo pitAnA Azraya evA dravyane darzAve che. Azraya pradhAna hevAthI AzrayanAM liMga ane saMkhyA pramANe jIva zabdanAM liMga ane saMkhyA prApta thaze. strItva aMge ema kahI zakAya ke TA vagere pratyo dvArA vAcya banatu te mukhya che. A vAta svIkArIe te dravarUpa prakRtyatha gauNa bane che. tethI pradhAna evuM strItva gauNa evA prakRtyarthanAM liMga ane vacanane kevI rIte anusaraze evI zaMkA thAya che. vaLI vizALAnAM vA nAte; / sUtronayama pramANe vizeSaNonAM liMga ane vacana vizeSa pramANe thavAM joIe. vizavanAM liMga ane vacana pramANe vizeSanAM liMga ane vacana thaze nahi. kumAra zabdamAM, strItva pratyayArthI hovAthI prAdhAnya bhale rahyuM paraMtu kumAra vagere zabdo pitAnI abhidhAzakti pramANe strItvane ja darzAvatA hovAthI, te pramANe liMga ane vacana siddha thaze. so'yamityabhisaMbandhAdAzrayaM pratipadyate / strItva svabhAvasiddho vA guNabhAvaviparyayaH // 187 // A te che enA (tAdAmya) saMbaMdhane kAraNe strItva, tenA Azraya sAthe joDAyeluM che, athavA mukhyatva ane gaNatvanuM viparItapaNu (zabdonI zaktine kAraNe) svAbhAvika che. (187) pratyayanA atha rUpe raheluM strItva hamezAM pradhAna hoya che ema banatuM nathI. prakRtinA artharUpe raheluM dravya paNa haMmezAM pradhAna hetuM nathI. bannenA guNapradhAna bhAvamAM viparyaya thAya che, tethI upara jaNAvI te zaMkA thagya nathI. Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa34 vAkayapadAya zAstra prakriyAmAM pratyayArthanuM mahatva che, paraMtu vyavahAramAM tema nathI. AkhyAtane prApta thatA pratyaya sAdhanane artha darzAve che, paraMtu AkhyAtano pradhAna artha sAdhana nathI paraMtu kriyA che. saMkhyA mATe prajAtA vibhakti pratye saMveyane gauNa banIne tenA vAcaka bane che. riti vagere mATe nakkI thayelA 4 vagere taddhita pratyo kriyAvAna evA kartAnuM prAdhAnapaNe abhidhAna kare che. pariNAme pratyayanA Azraya evA prakRtinA vacana pramANe kumAra vagere strI pratyayAta zabdomAM vacananI siddhi samajavI joIe. A pramANe sAmAnAdhikaraNya aMge traNa pakSa samajavAmAM AvyA: (1) strItvaviziSTa dravyanuM abhidhAna, (2) prakRtyartharUpa dravya ane pratyayArtharUpa strItva vacce abheda ane (3) prakRtyartharUpa dravyanuM prAdhAnya. A traNa aMgenI zaMkAonuM nirasana karavAmAM AvyuM. sAkAGkSatvAdguNatvena sAmAnyaM vopadizyate / vyaktInAmAtmadharmo'sAvekaprakhyAnibandhanaH // 188 // sAmAnya rUpa (dravya) sAkAMkSa hovAne kAraNe guNarUpe jaNAvAya che. (sAmAnya ane vizeSanA) ekatvanA jJAna upara AdhAravALo te, vizeSone pitAne dhama (ja) che. (188) vizeSAnAM vAkAte: I sUtramAM prApta thatI vizeSaNa zada guNane paryAya che. pratyaya vaDe vAca strItvavALuM dravya, jene ApaNe sAmAnya kahyuM che te A guNa che. A sAmAnya prakRti vaDe vAcya dravyavizeSa upara AdhAra rAkhe che. tethI tene sAkAMkSa kahevAmAM Ave che. dravyavizeSathI te judu nathI. evaMbhUtA ca sAvasthA bhAgabhedaparigrahe / kRte buddhava bhedAnAmAzrayatveca kalpite // 189 // niSkRSTeSvapi bhedeSu vyaktirUpAzraye tataH / liGgapratyavamarzena liGgasaMkhye prapadyate // 19 // (pRthakkaraNarUpa buddhi vaDe (prakRtipratyaya) vibhAga rUpI vizeSone svIkAra karavAmAM AvatAM ane te vizeSone svataMtra rUpe nirUpavAmAM AvatAM chatAM temane Azraya rUpe kalpavAmAM AvatAM, temanA trItvane baMdha thatAM, (sAmAnya ane vizeSanA mizraNa rU5) te avasthA, vyaktirUpa AzrayanAM liMga ane saMkhyAne prApta kare che. (189-191) Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha 135 anvaya : (aDhAra) pdhyA (trakRtivraya) mAAmeTavaritra te, vinTeaI mevu meDhAnAM Azrayatve akkalpite, liGgapratyavamarzana, evaMbhUtA sA (sAmAnyavizeSAbhyAM zabalA) avasthA, vyakti. rUpAzraye liGgasaMkhye prapadyate / zabdamAMthI pRthakkaraNa buddhi vaDe prakRti ane pratyayane judA pADatAM pratyayAtha dravyasAmAnya darzAve che. AvuM dravyasAmAnya prakRtya evA dravyavizeSanI apekSA rAkhatuM hovAthI te guNarUpa banaze paraMtu strItvaviziSTa dravya eka ja hovAthI drathavizeSane Azraya ane dravyasAmAnyane aAzrayI kevI rIte kahevAze ? ema na thAya te banne vacce AzrayAzravibhAva kevI rIte prApta thAya evI zakAne ahIM javAba ApavAmAM AvyuM che. prakRti ane pratyayanA vizeSa ane sAmAnyarU5 arthonA mizraNarUpa avasthA eka ja che. A avasthAmAMthI pratyartha ane pratyayAya evA bheda ka95vAmAM Ave che. AvI kahapanAne kAraNe prakRtivaDe vAca kAvyavizeSo pratyayavaDe vAgya saMsthAna arthAt strItvanA zriya tarIke samajavAmAM Ave che. AvA AvyA pramANe liMga ane saMkhyA samajavAmAM Ave che. agAu jaNAvyuM hatuM ke prakRti vaDe vATyune strItvavAcaka be pratyaya lAge che. tene mATe kAraNa ema ApI zakAya ke strIvavAcaka pratyayo ghotaka hoya to tevA be pratyayo paNa eka ja zabdane lAgaze, jemake pArSALI evA zabdarUpamAM iSa ane 46 pratyaya lAge che (juo kArikA 178 uparanuM TippaNa). antareNa cazabdasya prayogaM dvandvabhAvinAm / aviziSTArthavRttitva rUpAbhedAt pratIyate // 191 // dva samAsamAM prApta thanArAM pado temanA svarUpamAM bheda na hovAthI, ja (a) zabdanA prayoga vinA, abhinna artha darzAve che. (191) pANinisUtra vALuM du: (2.2.29, "ane'nA arthamAM dha% samAsa thAya che) uparanI bhASyacarcAmAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke 1 (a) avyaya che. tethI ja nA arthamAM prApta thanAra inda samAsa paNa avyaya hovo joIe. A barAbara nathI. kAraNake ame cokkasa ullekha jevA che. svarAlinipAtama thayaY [ 1.1.37 jADhayocsa 1,4.57 vagere satra) vaDe jaNAvavAmAM AvyA che. A ullekhamAM dvanda nathI. A siddhAnta svIkArIe te 5 zabdathI darzAvAtA atha sAthe liMga ane saMkhyAnA saMbaMdha thaze nahi. pariNAme indra samAsane gi ane saMkhyA prApta thaze. A barAbara nathI. bhASAnA vaparAza mujaba 1 je nipAta che tene liMga ane vacana thatAM nathI. samAsamAM joDAtAM padAne vigrahavAkaya tarIke samajavAmAM Ave tyAre 2 zabdanA prayoga vinA cAlatuM nathI, kAraNake AvA prayoga vinA A pade samuccaya darzAvatAM nathI. vipraha vAkyamAM 2 zabda vaDe jaNAvAtA ane liMga ane saMkhyA sAthe saMbaMdha thatA nathI. A ane have pachInI parikSAomAM ane aMge carcA karavAmAM AvI che, Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapakIya vikalpavati vA vRttirnivatye'ya samuccite / teSAmajJAtazaktInAM dyotakena niyamyate // 192 / / ajANI (artha) zaktiovALA te zabdonAM vikapa, niSedha athavA samuccaya jaNAvavAnI zaktinuM (4 jevA) ghAtaka zabda vaDe niyamana thAya che. (12) ja padano prayoga jo vAkayamAM karavAmAM na Ave to samAsamAM joDAnArAM pade kayA arthanAM vAcaka che te, temanI vAyAvasthAmAM jANI zakAtuM nathI. vA, 1 ane 2 jevAM arthaghAtaka pado vaDe vika9pa, niSedha ane samuccayano artha darzAvavAmAM Ave che, tethI vAkyamAM AvAM pado Avazyaka che. vRttau viziSTarUpatvAccazabdo vinivartate / arthabhede'pi sArUpyAt taccArthenApadizyate // 193 // (vigraha vAkaya karatAM) samAsanuM svarUpa viziSTa hevAthI (gaddha samAsa)mAM ja ane) adaSTa bane che. samAsa ane virahano artha jude hovA chatAM samAna rUpane kAraNe ra (ane) nA artha vaDe te dvandano artha oLakhAya che. (193) vigrahavAkayamAM 2 (a) zabdano vaparAza Avazyaka che. % samAsamAM 2 (a)no prayAga thato nathI. tethI temAMthI abhedaprApta samuccayanuM svAbhAvika abhidhAna thAya che. vAkyamAM 1 (ane)no prayoga thato hovAthI bhedAdhiSThata samugyano nirdeza thAya che. Avo arthabheda hovA chatAM samuzcita banatAM padone koIka kriyA mATe ekabIjAnI apekSA rahe che. ekabIjAnI AvI apekSApa sAmya 2 (ane) vaDe jaNAvAya che ane tenA vaDe dvandanA arthane bedha thAya che. sarakhAvo helArAja : tavamAtAryamevaisfpa vArtha na DhAtha nirveizyate kriyAyAmitaretarApekSAsAnyamAtrAt / casya cAsattvabhUto'rthaH sa evAzrIyate yadi / tadbharmatvaM tato dvandve cAdiSvarthakRtaM hi tat // 194 / / (a)no atha adravya che; ane A arthane ja svIkAravAmAM Ave te dvanda (samAsa)mAM te (4)no ja (avyayarU5) svabhAva prApta thaze, kAraNa ke 2 (a) vageremAM te (avyaya rUpa svabhAva) athane kAraNe prApta thAya che. (194) avyayane aliMga ane asaMkhya kahyuM che. have vArthe Dha: evuM vidhAna svIkArIe. te 2 no artha arthAta avyayane artha, aliMgatA ane asaMkhyatva, te dhanDane paNa artha thaze. paraMtu % kAMI avyaya nathI, kAraNake vAyakA mAM enuM parigaNana nathI. A parigaNananI vAta barAbara nathI, kAraNake, pATha vidhAyaka nathI. te mAtra udAharaNa rUpe ja che. tema chatAM jo da%no artha e ne artha gaNAya. Aje 2 jo asatva arthAta adravarUpa hoya te ne ane tethI dhanDane paNa liMga ane saMkhyA prApta thaze nahi. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha 537. zabdonA viziSTa arthonuM abhidhAna svAbhAvika che; zAstra niyama dvArA zabdonA artho nakkI karavAmAM AvatA nathI. vyAkaraNazAstrane A mahattvano siddhAnta che. | zabdonA arthono nirdeza je zAstraniyamo pramANe thato hoya te dhandramAM prApta thatA zabdonI kevI sthiti thAya teno ullekha A kArikAmAM karavAmAM Avyo che. vADhayo sarave sUtraniyama jaNAve che ke 1 (ane) vagerene artha adravya che. have avyayazabdone liMga vinAnA ane saMkhyA vinAnA samajavAmAM Ave ane 2 (a)nA arthamAM dvanda samAsa thAya che evA sUtraniyamane svIkAravAmAM Ave to dvandamAM paNa aliMgatA ane asaMkhyatA prApta thaze. paraMtu Ama banatuM nathI. kAraNake 1 (a)ne adravya rU5 artha ane tene kAraNe prApta thatAM aliMgatA ane asaMkhyatA temanA lekavyavahAramAM prApta thatA svAbhAvika arthAbhidhAnane kAraNe che. AvA svAbhAvika abhidhAnane mAtra ulekha vADhayos I sUtranayamathI karavAmAM Ave che : sarakhAvo helArAja-masiM vADhInAmayaa svabhAva. A siddha pAThenAnadyate, na tu pATha eva vidhAyakaH udAharaNatvAt tasya / cArthaH zabde kvacid bhedAtkathaJcit samavasthitaH / dyotakAzcAdayastasya vaktA dvandvastu tadvatAm / / 195 // judI judI zabdazaktione kAraNe ja (ane) no artha keIka (judI judI) rIte nizcita bane che. 4 (a) vagere (temanA samudAyarUpa arthanA dhotaka che, ane tevA athavALA zabdane dvanda samAsa tenA arthane vAcaka che. (195) viklpAyabhidheyasya cArthasyAnyapadArthatA / dyotakatvAnna kalpeta tasmAnsadupalakSyate // 196 / / | vikalpa (samuccaya) vagere zabdo vaDe jaNAvAto artha, 4 (vA) vagere ghAtaka hovAne kAraNe, bIjI rIte jaNAvAtA nathI. tethI (vA zabda vaDe) savarUpa artha darzAvavAmAM Ave che. (196) anvaya : (vAhInAM) zotawvADha vizvAmi zvAsa anyavArthatA na jatA tamA- (vArthe dRtyana) TU (vastu) 3paDhate ! 1, vA vagere zabda vikalpa, samuccaya, pratiSedha vagere artho darzAve che. AvA artho saravarUpa dravyanA hoI zake. liMga ane saMkhyA sAthe temano saMbaMdha hoya che. vArthe (2.2.29) sUtramAM vArtho ne Avo ja artha che. vA-68 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pat8 vAkayapadaya tatra svAbhAvika liGga zabdadhame vyapekSite / zabdaH kazcittamevArtha kathaJcit pratipadyate // 197|| zabadanA svabhAvane dhyAnamAM rAkhIne, tyAM (bhASyama), liMgane svAbhAvika jAhera karavAmAM AvyuM che. za kaIka judI rIte te arthane ja prApta kare che. (17) vArthe (2.2.29) sUtra uparanA bhAgamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke zabdomAM liMga ane saMkhyAno abhAva svAbhAvikapage hoya che. te vyAkaraNazAstramAM niyamavacanene adhIna nathI. tene vAvanirja ati saMrakyatA vA | da ta vAmAvati ). jo %AmA, kRzatA A traNa zabdomAM prakRti zabda e kasarakhe che, paraMtu judA judA prayAne kAraNe judA judA arthAt napuMsaka, puliMga, ane strIliMga evA liMgabhedo temAM prApta thAya che. ane mA : tathA sArA ane mAgha mAM liMga ane vacana judAM judAM che. TUdham zabda liMga ane saMkhyA vinAnA che, paraMtu ghamugatAt vA Darzana (pA. su. 5.3.45 dviotra dhanya (5.3,45) uparanA vArtika) pramANe dvi, tri ne dhAM ne badale dhamaka Adeza thAya che ane tethI vaSi vaidhAni evA pragamAM svAIna evo liMga ane saMkhyAvALo zabda prApta thAya che. zabdAdarthAH pratAyante sa bhedAnAM vidhAyakaH / anumAna vivakSAyAH zabdAdanyanna vidyate // 198 // zabdamAMthI arthono vistAra thAya che. te (ja) judA judA (arthonuM nirmANa kare che. vaktAnI IcchAnuM anumAna karavA mATe zabda sivAya bIjuM kazuM prApta thatuM nathI. (198) potAne abhipreta artha jaNAvavA mATe vaktA, yogya zabdano prayoga kare che. tethI vaktAnI IrachA mATe zabdo ja anumApaka che. vaktA pitAnI IcchA pramANe ja mAya ke 22; athavA 3 ke mA5; no prayoga kare che. samuccitaH syAd dvandvArtho guNabhUtasamuccayaH / samuccayo vApi bhaved guNabhUtasamuccitaH / / 199 / / samuccitatya prAdhAnye liGgasaMkhye svabhAvataH / samuccayasya prAdhAnye zAstra syAt pratipAdakam // 20 // jemAM samuccaya gauNa rUpe che e padArthone samuccaya dvanda samAsane artha hoI zake athavA jemAM samuccaya pAmelA padArtho gauNa che e samuccaya dvandanA artharUpe hoI zake. (1999) Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa pa39 jyAre samuccaya pAmela padArthonuM prAdhAnya hoya tyAre temanAM liMga ane saMkhyA lagabhaga svabhAvasiddha hoya che, jyAre samuccayanuM prAdhAnya hoya tyAre zAstra(niyame liMga ane saMkhyAnuM) pratipAdana karaze. (2000) dvanda samAsanAM pado satvabhUta artha darzAvato hovAthI temanAM liMga ane saMkhyA svabhAvasiddha hoya e pakSa viSe vicAra karavAmAM Avyo. bIje pakSa e che ke zabdonAM liMga ane vacana temanA AzrayanAM liMga ane vacanane AdhAre zastraniyamo nakkI kare che. bhASyakAre A bAbatano ullekha vizeSaLAnAM vAkAte: (1.2.52) sUtra uparanA temanA vidhAna athavAzrayano tridvavana ni mavanitA mAM karyo che. samuccaya pAmelAM arthAta samuccita pade dravyarUpa artha darzAvatAM hovAthI temanAM liMga ane vacana zAstraniyamanA AdhAre nahi paraMtu svabhAvasiddha hoya che. samuccayarUpa arthanuM vidhAna je zAstraniyama karatA hoya te tenAM liMga ane vacananuM vidhAna pazu zAstranivame ja karaze. samuccayavato'rthasya prAdhAnye'pyapare viduH / nimittAnuvidhAyitvAdasiddhi liGgasaMkhyayoH // 201 // samuccaya pAmelAM padonA arthanuM jyAre prAdhAnya hoya tyAre paNa bIjA keTalAka AcAryo jaNAve che ke liMga ane saMkhyA (svabhAvathI) siddha banatAM nathI kAraNake (dvandramAM prApta thato artha) tenA nimitta evA samuccayane anusare che. (21) samuccita arthAt samuccaya pAmelAM padone arthanuM prAdhAnya hoya tyAre paNa zAstranAM vidhAno upayogI che evuM keTalAka AcAryonuM mAnavuM che, kAraNa ke, dvanda samAsanuM nimitta e samuccaya samucita padone DhAMkI de che (patirodhAna ). tethI tevAM padone liMga ane saMkhyAnI prApti svAbhAvika hatI nathI. AvI sthitimAM paNa zAstraniyame upayogI che. Ama samuccayanuM prAdhAnya hoya ke samuccita padanuM prAdhAnya hAya, zAstra to Avazyaka samuccayo nimitta cetsyAnimittAnuvartanam / anvayavyatirekAbhyAM cArtho dvandvanibandhanaH // 202 // . samuccaya je nimitta hoya te tenuM anusaraNa thAya, paraMtu anvaya ane vyatireka vaDe prApta thatuM ja (ane) ne artha dva8 mATe kAraNarUpa che. (202). kArikA 20 mAM darzAvela matAntara svIkAravA yogya nathI. indrane artha koIka kriyA sAthe samAna rIte joDAyelAM padonA samuccaya rUpe che, tethI samuccayane dvandanuM nimitta banAvI zakAya nahi, anvaya ane vyatireka vaDe prApta thatA ane 2 vaDe prApta thato Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadaya artha ja indana nimittarUpe che. inDanuM nimitta samuracaya hoya che evI brAnti thAya che kAraNake samuccaya pAmelA zabda vaDe keIka vAra te jaNAvavAmAM Ave che. samuccitanimittatve cArthasyApagame'pi vA / svabhAvasiddhe dvandvasya liGgasaMkhye vyavasthite / / 203 / / samuccaya pAmelAM pade (zraddhanuM nimitta hoya ke 2 (ane) no artha prApta thatuM na hoya, dvandra (samAsamAM) liMga ane saMkhyA svabhAvasiddha ja hoya che (203) A bAbatamAM nirNAyaka rithati spaSTa ja che ke samuccayane dha samAsanuM nimitta samajI zakAya nahi. samacita pado dhanDanuM nimitta che. ane AvAM samucita pado hameza dravyano artha ja darzAve che. tethI temanAM liMga ane saMkhyA vAcanika nahi paraMtu svAbhAvika che. sarakhAvo helA rAja : saravamUta jIva dazmAvata dvArtha vRti samu vAghAsavAya nimittabhAvo nAsti / padAntarasthasyArthasya dyotakatvAnna yujyate / nipAto liGgasaMkhyAbhyAM dvandvastvarthasya vAcakaH // 204 // nipAta, bIjA padamAM rahelA arthano ghAtaka hovAthI, liMga ane saMkhyA sAthe joDatuM nathI, paraMtu zrAddha samAsa te (dravyarUpa) ane vAcaka che. (2014) da% samAsamAM joDAtAM pado temanI artha zakti pramANe judA judA artha darzAve che. indranAM pade dravyarUpa arthanAM vAcaka che jayAre 2 (a)no samuccayarUpa artha asaravabhUta che. dvanda samAsamAM vAcakatva ane dyotakatvanA bhedane nirdeza kArikA 195 ane 196mAM karavAmAM Avyo che. nimittAnuvidhAne ca dravyadharmAnapekSaNAt / guNapradhAnabhAvena kriyAyogo na kalpate // 205 // ane ThandranA nimitta tarIke samuccayane svIkAratAM dravyanA dharmonI apekSA samajavAmAM na AvatAM, te (dravyo)no kriyAnI sAthe gauNa rUpe ke mukhya rUpe saMbaMdha ka9pI zakAze nahi. (205) samuccayane dvanda samAsanA nimitta tarIke svIkAravAmAM bIjI eka muzkelI rajU karavAmAM Ave che. samuccayane %nA nimitta tarIke svIkAratAM, dravyanA zaktirUpa dharmone barAbara samajAvI zakAtA nathI. ahIM nimitI eTale sarvabhUta dravya ane nimita eTale samuracaya. samucaya asatvabhUta che. sarvabhUtane kriyA sAthe saMbaMdha kahI zakAto nathI. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa * 541 yasya nAsti kriyAyogaH svatantro'sau na vidyate / arthoM dvandvasya tatra syAdupAdAnamanarthakam // 206 / / jene kriyA sAthe saMbaMdha na hoya evA svataMtra arthe heta nathI. dhanDa (samAsa)no artha je te hoya te zAstra vaDe tenuM vidhAna nakAmuM che. (20) vAkyapadImAM jaNAvavAmAM aAvyuM che ke kriyA sAthenA saMbaMdha vinAnA padArthane bodha thaI zakatA nathI (jhiyAnavA vinA na ghavArtha pratIyase 2.425). svaniSTha svataMtra ane kriyA sAthenA saMbaMdha vinAne padArtha hoto nathI. je dvanda samAsamAM kriyA sAtheno Avo saMbaMdha samajavAmAM na Ave to tene vAcaka tarIke svIkArI zakAya nahi ane zAstramAM tene vize niyamavidhAna karavAne kaze artha nathI. samuccayavato'rthasya vAcako nAnuvartate / nimittamapi cAsyArthaH svadhamaiyujyate tataH // 207 // paraMtu samuccayavALA ane vAcaka (samucita zabda tenA) nimittane anusarato nathI. tethI teno artha tenA (liMga, saMkhyA vagere) dharmo sAthe joDAya che (27) dvanda samAsano vAcaka evo samuccita zabda samuccayarUpa upAdhi arthAta nimittanuM abhidhAna karIne athane vAcaka bane che. paraMtu te samuccitanAM liMga ane saMkhyA samuccayane anusaratAM nathI. ra4 zabada tenA nimittane anusare che kAraNake temAMthI ApaNane nimittI arthAta zukla padArthane bodha thAya che. Ama indanA arthane samucita samajavAmAM AvatAM te dhanDanAM padonAM liMga ane saMkhyA svabhAvasiddha hoya che. samuccayane pradhAna samajavAmAM AvatAM vizeSaLAnAM vAkAte.. (5. sa. 1.2.52) jevA sUtra pramANe liMga ane saMkhyA aMge niyama samajavAne che. bAhyo nAstyAzrayo dvandve vizeSau tatra hi zrutau / samuccayastadAdhArastaddhamairvyapadizyate // 208 / / dvandane bAhya Azraya hotuM nathI. tenA be vizeSono ullekha karavAmAM Ave che. temane AdhAre prApta thato samuccaya temanA guNadharmo vaDe oLakhAya che. (2008) sura4: va8: evA prayogamAM zukra evA guNa mATe : e bAhya AzrayarUpa svataMtra zabda che tevo bAhya AdhAra dvandramAM hoto nathI. - samAsanAM liMga ane vacanane AdhAra Avo koI bAhya zabda nathI, paraMtu tenAM pitAnAM pado ja che. A pado aMge liMga ane saMkhyAnI daSTie virodha hoya tyAre pazvima dvatapurA: 1 (2.4.2 6 dhanDa ane tapuruSa samAsanuM liMga tenA para arthAta chellA pada pramANe hAya che) evA sUtra niyamane AdhAra levAmAM Ave che. Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya 5dAya yo vAyavabhedAbhyAM bhedavadbhyAmivAnvitaH / ekaH samUho dharmAn sa bhAgayoH pratipadyate // 209 // ekabIjAthI bhinna hoya tevA be judA avayavovALo je eka samUha che te tenA avayavovALA dharmone prApta kare che. (2009) dvanda samAsa tenAM judAM judAM padone anusaratA samudAya che. tenA padonAM liMga ane saMkhyA samudAyanAM liMga ane saMkhyAne nakkI kare che. sarakhAvo helA rAja : meDhAnAmA tamaMgathorAbaupUto samudevo jhila anuvartata 1 jUtham (rALuM), vanas (vana) vagere samUhazabdamAM avayavono bodha thato nathI. AvAM padomAM liMga ane saMkhyA avayavo pramANe nahi paraMtu samudAya pramANe nakkI karavAmAM Ave che ekazca dvayAtmako'rtho'sau bhedAbhedasamanvitaH / yau bhedAvAzritastatsthe liGgasaMkhye prapadyate / / 210 // bheda ane abheda evA be prakAranA svabhAvavALo A eka (dvandarU5) artha che. avayanA Azraye rahele te temanAM liMga ane saMkhyAne prApta kare che. (20) avayavo rUpe samajAto dharUpa samudAya bhedavALe che ane te eka ja artha darzAvato hovAthI abhina che. Ama dhanvarUpa atha bheda ane abhedane AdhAre rahe che. yathA svazabdAbhihite caitrArthe na prayujyate / caitrazabdo bahuvrIhAvaprayogastathA bhavet // 211 // pitAne artha darzAvavA mATe prayojavAmAM Avela caitra zabda jema pharIvAra prajA nathI, tema bahutrAhi (samAsa)mAM te caitra vagereno prayoga thato nathI. (211) nam samAsa, bahuvahi, dhanDa, yartha ane prakA eTalA viSayone ulekha ti samudezanI kArikA 15mAM thayo che. jemAM carcavAnA muddA ochA che evA prakane vize zarUAtamAM carcA prApta thAya che. Ama pratima kramathI A viSayone carcavAno upakrama bhatRharie svIkAryo che, prakarSa, strayartha ane dvanda samAsanI carcA pUrI thayA pachI have bahuvati samAsanA saMdarbhamAM bahuvatimAM liMga ane saMkhyAnA atidezanA upayogane kramapUrvaka vicAravAmAM Ave che. athapadanA arthamAM bahuvrIhi samAsa prayojAya che. paMtajali jaNAve che ke A bahuvahi pada avyayapadanA arthane baMdha karAvatuM hovAthI, jema dvanda samAsamAM 2 (ane)no prayoga karavAmAM Ave che tema te anya padane prANa karavAmAM Avato nathI. vitrA bhAva: ra sa (jenI gAyo kAbaracitarI che) te citrapura che. A vitra" zabda pachI tevata: Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMi 543 zabdano prayoga thato nathI, kAraNa ke bahutrIhi padathI jayAre arthanuM abhidhAna thayuM hoya tyAre bIjA padano prayoga arthAta anuprega thato nathI (vArthIfmadhADanuyomgughatti samitiat L (nemacAvI che. pA. sU. 2.2.29 uparanuM vArtika 4) A vidhAnane virodha karatAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke je arthanuM abhidhAna thAya che te sAmAnya arthanuM abhidhAna thAya che ane sAmAnya arthanA abhidhAnathI vizeSa arthanuM abhidhAna thatuM nathI.) na vAnabhihitattvAt sAmAnyAbhidhAne hi vizeSAnabhidhAnam / ) yathA gauriti zuklAderabhidhAna na vidyate / evaM yasyAbhisaMbandho gobhistAvat pratIyate // 212 // jema nauH (gAya) zabdathI sapheda vagere (guNavALI gAya)nuM abhidhAna thatuM nathI, tema (citraku vagere bahuvIhi samAsamAM) "jene gA sAthe (mAlika tarIke) saMbaMdha che teTalAnuM ja abhidhAna thAya che. (12) bahutrIhi samAsa saMbaMdhI sAmAnyane bodha karAve che, tethI temAMthI vizepanuM jJAna thatuM nathI. ekalo : zabda gAyane vizeSa bodha karAvatA nathI tethI zradaLa: (:), suva8: (.) evA zabdo vaparAya che. te pramANe vinnA nAya: yA : citragu: | sAmAnyano baMdha karAve che. vizeSano bodha karAvavA mATe caitra: athavA metra evA zabda vaparAya che. saMbandhI niyato rUDha zcitrANAM na ca vidyate / gavAM yathA vajrapANistryakSo vApi vyavasthitaH // 213 // jema vajhapALi: (Indra) athavA cA (ziva) zabdo cokkasa vyakti mATe niyata che tema kAbaracitarI gAyo mATe tenA mAlika tarIke cakakasa vyakti jANatI nathI. (213) vadhvaM vALa cahya 3: vajhAni: che (jenA hAthamAM vajI che te) athavA riLa akSarLa caya zakSaI (jene traNa netro che te) samAsazabe phuDa ane ziva mATe jANItA che tema triA jAvaH yahya : vitra: . evA samAsathI samajAta gAyano cekasa mAlika jANato nathI. rAdAttaravAhU vAghenu vizeSA cA izrataH | vRttizabdo'nya evAyaM sAmAnyasyAbhidhAyakaH // 214 // vAkayomAM judI judI zabda(racanA) hevAne kAraNe vizeSe prApta thAya che chatAM sAmAnyanuM abhidhAna karanAre samAsa judI ja zabdaracanA che. (214) svarUpa ane arthanI daSTie vAkya ane samAsa, bhinna che. vAkyamAM vizeSanuM abhidhAna thaI zake che, samAsamAM mAtra sAmAnyanu ja abhidhAna thAya che. tethI bahuvrIhi Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 vAkaya2tIya samAsamAM anuprayoga jarUra che. maneamanyapAthe | (2.2, 29) uparanA bhAgamAM samAsa ane vAkayamAM sAmAnya ane vizeSanA abhidhAna ane nIce pramANe ullekha che. masiddha yadA sAmAnye vRttiH / yadA tu vizeSe vRttiH tadA na sidhyati / citrA gAvo asya devadattasya / neda' yugapad bhavati vAkya ca samAsazca / yadA vAkyaM na tadA samAsaH, yadA samAsaH sAmAnye tadA vRtti: | tannAvazya vizeSAdhinA vizeSasggyogyaH vitra : vevadatta zuti | agoracitragozcaiva rUpabhedAnnivartakaH / na citragurvizeSANAM rUpAbhedAtu vAcakaH // 215 // jitrA (samAsa) tenA svarUpabhedane kAraNe aT: (jene gA nathI te)nI ane atriku (jenI gAyo kAbaracItarI nathI)nI nivRtti kare che, paraMtu svarUpamAM abheda hovAthI (kAbaracItarI gAze jemanI che tevA vyakti)vizeSone vAcaka banate nathI. (215) - je vitrA e bahuvati samAsa vizeSa vinAnA sAmAnyane baMdha karAvavo heya te tene aMgenA vidhAnonI zI jarUra che, evA praznanA javAbamAM jaNAvavAmAM AvyuM che te citra" zabda sarvathA sAmAnya zabada nathI, paraMtu anyanI vyAvRtti karanArA bIjA arthAt H ane tripu: jevA zabdone nivaka che. A teno vizeSa che ane tethI te pragAha che. yathA citragurityetatprayukte na prayujyate / evaM yadi syAt sAmAnyaM tasya na syAt pratizrutiH // 216 / / jema citra zabdane praga karavAmAM AvatAM tenA arthane bIje zabda) prajAto nathI, tema je (artharUpa) sAmAnya paNa tenA jevuM hoya to tenA vAcaka bIjA keI zabdanuM paNa zravaNa thaze nahi. (216) ane capaTTAthe . (2.2.24) sUtra uparanA vArtika mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke tripu: je anya padArthane baMdha karAvate bahuvrIhi zabda sAmAnyanuM abhidhAna kare che. vizeSanuM arthAt citragu: koNa? devadatta -abhidhAna karato nathI tethI vizeSa anuprayoga karavo joIe. A bAbatanI vizeSa carcA karatAM mahAbhASyakAra jaNAve che ke batrIhi samAsa sAmAnyarU5 anyapadArthane baMdha karAvatuM hoya te tevA sAmAnya zabdane pravega paNa zA mATe karo ? jemake tripu: : ! ema pUchavAmAM AvatAM vitrazu: tat ! f=": viSita | tripu: sama ! evA uttaro Avaze. A zabdone vizeSa kevI rIte kahevAze? AnA javAbamAM ema karI zakAya ke sAmAnya paNa vizeSa jevuM che. citrapu: ema sAmAnya arthanuM abidhAna thatAM vitra]: sana | ke viay: vizvaE I evA vizeSa arthano baMdha thaze. AvI sthitimAM vizeSane anuprayoga thavo joIe. Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 trIjuM kAMDa sarvAdayo vizeSAstu pradezAnAM nivartakAH / yathA pradezAH sAmAnyapradezAntarabAdhakAH // 217 / / jema vizeSa zabdo sAmAnya zabdono ane bIjA vizeSa zabdone bAdha kare che, tema, sarva vagere (sAmAnya) zabdo) vizeSa (zabdo jevA) ja che, ane bIjA vizenA nivaka che. ahIM pradezane atha vizeSa che. (217). vizeSa zabda eTale bhedaka zabda caitra zabdanuM zravaNa thatAM maitra vagere vizeSa zabdonI nivRtti thAya che, eTaluM ja nahi paraMtu sAmAnyanI paNa nivRtti thAya che. te pramANe sarva, vizva evAM sAmAnya padone prayoga thatAM vizeSanI nivRtti thAya che ja. Ama sAmAnya paNa anyanI nivRtti karatuM hovAthI te paNa vizeSa jevuM ja che. sarakhA, sAmAjika catha vizeSa: ' (mahAbhASya, pA. 2.2.24). vibhaktyarthAbhidhAnAd vA SaSThI nAnuprayujyate / dravyasyAnabhidhAnAttu tacchabdo'nuprayujyate // 218 // (bahuvIhi samAsa) vibhaktinA arthanuM abhidhAna karatA hovAthI tenA arthanI vAcaka) SaSThIne anuprayoga thato nathI. te dravya (rUpa vizeSa)nuM abhiyAna karato na hovAthI, tenA vAcaka zabdane anuprayoga thAya che. (218) bahutrIhi samAsa vibhakatyartharU5 saMbaMdhanuM abhidhAna kare che. saMbaMdhanuM abhidhAna karanAra vibhakatyanta zabda je anya padArtha che, teno samAsamAM samAveza thato nathI. A matamAM paNa AvA vibhayartharUpa saMbaMdhanA vAcaka zabdane arthAta saMbaMdhIne,-jemake, T: sAthe kevadratta: --anaproga thavo joIe. jitrA jAva: bhakSya evA arthanA vitray: samAsamAM zakya e pappayanta zabda prApta thAya che. A Sayata zabda AzrayAzrayabhAva saMbaMdha darzAve che. sAmAnAdhikaraNyaM cenmatublopAtprakalpate / matupo'pi tadarthatvAdanavasthA prasajyate // 219 / / jo (guNavAcaka zabdanA) kratun (pratyaya)nA lepane kAraNe sattvavAcaka anya padAtha nA vAcaka zabda sAthe bahuvI(hanuM sAmAnAdhikaraNya samajavAmAM Ave to jatu ne atha paNa te (bahuvIhi)no artha evo hovAthI anavasthA thaze. (219) bahuvrIhi samAsa vibhakayartharUpa saMbaMdhanuM pratipAdana kare che ema mAnavAmAM AvatAM, saMbaMdha asattva heI, bahuvahinAM liMga ane vacana kevI rIte samajavAM, evI muzkelI A kArikAmAM darzAvavAmAM AvI che. vA-69 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyatIya nevAmathavA (2.2.24) sUtra uparanA vAtika 7 uparanA bhAgyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke manunA arthamAM bahutrIhi samAsa karo. A bahutrIhi saMbaMdharU5 atha darzAve che. saMbaMdhanuM pratipAdana thatAM saMbaMdhInuM paNa abhidhAna karavuM joIe. AvA saMbaMdhInuM abhidhAna thayuM na hoya te bIjA magqnI jarUra paDe. tene paNa saMbaMdhI prApta na thatAM vaLI bIje matur ja paDe ema anavasthA thaze. mAja pratyaya vaDe saMbaMdhInuM abhidhAna thatAM batrIhi paNa saMbaMdhInuM abhiyAna karaze ane tethI bahutrIhi vibhakatyarthanuM abhidhAna kare che evA matane tyAga karavo paDaze. puna: vaDa mAM zujhaH zabda mAtra sapheda guNa darzAvato nathI paraMtu sapheda guNa zALA vastra e artha darzAve che. zugaDha: mAM malune le5 thayela che ema samajavAnuM che. viza: mAM mA lAgyA nathI kAraNa ke citraguDa samAsa ja manune artha darzAve che. saMbandhasya ca saMbandhI saMbadho'nyaH prasajyate / vibhaktyarthapradhAne ca kriyAyogo na kalpate // 220 // bIje saMbaMdha pahelA saMbaMdhanA saMbaMdhI tarIke prApta thaze. vibhaktine atha mukhya samajavAmAM AvatAM kriyA sAthe tene saMbaMdha thaI zakaze nahi. (220) bahutrihine malun lagADavAmAM AvatAM ane manu paNa saMbaMdha ja darzAve che ema i bIjI eka muzkelI prApta thaze. te e che ke kriyA sAthe tene saMbaMdha thaI zakaze nahi. bahuvahi ane mats bane saMbaMdha darzAve che ema mAnavAmAM AvatAM, mag6 bahuvahina saMbaMdhI thaze. saMbandharUpa artha asattabhUta hovAthI kriyAnuM sAdhana banaze. nahi ane tethI citraku mAnIyatAm evo prayoga thaze nahi. vibhaktyarthapradhAnatvAt tatastatreti na kriyA / dRzyAdiH karmaka dinimittatvAya kalpate // 221 // tyAMthI (juo, tyAM (juo) vagere pragomAM jevuM vagere kriyAo karma, kartA vagere (kArakone samajavA)nAM nimitta banatI nathI, kAraNa ke temanI) vibhaktine atha mukhya heya che. (21) tA: payaH 1 (tyAMthI juo) tatra vayaH | (tyAM juo) vageremAM apAdAna, adhikaraNa vagerenA artho mukhya che. A arthe asarUpa hovAthI karma, kartA vagerenA nimitta banatA nathI, tethI tana mana vazya ! (tyAMthI AvelAne jue) tatra sthitaH vazya 1 (tyAM rahelA tame ja) vagere vAmAM mAnata', hithataH vagere padone ayAhAra mAnavAM paDaze. tethI te padonuM kamaMta ane kartA ta thaze, tataH athavA tatra vagerenuM nahi, Ama, vibharyA pradhAna pakSamAM doSa Avaze ja. Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa antarbhavecca saMbandhaH prAdhAnyAbhihitaH katham / sa prAtipadikArthazca tathAbhUtaH katha bhavet // 222 / / (samAsamAM) mukhyapaNe jaNAvAyela saMbaMdha (prAtipAdikAthamAM) antabhaMta kevI rIte bane ? ane te (saMbaMdha) prAtipAdikArtha kevI rIte banI zake? (222) autrA (tranuM) evA prayogamAM laThThIno saMbaMdha pradhAnapaNe jaNAvavAmAM Ave che. bahuvIhimAM paNa saMbaMdha mukhyapaNe jaNAvAya che ema mAnIe to trizula vasahya | prayoga prApta thaze. vaDIne artha arthAt saMbaMdharUpa artha je bahutrIdi vaDe cchavAya che te bahuvrIhimAM antabhUta bane che ane bahuvrIhirUpa prAtipAdikane artha thAya che. tethI prAtipAdikanA arthamAM prathama prApta thavI joIe. paraMtu A vAta barAbara nathI. saMbaMdhIne gauNarUpe rahelo saMbaMdha samAsamAM antabhUta bane che ane tyAre ja te prAtipadikano artha bane che. jenag: 1 zabdamAM gana vaDe darzAvAte saMbaMdha puraNa: evA zabdanA mukhya arthanA gauNurUpe che ane tethI rAgapuSaH evA prAtipAdikanA athanA bhAgarUpe prApta thAya che. citra" mAM AvI sthiti nathI. asaMbhavAttu saMbandhe saMbandhasahacAriNi / jAtisaMkhyAsamAhArakAryANAmiva saMbhavaH // 223 // (bahuvIhi vaDe jaNAvAtA) saMbaMdha sAthe kriyAne saMbaMdha prApta thatuM na hoya te jAti, saMkhyA ane samUhanI kriyAonI jema, saMbaMdha sAthe joDAyelA saMbaMdho (dravya) sAthe te (kriyAo)ne saMbaMdha thaI zakaze. (223) agAunI kArikA naM 221 ane 222mAM jaNAvavAmAM AvyuM ke tatra vazya ! tataH vazya 1 vagere prayogane vicAra karatAM jaNAya che ke temAM adhikaraNa, apAdAna vagere artho mukhya hovA chatAM temane prayoga zakaya bane che. kriyA darzAvanArA kriyArUpa sAthe bahuvrIhine saMbaMdha kevI rIte prApta thaze e bAbata A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvI che. jo sameta ! (baLadane haNavo), grAhmaLAnAM rAta manAya . (se brAhmaNone lAvo) ane vakhyapUrI vaNatAm pa (pAMca pULA bAMdha) prayogamAM adravya evAM gojAti, brAhmaNanI saMkhyA ane cokkasa samUha mATe nakkI thayelI kriyAone temanI sAthe sIdho saMbaMdha nathI, Avo saMbaMdha na hovAne kAraNe te kriyA sAthe avinAbhAvathI joDAyelA sabaMdhI dravya sAthe kriyAno saMbaMdha thaze.te pramANe vitranu: mAnayatAt | (kAbaracitarI gayAvALA tene lA)mAM mAtra saMbaMdhanI pratIti thatI hovAthI tenI sAthe kriyAno saMbaMdha zakya na havAthI saMbaMdho padArtha arthAta vyaktivizeSa sAthe kriyAne saMbaMdha thaze. Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 vASapadIya so'yamityabhisaMbandhAd viziSTAzrayavAcinAm / zuklAdivalliGgasaMkhye zAstrArambhAd bhaviSyataH // 224 // A te che evA (abheda) saMbadhane kAraNe viziSTa AzrayanAM vAcaka (bahuvahi) padanAM liMga ane saMkhyA, (vizeSAnAM vAkAteH evA) zAstraniyamane kAraNe kuvara vagere zabdonI jema prApta thaze. (224) 1 jAti zabdo vaDe jAtisvarUpa sAthe joDAyelA AzrayInuM abhidhAna thAya che. tethI tene kriyA sAthe saMbaMdha ka9pI zakAze. bahutrI himAM saMbaMdha mukhya hevAthI kriyA sAthe tene saMbaMdha kevI rIte thaI zake evI zaMkAnA javAbamAM A kArikAno vicAra jaNAvavAmAM Avyo che. * saMbaMdhI ane saMbaMdha vacce abheda saMbaMdha hoya che. tethI vibhakayartharUpa saMbaMdhanA arthamAM bahutrIhinuM vidhAna thatuM hoya to paNa zabdazaktinI svAbhAviktAne kAraNe bahuvIhi samAsa AzrayIne bodha karAvaze. ane viroSaLAnAM vAMkAte : (1.2 52) mUtraniyamane kAraNe sa baMdhInAM liMga ane saMkhyA tene prApta thaze. bhedena tu vivakSAyAM sAmAnye vA vivakSite / saliGgasya sasaMkhyasya padArthasyAgatirbhavet / / 225 / / saMbaMdhane saMbaMdhI sAthe bheda jaNAvavAmAM AvatA hoya athavA (saMbaMdhI) sAmAnyanuM (ja mAtra) abhidhAna thatuM hoya tyAre liMga sAthenA ane saMkhyA sAthenA (saMpUNa) padArthanuM jJAna thaze nahi. (25) saMbaMdhI ane saMbaMdha vacce abheda saMbaMdha mAnavAmAM Ave ane bahuvrIhi samAsa vibhakayarthanuM abhidhAna kare che ema svIkArIe te bhASyavacana "Dhi tahiM vimarUca 'bhidhIyate kRtsnaH padArthaH kathamabhihito bhavati sadravyaH saliGga : sasaMravyazca / - bahutrIhi vaDe jaNAvatA saMbadhane saMbaMdhIthI bhinna samAjavAmAM AvatAM, saMbaMdha ane dravya rU5 saMbaMdhI vacce sAmAnAdhikaraNyanI prApti thaze nahi. tethI dravyane liMga ane saMkhyA sAthe sabaMdha na thavAthI liMga sahita ane saMkhyA sahita saMpUrNa padArthanuM jJAna thaze nahi. saMbaMdha ane saMbaMdhI vacce tAdAmya saMbaMdha mAnIe te paNa saMbaMdhIvizeSanuM nahi paraMtu saMbaMdhI sAmAnyanuM ja abhidhAna thAya che. Ama thatAM sAmAnya liMga ane sAmAnya saMkhyA ja jaNAvAze. tethI samAsane napuMsaka ekavacana prApta thaze. A rIte paNa saMpUrNa padArthanuM jJAna thaze nahi. tethI bahutrIhi vibhakatyarthanuM abhidhAna kare che e pakSane tyAga karIne te dravyanuM abhidhAna kare che evo paNa svIkAra joIe. Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa sAdhutva' na vibhaktyarthamAtre vRttasya dRzyate / kRtsnArthavRtteH sAdhutvamityarthagrahaNaM kRtam // 226 // mAtra vibhakatyarthanA abhidhAnathI (bahuvrIhi) samAsane sAdhutva prApta thatuM nathI. anya padanA saMpUrNa arthanuM abhidhAna karanAra (bahuvrIhi) samAsanuM ja sAdhutva che. eTalA mATe (ane mukhyapArthe 2.2.24 sUtramAM) atha (zabda)nuM grahaNa karavAmAM AvyuM che. (226) vyAkaraNazAstra hamezAM pragamAM prApta thatA zabdonuM anvAkhyAna kare che. dravyanuM abhidhAna na karanArA ane mAtra pathatha sAthenA saMbaMdhano badha karAvanArA ekAthIbhAvavALA bahabrIhi samAsano prayoga prApta thato nathI, kAraNa ke anya padArthane bAdha karAvanArA ane dravyarUpa pradhAna arthane jaNAvanArA bahuvrIhinI prApita hamezAM thAya che. tethI sUtrakAre krama varALe 1 (2.2.24) sUtramAM samartha zabdane prayoga karyo che. A sUtra uparanA bhAgyamAM paNa kahyuM che ke dina: vArtho yathA vijJAyate sabhyaH satra: saraMthazvA ahIM dratha: zabdathI dravyane ja mukhya samajavAmAM AvyuM che. 1Dha zabdathI vibhakayarthanI pratIti thAya che. so'yamityabhisaMbandhAd dravyavRttiraya yadA / saliGgasya sasaMkhyasya tadA sAdhutvamucyate // 227 // A te che evA abheda saMbaMdhane kAraNe jayAre te (bahuvahi) dravyanuM abhidhAna kare che tyAre liMga sahita ane saMkhyA sahita evA tenuM sAdhutva jaNAvAya che. (27) bahutrIhi vibhakarthane jaNAve che e pakSamAM batrI himAM SaSThayartha vaDe jaNAvAto saMbaMdha dravyasAmAnyanuM abhidhAna karanArA saMbaMdhI sAthe abheda saMbaMdhamAM hovA chatAM dravyavizeSanA liMga ane saMkhyAne jaNAvavA mATe vizeSaLAnAM vAgAleH (1 2.para) sUtrane rajU karavAmAM AvyuM che. padArtha dhAna pakSamAM dravyanAM liMga ane saMkhyAnI svAbhAvika siddhi thAya che. antarbhUtavibhaktyarthe SaSThI na zrUyate yathA / tathAzrutiH prasajyeta liGgasaMkhyAbhidhAyinAm / / 228 // (SaSThI) vibhaktinA atha (rUpI saMbaMdha)no samAveza hovAthI (bahuvrIhi samAsamAM jema SaDIno prayoga thato nathI tema liMga ane saMkhyAnuM abhidhAna karanArA pratyeno prayoga paNa thaze nahi. (228) Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa vAMkayapIya bannemanyavayAthe | (2.2.24) uparanA bhASyavacana "yaddi taddi` na: vAtheDimilIyate, haitra sAMThyArthI viSayona sidhyanti ne ahIM nirdeza karavAmAM AvyA che. A vacana pramANe je bahutrIhi, saliMga ane sasaMkhya evA sa`pUrNa padA'nu' pradhAnapaNe abhidhAna kassA hAya tA gauNa evA vibhakatyarUpa sabaMdha samAsamAM antabhUta ha|I, pachI vibhaktinA prayoga thatA nathI. te pramANe TAv vagere la...gadarzaka pratyayA ane mu vagere saMkhyA pratyayeAno prayAga thaze nahi. sAdharmyamavyayena syAd bahuvrIhestathA sati / liGgasaMkhyAnimittasya saMskArasyApavartanAt // 229 // prayuktena ca saMbandhAccaitrAdizravaNaM bhavet / vinA vibhaktyA saMbandho vibhaktyA vidyate vinA // 230 // Ama thatAM liMga ane saMkhyAne jaNAvanArA pratyayAne kAraNe prApta thanArA saMskAranA abhAvane lIdhe bahuvrIhi anyayanA jevA thaze. (229) ane vaLI vibhakita vinA pratyeAjAyelAM (pA sAthe) sabaMdhane kAraNe, vibhakti vinAnAM caitra vagere padonu (ja) zravaNu thaze. vibhakita vinAnAM padonA vibhakita vinAnAM pado sAthe sabaMdha thAya che. (230) citranu evA dravyasAhAnyanA vAcaka ane vibhakti pratyaya vinA uccArAyelA ahuvrIhi samAsanA kSetra evA samAna abhidheyavALA ane tevA ja vibhakti vinAnA zabda sAthe pratyeAga caze, kAraNa ke viktika padAnA saMbadha bIjA' vibhakatyanta pado sAthe thAya che ane vibhakti vinAnAM padAnA saMbaMdha khIjA vibhakti vinAnAM pade sAthe thAya che evA sAmAnya niyama che. A pramANe bahuvrIhimAM padArthobhidhAna pakSamAM cainnA: sAMcAtha viSayo na sidhyanti 1 evA pUrva pakSa darzAvatA bhASyavacanane spaSTa karavAmAM AvyuM. abhidhAne'pi saMkhyAyAH saMkhyAtva na nivartate / SaSThyarthasyAbhidhAne tu syAt prAtipadikArthatA || 231|| bahutrIhi vaDe sakhyAnuM abhidhAna thayuM hAvA chatAM, te (sa`khyA)nuM saMkhyApazu nivrutta thatuM nathI. DInA arthanu abhidhAna thayu' heAya te te (a) bahuvrIhi rUpa prAtipadmikArya anaraze. (231) bahuvrIhi aMgenI carcAmAM liMga ane sa MkhyA aMgenI muzkelI darzAvatA AkSeparUpa bhASyavacana aizAstra sAMyAya viSayo na lidhyanti / ne samajAvavAmAM Avyu'. tenA samAdhAnamAM jaNAvavAmAM aAvyuM ke strItvanA artha darzAvatA prAtikrikane TApu vagere strIliganA Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha papa1 pratyaya lAge che. bahuvIhi samAsamAM strItvanuM abhidhAna thayuM hovA chatAM TAm vagere praya strItvanA ghAtaka bane che. saMkhyA aMge kahI zakAya ke vitragu: samAsamAM prAtipadikanA arthanuM ja abhidhAna thatuM hovAthI karma vagere atha darzAvavAnI zakti tenAmAM nathI. tethI karma vageremAM rahela ekatva saMkhyA darzAvavA mATe saMkhyAne lagatA pratya samAsane lagADavAmAM Ave che. tethI trinuM vathA vitrAnA kRtam | esa prayoga banaze. bhASyamAMnI A carcAmAMnI saMkhyA aMgenI carcAno A kArikAmAM avatAra karavAmAM Avyo che. bahubahi samAsanAM pada saMkhyAnuM abhidhAna karatAM hovA chatAM saMkhyAnA pratyo tene lAgaze. jA, DhIM, vaidhruvaH mAM gva, dri, gaMdu zabda pite saMkhyAnuM abhidhAna karatA hevA chatAM temane vacananA pratyaya lAge che. prAtikriAcinnaparimALavacanamAtre prathama (2,3.46, mAtra prAtipAdikanA, mAtra liMganA, mAtra parimANunA ane mAtra vacananA arthamAM prathamA thAya che) savamAM vacana zabdano ullekha hevAthI samAsanI prApti thaze. saMbaMdharUpa Saya, saMbaMdhI evA dravyanA anulakSamAM gauNa hovAthI bahuvrIhi prAtipadikA darzAvaze. antabhUta prAti padikanA arthamAM prathamA thAya che evA niyama pramANe prathamA thaze, SaSThI nahi thAya. anuprayogasiddhayartha na vibhaktyarthakalpanA / vastvavantaramupakSiptamiti kecitpracakSate // 232 // keTalAka AcAryo jAhera kare che ke bahuvatimAM (saMbaMgharU5) vibhArthanI kahapanA anuprayoganI siddhine mATe nahiM, paraMtu bI (vize ) mata tarIke rajU karavAmAM AvI che. (232) anya padanA arthamAM bahuvIhi samAsa prApta thAya che evo eka pakSa bhAgamAM prApta thAya che. vibhaktinA arthamAM bahutrIti prApta thAya che e bIjo pakSa paNa bhASyamAM carcavAmAM AvyA che. bhAgyanI carcA uparathI sUcana thAya che ke prathama pakSane savIkAravAmAM AvatAM citrapu: revadratta: prApta thAya; paraMtu AvA anuprayoganI kazI jarUra nathI. bhAgyakAre bIjo mata vibhakatyaryAbhidhAna pakSa tarIke rajU karyo che, A bIjo mata anuprayoganI siddhi artha nathI arthAt pahelA matanA samAdhAna tarIke nathI, paraMtu eka svataMtra darzana tarIke rajU karavAmAM Avyo che. (jitu nA tameTuM yuirmri catayovajatam phuracelAM mata ! helArAja). A bAja pakSamAM paNa vibhakartharUpa saMbaMdha ane dravyarUpa saMbaMdha vacce abheda hovAthI bahutrIhi samAsa drayanuM abhidhAna kare che. Ama thatAM ahIM paNa anuprayoga upayogI bane che. A depanuM nivAraNa paNa na vAnamitiyAt evI dalIlathI thaze. bhAgyamAM paNa tapAtra yun matra 6 satrA pravartate che evA zabdothI A bIjA pakSane satkAravAmAM AvyuM che, Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 vAyanI Ama hovA chatAM bhASyakArane mata anya padArthobhidhAnapakSane svIkAravAno heya ema lAge che. A pakSane kadAca pANinine Teko hoya ema amarapALe (2.2.24) mUtramAM artha zabdanA ullekha uparathI sUcavAya che, ema bhAgyakAranuM mAnavuM che. A pakSamAM samAsane liMga ane saMkhyA sAthe vega svAbhAvikapaNe prApta thAya che. vibakarthIbhidhAnapakSamAM viroghaLAMnAM vAgAte: ( evA sUtraniyama (1.2.5ra)thI liMga ane saMkhyAnI prApti thaze. A badhI carcA uparathI niSkarSa tAravI zakAya ke pANinine anya padArthapakSa mAnya haze kAtyAyana anyavibhakatyartha pakSanI tarapheNa kare che ema lAge che. tasthAti minniti manun ! (5.2.94, te che enuM evA arthamAM athavA to te che jene badale evA arthamAM malun pratyaya lAge che) pramANa svAmitvanA arthamAM madhura lAge che. AnA udAharaNa jANavAnuM varNana (rAphaDe kALA sApavALA che)mAM samAsanAM pade pratipAdikArya darzAve che ane manu avibhakatyartha arthAt min no artha darzAve che, A samAsa vibhakatyartha cahya darzAve che. ' ' A badhA uparathI ema mAnI zakAya ke anya padArtha ane vibhakatyatha evA bane pakSo svIkArAe che. bhartuharie paNa A sthitine svIkArI che, saMbandhibhirviziSTAnA saMbandhAnAM nimittatA / saMbandhairvA viziSTAnAM tadvatAM syAnnimittatA // 233 // bahuvahinAM pade vaDe maryAdita saMbaMdhIothI yukata saMbadhe (bahuvAhinI pravRttimAM) nimittarUpa bane che athavA saMbaMdhathI sImita evA saMbaMdhIo nimittarUpa bane che. (233) vibhakatyathabhidhAna pakSamAM bahutrIhinAM pado vaDe vAya evA saMbaMdhIo vaDe maryAdita saMbaMdha bahuvatinA kAryamAM nimittarUpa bane che. bIjI bAju padAthabhidhAna pakSamAM saMbaMdhe vaDe maryAdita saMbaMdhIo nimitta bane che. kecitsaMyogino daNDAd viSANAtsamavAyinaH / tadvati pratyayAnAhubahuvrIhiM tathaiva ca // 234 / / keTalAka (AcAryo) jaNAve che ke saMbaMdhI sAthe) saMga saMbaMdhathI joDAyelA daMDa pachI ane (saMbaMdhI sAthe) samavAya saMbaMdhathI joDAyela "viSANu" pachI, tenI pAse te che evA arthamAM svAmitva darzAvanArA pratyaya lAge che. bahuvIhimAM paNa temaja bane che. (234) Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha 555 agAunI kArikAnA TippaNamAM jaNAvavAmAM AvyuM ke svAmitva darzaka masun pratyaya lAgIne taiyAra thayelA zabadarUpa jevo bahutrIhi samAsa che. AvI sthiti padArthobhidhAna pakSamAM prApta thAya che. A aMge eka mAstara jaNAvavAmAM Ave che. zabda tenA saMbaMdhI sAthe saMyoga saMbaMdhathI joDAyelo che. evI rIte viSANa zabda tenA saMbaMdhI sAthe samavAya saMbaMdhathI joDAyelo che. A zabdone tallAna-tenI pAse (te) che e arthamAM svAmitvadarzaka hena, Tana ane malu prayAmAMthI ghana pratyaya lAge che ane tethI vani ane vijJAnis zabdo bane che. A pratyayo tene turtha miyA veDha attaH | (5.1.115, tenI kriyA jevA kiyA jenI che evA arthamAM prAti padikane vat pratyaya lAge che) sUtrathI prApta thAya che. AvI rIte anya padanA artha sAthe joDAyelA ane saMbaMdhIrUpe samajavAmAM AvelAM bahuvIhi pado, bahuvIhinuM nimitta bane che. bhinnaM saMbandhibhedena saMbandhamapare viduH / __nimitta sa vibhaktyarthaH samAsenAbhidhIyate // 235 // paraMtu bIjA AcAryo samaje che ke judA judA saMbaMdhIo sAthe jude jude (samajAte) saMbaMdha (matvathI zabdarUpanuM) nimitta bane che. te (saMbaMdharUpa) vibhatyartha, samAsa vaDe abhidhAna pAme che. (235) matubanta zabdamAM rahelA saMbaMdhavizeSano Azraya kaIka cokakasa saMbaMdhI hoya che. A saMbaMdha matvathIya pratyayanI utpattinuM kAraNa bane che. vaLI, vizALI vagere prayogamAM saMbaMdhomAM rahela pratyaya ane saMbaMdha ema bane hovAthI manubakhta zabdarUpamAM saMbaMdhInuM temaja saMbaMdhanuM ema baMnenuM nimittatva spaSTa thAya che. idI, vikALa evuM matabakta pada akhaMDa che chatAM temAM A prakRti, A pratyaya, A prakRtyartha, A pratyArtha evA prakiyAbheda prApta thAya che. pradhAnamanyArthatayA bhinna svarupasarjanaiH / nimittamabhidheya vA sarvapazcAdapekSyate // 236 / / samAsamAM gauNubhAve rahelAM parUpI saMbaMdhIothI sImita banela ane anya padane atha hovAne kAraNe mukhya (samajAto) saMbaMdha (bahuvrIhi samAsanI pravRttinuM nimitta che. athavA vigrahavAkayane aMte te prApta thato hovAthI samAsa vaDe te vAcya bane che. (236) bahutrIhi abhyapadanA arthamAM prApta thAya che evo prathama pakSa che. anya padArtha rUpa A saMbaMdha, saMbaMdhanA gauNa bhAve rahelAM samAsanAM parUpI saMbaMdhIothI sImita bane vA-70 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 vAkayAya che. A saMbaMdha bahuvahinI pravRttinuM nimitta bane che. athavA bIjA pakSamAM eTale ke vibhAzayathabhidhAna pakSamAM kahyuM evuM saMbaMdhadaka pada aMte AvatuM hovAthI vibhaDhyartha rUpI saMbaMdha ja mukhya che ane te ja mukhyarUpe vAcya bane che. svAmini vyatirekazca vAkye yadyapi dRzyate / prAdhAnya eva tasyeSTo bahuvrIhirvivakSite // 237 // vAkyamAM mAlikanuM gauNatva samajAtuM hovA chatAM tenuM mukhyatva jaNAvAtuM hoya tyAre ja bahuvrIhi ISTa che. (237) citrA jAva: cahya sara ! evA vigrahavAkyamAM gAyono mAlika evo artha darzAvatuM pada gaNAtha darzAve che. bahuvIhinAM pado dvArA darzAvAto gAyo evo artha ja pradhAna che. to pachI saMbaMdhaviziSTa saMbaMdhI athavA saMbazviviziSTa saMbaMdha bahuva iva kevI rIte vAcya banaze evI zaMkAnA javAbamAM A kArikAnuM kathana che. vigrahavAkayamAM mAlikanA arthanuM aprAdhAnya che tethI bahubItimAM saMbaMdhInuM prAdhAnya raheze nahi. paraMtu samAsa ane vAkaya bhinna hovAthI bannene arthabheda svabhAvika che. tethI jyAre svAmInuM prAdhAnya darzAvavuM hoya tyAre bahuvrIhi samAsa gya bane che. Ama vAkayamAM svAmIne artha apradhAna rUpe ane samAsamAM pradhAnarUpe prApta thAya che. gavAM vizeSaNatvena yadA tadvAn pravartate / asyaitA iti tatrArthe bahuvrIhirna vidyate // 238 // te gAye AnI che evA arthamAM gAyonA vizeSaNa rUpe mAlika rajU thAya che tyAre te arthamAM bahuvahi prApta thatuM nathI. (38) A kAbaracitarI gAyo konI che,' evI jijJAsA thatAM "kAbaracitarI gAyo AnI che evA vAkayano prayoga thAya che. ahI gAyone mAlika gAyonA saMbaMdhamAM apradhAna hAI virapaNurUpe prApta thAya che. tethI tripu: evA samAsane pUrepUro artha prApta thato nathI. yadA pratyavamarzastu tAsAM svAmI gavAmiti / gobhistadAbhisaMvandho nimittatvAya kalpate // 239 // te (kAbaracitarI) gAyone mAlika evA artharUpe jyAre baMdha thAya che tyAre gAye sAthe saMbaMdha bahutrahina nimitta tarIke samajavAmAM Ave che. (239) te kAbaracitarI gAyone mAlika keNa che, evI jijJAsA thatAM A gAya enA mAlikane jANavAnuM kAraNa bane che. Ama virapu: evA sAmAsika padano artha anya padanA artha sAthe saMbaMdhane prApta kare che. A saMbaMdha bahutrItinI racanA mATe kAraNabhUta bane che. Ama vijhA nA cahyuM kayuM viTaT: evuM anyapadArthapradhAna vAkaya yogya bane che. Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIju kAMDa apekSamANaH saMvandha rUDhitvasya nivRttaye / nimittAnuvidhAyitvAt taddharmArthaHprasajyate // 24 // samAsane rUDhizabda banate aTakAvavA mATe je saMbaMdhano (tenA pravRtti) nimitta tarIke) Azraya karavAmAM Ave to (samAsa saMbaMdharUpa nimittane anusarata hovAthI) liMgasaMkhyArahitatva)dharmarUpa samAsAtha prApta thaze. (240) saMbaMdharUpa pravRttinimittathI saMbaMdhI prApta thatI hoya te bahutrI himAM liMga ane saMkhyA upayogI banaze ke kema te A kArikAmAM vicAravAmAM AvyuM che. bahuvrIhi samAsamAM tene avayavArtharUpa saMbaMdha saMbaMdhIno vAcaka bane che. have je bahuvrIhi tenA avayavAryarUpa saMbaMdhane na anusare te samAsa, avayavonA artha vinAno kevaLa rUDhizabda banato aTakAvavA mATe samAsamAM avayavAtha'rU5 saMbaMdhanuM anusaraNa yogya banaze. have A saMbaMdha asattvabhUta hovAthI tenAmAM liMga ane saMkhyAnI pravRtti thaze nahi. tethI batrIhimAM liMga ane saMkhyAne atideza Avazyaka che. nAnA citrA iti yathA nimittamanurudhyate / nAnAbhUte'pi vRttaH san bahuvrIhistathA bhavet // 241 // judI judI evA arthavALA dravya sAthe samAsamAM prApta thatA hovA chatAM, jema nAnA zabda citrA evA (pravRtti)nimittane anusare che tema bahuvIhi paNa tevo ja thaze. (241) anvaya :- nAnAmUDa vRttaH tana, thathA nAnA, vijhA uti nimitte manuSyane, gi bahuvrIhiH api tathA bhavet / nAnA vivA: bhAva: cA saH ' evA vAkayamAM nAnA zabda prApta thAya che. vinamyAM nAnA na sada (5.2.27, sAthe nahi evA arthavALA vi ane nam ne anukrame nA ane nA evA pratyaya svArthe lAge che) sUtra pramANe nAnA zabda taiyAra thayela che. te asahabhAva (sAthe na rahevuM) evo artha darzAvato avyayazabda hevAthI asatvarUpa hoI liMga ane saMkhyA vinAne che, te jyAre tenA asahabhAva vALA dravya sAthe joDAya che tyAre asahabhAva tena' pravRttinimitta bane che dravya sAthe joDAyela hovA chatAM nAnA zabdamAM liMga ane saMkhyA prApta thatAM nathI. AvA nAnA zabda vinnA nAya: cahyuM : ' evA vAkaya sAthe joDAya che. bahuvrIhimAM AvI sthiti che, bahuvIhi pitAnA avayanA artharUpa saMbaMdharUpe samajAtA pravRttinitine anusAra che ane tethI liMga ane saMkhyA vinAne hoya che. pariNAme bahuvrIhimAM liMga ane saMkhyAnI prApti mATe liga ane vacanano atideza Avazyaka che. Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 vAkyapadaya saMbandhini nimitte tu dravyadharmo na hIyate / liGgAbhAvo hi liGgasya virodhitvena vartate // 242 // bahuvatinI racanAnuM nimitta (tenAM pitAnAM padorUpI) saMbaMdhI hoya to dravyanI dhamane tyAga thato nathI. liMganI aprApti ja liMganI prAptinA virodhI tarIke samajAya che. (242) je bahavAhinI racanAnuM nimitta saMbaMdha hoya ane tenA vaDe vAcya evA anya padArthane liMga ane saMkhyA prApta thatAM na hoya to vizeSAnAM vAkAte: ( (1.2.52) sUtraniyamathI bahuvahine liMga ane saMkhyA prApta thaze. paraMtu anya padArtharUpa dravyanuM nimitta samAsanA potAnAM padenA artharUpI saMbaMdhIo hoya tyAre liMga ane saMkhyAnA atidezanI jarUra nathI. A vAta A kArikAmAM jaNavivAmAM AvI che. vitrA jAvaH vahya sa; ' evA vAkayamAM vitrA ane mAva: strIliMgamAM saMbaMdha rUpe che, tevata: anya padArtha che. enAM liMga ane saMkhyA samAsanAM padonAM liMga ane saMkhyAthI judAM che. pariNAme Avo paraspara virodha hovAthI bahutrIhine potAnAM liMga ane saMkhyA prApta nahi thAya evI zaMkA thAya che. tema chatAM avayavarUpa saMbaMdhIo bahurvahinA artha svarUpane badalI zakatAM nathI; tethI devadatta vagere anya padArtha temanAM liMga ane saMkhyAne prApta karaze ja. vaThathatharU5 saMbaMdha bahutrIhinA nimitta rUpe che e pakSamAM saMbaMdha adravyarUpa hoI tyAM liMgano abhAva samajAya che. bahuvrIhinA artha rU5 rahelA devadattanA anulakSamAM A liMgAbhAvavALA saMbaMdha liMgano virodhI chealabatta ja liMga havuM te liMgavirAdha nathI. saMkhyAvA~lliGgavAMzcArthA'bhinnadharmA nimittataH / Asanna eva dravyatvAt taddhamaina virudhyate // 243 // * (anyapadane) saMkhyAvALe ane liMgavALe artha tenA (pravRtti)nimittathI judA dharmovALa nathI. dravya heIne te tenI pAseno ja che, ane tethI) tenA dharmone virodhI nathI. (243) avayavArtharUpa saMbaMdhI bahu trAhinI pravRttinuM nimitta che. anya padArtha tarIke paNa prApta thanAra te saMbaMdhI liMgavAna ane saMkhyAvAna tarIke samajAya che. A be saMbaMdhI enA liMga ane saMkhyA rUpI dharme adA hotA nathI. A pramANe anya padArtha avayavArtharUpa nimitathI dUra nathI. tethI anya padArtha nimittanA liMga ane saMkhyA rUpI dhamene virodhI nathI. duritakraH zAni ! (haraDenAM phaLa) prayogamAM nimittI evAM pAna (phaLo) ne nimitta evA duritaka sAthe liMga rUpI dharmano virodha che. chatAM strIliMgavALe Turitavaya: Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ju kAMDa papa7 zabda mahattvano che ane nimitte tene anusare che. taf vanAni (alatika nAmanI TekarIvALAM vana) prayogamAM ekatvarUpa dharmavALA nimitta vari zabdanuM anusaraNa nimittI e vanani zabda kare che. vibhaktyarthena cAviSTaM zuddha ceti dvidhA sthitam / drabya zuddhasya yo dharmaH sa na syAdanyadharmaNaH // 24 // vibhakatyartha rUpI saMbaMdha sAthe joDAyeluM ane (zuddha) (svarUpavALuM) ema be prakAre dravyanI pravRtti samajavAmAM AvI che. zuddha (dravya)no je liMgasaMkhyA rUpa) dharma che te bIjA dravyanA dharmathI asara pAmatAM prApta thaze nahi (244) vibhakaryAbhidhAna pakSamAM paDI vibhakti vaDe vAstha saMbaMdha sAthe abheda sabaMdhathI joDAyelA dravyane samAsArthe samajavAmAM Ave che. padArthobhidhAna pakSamAM bIjA koI vaDe maryAdita na banelA zuddha drathane vAcArya samajavAmAM Ave che. Ama be pakSamAM dravyane be prakAre samajavAmAM AvyuM che. zuddha karyuM je saMbaMdha vaDe maryAdita banatuM hoya te dravyanA liMga ane saMkhyA rUpa dharmo prApta thaze nahi. te vI viroSaNAnAM vAkAte: (1.2.52) sUtraniyama pramANe liMga ane saMkhyAno atideza saphaLa thaze. dravyamAtrasya nirdeze bhedo'yamavivakSitaH / anthe pUrvatra bhedastu dvitIye'nupradarzitaH // 245 // (mahAbhASya graMthamAM zarUAtamAM, jayAM mAtra zuddha dravyano nirdeza che tyAM, (vibhakatya sAthe saMbaMdhavALuM) evI vizeSatA jaNAvavAnuM yaMgya mAnyuM nathI. AvI vizeSatA (pachInA) bIjA (bhAga)mAM spaSTa karavAmAM AvI che. (245) bahutrIhi aMge be pakSa, nepacavALuM . (2.2.24) uparanA bhAgyamAM carcavAmAM AvyA che. zarUAtamAM arthAta vArtika 4, 5, ane 6 uparanI carcAmAM bahuvrIhi zuddha dravyarUpa anya padArthane vAcaka bane che e bAbata carcavAmAM AvI che. A pakSamAM anuprayeLanI prApti thaze evI muzkelI darzAvI, tene te vI manamiditasvAn ! evA vArtika dvArA dUra karavAmAM AvI che. A carcAmAM vibhakAryAbhidhAna pakSano nirdeza ke carcA karavAnuM yogya mAnavAmAM AvyuM nathI. tyArabAda vAtika 7, 8 ane 9 uparanA bhASyamAM bahuvIhi SaSThayarthane vAcaka bane che e pakSanI arthAta vibhakaryAbhidhAna pakSanI carcA karavAmAM AvI che. A bIjA pakSamAM paNa vibhakatyartha rUpI saMbaMdhathI maryAdita evA dravyane ja vAya mAnavAmAM AvyuM che. dravyane je vAstha mAnavAmAM na Ave te asatvabhUta evA saMbaMdhamAM liMga ane saMkhyA kevI rIte prApta thaze ane tethI atidezano saMdarbha ja prApta nahi thAya. Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 hAyapaThIya dravyasya grahaNaM cAtra liGgasaMkhyA vizeSaNam / dravyAzritatvaM hi tayostato'nyasya na sidhyataH // 246 // tyAM dravyane ulekha, liMga ane saMkhyAnA vizeSaNa rUpe che, te bane, dravyane Azraya kare che, tethI te bIjAnA AzrayavALAM siddha thatAM nathI. (246) vArtika 8 sia tuM kuLavaneSa uparanA bhASyavacana cari tafhuM vimasyakamithI te : vArtha thamamiti mati sabhya saci: sahayaa ! nA saMdarbhamAM A kArikA rajU karavAmAM AvI che. sAmAnya rIte liMga ane saMkhyA dravyanA vizeSaNa rUpe hoya che. chatAM ahIM bhartuhari dravyane liMga ane saMkhyAnA vizeSaNa rUpe samajAve che. liMga ane saMkhyAnA Azraya tarIke dravyane samajAvavAnuM kAraNa e che ke A liMga ane saMkhyAne guNa vagere sAthe saMbaMdha nathI. vibhakatparyAbhidhAna pakSamAM vibhakatyartharUpa saMbaMdha bahutrahi vaDe vAcya bane che ema anekavAra kahevAmAM Ave che. saMbaMdha ane anya padArtharUpa dravya temanAM vizeSaNonA saMdarbhamAM ekasarakhAM samajAya che. tethI saMbaMdha paNa dravya rU5 samajavAthI tene liMga ane saMkhyAnI prApti thaze, saMbandhibhinnasaMbandhaparicchinne pravartate / samAso dravyasAmAnye viziSTArthAnupAtini // 24 // (bahuvrIhi) samAsa (tenAM pado rUpI) saMbaMdhIo vaDe sImita banatA saMbaMdha vaDe maryAdita thayelA ane vizeSaNa rUpI artha darzAvanArA zabada vaDe anusaratA dravyasAmAnyanA vAcaka rUpe pravarte che. (247) vibhakAryAbhidhAna pakSamAM bahuvrIhi samAsa saMbaMdha rUpI vibhakarthane vAcaka bane che. A saMbaMdha bahuvrIhinAM ghaTaka pade rUpI saMbaMdhIothI maryAdita bane che tenAthI parichinna arthAt sImita evuM dravyasAmAnya bahuvIhi vaDe darzAvAya che. dravyasAmAnya zabda uparathI samajAya che ke padArthavizeSarUpI anuprayoga tyAM paNa pradhAna thaze. Ama vibhakatparyAbhidhAna pakSamAM paNa anuprayoganI siddhi samajAvavAmAM AvI che. dravyadharmAnatikrAnto bhedadhame dhvavasthitaH / bhaviSyadAzrayApekSe liGgasaMkhye prapadyate // 248 // (liMga ane saMkhyA rUpI) dravya dharmothI judo nahi paDele ane dravyavizeSanA dharmo sAthe samAnarUpe spaSTa banate te (bahuvrIhi samAsa) tenA prApta thanArA Azraya(rUpa dravyavizeSa)nI apekSA rAkhanArAM liMga ane saMkhyAne prApta kare che.(248) Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI kAMDa 559 zAstrapravRttibhede'pi laukikArtho na bhidyate / nasamAse yatastatra trayaH pakSA vicAritAH // 249 / / zAstra prakriyAmAM bhinnatA hovA chatAM, naSa samAsanA laukika arthamAM pheraphAra thatuM nathI; te kAraNe A ( samAsa) aMge traNa vikalpone vicAravAmAM AvyA che. (249) aSTAdhyAyInA bIjA adhyAyanA bIja padanA chaThThA sUtra na uparanA bhASyanI carcAne AdhAra laIne bhadhari have nagna samAsamAM liMga ane saMkhyAnA atideza aMgenI vicAraNe kArikAo 29 thI 316 dvArA kare che. nam sUtra jaNAve che ke - jemAM It che evA netra nipAtane samartha subA sAthe viSe tapuruSa samAsa thAya che, jema ke matrAhmaLa: A samAsamAM kayA padano artha pradhAna che. e aMge bhAgyakAre traNa vikaTa rajU karyA che natra samAsano laukika atha to nizcita che, chatAM prakriyAmAM pheraphAra zakya hAIne AvA traNa vikalpo raju karavAmAM AvyA che. prathama vikalpa pramANe matrAhmaLa: evA nagna samAsamAM uttarapadano artha mukhya che. bIjA vikalpa pramANe pUrva padane artha mukhya che ane trIjA vikalpa pramANe anya padane artha mukhya che. nagna samAsamAM pUrvapadane artha mukhya che evA bhAgyakAre raju karelA, matane bhatRhari anusare che. samAsane arthanI dRSTie A mata yogya che. traNeya vikapi aMge prAthamika zaMkAo rajU karatAM bhAgyakAra jaNAve che ke je uttara padane artha mukhya heAya te mAtrAhmaLe mAnAya ema kahetAM keIpaNa brAhmaNane ja Avaze. atrALa: mAM na ne artha niSedha che. tethI trAhmaLa; no "brAhmaNane nika' evo artha thayo, Avo niSedharUpa atha pradhAna artha kevI rIte ba tethI ahIM nara anarthaka che ema mAnavuM rahyuM. atrALa. ane grAhmaLa , bane zabdane ekasarakho artha thatAM, brAhma mAnaya che ne keIpaNa brAhmaNane lAvo e arthe thaze. bona vikalpa pramANe matrALa: mAM anya padanA arthane mukhya samajavAmAM Ave te na caiAhALyuM atrahmA, hAthaM cahya ja baMnnahALa: evA arthanA bahuvrIhine badale anyaSada pradhAna naga samAsa thaze. AvI sthitimAM aag: mantaH | evA prayogamAM denanta: zabdanAM liMga ane vacana gavarnA evA na samAsanAM liMga ane vacana pramANe yojavAM paDaze. trIjA vika9pamAM, na samAsamAM pUrvapadanA arthane mukhya gaNavAmAM AvatAM na e adhya hovAthI, AkhA zabda avyaya thatAM samAsa avyayIbhAva thaze. A carcAnA anusaMdhAnamAM bhANakAra uttara padanA arthane paNa mukhya gaNavAnA matanA che. kayaTa A matane nirNAyaka mata tarIke samajAve che. helArAja jaNAve che ke nagna samAsamAM anya padano artha mukhya samajatAM mannasALa: mAM brahmaLa: zabda brAhmaNa vyakti darzAvaze, brAhmaNava jAti nahi. pUrva padanA arthane mukhya mAnatAM nam no artha nivRtti arthAta niSedha thaze A niSedhane kriyA sAthe saMbaMdha na hovAthI trAhmaNa ne artha brAhmaNa ja samajAze. e pramANe uttarapadane artha pradhAna Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya 5dIya samajatAM brAhmaNya vinAnA kSatriya vagere, e artha samajAya che. Ama zAstra prakriyAne jadI jadI rIte samajavAmAM Ave chatAM maMtrALaka evA naba samAsamAM sthitalakSaNa arthAta laukika rUDha artha-brAhma vinAnA kSatriya, vaiyo ane zudromAM kazo pheraphAra thato nathI. bhASyakArane anusarIne helArAja paNa utarapadanA arthane tathA pUrvapadanA arthane pradhAna artha samajAve che. uttaravayAtrAdhAnyameva vatra siddhAra: ...tamAkupavAnuM pUrvapadArthaprAdhAnya. nama kArikA 316 uparanI TIkA. .. zabdAntare'pi caikatvamAzrityaiva vicAraNA / bhabrAhmaNAdiSu nAH prayogo na hi vidyate // 250 // - te (nam samAsa vigraha vAkaya karatAM) jude zabda hovA chatAM, baMne vaccenA ekatvane Azraya karIne (traNa vikalpanI vicAraNA karavAmAM Ave che. annAhALaH vageremAM nam no prayoga dekhAtuM nathI. (250) na brahmaLa agrAhmaLa ! evA prAtipAdaka zabdonA samUharUpI vipraha vAkyamAM ane majhAhmaLa, evA samAsamAM arthanI daSTie kaze pheraphAra nathI. vigrahavAkyamAMne nam ane samAsano ma atha prApta karavAnI dRSTie sarakhA che. AvA amedanI kalpanA karIne ja traNa pakSanI vicAraNA karavAmAM Ave che. Ama niSedhano atha vAkayamAM ane samAsamAM samAna che. madhi (vadhAre), sapanA (dUra kare) vagere zabdomAM ka che paraMtu, emAMthI niSedhano artha prApta thato nathI. prAk samAsAt padArthAnAM nivRtti?tyate nanA / svabhAvato nivRttAnAM rUpAbhedAdalakSitA // 251 / / svAbhAvikapaNe nivRtta thayelA padArthone, svarUpamAM bheda na hovAne kAraNe dhyAnamAM nahi AvanAra niSedha, samAsamAM joDAtAM pahelAM nagna vaDe jaNAvAya che. (21) vigrahavAkyamAM naga nA prayogathI niSedha jaNAvavAmAM Ave che. A niSedha kadApi rasvataMtra hoto nathI. te haMmezA padArthaniSTha hoya che. arthAt koIka padArtha sAthe na joDAyeluM ja hoya che. tethI nannA mAtra prayogathI vidyamAna padArthanI nivRtti thaI zake nahi samAsathI judA vigrahavAkyamAM paNa AvI ja sthiti che. tethI nagna hamezAM svA bhAvikapaNe niSedha pAmatA padArthone dyotaka bane che. have je padArthonI ravAbhAvika nivRti thatI hoya to AvI nivRttine daka, nai kevI rIte bane evI zaMkAnA javAbamAM kahI zakAya ke zabdano artha vatvartha nathI. zabdArtha che. zabda sAthe joDAyelA arthane nam spaSTa kare che. tethI na ghAtaka kahevAya che. Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thIju kAMTha brAhmaNAdisthayA vAkyeSvAkhyAtapadavAcyayA / kriyayA yasya saMbandho vRttistasya na vidyate // 252 // brAhmaNa vagere (kartAo)mAM rahelI ane vAkayamAM kriyArUpa vaDe jaNAvAtI kriyA sAthe je saMbaMdha che tevA (navuM) ne samAsa thaI zake nahi. (2para) agAunI kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM ke natrane pitAno artha nathI, te hamezAM padArthaniSTha che. to pachI bhASakAre jaNAvelA traNa vikalpomAMthI eka vikalpa pramANe te, samAsamAM pUrvapada tarIke mukhya artha kevI rIte jaNAvI zakaze ? have je ema mAnIe ke nane potAno artha che ane te uttara padanA artha sAthe joDAya che, to utarapada pitAno svataMtra artha gumAvaze ane uttarapadane atha pradhAna che evo bIjo vikalpa paNa yogya banaze nahi. (ti taminimAyAmanA tenA vizeSamALa 3ttarapArtha davamayAt prabhuta: mAravAt trAdhAnce tivata -helArAja) trIjA pakSA aMge paNa AvI ja muzkelI che. samAsanAM be padonA artho vacce saMbaMdha hoto nathI ema mAnIe to pachI, AvAM be padonA artho vaDe darzAvAtA anya padano artha paNa prApta thaze nahi Ama bhASyakAre jaNAvelA traNa pakSe aMge muzkelIo prApta thaze. nam vaDe darzAvAtI niSedha kriyA aMge vicAratAM ema lAge che ke je nagna utarapadanA arthanI kriyAnA niSedha karato hoya te madrAkSa: padamAM nagna ne uttarapada sAthe saMbaMdha prApta thaze nahi. tethI sAmarthanA abhAvamAM samAsanI prApti ja nahi thAya. pratiSedha pAmatI kriyA vAkaya dvArA jaNAvavAmAM Ave che. pahelA vikalpa pramANe trATALo na marAte I (brAhmaNa khAto nathI), trALa; na madharo ! (brAhmaNa abhyAsa karato nathI) vagere vAkAmAM trALa: evA kAraka pada sAthe joDAyelI kriyA sAthe je na no saMbaMdha che te nakkanuM utarapada sAthe sAma na hovAthI AvAM vAkayone samAsa banaze nahi. pariNAme jyAre samAsanI ja prApti thatI na hoya tyAre amuka padane artha mukhya ane amukano artha gauNa evA vika inagna samAsa aMge samajAze nahi. AvI sthiti astikriyA aMge nathI. brAhmaLa: nAhita evA vAkyane matrAhmaNa e samAsa banI zakaze kAraNa ke astikriyA padArthonI sAthe svAbhAvikapaNe joDAyelI che. pAcakAdipadasthA cennanA saMbadhyate kriyA / tatra sattAnupAdAnAt tripakSI nopapadyate // 253 // pAva: jevA zabdo vaDe jaNAvAtI kriyA na sAthe saMbaMdha pAmatI hoya te tyAM astitvanI prApti thatI na hovAthI, traNa vika egya banaze nahi. (253) kArikA 25ranA vicArane svIkAravAmAM AvatAM vAva ne mArA e samAsa banaze. ahIM ane utarapada vaDe darzAvAtI kriyA vacce saMbaMdha prApta thAya che, vA-71 : Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para vAkayapakIya AvI sthiti na trAhmaLa: uparathI karavAmAM AvatAM maDhALa: samAsamAM banatI nathI. A samAsamAM utarapada grAhmaLa: gauNa kriyA darzAvato nathI, tethI ahI nam no saMbaMdha utarapada sAthe thato nathI; tethI na samAsamAM padonA arthone gauNapradhAna bhAva aMgenA traNa vikalpa yogya banatA nathI. na vaDe dyotya evA kriyArUpa artha sAthe jyAM saMbaMdha thAya che tyAM na... samAsa thaze, jemake na vAva: mAva: | paraMtu jo trAhmI: agrAMga: evA samAsamAM gauNu artha tarIke rahelI kriyAnuM vAcaka utara pada banatuM nathI. tethI grAhmaNano na sAthe saMbaMdha na thatAM gauNapradhAna artha aMgenA traNa vikalpa prApta thaze nahi. sattayaivAbhisaMvandho yadi sarvatra kalpyate / asanniti samAse'smin sattAkhyA parikalpyatAm // 254 // je tana ne) astitva sAthe ja saMbaMdha badhe kalpavAmAM Ave to mAna evA samAsamAM bIjI sattAnI kalpanA karavI paDaze. (254) badhAM padone satA arthAta astitva sAthe saMbaMdha hoya che. A astitva padArthamAM raheluM che. bIjI kriyAo padArtha sAthe koIvAra joDAyelI hoya athavA koIvAra joDAyelI na paNa hoya. je A vAta svIkAravAmAM Ave to sana malana che evA samAsamAM san. mAMnI sattA uparAMta nagna vaDe javAnI bIjI sattAnI kalpanA karavI paDaze paraMtu mAna mAM be sattA enI kapanA koI karatuM nathI. eka ja sattA tyAM prApta thAya che. ktAnte ca tumunante ca nasamAse na dRzyate / vizeSaNavizeSyatvaM naJA sattAbhidhAyinA / / 255 / / jene aMte vavA pratyaya che ane jene aMte tumuna pratyaya che evA nI samAsamAM sattAnI nivRtti darzAvatA nara sAthe vizeSaNavizeSabhAvarUpI saMbaMdha dekhAtuM nathI. (255) $ dhAtu vaDe je kriyArUpa artha darzAvAya che te ja artha gajhUravA, karUM evAM rUpe pradhAna artha rUpe darzAve che. A zra dhAtu "vAraMvAra arthe darzAvatA kRagvU pratyaya sAthe sattA mAM saMbaMdha prApta kare che. AvA kriyArUpa artha darzAvatA kR dhAtunA arthane niSedhavAcaka nagna sAthe vizeSaNavizeSyabhAva rUpI saMbaMdha hoI zake nahi. 6 dhAtune artha kriyA che, astitva nathI. tethI dhAtumAM astitvano abhAva hoI tene niSedha saMbhavato nathI. tethI # ne "sattA" artha samajavAmAM Ave to vA ke martama jevAM rUpo saMbhave nahi, paraMtu kriyA evo artha samajavAmAM Ave to AvAM rUpa yogya banaze. brAhmaNa mAM AvI sthiti nathI. trAhma: mAM sattArUpa artha heIne tenA saMgrahmA: evA svarUpano niSedha thaI zakaze nahi. Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa ahIM evI zaMkA thAya ke asat ane kaTTaravAmAM mana ane davA jemane bhAvAtmaka artha che temane niSedha kevI rIte thaze ? AnA javAbamAM ema kahI zakAya ke na svabhAvathI ja niSedharUpa arthanuM ghotana kare che. tethI vAkyamAM temaja samAsamAM paNa tene prayoga thAya che. A aMge be pakSo saMbhave che. kriyA sAthe saMbaMdha vinAne koI padArtha ka9pI zakAto nathI. tethI kAM to na., kriyAvizeSa sAthe saMbaMdhavALA padArthanA niSedhano ghAtaka banaze, athavA kriyA sAmAnyanA niSedhano ghAtaka banaze. pahelA vikapamAM sAmarthyane abhAve samAsa thaI zakaze nahi. sAmarthyane svIkAravAmAM Ave te paNa na... samAsanAM padane gauNa mukhyAthe aMgenA traNa pakSe yogya karaze nahi. bIjA vika9pamAM astitvasAmAnyanA ghAtaka evA nagnano uttarapada vaDe darzAvAtA kriyA sAmAnya sAthe saMbaMdha thaze ane e pramANe anavasthA prApta thaze. A badhAmAMthI mArga kADhavA mATe na ne niSedhano ghAtaka nahi paraMtu vAcaka mAna. vAcaka mAnatAM tene svataMtra arthe prApta thaze ane A arthane pradhAna athavA gauNa kahI zakAze. pariNAme bhASyakAre jaNAvelA traNa vikalpa cogya karaze. kriyAyAH sAdhanAdhArasAmAnye nA vyavasthitaH / tato viziSTairAdhArairyujyate brAhmaNAdibhiH // 256 // (sattArU5) kriyAnA kartAnA AzrayasAmAnya sAthe na.. saMbaMdhane pAme che; ane tethI brAhmaNa vagere vizeSa A sAthe te joDAya che. (256) nama ne niSedhane vAyaka mAnavAmAM Ave che. A niSedha astitvarUpI kriyAne niSedha che. A pakSamAM masan prayogamAM bIjI sattAnI kalpanA thaI zakatI nathI. mazaravA, a#rtana vagere prayogamAM OM dhAtu sAthe nabaeNno saMbaMdha prApta thAya che. A banne bAbate siddha karavA mATe A kArikAne vicAra rajU karavAmAM Avyo che. astitvarUpa kriyA akarmaka hevAthI tenA AdhArarUpe tenI katuM zakti che. na A AdhAra arthAt AzrayasAmAnya vAcaka bane che. bIjA zabdomAM kahIe to na samAsamAM nanuM astitvarUpa kriyAnA niSedhanA AzrayasAmAnya vAcaka bane che. pariNAme na artha nAsti evo thaze. batrAhmaNa samAsa aMge vicAratAM ema kahI zakAya ke nagna, astitvanA niSedharUpI yiAsAmAnyanA AdhAravizeSane vAcaka bane che. Ama eka pada niSedhasAmAnya darzAve che ane bIjuM pada AdhAravizeSa darzAve che. banne vacce sAmAnya--vizeSabhAva thatAM vizeSaNavizeSyabhAva prApta thaze. (tathA 1 tataH sAmAnyAvayAnA kSeto vilakSaNaH sattA vizeSasAdhanAdhAravizeSavacanarbrAhmaNAdizabda: saMbadhyate nabhiti tadartha yo: saamaanyvivimAna viravaLavizeSyamAcovatiH !-helArAja) have A sAmAnya ane vizeSa evA be prakAranA arthomAMthI vizeSaNa karyuM ane vizeSya karyuM e vivakSAne AdhAre nakkI thaze. jyAre niSedhane vizeSya samajavAmAM Ave ane alhmagane vizeSaNa samajavAmAM Ave tyAre niSedha arthAt tenA vAcaka pUrvapada naane artha mukhya thaze. sana trAhmaLa: mAM uttarapadane artha vizeSya banaze ane pUrva padano artha Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapadIya vizeSaNa banaze ane tethI utarapadane artha pradhAna thaze. A baMne pakSamAM samAsane artha tenAM pUrvottara pademAM sImita rahe che. paraMtu jyAre A padano artha jemAM brAhmaNya nathI evA kSatriya vagere rUpI anya pada sAthe joDAya tyAre anyapadano artha samAsamAM mukhya banaze. savAramAM paNa AvA traNa pakSe prApta thaze ane prakRtvA, makatuMm vagere rUpanI siddhi paNa thaI zakaze. na-ne niSedhanA dyotaka nahi paraMtu vAcaka tarIke samajatAM A badhuM siddha thaze. . vRttau yathA gatAdyarthamupAdAya nirAdayaH / yujyante sAdhanAdhArairnasamAse'pi sa kramaH // 257 // gayela evA arthane prApta karIne ni: vagere temanA AzrarUpI AdhAre sAthe samAsa jeDAya che, te ja krama na... samAsamAM che. (257) nikArataH vauzALA: (kauzAMbImAMthI bahAra gayela)no niauzAvI? evo samAsa banaze. bahAra javA rUpI kriyAnuM apAdAna darzAvatA zALI sAthe nidAna: joDAya che. mtivrAyaH | (, gatisaMjJaka ane vra, vara, vagere upasargone samartha subata sAtha nitya tapuruSa samAsa thAya che) uparanA vArtika DrAyaH katArthe 1 ( pratyayAta zabdane artha darzAvanArA upasargono samAsa thAya che) pramANe nidAntanA arthavALA niH sAthe zAstrI tapuruSa samAsamAM joDAya che. zAstrI pada sava arthAta dravyanuM vAcaka che. enI sAthe joDAto niH mAtra asattvavacana che ema nathI. te bahAra AvavAnI kriyA darzAvatA drathane vAcaka che. samAsamAM te bahAra AvavA rUpI kriyAnA kartAno vAcaka bane che. (ya ivAsavayanA eva syustadA tauH sattvavacana: sabandho na syAditi tadanyathAnupapatyA niSkramaNAdikriyopasarjane sAdhanAdhAre TULe vRttikanAyase 1-helArAja) na samAsamAM niSedhArtha pUrvapada na niSedhasAmAnya vAcaka che. jo Ama na hoya to uttara pada sAthe saMbaMdha pAmIne samAsamAM tenI sAthe joDAI zake nahi, (trApa hyattarapadArthasaMbandhAnyathAnupapattyA namo'satsAmAnyavAcakatva parikalpyata iti vAcakatvopAyA svaanupuurvii| -helArAja) tatrAsati no vRtterbrAhmaNakSatriyAdibhiH / vizeSaNavizeSyatva kalpyate kubjakhajavat // 258 // A pramANe (na. samAsamAM) na- asata sAmAnya) no vAcaka banato hovAthI tene ane rAnI jema vALa, kSatriA vagere sAthe vizeSaNavizeSyabhAvasaMbaMdha ka95vAmAM Ave che. (258) kunA samAsamAM vizeSaNa karyuM ane vizeSa kayuM e aMge kaze niyama saMbhavato nathI kAraNa ke bane, guNone nimittarUpe che. vizeSa vizena vastram | Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa (2.157, vizeSaNarUpa subatane samAnAdhikaraNa vizeSya sAthe vikalpa tapuruSa thAya che) uparanA bhAgyamAM jaNAvyuM che ke tatra tu dutAvAna rahaH pradhAna fk vizeSaLamiti | | vApi 4 : catra to muLarADyo tathA yujharavaMjha: ; ahIM vivakSAne AdhAre samAsamAM pheraphAra thAya che. Ama vizeSaNavizeSyabhAva aMge aniyama pravarte che. e pramANe nagna asAmAnya vAcaka banato hovAthI tenA vizeSa vAhmaLaH vagere zabdo sAthe vizeSaNavizeSabhAva arthAta guNaguNI bhAva aMge paNa yathAruci sthiti pravarte che. Ane pariNAme na... samAsamAM padonA arthone gauNaprAdhAnya aMge traNa pakSo saMbhave che ema thaze. kAmacAre ca satyevamasata: syAtpradhAnatA / guNatvamitareSAM ca teSAM vA syAt pradhAnatA / / / / 259 // Ama vikalpa prApta thato hovAthI nartha evA asa athanuM mukhyatva thaze ane uttara padanA bIjA arthe gauNa banaze, athavA temanuM mukhyatva thaze. (258) upara pramANe kaahmana; evA na- samAsamAM vizeSaNavizeSyabhAva aMge pUrvapada ane uttara padamAM karo nizcaya na hovAthI arthAt vivakSAnuM mahatva hevAthI, koIvAra jayAre prathama padane artha arthAt nAtha, asatsAmAnya, mukhya samajAya tyAre uttara pada trAhmaLa: vagereno artha gauNa thaze. athavA ethI viruddha grAhmaLa: vagerene mukhyArtha samajavAmAM AvatAM pUrva padane na...Artha gauNutha tarIke samajAze, jema ke, mA tradvALA athavA grAhyA: masA | pariNAme trADhALa: evA na... samAsamAM pUrva, uttara ane anya evA traNeya padanA artho mukhya che ane tethI traNa pakSe prApta thaze. bIjA zabdomAM kahIe to asAmAnya rUpa na the jyAre pradhAna artha rUpe vizeSya tarIke samajavAmAM Ave tyAre pUrvapadano artha pradhAna artha banaze ane uttarapadanA tathA anya padanA arthe gauNa banaze. vigrahavAkayamAM nane svataMtra artha prApta thatuM na hovAthI na"nuM vAcakatva nahi paNa ghatakatva thaze. vAkayamAM vizeSaNavizeSyabhAva aMge kazA vikalpa nathI. tethI temAM gaumukhyabhAva aMge traNa pakSo saMbhavatA nathI. vAkayamAM narthamAM avyaya jevI sthiti arthAt ahiMgatA ane asaMkhatA hoya che. samAsamAM na, sattA rUpI artha darzAvato hovAthI na ne liMga ane saMkhyA prApta thAya che. prAdhAnyenAzritAH pUrva zruteH sAmAnyavRttayaH / vizeSa eva prakrAntA brAhmaNakSatriyAdayaH // 26 // (samAsamAM prApta thayA) pahelAM mukhya arthane prApta karanArA (ane) zabdanA (bhAvAbhAvarUpa) sAmAnya arthanA vAcaka grAhmaLa, kSatriya vagere zabdo (asadu) vizeSa rUpe ja pahelethI samajavAmAM AvyA che. (260) Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paka vAMkIya avayaH (varo:) pU prAdhAnAgni1; bute. sAmAgavRttaya: trAhmakSatriyA: (zA.) vizeSe eva prkraantaaH| trAhmaNa: evA na- samAsamAM uttara pada vra baLa nuM prAdhAnya che evA pakSamAM DhADhALa: zabdamAM brAhmaNatva jenAmAM che tevo sadarU5 artha te maja jenAmAM brAhmaNa nathI e asarU5 a paNa prApta thAya che. asaddarUpa ane niSedhavAcaka na jaNAve che. A nara , asalsAmAnya evo artha jaNAve che ane ghalhmanaH pada asavizeSa artha darzAve che. sAmAnya ane vizeSano ahIM amedAnvaya che. bIjI rIte kahIe te na... padanA pragathI grAhmar:mAM brAhmaNatvanI nivRttirUpa vizeSa artha jAhera thAya che. Ama sAmAnya ane vizeSa darzAvanAra pUrva ane utarapada vacce virodha na hovAthI pUrva ane uttara pada vacce vizeSaNavizeSyabhAva kalpI zakAya che. yathA gaurAdibhisteSAmavacchedo vidhIyate / asatApyanabhivyakta tAdAtmya vyajyate tathA // 261 // jema ghara vagere vizeSaNe) vaDe te (trALa vagere) mAM bIjAthI) vizeSatA jAhera karavAmAM Ave che tema asavizeSamAM abhivyakta na thayeluM (asatsAmAnya sAthenuM) tAdAmya paNa vyakta thAya che. (261) brAhmaNanI oLakhANa ApatAM naga (.26) sUtra uparanA bhAgamAM bhASyakAra jaNAve che ke , suthAvAra: fi4: pizaH | e brAhmaNanI vizeSatA e che. grAhyA: zabdanI sAthe surastra, paura vagere zabdo sAmAnyarUpe brAhmaNa vageremAM vizeSatA darzAve che. A pramANe dareka zabdamAM je asatsAmAnya rU5 artha rahelo che tene darzAvavA mATe na... ne prayoga thAya che. ame A asatsAmAnyanI spaSTatA kare che. yathA sattAbhidhAnAya sannarthaH parikalpyate / tathA sattAbhidhAnAya nirupAkhyo'pi kalpate // 262 / / jema astitvanA abhidhAna mATe sad arthanI kalpanA karavAmAM Ave che tema, satna abhidhAna mATe asatnI paNa kahapanA karI zakAya che. (22) ahIM bIjI paMktimAM tathA sattAmidhAnAya ema samajavuM joIe. tathANattAmihAnAya samajIne tathA sattAmihAnAya e pramANe javAnI jarUra nathI. nirupAkhya eTale ke ni:svArUpa arthAta san evo artha samajavAmAM AvatAM asattA ne artha prApta thaze. m: vAhma": { prayogamAM : zabda vidyamAna arthAt sat artha darzAve che, tethI brAhmaLa nuM vizeSaNa bane te yogya che. paraMtu na... uttarapadanA bhAvarUpa arthanuM unmelana karato hovAthI te utarapadanuM vizeSaNa kevI rIte banI zake ane te pachI vizeSaNavizeSya. bhAva kevI rIte prApta thAya ? sad arthane niSedha darzAvanAra zakha tenuM vizeSaNa kevI rIte bane? AvI zaMkAnA javAba rUpe A kArikA rajU karavAmAM AvI che. Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha 567 uccarita zabda sAmAnya rIte, saddarUpa ane asarUpa ema be prakArano artha darzAve che. paraMtu bAhya padArtha A heto nathI. kAraNa ke te mAtra bhAvaniSTha arthAta saniSTha hoya che tethI san grALa: / evA prayogamAM sana no vaparAza Avazyaka che, paraMtu Avo prAga vyavahAramAM thAya che kharo, kAraNa ke trALa: zabdathI bhAvarU5 ane abhAvarUpa evo be prakArano artha prApta thAya che. A be prakArano atha upacAra sattAthI prApta thatA artha che. mukhya sattA prApta artha mAtra bhAvarUpa artha darzAve che. tethI prasanna grahmA; evA prayogamAM na...ne prayoga samajI zakAze. helA rAja jaNAve che ke karavam zabdano mAtra kamaLa e artha thato nathI. paraMtu eno raMgavizeSa "nIla" evo artha paNa buddhimAM hamezAM prApta thAya che. e pramANe trAhmaLa:mAM paNa nirviSaya niSedha prApta thato na hovAthI sattAne niSedha upacArasattArUpa artha tarIke thaze. pariNAme samagrAhmaNa ke sana trAhmaLa: mAM pUrvottara pado vacce vizeSaNavizeSabhAva prApta thaI zakaze. kSatriyAdau padaM kRtvA buddhiH sattAntarAzrayA / jAtyA bhinnAM tataH sattAM prasaktAmapakarSati // 263 // (brAhmaNasattArUpI) bIjI sattAthI judA AzrayavALI buddhi (pahelAM) kSatriya vagerene darzAvIne tyAra pachI, (kSatriya) jAti(rUpa sattA) thI judI prastuta (brAhmaNa sattAnI nivRtti kare che. (263) niSedhane prApta thayelA padArthanA jevA padArthanuM jJAna na samAsamAM kerI rIte thAya che te A kArikAmAM darzAvavAmAM AvyuM che. koIka bAbata bhUlathI TI samajAvAne kAraNe, arthAta nitya naimittika kAryo karavAM, saMskAra pUrNa AcAra hovo, zubha gaura varNa hA, AvI sthiti jyAre kSatriyamAM prApta thAya che tyAre tene mATe bhUlathI trAhmaLa: zabda vaparAya che. have jyAre bhUla samajAya ane A abrAhmaNa kSatriya che ema khAtarI thAya tyAre satra: evo nA prayoga thATa che. 3matrAhmaLoSacaM kSatriya ! e pramANe samajAtAM kSatriyamAM abrAhmaNatvanuM jJAna thAya che. Ama trAhmaLa evo namna prayoga, jemAMthI kSatriyabuddhi prApta thAya che, te kSatriya mATe grAhmaLa: zabdanA prayogathI, prastuta evI rUpa sattAnI, kSatriyabuddhithI nivRtti kare che arthAt brAhmaNarUpa buddhine dUra kare che. abhAva iti bhAvasya pratiSedhe vivakSite / sopAkhyatvamanAzritya pratiSedho na kalpate // 264 // samAsamAM jyAre abhAvamAM bhAvanA niSedhane samajavAmAM Ave che tyAre bhAvapaNAne A vyaya karyA vinA nidhanI kalpanA thaI zakatI nathI. (264) Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 vA5dIya abhAva evA niSedhane jAhera karavA mATe, bAhya padArthane abhAva hovA chatAM buddhi vaDe jaNAvAtA bhAvarU parvane AdhAre bhAva zabda vAparavAmAM Ave che. bhAva ane abhAva evA be zabdo lagabhaga sarakhA jaNAya che, eTalA mAtrathI bhAva uparathI abhAvatva samajAtuM nathI. tethI abhAva e na- pravega prApta thAya che. asadarU5 aya arthAta abhAvarU 5 padArthamAM jAtine kAraNe bhAvatatvane A5 thatAM brAnti dUra karavA abhAva e na pravega prApta thAya che. anekadharmavacanAH zabdAH saGghAbhidhAyinaH / ekadezeSu vartante tulyarUpAH svabhAvataH // 265 / / aneka guNenA vAcaka ane te (guNe)no samaha darzAvatA zabdo sarakhA rUpavALA hAI, temanA avayamAM (paNa) svAbhAvikapaNe prApta thAya che. (265) nam (2.2.6) sUva uparanA bhAgamAMnA sathavA sarve ne zA: guNasamAce varte? brahmA: kSatriyo vaizya zuDha rUti ' mAM prApta thatA vicArane A kArikAmAM rajU karavAmAM A che. guNasamudAya eTale jAti, guNa, kriyA, vagerarUpa dharmo ane temanA samUha. ta., ata', yoni. evA badhA guNono samUha darzAvato grAhmaLa zabda tapa ane zruta vinAnA paraMtu brAhmaNa nimAM janmelAne arthAta guNonA samUhamAMthI eka guNa dharAvanAra vyaktine paNa lAgu paDe che. e pramANe brAhmaNa jAtimAM janma nahi pAmela paraMtu, vidyA, vinaya vagere guNenA samudAyamAMthI keTalAka guNavALA kSatriyane mATe brAhmaNa zabdano prayoga karavAmAM Ave che. utrANA: zabdamAMnA brAhmaNa zabda brAhmaNatvanA amuka guNe darzAve che. nA jaNAve che ke brAhmaNatvanA bIjA guNone temAM abhAva che. yathaikadezakaraNAt kRta ityabhidhIyate / akRtazceti saGghAtaH sa evAbrAhmaNe kramaH // 266 // jema koI kAryanA eka bhAgane karavAmAM AvatAM kareluM, ema (kareluM ane nahi kareluM e) zabdasamUha vaparAya che tema trAdhALa zabdanI paNa evI sthiti che. (266) - jema tAta: mAM koI kAryano ghaNe bhAga pUrNa karyo hoya ane kaIka bAkI hoya te paNa te vaparAya che ane koIka kAryano ghaNe bhAga para na thayo hoya to paNa magRta vaparAya che tema tA:, zrata', yoniH vagere guNasamudAyamAMthI keTalAka guNe sarakhA hoya to zrAvALa: zabda kSatriya mATe vaparAya che. Ama brAhmaNatvane kSatriya upara Aropa thAya che. Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha brAhmaNo'brAhmaNastasmAdupanyAsAtprasajyate / akRte vA kRtAsaGgAdaviziSTaM kRtAkRtAt // 267|| A bAbata svIkAravAmAM AvatAM eka ja vyakti brAhmaNa ane abrAhmaNa kahevAze paraMtu A (mokSa) samAsa kRtAkRtaM samAsathI judo nathI, kAraNake ane ne mATe paNa satta zabda vAparavAmAM Ave che. (26 7) pahelI paMktimAM darzAvelI zaMkAnuM bIjImAM nivAraNa karavAmAM AvyuM che. jAti, vidvattA, tapa vagere guNasamudAyane kAraNe e grAhyA che evo prayoga thAya che. paraMtu AvA guNasamudAyamAMthI keTalAka guNe na hoya to paNa tene mATe samaya agrAhmaLa : evo prayoga thAya che. Ama A rIte virodha thayo. A virodhane parihAra kRtAkRta' samAsanA udAharaNa uparathI thaze. jyAre kAMIka thayuM na hoya paraMtu karavA mATenAM badhAM sAdhane hAjara hoya ane kArya thaI zake tema hoya tyAre tene mATe rU' zabda vaparAya che. e pramANe ta5. vidyA vagere brAhmaNanA guNone kSatriyamAM nihALIne tyAM jayAre brAhmaNanI saMbhAvanA thAya tyAre zreya zraDhALa:evo prayoga zakya bane che. paraMtu niSedhavAcaka na vaDe mukhyArtha drAkSanI nivRtti karavAmAM Ave che ane tethI sodAna: e prayoga yathArtha bane che. amukhyasaMbhave tatra mukhyasya vinivRttaye / zAnnavAsthAnamAthe na kayuao viroga 268 gauNano saMbhava hoya tyAre mukhyArthInI nivRtti mATe zAstra dvArA spaSTatA karatI vakhate prajAyela na vizeSaNarUpa bane che. (268) mAhmaLaH bayam aa evA prayogamAM gauNutha brAhmaNatvano kSatriyamAM saMbhava prApta thAya tyAre mukhyArtha manAyelA brAhmaNatvanI nivRtti mATe trAhmaLa prAgamAM je na vaparAya che te vaktAnA Azayane spaSTa kare che tethI te uttarapada grAhRAAnuM vizeSaNa bane che. padArthAnupaghAtena dRzyate'nyavizeSaNam / atha jAtimato'rthasya kazcid dharmo nivartitaH // 269 / / bIjAnA vizeSaNarUpe raheluM pada, (vizeSyarUpa) padanA athanI nivRtti karyo vinA pravRtta thatuM dekhAya che. tethI ( aDhADhALa:mAM) jAtivAcaka zabdano arthane kAIka dharma nivRtta bane che. (269) nasamAjamAM uttarapadano artha pradhAna hoya che evA pakSanI carcA karatAM bhASAkAra vA-72 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 vAkaSAya jaNAve che ke bhadrAvaLamAnacestute mAmaLamAsyAyanuM kAoti ) bhASyakAranA Azayane A kArikAmAM spaSTa karavAmAM AvyeA che. rAgapuna:| padamAM rAJan vizeSaNu, vuva: evA vizeSyanI nivRtti karatuM nathI. sALa: evA nagna samAsamAM nam, utarapada zrAddALa;nI nivRtti karatuM hAvAthI niraka bane che. pariNAme trAjJaLamAnaya ! ema sAMbhaLavAmAM AvatAM brAhmaNane lAvavAmAM Ave che. paraMtu A vAta barAbara nathI, trAkSa:padamAM brAhmaNa jAti evA atha darzAvanAra hvaLa zabdamAM prApta thanAra guNasamudAyamAMthI keTalAkanI ja nivRtti naz kare che. bIjA guNa arthAt dharmo teA rahe che ja. A pramANe nand uttara padanuM vizeSaNa banI zakaze. avazya brAhmaNe kazcit kvacid dharmo na vidyate / vizeSAvacanAt tatra naJaH zrutiranarthikA // 270 // (dareka) brAhmaNamAM kayAMka kAIka dhama teA hAtA (ja) nathI. tethI (bannAALa: evA samAsamAM) kA vizeSa darzAvAtA na heAvAthI nagdha zabda anathaka che. (270) uparanI kArikAmAMnA vicArane svIkArIe te paNa nA-m nuM zravaNu nirarthaka che ema A kArikA jaNAve che. kAI paNa brAhmaNamAM brAhmaNyanA badhA guNo hotA nathI. tethI guNasamudAyamAMnA eka e guNAnI hAjarI hAya tApaNu drAvaLa: zabda vaparAya che. AthI brAhmaNu zabdane pradezavRtti athavA avayava kahevAya che. brAhmaNatvanA badhA guNo na hoya chatAM mAtra jAtine kAraNe paNa brAhmaNa mATe brAhmaNu zabdanA prayAga thAya che. brAhmaLa ema nagna prayAga na karavAmAM Ave teA paNa trALa; zabda avayavAi ja rahe che. tethI na|| anaka che ema bhASyakAranuM kacana che. aviziSTasya paryAyo naJaviziSTaH prasajyate / anvAkhyAnAddhi sAdhutvamevaMbhUte pratIyate ||271|| nam thI joDAyelA (abrAhmanaHzabda nathI) nahi joDAyelA (trAALa zabda)ne paryAya ane che. Ama thatAM (zAstra varDa) anvAkhyAna dvArA ja (trALa; zabdanu) sAdhutva samajavAmAM Ave che. (271) padArthAnupaghAtena yadyapyatra vizeSaNam / upacArasato'rthasya sAvasthA dyotyate nanA // 272 // vizeSaNa (pada) (vizeSya) padanA arthanI nivRtti karyA vinA pravRtta thAya che, chatAM (atrALa: samAsamAM) Aropita sattArUpa artha darzAvatA te (trAkSaLa: zabda)nI te avasthA nI vaDe vyakta thAya che. (272) uparanI e kArikAomAM rajU karavAmAM AvelI muzkelIenuM nivAraNa A kArikA dvArA karavAmAM Ave che. rAgapulaH / evA samAsamAM rAJA evuM vizeSaNa pada puruSa evA Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa pa71 vizeSa padanI nivRtti karatuM nathI. tethI sAmAnya rIte ema samajavAmAM Ave che ke uttara pada grAna: nI nivRtti karanAra na... , vizeSaNa banI zake nahi. chatAM paNa grAhmaLa: samAsamAM kSatriyamAM ArApita thatI brAhmaNatvarU5 arthanI gauNuvasthA na- vaDe vyakta thAya che. tethI grAhyaH padamAM na urArapadanI nivRtti karatA na hovAthI tenuM vizeSaNa banaze ja. vizeSyeSu yathAbhUtaH padArthaH samavasthitaH / tathAbhUte tathAbhAvo gamyate bhedahetubhiH // 273 // vizeSyamAM je prakAre (vizeSaNa) padArtha barAbara rahe che te prakAre tevuM (vizeSaNaviziSTatva) bIjAnI vyAvRttinA kAraNarUpa ((vazeSaNapada) vaDe samajAya che. (273) rAgapura, nIravaNa, vagere samAsomAM pAna ane nIjha evAM vizeSaNa padonA sAnithI cokkasa vyakti ane cekakasa raMganuM kathana samajavAmAM Ave che, te pramANe na. samAsamAM paNa brAhmaLa: padamAM drohAna padano artha kSatriyamAM AropavAmAM Ave che. Avo Apa upacArabuddhithI karavAmAM Ave che. tethI naga ne vizeSaNa kahI zakAze. eTalA mATe bhASyamA 5 uyuM che atheha rAjapuruSamAnaya ityukte puruSamAtrasya AnayanakasmAnna bhavati / astyatra vizeSaH / raaj| vizeSakaH prayujyate / tena viziSTasya Anayana bhavati / ihApi tahi nana vizeSakaH prayujyate / tena na viziSTasya Anayana bhaviSyati / nivRtte'vayavastasminpadAthai vartate katham / nAnimittA hi zabdasya pravRttirupapadyate // 274 // te (avayava) padArthanI nivRtti thAya te avayava(vAcaka brAhmaNa) zabda kevI rIte pravRtti karaze? kAraNa ke pravRttinA nimitta vinAnI zabdanI pravRtti prApta thatI nathI. (274) upacArarUpa nathane nahi jANanAra pUchaze ke nathaviziSTa uttara padano brAhmaNa e artha te kayo natha? AnA javAbamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke jyAM mukhya artha brAhmaNatvanI nivRtti che e kSatriya vagere artha darzAvato nartha te che. ( punarasI ( nivRttipArzva ! mahAbhASya) A kArikAmAM eka vizeSa zaMkA uThAvavAmAM AvI che. zabdane artha mAtra buddhi vaDe ka95vAmAM AvatuM hoya tyAre paNa bAhya evA kaIka pravRttinimitta upara ja te AdhAra rAkhe che. bAhya astitva ane buddhinika kapanA vacce abheda samajavAmAM AvatAM paNa zabdanA arthanI bAhya sattA prApta thaze. have je brAhmaNa zabda tenA guNasamudAyamAMthI Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa72 vAkyapadaya kaI eka guNa darzAvato hoya to tene koI paNa nimitta vinA kSatriya zabdamAM pravRttA thato kevI rIte darzAvI zakAya ? ane A rIte na, buddhi vaDe kaTapavAmAM AvelI avasthA vyakta kare che ema paNa kevI rIte kahevAze? ArAcchabdavadekasya viruddhe'rthe svabhAvataH / zabdasya vRtiryadyasti naH zrutiranarthikA / / 275 / / lArA (dUrathI) zabdanI jema, eka ja (trAhmaNa) zabdano tenA svabhAvane kAraNe viruddha arthamAM prayoga thato hoya to na no upayoga anarthaka banaze. (275) mArA zabdano, dUra ane pAsenuM ema be prakArano artha samajavAmAM Ave che tema, vAdaLaH zabdamAMthI brAhmaNa ane brAhmaNatva vinAne kSatriya evA be viraha atha prApta thatA hoya te brAhmaNa zabdamAMthI kSatriya evo artha prApta thaze. to pachI nagna no upayoga ja na hoya to na... samAsanuM vidhAna zA mATe karavuM ? bhASyakAra paNa jaNAve yadi svAbhAvikI nivRttiH kiM naJa prayujyamAnaH karoti / atha svabhAvo vacanAdanvAkhyeyatvamarhati / tadvAcyamaprasiddhatvAnnAthoM vinivartyate / / 276 / / have je svAbhAvika artha svabhAvane paNa (sUtra)vacana dvArA spaSTa karavAne hoya to te (arthasvabhAva) jANato na hovAthI na vaDe arthanI nivRtti thAya che ema jAhera karavuM joIe. (276) bhASyakAra jaNAve che ke mA vAvanI | sat va nagna prayuSyamAna: vArtha nivarnayati | A vAtane ahIM samajAvavAmAM AvI che, je brAhmaNa zabdane artha darzAvavAne svabhAva brAhmaNa ane kSatriya evA be arthe darzAvate heya te na vaDe prasiddha athanI nivRtti thAya che ema sUtravacana vaDe jaNAvavuM joIe. - have je prayoga vaDe evA artha svabhAvane samajavAmAM Ave ke badhA zabda, bIjA zabdanI madada vinA paNa keTalIka vAra viruddha artha darzAvI zake che, te paNa na nI apekSA raheze nahi. yadyapyubhayavRttitva' pradhAna tu pratIyate / prasthAna gamyate zuddhe tadarthe'pi na tiSThatau // 277 // (zabda) bane artho darzAvatuM hoya chatAM paNa (tene) mukhya artha ja samajavAmAM Ave che. sthA mAM gamanane artha hovA chatAM, mAtra te dhAtumAMthI te artha prApta thatuM nathI. (277) Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa paha3 zabdanA bhAvAtmaka ane abhAvAtmaka evA be arthI saMbhave che. brAhmaLa: padamAM brAhmaNa zabdanA be artho hovA chatAM tene brAhmaNa e mukhya artha ja samajavAmAM Ave che. sthA dhAtumAM gamanane artha che chatAM 9 zabda tenI AgaLa mUkayA vinA prasthAna arthAt gamanane artha prApta thatuM nathI. te pramANe brAhmaNa zabdamAMthI kSatriya evo artha prApta thatA hevA chatAM na.nA prayoga vinA kSatriya artha darzAvI zakAto nathI. kimarthamatathAbhUte sati mukhyArthasaMbhave / bhede brAhmaNazabdasya vRttirabhyupagamyate // 278 / / je (brAhmaNa evo) mukhya artha prApta thatuM hoya to tevA arthanA abhAvavALA ane tenAthI judA (kSatriya) arthamAM brAhmaNa zabda zA mATe vAparavAmAM Ave che? (278) ayaM padArtha etasmin kSatriyAdau na vidyate / iti tadvacanaH zabdaH pratyayAya prayujyate // 279 / / brAhmaNa zabdano A artha A kSatriya vageremAM prApta thato nathI evI samajaNane mATe tene vAcaka (brAhmaNa) zabda prayojavAmAM Ave che.(279) ajJAnane kAraNe athavA beTA upadezane lIdhe brAhmaNa zabda kSatriya mATe vAparavAmAM Ave che. pavitra AhAravALA, gaura varNavALA, piMgala keza puruSane joIne A brAhmaNa che ema ApaNe jANIe chIe. pAchaLathI jJAna thAya che ke te brAhmaNa nathI. paraMtu abrAhmaNa che. AvI rIte brAtine kAraNe A brAhmaNa che ema jAhera karavAmAM Ave che. buddheviSayatAM prApte zabdAdarthe pratIyate / pravRttirvA nivRttirvA zrutyA hyatho'nuSajyate // 280 // artha jyAre buddhine viSaya bane che tyAre zabdamAMthI ja (bhAvarUpa) pravRtti ane (abhAvarUpa) nivRtti samajavAmAM Ave che, kAraNa ke zabda sAthe ja artha joDAya che. (28) | zabdamAMthI bhAvarUpa ke abhAvarUpa artha ane tene kAraNe tevA arthanI pravRtti ke nivRtti prApta thAya che. norAmAM bhAvarUpa artha che. mAhmaLAmAM abhAvarUpa artha che. Ama zabda pravRttirUpa athavA nivRttirUpa ane vizeSaka bane che. a samyagupadezAd vA nimittAt saMzayasya vA / zabdapravRttine tvasti loSTAdiSu viparyayAt / / 281 / / ayogya upadezane kAraNe athavA zaMkAnA keI kAraNane lIdhe zabdanI beTA, arthamAM pravRtti thAya che. mATInA DhephA vageremAM viruddha sthiti hovAthI AvI arthapravRtti thatI nathI. (281) For Private & Rersonal Use Only Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 vAkyapadIya brAhmaNanAM tapa, vidyA, AcArazuddhi vagere guNo kSatriyamAM prApta thatAM, temanA sAdagdhane lIdhe arthAta zaMkAnA keIka kAraNane lIdhe latriya mATe brAhmaNa zabda vAparavAmAM Ave che. paraMtu atyaMta visadaza evAM mATInAM DhephAM mATe brAhmaNa zabda kaI vAparatuM. nathI. tethI bAhya zabdathI brAhmaNa jevA kSatriyanuM jJAna thAya che. mRAAti muvyaMDho "vazva hR: I (3.1.12, amRtatabhAva artha samajAto hoya tyAre jene vuiM pratyaya lAge che tevA 57, zIvra vagere prAtipadikene meM dhAtunA arthamAM zya pratyaya lAge che ane te prAti padikane aMte AvatA vyaMjanane lopa thAya che) sUtra uparanA vAtika sAvi vavana mAgyAt ! uparanA bhASyamAM jaNAvyuM che ke nagna athavA phuva zabdathI joDAyelo zabda pitAnA arthathI judA ane pitAnA arthana jevA padArthane jaNAve che, kAraNa ke vyavahAra prayogamAM Avo ja artha prApta thato hoya che. zatrALamAnaya che prayogathI brAhmaNathI judA paraMtu brAhmaNa jevA kSatriyane bedha thAya che. mAhmarmAnaya kahetAM keI Dhephu lAvatuM nathI. have grAhmaLa: evA na- samAsamAM brAhmaNa evo mukhya artha kSatriya arthanI nivRtti kare che. tethI brAhmaNatvanA niSedhanuM adhikaraNa banela kSatriya artha mAMgrLamAnaya ! evA prayogamAM kriyAnA sAdhanarUpa bane che. na samAsa bhAva pratiSedhanI samApti darzAvato hovAthI mAtrAhmaLa: samAsamAM kArakanA arthane bedha thaze nahi. tethI ema samajavuM joIe ke nagna nuM kArya kSatriyamAM Arepita banelA brAhmaNatvane niSedha karavAnuM che, eTaluM ja nahi paraMtu uttarapadanA arthanA jevA arthane baMdha karAvavAnuM che. anekasmAdasaH iti prAdhAnye sati sidhyati / sApekSatva pradhAnAnAmeva yukta tvatalvidhau // 282 / / bIjA padane artha mukhya hoya tyAre aneHT, : evAM zabdarUpe siddha thAya che. A pramANe rava ane tar pratyanA vidhAna aMge pradhAna padanuM ja sApekSa tva egya Tharaze. (282) na- samAsamAM uttara padano artha pradhAna che e pakSa cogya Thare che. te pakSa aMge eka bIjI bAbata paNa vadhArAmAM prApta thaze. ane pravegamAM in evA uttara padane pradhAna samajavAmAM Ave to ja tene Azraye rahela saMkhyA arthAta ekavacana siddha thAya che. uparAMta tenuM sarvanAmata paNa siddha thaze. tethI tene mAt jevAM zabdarUpa bane che. uttarapadanA arthane mukhya samajavAmAM AvatAM DhInAmaH | (7.2.102, tyAra gaNamAMnA keTalA varNane, pachI vibhakti pratyaya AvatAM, ma Adeza thAya che) sUtra pramANe : vagere rUpa paNa siddha thaze. Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa 575 tathA mAvatara . (5.1.119, teno bhAva evA arthamAM pratipAdikane tava ane tastra pratyaya lAge che) uparanA vArtika svatajyAM nagna samAva: pUrvavipratiSia voH svaralim ! uparanA bhAgyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke ane ta nI apekSAe na tapuruSa samAsa, pUrva vipratiSedhane kAraNe, prathama karavo. bIjI rIte kahIe to na grIca bhAva: ne na tapuruSa samAsa karavo hoya te na ane grI: no samAsa maMtrANA: pahelAM karo, ane tyAra pachI tene have pratyaya lagADavo. Ama karavAnI jarUra zI? vArtikakAranA zabdo varasiddhacaka | ne samajAvatAM bhASyakAra jaNAve che ke atrahmaga: evA 2vAmAM AvatAM, pahelo ma, pUrvapada prakRtisvaranA niyamane kAraNe udAtta thaze, paraMtu pachI thanArA svara prabaLa hovAthI rava pratyaya lagADayA pachI temAMnA 4 pratyayane udAtta thache, bAkInA badhA svarA anudAnA thatAM batrANAnavam evo anAdAsa thaze. je ya ane tatra na banatAM pahelAM lAge te AthI viparIta sthiti prApta thaze. ekasya ca pradhAnatvAt tadvizeSaNasaMnidhau / pradhAnadharmAvyAvRttirato na vacanAntaram // 283 / / ( samAsamAM) [ pada mukhya hovAthI tenA vizeSaNa (na)nI hAjarImAM (ekavacana rUpI) mukhya dhamanI nivRtti thatI nathI, ane tethI jo mAM bIju koI vacana thaze nahi. (283) pradhAnamatra bhedyatvAdekAthoM vikRto namA / hitvA svadharmAn vartante dvayAdayo'pyekatAM gatAH // 284 // ahIM (ane samAsamAM) na vaDe vizeSita banela eka, evo artha vizeSya hevAthI mukhya che. ekatvane pAmelA ddhi vagere pitAnAM dvitva vagere lakSaNono tyAga karIne rahe che. (284) ekatva saMkhyAne jemAM Aropa thayo che evI dvi, bahu vagere saMkhyAo DhIne. samAsane artha che. have mane mAM na je ekanI nivRtti karato hoya to ekavacana nahi paraMtu ene, mane vA', jevA samAsa prayogo thavA joIe. AvI zaMkAnA javAbamAM A kArikAmAM jaNAvavAmAM Ave che ke ddhitva, bahutva vagere saMkhyAo ekatvathI vizeSita banI che. vizeSya banelI te saMkhyAmAM temanA dvi, bahu vagere dharmono tyAga kare che. tethI mane ekavacanasamAsa thaze. brAhmaNatvaM yathApannA nabhyuktA kSatriyAdayaH / dvitvAdiSu tathaikatva nabhyogAdupacaryate / / 285 / / na (rUpa pratiSedha)thI joDAyelA kSatriya vagere jema brAhmaNatvanA Apane prApta kare che tema na. sAthe joDAvAthI dviva vageremAM ekatvano Aropa karavAmAM Ave che. (285) WWW.jainelibrary.org Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vATayapataya ekatvayogamAsAdya sa dharmaH pratiSidhyate / dvayAdibhyasteSu tacchabdo vartate brAhmaNAdivat // 286 // dvi vageremAM ekavarUpa (artha)ne prApta karIne te, ekavarU5) dharma ddhi vageremAMthI nivRtta bane che. (zatrAhmaNa samAsamAM) brAhmaNa zabdanI jema te (pa) zabda, te (ddhi vagere) ne badale pragamAM prApta thAya che. (286) ddhi, vadu vageremAM mAtra brAntine kAraNe Aropita banela ekatvane na vaDe niSedha thAya che. paraMtu i: evA prayogano niSedha karavAmAM Avato nathI. e g: zabda na hoya te ddhi vageremAM ekatvano Aropa na thAya ane te pachI na... zeno bAdha karaze? AviSTasaMkhyo vAkye'sau yathA dvAdau prayujyate / vRttau tasya pradhAnatvAtsA saMkhyA na nivartate // 287 / / vAkayamAM cokkasa saMkhyArUpa ane darzAvato A zabda, jema phri vagere (saMkhyAo) darzAvavA jAya che tema samAsamAM paNa te mukhya hovAthI tenI) te (ekava) saMkhyAne tyAga thato nathI. (287) pratiSedhyo yathAbhUtastathAbhUto'nuSajyate / vacanAntarayoge hi na so'rthaH pratiSidhyate // 288 // niSedha pAmanAra (uttarapada ne artha) je ekavacanavALo) hoya che tevo ja te (na.) sAthe joDAya che. bIjA vacana sAthe tene joDavAmAM Ave to tenA (te ekatvarUpa) ane (samAsamAM) niSedha thaze nahi. (288) pratiSedhaviSayanI kalpanA karavA mATe asa6 arthavALuM uttara pada prayojAya che arthAta pratiSedhya artha je vacanamAM hoya te ja vacanavALuM pada na sAthe joDAya che. ane samAsamAM di, Tu vageremAM ekavacanano niSedha samajAvavAno che tethI ekavacanavALA uttara pane ja na lagADavAmAM Ave che. je tyAM dvivacana ke bahuvacanane prayoga karavAmAM Ave to jene niSedha karavAno che te padArthanI spaSTa samajaNa prApta thaze nahi. azukla iti kRSNAdiyathArthaH saMpratIyate / saMkhyontara tathAneka ityatrApyabhidhIyate // 289 // jema zabdamAMthI kALuM vagere artha samajAya che tema unedamAMthI bIjI saMkhyAo jaNAvavAmAM Ave che. (289) A kArikAthI zarU karIne kArikA 296 sudhImAM ane samAsanA niSedha aMge prasa"pratiSedha ane paryadAsa evA be pakSono vicAra karavAmAM Avaze. Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa pa77. bhASyakAra jaNAve che ke mane mAM ekanA prativedha vaDe ghaNI bAbatene khyAla kevI rIte Avaze ( punararatha prati nAM saMpratyayaH sthAta !). zabda je bahuvacana darzAvatA hoya to bahuvacana vaparAze. have mane ne artha "eka vana pratiSedha" eTalo ja karavAno hoya to mane na mAgata: ! evA prayoga vaDe ghaNuM mANasonA Agamanane khyAla nahi Ave. pUrvapakSanI dalIla che ke uttarapadanA ane pradhAna samajavA mATe na...1ne prasajyamatidha rUpe samajavuM joIe. A rIte mane gana: sAmata: ne artha eka vyakti AvI nathI (g: gana: na mAta: 1) e thaze. paraMtu prasapratiSedha rUpe na ne samajavAmAM AvatAM "eka vyakti AvI nathI' evA vacanamAMthI kazuM prApta thatuM nathI. A muzkelI TALavA mATe nAne prathudAsa rUpe samajavo, jethI ne? banaH mAta: 1. no prAptirU5 artha, " eka nahi evI vyaktie AvI che' thaze. ahIM prAtino niSedha thaze, aprAptine nahi. padAsa samajavAmAM AvatAM mA padamAM zukalanI nivRttirU5 kRNu vagere artha akkasa rUpe pragaTa thaze. e pramANe ne. mAM ekanI nivRttithI di, bahu vagere akkasa saMkhyAmAM prApta thaze. kriyAprasaGgAtsarveSu karmasvaGgIkRteSu ca / ekasmin pratiSiddhe'pi prAptamanyat pratIyate // 290 // kriyA sAthenA saMbaMdhane kAraNe ane jyAre badhAM kAryono svIkAra thaze hoya tyAre eka niSedha thatAM bIjAnI prApti samajAya che. (290) kriyA athavA guNanuM pahelAM vidhAna karyA pachI vaktA naba dvArA teno niSedha kare che, jema ke (tame) besADe, suvADe, jamADe (mAsa, zAyara, mogA ); ema pahelAM kriyAnuM vidhAna karIne arthAta prasajyanuM vidhAna karIne ane e pratiSedha jAhera karavAmAM Ave che. (vasagyAyaM triya kuLa vA tataH pAna nitRrta karoti tathA mAsaya zAyara morayAne 1 ) kriyAzrutizca prakrAnte prasajyapratiSedhane / paryudAse tu niyataM saMkhyeyAntaramucyate // 291 // prasa pratiSedha pakSane svIkAravAmAM AvatAM, kriyAne ullekha, niSedha vinAnA kAranI prApti karAvaze. pathudAsane svIkAravAmAM AvatAM bIjI cokkasa saMkhyAvALA kArakane baMdha thaze. (291) vA-73 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 vAkaya5dAya ane samAsamAM prasapratiSedha samajavAmAM AvatAM kriyAno ulekha potAnI svAbhAvika zaktine pariNAme je sAdhanono niSedha thayo nathI te sAdhanonI prApti karAvaze. have je parNadAsa pakSane svIkAravAmAM Ave te mane mAM mAsa, zAya vagere ? na hevAthI eka sivAyanI bIjI saMkhyAo, arthAta di, bahu, vagere samajavAmAM Avaze. dhAtvarthaH karmaviSayo vyapadiSTaH svasAdhanaiH / arthAt sarvANi karmANi prAgAkSipyAvatiSThate // 292 / ' pitAnAM sAdhanothI nirdiSTa banate kama viSayaka dhAtvartha, tenA arthane kAraNe badhA padArthone, niSedhanI pahelAM prApta karAvIne, daDha bane che. (292). mAra, zAyaya, mogaya jevAM kriyArUpomAMnA dhAtuonA anekavidha arthane tenAM sAdhano arthAt kAra vaDe nirdeza thAya che. paraspara viruddha evA kriyAnirdezAvALo A artha, eka sAdhana sAthe joDAI zakato nathI. tethI nidhanI pahelAM aneka sAdhananI prApti karAve che. tyAra pachI ekanA niSedhathI bIjAM kArakonI prApti thAya che, nitisAdhanAdhAre yatrAkhyAte prayujyate / aneka iti pazvAcca tiSThatItyanuSajyate // 293 / / sAdhyatvAt tatra siddhena kriyA dravyeNa lakSyate / prAgevAGgIkRtaM dravyamataH pUrveNa bhidyate // 294 // jenA sAdhanane Azraya barAbara jANate che evA AkhyAta sAthe aneka no prayoga thAya che ane tyAra pachI tenI sAthe) tiSThati prayojAya che, tyAM sAdhya hevAne kAraNe yiA, siddha dravya vaDe samajavAmAM Ave che. dravyane pahelethI ja (sAdhana rUpe) svIkAravAmAM Ave che. tethI agAu prajAyelA (ane evA) dravya vaDe te kriyAne judI samajavA mAM Ave che. (29-294) bhASyakAranAM vacane, "cApa taratajIte vaghatuM yatra cAluLa vate, yatra na prasajyate tatra ktham / anekastiSThati iti / bhavati evaMjAtIyakAnAmadhyekaikasya pratiSedhe bahUnAM saMghacaya: I tAdhA na Izna vim na na pa mun | mAMnA vicAro A be kArikAonA mULamAM che. bhASAmAM vArSi... titi ! mAMnA pUrva pakSane mAta..susvamiti 1 thI uttara ApavAmAM Avyo che. na aMge be pakSono vicAra karavAmAM Ave che ? (1) jyAM kriyAno prathama ullekha karI pachI nAno ullekha karavAmAM Ave che, jema ke zAyaya Asaya bhojaya anekam / Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa9 trIju kAMTha (2) jyAM na no ulekha prathama hoya ane pachI kriyAno ullekha karavAmAM Ave jemake w: ti i | ane tivrati 1 mAM yunesa: mAMthI "ghaNuM"no artha kevI rIte prApta thaze, kAraNake ahIM pratiSedhane ullekha pahelAM che ane kriyAno ulekha pachI che (tra tu pUrvameva paas qzvArikALavidhAnaM tatra ja vahUnAM saMgharAyaH 1 kesTa jaNAve che ke kriyArUpa prayoga pahelAM ane pAchaLathI paga thaI zake. dhAtunA artha uparathI kArakano khyAla prApta thAya che ja tethI ekanA pratiSedhathI be athavA vadhArene khyAla Avaze. bhASyakArane muddo spaSTa che. pahelAM kriyArUpavALuM hakArAtmaka kathana karIne mane evA niSedhano ullekha karavAmAM Ave tyAre ApaNe samajI zakIe ke mane no artha dhaNA thaze. paraMtu jyAM mane: tiSThati ! e nakArAtmaka prayoga hoya tyAM ene mAMthI dhaNa artho kevI rIte prApta thAya ? bhASyakAra pote ja uttara rUpe javAba Ape che ke keTalAka prakAranA prayogamAM ekanA niSedhathI ghaNAnA svIkArano khyAla Ave che, jema ke, na na pra priyam suravan 1 tene eka vastu priya nathI ema nathI arthAt tene ghaNuM vastuo priya che (vaghuni vicAIna ), ane tene eka bAbata sukha ApatI nathI ema nathI, tene ghaNI bAbato sukha Ape che, (vahuna suvAni ). mane: tiSThati 1 nI paNa AvI ja sthiti che. temAMthI paNa "ghaNuM" UbhA che evo hakArAtmaka atha prApta thaze. zAnevArIta TrasthamataH ghana mite ne anuvAda bIjI rIte paNa karI zakAya. dravyane ullekha (A bIjA pakSamAM) pahelAM karavAmAM Ave che. tethI A pakSa agAunA (kriyArUpanA pahelA ulekhavALA) pakSathI judA paDe che. saMkhyaiva pratiSedhe'pi saMkhyAntaramapekSate / vAkye'pi tena naikatvamAtrameva nivartyate // 295 // vAkayamAM paNa pratiSedha pAmelI ekava saMkhyA bIjI saMkhyAonI apekSA rAkhe che. tethI mAtra ekatvane ja niSedha thAya che ema nathI. (285) je prayogomAM kriyArUpanA ullekhanI kazI jarUra hotI nathI tyAM paNa ekavanA niSedhathI ddhi, bahu evI bIjI saMkhyAonI pratIti thAya che. AnA udAharaNa rUpe bhASAmAM na = g4 kicana ane 7 7 di' puay 1 evAM vAka 2ja thayAM che. ahI na nA praye mAyAthe 2 ! (8-1-10, pIDA atha darzAvavAno hoya tyAre dhitva thAya che) sUtraniyama pramANe vakatA khedapUrvaka jaNAve che ke "arere, zatrune eka ja priya nathI, eka ja sukha nathI. tene ghaNuM pri che ghaNAM sukha che." ahIM kriyApadanA ulekha vinA paNa sukhanA ane priyanA pratiSedhavALA vAkyamAM ghaNuM sukha ane ghaNuM privyono bedha thAya che. " - vAkyamAM je AvI sthiti hoya che ane jevA samAsamAM paryAdAsa pakSamAM uttara padArthanA artha aMge kazI zekA prApta thaze nahi. ane evA samAsamAM 5 pada ja di athavA bahune jaNAve che. athavA te samAsa dvArA ekavanI ja mAtra nivRtti thAya che ema nathI, paraMtu di, bahu, vagere bIjI saMkhyAonI pratIti paNa thAya che. Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ padra kayapadIya snehAntarAdavacchedastathAsatteH pratIyate / tailena bhojane'prApte na tvanyadupasecanam // 296 / / bhajanamAM tela maLe tema na hoya tyAre tenA jevA bIjA (dhI jevA) tenI najIkanA, cIkAzavALA padArthathI (bhajana) nirNaya karavAmAM Ave che. bIjA koI (dUdha ke dahIM jevA) bhIMjavanArA padArthathI nahi. (296). jema "tela sAthe ja ema kahevAmAM AvatAM ja tela na maLe tema hoya to tene badale tenI najIkanA ghI vagere cIkAzavALA padArthone upayoga thAya che te pramANe ane prayogamAM puru nA pratiSedhathI sarakhA kAryavALI ane sarakhA svabhAvavALI , vahu vagere saMkhyAonI pratIti thAya che. ekArthe vartamAnAbhyAmasatA brAhmaNena ca / yadA jAtyantara bAhyaM kSatriyAdyapadizyate / / 297 / / samAna arthamAM prApta thatA asat (sAmAnya darzAvatA na ) ane brAhmaNa zabda vaDe kSatriya vagere bIjI jAtino bodha karAvavAmAM Ave (tyAre) na... samAsamAM anya padane artha pradhAna bane che. (297) - jyAre asAmAnyane baMdha karAvate nagna brAhmaNa zabda sAthe samAna adhikAraNamAM hoya ane banne vacce vizeSaNavizeSyabhAva saMbaMdha hoya ane jyAre A zabda vaDe kAIka bAhya padArtha athavA kSatriya vagere jAtino baMdha karAvavAmAM Ave tyAre na samAsamAM anya padane arthe pradhAnapaNe prApta thAya che. masana trAhmaLa: sahya trAhmaLa evA samAsamAM vimAna: trAhmaLa: (vrAhmaLAi ) cahya kSatriyahya (kSatriyanAte.) e artha samajAze. A kSatriya jAtirUpa artha anya arthAta, bAhya che kAraNake nagna samAsanA pUrva ke uttara bemAMthI eka paNa padane te artha nathI. zyAmeva zastrI kanyeti yathAnyadapadizyate / asan brAhmaNa ityAbhyAM tathAnye kSatriyAdayaH / / 298 // racAnA ruva zAstrI jA ! (charI jevI kALI chokarI) pragamAM jema (koI) bAhya vyaktino ullekha prApta thAya che tema mana grAhmaLaH evA A be zabdo vaDe kSatriya vagere bAhya vyaktione baMdha thAya che. (29) zastrI pura (charI jevI) zyAmA (kALI) vAjA (chokarI devadattA) evA vigraha parathI thatA pAtrIyAmA evA upamita samAsamAM be pado uparathI prApta na thanAro artha davadanA nAmanI kanyA) prApta thAya che. e pramANe mAnuM trAhmaga; evAM pade uparathI trAba: samAsamAM kSatriya atha prApta thAya che. Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18* trIju kAMThe asAsno gauriti yathA gavayo vyapadizyate / . jAtyantara na goreva sAsnAbhAvaH pratIyate // 299 / / jema, godaDI vinAnI gAyathI judI ja jAtinA gavayane ulalekha thAya che, gAyanI godaDInA abhAvano khyAla AvatuM nathI. (299) ; (:) evA na- samAsathI, jene (kadI) godaDI hotI nathI evA gavayanI pratIti thAya che. A gAyane godaDI hotI nathI te kharuM che paraMtu te bIjI ja jAtinuM prANI che. e pramANe madhyAhnanazabdamAM brAhmaNa jAtinA pratiSadhathI bIjI jAti arthAta kSatriyane baMdha thAya che. tulyarUpaM yathAkhyAta kaNTakaibhedahetubhiH / khadiraM jAtibhedena khajUrAta pratipadyate // 30 // jema sarakhA dekhAvavALA samajavAmAM AvelA khadirane, tenA bheda darzAvanAra kAMTAo vaDe khajUrIthI judI jAtinuM (jhADa) samajavAmAM Ave che. (300) beranA vRkSane ane khajurInA vRkSane sapheda dAMDIo ane jhINAM pAMdaDAM hoya che, tethI te bane sarakhAM che ema samajavAmAM Ave che. tyArabAda bane judo samajavAnuM kAraNa e che ke kheranA kAMTA khajurImAM hotA nathI. A pramANe trALa: samAsamAM brAhmaNonAM lakSaNa jevAM lakSaNo kSatriyamAM joIne brAhmaNatva samajAya che ane tyAra pachI na vaDe tene niSedha karavAmAM Ave che. ahIM mAtra jAti ja judo che, tapa, vyuta vagere guNe sarakhA che. avidyamAnabrAhmaNyo yAhazo brAhmaNo bhavet / aGgIkRtopamAnena tathAnyAthA 'bhidhIyate // 301 // tema brAhmaNa vinAnA brAhmaNa jevo bAhya (kSatriya rU5) artha sadazyane samAvanArA (mazrA) zabda vaDe darzAvAya che. (301) uparanI kArikAomAM zAstrI zyAmA, masA, ane vaTavAna evA traNa samAse rajU karavAmAM AvyA. A udAharaNe dvArA prApta thato siddhAnta A kArikAmAM raju karavAmAM Avyo che. sadazyane kAraNe A traNeya udAharaNomAM bAhya padArtha kanyA, gavaya ane khadira samajavAmAM Ave che. e pramANe brAhmaNatva sAthe saMkaLAyelA guNenI sarakhAmaNI athavA sAdazya jemAM prApta thAya che te mahmaLa: samAsa bAhya kSatriya artha darzAve che. avRSTayo yathAvarSA nIhArAbhrasamAvRtAH / tadrUpatvAtsa hemanta ityabhinnaH pratIyate // 302 / / varasAda vinAnA paraMtu dhummasa ane vAdaLAvALA divasene vRSTihIna kahevAya Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa82 vAkayapadIya che. te (varSo)nAM jevAM cidAne kAraNe ziyALAne paNa tenA sarane samajavAmAM Ave che. (302). matra: denantaH | prayoga kevI rIte zakaya bane te A kArikAmAM samAvavAmAM AvyuM che varasAda na Avato hoya paraMtu dhumasa phelAtuM hoya, vAdaLo gherAyAM hoya, tevA divasane vRSTi vinAnA divaso kahevAya che. ziyALAmAM AkAza kALuM hoya che tyAre tene paNa avara hemantaH kahevAya che. mavarSA: zabda tatpara samAsa che ane tenA pitAnAM padomAMthI ja te samAsano artha prApta thavA joIe, paraMtu temAMnA sadazyane kAraNe samAsane arthe anya padArtha thaze. zavaSaDane bahutrIhi samajavAmAM AvatAM samAsa avarSa thaze madrAkSa: mAM paNa AvI sthiti che A pramANe sadazya arthane samAvatA na samAsamAM anya padano artha pradhAna hoya che, A eka mata che. (gvuM nagaramAsI: vAvAmAyAdhAnavidhavA rUlyagi sanama -helArAja) apare brAhmaNAdInAM sarveSAM jAtivAcinAm / dravyasyAnyapadArthatve nA yogaM pracakSate // 303 / / samAsa jayAre koIka anya padano artha darzAvato hoya tyAre brAhmaNa vagere badhA jAtivAcaka zabdono nasAthe samAsa thAya che ema bIja AcAryo jAhera kare che (303) padano artha jAti che evA pakSamAM brAhmaNa vagere zabdo vyakti vinAnI jAti ja mukhyapaNe darzAve che. tethI samAsanAM pado dravyanuM abhidhAna karatAM na hovAthI, anya arthanuM abhidhAna thaze. san >>AhmaLa: maMtrAhmaNa evo samAsa, jenAmAM brAhmaNa nathI arthAta kSatriyanA guNe che tevA dravyarUpa arthamAM vaparAya che. maMtrALa mAM trAhmaNa zabda jAti darzAvaze ane samAsa na- tapuruSa thaze. paraMtu anya padAtha jAti nahi paraMtu vyakti rUpe kSatriya thaze. na caivaMviSayaH kazcidbahuvrIhiH prakalpate / / agurazva iti vyAptirnaJsamAsena yasya na // 304 // AvA (jAtirUpa anya padArthanA abhidhAna rUpI) viSayavALo koI bahuvIhi karI zakAtuM nathI. jemanAmAM na... samAsane avakAza nathI evo ar: 5. bahuzrIhi samAsa che. (30) ahIM bahuvrIhi ane na" nI vizeSatA jaNAvavAmAM AvI che. na... samAsa anya padArtharUpa padArtha jAti darzAve che. bahuvrIhi vaDe darzAvAto anya padArtha vyakti che, jAti nahi, jemake vimAnaH : bovam (avazya ) sa maLa: madha: e na samAsa thaze. paraMtu vimAna: va: yastha sa: mar: 5: e samAsa bahuvrIhi thaze. Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 zIju kAMTha dvandvaikadezinoruktA paravalliGgatA yataH / / _ avarSAsu tato'siddhiriSTayorliGgasaMkhyayoH // 305 / / hRddha ane ekadezI samAsanuM liMga tenA bIjA padanA liMga pramANe hoya che. tethI avaH samAsamAM gya liMga ane saMkhyA prApta thaze nahi. (305). sAvarNI mantaH 1 mAM varSo zabda phremantaH nuM vizeSaNa hovAthI varAtri dunatatvaSayo (2,446, 8% ane tapuruSa samAsanAM liMga temanA bIjA padanAM liMga pramANe samajavAmAM Ave che) satraniyama pramANe hemantanuM puliMga ane ekavacana samAsane prApta thatAM, varSa evuM aniSTa rUpa siddha thaze. Ama na samAsamAM anya padanA arthane mukhya samajavAmAM muzkelI hovAthI pUrva pada arthAta niSedhavAcaka padanA arthanA prAdhAnya aMge vizeSa carcA karavAmAM Avaze. e . vizeSaNaM brAhmaNAdiH kriyAsaMbandhino'sataH / yadA viSayabhinna tat tadAsattvaM pratIyate // 306 // jayAre brAhmaNa pada kriyA sAthe saMbaMdhavALA asadu athanA vAcaka namUnA vizeSaNa rUpe prApta thAya che tyAre te (vizeSaNa)thI cokkasa banelo niSedha rUpa artha samajAya che. (306) brAhmaNatvena cAsattvAducyate satcadanyathA / asadityapi sattvena sataH sattA nivartyate // 307 // na samAsamAM brAhmaNatva rUpe asat ane kSatriya rUpe sad samajavAmAM Ave che. ane (uttara padArtha evA) satanI vidyamAnatAno niSedha karavAmAM Ave che. (307) na samAsamAM brAhmaNatva rUpa asa ane kSatriyarUpe sad samajavAmAM Ave che. A viziSTa viSayaka asatva che, sarvathA asattva nathI, tethI tene kriyA sAthenA saMbaMdha ne bAdha nathI. koIka prakAranA bhAva vinAnA abhAvano vyavahAra zakya ja nathI tethI bhAva rUpe samajavAmAM AvatA uttara padArthanI vidyamAnatAne niSedha prApta thaze. sAmAnyadrabyavRttitvAnnimittAnuvidhAyinaH / ayogo liGgasaMkhyAbhyAM syAd vA sAmAnyadharmatA // 308 // pitAnA nimittane anusarato na... samAsa dravya sAmAnyane jaNAvatA hovAthI liMga ane saMkhyA sAthe tene saMbaMdha thaze nahi, athavA to sAmAnya liga ane sAmAnya saMkhyA prApta thaze (308) Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vApIya bhASyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke nao, samAsamAM pUrva patu prAdhAnya hoya teA samAsanI avyaya saMjJA thaze, kAraNake paheluM pada avyaya che ane samAsa asarUpa a darzAve che. tethI mAtagau, trAkSanA: evAM rUpe thaI zakaze nahi. vAkayamAM AvI ja aliMgatA ane asaMkhyatAnI sthiti prApta thaze. asavarUpa ayAne badale samAsa dravyA darzAve che. ema jo svIkArIe to paNa te dravyasAmAnya ja hAvAthI napusaka ekavacana prApta thAya. 54 prAgasattvAbhidhAyitvaM samAse dravyavAcitA / nimittAnuvidhAnaM ca na sarvatra svabhAvataH || 309 // samAsamAM prApta thatA pahelAM nagna asattvanuM abhidhAna kare che, paraMtu samAsamAM te dravyaneA vAcaka bane che. zabdanA (pAtAnA) svabhAvane kAraNe samAsa sarvatra nimittanA Azraya karatA nathI, (39) kArikA 308mAM, samAsa avyaya sattA prApta kare che, evA bhASyavayananI spaSTatA karavAmAM AvI. Ane aMge A kArikAmAM vizeSa spaSTatA karavAmAM AvI che. bhASyakAra jaNAve che ke liMganeA abhAva ke sakhyAnA abhAva sUtra pramANe arthAt vAnika heAtA nathI. samAsamAM liMga ane vayata, zabdonI svAbhAvika sthiti pramANe prApta thAya che. jemake vAkayamAM tane liMga ane sa MkhyA sAthe sabadha hAte navI para`tu samAsamAM Ave sabaMdha prApta thAya che. nimittAnuvidhAne ca kriyAyogo na kalpate / tathA cAvyapadezyatvAdupAdAnamanarthakam // 310 // nan samAsa potAnI pravRttinA nimittane anusaratA heya te kriyA sAthe teno sa'a'dha prApta thaze nahi. ane Ama te viziSTa ullekhane pAtra banatA na hei zabdabyavahAramAM teno svIkAra nirarthaka thaze. (310) nagna samAsamAM pratiSadharUpa asAtmaka artha tenI pravRttinuM nimitta che. AvA pravRttinimittane jo samAsa anusare te trALamAnaya evA prayAgamAM AnayanarUpa kriyA sAthe kArakarUpa saMbadha prApta thaze nahi. kriyA sAthe saMbadha prApta na thatA hAya tA teneA viziSTa ullekha thaI zake nahi. teA pachI zabdavyavahAramAM tene kazA upayega nathI. asatsAmAnyavRttirvA vizeSaH kSatriyAdibhiH / prayuktarAzrayairbhinno yAti talliGgasaMkhyatAm // 311 // athavA asasAmAnyane darzAvatA (na-5) samAsa ullekha pAmelA kSatriya vagere vizeSothI maryAdita banI temanAM liMga ane sakhyAne prApta kare che. (311) Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa na | samAsamAM liMga ane saMkhyA svAbhAvikapaNe prApta thAya che. ceAkkasa vizeSyazabdanAM liMga ane saMkhyA pramANe A samAsanAM liMga ane sa MkhyA prApta thAya che, evA bIjo pakSa paNa che. nagnatA niSedha artha arthAt asAmAnyarUpa anan samAsamAM mukhya che. A niSedhasAmAnyane darzAvavA mATe vizeSa darzAvatA zabdo vaparAya che. tethI samAsane A vizeSanAM li Mga ane saMkhyA prApta thaze. agrAhyaNa: samAsamAM brAhmaNatvanA abhAvane Azraya kSatriya che. ane tethI kSatriyanAM liMga ane saMkhyA samAsane prApta thaze. helArAja jaNAve che ke kSatriya: ane kSam te zabdo eka ja artha darzAve che chatAM temanAM li'ga judAM che. e pramANe mAvaLa: zabdathI kSam nA paNa medha caraze. vyavahAramAM zabdonI svAbhAvika pratti liMga ane sa'khyA aMge vyavasthA prApta karAve che. prAgAzrayo hi bhedAya pradhAne'bhyantarIkRtaH / punaH pratyavamarzena vibhakta iva dRzyate // 312|| samAsamAM mukhyapaNe vAcya banatA (asAmAnya)mAM pahelethI ja tenA Azraya tarIke samAyele ane judo samajAtA vizeSa, tenA pharIvAra ullekhane kAraNe jANe judA hAya teveA samajAya che. (312) 51 anvayaH (samAsavAcce) pradhAne (asasAmAnye) prAd anyantarIttuta: adha: mevAya (nRhItaH san ) punaH pratthavamarzena vibhakta iva dRzyate / nagna samAsa mukhyapaNe asasAmAnyatA vAcaka Aya che. A asasAmAnyamAM tenA Azraya rUpe rahelA vizeSa tenAmAM samAyelA hoya che ja, paraMtu sAmAnya uparathI vizeSane khyAla AvatA na heAvAthI pharIvAra vizeSanA cAkkasa zabda vaDe ullekha karavA joIe, Ama sAmAnya ane vizeSa evA be vibhAga prApta thAya che. samAse zrUyate svArtho yena tadvA~stadAzrayaH / dravyaM tu liGgasaMkhyAvadasatAbhyantarIkRtam ||313 // samAsamAM teno peAtAno (sattvapradhAna) atha` sabhaLAya che. te (brAhmaNutvanI nivRttirUpa) AzrayavALA (kSatriyAdi) dravya rUpe samajAya che; paraMtu asanA vAcaka (na-2) vaDe jaNAvAtA liMga ane sakhyAvALA kAika padArthanI pratIti thAya che. (313) vAkayamAM asattvarUpa artha prApta thAya che, paraMtu samAsamAM na-g samAsa bhAvarUpa dravyanA vAcaka ane che tethI tene liMga ane sakhyA prApta thAya che. A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke na samAsa teteA peAtAnA bhAvarUpa atha darzAve che tethI brAhmaNutvanA abhAvavALA bhAvarUpa kSatriya artha prApta thAya che. vA-74 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tha86 vA5rIya ekArthaviSayau zabdau tasminnanyArthavartinau / asataiva tu bhedAnAM sarveSAmupasaMgrahaH // 314 // to te tenA samAsa)mAM judA judA arthamAM prApta thanArAM (be) pade eka athane darzAve che. abhAva (rUpa natha) vaDe badhA (kSatriyAdi) vizeSono saMgraha thAya che. (314) samAsamAM prApta thayA pahelAM niSedhavAcaka na nivRttino ghotaka che. brAhmaNa zabda nivRttiviziSTa atha darzAve che. Ama A be zabda be judA judA arthomAM vaparAya che. samAsarUpe prApta thayA pachI uttara padArthaviziSTaniSedha evo eka ja artha samAsArtha tarIke maLe che. samAsamAM trAhma: zabda vaDe samajAnA badhA kSatriya vagere vizeSa na...Artha dvArA samajAvavAmAM Ave che. uttara padanuM mAtra ghotana ja thAya che. tethI na. samAsamAM pUrvapadanA arthanuM prAdhAnya samajavuM joIe. te kSatriyAdibhirvAcyA vAcyA vA sarvanAmabhiH / yAntIvAnyapadArthatvaM no rUpAvikalpanAt // 315 // (niSedhavAcAka) na.nA arthanI pUrepUrI kalpanA thatI na hovAthI kSatriya vagere zabda vaDe athavA sarvanAma (zabdo) vaDe jaNAvatA te vizeSa abhyapadanA artho rUpe samajAya che. (15) na samAsa anya padanA arthanuM prAdhAnya darzAve che evo pakSa kevI rIte samajavAmAM Ave che te A kArikAmAM darzAvavAmAM AvyuM che. masan grAMja: aalhna: kSatriyA che evA prayeLamAM kAtroddhAH zabdanA arthane spaSTa karavA mATe kSatriya vagere zabda vAparavAmAM AvyA che. A zabdo aDhAdALa: mAMnA vizejone spaSTa kare che. te zabda vAparavAmAM AvyA na hoya to temane badale vaparAyelAM sarvanAmapade AvI spaSTatA kare che. Ama na samAsanAM padomAMthI prApta thato samAsAthe vizeSavAcaka koIka anya padanA prayoga vinA aSTa thaze nahi, evI khoTI mAnyatAne pariNAme kSatriya vagere zabdo anya padanA arthane vAcaka che evo vicAra AvatAM anya padanA arthane ja na mAsamAM prAdhAnya che ema khoTI rIte samajavAmAM Ave che. vizeSasyAprayoge tu liGgasaMkhye na sidhyataH / avarSAdiSu doSazca hemanto'nyAzrayo yataH // 316 / / vizeSanA vAcaka zabdano proga tha na hoya to liMga ane saMkhyA siddha thatAM nathI. mana (matta) vagere prayogomAM doSa prApta thaze, kAraNa ke (varSothI) judAM liMgasaMkhyAvALe kannara (ahIM samAsanA arthane) Azraya che. (31 6) Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zreju kAMDa 187 nagna samAsamAM pUrvapadanA asasAmAnya artha mukhya artha tarIke samajavAmAM Ave che. jyAre kSatriya vagere vizeSAnA ullekha thayA hAya tyAre cAkkasa liMga ane sakhyA siddha thAya che. paraMtu jyAre AvA vyaktizabda vaparAyA na heAya tyAre liMga ane saMkhyA siddha thaze nahi, tethI napu MsakaliMga ane ekavacana prApta thaze. vaLI kSarSA: phremantaka, anAva: pRthivI, apacAAnana':, to prA:, mAM raddA:, nirAdha1 varSA: vagere prayAgA siddha thaze nahi. A kAraNe nan samAsamAM pUrvapadanA aMtu prAdhAnya heAya che e mata yegya nathI. uttara padanAM liMga ane sakhyA athanA prAdhAnyane bhASyAre uttara padanA artha nA prAdhAnyane svIkAravAmAM AvatAM pramANe samAsanAM liMga ane saMkhyA thaze. anya padanA svIkAryuM nathI. pUrva padanA arthanA prAdhAnya te svIkAravAmAM AvatAM liMga ane saMkhyAnA atideza thaze. A pramANe be pakSA bhASyakArane mAnya che. bhatRharie A matanuM anusaraNa karyuM che, AkRtiH sarvazabdAnAM yadA vAcyA pratIyate / ekatvAdekazabdatvaM nyAyyaM tasyAM ca varNyate // 317 || badhA zabdonA vAcya atha rUpe yAre AkRtine samajavAmAM Ave che tyAre te eka hovAne kAraNe, tene mATe eka ja zabda vAparavAmAM Ave te cegya che. (317) sattavALAme ropa vimau / ( 1,2.64) sUtra uparanA vArtika 38 jJAyate vaidoSaniSTam / mAM jaNAvavAmAM Avyu che ke kAIka padArtha viSe eka vakhata samajaNa ApavAmAM AvI hAya teA te aMge kAIpaNa sthaLe, samaye ke kAIpa avasthAmAM barAbara nizcaya thaze. eka vakhatanA upadeza agetI prakhyA arthAt buddhi eka sarakhI eTale ke viziSTa ja rahevAnI. AvI makhyA nAcyAAyAme mijhuvacanamanyatarasyAm ( jevA sUniyameA aMge samajavAmAM AvatI heAvAthI jAtine eka samajavAmAM AvI che. badhA zabdo jAtinA edha karAvatA hAvAthI sahavALAM jevAM sUtreAnI jarUra nathI. jAtivAcaka zabda aMge ekavacana vAparavAmAM Ave te yeAgya che. )| AviSTaliGgatA tasyAM syAd prAmyapazusaGghavat / dravyabhede'pi vakatvAt tatraikatracanaM bhavet // 318|| prAmyapazupta : (gAmaDAmAMnAM pazue nA samUha) udAharaNamAM jema liMga nizcita che, tema te jAtinuM liMga nizcita che. padArtha (vyaktio) aneka hAvA chatAM (jAti) eka hAvAthI (tene mATe) ekavacana(nA prayAga) thAya che. (318) prAmyavAsa ghethyutaLelu | ! (1.2.73, gAmaDAnAM moTI umaranAM pazuonA samUhanA ullekha karatI vakhate temanAmAMneA nArItivALeA zabda bAkI rahe che, bAkInA zabdonI Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 vAkayapadIya nivRtti thAya che.) sutranuM bhASyakAra khaMDana karyuM che kAraNa ke zabdono artha jati samajavAmAM Avyo che. zabda zaktinI svAbhAvikatAne kAraNe liMga aMge nizcita sthiti samajavAmAM Ave che. jAtivAcaka zabdane tenuM cokkasa liMga hoya che, jemake pazuonA samUhamAM keTalAMka nara pazuo hoya ane keTalIka mAdAo hoya te paNa jAva: mAH evo prayoga thAya che, vAcharaDAMonA samUhamAM vAcharaDae hevA chatAM vattA phule proga thAya che. ujAzavALAM hi ra sA nicova suthA tathA ca yuktavadbhAve pratiSedho nirarthakaH // 319 / / te jAti tenA AzrayenA nizcita liMga sAthe joDAya che. tethI yuktavat bhAvanA saMbaMdhamAM jAtinuM pratiSedha nirarthaka che. (19) jAtino judAM judAM liMga sAthe saMbaMdha thato hoya to tene nizcita liMgavALI kevI rIte kahI zakAya evI zaMkAne uttara A kArikAmAM ApavAmAM Avyo che. jati tenA AzrayonAM liMga sAthe joDAya che. A Azrayo niyata liMgavALA hovAthI jAtine paNa niyata liMgavALI kahI zakAya che. vRkSa, tahA, vADhava: e traNa zabda vRkSano artha darzAve che. e traNeya zabdo puliMgamAM vaparAya che paraMtu vRkSavirodha artha darzAvAto zabda ziMjhavA strIliMgamAM ja vaparAya che. ghanasat zabda napuMsakamAM vaparAya che. taTa zabada traNa liMgamAM vaparAya che. Ama AzrayonAM niyata liMga uparathI jAtinA liMgano nizcaya thAya che. Ane AviTaliMgatA kahe che. yuktavadabhAva eTale prakRti pramANenuM AcaraNa hovuM, arthAta jene taddhita pratyaya lAgyA pachI te taddhita pratyAyane mUtraniyama pramANe lupa thAya evA prakRtizada pramANe liMga ane vacananI prApti thavI. yuktavadUbhAvanuM sUtra che supi yuratavaSyazivane (1 2.51) A sUtraniyamamAM prApta thatA yuktavabhAvane vizeSAnAM vAgAte: (1.2.58) sUtraniyamathI pratiSedha karavAmAM Avyo che. A pratiSedha karavAnI jarUra nathI. kAraNa ke jAti zabda pitAnA zabdazaktirUpa sAmarthya pramANe liMganuM abhidhAna kare che, te yukta arthAta lupta pratyayavALI prakRtirUpa prAtipadikanAM liMgane anusaratA nathI. sarvatrAviSTaliGgatvaM lokaliGgaparigrahe / virodhitvAtprasajyeta nAzritaM tacca laukikam // 320 // " (zabdonAM) lokika liMgane svIkAravAmAM AvatAM badhe ekasarakhA nizcita liMganI prApti thaze, paraMtu (zabdonA pragomAM virodha prApta thato hovAthI laukika liMgane Azraya karavAmAM Avato nathI. (20) zabdonA laukika vyavahAramAM rUDha thayelA liMgane svIkAravAmAM AvatAM stana, keza vagere cihnone kAraNe yovita zabda strIliMgamAM vaparAya che. paraMtu strItvanA vAcaka vAra. Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 44tra vagere zabdo strIliMgamAM vaparAtA nathI. A prANavirodha Avato hovAthI narajAti ke nArijAtinAM lakSaNo uparathI nakkI kareluM liMga yogya banaze nahi. vaivAkara goe laukika liMganA matane bAjue mUkIne liMga aMge pitAno siddhAta svIkAra joIe. sAmAnyamAkRtirbhAvo jAtirityatra laukikam / liGga na saMbhavatyeva tenAnyat parigRhyate // 321 / / sAmAnya, AkRti, bhAva, jAti (evo artha darzAvatA) zabda aMge lokika liMga baMdha besatuM nathI, tethI bIjA (zAstrIya) liMgane svIkAravAmAM Ave che. (331) - sAmAnya, AkRti, bhAva, jAti vagere judA liMgavALA zabdo eka ja padArtha darzAve che. temane mATe laukika liMga baMdhabesatuM thaze nahi. tethI bIjA vyApaka ane zAstrIya liMganI kalpanA karavAmA Ave che. pravRttiriti sAmAnya lakSaNaM tasya kathyate / AvirbhAvastirobhAvaH sthitizcetyatha bhidyate // 322 // te liMganuM sAmAnya lakSaNa pravRtti che ema kahevAya che. te AvirbhAva, tirabhAva ane sthiti ema (traNa prakAre) judI samajAya che. (322) - kArikA 320 thI 329mAM prApta thatA vicAronI carcA liMgasamudezamAM karavAmAM AvI che. tyAM e carcAnA anusaMdhAnamAM Avazayaka TipaNe ApavAmAM AvyAM che. tethI ahIM tenI punarukti karavAmAM AvI nathI. pravRttimantaH sarve'rthAstisRbhizca pravRttibhiH / satataM na viyujyante vAcazcaivAtra saMbhavaH // 323 // badhA padArtho pravRttivALA hoya che. (AvirbhAva vagere) traNa prakAranI kriyAo vinAnA te kadApi hotA nathI. tevA (padArtho) zabdo vaDe jaNAvAya che. (323) bhAdhyakAre jaNAvyuM che ke badhA padArtho AvirbhAva ane tirobhAva rUpI guNovALA che ane AvA padArtho mATe ja zabdano prayoga thAya che. (sarvAtha punarmUtaya pravAmiw: saMdayAnagSavALA: I -triyAma ! 4.1 3 uparanuM bhASya) - yazcApravRttidhamArthazcitirUpeNa gRhyate / anuyAtIva so'nyeSAM pravRttirvizvagAzrayAH // 324 // paraMtu pravRtti vinAnA rautanya rUpa artha tarIke jene samajavAmAM Ave che te jANe ke bIjA (padArtho)nI sarvavyApI pravRttione anusare che. (32). Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkathapIca triguNAtmikA prakRti tenA vikArAmAMnA rajoguNane lIdhe pravRttizIla rahe che. paraMtu bhAktA evA cetana puruSa nipuNa hAIne pravRtti karatA nathI. teA pachI tene viSe AtmA caitanya, citi evAM judAM judAM cokkasa ligeA kevI rIte vAparI zakAya. evI zaMkAnA javAba A kArikAmAM ApavAmAM AvyeA che. buddhirUpa arIsAmAM caitanyanuM pratibiMba paDe che. A pratibiMba upara vyavahAragata padArthonI asara paDatAM temane zabdo dvArA prayAga thAya che. Ama nirAbhAsa caitanya upara AbhAsarUpa padArthonA liMganA AreApa karavAmAM Ave che. tenAsya citirUpa ca citikAlaca bhidyate / tasya svarUpabhedastu na kazcidapi vidyate || 325 / / A pramANe te bhektAnA caitanyanuM svarUpa ane (tenA caitanyaneA) kAla judAM judAM samajavAmAM Ave che, paraMtu te (bheAktA)nA svarUpamAM te kazA pheraphAra thatA nathI. (32) buddhi rUpI arIsAmAM pratibiMbita thatA viSayasamUha vaDe bheAtAnuM zaitanya eka hevA chatAM, dareka bhegya padArthanI bhinnatA pramANe, te bhinna samaya che. vAstavamAM caitanyanA peAtAnA rUpamAM ke kAlamAM kazeA pheraphAra thatA nathI, paraMtu tenA dvArA saMkrAnta thatA padArthonI kriyAomAM, rUpamAM ane kAlamAM pheraphArA samajavAmAM Ave che caitanyanAM abhinna rUpe vacce ane yAgya padArthInA kAla, rUpa ane kriyAnA saMdaCmAM thatA pheraphArA vacce bheda samajavA joIe (sarakhAvA hulArAja-paramArthata; punaH caitanyamAtra vahya moratu kazcana svarUpato dezataH kAlato vA bheda: / citikriyApi na tato bhinnA niraabhaassNvinmaatrruupvAtsalyA) acetaneSu caitanyaM saMkrAntamiva dRzyate / pratibimbakadharmeNa yattacchabda nibandhanam // 326 // acetana padArthImAM pratibiMbarUpe saMkrAnta thayu hAya tevu dekhAtu je caitanya che te zabdonA vaparAzanu' nimitta bane che. (326) sattva vagere guNemAM pratibiMbarUpe sa`krAnta thayeluM caitanya zabdonA vaparAzanu kAraNa bane che. avasthA tAdRzI nAsti yA liGgena na yujyate / kvacita zabdasaMskAro liGgasyAnAzraye sati // 327 // padArthanI evI kAI avasthA nathI je liMga sAthe joDAya nahi. koIkavAra li'ganA Azraya vinA paNa (liMgaprayukta) zabdasaMskAra prApta thAya che. (327) Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa bIjI paMktine helArAjanA vyAkhyAnane anusarato artha zIkAravAmAM Ape che. koIkavAra mitrama, atram vageremAM AvirbhAvarUpa putvane athavA tirobhAva rUpa strItvano saMskAra na hovA chatAM vivakSAne kAraNe liMgasAmAnya rU5 napuMsaka liMga mojavAmAM Ave che. kRttaddhitAbhidheyAnAM bhAvAnAM na virudhyate / zAstre liGga guNAvasthA tathA cAkRtiripyate // 328 // guNonI (AvirbhAva vagere) avasthA eTale liMga evuM liMganuM zAstramAM prApta thatuM lakSaNa kudarata ane tadvitAnta zabdo vaDe vyakta thatA arthonuM virodhI nathI. tethI jAtirU5 liMgane svIkAravAmAM Ave che. (328) vA, vaji:, pAnama, evA kRtaprayAnta zabdo vaDe darzAvAtA padArtho temanI judI judI avasthAe pramANe judAM judAM liMgane prApta kare che. tethI temanAM liMga nizcita bane che. evI ja sthiti garimA, kutA, vagere taddhitAnta zabdanI che. guNonI avasthA eTale liMga evI zAstra prApta vyAkhyA yogya che, tethI sarave vagere guNenA pariNAma dvArA prApta thatI rU5, rasa vagerenI AvirbhAvatibhAva rUpI avasthA, pravRttisAmAnya darzAve che. A pravRtti sAmAnya eTale liMga athavA jAti. liGga prati na bhedo'sti dravyapakSe'pi kazcana / tasmAt sapta vikalpA ye saivAtrAviSTaliGgatA // 329 / / padane artha dravya che evA pakSamAM ligaviSayaka koi virodha nathI. tethI (liMga aMge ka9pavAmAM AvelA) je sAta vikapa che te ja (jAti zabdonI) niyataliMgatAmAM samAI jAya che. (329) padane artha dravya mAnIe te guNonI AvirbhAva vagere avasthAe liMganI vAcaka che. padano artha AkRti mAnIe te judI judI vyaktio jAtinA AdhAra rUpe hovAthI guNenI avasthA ja liganI vAcaka banaze. Ama hovAthI jAti pakSamAM temaja vyakita pakSamAM zabdo niyataliMgavALA hoya che. baMne rIte liMga aMge kaze pheraphAra samajavAmAM Avato nathI. liMga aMgenA sAta vika iliMgasamuddezamAM carcavAmAM AvyA che. vane niyama: rAnnAdu thasthAvupate ! yatastadAkRtau zAstramanyathaiva samarthyate // 330 // dravyanI saMkhyA aMgeno niyama zAstramAMthI (ja) prApta thato hovAthI padArthane AkRti mAnatAM paNa tenI saMkhyA aMgenA zAstraniyamane (paNa) judI rIte samajAvI zakAya. (30) Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 vAkaya5rIya padano artha dravya mAnatAM vaiphudu vaidhruvacanam (1.4.21) ghaNA padArtho mATe bahuvacana vaparAya che, evA zAstrIya niyamane kAraNe vacananI siddhi thAya che. padano artha AkRti samajavAmAM AvatAM zAstraniyamano saMgha kevI rIte prApta thaze te have pachInI korikAmAM darzAvavAmAM AvyuM che. vartate yo bahudhvo'bhede tasya vivakSite / svAzrayedyapadiSTasya zAstre vacanamucyate // 331 // je (jAtirUpa, artha aneka padArthomAM prApta thato hoya ane jyAre arthonA abhedanI vivekSA hoya tyAre tenA Azraya(rUpa padArtho) sAthe ulekhAtA te (jAti rU5 artha)ne mATe (bahu)vacananuM vidhAna karavAmAM Ave che. (331) jAtirU5 arthamAM bahuvacana kevI rIte prApta thAya che tene aMge A kArikAmAM vicAravAmAM AvyuM che. jAtinA aneka Azra samajavAmAM AvyA che. AvI sthitimAM te AzrayonI vacana pramANe jAtimAM paNa bahuvacana prApta thaze. je jAtinA AdhAro be hoya to tene mATe dvivacana thaze. A kArikAmAM kAryone evo pATha samajIne cAkhyAna karavAmAM AvyuM che. helArAja ma meTuM evo pATha samaje che. je jAtilakSaNa artha aneka AzrAmAM prApta thAya ane A Azraye judA judA che evI jayAre vivakSA hoya tyAre zAstramAM tene mATe bahuvacananuM vidhAna karavAmAM Ave che (sarakhA- gAtikSaLo vadhu vartate tasya me miranAdhAra vilise vaghuvati dvArA zAtre thatatha duvacana vidhIyase helArAja) yd| tvAzrayabhedena bheda eva pratIyate / AkRterdravyapakSeNa tadA bhedo na vidyate // 332 / / jyAre judA judA Azrayane kAraNe jAtimAM paNa bheda samajAya che tyAre (AkRtipakSa) dravyapakSathI judA samajavAmAM Avato nathI, (332). Azrayo judA judA hovAne kAraNe jAtine paNa aneka mAnavI paDe tyAre bahuvacananuM vidhAna svAbhAvika bane che. aneka Azrayo pramANe aneka zabdono prayoga karavo joIe. paraMtu A vAta barAbara na hovAthI ekazeSanuM vidhAna yogya Thare che. Ama vacananA saMdarbhamAM jati pakSa ane dravyapakSamAM kaze taphAvata nathI. mahAbhASyakAre A bAbatanuM khaMDana karyuM che; sara khAvo, yahi dhArSiAtire vena vilitA, varAvivi dina rAt bahutvena ekA AkRtiriti pratijJA hIyate / yaccAsya pakSasyopAdAne prayojanamuktam-ekazeSo na vaktavya iti, sa idAnIM vaktavyo bhavati / Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mojI kAM ame sAravAra chawAja varane kSatti ekazeSo na vaktavyo vacanAnAM ca saMbhavaH / / 333 / / (jAtimAM vyaktimUlaka bhedano) abhAva mAnavAthI jAti eka zabda vaDe vAgya bane che. (zAstra)vacana dvArA judI judI saMkhyAmAM prApta thatI hovAthI ekazeSanuM vidhAna karavAnI jarUra rahetI nathI. (333) jAtimAM vyaktinA bhedano abhAva mAnavAthI jAti eka zabda vaDe vAcya banatAM tene mATe ekavacana vaparAya che. tethI ekapanuM vidhAna karavAnI jarUra nathI. zAstraniyamo dvArA judAM judAM vacane samajavAmAM Avaze. nanu cAnabhidheyatve dravyasya tadapAzrayaH / bhAkRtarupakAro'yaM dravyAbhAvAnna kalpate // 33 // dravyanuM abhidhAna thatuM nathI ema mAnavAmAM AvatAM tene AdhAre thato upakAra dravyanA astitvanA abhAve, jAtine prApta thaze nahi. (34) zabdano artha AkRti mAnavAmAM Ave to dravyanuM abhidhAna thatuM nathI. tethI dravyane AdhAre prApta thanArAM liMga ane vacanarUpI upakAra thaze nahi, kAraNa ke aMte to zakhasaMskArano AdhAra zabdano artha ja che. dravyanuM abhidhAna thatuM na hoya to tene adravya ja samajavuM joIe. yazogamavecena na zar warfata: | dravya nAma padAthoM yo na ca sa pratiSidhyate // 335 // (prastuta) zAstra(kathana)mAM abhidheyane AdhAre kaI vidhAna karavAmAM AvyuM nathI. dravya nAme je padArtha che tene nakAravAmAM AvyuM nathI. (335) vasulu vaghuvaran ! (1.4.21) mUtraniyamamAM judAM judAM abhidheyone AdhAre saMkhyAnuM vidhAna karavAmAM AvyuM nathI, paraMtu saMkhyAnuM vidhAna sAmAnya rUpe che. bhASyakAra jaNAve che ke padane artha jAti mAnatAM dravya nAmanA tatva sAthe virodha Avato nathI, arthAt drazyane svIkAra thAya che ja. evI rIte pada ne artha dravya mAnatAM jatine virodha paNa prApta thatuM nathI. ( sarakhA bhASyakAra : na zoti yAhya dravya na padArthA dravyapadArthakasya AkRtina padArtha: / kasyacit tu kiJcitpradhAnabhUta kiJcidU kuLata[T) vA-75 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 vAkaya5rIya guNabhAvo'bhidheyatvaM prati dravyasya nAzritaH / upakArI guNaH zeSaH padArtha iti kalpanA / / 336 / / abhidheyanA saMdarbhamAM dravyanA gauNavane (bhAgamAM) svIkAravAmAM AvyuM nathI. paraMtu ati mATe upakAraka hoI dravyano, tenA aMgabhUta banele artha gauNa che ema samajavAmAM AvyuM che. (3 6) anvaye : amidheyaa vrati dAca kuLamAMaH ne mAta: (fkra tu gAte:) 31mArI vArtha: e san muLa ti jyanA ' ' padano artha jAti che ema mAnanArane mATe padano mukhya vAca artha jAti che jAti abhidheya che. e arthamAM draya jAtine upakAraka banI rahe che athanI draSTie jAtinA aMgarUpe rahela dravyarU5 artha jAtinA gauNa rUpe samajavAmAM Ave che. dravye na guNabhAvo'sti vinAdravyAbhidhAyitAm / AkRtau vA pradhAnatvamata evaM samarthyate / / 337 / / zabda adravyanuM abhidhAna karato na hoya to dravyamAM gaNatva hoI zake nahi. tethI AkRtinuM mukhyatve A pramANe svIkAravAmAM AvyuM che. (33) padano gauNa artha paNa dravya nathI; tethI ema kahI zakAya ke dravyanuM gauNatva tenA jAti uparanA upakArane kAraNe che, tenA abhidhAnane kAraNe nathI. je dravyanuM abhidhAna thAya che ema mAnIe to anidhAna mukhya thaze. paraMtu AvuM mAnavAnI jarUra nathI. kaizcid guNapradhAnatvaM nAmAkhyAtavadiSyate / na vRttivatparArthasya guNabhAvastu varNyate // 338 / / keTalAka AcAryo dravya ane jAti vacce. samAsamAM jema bIjAne arthe, gauNubhAva jaNAvavAmAM Ave che tema nahi, paraMtu, nAma ane AkhyAtanI jema, gauNapradhAnabhAvane svIkAre che. (38) dravya ane jAti aMge eka bIjA matane rajU karavAmAM Ave che. - vacati ane vAva+: zabda cekasa arthanuM abhidhAna kare che. A be kriyAkAraka vacce gauNamukhyabhAva che. te pramANe padano artha jAti samajavAmAM Ave ke dravya samajavAmAM Ave, banne vacce gaumukhyabhAva ka9pI zakAya che. jAtine mukhyapaNe vAcaka mAnI zakAya ane dravyane gauNapaNe vAcaka mAnI zakAya. vAra evuM nAmapada sAdhano Azraya darzAve che. dhAtuno artha pratyayane arthanA vizeSaNa rUpe che. tethI dhAtune kriyA artha, gauNa rUpe samajavAmAM Ave che, kAraNake ahIM kriyA mukhya nathI. Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha pa92 ghavata zabada kriyA darzAve che. cokkasa kAraka vaDe tene madada prApta thatAM tenuM prAdhAnya samajavAmAM Ave che. cAlu pravRtti darzAva nI pAkakriyA sAdhana vaDe vyApta banatAM, sAdhana gauNubhAvane prApta kare che. kartAnA vyApAra 5 kriyA dhArtha sAthe saMkaLAyelI che. ahIM sAdhana arthAta kAraka gauNa rUpe hovA chatAM spaSTa samajavAmAM Ave che. tethI sAdhananA vizeSaNe jevAM ke saMvata vagerene pati sAthe vAparI zakAya che, jemake tevaDhadH vavati | A pramANe vicAratAM jatine padArtha samajanArAe jAtine pradhAna ane zabdavAya samaje che, e pramANe drabane padArtha samajanArA, dravyane pradhAna artha samaje che. Ama vivakSAne kAraNe guNapradhAnabhAva spaSTa thAya che. | samAsa aMge AvI sthiti nathI samAsamAM upasajana pada, mukhya padamAM samAI jAya che. tene svataMtra samajavAmAM AvatuM nathI ane tethI upasarjana padanuM vizeSaNa samAsamAM vAparI zakAtuM nathI jemake, bhadrAhya rAjJa: puSa: 1 * vAcA ane vavatimAM sAdhana ane kriyAne judAM judAM spaSTa rUpe samajavAmAM Ave che. A udAharaNa uparathI jAti ane dravya vacce pradhAnagauNabhAva che ema nakkI thaze. guNabhUtasya nAnAtvAdAkRterekazabdatA / siddho vacanabhedazca dravyabhedasamanvayAt / / 339 / / gauNa (dravyo) aneka rahevAne kAraNe AkRti mATe eka zabda vaparAya che. judAM judAM dravya sAthenA saMbaMdhane kAraNe judI judI saMkhyAo siddha thAya che. (339) jenuM abhidhAna thAya che evAM jAti athavA kavya, zabdane artha hoI zake banane vacce gagapradhAnabhAva hoya che, e pakSa svIkAravAmAM AvatAM AkRti pakSamAM paNa dravyanuM abhidhAna thaze ane kanya aneka hovAthI aneka zabdonA vaparAzane prasaMga AvatAM ekazeSa agene niyama sacIkAravo paDaze. AvI zaMkAnA javAbamAM A kArikA 2ja karavAmAM AvI che. AkRtine padArtha mAnatAM konuM abhidhAna thaze, paraMtu te abhidhAna pradhAnapaNe nahi paraMtu gauNabhAve thaze gauNa abhidhAnathI prApta thatA zabdonuM kazuM mahatva nathI. pradhAna abhidhAnathI prApta thatA aneka zabdanuM mahattva che. jAtine padArtha mAnatAM pradhAnabhUta eka zabda prApta thAya che, tethI ekazeSanI jarUra nathI. abhidheya padArtho aneka hoya tethI vacanabheda thaze evo kaze vAMdho nathI. gauNa rUpe rahelAM judAM judAM dravyo ane pradhAnabhUta ekatvaguNayukta jAti vacce virodha hovAthI pradhAna evI jAtinuM ekAdava ja yogya che. sAdhanaM guNabhAvena kriyAyA bhedakaM yathA / AkhyAteSvekazabdAya jAtedravyaM tathocyate // 340 / / . jema kliArUpa sAthe gauNabhAve rahela kAraka, kriyAmAM (vacana) bheda darzAvanAra Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadoya kahevAya che tema dravya, samAna zabda vaDe jaNAvAyelI jAtine judI darzAvanAruM kahevAya che. (340) AkhyAtamAM kriyA mukhya hoya che. chatAM goNa evA kArakane AdhAre saMkhyAmAM pheraphAra samajavAmAM Ave che, jemake varata: vanitA eka zabda vaDe vAgya ane pradhAnabhUta evI jAti aMge jAtivAcaka zabda vaDe ja dravyanuM abhadhAna thAya che. gauNa evuM dravya pitAnAmAM rahelA saMkhyAbene jAti upara Aropa kare che. 338mI kArikAmAM jAti ane dravyanA saMdarbhamAM guNapradhAnabhAva mATe nAma ane AkhyAtanuM udAharaNa ApavAmAM AvyuM che te yogya che samAsamAM jema goNumukhyabhAva hoya che, tevI sthiti jAti ane dravya aMge hetI nathI. puruSa: | mAM vacananI ejanA gauNa pada raMganuM pramANe karavAmAM AvatI nathI. kAraNa ke pradhAna 56 puruSa ane u5sajana pada rAjA vacce abheda saMbaMdha che. gugupradhAnabhAva bhinapage rahelAM be pado vacce hoI zake. ekatve tulyarUpatvAcchabdAnAM pratipAdane / nimittAttadvato'rthasya viziSTagrahaNe sati // 341 / / samAnarUpane kAraNe dravya sAthe jatinuM ekatva hovAthI, zabdo vaDe tevA (jAti rU5) ane jaNAvavAmAM AvatAM jAtirUpa) nimitta dvArA (jAti) viziSTa (dravya)nuM jJAna thAya che. (341) so'yamityabhisaMvandhAdAzrayairAkRteH saha / pravRttau bhinnazabdAyAM liGgasaMkhye prasidhyataH // 342 // " (Ama thatAM) jAtinA, tenA Azraye (rUpa dravya) sAthe, A te che evA abheda saMbaMdhane kAraNe, judA judA zabdono vaparAza thato hovA chatAM, liMga ane saMkhyA siddha thAya che. (342) agAunI kArikAomAM jaNAvavAmAM AvyuM ke padane artha jAti paNa hoI zake ane dravya paNa hoI zake. bIjI rIte kahIe te zabda jAtiviziSTa drabanuM abhidhAna kare che. A sthitimAM jAti mukhya hovAthI liMga ane vacana prApta thaze, e bAbata siddha karavAmAM AvI. gauNa pada anitya manAyuM hovAthI pradhAnanA saMdarbhamAM athAt jAtinA saMdarbhamAM liMga ane vacana siddha thaze. zabda jyAre mAtra jAtinuM abhidhAna kare tyAre zuM sthiti thAya e vAta A be kArikAomAM darzAvavAmAM AvI che. jAti zabdo jyAre potAnA arthanuM pratipAdana kare che tyAre jAtiviziSTa dravyamAM jatine Aropa karavAmAM Ave che. tethI jAtiviziSTa dravyanuM jAti sAthe abhinna paNe abhidhAna thAya che. have banne vacce abheda saMbaMdha hovAthI nimite evI jAtinA Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha abhidhAnathI nimitto arthAta dravyanuM paNa abhidhAna thAya che. pariNAme drayamAM paNa liMga ane saMkhyA siddha thAya che. jAtinuM abhidhAna kahe tyAre nimita arthAta jAtine lAganArA pratyAnuM vidhAna thayuM hevAthI, pratye pramANe zabdo arthanuM abhidhAna kare che, tethI zabdapravRtti arthAt zabdanuM abhidhAna jAti pramANe thaze. zabda jAtinuM ane dravyanuM abhidhAna kare che e pakSamAM jAti ane dravya vacce mukhyagauNubhAva dvArA arthanuM abhidhAna thAya che. zo dvArA mAtra jAtinuM abhidhAna thAya che e pakSamAM jAti ane kavya vacce abhedanA AropathI arthaprApti thAya che, " prAk ca jAtyabhisaMbandhAtsarvanAmAbhidheyatA / vastUpalakSaNaM sattve prayujyante tyadAdayaH / / 343 // jAti sAthe abheda saMbaMdha prApta thayA pahelAM dravyanuM sarvanAma zabda vaDe abhidhAna thAya che, kAraNa ke dravyanI bAbatamAM caTU vagere (sarvanAma) padAthanuM sAmAnya lakSaNa darzAvavA vaparAya che. (343) jAti haMmezAM dravyano Azraya che. jayAM sudhI dravya upara jAtino Aropa karavAmAM AvatuM nathI tyAM sudhI dravyane tenuM potAnuM rUpa hetuM nathI. jAti AvI rIte Azrayane sapaSTa karatI hovAthI padArtha siddhasvabhAva bane che. Avo siddhasvabhAva prApta thayA pahelAM dravyamAM sa:, ta, te vagere sarvanAmazabda vaparAya che. padAtha vizeSanuM jJAna thavA mATe jAti sAthe ekarUpa banatA padArtho jAti zabdo vaDe jaNAvavAmAM Ave che tethI jAti zabdo ane dravyazabdo vacce abheda saMbaMdha samajavAmAM Ave che . pa ma gaumukha mAva samAja mAM AvatA nathI kAM amavAnane mukhya samajavAmAM AvatAM liMga ane Daca siddha thaze. pAko pAkA iti yathA bhedakaH kaizcidAzrayaH / iSyate cAnupAdAno dharmo'sau guNavAcinAm // 344 // ulekha pAmyA vinAne AzrayarUpa padArtha, pau, T vagere pragAnI jema (kriyAne) judI darzAve che, evuM keTalAka AcAryo mAne che. guNavAcaka zabdone A dharma che. (344). vAjha zabda kriyA darzAve che, tenA AdhArarUpa padArthane darzAvatuM nathI. Ama havA chatAM te kriyAne judI darzAve che. tethI dvivacana ane bahuvacananA prayoga, jevA ke vA, vAra jovA maLe che, kAraNa ke rAMdhavAnI kriyA rAMdhelA padArtha rUpI kAryamAM rahelI che. rAMdhelA padArtho judA judA hoya to vacanabheda paNa thAya che. A pramANe guNavAcaka zabdo temanA AzramenuM abhidhAna karatA na hoya te paNa kriyAnA bhedaka bane che. arthAta tene judI darzAve che ane tethI temane liMga ane saMkhyA prApta thAya che. Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa98 vAkaya5thI A paraMtu A vAta svIkArI zakAya tema nathI, ema halArAja jaNAve che. pAkarUpa kriyA tenA Azramo pramANe bhinna hevI joIe. tethI pAka kriyAnI bhinnatA pramANe vacana judAM thaze. musitaDuau nAnAM vA: ! evA prayugamAM gu3, tiya vagere Azraya judA judA che chatAM vA kriyAmAM bahuvacana prApta thatuM nathI, kAraNa ke judA Ayo uparathI kriyAnI viziSTatAne khyAla Ave ja che. gAzrayasthAnuviAne varuM aMmate cA - adhAradharmAnsAmAnya purastAt tad vicAritam // 345 // AzrayanuM abhidhAna thayuM na hoya ane nirbheLa jAti tenA AzrayenA dharmone prApta kare che e pakSa hoya to A pakSano agAu vicAra thayela che. (345) zabdo, zuddha arthAta nirbheLa jAtinuM ja abhidhAna kare che evA matamAM jAti tenAM AzronAM rkiMga ane vacanane prApta kare che ema thaze. A bAbata kArikA 33pamAM rajU karavAmAM AvI che. enI punaruktinI jarUra nathI. jAtau pUrva pravRttAnAM zabdAnAM jAtivAcinAm / azabdavAcyAtsaMbandhAd vyaktirapyupajAyate // 346 / / * jAtivAcaka zabdo, pahelAM jAti darzAvavA mATe pravRtta thAya che ane pachI zabda vaDe vAcya na banatA saMbaMdhane kAraNe dravyanuM paNa abhidhAna thAya che. (346) A nimitInI pravRtti nimittane AdhAre thAya che evA nyAyane kAraNe nimitta banela jAti mATe ja zabdono prayoga thAya che. A jAti Aya vinA thI hoI zake nahi. tethI ATayarUpa dravya sAthe jAtinA abheda saMbaMdha kAra paNa abhidhAna thAya che. A abheda saMbaMdha zabada vaDe vAcya banato nathI te jAti ane kathA vaccenA paraspara sAma rUpe che. saravALAmazeSa g#vimata ! (1-2-4) uparanA vAtika dhirAvata: sAdAtanuM vyAkhyAna karatAM bhASyakAra jaNAve che ke jAti pakSane savIkAratAM AraMbhaNa vagere kriyAo gava vagere natiza mATe zakya nathI. tethI AvI AraMbhaNa vagere kriyAo jAti sAthe saMbaddha vyakti ene karavAmAM Ave che. tethI kaze doSa prApta thato nathI. so'yamityabhisaMbandhAjjAtidharmoparyate / dravya tadAzrayo bhedo jAtezcAbhyupagamyate // 347 // A te che evA abheda saMbaMdhane kAraNe dravyane jAtinA dharmavALuM samajavAmAM Ave che, ane te (dravya)mAM rahela (vacana)bheda jAtimAM paNa samajavAmAM Ave che. (347) Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa muJcazabdo yathAdheya maJceSveva vyavasthitaH / tattvenAha tathA jAtizabdo dravyeSu vartate // 348 // jema khATalAnA ja atha darzAvatA majja (khATale) zabda, tenI sAthe saMbaMdhamAM rahela vyaktine paNa darzAve che, tema tizakhta dravyanA vAcaka mane che. (348) 599 jema manvA; jozanti / (khATalAe raDe che) prayAgamAM khATalAmAM rahelAM AzrayarUpa khALakA, je, khATalA sAthe saMbaMdhamAM che, temaneA medha thAya che, tema zrIyatAm thAyaH / (gAyA. lAvA), prayeAgathI gAyeArUpa prANIote lAvavAmAM Ave che, kAraNake geAti lAvo zakAtI nathI. -tatra jAtipadmarthatvaM tathaivAbhyupagamyate / jAnirutsRSTa saMkhyA tu dravyAtmanyanuSajyate // 349 // tethI padanA jAtirUpa ane svIkAravAmAM Ave che. saMkhyA vinAnI jAtinA draSya upara ArApa karavAmAM Ave che. (349) asyedamiti vA yatra so'yamityapi vA zrutiH / vartate paradharmeNa tadanyadabhidhIyate // 350 // ' khIjA (padArtho)nA (pravRttinimittarUpa) dharmane kAraNe A tenuM che, athavA A te che', eve! prayANa thAya che tyAre te bIjA paDhArthInu abhidhAna thAya che. (350) matur pratyayanA leApa vaDe athavA abhedatvanA ArApathI zukala vagere guNazabde athavA jAtizabdo temanA AdhAra arthAt Azrayane a darzAve che. jAti tenA AdhArarUpa dravya vinA kadApi samajavAmAM AvatI nathI. tethI ane vaccenA aneka sabaMdhI atizabdathI tenA AdhArarUpa dravyatA edha karAvavAmAM Ave che. yatpradhAnaM na tasyAsti svarUpamanirUpaNAt / guNasya cAtmanA dravyaM tadbhAvenopalakSyate // 351 || je pradhAnarUpa dravya che, tenu tenA vyavahAraprayAganA pahelAM, koI svarUpa hAtu nathI ane pachI dravya, guNanA svarUpa sAthe ekarUpa baneluM heAya tevuM dekhAya che. (311) kriyA sAthe saMbadha prApta karavAnI zakti dharAvatu drabya evA zuddha svarUpamAM zabda vyavahArane yeAgya banatuM nathI. mata dvArA tene viSe jAti ke guNa jevI upAdhione vicAra thatA nathI tyAM sudhI tenu' zabdavyavahAragata svarUpa hetu nathI. pALathI ati athavA guNu sAthe teneA saMbaMdha thAya che ane tethI tenAmAM liMga ane vananI prApti thAya che, Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * guNasya bhedakAle tu prAdhAnyamupajAyate / saMsargazrutirartheSu sAkSAdeva na vartate / / 352 || guNane, mIjAthI judo darzAvatI vakhate, mukhyapaNu' prApta thAya che. (paTTAnA bIjA dhama sAthenA) saMbadha upara AdhAra rAkhate zabda, draSyanA sAkSAt dha karAvatA nathI, (3para) jyAre zabda dvArA dravyanI pradhAnapaNe vivakSA thAya che, tyAre te dravya jAti dvArA vizeSita bane che. jyAre guNanuM abhidhAna khIjAthI judu ane mukhyapaNe thAya che tyAre tenu' jAti sAthenuM ekatva samajavAmAM Ave che, paraMtu jyAre abhidhAna jAti rUpe hAya tyAre zabdanA svarUpa tarIke tene samajavAmAM Ave che. padArthI temanA zuddha rUpe zabdo vaDaeN abhidhAna pAmatA nathI, paraMtu hamezAM koIka guNa sAthe sa`kaLAyelA tarIke vAcaka khane che. eTalA mATe zabdane kArikAmAM sa sa zruti kahyo che. guNu sAthe ke bIjI kAI upAdhi sAthe nahi saMkaLAyelA arthAta zuddha padAnuM abhidhAna zabdo karatA nathI, kAraNu ke, mata temane tevA rUpe prahagu karI zakatuM nathI, jAtau vRtto yadA dravye sa zabdo vartate punaH / jAtereva padArthatva na tadAbhyupagamyate // 353 // vAyAdIya jAtinuM abhidhAna karanAra zabda jayAre krovAra dravyanu' abhidhAna kare che tyAre, padane aM, mAtra jAtirUpe ja svIkAravAmAM AvatA nathI. (353) pravRttAnAM punarvRttirekatvenopavarNyate / pratipatterupAyeSu na tattvamanugamyate || 354 // zAstramAM, jAtinA abhidhAna mATe, ekatvane AdhAre pravRtta thayelA zabdonu pharIvAra dravyanuM abhidhAna nirUpavAmAM AvyuM che. jJAna mATenA upAyeAmAMthI (ja mAtra) sAcI hakIkata prApta thatI nathI. (354) apRthakzabdavAcyasya jAtirAzrIyate yadA / dravyasya sati saMsparze tadA jAtipadArthatA || 355 || judA zabda vaDe vAcya nahi banelA dravyane zabda sAthe saba"dha thayA hoya chatAM jAtine (pradhAna abhidhAna karanAra tarIke) svIkAravAmAM Ave che, tyAre padane a jAti samajavAmAM Ave che. (355) Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha dravyasya sati saMspaze dravyamAzrIyate yadA / vAcya tenaiva zabdena tadA dravyapadArthatA // 356 // padano dravya sAthe saMbaMdha thayo hoya ane te ja (jAtivAcaka zabda vaDe) dravyanuM abhidhAna svIkAravAmAM Ave tyAre pada dravyanuM (mukhyapaNe) abhidhAna kare che. (356) padano artha jAti hoI zake athavA dravya paNa hoI zake evA pakSo svIkAratAM mukhya ke gauNa vivalA pramANe padane artha jAti ke dravya samajavAmAM Ave che. A aMge vacanano vicAra karavAmAM Avato nathI, arthAta bahuvacanavALA zabdo ja dravyanuM abhidhAna kare che ema prApta thatuM nathI. pradhAna Azraya jAti samajavAmAM AvatI hoya to jAtine ja padArtha mAnavo joIe, jemake trALA: subratisAda | thoDAM vAnAM vivati sa : vaDhA na dage: I garanuvaA: vagere prayogomAM trAhmaLa: ane nI:, prayoga jAtinuM abhidhAna kare che. apRthakzabdavAcyApi bhedamAtre pravartate / yadA sambandhavajjAtiH sApi dravyapadArthatA // 35 // samAna zabdanI vAstha banatI hovA chatAM jAti, (samA samAM darzAvAtA) saMbaMdhanI jema mAtra bheda darzAvavAmAM pravRtta bane che tyAre paNa dravyanuM (mukhyapaNe) abhidhAna thAya che. (357) zabda, jAti ane dravya ema banenuM abhidhAna kare che ema svIkArIe te paNa jatino saMbaMdha kriyAnI pUrNatA sAthe na hovAthI dravyane ja padano artha samaja joIe. bhASyakAre jaNAvyuM che ke vidhivAmAM te dravyano saMbaMdha che tethI padano artha dravya mAnavo joIe. (vaDhanAgu 2 tayArabhAta ! sUtra 1.2.64, vArtika ka7), rAgags: evA samAsa prayogamAM samAsano artha saMbaMdha che ane samAsanuM utarapada saMbaMdhI evA puruSanA svarUpanI viziSTatA darzAve che. atyantabhinnayoreva jAtidravyAbhidhAyinoH / avAcyasyopakAritve Azrite tUbhayArthatA / / 358 // jyAre vAcya na banata (apradhAna) atha, bIjAne madadarUpa thAya che ema samajavAmAM Ave che tyAre jAti ane dravyanuM abhidhAna karanArA A atyaMta judA be zabdo ja banenuM abhidhAna kare che. (358) - zabda phakta jAtinuM abhidhAna kare che athavA phakta dravyanuM abhidhAna kare che evA be pakSo saMbhave che. baMne pakSomAM judA judA AzrayonI kalpanA karIne liMga ane vacana vA-76 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 vAkyapadIya rUpI dharmAMnI kapanA karavAmAM Ave che. Ama ekabIjAne ekabIjAnI madada maLe che. tethI bhagavAna pANinie gAyAhayAyAmekraminya uvacananayaMtAm / (1 2.58) ane sALAmendrazeSa jimo / (1.2.64) evAM be judAM sUtrA dvArA banne pakSone svIkAryo che. Azrite vAzrayakRtabhedamabhyupagacchatA / punazcApyekazabdatvaM jAtizabde'nuvarNitam // 359 // (vyaktie vaDe) Azrita jAtimAM ( vyaktie rUpI) AzrayAnI bhinnatA svIkArIne, bhASyakAre zabdanA artha jAti svIkAratAM, (aneka zabdonA prayAgane khale) eka zabdanA prayaNa kIvAra nahera karyo che. (35) A pramANe vRtti aMgenA vicAranA anusaMdhAnamAM guNavAcaka zabdanAM hiMga ane vacana temanA Azrayazade pramANe thAya che evI bhASyacarcAne anusarIne bhartRharie vistRta carcA karI. prAcIna samayamAM nImoDhAmAM ane vaiyAkaraNeAmAM padanA artha sabaMdhe ti ane dravya evA be pakSo hatA. pANiniSe banne pakSeA aMge be mUtrA rajU karyo che. saravALAM. / sUtra uparanA bhASyamAM patajalie mAnnamiSAnAZ vimasau yAnaghyAyana, I (vArtika 35) ane vyAnidhAna. sthAai: aa (vArtika 45) evAM e vAtikA dvArA be pakSo rajU karyo che. bhASyakAra patajali ane temane anusarIne bhatR hira banne pakSeAne svIkAre che. bhatRharinuM valaNa tisamuddezamAM padanA aSa ti che evA matanA svIkAramAM rAce che pAchaLanA samayamAM vaiyAkaraNamatamAM Rtine ja prAdhAnya ApyuM che. anirjJAtasya nirjJAna yena tammAnamucyate / prasthAdi tena meyAtmA sAkalyevAvadhAryate // 360 // jene viSe cesa jJAna nathI tevAnu jenA vaDe cAsa jJAna thAya tene prastha vagere mApa kahe che. tenA vaDe padArthane pUrepUrA jANI zakAya che. (360) sAmAnyapaNe eLakhAyelA pAne vizeSa rUpe jANavAnA sAdhanane mAta kahe che. AvAM mAna traNa prakAranAM hoya che. (1) parimANa arthAt kada (Volume), jemake prastha, (ra) pramANa eTale la`bAI-paheALAI (Line measure), jemake dRSTi ane (3) unmAna eTale vajana (Weight) jema ke pala. anirjJAte prasiddhena yena taddharma gamyate / . sAkalyenAparijJAnAd upamAna taducyate // 369 // je prasiddha vastu vaDe ajANI vastumAM tenA jevA svabhAva samajAya che tene upamAna kahe che, kAraNa ke tenAthI te (upamaiyavastu)nuM saMpUrNu jJAna thatuM nathI. (361) Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kIju kAMDa ahIM upamAnane samajAvavAmAM AvyuM che. upamAna tenA upameya sAthe jANItA sAdhathI upameyane oLakhAve che. banne vacce sadazya hoya che, paraMtu te apUrNa che. tethI upamAnane keTalAka AcAryo pramANa tarIke svIkAravAnA matanA nathI. dvayoH sAmAnyayordhama upamAnopameyayoH / samAsa upamAnAnAM zabdestadabhidhAyibhiH / 362 / / upamAna ane upameya e be vacce je samAna dharma hoya che tenA vAcaka zabdo sAthe upamAnavAcaka zabdane samAsa thAya che. (362). 361mI kArikAmAM upamAnane samajAvavAmAM AvyuM. upamAnanI vyAkhyAthI upameya paNa samajavAmAM Ave che, kAraNa ke, upameya vinA upamAnanI kapanA thaI zakatI nathI. tethI have sAmAnya dharmane samajAvavAmAM Ave che. pA.. (2.1,55) 3pamAnAni sAmAnyavarane samajAve che ke upamAvAcaka zabdone sAmAnya dharma darzAvatA zabdo sAthe tapuraSa samAsa thAya che, jemake rAtrIzyAmA ! (charI jevI kALI chokarI devadattA). AdhArabhedAd bhedo yaH zyAmatve so'vivakSitaH / . guNo'sAvAzritaikatvo bhinnAdhAraH pratIyate / / 363 / / zyAmatva guNamAM, tenA Azrayane kAraNe samajAte bheda, (sUtramAM) vivakSita nathI. judA judA AzramamAM prApta thatA hovA chatAM te (zyAmatva) guNa eka samajavAmAM Ave che. (363) guNayorniyato bhedo guNajAtestathaikatA / ekatve'tyantabhede vA nopamAnasya saMbhavaH // 364 // (judA judA AzrAmAM rahelA) guNo vacce bheda spaSTa hoya che, chatAM jAtine kAraNe te (guNo) eka ja che ema samajavAmAM Ave che. te (guNo) eka sarakhA hoya ke atyaMta judA hoya te upamAna saMbhavatuM nathI. (364). 31mAnani sAmAnyavara ! (6.1.15) sUtra uparanA bhASyamAM bhASyakAra jaNAve che ke jyAM kAMIka samAna ane kAMI jatuM hoya tyAM upamAna ane upameyane saMbhava hoya che. nauH va : 1 mAM bane samAna che. himavAnuM phara DhoTa: I mAM atyaMta bheda che. tethI banne vacce sAmAnya dharmanI gerahAjarImAM upamA tharo nahi. be vacce bheda ane abheda prApta thatAM hoya te upamAne svIkAra thAya che. sarakhA bhASya -ua afe catra vinAnuM ziSa viSa: tatravamAnavame avata: | Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 vAkayoya jAtimAtravyapekSAyAM upamAtho na kazcana / zyAmatvameka guNayorubhayorapi vartate // 365 / / mAtra jAtine ja svIkAravAmAM AvatAM upamA mATe kazuM prayojana raheze nahi. kAraNa ke banne guNemAM samAna zyAmatva raheluM che. (65) yenaivahetunA zyAmA zastrI tatra pratIyate / sa heturdevadattAyAH pratyaye na viziSyate // 366 / / je kAraNe charIne zyAma mAnavAmAM Ave che, te kAraNa, devadattAnI oLakhANamAM jude samajavAmAM AvatuM nathI. (66) je sAmAnya gyAmatva guNane kAraNe pArakIyAmAM prayoga karavAmAM Ave che, te ja zyAmava guNa vaDe devadatA paNa thAma che evI tenI oLakhANa thAya che. tethI ahIM zyAmatva sarakhuM hovAthI rAtrI thAmA ! mAM upamanuM kazuM prayojana rahetuM nathI. AzrayAd yo guNe bhedo jAteryA cAviziSTatA / tAbhyAmubhAbhyAM dravyAtmA savyApAraH pratIyate // 367|| judA Azrayane kAraNe (zyAma) guNama je bheda dekhAya che ane jAtine kAraNe prApta thato je abheda che te banene kAraNe padArthane (upamAnarU5) svabhAva (upameyane nakkI karavAmAM) kAryazIla bane che. (367) so'yamekatvanAnAtve vyavahAraH samAbhitaH / bhedAbhedavimarzena vyatikIrNena vartate // 368 / / tethI A (sAdazya dvArA prApta thata) vyavahAra ekatva ane nAnAtvane AdhAre svIkAravAmAM Avyo che. te bheda ane abhedanA mizraNa rUpe buddhimAM rahele che. (68). zyAmetyevAbhidhIyeta jAtimAtre vivakSite / zastrAdInAmupAdAne tatra nAsti prayojanam // 369 / / je mAtra zyAma evI jAtinI ja vivakSA heta te racAnA eTale ja zabda vAparavAmAM AvatA hatA tethI rAzI (vagere)nA prayoganuM kazuM prayojana rahetuM nathI. (369) Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 905 azabdavAcyo yo bhedaH zyAmamAtre na vartate / zyAmeSu keSucid vRttiryasya so'tra vyapekSyate // 370 // mAtra zyAma guNamAM je viziSTatA nathI, je zabda vaDe vAcya banatI nathI ane je keTalAka zyAma guNemAM rahelI che tenI (ja) ahIM apekSA che. (37) yAma guNanI kaIka viziSTatA, je zabdo vaDe vAcya banatI nathI, te bane AzramomAM bhedabheda vaDe samajavAmAM aAvatAM upamAnanuM kAraNa bane che. tethI zyAma gunA AzrayanuM mahattva samajavAmAM Ave che, ane tenI apekSA rAkhavAmAM Ave che. rAtrImAM rahele zyAma guNa upamAnuM kAraNa bane che. charI je zyAma guNane Azraya che te upamAnanuM kAraNa banatI nathI. zyAmeSu keSuciskicitkicitsarvatra vartate / sAmAnya kazcidekasminchyAme bhedo vyavasthitaH // 371 / / keTalAka zyAma guNemAM koI sAmAnya sarvatra raheluM che. te zyAmaguNomAMnA) keI eka zyAma guNamAM viziSTatA rahelI che. (371) keTalAka zyAma guNamAM koIka sAmAnya raheluM che, jene apara sAmAnya kahevAya che. AvuM apara sAmAnya upamAnuM nimitta bane che. kAIka sAmAnya sarvatra arthAt badhA guNomAM raheluM che. te upamAnanuM kAraNa banI zakatuM nathI. keIka zyAma guNamAM arthAt Ika padArthanA zyAmavamAM kaIka ekkasa viziSTatA rahelI hoya che. te upamAnanuM kAraNa bane che, jemake cadramAM raheluM viziSTa sauMdarya strInA rUpa mATe upamanuM kAraNa bane che. tathA hi sati saurabhye bhedo jAtyutpalAdiSu / gandhAnAM sati bhede tu sAdRzyamupalabhyate // 372 / / jAti, utpala vageremAM (gadhasAmAnya hovA chatAM judI) saurabhane kAraNe bhinnatA hoya che. ekabIjAthI judI vAsamAM (saurabharU5) sadazya prApta thAya che. (372). jAti, utpala vagere vAsamAM gaMdhatva rUpI mahAsAmAnya hovA chatAM suMdara vAsa rUpI aparasAmAnyane kAraNe bhinnatA anubhavAya che. kamaLapuSpanI suvAsa laIne gADha aMdhakAramAM paNa A kamaLapuSpa che ema nizcaya thAya che tethI saurabharUpI apara sAmAnya cokkasa AzrayanA saMdarbhamAM samajavAmAM Ave che. ghaNuM pupomAM vAsa sarakhI hoya paNa saurabha to judI judI hoya che. gaMdhanI jema rU5 aMge paNa AvI ja sthiti che. Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkathapaya guNAnAmAzrayAd bhedaH svato vApyanugamyate / anidezyAd vizeSAd vA saMskArAd vA guNAntaraiH // 373 / / guNonI viziSTatA temanA judA judA Azrayane kAraNe athavA temanA (AzrayenA) pitAnA (svabhAva) ne kAraNe, athavA ko ka na samajI zakAya tevA viziSTa kAraNane lIdhe athavA bIjA guNa sAthenA mizraNane kAraNe utpanna thAya che. (373) guNone temanI viziSTatA kevI rIte prApta thAya che te aMge A kArikA spaSTatA kare che. guNonI viziSTatA temane AzrayamAM rahelI kAIka khAsiyatane lIdhe hoya che, jemake kamaLapuchapanI lAlAza ane tamAlamAM rahelI kALAza temanI potAnI kaIka viziSTatAne lIdhe heya che. kAIkavAra ne samajAvI zakAya tevA kAraNane lIdhe te prApta thAya che, jemake, surAne ghaNe samaya rAkhI mUkavAne kAraNe viziSTa vAsa ane svAda prApta thAya che. koIkavAra judA judA guNonA mizraNathI paNa viziSTa guNa prApta thAya che, jemake telane mAlatI pupanA arka sAthe meLavavAthI mAlatI pupanI viziSTa vAsa prApta thAya che. upamAnaM prasiddhatvAtsarvatra vyatiricyate / upameyatvamAdhikye sAmye vA na nivartate // 374 / / prasiddha hovAne lIdhe upamAna hamezAM guNanI utkRSTatA darzAve che, paraMtu guNanI adhikatA ke sarakhApaNAne kAraNe upameyanI nivRtti thatI nathI. (374) anyaistu mAna jAtyAdi bhedyasyArthasya varNyate / anijJAtasvarUpo hi jJeyo'rthastena mIyate // 375 / / bIjA AcAryo jAti vagerene, padArthane judA samajavAnA mApa tarIke, samajAve che, kAraNa ke jenuM viziSTa) rUpa jANatuM nathI te jANavA cogya padArtha tenA vaDe mApavAmAM Ave che. (375) mahAbhASyamAM mAnaM ne mAna di nAma manistRtArthe muvAlIyate, maniitamartha jJAsAnIti | e pramANe samajAvavAmAM AvyuM che. A vyAkhyAne keTalAka AcAryo judI rIte samajAve che. keI paNa dravya tenI viziSTatA jANyA vinA jANI zakAtuM nathI. tethI jAti athavA guNa athavA kriyAne AvI viziSTatA darzAvavA upayogamAM levAmAM Ave che. mitastu svena mAnena prasiddho yo guNAzrayaH / AzrayAntaramAnAya svadharmeNa pravartate // 376 / / guNane kaIka jANIne Azraya, tenA pitAnA ja mApathI mApavAmAM AvatA bIjA AzrayanA mApane mATe, pitAnI viziSTatA dvArA pravRtta thAya che. (36) Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa rUpAntareNa saMspazo rUpAntaravatAM satAm / . - bhinnena yasya bhedyAnAmupamAna taducyate // 377|| je pitAnA bIjA viziSTa guNane kAraNe judA viziSTa guNovALA (a ) sAthe saMbaMdhane pAme che tene upamAna kahevAya che. (377) cakkasa guNanA AdhArarUpa je padArtha jati, guNa kriyA vagere mApane kAraNe mApavAmAM Avyo hoya che, te potAnI AvI viziSTatA dvArA ja bIjA koIka padArthanI viziSTatA darzAvavA pravRtta thAya che, tene upamAna kahevAya che. bIjI kArikAmAM sparza ne artha halArAje "saMbaMdha" karyo che. dharmaH samAnaH zyAmAdirupamAnopameyayoH / AzrIyamANaprAdhAnyo dharmeNAnyena bhidyate / / 378 // " upamAna ane upameyamAM prApta thato samAna dharma (zyAma7) jyAre pradhAna paNe (upameya rU5) samajavAmAM Ave che tyAre tenA bIjA koIka dharma vaDe te jude samajavAmAM Ave che. (378) upamAna ane upameyamAM rahela camatva guNane jayAre mukhya samajavAmAM Ave che tyAre te dravya jevo banI rahe che. tyAra bAda te tAmAM ja rahelI kaIka viziSTatAne kAraNe te upamAnaupameyabhAva mATe kAraNarUpa bane che. zastrIkumAryoH sadRzaH zyAma ityevamAzrite / vyapadezyamaneneti nimitta guNayoH sthitam // 379 / / charI ane kumArImAM rahela zyAmatva (guNa) samAna che ema svIkAravAmAM Ave che tyAre AnA vaDe (upamAnopameya) vyavahAra thaze evuM (samajAtu) kaIka (dIpti jevu) nimitta te (zyAma) guNomAM raheluM samajavAmAM Ave che. (379). yadA nimittaistadvanto gacchantIva tadAtmatAm / bhedAzrayaM tadAkhyAnamupamAnopameyayoH // 380 // jayAre zyAmatva rUpa nimitte rUpI guNe vaDe te guNa dharAvanArAo eka rUpatAne pAme che tyAre upamAna ane upameya mATe bhedapUrvaka ullekha karavAmAM Ave che. (380) guNa ane guNI vacce sAmAnyapaNe abheda samajavAmAM Ave che. upamAna ane upameya vaccenA saMbaMdhanA nimitta je zyAmavu vagere guNe che te jayAre temanA nimittae Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 vASapadIya arthAt upamAna ane upameya sAthe ekAtmatAne pAme che tyAre temane ja ullekha temanI vaccenA bhedane AdhAre hoya che. A samaye upamAnopameyabhAvane darzAvavA mATe va vagere padano upayoga karavAmAM Ave che. tethI upamA paripUrNa bane che, jema ke zastrI zyAmA devadattA / gauH iva gavayaH / zailA yathA balAhakA: / tattvAsaGgavivakSAyAM yeSu bhedo nivartate / luptopamAnAni tAnyAhustaddharmeNa samAzrayAt // 381 // je vacanamAM abhedane adhyApa karavAmAM Ave che ane bheda nivRtta thAya che temane, (upamAnanA sAdhAraNa) dharma vaDe (upameyanA dhamana) Azraya karavAmAM AvatuM hovAthI lupto pamAvAcaka kahevAmAM Ave che. (381) jyAre upamAna ane upameya vacce bhedanI nivRtti thAya che tyAre upamAnopameyabhAva paNa adaSTa thAya che, jemake jovI. I fH mALava: | jema kAya uparathI kAraNanI kalpanA thAya che, tema, AvA zabdo uparathI sAmAnya dharmanI kahapanA thAya che. yAska ane bIja AcAryo A udAharaNone luptapamAnAM udAharaNa tarIke samajAve che, kAraNa ke temanI vacce samAna dharma lupta thayo chesuplAnAM vArizana sAkSAranadhAryamALA 35mAM pAna ! A pramANe henArAja lutopamAne samajAve che. zastryAM prasiddhaM zyAmatvaM mAna sA tena mIyate / abhyA zyAmA tu tadrUpA tenAtyantaM na mIyate // 382 / / charI aMge jANItuM zyAmatva mAna samajavAmAM Ave che tenA vaDe te charIne mApavAmAM Ave che bIju (devadattAnuM) zyAma tenA jevuM che, paraMtu tenA vaDe tenuM pUrepUruM mAna prApta thatuM nathI. (382) saMpUrNa paNe mApanArane mAna kahevAmAM Ave che. AvuM mAna zAstrI arthAta charImAM raheluM che. devadattAnuM zyAmatva zAstrInA zyAma jevuM nathI, kAraNa ke, devadattA kALI havA chatAM, tenuM zyAmatva jAtuM nathI. tethI zastrInA zyAma vaDe tenuM mAna samajavAmAM Ave che. paraMtu te pUrepUru' mApI zakAtuM nathI. mAtra guNanI samAnatAthI koI padArthane pUrepUro oLakhI zakAto nathI. zastrI svena guNenAto mimAnAmAzrayAntaram / asamAptaguNaM siddharupamAna pracakSate // 383 // tethI. potAnA prasiddha) guNathI prasiddha guNavALA bIjA Azrayane mApanAra (charI)ne, tenA paripUrNa zyAmatva guNane kAraNe upamAna kahevAya che. (383) Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa upameye sthito dharmaH zrutonyatrAnumIyate / zruto'thavopamAnastha upameye'numIyate // 384 // upameyamAM raheluM che e pramANe jaNAvAtA dhamanuM bIje (upamAnamAM) anumAna karavAmAM Ave che, ethavA upamAnamAM rahe che ema jaNAvAtA tenuM upameyamAM anumAna karavAmAM Ave che. (384). adhIyate brAhmaNavat kSatriyA iti dRzyate / upameyasya bhinnatvAt vacana kSatriyAzrayam // 385 / / kSatri brAhmaNanI jema abhyAsa kare che evA vAkayamAM upameya judAM judAM hevAthI bahuvacana, kSatriya evA upameyane AdhAre che. (35) sAdhAraNaM bruvan dharma kvacideva vyavasthitam / sAmAnyavacanaH zabda iti sUtre'padizyate // 386 / / (upamAna athavA upameya ema) kaIkamAM rahelA sAdhAraNa dhamane jaNAvatA zabda, (3mAnAna sAcavajanai: 2.1.55) sUtramAM sAmAnya vacana tarIke oLakhAya che. (38 6) upamAna athavA upameyamAM na rahyo hoya chatAM sAdhAraNa dharma upamAna ke upameya bemAMthI ekamAM paNa maLato hoya te tenuM bIjAmAM anumAna thatAM tene sAmAnya vacana tarIke oLakhavAmAM Ave che. nAbhedena na bhedena guNo dviSTho'bhidhIyate / bhinnayodharmayoreka. zrUyate'nyaH pratIyate // 387 // banemAM rahela guNa abhinnapaNe ke bhinnapaNe darzAvAtuM nathI. be judA dharmomAMthI ekano zabda dvArA ulekha thAya che ane bIjo sahajapaNe prApta thAya che. (387) upamAna ane upameya bannemAM sAdhAraNa evo zyAma guNa zyAma zabda vaDe abhinnapaNe darzAvAto nathI, arthAt te upamAna ane upameya banemAM samAna rUpe nahi paraMtu kaI ekamAM che ema jaNAvavAmAM Ave che; arthAta upamAna ke upamevamAM prApta thato heya e zyAmava guNa sAmarthyathI bIjAmAM paNa prApta thAya che ane tethI te sAmAnya vacana bane che. vA-77 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayathAya nAtyantAya mImIte yat sAmAnye samavasthitam / sAdRzyAdupameyArthasamIpe parikalpyate // 388 // sAmAnya dharma upara AdhAra rAkhanAruM ane padArthane pUrepUruM nahi mApI zakanAruM te nimitta (upamAna), sAdane kAraNe te (upameya)nI pAsenuM samajavAmAM Ave che. (388) padArthane pUrepUruM mA pI zake te mAna kahevAya che. prasthane mAna kahevAya che. bhASyamAM ApelI upamAnanI vyAkhyAne spaSTa karatI A kArikA che. bhAgyakAra jaNAve che ke tasamIpe nAtyantAya mimIse tapamAnamA ahIM tatva no artha che upameya. sAdane kAraNe upameyanI viziSTatA darzAvatuM upamAna tenI pAsenuM kahevAya che. sadazyane kAraNe upamAna padArthane mApI zake che, paraMtu pUrepUruM mApI zakatuM nathI. upameyane sAdhAraNudharma vaDe upamAna mApe che, bIjA keI dharma vaDe te mApatuM nathI. pitAnA zyAma guNu vaDe charI devadattAnA zyAmane mApe che, devadattAnA strIliMga vagereno vicAra karatI nathI. mAna prati samIpaM vA sAdRzyena pratIyate / paricchedAddhi sAdRzyamiha mAnopamAnayoH // 389 // athavA, sAdezyane kAraNe mAna (upamAnanI) pAsenuM samajAya che. mAna ane upamAna vaccenuM sAdezya temanI mApavAnI zaktine kAraNe che. (389). - mahAbhASyakAra jaNAve che ke mAna di nAma anitAmuvAthI tenaitama jJAsvAmIti 1 tasamIpe nAcatA mimIte taTupamAnam | mAne athavA mApa padArthane pUrepUro mApe che. upamAna padArthane pUrepUro mApI zakatuM nathI. upameyanI lagabhaga pAsenuM te upamAna. bhASyamAM tamAremAM tatva ne artha upameya karavAmAM Avyo che A kArikAmAM bhASyamAMnA zabda tata no bIjo artha "mAna' rajU karavAmAM Avyo che. tamAre eTale mAnanI pAsenuM. bhartuhari ane temane anusarIne kayaTa ane nAgeza mAnane prastha vagere mApa samaje che. mAna eTale pramANa nahi bhASyakAranI upamA aMgenI carcA bhAratIya zAstrIya vyA mayamAM Adya che. pratyakSa ane anumAna uparAMta upamAnane pramANu mAnavAnuM sUcana, naiyAyikAne mahAbhASyamAMthI maLyuM haze. AlaMkArikAe upamAna aMgenI carcA bhASyamAMthI prApta karIne temAM anukULa pheraphAra karyA che. agAu jaNAvyuM tema mAnanI pAsenuM te upamAna. sAmInuM kAraNa bane vaccenuM samAnatva che, mAna ane upamAnamAM rahelA paricchedakatvanuM kAraNa sAdaDyuM che. mAna pUrNapaga mApe che, upamAna pUrepUruM mApatuM nathI. ekajAtivyapekSAyAM tadevetyavasIyate / bhedasyaiva vyapekSAyAM anyadeveti gamyate // 390 // Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa u11 samAna jAtinI apekSA hoya tyAre te (upameya, upamAna) ja che ema kahevAmAM Ave che. jyAre banane vacce bhinnatAnI apekSA hoya tyAre te (upameya, upamAnathI) judu ja che ema samajAya che. (39) samAnAni sAmAnyataH (2. 1. pa5) uparanA bhASyanI zarUAtamAM jaNAvyuM che ke jiM carevevamA tahevAmAholavAyupameyam 2 A bAbatane ahI ullekhavAmAM AvI che. karmatva karaNatva ca bhedenaivAzrita yataH / atyantaikatvaviSayo na syAt tenAtra saMzayaH // 391 / / kama ane karaNane eka bIjAthI) judAM samajavAmAM AvyAM hovAthI (temanA) ekatvane kAraNe (bane aMge) saMzaya thato nathI. (381). upamAna zabdane karaNa arthamAM rayu (gana) pratyaya lagAvavAmAM Avyo che (31mIta manena ti sAmAna[ L). upameya zabdane gat pratyaya karma arthamAM (3-4-70) lagAvavAmAM Ape che. Ama bane zabdo judA zabdasvarUpavALA ane judA arthamAM vAparavAmAM AvyA che tethI baMne eka ja che evI zaMkA thatI nathI. bhede'pi tulyarUpatvAcchAlIstAniti dRzyate / jAtyabhedAtsa evAyamiti bhinno'bhidhIyate // 392 / / / judA (samajavAmAM AvyA hovA chatAM eka sarakhA hovAne kAraNe te DAMgaranA dANAne e proga jovA maLe che. samAna jAti hovAne kAraNe judAne A te ja che ema kahevAmAM Ave che. (392) tAnera zAstrInuM muzkema re mathayAM irAda ! evA prayogo jovA maLe che. ahIM cokhA judA hovA chatAM badhA dANunuM rUpa samAna hovAthI temane ekasarakhA mAnavAmAM Ave che. e pramANe tAva vAsaNa paridhI te ! (te ja vastro paheravAmAM Ave che) prayoga paNa vastro judAM hovA chatAM, vastra tarIke samAna rUpavALAM hovAthI siha bane che. ekasarakhA mAnavA mATe mAtra sAta ja upayogI bane che ema nathI. paraMta jAtinA abheda paNa kAraNarUpa bane che, "gharavAro trAhnanA sanmAnAyu: cAra brAhmaNe pANInA dha lAve evA praveNamAM brAhmaNe vaccenA vyaktigata bheda, jevA ke nAma, raMga, ucAI vagereno vicAra karavAmAM Avato nathI, paraMtu temanI vaccenI samAna jatine kAraNe temane mATe eka ja zabda vAparavAmAM Ave che. katha hyavayavo'bhyasya syAdanya iti cocyate / atyantabhede nAnAtvaM yatra tattvaM na vidyate / / 393 / / bhinna vastu bIjAne avayava kevI rIte banI zake ema (bhASyamAM) jaNavavAmAM AvyuM che. atyaMta bhinnatA hoya tyAM anyatva hoya che, abheda nahi. (383) Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya dRDhatAkya (1.2.10, 6 nI pAsenA ruddha pachI Avato je jJAti sana tene vit pratyaya je sama) satra uparanA bhAgyamAM jaNAvyuM che ke da kevI rIte 6 thI prApta thate svara jene aMte che evA dhAtune anyAvayava banI zake ane A anyAvayava tadana ni hoI zake. (4tha hi phukko nAma : zrAdhAnya; ) A pUrve pakSanuM kathana dRDhatArava | sUtramAMnA anya (chello bhAga) evA padane dayAnamAM rAkhIne karavAmAM AvyuM che. A bhASyavacananuM hArda e che ke avayava ane avayavI taddana bhinna vastuo che. ApaNuM saMdarbhamAM samAna rUpane kAraNe ke pachI jAtine kAraNe upamAna ane upameyane eka samajavAmAM Ave che. paraMtu AvA parimita abhedane mAnya na karatAM atyaMta bhinnatAne AdhAre anyatvane svIkAravAmAM AvyuM che. sarakhA halArAja: gafmAdhupamAna meyayajJatybhedaaduu rUpasAmAnyAdvA kathaJcirabhede'pi tadanAdareNAtyantabhedamAzrityAnyatheveti saMzayaviSayatA vitA abhedasya vivakSAyAmekatva saGghasavinoH / saGghinona tvabhedo'sti tathAnyatvamudAhRtam // 394 / / abhedanI vivakSA hoya tyAre avayavI ane avayavanuM ekatva samajavAmAM Ave che. avayavInA avaya vacce abheda hoto nathI, tethI temanuM judApaNuM jAhera karavAmAM AvyuM che. (394) saM; eTale avayavI ane saMni : eTale avaya. avayavo avayavI sAthe abheda saMbaMdhathI joDAyelA hoya che. varaM vRkSAH | athavA grAhyaH sadA A udAharaNomAM ekatva athavA abheda samajAya che. vana vagere zabda samudAya rUpe vRkSa rUpI avayavone jaNAve che. vRkSA: prayogamAM AMbA, sAga vagere vRkSa judAM hovAthI temanA jAtivizeSa dvArA te te vRkSanuM bhinnatva darzAve che. tethI avayavo vacce abhedanI kapanA thaI zakatI nathI. ziMzapa ane palAza vacce abheda samajavAmAM Avato nathI. te pramANe mAThara ane kauDinya vacce bheda samajavAmAM AvatuM nathI. A pramANe zabda rUpI avayavI sAthe varSo rUpI avaya abheda saMbaMdhavALA che, paraMtu varSe pote ekabIjAnA saMdarbhamAM bhinnatAvALo che. tethI ja bhASyakAra, upamAna ane upameya vacce bheda ane abhedanI carcA kare che. tatrAbhinnavyapekSAyAmupamArtho na vidyate / yo hi gauriti vijJAne hetuH so'sti gavAntare / / 395 / / tyAM (upamAna ane upameyamAM) abhedanI vivekSA hoya tyAre upamA prApta thaze nahi. gAya gAya che evI samajaNamAM je kAraNa che te (kAraNa) bIjI gAyanA saMbaMdhamAM paNa che. (35) je guNathI je padArtha jANato hoya te guNa vaDe ajANyAnI oLakhANa thavAthI upamA pragaTa thAya che. jyAre sAmAnya dharma eka sarakho heye tyAre upamAnuM kazuM projana rahetuM nathI, jemake : va : .. Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa vyAvRttAnAM vizeSANAM vyApAre tu vivakSite / na kazcidupakAro'sti buddherbuddhayantaraM prati // 396 // paraspara judA guNonA kAryanI vivekSA hoya tyAre upamAna)nA jJAnanI (upameyana) jJAnamAM kazI madada thatI nathI. (39) kiJcidyatrAsti sAmAnyaM yadi bhedAzca kecana / gotvaM goSvasti sAmAnyaM bhedAzca zabalAdayaH // 397|| jyAM kAMIka sAmAnya hoya ane je keTalAka bheda hoya te (tyAM upamAnopameyabhAva hoya che.) gAyomAM garvasAmAnya rUpe kAbaracitarApaNuM vagere bheda hoya che. (397) sAmAnyaM zyAmatAnyaiva taddhi sAdhAraNaM dvayoH / tadeva siddhayasiddhibhyAM bheda ityapadizyate // 398 / / bIju zyAmasvarUpa sAmAnya (jAtithI) judu ja che; ane te bannemAM samAna che. tene ja (ekamAM) prasiddha ane (bIjAmAM) aprasiddha ema bhinna rIte jaNAvAya che. (398) bhASanA catra visAmAnyuM citta viroSa: ' evA kathanamAM sAmAnya zabdathI aneka padArthomAM rahela mahAsAmAnyarUpa jAtinA badha thatuM nathI, paraMtu bIjA arthAta apara sAmAnyano bodha thAya che. te sAmAnya upamAna ane upameyanI vacce sAmAnya dhama rUpe che. bhAgyakAra AgaLa jaNAve che ke na vAvayaM 1 iva sAmAnyavarano co varRnAM sAmAnyanAda. suyora : sAmAyamA sa lAmAvavAnA che A pramANe emAM raheluM zyAma te sAduM sAmAnya kahevAya che. A ja sAmAnya keIkamAM prasiddha arthAta jANatuM heya che keImamAM aprasiddha arthAt ochuM jANItuM hoya che. charImAM raheluM zyAmatva prasiddha che ane devadattAnuM zyAmatva aprasiddha che. A sthiti bane vacceno taphAvata arthAta virodha darzAve che. zyAmatvameva sAmAnyamanyeSAmubhayoH sthitam / saMpUrNatvAttadanyasmAdvizeSa iti gamyate // 399 / / bIjA AcAryonA matamAM banemAM raheluM zyAmava e ja sAmAnya che. te bIjanA karatA saMpUrNa hovAne kAraNe, vizeSa kahevAya che. (399) agAunI kArikAmAM prasiddhanA ane aprasiddhanA mApadaMDathI sAmAnya viSe mata raju karavAmAM Avyo. A kArikAmAM pUrNatAnA mApadaMDathI sAmAnya viSe matAntara rajU karavAmAM Ave che. Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shAn ku vAkIya zyAmatva guNa upamAna ane upameyamAM rahelo che. Azraya pramANe tene judo jude samajavAmAM AvatA hovA chatAM sAmAnya kahevAya che. upamAnamAM te pUrNapaNe dekhAya che ane upameyamAM thoDoka ocho hovAthI te vizeSa kahevAya che. AkRtI vApi sAmAnye kvacideva vyavasthitAH / zyAmAdoM ye'vasIyante vizeSAsta ihAzritAH // 400 // athavA sAmAnyane AkRti rUpe samajavAmAM AvatAM je zyAmata vagere (gaNe) koIka AzrayamAM rahelA samajavAmAM Ave che temane ahIM vizeSa tarIke svIkAravAmAM AvyA che. (40 0). zyAmatva rUpI jAti sAthe saMkaLAyelA tejasvIpaNuM vagere guNe keIka cakkasa AzrayamAM rahelA che. AvA guNa jAtinI viziSTatA darzAve tyAre upamAnepameyabhAva darzAve che; jemake, strI ane devadattAmAM rahelA zyAma guNanI zyAmatva jAti tejasvIpaNA rUpI viziSTa dharma sAthe joDAIne bheda darzAvI sAdagyane bedha karAve che. : 3 : pragamAM bane AzraNamAM rahelI gotva jAtinI viziSTatA zabdo dvArA jaNAvAtI nathI. tethI upamA prApta thatI nathI. hAjI thAmA hevattA | praNamAM rAtrI ane zyAma arthAta tevatA rUpI judA AzramamAM raheluM zyAma ja samajavAmAM Ave che ane tethI te vizeSa rUpe prApta thatAM upamA siddha thaze. jAterabhede bhede vA sAdRzyaM tatpracakSate / kazcitkadAcidarthAtmA tathAbhUto'padizyate / / 401 / / jAtimAM abheda mAnavA chatAM (jyAre) bheda mAnavAmAM Ave tyAre te (jAti) ne sadazya kahevAmAM Ave che. tenA vaDe keIka padAthane keIka vAra bIjAnA jevo samajavAmAM Ave che. (41) jatine mina ane abhinana ema bane dharmovALI samajavAmAM AvatAM tene sAdagya kahevAmAM Ave che. AvuM sAdazya pUrNa sadazya hetuM nathI. tethI kAIka padArthane koI vAra bIjAnA jevo samajavAmAM Ave che. astitva (sarava) ke jANatA hevuM (vAva) ne sAdaya kahevAze nahi. yatrAthe pratyayAbhedo na kadAcidvikalpate / avidyamAnabhedatvAtsa eka iti gamyate // 402 // je padArtha viSe abhedanuM jJAna anyathA thatuM nathI te, bhedanuM astitva na hovAthI eka che ema samajavAmAM Ave che. (402) Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIluM mAMDa yo'rtha AzritanAnAtvaH sa evetyapadizyate / vyApAra jAtibhAgasya tatrApi pratijAnate ||403|| je padAtha ekatvavALA che te te pramANe ALakhAya che. temAM paNa jAti rUpI azanI ja pravRtti thAya che ema jAhera karavAmAM Ave che. (403) jAtibhAgAzrayA prakhyA tatrAbhinnA pravartate / vyaktibhAgAzrayA buddhistatra bhedena jAyate ||404 // tyAM padAthamAM jAtirUpa azane kAraNe abhedanuM jJAna yAya che, ane vyaktirUpa azane kAraNe bhedarUpa buddhi pravate che (404) anyatra vartamAna sad bhedAbhedasamanvitam / nimittaM punaranyatra nAnAtveneva gRhyate // 405 // eka sthaLe prApta thatuM bheda ane abhedarUpa nimitta khojA sthaLe bhedarUpamAM prApta thAya che. (405) AdhAreSu padanyAsaM kRtvopaiti tadAzrayam / sa sAdRzyasya viSaya ityanyairapadizyate // 406 // pa AdhArarUpa guNa sAthe saMbadhane pAmIne te, guNNAnA AzrayarUpa dravyane prApta kare che; (Ama) te sAdRzyanA viSaya ane che ema trIjAe jAhera kare che. (406) sAdazyarUpa jJAnanuM nimitta je zyAmantra te charInA zyAma guNumAM rahelu che. A zyAma guNu devadattAnA zyAmatvamAM paNa rahelA che, tethI tene saheja judA svarUpe grahaNa karavAmAM Ave che, kAraNa ke e zyAma guNane Azraya judA arthAt devadattA che. charI ane devadattA evA e AdhArA judA heAvAthI zyAmatvane juduM juduM (nAnA) samajavAmAM Ave che. tethI A zyAmatrane bhedAbhedasamanvita kahyuM che. zyAmatvarUpa nimitta potAnA ja zyAma guNAne prApta karIne pachI temane AdhAre sAhazya jJAnane utpanna karIne zyAma guNAnA AdhAra rUpa jgyA, zastrI ane devadattA sAthe samavetasamavAyathI joDAIne strI ane devadattA vacce sAdazya utpanna karI banne vacce upamAnApameyabhAva pragaTa kare che. parApekSe yathA bhAve kAraNAkhyA pravartate / tathAnyAdhigamApekSamupamAnaM pracakSate ||407 // jema bIjA (arthAt kAya)nI apekSAvALA padAtha mATe kAraNu evA zabda Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 jAya5nIya vaparAya che tema bIjA (arthAt upameya)nI oLakhANanI apekSAvALAne upamAna kahevAmAM Ave che. (407) kAraNa kAryanI apekSA rAkhe che chatAM eka bIjAnI apekSAne kAraNe, kAryakAraNabhAvanuM mizraNa thayuM nathI. bane spaSTapaNe oLakhAya che. e ja pramANe aprasiddha upameyane prasiddha upamAna nI apekSA hovA chatAM prasiddha ane aprasiddhanuM mizraNa thatuM nathI. ane tethI upamAnopameyabhAva spaSTa thAya che. guruzithapitAputrakricArAro thA. vyavahArAstathaupamyamapyapekSAnibandhanam // 408 / / jema guru, ziSya, pitA, putra, kriyA, kAla vagere vyavahAre (bIjA nI apekSA rAkhe) che tema upamAnepameyabhAva paNa bIjAnI apekSA rAkhe che. (40) zikSaka ziSyanI apekSAe zikSaka che, bIjA zikSakanI apekSAe nahi; ziSya bIjA ziSyanI apekSAe ziSya nathI. pitA, putranI apekSAe pitA che; putra pitAnI apekSAe patra che. priyA sAdhananI apekSAe kriyA che. kAla, bIju koI samayanI anulakSamAM nakkI thayela kriyAnI apekSAe kAla che. e pramANe vanavAsIo mATe gavaya upamAna banI zake paraMtu, zaheravAsI mATe te upameya banaze premIne caMdranA anulakSamAM priyatamAnuM mukha upamAna samajAze, bIjane tevuM nahi sama jAya. zyAmatvamupamAne ced vRttaM vRttau prayujyate / upameyaM samAsena bAhyaM tatrAbhidhIyate // 409 / / je (zIravAmA) samAsamAM zyAmatva upamAna tarIke prayojAtuM hoya to (AkhA) samAsa vaDe kaI bAhya padArthane upameya tarIke jaNAvavAmAM Ave che. (49) savamAnAni sAmAnyataH . (2.1.55) sUtrathI prApta thatA tapuruSa samAsanuM rAtrIthAmAM evuM udAharaNa bhAgyakAre ApyuM che. te pUche che ke zyAmA zabda kAne mATe vaparAya che? tenA javAbamAM te jaNAve che ke rAtrI mATe vaparAya che. to saivata nuM abhidhAna zenA vaDe thAya che tenA javAbamAM bhAgyakAra jaNAve che ke samAsa vaDe devadattAnuM abhidhAna thAya che. A bAbata A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvI che. zatrIzyAmAM samAsamAM samAsano artha devadattA, samAsanAM be pado rAtrI ane zyAmA prApta thatuM nathI paNa te anya padano artha che. to pachI A samAsa bahutrIhi thaze. tatparapa nahi thAya. paraMtu nagA (2.1.3) uparanA bhAgyamAM bhASakAre jaNAvyuM che ke keTalAka samAse pUrva padArthapradhAna hoya che ane keTalAka anya padArtha pradhAna hoya che A uparathI samajAya che ke avyayIbhAva ane tapuruSa evA samAsa paNa anya padapradhAna hoI zake. vaLI rAtrIzyAma nI siddhi bahuvrIhi mATenA sUtra ane mAryA (2.2.25) nI pahelAMnAM sutro dvArA thAya che, Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha TAbanta eva caitrAdau zyAmAzabdastathA bhavet / sUtre ca prathamAbhAvAnna zyAmAgrupasarjanam // 410 // samAsa vaDe caitra za danuM abhidhAna thAya tyAre paNa rAma zabdane aMte TApU pratyaya prApta thaze. vapamAnAni sAmAnyavaranai: | (2.5.55) sUtramAM (sAmAtha vajana: zabdamAM) prathamA na hovAthI rUcA zabda upasarjana banatuM nathI. (10) bhASyakAranA zabda thavaM zatrIzyAmA tevA zuti na Tar ne mavati viSe A kArikAmAM vivecana karavAmAM AvyuM che. zyAmA zabda je zatrI zabdanuM abhidhAna karatA hoya athata zyAmA zabdane je upamAna samajavAmAM Ave te rAtrIthAmA (caitra) | evA samAsamAM zyAmA zabdane aMte strIliMga darzAvate rAm arthAta nI pratyaya raheze ja. have je samAsano artha gautra hoya te rAtrIzyAma: e samAsa thavo joIe. 31mAnAni sAmAnyavarane. sUtramAM sAmAnyavaranaiH zabda tRtIyAmAM che, prathamAmAM nathI, tethI prathama nirvitra samApasarnanam ! (1.2.43, samAsamAM prathama vaDe nirdezela zabdone upasarjana kahe che) sUtrane kAraNe upasajana saMjJA thaze nahi ane upasarjana saMjJA na thatAM phAstrIyAma: | evo prayoga thaze nahi have zyAmA zabda upameyanuM arthAta gautranuM abhidhAna kare te rAtrIthA e gAkArAnta samAsa thaze. atha tvekavibhaktitvAd guNatvAd vopasarjanam / . naivaM tittirikalmASyAmiSTaH strIpratyayo bhavet / / 411 / / athavA phayAmAM zabda, samAna vibhaktimAM hevAne kAraNe athavA gauNa hovAne kAraNe upasarjana che, ema mAnIe to paNa rittirizramathI pragamAM Avazyaka e strIliMgane pratyaya prApta thaze nahi. (11) 49trIyAmAM samAjamAM zAmA zabda pravima ivApUrvanivAse (1.2.44 pUrvanipAta sivAyanI eka vibhaktine upasarjana kahevAmAM Ave che) mUtraniyama pramANe vigrahavAkayamAM paNa samAna vibhaktimAM prApta thAya che. bIju zatrI evA upamAnanA anulakSamAM zyAmAM upameya gauNa che. A banane kAraNesara zyAmA zabadane upasarjana pada gaNI zakAya. laukika arthamAM pradhAnathI UtaratI kakSAnuM hoya tene upasarjana kahevAya che, paraMtu zAstrIya arthamAM prathama vibhakti vaDe nirdezAto zabda ja upasAjana gaNAya che. purAH samAsamAM laukika dRSTie puruSa zabdano artha mukhya che paraMtu zAstrIya daSTie puruSa zabda upasarjana che. puNAgra: samAsa samita davAghAyimi: sAmAnya prayA (2.1.56, upameya vAcaka subaMtane vyAghra vagere zabdo sAthe tapuruSa samAsa thAya che, je sAdhAraNa dharmane prayoga na thayo hoya to) pramANe thaze. bIjAM udAharaNe vArikSA, pUrvAya: pivI vagere che. vA-78 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ thAkayaSadIya keTalIkavAra laukika arthamAM ane zAstrI daSTie upasarjanane ekasarakhuM samajavAmAM Ave che, jemake niSThauzAmni:| ahIM. vigrahavAkaya niyaMta:, nirpata, nirNatena ema niH badalAze paraMtu kauzAjhyAmAM pheraphAra nahi thAya. laukika arthamAM temaja zAstrIya dRSTie jauzAstrI zabda upasana che paraMtu vitti cApUvaeNnivAse ! (1.2.44) sUtra niyama dvArA samAsamAM tene prathamAmAM mUkayA nathI 618 rAstrIyAmA samAsamAM yAmA zabda mAtra laukika arthamAM ja upasana anI zakaze ane tethI zastrIyAma: caitra: 1 eve prayAga thaI zakaze. tema chatAM tittirimAvI / (tetara jevI kAmaracitarI) samAsamAM strIpratyaya kIl lAgI zakaze nahi. ahIM tittiri evA puliMga upamAna zabda sAthe mAthI zabdanuM sAmAnAdhikaraNya prApta thatuM nathI. tethI strIpratyayAnta kamAvIne badale mApa zabda sAthe tittiri nA samAsa karavAmAM AvatAM strIpratyaya TAr lAgaze ane tittirinnAvA eveA samAsaprayega thaze. e ja pramANe jummAodinI 1 (dhaDAnAM ThIkarAM jevI lAla)mAM paNa vartAtAtU0 6.1.31 ) pramANe kat lAgaze nahi, AvA aniSTa prayeAgeA aTakAvavA mATe bhASyakAre jaNAvyu` che ke visarji upasarjanAnyapyevaMvidhAni bhavanti / tittirikalmASI, kumbhakapAlalohinI anupasarjanalakSaNa ikAro na prApnoti / hasvakArya mAM zAstrIya sarjananuM grahaNa thAya che, laukikatuM nahaiiM ane zAstrIya ane laukika vyavahAra karatI vakhate zAstravyavahAra pramANe zAstrIya kAya karavuM (kRtrimA nRtrimayo: hRtrima vA saMpratyayaH ) evA niyama pramANe laukika upasarjana levAnI jarU2 nathI. sati ziSTavalIyastvAd bAhye GISi ca satyapi / upamAnasvaro na syAt tasmAt stryantaH samasyate ||412 || pachIthI AvatA svara vadhAre asarakAraka hAvAne kAraNe samAsane tenI bahAranA li'ganeA pratyaya aur lAgatA hAvA chatAM, upamAnane svara prApta thaze nahi, tethI strIpratyaya jene a Mte che tevuM (uttara) pada samAsamAM joDAze. (412) jo upasarjanane zAstrIya a-mAM nahi paNa laukika a mAM yeAjavAmAM Ave te tittirIya mALI prayAgamAM samAsane 31jU pratyaya lAgaze nahi; A muzkelI dUra karavA tittira zabdane mAtra zabda sAthe samAsa thayA pachI tisimiAva evA samAsa zabdane 16 pratyaya lagADavA, kAraNake tittiriyamANa, kumAoti vagere zabde samudAyazabdo tarIke ja, cAkkasa rganA a darzAve che. te samAseAmAMnA jnmASAdyuita evA ekalA zabdo raMgavizeSa darzAvatA nathI. OMIghra pratyaya lAgavA mATe samAdhAna zodhavA hatAM ziSTa arthAt pachIthI AvatA svara vadhAre asarakAraka bane che evA paribhASAniyama pramANe upamAnane pUrvapadaprakRtisvara thaze nahi. A muzkelI dUra karatAM pahelAM tittiri ane mAtra te samAsa karI pachI pU lagADavAne badale sAmAnyadhama vAcaka mAtra zabdane 1%0 lagADI mAthI banAvI pachI upamAnavAcaka tittiri zabda sAthe samAsa pharatAM satiziSTa svaranA niyamane kAraNe upamAnasvara prApta thaze. Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 619 guNe na copamAnasthe sApekSatva prakalpate / pradhAnasya tathA na syAd vyAghrAdau liGgadarzanam // 413 / / sAmAnyadhama upamAnane jaNAvato hoya te pradhAna (evA upameya)ne sAmAnya dhamanI apekSA rahetI nathI. tethI vAgha vagere aMgenA sUtra (2.2.16) mAM ulekha mATe jJApaka prApta thaze nahi. (413) dayApta va zaraH purava: | prayogamAM sAmAnyadharmavAcaka nUra zabdane prayoga thayo hovAthI pradhAna arthAta puSa.ne ra nI apekSA hogathI sApekSapaNAne kAraNe sAmarthanA abhAvathI samAsa thaze nahi. AvI svAbhAvika sthiti che. te pachI 35mitaM thAghAhimi: sAmAvAvayoge ! (2.1.pa6) satramAM sAmAnyAyone zabdo mUkavAnI zI jarUra che? sApekSa pada pradhAna hoya to samAsa thAya che evA niyamane kAraNe samAsa thaze, paraMtu samAsa thavA de na hoya to sUtrane Avazyaka gaNavuM joIe. tethI sUtra jJApaka thayuM. have jJApakanI prApti te pradhAna athavA upameya zabda puruSane phUArI sAthe saMbaMdha samajavAmAM Ave te ja thAya. paraMtu Ama na samajavAmAM Ave ane sAmAnyadharmavAcaka 42: zabdane upamAna kathAgha: sAthe saMbaMdha ka9pavAmAM Ave to zApakanI prApti thaze nahi. sarakhAvo 35 vRttI rahuM chuLacaitat jJAva puSyate novamAnavRttAvati vAre ghovanayA novamAna kuLavavA yui[ 1 helArAja tasmAtsati guNatve'pi prAdhAnya vigrahAntare / . navajAtIya zAstre saMbhavatyupasarjanam / / 414 // tethI te (sAdhAraNa ghama, eka vigraha pramANe) apradhAna hovA chatAM bIjA vigraha pramANe mukhya samajavAmAM Ave che. (vyAkaraNa)zAstramAM A prakAranA (pradhAna)ne upasajana mAnavAmAM AvatuM nathI. (414) yathA zaetrI zyAmA tatvavicaM vattA evA vigraha pramANe upamAna sAthe joDAyela zyAma guNa rUpI sAdhAraNa dharma upameyanuM vizeSaNa hovAthI apradhAna samajavAmAM Ave che, paraMtu AvuM gauNata zaetrI va zyAmA (vadattA) evA bIjA vigraha pramANe samajavAmAM AvyuM nathI. ahIM zyAma guNane pradhAna samajavAmAM Ave che kAraNake te upameya sAthe joDAyela che. upamAna sAthe yAmatva joDAyeluM hoya te paNa samAsa, upameyanuM abhidhAna karato hevAthI, sAdhAraNa dharmanuM ja prAdhAnya samajavAnuM che. laukika rIte jene pradhAna samajavAmAM Ave tene zAstramAM kadApi gauNa samajavAmAM AvatuM nathI. Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAMkayapadIya upameyAtmani zyAmo vartamAno'bhidhIyate / upamAneSvanirdiSTaH sAmarthyAt sa pratIyate // 415 // upameyamAM rahelA zyAma guNano ullekha karavAmAM Ave che. upamAnamAM rahelA tarIke ullekha pAmyo na hovA chatAM te (guNa)ne sAmarthyane kAraNe samajavAmAM Ave che. (15) zako pha4 zyAmA sevattA evA vigraha pramANe sAdhAraNuM guNa 25manA saMbadha upameya sAthe che ane tethI te zyAmatvane pradhAna samajavAmAM AvyuM che. paraMtu Ama samajavAmAM AvatAM sAmAnyadharmanI cokasAI thatI nathI, kAraNa ke charI, lAMbI, aNIdAra athavA jADI hoI zake. (prathamafpa muLasniTo mavati | vavazva zAM muLArtA sUkSanA pRthariti | mahAbhAva) AvI zaMkAno parihAra karatAM bhASyakAre jaNAvyuM che ke je guNano ullekha thaye na hoya tene paNa vyavahAramAM paricaya thAya che. rAtrI mAMnA zyAmavane upamAna dvArA jaNAvavAmAM Ave che. upameyamAM bIjA koI viziSTa samAnadharmanI ka9panA thaI zakatI nathI. A sAdhAraNa dharma upamAna ane upameya banemAM paraspara sAkAMkSa hovAthI ane banne nI najIka hovAthI tene ja sAmAnya dharma tarIke svIkAravAmAM Ave che. dravyamAtro'pi nirdiSTe candravo'nugamyate / viziSTa eva candrastho guNo nopaplavAdayaH / / 416 / / mAtra candra ane mukha evI be vastuono ullekha karavAmAM AvyuM hovA chatAM, candramAM rahelA (AhalAdakatva rUpI) viziSTa guNa (ja) samajavAmAM Ave che, (tenA mRgalAMchana, kSaya vagere) vikArone nahi. (16) azmuvI (cA) evA prayogamAM caMdra ane mukha evA be padArthone ja ullekha che. sAdhAraNa dharmano ullekha nathI. chatAM pavahAramAM candra ane mukha vaccene sAmAnya dhama priyadarzana arthAt AhUlAdakatava tarata ja khyAlamAM Ave che. candranA vikAra jevA ke tenAmAM rahela mRgalAMchana athavA tenAM vRddhi ke kSayano vicAra Avato nathI. ahI' sAmAnya dhamano ullekha nathI chatAM tene baMdha thAya che zatrI yAmA ! prayogamAM zyAma guNane sahelAIthI sAmAnya dharma rUpe samajavAmAM Ave che. bhedabhAvanayatacca samAse'pyupavarNyate / viziSTaguNabhinne'rthe padamanyat prayujyate // 417 // bhinnatAnA saMskArane kAraNe, te (bhinnatA)ne samA samAM paNa samajAvavA mAM Ave che. (zyAmatva rUpI) viziSTa guNane kAraNe (upamAnatho) judA samajAtA (upameyarU5) ane darzAvavA mATe bIju (samAsarUpa niraMza) pada prayojavAmAM Ave che. (417) Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa kArika naM. 414mAM ApaNe joyuM ke sAdhAraNa dharma je upamAna sAthe saMbaMdha dharAvato hoya te yathA zahathI rAma tas vad gaM sevacaMtA ! e vigraha samajavAmAM Ave che ane je upameya sAthe saMbaMdha dharAvato hoya to zatrI yua zyAmA ne evo thAya che. AvA be judA vijhaDAne kAraNe bhinatAnA saMskAra daDha bane che. tethI viraha ane samAsano artha e kasarakhe che evo sAmAnya vicAra upanna thAya che. paraMtu vAstavamAM Ama nathI. samAsa eka juduM niraMza arthAta niravayava pada che ane te upameyanuM vAcaka bane che ane sAmAnyadharma sAthe joDAyeluM hoya che. yadi bhinnAdhikaraNo vacanAdanugamyate / mRgova capaletyatra puMvadbhAvo na sidhyati / / 418 // zAstravacanane kAraNe, je, judAM adhikaraNone darzAvatAM padono (samAsa) karavA mAM Ave to pRva vaparAno samAsa karavAmAM AvatAM (pUrvapada)mAM paMdubhAva thaze nahi. (418) bhASyakAra jaNAve che ke 31mAnAni sAmAghavacaH (2.1.55) evA zAstravacana dvArA samAsa thAya che ema svIkArIe to paNa mRAova ja strI ne mRAvavA samAsa karavAmAM AvatAM samAna adhikaraNane AdhAre purmadhArayaTIyarazIju ! (6.3.42) sUtrane kAraNe mRAvavA prayogamAM pUrvapadane thato puvabhAva thaze nahi, A bAbatano ullekha A kArikAmAM karavAmAM Avyo che. zAstrI zyAmAM vidvattA prAgamAM zyAma zabda tevadattA sAthe jato hoya ane zAstrI zabda je upamAna sAthe jato hoya to baMne pado vyadhikaraNa thayAM ane temano samAsa nahi thAya. have jo 31mAnAni sAmAnyavaranaiH 1 (2 1.55) sUtraniyama pramANe samAsa karavAmAM Ave to gRva vaDhA mRAvavI | evA samAsamAM jakhaMdhAyApu (6.3,42) sUvaniyama pramANe pUrvapadamAM puMvabhAva thaze nahi. astrIpUrvapadatvAt tu puMvadubhAvo bhaviSyati / yathaipa mRgadugdhAdau na cetsyartho vivakSyate // 419 // je strItvarUpa arthanI vivakSA na hoya te, jema pRdudham | (samAsamAM) 5vadbhAva thAya che tema (kUvA samAsamAM pUrvapada strIliMgamAM na hovAthI paMvabhAva thaze. (418) kuMvarNadhAravagAtIyApu (6.3.42, karmadhAraya samAsamAM athavA jJAtIya ke lezIya pratyaya pachIthI Avato hoya te bhAvitapu ska zabda pachI ja sivAyano koI strI pratyaya jene aMte Avato hoya evA strIliMga zabdane puMvadbhAva thAya che.) mUtranA vAttika 2 mAM jaNAvyuM che ke "bars vagere zabdo pachI AvatA hoya te yuvakuTI vagere zabdone puMvabhAva kara evuM kathana karavuM." A pachInA vArtika mAM jaNAvyuM che ke Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 vAkayapadaya AvuM kathana karavAnI jarUra nathI kAraNa ke strItvarUpa arthanI vivakSA nathI tyAM mRganA dUdhanuM ja mahatva che A mRganuM dUdha che, bIjA koI prANInuM nathI ema kahevAnuM tAtparyA che. mRgInuM ja dUdha che, kAraNa ke dUdha mArAmAMthI maLe evA arthanI vivekSA nathI. e pramANe mRAvavA mAM mRgajatinI jhaDapanI ja vivekSA che, bIjA prANInI jhaDapane saMdarbha nathI, tethI mR dRDha pA ne kRpApA evo samAsa thaze. zastrIva zastrIzyAmeti devadattaiva kathyate / tasyAmevobhayaM tasmAducyate zAstravigrahe // 420 // (aa sutra "charI jevI')nA arthamAM charI (rAtrI) ane rUvAmA (zabda) devadattAnuM ja abhidhAna kare che. tethI zAstrIya vigraha (vAkya)mAM te (devadattA) mATe ja bane ullekha thAya che ema bhASyamAM jaNAvavAmAM AvyuM che. (420) sAmAnyavacana je upamAna sAthe saMbaMdha dharAvatuM na hoya to samAsa upameyane atha darzAve che e bAbatano agAu ullekha thayo. A gya che. rAtrImAM samAsamAM samAsanAM padono saMbaMdha upameya sAthe ja hovo jarUrI che. zyAmava guNano saMbaMdha charI sAthe nahi paraMtu charI jevI devadattA sAthe che. pariNAme upameya evI devadattA sAthe upamAna ane sAmAnya vacana ema banneno saMbaMdha samajavAmAM Avyo che. tethI sAmAnAdhikaraNyane kAraNe mRganayanA jevA prayogamAM paNa puva6 bhAva siddha thaze. tethI utaravAjha cattazAmeroma vartate | itathA vaidhruvakSa sthAt kRti ! evuM mahAbhASyakAranuM kathana yogya Thare che. puMvadbhAvasya sidhyartha pakSe strIpratyayasya ca / babapekSyamatastasyAmubhayapratipAdanam // 421 // kuMvabhAvanI siddhi mATe athavA (ITa evA) strI pratyayanI prAptine arthe ghaNI apekSA rAkhavI paDe e kAraNe te (upameya)mAM (upamAna ane sAmAnyadharma ema) banneno saMbaMdha yojavAmAM Ave che. (21) je rAtrIzyAma samAsamAM sAmAnya vacana zabda zyAmA no upameya sAthe saMbaMdha hoya to vaiyadhikaraNya thaze ane samAnAdhikaraNa samAsa nahi thAya. je 31mAnAni (2.1.55) sUtraniyamanA baLathI samAsa kare to, mRAvavA jevA prayogomAM ravIpUrvanA niyamanI apekSA rAkhavI paDe. have je zyAmA zabdano upamAna rAtrI sAthe saMbaMdha ka9pavAmAM Ave te titivimAthI prayogamAM patraHvI evA strI pratyayanA prayoga mATe samaya samAsa viziSTa raMgane vAcaka che, mAtra uttarapada nahi, evuM TharAvavuM paDe ane vaLI svarano paNa doSa Ave. Ama ghaNI apekSA rAkhavI paDe. tethI bhAgyakAre sAmAnya vacana zabda zyAmAne samAsanAM bane pado rAtrI ane zyAmAne devadattA evA upameya sAthe saMbaMdhavALAM jAhera karyA che. Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha zyAmA zastro yathA zyAmA zastrIkalpeti cocyate / . tatropamAneMtarayoH zyAmetyetadapekSyate // 422 // phAllIrA nA vigraho rUcAnA zAstrI vathA ane rUvAmAM rAtrI / karavAmAM AvatAM, te vigrahavAkamAM) upamAna ane upameya mATe ravAnA zabdanI apekSA raheze. (432) zakatrIzyAmAno upameyanA saMbaMdhamAM zyAma zaratra vathA | evo vigraha thaze. upamAna sAthenA saMbaMdhamAM zyAma ratrI" e vigraha thaze. bhASyakAre zastrI vra sthAmAM ane yathA zatrI zyAmA tatvat phayaM vaivaH 1 evA vigraho ApyA che. pahelA vigrahamAM upamAna strIne vizeSaNa tarIke bIje zyAma zabda mUka paDaze. bIjA vigraha vAkayamAM revattA mATe bIje thAma zabda mUkavo paDaze sAmAnya dharma grAma, upamAna ane upameya ema bane sAthe saMkaLAyelo hovAthI ekane mATe vaparAyo hoya te bIjAne mATe tenI apekSA rahe che. vardUvavekSyam II (ghaNunI apekSA rAkhavI paDe che) ne A rIte samajavAmAM Ave che. atha zyAmeva zastrIya zyAmetyeva prayujyate / zastrI yatheyaM zyAmeti tAvadeva pratIyate // 423 / / je rayAmAM zrI rUva rUAM rUcAmA (vattA). (kALI charI jevI A kALI che) evo vigraha karavAmAM Ave to temAM zAstrI thathA rU ravAnA (charI jevI A kALI che) proganA jeTale ja artha samajavAmAM Ave che. (4ra3) upalakSaNamAtrArthA guNasyAsya yadi zrutiH / pRthagdvayoH zruto'pyeSa neSTasyArthasya vAcakaH // 424 / / je A (sAmAnya) gugane paga padAthanA viziSTa lakSaNanA jJAna mATe hoya to bane sAthenA tenA saMbaMdhano jude jude ulekha thaye havA chatAM te ISTa arthanuM pratipAdana karatuM nathI. (24) upara jaNAvyA tevA vigrahamAM guNadarzaka zyAmA zabda padArthanI vizeSa oLakhANa ApavA mATe be vAra vaparAya che. tema chatAM te pamya arthAta sarakhAmaNIne vAcaka banatuM nathI. zyAma guNavALI charI tenAmAM rahelA koI bIjA guNane kAraNe devadattAnI vizeSa oLakhANa ApI zake, sAmAnya guNavAcaka zabda ekathI vadhAre vakhata vAparavAthI opama prApta thatuM nathI. Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 vAkayapatIya upameya tu yad vAcya tasya cet pratipAdane / savyApArA guNAstatra sarvasyoktiH sakRcchratau // 425 // samAsa vaDe je vAcya bane che te upameyane nakakI karavA mATe guNo je pravRtti zIla banatA hoya che, temano ullekha ekavAra paNa thayo hoya te paNa te banne (upamAna ane upameya)nuM abhidhAna karaze. (425) barAdhAmena vize samavasthitaH | zabdAntarAbhisaMbandhe sAmAnyavacanaH katham // 426 / / bIjA zabda sAthe saMbaMdhamAM AvatAM zabda, svarUpa ane Azraya judo hevAne kAraNe jyAre vizeSano vAcaka banato hoya tyAre tene sAmAnya vacana kevI rIte kahI zakAya ? (426) 31mAnAni/ (2.1.55) sUtra uparanA bhAgane lagabhaga aMte kAtyAyananAM be vArtika 201 42vAbhAM yAvyAM che upamAnasamAse guNavacanasya vizeSabhAktvAt sAmAnyavacanasyAprasiddhiH / mAM zaMkA uThAvavAmAM AvI che ke upamAna samAsamAM guNavacana zabda vizeSa vAcaka banatA hovAthI te sAmAnya vacana banI zakaze nahi. zyAma zabda zatrI zabda sAthe saMbaMdhamAM AvatAM koIka vizeSanI pratIti karAve che tethI te sAmAnyavacana maTI jatAM thAmA zabda sAthe samAsa thaze nahi. vAstikatA ane bhAvacanano vicArane A kArikAmAM avatAra karavAmAM Avyo che. sAdRzyamAtra sAmAnya dviSThaM kaizcitpratIyate / guNo bhede'pyabhedena dvivRttirvA vivakSitaH // 427 / / vyApAro jAtibhAgasya dravyayo'bhidhitsitaH / rUpAt sAmAnyavAcitvaM prAgvA vRtterudAhRtam / / 428 / / be padArthomAM rahelA sadazyane keTalAka (AcAryo) sAmAnya tarIke samaje che athavA be padArthomAM raheluM hovAthI ju manAto hovA chatAM tene abhinna evo guNa kahevAmAM Avyo che. athavA be padArthomAM jatirUpa bhASAnI pravRtti rUpe tene jaNAvavAmAM Ave che; athavA samAna rUpane kAraNe te sAmAnyadharmano vAcaka bane che. athavA samAsamAM prApta thayo te pahelAM te te (sAmAnya dharmano) vAcaka hato ema (sUtramAM) jaNAvavAmAM AvyuM che (427-428) Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa phazya vAttika 4. 2, na yA zyAmavalya samayatra mAnAdvArA rA' sAmAnya-nAsiddhi: / mAM ane tenA uparanA bhASyamAM prApta thatA vicArAne A me kArikAemAM avatAravAmAM AvyA che, bhASyakAra jaNAve che ke cAmahtva guNu zastro ane levattA arthAt upamAna ane upameya bannemAM rahele che. ane eTalA mATe cAmAM zabda ubhayavAcaka hAvAthI sAmAnyavacana anI zakaze. sAmAnyavayana zabda prasiddha banyA hoya tyAre Ave! sAmAnyavayana zabda anekanI vacce sAmAnya darzAve che ema nathI. khetI vacce paNa te sAmAnya darzAvI zake. ane badhA zabdo jyAre bIjA zabda sAthe joDAya tyAre vizeSazabde bane che. tethI sAmAnya zabda kayAM sudhI sAmAnyavayana rahe che ema pUcho te ame kahIzuM ke bIjA zabda sAthe joDAya tyAM sudhI te sAmAnyavayana rahe che. A kArikAryamAM prApta thatA bhAvicArene spaSTa karatAM hulArAja jaNAve che ke upamAna ane upameya ema bannemAM sAmAnya rahelu che. zatrIzyAmA sevavattA prayeAgamAM zastrI ane phevALAnAM pravRttinimitta judAM hAvAthI temanI vacce prakAra arthAt svarUpane bheda che. zyAmA ane devadattAnI vacce abheda che. sAmAnya, jene ApaNe sAdRzya kahIzu te upamAna ane upameya bannemAM sAdhAraNa evenA guNa che. ekamAM hoya teA paNu, bIjAmAM sAmarthya ne kAraNe, tenI apekSA rahe che. A pramANe kArikA 428 sudhImAM 35mAnAni sAmAnyavaraneH / (2-1-15) sUtra uparanAM bhASyavacane ane tti kacaneAnI carcA karavAmAM AvI. vyAghrazabdoM yadA zauryAt puruSArthe'vatiSThate / tadadhikaraNAbhedAt samAsasyAsti saMbhavaH // 429 // (bannemAM rahelA) zauya guNane kAraNe jyAre jyAghra zabda puruSaneA a` darzAve che tyAre judAM adhikaraNA na hovAne kAraNe samAsa zakaya ane che. (49) sUtra kavitA' yAghrAphimiA sAmAnyAya / (2.1-56) jaNAve che ke vyAghra vagere zabdo upameya sAthe tapuruSa athavA karmadhAraya samAsamAM vikalpe joDAya che, paraMtu sAmAnya zabdanA prayAga samAsamAM thave joie nahi, vunnoya vyAghra: va . / neA puruSavyAghra: samAsa thaze nahi ghughasyAghra: samAsamAM paheluM pada upameya che ane bIju upamAna che. tethI banne zabdo samAnAdhikaraNamAM nathI, chatAM ahI samAsa thayeA che, kAraNa ke puruSa ane vyAdhramAM zaurI samAna guNA hovAthI sAmAnAdhikaraNya mAnavAmAM Ave che. zauya ne kAraNe vyAghra jevA prANIvizenA umeya evA vunna upara ArApa karavAmAM Ave che. zUrazabdaprayoge tu vyAghrazabdo mRge sthitaH / bhinme'dhikaraNe vRttestatra naivAsti saMbhavaH // 430|| sUraH zabda vAparavAmAM Ave che tyAre vyAghra zabda pazu(vizeSa) ne vAcaka ane che, ane tethI e adhikaraNA juThThAM hAvAthI samAsa prApta thatA nathI. (430) vA-79 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara vAkayapatIya jyAre sAmAnya dharmane tene mATenA zabda dvArA jaNAvAto hoya tyAre vyAdhra zabda pathavizeSanA arthamAM samajavAmAM Ave che, puruSa ane vyAghanAM adhikAraNa judAM hovAthI vyadhikaraNa padone samAsa thato nathI. ahIM vyAghanA zauryane puruSa upara Apa paNa thato nathI. je AvI sthiti hoya to sAmAnayAtrayone evo pratiSedha karavA zI jarUra nathI. sAmAnAdhikaraNye'pi guNabhedasya saMbhavAt / prayogaH zUrazabdasya samAse'pyanuSajyate // 431 // (banane zabdo vacce) samAna adhikAraNa hoya to paNa (zauryaguNathI) judA guNane saMbhava hovAthI samasamAM zUra zabdano prayoga karavAmAM Avaze. (431) sAmAvayoge evA pratiSedharI yogyatA A kArikA jaNAve che. savAgha zabda sAthe zoya, kUratA, baLa vagere guNe joDAyelA che. emAMthI samAna guNa zoryanI sapaSTatA karavA mATe zura: no prayoga thaI zakaze. paraMtu AvA prayogo na thAtha eTalA mATe pratiSedha jarUra che. pUjopAdhizca yo dRSTaH kutsanopAdhayazca ye / teSAM bhinnanimittatvAnniyamArthA punaH zrutiH // 432 // vakhANa darzAvato zabda ane nindA darzAvatA zabdanAM nimitta judAM hevAthI (temAMnA ekane) bIjAthI jude darzAvavA prayojavAmAM Ave che. (432) pujayAH prayogamAM kayAjhamAM zaurya, baLa vagere ghaNAM lakSaNo rahelAM che. sAmAnya rIte vAgha ke siMhane upamAna tarIke rajU karavAnI pAchaLa AvA guNene ja bhAva hAya che, temanA kUratA vagerene nahi, tethI samAsa mATe : zabda vAparavAnI jarUra nathI. paraMtu vyAghanA vakhANapAtra guNo ghaNuM che. temAMthI upameyamAM sAdhAraNa guNane khyAla cokkasa saMdarbha uparathI ja Ave, tethI avadhAraNa arthAta cokasAI mATe ara: zabda vAparavAmAM mAve che. " AvI ja sthiti nindA darzAvanAra zabdanI che, jemake zvA lw: I mAM azucibhakSaNa, caMcaLatA vagere nitva lakSaNomAMthI ekane aMge ekasAI karavI hoya to te zabdano prayoga karavAmAM Ave che. asaMbhave'pi vA vRtteH syA detalliGgadarzanam / / acveriti yathA liGgamabhAve'pi bhRzAdiSu // 433 // sUtra (31-12)mAM lAveH prAga mRAAri gaNanA zabda pachI divanI prApti thatI na hovA chatAM muzari aMge jema jJApaka bane che tema, samAsa thaI zakato na hoya to paNa, A samAcAro evo ullekha jJApaka tarIke samajavAmAM Ave che. (433) Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa karaNa puruSaH myAtra: vaeN zUraH / mAM pura: zabda zara:nI sAthe saphaLAyele che, tethI tene sApekSa gaNavAmAM Ave che ane sApekSa asamartha mati / evA pratiSedha na hota te paNa samAsa thAta nahi, paraMtu Ave! pratiSedha ullekha pAmyA che ja; tethI sAmAnyAyome zabda samAsaprApti mATe upayeAgI banaro ane tethI mati 2 pradhAnasya sApekSasthAvi samAsaH / evu' vacana bhASyakAre rajU karyuM che. A pramANe abhUtatabhAva amAM tri pratyaya jene lagAvavAmAM Ave che evA maza, zIghra vagere pratipAdAne meM dhAtunA amAM car. pratyaya lAge che ane te prAtipadikAne ate dar hAya tene lepa thAya che, jemake maza: mUrAH mati muzAyate / (muzAtibhyo mukhya jveauvatha : / 3.1.12) sUtra a Mge vAttikakAra jaNAve che ke vRza vagere zabdo kvi pratyayAta heAvA joIe nahi evA veH / thI prApta thatA pratiSedha nirarthaka che, kAraNa ke mati dhAtunA aCmAM yar* tu vidhAna karavAmAM AvyuM che. tethI stre jJApaka banaze; arthAt je amAM tri pratyaya lagAvavAmAM Ave che te ja arthAMmAM car* lAge che; ema adbhutatabhAva amAM caD. nI siddhi thaze. vatyAntAvayave vAkye yadaupamyaM pratIyate / tatpratyavidhau sUtre nirdezo'yaM vicAryate ||434 // vRtti jene te che evA zabda jenA avayava che evA vAkayamAM je sarakhAmaNI samajavAmAM Ave che tenA bAdhaka pratyayanA vidhAna age sUtramAMnA A nirdezana vicAra karavAmAM Ave che. (434) trAjJaLavIne kSatriya: / kSatriyav yukhyate / vagere prayAgAmAM vat pratyayAnta zabdo zrAddhaLavat ane kSatriyavat prApta thAya che. A prayegA upamAne pameyabhAva arthAt sarakhAmaNI darzAve che. tena sundha yiA ceTU yatti; / sUtra (pa.1.115) jaNAve che ke tenI kriyAnA jevI kriyA che evA arthamAM prAtipadikane vat pratyaya lAge che. A sUtra taddhita vRttinA aupamya sAthe kevA sabadha che te darzAve che, ahIM aupamyaneA Azraya kriyA che ane te upamAna ane upameya bannemAM prApta thAya che. tema chatAM kriyAnI sAthe kAne sabadha che te tapAsavu joIe. kriyetyupAdhiH prAthamyAt prakRtyarthasya yadyapi / na prAtipadika tatra kriyAvAcyupapadyate // 435 // (sUtramAM) prakRtinA atha pahelAM prApta thatA hovAthI kriyA, prakRti(zabda) nuM paricchedraka vizeSaNu banavuM joIe, chatAM prAtipAkrika kriyAnuM vAcaka anatuM prApta thatuM nathI. (435) tema tulya 0 / sUtramAM na evA tRtIyAnta prakRtizabda upamAnanA vAyaka che. A tRtIyAnta prakRtizabdane vRtti pratyaya lAgaze. ti pratyayAnta A upamAna zabda, upameyanA Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 vAdIya sa'da'mAM goNu che. tena pachI AvatA tukSya' zabda vRti pratyayanA artharUpe che, tyArapachI prApta thatA yiA zabda je vizeSaNa che te pAse haivAne kAraNe prakRtya athavA pratyayA sAthe joDAya che. sAya vatA 4.2.24, devatAvizeSanA vAcaka zabdane te che jenA e amAM kSad pratyaya lAge che) ane tena ratta cAlU (42.1, 2gavAcaka zabdane raMgelu evA amAM mar pratyaya lAge che) sUtreAmAM jema sA~ ane tena nA vizeSaNa tarIke vaivatA ane rAta zabdo che tema ahIM tene tuc. / sUtramAM paNa taina nA vizeSa tarIke niyA evA zabda samajavAnA che. paraMtu sattvavAcaka prAtipakine tRtIyA lAge che, sAyarUpa kriyAvAcI zabdate nahi, evI muzkelI Ave che. sattvavRttasya zeSe vA tRtIyA sAdhane'pi vA / tiGAmasattvavAcitvAdubhayaM tanna vidyate // 436 // sattvavAcaka zabdane zeSa arthAMmAM athavA sAdhana atha mAM tRtIyA prApta thAya che. kriyArUpe asattvavAcaka hAvAthI tyAM bannemAMthI (eka paNa a) prApta thatA nathI. (436) athavA jAti, guNu ane kriyA sAthe sabadhavALeA ane A te che evA nAme eLakhAtA padA dravya arthAt sattva kahevAya che. sattvavAcaka prAtirdikanA tRtIyA sAthe saMba dha thAya che. AvA prAtipadikane artha bInanA upakAra mATe yAgya hovAthI tRtIyA vakkInA zeSa a sAthe joDAya che, jemake, ayanena vasati / rUnA na3; / tavasA jhAH / dhanena m / vagere. kAI sthaLe AvA saMbadha kriyAkArakarUpa hoya che, jema ke rAtreLa jInAti / vastunA nitti / AkhyAta kriyAnuM vAcaka hovAthI uparanA banne prasa MgeAmAM tRtIyA prApta thaze nahi. pAkAdayastRtIyAntAH sattvadharmasamanvayAt / na kriyetyapadizyante kRtvo'rthapratyaye yathA // 437 || jema suv pratyaya sAthe joDAvA mATe temane kriyA tarIke oLakhavAmAM AvatA nathI, tema aa vagere zabdo dravyanA (liMga, sakhyA vagere) dharmAM sAthe joDAyelA hAvAthI tRtIyAnta hAya che ane kriyA tarIke oLakhAtA nathI. (437) kriyAvAcaka zabdo tRtIyA sAthe joDAtA nathI chatAM vA vagere zabdo kriyA darzAvatA hAvAthI temane tRtIyA sAthe saMbadha thaze, kAraNa ke, jemane aMte ta pratyaya che evA zabdo vaDe darzAvAtI kriyA dravya jevI samajavAmAM Ave che. tethI pa vagere zabdone tRtIyAnA pratyayeA lAgI zakaze. have drazya jevo manAtI kriyAne kriyA ja samajavAmAM AvI che. tethI nRtyapurU pratyaya, je kriyAnI abhyAvRtti arthAt punarAvata na darzAve che tene vAda vagere sAthe vAparI zakAtA nathI, jema ke, vastra vA: ema kahevAmAM AvatuM nathI, tethI aa vagere zabdone kriyA kahevAze nahi. Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upala trIju kAMi ye cAvyayakRtaH kecit kriyAdharmasamanvitAH / teSAmasattvavAcitvaM tiGantairna viziSyate / / 438 // na pratyaya jemane aMte che tevAM ane kriyAnAM lakSaNe darzAvatA artha sAthe joDAyelAM je avyo che, te asattvanuM kathana kare che ane kriyArUpathI judAM samajAtAM nathI. (38) tumuna karavA vagere kRta pratyayAta zabda kriyArUpe jevA che, kAraNa ke te sarva vAcI nathI. tethI te tRtIyAnta banI zakatA nathI. kRtvasujviSayA yApi zayitavyAdiSu kriyA / upamAnopameyatvaM tatrA'tyantamasaMbhavi // 439 / / jharavAjU pratyaya sAthe joDAyela rAcirAcara vagere zabdo dvArA darzAvAtI je kyA che, tyAM upamAnepameyabhAvane atyaMta asaMbhava che (439) na kevalau dravyaguNau tadvAn vApyupamIyate / zayitavyAdibhisteSu nopamArtho'sti kazcana // 440 // mAtra dravya ke mAtra guNa athavA dravyavAna ke guNI, vitavyam jevA zabda vaDe darzAvAtI kriyA sAthe sarakhAvI zakAtA nathI. kAraNa ke temanI vacce upamanuM nimitta maLatuM nathI. (440) zacita vagere prayogo vaDe vAca kriyA sAthe dravya, guNa, dravyavAna ke guNIne sarakhAvI zakAtA nathI. draya pitAnI meLe siddha hovAthI upameya banI zakatuM nathI. citaya ane kevadratta jevA kriyAzada ane dravyazabda vacce sadazyarUpa nimitta maLatuM nathI. e pramANe hAyitagya ane sthUtra vacce paNa aupanuM keI nimitta maLatuM nathI. jema caMdramuvam mAM prasiddha pamya maLe che tevuM uparanAM udAharamAM maLatuM nathI. upamAnopameyatve dravye cAnuktadharmiNi / nimittatvena gamyante rUDhayogAH kriyAguNAH // 441 // sAdhAraNa dharmanA ullekha vinAnA dravyamAM daDha banelA saMbaMdhavALAM (sAdhAraNa dharmarUpI) kriyA athavA guNe upamAnopameyarUpa saMbaMdhamAM nimitta tarIke samajavAmAM Ave che. (44) hotavyasadRzo hotetyatrApyartho na vidyate / virodhAt kriyayA tasmAt kriyAvAn nopamIyate // 442 // yajJakAryanA jevo hetA che evA pragamAM paNa virodhane kAraNe (upamAno) artha prApta thato nathI, tethI kriyAnA kartAne kriyA sAthe sarakhAvavAmAM Avate nathI. (442) Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 vAyapIca zani tu: zAya: I (zayanakArya jevo sUnAra che), hRtana tu dotA (yajJakArya jevo hotA che) jevA prayogomAM kupratyaya vALA kriyAvacana sAthe kriyAvAna nI sarakhAmaNuM yogya nathI, kAraNa ke, kriyA sAdhyasvabhAva che ane kartA siddhasvabhAva che. kriyA samAnajAtIyA tadbhAvAnnopamIyate / jAtibhede'pi pAkena bhinnAH pAkAdayaH kriyAH // 443 // sarakhA svabhAvavALI eka kriyAne, tenI (bIjI) kriyA sAthe ekarUpatAne kAraNe, sarakhAvI zakAtI nathI, athavA bhinna jAti vALI pAka kriyA sAthe paNa sarakhAvI zakAtI nathI, kAraNa ke pAka vagere kriyAo ekabIjAthI bhinna hoya che. (443) AdhArabhedAd bhinnAyAmupamAnasya saMbhavaH / adhyetavyena viprANAM tulyamadhyayana vizAm // 444 // brAhmaNanA adhyayananA sarakhuM kSatriyanuM adhyayana hoya che, judA AdhArane kAraNe bhinna (evI kriyAmAM) omya saMbhave che. (444) arthAtprakaraNAd vApi yatrApekSya pratIyate / sAmarthyAdanapekSasya tasya vRttiH prasajyate // 445 // arthane kAraNe athavA saMdarbhane kAraNe jenI apekSA hoya tene samajavAmAM Ave tyAre apekSA vinAnA te (kriyAvAcaka zabda)ne tenI sAthe sAmarthyane kAraNe sabaMdha prApta thAya che. (445) tailapAkena tulye ca ghRtapAke vivakSite / kriyAvadapi kAryANAM darzanAt pratyayo bhavet // 446 // ghImAM karelI rAI, telamAM karelI rAInI barAbara che ema jyAre kahevAtuM hoya tyAre kriyAnA Azraye rahelAM bIjAM vyAkaraNakAryo prApta thatAM hovAthI gati pratyaya(neka prayogo zakaya banaze. (446) atiGgrahaNamevaM tu samAsasya nivartakam / gamana kArakasyeti Nvulyanyasminna saMbhavet // 447 // | (supatti 219 sUtramAM) gati no ulekha jamana zAstra jevA samAsanI nivRtti mATe che. sUtra vujhU (3-1-133) pramANe prApta thanAre vRt pratyaya jene aMte che tevA (kriyAvAcaka zabdanA) samAsane saMbhava nathI. (447). sarvasya parihArArtha samudAyatvamAzritam / zuddhAyAH saMbhavAnna syAt kriyAyAH brAhmaNAdiSu // 448 // zabdo (guNa) samudAyanA vAcaka che, evo vicAra) badhA denA parivAra mATe bhASyakAre svIkAryo che, (anyathA) zuddha kriyA darzAvate zabda prApta thavAne saMbhava hovAthI, brAhmaNa vagere zabdamAM pratyaya lAgaze nahi (448) Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 631 trIju kAMDa upamAnavivakSAyAM svadharmazca nivartate / kriyAyA na zrutAd yasmAdupamAna samApyate // 459 // upamAnanI vivekSA hoya tyAre kriyAne pitAno (asatvarUpa dharma nivRtta thAya che, kAraNa ke kriyAnA mAtra (zabdarUpa) zravaNathI upamAnatva paripUrNa banatuM nathI. (449) tRtIyo'pyAzrito bhedo dharmaH sAdhAraNo dvayoH / vyApAravAn na kRtsnasya sAmya kRtsnena vidyate // 450 // (upamAna ane upameya) banemAM sAdhAraNa dharma (rUpe rahelA) vizeSane kriyAzIla samajavAmAM Ave che. ekanA saghaLAnuM bIjAnA saghaLA sAthe sAmyA hetuM nathI. (450) aupazyane AdhAra upamAna ane upameya uparAMta sAmAnyadhama upara che. A dharma eka vizeSa rUpe haMmezA kriyAzIla rahe che kAraNa ke te bannenI sAthe samavAya saMbaMdhathI rahe che. A sAdhAraNa dharma upamAna ane upameya ema bannemAM samAna che. paraMtu upamAnanA badhA dharmo upameyanA badhA dharmonA sarakhA nathI. jo ema hoya te bheda prApta thAya nahi ane bhedanA abhAve pamya TakI zake nahi. dravye vApi kriyAyAM vA nimittAt tat prakalpate / kriyANAM vidyamAnatvAd vRttina syAd gavAdiSu // 451 // dravya heya ke kriyA paraMtu te (sAmya) tenA nimittane kAraNe (ja) samajavAmAM Ave che. zuddha kriyAonI hAjarIne kAraNe je vagere zabdonI sAthe (tadvita) vRtti prApta thaze nahi. (451) padArthonI vacce sAdazya Avazyaka hovAne kAraNe upamAna dravya hoya ke kriyA paraMtu banne vaccenuM sAmya tenA nimittA evA sAdhAraNa dharma upara AdhAra rAkhe che. zuddha dravyane je upamAna samajavAmAM Ave to te bIjA dravyanuM paricchedaka banI zakaze nahi, tethI tene guNanI apekSA raheze. te pramANe zuddha kriyA paNa upamAna tarIke samajavAmAM Ave to gauNa kriyA darzAvanAra no, trAhmaNa vagere zabdone vati pratyaya zA mATe umeravAmAM Ave ? gauNa ane mukhya ema be aMge kArya karavAnuM hoya tyAre mukhyamAM ja kArya thAya che evA paribhASAniyamane kAraNe govana, trAhmaLavat evA tativRttivALA pravege thaze nahi. abhAvAt kevalAyAstu tadvAnarthaH pratIyate / pradhAnAsaMbhave yuktA lakSaNArthA kriyAzrutiH // 452 // ekalI zuddha kriyAne abhAva hovAthI kriyAvAna ane samajavAmAM Ave che. mukhya artha saMbhava na hoya tyAre kriyA (teno) gauNa atha darzAve che. (upara) Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara vAkaSa5dIya tene tucaM: sUtramAM tenA pada paheluM prApta thAya che. kriyA zabda tenuM vizeSaNa bane che tyAre prakRtyathavizeSaNa pakSamAM upamAna evI kriyA sAdhAraNa dharmano Azraya karatI hovAthI zuddha ane ekalI arthAta sAdhAraNa dharma vinAnI rahetI nathI. Ama bane tyAre kriyAne lAkSaNika arthAta gauNa samajavAmAM Ave che. kriyAntareSu sApekSAH kriyAzabdAH kriyAntare / upakArAya gRhyante yathaiva brAhmaNAdayaH // 453 // jema brAhmaNa vagere (zabda upameyanA nizcayarUpa upakAra mATe prayojavAmAM Ave che, tema upamAnathI judI kriyAnA upakAra mATe kriyAzabado bIjI kriyAonI apekSA rAkhatA hoya che tema samajavAmAM Ave che. (453) yathA prakarSaH sarvatra nimittAntarahetukaH / dravyavad guNazabde'pi sa nimittamapekSyate // 454 // jema prakarSa badhe kaMIka bIjA nimitta upara AdhAra rAkhe che tema, dravyavAcaka zabdanI jema guNazabdamAM paNa te (prakarSa) bIjA nimittanI apekSA rAkhe che. (454) dravyane pitAne prakarSa ke apakarSa to nathI evA nyAyane kAraNe keIka bIjA dhamanI apekSA rahe che. sutara: vaTaH | mAM pitAnI sAthe joDAyelA zukala guNa rUpI nimittanI apekSA paTane heya che; e pramANe jyAre zukala guNane prakarSanI apekSA rahe che tyAre dravyarUpa banato guNa bhAsvarava evA bIjA nimittAnI apekSA rAkhe che ane tethI jIvara hya hAM ema kahevAmAM Ave che ahI bhAstarata zukla guNanA prArthanuM nimitta bane che. yo ya uccAryate zabdaH sa svarUpanibandhanaH / yathA tathopamAneSu vyapekSA na nivartate // 455 // je zabda uccAravAmAM Ave che te tenA svarUpa upara AdhAra rAkhe che, tema aupamyamAM paNa kaIka sAdhAraNa dharmanI apekSAno abhAva hoto nathI. (455) sthAna ane prayatnarUpI nimittanA AzrayavALe kramavAna zabda prayogamAM prApta thanArA tenA svarUpa upara AdhAra rAkhe che tema pAmya paNa upamAna ane upameyanI vacce sAdhAraNa dharma rUpe rahelA nimittanI apekSA rAkhe che. AvI apekSA kadI dUra thatI nathI. kriyAvRttestRtIyAntasyaivaM cAsaMbhave sati / prasidbhanyAyakaraNo bhASye yujirudAhRta. // 456 / / A pramANe tRtIyAnta zabda kriyAnuM abhidhAna karanAro banI zakato na hovAthI, jenuM aucitya rUpI arthavALuM karaNa prasiddha che evA yuga dhAtune praga bhASyamAM karavAmAM AvyA che, (456) * Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 633 tena tulyuM kriyA ne vrati: (3.1.115) sUtra uparanA bhAgyanI zarUAtamAM kuma vartate evuM vacana mUkavAmAM AvyuM che. ahIM dhAtunA karaNano ullekha karavAmAM Avyo nathI, te jANItuM che. kAraNa ke tRtIyAnta zabda kriyAnuM abhidhAna karanAra banI zakato nathI evo nyAya ucita che. kriyAnA svarUpano vicAra karatAM sAdhanane spaSTa ulekha karavAmAM AvatuM nathI, je sAdhana prasiddha hoya to maheM- (gyatAvALa) ane varSAti evA prayogo sAthe sarakAra ane vRSTi jevA karma zabda prayojAtA nathI, kAraNa ke karmarUpa sAdhano prasiddha che. antarbhUte tu karaNe prayogo na punarbhavet / nyAyenAyuktamityatra jIvato prANakarmavat // 457 / / (dhAtunA arthamAM) karaNano samAveza thatuM hoya to nA karma pALanA nI jema cera kapurama (aucityane kAraNe nahi ulekhAyeluM) e cAra ne pharIvAra prayoga thato nathI. (457) nIvara, ati jevA zabdo sAthe pragAna gavati | mAmAnaM ati | jevA prayogomAM prApta thatA gALAnuM ke mArA zabdo vaparAtA nathI. te zabdono kriyArUpanA arthomAM samAveza thAya che. Ama hevAthI gayumAM aucityarU5 karaNa prasiddha havAthI cA ne ulekha bhASyakAre karyo nathI. rAhyAkhyAtAra eroDathayumiti vase . azobhanamasaMbaddhamiti rUDhirvyavasthitA // 458 / / (vyAkaraNa zAstranA) abhyAsane kAraNe mayura prayogane na gui (nahi joDAyeluM ema) chuTo pADIne samajAvavAmAM Ave che. vAstavamAM azomanaH (asuMdara), alaMga (saMbaMdha vinAnuM) e rUDha artha vyavahAramAM daDha thayela che. (45) sAmAnya vaparAzamAM evA asaMkhya zabdo che jemane rUDhi zabdo tarIke samajavAmAM AvyA che. temane prakRtipratyayavibhAga karavAmAM Avato nathI. ayogya evA arthavALe mayum zabda paNa A ja zabda che, jene mATe vyavahAramAM romanama, "aNagamatuM', masaMgama, "saMbaMdha vinAnuM' evA artho prApta thAya che. amumAM yuga dhAtunI ka9panA karavI cogya nathI te pachI tenA karaNano ullekha karyo che ke nahi tenI carcA karavAnI kazI jarUra nathI. zAstranA abhyAsane kAraNe AvI carcAo thAya che. tRtIyAnta zabda kriyAne vAcaka banato nathI evA niyamane prApta karavA mATe bhadharie tene tukyuM sUtrane kevo upayoga karyo che te spaSTa thAya che; eTaluM ja nahi, paraMtu TuM vase che mAM gayu uparathI vyAkaraNa darzananA be siddhAnto-zabda hamezAM vA-80 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 vAkayapadaya abhinna hoya che ane mAtra zAstra prakriyA mATe ja temAM prakRtipratyAyanI kalpanA karavAmAM Ave che-ne kevI rIte ane kevA saMdarbhamAM rajU karyA che te AnaMda temaja Azcaryano viSaya che. vivibhaktiH prakRtyartha pratyupAdhiH kathaM bhavet / vibhaktipariNAme ca prakalpya viSayAntaram // 459 / / vizeSyathI judI vibhaktivALA zabda prakRtinA artha mATe upAdhi kevI rIte banI zake ? vibhaktino pheraphAra karavAno hoya to (pheraphAra ne mATe) bIjA keI viSayanI kalpanA karavI paDaze. (459) tena tucaM. sUtramAM tene evo tRtIyAta prakatizada vizeSya che ane tethI mukhya che. tenI sAthe kiyA evo prathamAnta zabda je tena thI judI vibhaktine che te upAdhi rUpe kevI rIte yojI zakAya, kAraNa ke baMne vacce sAmAnAdhikaraNaya nathI. duratinAtha: vaza ! (3.2.25) sUtra uparathI tira: varu: | udAharaNa siddha thAya che. A sUtramAM vAri tu satranI anuvRtti hovAthI rtari zabdanI upAdhi rUpe vaza zabda che. bane samAna adhikaraNamAM che. tenI sugaM - satramAM kriyAnI tRtIyA vibhakti karI zakAze nahi, kAraNa ke, sUtramAMne kriyA zabdanI vibhaktino pheraphAra karavA mATe kaIka bIjA viSayanI ka9panA karavI paDaze, jyAM AvA pherakAra yogya samajavAmAM Ave. ahI' mImAMsAnA UMhanA niyamane lAgU pADI zakAze nahi. vibhaktyantarayogo hi yasya tadviSayAntare / vibhaktyantarasaMbandhaH sAmarthyAdanumIyate // 460 // sArUpyAt tu tadevedamiti tatropacaryate / zabdAntara vibhaktyA tu yuktaM zAstre tadazrutam // 461 // je zabda keIka viSayamAM bIjI vibhaktimAM prApta thatuM hoya te zabdano kaIka bIjA viSayamAM. bIjI vibhakti sAthe saMbaMdha, sAmarthyane kAraNe kalpI zakAya che. (judI) vibhakti sAthe joDAyelA bIjA zabda mATe sAdazyane kAraNe, A te ja (zabda) che eno abhedAropa karavAmAM Ave che, paraMtu (vyAkaraNa) zAstramAM A bAbata jANItI nathI. (46 0461) mUvAyo dhAtavaH | (.3.1, ma vagerene dhAtuo kahevAya che) satramAM vAtad: zabda prathamAmAM hovAthI satrano artha paNa prathamAno thaze. paraMtu gAjita kAramavAnuM ! (1.3.12) satramAM dhAravAnI anuvRtti lAge che, paNa tyAM tenI pacamI samajavI pahaze. Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 635 mImAMsAzAstramAM liMga, vacana ane vibhaktinA vipariNAma mATe kaha zabda vaparAya che. A Uhano saMbaMdha vikRti sAthe che, prakRti sAthe nahi prakRtimAM upayogamAM levAmAM Avela zabdano vikRtimAM Uha thAya che, paraMtu tene tucaeN.. | satra mATe A nyAya lAgaze nahi. prakRtizcet tRtIyAntA tenetyasmAt pratIyate / kriyeti prathamAntA sA kathaM bhavitumarhati // 462 / / jo tena zabda uparathI prakRti zabda tRtIyAnta che ema samajAtuM hoya te kriyAzabda prathamAnta kevI rIte hoI zake? (462) kriyayeti tRtIyA ca prayoge kasya kalpyatAm / tenetyasya hi saMbandhaH sUtrasthena na vidyate // 463 / / biyA e tRtIyAnta zabda kayA zabdanA prayoga sAthe kalpI zakAze ? sUtramAMnA tena zabdano tenI sAthe saMbaMdha nathI. (46 3) kriyA zabdanI vibhakti badalavAmAM Ave te paNa te strIliMgamAM hovAthI tenA sAthe tene saMbadha thaze nahi. sopaskAreSu sUtreSu vAkyazeSaH samarthyate / tena yat tat tRtIyAntaM kriyA cet seti gamyate // 464 // sUtrane artha pUrNa karavAno hovAthI adhyAhata zabdo umeravAmAM Ave che. tethI je tRtIyAnta zabda che te kriyA darzAvatuM hoya to ema (vRttimAM) samajavAmAM Ave che. (464) upAdheH kasyacid vAkye prayoga upalabhyate / pratIyamAnadharmAn yo na kadAcitprayujyate // 465 / / (keTalIka vAra) vigraha vAkayamAM keIka upAdhivAcaka zabdano prayoga thAya che; pitAnA vaDe sUcavAtA dharmona (je ullekha karato nathI, tevA upAdhine kadApi prayoga thato nathI. (465) tathAM ghaTTAn ! (4.2.57) sUtrathI pratyayanuM sAkSAt vidhAna thatuM nathI, kAraNa ke paMcamIno ullekha nathI. paraMtu sara: ghara mAM rITAyAm ! evA udAharaNuvAkaya uparathI pratyayanuM vidhAna karavAmAM Ave che. ahIM tatta ane samAna vibhaktimAM che ane vAkyamAM thayAM ane kAyAm samAna vibhaktimAM che. upAdhi eTale paricchedaka Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63; vAlIya vizeSazabda. sAdhana ane krIDA evI banne upAdhie te ullekha karavAmAM AvatA nathI; paraMtu tene ayAhata samajavAmAM Ave che athavA sUcavavAmAM Ave che. tena tusyA sUtranA udAharaNa mAALavavIte / te a mAvaLana tukSya' mIte (kSatriya:) / thAya che. ahIM adhyayana ane prAhmaNanA saMba"dha ullekhAyA nathI, tene sUcavavAmAM Avye che. pariNAme tena tultha 0 sUtramAM upAdhivAcaka zabda yiA prathamAmAM che ane tena tRtIyAmAM che, emAM kazI muzkelI nathI, kAraNa ke, vAkayAghyAhAra vaDe ene barAbara samajI zakAya che. pratIyamAnadharmAna evA pATha levAmAM AvatAM bIjI paMktine bIjo anvaya ya: (kAdhi:) IyamAnadharmArna jvAcit mukhyate sa avara: 31Atri: ' ema thaze. pratIyamAnamAM evA pATha laIne ya: IyamAnadhamAM (sa kavASi:) na vAcit myute ! ema paNu anvaya levAmAM Ave che. nIlamutpalamityatra na vizeSye na bhedake / kazcit taddharmavacano vAkye zabdaH prayujyate // 466 // noruM 31rum / vAkayamAM vizeSyanI sAthe ke vizeSaNanI sAthe temanA dharma darzAvatA zabda prayeAjAtA nathI. (46) vizeSaOvizeSyeLa caturum ! (2.1. 57, vizeSaNu zabda vizeSya sAthe kamadhAraya samAsamAM vikalpe joDAya che) sUtranA udAharaNaffhovaCmAM kayuM vizeSa ane kayu vizeSya evI spaSTatA karatA kAI zabda vaparAyA nathI, paraMtu sAmAnAdhikaraNya uparathI tene samajavAmAM Ave che. atyantAnugamAt tatra na sUtre na ca vigrahe / vibhaktipariNAmena kiJcidasti prayojanam // 467 // te (vizeSaNavizeSyabhAva) saMbaMdha pUrepUrA samajAtA hovAthI sUtramAM ke vigrahavAkayamAM vibhaktinA pheraphAra vaDe kazu' pratyejana siddha thaze nahi. (467) tRtIyAntaM kriyetyetad vigrahe na prayujyate / yathA daNDaH praharaNaM krIDAyAmiti dRzyate // 468 || jema puttuH praraLa zrIdAyAm / vAkayamAM upAdhirUpa praharaNanA prayoga thAya che. tema vigraha (vAkaya)mAM zabdane tRtIyAmAM prayAga thatA nathI. (468) mAghaLena tulya gIte kSatriyaH / evA vigraha vAkayamAM yiyA evA tRtIyAnta prayAga prApta thatA nathI, kAraNu ke upameyamAM prApta thatI kriyA sAmarthyane kAraNe upamAnamAM paNa samajavAmAM Ave che. paraMtu haeNnka: haraLa' kahyAM zrIkAyAm / (je kriyAmAM lAkaDI mAravAnuM sAdhana che te) prayAgamAM upAdhirUpa vraraLa zabdane prayAga prApta thAya che. A pradUra zabdanA pratyeAga vinA krIDAmAM sAdhanane paricaya thatA nathI tethI taHkSyamAM haeNranam / (4.2 57) sutramAM vigrahavAkyanI ja asara che. Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghavidhau yacca saMjJAyAmiti sUtra udAhRtam / upAdAnaM prayogeSu tasyAtyantaM na vidyate // 469 // gha pratyayanuM vidhAna karanArA sUtramAM je saMjJAvAn ! evo zabda vAparavAmAM Avyo che, tenuM prAgamAM uccAraNa bilakula thatuM nathI. (469) pusi saMjJAyAM : vALa (3.3.118, puliMganI vivekSA hoya tyAre saMjJAzabdomAM prAyaH dhAtune gha pratyaya lAge che.) sUtramAM saMjJAvAn zabda upAdhi darzAvavA mATe vaparAya che. parata prayogamAM teno ullekha maLato nathI, kAraNa ke, prakRti ane pratyayanA samudAyane saMjJA kahI zakAya che. e pramANe vigrahavAkayamAM kriyA zabdano prayoga thato nathI, kAraNa ke, upameyamAM prApta thanAra tene, sAmarthyane kAraNe samajavAmAM Ave che. yairaprayuktaiH saMskAraH pradhAneSu pratIyate / te bhede'pi vibhaktInAM nirdizyanta upAdhayaH // 470 // ulekha nahi pAmelI evI je upAdhio) vaDe mukhya (a)mAM (prakarSarUpa) saMskAra jaNAvAtuM hoya te upAdhio judI vibhaktio sAthe paNa vaparAya che. (470) samudAyeSu vartante bhAvAnAM sahacAriNAm / zabdAstat tvavivakSAyAM samuccayavikalpayoH // 471 / / zabda eka sAthe prApta thatAM lakSaNonA samudAyane badha karAve che, paraMtu te te samuccaya ane vikapanI vivakSA na hoya tyAre. (471) pavitra AcAra, gaura varNa, pILA keza vagere sAthe rahenArAM lakSaNenA eka vyaktirU5 samudAyathI tenA vAcaka brAhmaNa vagere zabdo bane che. AvA zabdo samudAyanI avivakSA hAya arthAta brAhmaNanA badhA guNone samudAya darzAvatA na hoya to brAhmaNatvane baMdha karAvatA nathI. amuka guNene badale amuka guNo evo vika9pa prApta thatuM hoya tyAre paNa AvA zabda jJAtivizeSanA vAcaka banatA nathI. samuccayastu kriyate yeSu pratyarthavRttiSu / bhedAdhiSThAnayA yogasteSAM bhavati saMkhyayA // 472 / / dareka judA arthane darzAvanArA zabdono jyAre samuccaya darzAvavAmAM Ave che tyAre (ekane bIjAthI judA darzAvatI saMkhyA sAthe temane saMbaMdha thAya che. (472 sarvairviziSTAstairathairjanyante sahacAribhiH / buddhayaH pratipattRRNAM zabdArthA stAnato viduH // 473 // sAthe rahenArA te saghaLA artho vaDe cekasAI prApta karanArA, zrotAonAM Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 vAka cAMca jJAna utpanna thAya che. tethI te (badhAne ) zabdArtha rUpe samajavAmAM Ave che. (473) saMsRSTAH pratyayeSvarthAH sarva evopakAriNaH / teSAM pratyayarUpeNa sarveSAM zabdavAcyatA // 474 // jJAnamAM madadarUpa saghaLA artho ekabIjA sAthe saMbaMdhamAM rahelA hoya che. tethI zabda, jJAnasvarUpe rahelA te sarvane vAcaka bane che. (474) kevalAnAM tu bhAvAnAM na rUpamavadhAryate / anirUpitarUpeSu teSu zabdo na vartate // 475 // (keI upAdhi vinAnA) ekalA padArthanuM svarUpa samajI zakAtuM nathI (ane) zabda, jemanuM svarUpa jaNAtuM na hoya tevA padArthone vAcaka banato nathI. (475) pUrvazabdaprayogAcca samUhAnna nivartate / vartate'vayave nApi nopAttaM tyajati kvacit // 476 // pUrva zabdanA prayogane kAraNe (paMcAya) zabda, samudAyanuM abhidhAna karavAthI nivRtta thato nathI athavA avayavanuM paNa abhidhAna karato nathI. nizcita banelA (samudAya)no paNa te tyAga karatA nathI. (476). sena tu 0 | sUtra uparanA bhAgyamAM bhASyakAre jaNAvyuM che ke samudAyanA vAcaka banelA zabdo avayavonA paNa vAcaka ane che, jemake pUrva paMcAla deza. (sarakhAvo, samudAju 2 rAjA vRtA: avayava vartanate yathA pUrve vaLyA : 1) paraMtu evI za kA karI zakAya ke zabdArthasaMbaMdha nitya hovAne kAraNe vizvAsa zabda, tenI sAthe pUrva zabdane prayoga thayo hovAthI tenA samudAyarU5 arthane tyAga karaze nahi, eTaluM ja nahi, paraMtu, avayavane artha paNa darzAvaze nahi. niyata arthano tyAga ane navIna arthano svIkAra, zabda aMge svIkArya banatAM nathI. samudAyAbhidhAyI ca yadi bhedaM vizeSayet / tatrAtulyavibhaktitvaM pUrvakAyAdivad bhavet // 477 // samudAyanuM abhidhAna karanAre (paMcAla) zabda je avayavane nizcaya karAve te pUrvavA vagere (prayogo)nI jema samAna vibhakti prApta thaze nahi. (477) paMcAladeza eka hovAne kAraNe pUrva zabda vaMcAyAH zabdamAM kazI vizeSatA darzAvI zakato nathI. have je pazvAtrA: zabdano pUrve sAthe saMbaMdha hovAthI te avayavano vAcaka banaze to pUrva dhAyansa ! prayoganI jema pazvAtrAnAM pUrva ! evI SaSThI vibhakti karavI Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMi 39 paDaze tethI sAmAnAdhikaraNya thaze nahi. have je sAmAnAdhikaraNyane bAdha Avato na hoya to paNa zabdArtha saMbaMdhanA niyaMtvane kAraNe vizvA: zabda tenA samudAyarUpa mukhya ane tyAga karIne avayavarUpa gauNa artha darzAvaze. samUhe ca pradeze ca paJcAlA iti dRzyate / tathA vizeSaNaM sarva ityetadupapadyate // 478 // pavArA eza bda samudAyanA arthamAM ane avayavanA arthamAM paNa prApta thAya che. A pramANe sarva evA vizeSaNa zabdano pazvAda sAthe prayoga thaI zake che. (478) A kArikAmAM, samudAyazabda prasiddha avayavane artha paNa darzAve che e pakSanuM samarthana karavAmAM AvyuM che. tathApippalItyatra jAtyantaranivRttaye / adhaM ca pippalI ceti khaNDe zabdaH pratIyate // 479 // e pramANe ajicqhI samAsamAM karyuM ja picpI ja ema divaTI zabda, bIjA jAti (zabda)nI nivRtti mATe avayavananA arthamAM samajavAmAM Ave che. (479) avizvarI samAsane kama 2 vidhvI 1 evo vigraha karavAmAM AvatAM vivI zabdane samudAyarUpa atha samajavAmAM Ave che. A vigraha pramANe vida8 zabda jAtivAcaka zabda tarIke samajavAmAM Ave che ane te samudAya zabda gaI evA avayava tarIke paNa vAparI zakAya che. have je madha pivAH ! evo vigraha karIe te paNa vizva zabda jAti darzAvaze ane bIjI jAtivAcaka zabdonI nivRtti karaze. paJcAlAnAM pradezo'pi bhinno janapadAntarAt / tatrAnyasya nivRttyarthe zabde bhedo na gamyate // 480 // paMcAla (deza)no eka bhAga paNa bIjA dezathI judo samajavAmAM Ave che. bIjAnI nivRtti mATe vaparAyelA pannAtra zabda dvArA samudAya ane avayava vacce bheda darzAvAto nathI. (480) prasiddhAstu vizeSeNa samudAye vyavasthitAH / pradeze darzanaM teSAmarthaprakaraNAdibhiH // 481 // samudAyanA arthamAM viziSTa rUpe daDha thayelA te zabdo tevA arthamAM ja jANItA che. prajana, (saMdarbha) vagere vaDe temane avayavarUpa artha) mAM samajavAmAM Ave che. (481). Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 vAkayaparAya yadupavyaJjanaM jAteH sahacAri ca karmasu / tatra vA rUDhasambandha yat prAyeNopalakSitam // 482 // samudAyaH pradezo vetyeva tasminnanAzrite / arthAtmanyavizeSeNa vartante brAhmaNAdayaH // 483 // brAhmaNa vagere zabda, jAtinI abhivyakti karanArA, upanayana vagere cakkasa kAryo sAthe avibhAjyapaNe joDAyelA, athavA te jAtimAM rUDha thayelA saMbaMdhavALA ane lagabhaga tevA ja jAhera thayelA, ane samudAya ke avayava kaI ekane paNa Azraya nahi karanArA anuM, sAmAnyapaNe abhidhAna kare che. (482-83) yazca tulyazrutihaSTaH samudAye vyavasthitaH / tenopacaritaikatva pradeze'pyupalabhyate // 484 // samudAyanA arthamAM daDha thayela je brAhmaNa zabda avayavane artha darzAvanArA sAthe) samAna rUpavALa dekhAya che, tenA upara sAdaryAnA Aropane kAraNe avayavanA arthamAM paNa te prApta thAya che. (484) saMskArAdupaghAtAd vA vRtto'ktaparimANake / telAdau jAtizabdo'tra sAmarthyAdavasIyate // 485 / / ahIM ukALavAthI ke kutarAM vagere vaDe) bagADavAthI cokakasa vajana sAthe saMbaMdha vALA telanA arthamAM, te jAti zabdane sAmarthyane kAraNe samajavAmAM AvI che. (485) na jAtiguNazabdeSu mUrti bhedo vivakSitaH / te jAtiguNasambandhabhedamAtranibandhanAH // 486 / / nati zabdo ane guNa zabdomAM padArthanA parimANunA bhedanI apekSA rAkha. vAmAM AvatI nathI. jAti athavA guNa sAthenA temanA saMbaMdhane kAraNe prApta thatA matabheda upara te AdhAra rAkhe che. (48 6) kRSNAdivyapadezazca sarvAvayavavRttibhiH / guNaiste'pyekadezasthAH paTAdInAM vizeSakAH // 487 // (kRSNa) guNo badhA avayavomAM jyAre vyAta bane che tyAre temane mATe SUaa vagere zabda vaparAya che. padArthanA eka bhAgamAM rahyA hoya te paNa te vastra vagerenA raMganI vizeSatA darzAvatA hoya che. (487) ahI suva, kReLa vagere udAharaNane samajAvavAmAM AvyAM che. Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa paTAvayavavRttAstu yd| tatra paTAdayaH / tA saiAvivaroSa jJAtivamukhyatve 488aaaa . jyAre pada (vastra) vagere zabda tenA eka TukaDA mATe vaparAyA hoya tyAre teo "tela vagerenI jema jAtinA vAcaka bane che. (488) nivRttyarthA zrutiryeSAM bhedasteSvanapekSitaH / pradeze samudAye vA guNo'nyeSAM nivartakaH // 489 // je zabdo temanA artho sivAyanA bIjA arthonI nivRtti mATe ullekhAyA hoya che, temane aMge samudAya ke avayava evA bhedanI apekSA hotI nathI. (cakkasa) guNa (darzAvate) zabda bIjA (artho)nI nivRtti karaze. (489) brAhmaNAdhyayane tatra vartate brAhmaNazrutiH / sAdRzyaM tatra dRSTa hi kSatriyAdhyayanAdibhiH // 490 // brAhmaNa zabda brAhmaNanA adhyayana (rUpI avayava)nA arthamAM prApta thAya che. tyAM kSatriyanA adhyayana sAthe sadazya samajavAmAM Ave che. (490) brAhmaNAdhyayane vRttiryadi syAd brAhmaNazruteH / vaktavya kena dharmeNa tulyatvaM kriyayoriti // 491 // je brAhmaNa zabda (mAtra) brAhmaNanA adhyayanano ja ullekha karato hoya to kayA be dharmane kAraNe bane kriyAo vacce sarakhApaNuM che, te jaNAvavuM paDaze.(41) uparanI kArikAmAMnA vicAra sAme zaMkA rajU karavAmAM Ave che. adhyetari yadA vRttirucyate brAhmaNazruteH / / nimittatva tadopaiti kriyaivAdhyetari sthitA // 492 / / brAhmaNa zabda je adhyayana karanArano ullekha karate hoya te adhyayana karanAramAM prApta thanArI (adhyayana) kriyA sarakhAmaNInA nimitta rUpe prApta thaze. (492) uttara rUpe sarvasaMmata mata rajU karavAmAM Ave che. siMhazabdena saMbandhe zauryamAtrAbhidhAyinA / caitrAt SaSThI prasajyeta yoge zauryAdibhiryathA // 493 // trAsa zaurcana ema caitrane zaurya sAthe saMbaMdha thatAM jema SaSThI samajavAmAM vA-81 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phar vApIya Ave tema mAtra zauyanuM abhidhAna karanArA sid zabda sAthe caitra zabdane saMba`dha joDavAmAM AvatAM caitrasya siMd / evI SaSThI vibhakti prApta thaze.(493) bIjI rIte prApta thatI muzkelIe krArikAmAM jaNAvavAmAM AvI che. brAhmaNAyetra dAtavyaM vaizyAyetyevamAdiSu / saMpradAnAdiyogazca kriyAmAtre na kalpate // 494 // brAhmaNanI jema vaizyane dAna Apavu vagere prayAgeAmAM jo brAhmaNu zabda mAtra adhyayana kriyAnA vAcaka hoya teA mAtra kriyAnA arthamAM saMpradAna vagere (vibhakita) sAthe saMbaMdha joDI zakAze nahi. (494) kriyAmAtrAbhidhAyitvAdavyayeSu vatena ca / pAThaH kadAcitkartavyastulyau pakSAvubhau yataH || 495 // (upamAna zabda) mAtra kriyAnu* abhidhAna karatA hAvAthI vRtti pratyaya jemane aMte che tevA temanA (svAda gaNunA) abyA sAthe pATha kadApi karavA joIe nahi, kAraNa ke (A aMge) anne pakSe sarakhA che. (495) a pratyayAtha' vizeSaNa pakSanA anusadhAnamAM bhASyakAra jaNAve che ke avyo! sAthe vRtti pratyayAnta upamAnazabdone pATha karavA joIe nahiM, kAraNa ke jyAre te kriyAne darzAve tyAre liMga ane saMkhyA sAthe temanA saMbadha thaze nahi. prakRtya vizeSaNa pakSamAM paNa upamAnazabdo mAtra kriyA darzAve che. kriyA asattvavAcI hAvAthI A pakSamAM paNa vRtti prayayAtanA liMga ane saMkhyA sAthe sa Mbadha thaze nahi. banne pakSeAmAM pratyayane aya kriyA thaze tethI banne pakSeA A bAbatamAM sarakhA che. paraMtu vRtti pratyayAtane a kriyA nahi paraMtu kriyAvAna samajavAmAM Ave tA te dravyavAcI hAvAthI liMga ane saMkhyA sAthe tenA saMbadha thaI zakaze. jahAti jAtiM dravyaM vA tasmAnnAvayave sthitaH / kriyAyAstu zrutiryasmAt tadvatyarthe 'vatiSThate // 496 // tethI anyayanA arthamAM rahele zabda, jAti ke dravyanA ane| tyAga karatA nathI. yiA zabdane ullekha thayeA heAvAthI kriyAvAnanA arthamAM te samajavAmAM Ave che. (496) akriyANAM nivRttyarthA yatazcAtra kriyAzrutiH / kriyopalakSite tasmAt kriyAzabdaH pratIyate // 497 || ziyA zabdane (sUtramAM) ullekha akriyAonI nivRtti mATe thaye heAvAthI jhiyA zabdane kriyA sAthe rahele e arthamAM samajavAmAM Ave che. (497) Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa hotavyAdiSu yasmAcca kriyAnyA brAhmaNAdivat / apekSaNIyA zuddhe'rthe tasmAd vRttirna kasyacit // 498 // "brAhmaNanI jema prayogamAM judI (adhyayanarU5) kriyA apekSita che tema tava (vagere)mAM paNa che. tethI zuddha (kriyA)rUpa arthane AmAMne kaI zabda darzAvatuM nathI. (498) jema, brAhmaNanI jema' ne atha brAhmaNanA adhyayananI jema' evo samajavAmAM Ave che, tema dRotavya mAM paNa mAtra hema kaTvA rUpI zuddha kriyA nahi paraMtu hemavAnA padAtha rUpI dravyane upamAna vAcaka sAdhAraNa dharma samajavAmAM Ave che. sarva vApyekadezo vA yasminnAzrIyate kvacit / _ vizeSavRti taM sarvamAhubhe de vyavasthitam // 499 // jyAM keI zabda(praga)nuM samudAyanA ke avayavanA arthamAM abhidhAna thAya che tyAM te samudAyane bhedane AdhAre, vizeSa tarIke samajavAmAM Ave che. zabda, samudAyane vAcaka hoya ke avayavane vAcaka hoya, tene hamezAM vizeSano artha darzAvAte samajavAmAM Ave che. zabda jyAre avayavano artha darzAvato hoya tyAre bIjA avayavonI te nivRtti kare che. tethI te vizeSa vAcaka bane che. jyAre te samudAyano artha darzAvato hoya tyAre samudAyanA badhA avayavane te darzAvato nathI. tethI paNa te vizeSa darzAve che ema samajI zakAya. samuccayo vikalpo vA prakArAH sarva eva vA / vizeSA iti varNyante sAmAnyaM vAvikalpitam // 500 // zabdo samuccaya ke vikalpa ke badhA avayavo darzAve paraMtu, temane badhAne temaja, vikalpa vinAnA sAmAnyane paNa vizeSa tarIke samajavAmAM Ave che. (500) na hi brAhmaNa ityatra bhedaH kazcidupAzritaH / apAkRto vA tenAya samudAye vyavasthitaH // 501 / / traNa zabdamAM kaI avayavane artha) svIkAra nathI ke dUra karavAmAM AvyuM nathI, tethI te samudAya rUpe daDha bane che. (501). rAunA pATha mazrita: (je kadAca chApabhUla paNa hoI zake) ne badale havAzritaH pATha levo joIe kAraNa ke lArAja jaNAve che ke na vAtra zciIsoDavazva nivArito viroSa phati ' samAyavaranaY | A kArikAmAM arthanA saMdarbhanI daSTie yuvAzritaH pATha yogya che. e pramANe uparane anuvAda samajavAne che. Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya kriyA tvAzrIyate yasmin sa bhedo'dhyavasIyate / tathAnyathA sarvathA cetyaprayoge na vidyate // 502 / / je (upamAna) mAM kriyAno (sAdhAraNa dhama rUpe) Azraya karavAmAM Ave che (tyAM) te (kriyArUpa vizeSane nizcaya thAya che. bIjA zabdone praveza karavAmAM na Ave te te (vizeSa), bIje athavA badhA (vizeSa), tyAM prApta thatA nathI. (502) jyAM upamAnamAM sAdhAraNa dharma rUpe kriyAno Azcaya karavAmAM Ave che tyAM te kriyArUpa dharma samudAyanA arthamAM samajavAmAM Ave che. grAhmabena tu mIte pragamAM adhyayanakriyArUpa sAdhAraNudharma samajavAmAM AvatAM grAhmaLa zabdane samudAyanA eka vizeSanA arthAta avayavanA arthamAM samajavAmAM Ave che. je tuvaM jevA bIjA zabdo vAparavAmAM na Ave te te kriyArUpa abhimata avayava ke bIjo koI avayava ke bIjA badhA avaya prApta thaze nahi. upamAne kriyAvRttimupameye kriyAzrutiH / pratyAyayantI bhedasya karotIva padArthatAm / / 503 / / upameyanA saMdarbhamAM prApta thatuM kriyAzabda, upamAnamAM (paNa) kriyAne saMbaMdha darzAvIne, (kriyArUpa) avayava ne paNa (upamAna)zabadanA artha tarIke jANe ke jaNAve che. (503) vyApAreNaiva sAdRzye vyApArasya vivakSite / kriyAvad vacanAcchabdAt pratyayaH pratipAdyate // 504 // (ekanI) kriyAnA jyAre (bIjAnI) kriyA sAthenA sadazyanI vivekSA hoya tyAre kriyAviziSTa dravyanA vAcaka zabda sAthe (vari) pratyaya joDavAmAM Ave che. (504). kriyAvato'pi sAdRzye vaktumiSTe kriyAvato / adhyetA brAhmaNa iva pratyayo na nivartate // 505 / / adhyetA zrIhALa kuvA (adhyayana karanAra brAhmaNa jevo che) prAganI jema, jyAre (eka) kriyAvAnanuM (bIjA) kriyAvAna sAthe sAdazya jaNAvavuM cogya ane che tyAre (vatti) pratyayanI nivRtti thatI nathI. (505) upamAna ane upameyamAM prApta thatA kriyArUpa sadazyane AdhAre dhroLa va zuM kSatriyaH sacetA | prAgamAM vati pratyaya yogya nathI chatAM tenI nivRtti thatI nathI. have grAhyAvata zabda sattvavAsI thaye tethI liMga ane saMkhyA sAthe teno saMbaMdha thaze; tethI svarAdigaNamAM tene mUkavo paDaze. upamAnazabdamAM kriyAnuM prAdhAnya hovAthI liMga ane saMkhyA tene prApta na thAya te pachI tane svarAdigaNamAM mUkavAnuM prayojana ahIM darzAvavAmAM AvyuM che. svarAdigaNamAM pATha karavAthI vatinuM adhyayatva siddha bane che. Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rju mAMDa adhIte tulya ityevaM puMlliGgena vizeSaNam / kriyAvati kriyAyAM tu tulyazabde napuMsakam ||506 || kriyAvAna (eve| atha apekSita) hoya tyAre, dhIte tulyaH / (nI jema abhyAsa kare che)nI jema, ( te kriyAvAnanA) vizeSaNane pulliMgamAM vAparavAmAM Ave che. kriyAnA atha (apekSita) hoya tyAre (kriyAnA) vizeSaNa mATe napuMsakaliMga samajavAmAM Ave che. (506) kriyAvAnanA arthamAM tukhya zabda samajavAmAM AvatA hAya, jemake trAjJaLena muntya: mIte / (brAhmaNunA jevA kSatriya adhyayana kare che) tyAre pulliMga tuya: zabdane kriyAvAnanA vizeSaNa tarIke samajavAmAM Ave che. kriyAnA athamAM tulya zabda samajAtA hoya tyAre mALena tulya jIte kSatriyaH / , kSatriya, brAhmaNanA sarakhuM adhyayana kare che' prayAganI jema, mukhya zabda kriyA sAthe abhinna evA vizeSarUpe napusakamAM prayeAjavAmAM Ave che. prakRtyarthe viziSTe'pi pratyayArthAvizeSaNAt / putreNa tulyaH kapila iti vRtti: prasajyate // 507 // prAtipadikanA artha mATe kriyAzabda vizeSaNa anate hAya teA paNa pratyayanA anu te vizeSaNu banatA na heAvAthI putrena tulya: viSThaH / (putra jeve pILA, prayAga)nI jema vRtti prApta thaze. (507) 45 prakRtya vizeSaNupakSamAM khIjI eka muzkelI jaNAvavAmAM Ave che. bhASyakAra jaNAve che hai tRtIyAsamarthAt kriyAvAcino guNatulyatve'pi pratyayaH prApnoti / putreNa tulyaH sthUlaH / putrena sunya: viruH / kAI eka guNa sAthe sAdazya hoya teA paNa tRtIyAnta kriyAzabdane vRtti umeravAmAM Ave che. pUrva pakSarUpa A bhAvicArane ahIM rajU karavAmAM AvyA che. yAH putre rUDhasaMbandhAH kriyA loke vivakSitAH / tAbhiH kriyAvata' putrAd guNatulye vatirbhavet ||508 || putraH zabda sAthe dRDha thayela sabaMdhavALI je kriyAo vyavahAramAM vivakSita che, te kriyAovALA putra zabdane kAika guNunu sAdRzya hoya tyAre vRtti pratyaya umeravAmAM Ave che, (508) antarbhUtaM nimittaM ca rUDhizabdeSu yadyapi / kriyAstu sahacAriNyo rUDhAH santi padArthavat ||509 // rUDhizabdomAM (pravRtti)nimitta antabhUta hAya chatAM, keTalIka kriyAo, (zabdanI sAthe haMmezAM) rahenArI ane zabdanA (dravyarUpa) anau jema prasiddha hAya che. (59) Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5rIya kramaM tu yadi bAdhitvA pratyayArthavizeSaNam / pradhAnAnugrahAtsAmyAd vibhaktazcAvatiSThate // 510 // (sthAnarUpa) kramano bAdha karavAmAM Ave to, mukhya evA prayayArthInA upakArane kAraNe ane samAna vibhaktine kAraNe, (kriyAza) pratyAyanA arthanuM vizeSaNa banaze. (10) kArikA 507mAM jaNAvavAmAM AvyuM ke putra zabda kriyAvAcaka che. kArikA 508mAM putra zabdanA vAcaka-ne pharIvAra jaNAvavAmAM AvyuM. paraMtu kArikA 509mAM enI sAme muzkelI raju karavAmAM AvI. A muzkelI dUra karavA mATe cattalunya kriyA cait nA mavati | e pramANenA pakSAntaravacanane ahIM samajAvavAmAM AvyuM che. prakRteraviziSTatvAt kriyAtulye prasajyeta / putrAdau guNazabdebhyaH pUrvoktasya viparyaye // 511 / / / (kriyAzabda) prAti padikanuM vizeSaNa banatuM na hovAthI pahelAM jaNAvelA (udAharaNa putroja tucara yUjhara)thI viruddha zabdakramavALe prayoga (raghura tuH guru prApta thatAM putra vagere mATe pUtra vagere guNa zabdone, kriyAnuM sAdaya darzAvavA, (ti pratyaya) umeravAmAM Ave che. (511) pratyayAtha vizeSaNapakSano svIkAra karavAmAM AvatAM, pahelAM jaNAvelI muzkelI prApta thaze. A pakSamAM paNa dhUna tura: putraH A evuM udAharaNa prApta thaze. sthUlena tulyo yAtIti bahiraGgA kriyAzrutiH / animitta vatestulyaM yAtItyareSyate vatiH // 512 // dhUna tuca (vattaH) jAti aa (sthULanA sarakhe devadatta jAya che) prayogamAM kriyAno ullekha bahiraMga che tethI te gati (pratyaya umeravA)nuM nimitta banate nathI, paraMtu tuvaM cAra (sthULanA jevuM cAle che) prayogamAM vatine prAga AvakAya che. (512) pUna turaH (vavattaH)yAti pragamAM puMligamAM prApta thato tuH zabda devadatta sAthe samAna adhikaraNamAM hovAthI kriyAne kAraNe prApta thatuM tulyava arthAt sarakhApaNuM samajAze nahi. tethI A prayoga thuna tu: putraH 1 thI jo paDato nathI. dhUna tu yAti evA prayogamAM cAti kriyArUpa tu sAthe samAna adhikaraNamAM che. tethI kriyAnuM prAdhAnya samajavAmAM Ave che. pariNAme sthUtravat yAti evo vati sAtheno prayoga prApta thaze. dvayaM vizeSyate tena yadekatra vizeSaNam / tulyazabdo hi taM dharmamubhayasthamapekSate // 513 // je ekane mATe vizeSaNa rUpe ullekhAyuM hoya te bannenuM vizeSaNa banaze. tulya zabda, te (kriyArUpa) dharma banemAM prApta thato hoya tevI apekSA rAkhe che. (513) Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mIju kAMTha 147 kriyAzabda, prakRti ke pratyayanA arthamAMthI ekane mATe, vizeSaNa rUpe ullekhAyo heya, te, prakRti ane pratyayanA ema bannenA arthonAM vizeSaNarUpa banI zake. sadazyane vAcaka tuca zabda kriyArUpa dharmane prakRti ane pratyaya ema banene arthenA vizeSaNa rUpe svIkAre che. ekaH samAno dharmazcedupamAnopameyayoH / tulayA saMmita tulyamiti tatropapadyate // 514 // upamAna ane upameya banemAM eka dharma samAna hoya te (ja) tulya zabdane trAjavA vaDe barAbara mApeluM (e atha) egya kare che. (514) sUtre zrutazca dviSTho'sAvabhedena pratIyate / na ca sAmAnyazabdatvAdazrutA gamyate kriyA // 515 // (tera tulyuM sUtramAM ullekhAyele te kriyArUpa dharma) banemAM abhinnapaNe rahele samajAya che. jene ullekha thayuM nathI tevI kriyA, (putra) za6) sAmAnya zabda hevAne kAraNe, samajavAmAM AvatI nathI. (515) azrutAzca pratIyante nidezasthAyitAdayaH / ye dharmA niyatAsteSAM putrAdiSu na vidyate // 516 // putra zabdamAMthI AjJApAlana vagere (jANInA dharmo) ulekha na pAmyA hoya chatAM, samajavAmAM Ave che; paraMtu, je viziSTa zeSa dharmo che te temAM prApta thatA nathI. (516). anAzritakriyastasmAnna tulyo'sti kriyAvatA / kriyAyAH zravaNe sApi kriyAvattA pratIyate // 517 / / jenAmAM kriyAno Azraya nathI tevuM (upameya), kriyAvAna (upameya)nA jevuM nathI. kriyAne ulekha thaye hoya tyAre (ja) te (upamAna)ne kriyAne Azraya samajAya che. (517) dvayoH pratividhAnAcca jyAyastvamabhidhIyate / nityAsattvAbhidhAyitvAt pratyayArthavizeSaNe // 518 / / bane (pakSanA deSa)no parihAra karavAmAM AvyuM hovAthI (pratyayArthavizeSaNapakSa) vadhAre svIkArya che ema kahevAmAM AvyuM che, kAraNa ke pratyArthavizeSaNa(pakSa)mAM (vatti) asatvarUpa kriyAnuM haMmezA abhidhAna kare che. (518) Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 vathaSadIya tena tu | satra uparanA bhAgamAM prakRtyathavizeSaNapakSa ane pratyayArthavizeSaNapakSa evA be pakSo aMge saMpUrNa carcA karavAmAM AvI che. baMnene prApta thatA doSane parihAra karavAmAM AvyuM che. aMte pratyayArthavizeSaNapakSane vadhAre mahattvano ane tethI svIkArya gaNavAmAM Avyo che. A pakSamAM vati prayaya asatvabhUta kriyAnuM abhidhAna karate hovAthI tene liMga ane saMkhyA prApta thatAM nathI; tethI vatino svarAdigaNamAM pATha gaurava banatuM nathI. asattvabhUto vyApAraH kevalaH pratyaye yataH / / vidyate lakSaNArthatva nAsti tena kriyAzruteH // 519 // (vati) pratyayamAM mAtra asatvarUpa kriyA prApta thatI hovAthI kriyA zabdane lAkSaNika artha levAnI jarUra nathI. (519) kriyAvatastu grahaNAt prakRtyarthavizeSaNe / kriyAmAtreNa tulyatve siddhAsattvAbhidhAyitA // 520 // prakRtyarthavizeSaNa pakSamAM kriyAvAnane prAtipAdikanA artha rUpe mAnavAmAM Ave (te prakRtine artharUpa) zuddha kriyAnuM pratyAyanA artharUpa kriyA) sAthe sAdazya samajAtAM (tti) prazya) adravyane vAcaka che ema siddha thaze. (pa) yadA kriyAnimitta tu sAdRzya syAt kriyAvatoH / kriyAvato'bhidheyatvAt tadA dravyAbhidhAyitA / / 521 // kriyAne kAraNe, be kriyAvAnonuM, paraspara sadazya samajavAmAM AvatAM kriyAvAnanuM abhidhAna thatuM hovAthI, dravyanuM ja abhidhAna thaze. (51) avyayeSu vateH pAThaH kAryastatra svarAdivat / brAhmaNena. samo'dhyetetyatra ca pratyayo bhavet // 522 / / : vagere zabdonI jema vati (jene aMte che tevA zabdono avayavo sAthe pATha karavo joie, jethI trAhmabena sAH adhyetA ! (brAhmaNanA je abhyAsI) prayogamAM paNa vati pratyaya vAparI zakAya. (para2) kArikA na para1mAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke jyAre kriyAvAnane upamAna tarIke samajavAmAM Ave tyAre be prakAra saMbhavaze. vyApAra arthAta kriyAthI vyApta evo kriyAvAna samajavAmAM Avaze athavA kriyA sAthe saMbaMdhavALo kriyAvAna samajAze. banne pakSamAM dravyanuM abhidhAna thAya che. A kArikAmAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke svara vagere zabda vAstavamAM dravyAbhidhAyI che. kaa: rauDhAvaH 1 athavA ravataH | prayogomAM haaH ne karma samajavAmAM aAvyuM che. Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMi tethI vAyaa (1.4.57) sUtramAM temane pATha na karatAM svarAiinA samavyayam | (1.1.37) sUtramAM temane pATha karavAmAM Avyo che. A rIte vatyo zabda paNa sarvavayana banato hovAthI vatino pATha agya sAthe karavo paDayo che. sAmAnAdhikaraNya ca vatyarthenApadIzyate / tulyamityanyathA kalpyo vAkyazeSo'zruto bhavet // 523 / / vati no atha darzAvanArA tuca zabda sAthe (AicA zabdanuM) samAnAdhikaraNya jaNAvavAmAM AvyuM che. Ama karavAmAM na Ave te (sUtramAM) adhyAhuta vacana aMge kalpanA karavI paDaze. (para3) tena tura0 | sUtramAM vatinA arthamAM tulya zabda vaparAya che ane kriyA zabda, vatine artha darzAvatA tunya zabda sAthe samAna adhikaraNamAM che. Ama ahIM pratyayAya. vizeSaNa pakSa samajatAM, sUtramAM ja sAmAnAdhikaraNya darzAvavAmAM AvyuM che ema thayuM. prakRtyathavizeSaNa pakSamAM cAra tRtIyAsamartha kriyA vet lA mavati aa evA adhyAhata vAkathazeSa sAthe samanvaya karavo paDaze. A pramANe gaurava prApta thatAM pratyayAvizeSaNa pakSa vadhAre svIkArya banaze. kriyAvatozca sAdRzye pratyayArthavizeSaNe / adhyetrA sadRzo'dhyetetyatra nAsti vatervidhiH // 524 // pratyArthavizeSaNapakSamAM be diyAvAno vacce (adhyayananuM) sadazya hevAthI, aSetrA doDatA (adhyayana karanAranA jevo adhyayana karanAra che) prayogamAM vattinuM vidhAna thayuM nathI. (54) tulyArthairiti yA tasyAstRtIyAyA na bhidyate / artho bhede'pi sarvAbhiritarAbhirvibhaktibhiH / / 525 / / tulyA (2.3.72) sUtra pramANe tuja zabda sAthenA saMbaMdhamAM je tRtIyAnuM vidhAna thayuM che. te tRtIyA)no artha, (bIjI vibhaktao judI hovA chatAM, te badhI vibhaktaonA arthathI judA paDato nathI. (para 5) tena tulyuM sUtra uparanAM bhASyavacananuM vigatapUrNa anyAkhyAna pUruM thayuM. have tenA pachInA sUtra tatra taLeva ! (5.1.11) sUtra uparanAM bhAvavacanone samajAvavAmAM Ave che. bIjI rIte kahIe to dhruvanA arthamAM gati pratyayanA upayoganI carcA karavAmAM Ave che. bhAgyakAra jaNAve che ke tunya ane 20 zabdo samAnArthaka che. agAunA satra pramANe be kriyAo vaccenA sAdane darzAvatA tutIyAnta zabdamAM vati umeravAmAM Ave vA-82 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vASa5dIya che. A sUtra be sattvavAcaka zabda vacce sadazya darzAvatA paThathanta ke saptamyanta zabdamAM vati pratyaya umeravAnuM vidhAna kare che. A bAbata agAunA sUtrathI siddha thAya che, tethI tatra tathaiva sUtra raju karavAnI jarUra nathI. tunyAyeM tumAkhyAM tRtIyAcatarasyAm (2.3.72 sucA ane sAmA sivAya, tunya artha darzAvanArA zabda sAthe saMbaMdha thatAM, vikape tRtIyA thAya che) sutra pramANe tu arthamAM prApta thatI tRtIyAne artha, vibhaktio judI hovA chatAM, bIjI badhI vibhakti enA athathI judo paDato nathI. Ama bane sUtro eka ja bAbatanuM vidhAna karatAM hevAthI tatra tava | sUtra Avazyaka nathI. bhojyate brAhmaNa iva tulya bhuktaM dvijAtinA / pazyati brAhmaNamiva tulyaM vipreNa pazyati // 526 // mokathate grAhmaLa phuvA (paga) dUjhAtinA turgha munnA jevo che; jarUra phuvA (prAga) tunya vighaNa paracati / nA sarakho che. (526) trA brAhmaNeneva vijJAta tulyaM jJAtaM dvijAtinA / dIyatAM brAhmaNAyeva tulya vipreNa dIyatAm / / 527 / / trAhmaLaneva vijJAtam (pravega) surya jJAtti kruijhAtinA je che, karIyAM trAnA rUA. (praga) turgha vizena rIcatA nA jevo che. (57) brAhmaNAdiva vaizyAt tvamadhISvAdhyayana bahu / ityevamAdibhirbhedastRtIyAyA na kazcana // 528 // grAhALavava vairAna sarva adhIkA 3Sya vaMdu (pravega viSena tulya vairUtta sarva adhIva adhyayanaM vahu nA sarakhe che.) AvA prayogamAM tRtIyA (ne upayoga bIjI vibhaktienA upayogathI) judo nathI. (528). tuyA.0 | sUtra zeSa arthamAM tRtIyAnA vikalpa praganuM vidhAna kare che. trahmana tuH | athavA grAhyA2 suca: ' kahI zakAya. dhruva ne kAraka arthamAM badhI vibhaktio sAthe vAparI zakAya che. zeSa saMbaMdha kriyAkArakasaMbaMdhapUrvaka hovAthI tRtIyA badhAM kArakonA arthamAM vAparI zakAya che. tRtIyAnI sAthe tunyanA prayogathI je artha prApta karI zakAya che te artha stranA bIjI vibhaktio sAthenA prayogathI meLavI zakAya che. bhartuharie prathamAthI paMcamI sudhInI vibhaktinAM dava sAthenAM udAharaNo ApyAM che. SaDI ane saptamInAM udAharaNa, anukrame, brAhmaNa dRDha vairya dhanatat 3pati 1. nI sAthe jIvana suvuM vairayaltha ghanameta 3vasthitama ! ane muLa vijha paDhAte kSatriye yaduvaH fthatA; nI sAthe vina turthI tikanti kSatriye vo muLA: I helArAje ApyAM che. Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMDa 655 tulya madhurayAdhIye mAtrA tulya smarAmi tAm / madhurAyAzca mAtuzca kathaM sAdRzyakalpanA // 529 // . tuvaM mathurA nathI (madhurAnI jema adayayana karuM chuM ane mAtrA tuAM mAri tAr (mAtAnI jema huM tenuM smaraNa karuM chuM. prayAgamAM mathurA ane mAtAnI adhyayana ane smaraNa rUpI kAryo sAthe) sAdazyanI kalpanA kevI rIte thaI zake ? (59) tatra tava satrathI vati nA arthamAM ruvanuM vidhAna thayuM che. tenI pahelAMnuM sUtra tena tu , tu nA arthamAM vatinuM vidhAna kare, to pachI A satranI AvazyakatA nathI. A pakSamAM doSa darzAvavA mATe keTalAMka udAharaNe A kArikAmAM rajU karavAmAM AvyAM. mathurAmAM va vADhigo mad madhIye | prayoga madhurAvat vADhipuro thIye ! nA sarakho che ane mAturita varatAyA: marAma 1 prayoga mAtRvata vatAyA: marAmi | nA sarakho che have A prayogenI siddhi tena tuSaM | sUtrathI karavAmAM Ave te madhurathA tukyuM adhIce ane mAtrA tuvaM levAyA: marAmi ! evA prAge prApta thaze. A prayogomAM madhurA ane adhyayana kriyAnuM tathA mAtA ane samarakriyAnuM sAdaya samajavuM paDaze paraMtu AvuM sAdagya prApta thatuM nathI. have adhyayana ane smaraNanA AzrAmAM bhinnatA hovAthI bhinna Azrayo vacce sAdaraya prApta thaze ema je mAnIe to Azrayene kAryarUpe samajavA paDaze ane vati pratyaya kartA zabdane lAgu paDaze, adhikAraNa ke karmane nahi, tethI tena tuTyA sUtrathI kAma cAlaze nahi. madhurAviSayaH pAThaH smaraNa mAtRkarmakam / . mathurAnAzamyAnanAmipItte kare che. madhurAmAM adhyayananuM ane mAtAnA maraNanuM, (anukrame) madhurA ane mAtR zabda sAthe sAdaya samajavAmAM Ave che. (530) madhurAmAM adhyayana arthAta adhyayanakriyAne te kriyAnA adhikaraNa arthAta madhurA sAthe abhinna samajavAmAM AvyuM che. evI ja rIte madhurAnA sarakhuM ema upameyamAM prApta thatI adhyayanakriyA upamAnamAM paNa tevI ja kriyAne baMdha karAve che. A rIte mAtRsmaraNa aMge paNa samajavuM joIe. mAtAnA smaraNa sarakhuM devadattAnuM smaraNa che. Ama bane udAharaNamAM sana tuN 0 sUtrathI vati pratyayanI prApti thAya che. uSTrAvayavatulyeSu mukheSUSTrazrutiryathA / vartate gRhatulye ca prAsAde madhurAzrutiH // 531 / / jema umuda ("UMTanA me jevA mevALa samAsamAM) 4 zabda UMTanAM bIjAM aMge jevA tenA mane vAcaka che, tema madhurA zabda (pATaliputranAM ghara jevA, tenA mahelenA arthamAM vaparAya che. (531) Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara vAkaya5thI ya yathAdhyayanayoH sAmyamadhyatrIrapadizyate / tathA kriyAgatairdhamairucyante sAdhanAzrayAH // 532 // jema be (sthaLenAM adhyayana vaccenuM sAmya (be) acetAo vaccenA sAmya tarIke samajavAmAM Ave che tema kriyAonA dharmo dvArA temanAM sAdhanonA Azrayone jaNAvavAmAM Ave che. (532) ivArthe yacca vacana pUrvasUtre ca yo vidhiH / kriyAzabdazrutau bhedo na kazcit vidyate tayoH // 533 // phavanA artha aMge (tatra tayevA 5-1-126 sUtramAM je kahevAmAM AvyuM che ane tenI pahelAMnA sUtramAM je vidhAna karavAmAM AvyuM che. te (be)mAM, (pUrva sUtramAM) kriyAzabdanA ullekhane kAraNe bhinnatA nathI. (533) yadyapyupAdhiranyatra niyato na prayujyate / rUpAbhedAt svanirmAtA kriyAtra zrUyate punaH / / 534 // bIje, ( sUtra Iti . 3.2.25mAM) niyata upAdhine ulalekha karavAmAM AvyuM nathI, paraMtu (ti pratyayanA saMdarbhamAM kriyAnA viziSTa) svarUpanI pratIti thatI na hovAthI, (Ati pratyaya dvArA) ajJAta rahelI kriyAne ahIM pharIvAra ullekha karavAmAM Ave che. (534) durasetinAthayo. varSo ! (3.2.25) sUtranAM datiri: 5 (pakhAla laI janAra pazu) nAgari: (nAtha paheranAruM pazu) udAharaNo che. banne prayAgamAM vazu: pada vaparAyuM nathI kAraNa ke, sUtramAM ja vazI evo upAdhi zabda vAparavAmAM Avyo che, ane A arthamAM ja tene pratyaya umeravAmAM Ave che. mAtRvat ke madhurAvatuM prayogomAM vati nA mAdarUpa artha dvArA jaNAvAtI sAmAnya kriyAnI vizeSarUpe pratIti thatI nathI, cokkasa kiyAvAcaka zabda vatine jude prayoga avazya karavo paDaze. yathA vyutparayaH pucchau kyaGante sudurAdayaH / satyapi pratyayArthatve bhedAbhAvAdudAhRtAH // 535 / / jema ke, pratyAyanA arthamAM badhA arthe prApta thatA hovA chatAM, athabheda) darzAvAtuM na hovAthI pucha nI sAthe ri, utta, ane pari (upasargo) ane manahU nI sAthe muM, phuDa, vagerenA prayogone jaNAvavAmAM AvyA che. (35) purumA vIvara Li (3.1.20) sUtra jaNAve che ke purujI, mAkhaNa ane vIvara zone viziSTa kriyAnA arthamAM nir. pratyaya lAge che. puchanAM ji. sAthenAM kriyArUpamAMthI pUMchaDuM Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju kAMTha UMcuM karavuM, nIcuM karavuM, vagere aneka kriyApadane bedha thAya che tethI vi, , vari e upasargone cakkasa kriyA darzAvavA mATe vAparavAmAM Ave che; jema ke, mRtibhyo muLaDhavazva du: | sUtra jaNAve che ke mRza, zIdhra vagere prAti padikone abhUtata bhAva arthamAM jaya pratyaya lAge che ane prAtipAdikane ane AvatA vyaMjanane lepa thAya che. muzAri gaNamAM mimana, sumanas, suryana vagere zabdo maLe che. ahIM - pratyaya mananI judI judI avasthAo darzAvI zakato nathI. te kArya zrami, 3, Tura jevA upasargo kare che. e pramANe vati pratyaya kriyA sAmAnya darzAve che. kriyAvizeSa darzAvavA mATe kriyArUpane prayoga karavo paDe che, ekaca sati pUrveNa siddho'trApi vatevidhiH / niyame vAbhidhAne vA bhidyate na kriyAzrutiH // 536 // Ama hovAthI tene tuAM evA) agAunA sUtrathI ahIM (tatra taphlevo sUtramAM) paNa vatinuM vidhAna siddha thAya che. (vati dvArA sAmAnya abhidhAna aMge kriyAnA prayogarUpI) niyamamAM ke (pachInA sUtramAM prApta thatA navIna) abhidhAnamAM kriyAzadanA vaparAza aMge kaze taphAvata samajavAmAM AvatuM nathI. (536) ive dravyAdiviSayaH pratyayaH punarucyate / kriyANAmeva sAdRzye pUrvasUtre vidhIyate // 537 // sadazya jaNAvAtuM hoya tyAre, dravya (guNa) vagere (nA sadazyane) darzAvatA vatti pratyayanuM pharIvAra vidhAna karavAmAM Ave che. jyAonuM sadazya hoya tyAre agAunA sUtramAM(che tema vatanuM vidhAna thAya che. (537) madhurAyAmiva gRhA brAhmaNasyeva pANDurAH / ityatra dravyaguNayoH pUrveNa na vatirbhavet // 538 / madhurAyAM ruva zuddAdA (madhurAnA ghare jevAM ghare), brAhmajaya rUtra pAipurAH | (brAhmaNanA jevA zubhra dAMta vagere) prayogomAM dravya ane guNanuM sadazya hovAthI (tera turacaM. evA) pUrvasUtra vaDe vati pratyaya prApta thaze nahi. (538) gAmasthAnnidhArtha nAtha gona vidyate. Rte kriyAyA grahaNAt pUrvayogena sidhyati // 539 // (tatra vacceva sUtranA) AraMbhathI akriyAnA arthano svIkAra thatuM hoya te te sUtranuM kazuM prayojana nathI. agAunA sUtramAM kriyAnA ullekha thayA vinA vati pratyaya (nuM prayajana siddha thAya che. (539) Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapakIya tatra tathaiva | sUtrano AraMbha vati nA vidhAna mATe che, kAraNa ke, tatra tathaiva ! satra pramANe sAkSanuM kAraNa dravya athavA guNa hoya che. je A bAbata svIkAra Ave to tatra tavA nI AvazyakatA nathI. tene tukyuM che. sUtramAMthI kriyA zabda kADhI nAMkhavAthI sAdazyanuM prayojana siddha thaze. tethI vati nuM vidhAna kriyA, dravya, guNa ema sarvatra sAmAnya rUpe lAgu paDaze. tatra tathaiva mAM paNa tenI asara thaze. madhurAvayave vRttiAkhyAtA madhurAzruteH / trAkSaLavavA sattAnuM vakSyati grAhmazritaH 8 || madhurA zabda madhurAnA avayave (evAM tenAM ghare)ne vAcaka che ema samajAvavAmAM AvyuM. e pramANe trAhmaLa zabda brAhmaNanA avaya evA dAMtane vAcaka banaze. (540) na kAcidiva yoge tu bAhyAt saMvandhino vinA / SaSThI vidhIyate tatra pUrveNa pratyayo bhavet // 541 // kaI bAhya saMbaMdhI(nI apekSA) vinA putra sAthe SaSThInuM vidhAna karavAmAM AvatuM nathI. tethI agAunA sUtra vaDe gati pratyaya prApta thaze. (54) Adhikya tulayazabdena saMbandha upajAyate / SaSThItRtIye tatra stastulyazabdo hi vAcakaH // 542 // tuja zabdano (upamAna zabda sAthe) saMbaMdha thatAM adhikatA (rUpI vizeSa) utpanna thAya che. tethI (upamAna zabdane) SaSThI athavA tRtIyA prApta thAya che, kAraNa ke, tulya zabda svataMtra ane vAcaka che. (542) turaya zabda sAdarUpa svataMtra arthane vAcaka che, tethI dravyarUpa artha darzAvatA upamAnazabda sAthe tene saMbaMdha thatAM te upamAnazabda AdhikayarUpa jude artha darzAvaze ane tene pariNAme tuyArtharatuDhovamAgyAM tRtIyAsthata rahyAma ! (2.3.72) pramANe upamAnazabdane SaSThI athavA tRtIyA vibhakti prApta thaze. ivazabdaprayoge tu bAhyAsaMbandhinA vinA / nAdhikyamupamAne'sti dyotakaH sa prayujyate / / 543 / / (upamAna ane upameyathI) judA saMbaMdhI vinA jIva zabdanA prayogamAM upamAnanI upameya karatAM) adhikatA prApta thatI nathI, tethI ghAtaka evA (4)ne prayoga karavAmAM Ave che. (543) Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 655 raju kAMTha ive yo vyatireko'gra sa prAsAdAdihetukaH / tulye tadviSayApekSamAdhikyamupajAyate // 544 // dhruva zabdanA prayogathI je judApaNuM jaNAya che te prAsAda vagere (bAhya saMbaMdhIe)ne kAraNe che. tuca zabdanA prayogamAM tenA pitAnA) viSayanI apekSA rAkhanArI adhikatA prApta thAya che. (544). gavayena samo'naDvAniti vRttistathA bhavet / na tvasti gaurivetyatra vyatireka ivAzrayaH // 545 / / te pramANe, jana samaH anaaAnA (gavaya je baLada che) ema (vati pratyayavALI taddhita) vRtti prApta thaze nauH 3 (navayaH | gAyanA je gavAya che) pragamAM ruvane kAraNe prApta thatI adhikatA samajavAmAM AvatI nathI. (545) sena surya | sUtramAM kriyA zabdano ullekha karavAmAM na Ave te javana sama: banavAnA prayogamAM kriyAne kAraNe prApta thanArA tulyatvane abhAva hovAthI be dravyo vaccenuM sAdastha samajavAmAM Ave che. tethI vati pratyayavALI tahata vRtti bane che. pariNAme kriyApadano te sUtramAM ullekha karavo ja joIe. have A sUtramAM kriyA zabdano ullekha thatAM, dravya athavA guNanuM sadazya thatuM hovAthI rAti zabdanA upayoga mATe bIju sUtra karavuM paDaze. javana tulyo manavAna | prAgamAM bIjA (tatra tazeva ) sUtrathI paNa pati pratyaya prApta thatI nathI, kAraNa ke rUtha nA artha upara AdhAravALA vyatirekano abhAva che. e ja pramANe : 63 navayaH | evA prayogamAM bIjA satrathI vati pratyaya prApta thato nathI. upameyena saMbandhAt prAk prAsAdAdihetuke / vyatireke varbhAvo na tu tulyArthahetuke // 546 // upameya sAthe (upamAnano) saMbaMdha thatAM pahelAM ( bAhya nimittarUpa) mahela vagerene kAraNe prApta thatI bhinnatA samajavAmAM AvatAM vAta umeravAmAM Ave che, tulyatva rUpa arthane kAraNe nahi (546) mAthAM va vAdavui vAtAH prayogamAM upameya sAthe upamAnano saMbaMdha thatAM pahelAM mahela vagere bAhya nimittathI samajavAmAM AvatI bhinnatA mATe vAparavAmAM AvatI SaSThI ke saptamI prApta thAya che. tyAra bAda ruva nA artha sAthe saMbaMdha thatAM ruvanA arthamAM vati vAparavAmAM Ave che. tena tuca0 sUtra pramANe tuca zabdanA arthamAMthI Adhikya samajavAmAM Ave che. A tunya zabda kaI bAhya saMbaMdhI nathI ane tethI ja tRtIyAno ane vatino prayoga thAya che. Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 vAyupIya ivazabdena saMbandhe na tRtIyA vidhIyate / prakRtAM tAmatastyaktvA vibhaktyantaramAzritam // 547 // sutra zabda sAthenA saMbaMdha aMge tRtIyA(nA vaparAza)nuM vidhAna thayuM nathI. tethI te prastutane tyAga karIne bIjI vibhaktinA prayogane Azraya karavAmAM AvyuM che. (547) saptamyapi na tatrAsti jJApanArthA tu sA kRtA / iSTA sA zeSaviSaye niyatAsu vibhaktiSu // 548 / / saptamI(nuM vidhAna) paNa aaN karavAmAM AvyuM nathI. jJApana mATe tenuM vidhAna thayuM che. bIjI vibhaktionuM temanA arthomAM vidhAna thayuM che, paraMtu zeSa (saMbaMdhanA saMdarbhamAM tene ITa mAnavAmAM AvI che (548) ga zabda sAthenA saMbaMdhamAM zeSanA anulakSamAM tRtIyAnI jema saptamInuM vidhAna karavAmAM AvyuM nathI. have je AvI saptamInuM vidhAna thayuM na hoya te tatra tavA (5-1-16) satramAM taMtra zabdathI samyantanuM grahaNa zA mATe karavuM evI zaMkAnA javAbamAM A kArikA rajU karavAmAM AvI che. bAhya saMbaMdhane kAraNe prApta thatA vyatirekane SaSThI darzAve che, tethI tRtIyAnI jema saptamIne paNa ahIM saMdarbha nathI. Ama hoya to saptamIno upayoga thavo joIe nahi. ahIM evI zaMkA karI zakAya ke SaSThI sAthe sAmarthya vALA zabadakAyane saptamInA artha sAthe saMbaMdha nathI, kAraNa ke SaSThIno artha zeSa che ane saptamIno artha adhikaraNa arthAt AdhAra che. zeSa ane sAdhananI eka sAthe vivakSA yaMgya nathI, kAraNa ke bane virodhI che. A kArikAmAM AvI zaMkAno javAbamAM ApavAmAM Ave che. SaSThI sAthe saMbaMdha dharAvatA vati pratyaya sAthenA vyAkaraNakAryamAM cokkasa vibhaktino khyAla Avato nathI. mAtra upamAna prameyabhAva athata saMbaMdhasAmAnyano khyAla Ave che. AvA saMbaMdhasAmAnyamAM badhA saMbaMdhavizeSa samAI jatA hovAthI saptamyanta upameya gya Thare che. Ama thatAM adhikaraNanI vivalA thatAM upamAnamAM paNa adhikaraNatva prApta thaze. prakRtyartha arthAt upamAnane artha vatinA arthane gINa bhAve che. tethI upameya dvArA tenA arthavizeSane bAdha thaze. eTalA mATe kahevAmAM AvyuM che ke upamAna aMge je zaMkA hoya te upameya dvArA dUra thAya che. have A rIte vicArIe to tune saptamI sAthe samartha evA pada sAthe vAparo joIe nahi. tema chatAM tevA vaparAzanuM vidhAna thayuM che. AnuM kAraNa e che ke matubanta zabdane pradhAna artha SaDIne athavA saptamIna che; jema ke, vRkSavAnuM vataH mAM AdhArAdheyabhAva prApta che. vatinA vaparAza vakhate prakRtino artha gauNa hovAthI pratyayana Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMDa 617, sadazya atha pradhAnapaNe samajAya che ane tenI sAthe SaDI vAparavI joIe. A SaDImAM saptamInA aMtarbhAva thato hovAthI tatra sarcavA sUtramAM satra zabdathI jaNAvavAmAM AvelI saptamI sApakarUpe che, arthAta jema va sAthe SaDI vAparavAmAM Ave che tema bAhya nimittanA anusaMdhAnamAM saptamI vAparavAmAM Ave che. yadi tu vyatirekeNa viSaye'sminvibhaktayaH / pravataraMstRtIyaiva vyabhicAra pradarzayan // 549 // A (AvanA arthanI bAbatamAM bIjI vibhakti (keIka bAhya saMbaMdhIne kAraNe), pitAnA viSayathI judI rIte pravRtti karatI hoya te tRtIyA vibhakti paNa tenA viSaya aMge bIjI vibhakti ethI bhinnatA darzAvaze. (549) vyabhicAre tathA siddha saptamIprahaNAd vinA / saptamyevocyate sarvA na santyanyA vibhaktayaH // 550 // A pramANe (tRtIyAnI anuvRtti)ne kAraNe, saptamInuM grahaNa karyA vinA (ja vibhaktionuM temanA viSathI) apasaraNa siddha thAya che, (paraMtu, saptamInuM grahaNa thAya che ane bIjI vibhakti prApta thatI nathI. (550). saina tucaM0 | mAMnI tRtIyA vibhaktinI anuvRttine kAraNe, saptamInA grahaNa vinA ja, badhI vibhaktio pitAnA viSAthI dUra jAya che, paraMtu tatra taLeva satramAM saptamInuM grahaNa thayuM che, bIjI vibhaktinuM prahaNa thayuM nathI.. atyantamatra viSaye saptamyA jJApanArthayA / bAdhitA vinivarteta SaSThI sA gRhyate punaH // 551 // (vinA arthanI) bAbatamAM (prApta na thanArI paraMtu pachInA sUtramAM nirdeza pAmelI, tethI) jJApananA arthamAM prApta thatI saptamI vaDe pUrepUrI bAdhita thayelI. SaSThIne te pharIvAra prApta thAya eTalA mATe ulekhavAmAM AvI che. (551) tatra tava sUtramAM je tatra dvArA sUcavAtI saptamI che tenA arthamAM SaSThIne artha AvI jato hovAthI SaSThInuM vidhAna karavuM joIe nahi, evI zaMkAne dUra karanArI A kArikA che. saptamInA arthamAM haa ne prayoga thato nathI; paraMtu sUtramAM teno ullekha thaye che tethI jhApaka bane che. have je saptamImAM SaSThIne aMtarbhAva thato hoya te jyAM saptamI na hoya tyAM SaSTha pazu prApta thaze nahi. paraMtu ya sAthe to kaThIne prayoga Avazyaka che, tethI tene svataMtra ullekha karavo joIe. SaSThIno ullekha je thAya to adhikaraNanA arthamAM prApta thatI saptamI, jeno ullekha thayo ja che te zeSano artha paNa darzAvaze. vA-83 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5raya paraMtu tatra tatra . (5.1.11 6) sUtramAM paddhI temaja saptamI ema banneno ullekha thayo hovAthI, saptamIne zApaka tarIke samajavAmAM Avaze. kAraNa ke, zeSa athavALI SaSThI adhikaraNa arthavALA saptamIne badale vAparI zakAze nahi. SaSThayatane paNuM vati lAgato hovAthI uThInI nivRtti karI zakAze nahi. have je ema pUchavAmAM Ave ke saptamI ahIM jhApaka che ane tethI tene zeSanA arthamAM vAparI zakAze, to adhikaraNavAcaka saptazyanta zabdane vati lAgaze nahi, jemake mathurA rU4 vATaDhiputre prANAyA: | je zeSa artha darzAvatI ThIne vasi lagADavAmAM Ave to upameya zabda saptayanta banI zakaze nahi, tethI vastriputraya prANAA che ema kahevuM paDaze. bIjA eka pakSa pramANe SaSThI paNa AdhArAdheya bhAva darzAvI zakaze, ane tethI sasanta upameya sAthe ghaThayanta zabdane vati pratyaya lAgaze. A sUtra pramANe zeSanA arthamAM paNa saptamI vibhakti rUva sAthe prApta thaze. pUrvAbhyAmeva yogAbhyAM vigrahAntarakalpanAt / arhArthe'pi vatiH siddhaH sa tvekena nidaryate // 552 / / judA vigrahavAyanI kalpanA karavAmAM AvatAM agAunAM be sUtra vaDe, tene mATe cogya evA arthamAM, vati pratyayanuM vidhAna siddha bane che. A bhAgya arthamAM vatine aMge) ekaja sUtrane udAharaNa rUpe samajavAmAM AvyuM che. (552). tana ! (5-1-117 tene mATe yogya kriyA evA arthamAM dvitIyAta prAtipAdikane vati pratyaya lAge che) sUtranuM bhASyakAre ApeluM udAharaNa rAnava jUn ! arthAt gAna ati vRttama che. ahIM tene turacaM0 | sUtramAMthI kriyAzabdanI anuvRtti prApta thAya che. tethI dvitIyAsamartha dhAtunA kartAne vat pratyaya lAgaze. have rAgavat vRttama prayogane rANA tulyuM vartate vRttam ! evA pheraphAravALA vigrahavAkaya tarIke samajavAmAM Ave to paNa Avo ja artha samajavAmAM Avaze. tethI tam arthamAM vatinI prApti tenA tukyuM che. sUtrathI thaze. A sUtra A aMge udAharaNarUpe che. tena tulyamiti prApte kriyopAdhiH prasidhyati / rAjavad vartate rAjetyatra bhede vivakSite // 553 / / kriyA rUpI vizeSaNavALa vati pratyaya tera tuvaM sUtra vaDe prApta thAya che. rAnava6 vartate nA (rAjAnI jema rAjA vatana kare che) prayogamAM (paNa banenA vartanamAM) bhinapaNuM vivakSita hoya te gati prApta thaze. (553) rAjatvena prasiddhA ye pRthuprabhRtayo nRpAH / yudhiSThirAntAste'nyeSAmupamAna mahIkSitAm // 554 / / pRthu vagerethI zarU karIne yudhiSThira sudhInA je rAjAo rAjatva guNa vaDe jANutA che te bIjA rAjAo mATe upamAnarUpa bane che. (554) Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIju kAMTha siddhathasiddhikRto bheda upamAnopameyayoH / sarvatraiva yato'siddha prasiddhenopamIyate / / 555 / / guNonI paripUrNatA ke apUrNatAne kAraNe upamAna ane upameya vacce bheda samajavAmAM Ave che, kAraNa ke, sarvatra apUrNane paripUrNa sAthe sarakhAvavAmAM Ave che. (555) rAjavad rUpamasyeti rAjanyeva vivakSite / akriyArthena yogena dvitIyena bhaviSyati // 556 // atyAranA rAjAne mATe, (tenA rU5 aMge) vivekSA hoya tyAre jJAnavat | karaca (prAcIna bharata vagere) rAjAonA jevuM AnuM rUpa che e pravega thaze. kriyAnA arthanuM vidhAna nahi karanArA bIjA (tatra tava ) sUtra vaDe vatti prApta thaze. (556). upamAnAvivakSAyAM niyamArthA'yamucyate / dharmo'rhati kriyAkartA tadartha vacana punaH / / 557 / / upamAnanI vivekSA na hoya tyAre gata (lAyaka banavuM) kriyAnA kartArUpa je dhama che te anyanI nivRtti rUpI nizcaya mATe kahevAmAM AvyuM che. ane tene mATe tavanA sUtra rajU karavAmAM AvyuM che. (557) kRtahastavadityetat prasiddheSveva dRzyate / rAjatvena prasiddhe ca rAjJi rAjavadityapi // 558 // zradattAtA (anubhavI hAthavALAnI jema) evo prayoga (arjuna jevI) prasiddha vyaktio mATe vaparAya che. e pramANe rAjatva (rUpI uttama guNa) vaDe jANItA rAjA mATe zAnavatta evuM vacana vAparavAmAM Ave che (558). taddantaH eTale gesa kArya karavA mATe anu mArI hAthavALe. A hAtha ajunane hatA. tethI tene mATe vichera taratavata evo prayoga vaparAya che. ahI bIja anubhavI hAthavALA sAthe arjunanI sarakhAmaNInI vivekSA nathI. ahIM ene hAtha pitAnuM kAya karavA mATe pUrato zaktimAna hato evo artha darzAvAyo che. vArvidura sarvALi chetAryAna raya | RAgavat rAgasiMhabdha... prA gamAM pAMDa mATenAM zrAddha vagere maraNottara kAryo aMge tenI bIjA koI sAthe sarakhAmaNI nathI. Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkacIya arAjJi yeSAM dharmANAM dRSTo'tyantamasaMbhavaH / te rAjani niyamyante tyajyante vyabhicAriNaH // 559 // je rAjA nathI tenAmAM je guNe atyaMta asaMbhavita che, temane rAjAnAmAM ja nizcita rUpe samajavAmAM Ave che (ane) rAjAmAM jemane abhAva hoya che temano tyAga karavAmAM Ave che. (559) arhatezca kriyA kI yA tasyAM vatiriSyate / rAjAnamarhati cchatramiti na tvevamAdiSu // 560 // battinA kartArUpa je kriyA, tenA arthamAM vati (pratyayane cepagya mAnavAmAM Ave che. jyAM kartA, kriyAthI ja hoya, jema ke, jJAnaM ati jItrA (chatra rAjAne gya che.) vagere prayogomAM nahIM. (56 ) prayuktAnAM hi * zabdAnAM zAstreNAnugamaH satAm / chatrAdyarthe tu vacane pratyAkhyAna na saMbhavet / / 561 // prayAgamAM prApta thanArA zabdone ja zAstra(niyama) anusare che. zAkavacchatra vagerenA arthamAM vatinuM vidhAna thayuM hoya te tardanA sUtra vaDe) tenuM khaMDana saMbhavaze nahi. (561) tadarha miti nArabdhaM sUtraM vyAkaraNAntare / saMbhavatyupamAtrApi bhedasya parikalpanAt // 562 // bIjAM vyAkaraNamAM tanA sUtra (jevuM sUtra) maLatuM nathI, kAraNa ke, upamAnathI (upameyane) bheda hovAne kAraNe pamyanI prAptine saMbhava che. (562) pitAnI pahelAMnA vyAkaraNa graMthamAM maLatA vicArone bhASyakAra potAnA zabdomAM rajU kare che ema mAnIe te A tana ! sUtra jevuM sUtra, bIjA vyAkara, jevA ke ApizAlinuM vyAkaraNa, kozakRta snanuM vyAkaraNa, vageremAM prApta thatuM nathI. enuM kAraNa e che ke rAtravat vRtta 2 | mAM paNa bhedanI kalpanA karIne aupacya samajavAmAM Ave te tena tulyuM | sUtrathI vati pratyaya prApta thaze. pariNAme tarama sUtranI pANinIya vyAkaraNamAM paNa jarUra nathI. ekasya kAryanirjJAnAt siddhasya viSayAntare / taddharmatvavivakSAyAM vuddhathA bhedaH prakalpyate / / 563 / / kaI eka viSayamAM siddha banelI (kriyAvALA) padArthanA bIjA viSayamAM Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIjuM kAMDa thanArA kAryanuM jJAna thatAM, tevA te kArya karavAnI zakti rUpI) dharmanI virakSA hoya te buddhi vaDe bhedanI kalpanA karavAmAM Ave che. (563) vichera zratattavat (anubhavI hAthavALAnI jema zatrunA mastakane chedI nAMkhyuM) prayogamAM vati no upayoga tena tulyuM. thI thaI zakaze. je anubhavathI tame A saMgrAmamAM zazuonAM mastaka kApyAM tevA anubhavathI bIjA saMgrAmamAM paNa kApaze. ahIM be prasaMgamAM eka ja kArya hovA chatAM, be judI vyaktionI kalpanA karavAthI agAunI kriyA karanArI vyakti upamAna ane bIjI kriyA karanArI vyaktine upameya samajavAmAM Avaze. A kAlpanika bheda samajavAmAM AvatAM upamAnepameyabhava thatAM tena sundhA satrathI vati pratyaya lAgaze. sUtrArambhAnna caitasmAdivazabdasya vidyate / prayogaH so'pi caitasya viSaye vidyate vateH // 564 / / (ta ) sUtra rajU thayuM hovAthI tenA viSayamAM ghattine praga prApta thaze, paraMtu te sUtrane kAraNe bhedanA AbhAsane lIdhe) rUva zabdano prayogathaze nahi. 564) dasyuhendra ivetyetadaindramantre prayujyate / anyatra dRSTakamandro yathetyasmin vivakSite // 565 / / bIjA prasaMge jenuM kArya jANItuM che tevA IndranI jema' evA arthanI vivakSA hovAthI prasthAna sunna rUA. (zatruone haNanAra IndranI jema) evAM vacane Indra aMgenA mancamAM vAparavAmAM AvyAM che. (565) pUrvAmavasthAmAzritya yAvasthA vyapadizyate / sahazastva tavaiveti tatraivamabhidhIyate // 566 // agAunI avasthAne dhyAnamAM rAkhIne pachInI avasthA vize jyAre jaNAvavAmAM Ave che tyAre saMdarA: Dha tava rUvA (tuM tArA jevo ja che) ema kahevAmAM Ave che. (566) prasiddhabheda yatrAnyadupamAna na vidyate / upameyasya tatrAtmA svabuddhathA pravibhajyate // 567 / / jyAM vAstavika bhedavALuM upamAna prApta thatuM nathI tyAM upameyanA svarUpane, pitAnI kalpanA vaDe, upameya ane upamAna ema vibhakta rIte samajavAmAM Ave che. (567) Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya yo'pi svAbhAviko bhedaH so'pi buddhinibandhanaH / tenAsmin viSaye bhinnamabhinna vA na vidyate // 568 // je svAbhAvika bheda che te paNa buddhine AdhAre che, tethI (zabdavyavahAranA) viSayamAM bheda ke ekatva (e taphAvata hoto nathI. (568) aGgadI kuNDalI ceti darzayan bhedahetubhiH / caitramIdRza ityAha buddhayavasthAparigrahAt // 569 / / sananI avasthA pramANe samajatAM, juduM juduM (svarUpa jaNAvatAM kAraNene lIdhe, caitrane kaDAMvALo ke kuMDaLavALo ema judo darzAvI, te Ave che, ema kahevAmAM Ave che. (569). etaiH zabdairyathAbhUtaH pratyayAtmopajAyate / tatpratyayAnukAreNa viSayo'pyupapadyate // 570 / / AvA (kuMDalI vagere) zabda vaDe cokkasa (artha)nuM je viziSTa jJAna utpanna thAya che tenA svarUpanA sadazyathI (bAhya) padArthane paNa samajavAmAM Ave che. (570) buddhayavasthAvibhAgena bhedakArya pratIyate / janyanta iva zabdAnAmarthAH sarve vivakSayA // 571 / / buddhinI judI judI avasthAone lIdhe, zAstranAM kAryone judAM judAM samajavAmAM Ave che. zabdanA artho (vakatAnI) vivakSAne kAraNe jANe ke utpanna thAya che. (571) tathAvidhe'pi bAhye'rthe bhidyante yatra buddhayaH / na tatra kazcit sAdRzyaM sadapi pratipadyate // 572 / / bAhya padArtha tevo (bIjA padArtho sAthe sAdazyavALI hovA chatAM, tene viSenAM jJAne je judAM judAM hoya te temAM hAjara rahelA sadazyane paNa svIkAravAmAM AvatuM nathI. (572) atyanta viSaye bhinne yAvat prakhyA na bhidyate / na tAvat pratyabhijJAna kasyacit vinivartate // 573 // jayAre padArtha (bIjA karatAM) atyaMta judo hoya tyAre jyAM sudhI tenI bhinnatAnuM jJAna thAya nahi tyAM sudhI ke bIjA sAthe tenA sAdagdhanI) samajaNa nivRtta thatI nathI. (573) Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cIku kahI ayameva tu sUtreNa bhedo bhedena darzitaH / prasiddhamapi durjJAnamabudhaH pratipadyate // 574 // (buddhinI bhinna avasthArUpa vivakSAne kAraNe prApta thata) A bheda(vyavahAra tavana ) vaDe jude darzAvavAmAM Avyo che. tene turaM0 | sUtrathI jANItA hovA chatAM, muzakelIthI samajAya tevA te bhedIne ajJAnI ( tamA sUtra vaDe) samaje che. (574) vaiyAkaraNavad brUte na vaiyAkaraNaH sadA / vaiyAkaraNavad dhvetyataH so'pyabhidhIyate // 575 / / vaiyAkaraNa hamezAM vaiyAkaraNanI jema (zabdo bolato nathI, tethI, tene paNa vayAkaraNanI jema (zabda) bela" ema kahevAmAM Ave che. (575) kecitpumAMso bhASante strIvat puMvacca yoSitaH / vyabhicAre svadhamo'pi punastenopadizyate // 576 // keTalAka puruSa strIonI jema zabdo bole che, ane strIo puruSonI jema bele che. (A pramANe) egya uccAraNa dharmathI viruddha AcaraNa thatAM, te yogya dharmane ja pharIvAra samajavAmAM Ave che. (576) sadRzastva tavaiveti loke yadabhidhIyate / upamAnAntaraM tatra prasakta vinivartate // 577 // tame tamArA jevA ja cho' ema jyAre vyavahAramAM kahevAmAM Ave che, tyAre tyAM prastuta bIjA upamAnanI nivRtti thAya che. (577) yuktamaupayika rAjJa ityarthasya nidarzane / upamAnAvivakSAyAM tadarha miti paThayate // 578 / / rAjAnuM A (AcaraNa) egya ane upayogI che', evA arthane jaNAvavA mATe, jyAre upamAnanI vivakSA na hoya tyAre, taheM ! (5-1-117) sUtra rajU karavAmAM Ave che. (578) prasaktAnuprasaktastu vatizeSo'bhidhIyate / upamAnAbhisaMbandhAdasmin vtirudaahRtH||579|| upamAna sAthenA (gya) saMbaMdhane kAraNe, A vibhAgamAM vara pratyaya aMge vicAra karavAmAM AvyA. (vati pratyayanA vidhAnarUpI) prastuta (carcA) pachI kramamAM prApta thatA vAte prAthanA vidhAna aMgenI bAkInI carcAne have jaNAvavAmAM Avaze. (579) Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya agAunAM traNa mUtrA pa.1.115,116 ane 117mAM vRtti pratyayanA vidhAnanA kramamAM prApta thatI carcA pachI 118mA sUtramAM vRttinA vidhAnanI carcAne have rajU karavAmAM Ave che. pANinisUtra 3vasrthAisidhArthe / (pR.1.118) jaNAve che ke upasargInA a sAthe sadhavALI kriyAnA sAdhana evA amAM, vedamAM, uSasane vRtti pratyaya lAge che. A sUtrane samajAvatAM bhASyakAre nIcenA muddAo rajU karyo che. 1. sUtramAM the zabda eTalA mATe mUkayA che ke dhAtu e zabda che ane vyAkaraNukA zabdanA saMdarbhamAM nahi paNa a`nA saMdarbhamAM thAya che. 64 ra. sUtramAM prApta thatA dhAtu zabdanA artha kriyA samajavA joIe ane dhAtuta: ma: dhAva: eve vigraha samajIe teA uttarapadantakanA leApa mATe artha 56 mUkayu che e paNa prayeAjana gaNAya. 3. dhAtunA atha kriyA hAI ane kriyAne sAdhana sAthe sabaMdha thatAM sAdhananA amAM upasarga pachI vRtti mUkavAmAM Ave che. Ama thatAM vati pratyayAntane liMga ane saMkhyA prApta caze. 4. strI ane pur zabdone vRtti lAge che evuM juduM (vArttikarUpa) vidhAna karavAnI jarUra che. paNa tenA tukSma ane tatra tatyeva / sUtrathI vRtti kaeNma prApta nahi thAya ? Atu kAraNa e che ke strI smRta putU te nam ane snek tuM bhavana a`mAM vidhAna 5-2-1 nI pahelAMnAM sUtrArthI prApta thatA badhA arthAMmAM thayuM che. te vizeSa vidhAnA vatinA sAmAnya vidhAnane bAdha karaze. A barAbara nathI; kAraNa ke, triyA: hu~vat / (6.3,34) sUtramAM je amAM te sUcavyA che tethI sucavAya che ke yatinA aMmAM nam ane nam lAgatA nathI. pazu strIvat prayAga siddha nahi thAya tenu zuM? enA javAba e che ke tuMvat evA nirdeza uparathI strIpu sAbhyAm / sutra vRtti nA amAM pravRtta thatuM nathI evI yeAgApekSA nApaka thaze. pradhAna kalpanA'bhAve guNazabdasya darzanAt / upasargAt vatau siddhA dhAtau dhAtvarthakalpanA || 580|| mukhya anI kalpanA karI zakAtI na hoya te gauNa athanI prApti thatI hAvAthI upasarga pachI tti (nA vidhAna) aMge dhAtu zabdamAM dhAtunA anI kalpanA siddha thaze. (580) svaM rUpamiti caitasminnarthasyApi parigrahaH / rUpavajjJApitastasmAdAsanno'rtho grahISyate // 581 // tra 10 | 11.68, saMjJAzabda sivAya, zabda pathI vyAkaraNazAstramAM, . zabdanA peAtAnA rUpanu grahaNa thAya che, sUtra niyama pramANe) va rUpa' thI anuM paNa grahaNa thAya che. (sva' rapa0mAMnA) hava' zabda tenI pAsenA dhama vAcya a' darzAve che, tema A 31't. / sUtra)mAM (dhAtu zabdathI teno) pAsene (dharma) dhAtva paNa laI zakAze. (581) Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIju kAMTha dhAtvarthenopajanitaM sAdhanatvena sAdhanam / dhAtunA kRtamityevamasminsUce pratIyate // 582 / / dhAtunA artha (kriyA) vaDe sAdhanasvarUpe utpanna karavAmAM AveluM sAdhana, dhAtu (zabda) vaDe prApta karavAmAM AvyuM che, ema A sUtramAM samajAya che. (582). yaH zabdazcaritArthatvAdatyanta na prayujyate / viSaye'darzanAt tatra lopastasyAbhidhIyate // 583 // jene artha jANavAmAM AvyA che tevA je zabdane bilakula proga thata nathI, tenA lepane jAhera karavAmAM Ave che, kAraNa ke, tenA (paga)viSayamAM te prApta thato nathI. (583) bhASyakAra jaNAve che ke ghAva: padane ghAtuzrataH artha ema samajavAmAM AvyuM che. ahIM chUta padane lopa mayUzaMsAhAtha ! (2.1,72) sUtra pramANe samajavAmAM Avyo che. dhAtu zabdathI dhAtuno artha kriyA levAmAM Ave che. kriyA vaDe prApta thanAra sAdhanane paNa dhAtvathI karNI zakAya. Ama 32sAta | sUtrano artha, "vedamAM, sAdhanane artha darzAvatA upasargane vati pratyaya umeravAmAM Ave che?' thaze. athavA dhAtu: triyA artha: prayoganaM cahya rAghanazya ! e vigraha karatAM, "kriyAnI siddhi arthAt sAdhana jenuM prajana che te dhAvatha " evo artha thaze. kriyAyAM sAdhane dravye prAdayo ye vyavasthitAH / tebhyaH sattvAbhidhAyibhyo vatiH svArthe vidhIyate / / 584 // vagere je upasargo kriyA, sAdhana, ane dravyanA arthamAM vivakSita hoya che, dravyanuM abhidhAna karanArA temane mATe, temanA pitAnA te te arthomAM gati pratyayanuM vidhAna karavAmAM AvyuM che. (584) sAdhanarUpa zaktino Azraya dravya che, tethI ahIM dravyane sAdhana samajavAmAM Ave che. AvA sAdhanarUpa dravyanA vAcaka upasargone sAdhana, dravya ane kriyAnA arthomAM vati pratyaya lAge che, tethI vatyanta rU5 avyaya banaze nahi ane tene liMga ane vacananA pratyaya lAgaze. pratyayena vinA prAdistatrArthe na prayujyate / bhedena tu samAkhyAne vibhAgaH parikalpitaH // 585 / / - vati pratyaya vinA vagere upasargone (kriyA vagere) arthomAM vAparavAmAM AvatA nathI. (ti pratyayavALA zabdarUpane prakRti ane pratyaya pramANe) judA pADIne jaNAvavAmAM AvatAM temanAmAM artha)nA vibhAganI kalapanA prApta thAya che. (585) vA-84 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkazyapanIya anaGgIkRtasattva tu yadi gRhyeta sAdhanam / vibhaktibhirniyogaH syAd yathaiva tasilAdiSu // 586 // je sAdhana(rUpa zakti)ne dravyanA saMbaMdha vinAnI svIkAravAmAM Ave to jema sis (prathayAnta prage)mAM thAya che tema, vibhaktio sAthe tene saMbaMdha thaze. (586) sAdhanane dravyarU5 AdhAra vinAnuM samajavAmAM Ave te eka zaktino bIjI zakti sAthe saMbaMdha na thatAM badhI vibhakti prApta thaze nahi, ane mAtra ekavacana ja prApta thaze. badhI vibhaktio prApta na thAya to avyaya saMjJA thatAM liMga ane saMkhyA sAthe saMbaMva thaze nahi, paraMtu Ama thatuM nathI. sUtramAM vAtya zabdamAM urthanA prayoga thaye hAvAthI kriyA ane sAdhana jene gauNabhAve che evA dravyarU5 mukhyArthInA vAcaka upasargo banaze. tethI vatyanta zabda dravyano bAdha karAvaze ane tethI badhI vibhaktio sAthe saMbaMdha thatAM ane liMga tathA saMkhyAnI prApti thatAM avyaya sattAne bAdha thaze. pAThAd yairavibhaktitva vatyanteSvanugamyate / teSAmudata ityatra vaktavyA savibhaktitA // 587 / / (svarAdi gaNumAM) vatinA pAThathI vatyanta prayogonuM vibhatirahitatva jeo jaNAve che temanA (matamAM) utUta mAM vibhaktinI prAptinuM vidhAna karavuM paDaze. (587) vatyarthaM nAvagAhete puMvadityasya darzanAt / nasnanAvapavAdasya bAdhaka tannipAtanam / / 588 // (NiyA: kuMvat 2 6.3.34 sUtramAM) gvad zabda hovAthI ane san pratyayo vari nA arthamAM prApta thatA nathI. A (sUtramAM kuMvat evo) nipAtanazabda apavAdane bAdhaka banaze. (588) cIpu sAmyAM nagnagI manAta ! sUtra (4.1.87) jaNAve che ke 5.2.1 sudhInAM sUtramAM je artho darzAvyA che temAMthI koIpaNa eka arthamAM strI zabdane nagna pratyaya ane 6 zabdane znad pratyaya lAge che. vati nuM vidhAna A arthamAM AvI jAya che. tethI vati lAgaze nahi paraMtu nar ane naga lAgaze. pariNume trIvat ane kuMvata prayogo thaze nahi. tethI 3pa0 | sUtra uparanA vArtikamAM jaNAvyuM che ke vati pratyaya umeravA juluM vacana karavuM joIe. bhASyakAra jaNAve che ke AvuM vacana karavAnI jarUra nathI, kAraNa ke, vicAra ja0 | sUtramAM kuMvat evo nipAtana zabda vAparyo hovAthI vati pratyaya nad ane naga ne bAdha karaze. Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trIju mAMDa tamutkrAmato nUnaM vatyartha naJsnajJAviti / tayoH pravRttAvutsarge bAdhanAnnopapadyate // 589 // A pramANe vAstavamAM nam ane naL (pratyaye) vRttinA ane (asara karyA vinA) pravRtta bane che. jo temanI pravRtti thatI hAta te| vRttinuM vidhAna karatA utsa'(rUpa sUtra)ne Adha thatAM te kAryazIla banaze nahi. (589) natra vihitau yena sa yogo nAvagAhate / vatiprakaraNaM taddhi liGgameva samarthyate // 590 // jenA vaDe nak ane najhnu vidhAna thayuM che te sUtra, tti (pratyayanuM vidhAna karanArAM traNa sUtrenA vibhAga)nA khAdha karatuM nathI. (striyA: kuMvat 0 / sUtramAM prApta thatuM) jJApaka (put) evI rIte samajavAmAM Avyu che. (590) 538 triyA: huMvat. / sUtramAMnA puMvat zabdane kAraNe pa.1.115,11 ane 117 sUtreAmAMnA vRtti pratyayanA vidhAnanA medha thatA nathI. tethI putanI jema strIvata prayAga pazu yeAgya banaze. abhedenopamAnasya bhinnArtho panipAtitA / UhastathopamAnAnAmaGgavannopalabhyate // 591 // ekava rUpe rahela' upamAna, upameyarUpa judA judA arthI upara upakAra kare che. tethI (vikRtiyAgamAM) ageAnA nAmeAnA vipariNAma jema prApta thatA nathI, tema upamAnAne paNa (pheraphAra) thatA nathI. (591) ahIM mImAMsAnA Uha arthAt vipariNAmanA vicAranA ullekha karavAmAM AA che. ekatvarUpa arthavALuM upamAna aneka upameyAne madada kare che. have mImAMsAmAM pazuyAgamAM 'prakRtinI jema vikRti kavI' eveza nyAya lAgu paDe che. judI judI vaiddika saMhitAo ane judA judA brAhmaNutra thAmAM UMha aMge judI judI paraparAo pravarte che. AvI sthitimAM liMga, vacana ane vibhaktinA samyag viniyega aMge vyAkaraNanA keTalAka niyamA prApta thAya che, jemake, zarIranAM aMgAnAM nAmeA, mAtA, pitA, bhAI vagere jJAtinAmA, upamAnaviSayaka zabdo, IndriyAnAM nAmeA, ATalAnA Udgha thatA nathI; paraMtu atrigu mantrasamUhamAM thAya che. sarakhAvA tantravArtti (vyAkaraNAyanaprayAjanakha Dana) : aGgAni jJAtinAmAni upamA indriyANi ca / etAni noha gacchanti abhiyau viSamaM hi tat // UhanI vizeSa carcA bhatR kRita mahAbhASyadIpikA (pUnA, 1970) pR. pI8 upara prApta thAya che. Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ << gAvedhuke carau dRSTA govikartAkSavApayoH / pazU rudra iva tAvityekavacanazrutiH // 592 // gAve, caru age, ane geAvikartA ane akSavApa mATe, 'A be pazue rudra jevA che' ema ekavacananA ullekha thAya che. (para) velunA (gavedhu nAmanA zvAsa vaDe) sAta: naha: vetruj| ema pahelAM saMbhraMta makSI: I (4.4.3) sUtrathI vedhu te 3 pratyaya lAge che. ane 4 nannusUnAntA H / (3.5.51) sUtrathI, ja thaI ti 2 (7,2,118) thI Adi staranI vRddhi thaI nAvelu thayuM. gevikartA ane akSavApa e e pazue che (jemane upameya gaNyA che), te H jevAM che tethI ahI upamAna : nA ekavacanamAM prayAga karavAmAM AvyA che. vAdIya upamAnasya bhedAcca bahuSu syAdanyo vidhiH / kazyapA iti lopaH syAt tathA pratikRtiSvapi // 593 // upamAne judAM judAM hovAthI mahuvacananA aMmAM tranu vidhAna karavAmAM AvyuM che, ane te pachI nI pratikRtie' (evA a")mAM paNa jAvaH mAMnA 4 pratyayanA leApa thaIne rayA: evA prayAga thaze. (593) rAcava:nI pratikRtie evA athamAM hrAcavA: evu rUpa dye pratitau / (5.3.96, nA jevI pratikRti, evA arthAMmAMnuM pratyaya thAya che) sUtra pramANe thaze. have ahIM aneka upameyAne kAraNe ateka upamAnA samajIe teA cAnotha ! (2.4.64, jyAre yar ane Rk evA geAtrapratyayAvALA zabde samAsanAM pade nahi paraMtu svata Mtra zabdo hAya, tyAre yUjh ane man nA leApa thAya che) sUtro lag nA leApa thatAM cA: evA prayAga thaze, paraMtu Avu aniSTa rUpa grAhya nathI. tethI upameyA ane heAvA chatAM upamAna juduM juduM heAtuM nathI ema mAnavu joIe. evaM tu yuktavadbhAvAdatraikavacanaM bhavet / lummanuSye tathoktaM syAlliGgasyaikasya siddhaye // 594 // A pramANe yuktabhAva(nA niyama)ne kAraNe ekavacana prApta thaze, manuSya evu nAma prApta thatu hAya tyAre jIm manulye / (5.3.98) sUtrathI j pratyayanA lukhkhuM tevuM vidhAna mAtra liMgane siddha karavA mATe ja samajavAmAM Avaze. (594) te pratitI t (5.396) sUtrathI thayelA ne jIm manuSye ! (5.3,98, manuSyanu nAma jaNAvatA zabdane pU`sUtrathI prApta thayelA jUnA lupta thAya che)tho lup thatA hAya tA ruSi yuvar vicaTM / (1.2.51, supane kAraNe tahita pratyayanA lepa thAya tyAre, navA rUpanAM liMga ane vacana, prAtipAdikanAM liMga ane vacana pramANe thAya che) sUtra Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * kAMDa niyamane kAraNe aneka pratikRti hovA chatAM ekavacanAta 08: zabda prApta thavo joIe. paraMtu ahIM vArtikakAra jaNAve che ke taLI vagere zabdamAM hiMgano yukta - vabhAva karavo, vacanano nahi, jemake vanneve manutho vacce . tethI vAgyavAda prayoga barAbara thaze. upameyeSu bhinneSu kiJcideka pravartate / pratyayasya vidhau tatra nityaM yuktavadiSyate // 595 // upameya judAM judAM hoya tyAre koI eka upamAnanI pravRtti thAya che. (sadazya jaNAvanArA 7) pratyayana lupanI bAbatamAM hamezAM yuktavalbhAva pravarte che. (595) yadA pratyupameyaM tu tadekaikamavasthitam / tadA bAhyArthabhedena taddhitAnta pracIyate // 596 // jyAre dareka upameya mATe ekeka upamAna (nizcita) hoya tyAre vAdya padAne anekavane kAraNe aneka taddhitAnta rUpe ekatra thAya che. (56) ekeka upameya mATe juduM juduM upamAna hoya che tyAre dareka pratikRti mATe judo zabda vaparAya che, jemake vAgyAnI pratikRti te zAzyapa: e pramANe bIje 18: ane trIjo aag: ema pratikRtinA - pratyAyanA lepavALAM taddhitAnta rUpe prApta thaze ane temane yuktavabhAvanA niyama pramANe puliga ekvacana thaze. AvA aneka jagyA: ekaThA thatAM sALA. (1.2.64) mUtraniyama pramANe jApA: e prayoga prApta thaze. te vakhate yuktavadabhAvanA niyamanI asarakArakatA pUrI thaI hovAthI, te niyama pravRtta thaze nahi. yathA samUhapracaye dvigUnAM bhinnasaMkhyatA / paJcapUlyAdiSu tathA lubantapracayo bhavet // 597 // jema (TERpUrI evA aneka) samo eka thatAM dvigu samAnI judI judI saMkhyA samajAya che, tema unnapUchI vagere pragamAM lubana (zabdo)nuM anekatva prApta thaze (597) sahavALAM . (1.2 64) satrathI ekazeSa thatAM, mane lupa thayelA prayogonuM jyAM anekava hoya tyAM yuktavadabhAva thavo joIe, evI zakAnA uttara rUpe A kArikA che. vazvapUDhAH samAaetA: pavachUTI ema ekavacanAta di samAsa thayA pachI je anekatvanI apekSA hoya te vakhyapUrI va vaccaqI va vavapUchI 2 vavapUjya ! ema ekazeSa thaze ane ekazeSa thavAthI tenuM bahuvacana niyata raheze. virAma ! (2.41) satranI pravRtti ahIM thaze nahi tethI ahIM yuktavabhAva prApta thaze nahi. Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5rIya pracaye bhidyamAne tu saMkhyA pUleSu bhidyate / arthabhedo lubanteSu naiva kazcana dRzyate // 598 // jyAre samUho aneka hoya tyAre pULAonI saMkhyA paNa judI judI hoya che. lubakhta zabdo (eka upamAna darzAvatA hoya ke aneka darzAvatA hoya paraMtu) temanA arthamAM kaze pheraphAra prApta thatuM nathI. (59) uparanI bAbata aMge A kArikAmAM zaMkA uThAvavAmAM AvI che. zvapUrI jevA dvigu samAsamAMthI pAMca pULA e artha prApta thAya che. vizvazUnyamAMthI Avo artha prApta thato nathI. zvapUlya: ekazeSa che, kvapUtrI hiMgu che. prastuta vicAranA udAharaNa tarIke jene ullekha che te jagyA ne A sthiti lAgu paDaze nahi. varavAnI pratikRti aMge eka upamAna mAne ke aneka mAno, arthamAM kaze pheraphAra jaNAtA nathI. tethI dAvAdamAM yuktavabhAva thaIne jANya: evuM ekavacana thaze. Ano javAba nIce pramANe ApI zakAya. je dareka pratikRtine upamAna mAnIe ane ekazeSa dArA zyA: ' evuM bahuvacana prApta thatAM hoya te dareka pratika kahevuM paDaze. paraMtu je aneka pratikRtio mATe eka ja upamAna samajavAnuM hoya te eka ja jAgyAH badhAne mATe upamAna thaze. ahIM lubakhta zabda ja bahuvacana prApta kare che. tethI yuktavadUbhAva prApta thaI zake ane sAca: evuM ekavacana prApta thAya. pariNAme thavA: pravegane ekazeSa tarIke siddha karavAne badale koI bIjI rIte siddha karavo paDaze. yeSUpameyavacanaH zabdo'nyo na prayujyate / upamAnasya tatrAnyaH saMkhyAyA bheda iSyate // 599 // jyAM upameyavAcaka bIjA zabdane praveza thato nathI. tyAM bIjA vaiyAkaraNonA matamAM, judAM judAM upamAne samajavAmAM Ave che. (599) yathA guDatilAdInAM prayogAdekasaMkhyatA / pAkAderaprayoge tu bhinnA saMkhyAbhidhIyate // 600 / jema (pAkamAM upayegI) goLa, tala vagere darzAvatA (judA) zabdonA vaparAzathI pAkanuM ekatva samajavAmAM Ave che, paraMtu pAka vagere zabda na vAparyA hoya te judI judI saMkhyAo samajavAmAM Ave che. (600). guratiSThatAnAM vA ! (gALa, tala ane cekhAno pAka), tAtra: vArevu ramUva rAma: | (palAzamAM lAla raMga thaye) vagere prayogomAM pAkanI sAmagrIrUpa padArtho ane lAla raMganA Azrayo aneka hovA chatAM, pAka ane rAga aMge ekava saMkhyAno khyAla Ave che. sAmagrIrUpa goLa, tala vagere padArthone ane palAzAno prayAga thayo na hoya ane mAtra pAka ke rAga evA zabdo ja vaparAyA hoya tyAre pAkakArya ke lAla raMganuM prasAraNa eka dravya sAthe saMbaMdhamAM che ke anekamAM evI zaMkA thAya che. AvI zaMkA dUra karavA pA; pAchI: vAH evA prAge karavA paDaze. Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka71 zrI kAMDa yaH saMbandhigato bhedaH sa prayoge pratIyate / saMbandhinAmato bheda upameye na gamyate / / 601 // saMbaMdhI (zabda)mAM raheluM ane tva, saMbaMdhI (zabda)nA vaparAzathI dayAnamAM Ave che. tethI upameyamAM judA judA saMbaMdhIo samajavAmAM AvatA nathI. (61) pAka jevo padArtha pote anekatva darzAvato nathI, paraMtu tenA judA judA sAmagrIpadArtho goLa, tala vagere sAthenA saMbaMdhathI aneka darzAve che. saMbaMdhI zabdo na vAparyA heya te vAvA vagerenI vizeSatA darzAvAtI nathI. e pramANe vAva: evA pratikRti zabdano prayoga thayo na hoya te temAM vizeSatA darzAvAtI nathI. tethI # TgyA: evA aneka upamAnazabda vAparavAmAM Ave che. tasmAtsAmAnyazabdatvaprasaGgavinivRttaye / upameyagato bheda upamAneSu dRzyate // 602 // tethI (Ara ne) sAmAnya zabda banate aTakAvavA mATe upameyanuM anekatva upamAnamAM samajavAmAM Ave che. (602) upamAna' samastAnAmabhinnaM zrUyate kvacit / bhinnAnAmupameyAnAmaikaikaM vopamIyate // 603 // keIvAra ekasAthe rahelAM (aneka) upameco mATe eka upamAna samajavAmAM Ave che ane keIvAra judAM judAM upameyo (mAMnA darekane mATe ekeka juduM upamAna samajavAmAM Ave che. (603) yathA garuDa ityetad vyUhApekSa prayujyate / ekena yatra sAdRzyaM vainateyena hastinAm // 604 // ekasyApi pratIyeta bhinnA pratikRtiH saha / kAzyapasyeti tenAya pratyekamavatiSThate // 605 / / jema (aneka) hAthIonuM eka garuDa (bRha) sAthe sAdagya samajavAmAM Ave che ane temanA bRhanA saMbaMdhamAM "A garuDa che ema samajavAmAM Ave che, tema judI judI pratikRtionuM eka vAra sAthe sadazya samajavAmAM Ave che. tethI A (upamAna)ne dareka (upameya)nI sAthe saMbaMdha javAmAM Ave che. (604-605) hAthIonI eka nizcita beThavaNIne garuDabRha kahe che; e pramANe ghoDAonA vyuhane makara kahe che; ITonI goThavaNIne yena kahe che. ahIM hAthIo, azvo ane ITa aneka che, paraMtu temanA bhe ekavacanamAM che. paraMtu jyAre va me hastinaH e bahuvacanane praNa thAya che, tyAre dareka hAthIne upameya tarIke samajavAmAM Ave che. Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayoya jANya phuva nA: pratiRtaH ti zyA: ! prAgamAM upamAnane ekavacanamAM yojavAmAM AvyuM che. ahIM jANyA nI pratikRtione zyavaH jevI samajavAmAM AvI che. tethI je dareke upameya mATe jude zabada vAparavAmAM Ave to te darekanA upamAna mATe paNa judA zabda vAparavo joIe. meghAH zaila ityukte samastAnAM pratIyate / sAdRzya giriNaikena pratyekaM tena bhidyate // 606 // vAdaLo parvata jevAM che ema jyAre kahevAmAM Ave che, tyAre (vAdaLonA) samUhanuM eka parvata sAthe sArazya samajavAmAM Ave che. tethI (judA upamAnane khyAla AvatuM na hovAthI dareka upameyarUpa pratikRti sAthe te (upamAnazabda zarUca ) jude jude samajavAmAM Ave che. (66) eka parvatarUpa upamAnanuM vAdaLe rUpa aneka upame sAthe sAdagya samajavAmAM Ave che. dareka vAdaLa parvata jevuM samajavAmAM AvatuM nathI, paraMtu vAdaLanA samUhane parvata jevo samajavAmAM Avyo che. kAraNa ke, vAdaLamAM parvatanAM judAM judAM zikharo, aneka sthaLee vistAra, ema ghaNuM sAdhAraNa dharmonI ekeka vAdaLamAM hAjarI ka9pI zakAtI nathI. Ama ekavacanarU5 upamAna aneka upameya sAthe sadazya darzAve che, paraMtu jyAre aneka upameyazabdone prayoga thayo hoya tyAre eka upamAnazabdane badale aneka upamAnazabdo vAparavA paDaze. tethI zyA: zabdanuM bahuvacana yogya banaze chApekSA tadviSayatA vidheyatvAnna gamyate / rAtrI mAtra prasiddha supaccakSaNam II60LI tamArA vicAtI (5.3.101 sUtra vaDe) cha nuM vidhAna thayuM hovAthI, sUtramAMne tat zabda jI viSaya banatuM nathI. vADhIyam (pravega)mAM je barAbara jANItuM che te bIjAne jANavAnuM kAraNa bane che. (07) upamAnanA saMdarbhamAM samAvAva taSiyAta ! (5 3.106) sUtra aMge have vicAra karavAmAM Ave che. A sUtra jaNAve che ke phuvanA arthamAM thanArA samAsane svArthe che pratyaya lAge che. sUtramAMno tat zabda chene viSaya banato nathI. bhASyakAra jaNAve che ke tadiSayAt samAsa che ane samAsa che pratyayano viSaya kevI rIte banI zake? zaMkAkArane uttara ApavAmAM Ave che ke tat zabda no artha darzAvaze. have je samAsa paNa vanA artha mAM hoya ane cha pratyaya paNa putranA arthamAM hoya to, cha pratyaya prApta thaze nahi, tat thI che prApta thato hoya te samAsa che viSayaka che ema samajavAmAM Ave che. paraMtu ahI te sUtramAM ja InuM vidhAna thayuM che. bhASyakAranA muddAne helArAje spaSTa samajAvyo che. te jaNAve che ke, sarvanAma vaDe mukhya ullekha thAya te yogya che. A sUtranA saMdarbhamAM samAsa apradhAna che. rUne Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 673 trIju kAMTha artha paNa chanA vidhAnanA saMdarbhamAM gauNa hovAthI apradhAna che. te pachI parAmarza zene karavo? A praznanA javAbamAM jaNAvavAmAM AvyuM che ke che pratyaya parAmazane viSaya banaze. chAtArImU ne samAsa ane vidhi ema be rIte samajAvI zakAze. jemake, jAmanaM 3 tAvatAM ya jAtA stram ! A sAmAsArtha thayo. jAtA evI samAsavRtti pachI svArthI che pratyaya lAgIne taddhitavRtti bane che. tethI tAjhIyaE zabda siddha thaze. nAthAdiTha viSayaH cAro vecanizcittamU | tena cchasya vidhAnAt prAg vyapadezo na vidyate // 608 // najAti samAsa ke bIje kaI (zabdaprayega) no viSaya bane che te nizcita nathI. tethI ja nA vidhAnanI pahelAM tene viziSTa ullekha maLato nathI. (608) dvayorivArthayoratra nimittatva pratIyate / ekenAvayavo yuktaH pratyayo'nyena yujyate // 609 / / gvanA bane arthonuM (samAsa ane A vidhimAM) nimittapaNuM samajavAmAM Ave che. temAMnA eka sAthe samAsanuM eka pada joDAyeluM che ane bIjA sAthe pratyaya joDAyela che. (609) caitrasya tatrAgamana kAkasyAgamanaM yathA / dasyorabhinipAtastu tAlasya patana yathA // 610 // tyAM caitranuM Agamana kAgaDAnA Agamana jevuM che; ane coranuM dhasI AvavuM tAlanA paDavA jevuM che. (10) saMnipAte tayoryAnyA kriyA tatropajAyate / vadhAdirupameye'rthe tayA chavidhiriSyate / / 611 // te (kAgaDA ane tAla)ne saMbaMdha thatAM, je bIjI (vadharUpa) kriyA utpanna thAya che, tenA vaDe upameya evA vadhanA arthamAM jInuM vidhAna karavAmAM Ave che (11) kriyAyAM samavetAyAM dravyazabdo'vatiSThate / pAtAgamanayoH kAkatAlazabdau tathA sthitau // 612 // dravya zabda tenI sAthe samata kriyAne vAcaka bane che. te pramANe kAgaDo ane tAla zabda Agamana ane patana (kriyAo) sAthe joDAyelA) che. (12) jAtAzIyam' mAM vA ane tAra evA dravyazabdo kAgaDAnuM Agamana ane tAlanuM patana evI kriyAo darzAve che. A kriyAo te te zabda sAthe saMmata che. kriyA sAthe joDAyelA A zabda paraspara saMbaMdhamAM AvatAM paraspara upamAne bane che. temano paraspara saMbaMdha prApta thatAM te cha vidhinA viSaya banaze. vA-85 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ka74 vAkaya5rIya yadanvAkhyAyaka vAkyaM tadeva parikalpyate / prayogavAkyaM yalloke tadeva na prayujyate // 613 // (prakRtipratyayavibhAga dvArA) spaSTatA karanArA vAkayane AvI rIte (prakriyA dvArA) samajavAmAM Ave che. vyavahAramAM upayogamAM AvatuM vAkya AvI rIte prajAtuM nathI. (613) vAgamanamiva sAcavatanam ! tAruSatanamiva vAmana ! ema ekabIjA sAthe upamAna banelAM vAka zAstrIya vyAkhyAnamAM vaparAya che; vyavahAramaNamAM to pratyayavALA vADhIyam praNa vaparAya che. yayoratarkitA prAptiI zyate kAkatAlavat / tayoH samAsaprakRtervRttirabhyupagamyate // 614 // vAva ane tADha nI jema je ekAeka (vAvatAruM evA samAsa rUpe) saMbaMdhamAM Ave che, temanA (A) samAsarUpa prakRti zabdane(cha pratyaya lAgavA rUpI taddhita) vRtti prApta thAya che (14) kAkasya tAlena yathA vadho yasya tu dasyunA / tatra citrIkRte'nyasminnupameye cha iSyate // 615 / / tADapatana vaDe jema kAgaDAne vadha ane jema 2 vaDe je (devadatta)no vadha ema (upamAna rU5) AzcaryakAraka avasthAne prApta thayelA upameyarUpa bIjA (prasaMganA) artha mAM paNa chanuM (vidhAna) ISTa che. (15) caJcatprakArazcaJcatko bRhatka iti cApare / maNimaNDUkakhadyotAn sAdRzyena pracakSate // 616 // bIjA vaiyAkaraNa jaNAve che ke vizva ane vRra prage, sadazyane kAraNe ratna, deDakuM ane AgiyAne nirdeza kare che. (16) kArikA 615 sudhImAM cha pratyAyanA vidhAnane lagatI carcA pUrI thaI. have prakAra arthamAM ja pratyayanA vidhAnanI, bhASyAnusArI carcA karavAmAM Ave che. dhUArika praznAratane na ! (5.4.3) sUtro jaNAve che ke pUruM vagere zabdone tenA prakArane" evA arthamAM na pratyaya lAge che. ahIM prakArano artha sadazya che. A sUtra uparanA vArtika vavadyutasaMhiyAnam | jaNAve che ke sadazya arthamAM van jene lAge che tevA zabdo sAthe jannata ane vRtane paNa gaNavA joIe. tethI vazva: ane vRda: zabdarUpa bane che. vizvanuM eTale hAlatuM. vavara eTale hAlatAnA jevuM arthAta je hAlatuM nathI paraMtu hAlatuM hoya tevuM dekhAya che : eTale je moTuM nathI paraMtu moTuM hoya tevuM dekhAya che. Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u75 trIju kAMDa tatronmeSanimeSAbhyAM khadyota upamIyate / zvAsaprabandhurmaNDUkaH spandamAnaprabho maNiH // 617 // unsIlana ane nimIlana (kriyAo) vaDe AgiyAnuM, satata zvAsa levAthI deDakAnuM ane camakavA(nI kriyAthI ratnanuM (vA sAthe) sadazya samajavAmAM Ave che. (17) pravikAsiprabho'lpo'pi mahAn ya upalabhyate / bRhatka iti tatraiSa maNau zabdaH prayujyate // 618 // nAno hovA chatAM cotarapha phelAtA tejane kAraNe, je mahAna tarIke samajAya che te maNi mATe vRkSa: e zabda vaparAya che. (18) sAdRzyameva sarvatra prakAra: kaizcidiSyate / bhede'pi tu prakArAkhyA kaizcidabhyupagamyate // 699 // keTalAkanA matamAM prakArane artha sarva sthaLe sadazya che. bIjA keTalAkanA matamAM, prakArane bhinnatAnA arthamAM paNa samajI zakAya che. (19) keTalAkanA matamAM prakArano atha badhe sthaLe sadazya che. kAravAne pAtT (4.3.23), gjhAre guvAnaWI (8.1.12), yUhAristha: ghAravane van- (54.3) vagere sUtromAM prakArane artha sAdasya samajavAmAM AvyA che. carthI tatha, vahunAtI, paTTapaTuM:, yU: vagere pragomAM paNa prakArano artha sadazya che. je vayAkaraNe prakArane bhinnatAnA arthamAM samaje che temanA matamAM paNa prakArano artha sAdRzya samajavAmAM Ave che. A bAbata svIkArIe to bhinnatAne vAcyArtha mAna paDe ane sArazyane sAmarthya mAnavuM paDe. prakAravacanaH kazcit prakAravati saMsthitaH / prakAramAtre vartitvA kazcit tadvati vartate // 620 / / prakArane vAcaka koIka pratyaya prakAravAnane vAcaka bane che. thAr je (pratyaya) mAtra prakArane jaNAvIne (kAriyan jevA pratyaya sAthe rahIne) prakAravAnane jaNAve che. (620) sarvanAmanA prayogo ane vadu pachI prakAranA arthamAM prApta thato thAt pratyaya, koIpaNa prAti padika pachI AvatA gAtIr ne bAdhaka banaze ke kema e vicAravuM joIe. je bAdhaka banato hoya te ja gAtIyaH evo prayoga thaze nahi. te pachI tathA gAtIyaH nI siddhi paNa kevI rIte thaze? A muddAnI carcA ahIM karavAmAM AvI che. Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17* vAkaya 5 thI ya prakAranA arthamAM prApta thatA pratyaya gAtIyara, n ane dvivacana mukhyapaNe prakAra vAnane artha darzAve che ane gauNa paNe prakArano artha darzAve che. thA pratyaya ekale hAya tyAre prakArane ja jaNAve che, prakAravAnane jaNavato nathI. A thAt pratyaya prakArano atha darzAvIne je gAya sAthe saMbaMdhamAM Ave te prakAravAno artha darzAve che, Ama zAstra ane gAtIya prayo eka bIjAnA virodhI na hoI tathA gAtIyaH praga siddha thaze. sAdRzyagrahaNaM sUtre sadRzasyopalakSaNam / tulyayoravyayIbhAve sahazabdo'bhidhAyakaH // 621 // vIpsAsAdRzyayovRttiryA yathArthAbhidhAyinaH / sa cAyamavyayIbhAve bhedo bhedena darzitaH // 622 // caDyuM mitti ! (21-6) sUtramAM prApta thate sAdazya zabda sadazane vAcaka che. sadaza arthane jaNAvanArA be zabdone avyayIbhAva samAsa karavAmAM AvatAM sahu zabda sAdayane vAcaka bane che. vathA no artha darzAvanAra je (avyaya) samAsa thAya che tene, punaH kathana ane sAdazya(rUpa dharma) sAthe ja saMbaMdha che. AvI viziSTatA avyayIbhAva samAsamAM, bhinapaNe darzAvavAmAM AvI che. (21-622) sAcuM vimafmo ! (2.1-6) sUtramAM sAdazya zabdanA ullekhathI mAtra sArazyarUpa dharma ja nahi paraMtu sadaza: arthAt sAdayavAna dhamIne artha paNa prApta thAya che. tethI rahyA sadAH saravI evA avyavIbhAva samAsanI prApti thaze. A samAsamAM ja pada radda avyayanuM vAcaka che ane sad pada dhamanuM paNa vAcaka che. dhamanuM vAcaka pada dravya heya tethI A pada avyaya banavuM joIe nahi. paraMtu jema dArAvinipAtamadhyayanA sUtrathI samAsasaMzA karavAmAM AvI che, tema pagathIyAvacca I (1.1.41) mUtraniyamathI sad vALuM pada avyayIbhAva samAsa kahevAya che sAdRzya yogyatA kaizcidanAvabhyupagamyate / yat tu mUrtigata sAmya tat sahenAbhidhIyate / / 623 // manu vaDe jaNavA gyatA artha sAdezya ja che, ema keTalAka svIkAre che, paraMtu dravyaviSayaka je sAmya che te te sahu vaDe jaNAvavAmAM Ave che. (12) thavAno sAdazya artha, jene yogyatA paNa kahevAmAM Ave che, te anu vaDe jaNAvAya che; tethI manuSa' jevo samAsa thaze, jeno prayoga manu kuvo vati jevA vAkayamAM thaI zake. Ama anudAM e sAdazyane artha darzAvate avyayI bhAva samAsa thayo. vastuniSTha arthAta dravyagata sAdane sAli jevA saha avyayavALA samAsathI darzAvavAmAM Ave che. Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 677 bIju kAMTha itthaMbhAve'pi sAdRzya buddhayavasthAnivandhanam / grahaNe bhedamAtrAsya tatrAnyaivAbhidhIyate // 624 // AvA prakAranuM viziSTa) lakSaNa, evA arthane darzAvavA mATe paNa buddhi vaDe kalpelI avasthA upara AdhAra rAkhatu sadazya prApta thAya che. tenI khAvI oLakhANamAM bhedano mAtra jude aMza ja jaNAvavAmAM Ave che. (624) prakArane sava sthaLe sArarathanA arthamAM levA sAme zaMkA uThAvavAmAM Ave che, marunA chAtram ! prayogamAM manuSyatva e sAmAnya che ane chAtrapaNuM vizeSa che. tethI ahIM prakAra bheda darzAve che, sadazya nahi. A zaMkAne uttara ahIM ApavAmAM Avyo che. prakArane artha sarvatra sAdagya ja che. durghatakSaLe che (2.3.21, kaI viziSTa prakAranI sthitinA dyotaka padArtha mATe tRtIyA vibhakti thAya che) sUtramAM prApta thate prakAra sAdagya ja che. zamaNunA chAtram prayAgamAM bAhya padArtha ane mAnasika avasthA vacce prakAra arthAt sadazya che. e ja pramANe vadhA, vagere prAgomAM paNa viziSTa prakAranA sAdane ja jaNAvavAmAM Ave che. gaurvAhIka iti dvitve sAdRzya pratyudAhRtam / zuklAdau sati niSpanne vAhIko na dvirucyate // 625 / / prAre guNavattAcA sUtra pramANe prApta thatA dvivacana aMge sAdazya darzAvate ziaurvAhIvA (vAhIka gAya che) prayoga prabhudAharaNa rUpe rajU karavAmAM AvyA che, prasiddha arthavALA ruDha vagere (guNavacana) zabdo prApta thatI hoya tyAre vAhavA. ne artha darzAvate zabda pharIvAra ullekhAtuM nathI. (625) prakArano artha badhe sadazya thAya che evA pakSa aMge mahAbhASyamAMthI samarthana rajU karavAmAM Ave che. prAre kuLavavAca . (8-1-12, sadazya darzAvavAnuM hoya tyAre guNavacana zabdanuM dhitva thAya che) satra pramANe ni: mALavA nI vAtA.. vagere pratyudAharaNe ApavAmAM AvyAM che. vAhIne jo ne ke mAnavane agnine vizeSa samajI zakAya tema nathI. tenA uparathI ema sUcavAya che ke sarvatra prakArane sadazya rUpe ja samajavAnuM che. : vAvaH | mAM no zabda gotvasAmAnya darzAve che. vAvA sAthe joDAtAM te guNa ke varkanI jema guNavacana zabda banato nathI. vAre guNavavAhya | sUtra dravyano pradhAnapaNe bedha karAve che ane dvitva pAmatA guNane gauNa rUpe baMdha karAve che. tethI zujha zabda ne vAcaka banato nathI. A bAbatanI spaSTatA karatAM helArAja jaNAve che ke zukraDha vagere zabdo je guNa vacana zo tarIke prasiddha che te vaparAyA hoya tyAre vAno atha darzAvato zo zabda bIjIvAra prayojAto nathI. guNane jaNAvate zabda te guNavacana zabda ema mAnIe to Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5tha vAdI: nA arthamAM vaparAto zabda guNa darzAvatA nathI. tethI jo zabda pharIvAra vaparAto nathI. A pramANe vyAkaraNazAstramAM hamezAM ruci dharAvatA ane jJAnavRddhonA matanA mahattvane darzAvatA bhatRharie vyAkaraNazAstramAM badhe prakArane artha sadazya che evA ane bhASyakArane saMmata matane vistArathI rajU karyo che. | | kRti vRttisamudarAH | // iti padakANDa samAptam / / // iti bhartRharikRta vAkyapadIya samAptam / / vRttisamudeza para thaye padakANa pUruM thayuM bhartuharikRta vAkyapadIya pUruM thayuM. Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAmUci prathama pAda pramANe nedha-A sUcimAM pahelo akaDA kAMDano krama jaNAve che ane bIjo AMkaDe kAriyAne krama jaNAve che. trIjA kAMDamAM bIjo aMka samudeza ane trIjo aMka kArikAne kama zIva. trIja kAMDanA samuheze nIce pramANe che 1. jAti 8. kriyA 2. dravya 9. kAla 3. saMbandha 10. puruSa 1. bhUyodravya 11. saMkhyA 5. guNa 12. upagraha 6. dikU 7. sAdhana 15. vRtti akarmakatve satyevam 3.15.67 akRtsnaviSayAbhAsam 3.3.54 akriyANAM nivRtyarthA 3.14.198 akSANAM tantriNAM tantram 2.166 akSAdiSu yathA bhinnA: 2.465 agRhItavizeSeNa 314.103 agoracitrago caiva 3.14.215 agnidattastu yo'gniH syAt 2.282 agnizabdastathaivAyam 1.61 agnisomAdayaH zabdAH 1.281 aGgatvena pratItAnAm 3.1.59 aGgadI kuNDalI ceti 3.14.569 aGgIkRte tu keSAM cit 2.416 acetaneSu caitanyam 3.11.326 ajanmani tathA nitye 3.2.18 ajasravRttiyaH zabdaH 1.120 aDAdInAM vyavasthArtham 2.180 aNavaH sarvazaktisvAt 1.113 atastaH karmabhirdhAtuH 37.69 ataH saMyogidezAnAm 3.1.18 atii-grahaNameva tu 314.457 atIndriyAnasaMvedyAn 1.38 ato dravyAdhitAM saMkhyAm 3.11.12 ato'nitirUpatvAt 1.58 ato bhASitapuMskatvAt 3.6.10 atyabhUtA tviya vRttiH 3.3.81 atyanta viSaye bhinne 3.14.573 atyanta bhinnayoreva 3.14.358 atyanta bhinnayorvA syAt 2.174 atyantamatadhAbhUte 1.142 atyantamatra viSaye 3.14.551 atyanta viparIto'pi 2.285 atyantAnugamAttatra 3.14.467 atra tUpapadenAyam 3.12.27 atrAtItaviparyAsaH 1.17 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayaSIya atva saMpadyate yastvam 3.7.117 atha tereva janita: 2.396 / atha svekavibhaktitvA 315.411 atha prati vidhAtA yaH 3.12.24 atha yajjJAnamutpannam 2.243 atharvaNAmaGgirasAm 1.21 atha zyAmeva zastrIyam 3.14.423 atha svabhAvo vacanAtU 3.14.276 athApyaSAcyamityevam 3.3.21 athAyamAntaro jJAtA 1.115 athAsaMsRSTa evArthaH 2.248 athAsminniyamAdUrdhvam 3.9.19 athopacArasattevam 3.3.46 adRSyasvAtpratinidhe: 3.7.102 adRSTavRttilAbhena 3 3.18 adezAnAM ghaTAdInAm 3.1.16 bhadezAcApyabhAgAzca 3.6.14 advaye caitra sarvasmin 3.3.65 adhIte tulya ityevam 3.14.506 adhIyate brAhmaNavat 3,14.385 adhyAhitakalAM yasya 1.3 / adhyetari yadA vRttiH 3.14.492 adhaveNa nimittena 3.23 adhbano vartamAnasya 3.9.102 anahIkRtasattva tu3.14.586 anantara phala' yasyAH 3.8.15 anarthakAnAM saMghAta: 2.285 anarthakAnyapAyatvAt 2.55 anabasthitakampe'pi 1.109 anAgatA janmazaktaH 3.9.51 anAgamazca so'bhyAsaH 2.118 anAdinidhana brahma 1.1 anAdimavyavacchinnAm 1.172 anAzritakriyastasmAt 3.14.517 anAdhite tu vyApAre 3.7.24 anityasya yathotpAde 3.9.22 anityeSvapi nityatvam 3.3.35 anibaddha nimitteSu 2.23. anirAkaraNAt kartuH 3.7.129 anitaM prasiddhena 3.11.361 anirmAtasya nirdhAnam 3.14,360 anidhAritadharmatvAt 3.14.145 anugrahArthA bhoktRNAm 2 388 anucchedAzrayAmeke 3.1.42 anuniSpAdikalpena 3.9.67 anuprayogasidhyartham 3.11.232 anupravattidhamoM' vA 3.1.14 anupravattirUpA yA 3.1 19 anupravRti yathA 3.1.101 anubandhazca sidve'the 3.12.12 anusyUteva bhedAbhyAm 3.11.29 anusyUteva saMsRSTa: 3.14.93 anekadharmavacanA: 3.11.265 anekavyaktayabhivyaGgayA 1.96 anekazakterekasya 2.144 anekasmAdasa iti 3.14.282 anekAkhyAtayoge'pi 2.35. anekArthatvamekasya 2.263 anekA zaktirekasya 2.477 anta:karaNatasvasya 1.117.3, anta:karaNadhoM vA 3.6.23 anta:karaNavRttau ca 3.14.92 antareNa ca zabdasya 3.14.197 antarbhavecca saMbandhaH 3.14.222 antarbhUtaNijAnAm 3.7.73 antabhUtaM nimittaM ca 3.14.509 antarbhUtavibhaktayathe 3.14.228 antarbhUte tu karaNe 3.14.457 ante yA vA kriyAbhAge 3.8.22 antye vAtmani yA sattA 3.8.2. Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUci annAdAnAdirUpAM ca 3.14.405 anyatra vartamAna sat 3.14.405 anyatra zrUyamANaizca 2.347 anyatrAvihitasyaiva 3 1.57 anyathA ca samAkhyAnam 2.173 anyathA pratipadyartham 2. 239 anyathaivAgnisaMbandhAt 2.422 anyA tvapreryamANaiva 1.162 anyA saMskArasAvitrI 2.261 anyena vyapadiSTasya 3.7161 anyastu bhAveranyeSAm 3.9.35 anyaistu mAna jAtyAdi 3.14.375 anvayavyatirekAbhyAm 3 1.67, 3.14.19 anvayavyatirekau ca 3.11.30 anvayAd gamyate so'rthaH 3.14.96 anvAkhyAnasmRterye ca 2.231 anvAkhyAnAni bhidyante 2.170 anvAkhyAnAya yo bhedaH 2.443 apade'rthe padanyAsaH 3.3.78 apare tu padasyaiva 2.329 apare brAhmaNAdInAm 3.14.303 api prayokturAtmAnam 1.143 apUrvaM kAlazakti vA 3.7.34 apUrvasya vidheyatvAt 31.69 apRthakzabdavAcyasya 3.14.355 athazabdavAcyApi 3.14.357 apekSamANaH saMbandham 3.14.240 apoddhArapadArthA ye 1.24 apoddhArazca sAmAnyam 3.14.144 acchA libIjasaMyoge 3.9106 ayogo'dhiparyozca 2.190 vA-81 te aprasiddha tu yaM bhAgam 2.91 anApto yazca zuklAdi : 2.74 abahi: sAdhanAdhInA 3.9.110 abudhAnprati dRti ca 3.14.95 ayudhAnpratyugayAzca 3.14.50 abhAva iti bhAvasya 3.14.264 amAvasyAnupAkhyatvAt 3.3.67 abhAvAt kevalAyAstu 3.14.452 abhAve triSu kAleSu 3.3.69 abhAvo yadi vastu syAt 3.3.76 abhAvo vA luko yatra 3.14.132 abhidhAnakriyAbhedAt 2.106 abhidhAnakriyAyogAt 2.408 abhidhAne'pi saMkhyAyAH 3.14.131 abhidheyaH padasyArthaH 2.113 abhinna kAlAmartheSu 33.50 abhinnameva vAkya tu 2.75 abhinnA rUpabhedena 2.470 abhivyaktataro yo'rthaH 2.212 abhivyaktinimittasya 3.9.65 abhedapUrvakA bhedAH 2.57 abhedarUpa] sAdRzyam 3,1.92 abhedasya vivakSAyAm 3.14.394 abhedAdabhidheyasya 2.227 abhede tvekazavdatvAt 3.14.333 abhedena kriyeA tu 3.7.142 abhedenopamAnarUpa 3.14.569 abhede yadi kAlasya 3, 9.63 abhede liGgasaMkhyAbhyAm 3.14.135 abhedekatvasaMkhyA vA 3.14.100 abhyAsAtpratibhAddetuH 2.117 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 vAkayapadIya amukhyasaMbhave tatra 3.14.268 aMbaMbbiti yathA bAlaH 1.179 ayanapravibhAgazca 3.9.43 ayameva tu sUtreNa 3.14.574 aya padArtha etasmin 3.14.279 ayogapaye jJAnAnAm 3.1.108 araNisthaM yathA jyoti: 1.47 arAjJi yeSAM dharmANAm 3.14.559 arUpaM pararUpeNa 3.5.9 arthakiyAsu vAk sarvAn 1.135 artha kathaM cit puruSa: 2.39 arthajAtyabhidhAne'pi 3.1.11 arthaprakaraNApekSa: 2.264 arthapravRttitattvAnAm 1.13 arthabhAgaistathA teSAm 2.31 arthavadbhyo viziSTortha: 2.28 . arthasya vinivRttatvAt 3.14.45 artha syAnugamaM ke cit 3.14.76 artha svarUpe zabdAnAm 2.262 arthAtprakaraNAdvApi 3.14.445 arthAtpratItamanyonyam 3.12.23 arthAnAM sannidhAne'pi 2.303 arthAntarAbhidhAnAcca 3.1481 arthAntarAbhidhAyitvam 3.14.33 arthAntare ca yadU vRttam 2.127 arthitvamatra sAmarthyam 2.79 apasarjanIbhUtAn 1.55 ardharcAdiSu zabdeSu 2.103 ahaMtezca kriyA kadhI 3.14.560 alabdhagAdhe gAmbhIryAt 2.483 aluka caikavadbhAva: 3.14.107 alpe mahati vA chidre 3.9.71 alpe mahati vA zabde 1.106 avacchinatti saMbandha: 2.45 avadhitvena cApekSA 3.6.21 / avazya brAhmaNe kazcit 3.14.270 avastu syAdatIta yat 3.3.77 avasthA tAdRzI nAsti 3.14.327 avasthAdezakAlAnAm 1.32 avasthA paJcamImAhuH 3.760 avAcyamiti yadvAcyam 3.3.20 avikalpitavAkyArthe 2.116 avikAryasya zabdasya 1.93 avigrahA gatAdisthA 3.14.68 avidyamAnabrAhmaNyaH 3.14.301 avinAzo gurutvasya 3.7 150 aviprayoga: sAdhutve 3.14.77 avibhakte'pi vAkyArthe 2.88 avibhakto vibhaktebhyaH 1.45 avibhAga tu zabdasya 2.419 avibhAgA tu pazyantI 1.167 avibhAgAdvivRttAnAm 1.173 avibhAge tathA seva 1.139 avirodhI virodhI vA 3.3.67; 3.3.68 aviziSTasya paryAya: 3.14.27 // avRSTayo yathA varSA: 3.14.302 avyayAnAM ca yo dharmaH 3.11.106 avyayeSu vateH pAThaH 3.14.522 azakteH sarvazaktervA 2.131 azabdamapare'rthasya 2.321 azabdavAcyo yo bhedaH 3.14.370 azabdo yadi vAkyArtha: 2.16 azukla iti kuSNAdiH 3.15.289 azrutAzca pratIyante 3.11.516 azvamedhena yakSyante 2,455 asaMkhyAsamudAyatvAt 3.11.21 asatazca kramo nAsti 3.9.36 asatazcAntarAle yAn 1.87 asattvabhUto vyApAra: 3.14.519 asatyAM pratipato vA 2.335 asatyopAdhi yatsatyam 2.127 asatsAmAnyavRttirvA 3.14311 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 683 kArikAsUci asaMnidhau pratinidhiH 270 asannivartate tasmAt 3.8.20 asamAkhyeyatatvAnAm 2.142 asamAse samAse ca 3.14.51 asaMbhavAca saMbandhe 3.14.223 asaMbhave'pi vA vRtteH 3.14.433 asamyagupadezAdvA 3.14.281 asAdhikA pratikSeti 3.3.27 asAdhuranumAnena 3.3.30 asAsno gauriti yathA 3.14.299 asta yAteSu vAdeSu 1.149 astitva vastumAtrasya 3.9.113 astitvaca pratijJAya 3.13.11 astitvenAnuSakto vA 2.427 astyartha: sarvazabdAnAm 2.119 astrIpUrvapadatvAt tu 3.14.419 asya vAkyAntare dRSTAt 2.86 asyAdInAM tu kartatve 3.7.96 asyAya vAcako vAcyaH 3.3.3 asyedamiti vA yatra 3.14.350 asvagoNyAdayaH zabdAH 1.176 asvatantre svatantratvam 3.11.5 asvazabdAmivAnAstu 3.1.48 asvAtantryaphalo bandhiH 3.1.4 ahiteSu yathA lolyAt 3.7.80 AkhyAta' zabdasaMghAta: 2.1 AkhyAta taddhitArthasya 2.306 AkhyAtapadavAcye'rthe 2.430; 3..99 ArUyAtazabde niyatam 2.327 AkhyAtazabde bhAgAbhyAm 3.8.47 AkhyAtazabdara'sau 3.8.30 AkhyAyate ca zAleNa 3.14.155 AcAryA mAtula ceti 3.8.64 ANDabhAvamivApannaH 1.52 AtmatatvaparityAgaH 3.3.70 AtmabhUta: kramo'pyasyA: 3.1.37 AtmabhedaM tayoH kecit 1.46 Atmabhede'pi satyevam 37.97 Atmabhedo na cet kazcit 2.213 AtmarUpa yathA jJAne 1.51 AtmalAbhasya janmAkhyA 3.3.43 AtmAnamAtmanA bibhrat 3.3.47 AtmAntarasya yenAtmA 33.9 AtmAnta rANAM yenAtmA 3.11.13 AtmA para: priyo dveSyaH 3.2.17 AtmA buddhathA samarthyArthAn 1.119 AtmA vastu svabhAvazca 3.2.1 AdityagrahanakSatra 3.9.76 AdyaH karaNavityAsaH 1.130 AdhAra' kalpayan buddhayA 3.3.86 AdhAratvamiva prAptA: 3.7.68 AdhArabhedAbhinnAyAm 3.14.444 AdhArabhedAbhedo ya: 3.14.363 AdhAre niyamAbhAvAt 2.417 AdhAreSu padanyAsam 3.14.406 AdhikyaM tulyazabdena 3.14.542 Api ke cAparArthatvAt 3.14.119 AbhAsopagamo vyaktiH 3.7.53 Amizra eva prakrAntaH 3.9.97 AmnAyazabdAnabhyAse 2.407 Arambhazca kriyA caiva 3.9.33 ArambhasyAkriyArthatve 3.14.539 A AkAravantaH saMvedyA; 2.133 AkAravarNAvayavaiH 2.154 AkArazca vyavacchedAt 3.2.. AkAzameva keSAM cit 2.7.151 AkAzasya pradezena 3 6.5 AkAzasya yathA bheda : 3.7.111 AkRtiH sarvazabdAnAm 3.14.317 AkRtau vApi sAmAnye 3.14.400 AkrIDa iva kAlasya 3.7.72 AkSepAcca prayogeNa 3.14.73 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 vAkayapadIya ArAcchandavadekasya 3.14.275 ArAvRttiSu sabandhaH 2.435 AvirbhAvatirobhAvau 3.8.26 AvirbhAvastirobhAvaH 3.13.13 AvirbhUtaprakAzAnAm 1.37 AvizyevAnusaMdhatte. 3.9.42 AviSTaliGgatA tasyAm 3.11.318 AviSTasaMkhyo vAkye'sau 3.14.287 AvRttaparipAkAyAm 1.86 AvRttiranuvAdo vA 2.115 AvRttizaktibhinnAthe 2.478 AvRttoranumAna vA 2.372 Avezo liGgasaMkhyAbhyAm 3.14.159 AzaMsA vartamAnApi 3.9.103 AzAsyamAnatantratvAt 3.9.105 AzrayasyAnupAdAne 3.14.345 AzrayaH samavAyI ca 3.14.167 AzrayaH svAtmamAtrA vA 3.1.40 jAzrayANAM ca nityatvam 3.9.21 AzrayANAM hi liDgaiH sA 3.14.319 AzrayAdU mezvattAyAH 3.14.101 AzrayAd yo guNe bheda: 3.11.367 Azraye liGgasakhyAbhyAm 3.14.153 Azrite tvAzrayakRtam 3.14.359 Asanna brahmaNastasya 1.11 AhAraprItyapadveSa 2.150 AhitottarazaktitvAta 3.8.14 idamatroti bhAvAnAm 3.7.152 idamAdya padasthAna 1.16 ida parAjhaiH saMbandham 2.81 idaM puNyamida pApam 1.40 ida pradhAna zeSo'yam 2.82 indriyasyeva saskAra: 1.801.81 indriyANAM svaviSayeSu 3.3.296 indriyAdivikAreNa 2.105 indriyAdimanaHkartR 3,7,12 indriyeranyathAprAptau 3.8.8 iyaM zrutyA kramamAptiH 2.80 ivazabdaprayoge tu 3.14.543 ivazabdena saMbandhe 3.14.547 ivAthe yacca vacanam 3.14.536 ive dravyAdiviSayaH 3.14.537 ive yo vyatireko'tra 3.14.514 iSezca gamisaMsparzAt 3.7.84 uccaran paratantratvAt 1.63 uccAraNe tu vAkyAnAm 2.458 utpattiH prasavo'nyepAm 3.13 27 utpatteH prAgasadbhAvaH 3.7.105 utpattau ca sthitau caiva 3.9.3 utprekSate sAvayavam 2.236 utsargavAkye yat tyaktam 2.348 udayAstamayA vRttyA 3...75 upakArAtsa yatrAsti 3.3.5 upakAri ca saMstyAnam 3.14.177 upacarya tu kartAram 3.3.15 upallavo hi jJAnasya 3.3.57 upamAna samastAnAm 3.14.603 upamAna' prasiddhatvAt 3.14.374 upamAnavivakSAyAm 3.14.449 upamAnasya bhedAcca 3.14.593 upamAnAvivakSAyAm 3.14.557 icchA cikIrSatItyatra 3.9.101 itaretarayogastu 3.14.30 itikartavyAtArthasya 2.450 itikartavyatA loke 1.129 iti vAkyeSu ye dharmA: 2.87 ittha bhAve'pisAdRzyam 3.14.624 ida veyamayaM veti 3.13.30 ida taditi sAnyeSAm ..144 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUci upamAne kriyAvRttim 3.14.503 upamAnopameyatve 3.14.44 // upameyaM tu yadvAcyam 3.11.425 upameyAtmani zyAmaH 3.14.415 upameyena sabandhAta 3.14.560 upameyeSu bhinneSu 3.14.595 upameye sthito dhama: 3.14.384 upayukate nimittAnAm 3.9.108 upariSTAt purastAdvA 2.193 upalakSaNamAtrArthA 3.14.424 upaleSamivArthAnAm 2.145 upaleSasya cAbhedaH 3.7.149 upAtta ca prakRtyathe 3.14.164 upAttA bahavo'pyarthAH 2.240 upAdAnavikalpAzca 3.13.3 upAdAyApi ye heyA: 2.38 AdhibhUtA yA saMkhyA 3.14.125 . AdhibhedAdartheSu 3.13.24 AdheH kasyacidvAkye 4.14.465 upAyamAtra nAnAtvam 3.14.97 AyAcchatisaMbhAre 2.108 upAyA: zikSamANAnAm 2.238 ubhayastatra tulyA: 3.14.118 ubhayeSAmavicchedAt 1.183 ubhAvapyadhruvau meSau 3.7.140 umbhyarthe vartamAnasya 3.12.14 uSTrAvayavatulyeSu 3.14.531 eka grahaNavAkya' ca 2.459 ekajAtivyapekSAyAm 3.14.39. ekatiD: yasya vAkya tu 2.448 ekatvaM vA bahutva vA 3.1.52 ekatva tu svarUpatvAt 2.257 ekatvamanatikrAnta: 1.137 ekatvamAsA zaktInAm 3.6.24 ekatvameka ityatra 3.11 31 ekatvayogamAsAdya 3.14.286 ekatvasamudAyo vA 3.11.17 ekatvAvRttibhAvAbhyAm 3.8.42 ekatve tulyarUpatvAt 3.4.34 / ekatve'pi kriyAkhyAte 3.12.16 ekatve buddhisahite 3.11.16 ekadezasarUpAstu 2.361 ekadezAtta saMghAte 2.359 ekadezAtsmRtiminne 2.360 ekadeze samUhe ca 3 7.58 ekadvayoryAdInAm 3.15.123 ekamAhuranekArtham 2.250 ekameva yadAmnAtam 1.2 ekarUpamane kAtham 2.461 ekaviMzatisaMkhyAyAm 3.11.20 ekazca dvayAtmako'rtho'sau 3.14.210 ekazca so'rtha': sattArUyaH 2.8.63 ekasaMkhyeSa bhedeSu 2 464 ekasminnapi dRzye'rthe 2.136 ekasya kAryaniAnAt 3.14.563 ekasya ca pradhAnatvAt 3.14.283 ekasya pracayo draSTa. 311.28 eksya buddhayavasthAbhiH 3.7 104 ekasya bhAge sAdRzyam 2.93 ekasya zaktayastistraH 3.9.49 ekasya sarvabIjasya 14 ekasyAnekarUpatvam 2.111 * ityabhedamAzritya 2.99 U ityetadabhinna ca 2.101 aho'sminviSaye nyAyyaH 2.78 Rco vA gItimAtra vA 2.107 RSINAM darzana yacca 2.139 RSyAdau prApta saMskAraH 6.284 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vAya5dIya ekapyAri ca zabdasya 2.137 ekasyApi tIyeta 314.605 ekasyApi vivakSAyAm 2.476 eka: samAno dharma cet 3 14.514 ekaH sAdhAraNo vAcyaH 2.398 ekAdizabdavAcyAyo 3.1.54 ekAbhidhAna eko'rtha: 3.8.45 ekArthaviSayau zabdau 3.14.314 ekArthe vartamAnAbhyAm 3.14.297 ekena ca prasidvAyAm 3.1.63 eke naiva pradIpena 2.401 ekaiva bA satI zakti: 37.146 eko'pi guNabhedena 3 11.18 eko manstathAdhyAtmam 2.254 etamutkrAmato nUnam 3 14.581 etayorantaraM pazya 1.161 etAM sattAM padArtho hi 33.51 etAvatsAdhana sAdhyam 3.8.46 etauH zandairyathAbhUtaH 3.14.570 evaM sAdhau prayoktavye 1.180 evaM' ca pratiSedhye 3.3.42 evaM ca vAlavAyAdi 2.179 eva jAtimati dravye 3.14.25 evaM tu yuktavadUbhAvAt 3.14.594 evamarthasya zabdasya 3.9.59 evaM bhUtA ca sAvasthA 3.14.189 evaM mAtrAturIyasya 3.9.6 au audAsInyena yattrAptam 3.7.46 kartR bhedAt tadartheSu 3.9.31 katrabhiprAyatA sUtro 3.12.9 karmaNastvAptumiSTatve 3.7.75 karmaNo jAtibhedAnAm 3.6 3 karmatva karaNatva' ca 3.14.391 karmApravacanIyatva 2.202 kalAbhiH pRthagAmiH 3.9.57 kazca sAdhanamAtrArthAn 2.219 kazcideva guNo dravye 3.173 kAkasya tAlena yathA 3.14.615 kAkebhyo rakSyatAM sarpiH 2312 kAcideva hi sAvasthA 337 kA tasya prAgavastheti 3.3.79 kAmacAre ca satyevam 3.14.259 kAyavAmbuddhiviSayA: 1.174 kAraNa kAryabhAvena 3.7.106 kAreNAnuvidhAyitvAt 3.9.20 kAraNeSa padaM kRtvA 3.1.26 kArya sattAzraye zAstrAt 3.14.130 kAryakAraNabhAvena 1.25, 3.8.2 kAryatve nityatAyAM vA 1.71 kAryANAmantaragatvam 1.182 kAryAnumeyaH saMbandhaH 2.16 kAryotpattI samarthA vA 3.9.89 kAlabhAvAdhvadezAnAm 3.7.67 kAlabhinnAzca ye bhedAH 2.463. kAlavicchedarUpeNa 3.7.41 kAlasyApyapara' kAlama 3.3.85 kAlAt kriyA vibhajyante 3.7153 kAlAnupAti yad rUpam 0.8.12 kAle nidhAya sva rUpam 3.9.3.39 kAlyAM kAlAd dvitIyAntAd 3.14.161 ki cidyatrAsti sAmAnyam 3.14.397 ki tat Rtugata' nayet 1.154 kimarthamatathAbhUte 3.14.278 kuDyasyAvaraNe zaktiH 3.7.29 kutazcidAhRtya padam 3.7.65 ka katha vayavo'nyasya 3.14.293. karaNatvAdibhiti: 3.9.21 karaNaspa svakakSyAyAm 3.7.74 karaNeSa tu saMskAram 3.7.91 kartRkarmavyavahitAm 3.7.148 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUci kutsa prazaMsAtizayaiH 3.14.1 kutsitatvena kutsyo vA 3.14.4 kRtakatvAdanityatvam 1.3.67 kRtaNazvAzca ye zabdAH 2.364 kRta hastavadityetat 3.14.558 kRte'tha pataJjalinA 2.482 kRttaddhitAnAmarthazva 2211 kRtadvitAbhidheyAnAm 3.14.328 kRtvasuviSayA yApi 314.439 kRSNA divyapadezazca 3.14,487 kalapi saMpadyamAne yA 3.7 115 kecitpumAMso bhASante 3.14.576 kecitsaMyeAgino daNDAt 3.14.234 kecitsvAzrayasaMyuktA: 3.3.15 keciddhi yutasiddhArthAH 2.209 kecid bhedAH prakAzyante 2.121 kevalAnAM tu bhAvAnAm 3 14.475 kevalena padenArtha : 2.41 keSAM cijjAtiguNayoH 3.14.22 keSAM cit kartrabhiprAye 3.12.6 keSAM cit tyaktabhedeSu 3.14.184 keSAM cit sAhacaryeNa 3.1.3 keSAM ciddevadattAdeH 37.62 kaiJcid guNapradhAnatvam 3.14.338 kecinnirvacana bhinnam 2.174 ktvAnte ca tumunante ca 3.14.255 krama tu yadi bAdhitvA 3.14.510 kramAt sadasatAM teSAm 3.8.6 kramAnna yaugapadyasya 33 84 krame vibhajyate rUpam 2.468 kamollekhAnuraGgeNa 2.26 kriyAyA yo'bhisaMbandhaH 3.175 kriyayeti tRtIyA ca 3.14,463 kriyayorapavagiNyoH 3 9.27 kriyAkRtA vizeSaNAm 3.7.51 kiyA kriyAntarAdabhinnA 2.418 185 kriyANAM samudAye tu 3.7.132 kriyANAM jAtibhinnAnAm 3.8.58 kriyAtipattiratyantam 3.9.91 kriyA tvAzrIyate yasmin 3.14.502 kriyAnuSaGgeNa vinA 2.428 kriyAntarapariccheda 3.9.77 kriyAntare na caiteSAm 2.276 kriyAntareSu sApekSA : 3.14.453. kiyA pradhAnamAkhyAtam 2.343 kriyAprabandharUpa yat 3.9.90 kriyApravRnAvAkhyAtA 3.12.5 kriyApravRttau yo hetuH 3.8.16 kriyAprasaGgAtsarveSu 3.14.290 kriyAbhedAdyathaikasmin 3.9.32 kriyAbhedena dRSTAnAm 3.12.17 kiyAmanye tu manyante 3.8.37 kriyAmAtrAbhidhAyitvAt 3.14.495 kriyAyA: pariniSpattiH 3.7.90 kriyAyAH preraka karma 3.7.128 kriyAyAM samavetAyAm 314.612 kriyAyAM sAdhane dravye 3.14.584 kriyAyA dyotako nAyam 2 204 kriyAyA: sAdhanAdhAra 3.14.256 kriyAyai karaNaM tasya 37.26 kriyArthopapadeSvevam 2.331 kriyAvatastu grahaNAt 3.14.520 kriyAvato'pi sAdRzye 3.14.505 kriyovatozca sAdRzye 3.14.524 kriyA vinA prayogeNa 2.124 kriyAvizeSavacane 3.12.11 kriyAviSayabhedena 3. 12.3 kriyAvRttestRtIyAnta 3.14.456 kriyAvyaveta. saMbandhaH 2.405 kriyAzrutizca prakrAnte 3.14.443 kriyAsiddhau prakarSo 'yam 3.7.95 kriyetyupAdhiH prAmANyAt 3.14.435 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkazyapadIya krIyopAdhizca sambhUta 3.9.37 krIDAyA jIvikA yAzca 3.14.41 kriNISva vazte dhatte 3.12.7 kvacitkriyAvyaktibhAga: 2.462 kvacit tattvasamAkhyAnam 2.324 kvacitsaMbhavino bhodA: 2.187 kvacitsAghanamevAsau 3.12.2 kvacid guNapradhAnatvam 2.304 kvaci viSayabhodena 2.373 kvathitodakabacceSAm 3.13.16 kSatriyAdI padaM kRtvA 3.14.263 gotyAnuSaGge vAhIke 2.55 goyuSmammahatAM cvyathe 2.279 gaurityeva svarUpAdvA 2.75 gaurica prakSaratyekA 1.160 gaurvAhika iti dvitve 3.14.625 grahaNagrAhyayA: siddhA 1.100 grahAstavanyatra vihitA: 3.1.58 grA tvaM grAhakatvaM ca 1.56 ghaTajJAnamiti jJAnam 3.1.109 vaTasya dRrzikarmatve 37.10 ghATadidarzanAllokaH 2.2 27 ghaTAdiSu yathA dIpa: 2.298 ghaTAdInAM na cAkArAn 2.123 ghavidhau yacca saMjJAyAm 3.14.469 ghoSiNI jAtaniryoSA 1.164 gativinA tvavadhinA 3.7.143 gantavyaM dRzyanA sUryaH 2.30 gargA ityeka evAyam 2.221 gavaye narasiMhe ca 2.90 gavayena samo'naDvAn 3.14.545 gavAM vizeSaNatvena 3.14.238 gAvedhuke carau dRSTA 3.14.592 guNa; prakarSaheturgaH 1.65 guNakriyAyAM kAraH 3.7.20 guNakriyAyAM svAtantryAt 3.7.127 guNapradhAnatAbheda: 3.10.7 guNabhAvena sAkAi-kSam 2.48 guNabhAvo'bhidheyatvam 3.14.336 guNabhUtasya nAnAtvAt 3.14 339 guNabhUtairavayavaiH 3.8.4 guNamAtrAbhidhAyitvam 3.14.26.175 guNayorniyato bheda: 3.14.364 guNasya bhedakAle tu 3.11.352 guNA ityeva buddhervA 3.1 3.18 guNAnAmAzrayAd bhedaH 3.14.373 guNe na copamAnasthe 3.14.413 guNe'pi vAGgikriyate 3.1.88 guruziSyapitAputra 3.14.408 gotrANyeva tu tAnyAhuH 2.365 cakSuSaH prApyakAritve 1.82 cai.kramyamANo'dhIvAtra 2.452 caJcatprakArazcaJcatka: 3.14.616 catasro hi yathAvasthA: 33.66 casya cAsatvabhUto'rthaH 3.14.191 cAdayo na prayujyante 2194 cArtha : zabde kvacid bhedAt 3.14.195 citrasyaikasya rUpasya 208 citrAdiSvapyabhivyakti: 3 10.45 ciraM kSipraM iti jJAne 2.23 caitanyamiva yazcAyam 141 caitanyavasthitA loke 3.6.18 catrasya tatrAgamanam 3.14.610 chApekSA tadviSayatA 314.607 chAyAbhAbhyAM nagAdInAm 3.6.12 janayitvA kriyA kAcit 2.197 janmAbhivyaktiniyamAH 3.9.10 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 689 TAbanta eva caitrAdau 3.14.410 Nijante ca yathA kartA 3.7.76 kArikAsUci jarAkhyA kAlazaktiryA 3,9.24 jalayantrabhramAveza 3.9.14 jahatsvArthavikalpe ca 2.228 jahAti jAti dravya vA 3.11.496 jahAti sahavRttAzca 3.9.29 jAtiprayuktA tasyAM tu 3.9.17 jAtiprayoge jAtyA cet 3.14.157 jAtibhAgAzrayA prakhyA 3.14.404 jAtimanye kriyAmAhuH 3.8.21 jAtimAtravyapekSAyAm 3.14.365 jAtizabdakazeSe sA 3.1.9 jAtizabdo'ntareNApi 2.273 jAtizcet strItvamegAsau 314.179 jAtisaMkhyAsamAhAraiH 3.14.181 jAtInAM ca guNAnAM ca 3.1.78 jAteH pratyAyake zabde 2.122 jAtera bhede bhede vA 3.14.401 jAterAzritasaMkhyAyA: 3.1.81 jAtezca bhedahetutvAt 3.14.124 jAtau dvivacanAbhAvAt 3.14.108 jAtau padANe jAtirvA 3.1.12 jAtI pUrva pravRttAnAm 3.14.346 jAtau vRtto yadA dravye 3.14.353 jAtyavasthAparicchede 3.10.49 jAtyutpalAdigandhAdau 3.1.47 jAyamAnAnna janmAnyat 38.28 jJAna svasmaviziSTAnAm 3.1.46 jJAna prayoktu hyo'rtha: 3.3.1 jJAnazabdArthaviSayAH 3 1.103 jJAnAnugatazakti vA 3.9.58 jJAne rUpasya saMkrAntiH 3.9.58 jJAneSvapi yathArtheSu 3.1.104 jJAne svAbhAvike nArtha: 1.150 jJeyasthameva sAmAnyam 3.1.105 jJeyena na vinA jJAnam 1.89 jyotirAntaramAsAdya 1.147 vA-87 tatastu samavAyAkhyA 39.18 tattadutprekSamANAnAm 2.490 tatvAnvAkhyAnamAtraM tu 2.451 tatvAsaGgavivakSAyAm 3.14.381 tatve vA vyatireke vA 3.7.38 tatve virodho nAnAtve 3.3.71 tatra kArakayogAyA: 3.8.44 tatra kriyApadAnyeva 2.114 tatra dravyaguNAbhAve 3.1.76 tatra prayogo'niyata: 3.11.147 tatra ya' prati sAdhyatvam 3.8.50 tatra SaSThI pratipadam 2.198 tatra sAdhanavRttiyaH 2 336 tatra svAbhAvika liGgam 3.11.197 tatrAbhinnavyapekSAyAm 3.14.95 tatrAvitvAtprathamA 1.68 tatrAsati namo vRttaH 3 14.258 tatraikavacanAmto vA 2.472 tatronmeSanimeSAbhyAm 3.24.617 tathA kartA niyukteSu 3.7.23 tathA jAtyutpalAdInAm 2.157 tathAtmarUpagrahaNAt 3.1.31 tathA dvivacane'cIti 1.480 tathAnyathA sarvathA ca 3.3.22 tathA padAnAM sarjeSAm 2.524 tathA pikAdiyomena 2.92 tathAbhinivizo karma 3.7.86 tathApippalItyatra 3.14 479 tathA vikArarUpANAm 3.2.10 tathAvidhe'pi bAhye'the 3.14.572 tathA vineSiputrAbhyAm 3.14.72 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya 5dIya tathA zabdArzasaMbandhAt 31.8 tathA zabdo'pi kasmiMzcit 2.301 tathA svarUpa zabdAnAm 2.256 tathA hi saMgrAmayate: 2.181 tathA hi sati saurabhye 3.14.372 tayA hyanuprayogasya 3 12.15 tathaiva bhAge sAdRzyam 2.94 tathaiva rUpazaktibhyAm 2.277 tathIva svArthikA ke cit 2.191 tIvAvyapadezyebhyaH 3.13.9 tauvakasya vAkyasya 2.9 tadantarAladRSTA vA 3 9.85 / tadarza cedavayava. 3.9.95 tadarthAmiti nArabdham 3.15.562 tadAtmanyavibhakte ca 3.14.94 tadekamapi caikatvam 3.11.19 tad dvAramapavargasya 1.14 taddharmaNostu tAcchabdyam 33.6 taddhito yogabhedena 3.14.86 tadvacchabdo'pi sattAyAm 33 41 tadvanto hi pradhAnatvAt 3.14.174 tadvibhAgAvibhAgAbhyAm 1.171 tad vyApAra viveke'pi 3.7.55 tannAsti vidyate tacca 3.0.13 tamaH prakAzavatvete 3.9.52 tamasya lokayantrasya 3.9.4 tayorapRthagAtmatve 2.129 tayostu pRthagarthitve 3.1.74 talavad dRzyate vyoma 2.140 tasmAc chaktivibhAgena 3.3.87 tasmAtpratyakSamapyartham 2.141 tasmAtsati guNatve'pi 3.14.114 tasmAtsabhavino'rthAsya 2163 tasmAtsarvamabhAvo vA 33.63 tasmAtsAmAnyazabdatva 314.602 tasmAdakRtaka zAstram 1.43 tasmAdadRSTatatvAnAm 2.138 tasmAdabhinnakAleSu 1.104 tasmAdavadhibhedena 3 9.111 tasmAdavasthite'pyarthe 3.12.17 tasmAd dravyAdayaH sarvA: 3.1.23 tasmAd dvivacanATTApaH 3.14.121 tasmAd bhinneSu dharmeSu 33.49 tasmAdyatkaraNa dravyam 3.7.167 tasmAdU vIhitvamadhikam 2.66 tasmAnnAbhAvamicchanti 33.64 tasminnabhede bhedAnAm 2.97 tasya kAraNasAmarthyAt 1.112 tasya prANe ca yA zakti: 121 tasya zabdArthasabandha 3 2.14 tasyAtmA bahudhA bhinna: 3.9.6 tasyAbhidheyabhAvena 1.66 tasyAbhinnasya kAlasya 3.9.48 tasyArthavAdarUpANi 1.8 tasyAstu zakate: pUrvAdi 3.6.20 tasyaivAstitvanAstitve 2.33 tAM zakti samavAyAkhyAm 3.310 tAni dhAtvantarANyeva 3.7.57 tAni zabdAntarANyeva 2.332 tAnyAmnAyAntarANyeva 2.259 tAbhyAM sarvapravRttInAm 3.8.27 tAbhyo yA jAyate buddhiH 2.25 tAM prAtipadikArtha ca 3.1.34 tAvatArthasya siddhatvAt 3.1.65 tAveva saMnipatitau 3.14 11 tiGantAntarayukteSu 2.449 tirobhAvAbhyupagame 3.138 tile pUrvamupAtte vA 3.14.27 tiSThatera prayogazca 2.201 tisro jAtaya evaitA: 3.1 3.4 tisro bhAvasya bhAvasya 3.9.59 tulya madhurayAdhIye 3.14.529 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikA sUci tulyarUpa yathAkhyAtam 3.14.300 tulyazrutitvAttatve'pi 3.4.47 tulyAyAmanuniSpattI 2.363 tulyAthai riti yA tasyAH 3.14.525 tRgaparNalatAdIni 3.9.43 tRtIyAnta kriyetyetat 3.14.468 tRtIyo'pyAzrito bhedaH 3.14.450 te kSatriyAdibhirvAcyA 3.14.325 tena cApi vyavacchinne 2.67 tena tulyamiti prApte 3.14.553 tenAsya citirUpa ca 3 14.325 te liGgazca svazabdazca 1.26 teSAmatyantanAnAtvam 2.409 teSvAkAreSu yaH zabdaH 3.2.6 te sAdhuSvanumAnena 1.177 taikSNyagauravakAThinya 3.7 31 telapAMkena tulye ca 3.14.4 46 testu nAmasarUpatvam 2 340 tyAgarUpa prahAtavye 37135 svacisArasya vA vRddhim 3.3.7 tvamanyo bhavasItyeSA 3.7.121 durAtprameva dIpasya 1.107 dUrAntikavyavasthAnam 3.9.47 dRzIkSyoH sadRze'pyarthe 3.12.13 dRzyAdistu kriyaikApi 2379 dRSTa' nimitta keSAM cit 3 13.28 dRSTo gAya'tare bhedaH 3.14.124 dRSTo hyanyatireke'pi 3.7.43 devadattAdikutsAyAm 3.14.2 devadattAdiSu bhujiH 2.457 dezakAlendriyagataH 2.296 dezavyavasthA niyamaH 3.6.5. dezAdibhizca saMbandhaH 1.99 devI vAgvyavakIrNeyam 1.182 dyauH kSamA vAyurAdityaH 3.7,41 dravyatvasattAsaMyogA: 33.14 dravyadharmAnatikrAnta: 3.12 248 dravyadharmA padArthe tu 3.1.13 dravya tu yad yathAbhUtam 3.7.166 dravyamAtrasya tu naiSe 3.7.126 dravyamAnasya nideze 3.14.245 dravyamAtro'pi nirdiSTe 3.14.416 dravyasya grahaNaM cAtra 3.14.256 dravyasyaya sati saMspaze 3.14.356 dravyasyAvyapadezyasya 3.5.2 dravyasvabhAvo na dhauvyam 3.7.1 38 dravyAkArAdibhedena 3.7.36 dravyAtmA guNasaMsarga 3.14.12 dravyAtmAnastrayastasmAt 3.11.20 dravyA divaSayo hetu: 3.7.25 dravyAbhighAtAt pracitau 1.108 dravyAbhidhAyI kRSNAdiH 3.14.24 dravyAvasthA tRtIyA tu 3.14.15 dravye na guNabhAvo'sti 3.14.337 dravye'nitijAtIye 3.14.9 dravye vApi kriyAyAM vA 3.14.451 dvandaikadezinoruktA 3.14.305 dvaya vizeSyate tena 3.14.513 daNDopAditsayA daNDam 3.1.93 darzanaM salile tulyam 2.287 darzanasyApi yatsatyam 2.4 26 darzanAdarzane nakam 3.9.61 dasyuhendra ivetyetat 3.11.565 dAsyAH patiriti vyakta: 3.14.115 dikuzakterabhidhAne tu 3.6.11 dik sAdhana kriyA kAla: 3.6.1 dizo vyavasthA dezAnAm 3.63 diSTiprasthasuvarNAdi 3.9.2 dIrghaplutAbhyAM tasya syAta 2.30. duHkhA durupAdA ca 314.39 durlabhaM kasyacillo ke 2.156 duhyAdivannayatyAdau 3772 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 vAkayapadaya dvayoH pratividhAnAcca 3.14.518 dvayorivArthayoratra 3.14.609 dvayoH samAnayodharmaH 3.14.362 dvAbhyAM sa kila zakitabhyAm 3.9.50 dvAvapyupAyau~ zabdAnAm 2.267 dvAbupAdAnazabdeSu 1.44 dvitIyAdi tu yaliGgam 3.1.66 dvitvAdiyonirekatvam 3.11.15 dvitvopasarjane saGge 3.14.117 dvidhA kaizcid pada bhinnam 3.1.1 dviSThAni yAni vAkyAni 2.473 dviSThopyamau parArthatvAt 3.7.157 dve eva kAlasya vibhoH 3.9.56 dvau tu tatra tamorUpau 3.9.53 dvayAdInAM ca dviputrAdau 3.14.116 dvayakayoriti nirdezAt 3.11.32 dhanuSA vidhyatItyatra 3.7.145 dharma sarvapadArthAnAm 3.3.11 dharmasya cAvyavacchinnAH 1.33 dharmaH samAna: zyAmAdiH 3.14.378 dharmANAM tadvatA bhedAt 3.7100 dhamai rabhyuditaH zabde 3.7.103 dhAtorAntare vRtto 3.7 88 dhAtoH sAdhanayogasya 2.185 dhAtvarthaH karmaviSayaH 3.94.192 dhAtvarthastavizeSazca 3.12.4 dhAtvarthenopajanitam 3.14.582 na ca sAmAnyavatsave 2.68 na ca sAMpratikI kutsA 3.14.5 na cAgamAdRte dharma: / 30 na cAtmasamavetasya 3.1.107 na cAnityeSvabhivyakti: 1.98 na cApi rUpAtsaMdehe 2.341 na cAlamanumAnAya 3.13.12 na cevaMviSayaH kazcit 3.14.304 na cordhamasti nAstIti 3.3.80 na jAtiguNazabdeSu 3.14.486 na jAtvakartRka kazcit 1.148 nabasamAsabahuvrIhi 3.14.159 namasnalau vihitau yena 3.14.590 . na tatvAtattrayobheda: 3.2.7 / / na tadasti na tannAsti 3.2.12 na tadutpadyate kiM cit 3.1.25 na nityaH kramamAtrAbhiH 2.24 nanu cAnabhidheyatve 3.14.334 na loke pratipatRNAm 2.246 na varNavyatirekeNa 1.73 na vAkyasyAbhidheyAni 2.394 na vinA saMkhyayA kazcit 3.1.51 na zaktInAM tathA bheda: 3.6.27 na zAbaleyasyAstitvam 3.3.75 na ziSTairanugamyante 1.178 naSTarUpamivAkhyAtam 2.339 na saMvidhAna kRtvApi 2.322 na saMkhyAyAM na saMkhyeye 3.11.23 na so'sti pratyayo loke 1.131 / na hi brAhmaNa ityatra 3.11.501 na hi saMzayarUpe'the 3.3..3 na hyabhAvasya sadbhAve 3.3.74 nAtyantAya mimIte yat 3.14.388 nAderAhitabIjAyAm 1.86 nAnarthakAmimAM kazcit 1.29 nAnA citrA iti yathA 3.14.241 na kAcidivayoge tu 3.14.541 na kUpasUpayUpAnAm 2.1.69 na kevalau dravyaguNau 3.14.440 na gotvaM zAbaleyasya 3.14.148 na ca vAcakarUpeNa 3326 na ca vicchinnarUpo'pi 3.9.83 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikasUci 683 nAnAtvasyaiva saMjJAnam 2.411 nAnyatra vidhirastIti 3.1.60 nApekSate nimitta ca 3.5.7 nAbhAvo jAyate bhAvaH 33.6 // nAbhidhAna svadharmeNa 33.5 nAbhedena na bhedena 3.14.387 nAmAsyAtasarUpA ye 2.318 nArthavattA pade varNe 2.402 nAvazya' viSayatvena 3.13.31 nAvazyamabhidheyeSu 3.3 36 nidhAtAdivyavasthArtham 2.3 nityatve kRtakatve vA 1.28 nityatve samudAyAnAm 2.56 nityAH zabdArthasaMbandhA: 1.23 nityAH Sada zaktayo'nyeSAm 3.7.3.. nitye'nitye'pi vApyarthe 3.3.28 nityeSu ca kuta: pUrvam 2.22 nipAtA dyotakA kecit 2.192 nimittaniyamaH zabdAt 37.158 nimittabhAvo bhAvAnAm 3.7.14 nimittabhUtAH sAdhutve 3.4.2 nimittabhedAtyakAnte 0.283 nimittabhedAdekaiva 3.7.37 nimittamAzrayatvena 3.14.198 nimittamekamityatra 3.11.27 nimittAnuvidhAne ca 3 14.3103.14.205 nimittAnuvidhAyitvAt 3.14.154 nimitta pratyayaH pUrvaH 3.14.90 nimittabhyaH pravartante 3.7.124 nimirairabhisaMbandhAta 3.12 13 niyata' sAdhane sAdhyam 2.47 niyatAstu prayogA ye 2.125 niyatAH sAdhanatvena 2.275 niyamaH pratiSedhazca 2.351 niyamadyotanArthA vA 2.245 nirAkA ikSAni nivRttI 2.356 nirAtmakAnAmutpattau 3.3... nirAdhAra pravRttau ca 2.24 // nitidravyasaMbandhe 3.1.72 nitizakterdravyasya 1.33 nitisAdhanAdhAre 3.14.293 nirmAnArtha pada yacca 1.72 nirdiSTaviSaya' kiMcit 3.7.136 nideze caritArthatvAt 3.8.61 nideze liGgasaMkhyAnAm 2.307 nirdhAraNAdiviSaye 3.15.42 nirdhAraNe vibhakte yaH 3.7.147 nirbhAgAtmakatA tulyA 3.6.15 nirbhAsopagamo yo'yama 3.9.46 nirmanthana yathAraNyoH 1.300 nirvayaM ca vikArya ke 3.7.45 nirvartyamAna yat karma 3.1.27 nirvAdiSu tat pUrvam 3.754 nirvayoM vA vikAryo vA 3.779 nivRttirUpamekasya 3.9.86 nivRttapreSaNaM karma 3.7.63, 3.756 nivRttabhedA sarvaiva 2 454 nivRtte'vayavastasmin 3.24.274 nivRtyA zrutiyeSAm 3.489 / / niSkRSTeSvapi bhedeSu 3.14.19. niSThAyAM karmaviSayA 3.1.160 nirUpattAvavadhiH kazcit 2.9.109 niSpattimAtro kartutvam 37.18 nIlamutpalamityatra 3.11.466 necchAnimitAdicchAvAn 3.1.94 naikatva vyavatiSTheta 3.6.28 naikatvamapi nAnAtvam 31.21 naikatvamastyanAnAtvam 1.6.26 naiko na cApyaneko'sti 3.97 nevAdhikatva dharmANAm 2.72 mevAsti va nAstIti 3.8.32 nyakartRSu ca gageSu 5.34.162 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 vAkayadIya nyagbhAvanA nyagbhavanam 3.7.59 nyAyaprasthAnamArgAstAn 2.487 nyUneSu ca samAptArtham 3.8.56 paktvA bhujyata ityatra 3.7.85 . pacA vanukta yatkarma 3.7.83 pacikriyAM karotIti 2.433 paJcAlAnAM pradezo'pi 3.14.480 paTAvayavavRttAstu 3.14.488 padavImRtyoH samAse tu 3.14.28 padaM yathaiva vRkSAdi 3.14 54 padaprakRtibhAvazca 2.8 padabhede'pi varNAnAm 1.72 padamAdya pRthaksarvam 272 padarUpa ca yad vAkyama 2.412 padavAcyo yathA nArtha: 2.216 padasyoccAraNAdartha: 2.63 padAnAmarthayuktAnAm 2.206 padAni vAkye tAnyeva 2.28 padAntarasthasyArthasya 3.1 4.204 padAmnA yazca yadyanya: 2.59 / padArthAnAmapoddhAre 3.1.2 padArthAnupaghAtena 3.1 4.2693 14.272 padArthIkRta evAnyauH 3.3.12 padAthe samudAye vA 2.542 pade na varNA vidyante 1.74 paratantrasya yalliGgam 3.13.6 parato bhidyate sarvam 3.9.80 paratve cAparatve ca 3.11.4 paramANorabhAgasya 26.13 paramArthe tu naikatvam 3.7 39 parAGgabhUta sAmAnyam 3.1.82 parAparatve mUrtinAm 3.6.4 parApekSe yathA bhAve 3.14.487 parArtha' zeSabhAva yaH 3.14.136 - rarigRhya zruti cakam 2.109 pareSAmasamAkhyeyam 1.35 paropakAratatvAnAm 3.11.7 parvatAdAgama labdhvA 2.486 pAkAdayastRtIyAntA 3.14.437 pAko pAkA iti yathA 3.14.344 pAcakAdi padasthA cet 3.14.253 pAThAcairavibhaktitvam 3.14.587 pAtrAdibhedAnnAnAtvam 2.378 pAramparNadapabhraMzAH 1.181 pArArthyasyAviziSTatvAt 2.338 pIyUSApUryamANApi 1.168 puMvarbhAvasva siddhayartham 3 14.421 puvasya janmani yathA 3.7.19 putrIyato na putro'sti 3.14.70 purArAditi bhinne'the 2.268 puroDAzAbhidhAna ca 3.12.22 pUjopAdhizca yo dRSTaH 3.14.432 pUrvabhAgastu yajU jAtAt 3 8.29 pUrva' padeSvasaMsRSTaH 2.249 pUrvazabdaprayogAcca 3.14.476 pUrvasmAtpracyutA dharmAt 3.1.39 pUrvasminyA kriyA saiva 3.717 pUrvAdInAM viparyAsaH 3.6.22 pUrvAbhyAmeva yogAbhyAm 3.14,552 pUrvAmavasthAmAzritya 3.14.566 pUrvAmavasthAmavijahat 3.7.118 pUrvaratharanugata: 2.415 pRthaniviSTatattvAnAm 2.123 pRthivyAdivabhivyakau 3.1.41 prakAravacanaH kazcit 3.14.620 prakArAdhArabhedena 3.14.426 prakAzakaprakAzyatvam 2.32 prakAzakAnAM bhedAMzca 1.102 prakRtipratyayAvahyau 3.14.79 prakRti cettatIyAntA 3 14.4 62 prakRtiH sAdhanAnAM sA 3.8.39 prakRteraviziSTatvAt 3.14.551 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUci prakRtestu vivakSAyAm 3.7.48 prakRtau pravilIneSu 3.1.43 prakRtyarthe viziSTe'pi 314.507 prakRtyucchedasaMbhUtam 3.7.50 prakRSTa iti zuklA di 3.14.3 prakSAlane zarAbANAm 2.33 pracaye bhidyamAne tu 3.94 598 prajJA viveka labhate 2.489 prajusavAdyavayavaiH 2.220 pratikriya samAptatvAt 31.99 pratipatturbhavatyarthe 3.3.2 pratipAdayatA vRttim 2.226 pratibaddhAzca yAstena 3.9.15 pratibandhAbhyanujJAbhyAm 3.9.30; 3.9.7 pratibimba yathAnyatra 1.50 pratibodhAbhyupAyAstu .333 prativarNamasaMvedyaH 2.60 pratiSedhyo yathAbhUtaH 3.14.288 pratItatvAttadarthasya 3.12.25 pratyaktA parabhAvazcA 3.10.1 pratyakSamanumAna' ca 1.36 pratyayasya pradhAnasya 3.1.91 pratyayArthAtmaniyatA: 2.446 pratyayena vinA prAdiH 3.14.585 pratyayairanupAkhyeoH 1.85 pratyavasthaM tu kAlasya 3.9 12 pratyastamitabhedAyAH 1.18 pratyastarUpA bhAveSu 3.6.7 pratyAzrayaM samAptAyAm 3.1.62 pratyeka vyaJjakA bhinnA: 1.91 pradezasyaikadeza vA 3.3.52 pradhAnakarmakathitam 37.71 pradhAnakalpanAbhAve 3 14.580 pradhAnamatra bhedyatvAt 3.13.284 pradhAnamanyArthatayA 3.14.236 pradhAnaviSayA zakti: 2.7.82 pradhAnetarayoryatra 3.7.81 pramANatvena tAM loka: 2.147 yuktAnAM hi zabdAnAm 3.14.561 prayukatena ca saMbandhAt 3.14.230 prayoktaivAbhisaMdhatta 2.4332 prayogadarzanAbhyAsAt 2.120 / prayogabhedAd dhAtUnAm 3.12.18 prayogamAtro nyagbhAvam 3.7.123 prayogAdabhisaMdhAnam 2.410 prayogArtheSu siddhaH san 2.183 prayogo viprayogazca 3.11.23 prayojakAstu ye bhAvAH 3.9.25 pravikAsitrabho'lpo'pi 3.14.618 pravibhajyAtmanAtmAnam 1.40 pravibhAge yathA kartA 1.139 pravRttAnAM punarvattiH 3.14.354 pravRttimantaH sarve'rthAH 3.14.323 pravRttiriti sAmAnyam 3.14.322 pravRttireva prathamam 37.33 . pravRterekarUpatvam 3.13.17 prasaktAnuprasaktastu 3.14.579 prasajyapratiSedho'yam 2.84 prasiddhabheda' yatrAnyana 3 14.567 prasiddhabhedA vyApArA: 3.9.81 prasiddhArtha viparyAsa 2.289. prasiddhAstu vizeSeNa 3.14.181 prasidvena hRtaH zabdaH 3.14.74 prasiddharusvamikarI 2.232 prAk ca jAtyabhisaMbandhAt 3.14.343 prAkU ca sattAbhisaMbandhAt 3.3.48 prAk saMjJinAbhisaMbandhAta 1.67 prAk samAsAt padArthAnAm 3.14.251 prAganyataH zaktilAbhAt 3.7.101 prAgasattvAbhidhAyitvam 3.11.309 prAgAzrayo hi bhedAya 3.14 312 prAviruddhakriyotpAdAn 3.9.92 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkaya5rIya prAgvRtta ryuktavabhAve 3.14.112 prAnimittAntarodbhUtam 3.732 prAjApatya mahattejaH 1.127 prANavRttimatikrAnte 1.145 prANenApyAyitA saivam 1.163 prANevinA yakSa dhAriH 3.14.71 prAtilomyAnulomyAbhyAm 3.7.27 prAdhAnya svaguNe labdhvA 3.9.162 prAdhAnyAt tu kriyA purvam 2.431 prAdhAnyenAzrita: pUrvam 3.14.260 prAptakamA vizeSeSu 3.1.35 prAptarUpavibhAgAyA: 1.12 prAptasya yasya sAmathryAt 2.64 prApti: pragRhyasaMjJAyA: 3.14.122 prApti tu samabAyAkhyAm 3.3.19 prAptoparAgarUpA sA 1.170 prAptyupAyo'nukArazca 1.5 prAyeNa saMkSeparucIn 2.481 prAsaGgikamida kAryam 2.77 preSaNAdhyeSaNe kurvan 3.7.125 . plutasyAGgavivRddhi ca 2.102 buddhizabdo pravatete 3710 buddhisthAdabhisaMbandhAt 2.186 buddheviSayatAM prApte 314 280 buddhau sthiteSu teSvevam 3.11.11 buddhayavagraha bhedAcya 3.9.69 buddhayavasthAvibhAgena 3.14.571 buddhayA kalpitarUpeSu 3.13.7 buddhayA samIhitaikatvAn 3 7.4 budvayaka bhidyate bhinnam 3.12.15 buddhijAnAnicitibhiH 3.10.3 bravIti pacaterIm 37.61 brAhmaNatvAdayo bhAvA: 3.144 brAhmaNatvena cAsattvAt 3.14 307 brAhmaNAditra vaizyAt tvam 314.528 brAhmaNAdisthayA vAkyeSu 3 14.252 brAhmaNAdhyayane tatra 3.14.49Na brAhmaNAdhyayane vRttiH 3.14.491 brAhmaNAnAM zrutirdani 2.349 brAhmaNAyeva dAtavyam 3.14.494 brAhmaNArtho yathA nAsti 2.14 brAhmaNeneva vijJAtam 314.527 brAhmaNo'brAhmaNastasmAt 3.14.267 bha phalaprasavarUpe tu 3.9.107 phala' phalApadezo v| 3.8.33 phalavantaH kriyAbhedAH 2.453 bandhutAbhedarUpeNa 3.8.49 vahuvari timteSu 2.447 bahuSvekAbhidhAneSu 2.406 bahanAM saMbhave'rthAnAm 3.40 bahUnAM cAnavasthAnAt 39.87 bAhyo nAstyAzrayo dvandve 3.11.208 bIjakAleSu saMbandhAt 2.185 buddhi tajjAtimanye tu 3.8:25 buddhiprakRttirUpa' ca 3.7.6 bhavatau yat pacAdInAm 3.8.62 bhAgavatamvapi teSveva 1.95 bhAgAnAmanupazleSAt 2.29 bhAgaranartha kayuktAH 2.12 bhAvatatvadRzaH ziSTAH 3 13.21 bhAvanAnugatAdatat 2151 bhAvanAsamaye svetat 1.27 bhAvazaktimatacanAm 3.3.83 bhAvAbhAvI ghaTAdInAm 38.33 bhAvinAM cava rUpam 3.9.40 bhAvino bahiraGgasya 3.14.150 bhAveSveva padanyAsaH 3.7.109 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUci bhedodgrAhavivartena 1.136 bhojana phalarUpAbhyAm 2.376 bhojanAdyapi manyante 3.3.33 bhojyate brAhmaNa iva 3.94.526 bhinna saMbandhibhedena 3.14.235 bhinnadarzanamAzritya 1.75 bhinnarUpeSu yal liGgam 3.14.166 bhinnavastvAzrayA buddhiH 3.1.17 bhinnavyApArarUpANAm 2.380 bhinnasyAbhedavacanAt 3.14.128 bhinnA iti paropAdhiH 3.1.20 bhinnAvijiyajI dhAtU 2.178 bhujidvandvakazeSAbhyAm 2.392 bhUtaH paJcavidhastatra 3.9.38 bhUta bhaviSyadityeto 3.9.101. bhUtAdayaH SaDAkhyAzca 3.14.173 bhUto ghaTa itIya ca 3.9.79 bhedanirvacane tvasya 2.171 bhedapakSe'pi sArUpyAta 2.317 bhedabhAvanayetacca 3.14.417 bhedarUpasamAveze 3.14.101 bhedarUpairanusyUtam 3.1.97 bhedavAkya tu yan Nyante 3.7.77 bhedasaMsargazaktI dve 2.469 bhedasya ca vivakSAyAm 3.7.131 bhedaH saMkhyAvizeSo vA 3,15.173 bhedAnAM vA parityAgAt 3.14.102 bhedAnAM bahumArgatvam 1.6 bhedAnukAro jJAnasya 1.88 bhedAbhedavivakSA ca 3.7.133 . bhedAbhedau pRthagbhAva: 3.7.144 bhedA ya ete catvAraH 3.7.89 bhedena tu vivakSAyAm 3.14.221 bhedena tu samAkhyAtam 3.11.9 bhedenAGgAbhibhAvo'sya 2.85 bhedenAdhigatI pUrvam 2.475 bhedenAvagRhoto dvau 1.59 bhede'pi tulyarUpatvAt 3.14.392 bhede sati nirAdInAm 3.14.40 vA-88 maJcazabdo yathAdheyam 3.14.348 madhurAyAmiva gRhA: 3.14.538 madhurAvayave vRttiH 3.14.520 madhurAviSayaH pAThaH 3.14.530 maraNAdinimittaM ca 2.295 mahattvaM zuklabhASa ca 2.280 mahAkaSTazritetyevam 3.14.61 mahAnAviyate dezaH 2.294 mahAraNyamatIte tu 3.14.62 mAtrANAM hi tirobhAve 3.14.180 mAtrANAM pariNAmA ye 3.9.44 mAnameyAbhisaMbandha 3.14.85 mAnaM prati samIpa vA 3.14.389 mitastu svena mAnena 3.14.376 muNDisUtryAdayo'sadHi 3.14.69 mrtibhyo mUrtidharmANAm 3.14.261 mUti'nAM tena bhinnAnAm 3.9.13 mRgapazvAdibhiryAvAn 2.293 mRgo dhAvati pazyeti 3.8.52 meghAH zaila ivetyukte 3.14.606 meSAntarakriyA pekSam 3.7.141 ya ya AtmanepadAbheda: 3.12.1 yaH patanjaliziSyebhyaH 2.485 yacca ko'yamiti prazne 2.271 yacca dvandvapadArthasya 2.223 yacca nimnAnnata citre 2.290 yaccAnupAtta zabdena 2.305 yaccApyeka' padaM dRSTam 2.270 yaccopadhAtajaM jJAnam 2.297 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 vAkathapadIya yajeta pazunetyatra 3.1.55, 3.1.83 yajeteti tato dravyam 2.65 yata: prakalpate bheda: 3.6.16 yatazcAviSayaH seo'syA: 3.11.60 yato viSayarUpeNa 3.1.110 yatnenAnumito'pyartha: 1.34 yatpRthaktvamasaMdigdham 37.40 yatpradhAna na tasyAsti 3.14.357 yatra draSTA ca dRzya' ca 3.3.72 yatra pratividhAnArthaH 3.12.20 yatrArthe pratyayAbhedaH 314,402 yatrobhau svAmidAsau tu 3.12.19 yat seo'yamitisa bandhAt 3.14.150 yathA garuDa ityetan 3.14.302 yathA guDatilAdInAm 3.14.500 yathA gaurAdibhisteSAm 3.14.261 yathA gauriti zuklAdeH 3.11.212 yathA gauriti saghAta: 3.8.7 yathA ca khadiracchede 2.224 yathA ca jJAnamAlekhAt 3.3.58 yathA ca sa nidhAnena 37.08 yathA citragurityetat 6.14.216 yathA jalAdibhirvyaktam 3.1.29 yathA jyoti: prakAzena 3.1.106 yathA tadatharvyApAraH 3.7.13 yathA tulAyAM haste vA 3.9.28 yathAdyasaMkhyAgrahaNam 1.90 yathA dravyavizeSANAm 2.148 yathAdhyayanayoH sAmyam 3.14.532 yathAnirdezamarthAH syuH 3.10.8 yathAnupUrvI niyamaH 1.94 yathAnuvAka: *loko vA 1084 yathAnekamapi ktvAntam 2.6 yathA pathaH samAsyAnam 2.172 yathA padasarUpANAm 2.112 yathA pade vibhajyante 2.10 yathAprakaraNa dvAram 2.335 yathA prakarSaH sarvatra 3.14.454 yathA praNihitaM cakSuH 2.404 yathA prayoktuH prAgbuddhi. 1.54 yathA prasiddha'pyekatve 3.13,29 yathA bhAvabhupAzritya 3.330 yathAbhyAsa hi vAgarthe yathA rakte guNe tatvam 3.1.7 yathA rAjJA niyukteSu 3 7.22 yathA romazaphAdInAm 1.162 yathArthajAtayaH sarvAH 1.15 yathA viSayadharmANAm 3.2.9 yathA vyutparayaH pucchau 3.14 535 yathAzvakarNa' ityukte 1.36 yathA saMyogibhivyaiH 2.153 yathA sattAbhidhAnAya 3.11.262 yathA samUhacaye 3.14.567 yathA salilanirbhAsA 3.13.8 prathA sAdhAraNe svatvam 2.399 yathA sAvayavAH varNAH 2.54 yathA sAsnAdimApiNDaH 2.252 yathA svazabdAbhihite 3.14.211 yathA hi pAMsulekhAnAm 2.3.68 yathAhe: kuNDalIbhAvaH 3.7.107 yathendriya saMnipatat 2.134 yathendriyagato bhedaH 3.1.30 yathendriyasya vaiguNyAt 3.3.53 yathaika eva sarvA 2.7 yathakadezakaraNAt 3.14.266 yathaikabuddhiviSayA 1.53 yathaikazeSe bhujyAdiH 2.212 yathaiva cendriyAdInAm 3.1.24 yathaiva Ditthe Dayati: 3 14.78 yathaiva darzanaiH pUrvaM': 1.92 yathaivAkAzanAstitvam 3.7.112 yathaivAtyantasaMsRSTaH 2.302 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsuci yathaivAdbhutayA vRttyA 3 9.26 yathaivAnarthakaivaNe : 2.413 yauvAviSayaM jJAnam 3.11.8 yauvAhitagarbhAyAm 3.1.64 yauvakamapAdAnam 3.778 yogekasya gandhasya 2.89 yayaiSAM tatra sAmarthyam 1.156 yathotkSepavizeSe'pi 2.20 yathopalakSyate kAla: 3.12.10 yathauSadhirasAH sarve 3.14.101 yadantarAle jJAnaM tu 2.414 yadantaHzabdatatva tu 2.30 yadanvAkhyAyaka vAkyam 3.14.613 yadasajjAyate sad vA 3.7.49 yadasAdhAraNaM kAryam 2.288 yadA kriyAnimittaM tu 3.14.521 yadA ca nirNayajJAne 3.3.24 yadA tu jAti: zaktirvA 3.1.77 yadA tu vyapadizyete 3.14.146 yadA tvAzrayabhedena 3.14.332 yadA nimitastadvanta: 3.14.380 yadA pratyavamarzastu 3.14.239 yadA pratyupameyaM tu 3.14.596 yadA bhedAnparityajya 3.1.96 yadA sahavivakSAyAm 3.1.98 yadA tu vyatirekeNa 3.14.549 yadi na pratibadhnIyAt 3.9.5 yadi bhinnAdhikaraNa: 3.14.418 yadi paSThIdvitIyAntAt 3.14.160 yadudumbaravarNAnAm 1.154 yadupavyaJjanaM jAte: 3.14.482 yadeka prakriyAbhedaiH 1.22 yadetanmaNDala bhAsvat 1.128 yadyadAzrIyate tat tatU 3.14.143 yadyapi pratyayAdhInam 2.286 yadyapyupavasideza 3.7 154 yadyapyupAdhiranyatra 3.14.534 yadyapyubhayavRttitvam 3.14.277 yadyAkAGkSA nivarteta 2.460 yadyeto vyAdhitau syAtAm 2.1.56 yannivRttAzrayaM karma 3.787 yannetra:pratibhAtmAyam 1.122 yamarthamAhatubhinnau 2.230 yayoratarkitA prAptiH 3.14.614 yacca tulyazrutihaSTaH 3. 14.484 yazcApakarSaparyantam 3.8.10 yazcApravRttidharmArthaH 3.14.324 ya: zabdaracaritArthatvAt 3.15.583 yastvanyasya prayogeNa 2.266 yasminnuccarite zabde 2.630 yasya nAsti kriyAyogaH 3.94.206 yasyAM dRSTasvarUpAyAm 1.969 yasyAnyasya prasaktasya 3.9.89 yasyArthasya prasiddhayartham 3 12.18 yasyetyetadaNo rUpam 2.100 yaH saMyogavibhAgAbhyAm 9.105 yaH saMbandhigato bhedaH 3.14.601 yA:putreruDhasaMbandhAH 3.94.508 yAMstu saMbhavino dharmAn 2.961 yA pravRttinivRtyarthA 2.319 yAvaccAvyabhicAreNa 2.967 yAvatAM saMbhavo yasya 3.1.84 yAvatsiddhamasiddha vA 3.81 yAvAMzca dvathaNukAdInAm 3.9.34 yA zabdajAtizabdeSu 3.1.10 yA sAmAnyAzrayA saMjJA 3.14.57 yuktamopayikaM rAjJaH 3.14.578 yugapad vartamAnatvam 3.9.54 yuSmadarthasya siddhatvAt 3.906 ye ca bhavino bhedA: 251 ye cAvyayakRtaH kecit 3.14.438 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya yena kriyApadAkSepaH 2.200 yenArthenAbhisaMbaddham 2.160 yenaiva hetunA zyAmA 3.14.366 yenava hetunA haMsa: 3.8.17 . ye zabdA nityasaMbandhAH 2.166 yeSAM samasto vAkyArtha: 2.395 yeSAmapUjyamAnatvam 3.14.14 yeSUpameyavacanaH 3.14.599 yairaprayuktaH saMskAraH 6.11.470 yo'zo yenopakAreNa 2.434 yogAdvA strItvapu svAbhyAm 3.9.964 yo'pi svAbhAviko bhoda: 4.14.568 yo ya uccAyate zabda: 9.62;3.14.455 yo yasya svamiva jJAnam 1.39 yo'rtha AzritanAnAtvaH 3.14.483 yo vArthI buddhiviSayaH 0.132 yo vAvayavabhedAbhyAm 3.14.209 yo'zve yaH pITha ityatra 3.10.9 yogapadyamatikramya 2.257 lakRtyaktakhalAnAm 3.8.53 lakSaNAd vyavatiSThante 2440 lakSaNArthA zratiyeSAm 2.304 / lakSaNA zabdasaMskAre 3.1.50 lakSyasya lokasiddhatvAt 2.381. labdhakriyaH prayatnena 1.111 liGga liGgaparityAge 3.11.152 liGga prati na bhedo'sti 3.14.329 liGgAt tu syAd dvitIyAdeH 3.1.46 lubante saMnipatitam 3.14.158 loke'rzarUpatAM zabda: 2.130 va vakatAnyazaiva prakrAnta: 2.135 vacane niyamaH zAstrAt 315.330 vatyAntAvayave vAkye 3.14.434 vatyartha' nAvagAhete 3.14.588 vana vRkSA iti yathA 3.8.59 vapraprAkArakalpezca 2.292 vayasvini pariccheda: 3.14.127 varNavAkyapadeSvevam 2.21 / varNAnAM ca padAnAM ca 2.52 varNAnAmarzavattAyAm 2.400 varNAnAmarzavatva tu 2.357 varNAntarasarUpatvam 2.11 varNena kenacinnyUnaH 2.214 vartate yo bahuvartha: 3.14.339 varmanAmatra keSAMcit 2488 vasatAvaprayuktte'pi 3.7.155 vastutastadanidezyam 3.7.91 vastUpalakSaNaM yatra 3.4.3 vastUpalakSaNaH zabdaH 2.438 vastUpalakSaNe tatra 3.5.5 vAkyaM tadapi manyante 2.326 vAkyasya buddhau nityatvam 2.344 vAkyasyArthAta padArthAnAm 2.269 rAjatvena prasiddhA ye 3.14.554 rAjavad rUpamasyeti 3.14.556 rAjazabdena rAjArthaH 2 35 / rAjAbhvAdizca viSaya: 3.95.608 rAjJaH putrasya napteti 3.8.41 rutairmRgazakumtAnAm 3 rUpa sarvapadArthAnAm 2.325 rUpaNavyapadezAbhyAm 3.3.55 rUpanAze padAnAM syAt 2.95 rUpasya cAtmamAtrANAm 3.13.15 rUpAcca zabdasaMskAra: 14.138 rUpAdayo yathA dRSTAH 1.155 rUpAntareNa saMmpaza: 3.14.337 rUpabhedAcca tad dravyam 3.14.165 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 701 kArikAsUci vAkyAtprakaraNAdarthAt 2.314 vAkyAnAM samudAyazca 2.76 vAkyAntarANAM pratyekam 2.393 vAkyA: sanivizate 2.1.69 vAkyArtho yo'bhisaMbandhaH 2.441 vAkye'pi niyatA dharmAH 3.14.37 vAkyeSvantaragata: 2.37 vAkye sa'padyate: kartA 3.7.116 vApatA cedutkA met 1.132 vAca: saskAramAdhAya 1.146 vAcikA dyotikA vApi 3.15.99 vAcikA dyotikA vA syuH 2.164 vAcyA sA sarvazabdAnAm 3.2.16 vAyoraNUnAM jJAnasya 1.110 vikalparUpa bhajate 3.2.8 vikalpavati vA vRttiH 3.14.192 vikalpAtItatattveSu 3.6.2 . vikalpAdyabhidheyasya 3.14.196 vikalpenaiva satra 3.7.134 vikalpotthApitene va 3.3.12 vikArApagame satyam 3.2.15 vikAge janmanaH kartA 3.7.14 vicchedagrahaNe'rthAnAm 2.143 vicchedapratipattau ca 2.242 vitarkitaH purA buddhayA 1.48 vidyamAnA: pradhAneSu 3.5.4 vidyamAnAsu saMkhyAsu 3.14.113 vidhAtustasya lokAnAm 1.10 vidhibhiH pratiSedheca 3.14.43 vidhivAkyAntaresaMkhyA 3.1.7) vidhIyamAna' yatkama 2.320 vidhau vA pratiSedhe vA 3.1.28 vidhyatyadhanuSetyatra 2.311 vinA saMjyAbhidhAnAda vA 2.165 viniyogAdRte zabdaH 2.403 vinaiva pratyakttau 3.14.82 viparItArthavRttitvam 6.7.12. viparyAsAdivArthasya 2.274 vibhaktayoni yatkAryam 3.7.108 vibhaktibhedo niyamAt 3.14.8 vibhakatyantarayogo hi 3.14.460 . vibhakartha pradhAnatvAt 3.14.221 vibhaktyarthAbhidhAnAdU vA 3.14.218 vibhaktyarthena cAviSTam 3.14.244 / / vibhakatthe 'vyayIbhAva 3.7.165 vibhajanasvAtmano granthIn 1.118 vibhajya bahudhAtmAnam 1.125 , viruddha cAbhisaMbandham 2.246 viruddhaparimANeSu 1.103 vivibhaktiH prekRtyartham 3.14.459 viziSTakAlatA pUrvam 3.9.96 . vizaSTikAlasaMbandhAt 39.16.9 viziSTamavadhiM ta' tam 3.9.68 viziSTava kriyA yena 2.71 vizeSa evaM sAmAnyam 3.14.142 vizeSakarmasaMbandhe 3.14.16 vizeSaNa brAhmaNAdi 3.14.306 vizeSaNavizedhyatvam 3.14.6, 53 vizeSaNAd vizeSye'the 3.14.89 vizeSyadarzana yatra 37.66 vizeSalAbhaH sarvatra 3.752 vizeSavRtterapi ca 3.14.141 vizeSazabdAH. keSAMcit 2.17 vizeSaH zrayamANo'pi 3.14.65 vizeSasyAprayoge tu 3.14.316 bizeSya syAdanitim 3.14.7 vizeSyeSu yathAbhUtaH 314.273 viSayaM kRtrimasyApi 2.374 viSayatvamanApannaH 1.57 / vIpsAyA viSayAbhAvAt 2.391 vIpsAsAdRzyayovRttiH 3.14.622 vRkSo nAstIti vAkya ca 2.241 vRttiM vartayatAmevam 3.14.98 vRttiranyapadArtha yA 3.1 4.39 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkacarIya vyApArasamudAyasya 3.14.39 vyApArasyAparo yasmAt 3.3.28 vyApAreNaiva sAdRzye 3.14.504 vyApAro jAtibhAgasya3 14.428 vyApi saumya kvacidyAti 3.8.34 vyAptimAMzca laghu cauva 2.345 vyAvRttAmA vizeSANAm 6.14.396 vRttau yathA gatAdyartham 3.14.257 vRttau yo yuktavabhAvaH 3.14.919 vRtto viziSTarUpatvAt 3.14.193 vRttI vizeSavRttitvAt 3.14.38 vRddhyaadye| yathA zabdAH 1.60 vRddhAIdanAM ca zAstro'smin 2.369 vRSale praveSTavyam 2.385 vedazAstrAvirodhI ca 1.151 vaikRta samatikrAntA 1.19 vaikharyA madhyamAyAnca 1.159 vaijIsaubhavaharyauH 2 484 vaiyAkaraNavate 3.14.575 varavAsiSThagirIzA: 2.171 vyaktizakteH samAsannAH 3.1.79 vyakteSu vyaktarUpANAm 3.13.10 vyaktI padArtha zabdAdeH 3.7.7 vyajyamAne tathA vAkye 1.93 vyatikrame'pi mAtrANAm 3.9.74 vyatiriktasya sAdhutve 3.14.87 vyatirekasya yo hetu: 3.6.2 vyatireke ca satyevam 3.14.149 vyapadezivadekasmin 3.12.16 vyapadeze padArthAnAm 3.3.39 vyapadezo'bhidheyena 3.14:335 vyabhicAre tathA sidve 3.14.550 vyabhicAre nimittasya 3.9.93 vyavadhAnamivoti 3.9.82 vyavasthitavibhASA ca 3.14.46 vyavahAraca lokasya 3.3.88 vyavahArasya siddhatvAt 3.8.13 vyavahArAya niyamaH 2.363 vyavAyalakSaNArthatvAt 2.387 vyAghrazabdA yadA zauryAt 3.14.469 vyAghrAdivyapadezena 2.321 vyApAraM yAti bhedArUyaH 3.14.114 vyApAravyatirekeNa 3.9.1 zaktayaH zaktimanta ca 3.7.3 zaktimAtrAsamUhasya 3.72 zaktivyApArabhedo'smin 2.83 zaktyAtmadevatApauH 3.9 62 zatAdAnapradhAnatvAt 2.382 zabda: kAraNamarthasya 3.3.32 zabdavyahitA buddhiH 2.318 zabdasya pariNAmo'yam 1.124 zabdasyordhvamabhivyakateH 1.79 zabdasvarUpamastu 2.260 zabdaH sNskaarhiine| yaH 1.175 zabdAdarthAH pratAyante 3.14.198 zabdAdibhedaH zabdena 1.123 zabdAnAM kramamAtre ca 2.50 zabdAnAmeva sA zakti: 1.153 zabdAntaratvAdyuktAdi: 3.1 4.52 zabdAntaratvAdvAkyeSu 3.14.137 ; 3.14.214 zabdAntarANAM bhinne'rthe 3.13.23 zabdAntare'pi zaikatvam 3.14.250 zabdA yathA vibhajyante 3.14.75 zabdenArthasya saMskAra: 3.3.65 zabdeSvevAzritA zakti: 1.122 zabdopajaniteA'rthAtmA 3.13.2 zabdopahitarUpA ca 3.7.5 zastrI svena guNenAtaH 3.14.383 zastrIkumAryAH sadRzaH 3.14.379 Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUca zastrIya zastrIzyAmeti 3.14.420 zastryAM prasiddha zyAmatvam 3.14 382 zAstrapravRttibhede'pi 3.14.249 zAstrAbhyAsAcca bhedo'yam 3.14.458 zAstrArtha eva varNAnAm 2.610 zAstro kvacitprakRtyartha: 2.229 zAstro nimittabhAvena 3.14.169 zAstro'pi mahatI saMjJA 2.371 zAstro pratyAyakasyApi 9.98 zAstroSu prakriyAbhedaH 2.233 ziSTebhya AgamAtsiddhAH 1.27 ziSyamANapare vAkye 3.10.86 zuklAdayo guNAH santaH 2.69 zuklAdiSu matublIpaH 3.14.88 zuklAdiSvAzrayadravyam 3.14.186 zuddhasyoccAraNe svArtha: 2.65 zuddhe ca kAle vyAkhyAtam 3.9.98 zuddhe tu saMvidhAnArthe 3.12.26 zrazabdaprayoge tu 314.430 zauNDArdhacaMpuroDAza 3.14.32 zaupike mAsajAte ca 3.14.126 zyAmatvamupamAne cet 3.14.40 zyAmatvameva sAmAnyam 3.14.399 zyAmA zastrI yathA zyAmA 3.14.422 zyAmetyevAbhidhIyeta 3.14.369 zyAmeva zastrI kanyeti 314.298 zyAmeSu keSucitkicit 3.14.371 zratimAtreNa yatrAsya 2.278 zrayate vacana yatra 3.14 129 zrotriyakSetriyAdInAm 3.14.55 *vete bhavetata ityetat 3.8.3 saMyogabhedAbhinnAtmA 3.7.137 saMyogidharmabhedena 3.7.15 saMvidhAtuzca sAMnidhyAt 3.12.21 saMvidhAna pacAdInAm 312.8 saMzleSamAtra' badhnAti: 3.105 saMmarga iva rUpANAm 2.96 saMsargarUpa saMsRSTe 2.425 saMsargarUpAsaMbhUtA: 3.401 saMsargiNAM tu ye bhedA: 3.9.8 saMsargi bhedaka yadyat 3.5.1 saMsargiSu tathArtheSu 2.299 saMsargoM viprayogazca 2.315 saMsRSTAH pratyayeSvarthAH 311.475 saMsRSTAnAM vibhaktatvam 2.436 saMsRSTeSvapi nirmAge 3.11.14 saMskArasahitAjjJAnAt 3.14.91 saMskArAdiparicchinne 2.159 saMskArAdupaghAtAd vA 3.14.485 saMstu rUparasAdInAm 3.11.23 saMstyAne pratyayasyArtha: 3.94.178 sastyAne kevale vRttiH 3.11.176 saMstyAnena kvacid dravyam 3.11.72 saMsthAnavarNAvayavaiH 2.155 sa hatyApi ca kurvANA: 2.390 saMhitAviSaye varNA: 2.104 sakRcchrutA saptadazasu 2.456 sakRtpravRttAvekatvam 3.1.100 sakaro vyavahArANAm 3.6.19 sakhyAnajAtiyogAtu 3.11.26 sakhyA nAma na saMkhyA sti 3.11.25 saMkhyApramANasaMsthAna 2.158 saMkhyAyete dazavago 3.11.24 sakhyAvAliGgavAMzcArtha: 3.14.243 saMkhyAvAn satvabhUto'tha: 3.11.1 saMkhyAsAmAnyarUpeNa 3.14.105 Sa SaidvArA SaDadhiSThAnAm 1.138 SaSThyantAdadhike tasmAt 3.14.163 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 704 saMkhyeyasaGghasakhyAna 3.11.19 3.11.22 saMkhyeyAntaratantrA sakhyaiva pratizodhana 3.14.295 saGghasyaiva vidheyatvAt 2.383 saDU-caikadeze prakAntAn 2.225 saGghakadezadvandveSu 2.375 sa cApUrvAparIbhUtaH 3.8.19 sa copajAtaH saMbandhaH 2.199 saMjJAntarAcca dattAdeH 2.355 sajJA viSayabhedArtham 3.14.131 saMjJAzabdekadezo yaH 2.354 sa' jJAsvarUpamAzritya 2.370 saMjJinIM vyaktimicchanti 1.70 sa tasminvAcake zabde 2.215 satAmindriyasaMbandhAt 3.9.112 sati pratyaya hetutvam 3.3.37 sati ziSTabalIyastvAt 3. 14.412 satI vAvidyamAnA vA 3.7.47 sa tebhyo vyatirikto vA 3.7.15 sato'vivakSA pArArthyam 1. 152 sato hi ganturgamanam 33.44 sattayaivAbhisaMbandhaH 3.14.254 sattA svazaktiyogena 3.8.36 satravRttasya zeSe vA 3. 14.436 satrAdavyatirekeNa 3.9.60 satya vastu tadAkAre: 3.2.2 satyama kRtisaddAraiH 3.2.11 satyA vizuddhastatroktA 1.9 satyAsatyau tu yau bhAgau 3. 1.32 satvanekapadastho'pi 2.43 satsu pratyayarUpo'sau 38.97 sadasadrUpameka' syAt 3.9.88 sadasadvApi caitanyam 3.10.2 sadasad vApi vastu syAt 3.9.85 sadityetattu yad vAkyam 2.429 sadRzagrahaNAnAM ca 1.101 vAkayapadIya sadRzastva' tavaiveti 3.14.577 sadRzAdiSu yatkarma 3.7.64 sa dharmoM vyatirikto vA 3.11.2 santa eva vizeSA ye 249 sadarzana prArthanAyAm 3.7.16 saMnidhAne nimittAnAm 3.13.20 saMnipAte tayoryAnyA 3.14.611 saptaparNAdivad bhedaH 3.14.56 saptamyApi na tatrAsti 3.14.548 sa manobhAvamApadya 1.16 samanvita ivArthAtmA 2.217 samavAyAt sa AdhAra: 3.3.13 samavetA pariccheye 3.11.3 samAne'pi tu zabdatve 2.53 samAsapratyayavidhau 3.1.87 samAse zrUyate svArtha' : 3.14.313 samuccayavato'rthasya 3.14.201,207 samuccayastu kriyate 3.14.472 samuccayA nimitta cet 3.14.202 samuccayo vikalpo vA 3.14.500 samuccitanimittatve 3.14.203 samuccitasya prAdhAnye 3.14.200 samuccitaH syAd dvandvArtha: 3.14.119 samuccitAbhidhAne tu 2.195 samuccitAbhidhAne'pi 2.196 samudAya: pradezo ve 3.14,483 samudAyamupakramya 3 14.36 samudAyasya vRttau ca 3.14.59 samudAyAntaratvAcca 3.14.34 samudAyAbhidhAyi ca 3.14.477 samudAyAvayatrayAH 2.218 samudAyena saMbandha: 3.14.49 samudAyeSu vartate 3.14.471 samudAyo'bhidheyeA vA 2.126 samUhaH sa tathAbhUtaH 3.8.2 samUheca pradeze na 3. 14.478 Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kArikAsUci / / saMpratyayapramANatvAt 2.34 saMpratyayA nukAro vA 3.9.100 saMpratyayArthAda bAhyo'rthaH 2.445 saMprasAraNasaMjJAyAm 2.472 saMvandhaH kArakebhyo'nyaH 3.7.15 saMbandhazabde saMbandhaH 3.3 31 saMbandhasya ca saMbandhI 3.14.220 saMbandhasyAviziSTatvAt 3.3.17 raMbandhidharmA saMyogaH 2.439 saMbandhini nimite tu 3.14.242 saMbandhibhinnasaMbandha 3.14.247 saMbandhibhiviziSTAnAm 3.14 233 saMbandhibhedAt sava 31.33 saMbandhizabda: sApekSa: 3.14.48 saMbandhI niyato rUDhaH 3.14.213 saMbandhe sati yat tvanyat 2 42 saMbodhana na loke'sti 3.10.5 saMbodhana na vAkyArthaH 37164 saMbodhanapadaM yacca 2.5 saMbodhanArthaH sarvatra 3.10.4 saMbhave nAbhidhAnasya 2.168 saMbhAvanAt kriyAsiddhau 3.7.122 saMbhUya svarthalipsAdi 2386 saMmArgasya vidheyatvAt 3.1.70 saMmArjane vizeSazca 3.1.61 saMmRjyamAnatantro tu 3.1.85 saraNe devadattasya 3.7.139 sarUpatamudAyAttu 3.1.90 sarUpANAM ca vAkyAnAm 2.11. sarUpANAM ca sarveSAm 3.1.102 saveSu saMvidhAyApi 2.323 sarva vApyekadezo vA 3.14.499 sarva sattvapada zuddham 2.342 sarva ca sarvato'vazyam 3.5.6 sarva cAkathita karma 3.7.70 sarvatra tasya kAryasya 3.6.17 sarvatra sahajA zaktiH 3.7.28 sarvatrAviziSTaliGgatvam 3.15.320 sarvadravyagati caivam 3.14.1 10 sarvabhedAnuguNya tu 2.44 sarvamUAtmabhUtAnAm 3.11.14 sarva mithyA bravImIti 3.3.25 sarvarUpasya tattvasya 3.8.35 sarvazaktestu tasyauva 2.953 : sarvazaktyAtmabhUtatvam 3.1.22 sarvasya parihArArtham 3.14.448 sarvasva pradhAnasya 3.53 " sarvasvarUparyugapat 3.2 358 sarvAtmakavAdarthasya 2.437 sarvAdayo vizeSAstu 3.4.217 sarvArtharUpatA zuddhiH 3.3. 56 sadhairavayIstulyam 2.356 / saviziSTAstairathai: 3.14.473 sarvA'dRSTaphalAnarthAn 1.157 saliGgaM ca sasaMkhyaM ca 3.15,139 sa vAcako vizeSANAm 2.188 sa vyaktaH kramavAm chandaH 2.19 savyApArataraH kazcit 3.7.119 savyApAro guNastasmAt 3.5.8 sahasthitau virodhitvam 2.397 sAkAi.kSatvAd guNatvena 3.14.188 sAkAi-kSAvayavaM bhede 2.4 sAkSAcchabdena janitAm 2.146 sAdRzyaM yogyatA kaizcit 3.11.623 sAdRzyagrahaNaM sUtro 3.12 62 sAdRzyamAtra sAmAnyam 3.11.427 sAdRzyameva sarvatra 3.14.619 sAdhana guNabhAvena 3.19.340 sAdhanatva prasiddha ca 3.8.55 sAdhanatve padArthasya 3.168 sAdhanavyavahArazca 3 7.3 vA-88 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadaya sAdhaneryapadiSTe ca 3.7.15.. sAdharmyamavyayena syAt 3.14.229 sAdhAraNatvAtsadigdhAH 2.362 sAdhAraNa bruvandharma 3.11.386 sAdhutvajJAnaviSayA 1.158 sAdhutva na vibhaktayartha 3.14.226 sAdhyatvAt tatra cAsyAtaiH 3.8.41 sAdhyatvAt tatra siddhana 3.14.294 sAdhyatvena kriyA tatra 3.8.48 sAdhyasyApariniSpatteH 3.8.54 sAdhvI vAga bhUyamI yeSu 1.126 sAmarzaprApita yacca 2.73 sAmarthyamavivizeSoktam 3.11.11 sAmathya maucitI deza: 2.316 sAmAnAdhikaraNyaM ca 3.11.21:3.14.523 sAmAnAdhikaraNyaM cet 3.14.219 sAmAnAdhikaraNye tu 3.14.183 sAmAnAdhikaraNye'pi 3.14.431 . sAmAnya vA vizeSa vA 3.3.73 sAmAnya zyAmatAnyaiva 3.15.398 sAmAnya kAraka tasya 3.7.44 sAmAnyadravyavRttitvAt 3.14.308 sAmAnyabhUtA sA pUrvam 3 8.38 sAmAbhyabhUto dravyAtmA 3.15.185 sAmAnyamAkRtirbhAvaH 3.14.321 sAmAnya Adhita yad yat 1.64 sAmAnyAnAmasaMbandhAt 3.11.10 sAmAnyAyastirobhUta: 2.15 sAmAnyenopadezazca 2.176 sAmAnye bhAva ityatra 38.60 . sAmAnyeSvapi sAmAnyam 3.11.11 sAmidhenyantara caivam 2.258 sAnyenAnyatarAbhAve 3.1.80 sArUpyAt tu tadevedam 3.14.161 sArthakAnarthako bhede 2.207 sA sarvavidyAzilpAnAm 1.133 siMhazabdena saMbandhe 3.15.193 siddhasyAbhimukhIbhAva 3.7.163 siddhasyArthasya pAkAdeH 3.8.53. siddhe tu sAdhanAkAGkSA 3.8.18 siddhayasiddhikRto bheda: 3.14.585 suvarNAdi yathA yuktam 3.2.4 . susUkSmajaTakezAdau 3.11.58 sUkSma grAhya yathAnyena 2 62 mutrArambhAnna caitasmAt 3.14.564 sUtro zrutazca dviSTho'sau 3.11.515 saiva bhAvavikAreSu 3.1.36 saiSA saMsAriNAM saMjJA 1.134 sopaskAreSu sUtreSu 3.14.465 so'yamityabhisabandhaH 2.40 so'yamityabhisaMbandhAta ...mabhijalpaM pracakSate 2.128 ...nApatye niyamo bhvet| 3.14.83 ...guNabhAvaviparyayaH / 3.14.187 ...zAstrArambhAdU bhaviSyata: / 3.14.224 ...sAdhutvamucyate / 3.14.227 ...liGgasaMkhye prasidhyataH / 3.19.342 ...jAtezcAbhyupagamyate / 3.11.347 so'yamityabhisaMbandhe 3.14.84 so'yamekatvanAnAtve 3.14.368 stanakezAdisaMbandhaH 3.13.. stutinindApradhAneSu 2247 stokasya vAbhinivRttaH 3.7.99 strItvAbhidhAnapakSe'pi 3.14.120 strozabdo guNazabdatvAt 3.14.170 strayarthaH saMsthAnavad dravyam 3 14.171 sthAdibhiH kevalaryacca 1.189 sthAneSu vivRte vAyau 1.165 sthitasyAnugrahastaistaiH 3.9.11 sthitaH saMsargibhirbhA: 3.9.23 sthiteSu sarvaliGgeSu 33.13.19 sthUlena tulyo yAtIti 3.11.512 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arikAsUci 707 svazabdarabhidhAne tu 3.7.13 svAGgasaMyoginaH pAzA: 3.7.30 svAjAdU vyavasthA yA loke 3.6.8 svAtanye'pi prayoktAraH 37.94 svAmini vyatirekazca 6.14.37 svArthamAtraM prakAzyAsau 2.337 svArthe pravartamAno'pi 2.267 svAzrayeNa tu saMyuktaiH 3.3.16 svAzraye samavetAnAm 3.7.1 svaH sAmAnyavizeSaizca 37.11 snehAntarAdavacchedaH 3.14.296 sparzaprabandho hastena 2.291 sphaTikAdi yathA dravyam 3 3.40 sphoTarUpAvibhAgena 1.83 sphoTasyA bhinnakAlakhya 1.76 . smRtayo bahurUpAzca 1.7 svarUpamiti kaizcittu 1.69 sva. rUpamiti caitasmin 3.14.58 svakakSyAsu prakarSazca 3.7.93 svakAla eva sAdhutve 3.9.94 svajAti: prathama zabdaiH 3,1.6 svatantraparatantratve 3.7.8 svabudhyA tamapodhRtya 3.11.6 svabhAvabhedAnnityatve 1.77 svabhAvacaraNA(varNA-Rau)bhyAsa 2.152 svabhAvo vyapadezyo vA 3.1.95 svamAtrA paramAtrA vA 1.141 svarabhedAdU yathA zabdAH 3.13.22 svaravRtti vikurute 2.149 svarUpa vidyate yasya 2.420 svavyAgAraviziSTAnAm 3.8.23 svazaktI vyajyamAnAyAm 1.114 haritakyAdiSu vyaktiH 3.4.156 hastaspAdivAndhena 1.42 hastinyAM vaDavAyAM ca 3.13.5 himAraNye mahattvena 3.13.25 hetutve karmasaMjJAyAm 3.7.130 hetuhetumatoryoga 2.203 hetuprakArAdAkSiptaH 3.9.55 hotavyasadRzo hote 3.14.442 hotavyAdiSu yasmAcca 3.14.498 hasvadIrdhaplutAvRttyA 3 9.64 hasvasyA ca yad dRSTam 2.308 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadIya (Beans) zabdonI sUci apoddhAraH 2.10 akathitam 3.771 apoddhArapadArthAH 1.24 akarmikA kriyA 3.7.88 apohaH (24sA bhedApohaH) 3.1.10. akRtrima: 2.369 aprayojakam 2.81 akSarasmRte: 1.20 abhijalpam . 2.128 ajasravRtti: 1.120 abhivyaktivAdinAm 1.80 abhisaMbandhaH 2.40 atadAtmakam 3.2.9.10 atideza: 2.78 abhedaikatvasaMkhyA 3.14.100 atItAkhyA zakti: 3.9.51 abhyanujJA 3.9.4 atulyavibhaktitvam 3.14.477 abhyAsaH 1.35 arthakriyA 1.135 adhikaraNam 3.7.148 adhyAropaH 3.10.10 arthapravRttitattvAnAM 1.13 adhyAhitakalAma 2.3 arthavattA 2.212 anavasthitaH 1.109 arthitvam 2.79 anAgamaH 2.118 arthopasarjanIbhUtAn 1.55 anibandhanaH 1.53 arthei 3.15.552 anukAraH 1.5 avagraha 1.93: anucchinnAzrayAt 3.1.41 avacchedaH 3.14.11 anutantram 1.23 avikalpitam 3.28 anuniSpatto 2.363 avivakSA 1.152 anuniSpAdI 2.124 azvakarNaH 2.36 anuprayogaH 3.14.232 asaMvida 2.91 anupravRttiH 3.1.19 A anuSaGgiNI 2.122 AkArAvagrahaH 2120 anusaMhatiH 2.1 AkhyAtam 21 antHkrnnyttvm|.117; 37.41 AjasaH 1.12 anta:zabdatattvam 230 ANDabhAvam 1.52 antyena dhvaninA 1.86 Atmabhedam 1.46 anvAhayeyA: 1.24 AdhAraniyamaH 2.416 apabhraMza: 1.175 ApekSikI 2.168 apAyaH 3.7.136 ArAd vizeSakam 1.82 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaci AvirbhAvaH 3.13 13 AviSTaliGgatA 3.14.318 AvRttibhedAbhyAm 2.77 AzaMsA 3.9.105 Asannam 1.11 Asatti 2.151 kabhiprAyatA 3.12.9 kama 3.7.45 karmasthabhAvakatvam 37 65 karmapravacanIyatvam 2.202 kAraka - saptAthA: 3.7.44 kAraNajyotiSA 1.147 kAlazaktim 1.3 kutsA 3.14.1 kutsitazrutiH 3.14.2 kratuH 1.51 kramaH 2.80 kramamAtrAbhiH 2.24 kriyA 3.8.14 kriyApradhAnam 2.343 utkRSTe 3.14.160 upakAraH 3.7.13 upagraham 3.12.1 upagrAhi 3.14.113 upadhAtaH 3.1.74 upaplava: 1.88:3.3.57 uramAnam 3.14361 upamAnasvaraH 3.14.412 upalakSaNam 3.14.424 upanyajanA 2.18 upaleSam 2.145 upAdAnazabdeSu 1.44 upAyAn 2.38 ubhazabde 3.14.118 guNatvam 3.5.1 guNapradhAnatvam 3.14.338 gurulAghavam 2.84 gauNam 2.84 grAhakatvam 1.56 grAhyatvam 1.56 uhaH 2.78,3.14.591 candrAcAryAdibhiH 2.486 casya 3.14.194 citirUpeNa 3.14.324 / chinnagrathitakalpatvAt 2.249 ekajAtisamanvayaH 2.409 ekabuddhiviSayA 1.53 ekA prakhyA 3.14.99 au aucityAta 2.314 audumbarAyaNaH 2.344 aupacArikI 3.3.39 aupamyam 3.14.434 ja jahatsvArthavikalpe ca 2.228 jye 2.363 jJeyarUpam 1.51 ka karaNavinyAsa: 1.130 kartRsthabhAvakaH 3.14.167 tantroNa 2.77 - tirobhAvaH 3.9.11 tulyopavyajanA 2.21 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71. vAkayapadIya trayyA vAcaH 1.159 tridhApAdAnam 3.7.136 da dezakAlata: 2.114 dyotakAH 2.192 dravyam 3.4.3 drA 2.363 dvandvakavadbhAve 3.14.43 dviSThAni vAkyAni 2.472 dhvanaya: 1.105 dhvanitvena 1.96 dhvaninA 1.48 dhvani prakAzite 1.85 dhvanimAtram 1.107 dhvanirasaMvedyaH 1.83 . dhvanizabdayoH 1.99 dhvaneH kramAt 1.95 nyagbhAvanA 3.7.59 nyAyabIjAnAm 2.482 pa padaprakRtibhAvaH 6.58 padAmnAyaH 2.59 paratantratvAt 1.63 paramAtrA 1.141 parikalpeSu 3.3.65 pariNAmaH 1.124 pariplavamAnatA 2.45 paryudAsaH 2.84: pazyantyAH 1.169 parvatAda 2.486 pArAca'm 1.152 puruSaH 3.10.2 pRthaksarva padam 2.2 prakaraNAta 2.314 prakarSa : 3.5.3 prakramaH 2.514,463 prakhyA 3.14.29 pratipAdakA: 1.24 pratibandhaH 3.9.11 pratibhA 2.153 pratibhA SaDavidhAm 2.152 pratibhAhetu: 2.117 pratisaMhAre 3.14.89 pratIyamAnadharmAn 3.14.465 pratyaktA 3.10.1 pratyAyye'rthe 2.391 pradhAna 2.82 pravibhAge 1.131 prasajyapratiSedhaH 2.84 prasavaH 3.13.27 prahANam 3.9.11 prAkRtaH dhvaniH 1.78 prAkRtasya dhvaneH 1.77 nabsamAse trayaH pakSAH3.11.294 nAdasya 1.49 nAdA: 1.108 nAdaH 1.86 nAntarIyakA 2.123 nAstarIyakam 2.81 nidhAta: 2.3 nipAtA: dyotakA: 2.192 nibandhanam 1.22 nimittAnuvidhAne 3.14.205 nimittinA 3.24.9. nimire 3.11.90 niyamyate 2.85 nirupAsyam 2.234 nirmograH 37.84 nirvaya'mAnam 3.1 27 nyagbhAvaH 3.7.95 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zathi 711 prAptim 3.3.19 prApya (kama) 3.7.51 phalamatra tu bhidyate 2.83 bAdhasamuccayo 2.77 buddhayanusaMhatiH 2.1 buddhayavasthAnibandhanaH 3.7 3 bhAgAvagrahaH 1.13 bhAvaH 3.8.12 bhAvanA 1.130 bhedaka: 2.201 bhedAnukAra: 1.88 bhedenAGgAGgibhAvaH 2.85 bhedodagrAhavivartena 2.136 bheda: avivakSitaH 2.83 . vAkyAta 2.314 vAkyeSu dharmAH 2.87 vikRtaH dhvaniH 1.97 viprakarSe'pi 3.1.49 viprayoga: 2.315 viplAvite 2.484 vivartate 1.1 vivibhaktiH 3.11.459 vivRtena 1.48 vizeSaH 3.14.142 vizeSavRttim 3.14.499 vizeSasmRtihetavaH 2.316 vaikRta: (dhvani:) 1.78 kharyAH 1.159 veji 2.484 vRttikAla: 1.104 vRttibhedam 1.79 vRttilAbhaH 3.9.9 vRSabham.1.113 vyatihAra: 3.12.4 vyavasthitavibhASA 3.14.46 vyasthAnityatA 1.28 vyudAsaH asya kriyAntare 2.79 vyAkaraNAntare 3.14.562 vyApAralakSaNA 3.1.11 vyApI 2.84 ma madhyamA 1.159 mAtrA 2.25 mukhyam 2.84 mukhyA sattA 3.3 48 mUrtivyApAradarzanam 1.19 yatazakitvam 106 yuktavabhAva: 3.14,112 yugapavAcitA 3.14.35 yogyatA 3.3.29 yogyatvam 2.85 yogyabhAvena 1.25 lakSaNatvam 2.168 lakSaNA 3.2.50 liGgama 2.315 liGgAnAM vikalpAH(sapta) 3.13. laiGgikI vyakti: 1.152 zabdasaMghAta: 2.1 zabdamAtrAsu 1.123 zabdasaMskAra: 1.144 zabdAnugamAt 6.131 zeSaH 2.82 zrutidharmavilakSaNaH 2.74 zrutisaMhAre 2.108 zratyA kramaprAptiH 2.80 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 SaDadhiSThAnAm 1.138 SaDavasthA: 3.1.36 SaDavyayAm 1.138 badvArAm 1.138 sato'vivakSA 1.152 samuccayaH 2.77 samudAya: abhidheya: 2.126 saMsarga: 2.315 saMstyAnam 3 13.27 saMhitA 2.58 saMkhyAnibandhana: 3.11.1 saMgrahapratikAcuke 2.484 saMgrahe 2.481 saMdarzanam 3.7.16 saMjhinIm vyakkim 1.70 saMpratyayapramANatvAt 2.34 saMbandhaH 2.88 saMbandhAjjJAnabhedaH 2.83. saMbandhisaMbandhasaMsarga 3.1.24 sAMbodhanapadam 2.5 saMbodhanam 3.7.163 sAkAkSAvayavam 2.3 vAkayapadIya sAkSAdasyopakArI 282 sAdRzyagrahaNam 3.14.621 sAdhanam 3.7.1 . sAmartham 2.79 sAmAnyam 1.64 sAmAnyAtidezaH 2.78 sAmAnye 3.14.143 sAmidhenyantaram 2.258 sAhacaryam 2.31. soDhatvam 1.84 sthita lakSaNA: 1.24 sthitiH 3.13.17 sphoTa: 1.105 sphoTa iti 1.96 sphoTakAla: 1.106 sphoTanAdayoH 1.50, 10. sphoTarUpAvibhAgena 1.83 sphoTasya 1.76 sphoTAt 1.109 sphoTAtmA 1.79 svamAtrA 1.141 haryakSaH 2.484 hAyanAkhyAm 3.9.29 hetuvAdaH 1.1 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadInAM prakAzita saMpAdana mUlakArikA ane vRttisaha kArikA 1 Vakyapadiya : A treatise on the philosophy of Sanskrit grammar by Bhartsbari with a commentary on the 1st and 2nd kandas and Helaraja's commentary on the 3rd kanda. Edited by Ramaklsia sastri alias Ta tyasastri Patavardhana, Gargadharasastri Manavalli, Ramacandrasastri Kotibhaskara and Damodara sastri. Bepares. 1184-1937. 2 sithic fatigatiFitgina 5103: 1 Atsa sz agoltagstrefa F A IETTI 541EXTia: 1 qera 1926/7 3 bhagavadbhartRhariviracita' vAkyapadIyam / tatra haryupajJavRttisanAtha vRSabhadevaTIkAsa hya 54#' $105# gitaaf 2152: Et, Lahore 1934 vAkyapadIya bhartRhayupajJavRttisanAtha puNyarAjaTIkAsaMyutaM dvitIya kANDa (dvitIya HITT TAQiz:) Labore 1939-40 4 The Vakyapadiya (3rd kanda) with the commentary Pra kirnaprakasa of Helaraja, son of Bhutiraja. Part 1, Edited by K. Sambasivasastri, Trivandrum 1935 (From Sadhanasamuddese sesadhikarah till the end of lirigasamuddesah) Part II, Edited by L. A. Ravi Varma, Trivandram, 1942. (Vittisamuddesah complete). 5 The Vakyapadiya-Brahmakandam of Bhartrbari, with the Prakasa Commentary of Pt. Narain Datt Tripathi, Edited by Pt. Avadh Bihari Mishra. Benares 1937. 6 The Vakyapadiya. A treatise on the philosophy of Sanskrit grammar by Bhartshari (Brabmakanda) Edited with the Bhavapradipa commentary and notes by Suryauarayana Shukla. Benares. 1937 41-eo Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 vAkayapadoya The Vakyapadiya, A treatise on the Philosophy of Sanskrit grammar by Bhartshari (Brahmakanda). With the Bhavapradipa Sanskrit commentary and notes by Suiyanarayana Shukla. Edited with Hindi commentary etc. by Ramagovinda Shukla. Varanasi 1961 7 Vakyapadiyam Part 1 (Brahmakandam) with the comm. entary Svopajnavitti by Harivrisabba and Ambakartri by Pi. Raghupatha Sarma (second edition) Varanasi 1976 Vakyapadiyam Part II (Vakyakandam) with the Commentary Ambakartri by Raghunath Sharma Varanasi 1964 (It contains a complete commentary of Punyaraja and in. complete extracts from Svopa jna commentary of Bhartphari). Vakyapadiyam Pt. III (Padakanda) (Jati, Dravya and Sambandhasamuddesas) with the commentary Prakasa by Helaraja, and Ambakartri by Pandit Raghunatha Sarma, Varanasi 1974. Vakyapadiyam (Part III, Vol. II] [Bhuyodravya-Guna-DikSadhana-Kriya-Kala-Purusa-Samkhya-Upagraba and Lirig: samuddesas) With the commentary Prakasa by Helara ja and Ambakartri by Raghunath Sarma. Varanasi, 1979. Vakyapadiyam (Part III) (Padakanda) (Vittisammuddesa). With the commentary Prakasa by Helaraja, and Ambakartri by Pt. Raghunath Sarma. Varanasi, 1977. 8 Vakyapadiya of Bhartsbari with the commentarry of Helaraja Kanda III, Part 1. Edited by K. A. Subramania Iyer. Poona 1963, Vakyapadiya of Bhartsbari with the Vstti and the Paddhati of Visabhadeva Critically edited by K. A. Subramania Iyer, Poona 1966 Vakyapadiya of Bharthari with the Prakiinaprakasa of Helaraja, Kanda III, Part II, critically edited by K. A. Subramania Iyer, Poona 1973 Vakyapadiya of Bhartphari with the Svopajnavitti of Bhartshari and the commentary of Punyaraja, kanda II, critically edited by K, A, Subramania Iyer, Varanasi 1981 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkayapadInAM prakAzita saMpAdana 9 Bhartrhari. Vakyapadiya Brahmakanda. Avec la Vstti de Harivssabha. Texte reproduit de l'edition de Lahore. Traduction, introduction et notes par Madeleine Biardeau. Paris 1964 10 Vakyapadiya of Bhartshari. Edited by K. V. Abhyankar (and) V. P. Limaye, Poona 1965. 11 Shrimadbhartrhari viracitam svopa jnatikasaman vitam vakyapadiyam (brahmakandam) Ed. Pandit Vamana Balakrishna Bhagavata. Poona 1965 (Text and Marathi translation) 12 Vakyapadiyam (Brahmakanda) of Shri Bhanphari, the great linguist and grammarian, with trilingual commentary by Dr. Satyakam Varma, New Delhi 1970 13 The Vakyapadiya, Critical Text of cantos I and II (with English Translation, Summary of Ideas and notes) by K. Raghavan Pillai Delhi-Patna-Varanasi 1971. 14 Bhartrbaris Vak yapadiya Die Mulakarikas von Wilhelm Rau Wiesbaden 1977. Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sudhArA-vadhArA noMdhaH pahelo aMka pAnAne krama ane bIjo aMka kArikAno krama darzAve che. 23.53 cakravRdghiviSayA pAne badale daivRtriviSayo pATha vadhAre gya che. pravuddhi viSaya: carcA: (kUtte ) sI paddhiviSayA ema bahutrIhi samajavAmAM AvatAM vRddhi: zabda mUrti ne viSaya banaze. paraMtu A barAbara nathI, kAraNa ke, buddhino viSaya bananAra mUrti che. buddhine viSayiNa mAnavI joIe, viSaya nahi. tethI pravutriviSaya: evo pATha laIne vRddhiviSaya: ne tapuruSa samAsa samajIne vRddhiviSaya: mUrti: ema yojanA karavI joIe. A kArikA uparanI sUryanArAyaNa zukalanI TIkAnA TippaNamAM sUcavelA A muddAnI nirNAyaka sapaSTatA karavA mATe bhAMDArakara InsTiTayUTa, pUnAnA adhyakSa hai. jI. bI. palasulene huM AbhArI chuM. 38.90 karakA 90nuM TippaNu kArikA 91nuM samajavuM. 4316 kArikA 1 06nA TippaNamAM avatArela svapajJa nAM vacanone kArikA 107nA TipaNamAM mUke. 164.62 kArikA 36ranA TipaNane kArikA 36SnA TippaNa tarIke mUko. 265.1 "vAkaSArthamAMthI chUTA pADelA" ne badale vAMco "vAgyAthamAMthI utpanna thayelA, niraMza jJAna rUpI vAkAryamAMthI chUTA pADela. 518.156 anuvAdamAM "vAr pratyayanA vizeSaNanAM'ne badale "nU pratyayanA luvALA zabdanAM vizeSaNanAM" ema vAMcavuM joIe. 545217 "ahIM' pradezane artha vizeSa che' evA zabdo anuvAdamAMthI kADhI nAMkhavA joIe Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatraka noMdha : (1) pahelo aMka pAnAne krama ane bIjo aMka kArikAne kama darzAve che. (2) a ne badale , tUTelA TAIpa, ane savadha e azuddhio noMdhavAmAM AvI nathI. (3) saMkSepa : (Ti) = TippaNa (ka) = kArikA (anu) = anuvAda kAMDa 1 ma azuddha kriyA (Ti) kriyA 8.11 zrIhmAstastha (kA) brahmaNastasya 9.21 atharvaveda, da (anu) atharvaveda, sAmaveda, zveda 12.17 42 2 (Ti) 4.2.42 15.27 zabdA (anu) zabdo 18.34 batAvavAmAM (anu) banAvavAmAM 27.61 manizuti (kA) agnizrutyati 31.73 12marana (kA) padamanyacca 32,74 ravivo (kA) pravibhAgA 33 76 anusaritA (anu) anusaratA 43.106 saMva (Ti) saMbaddha 46.115 sU vAnAmani (kA) sUkSma bAgAtmani 48,122 vAgevALe () vAgevArtha 49.125 tAm (kA) tam 49,127 muvAti (kA) mupadhAvati 53.1 38 lakSakatva (Ti) lakSyaka 56.149 (kA) 56.149 kAryanuM (anuM) dharmanuM 56.151 vacanA (anu) vedavacananA 60,161 nitya (kA) nitya 61.164 dhotho (kA) ghoSiNyA 61.164 e bemAM (anu) e bemAM dhoSavatI karatAM 61,169 pukave (kA) puruSe 64.181 vattA (anu) vakatA dharma Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ }para R 66.2 69.7 69.7 69.8 70.11 70.11 70.13 71.14 71.15 72.19 72.19 137,245 140,258 141.258 141,259 141.263 zuddha sAkakSa (kA) tA (bIjo *karA, trIjI lITI) tapelI thALI upara DhAMka (Ti) sarvArthapracaya: (kA) jemanA (Ti) nirzana: (kA) sahava (4) sthitA: (kA) uddezA (Ti) nAsti yathA (kA) nivRtta: (2) avyakta (anu) 7ra.19 73.22 74.26 77,35 79.43 81.55 84.64 86.73 96.85 98.9 99.94 111,141 121,181 128,208 136,238 137,245 DathavA (kA) SA: (Ti) kamasa hAravALeA (Ti) enA (anu) kAla vyavahAra (Ti) vamanyatra mukhyate (kA) 12: (kA) yuvAcavAta (kA) cata: (kA) joDavAmAM tyAre rasamarAyaminnA (Ti) viSIyase (kA) cittamAM (Ti) pracakSa (kA) savAd: (kA) arthAnana (anu) vAruAnAmava<Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatra 71 azuddha 143.272 nyUtatAM (1) nyUnatAM kriyAntareNa...(41) kriyAntare na caiteSAM vibhavanti na zakayaH 145.278 mukhya samartha (1) ta mukhyamartha 145.278 yatro (1) yanno 146.283 harizcandrAsu (31) harizcandrAdi 146.281 mnasiddha (31) prasiddhaSu 147.292 talpazca (1) kara paMca 148.303 vyAnAM (1) arthAnAM 146.303 anupayogI (ayAnu)(manu) bhAnu 150.307 pramANameva hasvAdA (1) pramANamardhahasvAdA 150.307 hasva (bhanu) ardhasva 155.320 kartR reva kartureva 157.330 yasmistUccarite (1) yasminnuccarite 158.41 pazorivi (1) pazoriti 177.431 pradhAnya (12) prAdhAnya 161.350 nyAyya (2) nyAya 179.43 samavAyazca (1) samavAyastu 182.450 Aliad (manu) AkAMkSA 190.487 tasminnakUta (1) tasminnakRta 191.485 ganthamAtra (1) granthamAtro 216.80 223.105 223.106 223.1.6 233.2 233.2 236.8 237.14 242.25 248.40 28.14 kAMDa 3 vita (manu) vibhakti jJeyavajzAna (1) jJeyavajjJAna tasthAnyena (31) stathAnyena jJAnenA (8) jJAneno 4 (2) makAratva pratipatti (1) pratipatta vatAnA (manu) citAnA avinAmA (anu) aviNa guNaH (st) guNA: 'rthoDanugamyate (31) 'thoM na gamyate tAdRpyeNopa (1) tAdRpyeNeva vAkazaktine lIdhe(anuM) kika zaktine lIdhe Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 vAya5rIya azu ddha prakRteH ane te pramANe copajAyate prApta karanAra hyatra zakuntikAH tAvAna gRhyeta mavagamyate buddhI buddhimAM nAnAstra matubidhyate vanam 281.18 285.1 322.104 327.118 328.120 375.15 379.34 36 408.2 41.10 41.10 459.16 461.21 464.27 41 5.28 472.42 472.42 483.66 485.74 492.91 505.123 510.134 512.140 523.15 531.182 538.2.0 590.250 562.254 562.255 104.38 prakRtiH (1) athavA (anu) copapadyate (81) prApta 4 (manu) tatra (81) zakuntina: (1) tavAn (1) gRhyate (2) meva gabhyate (1) buddhayA (1) bhupi he (manu) nAnAtha vA (1) matubiyapte (31) bhavana (2) dUra (12) tenu (12) nimukte'pi vRta: (1) smRtirapi (1) vibhAvA (1) viziSyate (1) pratipadyate (31) akAGkSavat gohyaH dutAm sabhuccittya (31) bhatrAhmaNAdiSu (81) sattAsyA (1) smAnte (1) zastrAdInA (31) ta nirbhakte'pi hRtaH smRterapi vibhASA vizeSyate pratipAdite AkAGkSAvata gauH duhyatAm samuccitasya abrAhmaNAdiSu sattAnyA kvAndo zastryAdInA Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wain Education international For Pulvale & Personal use only