Page Text
________________
૩૦૩
ત્રીજુ કાંડ છતાં ફિક્ષ જેવા ધાતુને જુદા જુદા ગણુમાં જુદે જુદે સમજવામાં આવ્યો છે; જેમકે લિ ગ્વાદિમાં ક્ષતિ, તુદાદિમાં ક્ષિતિ, દિવાદિમાં ક્ષીરસે અને ક્રત્યાદિમાં શિક્ષણાતિ જેવાં રૂપો શ૬, શ, સના અને રન એવા વિકરણપ્રત્યયોને કારણે જુદાં જુદાં સમજાય છે.
एकदेशे समूहे च व्यापाराणां पचादयः ।
स्वभावतः प्रवर्तन्ते तुल्यरूपसमन्विताः ॥५८॥ એકસરખા રૂપવાળા હોવા છતાં વગેરે ધાતુઓ એક ક્રિયા અથવા (અનેક) ક્રિયાઓનો સમૂહ સ્વાભાવિકપણે દર્શાવે છે. (૫૮)
અગાઉની કારિકામાં પ્રાપ્ત થયેલા મતથી જ મત અહીં દર્શાવવામાં આવ્યો છે. એક શબ્દ પણ અનેક અર્થેવાળો હોઈ શકે. આવી સ્થિતિમાં જુદી જુદી શક્તિઓને કારણે અથભેદ સમજાતો હોવાથી શબ્દભેદ સમજવો જોઈએ નહિ. ગ્રામ શબ્દના કે અક્ષ શબ્દના અનેક અર્થો છે. દેવદત્ત ભાત રાંધે છે.” અને “ભાત રંધાય છે.” એવા પ્રયોગમાં ભાતનું પોચા પડવું (વિઝિત્તિ) એવો વધુને અથ સર્વત્ર મળે છે.
न्यग्भावना न्यग्भवन रुहौ शुद्धे प्रतीयते । न्यग्भावना न्यग्भवन ण्यन्तेऽपि प्रतिपद्यते ॥५९॥ अवस्थां पञ्चमीमाहुर्ण्यन्ते तां कर्मकर्तरि ।
निवृत्तप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽर्थे णिजुच्यते ॥६०॥ (ળિ પ્રત્યય પ્રાપ્ત નહિ કરનારા) મળ ધાતુ શું માં “નીચે નમાવવું? અને “નીચે નમવું એવા અર્થો સમજાય છે. નિને પ્રાપ્ત કરનારા તે (ધાતુ)માં પણ ‘નીચે નમાવવું” અને નીચે નમવું એવા બે અયે સમજાય છે. કમ જ્યારે કર્તા બને છે ત્યારે ળિ પણ પ્રાપ્ત થયેલ હોય છે. ત્યારે તેને પાંચમી અવસ્થા કહેવાય છે. બીજા વડે કરાવાતા કાર્યને અર્થ ધાતુ વડે જ્યારે દર્શાવાતો નથી ત્યારે ધાતુના મૂળ અર્થને જણાવવા માટે ળિને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. (૫૯-૬૦),
મહાવત હાથી ઉપર ચડે છે.” (ગારોનિત દક્તિને હૃતિવાદ ) એવા પ્રયુગમાં મહાવત હાથીને નમાવે છે અને હાથી નમે છે એવો અર્થ પ્રાપ્ત થાય છે. આને અનુકમે મારા અને મવન કહીશું. મારા પહેલી અવસ્થા છે. મારાતે ફુલ્લી વયમેવ છે. એવા પ્રયોગમાં હાથી પોતાની મેળે નમે છે (મતિ) એવો અર્થ હોવાથી મહાવતના હાથીને નમાવવાના કાર્યોનો ઉલ્લેખ નથી, પરંતુ હાથીને પોતાની મેળે નમવાને ઉલ્લેખ છે. આ અવસ્થાને બીજી અવસ્થા કહીશ . આ બંને અવસ્થાઓમાં, ધાતુમાં પ્રેરક અર્થ દર્શાવનાર પ્રત્યય નિર્ ઉમેરવામાં આવ્યો નથી, પરંતુ જ્યારે દર્દૂ ધાતુમાં ળિ ઉમેરવામાં આવે છે ત્યારે મારોહૃત્તિ હૃતિન હતા . એવા પ્રગમાં મહાવતના કાર્યનો ઉલ્લેખ હોઈ, આ અવસ્થાને ત્રીજી અવસ્થા કરીશું. હાથીની નમ્રતા જણાવાતી
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004628 |
| Book Title | Vakyapadiyam |
| Original Sutra Author | Bhartuhari |
| Author | Jaydev M Shukla |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 1984 |
| Total Pages | 770 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy |
| File Size | 15 MB |