________________
R
ત્રીજુ કાંડ
લિંગનિયમ અંગે ત્રણ પ્રકારે છે : ૧. વૃક્ષ: વગેરે શબ્દો માત્ર પુલિંગ હોય છે. ૨. સેવા વગેરે શબ્દો માત્ર સ્ત્રીલિંગ હોય છે. ૩, રધિ વગેરે માત્ર નપુંસક હોય છે.
तिस्रो जातय एवैताः केषाञ्चित् समवस्थिताः ।
अविरुद्धा विरुद्धाभिर्गोंमहिष्यादिजातिभिः ॥४॥ કેટલાકના મતમાં એકબીજાથી વિરુદ્ધ એવી ગોજાતિ કે મહિષી જાતિથી જુદી નહિ એવી આ ત્રણ જાતિઓ પદાર્થોમાં રહેલી છે. (૪)
બો શબ્દમાં ઘોરવ અથવા ગોજાતિની સાથે સાથે સ્ત્રીત્વ અથવા પુરત પણ રહેલાં છે.
हस्तिन्यां वडवायाञ्च स्त्रीति बुद्धेः समन्वयः ।
अतस्तां जातिमिच्छन्ति द्रव्यादिसमवायिनीम् ॥५॥ હસ્તિની અને અશ્વાની બાબતમાં સ્ત્રીલિંગ રૂપી જ્ઞાનને (અન્ય જાતિબુદ્ધિ સાથે) સમન્વય થાય છે તેથી તે બધ, દ્રવ્ય વગેરેમાં સમવાય સંબંધથી રહેલી જાતિ છે એમ સમજવામાં આવે છે. (૫)
હસ્તિની અને ઘોડી વચ્ચે કશો સંબંધ નથી, પરંતુ બંને વચ્ચે સ્ત્રી રૂપી સામ્ય છે. તેથી હસ્તિનીમાં દ્રવ્યજાતિ ઉપરાંત લિંગજાતિ અર્થાત સ્ત્રીત્વ પણ રહેલું છે, એ બાબત સ્પષ્ટ છે. દ્રવ્ય, ગુણ અને ક્રિયારૂપ પદાર્થોમાં દ્રવ્યત્વ, ગુણત્વ અને ક્રિયાત્વ રૂષ જાતિઓની સાથે સાથે લિંગજાતિ પણ રહેલી છે.
परतन्त्रस्य यल्लिङ्गमपोद्धारे विवक्षिते ।
तत्रासौ शब्दसंस्कारः शब्दैरेव व्यपाश्रितः ॥६॥ (સમાસના) વિગ્રહવાયની જ્યારે વિવક્ષા હોય ત્યારે ગૌપદમાં (આવશ્યક એવી જે જાતિ પ્રાપ્ત થાય છે, તે તે શબ્દો વડે કરવામાં આવતા શબ્દોના (સાધુત્વ રૂપી) સંસ્કાર રૂપે જ હોય છે. (૬)
સત્ત્વનું અભિધાન કરનારું નામપદ જ્યારે સમાસના ગૌણ પદ તરીકે હોય છે અને એ સમાસના વિગ્રહની વિવેક્ષા હોય ત્યારે તે નામપદને કેઈ ને કોઈ લિંગવાળું સમજવામાં આવે છે, પરંતુ આ લિંગ કેવળ શબ્દસંસ્કાર રૂપે હોય છે. કુંzશર્મધારયુગાતીયશીષ 1 (પા. સ. ૬. ૩, ૪ર કર્મધારય સમાસમાં અને જાતીય અને વીર શબ્દની પહેલાં આવનારા ભાષિતપુચ્છ શબ્દ પછી આવનારા ૪ સિવાયના સ્ત્રી પ્રત્યયવાળા સ્ત્રીલિંગ શબ્દને પુંવભાવ થાય છે)
વા-૫૬
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
