Vakyapadiyam

SR No.: 004628
Original Sutra Author: Bhartuhari
Author: Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1984
Total Pages: 770
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 415

૩૬૬
વાકયપદીય
રા: પુષ્યસ્થ નૉતિ ન રાશિ તિરિક્તા
पुत्रस्यार्थः प्रधानत्वं न चास्य विनिवर्तते ॥५१॥ રાજાના દીકરાને દીકરો (વિજયી બને) એવા પ્રગમાં પુત્ર(પદ)ને અર્થ રાજાના સંબંધમાં ગૌણ સમજાતું નથી; રાજાની અપેક્ષાએ તેનું મુખ્યત્વ પણ દૂર થતું નથી. (૫૧)
“રાજાના પુત્રને દીકરે વિજ્યી બને” એવા પ્રયોગમાં પૌત્રની અપેક્ષાએ પુત્ર ગૌણું હોવા છતાં રાજાની અપેક્ષાએ તે ગૌણ બનતો નથી. રાજાના સંબંધમાં તેનું મુખ્યત્વ દર થતું નથી. તે પ્રમાણે વા: શબ્દમાં પ્રકૃતિ પ્રત્યાયના સંદર્ભમાં સાધ્યત્વ અને સિદ્ધત્વ વિરોધી બનતાં નથી.
मृगो धावति पश्येति साध्यसाधनरूपता ।
तथा विषयभेदेन सरणस्योपपद्यते ॥५२।। તે પ્રમાણે, “જે, હરણ દોડે છે (પ્રયોગ)માં દોડવાની ક્રિયા, વિષયભેદ પ્રમાણે સાથ અને સાધન એમ બંને રીતે (સમજાય) છે. (પર). ' જે, હરણ દોડે છે'માં દેડે છે માંને પ્રત્યય કર્તાથ દર્શાવે છે અને તેથી દોડવાની ક્રિયા સાધ્ય છે. જુઓ બાબતમાં તે કમ અર્થાત્ સાધન છે. જોવાની ક્રિયાનું કર્મ હરણ નહિ પણ દોડવાની ક્રિયા છે. ઘન્ત શબ્દોની બાબતમાં ધાતુ સાધ્ય ક્રિયા દર્શાવે છે, અને પ્રત્યય સિદ્ધતા દર્શાવે છે. પ્રકૃતિ અને પ્રત્યય બંને સાથે રહીને પ્રત્યયને અર્થ દર્શાવે છે, એ નિયમ પ્રમાણે પ્રત્યયાર્થ અર્થાત સિદ્ધત્વ મુખ્ય હોવાથી સાથે સાથે અર્થાત ક્રિયામાં આવૃત્તિને અભાવ હોવાથી શ્રવ: (શવમુરુ) વગેરે પ્રત્યે પ્રાપ્ત થતા નથી, માટે હરવદત્ત વગેરે પ્રત્યય સાયના સંબંધમાં પ્રાપ્ત થનાર આવૃત્તિ માટે જ પ્રજાતા હોય છે.
કૃત્ય, , વગેરે પ્રત્યયો કાલના પ્રત્યયોની જેમ ક્રિયારૂપ ભાવને જ જણાવતા હોવાથી તેમની સાથે કરવ: વગેરેનો પ્રયોગ પ્રાપ્ત થાય છે, જેમકે ઃિ મુમ્, ત્રિક મુક્તમ્, વગેરે.
लकृत्यक्तखलर्थानां तथाव्ययकृतामपि ।
रूढिनिष्ठाघनादीनां धातुः साध्यस्य वाचकः ॥५३॥ (
તિન્ત અને કૃદન્તમાં) સર્વત્ર, કાલવાચક, કૃત્ય, ક્ત, ખેલ, અવ્ય બનાવનારા પ્રત્યયો, રૂઢિ, નિષ્ઠા, અને ઘ પ્રત્યયો જેને અંતે છે તેવાં પદમાં ધાતુ (ક્રિયા) દર્શાવે છે. (૫૩)
साध्यस्यापरिनिष्पत्तेः सोऽयमित्यनुपग्रहः ।
तिङन्तरन्तरेणेवं उपमानं ततो न तैः ॥५४॥ ક્રિયા પૂર્ણ (બાબત) હોવાથી, (સાધનની), આખ્યાતના અર્થો સાથેની, આ તે છે' એવી (એકરૂપતાને) સ્વીકાર, ઉપમાન (વાચક, ‘ના જેવા, રુવ શબ૬) વિના થતું નથી તેથી તેમની વચ્ચે સરખામણી પ્રાપ્ત થતી નથી. (૫૪)