Vakyapadiyam

SR No.: 004628
Original Sutra Author: Bhartuhari
Author: Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1984
Total Pages: 770
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 414

ત્રીજુ કાંડ
एतावत्साधनं साध्यमेतावदिति कल्पना ।
રાત્ર પુત્ર ન વાપેરિત વિમાન: પરમાર્થતઃ IIકદ્દા. (શબ્દમાં) આટલું સાધન છે અને આટલું સાધ્ય છે એવી કલ્પના (વ્યાકરણ) શાસ્ત્રમાં જ કરવામાં આવે છે. વાકયમાં, પરમાર્થપણે, આવો વિભાગ નથી. (૪)
आख्यातशब्दे भागाभ्यां साध्यसाधनवर्तिता ।
प्रकल्पिता यथा शास्त्रे स घञादिष्वपि क्रमः ॥४७॥ વ્યાકરણશાસ્ત્રમાં, જેમ આખ્યાત શબ્દમાં પ્રકૃતિભાગ વડે સાધ્યના અને પ્રત્યયભાગવડે સાધનના અભિધાનની કલ્પના કરાવામાં આવે છે તેમ ઘન્ત શબ્દો અંગે પણ (તેવી જ વ્યવસ્થા છે. (૪૭)
साध्यत्वेन क्रिया तत्र धातुरूपनिबन्धना ।
सत्त्वभावस्तु यस्तस्याः स घनादिनिबन्धनः ॥४८॥ (પાક વગેરે શબ્દમાં), જયાં સાધ્યરૂપે ક્રિયા સમજાય છે ત્યાં તે ધાતુ ઉપર આધાર રાખે છે. તે (ક્રિયા)નો સત્વરૂપ ભાગ ઘર વગેરે પ્રત્ય ઉપર આધાર રાખે છે. (૪૮).
बन्धुताभेदरूपेण बन्धुशब्दे व्यवस्थिता ।
समूहा बन्ध्यवस्था तु प्रत्ययेनाभिधीयते ॥४९।। (બધુ૩૫ ધમીથી) ભિનપણે બધુ બધુ શબ્દ વડે વાચ્ય બને છે. (બધુએનો) સમૂહ (એવા અર્થમાં) બધુતા, (ધમી બધુ સાથે અભિન્નપણે રહેલ) બધુ-અવસ્થાને પ્રત્યય વડે જણાવે છે. (૪૯)
બધુતા શબ્દમાં બે અવયવો છે, એક પ્રાતિપદિક બધુ શબ્દ અને બીજો તz પ્રત્યય. બધુતા શબ્દમાં તલૂ પ્રત્યય સમૂહનો અર્થ દર્શાવે છે અને બધુ શબ્દ બાધવપણાનો. પ્રકૃત્યર્થ અને પ્રત્યયાર્થ જુદા છે, છતાં વાસ્તવમાં જુદા નથી. તે ભેદભેદરૂપે બધુતા અને સમૂહના વાચક છે.
तत्र यं प्रति साध्यत्वं असिद्धा तं प्रति क्रिया ।
सिद्धा तु यस्मिन्साध्यत्वं न तमेव पुनः प्रति ॥५०॥ જે (સાધન)ના સંબંધમાં ક્રિયા સાધ્ય છે, તેના સંબંધમાં તે સિદ્ધ (વસ્તુ) નથી; જેની સાથેના સંબંધમાં તે સિદ્ધ (વસ્તુ) છે, તેની સાથેના સંબંધમાં તે સાધ્ય (ક્રિયા) નથી. (૫૦)
સાધને સાથે સંબંધમાં ક્રિયા સાધ્ય છે, સિદ્ધ નથી. ધાતુ વડે તે અભિધાન પામે છે. ઘણ્ વગેરે પ્રત્યયોના અર્થ સાથેના સંબંધમાં તે સિદ્ધ વસ્તુ છે, સાધ્ય ક્રિયા નથી. (सामान्य पेय साध्यत्पादनित किया धातूपादाना । कृत्प्रत्ययापेक्षा तु सिद्धति न साध्यत्व તે છત હેલારાજ)