Vakyapadiyam

SR No.: 004628
Original Sutra Author: Bhartuhari
Author: Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1984
Total Pages: 770
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 576

ત્રીજુ કાંડ
૧૨૭ સ્ત્રીત્વ ગુણથી ઉપલક્ષિત દ્રવ્યવાચક પ્રાતિપદિ અર્થાત્ દ્રવ્યને ટાર્ વગેરે પ્રત્યયો લાગે છે, એવો અર્થ સ્ત્રી સમાનાધિકરણ પક્ષનો છે. કારિકાઓ ૧૭થી ૧૭૪માં આ પક્ષ અંગેની મુશ્કેલીઓ જણાવવામાં આવે છે.
હિત્રકામ. (૪.૧.૩) સૂત્ર ઉપરનાં વાર્તિકે એક અને બેમાં જણાવવામાં આવ્યું છે કે ઝીવ અર્થમાં ટા1 વગેરે પ્રત્યય લાગતા હોય તો સ્ત્રી પ્રત્યયાત શબ્દને દ્વિવચન અને બહુવચન લાગશે નહિ. ઉપરાંત એક જ ઉદાહરણમાં અનેક સ્ત્રી પ્રત્યય લાગશે નહિ, તેમ જ સ્ત્રી એવા પ્રકૃતિ શબ્દને સ્ત્રીત્વ અર્થમાં દીર્ઘ કાર લાગશે નહિ. તેથી સ્ત્રીસમાનાધિકરણ પક્ષ રવીકારવો જોઈએ.
संस्त्यानेन क्वचिद् द्रव्यं दृष्टं यधुपलक्षितम् ।
अनङ्गीकृतसंस्त्यानात् तवृत्ते प्रत्ययो भवेत् ॥१७२।। જેને કઈકવાર, સ્ત્રીત્વરૂપી બાહ્ય લક્ષણ સાથે સમાન અધિકરણમાં સમજવામાં આવ્યું છે પરંતુ) જેમાં સ્ત્રીત્વને વાચ્ય અથરૂપે સવીકારવામાં આવ્યું નથી તેવા તે દ્રવ્ય (રૂપ પ્રાતિપાદિક)ને ટાપૂ (વગેરે) પ્રત્ય લાગે છે. (૧૭૨)
અન્વય : ય () કવચિત સંસ્થાને રક્ષિતં ટટ, નહીતસંહત્યાનાર તત્ કૃતેઃ (તરભાત ટાવાહિક) વરચય: મત
આ કારિકામાં સ્ત્રી સમાનાધિકરણ પક્ષનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
भूतादयः षडाख्याश्च सस्त्यानेनोपलक्षिते । .
ब्राह्मण्यादौ यदावृत्तास्तेभ्यः स्युः प्रत्ययास्तदा ॥१७३।। સ્ત્રીત્વયુક્ત ગ્રાહાળી (વગેરે શબ્દો) સાથે સમાનાધિકરણમાં રહેલા મૂત્ર વગેરે (શબ્દો) અને 9 નામવાળી સંખ્યામાં જોડાય ત્યારે તેમને (ટાર્ વગેરે) પ્રત્ય લાગે છે. (૧૭૩)
રિત્રામા (૪.૧.૩) સૂત્ર ઉપરનાં વાર્તિકો ત્રણ અને ચાર ઉપરના ભાષ્યમાં ઉલેખેલાં ઉદાહરણોને અહીં અવતારવામાં આવ્યાં છે. ઉપરની કારિકાના ઉદાહરણ રૂપે આ કારિકા છે.
કુમાર: સત્રી | પ્રયોગમાં કુમાર: શબ્દ સ્ત્રી શબ્દ સાથે સમાનાધિકરણમાં છે, તેથી આ પક્ષ પ્રમાણે કુમાર: સ્ત્રીલિંગનો પ્રત્યય લાગશે. પરંતુ મૂર્ત રૂચે ગ્રાહ્મળ / રળ gયં શ્રીહ્મળા , માવનમાં ટ્રિા વગેરે ઉદાહરણમાં મૂત, વાળ અને ગાયન શબ્દોને ઢું લાગશે. આ બરાબર નથી. તે પ્રમાણે ત્રાહ્મr: 1, ઢશ ત્રા : વગેરે સંખ્યા શબ્દોને પણ સ્ત્રીલિંગનો દીધે હું પ્રત્યય લાગશે. આ પણ બરાબર નથી.
પ્રત્યયાર્થી પક્ષ સ્વીકારતાં આ બે દેશે પ્રાપ્ત થશે. મૂત ફયં શ્રીહ્મળા ! માં મૂર્ત એટલે શઠવ. ત્યાં સ્ત્રીત્વની વિપક્ષ નથી. ક્ષાર શું શ્રાદાણી પ્રયોગમાં નો અર્થ
વ છે. અહીં પણ સ્ત્રીત્વની વિવલા નથી વશ્વ ગ્રાહ્મ: , ઢણ શ્રાદાઇથ: વગેરે પ્રયોગમાં સ્ત્રીની વિવક્ષા નથી, પરંતુ ભેદરૂપ સંખ્યાની વિવક્ષા છે.