Vakyapadiyam

SR No.: 004628
Original Sutra Author: Bhartuhari
Author: Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1984
Total Pages: 770
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 577

૫૮
વાકયનીય तद्वन्तो हि प्रधानत्वात् प्रत्ययानां प्रयोजकाः ।
सामानाधिकरण्येऽपि तस्माट्टाबादिसंभवः ॥१७४॥ તેવા (સ્ત્રીત્વગુણુવાળા શબ્દો) મુખ્ય હોવાથી (મૂત વગેરેને ટાપૂ વગેરે) પ્રત્યય લગાડવા માટે પ્રાજક બને છે, તેથી સામાનાધિકરય હોય ત્યારે પણ ટાપૂ વગેરે (પ્રયા ) લાગવાને સંભવ છે. (૧૭૪)
આ સ્ત્રી સમાનાધિકરણ પક્ષમાં સ્ત્રી લેંગના ટાપૂ વગેરે પ્રત્યયો લાગવા માટે પ્રતિપાદિક વડે વાયુ બનતુ સ્ત્રીત્વ જવાબદાર નથી, પરંતુ સ્ત્રીવવિશિષ્ટ અર્થેવાળા મુખ્ય શબ્દો જવાબદાર છે. અહી સ્ત્રીત્વ ગૌણ છે. મત વગેરે શબ્દો ઢાળ વગેરે શબ્દો સાથે સમાનાધિકરણમાં હોવા છતાં સત્યાન અર્થાત્ સ્ત્રીત્વ ગૌણ હેવાથી, મૂત વગેરે શબ્દને સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યે લાગે છે, પરંતુ આ બરાબર નથી.
गुणमात्राभिधायित्वं स्त्रीशब्दे वर्ण्यते यदा ।
प्रकृत्यर्थश्च संस्त्यानं स्वार्थिकाः प्रत्ययास्तदा ॥१७५।। બ્રિજાનુ (૪.૧.૩) સૂત્રમાં સ્ત્રી શબ્દ જે માત્ર સ્ત્રીત્વરૂપી ગુણ દર્શાવતે હેય અને તે સ્ત્રીત્વ પ્રકૃતિને અર્થ હોય તે પ્રકૃતિના પિતાના અર્થમાં પ્રત્ય લાગશે. (૧૫)
કારિકા ૧૭૧માં સ્ત્રીસમાનાધિકરણ પક્ષને ઉલેખ અને પછીના ત્રણ કારિકાઓમાં આ પક્ષ અંગે મુશ્કેલીઓ દર્શાવ્યા પછી પ્રત્યાર્થવિશેષણપક્ષ અંગે વિચાર કરવામાં આવે છે.
સ્ત્રી શબ્દ માત્ર સંસ્થાન અર્થાત્ સ્ત્રીત્વરૂપી ગુણ દર્શાવતો હોય અને સ્ત્રીત્વરૂપી પ્રકૃતિના અથત પ્રતિપાદિકના વિશેષણ તરીકે હોય તે આવા પ્રાતિ પદિકને સ્ત્રીલિંગમાં ટાપૂ વગેરે પ્રત્યય લાગે છે.
संस्त्याने केवले वृत्तिः प्रकृतीनां न विद्यते ।
तदाविष्टे ततो द्रब्ये गृह्यन्ते समवस्थिताः ॥१७६।। પ્રકૃતિ (શબ્દો) માત્ર સ્ત્રીત્વનું અભિધાન કરતા નથી. તેથી સ્ત્રીત્વવિશિષ્ટ દ્રવ્ય સાથે રહેલા તે (શબ્દો) (પ્રત્યયકાર્યમાં સ્વીકારવામાં આવે છે. (૧૧)
उपकारि च संस्त्यान येषु शब्देष्वपेक्षितम ।
तेभ्यष्टाबादयस्तच्च भूतादिष्वविवक्षितम् ॥१७७॥ જે શબ્દોમાં સ્ત્રીત્વ ઉપગી અને આવશ્યક છે તેમને રાષ્ટ્ર વગેરે પ્રત્ય લાગે છે. મૂત્ર વગેરે શબ્દોમાં તે સ્ત્રીત્વ) વિવક્ષિત નથી. (૧૭૭)