________________
१३
लिङ्गसमुद्देशः
૧૩ લિંગ મુદ્દેશ
स्तन के शादिसंबन्यो विशिष्टा वा स्तनादयः । तदुपव्यञ्जना जातिगुणावस्था गुणास्तथा ॥१॥ शब्दोपजनितोर्थात्मा शब्दसंस्कार इत्यपि । लिङ्गानां लिङ्गतत्त्वज्ञौर्विकल्पा सप्त दर्शिताः ॥२॥
સ્તન અને કેશ સાથે (વરતુનો) સંબંધ, આવા સંબંધવાળાં સ્તન વગેરે (ચિહનો), લિંગચિહ્નોથી વ્યક્ત થતી જાતિ, (સત્વ, રજસ્ અને તમસ એવા ત્રણ) ગુણેની (ત્રણ) અવસ્થાઓ, (આવી ત્રણ અવસ્થાઓવાળા) ગુણ, પદાર્થોમાં શબ્દસંસ્કાર, આવા સાત મતો, સિંગતત્વના અભ્યાસીઓએ, લિંગ વિષે જણાવ્યા છે. (૧-૨)
સુબ અને તિડાન્ત વડે કિ, સાધન, ક્રિયા, કાલ, પુરુષ, ઉપગ્રહ અને સંખ્યાનું અભિધાન કરવામાં આવે છે. તેમાં સુબત્ત અને તિડાન્ત, સંખ્યા અને સાધનને વ્યક્ત કરે છે. તિડત ક્રિયા, કાલ, પુરુષ અને લિંગ વ્યક્ત કરે છે. અષ્ટાધ્યાયીમાં લિંગ શબ્દને માત્ર શબ્દચિહ્નને અર્થે જ ઉ૯લેખવામાં આવ્યો છે. આવો ઉલ્લેખ રજૂ કરનારું સૂત્ર છે feત્રયામ્ (૪. ૧. ૩ આ સત્રથી સૂત્ર ૪. ૧. ૮૧ સુધીનાં સૂત્રોમાં સ્ત્રીલિંગના પ્રત્યનું વિધાન થયું છે.) આ સુત્ર ઉપરના પતંજલિના મહાભયમાં, પતંજલિ પહેલાંના અનેક વૈયાકરણનાં લિંગ વિષેનાં મંતવ્યો, વાસ્તિક અને લેકવાત્તિ કે દ્વારા વ્યક્ત થયાં છે. ભાષ્યમાંની આવી ચર્ચાની મદદ ભતૃહરિએ લીધી છે.
૧ લોકવ્યવહારમાં સ્ત્રી, પુમાન, નપુંસક એવા શબ્દો જાણીતા છે. એ શબ્દ અને તેમના પ્રસિદ્ધ અર્થો ઉપરથી લિંગને સામાન્ય બંધ થાય છે.
વ્યવહારમાં શરીર ઉપરનાં ચિહ્નો લિંગને જણાવે છે, જેમ કે (પુષ્ટ) સ્તન અને લાંબ) કેશ ઉપરથી સ્ત્રી, શરીર ઉપરના દેખાઈ આવતાં રામ ઉપરથી પુરુષ અને બનેના અભાવમાં પરંતુ બંનેનું થોડું થોડું સામ્ય હોય એવી સ્થિતિમાં નપુંસકને બેધ થાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
