________________
६
વિસમુદેશઃ ।
દિક્સમુદ્દેશ
दिक् साधन क्रिया काल इति वस्त्वभिधायिनः । शक्तिरूपे पदार्थानामत्यन्तमनवस्थिताः ॥ १ ॥
ક્િ, સાધન, ક્રિયા અને કાલ એવા શબ્દો દ્રવ્યનુ' અભિધાન કરે છે, એમ માનવામાં આવે તે, પદાર્થાના શક્તિરૂપ (સ્વભાવ)ના તે, વાચક ખનતા નથી. (૧)
દિકુ, સાધન વગેરે શબ્દો સિદ્ધ સ્વભાવવાળાં દ્રવ્યાના વિશેષણરૂપે વાચ્ય બને છે. તે સ્વતંત્ર પદાર્થો નથી. વૈશેષિક મતમાં દિને દ્રવ્યરૂપે સમજવામાં આવે છે, તે બરાબર નથી, કારણ કે, કાય ઉપરથી જ તેનુ અનુમાન કરવુ જોઈએ. દ્રવ્યને માટે ઉપકારક શક્તિરૂપે તે સમજાય છે. સિદ્ધ દૃગ્યાનું અભિધાન કરનારા શબ્દો દિક્ વગેરેનું સાક્ષાત્ અભિધાન કરી શકતા નથી. તેથી વૈયાકરણસિદ્ધાન્ત પ્રમાણે દિક્ વગેરેની વ્યાખ્યા આપવી જોઈએ.
Jain Education International
व्यतिरेकस्य यो हेतुरवधिप्रतिपाद्ययोः ।
ऋवित्येव यतोऽन्येन विना बुद्धिः प्रवर्तते ॥२॥
कर्मणो जातिभेदानां अभिव्यक्तिर्यदाश्रया । सा स्वरुपाधिभिर्भिन्ना शक्तिर्दिगिति कथ्यते ॥३॥
(‘આનાથી' એવી) અવિધ અને (‘આ’ એવા) અવધિમાન વચ્ચેના અર્થ ભેદનુ જે કારણ છે, બીજા કાઇ (ની મદદ) વિના ‘સી” એવી સમજણુ જેને કારણે આવે છે; જેને લીધે ક્રિયાના જાતિભેદાની અભિવ્યક્તિ થાય છે, તે, પેાતાની ઉપાધિઓને કારણે ભિન્નરૂપે સમજાતિ શક્તિ, ફ઼િ કહેવાય છે. (૨–૩)
આ તેનાથી પૂર્વ દિશામાં છે,’ ‘આ તેનાથી પશ્ચિમ દિશામાં છે,' એવા પ્રયાગામાં, તેનાથી' શબ્દ અવધિ દર્શાવે છે. અને ‘આ' શબ્દ, પ્રતિપાદ્ય અર્થાત્ અવધિમાન દર્શાવે છે. બંને અધિઅવધિમતા સંબંધથી જોડાયેલાં છે. અંતે વચ્ચેના અભેદ દિવડે
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
