Page Text
________________
૨૭૬
વાષપદીય દર્શાવાય છે. વૈશેષિકે, “જેના વડે, અહીંથી આ, એવું જે જ્ઞાન થાય તે દિફ દર્શાવે છે? (રૂતિ કુમિતિ ચલશિ સિન્ વશેષિક સૂત્ર ૨.૨.૧૦) એ પ્રમાણે દિફની વ્યાખ્યા આપે છે. આ તેનાથી પૂર્વમાં છે કે પશ્ચિમમાં છે એવું જ્ઞાન કે ઈક બીજા નિમિત્તને બંધ કરાવે છે. આવું બીજુ નિમિત્ત દિફ છે. પૃથ્વી વગેરેની જેમ દિફ સ્વતંત્ર દ્રવ્ય નથી.
આ વાંસ સીધે છે, આ વાંસ વાંકે છે, એવી કલ્પનાએ પણ દિને કારણે છે, કારણ કે, વાંસના અવયવો એક જ દિશામાં પ્રસરે છે. તે પ્રમાણે ત્રાંસુ, ઊંચું, નીચું, વગેરેમાં જે ભ્રમણત્વ, ઉક્ષેપણુ વગેરેની અભિવ્યક્તિ થાય છે તે પણ દિકને કારણે છે. આ ઉક્ષેપણ વગેરે ક્રિયા મેદો કર્મસામાન્યના જાતિભેદો છે.
દિફ અંગે વૈશેષિક મતને અવતારતાં હેલારાજ જણુવે છે કે દિ એક છે, પરંતુ જુદી જદી ઉપાધિઓને લીધે તેના દસ વિભાગ સમજવામાં આવ્યા છે. સવારમાં સૂર્ય સાથેના સંબંધવાળી દિશાને પૂર્વ દિશા કહેવાય છે. તે પ્રમાણે બીજી દિશાઓનાં નામે અંગે છે.
परापरत्वे मूर्तानां देशभेदनिबन्धने । 'तत एव प्रकल्पेते क्रमरूपे तु कालतः ।।४॥ મૂર્ત પદાર્થો અંગે “આ પૂર્વ છે,’ ‘આ પર છે', એવું જ્ઞાન, દેશભેદને કારણે છે. પહેલું, પછીનું, એવું કમરૂપ જ્ઞાન કાલ(ભેદ)ને કારણે છે. (૪)
મૂર્ત પદાર્થ એટલે અધ્યાપી અને રૂપવાળો પદાર્થ આકાશ વગેરે વ્યાપક અને અમૃત પદાર્થોમાં પરત્વ અને અપરત્વ હોતાં નથી. દેશ સાથે સંબદ્ધ હોવાથી મૂત પદાર્થોને પરત્વ અને અપરવની કલ્પના થાય છે. આ કલપના દિફને કારણે છે. પહેલું, પછીનું, એવી ક્રમરૂપ કલ્પના કાલ શક્તિને કારણે છે. આ પ્રમાણે દિફ અને કાલ, શબ્દબ્રહ્મની શક્તિઓ છે.
आकाशस्य प्रदेशेन भागैश्चान्यैः पृथक् पृथक् ।
सा संयोगविभागानामुपाधित्वाय कल्पते ॥५।। આકાશના, તેના પ્રદેશ સાથેના, અને બીજાં (ઘટાદિ દ્રવ્ય)ના વિભાગે સાથેના પરસ્પર સંગ અને વિભાગ માટે, તે (દિફ) આધારરૂપ બને છે. (૫)
આકાશ જેવા અમૂર્ત પદાર્થોનાં પણ કાલ્પનિક પરાપરત્વ હોય છે. આકાશના તેના પ્રદેશે સાથે અને ઘટ વગેરે પદાર્થોના ભાગે સાથે જે પરસ્પર સંગ અને વિભાગ છે, તેમને નિશ્ચય દિવડે થાય છે.
અવયવ વિનાના વિભુ આકાશનો કેઈ વાસ્તવિક પ્રદેશ નથી, પરંતુ આકાશ સાથે સંગવાળા ઘટાદિ પદાર્થોના પ્રદેશ હોય છે અને ઘટાદિ પદાર્થોના ભાગ હોય છે. આવા ભાગ અને પ્રદેશેને કારણે આકાશના પ્રદેશો ક૯પવામાં આવે છે. પૂર્વ તરફના આકાશ સાથે સંબંધવાળા ઘટના ભાગ પૂર્વભાગ કહેવાય છે. પર આકાશ સાથે સંબંધવાળા ઘટન ભાગ પરભાગ કહેવાય છે.
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
| SR No. | 004628 |
| Book Title | Vakyapadiyam |
| Original Sutra Author | Bhartuhari |
| Author | Jaydev M Shukla |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 1984 |
| Total Pages | 770 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy |
| File Size | 15 MB |