Vakyapadiyam

SR No.: 004628
Original Sutra Author: Bhartuhari
Author: Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1984
Total Pages: 770
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 581

૫૩૨
વાકયપદીય
તથા રિટવાનસિદ્ધિ: 1 ( કag પ્રત્યયનો લુક કરીને જ લિંગ અને વચન સિદ્ધ થાય છે) પ્રમાણે ગુણવાચક શબ્દો પછી ઋતુને લેપ થાય છે એમ સમજીએ અને સ્ત્રીત્વને ગુણુ સમજવામાં આવે તો તદ્ધિતસ્કૃIિ (૧.૨.૪૯ લુક શબ્દથી જયારે તદ્ધિત પ્રત્યયને લુફ થાય ત્યારે ઉપસર્જનપદના સ્ત્રીલિંગનો પણ લુક થાય છે) મૂત્રનિયમથી સ્ત્રીલિંગની પ્રત્યયને પણ લુફ થશે. પરંતુ ગુમાર શબ્દમાં મસુન્ એવા તતિ પ્રત્યયન કશે સંદર્ભ નથી. મારો શબ્દ સ્ત્રીત્વગુણવિશિષ્ટ દ્રવ્ય દર્શાવે છે. ગુજરા: વડા પ્રયોગમાં શુક: શબ્દમાં મતુનો લુફ થયો છે. શુ%8: શબ્દમાં મનુને લુફ થયો છે એમ માનીએ તો શુ: એ શબ્દ દ્રવ્યથાર્થ એવા પ્રકૃત્યર્થથી મર્યાદિત પ્રત્યયાર્થ દર્શાવશે આ અર્થમાં તે ઉપલક્ષણ બનશે.
केषाञ्चित् त्यक्तभेदेषु द्रव्येष्वेव विधीयते ।
संस्त्यानवत्सु टाबादिरभेदेन समन्वयात् ॥१८४॥ કેટલાકના મતમાં, સ્ત્રીત્વ ગુણવાળા અને સ્ત્રી રૂપી વિશેષ સાથે) અભેદ સંબંધ હોવાને કારણે (બીજા) વિશે વિનાનાં દ્રવ્યોને જ ટપુ વગેરે પ્રત્ય લાગે છે. (૧૪૪)
સામાનાધિકરણ્યને પ્રત્યયાર્થ પક્ષ દ્વારા બીજી રીતે સમજાવનારાઓના મતાન્તરને આ કારિકામાં રજૂ કરવામાં આવ્યા છે. આ મતમાં પ્રકૃતિ દ્રવ્યનું અને પ્રત્યય સ્ત્રીત્વનું અભિધાન કરે છે. બને અભેદ સંબંધથી જોડાયેલાં છે. વિશેષ સ્પષ્ટતા કરતાં હેલારાજ જણાવે છે કે પ્રકૃતિ વડે વાચ્ય દ્રવ્ય એટલે દ્રવ્યસામાન્ય. બને અભેદ સંબંધથી જોડાયેલાં છે. આવાં દ્રવ્યને અર્થ દર્શાવતા શબ્દોને સ્ત્રીલિંગમાં ટાપૂ વગેરે પ્રત્યય લાગે છે.
सामान्यभूतो द्रव्यात्मा परिच्छिन्नपरिग्रहः ।
क्रियाभिर्युज्यते भेदैर्भागशश्वावतिष्ठते ॥१८५।। સામાન્ય (જેવું સમજવામાં આવેલું) દ્રવ્ય, (વિશેષ રૂપે) મર્યાદિત બનેલું સ્વીકારવામાં આવતાં ક્રિયાઓ સાથે સંબંધ પામે છે અને વિશેષો દ્વારા વિભાગોમાં પ્રાપ્ત થાય છે (૧૮૫)
પ્રત્યય વડે વાગ્ય બનતું દ્રવ્ય સામાન્ય જેવું છે. પરંતુ વાસ્તવમાં તેમ નથી, કારણ કે. પ્રકતિ વડે વાચ્ય બનતા દ્રવ્યવિશેષ વડે તે મર્યાદિત બને છે. તેથી પ્રત્યયવા દ્રવ્યસામાન્ય ઉપર આધાર રાખી શકાશે નહિ.
આને પરિણામે વ્યકિત મારી પ્રયોગમાં મારી શબ્દનો ક્રિયારૂપ તામ્ સાથે સંબંધ પ્રાપ્ત થવામાં વાંધો નથી. તેથી પ્રકૃતિ વડે વારય વિશેષ સર્વત્ર હોઈ સામાન્ય સાથે સંબંધમાં આવતાં સામાનાધિકરણ્ય પણ યોગ્ય ઠરશે.