Vakyapadiyam

SR No.: 004628
Original Sutra Author: Bhartuhari
Author: Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1984
Total Pages: 770
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 594

૧૪૫
ત્રીજું કાંડ
सर्वादयो विशेषास्तु प्रदेशानां निवर्तकाः ।
यथा प्रदेशाः सामान्यप्रदेशान्तरबाधकाः ॥२१७।। જેમ વિશેષ શબ્દો સામાન્ય શબ્દોનો અને બીજા વિશેષ શબ્દોને બાધ કરે છે, તેમ, સર્વ વગેરે (સામાન્ય) શબ્દો) વિશેષ (શબ્દો જેવા) જ છે, અને બીજા વિશેના નિવક છે. અહીં પ્રદેશને અથ વિશેષ છે. (૨૧૭).
વિશેષ શબ્દ એટલે ભેદક શબ્દ ચૈત્ર શબ્દનું શ્રવણ થતાં મૈત્ર વગેરે વિશેષ શબ્દોની નિવૃત્તિ થાય છે, એટલું જ નહિ પરંતુ સામાન્યની પણ નિવૃત્તિ થાય છે. તે પ્રમાણે સર્વ, વિશ્વ એવાં સામાન્ય પદોને પ્રયોગ થતાં વિશેષની નિવૃત્તિ થાય છે જ. આમ સામાન્ય પણ અન્યની નિવૃત્તિ કરતું હોવાથી તે પણ વિશેષ જેવું જ છે. સરખા, સામાજિક ચથ વિશેષ: ' (મહાભાષ્ય, પા. ૨.૨.૨૪).
विभक्त्यर्थाभिधानाद् वा षष्ठी नानुप्रयुज्यते ।
द्रव्यस्यानभिधानात्तु तच्छब्दोऽनुप्रयुज्यते ॥२१८॥ (બહુવીહિ સમાસ) વિભક્તિના અર્થનું અભિધાન કરતા હોવાથી તેના અર્થની વાચક) ષષ્ઠીને અનુપ્રયોગ થતો નથી. તે દ્રવ્ય (રૂપ વિશેષ)નું અભિયાન કરતો ન હોવાથી, તેના વાચક શબ્દને અનુપ્રયોગ થાય છે. (૨૧૮)
બહુત્રીહિ સમાસ વિભકત્યર્થરૂ૫ સંબંધનું અભિધાન કરે છે. સંબંધનું અભિધાન કરનાર વિભકત્યન્ત શબ્દ જે અન્ય પદાર્થ છે, તેનો સમાસમાં સમાવેશ થતો નથી. આ મતમાં પણ આવા વિભયર્થરૂપ સંબંધના વાચક શબ્દને અર્થાત સંબંધીને,–જેમકે,
T: સાથે કેવદ્રત્ત: --અનપ્રોગ થવો જોઈએ. જિત્રા જાવ: ભક્ષ્ય એવા અર્થના વિત્રy: સમાસમાં શક્ય એ પપ્પયન્ત શબ્દ પ્રાપ્ત થાય છે. આ ષયત શબ્દ આશ્રયાશ્રયભાવ સંબંધ દર્શાવે છે.
सामानाधिकरण्यं चेन्मतुब्लोपात्प्रकल्पते ।
मतुपोऽपि तदर्थत्वादनवस्था प्रसज्यते ॥२१९।। જો (ગુણવાચક શબ્દના) ક્રતુન્ (પ્રત્યય)ના લેપને કારણે સત્ત્વવાચક અન્ય પદાથ ના વાચક શબ્દ સાથે બહુવી(હનું સામાનાધિકરણ્ય સમજવામાં આવે તો જતુ ને અથ પણ તે (બહુવીહિ)નો અર્થ એવો હોવાથી અનવસ્થા થશે. (૨૧૯)
બહુવ્રીહિ સમાસ વિભકયર્થરૂપ સંબંધનું પ્રતિપાદન કરે છે એમ માનવામાં આવતાં, સંબંધ અસત્ત્વ હેઈ, બહુવહિનાં લિંગ અને વચન કેવી રીતે સમજવાં, એવી મુશ્કેલી આ કારિકામાં દર્શાવવામાં આવી છે. વા-૬૯