Vakyapadiyam

SR No.: 004628
Original Sutra Author: Bhartuhari
Author: Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1984
Total Pages: 770
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 328

ત્રીજુ કાંડ શબ્દ કાલનો વાચક બને છે તેમ, પૂર્વ વગેરે શબ્દોમાં શક્તિરૂપ દિકના અભિધાનમાં દિશાનો અર્થ નિયત હોય છે. (૧૧)
અન્વય : ચા ગોવિહ્ય અવધારો (વર્ષnagયો વિના) : (નિયતં ન વાવાવિયેન તથ) પૂર્વીનાં (શાનાં વિશ્રા સમિધા લિ િ નિયત (મસ્તિ) .
પૂર્વ, દક્ષિણ વગેરે શબ્દ દિશાવાચક છે. પ્રદેશ કે કાલવિભાગો સાથે તેમને સંબંધ થતાં તે વ્યવસ્થા દર્શાવે છે. આમ બંને વચ્ચે અર્થભેદ સ્પષ્ટ છે. લેકવ્યવહારમાં પ્રાચીન પરંપરાથી તે શબ્દો દિશાને અર્થ દર્શાવતા રહ્યા છે. સાઠ વર્ષનો થયેલો (ત્રિ મૂતઃ પષ્ટિ:) એવા પ્રયોગમાં વર્ષ શબ્દનો પ્રયોગ વિના, માત્ર વપરાશને કારણે, વર્ષ અર્થાત કાલનો બોધ થાય છે.
छायाभाभ्यां नगादीनां भागभेदः प्रकल्पते ।
अतद्धर्मसु भावेषु भागभेदो न कल्पते ॥१२।। છાયા અને પ્રકાશને કારણે જુદા જુદા સમજાતા પર્વત વગેરેના અવયવો દિકને કારણે હોય છે. (પૂર્વપર) સ્વભાવ વિનાના પદાર્થોમાં આવો અવયવમે ક૯પી શકાતો નથી. (૧૨)
શરદ ઋતુમાં પર્વતનું એક શિખર સૂર્યનાં કિરણેથી પ્રકાશિત હોય છે; બીજું શિખર મેઘરછાયાને કારણે છાયાવાળું હોય છે. આવો અવયવવિભાગ દિકની કલ્પનાને કારણે જ છે. જેનામાં પૂર્વ, પર વગેરે સ્વભાવ હોતો નથી તેવા અમૂર્ત પદાર્થોમાં આ અવયવભેદ હોતા નથી.
परमाणोरभागस्य दिशा भागो विधीयते ।
भागप्रकल्पनाशक्ति प्रथमां तां प्रचक्षते ॥१३॥ વિભાગ વિનાના પરમાણુમાં દિફને કારણે વિભાગોની કલ્પના ઉત્પન્ન થાય છે. તે (દિફ)ને જ વિભાગો કપવા માટેની પહેલી શક્તિ કહે છે. (૧૩)
મૂર્ત પદાર્થોમાં તેમ જ અણુઓમાં વિભાગની કપના દિને કારણે છે. અવિભક્ત અણુઓમાં દિકુને કારણે ચારે બાજુએ, ઉપરને ભાગ અને નીચેનો ભાગ એમ છે અવયની ક૯૫ના થાય છે. બીજા અણુઓ તેની સાથે જોડાતાં હયણુક, ચણુક, ચતુણુંક વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે અને ક્રમશઃ સૃષ્ટિ ઉત્પન્ન થાય છે.
સભાગ પદાર્થોના અવયવો, છાયા અને પ્રકાશને કારણે હોય છે, અને નિભગ પદાર્થોના અવયની કલ્પના દિકને કારણે છે, આ મત યોગ્ય નથી. બધા જ પદાર્થોમાં અવયવકલ્પના દિફને કારણે છે.