Vakyapadiyam

SR No.: 004628
Original Sutra Author: Bhartuhari
Author: Jaydev M Shukla
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 1984
Total Pages: 770
Language: Gujarati, Sanskrit
Classification: Book_Gujarati, Grammar, & Philosophy
File Size: 15 MB

Page 589

વાક્યપદય
અર્થ જ ઇન્દન નિમિત્તરૂપે છે. ઇન્ડનું નિમિત્ત સમુરચય હોય છે એવી બ્રાન્તિ થાય છે કારણકે સમુચ્ચય પામેલા શબ્દ વડે કેઈક વાર તે જણાવવામાં આવે છે.
समुच्चितनिमित्तत्वे चार्थस्यापगमेऽपि वा ।
स्वभावसिद्धे द्वन्द्वस्य लिङ्गसंख्ये व्यवस्थिते ।।२०३।। સમુચ્ચય પામેલાં પદે (શ્રદ્ધનું નિમિત્ત હોય કે ૨ (અને) નો અર્થ પ્રાપ્ત થતું ન હોય, દ્વન્દ્ર (સમાસમાં) લિંગ અને સંખ્યા સ્વભાવસિદ્ધ જ હોય છે (૨૦૩)
આ બાબતમાં નિર્ણાયક રિથતિ સ્પષ્ટ જ છે કે સમુચ્ચયને ધ સમાસનું નિમિત્ત સમજી શકાય નહિ. સમચિત પદો ધન્ડનું નિમિત્ત છે. અને આવાં સમુચિત પદો હમેશ દ્રવ્યનો અર્થ જ દર્શાવે છે. તેથી તેમનાં લિંગ અને સંખ્યા વાચનિક નહિ પરંતુ સ્વાભાવિક છે. સરખાવો હેલા રાજ : સરવમૂત જીવ દzમાવત દ્વાર્થ વૃતિ સમુ વાઘાસવાય निमित्तभावो नास्ति ।
पदान्तरस्थस्यार्थस्य द्योतकत्वान्न युज्यते ।
निपातो लिङ्गसंख्याभ्यां द्वन्द्वस्त्वर्थस्य वाचकः ॥२०४॥ નિપાત, બીજા પદમાં રહેલા અર્થનો ઘાતક હોવાથી, લિંગ અને સંખ્યા સાથે જોડતું નથી, પરંતુ શ્રાદ્ધ સમાસ તે (દ્રવ્યરૂપ) અને વાચક છે. (૨૦૧૪)
દ% સમાસમાં જોડાતાં પદો તેમની અર્થ શક્તિ પ્રમાણે જુદા જુદા અર્થ દર્શાવે છે. ઇન્દ્રનાં પદે દ્રવ્યરૂપ અર્થનાં વાચક છે જયારે ૨ (અ)નો સમુચ્ચયરૂપ અર્થ અસરવભૂત છે. દ્વન્દ સમાસમાં વાચકત્વ અને દ્યોતકત્વના ભેદને નિર્દેશ કારિકા ૧૯૫ અને ૧૯૬માં કરવામાં આવ્યો છે.
निमित्तानुविधाने च द्रव्यधर्मानपेक्षणात् ।
गुणप्रधानभावेन क्रियायोगो न कल्पते ॥२०५॥ અને ઠન્દ્રના નિમિત્ત તરીકે સમુચ્ચયને સ્વીકારતાં દ્રવ્યના ધર્મોની અપેક્ષા સમજવામાં ન આવતાં, તે (દ્રવ્યો)નો ક્રિયાની સાથે ગૌણ રૂપે કે મુખ્ય રૂપે સંબંધ ક૯પી શકાશે નહિ. (૨૦૫)
સમુચ્ચયને દ્વન્દ સમાસના નિમિત્ત તરીકે સ્વીકારવામાં બીજી એક મુશ્કેલી રજૂ કરવામાં આવે છે. સમુચ્ચયને %ના નિમિત્ત તરીકે સ્વીકારતાં, દ્રવ્યના શક્તિરૂપ ધર્મોને બરાબર સમજાવી શકાતા નથી. અહીં નિમિતી એટલે સર્વભૂત દ્રવ્ય અને નિમિત એટલે સમુરચય. સમુચય અસત્વભૂત છે. સર્વભૂતને ક્રિયા સાથે સંબંધ કહી શકાતો નથી.