Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વિજય કનકસૂરિ પ્રાચીન ગ્રંથમાલા-૧ શ્રી અગડત્તાસમાલા
૭ સંપાદક છે. ગણિ તીર્થભદ્રવિજયજી મ.સા.
For Personal & Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી વિજય કનકસૂરિ પ્રાચીન ગ્રંથમાલા-૧
શ્રી અગડતાસમાલા
૭ દિવ્યાશિષ છે. અધ્યાત્મયોગી પ.પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મ.સા.
આશીર્વાદ
ગચ્છનાયક પ. પૂ. આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય કલાપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા. પ. પૂ. આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય કલ્પતરુસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પ. પૂ. સા. ધૈર્યભદ્રાશ્રીજી મ.સા. (બા મ.સા.)
સંપાદક છે.
અધ્યાત્મયોગી પ. પૂ. આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના. શિષ્યરત્ન પ. પૂ. ગણિવર્ય શ્રી તીર્થભદ્રવિજયજી મ.સા.
પ્રકાશક
શ્રી શ્રમણ સેવા રીલીજીયસ ટ્રસ્ટ, ધ્રાંગધ્રા વિ. સં. ૨૦૬૯
For Personal & Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રથમ આવૃત્તિ ઃ
સંવત ૨૦૬૯ (ઈ. સ. ૨૦૧૩), શ્રાવણ વદ
પ્રકાશક-પ્રાપ્તિસ્થાન :
શ્રી વિજય કનકસૂરિ પ્રાચીન ગ્રંથમાલા
શ્રી શ્રમણ સેવા રીલીજીયસ ટ્રસ્ટ,
નવકાર ઈન્વેસ્ટમેન્ટ, ગ્રીન ચોક, ધ્રાંગધ્રા
- ૩૬૩ ૩૧૦, જિ. સુરેન્દ્રનગર
કિંમત : ર્ 950/
=
મુદ્રક ઃ
મલ્ટી ગ્રાફિક્સ
18, Khotachi Wadi, Vardhaman Bldg., 3rd Floor, V. P. Road, Prathana Samaj, Mumbai - 4. Ph.: 23873222 / 23884222. E-mail : support@multygraphics.com
૪, નકલ : ૪૦૦
For Personal & Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરમ પૂજ્ય આચાર્ય દેવેશ શ્રીમદ્ વિજય કનકસૂરીશ્વરજી મ. સા.
For Personal & Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
થારિત્રના ઓજળો આકર્ષક પૂંજ...
પરં બ્રહ્મનું અતૂટ સંદિરથળ. નિર્મલ વાસલ્યનું માનસરોવર.. સભ્યતાને સાક્ષાત્ કરતું હોવ્યાંજ01..
પરળતાનું પ્રેમલ પ્રતિનિધિત્વ.. ઔદાર્ય અને ગાંભીર્યનું મહાતીર્થ... શાસન સમર્પિતતાનું પ્રકૃષ્ટ પ્રેરક બળ..
અસંગતાનું અસીન આકાશ... સાત્વિકતાની અમૂલ્ય શાખાણ..
શાસ્ત્રાજ્ઞાનું રહસ્યોશાળા. ઉપકારોની અવિરત વહેતી ગંગોત્રી.. સમસ્ત કચ્છ-વાગડનો હૃદયઘબકાર...
પરમ પૂજય આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય કonકસૂરીશ્વરજી મ. સા.
“આપનું સદ્ગુણ સંકીર્તન તો અમે શું કરીએ?,
બાહુબળે મહાસાગર કેમ કરી તરીએ?, બસ, અહોભાવથી આપના ચરણ-સ્પર્શ કરીએ, મળી જાય એકાદ ગુણ આપનો એ જ ભાવના ધરીએ'.
આપશ્રીના પુનિત ચરણે અનંતશ વંદના સહ, આ નાનકડી જ્ઞાનાંજલિનું સમર્પણ..
For Personal & Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
આભાર છે.
શ્રી ભચાઉ વીશા ઓશવાળ શ્વે. મૂ.જૈન સંઘ શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથ જૈન દેરાસર
શ્રી વિજય કનકસૂરિ પ્રાચીન ગ્રંથમાલાના સર્વપ્રથમ પુસ્તકના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ લઈ પૂજ્યશ્રીના ઉપકારોનું ઋણ અદા કર્યું છે.
૧૮૫ ૧
4] [૧
તેની અમો અંતઃકરણપૂર્વક અનુમોદના કરીએ છીએ.
પ્રકાશક
For Personal & Private Use Only
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
:
જ
. જ
. આવાય મણિરાવદારી
2.સ.૧૩ ymana oron Sinivis Bor.
મ્બાબ૬૨ .
અપ્રગટ રાસ સાહિત્યને કરાટ ૬૨વાનો ઉપમ
આવકાર દામ ૬ કે વિશેષ માં એક જ ૬%ા ઘટકને ખાતે રમાયેલી અનેહુવિધ સામગ્રી અને એક સાથે સુસંપાદિત ૬રી તુલના અભ્યાસ સાથે ૨જ ધામ દે તે અતિ આનંદશમ ઘટના છે.
વિવિધ વાન ડરેમ છે મેળવાળ હસ્તલિખિત છો ના પરિમન ક ઉપમો, લઈ + સુંદર પદ સંપાદન ૬ શ્વા માટે સંપાદ૬ મુનિરાજન લાખ લાખ ધ ૬ !
સારા પા નાળા ની ખાતા છે.
દ.. કિમન્ડ સૂર
For Personal & Private Use Only
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
॥श्री
-9-60 - 06 - 22-Jun-sGr owt men
वि.SEIYAस्तिथी ...... ..........15.1.31.६.०२
४२.५० nि Mumtatha જોગ અનુવM/ પરમાત્માની કપાથી આનંદ-મંગલ હો ! અમારે સહુને શાતા સ્વસ્થતા છે, Adr reqaids,
ANTI .. ....२122ATS Tत 401 - 2011
रचना मी न मला
virbrd GLAL ५१ पायी
......M11104+.......mit मो .
३. 1{12374 in ...2.1 2 2 ......
२१९ | 24IGAM * ..............३.१.१.FR41... CH/41)
रामारी Milm. 15154100 २१ ११ याचा पायी लेस)
हे ) -24 Gिuine 514 vie and moi natha in RAJAN 17 लाया 5 yun rai aft 2017 2012 (1111
40 200 wry a) 14 51420 R1 ___yutOH) ई.401 420
.. (45 mi At Sent of
(NZM140 rul 24tander ME424n - Hindi | २५-५२ Anch n ये 216 Crung 47 1 1 3474
30
A. aurakrt. Rare
awa cOH
For Personal & Private Use Only
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
R, IT, પ્રકાશકીય
BALATASARANAUME GENTING
M
..
કિં કે
છે
જૈન શાસનમાં કથાનુયોગ અતિસમૃદ્ધ હોવાના કારણે બાલજીવોને પ્રતિબોધ કરવાનું ભગીરથ કાર્ય આજના વિષમકાલમાં પણ સરળતાથી થઈ શકે છે.
અતિ પ્રાચીન અગડદત્તકથા ઉપર રચાયેલ અનેક રાસ અને ચોપાઈઓ આજ સુધી અપ્રગટ રહ્યા હતા. તેને પ્રગટ કરી જૈન ગુર્જર સાહિત્યની સમૃદ્ધિને જગત સમક્ષ ખુલ્લી મૂકવાનો પ્રયત્ન પ. પૂ. ગણિવર્ય શ્રી તીર્થભદ્ર વિજય મ. સા. તથા તેમના શિષ્યરત્નોએ કર્યો છે અને તેને પ્રકાશિત કરવાનો લાભ અમોને મલ્યો છે તે માટે અમો પૂજ્યશ્રીના સદા ઋણી રહેશુ.
કચ્છ-વાગડ દેશોદ્ધારક પૂ. દાદા ગુરુદેવ વિજય કનકસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના ૫૦ માં સ્વર્ગારોહણ વર્ષ નિમિત્તે પૂજ્યશ્રીની કાયમી સ્મૃતિ અર્થે “વિજયકનકસૂરિ પ્રાચીન ગ્રંથમાલા” નો પ્રારંભ કરવાનો લાભ પણ અમને મળ્યો તેને અમારુ ગૌરવ માનીએ છીએ. ગ્રંથમાલાના પ્રથમ પુસ્તકનો સંપૂર્ણ લાભ લેનાર શ્રી ભચાઉ વીશા ઓશવાળ જૈન સંઘની હાર્દિક અનુમોદના કરીએ છીએ.
આ ગ્રંથનું નયનરમ્ય આર્કષક કાર્ય સતત સંપર્કમાં રહી કાર્યને સરળ બનાવવામાં ઉપયોગી થનાર શ્રી અમરભાઈ દામજી ગડાનો અમે આભાર માનીએ છીએ. અંતમાં, આ ગ્રંથ પ્રકાશનમાં જેમની જેમની પણ નાની-મોટી સહાય મળી છે. તે સર્વના અમે આભારી છીએ.
શ્રી શ્રમણ સેવા રીલીજિયસ ટ્રસ્ટવતી હસમુખભાઈ પ્રેમચંદ શાહ
(પ્રમુખ)
For Personal & Private Use Only
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી ચિંતામણી પાર્શ્વનાથાય નમઃ
અધ્યાત્મયોગી પ. પૂ. આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના શિષ્યરત્ન પ. પૂ. ગણિવર્ય શ્રી તીર્થભદ્ર વિજય મ. સા. આદિ ઠાણા- ૨૪ નું વિ. સં. ૨૦૬૮ નું ચાતુર્માસ અમારા સંઘના આંગણે નિર્ણિત થયું ત્યારથી અમારો હર્ષ અને ઉલ્લાસ સીમાતીત બની રહેલ.
કચ્છવાગડ દેશોદ્ધારક પૂ. દાદાગુરુદેવ શ્રી વિજય કનકસૂરીશ્વરજી મ. સા. ના ૫૦ માં સ્વર્ગારોહણ વર્ષની ઉપલબ્ધિમાં “શ્રી વિજય કનકસૂરિ પ્રાચીન ગ્રંથમાલા” નો શુભારંભ અમારા આંગણેથી થઈ રહ્યો છે. તેનું ગૌરવ અનુભવીએ છીએ.
ગ્રંથમાલાના પ્રથમ પુસ્તકનો લાભ અમને મલ્યો એ અમારો પુણ્યોદય છે. પૂ. દાદાગુરુદેવની અંતિમભૂમિનું સૌભાગ્ય ભચાઉ નગરને મલ્યું છે. પૂજ્યશ્રીના આશીર્વાદ સમગ્ર કચ્છ-વાગડ ઉપર વરસી રહ્યા છે. પરંતુ ભચાઉ નગર ઉપર વિશેષ રીતે વરસી રહ્યા છે. તેનો અહેસાસ અમો કરી રહ્યા છીએ.
પ્રાચીન અપ્રગટ સાહિત્યને પ્રગટ કરવાનું ભગીરથ કાર્ય પ. પૂ. ગણિવર્ય શ્રી તીર્થભદ્રવિજયજી મ. સા. અને તેમના શિષ્યરત્નોએ શરૂ કર્યું છે. તેમની આ શ્રતયાત્રા અવિરતપણે ચાલ્યા કરે એજ મંગલ કામના.
શ્રી ભચાઉ વીશા ઓશવાળ જૈન સંઘ
પ્રવિણ હરઘોર ગાલા
For Personal & Private Use Only
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંપાદડીયો .
-- કે
- imitstutiHitudIn
કલિયુગમાં જિનશાસનની પ્રાપ્તિ મરૂભૂમિમાં કલ્પવૃક્ષની પ્રાપ્તિ સમાન છે. ચાલુ અવસર્પિણી કાલના ૨૪માં તીર્થકર ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામી પરમાત્માએ વૈશાખ સુદ-૧૧ ના મંગલ દિવસે શ્રી ગૌતમસ્વામી આદિ ગણધર ભગવંતોને ત્રિપદીનું પ્રદાન કર્યું. તેમાંથી સર્જન થયું દ્વાદશાંગીનું....
શ્રી સુધર્માસ્વામી ભગવંતની પાટપરંપરામાં થયેલ અનેક ગીતાર્થ આચાર્યાદિ ભગવંતોએ દ્વાદશાંગીના આધારે અનેક ગ્રંથોની રચના કરી. પૂજ્યપાદ શ્રી સિદ્ધસેનદિવાકરસૂરિ મ. સા., પૂ. હરિભદ્રસૂરિ મ. સા., પૂ. હેમચન્દ્રસૂરિ મ. સા., પૂ. ઉમાસ્વાતિ મ. સા., પૂ. મહોપાધ્યાય યશોવિજયજી મ. સા. આદિ અનેક મહાપુરુષોએ દ્વાદશાંગીના ગહન પદાર્થોને આપણા સુધી પહોંચાડવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે.
અવસર્પીણી જેવા પડતા કાલના પ્રભાવે સમયના પરિવર્તન સાથે બુદ્ધિમેધાશક્તિનો હાસ થતો રહ્યો. સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાનો અભ્યાસ મર્યાદિત વર્ગમાં રહ્યો. સામાન્ય જનને શાસ્ત્રીય પદાર્થોનો સરળતા અને સુગમતાથી બોધ થાય એ હેતુથી મધ્યકાલીન યુગના (સં. ૧૪૦૦ થી ૧૮૦૦) અનેક વિદ્વાન કવિઓએ મારુગુર્જર ભાષામાં સ્તુતિ-સજઝાય-સ્તવન-રાસ-ચોપાઈ-હીરયાળી-છંદ-ફાગ-ભાસ-સવૈયાગહુલી વગેરેની રચના કરી છે. આ રચનાકારોમાં મુખ્યતા જૈન સાધુ કવિઓની છે. છતાં તેમાં કેટલાક ઋષભદાસજી જેવા શ્રાવક કવિઓનું પણ પ્રદાન છે. આ કવિઓએ સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ગ્રંથોને રાસ આદિમાં ઉતારી સામાન્ય જન પર મહાન ઉપકાર કર્યો છે.
ઉદાહરણ તરીકે, પૂ. સિદ્ધર્ષિગણિ રચિત ચંપૂકાવ્યમય વિશ્વપ્રસિદ્ધ ઉપમિતિ ભવપ્રપંચા જેવા માર્મિક અને સર્વરસથી ભરપૂર ગ્રંથ ઉપર પૂ. જિનહર્ષ મુનિએ રાસ રચી ગ્રંથના ગહન પદાર્થોને સરળતાથી ગ્રહણ કરી શકાય તેવી રીતે રજૂ કર્યા છે. આગમિક તેમજ પ્રાચીન ગ્રંથોમાં રહેલ અનેક ચરિત્ર કથાઓ ને રાસ-ચોપાઈ આદિમાં ગૂંથી લઈને સર્વજનભોગ્ય બનાવી ગુજરાતી સાહિત્યને સમૃદ્ધ બનાવ્યું છે. મધ્યકાલીનયુગમાં ગુર્જરભાષામાં વિપુલ પ્રમાણમાં સાહિત્યની રચના થઈ છે. જેમાંનું ઘણું સાહિત્ય આજ સુધી અપ્રગટ રહ્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનેક પ્રાચીન જૈન જ્ઞાનભંડારો તેમજ અન્ય સંસ્થાઓમાં આ સાહિત્યની હસ્તલિખિત પ્રતો સચવાઈ ગઈ છે. ઉપરાંત લંડન, જર્મની, જાપાન જેવા વિદેશોમાં પણ હજારો હસ્તલિખિત પ્રતો રહેલી છે. ત્યાં પણ ખૂબ સારી રીતે તેની સારસંભાળ લેવાઈ છે. આપણા શ્રુતવારસાની સમૃદ્ધિનું કારણ સુરક્ષિત રહેલ આ હસ્તલિખિત પ્રતો છે. આજ સુધી તેનું સંરક્ષણ કરનાર તે તે સંસ્થાઓ ધન્યવાદને પાત્ર છે.
છેલ્લા થોડા વરસોથી અપ્રગટ સાહિત્યને પ્રગટ કરવાનું તેમજ પ્રગટ ગ્રંથોનું ફરી સંશોધન કરી શુદ્ધ કરી પુનઃપ્રકાશિત કરવાનું ભગીરથ કાર્ય વિદ્વાન સાધુ ભગવંતો કરી રહ્યા છે. જેમાં પૂજ્યપાદ શ્રી પુણ્યવિજય મ. સા., પૂ. સાગરજી મ.સા., પૂ. જંબુવિજય મ. સા. સર્વોપરિ સ્થાને રહ્યા છે. ત્યાર પછી વર્તમાન સમયે પૂ. હેમચન્દ્રસૂરિ મ.સા., પૂ. શીલચન્દ્રસૂરિ મ. સા., પૂ. મુનિચન્દ્રસૂરિ મ.સા., પૂ. ભુવનચન્દ્રજી ઉપા., પૂ. સોમચન્દ્રસૂરિ મ.સા., મુનિ વૈરાગ્યરતિ વિ. મ.સા., મુનિ પ્રશમરતિ વિ. મ.સા., સા. ચંદનબાળાશ્રીજી મ.સા. આદિ શ્રત-ઉદ્વારનું મહાન કાર્ય કરી રહ્યાં છે. જેઓની અનુમોદના કરીએ એટલી ઓછી છે.
આ બધા મહાત્માઓમાંથી પ્રેરણા અને માર્ગદર્શન પામી તથા શ્રુતભક્તિના ભાવથી પ્રેરાઈ સચ્ચારિત્ર ચૂડામણી પ. પૂ. આચાર્ય ભગવંત વિજય કનકસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના ૫૦ માં સ્વર્ગારોહણ વર્ષના નિમિત્તને પામી અમારા નાના મુનિઓએ આજ સુધી અપ્રગટ એવી ૫૦ પ્રાચીન ભિન્ન-ભિન્ન કૃતિઓને લિવ્યંતર કરી પ્રગટ કરવાનો સંકલ્પ કર્યો. સંકલ્પ અનુસાર અથાગ પ્રયત્નો શરૂ કર્યા.
ભિન્ન-ભિન્ન કાલે રચાયેલી ભિન્ન-ભિન્ન કર્તાઓની એક જ વિષય ઉપરની ઉપલબ્ધ સર્વ કૃતિઓ એકત્રિત કરી તેમાથી અપ્રગટ કૃતિઓને એક સાથે પ્રગટ કરવાનો પ્રયત્ન પ્રાયઃ પ્રથમવાર થઈ રહ્યો છે. ભિન્ન-ભિન્ન પ્રત્યેક કૃતિઓનો તથા કર્તાનો પરિચય, વિષયદર્શન તેમજ પ્રત્યેક કૃતિઓનું તુલનાત્મક સંપ્રેક્ષણ કરી તેમાં રહેલ વિશેષતાઓને જુદી તારવીને પીઠબંધ અભ્યાસલક્ષી બનાવ્યો છે.
કથાના દ્વિતીય પ્રવાહનો આધાર લઈને “અગડદત્ત કથા આપવામાં આવી છે. જેમાં કથાને રોચક બનાવવા સંવાદો ઉમેર્યા છે. અગડદત્ત ચરિત્ર વિવિધ દ્રષ્ટિએ ખૂબ જ બોધદાયક છે. ઘણા સાધ્વીજી ભગવંતો ચાતુર્માસ વગેરે અવસરે કોઈ ચરિત્રનું વર્ણન કરવા રાસનો આધાર લેતા હોય છે. તેઓને જૂની ગુજરાતી (મારુ ગર્જર) ભાષાનો પરિચય અલ્પ હોય તો તેમને રાસ વાંચનમાં સુગમતા રહે એ માટે તથા અન્ય કોઈને પણ આ ચરિત્રનો બોધ મળી રહે એ હેતુથી “અગડદત્ત કથા' વિસ્તારથી આપી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તુત સંપાદન કરતી વેળાએ પૂજ્ય કનકસૂરિદાદાના દિવ્ય આશિષની અનુભૂતિ સતત થઈ રહી છે. ભદ્રમૂર્તિ પરમ પૂજ્ય આ.દે. શ્રીમદ્ વિજય દેવેન્દ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા અધ્યાત્મયોગી પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવ આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્ વિજય કલાપૂર્ણસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના આશિષ પણ નિરંતર વર્ષી રહ્યા છે.
વર્તમાનગચ્છનાયકપરમપૂજ્ય આચાર્ય ભગવંત શ્રીમદ્વિજય કલાપ્રભસૂરીશ્વરજી મ.સા.તથા ગચ્છહિતચિંતક પરમ પૂજ્ય આચાર્ય દેવ શ્રી કલ્પતરુસૂરીશ્વરજી મ.સા. ના આશીર્વાદ તથા અનુજ્ઞાથી પ્રસ્તુત સંપાદન થયું છે.
પૂજ્ય કનકસૂરિદાદાની સ્મરણાંજલિ નિમિત્તે આ વિષયમાં પ્રથમ વાર જ પ્રવેશવાનું થયું. જેમાં વિદ્વધર્મ પરમ પૂજ્ય આ.દે. શ્રીમદ્ વિજય શીલચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પરમ પૂજ્ય આ.દે. શ્રીમદ્ વિજય મુનિચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા. એ અમૂલ્ય માર્ગદર્શન આપ્યું.
વૈરાગ્યદેશના પરમ પૂજ્ય આ. કે. શ્રીમદ્ વિજય હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા કલ્યાણબોધિસૂરીશ્વરજી મ. સા. જેઓએ અનેક ભંડારોની હસ્તપ્રત-ઝેરોક્ષ મેળવી આપી.
સહવર્તી સર્વ મુનિભગવંતો જેમની સહાય, ખંત અને ઉત્સાહથી સંપાદનની અભિલાષા સાકાર થઈ શકી.
પૂ. સાધ્વીજી શ્રી પ્રિયગુણાશ્રીજી મ.સા. જેઓએ કથા તથા ગુણવિનયજી કૃત રાસની પ્રેસકોપી લખી આપી.
વિદ્વર્ય શ્રી અમૃતભાઈ પટેલ કે જેઓ સંપૂર્ણ પથદર્શક બની વિશેષ સહાયક બન્યા છે. જ શેઠ શ્રી લાલભાઈ દલપતભાઈ સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર-અમદાવાદ, (જિતુભાઈ) જેમણે ખૂબ ઉદારતા પૂર્વક હસ્તપ્રતની ઝેરોક્ષ કોપી મોકલી આપી. જ આચાર્ય શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર-કોબા (મનોજભાઈ) જેમણે સંપાદનોપયોગી ગ્રંથો તથા હસ્તપ્રત કોપી સહૃદયી બનીને અવિલંબે પહોંચાડી. જ શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી જૈન જ્ઞાનભંડાર-લીંબડી (ધનેશભાઈ). જ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિર-પાટણ. જ ઓરીએન્ટલ રીસર્ચ સેન્ટર-વડોદરા. જ બી.એલ. ઈન્સ્ટીટ્યુટ-દિલ્હી.
For Personal & Private Use Only
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ ભાંડારકર ઓરીએન્ટલ રીસર્ચ ઈન્સ્ટીટ્યુટ-પૂના.
આ જ્ઞાનભંડારોએ ઉદારતાપૂર્વક હસ્તપ્રત-કોપી આપી.
આ જ્ઞાનભંડારોએ સૈકાઓ જૂનો મૃતવારસો સંગ્રહિત અને સુરક્ષિત રાખ્યો, એ શ્રુતવારસો અવિચ્છિન્ન રહે એવી ઉદાત્તભાવનાથી હસ્તપ્રત કોપીઓ આપી. અમારા કાર્યમાં ઉત્સાહ વધાર્યો છે.
શ્રીયુત્ શ્રાવકવર્ય શ્રતોપાસક બાબુભાઈ સરેમલજી શાહ કે જેમણે જ્યારે જ્યારે સંદર્ભગ્રંથોની જરૂર પડી ત્યારે ત્યારે એ ગ્રંથો મેળવી આપ્યા. જુદા-જુદા જ્ઞાનભંડારોમાંથી હસ્તપ્રત-કોપી મેળવવામાં પણ અમૂલ્ય સહાયક બન્યા.
શ્રી જયશ્રીબેન મહેશભાઈ શાહ (સુરેન્દ્રનગર) જેમણે પોતાની આગવી સુઝ અને ખંતપૂર્વક પૂના, વડોદરા તથા અમદાવાદથી હસ્તપ્રત કોપીઓ મેળવી આપી.
શ્રાવકવર્ય શ્રી મધુકાન્તભાઈ વેલજીભાઈ છેડા જેમણે દીલ્હી તથા પૂનાથી ખૂબ મહેનત કરી હસ્તપ્રત કોપીઓ મેળવી આપી.
પૂ. દાદા ગુરુદેવ વિજય કનકસૂરીશ્વરજી મ.સા. ના ૫૦ માં સ્વર્ગારોહણ વર્ષના પ્રારંભનું ચાતુર્માસ એટલે વિ. સં. ૨૦૬૮ નું ચાતુર્માસ દાદા ગુરુદેવની અંતિમભૂમિ ભચાઉ નગરે નક્કી થયું. પૂ. દાદા ગુરુદેવની કાયમી સ્મૃતિ અર્થે “શ્રી વિજયકનકસૂરિ પ્રાચીન ગ્રંથમાલા"નો શુભારંભ કરવાની ભાવના જાગી. ચાતુર્માસના ઉપલક્ષમાં શ્રી ભચાઉ વીશા ઓશવાળ જૈ. મૂ.પૂ. જૈન સંઘે ગ્રંથમાળાના પ્રથમ પુસ્તક-“શ્રી અગડદત રાસમાળા'ના પ્રકાશનનો સંપૂર્ણ લાભ લઈ પૂજ્યશ્રીના ઉપકારોનું ઋણ અદા કરવાનો પ્રશસ્ત પ્રયત્ન કર્યો છે.
આ સર્વના અમો ઋણી રહેશે. સર્વની સહાયતા વિના આ સંપાદન કાર્ય થઈ શકે તેમ ન હતુ.
અગડદત્તરાસમાળા' નું સાંગોપાંગ અવલોકન કરીને વિદ્વર્જનો એમાં રહેલી ઉણપ અને ક્ષતિઓ માટે ટકોર કરશે તો ફરી વખતનું સંપાદન સમૃદ્ધ, સંપૂર્ણ અને સુંદર બનશે.
દેવ-ગુરૂની આજ્ઞા વિરૂદ્ધ કે ગ્રંથકારોના આશય વિરૂદ્ધ કોઈ પ્રરૂપણા થઈ ગઈ હોય તો તેની ક્ષમાયાચના કરૂ છું.
મુનિ તીર્થભદ્ર વિજય ગણિ. શ્રી તારંગા વિહાર ધામ- ચૂલી
૨૦૬૮ - વૈ.વ.૭
For Personal & Private Use Only
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુર્માણકા
.......
1
..........5
પીઠ બંધ 1. અગડદત્ત કથા-અનુસંધાન ... 2. પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય ............... 3. તુલનાત્મક સંપ્રેષણ . 4. હસ્તપ્રત પરિચય ... 5. પાઠ સંપાદન પદ્ધતિ
... 44
...... 61
85
*
અગડદત્તકથા
87
*
*
1
•••••149
...195
..230
•...287
અગડદત્તરાસ | ચોપાઈઓ 1. સુમતિમુનિ કૃત ચોપાઈબદ્ધ અગડદત્તરાસ ... 2. કુશલલાભજી કૃત અગડદત્તચોપાઈ ...
........165 3. શ્રીસુંદરજી કૃત અગડદત્તરાસ .... 4. ગુણવિનયજી કૃત અગડદત્તરાસ ................................... 5. લલિતકીર્તિજી કૃત અગડદત્તરાસ 16. સ્થાનસાગરજી કૃત અગડદત્તપ્રબંધ | ચોપાઈ
...333 7. નંદલાલજી કૃત અગડદત્તરાસ
..430 8. પુન્યનિધાનજી કૃત અગડદત્તચોપાઈ .......................... .464 9. ભીમ (શ્રાવક) કૃત અગડદત્તપ્રબંધ .............. ..............
..510 10. માન | મહિમાસિંહજી કૃત અગડદત્તરાસ.................................... 11. શાન્તસૌભાગ્યજી કૃત અગડદત્તરાસ ...
...620
......... ................ ...............
••••••559
પરિશિષ્ટ રાસાન્તર્ગત સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સુભાષિતો-અકારાદિ ક્રમે .................
શબ્દકોશ
......730
For Personal & Private Use Only
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાણી પદબંધ છે ૧ % અગsed કથા – અનુસંધાન
જિનશાસનનું સમગ્ર શ્રુત ચાર અનુયોગમાં વહેંચાયેલું છે. દ્રવ્યાનુયોગ તેમાં જીવાદિ છ દ્રવ્યનું સ્વરૂપ વર્ણન હોય છે. ગણિતાનુયોગ તેમાં પલ્યોપમ-સાગરોપમાદિ સમય પરિમાણ, યોજનાદિ ક્ષેત્ર પરિમાણ તેમ જ ખગોળ-ભૂગોળનું વિસ્તૃત વર્ણન હોય છે. ચરણ-wણાનુયોગ તેમાં સન્ક્રિયા=શ્રાવક અને સાધુના વ્રતો-નિયમો રૂપ આચારધર્મનું સ્વરૂપ તેમ જ તેનો મહિમા વર્ણવેલો હોય છે. ધર્મકથાનુયોગ તેમાં આચારપાલન પ્રતિ શ્રદ્ધા અને ઉત્સાહ પ્રગટે એવા આચારપાલનના ફલને દર્શાવનારા દ્રશ્ચંતો તેમ જ સપુરુષોના જીવન ચરિત્રોનું વર્ણન આવે છે.
આ ચારેય અનુયોગમાંથી અંતિમ ઉપાદેય ચરણકરણાનુયોગ છે. ચરણકરણનો ઉપદેશ અને ફળ સરળતાથી સમજાઈ જાય એ માટે ધર્મકથાનુયોગ અત્યંત ઉપકારક છે. કથાનુયોગ એક એવી નદી છે જેને કાંઠે બેસીને ધર્મોપદેશરૂપ શીતલ વારિનું સેવન નિરાંતે કરી શકાય.
અહીં “અગડદત્તકથા’ સ્વરૂપે એ કથાનુયોગની નદીનું એક બિંદુ પ્રસ્તુત છે. અગડદત્ત કથા જૈન પરંપરાની પ્રાચીન અને પ્રસિદ્ધ કથા છે. પ્રાપ્ત સંદર્ભો મુજબ આ કથાના મૂળ વસુદેવહિંડીમાં વિક્રમની છઠ્ઠી સદીમાં રોપાયેલા જણાય છે. આ કથાના બે પ્રવાહો મળે છે. (૧) વસુદેવહિંડીનો અને (૨) ઉત્તરાધ્યયનની નેમિચંદ્રસૂરિજી કૃત સુખબોધા વૃત્તિનો. જ અગડદત્ત-ચરિત્ર જે ગ્રંથોમાં અવાંતર કથા તરીકે પ્રાપ્ત થાય છે તે રચના સંવત પ્રમાણે નીચે મુજબ છે (૧) વસુદેવહિંડી (કર્તા-સંઘદાસગણિજી, રચના વિ. છઠ્ઠી સદી)ના ધમ્મિલહિંડી વિભાગમાં ગદ્યબદ્ધ પ્રાકૃત ભાષામાં આ કથા છે. જે અગડદત્તમુનિ ધમિલને પોતાની આત્મકથા સ્વરૂપે કહે છે. કથાના પ્રથમ પ્રવાહમાં પરવર્તી ગ્રંથકારોએ વસુદેવહિંડીને મુખ્ય બનાવીને આ કથા સંસ્કૃત-પ્રાકૃતમારુગુર્જરમાં રજૂ કરી છે. (૨) ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની વાદિવેતાલ શ્રી શાન્તિસૂરિજી (સ્વર્ગવાસ-વિ.સં. ૧૦૯૬) કૃત બૃહદ્ (પાઈય) ટીકા (રચના વિ. ૧૧મીનો ઉત્તરાર્ધ)માં પ્રમાદ-અપ્રમાદ નામક ચતુર્થ અધ્યયનની છઠ્ઠી ગાથાની ટીકામાં ગદ્યસ્વરૂપે મળે છે. તેની ભાષા પ્રાકૃત છે.
For Personal & Private Use Only
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - અગડદત્ત કથા - અનુસંધાન
(૩) શ્રી જિનચંદ્રસૂરિજી કૃત ‘સંવેગરંગશાલા’ (૨.સં. ૧૧૨૫)ની ૭૦મી કથા રૂપે ગાથા ૭૨૯૯થી ૭૩૪૯માં આ કથાનક ગુંથાયેલું છે. અગડદત્ત વિષયક આ પ્રથમ પદ્યરચના છે.
2
(૪) ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રની શ્રી નેમિચંદ્રસૂરિજી (મુનિ અવસ્થા દેવેન્દ્ર સાધુ) કૃત ‘સુખબોધાવૃત્તિ’ (૨.સં. ૧૧૨૯)માં ચોથા અધ્યયનની છઠ્ઠી ગાથાની વૃત્તિમાં આ કથા વર્ણવાઈ છે. જે પ્રાકૃત ભાષામાં ૩૨૯ આર્યામાં છે. આ પછીના દરેક ગ્રંથકારો શ્રી નેમિચંદ્રસૂરિજીને અનુસર્યા છે. જે અગડદત્ત કથાનો દ્વિતીય પ્રવાહ છે. બન્ને પ્રવાહમાં જે કથાભેદ છે તે આગળ ‘કથા સર્વેક્ષણમાં' જણાવાશે.
(૫) રાજગચ્છીય શ્રી વિનયચંદ્રસૂરિજી કૃત ‘મુનિસુવ્રતસ્વામી ચરિત્ર મહાકાવ્ય’ (૨. વિ.ની ૧૩મી સદીનો પૂર્વાર્ધ)ના ‘મોહસ્ત્રેદ’ નામક ૯ મા દ્વારમાં આ કથાનક છે. જે સંસ્કૃતભાષામાં ૨૪૭ શ્લોકબદ્ધ છે.
(૬) મલધારી શ્રી નરચંદ્રસૂરિજી (સ્વર્ગવાસ પ્રાયઃ ૧૨૮૯) કૃત ‘કથારત્નસાગર' (૨.વિ.ની ૧૩મી સદી)ના ૧૫મા તરંગ સ્વરૂપે આ કથા મળે છે. જે સંસ્કૃતભાષામાં ૫૦૫ શ્લોક પ્રમાણ છે. જેમાં અંતે એક પુષ્પિતાગ્રા વૃત્ત અને ત્રણ શાર્દૂલવિક્રીડિત વૃત્ત છે.
(૭) અજ્ઞાત કર્તૃક ‘પ્રવ્રજ્યાવિધાનકુલક’ની શ્રી પ્રદ્યુમ્નસૂરિજીએ વૃત્તિ (ર.સં. ૧૩૩૮) રચી છે, તેની મૂળની ૨૫મી ગાથાની વૃત્તિમાં આ કથાનક છે. જે સંસ્કૃતભાષામાં ૨૪૫ શ્લોક અને ૧ શાર્દૂલવિક્રીડિત છંદોબદ્ધ છે.
(૮) શ્રી જયકીર્તિસૂરિજી કૃત ‘શીલોપદેશમાલાની શ્રી સોમતિલકસૂરિજી (અપરનામ વિદ્યાતિલકસૂરિજી) વિરચિત ‘શીલતરંગિણી વૃત્તિ' (૨.સં. ૧૩૯૨)માં મૂળની ૮૬મી ગાથાની વૃત્તિમાં આ કથા સંસ્કૃતભાષામાં ૧૯૮ શ્લોક અને ૧ ઈન્દ્રવજ્રા છંદોમાં ગુંથાયેલી છે.
(૯) ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની શ્રી ભાવવિજયજી કૃત વૃત્તિ (૨.સં. ૧૬૮૯)માં ચતુર્થ અધ્યયનની છઠ્ઠી ગાથાની વૃત્તિમાં સંસ્કૃતભાષામાં ૩૩૩ શ્લોક અને ૧ માલભારિણી (છંદોનુશાસન) છંદોબદ્ધ આ કથા છે.
(૧૦)ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની શ્રી લક્ષ્મીવલ્લભગણિ કૃત ‘દીપિકા ટીકા’ (૨. ૧૮મી સદી)માં ચતુર્થ અધ્યયનની છઠ્ઠી ગાથાની ટીકામાં સંસ્કૃત ગદ્યમાં આ કથાનક બન્ને પ્રવાહો મુજબ બે વાર આપેલા છે. (૧) ઉત્તરાધ્યયનની બૃહવૃત્તિનો પ્રવાહ અને (૨) કથાગ્રંથનો પ્રવાહ. આ કથાગ્રંથ કયો? જો કે મલધારી નરચંદ્રસૂરિજી કૃત કથારત્નસાગરમાં પણ આ પ્રમાણે જ વર્ણન છે. શક્ય છે કે કથારત્નસાગર લક્ષ્મીવલ્લભગણિએ ઉલ્લેખિત કરેલ કથાગ્રંથ હોય.
૧. વસન્તમાલિકા, ઔપછાન્દસિક (વૃત્તરત્નાકર), સુબોધિતા (જયકીર્તિ)
For Personal & Private Use Only
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
જ પૂ. જિનવિજયજીએ “પ્રાકૃતકથાસંગ્રહ'નું સંપાદન (સં. ૧૯૭૬, પ્રકા. ગુજરાત પુરાતત્વ મંદિર) કર્યું છે. તેમાની અગડદત્ત કથા ઉત્તરાની નેમિચંદ્રસૂરિજીની વૃત્તિમાંથી લીધેલી છે. જ પૂ. હર્ષ વિજયજીએ “અગડદત્તચરિત્રનું સ્વતંત્ર ગ્રંથ તરીકે સંપાદન કર્યું છે. (સં. ૧૯૯૭, પ્રકા. શ્રી વિનય-ભક્તિ-સુંદર-ચરણ ગ્રંથમાલા) વાસ્તવમાં આ ચરિત્ર ઉત્તરાની ભાવવિજયજીની વૃત્તિમાંથી લીધેલું છે. (૧૧) “અગડદત્ત પુરાણ' નામે અજ્ઞાતકર્તક દિગંબર કૃતિ હોવાનું જાણવા મળે છે. તેમાં સંભવતઃ આ જ અગડદત્ત કથાનક વર્ણવાયું હોય તેમ માની શકાય. જ આ ઉપરાંત ગોપાલગણિમહત્તરના શિષ્ય જિનદાસગણિમહત્તર કૃત ઉત્તરાધ્યયન ચૂર્ણિ (૪/૬ માં ખૂબ ટૂંકાણમાં= મુદ્રિત પ્રતમાં માત્ર ૪ પંક્તિમાં) તથા આવશ્યક ચૂર્ણિ (૮/૧૬૦ માં માત્ર નામોલ્લેખ) માં અતિ અલ્પ ઉલ્લેખ હોવાથી તેની અહીં ગણતરી કરી નથી.
અગડદત્ત કથા ગુર્જરભાષાના રાસો-ચોપાઈઓમાં પણ ગુંથાયેલ છે. જે સમગ્ર સાહિત્ય અદ્યાવધિ અપ્રગટ હતું. તેમાંથી ક્ષેમકલશજી કૃત રાસ સિવાયની સમસ્ત કૃતિઓનું અહીં પ્રથમવાર પ્રકાશન થઈ રહ્યું છે.
ગુર્જર ભાષામાં ગુંફિત રાસો-ચોપાઈઓ કર્તા | રચના સંવત
આદિપદ | ૧) | ભીમ (શ્રાવક) | ૧૫૮૪ | પ્રથમ પ્રણમું શારદા ૨) | સુમતિમુનિ
૧૬૦૧
આદિ જિસેસર પ્રણમી પાયો | ૩) [ કુશલલાભ વાચક | ૧૬૨૫ | પાસ જિસેસર પય નમી. ( ૪) [ શ્રીસુંદરજી ૧૬૩૬/૬૬ | પરમ પુરુષ પરમેષ્ટિ જિન |
૧. આની હસ્તપ્રત (૧) બીકાનેર મહારાજાની લાયબ્રેરી અને (૨) ડેલાવાળા ઉપાશ્રય (અમદાવાદ) ભંડારમાં છે. સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાની અગડદત્ત ચરિત્રની આ સિવાયની બધી જ કૃતિઓ પ્રકાશિત છે. २. जहा अगलुदत्तो दक्खत्तणेण फेडेति डेवेति वा जाव मुहं विडंबितं ताव सराण पूरियं। ૩. જે.ગુ.ક.માં ક્રમાંક- ૬ અને ૧૦ આ બે કૃતિનો ઉલ્લેખ નથી. તથા આ ૧૨ કૃતિ ઉપરાંત તપાગચ્છીય માનવિજયજી (વિજય હીરસૂરિજી > વિજય દાનસૂરિજી > વિજય દેવસૂરિજી > વિજય પ્રભસૂરિજી > વિજય રત્નસૂરિજીના શિષ્ય) કૃત અગડદત્તરાસ (૨. સં. ૧૭૩૧) ની અપૂર્ણ પ્રત (લે. સં. ૧૮૯૨) બી. એલ. ઈન્સ્ટિટયુટ દીલ્લીથી પ્રાપ્ત થઈ છે. તેમાંનું અગડદત્ત ચરિત્ર પ્રસ્તુત ચરિત્રો કરતા મહઅંશે જુદુ પડે છે તથા ૫૪ પત્રની આ પ્રતના શરૂઆતના ૧૯ પત્રો તથા વચ્ચેના અમુક પત્રો પ્રાપ્ત થયા નથી. આથી એ કૃતિનું અહીં પ્રકાશન કર્યું નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - અગડદત્ત કથા - અનુસંધાના
|
| | | | | |
૫) [ ક્ષેમકલશજી | ૧૬૭૦ ૬) | માન/મહિમાસિંહજી | ૧૬૭૫ ૭) | ગુણવિનયજી
૧૬૭૮ ૮) | લલિતકીર્તિજી ૧૬૭૯
સ્થાનસાગરજી
૧૬૮૫
જિનવર ચોવીસે નમી. પણમિય પંચમ સુમતિ જિન નાભિ-મહીપતિ-સુત જયો. શ્રી જિન-પદ-પંકજ નમી. સિદ્ધ-રિધ-નિધિ દાયકા પરમેસર ઘુરિ પ્રણમિ કરિ૦ શ્રી મહિમા જગ વિસ્તરઈ૦
૧૦).
૧૬૯૮
૧૧)
નંદલાલજી પુન્યનિધાનવાચક શાન્ત સૌભાગ્યજી
૧૭૦૩
૧૭૮૭
|
S
જ
છે.
'
૧. જે.ગુ.ક. પ્રથમ આવૃત્તિમાં આ રાસની પ્રત પાલનપુર સંઘ ભંડાર દા. ૪૬ નં. ૨૩ માં હોવાનો ઉલ્લેખ હતો. પરંતુ દ્વિતીય આવૃત્તિના સંપાદક જયંતભાઈને ત્યાં જોવામાં આવી નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
૨ ટકા પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય.
૧) "સુમતિમુનિ કૃત ચોપાઈબદ્ધ અગsદત્ત રાસઃ
શ્રી ચંદ્ર ગચ્છના સોમવિમલસૂરિજીના સામ્રાજ્યમાં પંડિત હર્ષદરજીના શિષ્ય સુમતિમુનિજીએ આ રાસની રચના કરી છે. ચોપાઈબદ્ધ આ રાસની રચના ૧૩૭ કડીમાં થઈ છે. ૩ દેશી તથા ૧ રાગ સિવાય દૂહા અને ચોપાઈમાં સમગ્ર રચના થઈ છે. વિ.સં.-૧૬૦૧, કારતક સુદ-૧૧, સોમવારે રચાયેલ આ રાસમાં ખૂબ સંક્ષિપ્તમાં અગડદત્ત કથાનક વર્ણવાયુ છે. આથી રસ-ચયન ગૌણ બન્યું છે. ક્યાંક ક્યાંક ઉપમા-ઉલ્ટેક્ષાદિ અલંકારો વર્ણવાયા છે. દા.ત. જ “અગડદા ધાયલ ધસી, જિસકે સીહ સમાન’ ૨૮
“દક્ષણ સંખ જિસઉ ગુરુ મિલિઉ” ૧૨૭
અહીં અગડદત્ત અને ગુરુ એ ઉપમેયને સિંહ અને દક્ષિણાવર્ત શંખની ઉપમા અપાઈ છે. જ “જિન મંડિત પોઢા પ્રાસાદ, ઊંચા ગિરિસિઉં માંડઈ વાદ. ૭
શંખપુરી નગરીના પ્રાસાદ જાણે પર્વતની સામે સ્પર્ધામાં ઉતર્યા છે!.. ખેચરી ઉત્પતીનઈ ગઈ, નિર-માખિી મધ થયુ તા સહી.” ૫૫
ચોરની પુત્રી વીરમતી વૈભવ છોડીને ઉડી ગઈ એટલે જાણે મધ છોડીને મધમાખીઓ ઉડી ગઈ!. આમ, અહીં પર્વતની ઊંચાઈને અને ખેચરીની ઉડી જવાની ક્રિયાને ઉભેલા અલંકારથી વિભૂષિત કરી છે. જ અગડદત્તના રાજપૂત્રી કનકસુંદરી સાથેના વિવાહ પ્રસંગનું કવિશ્રીએ સુંદર ચિત્રણ કર્યું છે. જેમાં વાજિંત્રો, ભોજન અને વિવાહ ઉત્સવનું વિશેષ વર્ણન છે.
કીજઈ કુકમ કેરા રોલ, દજઈ ઝાઝા બહુ તંબોલ; વાગાં તબલ નઈ નીસાણ, રાયતણઈ ઘરિ હુઉ અછરાણ. માંડિઉ માહવ મોટઈ રંગિ, સુરનર જોવા આવઈ જંગ; રાજા કરઈ રૂડઉં તે કામ, સુપરિસિ જિમાડઈ ગામ. સગા-સણીજા તેહનઈ સહુ, આદર કીજઈ તેહનઈ બહુ; આણી પ્રીસઈ ફલ હલિગલી, મૂકી સાકર દૂધઈ ભલી.
ટિ. ૧. ભીમ (શ્રાવક) કૃત અગડદત્તપ્રબંધ, માન | મહિમાસિંહજી કૃત અગડદત્તરાસ તથા શાંતસૌભાગ્યજી કૃત અગડદત્તરાસ આ ત્રણ કૃતિઓનો રચના સમય આગળ હોવા છતા તે પછીથી મળી હોવાના કારણે તથા તુલનાત્મક અધ્યયનમાં તેનો સમાવેશ થયો ન હોવાના કારણે બીજી બધી જ કૃતિઓ પછી અર્થાત્ ૯ મા, ૧૦માં અને ૧૧માં ક્રમે આપી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
ખાજા-લાડૂ-ખરમાં-સેવ, પ્રીસઈ સાલિ-દાલિ-ધૃત હેવ; કપૂર વાસિત કરંબા તે ઘણા, આપઈ બીડાં પાનહતણાં. સાજન સવે ભગતિ સવિ કરી, સિણગારુ કનકસુંદરી; પહિરઈ નવનવ પરિ સિણગાર, કંઠિ એકાઉલિ નવસર હાર. વર સિણગારૂ મ લાઉ વાર, આંણઉ તેજી ભલા તોખાર; મસ્તક ઝૂંપ સોહઈ મણિ જડિઉં, ચાલઈ કુંયર ગયવરિ ચડિલ. આવિલ વર તે તોરણિ બારિ, બંદી બોલઈ જય-જયકાર; મંગલ ધવલ ગાઈ વર નારિ, જય-જય શબદ હુઉ તીણઈ વારિ. શુભવેલા સાધી છઈ જેહ, વર પરણાવિલ કન્યા તેહ;
પહિરામણી રાઈ દીધી તે ઘણી, કવિ કહઈ સંખિ ન લહૂ તેહતણી.' જ રાસમાં ઘણે સ્થળે દેશ્ય શબ્દોનો પ્રયોગ કરવામાં આવ્યો છે. દા.ત. - હેરાવા = છૂપી તપાસ, અછરાણ = નૃત્ય, નિટોલ = નક્કી, ગુડીયા = કવચ પહેરાવેલા, વગેરે.
૨) વાચક કુશલલાભજી કૃત અગsદત્ત ચૌપાઈ
ખરતર ગચ્છીય આચાર્ય જિનચંદ્રસૂરિજીના શિષ્ય અભયધર્મ ઉપાધ્યાયના શિષ્ય વાચક કુશલલાભજીએ આ ચોપાઈની રચના સં. ૧૬૨પમાં વીરમપુર નગરમાં કારતક સુદ પૂનમ, ગુરુવારે પૂર્ણ કરી છે. ૬ દૂહા (કડી- ૧,૨,૩, ૨૯૭, ૨૯૮, ૨૯૯) અને ૨ વસ્તુછંદ (કડી- ૨, ૧૩૩) સિવાય સમગ્ર રચના ચોપાઈ છંદમાં થઈ છે. કુલ ૩૧૭ કડીમાં આ રચના થઈ છે. તેમાં શરૂઆતમાં જ પાંચમી કડી શીલોપદેશમાલાની ૮૬મી ગાથા છે. પરંતુ રાસ રચનામાં કથાઘટકો પ્રથમ પ્રવાહના લીધેલા છે.
કવિશ્રીની અન્યકૃતિઓ માધવાનલ કથા પ્રબંધ, મારુઢોલાની ચોપાઈ, તેજસાર રાસ (આ ત્રણે કૃતિ આનંદ કાવ્ય મહોદધિમાં પ્રગટ થઈ છે.) વગેરે છે.
કવિએ કાવ્યદેહને ઉપમા-ઉલ્ટેક્ષાદિ અલંકારોથી મઢ્યો છે.
For Personal & Private Use Only
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
જ “સૂઢિ પ્રર્ણિ તરુઅર ભાંજતું, આવ્યો જલધર જિમ ગાજતુ ૧૯૪
અહીં મત્તગજના ગર્જારવને મેઘના ગર્જારવ સાથે સરખાવ્યો છે. જ “જાણે કરિ પર્વતનો શૃંગ' ૧૯૫
“મુખી મુકી જાણે દવઝાલ’ ૨૦૭
અનુક્રમે ગજરાજને પર્વત-શિખરની અને દ્રષ્ટિવિષ સર્પના ફંફાડાને જ્વાળામુખીની ઉલ્ટેક્ષાથી અલંકૃત કર્યા છે. જ “કહિ લોક એ બાલ કુમાર, અભંગસેન પરચંડ અપાર,
એક કહિ ગજ મોટો હોઈ, બાલક સિંહ ન પુચિ હોઈ.” ૨૩૪
અગડદત્ત અને અભંગસેનના મલયુદ્ધ સમયે લોકો ચિંતિત છે, એક બાજુ અડદત્ત બાળક જેવો સુકુમાર છે અને સામે અભંગસેન અત્યંત પ્રચંડ છે. આ વાતનો પ્રત્યુત્તર “સિંહબાળના સત્વની સામે મોટા ગજરાજની પણ હાર થાય છે. આ વાસ્તવિક દ્રષ્યત દ્વારા આપ્યો છે. આમ અહીં દ્રશ્ચંત અલંકારનું સુંદર નિરુપણ થયું છે. જ અહીં વર્ણાનુપ્રાસ જેવા શબ્દાલંકાર પણ પ્રયોજાયા છે.
“સાહસવંત સૂર એ સહી” ૧૭૨ ધાઈ ધસઈ ધીવર ધવલંગ' ૧૯૫ કાલી જાતિ ક્રૂર વિકરાલ’ ૨૦૭ આ કૃતિમાં ઘણા શબ્દોમાં “ળ” નો થયેલો જોવા મળે છે. દા.ત. વાસળી = વાસણી ૧૭૩, દોરબી = દોરણી ૨૦૧ કવિએ ઘણીવાર શબ્દમાં આદિ કે મધ્ય “અ” નો ઈ” પણ કર્યો છે. દા.ત. બહિની = બિકિની ૨૧૧ મારગ = મારિગિ ૧૪૮, કુમરી = કુમિરી ૨૨૨
-
-
--
-
For Personal & Private Use Only
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
8
૩) શ્રીસુંદરજી કૃત અગડદત્ત રાસ
ખરતરગચ્છીય જિનચંદ્રસૂરિજી (સં ૧૫૯૫-૧૬૭૦) > જિનસિંહસૂરિજી (સં. ૧૬૧૫૧૬૭૦) – હર્ષવિમલજીના શિષ્ય વાચક શ્રીસુંદરજીએ પ્રસ્તુત રાસ રચ્યો છે.
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
કવિશ્રીએ રાસનો રચના સમય ‘સ્વામીવદન-ગુણ-રસ-રસા’ આ પ્રમાણે દર્શાવ્યો છે. જૈન ગુર્જર કવિઓમાં પણ ૧૬૩૬-૧૬૬૬ એમ વિકલ્પ રાખ્યો છે. આ રાસની રચના શ્રી સુંદરજીને ઉપાધ્યાયપદ પ્રાપ્તિ પછીની છે. તેમના દાદાગુરુ જિનસિંહસૂરિજીને ઉપાધ્યાય પદ જેસલમેરમાં સં. ૧૬૪૦, મહા સુદ-૫ના દિવસે પ્રાપ્ત થયું છે. આથી, રાસની રચના સંવત્ ૧૬૩૬ કરતા ૧૬૬૬ જ યોગ્ય લાગે છે.
વિ.સં. ૧૬૬૬, કાર્યકમાસની એકાદશી, શનિવારે ભાણવડમાં રહીને ૧૩ ઢાળ, કુલ ૨૮૫ કડી પ્રમાણ આ રાસ મંત્રી શાહ ચાંપસી પૂજાની વિનંતિથી રચ્યો છે.
કવિશ્રીની આ રાસ ઉપરાંત અન્ય કોઈ રચનાઓ પ્રાપ્ત થતી નથી.
પ્રસ્તુત રાસમાં કથાનિરુપણ જ લક્ષ્ય તરીકે રહ્યું છે. આથી અલંકારો, રસવર્ણન આદિ ગૌણ બન્યું છે. છતાં કથા-કથન ખૂબ રસાળ રીતે થયેલું છે. આથી કથા-અભ્યાસની દ્રષ્ટિએ આ રાસ એક મૂલ્યવંત કૃતિ બની રહે છે.
કવિશ્રીએ માત્ર ૧૧મી ઢાળમાં દેશીનો પ્રયોગ કર્યો છે, એ સિવાય બધે જ શાસ્ત્રીય રાગોનો જ નામોલ્લેખ કર્યો છે. આ પરથી કવિશ્રીનું સંગીત વિષયક જ્ઞાન પણ સમજાય તેમ છે.
રાસમાં ઉપમાઓ ભરપૂર વપરાઈ છે.
‘સુંદર રૂપઈ રંભ સમાણી’. ૧૬
‘વાધઈ ચંદતણી પરિ બાલ.’ ૧૮
‘સૂરઉ સીહ સરખ’. ૨૬
‘નયરિ વાણારસી આવિયઉ, અલકાઉરિ અનુકાર.’ ૩૦ ‘ગુહિર ઘનાઘન ગાજતઉ, પરવત જેમ ઉત્તુંગ.’ ૬૧
‘સોહઈ જિમ સુરરાજ.’ ૬૬
‘તેજ તપઈ નવ તરણિ જિઉં.’ ૬૮
‘ચકિત કુરંગ જિમ ચિહું દિસઈ જોતઉ' ૯૦ વગેરે... આગળની કેટલીક સુંદર ઉપમાઓ જોઈએ‘નીચઈ વનિ નિરખીનઈ, પરખિઉ એહિ જ ચોર રે; કુમર મિનઈ તવ હરખીયઉ, મેઘાગમ જિમ મોર રે’.
For Personal & Private Use Only
૯૪
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
ચોરને પકડવાની સાત દિવસની અવધિ પૂર્ણ થવા આવી હોવા છતાં ચોરની કોઈ ભાળ ન મળતા અગડદત્ત ઉદાસ થઈ આમ્રવૃક્ષ નીચે બેઠો છે ત્યારે દૂરથી સન્યાસી આવતો દેખાય છે. તેના રૌદ્ર રૂપને જોઈને (‘આ જ ચોર છે' એવું વિચારીને) ખૂબ આનંદિત થઈ ગયો, જેમ મેઘને જોઈને મોર આનંદિત થાય, આ પ્રસંગે પારિવ્રાજક અને અગડદત્તને મેઘ-મોરની ઉપમા બીજા કોઈ કવિએ પ્રયોજી નથી. આ ઉપમા પ્રયોજીને કવિએ અગડદત્તના આનંદમાં નિર્ભયતા વ્યંજિત કરી છે.
‘હરખ ઘણઉ હિયઈ નારિનઈ રે, જિમ કોઈલ મધુમાસ’ ૧૬૪
મધુમાસના મિલનનો હર્ષ જે કોયલના હૈયે ઉછળતો હોય તેવો હર્ષ મદનમંજરીના હૈયે અગડદત્તના મિલનનો પ્રગટ્યો. કવિશ્રીએ કોયલની ઉપમા દ્વારા મદનમંજરીનો અગડદત્ત પ્રત્યેનો અનુરાગ આકર્ષક દર્શાવ્યો છે.
‘કિલિ-કિલિ કરતા બહુ પરઈ રે, નાખઈ બાણ કિરાત; કુમર કટક ચિહુિંિસ કરઈ રે, જિમ વાયઈ વરસાત’.
૧૭૦
જેમ વાયુથી વરસાદ વિખારાઈ જાય તેમ ભિન્ન સૈન્યના બાણોથી અગડદત્તનું સૈન્ય વિખરાઈ
ગયું, અહીં વાયુની સરખામણીદ્વારા ભીન્ન સૈન્યનું આક્રમણ તીવ્રવેગી બતાવાયું છે.
કવિશ્રીએ પારિવ્રાજકના વેશમા આવેલા ચોરનું ટૂંકું પણ સુંદર દેહવર્ણન કર્યું છે.
‘તતખિણ ઈક નર આવીયઉ, પરિવ્રાજકનઈ વેષઈ રે; મુંડિત સિર કુછ દાઢીયઈ, ક્રુર દૃશઈ કરિ દેખઈ રે.
શ્રવણિ ફટિક મુદ્રા ધરઈ, ચુડ-ચુડ કરતઉ તુંડઈ રે; ચમર કમંડલ કર-જુગઈ, ખંધઈ આયસ દંડઈ રે.
વાઘ-ચરમ તલિ પહિરણઈ રે, કમરિ બાંધિઉ કરવાલ રે; ચરણ ચઢાણ મોજડી, દીસઈ અતિ વિકરાલ રે.’
9
૯૧
૯૨
૯૩
અહીં પારિવ્રાજકના કમરે તલવાર, સ્કંધ પર લોદંડ, ચરણે મોજડી દર્શાવાયા છે. જે બીજે ક્યાંય દર્શાવાયા નથી.
For Personal & Private Use Only
રાસમાં ઘણે સ્થળે સ્વરસંધિ જોવા મળે છે, જે સંધિઓ ગુર્જરભાષામાં નહિવત્ પ્રયોજાય છે.
દા.ત. ‘વિરહાનલિ’ ૪૩, ‘કામાવસ્થા’ ૫૪, ‘મિલનોપાય’ ૫૭, ‘શ્રીવત્સાકારઈ’ ૧૦૩, ‘તિહાંથવા’ ૧૨૧, ‘પથંકોપરિ’ ૧૩૩, ‘વિષમાટવીયઈ’ ૨૪૧. વગેરે....
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
8) ઉપાધ્યાય ગુણવિનયજી કૃત અગsદત્ત રાસ
ખરતર ગચ્છીય જિનરાજસૂરિજી (સં. ૧૬૪૭થી ૧૬૯૯)ના સામ્રાજ્યમાં ફેમશાખાના ક્ષેમરાજ ઉપાધ્યાયના પટ્ટધર પ્રમોદમાણિક્ય ઉપાધ્યાયના શિષ્ય જયસોમ ઉપાધ્યાયજી તેમના શિષ્ય ગુણવિનય ઉપાધ્યાયે આ રાસની રચના કરી છે.
આ કવિશ્રીએ (સં. ૧૬૪૧-૧૬૭૫ પ્રાયઃ) સંસ્કૃતમાં ખંડપ્રશસ્તિકાવ્ય, દમયંતી ચંપુ, સંબોધસત્તરી, વૈરાગ્યશતક, ઈન્દ્રિયપરાજયશતક, રઘુવંશ મહાકાવ્ય, લઘુ અજિતશાંતિ, જિનવલભીય અજિતશાંતિ વગેરે ગ્રંથો પર વૃત્તિ રચી છે. પ્રસ્તુત રાસ ઉપરાંત તેમની અન્ય ગુર્જર રચનાઓ કર્મચંદ્રમંત્રીવંશાવલી પ્રબંધ ૨૯૯ કયવના ચોપાઈ (ક. ૧૭૬), બારવ્રતની જોડ (ક. પ૬), ઋષિદના ચોપાઈ (ક. ૨૬૮) જંબુસ્વામિરાસ વગેરે છે. તેમની સરળ અને સરસ ગુર્જર રચનાઓ જોતા એવું લાગે છે કે સંસ્કૃત ભાષાના મહાન વિદ્વાન હોવાની સાથે તેઓશ્રી રસિક અને લોકપ્રિય કવિ પણ હતા. તેમણે વિ.સં. ૧૬૭૫, વૈ.સુ. ૧૩, શુક્રવારના દિવસે વિમલાચલ ગિરિરાજ પર ચતુર્ધાર વિહારમાં શ્રી જિનરાજ સૂરિજીએ કરેલ શ્રી આદિનાથ આદિ ૫૦૧ પરમાત્માની પ્રતિષ્ઠામાં હાજરી આપી હતી. (પ્રાચીન જૈન લેખ સંગ્રહ ભા. ૨, લે. ૧૮-૧૯, સંપા. જિનવિ.)
૩૮૪ કડી પ્રમાણ પ્રસ્તુત રાસની રચના સુમતિનાથ પ્રભુની કૃપાથી બાડમેર નગરમાં વિ.સં. ૧૬૭૮, કારતક વદ-૨, બુધવારના દિવસે થઈ છે. ત્યારે રેવતી નક્ષત્ર અને અમૃતસિદ્ધિયોગ હતો.
આ રાસની ધ્યાનાર્ય વિશેષતા એ છે કે કવિશ્રીએ રાસમાં વપરાયેલાં પ્રાયઃ બધા જ સંસ્કૃતપ્રાકૃત સુભાષિતોનો સુંદર ગુર્જર પદ્યાનુવાદ પણ સાથે જ આપ્યો છે.
अव्यये व्ययमायाति, व्यये याति सुविस्तरम् । अपूर्वः कोऽपि भण्डारस्तव भारती! दृश्यते ।। અણ ખરચાઈ પૂરી હુવઈ, ખરચ્યઈ હુઈ વિસ્તર, ભારતિનઉ ભંડાર એ, જાત નવ સુંદર. अनभ्यासे विषं शास्त्रं, अजीर्णे भोजनं विषं । विषं गोष्टी दरिद्रस्य, वृद्धस्य तरुणी विषं ।। વિણુ અભ્યાસઈ શાસ્ત્ર એ, વિષ રૂપઈ થાયઈ,
અજિયંઈ ભોજન વિષ સમઉ, ક્યું સહુઅનઈ ભાઈ; વિષ સમ દરિદ્રની ગોઠડી, વૃધનું તરુણી વિષ, (પરમી કડી ના ત્રણ ચરણ.)
૫૧
For Personal & Private Use Only
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
૬૯
૧૧૨
૧૧૩
૧૧૪
तावच्चिय होइ सुहं, जाव न कीरइ पिओ जणो कोवि । पियसंगो जेण कओ, दुक्खाण समप्पिओ अप्पा ।। તાં જીવનઈ સુખ સંપજઈ રે, પ્રિયજન ન કરીયઈ જામ રે; પ્રિય સંગ જિણ કીધઉ તિણઈ રે, કીય આતમ દુખ ધામ રે. विणओ मूलं पुरिसत्तणस्स, मूलं सिरीए ववसाओ । धम्मो सुहाण मूलं, दप्पो मूलं विणासस्स ।। પુરુષાકારક મૂલ, વિનય કહઈ સહ કોઈ. મૂલ સિરી વ્યવસાય, ધરમ સુખાની મૂલ; દર્પ વિનાશક મૂલ, સહુ આંકઈ સિરિ મૂલ. को चित्तेइ मऊरं, गई च को कुणइ रायहंसाणं । को कुवलयाण गंधं, विणयं च कुलप्पसूयाणं ।। કુણ ચીતરઈ મયૂર, સીખવઈ ગતિ કુણ હંસા; કુણ કરઈ કમલા ગંધ, કુણ કરઈ વિનય સુવંસા. साली भरेण, तोएण जलहरा, फलभरेण तरुसिहरा । विणएण य सप्पुरिसा, नमंति न हु कस्सवि भएण ।। કણભરિ સાલિ નમેઈ, તોયઈ નમઈ ઘનાઘન; ફલ ભરિ તરુ સિહરાઈ, નમઈ ન કારણ ઈહાં અન. તિમ સતપુરુષ નમંતિ, વિનયઈ નવિ ભય પામી; निय गुरुयपयावपसंसणेण, लज्जंति जे महासत्ता । इयरा पुण अलियपसंसणे, वि अंगे न मायंति ।। પુણિ મહારાય! મહંત, લાજિ ન નિજ ગુણ ભાસઈ. ઈતર અલીક પ્રસંસ, કહeઈ અંગિ ન માવઈ; छिज्जइ सीसं, तह होउ बंधणं, चयउ सव्वहा लच्छी। पडिवन्नपालणेसुं, सुपुरिसाण जं होइ तं होउ ।। શીર્ષ છેદ બંધણ હુવઉ, દૂષણ તે ન ગિણીયઈ રે. પડિવનઉ પાલતાં સુપુરિયાં, જે થાઅઈ તે થાઉ રે; અચ્છા લચ્છી જે અછઈ, તે જાવઈ તક જાવઉ રે.
૧૧૫
૧૧૯
૧૩૮
૧૩૯
For Personal & Private Use Only
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
12
25
माया अलि लोहो, मूढत्तं साहसं असोयत्तं । निस्संसया तहच्चिय, महिलाण सहावया दोसा ।। માયા લોભ અલીકતા, મૂઢતા સાહસ દુખકાર રે. અશુચિપણઉ નિર્દયપણઉ, મહિલાના સ્વભાવ દોષ રે;
પ્રથમ ૯ દુહાથી શરૂઆત કરીને કુલ ૩૦ દેશીમાં આ રાસની રચના થઈ છે. આ કૃતિમાં બે અવાંતર દ્રાંતો ગુંથવામાં આવ્યા છે. (૧) વિક્રમ - રાજાના ઈક્ષુવાડનું, (કડી ૧૨-૧૯) જે રાજાની કૃપામય દ્રષ્ટિ અને ક્રૂરતાભરી દ્રષ્ટિના વિષયમાં છે. અને (૨) બે વિપ્રનું, (કડી ૩૧૮-૩૧૯) જે અવસરને ઓળખીને બોલવાના વિષયમાં છે.
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
એ સમયમાં વપરાતી કહેવતોને કવિશ્રીએ આ રાસમાં સારા પ્રમાણમાં વણી લીધી છે. જેમ કે(૧) ‘લીલ ન હૂઈ પુણ્ય પાખઈ રે’. ૪૩ - પુણ્ય વિના કોઈ લીલા હોતી નથી.
હાથના કંકણ જોવા કોઈ આરીસા
(૨) ‘કર કંકણ દેખણ ભણી કુણ આરીસઉ લઈ ધાઈ રે’ ૬૧ પાસે ન જાય, હાથ કંકણને આરસીની જરૂર ન હોય.
(૩) ‘ડાહા દેખઈ દાવ’ ૧૫૦
ડાહ્યો માણસ એ જ જે અવસર જૂએ.
(૪) ‘ક્ષુદ્ર પ્રવર્તઈ છીદ્રકું જોઈ’ ૩૦૮
ક્ષુદ્ર હોય તે છીદ્ર જોઈને વર્તે.
(૫) જવ દેવ વક્ર હોવઈ દીયઈ દુર્મતિ ઘણી’ ૨૪૬ જ્યારે ભાગ્ય જ માઠુ હોય ત્યારે દુર્બુદ્ધિ જ સુઝે.
-
-
૧૭૮
-
કડી ૭૫થી ૭૯માં કવિએ ૧૦ કામ અવસ્થાઓ દર્શાવી છે. જેનું વર્ણન રામાયણ અને મહાભારતમાં છે-એવું કવિ પોતે જણાવે છે. જો કે ઉત્તરાધ્યયનની શાન્તિસૂરિજીની ટીકામાં પણ ગાથા ૪૧થી ૪૫માં પણ આ કામ અવસ્થાનો નામ-નિર્દેશ છે.
કડી ૨૧માં ‘રાજા’ શબ્દની સરસ વ્યુત્પતી આપી છે. -‘પ્રજ રંજવઈ જે રાજ કહાઈ’=પ્રજાને રાજી રાખે તે રાજા.
અલંકારની દ્રષ્ટિએ પણ પ્રસ્તુત રાસ સમૃદ્ધ છે. યમક, અનુપ્રાસ વગેરે શબ્દાલંકારો અને ઉપમા, ઉત્પ્રેક્ષા, રૂપક, અતિશયોક્તિ, દ્રષ્ટાંત વગેરે અર્થાલંકારો સ-રસ પ્રયોજાયા છે. કેટલાક ઉદાહરણયમક : ‘પર રમણી રમણીય તે માનઈ’ ૨૬ ‘યૌવન વનમાંહી પયઠઉ' ૨૪ નયરલોય – લોયણ – સુખકર’. ૯૮
ઉપમા : ‘માખી એ ગુલ અથવા મધુ છાતઉ, તિમ ચાકર નરે સાહિબ- જાતઉ’. ૩૬
For Personal & Private Use Only
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
13
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા જેમ માખીઓ ગોળ અથવા મધને ઘેરી વળે, તેમ સેવકો ઉપાધ્યાયને ઘેરી વળ્યા છે.
નીદ્રા નયનથી ઉડી ગઈ રે, જિમ પારઉ વન્તિ યોગી રે'. ૬૭
અગ્નિના સંયોગથી જેમ પારો ઉડી જાય, તેમ તારા (કુમારના) દર્શનના સંયોગથી મારી (મદનમંજરીની) નિદ્રા ઉડી ગઈ છે.
આઈ પડ્યઉ તસુ બલ દૂરી, કીધી કુમરની સેના ચૂરી; જિમ નેરિત પવનઈ ઘનવૃંદ ચહું દિસિ ખેરું કરીયઈ અસંદ.”
૨૨૦ જેમ નૈઋત્ય દિશાના પવનો મેઘઘટાને વિખેરી નાખે છે. તેમ ભિલસેનાએ અગડદત્તની સેનાને વિખેરી નાખી. પીર નરાચ્યું ભૂપતિ, તારાગણિ જિમ ચંદરે
૨૮૭ તારા-ગણથી પરિવરેલા ચંદ્રની જેમ રાજા નગરજનથી પરીવર્યો છે. રૂપકઃ “હૃદય-સિંહાસણ” ૨૪, “માયણ-મહાજલણ’ ૭૪,
“ચરિત-સિંધુ ૧૨૧ વગેરે. ઉતૈશાઃ “સૌમ્યતાઅઈ જાણે હિમધામ, ઉગ્રતાઅઈ કરી સ્ય ઉગ્ર ધામ'. ૨૦
સુંદર રાજા (સ્વજન-પ્રજાજન માટે) એટલા બધા સૌમ્ય છે કે જાણે હિમધામ (= ચંદ્ર) છે. અને (દ્રોહી-શત્રુઓ માટે) ઉગ્ર પણ તેટલા જ છે કે જાણે ઉગ્રધામ (= સૂર્ય) છે.
કુમર તિણ દિન બાલિકા, ઉવાદીઠી મધુતઈ મીઠી રે; કામદેવ રાજાણી, તેડિવા આવી ચું ચીઠી રે.”
પ૭ અગડદર કુમારે તે દિવસે ગોખે બેઠેલી બાલિકા (મદનમંજરી)ને જોઈ અને એને લાગ્યું કે જાણે કામદેવ રાજાએ મને તેડવા માટે ચીઠ્ઠી મોકલી છે.
નિજ પ્રીયા દેખત હસ્તિખંધથી અવતરિ ચરિયલ; રહ ઉપરી નૃપસૂનું મ્યું ગિરિ હરિ સંચરીયલ.'
૨૬૭ અગડદત હસ્તિ-બંધથી ઉતરીને રથ પર ચડ્યો. જાણે પર્વત પર સિંહ ચડ્યો. અતિશયોતિઃ “સોમપણઉ દેખી શસી લાઈ’ ૧૦૦
સૌધ-શિખરે ચડીને રાજા અગડદત્તને જુએ છે ત્યારે કવિ એવી કલ્પના કરે છે કે-“અગડદત્તની સૌમ્યતા જોઈને ચંદ્ર પણ શરમાઈ ગયો.
For Personal & Private Use Only
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
14
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
દ્રષ્ટાંત : ‘સંપદ આપદ હોઈ ગરુઆં ઈતર ઉવેખી. રાહુ ગ્રહણ તું દેખિ, સસધર દિનકર વિચઈ; તારાગણ નવિ હોઈ, રાહુ ગ્રહણ અવિલંબઈ’.
૨૬૦
સંપત્તિ અને આપત્તિ બન્ને ઉત્તમ પુરુષોને જ પ્રાપ્ત થાય છે, અધમ પુરુષોને નહીં, આ હકીકત પુરવાર કરવા કવિ દ્રષ્ટાંત આપે છે કે રાહુનું ગ્રહણ સૂર્ય કે ચન્દ્રને જ હોય છે, તારાઓને નહીં.
આ રાસમાં કવિએ સંસ્કૃતભાષામાં વપરાતા સામાસિક પદો મૂક્યા છે.
દા.ત. (૧) વિરહાનલતાપિતતનુદેશ. ૧૯૮ (૨) હરખરોમાંચિત દેહા. ૨૧૬ (૩) કૃતવ્રતિવેષો. ૨૩૯ (૪) અલિકુલકજ્જલવન્ત, ફણિમણિકિરણવિભાસુર. ૨૭૪ વગેરે. ઘણી જગ્યાએ ‘કઈ’ (હિંદીમાં-કે) ષષ્ઠીનો અનુગ વાપર્યો છે. વાઘકઈ. ૨૭૧, તરુકઈ. ૩૧૭, તુમ્હકઈ. ૩૨૨ વગેરે...
કડી ૩૧૮માં જાણે પ્રાકૃતમાંથી સંસ્કૃતભાષાના પરિવર્તનના વ્યાકરણિક નિયમો સમજાવવા ક્રમસર ઉદાહરણો મૂક્યા છે.
૨૫૯
પ્રાકૃત > સંસ્કૃત
પ્રાકૃત > સંસ્કૃત
ન >
ન
સંપન્ના > સપના
ન
>
ન્ય
ધન્ના
>
ન >
સંપૂના
>
ન > શ
પન્ના > પ્રજ્ઞા
આમ, કાવ્યદ્રષ્ટિએ આ રાસ આસ્વાદ્ય કૃતિ બની રહે છે.
ધન્યા
સંપૂર્ણા
૫) લલિતકીર્તિજી કૃત અગડદત્ત રાસ
જેઠ સુદ-૧૫, રવિવાર, સં. ૧૬૭૯ના વર્ષે ભૂજ (કચ્છ)માં આ રાસની રચના થઈ છે. જેના કર્તા ખરતરગચ્છમાં કીર્તિરત્નસૂરિજી > ઉપા. હર્ષવિશાલજી > ઉપા. હર્ષધર્મજી > સાધુમંદિરજી > વિમલરંગજી – લબ્ધિકલ્લોલજીના શિષ્ય છે. આ સિવાય તેમના જીવનની અન્ય કોઈ માહિતી કે આ સિવાય બીજી કોઈ રચના પ્રાપ્ત થઈ નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
15.
ઉત્તરાધ્યયનના ચતુર્થ અધ્યયનનો આધાર લઈને પ્રસ્તુત રાસ રચાયો છે, એમ કવિ પોતે જ જણાવે છે. “શ્રી ઉત્તરાધ્યયનઈ પરિ ભાખીયોજી, તીય અયન્ઝયણ રસાલ. ઢા. ૧૭/૧૧' પરંતુ ઉત્તરાધ્યયનની કઈ ટીકા પરથી આ રાસ રચ્યો છે? તે જણાવેલ નથી. કથા ઘટકોનું નિરીક્ષણ કરતા રાસરચના શ્રી નેમિચંદ્રસૂરિજીની ટીકાનુસારે થઈ હોવાનું જણાય છે. આ ટીકા અને પ્રસ્તુત રાસમાં શબ્દસામ્ય પણ ઘણું જોવા મળે છે. કેટલાક ઉદાહરણ
રાસામો > લીધો ખડગ સહાયો રે સંગ-ય-હરિલરવ સહિંતો > હય-ગ-રહ સિખ્યા વલી રે. સેટ્ટિયૂયા મયગમંબરીણામ સારરિસરમણૂઢા > સેઠ સૂતા ઊંચી ચઢીરે લાલ, મદનમંજરીનામ.
નારસિકો, મારૂં ગુરુ, વિઝા ફળોમેd > કલારસિક ગુરુથી ડરે રહે રે લોલ,
લોભ વિદ્યાનો રસાલ. ઈત્યાદિ.. જ દૂહાથી શરૂ થતી ૧૭ દેશીઓ અને ૩૭૭ કડી પ્રમાણ રચાયેલ આ રાસમાં દરેક ઢાળને અંતે કવિશ્રીએ સ્વનામોલ્લેખ કર્યો છે. કાવ્યના આભરણમાં વિવિધ અલંકારના રત્નો જડીને કવિએ કુશળ સુવર્ણકારની ભૂમિકા નિભાવી છે. જ “જિમ ગિરિ કંદર સિંહ કિશોર, જિમ મોતી સીપોડી કોર;' ઢા. ૧/૪
ગિરિકંદરામાં જેમ સિંહબાળનો જન્મ થાય, સુક્તિમાં જેમ મોતી પાકે, તેમ સુલસારાણીની કુક્ષિએ અગડદત્તનો જન્મ થયો. અહીં અગડદત્તને સિંહબાળ અને મોતીની ઉપમા આપવા જતા સુલસા રાણી ગિરિકંદરા અને સુક્તિ સાથે સરખાવાયા છે. જ “જિમ રવિ-પંકજ ચંદ-ચકોરા રે; જલધર જિમ આગમ જીવલિ મોરા રે;
તિમ મેરો મન તિણિસુરંગા રે; જિમ ઈસરનિ ગોરી-ગંગા રે'. ઢા. ૧૦/૪-૫
મદનમંજરીને અગડદત્ત પર અતિશય સ્નેહ પ્રગટ્ય છે. આ સ્નેહને મદનમંજરી સૂર્ય અને કમલના, ચંદ્ર અને ચકોરના, મેઘ અને મોરના, શંકર અને ગંગાના સ્નેહ સાથે સરખાવે છે.
તપતેજે સૂર્ય સમાન ચારણમુનિને કવિ માલોપમાથી નવાજે છે. ગહગણ તારામાહિ વડા જિમ ચંદ્રમા, જિમ તરુવરમાહિ સોભ લહઈ કલ્પદ્રુમા; રતનમાંહિ જિમ સાર જિસા કૌસ્તુભ મણી, તિલ ચારણ મુનિ એહુ, સોહઈ તપ દિનમણી.'
ઢા. ૧૫/૧૧ ગ્રહગણ અને તારાગણમાં જેમ ચંદ્ર શોભે છે, તરુવરોની વચ્ચે જેમ કલ્પવૃક્ષ શોભે છે, રત્નોમાં જેમ કૌસ્તુભ મણિ શોભે છે તેમ મુનિગણમાં સાહસગતિમુનિ શોભી રહ્યા છે.
For Personal & Private Use Only
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
16
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય આ કવિએ રૂપક અને ઉન્ઝક્ષાના સંયોજન દ્વારા રાસની આદિમાં જ નગરીનું ટૂંકું પણ સુંદર વર્ણન કર્યું છે.
ભુમિ રમણિ ગિલિ નવસર હાર, ઈન્દ્રપુરી જાણે અવતાર;' ઢા. ૧/૧
પૃથ્વીરૂપી સ્ત્રીના હૈયાના નવસેરો હાર એટલે સંખપુરી નગરી તેને જોતા જ એવું લાગે કે જાણે ઈન્દ્રપુરીએ અહીં અવતાર લીધો છે.
આ નવસેરા હારની વચ્ચેના મુખ્યમણિની શોભાને પણ કવિએ ગાઈ છે. એ મુખ્યમણિ એટલે સુંદર રાજા!..
હાર વિચઈ જિમ નાયક-મણિ, તિહાં સુંદર નામઈ ભુધણી'; ઢા. ૧/૨ મદનમંજરી પોતાની વિરહવ્યથા અગડદત્તને જણાવે છે. નયન-યુગલ પ્રભુ! તાહરા, લોહ-અંકુડાકાર હો સુંદર; મુઝ ચપલ મન માછલો, ખાંચિ લીયો કરો સાર હો સુંદર. ઢા. ૮/૬. વિરહ દાવાનલ તેહની, દાઝઈ અંતર દેહ હો સુંદર; સંગમ સધર જલઈ કરીઉં, તુરિત બોઝાવે તેહ હો સુંદર'. ઢા. ૮/૯
સ્વામી! આપના નયનરૂપી લોહ અંકુડા (=કાંટા) એ મારા મન રૂપી ચપલ મત્સ્યને પકડી લીધું છે, આપના વિરહના દાવાનલે મારો દેહ દાઝી રહ્યો છે. આપના સંગમરૂપી મેઘની વર્ષાથી એ દાવાનલ બુઝાવોને!...અહીં, રૂપકના રૂપાળા રંગછાંટણા કેવા શોભે છે!.. જ “તાત વચન કાનઈ સુણી રે, મનમાહિ આણિ ગુમાની;
જે તેજી કિમ તાજણ ખમઈ રે?, એ જગિ વાત પ્રધાનઉ”. ઢા. ૨/૫”
પિતાના આક્રોશભર્યા વચનો સાંભળીને અગડદત્તનું હૈયું વિંધાઈ ગયું. આ પ્રસંગે કવિ દ્રશ્ચંત ટાંકે છે. જાતિવંત અશ્વ તાજણ (=ચાબુક) કેમ સહન કરી લે? જ “કમલસેણાસું એ રહ્યો, રાતિ દિવસ લપટાય હો સુંદર;
કસમસિ દ્રાખ જિકે ભખઈ, નીબોલી કિમ ખાય હો સુંદર'. ઢા. ૮/૧૨
રાજપુત્રી કમલસેના સાથે લગ્નગ્રંથિથી જોડાયા પછી અગડદત્ત દિન-રાત તેનામાં રાચ્યો-માણ્યો રહે છે. ત્યારે અહીં નિદર્શના અપાઈ છે કે જેણે કીસમીસ દ્રાક્ષનો સ્વાદ માણ્યો હોય તેને લીંબોળી ભાવતી નથી. જ શબ્દાનુપ્રાસ અને યમક જેવા અલંકારોએ રાસના શબ્દદેહને વિભૂષિત કર્યો છે.
For Personal & Private Use Only
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
બગસર અંગિ તાજા રે, પહિરઈ યુવરાજા રે, કરતા દિવાજા વાજા વાજતા રે ઢા. ૧૧/૫ સીલઈ સુલસા સુલસા નામ. ઢા. ૧/૩ ઉછલઈ નાલિ ગોલા રે, બીહઈ નર ભોલા રે, ડોલા ડોલાવઈ કાયર ચિહું દિસઈ રે;' ઢા. ૧૧/૧૦ વગેરે... રસ-નિરૂપણમાં પણ કવિશ્રી ઝળકી ઉઠ્યા છે.. ઢાળ-૯માં કરૂણરસ સભર માતાના વિલાપનું વર્ણન વાંચતા હેયુ ભરાઈ જાય છે. જિન દિણથી તું વિડ્યો જી, ખબરિ ન લાધી કાંય; રાત-દિવસ અલજો કરઈ જી, સુલસા રાણી માય. ૧ મોરા નંદન! તુઝ વિણ ઘડી ય ન જાય, હિવ વચ્છ! વહિલો આવીયે જી, જિમ મુઝ આણંદ થાય. ૨ રોઈ-રોઈ અતિ ઘણો જી, આંખિ ગમાઈ માત; તુઝ દરસણ તુસઈ કરી જી, નિરમલ થાયસઈ જાત. ૩ મોરા નંદન, રયણ-કરંડતણી પરઈ જી, ઈષ્ટ કંત સુખકાર; નિંદન ચંદન સારિખો જી, તપતિ બુઝાવણ હાર. ૪ મોરા નંદન, જીવન-પ્રાણ ગયા પછી જી, સુખ ન પામ્યો લગાર; ઉપજાવઈ સુખ મા ભણી જી, પુત્ર રતન સીર [દાર]'. ૫ મોરા નંદન, અહીં “મોરા નંદન! તુઝવિણ ઘડી ય ન જાય, શિવ વચ્છ! વડિલો આવિજ્ય છે.”
એ ધ્રુવ પંક્તિમાં ભારોભાર કરૂણરસ છલકાય છે. જ ૧૧મી ઢાળમાં યુદ્ધનું વિસ્તારથી કરેલું વર્ણન વીરરસની અનુભૂતિ કરાવે છે. એમાં પણ રસાનુસારે “મેવાડી રાજા રે' એ દેશનો તથા શબ્દ ઝમકનો પ્રયોગ પણ નોંધપાત્ર છે.
છે
--
,
For Personal & Private Use Only
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
૬) સ્થાનસાગરજી કૃત અગsદત્ત પ્રબંધ/ચરિત
શ્રી મુનિસુવ્રતસ્વામી અને શ્રી ગોડીજી પાર્શ્વનાથ પ્રભુના પ્રસાદથી ખંભાતના શ્રેષ્ઠી સાવત્થાના પુત્ર નાગજીની વિનંતિથી સં. ૧૬૮૫ના વર્ષે ત્રંબાવતી (=ખંભાત)માં પ્રસ્તુત પ્રબંધ રચાયો છે. જેના રચયિતા સ્થાનસાગરજી છે. તેઓ આંચલગચ્છીય શ્રી કલ્યાણસાગર સૂરિજી (જન્મ વિ.સં. ૧૬૩૩ – સ્વર્ગવાસ-વિ.સં. ૧૭૧૮)ની પરંપરામાં થયેલા પુન્યચંદ્રવાચક > કનકચંદ્રવાચક > વીરચંદ્રવાચકના શિષ્ય છે. સ્થાનસાગરજીના ગુરુબંધુઓ જ્ઞાનસાગરજી અને ધનસાગરજી હતા. આ સિવાય કર્તાના જીવન વિશે બીજી કોઈ માહિતી પ્રાપ્ત નથી.
આ પ્રબંધ ૧૪૫ દૂહા, ૧૭૩ ચોપાઈની સાથે ૩૮ દેશીઓ/રાગોમાં રચાયેલ છે. જેની કુલ કડી ૭૬૮ છે.
જૈન ગુર્જર કવિઓમાં આ કૃતિ રાસ તરીકે નોંધાયેલી છે. પરંતુ કર્તાએ સ્વયં પુષ્પિકામાં ‘માડત્ત ઋષિરાય પ્રવંશ સમાપ:' એવું કહ્યું છે. જો કે સમગ્ર કૃતિમાં ક્યાંય પણ રાસ” કે “પ્રબંધ'નો શાબ્દિક ઉલ્લેખ નથી.
આદિમાં - “ચરિત સુણ ધરી નેહ.” ૬, અને અંતમાં - “એહ ચરિત જે સાંભલઈ.' ૭૬૮ આવો “ચરિત' તરીકેનો ઉલ્લેખ છે.
રચનાની દષ્ટિએ રાસ, પ્રબંધ કે ચરિત લગભગ સમાન કાવ્ય પ્રકારો છે. છતાં કવિના ઉલ્લેખ પ્રમાણે અહીં પ્રબંધ/ચરિત તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે.
પ્રબંધ રચનાની તિથિ જોકે કૃતિમાં આસો સુદ-૫ મંગળવાર આપેલ છે. સંવત શશિ-રસ જાણીઈ, સિદ્ધિતણી વલી સંખ; મહાવ્રત પદ આગલિ ધરલે, સમકરી ગુણો સવિ અંક.
૭૬૬ અશ્વનિ માસિ મનોહરુ, પૂર્ણ તિથિ વલી જાણિ; અસિતપંચમી એ સહી, ભૂ-સૂત વાર વખાણિ'.
૭૬૭ પરંતુ પુષ્પિકામાં કવિશ્રીએ પોતે જ પ્રતલેખન વિષયક ઉલ્લેખ આ પ્રમાણે કર્યો છેઃ'संवत् १६८५ वर्षे ज्येष्ट-मासे सित-पक्षे त्रयोदश्यां रविवासरे लिखितं रायधनपूरे मुनि स्थानसागरेण प्रवाचनाय.'
આ અનુસારે જોઈએ તો આસો માસમાં રચાયેલ આ પ્રબંધની પ્રત એ જ વર્ષના જેઠ માસમાં લખાયેલી હોય એ તો કેવી રીતે સંભવે? “અશ્વિન' શબ્દ ૨ ની સંખ્યા દર્શાવવામાં સાંકેતિક શબ્દ તરીકે પણ વપરાય એ અનુસાર જો અશ્વિનિ=બીજા અર્થાત્ “માગસર માસમાં આવો અર્થ કરીએ તો પૂર્વાપર સંબંધ જળવાય તેમ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
19
७४८
બીજુ, આ પ્રબંધ કયા ગ્રંથના આધારે રચ્યો છે તેનો પણ કવિએ આદિ અને અંતમાં એમ બે સ્થળે નિર્દેશ કર્યો છે.
“મૂલ ગ્રંથમાંહિ કહિઉ, અધ્યયન ચઉથઈ જેત; અગડદત્તનૃપ કેરડો, ચરિત સુણ ધરી નેહ. મહાવીર દેવઈ ભાખીયાં, અધ્યયનિ જેહ છત્રીસ; ઉપકાર કારણિ સ્વયં મુખિ, બોલ્યા તે જગદીસ.
૭૪૬ અધ્યયન ચોથો જાણજો, સાતમી ગાથામાંહિ; સંબંધ એ ઋષિરાયનો, સુણતા અધિક ઉચ્છાહ.”
આ પ્રમાણે ઉત્તરાધ્યયનની ચતુર્થ અધ્યયનની સાતમી ગાથામાંથી અગડદત્ત કથાનો આધાર લીધો છે. વાસ્તવમાં ઉત્તરાધ્યયનની પ્રાપ્ત દરેક ટીકાઓમાં જ્યાં-જ્યાં અગડદત્ત કથા આપેલી છે તે દરેકમાં ચતુર્થ અધ્યયનની છઠ્ઠી ગાથાની ટીકામાં આ કથા મળે છે. તો કવિશ્રીએ સાતમી ગાથાનો ઉલ્લેખ શું શરત-ચુકથી કર્યો હશે? અથવા તો ઉત્તરાધ્યયનની પ્રકાશિત ટીકાઓ સિવાયની કોઈ ટીકા તેમની સામે હશે? જ પ્રસ્તુત પ્રબંધની આંખે ઉડીને વળગે એવી વિશેષતા અલંકાર પ્રચૂર દીર્ઘ-વર્ણનો છે તેનું પ્રથમ જ ઉદાહરણ જોઈએ તો શંખપૂર નગરનું વિસ્તૃત વર્ણન કડી ૧૫ થી ૩૫ સુધી કરેલું છે.
તેમાની કાવ્યાલંકારથી સુશોભિત કેટલીક પંક્તિઓ...
ભૂ-રમણી શિર તિલક જમાનો, શંખપૂર અતિ સુંદર જાણો, ધર્મતણો અહિઠાણો ૧૫ તારક-ગણમાહિ ભલો, સોહઈ વલી જિમ ચંદ; જિમ મુક્તાફલ-હાર વિચિ, રાજતિ નીલ મણિદ. અવનિતલ ઉપમ કહું, અલકાપુરી સમાન; સંખપુર દાહિર સંખ જિમ, સકલ વસ્તુ નિધાન”. અહીં શંખપુરની શોભાને ઉપમા - રૂપક – ઉભેક્ષા વગેરેથી ઉજ્વલ બનાવી છે. નગર-નારીઓનું દેહ વર્ણન: ચંદ્રવદની મૃગલોચિની, સોભિત કબરી વિશાલા રે; દેખત મૃગ-શશિ-મણિધરા, લિઈ વન-ગગન-ભૂ વાસા રે.
૩૧
For Personal & Private Use Only
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
20
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
૪૩
કુચ કુંભસ્થલ ઉપમા, જંઘ જુગલ જાનુ કેલી રે; હંસગમનિ પ્રહસિત મુખી, કોમલ માલતી વેલી રે'.
૩૨ નારીઓના વદન લાવણ્યને જોઈ ચંદ્ર શરમાઈને આકાશે ચાલ્યો ગયો. અણિયાલા લોચન જોઈ મૃગ શરમાઈ ગયા અને વનમાં નાસી ગયા. પોતાનાથી વધુ શ્યામ કેશપાશ જોઈ સર્પ પૃથ્વીમાં પેસી ગયા. અહીં ચંદ્ર-મૃગ અને સર્પના વસવાટની ક્રિયાત્મક્ષા મૂલક વ્યતિરેક દ્વારા નગર-નારીઓના વદન, લોચન અને કેશપાશની સુંદરતા અદ્ભૂત રીતે દર્શાવાઈ છે. જ સુંદરરાજાના પાત્ર-આલેખનની શરૂઆત જ કવિશ્રીએ માલોપમા દ્વારા સુંદર રીતે આલેખી છે.
જિમ સોહઈ સરોવર જલઈ, નિસિ સોહઈ જિમ ચંદ; કુલ સોહઈ જિમ પુત્રસિઉં, નગરી તેમ નરિંદા.
આવી જ રીતે કવિશ્રીએ ઠેર-ઠેર માલોપમાની હારમાળાઓ ગુંથી છે. સુંદરરાજા અને સુલસારાણીની તથા અગડદત્ત અને મદનમંજરીની પ્રીતિને હારમાળા પહેરાવીને નવાજી છે.
જીહો જિમ રોહિણિ મનિ ચંદ્રમા, જીયો ચાતુક-મનિ જિમ મે; જીહો જિમ મધુકર નઈ કમલની, જીયો તિમ દંપતિ ઘણ નેહ. મુજ મન તુમ્હ ગુણિ મોહિલે જિમ ચાતુક જલધાર રે; જિમ દિનકર નઈ કમલિની, કોઈલ જિમ સહકાર રે'.
પ૧૭ અગડદત્તના આગમનની વધામણી સાંભળીને સુંદરરાજાના મનમાં આનંદના પૂર ઉમટ્ય એ પૂરમાં પણ માલોપમાના મોતીઓ ચમકે છે.
પ્રેમ જલ અંગિ ઉલટઈ, જિમ સાયરનું પુર; જિમ કેકી ઘન ગાજતઈ, વાધઈ આણંદ ભૂરિ'.
પપ૯ જ આ પ્રબંધમાં પરંપરાગત ઉપમાઓ કરતા ઘણીવાર કાંઈક જુદી ઉપમાઓ રજૂ થઈ છે જે કવિપ્રતિભાનું ઉદ્ગાન કરે છે.
નાસા દીપશિખાં જિસી રે લાલ’ ૫૦ દીન વદન દીસઈ ઈસ્ય જિમ વાદલમાં ચંદ ૭૪ કુમરી મનમાંહિ કી, રહી તિમ અટવાઈ;
અગ્નિ તાપઈ કરી, કલકલઈ જિમ તેલ કઢાઈ.” ૧૮૧ વગેરે. જ કેટલાક સ્થળોએ થયેલુ ઉપમાઓનું નિરૂપણ ચિત્તને આનંદદાયી બની જાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
21
“ચકિત લોચન ચિત્રિત લિખી, નરખઈ અનમિષ નયણી; જિમ નિજ જૂથ બાહિર ખડી, જેવી ચકિત હોઈ હરણી.”
૧૭૪ મદનમંજરી ઉદ્યાનમાં અભ્યાસ કરતા અગડદત્તનું રૂપ જોઈને આશ્ચર્યચકિત બની ગઈ. સ્થિરનેત્રે તેને જોઈ જ રહી. ત્યારે તે ચિત્રમાં આલેખાયેલ હોય તેવી કે યુથથી વિખુટી પડી ગયેલી આશ્ચર્યચકિત હરણી જેવી લાગે છે. મદનમંજરીને હરણીની ઉપમા આપીને તેના નેત્રોની સુંદરતા વ્યંજિત કરી છે, તો સાથે હરણીને યુથથી વિખુટી પડેલી દર્શાવીને મદનમંજરીનો આશ્ચર્ય અતિશાયી બનાવ્યો છે. જ “લ-ફલ કુમર શિર-ઉપરઈ, નાખઈ કર ગ્રહી કુમરી; વિદ્યાબલિ આવી તિહાં, કરઈ વૃષ્ટિ જિમ અમરી'.
૧૭૯ ગવાક્ષમાં ઉભેલી મદનમંજરી અગડદા ઉપર ફલ-ફૂલ નાખે છે. ત્યારે કોઈ દેવી વિદ્યાબળથી આવીને ફલ-ફૂલની વૃષ્ટિ કરતી હોય તેના જેવી લાગે છે. અગડદત્ત વિષયક બીજી કોઈ પણ કૃતિમાં મદનમંજરીને આવી રીતે દેવીની ઉપમા અપાઈ નથી. જ અગડદત્તના શૌર્યથી રંજિત થઈ ગયેલા રાજાના વિચારોની આરસીમાં અગડદત્તના વિવિધ ગુણો પ્રતિબિંબિત થયા છે. શૂરવીરતા સિંહ જેવી, સૌમ્યતા શશિ જેવી અને રૂપ કામદેવ જેવું...
લહુવય દુદ્દર સિંહ સરીસ૩, સોમ ગુણિ સશિ સોઈ જી; રુપઈ રતિ-પતિ જીત્યુ જેણિ, નિરખતા મન મોહઈ જી'. ‘દેખી તેહની ચાતુરી, મોહિઉ પડિલે નરિંદ; જિમ પારધી પાસિં કરી, પાડઈ મૃગ જિમ ફંદ.
૫૧૪ દુર્યોધન ચોરની પત્ની જયશ્રીએ અચાનક આવી પડેલા અગડદત્તને મીઠું બોલીને મોહી લીધો, જેમ પારધી મૃગને ફંદમાં ફસાવે. અહીં જયશ્રીને અપાયેલી પારધીની ઉપમા જયશ્રીના કુટીલ મનોભાવોની વ્યંજના દર્શાવે છે. જ “મઉર્યા કેસૂ રૂડા, કિં શુક-વદન સમાન સુંદર; જાણે મદનનૃપ તિહાં દીયા, તંબૂ લાલ સુવાન સુંદર.”
૫૮૧ વસંતઋતુના આગમને લાલ કેસુડા ખીલી ઉઠ્યા છે. પોપટની ચાંચને કેસુડાની ઉપમા અપાય છે. પરંતુ અહીં કેસુડાને પોપટ-ચાંચની ઉપમા આપી છે. સાથે-સાથે કેસુડાના લાલ વર્ણની ગુણોત્યેક્ષા દ્વારા વસંતઋતુની માદકતા વર્ણવાઈ છે. જાણે કે મદન (કામદેવ) રાજાએ લાલ તંબુ તાણ્યા છે. જ ઘણા હાવભાવ આદિ કરવા છતા અગડદા અભ્યાસની લગનીના કારણે મદનમંજરીની સામુ પણ નથી જોતો ત્યારે મદનમંજરી વિલાપ કરે છે.
૨૪૭
For Personal & Private Use Only
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
કરઈ વિલાપ બહુ પરઈ, મુખઈ મેહૂઈ નીસાસ; આસું વરસઈ નયણલે, જાણઈ પાવસ માસ.”
૧૮૮ આંખોમાંથી એટલા બધા આંસુઓ ઝરે છે કે જાણે એ આંખો વર્ષાઋતુના વાળ બની ગયા! અહીં ઉન્ઝક્ષાના નિરુપણે મદનમંજરીના વિલાપને વધુ તીવ્ર રીતે પ્રદર્શિત કર્યો છે. કાવ્યવૃક્ષ પર વીંટળાયેલી નિદર્શનાની ફૂલવેલીઓએ આખા ય વૃક્ષને સુરભિત કર્યું છે. જ જેને રાજાના સૈનિકો પણ પકડી શક્યા ન હતા. એ ગાંડાતૂર બનેલા હાથીને અગડદને શૌર્ય અને ચતુરાઈ દ્વારા વશ કરી લીધો એ પ્રસંગે રાજાની વિચારધારામાં અગડદત્તની પ્રતિભાને દીપપ્રકાશના દચંતથી નવાજી છે.
નાન્ડો દીપ હરઈ ઘરમાંહિ, અતિ મોટી અંધાર જી; તેજઈ કરી જો હોઈ સબલો, તેહનો કીજઈ વિચાર જી.”
૨૪૮ જ ચોરને પકડવાની પ્રતિજ્ઞા કર્યા પછી સાત દિવસની અવધિ પૂર્ણ થવા આવી ત્યારે અગડદત્તના મનમાં વિચારોના ઘોડાપૂર ઉમટ્ય અને વિચારોના અંતે અગડદતે નિશ્ચય કરી લીધો કે ઉત્તમકુલમાં ઉત્પન્ન થયેલા ક્યારેય પણ પ્રતિજ્ઞાભંગ કરતા નથી. કોઈપણ ભોગે હું પ્રતિજ્ઞાનું પાલન કરીશ! આ નિશ્ચયને દ્રઢ બનાવવા કવિશ્રીએ અહીં દ્રશ્ચંત આપ્યા છે.
શેષનાગે મસ્તકે ધરેલી ધરણી (પૃથ્વી)ને આજ સુધી અળગી કરી નથી કે વડવાનલ સાગરને શોષવે છે. છતાં સાગર તેના પ્રતિ રોષ લાવતો નથી!..
‘ઉત્તમ કૃલિ ઉપનો જેહ, ન કરઈ ભંગ પ્રતિજ્ઞા તેહ શેષનાગિ જો ધરણી ધરઈ, આજ લગઈ નવિ મલ્હઈ પરી.
૨૭૩ વડવાનલ કરઈ સાયર સોસ, તુહઈ ન આણઈ મનમાં રોસ; બોલ્યા બોલ સભામાંહિ જઈ, તે પાલેવા નિશ્ચલ થઈ.
૨૭૪ જેના ચિત્તમાં જે વસે છે તેના પ્રત્યે જ તેને પ્રીતિ બંધાય છે આ સામાન્ય કથનની પુષ્ટિ અનેક વિશેષ કથન દ્વારા રજૂ કરી છે.
“જે જેહનઈ ચિત્તિમાં વસઈ, તે તેહસિઉં કરઈ રંગ; ગિરિ-સુતાસિઉં છલ દાખવી, હર સિરિ ધરઈ નિત ગંગ. મધુકર ચંપક પરિટ્યૂ, માલતીસિવું ઘણ નેહ; ચાતુકે અવર જલ સવિ તર્યું, નિસદિનિ ધરઈ મનિ મહ.
૩૨૪
૩૨૫
For Personal & Private Use Only
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
જાઈ-જૂઈ કેતક પરિહરી, હરિ ચડઈ આક-ધંતૂર;
શશિ અંકિ ધારઈ મૃગ સદા, નવિ રહઈ એક ખિણ દૂરિ’.
૩૨૬
પાર્વતી સાથે છલ કરી શંકર ગંગાને પોતાના મસ્તક ઉપર ધારણ કરે છે મધુકર ચંપકને છોડી માલતી સાથે જ સ્નેહ કરે છે, ચાતક બીજા બધા જ જલનો ત્યાગ કરી માત્ર મેઘ-જલને જ મનમાં ધારે છે. જાઈ-જુહી કે કેતકી સર્વનો પરિહાર કરી હરિ (=સર્પ) આંકડા કે ધતુરા પાસે જ જાય છે અને ચંદ્ર પોતાના ખોળે મૃગલાને જ બેસાડે છે. અહીં ત્યાગ કરાતી વસ્તુઓ ઉત્તમ છે અને સ્વીકારાતી વસ્તુઓ તેના કરતા નિકૃષ્ટ છે. છતાં તેનો જ સ્વીકાર થાય છે. આ દ્રષ્ટાંતો રાજકુમારી કમલસેના જેવી ઉત્તમ સ્ત્રી મળવા છતા અગડદત્તનું મદનમંજરી તરફનું જ આકર્ષણ દર્શાવે છે.
‘વચન સુણી તવ કુંઅરી, હરખ ધરઈ નિજ ચિત્તિ; ધરી આસ્યા મંદિર રહઈ, પ્રીતમ સમરઈ નિત્તિ.
આસ્યા બંધી બપ્પીહો, રહઈ તે આઠઈ માસ; પ્રીઉ-પ્રીઉ કરતા તેહની, જલધર પુરઈ આસ’.
‘સબલ વ્રૂંદાલ મૂંછાલ જે જવિહરી, નાસતા વાણહી દૂરી જાઈ; કાછ છૂટી પડઈ પાગ તે લડથડઈ, ભાજતાં સ્વાસ મુખમા ન માઈ.’
૩૪૩
અગડદત્તના દૂતી દ્વારા મળેલા સમાચાર સાંભળીને મદનમંજરીનું ચિત્ત આનંદિત થઈ ગયું. અને પ્રીતમના મિલનની આશા દ્રઢ બની. આ પ્રસંગે કવિ નિદર્શના આપે છે કે આઠ-આઠ માસ સુધી ચાતક મેઘના મિલનની આશામાં ‘પીઉ-પીઉ’ કરતા પસાર કરે છે. અંતે મેઘ એ ચાતકની આશા પૂર્ણ કરે છે. આ દ્રષ્ટાંત અગડદત્ત અને મદનમંજરીનું ભાવિ-મિલન દર્શાવી જાય છે.
23
૩૪૨
૨૩૫
મત્તહાથી વારાણસીમાં તોફાને ચડ્યો છે ત્યારે એક ઝવેરીની ગભરાહટ ભરી નાસવાની ક્રિયા જાતિ અલંકારથી રજૂ થઈ છે. મૂછાળા અને ફાંદાળા ઝવેરી પણ ભયભીત થઈ નાસવા લાગ્યા. ત્યારે પગરખા પગમાંથી નીકળી દૂર પડ્યાં, કછોટો છુટી ગયો, અને ભાગતા-ભાગતા શ્વાસ મુખમાં મા’તો નથી. ભાગવાની ક્રિયાનું સ્વાભાવિક વર્ણન જીવંત દ્રશ્ય ઊભુ કરે છે.
પ્રસંગ વર્ણનની દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો અગડદત્તનું નિશાળ ગમનનું વર્ણન પણ જાતિ અલંકાર જેવું
જ લાગે.
For Personal & Private Use Only
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
24
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
૧૮૪
સુગુરુવાર અનઈ અશ્વિની, મહુરત જોઉં ભણવા ભણી; ગજ-૨ [6] અશ્વ-પાયક સજીયા, પંચ શબ્દ વાજિત્ર વાજીયા. જોવઈ પુર-નારી જાલીઈ, કાચિત ઊભી અટાલીઈ; કાચિત વેણી ગૂંથાવતી, જોવા આવઈ તવ દૂઉડતી. કાચિત હાર ધરંતી કરઈ, મંદિર તારક તતિ વિસ્તરઈ; કાચિત નિજ પ્રીયનઈ પ્રીસતી, નિરખેવા આવઈ હીંસતી'.
૬૦ મદનમંજરીની વિરહ વ્યથાની વ્યાકુળતાનું વર્ણન પણ કવીશ્રીએ વિસ્તારથી કર્યું છે. ‘હરિ-હર-બ્રહ્મહાદિક વડા, ગ્યાનવંત મુનિરાય; તે પણિ ધ્યાન છોડાવીયા, મદન નમાડિ પાય. નિસાસો ભલઈ સરજીઉં, વિરહી નરનઈ સોભ; પ્રેમ-જલમાંહિ બૂડતાં, બે પડતાનઈ થોભ.
૧૮૯ ખિણ અચેત થઈ સા સુંદરી રે, નાખી સીતલ વાય; સખી મિલી સવિ એકઠી રે, સમઝાવઈ વલી આય’.
૧૯૧ આ અગડદત્ત અટવીમાંના વિપ્નો પાર કરીને જ્યારે શંખપુર તરફ આવે છે ત્યારે માર્ગના કૌતુકો મદનમંજરીને દેખાડે છે. ત્યારનું વર્ણન
હવઈ નૃપસુત નિજનારિનઈ, દેખાડઈ પુર ગામ; આવઈ તરુ જે પંથના, આખઈ તસ વલી નામ.
૫૪૮ વન-વાડી તિહાં રાયડાં, મધુકર કરઈ ગુંજાર; આરામિક આવી કરી, આપઈ ચંપકહાર.
૫૪૯ કિહાં વલી પેખઈ રાયડા, ચરતા ગોકુલવૃંદ; દૂધ-દહી લેઈ ગોકુલી, આપઈ આવી નરિંદ.
૫૫૦ કિહાં વલી મૃગ ટોલઈ મિલ્યા, દેખાડઈ નિજનારિ; ચકિત થઈ જોવઈ તદા, રથ સનમુખ તિણિ વારિ. એ મુઝ ક્રીડાથાનક, વનિતા જુઉ પ્રધાન; ચપલ તુરંગમ નિત ચડી, ખેલતા ચઉગાન.
૫૫૨ એ સનમુખ નિરખ ભલાં, સજલ સરોવર ચંગ; આવી જલ ક્રીડા ઈહાં, કરતા મનનઈ રંગિ”.
૫૫૧
૫૫૩
For Personal & Private Use Only
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
25
૫૮૧
જ વસંતઋતુના આગમનનું વર્ણન પણ કવિશ્રીએ સુંદર કર્યું છે.
“મઉર્યા કેસૂ સુયડા, કિં શૂક-વદન સમાન સુંદર; જાણે મદન નૃપ તિહાં દીયા, તંબૂ લાલ સુવાન સુંદર. જાઈ જુઈ વર કેતકી, ફલઈ ચંપક વૃક્ષ સુંદર; દમનો પાડલ માલતી, મોગરના વલી લક્ષ સુંદર.
૫૮૨ મધુર ધ્વનિ મધુકરતણી, સુણીઈ બહુ નિલ ઠોર સુંદર; જાનો રતિપતિ કેરડી, દુંદુભિ વાજઈ ઘોર સુંદર.
૫૮૩ કોઈ કરઈ ટહુકડા, બઈઠી તરુ સહકારિ સુંદર; માનું મદનનૃપ આવતઈ, મંગલ ગાવઈ નારિ સુંદર,
પ૮૪ કોમલ કિસલય લહલહઈ, સોહઈ વૃક્ષ વિસેસ સુંદર; માનો અનંગનૃપ સુંદરી, પહરઈ નવ-નવ વેસ સુંદર.
૫૮૫ નિરમલ નીર ખડોકલી, ઝીલાઈ ન એકંતિ સુંદર; છાંટાઈ જલ પચરક ભરી, નારી કેતા કંત સુંદર.
૫૮૬ છાંટઈ કેસર છાંટણા, ગાવઈ વીણા સુરાગ સુંદર; ડફ વાજઈ સોહામણા, ભોગી ખેલઈ ફાગ સુંદર”.
૫૮૭ સર અટવીમાં છાવણી નાખીને અગડદત્તનું સૈન્ય રાત્રિએ સૂતુ છે ત્યારે ભીલ સૈન્ય તેના પર ત્રાટકે છે. એ સમયે અગડદત્તના સૈન્યની યુદ્ધ તૈયારીનું વર્ણન કવિએ વીરરસથી ભર્યું છે.
“નૃપ આણ ધરી શિરિ ઊપરિ, સૂર સુભટ સન્નાહ તિહાં ધરઈ; લોહ ટોપ આટોપ કરઈ ઘણા, દીસતા અતિ બીહામણા. ભરઈ બાણતણા વલી ભાથડા, કરિ ક્રોધઈ લોચન રાતડા; કરિ કાતી રાતી ઝલહલઈ, કાયર નર દેખી ખલભલઈ.
૩૯૦ વલી આગલિ મયગલની ઘટા, જાણે કરી આવી ઘનઘટા; અતિ દુદ્ધર સિંદૂર મદિ ભર્યા, કુંતાર ચડ્યા વલી આકરા. સૂડાં દંડઈ ખડગ ઉલાલતા, ચાલ્યા અરિજન દલ પાલતા; પડઘા પડછંઈ પાડતા, ચાલ્યા ખુર રેણુ ઉડાડતાં. હયવર હેષારવ હીંસતા, દેખી નર નાસઈ નીસતા; ચતુરંગ સેનાસિકં તિહાં સહી, રણ ભૂમઈ આવઈ કુમર વહી.”
૩૯૩
૩૮૯
૩૯૧
૩૯૨
For Personal & Private Use Only
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
૧૬૪
૧૬૮
જ કવિશ્રીનું પાત્રાલેખન પણ અલંકાર ભર્યું છે. જેમ કે મદનમંજરીનું વર્ણન ઉપમા-ઉન્મેલા અને રૂપકના સમન્યવથી કર્યું છે.
સેઠસુતા સુંદર સુકુમાલ, રુપઈ રંગ સમાણી; મદનમંજરી નામઈ ભલી, જાણે મદનની રાણી. જાણું બ્રમ્હાઈ ઘડી, શશિ-સુંદર-વદની; બહુવિધ ભૂષણ સોહતી, માનો પૂનિમ-રજની.
૧૬૬ મૃગનયની મન મોહતી, નાશા દીપ સુચંગા; દંતિ-પતિ દાડિમ કલી, અધુર વિદૃમ કે રંગા.
૧૬૭ ગૌર વરણ ચંપક લતા, વેણી દંડ પ્રલંબા; કલકંઠી કોમલવપુ, જાણ કણયર-કંબા. કનક-કુંભ સમ ઉપમા, કુચ યુગ અણીયાલા; કેહરિ-લંકી સોહાવતી, બોલઈ વયણ રસાલા. જંઘ જુગલ કદલી કહું, અતિ નિતંબ વિસ્તારા; ગયગમણી નમણી સહી, ઝંઝર ઝમકારા'.
૧૭૦ પાત્રાલેખનમાં સ્થાનસાગરજીએ ઝીણવટ પણ સારી રાખી છે. “દૂરિ થકી દષ્ટિ ચઢીલ, આવંતો અવધૂત રે; અતિ ઊંચો મોટી તસ કાયા, જાણે એ યમદૂત. રાતાં વસ્ત્ર નઈ રાતા લોચન, દીસઈ અતિ વિકરાલ રે; રાતું ધ્યાન ધરઈ મનમાંહિ, એ નગરીનો કાલ. સુંડા દંડ સરિખા દિસઈ, જેહના બે ભુજા દંડ રે; અતિ લાંબા નઈ દીરઘ જંઘા, દીસઈ જાનુ પ્રચંડ. જુવો જટા ધરઈ અતિ મોટી, સંખતણી ધરિ માલ રે; શ્રવણે લલકતિ સ્ફટિકની મુદ્રા, ચંદને ચર્ચિત ભાલ'.
૧૬૯
૨૭૯
૨૮૦
૨૮૧
૨૮૨
For Personal & Private Use Only
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
27.
સંધ્યાકાળે અગડદત્ત હતાશ થઈને બેઠો છે ત્યારે ત્યાં એક સંન્યાસી આવે છે. તેના દેહનું વર્ણન યમદૂત જેવી ઊંચી કાયા લાલ વસ્ત્ર અને લાલઘુમ વિકરાળ આંખો, ગજસુંઢ જેવા મજબૂત બાહુ-યુગલ, લાંબી, દીર્ઘ અને મજબૂત જંઘા, માથે જટા, ગળે શંખની માળા, કાને સ્ફટીકની મુદ્રા, ભાલે ચંદનનો લેપ... જ આર્થિક અલંકારપ્રચૂર વર્ણનોમાં શાબ્દિક અલંકારો પણ સારા પ્રમાણમાં વર્ણવ્યા છે, જેમ કેવર્ણ સગાઈ “જલધી જ ઉછલ્યા સેષ કઈ સલસલ્યા?”
‘વિકટ ભટ નિકટ રિપુ સૈન્ય આવ્યો વહી” “સબલ દુંદાલ મૂછાલ જે જવિહરી” મયગલ ચાલઈ મલપતા' એ કપટ-પેટી નિપટ લંપટ
“અંબ-જંબ બહુ લીંબ-કદંબ, સરલ તરલ તમાલ પ્રલંબ” વગેરે. યમકઃ “જાઈ જૂઈ કેતક પરિહરી, હરિ ચડઈ આંક-ધંતૂર
પંથી પંથી ન કો વહઈ
નૃપનંદન નિજ કરિ કરી શિલા ઉઘાડઈ તેહ વગેરે. જ વર્ણનોની વચ્ચે વચ્ચે પ્રસિદ્ધ સુભાષિતોને પણ સારા પ્રમાણમાં આવરી લેવામાં આવ્યા છે. જેમ કે
સ્ત્રીનઈ વલ્લભ એતા બોલ, કલહ-કાજલ નઈ કુકમ રોલ; નાદ નીર અનઈ જાગરણ, દૂધ જમાઈ અંગ આભરણ.” ભલે ભલો સહકો અછઈ, બુરે ભલો નહી કોય; આપદ આવઈ જીવનઈ, સગો ન દીસઈ કોઈ'.
૧૦૨ રહઈ જે નિત એકે ઠામ, કૂપ-મીંડક તસ કહીઈ નામ.” ધીરપણઈ જે હોઈ સદા, તેહથી દૂર રહઈ આપદા.”
૧૧૩ ‘નીચતણો હોઈ એ સ્વભાવ, છલ જોવા નિત મંડઈ દાઉ.'
૨૨૪ નારિતણા એ દોષ સુણો સાત મૂલગા રે, જનમ થકી કરઈ લોભ ન ગણઈ બંધવ સગા રે; મતિ હોઈ તસ મૂઢ અલીક ન પરિહરઈ રે, દેહી સર્વ અશુચ્ય સાહસ મનિ અતિ ધરઈરે. ૩૧૩ હોઈ બલ અતિ અંગિ લજ્જા નહી સાતમી રે, મ કરો તસ વીસાસ આણી મનિ મતિ સમી રે; જે કામીનઈ(૨) આપઆપઈચિત્તિનારિસુરે, તે પડઈદુખઅગાધિસજનસુનયોસિરેિ.”૩૧૪
૧૧૨.
For Personal & Private Use Only
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
28
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
અગડદત કથામાં આવા વર્ણન-સ્થાનોનો સુંદર લાભ સ્થાનસાગરજી સિવાય બીજા કોઈ પણ રચનાકારોએ લીધો નથી. જો કે કેટલાક સ્થળે અપ્રસ્તુત-પ્રશંસા જેવું પણ લાગે છે. છતાં કયા પ્રસંગે કેવું-કેવું વર્ણન લઈ શકાય? તેના અભ્યાસ માટે આ પ્રબંધ એક ઉદાહરણ રૂપ બની શકે તેમ છે, જેના દ્વારા વર્ણનીય વસ્તુ પ્રત્યેની દ્રષ્ટિ ખૂલશે.
પ્રબંધની ભાષા તરફ દ્રષ્ટિ કરીએ તો ખાસ કોઈ વિશેષતા નથી. જ ષષ્ઠી માટે ક્યારેક “ચી/ચા' પ્રત્યય વાપર્યો છે. અન્ડચા, તુમ્હચી, કુસુમચી વગેરે, વર્તમાન મરાઠી ભાષામાં પણ ષષ્ઠિના “ચી/ચા” પ્રત્યયો છે. જ ષષ્ઠીનાં ‘ના’ બદલે “ને પણ વપરાયો છે.
દા.ત. મોતિના > મોતિન, પુરુષના > પુરુષન વગેરે. એક તૃતીયાદર્શક “સિઉં” પ્રત્યય પણ યોજાએલ છે.
દા.ત. કૌતકસિઉં, ગગનસિઉં, વિવેકસિઉં વગેરે.
૭) કવિ નંદલાલજી કૃત અગsદત્ત રાસ
પૂજ્યશ્રી મનજીઋષિ > મુનિ નાથુરામ > મુનિ રાયચંદ > રામમુનિના શિષ્ય નંદલાલજીએ ૧૬ ઢાલ-કુલ ૨૭૨કડી પ્રમાણ આ રાસની રચના કરી છે. કવિશ્રી સાધુ કવિ છે કે ગૃહસ્થ કવિ? તે જાણી શકાયું નથી. રાસની રચના સંવત (કોબા ભંડારના સૂચિપત્ર મુજબ) ૧૬૯૮ છે. પરંતુ, અઠારાસઠ' એ પંક્તિ પ્રમાણે આ સંવત ૧૮૬૦ હોય તેવું જણાય છે.
મોહનલાલ દેસાઈએ “જૈન ગુર્જર કવિઓમાં આ કવિશ્રીનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. અને અન્ય સ્ત્રોતથી પણ વિશેષ માહિતી પ્રાપ્ત થઈ નથી. પરંતુ રાસમાં અંતે “અગડદત્ત મુનિએ ૧૬ દિવસનો સંથારો કર્યો ઢા. ૧૬/૫ એવો ઉલ્લેખ છે. આ પરથી એમ જણાય છે કે કવિ લોકાગચ્છના છે. એક રચનામાં મારવાડી/રાજસ્થાની ભાષાની છાંટ જોવા મળે છે.
પ્રભુજી! થારો નામ પ્રકાશો'. ઢા. ૧૩/૫ તસ્કરને ધન લુટિયા, હો ગએ લોગ ફકીર’ ઢા. ૫/દૂહો-૨
For Personal & Private Use Only
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
29
ચોર વારી ઔર મતવાલા.” એ ઢાળ-૭નું આખુ પદ્ય વગેરે..
આ પરથી એવુ અનુમાન બંધાય કે કવિશ્રી રાજસ્થાનના હોય અને પછી ગુજરાતમાં આવી તેમણે મારું ગુર્જરમાં રાસ રચના કરી હોય.
બીજા રચનાકારોની અપેક્ષાએ કવિશ્રીએ કથાઘટકોમાં ઘણો વધારો-ઘટાડો કર્યો છે જે આગળ કથા સર્વેક્ષણમાં જોઈશું.
પ્રસ્તુત રાસની ભાષામાં “ર” પૂર્વે સ્વરનો લોપ, “”ના સ્વરનો લોપ અથવા “૨માં સ્વરનો આગમ પણ થયેલો જોવામાં આવે છે. જેમ કે પરધન > પ્રધન, ધીરજ > ધીર્જ, કારણ > કાર્ણ, મર્યાદા > મરજાદા, ભાર્યા > ભારજા વગેરે...
શ' ને બદલે “ગ્ય’ વાપર્યો છે. આજ્ઞા > આગ્યા, જ્ઞાન > ગ્યાન વગેરે... શબ્દમાં ‘એના સ્થાને “એનો પ્રયોગ વિશેષ જોવા મળે છે. સેના, સુખે, વાંચે, બૈઠો વગેરે..
૮) વાચક પુન્યનિધાનજી કૃત અગsદત્ત ચૌપાઈ
વૈરાગર નગર મંડણ સુમતિનાથ અને શીતલનાથ પ્રભુના સાનિધ્યમાં સંવત ૧૭૧૩માં વિજયાદશમીના દિવસે આ રાસ રચાયો છે. જેના કર્તા શ્રી ભાવહર્ષજી > અનંતસજી > ગણિ વિમલઉદયજીના શિષ્ય પુન્યનિધાનજી છે, તેઓ વાચનાચાર્ય હતા. કવિશ્રીએ પોતે જ રાસાન્ત ૧૬મી ઢાળમાં ‘પુન્યનિધાન વારસ' (વાચનાચાર્ય) એવો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
૧૬ ઢાળ અને કુલ ૩૭૬ કડીમાં રચાયેલ આ રાસમાં કવિશ્રીએ દેશીઓ ઉપરાંત દૂહા, કવિત્ત, સવૈયા જેવા માત્રામેળ છંદો વાપર્યા છે. તેમજ સંસ્કૃત સુભાષિતોમાં અનુષ્ટ્રભ, ઉપજાતિ તથા શાર્દૂલવિક્રીડિત જેવા અક્ષરમેળ છંદો પ્રયોજ્યા છે.
રાસના આંગણે ઉપમા, ઉભેક્ષા, અતિશયોક્તિ, દ્રશ્ચંત વગેરેનાં વિવિધ રંગોથી રચાયેલી કાવ્ય રંગોળી મનને આકર્ષિત કરે છે. જ “વિણ રાજા વસતી ઈસી ક્યું નાહ વિહુણી નારી’ ઢા. ર/દુહો-૧ નાથ વિનાની નારીની જેવી દશા હોય છે તેવી જ દશા રાજા વિના પ્રજાની હોય છે. અહીં રાજા નાથની અને પ્રજા નારીની ઉપમાથી ગુંથાયા છે.
For Personal & Private Use Only
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય. જ “સોહઈ નંગ પરિ મુદુકા સોહઈ ગયણ જૂ સૂર;
તિમ નગરી રાજા કરી, પ્રતાઈ તેજ પંડૂર.” ઢા. ૨, દૂહો-૨
જેમ “નંગ મુદ્રિકાને અને સૂર્ય ગગનાંગણને શોભાવે તેમ મહારાજા નગરીને શોભાવી રહ્યા છે. આવી ઉપમા આપીને કવિએ મહારાજાની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરી છે.
અગડદત્ત ઉયરઈ તસુ આયઉં, જાયઉ સુભ દિન-વાર રી માઈ; મહામાય જાય જિમ ષટમુખ, સિંચી જયંતકુમાર રી માઈ.” ઢા. ૨/૬
મહામાતા=પાર્વતીની કુક્ષિથી જેમ કાર્તિકેયનો જન્મ થયો, શચી=ઈંદ્રાણીની કુક્ષિથી જેમ જયંતકુમારનો જન્મ થયો તેમ માતાની કુક્ષિથી અગડદત્તનો જન્મ થયો. “કુક્ષિસરોવરમાં હંસ' કે
સુક્તિમાં મોતી' જેવી પરંપરાગત ઉપમાઓને બદલે અહીં નવી જ ઉપમા રજૂ થઈ છે. જ “બેઉ મિલીયા દીસઈ એવા રે, હું સાગર-ગંગા મેલ.' ઢા. ૭/૮
અગડદત્ત અને રાજપુત્રીના સંગમનું દ્રશ્ય નિહાળી કવિની નજર સમક્ષ સાગર અને ગંગાનું સંગમ સ્થળ ઉપસ્થિત થઈ ગયું.
“મોટા મેહ નમઈ સદા રે લાલ, તરુ પણ નમઈ તિમીવ; માનવ તિમ મોટા ચિકે રે લાલ, સહજઈ નમઈ સદીવ.” ઢા. ૪/૧૭
અગડદરે મહારાજાને પ્રથમ સમાગમમાં જ વિનયથી રંજિત કરી દીધા ત્યારે રાજા વિચારે છે - મેઘ કે તરુવર મોટા હોય તો નમ્ર રહે છે તેમ મોટા (=ઉત્તમ) માનવ પણ (વિનયથી) સહજ નમી પડે છે. કવિએ માનવની મોટાઈને મેઘ અને તરુવરની મોટાઈ સાથે માપી છે. જ “ચોમિઈ બઈઠા વર-વીંદણી રે, હું રોહણ-ચંદા પાસ' ઢા. ૭/૪
લગ્નની ચોરીમાં બેઠેલા વર (અગડદત્ત) અને વધૂ (કમલસેના) ચંદ્ર અને રોહિણી જેવા શોભે છે. પર “તપ તેજઈ દિણયર જિસા રે, સોમ દ્રષ્ટિ સોમ મહાન;
સુરતરુ સુરગવિ સારિખાજી, ધીરમ મેર પ્રમાણ.” ઢા. ૧૩/૪
અટવીમાં ભૂલા પડેલા અગડદત્તને સાહસગતિ મુનિના દર્શન થયા. તે મુનિનું તપ તેજ સૂર્ય જેવું, તેમની સૌમ્યતા સોમ (=ચંદ્ર) જેવી અને તેમની વીરતા મેરુ જેવી છે. આથી જ મુનિ કલ્પવૃક્ષ કે કામધેનુ જેવા લાગે છે. અહીં અનેક ઉપમા દ્વારા મુનિગુણનું સુંદર દર્શન થયું છે. જ “સુપ્રસિદ્ધ નગરી સંખઉરી, અવિચલ જાણિ કિ અલકાપુરી;
સુખીયા લોક વસઈ સિરદાર, અભિનવ રૂપ અમર અવતાર.” (ઢા. ૧/૧)
For Personal & Private Use Only
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત રાસમાલા
31
સંખપુરી એટલી સુંદર છે કે એને જોતા એવું લાગે કે જાણે અલકાપુરી છે અને ત્યાં વસતા લોકોના રૂપ દેવો જેવા છે.
નગરની સ્ત્રીઓના રૂપને કવિએ અનેક અલંકારોથી વિભૂષિત કર્યું છે – કનકવરણ દીસઈ કામિની વૃતિ ઝલકઈ જાણે દામિની; હલકી ચાલઈ યું હાથિણી, માતી ડીલ ઈસી નહુમિણી. ઢા. ૧/૬ ચંદ્રમુખી ચઉકઈ ઉજલઈ, ચિત્ત દેખે સુરનરનું ચલઈ; અણીઆલી સોહઈ આંખડી, પોયણની જાણે પાંખડી. ઢા. ૧૭ રૂડી વેણી સિર રાખડી, જાણે મણિધર દાખલ જડી; સોહઈ નાક ઈસો સંપુટો, પ્રહસિત જાણે ત૨ પોપટો.” ઢા. ૧/૮ ‘ઊંચા ઈસા અરસનઈ અડઈ, ખસતા મેહ જિહાં આખુડઈ;' ઢા. ૧/૧૧
નગરમાં હવેલીઓ એટલી ઊંચી છે કે આભને અડી જાય છે અને આગળ વધતા મેઘ પણ ત્યાં અફડાય છે. કવિશ્રીએ કુશળ ચિત્રકાર બનીને શંખપુરની હવેલીઓ પર અતિશયોક્તિના ચિત્રો ઉપસાવ્યા છે.
ચકિત દ્રષ્ટ ચિહું દિસિ જોવઈ, વિલખઈ વદન નરિંદો રે; તાલભ્રષ્ટ નટુઈ પરઈ, વિદ્યાગત ખચરિંદો રે. ઢા. ૫/૯ ફાલ વિછોટક વાનરલ જ્યઉં, માલ ગમાયઈ લોકો રે; તિણપરિ કુમર ઉચાટીયો, ઈત-ઉત રહ્યઉ વિલોકો રે." ઢા. ૫/૧૦
ચોરને પકડવાનું બીડુ લીધા પછી છ-છ દિવસ વીતી ગયા હોવા છતાં ચોરનો કોઈ અણસાર પણ ન મળ્યો, ત્યારે અગડદત્ત વિલખો થઈને ચારે બાજુ જોયા કરે છે. તે સમયની અગડદત્તની પરિસ્થિતિને નૃત્યકાર તાલ ચૂકી જાય, વિદ્યાધરની વિદ્યા એકાએક ચાલી જાય, વાનર ફાળ ચૂકી જાય, લોકોનું ધન લુંટાઈ જાય તે વેળાની નૃત્યકાર, વિદ્યાધર, વાનર કે લોકોની પરિસ્થિતિ સાથે સરખાવી છે. જ “સોલ સિંગાર કીયઈ ખડી, સોલ કલા મુખચંદ ઢા. ૩/૧૯
મદનમંજરીનું મુખ જાણે ચંદ્ર છે અને સોળ શણગાર એ ચંદ્રની સોળ કળાઓ છે. અહીં શણગારને પણ કવિએ રૂપક અને ઉન્મેલાના શણગારથી શોભાવ્યા છે. જ “જેના મનમાં જે વસ્યા હોય તેમાં જ તેને આનંદ આવે’ આ હકીકત સમજાવવા કવિ દ્રશ્ચંત આપે છે. હંસને માનસરોવરમાં અને કરભ (=ઊંટ) ને સ્થલી (=રેતાળ રણ)માં જ આનંદ આવે.
For Personal & Private Use Only
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
32
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
જે જણરઈ સાજન મનિ વસઈ, તે તિણસુ રંગ રાસ; હંસઉ માનસરોવર રય કરઈ, કરહથિલીયાં વાસ.' ઢા. ૭/૧૦ સેષ સિર સલયલઈ, સમુદ્ર જલ છલછલઈ, મેરધર ધ્રુસક પાતાલ ધાયઈ; સૂર ઝાંખઉં ઘણું, ગયણ રજ ગુગલઉં, રાત-દિન તણી નવિ ખબર પાયઈ.' ઢા. ૮/૨
અગડદત્ત સૈન્ય સાથે પોતાની નગરી તરફ પાછો વળે છે. ત્યારે સૈન્યની ગતિને કવિ અતિશયોક્તિથી નવાજે છે. સૈન્યના ભારથી શેષનાગનું મસ્તક સળવળવા લાગ્યું. સમુદ્રનું પાણી ઉછળવા લાગ્યું, મેરું જેવો મેરુ ધ્રુજતો-ધ્રુજતો પાતાલમાં ઘુસી ગયો. સૈન્ય ચાલે છે અને એટલી બધી રજ ઉડે છે કે જેના કારણે સૂર્ય પણ ઝાંખો પડી ગયો. અને તેથી અત્યારે દિવસ છે કે રાત્રિ? તેની ખબર પણ પડતી નથી. જ “ભેટ કરી વિનવીય ભૂપતિ, કહ્યઉ ચરિત તતકાલ રી માઈ;
વાડિ કાકડી ખાયુ વિગૂડઈ, રાખઈ કુણ રખપાલ રી માઈ. ઢા. ૨/૧૩ પાણી હૂંતી ઉઠઈ પાવક, વિધુ વરસઈ વિષધાર રી માઈ; માતા જો સુતકુ લે મારઈ, કીજઈ કેથ પુકાર રી માઈ.” ઢા. ૨/૧૪
અગડદત્તથી ત્રાસી ગયેલા નગરજનો રાજાને ફરિયાદ કરે છે કે – “રાજકુમાર જ જો પ્રજાને ત્રાસદાયક બને તો પ્રજા ક્યાં જાય? કોને કહે?” અહીં કવિએ “વાડ જ કાકડી ગળી જાય' એ કહેવતની પાછળ દ્રચંતોની હારમાળા મૂકી છે- “પાણીમાંથી જ આગ ઉઠે તો ક્યાં જવું?” “ચંદ્ર પોતે જ જો વિષધારા વષવે તો કોને કહેવું?” “માતા જ જો પૂત્રના પ્રાણ હરી લે તો ક્યાં જવું?” જ પ્રસ્તુત રાસમાં કાવ્યાત્મક રીતે સ-રસ પ્રસંગ નિરુપણ થયું છે. જેમ કે - મત્ત હાથીના તોફાનનો (ઢા. ૪, ૧થી ૪) અને તેને વશ કરવાનો પ્રસંગ (ઢા. ૪/૬થી ૧૨), પારિવ્રાજક સાથે અગડદત્તનો નગરમાં ચોરી કરવાનો પ્રસંગ (ઢા. ૬), ચોરના ભૂગૃહમાં બનેલો પ્રસંગ (ઢા. ૭, દૂહા ૧થી ૧૩), અગડદત્ત સાથે કમલસેનાનો લગ્નોત્સવ (ઢા. ૭/૧થી ૧૩), અગડદત્તનો નગર પ્રવેશ (ઢા. ૧૦) વગેરે.....
ઢાલ-૧૩ માં સાહસગતિ નામના ચારણ શ્રમણના ગુણોનું સવિસ્તાર વર્ણન કર્યું છે, ઢાલ૧૨માં સ્ત્રી-ચરિત્રનું વર્ણન કરતા અનેક દ્રશ્ચંતો ટાંક્યા છે. રાજા ભર્તુહરિ અને પિંગલારાણી, નૂપુરપંડિતા, રાજા ભોજ અને રાણી ભાનુમતી, બ્રાહ્મણ અને કોઈ સ્ત્રી, રાવણ, લલિતાંગ, કોણિક, કીચક – દ્રૌપદી – ભીમ.
આમ આ કૃતિ કાવ્યદ્રષ્ટિએ એક અભ્યસનીય કૃતિ બની રહે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
33
(ગુણવિનયજી તથા પુન્યનિધાનજીની કૃતિની હસ્તપ્રત પુષ્પિકામાં ‘ચોપાઈ' તરીકે ઉલ્લેખ હોવા છતા રચનાની દ્રષ્ટિએ આ બન્ને કૃતિઓ રાસ હોવાથી અહીં તેનો “રાસ' તરીકે જ ઉલ્લેખ કર્યો છે. જો કે મૂળ કૃતિમાં આ વિષયક કોઈ ઉલ્લેખ નથી.)
૯ ભીમ(શ્રાવક)કૃત અગsદત્ત પ્રબંધ
તપાગચ્છીય હેમવિમલસૂરિજી (વિ. સં. ૧૫૨૨-૧૫૮૩) > સૌભાગ્યહર્ષસૂરિજી (વિ.સં. ૧૫૫૫-૧૫૮૭) ના શિષ્ય હર્ષજય પંન્યાસ નડીયાદમાં ચાતુર્માસ રહ્યા હતા ત્યારે ૫ ખંડ અને ૪૬૭ કડી પ્રમાણ આ રાસ સંવત્ ૧૫૮૪ અષાઢ વદ ૧૪ ના દિવસે ભીમ શ્રાવકે રચ્યો છે. જ પાંચમાં ખંડને અંતે તે સમયના નડીયાદના શ્રાવકોના નામ અને ગુણ વર્ણવ્યા છે. અતિશય દાન અને તપ કરનાર જિનદાસ, જીવદયાપાલક, ગુરુ-આજ્ઞાકારી તથા જેણે ઘરમાં દાનશાળા ખોલી હતી તે જૂવરાજ, જગત્મસિદ્ધ પુણ્યશાળી જાવડ, રૂપવંત રૂપાશા, પુણ્યકાર્યાનંદી હરચંદ, નાગરવંશીય શામાલ, શાહ સાણાના પૂત્ર નાકર વગેરે. જ કવિશ્રીએ કૃતિની શરૂઆતમાં જ “રાસ' તરીકેનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. “અગડદત્ત રષિરાયનું રાસ રચિશિ વિસ્તારી ૪. પરંતુ પાંચે ખંડને અંતે પ્રસ્તુત કૃતિને “પ્રબંધ' તરીકે વર્ણવી છે.
પાચે ખડે પોઢે કરી રચિઓ એહ પ્રબંધ; ભીમ ભણે ભવીઅણ! સુણો, તો છુટે ભવબંધ.”
આ એકજ દૂહો પાંચે ખંડને અંતે ટાંકેલો છે. આ ઉપરાંત પાંચમાં ખંડની ૭૧ મી કડીમાં પણ પ્રબંધ તરીકેનો ઉલ્લેખ છે.
એ કથા કિહાંથી કથી?, કિમ જાણ્યો સંબંધ?; કહે કવિ તે મે કિહાં સુણી?, કિમ કીધો પ્રબંધ?. આ ઉલ્લેખ પરથી તથા કૃતિ રચના પરથી પ્રસ્તુત કૃતિનો અહીં ‘પ્રબંધ' તરીકે ઉલ્લેખ કર્યો છે.
માત્ર એક દેશી સિવાય સમગ્ર રચના ચોપાઈ તથા દૂહામાં છે. જ કવિશ્રીએ કૃતિની શરૂઆતમાં જ શ્રી સરસ્વતી દેવીની અલંકાર પ્રચૂર લાંબી (૪ દૂહા-૧૩ ચોપાઈમાં) સ્તુતિ કરી છે. તે સ્તુતિમાંની કેટલીક અલંકાર-પ્રસાદિ –
For Personal & Private Use Only
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
34
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
ક ‘વિણ દંડ શિરિ લહકઈ ઈસ્યુ, જાણે કૃષ્ણ ભૂઅંગમ જર્યું’.
એક ‘પંકજદલ જીપે આંખડી.’
એક ‘અધરરંટિંગ પરવાલી હસઈ.’
એક ‘વદનકમલિ પુનિમ સશી વસે.’
ક‘કાને કુંડલ ઝલકે ઈશા, ચંદ્ર-સૂર ભામંડલ જશા.’ ‘નાશા જેહવી તિલનું કૂલ.’
ૐ ‘ધનુષાકારે ભમુહિ વાકુડી, જાણે મયણતણી આકુડી.’ ક ‘દંત દાડિમ ફૂલી હુઈ જશી.’
‘કમલનાલ બેહુ ભૂજ ચંગ.’
‘લંકિ હારિ માને કેસરી.' વગેરે.......
અગડદત્તકથાની શરૂઆત ભીમ કવિએ કાંઈક વિશિષ્ટ રીતે કરી છે. રાજગૃહી નગરીમાં પ્રભુવીર સમવસર્યા છે. શ્રેણિક રાજા ત્યાં વદન કરવા જાય છે. શ્રેણિક મહારાજા નારિ-ચરિત્ર પર કથા સંભળાવવાની વિનંતિ કરે છે. ત્યારે પરમાત્મા આ અગડદત્ત કથા કહે છે. જો કે કોઈ પણ કથાને ભગવાન કે ગણધર વગેરે મુનિ ભગવંતોના મુખેથી જણાવવાની પદ્ધતિ મધ્યકાલીન સાહિત્યમાં પરંપરાગત છે. છતા અગડદત્ત વિષયક અન્ય સર્વ રચનાઓમાં આ રીતે કથા પ્રારંભ થયો નથી.
કવિશ્રીએ વિવિધ અલંકાર સુંદર રીતે પ્રયોજ્યા છે –
‘દિન-દિન વૃદ્ધિ કરે કુંઆર, શુક્લ પક્ષિ યમ સસિહર સાર’ ૧/૩૨ અગડદત્તકુમાર શુક્લપક્ષ ચંદ્રની જેમ દિવસે-દિવસે વૃદ્ધિ પામે છે.
‘ગજ બાંદ્ધિઓ નવિ છાંડે ઠામ, જમ ચિત્રકે લખીઉ ચિત્રામ’ ૨/૩૨
અગડદત્તે મત્ત હાથીને વશ કરી એક વૃક્ષ સાથે બાંધી દીધો ત્યારે હાથી એવી રીતે સ્થીર થઈ ગયો, કે જેમ ચિત્રમાં દોરેલો હોય.
‘રથ ખેડ્યો બેસારી નારિ, ચાલે અશ્વ જમ ગંગા-વારિ' ૪/૧૧
અગડદત્તે મદનમંજરીને બેસાડીને રથ દોડાવ્યો. આ પ્રસંગે અશ્વની ગતિ ગંગાનદીના પાણી જેવી લાગે છે.
‘કાને કુંડલ ધરે વિશાલ, અંધારે તે કરે અજુઆલ.' ૩/૭૩
અગડદત્તે રાજપૂત્રી સાથે લગ્ન સમયે માથે મુગટ અને કાને કુંડલ પહેર્યા. એ કુંડલ એટલા ઝગમગાટ કરતા હતા કે અંધારામાં પણ અજવાળા પાથરે... અતિશયોક્તિ અલંકાર દ્વારા કુંડલની શોભાવૃદ્ધિ થવા સાથે એ કુંડલોમાં રત્નો જડેલા હશે એવું અનુમાન પણ થાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
35
જ કવિશ્રીએ બે કહેવતો પણ રાસમાં મુકી છે.
રાય કહે સવિ જાઈ ટલિલ, ખીચડ ખાવા ટોલુ મલિઉ” ૨/૨૨
પલ્લીપતી તવ ચિંતે ઈસ્યું, આકડે મધ” સુ કિઈ કિસ્યું?” ૪/૨૩ જ પ્રબંધગત વર્ણનો નિહાળીએ તો ખ્યાલ આવે કે કવિશ્રીએ વર્ણન સ્થાનોનો સુંદર લાભ લીધો છે. તેમાં પણ નગરીમાં વસતા લોકોનું વર્ણન (કડી-૧/૬૧ થી ૧/૭૦)
અગડદત્તના રાજપૂત્રી સાથેના લગ્નનું વર્ણન (કડી – ૩/૬૮ થી ૩/૭૭) જ શ્રેષ્ઠીપુત્રીનું ચરિત્ર જોયા પછીના ચોરના મનોભાવોનું વેરાગ્યમય વર્ણન (કડી ૪૨૯ થી ૪/૪૩) વગેરે વર્ણનો તો ખૂબ સુંદર લાગે છે. જ પ્રસ્તુત પ્રબંધની રચના પંન્યાસ હર્ષદરજી એ વ્યાખ્યાનમાં વર્ણવેલ અગડદત્ત કથાને આધારે થઈ છે.
૧૦) માન / મહિમાસિંહજી કૃત અગsદત્ત રાસ
૧૪ ઢાલ, કુલ ૪૭૭ કડી પ્રમાણ આ અગડદત્તરાસની રચના વિ. સં. ૧૬૭૫, આસો વદ - ૧૩, રવિવારના દિવસે કોટડા નગરમાં સંભવનાથ પ્રભુના સાનિધ્યમાં થઈ છે.
પ્રસ્તુત રાસના કર્તા માન/મહિમાસિંહજી ખરતરગચ્છીય જિનસિંહસૂરિજી (વિ. સં. ૧૬૧૫ થી ૧૬૭૪) – જિનરાજસૂરિજી (વિ. સં. ૧૬૪૭ થી ૧૬૯૯) > વાચક શિવનિધાનજીના શિષ્ય છે. મહિમાસિંહની અન્ય રચનાઓ-કીર્તિધર સુકોસલ પ્રબંધ (૨. સં. ૧૬૭૦), મેતાર્ય ઋષિ ચોપાઈ (૨. સં. ૧૬૭૦), ક્ષુલ્લકકુમાર ચોપાઈ, ઉત્તરાધ્યયનગીતો (ર. સં. ૧૬૭૫), વચ્છરાજ હંસરાજ રાસ (૨. સં. ૧૬૭૫) વગેરે પ્રાપ્ત થાય છે. તેમાં કવિશ્રીના “માનચંદ' અને “માનસિંહ નામો પણ મળે છે.
૧. ટી. - જેન ગુર્જર કવિઓ ભા. ૩ પૃ. ૧૬૪ પર મહિમાસિંહજીની કૃતિ-સૂચિમાં “અદાસ પ્રબંધ' નો માત્ર નામોલ્લેખ છે. તથા પ્રસ્તુત રાસનો કોઈ ઉલ્લેખ નથી. તેથી એવું જણાય છે કે તે અદ્દાસ પ્રબંધ એ જ પ્રસ્તુત રાસ હોય. ૨. ટી. - તેમનુ દીક્ષા નામ “રાજસમુદ્ર હતું. વિ. સં. ૧૬૭૫ ફાગણ સુદ - ૭ ના દિવસે આચાર્યપદ પ્રાપ્ત થયું. ત્યારે તેમનું નામ “જિનરાજસૂરિ' થયું. પ્રસ્તુત રાસ તે જ વર્ષે આસો માસમાં રચયેલો હોવાથી કવિશ્રીએ તેમનું ‘જિનરાજસૂરિ' નામ પ્રયોજ્યુ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
36
પીઠબંધ- પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
પ્રસ્તુત રાસ ઉત્તરાધ્યયન પરથી રચાયો છે. તેનો ઉલ્લેખ કવિશ્રીએ કર્યો છે. “શ્રી ઉત્તરાધ્યયનઈ એ કહ્યો, એ ચોથઈ અધિકાર; જે અધ્યયન અસંખીયો, નિદ્રાભેદ વિચાર”.
પરંતુ, તેની કઈ ટીકા પરથી રચના થઈ છે? તેનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. રાસમાના કથા-ઘટકો તથા પ્રયોજાયેલા સુભાષિતો વગેરે પરથી એવું નક્કિ થાય કે શ્રી નેમિચંદ્રસૂરિજીની ટીકાને સામે રાખીને રાસ રચના થઈ છે. આ સંવાદાત્મક ભાષામાં રચાયેલ આ રાસમાં કોઈ નવા કથા ઘટકો ઉમેર્યા વિના ખૂબ સુંદર રીતે કથા ઘટના થઈ છે. જ કવિશ્રીએ રાસ-દેહને ઉપમા, ઉન્મેલા, રૂપક, નિદર્શના, અન્યોક્તિ, અતિશયોક્તિ વગેરે કાવ્યાલંકારોથી નખશિખ વિભૂષિત કર્યો છે. આ “જિમ મયંગલ મદ ઝરતો, મદ મોકલ અતાર;
વિષ્ણુ અંકુશ ઈચ્છાચારી, તિમ એક કુમાર’.
યૌવનવયમાં વૈભવાદિથી છકી ગયેલા અગડદા રાજકુમારને અહી મદોન્મત હાથી સાથે સરખાવાયો છે. સર “રાજા કોપઈ ધમધમ્યો, જિમ વૃત અગન મઝરી;
સૂતો સાપ જગાવિયો, તિમ સોચઈ ન વિચાર'.
અગ્નિમાં ઘી હોમાય કે સુતો સાપ જાગે એ રીતે સુંદરરાજા ક્રોધે ધમધમ્યા. જ “જિમ જલ સિમ લાડો, નવિ જલ બોલે તાસ લલના;
તિમ મુઝ તિમ સુત તું અવગુણી, ક્રિમ મારુ નિજ પાસિ?' લલના. ૪૪
સુંદરરાજા અગડદત્તને કહે છે – “લાકડુ જલથી સિંચાયેલુ હોવા છતા જલ તેને ડુબાડતુ નથી – પોતાની અંદર રાખતુ નથી, તેમ હું તને અહીં રાખવા ઈચ્છતો નથી'. જ “કુમર ખડગ નિજ કર ગ્રહ્યો, સયલ હથિઆર સંભાલે રે;
ઉઠયો કેસરી સીંઘ ન્યૂ, નિજ કારજ મન ચાહે રે.
સન્યાસીના વેષમાં રહેલાં ભુજંગમ ચોર સાથે અગડદત્ત રાત્રિએ ચોરી કરવા નીકળે છે. ત્યારે તેને સિંહની ઉપમા આપીને વિકરાળતા દર્શાવી છે. જેના દ્વારા “ભુજંગમ ચોરને જ એ ભારે પડશે એવું વ્યંજિત કરાયું છે.
૩૨.
૧૫૭
For Personal & Private Use Only
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
‘ઉઠિઓ કુમર ખડગ ગ્રહી, કેહરી જિમ ગજ દેખિ રે; સહસ સારિખો એકલો, ઝુઝે પ્રબલ વિસેષિ રે’.
‘વિસ આણો જાણો ગજ બંધી, કુદિ ચડ્યો તદિ મંગલ-ખંધિ; એરાવણ જિમ બૈસઈ ઈંદ, અગડદત્ત તિમ ધરઈં આણંદ’.
અગડદત્ત અને દૂર્યોધન ચોરના યુદ્ધ સમુહે સિંહ અને હાથીની ઉપમા આપવા દ્વારા અગડદત્તનો વિજય નિશ્ચિત કરી આપ્યો છે.
‘એક ઘાવ ઢાહિઉ તવઈ, દુર્જોધન સંન્યાસી રે; વજ્ર-ઘાર્યે પરબત જિમ, ૬ ચોર અવનાસિ રે’.
‘પુરૂષરત્ન અત ઉત્તમ લોઈ, એક ખોડિ તિણિમાહિ હોઈ; ચંદ કલંકિ સાગર ખાર, કેતકિ કંટા દિવ વિકાર.
૩૦૬
અનુક્રમે-મત્તહાથીને વશ કરી તેના પર આરૂઢ થઈ ગયેલા અગડદત્તને ઐરાવણ પર આરૂઢતા ઈંદ્ર સાથે, દૂર્યોધન ચોર પર અગડદત્તે કરેલા પ્રહારને પર્વત પરના વજ્રઘાત સાથે સરખાવ્યો છે. ‘કોલાહલ સંભલે કુમાર, જાણે સમુદ્ર કલોલ અપાર’.
પંડિત નિર્ધન કૃપણ નરેસ, અતિ સુંદર દોભાગિ વેસ; હોઈ વિજોગ ઘણી જીહા પ્રિત, કામદેવ વિષ્ણુ દેહ કુરીતિ.
૩૦૫
સજન-ઘરિ દારિદ્ર વિચારી, મૃગ લોચન દીધા કિરતાર; નાગર વેલિ નિફલ સંસાર, ચંદન ફલ વિણ ફૂલ સુધાર’.
નગરજનોનો કોલાહલ એટલે જાણે સમુદ્રના મોજાઓનો ખળખળાટ!...
જાણે પર્વત ધાયો જાય, મઈંગલ કુમર મિલ્યા બેઠુ આય’.
મદોન્મત્ત હાથી દોડે છે જાણે પર્વત દોડતો હોય!... ઉપરોક્ત બન્ને ઉત્પ્રેક્ષા નગરજનોનો ભય અને હાથીની વિકરાળતા વધુ તીવ્ર દર્શાવે છે.
૧૦૧
For Personal & Private Use Only
૯૦
37
62
૧૭
૧૮
૧૯
‘ઉત્તમ પુરૂષોમાં પણ ખામી હોય છે’. એ ઉક્તિને સબળ બનાવવા અનેક દ્રષ્ટાન્તો અહીં આપ્યા છે. ચંદ્રમાં પણ કલંક, સાગરમાં પણ ખારાશ, કેતકીમાં પણ કાંટા અને દેવલોકમાં પણ વિકાર હોય છે. પંડિત નિર્ધન અને રાજા કૃપણ હોય છે. રૂપવાન પુરૂષને પણ દુર્ભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે. પ્રીતિ જ્યાં ગાઢ હોય ત્યાં વિયોગ હોય છે. કામદેવ જેવો કામદેવ પણ અનંગ (=દેહ વિનાનો) છે. સજ્જનના ઘરમાં દરિદ્રતા હોય છે. વિધાતાએ પણ (નારીને બદલે) મૃગને (સુંદર) લોચન આપ્યા છે. તો નાગરવેલ અને ચંદનવૃક્ષ બન્ને ફળ વિનાના હોય છે.
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
૧૮૮
૧૮૯
જ વિષધર ચાલેં નિર્ચે સીસ, વિછુ ઉચે પુઠે રીસ; ઠાલો નેવર વાજે ન્યાય, ઉત્તમ નિજ ગુણ કહણ ન જાઈ.
૧૧૮ ‘ઉત્તમપુરૂષો પોતાના ગુણ ગાતા ફરતા નથી', એ સામાન્ય કથન વિશેષથી પુષ્ટ કરાયું છે – વિષધર (=સર્પ) (અઢળક વિષ હોવા છતાં) ઉંચો થઈને ફરે છે. ઝુંઝર પણ ખાલી હોય તો વધુ વાગે છે. જ ધૂતા હોઈ સલખણા, અસતિ હોઈ સલજ;
ખારા પાણિ સિઅલા, બહુ ફલા અકજ.
ચોરની બહેન વીરમતી મીઠું-મીઠું બોલે છે ત્યારે અગડદત્તના વિચારોમાં દ્રષ્ટાંત અલંકારના દર્શન થાય છે. ધૂર્તલોકો લક્ષણયુક્ત, અસતિ લજ્જાળુ, ખારા પાણી શીતલ અને અકાર્યો બહુ ફળવાળા હોય છે.
‘મિઠા બોલા માણસા, કેમ પતિજણ જાઈ?; નિલકંઠ મધુરો લવે, સરસ ભોયંગમ ખાઈ.
મીઠાબોલા માણસો પર એકદમ વિશ્વાસ ન મુકાય, મોર મધુર ગાવા છતા સર્પ જેવા સર્પને પણ ખાઈ જાય છે. અહીં સામાન્યને વિશેષ પુષ્ટ કરવાની સાથે વીરમતીની કુરતા દર્શાવાઈ છે. જ “માતા-પિતા અતિ જો પઈ, તો પણ અમૃત-બીંદ; ઉને પાણિ ઘર કિમ જલે?, અવિહડ નેહસું ફંદ'.
૨૩૭ માતા-પિતા એ તો પાણી છે. પાણી ગમે તેટલુ ગરમ થાય છતાં તેનાથી ઘર ઓછુ બળે? માવતરનો ક્રોધ પણ અમૃતનું બિંદુ છે... સુંદરરાજા અને સુલસારાણીએ અગડદત્તને બોલાવવા દૂતો મોકલ્યા એ પ્રસંગે માતા-પિતાના પૂર્વનાં ક્રોધને દ્રષ્ટાંત આપવા દ્વારા પ્રસંગની રસિકતા ખૂબ સુંદર આલેખાઈ છે. જ “સેવા તરૂ સહકારનિ, કુસમ છાંત ફલ હોઈ રે;
જે અબલ તરુ સેવિયઈ, ત્રિéમાટે એક ન હોય રે. ઉત્તમ સંગતિ સૂખ લહે, ગુણ સંપતિ અભિરામ રે; પારસ સંગતિ લોહ, જિમ પાવૈ કંચન નામ રે.”
૨૧૨ ઉત્તમ પુરુષોની સંગતિથી સુખ-પ્રાપ્તિ અને ગુણ-પ્રાપ્તિ થાય છે. સહકાર (=આમ્રવૃક્ષ) ની સંગતિથી છાંયડો, પુષ્પ અને ફળ મળે છે. જે અબલ (=વન નામની વનસ્પતિ) પાસે મળતા નથી. અને પારસમણિના સંગે લોઢુ પણ સુવર્ણ બની જાય છે. અહીં પણ દ્રષ્ટાંત અલંકારનું સુંદર નિરૂપણ જોવા મળે છે.
૨૧૧
For Personal & Private Use Only
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
39
સોઈ સોનો કીજઈ કિસો?, જિણિનઈ તૂટઈ કાન લલના; ખિર-ખાંડ કિણિ કામનો?, કુંટઈ પેટ નિદાન લલના. વલ્લભ સોનાની છૂરી, પેટ ન મારઈ કોય લલના; પૂત કયોત ન રાખિપુ, જિણ કુલ-અપજસ હોય લલના
જો પુત્ર કુલનો અપસ કરનારો કપુત્ર હોય તો તેને રખાય નહી. સુંદર મહારાજાની આ માન્યતાને સબળ બનાવવા કવિશ્રીએ દ્રષ્ટાંત આપ્યા છે. જેનાથી કાન તૂટે તે સુવર્ણ (ના કુંડલ) શા કામના? જેને કારણે પેટ ફૂટે તે ખીર-ખાંડ શા કામના? પ્રિય લાગતી સોનાની છરી કોઈ પોતાના પેટમાં મારતું નથી જ. જ ‘તુમ વિણ પ્રિતમ! મઈ સહિજી, નયણ ગમાયા રોઈ; મુઝ હાથે છાલા પડ્યાજી, ચિર નિચોઈ નિચોઈ',
૨૨૫ મદનમંજરીએ અગડદત્તના વિરહમાં રોઈ રોઈને નયનો ખોયા છે. અને અશ્રુજલ લૂછેલા વસ્ત્રો નીચોવી નીચોવીને તેના હાથમાં છાલા પડી ગયા છે. અહીં અતિશયોક્તિના પ્રયોજનથી વિરહ તીવ્રતર દર્શાવ્યો છે. જ “સિંહગુફા સેવ્યા લહે, ભલ મોતિ ગજદંત; કુકર ઘર સેવા થકી, ચલકે ચમહ લહંત
૨૧૭ જ સિંહની ગુફાએ જઈએ તો (હાથીના ગંડસ્થલમાંથી ઝરેલા) મોતીઓ અને હાથીદાંત મળે.
જ્યારે કુતરાના ઘરમાં ચામડુ જ મળે. અહીં અન્યોક્તિ દ્વારા ઉત્તમ અને અધમ પુરૂષોના સંગથી થતા લાભ અને ગેરલાભ વર્ણવાયા છે. જ “કરણિ દેખ કપાસકી, જેસી તનકિ ધાર; દુખ સહે સીર આપણે, ઢાકે પરહ સરીરી'.
૩૬૩ અહીં કપાસની કરણિ (=ઠાલા) ના બહાને સજ્જનોની ગુણ-સ્તુતિ થઈ છે. તેઓ પોતે દુઃખ સહન કરીને બીજાને સુખ આપે છે. જ “બપયો ત જલ પીયઈ, જંઘણઉ નવિ દેઈ; માણ વિહૂણો ધરણિ-તલિ, મરઈ ન ચૂંચ ભરેઈ”.
૫૧ બપૈયો મૃત્યુ સ્વીકારી લે છે. પરંતુ મેઘ સિવાય અન્ય કોઈનું પાણી પીતો નથી. અહીં બપૈયા સાથે સ્વાભિમાની પુરૂષો સરખાવાયા છે. તેઓ પણ મૃત્યુ સ્વીકારી લે છે. પરંતુ પોતાનુ સ્વાભિમાન છોડતા નથી. આમ અહીં વિરચિત અન્યોકિત મનોહર લાગે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય
૩૪૬
જ કવિશ્રીએ સ્ત્રીના રૂપવર્ણન સ્થાનો છોડી દઈને રાસાત્તે વિસ્તારથી સ્ત્રીચરિત્રની કુટિલતાનું વર્ણન કર્યું છે. જેના દ્વારા શૃંગારરસને બદલે વૈરાગ્ય મૂલક શાન્તરસ પુષ્ટ થયો છે. (જૂઓ રાસની કડી ૪૩૩ થી ૪૪૬.) - વસંતઋતુના આગમન સમયે ઉદ્યાનના વર્ણનમાં વૃક્ષોની લાંબી નામમાલા મૂકી છે.
સેબલ વેતસ ખેર પન્નસ-પલાસ વિરાજે, જામણિ-ઉંબર-પીલું તબ નારંગ સૂછાજે; રક્તમાલ કણવિર કુંટવૃક્ષ નમાલા, ચંદન-બદરી-અશોક-નાલેરી તરૂડાલા.
૩૪૫ સોપારી-સાલુર-દ્રાખ-કરીર વિકાસા, નાગપુનાગ–પ્રિયંગુ-પાડલ સોહે માસા; કુંર મૂક તિલક અમોલ નાગરવેલ સૂરંગી, શ્રીતમાલિ કિકેલી ચંપક મરૂક અનંગી. સપ્તવર્ણા મચકુંદ કુસુમ કેતકી જૂહી, રામ ચંપા રાયવેલી જાય માલતિ મૂર્ણિ; સંવંત્રી દેવ દારૂ ચારોલિ મલયાગરી, સરલ આંબલિ મલી ચંબેલ સૂખ આગર. રાયસણી ગિરકીર્ણ સિંદુવાર મંદાર, આઉલિ ટીંબર નીલ આકુલ તરૂ કયનાર; વંસ બકાયણ રૂખ મહંયા નેફર વાસા, લીસોડા સકલાર રોહિડા સૂપ્રકાસા.
૩૪૮ કવિશ્રીએ કરેલ વસંતોત્સવન ક્રીડાનું વર્ણન વર્તમાનની ધુળેટીની યાદ અપાવે. “ભૂપતિ લેઈ ગુલાલ કુમર સહિત મલિ ખેલે, કેસરી સૂરભી ગુલાલ ચુઆ ચંદન ભૂલે; કુંસમ અબિર કપૂર મૃગમદ વાસ કુમકુમા, છોટે માહોમાહિ ભરી પિચકા સમસમા”.
૩૫૧ જ રાસમાં બે કહેવતો પણ પ્રયોજાઈ છે. માત-તાત વિૐ નહી, જો કપૂત સૂત હોઈ
४८
૩૪૭
For Personal & Private Use Only
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
પુત્ર કપુત્ર થાય પણ માવતર કમાવતર ન થાય. ‘કર કંકણ કેહિ આરસી?’
હાથ કંકણ ને આરસીની જરૂર ન હોય.
૧૨૧
રાસની સામાન્ય ભાષા તો મધ્યકાલીન ગુજરાતી જ છે. પરંતુ રાસમાં કવિશ્રી એ પ્રયોજેલા ‘કવિત્ત’ (કડી નં - ૨૦, ૫૨, ૯૫, ૧૦૭, ૧૫૨, ૧૭૩, ૨૦૬, ૨૭૫, ૩૭૨) તથા કેટલાક દૂહાઓમાં તે સમયની રાજસ્થાની ભાષા છે. જો કે આ સિવાય રાસમાં પણ ઘણાં સ્થળે રાજસ્થાની ભાષાના શબ્દો જોવા મળે છે.
આમ આ કૃતિ સંવાદાત્મક કથાવર્ણન, કાવ્ય, ભાષા વગેરે દ્રષ્ટિએ આસ્વાદ્ય કૃતિ બની રહે છે.
41
૧૧) શાંતસૌભાગ્યજી કૃત અગઽદત્ત રાસ
અકબર પ્રતિબોધક તપાગચ્છીય શ્રીહીરવિજયસૂરીશ્વરજી (સં. ૧૫૮૩ થી ૧૬૫૨) > વિજયસેનસૂરિજી (સં. ૧૬૦૪ થી ૧૬૭૧) > સાગરગચ્છ સંસ્થાપક રાજસાગરસૂરિજી (સં. ૧૬૩૭ થી ૧૭૨૧) > વૃદ્ધિસાગરસૂરિજી (સં. ૧૬૪૦-૧૭૪૭) > લક્ષ્મીસાગરસૂરિજી (સં. ૧૭૨૮ થી ૧૭૮૮) > કલ્યાણસાગરસૂરિજી (સં. ૧૭૪૩ થી ૧૮૧૧) > ઉપાધ્યાય સત્યસૌભાગ્યજી > ઉપાધ્યાય ઈંદ્રસૌભાગ્યજી > વીરસૌભાગ્યજી > પ્રેમસૌભાગ્યજીના શિષ્ય શાંતસૌભાગ્યજીએ ખંડ-૨, ઢાલ-૪૫, કુલ કડી-૮૪૨ પ્રમાણ આ રાસની રચના સં ૧૭૮૭ નાગપંચમીના દિવસે પાટણમાં રહીને કરી છે.
કવિશ્રીના જીવનની અન્ય માહિતી કે તેમની આ રાસ સિવાયની અન્ય કોઈ રચનાઓ પ્રાપ્ત નથી. ‘પ્રસ્તુત રાસની રચના ‘નંદીસૂત્ર’ ને આધારે થઈ છે’. એવું કવિશ્રી રાસાન્તે જણાવે છે.
પાટણમાહે એ ગુણ ગાયા, જીત નીસાણ વજાયા હે;
નંદિસૂત્રમાં એ તુમો જાણો, તીહાંથી એ મે આણો છે. ૨/૨૬/૧૨
અહીં અગડદત્ત કથા ‘સ્ત્રી ચરિત્રની કુટિલતા’ ના વિષયમાં આલેખાયેલી છે.
પ્રસ્તુત રાસ અને વાચક કુશલલાભજી કૃત રાસ (સં. ૧૬૨૫) માં સંપૂર્ણ કથા-ઘટકો સમાન
For Personal & Private Use Only
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
42
પીઠબંધ - પ્રકાશિત થઈ રહેલ કૃતિઓનો પરિચય હોવાની સાથે બૃહદ્ અંશે શબ્દસામ્ય પણ છે. કેટલાક ઉહાહરણો - વા. કુશલ - સહસ એક ભજઈ એકલો,
ભારથ સેનાની અતિ ભલો. શાંત -
સહસ્ત્ર સુભટ ભજે એકલો,
ભરથરોણા તસ નામ. વા. કુશલ - અભંગસેન તસ દિઘઉં નામ,
લોકમાહિ સબલી વધારી મામ. શાંત– અભંગસેન તસ દીધુ નામ,
લોકમાં સબલી વધારી નામ. વા. કુશલ - સુરસેન ઘરણી ધારણી, લોકો મુખઈ વાત ઈમ સુણી;
કંતતણો મૃત-કાર્ય કીલ, ધન સઘલુ પરદેસીનઈ દિ. શાંત - સુરણ ધરણી-ધારણી જેહ, લોક મુખે સુણી વાત જે તેહ,
કતણું મૃત-કારજ કીદ્ધ, ધન સઘલું પરદેસીને દીદ્ધ. વા. કુશલ - તારા પિતા તણો તે મિત્ર,
સોમદત્ત બંભણ તિહાં વસઈ, સુખિ ઘણાં શાસ્ત્ર અભ્યસઈ. શાંત - સોમદત્ત વિપ્ર તુઝ પીતાનો મીત્ર જો,
સુખ ઘણા રે વસા લીસ્ત્ર અભ્યસે રે લો. વગેરે...
આવી રીતે જીજ્ઞાસુએ બન્ને રાસનું તુલનાત્મક અધ્યયન કરવા જેવું છે. જ તુલનાની દ્રષ્ટિએ જોઈએ તો શાંત સૌભાગ્યજી, કુશલલાભજીને અનુસર્યા જ છે. પરંતુ, સાથે દરેક પ્રસંગનો થોડો-થોડો વિસ્તાર કર્યો છે. પ્રસંગ વિસ્તારનું સૌ પ્રથમ જ દ્રષ્ટાંત જોઈએ તો – કોઈ પરદેશી વસંતપુરમાં આવે છે. તે સૂરસેન સાથે યુદ્ધ કરવા રાજાને વિનંતિ કરે છે. રાજાની અનુમતિથી યુદ્ધ થાય છે. આ પ્રસંગ કુશલલાભજી એ ૬ કડીમાં રજુ કર્યો છે. જેને શાંત સૌભાગ્યજીએ ૨૧ કડી સુધી વિસ્તાર્યો છે. જ આ રીતે પ્રસંગ/વર્ણન વિસ્તાર ઉપરાંત શાંતસૌભાગ્યજીએ રાસના અંતે સ્ત્રી-ચરિત્રની કુટિલતા દર્શાવતા વિદ્યાધરના મુખમાં ભુવનપાલ રાજા અને ત્રિકમ પ્રધાનની કથા મુકી છે. (જૂઓ ખંડ-૨, ઢા. ૧૭/૧૦ થી ઢા. ૨૧/૧૦)
પ્રસ્તુત રાસમાં કથા-વર્ણનને જ પ્રાધાન્ય અપાયું હોવાથી અલંકારાદિ ગૌણ રહ્યા છે.
For Personal & Private Use Only
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
જ અગડદત્ત વિષયક રાસાઓમાં પ્રસ્તુત કૃતિ સૌથી મોટી છે. જ કવિશ્રીની ભાષા જોઈએ તો - ઘણા સ્થળે “ન” નો અણ” કર્યો છે. ભવન-ભવણ, ભાવનાભાવણા, સ્થાનક-સ્થાણક, શબ્દગત નકાર ઉપરાંત પ્રત્યયગત નકારનો તથા ન દર્શક નકારનો પણ નકાર કર્યો છે. રાજાની-રાજાણી, કરવાને-કરવાણે, તેહનો-તેહણો ન થાય-ણ થાય. વગેરે....
‘જ્ઞ ને સ્થાને ‘જ્ઞણ પ્રયોજ્યો છે. આજ્ઞા-આશણા, પ્રતિજ્ઞા-પ્રતિજ્ઞણા વગેરે.. જ ક્યારેક-ક્યારેક શબ્દગત ઉકારનો અકાર કર્યો છે. હુકમ-હેકમ, મુજરો-મજરો વગેરે...
२. श्रीवत्स
३नन्धाधर्त
वर्धमानका आटामगल
-भवामन
-कलश
For Personal & Private Use Only
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેક્ષણ
3 તુલનાત્મક સંપ્રેક્ષણ,
અગડદત્તકથા વિષયક સંસ્કૃત-પ્રાકૃત ભાષાની પૂર્વે દશવિલ ૧૦ કુતિઓ તથા અહીં પ્રકાશિત થઈ રહેલા મધ્યકાલીન ગુર્જર ભાષાના ૮ રાસો, આમ કુલ ૧૮ કૃતિઓનું સંયુક્ત સંપ્રેક્ષણ અર્થાત્ કૃતિઓનો પરસ્પર તુલનાત્મક અભ્યાસ કરવાનો થોડો પ્રયત્ન કર્યો છે. તુલનાત્મક અધ્યયન એ આપણા માટે એક રસપ્રદ વિષય છે, જે અહીં પાંચ વિભાગમાં રજુ થઈ રહ્યો છે. ૧) મંગલાચરણ ૨) વિષયદર્શન ૩) કૃતિઓમાં સંબંધ ૪) કથા સર્વેક્ષણ અને ૫) નામનિરીક્ષણ.
[ભીમ (શ્રાવક, માન/મહિમા સિંહજી તથા શાન્તસૌભાગ્યજી કૃત રાસો અધ્યયન સંપૂર્ણ તૈયાર થઈ ગયા પછી પ્રાપ્ત થયા હોવાથી તે ત્રણ રાસોનો સમાવેશ આ અધ્યયનમાં થઈ શક્યો નથી. Sછૂઝ મંગલાચરણ
સંસ્કૃત કે પ્રાકૃત ભાષામાં “અગડદત ચરિત્ર કોઈ સ્વતંત્ર ગ્રંથ ન હોવાથી તેમાં મંગલાચરણ ન હોય, પરંતુ ગુર્જર ભાષાના રાસો સ્વતંત્ર કૃતિઓ હોવાથી તેમાં મંગલાચરણ દેવ-ગુર્આદિના નામસ્મરણ કે નમન-વંદનથી થાય છે.
શ્રી સુમતિમુનિએ અને શ્રી લલિતકીર્તિજીએ શ્રી આદિનાથ પ્રભુને, ગુણવિનયજી, શ્રી સુમતિનાથ પ્રભુને, કુશલલાભજીએ પાર્શ્વનાથ પ્રભુને અને શ્રીસુંદરજીએ ગોડી પાર્શ્વનાથ તથા મહાવીર સ્વામી પરમાત્માને વંદના કરીને ગ્રંથારંભ કર્યો છે.
કુશલલાભજીએ પોતાના ગુરૂદેવ ઉપાધ્યાય અભયધર્મજીનું, શ્રીસુંદરજીએ જિનદત્તસૂરિ - જિનકુશલસૂરિ - જિનચંદ્રસૂરિ - જિનસિંહસૂરિ - હર્ષવિમલજીનું અને ગુણવિનયજીએ જિનદત્તસૂરિજી, જિનકુશલસૂરિજી અને ઉપા. જયસોમજીનું સ્મરણ કરીને કૃતજ્ઞતા વ્યક્ત કરી છે. શ્રીસુંદરજીએ પરમ ગુરુ ગૌતમસ્વામીનું સ્મરણ કરીને મંગલ કર્યું છે. પરમ મંગલ સ્વરૂપ શ્રી ગૌતમ સ્વામીનું નામસ્મરણ બીજા કોઈ રચનાકારોએ કર્યું નથી.
સરસ્વતી દેવીનું જ્ઞાનદાત્રી તરીકે સ્મરણ કરવું એ સર્વસામાન્ય પ્રથા છે. છતાં સુમતિમુનિએ તેમના અલંકૃત દેહનું (છ ચોપાઈમાં) વિસ્તારથી વર્ણન કરવાપૂર્વક સ્તુતિ કરી છે. લલિતકીર્તિજીએ - કાલિદાસનઈ તઈ કીયો, મુરખથી કવિરાય” અને એવી જ રીતે સ્થાનસાગરજીએ – “કાલિદાસ કવિતા હુઉં, તે તુઝ શક્તિ પ્રમાણિ' આવું કહીને સરસ્વતી દેવીની સમર્થતા દર્શાવી છે.
કુશલલાભજીએ તો એક જ દૂહામાં દેવ-ગુરુ અને સરસ્વતી દેવીનું નામસ્મરણ કર્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
પાસ જિણેસર પયનમી, સમરી સરસતિ દેવ; અભયધર્મ ઉવઝાય ગુરુ, પયપંકજ પ્રણમેવ.
પુન્યનિધાન વાચકનું મંગલાચરણ સર્વથી જુદું તરી આવે છે. પ્રથમ દૂહામાં પરમેશ્વર, સદ્ગુરુ અને સરસ્વતી દેવીને પ્રણામ કરીને દ્વિતીય દૂહામાં તેમના પ્રણામનું ફળ દર્શાવ્યું છે.
પરમેશ્વર ઘઈ અચલ પદ, સદગુરુ શ્રુત સુવિચાર; સરસતિ વચન-વિલાસ ઘઈ, તિણિ તીને તતસાર.
45
વિષય-દર્શન
કર્તાઓએ આ એક જ ચરિત્રને જુદા-જુદા વિષયો પર દ્રષ્યંત તરીકે વર્ણવ્યું છે. એક જ ચરિત્રમાંથી અગલ-અગલ દ્રષ્ટિકોણથી કેવો-કેવો બોધ મળી શકે? તે આના પરથી સમજાય તેવું છે.
સામાન્યતઃ નિદ્રાત્યાગ/અપ્રમત્તતાના વિષયમાં અગડદત્ત-કથાનું નિરૂપણ થયું છે. તેમાં પણ શાન્તિસૂરિજી, ગુણવિનયજી અને પુન્યનિધાન વાચકે દ્રવ્યનિદ્રાત્યાગનો વિષય દર્શાવ્યો છે, જ્યારે શ્રીસુંદરજી, લલિતકીર્તિજી, ભાવવિજયજી અને લક્ષ્મીવલ્લભગણી દ્રવ્ય-ભાવ બન્ને પ્રકારે નિદ્રાત્યાગનો વિષય દર્શાવે છે.
સંઘદાસગણિજી, સોમતિલકસૂરિજી અને કુશલલાભ વાચક સ્ત્રીચરિત્રની કુટિલતાને જાણીને વિરક્ત થવા પર આ ચરિત્ર નિરૂપે છે. સંઘદાસગણિજીની રચના સૌથી પ્રાચીન છે અને સમગ્ર ચરિત્રનું અવલોકન કરતા પણ આ વિષય વધુ યોગ્ય જણાય છે.
જો કે ‘અગડદત્ત પ્રમાદમાં ન પડ્યો અને જાગૃત રહ્યો તો તે આત્મરક્ષણ કરી શક્યો’ એ કથાઘટક નિદ્રાત્યાગનો બોધ આપે જ છે. શાન્તિસૂરિજી અને જિનચન્દ્રસૂરિજીએ નિદ્રાત્યાગના વિષયને અનુરૂપ માત્ર-અગડદત્તને અપ્રમત્તતાથી થયેલા લાભ સુધીનો જ કથાઘટક વર્ણવ્યો છે, અહીં સ્ત્રીચરિત્ર વિષે કોઈ વાત નથી, માટે અહીં વિષય તરીકે ‘નિદ્રાત્યાગ’ જ યોગ્ય છે. પરંતુ, જ્યાં સમગ્ર કથાને આવરી લેવામાં આવી છે ત્યાં તો સ્ત્રીચરિત્રની કુટિલતાનો વિષય વધુ યોગ્ય જણાય છે.
વિષયદર્શનની બાબતમાં નરચંદ્રસૂરિજી સર્વથી અલગ તરી આવે છે. તેમણે આ કથાનક ‘ગુણાર્જન’ના વિષયમાં મુક્યું છે. સુમતિમુનિએ, સ્થાનસાગરજીએ અને નંદલાલજીએ કોઈ પણ વિષય નિરૂપણ કર્યા વિના જ અગડદત્ત રાસની રચના કરી છે.
આમ, જુદા-જુદા કર્તાઓ દ્વારા જુદા-જુદા વિષયો પર દ્રષ્યંત તરીકે રજૂ થયેલી એકની એક કથામાંથી મળતા વિવિધ બોધનો પરિચય આવી રીતે તુલનાત્મક અધ્યયન દ્વારા મળે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
46
કૃતિઓમાં સંબંધ
અગડદત્ત કથા વિષયક ૧૮ કૃતિઓમાંથી કઈ કૃતિ કોની સાથે સંલગ્ન છે? તે અહીં દર્શાવાયું છે. મુખ્યતાએ કથાઘટકોને આશ્રયીને સંબંધ શોધવા પ્રયત્ન કર્યો છે. છતાં, શબ્દ-સામ્ય પણ ગૌણ રહી શક્યુ નથી.
વસુદેવહિંડીથી શરૂ થતા પ્રથમ પ્રવાહમાં બીજી ત્રણ કૃતિઓનો સમાવેશ થાય છે. ૧) ઉત્તરાધ્યયનની શ્રી શાન્તિસૂરિજીની ટીકા ૨) સંવેગ રંગશાલા અને ૩) વાચક કુશલલાભ કૃત રાસ, વસુદેવહિંડી અને શ્રી શાન્તિસૂરિજીની ટીકામાં કથા સામ્યતાની સાથે અસાધારણ શબ્દ સામ્ય છે. પરંતુ, શ્રી શાન્તિસૂરીજીની ટીકા અને સંવેગરંગશાલામાં કથા ખૂબ ટૂંકાણમાં છે. વિષયાનુરૂપ કથાઘટક લઈને પાછળના કથાઘટક છોડી દીધા છે. સંવેગરંગશાલામાં શ્રી શાન્તિસૂરિજીની કથાનું જ પદ્ય રૂપાંતરણ છે.
વાચક કુશલલાભજીના રાસની શરૂઆતમાં જ ‘ઠ્ઠીન મદ્દીનાનનિયં'થી શરૂ થતી શીલોપદેશમાલાની ૮૬મી ગાથા મૂકેલી છે. શીલોપદેશમાલાનો સમાવેશ કથાના બીજા પ્રવાહમાં થાય છે, જ્યારે રાસના કથાઘટકો વસુદેવહિંડીમાથી પણ લીધેલા છે. કવિએ માત્ર વિશેષનામો બદલ્યા છે, જે અમે આગળ દર્શાવશું.
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેક્ષણ
કુશલલાભજીના અપવાદને બાદ કરતા શ્રી નેમિચંદ્રસૂરિજી પછી થયેલા બધા જ રચનાકારો નેમિચંદ્રસૂરિજીના પ્રવાહને અનુસર્યા છે. તે રચનાકારોએ પોતાની રૂચિ અનુસાર કથાઘટકમાં ક્યાંક ક્યાંક ફેરફાર કર્યો છે. તે આગળ જણાવાશે.
ગુણવિનયજી તો પ્રાકૃતનું સરળ અને સ-રસ ગુર્જર રૂપાંતરણ કરીને શબ્દશઃ નેમિચંદ્રસૂરિજીને જ અનુસર્યા છે. ઉદાહરણ તરીકે અહીં થોડો કથાંશ આપ્યો છે. જિજ્ઞાસુએ આનું સંપૂર્ણ તુલનાત્મક અધ્યયન કરવું.
अत्थि जए सुपसिद्धं, संखउरं पुरवरं गुणसमिद्धं । तम्मिय राया जणणियतोसओ सुंदरो नाम અરે પુરવર સંખપુર જગહિ પ્રસિદ્ધ, નયરગુણે કરી જેહ સમુદ્ધ.
अंतेउरस्स पढमा, सुलसाणामेण वरभज्जा સુલસા નામઈ રાણી જાણી, સહુઅ અંતેઉરમાંહિ વખાણી.
૧. જુઓ ‘વસુદેવહિંડી ભાષાંતર’ ની પ્રસ્તાવના. સંપા૰- ભોગીલાલ સાંડેસરા.
For Personal & Private Use Only
||૧||
ઢા-૧/૧ (પૂર્વાર્ધ) ।।
મારવા
ઢા-૧/૨૧ (ઉત્તરાર્ધ)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
धम्मत्थदयारहिओ, गुरुविणयविवज्जिओ अलियवाई । पररमणीरमणकामो, निस्संको माणसोंडीरो
मज्जं पिएइ जूयं, रमेइ पिसियं महुं च भक्खेइ। नडपेडगवेसाविंदपरिगओ भमइ पुरमज्झे
ધર્મ-અર્થ-કરુણારસ રહિતઉ, ભુંડામાંહી જેહ વદિતઉ, વિનય ન સાચવઈ ગુરુજન કેરઉ, અલિય વયણ નઉ જે છઇડેઉ પર-રમણી રમણીય તે માનઈ, સંકા સહુઅ કરી જિનિ કાનઈ; માનઈ કરી વિ લેખવઈ કોઉ, મદ્ય પીયઈ રમઈ જૂઅઈ જોઉં. મધુ-મંસ ભક્ષણઈ નિરતઉ જેહ, નટ-પેટક-વેશ્યાસુ નેહ, નગરીમહીં ય ઉશૃંખલ ભમત, ઉનમત જે કરઈ મનમહિં મમત. તંત્તિા નિરિ-સરિ-વાળળારૂં પુર-ગોલુ-ગામ-વંવાડું | नियनयराओ दूरे, पत्तो वाणारसिं नयरिं
तावच्चिय होई सुहं, जाव न कीरइ पिओ जणो को वि। पियसंगो जेण कओ, दुक्खाण समप्पिओ अप्पा
तावदेव सुखं यावन्न कोऽपि क्रियते प्रियः । प्रिये हि विहिते सद्यो, दुःखेष्वात्मा नियोज्यते
||8||
III
For Personal & Private Use Only
ઢા. ૧/૨૫
तियचच्चरमाईसु, असहाओ भमइ नयरिमज्झम्मि । चित्ते अमरिसजुत्तो, करि व्व जूहाउ परिभट्ठो
।।૧૧।।
ગિરિ-સરી-કાનન-પુર-ગોઠ-ગામ, લંઘત લંઘત પદ્ભુત સુઠામ. ઢા.૧/૩૩ (ઉત્તરાર્ધ)
જિહાં વાણારસી નગરી અછઈ, તીણી વીચી ફીરવા લાગઉ પછઈ; ત્રિકિ ચઉક્કઈ ચર્ચીરિ અસહાય, યૂથથી જ્યું છૂટઉ કરિરાય.
ઢા. ૧/૨૬
ઢા. ૧/૨૭
ઢા. ૧/૩૪
ઉત્તરા૰ની નેમિચંદ્રસૂરિજીની ટીકા અને પ્રવ્રજ્યાવિધાનકુલક આ બન્નેમાં કથાઘટકોની સામ્યતા અને પ્રાકૃત સુભાષિતોનો સુંદર સંસ્કૃત પદ્યાનુવાદ જોતા એવું લાગે છે કે પ્રદ્યુમ્નસૂરિજીએ નેમિચંદ્રસૂરિજીને નજર સમક્ષ રાખીને જ કથા-રચના કરી હશે.
સંસ્કૃતપદ્યાનુવાદના કેટલાક ઉદાહરણ.
||૧૦||
||30||
47
રાજરાા
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
48
विणओ मूलं पुरिसत्तणस्स, मूलं सिरीए ववसाओ । धम्मो सुहाण मूलं दप्पो मूलं विणासस्स
धर्मो मूलं सुखानां यो, व्यवसायः श्रियां पुनः । दर्पो मूलं विनाशानां गुणानां विनयः पुनः
को चित्तेइ मऊरं, गइं च को कुणइ रायहंसाणं । को कुवलयाण गंधं, विणयं च कुलप्पसूयाणं
चित्रं यथा मयूरेषु, यथा हंसेषु सद्गतिः । यथा गन्धश्च पद्मेषु, कुलेषु विनयस्तथा
नियगरुय पयावपसंसणेण, लज्जंति जे महासत्ता । इयरा पुण अलिय पसंसणे वि अंगे न मायंति
परं सत्स्वपि लज्ञ्जन्ते, स्वगुणेषु मनीषिणः । इतरास्तु न मान्त्यङ्गेऽलीकयाऽपि प्रशंसया
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેક્ષણ
For Personal & Private Use Only
।।७४ ।।
||६८||
।।७५।।
।।६९॥
।।७१।।
था सर्वेक्ष
સામાન્યતઃ વક્તા બદલાય તેમ-તેમ કથા-ઘટકોમાં પણ થોડો-થોડો ફેરફાર આવતો હોય છે કથા-ઘટકો પર તે-તે સમયની જીવનશૈલી સમાજવ્યવસ્થા અને વક્તાની પોતાની શૈલીની પણ અસર આવતી હોય છે. ઘણીવાર કવિઓ કથાને વધુ રસિક બનાવવા સમજણપૂર્વક જ ઘટકોમાં વધારોઘટાડો કરતા હોય છે. રાસ વગેરે ગુર્જર રચનાઓ તો શીઘ્ર રચનાઓ છે. આથી એમાં શરતચૂકથી પણ કોઈ ઘટકો છૂટી ગયા હોય એવું બની શકે. આમ સમય, શૈલી, સમજણ અને શરતચૂક વગેરે કારણોસર કથા-ઘટકોમાં ફેરફારો થાય છે. એ ફેરફારો પર દ્રષ્ટિપાત કરતા પહેલા એક વાત वियारीखे.
।।७२।।
www.jalnelibrary.org
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
જ અગડદત કથા લોક કથા છે કે ધર્મકથા? આમ તો, બૃહત્કલ્પ વગેરેમાં પણ લોકકથાઓ જોવા મળે છે. મૂળ કથા ધર્મકથા હોય તો પણ વક્તવ્યને લોકમાં પ્રચલિત બનાવવા કથા-ઘટકો ઉમેરાયા હોઈ શકે. આ સંદર્ભમાં પ્રસ્તુત કથાના કેટલાક પ્રસંગો જોઈએ. જ અગડદત્તની ઉદ્ધતાઈથી આખું ગામ ત્રાસી ગયેલું તે બધા જ દુર્ગુણોનું સ્થાન બન્યો હતો અને આથી જ પિતાએ તેને દેશવટો દીધો હતો. શંખપુરથી નીકળી તે વારાણસી પહોંચ્યો અને એકાએક અગડદત્તમાં એટલું બધું પરિવર્તન આવી ગયું કે તેના વિનયથી પ્રથમ મિલનમાં જ ઉપાધ્યાય અત્યંત પ્રભાવિત થઈ જાય?... જ પ્રથમ ચોર પારિવ્રાજક બનીને આવ્યો. તેનું ઘર જેમ ભૂગર્ભમાં ગુપ્ત સ્થાનમાં છે અને ત્યાં એક નવયૌવના વસે છે. તેવી જ રીતે બીજો ચોર પણ પારિવ્રાજક બનીને આવ્યો, તેનું ઘર પણ ભૂગર્ભમાં ગુપ્ત સ્થાનમાં હતું અને ત્યાં પણ એક નવયૌવના હતી. જ પ્રથમ ચોર મજુરો સુતા હોય છે ત્યારે તે બધાને તલવારથી મારે છે, બધા બાજુ-બાજુમાં સુતા છે, એકને મારે તો તેના અવાજથી બીજા ઉઠી ન જાય? અથવા, બધાને મારે ત્યાં સુધી અગડદા ઝાડ પાછળ છુપાઈને જોયા કરે? બધા મરી ગયા પછી અગડદત્તે પારિવ્રાજક સામે પડકાર ફેંક્યો અને તેને માર્યો, અગડદામાં પરાક્રમ અને બહાદૂરી તો છે જ તો બધાને શા માટે મરતા ન બચાવ્યા?
વારાણસીથી શંખપુર પાછા ફરતા અટવીમાં અગડદાને જે ચાર મહાવિનો આવ્યાનું વર્ણન છે. એનું એ જ વર્ણન ધમ્મિલહિંડીની કથામાં થોડે આગળ જતા ધમ્મિલ જ્યારે કુશાગ્રપુરથી ચંપાપુરી જાય છે ત્યારે આપ્યું છે. માત્ર પાંચમુ ગેંડાનું વિદન ઉમેર્યું છે. તથા અગડદત્ત અને ધમ્મિલ બન્નેનો સમયગાળો પણ એક જ દર્શાવ્યો છે. આ બધું જોતા આ કથાઘટક વાસ્તવિક હોવા કરતાં રોમાંચક વધુ લાગે છે. જ અગડદત્તને મારવા ઝંખતા પાંચ બલવાન ચોરો રાત્રિના અંધકારમાં અગદડર એકલો અગ્નિ લેવા જાય છે ત્યારે તેના પર હુમલો કરવાને બદલે મંદિરમાં છુપાઈ રહે છે. શા માટે? જ એક બાજુ અગડદત્તને અત્યંત ચકોર બતાવ્યો છે કે પારિવ્રાજકને જોતા વેંત તેને ખ્યાલ આવી જાય કે “આ જ ચોર છે'. અને બીજી બાજુ પોતે જ સામે મંદિરમાં પ્રકાશ જોયો છે છતાં સ્ત્રીની સાવ ખોટી દલીલથી સહેલાઈથી ભોળવાઈ જાય છે! વ્યવહારિક દ્રષ્ટિએ આ થોડું અસંગત લાગે.
આ ચર્ચામાં બહુ ઊંડા ન ઉતરીએ પણ સંભવ છે કે આ કથા લોકકથા હોય અથવા અગડદત્તના જીવનચરિત્રમાં રોમાંચ અને રસિકતા ભરવા લૌકિક કથાઘટકો ઉમેરાયા હોય.
For Personal & Private Use Only
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
50
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેષણ સુવર્ણ એકનું એક હોવા છતાં સુવર્ણકાર બદલાય તેમ તેમ આભૂષણના ઘાટ બદલાતા હોય છે. તેવી રીતે હાથ બદલાતા કથાનો ઘાટ પણ થોડો-થોડો બદલાતો હોય છે. પ્રાકૃત-સંસ્કૃત અને ગુર્જરભાષામાં આ કથા અનેક હાથે ઘડાઈ છે. આથી જે ઘાટ-બદલો આવ્યો છે તે અહીં રજૂ થાય છે.
અહીં એ જણાવવાનું કે ગુણવિનયજી સંપૂર્ણપણે નેમિચંદ્રસૂરિજીએ જ અનુસર્યા હોવાથી કથાઘટકોના ફેરફારમાં તેમનો જુદો ઉલ્લેખ કર્યો નથી, તથા લક્ષ્મીવલભગણિજીની ટીકામાં આપેલા બે પ્રવાહો અનુક્રમે શાન્તિચંદ્રસૂરિજી અને નરચંદ્રસૂરિજીને જ અનુસરે છે આથી તેમનો પણ જુદો નામોલ્લેખ કર્યો નથી.
સ્થાનસાગરજીની કથામાં વિસ્તૃત વર્ણનોને પ્રધાનતા અપાઈ હોવાના કારણે વર્ણનગત ઘટકોની અહીં નોંધ લેવામાં આવી નથી. મુખ્ય કથાઘટકોની દ્રષ્ટિએ સ્થાનસાગરજી નેમિચંદ્રસૂરિજીને જ અનુસર્યા છે. તેમ છતા કોઈક કથા-ઘટકમાં સ્વૈચ્છિક ફેરફાર પણ છે જ્યાં ફરક આવે છે ત્યાં જ તેમનો જુદો નિર્દેશ કર્યો છે. જ કથાના પ્રથમ પ્રવાહમાં કથાનાયક અગડદર રથિકપુત્ર છે. તેના બાલ્યકાળમાં જ પિતા સ્વર્ગવાસી બને છે. અગડદત્તનો વિદ્યાભ્યાસ ન થવાથી માતાનું મન દુભાય છે. માતાનું મન સાચવવા, માતાના કહેવાથી વિદ્યાભ્યાસ કરવા અગગડદત્ત પિતાના મિત્ર પાસે પરદેશ જાય છે. કુશલલાભજી તો પિતાના મૃત્યુનું કારણ પણ દર્શાવે છે પિતા સહસ્ત્રમલ છે. તેની સામે કોઈ પરદેશી રથિક યુદ્ધ માટે પડકાર ફેંકે છે. તે યુદ્ધમાં પિતા મૃત્યુ પામે છે. પિતાની બધી જ ઋદ્ધિ રાજા પરદેશીને આપે છે.
કથાના દ્વિતીય પ્રવાહમાં અદડદત્ત રાજપુત્ર છે. બાલ્યકાળથી જ કુમિત્રોની સોબતે ચડે છે. એના કારણે અનેક દુર્ગુણો તેના જીવનમાં પ્રવેશે છે. યુવાન થતાં તો તે અત્યંત ઉદ્ધત બને છે. નગરજનોને ત્રાસદાયક બની જાય છે. આથી પિતા એનો દેશનિકાલ કરે છે અને પરદેશ જાય છે. ત્યાં તેને ઉપાધ્યાય મળી જાય છે. ક પિતા અગડદત્તનો દેશનિકાલ કરે છે ત્યારે તેને ચિત્તમાં ખૂબ વિષાદ ઉત્પન્ન થાય છે. તે વિષાદમાં અને “હવે શું થશે?'ની ચિંતામાં આખી અટવી પસાર કરે છે. અહીં શ્રીસુંદરજી તો અગડદત્તને વિષાદને બદલે “હર્ષ થયો’ એવું પ્રરૂપે છે. “પિતાએ દેશનિકાલ કર્યો તો હવે દેશદેશાવરની અભૂતતા જોવા મળશે અને ભાગ્યની પરીક્ષા થશે એવા વિચારથી અગડદત્તને હર્ષ થયો.
અગડદત્ત અતિશય ઉદ્ધત હતો આ કથન પછીનું એક માત્ર શ્રી સુંદરજીનું દેશનિકાલના કારણે હર્ષનું કથન તાર્કિક લાગે.
નંદલાલજીતો “અગડદત્ત' એવું નામ શા કારણે પડ્યું? તે માટે કથા ઉમેરે છે. નગરની બહાર દેવઅધિષ્ઠિત બ્રહ્મ નામનો અવટ (=કૂપ) છે. તેની માનતાથી બાળકનો જન્મ થયો હોવાથી
For Personal & Private Use Only
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
(અવટક) અગડદત્ત નામ પાડ્યું. અહીં તો “અગડદત્ત દેવલોકથી ચ્યવને માતાની કુખે અવતર્યો એવું પણ દર્શાવાયું છે. જ અગડદત્ત ઉપાધ્યાયને પોતાનો વૃતાન્ત જણાવ્યો, ઉપાધ્યાયે આશ્વાસન આપ્યું અને પોતાનો વૃતાન્ત કોઈને પણ ન જણાવવા કહ્યું. ભાવવિજયજી વૃતાન્ત ને જણાવવાનું કારણ પણ આપે છે કે તે નગરના રાજા અને અગડદત્તના પિતા વચ્ચે સંબંધો સારા નથી. જ્યારે નંદલાલજી તો
અગડદત્તના પિતા પણ એ જ ઉપાધ્યાય પાસે ભણ્યા હતા' એવું જણાવે છે. સ્થાનસાગરજી તો વૃતાન્ત ન જણાવવાની વાત જ કરતા નથી. જ ઉપાધ્યાયે અગડદત્તને પોતાના ઘરે જ વિદ્યાભ્યાસ માટે રાખ્યો. પરંતુ, કુશલલાભજી એવું ટાંકે છે કે “ઉપાધ્યાયે અગડદત્તને કોઈ વેપારીના ઘરે રાખ્યો.” જ અગડદત્ત અને શ્રેષ્ઠીપુત્રીનો પ્રથમ મેળાપ ઉપાધ્યાયના ગૃહ-ઉદ્યાનમાં થયો. પરંતુ સોમતિલકસૂરિજી, સુમતિમુનિ અને નંદલાલજી “પ્રથમ મેળાપ નગર-ઉદ્યાનમાં જણાવે છે. જ્યારે વિનયચંદ્રસૂરિજી પ્રથમ મેળાપ ન દર્શાવતા દૂતી દ્વારા સંદેશાની આપ-લે થઈ.” એવું કહે છે. જ્યારે
સ્થાનસાગરજી “અગડદર ગૃહ-ઉદ્યાનમાં છે અને શ્રેષ્ઠીપુત્રી ગવાક્ષમાં ઊભી છે ત્યારે જ બન્ને વચ્ચે વાર્તાલાપ દર્શાવે છે. જ સંઘદાસગણિજીએ શ્રેષ્ઠીપુત્રીને કુમારી કહી છે, જ્યારે બાકીના રચનાકારો એવું પ્રરૂપણ કરે છે કે તે પરણેલી હોવા છતા પિતાના ઘરે રહે છે. તેનું કારણ નરચંદ્રસૂરિજી અને સામતિલકસૂરિજી પતિથી વિડંબના પામીને પિતાના ઘરે પાછી આવેલી છે” એવું જણાવે છે તથા સુમતિમુનિ પતિ તેને છોડીને ચાલ્યો ગયો છે એવું કહે છે. જ્યારે કુશલલાભજી તો “પતિ ૧૨ વર્ષથી વ્યાપારાર્થે વિદેશ ગયો છે, આથી તે પિતાના ઘરે છે એવું પ્રરૂપે છે. આ કારણે વધુ સંગત લાગે છે. જ કથાના પ્રથમ પ્રવાહમાં અગડદત્તનો કલાભ્યાસ પૂર્ણ થયા પછી એવો ઉલ્લેખ છે કે – તેણે રાજા સમક્ષ પોતાની કલાનું પ્રદર્શન કર્યું, ત્યારે રાજાએ શાબાશી ન આપી અને “તને ઈનામ શું આપું?” એવો પ્રશ્ન કર્યો. જવાબમાં અગડદને કહ્યું. “મને શાબાશી નથી આપતા તો મારે બીજા ધનનું શું કામ છે?' એવું જણાવીને અગડદત્તને અહીં મહત્ત્વાકાંક્ષી બતાવ્યો છે. સંઘદાસગણિજીએ અહીં રાજા શા માટે શાબાશી નથી આપતા? તે જણાવવા રાજાનો પૂર્વભવ મૂક્યો છે. જે અગડદત્ત સંબંધિત બીજી કોઈ કથામાં સમાવ્યો નથી.
દ્વિતીય પ્રવાહમાં આ પ્રસંગ કાંઈક જુદી રીતે જ પ્રરૂપિત થયો છે. અગડદત્ત પોતાની કલાથી રાજાના મત્ત બનેલા હાથીને વશ કરે છે. આ જોઈ રાજા ખુશ થાય છે, અગડદત્તને રાજસભામાં બોલાવે છે અને મત્ત હાથીને વશ કરવા બદલ રાજા તેનો ઉચિત સત્કાર કરે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
52
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેક્ષણ સોમતિલકસૂરિજી “ભૂષણાદિથી સત્કાર કર્યો સુમતિમુનિ “અશ્વો અને સુવર્ણાદિથી સત્કાર કર્યો અને સ્થાનસાગરજી – “વસ્ત્ર-આભૂષણથી સત્કાર કર્યો' એવું વિશેષ જણાવે છે. જ્યારે નંદલાલજી તો “રાજા અગડદત્તની કલાથી એટલા ખુશ થયા કે તેને પ્રધાનપદ આપ્યું એવું કહે છે. માત્ર હાથી પકડવાની કલાથી ખુશ થઈ પ્રધાનપદ આપી દેવું એ વ્યવહારિક જણાતુ નથી. જ પારિવ્રાજક વેષમાં આવેલો ચોર કુશળતાથી ચોરી કરતો હતો, તેની ચીર્યકુશળતાને કારણે નગરના આરક્ષકો તેને પકડી શકતા ન હતા, પરંતુ કેટલાક રચનાકારો તેની ચોરીની કુશળતાને બદલે તેને વિદ્યાસિદ્ધ બતાવે છે. સામતિલકસૂરિજી ‘ચોર વિદ્યાથી નજર બાંધે છે. એવું કહે છે. ભાવવિજયજી “ચોર અદ્રશ્ય થાય છે એવું રજૂ કરે છે, જ્યારે નરચંદ્રસૂરિજી બન્ને વાત કરે છે કે ‘લોકોની નજરબંધી કરી જેથી તે દેખાતો બંધ થયો'. નંદલાલજી તે ચોર પાસે તાલોદ્ઘાટિની અને અદ્રશ્યભવની એ બે વિદ્યા વર્ણવે છે. કુશલલાભજી તે બે ઉપરાંત ત્રીજી અવસ્થાપિની વિદ્યા પણ દર્શાવે છે. જ તે ચોર કોઈ શ્રેષ્ઠીના ઘરે શ્રીવત્સ આકારનું ખાતર પાડે છે. તેમાં નરચંદ્રસૂરિજી સોમતિલકસૂરિજી અને સ્થાનસાગરજી ખાતરની આકૃતિ નથી જણાવતા. કુશલલાભજી “ચોરે ખાતર મદનમંજરીના પિતા સાગરશેઠને ત્યાં પાડ્યું એવું કહે છે. જ્યારે નંદલાલજી ધનપતિ શેઠના ઘરે ખાતર પાડ્યા વિના જ ચોરી કરવાની વાત કરે છે, કારણ કે તે વિદ્યાસિદ્ધ છે. આ અગડદત્ત ચોરને પડકાર ફેંકે છે. અને તેની જંઘા છેદી નાખે છે. પરંતુ, સંઘદાસગણિજી – અગડદત્ત ચોરના ખભા પર પ્રહાર કર્યો અને તેનું અડધું શરીર છેદાઈ ગયું' એવું પ્રદર્શિત કરે છે. કુશલલાભજી અને નંદલાલજી ચોર અને અગડદત્ત વચ્ચે થોડો સંઘર્ષ બતાવે છે. કુશલલાભજી જણાવે છે કે “અગડદત્તને મારવા ચોર તેની પાછળ પડ્યો, અંતે યુક્તિથી ચોરને છેતરીને તેની જંઘા છેદી.” જ્યારે નંદલાલજી કહે છે કે “ચોર નાસ્તો અને અગડદત્ત તેની પાછળ પડ્યો.” જ ચોરની બહેન વીરમતી છે. સંઘદાસગણિજી તેનું નામ નથી આપતા, સુમતિમુનિ અને નંદલાલજી વીરમતીને ખેચરી બતાવે છે. તથા નંદલાલજી તો તેને પુત્રી તરીકે વર્ણવે છે. જ પ્રથમ પ્રવાહમાં અગડદત્તના રાજપુત્રી સાથેના લગ્નની વાત નથી. જ્યારે દ્વિતીય પ્રવાહમાં ચોરને પકડવા બદલ રાજાએ ખૂશ થઈને અગડદતને પોતાની પુત્રી તથા હાથી, ઘોડા વગેરે સમૃદ્ધિ આપ્યાની વાત છે. પ્રથમ પ્રવાહની બે કૃતિઓ-શાન્તિચંદ્રસૂરિજી કૃત ઉત્તરા ની ટીકા તથા સંવેગરંગ-શાલામાં કથા અહીં પૂર્ણ થાય છે. સંવેગરંગશાલામાં “અગડદત્ત કાળક્રમે પોતાની નગરીમાં પાછો જાય છે અને રાજા પિતાની ઋદ્ધિ અગદત્તને પાછી આપે છે.” આટલો કથાઘટક લંબાવીને કથાનું સમાપન થયું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા.
63.
જ સૈન્યને પોતાના નગર તરફ પ્રયાણ કરાવીને અગડદત્ત એકલો જ પોતાના રથમાં રહ્યો અને રાત્રિએ શ્રેષ્ઠીપુત્રી (મદનમંજરી)ને બોલાવવા પોતાનો માણસ દૂતી પાસે મોકલે છે. અને દૂતી તેને લઈ આવે છે. શ્રેષ્ઠીપુત્રીને રથમાં બેસાડી તે આગળ વધે છે. અને સૈન્યને મળે છે. નરચંદ્રસૂરિજી. તો - “અગડદત્તે પોતે દૂતીના ઘરે રથ ઊભો રાખ્યો' એવું જણાવે છે. સોમતિલકસૂરિજી અને સુમતિ મુનિ કહે છે કે “સૈન્ય સાથે અગડદને પણ પ્રયાણ કર્યું. પછી શ્રેષ્ઠીપુત્રીને લેવા એકલો પાછો વળ્યો. દૂતીના ઘરે રથ ઊભો રાખ્યો. જ્યારે વિનયચંદ્રસૂરિજી તો કહે છે કે “પહેલા શ્રેષ્ઠીપુત્રીને લઈ આવ્યો પછી સૈન્ય સાથે પ્રયાણ કર્યું. નંદલાલજી અને પુન્યનિધાનજી પ્રસંગ નિરુપણ કરવાને બદલે માત્ર રાણીઓ સાથે લઈ ગયો’ એવો સામાન્ય ઉલ્લેખ કરે છે. સંઘદાસગણિજી અને કુશલલાભજીએ થોડી જુદી રીતે જ આ ઘટના વર્ણવી છે. સંઘદાસગણિજી કહે છે કે, “શ્રેષ્ઠીપુત્રી (શ્યામદત્તા)એ જ શસ્ત્રોથી ભરેલો રથ અગડદત્તને આપ્યો અને તે રથમાં બેસી બન્ને નગરમાંથી નિકળી ગયા. અહીં રાજકુમારી સાથે લગ્નની કથા નથી, માટે સૈન્ય સાથે પ્રયાણ પણ નથી. પોતે અને શ્રેષ્ઠીપુત્રી માત્ર બે જણ પોતાની નગરી તરફ જવા નીકળે છે. જ્યારે કુશલલાભજીએ તો પ્રથમ અને દ્વિતીય બને પ્રવાહોના કથા ઘટકોનું મિશ્રણ કર્યું છે. પ્રથમ પ્રવાહથી શરૂ થયેલી આ કથામાં રાજપુત્રી સાથેના લગ્ન અને સૈન્ય સાથે પ્રયાણનો કથા ઘટક પણ સમાવિષ્ટ કર્યો છે. “સૈન્ય સાથે પ્રયાણ કરીને અગડદત્ત ગુરુને મળવાના બહાને નગરમાં પાછો આવે છે. ગુરુને મળે છે. પછી શ્રેષ્ઠીપુત્રીને તેની ધાવમાતા દ્વારા બોલાવીને સાથે લઈ જાય છે. આગળ જતાં સૈન્યના માર્ગથી પોતે જુદા માર્ગે ચડી જાય છે.” આ માર્ગમાં આવતા કર્થના નિરૂપણમાં પણ બન્ને પ્રવાહ થોડા જુદા પડે છે. દ્વિતીય પ્રવાહમાં અગડદત્ત સાથે સૈન્ય છે. સૌ પ્રથમ ભીલ-સૈન્ય સાથેના યુદ્ધમાં અગડદત્ત સૈન્યથી જુદો પડી જાય છે. સાથે માત્ર શ્રેષ્ઠીપુત્રી જ છે. ત્યાર પછી પારિવ્રાજકના વેશમાં આવેલ ચોર, હાથી, વાઘ, સિંહ અને સર્પ આ ક્રમે વિદ્ગો નડે છે. માત્ર લલિતકીર્તિકૃત રાસમાં હાથી અને સિંહમાં ક્રમવ્યત્યય છે. અને નરચંદ્રસૂરિજી તથા સોમતિલકસૂરિજીની કથામાં સર્પની વાત નથી.
જ્યારે પ્રથમ પ્રવાહની સંઘદાસગણિજીની કથામાં-અગડદત્ત સાથે સૈન્ય જ નથી. માત્ર શ્રેષ્ઠીપુત્રીને સાથે લઈને નીકળ્યો છે. માર્ગમાં પારિવ્રાજક વેષમાં આવેલ ચોર, હાથી, સર્પ, વાઘ અને છેલ્લે ભીલ સૈન્ય. આ ક્રમે વિદનો આવે છે. કુશલલાભજી કૃત રાસમાં અગડદત્ત પહેલેથી જ સૈન્યથી વિખૂટો પડી ગયો છે. તથા વિશ્નોનો ક્રમ પરિવ્રાજક-વેષમાં ચોર, હાથી, સિંહ, સર્પ અને ભીલસૈન્ય છે. જ્યારે નંદલાલજી માર્ગમાં વિદનોની વાત જ કરતા નથી. જ આ વિદનોને જીતવાની પદ્ધતિમાં પણ થોડો-થોડો ફેરફાર જોવા મળે છે. હાથીને વશ કરવાની સામાન્ય પદ્ધતિ એ છે કે – “હાથી સામે ઉત્તરીય વસ્ત્ર ફેંકવું- હાથી એને મારવા નીચો નમે કે તરત જ દંતશૂળ દ્વારા ઉપર ચડી કુંભસ્થલ પર પ્રહારો કરી એનો મદ ઉતારવો. પરંતુ સોમતિલકસૂરિજી તથા
For Personal & Private Use Only
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેષણ
નરચંદ્રસૂરિજી “સરળતાથી વશ કર્યો એટલું જ જણાવીને અટકી જાય છે. સુમતિમુનિ “વાઘ, સિંહ, સાપ એમ વિદનો છે એટલો જ ઉલ્લેખ કરે છે? વિજયની વાત જ નથી. જ્યારે કુશલલાભજી – બે બાણ મારીને હાથીને ભગાડી મૂક્યો એમ કહે છે. સંઘદાસગણિજી મુજબ હાથીના કુંભસ્થલ પર ત્રણ બાણ મારે છે.
વાઘ/સિંહને મારવાનો કીમીયો- “ડાબા હાથ પર વસ્ત્ર વીંટાળીને હાથ વાઘ/સિંહના મુખમાં નાખી જમણા હાથથી તરત જ તલવારથી પ્રહાર કરવો અને તેને મારી નાખવો” આ આપ્યો છે. પરંતુ શ્રીસુંદરજી – ‘સિંહે ફાળ ભરી ત્યારે અગડદત્તે તેને તલવારથી હણ્યો’ એવું ટાંકે છે. વિનયચંદ્રસૂરિજી સિંહને સ્વવશ કર્યો એવો સામાન્ય ઉલ્લેખ જ કરે છે. જ્યારે સંઘદાસગણિજી “વાઘના મુખમાં લાલફણા વાળા પાંચ બાણ માર્યા એટલે તે ભાગી ગયો એવું વર્ણવે છે. અને કુશલલાભજી દર્શાવે છે કે “અગડદત્ત શબ્દવેધી વિદ્યા શીખ્યો હતો, જે દિશામાંથી સિંહગર્જના સંભળાતી હતી. તે દિશામાં બાણ ફેંક્યું. અને સિંહનું તાળવું વિંધાઈ ગયું, જેથી સિંહ મૃત્યુ પામ્યો”.
દ્રષ્ટિવષસર્પને વશ કરવાની સામાન્ય રીત- “મંત્રથી સ્થગિત કરી થોડીવાર રમાડીને છોડી દેવો એવી બતાવી છે. સંઘદાસગણિજી તથા કુશલલાભજી - અર્ધચંદ્ર બાણ ફેંકીને તેની ફણા છેદવાની વાત કરે છે. જ્યારે પુન્યનિધાનજી – “રજ મંત્રીને સર્પ ઉપર નાખવાથી તે સિંધરી (=કાથીની દોરી) થઈ ગયો'. એવો ઉલ્લેખ કરે છે. આ અગડદા માર્ગમાં આવતાં વિનોનો જય કરી, અટવી પાર કરી, સ્વનગરમાં પહોંચ્યો ત્યારે જ છૂટુ પડી ગયેલું સૈન્ય તેને પાછું મળી ગયું. નરચંદ્રસૂરિજી, સોમતિલકસૂરિજી, શ્રીસુંદરજી અને સ્થાનસાગરજી “અટવી પાર કરતાની સાથે નગરમાં પહોંચ્યા પહેલા સૈન્યના મેળાપનો ઉલ્લેખ કરે છે. નરચંદ્રસૂરિજી અને સામતિલકસૂરિજી “સૈન્ય ભેગુ થાય છે ત્યારે અગડદત્તને વાત કરે છે કે ભિલોનો હુમલો થયો તે રાત્રિએ કોઈ શઠે- “અગડદત્તે પ્રયાણ કરી દીધું છે.” એવી ખોટી વાત ફેલાવી અને અમે સૌ નીકળી ગયા. માર્ગમાં ઘણું ચાલવા છતાં આપ ન મળ્યા. આથી અટવી પાર કરી બે રસ્તા ભેગા થતા હતા તે જગ્યાએ અમે રોકાઈ ગયા.” આવું છૂટા પડવાનું કારણ પણ ઉમેરે છે. સુમતિમુનિ સૈન્યનો મેળાપ થયો’ એવો સામાન્ય ઉલ્લેખ કરે છે. પણ “સૈન્ય ક્યાં મળ્યું?” તે સ્થળ નથી જણાવતા. જ્યારે કુશલલાભજી તો “અગડદત્ત પહેલા સૈન્ય નગરમાં પહોંચી ગયું. તે નગરના રાજાએ અગડદત્તની તપાસ કરવા ઘોડેસવારો દોડાવ્યા થોડા સમયમાં અગડદત નગરના સરોવરે પહોંચ્યો. નગરમાં પ્રવેશ કર્યા પછી સૈન્યનો મેળાપ થયો એવું વર્ણવે છે. નેમિચંદ્રસૂરિજી, વિનયચંદ્રસૂરિજી, લલિતકીર્તિજી અને પુન્યનિધાનજી. સૈન્ય છૂટુ પડ્યું એવું વર્ણવે છે છતાં સૈન્ય મેળાપનો ઉલ્લેખ માત્ર પણ કરતા નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
નંદલાલજી અગડદત્તના નગર પ્રવેશ પછી નવો કથાંશ ઉમેરે છે. ‘અગડદત્તને રાજ્ય સોંપી, પિતા રાજા દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે’. તેમના વૈરાગ્યનાં નિમિત્તનું વિસ્તારથી નિરૂપણ કર્યું છે- રાજા એક દિવસ રાત્રિએ નગરજનના સુખ:દુખ જોવા નીકળ્યો. એક શેઠના ભવનમાંથી યુવાન સ્ત્રી તલવાર હાથમાં લઈને એકલી નીકળી. આ જોઈ રાજા આશ્ચર્ય પામ્યો, સ્ત્રીની પાછળ ગયો, નદી ઉતરીને કિનારે રહેલા સિંહનો સ્ત્રીએ વધ કર્યો. આગળ વધી વનમાં જોગીને મળી. તે દરરોજ રાત્રે જોગીને મળવા આવતી હતી. આજે આવવામાં વિલંબ થવા બદલ જોગી ગુસ્સે ભરાયો હતો. તેણીએ ‘મારો પાપી પતિ જાગતો હતો માટે વિલંબ થયો. બાકી મારું મન તો આપમાં જ છે'. આવો ખુલાસો આપ્યો, ત્યારે જોગીએ – સાચો પ્રેમ હોય તો પતિનું મસ્તક લઈ આવવા કહ્યું. સ્ત્રી પાછી ગઈ અને પતિની હત્યા કરીને મસ્તક લઈ આવી. ત્યારે જોગીએ તેને મારીને કાઢી મૂકી. સ્ત્રીએ ખૂબ પસ્તાવો કર્યો. ‘મારા બન્ને સ્વામી ગયા’. ઘરે પાછી આવી પતિનું મસ્તક ખોળામાં મૂકી આક્રંદ કરવા લાગી કે ‘કોઈ ચોરે મારા પતિને મારી નાખ્યા’. બીજે દિવસે તે પોતાનું સતીત્વ દેખાડવા પતિ સાથે બળી મરી આ બધું જોઈ રાજા વિરક્ત થયા.
55
પ્રથમ પ્રવાહ - સંઘદાસગણિજીની કથા પ્રમાણે અગડદત્ત રાજપુત્ર નથી. આથી સૈન્ય વિના જ પોતાના નગરે આવ્યો છે. નગરે પહોંચ્યા પછી તે રાજા પાસે જાય છે. અને પોતની ઓળખ આપે છે. રાજાને સંતોષ થતાં, અગડદત્તના પિતાનું સ્થાન અગડદત્તને આપે છે. અને શિરપાવ (=પગાર) બમણો આપે છે. જ્યારે કુશલલાભજીની કથામાં શિરપાવ ત્રણ ગણો બતાવ્યો છે. અહીં તો એવી વાત છે કે, પિતાને મારનાર અભંગસેન સાથે અગડદત્ત યુદ્ધ કરે છે. યુદ્ધમાં તેને મારીને અગડદત્ત પિતાનું વેર વાળે છે. આગળ વધતા રાજા અગડદત્તને પ્રધાન બનાવે છે.
ઉદ્યાનમાં અગડદત્તની પત્ની-શ્રેષ્ઠીપુત્રીને સર્પ દંશ મારે છે, તે અચેતન થઈ જાય છે. ઘણા ઉપાયો કરવા છતાં તે સચેતન થતી નથી. અગડદત્ત તેની સાથે બળી મરવા તૈયાર થાય છે. ત્યાં જ લલિતકીર્તિજી, ભાવવિજયજી અને પુન્યનિધાનજીના કહેવા પ્રમાણે ‘બે વિદ્યાધર આવ્યા’ તથા સંઘદાસગણિજી, નેમિચંદ્રસૂરિજી, વિનયચંદ્રસૂરિજી, પ્રદ્યુમ્નસૂરિજી અને શ્રીસુંદરજીના કહેવા પ્રમાણે ‘વિદ્યાધર યુગલ આવ્યું.’ વિદ્યાધર યુગલ કહેવા પાછળ ‘સ્ત્રી અને પુરુષનું યુગલ’ એવો અર્થ અભિપ્રેત હશે? બાકીના બધા રચનાકારો એક વિદ્યાધર આવ્યાની રજૂઆત કરે છે.
તે વિદ્યાધરોએ/વિદ્યાધરે પાણી મંત્રીને છાંટ્યું અને શ્રેષ્ઠીપુત્રી સચેતન થઈ. સંઘદાસગણિજી ‘વિદ્યાધરના સ્પર્શથી સચેતન થઈ,’ સુમતિમુનિ - ‘પાણી મંત્રીને પીવડાવવાથી સચેતન થઈ,’ અને નંદલાલજી ‘વિદ્યાના પ્રયોગથી નિર્વિષ થઈ’ એવી ભિન્નતા દર્શાવે છે. કુશલલાભજી અહીં કથા ઉમેરે છે કે ‘વિદ્યાધર યુગલ આકાશમાર્ગે જઈ રહ્યું છે. વિદ્યાધરી કુલટા છે. તેને મારવા વિદ્યાધરે પુષ્પગુચ્છ તથા તેની અંદર વિષધર સર્પ વિફ઼ર્યો અને વિદ્યાધરીના હાથમાં આપ્યો. સર્પનો ખ્યાલ
For Personal & Private Use Only
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
56
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેષણ આવતાની સાથે તેણીએ પુષ્પગુચ્છ ફેંકી દીધો. જે અગડદા પાસે આવીને પડ્યો. અગડદત્તે તે ગુચ્છ શ્રેષ્ઠીપુત્રીને આપ્યો. તેમાં રહેલો સર્પ ડસવાથી શ્રેષ્ઠીપુત્રીને વિષ ચડ્યું. અગડદત્તનો વિલાપ સાંભળી તે જ વિદ્યાધરે શ્રેષ્ઠીપુત્રીના કાનમાં મંત્ર બોલીને વિષ ઉતાર્યું.' જ સંસ્કૃત/પ્રાકૃતની બધી જ કૃતિઓની અગડદત્તકથા તથા શ્રીસુંદરજી, લલિતકીર્તિજી અને સ્થાનસાગરજીની અગડદત્તકથામાં મંદિરમાં રાત્રિએ બનેલી ઘટનાનું રહસ્ય અગડદત્ત જ્યારે મુનિ પાસે વૃતાન્ત સાંભળે છે, ત્યારે ખૂલે છે. જ્યારે ત્રણ સિવાયના બધા જ ગુર્જર રચનાકારોએ ઘટનાને પહેલેથી જ પ્રગટ રાખી છે. પ્રગટ રાખવા કરતા કથાઘટકને રહસ્યમય રાખવામાં જ રસ વધુ જળવાયો છે.” જ અગડદત્ત અને મુનિના મેળાપના પ્રસંગમાં પણ બને પ્રવાહ જુદા પડે છે. પ્રથમ પ્રવાહની સંઘદાસગણિજીના કથામાં- “રાજા અગડદત્તને દૂત તરીકે દશપુરમાં અમિત્રદમન રાજા પાસે મોકલે છે. ત્યાં તેના મુકામમાં સમાનરૂપવાળા બે-બે મુનિઓ ત્રણ વાર વહોરવા આવ્યા. ત્યાં અગડદત્તને પોતાનો વૃત્તાન્ત જાણીને આશ્ચર્ય થતાં અગડદત્ત તેમને મળવા ઉદ્યાનમાં ગયો.” કુશલલાભજીની કથામાં “રાજા અગડદાપ્રધાનને પોતનપુર નગરમાં ત્યાંના રાજા સાથેનાં રહેલાં ત્રણ પેઢીના વેરની તુષ્ટિ (=સંધિ) કરવા મોકલે છે. તેના મુકામમાં બે મુનિવર વહોરવા આવે છે. ત્યાં જ મુનિદ્વારા વૃત્તાન્ત જાણવા મળે છે. દ્વિતીય પ્રવાહમાં અગડદત્તનું અશ્વ દ્વારા અપહરણ થાય છે. જંગલમાં જ્યાં અશ્વ ઊભો રહે છે. ત્યાં એક ચૈત્ય હોય છે. તે ચૈત્યની બહાર ચારણમુનિ દ્વારા પોતાનો વૃત્તાન્ત જાણે છે. નરચંદ્રસૂરિજી, સોમહિલસૂરિજી તથા સુમતિમુનિ તે ચૈત્ય શ્રી આદીનાથ પ્રભુનું જણાવે છે. નંદલાલજી-“અગડદા વનમાં ક્રીડા કરવા ગયો ત્યારે તેણે પાંચ મુનિને જોયા. તેમના દ્વારા પોતાનો વૃત્તાન્ત જાણ્યો એવી રજૂઆત કરે છે. જ પ્રથમ પ્રવાહમાં સંઘદાસગણિજીએ કથા નિગમન આ રીતે કર્યું છે. અગડદત્તના મુકામે જે છે મુનિઓ વહોરવા આવ્યા હતા તે મુનિઓ ભિલપતિના ભાઈ હતા. શ્રેષ્ઠીપુત્રીનું સ્ત્રીચરિત્ર જોઈને જ વિરક્ત થયા હતા. તે મુનિઓના નામ અનુક્રમે દ્રઢધર્મ, ધર્મરુચિ, ધર્મદાસ, સુવ્રત, ઢવ્રત અને ધર્મપ્રિય હતા. તેમની પાસે અગડદત્તે દીક્ષા ગ્રહણ કરી.” કુશલલાભજીની કથામાં “જે બે મુનિઓ પાસેથી અગડદને પોતાનો વૃત્તાન્ત સાંભળ્યો છે તે બે મુનિઓ પરિવ્રાજક વેષમાં આવેલ પ્રથમ અને દ્વિતીય ચોર તથા ભિલપતિના ભાઈ હતા. આમ, તેઓ કુલ પાંચ ભાઈઓ હતા.” એવું જણાવ્યું છે. અહીં “અગડદત્ત દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે. અગિયાર અંગનો અભ્યાસ કરી, જીવનપ્રાંતે અણસણ કરી, ૯માં શૈવેયકમાં દેવ થાય છે. ઘણા જીવોને પ્રતિબોધ કરી મોક્ષે જશે' એવું પ્રદર્શિત કર્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
દ્વિતીય પ્રવાહમાં અગડદત્ત જે ચારણમુનિ પાસેથી પોતાનો વૃતાન્ત જાણ્યો. તે મુનિની બાજુમાં બેસેલા દીક્ષા લેવા ઉદ્યત થયેલા પાંચ પુરુષો ભીલપતિના ભાઈઓ હતા. કે જેઓ શ્રેષ્ઠી પુત્રીનું ચરિત્ર જોઈ વિરક્ત થયા હતા. શ્રીસુંદરજી તથા સ્થાનસાગરજી તે પાંચ ભાઈઓને પહેલાથી દીક્ષિત જ દર્શાવે છે. જ્યારે સુમતિમુનિ – “તે પાંચ પુરુષો ભીલનાયકના પાંચ પ્રધાન હતા એવું ટાંકે છે. આ અગડદત્તને પોતાના જીવનની હકીકત જાણીને સંસારથી વૈરાગ્ય થયો. પછી તેની દીક્ષા બાબતમાં ઘણી ભિન્નતા જોવા મળે છે. નેમિચંદ્રસૂરિજી, પ્રદ્યુમ્નસૂરિજી, શ્રીસુંદરજી, સ્થાનસાગરજી, ભાવવિજયજી અને પુન્યનિધાનજી એવું નિરૂપિત કરે છે કે “અગડદત્તે એકલાએ વનમાં જ દીક્ષા લીધી.' વિનયચંદ્રસૂરિજી અને લલિતકીર્તિજી એવું જણાવે છે કે “અગડદત્તે તે પાંચ પુરુષો સાથે તે જ સમયે દીક્ષા ગ્રહણ કરી.” જ્યારે સોમતિલકસૂરિજી એવું દર્શાવે છે કે “અગડદત્ત ત્યાંથી સૈન્ય સાથે ઘરે ગયો અને ત્યાર બાદ કમલસેનાની સાથે દીક્ષિત થયો.” સુમતિમુનિ મુજબ “અગડદત્ત મુનિ પાસેથી દેશ-વિરતિધર બનીને ઘરે જાય છે પછી માતાની અનુમતિ લઈને એકલો દીક્ષા ગ્રહણ કરે છે. નરચંદ્રસૂરિજીનું પ્રરૂપણ થોડું જુદું છે. “અગડદત્ત ચારણમુનિને વિનંતિ કરે છે કે “આપ નગરમાં પધારો. મારા પિતા દીક્ષા મહોત્સવ કરશે. એ જ સમયે મુનિના સંસારી પુત્ર વિદ્યાધર રાજા રત્નચૂડ
ત્યાં આવે છે. અગડદત્તને અને પાંચ પુરુષોને અગડદત્તની નગરીમાં લઈ જાય છે. પછી અગડદત્તના પિતા અને વિદ્યાધર રાજા બન્ને સાથે મળીને દીક્ષા મહોત્સવ કરે છે. અગડદત્ત, કમલસેના અને પાંચ પુરુષો એમ સાતેયની દીક્ષા સાથે થાય છે'.
નંદલાલજી અગડદત્તની દીક્ષાનો આખોય પ્રસંગ સર્વથી જુદી રીતે જ દર્શાવે છે. પોતાનો વૃત્તાન્ત સાંભળીને અગડદત્તને સંયમ ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા પ્રગટી. અગડદત્ત નગરમાં ગયો અને પોતાના મોટા પુત્ર મહાસેનને રાજગાદીએ બેસાડ્યો. ત્યાર પછી સૈનિકો એક સ્ત્રીને પોતાના પતિની હત્યા કરી હોવાથી મહાસેન રાજા સમક્ષ પકડીને લઈ આવ્યા. નૂતન રાજવીએ કડક સજા ફટકારી ત્યારે અગડદત્તે તેને અટકાવ્યો અને તેની માતાનો વૃત્તાન્ત જણાવ્યો. એ સાંભળીને મહાસેનને પણ વૈરાગ્ય પ્રગટયો. પિતાની સાથે તેણે પણ દીક્ષા લીધી, પ્રાંતે ૧૬ દિવસનો સંથારો (અણસણ) કરી કેવળજ્ઞાન પામ્યા. જ અગડદત્તની કાળ પછીની ગતિ અંગે પણ સર્વસ્થળે જુદાજુદા ઉલ્લેખો મળે છે. સોમતિલકસૂરિજી કહે છે કે “અગડદત્ત મુનિ એ જ ભવમાં મોક્ષે ગયા.' નરચંદ્રસૂરિજી – ‘અગડદત્ત, કમલસેના અને પાંચે પુરુષો સાથે એ જ ભવમાં મોક્ષે ગયા.” આવું પ્રરૂપિત કરે છે. નંદલાલજી “અગડદત્ત અને મહાસેન બન્ને સાથે એ જ ભવે મોક્ષે ગયા' એવું દર્શાવે છે. ભાવવિજયજી- “અગડદત્ત મુનિ એ ભવમાં નહીં પણ ક્રમે કરીને મોક્ષે ગયાની વાત કરે છે. જ્યારે પ્રદ્યુમ્નસૂરિજી, શ્રી સુંદરજી, લલિતકીર્તિજી તથા સ્થાનસાગરજી ‘ભવાંતરમાં મોક્ષે જશે' એવું વર્ણવે છે. “અગડદત્ત મુનિ અણસણ કરી સ્વર્ગે ગયા” એવું પુન્યનિધાનજી કહે છે. તો કુશલલાભજી “મુનિ ૯માં રૈવેયકમાં ગયા' એવું ટાંકે
For Personal & Private Use Only
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેક્ષણ
છે. વિનયચંદ્રસૂરિજી મોક્ષ સંબંધી વાત કર્યા વિના માત્ર ‘અગડદત્ત અને પાંચ પુરુષોની સદ્ગતિ થઈ’ એવો નિર્દેશ કરે છે. સુમતિમુનિના રાસમાં મુતિ અને સુગતિ બન્ને પાઠો મળે છે.
58
સંઘદાસગણિજીની કથામાં અગડદત્તમુનિ પોતાની આત્મકથા કહી રહ્યા છે. માટે તેમના કાળ અંગેનું નિરૂપણ ન હોય તે સ્વાભાવિક છે. અને નેમિચંદ્રસૂરિજી અગડદત્તની દીક્ષા સુધીની વાત કહીને વાર્તાને વિરામ આપે છે.
બારસો વરસના લાંબા સમયપટમાં ૧૬ જેટલા સાહિત્યકારોએ આ એકની એક કથાને પ્રાકૃતસંસ્કૃત-ગુજરાતી જેવી જુદી-જુદી ભાષાઓમાં વિવિધ દ્રષ્ટિકોણથી રચી. તેમાં આપણે જોયું તેમ કથાઘટકોનું વૈવિધ્ય અને છેવટે અગડદત્તના પરભવ ગમન વિશે પણ એકવાક્યતાનો અભાવ તેની લોકકથા મુલકતા લગભગ નિશ્ચિત કરી દે છે. અલગ-અલગ સમયના સાહિત્યકારો કથામાં રોમાંચ, રોચકતા અને સ–રસતા ભરવા લોકપ્રસિદ્ધ અને લોકપ્રિય ઘટકો ઉમેરતા હોય છે.
આ કથાનકના કેટલાક ઘટકો ભારતીય સાહિત્યમાં ઠેર-ઠેર નજરે ચડે છે. જેમ કે ચોર ચાતુર્ય, રાજપુત્રની ઉદ્ધતાઈના કારણે કે રથિકપુત્રને કલાભ્યાસના સંયોગો ન મળવાને કારણે પરદેશ ગમન, સ્ત્રી ચરિત્રમાં પણ અનિષ્ટ પુરુષને મારવાના પ્રપંચ કે કામાંધ બની પોતાના પતિને મારવાની દુર્ઘટના, નાયકની વીરતા દર્શાવતા સિંહ, વાઘ કે હાથીને વશ કરવાના પ્રસંગ વગેરે....
બની શકે કે ધર્મોપદેશ શ્રવણમાં રસ જળવાય એ માટે આવા કથાનકોનો વિકાસ કરવામાં આવતો હોય.
ક નામ નિરીક્ષણ
ટૂંકી પણ ધ્યાનાર્હ વિચારણા સ્થળવાચક કે વ્યક્તિવાચક નામોની છે. બન્ને પ્રવાહમાં કથાનાયક ‘અગડદત્ત’ છે. જો કે જિનચંદ્રસૂરિજીએ ‘અગલદત્ત’ નામ આપ્યુ છે. જે વાસ્તવિકતાએ (ડ અને લ સમાન હોવાથી) એક જ ગણાય. કથાના બન્ને પ્રવાહમાં આવતા વિશેષ નામોનું કોષ્ટક અહીં આપ્યું છે. પ્રથમ પ્રવાહમાં સંઘદાસગણિજી, શાન્તિસૂરિજી તથા જિનચંદ્રસૂરિજીનો સમાવેશ છે. કુશલલાભજી પ્રથમ પ્રવાહમાં તથા સુમતિમુનિ અને નંદલાલજી દ્વિતીય પ્રવાહમાં સમાવિષ્ટ હોવા છતા તેઓએ નામોમાં વધુ ફેરફાર કર્યો હોવાથી જુદો ઉલ્લેખ કર્યો છે. એ સિવાયના સર્વ રચનાકારોનો સમાવેશ દ્વિતીય પ્રવાહમાં થાય છે. તેઓમાં પણ જ્યાં થોડો ફેરફાર છે તેનો ઉલ્લેખ કોષ્ટકની નીચે
For Personal & Private Use Only
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
59
સુલાસા
1
x
કર્યો છે. નીચે જ્યાં 'x' નિશાની છે ત્યાં કથામાં તે-તે પાત્રનો ઉલ્લેખ નથી અને જ્યાં ‘૦’ નિશાની છે ત્યાં કથામાં તે-તે પાત્રો છે પરંતુ તેનો નામોલ્લેખ નથી.
વિશેષ નામો | પ્રથમ પ્રવાહ કુશલલાભજી દ્વિતીય પ્રવાહ) સુમતિમુનિ નંદલાલજી અગડદત્તની નગરી અવંતી | શ્રીવસંતપુર | શંખપુર | શંખપુર | શંખપુર | રાજા | જિતશત્રુ | ભીમસેન | સુંદર | સુરસુંદર | સુરસુંદર | રાણી x સોહગસુંદરી
સુરસુંદરી | પિતા અમોઘરથ રથિક | સુરસેન સામંત
X માતા
યશોમતી | ધારણી | X | | પિતાને મારનાર | અમોઘપ્રહારી | અભંગસેન x પિતાના મિત્ર કે દ્રઢપ્રહારી સોમદત્ત પવનચંડ ઉપાધ્યાય તેમની નગરી કૌશાંબી | ચંપાપુરી વારાણસી | વાણારસી | વાણારસી
વાણારસી તે નગરીના રાજા | 0 | 0 | "ભુવનપાલ | ૦
x | સુરસુંદરી કમલસેના | કનકસુંદરી | ૦ શ્રેષ્ઠી
યક્ષદર
સાગર બંધુદત્ત બંધુદત બંધુદત્ત શ્રેષ્ઠીપુત્રી શ્યામદત્તા મયણમંજરી | મદનમંજરી | મદનસુંદરી | મદન
મંજરી પ્રથમ ચોર ભુજંગમ ભુજંગમ
હરયલ તેની બહેન
વિરમતી વીરમતી | વીરમતી | ૦ (પુત્રી) ભિલપતિ
અર્જુન | અર્જન ધરણીધર | ભીમસેન | x દ્વિતીય ચોર | ધનપૂજક પ્રચંડ દુર્યોધન | દુર્જન | x તેની પત્ની/દીકરી |
૧૧જયશ્રી
રાજપુત્રી
o
|
o
૧. શાન્તિસૂરિજી, જિનચંદ્રસૂરિજી > ૦. ૨. શાન્તિસૂરિજી તથા જિનચંદ્રસૂરિજીની કથામાં શ્રેષ્ઠી કે શ્રેષ્ઠીપુત્રીનો કથાઘટક નથી. અને કથા પ્રથમ ચોરને મારવા સુધીની જ છે. માટે તે પછીના પાત્રો પણ નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - તુલનાત્મક સંપ્રેષણ ૩. એક માત્ર સુમતિમુનિએ શંખપુરનો ઉજંગલ દેશ દર્શાવ્યો છે. ૪. પુન્યનિધાનજી > ચંડ પ. પુન્યનિધાનજી > જિતશત્રુ ૬. ભાવવિજયજી > ૦, સ્થાનસાગરજી > શ્રીદત ૭. નરચંદ્રસૂરિજી-સોમતિલકસૂરિજી > 0, વિનયચંદ્રસૂરિજી-લક્ષ્મીવલભગણિજી > ભુજંગ. ૮. પુન્યનિધાનજી > ૦ ૯. નરચંદ્રસૂરિજી-સોમતિલકસૂરિજી > ભીમ, લક્ષ્મીવલભગણિજી > ૦ ૧૦. પુન્યનિધાનજી > ૦ ૧૧. નરચંદ્રસૂરિજી > 0, સોમતિલકસૂરિજી > સુંદરી.
For Personal & Private Use Only
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
૪ ડ હસ્તપ્રત પરિચય
૧) સુમતિમુનિ કૃત ચોપાઈબદ્ધ અગsed રાસ
આ કૃતિની બે પ્રતો લીંબડી-શેઠ આણંદજી કલ્યાણજી જૈન જ્ઞાન ભંડારમાંથી પ્રાપ્ત થઈ છે. ક.) ડા. ૧૧૪, પ્રતિક્રમાંક-૩૦૮૦, કુલ પત્ર-૧૦. તેમાં પત્ર ૧થી ૫ = ની ૮મી અર્ધ પંક્તિ સુધી “ભવીય કુટુંબ રાસ' છે. ત્યાર પછી ૧૦માં પત્ર સુધી ચોપાઈ બદ્ધ અગડદા રાસ છે. પ્રતનું માપ ૨૯ X ૧૨ સે.મી. છે. દરેક પત્રમાં ૧૫ પંક્તિ છે. દરેક પંક્તિમાં ૩૭ થી ૪૧ અક્ષરો છે.
અક્ષરો નાના-મોટા છે. “ખ” ને બદલે “ઘ'નો ઉપયોગ કર્યો છે. આખી પ્રતમાં ક્યાંય દંડનો પ્રયોગ જ નથી. એક સ્થાને બે પંક્તિની વચ્ચે અને એક સ્થાને હાંસિયામાં પાઠ ઉમેર્યો છે. બાકી ક્યાય પાઠ ખૂટતો નથી.
આ પ્રતનું લેખન કડીપાટકમાં સંવંત ૧૬૩૭ વર્ષે આસો સુદ-૧૨ના મંગળવારે થયું છે. શ્રી સત્યલક્ષ્મી ગણિજીને વાંચનાર્થે ઋષિ સોમા દ્વારા આ પ્રત લખાઈ છે.
પ્રતનો આરંભ ભિનાય નમ:' થી કર્યો છે. અને પુષ્પિકા આ મુજબ છે. તિ શ્રી अगडदत्त मनिनु रास संपूर्ण छ, संवत १६३७ वर्षे आसो शुदि १२ भौमे छ, कडीपाटक मध्ये लख्यतं ऋ० सोमा लरव्यापितं छ, प्र० श्री सत्यलक्ष्मीगणिनां वाचमान्यं छ, श्रीः शुभं भवतु कल्याणमस्तु I શ્રી રમો નમ: || સામારૂ III સુવઇ. IIરા સમ. Il3II મમર Il8II મનમોના ||५|| पंचप्रकारे ॥६।। इसुंअ सामाइकनरतूक. |७|| दवसिनसानि। अंतु आवसक ||८||
ક” પ્રતનો સામાન્ય રીતે ઉપયોગ કર્યો છે. “ખ” પ્રતનો જરૂર પડી ત્યાં લાભ લીધો છે. ખ.) ડા.-૯૭, પ્રત ક્રમાંક-૨૧૯૬. પત્ર-૪, પ્રતનું માપ ૨૮.૫ ૮૧૨.૫ સે.મિ. છે.
દરેક પત્રમાં ૧૫ પંક્તિ અને દરેક પંક્તિમાં ૪૭ થી ૫૧ અક્ષરો છે. અક્ષરો એકસરખા અને સુવાચ્ય છે. ક્વચિત્ પડિમાત્રા વપરાઈ છે. “ખને બદલે “' પણ મળે છે. ખૂટતા પાઠો હાંસિયામાં અને નીચેની કોરી જગ્યામાં 'V' 'x' કે “x ૨” “×૪' એવી નિશાની કરીને મૂકવામાં આવ્યા છે. કડી ક્રમાંક, ચઉપઈ અને દૂઠાના અક્ષર પર લાલ રંગ કર્યો છે.
પ્રથમ પત્રમાં સ્ટેજ શાહી ઉખડી ગઈ છે. પ્રતનો પ્રારંભ પDાથી કર્યો છે. અને પુષ્પિકા ‘તિ ડરા:II’ એટલી જ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય
૨) કુશલલાભજી કૃત અગsદત્ત ચોપાઈ
આ કૃતિની બે પ્રતો પ્રાપ્ત થઈ છે. ક.) આ પ્રત આચાર્ય શ્રી કૈલાસસાગરસૂરી જ્ઞાનમંદિર-કોબાથી પ્રાપ્ત થઈ છે. પ્રતિક્રમાંક-૧૪૪૩૧. પત્ર-૧૧. પ્રતનું નામ-૨૬.૫ x ૧૧ સે.મિ. છે.
દરેક પત્રમાં ૧૫ પંક્તિ અને દરેક પંક્તિએ ૪૬થી ૫૧ અક્ષરો છે. આ પ્રતમાં વચ્ચે ફુદરડી રાખી તેમાં ચાર અક્ષર ગોઠવ્યા છે. ખૂટતા પાઠોને “V” આવી નિશાની કરી બન્ને બાજુ ઉમેરવામાં આવ્યા છે. ક્યાંક બે પંક્તિની વચ્ચે કોરી જગ્યામાં પણ ખૂટતા અક્ષર ઉમેરવામાં આવ્યા છે.
અક્ષરો એક સરખા સુવાચ્ય છે. “ખને બદલે “નો પ્રયોગ થયો છે. “ અને “ફુમાં સ્ટેજ જ ફરક છે. ક્વચિત્ પડિમાત્રાનો પ્રયોગ થયો છે. દંડની નિયતતા નથી, કડી ક્રમાંક તથા દેશી કે છંદનામોના અક્ષરો પર લાલ રંગ કર્યો છે.
આ પ્રતનું લેખન કોબા જ્ઞાનમંદિરના સૂચિપત્રમાં જણાવ્યા મુજબ ૧૮મી સદીમાં થયું છે. પ્રતની સ્થિતિ સારી છે. પ્રતનો આરંભ Dિા ” થી કર્યો છે. પુષ્પિકા આ પ્રમાણે છે. ‘તિ શ્રી ગાડતત્તર સંપૂf: || શ્રી || શ્રી.'
ત્યાર બાદ પછીથી કોઈએ મિનાશકુન લખ્યા છે. 'चंचे चूणण पंखि मरण, नयणे लाभ अनंत। भोजन उदर, गुह्यु धन, पूंछे हाण करंत
II૧il कंठे रा-मेलावडो, पाय गमन करंत। हरी पुछै सहदेवनइं, चेडी वीचार मिलंत
|રા इति मिना सकुन लिख्या छे ते जोईई ते ठीक।।'
મિનાશકુનની નીચે ડાબી બાજુએ મેના (=સારિકા)નું ચિત્ર આપ્યું છે. તેમાં અલગ-અલગ સ્થાને નાના વર્તુળ કરવામાં આવ્યા છે. જેના દ્વારા મિનાકમેના (સારિકા)ના ચાંચ વગેરે અંગો પરથી શુકન જોવામાં આવે છે. તેનું ફળ બે દુકામાં દર્શાવ્યું છે.
ખ.) આ પ્રત ઓરીએન્ટલ ઈન્સ્ટીટ્યુટ વડોદરાથી પ્રાપ્ત થઈ છે. આ પ્રતમાંથી મળતા અમુક પાઠોને મુખ્ય બનાવવામાં આવ્યા છે.
પ્રત ક્રમાંક-૧૪૨૮૯, પત્ર-૧૧ પરંતુ તેમાં પમું પત્ર નથી. પ્રતિપત્ર પંક્તિ ૧૧થી ૧૪ છે અને પ્રતિપંક્તિએ ૪૨થી ૪૯ અક્ષરો છે.
For Personal & Private Use Only
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
પ્રતમાં વચ્ચે ફદરડી રાખવામાં આવી છે. ખૂટતા પાઠો માત્ર બે જ સ્થાને હાંસિયામાં અને નીચે કોરી જગ્યામાં ‘v' 3' એવી નિશાનીથી ઉમેરવામાં આવ્યા છે. કોઈ સ્થાને બે પંક્તિ વચ્ચે પણ ખૂટતા અક્ષર પૂર્યા છે. અશુદ્ધિઓને પીળા રંગથી ટાંકવામાં આવી છે. અક્ષરો સમાન અને સુવાચ્ય છે. “ખ” માટે “” જ વપરાયો છે. ક્વચિત “વ” નો “જ” અને “બ” નો ‘વ’ જોવા મળે છે. “દ અને ર” માં કોઈ તફાવત જણાતો નથી.
પ્રતના છેડાના ભાગો ખવાઈ ગયા છે, પ્રત જીર્ણ થયેલ જણાય છે. લગભગ પત્રોમાં થોડીથોડી શાહી ઉખડી ગઈ છે.
પ્રતનો આરંભ i[Diા શ્રી જીતમાય નમ: II’ થી કર્યો છે. અને પુષ્પિકા આ મુજબ છે. “તિ श्री अगडदत्त कुमार रास संपूर्णमिति ।।छ।।'
%28
) શ્રીસુંદરજી કૃત અગsદત્ત રાસ
આ કૃતિની ત્રણ પ્રતો પ્રાપ્ત થઈ છે. ક. અને ખ. પ્રત બી.એલ ઈન્સ્ટિટ્યુટ દિલ્લીથી પ્રાપ્ત થઈ છે. એમાં “ક” પ્રતને મુખ્ય બનાવવામાં આવી છે. “ખ” અને “ગ” પ્રતનો જરૂર લાગી ત્યાં લાભ લીધો છે.
ક.) પ્રતિક્રમાંક ડી.એલ. ૦૦૦૦૦૧૪૮૮. કુલ પત્ર-૧૦, પ્રતનું માપ ૨૮ ૮ ૧૨ સે.મિ. છે. પ્રતિપત્ર પંક્તિ ૧૫ અને પ્રતિપંક્તિ અક્ષર ૪૫ થી ૫૭ છે.
પ્રતમાં વચ્ચે કોરુ ચોખંડુ રાખવામાં આવ્યું છે. ખુટતા પાઠો, હાંસિયામાં કે ઉપર-નીચે કોરી જગ્યામાં “+”, “=", v', 'N', “+૧', એવી નિશાનીથી અથવા વિના નિશાનીએ પણ ઉમેર્યા છે. બે પંક્તિની વચ્ચેની જગ્યામાં પણ પાઠ ઉમેરાયા છે. અક્ષરો આગળ-પાછળ લખાઈ ગયા હોય ત્યાં અક્ષર ઉપર “૨', “૧' એવી નિશાની આપવામાં આવી છે.
પ્રસ્તુત અગડદત્તની બધી જ પ્રતો કરતાં આ પ્રતમાં મહત્ત્વની વિશિષ્ટતા એ છે કે આખી પ્રતમાં દંડ કે કડી ક્રમાંકમાં સહેજ પણ અવ્યવસ્થા નથી.
અક્ષરો એક સરખા અને સુવાચ્ય છે. “ખ” માટે “જ” અને “ઘ' બન્ને વપરાયા છે. મોટે ભાગે બ” નો “વ' જોવા મળે છે. ક્વચિત્ જ “વ” ને બદલે ' વપરાયો છે.
For Personal & Private Use Only
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય ક” પ્રત અને “ખ” પ્રત બન્નેના અક્ષરો એકદમ સરખા જ છે લેખકે પોતાનું નામ પુષ્પિકામાં આપ્યું નથી.
આ પ્રતનો આરંભ ID થી કર્યો છે અને પુષ્પિકા ‘રૂતિ શ્રી મકર રાર્ષિ ચતુષ્પવી સમાપ્તા' છે.
ખ.) પ્રત ક્રમાંક ડી.એલ. ૦૦૦૦૦૧૪૮૭ છે. પત્ર-૧૦, પરંતુ પ્રથમ ત્રણ પત્ર નથી, પ્રતનું માપ ૨૮ ૪ ૧૨ સે.મિ. છે. પ્રતિ પત્ર પંક્તિ ૧૫ અને પ્રતિ પંક્તિએ અક્ષર ૪૦ થી પર છે.
આ પ્રતમાં પણ વચ્ચે કોરું ચોખંડુ રાખવામાં આવ્યું છે. ક્વચિત્ જ બે પંક્તિની વચ્ચે ખૂટતા અક્ષરો ઉમેર્યા છે એ સિવાય આ પ્રતમાં ક્યાંય પાઠ ખૂટતો નથી.
અક્ષરો એક સરખા અને સુવાચ્ય છે. “ખ” માટે 'S' નો જ ઉપયોગ થયો છે, “બ” નો “વ” અને ‘વ’નો “” જોવા મળે છે. કોઈ સ્થાને પડિમાત્રા વપરાઈ છે.
પ્રતના અંતે પુષ્પિકા “રૂતિ શ્રી માડતર રાર્ષિ ચતુષ્કરી સમાપ્તા IIછા’ એ મુજબ છે. ગ.) આ પ્રત લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર અમદાવાદથી પ્રાપ્ત થઈ છે.
પ્રત ક્રમાંક - ૧૦૮૫૯, પત્ર-૧૨, પ્રતનું માપ ૧૨ ૪ ૨૮.૫ સે.મિ. છે. પ્રતિપત્ર પંકિત ૧૩ અને પ્રતિપંક્તિએ અક્ષર ૪૧ થી ૪પ છે.
આખી પ્રતમાં અક્ષરો એકસરખા અને સુવાચ્ચ છે. ત્રણ સ્થળે “/” એવ નિશાનીથી ખૂટતો પાઠ ઉમેર્યો છે. અને એક સ્થાને “ઝ' એવી નિશાનીથી ઉમેર્યો છે. ક્યાંક બે પંકિતની વચ્ચે પાઠ ઉમેરાયો છે.
ક્વચિત્ પડિમાત્રા વપરાઈ છે. “ખ” ને બદલે “' નો જ પ્રયોગ થયો છે. અનુનાસિક પૂર્વે અનુસ્વાર કરવામાં આવ્યા છે. ક્વચિત્ નિરર્થક અનુસ્વારો પણ દેખાય છે.
પત્ર ૧-અ પર બન્ને બાજુ હાંસિયામાં સુંદર ચિત્રણ કરવામાં આવ્યું છે.
પ્રતનો આરંભ “ILDા' થી થયો છે. અને પુષ્પિકા “રૂતિ શ્રી ગાડતર ૨Mર્ષિ વંધ: સમાપ:' છે.
For Personal & Private Use Only
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડત્ત રાસમાલા
૪) ગુણવિનયજી કૃત અગડદત્ત રાસ
આ કૃતિની એક જ પ્રત શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિર પાટણથી પ્રાપ્ત થઈ છે. તેના સૂચિપત્રમાં રાસના કર્તા જિનકુશલસૂરિજી જણાવ્યા છે જે વસ્તુતઃ ગુણવિનયજી છે.
ડા. ૨૯૯, પ્રત ક્રમાંક-૧૪૩૭૧, પત્ર-૧૩, પ્રતનું માપ ૨૮.૫ × ૧૨ સે.મિ. છે. પ્રતિપત્ર પંક્તિ ૧૬થી ૨૦ અને પ્રતિપંક્તિએ અક્ષરો ૪૩ થી ૬૦ છે.
65
ક્યાંક બન્ને હાંસિયામાં તથા ઉપર-નીચે કોરી જગ્યામાં અને બે પંક્તિ વચ્ચે જગ્યામાં અસ્પષ્ટ અક્ષરો લખ્યા છે, પાઠ ખૂટતા નથી અને કોઈ પદની ટીપ્પણી જેવું પણ જણાતું નથી.
૭૬ સુધી અક્ષરો એક સરખા અને સુવાચ્ય છે. ‘ખ’ માટે ‘વ’ અને ‘’ બન્ને વપરાયા છે. ક્વચિત્ ‘વ’ના સ્થાને ‘વ’નો નિર્દેશ છે. વ્યંજન સાથે ‘આ કાર’ અને વ્યંજન સાથે ‘ર્ફે કારમાં’ બહુ સામાન્ય તફાવત છે.
૭૬ થી અક્ષરો બદલાયા છે. આ અક્ષરો સહેજ નાના-મોટા થાય છે. અને પંક્તિ આગળ જતા વળી જાય છે. ક્યાંક અક્ષરો ફૂટ્યા છે. ક્યાંક અક્ષરો એકદમ જોડાઈ ગયા હોવાથી જોડાક્ષરનો ભ્રમ કરે છે. અહીં પણ ‘ખ’ માટે ‘સ્વ’ અને ‘’ એમ બન્ને વપરાયા છે. ‘મ’નું ડાબુ પાંખિયું ટૂંકું થઈ જવાથી ‘ત’ નો ભ્રમ ઊભો કરે છે. આખી પ્રતમાં દંડની અનિયતતા છે.
પ્રતમાં છેડાના ભાગ ખવાઈ ગયા છે. તથા દરેક પત્ર પર જમણી બાજુએ ઉપરના ભાગમાં ઉધઈ લાગી છે.
પ્રતની લેખન સંવત પુષ્પિકામાં નથી આ પ્રતનુ લેખન પં. જીવકીર્તિ ગણિજીએ કર્યું છે. આ જીવકીર્તિ ગણિજી કયા? એ નિશ્ચિત ન થઈ શકવાના કારણે પ્રત-લેખન સંવત પણ નિશ્ચિત થઈ શકતી નથી.
પ્રતનો આરંભ ‘।।શ્રી હડીવા પારખનાથાય નમ।।' થી થયો છે. અને પુષ્પિકા આ પ્રમાણે મળે છે - ‘રૂતિ શ્રી ગાડવત્તવુમાર ચત્તુપ।। પં૦ નીવીર્ત્તિનિ નિશ્ચિત'
For Personal & Private Use Only
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
66
૫) લલિતકીર્તિજી કૃત અગઽદત્ત રાસ આ કૃતિની ત્રણ પ્રતો પ્રાપ્ત થઈ છે.
પીઠબંધ -
ક.) આ પ્રત આચાર્ય શ્રી કેલાસસાગરસૂરિશાનમંદિર-કોબાથી પ્રાપ્ત થઈ છે.
પ્રત ક્રમાંક-૧૩૭૧૫, પત્ર-૧૨, પ્રતનું માપ ૨૬ X ૧૧ સે.મિ. છે. પ્રતિપત્ર પંક્તિ ૧૫ થી ૧૭ અને પ્રતિપંક્તિએ અક્ષરો ૪૧ થી ૪૭ છે. આ પ્રતમાં ત્રીજું અને ચોથુ પત્ર નથી.
- હસ્તપ્રત પરિચય
કોઈ સ્થાનોએ ખૂટતા પાઠોને બન્ને હાંસિયામાં અને ઉપર-નીચે કોરી જગ્યામાં ‘v’ કે ‘x’ એવી નિશાની કરી ઉમેર્યા છે. બે પંક્તિની વચ્ચેની જગ્યામાં પણ ખૂટતા પાઠ પૂરવામાં આવ્યા છે. કોઈ સ્થાને શાહી ઉખડી ગઈ છે. પત્ર-પ૩૪ પર ૮મી પંક્તિમાં અક્ષર ઉપરાઉપરી લખાયા છે. શું લખાયું છે તે સમજાય તેમ નથી. માત્ર પત્ર-૧ અને ૨૩૪ માં જ અમુક જ અંકો અને . અમુક અક્ષરો લાલ રંગથી લખવામાં આવ્યા છે. ત્યાર પછી આખી પ્રતમાં ક્યાંય લાલ રંગ વપરાયો નથી.
અક્ષરો એક સરખા છે. ‘ખ’ માટે ‘’ તથા ‘બ’ માટે ‘ધ્વ’ અને ‘વ’ વપરાયા છે. ‘૩’ માટે બે લિપિચિહ્નો વપરાયા છે. કોઈક સ્થાને ‘મ’નું ડાબુ પાંખિયુ ટૂકું થઈ જવાથી ‘ત્ત’ અને ‘7’નો ભ્રમ ઊભો કરે છે. વ્યંજન સાથે દીર્ઘ ‘ફ્’ અને વ્યંજન સાથે ‘’ બન્નેમાં બહુ સામાન્ય ભેદ છે.
પ્રતમાં ખૂણાનો થોડો ભાગ ખવાયો છે. પત્ર-૫નો થોડો ભાગ પત્ર ૬૪ પર ચોંટ્યો છે.
આ પ્રતનું લેખન વિ.સં. ૧૭૨૨માં (પુષ્પિકા- સ[ત્ત]રવાવીસા વ્રજે) થયું જણાય છે. શ્રાવણ સુદ-૧૩, શુક્રવારે પ્રત લખાઈ છે. લેખકનું નામ ડુર્ગસી (કોબા ભંડારના સૂચિપત્રમાં દુર્ગસિંહ) છે.
પ્રતનો આરંભ ‘।।ÉD।।' થી કર્યો છે અને પુષ્પિકા આ મુજબ છે. ‘રૂતિ શ્રી અડત્ત રાસ ग्रंथाग्रथ संवत् स[त]रइबावीसा व्रषे श्रावण सुदि तेरसि शुक्रइ. '
ત્યાર પછી પંક્તિ એકદમ છેકવામાં આવી છે. તેના પછી ‘નિરવ્યતં સેવ ડુÍસી’ લખ્યું છે. ખ.) આ પ્રત શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટના સહયોગથી મળી છે. જે શ્રી ગોડીજી જૈન જ્ઞાન ભંડાર. પાયધુની -મુંબઈની છે.
પ્રતક્રમાંક-૩ (સ્કેન કર્યા પ્રમાણે), કુલપત્ર-૧૦, પ્રતનુ માપ ૨૮.૫ × ૧૨ સે. મિ. છે. પ્રતિપત્ર ૧૭ પંક્તિ અને પ્રતિપંક્તિ ૫૦ થી ૬૦ અક્ષરો છે.
દરેક પત્રમાં વચ્ચે ચોરસ જગ્યા ખાલી રાખી તેમાં ચાર અક્ષર ગોઠવવામાં આવ્યા છે. અક્ષરો એક સરખા, સુંદર અને સુવાચ્ચ છે. ત્રણ જ સ્થળે ‘=' અને ‘+' ની નિશાનીથી ખૂટતો પાઠ
For Personal & Private Use Only
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદા રાસમાલા
ઉમેરવામાં આવ્યો છે. એ સિવાય આખી પ્રતમાં ક્યાંય પાઠ ખૂટતો નથી. “ખ” ને બદલે 'S' અને કવચિત્ “ વપરાયો છે. અશુદ્ધિને સફેદો લગાવીને એકવામાં આવી છે.
પ્રત જીર્ણ છે. દરેકપત્ર ચારે બાજુથી ખંડિત છે. પત્ર ૨ અને ૪ નો ઘણો ભાગ ખવાઈ ગયો છે.
આ પ્રતનું લેખન પં. ભક્તિવિશાલજીએ સાધ્વીશ્રી કનકમાલાશ્રીજીના શિષ્ય સા. કીર્તિમાલાશ્રીજી ને વાંચનાર્થે કર્યું છે.
પ્રતનો પ્રારંભ iDiા શ્રી પાર્શ્વનાથાય નમ:' થી થયો છે અને પુષ્પિકા આ મુજબ છે. - इति श्री अगडदत्तनी चउपई संपूर्णा।। सर्वगाथा ३०३९।। श्लोक संख्या ५०४३।। मंगलं भूयात्।। लिखिता पं० भक्तिविशालेन। साध्वी कनकमाला शि० कीर्तिमाला वाचनार्थम् ।। श्री:।।
ગ.) આ પ્રત સર ભાંડારકર ઓરીએન્ટલ રીસર્ચ ઈન્સ્ટિટ્યુટ-પૂનાથી પ્રાપ્ત થઈ છે.
પ્રત ક્રમાંક - ૧૫૬૯, ૧૮૯૧-૯૫, પત્ર -૧૯, પ્રતનું માપ ૨૩ ૪ ૧૦.૫ સે. મિ. છે. પ્રતિપત્ર ૧૫ પંકિત અને પ્રતિપંક્તિએ ૨૭ થી ૩૭ અક્ષરો છે. તે માત્ર પત્ર-૧૯ સિવાય દરેક પત્રમાં વચ્ચે ચોરસ ખાલી જગ્યા રાખી તેમાં ચાર અક્ષર ગોઠવવામાં આવ્યા છે. અમુક પત્રોમાં ભેજ લાગવાથી પાછળના અક્ષરોની શાહી ઉઠી આવી છે.
ખૂટતા પાઠ માત્ર બે જ સ્થાને ઉમેરવામાં આવ્યા છે. એક સ્થળે \\' એવી નિશાની દ્વારા ઉમેર્યો છે. “ખ” માટે “S’ અને ‘’ બન્ને લિપિચિન્હો વપરાયા છે.
દરેક પત્ર આ ના ડાબી બાજુના હાંસિયા પર “ડિomo’ કે ‘બાદ જ અને અંક લખવામાં આવ્યો છે. પત્ર ૧૬ પર “સાડત્ત વપરૂં ૧૬ એમ લખ્યું છે. એ જ પત્રના જમણા હાંસિયા પર અંકની ચારે બાજુ ચિત્રણ કર્યું છે.
આ પ્રતનું લેખન સંવત ૧૭૮૦ જેઠ સુદ-૯ ના બુધવારે થયુ છે. પાટોધીનગરમાં (જૈન ગૂ. ક. મુજબ પાટણ નગરમાં) વાચક જ્ઞાનનિધાનગણિના શિષ્ય વાચક વિદ્યાવિમલગણિએ તેમના શિષ્ય ૫૦ મહિમાસુખમુનિને અધ્યયનાર્થે આ પ્રત લખી છે.
પ્રતનો પ્રારંભ ાઇ થી કર્યો છે. અને પુષ્પિકા આ પ્રમાણે છે. - “વિ શ્રી આદિત્ત ૨: संपूर्णः।। ग्रंथाग्रंथ ५०३१।। श्री संवत १७८० वर्षे ज्येष्ट सुदि ९ दिने बुधवासरे श्री पाटोधीनगरे वा० श्री श्री ज्ञाननिधानगणि शिष्य वा० विद्याविमलगणि लिखितं तत्त शिष्य पं० महिमासुख मुनि पठनार्थं।। तत् शिष्य पं० रंगखेमुनि भ्रातृ पं० मत ळेम मुनिरा परत छइ.'
For Personal & Private Use Only
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
68
પીઠબંધ -
૬) સ્થાનસાગરજી કૃત અગઽદત્ત પ્રબંધ
આ કૃતિની એક જ પ્રત ઓરીએન્ટલ ઈન્સ્ટિટ્યુટ વડોદરાથી પ્રાપ્ત થઈ છે.
પ્રત ક્રમાંક-૫૩૨૫, પત્ર-૨૪, પ્રતનું માપ- ૨૮.૫ × ૧૨.૫ સે.મિ. છે. પ્રતિપત્ર પંકિત ૧૫ છે. અને પ્રતિપંક્તિએ અક્ષર ૫૦ થી ૫૫ છે.
- હસ્તપ્રત પરિચય
આ પ્રતમાં વચ્ચે કોરી ફુદરડી રાખવામાં આવી છે. ખૂટતા પાઠો આજુ-બાજુ તથા ઉપર-નીચે હાંસિયામાં ‘।।’ કે ‘×’ એવી નિશાનીથી ઉમેર્યા છે. મોટે ભાગે સુભાષિતો અને દેશીઓ જ ઉમેરવામાં આવી છે. ક્યાંક બે પંક્તિ વચ્ચે પણ ખૂટતો પાઠ પૂર્યો છે.
અક્ષરો એક સરખા અને સુવાચ્ય છે. અનુનાસિકની પૂર્વના વ્યંજન પર અનુસ્વારનું વલણ વધુ છે. ‘ખ’ માટે ‘ષ’ ‘ઘુ’ બન્ને વપરાયા છે. પ્રાયઃ ‘બ’ નો ‘વ’ અને ‘વ’ નો ‘વ’ થયેલો જોવા મળે છે. કડી ક્રમાંકોમાં અનિયતતા છે. પડીમાત્રાનો ક્વચિત્ ઉપયોગ થયો છે.
આ પ્રતની મુખ્ય વિશિષ્ટતા એ છે કે પ્રત કવિના સ્વહસ્તે જ લખાઈ છે. પ્રતના છેડાના ભાગો ક્યાંક-ક્યાંક ખવાયા છે. પુષ્પિકા મુજબ આ પ્રતનું લેખન સંવત્ ૧૬૮૫ માં જેઠ સુદ-૧૩ના રવિવારે થયુ છે. કર્તાએ પોતે જ વાંચનના હેતુથી રાયધનપૂર (રાધનપૂર)માં લખી છે.
પ્રતનો પ્રારંભ ‘।।ર્દDII શ્રી ગુડી પાર્શ્વનાથાય નમઃ।। ૐ શ્રી માવત્યે નમઃ।।' થી કર્યો છે. અને પુષ્પિકા આ પ્રમાણે છે.
' इति श्री अगडदत्तऋषिराय प्रबंध समाप्तः ।। संवत् १६८५ वर्षे ज्येष्टमासे सितपक्षे त्रयोदश्यां रविवासरे लिख्यतं रायधनपुरे । मुनिस्ठानसागरेण प्रवाचनाय ||श्रीः || क्षेमं भूयात् ।।छः।।छः।। શ્રી શ્રી ।। જ્યાળમસ્તુ ।। શ્રીઃ।। છઃ।। છ:।। શ્રી શ્રીઃ।। શ્રી:’
૭) નંદલાલજી કૃત અગRsદત્ત રાસ
આ કૃતિની એક જ પ્રત આચાર્ય શ્રી કૈલાસસાગરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર-કોબાથી પ્રાપ્ત થઈ છે. આ કવિની કૃતિનો-પ્રતનો ઉલ્લેખ જૈન ગુર્જર કવિઓમાં નથી.
પ્રત ક્રમાંક-૧૯૯૯૧, પત્ર-૧થી ૬ ૪, અહીં ૧૧મી પંક્તિથી ‘ચંદન-મલયાગિરિ રાસ’ શરૂ થાય છે. કુલ પત્ર-૧૦, પ્રતનું માપ ૨૭ × ૧૨.૫ સે.મિ. છે.
For Personal & Private Use Only
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
69
દરેક પત્રમાં ૨૦ થી ૨૪ પંક્તિ અને દરેક પંક્તિએ ૫૦ થી ૫૮ અક્ષરો છે.
અક્ષરો ક્યાંક નાના ને ક્યાંક મોટા છે. “ખ” માટે “S‘નો જ પ્રયોગ છે, “' અને ’ સરખા લાગે છે. “T' પણ ‘વ’ને મળતો આવે છે. ‘વ’ અને ‘વ’ માં કોઈ નિયતતા ન હોવાથી વિચારીને બદલે “બિચારી” અને “બેઠો’ના સ્થાને “વેઠો વંચાય છે. ખૂટતો પાઠ માત્ર ત્રણ સ્થાને જ “V” નિશાનીથી હાંસિયામાં અને ઉપરની ખાલી જગ્યામાં ઉમેરવામાં આવ્યો છે. બાકી ક્યાંય પાઠ ખૂટતો નથી. શબ્દ બાંધવા માટે “ચિહ્નનો ક્યાંય પ્રયોગ થયો નથી.
અમુક પત્રના છેડા ખંડિત છે. કોઈ-કોઈ સ્થાને શાહી ઉખડી ગઈ છે. અક્ષર વંચાતા નથી.
આ પ્રતનું લેખન સંવત ૧૯૭૨ વૈશાખ સુદ-૮ મંગળવારે જીંદ ગામ માં થયું છે. લેખકે પોતાનું નામ પુષ્પિકામાં આપ્યું નથી.
પ્રતનો પ્રારંભ શ્રી ૐ નમ:થી થયો છે અને પુષ્પિકા આ મુજબ છે. 'इति संपूर्ण लिखतं जींद मध्ये वैशाख सुदी आठमी ८ बार मंगलवार संमत १९७२ ।।मे०।।'
૮) પુન્યનિધાનજી કૃત અગsદત્ત રાસ
આ કૃતિની બે પ્રતો પ્રાપ્ત થઈ છે. આ પ્રત શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય જ્ઞાનમંદિર પાટણથી પ્રાપ્ત થઈ છે. ડા.-૩૨૨, પ્રત ક્રમાંક-૧૫૩૩૮, પત્ર-૬, પ્રતનું માપ ૨૮×૧૧ સે.મિ. છે. પ્રતિપત્ર ૧૯ થી ૨૭ પંક્તિ અને પ્રતિપંક્તિએ પ૨ થી ૮૭ અક્ષરો છે.
આખી પ્રતમાં અક્ષરો નાના જ છે. પરંતુ પત્ર ૪ ૫ માં ૭ પંક્તિ તો એકદમ ઝીણા અક્ષરમાં છે. જ્યારે ૩ ૪ માં ૪ પંક્તિ ૩ મા માં ૧૭ પંક્તિ અને ૬ માં ૧૨ પંક્તિ મોટા અક્ષરમાં લખાઈ છે. “ખ” ને બદલે “G” વપરાયો છે, ક્યાંક “ઘ” પણ જોવા મળે છે. પત્ર ત્રીજા, ચોથા અને ૬ માં મોટે ભાગે કોઈ જ સ્થાનોમાં દંડ કરવામાં નથી આવ્યા. હાંસિયામાં તથા ઉપરની કોરી જગ્યામાં ખૂટતા પાઠો ઉમેરવામાં આવ્યા છે, પત્રની પાછળની બાજુએ ડાબી બાજુના હાંસિયામાં ઉપર
For Personal & Private Use Only
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય
‘માડતર ૨૦’ અને પત્રાંક લખેલ છે. અને જમણી બાજુના હાંસિયામાં નીચે માત્ર પત્ર ક્રમાંક જ લખ્યા છે. છેલ્લા પત્રમાં ડાબી બાજુના હાંસિયામાં ઉપર ગાડ૯૦ ૬’ એમ લખ્યું છે.
કોઈ પત્રના ખૂણા ખંડીત છે. પ્રતનું લેખન ૧૮મી સદીમાં થયું જણાય છે. પ્રતનો આરંભ 'ILDiા ઓં નમ:'થી કર્યો છે અને પુષ્પિકા ‘તિ શ્રી ઝાડા વપરું સંપૂuf li’ આટલી જ છે.
ખ.) આ પ્રત સર ભાંડારકર ઓરીએન્ટલ રીસર્ચ ઇન્સ્ટિટ્યુટ-પૂનાથી પ્રાપ્ત થઈ છે. પ્રતના ઓળખપત્ર પર રાસના કર્તા ઉદયવિમલ જણાવ્યા છે. જે વસ્તુતઃ પુન્યનિધાનજી છે.
પ્રત ક્રમાંક-૧૫૬૮, ૧૮૯૧-૯૫, કુલપત્ર-૨૩, પ્રતનુ માપ-૧૮ ૪ ૧૦.૫ સે. મિ. છે. પ્રતિપત્ર પંક્તિ ૧૧ થી ૧૩ છે અને પ્રતિપંક્તિએ અક્ષરો ૩૨ થી ૪૩ છે. પત્ર ૨,૩ અને ૮ નથી
ખૂટતા પાઠો હાંસિયામાં તથા ઉપર નીચે કોરી જગ્યામાં ' 'V' અને એક સ્થળે “+' ની નિશાનીથી ઉમેર્યા છે. પત્ર-૯૪ થી અક્ષરો થોડા મોટા થયા છે. અક્ષરો એક સરખા છે. “ખ” માટે મોટાભાગે “' વપરાયો છે. ક્વચિત્ “ઘ' નો પ્રયોગ થયો છે. અનુસ્વારમાં અનિયતતા છે. બહુધા અનુનાસિક પૂર્વે અનુસ્વારનુ વલણ રહ્યું છે.
આ પ્રતનું લેખન સંવત ૧૭૩૨ માં વાચક શ્રી દેવચંદ્રજીના શિષ્ય વાચક શ્રી વીરચંદ્રજીએ કર્યું છે.
પ્રતનો આરંભ liDiા હું નમ:II’ થી કર્યો છે. અને પુષ્પિકા આ મુજબ છે. “તિ શ્રી अगडदत्त चउपई संपूर्ण: संवत १७३२ वर्षे लिखितं वा श्री देवचंद्रजी ते शिष्य वा श्री वीरचंद्रजी વિર નંદ્યા શ્રી
ગુદd રાસ
૯ ભીમ (શ્રાવક) કૃત અગsદત્ત રાસ
આ કૃતિની એક જ પ્રત શ્રી જિનશાસન આરાધના ટ્રસ્ટના સહયોગથી પ્રાપ્ત થઈ છે. જે શ્રી ગોડીજી જેન જ્ઞાન ભંડાર પાયધૂની-મુંબઈની છે.
પ્રત ક્રમાંક – પ (સ્કેન કર્યા મુજબ), કુલપત્ર-૧૯, પ્રતનુમાપ ૨૩ ૪ ૧૦.૫ સે.મિ. છે. પ્રતિપત્ર પંક્તિ ૧૪ થી ૧૬ છે. પ્રતિપંક્તિએ અક્ષરો ૩૪ થી ૩૯ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
71
આખી પ્રતમાં અક્ષરો એકધારા અને સુવાચ્ય છે. દરેક ‘મા’ પત્ર પર ડાબી બાજુના હાંસિયા પર ‘સાડત્ત ૨' અને પત્રાંક લખેલા છે. દૂહા, ચોપાઈ વગેરે તથા ચરણાત્તે આવતા દંડો લાલ રંગથી કરવામાં આવ્યા છે.
આખી પ્રતમાં માત્ર બે જ સ્થળે ૫' એવી નિશાનીથી ખૂટતો પાઠ ઉમેર્યો છે. એ સિવાય આખી પ્રતમાં કયાંય પાઠ ખૂટતો નથી. “ખ” માટે ‘૬' અને “ઘ' બન્ને વપરાયા છે. કવચિત્ “ ને બદલે ‘વ’ વપરાયો છે.
પ્રતનું લેખન સંવત ૧૯૩૦ ફાગણ સુદ-૯ બુધવારે થયુ છે. વકીલ વરજલાલ વેણીદાસે ખેડામાં શ્રી ભીડભંજન અમીઝરા પાર્શ્વનાથ પ્રભુની કૃપાથી પ્રતલેખન કર્યું છે.
પ્રતનો પ્રારંભ 'ICUL... નાથાય નમ:II’ થી કર્યો છે. અને પૂર્ણાહુતિ આ પ્રમાણે પુષ્પિકા દ્વારા થઈ છે. ‘તિ શ્રી માડતર રર સમાપ્તમ સંવત ૧૨૩૦ પ્રા. શુ. ૨૩ ન૦ વશીન વરસાન વેળીવાર પેઠા મળે શ્રી ભીમંનન કમીશ્નર પાર્શ્વનાથ પ્રતાઃ શૂમ વિતૂટll' ત્યારબાદ એક દૂહો લખવામાં આવ્યો છે.
દૂહો - जाणंतासुं गोठडी, सूरासुं संग्राम। जे हारिजई जीपीई, तोइं नही वीराम
II3II
૧૦ માન/મહિમાસિંહજી કૃત અગsદત્ત રાસ
આ કૃતિની એક જ પ્રત લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર – અમદાવાદથી પ્રાપ્ત થઈ છે.
પ્રતિક્રમાંક-૨૫૮૨, કુલપત્ર-૧૭, પ્રતનું માપ ૨૫ x ૧૧.૨ સે.મિ.છે. પ્રતિપત્ર પંક્તિ ૧૫ થી ૧૬ છે. પ્રતિપંક્તિએ ૩૮ થી ૪૯ અક્ષરો છે. પત્ર ૧૭ મ માં અગડદત્ત રાસ પૂરો થઈ જાય છે. પત્ર ૧૭ મા માં ૨૪ તીર્થકરોનું સ્તવન છે. જે પત્ર ૧૭ મા ના બન્ને હાંસિયામાં ત્યાર પછી ૧૬ * ના બન્ને હાંસિયામાં લખાઈને પૂર્ણ થયું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
72
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય
પ્રતમાં અક્ષરો એકસરખા સુવાચ્ય છે. બધા જ પત્રાંકોની ચારે બાજુ સુંદર ચિત્રકામ કર્યું છે. પત્ર ૧૬ માં વચ્ચે બે સ્થળે ચોરસ ખાલી જગ્યા છોડી તેમાં ચાર અક્ષરો ગોઠવવામાં આવ્યા છે. અને પત્ર ૧૭ માં છત્રાકાર જગ્યા છોડી વચ્ચે-વચ્ચે એ જ આકારે અક્ષરો ગોઠવ્યા છે. દરેક ના પત્રમાં ડાબી બાજુના હાંસિયામાં લડત ચો કે માડતર૦ ૫૦ અથવા પત્ર એમ લખીને પત્રકો આપ્યા છે.
પત્ર ૩ ગા માં બન્ને બાજુ હાસિયામાં વાર વિષયક કોઈ પંક્તિઓ છે. ખૂટતા પાઠો મોટા ભાગે વગર નિશાનીએ અને ક્યાંક “x', 'V' અને “+” એવી નિશાનીથી ઉમેર્યા છે. “ખ” ના બદલામાં માત્ર 5' જ વપરાયો છે. અનુનાસિક પૂર્વે અનુસ્વારનું વલણ છે.
પ્રતનું લેખન સંવત ૧૭૪૮ માગસર વદ ૧૩ શનિવારે આલોટ નગરમાં થયું છે. વિદ્યાસુંદરમણિના શિષ્ય મુનિ સૌભાગ્યસુંદરજી (L. D. ના સૂચિપત્ર મુજબ સૌભાગ્યસાગરજી) એ આ પ્રતનું લેખન કર્યું છે.
પ્રતનો 'IDiા શ્રી નિનાય નમ:' થી આરંભ કરીને આ મુજબ પુષ્પિકા આપીને પૂર્ણાહુતિ કરી છે - “તિ શ્રી ગાડતા ગુમાર ચોરાફી સંપૂના ગ્રંથા ગ્રંથ ૪૮૧ માના સત્ન પંડિત ળિ गजेंद्र गणि।। श्री श्री श्री श्री श्री विद्यासुंदर। तत् शिष्य मुनि सौभाग्यसुंदर लपिकृतं।। संवत्। १७ । ४८। वर्षे मगसिर वदि।। १३।। दीने। कृष्ण पक्षे सनिवासरे।। आलोटनगरे।। श्रीरस्तुं।'
૧૧ શાંતસૌભાગ્યજી કૃત અગsદત્ત રાસ
આ કૃતિની એક જ પ્રત ભાંડારકર ઓરીએન્ટલ રીસર્ચ ઈન્સ્ટિટ્યુટ-પૂનાથી પ્રાપ્ત થઈ છે.
પ્રતિક્રમાંક ૩૨૮, ૧૮૭૧-૭૨, પત્ર-૨૮, પ્રતનુ માપ ૨૩.૫ x ૧૧ સે. મિ. છે. પ્રતિપત્ર ૧૫ થી ૧૭ પંક્તિ છે. પ્રતિપંક્તિએ ૩૭ થી ૪૬ અક્ષરો છે.
આ પ્રતના અક્ષરો ઉકેલવા સહેજ કઠિન છે. વ્યંજન સાથે ‘આ’ અને વ્યંજન સાથે ‘હું માં કોઈ ફરક નથી. ‘’ અને ‘૩ તથા ‘’ અને ‘આ’ માં બહુ સામાન્ય ભેદ છે. ‘ઈ’ ન બદલે ‘' નો જ પ્રયોગ થયો છે આખી પ્રતમાં ક્યાંય દંડ કરવામાં આવ્યા નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
ખૂટતો પાઠ \\” એવી નિશાનીથી હાંસિયામાં ઉમેર્યો છે. બે પંક્તિની વચ્ચે પણ, રહી ગયેલ ' શબ્દ ઉમેરી દેવામાં આવ્યા છે. અમુક પત્રોમાં ભેજ લાગવાથી અક્ષરો પાછળ ઉઠી આવ્યા છે.
પ્રતનો આરંભ liDlI શ્રી ગુખ્યો ન: સત્તાય નમ:II થી કરીને અંતે આ મુજબ પુષ્પિકા આપીને પૂર્ણાહુતિ કરી છે. તિ શ્રી ગાડતા ચરીત્ર દ્વીતીય વંડ સંપૂરી શ્રી પાર્શ્વપ્રસાળ ફક્ત ૭ भादरवो मास तमें जाणो सर्वगाथा ८४६ श्लोक २५६'
f
SE
For Personal & Private Use Only
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય
૧. સુમતિમુનિ કૃત ચોપાઈબદ્ધ અગડદત્તરાસ.
२. सं.-१६०१, . सं.-१.६३७. तिनमवसीशीअलिराम सरवरतपुडसरलाय पुण्यतणउपमरिमानो एयवातमुवा यस्तरीवलीवनीषिवन्तमचरी निवाधिधार पावागरागरागलार पत्रकार
नरमाया
तनाबसमा शानिनायनमः च्या प्रतिनिया
पापा समसामनिसासियामायकरजामानिमायमान मनकतम्जेवरदाना चमाभिशनरमल्ललान जमनासिवामविवान मुरुषमानिनवेदोजागना समानउदरगलाचनाकामावशाल धररंगजिन्यापरिवान वीणीजागनिसिया
ग कविनयधारतिदिनानिलवर्टिटीलारयरोजमी मस्तकानमाहाबा परतनकार देसामान बोल बमका माण तीन साल सानासाना बाया. अपार सेवकरार मारदानामि रचना लगायानगमदनमबहसम्य
પ્રથમ પૃષ્ઠ
a HIKRAMERIEORIANNAPAIMER2806068 MINHEIHIRROR PRORTAINMENT
R
S
AREEFonts
(243
यात्रागमतलबधासमा
minuodi
47
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
75
૨. વાચક કુશલલાભજી કૃત અગડદત ચોપાઈ.
२. सं.-१६२५.
: बेलवगंज, बाप
पर्दामासनिणेशरमRARIAमरीसरतिदेवावनयधर्मवाययरुपयपंकजणमेवाविनरागनीसारखवा
देशाधर्मचारित्रकारादालनपानावनाविवधानद विस्तार शादानश्मक्रमपनिदिशिलशिवबहाशाच्या न
याचनासहितावसामावालादानमनगवेतामहिरसंगनिसमजदापनहाइसपन्नियावानxy मालमुनिर्मलस वसादयामतसबलराषप्रायवलचतिनारीवरिताधाकरपरिहारराधपक्षमुनिवरना वहिवनपईबाधकारमाहालहिलावलियोपरिकलियोविमलबुद्धिलाधाराधिनविरचितस्वेितिहनगरी त्रिगावपाशावावतघरनगरविशतालीमसेनतमा रिनपालाएक सेंहसतमयतेनरीपिटराणिनागसेना
शामिलसरा नाताबमाननाधनिहित घ लमुरसेननामइमामतावललिमरवीरबल Ilanासश्यायधविधलहिणजवर मंदिरंगा हि य हिमहमएकाएक तोलारपसेनानाप्रति
निलरिएकवचमानगडदनपिनामिक मा एमतिसरुपमस पदरमाकारनामामानवता RAIवरिपरदेशीएकामनदमुजाण हरविा केकावे करवान्यातियामिामालीरायतका
Pविसलहराताप्रतिकृषिमुरसेनवाससामनाए कसत्सएकनोमुरुमनजरान सोनोपासना हिर SUपतिनावलासरावामानबरामनामहातानुकरदारारायवालाबालवीराला मजम
समासताग्रहेका वाकनामसगिपरसपतर माहॉररीतसलारसामावा बालबधले
मतदको प्रतिधरामजासताराकरम की कसोयायधयली प्रायाधसमीरियताक emानिराक धायगामी कीमरासिरिसेन उघसमसारस्वतनीस वाली कहा
श्री विजयधर्म-लापाजामा मन्दिर
नाक
L
र
પ્રથમ પૃષ્ઠ
Gra
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય
3. श्रीसुं४२७ त हत्तरास.
२. सं.-१६६६.
स्वाMSRAarata
एमपरमकपपरमेषिकिमाणमायामभरतकमलामा रिपगारावामनानाशामममायकवाररात्रिकरणममरतनारसवदभितासागौनमनामनामना
मझिमनकाररसास्वाध्यापपदाभियभगलमालास्यास्पतिमानवनिराला (करलालमनमनमाधमानजाकाजश्कवितकलालाराजजनदतनिकालयकाखरसरा कळममाविधिकरतानावावरतविमाययात्राकवरखतिवमनीषिकाउम्पयकसरिजमानविद्या कामावरकिनभूशिराचारिजलमसिहसशिवपटअनुशाभकारानामगा
Asaram ROMALAL सदस्सवकारागबस्मासमिसेमयअनुपम विजारावरान पसारमशानाधकासंदरकांना
त्यामधारसमसावतजामिया AURAIटावरमावेशामापदिखउरदाप सविरासतमास्तममामायालय विमानाध्यतामाजिमवावधमानारकिरण सत्रनतिजानिहायानगरमा गटकामासरिताधिकटिमियाऐमोटापारासाजनावरमालारोजानवलकामाला जिगहररकमा मोहमपरभर किमरमामनोदयरलोकारतबिमाअवतारादामकारक भारत का भवाविवपाशवममतावारूसार टावरोजको भिमादसाजागा माला अदममवाजमवनदेवाका सन्तानका समसामरशम्पायवतमासमवसाय
પ્રથમ પૃષ્ઠ
New
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
77
૪. ગુણવિનયજી કૃત અગડદત્તરાસ.
૨. સં.-૧૬૭૮.
રિલાલ વોરાયસલજાધવ નવકારાયામ સારી
યાદ કરીયાણયારની વાધવાણાપચય
જ નહિ
I
-
નવી વેકાન
છે. આવા સવાલ
રાજકીય પાકોર કાલરીess
કાકરાણાયામનો નારાણાસીમલીલાબહwધામાવલાશપથપત્રણમાણાવળપિતાના
પ્રથમ પૃષ્ઠ
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
.. 78
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય
૫. લલિતકીર્તિજી કૃત અગડદત્તરાસ.
२. सं.-१६७८,. सं.-१७२२.
गर्दाऽहानातिमहायतिखसजयो आदिसरदारितामसवचनश्कयाकरापमानातगवंताश्वत रसवरतातरसतिषणमापायाकालिदासनस्तरकीयामरषघाकु विमायासहितकारणमातापिता वलिविषयक राजपतानघाममुदासारवन्ति कानावात्रामौतमरायाधरप्रेसरवानिजनाधीसा मारतवकनासान्निधिकरवप मोटोजपगाजावविधातजाजिशिजीतपरमादागदनयता मावा नषिदाविषवादापासाधुतरायगावनारसनाहोपवित्रनबनधि विसिधिसैपजसकंधनकारयात्रा।
लारंगपंषानापजातिविचरणगाराअगदरिविनापरलहिसासषापासधारतिकतरणामना रंजायसनोएसवैधाचचराचाबधिकारलाकर्मनाबंधामासाहासाक मारिसहराजमा सावतएकमनायसोनलोनिगमदननावातारादालमिरमणिगिलिनय सरदार राजाण न नासकलनरमाइतिरदारसंदरनगर-संषरसायन्याय रामचमवहाराससस्पतिमाहिसिरदार हारविचजिमनामकमीतिहासुदश्नामधानसपटराणायगचनिरामामाससलतास्तुलसा मामपापकरमानस्सानमत जावनप्राशासना जसवताजिमगिरिकंदरसिंदकिसायनिममावासा पोमकिारान-
सुपूलाधा अवताराकाटकमावलासाचाराकमियोया जाया नदीमानमिवान घसामागावजवरिवोलायवालनासंगमदतावकमारपाबाजलयोजिमवावनिमतिबाधा संवरनेवायोजनबरामी जनवरकवणवातक तिरवाशनातरम सनयर रन सपानादयाबरमतानसत्रा लामागाजयात मलासगलियावारदीवानी नाका जरी ने नवनवजागतिकमावत दरमायनविसरवादक
नाममा
પ્રથમ પૃષ્ઠ
लगातार सातचितामात बालकतनपानापलासा धरमला चकवाचन खतरण साकदिरयताजासगरमसमवान करतातदिनययात्रामा जाय
विकावनितासलवधिकलालातिना का वाचकतेसात्ततारता तथा जूतात धरूम जातितकामविकास वियवासातजार ताकतया सगो इतिताका पवित्रमरपसार जबधिकसानलपवायरमा सात लवातावimनोवोमायनिTTES तशयोदो मवभामगर विचजनपदवाय तिष्या भामदासधारसयतमामासावा श्रावणादित
शिERA लियन लवकर्माता
By
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
79
૬. સ્થાનસાગરજી કૃત અગડદત્તપ્રબંધ/ચરિત્ર.
२.सं.-१६८५,टो. सं.-१६८५.
यसमाधाचमाखामममीशानमाथाजिनपदपकजनमासमराममतिमायावाणासका भाषणमरमरमरपायाशाईसगामिनिसवाहिनाथायीबुद्धिदिसाबाजेनरसरसरसतिपनिटस्वातिनारका मितका सबसवायापथविरलवाणा कालिदासकवितावावधमकिपाणिविप्लवनिजमतादरोगासनको डाकलालबब सदानावश्कलमदाहिाधा यासारतावरणामालहानिरपसायानांनहावापश्या दाषणामासवण्याशयामूलयधमाहिकहिवाध्यवानधनवाजेहायगरचयकरचरितखणधरीनहाय सयाडमाकिमलाकावारिधातममधवषाणसिने नमहो जन्मपविधामालपाहिलामकमानोतिनढुंगाक राजधगुणाजशदविजयधिसरगावलणाजवाजिन घरवामिलहाजा तासमविलधुडवदायी प्रयोग सयमधमाश्याघालाकारमयणाफिरताजगा तिश्चतिश्चतिरामाधारधारविजयादिकामासरकडा रामश्वासानपावतसमादिसाशासीवनमाश्मीरिमतीदारादरसमयतिखधकारासरवमादिकरासदसबंध सामादिसादापचदासानायवरासघानहीबायी वार्मधकाराामावबंडाकोकलशावारा प्रार्यक्चविद्यारा हावयासक्तमनरकगाकरीयपक्षणायपणेघातिपयवासेरासादरमणशिरविलकनमावाखाखविखंदरतायें मतपत्रदिवारयाइदाातारकगणामोदिसतमाहश्चलानिमचंदाजिमखताफलदारविचाराजतिनौतम प्रवनालालमपाकहाशतकापरासानासवरबाहिणमेखनिमासकलवमनिधातावदस्तगरादधीकलनिकाधी वासालावासदापछदितववश करनतलालदिलामाश्याठालवावरमगरमनाहरवीमाजिहादविधवाडाधारण
बजमकदबासादागरगरतारिंगालालारण्या कारकीयोकर्मदाकफासरससदाफलसोसालंखा जायजाएकी
પ્રથમ પૃષ્ઠ
STORY
RALA
TECH
दिसा: पविहाय माविमलातिMamedTHदेगल
REEनकाशाsanelongHETATEwaaman निमाविलोम
बासमततावास रविवाशा
विवरायधनधासमनिला
ሰበር በ ሽህ ግባበወዝ ARTHAPA
मा
SNVE
DIVISION
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય
૭. નંદલાલજી કૃત અગડદત્તરાસ. २.सं.-१६८८,d. सं.-१८७२.
|मीनदोहासिकनिधनिघटायका महाबीर जिगरयातासतानरणनीवरित्ररस्यसबदायाचकिमलप्सन
मबिकस्तो अगदतकुमारनागवारानकरु मद मोकाकुणनगरकुण्देसमाकुणमासकुतालमनामकढुंदिलेतेल्ला सानलज्योसाव्याता॥ठालापदलीपौवाए देसीाजवदीयभरतमंमारणमगरसंषपुरी सुषकार टमटमेटरपोलयमा मनगरीसोनाबदुबिस्तारमणपवनउत्तीसबसेतियामांदिगमायाफ्णेमार्गजायाबशिकलोककरैव्योपागराजमितीवतेस षकापरसुरसंदरम्जानोनीमगाजतेजसोनेमभिरामानिरकंटकसबधरएरिकरी पालेराजमविस्तरीमतर्यवेक्षमादीजि मचंदासोनवानराजारामहिषीतमनाम सुरसुंदरीएएगण्चामाहाराजानेकोरसुतनादीनिसदिनरहेचिंताध रमांदिग्देलकुदेवमनावेघा काजन्नतीकोरमनताniहीसहीवेत्रपालमनोमानारजजात पुजेटकि सरेनही काज चिंतातुरदमदाराज हसपुरीचीजेोजनचासकमगबन्प्रतिविस्तार दमकुपठेतहनामामालोकघणापूजेसुमधामप्पणी नरनारजितकुमाफलचढावमेवेधुपाटुधपत्तमांगेतसार खुमकुमसबमुदिामाजीबातराणीविस्त कुषपुजननीमा नसाधीराजानेजपाबीबात"बृदमकुपपुजोमदाएजजोकबमाणेसोबरेवापूर्णमननाकर राजामानीएनसबनाता टायधुप सामग्रीसाचाराबाजनलेनेबकुलासंगमरजाणीमन नबरंगपुजानगरचातिदापिएकरी दमकृपनीलासाधना
परिणीकानगमाय सुषेश्तेदनादिनजाय पदलीटारलजोएबर्वा एपीकिशायरिधरधान सनिाटोकालादेनचीदा बनोकचीप नरवलियामवताराणाजदरेंउपना पुण्यवेतसुकुमार यादिवसीयया जन्मापुत्ररतनारजामनदर्भया योनीककदेधनभनगराबंदीनानोमानीयाकीधादर्दनबायाण्यदसोटनमानीयोगसजनमित्रजिमायानामदिया बाल कतासगादतकुमारसकुययुनावी यूगटथयोसंसाराटाला रेजीनयामाजीयेएदेसी पाचव्यायाब चेस्टयागमदतकुमारण्वदकलाजिमबाधतोमातविता सबकापुन्थधकोषपामीयपरटेकर बारनकबद्यमकीतिदायमा पाम्योजोबनसामनवमंगसुताजागीयांश्युयोधीरजधारगर्मजोगसंगतच कुबिषानरजापामातिरगतितकायमेक फकपक्षवान्नकल्लाबहतरजापोखेपिंगलकविताएम्बेदकलाकास्तकलाबेदीनारेबाबुराभूपनगरीमादिरामति कोमरजादानेलोयचोरी जान्नेबलचगाकरेशानीस्तीबदतम्याचोक चांदबियाध्ययाबानेनीको जोर जैसेखशीरुन। करेगजननीविपाचोरासठस नेलाथथा आया-क्झरस्वामीदमविद्याथोतांमुंकातकारमरजादा कुनुनमा लाजारदीनानगारणस्वामीनाथालयापीयेजोक्सारहरेसबीयांचरखानदीबाँयात जेंदामसमरस्लीमीजायस्याको रायनेगामापुण्यक कृपदोसडनाभाषीसगावात दोषयुकासाकुसरनोचेमक्यानरनाथपुचीजलापाताकन
પ્રથમ પૃષ્ઠ
नमेजेसमध्यावान वजा नव्या पिरत नमकमा यस्मात
सानमा
जयम
नना कमा तयार नबनदिममा मोमेकानिकाधिक सामान इस यशाहलादिनने से यह हार का सारा जनकल्या या काही पालनकायसीनाथ समीददीनानवडरमयुर स्वमात्रामामामामामालन ranमम पठाणसाला डाम्। नायकसम राव अमान जमालय दिनविनस्थलबाट मनमान्न सामामिलान मानावार मकर माने
स्थमा मानदातर धनदारोजसरजातानिः
स्यास्य रामरस दास्तामात
नोभावहानामा तापमान नालासर्वका कारण क्यानमा कलाकार मनाया दमन नदिन वाजेपी दताया जिनक
Thei मामास
SHARE रिशER
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
८. पुन्यनिधान त महत्तयोus.
२.सं.-१७०3.
मयपरमेशरपरिषणशिकायमणमिलामासरसात विधाधणविमान विश्वसिववािपरसरामा मलमासस्यतसविचाराम लासानिमविभम सारामबरकरवा निसरसानारामविवाशमिको नाममातार सिकालम(कमलमदिमानवितानविराम मायकदा समयसिमामानी निकालिमायावनमिदनापरिमातामध्यम NEARSANTA लिकाममायावासिरदारगर्मितवममममरभासचाइरावधामावचमासामआधारयामासानिमाडीमामा मासिकाशोनारसमाकलबान रसरमणमोनिवषमपमानामासान
सावधान क्षयानुरणयानारामारण्याचा गारमा मारयणनदानवदमपरिय H aariwar माण
सलनमा
नया मिलिगलाणसासारामारामासिवनमा
यालयादा USHEE
BA H ESARIमानविलकर HORTHAनाग सिमानाकामा
मामला साकारका समिरमाना। नसलमाMERARA या समालखा म मा महिलामाता यासमीन का
मारनवयानमालविकासिमाराम जमानामासारामीरामनामी कायशवमाया समाधानमा नसमा राजा माता का नाम समाव पारसनगरवा
स मा नगमारलकामायणमहसनगराराजा Rajsसासमानकायामा SANILEVारमाबमामाक्षमावासुदखाडाभरा
सयतमधलयासस्यमबहसमहकार मामाससमकामरमानना
PRICORIALPROHAMBERRHEMORRIERMERACTERRORIES
પ્રથમ પૃષ્ઠ
Sadav
KaHORITESHPANDINION AMRATAN EMenात्र-32METHYLAR AMETERSTI नीय सयामार . RES
विपापलाकारकममगाररमपहिरहोसMARRORTAमकलकुवामान्य पलभरपबहानी
TRAN25मायाममपटपम्पारणकानाध्यासानीमायामयामाकासार स्हाममा कासमीपवर
मलाजानमकमासमान्पासहरमियारिखनननाणाप्रतिभामनिवरदान्यताका पायानपानभानन
ARनिजवानरकमरयोगायोचाधिगमोहताजातरमहा शाजारजारममाघावरणप्रत्याUिRI रहयोवरागायी जमिनमा स्यामालिकाधवचा पाम्पशायरधारनामोजमसुरंग ॥ बालनातमानमा निकजस्वयंरकर जलनमारकासार
मायलमा नियमशिनमारमा TRIODOSबपरवानधनानीवन कारावासावारनकावनिमयचलाकर सिला चटकानालायरबाहीमासनावरविदाकजायो।
कामामाकारमाया She मम पटकमटामजाकतडकापाकापीमागवत्री कामयजमावाबवियामा परमविमानवियनरवारमा
यशवबायना जमलमा
कामवसमतोमाना मिनमारका कार्ड कार पुरस्वामकाजामक निस्वारग कापले परिभावकारागार परमाणनिदरूपसमावगत निवामरे फिरिसावागमणमारवाजावासमति
बरदानमालनपनावमा पायहरमाकाकाधमालारामामाotoप्रवामनरमाकमिनजरमारामारधरमयमानामा धनबाणावणानणनामा संयमनार विरतसगलबहानाधारहाकाहये प्रवगारे innarमाफिरनेदपावननिराजनितारामनामनामनामनवमा
भाग जपमपमामलागायावरणास्तव न्यामा मदनिकारतजबालीमारतणीपरिवा
किरियावतमानमहापाविधिकालासालनमानालनापारकरसंगलकामाला मलमलमा तमामालमायामाजबरकमारमणमसमावासकमालाछालयकमारवनविजयादिकलनमानमSES परमाणपश्वलामालमत्राकTRONबगनासकामनपम्पातपतीलावासम0सहारा क्रममणमापविनापमा सरममा सवतानन निहिामवरणविजयादसामदिन मरमगंमद
जपरिवरणकाचा लिापमपा नमा जननिसदिनानाविकराममनन तिलमोपरिपावतुषमपतिनरनारा सानावरमर्मतमणविविमला मानामावकारसमकारागिरदनचौरमली
कायचारप्रसारकारसमतिनावमनिल
बिलारस
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
82
९. भीम (श्राव) ड़त अगरछत्त प्रबंध २. सं. १५८४, से. सं. १८३०.
प्रथमप्रसारदा के बीएए केरीमाय ग्रचिचय
पदमायेसदा कर इंसान ९ बुसामिश्रिमातापिता नुं बंधमित्त मलदिई धरा कहि शिकथा सुपक्ति र कवि वाकई करें मातम्या करें सीजईसविकांम ३ मुकमुषमन कुपननावनलो अतिसार अ का समीर मुषितुं मंए। नुसर गमदत्त रषिरायनुं शसर चिशिविस्तारि सतिसागा मिश्री दक्ष करिऊपुस्तक होय वामकविरसोई ५ विलाद वरिलदकइईस्यु जा मन्नू संगम ज स्पुं मस्त कें मन मोहन रामी मणिमुक्ताफल दीरेजी ६ बदन कमलिंपुनिमस शीवसे धररंगिपरवाची दसई देवान चंपा कांधमी पंकज दलजी वंषी कमिसन के इशा चंद्र सूरमा सजा नाशादवीतिय फूल कुपरि मोती नुं नदीमूलधनुषाकारेनमुदिया कुमी जाएँ मयत सीमा कुमी दंत दामिम कुसीफ इंजेशी वचनका कवि एक दें किशी क मलाल बेहजचंग पीनपयोधरूप्रति तंग कनक चूमिकरस के परी संकिदारिश मांनें केसरी १० तानब राति मांगी अमृत वाणिमुबि बोसेंबली सरसतिकरें त सागार कंवें सो दें मुगना फलदार ११ पाएनेन रचादेंक मऊ में सुरचरचरणकम जनमदं ब्रह्माविमखरजेद करें ध्यान बुद्ध माना ते १२ प्रचरदेव के ताऊं
પ્રથમ પૃષ્ઠ
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય
कचिदिचश्रचरी सुतिनं सरसतिश्चर
पदमा एक हरे हि मुकऊप
कमल मनपरि
मरने स
वारण संवतते को सायं
राजद साषामवदि मोहेने द पहु इतिथौ चौदस मोठे मन्त्रि चोर ने श्वपुष्पन र चिन रामबली क कहिनुपिस बनवारीन को स
राम
यातनायेंचा यान्तोक
प्रियामा जव
અંતિમ પૃષ્ઠ
यक
जन
नापिही सरासंग्राम दरबारसोई नदी बीमार
For Personal & Private Use Only
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
83
૧૦. માન/મહિમાસિંહજી કૃત અગડદત્તરાસ.
२. सं. १६७५, . सं.-१७४८.
NGRAAT
BRAIRM
यामाजिनायनमा हाजिनवारवासिनीसरसतादेवपसायामादलकषिमाध्यमणमियसरयाय Anावचराधायनशाकलापवासाधिकारनिसायन असायी निवासदविचारसनावातावदकरानेजॉगिनय नारितिक्षण-तवापरतविधियायालघसंसाशिवरातिसूरतरपूजालदजिनागतीहासतासानियतासहावातनपूवज्ञा कोयाधनमनिडासवणयंपादिईयमादीभावानाधावसापूरवतणनिनिगावकररावपापदिलावातजाम।। दिलिमरणप्राणिजनावराजाम्पीपमदिसेजमाणघाणिहाशिवनिधानवाचकचरणायणप्रिया विनितदानासंबंधसरसकट करनामिनिमानाचीपाजबूदीपसकलगुणघाणरतननसमधवधा। गिनिहावरसंघपुरमाकारागनदादरपोतिनदारागवनवाहियरिमलसविनशास्लावाविसरोवरकपरमा। नाजिनमदिरचावविरजतिधरितारण नहितमालाणदानमालाजिलजिदानपछि तिघालोबजा बानालामसमरचउरनवदामणगादकम् धनवानदापतिकाराजामुणवतरजातातिगत्यागनारमलस विहाय काबवाचनिकालकरधिरामदरनाममहाररावियनसघररावयगानरासालकपस्वासना राराणसुनसानामरंसलापनिजगतिविजयणनिरमलिाहानासबदर मानसरोहमध्यगादतगुणस्।
समालनकाजावनपहनासशियाई मोटेशधापरिन्तिकरूणताजियासिविनयरहितका। माती विकयिकासनालननगर रतनज्ञानिस्तकपरधरपर रमणीमहिकाठाछाचारिजवटरमाया। मिसनकपरनिराशनटविटविया समसदासेवसानवसनसर्वदपिराजपत्रावननद-स्था । रातिदिवसमतनालयकामातत्तानपणावगुणतिहकर मनवापारयुकवरत्तता
પ્રથમ પૃષ્ઠ
SMARAKAR
निमजिनकल जामिनमानावनिरमलायजत्रविचलमरकामागवतकनारशमिवरतरIIES
वसनसंध्याई जी कजाकिमानमाविरूपतपसाधनायणपाध्याजिनवरतिजमूधिकहाधरण LEARषकारदानासतपत्तावनारायसवारससारपतकारतरावधकरचयातमाशनिवारवा
नयम्यतमत्तमरणानपानविसमनिमयदजकमारचन्माननिधनादमजसलकराधना
मधपामा जनवरनिजनापकहामारतरावराजिया जगवरजिननिस्पाटविचनान GEET तमनवपतवालामहिमलावरमायनिघाव सा नविहिाधमनीलाम्पजमजाक नरजवरपरुदिनपतवदनिकलाना
म
ज लविद्यणकजाक्तिकापचयापस लाधानिमानसल्नीसुषदायका -२ तर नराजियावविचलमजसमा BAणायाममरखतकार श्री शिवन धानगुरूविजयावाचकपदविधार
मसालिनविा कजन मन नलबाधकदिनकशE HERनयात्रविचिनगणनणालियाचलमस्तरराविसमाहमासिस्मनामावलटिनिघE Emमियरुचरणमादशान्तितबसदासजा स सहमनिसपनावरसुवदिरविणE TEवारतरीसारसाकच्चस्तमाकाटकानगरमा कारिदिनतिरंगवामणमासंघमानकर AREबनामसोनारायणादनमूसा धसकतसगावनडबवामनरमा महिमासिका AC पस्नयासिालसम्मलेन्तरस्थाति र कारचपासमानानघराघाघET Enासकलपानित गालामात्रामविकासदरातनशिपमुनिसतापमुदाय
पिसासवतावममा सिर वद्यिाशादानाकन्नशामनिवासरावालाटनगयाभरना
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
84
પીઠબંધ - હસ્તપ્રત પરિચય ૧૧. શાંતસૌભાગ્યજી કૃત અગડદત્તરાસ.
२. सं.-१७८७
BAR
KHA
श्रामहिमानगो मानबिंबितकामावसकतजारावरन नमुनाहानगवान शंततश्यअनु। परमजीतन्त्रमान मणिमणपुरन वराहपुर जेजाआणाभार चार गुणal राधनवनवरी नगवाजमार्थ आपकजया मना मारमातकण्यामि रानो कावामान उपायक ययाती तणावार याबातसंगम 1951 समाधान जलाना अबताणार
नामा सारनायवतफावण विधावार अगसदमनावर नाला पाणनववार टीपरिमान मनमा पिलरतकात मावलीमा नावित्रचनाणसान
रवानावावगेरा नातिर मन अपना हरियानमाकोसमाएर मना विणकापूरिताकिमउगलवणधार रथकानिकरलालगामगाया मी कामनारला जाणार नामानिमारचदिर कानमा
सामाधार लानमारकाजात पदावनितारलाना मावापात पिकणारलानगडमरच्यानलबालावा रेलान करतारंगजसमायानोकानी हरियालाई मानकायम अत्यवा नजकोवरलालअधिक्ष
बोरिवानगरअनुप्रभसाक्षा પ્રથમ પૃષ્ઠ
HABAR
जमाव जमाती विभाग "तुरबा नशामराजापुरकान्तली वाया नमाविमायाराममा नाम
माणसाला पाणलाको अनियमावदेखो मायामा विसावा नातिकान गाने मायक गायिका मायालयात धनमालाणे गोरखा
ने हायर सायचा यात समा नामावलियर मापनातान योताथार कर
पाहणगामा
बामधिकोनका
Sव्वजनिक समाजाsamam
ALAATRO
B
UERITOARE था८४६लाक५६
अलाSE
.
ampat
અંતિમ પૃષ્ઠ
For Personal & Private Use Only
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત રાસમાલા
85
વ જડ પાકસંપાદન પદ્ધતિ
જે કૃતિની એકથી વધુ પ્રત મળી તેમાં યોગ્ય પ્રતને મુખ્ય બનાવી છે. સામાન્ય રીતે મુખ્ય બનાવેલ પ્રતના પાઠને જ જોડણી સહિત સ્વીકાર્યો છે. પરંતુ કેટલાક ફેરફારો આવશ્યક ગણ્યા છે જેમકે – ૧. “Y' નો અર્થને આધારે જરૂર જણાઈ ત્યાં “ખ કર્યો છે. ‘વ’ને બદલે ‘જ' અને “બાને બદલે
‘વ’ ઘણા લહિયાઓએ વાપર્યો છે. ત્યાં અભિપ્રેત અર્થને આધારે સુધારી લેવામાં આવ્યું છે. મધ્યકાલીન ગૂર્જર ભાષાની રૂઢિને જાળવી રાખવા લેખનના વૈકલ્પિક પ્રયોગો યથાવત્ રાખ્યા
છે. જેમ કે બેઠો, ચાલ્યો, કરતક, સંખપુર, મોનઈ ઈત્યાદિ. સર હુસ્વ-દીર્ઘ સ્વરોની જોડણી સુધારી નથી, યથાર્દષ્ટ જ રહેવા દીધી છે જેમ કે સામણિ,
વીનવીલ, લાડુ, અજૂઆ, જાણૂ વગેરે... અનુસ્વારો જ્યાં અર્થભ્રમ થાય એવી સ્થિતિ હોય કે સ્પષ્ટતયા લેખનદોષ જણાયો હોય ત્યાંથી કાઢી નાખવામાં આવ્યા છે તથા જરૂરી જણાય ત્યાં ઉમેરવામાં પણ આવ્યા છે ક્યારેક અનુનાસિક પૂર્વે અનુસ્વાર મૂકવાનું વલણ દેખાય છે. પરંતુ પાઠ એક સરખો રાખવા અનુસ્વાર
સુધારી લીધા છે. ૩. કૃતિમાં આવેલ અન્ય ગ્રંથોના સંસ્કૃત-પ્રાકૃત વગેરે ભાષાબદ્ધ સુભાષિતોમાં વ્યાકરણિક ક્ષતિઓ
દૂર કરવા શક્ય પ્રયત્ન કર્યો છે. જ્યાં પદ્ય ક્ષતિબહુલ હતું ત્યાં સુધારવું શક્ય ન હોવાથી
યથાવત્ રહેવા દીધું છે. ૪. ચરણાને એક દંડ અને કડીને અંતે બે દંડ એવી વિરામચિન્હની વ્યવસ્થા સામાન્ય રીતે જોવા
મળે છે. પણ એમાં નિયતતા મળતી નથી. તો ક્યારેક વિરામ ચિન્ડનો ઉપયોગ જ ન કર્યો હોય એવું પણ બને છે. અહીં પ્રથમ તથા તૃતીય ચરણાન્ત અલ્પવિરામ, પદ્યાર્થે અર્ધવિરામ અને
પદ્ય પૂર્ણ થાય ત્યારે પૂર્ણ વિરામની નિયત વ્યવસ્થા રાખી છે. ૫. કવિએ કોઈના મુખમાં મૂકેલ વાક્ય દર્શાવવા અવતરણ ચિહ્ન ઉમેર્યા છે. ૬. કડીને અંતે આવતા ધ્રુવપંક્તિના સંકેતો બધે એકસરખા હોતા નથી, અહીં બધે જ ધ્રુવપંક્તિનો
પ્રથમશબ્દ મૂકવામાં આવ્યો છે. ૭. મૂળ પ્રતોમાં ઢાળ-ક્રમાંક અને ઉપયુક્ત દેશીના ક્રમમાં એકરૂપતા મળતી નથી. અહીં ઢાળ ક્રમાંક
પછી દેશીના ક્રમનું નિયત બંધારણ રાખ્યું છે.
For Personal & Private Use Only
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
86
૮. એકરૂપતા જાળવવા કડી ક્રમાંક પછી જ ધ્રુવવદસંકેતો રાખ્યા છે.
૯.
ઢાળ ક્રમાંક કે કડી ક્રમાંક ક્યાંક આપવાના રહી ગયા હોય અથવા ખોટા અપાઈ ગયા હોય તો સુધારી લીધા છે. મૂળપ્રતમાં ક્યાંક સંપૂર્ણ કૃતિના કડીક્રમાંક સળંગ આપ્યા છે અને ક્યાંક પ્રતિઢાળ નવા ક્રમાંક આપ્યા છે. અહીં તે કૃતિમાં મૂળનું જ અનુસરણ કરાયું છે.
૧૦. પાદાન્તે આવતા ‘જી’ ‘રે’ વગેરે પાદપૂરકો ક્યાંક છૂટા ગયા હોય તો ઉમેરી દેવામાં આવ્યા છે. ૧૧. દેશીઓ એકથી વધુ રીતે પ્રચલિત હોય અથવા તેના રાગ મળતા હોય તો તે જૈન ગૂર્જર કવિઓ ભાગ-૮માંથી લઈને [ ] કૌંસમાં ઉમેર્યા છે.
૧૨. સામાન્ય જોડણી કે અનુસ્વારના પાઠભેદો પાઠાંતરમાં સમાવ્યા નથી પરંતુ જ્યાં વિશેષ અર્થભેદ થતો હોય તે શબ્દભેદો ‘પાઠા’ કરીને એ જ પત્રમાં નીચે મૂક્યા છે.
પીઠબંધ - પાઠસંપાદન પદ્ધતિ
૧૩. સુધારેલ પાઠ ( ) કૌંસમાં અને ખૂટતો પાઠ વિકલ્પ રૂપે [ ] કૌંસમાં આપેલ છે.
સંદર્ભ ગ્રંથ સૂચિ ઃ
:
એક જૈન સાહિત્યનો સંક્ષિપ્ત ઈતિહાસ.
જૈન સંસ્કૃત સાહિત્યનો ઈતિહાસ. ભા. ૧, ૨, ૩.
જૈન ગુર્જર કવિઓ ભા. ૧થી ૧૦.
ક જૈન કથા સૂચિ ભા. ૧, ૨, ૩. મધ્યકાલીન કથાકોષ.
પાઈય-સદ્દ-મહણવો. ભગવદ્ગોમંડલ. ભા. ૧થી ૯ શબ્દરત્નમહોદધિ ભા. ૧, ૨, ૩. ક મધ્યકાલીન ગુજરાતી શબ્દકોષ.
આરામશોભા રાસમાલા.
que
For Personal & Private Use Only
255
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
87
નાની અગsd 8થા -
જંબુદ્વિપ... દક્ષિણાર્ધભરત... રળીયામણું નગર શંખપુર.. જાણે પૃથ્વી રૂપી સુંદરીના હૈયાનો હાર.
આકાશને આંબતી હવેલીઓ, વિશાળ રાજમાર્ગો, અનેક ક્રીડા સ્થાનો, સુંદર સરોવરો, લીલાછમ ઉપવનો આવા તો અનેક વૈભવોથી શોભાયમાન એ નગર એટલે જાણે ઈન્દ્રની અલકાપુરી...
ત્રદ્ધિ સમૃદ્ધિ તો એટલી છલકતી કે જાણે આનગરને લક્ષ્મીએ પોતાનું નિવાસસ્થાન બનાવ્યું હોય. આ નગરને જોવું એટલે પરદેશીઓને મન તો કાયમનું સંભારણું!.
અહીંના વણિકો દેશ-પરદેશ વેપારાર્થે જતા, તો અનેક દેશ-દેશાવરના વેપારીઓ અહીં વેપાર કરવા આવતા, અહીં ન હતો કોઈ દંડનાયકોનો ભય, ને ન હતો લૂટારાઓ કે ધૂતારાઓનો ભય.
સુખ-શાંતિ અને સમૃદ્ધિનો ત્રિવેણી સંગમ અહીં રચાયો હતો. આથી જ તો પ્રજા ધર્મ આરાધના પણ સારી રીતે કરી શકતી.
આ બધાનું એક માત્ર કારણ એટલે સુંદર રાજા. પ્રજાવત્સલતા અને ન્યાયપ્રિયતાને કારણે એણે પ્રજાના મન જીતી લીધા હતા. શૌર્ય અને પરાક્રમ તો એવા કે કોઈ શત્રુ એની સામે આંખ ઊંચી પણ ન કરી શકે.
આ રાજહંસ ન્યાય-અન્યાયના ક્ષીર-નીરનો ભેદ સારી રીતે ઉકેલી શકતો.. રાજવી માત્ર નામથી જ નહીં પરંતુ ગુણથી પણ સુંદર હતો. આ રાજા નગર રૂપ નવસેરા હારનો મુખ્યમણિ હતો.
આ રાજવીને શીલગુણથી શોભતી સુલસા નામે પટ્ટરાણી હતી. રૂપવાનની સાથે એ ગુણવાન પણ હતી. રાજાને મન એ જ જીવન હતી. રાજા-રાણી સુખપૂર્વક ગૃહસ્થધર્મનું પાલન કરતાં હતાં. સંસારના સુખ ભોગવતાં રાજાને ત્યાં એક પુત્રનો જન્મ થયો. આખા નગરમાં ઉમંગ અને ઉત્સાહપૂર્વક જન્મોત્સવ ઉજવાયો. નામ રાખ્યું અગડદત્ત!
એકનો એક હોવાથી માત-પિતાનો અત્યંત લાડકવાયો બન્યો. એના મનમાં જે ઈચ્છા થાય તે મહારાણીજી અવશ્ય પૂરે. એક બાજુ રાજઋદ્ધિ સુખસમૃદ્ધિ અને બીજી બાજુ માતા-પિતાનો અપાર
For Personal & Private Use Only
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
88
અગડદત્ત કથા
સ્નેહ... પુત્ર વાત્સલ્ય મહારાણીજીને ઘેલા બનાવી દીધા હતા. ક્યારેક કુમાર ભૂલ કરી બેસે છતાં માતાની મમતા એની સામે આંખ આડા કાન કરે. પુત્ર-પ્રેમને કારણે કુમારની ભૂલો મહારાણીજીને ભૂલ જ લાગતી નથી, કુમાર મન ફાવે તેમ જ કરે, મન ફાવે ત્યાં જાય, છતાં મહારાણીજી કુમારને એક અક્ષર પણ કહેતા નથી.
આ બધું જોઈને રાજાને મનમાં થોડી ચિંતા થવા લાગી. એક દિવસ એકાંતમાં મહારાણી પાસે ચિંતા વ્યક્ત કરી.
“મહારાણી! એવું નથી લાગતું વધુ પડતો સ્નેહ રાજકુમારના ભવિષ્યને માટે હાનિકારક બને? રાજનુ! પુત્ર તો માતા-પિતાના સ્નેહનો હંમેશા તરસ્યો જ હોય...” પણ, માતા-પિતાની ફરજ?'.. ફરજ શું? પુત્ર પર વાત્સલ્ય વરસાવ્યા કરવું એજ ને?” ના મહારાણીજી, માત્ર એટલેથી કર્તવ્ય પૂર્ણ થતું નથી.” તો?' પુત્રમાં સંસ્કારોનું સિંચન પણ આવશ્યક છે.” “મારો પુત્ર તો સંસ્કારોનો ભંડાર છે ભંડાર...!” રક્ષણ ન કરીએ તો ભર્યા ભંડારનેય ખાલી થતા વાર ન લાગે!” “મહારાજા! આપ ખોટી ચિંતા કરો છો..”
ચિંતા ખોટી નથી. અત્યારથી જ એ કોઈનું ઔચિત્ય સાચવતો નથી અને ગુરૂજનોનો પણ અવિનય કરતા અચકાતો નથી...
હું રાજકાર્યોમાં વ્યસ્ત રહું છું, તમે તો થોડું ધ્યાન રાખો.
“રાજ! અગડદત્ત તો હજુ બહુ નાનો છે. બાળ સહજ ચંચળતાઓતો હોય જ ને! વિદ્યાભ્યાસ થશે, કળાઓમાં પારંગત બનશે... પછી આપ જ કહેશો.
“આ તો મારા કૂળનો દિપક છે..' મહારાણીની અતિશય મમતાની આગળ મહારાજાને મૌન ધારણ કરવું પડ્યું.
આ રીતે માતાના અપાર સ્નેહે અગડદામાં સંસ્કારોના સિંચનને અને દોષના નિકાલને ગૌણ બનાવી દીધા. સ્વ-ઈચ્છા પ્રમાણે જ વર્તવું, કોઈનો પણ તિરસ્કાર કરી દેવો. મન ફાવે તેમ બોલવુ આ બધુ એના જીવનમાં સહજ થઈ ગયું.
For Personal & Private Use Only
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
કાળક્રમે અગડદત્ત યૌવનના ઉંબરે આવી પહોંચ્યો. રૂપ, સમૃદ્ધિ અને સત્તા મળે અને એનો મદ ચડે પછી શું બાકી રહે?
રાજા રાજકાજમાં વ્યસ્ત છે. અને મહારાણી પુત્ર-મોહમાં મસ્ત છે. એને કોઈ જ બંધન નથી, કોઈ રોકનાર કે ટોકનાર નથી... આ બધાનું પરિણામ એ આવ્યું કે, આ રાજકુમાર કુમિત્રોની સોબતે ચડી ગયો. મદ્યપાન અને જુગાર વિના એને ચેન પડતું નથી, હિંસા કરતા જરાય ખચકાતો નથી. વાતે વાતે ખોટું બોલવું એ તો એનો સ્વભાવ થઈ ગયો, પરસ્ત્રીમાં લંપટ બની ગયો, ગમે ત્યારે કોઈને પણ હેરાન કરીને તે આનંદ માણે છે, આખા નગરમાં જ્યાં ત્યાં ફરે છે. લોકોને રંજાડે છે ને નગરની સ્ત્રીઓને હેરાન કરે છે.
નગરજનો આ રાજકુમારથી કંટાળી ગયા છે. પણ બિલાડીના ગળે ઘંટ બાંધે કોણ? સત્તા સામે શાણપણ શું કામનું? કોઈ કુમારને કાંઈ પણ કહી શકતું નથી, એક દિવસ નગરનું મહાજન ભેગું થયું.
કાંઈક તો આપણે કરવું જ પડશે, કુમાર આ રીતે વર્તે તો આપણી વહુ-દીકરીઓની લાજ કેમ રહેશે?'
“અરે! લાજ તો ઠીક, બહાર નીકળવુંય મુશ્કેલ થઈ ગયું છે.” મદ્યપાન કરીને નગરમાં ફરે છે. આપણા દીકરાઓ એની સોબતે ચડી ગયા તો?' રાજકુમારની આવી અવળચંડાઈ ચલાવી કેમ લેવાય?' પણ, આ તો રાજકુમાર છે એને સમજાવે કોણ?” કાંઈ કરવું તો પડશે જ.” આપણે મહારાજા પાસે જઈએ. રાજા પ્રજાવત્સલ છે. એ જ આપણને ન્યાય આપશે.’ પુત્રમોહમાં અંધ બનીને રાજા આપણી વાત નહીં સાંભળે તો?”
“તો શું? આપણે કહી દઈશું. પ્રજાની હેરાનગતિ દૂર કરો અથવા બીજા રાજ્યમાં જવાની અનુમતિ આપો.”
બધા એક અવાજે બોલી ઉઠ્યા. હા હા એમ જ કરીએ.” બીજે દિવસે મહાજન ભેગુ મળી રાજદરબારે ગયું. મહારાજાની સામે ભટણું ધર્યું. રાજ! આ ભટણું સ્વીકારી અમને કૃતાર્થ કરો.” આજે આખું મહાજન રાજસભામાં? શું કોઈ વિશિષ્ટ પ્રયોજન?
For Personal & Private Use Only
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
90
વ્યાપાર વગેરે તો સારી રીતે ચાલી રહ્યા છે ને?’
‘મહારાજા! આપની સુઘડિત વ્યવસ્થા અને ન્યાયપ્રિય શાસનને કારણે નગરના વ્યાપાર અને લોકોની સમૃદ્ધિમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ જ થઈ રહી છે.’
‘તો પછી?’
‘રાજ! કેટલાય સમયથી નગરની પ્રજા ત્રસ્ત છે...’
‘ત્રસ્ત? પ્રજાને શેનો ત્રાસ? કોનો ત્રાસ..
મારા હોવા છતાં જો પ્રજા ત્રસ્ત હોય તો મારું આ રાજવી પદ લાજે. માટે, વિના સંકોચે જે હોય તે જણાવો...’
‘મહારાજ! બીજું બધું તો બરાબર છે પણ રાજકુમાર!...’
‘નગરશેઠ! તમે ગભરાશો નહીં.
જો રાજકુમારની ભૂલ હશે તો તેને પણ સજા થશે...’
‘મહારાજ! આપણો રાજકુમાર ઘણા સમયથી સાતે ય વ્યસનમાં ચકચૂર બન્યો છે. મદ્યપાન કરીને આખા નગરમાં ફર્યા કરે છે. ગામની વહુ-દીકરીઓને પરેશાન કરવામાં એણે કાંઈ બાકી રાખ્યું નથી, હવે તો આ પ્રજા નગરને અને રાજ્યને છોડવા તૈયાર થઈ ગઈ છે.’
મહારાજાની આંખો લાલઘૂમ થઈ ગઈ...
સિંહાસન પર હાથ પછાડી ઊભા થઈ મહારાજાએ ત્રાડ પાડી.
અગડદત્ત કથા
‘મંત્રીશ્વર! રાજકુમારને તુરત હાજર કરો! એને કડકમાં કડક સજા કરવામાં આવશે...’
મહારાજાનું વિકરાળ સ્વરૂપ આ પહેલા ક્યારેય જોયું ન હતું, આથી ‘હવે શું થશે?' એ વિચારમાં બધા ખોવાઈ ગયા, આખી રાજસભા સ્તબ્ધ બની ગઈ. સૌ કોઈ મહારાજાના લાલઘુમ ચહેરાને જોઈ રહ્યા...
થોડી જ વારમાં રાજકુમારનો રાજસભામાં પ્રવેશ થયો...
જ
‘અગડદત્ત! મારા જલ જેવા નિર્મલ કુલને તે કલંક ચઢાવ્યું છે. મારી સાત નહીં પણ સત્તોતેર પેઢીનું નામ ડુબાડ્યું છે. રક્ષણહાર હોય એ જ ભક્ષણહાર બને તો કેમ ચાલે? આપણે પ્રજાના ત્રાતા છીએ. આપણે જ ત્રાસદાતા બનીએ એ તો કોઈ પણ સંયોગોમાં નહીં જ ચલાવી લેવાય’...
For Personal & Private Use Only
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
91
ITA
કે
જો
.
III III
હું
g:ER
પિતાના પ્રચંડ આક્રોશભર્યા વચનો સાંભળીને અગડદત્તનું માથું શરમથી ઝુકી ગયું, કાંઈ પણ બોલી ન શક્યો.
“કુંડલ પોતે જ જો કાન ખોતરે તો એ ભૂષણ નહીં પણ દૂષણ છે. આવા દૂષણને દૂર કરવામાં જ સર્વનું શ્રેય છે.
ચાલ્યો જા અહીંથી, મારે તારું મુખ પણ જોવું નથી, જા, મારો મહેલ, મારું નગર, મારું રાજ્ય છોડીને ચાલ્યો જા. આજ પછી ક્યારેય તારું કલંકિત મુખ મને દેખાડીશ નહીં..'
મહારાજાના તીક્ષ્ણ વચન-બાણોએ અગડદત્તના હૃદયને વીંધી નાખ્યું. હાથમાં તલવાર લઈને એ તરત જ ત્યાંથી નીકળી ગયો.
નગર પસાર કરીને તે અટવીમાં પહોંચ્યો.
જીવનમાં પહેલી જ વાર તે એકલતાનો અનુભવ કરી રહ્યો હતો. તેના અભિમાનના ચૂરેચૂરા થઈ ગયા હતા.
આરામ અને મોજમજા, મિત્રોની સંગત અને વિષયોની રંગત બધું જ એક ઝાટકે છોડી દેવું પડ્યું.
For Personal & Private Use Only
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
92
અગડદત્ત કથા
એના મનમાં સતત મહારાજાના વચનોના પ્રતિઘોષ સંભળાતા હતા. “તે મારા જલ જેવા નિર્મલ કુલને કલંકિત કર્યું છે.' “તેં મારી સાત નહીં સત્તોતેર પેઢીનું નામ ડુબાડ્યું છે.'
“જા, ચાલ્યો જા, મારો મહેલ, મારું નગર, મારું રાજ્ય છોડીને ચાલ્યો જા. આજ પછી ક્યારેય તારું કલંકિત મુખ મને દેખાડીશ નહીં.'
અગડદત્તના મનમાં વિચારોના ઘોડાપૂર ઉમટ્યાં... “મારા આવા ઘોર અપમાનનું કારણ હું પોતે જ છું. મારી જ ઉદ્ધતાઈએ મારી આ હાલત કરી છે. પિતાની સંપત્તિ, બળ અને સત્તાથી ઉન્મત્ત થઈને મેં પોતે જ કરેલી ભૂલોનું આ પરિણામ છે. હવે તો મારે મારી ભૂલો સુધારવી જ જોઈએ. મારે મારું જીવન ઉચ્ચ મૂલ્યવાન બનાવવું જોઈએ. મારું આ પતન કદાચ ઉત્થાનનો પાયો બની જાય.
પણ, એકલો હું શું કરું? ક્યાં જાઉં? હવે મને રાખશે પણ કોણ? નથી મારી પાસે સત્તા કે સંપત્તિ? નથી કોઈનોય સાથ-સંગાથ?
ના, પણ મારે આમ નિરાશ થવાની જરૂર નથી. હું ગમે તેમ તોય ક્ષત્રિય-પુત્ર છું. હું મારા બળ અને પરાક્રમને પુરવાર કરી આપીશ, ગયેલું સ્વામાન હું પાછું પ્રાપ્ત કરીશ..”
અગડદત્તે પશ્ચાતાપની પાવન ગંગામાં સ્નાન કર્યું અને જીવન-ઉત્થાનના દ્રઢ સંકલ્પના ચીવર પહેર્યા. એના લડથડીયા ખાતા પગમાં હવે મક્કમતાનો નવો સંચાર થયો.
નિર્ભય બની એણે આખી અટવી પાર કરી. અને આવી પહોંચ્યો વારાણસી નગરી... ગંગાકાંઠે વસેલી એ નગરીને પ્રભુ પાર્શ્વના ત્રણ-ત્રણ કલ્યાણકોએ પવિત્ર બનાવી છે. નગરીમાં અગડદત્ત કોઈને પણ ઓળખાતો નથી. આમ તેમ ફર્યા કરે છે. અને નગરીને જોયા કરે છે. ફરતા ફરતા એની નજર એક ઘરની સામે સ્થિર થઈ ગઈ. એ ઘર હતું પવનચંડ ઉપાધ્યાયનું,
ઉપાધ્યાયની આજુબાજુ કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ વિદ્યાભ્યાસમાં મસ્ત હતા. ને કેટલાક કલાભ્યાસમાં રત હતા. કોઈ વિદ્યાર્થીઓ ઉપાધ્યાયની સેવા કરતા હતા. તો વળી કોઈ ગજ, અશ્વ ને રથ શિક્ષા ગ્રહણ કરતા હતા.
For Personal & Private Use Only
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
આ દ્રશ્યએ અગડદત્તના મનમાં એક પ્રકાશનું તેજ કિરણ પાથરી દીધું. હું પણ આ રીતે વિદ્યાભ્યાસ અને કલાભ્યાસ કરું તો?
હું અત્યાર સુધી ભલે કાંઈ શીખ્યો નહીં. પરંતુ હવે મન દઈને ઉદ્યમ કરું તો અભ્યાસ થઈ શકશે...
પરંતુ આ ઉપાધ્યાયજી મને ઓળખતા નથી. તો મને અભ્યાસ કેવી રીતે કરાવશે? વળી ગુરુદક્ષિણા માટે મારી પાસે દ્રવ્ય પણ ક્યાં છે?
છતાં, હું એમની પાસે જાઉં અને વાત તો કરું, મુખાકૃતિથી બહુ સૌમ્ય અને ઉદાર લાગે છે. કદાચ મને વિદ્યાભ્યાસ કરાવવાનું સ્વીકારી લે પણ ખરા!”
અગડદર સીધો જ એ ઘરમાં ઉપાધ્યાય પાસે ગયો. વિનયપૂર્વક તેમના ચરણ સ્પર્શ કર્યા અને હાથ જોડીને બેઠો.
તેની સુકુમાલ દેહયષ્ટિ, લક્ષણવંતુ વિશાલ ભાલ પ્રતિભાવંતી મુખાકૃતિ, આ બધું જોઈને ઉપાધ્યાય સમજી ગયા કે આ નવયુવાન કોઈ ઉચ્ચકુળનો લાગે છે. ને સાથે વર્તમાન પરિસ્થિતિ જોઈને સમજી પણ ગયા. હમણાં કોઈ મુશ્કેલીમાં લાગે છે.
અગડદત્તને પ્રેમથી આવકાર આપ્યો. આવ, કુમાર! શું નામ છે તારું?” “મારું નામ અગડદત્ત” તારા પિતા?” “શંખપુરના મહારાજા સુંદર!” ‘તું રાજકુમાર છે?” હાજી “તો અત્યારે અહીં?' અગડદતે ઉપાધ્યાય સમક્ષ નિખાલસ પણે હૈયું ખાલી કરી દીધું. પોતાનો સમગ્ર વૃતાન્ત જણાવી દીધો... ઉપાધ્યાય એની સરળતા અને સચ્ચાઈ પર ખુશ થયા અને કુમારને આશ્વાસિત કર્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
94
‘રાજકુમાર! જે બની ગયું તેને ભૂલી જા.’
‘કેવી રીતે ભૂલી જાઉં? મારા મગજમાં હજુ પણ પિતાજીના શબ્દો ગુંજે છે.’
‘એ બધું ભૂલ્યા વિના તું વિદ્યાઓ અને કલાઓમાં પારંગત બની શકીશ નહીં. માટે આજથી ભૂતકાળને ભૂલી આ તારું જ ઘર છે એમ માની અહીં ખુશીથી રહે. હું તને સમગ્ર કલાઓમાં નિષ્ણાત બનાવીશ’.
‘પણ, એક વાત હવે તારે ધ્યાનમાં રાખવાની છે’.
‘કઈ?’
‘તારે કોઈને પણ તારી ઓળખ આપવી નહીં.’ ‘ભલે, આપની આજ્ઞા મારા માટે શિરસાવંઘ જ રહેશે.’ ઉપાધ્યાય અગડદત્તને લઈને પોતાની પત્ની પાસે જાય છે.
પધારો... પધારો... સ્વામી! પરંતુ આ યુવાન?' ‘પ્રિયે! આ મારા ભાઈનો પુત્ર છે...’
‘નામ?’
‘અગડદત્ત,
અહીં કલાભ્યાસ અર્થે આવ્યો છે.’
અગડદને ભક્તિથી તેમના ચરણસ્પર્શ કર્યા
‘અગડદત્ત આજથી અહીં જ રહેશે. આપણે પુત્રની જેમ એને રાખવાનો છે.’
પત્નીને આટલું કહીને ઉપાધ્યાયે કુમાર સામે જોયું.
‘અગડદત્ત! આ ઘર તારું જ છે. કોઈ પણ શરમ કે સંકોચ રાખીશ નહીં’.
‘હા જી ગુરુદેવ! પણ હવે મારે શું કરવાનું છે?
‘સ્નાન-ભોજનાદિ કરી લે. થોડો વિશ્રામ કરી લે. પછી આજથી જ તારો કલાભ્યાસ શરૂ કરી
દઈએ...’
અગડદત્ત કથા
‘જેવી આપની આજ્ઞા.’
અગડદત્તને ખરે સમયે માતાના વાત્સલ્ય અને પિતાના પ્રેમના મિશ્રણસમા ગુરુદેવ મળી ગયા,
For Personal & Private Use Only
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા.
95
જૂની ભૂલોને ભૂલી તે ખંતપૂર્વક વિદ્યાભ્યાસ કરવા લાગ્યો... દુન્યવી બીજી બધી બાબતોથી તે એકદમ અલિપ્ત બની ગયો. મનમાં એક જ લગન છે. “વિદ્યાભ્યાસ’!....
એક બાજુ સતત અને સખત ઉદ્યમ છે ને સાથે વિનય પણ છે. બીજી બાજુ સુયોગ્ય ઘડતર કરનાર ગુરુ છે. બન્નેનો સુમેળ સધાઈ ગયો.
ટૂંક સમયમાં જ અગડદત્ત ગજકળા, અશ્વકળા, રથકલા, નૃત્યકળા, ગીતકળા, વાદ્યકળા, ચિત્રકળા વગેરે કળાઓમાં અને લક્ષણવિદ્યા, જ્યોતિષવિદ્યા, ઔષધવિદ્યા વગેરે વિદ્યામાં પારંગત બની ગયો. હવે તેણે તેની ક્ષત્રિયને યોગ્ય શસ્ત્રકલા પણ ગ્રહણ કરવાની શરૂ કરી દીધી.
ઉપાધ્યાયના ઘરની બાજુમાં એક ઉદ્યાન હતું. ગ્રહણ કરેલી વિદ્યાઓનું વિસ્મરણ ન થઈ જાય માટે નિત્યત્યાં જઈને/કલાપરિશ્રમ કરતો રહેતો.. શસ્ત્રાભ્યાસ પણ કરતો, હાંડલીને દોરીથી ઝાડની ડાળીએ બાંધીને તે સામે દૂર જઈને નિશાન તાકે. તલવાર હાથમાં લે અને જુદી જુદી રીતે પ્રહારો કરતા શીખે.
આ ઉદ્યાનની બાજુમાં એક હવેલી હતી. તેના ગવાક્ષમાં એક સુંદરી બેસી રહેતી અને દરરોજ કુમારને જોયા કરતી.
કેવું સુંદર રૂપ? કેવું લસલસતું યોવન? કેવું કલાકૌશલ્ય? ખરેખર! આ યુવાન સાથે મારો મેળાપ થઈ જાય તો મારા માટે પૃથ્વી પર જ સ્વર્ગ ઉતરી જાય.'
આવા તો અનેક વિચારો ધસમસતા પૂરની જેમ તે સુંદરીના મનમાં આવવા લાગ્યા. દિનપ્રતિદિન તેનો કુમાર પ્રત્યેનો રાગ વધતો જ જતો હતો.
હવે તો કુમાર સાથે વાતચીત કરવા અને કુમારનું ધ્યાન ખેંચવા તેણે એક ઉપાય પણ ગોતી કાઢ્યો. રોજ-રોજ વિવિધ અલંકારો પહેરી ગવાક્ષમાં આવીને બેસે. અને વિવિધ પ્રકારના પત્ર-પુષ્પ ફળ વગેરે ફેંકી કુમારને પોતાની તરફ આકર્ષિત કરવાના પ્રયત્નો શરૂ કર્યા.
અગડદત્તને વિદ્યાભ્યાસમાં એટલો રસ છે કે એ મનને બીજે ક્યાંય જવા દેવામાં માનતો જ નથી, આટઆટલા હાવભાવ કરી રહેલી સુંદરીની સામે એકવાર પણ જોતો નથી. એક દિવસ પેલી સુંદરી કામના ઉન્માદે ચડી,
કેટલા દિવસથી રાહ જોઉં છું? કેટલા પ્રયત્નો કર્યા? મારે ક્યાં સુધી તરસ્યા કરવું? હવે નહીં રહેવાય.” અતિ વિહ્વળ બનેલી સુંદરીએ સુંદર ફૂલોથી ગુંથેલ એક પુષ્પગુચ્છ અગડદા પર જોરથી
For Personal & Private Use Only
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
96
અગડદત્ત કથા
ફેંક્યો. અગડદત્તનું ધ્યાન તેના તરફ ગયું. સામે જુએ છે તો રૂપ રૂપનો અંબાર, સોળે શણગાર સજી અપ્સરા જેવી એક કન્યા ઊભી હતી. તેને જોતા જ અડદત્તના મનમાં વિકલ્પમાલા શરૂ થઈ.
NAS
S
kiી ના
T
i
આ નાગ કન્યા તો નહીં હોય ને? શું આ કમલા છે?, શું રંભા છે?, શું ઉર્વશી છે? અથવા તો શું મારા પુન્યથી દેવલોકમાંથી અપ્સરા ઉતરી આવી છે? તેના રૂપનો કુમારને એવો તો મોહ લાગ્યો કે તેના નયનો મીંચાવાનું જ ભૂલી ગયા. બન્ને એકબીજાના રૂપમાં ખોવાઈ ગયા. થોડા સમય પછી કુમારે મૌન તોડ્યું. તું કોણ છે? રોજ કલાભ્યાસ કરવામાં મને વિક્ષેપ કેમ કરે છે?'
For Personal & Private Use Only
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
પહેલીવાર જેને પોતાના પ્રિયતમ માની બેઠી છે. એના મુખથી પોતાના માટે બોલાયેલા શબ્દો સાંભળ્યા. સુંદરીનું મન હિલોળે ચઢ્યું. અંગ-અંગ રોમાંચિત થઈ ગયા.
હે પ્રિયતમ! જ્યારથી મેં તમને જોયા છે. હું તમારી પાછળ પાગલ બની ગઈ છું. મનથી તો તમને વરી જ ચૂકી છું. હવે મારા પ્રાણ, મારા પ્રિયતમ તમે જ છો. તમારા વિના હવે હું એક ક્ષણ પણ જીવી શકુ એમ નથી”.
પ્રિયે! પણ એ તો કહે, તું કોની પુત્રી છે? તારું નામ શું છે? હું શ્રેષ્ઠી બંધુદત્તની પુત્રી મદનમંજરી છું.
આ જ નગરમાં એક યુવાન સાથે મારા લગ્ન થયા હતા. કારણોસાર હું તેનાથી વિરકત થઈ પિતાને ઘરે રહી છું'.
પરંતુ હવે અંતરથી વિનંતી કરું છું કે આપ મારો સ્વીકાર કરો. તમારા વિના ક્ષણ પણ હું જીવી શકું એમ નથી.”
જો તમે મારો સ્વીકાર નહીં કરો તો! તો?” તો નારી હત્યાનું પાપ તમારા શિરે ચઢશે!'
કુમાર પણ તેનું રૂપ જોતાં જ તેનામાં આસક્ત બની જ ગયો હતો. અને તેમાં પણ સામેથી મનગમતી જ માંગણી આવી એટલે જાણે “ભાવતું તું ને વૈદે કીધું' જેવો ઘાટ ઘડાયો. બે ક્ષણ વિચારી કુમારે કહ્યું... - “તું મને ઓળખે છે, હું કોણ છું? અજાણ્યા પુરુષ સાથે સંબંધ બાંધતા સો વાર વિચારવું જોઈએ.”
“તમારું રૂપ અને તમારું કલા કૌશલ્ય જ તમારા ઉત્તમ કુલની ચાડી ખાય છે. તમે જે હો તે પણ હવે તો મારા નાથ તમે જ છો એ નિશ્ચિત વાત છે. તમે મારો સ્વીકાર કરો તો હું કૃતકૃત્ય થઈ જાઉં.'
“હું શંખપુરના મહારાજા સુંદરનો પુત્ર અગડદત છું. વિદ્યાભ્યાસ માટે અહીં રોકાયો છું. મારો વિદ્યાભ્યાસ પૂરો થશે. પછી જ્યારે હું શંખપુર જઈશ ત્યારે ચોક્કસ તને સાથે લઈ જઈશ. પરંતુ હમણાં હું તારી સાથે પાણિગ્રહણ નહીં કરી શકું. હમણાં મારો વિદ્યાભ્યાસ સુંદર રીતે ચાલે છે.
કુમારના જવાબથી મદનમંજરીને કાંઈક ટાઢક વળી, કેટલાય દિવસોથી જેને ઝંખતી હતી. તેનો મેળાપ થશે. જીવનભરનો સંગાથ રહેશે. એની કલ્પનાએ મદનમંજરીના શરીરમાં હર્ષનું મોજું ફેરવી નાખ્યું. બન્ને એકબીજાના વિચારોમાં ખોવાઈને દિવસો પસાર કરે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
98
અગડદત્ત કથા
એક દિવસ અગડદા રાજમાર્ગ પરથી પસાર થઈ રહ્યો હતો ત્યાં અચાનક જ દૂરથી લોકોનો કોલાહલ સાંભળ્યો.
‘ભાગો-ભાગો” બચાવો-બચાવો’
લોકોની નાસભાગ થવા માંડી. ચારે બાજુથી થયેલા કોલાહલે વાતાવરણને ખૂબ ભયભીત બનાવી દીધું હતું. કુમારના મુખ પર પણ ચિંતાની રેખા ઉપસી આવી.
શું કોઈ શત્રુ રાજા ચઢી આવ્યો હશે?” શું કોઈ મોટી ચોરોની ટોળકીએ નગરમાં છાપો માર્યો હશે?”
પણ અગડદત્તને બહુ વિચારવાનો સમય રહ્યો જ નહીં, દૂરથી દુકાનોને તોડતો, જે નજરમાં આવે તેને ભાંગીને ભુક્કો કરી નાખતો અને મહાકાળની જેમ લોકો પર તૂટી પડેલો મત્ત હસ્તિ નજરમાં આવ્યો. દોડતો-દોડતો કુમારની દિશામાં જ આવી રહ્યો હતો. લોકોએ રાડો પાડી.
એ યુવાન! માર્ગમાંથી ખસી જા. રાજાનો પટ્ટડસ્તિ ગાંડો બન્યો છે. એ કોઈના વશમાં આવતો નથી. અત્યાર સુધીમાં એણે ઘણી ભાંગફોડ કરી નાખી છે અને એટલાથી અટકતો નથી કેટલાય લોકોને સૂંઢથી ઉછાળીને ફેકે છે. જલ્દી દૂર હટી જા, જો આવી જ ગયો છે.”
કુમારને અત્યાર સુધી શીખેલ વિદ્યાનું પારખુ કરી લેવાનું મન થઈ ગયું. ધસમસતા પૂરની જેમ સામેથી હાથી આવી રહ્યો છે. છતાં કુમાર એકદમ નિશ્ચિતપણે ઊભો છે. લોકોની બુમરાડ વધતી જ જાય છે.
એય! દૂર હટી જા, મરી જઈશ, ચકદાઈ જઈશ.’ પણ સાંભળે એ બીજા, હવે તો હાથી કુમારની એકદમ નજીક આવી ગયો.
હવે તો આ નમણું ફૂલ હમણાં જ ચકદાઈ જશે.”
જોનારાના શ્વાસ અધ્ધર થઈ ગયા છે. પળ બે પળમાં સોહામણાં દેખાતા નવયુવાનનું મૃત્યુ નજર સામે દેખાય છે. પણ આ શું?. - કુમારે પોતાનું અદ્ભુત સામર્થ્ય દેખાડવાનું શરૂ કર્યું. હાથી નજીક આવતા જ કુમારે પોતાનું ઉત્તરીય વસ્ત્ર હાથીની સામે ફેંક્યું. સીધું હાથીની આંખ પર પડ્યું. અત્યંત ચપળતાથી કુમાર હાથીની પાછળ ગયો. પૂરી તાકાતથી મુષ્ટિનો પ્રહાર કર્યો. એટલે હાથી કુમારને મારવા ઊંધો ફર્યો. કુમાર પણ હાથીની સાથે ગોળ ફર્યો. ફરીથી મુક્કો લગાવ્યો એટલે હાથી ફરી ગોળ ફર્યો. આ રીતે હાથીને
For Personal & Private Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
99
મુક્કાઓ મારી મારીને ગોળ-ગોળ ફરાવીને થકવી દીધો. જ્યારે હાથી બરોબર થાકેલો લાગ્યો કે તરત જ એક મોટો કુદકો લગાવી પૂછડી પકડી ઉપર ચડી ગયો અને કુંભ-સ્થલ પર જોર જોરથી પ્રહારો કર્યા. હાથી બરાબર સકંજામાં આવી ગયાં પછી અગડદત્ત તેના ઉપર જ સવાર થઈ ગયો. હાથીને પાછો હસ્તિશાળામાં આલાન-સ્થંભ પાસે લઈ ગયો અને બાંધી દીધો.
દૂર-દૂર મહેલના ગવાક્ષમાં બેઠેલા રાજાની નજરથી આ આખીય રોમાંચક અને પરાક્રમભરી ઘટના છાની ન રહી, નગરજનો તો હર્ષના અતિરેકમાં જય-જયકાર કરવા લાગ્યા.
મહારાજાએ અગડદત્તને તુરત જ મહેલમાં બોલાવ્યો. આખુય ગામ આવા પરાક્રમી અને કલાકુશલ યુવાનના દર્શને ઉમટ્યું. મહારાજા તો અગડદત્તના પરાક્રમ ચતુરાઈ અને કલાકૌશલ્ય પર ઓવારી જ ગયા હતા. અગડદત્ત ઉપાધ્યાયને લઈને રાજમહેલે પહોંચ્યો. અગડદત્ત ચરણે નમવા જાય છે ત્યાં જ મહારાજા તેને ભેટી પડ્યા.
વાહ યુવાન! વાહ તારા પરાક્રમ અને કલા કૌશલ્ય અદ્ભુત છે. મારા નગરમાં પણ આવા નવયુવાન છે એ જાણી મારી છાતી ગજ ગજ ફૂલે છે. જે હાથીને પકડવા મહાવતો પણ પાછા પડ્યા. તેને કેટલી સહેલાઈથી તે વશ કર્યો?
અદ્ભુત... અદ્ભુત” લોકોમાંથી અવાજ આવ્યો. યુવાન! તારો પરિચય તો મને આપ. તું કઈ કઈ વિદ્યાઓ અને કલાઓમાં પારંગત બન્યો છે?, એ અમને જણાવ...”
અગડદત્ત મૌન રહ્યો ત્યાં જ પવનચંડ ઉપાધ્યાયે રાજાને ઉત્તર આપ્યો...... “રાજ! ગુણવાન પુરુષો સ્વમુખે સ્વની પ્રશંસા કરતા નથી.”
“તો આપ જ જણાવો આ યુવાન કોણ છે?” ઉપાધ્યાયે અથથી ઇતિ સુધીની બધી જ વાત જણાવી દીધી. અગડદત્તની કથની સાંભળીને રાજા આશ્ચર્યમાં ગરકાવ થઈ ગયા.
એક સમયનો ઉદ્ધત આટલો વિનયી બની શકે છે?.... માતા-પિતા અને આખાય નગરને ત્રાસદાયક આ કુમાર આજે મને અને મારા આખાય નગરને આનંદદાયક બન્યો છે.”
“ખરેખર! માનવ ધારે તે બધું જ કરી શકે છે.”
રાજા આ વિચારમાં ખોવાયેલાં હતાં. તેટલામાં મહાજને રાજસભામાં પ્રવેશ ક્યું. અને છે. રાજા સમક્ષ ભટણું ધર્યું.
For Personal & Private Use Only
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
100
‘મહારાજાનો જય હો!.. વિજય હો!..’
‘પધારો મહાજન! આપનું સ્વાગત છે.' મહારાજાએ મહાજનનો ઉચિત સત્કાર કર્યો. અને ઉચિત આસને બેસાડ્યાં.
અગડદત્ત કથા
‘કેમ, કુશલ-ક્ષેમ છે ને?’
‘રાજ! આપ જેવા પરાક્રમી અને પ્રજાવત્સલ રાજા હોવા છતાં પ્રજા આજે દુઃખી છે.’
અચાનક આવી વાત સાંભળી રાજાને તો એકદમ આઘાત લાગ્યો.
‘શું મારી પ્રજા દુઃખી? કોણ છે દુઃખી કરનાર?’
‘આપણા નગરની સમૃદ્ધિની દેવો પણ ઈર્ષા કરતા હતા. પરંતુ, રાજન! હવે આપણી નગરી ગરીબના ઘર જેવી થઈ ગઈ છે.’
‘શું કહો છો? માંડીને વાત કરો તો સમજાય!'
કોઈ ચોરે નગરીમાં ઉપદ્રવ ફેલાવ્યો છે. રાત્રિના સમયે શ્રેષ્ઠીના ઘર ખાલી કરી જાય છે આજનો શ્રેષ્ઠી આવતી કાલનો રોડપતિ થઈ જાય છે. કોઈ એને પકડી પણ શકતું નથી.’
મહારાજાનો ચહેરો ક્રોધથી લાલઘુમ બની ગયો.
‘ક્યાં છે નગરરક્ષકો? હમણાને હમણા હાજર કરો?'
નગરરક્ષકોને રાજા સમક્ષ લાવવામાં આવ્યા.
‘આ હું શું સાંભળું છું? તમે હોવા છતાં નગરી લુંટાઈ રહી છે. શું કરો છો તમે?’
‘મહારાજા! માફ કરો. અમે ઘણા પ્રયત્ન કર્યા. પરંતુ, આ ચોર કોઈ પણ હિસાબે પકડાતો નથી. ગમે તેવો ચુસ્ત પહેરો હોવા છતાં એ ક્યાંથી આવે છે અને ક્યાં જતો રહે છે? તે ખબર પડતી નથી.’
રક્ષકોનો ઉત્તર સાંભળી રાજાના મુખ પર ક્રોધ અને વિષાદ બન્ને એક સાથે દેખાવા લાગ્યા. મંત્રીશ્વર! શું આપે આ બાબતમાં કોઈ પગલા લીધા?’
‘મહારાજા! હું પણ મારી બધી યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ લગાડી ચૂક્યો છું. આપણા નિષ્ણાત ગુપ્તચરોને પણ કાર્યમાં જોડ્યા. પણ એ બધું નિષ્ફળ પુરવાર થયું છે!
અત્યાર સુધી અતિ વિકટ પરિસ્થિતિમાં પણ સ્વસ્થતાપૂર્વક માર્ગ દેખાડનાર મંત્રીશ્વર પણ કિંકર્તવ્ય મૂઢ બની ગયા.
For Personal & Private Use Only
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
101
મહારાજા પણ ઊંડી ચિંતામાં ગરકાવ થઈ ગયા. “શું મારા રાજ્યતંત્રમાં એક ચોરને પકડવાનું પણ સામર્થ્ય નથી?”
અગડદત્ત મહારાજાની ચિંતા પારખી ગયો. તેણે મહારાજાને વિનંતી કરી. “રાજ! આપ આજ્ઞા આપો તો હું ચોરોને પકડી લાવું.”
કુમાર! લોકો કહે છે એ પ્રમાણે ચોર બહુ બળવાન અને સાથે બુદ્ધિમાન પણ લાગે છે.”
આપ ચિંતા ન કરો..... હું સાત દિવસમાં એને આપની સમક્ષ હાજર કરીશ.” અગડદત વધુ મક્કમ સ્વરે બોલ્યો. “સાત દિવસમાં જો એને પકડી નહીં શકું તો હું અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીશ એ પ્રતિજ્ઞા
કુમારની પ્રતિજ્ઞા સાંભળી સૌ સ્તબ્ધ થઈ ગયા. નગરના ચોરેને ચૌટે એક જ ચર્ચા ચાલી રહી છે.
જે ચોરને પકડવા આપણા કોટવાલો, સિપાઈઓ અરે ખુદ મંત્રીશ્વર પણ નિષ્ફળ ગયા છે. એ ચોરને આ કુમળો કુમાર શું પકડી શકવાનો?”
ઘણીવાર ન ધાર્યું પણ થઈ જતું હોય છે.” પ્રતિજ્ઞા સાંભળી હતી ને? એના અવાજમાં શૌર્યનો રણકાર હતો!” કેવી પ્રતિજ્ઞા કરી? સાત દિવસમાં નહીં પકડું તો અગ્નિમાં પ્રવેશ?” “પ્રભુ એને શક્તિ આપે.' હા, હા ચોર પકડાઈ જાય તો નગરમાં શાંતિ થાય.”
આ બાજુ અગડદને વિચાર્યું. “રોજ રોજ અવનવી મોટી મોટી ચોરીઓ થાય છે. એટલે ચોર નગરમાં જ દિવસભર કોઈ છૂપા વેશે ફરતો હશે, ને ચોરી કરવાની યોજના ગોઠવતો હશે.”
“ધૂતશાળા, મદ્યની દુકાન, મઠ, ધર્મશાળા, વેશ્યાના કોઠાઓ, શૂન્યગૃહ, દાસીગૃહ, નિર્જન મંદિરો, શ્મશાન, કંદોઈની હાટડીઓ વગેરે એવા સ્થળો છે કે જ્યાં ચોર પોતાની જાતને છુપાવી શકે.”
અગડદત છ દિવસ સુધી જુદા જુદા વેશ પલટા કરીને એ બધા સ્થાનોમાં ફરી વળ્યો. પરંતુ ચોરને પકડવાની કોઈ કડી હાથમાં આવી નહીં.
છ-છ દિવસ પસાર થઈ ગયા. ઘણાં ઘણાં પ્રયત્નો કર્યા. બધી જ યુક્તિ-પ્રયુક્તિઓ યોજાઈ ગઈ. કલા-કૌશલ્ય, ચતુરાઈ બધુ જ કામે લગાડી દીધું. પરંતુ ચોરનો ક્યાંય પત્તો લાગતો નથી.
For Personal & Private Use Only
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
102
વિચારમાં ને વિચારમાં નગરમાં ફરતા ફરતા સાતમો દિવસ પણ પસાર થવા આવ્યો.. તેનો ચહેરો ફાળ ચૂકી ગયેલા સિંહની યાદ અપાવતો હતો. તેની હાલત વિદ્યાથી ભ્રષ્ટ થઈ ગયેલા વિદ્યાધર જેવી થઈ ગઈ. સંધ્યા સમયે નગરની બહાર થોડે દૂર જઈને એક આંબાના વૃક્ષ નીચે માથે હાથ દઈને બેઠો. ઢળતી સંધ્યાના આછા પ્રકાશમાં પણ અગડદત્તના મનમાં અંધકાર છવાઈ ગયો. એ ઊંડા વિચારમાં ગરકાવ થઈ ગયો.
‘મારે આવી ઘોર પ્રતિજ્ઞા કરવાની જરૂર જ ક્યાં હતી?’
‘ઉતાવળમાં વગર વિચાર્યે ખોટો નિર્ણય કરી લીધો.’
‘સાત દિવસ પૂરા થઈ ગયા.
કયા મોઢે લોકોની સામે જાઉં?’
‘લોકો શું કહેશે?
મોટા ઉપાડે પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી. હવે ક્યાં ગઈ તારી મર્દાનગી?'
‘અને આમેય અગ્નિમાં પ્રવેશ કરીને આમને આમ જીવતર ખોઈ દેવું તો યોગ્ય જણાતું નથી.’
‘તો શું પરદેશ ચાલ્યો જાઉં?’
કે પિતા પાસે પાછો ચાલ્યો જાઉં?’
કે પછી મદનમર્જરીને લઈને ક્યાંક ભાગી જાઉં?’
‘ના, ના કુલવાન પુરુષોને તો આ ન શોભે.’
‘એકવાર વચન સ્વીકાર્યું તે સ્વીકાર્યું.’
‘તેનું પાલન કોઈ પણ ભોગે થવું જ જોઈએ.’
‘વચન પાલન ન થાય તો જીવતર પણ શા કામનું?'
અગડદત્ત કથા
અગડદત્તના મનમાં વિકલ્પમાલા ચાલી રહી હતી ત્યાં જ કોઈનો પગરવ સંભળાયો... એ તરફ નજર નાંખી અને જોયું તો... એક જોગી પોતાની તરફ જ આવી રહ્યો છે.
તાડ જેવી ઊંચાઈ, મજબૂત બાંધો, ભગવા વસ્ત્ર, હાથમાં કમંડલું ને ત્રિદંડ, શ્યામવર્ણ, કસાયેલી ભૂજા, માથે જટા, ત્રિપુંડ તાણેલું કપાળ, લાલધૂમ આંખો, લાંબી દાઢી-મૂછો, વિશાળ છાતી, દીર્ઘ જંઘા, પગની પીંડીઓ પણ કસાયેલી.
For Personal & Private Use Only
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદા રાસમાલા
103
HIT
T.
કે
છે
રાત કરી દે છે.
Eી
કામ કરવા
કડવો
જોગીનું આવું રૌદ્ર રૂપ જોઈને અગડદત્તના મનમાં શંકા થઈ. “આવો બાંધો તો કોઈ યોદ્ધાનો અથવા તો અતિશય મહેનત કરનાર કોઈ મજૂરનો હોય,
શું આ બનાવટી જોગી તે નથી ને? વેશ પલટો કરીને એ આ રીતે જ રહેતો હોવો જોઈએ, શું નગરને લુંટનાર ચોર આ જ તો નથી ને? નગરમાં એવી કોઈ કડી હાથમાં તો નથી આવી.”
અગડદત્ત આવું વિચારતો હતો ત્યાં જ પેલો જોગી ઘડ-ધડ પગ પછાડતો નજીક આવી પહોંચ્યો. તેની નજર સૂર્યાસ્ત તરફ મંડાયેલી હતી. આવીને ઝાડની ડાળી તોડી તેના પત્ર ઉપર બેઠો. તેની આવી ચેષ્ટઓ જોઈને અગડદત્તની શંકા વધુ મજબૂત બની...
મનોમન નિર્ણય કરી લીધો કે “આને કાંઈ જ સાચું કહેવું નથી. જો આ બનાવટી જોગી જ હોય તો આને માયાથી જ ફસાવવો પડશે.” અગડદત્તને ચિંતિત જોઈને પારિવ્રાજકે પૂછ્યું.
બેટા! કૌન હો તુમ?”
અગડદત્ત ચહેરા પર ભલાભોલા માણસની નિર્દોષતા ધારણ કરી જોગી સામે હાથ જોડીને બોલ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
104
અગડદત્ત કથા
જે નારણ બાપુ!' ‘નમો નારાયણ બેટા! ક્યા હૈ? ક્યોં ઐસા ગુમસુમ બેઠા છે?” “બાપુ! ગરીબ છું.” જોગીએ એની આંખમાં ભૂખ પારખી કહ્યું.
ક્યા માંગતા?'
માંગતા તો સબ કુછ બાપુ... ખાવાનાય સાસા છે. આપના જેવા માત્માની અમી નજર થાય તો બેડો પાર થઈ જાય એમ સાંભળ્યું છે. આપ તો સિદ્ધ માત્મા લાગો છો.
કહો તે સેવા કરું આપની, બાપુજી! મને બે પાંદડે કરો તો!” અચ્છા-અચ્છા બેઠો! કરતા હૈ ક્યા?” બાપુ! માત્મા પાસે શું ખોટું બોલું? નાની મોટી ચોરી કરું છું'. ચોરી કરતા હૈ?' પાપી પેટ માટે કરવું પડે છે.” રહેતા હે કહાં?' કોઈ ઠેકાણું નથી બાપજી! રાત્રે નગરમાં ભટકું છું ને દિવસે આ જંગલમાં.” પણ બાપજી, કાંઈ કરો તો સુખના દા'ડા દેખું..” અગડદત્ત આટલું બોલી બાવાજીના પગમાં પડ્યો. જોગીએ અગડદત્તના શરીર પર નજર ફેરવી લીધી. માણસકામમાં આવે એવો છે. એવું લાગતાકહ્યું.
હમ રાતકો એસી સિદ્ધિ દંગા કિ તુમ બહુત ધન પા સકોગે!” અગડદા તો રાજી-રાજી થતો બાવાજીના પગ દબાવવા લાગ્યો.
હિંમત છે?' “આપ જે કહો તે કરવા તૈયાર છું બાપુ.” “ઘર તોડના પડેગા.” તૈયાર છું.”
આ વાતો ચાલતી હતી તેટલામાં સૂર્ય પોતાની પ્રકાશલીલા સમેટી ગાઢ નિદ્રામાં પોઢી ગયો. ઘનઘોર અંધકારે જગતને ઘેરી લીધું.
જોગી ઊભો થયો. તેણે પોતાનો વેશ સમેટી લીધો.
For Personal & Private Use Only
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
105
ત્રિદંડ જૂદું કર્યું અને અંદરથી તલવાર કાઢી, નગર તરફ પગ માંડ્યા. અને અગડદત્તને પણ પોતાની પાછળ ચૂપચાપ ચાલ્યા આવવા ઈશારો કર્યો.
બન્ને પહોંચ્યા નગરમાં, કોઈ શ્રેષ્ઠીના મકાન પાસે આવીને મકાનના પાછલા ભાગમાં શ્રીવત્સ આકારનું ખાતર પાડ્યું. ચોરની નીડરતા અને કશુળતા જોઈ અગડદત્ત આશ્ચર્યમાં ડૂબી ગયો. ચોરે હાંકલ મારી “ચલ અંદર.”
બન્ને અંદર ગયા. જોગીને શ્રેષ્ઠીના ઘરની રજેરજની જાણ હતી. ધનભંડારમાં જઈને હળવેથી વજનદાર પેટીઓ ઉપાડી. ચોર આજ ખુશ હતો. એને એના જેવો જ હટ્ટ-કટ્ટે મજબૂત માણસ મળી ગયો હતો. બન્ને ઊંચકી શકે એના કરતા પણ વધુ પેટીઓ ઉઠાવી ઉઠાવીને બહાર લાવ્યા...
અગડદતે પોતાનો વિચાર રજૂ કર્યો.
આ આપણે બે જણા લઈ કેવી રીતે જઈશું?” “તું યહાં ધ્યાન રખ કર બૈઠ, મેં આતા હું...” “ક્યાં જાઓ છો?”
દેવકુલમેં, વહાં સે દૂસરે આદમી કો લેકર આતા !” ચોર દેવકુલમાં ગયો. ત્યાં સૂતેલા નિર્ધન માણસોને લાલચ આપીને લઈ આવ્યો..
“ચલો યે સબકુછ ઉઠાલો.” જવાનું છે ક્યાં?” મેં જહાં જાઉં, મેરે પીછે પીછે ચલે આઓ....” અગડદત અને પેલા ભાડૂતી માણસો તેની પાછળ પાછળ ચાલ્યા. આને તો તલવાર કાઢી હમણાં જ મારી દઉં?” અગડદત્તના મનમાં વિકલ્પ ઊભો થયો.
“ના, ના ઉતાવળ કરવા કરતા એ જોઉં તો ખરો. આટલું બધું લઈને આ જાય છે ક્યાં? ને કોના માટે લઈને જાય છે? આનુંય રહેવાનું કોઈ ઠેકાણું તો હશે જ. એના બીજા સાથીઓ પણ હોવા જોઈએ. કદાચ કોઈ ન હોય તો પરીવારમાં કોઈક તો હશે જ ને?'
મારે એના ઘર સુધી પહોંચવું જ જોઈએ. તેના વંશનો ઉચ્છેદ કરી નાખવામાં આવે તો જ નગર ચોરીના ત્રાસથી મુક્ત થાય.”
મનથી આવા સંકલ્પ-વિકલ્પ કરતો કરતો અગડદત્ત ચોર અને પેલા નિર્ધન ભાડુતી માણસોની
For Personal & Private Use Only
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
106
અગડદત્ત કથા
સાથે ચાલતો-ચાલતો નગરની બહાર નીકળી ગયો. ચોર બધાને એક નિર્જન સ્થાનમાં લઈ આવ્યો.
‘રાત બહોત હો ગઈ હૈ, ભાર ઉઠા ઉઠા કે થક ભી ગયે હૈ, થોડી દેર યહાં આરામ કરલેં, ફીર ઉઠ કે બટવારા કરલેંગે...'
પેલા નિર્ધન માણસો તો આખો દિવસ કામ કરીને થાક્યા પાક્યા જ હતા. એટલે આ પ્રસ્તાવ તો તેમને શિરાની જેમ ગળે ઉતરી ગયો. બધાએ સંમતિ દર્શાવી. આમેય ખરીદીને જ લાવેલા હતા. કહ્યા પ્રમાણે જ કાર્ય કરવાનું હતું. વિચારવાનું તો અગડદત્તને જ હતું.
આ ચોરોનો તો ક્યારેય ભરોસો ન કરાય, કોને ખબર છે આની પાછળ એણે કેવા પેંતરા રચ્યા હોય?”
પરંતુ હમણા તો મૂળ સ્વરૂપે પ્રગટ કરવાનો અવસર દેખાતો ન હતો એટલે અગડદત્ત પણ બધાની ‘હા’ માં “હા' ભેળવી દીધી.
જંગલના નિર્જન સ્થળમાં ને રાત્રિની નિરવ શાંતિમાં બધાય પોઢી ગયા, જાગનાર હતા માત્ર અગડદત્ત અને ચોર.
ચોરે સૂઈ જવાનો ડોળ કર્યો, અગડદત્ત પણ થોડે દૂર વૃક્ષ નીચે કપટ નિદ્રાથી આડો પડ્યો હતો....
થોડો સમય વીત્યો ત્યાં અગડદત્તને વિચાર આવ્યો, “મારે જાગતા જાગતા પણ અહીં સૂઈ રહેવું યોગ્ય નથી.” તરત જ ઊભા થઈ અગડદને પોતાના શરીર જેટલા પ્રમાણનો માટીનો ઢગલો કર્યો. ઉપર પોતાનું ઉત્તરીય પાથરી દીધું. જોનારને તો એમ જ લાગે કે કોઈ માણસ સૂતો હશે. જરા પણ અવાજ થાય નહીં એ રીતે ઝડપથી વૃક્ષ પાછળ છુપાઈ ગયો. હવે તેનું ધ્યાન સતત ચોર પર જ હતું.
થોડીવાર પછી ચોર ઉઠ્યો અને તલવાર હાથમાં લીધી, કુમાર એકદમ સાવચેત બની ગયો.
એકદમ નિર્દયતાથી અને નિઃશંકપણે એક માણસના ગળા પર તલવાર વીંઝી, પેલો માણસ ઊંઘમાં ને ઊંઘમાં જ સદા માટે સૂઈ ગયો. એક ને માર્યો ને સંતોષ ન થયો હોય તેમ તેણે તો બીજાને, ત્રીજાને વારાફરતી બધાને યમસદન પહોંચાડતો ગયો. અગડદર તો સ્તબ્ધ બની ગયો. બધાને માર્યા પછી છેલો વારો કુમારનો હતો. વૃક્ષ પાસે આવી વસ્ત્ર પર જોરથી તલવાર વીંઝી પણ આ શું? ચોર સમજી ગયો. “નક્કી આ રહસ્યભેદી નરબંકો હશે!..' ત્યાં જ કુમારે પોતાનું સ્વરૂપ પ્રગટ કર્યું.
“રે દુષ્ટી અધમ! કાયર! સુતેલાને મારવામાં શું તારી શુરવીરતા? “અરે પાપી! નિર્દોષના પ્રાણ લેતા પણ અચકાતો નથી? નવી માનું દૂધ પીવાની ઈચ્છા હોય તો આવી જા મારી સામે.”
For Personal & Private Use Only
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
107
ચોર તો એક વખતના ગરીબડાને બિચારા દેખાતા નવયુવાનનો મર્દાનગીભર્યો પડકાર સાંભળી છક્ક થઈ ગયો.
ચોર યુદ્ધ માટે સજજ થવા ગયો. ત્યાં તો અગડદત્તે પોતાની પાસે રહેલી અજોડ શસ્ત્રકલા અને સામર્થ્ય કામે લગાડ્યા. તેણે વિજળીની ત્વરાથી પોતે શીખેલો તરુપતન નામનો પ્રહાર કરી ચોરની જંઘા છેદી નાખી. ચોર ધબાક દઈને નીચે પડ્યો. લોહીથી ખાબોચિયું ભરાવા લાગ્યું.
તેને કાંઈ વિચારવાનો સમય જ ન મળ્યો. પોતાની અંતિમ ઘડી નજર સામે જોઈને ચોરે અગડદતને કહ્યું.
“નરોત્તમ! નવયુવાન! હું તારા સામર્થ્ય અને પરાક્રમથી ખુશ થયો છું. તું સાહસ અને શૈર્ય પરથી જ ઉત્તમ કુળનો છે. એ જણાઈ આવે છે... હવે મારે જીવવાની કોઈ આશા રહી નથી. મારે મારી બેન અને ધનસંપત્તિને અનાથ નથી છોડવા, માટે મારી એક વિનંતી છે, જો તું સ્વીકારે તો'..
જરૂર જણાવો.”
હું ભુજંગમ નામનો ચોર છું. અહીંથી થોડે આગળ જતા શ્મશાનના પશ્ચિમ ભાગમાં એક વિશાળકાય વટવૃક્ષ છે. તેની નીચે મારું ભૂમિગ્રહ છે. તું વટવૃક્ષ પાસે જઈ મોટેથી વીરમતીના નામથી સાદ આપીશ એટલે મારી બહેન ભૂમિગૃહનું દ્વાર ખોલશે. તેને તું આ મારી તલવાર આપજે, એ બધું જ સમજી જશે. તું મારી અખૂટ સંપત્તિ અને કુંવારી બહેનનો સ્વામી બનજે. મારી બહેનને ખૂબ સાચવજે..
ભુજંગમથી હવે વધુ બોલી શકાય એમ ન હતું. છેલ્લે તુટતા અક્ષરે ‘મને.. અ... ગ્નિ.. દા. હ... આપ... જે'... એટલું બોલ્યો. અને તેનું પ્રાણ પંખેરું ઉડી ગયું.
ચોરનું રહેવાનું સ્થાન જાણી અગડદત્ત આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયો. ભુજંગમને અગ્નિદાહ આપી પશ્ચિમ દિશાના વટવૃક્ષ પાસે પહોંચ્યો અને સાદ કર્યો.
વીરમતી!'..
વીરમતી પણ ભાઈના આગમનની રાહ જોતી હતી. ભાઈ આવી ગયો, એમ સમજી ભોંયરાનું દ્વાર ખોલ્યું. અજાણ્યા પરુષને જોઈ તેને આશ્ચર્ય થયું. પરંતુ, તેનાથી વધુ આશ્ચર્યમુગ્ધ તો અગડદત્ત
બન્યો..
અરે! આ મનુષ્યલોકની સ્ત્રી છે કે દેવલોકની અપ્સરા!” “આ પાતાલકન્યા તો નથી ને?' મને તો આ સાક્ષાત્ કામદેવની પત્ની રતિ જ જણાય છે'. અગડદત્તની વિચારધારા લાંબી ન ટકી.
For Personal & Private Use Only
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
108
અગડદત્ત કથા
વીરમતી એ પોતાની ચિંતા વ્યક્ત કરી. તમે?”
અગડદને પેલી તલવાર તેના હાથમાં આપી. વીરમતી બધું જ સમજી ગઈ, પોતાના ભાઈના મૃત્યુનું દુઃખ હૈયામાં જ દબાવી તે બોલી.
“ઓહ! તો તમે જ હવે મારા ભાઈની સંપત્તિના માલિક છો. તમારાથી મારે કશું જ છુપાવવાનું નથી”.
એટલું બોલી તે અગડદત્તને અંદર લઈ ગઈ. પથ્થરની મોટી શિલાથી ભૂમિગૃહનું દ્વાર પાછું બંધ કરી દીધું.
બન્ને અંદર પ્રવેશ્યા. સળગતી મશાલના અજવાળામાં અગડદતે ચારે બાજુ ધનના ઢગલા જોયા ને પૂછ્યું.
આ બધું ધન હવે મારું?” ને હું પણ પેલી સ્ત્રી હસી.
અગડદા તો તેના રૂપમાં પહેલેથી જ પાગલ બની ચૂક્યો હતો. એટલે કાંઈ પણ કહેવાનો અવકાશ જ ન હતો.
વીરમતીએ અગડદત્તનો હાથ પકડ્યો અને તેના ઉપર ખૂબ પ્રેમ હોય તેમ વર્તવા લાગી.... વિશાલ ભોંયરામાં અગડદત્તને બધું જ દેખાડ્યા પછી એક ખંડ પાસે લઈ આવી.
તમે હવે ખૂબ થાક્યા હશો. આ શયનાગાર છે. એમાં તમે આરામ કરો. પછી આપણે નિરાંતે વાતો કરીશું.”
અગડદત્ત શયનાગારમાં પ્રવેશ્યો. અંદર સુંદર મજાનો પલંગ સજાવેલો હતો. અગડદત્તનું અંગે અંગ થાકથી કળતું હતું. આંખ ઊંઘથી ભારે થઈ ગઈ હતી. દિપકના સુગંધી તેલથી વાતાવરણ મઘમઘતું હતું. વીરમતી અગડદત્તને સુવાડી મધુરસ્મિત રેલાવતી બહાર નીકળી, બારણું આડું કરતા બોલી.
સુખેથી આરામ કરજો, અહીં કોઈ જ ભય નથી. આપના માટે ચાદર લઈને હું થોડી જ વારમાં આવું છું.' તેના ગયા પછી અગડદત્તના મનમાં વિચાર ઝબક્યો.
“શું ખરેખર આને મારા પર પ્રેમ હશે?”
‘ભાઈના હત્યારા પર એકાએક આટલો પ્રેમ અને કોઈ પણ જાતની પાક્કી તપાસ વિના જ મને સ્વામી તરીકે સ્વીકારવા તૈયાર થઈ જાય?'
આમ પણ સ્ત્રી પર એકદમ વિશ્વાસ તો ન જ મૂકી દેવાય અને એમાં આ તો ચોરની બહેન!”
For Personal & Private Use Only
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
109
મારે એની સાથે એના ભાઈની જેમ જ વર્તવું પડશે. આમ વિચારી અગડદત્ત પલંગમાંથી ઊભો થઈને ખૂણામાં જઈ ઊભો રહ્યો.”
પળ બે પળ થઈ ત્યાં તો પલંગની બરોબર ઉપર પહેલેથી જ યંત્રશીલા ગોઠવેલી હતી, વીરમતીએ ઉપર જઈને યંત્રની સાંકળ ખેંચી અને તરત એ મોટી શિલા પલંગ પર પાડી, પલંગના ચૂરેચૂરા ઉડી ગયા. અગડદત્ત તો આ જોઈને સ્તબ્ધ થઈ ગયો. પત્ની બનવા તૈયાર થઈ ગયેલી રૂપવાન સ્ત્રી પર પણ અવિશ્વાસ કર્યાનો આનંદ થયો.
વીરમતી પણ રાજીની રેડ થતી થોડીવારમાં ત્યાં આવી અને તાલી પાડી બોલી. “હા, હા, હા! મારા ભાઈનો હત્યારો મરી ગયો.” બિચારો ભાઈની હત્યા કરીને મને પરણવા આવેલો હાશ! મે તો મારા ભાઈના હત્યારાને માર્યો તેનો મને આનંદ છે.
For Personal & Private Use Only
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
110
અગડદત્ત કથા
વીરમતી વધુ કાંઈ બોલે તે પહેલા તો ખૂણામાં છુપાયેલો અગડદત રૌદ્ર રૂપ ધારણ કરી પ્રગટ થયો. વીરમતીનો ચોટલો પકડીને ગજર્યો.
“મને મારવા આવી હતી?” કાન ખોલીને સાંભળી લે.” તારો ભાઈ પણ મને ન મારી શક્યો. તું તો શું મને મારવાની હતી?”
કુમારનું વિકરાળ સ્વરૂપ અને સત્તાવાહી કરડાકીથી પેલી તો થર-થર કંપવા લાગી. તેને લાગ્યું કે “ખરેખર! સકંજામાં આવી ચૂકી છું.”
એક વાત યાદ રાખજે, હું ક્ષત્રિયનો બચ્યો છું. ખાનદાની મારી નસેનસમાં લોહીની જેમ વહે છે. સ્ત્રી સમજીને તને મારતો નથી. બાકી તો મારી આ તલવાર!'.
આટલું કહીને જ્યાં કુમારે તલવાર ઉગામી ત્યાં વીરમતી પગમાં પડી અને રડતી રડતી કરગરી. હું તમારા શરણે છું, મને અભય આપો.” ‘ભાઈ કોને વહાલો ન હોય? હું તો ભાઈના સ્નેહને વશ જ તમને મારવા પ્રેરાઈ, મને માફ કરો.”
અગડદત તેની કરૂણ સ્વરે થતી એક પણ આજીજી સાંભળવા તૈયાર નથી. ચોટલો પકડી ભૂમિગૃહમાંથી બહાર કાઢી અને નગરમાં લઈ જઈ સીધી રાજા સમક્ષ હાજર કરી દીધી.
“અરે! અગડદત્ત આ શું? ચોરને બદલે આ અબલાને અહીં લઈ આવ્યો?
રાજ! આને અબલા ન કહેશો આ તો આખા નગરને લુંટનાર ભુજંગમ ચોરની બહેન વીરમતી છે.”
અને, અગડદતે રાત્રે બનેલ અથથી ઇતિ સુધીની સમગ્ર ઘટના કહી સંભળાવી. અગડદાના શૌર્ય, સાહસ અને ચતુરાઈ પર મહારાજા અને સમગ્ર સભાજનો ઓવારી ગયા.
કેટલાકના તો મગજમાં આખોય પ્રસંગ બનાવટી લાગવા માંડ્યો. પણ અગડદત્તે તો રાજા સહિત બધાને જ્યાં રાત્રે ચોરી કરી હતી. તે શ્રેષ્ઠીનું મકાન અને પેલા નિર્ધન માણસોના મૃતદેહ બતાવ્યા. ત્યાર પછી સહુને ઉતાવળ તો ભૂમિગૃહ જોવાની હતી, થોડીવારમાં, અગડદા રાજા વગેરે સર્વને ભૂમિગૃહ પાસે લઈ આવ્યો. અંદર રહેલી અઢળક સંપત્તિ જોઈ બધા ખૂબ જ વિસ્મિત થયા.
રાજાએ પણ આજ્ઞા ફરમાવી “અત્યાર સુધીમાં જેની જેની પણ માલમત્તા ચોરાઈ છે. તે બધા જ પોતપોતાની કિંમતિ ચીજ-વસ્તુઓ લઈ જાય.”
બધા એ પોતાની વસ્તુઓ લઈ લીધા પછી જે ઘન બચ્યું તે રાજાએ અગડદત્તને આપ્યું,
For Personal & Private Use Only
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
1111
આખાય નગરમાં ચોરે ને ચૌટે અગડદત્તની જ વાતો થવા લાગી “શું અગડદત્તની શીયર્તા? કેવું સાહસ? ચતુરાઈની તો વાત જ ન થાય!'...
રાજા અગડદત્તના ગુણોથી રંગાયો જ હતો. એમાં પણ સમગ્ર નગર માટે માથાનો દુઃખાવો બની ગયેલા ચોરને ચતુરાઈથી અગડદત્તે પરાસ્ત કર્યો ત્યારે તો અગડદત્ત રાજાના હૈયામાં વસી જ ગયો.
રાજા અગડદા પર એટલો ઓવારી ગયો કે બીજા જ દિવસે રાજસભામાં જાહેરાત કરાવી.
“આપણા નગરને તસ્કરના ત્રાસથી મુક્ત કરનાર ભડવીર કુમાર અગડદત્તના હાથમાં મહારાજા પુત્રી કમલસેનાનો હાથ આપવાના છે.”
યોગ્ય મુહુર્તે લગ્ન લેવામાં આવશે.” સમગ્ર સભાજનોએ ઊભા થઈ મહારાજાના નિર્ણયને તાળીઓના ગળગળાટથી વધાવી લીધો. રાજાએ જ્યોતિષિઓ તેડાવી જોશ જોવડાવ્યા. નજીકમાં નજીકનું મુહુર્ત કાઢજો.” જી મહારાજ!”
ગ્રામેળ, રાશિમેળ કરી મુહુર્ત નક્કી કરવામાં આવ્યું ને શુભ દિવસ પણ જાહેર કરાયો. એ શુભ દિવસ આવી પહોંચ્યો ને આખાય નગરમાં રાજાએ સુગંધી જળનો છંટકાવ કરાવ્યો. ઘેર ઘેર તોરણ બંધાવ્યા. રંગોળીઓ પૂરાઈ. ઠેરઠેર માંચડા બંધાયા. નટો, વિદૂષકો, ગવૈયાઓ વગેરેને પોતાની કળા બતાવવાનો અવસર મળ્યો. ઢોલ, નિશાનને શરણાઈના મધુર નાદથી વાતાવરણ ગુંજી રહ્યું. નગરમાં અકાળે કૌમુદી ઉત્સવ આવ્યો.
શુભ દિવસે, શુભ મુહુર્તે લગ્ન મંડાયા. રંગે ચંગે લગ્ન વિધિ થઈ. મહારાજાએ દિકરી-જમાઈને દિલ ભરીને આશિષ આપ્યા. જમાઈને બાથમાં ભીડ્યો. બન્નેને શીખ આપી અને ભેટ તરીકે હજાર ગામ, હજાર શ્રેષ્ઠ ગજેન્દ્ર, દશ હજાર જાતિવંત અશ્વો, એક લાખ સૈનિકો અને વિપુલ ધન-સમૃદ્ધિ આપી. મહારાજાએ અગડદત્તને રહેવા અલગ મહેલ આપ્યો.
કમલસેના અને અગડદત્ત બને રૂપવાન, અને બન્ને ગુણવાન, જોનારને કામદેવ અને રતિની જોડી યાદ આવી ગઈ. કોઈકને વિષ્ણુ અને લક્ષ્મી આવ્યાનો સંશય થયો ને કોઈને તો સાક્ષાત્ ઈન્દ્રઈન્દ્રાણી બેઠા હોય એવું લાગ્યું.
અગડદત્ત કમલસેનાને લઈ ક્યારેક ઉદ્યાનમાં વિહરે છે. તો ક્યારેક વાવડીઓમાં જલક્રીડા કરવા પહોંચી જાય છે. છતાં ય....
લખલૂટ સંપત્તિની છોળો ઉછળે છે. અને રાજપુત્રી કમલસેના જેવી રૂપવતી અને ગુણીયલ
For Personal & Private Use Only
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
112
અગડદત્ત કથા
સ્ત્રી મળી છે. છતાંય અગડદત્તના મનમાં મદનમંજરી જ રમ્યા કરે છે. તેના વિના બત્રીશ પકવાનના ભોજન પણ સ્વાદહીન લાગે છે. કમલસેના સાથેની જલક્રીડા પણ નિરસ લાગે છે. રાજાએ આપેલો આલીશાન મહેલ પણ બંધન લાગે છે. મનમાં સતત મદનમંજરી જ રમ્યા કરે છે.
એક દિવસની વાત છે. જય હો, વિજય હો.”
ભોજન કરી મુખમાં તંબોલ નાંખી અગડદત્ત મહેલના વાતાયન પાસે બેઠો હતો. ત્યાં જ આ શબ્દો કાને અથડાયા...
તું કોણ છે?'
“આપના વિરહાગ્નિથી બળતી મદનમંજરીની સેવિકા.” મદનમંજરીનું નામ સાંભળતા જ અગડદત્તના હૃદયની લાગણીઓ વદન પર ઉભરાવા લાગી. નયનમાં તેજ ચમકવા લાગ્યું...
બોલ, શું સમાચાર મોકલ્યા છે?”
“સ્વામિ! સતત ધરા જેવી મારી સખી આપના મિલનની મેઘવૃષ્ટિ ઝંખે છે. તેની ચાતક પ્યાસ છીપાવવાની શક્તિ માત્ર આપનામાં જ છે. આપના વિરહમાં એ ઝૂરી રહી છે........
“અને એમાંય, ‘જ્યારથી મત્ત હાથીને વશ કરવાની, ભયંકર ચોરને ચતુરાઈથી પકડવાની, રાજા દ્વારા અખૂટ સમૃદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાની આપની વાતો એણે લોકમુખે સાંભળી છે. ત્યારથી તો આપના મિલનની ઉત્કંઠા ચરમ સીમાએ પહોંચી છે'.
આપ તો સુખ સાહેબીમાં સુખેથી રહેતાં હશો, પરંતુ આપના વિના સ્વાદિષ્ટ ભોજન, કોમલ શય્યા, સુંદર વસ્ત્રો અને નવ-નવા આભૂષણો બધું જ તેને નીરસ અને દુઃખદાયી લાગી રહ્યું છે... આપે આપેલું વચન યાદ કરો અને વિરહ વરે બળી રહેલી તેને સંગમ-જલથી શીતલ કરો!”
મદનમંજરીનો સંદેશો સાંભળીને અગડદત્તની આતુરતા વધી ગઈ. ગળામાંથી હીરાનો હાર કાઢી સેવિકાના હાથમાં આપ્યો.
“સુંદરી! લે આ મારા પ્રેમનો ઉપહાર મદનમંજરીને આપજે, મારું હૃદય એના મિલનની આશામાં જ ધબકે છે. તેની સ્થિતિ સંતત ધરા જેવી છે. તો મારી પણ પાણી વિનાની માછલી જેવી છે. હું રાજમહેલમાં માત્ર શરીરથી જ રહું છું, મારું મન તો મદનમંજરી પાસે જ છે. તેને કહેજે મિલનના દિવસો હવે દૂર નથી'.
સેવિકાએ આ સંદેશો મદનમંજરીને કહી સંભળાવ્યો. અગડદત્તના મનમાં પણ પોતે જ વસી છે. એ જાણીને મદનમંજરીને કાંઈક શાંતિ થઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
113 એક વખત સાંજે અગડદત્ત અને કમલસેના ઝરૂખામાં બેઠા બેઠા પ્રકૃતિનું સૌંદર્ય નિરખતા હતા. ‘નાથ! આ સંધ્યાના રંગોથી પ્રકૃતિ કેવી રંગાઈ ગઈ છે ને?”
હા! ખરેખર મનને મોહી લે છે.”
“સ્વામી! ઢળતા સૂર્યની લાલાશે ચારે બાજુ ફેલાઈને વાતાવરણને કેવું નિખાર્યું છે. આવા રંગોને પૂરવા સમર્થ તો આખી દુનિયામાં કોઈ ચિત્રકાર નહીં હોય, આવું સૌદર્ય તો વિધાતા જ રચી શકે.”
તારી વાત એકદમ સાચી છે. પણ હકીકતમાં વિધાતાએ તેને બનાવીને તો કમાલ જ કરી છે. તારા રૂપનું સૌંદર્ય પણ કોઈ ચિત્રકારની કળામાં ઉતરે તેમ નથી જ'.
કમલસેના શરમાઈ ગઈ. બન્નેની આ રીતે પ્રેમ ગોષ્ઠી ચાલી રહી હતી. ત્યાં જ દ્વારપાળે ખંડમાં પ્રવેશ કર્યો. રાજાનો જય હો.’ “કેમ આવવું થયું?” રાજનું! શંખપુર નગરથી બે દૂત આવ્યા છે. આપને મળવા માંગે છે. ઓહ!. શંખપુરથી આવ્યા છે?' હા! રાજ!” તો તો જલ્દી અંદર મોકલો.”
અગડદત્તના માનસપટ પર શંખપુર નગરનું ચિત્ર ખડું થઈ ગયું. માતા-પિતાના લાડ-કોડ, મિત્ર સાથે કરેલી ક્રીડાઓ, એ સુંદર મજાના સરોવરો અને ઉદ્યાનો, પોતાના રૂપ અને ઐશ્વર્યથી યુવતીઓને કરેલી હેરાનગતિ, છેલ્લે પોતાનું થયેલું ઘોર અપમાન, ગૃહ ત્યાગ... વગેરે અત્યાર સુધીની જીવનયાત્રા મનપથ પર ચાલી આવી.
રાજ! જય હો વિજય હો!” અતીતની યાદોમાં પોઢેલો અગડદત્ત ઝબકીને જાગ્યો. “કોણ?'
“અરે! આ તો સુવેગ અને વાયુવેગ!... મારા પિતાના અંગત દૂત!'... ઊભો થઈને અગડદત્ત બન્નેને ભેટી જ પડ્યો. આંખમાંથી અશ્રુ વહી ગયા....
“માતા-પિતાને શેમ-કુશલ તો છે ને?' અગડદત્તે આંસુ લુંછતા પૂછ્યું.
For Personal & Private Use Only
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
114
અગડદત્ત કથા
બન્નેએ માંડીને વાત કરી. “બધાને શેમ-કુશલ છે પરંતુ, કુમાર! આપના ગયા પછી મહારાણીજીની તો હાલત કફોડી થઈ ગઈ. રોજ-રોજ મહારાજાને ઓળંભા દે છે. કરૂણ કલ્પાંત કરે છે. રાત-દિવસ રડી-રડીને પોતાની આંખોના તેજ પણ ગુમાવી દીધા છે. મહારાજાજીને પણ પાછળથી ખૂબ જ પસ્તાવો થયો. ચારે બાજુ તપાસ કરાવી. દૂતો મોકલ્યા પણ ક્યાંય તમારી ભાળ ન મળી. થોડા દિવસ પહેલા કોઈના મુખે તમારું યશોગાન સાંભળ્યું. અને તરત જ તમને લેવા અમને બન્નેને આ તરફ રવાના કર્યા.”
કુમાર! હવે ઢીલ ન કરશો, શીઘતાએ જ પાછા ચાલો હવે જો વધુ કાલ વ્યતીત થયો. તો તેઓનું જીવન જોખમમાં છે.'
“મારું મન પણ માતા-પિતાને ઝંખતું હતું. તેમાં પણ પિતાજીએ જ સામેથી તેડું મોકલ્યું છે. તો હવે, ઢીલ કરવાનો કોઈ અવસર જ નથી.”
અગડદને સુવેગ-વાયુવેગનો ઉચિત સત્કાર કર્યો અને કહ્યું. “પિતાશ્રીએ તો મને ઉન્માર્ગથી બચાવ્યો. અને માતાજીએ આપેલા આશિષથી જ તો હું આટલે સુધી પહોંચ્યો. તમે બને જલ્દીથી શંખપુર પહોંચી માતા-પિતાને સમાચાર જણાવો કે હું બને તેટલું જલ્દી પહોંચી જઈશ.'
જી રાજ!.” અગડદને બન્નેને માનભેર વિદાય આપી. અને સીધો પહોંચ્યો મહારાજા પાસે. રાજી એક જરૂરી કાર્ય આવ્યું છે.' નિઃસંકોચ કહો કુમાર.” “શંખપુરથી બે દૂત આવ્યા હતા.' તમને લેવા આવ્યા હશે?” રાજાએ પૂર્વ વૃત્તાન્તને લક્ષમાં રાખી કટાક્ષ કર્યો. પરંતુ, અગડદને તો હા પાડી.
હા રાજ! માતા-પિતા મારા વિરહથી દુઃખી છે. મારી ત્યાં ઉપસ્થિતિ અનિવાર્ય બની છે. અને આમ પણ કહેવાય છે પુરુષ સાસરે વધુ ન શોભે.”
પરંતુ કુમાર! તમારી ખોટ તો અમને ય દુઃખી કરશે... મારી એક વાત માનશો?” “એમાં પૂછવાનું જ ન હોય રાજ!'
વારાણસી નગરીને છોડી આજે ભલે જવા તૈયાર થયા છો. પણ પાછા આ ભૂમિ પર પગલા પાડી અમને પ્રસન્ન કરજો.”
For Personal & Private Use Only
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
115
આ રીતે રાજા પાસે અનુજ્ઞા મળતા અગડદત્તને જાણે પાંખો મળી.
અગડદત્ત ત્યાંથી નીકળી પોતાના મહેલે આવ્યો. પ્રયાણની તાત્કાલિક તૈયારીઓ શરૂ કરાવી. મદનમંજરીને પણ સાથે કઈ રીતે લેવી? તે મનોમન વિચારી લીધું.
શુભ દિવસે સારા શુકન જોઈને મહારાજા અગડદત્તને વિશાળ સૈન્ય સાથે વિદાય આપવા આવ્યા.
પોતાની વહાલસોયી દિકરીના વિરહમાં મહારાણી અને મહારાજાની આંખો છલકાઈ. માતપિતાની વિદાયની વેદના કમલસેનાના નયનોથી વહી રહી.
સાસરે જતી દિકરીને યોગ્ય શિખામણ આપવી એ આપણી ફરજ છે.' એમ સમજી મહારાણીજીએ કમલસેનાના માથે હાથ મૂક્યો.
કમલા! મા-બાપની જેમ સાસુ-સસરાની પૂજા કરજે.”
“ઘરના વડીલોનો વિનય કરવામાં કચાશ ન રાખતી.” “પતિ જ પરમેશ્વર છે એમ માની પતિના પગલે પગલા માંડજે.”
બેટા! બન્ને કુળની કીર્તિ વધે એવું ઉજવળ જીવન જીવજે.” કમલસેનામાં એક પણ અક્ષર બોલવાની હિમ્મત રહી નહોતી. માત્ર સજળ નયને જન્મદાત્રી સન્મુખ જોયા કર્યું. અંતે માત-પિતાના ચરણ-સ્પર્શ કરી આશીર્વાદ લીધા.
મહારાજા વિશાળ સૈન્ય સાથે દીકરી-જમાઈને વળાવવા નગરની બહાર થોડે દૂર સુધી આવ્યા. અંતે અગડદત્તને અવસરોચિત શીખ દઈને પાછા વળ્યા.
રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે અગડદત્ત એક રથમાં બેસી નગર તરફ પાછો ફર્યો. મદનમંજરીની સેવિકાના ઘરે રથ ઊભો રાખ્યો અને સેવિકા દ્વારા સમાચાર મોકલ્યા.
સેવિકા પણ સ્વામિનીને ખુશ કરવા તરત જ દોડી. અગડદતે પહેલાથી જ મદનમંજરીને સમાચાર મોકલી દીધેલા. માટે તે પણ તૈયાર જ હતી. એતો સેવિકાની રાહ જ જોતી હતી.
સેવિકા આવી અને અગડદત્તના આગમનની વધામણી આપી. મદનમંજરીના શરીરમાં આનંદની વિજળી ફરી વળી. જેની કેટલાય મહિનાઓથી ઝંખના હતી, જેના માટે કેટકેટલાય રંગીન સ્વપ્ન સેવ્યા હતા. એ પિયુમિલનની ઘડી આવી પહોંચી, ઘરમાં કોઈનેય ખબર ન પડે એવી ચૂપકીથી દરવાજો ખોલી બન્ને બહાર નીકળી, અગડદત્તના રથ પાસે આવી. મદનમંજરીએ પોતાના ગળાનો હાર સેવિકાને ભેટ આપી વિદાય કરી અને પોતે રથ ઉપર ચઢી ગઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
116
અગડદત્ત કથા
મદનમંજરીને જોતા જ અગડદત્તનું હૃદય મદનશરથી ઘવાયું. મદનમંજરી પણ દીર્ઘકાલની ઝંખના પછી થયેલા મિલનથી ગાંડી ઘેલી બની ચૂકી હતી. પરંતુ, વાર્તાલાપનો અત્યારે સમય ન હતો.
અગડદતે તરત જ શંખપુરના માર્ગે રથ દોડાવ્યો. સૈન્યને સાથે થઈ આગળ પ્રયાણ કર્યું.
અનેક નાના-મોટા, ગામ-નગરો વટાવી ભુવનપાલ રાજાના દેશની સીમા પાર કરી આગળ વધતા એક ભયંકર ગીચ અટવીમાં પ્રવેશ થયો. અહીં તો સિંહની ગર્જનાઓ અને વાઘ-ચિત્તાની ત્રાડો હૃદયના ધબકારા ચૂકવી દે છે તો ક્યારેક શિયાળોની લારી ભયાનક્તામાં વધારો કરી દે છે. આટલું ઓછું હતું તેમ આજે આકાશમાં કાળા ભમ્મર વાદળાઓ પણ ઘેરાઈ ગયા.
થોડી જ વારમાં મેઘ મુશળધારે ત્રાટક્યો... ગર્જના અને વીજળીના કડાકા કરતા મેઘ અટવીને ઘનઘોર અંધકારથી ભરી દીધી... ચોધાર વરસાદને કારણે માર્ગ દુર્ગમ બન્યો. છતાં માત-પિતાના મિલનની ઉત્કંઠાને કારણે અવિરત પ્રયાણ ચાલુ જ રહ્યા.
એકવાર મધ્યરાત્રિએ છાવણી નાખી સૌ સુતા હતા. રાત્રિનો બીજો પ્રહર વ્યતીત થવા આવ્યો હતો. માર્ગના શ્રમને કારણે સૌ શાંતિથી સૂઈ ગયા હતા. ત્યાં જ અચાનક ચારે બાજુથી વિચિત્ર રાડો અને જાતજાતની કીકીયારીઓ સંભળાઈ. કોઈ કોઈ આ અવાજથી જાગી ગયા. કાંઈ વિચારે તે પહેલા તો ભિલના મોટા ટોળાએ એ છાવણી પર છાપો માર્યો. અગડદત્તના સૈન્યમાં ખળભળાટ મચી ગયો. સેનાપતિએ વીરહાંક કરી.
“અરે! જુઓ છો શું? ઉપાડો હથિયાર.”
“આ બાયલાઓને આજે એવો સ્વાદ ચખાડજો કે ચોરી કરવાનો ખો ભૂલી જાય.” જુસ્સેદાર હાકોટો થતાં સૈનિકો વીજળી વેગે હથિયાર ઉપાડી ભિલો સામે તૂટી પડ્યા. એક બાજુ હતું અગડદત્તનું બળવાન અને શિક્ષિત સેન્ચ તો બીજી બાજુ ભિલોની ટોળી પણ જબ્બર બળવાન!
વીજ ચમકારાના આછા પ્રકાશમાં તેઓનું બિહામણું શરીર દેખાઈ આવતું, રંગે કાળા, શરીરે ખડતલ, માત્ર પોતળી જેટલું ચર્મ કે વલ્કલનું પહરેણ, હાથમાં ચિત્ર-વિચિત્ર હથિયારો, આંગળીઓમાં બહાર નીકળેલા રાક્ષસી નખ, આખુંય શરીર પિશાચોનો પરીચય આપતું હતું.
છતાં કોઈ પણ ભય વિના વીર સૈનિકો તૂટી પડ્યા. બન્ને વચ્ચે શરૂ થયું ભીષણ યુદ્ધ! સામ-સામે સમશેરીઓ વિંઝાય છે. ને બાણ વર્ષાઓ થાય છે. સામસામે શસ્ત્રો અથડાવાથી તણખા ઝરે છે.
કેટલાયના હાથ-પગ કપાયા તો કેટલાયના મસ્તક ધડથી જુદા થઈ ધરતી પર પટકાયા. ભિલસૈન્ય અને રાજસૈન્ય બને જુસ્સાથી લડે છે. કોની જીત થશે? એ નક્કી થઈ શકતું નથી.
થોડીવારે ભિલોને “શત્રુપક્ષ પણ બહુ મજબૂત છે.” એવી પાક્કી ખાતરી થતા નવો લૂક
For Personal & Private Use Only
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
117
ગોઠવવાનું શરૂ કર્યું. એક ભિલે અજાણ્યા શબ્દોમાં બધાને નવી વ્યુહરચના સમજાવી દીધી અત્યંત
ર્તિપૂર્વક ભિલોએ નવો ભૂહ ગોઠવી પણ દીધો અને ફરીથી પૂરા જોશથી આક્રમણ કર્યું. આ વખતે સૈનિકો પણ બુરી રીતે ઘવાયા હોવા છતાં અત્યંત આક્રમક બન્યા. છતાં પણ તે લોકો એવા તો ચબરાક અને જોરાવર નીકળ્યા કે જે સૈનિકો તેમની સામે પડે તે જીવતા બચે તેવી કોઈ શક્યતા રહેતી નહીં ધીમે ધીમે ભિલ્લ સૈન્યનું જોર વધતું ગયું. અને અગડદત્તના સૈન્યમાં પણ નાસભાગ મચી ગઈ. ચારે દિશામાં સૈન્ય વિખરાઈ ગયું.
આ બાજૂ અગડદત્તે વિવિધ શસ્ત્રોથી રથ ભર્યો. મદનમંજરીને રથમાં બેસાડી સમરાંગણમાં પ્રવેશ્યો. તીરોના વરસાદથી રણમેદાનમાં તેનું સ્વાગત થયું. મદનમંજરી ગભરાઈ.
“સ્વામી! જલ્દી રથને બીજી દિશામાં દોડાવો.” કેમ?” “અરે! કેમ શું? જોતા નથી આટલા બધા જમ જેવા ભિલો!”
“સુંદરી! તું જોયા કર, હું જમ જેવા ટોળાને જમના ઘર ભેગા કરી, આખા ટોળાથી યમસદન ભરી દઈશ.”
ને અગડદને મુશળધાર બાણવષ શરૂ કરી, અગડદત્તની એકી સાથે થયેલી બાણવષએ ભિલ સૈન્યને પળ બે પળમાં છિન્ન-ભિન્ન કરી નાખ્યું. કેટલાયને જમરાજાના મહેમાન બનાવ્યા. “વિજયની અણી ઉપર આવેલી બાજી ક્ષણવારમાં કારમાં પરાજયમાં પલટાઈ ગઈ”, એવો અહેસાસ ભિલ સૈન્યને થઈ ગયો. હવે પ્રાણ બચાવવા હોય તો ભાગી છૂટવા સિવાય કોઈ રસ્તો નથી. એમ સમજી ભિલોએ પણ પીછેહઠ કરી, જોત-જોતામાં એ ભિલો ક્યાંય દૂર નાસી છૂટ્યા. પોતાના ભિલોની આવી અવદશા ભીલપતિથી સહન ન થઈ. યુદ્ધ મેદાનમાં આવી તેણે અગડદત્તને પડકાર્યો.
“મર્દનો બચ્યો હોય તો આવી જા મારી સામે.”
“અરે ઓ કાયરોના સરદાર! જો તો ખરો તારો એક બચ્ચોય અહીં મારી સામે ટક્યો નહીં. બધા ઉંદરની જેમ ઊભી પૂંછડીએ ભાગી ગયા. હવે જલ્દી તુંય ભાગ નહીં તો મારા લોહી તરસ્યા આ બાણ તારા પ્રાણ ચૂસી લેશે.”
અગડદતનો સણસણતો જવાબ સાંભળી ભીલપતિનો ક્રોધ સાતમે આસમાને પહોંચ્યો.
ભીલપતિએ ઘડાધડ બાણોનો મારો ચલાવ્યો, અગડદત્ત પણ ગાંજ્યો જાય એવો ક્યાં હતો? એણે પણ આક્રમક રીતે બાળવર્ષા કરી, બન્ને એકબીજાના પ્રહારો ચૂકવી દે છે. બન્ને બળીયા છે. બને પાસે શ્રેષ્ઠ ધનુર્વિધા છે. એટલામાં તો સૂર્યએ આ ભીષણ યુદ્ધ જોવા વાદળો હટાવી ડોકીયું કર્યું.
For Personal & Private Use Only
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
118
અગડદત્ત કથા.
યુદ્ધમાં કોઈ વાર ભીલપતિ ફાવી જાય છે, તો કોઈ વાર અગડદત્ત. અગડદને ઘણા પ્રયત્નો કર્યા પણ ભીલપતિ જરા પણ મચક આપતો નથી. હવે અગડદત્તને રાજનીતિને અનુસરવું વધુ યોગ્ય લાગ્યું. તેને નીતિશાસ્ત્રનો પાઠ યાદ આવ્યો. “સમર્થ શત્રુને માયા અને શસ્ત્રથી મારવો જોઈએ.” મનમાં એક અદ્ભુત યોજના સ્લરી મદનમંજરીને ઈશારો કર્યો. મદનમંજરી તરત જ સમજી ગઈ. અને સોળે શણગાર સજી રથની આગળ આવીને બેસી ગઈ.
મોટા-મોટા યોગીઓ પણ સુંદરીઓના રૂપમાં ભાન ભૂલે તો આ ભિલોના સરદારની તો શું હેસિયત? મદનમંજરીનું રૂપ જોતાં જ ભીલપતિ ક્ષણવાર મુગ્ધ બની ગયો. તકનો લાભ લઈ અગડદત્તે તીણ બાણથી ભીલપતિના મર્મ સ્થાનને વીંધી નાખ્યું. ભીલપતિ ભૂમિ પર પડ્યો. પણ મરતાં-કરતાં પણ તેની મર્દાનગી ગર્જી.
મને જીત્યાનો ઘમંડ નહીં કરતો. તારા બાણના પ્રહાર પહેલા જ કામ-બાણથી હું મરી જ ચૂક્યો હતો, તે તો મરેલાને માર્યો છે.”
આટલું બોલતાની સાથે જ તેના હોઠ હંમેશા માટે બંધ થઈ ગયા.
પર
?
ટાળી
ને
II
કરી
The
For Personal & Private Use Only
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
119
અગડદત્તે પોતાનો વિજયવાવટો ફરકાવી ચારે બાજુ નજર નાખી, ક્યાંય પોતાના એકાદ પણ સૈનિકની ભાળ ન મળી. આથી એકલો જ મદનમંજરીની સાથે રથ લઈને એ જ માર્ગે આગળ ચાલ્યો.....
આગળ વધતા રસ્તામાં એક રમણીય ગોકુલ જોયું. ઘણી અટવી પાર કર્યા પછી ગોકુલને જોતાં મદનમંજરીને આશા બંધાઈ.
સ્વામીનાથ! અહીં થોડી વસતિ લાગે છે. આપણને શંખપુરની સાચી દિશા અહીં જાણવા મળી જશે.”
પ્રિયે! તું ચિંતા ઘણી કરે છે.” અગડદત્ત સહેજ હસીને બોલ્યો.
વાર્તાલાપ આગળ વધે એ પહેલા જ ગોકુળમાંથી બે માણસો બહાર આવ્યા. અગડદત્તને જોઈ તેના રથ નજીક આવ્યા. અગડદત્તે રથ ઊભો રાખ્યો, તે બન્નેએ પ્રણામ કરી અગડદત્તને કહ્યું.
હે નરોત્તમ! આપ કોણ છો? કઈ બાજુ જાવ છો?” મારું નામ અગડદત છે, હું શંખપુર જવા નીકળ્યો છું.” “ઓહ! તો તો અમારી ચિંતા ટળી.” શાથી?” આશ્ચર્યપૂર્વક અગડદતે પૂછ્યું. અમને પણ શંખપુર જવાની ઈચ્છા છે. સારા સંગાથની જ શોધમાં હતા.” “વાત તમારી સાચી, પણ તમને સ્તાનો ખ્યાલ છે ખરો?” હા! રસ્તા તો બે છે.” બે?
‘હા’
આગળ જમણો અને ડાબો એમ બે માર્ગ પડે છે. ડાબો માર્ગ ટૂંકો છે. પણ ખૂબ ઉપદ્રવોથી ભરેલો છે. જમણો માર્ગ લાંબો છે. પરંતુ કોઈ પણ જાતનો ભય નથી માટે શ્રેષ્ઠ તો એ જ છે.”
“અરે! ઉપદ્રવોથી ડરવાનું વળી કેવું?” અગડદતે નીડરતાથી કહ્યું.
આગળ ભયંકર અટવી આવે છે. તેમાં વાઘ-સિંહ જેવા જંગલી પશુઓનો તો ભય ખરો જ પણ બીજા પણ મોટા ચાર વિદનો છે.”
કયા ચાર વિદનો?' જંગલની પહાડીઓમાં એક ચોર વસે છે. આ માર્ગે જે નીકળે તેની સાથે ભળી જાય,
For Personal & Private Use Only
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
120
જાતજાતના વેશ ધારણ કરીને બધાને છેતરે. આજ સુધીમાં આ રીતે કેટલાયને લુંટી લીધા છે.’
‘ચિંતા ન કરો, એને તો હું પહોંચી વળીશ.’
‘પણ એ બહુ ચકોર છે. આજ સુધીમાં કેટલાય ખેરખાંઓને શીશામાં ઉતાર્યા છે.’
‘મારામાં ફાવી નહીં શકે, તમે બીજા વિઘ્નોની વાત કરો.’
અગડદત્ત કથા
‘આગળ વધતાં એક મત્ત હાથી છે. માણસોને જોતા જ સામે ધસી આવે છે. અને બધાને સૂંઢમાં પકડીને ફેંકે છે. એક વિકરાળ વાઘ છે એ વાઘ મનુષ્યભક્ષી છે અને એક દ્રષ્ટિવિષ સર્પ પણ છે. એની દ્રષ્ટિ જેના પર પડે એ જીવ ખોઈ બેસે.’
‘આમાં ક્યાંય ગભરાવા જેવું છે જ નહીં’ અગડદત્તે નિર્ભયતા બતાવી. ઉપદ્રવપૂર્ણ અટવીની ભયાનકતા બતાવવા છતાંય અગડદત્તની નિર્ભયતા જોઈ તે બન્ને મુગ્ધ બની ગયા. અગડદત્તે તો પોતાનો મક્કમનિર્ણય કહી દીધો.
‘જંગલમાં જંગલી પશુઓ ન હોય તો બીજું શું હોય? હું આફતોથી હારનારો નથી, આફતોને મારનારો છું.’
અગડદત્તનો મર્દાનગી ભર્યો જવાબ સાંભળી બન્ને ને વિશ્વાસ બેસી ગયો ‘ખરેખર! આ નવયુવાન સાથે જવામાં જ સલામતી છે’.
અમુક બીજા પણ યાત્રિકોએ આ સાર્થમાં જોડાવું પસંદ કર્યું. થોડે આગળ જતાં રસ્તામાં દૂરથી એક ભગવા વસ્ત્રધારી સાધુ એક હાથમાં કમંડલ ને બીજા હાથમાં માળા લઈને આવતો દેખાયો. એના લાંબા લાંબા હાથ, કોડી જેવી મોટી આંખો, કાળીને ભરચક દાઢી, મોટી જટા વગેરે જોઈને લોકોને તો ‘જંગલમાં મંગલ થયા’નો આનંદ થયો. જ્યારે અગડદત્તને તો આ સાધુ અવિશ્વાસનું ધામ લાગ્યો.
સાધુએ લોકોને પૂછ્યું.
‘મહાનુભાવો! ક્યાં જવા નીકળ્યા છો?’
‘શંખપુર બાપુ!’ સાર્થમાંથી એકે જવાબ આપ્યો.
‘શું વાત કરો છો? મારે પણ તીર્થના દર્શનાર્થે શંખપુર જવાની ઈચ્છા છે’
‘ખુશીથી સાથે પધારો પ્રભુ!' બધાએ એક સાથે જવાબ આપ્યો.
એક માણસને થોડે દૂર લઈ જઈ સાધુએ કાંઈક ગપસપ કરી આથી અગડદત્તની શંકા મજબૂત બની. પેલા માણસને અગડદત્તે પોતાની પાસે બોલાવ્યો.
‘સાધુ શું કહે છે?’
For Personal & Private Use Only
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
‘અરે! વાતમાં કાંઈ માલ નથી, એ સાધુને ડર લાગે છે.’
‘સાધુને શેનો ડર?’
‘આપણે રાત્રિએ આવી અટવીમાં પડાવ નાખવાના છીએ માટે ડરે છે.’
‘એમાં ડરવાનું શું?’
‘સાધુ પાસે જોખમ છે.’ વેપારી હસ્યો.
‘જોખમ?’
‘હા, એમની પાસે થોડા સોનૈયા છે. કોઈ ભગતે ધૂપ-દીપ કરવા આપ્યા છે.’
‘ઠીક છે, તમે સાધુને શું કહ્યું?’
‘મેં કહ્યું, બાપુ! આટલા જોખમથી શું કરો છો? અમારી પાસે તો પાંચસો-પાંચસો સોનૈયા છે. અમને કશો ડર નથી ને તમે ડરો છો? આટલું કહ્યું એટલે બાવાજીને કાંઈક શાંતિ થઈ હોય
એમ લાગ્યું.’
121
સાધુની વાતમાં અગડદત્તને સચ્ચાઈના અંશ માત્ર પણ દર્શન થયા નહીં પણ ઢોંગ તો સ્પષ્ટ રીતે ઉકેલાયો.
માર્ગમાં સાધુ લોકોને કથા કરે છે. ભજનો સંભળાવે છે. ને લોકોને પ્રવાસનો થાક ભૂલાવી દે છે. અટવી ગહન હતી. ક્યાંય વચ્ચે રોકાઈ શકાય એવી વ્યવસ્થા જ ન હતી, માત્ર ચાલ્યા કરવાનું હતું. આખો દિવસ ચાલી ચાલીને બધા થાકી ગયા હતા. ત્યાં જ લાગ જોઈ સાધુ એ . પ્રસ્તાવ મૂક્યો.
‘મહાનુભાવો! આ અટવીમાં થોડે દૂર એક મજાનું ગોકુળ છે મેં આ વખતે ત્યાં ચાર મહિના ધૂણી ધખાવી હતી. ત્યાં બધા ગોવાળીયા મારા ભગત છે. મારી ઈચ્છા છે કે તમે થોડો સમય અહીં રોકાવ તો એમની પાસેથી દૂધ-દહીં લઈ આવું ને તમારો આતિથ્ય સત્કાર કરું.’
આમેય આખો દા’ડો ચાલીને પગ લથડીયા ખાતા હતા. હવે ના કહેવાનો અવકાશ જ નહોતો.
બધાની સંમતિ મળતા સાધુ તો હરખાતો હરખાતો ઝડપભેર આગળ નીકળી ગયો. બધા થોડે આગળ ચાલ્યાં ત્યાં સાધુ દૂરથી દૂધ-દહીંના માટલા ભરીને આવતો દેખાયો. લોકોના મોંમા પાણી છૂટ્યું. અગડદત્તને પણ પ્રપંચ બરોબર ગોઠવાયાની ખાતરી થઈ ગઈ તેણે સાથે આવેલા માણસોને કહ્યું.
‘આ આતિથ્ય સત્કાર લેવા જેવો નથી.’
હેં?.. શું?’..
For Personal & Private Use Only
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
122
અગડદત્ત કથા
સાધુને અટવીમાં પ્રવેશ કરતાંય ભય લાગતો હતો. અને અટવીમાં વચ્ચે એના ગોપ ભક્તો ક્યાંથી? મને આમાં પ્રપંચ થતો લાગે છે.'
“અરે, હોય કાંઈ? તમે તો શંકાશીલ માનસવાળા છો.” “સાધુપુરષ વળી પ્રપંચ શા માટે કરે? એકે સાધુ પરનો આંધળો વિશ્વાસ રજૂ કર્યો.
એટલીવારમાં તો સાધુ નજીક આવી પહોંચ્યો. સાધુએ બધાને આમંત્ર્યા. બધાએ સાધુનું ભાવભર્યું આતિથ્ય માણ્યું. સાધુએ તો બધાને આગ્રહ કરી કરીને પીરસ્યું, અગડદત્તે છેલ્લો પ્રયત્ન કરવા આંખના ઈશારાઓ પણ કર્યા. પરંતુ દુર્વિનીત શિષ્ય ગુરુની આજ્ઞા ન માને તેમ અગડદત્તની આજ્ઞાનું બધાએ ઉલ્લંઘન કર્યું. અગડદત જમવા ન આવવાથી સાધુને ચિંતા થઈ. અગડદા પાસે આવી દીનવદને બોલ્યો.
“દિકરા! તારે ખાવું નથી.”
ના બાપુ! મને ઈચ્છા નથી.’ “થોડું ભોજન કરી લે દિકરા! પંથ લાંબો છે.” માફ કરજો, મને જતિનો આહાર નહીં લેવાનો નિયમ છે.” થોડો પ્રસાદ તો લઈ લે.” મેં કહ્યું ને? મને ઈચ્છા નથી.” અગડદને થોડો રોફભેર જવાબ વાળ્યો. સાધુ પણ ક્યા છોડે એવો હતો? તને ખબર નહીં હોય, પ્રસાદનો અનાદર કરનારની શી દશા થાય છે?” પ્રસાદનો સ્વીકાર કરનારની શી દશા થાય છે? એની જ પ્રતીક્ષામાં છું અગડદતે મરકતા કહ્યું. સાધુની આંખ ફરી ગઈ. બન્ને એકબીજાને પામી ગયા. જતા જતા સાધુ બોલ્યો “તારું ભલું ઈચ્છતો હોય તો આગળ પ્રયાણ કરી દેજે.”
આ બાજુ યાત્રિકોની આંખો ઘેરાવા લાગી. એક વૃક્ષ નીચે આરામ કરવા બધાય સૂતા સૂતા એ સૂતા હવે ઉઠવાના જ નહોતા, સાધુએ બધાનો માલ લૂંટવાની શરૂઆત કરી.
તુરત જ અગડદતે ધનુષ્યટંકાર કરી વીરહાંક કરી.
“અરે ઓ કાયર! નરાધમ! દુષ્ટી કપટ કરીને બધાને તે છેતર્યા. પણ હવે ભગવાનને યાદ કરી લે’. ‘તારા પાપોનો આજે હિસાબ ચૂકતે કરવાનો છે.”
For Personal & Private Use Only
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
આ સાંભળતા જ સાધુએ અટ્ઠાસ્ય કર્યું.
‘વાહ ભડવીર...! તું ઓળખે છે હું કોણ છું?’
‘હું આ અટવીનો મહાચોર દુર્યોધન! મારા નામમાત્રથી ભલભલા ભડવીરો માયકાંગલા બની થરથરી ઉઠે છે. તું ભલે મારી માયાજાળમાં ન ફસાયો પણ, મારી આ લોહીતરસી તલવારથી આજે તને તારા ભગવાન પણ બચાવી નહીં શકે.’
123
તલવાર કાઢી અગડદત્તને મારવા જેવી ઉગામી કે તરત અગડદત્તે સીફતાઈથી તેનો ઘા ચૂકવી દીધો અને વિજળીવેગે પોતાની તલવારથી ચોરના મર્મ સ્થાન પર તીક્ષ્ણ પ્રહાર કરી દીધો. ચોર તો એ જ સમયે જમીન પર ઢળી પડ્યો.
મરતા મરતા અગડદત્તને કહ્યું.
‘હે નરવીર! ખરેખર તું ક્ષત્રિય શિરદાર છે. મને મારી જિંદગીમાં તારા સિવાય કોઈ છેતરી શક્યું નથી. તે મને પરાસ્ત કર્યો છે. છતાંય હું તારી વીરતા પર ખુશ છું. આ પર્વતના પશ્ચિમ પ્રદેશમાં બે નદીઓના મધ્યભાગમાં એક શિલા છે. તેની નીચે ભોયરું છે. ત્યાં મારી અઢળક સંપત્તિ છે મારી પત્ની જયશ્રી પણ ત્યાં જ રહે છે. મારી એ તમામ સંપત્તિ અને પત્ની તને આપું છું, તું ભોગવજે, મારી આ તલવાર મારી પત્નીને આપીશ તો એ તારો સ્વીકાર કરશે તું તેની સાથે સુખેથી રહેજે અને મને અગ્નિદાહ આપજે.'
આટલું કહી ચોર મૃત્યુ પામ્યો. અગડદત્તે તેના મૃતદેહનો અગ્નિ સંસ્કાર કર્યો. અને ચોરે કહેલા સ્થાને પહોંચ્યો. મદનમંજરી પણ સાથે આવી. શિલા ઉઘાડી બન્નેએ ભોંયરામાં પ્રવેશ કર્યો. સામે જ દુર્યોધનની પત્ની જયશ્રી ઊભી હતી. જયશ્રી એટલી રૂપવાન હતી કે જાણે સ્વર્ગલોકની અપ્સરા જ જોઈ લ્યો. અગડદત્ત તેના રૂપમાં મોહાઈ ગયો.
અગડદત્તને પોતે સ્વર્ગમાં આવી ગયાનો ભ્રમ થયો. જયશ્રી સામે જોયા જ કર્યું.
મદનમંજરીને અગડદત્તના મનને કળતા વાર ન લાગી, તેને ખેદ થયો. મદનમંજરીએ સકોપ અગડદત્તને હાથથી હડસેલો માર્યો.
‘તમને કાંઈ શરમ-બરમ છે કે નહીં?’ મદનમંજરી ગરમ થઈ.
‘ચોરની બહેનમાંથી કાંઈ બોધપાઠ નથી મળ્યો? તે આજે ચોરની પત્નીમાં મોહાયા છો.’
‘મેં તમારા પ્રેમમાં પાગલ બની મારા માતા-પિતા-સ્વજનો-ઘર બધું જ છોડ્યું, અરે! ગામ પણ છોડીને તમારી સાથે જંગલમાં ભટકું છું. અને તમે મારાનિઃસ્વાર્થ પ્રેમને ભૂલી બીજી સ્ત્રીમાં લોભાણાછો?'
For Personal & Private Use Only
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
124
અગડદત્ત કથા
મદનમંજરીના ઠપકાથી અગડદત્તની કામનિદ્રા ઉડી ગઈ અને શાન ઠેકાણે આવી, શરમથી મોં નીચું કરી ચૂપચાપ ભોયરામાંથી બહાર નીકળી ગયો. બન્ને રથમાં બેઠા.
રથ આગળ ચાલ્યો, વનની વનરાઈ નીરખતા નીરખતા અને કાંઈક અવનવી વાતો કરતા કરતા થોડે આગળ પહોંચ્યા. કેટલાક યોજનાનો પંથ કાપ્યા પછી એક સરોવર પાસે અગડદત્તે રથના ઘોડા છોડ્યા. ઘોડાઓને સ્નાન કરાવી અગડદત્ત અને મદનમંજરીએ પણ સ્નાન કર્યું. પ્રવાસનો થાક હોવા છતાં અગડદત્ત મદનમંજરીના રૂપ દર્શનના આનંદથી થાક ઉતારતો હતો.
એટલામાં દૂર દૂર ક્યાંક “મડ મડ અવાજ થતો સંભળાયો. અગડદત્ત પામી ગયો કે “નક્કી ઝાડની ડાળીઓ ભાંગતો હાથી આવી રહ્યો છે.
ત્યાં જ હાથીની તીણી ચીસ સંભળાઈ. મદનમંજરી ગભરાઈને અગડદત્તને વળગી પડી. અગડદત્તે તુરત આશ્વાસિત કરી.
સુંદરી! હું છું ત્યાં સુધી તારો વાળ પણ વાંકો કરનાર જનમશે નહીં.' હાથીને દૂરથી મોટા-મોટા વૃક્ષો ઉખાડીને ફેંક્તો ને દોડતો પોતાની તરફ જ આવતો જોયો.
હાથી અને અગડદત્ત વચ્ચે હવે ઝાઝું અંતર ન્હોતુ, હાથી એવો ધસમસતો આવતો હતો જાણે સાક્ષાત્ કાળ સામો ધસતો હોય, મનુષ્યને જોઈ જંગલી હાથીએ ભૂમિ પર જઘનો ગોઠવી ત્રાટકવાની પૂરી તૈયારી કરી લીધી. અગડદત્ત પણ ધનુષ્ય પર બાણ ચડાવી તેના કુંભસ્થળનું નિશાન લઈને છોડ્યું. અત્યંત શીઘ્રતાથી એક પછી એક ત્રણ બાણ હાથીના કુંભ સ્થળમાં ખૂંપી ગયા. હાથી ચીસો પાડતો માર્ગ મૂકી ભાગી ગયો.
જમ જેવા જંગલી હાથીને દૂરથી દોડતો આવતો જોયો ત્યારથી મદનમંજરીએ તો આંખ બંધ જ કરી દીધેલી, હાથીના ગયા પછી અગડદત્તે તેને ઢમઢોળી, ત્યારે તેણે પૂછ્યું.
‘હાથી?' ‘એ તો ક્યાંય ભાગી ગયો, હવે પાછો નહીં આવે!”
ફરી રથ આગળ ચાલ્યો, થોડે આગળ જતાં જ ઝાડીમા વાઘની ઘરઘરાટી સંભળાઈ. મદનમંજરી શિયાળાની ટાઢ ચડી હોય તેમ થર-થર કંપવા લાગી.
કુમારે વાઘને મારવા તુરત એક યોજના બનાવી.
રથ પરથી નીચે ઉતરી માત્ર તલવાર હાથમાં લઈ વાઘની સામે ગયો. વાઘે પોતાનું ભક્ષ્ય જોઈ પોતાનું વિકરાળ મુખ ખોલી ત્રાડ પાડી, છલાંગ મારી અગડદા પર હુમલો કરવા ગયો કે તુરત જ અગડદત્ત ઉત્તરીય વસ્ત્ર ડાબા હાથ પર વીટાળી વાઘના મુખમાં હાથ નાખ્યો અને અત્યંત સ્ફર્તિથી જમણા હાથથી તલવારનો તેની ગરદન પર એવો ઘા કર્યો કે એ જ પળે તેના રામ રમી ગયા.
For Personal & Private Use Only
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડત્ત રાસમાલા
VA
મદનમંજરી પતિના અજોડ પરાક્રમને આંખ ફાડીને જોતી જ રહી. અગડદત્ત પાછો રથમાં આવ્યો ત્યારે મદનમંજરીએ તેના ઓવારણા લીધા.
125
‘ખરેખર! તમારા જેવો પરાક્રમી તો આ દુનિયામાં જનમ્યો પણ નહીં હોય.’
આટલું ગદ્ગદ્ સ્વરે બોલી મદનમંજરી અગડદત્તને ભેટી પડી, અગડદત્તે માત્ર સ્હેજ સ્મિત આપ્યું અને રથને આગળ હંકાર્યો.
થોડું આગળ વધ્યા ત્યાં જાણે લુહારની ધમણ ચાલતી હોય એવો અવાજ સંભળાયો. આસપાસના વૃક્ષો તરફ દષ્ટિપાત કર્યો. બધા જ વૃક્ષો કાળામસ થઈ ગયા હતા. અગડદત્ત સમજી ગયો કે નક્કી દ્રષ્ટિવિષ સર્પ નજીકમાં જ છે.’
દૂરથી કાળો ડિબાંગ, લાંબો અને મોટી ફેણવાળો સર્પ દેખાયો.
‘સર્પ દષ્ટિવિષ છે, જેને જુવે તેને ખાખ કરી નાખે.’ એ બધું મદનમંજરીએ સાંભળ્યું જ હતું. એણે તો અગડદત્તને રથને વાળવા અને બીજો કોઈ રસ્તો લેવા સમજાવવા માંડ્યું. પણ આ તો અગડદત્ત સાહસ અને શૌર્ય એનું બીજું નામ!
For Personal & Private Use Only
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
126
અગડદત્ત કથા
મદનમંજરીના અનેક ઉપાલંભો અવગણી અગડદત્તે કલાચાર્ય પાસે શીખેલ વિદ્યાનું સ્મરણ કરી સાપની ગતિનું સ્થંભન કર્યું અને તુરંત બીજી વિદ્યાનો પ્રયોગ કરી દ્રષ્ટિનું સ્થંભન કરી સાપને ખૂબ રમાડ્યો અને અંતે છોડી દીધો.
અત્યાર સુધી પતિને શૌર્યવંત જ જાણ્યા હતા “એ વિદ્યાવંત પણ છે” એ જાણી મદનમંજરી અગડદત્ત પર ઓવારી જ ગઈ.
અટવાનો ભયંકર માર્ગ હવે પૂરો થવામાં હતો, આમ પણ જે વિનોની વાત જાણવામાં આવી હતી એ વિનો પણ પસાર થઈ ચૂક્યા હતા એટલે અગડદત્ત રથને એવો તો દોડાવ્યો જાણે રથ હવામાં ઉડવા લાગ્યો હોય.
થોડા જ સમયમાં જંગલ પાર કરી અગડદત્ત મુખ્યમાર્ગે ચડ્યો, છૂટું પડેલું સૈન્ય છાવણી નાખીને ત્યાં જ રહ્યું હતું, અગડદત્તને ઘણા સમય પછી હેમખેમ આવેલો જોઈ સૌના આનંદનો પાર ન રહ્યો, બધા અગડદત્તના રથને ઘેરી વળ્યા.
સ્વામિનું! આપ કુશલ તો છો ને?” એકે પૂછ્યું. મને તો ક્ષેમકુશલ છે, તમે અહીં કઈ રીતે પહોંચ્યા?”
કુમાર! જે રાત્રે ભીલોનો હુમલો થયો, ત્યારે પરિસ્થિતિ ગંભીર જણાતા અમે થોડા સૈનિકો રાજકુમારી કમલસેનાને લઈ દૂર નાસી ગયા હતા. બીજા બધા નાસતા-ભાગતા ભેગા થઈ ગયા. આપની ખૂબ પ્રતીક્ષા કરી પણ આપની ભાળ ન મળતા અમે “આપ નીકળી ગયા હશો!” એમ માની આગળ નીકળ્યા પરંતુ ક્યાંય આપનો ભેટો ન થયો. અહીં બે માર્ગો મળતા હતા. કોઈની પાસેથી જાણવા મળ્યું કે “આ બન્ને રસ્તા વારાણસીના જ છે. અને અહીંથી શંખપુર બહુ દૂર નથી.” તેથી અમને આશા બંધાઈ કે આપનું મિલન અહીં થવું શક્ય છે. અને આમ પણ આપના વિના નગરમાં પ્રવેશવું ઉચિત તો ન જ કહેવાય, માટે અમે અહીં જ પડાવ નાખી આપની રાહ જોતા રહ્યા છીએ.
બધાએ એ દિવસે પ્રીતિપૂર્વક ભોજનાદિ કર્યું અને એક દૂત મોકલી શંખપુરના મહારાજાને પુત્ર આવ્યાની જાણ કરી.
અગડદત્તનું આગમન સાંભળી સમગ્ર રાજપરિવાર હર્ષથી નાચી ઉઠ્યો. મહારાજા તરત મહારાણી સુલસા પાસે દોડી ગયા.
“મહારાણી...” “શું છે આજે? આટલો બધો આનંદ છે શાને!”
For Personal & Private Use Only
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત રાસમાલા
127
અરે! શું કહું, તું સાંભળીશ ને નાચી ઉઠીશ.'
પ્રાણનાથ! પુત્રનો જે દિનથી વિયોગ થયો ત્યારથી મારા માટે દુનિયાની એક ચીજ એવી નથી રહી જે મને આનંદદાયક બને.”
પ્રિયે! હવે બધું જ તને આનંદ આપનારું બનશે, વર્ષોથી કરેલ તારી પ્રતીક્ષાયાત્રા આજે વિરામ પામી રહી છે.”
એટલે? શું મારો પુત્ર”. હા, મહારાણી હા..' જલ્દી કહો, ક્યાં છે મારો લાલ? હું હમણાં જ તેને મળવા નીકળું.”
“મહારાણી! આમ અધીરા ન બનો, તમારો લાડકવાયો પ્રાણ આધાર તમારી પાસે જ આવે છે. આવતી કાલે એનો નગરપ્રવેશ આપણે ધામધૂમથી ઉજવશું.”
આ સાંભળીને મહારાણીના હૈયામાં ઉમટેલો આનંદનો સાગર આંખોથી છલકાયો. મહારાણીને આનંદની વધામણી આપી રાજા અગડદત્તના નગરપ્રવેશની તૈયારીમાં લાગી ગયા.
આખાય નગરની નાનામાં નાની ગલીઓ સાફ કરાવી સુગંધી જળ છંટકાવ્યા. ઘરે ઘરે તોરણો બંધાવ્યા, દિવડાઓ પ્રગટાવ્યા, રંગોળીઓ પુરાવાઈ, ફૂલોનો શણગાર તો અત્યંત મનમોહક બની ગયો, રાજાએ ગામના કુશળ ગવૈયાઓ, નૃત્યકારો, કથાકારો, હાસ્યકારો, વિદૂષકો બધાને પોતાની આગવી કળાનું પ્રદર્શન કરવા પ્રોત્સાહિત કર્યા, જગ્યાએ જગ્યાએ દુંદુભિઓ, શરણાઈ, ઢોલ, ભેરી, ભુંગલ, વીણા, સિતાર વગેરે અનેક જાતના વાંજિત્રોનો મધુર ધ્વનિ રેલાયો.
નગરમાં ઠેકઠેકાણે અગડદત્તના આગમનની જ ચર્ચા ચાલે છે. “આટલો સમય અગડદત્ત ક્યાં હતો?” એ જાણવાની જ સૌને ઉત્કંઠા હતી.
બીજા દિવસે સવારે રાજા સહિત સમગ્ર નગર અગડદત્તને આવકારવા પ્રવેશ દ્વાર પર આવી ઊભું. પ્રત્યેક વ્યક્તિના મુખ પર અગડદત્તનું મુખ જોવાની ઉત્કંઠા ઉભરાઈ આવતી હતી.
દૂરથી અગડદત્તને આવતો જોયો ને નગરજનોએ જયનાદથી આકાશ ગજવી દીધું. જેમ-જેમ અગડદત્તનો રથ અને સૈન્ય નજીક આવતું ગયું. તેમ-તેમ લોકોના જયકારનો નાદ વધતો ગયો. અગડદત્તને સૈન્યસહિત રથમાં આવતો જોઈ સૌના આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો. જોત-જોતામાં રથ એકદમ નજીક આવી પહોંચ્યો. પિતાને જોતા જ અગડદત્ત રથમાંથી ઉતર્યો, સીધો જ ચરણોમાં નમ્યો, મહારાજા તુરત જ હાથ પકડી પુત્રને ઊભો કરીને ભેટી જ પડ્યા. હૈયે હૈયું ભીડીને બન્ને ક્ષણવાર આંસુની દુનિયામાં ખોવાઈ ગયા.
For Personal & Private Use Only
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
128
અગડદત્ત કથા
ત્યારબાદ પિતાએ અગડદત્તને સુવર્ણ આભૂષણોથી શણગારેલા ગજરાજ પર બેસાડ્યો. છત્ર ધરાયું ને ચામરો વીંઝાયા. બન્ને પત્નીઓ આજુ-બાજુ બેઠી અને પ્રવેશયાત્રા શરૂ થઈ. અનેક વાજિંત્રો વાગવા લાગ્યા. મસ્તક પર કળશ ધારણ કરી નગરની સૌભાગ્યવતી સ્ત્રીઓ સામી આવી. નગરનારીઓ અગડદત્તને ડગલે-ડગલે થાળ ભરી ભરી અક્ષતથી વધારે છે. તો કેટલીક ગોરીઓ ગોખે બેસી અગડદત્તના રૂપને જોયા કરે છે. અને મદનમંજરી તથા કમલસેનાના રૂપ અને ભાગ્યની ઈર્ષ્યા કરે છે.
અનેક પ્રકારના ઠાઠપૂર્વક આ સામૈયું રાજકારે આવી પહોંચ્યું. સૌભાગ્યવંતી સ્ત્રીઓએ મોતી અને અક્ષતથી અગડદત્તને વધાવ્યો.
અગડદત્તની આંખ વિરહાનલમાં બળતી માતાની શોધમાં હતી, ત્યાં જ માતાના દર્શન થયા. પિતા, મંત્રી, નગરશેઠ વગેરે બધાથી વીંટળાયેલા અગડદત્તે તરત દોટ મૂકી. માતાના ચરણોમાં પડ્યો. અને ચરણોનું આંસુઓથી પ્રક્ષાલન કર્યું. તો માતાએ પણ આનંદઅશ્રુના મોતીથી પુત્રને વધાવ્યો. બન્ને વહુઓએ સાસુ-સસરાના આશીર્વાદ લીધા.
ઘણા વર્ષો પછી આજે સમગ્ર રાજમહેલ ઉત્સવ ભર્યો બન્યો. રસોઈયાએ પણ અનેરા ઉંમગથી વિવિધ જાતના ભોજન, મિષ્યન્ન પકવાન બનાવ્યા.
સમય થતાં રાજા સહિત સમગ્ર પરિવાર ભોજન માટે બેઠો એક એકથી ચડીયાતી વાનગીઓ પીરસાઈ. અગડદત્તને માતાએ આગ્રહ કરી-કરીને પ્રેમથી જમાડ્યો. માતાનો પ્રેમ જોઈ અગડદત્તના નયનો ફરીવાર ભીના થઈ ગયા.
ભોજન બાદ રાજાએ અગડદત્તને પૂછ્યું. “વત્સ! આટલો સમય તું ક્યાં હતો?”
“અરે! મારો લાલ હજુ તો આવ્યો જ છે. તેને આરામ તો કરવા ઘો.' માતાની મમતાએ મહારાજાને ઉત્તર વાળ્યો.
અગડદત્તે બન્નેની ભાવનાને સમાવી લેવા કહ્યું. “આવતી કાલે રાજસભામાં જ એ વાત કરીશું.” સુલસારાણીને ચીડવવા મહારાજાએ મજાક કરી. ના, ના મારે તો હમણાં જ સાંભળવું છે.'
મહારાજા આટલું બોલ્યા ત્યાં તો બધા હસી પડ્યા. આમ આનંદ-પ્રમોદમાં આખો દિવસ વ્યતીત થયો. કેટલાય લોકો અગડદત્તને ભેટશું ધરવા આવ્યા તો જૂના મિત્રો-પરિચિતો મળવા આવ્યા.
For Personal & Private Use Only
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
129
બીજા દિવસે સવારે રાજસભા ભરાઈ. અગડદત્તના આટલા સમયનો વૃત્તાંત જાણવાનગરજનોમાં પણ ભારે ઉત્કાંઠા હતી. આજે વિશાળ સભાગૃહને હજારોની ઉપસ્થિતિએ નાનો બનાવી દીધો હતો.
મહારાજાના સિંહાસનની બાજુમાં જ અગડદત્તનું સિંહાસન ગોઠવાયું. મંત્રીએ વિનંતી કરી.
“મહારાજ! આજે સમગ્ર રાજપરીવાર, રાજદરબાર અગડદત્તનો ગુપ્ત વૃતાન્ત જાણવા આતુર છે. લોકોની જિજ્ઞાસા તૃપ્ત કરવા કૃપા કરો'.
જરૂર મંત્રીશ્વર,’ કહી મહારાજાએ અગડદત્તની સામે નજર કરી.
અગડદતે નગર છોડીને વારાણસી પહોંચ્યા પછી જે જે રોમાચંક પ્રસંગો બન્યા. તે તે કહેવાના શરૂ કર્યા.
હાથીની વાત સાંભળતા સૌના જીવ અદ્ધર થઈ ગયા. તો ચોરોની વાત આવતા લોકોને એવો રસ પડ્યો કે જાણે બધા પોતે જ વારાણસીના વનમાં પહોંચી ગયા હોય ને અગડદત્તના સાહસને જોઈ રહ્યા હોય, વીરમતીનો પ્રસંગ સાંભળી અગડદત્તની ચતુરાઈ પર સૌ ઓવારી ગયા. અટવીમાં ભિલોના અચાનક થયેલા ભયંકર હુમલામાં તો લોકોએ “અગડદત્ત ભાગી છૂટ્યો હશે.” એવી કલ્પના પણ કરી લીધી પણ આખો પ્રસંગ સાંભળી અગડદત્તની રાજનીતિ પર સૌ મુગ્ધ બની ગયા. ત્યાર પછી બાવો બનીને આવેલા ચોર પર શરૂઆતમાં તો પેલા સાર્થના લોકોની જેમ જ બધાને વિશ્વાસ બેસી ગયો. પણ તેની સાચી હકીકત જાણી ત્યારે સોએ તેને ફીટકાર્યો અને અગડદત્તની વીરતાને સત્કારી. હાથી, વાઘ અને સર્પની ભયંકરતામાં સૌ મદનમંજરીની જેમ જ ભયભીત બની ગયા હતા. પરંતુ, અગડદત્તનું તે સમયનું પણ પરાક્રમ સાંભળી નગરજનો આશ્ચર્યચકિત બની ગયા.
સઘળો વૃત્તાંત એવો તો રોમાંચક અને દિલચસ્પ હતો કે બે પ્રહર ક્યાં વીતી ગયા? તેનું ભાન પણ કોઈને ન રહ્યું.
મહારાજ, મહામંત્રી, નગરશેઠ, પુરોહિત વગેરે અને સમગ્ર સભાજનો વિસ્ફારિત નેત્રે ને એક કાને અગડદત્તની આખીય કથની સાંભળી રહ્યા, બધાના મુખમાંથી એક જ શબ્દ સરી પડ્યો.
અદ્ભુત... અદ્ભુત...” આખા નગરમાં લોકોના મુખમાં એક જ નામ સંભળાય છે. “અગડદત્ત..” ચારે બાજુ અગડદની કીર્તિ ફેલાઈ.
મહારાજાને પોતાનો વારસદાર મળી ગયાનો આનંદ હતો તો મહારાણીને પણ લાડકવાયો મળવાથી હરખનો પાર ન હતો.
For Personal & Private Use Only
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
130
બન્ને વહુઓ સાસુ-સસરા આદિ બધા વડીલોનો ખૂબ વિનય કરતી, ગુણીયલ વહુઓ જોઈને સુલસા માતા ગર્વ કરતી.
અગડદત્ત કથા
‘જોઈ, આ મારી વહુઓ? દુનિયામાં જોટો નહીં જોડે.
અગડદત્ત સુખેથી દિવસો પસાર કરે છે. ક્યારેક વનમાં તો ક્યારેક વાવડીઓમાં પત્નીઓ સાથે યથેચ્છ ક્રીડા કરવા જાય છે.
એક દિવસ,
નરનારીઓને અનંગરાજનું આજ્ઞાપાલન કરવા વિવશ બનાવતી, સમગ્ર પ્રકૃતિને નવયુવાન બનાવતી, ભ્રમરોને મત્ત બનાવી ઝંકારના મીઠા ગુંજન કરાવતી, કોયલના કંઠમાંથી મીઠો કલરવ ઉત્પન્ન કરતી, નારીઓના ધૈર્યને લુંટી જનારી, મલય પર્વતના મીઠા અને શીતલ પવનને પૃથ્વી પર પ્રસરાવતી, વસંતઋતુએ નગરના ઉદ્યાનમાં આવીને છાવણી નાખી, ત્યારે વનપાલકે આવીને મહારાજાને વધામણી આપી.
‘રાજન! વધામણી છે.’
‘શેની?’
‘આગમનની.’
‘કોનું આગમન?’
‘જન-મનને આનંદદાયી વસંતઋતુનું! ઉદ્યાનમાં સર્વ વૃક્ષો નવપલ્લવિત થયા છે ને નવનીત પુષ્પોની સુરભિ દશે દિશામાં રેલાઈ રહી છે.’
મહારાજાએ વનપાલકનો ઉચિત સત્કાર કર્યો અને નગરમાં ઘોષણા કરાવી. ‘આવતી કાલે નગરની બહાર ઉદ્યાનમાં વસંત ઉત્સવ મંડાવાનો છે. સમગ્ર નગરજનોએ મહારાજાની સાથે ઉત્સવમાં જોડાઈ જવું.’
બીજે દિવસે રાજા પોતાના સમસ્ત પરીજન સહિત ઉદ્યાનમાં ગયા. રાજકુમાર અગડદત્ત પણ પોતાની બન્ને પ્રિયાઓ અને મિત્રવૃંદ તથા દાસીજનો સાથે ઉદ્યાનમાં પહોંચ્યો...
ઉદ્યાન પાસેના સરોવરમાં જલક્રીડા કરી, પુષ્પગુચ્છો એક બીજાને મારી આનંદ માણ્યો. વિવિધ હાસ્ય વિનોદ કર્યા. અનેક ક્રીડાઓ કરી આખોય દિવસ આનંદ ઉલ્લાસથી પસાર કર્યો.
આભમાં સંધ્યાના સોનેરી રંગો પથરાયા, ધીરે-ધીરે સંધ્યા પોતાની લાલીમાં સંતાડવા લાગી. અને નગરજનો પણ સ્વગૃહે પાછા ફરવા લાગ્યા. માત્ર અગડદત્ત મદનમંજરી સાથે ઉદ્યાનમાં જ રહ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
131
પ્રિયે! જગત કેટલું સુંદર છે ને?” મારા માટે તો આપના જેવું કોઈ સુંદર નથી.” હું પણ એ જ માનું છું, વિશ્વની સર્વ શ્રેષ્ઠ સુંદરતા મારી પાસે છે.' બન્ને હાથમાં હાથ પરોવી ઉદ્યાનમાં ફરી રહ્યા છે. ત્યાં જ અચાનક મદનમંજરીના મુખમાંથી તીણી ચીસ નીકળી ગઈ. આ......”
રાડ પાડતી મદનમંજરી ભૂમિ પર પડવા લાગી ત્યાં જ અગડદને બન્ને હાથથી તેને પકડીને પોતાના ખોળામાં માથું મૂકી તેને સુવડાવી.
“શું થયું? તીવ્ર વેદનામાં મદનમંજરીના અક્ષરો તૂટી પડ્યા. સ...ઈ. ડસ્યો. હોય.. એવું લાગે.... છે...” “હે વિધાતા! તે આ શું કર્યું?
અગડદને તો પ્રિયાના ચરણે જોયું તો લોહીની ધારા વહી રહી છે... પોતાનું ઉત્તરીય ફાડી દંશ પર પાટો બાંધ્યો પણ, થોડીવારમાં તો શરીર લીલું થવા માંડ્યું!
ધીરે ધીરે ચેતના પણ ઘટવા લાગી... પ્રિયે! આ અચાનક શું થઈ ગયું?... પરંતુ, ચિંતા કરીશ નહીં. હું હમણાં જ કાંઈક ઉપાય કરું છું'.
એટલું કહી અગડદત મદનમંજરીને તે સ્થાને મૂકી આખાય ઉદ્યાનમાં ફરી વળ્યો. કદાચ વિષહર ઔષધિ કે કોઈ માનવ મળી જાય! ઔષધિઓની થોડી ઘણી ઓળખ ઉપાધ્યાય પાસેથી મેળવેલી પરંતુ કોઈ ઔષધિ હાથમાં ન આવી. આ હાલતમાં મદનમંજરીને એકલી છોડી નગરમાં જવા મન માનતુ નથી અને બીજું કોઈ પણ દેખાતું નથી.
હવે શું કરું?' ના વિચારમાં અગડદત્ત હાંફળો-ફાંફળો થઈ ગયો.
ઉદ્યાનમાં બે વાર આંટા મારી ફરી મદનમંજરી પાસે આવ્યો. અને જોયું તો પ્રિયા સાવ નિશ્ચેતન થઈ ગઈ હતી. આખું શરીર લીલુછમ થઈ ગયું હતું.
For Personal & Private Use Only
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
132
અગડદત્ત કથા
અચાનક અગડદત્તને કલાચાર્ય પાસે શીખેલી વિદ્યા યાદ આવી, અગડદતને મનમાં આશા બંધાઈ. “શીખેલી વિદ્યા અવસરે કામ ન આવે તો ક્યારે આવશે?”
તરત વિદ્યાનું સ્મરણ કર્યું. મંત્રજાપ શરૂ કર્યો, પણ આ શું? જાપની કોઈ અસર જ દેખાઈ નહીં, અગડદત્તના મનમાં ધ્રાસકો પડ્યો, ફરીવાર જાપ કર્યો. પણ કોઈ પરિણામ નહીં બેવારત્રણવાર- ચારવાર પણ બધા જ પ્રયત્નો નિષ્ફળ...
અગડદત્ત અંદરથી સાવ તૂટી ગયો. મદનમંજરીના શરીર પર માથુ નાખી કરૂણ સ્વરે વિલાપ કરવા લાગ્યો.
પ્રિયે! મને એકલો છોડી તું ક્યાં ચાલી ગઈ?” તુજ મારો પ્રાણ છે, તારા વિના મારું જીવન શક્ય જ નથી.”
અગડદત્તે મદનમંજરીને ખોળામાં લીધી. “જલ્દી પાછી આવી જા! નહીં તો તારો પ્રાણ પ્યારો તારા વિના મરી જશે. તારા વિના સંપત્તિના ઢગલાને હું શું કરું? તારા વિના તો ભોજન પણ વિષ બની જશે........
મનમોહિની! તારા વિના ભોગ વિલાસો વીંછીના ડંખની જેમ પીડા આપશે.”
અગડદા બોલતો જાય છે ને જોર જોરથી પોક મૂકી રડતો જાય છે. ચંદ્રવદના!... રોજ રોજ કોનું મુખ જોઈ હું હૃદયને પ્રફુલ્લિત કરીશ?”
તું બોલે ને મુખમાંથી જાણે ફુલડા ખરે! શું તું એકવાર પણ બોલીને તારા હૃદયેશ્વરને ખુશ નહીં કર?'
બોલ સુંદરી, બોલ.... પ્રિયા! બોલને, કેમ નથી બોલતી?...” અગડદત્તનો આક્રંદ ભલભલા ભડવીરોના ય હૃદયને પીગળાવી દે એવો કરુણ હતો. “ઓ મારા નિષ્ફર હૃદય!.. તું હજુ કેમ ધબકે છે?'
“ખરેખર પ્રિયાનો વિયોગ તો આગથી ય વધુ દાહક હોય છે. માટે મારે જીવવાનો કોઈ અર્થ નથી.”
મારે મદનમંજરીની સાથે જ આગમાં બળી મરવું વધુ યોગ્ય છે, આખી જિંદગી પ્રાણપ્રિયાના વિયોગમાં રીબાઈ—રીબાઈને કાઢવા કરતાં ચિતામાં સાથે જ બળી મરવું જ શ્રેષ્ઠ છે.”
પત્નીના વિયોગની દાહકતામાં બળી રહેલા મને અગ્નિ તો શીતલ લાગશે!'
For Personal & Private Use Only
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
133
અગડદત્તે મદનમંજરીને ખોળામાંથી નીચે મૂકી, ઊભો થઈ ઉદ્યાનમાં લાકડા લેવા ગયો. ચારે બાજુ ફરીને જેટલા મળે તેટલા લાકડા ભેગા કરી ચિત્તા બનાવી. મદનમંજરીને ઉપર સુવાડી ફરી ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડ્યો. અગડદત્તને આશ્વાસિત કરનાર કે સમજાવનાર ક્યાં કોઈ હતું?
પોતે પણ ચિતા પર બેઠો. અગડદને શમીવૃક્ષના લાકડા ઘસી અગ્નિ પેટાવ્યો. અને જ્યાં ચિત્તાને આગ દેવા જાય છે ત્યાં જ.
ઓ યુવાન!...............” “ઊભો રહી જા! ...
દૂરથી કોઈનો અવાજ સંભળાયો, અગડદતે દીનવદને ચારે બાજુ નજર ફેરવી પણ કોઈ દેખાયુ નહીં પણ ફરીથી
“એક ક્ષણ ઊભો રહે, હું આવું જ છું.”
અવાજ સ્પષ્ટ સંભળાયો, અવાજની દિશામાં નજર ફેરવી તો ત્યાં કોઈનદેખાયું પણ ક્ષણવારમાં જ આકાશમાંથી વિદ્યાધર યુગલ ઉતર્યું.
11iiiiii
i!
For Personal & Private Use Only
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
134
અગડદત્ત કથા
બન્યું'તું એવું કે કોઈ વિદ્યાધરયુગલ વિમાનમાં બેસી આકાશમાર્ગે ત્યાંથી પસાર થઈ રહ્યું હતું. વિદ્યાધરને તેની પત્નીએ પૂછ્યું.
સ્વામીનાથ! નીચે કોઈ પુરુષના આક્રંદનો અવાજ સંભળાય છે. “હા મૃગલોચના કોઈ રાજકુમાર તેની પત્નીના વિરહમાં વિલાપ કરે છે.” “શું તેની પત્નીનું અપહરણ થયું છે?” “ના, એવું નથી.”
તો?” ‘તેને ઝેરી સર્પે ડંખ માર્યો છે.” “આપ તો વિદ્યાના ભંડાર છો, તેનું વિષ ઉતારી ન શકો?” ‘તારી વાત સાચી છે. મારી જેમ એ પણ પોતાની પ્રિયામાં પાગલ તો હોય જ ને?”
સ્વામી! બીજી વાત છોડી જલ્દી વિમાન પાછુ વાળો નહીં તો એ મરી જશે. અને તુરત જ વિમાન પાછુ વાળી બન્ને ઉદ્યાનમાં આવ્યા.
વિદ્યાધરે કુમારને ઠપકો આપ્યો. “યુવાન! આ વયમાં જીવનને આ રીતે સમાપ્ત કરી દેવું યોગ્ય છે?'
તમને ક્યાં ખબર છે? મારું દુઃખ...” ગમે તેવા દુઃખો આવે, પ્રાણ હોય તો તેનો પણ ઉપાય થાય.” પણ એ તો કહો કે પ્રિયા વિનાના પ્રાણ ટકે શી રીતે? હું મારી પ્રિયા વિના જીવી નહીં શકું. એટલું કહીને અગડદત ફરી આઠંદ કરવા લાગ્યો.
વિદ્યાધરે કુમારને આશ્વાસિત કરી, પાણીમાં પોતાની આંગળી રાખી પાણીને મંત્રિત કર્યું. એ મંત્રિત જલનો મદનમંજરી પર છંટકાવ કરી મદનમંજરીને કહ્યું.
કેમ સુતી છે?” “ઉઠ!”. અને ચમત્કાર સર્જાયો મદનમંજરી જાણે ઊંઘમાંથી ઊઠી હોય તેમ આળસ મરડી બેઠી થઈ. વિદ્યાધરયુગલને જોઈ આશ્ચર્ય પામી, અગડદત્તને પૂછ્યું.
કોણ છે આ લોકો?” મને લાકડા પર કેમ સુવાડી છે?
For Personal & Private Use Only
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
અગડદત્તે બનેલી બધી હકીકત મદનમંજરીને જણાવી અને મદનમંજરી તથા અગડદત્ત બન્ને વિદ્યાધરને પગે પડ્યા. તરત વિદ્યાધરે હાથ પકડી ઊભા કર્યા અને કહ્યું.
‘આ તો મારી ફરજ છે. શીખેલી વિદ્યાઓ કોઈને ઉપકારક બને એનાથી મોટું વિદ્યાનું ફળ બીજું ક્યું હોઈ શકે?’
‘અને મેં તો ક્યાં કાંઈ કર્યું છે? આ પ્રભાવ તો વિદ્યાનો છે.’
વિદ્યાધરના વચનોમાં નિખાલસતા નીખરી આવતી હતી. ત્યાર પછી વિદ્યાધર દંપતીએ વિદાય લીધી. કુમારે પણ ‘અડધી રાત તો વીતી ગઈ હોવાથી હમણાં નગરમાં જવું ઉચિત નથી.’ એમ વિચારી ઉદ્યાનમાં એક જીર્ણ મંદિર હતું. ત્યાં રાત્રે સૂઈ રહેવાનું નક્કી કર્યું. મદનમંજરીને લઈ ત્યાં પહોંચ્યો. મદનમંજરીએ ‘પોતાને ઠંડી લાગે છે’ એવું જણાવ્યું. એટલે અગડદત્તે કહ્યું.
‘તું નિશ્ચિંત બની અહીં આરામ કર, હું હમણાં જ ઉદ્યાનમાંથી અગ્નિ લઈ આવું છું’.
‘સ્વામી! બહુ વાર નહીં લગાડતા, મને એકલા બહુ ડર લાગે છે’.
‘ભલે, હું જલ્દી આવી જઈશ. બસ!’
આટલું કહી અગડદત્ત જીર્ણ મંદિરમાંથી નીકળ્યો.
મદનમંજરી પણ તેના આગમનની પ્રતીક્ષામાં બેસી રહી.
થોડે જ દૂર જતાં અગડદત્તને શમીવૃક્ષ મળી ગયું. તેમાંથી લાકડા લઈ અગ્નિ પ્રગટાવી. પાછા વળીને મંદિર તરફ આવતો હતો ત્યારે એણે મંદિરમાં પ્રકાશ જોયો.
135
અગડદત્તને આશ્ચર્ય થયું. આવીને મદનમંજરીને પૂછ્યું.
‘આ દેવલ તો જીર્ણ છે. કોઈ દીવા પણ કરતું નથી. છતાં મને પ્રકાશ દેખાયો, આવા મંદિરમાં પ્રકાશ કેવી રીતે થયો હશે?’
‘તમારા હાથમાં અગ્નિ હતો ને?’
‘હા.’
‘તો બસ.’
‘અરે! બસ શું? મને કાંઈ સમજાયું નહી.’
‘તમારા હાથમાં રહેલા અગ્નિનો જ એ પ્રકાશ હશે! આ દેવ મંદિરનો વર્ણ શ્વેત છે. એટલે એવું લાગે છે અને બીજું રાત ઘણી વીતી છે. અને નિદ્રાનો સમય પણ થઈ ગયો છે. માટે જ આવો ભ્રમ થયો હશે!’
For Personal & Private Use Only
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
136
અગડદત્ત કથા
અગડદત્તે તાપણું કરવા લાકડા બરોબર ગોઠવ્યા. મદનમંજરીને તલવાર આપી અને પોતે ઘૂંટણ જમીન પર ગોઠવી અગ્નિ પ્રજ્વલિત કરવા નીચા નમીને ફૂંક મારી ત્યાં જ તલવાર ભૂમિ પર પડી. એકદમ ચોંકી જઈને અગડદા ઊભો થઈ ગયો. મદનમંજરીને સકોપ પૂછ્યું.
શું થયું? તલવાર મ્યાનમાંથી નીકળીને નીચે કેમ પડી ગઈ?” એમાં આટલા ગુસ્સે શું થાવ છો?”
વજનદાર તલવાર શક્તિનો વિચાર કર્યા વગર મને પકડાવી દીધી, મારાથી બે હાથેય ઉપડી નહીં એમાં મારો વાંક?' મદનમંજરીએ પોતાની સુકુમારતા દર્શાવી.
“એક બાજુ ઠંડીથી મારા હાથ ધ્રુજે અને બીજી બાજુ થાકથી શરીર કળે, પછી તલવાર મ્યાનમાંથી નીકળીને પડી ન જાય તો બીજું શું થાય?'
અગડદત્ત પણ થાક અને ઊંઘની પરિસ્થિતિ પામી જઈ વધુ ચર્ચા ન કરી અને અગ્નિ પેટાવ્યો. ત્યારબાદ બન્નેએ નિદ્રાના શરણે જઈ બધો શ્રમ ઠાલવી દીધો.
બીજા દિવસે સવારે રથમાં બેસી બન્ને નગરમાં પહોંચ્યા. મહારાણીએ આખી રાત પુત્રની ચિંતામાં જ પસાર કરી હતી. સવારે અગડદત્તને જોયો ને કાંઈક શાંતિ થઈ. અગડદત્ત પણ માતાને તથા પિતાને પ્રણામ કર્યા.
વત્સ! રાત્રિ સુખપૂર્વક પસાર થઈ?” હા પિતાજી! આમ તો સુખપૂર્વક જ પસાર થઈ.” આમ તો, એટલે?” પિતાએ સાશ્ચર્ય પૂછ્યું.
એક વિદન આવી પડેલું.” આ સાંભળતા જ મહારાજા કાંઈ બોલે એ પહેલા મહારાણી બોલી ઊઠી. ‘વિપ્ન?... શું થયું પુત્ર? ક્ષેમ-કુશળ તો છે ને? ‘મારી પુત્રવધૂને તો કાંઈ તકલીફ થઈ નથી ને? માતાના મુખ પર ચિંતાની લાગણીઓ ઉપસી આવી. હા, માતાજી! આપની વિનીત ને માનીતી પુત્રવધૂને જ આપત્તિ આવી હતી.” કેવી આપત્તિ?'
For Personal & Private Use Only
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
‘અગડદત્ત! કાંઈક સમજાય એવી તો વાત કર’ પિતાએ કહ્યું.
અને અગડદત્તે રાતની બનેલી શોકપૂર્ણ અને પછીથી ચમત્કારપૂર્ણ ઘટના કહી.
મહારાજા અને મહારાણી અવાચક બની સાંભળતા જ રહી ગયા. મહારાણીએ કુળદેવીઓનો ને પરમાત્માનો આભાર માન્યો.
અગડદત્ત પણ નવી જિંદગી મળ્યાના આનંદમાં નવા જ ઉમંગ અને ઉત્સાહથી જીવન જીવવા
લાગ્યો.
137
મહારાજાને પણ ફરીથી આવું ન બને એની ચિંતા થવાથી કાયમ અગડદત્તની સાથે ને સાથે જ રહે એવા સુભટોની ગોઠવણ કરી દીધી.
માતા-પિતા પોતાની ઉપર આટલો બધો પ્રેમ રાખે છે. એ હકીકતથી અગડદત્તમાં માતા-પિતા પ્રતિનો બહુમાનભાવ અત્યંત વૃદ્ધિ પામ્યો. માતાના ચરણ પ્રક્ષાલનમાં જ એને પવિત્ર તીર્થજલના દર્શન થાય છે. તો પિતાની આજ્ઞા શિરોધાર્ય કરવા એ હંમેશા તત્પર રહે છે. તેના માટે પિતાની આજ્ઞા સૌથી વધૂ મુલ્યવાન બની ચૂકી હતી.
એક વખત રાજસભામાં રાજકાજની વિવિધ વાતો ચાલી રહી હતી. પ્રતિહારે સભામાં પ્રવેશ કરી રાજાને પ્રણામ કર્યા.
‘મહારાજાનો જય હો! વિજય હો!'
‘કેમ આવવું થયું?’
‘મહારાજ! ઉત્તરાપથથી મહાઋદ્ધિમાન એવો ઘોડાઓનો મોટો સોદાગર આવ્યો છે. આપની કૃપા દૃષ્ટિ ઝંખે છે.’
‘ભલે! એને પ્રવેશ આપો.’
મહારાજાની આજ્ઞા મળતા પ્રતિહાર બહાર જઈ તે વેપારીને રાજા સમક્ષ લઈ આવ્યો, વેપારીએ ભેટણું ધરી રાજાને વિનંતિ કરી.
‘રાજ! અનેક દેશોમાં પરિભ્રમણ કરતો કરતો હું અહીં આવ્યો છું. અશ્વોને સારી શિક્ષા આપી તૈયાર કરવા અને જાતિવંત અશ્વો ખરીદવા તથા વેચવા એ મારો મુખ્ય વ્યાપાર છે.’
‘આપ કૃપા કરો તો આ નગરમાં પણ હું વ્યાપારાર્થે રોકાઈ શકુ’
‘ખુશીથી રોકાઓ વિણવર!.’ ‘પરંતુ એ તો બતાવો તમારી પાસે હમણાં અશ્વો કેવા છે?’ ‘રાજ! આપ જાતે જ પધારો તો મોટો ઉપકાર થશે.’
For Personal & Private Use Only
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
138
અગડદત્ત કથા
અગડદત્તને અશ્વ ખેલાવવાની ઈચ્છા થઈ, તેણે પિતાજીની સામે જોયું. પિતાએ પણ અગડદત્તની આંખમાંથી તેની ઈચ્છા વાંચી લીધી, અને અગડદત્તને અશ્વોનું નિરીક્ષણ કરવા અનુજ્ઞા આપી.
અગડદત્ત પણ ખુશ થઈ પેલા વેપારી સાથે નીકળ્યો.
અનેક દેશોના, વિવિધ વર્ણના, વિવિધ જાતિના અશ્વોનું નિરીક્ષણ કરતા કરતા એક વિશિષ્ટ અશ્વ અગડદત્તની નજરમાં આવી ગયો.
એ અશ્વના શરીર પર સ્નિગ્ધ અને સુક્ષ્મ રુંવાટી હતી, એની કંધરા વક્ર અને ઉન્નત હતી. પીઠ ભાગ સુવિસ્તૃત અને સ્થૂલ હતો. મધ્યભાગ પાતળો અને મુખ અતિ માંસલ હતું. તેનો વર્ણ શ્વેત હતો. જોતાં જ ચિત્ત હરી લે તેવો એ ઘોડો હતો.
અગડદત્તને અશ્વ પર સવારી કરવાનું મન થઈ ગયું. વેપારીએ પલાણ બરાબર ગોઠવી. અગડદત્ત નજીકમાં એક-બે ચક્કર લગાવ્યા અશ્વની ગતિ વગેરે એટલું સરસ હતું કે અશ્વ પરથી ઉતરવાનું મન જ ન થાય.
અગડદતે ત્રીજું ચક્કર લગાવ્યું ત્યારે આ ઘોડો જરા બીજા રસ્તા તરફ ચાલ્યો એટલે અગડદત્ત તેને વાળવા લગામ ખેંચી. જેવી લગામ ખેંચી કે ઘોડાએ ગતિ વધારી. અગડદત્તના સાથીઓએ અગડદત્ત મોટુ ચક્કર લગાવવા જતો હશે” એવી કલ્પના કરી, અમુક ઘોડેસવારો સાથ આપવા પાછળ ગયા.
આ બાજુ અગડદતે પણ ઘોડાને ઊભો રાખવા લગામ જોરથી ખેંચી અને ઘોડો તો પવનની જેમ ઊડવા જ લાગ્યો.
અન્ય ઘોડેસવારો એ ઘોડાની આટલી બધી ગતિ જોઈ ગભરાયા “નક્કી આ ઘોડો વક્રશિક્ષિત હશે” “રાજકુમારને ક્યાંય દૂર લઈ જશે” આપણે જલ્દી ભેગા થઈ રાજકુમારનો બચાવ કરવો જ પડશે.” એકે સલાહ આપી.
બધા ઘોડેસવાર અગડદત્તની પાછળ પોતાના ઘોડાઓને તીવ્રવેગે દોડાવ્યા. પણ પેલા ઘોડાની ગતિ એટલી તે તીવ્ર હતી કે ક્ષણવારમાં તો અગડદત્ત દ્રષ્ટિ ગોચર થતો પણ બંધ થઈ ગયો, કેટલાક તો થાકીને પાછા વળ્યા. અને કેટલાકે ઘોડાના પગલાને અનુસરી આગળ વધવા પ્રયત્ન કર્યો.
આ બાજુ અગડદત્તે પેલા અશ્વને ઊભો રાખવા ઘણી મથામણ કરી. પણ પરિણામ નિષ્ફળ, ગામથી યોજનો દૂર પોતે પહોંચી ગયો છે. એ ખ્યાલ તો આવી જ ગયો પણ અટવીમાં પોતે માત્ર એકલો જ છે. એ વાસ્તવિકતા પણ નજર સમક્ષ આવી ગઈ.
મધ્યાહનનો સમય થઈ ગયો. હવે ઘોડાને કોઈ રીતે રોકી શકાય તેવી સ્થિતિ નથી. એવી પરિસ્થિતિ જણાઈ આવતા કુમારે વિચાર્યું
For Personal & Private Use Only
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડત્ત રાસમાલા
‘હમણા મારે એક કામ તો કરવું જ જોઈએ. ઘોડાને છોડી કૂદકો મારી વૃક્ષની ડાળ પકડી લેવી
જોઈએ.’
139
આવો વિચાર કરી અગડદત્તે લગામ મૂકી કૂદવાની તૈયારી કરી પણ આશ્ચર્ય સર્જાયુ. લગામ છોડતાની સાથે જ ઘોડો ત્યાં જ ઊભો રહી ગયો.
હવે અગડદત્તને સમજાયું. ‘ખરેખર! આ ઘોડો વક્રશિક્ષિત જ છે. મારે એની શિક્ષા પહેલા જાણી. પછી સવારી કરવી જોઈએ. મારી આ એક ભૂલથી બન્ને દુઃખી થયા.’
પણ, હવે તો પસ્તાવાનો કોઈ મતલબ નહોતો પોતે નગરથી એટલો દૂર અને અગમ્ય સ્થળે પહોંચી ચૂક્યો હતો કે ત્યાંથી પાછા ફરી નગર સુધી પહોંચવુ જાણકાર વિના તો શક્ય જ લાગતું ન હતું.
ઘોડા પરથી નીચે ઉતરી ઘોડાને પલાણમુક્ત કર્યો. અને પોતે નજીકમાં ‘કોઈ સરોવર મળી જાય તો તરસ છીપાવી શકાય.’ એમ વિચારી સરોવરની તપાસ કરવા નીકળ્યો.
વનમાં ફરતાં ફરતાં એણે એક ઊત્તુંગ શિખરીય જિનાલય જોયું દૂરથી પણ એ ખૂબ જ રમણીય દેખાતું હતું. અગડદત્તના મનમાં આનંદ જન્મ્યો. તરત એ જિનમંદિર તરફ પગ ઉપાડ્યા. મંદિરની નજીક પહોંચ્યો ને એની તો આંખો પહોળી થઈ ગઈ ‘કેવું ભવ્ય જિનમંદિર! રજત, સુવર્ણ ને રત્નોથી મઢેલું ને ઝીણી ઝીણી કોતરણીથી મનને મોહી લે તેવું’.
દેરાસરમાં પ્રવેશતાં તો અગડદત્તના નેત્રો મીચાંવાનું જ ભૂલી ગયા, આખોય સંસાર ભૂલાવી દે એવી અને જગતમાં જોડી ન જડે એવી અલૌકિક, અનુપમ અને અદ્ભુત આદિનાથ દાદાની પ્રાચીન પ્રતિમા શોભી રહી હતી.
અગડદત્તનો બધો જ થાક પરમાત્માના દર્શનસ્નાનથી ઉતરી ગયો. અગડદત્તે ખૂબ ભાવ વિભોર બની પ્રભુ પાસે હૃદય ખુલ્લુ મૂકી દીધું.
પોતાની ભોગલંપટતાની નિંદા અને પ્રભુના ભોગત્યાગની સ્તુતિઓ ગાઈ, પ્રભુ પાસે હાથ જોડી અંતરથી પ્રાર્થના કરી.
‘હે પરમાત્મ! હે તારણહાર! હે પરમપદદાયક! ભોગ સુખોમાં કીડાની જેમ ખદબદતા મને તું ઉગાર! બચાવ! તે બતાવેલા પંથ પર ચાલવાનું મારામાં સામર્થ્ય પ્રગટાવ મારા નાથ!...
હે જ્યોતિર્મય! અનંત શક્તિના ભંડાર! તારી ભક્તિ પણ કેવી શક્તિ ધરાવે? તું લોકના અગ્રભાગ પર જઈ વસ્યો છે. છતાં ય છેક ત્યાંથી ખેંચીને તને મારા હૃદયમાં લાવી દે છે. ખરેખર પ્રભુ! આ ભક્તિ આપીને તો તે અમારા પર બહુ મોટો ઉપકાર કર્યો છે.’
For Personal & Private Use Only
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
140
આવી તો અનેક પ્રાર્થનાઓ ગદ્ગદ્ કંઠે કરીને તેણે ખૂબ હળવાશની અનુભૂતિ કરી. અગડદત્ત થોડીવારે જિનાલયમાંથી બહાર આવ્યો.
અને સામું જોયું તો કોઈ મુનિવર દેશના આપતા હતા!
‘અરે! આજે તો મારા જીવનનો શ્રેષ્ઠ દિવસ છે. ખરેખર! મારા ભાગ્યના દ્વાર તો આજે ખૂલી જ ગયા છે. પરમ શાંતિદાયક પ્રભુના દર્શન થયા તો ભવોદધિતારક મુનિના પણ દર્શન થયા.’
અગડદત્ત કથા
અગડદત્ત ભાવપૂર્ણ હૃદયે મુનિની નજીક પહોંચ્યો. આ મુનિ સાહસતિ નામના ચારણ શ્રમણ હતા. તેમની વૈરાગ્યસભર દેશના ચાલી રહી હતી. અગડદત્ત પણ વંદન કરી દેશના સાંભળવા બેઠો. મુનિએ દેશનામાં જબરદસ્ત વૈરાગ્યરસ પીરસ્યો. દેશના પૂરી થતાં દેશના સાંભળવા બેઠેલા પાંચ યુવાનોએ વિનંતી કરી.
‘હે ક્ષમાશ્રમણ! આ સંસારથી અમે પાંચેય વિરક્ત થયા છીએ. અમારા પર કૃપા કરો, અમને તારો, ભવોદધિતારિણી દિક્ષા આપો.’
GENNNAKKALAN ZEENAN
ભર યુવાન વયે સંસારનો ત્યાગ કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવતાં પાંચેયને જોઈ અગડદત્તના આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદા રાસમાલા
141.
“મુનિવર! આવું અદ્ભુત રૂપ અને આવી યુવાન વય હોવા છતાં ય આ પાંચ-પાંચ આત્માઓ કેમ સંસાર છોડવા તૈયાર થયા છે?”
આ પાંચેય યુવાનો કોણ છે? શું હું એના વેરાગ્યનું કારણ જાણી શકું?” અગડદતે મનમાં ઉઠેલા બધા પ્રશ્નો એક સાથે પૂછી લીધા. પુન્યવાનું! તું જરૂર જાણી શકે. ‘તો ભગવામારા પર કૃપા કરો. અનુગ્રહ કરો! મને એ જાણવાની ઈચ્છા છે.”
ધ્યાન દઈને સાંભળ’ કહી મુનિએ પાંચેય મુમુક્ષુની કથા માંડી.
એક ગહન અને ભયંકર અટવીમાં ચમરી નામની ચોરોની પલ્લી હતી. તે ચોરોનો ધરણીધર નામનો પલ્લીપતિ હતો. તેના સિંહ સમા પરાક્રમી અને શુરવીર પાંચ ભાઈઓ હતા. જંગલમાંથી પસાર થતાં અનેક સાર્થોને લુંટી પોતાનું જીવન ગુજારતા હતા.
એક દિવસ કોઈ રાજકુમાર સૈન્ય સહિત આ માર્ગે પસાર થઈ રહ્યો હતો. ભીલોએ પોતાના પદ્ધીપતિ ધરણીધરને વધામણી આપી.
“સ્વામી! આજે તો મોટો દલ્લો હાથ લાગશે. કોઈ રાજપુત્રે થોડે દૂર જ પોતાની છાવણી નાખી છે.”
બહાદૂરો! આપણે રાત્રે જ છાપો મારીએ તો કેમ રહેશે?” “હા... હા... એમ જ કરીએ.” બધાએ પોતાના સ્વામીની વાત વધાવી.
બરોબર મધ્યરાતે ભીલોએ હમલો કર્યો. રાજસૈનિકો પણ બલવાન અને યુદ્ધકુશળ નીકળ્યા. યુદ્ધ બહુ ચાલ્યું. અંતે નવી વ્યુહ રચના ગોઠવીને ભીલોએ ફરીવાર બમણા જોરથી આક્રમણ કર્યું. રાજસૈન્ય ત્રસ્ત થઈ નાસવા લાગ્યું ત્યારે પરિસ્થિતિને પામીને રાજકુમાર રથમાં બેસી યુદ્ધ કરવા આવ્યો. આ રાજપુત્ર ક્ષત્રિયકુળનો નબીરો હતો. યુદ્ધમાં અતિપ્રવીણ અને શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધારી હતો. તેણે એકલપંડે આખાય ભીલસૈન્યને હંફાવી દીધું. અનરાધાર વરસતા મેઘની જેમ તેણે બાણો વર્ષાવ્યા, પળવારમાં તો બાજી પલટાઈ ગઈ. ભીલસૈન્યમાં હાહાકાર મચી ગયો, બધા જ રણ છોડી ભાગી ગયા. પોતાના સૈન્યની અવદશા ધરણીધરથી સહન ન થઈ. તે યુદ્ધ કરવા આવ્યો. ધરણીધર પણ પોતાની ધનુર્વિદ્યા અને પોતાના બાહુબળ પર મુસ્તાક હતો. તેણે રાજકુમારની સન્મુખ આવી પોતાની શસ્ત્રકળાનો પરિચય આપવો શરૂ કર્યો. બન્ને સરખા હતા કોઈની જિત કે હાર થતી નહોતી
For Personal & Private Use Only
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
142
અગડદત્ત કથા
ત્યારે રાજકુમારે કપટ કર્યું, પોતાની પત્નીને શણગાર સજાવી રથની આગળ બેસાડી. તેના પર જેવુ ધરણીધરનું ધ્યાન ખેંચાયું કે તરત જ રાજકુમારે તેના મર્મસ્થાન પર બાણ મારી દીધું.”
આ રીતે કપટથી મારવાનો વૃત્તાંત વગેરે બધુ જ સાંભળી અગડદા ચમક્યો. “આ તો મારી જ વાત કરતા લાગે છે. ખેર! જે બન્યું તે પણ હમણાં કાંઈ જ બોલવું નથી.” મુનિએ તો વાત આગળ વધારી. રાજકુમાર આ રીતે ધરણીધરને મારી આગળ નીકળી ગયો.
નજીકના ગામોમાં ધાડ પાડવા ગયેલા તેના પાંચભાઈઓ પાછા આવ્યા ત્યારે પોતાના માણસો પાસેથી મોટાભાઈના મૃત્યુના સમાચાર સાંભળ્યા ને દોડતા-દોડતા મોટાભાઈની પાસે આવ્યા પરંતુ તે તો ક્યારના ય મૃત્યુ પામી ચૂક્યા હતા પાંચે ય ભાઈઓએ ખૂબ વિલાપ કર્યો.
અશ્રુભર્યા હૈયે મોટાભાઈનો અગ્નિસંસ્કાર કર્યો. અને પોતાના ભાઈના હત્યારાને મારવાનો સંકલ્પ કર્યો.
પાંચે ય ભાઈઓ રથના ચીલે-ચીલે રાજકુમારને મારવા નીકળ્યા. છેક અટવી પાર કરી ગયા પણ રાજકુમાર હાથમાં ન આવ્યો એટલે ત્યાં લોકોને કોઈ રાજપુત્ર આ માર્ગે ગયો છે?' એવી પૂછપરછ કરી જાણકારી મેળવી લીધી અને તે રાજકુમારને મારવા તેની નગરીમાં પહોંચ્યા.
તેઓ છુપાવેશે નગરીમાં ફરતા. જ્યારે પણ અવસર મળે ત્યારે વેર વાળી લેવા તૈયાર જ હતા પણ તેની સાથે સૈન્ય વગેરે પરિવાર હોવાથી ઘણો સમય વીતવા છતા કોઈ અવસર જ ન મળ્યો.
એક દિવસ રાજાએ વસંતોત્સવની ઘોષણા કરાવી, પાંચેયને લાગ્યું. “આ અવસર શ્રેષ્ઠ છે. આખો રાજપરિવાર ઉદ્યાનમાં ક્રીડા કરવા આવશે કોઈ પણ સ્થાને રાજકુમાર એકલો દેખાય એટલે તરત જ મારી નાખવો”. આવી યોજના બનાવી, તે પાંચેય છુપાવેશે કુમારની આસપાસ ફરવા લાગ્યા. આખો દિવસ વિતવા છતાં કોઈ લાગ ન મળ્યો. સાંજે રાજકુમારે પરિવારને “પોતે પછી આવી જશે” એમ કહી વિદાય કર્યો. આ જોઈ પાંચેય હરખાયા.
“હાશ! હવે બચ્ચો હાથમાં આવ્યો.”
રાજકુમારને મારવાની જવાબદારી સૌથી નાનાભાઈએ લીધી. બરોબર યોજના ગોઠવાઈ ત્યાં જ તેની પત્નીને સાપ ડસ્યો, સાપ ખૂબ ઝેરી હોવાથી તેની પત્ની ક્ષણવારમાં તો નિશ્ચેતન થઈ ગઈ. તેના વિરહમાં રાજકુમારે ખૂબ વિલાપ કર્યો અને તેના પરના અતિરાગને કારણે તેની સાથે બળી મરવા તૈયાર થયો.
For Personal & Private Use Only
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદા રાસમાલા
143
આ જોઈ પાંચેય ભાઈઓ એ વિચાર્યું “સારુ થયુ, આપણને કાંઈ જ કરવું નહીં પડે.” “સાપ મરી પણ જશે અને લાકડી પણ નહીં તૂટે.”
રાજકુમાર ચિતા ખડકી તેની પત્નીને તેના પર સુવાડી પોતે પણ તેના પર બેસી આગ દેવા જાય છે. ત્યાં જ તેના પુન્યયોગે કોઈ વિદ્યાધર આવી ચડ્યો અને તેણે રાજકુમારને મરતો અટકાવ્યો. મંત્રિત પાણી છાંટી તેની પત્નીને પણ નિર્વિષ કરી દીધી. પાંચેય ચોરો આ જોઈને ડઘાઈ જ ગયા.
“આ શું થઈ ગયુ? હાથમાં આવેલી બાજી પર પાણી ફરી વળ્યું.”
રાજકુમાર પોતાની પત્નીને લઈ એક જીર્ણ મંદિરમાં ગયો. પત્નીને ત્યાં રાખી પોતે અગ્નિ લેવા ગયો. પાંચેય ચોરોએ ત્યાં જ યોજના બનાવી. નાના ભાઈને મંદિરમાં અંદર ખૂણામાં દરવાજા પાછળ છુપાવી દીધો. અને બાકીના ચાર મંદિરની બહાર થોડે દૂર ઊભા રહ્યા.
મંદિરમાં છુપાયેલા ચોરને વિચાર આવ્યો. “રાજકુમારીનું રૂપ કેવું હશેલાવને જરા જોઉં.”
આવો વિચાર કરી દીપદાનીમાં છુપાવી રાખેલો દીવો બહાર કાઢ્યો. તેના પ્રકાશમાં રાજકુમારીનું અદ્ભુત રૂપ જોઈ ચોર તો મુગ્ધ બની જ ગયો પણ આ તો ગજબ થઈ ગયું.
રાજકુમારની પત્ની પણ ચોરના રૂપમાં મોટાઈ ગઈ, નિર્લજજ બનીને. રાજકુમારીએ માંગણી પણ મૂકી દીધી.
હે નવયુવાન! જુએ છે શું? મારા દેહને કામ પડે છે. એ પીડા શમાવવા તારું યૌવન જ સમર્થ છે. હું તને વરવા ઉત્સુક બની છું.”
આ સાંભળી ચોર તો આભો બની ગયો. થોડીવાર વિચાર કરી બોલ્યો.
“હે રૂપસુંદરી! તારી વાત સાચી પણ જરા વિચાર!... પછી શું?.... તારો પતિ તો મને જીવતો નહીં છોડે.”
“હા.... હ... એ જીવતો હશે તો ને?” પેલી સ્ત્રી હસીને બોલી “એટલે! શું તું તારા પતિને મારીશ?”
હા, જો તું મારી સાથે સંબંધ બાંધવા તૈયાર છે તો હું તેને મારવા પણ તૈયાર છું.” ચોર પણ પેલીના રૂપમાં મોહાયો જ હતો. અવસર જોઈને તેણે પણ પ્રસ્તાવ મૂકી દીધો.
“તારા પતિનો કાંટો નીકળી જાય, તો તો કામ થઈ જાય!” રાજકુમારને આવતો જોઈને ચોર દરવાજા પાછળ છુપાઈ ગયો. અને “હવે શું થાય છે?” એ જોવા લાગ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
144
અગડદત્ત કથા
થોડીવારે રાજકુમાર આવ્યો અને પત્નીને દેવલમાં પ્રકાશ બાબત પૂછ્યું. તો તે સ્ત્રીએ “તમારા હાથમાં રહેલા અગ્નિનો જ સામી ભીતે પડેલો પ્રકાશ હશે.” એવું સાવ ખોટું કારણ જણાવી દીધું. અતિ રાગાંધ રાજકુમારે તે વાત સાચી પણ માની લીધી.
ત્યાર પછી તલવાર પત્નીના હાથમાં આપીને રાજકુમાર અગ્નિ પેટાવવા નીચે નમ્યો. ત્યારે લાગ જોઈ સ્ત્રીએ પ્રહાર કરવા તલવાર જેવી ઉગામી કે ચોરના વિચાર બદલાયા.... “ખરેખર! આ સ્ત્રી કેવી નિષ્ફર? પોતાની પાછળ મરવા તૈયાર થનાર પતિને પણ મારવા તૈયાર થઈ છે? મારામાં રાગી થઈને આજે પતિને મારે છે. કાલે બીજા કોઈમાં રાગી બનશે તો મને પણ મારી નાખશે. આવી રાક્ષસી મારે ન જોઈએ!... અને આ બિચારો રાજકુમાર!... આવી કુલટા સ્ત્રીના સંગને કારણે આમેય મરેલો જ છે. મરેલાને શું મારવો? મારે આવી રીતે સ્ત્રીના હાથે આને મરવા દેવો ન જોઈએ?'
આવું વિચારીને ચોરે તરત જ એ પાપિણીના હાથને જોરથી ધક્કો મારી તલવાર પાડી દીધી. તલવાર પડતા જ કુમારે પત્નીને આક્રોશથી પૂછ્યું. ત્યારે પેલીએ ફરીથી કપટ કર્યું. “એ તો તલવારનું વજન પણ ઘણું હતું અને ઠંડીના કારણે મારા હાથ પણ ધ્રુજતા હતા એથી પડી ગઈ.” આવું બનાવટી કારણ આપીને તેને સમજાવી દીધો.
WOICIC
For Personal & Private Use Only
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા
145
આ બધુ જોઈ ચોર તરત મંદિરમાંથી બહાર નીકળ્યો. મંદિરમાં સ્ત્રી સાથે બનેલી બધી જ ઘટના પોતાના ભાઈઓને કહી સંભળાવી... બધાના મનમાં એક જ વિચાર ચાલ્યો.
“આવો સંસાર?.. આવા સગપણ?.. આવી સ્ત્રીઓ?”..
“માત્ર ક્ષણિક વિષય સુખ માટે સંપૂર્ણ રીતે પોતાને આધીન પતિને પણ મારવા તૈયાર થઈ જાય?..
સંસાર કેટલો સ્વાર્થી છે એ તો આજે જ સમજાયું!”...
“ખરેખર! દુનિયામાં સ્ત્રી જેવું ખતરનાક અને કુટીલ પાત્ર ગોત્યું નહીં મળે. જે ભડવીર યુદ્ધના મેદાનમાં સૈનિકો સામે પોલાદી છાતીથી ઝઝુમવા તૈયાર થઈ જાય છે. એ જ ભડવીરની નજર સામે સ્ત્રી રૂપી આગ આવી જાય. ત્યારે એને મીણની જેમ પીગળતા વાર નથી લાગતી.”
સ્ત્રીની તાકાતની કલ્પના પણ કરવી મુશ્કેલ છે. એની કુટીલતા સામે શિયાળ કોઈ વિસાતમાં નથી. તેની ક્રૂરતા આગળ વાઘ લાચાર છે. એની કૃતજ્ઞતાની સ્પર્ધામાં સાપ છેલ્લા નંબરે છે. એની ભયંકરતા આગળ જ્વાળામુખી પાણી ભરે છે. અને આક્રોશભરી ત્રાડ સામે સિંહ મોઢામાં તણખલું લઈને ઊભો રહી જાય છે. એની આક્રમકતા સામે પ્રલયકારી વાવાઝોડું હાર સ્વીકારી લે છે.”
આમ, નારી સ્વભાવની વિચિત્રતાનું ચિંતન કરતા-કરતા એ લોકોને વિચાર આવ્યો.
“સ્ત્રીચરિત્ર અંગે તો કહીએ તેટલું ઓછુ જ છે. પણ જરા આપણી જિંદગી પર તો નજર કરીએ. આપણે પાપો કરવામાં શું બાકી રાખ્યું છે?”
“આજ સુધી આપણે કેટલા પાપો કર્યા?....
કેટકેટલી ચોરી કરી? કેટ-કેટલી ઘાડો પાડી? સાર્થો લૂટ્યા ને તીર્થયાત્રાએ જતા સંઘો ય લૂંટ્યા. અનેકને સ્વજન વિહોણા કર્યા. કોઈની ચૂડીઓ ભાંગી તો કોઈના શિરછત્ર લૂંટી લીધા. આ ધન-દોલતના લોભમાં જ આપણા મોટાભાઈ, પિતા અને દાદાએ પ્રાણ ખોયા.”
આ રીતે તેમનું માનસ પોતાના પાપો પર રડી પડ્યું. “હવે શું કરીશું?” નાનાભાઈએ રડતા હૈયે ભાઈઓને પૂછ્યું. “ભઈલા! ખરેખર મને તો હવે કોઈ રસ્તો દેખાતો નથી.” મોટા ભાઈએ જવાબ આપ્યો. “આપણા પાપોનો હિસાબ માગતા પરમાધામીઓ મને દેખાય છે.”
For Personal & Private Use Only
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
146
અગડદત્ત કથા
એક ભાઈએ કહ્યું. “તો આપણને આમાંથી કોઈ ઉગારી નહીં શકે?” નાના ભાઈની વેદના તીવ્ર બની. થોડીવાર મૌન છવાઈ ગયું.પછી મોટાભાઈએ સલાહ આપી. “એક ઉપાય છે.” “ક્યો?" “આપણે કોઈ નિર્ગથ અને ત્યાગી એવા ગુરુનું શરણું લઈ લઈએ” “હા! આપણા પાપોને ધોવાની તાકાત તો માત્ર એમનામાં જ છે” એકે ઉમેર્યું.
બધાને આ વાત ગમી ગઈ. અને બધા નિર્ણય લઈ ગુરુની શોધમાં નીકળી ગયા. જંગલમાં ફરવાની આમ પણ ટેવ તો હતી જ. ફરતાં-ફરતાં મને મળ્યા. અને પોતાની આંતરવેદના પ્રગટ કરી. મેં પણ એ લોકોને શુદ્ધ ધર્મનો ઉપદેશ આપ્યો. આ સામે ઊભા એ આ જ પાંચ ચોરો આજે ચારિત્ર ધર્મ અંગીકાર કરવા તત્પર બન્યા છે.”
અગડદત મુનિની પાસે પોતાના જ જીવનની રહસ્યમય કથા સાંભળી રહ્યો હતો. પોતે જેની પાછળ ગાંડો-ઘેલો બન્યો હતો. પોતે જેની પાછળ બળી મરવા તૈયાર થયો હતો. જેને પોતાના પ્રાણથી પણ અધિક માનતો હતો એ મદનમંજરીનું દુશ્ચરિત્ર સાંભળી વિચારધારાએ ચડ્યો.
“આ સંસાર કેવો દારૂણ છે! સંસારના સંબંધ કેવા સ્વાર્થથી ખદબદે છે?'
“મેં આજ સુધી એને મારી પ્રાણવલભા માની હતી. એના એક એક સુખની મેં ચિંતા કરી હતી. અરે! એના માટે તો હું મરવા પણ તૈયાર થયો.”
“શું તેને આ વાતની ખબર નહોતી?” “શું મેં એને પ્રેમ આપવામાં કચાશ રાખી હતી? શું મારા કરતા ચોર વધુ રૂપવાન હતો?” ખરેખર! સ્ત્રીઓના ચરિત્રને પારખવામાં તો બ્રહ્માનું પણ કામ નહીં.”
બુદ્ધિશાળી પુરુષો ગંગામાં રહેલી રેતીનું, સાગરમાં રહેલ જલનું, કે હિમાલયની ઊંચાઈનું પ્રમાણ જાણવામાં હજી કદાચ સફળ થાય પણ સ્ત્રીના હૃદયને જાણવામાં તો તેઓ થાપ જ ખાઈ જાય છે.”
For Personal & Private Use Only
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રી અગડદત્ત રાસમાલા.
147
‘દેવ-દાનવ-માનવ બધાને વશ કરનાર પણ સ્ત્રીને વશ નથી કરી શકતો, મનુષ્યની ક્યાં વાત કરવી? દેવોને પણ નખના અગ્ર ભાગથી નચાવી શકવાનું સામર્થ્ય એનામાં છે. સ્ત્રી તો નામથી અબલા' કહેવાય છે. હકીકતમાં એના જેવી સબલા બીજુ કોઈ નહી હોય'.
“આ કામિની તો કેવી? જ્યારે અનુરાગી હોય ત્યારે શેરડી ને સાકર જેવી મીઠી લાગે, પણ જેવી વિરક્ત થઈ પછી તો કડવી લીંબોળી પણ તેની સામે મીઠી લાગે.”
ભાગ્યનો પાર પામવામાં અચ્છા અચ્છા ખેરખાંઓ જેમ નાસીપાસ થયા છે. તેમ નારીના સામર્થ્યનો તાગ પામવામાં ય અચ્છા અચ્છા પરાક્રમી પુરુષો થાપ ખાઈ ગયા છે.”
‘તલવાર થાંભલાને કાપી નાંખવામાં સફળ બનતી હશે. પણ રૂને કાપવાની બાબતમાં તો એને જેમ હાર જ સ્વીકારવી પડતી હોય છે. તેમ યુદ્ધના મેદાનમાં શત્રુદળના સૈનિકોના મસ્તક ઉડાડી દેવામાં શુરવીર પુરુષને કદાચ સફળતા મળતી હશે. પણ, સ્ત્રીના હાવભાવ, કટાક્ષ અને પ્રેમાલાપ સામે અચ્છા અચ્છા મર્દોની મૂછ નીચી થઈને જ રહે છે.”
અગડદત્તના મનમાં વિચારોની એક દીર્ધ પરંપરા ચાલી, મુનિ ભગવંતે પુન્યવા! શેના વિચારમાં ખોવાઈ ગયા?' કહ્યું ત્યારે ઝબકીને જાગ્યો અને મુનિ ભગવંતને બે હાથ જોડી ગદ્ કંઠે કહ્યું.
હે મુનિવર! આપે જે કથની કહી એ મારી જ છે. આ પાંચેયના ભાઈનો હત્યારો હું જ છું.” આટલું બોલતા તો અગડદર રડી પડ્યો.
ડુસકા ખાતા ખાતા બોલ્યો.
સ્ત્રીમાં પાગલ બનનારો મૂરખ હું જ છું. મેં આખી જિંદગી આવી કુલટા સ્ત્રીના સંગે ખોઈ નાખી ભગવન્!'..
અગડદત્તના નયનોએ પશ્ચાતાપની નદી વહેવડાવી. કેવો દુર્લભ મનુષ્યભવ મને મળ્યો તો? તુચ્છ અને ક્ષણિક ભોગસુખમાં લપટાઈને હાથમાં આવેલું રત્ન મેં ખોયું...”
આ પાપીને, ભોગ સુખના કીડાને નરકમાં સ્થાન નહીં મળે.”
અગડદત્ત રડતો જાય છે ને હૃદયને ખાલી કરતો જાય છે. “અનુકૂળ પરીવાર, અનુકૂળ શરીર બધી જ અનુકૂળ સામગ્રીઓ મને મળી છતાં ય મેં આ માનવભવ મોજ-મઝામાં વેડફી નાખ્યો.”
પ્રશમરસના સાગર સમા મુનિએ અગડદત્તને મસ્તકે હાથ ફેરવી અગડદત્તને આશ્વાસિત કરતા મધુર વચનો કહ્યા.
For Personal & Private Use Only
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
148
અગડદત્ત કથા
રાજપુત્ર! પાપ તો કોનાથી નથી થતા? પાપ કર્યા વિના આ સંસારમાં રહેવું શક્ય જ ક્યાં છે?” પણ પ્રભુ! હું તો મહાપાપી છું. હત્યારો છું, કામાંધ છું, આસક્તિનો કીડો છું.” અગડદત્ત પોતાના જીવનને ફીટકારી રહ્યો.
શાંત થા વત્સ! તને જો તારા પાપોનો પશ્ચાત્તાપ પ્રગટ્યો જ છે. તો હવે પાપોને સમુળગા નાશ કરવાનો ઉદ્યમ કર.”
હું તો એ જ આપની પાસે માંગવા તૈયાર થયો છું. હવે સ્વાર્થભર્યા આ સંસારમાં મારાથી એક ક્ષણ પણ રહી શકાય તેમ નથી.'
“આપ મારા જેવા અધમ પર કૃપા કરો, આ પાંચની સાથે હું છઠ્ઠો, મને પણ ભવનિતારીણી દિક્ષા આપો. કૃપા કરો પ્રભુ! કૃપા કરો.”
મુનિએ પણ અગડદત્તના ઉછળતા ભાવો જોઈને દિક્ષા માટે અનુમતિ આપી. વનમાં અનેક વૃક્ષો, પશુ પક્ષીઓની સાક્ષીએ છએ પુન્યાત્માઓને મુનિએ દિક્ષા આપી. રાજકુમાર અગડદત્ત હવે મુનિ અગડદત્ત બન્યા.
સંયમ જીવનના સ્વીકાર પછી ગુરુનિશ્રાએ અગડદત્ત મુનિએ ૧૧ અંગ, ૧૨ ઉપાંગ વગેરેનો સાંગોપાંગ અભ્યાસ કર્યો.
અષ્ટ પ્રવચનમાતાના પાલનમાં અગડદત્ત મુનિ સતત ઉપયોગવંત છે, તો બેતાલીસ દોષ રહિત શુદ્ધ આહારની ગવેષણામાં ઉદ્યત રહે છે. વૈયાવચ્ચ એમનો પ્રાણ છે તો સ્વાધ્યાય એમનો શ્વાસ છે. પોતાના આત્મા પર લાગેલા પાપોનો સર્વથા નાશ એ જ એમના જીવનનું ધ્યેય બની ચૂક્યું છે.
સંયમ જીવનની એક એક ક્રિયા અપ્રમત્તપણે અને ઉછળતા બહુમાનથી કરી રહ્યા છે. તેમના માટે હવે કંચન કે કંકર, તૃણ કે મણિ, શત્રુ કે મિત્ર, વંદક કે નિંદક બધુ જ સમાન થઈ ગયું છે. અરે! એમણે તો “વિવા ’ (=અપેક્ષા જ દુઃખ છે) એ સૂત્ર આત્મસાત્ કરી લીધું છે. અગડદત્ત મુનિ ઉપવાસ, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમાદિ દ્રવ્યતા અને ઈચ્છાનિરોધ રૂપ શ્રેષ્ઠ ભાવતપથી કર્મોના ગંજના ગંજ ખાખ કરવા લાગ્યા.
દિવસે-દિવસે સવેગની વૃદ્ધિ કરતા કરતા અંતે અનશન કરી સ્વર્ગે સીધાવ્યા. કાલક્રમે અગડદત્તમુનિ અનેક ભવ્યજીવોને બોધ પમાડી એકાંતિક અને આત્યંતિક શાશ્વત સુખ સંપ્રાપ્ત કરશે....
Y8
THE
/
જ
આ
જ
છે
For Personal & Private Use Only
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧. સુમતિમુનિ કૃત ચોપાઈબદ્ધ અગડદત્તરાસ
ચઉપઈઃ
આદિ જિણેસર પ્રણમી પાય, સમરું સરસત્તિ સામિણિ માય; કરજોડીનઈ માગું માન, સેવકનઈ દેજે વરદાન.
તુઝ નાર્મિ હુઈ નિરમલજ્ઞાન, તુઝ નામિઈ વાધઈ સવિ રવાન; તુઝ મુખ સોહઈ પૂનિમચંદ, જાણે જીહ અમીનઉ કંદ.
મૃગલોચના કહઈ વિશાલ, અધર રંગ જિસ્યા પરિવાલ; *વીણી જાણે જિસિઉ ભૂયંગ, કઠિન પયોહર અતિહિ ઉત્તુંગ. કનિલવટિ ટીલી રયણે જડી, મસ્તકિ મન મોહઈ રાખડી; કાને કુંડલ કરિ બહિરખા, હીઈ હાર સોહઈ નવલખા. તુઝ તન સોહઇ સવિ સિણગાર, પાય ઘુઘરનઉ ઘમકાર; હંસગનિ ચાલઇ ચમકતી, તુ બ્રમ્હાણી તું ભારતી.
તુમ્હ ગુણ કહિતાં ન લહું પાર, સેવકનઇ દેજે આધાર; સારદ નામિઇ રચઉં પ્રબંધ, સુણયો અગડદત્ત સંબંધ.
સંખપુરી નગરી કહું કિસી, જાણે સરગપુરી હુઈ જિસી; જિનમંડિત પોઢા પ્રાસાદ, ઊંચા ગિરિસિઉં માંડઈ વાદ.
વિવહારીયા વસઈ તિહા ઘણાં, રૂઘ્ધિતણી નવિ લહીઈ ૧૨મણા; ૧૭ધર્મધ્યાન સામાયિક કરઈ, શ્રાવકના વ્રત સૂધાં ધરઈ.
તિણિ નયરિ સુરસુંદ૨ રાય, પાલઈ રાજ ૧૪નઈ થાપઈ ન્યાય; તસ પટ્ટરાણી સુરસુંદરી, રૂપઈં રંભા કરિ અવતરી.
૧
For Personal & Private Use Only
૨
૩
૪
૯
૧. યશ/કીર્તિ. ૨. વસ્તુ. ૩. પ્રવાલ = પરવાળા. ૪. વેણી = ચોટલો. ૫. ભૂજંગ = સર્પ. ૬. ભાલામાં. ૭. માથાનું ઘરેણું, ૮. હૈયે. ૯. નમીને. ૧૦. સ્વર્ગપુરી. ૧૧. પ્રૌઢ = મજબૂત. ૧૨. માન, પ્રમાણ. ૧૩. પાઠા. પડીક્કમણઉ. ૧૪. અને.
149
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
150
દુહા
તસ કૂખિઇ હૂઊં આધાન, જનમિઉ કુંઅર નઇ લાધઉ માન; દીન દુસ્તનઈ દીજઈ દાન, અગડદત્ત દીધઉં તસ નામ.
અનુક્રમ વાધઈ તેહ જ બાલ, ભણઉ-ગણિઉ હૂંઉ ચઉસાલ; નગરમાંહિ કુમર સાંચરઈ, ખૂંટ-ખરડની સંગતિ કરઈ.
રમઇ જૂએ નઇ કરઇ ‘વિસન્ત, લોકતણી પઊદાલઇ ધન્ન; સાતે વિસને રંગ રમઈ, રાય-રાણાનઇ મનિ નવ ગમઈ.
ઠામિઠામિ તિહાં મિલીઉ તે સહૂ, કરઇ અન્યાય કરમ તે બહુ; પ્રજા જઈ વીનવીઉ રાય, ‘અમ્હ વસવા દિઉ બીજઉ ઠાય.’
રાય ભણઇ ‘વછ! સાંભલઉ, પ્રજા પીડીતઇ જેહ; અહીં રહિવા પૂગતું નહી, દાક્ષિન આવિઉ છેહ. લહી આદેસ પિતાતણઉ, મોકલાવઇ જઈ માત; નગરમાહિથી નીકલઈ, નવિ પૂછઇ સંઘાત.
સાહસ કરીનઇ નીસરઇ, નિસા હુઇ તિણઇ વારિ; ભમત-ભમતઉ આવીઉ, વાણારસી મઝારિ.
૧૦
નગરમાહિ જવ સંચરઇ, દીઠી તવ નેસાલ; પંડિત પાય પ્રણમી કરી, બઇઠઉ અતિ સુકુમાલ.
ચઉપઈઃ
ઃ
બઇસી કુમર તે લઈ વિશ્રામ, પૂછઇ પંડિત ‘કહઉ કુણ ગ્રામ?’; ‘સંખપુરી નગરી અમ્હ ઠામ, સુરસુંદર પિતા મઝ નામ.’
સુમતિમુનિ કૃત
For Personal & Private Use Only
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧. દુઃખીને. ૨. ચાર વિદ્યામાં પારંગત. ૩. ઉલ્લંઠ અને ખરાબ માણસો. ૪. ખિન્ન = દુઃખી. ૫. આંચકી લે છે. ૬. વ્યસનમાં. ૭. યુક્ત = યોગ્ય. ૮. દાક્ષિણ્ય = શરમનો. ૯. છેડો = સીમા. ૧૦. નિશાલ, પાઠશાળા.
૧૮
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
151
રૂપવંત પેખીન [D] રખીલ, સુણી વયણ પંડિત હરખી; કુમરનઈ દીધઉ બહુમાન, વિદ્યાતણઉ દીધઉ તે દાન. ભણી ગણી હુઊ સુજાણ, ગુરૂતણી નવિ લોપઈ આણ; તિહાં રહિ તે સુખ ભોગવઈ, સુખિઈ સમાધિઈ તે જોગવઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
152,
૨૨
સુમતિમુનિ કૃત ઢાલ-૧, સીખિન સીખિન ચેલણા - એ દેશી.
કુમર ક્રીડા કરવા ગયુ, પહુતી વનઇ મઝારિ; દીઠી રંભ તિલોચનાત્તિમા), હરબિઉ મનહ મઝારિ
૨૧ નારી વયણે વેધીઉ, ભોગી ભમર સુજાણ; યોવન ભરિ ઘરિ વિલસીઇ, કરુ બોલ પ્રમાણ.
નારી વયણે વેધક આંકણી. કુમર પૂછઈ સંદેહડઉં, પૂછઈ તે સવિ વાત; “આ વનમાહિ કાંઈ એકલી?, કુહુ કુણ તાહરુ તાત?”. ૨૩ નારી
બંધદર વિવહારીલ, તે માતરઉ તાત; પતિ મુઝનઈ છાંડી ગયું, મોટઉં એ અવદાત.”
૨૪ નારી એ વયણ અબલા કહિ, “હું છઉ નિરધાર; ઈણિ અવસરિ હિવ તૂ મિલિંઉ, હવઈ તૂ ભરતાર.”
૨૫ નારી વાચ દેઈ પાછઉ વલિક, આવિષે નગરની પોલિ; દીઠઉ મયગલ મદ ભરિઉં, પાડઈ હાટની “ઓલિ.
૨૬ નારી, લોક મિલ્યા સવિ સામટા, કરમાં હાહાકાર; રોસિ ચડિલે ટૂંઢિઈ કરી, પાડઈ પોલિ પગાર.
૨૭ નારી, અગડદત્ત બાય ધસી, જિસિલ સીહ સમાન; સાતમુ થઈ ગજ વસિ કરિઉં, રાજા દિઈ બહુમાન.
૨૮ નારી
દૂહાઃ
કુદરતણા ગુણ મનિ વસ્યા, રાય કઈ “સુહડ સમાન'; સતવંત દીસઈ ભલઉ, કરઈ પ્રસંસા તામ.
૨૯
૧. કહે. ૨. વચન. ૩. પ્રવેશદ્વાર. ૪. મદગજ=મત્ત હાથી. ૫. શ્રેણી. ૬. પ્રાકાર=કિલ્લો. ૭. સત્યવાન.
For Personal & Private Use Only
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
153
‘કુણ દેસ નઈ કુણ નયર?' પૂછઈ રાય વિચાર; “સંખપુરી નગરી વસઉ, ઉરજંગલ દેસિ મઝારિ'. રાજબીજ એ જાણીઈ, દીસઈ સૂર સમાન'; રાયતણાં ચિત્તિ ચાલતુ, દેખી ચતુર સુજાણ.
ઉપ:
કુમરિઈ વાત ધુરિથી કહી, રાઈ માની સાચી સહી; પિતાતણ કહિઉ અવદાત, “આહ હું આવિલ હવઈ તુ તાત. ૩૨ વિનયવંત દેખી અપાર, આપઈ રાજા સવિ સિણગાર; કુમરનઈ દીધઉં બહુ માન, રાય થાપિઉ તે પરધાન. આપઈ ઘોડા નઈ ભંડાર, આપઈ કનક અનઈ કોઠાર; કુમર ઈણિપરિ લીલા કરઈ, રાજકાજ તે સઘલાં કરઈ. લોક મિલી કઈ “સુણિ રાજ!, એહ પ્રધાન થાપ્યા કુણ કાજ; ચોરે લૂસિવું નગર નઈ સીમ, કહઉ રાજન! અહો રહીઈ કીમ?' ૩૫ રાઈ વાત સવે તે સુણી, તેડિયા પ્રધાન રાય તે ભણી; ખાઉ જગ્રાસ નવિ કાઢઉ ચોર, નગરમાહિ એ “પાડઈ સોર’. ૩૬ સ્વામી! ફૂડ ઘણઉ અન્ડી રચઉ”, “ચોર ન લાભઈ કારણ કિસિઉ?'; મંત્ર-તંત્ર-ઔષધી વિનાણ, તે સહુ હૂઆ અપ્રમાણ'. રાજા નયરથકી નીકલઈ, ચોરતણઉ પગેરઉ કરઈ; અગડદત્ત જઈ વીનવીઉ રાય, “કાઢઉ ચોર જઉ કરઉ પસાય.” રાઈ માની સવિ સાચી વાત, અગડદત્ત માગઇ દિન સાત; બીડઉ ઝાલી તે સાંચરઈ, બાંધઈ વાટ હેરાવાં કરઈ.
૩૯
૧. શરૂઆતથી. ૨. વૃત્તાંત. ૩. લૂંટી લીધું. ૪. ગરાસ=પગાર. ૫. શોર બૂમાબૂમ કરાવે છે. ૬. પગેરું શોધ. ૭. છુપી તપાસ.
For Personal & Private Use Only
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
154
ઢાલ : ૨, તું ચડીઉ ઘણ માણ ગજે – એ ઢાલ.[રાગ ધન્યાશ્રી]
અનેક
છ દિવસ જોતા હુઆ એ, દિન હવઇ થાકઇ એક તુ; ચોર ન લાભઇ કારણ કિસિઉં? એ, જાસિ ઇમ હત કુમર તે વનમાહિ સાંચરઇ એ, દીઠઉ કાપડી એક તુ; ચોરલક્ષણ જાણી કરી એ, કરતઉ વિનય વિવેક તુ.
કાપડી પૂછઇ કુમરનઇ એ, ‘એકલઉ વનમાહિ?’ તુ; ‘ધનકારણિ આહા આવીઉ એ, હવઈ હૂં હૂંઉ સનાહ’ તુ.
‘આવિન મઝ સાથિ વલી એ, આપણિ બેહુ જોડિ’ તુ; વિદ્યા સાધી ચોરી કરઈ એ, કાઢી ધનની કોડિ તું.
ધન લેઇ પાછા વલ્યા એ, પુહતા દેઉલ ઠામિ તુ; સૂતા પ્રદેસી પસામટા એ, એ હણી લેસિઉ દ્રામ તુ.
કુમર તે મનમાંહિ ચીંતવઇ એ, ‘ચોરનઉ કિસિઉ વિસાસ?’ તુ; સડ ઘાલી સૂતુ કુમર એ, હીડઇ આણી “સાસ તુ.
ખડગ લેઇ સૂતા હણ્યા એ, જાણી ન વરઉ લાગ તુ; કુમર તે કોપિઇ ચડિઉ એ, છેદિઉ કાપડી પાગ તુ. ૧૦પ્રાક્રમ જાણી કુમરનઉ એ, ચોરઇ દીધઉ માન તુ; મરતાં વિવર દેખાડીઉં એ, અહીં છઇ સ્ત્રી-નિધાન તુ.
કુમર વહીનઇ તિહા ગયઉ એ, પહુતઉ ગુફા મઝારિ તુ; દીઠી સય્યા તે પાથરી એ, બઇઠી દીઠી નારિ તુ.
તુ.
૧. કાર્પેટિ=સાધુ. ૨. અહીં. ૩. સનાથ. ૪. આવીને. ૫. એકી સાથે. ૬. દ્રમ્પ = ધન. ૭. સૂડી
૯. સાહસ. ૧૦. પરાક્રમ.
For Personal & Private Use Only
સુમતિમુનિ કૃત
=
૪૦
૪૧
૪૨
૪૩
૪૪
૪૫
૪૬
૪૭
૪૮
શસ્ત્ર. ૮. હીયડે, હૈયે.
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદન રાસ
155
૪૯
"ધૂરતપણઈ તે પૂછતી એ, વિનય કરી વિન્માણ તુ; તાહરઈ પિતાઈ હૂ મોકલિઉ એ, ખડગતણ અહિનાણ” તુ. વીરમતી મનિ ચીંતવઈ એ, “હણી માહરઉ તાત તુ; એ દિવડાં મઝ વસિ પડિલ એ, કરિસિઉ એહનઉ ઘાત' તુ. કુમર પઢિાડી ઊચી ચડી એ, કુમર થયઉ દૂરિ તુ; મેલ્હી સિલા તેણી પાપિણિ એ, પત્યેક કીધઉં ચકચુરિ તુ. કરિઉ ફૂડ તે નવિ ફલિઉં એ, ધરતી મનિ વિખવાદિ તુ; રોસિ ચડી આવી કહઈ એ, ઉતારું તુઝ “નાદ તુ. પિતા હણી તુ આવી એ, શિવ તું જાએસિ કેમ?” તુ; કુમર રૂપે પ્રગટ કરીએ, ઝાલી જટાએ જેમ તુ. શિલા દેઈ તે “ભુઈહરઈ એ, આવિ રાજદૂવારિ તુ; સાત દિવસ પૂરા હુઆ એ, વીનવીલ જુહાર તુ.
૧. ધૂર્તપણે. ૨. અભિજ્ઞાન=નિશાની. ૩. હમણા. ૪. તોર=મદ. ૫. ભુમિઘરને. ૬. દ્વારે.
For Personal & Private Use Only
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
156
સુમતિમુનિ કૃત
૫૫
ચઉપઈઃ
હણી ચોરનઈ કીધઉં કામ, ગુફાતણઉ દેખાડઉ ઠામ; ખેચરી તે ઉત્પતીનઈ ગઈ, નિરમાખિી મધ થયુ તા સહી. રાય કુતિગ દીઠઉ જેહ, મેલી લોક ધન આપિ તે; હરખ્યા લોક હાયડઈ અતિ ઘણ૩, જોઉ પ્રાક્રમ કુમારહતણઉ. આપઈ રાજા હયવર ઘણા, બીજી રધ્ધિ નહી તે મણા; દિઈ રાજા કન્યાનું દાન, વલી વશેષિઈ લાધઉ માન. તેડિયા જોસી જે જગિ જાણ, આપિઉ લગન મોટાં મંડાણિ; પંડિત મિલી લગન આપીઉં, રાય લગન નિશ્ચય થાપીઉં. કીજઈ કુંકમ કેરા રોલ, દીજઈ ઝાઝા બહુ તંબોલ; વાગાં તબલ નઈ નીસાણ, રાયતણાં ઘરિ હુઈ અછરાણ. માંડલ માહવ મોટાં રંગિ, સુરનર જોવા આવઈ જંગ; રાજા કરઈ રૂડઉં તે કામ, “સુપરિસિઉ જિમાડઈ ગામ. સગા-સણીજા તેહનઈ સહુ, આદર કી જઈ તેહનઈ બહુ; આણી પ્રીસઈ ફલહલિગલી, મૂકી સાકર દૂધઈ ભલી. ખાજા-લાડૂ-૧૧ખરમાંસેવ, પ્રીસઈ સાલિ-દાલિ-વૃત અહેવ; કપૂર વાસિત કરંબા તે ઘણા, આપઈ બીડાં પાનહતણાં. સાજન સવે ભગતિ સવિ કરી, સિણગારુ કનકસુંદરી; પહિર નવનવ પરિ સિણગાર, કંઠિ એકાઉલિ નવસર હાર. વર સિણગારૂમ લાઉ વાર, અણઉ તેજી ભલા તોખાર; મસ્તક ઝૂંપ સોઈ મણિ જડિઉં, ચાલઈ કુંવર ગયવરિ ચડિઉ.
૬૪
૧. ઉડીને. ૨. કૌતુક. ૩. મુહુર્ત. ૪. છાટણાં. ૫. નૃત્ય. ૬. મહોત્સવ. ૭. જંગી-ઘણાં. ૮. સુપેરે. ૯. સ્વજન. ૧૦. ઉલ્લાસભેર. ૧૧. ખુરમાસેવએક જાતની મિઠાઈ. ૧૨. ભાત. ૧૩. દાળ. ૧૪. ચોક્કસ. ૧૫. અખાર ઘોડા. ૧૬. પાઘડીએ બાંધવામાં આવતું આભૂષણ=કલગી.
For Personal & Private Use Only
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
આવિઉ વર તે તોરણિ બારિ, બંદી બોલઇ જય જયકાર; મંગલ ધવલ ગાઈ વર નારિ, જય-જય શબદ હુઉ તીણઇ વારિ.
શુભવેલા સાધી છઇ જેહ, વર પરણાવિઉ કન્યા તેહ; પહિરામણી રાઇ દીધી તે ઘણી, કવિ કહઈ “સંખિ ન લહૂં તેહતણી’. ૬૬
અર્ધ રાજ તે આપઇ રાય, તૂટઉ નૃપ તે કરઇ પસાઇ; આપઇ ઘર રહિવા આવાસ, સુખિઇ સમાધિઇ કરઇ વિલાસ.
મદનસુંદરી સુણી સવિ વાત, કુમરતણઉ સાંભલિઉ વિખ્યાત; ભેટિ ભરી મોકલી તે થાલ, સખી જઇ કંઠિ ઘાલી માલ. મદનસુંદરી વિન દીધઉ બોલ, સખી કહઇ તે ગયુ નિટોલ; આપઇ મુદ્રિકાતણઉ અહિનાણ, વલતુ બોલ કણ પ્રમાણ.
ઢાલ-૩, રાગ ઃ સીધઉં.
દિવસ કેતા તે વઉલિઆ રે, માડી જોતી વાટ; પુત્રવિરહુ તે સાંભરિઉ રે, હીયડઇ ખરઉ રે ઉચાટ. ‘કુમરજી! દિઉ દરસિણ એકવાર, કુમરજી! તુઝ વિણ હું નિરધાર કુમરજી! દિઉ દરિસિણ એકવાર' આંકણી
સુરસુંદરિ રાય વીનવિઉ રે, ‘જોવરાવઉ મુઝ પૂત; નીદ્ર ગઈ મઝ નયણડે રે, મોકલાવઉ એક દૂત.’ રાય દૂત તે મોકલઇ રે, ચાલઇ દીસ નઇ રાતિ; વાણારસી તે જઇ રહિઉ રે, મલિઉ તે કુમર પ્રભાતિ.
૧. સંખ્યા. ૨. નિક્કી. ૩. દિવસ. ૪. ઝંખના. ૫. તૃષા.
૬૫
For Personal & Private Use Only
૬૭
૬૮
૬૯
૭૦
દૂતઇ જઈ કુમર વીનવિઉ રે, ‘માતા ધરતી દુખ; રાય ૪અલજઉ તે અતિઘરઇ રે, ગઇ અતિ પત્રસ નિ ભૂખ.’૭૩ કુમરજી૰
૭૧ કુમરજી૦
૭૨ કુમરજી૦
157
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
158
સસરાનઇ જઇ કુમર વીનવઇ રે, કુમર કહઈ રે વ્રતાંત; દલ લેઇ ચલાવીઉ રે, સાથઇ સ્રીઅ રતન.
રાય વઉલાવી પાછુ વલઇ રે, દિઇ સીખામણ સાર; ‘સાસૢ-નણદી વિનય કરઇ રે, ભગતિ કરઇ ભરતાર.’
વાટઇં જાતાં સાંભરિ રે, પૂરવ પ્રેમ વિચાર; ‘મદનસુંદરી જઈ હૂ વરિઉ રે, કિમ મેલ્ટઉં નિરધાર?’
For Personal & Private Use Only
સુમતિમુનિ કૃત
૭૪ કુમરજી॰
૭૫ કુમરજી॰
૭૬ કુમરજી૦
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
ઢાલ-૪ : જિમ સિહિકારિ કોઇલ ટહૂકઈ-એદેશી.
કુમર કહિઇ એક વાત જ કરસિઉ, મદનસુંદરી જઈ કન્યા વરસિઉં; સ્ત્રી-સહિત સાથિ ચલાવીઉ એ.
પાછા વલીનઇ કીધઉ કામ, શુભવેલા સાધી તે તામ; રથિ બઈસારી સાંચરઈ એ.
કુમર પડિઉ તે અટવીમાહિ, પલ્લીપતિ લેવા તે ધાય; ધાઈ તે ધસમસ કરીએ.
યુધ્ધ કરઇ પક્ષીપતિ જેહ, કુમરિઇ હારિ મનાવિઉ તેહ; એહ વ્રતાંત તુહમે સાંભલઉ એ.
પલ્લીપતિ તે અતિ અહંકારી, પરસિ થઇ દીઠી પરનારી; લહી અવસર કુમરિઇ હણિઉ એ.
નાઠાં કટક તે દહ દિસી જાઇ, વઈરી સાહમુ કોઇ વિ થાઈ; કુમર મારિંગ તે સાંચરઇ એ.
જાતાં સાહમઉ મલિ સંઘાત, પૂછઇ વાટ નઇ કરતુ વાત; ‘એ મારગ વિષમઉ અછઈ એ.
વાઘ-સિંઘ-મયગલ તે નામ, દુર્જન ચોર વસિ તિણિ ઠામિ; રડાવઈ મારિંગ તુમ્હે સાંચરઉ’એ.
ડાવી વાટઇ રથ ખેડાવઇ, કુમર સાથિ લોક વિ આવઇ; કાપડી એક સાહમુ મિલિઉ એ.
કાપડી કહઈ કુમરનઈ વાત, ‘તેડઉ સાથિઇ તઉ કીજઇ યાત્ર’; વિનય કરીનઈ પૂછીઉં એ.
૧. સાથે. ૨. ડાબા.
For Personal & Private Use Only
૭૭
૭૮
૭૯
८०
૮૧
૮૨
૮૩
૮૪
૮૫
૮૬
159
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
160
સુમતિમુનિ કૃતા
૮૭
८८
૮૯
20
૯૧
વિનયવંત જાણી અપાર, કુમર દયાતણ ભંડાર; આવિ ન મઝ સાથિ હવઈ એ. મારગિ ચાલઈ તે કપાલી, વલિઉં ચિત દેખી સ્ત્રી બાલી; ફૂડ કરીએ લેઅસી એ. ચાલતા એક ગોકુલ આવઈ, કાપડી કહઈ “આંહા રૂડૂ ભાવઈ'; સાથ સહુ મિલી તિહા રહિલ એ. કરઈ ભગતિ કપાલી જેહ, વિષ ઘાલી દહીં આણિઉં તે; જિમી સાથ સૂતઉ રહિ એ. કુમરિઈ દીઠી “અસંજમ વાત, વિષ દેઇનઈ હણિક સંઘાત; એ હણવા મઝ આવસિઈ એ. કુમર હણવા આવઈ કઠોર, કઈ કાપડી હું દુર્જન ચોર'; ઝૂઝ કરી કુમરિઈ હણી એ. હણી ચોરનઈ પાછઉ વલીઉં, આપણઉ સાથ સવિ મારગિ મિલીઉ; કુમર-સેન સાથિઈ મિલિઉ એ. હરખિઈ વાત કહી વિચારી, મદનસુંદરી લેઈ આવિ નારી; વાટાં વૃતાંત સવે કહઈ એ. સંખપુરી નગરી ભણી આવઈ, કુમર લેખ દઈ દૂત પઠાવઈ; વધામણી રાયનઈ કહઈ એ. હરખિયાં માય-બાપ બે જામ, હરખિલં કુટંબ સહુ તે તામ; કરઉં “સજાઈ સાહામહઈતણી એ. અવિઉ કુમર વાત સો જાણી, આવઈ રાજા ઉલટ આણી; પઇકલ-રથ-ઘોડા ગુડીયા એ.
૯૨
૯૩
८४
૯૫
૧. પાઠાટલિક. ૨. પાઠાઅસંભમ. ૩. યુદ્ધ. ૪. મોકલે છે. ૫. સાજ-સજ્જા = સજાવટ. ૬. સામૈયાની. ૭. સજ્જ કરેલા.
For Personal & Private Use Only
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
161
૧૦૦
૧૦૧
નારીવૃંદ મિલી સહુ આવઈ, મોતી કાલ ભરી વધાવઈ; દિઈ આસીસ સોહાસિણી એ. પહત કુમર નિજ આવાસે, માતા હીયડઈ હરખ ઉલ્હાસે; અમૃતવેલિ કિસિ૬ ફલી એ. રાઈ વિમાસી સપરિ તે કીધી, કુમરનઈ જૂવ-પદવી દીધી; પટરાણી મદનસુંદરી એ. આવિઉ વસંત ફલિયા વનવાડી, ચાલિઉં કુમર મઈ જયવાડી; પટરાણી સાથિઈ વલી એ. રમલિ કરીનઈ નિદ્રા કીધ, આવી વિસહર ડુંક તે દીધ; પટ્ટરાણી થઈ “આકલી એ. કુમરઈ વિષ વિકાર તે જાણી, આણઈ મુહરા પાઈ પાણી; તે સવૅ નિષ્ફલ હુઆ એ. મોહ ધરઈનઈ કુમર અચેત, સાથિઈ સાગવન કરુ સંકેત; વાર મલાઉ વેગિઈ કરી એ. કરમિઈ વિદ્યાધર તે આવઈ, પાણી મંત્રીનઈ તવ પાવઈ; વિષ વિકાર તે ઊતરિઉ એ. ઊતરિક વિષ નઈ ચડીએ જ ‘ટાઢી, મારગિ જાતાં આવઈ “વાઢિ; જHભવનિ બે જઈ રહિયા એ.
૧૦૨
૧૦૩
૧૦૪
૧૦૫
૧૦૬
૧. સૌભાગ્યવતી સ્ત્રી. ૨. સુપેરે, સારી રીતે. ૩. યુવરાજ પદ. ૪. રાજસવારી. ૫. આકુળ. ૬. વિષહર ફળ. ૭. સાથે બળી મરવું. ૮. ટાઢ-ઠંડી. ૯. વાડ = અંતરાય.
For Personal & Private Use Only
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
162
સુમતિમુનિ કૃત
૧૧૦
ચઉપઈઃ
કુમર વિમાસઈ હોયડામાહિ, અગનિ લેવા તે વનમાંહિ જાઈ; પંચ ચોર પ્રગટિયા જેતલઈ, અજૂઆલું કીધઉં તેતલઈ. ૧૦૭ આવી ચોર પૂછઈ વિચાર, “તાહરઈ કુણ અછઈ ભરતાર?';
અગનિ લઈ પિવડાં આવસિઈ, વેગિઈસિલે તુમ્હનઈ ઝાલસિઈ. ૧૦૮ રાણી-ચોર બે કીધી વાત, કુમર હણી તુમ્હ કરઉ સંઘાત; અગનિ લેઈ આવઈ જેતલઈ, અજૂઆલું દીઠઉ તેતલઈ. ૧૦૯ પૂછઈ નારિનઈ કુમર વિચાર, “અજૂઆલૂ દીઠી ન્યૂ બારિ?'; તુલ્મ કરિ સામી! જે ઉજાસ, સ્વામી હું છઉ તય્યારી દાસિ.” નારી વચન સાચલ થાપીઉં, ખાંડૂ નારી કરિ આપીઉં; નીચ થઈનઈ ફૂકઈ આગિ, નારી હણવા જોઈ લાગ. મારેવા ખાડું કાઢીઉં, ચોર હાથથિકલ પાડીઉ; કુમર કહઈ “કસી એ વાત? પડઈ મસ્તકિ તુ થાઈ ઘાત.”
સ્વામી! ટાઢી ચડી મેં ઘણી, ધૂજિઉ હાથ પડિલે તે ભણી'; ઉતર કરીનઈ કરઉ વીસાસ, ઘરિ આવી તે કરઈ વિલાસ. પાંચ ચોર મિલી કરઈ વિચાર, “નારીની નહી કિસિ સકાર; *સાગવન કરતી હસિલ, વઈરી કિમ થઈઈ તે તિસઉં? ૧૧૪ જિમ તરુ “આરિ અનઈ ભાલડી, ધણી તણી વીંધઈ ખાલડી; નવિ જાણઈ એ માહર ધણી, તિમ ન હુઈ નારી આપણી. પુત્ર-કલત્ર-કુટુંબ-પરિવાર, ધન-યૌવન છઈ ચપલ અપાર; એ સગપણ સવે પરિહરું, પાંચ ચોર કહઈ “સંયમ વરલે.” ૧૧૬
૧૧૧
૧૧૨
૧૧૩
૧૧૫
૧. ખડગ, તલવાર. ૨. હાથથકી. ૩. સહકાર. ૪. પત્નિ સાથે પતિનું બળી મરવું તે. ૫. એક જાતનું હથિયાર. ૬. કુહાડી. ૭. ચામડી.
For Personal & Private Use Only
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
163
૧૧૯
૧૨૦
ધરમકાજ કરમ તે કરઈ, સુગુરુ વચન હીઅડઈ તે ધરઈ; દેઈ દાન દેવપૂજા કરઈ, સાતે ખેત્ર ધન વાવરઈ.
૧૧૭ પરદેસી તુરંગમ આવીઆ, કુમર ખેલાવા ચાલી; અગડદત્ત અસવાર જ હુઉં, પવનવેગિ તે ઘોડલે થયઉ.
૧૧૮ દૂહાઃ
સાથ સવે પૂઠિઈ રહિલ, કુમર ગયુ અટવીમાંહિ;
વાગ મૂકી રહિલ જેતલઈ, તુરંગમ રહિઉ તીણઈ ઠાણ. ચઉપઈઃ
કુમર કુતિગિ વનમાહિ ફરઈ, દેખી આદિ-ભવનિ સાંચરઈ; ત્રણિ કાલ દેવ પૂજા કરઈ, અરિહંતના ગુણ મુખિ ઊચરઇ. એતલઈ ૫હતા મુનિ માહાતમા, જેહના પરમ ચોખા આતમા; કુમર વંદ મુનિ ઉલ્હાસિ, જઈ બઈઠઉ સહિગુરુનાં પાસિ. કુમર પૂછઈ “સુણ મુનિરાજા, પંચ પુરુષ આવ્યા કુણ કાજિ?'; “એહનઈ મનિ વયરાગ છઈ ઘણઉં, સંખેઈ સંબંધ તેજ સુણઉ. ૧૨૨ બાર જોઅણ અટવી છઈ જેહ, ભીમસેન પલીપતિ તે; તેહતણા અો પરધાન, દેઉલમાહિં મૂંકિ માન. અસમંજસ દીઠઉ અતિ ઘણઉં, જોઉ પ્રાક્રમ નારીતણઉં; અગડદત્ત હણિવા કરિઉ ઉપાય, દયા લગઈ અન્ડ ટાલિઉ ઘાય.” ૧૨૪ મુનિવરિ વાત સવે તે કહી, કુમરિઇ માની સાચી સહી; કુમાર કહઈ “એ બાંધવ ચોર, હું કરતઉ રાખિઉ પાપ અઘોર. ૧૨૫ માં તાં કરમ કરિયાં અતિ ઘણાં, પાર ન જાણુ પાતિગતણા; દૂરજન ચોર મનાવિલે હારિ, એ સંબંધ કહું વિસ્તારિ.
૧ ૨૧
૧૨૩
૧૨૬
૧. વાગરા = લગામ. ૨. કૌતુકથી. ૩. આદિનાથ ભગવાનના દેરાસરમાં. ૪. સંક્ષેપથી. ૫. પાપનો.
For Personal & Private Use Only
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
164
સુમતિમુનિ કૃત
૧૨૯
હવઈ મઝ આંગણિ સુરતરુ ફલિઉં, દક્ષણશંખ જિસિઉ ગુરુ મિલિઉ”; દ્રઢચિત્તઈ સમકિત ઊચરઈ, સામાયિક વ્રત સૂધાં ધરઈ.
૧૨૭ પોષધશાલાં નિતુ સાંચરઈ, રાજતણી ચિંત પરિહરઈ; માઈ ભણઈ “વત્સ! કરઉ વિલાસ, મૂઢ ન કીજઈ પરભવિ આસ. ૧૨૮
આઈ! પામી રધ્ધિ અનંતીવાર, ધન-યૌવન છઈ ચપલ અપાર; પંચ મહાવ્રત હું આદરઉં, દિઉં અનુમતિ તકે સંયમ વરઉં.” માય મનાવી કુમર સંચરઇ, સગુરુ પાસિ જઈ સંયમ વરઇ; મનિ જાણી સંસાર અસાર, હરખિઈ લીધઉ સંયમ ભાર. ૧૩૦ તપ તપઈ ક્રિયા આદરઈ, પોઢાં પાંચ મહાવ્રત ધરઈ; પંચ સમિતિ પાલિઈ યતી, પ્રમાદ નિદ્રા નાણઈ રતી.
૧૩૧ જે મુનિ પાલઈ પંચાચાર, દોષ રહિત જે લિઇ આહાર; ઈણિ પરિચારિત્ર પાલઈ જેહ, આઠ કરમનું આગઈ છે. ૧૩૨ ક્ષમાખડગ તે હીયડઈ ધરઇ, મોહતણા દલ તે વસિ કરઈ; મુનિવર અગદત્તકુમાર, શુક્લધ્યાનિ ગયુ મુગતિ મઝારિ. સારદનામ હીયડઈ ધરી, ચઉપઇબંધ રાસ જે કરી; અધિકઉં ઓછઉં કહિઉ હુઈ જેહ, ભવીયણ જણ સાંસઈજો તેહ. ૧૩૪ શ્રી ચંદ્રગછ સૂરીસર રાય, શ્રી સોમવિમલસૂરિ પ્રણમઉં પાય; એ ગુરુ મહિમા મેરુ સમાન, તાં ચિર નંદલ ગયણે ભાણ. સંવત સોલયક કાર્તિક માસિ, સુમતિ ભણઈ કરિઉ ઉલ્હાસિ; શુકલ ઈગ્યારસિ આદિત્ય વારિ, એ ભણતા હુઈ હરખ અપાર. ૧૩૬ અગડદત મુનિતણઉ ચરિત્ર, ભણતાં ગણતાં હુઈ પવિત્ર; પંડિત હર્ષદત સીસ ઈમ કહઈ, ભણઈ ગુણઈ તે સવિ સુખ લહઈ. ૧૩૭
૧૩૩
૧૩૫
૧. પ્રોઢ = મોટા દૃઢ. ૨. પાઠાઆવાગમનનઉ. ૩. પાઠાસુગતિ.
For Personal & Private Use Only
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
165
માઉ ૨. કુશલલાભજીત અગsદત ચોપાઈ છે
દુહાઃ
می
به
به
પાસ જિસેસર પયનમી, “સમરી સરસતિ દેવ; અભયધર્મ વિઝાય ગુરુ, પયપંકજ પ્રણમેવ. વિતરાગ શ્રીમુર્ખિ વદઈ, ધર્મ ઐરિ પ્રકાર; દાન-શીલ-તપ-ભાવના, વિવધ ભેદ વિસ્તાર. દાનઈ સુજસ-સંપતિ દિઇ, શિલઈ શિવસુખ હોઇ;
ઉગ્ર તપઈ નૂરઈ અશુભ, સહિત ભાવ જઉ સોઈ. વસ્તુ
દાન ઉત્તમ દાન ઉત્તમ, ભણઈ ભગવંત, સહિગુરુ સંગમિ સંપજઈ, પણ ન હોઈ સંપત્તિ પાખઈ સીલસુ નિર્મલ સઈ વસઈ, રુદય શુદ્ધ મન સબલ રાખઈ, ચંચલ અતિ નારી ચરિત, પેખી કરઈ પરિહાર, અગડદર મુનિવરતણો, ચરિત્ર તપઈ અધિકાર.
ગઠાઃ
कुडिलं महिला-ललियं, परिकलियं विमलबुद्धिणो धीरा । ઇના વિરચિત્તા, દુવંતિ ન અાડવાડું Il [શીલોપદેશમાલા-૮૬]
ચુપઈઃ
શ્રીવંત (વસંત) પૂર નગર વિશાલ, ભીમસેન તેણિ પુરિ ભૂપાલ; એક સહસ તસ અંતેઉરી, પટરાણિ સોહગસુંદરી.
૧. પાઠા, સરસતિ મનિ સમરવિ. ૨. પાઠા. સવિ.
For Personal & Private Use Only
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
166
રિદ્ધમંત તસ રાજાતણિ, માનનીક અતિ મહિતઇ ઘણઇ; સુરસેન નામઇ સામંત, બલ લિ સૂરવીર બલવંત.
છત્રીસઇ આયુધ વિધ લહિ, ગજ-તુરંગ મંદિરિ ગહિ-ગહિ; સહસ એક ભંજઇ એકલો, ભારથસેનાની અતિ ભલો.
તેહ તણિ એક પુત્ર અપાર, અગડદત્ત ઇણિ નામિ કુમાર; અતિ સરુપ સુંદર આકાર, જાણે ઇંદ્ર કુમર અવતાર.
ઇણિ અવસર પરદેશી એક, સુભટ સુજાણહ ઝૂઝ વિવેક; ગર્વ કરી આવ્યો તિણિ ગામિ, મિલી રાયનઇ કીઓ પ્રણામ.
તેહ સુભટ રાજા પ્રતિ કહિ, ‘સુરસેન તુમ્હઇ પાસઇ રહિ; ભંજઇ એક સહસ એકલો, મુઝસું પભડઇ તઉ જાણું તે ભલો.’ સેનાપતિ તિણિ વેલા સૂર, આવઇ વાજાંવઇ રણતુર; સભા સહીત પ્રભુ કરઇં જુહાર, રાય બોલાવ્યો તવ તે વાર. સાંલિ સૂરસેન સામંત, અહંકાર ઇણિ કીઉ અનંત; સમરંગણિ પઇસુ મનરંગ, હારઇ તસ જાઇ સત્સંગ.
સાચા બોલ બંધ તે કરી, બેઠુ સુભટ ક્રોધ અતિધરી; સજી ‘સનાહ કમર કડી કસી, આયુધ ગ્રહી આવ્યા ઉસસી. હાકઇ–તાકઇ અસીઆ હણઇ, હૈઇ નિશંક આયુધે હણઇ; પરદેસીઇ કીઉ પ્રહારિ, સૂરસેનનું થયું સંહાર.
૧૦
સૂરસેનની સઘલી ઋદ્ધિ, પરદેસીનઇ રાંઇ દિધ; અભંગસેન તસ દિધઉ નામ, લોકમાહિ વધારી મામ. સૂરસેન ઘરણી ધારણી, લોકા મુખě વાત ઇમ સુણી; કંત તણો મૃતકાર્ય કીઉ, ધન સઘલુ પરદેસીનઈ દિઉ.
કુશલલાભજી કૃત
For Personal & Private Use Only
દ
૭
૯
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૬
૧. મુહૂતો=મંત્રી પાઠ મુહતઈ. ૨. પાઠ. તુર. ૩. ભારથી=મહાયોધ્ધો. ૪. પાઠ૰ અનેક. ૫. લડે. ૬. યુદ્ધ માટેનું વાજિંત્ર. ૭. પેસ્યો=અંદર ગયો. પાઠા ઈણિ સંગિ. ૮. સન્નાહ=બખ્તર. ૯. હૃદયથી. ૧૦. પાઠા મુકીઉ.
૧૫
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
167
મનિ ધારણીતણઈ દુખ ઘણલ, પાલઈ જેઠ પુત્ર આપણો; આઠ વરસનો થઉ કુમાર, શાલઈ મૂક્યો તિરિવારિ. પરદેશીઇ વાત તે સુણી, જઈ વારઈ નેશાલિ ધણી; તેહનો કારણ અધિકઉ ગણઈ, માનનીક તે રાજાતણિ. જેણી નેશાલિ મૂકઈ જેહ, જઈ પરદેસી વારઈ તેહ; એહ ભણાવિ વયરી સોઇ, નિર્ધન નરનઈ આદર ન હોઈ. નેસાઈ ન ભણાવઈ કોઈ, અનુક્રમિ મૂરખ હુઉ સોઈ; ભોજન કરવા બદસઈ જામ, માતા દુખ ભરિ રોઈ તામ. પૂછઈ કુમર “કહઉ કુણ વાત?, ભોજન વેલા રોલ માત!'; ‘તુઝ પિતા વયરી ઈણિવારિ, વહિ વાજતઈ ઘરિ બારિ. તાહરા પિતાતણી ઋદ્ધિ ભવઈ, તુજ જીવતાં એ ભોગવઈ; તું બાલિકા નઈ વીદ્યાહીણ, તેણઈ દુખઈ હું રોઉં દીન.” માતા ભણવાની પરે કાંઈ, દેસિ વિદેસિ જિહાં કણિ જાય; પુત્રતણો અતિ આગ્રહ જાણિ, માતા બોલ્વેિ મધુરિ વાણિ. ચંપાપુરી પ્રોહીતનો પુત્ર, તાહરા પિતાતણો તે મિત્ર; સોમદત્ત બંભણ તિહાં વસઇ, સુખિ ઘણાં શાસ્ત્ર-અભ્યસઈ. તેણિ ગામિ ઘણા દિન રહિલ, તાહરા પિતા પ્રતિ ઈમ કહિઓ; “જઉ તુઝ પુત્ર વિચખ્યણ હુઈ, સહી ભણાવીસ નિશ્ચઇ સોઈ.” માતાનિ ‘શિખ કરી ચાલિઉં, અનુકમિ ચંપાપુરિ આવી; સોમદત્ત ઘરિ પૂછી કરી, તુ જઈ પ્રણમ્યુ આણંદ ધરી. પૂછઈ કુણ તું? કુણ તુઝ નામ?,' “શ્રીવસંતપુર વસવા ઠામ'; સોમદત્ત આસું ભરિ કહિ, “સૂરસેન જિણિ થાનકિ રહિ.
૨૬
૨૭
૧. પાઠાપાલિઉ. ૨. પાઠા, વાજાનઈ. ૩. પાઠા ફવઈ. ૪. પાઠામુઝ. ૫. પાઠાઠ ભણું જિહ. ૬. પુરોહિત, પાઠા, પુષિતુ. ૭. પાઠામુખઈ. ૮. પાઠાઠ મોકલાવી.
For Personal & Private Use Only
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
168
કુશલલાભજી કૃત
૩૧
સાચી મીત્ર માહરિ તેહ, સમાચાર તેહનો કોઈ; તેહ સુણી બાલક ગહવરી, દુખ ભરિ નયણે આસું ઝરઈ. “સ્વામિ! તે હિ મારુ તાત’, વયરીતણી કહી સવિ વાત; “માંઈ મોકલ્યો ભણવાં ભણી, હિવે હું સેવ કરિશું તુમ્મતણી.” તે તેડી ગુરુ સાથિ થઉં, વિવહારિયાતણાં ઘરિ ગયો; એ છઈ ઉત્તમ કુલનો બાલ, ભોજન વસ્ત્ર કરો સંભાલ.” સેઠિ કહિ “અમ૩ પુત્ર જ થ્યારિ, વલિ તેમાહિ પંચમઉ વિચારિ; ભોજન વસ્ત્ર સુખઈ દિસંઈ, જિહાં લગઈ કુમર ઈહાંકણિ હસઈ. ભણઈ ગુણઈ આલસ નવિ કરી, સુણઈ અર્થ તે હીયડઈ ધરિ; થોડા દિવસમાહિ તિણિ ભણી, કલા બહુત્તરિ સોહામણી. એક દિન સોમદત્ત ઈમ ભણઈ, બહુ બાલિક ઈહાં રમત કરિ; તે ઘર પુઠિ વાડી એકાંત, તિહાં બાંસીનઈ ભણો નીશ્ચત.” ધનુષ અભ્યસઈ વાહિ બાણ, સિખઈ આયુધકલા સુજાણ; દોર બાંધીનઈ કુંડિ હણઈ, એવી કલા હાર્થિ તસતસઈ. છત્રીસ આયુધ ચાલવઈ રંગ, રાગ છત્રીસ કંઠિ આલવિ; એણિ અવસરિ વાડિનઈ પાસ, સાગરસેઠતણો આવાસ. સાહમિ ગોખિ સેઠ કુંઅરી, તેહનો નામ મયણમંજરી; રુપ અધીક અતિ સુંદર દેહ, ભરયૌવનવય આવિ તેહ. કંત ગયો સાગર વ્યાપાર, બાર વરસ પૂરાહ્યો તેહ જ સાર; જાણઈ પિતા રખે મુઝ બાલ, પુરુષ પ્રસંગ ચડઈ મનિ આલિ. તિણિ કારિણિ રાખિ આવાસિક આવઈ જાઈ ધાવિ તસ પાસ; તે ગુખિં બઈઠી સુંદરી, પેખઉ કુમર પ્રીતિ મન ધરિ.
૩૮
૧. ગંભીર થયો, પાઠા, ગહઈવરઈ. ૨. પાઠા, પુખ. ૩. પાઠાભરિ. ૪. પાઠા, ઊચરઈ. ૫. પાઠાટ નિરતેહ. ૬. પાઠાકુંયરી.
For Personal & Private Use Only
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગડદત્ત રાસ
169
મયણમંજરી ઈમ "ચંતવઈ, “કિમ હુઈ પ્રિય માહરુ હિવિ?'; તઉ કુસુમ દડો ગૂંથઈ ત્રેવડો, કુંમર ભણી તિણિ નાંખ્યો દડો. પેખિ અગડદત્ત ચિંતેહ, કુસુમ દડઓ કિણિ નાંખો એહ?' મયણમંજરી પેખી જામ, રૂપવંત ચિત ચમક્યો તા. જાણું એક અમરસુંદરી, કઈ અપછર “રાજસુંદરી?'; દેખી રુપ અસંખ અપાર, કામ બાણ વેધિઉ કુમાર. કુમરીતણિ ચિત્ત અતિ પ્રીત, હાવભાવ કરિ રંજિલ ચિત્ત; દિન પ્રતિ પાન-ફૂલ-તંબોલ, નાંખઈ ભાખઈ મીઠા બોલ. નયર કટાક્ષ પ્રકાસઈ નેત્ર, અગડદત્તનું વેધિક ચિત; તઉ તે લાજ કરિ ગુરૂતણી, ન કરઈ પ્રીત પ્રગટ આપણી. એક દિવસ પુંડરિબિ વારિ, શ્રમ કરી થાકુ કુમર જે વાર; વૃક્ષતણી છાયા પુઢીલ, ઉપરિ સ્વછ વસ્ત્ર ઉઢીલ. તેણઈ સમઈ મયણમંજરી, વૃક્ષ ડાર્લિ વલગી ઉતરી; આવી કુમર સમીપઈ જિસઈ, જાગિઉ કુમર બોલાવઈ તસઇ. નારિ કહિ “પ્રીતમ! અવધારિ, મુઝ લેઈ પરદેશ પધારિ; આપ તણો કહ્યો વિરતંત, હિવિ હુઉં પ્રિય! તૂ મૂઝ કંત.” કહઈ કુમર તવ મૂકી લાજ, હું આવ્યો ભણવાનાં કાજ; જાણઈ ગુરુ ત િમાનઈ વિરું, એક વાત હવડાં અનહી કરું. કહિ નારિ “દિવિ છંડૂ પ્રાણ, કહિ મુઝ વચન કરો પરમાણ'; નિબિડ નેહ દેખી તતણો, દીધો બોલબંધ આપણો.
૧. પાઠા, વીનવઈ. ૨. પાઠાવાતેય. ૩. પાઠા, પુષ્પ. ૪. પાઠા, ચિંતઈ. ૫. પાઠારાજકુંવરી. ૬. પાઠા, અસંભમ. ૭. પાઠી બાંધીયો. ૮. પાઠામનઈ. ૯. પાઠા. બિહુ પરિવાર. ૧૦. પાઠા. સ્વ. ૧૧. ખરાબ. ૧૨. પાઠામત. ૧૩. પાઠા. સુપ્રમાણ. ૧૪. ગાઢ.
For Personal & Private Use Only
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
170
કુશલલાભજી કૃત
४८
જવ હું ચાલિસ આપણિ દેસિ, તવ હું તુઝનઈ સાથિ લેસ'; સાચા બોલબંધ તે “પૂઠવી, રમણીતણો ચિત્ત રંજવી. વૃક્ષ પ્રતિ ડાર્લિ ચડી ગઈ ગોખિ, સઘલી વાત ધાવિ પ્રતિ કહી; ગઉદ્ધિ બેઠી દિન પ્રતિ રહિ, સઘલા સમાચાર મનિ લહિ. સીખીઓ કુમાર સાસ્ત્ર અભ્યાસ, જઈ ગુરુ પ્રણમ્યુ મન "ઉલ્હાસ; હિવિ જો દિલ મુઝનઈ આદેશ, તલ હું પોચુ આપણાં દેશ.” સોમદત્ત ભણિઉ તિણિ વારિ, મેલુ રાજાનાં એકવારિ; જઉ ગુણ દેખી રાય રંજસઈ, તલ ‘વલી ધન બહુલુ આપસઈ. ધન વીણ જઉ જાસઈ એકલો, તો તે નવિ દિશે સઈ ભલો'; ઇસું વિમાસી સાથિ , રાજ-સભાઈ પોહુતા બેઇ. રાજા પૂછઈ “એ કુણ બાલ?, અતિ સરુપ “સુંદર સુકુમાલ'; વસંતપૂરી સેનાપતિ જેહ, સૂરસેનનો નંદન એહ.”
માન-મોહત રાજા દિલ, અગડદત્તનો "ચિત રંજીલે; એવિ નગરલોક સવિ મલી, આવ્યા રાજસભા મનરલી. કહિં માહાજન “સાંજલિ સ્વામિ!, વસસઉ નહી અખ્ત ઈણિ ગામિ;' રાય કહિ 'કુણ દૂહવિ?', વલતુ નગર લોક વીનવઈ.
ચોરે લોક સંતાપ્યા સહ, નિરધન જન થયા તે બહુ; ઉપર કરી ચોર ઝાલિઈ, કહિ અખ્ત વસવા ઠામ આલીઈ.” તેડાવ્યો તવ નગર તલાર, કોપ્યો રાય અતિ બોલિ ખાર;
સ્વામિ! મન-માનિ તિમ કરો, વિષમ ચોર એ નહી પાધરો.” રાય પાનનઉ બીડો લીલ, સભા સમુખ જોઈ બોલીઉ; “એહ ચોર ઝાલેસઈ જેહ, સવા કોડિ ધન લિહિસઈ તેહ.'
૫૮
પ૯
૧. પાઠવી કહી, પાઠાઠ કયુ. ૨. પાઠા, રજીઉં. ૩. પાઠા નઈ. ૪. પાઠા. સદહઈ. ૫. પાઠાઉલસિ. ૬. પાઠાજઉં. ૭. પાઠા, પુહચ. ૮. પાઠા, સબલ કાજિ ધન દીલ. ૯. પાઠા. દેખી. ૧૦. આદર, સત્કાર. ૧૧. પાઠાહિયઉ. ૧૨. દુખ આપે. ૬. કોટવાળ. ૭. આક્રોશપૂર્વક. ૮, પાઠાલાખ.
For Personal & Private Use Only
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
171
સભા સહુ મુખ વિલખો કીલ, તેતલઈ અગડદત બોલી;
અવિધ દીઉ દિન સાત પ્રમાણ, ગ્રહી ચોર આણું ઈર્ણિ દાણિ. ગુરુવારિ જો તુ હિં નવિ રહિ, સાહસવંત આપ પરિ લહિ'; જોઈ વેશ્યાઘર જુવટઈ, સૂન હરઈ ચાચર ચોવટઈ. છઠ્ઠઓ દિહ ગયો જવ વહી, અરતિ-ચિત કુમર થઓ સહી; લોક કુમરની હાસી કરિ, સાહસવંત લાજ મનિ ધરિ. જોઈ નગર વસંતરિ ગઓ, સાંઝ પડી તવ બાહિર રહ્યો; એકાકી તરુઅરનઈ હેઠિ, અઈઠો નરખિ ચિંહુ દસિ ટ્રેઠિ. રુપ મજૂરતણો તિણિ કીલ, વેલુ હેઠિ ખડગ ઢાંકી; તિસિ એક યોગી વેગલો, દીઠો આવઈ ઉતાવલો. યોગી ભેજી તરુઅર ડાલિ. ચડી અઈઠો ઉપરિ સુવસાલ; જાણ્યું કુમરઈ “એ યોગી નહીં, જીવદયા હીણો એ સહી.” રવી સનમુખ જોઇ વાર-વાર, તે દેખી ચીંતવઇ કુમાર; બીજા સહુ જાઈ ઘરિવઈ, એ બઈઠો કાંઈ કારણ સહી. કાલઈ વરણિ ક્રર વિકરાલ, લોચન રત્ત મત્ત મછરાલ: સહી એ ચોર યોગીનઈ વેશ, જાણી કુમર કીધો આદેશ. યોગી કહિ “કવણ તુઝ નામ?, કુણ તુઝ ગામ? કુણ ઠામ?'; કુમર તેહ મનિ લિહવા ભણી, કૂડી વાત કહિ આપણી.
સ્વામિ! હું જ્યારી ઘણું, ધન સઘલુ હારિઉ આપણું; ચોરી કરુ અનઈ જૂ રમવું, “રાત થાકી ભાગો વન ભયું. રાતઈ છાનો પઇસું ગામિ, જન્મ દલીદ્રી હું છું સ્વામિ!;' યોગીઇં જાણ્યું “સાથી એહ, હિવિ ઈણિ સાથ માડું નેહ'.
૧. મર્યાદા. ૨. ઘરમાં, પાઠા દેહરિ. ૩. પાઠા, વાસો. ૪. રેતી. ૫. થોડો દુર. ૬. પાઠાચુસાલ. ૭. મત્સર યુક્ત. ૮. પાઠામુઝ. ૯. પાઠાયણ. ૧૦. પાઠામુઝ.
For Personal & Private Use Only
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
172
યોગી કુમર પ્રતિ ́ ઇમ ભણઇ, ‘હવિ મુઝ મિલિ દલદ્ર કિમ રહિ?; દેઇસ આજ કનકની કોડિ.’ કુમર પયંપઇ બે કર જોડિ.
‘તું મુઝ માત તાત હૂં નાથ, તેં સાહિબ તૂં ગુરુ જગનાથ; સહી ભાગ્ય જાગ્યું મારું, જઓ દરસણ પામિઉ તાહરો.’ રાતિ પુહુર વઉલી જેતલઇ, યોગી સજ્જ થયો તેતલઇ; યોગીતણો વેશ પરિહરી, પિહરી ચર્મતણી બગતરી.
ખાત્ર ખણવા લીયાં હથીયાર, હાથે કંકલોહ કરવાલ; કુમર ખડગ નિજ સાથŪ કરી, બેઠુ પઇઠા ચંપાપુરી. મંત્ર ભણી ઝબકી વીજડી, તાંલાં ત્રૂટિ પોલિ ઉઘડી; ‘ક્ષમારિગિ મંત્ર જ ગણતું જાઇ, જાગતાં નર નીદ્રા થાઇ.
ફરઇ નિશંક નગરમાં સહી, મંત્ર-સક્તિ કો દેખઇ નહી; સાગરસેઠ હાટ હેરીઓ, બઇસી તીહાં ખાત્ર તિણિ દિઓ. પેઇ દશ આભરણહતણી, કાઢી ઋધ્ધિ વલી તે ઘણી; લેઇ એકાંત ઢગલો કીઓ, તસ્કર કુમર પ્રતિ બોલીઓ. ‘ચ્યારિ મજૂર જઇનઇ તેડિ, જિમ ધન નાખો વેડિ; ધન સઘલો લેઇ માંચઇ ભરો, ચિહ્ ॰ખંધે લેઇ સંચરો’. બાહિરિ ગાઉ આવ્યા જસÛ, ચોર તેહ પ્રતિ બોલઇ તસŪ; ‘રાતિ ઘણી થાકઇ છઇ સહી, તિહાં વિશ્રામ કરો ઇહાં ૧૧સહી’.
ચ્યારિ મજુર અનઇ તે ચોર, નીદ્ર નીસંક કરઇ તે ઘોર; કપટ નીંદ્રઇ ૧૨સ્તો કુમાર, નાણઇ તિહાં વીસાસ લગાર.
આપ ઠાર્મિ વેલુ આકાર કરી, ઉઢાડિઓ વસ્ત્ર ઉપરી; આપણ ખડગ ગ્રહીનઇ વહિઓ, અલગો વૃક્ષ મૂäિ જઇ રહ્યો.
કુશલલાભજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૭૧
૭૨
૭૩
૭૪
૭૫
૭૬
66
७८
26
८०
૧. પસાર થઈ. ૨. બખતર. ૩. પાઠા૦ ઠબકી. ૪. દરવાજો. ૫. માર્ગમાં. ૬. પેટી. ૭. પાઠા અનંતી. ૮. વગડામાં. ૯. ચામડાથી મઢેલી પેટી. ૧૦. પાઠા॰ કાંધે દેઈ. ૧૧. પાઠા રહી. ૧૨. પાઠા પઉઢીઉ. ૧૩. રેતી.
૮૧
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
173
જાગિઉ તિર્સિ ચોર વિકરાલ, કાઢી કંકલોડ કરવાલ; કીલ મજુરતણો સંહાર, કુમર ભણી મૂક્યો પ્રહારિ. વેલું ઢગલો દીઠો જામ, તસ્કર મનિ શંકણઉ તામ;
સહી એ કોઈ પુરુષ પ્રધાન, મુઝ ઉપહિરો વીર નિધાન”. ઉચ્યાંઈ ચોર ચિહુ દિસિં જર્સિ, તરુ-તલિં દીઠો તે તસિ; ધાઓ ચોર ગ્રહી કરવાલ, અગડદત્ત નાઠઉ તતકાલ. ચોર કુમારની પૂઠિ થઓ, ઘણી ભૂમિ લગિ નાઠઉ ગલ; કુમર વેદેસી ન લહઈ સાર, ચોર તીહ ભુઈ લહિં વિચાર. આગિલિ બહુ પહાણમય સિલા, કરિ ઉભો માણસ જેહવા; કુમર પાઈ પઈઠો તેહ માહિ, રહિઓ થંભ પુઠિ કરિ સાહિ. ચોરઈ જાણિઓ એ નર-અંગ, તેણિ હણીઓ ખડગ નિસંક; કંકલોહ કરવાલ પ્રચંડ, ઘાઇ થંભ હરિઉ શતખંડ. પાછો વલઇઉ કરી અહંકાર, મૂક્યું પૂકિં કુમરિ પ્રહાર; લાગિ ખડગ પગે ખડહડિઓ, ચોર વિખંડ થઈનઈ પડિયો. કહિ કુમર હર્ષિત હુંઉ હિયઈ, “મૂરખ! થાય એમ વાહીય'; ચોર ભણઈ “કુલ કહિ સાહરિ, જિમ સુખ-મરણ હુઈ માહરિ.” કહિં કુમર “મુઝ ખત્રી જાતિ', ચોર કહઈ “તું સાંભલિ વાત; “દીસઈ સઈ સન્મુખ પર્વત એહ, તિહાં પીંપલ-તલિ છઈ મુઝ ગેહ. ૯૦ માહર ખ હાથિ તૂ ગ્રહી, તાલી ત્રણ દેજે તિહાં જઈ; ગુફામાંહિ બિપિનિ મુઝ વસઈ, સિલા ઉઘાડી બાહિરિ આવસઈ. તીણઈ પ્રતિજ્ઞા કીધી એહ, “બંધવ મારઈ પરણીસ તેહ''; ચોર ભૂજંગમ માહરું નામ, તેહ ગુફા મુઝ વસવા ઠામ.
બારિ.”
૧. પાઠા, પેખિઈ જસઈ. ૨. ચડીયાતો. ૩. શોધે છે. ૪. પાઠા સવા. પ. પકડીને. ૬. પાઠાનવ. ૭. પ્રહાર. ૮. પાઠાદસિ.
For Personal & Private Use Only
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
174
કુશલલાભજી કૃત
૯૪
૯૫
તું પરણજે બિપિનિ માહરી, આ સઘલી લખમી તાહરી; વીરમતિ દીધી તુઝ ભણી, ગુફા સહીત ભોગવિ ઋદ્ધિ ઘણિ, હવિ જાગ્યો વલી તાહરો ભાગ્ય, મયા કરી મુઝ દેજે દાઘ'; ઈમ વાત કહી તતકાલ, તિસિ ચોર પણિ કીધો કાલ. તિહાંથિ સામિ પર્વત ગયો, જઈ પિંપલ તર્લિ ઉભો રહ્યો; તાલી ત્રણ મેહલી જેતલિ, સિલા ઉઘાડિ સ્ત્રિ તેતલિ. જોયું એ બંધવ તો નહી, ભાઈ ખડ્ઝ એ હાથે સહી; “મુઝ બંધવ મારિઉ છઈ એણિ', 'હસી કુમર બોલાવ્યો તેણિ. મુંઝ પ્રતિજ્ઞા પૂરી થઈ,' તેડી ગુફામાંહિ તે ગઇ; ભાઇતણઉ કહિઉ અવિરતંત, તે બોલઈ “ઇહાં બઇસો કંતી.' ચિહું દિસિ દેખેઈ લખમી ઘણી, કમી નહી ધન-સોવનતણી; સુંદર એક પત્યેક અપાર, બાંસાર્યો સુખ-સેજ કુમાર. પ્રીતમ! એ ધન એ આવાસ, હું વીરમતી તખ્ત પય-દાસ; એહ એકંઈ મિલ્યો સંયોગ, રહો પ્રછન્ન ભોગવો ભોગ. ત૭ કારિણિ આણું સુખડી, ઈમ કહી રમણી ઉપરિ ચડી; સિલા એક પલ્થક પ્રમાણ, કાઠમંત્રે બાંધી બંધાન. ચિંતઈ કુમર “મઈ કીકુ વિણાસ, વનિતાતણો કી વેસાસ'; ઈમ જાણિ ઉઠિઉ તિહાં થકી, ખૂણઈ જઈ રહ્યો તે “લુકી. નાંખી સિલા નારિઇ નિશંક, પડતા ચૂર્ણ થયું પલ્યા; હસતી નારી બોલઈ તેહ, ©વરવા આવ્યો ભોગી એહ.' ઈમ હસતી નારી ઉતરી, અગડદત્તિ તે ઝૂંટિઈ ધરી; મિ છેલ્લા તુઝ બંધવ ગોત્ર, મૂરખ! રંડ! તું કહી મી માત્ર?'.
૯૮
૯૯
૧૦૦
૧૦૧
૧૦૨
૧૦૩
૧. પાઠાત્ર માહરો. ૨. અગ્નિદાહ. ૩. પાઠાતિસિ ચોર પણિ કીધો કાલ, કુમરઈ જઈ લીલ કરવાલ. ૪. પાઠાસહી. ૫. વૃત્તાંત. ૬. સુખ-શધ્યાપર. ૭. પાશથી. ૮. જુએ છે. ૯. પાઠા, પરણિવા. ૧૦. ચોટલેથી. ૧૧. પાઠા. વિંધ્યા.
For Personal & Private Use Only
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
175
૧૦૪
૧૦૫
૧૦૬
૧૦૭
૧૦૮
બાંધી બાહિરિ આણી નારિ, દીધી સિલા ગુફાનઈ બારિ; રાજસભાઈ લઈ ગયો, લોક મનઈ અચંભો થયો. રાજા પૂછઈ “સુણ કુમાર!, નારી આણી કસો વિચાર?';
એહ બિહનિ આણિ તસતાણી, વીરમતી નામઇ પાપણી. સાંજલિ રાય! ભૂજંગમ ચોર, અતિ પ્રચંડ પાતકી અઘોર; દિન ફરતો યોગિનઈ વેસ, રાતાં “મુસતો લોક અસેસ. વિદ્યા સબલ ચોરનઈ પાસ, આપ બલ ઉડઈ આકાસ; મંત્રિ તાલાં ત્રોડઈ સોઈ, ઘર-ધણીઆનાં નિદ્રા હોઈ.” લઈ “ખાડઈ ઘાતી નારિ, રાજા મંત્રી થઉ અસવાર; નગરલોક સહુ સાથિં કરી, હર્ષિત સઘલી ચંપાપુરી. રાજા પ્રતિ કુમર ઇમ ભણઈ, “એહ ખાત્ર ઘર સાગરતણિ; સૂતા પુરુષ હણ્યા તેણિ થ્યારિ, પેખી તસ્કરનાં હથિઆર.” કહિઉ સવિ વેલુતો પ્રપંચ, આપ ઉગરિયો થંભ સંચ; દિઠો ચોર અતિહિં પ્રચંડ, ખડગ પ્રહાર થયું તે ખંડ. આવ્યો રાય ગુફા બારણિ, નગર લોક પ્રતિ એવું ભણિ; “સાત વરસમાં જે ધન ગયું, ખાત્ર “ખણી ચોરાં સંગ્રહિઉં. સઘલૂ નામઈ માંડિઓ તેહ, ઘણું વિચારી નરતિ કરેઇ; ગુફામાંહિ રાજા સંચરિ, ધન પેખી મન અચરિજ ધરિ. ઋદ્ધિ સહું લઈ ઢગલો કીલ, આપ આપણો ઉલખી લીઓ; જે પરદેસી થકી ધન રહિએ, તે સઘલો પાછિ લિઉ ગરો. પેખી ઋદ્ધિ તે અતિ ઘણી, દીધી રાઈ અગડદત્ત ભણી; નગરમાંહિ વધાવા કીયા, સહુ કો નિજ મંદીર આવીયા.
૧૦૯
૧૧૦
૧૧૧
૧૧૨
૧૧૩
૧૧૪
૧. આશ્ચર્ય. ૨. પાઠાક. ૩. પાપી. ૪. ભયંકર. ૫. ચોરતો. ૬. પાઠાખોડઈ. ૭. પાઠા, જેહવાર. ૮. પાઠા કરી. ૯. ઉકેલ. ૧૦. ઢગલો. ૧૧. ઉત્સવ.
For Personal & Private Use Only
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
176
કુશલલાભજી કૃત
૧૧૫
૧૧૭
૧૧૯
કુમતણી કરતિ અતિઘણી, ચુથઉ ભાગ દીલ ગુરુ ભણી; સંભલી વાત મયણમંજરી, અતિ હરખીત મનમાં સુંદરી. બીજ દિન અતિ વાડિમાંહિ, ગુંખિ બઈઠી અતિ ઉછાંહ; હસીનઈ અગડદત્ત પ્રતિ ભણઈ, “કબ સંયોગ હુસઈ આપણ?” ૧૧૬ કુમર કહિ “મિં તાહરુ કિઓ, મરણ અંગ મી સંકટ લીઓ; તાહરા પીતાતણો દ્રવ્ય હર્યો, તઉ મઈ એકલો ઉદ્યમ કરિઓ.” મયણમંજરી બોલઈ “સ્વામી, હું નિત જપું તાહરું નામ; બઈઠી છું તુઝ બોલ આધાર, તું મુઝ પ્રીઉં હું છું નારિ.” ૧૧૮ તેણિ અવસરિ રાજાતણિ, પટહસ્તી છૂટો મહિપૂ ધણઇં; પાડઈ ઘરિ મંદિર બહુ હાટ, મારઈ લોક નઈ પાડઈ હાટ. અતિ ઉપદ્રવ મંડિઉ તીય, નગરી લોક દુખ દેખીઈ; દિવસ પંચ વઉલિયા જેતલિ, ચિંતાતુર રાજા તેતલઈ. ઝાલી ન સકઈ કો ગજરાજ, માંડિલ નગરીમાહિ અકાજ; રાજા સહુ લોક મેલવી, પડદતણિ બુદ્ધિ કેલવી. “જે ઝાલી આણઈ ગજરાજ, કોડિ દીનાર દેઓ તસ ભાઈ; અગડદત્તઈ બીડઓ ઝાલીઉં, ચહુeઈ ગજ ઝાલણ ચાલિઉં. હાથી “રાજમુહલનઈ હેથિ, ઉભો જોઈ ચિકુંદસિ ટ્રેઠિ; આવ્યો કુમર વીણા તવ ગ્રહી, મધુર રાગ આલાપઈ સહી. ૧૨૩ ગાઈ કુમર મધુર સર સાદ, મયગયલ મોહિઓ તિણિ નાદિ; તિણી વેલાઇ રાયની કુંયરી, ગુખિં બઈઠી સુરસુંદરી. અડગદત્ત અતિરુપ નિહાલિ, કામબાણ વધી તે બાલ; જિમ-જિમ સરસ રાગ સંભલઈ, તિમ-તિમ વિષય વ્યાપી મન ભલઈ. ૧૨૫
૧૨૦
૧૨૧
૧૨૨
૧૨૪
૧. દુકાન. ૨. રાજમહેલની નીચે. ૩. દ્રષ્ટિ. ૪. મદગજ.
For Personal & Private Use Only
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
૧૨૬
૧૨૭
૧૨૮
૧૨૯
૧૩૦
કુમરી નિજ મન નિશ્ચય કર્યો, “ઈણિ ભવિ એ કંત માં વિર્યો; ગજ નીચો મસ્તક કરી રહ્યો, આપણી બુદ્ધિ ગયવર ગ્રહ્યો. હિર્વિ કુમરી માતા પ્રતિ ભણઈ, “એ વર માન્યું અભ્યતણઈ'; રાજા ચિત્ત ઘણો ઉછાહ, કુમરિનો માંડિલ વિવાહ. સોમદત્ત ગુરુ બંભણ જેહ, નામ-ઠામ કુલ દાખ્યાં તે; ખરચ્યા બહુલાઆ 'ગરથ અપાર, પરણ્ય અતિ ઉછવઈ કુમાર. રાઈ દીધો ઠામ સુરંગ, સહિત દોઈ તેજી “સુરંગ; ભલા રથ નઈ મયગલ પંચાસ, અગડદત્ત વિલસઈ સુખવાસ. સબલ પાંચસઈ દીધાં ગામ, આપ પાસઈ મંદીર ઘર ઠામ;
સાત ભૂમિ મંદિર આવાસ, અડદત્ત તિહાં રહિ ઉલાસિ. વસ્તુઃ
કુમર ચિંતઈ, કુમર ચિંતઈ, આપ મનમાહિ ઈહાં, હું આવ્યો એકલુ, વસ્ત્ર હીણ દુખી રહઓ ભોજન, જવ સુખ પોતઈ પ્રગટીલ, તવ અચિંત પામ્યો બહુ ધન'; રોજ કુમર રંગિ મલી, મનોહર મુહિલિ મંડાણ, કુશલલાભ ઈણિ પરિ કહિ, પેખુ પુણ્ય પ્રમાણ. અગડદત્ત સુખિ તિણિ પુરિ રહિ, દેસ વિદેસઈ સુજસ ગતિ-ગહિ; એક દિવસઈ ઘરણાં બારણાં, બઈઠો છઈ પરિવાર ઘણઈ. તેણિ વેલા એક ગરઢી નારિ, આવિ સમી સાંઝની વાર; અલગી થકી કરઈ તે સાન, આવ્યો કુમર કરી અનુમાન. પૂછઇ કુમર “કવણ તું નારિ?, આહાં આવી કેણ પ્રકાર?'; મયણમંજરીની હું ધાવિ, તખ્ત પાસઈ આવિ સદભાવિ.
૧૩૧
૧૩૨
૧૩૩
૧૩૪
૧. ધન. ૨. એ નામની જાતનો ઘોડો. ૩. સંકેત.
For Personal & Private Use Only
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
178
કુશલલાભજી કૃત
૧૩૫
૧૩૬
૧૩૭
૧૩૮
૧૩૯
મયણમંજરી ઈમ વિનવઈ, “રાજકુમારી પરણી હવઈ; દીધુ બોલહ તો મુઝ ભણી, કિસી વાત તેડાવા-તણિ?” વલતો કુમર કહિ મુખ હસી, “માયણમંજરી મુઝ મનિ વસી; મુઝ ચિંતા છઈ એહની ખરી, વાચા અવીચલ છઈ માહરી.” સવા કોડિનો દીધો હાર, સાચો દા... પ્રેમ અપાર; મનમાં પ્રીત ધરયો અતિ ઘણી, જાતાં લઈ જાસું તખ્ત ભણી. એક દિવસ આવિયા પ્રધાન, શ્રીવસંતપુર નગરસુ થામ; અગડદત્ત તેડવા કાજિ, મોકલ્યા ભીમસેન મહારાજ. સસરા પ્રતિ માગઇ આદેસ, ‘મિનિ ઉમઈઓ જાયવા સદેસ'; રાજાઈ અતિ આગ્રહ કર્યો, માતા મિલવા મનિ ગહગહ્યો. નગરમાહિ મંડઈ પરવાહ, બહુલ ગરથ દિંઅ ઉછાહ; સુરસુંદરી રાજકુયરી, લીધી સાથઈ અંતેઉરી. દોઇય સહસ હયવરિ પરિવર્યો, નગર સરોવરિ જાઈ ઉત્તર્યો; કુમરિનઈ દિધી બહુ આથિ, સપરીવાર રાજા થઉ સાથિ. બિહું જોયણે કટક સહુ મિલ્યું, વિકલાવીનઈ રાજા વલિઉં; તવ કુમારી પ્રતિ કહિ કુમાર, “ચાલો તખ્ત લેઇ પરિવાર સેન સહીત વિડિયો પુર ભણી, વાટ મ જોયો ઈહ મુઝ તણી; નગરિ જઈ હુ ગુરુ ભેટીસ, આપઈ તસ્કનઈ આવિ મલેસ. ગુરુ માહરો મોકલાવ્યો નથી, મિં વિદ્યા સિખિ જેહથી'; ઈમ કહી એક રથ વહિઓ, સાંઝ સમઈ ગુરુનઈ ભેટીઓ. દીયાં ધન સોવિણ અતિઘણાં, એહ પ્રસાદ સહ તખ્તતણા'; ઊઠિઉ કુમર ગુરુ મોકલાવિ, મોકલી દૂતનેં ધાવિ તેડાવિ.
૧૪૦
૧૪૧
૧૪૨
૧૪૩
૧૪૪
૧૪૫
૧. સ્વદેશ. ૨. સંપત્તિ. ૩. મળ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
179
૧૪૬
૧૪૮
૧૪૯
૧૫૦
મયણમંજરી વહિલી તેડિ, ઘાઈ અસુર ન કીજઈ જેડિ; બહુ આભરણે પેઈ ભરી, બઈઠી રથ મયણમંજરી. નારી લેઈ ચોકુટઈ સંચરિ, ઉચઈ સાદિ કુમર ઉચરિ; “સાગર સેઠિતણી દીકરી, હું લઈ જાઉં છાંનો અપહરી. ૧૪૭ એહની વાર કરિજિ કોઇ, મુઝ પુઠિ તે આવયો સોઈ'; ઈમ કહી નગર થકી નીસરઈ, સેનાનાં મારિગિ સંચરઈ. સેઠ સૂણી પરલીઆયત થયો, ‘વારુ થયો કુમર લઈ ગયો; કુલ-કલંક ચડાવત એહ, નીચ સંઘાત મંડત નેહ.” કુમર બીહય રયણી અંધાર, સૂઝઈ મારગ નહીં લગાર; જાતાં મારિગ દોઈ જેતલઈ, ભૂલો કુંમર પડિલે તેતલઈ. ચ્યાર પુહુર વાટિ વહિઆ, દિનિ ઉગતાં સરોવર ગયા; વહિયા કટક નવિ દિસઈ વાટ, ભૂલા પડ્યા હુઓ ઉચાટ. તેસિં એક ગોકલનો ઘણી, આવ્યો સરોવર પાણી ભણી; પૂછઈ કુમર પંથ તસ પાસ, ‘કટક કહી દિસ વહિ? પ્રકાસ. ૧૫ર વસતાં મારિગિ દલ સવિ વહિઓ, તુમ્હનઈ તે બહુ અંતર થઓ; “એક જ વાટ વસંતપુરતણી, ઈણિ મારિગ છઈ આપદ ઘણી.” ૧૫૩ કુમર પયંપઈ “કસો વિચાર?”, “ઈણિ મારગિ છઈ સંકટ ચ્યાર; કુસલ-ખેમિ શું તે લઘસઇ, શ્રીવસંતપુર તઓ પામેસઈ.” ૧૫૪ કુમર કહિ ‘તે સંકટ કિસો?’, ‘હસ્તિ એક રત્ત “જિમ જિસો; તિણિ માર્યા છિ લોક અનેક, પહિલો સંકટ મોટો એક. નદી એક મોટી લંઘવી, અતિ ઉંડી યમુના જેવી; તેહ તણાં તટિ સીંહ કેસરી, બીજઈ સંકટ તે મનિ ધરી. ૧પ૬
૧૫૧
૧૫૫
૧. મોળુ. ૨. પાઠા શ્રેષ્ટિતણી. ૩. પાઠાવે છઉં. ૪. મદદ. પાઠા, વાહર. ૫. પ્રસન્ન-ખુશ. ૬. સૈન્ય. ૭. સૈન્ય. ૮. પાઠાએ સુણિ. ૯. બોલે. ૧૦. હૃષ્ટ-પુષ્ટ. ૧૧. જમ=યમ.
For Personal & Private Use Only
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
180
કુશલલાભજી કૃતા
૧૫૭
૧૫૮
૧૫૯
૧૬૦
૧૬૧
આગલિ એક દ્રષ્ટિ વિષ સાપ, જાણિ પૂરવ ભવ પાપ; પેખી માનવ પૂઠઈ પુલઇ, મંત્રિ યંત્રિ ટાલિઉ નવિ ટલિ. ચોઉથી ચોરતણી છઈ પાલિ, ઘણા લોક મારિયા તિણિ ઝાલિ; અર્જન પલિપતિ તે રહિ, વાટ પીડઈ લોક નવિ વહિ.” કુમર સાંભલી સંકટ ચ્યારિ, પણિ મનિ બીહઈ નહી લગાર; મયણમંજરી ચિંતા કરિ, “માહરા પગની પિંડી થરહરિ. પ્રીતમ! એક પંથ પરિહરો, બીજઈ મારગિ ત્રેવડ કરો; વયણ સાંભલી પ્રીય મન હસ્યો, “પશુઓ તણો પરાક્રમ કસો?' કીધા મણ નીરમલ નીર, બાંઠા બેહુ સરોવર તીર; પૂઠિથકી આવ્યા સુણિ નામ, વિવહારિઆ ચારિ તિણિ ઠામિ. વિવહારી તેણે કીધ જુહાર, કુમર બોલાવ્યા તેણિવારિ; કિંઠાથી આવ્યા? ઈહ કુણ કામ?' “શ્રીવસંતપુર વસવા ઠામ. પાંચ વરસ પરદેશિ રહ્યા, વિત્ત ઉપાઈ વહિયા; ચંપાપુરિ વાત તુમ્હ સુણી, અતિ ઉછક “હુઆ તુમ્હ ભણી. રથ ચીહલે અમ્પ આવ્યા સહી, વિષમ પંથ કોઈ દીસઈ નહી'; કહિ કુમર “તખ્ત પાછા વલો, બીજઈ પંથ કટક જઈ મલો.” તે બોલઈ “હવિ અંતર ઘણો, સાથિ ન મૂકું અડે તખ્તતણો; સ્વામી! સપુરીસ સાહસવંત, તુમ્હ સરણે હવઈ અન્ડ નીશ્ચત. ઈણિ અવસર તે અટવી ભણી, બહિનિ ભૂજંગમ તસ્કરતણી; અગડદત્ત ચાલ્યો” સાંભલી, સાઝકિરણ ચાલિ મનિરલી. તેહના સગા સહોદર ચાર, બાંસઈ તિહાં અટવી કંતાર; સો ભાઈનઈ કહિવા ગહિગઈ, “અગડદત્ત મારિગિ વહિ.”
૧૬૨
૧૬૩
૧૬૪
૧૬૬
૧૬૭
૧. પાછળ. ૨. ચોરોનુ ગામ. ૩. પાઠા, પાલિ. ૪. પાઠા, દુખે ષિત્રી મરઈ. ૫. સ્નાન. ૬. પાઠાહયા. ૭. ઉત્સુક. ૮. પાઠાથયા તેહ. ૯, ચીલે. ૧૦. પાઠાદલ. ૧૧. સાંજના કિરણો હતા ત્યારે – સાંજના સમયે (?)
For Personal & Private Use Only
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
જિણિ સરોવર ઉતરિઓ કુમાર, તે સમીપઇ ગામ અપાર; ચોર પ્રચંડ અછિ તિહાં રહ્યો. વીરમતીઇ જઇ તેનિ કહ્યો.
‘અગડદત્ત જાઇ એકલો, ભાઇ-વઇર વાલુ તો ભલો'; ચોર કરી સન્યાસી વેશ, આવ્યો સરોવરતણિ નિવેશ. અગડદત્તથી અલગો રહિઉ, વિવહારિઆ પ્રતિ ઇમ કહ્યો; ‘જે પણિ આવ્યા એહનિ કેડ, વિ આગલિ છઇ ઉજડ વેડિ. આવો એનિ ઠંડી પાસ, એહ ટીટાનો કિસો વિશાસ?; આપણ જાસુ વસતી વાટ, જિમ ભાંજઇ મનનો ઉચાટ.’
વિવહારિઆ તેહ પ્રતિ કહઇ, ‘એહની નરતિ મુઠિ નવિ લહિ; એનિ સાથિ ભય કો નહી, સાહસવંત સૂર એ સહી.’
કહિ સન્યાસી ‘ધન મુઝ પાસિ, તિણિ કારિણિ ન કુરુ વેશાસ’; લોહ પાસાણ ભરી વાંસણી, ચોરે દેખાડી તેહ ભણી.
વિવહારિ આયા મુગધપણિ ચિત્ત, ચોર ભણી દેખાડિ વિત્ત; પેખી તે રલીઆત થઓ, ‘સાથિ આવસિ’ ઈમ કહ્યો.
કુમર કહિ એ ‘ધુરત જાતિ, સકઇ તો એ મ તેડુ સાથિ’; વિવહારિઆ ન વાર્યા રહિ, સન્યાસી સાથઇ થઉં વહિ. ત્રિજો દિન વઉલિઉ જેતલઇ, આવિઓ એક ગોકલ તેતલઇ; સરોવર પાલિ જઇ ઉત્તર્યો, સન્યાસી સાથઇ ન હુ તર્યો.
‘વરસ એક પિહરલા આવાસ, હું ગોકલિ રહિઉ ચઓમાસ; ઇહાં ભગત છઇ માહરો લોક, દુધ દહીનો લિસઇ શોક.’ ગોકલમાહિ સન્યાસી ગયો, સાથિ સહુ તિણિ સરોવર રહઇઓ; દુધ-દહી બહુલાં મેલવી, કાલકુટ માંહિ ॰વિસ ભેલવી.
૧૬૮
For Personal & Private Use Only
૧૬૯
૧૭૦
૧૭૧
૧૭૨
૧૭૩
૧૭૪
૧૭૫
૧૭૬
૧૭૭
૧૭૮
૧. પાઠા ચ્યાર. ૨. ગરાસીયાની ખીજવણ. ૩. તપાસમાં નિયત પણે. ૪. મુષ્ટિ-ચોરી. ૫. કેડ ફરતી બાંધવાની રૂપીયા ભરેલી થેલી. ૬. પાઠા॰ આવિ વાસો રહ્યો. ૭. પસાર થયો. ૮. પહેલા. ૯. પાઠા૰ કરિસ સંયોગ. ૧૦. પાઠા૰ વિસસિઉ કેલવી.
181
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
182
કુશલલાભજી કૃતા
૧૭૯
૧૮૦
૧૮૧
૧૮૨
૧૮૩
લઈ પ્રભાતિ ઘણી આથણી, આવ્યો ભોજન દેવા ભણી; વિવહારિઆ કુમરનઈ કહિં, “આણ્યો ગોરસ તહનઈ હઈ.” કુમર કહિ “જિમો મત એહ, અતિ સમઝાવી સેવક તેહ; તુ હિ ન રહિ વિવહારિઆ, વિષ-ગોરસ તે આહારીયા. સન્યાસી પોહતો તે ગામિ, તે જમ્યા સૂતા તેણિ ઠામિ; જાવાતણી થઈ જવ વાર, કુમર જગાવિ તેણિ વારિ. પ્રાણરહીત દીઠા જામ, ચમક્યો કુમર સજ થયો તામ; ‘સવિ કિહિની લીધી વાંસણી, દઉ દાઘ વિવહારિઆ ભણી. તે સન્યાસી અસી કરિ રહી, આવ્યો રથિ તે આડો વહી;
ભાઈ ભૂજંગમ માર્યો જેહ, માંગઉ વયર તેહનો એહ. કુમર કિહિ રે મુઢ! અયાણ, સીહ સાથિં મૃગ કર્યું પરાણ; વઢવા કારણિ તે બલ કરિ, અસી ગ્રહી અતિ ઉછક આફલઈ. કુમરઈ ધનુષબાણ સાધીઓ, વયરી મર્મ-ઠામ વેધીઓ; અલગો થકો પડી? તે જામ, વહી કુમર આવ્યો તિણિ ઠામિ. ચોર કહિ સંભલો “કુમાર!, એક વીનતી મૂઝ અવધારિ; સાહમાં પરવત 'ડાબી દીસઈ, ગુફામાંહિ મુઝ પુત્રી વસઈ. અતિ સરુપ યોવનવય તેહ, પરણીનઇ તે સાથિ લેઈ; બીજઈ અરથ-ગરથ અતિઘણુ, તે સહુ તુ લેજે તુઝતણુ'. કહિ પ્રચંડ “ભાર લેઈ ખાગ, દયા કરી મુઝ દેજે દા; “ગુફાંમાહિ જવ જાઈ કુમાર, મયણમંજરી સાથિ તિવાર. સીલા ઉઘાડી પહેઠા જસઈ, તસ્કર-પુત્રી આવી તિસઈ; અપછર-રંભતણિ અનુસાર, પેખી વિહવળ થયો કુમાર.
૧૮૪
૧૮૫
૧૮૬
૧૮૭
૧૮૮
૧૮૯
૧. પાઠાનિજ. ૨. સહુ કોઇની. ૩. જોર, બળ. ૪. પાઠાદીવા. ૫. પાઠા, ગુફા જોઈવા. ૬. ત્યારે.
For Personal & Private Use Only
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
183
૧૯૦
૧૯૨
૧૯૩
૧૯૪
જાણિઓ કુમર લેઉં સુંદરી, અતિ સરુપ હુઈ અંતેરી'; વાર-વાર સન્મુખ પેખેઇ, નયણ સનેહી જનારિ નિરખેઇ. મયણમંજરી ચિંતઈ તામ, “કંત રખેઇ વિલોપઈ મામે'; નારિ કહિ પ્રતિ નાહ વિચારિ, “વીરમતીનઈ વતંત સંભારિ. ૧૯૧ તઈ માર્યો છઈ એહનો પીતા, કરસો વિસાસ ખાસો ખતા; માનઓ વયણ માહિરુઉ કવિઓ, ચોર પ્રતિ કાલહિ તૂ રહિઓ. રતન અમુલિક લીઆં અનેક, આપણઈ લીધો તર્કસ એક; મયણમંજરી દાખ્યો પ્યાર, એક સમુપ્યો નવસર હાર. સુખિં ખિંતિ આગલિ થતીહાથી નીસરિ, અટવીમાહિ મયગલ સ્વર કરિ; સૂઢિ પ્રાણિ તરુઅર ભાંજતુ, આવ્યો જલધર જિમ ગાજતુ. જાણે કરિ પર્વતનો શૃંગ, ધાઈ ધસઈ ધીવર ધવલંગ; રથ પેખીનઈ રીસઈ બલિ, મારવા કારિણિ આગિલિ પુલઈ. દિઠો મયગલ કુમર જિવાર, ધનુષબાણ સજ કીઉ તિવારી; જિમ ગજ આવિઓ મૂઠિ પ્રમાણ, તવ કુંભસ્થલ હણિઓ બાણિ. ૧૯૬
બાણ પૂછ લગિ પઈઠો સીસ, મયગલ મોટી મૂકી ચીસ; વલતો બલિ બીજઇ સરિ હણ્યો, નિરતો સર પુષ્ઠિ નિસર્યો. ૧૯૭ બીજઈ સરિ પિહિલો ઠેલીલ, તિણિ વેદન મયગલ ભેલીઓ; અટવી સનમુખ નાઠો જાઈજાણે પડ્યો સીહનો ઘાય. એક કષ્ટ ઉલ્લંથિઉ કુમાર, આગિલ આવિ નદી અપાર; રથ છોડિઓ તેહનિ તટિ જઈ, જોયો વૃક્ષ આપ સજ થઈ. ૧૯૯ “વેલ વૃક્ષની લાંબી દોરિ, નૂરઈ નહી ઘણેરઈ જોરિ; જોઇ નદીતણો વિસ્તાર, આપ ઉતરિઓ પેલાં પારિ.
૧૯૫
૧૯૮
૨૦૦
૧. પાઠા નીજરિ. ૨. પાઠાતુ નારિ ચિચારિ. ૩. વૃત્તાંત, પાઠાઠ ચીત. ૪. પાઠાઠ કીય. ૫. ગફલતમાં રહેશોત્રનુકસાન થશે. ૬. બાણનું ભાથું, પાઠા તરગસ. ૭. પાઠાસાંચરઈ. ૮. જેમ માછીમાર બગલા સામે દોડે તેમ. ૯. પાઠા, સર. ૧૦. પાઠા નીકલ્યો. ૧૧. વડવાઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
184
કુશલલાભજી કૃત
૨૦૧
૨૦૨
૨૦૩
૨૦૪
૨૦૫
ગાંઠિ ગ્રહી બેહુ દોરણી છે, ભિંજા પછી ન તૂટઈ તેહ; મોટા વૃક્ષ તણિ થડ બાંધિ, તરતો જોઈ છઈ બહુ સંધિ. બીજઈ વટિ તરુની દાલિ, સબલ પ્રોણિ બાંધી તતકાલ; નદી તરિઓ દોરણી ગ્રહી હાથિ, ઈમ ઉત્તરીઓ સઘલ સાથી. નદી સંઘી આઘા સંચરઈ, એકઈ સરોવર ભોજન કરિ; વશ્યા રાતિ ગુંજઈ સીહ, અગડદત્ત મનમાંહિ અબીહ. કહિઓ સારથી ઇંધન લાવિ, ચકમક લેઈ અગનિ જગાવિ; થ્યારિ પૂહર “અંગીઠું કરિ, ચિહુદસિ સિંહ ગુંજતો ફરી. સીહ સબદ બોલઈ અણુશારિ, કુમરિ હરિ બાણ પ્રહાર; તેહ તાલુઓ વિંધઓ જસઈ, પડ્યો સીહ ખડહડઈ ભૂઈ તસઈ. જાણ્યું “મુઠિ ઠરી માહરી, સીહ તણી ચિંતા અપહરી'; તેથી આઘા વાટઈ વહિં, પેનું સર્પ “ફૂકિ તરુ દહઈ. કાલી જાતિ ક્રૂર વિકરાલ, મુખિ મુકિં જાણે દવઝાલ; ફણી-મણી-કિરણ અજુઆલુ કરિ, માહા વેગઈ પુઠિ સંચરિ. ક્રોધઇ ધમધમતો ધાવતો, કુમરિ પેખ્યું તે આવતો; સજી ધનુષ સારંગ સમાન, મૂકું તવ અર્ધચંદ્ર બાણ. ફણ છેદી નાખ્યઉ વેગલો, વેદન સર્પ થઉ આકલુ; તિહાંથિ રથ ખેડ્યો મનિલી, પન્નગતણી આપદા ટલી. અનુક્રમિ અટવી લઘી ઘણી, આગિલિ પાલિ ચોરહ તણી; ચિહુદિસિ પર્વત એક જ વાટ, તિહા વિચિં રથ નિશરિ વાટ. ચોર બિપિનિ જાઈ ઈમ કહિ, તખ્ત વયરી ઈણિ વાટઈ વહિં; અર્જન પલીપતિ છઈ ધણી, તેણઈ મેહેલી સેના આપણી.
૨૦૬
૨૦૭
૨૦૮
૨૦૯
૨૧૦
૨૧૧
૧. દોરી. ૨. પાઠા. ભીના. ૩. પાઠાટ નિરતઉ. ૪. પાઠા. તરવરની. ૫. જાડી વડવાઈ, પાઠાપ્રાણિ. ૬. પાઠા. સોહલો. ૭. પાકા જાઈ. ૮. સગડી. ૯. પાઠાતસ. ૧૦. શાર્ગ ધનુષ્ય. ૧૧. પાઠા, પાલિ તિહાં. ૧૨. પાઠાઠ મેલવી.
For Personal & Private Use Only
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
185
૨૧૨
૨૧૩
૨૧૪
૨૧૫
૨૧૬
તેણઈ રાતિ તે પલિતણા, ગયા અને થઈ જોર જે ઘણા; અર્જનતણા સહોદર હોઈ, ધાડ સાથિ માંડી સોઈ. પદ્ધિપતિ થોડઈ પરિવારિ, આડો આવ્યો વહી તિણિવારિ; રથઘંટા વચિ પડિલ જિસઈ, પેખઈ કુંમર ચોર ચિહું દસિં. માયણમંજરી રોદન કરિ, પૂછઈ કંત કાઈ તુંડરિ?'; “સીહ સાપ કુંજર એકલા, એ બહુલા કિમ કરસિં "ભલાં? કરી બુદ્ધિ ઈમ કહિં કુમાર, “શામા! સો સોલ શૃંગાર; રતન-જડીત ગરહિંણા જેહ, તે પિહિરો અવસર એહ'; અદભુત વસ્ત્ર પિહિર્યા અપાર, રથ આગિલિ બિઇસારી નારિ; અગડદત બિઈઠો તાસ પૂઠિ, ધનુષ-બાણ સાધિ નિજ મંઠિ. અર્જન ચોર વિષય વિકરાલ, રૂપવંત નરખી “જિવ બાલ; સઘલી સેના પ્રતિ ઇમ ભëિ, “રખે કોઈ “નારીનઈ હણઈ. કરી બુદ્ધિ નર મારિસ એહ, એ રમણી હું આણિસ ગેહ; તે ટાલીનાં બાણ પ્રહાર, મૂકઈ લાગઇ નહીં લગાર. અર્જનચોર ચોપટ ચોસાલ, રથ સમીપ આવ્યો વિકરાલ; તે અવસર ઓલખીલ કુમાર, મર્મ-ઠામાં મેહિલો પ્રહાર. સર લાગતિ સમઈ ખડહડઇ, થઓ અચેત ભૂમિ-તલિ પડિ; બીજાઈ નર હણિયા બહું, સેના તતખિણ ભાગિ સહુ. ૧૩વિણ નાયક સેના નવિ રહિ, લાંઘી પાલ ચિત્ત ગહગહિ; વસંતઈ દેસ વાટ તે વહિ, પુણ્યઈ વંછીત ફલઈ કવી કહિ. હવિ જે પરણી રાજકુમારિ, વહિ પંથ દલસહીત નિવાર; કુમરતણી નીત જોઈ વાટ, સ્વામિ વિણ સેના ઉચાટ.
૨૧૭
૨૧૮
૨૧૯
૨૨૦
૨૨૧
૨ ૨૨
૧. પાઠાદોઈ. ૨. પાઠા, શૈન્ય. ૩. ટેકરીઓ વચ્ચેનો રસ્તો. ૪. પાઠા, સાથિ. ૫. પાઠાઠ કલા. ૬. આભૂષણ. ૭. પાઠાપંઠિ. ૮. પાઠાજમ. ૯. પાઠા, રમણીનઈ. ૧૦. ચારે બાજુથી. ૧૧. પાઠાઠ અસિ ગ્રહી. ૧૨. પાઠાકીઉ. ૧૩. પાઠાનર.
For Personal & Private Use Only
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
186
કુશલલાભજી કૃતા
૨ ૨૩
૨૨૪
૨૨૫
૨૨૬
૨૨૭
શ્રીવસંતપુરિ આવ્યા જસઈ, સન્મુખ રાજા આવ્યો તસઇ; પૂછઈ રાય અગડદત્ત કિહાં?” તવ દલનાયક બોલઈ તિહાં. ગુરુનઈ મલવા પાછો વલ્યો, વલતો અખ્ત સાર્થિ નહુ ભલ્યો; કુમતણી હરિ કરવી સાર, રાજાઈ મુક્યાં અસવાર. રાજા કુમરીનઈ સાથઈ કરી, નિજ મંદીર આવ્યા સુખ ધરી; દીધો બહુલો દ્રવ્ય અપાર, સાર્ પ્રણમી મિલિઉ પરિવાર. રાજા મનઈ ઘણો અંદોહ, રાજકુમારીનઈ કંત વિછોય; માતાનાં નિજ પુત્ર વિયોગ, તિણિ શોકાતુર સઘલો લોક. એક કહિ “રથ ભૂલ પડ્યો, જઉ અટવીનઈ મારિગ ચડ્યો; વિસર-સહ-ગમંદ વિણાસ, તર્ક આવવાની કહી આસ? ઈમ સહુ કોઈ ચિંતા કરિ, જોતાં કુમર ચિહું દશ ફરિ; એકઈ રથઈ કુઅર તેણિવાર, આવ્યો સરોવરમાં હરખ અપાર. ગયા વધાવા રાજા ભણી, સવા કોડિ દઈ વધામણિ; રાજકુમારી માતા સાંભલી, દિઓ હાર મનિ પુગી લી. સુભ મુહુરત પઇસારો કીઓ, પિતા ગ્રાસથિ ત્રિગણો દીઓ; માના પ્રણમી પગઈ આનંદ, સેવઈ નર-હય-ગય બહુ વૃંદ. વાટિ મૂઆ જે વિવહારિયા, આપઈ ગરથ જે ઉગર્યા; વીર ભરી હુંતી વાસણી, તે આપી સવિ કહિનઈ ગણી. અગડદત્ત રાજા પ્રતિ કહિ, “પિતાતણો ઈહાં વયરી રહઈ; એતી કૃપા કરો મુજ સ્વામિ., હું તે સાથિ કરું સંગ્રામ.' અભંગસેન રાય તેડાવીઉં, “સનધ-બધ થઈ તે આવીઓ; મિલ્યા લોક તે જોવા કાજિક અગડદર આવઉ તેણિ કાજઈ.
૨૨૮
૨ ૨૯
૨૩૦
૨૩૧
૨૩૨
૨૩૩
૧. પાઠાઠ અણગ. ૨. પાઠા, ચિંતા. ૩. પાઠાઠ લાખ. ૪. આનંદ. ૫. પ્રવેશ. ૬. રાજ્યકર્તાના કુટુંબીઓને પગાર માટે અપાતી રોકડ રકમ. ૭. પાઠાઉગરી. ૮. બખ્તર પહેરીને, પાઠા, સજી-સમાજી.
For Personal & Private Use Only
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
187
૨૩૪
૨૩૫
૨૩૬
૨૩૭
૨૩૮
કહિં લોક “એ બાલ કુમાર, અભંગસેન પરચંડ અપાર; એક કહિ “ગજ મોટો હોઈ, બાલક સિહ ન પુચિ હોઈ.” દો આખડઈ અતિ આફલઈ, ભૃકુટી ભીષણ થાએ ભલઈ; અભંગસેનઈ વાહિઓ કરવાલ, અગડદર્તિ ચૂકવીક તતકાલ. મુકિંઉ ખડગ કુમરઈ કરી રીસ, અભંગસેનનું છેદ્યો શીસ; પુગી જણણીતણી જગીસ, સજન લોક દઈ તવ આસીસ. અભંગસેનની સઘલી દ્ધિ, રાય અગડદત્તનઈ દીધ; વાલ્યો વયર પીતાનું સહી, નિજ મંદિર આવ્યો ગહગહી.
અરધ રાજ લિઉ રાજા તણઈ, સુખ ભોગવિ ઘરિ આપણિ; રાજકુંઅરિ સારું ઘરિ રીત, મયણમંજરીસું મન પ્રીતિ. ઇક દિન ઈન્દ્રમહોછવ હુઓ, પડહ વજાવઈ રાજા કહુઓ; સુધ પ્રભાતિ સહુ કો વનિ વહીં, “સઝી સમુઝી આવીયા સહી. નગર લોક સહુ કો વનમાંહિ, રાજા પ્રેમ ઘણાં ઉછાહિ; અગડદત્ત માતા સંઘાત, સપરીવાર આવ્યો પરભાતિ. ઔર પુહુર લગિ નાટિક કિયાં, ભોજન-દાન-માન બહુઈ દીયાં; સાંજ પડેઇ તવ રાજા ભણઇ, પહો સવે મંદિર આપણઈ. સઘલો અગડદત્ત પરીવાર, માતનઈ તે કરિ જુહાર; સજી સમઝી ઘર ભણી વહિં, હસી કુમર માતા પ્રતિ કહિ. સહુ કો તખ્ત પધારો ઘરે, અસ્તે આવું છું પણિ અંતરે; મયણમંજરી રાખીઈ પાસ, હીચોલે હીંચીઅ ઉલાસ. નગર લોક સહુઈ કો ગયા, નારીસહીત કુમર તિહાં રહિયા; તિણિ અવસર વિદ્યાધર કોઈ, વહિ આકાસ ઉછક હોઈ.
૨૩૯
૨૪૦
૨૪૧
૨૪૨
૨૪૩
૨૪૪
૧. આશા, પાઠાઠ આસીસ. ૨. પાઠાઆર્શીવાદ. ૩. પાઠાભણિ. ૪. જાય છે. ૫. પાઠા, સાંઝ સમય મંદિર આવયો. ૬. પાઠા. સહુ કો ઘરિ. ૭. પાઠા. રાજકુંઆર. ૮. પાઠા. હું. ૯. પાઠા નગરમાહી. ૧૦. પાઠા, સોઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
188
કુશલલાભજી કૃત
૨૪૫
૨૪૬
૨૪૭
૨૪૮
૨૪૯
તેહતણી નારિ છઈ જેહ, અન્ય પુરુષસિઉં લુબધી તેહ; તે વિદ્યાધર “જાણી વાત, કરવા માંડ્યો નારી ઘાત. મનિં કુડિ મુખિ માયા કરિ, હણતો ઘરિ પિતાથિ ડરિ; ફૂલ સુગંધ બહુ મેલવી, ઔષધ ચૂર્ણમાંહિ કેલવી. ફૂલતણો તિર્ષિ ગુથિઉ દડું, માહ સર્પ થયો નાનહ; ફતેહના વિષનો એ સંકેત, ડંક સમઈ તે થાઇ અચેત. વિદ્યાધર દડો કરિ લીલ, તિ લેઈ નિજ નારીનઈ દીઓ; ક્ષણ એક લગિ નારી કરિ ગ્રહી, ઉછાલી નાખઓ ભૂઈ સહી. અંબરથી આવિલ અપાર, અગડદત્ત દીઠો તે વાર; કરમયોગ તે હાથે લીઓ, મયણમંજરીનઈ વલી દીઓ. દેખી દડુઓ અપુરવ તેમ, દેઈ નાસકા પરિમલ લઈ; સર્પ ડંક દીધઈ ખડહડઈ, અગડદત નઈ ખોલિ પડિ. કુમર કરિ તવ હાહાકાર, ‘હૈ હૈ દેવ! "હુઉ નિરધાર; કુસમ જેટલીનઈ હુઉ સાપ, કુમર કરિ તવ દુખ વિલાપ. હુર એક લર્ગિ ઉષધ મંત્ર, કીધા મણી મહુરાના તંત; તુહઈ ચૂરણ સર્ણ પ્રમાણ, ચાલઈ કાંઈ નહીય પરાણ. નયરીતણી પોલિ સવિ જડી, મૃતકરૂપઈ સ્ત્રી પાસઈ પડી; કર્મ મોહિના-તણાં પ્રકારિ, સાંથિ મરણ મંડઉં કુમારિ. સૂકાં કાષ્ટ બહલાં સંગ્રહી, માંહિ બિછઠો પ્રમદા ગ્રહી; અગનિ લગાડિ ચિહેંદસિં જસઈ, તે વિદ્યાધર આવ્યો તસિ. કહિ વિદ્યાધર “સુણિ માહારાજ!, મુરખ મ મરિ નારિનઈ કાજ'; કહિ કુમર “એહ મુઝસે પ્રેમ, એહ વિના હું જીવું કેમ?'.
૨૫૦
૨૫૧
૨૫૨
૨૫૩
૨૫૪
૨૫૫
૧. પાઠા જાતા વાટ. ૨. પાઠા, જેહના. ૩. ફળ. ૪. પાઠા, ઝાલીયો. ૫. પાઠા. થયુ. ૬. પાઠા૦ ફીટી. ૭. મહુડાનું વૃક્ષ, પાઠા. બહુ ૮. તેનાથી, પાઠા. તઉહી. ૯. પ્રાણ. ૧૦. બંધ થઈ ગઈ. ૧૧. પાઠાઇણસિઉ. ૧૨ પાઠાઈણિ પાખિઈ. ૧૩. પાઠાનેમ.
For Personal & Private Use Only
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
189
૨૫૬
૨૫૭
૨૫૮
૨૫૯
૨૬૦
વિદ્યાધર તે દીખી કુમાર, દયાવંત અતિ થયો અપાર; વિષનો એક દડો માહરો, "હુઓ સંહરુ વિષ સઘલો તારો.” અગડદત રલિયાત થયો, તેનિ કાંનિ મંત્ર તિણિ દીઓ; મયણમંજરી સાજી થઈ, અગડદત્તની ચિંતા ગઈ. કહિ વિદ્યાધર “સુણો કુમાર!, તાહરિ એહસું પ્રેમ અપાર; પણ નારી હુઈ નીઠુર જાતિ,” વિદ્યાધર કહિં વિતક વાત. કહિં કુમર ‘સહુ સરીખી નહી, માહરિ પ્રાણ-જીવ એ સહી; ત મુઝ દિધો જીવીદાન, તું ઉપગારી સુગણ નીધાન.” નવસર હાર કુમર તવ દીઇ, ઉત્તમ હી તે અવસર લહિ; આજ થકી તું બંધવ થઓ,” વિદ્યાધર નિજ ઠામિ ગયો. મયણમંજરી જાણી વાત, “માંડિઓ મરણ પ્રીય મુઝ સંધાત'; ખરી પ્રીત જે મનિ નિર્વહઈ, મયણમંજરી પ્રીલ પ્રતિ કિહિ.
સ્વામી! બહુરાતિ અંધાર, નયણે ઘોલઈ નીદ્ર અપાર; દીસઈ એ સનમુખ દેહરુ, ચાલો તિહાં કીજઈ “સાથરુ. અમદા ઉપાડી ભૂજ પ્રાણિ, બાંસારી પ્રસાદઈ આણિ; “સ્વામી! ઈહાં અંધારું ઘણું,” “આણું અગનિ તણું ચાંદ્રણ.” અગનિ લેવા ગયુ કુમાર, કુમરી સંચલ સુણ્યો તિવાર; ‘છાના નર બોલઈ દેહરિ, ચોર દોઈ આયુધ સજ કરિ. મયણમંજરી પૂછઈ તામ, કવણ તહે? ઈહ કેણઈ કામ?'; ચોર અખ્ત આવ્યા ઈણિ ઠાંણિ, અગડદત્તના વઇરી જાણિ. ચોર ભૂજંગમ અતિ પરચંદ, અર્ચન પણિ કીલ બિ-ખંડ; ત્રિહ ભાઈના વયર વાલવા, આવ્યા અગડદત્તનઈ મારવા.
૨૬૧
૨૬૨
૨૬૩
=
૨૬૪
૨૬૫
૨૬૬
૧. પાઠા, ઉગરું. ૨. પાઠાવિદ્યાધર નવિ લીયઈ. ૩. પાઠાપછઈ. ૪. પાઠાઅછઈ. ૫. પથારી. ૬. ચાંદરણુ=ઝાંખો પ્રકાસ. ૭. હલચલ. ૮. છુપાયેલા.
For Personal & Private Use Only
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
190
કુશલલાભજી કૃતા
૨૬૭
૨૬૮
૨૬૯
૨૭૦
૨૭૧
બંધવ પાંચ હતા અખ્ત જોડિ, એણઈ વિઠંડી લાઈ ખોડિ; વરસ ચ્યાર અખ્ત ભમ્યા સહુ, પણિ એકાંતઈ પામ્યો નહી. આજ સમો હુંતો અતિભલો, હવિ માડ્યું કુઅર એકલો; તિસઈ સર્પ-વિષ તુઝનિ થયો, મરવા સાથિં કુમર ઉમહિઓ. જાણ્યું એહ કુમર ઇમ સરઈ, ફોટ ઝૂઝ કવણ હવિ કરિ; વિદ્યાધર આવ્યો તિણિવાર, ટાલ્યું મરણતણો સંહાર કિવિ અખ્ત સજ કીયાં હથીઆર, હણમાં આવત સમય કુમાર'; સંભલી વાત મયણમંજરી, કર્મયોગ નારિ મતિ ફરી. નારી કહિ “ચોર! સાંભલો, બોલ બંધઈ તુમ્હ સાચો "મલો; એ તલ હું અગડદર મારેસઈ, પછઈ હું તન્ડ સાથિં આવે.” છાનું દીવો ચોર જ પાસિ, નારી પ્રગટ કી જાસ; રૂપવંત જઓ એ નર હોઇ, તુ હું પ્રીય આદરસું દોઈ.” ચોરે જાણ્યું “કુડી વાત, ઈ કિમ કરસઈ સ્વામિ ઘાત?; એ કહિ “કામાતુર નારિ, સુત બંધવ કરિ સંહારિ.” ચોરે ચિત્ત વિમાસ્યું ઈસ્યું, “દિવિ પણિ કોતિગ જોઇ સુ'; છાનો દીવો ઢાંક્યો જસઈ, અગડદત્ત પણિ આવ્યો તસઈ. નારિ પ્રતિ કુમર ઉચરિ, “કસો ઉજાસ થઓ દેહરિ?'; નારિ કહિં ન જાણિ સહી, સચેતન કાયા મુઝ નહી. પણિ હું વાત કહું અનુમાનિ, તે સાચી કરિ કંત! તું જાણિ; આણિ આગિ તહે વેગલી, હથ થકી વાઈ ધરજલી. તેમનો ઝલકો સહમી ભીતિ, તે ઉજાસ હસઈ તિહાં ભિતિ; મઈ પણ દીઠી વેગલી હતી, સાતમી ભિંત અગનિ ઝલકતી”.
૨૭૨
૨૭૩
૨૭૪
૨૭૫
૨૭૬
૨૭૭
૧. વિનાશ કરનારે. ૨. સમય, પાઠાસુપન હતી અ૭ ભલઉ. ૩. મળ્યો, પાઠક હવિ પાડિઉં, ૪. યુદ્ધ. ૫. પાઠાઠ કરુ. ૬. કરાવ્યો?. ૭. પાઠાઇમ. ૮. પ્રજ્વલિત થઈ. ૯, પાઠા, તુમ્હ ચીંતિ.
For Personal & Private Use Only
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
191
૨૭૯
૨૮૧
પણિ નારી મન માયા ધરુ, ભૂમિં સવસ્ત્ર જોઈ પાથરુ; કિવિ ફોકટ અજુઆલું કરું, જિમ આપણ કીજઈ સાથરુ.” ૨૭૮ લેઈ ખડગ નારીનઈ દીઓ, પોતઈ વિશ્વાનર ફૂંકીઓ; તવ નારી પ્રીય મારણ ભણી, મૂક્યો ખડગ તેણિ પાપણી. વાહમાં ભારવટઈ જઈ અડિઓ, હાથ વિછોટઓ ભૂંઈ પડ્યો; કહિ કુમર “એક જ સિઓ થઓ?' “મઈ અજાણઈ ઉંધીઓ ગ્રહિઓ.” ૨૮૦ કહી એમ સંતોષિઓ કંત, બઈઠાં બહુ સાથઈ નથંત; ચોરે દીઠો એહ વૃત્તાંત, હિયડામાહિ થયા ભયભ્રાંત. ધીધામ્ એ સંસાર અસાર, હે હે નારી હર્યું ભર્તાર; સગો કોઈ કહિનો નહીં, સ્વારથવંત સહુ કો સહી.
૨૮૨ પઈણિ નર એ નારીનઈ કાજ, માડિઓ હંતો મરણ અકાજ; કતિર્ણિ નારિ પ્રીઉં સઇ હથિ હણિલું, ‘ગુણહીણ નેહ ન ગમ્યું. ૨૮૩ કર્મ મોહની વસિ જે પડિયા, રાય રાંક જિમ તે રડવડ્યા; ચોરે ચિંત વીમાસી અસી, મન વયરાગતણિ મતિ વસી. દેખી ચરિત્ર ચોર મનિડરચ્યા, છાડીની વાટાં નીસર્યા; વન ભમતાં સુધઈ વઈરાગિં, મુનિવર મલિઆ તેહનિ ભાગિ. ૨૮૫ સુણી ધરમ સાચો ઉપદેશ, દીખ્યા ગ્રહી સાધુનઈ વેસ; ભણઈ-ગણઈ તપ-જપઈ અપાર, ગામ-નગર-પુરિ કરિ વિહાર. ૨૮૬ હિહિં તે અગડદત્ત દેહરિં, ચ્યાર પુર નિર્સિ નિદ્રા કરિં; ઉગઈ દિન નિજ મંદિર ગયા, રાતિતણાં સવિ “વાત કહિયાં. ૨૮૭ સુખઈ સમાધિ તિણિ પુરિ રહિ, હય-ગ-રાજદ્ધિ ગહિ-ગહિ; ઘરિ સ્વામિની રાજકુંયરી, પણિ અતિ પ્રીત મયણમંજરી. ૨૮૮
૨૮૪
૧. પાઠા, મંડૂ. ૨. પાઠાવ આપણ. ૩. પાટડો, મોભ. ૪. પાઠાવે છઈ. ૫. પાઠાઈહિ પુરૂષ. ૬. પાઠાજિણિ. ૭. સ્વયં. ૮. પાઠા ગુણહીણી તેહ૯, પાઠા, વાત. ૧૦. નદીનો કાંઠો, પાઠા છીની. ૧૧. પાઠા, તીયાંની. ૧૨. પાઠાઠ વીતક.
For Personal & Private Use Only
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
192
કુશલલાભજી કૃત
પગઈ.
૨૮૯
૨૯૦
૨૯૧
અનુક્રમઈ પુત્ર દોઈ સંતાન, દીધા અરથ ગરથ બહુમાન; અન્ન દિવસ રાજા ઇમ ભણિ, “પોતનપુરિ કારિય આપણઈ.” અગડદા પરધાન જ ભણી, પોતઓ સાથિ સેન લઈ ઘણી; તિણિ રાજાનઈ આપ્યું ઘણો, વયર અછઈ ત્રિણિ પેઢી તણો. મેલ કરવા તેડિયા તીહાં, તીહાં તસ્કનઈ પુહુતો જોઈ ઈહિ; સીખ માગિ તિહાંથિ ચાલીઓ, અનુક્રમમાં પોતનપૂરિ આવીઓ. મેલ કીક બેઠું રાજા તણો, બિહું સંતોષ થઓ મનિ ઘણો; ઉતારિ તિણિ નયરી રહિ, નિત-નિત નવ કહિણ તિહાં કહિ. અન્ન દિવસઈ ઉતારામાણિ, અગડદત જમીઓ ઉછાહ; ચોર ભૂજગમની અનુસાર, "બિહિરણ આવ્યા દો અણગાર. અગડદા તવ પૂછઈ ઇસ્યું, ‘તખ્ત વયરાગનું કારણ કર્યું?'; કિહિ સાધુ “સાંભલો વિચાર, અગડદત્તનો એ ઉપગાર.” વાત સુણી ચિત ચમક્યો તામ, કુણ તે અગડદત્ત? કુણ ઠામ; તન્હ સાથઈ કે હું સંબંધ?, કરીય પ્રસાદ નઈ કહું પ્રબંધ.
૨૯૨
૨૯૩
૨૯૪
૨૯૫
દુહા
૨૯૬
સાધુ તેહ નવિ લિખિ, તિણિ સઘળું વૃત્તાંત; જિમ હુઓ તિમ જ કવિઓ, નિસુણી મનઈ ચમકતઈ.
અડે ભૂજંગમ ચોરના, લહુડા બંધવ દોઈ; વયર ત્રિહું ભાઇતણું, નિત મનસા લઈ સોઈ. વસંતપુરિ અડે આવીયા, ઈહું મહોછવ સાર; તેણિ રાતિ એકલો પેખ્યો, અગડદત્ત કુમાર.
૨૯૭
૨૯૮
૧. પાઠાપુહતુ. ૨. પાઠા, તાહિ. ૩. સમાન, પાઠાઅણુહારિ. ૪. વહોરવા. ૫. પાઠાપૂઠઈ. ૬. પાઠા. ગામિ.
For Personal & Private Use Only
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
193
અગડદત્ત રાસ
૨૯૯
૩૦૩
ચૂપઈઃ
મયણમંજરી સર્પઇ ડસી, જાણ્યું કુમર મૃત ચહસી; સા તે વીદ્યાધર સાજી કરી, પ્રાસાદઈ આણી કુંઅરી. અગનિ કાજઈ ગયો કુમાર, મયણમંજરી ફરી તીવાર; હિહિં હું ત૭ ઘરિ પ્રીય! આગેસ, અગડદત્ત સઈ હાથઈ રહણસ.૩૦૦ તે તો અખ્ત ન માની વાત, જાણિઓ “પ્રીઉ કરિસઈ નહી ઘાત”; પ્રીલ પૂછઈ “દેહરિ ઉજાસ”, “અગનિ આણતાં હુઉ પ્રકાસ.” ૩૦૧ અગનિ ફકતાં ઉઠી બાલ, કંત ભણી વાહીઓ કરવાલ; વલતું કપટ વચન તેણીઓ કહિએ, “ભોલપણઈ અસી ઉંધું ગ્રહિ”. ૩૦૨ જિમ પેખ અડે એક પ્રકાર, ઘીધી એ સંસાર અસાર; તિણિ અચ્છે લીધો સંયમ ભાર, અખ્તનિ અગડદત્ત ઉપગાર'. વાત સૂણી ઉઠીલ કુમાર, પય લાગી પ્રણમ્યાં અણગાર;
જે વાત ઋષિજી! તખ્ત કહી, તે તો અગડદત્ત હું સહી. ૩૦૪ મિત્ર! ત્રિણિ બંધવ તઋતણા, મારી પાપ ઊપાયા ઘણા; ખિમાવંત તખ્ત ઉપસમ કરો, એ અપરાધ ખમો માહરો.” મનમાં ચિત ચિંતઈ મુની સહી, “અણઓલખઈ વાત મઈ કહી; પણ છઈ ઉત્તમ એહ કુમાર, કિમ કહું જોઈ ભવ-નીસ્તાર?. ૩૦૬ જોયઓ નારીતણો ચરીત્ર, જીણઈ કીધઉં એવડો અખત્ર; જોહનિ કાજ મરણ માંડિઓ, ચોર કાજિ કંતહ ખંડીઓ.” ૩૦૭ વાર-વાર કુંઅર દુખ કરિ, જિમ-જિમ તે વાત સંભરઈ; “મરમ ન જાણ્યું નારીતણો, ફોકટ ભવ હાર્યો આપણો.”
૩૦૫
૩૦૮
૧. બળશે, પાઠાહિવિહ. ૨. પાઠામારિસિ. ૩. પાઠા, જિ કાઈ. ૪. પાઠા, રષિ. ૫. પાઠાઠ હી જ હઈ. ૬. નીંદ્યકાર્ય. ૭. પાઠાપ્રતિ.
For Personal & Private Use Only
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
194
કુશલલાભજી કૃતા
૩૦૯
૩૧૦
૩૧૧
૩૧ ૨
“અગડદત્ત! મનિ મ કરિ કલેસ, સાંભલિ ધર્મતણો ઉપદેશ; કુટિલ ચરિત્ર સહુ નારીતણાં, અંગ-ઉપાંગ કહ્યો અતિ ઘણાં. વિષયવ્યાપી લોપઈ કાર, કુલનઈ કેડિ ઉડાવિ છાર; ન ગણઈ માય-તાય-ભરતાર, મીચી આંખિ કરિ અંધાર. ચૂલણી બ્રમ્હદત્ત સૂત હણ્યો, પુત્રતણો સગપણ ન હું ગણ્યો; સૂરિકતા મારિઓ કંત, ભાખ્યો વર્ધમાન ભગવંત.” સહિગુરુતણાં વચન સાંભલી, મનિ વઈરાગતણિ મતિ ભલી; રાજ દ્ધિ કીધો પરીહાર, સઈ-હથિં લિધો સંયમ ભાર. અનૂકમિં ભણ્યા અગ્યારહ અંગ, પાલિં ચારિત્ર મનનઈ રંગ; ઉગ્ર તપઈ સોસઈ નિજ દેહ, પ્રવચન માતા પાલિ તેહ. અંત સમઈ સંલેખના કરી, શ્રી ગુરુ મુખિ અણસણ ઉચરી; શુભ ધ્યાનિ મન નિશ્ચલ ધર્યો, નવમઈ ગ્રેવકઈ અવતર્યો. તિહાંથિ ચવીનઈ ઉત્તમ ઠામ, ઉત્તમ કુલ સંયમ અભીરામ; ઘણા જીવ પ્રતીબોધી કરી, અનુક્રમિં પામેસઈ શિવપુરી. સંવત બાણ પક્ષ સિગાર, કાતા સુદિ પૂનિમઈ ગુરુવાર; શ્રી વીરમપૂરિ નયર મઝારિ, કરી ચોપઈ મતી અણુસારિ. શ્રી જિનચંદ્રસૂરિ ગુરુરાય, ગુરુ શ્રી અભયધર્મ વિઝાય; વાચક કુશલલાભ ઈમ ભણિ, સુખ સંપત્તિ થાઈ આપણઈ.
૩૧૩
૩૧૪
૩૧૫
૩૧૬
૩૧૭.
સી .
8િ
૧. પાઠા, બહુ. ૨. આબરુ. ૩. કેડે. ૪. ધૂળ. ૫. પાઠાબાપ. ૬. સદ્ગુરુ. ૭. પોતાને હાથે. ૮. પાઠાનિશ્ચઈ
For Personal & Private Use Only
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
દુહા
૩. શ્રીસુંદરજી કૃત અગડદત્ત રાસ -
પરમપુરુષ પરમેષ્ટિ જિન, પ્રણમું ગઉડીપાસ; સુરતરુ-મણિ જિમ સદા, સફલ કરઇ મન આસ.
ઉપગારી આસન્નતરુ, શાશનનાયક વીર; ત્રિકરણ સુદ્ધ ́ સમરતાં, તારઇ ભવધિ તીર.
ગૌતમનામ સુહામણઉ, મુનિ મન કીર સાલ; આપદ-અપહર નિત કરઈ, પિંગ-પિંગ મંગલમાલ.
સરસતિ મતિ ઘઉં નિરમલી, જિમ હુઇ અધિકઇ લોલ; સુપ્રસન થાઉ માતજી!, કીજઇ કવિત કલોલ.
શ્રી જિનદત જિનકુશલ ગુરુ, ખરતરગચ્છ નરેસ; સેવકજન સાનિધિકરણ, આવઇ તુરત વિસેસ.
શ્રી અકબર–પ્રતિબોધતા, પ્રકટ્યઉ પુન્ય પડૂર; વિજયમાન વિદ્યા-અધિક, યુગવર જિનચંદ્રસૂરિ. આચારિજ જિનસિંહસૂરિ, અવિઘટ જસુ અધિકાર; ગુણ છત્રીસે ગહગહઇ, સંઘ સદા સુખકાર. યુગવર–સીસ સિરોમણી, અનુપમ આદિ વજીર; હરખવિમલ નિજ ગુરુતણઉ, લહિ સુપસાય સધીર. વાચક શ્રીસુંદર કહઇ, સુણિજ્યો એ સંબંધ; દૃવ્યત-ભાવત જાગિવઇ, અગડદત્ત પરબંધ.
૧.પાઠા૰ વિ. ૨.પાઠા થઈ. ૩. ભપકો. ૪.પાઠા॰ સુભ બંધ.
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૩
૪
૫
6
८
૯
195
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
196
શ્રીસુંદરજી કૃત ઢાલઃ ૧, રાગ-કેદારો
પહિલઉ જંબૂદીપ પ્રધાન, સુંદર રાજત થાલ સમાન; પ્રમાણ અંગુલ લખ જોયન માનઈ, ઈમ ભાઈ જિનવર વ્રધાન. ૧૦ દક્ષિણ ભરતક ક્ષેત્ર પ્રસિદ્ધ, તિહાં કઈ સંખપુર નયન સમૃદ્ધ; ઊંચી ગઢ કોસીસા-ઓલિ, ચિહંદિસિ ચ્યારે “પોઢી પોલિ. ૧૧ ચહેરાસી ચહટા ચઉસાલ, રાજભવન રુડા વિસાલ; મણહર ઉજિણહર બહુલા સોઈ, સુર-નર-કિંનરના મન મોહઈ. ૧૨ લોક વસઈ લખિમી-અવતાર, દાનઈ માનઈ ધનદ-ઉદાર; અહટ-કૂવા-વાવિ અપાર, વનસપતી વારુ ભાર અઢાર. રાજ કરઈ તિહાં સુંદરરાજા, પ્રગટ પ્રતાપ સબલ દિવાજા; હય-ગમ-રહ-દલ-પાયક તાજા, અહનિસિ વાજઈ “જયત્ર વાજા. ૧૪ સબ દીન-દુખીજન સાધારઈ, ન્યાયવંત શ્રીરામ સંભારઈ; વાંકા વયરી તતખિણ વારઈ, પુણ્ય કરઈ નિત પર-ઉપકાર. પતિ-ભગતી ગમતી પટરાણી, સુલસા નામમાં સીલ સુહાણી; સુંદર રુપાં રંભ સમાણી, મુખિ બોલઈ મીઠી અમૃતવાણી. સુખ ભોગવતી કૂખિ ઉપન્ન, અગડદત્ત ભલઉ પુત્ર-રતન્ન; માતા-પિતા થાયઈ સુપ્રસન્ન, સહુએઈ લોક ભણઈ “ધન-ધન્ન'. ૧૭ વાધઈ ચંદતણી પરિ બાલ, સોભાગી સુંદર સુકમાલ; અનુકૂમિ જોવનવય મદ-માતઉં, પરરમણી વિષયારસ રાતઉ. ૧૮ ધરમતણી નવિ જાણઈ વાત, સાત વ્યસન સેવઈ દિન-રાત; નટ-વિટ-વેશ્યાગણ પરિવરિ૩, પુરમાહે ભમઈ માણઈ ભરિયઉ. ૧૯
૧. પાઠા શાખ. ૨.ચાંદીના. ૩.પાઠા, બુધમાન. ૪. કાંગરાઓની શ્રેણી. ૫. પાઠા, મોટી. ૬. જિનાલય. ૭. શોભા. ૮. વિજયના. ૯. પાઠાબાકાંબઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
અવસરિ આયા રાજસભાયઇં, મણિ મુગતાફલ ભેટિ ઉપાયઇ; રંજિ રાય કહઇ ‘કુણ કામ?’, આદર દેઇ પૂછઇ તામ.
તતખિણ બોલ્યા મોટા સાહ, મનમાંહે ધરિ અધિક ઉછાહ; ‘ભૂપતિ ભીતિ અનીતિનઇ ટાલઇ, માય-તાય જિમ પરજા પાલઇ. કુમર તુમ્હારઉ લાડકવાહિઉ, કુવ્યસનઇ કરિ પુર અવગાહિઉ; અમ્હનઇ આપઉ વસિવા ઠામ, કઇ વારઉ નિજ પુત્ર-કુકામ.’
સુંદરનૃપ સુણિ કોપઇ ચઢિયઉ, પ્રતિવાદીસું પંડિત પઢિયઉ; ચિતિ ચિંતઇ ‘કિમ સોવનપાલી, કૂખિ ઘલાયઇ નિજ કરવાલી?’. અંગરક્ષક તેડી આદેસઇ, ‘કુંયરનઇ કહઉ જા પરદેસઇ;’ તે આવી વીનવિઉ જામ, તાત-આણ સુણિ હરખ્યઉ તામ.
૧. વેપારી. ૨. તલવાર.
For Personal & Private Use Only
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
197
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
198
શ્રીસુંદરજી કૃતા
દૂહીઃ
અગડદત્ત તવ ચીંતવઈ, સૂર સીહ સરખ;
ભમતાં અદભુત પેખીયઈ, કીજઈ કરમ પરીખ. "તેજી ન સહઈ તાજણઉ, અમરસ ધરિ ગિરિ-ધીર;
ખડગ સખાઈ ચાલિયઉં, અગડદર વડવીર. ઢાલઃ ૨, રાગ-જયસિરી.
કુમાઈ કેલવિચરતઉં, જોત અધિક તમાસા રે; કરતી અશન કુસુમ-ફલઈ, રહતી નિસિ વનવાસા રે. સાહસ સકલ “સરાહી-પઈ, સાહસિ સુર-નર રીઝઈ રે; સાહસ વિદ્યા સાધીયાં, “સાહેસિ સંપદ સીઝઈ રે. ૨૮ સાહસ કૃમિ-કૃમિ ફૂઅર મલપતી, કાસી દેસ મઝાર રે; નયરિ વાણારસી આવિયલ, અલકાઉરિ અનુકાર રે.
ઉરઈ-પરઈ ફિરિ-ફિરિ જોવઈ, નગર રુપ વિશેષઈ રે; કુશલ કલાચારિજ ભલઉં, પવનચંડ તિહાં પેખઈ રે. ૩૦ સાહસ હરખિત-વદન હુઅલ તિહાં, જઈ પણમાં તસુ પાયા રે; પવનચંડ પૂછઈ તિસઈ, “કવણ? કિતાથી આયા રે?' ૩૧ સાહસ વિનય-નમ્રતનુ વીનવઇ, ૧૧પાઉધરઉ એકાંત રે; મૂલથકી જિમ માહરલ, સકલ કહું વિરતંત રે..... કુમર કથન શ્રવણે સુણી, સુગુરુ સીખ ઘઈ સાચી રે; કિસ હી ગૂઝ, તું મત કહઈ, પર ભુઈ જાણી જાચી રે. ૩૩ સાહસ
૨૯ સાહસ
૩૨ સાહસ
૧. શૂરવીર. ૨. સમાન. ૩. પાઠાદેખીયઈ. ૪. અશ્વ. ૫. ચાબુક. ૬. અમર્ષ. ૭. એકલો/ફીડા કરતો, પાઠાઈકલો. ૮, પ્રસંશાનું સ્થાન. ૯. સાહસથી. ૧૦. આમ-તેમ. ૧૧. પધારો. ૧૨. પાઠા, ગુટ. ૨૩. ઉત્તમ.
For Personal & Private Use Only
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
વેગિ આવિ ઘરિ આપણઇ, સદા રહઉ સુખવાસા રે; સ્વસ્થપણું મનમઇ ધરી, કરિ વિદ્યા અભ્યાસ રે.’ અગડદત્ત સાથઇ લેઇ, પવનચંડ ઘરિ આવઇ રે; “ભાવુક-સુત મુઝ એ સહી’, સગપણ નારિ જણાવઇ રે. માય-તાય ઘરિ જિઉં રહઇ, ચિંતા કાંઇ ન જાણઇ રે; ભાગ્યજોગિ સુભ સંગતઇ, મન મોટા સુખ માણઇ રે. વ્યસન સવે તિહાં પરિહરઇ, સીસિ ધરઇ ગુરુ આઇ રે; ગુરુ-પ્રસાદિ વહિલઉ હૂંઅઉ, સકલ કલા ગુણ જાણ રે. કુમર વલી પરિશ્રમ કરઇ, અહિનિસ ભવન-ઉદ્યાનઇ રે; અવર કાજ ઠંડી કરી, રહિસ રહઇ ઇકતાનઇ રે.
૪સમવડિ શ્રેષ્ટિ-સદન-ઊચઇ, બઇઠી ગઉખઇં બાલા રે; સગુણ સરુપ કુંઅર દેખી, ચકિત ભઇ તતકાલા રે.
હૃદયવસી યદ્યપિ બાલા, દૃષ્ટિ વાલિ નવિ દેખઇ રે; કુમર કલારસિ વાહિયઉ, ગુરુ-આસંક વિશેષઇ રે. અન્ય દિવસિ સા સુંદરી, વિરહાનલિ ઝકઝોલી રે; ગહિ અશોક-તરુવર-ગુચ્છઇ, કુમર હણઇ વિણ બોલી રે.
અગડદત્ત સનમુખ દેખી, મનિ ચિંતઇ ‘સુર નારી રે?; કાઇ કમલા? કઇ સરસતી? જાણું કિ નાગકુંઆરી રે?’
૩૪ સાહસ૦
૩૫ સાહસ૦
For Personal & Private Use Only
૩૬ સાહસ
સસનેહ સામ્બઉ જોવઇ, તા પરિ લોચન રાખઇ રે;
ચિંતવતિ ખિણ-ખિણ ચિત્તમઇ, પત્ર-પુષ્પ-ફલ નાખઇ રે. ૪૦ સાહસ૦
૩૭ સાહસ૦
૩૮ સાહસ૦
૩૯ સાહસ૦
૪૧ સાહસ૦
૪૨ સાહસ૦
૪૩ સાહસ૦
૧. ટિ૰ ભાવુક = બનેવીના/ભ્રાતૃ=ભાઉ=ભાવુક=ભાઈનો. ૨. મસ્તકે. ૩. એકાંતમાં. ૪. બાજુના. ૫. પાઠા॰ પુષ્કલ. ૬. મગ્ન હતો.
199
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
200
શ્રીસુંદરજી કૃતા
દૂહોઃ
તાં લજ્જા તાં સૂરપણ, તાં વિદ્યા તાં મામ; નયણબાણ નારી તણા, હિયઈ ન લગ્યઈ જાય.
૪૪ સાહસ પૂછઈ નૃપસુત પ્રેમનું, લાલચિ ચિત્ત લગાવઈ રે; કવણ? ઈહાં તું કિમ રહઈ?, મુઝકું કાઈ ખુભાવઈ રે?” ૪૫ સાહસ વલતુ લલના વીનવઈ, દંત-કંતિ-પ્રકરંતી રે; વિકસ્યાં વદનિ વિકસી દ્રષ્ટાં, મધુર વચન બોલતી રે. ૪૬ સાહસ નગરશ્રેષ્ટિ બંધુદતતણી, મદનમંજરી બેટી રે; ઇભ્યપુત્ર હું પરણાવી, અબ હું તુમ્હચી ચેટી રે. ૪૭ સાહસ પુન્ય જોગિ તુમ્હ પાઇયા, પ્રાણનાથ મઇ પેખ્યા રે; મદન મોહન મેરે મનિ માને, અરિ સવે ઉવેખ્યા રે. ૪૮ સાહસ વિરહ-વ્યથા મુઝકું પીડઈ, જઇસઈ અજવાસા કાંટઉ રે; જોબન તરું ભીંતરિ જરઈ, સંગમ જલિ તુમ્હ છાંટઉં રે. તવ લગિ જિઉર્ફે સુખ હોવઈ, જવ લગિ ઈષ્ટ ન કોઈ રે; ઈષ્ટ સંગતિ “જિતહઈ, તિતહઈ દુખિઓ સોઈ રે. પ૦ સાહસ ઘણઉ કહું તે કારિમલ, નિસિદિન રહું તુઝ ધ્યાનમાં રે; સ્ત્રીહત્યા તુઝકું હોસ્ટઈ, મેરા કહ્યા નહી માનઈ રે.” ૫૧ સાહસ સ્યામાં વચન સુણી કરી, કુમર ધરઈ વિખવાદ રે; ઇત દોતડિ ઇત વારિણી, કઈસઈ રહઈ મરજાદા રે? કામાવસ્થા દશ કહી, કામશાસ્ત્ર જિણિ કીધા રે; દશમી અવસ્થા ઈણિ લહી, પ્રાણ તજઈ નિજ “સીધા રે.” પ૩ સાહસ
૪૯ સાહસ
૫૨ સાહસ
૧. શૂરવીરતા. ૨. શ્રેષ્ઠીપૂત્ર. ૩. બીજા. ૪. એક જાતનો કાંટાળો છોડ. ૫. પાઠાજિહીન. ૬. પાઠા. અક. ૭. દોતટી=નદી. ૮. પાઠાસૂધા.
For Personal & Private Use Only
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કુમર કહઇ ‘કરુણા કરી, સુણિ સુંદરિ! મુઝ વાચા રે; શંખનગર સુંદર રાજા, અગડદત્ત સુત જાચા રે.
કલાગ્રહણ હું ઇહાં આયઉ, પવણચંડકઇ પાસઇ રે; સાથિ લેઇસુ તુઝકું સહી, જબ ચાલિસુ નિજ દેસઇ રે.’ ઇમ સંતોષી સા બાલા, સુખઇ રહઇ ગુરુ-સંગઇ રે; મિલનોપાય કુમર ચિંતઇ, નિત-નિત નવ-નવ ભંગઇ રે.
For Personal & Private Use Only
૫૪ સાહસ
૫૫ સાહસ
૫૬ સાહસ
201
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
202,
શ્રીસુંદરજી કૃતા
ઢાલઃ ૩, રાહ-મલહાર.
જીહો કુમર અગડદત્ત ઈક દિનઈ, લાલા સજિ કરિ સવિ સિણગાર; જીહો જીતી લઈ હરિ “જુગતિસું, લાલા આપ થયઉ અસવાર. ૫૮
સંગુણનર સગલઈ સોહ લાંતિ. જીહો ચતુર પધારઈ ચઉહટઈ, લાલા પુરુષતણાં પરિવાર; જીહો કોલાહલ તઈ સઇ સુણઈ, લાલા નવલી નગર મઝારિ. ૫૯ સગુણ૦ જીયો સાગર જલ કિઉં ઉછલ્યઉ?, લાલા સિર ઘૂસ્યઉ કિંઉ સેસિ?; જીહો અગનિ ઉપદ્રવ ઊપનઉ? લાલા પરદલિ કિયઉ કિઉં પ્રવેસ?' ૬૦ સગુણ જીતો ઈતલઈ દેખિલ આવતઉ, લાલા મદમત એક મતંગ; જીહો ગુહિર ઘનાઘન ગાજતઉ, લાલા પરવત જેમ ઉત્તગ. ૬૧ સગુણ જીહો આલાણથંભ ઉલાલતઉ, લાલા કિંઠ રહિત વિકરાલ; જીહો મુહવાડ માણસ મારતલ, લાલા કુપિયઉ જાણે કાલ. ૬૨ સગુણ જીહો “અપસર પુરુષ! તું આવતા, લાલા લોક કહઈ સુવિચાર; જીહો અશ્વથકી તવ ઊતરઈ, લાલા કુમર પરીક્ષાકાર.
૬૩ સગુણ જીહો હેલઈ ગજ હક્કરિયલ, લાલા આયઉ ધાઈ નિજીક; જીયો ઉત્તર પટ વીંટી ખિવઈ, લાલા આગલિ હુઈ નિરભીક. ૬૪ સગુણ જીહો દંત છોડ વસૂઈ દિયાં, લાલા સનકાઈ જઈ પૂઠિ; જીહો ફિરિ-ફિરિ પૂઠિ જમાડતલ, લાલા મારઈ સબલી મૂઠિ. ૬૫ સગુણ૦ જીયો ઇમ બહુપરિ ખેલાવિનઈ, લાલા વસિ કીયઉ તે ગજરાજ; જીહો સુંદર તસુ ખંધઈ ચઢયઉં, લાલા સોહઈ જિમ સુરરાજ. સગુણ જીહો જસ બોલતા જણ ભણઈ, લાલા હનઉ અકલ સરુપ; જીયો દેખિ ‘અચંભમ ઊપનઉ, લાલા પૂછઈ સહુનઈ ભૂપ. ૬૭ સગુણ
૧. ચતુરાઇથી. ૨. શત્રુ સૈન્યએ. ૩. હાથી. ૪. મહાવત. ૫. દૂર હટી જા. ૬. સરળતાથી. ૭. પાઠાઠ ભૂમિ. ૮. અચંભો.
For Personal & Private Use Only
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
203
“જીહો એ કણ પુરુષ કલા-નિલઉં?, લાલા સુગુણ સુરૂપ સુજાણ; જીહો તેજિ તપઇ નવ તરણિ જિઉં, લાલા સૂરવીર સપરાણ.” ૬૮ સગુણ જીહો કોઈ કહઈ “મઈ દેખીયલ, લાલા આચારિજ આવાસિ;' જીહો તલ હિવ તેહનઈ તેડીયઈ, લાલા પૂછી જઈ તિણિ પાસિ. ૬૯ સગુણ જીહો પવનચંડ સુણિ આવીયલ, લાલા માગઇ અભય મહંત; જીહો આદિથકી આરંભિનઈ, લાલા વીનવઇ કુમર-વૃતંત. ૭૦ સગુણ જીહો રાય થયઉ તસુ રાગીયલ, લાલા ઉત્તમ સુણિ અધિકાર; જીહો બોલાવઈ બહુ આદરઈ, લાલા પેખ્યા નિજ પ્રતિહાર. ૭૧ સગુણ જીહો ગજ બાંધી ગજ થાનકઈ, લાલા સુંદરપુત્ર સમામ; જીહો આવઈ અધિપતિ આસનઈ, લાલા પંચંગ કરઈ પ્રણામ. ૭૨ સગુણ જીહો ઊઠી નૃપ સાંઈ મિલઈ, લાલા બદસાડઈ નિજ પાસિ; જીહો કુશલ વાત પૂછી કરી, લાલા દિયઈ તંબોલ સુવાસ. ૭૩ સગુણ
Ex
'
છે.
૧. કલાવાન. ૨. સૂર્ય. ૩. પાઠામૂકી.
For Personal & Private Use Only
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
204
શ્રીસુંદરજી કૃતા
દૂહાઃ
૭૫
નિજ દેસઈ નૃપ પૂજયઈ, વિદ્યા દેશ-વિદેસ;
અહિ વલી દલ સગુણનર, પર ભુઈ “અરથ વિસેસ. ઢાલઃ ૪, રાગ-ગઉડી.
ઈણિ અવસરિ મહાજન મિલી, આવિયઉ રાય સમીપિ રે; સોવન-રતન-મણિ-મોતી એ, ભેટિ કરઈ બહુ રુપિ રે. જય-જય મુખિ સહુ ઊચરઈ, વીનવઈ બહિ કર જોડિ રે; રાજ! રક્ષા કરી અમસ્કતણી, પૂરવઉ વંછિત કોડિરે. ૭૬ જય-જય૦ ભેટિ લે કુમરનઈ સવિ દિયઈ, રાય પૂછઈ મહાજન રે; ભલઈ પધાર્યા કિણ કારણઈ? કાજ કહી નિકો મન રે.” ૭૭ જય-જય૦
સ્વામિ! અમ્ય કથન અવધારિયઈ, વારીયઈ દુષ્ટ તે ચોર રે; ધનદપુર સમૃધ તુહ પુર જિણઈ, મુસિ કીયઉ મંદિર-રોર રે.' ૭૮ જય-જય૦ કોપ કરિ ધરણિકત ધમધમિલ, કઈ આરક્ષક તેડિ રે; મુઝ પ્રસાદઈ સુખિયઉ રહઈ, કરઈ નહી ચોરની કેડિ રે.' ૭૯ જય-જય૦ કંપતઈ અંગિ તે વીનવઈ, “સ્વામિ! જીસ્વઈ કરી રોસ રે; ચોર જોતા ઘણા દિન થયા, ખબરિ ન લહુ કેહઉ દોસ રે?” ૮૦ જય-જય૦ ઈણિ સમઈ અગડદત ઈમ કહઈ, “આપ જી મુઝ આદેસ રે; સાત દિનમાહિ જઉ નવિ લહું, તલ કરું અગનિ-પરવેસ રે.” ૮૧ જય-જય૦ રાય સાખઇ પ્રતિન્યા કરી, ઊઠિયઉ પ્રણમિ ઉછાહિ રે; એકલી સૂરપણ આદરી, પરિભમાં કુમર પુરમાહિ રે. ૮૨ જય-જય૦
૧. પાઠાઅધર. ૨. નિર્ધનનું ઘર. ૩. પીછો, તપાસ. ૪. પ્રતિજ્ઞા. ૫. ઉત્સાહ પૂર્વક
For Personal & Private Use Only
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
પણંગણા-પાણઘર-જૂવટઇ, વાવિ-આરામ-મઠ સુન્ન રે;
માહિ વાહિર ઇમ જોવતાં, વઉલિયા દિવસ ષટ પુન્ન રે. ૮૩ જય-જય
તહવિ તે પારિવંથિકતણી, નવિ લહઇ કુમર કિહાં સાર રે; સાતમઇ દિવસિ ચિંતા ભર્યઉ, ચીંતવઇ બહુઅ પ્રકાર રે.
‘આકરું વચન મઇ બોલીયઉ, આઠ પઉહર અવિશિષ્ટ રે; કિણિ પરઇં સુદ્ધિ હિવ કીજિસ્યઇ?, વાત દીસઇ અતિ દુષ્ટ રે. ૮૫ જય-જય
કઇ જાઉં અવર હી દેસડઇ? કઇ કરું પરવત પાત રે?; જલ પરવેસ કઇ હું કરું?, કઇ મિલું માત નઇ તાત રે?
૮૪ જય-જય૦
.
કિંતુ જુગતી નહી ચિંતના, એ હુ ઉત્તમ પુરિસાણ રે; હોઉ બંધન તજઉ હરિ-પ્રિયા, સીમ જાઅઉ ન હુ માણ રે. ૮૭ જય-જય
૧. મદીરાખાનુ. ૨. પસાર કર્યા. ૩. પ્રહર. ૪.અથાગ.
સમચિત આપદિ સંપદિઇ, પર-ઉપગાર ૪અત્યાહ રે; મહાવ્રત એહ વિ ધારતઉ, કરઇ પ્રતિપન્ન નિરવાહ રે.’ ૮૮ જય-જય
૮૬ જય-જય
For Personal & Private Use Only
205
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
206
શ્રીસુંદરજી કૃતા
૮૯ ઇમ.
૯૦ ઈમ
૯૧ ઈમ
૯૨ ઇમ.
ઢાલઃ ૫, રાગ-મલ્હાર, અબ હમકુ મેકલો-એ ઢાલ.
ઈમ બહુપરિ મનિ ચતઈવ, કુમર ખડગ કરી વીર રે; સાંઝ સમઈ પુર-બાહિરઇ, આવઈ એકલઉ ધીર રે. ઈક પાસઈ આંબા-તલઈ, બઈઠઉ ગુપિલઈ ઠામિ રે; ચકિત કુરંગ જિમ ચિહું દિસઈ, જોતઉ અપણઈ કામિ રે. તતખિણ ઇક નર આવીયલ, પરિવ્રાજક નઈ વેષઈ રે; મુંડિત સિર કુછ દાઢીયાં, ક્રુર દૃશઈ કરિ દેખઈ રે. શ્રવીણ ફટિક-મુ!િ ધર”, “ચુડ-ચુડ કરતઉ તુંડઈ રે; અમર કમંડલ કર જુગઈ, અંધઈ આયસ દંડઈ રે. વાઘ ચરમ તલિ પહિરણાં, કમરિ બાંધિ કરવાલ રે; ચરણ ચઢાઊ મોજડી, દીસઈ અતિ વિકરાલ રે. નીચઈ વદનિ નિરખીનઈ, પરખિલ એહિ જ ચોર રે; કુમર મનિઈ તવ હરખીયલ, મેઘાગમ જિમ મોર રે. પાસઈ શિવ તે આવીનઈ, કુમર બુલાવઈ એમ રે; કુણ તું? કિંઠાથી આવિય? ઈહાં બઈઠ તું કેમ રે?” બુદ્ધિનિપુણ તવ બોલીયલ, કુમર લખી તસુ ભાવ રે; દરિદપણ હું આક્રમિલે, કુણ આગલિ કરું રાવ રે? દરિદપણઉ જગિ દોહિલ, દરિદઈ દીન બુલાઈ રે; દરિદ મરણ બે સમ કહ્યા, દરિદઈ ચરણ ખેલાઈ રે.” જિમ કહીયઈ તિમ તૂ કરે, જિમ તુઝ હોઈ ભલાઈ રે; ધ્યાન ધરે તું માહરા, મન-વચ-તનસું લાઈ રે.”
૯૩ ઇમ.
૯૪ ઈમ.
૯૫ ઈમ
૯૬ ઇમ.
૯૭ ઈમ
૯૮ ઈમ
૧.પાઠાતલદ્ધ. ૨.પાઠાઠ કૂચ. ૩. દૃષ્ટિથી. ૪. સ્ફટીક. ૫. પાઠા. બુડ-બુડ. ૬. પાઠાવે તે. ૭. ઓળખી. ૮. સ્તુલિત કરે.
For Personal & Private Use Only
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
207
- ૯૯ ઇમ
૧૦૦ ઇમ
તુમ્હ દરસણ માં પાઇયઉ, સફલ દિવસ મુઝ આજ રે; દરિદ પૂરિઇ અબ જાઇસ્યુઈ, સીઝિસ્ય વંછિત કાજ રે.” પ્રીતઈ ઈમ બે બોલતાં, પચ્છિમ પહુતી સૂર રે; તુરત દેખતા દહ દિસઇ, પ્રગટ્યલે તામસ પૂર રે. ત્વરિત ગતિઈ તે ચાલીય૩, કુમરનઈ તેડી સાથઈ રે; સસંક પણઈ બે પુર પઇસઈ, કોશ-રહિત અસિ હાથઈ રે. જણ સંકુલ પથ જાણીનઈ, વિલંબ કરઈ એકાંતિઈ રે; ઇસર ઇભ્યતણાં ઘરઈ, આવઈ મઝિમ રાતિઈ રે. શ્રીવત્સાકારઈ સંધિઈ, ખંતિસુ દેઈ ખાત રે; તિહાં પઇસી જોઈ આણઈ, દ્રવિણ પેટી સંઘાત રે.
૧૦૧ ઇમ
૧૦૨ ઇમ
૧૦૩ ઈમ
૧. પાઠા. તપાસ. ૨. ધન, સંપત્તિ.
For Personal & Private Use Only
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
208
૧૦૪
શ્રીસુંદરજી કૃતા ઢાલઃ ૬, રાગ-કેદારઉં, જગદાનંદન ગુણનિલો-એ દેશી.
હિવ તે ચોર આણંદીયઉ રે, દેખી માલ મહેત; માણિક-મણિ-મુક્તાફલા રે, કનકાભરણે કંત રે. કુમર પ્રતઈ કહઈ, ‘સુપરિઇ રખે તું સંત! રે, આચલી.
ભાર વાહક આણું ભલા રે, જઈ “સુરઘરથી જામ; નિજ ઠામાં પહુતા પછઈ રે, કરિસિઉં સગલા કામ રે. ૧૦૫ કુમર૦ તે આણી સહુનઈ સિરઈ રે, દીધી તુરત મંજૂસ; આગલિ કરિનાં ચાલિયઉરે, પાછલિ કુમર અદૂસરે. ૧૦૬ કુમર૦ કુમાર તિસઈ મનિ ચીંતવઈ રે, “દસ્યતણઈ એ દાઓ; ઉત્તમ કરણી એ નહી રે, "વેસાસ કરઈ “ઘાઉ રે. ૧૦૭ કુમર૦ એકવાર એહનઈ ઘરઈ રે, જોઊં કવણ પ્રકાર; કુણ કારણિ એ દિન-દિનઈ રે, નગર મુસઇ વાર-વાર રે?'. ૧૦૮ કુમર૦ નગરથકી બે નીસર્યા રે, પોરિસ ધરિય અપાર; ગુરુ ભારઈ સહુ આકૃમ્યા રે, પહુતા વના મઝાર રે. ૧૦૯ કુમર૦ વંચક કૂડ કપટીયઉરે, પરિવ્રાજક અતિ દૂઠ; છલ ઘાતાં મારણ ભણી રે, કુમરસું બોલઈ મીઠ રે. ૧૧૦ કુમાર, “અજી સીમ રજની ઘણી રે, સયન કરાં છેક પાસિ; પ્રહ વિકસતાં પહુચિસ્યાં રે, નિશ્ચય નિજ આવાસિ રે’. ૧૧૧ કુમર૦ અગડદત્ત અંગી કરાઈ રે, કુશલપણઈ તસુ કાર; તરુતલિ વામઈ દાહિણઈ રે, સૂતા વેસ વિકાર રે. ૧૧૨ કુમર૦ કપટઈ ઘોણા ઘેર-ઘુરાં રે, મનમાં બે સાસંક; સ્વસ્થપણઈ સૂતા હણ્યા રે, દરિદ્દી નહી જિહાં વંક રે. ૧૧૩ કુમર૦
૧. પાઠીસાર. ૨. મંદીરથી. ૩. નિર્દોષ. ૪. વિશ્વાસી. ૫. ઘાત. ૬. પૌરુષ. ૭. લુચ્ચો. ૮. પરોઢ. ૯. નસકોરા.
For Personal & Private Use Only
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
209
ચોર ચરિત્ર દેખી ચમક્યઉ રે, કુમર થયઉ સાવધાન; સાથરિ ચાતરિ “છિપિ રહિઉ રે, કર ગ્રહિ અસિ ઈકતાન રે. ૧૧૪ કુમર૦ અણ લહતઈ હિવ સાથરઈ રે, કુમરનઈ જોવઈ ચોર; “સુંદરસુત હું સાહસી રે,” બોલવઈ કરિ સોર રે. ૧૧૫ કુમાર સામડઉ ઘાઈ આવતઉ રે, દેખી દિયઈ પ્રહાર; જંઘા જુગ તિણિ ચોરના રે, છેદઈ એકણિવાર રે. ૧૧૬ કુમર૦ ચકૂાહત તરુ-મૂલ જિઉં રે, ધરણિ પડિલે તતકાલ; કરુણ સરઈ તે ઈમ કહઈ રે, ધરતી મનમા *સાલ રે. ૧૧૭ કુમર૦ ચાલેવા સમરથ નહી રે, જાણું જીવી અંત; ચોર ભુજંગમ હું અછું રે, અવધારે એકંત રે.
૧૧૮ કુમાર ઈણિ સમશાનઈ જાણિજે રે, મંદિર ભૂમિ મઝારિ; તિહા છઈ ભગિની માહરી રે, વીરમતી વર નારિ રે. ૧૧૯ કુમાર સમુખ વટપાઇપ તલઈ રે, જઈનઈ કરિજે સાદ; બાર ઊઘાડી તેડિસ્પઈ રે, પહુચિજે તિહાં અપ્રમાદ રે. ૧૨૦ કુમાર વીરમતી પરણી કરી, લેજે સગલું માલ; સુખિયઉ રહિએ તિહાંકવા રે, પહુચિજે પુરિ ગત-સાલ રે.” ૧૨૧ કુમર૦ ઈમ કહતા આસાસિયઉરે, તતખિણ ઠંડ્યા પ્રાણ; નામંકિત અસિ તસુ ગ્રહી રે, કુમર ગયઉ તિણિ ઠાણ રે. ૧૨૨ કુમર૦ વડતરુ-મૂલઈ જઈ કહઈ રે, “વીરમતી! સુણિ નારિ;” સબદ સુણી આવી ‘તિસી રે, તુરત ઊઘાડઈ બાર રે. ૧૨૩ કુમર૦ મુહ ઘાલી જોવઈ ઘણું રે, બાલા રુપ ઉદાર; મનિ ચતઈ વિસ થકઉરે, “એ રતિ અવતાર રે.' ૧૨૪ કુમર૦
૧. છપાઈ. ૨. દોડતો. ૩. સ્વરે. ૪. દુઃખ. ૫. સન્મુખ. ૬. બારણું. ૭. અવાજ. ૮. પાઠાત્ર ધસી. ૯. પાઠ૦ પારતી.
For Personal & Private Use Only
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
210
તિણિ પૂછિઉ ‘તુમ્હે કિહાંથકી રે?, કવણ તુમ્હે? કિણિ કામિ?;’ ભૂત વાત કુમરઇં કહી રે, સુણિ મનિ ઘૂમી તામ રે. આદર કરિનઇ આણિયઉ રે, નિજ પાતાલ-નિવાસી; ઉત્તમ આસણ આપિનઇ રે, બોલઇ મધુરી ભાસ રે. ‘હું દાસી છું તુમ્હતણી રે, એ મણિ-રતન-સુવન્ન; અપણઉ જાણી સ્વામિ! રે, વિલસઉ નિત ઇક મન્ન રે.’ વાસ-ભવન તવ પ્રકટિયઉ રે, સુંદર જિંહા શયનીય; ‘સુખિ પઉઢઉ ઇહાં હૂં દિઉં રે, ઊગટણઉ આણીય રે.’ ઇમ કહિનઇ ઊતાવલી રે, આવી બાહિરિ નારિ; નીતિશાસ્ત્ર તિહાં કુમરજી રે, સંભારઇ સુવિચાર રે. ‘ફૂડ-કપટની કોથલી રે, નારી નિલજ નિરાસ; મુહિ મીઠી દૂઠી હિયઇ રે, તેહનઉ કવણ વિસાસ રે?’ ઇમ ભાવી મનમાંહિ સહી રે, શય્યા વરજિ ૪પસત્ય; એકણિ કૂણઇ લુકિ રહિઉ રે, પડિબિંબઉ ઠવિ તત્વ રે. શય્યા ઉપરિ જે શિલા રે, થાપી યંત્ર પ્રયોગિ; ધૂતારિણિ તિણિ તતખિણઇ રે, નાખી નિજ અભિયોગિ રે.
રે.’
પથંકોપરિ તે પડી રે, ચૂરિઉ જાણિ કુમાર; ‘મુઝ બંધવ હૂં મારતઉ રે, તુરત લહે સુખસાર પહષ્ટ હૃદય હસતી મુખઇ રે, વદતી વચન પ્રચંડ; કુમર સુણી સામ્હઉ ધસિઓ રે, ઝાલી વેણી-દંડ રે.
For Personal & Private Use Only
શ્રીસુંદરજી કૃત
૧૨૫ કુમ૦
૧૨૬ કુમર૦
૧૨૭ કુમ૨૦
૧૨૮ કુમર૦
૧૨૯ કુમ૨૦
૧૩૦ કુમર૦
૧૩૧ કુમર
૧૩૨ કુમર૦
કુમર કહઇ ‘સુણિ પાપિણી! રે, મંડિઉ સ્યઉ પ્રપંચ?; મુઝનઇ કુણ મારી સકઇ? રે, બુદ્ધિઇ જઇ વિ વિરંચિ રે.’
૧. દુઃખી થઇ. ૨. સુઇ જાઓ. ૩. સુગંધી વિલેપન. ૪. પ્રસસ્ત=સુંદર. ૫. આનંદિત. ૬. પાઠા૰ ધર્મઉ.
૧૩૩ કુમર૦
૧૩૪ કુમ૨૦
૧૩૫ કુમર૦
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
211
૧૩૬ કુમર૦
૧૩૭ કુમર૦
૧૩૮ કુમર૦
ધરણિ-ભવનથી નીસર્યઉરે, વીરમતી કે સાથિ; આવઈ નૃપસુત પુરભણી રે, ખડગ વિન્ડે ઈક હાથિ રે. પ્રહ વિકસતાં પહુતલઉ રે, રાય સમીપિ કુમાર; વાત કહઈ રજનીતણી રે, હરખ્યઉ ભૂપ અપાર રે. ‘ભગિની ખડગ વિન્ટે ભલા રે, ચોરતણા એ રાયા; વનિતા પાતાલ-ઘરઈ અછઈ રે, નાના ધન-સમુદાય રે.” રાજા આવિ તિહાં કણઈ રે, દેખી તે ભલ ઠામ; ધન આપ્યઉ પુરલોકનઈ રે, પૂર્યા સગલા કામ રે. રાજા તૂઠઉ અતિ ઘણું રે, કુમર વધારી મામ; નિજ પુત્રી પરણાવિયઉ રે, કમલસેના ઈણિ નામઈ રે. સહસ ગામ સઉ ગયેવરા રે, પાયક લાખ પ્રસિદ્ધ દસ-સહસ વાજી ભલા રે. દ્રવિણ ઘણઉ તિહાં દિધ્ધ રે.
૧૩૯ કુમર૦
૧૪૦ કુમાર
૧૪૧ કુમાર
૧. ભોયરામાંથી. ૨. વિવિધ. ૩. સો.
For Personal & Private Use Only
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
212
શ્રીસુંદરજી કૃત
દૂહાઃ
૧૪૨
૧૪૩
૧૪૪
૧૪૫ તામ૦
અગડદત્ત હિવ આવીયલ, પવનચંડકઈ પાસિ; કરિ પ્રણામ આસીસ લહિ, સુખઈ રહઈ આવાસિ. મનવંછિત સુખ ભોગવઈ, ત્યાં યૌવનનઉ લાહ;
તઉ પણિ મયણામંજરી, ખટકઈ હિયડામાહિ. ઢાલઃ ૭, રાગ-વાયરાડી.
કુમર અગડદત્ત રાજયઉ રે, નયરિ વાણારસીમાંહિ રે; રાજલીલા કરતી રહઈ રે, મયણા મિલણકી ચાહ રે. તામ આવી ઇક અંગના રે, કુમરનઈ દિયઈ આસીસ રે; કર જોડી પ્રણમી કહઈ રે, “ધન-ધન તુઝ સુજગીસ રે.” દીધઈ આસણિ બUસિનઈ રે, વીનવઇ કુમરનઈ વાત રે; મયણામંજરી મોકલી રે, અવસર લહિ પરભાત રે. ૧૪૬ તામહ તુમ્હસુ તે ઇમ વીનવઈ રે, “વિરહ ખમ્યઉ નવિ જાઈ રે; તુમ્હ મિલવા અલજઉ ઘણી રે, વરસ સમઉ દિન થાઈ રે. ૧૪૭ તામહ વિલંબ ખમઈ નહી વાલા રે, તું મેરા સુરતાણ રે; ઘડીય-ઘડી તુઝ સાંભરઈ રે, તુમ્હ છઉ ચતુર સુજાણ રે. ૧૪૮ તામહ તસ્કર-વધ ગજ-ખેલનારે, દુષ્ટ-રમણિ-પરિહાર રે; નરપતિ જન સવિ બોલતા રે, સુજસ સુણી તુઝ સાર રે. ૧૪૯ તામહ વિસમિત-હૃદય હુઈ ઘણું રે, અધિકઉ અંગિ ઊમાહરે; સંગમ જલિ કરિ ટાલીયાં રે, વિરહ દવાનલ દાહરે.” ૧૫૦ તામહ
૧. ઇચ્છા. ૨. ઉત્કંઠા. ૩. સુલતાન=સ્વામી.
For Personal & Private Use Only
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
213
૧૫૧ તામહ
૧૫૩ તામ
કુમર સુણી વાણી તેહની રે, કર-ધૃત દેઈ તંબોલ રે; સસનેહઈ સંતોષિનઈ રે, અદભુત કહઈ ઈક બોલ રે. કુશલ કહી જઈ સાંઈયા! રે, વિલંબ કરઉ દિન કેવિ રે; અવસર લહિનઈ તેડિત્યું રે, કાજિસ્થઈ વંછિત વેવિ રે.” ૧૫૨ તામહ હરખિત મુખિ દૂતી ચલી રે, વેગિ આવી મયણા પાસિ રે;
અહિનાણી દિયઈ હાથની રે, મેંદરડી સુખ વાસ રે. કુમર બઈઠઉ ગઉખઈ એકદા રે, ચઉપટ રમઈ ઈકતાન રે; તામ દુવારઈ આવીયા રે, તાતતણા પરધાન રે.
૧૫૪ તામહ દૌવારિક આવી કહઈ, “કુમર થયઉ સાવધાન રે;' સનમુખ જાઈનઈ મિલઈ રે, કુશલ પૂછઈ બહુમાન રે. ૧પપ તામહ પગિ લાગી તે વીનવઈ રે, “ધન-ધન સુંદરજાત રે; માતા-પિતા કુશલામણા રે, વાટ જોવઈ દિન-રાતિ રે. ૧પ૬ તા. કમરજી! વેગિ પધારીયાં રે, ઢીલ ખમઈ નહી ધીર રે; સકલ મહાજન દિન-દિનઈ રે, સંભારઈ તુઝ વીર! રે.” ભગતિ ભલી કરિ તેહની રે, નિજ દલ સજિ સવિ સાર રે; રાય સમીપિ જઈ કહઈ રે, “વીનતડી અવધાર રે. ૧૫૮ તામહ મુઝનઈ તેડા આવિયા રે, માતા-પિતાના આજ રે; કર જોડીનઈ માંગીયઈ રે, આદેશ આપઉ વિ રાજ! રે. ૧૫૯ તામહ વસ્ત્રાભરણ પહિરાવિનઇ રે, મધુર વચન સનમાન રે; નિજ પુત્રી સાથઈ દેઈ રે, મુકલાવઈ ઘણઈ વાન રે. ૧૬૦ તા. નરપતિ સીખ લહી કરી રે, કુમાર આવ્યઉ નિજ ઠામ રે;
પ્રયાણ-ભંભા દિવરાવિનઈ રે, સવિ સેન ચલાવઈ તામ રે. ૧૬૧ તામહ ૧. તીવ્ર ઇચ્છા છે. ૨. નિસાની. ૩. પાઠા સુંદરડી. ૪. પાઠાઇ આવીનઈ.
૧૫૭ તામ
For Personal & Private Use Only
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
214
શ્રીસુંદરજી કૃતા
આપ રહિ રથ એકલાં રે, મયણામંજરિ ખાંતિ રે; પ્રહર નિસિઈ જન મોકલી રે, દૂતીનઈ જણાવઈ વાત રે. ૧૬૨ તામહ તવ તે જઈ ઘઈ વધામણી રે, “સ્વામિની! કરઉ સુપ્રસાદ રે; કુમર બુલાવઈ પ્રેમશું રે, પરિહર મન વિખવાદ રે. ૧૬૩ તામહ સિદ્ધિ સકલ મનિ માનતી રે, આઈનઈ બાંઠી પ્રભુ પાસ રે; હરખ ઘણઉ હિયાં નારિનઈ રે, જિમ કોઇલ મધુમાસ રે. ૧૬૪ તામહ
૧. દૂર કરો.
For Personal & Private Use Only
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
215
દૂહાઃ
આસ્યા કુમર સહુ ફલઈ, અંગઈ અધિક ઉછાહ; સાહસ ધરિનઈ આવીયઉં, “સવ લઈ નિજ દલમાહિ.
૧૬૫ ઢાલઃ ૮, રાગ-આસાફરી.
શુભવેલા શુભ મુહુરતઈ રે, પરિઠઉ તુરત પ્રયાણ; ઘૂઘર માલ ઘણી ઘટા રે, વાજઈ ગુહિર નીસાણ.
૧૬૬ કુમરજી ચાલઈ સેન સાઇ, સહ શકુન ભલા તિહાં થાઈ-આંચલી. એ ભુવનપાલ રાજા તણઉ રે, વલલી દેસ અસેસ; સવિતા અસ્ત-ગત સમઈ, અટવી કીધ પ્રવેસ. ૧૬૭ કુમરજી સીહ-વાઘ-ચિત્તક ઘણા રે, વિષમ મહા ધૂમ લીમ; સનિ-રવિ કિરણ જિહાં નહી રે, કિંતાઈ ન દીસઈ સીમ. ૧૬૮ કુમરજી તિણિ માગઈ નિસિ ચાલતાં રે, પડિયા ભીલ અનેક; ગહનપણઈ રજની વસિઈ રે, નિજ પર ન હુઈ વિવેક. ૧૬૯ કુમરજી કિલિ-કિલિ કરતા બહુ પર રે, નાખઈ બાણ કિરાત; કુમર કટક ચિઠુદિસિ કરઈ રે, જિમ “વાય વરસાત. ૧૭૦ કુમરજી. અગડદત્ત એકઈ થઈ રે, ઊભલે રહઈ અબીહ; ભીલ હણ્યા તિમ સાહસઈ રે, દુહિલઉ લહિસ્યઈ દીઠ. ૧૭૧ કુમરજી ભિલધણી દેખી રુઠી રે, આવાં રથ અનુસાર; માહોમાંહિ બિન્ડે ભિાઈ રે, કોઈ ન માનઈ કાર. ૧૭૨ કુમરજી. કુમર તવ ઈમ ચીંતવઈરે, “કીજઈ કોઈ સંચ; વઈરી જિમ-તિમ મારીયાં રે, બલિ છલિ બુદ્ધિ-પ્રપંચ. ૧૭૩ કુમરજી.
૧. પાઠા, સબલઈ. ૨. ગંભીર. ૩. સૂર્ય અસ્ત થવાના સમયે. ૪. માર્ગમાં. ૫. વાયુથી. ૬.નિર્ભય. ૭. પાઠા. લિડઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
216
ઇમ જાણીનઇ નિજ નારી રે, બોલાવી તતકાલ; ‘સોલ-શ્રૃંગાર કરી ભલા રે, રથ મુખિ બઇસી બાલ!' આણ સિરઇ ધરિ તિમ બઇઠી રે, દેખી રુપ અપાર; કામ વસÛ વિહ્નલ થયઉ રે, અંગ ન જાણઇ સાર. નીલકમલ-દલ સારીખ રે, આરા મુખ જે બાણ; ભિન્નપતી હિયડઇ હણિઓ રે, કુમરઇ આપ પરાણ. ભિક્ષાધિપ ભૂમિઇં પડિઉ રે, તડફડતઉ લ્યઇ સાસ; નયણી ભમુહિ ભમાડતઉ રે, મુખિ બોલઇ મિઠ્યાસ ‘તાહરઇ બલિ હું નવિ હણિઉ રે, મદનઇ હણિયઉ જોઇ; અથવા કુણ અદભુત ઇહાં રે? કામિઇં છલિઉ ન કોઇ’. પ્રાણ તજ્યા ઇમ બોલતઇ રે, ભિલ્લાધિપતિઇ તામ; એક રથઇ હિવ ચાલીયઉ રે, કુમર કરઇ નિજ કામ. અટવી લંઘી આવિયઉ રે, ગરુઅઇ ગોઉલ ગામિ; વૃષભ TMવચ્છ સુરભીતણા રે, રંભા-ધુનિ અભિરામ. સ્પંદન તુરગ સુહામણા રે, વાજંતા સુણિ ચંગ; ગોકુલથી દુઇ જણ આવી રે, પૂછઇ નૃપસું રંગ. ‘કુમર! કિહાંથી આવિયા રે?, કિહાં જાસિઉ? કહઉ સાચ;’ ‘સંખપુરઇ જાસિä સહી રે, એહ અમ્હારી વાચ.’
‘તુમ્હ સાથઇ અમ્હે આવીયઇ રે, જઉ દીજઇ આદેસ;’ ‘એવં’ કહિ અંગી કરઇ રે, ચાલઇ મૂકી નેસ. સંઘાતી જણ તિહાં કહઇ રે, ‘ઇહાંથી છઇ દુર રહે; ક્રૂર સૂર સ્વાપદ પણઇ રે, અટવી જાણિ અથાહ.
શ્રીસુંદરજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૧૭૪ કુમરજી॰
૧૭૫ કુમરજી॰
૧૭૬ કુમરજી૦
૧૭૭ કુમરજી૦
૧૭૮ કુમરજી૦
૧૭૯ કુમરજી૦
૧૮૦ કુમરજી૦
૧૮૧ કુમરજી૦
૧૮૨ કુમરજી૦
૧૮૪ કુમરજી૦
૧. પાઠા સિઉ. ૨. બળપૂર્વક. ૩. કામદેવે. ૪. વાછરડા. ૫. ગાયના. ૬. ગાયના ભાંભરવાનો અવાજ. ૭. જંગલમાં આવેલુ ભરવાડોનું નિવાસ સ્થાન. ૮. સાથે રહેલા.
૧૮૩ કુમરજી૦
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
217
મૂંછાલી તિણિમા હરઈ રે, દુર્યોધન ઈક ચોર; મદિ માતઉ વલિ હાથીયલ રે, સિંહ કરઈ નિત સોર. ૧૮૫ કુમરજી દૃષ્ટિવષ અહિ આકરઉરે, ચાવા ભય એ ચ્યાર; તિણિ એ દૂરઈ પરિહર રે, પહુચી ઈણિ નિરધાર.” ૧૮૬ કુમરજી અગડદત્ત તવ ઈમ કહઈ રે, “સાહસ મુઝ સુપ્રસન્ન; સંખપુરઇ સુખિ જાઇસ્યાં રે, ધીરિમ ધરઉ તુમ્હ મન્ન.” ૧૮૭ કુમરજી
૧. પાઠાઠ કરો.
For Personal & Private Use Only
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
218
શ્રીસુંદરજી કૃતા
દૂહાઃ
ઈમ સાંભલિનઈ તિહાં થકી, સાથિ થયા બહુ લોક; કૂઅર દરસણ હરખિયા, જિમ રવિ-૧દંસણ કોક.
૧૮૮ ઢાલઃ ૯, રાગ-મહાર. ઈણિ અવસરિ તિહાં આયઉ એક મહાવ્રતીરે, લંબ જટા સિરિ ચિહુદિસિ ભીખણ મૂરતી રે; ભસમઈ મરદિત ગાત્રત્રિસૂલ સદા ધરઈરે, ચમાર-કમંડલ-માલા-પીંછી જસુકરઈરે. ૧૮૯ પ્રતિચારક પરિવરિયઉ ભરિઉ કેતવઈ રે, કુમર પાસિ આવીનઈ મુંહડઈ ઈમ લવઈ રે; ‘તુમ્હ સાથઈ અસ્તે જાણ્યું સંખપુરઈ વહીરે, તીરથ વંદન કાજિ મનીષા અડુ સહીરે. ૧૯૦ મુઝ પાસઈ દીનાર મનોહર છઈ ઘણા રે, તીરથ પૂજા કાજિ દિઈ ધરમી જણા રે; તે લઈ ભલઠામાં રાખી સાહસી રે, ઈમ બોલીનઈ આપિઉ નઉલ મુખિઇ હસીરે. ૧૯૧ અણ ઈછંતઈ તુરત લિયલ લાવસિઈ રે, તુઠઉ તેહ આસીસ દિય) મન-રસિઈ રે; કુમર સસ્પ વિચારી મનમાં ચીંતવઈરે, “ઈણિ સાથ ચાલેવું સુંદર નહી હિવઈ રે.” ૧૯૨ ઈમ પરિવાલી કુમરાઈ તુરંગ ચલાવિયા રે, સાથ મિલી સહુ ગહન પ્રદેસઈ આવીયા રે; તામવ્રતીમાયાયઈ બોલઈ દૂથિયાંરે, “અતિથિપણું આજ કરિસ્યુસહુએઇ સાથિયાં!. ૧૯૩ ગોકુલ એક નિજીક ઈહાં છઈ દીપતઉ રે, વરષાકાલ રવિઉ હું સહિલઉ આવતઉ રે; વિદ્યા-બલિમઇ રંજ્યાલોકતિહાં બહુંરે, દેસઈ સરસુભોજનચાલઉ તિણિ લહૂરે.”. ૧૯૪ એમ નિમંત્રી તેહ આગઇથી ધાવિયલ રે, દૂધ-દહી-ગૃત કુંભ ભરીનઈ આવીયલ રે; હરખઇકુમરબુલાવિકહઇરલીયામણુંરે, “ગોરસપીજઈએમુઝ હેજ હિયાં ઘણઉરે.” ૧૯૫ કુમર કઈ “મુઝ મસ્તકિ વેદન છઈ સહીરે, યતિ-ભોજન વલિ એ સદા કલાઈ નહીં રે; કુશલપણાં ધૂત તે જાણિઉં કૂંઅરઈ રે, સાથ સહુ “સન્યાય વારિયઉ બહુ પરઈરે. ૧૯૬
૧. પાઠા, ઊગમિ. ૨. પાઠા લીખણ. ૩. સેવકોથી. ૪. શઠતાથી. ૫. કમરે બાંધવાની પૈસા ભરવાની સાંકડી થેલી. ૬. દુઃસ્થિતોગરીબો. ૭. જલ્દી. ૮. આનંદ. ૯. સંજ્ઞાથી=ઈશારા થી.
For Personal & Private Use Only
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
219
રસનારસિગોરસપીઆઈહિત અવગણિરે, તતખિણ પ્રાણતજઈ તે વિષ-મિશ્રિત ભણી રે; જમ મંદિર પહતા તસુ જાણી ગહગહિલ રે, તસ્કર તીર ખિતંતઉ હૂઅલ સંમુહિઉ રે. ૧૯૭ શર-સંચય આવંત કુમારઈ વારિયઉ રે, અરધચંદ્ર બાણઈ તે મામઈ મારીયઉ રે; જીવિત સેષ પડિલે જગતીયઇ તડફડઈરે, “દુરયોધન નામઈ હંમુઝસે કુણ લડશે?' ૧૯૮ પણિ તઈ સૂરપણઈ કરી મુઝનઈ ગંજિયઉ રે, સકલ વાત સાંભલિ તું કહે છે રંજિયઉ રે; સનમુખ ગિરિ વામઈ દિસિ બિઠું નદીયાં વિચઈ રે, અતિ ઉત્તેગ મનોહર દેઉલ સહુ ચઈરે. ૧૯૯ તાસુ તણાં પછિમ દિસિ તલિણ સિલા સજીરે, આપ બલઈ તું અલગી કરિજે કઈ હજી રે; તિણિમા ઠામઈ ભૂમિભવનિ છઈ સુંદરી રે, નવયોવન મુઝ નારીનામાં જયસિરિરે. ૨૦૦ દ્રવિણ ઘણઉદેખતાં તન-મન ઉલ્લસિઇરે, તિહાં પઇસીનઈ ગ્રહિજે સવિ આતમ વસિઈરે;” ઈમ બોલતાં પ્રાણ તજ્યા દુરયોધનઈ રે, મેલી દારુકુમારઈ દહન દિય િવનઇ રે. ૨૦૧ રથિ બાંસી નૃપનંદન અહિનાણઈ ગયઉ રે, દેખી રમણી રૂપ મનઈ વિદ્ગલ થયઉ રે; “મયા કરીનઈ માહિ પધારઉ અખ્ત ઘરઈ રે’, સસનેહી જોઇનઈ જાવા જિમ કરઈ રે. ૨૦૨ પૂઠિઈ વામ કરઈ તવ મયણા આહણઈ રે, “અમરસિ ધરઈ ડસતી હસતી ઈમ ભણગઈ રે; “માય-તાય પ્રિય બંધુ તજ્યા મઈ તુમ વસિઈ રે, અનવસરઈ સ્વામીયાં રમિયાં મન રસિઈ રે. ૨૦૩ મદના-વાણિ સુણીનઈ કૂંઅર લાજી રે, સહસા સંદનિ બાંસી ચાલિઉ રાજીયલ રે; આગઇ જાતાદેખઈવનચર નાસતારે, “હુઇસ્યઈ હાથી એથિ’ ધરઈમનિઆસતારે. ૨૦૪ ઉરઈ-પરઈ સાસંકઈ જોવઈ ચિઠુદિસઈ રે, મદમત મયગલ દેખિ આવતઉ ઊલસિઈ રે; સ્ત્રીનઈ ધીરપ દેઈ રથથી ઊતરઈ રે, પૂરવ રીતિ રમાડી વારણ વસિ કરઈ રે. ૨૦૫ મૂકિ મતંગ ચઢી રથિ જાયઈ ચાલતી રે, દેખઈ દુદ્ધર સિંહ તિસઈ પથિ માલ્પત રે; સ થઈ બોલાવિલે આવઇ તે ધસી રે, ફાલ દેઈ કરવાલઈ હણિયઉ તે હસી રે. ૨૦૬ જીપી સિંહ સુહેલ ચાલઈ આગઈ રે, અલિ-કુલ-કાલ ફણા ભુજંગમ તિહાં મિલઈ રે; ધમણીતણીપરિફં-ફંકરતઉધાવતઉરે, ઊલલતઉતપતઉતેજઈરથમુખિઆવતઉરે. ૨૦૭
૧. પાઠા. વિ. ૨. પાઠા, મારિયઉ. ૩. પાઠા, રંજિયઉ. ૪. પાઠાઠ કામઈ. ૫. મંદીર. ૬. પાઠાઇ વામઈ. ૭. અગ્નિ. ૮. અમર્ષ. ૯. જલ્દી. ૧૦. આદિવાસી. ૧૧. હાથી.
For Personal & Private Use Only
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
220
શ્રીસુંદરજી કૃત દેખી મયણામંજરિ ગુરુ ભય કંપતી રે, વેગઈ વિલગી કંઠિ “પ્રિય! પ્રિય” જંપતી રે; “અભય” કહી આસાસઇ સુંદરસુત ભલઈ રે, રથ ઊતરિ અહિ થંભઈ આપણિ મતિ બલઈ રે. ૨૦૮ મુખ થંભી ખેલાવી છોડી નાગનઈ રે, રથ બાંસી સંતોષઈ ચાલિ સુભ મનઈ રે; ઈમ અનેક ભય જીપી આપ સુહાવિયઉરે, તામ ચિહુદિસિ નિજ દલિ આવિ વધાવિયઉરે. ૨૦૯ અનુકમિ ગહન ઊલંધી આવઈ આદરઈ રે, સંખપુરઈ સુવધાઊ મુકઈ બહુ પરચું રે; સાંભલિ સુંદરરાય મહાજન હરખિયઉરે, “રાજ-પ્રજાપાલક હિવ હુઇસ્યઈ પરખિયઉરે. ૨૧૦ પુત્રાગમન સુણીનઈ પુર સિણગારીયઈ રે. દીન-હીન દુત્થી જન દાન દિવારીયાં રે; સનમુખ લોક સહૂનઈ હુકમ કરાવીયઈરે, ઠામ-ઠામિ ગુણ ગાતા પાત્ર નચાવીયઈરે. ૨૧૧ ઈમ અનેક ઉચ્છવ તિહાં થાતાં શુભ દિનઇ રે, અગડદત્ત સુત આવિ નિજ હરખિત મનાઈ રે; જલધર-ગુહિર નીસાણ ઘુરઇ વાજા ઘણા રે, “જય-જય' મુખિ કહતા સહુ કરઈ વધામણા રે. ૨૧૨
૧. પાઠાઠ કંતઈ. ૨. પાઠાવે તોડી. ૩. પાઠાસુધો. ૪. દુ0- ગરીબ.
For Personal & Private Use Only
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
221
દૂહાઃ
૨૧૫
સુપરઇ નિજ ઘરિ આવીયઉં, દેખી સુંદર દેહ; માત-પિતા તવ પુત્રસું, આલિંગમાં સનેહ.
૨૧૩ સ્નાનાવન સવિ કારવી, પૂછી સગલી વત્ત; અગડદત કુમરઇ કહી, જા નિઊ ઘરિ સંપત્ત.
૨૧૪ સુંદરનૃપ પરિવારનું, પાલઈ પુછવઈ રાજ;
સંખપુર સુખિયઉ રહઈ, કરતી વંછિત કાજ. ઢાલઃ ૧૦, રાગ-માણી.
અન્ન દિવસિ આદરસું આયઉ વારુ માસ વસંત રે; ભાર અઢાર વનસ્પતી ફૂલી હરખઈ જાણિ હસંત રે.
૨૧૬ જોવી જોવઉ રે કામુક જન મિલિ સંગ, કરમલિ કરઈ રસ રંગઈ રે–આંચલી અવસર જાણી સુંદરરાજા, હય-ગ-રહ-રિધિ સાર રે; આડંબર કરિ અધિક ઉછાહઈ, પહુચઈ વન મઝાર રે. ૨૧૭ જોવી અગડદર કુંમર પણિ આવઈ, લેઈ સવિ પરિવાર રે; મદનામું જોવન-મદ-માતલ, ક્રીડાં બહુઅ પ્રકાર રે. ૨૧૮ જોવઉ૦ હાસ-ભાસ-નૃત-ગીત-વિનોદઇ, દિવસઈ રમિ-રમિ છંદઈ રે; સાંઝ સમઈ સવિ નાગર-નરપતિ, આવાં સદનિ આનંદઈ રે. ૨૧૯ જોવઉ૦ પરિકર સકલ સજી સુંદરસુત, સંદન ચઢિ જાં બાંઠઉ રે; મદનામંજરિ ચરણઈ લાગઉ, કાલ ભુંજગમ જૂઠઉ રે. ૨૨૦ જોવઉ
૧. પૃથ્વી. ૨. પાઠા નજર. ૩. પાઠાત. ૪. ક્રિડા. ૫. પાઠાવંદઈ. ૬. ડચો.
For Personal & Private Use Only
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
222
શ્રીસુંદરજી કૃત હહારવ કરતી વિલવિલતી, ‘ડસી-ડી' મુખિ કહતી રે; ધસતી તનિ કંપતી આવી, કુમર-ઉછંગઈ પહુતી રે. ૨૨૧ જોવઉ૦ પ્રેમઇ પ્રીતમ સાહસ દેઈ, “મા બીહસિ’ એમ બોલઇ રે; વિષધર વિષ વિષમઉ હી ટાલિતું, પણ ઇકમા “હિવિણ મોલઈ રે. ૨૨૨ જોવઉઠ ઇમ કહેતાં જોતાં જ તન ઇસું, મુહુરતમાહ મદના રે; અહિ-વિષ-પીડિત થઈએ અચેતન, નીલ ચલન-ગ-વદના રે. ૨૨૩ જોવી જીવિત રહિત પ્રિયાનાં જાણી, દૂઅર મોહઈ નડિયઉ રે; વિલવઈ કરુણ સરઈ બાલક જિઉં, અમદા પ્રેમઇ પડિયઉરે. ૨૨૪ જોવઉ૦ વિરહ દાવાનલ દુબઈ દાધલ, મેલી મોટા ઉદાર રે; રાગઇ રાતઉ ચેહ રચીનઈ, ઊપરિ થાપઈ નારિ રે. ૨૨૫ જોવઉ ચિહું પખિમાણે મૂકી પાવક, આપણાઈ જિમ પઇસઈ રે; અદભુત દેખિ ગગનથી આવઇ, ખચર-યુગલ તવ હરસઈ રે. ૨૨૬ જોવઉ૦ “મા મા નૃપ સુત!” મધુર બોલાવઇ, “અલપ કારણ કુણ વાત રે?; મંત્ર બલઈ મહિલા તુઝ સજ કરિ, ઉપજાવું અસ્તે સાત રે.” ૨૨૭ જોવઉ૦ એમ કહી અભિમંત્રિત નીરઈ, છાંટિ કીયઉ વિષ દૂર રે; નિદ્રા-ખય જાગી આપ સંવરિ, પૂછઈ આણંદ-પૂર રે. ૨૨૮ જોવઉ૦ કવણ પ્રકાર થઉ? સ્વામીજી! કહિયઈ મુઝનઈ એહરે; પર-ઉપગારી એહ વિદ્યાધર, સજ્જ કરી તુમ્હ દેહ રે.” ૨૨૯ જોવઉ મદનમંજરિ તસુ પાયે લાગી, “ભાય! તાય!” મુખિ ભાઈ રે; સુભ આસીસ દેઈ તે ખેચર, ઊડ્યા તવ ચકાસઈ રે. ૨૩૦ જોવઉ૦
૧. હમણાં. ૨. લાકડા. ૩. વિદ્યાધર.
For Personal & Private Use Only
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
223
રજનિ સમય જાણી ગૃપનંદન, પહુચઈ “ઉપ-પ્રાસાદઈ રે; દયિતાસું કહઈ “અગનિ આણીનઈ, રહિયાં બહાં અપ્રમાદઈ રે.” ૨૩૧ જોવઉ. એવં કહિ ગયઉ રમણી રાખી, જલણ લેઈ જબ વલિયઉ રે; દેવકુલઈ દેખી અજુઆલું, કુમર તવ ઈમ નિકલિયઉ રે. ૨૩૨ જોવઉ વેગઈ આવિ કહઈ કામિનિસું, “દીઠ માં ઇંડાં તેજ રે; “પ્રીતમ! કરિ દીપક પડિબિંબબઉ', વલતું ભણઈ ધરિ હેજ રે. ૨૩૩ જોવઉ તિણિવેલા અસિ નારિનઈ આપી, જાનુ યુગલ ભુઈ રાખી રે; નીચઈ વદનિ ધમઈ વૈશ્વાનર, કુમર વધૂ હિત દાખી રે. ૨૩૪ જોવઉ મયણા હાથથકી તવ પડિયઉં, કોશ રહિત કરવાલ રે; દેવકુલઈ સિલ ઊપરિ તતખિણ, ઊઠી ધૂનિ અસરાલ રે. ૨૩૫ જોવઉ. સરલ સભાવઈ પૂછઈ કુંઅર, “કવણ થયઉ વિરતંત રે?'; માયા કરિ નારી તિહાં બોલઈ, “મોહ વસઈ મુઝ કંત! રે.” ૨૩૬ જોવઉ૦ કરિ ઉદ્યોત રહ્યા અપ્રમત્તઈ, વહેલાવી સુખ રાત રે; નિરવિઘનઈ નિજ ભવનિઈ આવ્યા, સાનંદઈ સુપ્રભાત રે. ૨૩૭ જોવઉ
* *
૧. નજીકના મંદિરમાં. ૨. અગ્નિ. ૩. અત્યંત.
For Personal & Private Use Only
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
224
શ્રીસુંદરજી કૃત
૨૩૮
દૂહા
માત-પિતા આગલિ કહી, વસતિતણી સવિ વાત;
સુખ ભોગવત નિત રહઈ, નિજ ઘરિ સુંદર-જાત. ઢાલઃ ૧૧, શ્રીજિનશાસન નંદનવન ભલઉ જી-એ ઢાલ.
કુમર અગડદત્ત આવઈ એકદા રે, આપ થઈ અસવાર; વિપરીત-શિક્ષિત હર સીખાઈવારે, વાહિયાલીયઈ સાર. ૨૩૯ કુમાર અશ્વ પરીક્ષા કરિવા વાહતા રે, વાહની ખાંચઈ વાગ; દૂઠપણઈ તે વેગિઈ ધાવિયઉ રે, લંઘઈ બહુલ માગ. ૨૪૦ કુમર૦ સહુ દેખતાં ક્રૂઅર અપહરિઉ રે, સેવક થયા રે ઉદાસ; વિષમાટવીયઈ આણિ આશ્રમમાં રે, સબલઈ તાપસ વાસ. ૨૪૧ કુમર૦ અથથકી ઊતરિનઈ જોવઈ આશ્રમઈ રે, "જિનહર એક ઉતંગ; તિણમાં બાંઠઉ મુનિગણ પરિવરિયઉ રે, ચારણ શ્રમણ સુચંગ. ૨૪૨કુમર૦ તપ તેજઈ મુનિ દીપઇ દિનકરે, સુંદર સોવન-વન; સોમપણઈ સસિ સમતારસ ભરિ રે, ચિહું નાણે સંપન્ન. ૨૪૩ કુમર૦ પુહવિ પ્રસિદ્ધ સાહસગતિ ભલુ રે, નામ અનોપમ તાસ; ભવિક જીવનઈ દિન પ્રતિ બૂઝવઈ રે, વચન સુધારસ જાસ. ૨૪૪ કુમર૦ આવિ સમાપિઈ કુમાર વિનય કરી રે, પ્રણમાં પ્રભુના પાય; ધરમલાભ લહિ જનમ સફલ ગિણઈ રે, મનમોહિ હરખિત થાય. ૨૪૫ કુમર૦ દૂધ-સિતા સમ મધુર દેસના રે, સાંજલિ ધરઈ વિવેક; સુપ્રસન્નઈ સ્વામિ! સમાદિસઉ રે, પ્રસન કરું જે એક. ૨૪૬ કુમર૦
૧. અશ્વ. ૨. અશ્વ. ૩. લગામ. ૪. માર્ગ. ૫. જિનાલય. ૬. બોધ આપે. ૭. પ્રશ્ન.
For Personal & Private Use Only
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
225
જોવના લાવન રૂપ ગુણે ભર્યા રે, કવણ પુરુષ એ પંચરે; કૌતુક મુઝનઈ એ ઈણિ અવસર રે, કિમ વ્રત લિધઈ કરિ સંચ?” ૨૪૭ કુમાર વલતું ન્યાની ભાખઈ ભાવસું રે, દે ઉપયોગ વિશેષ; રાજકુમારનઈ વઈરાગ કારણઈ રે, આદિઈ થકીય અશેષ. ૨૪૮ કુમાર, ઈણિહિ જ જનપદમાહિઈ દોહિલી રે, ચમરી નામઈ પતિ; અતિ ઊતકટ બલવંત તિહાં ઘણી રે, ધરણીધર વર ભિલ. ૨૪૯ કુમર૦ અન્ન દિવસિ તિણિ માહિઈ આવીયઉરે, નરવર-નંદન એક; હય-ગય-સંદન-પાયક પરિવરિયઉ રે, સાથઈ સુભટ અનેક. ૨૫૦ કુમર૦ કુમર કટક તિણિ કીધઉ ચિહું પખિઈ રે, ભિડિયા માહોમાંહિ રે; હરવિ સકઈ નહી કોઈ કેહનઈ રે, નૃપસુત બુદ્ધિ અથાહ. ૨૫૧ કુમર૦ સ્ત્રી સિણગારી આગલિ આણિનઈ રે, દેખિ ગલિલ તસુ માણ; કામઇ પરવસ હણિયઉ તતખિણઈ રે, કુમરઈ એકણિ બાણ. ૨પર કુમર૦ ભિલ હણીનઈ ચાલિ સાહસિંઈ રે, રમણી લે તે રાય;
વૃદ્ધ સહોદર મારિઉ દેખિનઈ રે, પૂઠિ થયા એ ભાય. ૨૫૩ કુમર૦ રથ મારગ તે અનકૂમિ આવિયા રે, સંખપુરઈ “સમકાલ; નિવસઈ અનિસિ તિહાં મારણ ભણી રે, ધરતા કરિ કરવાલ. ૨૫૪ કુમર૦ મધુ માસઈ તે દેખઈ એકલી રે, વનિતા-પુત વનમાહિ; “કારિજ સિધિ હસ્યાં આપણી રે”, છાના રહ્યા રે ઉછાહિ. ૨૫૫ કુમર૦ ઘાઉ કરવા ચિંતઈ તિણિ સમઈ રે, કુમર વધૂ અહિ-બદ્ધ; મૃત જાણીનઈ આપ અગનિ લીયઈ રે, રાગ વસઈ તે ‘મુદ્ધ. ૨૫૬ કુમર૦ પુન્ય) તામ ખેચર-યુગ આવિનઈ રે, નિરવિષ કિદ્ધ શરીર; વનિ મેલ્હી નિસિ દેિિલ તે રહિઉરે, ભામિનિ સહિત અભીર. ૨૫૭ કુમર૦
૧. ચોરોનું –ગામડું. ૨. સૈન્ય. ૩. લડ્યા. ૪. વૃદ્ધ=મોટો. ૫. પાઠા, સમાલ. ૬. છુપાઇ, પાઠા, પ્રછન. ૭. સર્ષે ડસી. ૮. મુગ્ધ. ૯. પાઠામન. ૧૦. નીડર.
For Personal & Private Use Only
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
226
શ્રીસુંદરજી કૃત
સ્ત્રીનઈ રાખી પાવક આણિવા રે, કુમર ગયઉ “જિણિ વાર; ઈણિ લઘુબંધવ દીપ પ્રગટ કરી રે, પેખિલે સકલ પ્રકાર. ૨૫૮ કુમર૦ અતિ સનેહઈ તેણિ નજર ભરી રે, દીઠઉ એક ઉદાર; અવસર જાણી આદરસું કહઈ રે, “તું હુઈ મુઝ ભરતાર.” ૨૫૯ કુમર૦ મનહિં વિચારી એણિ ઈસા ભણી રે, “મુગધ! માનું દૂ%; પણિ જઈ જાણઈ સામી તાહરઉ રે, તઉ તે મારાં મુક્ઝ.” ૨૬૦ કુમર૦ “સુભગ! મહાભાગ! ચિંતા મત કરઈ રે, કરિશું આપણઉ કામ; સાખિ તુહારી મારિસ મુઝ ધણી રે”, દીપ બુઝાવઉ તા. ૨૬૧ કુમર૦
૬. પાઠાક્ષિણિ.
For Personal & Private Use Only
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
ઘૂંટણઃ
નારી નરગહ કોથલી, કૂડ-કપટ આવાસ;
ઇમ જાણી નર પરિહરઉ, મ કરઉ તાસ વિસાસ.
ઢાલઃ૧૨,
રાગ-ગઉડી.
તિણિ પ્રસ્તાવઇ આવીયઉ અપ્રમાદી રે, રાજકુમર પતિ તાસ સદા અપ્રમાદી રે; સ્ત્રીનઇ પૂછઇ આવંતઇ અપ્રમાદી રે, દેઉલિ દીઠ પ્રકાસ સદા.
૨૬૩
તામ કહિયઉ ઇમ નારિય અપ્રમાદી રે, “તુહ કર અગનિ ઉદ્યોત’’ સદા; જલણ જગાવઇ સિ દેઈ અપ્રમાદી રે, નારિ ભણી ગૃપ-પોત સદા૰. ૨૬૪ કુમર અધોમુખ જિમ થયઉ અપ્રમાદી રે, ઘાઉ ખિવઇ તવ ॰ઉગ્ર સદા॰; અણુકંપાયઇ ઇણિ નરઇ અપ્રમાદી રે, ખાંચી પડિઉ ખગ્ર સદા૰.
૨૬૫
જાઇ સહોદરનઇ કહઇ અપ્રમાદી રે, સ્ત્રીનઉ દુષ્ટ ચરિત્ર સદા; સાંભલિ સવિ વિરતા થયા અપ્રમાદી રે, વયરાગી સુપવિત્ત સદા. ૨૬૬
૨૬૨
સંયમ લેવા આવીયા અપ્રમાદી રે, પાંચે એ મુઝ પાસિ’ સદા; નિજ ચરિત્ર સુણિ ચમકીયઉ અપ્રમાદી રે, કૂંઅર થાઇ ઉદાસ સદા૦. ૨૬૭
કુમર વિવેક ધરી તિહાં અપ્રમાદી રે, ચિંતઇ ચિત્ત લગાઇ સદા; ‘બુદ્ધિમંત નરસુર કિણઇ અપ્રમાદી રે, મહિલા મન ન લખાઇ સદા૰. ૨૬૮
ઇ સ્વઇ અલિ જંપઇ અપ્રમાદી રે, માંડઇ પરસું પ્રીતિ સદા; કપટઇ વિસ ખાઇ કરી અપ્રમાદી રે, ઉપજાવઇ પરતીતિ સદા.
રાતી સાકર સેલડી અપ્રમાદી રે, ફલ સહકાર સરુપ સદા૦; કાલકૂટ વિષ કારિમી અપ્રમાદી રે, વિરતી કરઇ વિરુપ સદા.
For Personal & Private Use Only
૨૬૯
૨૭૦
૧. રાજપૂત્ર. ૨. થાત. ૩. પાઠા૰ ખગ્ગ. ૪. ખડ્ગ=તલવાર. ૫. વિરક્ત. ૬. સુપવિત્ર. ૭. પાઠા॰ રુપી રુપાવઈ. ૮. ખોટું. ૯. પાઠા૦ રસ.
227
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
228
શ્રીસુંદરજી કૃત.
ખણ રાચઈ વિરચઈ ખણઈ અપ્રમાદી રે, નીચ ગતી જલ જેમ સદા; નવ-નવ નેહઈ નર નડઈ અપ્રમાદી રે, હલદ-રાગ ચલ પ્રેમ સદાક. ૨૭૧ હું અધન્ય ઈણ કારણઈ અપ્રમાદી રે, મલિન કીયઉ કુલ રમે સદા; ધરમ કામ કરિ હિવ ભલા અપ્રમાદી રે, સફલ કરું નિજ જન્મ સદા. ૨૭૨ સંધ્યારાગતણી પરઇ અપ્રમાદી રે, દીસઈ વિવિધ પ્રકાર સદા; ખણ સંજોગ વિયોગસું અપ્રમાદી રે, ધિગ-બિગ ઈહુ સંસાર” સદા.. ૨૭૩ અગડદત્ત ઈમ ભાવતી અપ્રમાદી રે, મનિ સંવેગિ વોઈ સદા; “સ્વામિ! ચરિત એ માહરઉ” અપ્રમાદી રે, પ્રણમી એમ કહેઈ સદા. ૨૭૪ હું વિરમિઉ સંસારથી અપ્રમાદી રે, કીજઈ મુઝસુ પ્રસાદ સદા; દીક્ષા દીજઈ આપણી અપ્રમાદી રે, ટાલીજઈ વિખવાદ' સદા. ૨૭૫ અગડદત્ત સંયમ ગ્રહઈ અપ્રમાદી રે, આણી મનિ વઈરાગ સદા; સાહસગતિ ગુરુ સઈ હાથઈ અપ્રમાદી રે, સાધઈ મુગતિની માગ સદા. ૨૭૬ ઉગ્ર વિહારઈ તપતઈ અપ્રમાદી રે, સૂત્ર-અરથ અભ્યાસ સદા; કર્મ ખપાવી તે અનુકૂમઈ અપ્રમાદી રે, લહિસ્યાં સિવપુર વાસ સદા.. ૨૭૭
9િ
૧. સ્વય. ૨. પાઠા, આગમ. ૩. પાઠા, ઈમ રહતઉ.
For Personal & Private Use Only
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
229
૨૭૮
૨૭૯ સદા,
૨૮૦ સદા,
ઢાલઃ- ૧૩, રાગ-ધન્યાસી.
દ્રવ્યત-ભાવત જાગીયઈ એ, અગડદત્ત અહિનાણ; વિવેક હિયઈ ધરી એ, સુણિજ્યો ચતુર! સુજાણ! સદા સુખ સંપજઈ એ, ઈહ ભવિ પર ભવિ લીલ-આંચલી. વડખતરગછ રાજયઉ એ, યુગવર જિનચંદ્ર સૂરિ; પ્રતાપઈ દીપતા એ, જયવંતા જયપુરિ. આચરિજ જિનસિંહજી એક સુંદર સકલ સુહાય; ગુણે કરિ ગાજતી એ, પ્રણમાં નરવર પાય. સીલ સુલક્ષણ સોહતા એ, હરખવિમલ ગુરુરાજ; પ્રસાદઈ તેહનઈ એ, કીજઈ વંછિત કાજ. વાચક શ્રીસુંદર રચઈ એ, ઉતરાધ્યન વિચારી; પ્રબંધ સુહામણી એ, આપણ મતિ અનુસારિ. સ્વામિવદન-ગણ-રસ-રસાએ, સંવત કાતી માસ; શનિઈ એકાદશી એ, ભાણવડઈ સુખ વાસિ. અગડદત્ત મુનિરાયન એ, એ સંબંધ ઉદાર; સુણતા સુખ હવઈ એ, આણંદ અંગિ અપાર. “સાહ ચાંપસી પૂજા ભલા એ, રહિયા મંત્રિ ઉદાર; સુશ્રાવક આગ્રહઈ એ, રાસ રચ્યઉ એ સાર.
૨૮૧ સદા,
૨૮૨ સદા,
૨૮૩ સદા,
૨૮૪ સદા,
૨૮૫ સદા,
૧. પાઠા, જસપુરિ. ૨. પાઠા. ચાંપસી પૂંજા મહ રહયા એ, ભેગા જયમલ ભીમ; સુશ્રાવક આગ્રહઈ એ, રાસ રચિઉ નિસ્સીમ.
For Personal & Private Use Only
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
230
માહ ૪. ગુવનયજી કૃત અગswત રાસ છે
પણમિય પંચમ સુમતિ જિન, પંચમ ગતિ સુખકાર; પંચમ જાન પ્રકાશધર, પંચબાણ-જયકાર. સમિરિય શ્રી વાગીસરી, સરસ વચન સુવિલાસ; જસુ પ્રસાદથી સંપજઈ, પૂરિયા મનની આસ. વિઘન વિદ્યારિવા ધારિવા, શ્રી જિનદત્ત સૂરિરાય; મનમહિ મહિમા જેહની, જગમઈ જાગઈ ભાય. શ્રી જિનકુસલ કુસલ-કરણ, ત્રિકરણ સુધિ અપ્રમત્ત; તેહિ જ ભાવ પ્રકાસિમ્યું, પ્રણમી નિમલ ચિત્ત. શ્રી જયસોમ સુગુરુ હૃદયાં, ધરિ સુભપરિ પરમાદ; છોરી દોરી પુણ્યની, પ્રગટઈ જસુ પ્રસાદિ. *પ્રથમ અંગિ સૂતા કહ્યા, જે અમુની મુનિરાય; જાગત જગમઈ જાણિયા, એહિ જ પુણ્ય ઉપાય. તિહાં દૂવ્યત સુઇવઉ કહ્યઉં, નયન નિમીલઈ નિદિ; મિથ્યાવાદિકિ મોહિયા, તે સુણિ ભાવત નિદિ. દુઈ પ્રકારિ અવિવેક જિણિ, સૂતાં છઈ તું સાધુ; ગતાનુગતિક હૂઈ કરી, મત સોવઈ ખણ આધુ. દ્રવ્યત નિદ્રા છોડિ જે, જાગઈ જગિ તે દેખિ; અગડદત નૃપકુમર , પામઈ સુખ અશેષ.
૧. કામદેવ. ૨. સુતા સે મુળ મુળ સયા નાકાન્તિ – આચારંગ સૂત્ર-૧-૩-૧-૧૦૬.
For Personal & Private Use Only
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
231
ઢાલઃ ૧, લખયોજન પહિલ૦
અરે પુરવર સંખપુર જગહિ પ્રસિધ્ધ, નયર-ગુણે કરિ જેહ સમૃદ્ધ; અલકાપુરીયતણઉ જસ લિદ્ધ, લખમીયાં વાસ જિહાં કિસિ કિદ્ધ. ૧૦ લોક વસઈ સુખીયઉ જિણિ ઠામિ, રાજની સોમ નજરિનઈ પામિ; રાજનજરિ વિષ-અમૃત નિવસઈ, દૂત ઈહાં ઇખુવાડની ફરસઈ. - ૧૧ વિક્રમ નૃપિ કહ્યઉ “સુંદરિ! પાણી, પાવઉ સેલડીયાં રસ જાણી'; નખ દેઇ રસિ વાટલી ભરીયલ, આણિ દીય નૃપનઉ મન ફિરીયલ. ૧૨ માંગીયઈ જલ ઈક્ષરસ જન આપઈ, લોક ઘણું માહરલ એ થાપઈ; તણિકર પરભાત) હું લેઇસુ, એહનઈ સીખ ઇસીપરિ દેઇસુ. ૧૩ વલિ કહ્યલ “સુંદરિ! એ જલ આણઉં,’ નજરિ ફિયાં રસધર ની સમાણ; જાઈ ઇભુલતા બહુ મોડી, પુણિ રસધારા કાઈ ન છોડી.
૧૪ આઈ કહઈ વીર! તે જલ નાંહી, મોડિમોડિ થાકી મુઝ બાંહી; કહઈ તકે કલસાનઉ જલ આણું,’ નૃપ કહઈ “સું ઇહાં ભાવ વસાણું?' ૧૫ ‘હું નવિ જાણું બાલી ભોલી,” સુંદરિ બોલી નહી કકઠોલી; નૃપ કહઈ “ભયણિ! કહઉ કછું વયણ, જે ચિતુ આવઈ તે સુભ વયણિ.” ૧૬ “મુઝ મતિ ઈમ આવઈ સુણિ ભાઈ! પ્રજ ઉપરિ હિતુઅ નૃપ થાઈ; ક્રૂર નજર કરી તિણિએ ધરણી, નેહ વિના હૂઈ જિયા અરણી’ ૧૭ વલિ જા જલ તે આણઉ ભાણલ, ભરીય જિણઈ મુઝનઈ તે સુહાણઉ'; વાટલી તસુ આગ્રહઈ ગ્રહીનઈ, આવી ઇખૂવાડઈ તે વહીનઈ. ૧૮ નખ દીયાં રસહિ ભરાણલ, પીવલે ભાઈતેહિ જ જાણઉ'; હિરણાં કહિ કિસ ભાવ લખાણઉ?” “રાજ-નજરિ રૂડી છઈ વખાણઉ.” ૧૯
૧. જ્યાં કને. ૨. સૌમ્ય. ૩. સુકુ લાકડું, જેને ઘસવાથી અગ્નિ ઉત્પન્ન થાય. ૪. ભાણું=વાસણ.
For Personal & Private Use Only
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
232
ગુણવિનયજી કૃત
૨૦
તિહાં રાજા સુંદર ઈણ નામિ, પ્રજની પૂરી પુરવઈ હામિ; સોમ્યતાઅઈ જાણે હિમ-ધામ, ઉગ્રતાઅઈ કરિ મ્યું ઉગ્ર-ધામ. પ્રજ રંજિવઈ જે' રાજ કહાયઈ, ઘૂઅડ પુણિ નામઈ તે લહાયઈ; સુલસા નામઈ રાણી જાણી, સહુઅ અંતેઉરમાંહિ વખાણી. જેહની સુધા સમાણી વાણી, ગુણમણિની જે સુંદર ખાણી; દાનઈ કરિ જસુ સોહઈ પાણી, તસુ ગુણ વર્ણવઈ જે હૂઈ નાણી. તેહનઈ કુલ રૂપ સરિસ સુહાણી, એઠવી પુણ્ય પ્રભાવિવ રાણી; તાસુ કુક્ષિ સુત ઉપનઉ અઇસલ, કુસુમ-કલીમહિ કીડઉ જઈસ. ૨૩ અગડદત્ત નામ તાસુ ધરાણલ, કલા અભ્યાસ રહિત તે વઢાણી; અનુક્રમિ યૌવન-વનમહિ પઠલ, રમણી-હૃદય-સિંહાસણિ બહેઠ8. ૨૪ ધર્મ-અર્થ-કરુણા રસ રહીતઉં, ભૂંડામાંહે જેઠ વદીત; વિનય ન સાચવઈ ગુરુજન-કેરલ, અલિય-વયણનઉ જે છઈડલ. ૨૫ પર-રમણી રમણીય તે માનઈ, સંકા સહુએ કરી જિનિ કાનઈ; માનઈ કરિ નવિ લેખવઈ કોઉ, મદ્ય પિયઈ રમ) જૂઅાં જોઉં. મધુ-કંસ ભક્ષણઈ નિરત જેહ, નટ-પેટક-વેશ્યાસું નેહ; નગરીમહિય ઉસૃખલ ભમત, ઉનમત જે કરઈ મનમહિમમત. નવિ આણઈ કેહની તે સંકા, એહવા હોવઈ જબ વિહિ વંકા; અન્ય દિનઈ નગરીજન જાઇ, વીનવઈ રાજાનઈ એ સુનાઇ. વરૂઅલ કુમરિ કીયઉ સરૂપ, રહિ ન સકા પુરમાંહઈ ભૂપ!'; સુણિ નૃપ અરીસાણઉ અતિભારી, અરુણલોચન કીયા નેહ નિવારી. ભૂકૂટીભીષણ હુઅઉ ભાખઈ, “એહ કુમરનઈ જે પુરિ રાખઈ; તેહનઈ રાજા ચીર જ્યુ દંડ, કરિસ્યઈ” આજ્ઞા એહ પ્રચંડ.
૨૯
૧. હમ=ઈચ્છા. ૨. વધ્યો, મોટો થયો. ૩. છેડે બોલે. ૪. વરવું, ખરાબ. ૫. ગુસ્સે ભરાયો.
For Personal & Private Use Only
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
233
કુમરનઈ જાઈ એમ ભણેવઉં, છોરિ-છોરિ પુર બહાં ન રહેવ; પચ્છઇ કહિસિ કહ્યઉ નહી મુક્ઝ,’ એ નૃપ કેરલ નિસુણિ તું ગુઝ. ૩૧ એક સુણી નૃપ કેરલ વેધ, તિહાં રહિવઈરલ કર્યઉ પ્રતિષેધ; કુમરઈ અસિ કરિ ધરિય તે ચાલઇ, પરદેસિ જાધવા નિજ મન ઘાલઈ. ૩૨ મનમહિ અમરષ બહલઉ વહતી, દુસ્સહ પહ-દુહ અધિકઉ લહતઉ; ગિરિ-સરિ-કાનન-પુર-ગોઠ ગામ, લંઘત-લંઘત પહુત સુઠામ. ૩૩ જિહાં વાણારિસિ નયરી અછઈ, તિણિ વિચિ ફિરવા લાગઉ પથ્થઈ; ત્રિકિ ચઉકઈ ચચ્ચરિ અસહાય, યૂથથી જ્યે છૂટલે કરિરાય. નૃપ-અપમાનઈ ભરીયલ, દુખ-સાગરમાહિ આવી પરીયલ; ફિરતાં નયરીમાંહઈ એક, તિણિ દીઠ ઓઝઉ સવિવેક. વાટિ લીયઉ તરુણે નરે આઈ, જ્યે શંખે દખિણાવ્રત ધાઈ; માખીએ ગુલ અથવા મધુ છાતલ, જિમ ચાકર નર સાહિબ જાત. ૩૬
૧. વાત. ૨. ષ. ૩. પથદુઃખ- મુસાફરીનું દુઃખ. ૪. ઓક્ઝાયaઉવઝાયaઉપાધ્યાય.
For Personal & Private Use Only
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
234
ગુણવિનયજી કૃત
ઢાળઃ ૨, કાબેરી પુર રાજય
કહેવઉ તે ઓઝઉ અછાં, સંભલિ તાસુ સરૂપો રે; શાસ્ત્ર અર્થની જાણ જે, કલા-અમૃત-રસ-કૂપો રે. ૩૭ કહેવઉઠ પિંડિત પરિચિત ઓલખઈ, વેસાની પરિ દખો રે; સાગર પરિ ગંભીર જે, સહુઅ કરઈ જસુ પફખો રે. ૩૮ કહેવઉ. પર ઉપગારી જે અછાં, કરુણા રસનઉ ધામો રે; રૂપ-ગુણે કરિ રાજતઉ, પવનચંડ ઈણ નામો રે. ૩૯ કહેવઉઠ ચંડ નિકો પ્રતિવાદિનઈ, શિષ્ય ભણી અતિ ઘાઢઉ રે; રહ-હય-ગ સીખ સીખવઈ, નૃપ-કુમરાંનઈ ગાઢઉ રે. ૪૦ કહેવઉ) તસુ સમીપિ જાઈ કરી, ચરણ-કમલ નમિ નીકઈ રે; ઓઝઉ પ્રશ્ન કરઈ ઇસઉં, બાંઠઉ તાસુ નિજીકઈ રે. ૪૧ કહેવઉ. આયઉ સુંદર! કિહાં થકી? એ સવિ ભાવ પ્રકાસઈ રે; એગંતઈ ઓઝઈ ભણી, પૂછ્યું કઉણ વિમાસઈ રે? ૪૨ કહેવઉ જિણ પરિ પુરથી નીકલ્યઉં, સંભલિ ચંડ પ્રભાખઈ રે; “સુખઈ રહઉ ઘરિ માહરઈ, લીલ ન હૂઈ પુણ્ય પાખઈ રે. ૪૩ કહેવઉ ‘કલા અભ્યાસ કરઉ રહ્યા, ઈહાં કિણિ મુક્ઝ સમીપઈ રે; એહ ગુહ્ય ન પ્રકાસિવલ, જિણથી દૂષણ દીપ રે. ૪૪ કહેવઉ) યત: अर्थनाशं मनस्तापं, गूह्यदुश्चरितानि च । वञ्चनं चापमानं च मतिमान्न प्रकाशयेत् ।। ઉઠી ઓઝઉ કુમરણ્યે, નિજ ઘરિ ઘરિણિશું બોલઈ રે; એ મુઝ ભાઈ-સૂત અછાં, આપણઉ સુરમણિ- મોલઈ રે. ૪૫ કહેવઉ૦
૧. સારી રીતે. ૨. પાખે, વિના. ૩. ગૃહિણીને.
For Personal & Private Use Only
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
235
૪૬ કહેવઉ.
૪૭ કહેવઉ૦
સ્નાન કરાવી કુમરનઈ, પ્રવર વસ્ત્ર અલંકારા રે; પિહરાવ્યા ભોજન કીયાં, પવનચંડ સુવિચારા રે. બોલઈ “એ ગૃહ-ધન-ધન્ન, એ પરિવાર ઉદાર રે; રથ-તુરગાદિક માહરા, તાહરા એ સુખકારી રે. લીલ કરઉ એ લેઈ નઈ, મત પરના એહ વિમાસઉ રે; આપણા જાણી ઈહાં વડ, મનમાં હુઆ તમાસઉ રે.” કુમર ખુસી હુઅલ હિવઈ, ક્રૂર કરમ સવિ છોડી રે; સીખઈ તેહનઈ ઘરિ રહી, કલા-રમણિ-રતિ જોડી રે. અલ્પ કાલિ વિનયઈ કરી, સર્વ કલા તિણિ સીખી રે; કલાવંત સિની પરઇ, પૂજ લહઈ અસરીખી રે.
૪૮ કહેવઉ)
૪૯ કહેવઉ૦
૫૦ કહેવઉ
૧. ધાન્ય.
For Personal & Private Use Only
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
236
ગુણવિનયજી કૃત.
ઢાળઃ ૩, લાલન આપજો.
કલાતણ પરિશ્રમ હિવઈ કરિવા તે લાગઉં, વિષ્ણુ અભ્યાસઈ નવિ ટિકઈ જાણઈ તે આગલ; અણ ખરચાઈ પૂરી હુવઈ ખરચ્યઈ હૂઈ વિસ્તર, ભારતિનઉ ભંડાર એ જાતી નવસુંદર. अव्यये व्ययमायाति, व्यये याति सुविस्तरम् । अपूर्वः कोऽपि भण्डारस्तव भारती दृश्यते ।। વિણુ અભ્યાસઈ શાસ્ત્ર એ વિષરૂપઈ થાયઈ, અજિયંઇ ભોજન વિષ સમઉ ક્યું સહુઅનઈ ભાયઈ; વિષસમ દરિદ્રની ગોઠડી, વૃધનું તરુણી વિષ, શાસ્ત્ર અભ્યાસઈ મત કરવું, કોઈ મૂરિખ મિષ.
યત: अनभ्यासे विषं शास्त्रं, अजीर्णे भोजनं विषम्। विषं गोष्टी दरिद्रस्य, वृध्धस्य तरुणी विषम् ।। ભવન ઉદ્યાનઈ જાઈનાં સબ દિનિ મનરંગઈ, કલા અભ્યાસ કરઈ ઘણઉ સુમતી સુભ સંગઈ; તિણિ ઉદ્યાન સમીપિ છઈ પુરમાં વર સિઠી, તાસુ ભવન જે દેખતાં નવિ વિરમઈ ઠિી . વર વાતાયન ઉચ્ચ છઈ તિહાં શ્રેષ્ટિની ધૂંઆ, મનહર મનમથસુંદરી જાણે વર-રુઆ; મંદિર-સિર રહી દિનિ-દિનઈ નૃપ સુતનઈ દેખઈ, એ સંસારમાં સાર છઈ બીજા કુણ લેખઈ?.
૫૩
૫૪
૧. બહાનું. ૨. બારી.
For Personal & Private Use Only
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
237
પપ
તિણ ઉપરિ અણુરાગિણી પત્ર-પુફ-ફેલ નાંખઈ, કુમર ભણી નવિ તેહનઉ મન તસુપરી ધાખઈ; ચિંતવતી કાઈ મનઈ મનરંગ રમતા, પિણિ નવિ દેખઈ ભૂપનઉ સુત તે મનગમતા. કલા-રસઈ ગુરુ-ભય ગિણી વિદ્યાનાં લોભઈ, કલા રહિતનઈ કામિણી જિણિ આવી ખોભઈ; અન્ય દિનઈ તિણિ રમણીયઈ નિહસ્યઉ તે સુંદર, અશોકગુચ્છિ જિણિ કામ એ પીડવઈ નિરંતર
પ૬
૧. ધાખડી ઝંખના.
For Personal & Private Use Only
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
238
ઢાલઃ ૪, વામાનંદન વંદીયઇ.
કુમરઇ તિણિ દિનિ બાલિકા ઉવાદીઠી મધુતઇ મીઠી રે; કામદેવરાજાતણી, તેડિવા આવી સ્યું ચીઠી રે?.
કંકેન્નિપાવ અંતરઇ, તનુલય છઇ જેહની રૂડી રે; નેહ ભરી દેખઇ ખરી, ખલકાવત કનકની ચૂડી રે.
કુમર ઇસઉ મનિ ચિંતવઇ, ‘સુર-સુંદરિ મંદિરિ દીસઇ રે; અથવા નાગ કન્યા કિસ્સું?, આવી કમલા હરિ રીસઇ રે. અથવા પરતિખ ભારતી, રિત કામદેવ પતિ છોડી રે; લાવણ્ય જલની વાવડી, પુરાસ્યઇ મુઝ મન કોડી રે. અથવા પૂછું એહનઇ, કુણ કાજઇ કામિણિ! આઇ રે?; કર કંકણ દેખણ ભણી, કુણ આરીસઉ લઇ ધાઇ રે?’.
વિદ્યારસિ રાતઉ અછું, કાં મુઝનઇ સુતનુ! સંતાવઇ રે?'; કુમર વયણ એ સંભલી, મનમાંહઇ હરખ ન માવઇ રે.
૧. પુરાશે=પુરા થશે. ૨. કોડ=ઈચ્છા.
स्थापना
ગુણવિનયજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૫૭ કુમર૦
એહવઉ હૃદય વિચારિનઇ, નૃપ-નર પ્રગટ ઇમ ભાખઇ રે; ‘તું કુણ બાલિકે! ઇહાં અછઇ?, કાંઈ અલપ આતમનું દાખઇ રે?. ૬૨ કુમર૦
૫૮ કુમર૦
૫૯ કુમ૦
૬૦ કુમર૦
૬૧ કુમર૦
૬૩ કુમર૦
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
239
ઢાળઃ ૫, પરણઈ છઈ ભાઈ માહર.
વિકસિત નયન-કમલ હુઈ રે, જિમ રવિ-દરસનિ રંગ રે; મુખ-પંકજ તસુ વિઠસીયઉ રે, હસિ બોલઈ તસુ સંગિ રે. ૬૪ વિકસિત ‘પુર-પ્રધાન બંધુદત અછઈ રે, સિઠી સહુઅ વિસિષ્ઠ રે; તેની પુત્રી હું અછું રે, મયણમંજરી નામ ઇઠ રે. ૬૫ વિકસિત નયન-ગોચર જિન દિનથકી રે, હુઅલ ટૂંકામસરૂપ રે;
અસુસ(ખ)તરૂ તિન દિન થકી રે, ઉગ્યઉ હૃદયઈ વિરૂપ રે. ૬૬ વિકસિત નિદ્દા નયનથી ઉડિ ગઈ રે, જિમ પારઉ વહિ-યોગિ રે; દાહ દેહિ અધિકઉ વધ્યઉ રે, જિમ તનુ તાપ-પ્રયોગિ રે. ૬૭ વિકસિત અસન રુચઈ નહીં મુઝ ભણી રે, જિમ જીવિતનાં અંતિ રે; સિરપડા અધિકી હુઈ રે, જિમ ઘન-વાતિએ કંતા રે'. ૬૮ વિકસિત તાં જીવન સુખ સંપજઈ રે, પ્રિયજન ન કરીયઈ જામ રે; પ્રિય સંગ જિણ કીધઉ તિણઈ રે, કીય આતમ દુખ-ધામ રે. ૬૯ વિકસિતo યત: तावच्चिय होइ सुहं, जाव न कीरइपिओ जणो कोवि । प्रियसंगो जेण कओ, दुक्खाण समप्पिओ अप्पा ।। ।।
[ઉત્તરા. નેમિચંદ્રસૂરિ-વૃત્તિ – ૩૭]. પૂરવકૃત કર્મિ પ્રેરીયલ રે, સુખનઈ વંછતી જીવ રે; દુર્લભ જન અનુરાગ મઈ રે, જા પડઈ પતંગ મ્યું દીવિરે. ૭૦ વિકસિત ન કરસિ સંગમ માહરલ રે, જઈ તું પ્રીતમ! એક રે; સ્ત્રી-હત્યા પાપ તુઝ ભણી રે, લાગિસ્ટઈ ન હુય સંદેહ રે. ૭૧ વિકસિત તુઝ સંગમ વિણુ માહરી રે, જીવિત વાત ન કાઈ રે; ગદ ઉપની જે દેહમાં રે, અંગદ વિના તે ન જાઈ રે'. ૭૨ વિકસિત
૧. ટી. નેમિચંદ્રસૂરિજીની ટીકામાં ‘ગત' પદ છે. ૨. પારો. ૩. રોગ, પીડા. ૪. દવા.
For Personal & Private Use Only
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
240
ગુણવિનયજી કૃત ઢાલઃ ૬, સુધરમ સ્વામી ઈણ.
તે નિસુણી રમણીની વાતડી રે, સાચી હૃદય વિચાર; કરિવા લાગઉ કુમર જિણઈ ભલા રે, ન ભજઈ કોઈ વિકાર. ૭૩ પ્રાણ ત્યજ્યાં ખિણમાં પ્રિય વિષ્ણુ પ્રિયા રે – આંકણી મયણ- મહાજલણજી દાધી જિકા રે, ચંદનરસ તસુ અગ્નિ; સુખ તેહનઈ કણ પરિ કહઉ સંપજઈ? રે, જિમ પહીયાં ઉમ્મગ્વિ. ૭૪ પ્રાણ સુણીયઈ પ્રગટ રામાયણિ ભારતઈ રે, દસ એ કામ-અવત્થી. કામુક જનનઈ ઈહાં ઊષધ નહી રે, સાચઉ જગિ પરમF. ૭૫ પ્રાણ પ્રથમ અવસ્થા ચિંતાનઈ કરઈ રે, સંગમ-સુખની ઇહ; થાયઈ બીજી અવસ્થાનઈ વસઈ રે, સુખઈ વસઈ જે નિરીહ. ૭૬ પ્રાણ દીર્ઘ ઉસાસ-નસાસા ત્રીજીયઈ રે, જ્વર ચઉથીય) જાણિ; અંગ બલઈ પંચમીયાં પાધરઉ રે, પંચબાણ પરમાણિ. ૭૭ પ્રાણ રુચિર ભોજન પિણિ ન રુચઈ તેહનઈ રે, છઠ્ઠીયઈ નવિ સંવાદ; મૂચ્છ સાતમીયઈ હૂઈ કામિનઈ રે, આઠમીયાં ઉનમાદ. ૭૮ પ્રાણ નવમીયાં પ્રાણ સંદેહ ઉપાઇયાં રે, દસમીયઈ પ્રાણ-વિનાસઃ તિણિ એ મુઝ વિરહઈ પ્રાણતણઉ રે, સંસય લહિસ્યમાં ઉદાસ.” ૭૯ પ્રાણ એહવઉ કુમરઈ મનિ ભાવી ભણ્યઉરે, નેહઈ કરિ અતિસાર; મધુર વચન કરિ તેહનઈ સંઠવઈ રે, “મ કરિ સંતાપ અપાર. ૮૦ પ્રાણ સુંદર ચરિત વિપુલ જસ જેહનઉ રે, સુંદરનૃપ શુભચીત; તેહની સુંદરિ! હું સુત છું વડઉરે, અગડદત્ત સુવદીત. ૮૧ પ્રાણ જાણિ તે મુઝનઈ ભણવા આવીય રે, કલાચારિજનઈ પાસિ; કલા ગ્રહેવા ઈહાં કિણિ કામિણી! રે, સવિ ગરુઆ ગુણરાસિ. ૮૨ પ્રાણ
૧. પૈડા. ૨. ઉન્માર્ગે. ૩. અવસ્થા.
For Personal & Private Use Only
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
241
જિણિ દિનિ ચાલિસિ ઇહાંથી ભણિકરી રે, સાથઈ લેઈસિ તુઝ; અહેસાસ તું મ કરે વેદ ક્યું રે, સાચઉ વચન એ મુઝ. ૮૩ પ્રાણ૦ મનમથ શર પ્રસરઈ સાલી ઘણું રે', એહવા બહુઅ પ્રકાર; વચને કરિ આસ્વાસી કામિની રે, નિજ ઘરિ આવઇ કુમાર. ૮૪ પ્રાણ તેહને રૂપ ગુણે કરિ રંજીયઉરે, વિચારતઉ મિલન-ઉપાય; વિણુ ઉપાઈ કારિજ કોઈ ન હૂઈ રે, આવિ મિલઉ સુરરાય.
૮૫ પ્રાણ૦
For Personal & Private Use Only
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
242
ગુણવિનયજી કૃતા
ઢાલઃ ૭, અભયકુમરણ્યે પ્રીતિ કરતાં.
અન્ય દિનઈ તે રાજકુમાર, રાજપથઈ ચાલઈ અસવાર; તિતલઈ કલ-કલ પુરમાં હુઅલ, સુખ વિનોદકું દીધઉ દૂઅ3. ૮૬ મનમાં એહવઉ ચિંતવઈ તેહ, “સ્ય સાગર છિલ્ય ઠંડી રેહ?; કિં વા અગનિ અધિક ઉછલિયઉ?, રિપુબલ અથવા આવી મિલિય૩. ૮૭ બીજુલીન અથવા હુઅ પાત?, અથવા બીજી વિષમી કાઈ વાત?'; ઈણ અવસરિ કુમરઈ અમદ-વારણ, ગંધઈ અન્ય ગજાંનઉ નિવારણ. ૮૮ દીઠઉ વિસિમિત ચિત્તઈ મત્ત, થંભ આલાનનઉ દૂરઈ ખિત્ત; મિઠઈ પિણિ વેગઈ પરિવર, મારતી સુંડાગો પરિપત્ત. સામુહઉ આવતી કાલ કુદ્ધ, અલિ જિહાં આયા ગંધ-વિલુદ્ધ; ત્રોડી જિણિ પદબંધની રજુ જેહનઈ દેખિ ગયા જન ભg ચૂર્ણા ભવન-હટ્ટ દેઉલ જિણિ, આયઉ ખિણમઈ કુમાર જિહાં કિણિ; અદ્ભુત રુપ કુમર તે દેખિ, નાગરજન બોલ્યા સવિસેષિ. ગદ-ગદ વાણીયઈ “ઓસર-ઓસર, કરિ-પહથી તું મ મર મર નર!'; તુરતિ તુરગ છોડી હકારઈ, ગજનઈ જે ઇંદ્ર-ગજ અનુસારઈ. કુમર-સાદ સુણિ મદજલ ઝરતલ, કુમર ભણી થાય તે નિરતી; કુદ્ધ કાલ જિમ કુમરઈ પટકલ, વીટી નાંખ્યઉ કરિનઈ “ચટકી. ૯૩ ચડીયલ તિહાં તે ઘઈ ~દંતૂસલ, તિણ પટ ગોટઈ ઉપરિ ધરિ બલ; કુમર પૂઠિ ભાગઇ ઘઈ મૂઠિ, બહુ પ્રહાર જિણથી રહઈ રૂઠિ. ઉદ્ધાવઈ ધાવઈ વજાવઈ, પદ-ઘાતઈ ભૂમી સંતાવઈ; દંતૂસલ જે મુસલ પ્રમાણમાં, ખોભઈ ખોણીમહિ નિજ પ્રાણઈ.
૯૧
૯૫
૧. રેખા=મર્યાદા. ૨. શત્ર-સૈન્ય. ૩. વીજળીનો. ૪. મત્તાથી. ૫. મહાવત. ૬. હાથી. ૭. સ્વામિ, માલીક. ૮, પટક્યો, નીચે નાખ્યો. ૯. ચટકો, રીસ. ૧૦. દંતશૂળ, હાથીદાંત. ૧૧. પજવે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
રીસઇ ચક્ર-ભ્રમઇ પરિ ભમતઉ, રોષ-પોષ કરિ મનિ ધમધમતઉ; ઘણી વાર ખેલાવી ગજવર, વસિ કરિ કુમર ચડયઉ તિણિ અવસરિ. ગજ ખંધઇ કરિ કરિ સંતોષઇ, મધુર વચન જે ભરીયઉ રોષઇ; કોપ-અગનિ સમિવા જિણિ વાણી, મીઠી સહુએ શાસ્ર-વખાણી. સયલ નયર-લોય-લોયણ-સુખકર, ગજવર ક્રીડા દીઠા સુંદર; સૌધ શિખરિ અંતેઉર સાથઇ, ચડ્યઇ ચતુર ચાવી ભૂનાથઇ. દેખિ કુમર ગજ-ખંધઇ બંધુર, સુરપતિ જિમ પૂછઇ નરસિંધુર; નિજ સેવકનઇ ‘કુણ એ બાલ? ગુણનિધિ કલા કરી સુવિસાલ. તેજઇ કરિ જાણે રવિ રાજઈ, સોમપણઉ દેખી સિ લાજઇ; સર્વકલા-આગમનઉ જાણ, લાગી સુર-સુરૂપ વખાણ’
#S
૧. ઉત્કંઠાથી.
For Personal & Private Use Only
૯૬
૯૭
૯૮
૯૯
૧૦૦
243
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
244
ઢાલ ઃ ૮ રામચંદ્ન કઇ બાગિ. [રાગઃ ગોડી] નર તિહાં એક ભણેઇ, ‘રાજ! સુણઉ મુઝ વાતી; કલાચારિજનઇ ગેહિ, દીઠઉ એ શુભ ભાતી.
કલા પરિશ્રમ એક, કરતઉ અઉર ન ભાવઇ; જાકું અઇસઉ એહ, સંતકી રેહકું ધાવઇ’
કલાચારિજ ભૂપાલ, પૂછ્યઉ હરખ ધરી રી; ‘કુણ એ પુરષ પ્રધાન?, ગ્રહી ગજ-સીખ ખરી રી’.
‘અભય દિયઉ જઉ રાજ!, વાત કહી હું સાચી’; રાજ કહઇ ‘ઇમ હોઉ, વાત કહા એ મુઝ રાચી’
કુમરનઉ સવિ વૃત્તાંત, નૃપ આગઇ તિણિ ભાખ્યઉ; બહુલ લોકનઇ મલ્ટ્ઝિ, નેહનઉ છેહ ન દાબ્યઉ.
નૃપ સંભલિ તસુ વાત, ગુરુ પરમોદિ ભરાણઉ; મૂકઇ નિજ પડિહાર, કુમરનઇ જાઈ આણઉ. ગજ ખંધઇ રહ્યઉ તેહ, દોવારિક ઇમ પ્રભણ્ય; *હક્કારઇ નરનાણુ, તુમ્હ ગુણ સહુઅઇ નિસુણ્યઉ.
આવઉ રાજ સમીપિ, રાજ-આદેસ ઇસઉ રી’; થંભિ આલાનકઇ ભિ, બંધી તરણિ જિસઉ રી.
મનમઇ સંક ધરેઇ, આયઉ નૃપ-નજરઇ રી; સિર કર જાનુપ્રદેશ ધરણિઇ જા ન ઘરઇ રી.
કરિવા રાજ પ્રણામ, ઉઠિ આલિંગ્યઉ તા વિચિ; તંબોલા સનમાન, દાનઇ પૂજ્યઉ મનરુચિ.
૧. ગજ-શિક્ષા. ૨. પ્રાતિહાર, દરવાન. ૩. દ્વારિક, દરવાન. ૪. બોલાવે છે. ૫. હાથી. ૬. સૂર્ય. ૭. તે વચ્ચે.
ગુણવિનયજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૧૦૧
૧૦૨
૧૦૩
૧૦૪
૧૦૫
૧૦૬
૧૦૭
૧૦૮
૧૦૯
૧૧૦
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
245
૧૧૧
૧૧૨
૧૧૩
૧૧૪
બઈઠઉ રાજકઈ પાણિ, કમર પ્રસન્ન-મના રી; જિનકઈ પોતઈ પુણ્ય, તે હુવઈ ક્યું વિમના રી? ચિંતવઈ રાજા એમ, “ઉત્તમ પુરૂષ એ કોઈ'; પુરુષાકારકઉ મૂલ, વિનય કહઈ સહ કોઈ. મૂલ સિરી વ્યવસાય, ધરમ સુખનઉ મૂલ; દર્પ વિનાશકઉ મૂલ, સહુ આંકઈ સિરિ મૂલું. યત: विणओ मूलं पुरिसत्तणस्स, मूलं सिरीए ववसाओ । धम्मो सुहाण मूलं, दप्पो मूलं विणासस्स ।।
[ઉત્તરાનેમિચંદ્રસૂરિ વૃત્તિ-૭૪] કુણ ચીતરઈ મયૂર?, સીખવઈ ગતિ કુણ હંસા?; કુણ કર કમલાં ગંધ?, કુણ કરઈ વિનય સુવંસા?
૧૧૪ યતા: को चित्तेइ मऊरं, गई च को कुणइ रायहं साणं । को कुवलयाण गंधं, विणयं च कुलप्पसूयाणं ।।।
[ઉત્તરાનેમિચંદ્રસૂરિ વૃત્તિ-૭૫] કણ ભરિ સાલિ નમેઈ, તોયઈ નઈ ઘનાઘન; ફલ ભરિ તરુસિહરાઈ, નમઈ ન કારણ બહાં અન.
૧૧પ તિમ સત પુરુષ નમંતિ, વિનયઈ નવિ ભય પામી; પરથા અરથી જેણ, ન કરઈ વાત જે લામી.
૧૧૬ યતા: साली भरेण तोएण, जलहरा फलभरेण तरुसिहरा । विणएण य सप्पुरिसा, नमति नहु कस्स वि भएण ।।
| [ઉત્તરાઇ નેમિચંદ્રસૂરિ વૃત્તિ-૭૬]
૧. લાંબી.
For Personal & Private Use Only
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
246
ગુણવિનયજી કૃત
૧૧૭
૧૧૮
વિનયઈ રંજિત રાજ, પૂછઈ કુસલ કી વાતી; પૂછઈ વલિ સવિસેસ, કલા ગ્રહણકી ધાતી. મુખઈ કરઈ નવિ સંત, કબહું નિજ ગુણ ગ્રહિવ; લાજઇ તો ઉવજઝાય, કેરઉ ભયઉ તહાં કહિવઉં. નિપુણ અછઈ એ રાજ!, સર્વ કલા-સુવિલાસઈ; પુણિ મહાય! મહંત, લાજિ ન નિજ ગુણ ભાઈ. ઈતર અલીક પ્રસંસ, કહેણઈ અંગિ ન માવજી; ઈણ જગમઈ મતિમંત, બીજઉ કુણ ઇણ દાવઈ?.
૧૧૯
૧૨૦
ચતઃ
नियगरुयपयावपसंसणेण लज्जति जे महासत्ता । इयरा पुण अलियपसंसणे वि अंगे न मायति ।।
(ઉત્તરાનેમિચંદ્રસૂરિ વૃત્તિ-૭૯) કુમર ચરિત-સિંધુમગ્ન, નૃપ રહ્યઉં છઈ તિણ વેલ; સકલ પૌરજન આઇ, ઢોવણા *ઢોવઈ હેલઈ.
૧૨૧ કોઈ વર-મણિ વર-વસ્તુ, કોઈ સુગંધ “સુહાણ; ફલ કુસમાવલિ કોઈ, રાય અંગણ જુ ભરાણ ઉ. પૂરજન ઢોવનઉ તેહ, દીધઉ કુમરનઈ રાજઇ; વિનતિ કરિવા લગ્ન, નિજ રક્ષાનઈ કાજઈ.
૧૨૩
૧૨૨
૧. રીત, અવસ્થા. ૨. દેખાય. ૩. ભેંટણાં. ૪. આપે છે. ૫. સોહામણું.
For Personal & Private Use Only
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
247
૧૨૪ દેવ,
૧૨૫ દેવ
ઢાલઃ ૯, તુંગિયા ગિરિ-સિખર સોહઈ.
દેવ! તુઝ એ નયર સુંદર, ઘનદપુર અનુકાર રે; સ્તોક દિનમણિ રોર-મંદિર, જેમ કિય નિસ્સાર રે. ચોર ક્ષત્રચારઈ ચતુર જે, તિણિ મુસ્યઉ પુર સર્વરે. તસુ ચરણ-ચાર વિચારવા, નવિ ધરઈ કોઈ ગર્વ રે. કય વયણે ભણઈ રાજા, પોરના રખવાલ રે; ‘દેખતાં તુચ્છ નયણિ નયરી, મુસી નવિ સંભાલ રે'. વિનવઈ રખવાલ પુરના “જોવતાં દિન કેવિ રે; ગયા નવિ તે ચોર લાધલ, જેમ ધન રંક સેવિ રે. ઇણ સમઈ આવી કુમર વિનવઈ, “દીયલ મુઝ આદેસ રે; દિનિ સાત અંતરિ ચોર આણું, નહીં કપટનઉ લેસ રે. જઈ કદાચિત તે ન લાભઈ, જ્વલિત જ્વલનનઈ મહિઝ રે; દેહ ઘાલું સોસ પાઉં, જીવિવઈ ન િડઝિરે.
૧૨૬ દેવ,
૧૨૭ દેવ,
૧૨૮ દેવ
૧૨૯ દેવ,
પામત
૧. ચોર્યું. ૨. પ્રતિજ્ઞા.
For Personal & Private Use Only
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
248
ઢાલ ઃ ૧૦, કાબેરી પુર રાજીયઉ.
કુમર વચન સુણિ નરવઈ, અઇસી પ્રતિજ્ઞા સેતી રે; વાત માની રાજા ભણઈ, ‘કુમર! સુણઉ ઇણ વેતી રે. વંછિત એ સીઝઉ તુહીં, તુતિ ઈસા આસીસો રે’; રાજાઅઇ દીધી તદા, ચાલ્યઉ નામી સીસો રે.
અનુદ્વિગ્ન નગરીમહી, ભમત ચોરના વાસા રે; જોતઉ વેશ્યામંદિર, પાનાગારના પાસા રે.
કંદોઇ-હાટે વલી, જૂવટા ખેલણ ઠામઇ રે; ઉદ્યાનઇ સૂન્ય-દેઉલઇ, સૂરહ-'ઇસૂર વિરામઇ રે. ચઉહટ હટમાલ વિચઇ, ચચ્ચરિ ચોરનઇ ચાહઇ રે; એકલઉ કુમર ભમર પરઇ, ભમત છઠઉ દિન વાહઇ રે. સાતમઇ દિનિ ચિંત-ગ્રહ્યઉ, કુમરુ વિશેષઈ દેખઇ રે; ‘પરદેસઇ જાઉં કિસું?, વ્યાપારનઇ રેખઇ રે.
અથવા જીવિત રાખિવા, જાઉં તાનનઇ અંતઇ રે; તે મૃગનયણી હરી કરી, અથ અરણ્ય એકંતઇ રે.
નિરમલ કુલ જાયા જિકે, તીયાં એહ ન જુત્તો રે; નિજ જીભઈ જે પડિવજ્યઉ, હોજ્યઉ જાગત સુત્તો રે. અન્યથા તે હોવઇ નહીં, જિણિ એ સુભાષિત સુણીયઇ રે; શીર્ષ છેદ બંધણ હવઉ, દૂષણ તેહ ન ગિણીયઇ રે. પડિવનઉ પાલતાં, સુપુરિસાં, જે થાઅઇ તે થાઉં રે; પઅચ્છા લચ્છી જે અછઇ, તે જાવઇ તઉ જાવઉ રે.
૧. ઈશ્વર. ૨. બહાને. ૩. તાણને. ૪. સ્વીકાર્યું. ૫. સ્વચ્છ, નિર્મળ.
For Personal & Private Use Only
ગુણવિનયજી કૃત
૧૩૦ કુમર૦
૧૩૧ કુમ૰
૧૩૨ કુમર૦
૧૩૩ કુમર૦
૧૩૪ કુમ૦
૧૩૫ કુમર૦
૧૩૬ કુમ૨૦
૧૩૭ કુમ૨૦
૧૩૮ કુમર૦
૧૩૯ કુમર૦
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
249
યતઃ छिनउ सीसं तह होउं, बंधणं चयउ सव्वहा लच्छी । पडिवन्नपालणेसुं, सुपुरिसाण जं होइ तं होउ ।।
[ઉત્તરા. નેમિચંદ્રસૂરિ વૃત્તિ-૯૬] એ મહાવ્રત મત ભણઉ, મુદ્દા કાનજી વહીયાં રે; પડિવન્નઈલ પાલિવ૬, એહ મહાવ્રત કહયઈ રે. ૧૪૦ કુમર૦
For Personal & Private Use Only
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
250
ગુણવિનયજી કૃત
૧૪૧
૧૪૨
ઢાલઃ ૧૧, નાન્હડીયલ.
ઇમ વિકલ્પ મનમાં કરિ કુમાર, તે સાંઝી સમઈ પુર છોડીજી; બાહરિ આયઉ બાહરિ ધાયલ, જાણે તજી પુણ્ય-ડોરીજી. કિસલય-છંદ-ગુપિલ સાખાકુલ, સીતલ જસુ છઈ છાયાજી; ઇક સહકાર તરુ હઈ તિહાં કિણિ, કુમર ફેરતા આયાજી. ચિંતા ધરતી અન્યથી વિરતલ, બાંઠઉ દસ દિસિ જોવઇજી; વિદ્યાભ્રષ્ટ ખેચર નૃપ જાણે, પુણ્ય મહાફલ ઢોવઇજી. ઈણ અવસરિ આયઉ થાયઉં, પરિવ્રાજક ધાતુરત્તાજી; વસ્ત્ર જેહના કુર્ચ સિરોજા, મુંડિત અંગઇ મત્તાજી. સશિખ કુંડિકા ચમર દંડત્રિ, પકવલિ ગણેત્રિકા હાથઇજી; શિવ-શિવ-શિવ મુખઈ ભણંતઉં, નવિ કોઈ જસુ સાથUજી.
૧૪૩
૧૪૪
૧૪૫
'
'નાને વક
૧. દોરી. ૨. ગહેરી, ગાઢ. ૩. ચર્મ. ૪. ત્રિદંડ ૫. વાસની પટ્ટી અને કપડાનું પુસ્તક વટવાનું બંધન. ૬. માળા.
For Personal & Private Use Only
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત રાસ
251.
ઢાલઃ ૧૨, હું નહી દૂલ્ય.
કુમરનઈ આગઈ આવીયલ, કેહવઉ તે? શશિભાલ રે; ભુજાદંડ કરિદંડ સરીખી, વક્ષસ્થલ સુવિશાલ રે. ૧૪૬ કુમર૦ પરુષ કેસ સિર ઉપરિ જાકાં, નવયોવન રુદ્ર-રૂપ રે; અરુણ-નયન જંઘા જસુ દીર, અઇસઉ જાસુ સરૂપ રે. ૧૪૭ કુમર૦ દેખિ સભય ચિંતઈ ચિતઅંતરિ, “એહવઈ રૂપઈ એક રે; ચોર હુવઈ નવિ કોઈ ઈહાં ભ્રમ, દંભનઉ છઈ એ ગેહરે.” ૧૪૮ કુમર૦ ઈણ અવસરિ પરિવ્રાજક બોલઇ, કુમરનઈ પ્રિય વયણેહિ રે; કિહાંથી સુપુરુષ! ઇંડાં કિણિ આય?, દીસઈ વર નયણેહિ રે. ૧૪૯ કુમર૦ કિણ કારણિ તુ હાં કિણિ બઈઠ?,” જાણી તેહનઉ ભાવ રે; બુદ્ધિનિપુણ કુમરઈ હિવ પ્રભણ્યઉં, ડાહા દેખઈ દાવ રે. ૧૫૦ કુમર૦ દારિદ્રયઈ હું આકૃમ્યઉ આઈ, સપુરિ ફિરું સૂનઈ ચિત્તિ રે;
સોચા મ કરિ પુત્ર! તુઝ છેવું, દારિદ્ર બહુ દે વિત્ત રે.” ૧૫૧ કુમર૦ વચન ઇસઉ પરિવ્રાજકિ બોલ્યઉ, કુમર ભણઈ “તુમ્હ સામિ રે; પદ પ્રસાદિ નાસઈ દારિદ્ર, જિમ દીઠઈ તમ ગોસામિ રે. ૧૫૨ કુમર૦ સંપજઈ મુઝ સંપદ પરમેશ્વર-રૂપ તુહ આધારિ રે; ઈમ માહોમહિ બોલતાં તિણ ખિણિ, નયન થકી દિનકાર રે. ૧૫૩ કુમર હુ અગોચર દોષનઈ દરસનિ, સંતપુરુષ રુપ નાસિ રે; સંગ ઉદ્યોત ગયઈ રયણી-તમ, પ્રગટ હુઆઈ તે વિમાસિ રે. ૧૫૪ કુમર૦ કરિ કરવાલ કોશથી કાઢી, કરિ દારુણ આકાર રે; ચોલિ બાંધિનઈ ચલ્યઉં ગુસાંઇ, ગિણતઉ ભય ન લગાર રે. ૧૫૫ કુમર૦
૧. શોક. ૨. સૂર્ય. ૩. રાત્રિના. ૪. બખ્તર.
For Personal & Private Use Only
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
252
ગુણવિનયજી કૃત
કહઈ કુમરનઈ “આઈ મુઝ પૂઠાં, દરિદ્ર દલું જિમ તેરા રે; તૃષા ધનાકી કાઈ ન અબ તુઝ, હું છું અમૃત-વેરા રે ૧૫૬ કુમર૦ દોઉં તે ઉતાવલા ચાલ્યા, નગરી મધ્ય નિવેસિ રે;
સ્તોક કાલિ ભમિ બાંઠા બેઉં, નિશ્ચલ થઈ ઈક દેસિ રે. ૧૫૭ કુમાર ઇસર વણિક મંદિરઇ એકઈ, ખાત્ર અખત્રનઉ કામ રે; ભિત્તિ-સંધિ સુખ-ભેદ દેખિ કરિ, તિહાં દીધઉ અભિરામ રે. ૧૫૮ કુમર૦ તીર્ણ શાસ્ત્રિ શ્રીવચ્છ સરીખલ, સુખિ નિર્ગમન-પ્રવેશ રે; જે અતિ ગૂઢ મૂઢિ ધન મોહઈ, ચિર દેખી તે દેસ રે. ૧૫૯ કુમર૦ અજણાવતઉ ચરણ-સંચરણ, પઈઠ મંદિર વીચિ રે; કાઢઈ ધૂરત પેઈ કઈ જિહાં, અમોલ ભંડ-વીચિ રે. ૧૬૦ કુમાર
૧. થોડા. ૨. દીવાલમાં શ્રીવત્સ, નંદ્યાવર્ત, કપિશીર્ષક વગેરે જુદા જુદા આકારના ખાતર પાડવાની પણ એક કળા હતી. ૩. ચામડાની પેટી.
For Personal & Private Use Only
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
253
અગડદત્ત રાસ.
૧૬૧
ઢાલઃ ૧૩, અઈસા સાધુજી વે.
તિહાં રખવાલાં વે કુમર! તું રાખી જાવઉ વે,” દેઉલ હુતી વે દરિદ્ર નરાકઉ ઉઠાવઈ વે; દરિદ્ર નરાં કું ઉઠાવી લ્યાવઈ પેઈ તાં સિરિ દેઈ, નયરીથી બાહરિ નીકલિયા, મિલિયા રડઈ દેઈ; કુમર ચિંતવઈ “ખડગ ઉપાડી, આડી ઈહાં કુણ દેવઈ, શિર છેટું પરિવ્રાજક કેરલ નરલ, જિમ દુખ વેવઈ. નાવિ જુગતી વે કુલજાકું છલાઘાતો વે, વિનિપાતો વે કરઈ જણાઈ સુજાતો વે; કરઈ સુજાત જણાઈ ભાઈ, અનિ વિનિપાત સદાઈ, નવિ કર અરિબલ ઘાત કદાઈ, દેખું ધનને ઠાઈ; એહ નિવાસિ જાઈ કિરિ કિણરઈ, કાજઈ એ ધન લૂટઈ? નવ જાણીજઈ સાર માહિલઉં, જા ન વિપડદ ઉપઈ(?)'. હિવ બેઉં વે નગર ઉદ્યાનઈ આયા રે, પઇ-ધારક વે સાથઈ તેહ ચલાયા વે; સાથઈ તેહ ચલાયા આયા, ઉદ્યાનઈ તિણ સેતી. કુમરનઈ છલ ઘાતઈ મારેવા, જાણી સુંદર રેતી; પરિવ્રાજક પ્રભણઈ “સુણિ, સુપુરષ! રમણિ અકઈ અતિ ગઇ, તિણિ ઈણ ઉદ્યાનમાં રહો આપણ, વાત કહું નવિ વરુઇ. ઈણિ ઉદ્યાનઈ વે રહી નિદ્રા સુખ સેવાં વે, ઈણ રયણિક વે ક્ષણઈ કુટુક ફલ લેવાં વે; ક્ષણ ઇક રયણિકા ફલ (ક)ટૂક લેવાં, નિદ્દા સુખ સાસંકા, કપટ નિદ્રાઅઈ સૂતાં દોઉં, મન માંહઈ અતિ વંકા; દક્ષિણિ ઠામિ વૃક્ષનાં મૂલઈ, મારિવા માહોમાઈ, ભાર ઉપાડી આયા જે નર સૂતાં નીગુસ સમાહઈ.
૧૬૨
૧૬૩
૧૬૪
૧. નગરનું. ૨. કુલવાનને. ૩. વિપત્તિ. ૪. રીતી-રીત.
For Personal & Private Use Only
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
254
ગુણવિનયજી કૃત
૧૬૫
સાથરઉ છોરી ને કુમરતિહાંથી ઓસરઈ વે, હવલાં-દવલાં વે અસિ કરિ કરિ તરુ અઉરઈ વે; અસિ કરિ કરિ તરુ અઉરઈ રહીયલ, અપ્રમત્ત તસુ દેખઈ, ચરિત દુરિતનઉ કારણ સૂતા, જાણી તે મૃત લેખઈ; અસિ કરિ તે છેદી સવિ માનવ, કરઈ કુમર જિહાં હઈરી, સયન આવી દેખઈ તે ન દીસઈ, “હા હા! કહા ગયઉ વઈરી?” હક્કી ટુક્કી વે કુમર આયઉ આસિ વાહઈ વે, જંઘા દોઉં વે છેદી તરુ લઈ રાહઈ વે; તરૂ લઈ રાહઈ જંધા દોઉં, છેદી એક પ્રહારઈ, ધરણિપરી પરિવ્રાજક પડીયલ, તિણ વિણ કુણ તનુ ધારઈ?; ગમન ભણી અસમર્થ તિકો હિવ, બોલઈ જીવિત શેષ, હું સુપ્રસિદ્ધ ભુજંગમ નામઇ, ચોર અછું રુદ્ર વેષ.
૧૬૬
૧. સંથારો, સુવાની જગ્યા. ૨. હાથમાં લઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
255
૧૬૭
૧૬૮
૧૬૯
૧૭૦
ઢાલ - ૧૪, એક લડાવઈ સ્વામિનઈ.
“કુમર! સુણઉ પિતૃવનિ ઇયાં, ભૂમીમાં ગૃહ છઈ મુઝ રે; વીરમતી યુવતી તિહાં, મુઝ ભયણિ અછાં તું બુગ્ઝ રે. વડ-પાદપ મૂલઈ જઈ, સાદ કરિયે જિણિ તે આઈ રે; ભૂગૃહ-દાર ઉઘાડિસ્થઈ, તે પરિણી તું મનભાઈ રે. દ્રવ્ય સંપદ સ્વીકરી સુખઈ, રવિલ તિહાં કિણિ વચ્છ! રે; અથવા કિણિતિકિ ગામિ તું, રહિયે વહિયે મતિ અચ્છ રે. બોલતઉ ઈમ કુમરઈ તિહાં, આસ્વાસ્યઉ “મતિ કરઈ ચિંત રે; ગ્રહિ તસુ ખડગ ફરઈ ગયઉં, પ્રેતભૂમીયઈ દૂષ્ટિનઈ દિત રે. વડ મૂલઈ જાઈ કરી, તિણિ યુવતિનઈ કીધઉ સદ્દ રે; આઈ બાર ઉઘાડીયઉં, “આવઉ ઘરમાંહઈ ભ! રે.” ચિર તાંઈ રુપ તેહલ, દેખિ વિસમિત હુઅ કુમાર રે; ચિંતઈ “એ કુમરી કિશું, અમરી રતિ રુપ ની ધારિ રે? એહમદન સર્વસ્વ મ્યું?,” પૂણ્ય તિણિ “સુંદર! આજ રે; કિહાંથી? કિણિ કાઈ ઈહાં, આયા અદભુત ધરિ સાજ રે?” પાછલી વાત સહુ કહી, દૂહાણી હૃદયમાં અપાર રે; મધુર વચન બોલી કરી, “પાતાલ મંદિરિ રહિ કુમાર!'. પહુચાવ્યઉ ગોરવ-ભણી, પ્રવરાસન તિણિ તસુ દિદ્ધ રે;
સ્નેહ વચન બોલ્યઉ વલી, “એ ધન તુમ્હ પુણ્યઈ સિદ્ધ રે. નિજ ઈચ્છાઅઈ ભોગવલ, વાસ–મંદિર પ્રગટી તામ રે; ઈણ સર્જાયઈ વીસમઉં, હું નાઉં સુંદર! જામ રે.
૧૭૧
૧૭૨
૧૭૩
૧૭૪
૧૭૫
૧૭૬
૧. સ્મશાન. ૨. ગૌરવ માટે. ૩. શ્રેષ્ઠ આસનકસિંહાસન. ૪. શય્યા પર.
For Personal & Private Use Only
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
256
ગુણવિનયજી કૃત
૧૭૭
અંગ વિલેપન જાઈન , આણું "તુમ્હ-અસ્થિ રે'; ઈમ કહિ નીકલી કામિની, વાસઘરથી ચડી તસુ મલ્થિ રે. નીતિ શાસ્ત્ર મનિ સમરતલ, ચિંતઈ મનિ એહલ કુમાર રે; “માયા-લોભ-અલકતા, મૂઢતા-સાહસ-દુખકાર રે. અશુચિપણ- નિર્દયપણ, મહિલાના સ્વભાવ દોષ રે; અણ સીખવીયા સંપજઈ, સ્યુ કીધઈ હોવઈ રોષ રે?
૧૭૮
૧૭૯
યત:
૧૮૦
माया अलियं लोहो, मूढत्तं साहसं असोयत्तं । निस्संसया तहच्चिय महिलाण सहावया दोसा ।।
[ઉત્તરા - નેમિચંદ્રસૂરિ વૃત્તિ- ૧૪૦] નેહઈ નવિ તે લીજીયઈ, રંજીયઈ ન વિદ્યાનઈ વિલાસિ રે; ગુણગણિ નવિ વસિ કીજીયઈ, નવિ ચાટુવચન ઉલાસિ રે. નવિ ખર-કોમલ વયણડે, નવ યૌવનિ વિભવિ નકાઈ રે; મહિલા મનનઈ કુણ ગ્રહઈ? જિમ કેસરિ કેસરરાજઈ રે. ૧૮૧ મદનમોહિત નર આપણ૩, જે ભાવ પ્રકાસઈ મુદ્ધ રે; યુવતિ-વરગિ દુખ સમુદ્રમાં, તે નિવડઈ નવિ હુવઇ સુદ્ધ રે'. ૧૮૨ સચ્યાતલ ઈમ ભાવિનઈ, છોડી તે કુમર અનેથ રે; લુકિ રહ્યઉ પડિબિંબ તિહાં ધરી, ડાહાં હૂઈ દુખ કેથ રે?. ૧૮૩ યંત્ર પ્રયોગિ સિલા હવી, જે શય્યા ઉપર તેહરે; મૂકી પલ્લંક ઉપરઈ, ચૂર્ણ દૂઅઉ સહી ઈણ રેહ રે.
૧૮૪ ખુસી હુઈ બોલઈ ઈસું, “કરતી વધ ભાતુનઉ મુક્ઝ રે; નિજ હૃદયઈ કિશું વરુઅાં સુખ હૂઈ તુણ તુક્ઝ રે?”
૧૮૫
૧. તમારા માટે. ૨. કઠોર. ૩. સિંહની. ૪. અન્યથા બીજે. ૫. સારું.
For Personal & Private Use Only
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
257
દુહીઃ
એક વચન સુણિ કમર હિવ, ધાયલ સનમુખ તાસુ; કેસ કલાપઈ તે ગ્રહી, બોલઈ એમ વિમાસુ.
૧૮૬ ‘રે પાપિણિ! મુઝ મારિવા, ન સકઈ મતિમંત; જો જાગઇ પર-છઠ્ઠીઇ, કિમ સુયઈ સંત?
૧૮૭ નિકાલી ભૂમિ ભવનથકી, નીકલ્યઉ તેહ કુમાર; "રાત પિણિ વિરતઉ હુઅલ, કુર ચરિત તસુ ધારિ.
૧૮૮ ઢાલઃ ૧૫, ૨ઉપઈ.
રાજ સમીપઇ જાઈ કરી, રજનિ-પ્રવૃત્તિ કહી સવિ ખરી;
ખડગઈ નિહસ્યઉ નિસભરિ ચોર, તસુ ભગિની એ હૃદય કઠોર.” ૧૮૯ બીજઈ દિનિ નૃપઈ પાતાલ-ગૃહ દેખાવ્યઉ ધનઈ વિસાલ; જેહનઉ જે ધન છઈ ભૂપાલ, તેનઈ તે ઘઈ સવિ સંભાલ. ખૂસી અઉ રાજા નિજ ધૂઅ, જગાવવા સુભ કર્મનઈ હુએ; કમલસેન-કમલાની પરઈ, સુંદર પરણાવઈ આદરઈ.
૧૯૧ ગામ સહસ્ત્ર વલી શત કરી, દસસહસ્ર રવિ-હય સમ હરી; અપાઈ લાખ સાખ જગ જીયાં, સંપદ ભંડારાની દીયાં. ૧૯૨ કર-મોક્ષણ પર્વઇ સુખકંદ, જન-મન-નયન પૂર્ણિમા ચંદ; ઈણ પરિ જિણિ જસ લાઉ અપાર, તિણ બાલા વિષ્ણુ સવિ મુણઈ છાર. ૧૯૩ તાં લજ્જા તાં માન-વિતાન, તાં પરલોક વિચારણ ધ્યાન; જાં ન વિવેક-જીવિત હરઅંતિ, મનમાં મયણ-સરા પસરંતિ.
૧૯૦
૧૯૪
૧. રાગી. ૨. વીરાગી. ૩ ટી. કમલા - લક્ષ્મી સેન - સ્વામી=વિષ્ણુ. ૪. સૂર્યના ઘોડા જેવા ઘોડા. ૫. પાયદળ. ૬. રાખ.
For Personal & Private Use Only
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
258
ઇમ મદનાકુલ નિજ ઘરી રહઇ, જાં તે નૃપસુત નિવ કછુ કહઈ. તાં ઇક રમણી ધરિ ઉછરંગ, આવી કુમર પાસિ સુભઅંગ.
દીધઉ આસન બઇઠા તઠઇ, ‘કિણ કારણિ તુમ્હ આયા અછઇ?’; કુમરઇ પૂછ્યુઉ ‘સુંદરિ!, પ્રભણઉ વર-સસિ-વયણિ’.
તે બોલી ‘નિસુણઉ અવધાન, કરિ તુઝ કુમર ત્યજી પર ધ્યાન; તુઝ સમીપિ મૂકી ગુણવંત, મદનમંજરીયઇ મનની ખંતિ.
તુમ્હ એ જણાવ્યઉ છઇ સંદેસ, વિરહાનલ-તાપિત-તનુ-દેસ; “જાં મુઝ જીવિત જાયઈ નહીં, તાં સંગમ જલિ સીંચઉ સહી. વિલ ગજક્રીડા-ચૌવિનાશ, મૂક્યઉ દુષ્ટ-રમણિ-સંવાસ; નરપતિ પ્રમુખ લોકિ આપીયઉ, સાધુકાર તિણિ જસ વ્યાપીયઉ. તે સંભલિ વિસમિત હુઇ ઘણું, ધરઇ દુખિ નિજ જીવિતપણું; તુઝનઇ દેખિવા ઉચ્છુકમના, ધિ-ધિક્ ધાઅઉ એ કામના.’’
તેહનઉ વચન સુણી નૃપસૂનુ, મનમાહઇ મનમથ કરિ નુ; નિજ કરિ ધૃત દીધઉ તંબોલ, જાણીવ્યઉ તિણસ્યું રંગરોલ.
‘ચતુર! જાઇ ચાવઉ તુમ્હેં ભણઉ, મ કરિસ્યઉ મન ઉચ્છુક આંપણઉ; કિતલાઇક દિન લહિ પ્રસ્તાવ, જાણાવિસુ તુમ્હનઇ વિ ભાવ.’
૧. ત્યાં. ૨. હોંશ. ૩. દૂખી થયો.
ગુણવિનયજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૧૯૫
૧૯૬
૧૯૭
૧૯૮
૧૯૯
૨૦૦
૨૦૧
૨૦૨
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
259
ઢાલઃ ૧૬, નિરદૂષણ ગુણ સેહરઉં.
અન્ય દિન ઇક રહઈ ચડ્યા, આયા દુઇ જન તત્થ હો સુંદર; દીઠા પઇસતા ભવનમાં, પ્રભણઈ કુમરજી જલ્થ હો સુંદર. ૨૦૩ "કુમરજી! આવઉ-આવ નિજ ઘરઈ, તેડાવઈ માઈ-બાપ હો સુંદર'-એ આંકણી. આલિંગ્યા હરખિત મનઈ, પૂછી કુસલની વાત હો સુંદર; માવીતાંની મૂલથી કરત, નેહિ અશ્રુ પાત હો સુંદર. ૨૦૪ કુમરજી તે બોલ્યા “સુણિ કુમરજી! કુસલ માવીતાં જાણિ હો સુંદર, પર તુઝ વિરહ સંતાવિયા, દિન ગિણઈ વચ્છર પ્રમાણિ હો સુંદર. ૨૦૫ કુમરજી કિતનાઇક દિનમાંહિ તું જઈ, નવિ દરસન દેસુ હો સુંદર; મુક્ત-જીવિત હોસ્પઈ સહી, તિણિ દુખ તીયાં મ કરેસ હો સુંદર.' ૨૦૬ કુમરજી
છે
ઈ
૧.બે. ૨. માતા-પિતા. ૩. વર્ષ
For Personal & Private Use Only
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
260
ગુણવિનયજી કૃત
દુહાઃ
૨૦૭
૨૦૯
૨૧૦
સજ્જ કરાવઈ કમર ઈમ, સંભલી નિજ ખંધાર; નૃપ સમીપ આવી ઇસઈ, જંપઈ વચન ઉદાર. તાતના મૂક્યા દોઈ જન, કરહારૂઢ પહૂત; હિવણાં મુઝનઈ તેડિવા, નિસ્ણ ભૂ-પુરતૂત!
૨૦૮ જ્યોગ્ય જિÉ મુઝનઈ હવઈ, તે પ્રભણ નરરાય!'; બોલ્યઉ નૃપ “પિતૃ પાસિ તું, જા જિમ સુખ લહઈ તાય. નિજ પરિવારઈ પરિવર્યઉં, જાઈ વલિ ઈણ ઠામ;
આવિજો વહિલઉ કુમરા, કરિ નિજ જનકનઉ કામ.” ઢાલ - ૧૭, પણિમિય પાસજિ
અલંકાર બહુલા તસુ દીધા, મધુર વચન અમૃતરસ પીધા; નિજ દુહિતાનું નૃપતિ ચલાવઈ, ભરિ પ્રયાણની તુરતિ વજાઈ. ૨૧૧ કટક ચલાવી નગર મઝારિ, એક રહઈ રહ્યઉ કુમર વિચારિ; જામિની પ્રથમ પ્રહરિ નર એક, સંગમિ દૂતિ પાસિ સવિવેક. મૂક્યઉ કુમરિ જણાવિયા તાસુ, તિણિ કહ્યઉ જાઈ ‘સુણિ પ્રિય ભા; કુમરઈ શિબિર ચલાવ્યઉ સમગ્ર, એકલઉ તે લેવા રસ લગ્ન. ૨૧૩ ઉભી રાઉ કઈ તિણિ તું સુંદરિા, મયણમંજરિયું જણાવઉ જા કરી; આણઉ ઉતાવેલી તે તુમ્હ અ% સંપજી સકલ સમીહિત કw.” ૨૧૪ સુણિ તસુ વયણ ગઈ તે સંગમિ, તુરિત-તુરિત ઉચ્છુક તસુ સંગમિ; કુમર-પુરુષિ ભણ્યઉ સંદેસ, નિજ સ્વામિને તું કહઈ અસેસ.” ૨૧૫
૨૧૨
૧. છાવણી. ૨. રાજા. ૩. પૂત્રી સાથે. ૪. એકલો રથમાં ૫. લગાર.
For Personal & Private Use Only
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
261
સંભલિ હરખ-રોમંચિત-દેહા, વલી નિજ જન ત્યજિ નિજ ગેહા; એ એ કામિની કઈસી લીલા?, લાગઈ બીજા સહુએઈ કીલા. ૨૧૬ આવી કુમર સમીપઈ ટૂકી, મયણમંજરિ ઇણ ઠામિ ન ચૂકી; રથ ઉપર ચરિ સુંદરિ “સિગ્ધ, વિલંબ રુપ નવિ હુવઈ જિમ વિશ્વ. ૨૧૭ વામ હત્યેિ ગંઠિ ગરુઈ રજૂ, તુરગ ચલાવઇવા કીધા સ; નગરીથી ચલિ નિજ ખંધારઈ, કુમર આવ્યઉ કુણ તેહનઈ વારઈ? ૨૧૮ તુરતિ પ્રયાણની ભરિ દિવાવી, સકલ સેન ચાલી તિણિ ધાવી; “અસ્કિન પ્રમાણે જિમ ગૃહ દેસ, ભુવનપાલ ભૂપાલની દેસ. ૨૧૯ લંધ્યઉ સ્વાપદ-શત-સંકીરણ, અરણ્યમાંહિ આવ્યા તે તિણ ખિણ; અતિ વિષમી જિહાં દ્રુમની રાજિ, ચલ્યઉ કુમાર તિહાં સેના સાજિ. ૨૨૦ સર્વ જનાનઈ આનંદ કારણિ, વર્ષારિતુ આઈ મનુહારણિ; જિતલઈ કુમર જાઈ વનમાહઈ, તિતલઈ ભિલસામિ તસુ રાહઈ. ૨૨૧ આઈ પડ્યઉ તસુ બલ દૂરિ, કીધી કુમરની સેના ચૂરિ; જિમ નૈરિત પવનઈ ઘનવૃંદ, ચેહું દિસિ ખેરું કરીયઈ અસંદ. ભાગી નિજ સેનાનઈ દેખિ, કુમર આવ્યઉ જિમ દિનકર અમેષિ; તપાવત શર નિવાઈ બલ ધરિ, રણ-મર્ઝાઈ કરિ-યૂથઈ જિમ હરિ. ૨૨૩ એક રહઈ રમણી સંઘાઈ, ભિલનઉ બલ ભાગઉ શર-ઘાતઈ; અન્ય-અન્ય દિસિ તેહ પલાણઉં, ગંધગજથી જિમ ગજ કસપરાણઉ. ૨૨૪ ભિલપતી નિજ સેન પલાણી, દેખિ આયઉ તેખ અંગઈ આણી; કુમરનઈ સનમુખ આયઉ સામી, ભિલ્લનઉ અવસર એ પામી. માહોમાહિ સરધારા વરસઈ, મારિવા તેહ પરસ્પર તરસઈ; નવિ છલ સકઈ કેહનઈ કોઈ, એહવઉ યુદ્ધ કરઈ તે દોઈ. ૨૨૬
૨૨૨
૨૨૫
૧. શીઘ. ૨. અવિરત. ૩. જંગલી પશુ. ૪. મેષ રાશીમાં. પ. સિંહ. ૬. જોરાવર. ૭. રોષ.
For Personal & Private Use Only
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
262
નિપુણ ધનુર્વેદઇ તે દોઉ, કરિ ન સકઇ તિયાં તુલના જોઉ; કુમર ચિંતવઇ ‘બુદ્ધિ પ્રપંચઈ, મંત્ર-તંત્ર પ્રયોગનઇ સંચઇ.
ઇમ ચિંતવિ કુમરઇ તે ભજ્જા, કરિ શ્રુંગાર છંડાવી લજ્જા; બઇસાણી જાણી તે રહ-મુખિ, દીઠી રૂપ સંપદા સનમુખિ.
જિમ-તિમ હાણવઉ છઇ પ્રતિપક્ષ, જિહાં નવિ પ્રભવઇ નીતિનઉ પક્ષ; ભિલ્લુવઇ એ નવિ હણસકીયઇ, અન્ય ઉપાયઇ મઇ અણકીયઇ.
૨૨૮
ગુણવિનયજી કૃત
તિહાં તિણિ દૃષ્ટિ ધરી હરિણાખી, નયન-બાણિ નિહણ્યઉ વ્રણ પાખી; નિર્લેપ્પલ-દલ સરિખઇ બાણઇ, તિતલઇ નિહણ્યઉ ઉરસ્થિલિ પ્રાણઇ. ૨૩૦ મર્મ દેસિ નિહણ્યઉ ૪ધરિ ઢલીયઉ, ભિલ્લુસામિ વેદનભરિ કલીયઉ; નયન વિકાસિ કહેવા લગ્ય, એહવા વયણ રખ્યઉ જમ મળ્ય.
भिरता
૧. પત્ની. ૨. બેસાડી. ૩. રથની આગળ. ૪. ધરાપર=પૃથ્વીપર. ૫. વૃષ્ટિ.
૨૨૭
‘નવિ હું નિહણ્યઉ તુઝ સર પ્રસરઇ, નિહણ્યઉ કામ સરઇ વૃઠિ ગરઇ; અથવા કુણ ઇહાં અદભુત જાનઉ?, કામઇ કો ન ઠલ્યઉ નર જાનઉ.’ ૨૩૨
For Personal & Private Use Only
૨૨૯
૨૩૧
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
ઢાલ ઃ ૧૮, ઇમ વાતા રે કરતાં.
ઇમ બોલી રે ભિન્નધણી કાલ વિસ પડ્યઉ, ઇણ અવસરિ રે કુમર શિબિર જોઇવા ચડ્યઉ; નિવ રથ-તુરી રે નિવ સેવક નર દીસ એ, સુભટાવલી રે નવિ નામઇ નિજ સીસ એ; નિજ સીસ નામઇ નિજ સુભટ જે દીસઇ ઇહાંકિણિ રહ્યઉં, ઇક રહઇ નિજ પુર સામુહઉ હિવ કુમર સૂધઈ પહિ વઘઉં;
વડુ કષ્ટિ કુમરિ અરણ્ય લંઘ્યઉ ભય રહિત ગોકુલિ ઇકઇ, આવ્યઉ જિહાં ગો-નિવહ નિવસઈ પહી જિણિ ગામાતકઇ.
ઇણ અવસર રે કુમરનઇ દેખી ગોઉલા, દુઇ માનવ રે કુમર સમીપિ નિરાકુલા; આવી ભણઇ રે મધુર વયણ ‘નરવર! તુંહી, કિહાં હુંતી રે આયા? કિહાં જાસ્યઉ વહી?; જાસ્યઉ કિહાં વહિ તુ હે નરવર! કહઉ સૂધઉ અમ્હ ભણી’, તવ કુમર પ્રભણઇ ‘સંખપુરિ અમ્લ જાઇવઉ પહ-દુહ હણી; માત-પિતા મિલિવા મન ઉછુક છઇ જિણઇ નેહ ભરઇ ભર્યઉ; સંતાપ પામઇ દીપની પરિ પ્રગટ એ જાગિ ઉંચર્યઉ’.
તે બોલઇ રે વિલ ‘સંભલિ નરવર! ઇસઉ, તુમ્હ સાથઇ રે આવા તવ અભય કિસઉ?; સંખપુરવરિ રે જઇ પ્રસાદ અમ્હ ઉપરઇ કરઉ તુમ્હ તદા રે’ પડિવજ્યઉં વયણ તે સુભ પરઇ; સુભ પરઇ ડિજિ વચન તેહનઉ રથિ તુરગ જોડઇ તદા, સાથિયા પુરુષ ભણઇ કુમરનઇ ઇસઉ વયણ પ્રગટ તદા; ‘ઈણ માગિ ગુરુ કંતાર અચ્છઇ તાસુ મજ્જીઇ મહલ્લો, ચંડ ચોર દુોહણ વલી તિહાં મદ સહિત દંતાવલો.
૧. ગામડાના. ૨. મહાય- મોટો ૩. હાથી.
For Personal & Private Use Only
૨૩૩
૨૩૪
૨૩૫
263
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
264
ગુણવિનયજી કૃતા
૨૩૬
દિઠીવિસરે સર્પ વિષમ વિસ ભારીયલ, જિણ દીઠઈ રે, ધીરિજ કિણહિ ન ધારીય; દાઘઉ તિકો રે જે એ દૂષ્ટિ આઈ પર્યઉં, વાઘ દારુણ રે તિણ માર્ગઈ આઈ સંચર્યલ; સંચર્યઉ છઈ તિણિ માગિ આગલઈ વાઘ બીહામણા, બીજા નવી જીમણ કરાવઈ દુષ્ટ સ્વાપદના- ગણા; સંસાસિ ખિ દખિ ચઉદીસઈ જિગ્યા તિણિ બીજઈ પહઈ, ચાલિવઉ કુમર ભણઈ ‘તુહાનઈ ભય ન કો ચાલઉ સુહઈ. ઈણ માગઈ રે કુસલિ સંખપુરિ પહુતલા, અ૭ હુઓ રે કાં થાઉ તુણ્ડ આકુલા'; ઈમ સંભલિ રે બીજા પુણિ સાથી નરા, રાજ-તનયસ્પેરે ચાલ્યા ત્યજિ નિ ભયભરા; ભયભરા છંડી ચાલિયા બહુનરા તિણ સેતી ખરા, ઈણ અવસરઈ આવીયલ તિહાં કિણ મહા વ્રતધર સુંદરા; દીરઘ-જટા-મુકુટઈ વિભૂષિત દેહ ભસ્મ-વિરાજિત, કરિ ધરિ ત્રિસૂલ સુપાન ભાજન સેવકે પરિવારિત. તેજઈ કરી રે દિનકર સરિખ તિણિ કહ્યઉં, ‘તુમ્હ સાથઈ રે પુત્ર! આઉં છું ગહગહ્યઉ; સંખપુર ભણી રે વંદિવા તીર્થનઈ ઉમાઉં, વલિ સંભલિ રે પુત્ર! દીનારા-ગણ વહ્ય; દીનારાતણઉ મઈ દેવ પૂજી વિલિ ભણી, ઉધમ્પિય નરે દીધઉ અછઈ મુઝ તેહ તું ગ્રહી નરધણી!; જિણિ અચ્છે નિર્ભય થકા ચાલા ઈમ બહુત ભણિ અપ્રિલ, દ્રવ્યનઉ નઉલ ખૂસી હૂઅલ આસીસ દેવઈ દપ્પિય.
૨૩૭
૨૩૮
૧. માંસભક્ષી. ૨. ધાર્મિક. ૩. રૂપીયા ભરવાની થેલી.
For Personal & Private Use Only
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
265
ઢાલઃ ૧૯, હું નહી દૂલ્યની રાગિણી.
સાથીયા સાથઈઈ વાલીયઉં, કપટઈ કૃત-વ્રતિવેષો રે; તસુ સર્પ જાણી કરી, કુમરિ કીય મનિ બ્રેષો રે. ૨૩૯ સાથીયા, ઈણ સાથઈ સુંદર નહી, ગમન અડ્ડા પરિણામઈ રે; તુરિ ત્વરિત ઈમ ચિંતવી, પ્રેર્યા રહિ પહઠામઈ રે. ૨૪૦ સાથીયા ગહન દેસિ રથ આવીયલ, મહાવ્રતી ઈમ ભાખઈ રે; સાથીયાનું તુમ્હ સાંભલઉં, “પ્રાહુણાવટ તુમ્હ સાખઈરે. ૨૪૧ સાથીયા સર્વથા હું કરિશું તુંહી, ગોકુલ બહાં રનમાહિ રે; ઘરસાલ માં આવત, કીધી હતઉ ઉછાહિ રે. ૨૪૨ સાથીયા તિહાં ગોહેલી સવે કઈ રીઝવ્યા, નિજ ગુણ રાજિઈ આજ રે; દસ્યઈ સુંદર ભોજન આપ હરી, સરિસ્યાં અન્ડ તુમ્હ કાજ રે. ૨૪૩ સાથીયા તિણિ તુણ્ડ પ્રાહુણા અ૭ હુવઉં' ઇમ તિ મંત્રિ ગયઉ તેહ રે; પાયસ-વૃત-દધિ પૂરિયા, ભાંડ આપ્યા ધરિ નેહરે. ૨૪૪ સાથીયા આવી કુમરનઈ તિણિ ભણ્યઉં, મધુર વચન કરિ પુત્રી રે; આજ અમ્યાં મોટા કરઉં, ભોજન કરિ રસજુત્ત રે ૨૪૫ સાથીયા
૧. પરોણાગતિ=મહેમાનગતિ. ૨. ગોવાળીયા.
For Personal & Private Use Only
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
266
ગુણવિનયજી કૃતા
૨૪૬
ઢાલઃ ૨૦, પૂરવ મુખિ જાવઈ જિસઈ.
કુમર ભણઈ “સ્વામી! તુઠાં વચન અખ્ત સુપ્રમાણ, પર યતિ ભોજન અખ્ત ભણી નવિ કલ્પઈ સભજાણ; સભજાણ તુમ્હ છઉં સાધુ-ભોજન અખ્ત ભણી કલ્પઈ નહી.” સાથીયા પુણિ તિણિ સવિ નિવાર્યા દૃષ્ટિ સંન્યાયઈ નહી; નવિ જીમિવું એ ઈણઈ આણ્યઉ જેહ ભોજન અવગણી,” તે વચન જવ દેવ વક્ર હોવઈ દીયઈ દુર્મતિ ઘણી. તે જીમ્યઉ સહુ એ મિલી, વિષ મિશ્ર નવિ જાણ્યઉં, નિક્ષેતન સગલાં હુઆ, પાપી તે ન પિછાણ્યઉ; ન પિછાણ્યઉ પાપી તેહ હિવ તે મહાવતિ યમમંદિરઈ, પહતા સવે તે જાણિ ઉઉ કમર વધ કરિના સરઇ; કરિ ધનુષ લેઈ કુમાર હિવે તે રીસભરિ નાખઈ સરા, તેહના વંચઈ દેવ કરિ તે ન ચૂકઈ ચતુરા નરા. મર્મ પ્રદેસઈ તે હણ્યઉ અર્ધચંદ્ર શર નાખી, ધરણીયઈ તે ઢલિ પડ્યઉ એવી વાણી ભાખી; ભાખી તિણઈ એ વાણિ એવી “પુત્ર! હું દુયોધન, નામઈ મહા દુરજેય ચોરી કરી લ્ય જગનઉ ધન; નિરભીકિ આવી નિજીક મુઝ મન રંજીયઉ તિણિ તુઝ ભણું, ઈણ બાણ ઘાતઈ જાણિ માહરલે જીવિત છઈ નવિ અતિ ઘણું. એગ વણ વલિ સંભલઉ ઇણ ગિરિ ઠામઇ પાસિ, દેઉલ દઈ નદીયાં વિચઈ પશ્લિમ ભાગિ વિમાસિ; તસુ ભાગિ પરિછમ ઘણઈ તનઈ તનુ સિલા માં થી જે સજી, તેહ દૂરિ કરિ ઠામિ દિસિઈ તિહાં ભૂમિગૃહિ સોભા ભજી; પઇસવઉ તિહાં કિણિ મઝભાગમાં પ્રવર રૂપ ગુણે ભરી, નવયૌવના સુવિનીત જયસિરી નામ છઈ મુઝ સુંદરી.
૨૪૭
૨૪૮
૨૪૯
૧. ભાગ્ય. ૨. તીરથી. ૩. મધ્યભાગમાં.
For Personal & Private Use Only
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
267
૨૫૦
તિણ ગૃહ મઝઈ ધન અછઈ જેહની સંખ ન કાઈ, તસુ સુપુરિસ! નિજ કરિ કરી ભોગવિ મહાભાગ ભાઈ!; મહાભાગ! ભોગવિ ધન-રમણિ તે મત વિફલ કરિજો જિગઈ, ધન દુબઈ સવિ ઉપજાવ એ પુણ્યવંત હલઈ તે જિણઈ; મુઝ અંત આયઉ છઈ તિણઈ તું ગતજીવિતનઈ આપિનઈ, દારુ-દહન એ ઇણઈ અવસરિ વડઉ અવસર સંતનઈ.” પરભવિ તેહ ગયઉ તિતઈ, દીયા દારુ ઉદારુ, આરહિ પવર રહઈ ગયઉ કથિત દેસિ સુવિચારુ; સુવિચારુ કથિત પ્રદેસિ પહુતઉ દુઈ નદી વિચિ દેઉલઈ, સિલ દેખિ ઉઘાડી તિણાં શિવ સાચ વચન સહુ મિલઈ; જિણ પરિ કહ્યઉ તિણિ તિણ પરઈ તે સાદ કીધઉ “આવ એ,” દાદેસિ કોઇલહ પરઈ “આવજે ગૃહિ શુભભાવ એ.” તેહનઉ રૂપ દેખી કરી હરખિત મન જ નિહાલાઈ, કરતઉં વંછા એહની જાણે રોહિણિ ગાઈ; રોહિણી ગાલઈ જાણિ એહની કરત વિંછા ચિંતવી,
અપ-હસ્તિ નિહણ્યઉ કુમર પ્રિય ભણઈ “સ્યુ કરઈ પ્રિયતમ નવી?; તુઝ કાજિ બંધવ-પિતા-નયરી-ગેહ-સખિ સવિ છાંડિયા. નિરલ અન્ય પ્રસંગ રંગઈ કિસા ડંબર મંડિયા
૨૫૧
૨૫૨
सअआ
૧. સંખ્યા. ૨. દરવાજે. ૩. ડાબા હાથે. ૪. આડંબર.
For Personal & Private Use Only
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
268
ગુણવિનયજી કૃત
૨૫૩
૨૫૪
૨૫૫
૨૫૬
ઢાલ - ૨૧, તિણ અવસરિ ગિરિ ૐગિ.
વચન સુણી એ તાસુ, છોરી કુમર ચલઈ રી; રહિ આરુતિ અગ્રદસિ, સંત ન અપજસ લઈ રી. તિલઉઈક વન દેસુ લંધ્યઉ સુખઈ તિતઈ રી; નાશતક “શબર-સંઘાત દેખઈ ઈક ઉનમતઈ રી. નાશ એ શબરાલિ રાલિ કુડુંવઉ સગરઉ (?); દેખી ચિંતવઈ એમ, વહઈ મદજલ જેઅ ગરઉં. અઈસઉ મદ-ગજ કોઈ, સહીયઈ નઈ વનિ હઈ રી; જિતલઈ દેખિવા તાસુ, ચિહુદિસિ નયન રહઈ રી. તિતલઈ સસિ-શંખ-કુંદધવલ દંતાવલ દેખઈ; મોરુત તરુ મહાકાય, મદજલ-વહત અલેખઈ. મદનમંજરી દેખિ, મનમાં ચકિત ભઈ રી; કિમ છૂટિવ ઇન પાહિ? નીરભય ઠામિ જઈ રી.” કુમર ભણઈ “ઈમ મ બીહ, મુગધે! વનગજ દેખી; સંપદ આપદ હોઈ ગુરુ ઇતર ઉવેખી. રાહુગ્રહણ તું દેખિ, સસધર-દિનકર વિચઈ; તારાગણિ નહિ હોઈ, રાહુગ્રહણ અવિલંબઈ. જિનકું સંપદ હોઈ તિનિહિકું, આપદ આવઈ; મુંડન શિરકઉ હોઈ, તાહિ કી ભૂષા છનાવઈ? મંડન મુંડન દોઈ, વુકું કવહુ ન કીજઈ; ઇણ દૂષ્યતઈ દૂષ્ટિ, ભોરી અપની દીજઈ'
૨૫૭
૨૫૮
૨૫૯
૨૬૦
૨૬૧
૨૬૨
૧. ભીલોનું ટોળુ. ૨. અતિશય. ૩. દંતશૂળથી હુમલો કરનાર. ૪. શોભા.
For Personal & Private Use Only
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
269
૨૬૩
૨૬૪
૨૬૫
૨૬૬
૨૬૭
પ્રિય ભણી પ્રભણી એમ, રહથી ઉતરિ આય; જિહાં વનગજ ગલ-ગર્જિ, કરત કમરનઈ ધાયલે. નાખ્યઉ તિણિ ઉતરીય, તુરતિ સમેટી આગઈ; દીધઉ તિણુપરિ દંત, ખંત(ધ?) સભા કુંજાગઇ. ચિત્ત હુઅલ તિણિ ઠામિ, તાકી આઈ ચરઈ રી; ગજવર બંધઈ અંધ, મદકરિ કરિ સમરઈ રી. કુમર ઇકીય ખણ મિત્ત, મત્તકરી વસિ અપનઈ; અહિ જિમ મણિ-મંત્ર-યોગિ, અથવા ઇંદ્રિય સુખનઈ. નિજ પ્રિયા દેખત હસ્તિ ખંધથી અવતરિ ચરીયલ; રહ ઉપરિ નૃપસૂનું, સ્યું ગિરિ હરિ સંચરીયઉ? નિજ પુર સામુહઉ જામ, લંઘઈ કુમર કિતઉઈક; મારગ આગઈ વાઘ, બયઠઉ દેખઉ તિહાં ઇક. આફાલ્યઉ ધરતી સાથિ, જિણિ દીરઘ લંગૂલ; ઉલસ્યા કેસર જાસુ, માનુ બંધ અવચૂલ. દેખી હસિય કુમાર, ધાયઉ સામુહી તાકું; રોદ્ર વરણ સજિ વાઘ, કરકે પ્રહાર દેવાકું. ઉગ્ર તિતલઈ કુમાર, વસ્ત્ર વિદ્યઉ કર ઘાલઈ; વાઘકઈ વદન મઝારિ, તા કરિ બલ સબ પાલઈ. ખડગલતાઅઈ ખંધિ, દક્ષિણ હસ્તઈ ઘાત્ય; દુહવઈ ગાઢ પ્રહારિ, અમદા પરતખિ પાત્યઉં. વારી વાઘ વિઘાતજિતલઈ લંઘઇ ગહન; થોડી સઉ અહિ એક, દેખઈ વેણિ સમાન.
૨૬૮
૨૬૯
૨૭૦
૨૭૧
૨૭૨
૨૭૩
૧. પુછડી.
For Personal & Private Use Only
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
270
ગુણવિનયજી કૃત
૨૭૪
૨૭૫
૨૭૬
અલિ-કુલ-કક્ષ-વન, ફણિ-મણિ-કિરણ-વિભાસુર; લપલપાટ કર જીહ, દો જસુ વદનિ ભયંકર. રક્ત લોચન ફેંકાર, કરત ધમણિ જ્યે ધૂની; સામુહી આવતઉ દેખિ, મયણમંજરિ મનપૂન. ગુરુ-ભય-કંપિત દેહ, કુમર કંઠિ જાઈ લાગી; મત બહઉ પ્રિય!' એમ, બોલત રથનઈ આગી. ઉતરી સામુહઉ તેહ, આવત નાગનઈ થંભઈ; ગતિ નઈ કરિ મુખ થંભ, ખેલાવી તે “અવરાઈ. છોડી ચાલઈ તેહ, રહિ આરુહિમનરંગઈ; તુરતિ તુરીનઈ જોડિ, રથસ્ય નિરભય અંગઈ. લંઘી નરક સમાન, કષ્ટએ ગહન-વિતાન; સંખપુરમાં સંપત્ત, બહુ સુખ દ્રવ્ય-નિધાન.
૨૭૭
૨૭૮
૨૭૯
૧. દુભાણું, દુખી થયું. ૨. અટકાવ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
ઢાલ : ૨૨, સુધરમ સ્વામી ઇણ પરિ.
નગરી જન સંતોષ્યા અતિ ઘણું રે, ઘરિ-ઘરિ તોરણ રાજિ; બાંધીયઇ ઊંચા વ્યૂપ-મુસલ કરઇ રે, ઠામિ-ઠામિ સુભ સાજિ. ૨૮૦ નગરી
પુર ગલિયા રલિયા થરિ સોહીયઇ રે, સોવન પૂરણ કુંભ; ઠવીયઇ આપણિ-આપણિ વસ્ત્રની રે, સોભા કરીયઇ અચંભ. ૨૮૧ નગરી
ફુલવહુ સનમુખ મુખિ બહુ ગાઇયઇ રે, ધવલ મંગલ સુવિસાલ; ૨ભટ્ટ ચટ્ટ ૪ગહગઇ જસ પઢઇ રે, અમૃત જેમ રસાલ.
કુમરનઇ નગરીમાહઇ પઇસંતા રે, ગિ-પિંગ નાટક રંગ; વેશ્યાજન આવી બહુલઉ કરઇ રે, દાન દિ રીત અભંગ. જનની–જનકે બહુ નેહઇ કરી રે, મંદિરમઇ પઇસંત; આલિંગ્યઉ હરખઇ પ્રણમ્યઉ સવે રે, લોકે આવીય કંત.
૧. વિજયસ્તંભ ૨. ભાટ. ૩. છોકરા. ૪. આનંદ કરે છે. ૫. ઠેક-ઠેકાણે. ૬. પ્રાંતે.
૨૮૨ નગરી
કુમરનઇ પૂછી વાત અંતરની સવે રે, ભોજનનઇ પયંતિ; સહુઅ વાત કહિ આવ્યઉ નિજ ગૃહઇ રે, રહતઉ મનની ખંતિ. ૨૮૫ નગરી
૨૮૩ નગરી
જાયઇ સુખમઇ કાલ તીયાં ઘણઉ રે, ભોગવતાં રાજ-લીલ; સુભ સંગમિ સંજાત પરમ ખુસી રે, નહી જિહાં કાઇ હીલ ૨૮૬ નગરી
For Personal & Private Use Only
૨૮૪ નગરી
271
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
272
ગુણવિનયજી કૃતા
૨૮૭ અન્યદા,
૨૮૮ અન્યદા
૨૮૯ અન્યદા
૨૯૦ અન્યદા
ઢાલઃ ૨૩, તેહિ જ સાથ તિહાં ઉતર્ય.
અન્યદા વસંતરિતુ આવીયઈ, કામુક લોક આણંદ રે; પૌર નરાચ્યું ભૂપતી, તારાગણિ જિમ ચંદ રે. ચાલીયઉ તે કુમાર પુરી, સખિજન પરિવાર રે; રમણિ સહિત પુર-નારિનઈ, સુખ કરત મનુહારિ રે. રૂપ સંપદ દેખાવિનઈ, આવ્યઉ તિહાં કિણિ રંગ રે; હાસ-વિનોદ ઘણા કરઈ, મદનમંજરિ સંગિ રે. રમિ સવિ જન નગરઈ ગયઉં, ભયઉ સંધ્યાકાલ રે; રાજા પિણ નિજ મંદિરઈ, પહુત સમકાલ રે. પરિજન સકલ વિસરજીય૩, કુમર પિણ તામ રે; કુમર રહઈ આવઈ વહી, મદનમંજરી સ્યામ રે. નાગિ ભખી હાહારવ કરઈ, “ખાધી-ખાધી’ વિલાપ રે; કરતી સવિ અંગિ કંપતી, ધરતી સંતાપ રે. કુમર ઉછંગઈ જા પડી, કડી-ભંગઈ ગેહ રે; વિષભર સહતાં દોહિલઉં, ભલલ જિણ નહી નેહ રે. કમર ભણઈ ઈમ “મ બીપિ તું, કુવલય-દલ-નેત! રે; વિષધર વિષની પ્રભાવકું, હું હરિ કરિનુ સચેત રે.” એહવઉ વચન કહતાં થકા, ઈક મુહરત માતિ રે; નારિ વિષધારી પરી, જિમ થંભ વિણુ છાતિ રે. મોહઈ કુમર મૂક્યઉ ઘણું, જાણી જીવિત-સુત્ત રે; વિલાઈ કરુણ સરઈ કરી, હાહાકાર મુખિ વત્ત રે.
૨૯૧ અન્યદા
૨૯૨ અન્યદા
૨૯૩ અન્યદા
૨૯૪ અન્યદા
૨૯૫ અન્યદા
૨૯૬ અન્યદા
૧. પાછા મોકલ્યા. ૨. ડંસ દીધો. ૩. છત.
For Personal & Private Use Only
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
273
કિણહિ કષ્ટ નિજ આતમા, સંવરિ ચિહિ કિદ્ધ રે; તિહાં નિજ ભજ્જા સંડવી, જલણ આણીય દિદ્ધ રે. ૨૯૭ અન્યદા જિતલઈ નિજ આતમ ખિવઈ, કુમર જલિવા કાજ રે; આય ખચરયુ તેતલઈ, કુમર પુણ્યનઈ સાજિશે. ૨૯૮ અન્યદા ગગનથી ભણઈ કુમરઈ, “સુપુરિસ! ઈણ અગ્નિ રે; વિણુ કારણિ પઇસઈ કિશું?, યમ કેરાં મગ્ન રે. ક્ષણમાત્રઈ તુઝ રમણિનઈ, સજ કરિનું અજ રે; ઈમ બોલી અભિમંત્રનઈ, જલ ખિવઈ નિરવ રે. જાણે નિદ્રાક્ષયથકી, જાગી સંવરઈ દેહ રે; કુણ એ પ્રદેસ?” રમણ ભણી, પૂછઈ રમણિ સનેહ રે. ૩૦૧ અન્યદા.
૨૯૯ અન્યદા
૩૦૦ અન્યદા
૧. ચિતા. ૨. ખેચર- વિદ્યાધર. ૩. અગ્નિમાં. ૪. માર્ગમાં.
For Personal & Private Use Only
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
274
ગુણવિનયજી કૃતા
ઢાલઃ ૨૪, અન્ય દિવસિ તટિની વિચઈ.
કુમર પ્રિયાનું રમણીયઈ, પ્રસરલઈ બહુ અંધકારિ રે; જે નિજીક દેઉલ અછઈ, તિહાં પહુતી તે વિચાર રે. ૩૦૨ કુમાર ઈણ સમયઈ કુમર ભણ્યઉં, “પ્રસનવદનિ પ્રિય! સેતી રે; જિતલઈ જલણ આણું બહાં, એકલી રહિ વાર એતી રે.” ૩૦૩ કુમર૦ જલણ ભણી એતલે કહી, ગયઉ કુમર તિણવાર રે; પાછલે વલીયઉ તે ગ્રહી, જિણથી મનિ ચમકાર રે. ૩૦૪ કુમર૦ તિતલઈ દેખઈ દેઉલઈ, જલણતણ ઉદ્યોત રે; આવ્યઉ પૂણ્યઉ પ્રિય ભણી, કાઢિવા સંકા છોત રે. ૩૦૫ કુમર૦ “દીઠઉ દીપ પ્રકાસ માં, દેઉલિ એ વિમાસઉ રે?'; પ્રિય બોલઈ “પ્રિયતમ! સુણઉં, નહી ઇહાં કોઈ તમાસઉ રે. ૩૦૬ કુમર૦ જલણ તુમ્હાં કરિ જે હતઉં, પહુત તસુ પ્રતિબિંબ રે; સુધા ભિત્તિ દેખ્યઉ તુકે, જાણે કંચણ કંબ રે.
૩૦૭ કુમાર
૧. કાંબી=પટ્ટ.
For Personal & Private Use Only
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત રાસ
275
ઢાલઃ ૨૫, સંજઈ ચિંતઈ. ઈણ અવસરિ અસિ પ્રિયનઈ દેઈ રે, જાન-યુગલ નિજ ધરણિ ઘરેઇ રે; જલણ ધમઈ જા અહમુહ હોઈ રે, ક્ષુદ્ર પ્રવર્તઇ છિદૂકું જોઈ રે. - ૩૦૮ ઇણ. કાઢ્યઉ તે અસિ કોસથી તાકઈ રે, કરથી દેઉલ સિલવટિ તાકઉ રે; જાણે કાટવા ગુરુએ નિઘાતઈ રે, રાતઇ પડીયઉ પૂછઈ તાતઈ રે. ૩૦૯ ઈણ૦ પ્રિય! સંભ્રાંત થકઉ રમણીનઈ રે, સરલ સભાવ થયઉ મ્યું તુચ્છનઈ રે; વિણુ કોસઈ અસિ નાખ્યઉ ધરાયઈ રે,” પ્રિય બોલઈ “કામ મઈ ન ધરાયઈ રે. ૩૧૦ ધણા મનમથ પીડા મનમઈ વાધી રે, તિણ પરવસ હુઈ સાર ન લાધી રે; હાથથી તિણિ અસિ પડ્યઉ ન જાણ્યઉ રે, ક્ષુદ્દભાવ તસુ મનહિ ન આણ્યઉ રે. ૩૧૧ Uણ૦
જાલી જલણ દેહલિ તિણિ રહીયા રે, રયણિ ગમાવી પ્રભાતઈ વહીયા રે; નિજઘર સામુહીં આઈ પત્તા રે, નિજ ભવનઈ કહી સગલી વત્તા રે. ૩૧૨ ઇણ૦ બંધવ-સખિ-સજનાનઈ હરખઈ રે, દોગંદક સુર પરિ ઉતકરષઈ રે; કમર-પ્રિયા દોઉં વિસયાસત્તા રે, કાલ ગમાવઈ પરસ્પર રસ્તા રે. ૩૧૩ ઈણ
૧. શિલાપટ્ટે. ૨. પ્રગટાવી.
For Personal & Private Use Only
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
276
દુહા
અન્યદા કિણિહિકિ સમઇ તે, રાજનંદન ગુણવંત; વિપરીતશિક્ષિત વાજિનઇ, વાહઇ મનિ ધરિ ખંત.
વાહ-વાહન-ભૂમિઇ કુમર, પેખતાં સિવ પરતક્ષ; દુષ્ટ અશ્વિ પહુચાવીયઉ, રનમઇ જસુ ગુણ લક્ષ્ય. તાપસ જિંહા નિવસઇ ઘણા, કુમરઇ ભમતાં પત્ત; ૧જિણહર ઇક તિહાં દેખીયઉ, ચારણ સમણ સુપત્ત.
ઢાલઃ૨૬, અઇસા સાધુજી વે.
મુનિરાજઇ વે રાજિત સૂરી કઇસા વે?, ગહ-તારા વે વિચિ રુવિ-સસધર જઇસા વે; સસધર જઇસા ગ્રહ તારા વિ કૌસ્તુભમણિ મણિવૃંદઇ, કલ્પવૃક્ષ મનવંછિતપૂરણ તરુણ તરુકઇ વૃંદઇ; દેવ સમુહઇ સહસનયન જિસઉ સોમ્ય ગુણઇ જિસઉ ચંદા, ક્ષમા ગુણઇ નવિ વિરચઇ કબહું ધરણી પરિ શુભ કંદા.
સૂર સમાન વે દીતિઇ કરિ સુવાન વે,
ગુણ જાણ વે તસુ નિરમલઉ ચઉનાણ વે;
ચિહુ ન્યાને કરિ જે છઇ સંપન્ના ચરણ કમલ જસુ ધન્ના, સેવઇ જે સોહગ સંપુન્ના તે થાઅઇ શુભપન્ના; સાહસગતિ જસુ નામ વિરાજઇ શ્રી જિનવરનઇ રાજઈ, પરમ પ્રધાન પુરુષ જે ગરુઅઉ દેશનિ પદ્યન જિમ ગાજઇ.
૧.
. દેરાસર. ૨. સુપાત્ર. ૩. ઇન્દ્ર. ૪. કંટાળવું, ટી વિ+રન્, ન>7 (ચૂલિકા પૈશાચિમાં). ૫. મેઘ.
For Personal & Private Use Only
ગુણવિનયજી કૃત
૩૧૪
૩૧૫
૩૧૬
૩૧૭
૩૧૮
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત રાસ
277
૩૧૯
૩૨૦
વિદ્યા વસઈ વે દીઠા જગ વ્યવહારા વે, ગણધરા વે નહી જસુ કામ વિકારા વે; જસુ કામ વિકારા નહીય લગારા સસિ-પરિવારા, અઇસા અનગારા ધરમ ભંડારા ગુણ ગાવઈ જસુધારા; માનઈ જેહની જગિ સહુએઈ કારા ભણિવાનઈ જસુ લારા, લાગા મુનિવર સહુઅ ઉદારા વિરતા ઈસ સંસારા. કુમરઇ જાઈ વે ચરણકમલ તસુ નમિયા વે, જિણિ સદગુરુ વે ઇંદ્રી-તુરંગા દમિયા વે; દમિયા ઇંદ્રિવ્યઅશ્વ જિણઈ ગુરુ લાધી ધરમ-આસીસા, તેહનઈ પાસઈ જાઈ બયઠઉ કુમર નમાવી સીસા; લહિ અવસર પ્રભણ્યઉ વિનયઈ કરિ જિણિ અવસરના જાણ, ડહા હોવઈ જિણિ વિપ્ર-દુઈનઉ દૃષ્યત પુરાણ. નૃપ આગઈ વે કરઈ બંભણ ઈ સેવા વે. દંત દિખાવઈ વે નવિ વિંછઈ કછુ દેવા વે; નવિ વંછઈ દેવા ફોકટ સેવા હુંતી ઉભગઉ ભાઈ, બીજી અવસરિ દેખી બોલિસ મ કરિ ઉતાવલિ કાઈ; અન્યદા દંત પડ્યા અસખલનઈ ચીખલિ નરવર કેરા, અવસર દેખિ ભણઈ ગુરુ ભાઈ પુણ્ય ફલ્યા અબ મેરા. દંત ભરોસઈ વે હમ રસા તુમ્હકઈ પાસઈ વે, તે ભીન સીસ સહઈ તે પરમેસર! કિણ આસઈ વે?; કિણ આસઈ રહિવઉ કછુ ન કહિવઉ વિદા કરલે નરરાયા, સદગુરુ બોલઉ ન્યાન-દિવાકર તુમ્હ છઉં જગ-પિઉ-માયા; કાઈ સકૌતુક તુમ્હનઈ પૂછું, “કુણ પ્રભુએહ સુપુરિસા? યોવન લાવન રૂપમાં સુંદર પરતખિ મનમથ સરિસા.”
૩૨૧
૩૨૨
૧. આજ્ઞા. ૨. પાછડ.
For Personal & Private Use Only
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
278
ગુણવિનયજી કૃત
૩૨૩
૩૨૪
૩૨૫
૩૨૬
ઢાલઃ ૨૭, ઉનઈ મેઘ ઘટાકરી.
વઈરાગઇ કરિ પૂરિયા, પાંચે પરમ પ્રસંત રે ગુરુજી ઈમ ભણઈ; જાનઈ કરિ જોઈ કરી, મધુર વચન કરિ કંત રે ગુરુજી . “અણહિ જ દેસઈ કઈ વડી, ચમરી નામઈ પલ્લિ રે ગુરુજી; ધરણીધર ભીલ ભોગવઈ કોઈ ન કરઈ જસુ પતિ રે ગુરુજી.. અન્યદા ઈક નરપતિતણ૩, કુમર અમર સમ રૂપ રે ગુરુજી ; વીટ્ય હય-ગ-રહ-ભટે, જિમ મંડૂકે કૂપ રે ગુરુજી. તિણ ભૂમિઈ તે આવીયલ, તિણિ તસુ સેનનઉ ભંગ રે ગુરુજી; કીધઉ તિણિમ્યું તે ભિડ્યઉં, ન પડ્યઉ કોવિ ‘વિરંગ રે ગુરુજી . છલિ ન સકઈ કોઈ કેહનઈ, એહવઉ થયઉ સંગ્રામ રે ગુરુજી ; તિણિ નિજ જાયાકુ કહ્યઉં, “શૃંગારે અભિરામ રે ગુરુજી.. થાઈ આગઇ બસિવલ, મુખપંકજ ઉનમીલ રે'' ગુરુજી; નયન-નયન તાકા મિલ્યા, કામ શરે હણ્યઉ ભીલ રે ગુરુજી.. છિદ્ લહી કુમરઇ તરા, બાણઈ નિહસ્યઉ મર્મિ રે ગુરુજી;
જીતઈ નાહિ જાસકાં, જે છેલ્યઉ ઇણ કુકર્મિરે ગુરુજી. રાવણ પૂણિ માર્યઉ રણઈ, પરનારી અભિલાષ રે ગુરજી; શ્રી રામઈ એ વાત કહી, જાણઉ શાસ્ત્રના સાખિ રે ગુરુજી.. મણિરથ અનરથ પામીયલ, ડસીયઉ કાલઈ ભુયંગિ રે ગુરુજી; મયણરેહા વંછા થકી, મનમથ કીય ભંગિ રે ગુરુજી. ભિલનાથ મારી કરી, ચાલ્યઉ પ્રિયાણ્યે સનેહરે ગુરુજી; આગઈ તિતલઈ આવીયા, પાંચે ભાઈ એહ રે ગુરુજી..
૩૨૮
૩૨૯
૩૩૦
૩૩૧
૩૩૨
૧. આક્રમણ. ૨. ફીક્કો, નિર્બળ.
For Personal & Private Use Only
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
279
૩૩૪
૩૩૫
જીવ રહિત દેખ્યઉ “તિકો, જ્યેષ્ઠ સોદર શર-ઘાતિ રે ગુરુજી; તિરહિ જ રથ માગઇ ચલ્યા, લહિવા મારિવા ઘાતિ રે ગુરુજી . ૩૩૩
અમરસ વહતા મનમહી દસતાસને હોઠ રે ગુરુજી; સંખપુરઇ પટુતા તિક, કુમર કુમારની ગોઠિ રે ગુરુજી.. બઈઠઉ છઈ દેખ્યઉ તિએ, અવસર લિધઉ કોઈ રે ગુરુજી; વિષ્ણુ અવસરિ બલ કો નહીં, હંસ-મયૂરનઉ જોઈ રે ગુરુજી.. શરદકાલિ હંસ સર ભલઉં, લાગઇ વરષાકાલિ રે ગુરુજી; મોર ચકોર કરઈ ભલા, અવસર કરઈ બલ-માલ રે ગુરુજી . ૩૩૬ તિરહિ જ પુરિ તે ટિક-રસા, જોતા મારિવા છિદ્રે ગુરુજી; અરિ છલિવા વ્યંતર પરઇ, પ્રતિદિનિ જિનિ હૂઈ વિનિદ્ રે ગુરુજી૦. ૩૩૭. અન્ય દિનઈ ઉદ્યાનમાં, મુક્ત સકલ પરિવાર રે ગુરુજી; નિજ જાયાસું દેખીયલ, એકલઉ તીએ કુમાર રે ગુરુજી. ૩૩૮ વધ ઉપાય જા ચિંતવઈ, પાંચે દુદુ પરિણામ રે ગુરુજી; દુષ્ટ ભુજંગિ તિતલઈ ભુખી, હુઅલ પ્રાણ વિરામ રે ગુરુજી . ૩૩૯ ગત-જીવિત જાણી કરી, ખિવઈ અગનિમઈ આપ રે ગુરુજી; વિદ્યાધર-યુગ આવીયલ, દેખિ ધરઈ મનિ કોપ રે ગુરુજી . સ્વસ્થ કીયઉ તિણિ તિણિ ખિણઈ, ઉડિ ઉદ્યાન પહૂત રે ગુરુજી; નિયડઈ દેિિલ મૂકિનઈ, પ્રિયા ભણી નૃપસૂત રે ગુરુજી. ૩૪૧ અગનિ કાજિ તિહાંથી ગયઉં, છલ લહિ હરખિત તેહરે ગુરુજી; પાંચે વંછિત પૂરિવા, લેવા તેહની છેહ રે ગુરુજી.. પ્રચ્છન્નઈ જાઈ રહ્યાં, તીયાં મહિ લઘુ ભાઈ રે ગુરુજી; સૂગડઇથી પરગટ કીયઉં, ચીર ગોપિત દીવદાઈ રે ગુરજી. ૩૪૩
૩૪૦
૩૪૨
૧. તેઓનો. ૨. અમર્ષ. ૩. દાંત વચ્ચે હોઠ ભીડવ્યા. ૪. ટેકીલો. ૫. કંપા=દયા, ૬. નિકટના. ૭. મૂંગો દીવાનું ઢાકણું.
For Personal & Private Use Only
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
280
દીપ ઉદ્યોતઇ દેખીયઉં, લઘુ સોદર વરરૂપ રે ગુરુજી॰; રમણીયઇ નેહઇ ડરી, લાવન-જલનઉ કૂપ રે ગુરુજી. બોલી ‘તું મુઝ પતિપણઇ, સુભગ! થાઅઉ અનુરૂપ રે ગુરુજી॰; સાનુરાગ દૃષ્ટિઇ કરી, દેખિ સકામ સરૂપિ રે ગુરુજી.
જઇ અન્ય નારી તુ તદા, કરિસ્યું પ્રાણ વિષુત્ત રે’ ગુરુજી॰; તે બોલ્યઉ રમણી ભણી, ‘ઇમ કરિવઉ નવિ જુત્ત રે ગુરુજી.
કામ-દગધ મુગધે! ઘણું, વંછું તુઝ સંગ રે ગુરુજી॰; જઉ જાણઇ એ તુઝ પતી, તિલ-તિલ કરઇ મુઝ બોલી હિવ રમણી ઇસઉ, ‘કાઇ ન આણઉ સંક રે ગુરુજી॰; મુઝ હાથઇ એ મારિસ્યું, એ એ વનિતા વંકિ રે ગુરુજી.
તુઝ પરતખિ’ ઇમ બોલિનઇ, ઢાંકિ લીયઉ તે દીપ રે ગુરુજી॰; એ ઇણ પિણિ અગનિ લેઇ કરી, આયઉ સુંદર કુલદીપ રે ગુરુજી.
અંગ રે ગુરુજી.
ખડગ પ્રિયા કરિ દે કરી, જલન ધમઇ સિર નામી રે ગુરુજી॰; જામ કુમર રમિણી તિકા, છલ રમિવઉ કરઇ તામિ રે ગુરુજી. કોસથી અસિ કાઢિ કરી, મૂકઇ ગ્રીવાયઇ પ્રહાર રે ગુરુજી॰; કામ વસઇ કામ એ કરઇ, રૂંતી કેહની દાર રે? ગુરુજી.. પ્રિય પરદેસી જે હતઉ, સીતલ જિસઉ ચંદૂકત રે ગુરુજી॰; તે પિણ વિષયોગઇ કરી, મારઇ સૂરકંત રે ગુરુજી॰.
૧. સ્વયં. ૨. રહેતી.
ગુણવિનયજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૩૪૪
૩૪૫
૩૪૬
આઇ પૂછ્યઉ પ્રિય ભણી, ‘ઇહા દીઠઉ ઉદ્યોત રે ગુરુજી૰; તે સ્યઉ કારણ?’ કામિની, કૂટ-તટિ-નિરઉ શ્રોત રે ગુરુજી. ‘તુમ્હ કરિ જ્વલિત જ્વલન હતઉ, પ્રતિબિંબઉ તસુ જાણિ રે ગુરુજી॰; દેઉલિ હુઅઉ તે તુમ્હે, દીઠઉ સંયમ આણિ રે' ગુરુજી.
૩૪૭
૩૪૮
૩૪૯
૩૫૦
૩૫૧
૩૫૨
૩૫૩
૩૫૪
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
281
૩૫૫
૩૫૬
સ્ત્રી વેસાસ કિસ કરઉ? સાસનઉ જિમ વેસાસ રે ગુરુજી ; તે હૂઈ વાત-ચંચલતરા, કુણ હોવઈ તે વિમાસિ? રે ગુરુજી.. ક્ષણિ રાચઈ વિરચઈ ક્ષણઈ, વનિતા બીજએ લીભાતી રે ગુરુજી; ક્ષણ દીસઈ દીસઈ નહી, સ્ત્રીની એડી ધાતિ રે ગુરુજી૦. ઈણિ લઘુ સોદરિ સુંદરી કરથી કરુણા ધારિ રે ગુરુજી; કરિ કરિ પ્રેરી પાડીયલ, ખડગ અડિગ જસુ ધાર રે ગુરુજી.. એહ ચરિત ભાયા ભણી, પ્રભણ્યઉ સ્ત્રીનઉ વિચિત્તિ રે ગુરુજી. અતિ દારુણ દારાતણ૩, જાણી આણી ચિત્ત રે ગુરુજી.. વિલસિત વઈરાગઈ ભર્યા, આયા માહરઈ પાસિ રે ગુરુજી ; દીક્ષા લેવા કારણઇ, આતમ તારણ આસિરે ગુરુજી..
૩૫૭
૩૫૮
૩૫૯
૧. પવનથી પણ વધુ ચંચલ. ૨. ધાટિકટેવ.
For Personal & Private Use Only
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
282
ગુણવિનયજી કૃત
૩૬૦
ઢાલઃ ૨૮, લાલન આયલે જો કહઈ.
ચરિત આપણઉ સંભલી મનમાં પરિચિતઈ. અહો-અહો! મહિલા ઇસી પ્રિય માનીયઈ કંઈ; જિણિ કાજઇ એ દેહ માં દહનઈ દહિવાનું, ઘાલિવા વંશ્ય મુઝહ હહા! કિણમ્યું પડ્યઉ પાનું?” એહ એહવા કામ જઈ કરિવા મુઝ લાગી, પ્રિય-મન-ચરિત ચરણ કહઉ કુણ કાઢઈ પાગી?; મુઝ કાઈ સવિ છોડિયા નિજ બંધવ- સહિયા, “નવ પ્રિય કાજઇ મુઝ ભણી હણિવા કર વહિયા. તિણિ કારણિ સાચીઈ સાસઈ વિખ્યાત, સાંભલઉ જઈ કૌતુક અછાં સંભલિવા ન્યાત; ગંગાની સવિ વાલુકા સાગર સવિ અંબુ, હિમવંત-ગિરિ પરિમાણ જે જાણઈ અવિલંબુ. બુદ્ધિમંતહોવઈ પર તવિ મહિલા ચરિયું; નવિ જાણઈ કરિસ્યાં કિસુ? જિણિ તસુ હિય ધરિય;
૩૬૧
૩૬૨
૩૬૩
રોવઈ આપણાઈ ઘણું રોવાઈ પરડું, *વયણ અલીક વચન વદઈ ઉપજાવઈ વરકું; પરત નવિ રતલ નવિ હુવઇ સાચઉ સવિ જાણી, એ અંતરિવિસભરી મુખિ અમૃતવાણી.
૩૬૪
૧. નવા. ૨. વદન.
For Personal & Private Use Only
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
283
૩૬૫
૩૬૬
કપટઈ વિસ ખાયઈ મરઈ ન જાણવઈ મન રુચિ, જાવલ ધોવઉ કામિની કબહું ન હુવઈ સુચિ; મહિલા રાતી સેલડી સાકર ક્યું સારી, વિરતી-નીરતી જાણિવી નિવહુતી ખારી. ખણમાહ) અનુરાગિણી ખણમાહિ વિરાગિણી, રાગ કરઈ અન્ય અન્યભણી ધન્ય મનમાં માનઈ; હલિદ્દા-રાગ મ્યું વર્ણ નીચલ પ્રેમ કહીયાં, બૂડા તે ભવસાગરઈ પડ્યા જે ઈણ પાનઈ. તનુ બોલિવઈ તનુ જોઈ રમણીક એ રમણી, મહુર-ગંઠિ મહુરી મુખઈ પણિ પ્રાણાહરણી; હૃદય નીઠુર કામિની છુરી સોવન કેરી, અધમપણ મુઝ એ અહો! પાપકી કરી ઢેરી. જિણિ ઈણ કારણિ મહેલીયઉ કુલ-નિરમલ શશિ જિમ, અજસ અધિક અંગી કર્યઉ જીવિત ધરું એ કિમ? તામ પુરઈ વઈરાગ કુલ-લાજ એ તામ, તામ અકારિજ સંકએ ગુરુજન-ભય તામ. તામ ઈંદ્રિય વસ સિરી-ભાજન હુઈ તામ, મનમોહન રમણીજનઈ વસ પુરિસ ન જામ; ધિક સંસાર એ સુખકારણ બહાં કુણ? સંસારઈ રે સુખ કિહાં? જિહાં એહવા અગુિણ. દુષ્ટ-નષ્ટ ખિણમાં હુવઈ એ વિભવ વિલાસા, ફિરતા સુખ-દુઃખ ખિણિ ખિણઈ પડઈ જિમ કરિ પાસા; ક્ષણ સંયોગ વિયોગ એ સ્થિર ન હોય નિવાસા, નરનઈ એ રંધઈ પ્રિયા જિમ પક્ષિનાં પાસા.'
૩૬૮
૩૬૯
૩૭૦
૧. છેવટે. ૨. મોરવેલની ગાંઠ-જે ઝેરી હોય છે. ૩. મલિન કર્યુ.
For Personal & Private Use Only
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
284
ગુણવિનયજી કૃત
ઢાલઃ ૨૯, નાન્હડીયલ.
એહવઉ મનમઈ ભાવત પાવત શમ-સંવેગ ઉલાસાજી, ભગવંતનઈ ચરણે જાઈ લાગઉ ધરતઉ મનહિ તમાસાજી; ભગવન! તુણ્ડિ એ ચરિત કહ્યલ મુઝ, મઈ હણ્યઉ એહનઉ ભાઇજી, હુ પિણિ ઉભગઉ એ ભવ હુતી વ્રત ઘઉં ઈહાં ન ઠગાઇજી. - ૩૭૧ મુઝ ઉપર અનુગ્રહ-મતિ ધરિ કરિ જાણ્યા ભવના ભાવાજી,” ભગવંતઈ પુણિ જોગ્યતા જાણી, ભવ જલનિધિ વર નાવાજી; દીક્ષા દીધી સીધી પરિવ્રત સાધઈ ન કહું વિરાધઇજી, મનિ સંવેગ રસાયન સેવતાં સમય ગમઈ તે સમાધઈજી.
૩૭૨
For Personal & Private Use Only
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
285
૩૭૫
સંધિ- ઢાલઃ ૩૦
જિમ તે અગડદત રમણીયઈ જાગ્યઉ નવિ પડીયઉ વયણીયાં; પ્રતિબુધજીવીય) જિમ સુખ પાયલ, તિમ અપ્રમત્તપણી એ સુહાય. ૩૭૩ બીજે પુણિ અપમત્તપણી ભજિવલ, સિવ-માગઇ ઇણ પરિ મન સજિવી;
અઉ પ્રમાદ દૂરઈ ભવિ! ત્યજિવલઈમ કરતાં ભવજલહિ ન મજિવ. ૩૭૪ બાડમેરઈ સંપદ ડેરઈ, ઉલસ્યઉ હિયડઈ હરખ વધેરાઈ; અગડદત્ત-સંબંધ કહેવા, ઢાલ બંધિ પુણ્યલાભનઈ લેવા. તે પ્રમાણ ચડીયલ પંચમ જિન, સુમતિનાથ પરસાદઈ સુભ દિન; કાતી વદિ બીજઈ ભૃગુવારિ, રેવતી નક્ષત્રમાં મનુરારિ.
૩૭૬ અમૃતસિધિ યોગઇ ઉપયોગઈ, આનંદ નામઈ સુકૃત પ્રયોગઈ; સોલહસય એઠહત્તરિ વરસઈ, જિહાં જલધર ધરિ જલ ભરિ વરસઈ. ૩૭૭ શ્રી જિનરાજસૂરિનઈ રાજઇ, ખરતરગછિ જસુ જસ-સસિ રાજઇ; શ્રી મેમસાખઈ ફલસમ છાય, શ્રી ખેમરાજ મહાવિઝાય. દીપઈ તસુ પટિ વાચકમુખ્ય, શ્રી પરમોદમાણિક ઠાયક દક્ષ; જેહની વાણી અમૃત સમાણી, સહુએ લોકનઈ સહુએ સુહાણી. ૩૭૯ વાચક શ્રી ગુણરંગ ગુણાકર, શ્રી દયારંગ સુગુરુ સેવાકર; એમસોમ સમતાયઈ કોઠઇ, એઠવા શિષ્ય જગઇ જસુ સોહઈ. ૩૮૦ તસુ પટિ શ્રતધર સોહગસાર, જાણે કલિયુગિઈ ગણધાર; શ્રી જયસોમ મહાવિઝાય, વર્તમાન બુધ-જનમહિ-રાય. થયઉ તસુ સસ સકલશસ્ત્રારથ, જાણ્યા ગુરુથી બહુ પરમારથ; જિણિ શ્રી ગુણવિનય મહાવિઝાય, તેહનઈ શ્રી મુદાય ઉપાય. ૩૮૨
૩૭૮
૩૮૧
૧. માર્ગમાં. ૨. આથી. ૩. ડુબવું. ૪. વધારે છે.
For Personal & Private Use Only
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
286
ગુણવિનયજી કૃત
શ્રી જિનકુશલસૂરિ અનુભાવઈ, ત્રિસીંયા ગ્રીષમિ થલિ જલ પાવઈ; જે ગુરુ ગિરિમાં નિધિ શુભ દાવઈ, સહુઆનઈ સિરિ સોભ વધાવઈ. ૩૮૩ એહ ભણતા સુણતાં દિનિ-દિનિ, રિદ્ધિ સમૃદ્ધિ હુઈ ચિર થિર જિનિ; તિણિ એ ભણિવઉ સુણિવ બંધુર, મીઠઉ સાકર સમ સંબંધુ. ૩૮૪
| શિ
શી
વ.
Os/
/11 ના
નમ:
R
For Personal & Private Use Only
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
287
પ. Íલત$idજી કૃત અગsઠતાસ છે
દુહાઃ
નાભિ-મહીપતિ-સુત જયો, આદિસર અરિહંત; મન-વચનઈ-કાયા કરી, પણમી શ્રી ભગવંત. વચન સુધારસ વરસતી, સરસતિ પણમી પાય; કાલિદાસનઈ તઈ કીયો, મુરખથી કવિરાય. હિતકારણ માતા-પિતા, વલિ વિસેષ ગુરુરાજ; એ તીને પ્રણમ્ સદા, સારઈ વંછિત કાજ. શ્રી ગૌતમ ગણધર પ્રમુખ, નિજ તીર્થ સિણગાર; સેવકનઈ સાનિધિ કરઈ, એ મોટો ઉપગાર. દ્રવ્ય-ભાવ નિદ્રા તજી, જિણિ જીત પરમાદ; અગડદા ગુણ ગાવતાં, નાખિ દીક વિખવાદ. સાધુતણા ગુણ ગાવતાં, રસના હોઈ પવિત્ર; નવનધિ-રધિ-સિધિ સંપજઈ, કથન કરીયા પૂત્ર. ભાખંડ પંખીની પરઈ, જે વિચરઈ અણગાર; અગડદરિષિની પર), લહિસ્યાં સુખ અપાર. રસિકતણા મન રંજીયાં, સુણતાં એ સંબંધ; ચતુરાઈ વાધઈ અધિક, ટલઇ કર્મનો બંધ. સાહસીક-સીરિ-સેહરલ, જસુ મોટો અવદાત; એક-મના થઈ સાંભલો, અડદત્તની વાત.
૧. પાઠાસિરિતિલઓ. ૨. પાઠામુદા. ૩. પાઠાઠ કારીયા.
For Personal & Private Use Only
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
288
લલિતકીર્તિજી કૃતા
ઢાલઃ ૧, રાગ-રામગિરિ.
ભુમિ-રમણિગિલિ નવસર હાર, ઇંદ્રપુરી જાણે અવતાર; સકલ નગરમાહે “સિરદાર, સુંદર નગર સંખપુર સાર. ન્યાયઈ રામચંદ્ર અનુહાર, સકલ નૃપતિમાહિ સિરદાર; હાર-વિચઈ જિમ નાયક-મણી, તિહાં સુંદર નામઈ ભુધણી. તસુ પટરાણી ગુણઅભિરામ, સીલઈ સુલસા સુલસા નામ; પાપ-કરમ અલસા સુભમતી, જીવનપ્રાણ સમા જસવતી. જિમ ગિરિ-કંદર સિંહ-કિસોર, જિમ મોતી સીપોડી કોર; તસુ કુંબઈ લીધો અવતાર, કોઈક જીવ ભલો આચાર. અનુક્રમિ રાણી જાયો નંદ, માતા-પિતાનાં થયો આણંદ; ઉચ્છવ કરી બોલાયો બાલ, નામઈ અગડદત સુકમાલ. બીજતણો જિમ વાધઈ ચંદ, તિમ તે વાધઈ સુંદર-નંદ; યૌવનભર આયો જેહવઈ, કવણ વાત હુઈ તેહવઈ? સાતઈ વ્યસન રહઈ જસુ પાસ, દયા-ધરમનો નહી અભ્યાસ; ગાવઈ ગીત રમઈ ઉલાસ, ગલિયામાંહિ દીવાવઈ રાસ. સેરી-સેરી તે સંચરઈ, વિટ-નટ “સેતી સંગતિ કરઈ; ઉત્તમ જનથી ડરતો રહઈ, સુંદર મારગ નવિ “સરદહઈ. ઈક નંદન ચંદનની પરઈ, સગલ નિજ-કુલ સુરભિત કરઈ; ઈક બાલક બાલક જિમ જાણિ, કુલ-ખય-કારક અવગુણ-ખાણિ. નગરનારિ સંતાપી ઘણી, તિણ પુકાર થઈ તસણી; અજી લગઈ નિજ નયર મઝાર, રમઈ કુમર લહઈ સુખ અપાર. વ્યસનતણા ફલ દેખિ વિચાર, વ્યસન તજઉ સેવા આચાર; રામગિરિમઈ એ પહલી ઢાલ, લલિતકીરતિ કહઈ વચન રસાલ.
૧૦
૧. પાઠા, સિણગાર. ૨. રાજા. ૩. ગુફામાં. ૪. હલકા માણસો. ૫. સાથે. ૬. પાઠાસરદઈ. ૭. સમગ્ર. ૮. પાઠા પરિ. ૯. પાઠા જિજ.
For Personal & Private Use Only
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
289
ઢાલઃ ૨, “ચંદ્રાયણાની.
નગર-મહાજન મિલિ કરી રે, આલોચઈ વારોવારે, કમર સંતાપા અતિઘણું રે, કેતનઈ કીજઇ પુકારો?; કેહનઈ કીજઈ પુકાર રે ભાઈ!, કુર સંતાઈ સયલ લુગાઈ, એ તો વાત ખરી ન સુહાઈ, કુમર વિમાસઈ હિએ ન કાઈ.” જીલે રાજેસરજી! પય પ્રણમી મહિમુર રાણા-રાજીયા એ, તુઝ ભડ બીયઈ ભૂરિ અરિયણ વાજીયા એ-એ આંકણી. બે કર જોડી વીનવઈ રે, રાજા સુણો એક વાત, નગરમાંહિ નવિ રહિ સકાં રે, માઠી કુમરની ઘાતો; માઠી કુમરની ‘ઘાત હો રાજા કુમર સંતાયા હતા “તામ, ફિરતો-ફિરતો કરઈ ૧૧દિવાજા, કરિ ન સકઈ નારિ ઘરિના કામ. ૨ જીઉ૦ રાજકુમાર રાજાતણો રે, નાઈ કેહનઈ હાથો, મહેસું આલી વાણીયા રે, નયર-લોક સવિ સાથો; નયર-લોક સવિ સાથો જાઈ, જો નવિ માનઈ બાપ ન માઈ, ચાલઈ આપણા રાઈ, સો કિઉં માનઈ હમાનઈ? સાઈ!'. ૩ જીઉ.
માહાજાના વચન સુણી કરી રે, રાજા થયો સકોપ, કુમર બુલાયો તતખિણઈ રે, આછટ નાખ્યો ટોપ; આછટ નાખ્યો ટોપ રે મોટો, રાજાયઈ વલિ પુત્ર હાકોટ્યઉં,
જા “દેસાઈ લખણઈ બોટો, ઇય લખણઈ વધારઈ ત્રોટો.’ ૪ જી તાત-વચન કાનઈ સુણી રે, મનમાહિ આણિ ગુમાની, જે તેજી કિમ ૯તાજણ ખમઈ રે?, એ જગિ વાત પ્રધાન; એ જગિ વાત પ્રધાનો કહાઈ, ધીરજ ધર તો હોઈ ભલાઈ, ધીરજ મુક્યો જાઈ વડાઇ, જિંહા જાઈ તિહાં સત્ત સહાઈ. ૫ જીઉ.
૧. ચંદાઉલાની. ૨. પાઠાસંતાપી. ૩. ભાત=ભોજન. ૪. પત્ની. ૫. અતિશય, પાઠા, મહિસ્ર. ૬. હરાવ્યા છે, પાઠા, ગાજિઆ ૭. પાઠાધાતો. ૮. પાઠાધાત. ૯. પાઠાતાજા. ૧૦. હાંસી. ૧૧. પાઠાઠ કાજા. ૧૨. પાઠા, મહાવચનચન. ૧૩. પાઠા, કણી કરી. ૧૪. મુગટ પછાડ્યો. ૧૫. દેશાંતર, પાઠા દેસવટઈ. ૧૬. હીન. ૧૭. પાઠાવે છઈ. ૧૮. ઘોડો. ૧૯. ચાબુક. ૨૦૯. સત્ત્વ.
For Personal & Private Use Only
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
290
કુમાર સિંહાથી ચાલીયો રે, લીધો ખડગ-સહાયો, સાહસીયાં સાહસ ફલઇ રે, સુંદર કોમલ-કાયો; સુંદર કોમલ કાયો રે પ્રાણ વિણ, પરિચય કોઉ પાય ન પાણી, માનઇ નવિ કો રાઉ ન રાણી, લોકો કહઇ ‘એ સાચી વાણી’.
માઇ વિલાપ કિયા તદા રે, ખબરિ ન લાધી કાઇ, ૪ગયાં-મુયાં પૅકેડઇ સહી રે, ગયો ન કો જાઇ; ગયો ન કોઇ જાય રે માઇ, વિલ સંસાર સુખઇ લપટાઇ, સ્વારથકી સબ સયણ સગાઇ, સાચો જિન-ધર્મ એક સખાઇ.
પાસ જનમ દીક્ષા જિહાં રે, નયરિ વાણારસી ઠામો, પહુતો કુમર તિહાં કિણઇ રે, સરિસð વંછિત કામો; સરિસઇ વંછિત કામ રે ધાયો, નગરીમાંહિ કિણઇ ન બુલાયો, ફિર-ફિર મનમાહિ પછિતાયો, પવનચંડ ઉઝા ઘરિ આયો.
લલિતકીર્તિજી કૃત
૬ જીઉ
For Personal & Private Use Only
૭ જીઉ
પવનચંડ ઉઝાઉ તિહાં રે, બહુ વિદ્યાભંડારો, હય-ગય-રહ સિખ્યા વલી રે, જાણઇ આગમ-સારો; જાણઇ આગમ-સારો દારા, ભણઇવઉ રે નર રાજકુમાર, લલિતકીરતિ કહઇ બહુ વિસ્તાર, લહિસ્યઇ કુમર ઇહાં સુખ અપાર. ૯ જીઉ૦
૮ જીઉ
૧. પાઠા૦ સહસ. ૨. પાઠા પ્રાણી. ૩. પાઠા પ્રાણી. ૪. મરી ગયા. પ. પાછળ. ૬. પાઠા તામો. ૭. ઉપાધ્યાય. ૮. પાઠા૰ ચતુરનર.
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
291
દુહા
પવનચંડ ઉઝાતણા, પ્રણમી પય-અરિવિંદ; અગડદત્ત બઈઠો તિહાં, મનમાંહિ અધિક આણંદ. "તસુ ગુણ ઉજઉ રંજીયો, પુછઇ સુંદર દેહ; કિહા જાયસિ? સુત કેહનો? કહ તુ ચતુર સનેહ'. મુલથકી કુમાઈ કહ્યો, જેમ થયો વિરિતંત; પવનચંડ હરિખિત હુઉં, સાચ વચનથી સંત. તબ ઉઝઉ યુગતઈ કહે, “એ મંદિર પરિવાર; કલા બહુત્તરિ સીખતો, રહિલ રાજકુમાર!' અન્ન-પાન આદઈ કરી, નવ-નવ રંગ વિલાસ;
પુત્રતણી પરિતિ કુમરનઈ, રાખ્યો ઉઝઈ પાસ. ઢાલ- ૩, અલબેલાની અથવા રાણપુરો રલીયામણો રે-એ દેશી]
પુણ્યદિસા પ્રગટી થઈ રે લાલ, મુકી ફ્રીડા હાસ વડભાગી રે; રાજકુમર હરખઈ કરી રે લાલ, કરિ વિદ્યાનો અભ્યાસ વડભાગી રે. ઉઝાનો મન મોહીયો રે લાલ, જાણઈ વિનય સુનિત વડભાગી રે; પર પેઢી સેવ્યા વિના રે લાલ, ચતુર ન થાઈ એ રિત વડભાગી રે. એકતાણ વિદ્યા ભણઈ રે લાલ, સાતે વિસન નિવાર વડભાગી રે; હય-ગ-ર સીખ્યા ભલી રે લાલ, ધારિ હિયાં મઝારિ વડભાગી રે. ૩ ઉઝાન ઘરિ પુઠિલિ રે લાલ, વાડી સુરભિત ફુલ વડભાગી રે; એકંત બઈઠો રહઈ રે લાલ, સીતલ વાત અનુકુલ વડભાગી રે.
૧. પાઠાવે તે સુ. ૨. પાઠા. ચર. ૩. પાઠાસીત. ૪. રહેજે. ૫. પાઠા પરિ.
For Personal & Private Use Only
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
292
લલિતકીર્તિજી કૃત વાડી પાસઈ ટૂકડો રે લાલ, નગરસેઠિ આવાસ વડભાગી રે; ગઉખ વિરાજઈ પાખલઈ રે લાલ, આવઈ પવન સુવાસ વડભાગી રે. ૫ સેઠસુતા ઊંચી ચઢી રે લાલ, મદનમંજરી નામ વડભાગી રે; દેખિ કુમર “ભણતો તિહાં રે લાલ, નવયોવન અભિરામ વડભાગી રે. ૬ અન્યદિવસ સા મંજરી રે લાલ, આપ જણાવણ કાજ વડભાગી રે; તસુ આગિલિ કુસુમુ દેડી રે લાલ, નાખઈ મુકી લાજ વડભાગી રે. ૭ દિન પ્રતિ તરુણી ઈયું કરઈ રે લાલ, કુમર ન જોવઈ ભાલિ વડભાગી રે; કલારસિક ગુરુથી ડરઈ રે લાલ, લોભ વિદ્યાનો રસાલ વડભાગી રે. ૮ તરુણી નીચી ઊતરી રે લાલ, પગ નેફર ઝણકાર વડભાગી રે; સરસ કુસુમ ગુચ્છઈ કરી રે લાલ, વાસિ માર્યો કુમાર વડભાગી રે. ૯ કુમારઈ દીઠી દોડતી રે લાલ, તિણિ દિન સા અભિરામ વડભાગી રે; અસોકો વૃક્ષ પુઠઈ રહી રે લાલ, આપ જણાવઈ તામ વડભાગી રે ૧૦ અગડદત્ત ચિત ચિંતવઈ રે લાલ, “કિં એ અપછર નારિ? વડભાગી રે; "કિં કમલા? એ કામિની રે લોલ, કિં સરસતિ અવતાર?' વડભાગી રે. ૧૧ તરુણી દરસન મોહીયો રે લાલ, પુછઈ કુમર સુજાણ વડભાગી રે; ‘કિણી કારણિ તું બહાં રહઈ? રે લાલ, એવો રુપ પ્રધાન વડભાગી રે. ૧૨ સુણિ સુંદરી! તુ કઉણ છઈ? રે લાલ, કઉણ પિતા? કુણ માત? વડભાગી રે; કાંઈ સંતાવઈ મોહનઈ રે લાલ? કહ તુ સુધી વાત’ વડભાગી રે. ૧૩ કુમરવચન સુણિ નારિનઈ રે લાલ, ‘બિમણી વાધ્યો ને વડભાગી રે; “રોમહરી વિકસી થઈ રે લાલ, વચન સુધારસ મેહ વડભાગી રે ૧૪ હસતમુખી સુમુખી કહઈ રે લાલ, “બંધુદત મુઝ બાપ વડભાગી રે; મદનમંજરી હું સુતા રે લાલ, ઈણિ પુર પરણી આપ વડભાગી રે ૧૫
૧. પાઠાઠ ભણન. ૨. પાઠાડરે રહે. ૩. સુંદર. ૪. પોતાને. ૫. પાઠા, કિમુ. ૬. શ્રેષ્ઠ. ૭. પાઠા, મોભણી. ૮. વમણઉ=બમણો, પાઠાબિઉણ. ૯. રોમરાજી. ૧૦. પાઠાબઈ. ૧૧. પાઠાઇ ખુર.
For Personal & Private Use Only
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
જિણ દિનથી નીરખ્યો રે લાલ, સુંદર સુંદરરુપ વડભાગી રે; તિણિ દિનથી ચિત ચટપટી રે લાલ, લાગી અકલ સ્વરુપ વડભાગી રે. ૧૬ પુરવપુન્ય પામીયો રે લાલ, ઉત્તમજન સંઘોડિ વડભાગી રે; પરમેસર ભેલા કીયા રે લાલ, હમ-તુમ અવિહડ જોડ વડભાગી રે. માત-પિતા વલિ વાલહો રે લાલ, મુકી આવું સાથ વડભાગી રે; રાજકુમાર! સુધઇ મનઇ રે લાલ, દેઉ તુ જિમણો હાથ વડભાગી રે. ઇણિ ભવિ *તું હિવ વાલહો રે લાલ, તિણિ કરી મોસું રંગ વડભાગી રે; ‘ના-ના’ કરિસ્યો જઉ તુમ્હે રે લાલ, કરિસિ અગિનિનો સંગ વડભાગી રે.૧૯
તાસ વચન અંગી કરિ રે લાલ, બોલઇ વચન અમોલ વડભાગી રે; ‘જબ જાઇસિ દેસ માહિરેઇ રે લાલ, તવ લે જાઇસિ બોલ’ વડભાગી રે. ૨૦
એમ કહિ તે ગયા જુજુયા રે લાલ, પહુતા નિજ-નિજ ગેહ વડભાગી રે; મિલનતણી વાત દોહલી રે લાલ, બેઠુનઇ અધિક સસ્નેહ વડભાગી રે. ૨૧
‘સુંદરિ! સુંદર નૃપતણો રે લાલ, પઢમ પુત્ર હું એહ વડભાગી રે; કલા બહુત્તરિ સીખવા રે લાલ, આયઉ ઓઝા ગેહ વડભાગી રે.
૧૭
‘એ કામાતુર કામની રે લાલ, સરિસઇ મોરઇ રાગ વડભાગી રે; ઇણિ વિચિ અંતર હિવ વિસ્યો રે લાલ, રાખણરઉ નહી ‘લાગ’ વડભાગી રે. ૨૨
અલબેલાની ઢાલઇ એ કહ્યઉ રે લાલ, કુમર-મંજરી મેલ વડભાગી રે; લલિતકીર્તિ કહઈ રે લાલ, થાસ્યઈ માના ખેલ વડભાગી રે.
૧૮
For Personal & Private Use Only
૨૩
૨૪
૧. સંઘાડો=સંગાથ. ૨. પાઠા અદિહડ. ૩. પાઠા રાજ કુનર. ૪. પાઠા॰ તું હિ જ. ૫. જુદા-જુદા. ૬. પાઠા કિસઉ. ૭. રાખવો. ૮. યોગ્ય. ૯. પાઠા॰ સુંદરિ.
293
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
294
લલિતકીર્તિજી કૃતા
દૂહાઃ
می
به
به
و
دم
અન્ય દિવસ મજજન કરી, સજિ બહુવિધ સિણગાર; ચહટા સામ્હી ચાલીયઓ, કુમર થઈ અસવાર. કિવ દરીયો ઉછલ્યઉ?, કિ છૂટઓ ગજરાજ?; કિં વા જલણ જલઈ ઈહાં?, કિં રિપુ કટક અવાજ?. કલકલાટ લોકાણ૩, કુમર સુણઈ દેઈ કાન;
શું? સું?” પૂછઈ લોકાનઈ, “નગરમાંહિ તોફાણ'. ઈમ ચિંતવતા તેહવઈ, પ્રગટ થયઉ માતંગ; સુંડા-દંડ ઉચ્છાળતલ, કુમરઈ દીઠ ઉતંગ. મદિ માતઉ માનઈ નહી, પીલવાણની કાર; ગઢ-મઢ-મંદિર-માલિયા, "પાડઈ હાટ ભંડાર. જમરાણા જિમ ધાવતલ, જિહાં છઈ કુમર પ્રચંડ;
રીસ ભરી આવ્યઉ તિહા, લાંબઉ સુંડા દંડ. ઢાલઃ૪, સીમંધર કરિજ્યો મયા-એદેસી.
મહાજન વારઈ છે તેહનઈ, ઉચો કરિ-કરિ હાથ; ભાજિ-ભાજિ નર! બાપડા, લે કો જમ સેતી બાથ?”. એક કહઈ “વડા વાગીયા, પ્રકટ વિકટ ભટ કોડિ; પરતિ વહઈ મુખ ભાકિની, નાઠા નિમ(જ) મુખ મોડિ. લીધો રહે હાથીયલ, એ નર દેવકુમાર; આજ લગઈ ઈહાં એવડઉં, ન હુઓ હાહાકાર.
૧ મહાજન
૨ મહાજન
૩ મહાજન
૧. જ્વલન=અગ્નિ. ૨. પાઠામ્યું. ૩. હાથી. ૪. મહાવત. ૫. પાઠા, પાટઈ. ૬. પાઠાસીતા દીઠ હે સુહિણો-એહની. ૭. શૂરવીર. ૮. પાઠા. પરતવઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
295
૪ મહાજન
૫ મહાજન
૬ મહાજન
૭ મહાજન
૮ મહાજન
મૂકી તુરગ હાકોટીયઓ, કુમરઈ ગઈવર તામ; આય રહે ટૂકડઓ, સીધઓ કુમરનઓ કામ. કુમરઈ કાઠો હિયઓ કરી, અંબર-દડઓ ય મહંત; નાખ્ય-નાખ્યઉ તેહનઉ, ધમ-ધમતો દેઈ દંત. વાંસઈ જાઈ હેતે હવઈ, બઈઠી ગયવર બંધ; ધાવઈ જાવઈ હે ચિંહુ દિસઈ, રીસઈ ભરીયઈ “મદંધ. નૃપતિ અંતેઓર દેખતા, અણ્યઉ રાજદુવાર; લોક સહુ હરખિત થકા, બોલઈ જય-જયકાર. દેખી ગયવર ઊપરઈ, “ભૂપ કહઈ “કઊણ એહ?; સૂરવીર અતિ સાહસી, રાખી જગમાઈ રેહી’. એક કહઈ “નૃપ! સાંભલઉં, પવનચંડ ઘરિ એહ; રાત-દિવસ ભણતો રહઈ, જાણઈ ઉતપતિ તેહ', ભૂપઈ તુરિત બોલાવીયો, પૂછઈ ઓઝાનઈ વાત; ઉઝઉ મૂલથકી કહઈ, કુદરતણા અવદાત. ગયવર પ્રમુખ વિદ્યાનિલો, સુંદર રાજકુમાર; લોક ‘હજૂર ઉઝઈ કહ્યો, કુમરતણઉ અધિકાર. કુમર બુલાવણ મૂકીયા, વિનયવંત પ્રતિહાર; આવિ જુહાર કરી કહઈ, “આવો સભા મઝારિ', આદેસઈ મહાજનનઈ, બંધી ગજ આલાન; આવ્યઉ કુમર દીવાનમઈ, વિનય કલા પરધાન. જાનુ-યુગલ કર સિરિ વલી, લાગી ધરતીય જાસ; જેહવઈ કુમર નમઈ તિહાં, આલિંગઈ નૃપ તાસ.
૯ મહાજન
૧૦ મહાજન
૧૧ મહાજન
૧૨ મહાજન
૧૩ મહાજન
૧૪ મહુજન
૧. પાઠાઆઘઓ. ૨. પાઠાકાજ. ૩. વસ્ત્રનો દડો. ૪. પાઠાદંડ. ૫. મદથી અંધ. ૬. પાઠાસૂપ. ૭. કીર્તિરેખા, પ્રતિષ્ઠા. ૮. સામે.
For Personal & Private Use Only
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
296
લલિતકીર્તિજી કૃતા
विणओ मूलं पुरिसत्तणस्स, मूलं सिरिए विवसाओ। धम्मो सुहाण मूलं, दप्पो मूलं विणासस्स ।।१।। को चित्तेइ मयूरं?, गई च को कुणइ रायहंसाणं?। को कुलवयाण गंधं, विणयं च कुलप्पसूयाणं।।२।। વિણય ગુણઈ નૃપ રંજીઓ, પૂછઈ કુસલઈ નઈ ખેમ; લલિતકીરતિ કહઈ સાંભલઓ, ઉઝઓ કઈ વલિ જેમ. ૧૫ મહાજન
LAU
१. 480 न५. २. 4810 अस्यि
.
For Personal & Private Use Only
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
297
દૂહાઃ
ઓઝઉ કહઈ “નૃપ! સાંભલઉં, એ ઉત્તમની રીતિ; આપ મુખઈ ગુણ આપણા, ન કહઈ કો એ નીતિ. મઈ તી પહિલો ભાખીયલ, કુદરતણી વિરતંત; વલે સાંભળતા લાભ છઈ, ગિરુઆના ગુણ સંત'. ભુવનપાલ રાજા પ્રમુખ, ઓઝાદિક પરિવાર; કુમરાણા ગુણ ગાવતા, બઠા સભા મઝારિ. સકલ લોક નગરીતણ૯, પંચ મિલી તિણિવાર; આયા તિહાં કિણ કારણઈ?, કરતા ગાઢ પુકાર. ભેટ ભલી બહુમોલ બહુ, નૃપનઈ આપઈ પંચ; રાજ! ઈહાં રવિાતણઉ, મ્હારઈ નહિ કો સંચ. ધનદતણી પરિ માહરઈ, હુંતા સગલો થોક; ચોરઈ મુસીયઉ નગર સહુ, તિણિ થયો નિરધન લોક'. રલીયાયત રાજા કહઈ, “કુમર! સંગ્રહઓ ભેટ; લાડ-કોડ પૂરલ તુહે, ભાવ વિપરહિ મેટિ’. નગર તલાર ભણી તિહાં, હાકોટઈ નર રાજ; કિઉ રે! એકે ચોરટે, નગર મુસિઉ સહુ આજ?.” સિરિ નામી સો ઈમ કહઈ, “રાજ! વચન જિમ કાથ; તંત્ર-મંત્ર વિદ્યાનિલઉં, ચોર નહી મુઝ હાથ'. તેહવઈ કુમરઈ વીનવ્યઉં, દેલ આદેસ નરેસ; ચોરતણઉ નિગ્રહ કરી, ટાલુ સયલ કિલેસ'.
૧. પાઠાબેઠ. ૨. દ્વારપાળ. ૩. લુચ્યું.
For Personal & Private Use Only
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
298
લલિતકીર્તિજી કૃત
ઢાલઃ૫, રાગ-મારુ, વાલરે સવાયી વયર હું માહરલ-અદેશી.
કર જોડીનઈ કુમરઈ વીનવ્યઓ જી, “રાજ! સુણ અરદાસ; ચોરતણો નિગ્રહ જો હું કરું જી, તકે મુઝ દેજ્યો સાબાસિ'. સાહસિયાં સિરદાર કુમાર ઈસ્યો કહઈ જી, “સાતા દિવસોમાહિ;
અગિનિમાહિ વલિ નહિતરિ હું બલું છે, જો નવિ આણુ સાહિ'. ૨ સાહસિયાં. કુમર પ્રતિજ્ઞા રાજા ઈમ સાંભલી જી, ચિત ચમક્યઉ અસમાન; ‘વારુ કરમ જમતિ કરઈ જી, કરિ જ્યો કામ પ્રમાણ', ૩ સાહસિયાં રાજકુમાર હિર તિહાંથી ઊઠીયલ જી, પ્રણમી નરવર પાય; ચોરતણા અમિઠાણ જિકે , જોતા રાતિ વિહાય. ૪ સાહસિયાં. યતઃ वेसाण मन्दिरेसु य, पाणागारेसु बूयठाणेसु। फल्लरिया वणेसु य, उज्जाण निवाणसालासु।।१।। ઈમ કરતા દિન છઠઉ થયો છે, તઉહી ચોર ન સુદ્ધ; સત્તમ દિણ ચિત ચિંતા કરઈ , “મઈ કીધો ઉંધ “મુંધ'. પ સાહસિયાં કુમર ચિંતાતુર ચિતમાહિ ચિંતવઈ જી, “ઈહાથી જાવું વિદેસ; બાપ સમીપઈ મોનઈ જાવતા જી, જાયઈ સયલ કિલેસ. ૬ સાહસિયાં અથવા મદનમંજરી હું લેઈ કરી જી, જાઉ વન મઝારિ; અથવા વિસ ભક્ષણ વલિ હુ કરુ” જી ચિંતાતુર એ પ્રકાર. ૭ સાહસિયાં. ઉત્તમ કુલના જે નર ઊપના જી, તિહનઈ જુગત નહિ એહ; નિજ જીલઈ વલિ જે મઈ ઉચર્યઉ જી, કરિવ્યો જિમ-તિમ તેહ.૮ સાહસિયાં. સિરિ છેદક વિલિ બંધણમઈ પડો જી, જીવો લાછિ અછે; ધીર વચન કિમ જગિ મઈ ચાતરઈ? જી, જિમ પરબતની રેહ. ૯ સાહસિયાં
૧. પાઠા. ચોરતણઉ દંડ નહીતર મો ભણી રે. ૨. પકડી. ૩. પાઠા. તિકેર. ૪. ભાળ. ૫. પાઠા, ઝંધ. ૬. પાઠા. ધરૂ. ૭. લક્ષ્મી. ૮. પાઠાઅચ્છ.
For Personal & Private Use Only
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
299
જિમ દરિયાના ‘ખિણ-ખિણ ઉચ્છલઈ જી, નવ-નવ ભંગ તરંગ; તિમ ચિંતાતુર જગમાહે માણસ જી, કિહાઈ ન હોવઈ રંગ. ૧૦ સાહસિયાં શૂન્ય ચિત્ત તે કુમર તિહાં થકી જી, પછિમ પહરઈ દીહ; પુર બાહિર એક વડ તરુ હેઠલઈ જી. બઈઠો જાઈ અબીહ. ૧૧ સાહસિયાં દહ-દિસિ ચંચલ નેત્ર ભમાડતી જી, બઈઠો કુમર સુજાણ; લલિતકરતિ કઈ ઈહાં બઈઠા થકા જી, ચઢિસ્યઈ બોલ પ્રમાણ'. ૧૨ સાહસિયાં.
૧. પાઠા. ખિણઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
300
લલિતકીર્તિજી કૃત
میم
به
8
દૂહાર
ઈણિ અવસરિ તિહાં આવિયઉ, તાપસ વેસ હરામ; ભગવા અંબર પહરિ કરિ, કેસિ જટા અભિરામ.
ખૂર કણધર ધારતો, કુંડી ચામર દંડ; હાથી ભલી "માલિકા, મુણ-મુણતો મુખિ ભંડ. કઠિન કેસ રાતા નયન, કર સુંડા ભુજદંડ; લાંબી જાંઘ બીહામણલ, નવ-જોવન અતિ ચંડ. લખ્યણ ચોરતણા લખી, કુમર થયઓ નિર્ચાત; હિવ વેસાસ કિસ કરું, એહ તણઉ એકંત. તવ તે તાપસ ઈમ કહઈ, “સુણિ તુ રાજકુમારી; કિયાંથી? કિણિ કારણ હતું, અઈઠો વનણ મઝારિ?', કુમર કહઈ “સુણિ બાપજી!, હું નિરધન નિરધાર; ગામ-નગર–પુર બાહિરઈ, ફિરતો રહું સંસાર. વાત કહુ સુણિ પુત્ર! તું, મો સોઈ સિજઉં કન્જ;
મૂલથકી હું ચ્છેદિસુ, દાલિદ તરુ તુઝ અજ'. ઢાલઃ ૬, નાયકારી
બે કર જોડી વિનવઈ રે લાલ, “તુઝ મોટા અવદાત મેરા તાતજી; જો આપઈ સો દેવતા રે લાલ, લોક સહૂની વાત મેરા તાતજી. પુણ્ય સંયોગઈ પામીયઉ રે લાલ, તુ ચિંતામણિ આજ મેરા ; કુમર કહઈ “હિવ મહારા રે લાલ, સિધા વંછિત કાજ મેરા.. ૨ પુણ્ય
م
૧. ખોં ખોં કરવું, ઉધરસ ખાવી. ૨. કણ=ભિક્ષાત્ર. ૩. બોલતો. ૪. ભૂંડુ, જેવું-તેવું.
For Personal & Private Use Only
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
301
આથઈ આદર પામીયઈ રે લાલ, નારી માનઈ આણ મેરા; આથિ વિહુણા માણસા રે લાલ, જિહાં જાઈ તિહાં ‘રાણ મેરા.. ૩ પુણ્ય દોકડા થોકડા રોકડા રે લાલ, થાએ બોકડા લોક મેરા; જાતિ વિદ્યા ગુણ જઉં ભલા રે લાલ, માલ વિણા સવિ ફોક મેરા. ૪ પુણ્ય તેહવઈ સૂરિજ આથમ્યઉરે લાલ, પુણ્યતણઉ ભંડાર મેરા; અંધકાર પ્રકટઉ થયઉ રે લાલ, ચોર-જાર આધાર મેરા. પ પુણ્ય ખડગ કાઢિ હાથઈ લીયો રે લાલ, વિજલી જિમ ઝબકાર મેરા; તેમની સાથઈ લે કરી રે લાલ, આવઈ નગર મઝારિ મેરા. ૬ પુણ્ય કુમર વલી ચિત ચીંતવઈ રે લાલ, “એહનો કવણ વેસાસ? મેરા; સાવધાન રહતા થકારે લાલ, પૂજઈ મનની આસ. મેરા. ૭ પુણ્ય કોઈક ધનપતિનઈ ઘરે રે લાલ, રાતઈ દીધઉ ખાત મેરા; પાપતણા ફલ પામિસ્યઈ રે લાલ, તે પાપી પરભાત મેરા. ૮ પુણ્ય મણિ-માણિક-મોતીતણી રે લાલ, બાંધી પોટક ઠોર મેરા; બેઉ માથઈ લેઈ કરી રે લાલ, આગલિ ચાલઈ ચોર મેરા. ૯ પુણ્ય તેહવઈ કુમરઈ ચીંતવ્યઉ રે લાલ, “મારુ ખડગ નિકાસિ મેરા; ઉત્તમનઈ જુગતી નહી રે લાલ, જે મારઈ વેસાસિ મેરા. ૧૦ પુણ્ય ચોર નામ જાઈ કરી રે લાલ, દેખું કેટલો માલ મેરા; કેહનઈ કારણિ એ મુસઈ રે લાલ, સકલ નગર સુવિસાલ મેરા.૧૧ પુણ્ય તે બેઉ ભારઈ ભર્યા રે લાલ, ‘હલુઈ હલુઈ જાત મેરા; વનમાહિ પહુતા ‘બિન્ડે રે લોલ, જોવઈ મારણ ઘાત મેરાઇ. ૧૨ પુણ્ય “છલઘાતી પાપી ભણઈ રે લાલ, “પુત્ર! સુણિ મોરી વાત મેરા; રાતિ ઘણી સોઈ રહા રે લાલ, ઈણિ સિતલ ઉદ્યાન' મેરાઇ. ૧૩ પુણ્ય
૧. પાઠાઆઘઈ. ૨. જંગલ. ૩. પૂગે=પૂર્ણથાય. ૪. ખાતર. ૫. પાઠાઠ ઠામ. ૬. પાઠાઠ કાલ. ૭ પાઠાઠ કામઈ. ૮. પાઠીહલુવરઈ. ૯. બન્ને, પાઠીવિને. ૧૦. પાઠાછલથી તી. ૧૧. પાઠા, વાણિ.
For Personal & Private Use Only
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
302
લલિતકીર્તિજી કૃત
જિમ ઇચ્છા તિમ કીજીયઈ રે લાલ, હું તુઝ આગલિ રંક મેરા; બેઉં તે સુતા તિહારે લાલ, મનમાહિ બેઉ સસંક મેરા..
૧૪ પુણ્ય ઈક ડાબઈ ઈક જીમણઈ રે લાલ, સુતા તરુનઈ ભૂલ મેરા; એક-એક મારણ ભણી રે લાલ, બિહુના મન પ્રતિકુલ મેરા.. ૧૫ પુણ્ય કઈ વટાઉ તિહાં વલી રે લાલ, સુતા નિરભય ચિંત મેરા; કુમાર તિહાંથી ઉઠીયો રે લાલ, “એ નહિ કેહનો મિત્ર' મેરા. ૧૬ પુણ્ય ખડગ હાથ લેઈ કરી રે લાલ, છાનો રહઈ વિરત્ત મેરા; અપ્રમત અઈઠો થકો રે લાલ, જોવઈ તાસ ચરિત્ત મેરા.
૧૭ પુણ્ય તે સુતા તિણિ પાપીયાં રે લાલ, માર્યા વટાઉ લોક મેરા; તે હવઈ કુમરાઈ તરજીયો રે લાલ, દિવ દેજે માથઈ ઠોક મેરા.. ૧૮ પુણ્ય "કુમર કઈ હિવ એહનઈ રે લાલ, “સજ થાઈ તુ આજ સુણિ પાપીયા; જમમંદિર પહુતો કરું રે લાલ, સારું લોકના કાજ’ સુણિ૦.
૧૯ ચોરીના ફલ એડવા. રીસ ભરી કુમરઈ તિહારે લાલ, ઉછેદિ ધંધા દોય સુણિ; છેદ્યા વૃક્ષતણી પરઈ રે લાલ, ધરતિ પડીયો સોય સુણિ૦.
૨૦ ચોરીના પડતો ચોર વલી કહઈ રે લાલ સુણિ ‘ક્ષત્તરિ સિરતાજ! મેરે પુત્રજી; લલીતિકરતિ કહઈ સાંભલો રે લાલ, અજય નહી તસુ લાજ મેરે પુત્રજી. ૨૧ ચોરીના
૧. ચિત્ત. ૨. પાઠા. નતીયઉ. ૩. પાઠા, ચિત્ર. ૪. પાઠા, પાખઈ. ૫. પાઠા- કુમાર જે દીન હિવ એ લઈ. ૬. પાઠા જન. ૭. પાઠાછંદિ. ૮. ક્ષત્રિય. ૯, પાઠા. સિરદાર.
For Personal & Private Use Only
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દૂહા
અધસસતો તે ઇમ ભણઇ, ‘સુણિ સુભટા સિરદાર!; ચોરમાહિ સિરદાર હું, નામ ભુજંગમ સાર.’
‘મરતો મારું એહનઇ’, તે વલી ચિંતઇ ચિત; ‘તુઠો હું તુઝ સાહસઇ, તુ ઉપગારી મિત્ત.
ઇણિ સમસાણઇ માહરો, ભુમીઘર સુવિસાલ; વીરમતી ભગની તિહાં, ભરજોવન અસરાલ.
વડ હેઠઇ ઉભો રહી, કરિજે સાદ કુમાર!; વીરમતી ઉઘાડિસ્યઇ, ભૂંહરાતણો દુયાર. માલ સહિત પરણી કરી, ભોગવિ તુ અભિરામ; ભાવઇ તિહાં રહિત્યે સુખઇ, અથવા બીજી ઠામ’.
ઇમ કહતો આસાસીયો, કુમરઇ ખિણ ઇક ચોર; ખડગ લેઇ તસુ આવીયો, તિહાં કરતો મુખ સોર.
સાદ સુણિ જબ પુરુષનો, આવી તતખિણ તેહ; તુરિત ઊઘાડી ભૂંહરો, માહિ લીધો તેહ.
‘કિં કમલા? કિં પકિંનરી?, કિં અપછર અનુહારિ?'; કુમર દેખી વિસમઇ પડ્યોઉ, ‘નહી કિંહાં એહવી નારિ’.
૧. ભોયરાનું. ૨. દ્વાર. ૩. અવાજ. ૪. પાઠા૰ તબ. ૫. પાઠા૰ કિંજરી.
نی
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૩
૪
૫
૬
ઢાલઃ– ૭, આવો જુહારો રે અજાહરો પાસ, મનની પૂરઈ આસ-એ દેશી.
‘આવો પધારોજી રાજકુમાર!, એ તેરો ઘરબાર; કિહાંથી આયાજી? કહીયઇ, મોરી અવચલ વાચ’.
८
303
૧
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
304
લલિતકીર્તિજી કૃતા
મીઠી વયણેજી બોલાવો તામ, જિણથી સીઝઈ કામ; આસણ બUસણજી દીધા ચંગ, બેઇઠા બેઉં રંગ કુમરઈ સુધોજી કહ્યો વીરતંત, આપી ખડગ એકંત; માહિ ખોટી રે બોલબ નારિ, નારિ-ચરિત્ર અપાર. “સુંદર મંદિરજી કંચણ-કોડિ, હમસુ સગાઈ જોડિ; સામી! હમારાજી હું તુન્ડ દાસિ, પુરો મનની આસ. ખિણ ઈક બUસોજી મુઝ ભરતાર!, ત્યાઉં વિલેપણ સાર'; તિહાંથી પહુતી યંત્રનઈ પાસ, પડિજઈ પોતઇ પાસ. કમર વિમાસઈ રે “કવણ વેસાસ?, જાણઈ નારિ જરાસ: પજેહનઉ ભાઇજી માર્યો હાથ, તે કિમ આવઇ સાથિ?” કુમર વિચારીજી મુંકી પર્ઘક, કોણઈ રહ્યો નિસંક; પાપણી નારિજી ચલયો યંત્ર, મારણ કુમર મહંત. સિલાઈ પડતીજી ચુર્યો મંચ, દેખી કુમર પ્રપંચ; બોલઈ “મારી રે હમારો બંધુ, તુ કિમ જાઈસિ? અંધ!” કુમર સાંભલિ રે એહની વાત, ટલી મરણની ઘાત; કુમરઇ ચોટીજી ઝાલી “રંડ!, જીભ કરાવઈ ભંડ. હા હતિયારી! રે કીધું કેમ?, તો નઈ કહાંથી ખેમ?; પહિલો રાતો સુંદર બાલ, પછાં થયો કિરાલ. અનુકૂમિ આણીજી સભા મઝારિ, “વીરમતી એહ નારિ; એહનો ભાઇજી ખડગે ધાર, માર્યો “મઈ નિરધાર. આજ વધાઇ આપો રાજ! સાર્યો મહાજન કાજ'; નૃપતિ છોડાવઈ બાંધી કીધ, લોક મનોરથ સીધ.
૧. પાઠા, તામાં. ૨. સુંદર. ૩. પાઠાસમાઈ. ૪. ચરિત્ર. ૫. પાઠા. જે હતો. ૬. પાઠાસિલ્યઈ. ૭. ભાંગી. ૮. વિચાર્યું, ૯. વિકરાલ, ભયંકર. ૧૦. પાઠા. ગઈ. ૧૧. પાઠાવાધી.
For Personal & Private Use Only
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
305
૧૩
૧૪
બીજઈ દિવસઈજી ચોર-નિવાસ, કુમર દિખાડઈ તાસ;
ભુપઈ દીઠોજી ચોરનો ઠામ, જોવો કવણ હરામ. નૃપઈ આદેસઈજી લોકઈ માલ, લીધો આપ સંભાલ; ભુપતિ તુઠઇજી પુત્રી તામ, કમલસેણા ઈણિ નામ. કુમર બુલાઈ દીધી ચંગ, ઉચ્છવ કરી બહુ ચંગ; હાથ મુંકાવણજી ગામ હજાર, સો હાથી ભંડાર. ઈક લખ પાયકજી દસ હજાર, આપઈ ઘોડા સાર; એ એ દેખોજી પુન્ય પંડૂર, કુમર મુખિ અધિકો નુર. પુણ્યઈ પામઈજી સુખ અપાર, પુણ્ય વડઉ સંસાર; લલિતિકીર્તિ કહઈજી “પુન્ય સમાન, નહી કો અવર પ્રધાન’.
૧૫
૧૭
૧. પાઠા પહુચાડઈ. ૨. ભુમઈ. ૩. પાઠા, સંગ.
અપાતું. અા
For Personal & Private Use Only
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
306
લલિતકીર્તિજી કૃત
દૂહીઃ
માન-મહુત લખમી બહુત, પામી રાજકુમાર; મદનમંજરી નારિ વિણ, જાણઈ સર્વ અસાર. લાજ માન દુરઈ ગમઇ, ધર્મતણી દલિવાત;
પ્રનારિ લાગા જિ કે, વિકલ હોઈ તસુ ધાત. ઢાલઃ ૮, નણદલની. રિાગ સારંગ અથવા સુમતિ જિPસર સાહિબા- એ દેશી.
અન્યદિવસ કાઈ કામિની, આઈ કુમરનઈ પાસ હો સુંદર; “સુંદરનૃપ કુલ-મંડણો! સુણિ મોરી અરદાસ હો સુંદર. મદનમંજરી વીનવઈ, એકતાણ સુણિ કાન હો સુંદર;
માત-પિતા-પતિ માં તજ્યા, સોંપ્યાં તોનાં પ્રાણ હો સુંદર. ૨ મદન તઈ માતંગ વસી કીયો, વલિય ભુજંગમ ચોર હો સુંદર; લોક સહુ સુખીયા કીયા, “મો વિણ ચતુર ચકોર હો સુંદર ૩ મદન કામ સંતાવઈ મો ભણીલ, તુમ થઈ ભરતાર હો સુંદર; સુરવીર તો જાણયાં, જો કરી મોરી સાર હો સુંદર નિસિ બઈઠી તાર ગિઈ, ઇસ રહી લપટાય હો સુંદર; મુખિ બોલઈ દુખણી થકી, હું કિમ “જાઈ માઈ? હો સુંદર. પ મદન નયન-યુગલ પ્રભુ! તાહરા, લોહઅંકુડાકાર હો સુંદર; “મુઝ ચપલ મનમાછલો, ખાંચિ લીયો કરી સાર હો સુંદર. ૬ મદન જલકુંડમાહિ ચાંદલો, પ્રતિબિંબઈ જો આય હો સુંદર; તો હુ કુડિટિ દલઉં કરુ, પતિ વિણ મુઝ દુખદાઇ હો સુંદર
૪ મન૦
૭ મદન
૧. મોટાઈ, ૨. પાઠા, વલિ. ૩. પરનારિ. ૪. અવસ્થા. ૫. પાઠીતુમ. ૬. આ રીતે. ૭. પાઠા, લેઈ. ૮. જન્મી. ૯. પાઠા, તાસ. ૧૦. ખેંચી.
For Personal & Private Use Only
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
307
નીંદ ગઈ દુખ વીસર્યા, ‘લોટઈ ધરતી જાય હો સુંદર; તુઝ વિરહો અતિ દોહિલો, કુઢી-કુઢી પંજર કાય હો સુંદર. ૮ મદન વિરહ દવાનલ તેહની, દાઝઈ અંતર દેહ હો સુંદર; સંગમ સધરજલઈ કરીલ, તુરિત બોઝાવે તેહ” હો સુંદર ૯ મદન ગદ-ગદ સાદઈ તો ભણી, એ સુદેસો દીધ હો સુંદર; જિમ ભાવઈ તિમ તુમ કરો, મઈ તસુ કારિજ કીધ” હો સુંદર. ૧૦ મદન કુમર વચન સુણિ નારિનઈ, "બિઉણો વાધ્યો રાગ હો સુંદર; જાઈ કહઈ તું તેહનઈ “આજ, કાલ્પ નહી લાગ’ હો સુંદર. ૧૧ મદન કમલસેણાસું એ રહ્યો, રાતિ દીવસ લપટાય હો સુંદર; “કસમસિ દ્રાખ જિકે ભખઈ, નીબોલી કિમ ખાય? હો સુંદર. ૧૨ મદન કંકણ જોડી હાથ નઈ, સુંદર નવસર હાર હો સુંદર; જાઈ કહિજો તેહનાં, “તુઝ ઉપર બહુ “પાર” હો સુંદર. ૧૩ મદન તે સંતોષી કામિની, મુંકી તેહનઈ પાસ હો સુંદર; લલિતિકીર્તિ કહઈ “અવસરઈ, ફલસ્યઈ બેહની આસ’ હો સુંદર. ૧૪ મદન
0.
SS
૧. લોટવું કોઇના પ્રેમમાં બેશુદ્ધ થવું, આળોટવું. ૨. શોક કરી કરીને, પાઠા, કુઢર. ૩. ધારાબધ્ધ મેઘથી. ૪. નારીના. ૫. દ્વિગુણો. ૬. કીસમીસ. ૭. પાઠા. નવ-નવ. ૮. પાઠા. દેઈ. ૯. પ્યાર.
For Personal & Private Use Only
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
308
લલિતકીર્તિજી કૃત
દૂહાઃ
અન્યદીવસ ઉંટી ચડ્યા, આયા નર દોઈ જાણ; કુમર ભુવનમાહિ ગયા, છડીયા ઘઈ સનમાન. દીઠા કુમરાઈ તતખિણઈ, મલિયા અંગો-અંગ; રાજલોક વિસમાં પડ્યો, ‘કુણ હેતુ ઈહા ચંગ?” પૂછઈ માત-પિતા ભણી, કુસલખેમની વાત; તે જણ બેઉ ઇમ કહઈ, “સુણિ તું ભવન વિખ્યાત. કુસલખેમ સહુનાં અછાં, નિતુ ચીંતારઈ તાત;
કુમર! વિયોગઇ તાહરઈ, નૂરઈ સુલસા માત. ઢાલ ૯, વિમલજિન માહરઈ તુમહસું પ્રીતિ-એ દેશી.
જિણ દિણથી તુ વિડ્યો , ખબર ન લાધી કાય; રાતિ દિવસ અલજો કરઈ જી, સુલસારાણી માત. “મોરા નંદન! તુઝ વિણ ઘડી ય ન જાય; હિવ વચ્છ! વડિલો આવીજ્ય જી, જિમ મુઝ આણંદ થાય”. ૨ મોરા નંદન, રોઈ-રોઈ અતિ ઘણો જી, આંખિ ગમાઈ માત; તુઝ દરસણ “તુસઈ કરી જી, નિરમલ થાઈસઈ જાત. ૩ મોરા નંદન, રયણકરંડ તણી પરઈ જી, ઈષ્ટ કંત સુખકાર; નંદન “ચંદન સારિખો જી, “તપતિ બુઝાવણ હાર. ૪ મોરા નંદન, જીવન-પ્રાણ ગયા પછઈ જી, સુખ ન પામ્યો અલગાર; ઉપજાવઈ સુખ મા ભણી જી, પુત્રરતન "સીર [દાર. ૫ મોરા નંદન,
૧. છડીદારને. ૨. પાઠા. તિણ. ૩. ચિંતારત. ૪. પાઠાધીરજ જીવ ધરઈ નહી જી એહની. ૫. વિખુટો પડ્યો. ૬. આતુરતા. ૭. પાઠા, પુત્રજી. ૮. પાઠાઠ માઈ. ૯. સંતોષથી. ૧૦. થશે. ૧૧. પાઠાવંદન. ૧૨. તાપ=આગ. ૧૩. પાઠ૦ ઈણ. ૧૪. પાઠા. લિસાર. ૧૫. પાઠા. સંસાર.
For Personal & Private Use Only
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
309
તાતઈ તુ અપમાનીયો જી, "મતિ આણે મનિ રીસ; ૨માય ન બાપની સીખથી જી આગઈ હોઈ જગિસ. ૬ મોરા નંદન, તે અતિ જાત વખાણીયાં છે, જે હોઈ આપ પ્રસિદ્ધિ; વંશવિભુષણ માહરઈ જી, તુ અતિ જાત સમૃદ્ધ.” ૭ મોરા નંદન, એહવા વચન સુષ્ટિ કરી છે, જઉચ્છક થયો કુમાર; સુસરા પાસઈ આવીયો છે, જા બઈઠો કરીય જુહાર. ૮ મોરા નંદન, રાજ! સુણો ઇક વિનતી છે, "ઉંટી આયા દોય; બાપતણા મુઝ એડિવા જી, રાજ કહઈ તિમ હોઈ'. ૯ મોરા નંદન, “સુણો કુમર!” રાજા કહઈ જી, “મોદક બેઉં હાથ; ભાવઈ પધારો ઈહાં રહો જી, કમલસેણા લે સાથ'. ૧૦ મોરા નંદન, રાજાયઈ સંતોષીયો જી, આપી બહુલો માલ; સજ થયો ચાલણ ભણી જી, લીધો સહુ સંભાલ. ૧૧ મોરા નંદન, સાસુ રંગ વધાવીયો જી, દેઈ ભંભ પ્રયાણ;
ટક ચલાયો આગલીઈ જી, આપ રહ્યો એક જાણ. ૧૨ મોરા નંદન, મદનમંજરી સંભરી જી, જામિણિ પહિલઈ જામ; લલિતકીર્તિ કહઈ કુમરનો જી, હિવ આવસ્યાં મન ઠામ'. ૧૩ મોરા નંદન,
loor
૧. મત=ન. ૨. પાઠામાયની. ૩. પ્રસન્નતા. ૪. ઉત્સુક. ૫. ઊટે ચડી, પાઠા, ઊંઠી. ૬. સંભાર=પરિગ્રહ, સંઘરો. ૭. આનંદપૂર્વક ૮. સૈન્ય. ૯, યાન=રથ. ૧૦. યામિની=રાત્રિ. ૧૧. પહોર.
For Personal & Private Use Only
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
310
ઘૂંટણ
કુમરઇ કંચુક પુરુષ નિજ, મુક્યો ક્રુતી પાસ; આવી દુતીનઇ કઇ, ‘સુણિ સુંદર! ઉલાસ.
એકાકી એકઇ રથઇ, મદનમંજરી કાજ; પુર બાહિર ઉભઉ કુમર, કહઇ ‘“તુમ્હ આવો આજ’'.
લલિતકીર્તિજી કૃત
ઢાલ ઃ ૧૦ પિઉડા! માનો બોલ હમારો એહની–એ દેશી. દુતી બોલઇ ‘ઉઠો બાઇ! રે, લાલણ ચાલઇ મનહ સુહાઇ રે.’ મદનમંજરી ઝબકી જાગી જી, ‘હૈ હૈ લાલણ જાસ્યઇ રાગી રે.
કોમલદેહા નવલ સનેહા રે, ઇહુ પરદેસી દેસ્યઇ છેહા રે.
જિમ રવિ પંકજ ચંદ ચકોરા રે, જલધર જિમ આગમ ૪જીવલિ મોરા રે. તિમ મેરો મન તિણિસુ રંગા રે, જિમ પઇસર મનિ ગોરી ગંગા રે.’ પહિર્યા અંબર સુંદર હારા રે, સાથઈ લીધા રતન-ભંડારા રે. માત-પિતા-પતિ સંગમ મુકી રે, ચાલી તરુણી કારી મુકી રે. ‘ચાલો સુંદર! ઢીલ ન કીજઇ રે, ઢીલઇ કારિજ અપણો ‘છીજઇ’ રે. મુણ-મુણતી મુખ યુવતી બોલઇ રે, ‘કઉણ છઇ? બાઇ! ઇણિકઇ તોલઇ રે. ૯ દુતી હલુઇ-હલુઇ તીહાં કિણિ આઇ રે, ‘આવો! આવો!’ કુમર બોલાઇ રે. ૧૦ દુતી રિથ ચિઢ બઇઠી પાસઇ ૧૨સોહઈ રે, કુમરતણો ૧૭મન ખિણ-ખિણ મોહઇ રે. ૧૧ દુતી
૮ ૬તી
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૫
૧ દુતી
૨ દુતી
૩ ક્રુતી
૪ દુતી
દુતી.
૧. પાઠા દૂત. ૨. પિયુ. ૩. પાઠા૰ જેહા. ૪. પ્રાણવાન, પાઠા જિઉ. ૫. શંકર, પાઠા ઈસરનિ. ૬. વસ્ત્ર. ૭. ઘણા. ૮. આબરુ. ૯ પાઠા૰ થકી/ચૂકી. ૧૦. પાઠા૰ હીજઈ. ૧૧. આની. ૧૨. પાઠા૰ મો હોઈ. ૧૩. પાઠા મત.
૬ દુતી
૭ દુતી
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
311
યતઃ ભુખ ન પુછઈ “સાલતો, સ્નેહ ન પુછઇ જાતિ; ઉંઘ ન જોવઈ સાથરઉં, એમ વિટાણિ રાતિ. ૧ તિહાં કિણિ કુમરઇ તુરંગ ચલાયા રે, તુરિત કટકમઈ અપણાં આયા રે. ૧૨ દુતી. લલિતકીર્તિ કહઈ બે સુખ પાયા રે, કુદરતણઉ મુખિ તેજ સવાયા રે.” ૧૩ દુતી.
૧. ભાત, પાઠાસાલણઉ. ૨. શય્યા. ૩. બને.
For Personal & Private Use Only
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
312
છૂટા
0:0
પરિવાર સહુ સાથઇ લીયો, દેઇ દમામા ચોટ; તિહાંથી કુમર પધારીયો, દેતો અરિ-સિર ઠોક. ભુવનપાલ રાજાતણો, લંઘી દેશ મહંત, પહુતો અટવી ગહનમઇ, બહુ સાવજ ગર્જત.
અટવી ગહન ઉલ્લંઘતા, આયો પાવસ કાલ; સકલ લોક હરખત હુઆ, ઇક વિરહી ચિત સાલ.
ઇણિ અવસરઇ આયો તિહાં, ભીલતણઉ શિરદાર; કુમર-સુભટ બઇઠા થયા, હાથ લીયા હથિયાર.
લલિતકીર્તિજી કૃત
૧
For Personal & Private Use Only
૨
૩
૧
૨
૪
ઢાલ ઃ ૧૧, રાગ-સિંધુડો, મેવાડી રાજા રે–એ દેશી. સુંદરસુત કેરા રે, ઉઠ્યા ’બહુતેરા રે, સુભટ ભલેરા સાન્હા ઝૂઝતા । રે. તિણિ સનમુખ ધાયા રે, મુખિ તેજ સવાયા રે, લાયા ચંદન ચોર્યા તણુ ભલા રે. મુછઇ તાઉ ઘાલઇ રે, કાયર પગ ટાલઇ રે, હાલઇ આગલિ હેલઇ મલ્હપતા રે. ૩ ભાલા ઉછાલ્યા રે, ઘરના મોહ ટાલ્યા રે, ચાલ્યા કાયર નાહીયઇ તતખિણઇ રે. ૧૧બગતર અંગ તાજા રે, પહિરઇ યુવરાજા રે, કરતા દિવાજા વાજા વાજતા રે. ૧૨સુરાસુરિમાઇ રે તિહાં અધિકી આઇ રે, જાવઇ વિલ કાયર નાઠા ઘર ૧ ભણી રે. એક-એકઇ આગઇ રે, ઉભા રહ્યા લાગઇ રે, માગઇ કાયર તિહાં ૧૪ધ્રમ બારણો રે. તુબકા તિહાં છુટઇ રે, અરિ બગતર પિણ તુટઇ રે, કુટઇ કાયર હીયા આપણા રે. ૮ બેઉ દલ ઝૂઝઇ રે, પણિ કો નવિ બુઝઇ રે, સુઝઇ ૧૫નહી રવિ ઢંકણો રેણુસું રે.
૯
૪
૫
૧. ઢોલ વગાડ્યા. ૨. પ્રહાર. ૩. પાઠા૰ ચિટપાલ. ૪. શુરવીર. ૫. તાવ. ૬. પાઠા૰ પણ. ૭. ચાલે છે. ૮. અભિમાનપૂર્વક. ૯. પાઠા ઘના. ૧૦. નાસી ગયા. ૧૧. બખ્તર. ૧૨. શુરવીરોમાં પરસ્પર સ્પર્ધા. ૧૩. પાઠા૰ સાંભળ્યા. ૧૪. ધર્મ. ૧૫. પાઠા૰ વિ યારોલઉ વિસ્તર્યઉ.
6
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
313
ઉછલઈ નાલિ ગોલા રે, બીહઈ નર ભોલા રે, ડોલા ડોલાવઈ કાયઈ ચિહું દિસઈ રે. ૧૦ બાહે કડી બાંધી રે, આયા રણ ખાંધી રે, સાધિ સર 'સાહમા ઊભા તાકઈ રે. ૧૧ કઈ “ચટકાલા રે, આવઈ મુછછાલા રે, પાલા વલિ આગલિ આયા ઝૂઝવા રે. ૧૨ ભીલઇ સવિ “બેસ્યા રે, હે ઘર કિમ લેસ્યા રે, દેસા પાછા વલિ અરિ-સિર ચોટડી રે. ૧૩ તિણિથી અતિ ભત્રોઠારે, બિહુના ભટ નાઠારે, "કાઠા “હિયાડા જગિ તે નર ઘોડાલા રે. ૧૪ તિહ કુમર એકાકી રે, રોણા સવિ થાકી રે, "તાકી રહ્યો ભીલ પિણિ તેહનઈ રે. ૧૫ બેઉ અતિ સુરા રે, બેઓ ગુણપુરા રે, ચુરા કરિ નાખઇ સર આવતા રે. ૧૬ એ તો અતિ બલીયો રે, બાણ વિદ્યા કલીયો રે, "મલીયો કિમ જાયઈ?' કુમર ચિંતવઈ રે. ૧૭ હકીકતિ પાઈ રે, કુમરાં ચિત લાઈ રે, ભાઈ-ભતીજો પાસઈ કો નહી રે. ૧૮ પોતઈ સિણગારી રે, આણી તિહાં નારી રે, આણિ બધસારી રથ આગલિઈ રે. ૧૯ તસુ રુપ લોભાણો રે, ભીલાનો રાણો રે, બાણાવલિ મુકઈ ચૂકઈ તતખિણઈ રે. ૨૦ કુમર સિર તાડ્યો રે, ધરતી તલિ પાડ્યો રે, વઈરી પછાડ્યો રે, પડતો ઈમ કહઈ રે. ૨૧ નારિ નયણ બાણઈ રે, હું કીધો કાણઈ રે, પાડ્યા વિદ્યાધર કિનર દેવતા રે. ૨૨ કામ બાણઈ માર્યો રે, તુઝ “આગઈ ન હાર્યો રે, મઈ મ્હારો કારિજિ “જિમ તિમઈ રે. ૨૩ તેડવ પરિવાર રે, દેખી ન કુમાર રે, અમાર-અવતારા ચાલઈ એકલો રે. ૨૪ લલિતકીર્તિ બોલઈ રે, કોણ એહનઈ તોલાઈ રે, ખોલઈ હિયડાની વાતમાં દંપતી રે. ૨૫
૧. આંખના ડોળા. ૨. પાઠાસાધી. ૩. તાકીને. ૪. પાઠાસાહ્યા. ૫. પાઠાઠ તાકતા. ૬. ચતુર. ૭. પાઠાભાલઈ. ૮. ખસેડ્યા. ૯. પાઠા અરિયણ. ૧૦. પાઠાનાઠા. ૧૧. કાયર. ૧૨. હૈયાવાળા. ૧૩. ઘોડા જેવા, પાઠા. થોડલા. ૧૪. પાઠા, તાહી. ૧૫. પાઠાઠ માલીયો. ૧૬. પાઠાબઈરી. ૧૭. કાણક=બાણ. ૧૮. પાઠાઆગ. ૧૯. પાઠાસાયલ. ૨૦. પાઠા જિતિ. ૨૧. કામદેવ.
For Personal & Private Use Only
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
314
લલિતકીર્તિજી કૃતા
و
می
م
ه
ه
દૂહા:
આગઈ જાતા એહવઈ, આયો ગોબગામ; મદનમંજરી ઇમ ભણ”, “સીધા વંછિત કામ”. તેહવઇ આયા બે પુરુષ, બોલઇ કરિય જુહાર; ‘કિમ આગઈ જાઈસિ? કુમરી, અટવી ગહન મઝારિ'. કુમર કહઈ ‘તુમ્હ સાંભલો, કુશલઈ આયા પથિ; શંખનગરનો વાવડો, માગ્ર જાતિ કેથિ?'. તે બોલઈ "વિલિ ભુમિયાં, “બે મારગ ઈહાં જાઈ; ડાબો માર્ગ અતિ વિષમ, જમણો દુરિ કહાય. ચોર-સિહ-કુંજર સબલ, ચઉથઉ ઉરગ કરાલ; એ ચ્યારે ભય દોહિલા, તું એકલો સુકમાલ. સુરસિરોમણિ ચાલીયો, તિણિ મારગ લે સાથ; જે આવઈ તે આવો , મહારો જમણો હાથ'. કુમર વચન સાંભલી કરી, આવઈ લોક અનેક;
સંખપુર સહુ ચાલીયા, દેખી કુમરની ટેક. ઢાલઃ ૧૨, કપુર હવઈ અતિ ઉજલો-એ દેશી [રાગ- કેદારો ગોડી]
તિહાંથી સહુ કો ચાલીયા રે, લેઈ સંબલ ભાત; અટવી ગહન ઉલંઘતા, તેહવઈ થયો રે પ્રભાત. કુમરનઈ પોતઈ પુન્યપંડુર, સાહસીયાં સાહસ ફલઈ રે, દિન-દિન ચઢતો “નુર કુમર૦
م
م
و
૧. ગોપગામ=ગોકળ, પાઠાઠ ગોવલ. ૨. વાવડ= માહિતિ. ૩. મારગ. ૪. કયાંથી. ૫. પાઠાબલિ. ૬. ભોમિયા. ૭. શુરવીર. ૮. પાઠાભુર.
For Personal & Private Use Only
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
315
૨ કુમર૦
૩ કુમાર,
૪ કુમર૦
પ કુમર૦
૬ કુમર૦
ઈણિ અવસર તિહાં આવીયો રે, અતિ લાંબા ભુજદંડ; પિંગલનાયણ બીહામણો રે, કાર રહિત જાણે સંડ. હાથિ કમંડલ ધારતો રે, જપમાલા કર જાપ; "રામ-રામ મુખિ ચિરઈ રે, આયો તાપસ આપ. તાપસ કહઈ “સુત! સાંભલો રે, તીર્થયાત્રા નીમિત્ત; સંખપુરુ હું આવીશું રે, તો સાથઈ બહુમિત્ત'. ધુરત વલિ ઇમ વીનવઈ રે, મો પાસઈ દીણાર; ધર્મ-કાજ માં રાખીયા રે, તું રાખે રાજકુમાર!'. “નઉલી આપી તેહનઈ રે, ચાલઈ આપ નિચંત; કુડ કપટ ભરપુરીયો રે, “ફ્રીહી નો ખય જંત. કુમાર ચતુર ચિત ચિંતવઈ રે. “તાપસ કુડઆગાર; એ સાથઈ જે “ચાલવો રે, અંતિ નહી તે સાર. એમ વિમાસી ચિતમાં રે, ચોયા તુરંગ તુરંત; આગઈ જાતાં આવીયો રે, અટવી દેસ મહંત. સાથ ભણી તાપસ કહઈ રે, “ખિણ ઇક કરઉ વિલંબ; ભગતિ કરું હું તુમ્હતણી રે, ઉગ્યો સુરિજબિંબ. ગોવલ એક સોહામણો રે, ઈણિ વનખંડ મઝારિ; વરસાલો હું ઈહાં રહ્યો રે, આવંતા સુખકાર. મઈ મહારઈ ગુણ વસિ કીયો રે, ગોકુલ"વાસી લોયા; દુધ-દહી તે આપીસ્યઈ રે, જિમ મહુણાઈ હોઈ.”
૭ કુમર૦
૮ કુમાર,
૯ કુમર૦
૧૦ કુમર૦
૧૧ કુમાર
૧. પાઠા, આરીયો. ૨. શરમ, લાજ. ૩. નપુંસક. ૪. પાઠા. રાજા. ૫. પાઠાનીમંત. ૬. રૂપિયા રાખવાની થેલી, પાઠાનેલી. ૭. પાઠાવે ચાપ. ૮. નજર. ૯. કપટનું ઘર, પાઠાઠ કૂટ. ૧૦. પાઠાચાલસ્યઈ. ૧૧. પાઠા. અતિ. ૧૨. પ્રેર્યા. ૧૩. પાઠાટ કુરતા. ૧૪. પાઠા, વારુ. ૧૫. લોકો. ૧૬. પ્રાહુણા=મહેમાન
For Personal & Private Use Only
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
316
લલિતકીર્તિજી કૃત
૧૨ કુમર૦
૧૩ કુમર૦
૧૪ કુમર૦
૧૫ કુમાર
૧૬ કુમર૦
સાથ લોકનિ ઉતરી રે, પહુતો ગોકુલ ગામ; માહિ વિસઘાતિ કરી રે, આણ્યા ગોરસ-ઠામ. કમર પ્રતઈ તાપસ કહઈ રે, “આજ હમાં નિસ્તારિ; પાન કરો મન-માનતઉ રે, ચલતાંનાં હિત કારિ'. કુમર કહઈ “તાપસ! સુણો રે, જતી-વ્રતીનો આહાર; ઉત્તમનઈ સુઝઈ નહી રે, વરજ્યો સાસ્ત્ર મઝારિ'. કુમરઈ તે સવિ વારિયા રે, દૃષ્ટિતણઈ સંકેત; તો પણ પાન કીયો તીએ રે, સુતા લાવઈ ખેત. જમમંદિર પહુતો લખી રે, આવતો વાહઈ તીર; કુમારઈ તતખણ મારીયો રે, મરમાં પડ્યો ફકીર. જીવિત શેષઈ સો ઈમ ભણઈ રે. “હું દુરયોધણ ચોર; તઈ માર્યો નિરભય થકઈ રે, "હુ રંજ્યો ગુણ ચોર. ઈણિ ગિર પાસઈ બે નદી રે, તિણિ વિચિ દેવલ તુંગ; તિણિથી ડાબી દિશિ ભલઉ રે, ભુમિઘર ઈક ચંગ. તિહાં રુપઈ અપછર સમી રે, જયસરી નારિ મુઝ; માલસહિત તું સંગ્રહઈ રે, “મઈ હિવ આપી તુઝ. દેજ્યો મોનઈ લાકડી રે, તોઈ થાજો કલ્યાણ'; વાત કરતા તેહવઈ રે, ચોરઇ મુક્યા પ્રાણ. વિશ્વાનર તેહનઈ દેઇ રે, કુમર ગયો તિણિ ઠામ; ભુમિઘર ઉઘાડીયો રે, જયસરિ આઈ તા. ભુહરા-મુખ ઉભિ કહઈ રે, “આવો મહલ મઝારિ; નવ-નવ લીલા કરો રે, આવું એ ભંડાર .”
૧૭ કુમાર
૧૮ કુમર૦
૧૯ કુમર૦
૨૦ કુમાર
૨૧ કુમાર
૨૨ કુમર૦
૧. પાઠા. હુંરિ કરી. ૨. પાઠા, પહુલો. ૩. આંખના ઈશારે. ૪. ઓળખીને. ૫. પાઠા, રંજો. ૬. પાઠાવે છઈ. ૭. પાઠા. ભોલા. ૮. પાઠાચમઈ. ૯. અગ્નિદાહ. ૧૦. અગ્નિ. ૧૧. આપણો.
For Personal & Private Use Only
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કીકી જબ બિઠુંની મિલી રે, મદનમંજરી તામ; થાપોટઇ ડાબઇ કરઇ રે, ‘કુમર! ઇહાં કુણ કામ?. માત-પિતા-પરિયણ સહુ રે, છોડ્યા થારઈ કાજ; કો ન કરઇ તિમ તું કરઇ રે, તોનઇ વિલ નહી લાજ’ નારિ વચન સુણિ કરી રે, મુકી તેહનો સંગ; રથ બઇસી આગે ચલ્યો રે, રથમાંહિ કીધો રંગ. પવનતણી પરિ ચાલઇતાં રે, જાણે ગિરિવર-સિંગ; ચંદ્રકિરણ સમ ઉજલો રે, પ્રગટ થયો માતંગ. સાતે ઠામે મદ ઝરઇ રે, ભાંજઇ તરુવર તાલ; આવઇ ધસમસ ધાવતો રે, જાણે જાગ્યો કાલ. ‘મા બીહ’ નારીનઈ કહી રે, રથથી ઉતરી જરુત્તિ; પુરવલી પરિ વસિ કીયો રે, મોટી કુમર સકત્તિ. ગજ મૂકી લિ હાલતા રે, અટવી આવી જંગ; પુચ્છાચ્છોટ ઉચ્છાલતો રે, માડંતો નિજ અંગ. ખેયર અંગારાની પરઈ રે, સુંદર લોચન લાલ; આયો ધાયો ઉમહી રે, ભૂરા કેસર વાલ.
કુત્તો કહી બોલાવીયો રે, વીટી વસ્ત્રઈ હાથ; કુમરઈ મુખિમાહિ ઘાલીયઈ રે, પૂરી આઈ હાથ.
જીમણ હાથઈ અસિ લેઈ રે, ખાંધે કીધ પ્રહાર; સીહ પડ્યઉ ઘરણી તલઈ રે, જીવિત નહીય લિગાર.
વાઘ વસી કર ચાલતા રે, આગે દીઠઉ સાપ; મદનમંજરી બીહની રે, ‘એ કિમ કરિસ્યઈ માપ?’.
૧. પાઠા૰ ઘર. ૨. વિલાસ. ૩. શૃંગ=શિખર. ૪. તુરંત. ૫. શક્તિ.
For Personal & Private Use Only
૨૩ કુમર૦
૨૪ કુમ૨૦
૨૫ કુમર૦
૨૬ કુમર૦
૨૭ કુમ૨૦
૨૮ કુમર૦
૨૯ કુમર૦
૩૦ કુમર૦
૩૧ કુમર૦
૩૨ કુમર૦
૩૩ કુમર૦
317
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
318
લલિતકીર્તિજી કૃત
૩૪ કુમાર
૩૫ કુમાર
મારગ વીટીનઈ પડ્યઉરે, જાણઈ જમની લી; ફણ-મણિ મંડિત સામલઉ રે, રો(રા)ની આંખિ દો જીહ. મદનમંજરી વારતી રે, ખિણ-ખિણ દે ઉલંભ; ઉતરિ કુમરઈ ઉરગનો રે, કીધો ગતિનો થંભ. વલિ મુખ થંભ્યઉ તેહનો રે, ખેલાવી બહુવાર; તિયાંથી આગે ચાલીયો રે, નિરભય રાજકુમાર. કુસલખેમે આવીયા રે, નિજ નયરીનઈ પાસ; લલિતકરતિ કહઈ એહની રે, પૂગી સગલી આસ.
૩૬ કુમાર
૩૭ કુમાર,
૧. પાઠા- જમનીટ. ૨. સર્પનો. ૩. પાઠાખંભ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
319
દૂહાઃ
સામંતાદિક તેહના, આયા લે પરિવાર; રાજકુમરથી બીહતા, ન કરઈ તામ જુહાર. કુમાઈ તેહ બુલાવીયા, આવી કરઈ પ્રણામ; મોટાનાં પ્રણમ્યા પછઇ, રીસ ઉતરઈ તામ.
ઢાલઃ ૧૩, સોહલાની, દુલ કેશવ દુલહણિ રાધિકાજી- એ દેશી.
પુરુષ પુરુષ વધાઈ દેવા દોડીયો જી, પહિલો કરી જુહાર; નરવર નરવર આગલિ એહવો વીનવઈ , મનમાહે હરિખ અપાર. ૧ કુમ કુમર રાજેસર! આજ પધારીયા જી, રિદ્ધિ ઇંદ્ર સમાન; સુંદર સુંદર સોભાગી મહિયલ દીપતો જી, જોવો પુન્ય પ્રમાણ'. ૨ કુમાર સુતનઈ સુતનઈ આગમિ રાજા હરખીયો જી, તેહનઈ આપઈ દાન; તુરિત તુરિત નિહાલ કીયો જીવિત લગઈ જી, દીધો બહુ સનમાન. ૩ કુમર૦ સુંદર સુંદર નૃપતિ ચિતમાં ગહગહ્યો છે, તેડ્યા સેવક થાટ; નગર નગર બુહાર સેરી સુધ કરો જી, સણિગારો સવિ હાટ' ૪ કુમર૦ ગયવર ગયવર સુંદર સીસ સિંદુરિયા જી, કીધા તુરંગ સિંગાર; રકવર થવર ઉપરિ ગુડી લહ-લહઈ જી, નવ-નવ રંગ અપાર. પ કુમાર કલસ કલસ મનોહર સિરિ લ્યુઇ પદમિની જી, કરિ સિંગાર “ઉદાર; ધવલ ધવલ-મંગલ ગાવઈ ગોરડી જી, “જીવો રાજકુમાર!'. નવ-નવ રંગઈ નેજા ફરહર જી, જેઠી રમઈ ઉદાર; પગિ-પગિ નાટક નટુયા વિલિ કરઈ છે, ઉછવ બહુ વિસ્તાર. ૭ કુમર૦
૧. પાઠા, પુસખર-પુસખર. ૨. ન્યાલ. ૩. લગી, સુધી. ૪. પાઠા, રથાટ. ૫. બુવારો સાફ કરો. ૬. નાની ઘજા=પતાકા. ૭. પાઠાઠ અગ્યાર. ૮. પ્રકાર. ૯. ધ્વજ. ૧૦. મોટા મલ્લ. ૧૧. વળી.
For Personal & Private Use Only
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
320
લલિતકીર્તિજી કૃતા
મધુર મધુર સરઈ વાજાં દુંદુભી જી, બાજઈ જંગા ઢોલો; ભુગલ ભુગલ નફેરી ચહ-ચહ વાજઈ જી, તંતી તાલ અમોલ. ૮ કુમર૦ ખલક ખલક પહેલાં હલકી જોઈવા જી, જિહાં છઈ અનુપમ રાજકુમાર; સુંદર સુંદર પ્રમુખ સહુ કો આવીયા જી, મિલીયા હરખ અપાર. ૯ કુમર૦ કુમરઈ કુમરઈ તાત-ચરણ ગ્રહ્યા છે, ચુંબઈ મસ્તક બાપ; હિયડો હિયડો હિયડા સેતી ભીડ્યો જી, નંદઈ આપોઆપ. ૧૦ કુમર૦ અનુકમિ અનુક્રમ હાથી ઉપર ગહકતો જી, મસ્તક ઉપર છત્ર; ચામર ચામર વીંજાવઈ રાજ ચિહું દિસઈ જી, વાજઈ કોડિ વાજિંત્ર. ૧૧ કુમર૦ નિજઘરિ નિજઘરિ આયો નંદન લાડિલો જી, પ્રણમાં જનની પાય; નયન નયન વદન-તન-મન ઉલસ્યા જી, આણંદ અંગિ ન માય. ૧૨ કુમાર તુરિત તુરિત વહુ સહુ સાસુતણા જી, પ્રણમાં પાય અરવિંદ; વહુઆ! વહુઆ થાજ્યો પુત્રવતી તુમ્હ જી’, ‘દેઈ આસીસ આણંદ. ૧૩ કુમાર ભોજન ભોજન કીધાં પછઈ પુછીયો જી, બાપઈ સહુ “વિરતંત; કુમાઈ કુમરજી મુલથકી સહું કહ્યઉ જી, ભાંગી મનની ભ્રાંતિ. ૧૪ કુમાર લલિત લલિતકિરતિ કહઈ “સાંભલો જી, પુણ્યઈ લીલ-વિલાસ; કુમર કુમર સુખઈ લીલા ભોગવઈ જી, સહુની પહુતી આસ. ૧૫ કુમર૦
IITTE]
૧. સ્વરે, પાઠારસઈ. ૨. પાઠા, જાંગી. ૩. એક જાતનું વાદ્ય. ૪. વીણા, પાઠા, વાજઈ. ૫. આનંદથી. ૬. સાથે. ૭. પાઠાજાનઘરિ-જાનવરિ. ૮. પાઠાવ આવો. ૯. પાઠાતે ઈ. ૧૦. વૃત્તાંત. ૧૧. પાઠાકહાઉ.
For Personal & Private Use Only
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
321
દુહીઃ
ઈણિ અવસર પરગટ થયા, સુખીયા નયણાનંદ; માસ વસંત સુહામણો, વિરહીનઈ દુખકંદ. પાન-ફલ- પરિમલ બહુત, ભમર કરઈ ગુંજાર;
કામનૃપતિ “સુતા થકા, વાજઈ નોબતિ બાર. ઢાલઃ ૧૪, રામચંદ્રકે બાગ- એહની (રાગ - ગોડી]
આયો માસ વસંત, અંબ-કદંબ ભલા રી, અગર-તગર-સહકાર-સાલરિ તરુ બહુલા રી; નાગ-પુનાગ-નારિંગ-નિંબુ જાતિ બહુ રી, કેલિ-વેલિ સુખકેલિ, ફુલ્યા ઝાડ સહુ રી. મહકઈ "પરિમલ સાર, ભમર ગુંજાર કરઈ રી, આંબા-માંજરિ સોર, કોકિલ મધુર સરઇ રી; બોલબ-ખોલઈ સાદ, નાદ મૃદંગ બજઈ રી, છયેલ-છબીલા લોક, નાચઇ નૃત્ત સજઈ રી. વિણ-મૃદંગ-ઉવંગ, તાલ કંસાલ ભલા રી, બાજઇ- ગાજઇ ચંગ, ‘નાદ વિનોદ કલા રી; લાલ ગુલાલ અબિલ, માહોમાહિ ભરઈ રી, ખેલઈ ફાગ વસંત, વારુ વેસ ધરઈ રી. લેઈ સવિ પરિવાર, સુંદર રાજ ચઢ્યો રી, ક્રીડાકરણ ઉદાર, સાથઈ મંત્રિ ચડ્યો રી; આવઈ ૧૧વનાહ મઝારિ, સુંદર વેસ સજી રી, બહુ નારિ લે સાથિ, ખેલઈ લાજ તજી રી.
૧. પાઠાફલ. ૨. સુતા હતા (તેથી તેમને જગાડવા). ૩. દ્વાર. ૪. પાઠારહુ. ૫. પાઠાપિમલ. ૬. સ્વરે. ૭. કાસલા, મંજીરા. ૮. પાઠાબોલઈ આઉં હલે. ૯, વસંત ઋતુમાં ગવાતું ગીત. ૧૦. ચારુ, સુંદર. ૧૧. પાઠા, દનહ.
For Personal & Private Use Only
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
322
લલિતકીર્તિજી કૃતા
હિવ કરિ સાર-સિંગાર, લે પરિવાર સહુ રી, મદનમંજરી સાથિ, બીજી સાથિ બહુ રી; આવઈ રાજકુમાર, “રામતિ કાજિ બહી રી, નવ-નવ વેસ બનાઈ, મોહઈ નારિ સહી રી. વાત ગીત ધ્વનિ-નાદ, તાન-વિતાન ભલે રી, ગાવઈ-વાવઈ ચંગ, બોલઈ આઉં હલે રી; કુમર વિણા સહુ લોક, સાંઝઈ ગેહ ભણી રી, ધાઈ આવઈ વેગિ, સુંદરિ ધરણિધણી રી. મુકી સહુ પરિવાર, રાજકુમાર રમઈ રી, મદનમંજરી સાથિ, રંગમાં રાતિ ગમઈ રી; સુતી ખાધી સાપ, “હા! હા!' સબદ સુણિઈ રી, પતિ જાગ્યો તતકાલ, વેસાઈ રમણી રી. લેઈ સીસ ઉચ્છંગ, જંપઈ મંત્ર ઘણો રી, મુરછિત હુઈ તતકાલ, સુંદરિ વચન સુણી રી; જીવરહિત થઈ નારિ, કુમરઇ તામિ લિખી રી, મુખિ વિલાઈ “દેવ!', પાસઈ કાન રાખી રી. “એકવાર તું બોલિ, સુંદરિ! ઠારિ “હીયો રી, મઇ અપરાધ ન કીધ, જો ન કીયો ન કીયો રીઃ આજ થકી હું દાસ, નારિ! માણિ મુઝઈ રી, તું મુઝ સીતલ ચંદ, તનકી તપતિ બુઝઈ રી. રાગ-ગ્રથિલ નૃપનંદ, ખોલઈ સીસ લિયઈ રી,
ચઈહ ખડકી બે બઈસિ, જેહવઈ આગ દીયઈ રી; તેહવઈ તેહનઈ ભાગ, આયા દોઈ તિહારી, વિદ્યાધર કહઈ તામ, “કઉણ વૃત્તાંત ઈહા રી?'.
૧. શ્રેષ્ઠ. ૨. ક્રીડા. ૩. સૂર રેલાવે છે. ૪. પતિ-પત્ની. ૫. વિશ્વાસ=આશ્વાસન આપ્યું. ૬. ખોળામાં. ૭. પાઠામુરતિત. ૮. જાણી. ૯. પાઠા. સખી. ૧૦.હૈયું. ૧૧. ચિતા. ૧૨. બને. ૧૩. ભાગ્યથી.
For Personal & Private Use Only
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કુમર કહઇ વિરતંત, સાંભલિ એકમણા રી, ‘હા! હા! મોવિડંબ, બલિસ્યઇ દોય જણા રી;' જલ મંત્રી ખિણમાહિ, તિણિ છાંટી યુવતી રી, બઇઠી થઇ તતકાલ, નારિ ભાગવતી રી.
સુતી જાણ્યું ‘કિ ઉઠી?’, પુછઇ કંત ભણી રી, ‘કઉણ ઇહાં વિરતંત?, કઉણ એ પુરુષમણિ રી?'; કુમર કહઇ ‘સુણિ એહ, વિણ ઉપગાર કીયા રી, કીધો તુઝ ઉપગાર, જીવન-પ્રાણ દીયા રી.’
તે બેઉ કર જોડી, ખચર પાય નમી રી, ‘આવો નગર મઝારિ’, તે કહઈ ‘કા ન કમી રી’; ઇમ કહિ ગયા આકાસિ, મારગ બેઉ વલી રી, લલિતકીરતિ કહઇ એમ, ‘પુગી મનહ રલી રી.
૧. ખેચર. વિદ્યાધર, ૨. ખામી. ૩. પ્રસન્નતા.
For Personal & Private Use Only
૧૧
૧૨
૧૩
323
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
324
છૂટા
:
રાજકુમર પણ એહવઇ, ‘રાતિ અંધારી’ જાણી; જાણી દેઉલ ઢુકડો, પ્રિયા-સહિત ગયો તાણિ.
કુમર કહઇ ‘સુણિ સુંદરી!, જિહાં લગિ આણુ આગિ; મા બીહિસિ તું તિહા લગિઇ, ઇહાં રરહિવાનો લાગ.’
એમ કહી લેવા ગયો, લઇ આવઇ જામ; આવતાં દેઉલ વિચઇ, દીઠો અગનિ વિરામ.
આવી પુછઇ નારિનઇ, ‘કહઈ કામિની! મુઝ વાચ; દેઉલમાહિ કિહા થકી, આગિ થઇ? કહિ સાચ.
9
‘તુમ હાથિઇ બલતો હુસ્યઇ, વિસાનર એ રાજ!; દેઉલ-ભીતઇ સંક્રમ્યો, દીઠો હોસ્યઇ આજ .'
નારિ હાથ સમર્પીયો, કુમરઈ આપણ ખગ્ગ; નીચો હોઇ પફુંકઇ અગિનિ, ધરતી ગોડા ૬લગ્ન.
મ્યાન થકી તરવાર, નિકાલી ખાંચિયા, ઇણિ લાલણ કુમારિ, પુરું મન ૧॰ખાંતિયા; વાહઇ ગરદણિ વિચિ, તબ હિ કરથી પડી, દેઉલ-સિલ ટંકાર હુઆ, તબ ``તિણિ ઘડી.
લલિતકીર્તિજી કૃત
૧
For Personal & Private Use Only
૨
૬
ઢાલઃ૧૫, નદી જમુનાકે તીર ઉડઇદો પંખિયા- એહની. [રાગ–કેદારો]
‘અબ સુણિયઇ ચિત લાઇ, ચતુરનર! વાતડી, પરનારિયું પ્રિતિ કરણ, લેહુ આખડી '; તિણિ અવસર તિણિ નારિ, સુણો તબ ક્યા કીયા? સુણતા આવઇ રોજ, સુજન ફાટિ હીયા.
૩
૫
૧
૧. નજીક. ૨. રહેવાને. ૩. અગ્નિ. ૪. ખડગ, તલવાર, પાઠા ખગ. ૫. પાઠા પુંકઈ. ૬. પાઠા લગાય. ૭. નિયમ. ૮. ખેંચીને. ૯. પિયુ, પત્ની. ૧૦. ખાંત=લાલસા. ૧૧. પાઠા ણિતિ.
૨
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત રાસ
325
સબદ સુણિ તબ તેહુ, કુમર કોપઈ ચડ્યા, રમણી કહિ “અતિરાગ, વસઈ કરથી પડ્યા'; "સરલ-હિયા નૃપનંદ, રમઈ તિણનું મિલી, આગિ જલાઈ તામ, પ્રકાશ થયા વલી. હિવ હુયા પરભાત, કુમર પુગી રિલી, "છોટી-ખોટી નારિથકી વેસ્યા ભલી; ઉઠો “મોહનલિ!, ચલો ઘરિ હે સખી!' એ પરતખિ વિષવેલિ, અમૃતવલી લખી. આયા દોઉ તામ, તિહાંથી મંદિરઈ, લીલ કરઈ દિન-રાતિ, સુરેંદૂતણી પરઈ; મદનમંજરી ટાલી, ન દુજી કા ભજઈ, રાગી દેખત અંધ, ભલી સંગતિ તજઈ.
અનિ દિવસ સિરદાર, સઉદાગર કે તિહાં, આવી “ડેરા દીધ, હરી જ લહઈ જિહા; લીલા-લહરિ કુમાર, આયા તિહાં ઉમહી, જોઈ તુરંગ પ્રધાન, પ્રીતિ ચિત ગહગહી. લેઈ સીખ કુમાર, અસવાર ભયો તદા, ૧૭ઈતઊત ફેરઈ તુરંગ, ન દીઠો તિણિ કદા; જિલ-જિઉ તાણિઈ તીણ, લગામ તુરંગતણિ, તિઉ-તિલ દોડ્યા જાઈ, કાર તિણિ અવગિણી. બહુ તાપસ જિહા ધ્યાન, મૌન લીણા સહી, દેખતા ખિણમાહિ, ગયા ગહનઈ વહી; વક્ર ૫શિખ્યિની “વાત, ન તિણકું તિણિ કહી, છોડ્યા તામ લગામ, ભાવઈ “જાઉ કહી?'
૧. સરલહૃદયવાળો. ૨. થઇ. ૩. હોં. ૪. મલિન. ૫. મોહી લેનાર વેલડી સમી. ૬. પ્રત્યક્ષ. ૭. સમજી. ૮. અન્ય. ૯. તંબુ તાણ્યા. ૧૦. ઘોડા. ૧૧ શ્રેષ્ઠ, જાતિવંત. ૧૨. શિક્ષા. ૧૩. આમ-તેમ, પાઠાઈતોત. ૧૪. લગામ. ૧૫. શિક્ષિતની. ૧૬. પાઠા, વાન.
For Personal & Private Use Only
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
326
લલિતકીર્તિજી કૃત
ખડા રહ્યા તબ તુરંગ, આપ પાણી પીયા, વનમાંહિ ફિરઈ ઉદાસ, “જગત્રપતિ! કિઉં કયા?”; તિણિવેલા ઇક ચંગ, ઉતંગ જિનાલયા, દેખ્યા બહુ ઉછરંગ, કમરકું બહુ ભયા. વંદી જિનવર પાય, ઉપાય મુગતિતણા, *તી દેખ્યા મુનિ એક, એક નિરમલ-ગુણા; દેખ્યો પુન્યસંયોગ, કુમાર કહઈ વલી, સહજઈ મીઠા દુધમાહિં સાકર ભલી. જગહગણ-તારામાણિ, વડા જિમ ચંદ્રમા, જિમ તરુવર માહિ સોભ, લહઈ કલ્પદ્રુમા; રતનમાહિ જિમ સાર, જિસા કૌસ્તુભ-મણિ, તિલ ચારણમુનિ એહુ, સોઈ તપ નિમણી. ખંતિ પ્રમુખ ગુણધાર, ભંડાર ખિમાણા, થ્યારિ "ન્યાને પરધાન, ગુમાન નિવારણા; ‘સહજગતિ ઈણિ નામિ, નમઈ તિહુયણજણા, વંદી આગે બાંઠ, નૃપતિ સુત ઇકમણા. દેસણ સુણતો “દાર, કલ્યાર સુધા સમી, ભુખ-૧૧ત્રિષા-પરમાદ- આલસ દુરઈ ગમી; અબ ઈહાં ઈણિકુ, પ્રતિબોધ હુસ્યઈ સહી, લલિતકીરતિ સુખકાર, ઇસા ગુરુયો લહી.
ઇરી
૧. આનંદ. ૨. તેણે=અગડદત્ત, પાઠા, ભી. ૩. અત્યંત. ૪. ગ્રહ. ૫. જ્ઞાન. ૬. પાઠાસહજગંભીર. ૭. પાઠાસત. ૮. કુમાર, પાઠાહાર, ૯, શ્વેત સુગંધી કમળ. ૧૦. પાઠા. સની. ૧૧ તૃષા. ૧૨. પાઠાજઉં.
For Personal & Private Use Only
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
327
દૂહીઃ
ચરણ-કમલ પ્રણમી કરી, અવસર જાણ કુમાર; નિજ સંસય ભંજન ભણી, પ્રસન કરઈ ઈક સાર.
પૂજ્ય! કહો તુમે મો ભણી, કુણ એ પુરુષ રતન?; દીક્ષા માંગઈ તુમ્હ કઇ, પંચવિ એકઈ મન. એ પંચઈ પાંડવ સમા, રૂપવંત બલવંત;
ભવના દુખથી ઉભગા, કિણ કારણ? કહિ સંત!'. ઢાલઃ ૧૬, ચુનડી. (રાગ-ગોડી]
‘દેવાણુપ્રિય! ભાવસુ, એક ચિતઈ એકઈ તાણ રે; એ વાત બહુ અછઈ, સુણતાં હોઈ ઊંચા કાન રે. ગુરુરાજ કહઈ “વછ! સાંભલઉં, સુણતા વાધઈ વયરાગ રે; ઉતમ નર જે હુંવઈ, મુંકી રમણીનો રાગ રે. ઈણિ મંડલમાંહિ જાણિયઈ, ચમરી નામ વર પાલિ રે; ધરણીધર તેહનઈ ભીલ-નાયક પાલઈ ભાલિ રે. અન્ય દિવસ તિહાં આવીયો, ઇક અદભુત રાજકુમાર રે; હય-ગ-રથ પાયક પરિવર્યો, સુભટામાહિ સિરદાર રે. તે માહો-માહિ ઝૂઝતા થકા, બિહુની તબ ભાગી સેણ રે;
અંકતુલતણી પરઇ, નાઠા સગલા ભટ એણ રે. "બેઉ સાહુ ઝૂઝતા, નવિ કોઈ ભાઈ જામ રે; કુમારઈ સિણગારી નારી, કીધ આગલિ તામ રે.
૧. પ્રશ્ન. ૨. પાઠા, પૂજ. ૩. પલ્લી. ૪. આંકડાની જેમ. ૫. પાઠાબેકલ. ૬. સામ-સામે.
For Personal & Private Use Only
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
328
લલિતકીર્તિજી કૃતા
દિષ્ટિ છલઈ ભીલ મારીયો, કુમરઈ નિજ મુકી બાણ રે; આપ સ્વારથ જે ગમઈ નર, તે કિમ કહિય જાણ રે? તિથે તે વલિ ચાલીયો, તસુ આયો ભાઈ પંચ રે; જીવરહિત ભાઈ લખી, ઈહાં રહિવા કેહો સંચ રે. તિણિ કેડઇ ચાલીયા, કોઈ કરી પુર્યા દેહ રે; “વયર લેસ્યાં મહે ભાઇતણો”, જાઈ વલિ તેહનઈ ગેહરે. સંખપુરઈ તે આવીયા, લાભઈ નહી મારણ લાગ રે; "કુંમરામાહે રહઈ તે, જોવઈ ખિણ-ખિણ માગ રે. અન્ય દિવસ ઉદ્યાનમાં, એકાકી નારી સાથિ રે; દેખી તે ચિત ચિંતવઈ, “હિવ આયો મારણ હાથિ રે”. તેહવઈ નાર તેહની, સાપ ખાધી તતકાલ રે; ચાહ ખડકી બેઈ મરઇ, વિદ્યાધર કીધ સંભાલ રે. તિમાંથી દેવલ આવીયા, તિહાં મુકી નારી એક રે; આગિ લેવાનઈ તે ગયો, નારિ રંગ રાતી ભેકરે. તે પણિ છાના તિહાં રહ્યા, પંચવિ ચિંતઈ “હમ કાજ રે; મારી હિવ હુ એહનઈ, વયર સફલો કરસ્યાં આજ રે”. પાંચમાહિ લઘુભાઈયઈ, wદપટ્ય દીપીયો આગિ રે; દીઠો તવ તિણિ નારિય, માહોમાહિ લાગો રાગ રે. સા બોલઈ તિહાં પાપની, “તું પુરુષરતન હુ નારિ રે; બ્રમ્હાઈ સઈ હાથિ ઘડ્યા, આદિરિ મુઝ ચિત વિચારી રે”. ભીલ કહઈ “સુણિ સુંદરિ!, જો જાણઈ થારો લાલ રે; મારઈ મુઝનઈ સહી, જીવિત વિણ સઘલો આલ રે”.
૧. દ્રષ્ટિના છળથી. ૨. ત્યાંથી. ૩. જાણી. ૪. પાઠામસ્કાર. ૫. રૂમમાં. ૬. લાગ. ૭. ભયંકર. ૮. પાઠા, ઈમ. ૯. પાઠાબહુ. ૧૦. પ્રગટાવ્યો. ૧૧. દીવો. ૧૨. સ્વયં. ૧૩. વ્યર્થ.
For Personal & Private Use Only
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
329
સયણ! સુણો” કહઈ કામિની, “હું મારસિ તુક્ઝ હજુર રે; વેગિ દીવો બુઝાવીયો, બોલ્યા રહ્યાં બેઉ કૂર કરે રે. તેહવઇ કુમર પધારીયા, આગિ લેઈ બોલઈ મીઠ રે; “દેઉલમાહિ કિહાં થકી, ઉદ્યોત હુઉ? મઈ દીઠ રે”. નારિ કહઈ “પયુ! સાંભલો, બલતો હુતવડ તુમ પાણિ રે; ઉદ્યોત હુઉ તે ઈહાં હસ્યાં, તેહનો નિશ્ચય જાણ રે”. ખડગ દે નારિ કરઈ, કુંકઈ હુતવહ સુકુમાલ રે; તેહવઈ તેહિ જ પાપણી, 'વાઈ ગરદણિ કરવાલ રે. વાંસઈ આઈ ધકો દીયો, કરુણા આણી લઘુ ભાઈ રે; તસુ હાથથકી તે ગિર પડી, તરવાર ભુમિતલ લાઈ રે. નારિચરિત સાંભલી, લઘુભાઈ પાસિ મહંત રે; વયરાગ સઈ તે ઝીલતા, આયા મુજ પાસિ એકંત રે. લલિતકીરતિ કહઈ સાંભલો, એહનઈ વધસ્યાં વયરાગ રે; નૃપનંદન ચિત ચિંતવઈ, “ધિગ-ધિગ મહિલાનો રાગ રે'.
૧. સજન. ૨. પાઠા, વાલ્યા. ૩. હાથમાં. ૪. ચલાવી. ૫. પાઠાબાલ. ૬.પાછડથી ૭. સર્વે.
For Personal & Private Use Only
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
330
લલિતકીર્તિજી કૃતા
امی
ع
به
و
દૂહાઃ
કમર તિહાં મનિ ચિંતવઈ, “નારિચરિત અપાર; સુરગુરુ આપમતિ કહઈ, તો હી ન લાભઈ પાર. ગંગા-વેલુ-જલધિ, જલ, તારાનો પરિમાણ; બુદ્ધિમંત જાણઈ કદા, નારિચરિત અયાણ. જો મન માનઈ આપણો, રોવઈ વલિ રોવંતિ; કુટ-કપટ જંપઈ બહુત, ફૂટપણઈ વિસખંતિ. ઇસુ ખંડ સાકર જિસી, "રાતી નારિ વિચારિ; વિરત નિબોલી સમી, નારિ કહી સંસાર. સુરીલંતા દેખો , ચુલની પ્રમુખ ચરિત્ત; ઉઘડનો કહિવો કિશું?, ખિણમાહિ હોઈ વિરત્ત. જે સુરા જે પંડીયા, જે ગિરુયા ગુણધાર;
તે નર નારિ નમાવીયા, જે નર બાવનવીર'. ઢાલઃ ૧૭, મદન મઈ વાસો ઉમાહવા માંડીયોરે- એકની.
ઈમ તે કુમાર વિમાસી ચિતમહિ ચિંતવઈ રે, “ધિગ-વિગ મુઝ અનાણ; નિરમલ કુલ મઈ માઇલો કીયો રે, કિમ લહિય જગ માન?. ૧ ઇમ. અપજસ ઈહાં અંગી કીયો રે, માંહિ કો ન સંવાદ; ઈણિ ભવિ પરભવિ જીવને રે, ‘વિનડઈ પાપી પ્રમાદ. ૨ ઇમ આસુ આભાની પરિ સહ મિલ્યા રે, પ્રેમ-રાગ વલિ જાણિઃ વિષય વિગોવઈ પગિ-પગ જીવનઈ રે, કરે યોવનની હાણિ. ૩ ઈમ.
نمی
૧. બૃહસ્પતિ. ૨. પોતે બુદ્ધિથી. ૩. રોવડાવે. ૪. રક્ત=રાગી. ૫. પાઠામંડીયા. ૬. ગરવા, ઉત્તમ. ૭. શંકા, પાઠા. સવાદ, ૮. કનડે. ૯. પાઠા આતાની. ૧૦. પાઠા આણિ.
For Personal & Private Use Only
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
331
અગડદત્ત રાસ
હાહા! મધું પાપ કીયો અતિ પાપીઈ રે, નરકઈ નહી મુઝ ઠામ; મઈ મુરખ પરરમણી હરી રે, કિમ સીઝઈ મુઝ કામ?
૪ ઈમ. ઇમ સંસાર સરૂપ લખી કરી રે, પ્રણમાં સદગુરુ પાય; ‘એ સહુ સ્વામિ! વિલાસીત માહરો રે, કહો મુઝ મુગતિ ઉપાય. પ ઇમ જિમ એ પાંચ છઠ્ઠો હું વલી રે, તારો દઈ દીખ; માત-પિતા-પરિયણ નિજ કામની રે, શિવ મુઝ કેડી સીખ? ૬ ઈમ. સાધુતણા વ્રત સુધા આદરી રે, સમતારસ ભંડાર; સહગુરુ સાથઈ તિહાંથી ચાલીયો રે, મહિયમહિ કરઈ વિહાર. ૭ ઇમ. ઇમ જે હોવઈ મહિલા માઠા માનવી રે, તે કાઠા નર હોઈ; તે નર જગમાહિ ઝૂઝણા રે, “બુઝણા તે હિ જ જોઈ. ૮ ઈમ આઠઈ પ્રવચન માતા ધારતો રે, સીખી વિધિ આહાર; સત્ર-મિત્ર વિલિ જેહનઈ સારિખા રે, વંદુ એ અણગાર. ૯ ઇમ અપ્રમત્તપણ” જો પગિ એ રહ્યો રે, અગડદત્ત અણગાર; આપદ ‘ટલિ પગિ-પગિ સંપદ લડી રે, લહિસ્યઈ ભવનો પાર. ૧૦ ઇમ. શ્રીઉત્તરાધ્યયનઈ એ રિષ ભાખીયો રે, ૧તીય અયક્ઝયણ રસાલ; અગડદત્તમુનિના ગુણ ગાવતાં રે, ફલીય મનોરથ માલ. ૧૧ ઇમ. સંવત સોલ ઈગુણાસી વચ્છરાં રે, શ્રી ભુજનયર મઝારિ; જેઠળ સુદિ પુનમ રળિયામણી રે, દિનકર મોટો વાર. ૧૨ ઇમ શ્રી ખરતરગચ્છનાયક દીપતો રે, શ્રી જિનરાજ સુરિંદ; તેહનઈ રાજઈ ઈણિ મુનિવરતણા રે, ગુણ ગાયા આણંદ. સકલ આચારિજમાહિ દીપતો રે, કીરતિરતન સુરિસ; જેઠની સાખા ગ૭માહિ ગહગઈ રે, પુરઇ મનહ જગીસ. ૧૪ ઇમ.
૧. પાઠાઠ કરી. ૨. વૃત્તાંત. ૩. દીક્ષા. ૪. જરૂર. ૫. સદ્ગુરુ. . પૃથ્વી પર. ૭. જુજ, બહુ ઓછા. ૮. બોધ પામેલા. ૯. પાઠા દલિ. ૧૦. એ ઋષિ=મુનિ, પાઠા પરિષ. ૧૧. તુર્મ=ચતુર્થ.
For Personal & Private Use Only
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
332
હરખવિસાલ સુવાચક તેહનઇ રે, પાટઇ ઉગ્યો ભાણ; હરખધરમ વાચક વિલ તસુતણઇ રે, સાધુમંદિર ગુણ જાણ. તેહનો સીસ વિનય ગુણ આગલો રે, વિમલરંગ મુનિ તાસ; લબધિકલ્લોલ ગણિવાચક તે સોભતા રે, તાસ સીસ ઉલાસ. લલિતકીરતિ કહઇ ‘ભવિયણ! સાંભલો રે, સાધુતણા ગુણ ગાઇ; રસના કીધ પવિત્ર મઇ આપણી રે, લબધિકલ્લોલ સુપસાય’. સાંભલતા-ભણતાં ગુણ સાધુના રે, રોમ-રોમ સુખ થાય; નિત આણંદ રંગ વધામણા રે, અવિચલ સંપદ થાય.
OTOTOT
લલિતકીર્તિજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૧૫ ઇમ૰
૧૬ ઇસ૦
૧૭ ઇમ૦
૧૮ ઇમ૦
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
333
ની ૬. સ્થાનસાગરજી કૃત અગsઠd પ્રબંધ છે
દૂહા:
શ્રી જિનપદ-પંકજ નમી, સમરી સરસતિ માય; વીણા-પુસ્તક ધારિણી, પ્રણમાં સુરનર પાય. હંસગામિનિ હંસવાહિની, આપો બુદ્ધિ વિસાલ; જે નરસર સરસતિ પરિહર્યા, તે નર કહીઈ બાલ. સેવકનઈ સુપ્રસન્ન થઈ, આપો અવિરલ વાણિ; કાલિદાસ કવિતા (ઉ, તે તુઝ શક્તિ પ્રમાણિ. ત્રિતું ભુવનિ જસ તારો, ગાવઈ સુરનર કોડિ; અકલ અતુલ બલ તું સદા, નાવઈ કો તુઝ હોડિ. શ્રી ભારતી ચરણઈ નમીઇ, લહી જિન સુગર પસાય; જ્ઞાનદૃષ્ટિ આપઈ સદા, પ્રણમઈ °સવ સુખ થાઈ. મૂલગ્રંથમાંહિ કહિઉ, અધ્યયન ચઉથઈ જેહ; અગડદત્ત નૃપ કેરડો, ચરિત સુણ ધરી નેહ. કુણ તે અગડદત નૃપ? કિમ લીધુ ચારિત્ર?;
તસ સંબંધ વખાણસિક, જિમ હોઈ જન્મ પવિત્ર. ઢાલ , મધુમાલની.
તિરછું એક રાજ ખેત્ર ગુણીજઈ, દીવ—ઉદધિ અસંખ્યાત ભણી જઈ; જિનવર વચનિ લીજઈ.
૧. નરેશ્વર. ૨. સમાન. ૩. સર્વ. ૪. દ્વિપ.
For Personal & Private Use Only
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
334
સ્થાનસાગરજી કૃત
તાસ મજિઝ લઘુ જંબુદ્વીપ, સુર યોયન લખ માન અનૂપ; થાલાકાર સરુપ. ફિરતી જગતિ અતિ અભિરામ, દ્વાર પ્યાર વિજયાદિક નામ; સુર ક્રીડાનૂ કામ. સાતખેત્ર તસ માહિ સારા, સોવનમાં સુરગિરિ મનોહારા; દરસન અતિ સુખકારા. ભરથમાહિ કહ્યા સાહસ છત્રીસ, તે માહિં સાઢા પંચવીસ; આર્યખેત્ર ગિરીશ. જિહાં બહુ ધર્માધર્મ પ્રકારા, નવિ છંડઈ કો કુલ આચારા; આર્ય ક્ષેત્ર વિચારા. જિહાં ઉત્પત્તિ ઉત્તમ નર કેરી, કરીતીય પુણ્ય તણી ય ઘણેરી; મુગતિ પંથની સેરી. ભૂ-રમણી શિર તિલક જ માનો, શંખપુર અતિ સુંદર જાણો; ધર્મ તણો અહિઠાણો.
૧. મધ્યમાં. ૨. યોજન ૩. કીર્તિ. ૪. આધાર.
For Personal & Private Use Only
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
335
દૂહીઃ
તારક-ગણમાહિ ભલો, સોહઈ વલી જિમ ચંદ; જિમ મુક્તાફલ હાર વિચિ, રાજતિ નીલ મણિદ. અવનીતલિ ઉપમ કહું, અલકાપુરી સમાન; સંખપુર દાહિણચંખ જિમ, સકલ વસ્તુ નિધાન. સુંદર નગર દેખી કરી, લછિ કીધો વાસ;
લોક સદા પ્રમુદિત વસઇ, કરઈ નિત લીલ વિલાસ. ચઉપઈઃ
સંખપુર નગર મનોહર ઠામ, જિહાં બહુવિધિ વાડી આરામ; અંબ-જંબ- કદંબ રસાલ, અગર તગર નારિંગા લાલ. કમરક-કેલી-કર્મદી કહું, સરસ સદા ફલ સોભા લહું; જોઈ-જૂઈ-ચંપક-માલતી, નિજ પરિમલ દિસિદિસિ વાસતી. જિહાં મધુકર ગુંજારવ કરઈ, કોકિલ-રવ સુણતાં મન હરઈ; સજલ સરોવર દિસઈ ભલા, ખેલાઈ હંસી-હંસ જામલા. જિહાં સુંદર દીસઈ દીર્ઘિકા. પંથીજન-મનિ તીર્થિકા: પ્રવર સોપાનઈ દીસઈ ભલી, જલ-પૂરિત દીસઈ નિર્મલી. અતિ ઊંચો વિસમો તિહાં કોટ, વઈરીજન ન દીઈ તસ દોટ; ચલ પઝેર ખાઈ જલ ભરી, જુદ્ધ સજાઈ દીસઈ ખરી. પુઢી નગરતણી તિહાં પોલિ, વાતાયનની દીસઈ ઉલિ; ચુરાસી ચહટા ગહગઇ, જિહાં પંથી બહુમાન જ લહઈ. ઠામિ-ઠામિ દેઈ “શત્રુકાર, કોહનઈ મુખિ ન લહું નાકાર; સુખી લોક રહઈ સર્વદા, કદહી ન દીસઈ તસ આપદા.
૧. લક્ષ્મી. ૨. બગીચો. ૩. કમરક, કેળા, કરમદુ વગેરે ફળોના ઝાડ છે. ૪. જોડકા. ૫. વાવ ૬. બાજુ. ૭. મોટી. ૮. શ્રેણી. ૯. અન્ન-દાનશાળા. ૧૦. ક્યારેય.
For Personal & Private Use Only
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
336
સ્થાનસાગરજી કૃત
દૂહીઃ
વડ વ્યવ્યહારી તિહાં વસઈ, કોટીધજ અસમાન; ધર્મ-કર્મ કરણી કરઈ, દીઇ નિત વંછિત દાન. શ્રી જિનવર પૂજા રચાં, પાલઈ નિજ આચાર;
મુખિ નાકાર ન ઉચરઈ, ધનદ સમા દાતાર. ઢાલઃ ૨, ચતુર સનેહી મોહન-એ દેસી.
સમભૂમિ મિંદિર ભલાં, જાનઈ દેવવિમાના રે; સુખ વિલસઈ ભોગી નરા, વાજાં મદલ તાના રે. નગર સોભા કેતી કહું?, ભૂ-રમણી હરિ હારા રે; વિદ્યા-વિનય-વિવેકસિ૬, રહઈ સકલ જન સારા રે. સુરવધુ સુંદર ઉપમા, જિહાં કામિની મનોહારી રે; સોલ સિંગાર સજી ચલઇ, કરી ઝંઝર ઝમકારા રે. ચંદ્મવદની મૃગલોચિની, સોભિત કબરી વિશાલા રે; દેખત મૃગ-શશિ-“મણિધરા, લિઈ વન-ગગન-ભૂ વાસા રે. કુચ કુંભસ્થલઉપમા, જંઘ જુગલ જાનુ કેલી રે; હંસગમનિ પ્રહસિત મુખી, કોમલ માલતી વેલી રે. હાવ-ભાવ વિભ્રમ કરી, કામીનર મદ ગાલઈ રે; સીલ સનાહ સદા ધર, તિન સિવું કંપિ ન ચાલઈ રે. જિહાં જિનમંદિર રુયડાં, ગગનસિઉ મંડિત વાદ રે; ધૂપ ઘટી ઘન મહઇ, વાજઈ ઝલરિ-નાદા રે. નગ ચિત્રિત “ચંદ્રોપક યુતા, જિહાં વર પૌષધશાલા રે; સાધુ સદા રહઈ સુંદરુ, નિજ સંજિમ પ્રતિપાલા રે.
૧. મોટા. ૨. કરોડાધિપતિ. ૩. મૃદંગ. ૪. ચોટલો. ૫. સર્પ. ૬. ઢોલ. ૭. સૂર્ય. ૮. ચંદરવો.
For Personal & Private Use Only
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
337
દૂહાઃ
જિમ સોહઈ સરોવર જલઈ, નિસિ સોહઈ જિમ ચંદ; કુલ સોઈ જિમ પુત્ર સિઉં, નગરી તેમ નરિંદ. રાજા નિપુણ સદા જિહાં, ન્યાય-નીતિ પ્રતિપાલ;
પ્રજા સુખી રહઈ તેહની, દિનિ-દિનિ મંગલમાલ. ઢાલઃ ૩, નમિરાય! તું ધન ધન અણગાર-એ દેસી.
જીહો રાજા રાજ કરઈ તિહાં, જીહો પ્રબલ પ્રતાપી જેહ; જીહો નામઈ શ્રીસુંદર ભલો, જીયો સજન ઉપરિ ઘણ નેહ. જીહો સુંદર છવિ જસ દેહની, જીયો પાલઈ નિજ કુલ નીમ; જીયો સીમાડા સવિ તેહની, જીતો નવિ લોપઈ કોઈ સીમ. ૩૯
વિવેકી સુણયો એક સંબંધ. જીહો ગજ-રથ-ઘોડા-પાલખી, જીહો પાયક સંખ ન પાર; જીહો ધનદ સમો દાનેસરી, જીતો ઈહણ જન આધાર. ૪૦ વિવેકી, જીહો તસ પટરાણી મૂલગી, જીયો સુલસા સુલલિત ચિત્તિ; જીયો સીલગુણે સીતા સતી, જીયો નિજ પતિની કરિ ભત્તિ ૪૧ વિવેકી, જીહો પૂરવ પુન્યતણાં ફલઈ, જીહો ઘરિ કુલવંતી નારિ; જીહો એક લહઈ વલી સુખિની, જીયો કો ન ચડિ ઘરબારી. ૪૨ વિવેકી,
યત:
कुग्रामवासः कुनरेन्द्रसेवा, कुभोजनं क्रोधमुखा च भार्या । कन्या बहुश्च सुदरिद्रता च, षड्जीवलोके नरकाः भवन्ति ।।
૧. કાન્તિ. ૨. નિયમ. ૩. સંખ્યા. ૪. પ્રથમ. ૫. ભક્તિ.
For Personal & Private Use Only
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
338
સ્થાનસાગરજી કૃતા
જીહો જિમ રોહિણિ મનિ ચંદ્રમા, જીહ ચાતુક મનિ જિમ મે; જીહો જિમ મધુકર નઈ કમલની, જીહો તિમ દંપતિ ઘણ ને. ૪૩ વિવેકી, જીહો પંચ વિષય સુખ ભોગવઈ, જીહો નિસિદિન મનનઈ રંગ; જીયો પુન્યતણા પરભાવતી, અહો પુત્ર લહઈ અતિ ચંગ. ૪૪ વિવેકી,
'*#Iક
Outi
(
છે
૧. પ્રભાવથી.
For Personal & Private Use Only
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદન રાસ
339
૪૫
દૂહાઃ શુભ રાશિ યોગઇ જનમીલ, ઉત્તમ પુરુષ પ્રધાન; જનમ ભુવનસુ પ્રકાસકર, પૂરવ દિસિ જિમ ભાણ. આપઈ સુત વદ્ધામણી, હરખિત ચિત્ત નરિંદ; નગર મહોછવ બહુ કરઈ, ટાલઈ સવિ દુખ દંદ. ઢાલઃ ૪, અલબેલાની.
જનમ મહોછવ તિહાં કરઈ રે લાલ, રાજા ધરી ઉલ્લાસ મેરે લાલ રે; દાન વિવિધ પરિ દીજીઈ રે લાલ, પૂર ઈહણ આસ મેરે લાલ રે. ૪૭
તુ મનમોહન સુંદરું રે લાલ ઘર-ઘરિ ગૂડી ઉછલઈ રે લાલ, કીજઈ કુંકમરોલ મેરે લાલ રે; ગોરી ગાવઈ સોહલુ રે લાલ, દીજઈ પાન-તંબોલ મેરે લાલ રે. ૪૮ તુ મન, સોલ સિંગાર સજી કરી રે લોલ, ગાવતિ ગલ ચ્યાર મેરે લાલ રે; ભરિ મોતિન થાલ વધાવીરે લાલ, સજન સંબંધી નારિ મેરે લાલ રે. ૪૯ તુ મન, મુખ પુનિમકુ ચંદલો રે લાલ, મૃગલોચનિ સુવિસાલ મેરે લાલ રે; નાસા દીપશિખા જિસી રે લાલ, અધુર રંગ પ્રવાલ મેરે લાલ રે. ૫૦ તુ મન, રત્ન જટિત બન્યો પાલનો રે લાલ, ચંદ્રોપક સુવિસાલ મેરે લાલ રે; સુંદર ગાવઈ હાલરો રે લાલ, સુનિ-સુનિ રીઝઈ બાલ મેરે લાલ રે. ૫૧ તુ મન, સોવન કડિલી ડિલી રે લાલ, પાઈ ઘૂઘર ઘમકાર મેરે લાલ રે; ઘરિ અંગનિ પગલા ભરઈ રે લાલ, વચન વદઈ મનોહાર મેરે લાલ રે. પ૨ તુ મન, માતા ઉછંગઈ ખેલતો રે લાલ, ખિન માગઇ પયપાન મેરે લાલ રે; ભીડી હૃદય સકોમલઈ રે લાલ, જનની આપઈ માન મેરે લાલ રે. પ૩ તુ મન,
૧. નાની ધજા. ૨. થાપા. ૩. હોઠ. ૪. ઘોડીયું. પ. કડુ. ૬. આંગણે.
For Personal & Private Use Only
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
340
સ્થાનસાગરજી કૃતા
દૂહીઃ
ઘરિ અંગનિ ક્રીડા કરઈ, દેખી મનનઈ રંગ; પ્રેમપૂર અધિકો તદા, વાધઈ જનની અંગિ. પુણ્યતણા ફલ એડવાં, લહઈ નવલા ભોગ; ગોરસ કંચન કામિની, વલી ઘરિ પુત્ર સંયોગ. દિનિ-દિનિ વાધઈ કુમર તવ, અગડદા જસ નામ; કુલ દીપક એ અવતર્યો, રુપઈ અભિનવ કામ. પંચ વર્ષ દેખી કરી, ચિંતઈ ચિત્તિ વિચાર;
પુત્ર ની સાલમાં મૂકીઇ, વિદ્યા ભણઈ અપાર. ચોપાઈઃ
સુરુગુરુવાર અનઈ અશ્વિની, મહુરત જોઉં ભણવા ભણી; ગજ-ર[થ- અશ્વ-પાયક સજીયા, પંચ શબદ વાજિત્ર વાજીયા જોવઇ પુર નારી જાલી, કાચિત ઊભી અઢાલીઇ; કાચિત વેણી ગૂંથાવતી, જોવા આવઈ તવ દૂઉડતી. કાચિત હાર ધરતી કરઈ, મંદિર તારક તતિ વિસ્તરઈ; કાચિત નિજ પ્રીયનઈ પ્રીસતી, નિરખેવા આવઈ હસતી. સ્ત્રીનઈ વલ્લભ એના બોલ, કલહ કાજલ નઈ કુંકમરોલ; નાદ નીર અનઈ જાગરણ, દૂધ જમાઈ અંગ આભરણ. ખડીયા સોવન-રુપાતણા, પંડિતનઈ આપઈ ઉઢણા; ની સાલમાં બહુ ઉછવ કરી, મૂકઈ રાજા ઉલટ ધરી. થોડઈ દિનિ વિદ્યા સંગ્રહી, જાસ બુદ્ધિ સુરગુરુ સમ કહી; શસ્ત્ર-શાસ્ત્રકલા અભ્યસી, સરસતિ તાસ હૃદએમાંહિ વસી.
૧. મેડીપર. ૨. દોડતી. ૩. કીકી=(આખ)ની શ્રેણી. ૪. હર્ષ પામતી. ૫. ઓઢવાના વસ્ત્ર.
For Personal & Private Use Only
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દિન કેતઇ વલી તેહ કુમાર, પામિઉ યોવન પદવી સાર; અધિક રુપ સોહઇ મકરંદ, વદન જસ પૂનિમજો ચંદ. નાસા સોહઇ ચંપક કલી, કર્ણપટી મધુકર જોડિલી; શંભૂતણો ભય મનમાં ધરઇ, તિણિ ચંપક દૂરિ પરિહરઇ. અણીઆલાં લોચન રાતડાં, દંતિ-પંતિ દાડિમ બીજડાં; ગજગતિ ચાલિ ચલઇ વલી ગેલિ, સાથઇ સરખી ટોલી મેલિ.
દેખત પુર નારી મનહરઇ, કામ કતોહલ બહુ અણુસરઇ; પાંચઇ ઇંદ્રી વંછઇ ભોગ, વિષયાદિકના સર્વ સંયોગ.
યતઃ
તેહ બહત્યા તેહ પય, તેહ જ નયન વદન્ત; કોઇક કણ સંપજ્જઇ, ચતુર કરઇ યોવન્ન. ૧
જે નર આવઇ યોવન વેસ, પિંગ-પિંગ પામઇ તેહ કલેસ; ઇણિ અવસર જે ઇંદ્ની દમઇ, સુરનર તાસ ચરણયુગ નમઇ.
ન
આગઇ રાયતણું બહુમાન, કોઇ ન લોપઇ કુમરની આણ; પુરમાહિ એકેલો ફિરઇ, સાતઇ વ્યસનઇ તે ખરવરઇ
સૂનાં દેઉલ નઇ આરામ, જે જે ચોર-ચરડના ઠામ; કુમરતણા મિલીયા જે મિત્ર, તેહનું તેહથી અધિક ચરિત્ર.
યતઃ
किं करोति नरः प्राज्ञः, प्रेर्यमाण स्वकर्मणा ।
||
૧. કામદેવ. ૨. રીઢો થાય છે.
......................
નારી દૃષ્ટિ ન કો તસ ચડઇ, સુર-સુભટસિઉ સાહમો ભિડઇ; પુરજનનઇ દુખદાયક એહ, હવઇ આગલિ સુણયો વલી તેહ.
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
For Personal & Private Use Only
૬૪
૬૫
૬૬
૬૭
૬૮
૬૯
૭૦
૭૧
341
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
342
સ્થાનસાગરજી કૃત
દૂહાઃ
અતિ દુખ તે પામઈ નગરજન, ચલઈ કોઈ પ્રકાર; રાજપુત્ર જો એડવો, તુ હવઈ કુણ આધાર? દિન કેતા ઈણિપરિ ગયા, એક દિનિ ચિંતઈ ચિત્તિ; ઈહાં રહા જુગતું નહીં, દુખ સહવું બહુ નિત્તિ.” બાલ-વૃદ્ધ સવિ આવીયા, મિલી મહાજન વૃંદ; દીનવદન દીસઈ સહુ, જિમ વાદલમાં ચંદ. ધનપતિ-શ્રીપતિ-ગણપતિ, જગપતિ નઈ જગપાલ; વિવહારી મિલી આવીયા, કરી આગલિ વાચાલ. કુહ્યો-કર્મણ-કમલસી, પદમો-પંજો જેહ; પટેલ સવિ આવ્યા મિલી, જેહની ઉપચિત દેહ. કુંત-ખડગ–ખેડાં ધરી, આવ્યા નગરી સેલોત;
આવઈ મૂંછઈ કરિ ધરી, પહિરી કષાબર ધોતિ. ઢાલઃ ૫, રાગ કેદારો, તવ રાય સેઠ બેહુ જણા-એ દેસી.
તવ આવિઉં રે મહાજન ઝલફલી, વલી લીધી ભેટ અતિ ભલી; પ્રતીહારે રાય જણાવીઉં, ‘કિણિ કારણિ મહાજન આવી?”. તવ રાજા બોલઈ પડવડો, વહી મહાજનનઈ માહિ તેડો; રાય દૂત આવ્યા તવ ધસમસી, પુરજન સવિ આવઈ ઉલ્હસી. કરી મોતી થાલ જ ભેટણઈ, મુખિ રાજન કેરી સ્તુતિ ભણઈ; તુઝ દરસનિ લોચન અખ્ત ઠર્યા, હવે કાજ સકલ અમ્મચાં સર્યા.”
૭૮
૮૦
૧. મજબૂત. ૨. ગેંડાના ચામડાની ઢાલ. ૩. જમીનદારની વસુલાત ઉઘરાવનાર માણસ. ૪. ભગવા રંગનું વસ્ત્ર. ૫. સ્પષ્ટ.
For Personal & Private Use Only
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
રાય નિરખઇ નિજ દૃષ્ટિ કરી, તવ દીઠી મુખ છાયા ફિરી; ‘કિણિ દૂતવી એ માહરી પ્રજા?, મુઝ ભાખો જિમ દેઊં તસ સજા’.
તવ બોલઇ એક નર વાચાલ, ‘સુણુ વીનતી કહુ જે ભૂપાલ!'; છત્ર છાયે રહીઇ તુઝ સહી, કોઇ અસુભ વચન ન સકઇ કહી.’ ‘પણિ રાય! સુણુ એક વીનતી', ઇમ ભાસઇ એક નર સુભમતી; ‘કહિતાં જીભ ન ઊપડઇ, વિણ ભાખઈ સંચ ન કોઇ પડઇ.
નિસિ રાજકુમાર ફિરઇ એકલઉ, જસ આચાર નહીં ભલો; દિન એતા અમ્હે રહ્યા સાંસહી, એણિ દુખે અમ્હે ન સકું રહી. એ કુંચી તુમ્હચી લીજીઇ, અમ્હનઇ હવઇ ૪આયસ દીજીઇ; સુખઇ રહીઇ કિણિ દેસઇ જઇ?', ઇમ ભાસઇ દીન વદન થઇ. સુણી ભૂપતિ તવ કોપઇ ચડઇ, ક્રોધાનલ અંગ ધડહડઇ; કરી લોચન લાલ ગઈ ખિમા, નવિ બોલઇ બોલ વલી સમા.
કુલ ખંપણ નંદણ એ સહી, પુરથી એ કાઢ્યો વહી; વલી આદર માન ઘણો દીઉ, મહાજન તવ રાયે વિસર્જીઉ.
૧. પરિચય. ૨. સહન કરી. ૩. ચાવી. ૪. આદેશ. ૫. કલંક.
For Personal & Private Use Only
૮૧
૮૨
૮૩
૮૪
૮૫
૮૬
૮૭
343
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
344
સ્થાનસાગરજી કૃતા
८८
૯૦
૯૧
દૂહાઃ
ચિતિ ચિંતઈ નરપતિ જદા, એથી ન રહઈ સૂત્ર; પ્રાતીહાર જ મોકલી, તેડાવઈ નિજ પુત્ર. દેખી કુમરનઈ આવતો, તાતઈ દીધી પુંઠિ; પ્રણમીનઈ ઊભો રહઈ, ખડગઈ ઘાલી મંઠિ. બીડા ત્રિણિ જ પાનના, આપઈ નિજ કર તામ;
શિર વાડી પાછો ફિરઈ, આવાં જિહાં નિજ ઠામ. ઢાલઃ ૬, તે ગિરુઆ ભાઈ તે ગિરુઆ-એ દેસી.
કુમાર તિહાંથી સંચરઈ, ખડગ સખાઈ સાથઈ રે; તાતઈ જે આયસ દીલ, તે “ચાડિક નિજ માથઈ રે. કર્મ કરઈ તે હોવઈ ભાઈ, મ કરો અવર સજાઈ રે; પરભવિ જેહવી કીધી કરણી, ઈહભવ તે ફલદાઈ રે. જિનિ દિનિ રાજસભાનું મહુરત, તિનિ દિનિ લઈ વનવાસા રે; રામચંદ સતી સીતા સાથઈ, ઠંડી ઘરની આસા રે. સોવનમૃગનો લોભ દેખાડી, સીતાહરણ તવ કીજઈ રે; રામચંદ ગ્રહી વાનર સેના, લંકા ગઢ જઈ લીજઈ રે. નલરાઈ નિજ રાજ જ હાર્યો, પૂરવ કર્મ પ્રમાણઈ રે; વનમાહિ દવદંતી મેલ્હી, એહ કથા સવિ જાણઈ રે. કર્મણ હરિચંદ રાજા સત્યભાષી. ડુંબ-ઘરિ આપ વેચાઈ રે; “પડિવ– પાલઈ તે રાજા, કુલની લાજ ન આવઈ રે.
૯૨ કર્મ
૯૩ કર્મ,
૯૪ કર્મ,
૯૫ કર્મ
૯૬ કર્મ
૧. ચડાવ્યો. ૨. જિતી. ૩. દમયંતી. ૪. ચંડાલ. ૫. સ્વીકારેલ.
For Personal & Private Use Only
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદન રાસ
345
નંદષણ સરખા મુનિ ભૂલા, વેશ્યા વચન પડીયા રે; બાર વરસ લગઈ ભોગ વિલાસી, કામવસિ તે નડીયા રે. ૯૭ કર્મ, કર્મવસિ આષાઢ મુનીસર, નટુઈસું ઘરમા રે; કાઉસગિ ઊભો આકુમર તવ, પાડિ મદન નૃપ પાસામા રે. ૯૮ કર્મ, ઈમ અનેક સુરનર જોગીસર, કર્મઈ તેહ ભમાડ્યા રે; જે મોટા મણિધર મૂછાલા, મોટા પુરષન માન માડ્યા રે. ૯૯ કર્મ ઈમ નિજ પૂરવ કર્મ સંભારી, ધીરજ ધરી તવ ચાલઈ રે; માતા-પિતા-સંબંધી-પરિજન, જાતાં કોઈ ન પાલઈ રે. ૧૦૦ કર્મ
૧. પુરુષના. ૨. મોડ્યા, તોડ્યા.
For Personal & Private Use Only
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
346
સ્થાનસાગરજી કૃતા
દૂહીઃ
૧૦૧
૧૦૨
૧૦૩
૧૦૪
ધરી ધીરજ મનિ આપણાં, ચાલઈ કુમાર સાહસીક; ખડગ સખાઈ તેહનાં, એકલડુ નિરભીક. ભલે ભલો સહુકો અછાં, બુરે ભલો નહી કોઈ; આપદ આવ જીવનઈ, સગો ન દીસઈ કોઈ. ઈમ જાણી મન અપ્પનઈ, ચેતન આણો લોઈ; ચરણ નિહાલી ચાલીઈ, તુ વંછિત સુખ હોઈ. ઠંડી ઘર-પુર-રાજ નિજ, ચાલિઉ તેહ કુમાર;
કર્મ સંભારઈ આપણા, સાથિ ન કો પરિવાર ચોપઈ રાગ-મારુણી માંહિ.
ચાલિઉ કુમર તિહાંથી તામ, જોતો વન-વાડી-આરામ; ઠામિ-કામિનાં કૌતક સહી, જોતો જાઈ મારગિ વહી. જિહાં કણિ પોઢ સરોવર ભલા, શારદ જલ દીસઈ નિર્મલા; ધાઈ મીન પડઈ ઉકલી, સારસ-હસતણી જોડલી. નાનાવિધિના કમલ પરાગ, જેહનઈ કોઈ ન પામઈ થાગ; ખિણ વિશ્રામ તિહાં કણિ લીલ, ફલ ભખ્ખણ આધાર જ દીલ. કિહાં કણિ સુંદર બહુ સંનિવેસ, જોતા જાઈ ચિત્ત કલેસ; દૂધ-દહીં-ગોરસનઈ મહીં, તેહ તણી જિહાં ઊણિમ નહીં. અતિ સુંદર દીસઈ ગોપિકા, મૃગનયણી સુંદર નાસિકા; ગયગમણી નમણી કુચભાર, ગુંજાફલના પહિર્યા હાર. જોતો જાઈ તાસ સરુપ, જિમ મરુધર મીઠો જલકૂપ; મુંકઈ ગિરિ ગુહુવરના ઠામ, મૂકઈ ચોરતણા જે ગામ.
૧૦૫
૧૦૬
૧૦૭
૧૦૮
૧૦૯
૧૧૦
૧. પોતાનું. ૨. વિચારી. ૩. મોટા. ૪. ચણોઠી.
For Personal & Private Use Only
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
347
૧૧૧
૧૧૨
યત: उद्यमं साहसं धैर्य, बलं बुद्धिः पराक्रमः। षडेते यस्य विद्यते, तस्य देवोपि शंकते।। અતિ દુદ્ધર દીસઈ વડો, જાણઈ સીહતણો બાચડો; ન સકઈ કોઈ કુમારનઈ કલી, ઘણી ભૂમિ તે મૂકઈ વલી. જે પરદેસિ એકલો ફિરઈ, સૂરવિર તે થાઈ સિરઇ; રહઈ જેહ નિત એકે ઠામ, કૂપ-મીંડક તસ કહીઈ નામ. યત: दीसइ विविहचरीयं, जाणीजइ सुजण-दुजण विसेसो। अप्पाणं च कला जइ, हीडीजइ तेण पुहवी य ।। કુમર સદા કૌતક સિઉં લીન, સૌમ્યવદન નવિ દીસઈ દીન; ધીરપણઈ જે હોઈ સદા, તેહથી દૂરિ રહઈ આપદા. હવઈ તેમ જ રાજકુમાર, જોવઈ નવ-નવ દેસ વિચાર; છંડી ગામાગર સંનિવેસ, કુમર લહઈ તવ સુંદર દેસ.
૧૧૩
૧૧૪
૧. બચ્ચો. ૨. ગામડાઓ.
For Personal & Private Use Only
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
348
સ્થાનસાગરજી કૃત
૧૧૫
૧૧૭
દૂહાઃ
અગડદત કુમાર તવ, ધરતો હરખ અપાર; સકલ દેસથી અધિક એ, નિરખતા મનોહાર. જિણિ ભૂમિ જિન અવતર્યા, વામાનંદન પાસ; સદાસુખી જન તિહાં વસઈ, કહીઈ નહી ઉદાસ.
૧૧૬ જિમ સોવન કુંડલ વિચિ, સોહઈ મણિ જિમ લાલ;
નગરી તેમ વણારસી, ઇંદ્રપુરી સુવિસાલ. ઢાલ -૭, રાગ- ગુડી, જકડીની દેસી.
કુમાર હવઈ આવઈ તિહાં રે, દેખી સુંદર ઠામ, ચિતિ સંભારઈ આપણઈ રે, નિજ રાજ લીલાનાં ધામ; ધિગ-ધિગ રે તુઝનઈ કામ, તુ તુ નીગમાં પંડિત મામ, તું તું કરઈ વલી કોડિ અકામ. જુ કર્મ વિનાણ રે, નવિ છૂટાં જાણે અજાણ; નવિ ચાલઈ કોઈ પરાણ, ઈમ સુણયો સાજન! વાણિ”. આંકણી ૧૧૯ સેજ તલાઈ પોઢતા રે, સુંદર ચંપક વેલિ, સો નિત સુઈ સાથરાં રે, તરુ પત્ર બહુ તિહાં મેલિ; સવિ છંડી ઘર નીટોલિ, નિજ મિત્રતણી રુડી કેલિ, મુઝ દીધુ કર્મિ ઠેલ.
૧૨૦ જુઉ. સજન સંબંધી કો નહી રે, ઈમ થયો ચિત્ત ઉદાસ, ઈણિ અવસરિ તિહાં જાગી રે, જસ પૂરવ પુન્ય પ્રકાસ; પુન્યવંતતણું સહુ દાસ, સવિ મનની પૂરઈ આસ, ઈમ આણ્યો મનિ વીસાસ.
૧૨૧ જુઉ.
૧૧૮
૧. સંપૂર્ણપણે. ૨. ક્રીડા.
For Personal & Private Use Only
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
349
૧૨૨ જુઉ.
૧૨૩ જુઉ૦
જ , યોગને રવૂિવા ! भाग्यहीना न पामन्ति, बहुरत्ना वसुंधरा ।। કર્મ સંભારી આપણા રે, ચાલિઉ આગલિ જામ, નિરખઈ કૌતક નવ-નવાં રે, બહુ વન-વાડી આરામ; ડુંડા વાવિ-સરોવર ઠામ, આરોપઈ કંઠઈ સુદામ, વલી પૂછઇ નગરી નામ. નગર સમીપઇ આવતા રે, ફરુકઈ પદાહિર અંગ, ચિંતઈ ઈણિ સુકનઈ હુસરે, કોઈ ઈષ્ટ તણો મુઝ સંગ; ઈમ વાધઈ મનનો રંગ, તવ આગલિ દેખઈ ગંગ, જલ કેલિ કરઈ તિહાં ચંગ.
સુર-તટની જલ વાવરી રે, નાહી નિર્મલ નીર, શુભ શુકન આગલિ ચલઈ રે, આવઈ નગર સમીપઈ વીર; તવ વૃષભ સહિત મિલઉ સીર, રોમૅચિલ કુમર સરીર, વલી સનમુખ આવઈ ધીર. ધેનુ સહિત ગોવાલની રે, શિરિ ધરી ગોરસ માટ, ગાવઈ ગીત સુહાસણી રે, સિરિ ઉઠી નવરંગી ઘાટ; આવઈ સુંદરી સનમુખ વાટી, દેખી કુમર ટલ્યો ઉચાટ, મુઝ દુરિ ગઈ દુખ થાટ જમણો ખર તવ બોલી રે, બાંધઈ તોરણ ચાસ, તિલક કીલ બ્રામ્હણ મિલ્યઉરે, મુખિ ભણતો વેદ પ્રકાર; આવઇ આગલિ નગરદ્વાર, દીસઈ તોરણ રચના સાર, કરઈ કુમર પ્રવેશ તિવાર.
૧૨૪ જુઉ૦
૧૨૫ જુઉ૦
૧૨૬ જુઉ.
૧. જમણું. ૨. ગંગા. ૩. હળ. ૪. માટલી. ૫. સમુહ, પરંપરા. ૬. હાર,
For Personal & Private Use Only
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
350
સ્થાનસાગરજી કૃત
નિરખી કૌતક મનમાં હરખઇ, સુંદર નગરી પ્રકાર, ચિતિ ચિંતઈ નૃપસુત તિણિ વેલા, હવઈ કીજઈ રહન વિચાર; કોઈ પંથીનુ આધાર, ઉપગાર શિરોમણિ સાર, જુઈ આશ્રય તેણી વાર.
૧૨૭ જુઉ.
For Personal & Private Use Only
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
351
૧૩૦
દૂહાઃ
ઈમ ચીંતવતુ આવીલ, દેખઈ પંડિત તામ; મનહ મનોરથ મુઝ ફલ્યા, સીધા સઘલાં કામ.
૧૨૮ એક પુરષ તવ આવતો, સાતમો દેખઈ કુમાર; કવણ નામ પંડિત તણો? ભાખો એહ વિચાર’.
૧૨૯ તવ તે કુમર પ્રતિ કહઈ, “સુણિ પથીકના જન વાત; પવનચંડ નામ ભલો, દેશ વિદેસ વિખ્યાત. રાજકુમાર ઈહાં નિત કરઈ, શસ્ત્ર-શાસ્ત્ર અભ્યાસ; દાન-માન ભૂપતિ દીઇ, પૂરાં પંડિત આસ’.
૧૩૧ ઢાલઃ ૮, રાગ-મલ્હાર, દેસીનવવાડિની જિનવરજી ઈમ ઉપદિશઈ-એ દેશી.
આવઈ કુમર વિપ્ર મિંદિરઈ, હરખ ધરી મનમાહિ મેરે લાલ; પંડિતનાં પ્રણમી કરી, બઈઠો અતિ ઉછાહિ મેરે લાલ. ૧૩૨ સુણયો ભવીયણ! પુન્યતણા ફલ, કરયો મનની ખંતિ મેરે લાલ; પુન્ય થકી તલઈ આપદા, મંગલ કોડિ લહતિ મેરે લાલ. ૧૩૩ સુણયો. પુન્ય હોઈ જવા પાધરું, તવ સીઝઈ સવિ કાજ મેરે લાલ; દુખ દાલિદૂ દૂરિ ટલઇ, નવિ લોપઈ કોઈ લાજ મેરે લાલ. ૧૩૪ સુણયો. સરિખી વય સરિખી કલા, રુપમાં હરાવઈ કામ મેરે લાલ; કલા અભ્યાસ કુમર કરઈ નિત, દેખી હરખઈ તામ મેરે લાલ. ૧૩૫ સુણયો.
યત : हंसा रज्यन्ते सरे, भ्रमरा मन्ते केतकीकुसमे । चन्दनवने भुजङ्गमाः, सरसा सरसेन रज्यन्ति ।।
For Personal & Private Use Only
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
352
સ્થાનસાગરજી કૃત ‘ભાગ્ય જોગ્ય મુઝનઈ મિલ્યો, એવો પંડિત યોગ મેરે લાલ; પૂરવ વિદ્યા અભ્યસું, મુંકી મનનો સોગ' મેરે લાલ. ૧૩૬ સુણયો. દેખી કુમારની લવણિમા, ચિંતઈ ઉત્તમ એહ મેરે લાલ; પૂછઈ “કિંઠાથી આવીયા?, મુઝ આગલિ કહો તેહ મેરે લાલ. ૧૩૭ સુણયો. નિજ વૃત્તાંત કહઈ તદા, મૂકી મનની લાજ મેરે લાલ;
ભાખુ મુઝ પૂરવ ચરી, તુ સીઝઈ સવિ કાજ' મેરે લાલ. ૧૩૮ સુણયો. વૈદ્ય, ગુરનઈ આગલિ, ત્રીજી જે નિજ માય મેરે લોલ;
આલાછંદ ન રાખીઇ, તુ મનવંછિત થાય મેરે લાલ. ૧૩૯ સુણયો. પ્રેમ ધરી ભાખઈ વલી, “મુઝ મિંદિર રહેઈ નિસિ દીસ મેરે લાલ; લછિ લીલા ભોગવલ, મુઝ મનિ એક જગીસ મેરે લાલ. ૧૪૦ સુણયો. નારીનઈ કહઈ સુણિ પ્રીયે!, મુઝ ભાઈ નંદન એહ મેરે લોલ; આદર માન ઘણો કરી, રાખ્યો તસ નિજ ગેહ મેરે લાલ. ૧૪૧ સુણયો.
૧. આચરણ. ૨. છળકપટ.
For Personal & Private Use Only
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
353
યત : स्थानभ्रष्टा न शोभन्ति, दन्ताः केशा नखा नराः । स्थानभ्रष्टा [हि] शोभन्ति, सिंहाः सत्पुरुषा गजाः ।।
૧૪૩
૧૪૫
દૂહાઃ
પુણ્યવંત જિહા સંચરઈ, તિહાં તિહાં કોડિ કલ્યાણ; સકસ જન સેવા કરઈ, આપઈ ભૂપતિ માન.
૧૪૨ સુખ-દુખ આવઈ તેહનઈ, જે ઉત્તમ નર હોય; “મમરિમ જીવાં માણસા, સદા સરીખુ જોય. ચો-દેસઈ બિહુતરાં, હારિઉ ગયેવર રાજ; મુંજરાય દુખ ભોગવઈ, જે રાયા સિરિતાજ.
૧૪૪ બહદત્ત ચક્રી વડો, સહઈ દુખ અનેક પ્રકાર; દુખ આવઈ ધીરજ ધરી, રહીઈ ચિત્તિ વિચાર. સુરનર-કિનર-માનવી, ભાવિ ન મેટાં કોઇ; જિણિ વેલા જિમ સરજીઉં, તે તિમ નિશ્ચઈ હોઈ.
૧૪૬ સુખઈ રહી તિહાં અભ્યસઈ, વિદ્યા અનેક પ્રકાર;
અગડદત કુમારનો, સુણયો હવઈ વિસ્તાર ચોપઈ, રાગ-વરાડીમાંહિ.
પુન્યવંત મોટો નર એહ, કલા-અભ્યસઈ પંડિત ગેહ; જેહનઈ પૂરવ પુન્ય પ્રકાસ, તે નર પામઈ લીલ વિલાસ. ભાગ્યહીન જે હોઈ સદા, પગ-પગ તે લહઈ આપદા; જિમ કોઈ પુરષ સિરિ મોટ જ વહઈ, દુભર ભરવા અતિ દુખ સહઈ. ૧૪૯
૧૪૭
૧૪૮
૧. મિમરા જેવા?, અધમ?]. ૨. ગાંસડી. ૩. પેટ.
For Personal & Private Use Only
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
354
સ્થાનસાગરજી કૃત
૧૫૦
૧૫૧
૧૫૨
૧૫૩
૧૫૪
એક દિન લીધો સબલો ભાર, મારગિ જાતો કરઈ વિચાર; લાગઇ અંગિ ઘણો તાવડો, બોલ ન બોલાઈ પડવડો. ભારઈ નમતી જાઈ ગાવડી, લેઉં વિશ્રામ જો લહું છાહડી; ઈમ ચીંતવતો આગલિ ગયો, દેખી પૃખ્ય રલીયાત થયો. અતિ ઊંચો સરલો એક વૃક્ષ, નાનાવિધના પંખી લક્ષ; સૂરિજ કિરણ ન ફરસઈ સહી, મૂકી ભાર નઈ અઈઠો મહી. સિરિ જીરણ બાંધિક ચીંથરું, હાથિથકી નાખિઉં પરહું; ચીસઈ નખ મેલી તિણિવારિ, ખાજિ ખણઈ એ દરિદ્ર પ્રકાર. વાયો વાય થયો ઉછળી, બીલીફલ ગૂટલે તિહા થકી; ટાલિ ઉપર તે આવી પડિલે, ભાગૂ શિર દુબઈ અતિ રડિઉં. એ એ મોટઉ કર્મ વિશેસ, નવિ પામિઉ તે સુખ લવલેસ; પુન્યવંત જિણિ ભૂમિ જાઈ, રાન માંહિ વલાઉલ થાઈ. હવઈ તે કુમર સુખઈ તિહાં રહઈ, કલાચાર્યનો વિનય જ વહઈ; વિનય થકી “રજઈ સુરનરા, લોક સકલ થાઈ કિંકરા. એક ધનવંત વિનય અનુસરઈ, તેહની સહુ પ્રશંસા કરઈ; વિનય સમા નહી ગુણ કોઈ, વિરલા નરમાહિ તે હોય. પંડિતનઈ મન માનિઉ સહી, કલા અભ્યાસ કરાવઈ વહી; ઘર પૂંઠઈ સુંદર આરામ, કામીજનનો વસવા ઠામ.
ખડોખલી નિર્મલ જલ ભરી, ધોવઈ અંગ પરિશ્રમ કરી; શુક-પિક-ચાતુક બોલઈ મુદા, દીઠાં મન સુખ પામઈ સદા. મન-વચ-કરણ નિજ એક કરી, કલા અભ્યસઈ ઉલટ ધરી; હવઈ જે આગલિ થાસઈ ચરી, સુણયો વિકથા દૂરિ કરી.
૧૫૫
૧૫૬
૧પ૭
૧૫૮
૧૫૯
૧૬૦
૧. તડકો. ૨. શરીર. ૩. રણ. ૪. સમુદ્ર. ૫. રંજિત થાય. ૬. નાનો કુંડ. ૭. આનંદથી.
For Personal & Private Use Only
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદ1 રાસ
355
દૂહા
૧૬૧
ઉપવન પાશિ મનોહરુ, સમભૂમિ પ્રાસાદ; વિવધ વર્ણ “ધજ લહલહઈ, મંડઈ ગિરિ-સિરિ-વાદ. ધવલિત ધવલગૃહ ભલો, વાતાયણની શ્રેણિ; નાટિક નાચઈ પૂતલી, અતિ સુંદર વલી તેણિ.
૧૬૨ દેવવિમાન કિણિ કારણિ, ભૂતલિ મંડિલ એહ?; નગરસેઠ તે પુરતણો, શ્રીદત્ત કેરો ગેહ.
૧૬૩ ઢાલઃ ૯, રાગ કેદારો, દેસી-જકડીની, કો કહીહરે પીઉ જાઈ વાઈ એ દેસી.
સેઠસુતા સુંદર સુકમાલા, રુપઈ રંભ સમાણી; મંદનમંજરી નામઈ ભલી, જાણે મદનની રાણી.
૧૬૪ સુણયો રે તુમ્હ એહવો, જેહવો કર્મવિનાણ; કર્મ આગલિ નર બાપડા, સહુ કોઈ અજાણ. આંકણી. ૧૬૫ સુણયો. જાણું બખ્ખાઈ ઘડી, શશિ-સુંદર-વદની; બહુવિધ ભૂષણ સોહતી, માનો પૂનિમ રજની ૧૬૬ સુણયો. મૃગનયની મન મોહતી, નાશા દીપ સુચંગા; દંતિ-પતિ દાડિમ કલી, અધુર વિદ્ગમ કે રંગા. ૧૬૭ સુણયો. ગૌર વરણ ચંપક લતા, વેણી દંડ પ્રલંબા; કલકંઠી કોમલવપુ, જાણે કણયર-કંબા.
૧૬૮ સુણયો. કનક-કુંભ સમ ઉપમા, કુચ યુગ અણીયાલા; કેહરિ લંકી સોહાવતી, બોલઈ વયણ રસાલા. ૧૬૯ સુણયો.
૧. ધ્વજ. ૨. કરેણની સોટી. ૩. સિંહ.
For Personal & Private Use Only
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
356
સ્થાનસાગરજી કૃત
૧૭ સુણયો
જંઘ જુગલ કદલી કહું, અતિ નિતંબ વિસ્તારા; ગયગમણી નમણી સહી, ઝંઝર ઝમકારા. સોલ સિંગાર સજી કરી, કુમરી તિહાં આવઈ; કુમર કલા જિહાં અભ્યસઈ, દેખી આણંદ પાવઈ.
૧૭૧ સુણયો.
For Personal & Private Use Only
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
357
૧૭૨ કુણ૦
૧૭૩ કુણ૦
૧૭૪ કુણ૦
૧૭૫ કુણ૦
૧૭૬ કુણ
ઢાલઃ ૧૦, જોઊંરે સામલીયાનું મુખડું-એ દેસી.
દેખીક કુમર નિજ નયણલે, તવ હૃદય વિમાસઈ; “કુણ પરદેસી ઈહાં કન્ડઇ, બહુ વિદ્યા અભ્યાસઈ?”. કુમરી ય ચિત્તમાંહિ ચીંતવઈ, “અહો! સુભગ સરુપ; રુપિ અનંગિ સોહઈ જિસ્યઉં, અછાં એહ કો ભૂપ?' ચકિત લોચન ચિત્રિત લિખી, નિરખઈ અનમિષ નયણી; જિમ નિજ જૂથ બાહિર ખડી, જેવી ચકિત હોઈ હરણી. ચમક પાસિ આવઈ શુચિ, જિમ થિર ન રહાઈ; તિમ કુમરી ય કુમરનિ દરસનિ, ખિણ વરસ તસ થાઈ. પ્રેમજલ હૃદય તવ ઊલટઈ, જિમ સાયર-પૂર; મોહનઇ પાસિ બંધી તદા, નવિ જાઈ તે દૂરિ. દેખતા ને જો ઉપજઈ, તો એવો જાણો; તેહસિકં પૂરવ સંબંધડો, એહ થિર કરી માનો. એક તુ પૂરવદિસિ ઉપજઈ, એક પશ્ચિમે રહીઈ; પૂરવ સંબંધકી તદા, આવી પાણી તે ગ્રહીઈ. ફલ-ફૂલ કુમર શિર ઉપરઈ, નાખઈ કર ગ્રહી કુમરી; વિદ્યાબલિ આવી તિહાં, કરઈ વૃષ્ટિ જિમ અમરી. ભ્રંસ વિદ્યાતણો મનિ ધરી, અભ્યાસ ન મૂકઈ; હાવભાવ કુમરી કરઈ, તોહઈ ચિત્તિ ન ચૂકઈ. કુમરી મનમાંહિ કી, રહી તિમ અટવાઈ. અગનિ તાપઈ કરી કલ-કલ, જિમ તેલ કઢાઈ. વડી વાર તે શ્રમ કરી, નીરઇ અંગ પખાલી; નિજ ગુરુ પાશિ આવઈ વહી, નવિ જોઊં તવ બાલી.
૧૭૭ કુણ૦
૧૭૮ કુણ૦
૧૭૯ કુણ૦
૧૮૦ કુણ૦
૧૮૧ કુણ૦
૧૮૨ કુણ૦
૧. સોય. ૨. ક્ષણ.
For Personal & Private Use Only
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
358
સ્થાનસાગરજી કૃત
દૂહીઃ
૧૮૭ '.
હવઈ તે મદનમંજરી, મારી મદનનૃપ બાણિ; ઊઠી અંગિ વેદના, નવિ ચાલઈ કો પ્રાણ.
૧૮૩ હરિ-હર-બ્રમહાદિક વડા, ગ્યાનવંત મુનિરાય; તે પણિ ધ્યાન છોડાવીયા, મદન નમાડિ પાય.
૧૮૪ ખિણ રોવઈ ખિણ વલવલઈ, ખિણિ અંગનિ બારિ; સખી સમઝાવઈ બહુ પરઈ, તુહઈ ન સમઝઈ નારિ.
૧૮૫ જબ લગિ પ્રીતિ ન કીજીએ, તવ લગઇ સુખ સંસારિ; વિસમી વિરહની વેદના, તે જાણઈ કરતાર.
૧૮૬ કરતા કીધી પ્રીતડી, પણિ લીધો વઈર વસાઈ; વિસમી વિરહની વેદના, અંગિ ન સહણી જાઈ. કરઈ વિલાપ બહુ પરઇ, મુખઈ મેલ્હઈ નીસાસ; આસું વરસઈ નયણલે, જાણઈ પાવસ માસ.
૧૮૮ નિસાસો ભલઈ સરજીઉ, વિરહી નરનઈ સોભ; પ્રેમ જલમાંહિ બૂડતાં, દે પડતાનઈ થોભ.
૧૮૯ ઢાલઃ ૧૧, રાગ-મારુણી.
પ્રીતિ ન કીજઈ ભોલા પ્રાણીયા રે, પ્રીતિ થકી બહુ દુખ; મેરુ સમોવડિ જિનરાજઈ કહિઉ રે, સરસવ જેતો રે સુખ. ૧૯૦ પ્રીતિ ખિણ અચેત થઈ સા સુંદરી રે, નાખી સીતલ વાય; સખી મિલી સવિ એકઠી રે, સમઝાવઈ વલી આય. ૧૯૧ પ્રીતિ પરદેસી સરિસી પ્રીતિ ન કીજઈ રે, તેથી સુખ નહિ થાય; જિમ વાદલ કેરી આવઈ છાંહડી રે, ખિનમાંહિ નાસી જાય. ૧૯૨ પ્રીતિ
૧. સાથે.
For Personal & Private Use Only
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
359
પરદેસી કેરો એવો નેહડો રે, જેહવો નદીનો રે પૂર; ખિણ આવઈ નયણા આગલિ રે, ખિણમાંહિ જાઈ રે દૂરિ. ૧૯૩ પ્રીતિ
વેધ વિલુધા જે હોઈ માણસા રે, તેહનઈ પગ-પગ દોસ; ખિણ એક સુખ પામઈ તેહની રે, નવિ જાણઈ તન-સોસ. ૧૯૪ પ્રીતિ ન ગણઈ દુરજણ કેરા બોલણા રે, જેહનઈ પ્રીતિ સવાદ; ચાક ચઢાવી મે©ઈ જીવનઈ રે, વાધઈ વલી ઉન્માદ. ૧૯૫ પ્રીતિ અણજાણ્યા સરિસી પહિલી પ્રીતડી રે, પાપી નયણાં કરંતિ; વયણે વાધઈ પ્રીતિની વેલડી રે, કઠુઆ તસ અફસ હુતિ. ૧૯૬ પ્રીતિ મૃગ-મધુકર નઈ જીવ પતંગ ઉરે, એ આપઈ નિજ પ્રાણ; ઇંદ્દી વિષ જે દૂરિ નિવારસ્યાં રે, તે લહસઈ જગિ માન. ૧૯૭ પ્રીતિ જિમ માછિલડી જલ વિણ લવલઈ રે, તિમ સા હુઈ રે બાલ; અન-પાન સવિ દૂરિ પરિર્યા રે, ન કરઈ તન સંભાલ. ૧૯૮ પ્રીતિ વલી બીજઈ દિનિ આવ અટાલીએ રે, કરતી નારિ રુદન્ન; આસોપલ્લવ કુસમસિઉં નાખતી રે, બોલઈ દીન વચગ્ન. ૧૯૯ પ્રીતિ
એકવાર નિખિલ નિજ નયણબલે રે, અબલા કરઈ રે વિલાપ; પ્રેમજલઈ કરી સીંચો દેહડી રે, ટાલુ વિરહ સંતાપ’ ૨૦૦ પ્રીતિ અગનિ સમીપઈ મેલિઉ વૃત ઘડો રે, થાહરઈ કેતી વાર? લલના વચન મધુર તવ સાંભલી રે, વાધિંઉ કામ વિકાર. ૨૦૧ પ્રીતિ
I
૧. અડચણ. ૨. સ્પર્શ.
For Personal & Private Use Only
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
360
સ્થાનસાગરજી કૃત
દૂહાઃ
વનિતા વચન સુણી કરી, મનિ ઉપન્નો મોહ; તજી વિદ્યા અભ્યાસડો, હુઉ મનિ અંદો.
૨૦૨ નારિ વચનઈ રડવડ્યા, જે મોટા મુનિરાય; છંડી તપ-જપ-ધ્યાન બલ, મદનિ નમાડિયા પાય.
૨૦૩ ઢાલઃ ૧૨, રાગ- સવાલખી સીંધુઉં.
નેહ ધરી નિરખઈ તદા રે, અબલા રાજકુમાર; સોલ સિંગાર સુહાવતી રે, વીજતણાં ઝબકાર.
૨૦૪
કુમરજી હીયડે ધરયો સનેહ. આંકણી. કઈ વિદ્યાધરી કિનરી રે?, કે વલિ નાગકુમારિ?; એહની ઉપમ દીજીએ રે, અવર ન કો સંસારિ'. ૨૦૫ કુમરજી. નયણાં નયણ નિહાલતાં રે, વાધઈ પ્રેમ અંકૂર; નેહ-જલઈ તન સીંચતાં રે, તાપ ગયો સવિ દૂરિ. ૨૦૬ કુમરજી તવ પૂછઈ કુમારી પ્રતિ રે, “કુણ પિતા? કુણ નામ?; કિણિ કારણિ ઈહાં ઊભલી રે?, કુણ મુઝ સરિસો કામ?'. ૨૦૭ કુમરજી. હરખિત વદન બોલઈ તદા રે, સુણિ પ્રીતમ! સસને; મદનમંજરી સેઠની સુતા રે, એ મુઝ પીટર ગેહ. ૨૦૮ કુમરજી૦ એક નગરવાસી ભલો રે, તેનુ મુઝ વીવાહ; જવ નિરખ માં તુહનઈ રે, તવ હુઉ મનિ દાહ. ૨૦૯ કુમરજી જ સુખ વંછઈ જીવનઈ રે, તુ નવિ કરવો ને; પ્રેમ સમુદ્રમાંહિ પડિયા રે, ખિણ-ખિણ ખીજઈ દેહ. ૨૧૦ કુમરજી
૧. ચિંતા. ૧. સાથે.
For Personal & Private Use Only
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
361
૨૧૧ કુમરજી
૨૧૨ કુમરજી
કામીજનનઈ એવી રે, દશ અવસ્થા જોય; ચિતિ ચિંતાવસ ઉપજઈ રે, સંગમઈ ઈશ્યા હોય. જવ ન લઈ તસ દેહમાં રે, મુખિ મેહૃઈ નીસાસ; દાહ દેહ અરુચી અન્નની રે, મૂછનો વલી વાસ. આસું નયણાં ઝરઈ સહી રે, દશમી પ્રાણ સંદેહ; તુમ્હ ઉપર મુઝ નેહલો રે, જિમ બાપીયડા મેહ. ઘણું કહું હું વાલહા! રે? વર! હું ઠંડુ પ્રાણ; મુઝનઈ તુહે અંગીકરો રે, માગું એવુ માન'.
૨૧૩ કુમરજી૦
૨૧૪ કુમરજી
૧. ચિત્તમાં. ૨. બપૈયા.
For Personal & Private Use Only
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
362
સ્થાનસાગરજી કૃત
૨૧૫
૨૧૬
૨૧૭
૨૧૮
દૂહીઃ
વચન સુણી કામિનિતણા, ચિત્તિ ચિત્તિ વિચાર; પ્રાણ ધરઈ નહી મેં વિના, દીસઈ એ પ્રકાર”. કુમર મનિ પણિ તેહવો, લાગો કુમરી મોહ; એક પખો નહી નેહડો, એ કીધો આપોહ. કીજઈ પ્રીતિ સુજાણસિલ, જે નિજ જાણઈ પીર; મૂરખ સરિસી ગોઠડી, ઊંટ-કિરાડઈ નીર. જેવો રંગ "કુસંભનો, તેહવો મૂરખ ને; પણિ જાચા રંગતણી પરિ, ચતુર ન આપઈ છે. મધુર વચન ભાખઈ તદા, “સુણિ નારી! મુઝ વાત;
અગડદત્ત વલી નામ સુણિ, શ્રીસુંદર મુઝ તાત. ચોપઈઃ રાગ- વઈરડી.
સંખપુર નગરતણો તે ધણી, શ્રીસુંદર નામઈ નૃપ ગુણી; સુલસા પટરાણી મૂલગી, તે મુઝ જનની લાગઇ. અતિ વલ્લભ હું તેમનો પુત્ર, મુઝ ઊપરિ છઈ ઘરનું સૂત્ર'; ઈમ વૃત્તાંત સહુ આપણો, ભાખી નેહ ઉપાયો ઘણો. એક નર ફોકટ મોટિમ કરઈ, અમ્ય સમવડિ કો નાવઈ સિરિ; હીંગતો નહી માંહિ સવાદ, મંદિર વાજઈ શંખ નિનાદ. છતી વાત તે કુમાઈ કહીં, એ માંહિ કાંઇ જઠું નહીં; કલા ગ્રહું પંડિત ઘરિ રહી, હવડાં તુ બોલાઈ નહીં.
૨૧૯
૨૨૦
૨૨૧
૨૨૨
૨૨૩
૧. ચિત્તમાં ચિંતવે છે. ૨. મારા. ૩. વિચાર. ૪. શિયાળ. ૫. કસુંબો. ૬. મોટાઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
જાણી આપણ બેહુ સંતોસ, દુર્જનનઇ મન થાસઇ રોસ; નીચતણો હોઇ એહ સભાવ, છલ જોવા નિત મંડઇ દાઉ.
કહિઉ ન કરઇ તસ આંખડી, બોલઇ મુખિ ભૂંડી ભાખડી; પી ન સકઇ તુ ઢોલી દીઇ, એ આભાણક આણો હીઇ.
સજન જનનઇ દમવા કાજિ, સઇ સરજ્યા તેહનઇ મહારાજિ; રાષભ રોહણ કીજઇ ખરા, ગામથકી કાઢીજઇ પરહા.
ઇમ વિચાર ખરો મનિ કરી, રહો ધીરજ મનમાહિ ધરી; અણપ્રીછિઉં નવિ કરીઇ કામ, જિણિ વાતિ વલી હોઇ વિરામ.
‘કલા ગ્રહીનઇ રહસિહં યદા, સઘલા કામ કરીસઇ તદા; ગમનતણો દિન જબ આવસઇ, તવ આપણો મેલાવઉ હુસઇ’.
વચન સુણી કુમરી ગહગહી, આવી બઇઠી મંદિર વહી; ધ્યાન ધરેઇ મનમાં તેહનો, આગલિ કથા હુસઇ તે સુણઉ.
૧. ભાષા. ૨. કહેવત. ૩. સ્વયં.
For Personal & Private Use Only
363
૨૨૪
૨૨૫
૨૨૬
૨૨૭
૨૨૮
૨૨૯
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
364
ઢાલ ઃ ૧૩, રાગ- રામગિરી, જાતિ- કડખાની. એક દિન રાજસુત અશ્વ ઉપરિ ચડિઉ, વિવિધ વર વસ્ર સોભા ધરંતુ; રાજમારિંગ જાઇ અશ્વ ખેલાવતો, ચતુર પુરનારિના મન હરતો.
૨૩૦ એક દિન
ચંપક કુસમચી માલ કંઠિ ઠવી, ધનુષ ટંકાર રવ કરિ સુહાવઇ; અતુલ બલ નિરુપમ રુપિ જિમ રતિ પતિ, સકલ જન દેખિ આણંદ પાવઇ. ૨૩૧ એક દિન૦
સહસા તવ સાંભલી કુમર ચિંતઇ વલી, સબલ કોલાહલિ નગરિ સુણીઇ; જલધિ જલ ઉછલ્યાં? સેષ કઇ સલ-સલ્યાં?, કઇ વલી દહનનો દાહ ગણીઇ?. ૨૩૨ એક દિન૦
૨૩૩ એક દિન૦
વિકટ ભટ નિકટ રિપુ સૈન્ય આવ્યો વહી, બીહતા એ સહી લોક નાસઇ; ગયણથી વીજલીપાત હુઉ વલી, તે ભણી સકલ નર દીન ભાસઇ. દોસી સિવ દડવડ્યા હીર ચીર રડવડ્યાં, દૂરિ ગયા કણીયા કોઠાર મેલ્હી; તીર તા દ્રવ્ય પારખિ પુઠિ પુલ્યા, કરિ ગ્રહી રુષ્ય સોવન્ય થેલી. સબલ દૂંદાલ મૂછાલ જે જવિહરી, નાસતા પવાણહી દૂરિ જાઇ; કાછ છૂટી પડઇ પાગ તે લડથડઇ, ભાજતાં સ્વાસ મુખમા ન માઇ. ૨૩૫ એક દિન૦
૨૩૪ એક દિન૦
૨૩૬ એક દિન૦
ફૂલ નઇ પાન તે પંથિમાંહિ રુલઇ, પુર ભણી ભુમિ હુઈ વન્ન સરિખી; ચિત્ત ચમકિત હુઉ ચતુર કુંઅર તદા, એહવો નગર સરુપ નિરખી. નિરખઇ ઊભો રહી વાગ કાઢી ગ્રહી, મત્ત માતંગ તવ નયણિ દીઠો; મોડિ આલાનનઇ તોડિ નિજ શ્રૃંખલા, આવતો જિમ યમદૂત ધીઠો.
સ્થાનસાગરજી કૃત
૨૩૭ એક દિન૦
સૂંડિ ઉલાલતો કોટ-ગઢ પાઢતો, ગાજતો સજલ જિમ મેઘ આયો; ગશ્ચિતે મદ ઝરઇ ભ્રમર રવ વિસ્તરઇ, દેખિઉ કુમર તવ વેગિ ધાઉ. ૨૩૮ એક દિન૦
ઇમ કહઇ લોક અટાલ ઉપરિ ચડી, છંડિ ગજરાજ અનેથિ જાઉ;
સૂર થઈ સંચર અશ્વ નવિ પરિહરઇ, ખગ ધરિ હાથ હાથી જગાયો. ૨૩૯ એક દિન૦
૨૪૦ એક દિન૦
સબલ પંચાનન સીહ જિમ ઊઠીયો, નાખિ નિજ વસ્ર સિંધુર ભમાડિઉ;
સુંડાદંડઇ ગ્રહી ચરણ ચંપઇ રહી, ઇમ કરિ કુમરિ હાથી નમાડિઉ.
પુઠિથી ખડગ પ્રહાર દીઇ ધસી, ભરિ ભમાડીઉ વડીય વાર; એણિ વિધિ ગજ નડિઉ બંધ ઊપરિ ચડિઉ, ‘જય-જય’ શબ્દ પામઇ કુમાર. ૨૪૧ એક દિન૦
૧. શેષનાગ ૨. કાપડના વેપારી. ૩. ફાંદવાળા. ૪. ઝવેરી. ૫. મોજડી. ૬. કછોટો. ૭. લગામ. ૮. ગંડસ્થલથી. ૯. બીજે. ૧૦. ખડગ.
For Personal & Private Use Only
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
365
૨૪૪
દૂહીઃ
જય-જયકાર તિહાં હુઉં, “આનંદ્યા સવિ લોક; કુમર વદન જોવા ભણી, મિલિયા મહાજન થોક.
૨૪૨ પુન્યવંત જિહાં સંચરઇ, તિહાં-તિહાં પામઈ માન; કીરતિ બહુ દિસિ વિસ્તરઇ, લોક કરઈ ગુણ-જ્ઞાન
૨૪૩ ઢાલઃ ૧૪, સ્વામી સુધર્મા અધ્યયન બીજઈ-એ દેસી. સમભૂમિ ચઢી રાજા નિરખઈ, દેખી કુમરનઈ હરખઈ જી; ઉત્તમ નર કો આવ્યો દીસઈ?' નૃપ નયણે તસ પરખઈ જી. ચિતિ ચીંતઈ કુમર સોભાગી, એડની વિદ્યા સુપ્રકાસી જી; મુઝ ગજ સબલ જિણિ વિસિ કીધો, અવર સુભટ ગયા નાસી જી. ૨૪૫ ચિતિ. માહરા નગરની સોભા રાખી, સુખી કર્યા નરવૃંદ જી; ધન જનની કુખિ જિણિ ધરીલ, સોઈ પૂનિમ ચંદ જી. ૨૪૬ ચિતિ. લહુવય દુદ્ધર સિંહ સરીસલ, સોમ ગુણિ સશિ સોહઈ જી; રુપઇ રતિપતિ જીત્યુ જેણિ, નિરખતા મન મોહઈ જી. ૨૪૭ ચિતિ. નાન્ડો દીપ હરઈ ઘરમાંહિ, અતિ મોટી અંધાર જી; તેજઈ કરી જો હોઇ સબલો, તેહનો કીજઈ વિચાર જી'. ૨૪૮ ચિતિ. નિજ સેવકનઈ નૃપ તવ પૂછઇ, “કુણ ઉત્તમ એ બાલ જી?'; કલાચારિજ ઘરિ રહતો દીસઈ, વિદ્યા ભણઈ વિસાલ જી'. ૨૪૯ ચિતિ, પંડિતનાં બહુમાન ધરીનઈ, “એ કુણ?' પૂછઈ ભૂપ જી; વિનય કરી રાજાનઈ સઘલ), ભાસઈ કુમર સરુપ જી. ૨૫. ચિતિ,
૧. ખુશ થયા. ૨. દશે. ૩. ગુણ-ગાન. ૪. વશ.
For Personal & Private Use Only
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
366
રાય સેવક કહઇ ‘આવો કુમરજી!, તેડઇ તુમ્હનઇ રાય જી; ગજ બાંધિઉ આલાન જ થંભઇ, પ્રણમઇ ભૂપતિ પાય જી. કરઇ પંચાંગ પ્રણામ સોભાગી, વિનયતણો ગુણ ધારઇ જી; દેઈ આલિંગન ભૂપતિ તેડઇ, અર્ધાસન બઇસારઇ જી.
શાલિવૃક્ષ જિમ શાલિ આવંતઇ, દીસઇ નીચી નમતી જી; નુતે માન ઘણેરો પામઇ, નર શિરિ જુઉ ચડતી જી.
૧. નમતાં. ૨. પૂત્ર. ૭. કેટલાં.
સ્થાનસાગરજી કૃત
૨૫૧ ચિતિ
ઉત્તમ કુલનો અંગિત એહવો, જાણો વિનય પ્રમાણઇ જી; આપઇ વસ્ર-આભરણ ભલેરાં, ભૂપતિ અતિ તસ માનઇ જી. ૨૫૪ ચિતિ ‘શસ્ત્ર-શાસ્ત્ર કેતુ તુમ્હે જાણો?', નિજ મુખિ કુમર ન ભાસઇ જી; ‘સર્વ ગુણઇ કરી એહ સંપૂરણ’, પંડિત ઇમ પ્રકાસઇ જી.
૨૫૫ ચિતિ
For Personal & Private Use Only
૨૫૨ ચિતિ
સુણી ઉત્તમ નર આપ પ્રસંસા, મનમાંહિ બહુ લાજઇ જી; અવર તે ફોકટ નિજ ગુણ નિસુણી, રાસભની પરિ ગાજઇ જી. ૨૫૬ ચિતિ
૨૫૩ ચિતિ
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત રાસ
367
૨પ૭
૨૫૮
૨૫૯
૨૬૦
૨૬૧
હીઃ રાજા મનિ હરખાં તદા, સુણી કુમર વૃત્તત; આગલિ કથા જેઠવી હુઈ, તે સુણયો સહુ સંત. રાજસભાઈ આવીયા, એહવઈ મિલી મહાજન; કરી રાજાનાં ભેટણું, દીસઈ દીન વદન્ન. ભેટ સકલ તવ આપીઇ, કુમારનઈ કરી પસાય; મહાજન સવિ બોલઈ તદા, “વિનતી સુણિ મહારાય.. તુઝ નગરી જે એહવી, અલકાપુરી સમાન; તે હુઇ દાલિદૂ ઉરડી, કીજઈ કોઈ અવિનાણ. જે કષ્ટ ધન મેલીઇ, તે લઈ જાઈ ચોર;
ફિરિ એકેલો નિસિ સમઈ, નયરિ પડીવઇ સોર'. ચોપાઈઃ
સુણિ રાજા ક્રોધાનલ થાય, વેગઈ તલ્હાર તેડાવઈ રાય; નગરી તણી કાંઈ ન કરઈ સાર, દુખીયા લોક કરઈ પોકાર. જાઈ ચોર નિત ચોરી કરી, લોકતણું ધન લીધું હરી; વંછઈ તૂ જો જીવિત સહી, પરગટ ચોર કરેવો વહીં. તુ વલતો બોલઈ કોટવાલ, “સંભલિ રાય! પ્રજાના પાલ; મઈ ખપ કીધી ઝાઝી પરઈ, તુરિ ચોર ન આવિલ "કરઈ.” વલતુ રાય વિમાસઈ ઈસિઉં, “હવઈ ઉપાય કરીસઈ કિસિઉ?'; કુમારએ તવ વીનવી ભૂપ, ચોરતણુ સુણી એહ સરુપ. એ બીડો મુઝનઈ આપીઈ, નિજ કર મમ મસ્તક કાપીઈ; સાત દિવસ લગઈ બોલું સીમ, નહીતરિ જિમવાનુ મુઝ નીમ.
૨૬૨
૨૬૩
૨૬૪
૨૬૫
૨૬૬
૧. યુક્તિ. ૨. બચાવવાનો પોકાર. ૩. કોટવાળ. ૪. પ્રયત્ન. પ. હાથે. ૬. વિચારે છે. ૭. મર્યાદા.
For Personal & Private Use Only
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
368
સ્થાનસાગરજી કૃત
૨૬૮
૨૬૯
૨૭૧
પાવકમાંહિ પઈસિલું સહી, ચોર ગ્રહી જો આવું નહીં'; કરી પ્રતિજ્ઞા કુમર ઊઠીયો, રાયતણો તવ માગઇ દુયો.
૨૬૭ ઘરિ આવી ચિંતઈ મનિ સો ય, “બઈઠા કામ કેણિ પરિ હોય?'; નટ-વિટ-લંદતણા જે ઠામ, વેશ્યા-વન-વાડી-આરામ. સૂનઈ મઠિ સૂનઈ દેઉલઈ, જટી-નદી-જંગમનઈ મિલઈ; ફિરઈ એકલો ખડગસહાય, દિવસ છ તસ ઈણિપરિ જાઈ. સાતમિ દિનિ ચિંતાતુર થઈ, બાંઠો એક પ્રદેસઈ જઈ; મઈ કીધો એ અનરથ મૂલ, પેટ મસલી ઉપાય સૂલ.
૨૭૦ છંડી સઘલો એહ કલેસ, લેઈ નારિનઈ જાઉ વિદેસિ; છંડી છઈ આતમ હિત ભણી, જો હોઈ પૃથવી બાપત તણી. યત: त्यजेदकं कुलस्यार्थे, ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थे, आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ।।
[પતન્ન-૧/૩૮૬] વલી નિજ ચિત્તિ વિમાસણ કરઈ, થાઈ અપયશ માહરઈ સિર; વર ઠંડી જઈ જે નિજ પ્રાણ, વાચા પાલીજ નિરવાણિ ૨૭૨ ઉત્તમ કુલિ ઉપનો જેહ, ન કરઈ ભંગ પ્રતિજ્ઞા તેહ; શેષનાગિ જો ધરણી ધરઈ, આજ લગઈ નવિ મલ્હઈ પરી ૨૭૩ વડવાનલ કરઈ સાયર સોસ, તુહઈ ન આણાં મનમાં રોસ; બોલ્યા બોલ સભામાંહિ જઈ, તે પાલેવા નિશ્ચલ થઈ. ઈમ ચીંતી ધીરજ મનિ ધર, સંધ્યા સમઈ પુર બાહિર ફિરઈ; ચકિત થઈ જોવઈ ચિહું દિસા, ચિંતાતુરના લક્ષણ ઈસ્યા.
૨૭૪
૨૭૫
૧. પ્રવેશી જઇશ. ૨. ફકીર. ૩. મૃત્યુ આવે તોય. ૪. દૂર મુકી.
For Personal & Private Use Only
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ.
369
દૂહાઃ
૨ ૭૭.
૨૭૮
૨૭૯
ઘણી ભૂમિ આવિઉ તદા, મુંકિઉં પુર અતિ દૂરિ; સેસ રહિલ દિન પાછિલો, અરુણ કાંતિ ધરઈ સૂર.
૨૭૬ પંખીડા ટોલઈ મિલ્યા, તરુવર કરઈ નિવાસ; સંઝરાગ પરગટ હઉ, ભોગી નર સુવિલાસ. ફલ-દલ છાયાઈ કરી, દેખી મોટો વૃક્ષ;
બઈઠો કુમાર તિહાં જઈ, મનિ ચીંતઈ વલી દક્ષ. ઢાલઃ ૧૫ રાગ- સામેરી.
દૂરિ થકી દૃષ્ટિ ચઢીલ, આવંતો “અવધૂત રે; અતિ ઊંચો મોટી તસ કાયા, જાણે એ યમદૂત. સોભાગી! ચિંતઈ ચતુર કુમાર, એ નહી મનોહાર. આંકણી. રાતાં વસ્ત્ર નઈ રાતા લોચન, દીસઈ અતિ વિકરાલ રે; રાતું ધ્યાન ધરઈ મનમાંહિ, એ નગરીનો કાલ. ૨૮૦ સોભાગી. સુડાદંડ સરિખા દીસઈ, જેહના બે ભુજા દંડ રે; અતિ લાંબા નઇ દીરઘ જંઘા, દીસઈ જાનુ પ્રચંડ. ૨૮૧ સોભાગી. જુવો જટા ધરઈ અતિ મોટી, સંખતણી ધરિ માલ રે; શ્રવણે લલકતિ સ્ફટિકની મુદ્દા, ચંદને ચર્ચિત ભાલ. ૨૮૨ સોભાગી. કપટ વેષ ધરી તવ આવિલ, સહસા કુમરની આગઈ રે; લક્ષણ કરી જાણિઉ તસ્કર, કુમર તે આયસ માગઇ. ૨૮૩ સોભાગી. વિનય કરી તસ ચરણઈ લાગઇ, કુમરઈ લહિક પ્રસ્તાવ રે; ચતુ શિરોમણિ તેહનઈ કહીઈ, જે જાણઈ ચિત્તભાવ. ૨૮૪ સોભાગી.
૧. યોગી. ૨. સ્ફટિક. ૩. જલ્દી. ૪. અવસર. ૫. ચતુર.
For Personal & Private Use Only
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
370
‘કુણ તું? કિણિ કારણિ ઇહાં બઇઠો?, ચિંતાતુર બહુ દીસઇ રે’; કુમર કઇ ‘મુઝ વંછિત ફલીયા, જોતાં નયણે હીસઇ.
ધનહીન હું દારિદ્રે નડીયો, તિન હું દીસું દીન રે'; ખૈરક કહઇ ‘તુઝ દારિÇ છેલ્લું, મ મ થાઇસ મિન ખીણ’. ૨૮૬ સોભાગી૦
સૂરજિ અસ્ત હુઉ ઇણિ અવસરિ, પસરિઉ રતિમરનું પૂર રે; કરિ ગ્રહી કાતી ઉઠિઉ જુઠો, લીધો વેસ તે ક્રૂર.
‘આવિ વચ્છ! મુઝ સાથઇ વહિલો, ટાલુ દાલિકૢ તુઝ રે’; ખડગ ધરી તસ પૂંઠિ ચાલ્યો, ચિંતિત ફલીઉ મુઝ.
૧. સંન્યાસી. ૨. અંધકારનું.
સ્થાનસાગરજી કૃત
૨૮૫ સોભાગી
For Personal & Private Use Only
૨૮૭ સોભાગી
૨૮૮ સોભાગી૦
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
371
અગડદા રાસ
૨૮૯
૨૯૦
૨૯૧
૨૯૨
ચોપઈઃ
હવઈ આવઈ વિવહારી ઘરઈ, દેઈ ખાત્ર નઈ લખમી હરઈ; દ્રવ્ય ઘણો લેઈ તિહાં થકી, ચિંતઈ ચિત્તિ વલી પાતકી. કુમરનઈ મુંકી તિણિ ઠામિ, ચહટામાંહિ આવઈ તામ; તિહાં સૂતા દાલિદ્દી જેહ, હાથિ કરી ઊઠાડ્યા તેહ. દેઈ ભાર તસ સિરિ ઉપરિ, મૂલ લેઈ આવેયો ઘરઈ; ઈમ કહી ચાલ્યા સઘલા નરા, મન પરિણામ નહી સુંદરા. પુર બાહિર તવ આવ્યા ધસી, કમર કરઈ વિમાસણ ઈસી: હણી ચોરનઈ ટાલું શિલુ, છલઘાતી નવિ કહીઈ ભલો. યતઃ मित्रद्रोहकृतघ्नस्य, स्त्रीघ्नस्य पिशुनस्य च। વધુ વયમેતેષાં, નિઃનિં. જોઉં એ કિણિ થાનકિ રહઈ? કેતી લખમી એ સંગ્રહઈ?'; ચાલિઉ કુમર કરી મન ઠામિ, આગલિ થાસઈ વાત વિરામ. પુર મુંકી વનિ આવ્યા જિસઈ, ચોર વચન બોલિઉ વલી તિસઈ;
અજી રાતિ તુ દીસઈ ઘણી, કરી નિદ્રા દેવઉલુ યામિની'. કુમોર વાત તસ અંગી કરી, બાંઠા બેહુ ધીરજ ધરી; માહોમાંહિ ન કોઈ વસઈ, સુણયો હવઈ આગલિ જે હુસઇ. ભારવાહક સહુ નિદ્રા કરઈ, કપટ-નિદ્રા બેહુ જણ ધરઈ; ઊઠિઉં કુમર કરી ચેતના, સૂતા નર છત્રાઈ ઘણા. મૂક્યો જે વલી જે નિજ સાથરો, લેઈ ખડગ નઈ અઈઠો પહો; અપ્રમત્ત જિમ હોઈ જતી, તિમ તે કુમર હુઉ શુભમતી.
૨૯૩
૨૯૪
૨૯૫
૨૯૬
૨૯૭
૧. હજી. ૨. પસાર કરો. ૩. વિશ્વાસ કરવો. ૪. દૂર જઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
372
સ્થાનસાગરજી કૃત
૨૯૮
૨૯૯
૩૦૦
૩૦૧
ઊઠિઉ ચોર મનિ આણી રીસ, રકતણા તે છેદઈ સીસ; આવી નિરખઈ કુમરનઈ જામ, ધાઉ ખડગ કરી કરિ તા. ‘રે રે દુષ્ટ! ઘણા દિન ગયો, અશુભ ઉદય તુંઝ આજ જ થયો; છલઘાતી મોટો પાતકી, મુઝ આગલિ કિહાં જાઇસ સકી?”. રોસ કરી ઘાઉ ધડહડી, ચોરતણી તવ વીવી પડી; કીધો જ્યા.., મારિઉ ચોર કરી તવ ભેદ. પાડિક ભૂમિ કરઈ પોકાર, “અહો! અતુલબલ એહ કુમાર; ચોર ભુંજગમ માહરો નામ, લેઈ ધન ઊજાડિલ ગામ. ખિણમાંહિ જાસઈ માહરા પ્રાણ, વાત એક સુણિ બુદ્ધિનિધાન;
સ્મશાનભૂમિ જે નગરીતણી, જાયો છઈ દક્ષણ દિસિ ભણી. તિહાં વટવૃક્ષ મોટો છઈ એક, પંખીડા રહઈ અનેક; તે હેઠલિ ભૂમિગ્રહ જોઈ, તે મુઝ રહિયા મંદિર હોઈ. વીરમતી ભગિની માહિરી, યોવન વેશિ સા પરવરી; તિહાં જઇનઈ કરયો સંકેત, દેખી તુમ્હનઈ કરસઈ હેત. મનવંછિત જઈ કન્યા વરો, થાયરી લખમી નિજ કરિ કરો; તિહાં રહયો નિશ્ચલ મનિ થઈ, આપદ સવિ દૂરિ તુમ્હ ગઈ'. ઈમ કહી ચોર થયો નિષ્ફદ, કુમર તણો ભાગો સવિ દંદ; લેઈ ખડગ તિહાંથી સંચરઇ, વહી આવઇ પરમોષણ-ઘરઈ.
૩૦૨
૩૦૩
૩૦૪
૩૦૫
૩૦૬
ઢાલઃ ૧૬, રાગ-મલ્હાર હવઈ તે રાજકુમાર ખડગ કરિ એકલો રે, આવી ગુફાનઈ બારિ ધીરજ ધરી ઊભલો રે; સાદ સુની નારિ આવઈ તવ ઝલફલી રે, પેખી કુમરનઈ તામ થઈ ચિત્તિ આકલી રે. ૩૦૭
૧. હાથમાં લઈ. ૨. હલન-ચલન રહિત. ૩. ચોરનાં ઘરે.
For Personal & Private Use Only
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
373
પૂછઈ અબલા તામ આવ્યા કિણિ કારણિ રે?, શાદ કરો કિમ સ્વામિ! આવી મુઝ બારણાં રે?'; ભાખઇ પૂરવ વાત કુમર તસ આગલિ રે, વીરમતી એક ચિત્તિ ઊભી રહી સાંભલઈ રે. ૩૦૮ સૂણી બંધવની વાત કહઈ જુઠી નહી રે, સંભાર્યા તવ બોલ અવધિતણા સહી રે; મની ચીંતાં હવઈ નારિ ઉપાય કો કીજીઈ રે?, નિજ બંધવનો વઈર કિણિપરિ લીજીઈ રે?” ૩૦૯ અતિ આદર સનમાન કુમરનઈ કીજીઈ રે, ઘરિ આવો પ્રાણનાથ! યોવનરસ લીજીઈ રે; હાવભાવ સા નારિ દેખાડઈ નિરમાલા રે, ચમકઈ ચિત્તિ કુમાર ઉપાય નહી ભલારે. ૩૧૦ યત: नदीनां च नारीनां च, श्रृंगिणां शस्त्रधारिणाम् । विश्वासो नैव कर्तव्यः, स्त्रीषु राजकुलेषु च ।। બઇસારી નિજ સેજિ બોલઈ વલી બોલડારે, “એ તન-ધન-જીવિત તુઝ મ થાસિઉ કોરડા રે; પુઢો પ્રીજી ખિણ એક એણી રુડી સેજડી , જાઉં વિલેપણ કાજિ ન થાસઈ એક ઘડી રે. ૩૧૧ ઈમ કહી ઊઠી તામ થઈ ઉતાવલી રે, ચિંતઈ રાજકુમાર નારિ નહી એ ભલી રે; વછરીના ઘરમાંહિ નિચિંત ન સૂઈઇ રે, જો કોઈ વિસવાસ તુ જીવિત ખોઇજી રે. ૩૧૨ નારિતણા એ દોષ સુણો સાત મૂલગા રે, જનમ થકી કરઈ લોભ ન ગણઈ બંધવ સગારે; મતિ હોઈ તસ મૂઢ અલીક ન પરિહરઈ રે, દેહી સર્વ અશુચ્ય સાહસ મેનિ અતિ ધરઈ રે. ૩૧૩ હોઈ બલ અતિ અંગિ લજ્જા નહીં સાતમી રે, મ કરો તસ વીસાસ આણી મનિ મતિ સમી રે; જે કામીનઈ(૨) આપ આપઈ ચિત્તિ નારિસુરે, તે પડઈ દુખ અગાધિ સજન સુનયો ઈસિંહ રે’. ૩૧૪ ઇમ ચિતિ ચિંતી તામ શય્યા મૂકઈ ઇસિઈ રે, કુમરઈ દીઠી તામ શિલા પડતી તિસઈ રે; મનિ હરખી તવ મૂઢ નાચતી ઈમ ભણઈ રે, “મુઝ બાંધવનઈ મારિ જાઇસ કિહાં કણિ રે?”. ૩૧૫ કોપ કરી મનમાંહિ નારી કેસમાં ગ્રહી રે, રે રે! સંભલિ દુષ્ટ! મારે મુઝ કો નહી રે; જો જાગઈ પરરાતિ તે આપણી કિમ સૂઈ રે?’, લાજી અબલા તામ કે સામું નવિ જુઈ રે. ૩૧૬
For Personal & Private Use Only
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
374
દૂહા
:
વીરમતી લેઈ કરી, પ્રણમ્યા ભૂપતિ પાય;
‘એ તસ ભગની જાણયો, ચોર હણ્યો વલી રાય!'.
સુણી ભૂપતિ તવ ચમકીઉ, એ મોટો સાહસીક; ચોર સબલ જિણિ વિસિ કર્યો, એકલડઇ નિરભીક.
ભૂમિગૃહ દેખાડીઉ, ચોરતણો જે ગેહ; રાજા મિન હરખઉ ઘણું, કુમર ઉપરિ ધરઇ નેહ.
શત ઘોડા શત ગામસિંઉ, શત ગજ કોશ ભંડાર; કમલસેનાસિઉ આપીયો, બહુ પાયક પરિવાર.
જસ પસરિઉ તસ ચિઠુંદિસિ, પામિઉ પુન્યઇ રાજ; પુન્યથકી સંપત મિલી, સીધા સઘલાં કાજ.
રાજલીલા સુખ ભોગવઇ, પુન્યતણઇ સુપસાય; ખિન વરસા સો થાય.
.........
ઢાલ ઃ ૧૭, રાગ-કેદારો.
નિસિ-દિવસ મનમાંહિ વલી, ચિંતવઇ રાજકુમાર; ‘એ અસ્થિર લીલા માહરી, વિના મદનમંજરી નારિ’. કુમરજી ચિંતઇ હીયડલઇ નેહ, જિમ બાપીયડા મેહ. આંકણી.
૧. પાર્વતીને. ૨. શંકર.
સ્થાનસાગરજી કૃત
૩૧૭
For Personal & Private Use Only
૩૧૮
૩૧૯
૩૨૦
૩૨૧
જે જેહનઇ ચિત્તિમાં વસઇ, તે તેહિસઉં કરઇ રંગ; ગિરિસુતાસિઉ છલ દાખવી, હર સિરિ ધરઇ નિત ગંગ. ૩૨૪ કુમરજી૦
૩૨૨
મધુકરઇ ચંપક પરિહર્યુ, માલતીસિઉં ઘણ નેહ;
ચાતુકે અવર જલ સવિ તજ્યું, નિસિદ્ધિનિ ધરઇ મનિ મેહ. ૩૨૫ કુમરજી૦
૩૨૩
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
375
જાઈ જુઈ કેતક પરિહરી, ‘હરિ ચડઈ આક-ધંતૂર; શશિ અંકિ ધારઈ મૃગ સદા, નવિ રહઈ એક ખિણ દૂરિ. ૩૨૬ કુમરજી ગુણિ મોહીઉ કુમરીતણઇ, રણ-દિવસ રહઈ સલીન; ખિણ એક વરસ સમો હવઈ, વારિ વિના જિમ મીન. ૩૨૭ કુમરજી કુલ-સીલ-લજ્જા તવ લગઈ, તવ લગઈ જગિ લહઈ માન; વર બુદ્ધિ-વિદ્યા તવ લગઇ, નવિ લગઈ મનમથ બાણ. ૩૨૮ કુમારજી ઈણિ સમઈ સુંદર ભામિની, આવી તે કુમર આવાસિ; અતિ ચતુર નિરુપમ દુતિકા, નાખતી કામીજન પાસિ. ૩૨૯ કુમરજી. ચંદ્રવદની ચારુ સુલોચની, ચાલતી ચાલિ ગયંદ; કુચ કનકકુંભ સોહઈ ભલા, કટિલકઈ જીત્યઉ મૃગંદ ૩૩૦ કુમરજી વેખિ દંડિ ફણી જીતિઉ સહી, કોકિલા કંઠ વિલાસ; મુખિ મધુર વાણી બોલતી, આવી કુમરનઈ પાસિ. ૩૩૧ કુમરજી નિજ સીસ હરખઈ નામેતી, મારતી મનમથ બાણ; હાવભાવ ભેદ દેખાડતી, માગતી કુમરનું માન. ૩૩૨ કુમરજી નિરખી તે નયને દુતિકા, હરખઈ તે રાજકુમાર; કરઈ છાંટણાં કુંકમતણા, ચંદન ભરીય કચોલ ૩૩૩ કુમરજી દાન-માન બહુ દીઈ તેહનઈ, અતિ ચતુર તેહ કુમાર; મધુર વચનિ પૂછઈ તદા, આવ્યા તણો વિચાર. ૩૩૪ કુમરજી
૧. સર્પ. ૨. આકડો. ૩. ધતુરો. ૪. ખોળામાં. ૫. હાથી. ૬. સિંહ.
For Personal & Private Use Only
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
376
સ્થાનસાગરજી કૃત
ઢાલઃ ૧૮, દેસી-જકડીની. જયાની સુદાગરકુ હંચ લલનાદેસી-એ દેસી.
મધુર વચને તવ દુતી બોલ”, “અવર પુરુષ નહી તુમ્હ સમ તો લઈ; વચન સુણઉ એક કુંઅર! મોરા, મંજરી વંછઈ સંગમ તોરા વચન. ૩૩પ વારિ વિના જિમ રહઈ મીના, તિમ સા નારી રહઈ નિત દીના વચન; પહિલું જાણું કીજઈ નેહા, તાકું અંતિ ન દીજઈ છેહા વચન. ૩૩૬ કિન અવગુન મુઝ ચિત્તિ ઉતારી?, મન હર લીન રાજકુમારી વચન ; વિરહ વેદન મૂછની દેહા, સંગમજલ કરી સીંચુ તેહા વચન. ૩૩૭ પુરજન કીરતિ તોરી બોલઈ, પરઉપગારી કો નહી તુમ્હ તોલાં વચન; ગૂંથી તુષ્ઠ ગુણ કેરી માલા, મદનમંજરી ધરઈ રુદય વિસાલા વચન. ૩૩૮ આસ્થા બાંધી તુણ્ડસિલું મોટી, હવ ઇમ મ કરયો પ્રીતિ જ ખોટી’ વચન; દૂતી વચન સુની મનોહારા, જાગઈ ચિત્તિ અતિ કામ વિકારા વચન. ૩૩૯ જે હોઇઅ ચતુર મૂગધ ગમારા, તે નવિ જાણઇ દૂત વિચારા વચન; આપઈ નિજ કર ફૂલ-તંબોલા, બોલઈ કુંઅર બોલ અમોલા વચન. ૩૪૦ “મમ મન ભમર રહઈ તુમ્હ પાસા, મંદિર રહયો ધરી મનિ આસા વચન ; સમયોચિત કીજઈ ચિત્ત વિમાસી', આવી દૂતિ વાત પ્રકાસી વચન. ૩૪૧
For Personal & Private Use Only
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
377
દૂહીઃ
૩૪૨
૩૪૩
વચન સુણી તવ કુંઅરી, હરખ ધરઈ નિજ ચિત્તિ; ધરી આસ્યા મંદિર રહઈ, પ્રીતમ સમરઈ નિત્તિ. આસ્યા બંધી બપ્પીહો, રહઈ તે આઠઈ માસ; પ્રીલ-પ્રીલ કરતા તેહની, જલધર પૂરઈ આસ. અગડદત્ત સુખઈ રહઈ, પામી નૃપનું માન; હવઈ સંબંધ જિસ્યો હુઉં, તે સુનયો આખ્યાન.
३४४ ઢાલઃ ૧૯, રાગ-ગુડી, બાહુબલિ રાણો ઈમ ચીંતવઈ-એ દેસી.
એકદા કરભિ આરોહીયા, આવીયા સેવક તામ રે; બે કરજોડીનઈ ઉભલા, કરીય પંચાંગ પ્રણામ રે.
૩૪પ કુમર૦ કુમર! સુણુ એક વીનતી, મનિ ધરી હરખ અપાર રે; મોહ ઘરી રે નિજ રાજની, વહિલડી કરુ પ્રભુ! સાર રે’. ૩૪૬ કુમર૦ કુમર તે લોચનિ જલભરી, પૂછઈ હવઈ કુસલ નિજ તાત રે;
સુણઉ કુમર! સલુણડા, ભાખું હવઈ ઘરતણી વાત રે. ૩૪૭ કુમર૦ તુમ્હ વિના સુખ નહીં તાતનઈ, માયનઈ મનિ અતિ દાહ રે; રયન-દિવસ તસ લોચનઈ, ઝરઈ અતિ નીર-પ્રવાહ રે. ૩૪૮ કુમર૦ પુત્ર વિણ રાણિ-મરાજની, કુણ કરઈ તેહની સાર રે; સૂના મિંદિર-ઘરઉર જાઉં, ગજ-રથ-તુરીય-તુખાર રે. ૩૪૯ કુમર૦ સુત વિન દેસ તે નવિ રહઈ, સબલ સીમાધિપતિ થાય રે; સીહ સમ દુદ્ધર તું વડો, આવો હવઈ કરીય પસાય રે. ૩૫૦ કુમર૦
૧. મહારાજાની. ૨. ઘર તરફ.
For Personal & Private Use Only
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
378
સ્થાનસાગરજી કૃત
ચિઠુદિસિ કીરતિ વિસ્તરી, કીધલાં સબલ તઈ કાજ રે; ક્ષિત્રીયવંશ સોભાવીયો, વિસ્તરી તાતની લાજ રે. ૩પ૧ કુમર૦ ગજ જિમ રઈ "રેવાનદી, ચાતુક મનિ જિમ મેહ રે; તિમ નિત સમરઈ ગુણ તોરડા, તુમ્હ વિના જીવિત સંદેહ રે. ૩પર કુમર૦ ચરતણા વચન સુણી એહવા, કુમર મનિ વાધિલો પ્રેમ રે; મુઝ વિરહઈ દુખ તાતનઈ, તુ ઇહાં રહીઈ હવઈ કેમ રે?'. ૩૫૩ કુમાર
૧. ગંગાનદી.
For Personal & Private Use Only
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
379
૩૫૪
૩૫૫
૩પ૬
૩૫૭
૩૫૮
દૂહાઃ
વચન સુની ઇમ દૂતના, ચિંતઈ રાજકુમાર; વિનવાઈ નૃપનઈ જઈ, કીજઈ ગમન પ્રકાર. કરી પ્રણામ ભાખઈ ઈસિઉં, “આપ આયસ રાજ!; જિમ જઈઇ નિજ પુર ભણી, સીઝઈ વંછિત કાજ'. વલતુ નૃપ બોલઈ ઈસિલું, “વચન સુન મુઝ એક; રાજલીલા સવિ તાહરી, સુખ ભોગવું અનેક. મુઝ પુર તઈ સોભાવીક, કરી મોટઉ ઊપગાર; પુરજન કીરતિ તાહરી, વદઈ અનેક ઉદાર'. કુમરણ આગ્રહ લહી, રાજા મનનઈ રગિ;
કરઈ સજાઈ રુયડી, મેલ્હઈ કુમરી સંગિ. ચોપાઈઃ
હવઈ નૃપ કુમર સંપ્રેડો કરઈ, ભોજન કારણ તેડઈ ઘરિ; કરી તિલક તંદુલ રોપીયા, છાંટી કુંકમ શ્રીફલ દીયા. આપઈ રત્નજટિત મુંદૂડી, આપઈ કંકણ સોવન કડી; આપઈ મુક્તાફલના હાર, આપઈ મુગટ રયણ-ઝલકાર. હીર ચીર સુંદર પટ ફૂલ, આપઈ ખીરોદક બહુ મૂલ; આપઈ મોદિક કેરા માટ, આપઈ સુંદર સોવન ખાટ. ગજ-રથ-ઘોડા-પાયક ઘણા, આપઈ રાય તે સોહામણા; ઈમ અનેક સબલ "દાયવો, આપી નેહ ઉપાયો નવો. અનેક દાસીસું પરવરી, ચાલી કમલસેના સુંદરી; માય-તાય મોકલામણ કરઈ, નિજ નયને આસુંજલ ભરઈ.
૩પ૯
૩૬૦
૩૬૧
૩૬૨
૩૬૩
૧. શણગાર. ૨. વળાવવાની વિધિ. ૩. વીંટી. ૪. માટલા. ૫. દાયજો.
For Personal & Private Use Only
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
380
માતા તસ સીખામણ દીઇ, ‘નિજ પતિ વચન વિ લોપઇ;’ વિનય કરીનઇ પ્રણમઇ પાય, આપી માન વઉલાવઇ રાય. શુભવેલા શુભ મહુરત ધરઇ, પુર બાહિર ઉતારા કરઇ; સકલ સૈન્ય તિહા થાપઇ ભલો, કુમર રહ્યો મંદિર એકલો. અસ્તાચલિં જવ પુહતો ભાણ, કુમર કરઇ ચિંતન અસમાન; રયણિ પ્રહર સમય જબ હુયો, તુરંગમ રથ કુમર સજ્જઉ. કુમરઇ તિહાં દૂતી મોકલી, આવી નારિ તિહાં ઝલફલી; કરઇ અમર પ્રીઆણો આજ, આવો જો તસ મિલવા કાજ.
તવ એહવો સંકેત જ લહી, મદનમંજરી ચાલી ગહગહી; સખી સહિત તિહાં આવઇ વહી, રથ રાખિઉ કુમરઇ જિહાં સહી.
ભાગો વિરહ નઇ આસ્યા ફલી, કુમરી-કુમર મિલી જોડિલી; ખેડી રથ વહી આવઇ તિહાં, સબલ સૈન્ય ઉતારિઉ જિહાં.
આવી સઘ ૧પ્રિયાણક કરઇ, કુમર મનિ અતિ ઊલટ ધરઇ; ગાજઇ ગુહિરઉ ભેરી-નાદ, બંદીજન બોલઇ જયવાદ. અતિ દુદ્ધર સિંધુર મલપતા, સુંડાદંડ જ ઉલાલતા; સીસ સૌંદૂર પ્રબલ મદ ઝરઇ, મધુકર તિહાં ગુંજારવ કરઇ. કાલી મેઘતણી જિમ ઘટા, ચાલઇ આગલિ મયઘટા; ઢલઇ ઢાલ તિહાં પાખર ઢલી, વાજઇ ઘંટા ઘુંઘર મિલી. ૪કાછેલા તેજી સંચરઇ, પાખરીયા હૈષારવ કરઇ; સુભ લક્ષણ સુંદર સોભતા, ચાલ્યા હયવર બહુ હાંસતા.
પંચ વરણ નેજા ફરહરઇ, મધુર નાદ વાજા ઘુરહરઇ; બિહુ પાસઇ ઢલઇ ચામર સાર, ધરઇ છત્ર સિરિ અતિ મનોહાર.
૧. પ્રયાણ. ૨. હાથી. ૩. પલાણ. ૪. કચ્છના. ૫. સજ્જ કરેલા ઘોડા.
સ્થાનસાગરજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૩૬૪
૩૬૫
૩૬૬
૩૬૭
૩૬૮
૩૬૯
390
૩૭૧
૩૭૨
૩૭૩
૩૭૪
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
381
અતિ ઉછાક મારગિ નિત વહઈ, કાસી સીમ ઘણી ભુઈ રહઈ; અટવી એક દેખઈ નયણલે, કુમર સૈન્ય તેમાંહિ ચલઈ.
૩૭પ સરલ તરલ તિહાં વૃક્ષ અનેક, જોતાં કોઈ ન પામઈ છેક; પગિ-પગિ નીર પ્રવાહ જ ઝરઈ, વાઘ-સિંહ ગુંજારવ કરઈ. ૩૭૬ સૂરિજ કિરણ નવિ ફરસઈ જિહાં, ગિરિ-ગુહવર વિસમાં વલી તિહાં;
વહી આવ્યા તિનિ થાનકિ જામ, તિનિ અવસરિ તિહાં હુઉ વિરામ. ૩૭૭ ઢાલઃ ૨૦, દેસી- ચોમાસાની, રાગ- સારિંગ મલ્હાર
ઈણિ અવસરિ તિહાં આવીયો, વરષા રિતુ મનોહાર; પ્રગટઈ વાદલની ઘટા, દહ-દિસિ ઘોર અંધાર.
૩૭૮
પાવસ પ્રગટિલ હે સહી આંકણી. એક પ્રગટિલ પાવસ માસ સુંદર, વિજુલી ઝબકા કરઈ, ઘનઘોર વરષઈ મોર હરખઈ, વિરહની મનિ દુખ ધરઈ; અતિ જલધિ ગુહિર ગંભીર ગાજઈ, હરખઈ મન સંયોગીયાં, પ્રીય સાથિ અબલા, ચિત્ત વિમલા ભોગીયાં.
૩૭૯ બપીહા પીઊ-પીઊ લવઈ, શબદ સુહાવઈ રે કાનિ; કપંથી પંથી ન કો વહઈ, ભૂ-રમણી ધરઈ માન. એક માન ધરતી મનહરતી, નીલ ચરણા તવ ધરઇ, ઈણિ સમિ કુમર નવિંદ સુંદર, ચિત્તિ ચિંતન ઈમ કરઈ; હજી પંથ મોટઉ નહી છોટા, લોક સવિ થાસઈ દુખી, સુભ ભૂમિ નિરખી મનિ હરખી, સેન તિહા રાખઈ સુખી. ૩૮૧ તિણિ અવસરિ પદ્ધીપતિ, જાણી કુમર નિવેસ; સીહ સબલ જિમ ઊઠીયો, લેવા ઋદ્ધિ અસેસ.
૩૮૨ પાસ)
૩૮૦ પાવસ
૧. ગર્જના. ૨. ગુફા. ૩. વિરહણી સ્ત્રી. ૪. માર્ગમાં મુસાફર.
For Personal & Private Use Only
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
382
સવિ ઋદ્ધિ લેવા બલ હરેવા, સબલ સેના સજ કરી, આવીયા સુભટ સંગ્રામ સૂંરા, કુંત-ભાલા કરિ ધરી; ઊછલઇ અંબર જાણે તુંબર, દીસતા અતિ દુદ્ઘરા, હાકતા અરિજન માન ગાલઇ, યમદૂત જાણે એ ખરા. નિજ સેનાસિંઉ આવીઉ, વાજઇ તબલ નીસાંણ; હય હેષારવ હીંસતા, માગત બોલઇ માન.
મુખિ માન બોલઇ સિંહ તોલઇ, અવર નહીં તુમ્હ સમવડિ, સંગ્રામિ સૂરો યુદ્ધિ પૂરો, અવર નવિ કો તુમ્હ ભિડઇ; ઇમ કરી આડંબર સાથિ સંબર, અભિમાન મનમાંહિ ધરી, તેનઇ ઠામ આવઇ ભેરી વજાવઇ, જિહાં કુમર સેના ઊતરી.
श्रीफल
For Personal & Private Use Only
સ્થાનસાગરજી કૃત
૩૮૩
૩૮૪ પાવસ
૩૮૫
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
383
૩૮૬
૩૮૭
૩૮૯
દૂહાઃ
તવ કોલાહલ ઉછલ્યો, સહસા સેનામાંહિ; બીહંતા નર બાપડા, ઋદ્ધિ લેઇનઈ જાય. અગડદત્તકુમાર તવ, ધરી ધીરજ મનમાંહિ; પડહ વજાવી કટકમાં, બઈઠો અધિક ઉચ્છાહિ. ભેરી-ભંભાનાદ તવ, વાજઈ તબલ નીસાણ; હય-ગ-રથ-પાયક તિહાં, એલઈ કુમર સુજાણ.
૩૮૮ ઢાલઃ ૨૧, રાગ-ભૂપાલ પવાડી વરઝલર તુંગલ ભેરિ સાદ.
નૃપ આણ ધરી શિરિ ઊપરિ, સૂર સુભટ સન્નાહ તિહાં ધરઈ; લોહ ટોપ આટોપ કરઈ ઘણા, દીસતા અતિ બીહામણા. ભાઈ બાણતણા વલી ભાથડા, કરિ ક્રોધઈ લોચન રાતડાં; કરિ મકાતી રાતી ઝલહલઈ, કાયર નર દેખી ખલભલઈ. ૩૯૦ વલી આગલિ મયગલની ઘટા, જાણે કરી આવી ઘનઘટા; અતિ દુદ્ધર ‘સિંદૂર મદિ ભર્યા, કુંતાર ચડ્યા વલી આકરા. ૩૯૧ સૂડાદંડઈ ખડગ ઉલાલતા, ચાલ્યા અરિજન દલ પાલતા; પડઘા પડછંદઈ પાડતા, ચાલ્યા ખુર રેણુ ઉડાડતાં. હયવર હષારવ હીંસતા, દેખી નર નાસઈ નીસતા; ચતુરંગ સેનાસિંઉ તિહાં સહી, રણભૂમઈ આવઇ કુમર વહી. ફોજ-ફોજ મિલી તિહા સામણી, વાજઈ નીસાણ નઈ ખરમુહી; નાલિ ગોલા બહુ તિહાં ગયડઈ, માહો-માંહિ સુભટ ભલા ભિડઈ. ૩૯૪
૩૯૨
૩૯૩
૧. નાની તલવાર. ૨. હાથી. ૩. મહાવત.
For Personal & Private Use Only
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
384
સીંધુડો રાગ તિહાં સજઇ, સિરણાઇ નાઢ(દ?) ભલો વજઇ; અતિ ભૂંકઇ સબલ બાણાવલી, દેખી નર કે જાઇ ટલી.
વડી વાર સંગ્રામ તિહાં હુઉં, પલ્લીપતિ તિહાં આપઇ દૂઉ; તવ ધાયા ધીર ભલા ધસી, દેખી કુમર કટક જાઇ ખસી.
રથ એકઇ કુમર તિહાં ભયઉ, નિજ નારી સરીસઉ તે રહિઉ; જિમ ધાયઇ કેસરિ ગજઘટા, તિમ ભંજઇ રિપુ કેરી ઘટા.
તિણિ અવસરિ પાલિતણુ ઘણી, ઊભો તિહાં દેખઇ મહારણી; અંગોઅંગિ કરઇ યુદ્ધ આકરો, એક એકથી નિવ જાઇ પહરો.
અતિ-દુર્જય તે પછીપતિ, તવ ચિંતઇ કુંઅર સુભમતિ; ‘બલ છલ કોઇ ઇહાં કીજીઇ, તો દુદ્ધર રિપુનઇ લીજીઇ’.
For Personal & Private Use Only
સ્થાનસાગરજી કૃત
૩૯૫
૩૯૬
૩૯૭
૩૯૮
૩૯૯
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દૂહા
અગડદત્તકુમાર તવ, ચિંતઇ મનહ મઝારિ; ‘કિમ આવઇ સિ માહરઇ?, કીજઇ સોય પ્રકાર.
જવ પ્રસ્તાવ લહઇ જિસ્યઉ, તિમ ચાલઇ જે લોઇ; તે પંડિત પૂરો કહિઉ, ગંજિ ન સકઇ કોઇ.
બલપાઇ બુદ્ધિ ભલી કહી, જો ઊપજઇ તિણિવારિ; જંબૂકે સીહ જ જિમ હણ્યઉ, બુદ્ધિતણઇ અનુસારિ.
ઢાલ : ૨૨, રાગ-મલ્હાર ચતુર ચોમાસું પડકમી-એ દેસી. નૃપસુત કહઇ નિજ નારિનઇ, ‘સુણુ એક મુઝ વાણિ રે; સુગુણ સનેહી તું સહી, કરો એથિ વિનાણ રે. ’
કુમર કહઇ નિજ નારિનઇ, ‘સબલ પલ્લીતણુ રાય રે; યુધ્ધ કરી નવિ જીપીઈ, છછલ એ વિશ થાય રે.
સોલ શ્રૃંગાર પૂરા સજી, કરી મદનનું પૂર રે; બઇસો રથ આગલિ થઈ, જિમ રિપુ રહઇ દુરિ રે.’ રુપઇ મદન પ્રિયા જિસી, ચલઇ ગજગત ચાલિ રે; કંતનુ આયસ સિરિ ધરી, રચઇ રુપ વિસાલ રે. પહિરણિ પીત પટોલડી, ચરણઇ ઝંઝર ઝમકાર રે; અંગુલી પહિરીયા વીછીયા, કરતી રમઝમ ઝમકાર રે. જંઘ-જુગ રંભા ઉપમ કહી, કટિ-લંક મૃગરાજ રે; ખલકતી સોવન મેખલા, ધરઇ ખિંખની સાજ રે.
૧. કેળ. ૨. ઘુંઘરી.
૪૦૨
[ पञ्चतन्त्रस्य कथानकं ]
For Personal & Private Use Only
૪૦૦
૪૦૧
૪૦૩
૪૦૪ કુમ૦
૪૦૫ કુમ૨૦
૪૦૬ કુમર૦
૪૦૭ કુમ૨૦
૪૦૮ કુમર૦
385
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
386
કુચ-યુગ કલસ સોવન તણા, કસિઉ કંચૂ વિસાલ રે; દેખી કામીજન મન હરઇ, ધરઇ સોવન માલ રે.
વેણી દંડિ જીતિઉ ફણી, શ્યામવરણ સુસોભ રે; દેખતા મુગધ નર બાપડા, પામઇ મનિ અતિ ખોભ રે.
વદન સોહઇ પૂરણ શશી, મૃગનયણી વર બાલ રે; કુંડલ યુગલ સોભા ધરઇ, રોપઇ તિલકસુ ભાલ રે. ચપલ નયણે ચિહું દિસિ જુઇ, ચતુરા ચંપક વાનિ રે; દીપશિખા સમ નાસિકા, અધુર વિદુમ સમ જાણિ રે. કુટિલ ભ્રૂકુટિ ધનુષઇ કરી, નાખતી મનમથ બાણ રે; મદન વસિ ઘૂમતી માનિની, હરઇ સૂરના પ્રાણ રે. સકલ અંગિ ભૂષણ સજી, રચી અંજન રેહ રે; રથ આવી બઇઠી તદા, ધરી પ્રીતમ નેહ રે.
૧. હોઠ.
For Personal & Private Use Only
સ્થાનસાગરજી કૃત
૪૦૯ કુમ૨૦
૪૧૦ કુમર૦
૪૧૧ કુમર૦
૪૧૨ કુમર૦
૪૧૩ કુમર૦
૪૧૪ કુમ૨૦
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
387
૪૧૫
૪૧૬
૪૧૭
૪૧૮
ચોપઈ રાગ- રામગિરિ માંહિ.
દેખઈ તવ સુંદર ભામિની, ઝબકઈ દૂરિ જિસી દામિની; કઈ રંભા કઈ અપછર હોઈ?, ઈ સમવડિ જગિ નાવઈ કોઈ. ખોટાં હૃદય કરઈ ઘણ નેહ, વલી-વલી જોવઈ સનમુખ તેત; જો સ્વારથ દેખઈ આપણો, નારી કપટ કરઈ તિહાં ઘણો. હરી-હર મોટા કહીયાં જેહ, ભુ-ભૃગઈ ભાડિયા તેહ; છંડી તપ-જપ નિજ આચાર, નારી વચનિ પડિયા સંસારિ. જે વલી કહીયા સૂવા વતી, વનિતા વચનિ પડિયા જતી; નીચ-ઊંચ મનમાં નવિ ગમઈ, દેખી સ્વારથ પ્રીતમ ભણઈ. નવિ કીજઈ વનિતા વીસાસ, જો વંછીજઈ જીવીત આસ; કુડ-કપટ ભણી કોથલી, એ પરિણામઈ ન હોવઈ ભલી. ધન-ધન જે ઇંડાં એ ખરી, તે લહઈ અવિચલ સિદ્ધિના પુરી; તે જગ પામઈ સોભા ઘણી, સુરનર સેવ કરઈ તસ ભણી. હવઈ તે નારી મદનમંજરી, હાવભાવ વિશ્વમ બહુ કરી; ચકિત થઈ નિરખઈ તસ રુપ, જિમ મરુથલિ લાધુ જલ-કુપ. નાખઈ મનમથ કેરા બાણ, મૂછ પામઈ તુરત અજાણ; લહી અવસર નઈ કરઈ પ્રહાર, પાડિઉ ભૂમિ કરઇ પોકાર. પલ્લીપતિ કહઈ વાણી ઇસી, “મ કરસિ તું મનિ મોટિમ કિસી; તુઝ બલિથી હું નવિ પડિલે, ઈણિ અવસરિ મદનિ મુઝ નડ્યો. જે મોટો સુર-નર દેવતા, દીસઈ સ્ત્રીના પગ સેવતા; એ નારી વિસની વેલડી, દરસનિ મીઠી જિમ સેલડી.
૪૧૯
૪૨૦
૪૨૧
૪૨૨
૪૨૩
૪૨૪
૧. વીજળી. ૨. અજ્ઞાની.
For Personal & Private Use Only
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
388
મર્મતણઉ તસ દીધઉ થાઉં, યમ મિંદિર તે પુહતો રાઉ; એ મોટો સંકટ ઉતર્યો, આવી કુમરિ રથ જોતર્યું
પવનવેગિ તે ચાલ્યો જાઇ, નર-નારી મિન હરખ ન માઇ; નાનાવિધ તરુવર જે લતા, માગિ જાઇ તે નિરખતા.
એકઇ રથિ મન ધીરજ ધરી, મોટી અટવી તવ ઊતરી; ચાલિ કુંઅર આગલિ જામ, નિરખઇ ગોકુલ એક અભિરામ. ધેનુ રસવછી દીસઇ જિહાં, ચરઇ બાલ-તૃણ ઊભી તિહાં; કામધેનુ બહુ ખીરજ ઝરઇ, દુધ તણા બહુ ભાજન ભરઇ. ગોવાલણિ હીડઇ ઝલફલી, લહકઇ કાનિ સોવન નાગિલી; પહિર્યા ગુંજ તણા ઉરિ હાર, પીન પયોહર અતિ મનોહાર.
કાનઇ ધરતી ચંપક ફૂલ, બોલઇ મુખિ તે બોલ અમોલ; પહિરઇ ધાબલીયાલો વેસ, શ્યામ વરણ સોહઇ સિરિ કેસ.
મહી વલોઇ મિન હરખતી, મોટી ચૂડી કરિ ખલ-ખલકતી; ચિત્તતણી તે ચોરણહાર, એહવી ગોકુલ કેરી નારિ.
ઠામિ-ઠામિ તિહાં સુણીઇ ઘણા, ગોરસ-નાદ તે સોહામણા; ગાઇતણા તિહાં દીસઇ વૃંદ, દેખી કુમર ટટલઉ મન દંદ.
સજલ સરોવર દેખી ઠામ, છોડી રથ નઇ લેઇ વિશ્રામ; હવઇ જે આગલિ હુઉ ચરી, સુનયો સદ્ન મન થિર કરી.
૧. જોડ્યો. ૨. વાછરડા સહિત. ૩. કુમળા ઘાસ. ૪. સર્પાકાર કુંડલ. ૫. ઉનના વસ્રનો.
For Personal & Private Use Only
સ્થાનસાગરજી કૃત
૪૨૫
૪૨૬
૪૨૭
૪૨૮
૪૨૯
૪૩૦
૪૩૧
૪૩૨
૪૩૩
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
389
દૂહાઃ
૪૩૪
૪૩૫
૪૩૬
સરોવર તીરિ રંગિ, બાંઠો કુમર નરિંદ; જિમ સોહઈ પૂનમ નિસા, રોહિણિ સરિતુ ચંદ. ચકવા-ચકવીની પરિ, ન રહઈ એક ખિણ દૂરિ; લહઈ સુખ તો એહવઉં, જો હોઇ પુચ-અંકૂર. નર-નારી હરખઈ કરી, બાંઠા તરુ-તલિ જામ;
નિરખી રથ કુંઅરાતણો, આવ્યા તિણિ ઠામ. ઢાલઃ ૩, રાગ-સારંગ, રહિઉ ઈડર ગઢ જાઈ.
ઈણિ અવસરિ તિહાં આવીયો રે, ગોકુલથી નર હોય; આવી સનમુક ઊભલા રે, વલી વલી કુમરનઈ જોઈ.
૪૩૭ સોઈ નર પૂછઈ કુમરનઈ રે વાત. આંકણી. સૂરવીર દીસઈ ભલો રે, જિમ પંચાયન સીહ; કુણ પુરથી ઇહાં આવીયા રે?, એકલડો નિરબી. ૪૩૮ સોઈ અટવીમાંહિ એકલો રે, તુરંગમ રથ તિહાં જોડિ; કામિની સરિસો આવીયો રે, નાવિ કો તુઝ હોડિ. ૪૩૯ સોઈ ભંઈ કતી તુમ્હ જાઇસો રે?, અન્ડનઈ ભાખો તે; કુમર કહઈ “સુનુ ગોકુલી! રે, સંખપુર મોરો ગેહ.” ૪૪૦ સોઈ વચન સુની મનિ હરખીયા રે, બોલઈ એવી વાણિ; તું મોટો કો રાજવી રે, વીનતી અખ્ત મન આણિ. ૪૪૧ સોઈ જો પ્રસાદ હોઈ તારો રે, મારગિ તોરઈ સંગિ; સંખપુર નગર ભણી અન્ડઈ રે, આવી જઈ મનરંગિ.” ૪૪૨ સોઈ
૧. સાથે. ૨. પંચાનન. ૩. સાથે.
For Personal & Private Use Only
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
390
નૃપસુત કહઇ ‘સુણુ પંથીયા! રે, ધીરજ ધરી મનમાંહિ; શીઘ્ર થઇ સાથઇ ચલો રે, આણિ મનિ ઉછાહ.’
તુ વલતું ભાખઇ ઇસિઉ રે, ‘સંખપુર મારગ દોઇ; જે ૧૬ખ્ખણ દિસિ વાટડી રે, મહા અટવી તિહાં જોય.
યોજન એ ભુંઇ જાઈઇ રે, ચોરતણો તિહાં ઠામ; અતિ દુર્જાય તે પાતકી રે, દુર્યોધન તસ નામ. તું પણિ મોટો સાહસી રે, જો તે જીપિસ ચોર; અતિ દુદ્ધર સિંધુર વડો રે, માગિ પડાવઇ સોર. દૃષ્ટીવિષ ફણિધર રહઇ રે, મુંકઇ મુખિથી ઝાલ; ગુજઇ વાઘ તિહાં વલી રે, અતિ મોટઉ વિકરાલ.
પંથ તજો દૂરિ ઇસિઉ રે, અન્ય મારગ હૂં લેઇ; જિમ જાઉં શંખપુરિ વહી રે’, ગોકુલી એમ કહેય.
૧. દક્ષિણ.
For Personal & Private Use Only
સ્થાનસાગરજી કૃત
૪૪૩ સોઇ
૪૪૪ સોઇ૦
૪૪૫ સોઇ૦
૪૪૬ સોઇ
૪૪૭ સોઇ
૪૪૮ સોઇ
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
391
દૂહીઃ
૪૪૯
૪૫૦
૪૫૧
૪૫૨.
કુમર વલી બોલઈ ઈસિલે, સુણી મારગની વાત; વિષમ પંથિ જે સંચરઈ, તેહ જ સૂર વિખ્યાત. નિર્ભય થઈ આવો સહુ, અનઇ શંખપુરી જે લોય;' વચન સુણી ઇમ તેહના, ચાલ્યા જન સહુ કોય. ધરી સનાહ અંગિ ખરી, કીધો ધનુષ ટંકાર;
ચાલ્યો સીહતણી પરિ, કરતો મુખિ ગુંજાર. ઢાલઃ ૨૪, જનની મનિ આમ્યા ઘણી-એ દેસી.
ગોકુલથી આગલિ ચલઈ, ધીર ધીરજ તામ; પવનવેગ રથ જોતરી, ચલઈ આઘો જામ. સુણયો હવઈ જે તિહાં હુઉં, એક કૌતક મોટી; એક જટિલ તિહાં આવીઉં, મનમાંહિ ખોટો. તિલક કરઈ ચંદનતણઉ, કરઈ ધરિઈ ત્રિશૂલ; રાતા વસ્ત્ર ધરઈ વલી, તે પણિ બહુ મૂલ. કરિ કમંડલ રુપડો, ગલિ તુલસીય માલા; સોમવદન સુંદર વપુ, બોલઈ વયણ રસાલા. ધારઈ દેવ કરંડિકા, શિવ નારાયણ કેરી; મનોહર મૂરતિ તેહની, સેવ સારઈ ઘણેરી.
સ્નાન સંધ્યા ભલી પરિ કરઈ, જપઈ ગાયત્રી-મંત્ર; દેખી જન વિભ્રમ પડઈ, અતિ તે સુપવિત્ર. જે નર ધૂરત હોઈ ખરા, તસ એહ પ્રકારઃ કપટ વેષ ધરી એહવા, મોહિ પાડઈ સંસાર.
૪૫૩ સુણયો.
૪૫૪ સુયો.
૪૫૫ સુણયો
૪૫૬ સુણયો.
૪૫૭ સુણયો.
૪૫૮ સુણયો.
૧. આગળ. ૨. સંન્યાસી.
For Personal & Private Use Only
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
392
સ્થાનસાગરજી કૃતા
૪૫૯ સુણયો.
૪૬૦ સુણયો.
૪૬૧ સુણયો.
૪૬૨ સુણયો.
કપટ વેષ ધારી તદા, આવઇ કુમરનઈ પાસિ; વિનય કરી ઊભો રહે હઈ, નિજ વીનતી ભાસઈ.
સુણિ નૃપનંદન! જે કહું, માહરી એક વાત; અનેક તીરથ મઈ કીયા, જોડી નિજ હાથ. કાસીય નઈ ગોદાવરી, દ્વારામતી ય સુચંગ; બદિરી નારાયણ ભલો, નાહિયા જલ ગંગ. સંખપુર તીરથ જાતરા, કરવી) હવઈ મુઝ; આવ તુઝ સાથઈ વહી, એક ભાખું ગુઝ. જે શિવ ભક્તિ રુડા, જાણી ધર્મ પ્રકાર; ભોજન ભગતિ કરી ઘણી, દીધા વલિ દીનાર. વિષમ મારગ ભય ચોરના, જાયવો વલિ દૂરિ; સાથ મિલ્યો હવઈ તાહરો, જાગ્યો પુન્ય અંકૂર. જો થાપઈ રથિ તાહરઈ, તો નિર્ભય સેતી; આવુ તુઝ સાથઈ વહી, કરું વીનતી કેતી?.” વચન સુણી ગેરકતણા, મનિ ઈમ વિમાસઈ; આવતી લાછિ જો ઠેલીઈ, કરિથી એ જાસિ'. ધૂરતનઈ ધૂરત મિલ્યા, પરિ હુઈ તેહ; ઋદ્ધિ મૂકી રથ તેહવઇ, કપટી કરઈ નેહ.
૪૬૩ સુણયો.
૪૬૪ સુણયો.
૪૬૫ સુણયો
૪૬૬ સુણયો.
૪૬૭ સુણયો.
For Personal & Private Use Only
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
ચોપઇઃ રાગ-મારુમાંહિ.
૧સાથ સકલ તિહાંથી સંચરઇ, પંથીજન મનિ આણંદ ધરઇ; તુરંગમ રથ તિહાં ચાલિઉ જાય, લોક સહુ રલીયાયત થાઇ. એક ગાઇ ઇક વાઇ વલી, મારિંગ બઇસઇ ટોલઇ મિલી; સરસ કથા એક ભાખઇ નરા, ચડવડ ચાલઇ એક નર ખરા. તપસી હરિ-ગુણ ગાવઇ ભલા, બાહ્યભાવ દાખઇ નિર્મલા; પણિ મનમાંહિ નહી તે ભલો, આગલિ કથા તેહની સાંભલો.
વાણી સુલલિત તેહની સુણી, જાણઇ મોટઉ છઇ એ ગુણી; ભોજન ભગતિ ભલી પરિ કરઇ, ઇણિપરિ સહુ મારિંગ સંચરઇ.
કુમરતણી તે મતિ સુપ્રકાસ, તપસીનો ન કરઇ વીસાસ; એહનો ઉત્તમ નહી આધાર, જાણી અંગિતતણઉ પ્રકાર. કરી ચેતન રથ ખેડઇ યદા, મહા ગહન વન આવિઉં તદા; નાનાવિધ દીસઇ તિહાં વૃક્ષ, પંખીના તિહાં દીસઇ લક્ષ. અતિ વિસમી તે દીસઇ વાટ, પંથીજન સહુ ચાલઇ થાટ; ટૂંકી વાત કથા-વિનોદ, વન દેખી ભાગો મન મોદ.
વામ અંગ ફરુકઇ તેહના, ચિંતઇ ‘નહીં એ સોહામણા’; કોઇક સબલ ધરિ ભય મન્નિ, કોઇ લખમીનું કરઇ યતન્ન. કે બીહતા આગલિથી *સુલઇ, કેઇ આખડતા ધરણી ઢલઇ; કુમર કરઇ ધીરજ તસ સહી, કેતી ભૂમિ તે આવ્યા વહી. આવ્યો દિનકર સિર ઊપરિ, શર દેખી કુઅર ભૂતરઇ; ધોઈ હાથ નઇ જલ વાવરઇ, તરુછાયા વિશ્રામ જ કરઇ.
૧. સાર્થ. ૨. ઇંગિત. ૩. આનંદ. ૪. કોઇની સાથે જોડાઇ ગયા. ૫. ભૂતલ પર.
For Personal & Private Use Only
૪૬૮
૪૬૯
૪૭૦
૪૭૧
૪૭૨
૪૭૩
૪૭૪
૪૭૫
૪૭૬
૪૭૭
393
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
394
સ્થાનસાગરજી કૃત
४७८
૪૭૯
४८०
૪૮૧
તખિણ તપસી કરઈ વિચાર, પણ મનમાંહિ નહી મનોહાર; જો અટવી વહેલી જાઈ સઈ, તલ મુઝ ચીંતત નવિ થાઈસઈ.” પાપીહૃદય વિમાસણ કરઈ, આવી વાણિ ઈસિ ચિરઈ;
જો પ્રસાદ હું તુચો લહું, તુણું વીનતી મોરી કહી. આપણ પંથિ સહાઈ હુયા, માહોમાંહિ નહી જુજુઆ; મુઝ મનિ હરખ ઊપન્નો, ભોજન સહુનઈ દેવાતણઉ. એણઈ વજે વરષા-રિતુ રહિઉ, ચાલતા બહુ દાન જ લહિલ; તપસીજન નવિ રાખઈ વિત્ત, આપી ભોજન થાઉં પવિત્ત. દેઈ માન ઘણો મુઝ આજ, કરુ સજાઈ ભોજન કાજિ;' કરી નિમંત્રણ હરખિત ભયો, દૂધ-દહી લેવાનઈ ગયો. વિષમિશ્રિત તિહાં કરઈ પ્રયોગ, સાલિ-દાલિના કર્યા સંયોગ; નીપાઈ અનોપમ રસવતી, કુમર કન્હઈ આવઈ તે વ્રતી. કર જોડીનઈ એવું વદઈ, “ભોજન કારણિ આવો હવઈ'; કુમર કહઈ “સિર દૂખઈ ઘણો, ઋષિ ભોજન મુઝ અસુહામણો.” નૃપનંદન કરઈ દૃષ્ટિ સંકેત, અવર સહુનઈ જાણી હેત; ભાવિ પદારથ કિમ તે ટલઇ, કારણ તેહવા આવી મિલઈ. હરખ ધરતા તે મનમાંહિ, ભોજન કરઈ મનનઈ ઉછાહિ; ભોજન-રસ સરીરઇ સંચરઈ, તતખિણ સહુના જીવિત હરઈ.
૪૮૨
४८३
૪૮૪
૪૮૫
૪૮૬
For Personal & Private Use Only
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
395
४८७
४८८
૪૯૦
૪૯૧
દૂહાઃ
નૃપનંદન મનિ ચીંતવઈ, દેખી એ અનરથ; કપટી ધૂરત એ સહી, પર-મોષણ સમરથ. ધૂરત તવ બોલઈ તદા, “સુણિ એક મોરી વાત; હવઈ બલ નહીં બહાં તાહરું, કીધા સહુ નર ઘાત.” ખડગ ધરી ઘાયલે જિસઉં, કપટી ગેરક તામ; હાકી ઊઠિઉ સીહ જિમ, કુમર હણઈ તસ તા.
૪૮૯ મર્મિ હણિ કુમરઈ તદા, પડિલે ભૂમિ તિણિ વારિ;
વેદન ઊઠી તસ ઘણી, ચોર કરઈ પોકાર. ઢાલઃ ૨૫, રાગ-સામેરી. એકદિન વિદ્યાધર વીર-એ દેસી.
ઈણિ અવસરિ તે ચોરડો, વાત કહઈ મનિ કોરડો;
મોરડો કુમર! સુણો એક વયણડો એ ચોર શિરોમણિ મુઝ કહો, દુર્યોધન નામઈ લાહો; હવિ હુતો પ્રાણતણો વિયોગડો ઈ.
૪૯૨ મોટા પુન્યતણો ધણી, બુદ્ધિ અનોપમ તુમ્હતણી; મહાગુણી! વાત સુણ, એક હિતતણી ઈ.
૪૯૩ એ દીસઈ ગિરિ જામલા, તેહ તણી સંધિ ભલા; ઉજલા દેવભુવન બે રુયડા ઈ. તિહાં થકી પશ્ચિમની દિસઈ, મોટી એક શિલા દીસઈ; મન હસઈ જોતા તે થાનક સહીઈ. તિહાં ભૂમી-ગૃહ રુયડો, નવિ બોલું હું કુયડો; તું વડો સૂરવીર મહાસાસહી ઈ. જાયો તિહાં ધીરજ ધરી, તેહ શિલા કરયો “પર્ટી સંચરી કરયો વામ પ્રવેસડો એ.
૪૯૭ નવ યોવનવય શશિમુખી. તિહાં પત્ની રહઈ મુઝ સુખી;
સંમુખી જયશ્રી નામઈ તિહાં રહઈ. ૧. હોશવાળો. ૨. મારો. ૩. યુગલ. ૪. ખોટું. ૫. દૂર કરજો.
४८४
૪૯૫
૪૯૬
૪૯૮
For Personal & Private Use Only
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
396
હ્રવ્ય બહુલ તિહાં માહરો, નારીસિઉં હાથિ કરો; સંચરો પથઇ જિહાં ઇચ્છા મનતણી ઇ.
તું ઉપગાર શિરોમણિ, એહ વાત તુઝનઇ ભણી; મહાગુણી! જાઇસ હુ હિવ યમ-ઘરઇ એ.
વલી-વલી હું તુઝનઇ ભણું, તુઝનઇ સ્યુ કહીઇ ઘણું?; મુઝ તનુ દારુ અગિન કરી જાલવુ એ’.
એહવી વાત સકલ કહી, ચોર ગયો પરભવ વહી; તિહાં સહી મેલી દારુ વનતણા ઇ.
કર અગનિ તસ તનુ ઠવઇ, પરઉપગારી તિહાં હવઇ; તે હવઇ મનિ ચિંતઇ કુંઅર ઇસિઉ ઇ.
U UUUU
For Personal & Private Use Only
સ્થાનસાગરજી કૃત
૪૯૯
૫૦૦
૫૦૧
૫૦૨
૫૦૩
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદન રાસ
397
૫૦૪
૫૦૫
૫૦૬
દૂહીઃ
પૂણ્યતણા પરભાવતી, મોટ૯ ટલ્યો કલેસ: દુર્યોધન તસ્કર તે હણ્ય, બુદ્ધિતણાં વિસેસ. કૌતક જોવા કારણિ, ચીંત મનિ વલી તામ; જઈ હવઈ જિહાં ચોરનો, વિસમાં દીસઈ ઠામ.” ઢાલઃ ૨૬, રાગ-મારુણી. આરોહી રથ ઉપર, કરી ઘરી ખડગ સહાય; નિજ નારી સરિસુ ચલઈ, ગિરિ મારગિ તે જાય કુમર તવ ચાલિ હો, ધરતો હરખ અપાર. કુમર૦ આંકણી. વિષમપંથ વિષમાયુધી, ચાલઈ વિસમી વામી વાટિ; ચોર પ્રદર્શિત મારગઈ, ઉતરઈ વિસમાં ઘાટ. જવ આવિલ તિતિ થાનકઈ, દેખઈ દેવ ભુવન; તિહાં થકી પશ્ચિમની દિસા, દેખઈ એક ઉપવન્ન. વૃક્ષ એક મૂલે ભલી, દેખઈ શિલા પ્રધાન; આવી તિહાં ઊભો રહિલ, દેખી તે અહિનાણ નૃપનંદન નિજ કરિ કરી, શિલા ઊઘાડઈ તે; *તમપૂરિત પેખઈ તિહાં, પાતાલ કેરો ગેહ. ચિતિ ચીંતન કરઈ “એહવી, ભલો નહી પરવેશ'; શબદ સૂણાવઈ દૂરિથી, રહી દ્વારતeઈ પ્રદેશિ. સુણી શબદ આવઈ તિસઈ, રમણી રુપ નિધાન; જાણઈ ભુવનની દેવતા, નિરખઈ કુમર સુજાણ.
૫૦૭ કુમર૦
૫૦૮ કુમર૦
૫૦૯ કુમાર
૫૧૦ કુમાર
૫૧૧ કુમર૦
પ૧૨ કુમર૦
૧. પ્રભાવથી. ૨. હાથમાં. ૩. નિશાનિ. ૪. અંધારભર્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
398
સ્થાનસાગરજી કૃતા
૫૧૩ કુમાર,
કોકિલ કંઠી કામિની, બોલઈ વયણ રસાલ; “મંદિર પધારઇ માહરઈ, ભોગવિ ભોગ વિશાલ.” દેખી તેહની ચાતુરી, મોહિલ પડિલ નરિંદ; જિમ પારઘી પાસિં કરી, પાડઈ મૃગ જિમ ફંદ. મદનમંજરી નિજ પ્રીયતણો, જાણી ચિત્તવિકાર; કર-કમલઈ આવી હણઈ, બોલઈ વયણ ઉદાર.
પ૧૪ કુમર૦
પ૧૫ કુમર૦
૧. જાળ બિછાવીને કરાતો શિકાર.
For Personal & Private Use Only
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
399
૫૧૬ સાંભલિ.
૫૧૭ સાંજલિ
૫૧૮ સાંભલિ.
૫૧૮
૫૧૮ સાંજલિ
ઢાલઃ ૨૭, માતા કુંતા ઈમ ભણઈ-એ દેસી.
સાંભલિ પ્રીતમ! વીનતી, આણી મનડું ઠામ રે; ચતુર વિચક્ષણ તું ભલો, મનોહર તોરો નામ રે. મુઝ મન તુમ્હ ગુણિ મોહીલ, જિમ ચાતુક જલધાર રે; જિમ દિનકરનઈ કમલિની, કોઇલ જિમ સહકાર રે. તુઝ કારણિ માત-પિતા, છંડ્યો સવિ પરિવાર રે; મૂકી લખમી તાતની, મંદિર મુઝ મનોહાર રે. સાથ લીધો માં તાહરો, એવડા કરીય પ્રકાર રે; નેહ ધરઈ કિમ એડસિઉ?' લજ્જા નહી લગાર રે. અંબ જાણી મઈ સેવક, મકરસિ લીંબ સભાવ રે; આણી રે કુલની લાજડી, તજુ એ ઉપરિ ભાવ રે. જે નવ-નવ નારીનું મિલઈ, તે લહઈ દુખ અનેક રે; અંગીકૃત નવિ છાંડીઈ, આણીજઈ મનિ ટેક રે. ग्रही टेक नहु छोरइ, जो जीभई जर जायइ। माठो कहा अंगारमइ तहा चकोर चवायइ ।। ૨ટક યદા હસિઉં મિલઈ, તિહાં ધરઈ તેહ જ રંગ રે; તિમ નવિ થઈઈ પ્રીઉડા, કીજઈ નહી એ સંગ રે. પગિ-પગિ નારી સુખ રે, કીજઈ વલિ જો મોહ રે; કુલની સોભા નવિ રહઈ, નવિ પામીજઈ સોહરે. નેહ તજી મુઝ ઊપરિ, કિમ વંછઈ પીઊં એહ? રે; નિષ્ઠુર ચિત્તમાંહિ હુઉં, તજિઉ મુઝ ઊપરિ નેહરે'.
પ૨૦ સાંભલિ૦
પ૨૧ સાંભલિ.
પ૨૨ સાંજલિ
પ૨૩ સાંભલિ.
પ૨૪ સાંભલિ.
૧. લજ્જા. ૨. સ્ફટિક.
For Personal & Private Use Only
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
400
સ્થાનસાગરજી કૃતા
૫૨૭
દુહીઃ
વચન સુણી નિજ નારિનાં, ચિત્તિ ચીંતાં ભૂપાલ; કામી મૃગનઈ પાડવા, મંડિલે માયા જાલ.
૫૨૫ એ નારી નહીં રુયડી, જો મંડઈ નિજ ભાવ; સુંદર જિમ કિંપકકુલ, ભીંતરિ કટુક સભાવ.
૫૨૬ જો વીસાસ કરું ઈહા, લોભ ધરી મનમાંહિ;
તો નારી છલ કેલવી, પાડઈ દુખ અશાહિ”. ચોપાઈઃ
છંડી ધન-નારી ચોરની, ચાલિઉં સુંદરનૃપ-સુત ગુણી; આરોહી રથ ઊપરિ તદા, નર-નારી બેઉ સમુદા.
પ૨૮ ચ્યારઈ દિસિ અવલોકન કરઈ, ધીરજ ધરી મારગિ સંચરઈ; પેખઈ તિનિ થાનકિ ખિન રહી, નાસઈ ભિલ દિસો-દિસિ સહી. પ૨૯ ચકિત થઈ ચીંતાં એહવું, “એ તુ વલી દીસઈ છઈ નવું; કિણ કારણિ એ નાસઈ નરા?, પાડઈ મુખિ બુબારવ ખરા.” પ૩૦ રાખી રથ આઘો નહિ ચલઈ, ઊભો રહી પેખઈ નયણલે; પેખઈ કુમર મતંગજ ઇસ્યો, સજલ મેઘ ગાજંતઉ જિસ્યઉ. પ૩૧ ઊજલવર્ણ નઈ મોટી કાય, ચપલપણઈ તે ચિહું દિસિ ધાય; ઊલાલતો સુંડા દંડ, ભાંજઈ તરુવર મહા-પ્રચંડ.
પ૩૨ કરિ કપોલ મદધારા ઝરઈ, મધુકરગણ ગુંજારવ કરઈ; ચાલિઉ આવઈ ઊતાવલો, ચિંતઇ કુમર “નહી એ ભલો.' પ૩૩ સહસા કરિ પેખઈ સુંદરી, ખેદ ધરઈ મનમાં મંજરીઃ પ્રાણનાથ! સ્યુ કરસ્યો હવઈ?'વલી-વલી દીનવદન થઈ વદઈ. પ૩૪
૧. અથાગ.
For Personal & Private Use Only
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
401
૫૩૫
પ૩૬
૫૩૭
૫૩૮
સમઝાવી ચાલિલ જિમ સીહ, છોડી રથ એકલો અબીહ; ખડગ સબલ નિજ હાથ ધરઇ, ગજ સનમુખ કુંઅર સંચરઈ. ક્રોધ કરી ગજ ધાયલ ધસી, નાખી વસ્ત્ર કીલ તવ વસી; ગજ શિખા પૂરી સવિ લહઈ, ભ્રમણિ જમાડીનઈ તસ દહઈ. ખેદ પમાડી ગજ બહુ વાર, વસિ આણીનાં ચલિઉ કુમાર; મૂકી કરિ રથ આવી ચડિઉં, ખેડ્યઉ રથ જાઈ દડવડ્યઉં. સહસા તવ પેખઈ આગલિ, જેહનઈ દરસનિ ધીરજ ગલઈ; મુખ પસારી ઊઠિઉ વિકરાલ, આવ્યો વ્યાઘ જિસ્યો એ કાલ. છંડી રથ કુંઅર ઊઠીયો, વામ ભુજા નિજ પટિ વીંટી; નિજ કર તસ મુખમાંહિ ધરઇ, લેઈ ખડગ દ્વિધા તસ કરઈ. ચાલ્યા હરખ ધરી નર-નારિ, વલલી અટવી ઘણી તિવારિ; દૂરિ થકી તવ પેખઈ ફણી, શ્યામવરણ સિરિ સોભઈ મણી. રાતઈ લોચનિ વિષ બહુ ઝરઈ, દ્રષ્ટિ દેખત જન ભસ્મી કરઈ; પાછઈ પગિ તે ચાલ્યો જાય, નિરખઈ કુમર ઇસ્યુ મહાકાય. સમરઈ વિદ્યા જે સર્પની, દુગમુખ બંધનની જે ભણી; વિદ્યાબલિ તેહનઈ વસિ કરી, આગલિ ચાલિઉ તે પરિહરી. ઈણિપરિ ઉલ્લંઘી કંતાર, નર-નારી ધરઈ હરખ અપાર; મૂકઈ મહી તે બીહામણી, સીમા આવઈ શંખપુરતણી.
૫૩૯
૫૪૦
૫૪૧
૫૪૨
૫૪૩
૧. નિર્ભય.
For Personal & Private Use Only
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
402
સ્થાનસાગરજી કૃત
૫૪૪
૫૪૫
૫૪૬
૫૪૭
દૂહીઃ
પુણ્યતણા પરભાવથી, મોટ૬ ટલિઉ કલેસ; વાઘ-ચોર-ગજ-સર્પના, ભય ઠંડ્યા અસેસ. દુખ આવઈ ધીરજ ધરઇ, તે લહઈ નર કલ્યાણ; ગઈ લછિ તસ સંપજઈ, પામઈ જગિ તે માન. પાંડવ પાંચઈ વનિ રહ્યા, કીધા વન ફલ આહાર; પુન્ય પસાઈ તે વલી, સંપદ પામઈ સાર. અગડદત્તકુમાર તવ, હરખ ધરી મનમાંહિ;
મારગિમાંહિ નવ-નવાં, કૌતક જુઈ ઉચ્છાહિ. ઢાલઃ ૨૭, ફાગની.
હવઈ નૃપસુત નિજનારિનઈ, દેખાડઈ પુર ગામ; આવઈ તરુ જે પંથના, આખઈ તસ વલી નામ. વન-વાડી તિહાં રાયડાં, મધુકર કરઈ ગુંજાર;
આરામિક આવી કરી, આપઈ ચંપકહાર. કિહાં વલી પેખઈ રુડા, ચરતા ગોકુલવૃંદ; દૂધ-દહી લેઈ ગોકુલી, આપઈ આવી નરિંદ. કિહ વલી મૃગ ટોલઈ મિલ્યા, દેખાડઈ નિજનારિ; ચકિત થઈ જોવઈ તદા, રથ સનમુખ તિણિ વારિ.
એ મુઝ ક્રીડાથાનક, વનિતા જુઉ પ્રધાન; ચપલ તુરંગમ નિત ચડી, ખેલતા ચઉગાન.
૫૪૮
૫૪૯
૫૫૦
૫૫૧
૫૫૨
૧. કહે છે. ૨. માળી.
For Personal & Private Use Only
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
403
પપ૩.
૫૫૪
એ સનમુખ નિરખ ભલાં, સજલ સરોવર ચંગ; આવી જલક્રીડા ઈહાં, કરતા મનનઈ રંગિ'. દેખાડી ઇમ કૌતક, પામઈ મનિ ઉલ્હાસ; પુન્યતણઈ સુપસાઉલઈ, પગ-પગ લીલ વિલાસ. ઈણિ અવસરિ તિહાંઆવીયો, કુમર સૈન્ય તિરિવારિ; હય-ગ-રથ-પાયક વલી, સકલ મિલ્યો પરિવાર. વાજઈ ભૂગલ ભેરડી, વાજઈ તબલ નીસાણ; મયગલ ચાલઈ મલપતા, પાખરીયા કેકાણ. અતિ આનંબરિ આવીયો, નિજ પુરિ આસનિ જામ; શ્રીસુંદર નૃપ સાંભલી, હરખ ધરઈ મનિ તા.
૫૫૫
૫૫૬
૫૫૭
૧. શણગારેલ. ૨. ઘોડા. ૩. નજીક,
For Personal & Private Use Only
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
404
સ્થાનસાગરજી કૃત
દૂહા
૫૫૮
સેવક દીઈ વધામણી, કુમરતણી તબ જામ; દાન-માન સવિ આપીઇ, આપઈ જીવિક ઠામ. પ્રેમ-જલ અંગિ ઊલટઈ, જિમ સાયરનું પુર; જિમ કેકી ઘન ગાજતઈ, વાધઈ આણંદ ભૂરિ.
૫૫૯ ચિરકાલી મુઝ સુતતણઉ, વિરહ ટલિઉ હવઈ આજ; પુનરપિ અંગજ એ હુઉં', ઈમ ચીંતઈ મહારાજ.
પ૬૦ ઢાલઃ ૨૮, રાગ- કાફી.
શ્રીસુંદર નરપતિ તદા, કરઈ સુંદર નગર પ્રવેસુ રે; તિહાં ઉછવ અતિ જગીસો રે, નેહ ધરી સુવિસેસુ રે.
પ૬૧
ઘરિ આયું સોભાગી લાલના. આંકણી તું મનમોહન ગુણમણિ-રોહણ, તુઝ દરસન મોહનગારી રે; તું તું મેરે પ્રાણ આધારા રે, તું તું જીવનદાન-દાતા રે. પ૬૨ ઘરિ૦ ઘર-ઘરિ કુંકમની છટા, વલી મંડપ રચના રુડી રે; પંચરંગતણી તિહા ગુડી રે, ધજ લહકઈ જાણે એ દૂડી રે. પ૬૩ ઘરિક શૃંગાર્યા ચતુઃ પંથ ભલા, ભલી વાતાયનની 'ઉલી રે; વલી નગરતણી જે પોલી રે, તિહાં બાંધી કનક કચોલી રે. પ૬૪ ઘરિ૦ તોરણની રચના કરી, કરી દીરઘ દામકી માલા રે; ઠવઈ દ્વારપ્રવેશિ વિશાલા રે, તિહાં વાજઈ તાલ કંસાલા રે. પ૬૫ ઘરિત્ર મયગલ ચાલઈ મલપતા, ઠલકતી પાખર ઢાલા રે; વલી સોવન ઘૂઘર વાલા રે, સીંદૂરઇ સોભિત ભાલા રે. પ૬૬ ઘરિ૦
૧. શ્રેણી. ૨. શણગારેલ ઘોડા.
For Personal & Private Use Only
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
405
બંદીજન બરદાવલી, ભણઈ આગલિથી કરજોડી રે; રાજા આપઈ કનકની કોડી રે, લહઈ કરણતણી તવ હોડી રે. પ૬૭ ઘરિ વાજઈ પંચ શબદ ભલા, વલી ગુરહર ઘોર નીસાના રે; વિચિ વાજઇ અમૃતી તાના રે, ચલઈ સાથઈ રાય નઈ રાણા રે. પ૬૮ ઘરિત્ર ઊંચી રહી અટાલીઈ, જોવતિ ભુંભલી-ભોલી રે; પહિરી નવરંગ ચોલી રે, કરિ ધરી ચંદન કચોલી રે. પ૬૯ ઘરિ૦ નેહ ધરી નૃપ ઊપરિ, ભરિ-ભરિ મોતીન થાલી રે; વધાવઈ નવરંગ બાલી રે, મૃગનયની વદન નિહાલી રે. પ૭૦ ઘરિત્ર કુમર ચડિલ કરિ ઊપરિ, નૃપ સુંદર શિવ કાંઈ સોહઈ રે; બેઊ પુરજનના મન મોહઈ રે, સુની સીમાડા મનિ કોઈ રે. પ૭૧ ઘરિત્ર જિમ રોહિણિલું ચંદ્રમા, તિમ નારીયુગલસિલું આવઈ રે; માય દેખી આણંદ પાવઈ રે, આણી ઊલટ અંગિ વધાવઈ રે. પ૭૨ ઘરિક
૧. અતિશય મુગ્ધા.
For Personal & Private Use Only
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
406
સ્થાનસાગરજી કૃત
પ૭૩
દૂહાઃ
ઈણિ પરિ બહુ ઉછવ કરી, હરખ ધરી નિજ ચિત્તિ; દેઈ આલિંગન પુત્રનઈ, કરઈ જન્મ પવિત્ર. જનની કરઈ ૧૩યારણઉં, આણી મોહ અપાર;
ભલિ આવ્યો સુત! તું વહી, અમ્ય કુલ તણો આધાર.” નીપાઈ બહુ રસવતી, માંડઈ સોવન થાલ; સુત સિપ્ર બઈઠો નૃપ તદા, ભોજન કરઈ રસાલ. ભોજન કરી ઊઠઈ યદા, પૂછઈ કુમર વૃતંત; કહઉ મુઝ કિણિ પરિ તુમ્હઈ લહી, એવડી ઋદ્ધિ મહંત?'.
પ૭૪
૫૭૫
૫૭૬
૫૭૮
અગડદત્તકુમાર તવ, ભાખઈ પૂરવ વાત; સુણી વિસ્મય પામઈ તદા, હરખઈ નિજ મનિ તાત.
૫૭૭ સમભૂમિ નિજમિંદિરઇ, આવી કરઈ નિવાસ;
પંચ વિષયસુખ ભોગવઈ, પૂરવ પુન્ય પ્રકાસ. ઢાલઃ ૨૯, રાગ – સારિંગ. દેસી-મધુકરની.
ઈણિ અવસરિ તિહા વાઈયો, મલયાચલનો વાયુ સુંદર; માસ વસંત તે પ્રગટીયો, મઉરી સવિ વનરાય સુંદર. વાત સુનઉ હવઈ તિહાં ભલી, નૃપસુતની મનિ લાય સુંદર; સરસ કથા કહું તેહની, સુણતા અચિરજ થાય સુંદર. આંકણી. પ૮૦ વાતો મઉર્યા કેસૂ યડાં, કિંશુક વદન સમાન સુંદર; જાણે મદન નૃપ તિહાં દીયા, તંબૂ લાલ સુવાન સુંદર. ૫૮૧ વાત,
૫૭૯
૧. ઓવારણા. ૨. જલ્દીથી. ૩. મધુરી. ૪. પોપટની ચાંચ.
For Personal & Private Use Only
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
407
જાઈ જઈ વર કેતકી, ફૂલઈ ચંપક વૃક્ષ સુંદર; દમનો પાડલ માલતી, મોગરના વલી "લક્ષ સુંદર. ૫૮૨ વાત મધુરધ્વનિ મધુકરતણી, સુણીઈ બહુ નિલ-૧ઠોર સુંદર; જાનો રતિપતિ કેરડી, દુંદુભિ વાજઈ ઘોર સુંદર.
૫૮૩ વાત, કોઈ[1] કરઈ ટહુકડા, બઈઠી તરુ સહકારિ સુંદર; માનું મદનનૃપ આવતાં, મંગલ ગાવઈ નારિ સુંદર, ૫૮૪ વાત, કોમલ કિસલય લહલઈ, સોહઈ વૃક્ષ વિસેસ સુંદર; માનો અનંગ નૃપ સુંદરી, પહરઈ નવ-નવ વેસ સુંદર. ૫૮૫ વાત, નિરમલ નીર ખડોકલી, ઝીલઈ ન એકંતિ સુંદર; છાંટાઈ જલ પચરક ભરી, નારી કેરા કંત સુંદર.
૫૮૬ વાત છાંટઈ કેસર છાંટણા, ગાવઈ વીણા સુરાગ સુંદર; ડફ વાજઈ સોહામણા, ભોગી ખેલઈ ફાગ સુંદર, ૫૮૭ વાત વનપાલકિ આવી કરી, વીનવીઉ તવ ભૂપ સુંદર; વન ક્રીડા રમવા ચલિઉં, જાણી વસંત અનૂપ” સુંદર. ૫૮૮ વાતo હય-ગય-રથ-પાયક ચલઈ, જે નરપતિ પરવાર સુંદર; દુંદભી નાદ વજાવતાં, આવઈ વનિ મનોહાર સુંદર. ૫૮૯ વાત વાત સુની શ્રવણઈ ઈસી, ખેલન જાઈ કુમાર સુંદર; નિજ પ્રીયાસિક પરવરિલ, ધરતો હરખ અપાર સુંદર. પ૯૦ વાત પુરજન નિરખઈ નેહસિઉં, જાણઈ ચંદ ચકોર સુંદર; સોહઈ અભિનવ દિનમણી, પ્રગટ૮ જિમ ભઈ ભોર સુંદર. પ૯૧ વાત. ખંધિ ચઢી ગજરાજની, વનિ આવાં નરરાજ સુંદર; નારીસરિસ તિહાં રમાઈ, મૂકી મનની લાજ સુંદર.
૫૯૨ વાત
૧. લાખો. ૨. મંગલ અવાજ. ૩. હોજ. ૪. ખંજરી જેવું ઢોલક. ૫. વસંતમાં ગવાતું ગીત.
For Personal & Private Use Only
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
408
સાર સિંગાર સોહાવતી, ચોલી ચરણા ચંગ સુંદર; જાણઇ અણંગ-રતિ જોડિલી, કેલિ કરઇ મન રંગિ સુંદર. મદનમંજરી કંઠિ ઠવઇ, નિજ કરિ ચંપક માલ સુંદર; ચૂઆ ચંદન છટકઇ ઘણા, છટકઇ લાલ ગુલાલ સુંદર. વડી વાર કૌતક કરઇ, ખેલઇ ફાગ વસંત સુંદર; નર-નારી મિલી જોડિલી, અનોપમ સુખ વિલસંત સુંદર.
For Personal & Private Use Only
સ્થાનસાગરજી કૃત
૫૯૩ વાત૦
૫૯૪ વાત૦
૫૯૫ વાત૦
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
409
દૂહાઃ
૫૯૯
શ્રી સુંદર નરપતિ હવઈ, ક્રીડા કરી અપાર; પુરજન સહુ સાથઈ કરી, આવઈ નગર મઝારિ.
પ૯૬ ભોગીભમરુ કુમાર તવ, પ્રાણપ્રિયા નિજ નારિ; નવ-નવ પરિ કૌતક કરી, ખેલઈ વનહ મઝારિ.
૫૯૭ ભાવી પદારથ નવિ ટલઇ, લિખ્યઉ ન મેટઈ કોય; સુખ-દુઃખ સરજિઉં જે ઘડી, તેહવુ નિશ્ચઈ હોય.
૫૯૮ સખા મિલઈ વલી તેહવા, તેહવા મિલઈ ઉપાય; મતિ વલી હોયઈ તેહવી, જેહવું આગલિ થાય. નૃપનંદન તવ વનિ રહઈ, નિજ નારીનઈ સંગિ; ધકેલહરઈ આવી કરી, બસઈ મનનઈ રંગિ.
૬૦૦ ઢાલઃ૩૦, રાગ-મેવાડો.
કેલિડરઈ નૃપ આવીનઈ રહઈ, સાથિ લેઈ નિજ નારિ; શરીરતણી છાયા હોઈ જેઠવી, ન રહઈ દૂરિ લગાર.
૬૦૧ “સુણયો ભવિયણ! હવ જે તિહા હુઉં, મોહતણી જે વાત; સુખ-દુખ પામઈ રે તેહ તી પ્રાણીયો, જિનવાણી વિખ્યાત. ૬૦૨ સુણયો પંડિત નરનઈ સીખ ઈસી કહી, મ કરો નારિસું નેહ; સુખ થોડો લહઈ તેહથી જીવડો, દુખ પામઈ બહુ તેહ. ૬૦૩ સુણયો. ખોટઈ મનિથી રે માયા કેલવઈ, પાડઈ નરનઈ રે પાશિ; ભાવ ભલા દેખાડઈ નવ-નવા, બોલઇ વચન વિલાસ. ૬૦૪ સુણયો
૧. ક્રિીડાગૃહમાં.
For Personal & Private Use Only
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
410
સ્થાનસાગરજી કૃત
નારી વચનઈ રે સુરનર ભોલવ્યા, મોટા વલિ જે મુનિંદ; ઈણિ વનિતાઈ પાય નમાડીયા, હરિ હર-બ્રમ્હા-ચંદ્ર'. ૬૦૫ સુણયો. હવઈ તે નૃપસુત નારી મોહિલ, ન સહઈ વિરહ લગાર; જિમ મધુકર મનિ કમલનિ સુરભઇ, તિમ હુઉ તે કુમાર. ૬૦૬ સુણયો. સહસા દંસ થયો તવ નારિનઈ, નાગતણુ તિણિ વારિ; પ્રીઊ ઊછંગમાં તવ આવી પડઈ, “હા! હા!' કરીય પુકાર. ૬૦૭ સુણયો. નેહ વિલુધરે નિજ મનિ દુખ ધરઈ, કરઈ બહુ મંત્ર પ્રયોગ; વિષ વ્યાપઈ ખિણમાંહિ તદા, પામઈ પ્રાણ વિયોગ. ૬૦૮ સુણયો. દેખી મુરછા મુગધ લહઈ તિહાં, કુણ કરઇ આય ઉપાય; વાયઈ સીતલ વનની વાયરુ, ચેતન લહઈ વલી રાય. ૬૦૯ સુણયો. મુખિ નીસાસા રે નાખઈ અતિ ઘણા, વલી-વલી કરઈ રે વિલાપ; ગુણ સંભારઈ રે જે નિજ નારિના, વાધઈ વિરહનો વ્યાપ. ૬૧૦ સુણયો. કુન અવગુનિ નવિ બોલઈ મુહસિઉં?, સસિનેહી! સુકમાલી; એહ અવસ્થા રે દેખી તાહરી, મુઝ મનિ ઊઠઈ રે ઝાલ. ૬૧૧ સુણયો. કેતા ગુણ સંભારુ તાહરા? કામિની! કોમલઅંગ; શશિવદની! શુભ વાણી મુખિ વદઉં, ઉપાયો મુઝ રંગ.' ૬૧૨ સુણયો. માયા પડિલરે કુરે કુમર તે ટલવલઈ, થોડાં જલિ જિમ મીન; નયનઈ જલધર આવિલ ઊલટી, મોહિલ પડિલે થાઈ દીન. ૬૧૩ સુણયો.
૧. લુબ્ધ. ૨. આંધળો બનીને.
For Personal & Private Use Only
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
411
દૂહીઃ
૬૧૪
૬૧૫
૬૧૭ મહા
ચતુરાઈ ચિત્તિ પરિહરી, ઠંડી જ્ઞાન-વિજ્ઞાન; મોહિ પડિઉ કુમાર તવ, ધરઈ મંજરી ધ્યાન. ચિંતઈ ચિત્તિ કુમાર તવ, “એ નારી વિણ આજ; અથિર સહુ માહરઈ હુઉં, તન-ધન-યોવન-રાજ. પુનરપિ જીવિત એ લહઈ, પુન્યતણઈ સંયોગિ; તુ હું પ્રાણ ધરું હવઇ, નહીતર અગ્નિ પ્રયોગ.”
૬૧૬ ઢાલઃ ૩૧, રાગ- જયશ્રી. કહાલુકહીઈ વ્રજકીવાત-એદુપદની દેસી.
મહામનિ મોહિ પડિલ કુમાર, રાગસમુદ્રમાંહિ બૂડતા; જિનધર્મ રાખણહાર. વનિતા વચનિ ભ્રમણિ ભમાડિયા, ભેદિયા કામવિકાર; તેહુ પણિ સંજમથી પડીયા, નંદષેણ આદ્રકુમાર. ૬૧૮ મહા વેણી ફરસઈ સંભૂતિમુનિ ચૂકો, સંજિમ કરઈ અસાર; કરી નિદાન ચક્રીપદ લીધો, સહિ દુખ નરગિં અપાર. ૬૧૯ મહાસૂરવીર નિજ ધીરજ છંડી, ચરણિ નમઈ નિત નારી; ઉમયા વચન સુની હરિ નાચ્યો, મૂકી ધ્યાન ઉદાર. ૬૨૦ મહા. મોહ અંધ ગજ પરવરિશ હીંડઇ, મંજઈ શમતરુ સાર; છંડઈ જે સમપંથ ભલેરો, વિષમઈ કરઈ પ્રચાર.
૬૨૧ મહાઇ વિષની વેલિ કહી એ અબલા, ધન્ય જે કરઈ પરિહાર; મૂરખનર જે પરસ્ત્રીવયણે, ઇંડાં કુલ આચાર. વિરહ થકી નૃપનંદન તતખણ, મનિ ધરઈ દુખ પ્રકાર; ખિણ રોવઈ ખિણમહી આલોટઈ, મુખિ કરઈ હાહાકાર.
૬ ૨૨ મહાઇ
૬ ૨૩ મહા
For Personal & Private Use Only
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
412
સ્થાનસાગરજી કૃત
એ વિન જીવિત ન રહઈ મોરો, અવર ન કો આધાર; વનિતા તનસંગઈ નિજ તન સ્ટાર્સ, કરી હવઈ અગનિ પ્રકાર .” ૬૨૪ મહા ઈમ ચીંતવી વન દારુ તિહાં મેલી, ચિતા રચઈ તિરિવારિ; નારિસરિસુ હલનતણો મનિ, યાવત્ કરઈ વિચાર. ૬૨૫ મહા
૧. બાળુ.
For Personal & Private Use Only
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દૂહા
.
ઇણિ અવસરિ તિહાં આવીયો, પુન્યતણઇ પરમાનિ; ગગનમાગિ ચાલતુ, ખેચરતણુ વિમાન.
તિણિ થાનકિ ઊભો રહઇ, દેખી અસંભમ વાત; કુમર પ્રતિ પૂછઇ તદા, ચિત્ત કરી અવદાત.
કહઇ ‘ઉત્તમ! કિનિ કારણિ, કરઇ તું આતમઘાત?; જીવિત નર સુખ લહઇ વલી, કીરતિ જસ વિખ્યાત’.
ચોપઇઃ મલ્ચરમાંહિ.
ઇમ પૂછઇ ખેચરયુગ યદા, વલતુ બોલઇ કુંઅર તદા; ‘વિરહતણો દુખ મુઝ મનિ દહઇ, તેહની વેદન કો વિ લહઇ.
પ્રાણથકી વલ્લભ માહરઇ, એ નારી વિણ ખિણ નવિ સરઇ; ઘણી વાર ઇણિ થાનકિ સહી, ક્રીડા કીધી વનમાં રહી.
આજ લહિઉ મોટઉ સંતાપ, આવી હંસ દીઇ મહાસાપ; નાગવિષ દેહી સંચરઇ, મુઝ નારી પુહતી યમઘરઈ. પ્રગટિઉ અશુભ-ઉદય મુઝ આજ, એ વિન જીવિત કેહે કાજ?; એ સાથઇ મઇં આપ્યાં પ્રાણ’, વાણી એહવી વદઇ અજાણ.
સુની ખેચર બોલઇ તવ હસી, ‘મૂરખ! કરઇ વિમાસણ કિસી?; જીવતું નર પામઇ કલ્યાણ, જિમ સુખ પામિઉ ભાનુ પ્રધાન.
પુનરિપ વલી પામી સરસતિ, જુ જીવિત ધારિઉ શુભમતિ; ખિણ એક રહઇ તું ધીરજ ધરી, ' ઇસી વાણિ ખેચરિ ઉચરિ. પરદુખ દેખી જે દુખ ધરઇ, તસ મુખ દેખી લોચન ઠરઇ; વિદ્યાધર આણી ઉપગાર, જલ અભિમંત્રી દીધી ધાર.
For Personal & Private Use Only
૬૨૬
૬૨૭
૬૨૮
૬૨૯
૬૩૦
૬૩૧
૬૩૨
૬૩૩
૬૩૪
૬૩૫
413
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
414
સ્થાનસાગરજી કૃત
તવ સચેત સા હુઈ સુંદરી, દીરઘ નિષ્ઠા(દ્રા) નાઠી પરી; વસ્તૃતણી તવ કરઈ સંભાલ, વલી-વલી સનમુખ જોવઈ બાલ. ૬૩૬ દેખઈ વિદ્યાધર ઉભલા, તિણિ થાનકિ સોહઈ જામલા; મુખછાયા દેખઈ પ્રીયતણી, ચકિત થઈ પૂછઈ ભામિની. ૬૩૭ પ્રાણનાથ! કિમ તુમ્હ એહવા?, એહ પુરષ કુણ દીસઈ નવા?;' કુમર કહઈ “એ પૂરવ મિત્ત, સુણી નારી હરખાં નિજ ચિત્ત. ૬૩૮ હાવભાવ ભલ દેખાડતી, કામીમૃગ નયણે પાડતી; સહસા ઊઠી કુમર-ઊછંગિ, બાંસી મનિ ઊપજાવઈ રંગ. ૬૩૯ ચરણ નમઈ વિદ્યાધરતણા, નૃપસુત બોલઈ તસ ગુણ ઘણા; પરઉપગારી શિરોમણિ તુચ્છે, તુણ્ડ આવઈ જીવિત લહિઉં અડે. ૬૪૦ વિદ્યાધર નિજ થાનકિ જાય, નર-નારી "રલિયાયત થાય; દેખી દેવભુવન મનોહાર, આવી રાતિ વસઈ નર-નારિ. ૬૪૧
૬૪૧
૧. આનંદિત.
For Personal & Private Use Only
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
415
૬૪૨
૬૪૩
૬૪૫
દૂહીઃ
યક્ષ ભુવનિ આવઈ યદા, ઊલટ ધરી અપાર; તિમરપૂર દેખઈ તદા, ચિંતઈ ચિત્તિ વિચાર. કરી અગનિ ઈણિ થાનકિ, વુલી જઈ એ રાતિ; વાઘ-સિંઘ વનચર ઘણા, નાવઈ તેહની જાતિ,” કુમર ક હિઈ] નારી પ્રતિ, સુણિ સસિનેહી! વાણિ; વાત ક કહું તુઝ રાયડી, એક વચન મુઝ માનિ.
૬૪૪ વિશ્વાનર લેવા ભણી, જાઊ છું ઇણિ કામિ;
તબ લગિ રહયો દૃઢ થઈ, સુંદરિ! એણઈ ઠામિ.” ઢાલઃ ૩૨, રાગ- અસાફરી, માહરા મનનામાએ દેસી.
વચન સુણી પ્રીતમતણા, તવ મધુર વચન] વદઈ નારિ રે; હું દાસી તુમ્ય ગુણ કેરડી, તું મુઝ પ્રાણઆધાર રે.
૬૪૬ સુણ સુણઉ રે વાલિંભ! મુઝ વીનતી, હું ભાડું બે કર જોડિ રે. આંકણી. એક મુખિ હું તાહરા, કેત ગુણ કહું સાર રે?; રયણ ટીલું સિરિ માહરઇ, હૃદયતણો તૂ હાર રે. ૬૪૭ સુણઉ૦ હું કિમ રહુ ઈણિ થાનકિં?, રયની ઘોર અંધાર રે; ઈણિ સુનઉ રે દેકલિ એકલી, હું અબલા નિરધાર રે. ૬૪૮ સુણઉ૦ ઈહાં ઘોર ઘૂક તે ઘૂઘુઈ, કર ભઈરવ ભીષમ નાદ રે તનુ કંપઇ તવ મોરડો, સુનિ-સુનિ તેહના સાદ રે. ૬૪૯ સુણઉ૦ હારે ગુજઈ વાઘ નઈ સિંઘલા, કરઈ ફેકારી ફેકાર રે; વલી બોલઈ બહુ સીઆલડાં, તિમરીના ઝંકાર રે. ૬૫૦ સુણઉ.
૧. પસાર થાય. ૨. મારો. ૩. સાપ. ૪. ફૂંફાડા.
For Personal & Private Use Only
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
416
ઇનિ વનિ કહો પ્રભુ! કિમ રહું?, હું અબલા સુકમાલ રે; પિંગ-પિંગ ભય નારીતણઇ,' ઇમ બોલઇ વયણ વિસાલ રે. ૬૫૧ સુણઉ
૬૫૨ સુણઉ
સમઝાવી કુંઅર ચલ્યો, ખડગ કરી નિજ હાથિ રે; મન મૂકી વિનતા તા કહઇ, જાઇ અગિન લેવા નરનાથ રે. ૬૫૩ સુણઉ૦
વચન સુની નિજ નારિનાં, બોલઇ મનિ ધરી પ્રેમ રે; ‘ખિણ એક રહો ધીરજ ધરી, ઘણીવાર રહું તેમ રે.’
ઇણિ અવસરિ યક્ષ દેહરઇ, તિહાં રહીયા ચોર પ્રછન્ન રે; દીપ પ્રગટ કરી તિણિ સમઇ, જોયઇ નારિવદન રે.
વપુ સુંદર એક દેખીઉ, તવ નારી કરઇ ચિત્ત ચાલ રે; મદનતણઇ પરસિ હવી, તવ ભાખઇ વયણ વિસાલ રે.
એ સંબંધ આગલિ સહી, કહિસિઉં બહુ વિસ્તાર રે; સુંદર મનિ સુણયો તિહાં, હોસઇ તે મનોહાર રે.
કુમર દૂરિથી આવતઇ, દેવભુવનિ ઉદ્યોત રે; હાંરે પેખી ચિત્ત ચમકઇ તદા, સુંદર નહી એ જ્યોતિ રે.
૧. ત્યારે.
સ્થાનસાગરજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૬૫૪ સુણ૩૦
૬૫૫ સુણઉ
૬૫૬ સુણઉ૦
૬૫૭ સુણ૩૦
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
છૂટા
ચિતિ ચીંતઇ તવ આપણઇ, તખિન રાજકુમાર; ‘દીસઇ દીપ યક્ષ-દેહરઈ, એ તું કાંઇ વિચાર.’
તવ સહસા દેખઇ નહીં, હુઉ દીપ વિનાસ; નૃપનંદન વિભ્રમે પડિઉ, મનસિઉં કરઇ વિશ્વાસ.
મંદગતિ આવઇ તદા, દેઉલમાંહિ જામ; પૂછઇ વાત નિજનારિનઇ, દીપક કેરી તામ. ઢાલ ઃ ૩૩, આંગનિ થૂલિભ આવ્યા રે–એ દેસી.
કર જોડી નારી તવ જંપઇ, ‘સુણિ-સુણિ તું પ્રાણનાથ!;' મધુરઇ વચન મનડું રે મોહઇ, જોયો સ્ત્રી અવદાત.
સુર-નર–કિંનર સહુ ઇણિ નડીયા, પડીયા મોહિ સંસારિ; લલના રે વચન જે લપટાણા, તે દુખ સહઇ અપાર.
મુખિ મીઠી નઇ હીયડઇ ખોટી, મોટી એહની વાત; ખિન રાતી ખિન વિરતી હોવઇ, ખિન પલટાઇ ઘાત.
કપટ કરી સા નારી ભાસઇ, મદનમંજરી તવ વાણિ; ‘‘અગનિ નહીં ઇણિ ઠામિ પ્રીઊડા!'' ઇમ નિશ્ચઇ મન આણિ.
અથવા ‘“હ્વલન જે નિજ કરિ આણ્યો, તેહ તણો આભાસ; પવન સંયોગિ કરી તે હુઉ', ઇમ મિનિ આણો વીસાસ.
પ્રીઊડા! રે દૂરિ થકી આવંતઇ, દૃષ્ટિ પડીઉ તેજ;’ સુણી વલતુ નવિ બોલઇ નૃપસુત, આણી મનમાં રહેજ.
૧. રીત ૨. હેત.
For Personal & Private Use Only
૬૫૮
૬૫૯
૬૬૦
૬૬૧
૬૬૨
૬૬૩
૬૬૪
૬૬૫
૬૬૬
417
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
418
સ્થાનસાગરજી કૃત
૬૬૭
૬૬૮
આપ ખડગ તદા સ્ત્રી હાર્થિ, રુડિ ધરયો એહ; બઈસી ભૂમિ અગનિ દીપાવઈ, કરી અધોમુખ તેહ. તવ સહસા મહી-મંડલિ પડીલ, હાથિ થકુ કરવાલ; કોમલ વયણાં પૂછઈ નિજાતિ, નારી પ્રતિ તે બાલ. હા!હા! મૂઢ મઈ ખડગ જ કેરી, નવિ ઝાલી દૃઢ મૂઠિ; શથલપણઈ કરિથી એ છટક]લ, પડીલ તુમ્હચી પુંઠિ.” માની રે વાત કરઈ તવ પરગટ, દીપક તામ કુમાર; રયણી સેસ ગમઈ તિનિ થાનકિ, હરખ ધરી નર-નારિ. હુઉ પ્રભાત નઈ ઊગિઉ દિનમણિ, તવ આવઈ નિજ ગેહ; સુની સંબંધ સુંદરનૃપ સઘલો, ચિત્ત ચમકઈ વલી તેહ.
૬૭૦
૬૭૧
For Personal & Private Use Only
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
419
દૂહા
૬૭૨
૬૭૩
૬૭૪
૬૭૫
હરખ ધરી નિજ મિંદિરઇ, અગડદત્ત કુમાર; પંચ વિષયસુખ ભોગવઈ, નારિસરિસુ સાર. સુખઈ કાલ ગમઈ તિહાં, નર-નારી મન રંગિ;
દેવતણી પરિ દંપતી, સુખ વિલસઈ અભંગ. ચોપાઈઃ
કેતો કાલ ઈણિપરિ જાય, સુખ વિલસઈ રાણી નઈ રાય; એક દિવસ તિણિ પુરિ આવીયા, વડ વ્યાપારી મનિં ભાવીયા. લાવ્યા અશ્વ પરદેશી ઘણા, કાસમીર ખુરસાણહતણા; કાછેલા વાજી વલિ ભલા, સુભવરણા સોહઈ હાંસલા. લેઈ નૃપનાં વદ્ધામણું, ભેટાં અશ્વ કરી ભેટછું; અશ્વપરીખ્યા લહઈ કુમાર, આરોહીનઈ કરઈ તિવાર. આવી વનભૂમિ મોકલી, કુતિરંગમગતિ જોઈ તવ ભલી; પવનવેગિ તે ચાલ્યો જાય, ઘણી ભૂમિ તે આવઈ રાય. વાગ વલી જિમ કાઠી ઘરઈ, વકૂ તુરંગમ તિમ ગતિ કરઈ; નિજ પુર સીમા લંઘી ઘણી, વનમાં આવ્યો વસુધા ધણી. સુધા-તૃષા કરી પામિલ ખેદ, રાજા નવિ જાણઈ તસ ભેદ, મેલ્ટી વાગે ગ્રહી જવ ખરી, તિનિ થાનકિ ઊભો રહઈ તુરી. તુરંગમથી તતખિન ઊતરી, કૌતક જોવઈ વનના ફિરી; નંદનવન ઉપમ જેહની, કેતી સોભા કહું તેહની?. નાનાવિધિના વૃક્ષ અનેક, જોતા નાવઈ જેહનો છેક; અંબ-જંબ બહુ લીંબ કદંબ, સરલ તરલ-તમાલ પ્રલંબ.
૬૭૭
૬૭૮
६८०
૬૮૧
૧. ખુરાસાન દેશના. ૨. કચ્છના. ૩. કષ્ટ પૂર્વક=મજબુત. ૪. છેડો.
For Personal & Private Use Only
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
420
સ્થાનસાગરજી કૃત
૬૮૨
૬૮૩
૬૮૪
૬૮૫
૬૮૬
નાદ ભલા વન પંખીતણા, શ્રવણિ સુનીઈ સોહામણા; સજલ સરોવર દીસઈ “ચંગ, જોતા મનિ ઉપજાવઈ રંગ. કર-મુખ-ચરણ પખાલી કરી, તૃપ્ત થયો તે જલ વાવરી; પુનરપિ વનમાંહિ તે ભમઈ, નિજ નયણે પેખઈ તિણિ સમઈ. ઊંચો જિનવરતણો પ્રાસાદ,મેરુશિખર સમ મંડઈ વાદ; દંડ-કલસ-ધજ લહકઈ સાર, ઘંટારવ સુનીઈ મનોહાર. પ્રવર સોપાનિ વિરાજિત દ્વાર, ભીતિતણ તે બહુ વિસ્તાર; સોહઈ અપછર જિસિ પૂતલી, નિરખતા મન મોહઈ વલી. દેખી હરખઈ કુમર સુજાણ, આવી પ્રણમઈ જિણવરભાણ; કરજોડીનઈ કરઈ પ્રણામ, “તુમ્હ દીઠઈ સીધાં મુઝ કામ. ભવભય ભ્રમણ નિવારો આજ, આપો અવિચલ વંછિત રાજ!'; ત્રિણિ પ્રદખ્યણ દેઈ કરી, સ્તવન કરઈ મનિ ઊલટ ધરી. જિન પ્રણમીનઈ આવો ચલઈ, પેખઈ સહસા નિજ નયણલે; અનેક મુનિવરસિંઉ પરવર્યા, વિદ્યાધર વર સૂરીસરા. જિમ જ્યોતિષમાંહિ દિનમણિ, મણિમાંહિ જિમ ચિંતામણિ; વૃક્ષમાંહિ વડો સુરત, સોહઈ તિમ ખેચર મુનિવરુ. મુનિ દેખી મનિ હરખિત થાય, આવી પ્રણમાં ઋષિના પાય; કર જોડીનઈ દેસન સુણઈ, સફલ જન્મ નૃપનંદન ગુણઈ. બાલ-વૃદ્ધમુનિની પરષદા, પંચમહાવ્રત ધારઈ મુદા; વાંદઈ તેહનઈ નૃપ ભાવસિઉં, તતખિણ ચિત્ત વિમાસઈ ઈસિઉં. સરખી વય નિ સરખઈ વાનિ, પંચઈ દીસઈ ગુણની ખાનિ'; અવસર પામીનઈ શુભ મનિ, વિનય કરીનઈ ગુરુનઈ ભણઈ.
૬૮૭
૬૮૮
૬૮૯
६८०
૬૯૧
૬૯૨
૧. સુંદર, મનોહર.
For Personal & Private Use Only
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
ઢાલ ઃ ૩૪, રાગ- ધન્યાસી, ચતુર ચમકિઉં ચીંત-એ દેસી.
પૂછઇ કુમર ઊલટ ધરી, ‘પ્રભુ! ભાંજો મુઝ સંદેહ રે; તુમ્હ દરસણ મુઝ વાલહો, બાપીયડા જિમ મેહ રે.
ભાખો ભગવન! મુહનઇ, એહ ચરિત રસાલો રે; એ કુણ પંચઇ મુનિવરા?, સોહઇ અતિ સુવિસાલુ રે. યૌવનવય પંચઇ સહી, તજી સવિ કામવિકારા રે; ઠંડી સુખ સંસારિના, કિમ હુઆ અણગારા રે?.
વીર ધીર સોહઇ ભલા, રતિપતિનઇ અનુહારા રે; ચંદવદન જસ ઉપમા, દયાવંત સુખકારા રે.
વારુ નિજ મન થિર કરી, ચતુરપણિ ચિત્તિ ચેત્યા રે; કર્મ કઠિન સવિ પરિહરી, તન-મન-ઇંદ્રી જીત્યા રે.
નિજ આસન વલી થિર કરી, થાપિઉ મન શુભ ધ્યાનઇ રે; નયન–વયન કરી એકઠા, સાધી શિવવધૂ આણઇ રે.
ગરવ નહી મનમાં વલી, રમઇ સંજિમ મનમાંહિ રે; કૃપા પર બઇસઇ સદા, તપ તરુવરની છાંહિ રે.’
ચ્યાર જ્ઞાન ધર બોલીયા, વિદ્યાધર સૂરીસો રે; ‘કુમર! સુનુ એકચિત્ત થઈ, એહ ચરિત સુજગીશો રે. ઈહાં થકી ઉત્તરની દિસિં, અમરપુરી નામઇ નગરી રે; ધન-કણ-કંચિન તે ભરી, રુપવંત બહુ ་શબરી રે.
૧. સમાન. ૨. વચન. ૩. સ્થિર. ૪. ભીલડી.
સરલા ગતિ સરલા મતિ, સીલગુણ અંગ સુહાવઈ રે; સમ-દમ ગુણિ કરી એ ભર્યા, મુનિવર મુઝ મનિ ભાવઇ રે. ૬૯૮ ભાખો
૬૯૩
For Personal & Private Use Only
૬૯૪ ભાખો
૬૯૫ ભાખો.
૬૯૬ ભાખો.
૬૯૭ ભાખો.
૬૯૯ ભાખો
૭૦૦ ભાખો
૭૦૧ ભાખો
૭૦૨ ભાખો
421
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
422
પલ્લીપતિ રાજા તિહાં, ધરણીધર તસ નામ રે; ભિન્ન સૈન્ય લેઈ સદા, ભંજઇ નગર નઇ ગામ રે. અન્ય દિવસિ તિહાં આવીયો, વનિતાસું વનમાંહિ રે; ચતુરંગ સેનાઈ પરવર્યો, નૃપનંદન ઉચ્છાહિ રે.
સુની પલ્લીપતિ આવીયો, માંડઇ મહા સંગ્રામ રે; દુર્જય જાણી તેહસિઉં, યુદ્ધ કરઇ તિણિ ઠામિ રે.
રથિ બઇસારી સ્રીતણું, સુંદર રુપ દેખાડઇ રે; જાણી પરવિશ તે હુઉ, ખડિંગ હણી તસ પાડઇ રે.
પંચઇ બંધવ તેહના, સુણી તસ મરણ પ્રકારો રે; બંધવ વિરતણો તદા, પંચઇ કરઇ વિચારો રે.
‘છલિ કરી હણીઇ એહનઇ', શંખપુરિ નગરિ તે આવઇ રે; છલ જોઇ તસ મારિવા, સમય ન કો તે પાવઇ રે.
For Personal & Private Use Only
સ્થાનસાગરજી કૃત
૭૦૩ ભાખો
૭૦૪ ભાખો
૭૦૫ ભાખો
૭૦૬ ભાખો
૭૦૭ ભાખો
૭૦૮ ભાખો
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
423
૭૦૯
૭૧૦ ઈમ
૭૧૧ ઇમ.
૭૧૨ ઇમ.
ઢાલઃ ૩૫, પ્રાણપિયારે નેમજી-એ દેસી.
એક દિવસ કુંઅર ચલ્યો, રમવા વનત મઝારિ રે; બહુ પરવારિઉ પરવરિલે, સાથઈ લેઈ નિજ નારિ રે'. ઈમ ભાખઈ જ્ઞાની ગુરુ સદા, સુનુ નૃપનંદન! અધિકાર રે; એ પંચઈ તિહાં આવીયા, ચિત્તિ નહી મનોહાર રે. રમભમઈ કૂડા કરઈ, દંપતિ મનિ ઉછાહિ રે; નિજ નારી અહિના દશી, દુખ ધરઇ મનમાંહિ રે.
જ્વલન કાજિ ઉછક થઈ, મોટી ચિતા રચાવઈ રે; વિદ્યાધર આવી તદા, કુમરનઈ તવ સમઝાવઈ રે. પરઉપગારી ખેચરઈ, કીધી નારિ સચેત રે; રયણી જાણી તિહાં રહઈ, આવી યક્ષ-નિકેત રે. તે પાંચઈ આવઈ તિહાં, આજ લહિઉ પ્રસ્તાવ રે; બંધવ વેર લીજઈ હવઈ, અરિનો એહ સભાવ રે. વિશ્વાનર લેવા ભણી, નૃપનંદન બાહિર જાય રે; વનિતાવદન જોવા ભણી, લઘુ બંધવ કરઈ ઉપાય રે. દીપ પ્રગટ કરી તિણિ સમઈ, નારી રુપ નિહાલઈ રે; પ્રેમ ધરી તસ ઊપરિ, વચન કહી ચિત્ત ચાલઈ રે. “પતિ થાઉ તુમ્હ માહરા, ભોગવી મુઝસિ૬ ભોગ રે; યોવનનો લાહો લીજીઈ, પામી એવો સંયોગ રે.” વચન સુની ઇમ તેહના, બોલઈ વયણ વિસાલ રે; “તવ પતિ જો જાણઈ ઈસિલું, રુસઈ જિમ મહાકાલ રે.”
૭૧૩ ઇમ
૭૧૪ ઇમ
૭૧૫ ઇમ
૭૧૬ ઈમ
૭૧૭ એમ
૭૧૮ ઇમ.
૧. શ્રુણું=સાંભળ. ૨. સાપથી ડસાઈ. ૩. યક્ષના મંદીરે. ૪. સ્ત્રીએ તે પુરુષનું રૂપ જોયું.
For Personal & Private Use Only
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
424
‘“ખડિંગ હણું તુઝ દેખતા,’’ ઇમ દુષ્ટ વચન વદઇ નારિ રે; જાણી કુમરનઇ આવતો, ટાલઇ દીપ તિણિ બારિ રે.
કહઇ નારી કંતા! સુણઉ, 'વિહિન ધરિઉ નિજ હાથિ રે; પ્રતિબિંબ્યઉ નિજ નયણલે, ઇમ સંભલુ નરનાથ! રે ’.
અગિન લેઇ આવઇ વહી, પૂછઇ નારિનઇ તામ રે; “નિરખી કિણિ કારણિ પ્રિયે!, દીપ—જ્યોતિ ઇણિ ઠામિ? રે’’.૭૨૦ ઇમ૰
આપી ખડગ નારી-કરઇ, જ્વલન પ્રગટ કરઇ રાય રે; કાઢી ખડગ ઊભી રહી, જબ નૃપનઇ દીઇં થાય રે.
તવ કૃપાલુ પલ્લીપતિ, પાડઇ ભૂમિ કરવાલ રે; “નારિ નહીં એ રુયડી, જિણિ કીધો ઇમ ચિત્ત ચાલ રે’’.
૧. અગ્નિ.
સ્થાનસાગરજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૭૧૯ ઇમ૰
૭૨૧ ઇમ૰
૭૨૨ ઇમ૦
૭૨૩ ઇમ૦
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
425
દૂહા
૭૨૪
૭૨૬
દેખી સ્ત્રીય ચરિત ઈમ, ઠંડી અથિર સંસાર; ધરી વૈરાગ્ય મનિ આપણાં, હુઆ એ અણગાર.” સુણી વૃત્તાંત ઈમ આપણો, જ્ઞાની ગુરુનાં પાશિ; ચિત્ત ચમકિઉ નૃપસુત વલી, મનસિવું રહઈ વિમાસિ.
૭૨૫ હું મૂરખ એ સ્ત્રીતણો, આણી અધિક સનેહ;
જ્વલનકાદિ ઉચ્છક થઈ, સંતાપી નિજ દેહ. ઢાલઃ ૩૬ રાગ- કલકરો.
ઈમ સુણી નૃપસુત ચિત્તિ ચીંતઈ, જાણી અથિર સંસાર રે; સુર-અસુર-કિંમર- દેવ-દાનવ, નડિયા કામિવકાર રે. ૭૨૭ ઇમ એ કપટપટી નિપટ લંપટ, મોટી એહની વાત રે; ખિન રમાઈ રંગિ વિનોદ રામા, ખિન-ખિન નવી-નવી ધાત રે. ૭૨૮ ઈમ ખોટાં ચિત્તિ પ્રીતિ મંડઈ, પાડઈ મૂરખ પાશિ રે; મનગમતા નરસિઉં નેહ બંધી, હોઈ તેહની દાસ રે. ૭૨૯ ઇમ દ્વાદશમ ચક્રી બ્રહદત્ત વર, તેહની ચલના માત રે; કામવશિથી દુષ્ટ ચિંતી, મંડી સુત ઘાત રે.
૭૩૦ ઇમ રાયપશેણી દ્વિતીય ઉપાંગમાં, જુઉ સૂરમંતા નારિ રે; પાપિણી નિજ પતિ હણીનઈ, પુહતી નરગમઝારિ રે. ૭૩૧ ઇમ. વશિ કરઈ શિહ-શાર્દૂલ ભુજ બલિ, વિષમ બલવંત વાઘ રે; એહવા સૂર ધીર સબલા, સ્ત્રી કરઈ તસ છાગ રે. ૭૩૨ ઈમ
૧. અતિશય. ૨. પ્રકાર.
For Personal & Private Use Only
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
426
સ્થાનસાગરજી કૃત
સુરતટની તટિ જે વાલુકા કણ, જલધિ જલ જે હોઈ રે; બુદ્ધિમંત નર નિજ બુદ્ધિ બલિથી, પરિણામ ભાખઈ સોઈ રે. ૭૩૩ ઇમ તે હુ પણિ સ્ત્રી ચરિત્ર કેરો, કહી ન પામઈ પાર રે; વિષમગતિ મતિ વિષમ કરણી, કુગતિની દાતાર રે. ૭૩૪ ઈમ અથિર તન-ધન અથિર યોવન, અથિર એ પરિવાર રે; આયુ જિમ જલબિંદુ ચંચલ, વિણસતાં નહી વાર’ રે. ૭૩પ ઇમ. ઈમ અનિત્ય ભાવન ધરઈ તતખિણ, લહઈ પરમ સંવેગ રે; ચરણ પ્રણમી વદઈ વલી-વલી, “ટાલો ચિત્ત ઉદેગ રે. ૭૩૬ ઇમ સુણુ જ્ઞાનધર! વર સૂરિસુંદરી, ભાખી જે અધિકાર રે; એ ચરિત્ર મોરો નહી થોરો, નવિ લહું જસ પાર રે. ૭૩૭ ઈમ. સંસાર જલનિધિમાંહિ મુઝનઈ, બુડતાં પ્રભુ! વારઈ રે; સુખકરણિ તરણિ સંયમકેરી, આપી પાર ઊતારો રે. ૭૩૮ ઇમ પુન્યજોગઈ લહિઉ દરસણ, આપો દીન દયાલ! રે; ભવભ્રમણભય ભૂવિ ભૂરિ વારો, ષટ જીવના પ્રતિપાલ રે'. ૭૩૯ ઇમ. કહઈ સૂરિસુંદર “સુણુ નરવર!, મ મ કરુ ધર્મ પ્રમાદ રે; કરીય તપ-જપ શુદ્ધ સંજિમ, જિમ લહઉ જયવાદ રે’. ૭૪૦ ઇમ
૧. ગંગા. ૨. નૌકા, હોડી. ૩. દીક્ષા
For Personal & Private Use Only
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદન રાસ
427
૭૪૧
ઢાલઃ ૩૭ રાગ-ધન્યાસી, ચંદ્ર નગરી દીપતિ-એ દેસી.
રાજ દ્ધિ તૃણ જિમ પરિહરી, પરિહર્યુ સર્વ સંસાર; ખેચર ગુર પાસઈ તદા, નૃપ લેઈ [ ]જિમ ભાર. ભવિયણ! વાંદીઈ રે, અગડષિ રાય; નામાં પાતિગ જાય, ગાતા હરખ ન માઈ.
૭૪૨ ભવિયણ. છ-અટ્ટમ બહુ આદરી, ધરી ધર્મનૂ મનિ ધ્યાન; શુદ્ધભાવ લેઈ સંલેખણા, પામઈ અમરવિમાન. ૭૪૩ ભવિયણ. તિહાં થકી અનુકૃમિ તિ કેવલી, કરી કર્મનુ પરિહાર; સંસારના ભય સવિ તજી, શિવપદ લહસઈ સાર. ૭૪૪ ભવિયણ૦ અપ્રમત્તપણિ જિમ ચાલીઉં, અગડદત્ત કુમાર; ભાવથી ઈમ વિચરઈ સદા, તે લહઈ મુગતિ-દુઆર. ૭૪૫ ભવિયણ મહાવીરદેવઈ ભાખીયાં, અધ્યયનિ જેહ છત્રીસ; ઉપગારકારણિ સ્વયં મુખિ, બોલ્યા તે જગદીસ. ૭૪૬ ભવિયણ. સુણતા તે શ્રવણ સોહામણા, ટાલઈ વલી ભવ દુઃખ; સુણી સુદ્ધ મારગ આદરઇ, તે લહઈ અવિચલ સુખ. ૭૪૭ ભવિયણ.
૭૪૮ ભવિયણ૦
અધ્યયન ચોથે જાણયો, સાતમી(છઠ્ઠી) ગાથામાંહિ; સંબંધ એ ષિરાયનો, સુણતા અધિક ઉચ્છાહ. સાધગુણ ગાતા થકા, નવિ રહઈ પાપ શરીર; રજ હરઈ જિમ નિજ દેહની, ધોતાં નિર્મલ નીર. ઈ ચરિત્ર ભાવઈ સાંભલઈ, તસ ઘરિ મંગલ માલ; સવિ સૌખ્ય પામઈ તે સદા, સંપદ લહઈ સુવિસાલ.
૭૪૯ ભવિયણ૦
૭૫૦ ભવિયણ.
For Personal & Private Use Only
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
428
સ્થાનસાગરજી કૃત
૭૫૧
૭૫૨ મન
૭૫૩ મન૦
૭પ૪ મન,
ઢાલઃ ૩૮, રાગ- ધન્યાસી-દેસી. ધમલિની
નયરી ત્રંબાવતી જાણીઇ, અલકાપુરીય સમાન; દેવભુવન સોભઈ ભલાં, જાણુ હો ઇંદ્ર વિમાન. મનરંગઈ ભવિયણ! સાંભલો હો, એહ સંબંધ રસાલ. ધવલિત ધવલ ગૃહ ભલા, સોભિત માલિ-અટાલિ; કામિની જન મન મોહતી, સોહતિ ગજગતિ ચાલિ. પુન્યવંત નર તિહાં વસઈ, પાલઈ નિજ આચાર; જિનમિંદિર નિત રુયડાં, પૂજા રચાં નર-નારિ. વડ વ્યવહારી જાણીઈ, ભૂપ દીઈ જન માન; સાવાસુત નાગજી, ઉત્તમ પુરુષ પ્રધાન. દૃઢ સમકિત નિત ચિત્ત ધરઇ, સારઈ જિણવર સેવ; ભક્તિ કરઈ સાહીતણી, કુમતિતણી નહી ટેવ. રૂપવંત સોઈ સદા, સુંદરસુત અભિરામ; સકલ કલા-ગુણ આગરુ, રુપિ સોગઇ જિસ્યો કામ. મુનિસુવ્રત સુપસાઉલે, દિન અધિકુ નૂર; વિધપક્ષ ગછિ સોહાવલ, પુણ્યતણુ કરિ પૂર. તસ આગ્રહ જાણી ઘણો, ચરિત રચિલ મનોહાર; અગડદત્ત ષરાયનો, એહ સંબંધ ઉદાર. શ્રીગોડીપાસ પસાઉલઈ, સીધા વંછિત કામ; રાસ રચિઉ મહારિષિતણો, સમવસરણ સુભ ઠામ. વિહરમાન ગણધર ભલા, શ્રી કલ્યાણસાગર સૂરીરાય; અચલગછપતિ જગિ જયો, દેખતિ પાતિગ જાય.
૭પપ મન,
૭પ૬ મન
૭પ૭ મન,
૭પ૮ મન,
૭૫૯ મન,
૭૬૦ મન
For Personal & Private Use Only
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
429
અંગડદા રાસ
વિમલવંશ વાચકતણો, કીરતિ જસ સુપ્રકાસ; પુજચંદ્ર વાચક વરુ, ધર્મતણો મનિ વાસ.
૭૬૧ મન, તાસ સીસ સુંદર સોભાગી, પાલઈ સાધનો પંથ; કનકચંદ્ર વાચક ગુણિ ભરીયા, મહામુનિ સેહ નિગ્રંથ. ૭૬૨ મન, તાસ સીસ વિદ્યાના આગર, વાચક શ્રીવીરચંદ; તપ-જપ સંજિમ કિરીયા પાલઈ, સુંદર એક મુર્ણિદ. ૭૬૩ મન, તસ પદ પંકજ મધુકરની પરિ, રહઈ સદા એક ચિત્તિ; વિનયવંત નઈ વિમલમનઈ નિત, રંગિ કરઈ ગુરુ-ભત્તિ. ૭૬૪ મન, તાસતણુ સુપસાય લહીનઈ, ચરિત રચિલ મન ભાય; થાનસાગર મુનિવર ઇમ જંપ”, “ભવિજન! સુણજે ચિત્તલાય.”૭૬૫ મન સંવત શશિરસ જાણીઈ, સિદ્ધિ તણી વલી સંખ; મહાવ્રતપદ આગલિ ધરલે, સમ કરી ગુણો સવિ અંક. ૭૬૬ મન, અશ્વનિ માસિ મનોહરુ, પૂર્ણ તિથિ વલી જાણિ; અસિત પંચમી એ સહી, ભૂસુત વાર વખાણિ.
૭૬૭ મન એહ ચરિત જે સાંભલઈ, તેહ ઘરિ લીલ-વિલાસ; સાધુતણા ગુણ ગાઇતાં, પૂરાં હો મનતણી આસ.
૭૬૮ મન૦
ΛΥΔΥΝΔΥΛΛΙΟΥΟΥΟΥΟΥΟΥΛΛΛΛΛΛΛΛΛΛΛΥΛΛ
Ο MASMAઇS SS SS fe,
છે
ΥΤΥΛΙΔΥΛΛΥΛΛΛΛΥΛΛΛΛΛΛΛΛΛΛΛΛΛΛΥΥΥ #de 'C:
परिकन (MR) ઝિનમાંभिषेक बमेरे
For Personal & Private Use Only
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
430
. નંદલાલજી કૃત અગsદત્તરાસ છે દોહા
સિદ્ધ-રિધ–નિધ દાયકા, મહાવીર જિણરાય; તાસતણા ચરણ નમી, ચરિત્ર રચ્યું સુખદાય ચર્ણ કમલ સારસ્વતી] તણા, પ્રણમી બે કર જોડ; અગડદત કુમારના, વરણન કરુ મદ મોડ. કુણ નગર? કુણ દેસમે?, કુણ માત? કુણ તાતી;
નામ કહું હિવે તેહના, સાંભલજ્યો સાખ્યાત. ઢાલઃ ૧, ચોપાઈ.
જંબુદીપ ભરત મંઝાર, નગર સંખપુરી સુખકાર; ગઢ-મઢ-મંદર પોલ પગાર, નગરી સોભ બહુ વિસ્તાર. પવન છતીસ વસે તિણમાંહિ, આપ આપણે માર્ગ જાય; વણિક લોક કરે વ્યાપાર, રાજનિતી વર્તે સુખકાર. સુરસુંદર રાજાનો નામ, રાજા તેજ સોભે અભિરામ; નિરકંટક સબ ધરણી કરી, પાલે એ જ મહી વિસ્તરી. સૂર્યવંસમાંહિ જિમ ચંદ, સોભે પાલે રાજ અખંડ;
અગ્રમહિષી છે તસ નામ, સુરસુંદરી એણી ગુણધામ. રાજાને કોઈ સુત નાંહી, નિસ-દિન રહે ચિંતા ઘટમાંહિ; દેવ કુદેવ મનાવે ઘણા, કાજ ન સીઝે કોઈ મનતણા.
می
ه
ه
ه
ع
૧. દ્વાર. ૨. શોભા. ૩. પટરાણી.
For Personal & Private Use Only
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
431
ચંડી-સંડી-ખેત્રપાલ, ભૈરવ-ભોપા ઓર જંજાલ; પુજે “ઢોકે સરે નહીં કાજ, ચિંતાતુર રહે મહારાજ. સંખપુરીથી જોજન ચાર, એક અગડ છે અતિ વિસ્તાર; બ્રહ્મકુપ છે તેહનો નામ, લોક ઘણા પુજે સુભધામ. નર-નારિ પૂજે તે કુપ, ફલ ચઢાવે ખેવે ધુપ; દૂધ-પુત માંગે સંસાર, બ્રહ્મકૂપ સબ પુર્ણહાર. એવી વાત એણી વિસ્તરી, કુપ પુજનની મનસા ધરી; રાજાને જણાવી વાત, બ્રહ્મકુમ પૂજો મહારાજ! જો કુછ માગે સોઈ વરે, ઈછા પૂર્ણ મનની કરે; રાજા માની એહ સબ વાત, દીપ-ધૂપ સામગ્રી સાથ. વાજંત્ર લેવે બહુલા સંગ, રાજા-રાણી મન ઉછરંગ; પુજા-અરચા તિહાં પિણ કરી, બૃહ્મકુપની આસા ધરી. ઈણપરિ રાણી કાલ ગમાય, સુખ-સુખે તેના દિન જાય; પહલી ઢાલ જોએ વખાણ, રાણી કિણ પરિ ધરે ધાન?.
૧ ભેટ ધરે=સુખડી વગેરે ચડાવે. ૨. કુવો. ૩. ઈચ્છા. ૪. ગર્ભ.
For Personal & Private Use Only
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
432
દોહાઃ
દેવ ચવી દેવલોકથી, નરભવ લિયા અવતાર; રાણી ઉદરે ઉપના, પુન્યવંત સુકુમાર.
ગર્ભ દિવસ પૂર્ણ થયા, જન્મા પુત્ર રતન; રાજા મન હર્ષ થયો, લોક કહે ‘ધન-ધન’.
બંદીવાન છોડાવીયા, કીધા હર્ષ ઉછાય; રાય દેસાટન માંડીયો, સજન મિત્ર જિમાય.
નામ દિયા બાલકતણા, અગડદત્ત કુમાર; બૃહ્મકુપ પ્રભાવથી, પ્રગટ થયો સંસાર.
ઢાલ : ૨, રે [જીવ] જીવદયા પાલીયે-એ દેસી. પાંચ ઘ્વાયા વધે સદા, અગડદત્ત કુમાર; ચંદ્રકલા જિમ વાધતો, માત-પિતા સુખકાર.
બાલકવય મુકી તિહાં, પામ્યો જોબન સાર; નવ અંગ સુતા જાગીયા, થયો ધીરજ ધાર. કર્મ જોગ સંગત થઈ, કુવિષણ નર જાણ; વ્રુતિ રમેં ગણિકા ગમે, કુડ-કપટ વખાન. કલા બહુતર જાણે છે, પિંગલ કવિત વખાણ; વેદકલા શસ્ત્રકલા, શબ્દ-વેદી મારે બાણ.
નગરીમાંહિ રામતિ કરે, મરજાદાને લોપ; ચોરી જારી ને છલ ઘણા, કરે અનીતી બહુત.
૧. દસ દિવસનો મહોચ્છવ. ૨. ધાવમાતાથી ૩. કુંવ્યસની.
પુન્યથકી સુખ
For Personal & Private Use Only
નંદલાલજી કૃત
૧
જ જી
૪
૧
પામીયે એ ટેક.
૨ પુન્ય
૩ પુન્ય
૪ પુન્ય
૫ પુન્ય
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
433
૬ પુન્ય
૭ પુન્ય.
૮ પુન્ય.
લોક ઘણા દુખિયા થયા, ચાલે નહીં કોઈ જોર; જેસે ગુખી રુદન કરે, જનની પિણ ચોર. સેઠ બહુ ભલા થયા, આયા નૃપ-દ્વાર; “સ્વામી! હમ દુખિયા થયા, તાસું કરત પુકાર મરજાદા ગઈ કુલતની, લાજ રહી ના લગાર; સ્વામી! આગ્યા આપીયે, જાવે ઓર દ્વારા સુખિયા ઘર છોડે નહીં, દુખીયા તજે ઠામ; ઈસ કર સ્વામી! જાયસ્યા, ‘ઓર રાયને ગામ.” રાય કહે “કુણ દોસ હુવા? ભાખો સગલી વાત”; દોષ પ્રકાસા કુમરનો, ચમક્યો નરનાથ. ધીર્જ આપી લોકને, સીખ દીની રાય; થે જાવો ઘર આપણે, કુમર લું સમઝાય. બીજી ઢાલ પુરી થઈ, લોક કીધી પુકાર; આગલ કિણ વિધ થવાસી? તે સુણિજો અધિકાર.
૯ પુન્ય.
૧૦ પુન્ય
૧૧ પુન્ય.
૧૨ પુન્ય
૧. ટિવ સરખાવો-કહેવત-“ચોરની મા કોઠીમાં મોઢું ઘાલીને રોવે. ૨. બીજા. ૩. સમજાવી લઈશ.
For Personal & Private Use Only
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
434
નંદલાલજી કૃતા
દોહા
અગડદત્ત કુમર ભણી, સમઝાવે નરનાથ; હેત-ન્યાય-જુગતે કરી, એકે ન માની વાત. રાજા અતિ કોપે ચડી, દેસ-નિકાલો દીધ; કુમર ચલા પ્રદેશમેં, ધુનક-બાન કરી લીધ. અનુક્રમે ભમતાં થકાં, નગર બનારસી આય; નગરમાંહિ ભ્રમણ કરે, સ્વ-ઈછા મનમાંહિ. બ્રાહ્મણ પાડે આવિયો, દીઠી એક નેપાલ; વિદ્યા ભણે બાલક ઘણા, સુંદર અતિ સુખમાલ. અગડદત્ત તિહાં આવિયો, લીધો છે વિસરામ;
ખિણ-માત્રને અંતરે, અધ્યાપક પુછે તામ. ઢાલઃ ૩, ઈણ કાલરો ભરોસો ભાઈ રે કો નહીં-એ દેસી.
“કહો કુમર! મેં કુણ છો? કોન નગર તુમ વાસો એ?; માત-તાત કુણ તાહરા? નામ વર્ણ પ્રકાસો એ.’
બ્રાહ્મણ ઈણ પરિ ભાખીયો-ટેક કુમર પ્રકાસી સહુ વારતા, આદ-અંત સહુ જાણી એ; બ્રાહ્મણ સુન હર્ષત થયા, આદર દિધો ઘરિ આણિ એ. ૨ બ્રાહ્મણ રે વછ! તાહરો તાત છે, મુઝ સમીપે ભણીયો એ; તેમના પુત્ર તું સહી, તાસ સમે હું ગીણીયો એ. સાત કુવિષ્ણને છોડ કે, વિદ્યા ભણો મુઝ પાસો એ; આલસ તજ ઉદમ કરો, પુરીસી થારી આસો એ'.
૪ બ્રાહ્મણ
૩ બ્રાહ્મણ
૧. પરદેશમાં. ૨. ધનુષ્ય-બાણ. ૩. કુવ્યસનને. ૪. ઉદ્યમ.
For Personal & Private Use Only
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કુમર તિહાં વિદ્યા ભણે, ઉદમ કરે અપારો એ; આલસ કોઈ કરે નહીં, રાત-દિવસ ખપ ધારો એ. માસ વસંત આયો તિહાં, લોક જાવે રામત કાજો એ; કુમર દેખિને ઉમાહીયો, પૂછે અધ્યાપક રાજો એ. ‘સ્વામી! અનુમતિ આપિયો, જાઉ રામતિ કાજો એ; કીડા કરું વનખંડમે, બહુતર નારિનો સાજો એ’.
ગુરુની અનુમત લે કરી, આયા બાગ મંઝારો એ; રામતિ નિરખે લોકની, હર્ષ વદન-ચિત ધારો એ.
બુધદત તિહાં સેઠજી, પુત્રી છે ગુણધામો એ; મદનમંજ૨ી નામ છે, રૂપવંત અભિરામો એ.
કુમર દીઠી કુમરને, જાગો નેહ અપારો એ; કુમરી કુમર જે નિરખિયો, નેહ બંધાણો સારો એ. કુમરી કહે કુમર ભણી, ‘તે લે ચલ મુઝ સાથો એ; માહરે મન તે માનિયો, ઔર ન બીજી વાતો એ.’
તીજી ઢાલ પુરી થઈ, કુમરી પ્રાર્થના કીધી એ; સુખ પામે તેહી જીવડા, પુન્ય-ક્રયા જિન કીધી એ.
૧. ઘણી. ૨. કુમરીને. ૩. જેણે.
For Personal & Private Use Only
૫ બ્રાહ્મણ
૬ બ્રાહ્મણ
૭ બ્રાહ્મણ
૮ બ્રાહ્મણ
૯ બ્રાહ્મણ
૧૦ બ્રાહ્મણ૦
૧૧ બ્રાહ્મણ
૧૨ બ્રાહ્મણ૦
435
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
436
નંદલાલજી કૃતા
દોહા
કુમર કહે “સુણ કામની!, હું થાનકથી ભ્રષ્ટ; ડવાડોલ રહે સદા, કોઈ વાત નહીં સિઝ. થાન-ભ્રષ્ટ જે પુરુષ છે, સોભે નહીં લગાર; દંત કેસ ઓર નખ નરા, ‘તીનો એક વિચાર. જબ હું જાઉ નગરકું, લે જાઉં તુમ લાર; અબ મેં જાઉં ઘર વિષે, પ્રીતી રાખો એકતાર.” કુમર ગયો નિજ થાનકે, કુમરી આઈ ઘરમાહિં;
રાગબંધ બેહુ થયો, સુખ-સુખે દીન જાય. ઢાલ ૪, પ્રભુનિ સેવનિ સુંઠાડે-એ દેસી.
એતલે વણારસી સ્વામી, તેહનો પટ્ટહસ્તી નામી; ગજ સે......... વે, ઉદલમાંહિ સોભા પાવે. એવો રાજાનો હસ્તી, વસંત માસ વિષે થઈ મસ્તી; આલાનખંભ અબ તોડે, પગ ધડકે સુંડ મારોડે. પસુ-નરને બહતા મારે, વણારસીમે ત્રાસ પાડે; રાજા એહ પડહો દિવાવે, “ગજ વસ કરે દામ પાવે.” અગડદત્ત સુણી એહ વાણી, છે બહુત્તર કલાનો જાણી; ગજ ભૂમ કલાક પકડો, જંજીર કરીને જકડો. અંકુસ કરી મદ તોડા, ઠાણ આણીને ગજ જોડા; રાજાને કીધી જુહારો, રાજા કિયો તિણ વારો.
૧. તેનો. ૨. સૈન્યમાં. ૧. મરડે.
For Personal & Private Use Only
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
437
રાજા અતિ આદર દીધો, પ્રધાનતણો પદ કીધો; અગડદત્ત સુખે દિન જાઈ, મદનમંજરી કામની વ્યાપી. એતલે એક હરિયલ ચોરા, પાપી મહા કઠન કઠોરા; કુવિખણ માર્ગ નિત સેવે, ધર્મમાર્ગ કોઈ ન લેવે.
જીવની કુરણા મન નાહી, નર-ઘાત કરે ક્ષિણમાંહિ; વિસ્વાસ કરીને મારે, અપણો પિણ કાર્જ સારે. પ્રધનને નિત-નિત તાકે, સુતા સુચમાંહિ ધન ઝાકે; ગ્યાન-ધર્મ તણી ન સુધી, મિત્રદ્રોહી મહા-નિરખુધી. દોય વિદ્યાનો ચોર ધારી, રાજાની ન માને કારી; જાગતાને તે સુવાવ, જડ્યા તાલા તુરત ખુલાવે. હરયેલ ચોરીને આવે, નગરીમાહિદ્રવ ચરાવે; એહ ચોથી ઢાલ સુણઈ, સદગુરુ પરસાદે ગાઈ.
૧. પરધનને. ૨. શુદ્ધિ. ૩. આજ્ઞા.
For Personal & Private Use Only
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
438
નંદલાલજી કૃતા
م
م
ه
»
દોહા
હરયેલ ચોર ચોરી કરે, લોક થયે નિરધન; રાજા આગલ આયક, પ્રકાસે દુષમન. મહારાજ! તુમ નગરમેં, [લોક ભયે દિલગીર; તસ્કરને ધન લુટીયા, હો ગએ લોગ ફકીર. કે તુમ ઝાલો ચોરને, કે હમ દેવો સીખ; એહ દુખ મોટા હમ ભણી, દર-દર માંગસ્યાં ભીખ.” મહારાજ સવ લોકને, દિયા દિલાસા તામ;
બિદા કરી પંચાયતી, સેઠ આયા નિજ ઠામ. ઢાલઃ ૫, જીવાં તેનુ કર્મફુલાવે રે – એ દેસી.
રાજેસર સભા પુરાણી રે, બેઠા સિરદાર પ્રધાની રે; મહીપતી એમ વખાને રે, “જિ કો ચોર ઝાલીને આણી રે. જાને અર્ધરાજ હું આપું રે, જાને પુત્રીપતિ થાવું રે; સુણીને સહુ મોન ધારી રે, હિમત સહુ લોકને હારી રે. અગડદત્ત બીડો ઝાલ્યો રે, આપણ પ્રમાદ જો ટાલો રે; સત દિન સંકેત કીધો રે, અગડદર અંજલિ લીધો રે. હરયલ ચોર વાત યહ જાણી રે, “અગડદત્ત બીડો આણી રે; એહી નેમ હું ચિત ધરિયો રે, સપ્ત દિન ચોરી હું કરવો રે. હરયલ નિત્ય ચોરી કરતો રે, અગડદત્ત ચોકસી ધરતો રે; એક તસકર હાથ ન આવે રે, કિ ષટ દિન એમ બિતાવે રે.
૧ નિયમ, ટેક.
For Personal & Private Use Only
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
439
કુમર થયો છે દલગીરો રે, આપણો રુપ ધારો છે કીરો રે; આપ ગયો છે નગરી બારો રે, લોક રહ્યો હંસિયારો રે. દેવલમાંહિ આય બેસો રે, ચોરની જોવે છે રેસો રે; સન્યાસીનો રુપ ધારો રે, મહાપુરુષ થયો અવિકારો રે. હરયલ ભગવા ચીર પહિરી રે, નારાયણનો થયો લહરી રે; રુદ્રાછ સિમરણી હાથો રે, સિંદુર તિલક દિયો માથો રે. હરનામ મુખે ઉચરતો રે, સવ સવ માતૃગ [3] ધરતો રે; અગડદર આવંતો દીઠો રે, મનમેં લ્યાગો મીઠો રે. ચોર દેખીને કહે વાણી રે, ‘તુ કુણ છે? કૃપણ પ્રાણી! રે; “ધન અર્થી છું હું સ્વામી! રે, રિધ-સંપતિનો બહુ કામી રે.” ચોર કહે “મુઝ સાથે આવો રે, ખિણમાત્ર વાર ન લાવો રે; એહ પાંચમી ઢાલ જો ગાઈ રે, રિધ સંપતિનો બહુ કામી રે [2].
૧૧
૧. જોઈ. ૨. માળા. ૩. દીન, ગરીબ.
For Personal & Private Use Only
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
440
દોહાઃ
અગડદત્ત સાથે લેઈ, આયા નગર મંઝાર; ધનપતિનામા સેઠ કે, ઘર આયો તિણ વાર.
જાગત નર સુવાઈયા, તાલા જડા ખુલાય; ચોર ગયો તસ ભવનમેં, ધન લીધો મન ભાય.
ગાંઠડી બાંધી મોટકી, અગડદત્ત સિરદાર; નિકલ્યો નગરિ બાહિરે, હાથ ગૃહી તરવાર.
દેવલમાંહિ આયકે, તિહાં લિયો વિશ્રામ; ગંઠડી અલગી મેલને, ચોર વિચારે તામ.
‘જો દેખે મુઝ ઠામને, પ્રકાસે જગમાંહ; ૧ઈસ કર એહને મારસું, કોઈ આગલ કહે નાહ.’
ઢાલ ઃ ૬, માન ન કીજે રે માનવી–એ દેસી.
હરયલ એહ વિચારતો, નિંદ્રા આવે છે તામો રે; પુન્ય સબલ કુમરતણો, ચોર ચિંતા નિસ્કામો રે. અગડદત્ત મન ચિંતવે, ‘ચોર કિસો વિસ્વાસો રે?; આપણ આપ વિચારિય, પ્રાણ રાખુ એહ પાસ રે.’ ચોર સુતા તિહાં જાણ કે, કુમાર ઊઠા તિવાર રે; લાકડપે ચાદર ઉઢાય ને, આપ ગુપ્ત રહ્યો જાય રે. એતલે હરયલ જાગિયો, હાથ ગૃહી તલવાર રે; સુતા મનુષ વિચારને, ખડગ કરી પરહાર રે.
૧. આથી. ૨. રક્ષણ કરું. ૩. પ્રહાર.
For Personal & Private Use Only
નંદલાલજી કૃત
૧
ર
૨
૩
૪
૧ હરયલ૦
૨ હરયલ૦
૩ હરયલ૦
૪ હરયલ૦
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
441
૫ હરયલ
૬ હરયલ
૭ હરયલ૦
૮ હરયલ
ખડગ વાજી તિહાં કાઠપે, ચોર દગા પિણ જાણ રે; ભય કર એકલો નાસિયો, પાછે કુમર તતકાલો રે. અગડદત્ત પાછે જાઈ, ખડગ કરા પ્રહાર રે; ચોર પડો ધરતિ વિષે, કરતો એમ ઉચાર રે. કુમર પ્રતે ઈણ પ્રકહે, “સુણ-સુણ રાજકુમાર! રે; વૃખતલે ગુફાથકી, બીજો દર્વ અપાર રે. ગુફા એક ભવન છે, સુંદર રૂપ આકાર રે; એક કન્યા છે રે સોભતી, પરણીજો તેં સુવિચાર રે. હું દુરજન તસ્કર હોતો, કોઈ ન મારણ જોગ રે; કર્મ ઉદે આયા માહરે, છૂટે ના ડિવિણ ભોગ રે.” એમ કહી તસ્કર અવો, પામ્યા નર્ક નિવાસો રે; પ્રમાધામીને વસ પડો, રાત દિવસ ઘણી ત્રાસી રે. ખેત્ર વેદના નર્કમેં, કહી દસ પ્રકાર રે; માહોમાહિ નેરીયા, કર્તા મારોભાર રે. એવી નર્કમેં વેદના, ચોર સહ નિજ કર્મ રે; છઠી ઢાલમેં જાણજો, સહાઈ જિણધર્મ રે.
૯ હરયલ૦
૧૦ હરયલ
૧૧ હરયલ૦
૧૨ હરયલ
૧. વિંઝી. ૨. પામીને. ૩. દ્રવ્ય. ૪. ઉદયે. ૫. હમણા. ૬. પરમાધામીને. ૭. નરકના જીવો.
For Personal & Private Use Only
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
442
નંદલાલજી કૃતા
દોહાઃ
ગુફા ઉઘાડી તતખિણે, કુમર કિયો પ્રવેસ; ભરજોવન કન્યા તિહાં, દીઠી અદભુત વેસ. આદર દીધો અતિઘણો, કુમર કહી સબ વાત;
અહિનાણી ખડગતણી, દિખ્યઈ સાખ્યાત. કુમરી દેખી પ્રજલી, કપટ ધરી મનમાંહિ; ઈણ મારા મુઝ તાત ને, હું મારું ઈણ તાંહિ.” સેજા પાથરી તતખીણે, અગડદત્ત બેસાય; સલંડારો સિર ઉપરે, ભવને મસ્ત જાય. કુમર દેખી મન ચમકિયો, “એહ છે કપટાચાર'; કવૈણી ઝાલી તેહની, કરી ઘણી પ્રહાર. ખાંચી આણી તતખણે, ગુફા થકી તિવાર;
લે આયો નગરી વિષે, કરતી ઘણી પુકાર. ઢાલઃ ૭, વીરજિણંદ સમોસર્યાજીએ દેસી.
કન્યા એમ પુકારતી રે, કરતી બહુ વિલાપ; અબલા સંકટ મેં પડી રે, છોડાવો મુઝ આપ.
ભવીકજણ! દયા કરો મુઝ આજ. જેમ સિંચાણે ચિડકલી રે, "મુષા જે મંઝાર; તેમ ગૃહી છે મુઝ ભણી રે,’ કરતી એમ પુકાર. ૨ ભવીકજણ૦ વયન સુણી અબલાતણો રે, નગરીના બહુ લોક; કુરના આણી તેહની રે, ઘણા મનુષના થોક. ૩ ભવીકજણ૦
૧. નિશાની. ૨. બળી ગઈ. ૩. પથ્થરનો થાંભલો. ૪. ચોટલો. ૫. ઉંદર. ૬. કરુણા.
For Personal & Private Use Only
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
સ્વામી! છાંડો એહને રે, એહવા ન કરો વાત; અબલા પાતક અતિઘણો રે, ખોટી છે જીવઘાત.
ગાથાઃ
परिभम्मइ संसारे, जीवस्स अणाइ कालस्स । जाव थाय पभावणा, नेमे गच्छइ निव्वाणे || એમ વિચારી છાંડિયે રે, કુર્ણા કરો મહારાજ!; અપરાધી અથવા નહી રે, પ્રાણ ઉબારો આજ.’
કુમર કહે ‘સહુ કો સુણો જી, થે નહીં જાણોજી કોય; હરયલની યહ પુત્રકા જી, મહાઅધર્મ નર હોઈ.’
લોક ઘણી મન્નત કરી જી, કુમર ન માની કાય; ખાંચીને આણી તિહા જી, જિહાં બેઠા માહારાય.
કોઈ કહે ‘ઝુઠા એ છે જી, અગડદત કુમાર; આપ મરતા પાપીયા જી, ગૃહ આણી છે નાર.’ તતખિણ રાજા બોલીયો જી, ‘અબલા છાંડો આજ’; કુમર કહે ‘સ્વામી! સુણો જી, સમઝીને કરો કાજ. કે જાસી આકાસમેં જી, કૈ ધસ જાય પાતાલ; વિદ્યાબલ છે અતિઘણો જી, પાળે કરસી જંજાલ.
યત:
चोर जुवारी और मतवाला, 'अमली ठाकुर निरधन साला । हंसता पुरुष हींडणी नारी, ओह सातोका संग निवारी ||१||
૧ નશાખોર. ૨. વિનંતી.
૪ ભવીકજણ
For Personal & Private Use Only
૫ ભવીકજણ
૬ ભવીકજણ
૭ ભવીકજણ
૮ ભવીકજણ
૯ ભવીકજણ૰
૧૦ ભવીકજણ
443
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
444
પછાતાપ કરસ્યો ઘણો જી, પાછે ન આસી જી હાથ; ઈસ કર એહ નહી મુકિયે જી, સાંભલજે નરનાથ!'.
યતઃ
કામ વિચારી કીજિયે, વિના વિચારી કરાય; [આપ] નેઉલ મારિયો, પાછે ધણી પછતાય.
રાય છોડાવી કામની રે, ઊડગઈ રે આકાસ; ઢાલ સાતમી એહ થઈ રે, સુણજ્યો ચરિત્ર વિલાસ.
૧. આવશે.
For Personal & Private Use Only
નંદલાલજી કૃત
૧૧ ભવીકજણ
૧
૧૨ ભવીકજન૦
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દોહાઃ
સબકો જન અશ્ચર્ય થયા, માની સાચી વાત; એહ બુધવંતા માનવી, દીસે છે સાખ્યાત.
જે એહ ભાખી વારતા, સબ થઈ એહ સાચ;
કલા દેખ કુમરતણી, નૃપનો મન બહુ રાચ.
ઠામ દિખાઈ ચોરની, ધન આણે રાય હજુર; કાશીપતિ હર્ષત થયો, આદર દિયો ભરપૂર.
રાજ-ભાગ તેહને દિયો, પ્રણાવી નિજ બાલ; અગડદત્ત રાજા કિયો, છત્ર ફિરે તતકાલ.
હુકમ ચલાવે આપણો, સુખે-સુખે દિન જાય; આગલ કિણવિધ થાવસી?, સુણજયો ચિત લગાય.
ઢાલ ઃ ૮, એ તો ધિક્ ધિ વિષે વિકારને એ દેસી.
-
અગડદત્ત માતા-પિતા, એતો સુણી છે કુંવરની વાત હો; ૨ઉઠ કોડી રોમરાયલી, હર્ષ વદન નરનાથ હો.
સુરસુંદર તિહાં રાજવી, એ તો મોકલો નિજ પ્રધાન હો; સેના દિધી અતીઘણી, ખાન અને સુલતાન હો. અનુક્રમે ચાલી આવીયા, એ તો અગડદત્તને પાસ હો; જહઠ કર કુવર મનાવિયો, તાત મિલન ભયા ત્યાર હો. અગ્યા લેઈ નૃપતણી, રાણીયાં લિધી લાર હો; દલ-બલ લેઈ સામઠા, એ તો લેઈ બહુ પરિવાર હો.
૧. પરણાવી ૨. સાડા ત્રણ. ૩. લશ્કરી અમલદાર, ઉપરી. ૪. આગ્રહ. ૫. આજ્ઞા.
૧
For Personal & Private Use Only
૨
૩
૧
એ તો આજ ભલા દિન ઉગિયો
૪
૫
૨ આજ૦
૩ આજ૦
૪ આજ૦
445
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
446
નંદલાલજી કૃત
પ આજ0
૬ આજ
૭ આજ
૮ આજ૦
૯
જ0
સંખપુરી ચલિ આવિયાં, એ તો સુરસુંદર સાતમી આય હો; માત-પિતા ચરણા નિમો, એ તો દેખ આનંદ પાય હો. આજ ભલો દિન ઉગિયો, થયા નંદનનો દિદાર હો;
બહુ નમિ સાસુ ભણી, એ તો આપે છે સહુ સિણગાર હો. રાજ-લોક સુખ થયા, સુખે પાલે છે તીહાં રાજ હો; સુરસુંદર સંજમ ગ્રહે, એ તો કિણવિધ કાર્ણ થાય તો? એક દિન ઐઠો ભવનમેં, એ તો એકલો રાજાન હો; રાજનીતિ ગૂંથને, એ તો વાંચે છે નિજ ધ્યાન હો. પ્રથમ શ્લોક એહ નિસરો, એ તો વાંચીને કરત વિચાર હો; પારખા કિજે શ્લોકના,” રાજા મનમાંહિ ઘાર હો. યતઃ भोजनं घृतसारं, रात्रिसारं च जाग्रतां। आगता जागता सारं, स्त्री ताडं च ण सारतां।। પરયણ સમે તિહાં રાજવી, જાગ્રત બેઠી તિણવાર હો; નિદ્રા મુકી આપણી, સાવધાન બેઠો હુંસયાર હો. રાજા મનમેં વિચારવે, હાવ આવે છે નિદ્રા આજ હો; નગરીમાંહિ સોધી કરું, કુણ સુખ-દુખ વર્તે રાજ હો.” એમ વિચારી રાજવી, વેશપલટો કીધો આજ હો; ખડગ લેઈ નિજ હાથમેં, નગરીમાટે આયો માહારાજ હો. ઢાલ થઈ એહ આઠમી. રાજા હિવ સંજમ લેય હો; પુનવંતઓ હી જીવડાં, જિણ સંજમમેં ચિત દેય હો.
૧૦ આજ
૧૧ આજ
૧૨ આજ
૧૩ આજ
૧. દર્શન. ૨. વહુ. ૩. કારણ. ૪. ગ્રંથને. ૫. રાત્રિ.
For Personal & Private Use Only
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
447
?
છે
છે
દોહાઃ
રયણ સમે રાજા ફિરે, કાલી અમાસ રાત; રૂપરંગ દીસે નહીં, શબ્દ સુણે મુંહ વાત. ઈણપરિ નૃપતિ ડોલતો, ગલિ-ગલિ મંઝાર; એક ભવન દિઠો તિહાં, સુંદર રૂપ અકાર. દંડ-કલસ સોવર્ણતણા, ધજા રહી આકાસ; રાજા તિહાં ઊભા રચ્યો, ગુપ્તપણો પ્રકાસ. મધ્યરાત તિણ અવસરે, ખોલી ભવન કપાટ; ખડગ લેઈ નિજ હાથમેં, ચાલી માર્ગ-વાટ. એહવી નારી સુંદરી, વર્ષ વીસ પ્રધાન; રાજા દેખી અચર્જ થયો, એહ કાંઈ છે ગ્યાન. આભુષણ કરી સામઠી, એવિ અબલા નાર;
કિહાં જાવે છે એકલી?, એહ છે કુલટાચાર. ઢાલ ૯, પિંગલકી-એ દેસી.
રાજા મનમેં ચિંતવે, “જાંઉ એહને પુઠો રે; ચરિત્ર દેખુ ઈણ નારનો, લાધો અવસર “નીઠો રે.”
જ
૮
-
-
જોવો ચરિત્ર નારીતણો
૨ જોવો.
સીંહતણી પરિ દોડતી, તે નારિ નિરભીકો રે; પુઠે નરપતિ ચાલીયો, આગલ નદી એક દીઠી રે. સેઠતણી તિહાં ભારજા, ઉતર ગઈ જલપુરો રે; પુઠ મહીપતિ ઉતર્યો, આગલ સિંહ સનુરો રે.
૩ જોવો.
૧. ભમતો. ૨. આકાર. ૩. કમાડ=દરવાજો. ૪. એકઠા. ૫. નક્કિ. ૬. નીડર.
For Personal & Private Use Only
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
448
નંદલાલજી કૃત
૪ જોવો
૫ જોવો.
૬ જોવો
૭ જોવો.
૮ જોવો.
મૃગપતિ સનમુખ તે ગઈ, ખડગ કરી તે મારો રે; સંક ન આણી કેહની, ત્રીયા હઠ બહુ ધારો રે. આગલ એક વન આવિયો, તિહાં જોગીને વેસો રે; મોટો માતો અવધૂત છે, મહાલંપટ ન ત્રાસો રે. નારી પાસે જોગી ગયો, જોગી ઉઠકર મારો રે; “આજ વિલંબ તે કિયો, મહારો કામ ન સારો રે.” પ્રમદા કહે કરજોડિને, “સ્વામી! સુણ અરદાસો રે; કંત પાપી મુઝ જાગતો, ઈસ કર વિલંબ નિવાસો રે. હારો મન તુમ ચર્ણમેં, કંતથકી નહી રાચી રે; હુ બલિહારી જી તાહરી, હું તાહરે મદ માચી રે.” જોગી કહે “સુણ કામણી!, નહીં નારિ વિસ્વાસો રે; મુંદડે પેમિલ કરે, અંદર કપટ નિવાસો રે.” પ્રેમદા કહે “સુણ સ્વામીજી! હું છું થારી દાસી રે; તન-મનથી લોખું નહીં, થારો વચન વિલાસી રે.” જોગી કહે “તું જાયને, નિજ-પતિનો સસ આણી રે; તો હું જાણશું રાગણી, નહીં થારી વાત માણી રે.” હિણી મતી નારીતણી, કાં સાધી તુછ બુધી રે; ખડગ લેઈ પાછી વલી, કાંઈ નહીં મન સુધી રે. સુરસુંદર તિહાં રાજવી, ત્રીયા-ચરિત્ર એ દેખી રે; મનમેં અચર્જ પામીયો, પુઠે લાગો વિશેષી રે. નારિ આઈ નિજ મંદરે, નૃપ રહ્યો ઘરબારો રે; નવમી ઢાલમે જાણજો, ત્રિયાનો અધિકારો રે.
૯ જોવો.
૧૦ જોવો.
૧૧ જોવો
૧૨ જોવો.
૧૩ જોવો
૧૪ જોવો.
૧. સ્ત્રી. ૨. એથી. ૩. પ્રેમ.
For Personal & Private Use Only
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
449
ا
م
م
ه
ه
ع
દોહા પાછલી બુધ નારિતણી, “પ્રઘટ સહુ સંસાર; એક અંબ કે કારણે, કાટે વૃક્ષ વિશાર. જો કોઈ નર ચતુર હવે, ન કરે એહનો સંગ; પુદગલ રંગ એક હે, ઈસકા નાના રંગ. સેઠ ભણી જો કામણી, આઈ ડુમને માર; રાજા મનમેં ચિંતવે, એ-એ ચરિત્ર અપાર. એહ કેની થાવે નહીં, અગ્નિ-અંગના દોય; ઉજાયાલે સબ કો લખે, એમને લખે ન કોય. રાજા તિહાં *પ્રછની રહ્યો, નારિ ગઈ ઘરમાં; કામ-અંધલી કામણી, સોચ વિચારે નાહ. ઢાલઃ ૧૦, રસિયાની-એ દેસી. ૫૧છી રે બુધ છે તિહાં પિણ નારની, ઈમ જાણો સહુ કોય હો, ચતુરનર; કામ બિગાડે હો છિનમેં આપણો, પાછે દુખીયા થાય હો, ચતુરનર.
છાંડો સંગત કુલટા નારની ઘરમેં આવી છે તતક્ષણે કામણી, સુતા કંતને દેખ હો, ચતુરનર; ખડગ કરી પિણ સિર છેદીયો, લે ચલી તતખેવ હો, ચતુરનર. ૨ છાંડો, રાજા પુઠ તેમને ચાલિયો, આઈ ચેત મંઝાર હો, ચતુરનર; જોગી આગલ મસ્તક મુકિયો, જોગી કરત વિચાર હો, ચતુરનર. ૩ છાંડો. જિણ પાપણ અપણો કંત મારિયો, જેહ થકી સુખ પાય હો, ચતુરનર; કામ વસે ઈણ નિજ પતિ મારિયો, એહ પિણ માહરી ન થાય હો', ચતુરનર. ૪ છાંડો,
૧. પ્રકટ. ૨. વિસ્તાર. ૩. વિવિધ. ૪. છુપાઈને. ૫. ઓછી. ૬. નદીકાંઠો.
For Personal & Private Use Only
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
450
ડાંગ લેઈને હો તિણ નારિ હણી, ‘જા પાપણ! તું દૂર હો, ચતુરનર; તે માર્યો છે આપણા કંતને, માહરો કાંઈ સુખપુર હો,’ ચતુરનર. આર્ત ધરતી તિહાં પિણ રોવતી, આઈ આપણ ઠામ હો, ચતુરનર; પછતાવો કરે મનમેં ઘણી, ‘નિફલ ગએ દૌ સ્વામ હો,’ ચતુરનર.
યતઃ
મળોવિયારવન્દ્વ, સવિયા.............સફ્ । આફળ-વેદ-વિયારેળ, કૃત્થિા નમ્મો નિતો || ૧ ||
કંતનો શીસ તિહાં પિણ થાપને, આક્રંધ કીધો અપાર હો, ચતુરનર; માર્ગએ તસ્કર મુઝ કંતને, મિલીયા લોક હજાર હો, ચતુરનર. રોવે હો ધરતીમાંહિ રડવડે, તોડા નવસર હાર હો, ચતુરનર; બાલ ખસોટે દોઈ હાથસું, નયણ અખંડત ધાર હો, ચતુરનર.
લોક ઘણા તેહને ધીર્જ ધરે, એક ન આવે દાય હો, ચતુરનર; ‘કંતને સંગ સતી થઈને જલું, સાથી એ મ્હારો જાય હો,’ ચતુરનર. ઘર સંપત તે સર્વ લુટાય ને, કરિને બહુ મંડાણ હો, ચતુરનર; ચિખામાંહિ આવી બેસને, કંત લિયો *નિંગોદ હો, ચતુરનર.
સુરસુંદર તિહાં દેખણ આવિયો, દેખો નારિ સરુપ હો, ચતુરનર;
ચાર વેદનો અંત આવે સહી, તિરિયાવેદ ન પાર હો, ચતુરનર.
નંદલાલજી કૃત
૫ છાંડો
For Personal & Private Use Only
૬ છાંડો.
૭ છાંડો
૧૦ છાંડો
લોક સહુ તેહને આવી નમે, ચર્ણે શીસ નિમાય હો, ચતુરનર; ધન-ધન જન્મ સતીજન! તાહરો, દેવ નમે તુઝ પાય હો,’ ચતુરનર. ૧૧ છાંડો
૮ છાંડો
૯ છાંડો
૧. ટિ૦ માર્ગએ=માર ગએ=મારી ગયા. અહીં સંપૂર્ણ ‘૨’ ને અર્ધ કરી શબ્દ જોડી દેવામાં આવ્યો છે. ૨. ખેચે. ૩. ચિતામાં. ૪. પોતાના ખોળામાં.
૧૨ છાંડો.
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
451
દોહાઃ
રાય કહે “સુણ કામણી! એ છે કિસો વિચાર?; નિજ કંતાને મારકે, સતી હોવણ આચાર.” નારિ કહે “ઈણ રાયણે, દીઠો છે મુઝ કામ'; રાય ભણી ઈણપરિ કહે, કોઈ ન સમજે તા. दुर्जनः सर्पमातुल्यं, वरं सर्पो हि दुर्जनात् । सर्पो दंशते कालेण, दुर्जनस्तु पदे पदे ।। १ ।। “રાજા! દુરજન તુમ હો, હોઈ રહો ચુપચાપ; જો કરસે સો ભોગસી, ક્યા બેટા? કયા બાપ?” નારિ તિહાં અગ્નિ જલમરી, રાય આયો નિજ ગેહ; રાજા મનમેં ચિંતવે, “જુઠો જગત સનેહ.
શ્લોકઃ माता कस्य पिता कस्य, कस्य भ्राता सहोदरः । पुत्री कस्य सुतः कस्य, सर्वेऽपि कर्मबंधनाः ।।१।। સ્વજન મિત્ર જગતકે, સ્વાયા સંસાર; પ્રમાર્થ જિનધર્મ છે, એક શ્રીઅણગાર.” ઈસો વિચારી રાયજી, વિરક્ત થય પ્રણામ;
રાજા રાણી બૈ જણા, ભયા સંજમરે કામ. ઢાલઃ ૧૧, હું બલહારી એ યાદવા-એ દેસી.
રાજા હો રાણી જી બે જણા, અગડદત્ત કુમાર બોલાય તો; રાજ આપી જી સહુ દેસના, બેહુ જણા સંજતી માર્ગ ધારતો.
ધન-ધન ધર્મી નર જીવડા-ટેક.
૧. પરમાર્થ. ૨. પરિણામ.
For Personal & Private Use Only
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
452
નંદલાલજી કૃતા
૨ ધન-ધન)
વિર્ય આરાધ કેવલ લહી, અષ્ટ કર્મતણો કિયો દલ ચુર તો; જોગ રૂંધીને શિવગત ગયા, અલખ નિરંજન સુખ ભરપુર તો. સંખપુરીતણો રાજવી, અગડદા રાય થયો જી વખ્યાત તો; શત્રુ-નિકંદન મહાબલી, પ્રજા હો લોક સુખઈ દિન-રાત તો. ૩ ધન-ધન, માસ વસંત તિહાં આવીયા, ફલી છે વેલ તીહાં વનરાય તો; કોકિલા-મોર ટહુકા કરે, મદ વિષે ભુમકા થઈ સુખ થાય તો. ૪ ધન-ધન, વણરિષ આય ઈમ ઉચરે, “સ્વામી! રામતિ કરો બાગ મંઝાર તો: માસ વસંત સોહાવણો, આવે એક વર્ષમે એહ વવહાર તો.” ૫ ધન-ધન, રાજવી સહિત અંતેવરી, બાગમેં આવીયો રામતિ કાજ તો; કીડા રામતિ કરે અતિ ઘણી, રાચિ રહ્યો તિહાં માહારાજ તો. ૬ ધન-ધન, રજનીમે એક અનર્થ ભયો, અગડદતરાય પટરાણી જેહ તો; નિદ્રામે સુતિ વિષધર ડંખી, મુરછા આઈ છે અચેતન હોઈ તો. ૭ ધન-ધન, રાયને વલભ અતિઘણી, મોટો કરીને થયો છે બેહાલ તો; રોવે જી વિલવલે અતિ ઘણા, મોહકર્મતણા એવો જંજાલ તો. ૮ ધન-ધન, વિષ કરી રાણી દેહી ભરી, હોગઈ તતખણ મૃત સમાન તો; રાજવી મોહ"ગહેલો હુવા, હો ગયો મરણ માંડો છે રાજાને તો. ૯ ધન-ધન, મહતા પ્રધાન સમઝાવતા, બે કરજોડીને શીશ નમાય તો; “નારી પાછે કાંઈ દેહ તજો, પગતણિ પાનહી તિરિયા ગણાય તો.”૧૦ ધન-ધન, चकवट्टी य केसवा, मंडलीय महिपति । भावप्या श्रीअणगारे, चत्तारि धीरपुरिसा ।। १ ।। હઠ કરિ લોકને રાખીયો, એટલે એક વિદ્યાધર આય તો; વિદ્યા કરીને નિરવિષ કરી, રાય પરિવાર સહુ હર્ષ મન થાય તો. ૧૧ ધન-ધન, કેતલા કાલ વનમેં રહે, રાય-રાણી સુતા રયણ મઝાર તો; ગ્યારમી ઢાલ પૂર્ણ થઈ, આગલ કેમ થાસી અધિકાર તો? ૧૨ ધન-ધન,
૧. વિરતિ. ૨. સૈન્ય. ૩. વનપાલક. ૪. વલોપાત કરે. ૫. ઘેલો. ૬. સ્ત્રીઓ. ૭. રાત્રી.
For Personal & Private Use Only
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
453
દોહાઃ
હરયલ ચોરની ડીકરી, જો ઉડગઈ આકાસ; ગઈ પાછલે “સનબંધમેં, કિયો સકલ પ્રકાસ. હરયલચોરના પાંચ છે, બંધવ અતિ બલવંત; વાત સુણી બંધવતણી, ક્રોધ આને જીઅનંત. અગડદત્ત મહારાજવી, માર્યો છે હમ વીર; હમ બદલા લે તેહના, તો છત્રી નહી કીર.” चत्तारि अयं पुरिसा, तक्करे राये अणगारे । चउत्थ-रायममाय, इमेहि वायं विवज्जए ।। ખડગ લેઈ નિજ હાથમેં, “અંતર લાધી તામ; રયણ સમે આયા તિહાં, જિહાં રાજા વિશ્રામ. રાજા નિંદા વસ થયો, રાણી જાગી તામ; પાંચો તસ્કર આવિયા, ભરજોવન અભિરામ. રાણી દેખી રૂપને, મોહ ગઈ તતકાલ;
વિષીયારસ આંધી ભઈ, ઈણપરિ બોલે બોલ. ઢાલઃ ૧૨, હમીરાની, સોવન સિંધાસન (બેઠા રેવતી-એ દેસી.
અગ્રમેહેષી રાયની, બોલે મધુરી વાણ, વાલજી; હારે મન તુમ રાચીયો, થે મુઝ જીવન-પ્રાણ, વાલજી.
હું બલીહારી જી તાહરી. હું નૃપને વાંછુ નહીં, વંછુ મૈ તારો સંગ, વાલજી; તુમ સમ જગમેં કો નહીં, લાગો મજીઠનો રંગ,” વાલજી. ૨ હું ચોર કહે “સુણ કામણી!, જો છે તારો નેહ, વાલજી; જો નિજ પતિને મારસી, તો હમને પ્રતીત એહ,’ વાલજી. ૩ હું
૧. સંબંધમાં. ૨. ભાઈને, ૩. ક્ષત્રીય. ૪. ફલીબનપુંસક. ૫. ખબર=જાણકારી. ૬. નિદ્રા.
For Personal & Private Use Only
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
454
ઉછી બુધ છે નારની, માન લેઈ સબ વાત, વાલજી; ખડગ લેઈ કર આપણો, ચાલી કરવા ઘાત, વાલજી.
ચોર બચાયા રાયને, રાણીને ધિરકાર, વાલજી; પાછા વલીયા તતક્ષિણે, મનમેં કરત વિચાર, વાલજી.
अग्निकुण्डसमा नारी, घृतकुण्डसमो नरः । य नरः पच्यते रक्तो, विरक्तो नैव पच्यते ॥
दर्शन हरते चित्तं, स्पर्शेन हरते बलं । सङ्गेन हरते वीर्यं, नारी प्रत्यक्षराक्षसी ।।
‘એહવી સંગતી નારની, નારી અધર્મની મુલ, વાલજી; ઘર-ઘર ત્રિયા એકસી, ભોગે દુરગત સુલ, વાલજી. પાપ કરી ચોરી કરે, કંપ રોગ સિર-પિંડ, વાલજી; ખાવે પીવે કામની, પરભવ સહે હમ દંડ, વાલજી જુઠા સબ સંસાર છે, જુઠા સબ સનબંધ, વાલજી; નેહ કરે સબ કારમો, હોઈ રહ્યો જીવ અંધ', વાલજી પાંચે વનમે આવીયા, કરતા એહ વિચાર, વાલજી; કાઉસગ ૪ઠાટા દેખિયા, જયનંદન અણગાર, વાલજી તપ-જપ ક્રિયા આકરી, બ્રહ્મચારી ગુણવાન, વાલજી; કર્મ કિયે ઘણે પાતલે, આણ વહે ભગવાન, વાલજી.
શ્લોક
:
અòથ-વૈરાગ્ય-નિતેન્દ્રિયત્વ, ક્ષમા-જ્યા સત્તીન પ્રયતધ્વં । નિર્જોમ-વાતા મય-શોદન્તા, યાન-પ્રમાલ સનક્ષબાળિ
એહવા મુનિવર દેખને, ચરણે શીસ નિમાય, વાલજી; ઢાલ થઈ એહ બારમી, ઉત્તમનો ગુણ ગાય, વાલજી.
૧. ધિક્કાર. ૨. પીડા. ૩. સંબંધ. ૪. સ્થિત.
For Personal & Private Use Only
નંદલાલજી કૃત
૪ હું૦
૫ હું
૬ હું
૭ હું
૮ હું
૯ હું૦
૧૦ હું
૧૧ હું
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
455
દોહાઃ
સાધુ કહે “ભવ જીવ થે, ધર્મ કરો જિણરાય; ધર્મથકી સુરગત લહે, ધર્મે શિવપદ પાય. ભવસાગરથી તીર ગયા, ધર્મ જીવ અનંત; ઈણમેં સંસા કો નહી, ભાખ ગયે ભગવંત. જબ લગે દેહી સાવકી, રોગ નહીં ઘટમાં; ધર્મ કરો રે પ્રાણીયા, ઈણમેં સંકા ન કાંય.” जरा जाव न पीडेइ, वाही जाव न वड्ढइ । जाव इंदिया न हायंति, ताव धम्मं समायरे ।। १ ।।
દિશવૈકાલિક અ.-૮, ગાથા-૩૬] વાણી સુણ પ્રતિબોધિયા, પંચ ચોર તિણવાર; સંજમ લિધો તતક્ષિણે, જાણ અથિર સંસાર. પંચ મહાવ્રત આદરા, દસવિધિ ધર્મ મહંત.
સબ જગ લખાર[2] રે, આણ વહે ભગવંત. ઢાલ - ૧૩, એહ સંસાર અથિર કર જાણે, અથ-ચોપાઈ કી દેસી.
ગ્રહ વિષે પાંચો બલપુરા, સંજમ લેકર ભએ માહાસુરા; દુકર કરણી બહુત અરાધે, નિજ-પર આત્મકાર્જ સાધે. ઉત્તર-મુલગુણ પર સેવી, જયણાવંત અનોપમ કહેવી; ગ્યારા અંગ વિદ્યા-પદ-ધારિ, મુનિવર કર્તા "ઉર્ગ વિહારી. સુધ માર્ગ જણરાજ પરુપે, કૃપન રંક જાણે સમ ભૂપે; ઈણ પર વિચરત પાંચો સાધુ, સંખપુરી આયા ધર્મ અરાધુ.
૧. ભવ્ય. ૨. શંકા. ૩. સાબદી, મજબૂત. ૪. કાર્ય. ૫. ઉગ્ર. ૬. આરાધક.
For Personal & Private Use Only
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
456
નંદલાલજી કૃત
અનુમતિ લે વનમાંહિ બેઠા, ગ્યાન ઈસણમેં પાંચો સૈઠા; એકદિન રાજા વન ક્રીડા આવે, પાંચ મુની દેખી સુખ પાવે. ચકમલ રિષ વંદે પાયા, બે કરજોડિ પૂછે રાયા; “પ્રભુજી! થારો નામ પ્રકાસો, મેહર કરીન મુઝ પરભાસો.” સાધુ કહે “જો હરયલ ચોરા, તેહના છે હમ પાંચો વીરા; ભીમપુની રુદ્ર બીજો સ્વામી, તીજો મુનિચંદ્ર સિરનામી. ભાનુમુની ચૌથો સોભાગી, પાંચમો આણંદરિષ મુની ત્યાગી; સુણ રાજા! એહ માહારા નામો, સંજમ લેઈ હમે સુખ પાયો.” રાય કહે “સુણો મુનીરાયા, સ્વામી! કિમ યે સંજમ પાયા?;' સાધુ કહે “સુણો બડભાગી!, વાત કહો તે જિણમતિ રાગી. હરયેલના હમ છે લઘુ વીરા, ચોરી કરે હમ સાહસ ધીરા; હરયલને છલકર થે માર્યો, તસ ધુયા ગગનખેચરી સારો. જબ થે કેસ ગ્રહી તે આણી, રાજા આગલ અબલા પ્રાણી; કાસીપતી કુર્ણા કરાઈ, ગગનખેચરી તામ છોડાઈ. વિદ્યાબલ ઉડ ગઈ આકાસો, લોકા પામ્યો અચરજ હાંસો; રુદન કરતી હમ ઘર આઈ, બાપ-મરણની વાત સુણાઈ. હમ સાંભલને બહુ દુખ પાયા, તુઝ મારણ ભણી બિડો ઠાયા; છલ તાકતા અહોનિસ ધામે, તુઝ “માર્ણ અવસર નહીં પામે. જબ તુમ રામતિને વન આયો, રાણીને વિષધર જબ ખાયો; રાણી મોહ-મર્ણ તે લીની, વિદ્યાધર તે સાજી કીની. હર્ષ થઈ સુતા આવાસે, જબ હમ મારણ આયા તુઝ પાસે; તેરમી ઢાલ રાજા સુણ વાણી, અચર્જ પામ્યો ઉત્તમ પ્રાણી.
૧. શ્રેષ્ઠ. ૨. અમારા ૩. વિદ્યાધરી. ૪. કરૂણા. ૫. મારવા માટે. ૬. મરણ.
For Personal & Private Use Only
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
457
દોહાઃ
તે સુતા નિદ્રા વિષે, રાણી જાગી તામ; હમને દેખી “વિભલ થઈ, સ્યામાં આત્મારામ. વિષે કરી માતી થઈ, રાગ વિષે લયલીન; કરજોડી હમ આગલે, વચન વદે અતિદીન. “તુમ છો સ્વામી માહરા, હું છું થારી નાર; રાય તજી થાને ગ્રહ, ભોગો સુખ સંસાર”. હમ જાણો નિજ મન વિષે, “નૃપ તજી હમ પાસ; આવે છે એ કામણી, પરખો બધી પ્રકાસ”. હમ કહો “સુણ કામની! જો માને હમ વાય; સિર છેદે નિજ કંતનો, તો સંસો મિટ જાય”. ઓછી બુધિ નારતણી, ખડગ લેઈ નિજ હાથ;
મારણ ચાલી તુઝભણી, સાંભળજો નરનાથ! ઢાલઃ ૧૪, જગતગુરુ ત્રિસલાનંદન વીર-એ દેસી.
હમ જાણિ નિજ મન વિષે જી, “એહ છે નારિ કુનાર; જો મારે નિજ મંતને જી, ધગ ધગ એહ સંસાર”.
રાજેશ્વર! સાચી કર એહ માન-આંકણી. તેહ કરથી ખોસકે જી, હમ લીની સમસીર; નિંદી હમ પાંચો જણા જી, રુદન કરે વોહ નાર. ૨ રાજેશ્વર એહ નીરખી હમ વારતા જી, મનમેં થયા દલગીર; અથિર દેખ સંસારને જી, હમ પાંચો ભયે ફકીર.
૩ રાજેશ્વર
૧. વિવલ. ૨. સ્ત્રી. ૩. વચન. ૪. પડાવી. ૫. તલવાર.
For Personal & Private Use Only
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
458
તુઝ રાણીને દેખકે જી, હમ લીનો વૈરાગ્ય, વેર-વિરોધને છાંડકે જી, કુટુંબ કિયા હમ ત્યાગ. એહ કાર્ણ હમ જોગનો જી, સાંભલજો રાજાન!; જુઠી કાયા-માયા કહી જી, જુઠી સંપતી માન.
કારમો નેહ છે નારિનો જી, કારમો એહનો હેત; મનમાંહિ મેલી રહે જી, ઉપર દિસે સ્વેત. પંડિત આયો ગ_ભથી જી, સેઠ તણે ઘરમાહિ; વિદ્યા ગમાઈ તેહની જી, ભ્રામે દુખ પાય. ધન જનમ છે તેહનો જી, જિણ સંજમ ચિત લાય; મોક્ષ લહે તે જીવડા જી, સુરપદ સંસો નાહ. સુખ સંપતી તે ભોગતો જી, ખીર ભાજનની લાગ; આગલને કુછ કીજીયે જી, સુણ રાજન! મહાભાગ. ધન–જોવન એહ થિર નહીં જી, થીર નહીં કરો તેજ; સજન-પુત્ર થીર નહીં જી, થીર નહી મંદર સેજ. તીન પલોપમ આઉખા જી, તીન કોસરી કાય; કલ્પ વીર્ય પુરણ કરે જી, બાદલ જ્યોં વિરલાય. ચક્રી-કેસવ–રાજવી જી, ઓર સુરાના ભાવ; ઉગી–ઉગીને આથમા જી, એહ જગતનો ભાવ.
ધર્મ કરે જો જીવડા જી, તીન કાલ સુખ પાય; નીતર પુતલી લુણની જી, જિમ પાણીમે ગલ જાય.’ એહ ઉપદેશ મુનિ કહ્યો જી, રાય સુણી સુખ પાય; રાજા મન વેરાગિયો જી, ચોદમી ઢાલમે ગાય.
૧. ઉજ્જવળ=ચોખ્ખી. ૨. ભઠ્ઠીમાં. ૩. સંશય. ૪. વિખરાય. ૫. નહિતર.
For Personal & Private Use Only
નંદલાલજી કૃત
૪ રાજેશ્વર૦
૫ રાજેશ્વર૦
૬ રાજેશ્વર૦
૭ રાજેશ્વર૦
૮ રાજેશ્વર૦
૯ રાજેશ્વર૦
૧૦ રાજેશ્વર
૧૧ રાજેશ્વર
૧૨ રાજેશ્વર
૧૩ રાજેશ્વર
૧૪ રાજેશ્વર
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દોહાઃ
સુણ સાધુની દેશના, અગડદત્ત રાજાન; પ્રતિબોધા તિણ અવસરે, ઈણપર બોલે વાન.
‘મિત્ર ચાર પ્રકાર કે, તે પ્રભવ સુખદાય; ઔર મિત્ર દુખદાયકા, ઈણમેં સંક ન કાય.
હું દુખીયા સંસારમેં, જામણ-મર્ણ કલેસ; ભય ઉપજ્યો મુઝ મન વિષે, પ્રભુરા સુણ ઉપદેસ’.
ઘર આવિ નિજ નંદને, ‘હું લેસું વૈરાગ્ય; થે નિરજામક સાંચલા, ૪આએ માહરે પભાગ.
અગડદત્ત આઈ રાજમેં, તેડિ સહું સિરદાર; રાજ આપિ નિજ સુત ભણી, વ્રત લેવા એતલે તલયર કામની, ગૃહ આણી તિણવાર; ઘણી વિટંબણા કરી તિહાં, ઊભી છે દરબાર.
હુવા ત્યાર.
‘માહારાજ! ઈણ નારને, માર્યો છે નિજ કંત; એહ કુલટા છે સંખણી, એહનો ચરિત્રનું અંત.
ઢાલ ઃ ૧૫, શ્રાવક ધર્મ કરો સુખદાઈ – એ દેસી. અગડદત્તનો નંદન નીકો, મહાસેન રાજાનો જી; તલયરને રાજા ઈમ બોલ્યો, ‘પ્રથમ હુકમ એહ માનોજી.
દેખીને અજબ સંસાર તમાસો, ગ્યાનીને આવે હાસો જી; નકટી દેવી આંધે પુજારે, આપણો મતલ ભાસે જી.
نی
For Personal & Private Use Only
૧
જ
૩
૪
૫
૬
૭
૧
શ્રાવક ધ્રેમ કરૌ સુખદાઈ.
૧. પરભવ. ૨. જન્મ-મરણ. ૩. નિર્યામક. ૪. આવ્યા. ૫. ભાગ્યથી. ૬. ફોજદાર. ૭. અંધ પૂજારી. ૮. મતલબ, સ્વાર્થ.
૨ શ્રાવ
459
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
460
નંદલાલજી કૃત
૩ શ્રાવ
૭ શ્રાવક0
સ્યામવર્ણ મુખ એહના કીજે, ખર વાહન પર ચાઢીને જી; દેસ બાહાર એહનો કાઢો, કાન-નાસકા વાઢી જી. અગડદત સુણ ઈણ પરિ ભાખે, “ઈસો અપરાધ ક્યા કીનો જી?; રાજા કહે “એહ છે મહાપાપણી, નિજ પતિ માર દીનો જી.” ૪ શ્રાવળ હંસકર અગડદત્ત ઈમ ભાખે, “ક્રોધ અછે અતિ સ્થાણો જી; નીચે થાનકને તે જાવે, ઊંચે વલ નહી માનો જી.
૫ શ્રાવક એહ અબલા રંક છે દુરભાગી, મન માને જો કીજે જી; નિજ માતાને દંડ ન દેવો, એહ કિમ ન્યાય ધરીને જી? ૬ શ્રાવક ચોર દેખીને તે મુરઝાણી, મુઝ મારનને ઘાઈ જી; ચોર ચતુર કરુણા આણીને, હારી જાન બચાઈ જી. पण्डितोऽपि वरं शत्रुर्न मुो हितकारकः । वानरेण हतो राजा विप्राश्चौरेण रक्षिताः ।। [पञ्चतंत्र-१-४५०] ચરિત્ર દેખીને તસ્કર બુઝા, જુઠો જગત ગિણાણો જી; સંજમ લઈ પાંચ મુનિશ્વર, થયો સાધુ સુગ્યાનો જી. ૮ શ્રાવક્ટ એક કારણ તુઝ માતાકેરો, સાંભલ રાય! સધીરો જી; એહ વિટંબણા જગમેં વરતે, સુણ રાજા! સિરદારો છે.” મહાસેન સુણ મનમેં ચમકો, જાણો જગ જંજાલો જી; તાત સંઘાતે સંજમ લેવા, મહાસેન ભયો તારો જી. ૧૦ શ્રાવક. ગાથા: धनकजं इत्थिकलं, मयणी कजं ए नरा । नास्ति ये चूलोगउ, महामुढ जिण आहिया ।।१।।
૯ શ્રાવ
૧. મોહાઈ. ૨. તૈયાર.
For Personal & Private Use Only
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
461
૧૧ શ્રાવક
લઘુ નંદનને નૃપપદ આપી, બે જણા વૈરાગ્યા છે; બહુ મંડાણ કરિને રાજા, સાધુ સમીપે આયા જી. ઢાલ પન્નરમી એહ પિણ ગાઈ, સતગુરુ જેમ બતાઈ જી; બાપ-બેટા બેહ સંજમ લેને, કિણ પરી મોક્ષ સિધાયા જી? ૧૨ શ્રાવક
For Personal & Private Use Only
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
462
નંદલાલજી કૃત
می
ة
به
في
દોહા
સંજમ લેવે બેહુ જણા, અગડદત્ત રાજાન; રાજ તજી સંજમ ગ્રહ્યો, અથિર જગત સબ જાન. “ચંચલ ચંચલિ અગ્નિમેં, જેસે સંધ્યાવાન; તૈસે જીતવ્ય અથિર છે, જ્યાં વારનકે કાન.” એમ વિચારી બેહુ જણા, સંજમમે થયો લીન;
નિજ આતમને વસ કરી, પર આત્મને ચીન. ઢાલઃ ૧૬, ચોપાઈની દેશી.
અગડદત્ત મુનિ ગુણવાન, મહાસેન બિજો રિષ જાન; પાંચ મહાવ્રત સુધા ધરે, છકાયની જયણા કરે. દસવિધ ધર્મ દોષ સબ ટાલ, મેટો મિથ્યામોહ જંજાલ; કર્મબંધનો કારણ તજે, નિશ્ચલે દેવ જિનેશ્વર ભજે. જપ-તપ કરને કાયા કસી, ગ્યાન રામવિષે મન વસી; જિર્ણ દેહી તિણકી ભઈ, અણસણ કરવા મનસા થઈ.
અરિહંત-સીધી ભણી ખિમાય, ધર્મ આચાર્જ સીસ નમાય; નિસચલ થઈ સમતા મન ધરી, દોઈ મુનિસ્વર અણસણ કરી. ષોડસ દિનનો કિયો સંથાર, કેવલ લહી ગયો મોક્ષ મંજાર; જિસ કાર્ય તિણ છાંડો રાજ, સુખ પામો છે મુનિરાજ. જન્મ-મર્ણનો મિટા કલેસ, થએ નિરંજન સિધ જનેસ; એક ગ્રંથ સબ પૂર્ણ થયો, ગુરુ પ્રસાદે કવિજન કહ્યો.
م
ه
ه
م
م
૧. જીવિતવ્ય, જીવન. ૨. હાથીના. ૩. ઈચ્છા.
For Personal & Private Use Only
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
463
પૂજ્ય શ્રી મનજી રિષ જાણ, તેહના સિષ ગુણવંત વખાણ; પૂજ્ય શ્રી શ્રીનાથુરામ, તેહના સિષ ઉતમગુણધામ.
સ્વામી શ્રી રાયચંદ મુનિસ, અંતેવાસી છે તાસ સિષ; રીષ-પતી રામ મુનિ રિષરાય, નંદલાલ કવિ ગુણગાય. આઠારા-સેઠ પા(ચૈ?)ત્ર વૈ સાલ, એક પિણ જોડ કરી તતકાલ; જંગલ દેસ નગરસુ નામ, પઢે ગુણે સુખ સાતા પામ.
AVAVAV
.V.U.V.V.V.V.
V
A.VV.V.VV.V.U.V.V.V.V.VV
VAUVIUV.V.V.V.VV.V.UUV.
VVVVV.V.VV.V.V.U.02.
15
: છે
. રહ્યો ગમ
परियार મF) जामा
For Personal & Private Use Only
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
464
નહી ૮. પૂર્વાનધાનજી કૃત અગscરાસ છે
દુહાઃ
ا
م
م
به
ه
પરમેસર ધુરિ પ્રણમિ કરિ, સદ્ગુરુ પ્રણમિ ઉલાસ; સરસતિ પિણ પ્રણમેવિ સુરિ, વિરચિસિ વચન વિલાસ. પરમેસર ઘઈ અચલ પદ, સદગુરુ શ્રુત સુવિચાર; સરસતિ વચન વિલાસ ઘઈ, તિણિ તીને તતસાર. સુંદર અક્ષર અતિ સરસ, વિચિ-વિચિ રાગ વિનોદ; રસિક લોક સુણતાં રસિક, પભણિસુ કથા પ્રમોદ.
ભાવિત જાગે જે ભવિક, ધરતા મનિ ધર્મધ્યાન; પાવઈ તે તઉ સરગ-પદ, સંસઈ રહિત સુજાણ. દ્રવ્ય તહી નિદ્દા જિકે, જાગઇ તે જગિ જાણ;
અગડદત્તની પરિ અચલ, લાભઈ કોડિ કલ્યાણ. ઢાલઃ ૧, ચોપઈની.
સુપ્રસિધ નગરી સખીરી, અવિચલ જાણિકિ અલકાપુરી; સુખીયા લોક વસઈ સિરદાર, અભિનવ સ્પ અમરઅવતાર. ચાતુર વિદ્યાનિધિ “ચઉસાલ, સકજા ઘણું ઘણું સુકમાલ; પતિભાહ સાહા પરસિધ, બુદ્ધિવંત ધરિ બહુલી રિદ્ધિ. કરતા રહઈ સદા કુલ-કર્મ, મૂલ ન છેદઈ પરનો મર્મ; જિન-ઘમ ઉપરિ કરિયા ‘જીવ, સાધુ-પાત્ર દાતાર સદીવ.
م
می
به
به
૧.પાઠાકરિ. ૨. ભાવથી. ૩.પામે. ૪.ટિ.- કવિએ સંખપૂરીને અલકાપૂરી=યક્ષનગરીની ઉપમા આપી છે. અને તેમાં વસતા લોકોને અમર કહ્યા છે. અમર=દેવ થાય. પરંતુ દેવ તો દેવનગરીમાં વસે. “દેવ’ અર્થ કરીએ તો કાવ્યદોષ આવે. પરંતુ, અમર=ન મરે તે' એવો અર્થ કરીએ તો યક્ષ પણ અમર કહેવાય. ૫. ચટશાલ=પાઠશાળા. ૬. પ્રતિભાવાનું, પાઠા, પતિસાહા. ૭. શેઠીયાઓ. ૮. ઇચ્છા, ભાવ.
For Personal & Private Use Only
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
465
યત: वसुधाभरणं पुरुषः पुरुषाभरणं प्रधानतरा लक्ष्मीः । लक्ष्म्याभरणं दानं, दानाभरणं सुपात्रं च ।।१।। [आर्या પરઉપગારઈ જે પરિગડા, પરગુણ વદન વદઈ પરિગડા; સીલવંત સખાઈ આચાર, ઇસડા લોક વસઈ જુ અપાર. સારીખી જોડી સુંદરી, ભાગવતી નઈ બહુ ગુણ ભરી; પદમિણિ પ્રીતમસું બહુ પ્રીતિ, રાખઈ નિસદિન એવી જ રીતિ. કનક-વરણ દીસઈ કામિની, ઘુતિ જલકઈ જાણે દામિની; હલકી ચાલઈ યું હાથિણી, માતી ડીલ ઇસી નહુ મિણી. ચંદ્રમુખી ચઉકઈ ઉજલઈ, ચિત દેખે સુર-નરનું ચલઈ; અણીઆલી સોહઈ આંખડી, પોયણની જાણે પાંખડી. ડી વેણી સિર રાખડી, જાણે મણિધર” રાખ્યું જડી; સોહઈ નાસ ઈસો સંપુટો, પ્રહસિત જાણે તરુ પોપટો. બોલઈ મધુર સબદ મુખિ બાલ, લચકઈ કટિ-તટ યું લંકાલ;
દોનું કુચ સોવનની દડી, ઘણી ખાંતિ સંઘાડઈ ઘડી. સિખ નખ વિચિ ઓપઈ સિણગાર, સોહઈ ગ્રહણા પહિર્યા સાર; ઇસડી લોકારઈ અંગના, દેવાં ગ્રહિ યું દેવાંગના. એક-એકથી અધિક અવાસ, ખાંતઈ અચણીયા દીસઈ ખાસ; ઊંચા ઈસા “અરસનઈ અડઈ, ખસતાં મેહ જિહાં આખુડઈ. બારી ગૌખ ઘણા બારણા, ઘડતાં ચિત્ર વણીયા ઘણા; ચું કહીયઈ તિણ ઘરની સાખ?, લાગઇ એકણિ આલઈ લાખ.
૧૧
૧૨
૧. તત્પર. ૨. પ્રગટ. ૩. વિજળી. ૪. શરીર. ૫. સરખાવો- સમયસુંદરજી કૃત પાર્શ્વનાથ સ્તવન “અણીયાલી તારી આંખડી, જાણે કમલની પાંખડી, ૬. માથાનું ઘરેણું. ૭. પાઠાદાખજે. ૮. પાઠાઠ ચલકિ. ૯. સિંહ. ૧૦. પાઠાછોનું. ૧૧. દીપે છે, શોભે છે. ૧૨. ઘરેણા. ૧૩. પાઠાકલોરેઈ. ૧૪. ચશ્યા. ૧૫. આકાશને. ૧૬. અફડાય છે.
For Personal & Private Use Only
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
466
પુન્યનિધાનજી કૃત
૧૩
ઘર એકણિથી બીજઈ ઘરઇ, કરતાં ગમન વર સકે કરઈ; તુરત મિલઈ જન ગોખંતરઈ, વસઈ ઈસીપરિ પુર વિસ્તર. ચોરાસી સોહઈ ચોહટાં, ઘણી વસ્તુ ઘણા ગહગટા; વિણજ કીયાં વ્યાપારી ભણી, ચાલવતાં લિખમી ચઉગણી. તાજા ધર્મ-મુકામ જ તેથિ, જિનમંદિર- શિવમંદિર જેથિ; ગઢ-“મઢ-મંદિર-પોલિ-પગાર, અદભુત સર્વ નગર આકાર. ઠામ-ઠામિ પાણીના ઠામ, આછી વાવડીઆ અભિરામ; સરવર-કૂઆ તિણિ “પરસરઈ, મીઠઉ નીર દૂધની પરઇ. ભલા ઝાડ વનમઈ ભરપૂર, સંચર ન સકઈ જિણમઈ સૂર; વિવિધ જીવનું તીહાં વિશ્રામ, આરખ નંદનવન અભિરામ. સગલી વસ્તુ જિતી સંસાર, સહુ લાભઈ તિણ પુરમાં સાર; ઇસ્યઉ મનોહર વસતાં ઇસાં, જાણઈ વિબુધ જાય તિહાં વસાં. પહિલી ઢાલ જુ ચઢી પ્રમાણ, પભણઈ વાચક પુણ્યનિધાન; રાજ કરઈ તિહાં કુણ રાજાન?, રાજા વિણ સ્યઉ નગર-વખાણ?
૧૮
૧૯
૧. મહેલ. ૨. પોળ. ૩. પ્રાકાર=કિલો. ૪. સુંદર. ૫. પરિસરમાં. ૬. દેવ.
For Personal & Private Use Only
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દૂહા
રાજા નગરી-રુપ છઇ, રાજા વડઉ સંસારિ; વિણ રાજા વસતી ઇસી, જ્યું નાહ-વિટ્ટણી નારિ.
સોહઇ નગ પરિ મુદૃકા, સોહઇ ગયણ જૂ `સૂર; તિમ નગરી રાજા કરી, પ્રતપઇ તેજ-પંડૂર.
સાસ સહિત કાયા સખર, તિલભર જાય ન તૂટ; તિમ નગરી રાજા કરી, લઇ નહુ કો ગૃહ લૂટ.
ઢાલ ઃ ૨, રાજા રાજ કરઇ જય નામŪ-એહની જાતિ. સુંદર રાજ કરઇ તિહાં રાજા, ઇંદ્રતણઇ અનુહાર રી માઇ; પ્રગટપ્રતાપ પ્રસિધ પ્રથવીપતિ, કોય ન લોપઇકાર રી માઇ. ઘણા દેસ સુભટ ધરતી ધરિ, હય-ગય-હસમ હજાર રી માઇ; માલમુલક કોઠાર ઘણા રથ, રિધિતણઉ વિસ્તાર રી માઇ. દેસ પ્રદેસ પ્રજાદ મહાજસ, લંબ રહી જસુ લાજ રી માઇ; કહે અસૂરત કાઇ ન દીસઇ, સપ્ત-અંગ સમાજ રી માઇ.
યત:
स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशो, दुर्गं दंड: तथैव च । मित्राण्येताः प्रकृतयो, राज्यसप्तांगमुच्यते ।। १ ।।
સીલવતી તસુ સુલસા રાણી, પટરાણી પરધાન રી માઇ; લાજવતી પ્રીયુનઇ -મનલારી, જુવતી જીવ સમાન રી માઇ.
૧
૨
For Personal & Private Use Only
૩
૧ સુંદર૦
૪ સુંદર૦
સાચી તિકા સુહાગણિ સુંદરિ, જિણ કઇ વસિ ભરતાર રી માઇ; વસિ પતિ ન કર સકઇ જે વામા, નામઇં તે ઝ હિ નારી રી માઇ. પ સુંદર૦
૨ સુંદર૦
૩ સુંદર૦
૧. સૂર્ય. ૨. ઉજ્જ્વળ. ૩. શ્વાસ. ૪. આજ્ઞા. ૫. સૈન્ય. ૬. મર્યાદા. ૭. ઉણપ. ૮. ટિ૰ મન+લારી=મનની+પાછળ જનારી=ઇચ્છા પ્રમાણે વર્તન કરનારી.
467
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
468
પુન્યનિધાનજી કૃત
અગડદÇ ઉયરઇ તસુ આયઉં, જાયઉ સુભદિન વાર રી માઈ; મહામાય જાય જિમ “ષટમુખ, સિચી જયંતકુમાર રી માઈ. ૬ સુંદર જ્ઞાન હૂયઉ અનુક્રમિ જોરાવર, અસક જસુ પ સુજાણ રી માઈ; ખાગ ત્યાગ નિકલંક નિરેહણ, ભાગ્યવંત કુલભાણ રી માઈ. ૭ સુંદર૦ સાત વ્યસન વસિયઉ કરમ વસિ, પડીકે બહુત પ્રમાદ રી માઈ; અતિ-નગરીમાં ફિરઈ અનાડી, મુકી કુલ-મરજાદ રી માઈ. ૮ સુંદર, રસિક જૂઈ પરદારા-લંપટ, મુસઈ ઘણું પરમાલ રી માઈ; પાપ કરઈ જીઉનઇ નવિ પાલઈ, ચાલઈ વિરુઈ ચાલ રી માઈ. ૯ સુંદર કિરતી કાલ ગયઉ ઈમ કરતાં, વહતાં ઇમ ઉનમાદ રી માઈ; પ્રજા કુંઅર કરિ થઈ પીડાતુર, લાગઈ નગર નિસ્વાદ રી માઈ. ૧૦ સુંદર૦ આર મહાજન મિલિ ચીંતવીયો, કીધઉ ઈસૌ વિચાર રી માઈ; “રાજાથકઈ કિશું ઇણસારુ, કરસ્યાં જાય પુકાર રી માઈ?” ૧૧ સુંદર, લીલ ‘લસણીયા મોતી મહુરાં, વસત અમોલક હાર રી માઈ;
પરઘલ પેસકસી લઈનઈ, પહુતા રાજદુવાર રી માઈ. ૧૨ સુંદર, ભેટ કરી વીનવીય ભૂપતિ, કહ્યઉ ચરિત તતકાલ રી માઈ; વાડિ કાકડી ખાયુ વિગાડઈ, રાખઈ કુણ રખપાલ રી માઈ.? ૧૩ સુંદર, પાણી હૂંતી ઉઠઈ પાવક, વિધુ વરષઈ વિષ ઘોર રી માઈ; માતા જો સુતકું તે મારઈ, કીજઈ કેથ પુકાર રી માઈ?' ૧૪ સુંદર જગત ઇસી કરી ભાંતિ જણાઇ, ફૂઅરતણી સહુ વાત રી માઇ;
“હટકઉ કૂંઅર કે સીખ ઘઉ હમનઈ, સઉ વાતે ઇકવાત રી માઈ. ૧૫ સુંદર રાજા સાંભલિનઇ રીસાણઉ, કીધઉ કોપ ૧૦કરુર રી માઈ; અતિ-વસતી દુખદાઈ અંગજ, તે છોડી જઈ દૂર રી માઈ. ૧૬ સુંદર,
૧. પાર્વતી. ૨. કાર્તિકેય. ૩. શચી=ઈન્દ્રાણી. ૪. ઈન્દ્રપૂત્ર. ૫. શકુ. ૬. જીવોને. ૭. આના માટે. ૮. વૈર્ય મણિ. ૯. સોના મહોર. ૧૦. પુષ્કળ. ૧૧. ચંદ્ર. ૧૨. અટકાવો. ૧૩. ક્ર.
For Personal & Private Use Only
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
૧૭ સુંદર૦
સખરઉ ઘણું સસોભિત સુંદર, સોહઇ જિણ કરિ સૂંઠ રી માઇ; આપણ ડઉહી અલગઉ કીજઇ, અહિ-ડસીઉ અંગૂઠ રી માઇ. પહિર્યા જિણ કરી દુખ પામીજઇ, કનક કિસૌ તિણ કામ રી માઇ?; કીજઇ કિસ્સું કૂઅર તિણ સેતી?, જિણ કરિ દુખ પ્રજ-ગામ રી માઇ. ૧૮ સુંદર૦
રાજા તેઇ જ કહિજઇ રુપક, નિરતઉ ચાલઇ ન્યાય રી માઇ;
બઇર કવણ? કુણ બેટઉ-બંધવ?, અલગઉ કરઇ અન્યાય રી માઇ. ૧૯ સુંદર૦
૨૧ સુંદર૦
દીધી સીખ દિલાસ દેનઇં, પરજા સહુ પહિરાય રી માઇ; ‘તુમ્હનઇં દુખદાઇ નર તિણસું, કામ નહીં’ કહઇ રાય રી માઇ. ૨૦ સુંદર૦ દેસવટઉ મન આણે દઇણઉ, તેડ્યઉ સુત તિણવાર રી માઇ; તીન પાનનઉ બીડઉ તિણનઇં, દીન્હઉ ભરદરબાર રી માઇ. રૂઠા યમ સરિખા હૂઁઇ રાજા, તૂઠા મેહ સમાન રી માઇ; આકૃત આગિ સરીખી જાણે, અટક ગ્રહ્યા અસમાન રી માઇ. વદન કૂંઅર તિણ વિલખઉ કીધઉં, કિસું હૂંઉ અણકાલ રી માઇ?; જણ પાખતી એ તુરત જણાયઉં, તિણ સમઉ તતકાલ રી માઇ. ૨૩ સુંદર૦ પુણ્યનિધાન કહઇ તુમ્હ સુણજ્યો, ચતુર જિકે મન રંગ રી માઇ; ૪રાજવીયારી આસ જુ કીજઇ, પિણ કેહઉ પઆસંગ રી માઇ?. ૨૪ સુંદર૦
૨૨ સુંદર૦
૧. પ્રજા. ૨. પત્ની. ૩. પ્રજા. ૪. રાજવીઓની. ૫. દર્દ.
For Personal & Private Use Only
469
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
470
પુન્યનિધાનજી કૃત
દૂહાઃ
કોપ ટોપ કુંઅર હુઉં, ન લગઈ જોર લગાર; ગ્રહ્યઉ નાગ જિમ ગાસ્ટી, કરતી રહઈ કુંકાર. વલિ મનમાંહે ચીંતવઈ, “
કિસ્યઉ દોસ પિત-લોક?; દુખ-સુખ સંપત વિહ-લિખ્યા’ ફલ ન હવઈ તે ફોક. ઢાલઃ ૩, ઝૂંબખડાની.
કુમર તિહાંથી નીકલ્યઉં, સાહસ ધરિ મનમાંહિ સદા સુખ સંપજઈ; સાહસીયાં સતવાદીયાં, હોઈ કિસી પરવાહ? સદા.. ખડગ લેઈ નિજ મનિ ખરઈ, સાથી ભાગ્ય વિશેસ સદા; એકાકી અવિછનપણઇ, પવઉલઈ દેસ-વિદેસ સદા. વસુધા નયર વણારસી, આયઉ અનુકૃમિ તેથ સદા; સેરી-ગલીએ સંચરઈ, કોય ન પૂછઈ કેથ?' સદા.. સઈદેસી માણસ સદા, સહુકો મિલઈ સહેસ સદા; કોય ન “આવ’ ન “જા' કહઇ, દોહિલ તિણ પરદેસ સદા.. યૂથ વિછૂટકે હાથય૩, અનમન ફિરઈ ઉદાસ સદા; સબલાહીનઈ સાંકડઉં, ન હવઈ જરઇ નિવાસ સદા.. ચંડ કલાચારિજ તિહાં, પંડિત શાસ્ત્ર-પ્રધાન સદા; પર-ઉપગારી પરગડઉં, બ્રાહ્મણ જાણ-વિધાન સદા.. તેહ કુંઅર આયઉ તિહાં, સાંજલિ ગુણ-સિરદાર સદા; પદ પંકજ પ્રણમી કરી, બઈઠ વિનય વિચાર સદા.
૧. ભાગ્યમાં લખેલા. ૨. નિષ્ફળ. ૩. સત્યવાદી. ૪. સતત. પ. પસાર કરે છે. ૬. સ્વદેશી.
For Personal & Private Use Only
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કલાચારિજ બોલાવીયઉં, ‘કુંઅર! રહઉ કિણ ગામ? સદા; જાત-માત-પિત કહું જિહાં, કવણ ઠામ? કુણ નામ?’ સદા. કુંઅર સકલ તિણનઈં કહઇં, વાત જુ જિકા વિતીત સદા; રાજપુત્ર ગિણિ રાખ્યઉ, પંડિત પાસ પ્રવીત સદા.
ભાગ્યવંત જિણ ભુઇ ભમઇ, દોલતિ તિણ-તિણ દેસ સદા; પગ-પગ પાલજુ પાથર્યા, જઉ ગાઢઉ પરદેશ સદા. સકલ જુ નિજ ઘર સુંપીયઉ, હય-ગય-રથ-આવાસ સદા૰; રુપ-પરાક્રમ-ચાતુરી, તુરત દેખિ ગુણ તાસ સદા.
કવિત્તઃ
પ્રથમ રુપ પ્રાકમ્મ સુગતિ સુભ વયણ સુલોચન, ગુહરિ ધીર ગાત્રયત અડિગ જિમ મેર મહણ મણ; ખાગ ત્યાગ નિકલંક નિડર બુધિવંત નિરેહણ, વાચ કાછ વડવીર વખત પ્રાઘા તજકઇ જિણ; પંજરઇ વજા સરણઉ તુસા તેજ ભાણ ઓપમતંઇ, ભૂપાલતણા ઉદયરાજ ણિ ઇસા અંગ અવયવ તઇ. વાડી ગૃહ વસવા દીયા, તેથિ રહઈ નિત વાસ; સદા; રાતિ-દિવસિ સુખસું રહઇ, કરતઉ કલા-અભ્યાસ સદા. આલસ મૂકી અભ્યસઇ, એકણ ચીત અનંત સદા૰; હય-ગય-શસ્ત્રતણી વલી, બહુંતર કલા બુધવંત સદા. વન તિણ પરસર ઇક વસઇ, સેઠ-ભુવન સુવિસેષ સદા૦; તિણ ચઢિ ઇક તિય તિણભણી, દિન-દિન જોયઇ દેખિ સદા૦.
રીઝી તસુ ગુણ-પસું, રહી રાગ લપટાઇ સદા; વિરહ રુપ જ્રવાસગ ડસી, પલહર તારુ ન ખમાય સદા.
૧. વ્યતીત થએલ. ૨. પવિત્ર, પાઠા પ્રતિત. ૩. પારજ=સુવર્ણ. ૪. સર્પ. ૫. મદ.
For Personal & Private Use Only
८
૯
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
471
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
472
પુન્યનિધાનજી કૃત
*લુકિ કદલી-કુમ એકદા, નાખ્યઉ કુસુમ-ગંડૂક સદા; મુહિ આગઈ આયઈ પડ્યઉં, દેખઈ પોથી ટૂંક સદા.. કુઅર સસંભ્રમ ઉપનઉ, આયર્ડ ઈહ કિણ ઓર? સદા; દેખઈ ઇત-ઉત ચિઠુદિસી, સકલ ભુવનની કોર સદા.. દેખઈ તેહવઈ એકવી, કદલી દિસિ આણંદ સદા; સોલ-સિંગાર કીયાં ખડી, સોલકલા મુખચંદ સદા. મન અચરિજ થયેઉ કુમરનઈ, “એક રંભ અવતાર? સદા; કે સાંપ્રતિ સુર અંગના?, નાગદેવકી નારિ?' સદા.. ઈમ ચીંતવિ પૂછ્યું "ઉણઈ, કુણ સુંદરિ! કિમ એથ? સદા; ભણતાનાં સઉં ખોભવઈ?, જા હુ વસત હુઈ જેથિ સદા.' કુમર વચન સુણિ કામિની, વદઈ મધુર સર વામ સદા; હું બેટી બંધુદતની, મદનમંજરી નામ સદા.. પરણી ઈણિ હી જ પુરવરઇ, પ્રીતમ મુઝ પરદેસ સદા; ગોરી લુબધી તુઝ ગુણે, બાલી વિરહણ-વેસ સદા.” વિરહાતુર આતુર થકી, નાંખઈ કઠિન કટાક્ષિ સદા; પુણ્યનિધાન કુમરભણી, મોહિ લીય૩ જુ મૃગાપ્તિ સદા.
th
છે
C
૧. છુપાઈને. ૨. દડો. ૩. બાજુ. ૪. જોઈ. ૫. તેણે. ૬. સ્વર. ૭. વામા, સ્ત્રી.
For Personal & Private Use Only
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
473
યત: तावत्पूज्यपदस्थितिः परिलसत्तावद्यशो जृम्भते, तावत्शुभ्रतरा गुणाः शुचि मनः तावत् तपो निर्मलम्। तावद् धर्मकथा विराजितयतेः तावत् स 'दृश्यो भवेत् यावन्न श्रमकारिहारियुवते रागान्मुखं वीक्षते ।।१।। [शार्दूल विक्रीडित]
દૂહીઃ
می
به
به
હાવભાવ વિભ્રમ કરી, હુય કુમર પિણ મોહ; દોનું અટકે પ્રેમરસ, જેસઈ ચંપક લોહ. ઉભો પ્રમદા પામસઈ, નિમિષ ધરઈ નહી ધીર; ઇત-ઉત ટર્યો ન જાયહી, પડી પ્રેમ-જંજીર. એક-એક વિષ્ણુ ના રહઈ, જસઈ જલ વિણ મીન; “આદરિ મુઝ' તે ત્રીય કહઈ, “હાં જેમ રસલીન. લઈ પલાહઉ જોવનતણઉ, મો સરિખી સુનાર; પ પદારથ પાયકઈ, ઈમ હી ફોક મ હાર.” ગુરુ અંકુશ ભયઉ ડરપતલ, ફૂઅર કહઈ સુવિચાર; “યું કહિસ્યઉ ત્યઉં કરિસ હું, પડિ ખરહઉ દિન ચ્યાર. રાજકુંઆર વલી કહઈ, “હિવ છું ગુરુહાથ; ભણિ કરિ ચલતાં ઘરભણી, સંગ્રહિ જાણ્યું સાથિ.” ઈમ કહિનઈ દે સીખતસું, કરિનઈ પ્રીતિ બલંબ; હિવ સુખે ઘર નિજ-નિજ રહઈ, ભણઈ કુંઅર અવિલંબ. હય ચઢિ ઉભઉ એકદા, રાજમાર્ગ વિચિ જાય; વાતુ હુઈ જે તે હવઇ, તે સુણયો રસ લાય.
૧. પાઠા સદશો. ૨. લોહચુંબક. ૩. ઉમંગથી. ૪. સ્ત્રી. ૫. લાભ. ૬. પામીને. ૭. પઢીને=ભણીને. ૮. બલવાન, મજબૂત.
For Personal & Private Use Only
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
474
પુન્યનિધાનજી કૃતા
૨ રાજા
૪ રાજા
ઢાલઃ ૪, અલબેલાની.
રાજા ‘રઈ દરબારથી રે લાલ, છૂત દ્વિરદ છોહ મદમાતઉરે.; તિલ-તિલ સંકુલ તોડતલ રે લાલ, કાલ ભરીઉ કોહ મદ.. ૧ રાજા, ઊપાડઈ તરુ ઓટલા રે લાલ, ઢાહિ કરઈ ઢમઢેલ મદ; વાર્ય ન રહઈ વાંકડી રે લાલ, કરતઉ ઇસડી ચૂકેલ મદ.. બલ કરતઉ બાજારમશું રે લાલ, આયઉ અધિક ઊનાડ મદ; હાહારવ નગરી હુઉ રે લાલ, નાખઈ ભાત પાડ મદ.. ૩ રાજા, ચ૯-બારે માણસ ચઢ઼યા રે લાલ, સહુ કો ડરત સાથ મદ0; મોગર-બરછી મારતાં રે લાલ, હાથી નાવઈ હાથિ મદ.. તેહ કુંઅર ઉભી તિહાં રે લાલ, કોલાહલ સુણ્યઉ કાન મદ0; “પૂજણ પુર ઘેર્યઉ દિલે રે લાલ, જાણ્યસઉ જુવાન મદ.. પ રાજા, જલધ કિધુ જોરાવરી રે લાલ, મુકી છૌલ પ્રજાદ મદ; તે હવઈ ગજ આયઉ તિહાં રે લાલ, દોશ્યલ મદ-ઉનમાદ મદo. ૬ રાજા દરગત નયન રીસઈ ભર્યઉ રે લાલ, કરતી ઝીકાઝીક મદ0; લલક્યઉ સુડિ લપેટતઉ રે લાલ, આય કુંઅર નિજીક મદo. ૭ રાજા, તહવઈ તુરીય પુતારીયઉ રે લાલ, દેખે એહવઉ દૂઠ મદ0; હાથી કુમર હકારીઉં રે લાલ, પડીયઉ તિરરઈ પૂંઠ મદ.. ૮ રાજા, લાગઉ લાર ભૂલગોલગઈ રે લાલ, આયઉ સુંડ ઉપાડિ મદ0; કરિ તિવટલે ગોટલ તિસઈ રે લાલ, નાંખ્ય કુમરી ઉપાડ મદ. ૯ રાજા ઝબકે તિણ ઊપરિ ઝુક્યઉ રે લાલ, મતવાલી મદઅંધ મદ0; તુરત કુંઅર હય ઊતરી રે લાલ, તુરત ચઢ્યઉ ગજકંધ મદ0. ૧૦ રાજા,
૧. રાજાના, પાઠ૦ હઈ. ૨. હાથી. ૩. દિવાલ, મકાન પાડે છે. ૪. ક્રીડા. ૫. દૂર્જને. ૬. કિનારો. ૭. મર્યાદા. ૮. રક્ત. ૯. પાછળ. ૧૦. લગોલગ.
For Personal & Private Use Only
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
475
હાથી દોડ હરાવીય રે લાલ, મારે અંકુશ માથ મદ0; બલ છોડે વિદ્ગલ હૂયઉ રે લાલ, હુય કુમરનઈ હાથ મદ. ૧૧ રાજા, ખેલાય બહુ ખાંતિશું રે લાલ, કાઢ્યઉ ગજરઉ ઉકાસ મદ; લોકો અચરિજ ઊપનઉ રે લાલ, “એહ કવણ અસહાસ?” મદ..૧૨ રાજા મહુર રાજારે માણસે રે લાલ, રાજાનું કહ્યઉ જાય મદ0; “એકણિ પરદેસી ગ્રાઉ રે લાલ, હાથી હાર મનાય” મદ0. ૧૩ રાજા, રાજા જિતશતું રીઝીય રે લાલ, સાંભલિ ઇસઉ સપ મદ0; જાય બુલાવઈ જોય જઈ રે લાલ, કુણ જુવાન? કિણ પ’? મદ..૧૪ રાજા, માંહિ બુલાયેઉ આવીય રે લાલ, કુંઅર ઘણું સકલાપ મદ; ભુજનું નૃપ ભીડે મિલ્યઉ રે લાલ, નિકટ બUસાર્યઉ આપ મદ૦ ૧૫ રાજા, વિનય કરી નૃપ વેધીયલ રે લાલ, સખરી લુલિત સુજાણ મદ0; ઉત્તમકુલના ઊપના રે લાલ, વિનયતણઉ વાખાણ મદ.. ૧૬ રાજા, મોટા મેહ નમેઈ સદા રે લાલ, તરુ પિણ નમઈ તિમીવ મદ0; માનવ તિમ મોટા ચિકે રે લાલ, સહજઈ નમઈ સદીવ મદ0. ૧૭ રાજા, રાજા મનમઈ ચીંતવ્યઉ રે લાલ, ઉત્તમ માનવ એહમદ0; ઉત્તમ તુરત પિછાણી રે લાલ, ધૃત ગતિ મતિ કરિ દેહ મદ. ૧૮ રાજા, વય છોટઉ મોટી ગુણે રે લાલ, તેજ પુંજ અવતાર મદ;
રતનચિંતામણિ સારિખ રે લાલ, એ છઈ રાજકુંઆર મદ. ૧૯ રાજા, કવિરઃ
અંકુશી તન બિન હોય તો હિવ સિતાસુ મતંગહ, તનકચક્ર વર હોઈ તદપિ ભજઈ ગિરિ પંખહ;
૧. નડતર, આડખીલી. ૨. સાહસ. ૧. ટી =તિમ+ઈવઃસ્વર પૂર્વે સ્વર લોપથી સંધિ કરી છે. ૪. જે કોઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
476
પુન્યનિધાનજી કૃતા
થરકિ રહઈ ગય-ઘડા દેખિ સીહણ ચઉ છાવલ, જાઈ ભર બંધીયાર થયઈ દીપક ઉજવાલઉં; મુખિ જપઈ મંત્રિ જિમ ગાડી નાગ તેણ ખંચ્યારહઈ, તન સબલ ન કુછુ ભય જુગમઈ સકુછ તે જ સર્જન કહઈ. ૨૦ રાજા,
૧. ગજઘટા.
For Personal & Private Use Only
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દૂહા
ઉત્તમ હંસ સંસારમઈ, ઉત્તમ રતન અપાર; ઉત્તમ કુલ આખઈ નહી, ઉત્તમ લહઈ આચાર.
રાજા પૂછઇ કુંઅરનઈ, ‘કવણ નામ? કુણ વંસ?’; આપણ મુખિ બોલઇ નહી, ગુરુથઇ લહઇ પ્રસંસ.
આપણી કીરિત આપ મુખ, રસના જેહ કહંત; ફીકી લાગઈ રકમ ચકહિ, યું કુચ રૃતીયા ગહંત.
તસકર ભય પાડ્યા તિસઈ, પુરવાસી તિણવાર; અમાં નૃભઈ કરિ રાજવી, પરજા કીધ પુકાર. નિરધન કીધી નિજ પુરી, ધનદ જિહી અનુહાર; તસકર પકડ સકઈ ન કો, કોટવાલ સિકદાર.
જિણિ તિણ રાજા જાણીયો, ચોર ન ઝાલ્યઉ જાય; એહ કુમર પકડઇ પઅવસ, પોરસ બુદ્ધિ પસાય.
જિતશત્રુ જોયઉ તાસુ પ્રતિ, કીધઉ હુકમ નરેસ; તિણવેલા આયો તિક્યું, દે દીન્હઉ આદેસ.
ઢાલ ઃ ૫, ચરિનાલી ચામુંડ રિણ ચઢઈ- એહની. કરિન સલામ ઉઠ્યઉ તિસઈ, એહવઉ લે આદેસો રે; ‘સાત દિવસિમઇ સંગ્રહઉ, કઈ પાવક પરવેસો રે’
અટક ઇસિ કરિ આકરી, સલવ્યઉ હોઇ જિમ સીહો રે; દેખિ લોક ઇણ કૂંઅરનઈં, સહુ મિન હૂઆ અબીહો રે.
૧. બોલે. ૨. કેમ?. ૩. સ્તન. ૪. સ્ત્રી. ૫. અવશ્ય. ૬. પૌરુષ. ૭. ટેક, પ્રતિજ્ઞા.
For Personal & Private Use Only
نی
૧
ર
૨ કરિન
૩
૪
૬
૭
૧ કરિન૰
477
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
478
સકલનયરમઇ સંચરઈ, ઠાવા જોયઇ ઠામો રે; રાત-દિવસ ભમતઉ રહઈ, પકડણ તસકર કામો રે. જિહાં વેશ્યાગૃહ જૂવટઇ, વલિ સમસાન વિશેષો રે; સૂના દેવલ સોધતઉ, આચર રૂપ અલેષો રે.
પકડ્યો ચોર જાયઈ નહીં, ચિંતાતુર ઇણ કાજો રે; ‘અવધિ દિવસિ એક જ઼ રહઈ, રહસ્યઇ કિણ વધિ લાજો રે?.
જીભ ખંડ જીવત તજઉં, કઇ ઘુંટુ વિસ ઘોલુ રે?'; કુંઅર ઇસો મન ચીંતવઈ, ‘વચન ગયઉ બહુ મોલુ રે. વચન કાજિ સિર વારીયઈ, વૃથા ન કીજઈ વેણો રે; વચન ગયઈ સિર જઉ રહઈ, તઉ સ્યું સિર રહઈ તેણો રે?’ ઈમ ચિંતાતુર એકલઉ, નિકસ્યઉ પુરનઇ બારો રે; બઇઠઉ ઈક વનખંડમઇ, તીજઈ પહુર તિવારો રે.
ચકિત-દૃષ્ટ ચિ ંદિસિ જોવઈ, વિલખઇ વદન નરિદો રે; તાલ-ભ્રષ્ટ નટુઇ પરઇં, વિદ્યાગત ખચરિંદો રે.
ફાલ વિછૂટઉ વાનરઉ જ્યઉં, માલ ગમાયઈ લોકો રે; તિણપરિ કુમર ઉંચાટીયો, ઇત-ઉત રહ્યઉ વિલોકો રે. તેહવઇ તિણ વન-ઉરથી, આવત દેખ્યો એકો રે; એહવો રુપ અચંભ સૌ, કપટી કાપડ-વેષો રે.
મચ-મચ ડગ પગ મુકતઉ, લાંબ કાંધ ઝંઘાલો રે; સિર–મુંડત સરલો ઘણું, મુંછાં કિવ લાંઘાલો રે. હયથ ગણેત્રી લહકતી, મુખ કરતો મુણણાટો રે; લાલ લપેટ્યઇ લુંગડે, વહતઉ ઉજડ વાટઉ રે.
પુન્યનિધાનજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૩ કરિન૰
૪ કરિન૦
૫ કરિન૰
૬ કરિન૰
૭ કરિન૰
૮ કરિન૰
૯ કરિન૦
૧૦ કરિન
૧૧ કરિન૰
૧૩ કરિન
૧. પ્રસિદ્ધ, મુખ્ય. ૨. લેષ=થોડુ, અશ્લેષ=સમગ્ર. ૩. ખાંડીને=કચડીને. ૪. ટિ-નરેન્દ્ર=રાજા થાય પરંતુ, અહીં નર+ઈન્દ્=શ્રેષ્ઠ પુરુષ એવો અર્થ કરવો. ૫. નટની. ૬. સંન્યાસી વેષ ધારણ કરનાર. ૭. જંઘાવાળો. ૮. મોટા ડગલા ભરનાર. ૯. માળા, પાઠા ગણેશી.
૧૨ કરિન૰
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
479
૧૪ કરિના
૧૫ કરિન,
દીસઈ ભુજ દોઉં અગિલા, કઠિણ હીયો જુ કમાડો રે; મહિષ-કંધ માતો ઘણું, ભસમભરી સિર-આડો રે.
ફારક વાનર ફાલ યું, લાલ કીયે ચષલોલો રે; અલકુટી એકણ કર લીયઈ, એકણ ખણ અમોલો રે. “એહ ચોર’ ઈણ આરેખે, કીધલ ઇસૌ વિચારો રે; તુરત તેહ આયો તિહાં, જહાં બેઠી રાજકુમાર રે. જોગી પૂછઈ જુગતસુ, 'કુણ બાબૂ? કિમ એથો રે?'; કુમર કહઈ પિણ કેલવી, “કહિ નિરધન રહઈ કેથો રે?.
૧૬ કરિના
૧૭ કરિન
૧. કપાળમાં કરવામાં આવતી રેખા. ૨. છુટો, મુક્ત. ૩. ચક્ષુનો ડોળો. ૪. લાકડી. ૫. આરક્ષકે=રખેવાળે. ૬. દાવ.
For Personal & Private Use Only
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
480
પુન્યનિધાનજી કૃત
દૂહાઃ
હું નિરધન છું બાપજી!, કોઈ નઈ આધાર; ઈણ વનિ હું વિશ્રામ , તે પુરિ અન્ન આહાર'. નિરધન મખટૂ પૂત જિંહા, જાયઈ જાર્યો તિહાં;
મેં જોગી અવધૂત, કુણ બોલાવઈ? રહી કિંહા સવઈયાઃ
આથ વિના મિલિ બાથ ન ઘઈ કોઉ સાથ ગહેન કહે ન સગાઈ, માત-પિતા-સુત-હાય સવારથ ચિત્રગ હોય તલ હોય સુહાઈ, ગાંઠ ગરW થકઈ સિરદાર જુલાર ફિરઈ લખલોક લુગાઈ, પુણ્યનિધાન પ્રમાણ તિકે જે ક્રિકે ઘર સાહિબ માલ સવાઈ?.
૩
ઢાલઃ ૬.
મ કર ચીંત' જોગુ મુણે, “તોડુ દાલદૂ તુઝ રે, કુમર કઈ “હિવ ચીંત સી?, મહાપુરુષ મિલ્યન મુઝ રે. યત: देवाण वरं सिद्धाण, दरसणं गुरु-नरीद-सनमानं । જય મૂન રવ્ય ના (?), પાયની પુvપા દાણ III તિતરઈ સૂરજ આથમ્યો, પસર્યો પ્રબલ અંધારી રે; તિમાંથી ચોર જુ નીકલ્યો, લીપ કુમાર જુ લારો રે. બેઉ તિહાથઈ બડગડ્યા, આયા નગર મઝારો રે; એકણ ઘર ઈસરતણઈ, દીન્હી ભીત દરારો રે.
૦
0
૧. નગરીમાં. ૨. ધનાઢ્યના. ૩. ચીરો, કાણુ, બાકોરુ.
For Personal & Private Use Only
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
માલ ઘણઇ પઈ ભરી, તસકર કાઢી તાણો રે; ઉત્તરસાધક કુંઅરનઈ, સુંપઇ નેણનું આણો રે. રાજકુમર તવ ચીંતવઈ,‘પરતિખ તસકર એહો રે; પ્રહણુ ખડગ પ્રહારસું?, જોઉ અથ રહઇ જેહો રે.’ કર ભરણી બેઉ ધિર્યા, તિણ વન આયા તેહો રે; ચોર કહઇ ‘સૂઆં ઈહાં, થાકા બહુ અમ દેહો રે’. કપટ નીંદ સૂતા કન્હઈ, બેઉ મન અવિસાસો રે; એક-એકણ મારણ ભણી, ૪દૂઠ હૃદય ક્રૂસાસો રે. નિઠ્ઠાભર તસકર હુઔ, પહતઉ પાપ જ આયો રે; તુરત કૂંઅર ઉઠ્યઉ તિસઈ, જાય છિપ્પઉ તરુ-ઠાયો રે. તિતરઈ તે પિણ ઉઠીયો, મારણ તસુ પધર મન્નો રે; નિકટ તાસુ દેખઇ નહી, ઉઠી ોધ અગન્નો રે. ખડગ કાઢ પૂઇ ખડ્યો, બકતઉ સુપ વિખવાદો રે; સાહસ કુમર કીયઈ તિસઈ, સામ્હો કીધઉ સાદો રે.
આમ્લો આમ્લા બે જુટ્યા, બે જમદૂત જરૂર રે; કુમરઈ ચોર પછાડીયો, કીધઉ પગ ચકચૂર રે.
૧. પેટી. ૨. ની+અન=નયન=લઈ જવાની. ૩. આશા. ૪. દુષ્ટ. ૫. ધરીને=વિચારીને. ૬. મનમાં.
For Personal & Private Use Only
૫
૬
૭
८
૯
૧૦
૧૧
481
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
482
છૂટા
પડતઉ ચોર કહઇ ઇસૌ, ‘સુણિ ઉત્તમ! મુઝ વઈણ; ઇણિ વનમઈ ગૃહભુમિ છઈ, વસઈ તેથ મુઝ
બેન.
માલ-મુલક પિણ બહુત છઈ, વિધિ-વિધિ રિધિ વિસતાર; તે દીન્હઉ મઇ તુઝનઇ, સહુ લેજો સંભાર’.
ગયઉ તેણ ગૃહ કૂઅર, ખડકઉ કીયઉ કમાડ; ૧સંચલ જાણે વીરનઉ, દીન્હી સિલા ઊંઘાડિ.
તિણ તીય દેખે તાસુ પ્રતિ, પૂછઇ તામુ પ્રબંધ; કુમર ચોર માર્યઇતણઉ, કહયઉ સકલ સંબંધ.
મુખ મીઠી જૂઠી થકી, વદઈ મધુર ધિર લાજ; ‘સિર સદક ઈસો રાજરઈ, માહિ પધારઉ રાજ!.’
ચોર હુસઇ સુમરા જિસઇ, ઇણમઇ કિસઉ વિચાર?; સો વેલા જું ચોરની, યું એક ધણીરી વાર.
સખરી સેજ વિછાયદી, સંહાલી સુખ-જોગ; ‘બઇસઉ લ્યાવું અરગજઉં, રાજ! લગાવા જોગ.’
ઇમ કહી બાહર નીસરી, હીઅડઇ ખરી જ દૂઠ; અવિસાસી અપ્રછનપણઈ, તે પિણ હૂંઅઉ જુ પૂ.
પુન્યનિધાનજી કૃત
સિલ કલિ ચાવિ સેજ પરિ, નાખી મારણ કાજ; માંચો ચકચૂરે હૂંઅઉ, રાખ્યઉ કુઅર મહારાજ.
૧. સંચાર. ૨. ભાઈનો. ૩. આછા-પીળા રંગનુ અત્તર. ૪. પાઠા૰ તૂ ૫. શિલા જેમાં ભરાવેલી છે તે કડી.
For Personal & Private Use Only
૨
૩
૪
૫
યત:
न विश्वसेत् पूर्वविरोधितस्य शत्रोश्च मित्रत्वमुपागतस्य ।
1
તથાં ખુદાં પશ્ય 'હજૂ પૂર્યાં, વ્યાપ્રળીતેન હુતાશનેન ।।૧।। [પશ્ચતન્ત્ર-રૂ/૧]
૭
८
૯
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
483
ચોટી ઝાલી ચોરટી, બકતી ઈમ મુખ બોલ; “મુઝનઈ કુણ મારઈ સકઈ?, નીલજ! રંડ! નિટોલ!” બાંધે આણી રાયગૃહ, કહીવા તસ વદીત; વસુધામાહે વિસતરી, પરતિ કૂઅર પ્રતિત. રાજા તકર-ગૃહ હુંતી, લુંટે લીધઉ માલ; સહુ લોકોનઈ સુપીયો, આપ-આપરેઉ સંભાલ. દેખી કુમરણી કલા, સંતોષાણો રાય; નિતપ્રતિ સુખ સંપદ મિલઈ, વિદ્યાતણઈ પસાય. યતઃ सूराश्च कृतविद्याश्च, या स्त्री रुपवती भवेत्।
यत्र यत्र गमिष्यन्ति, तत्र तत्र कृतादराः ।।१।। [अनुष्टुभ्] ઢાલઃ ૭, સોહલા જાત.
તૂઠઇનઈ રાજાજી દીન્હી દીકરી રે, કુઅર ભણી મન કોડ; કમલસેના કમલાનન કૂઅરી રે, જુડતી દેખે જોડ. જોસીનઈ તેડાયો લગન-કુંડાલીયો રે, ગ્રહ-દૂષણ સહુ ટાલ; સુભ દિન કુમરી કુમરતણઈ ગલઈ રે, ઘાલી વર વરમાલ. ઘર-ઘરિ તોરણ "ગૂડી ઉછલી રે, વાજઈ ઢોલ નીસાણ; ગોરી ગાવઈ “સૂકવ સોહલી રે, મિલીયા રાણો-રાણ સોવનકલસે કેલીગ્રહ રચ્યઉરે, આણે નીલા વાસ; ચોરીમાં બઈઠા વર-વીંદણી રે, મેં રોહણ ચંદા પાસ. કૌર વસત્ર પહિયંઈ નિજ લાડલી રે, ટૂંકું અક્ષત ભાલ; બિહુ હથ લેવલ બાંભણ જોડીયો રે, લાગો રંગ રસાલ.
૧ તૂઠનઈ.
૨ તૂઠઈનઈ
૩. તૂઠઈનઇ.
૪ તૂઠઇનઈ.
પ તૂઠઇનઈ.
૧. પાઠાઅવદાત. ૨. આબરૂ, પ્રતિષ્ઠા. ૩. ખૂશ થઈને. ૪. યથા યોગ્ય. ૫. નાની ધજા. ૬. સૌભાગ્યવતી. ૭. બીંદડી=વધુ. ૮. વસ્ત્ર.
For Personal & Private Use Only
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
484
દસહઝાર તુરી `તઉ હાથીયા રે, સહસ ગામે સિરદાર; લાખ પાયક બેટીનું રાજા દીયા રે, હથમુક લેવા વાર. સંતોષ્યઉ સગલો હી સાજનો રે, દીયો જીમાડિ તંબોલ; માંગત જન સહુ સમુ મીકાયા રે, હયો સુજસ રંગરોલ. બેઉ બરદલ ૪આગર રુપરા રે, બેઉ ચંપા-વેલ; બેઉ મિલીયા દીસઇ એહવા રે, યું સાગર-ગંગા મેલ. ઈસડઉ સખરઉ લાધઉ સાસરઉ રે, નવરંગ પરિણી નાર; તઉ પિણ મનમઇ આમણ-ધૂમણો રે, મદનમંજરી પ્યાર. જે જણરઈ સાજન માનિ વસઇ રે, તે તિણસું રંગ-રાસ; હંસઉ માનસરોવર રય °કરઈ રે, કરહઉ થલીયાં વાસ.
૬ તૂટઇનઇ
૭ તૂટઇનઇ.
૮ તૂટઇનઇ.
૯ તૂટઇનઇ૦
૧૦ તૂટઇનઇ.
તુયાં મન લાગો સહીયા માણસાં રે, તાં મિલીયાં સુખ હોય; પ્યાસ જુ લાગી સહીયા પ્રેમકી રે, તે ન બુજઈ સીંચ્યા તોય. ૧૧ તૂટઇનઇ
૧૨ તૂટઇનઇ
મદનાતુર ચાતુર આતુર થકો રે, બેઠો જિસઉ રે ઉદાસ; અગડદત્ત દૂતી ઈક તેહવઈ રે, આવત દીઠ ઉલાસ. કુમર આદર દીન્હઉ બેસાણઉ રે, પૂછ્યુંઉ આપણ કામ; ‘રાજ! લગઇ મુકી છે ઇમ કહ્યો રે, મદનમંજરી નામ. “રાજતણઈ વિરહાગન હું જલિ રે, કહિ મુકી ઈહ વઈણ; “સંગમ-જલ સીતલિ કરિ સુંદરી રે, સાંભલિ સાચા સઈણ!. ૧૪ તૂટઇનઇ
૧૩ તૂટઇનઇ
તુઝ વિણ એકા ઘડીય ન આલગઈ રે, પલભર રહ્યો રે! ન જાય; મદનમંજરી કહિરાયો પ્રીઉનઈ રે, પૂરણ સુખ ઘો આય.’’
પુન્યનિધાનજી કૃત
૧. પાઠા॰ સુઉ. ૨. પાડા॰ સુમૂતા. ૩. પ્રખ્યાત, યશસ્વી. ૪. (રુપના) ભંડાર. ૫. ચંપા અને ચંપાનુંઝાડ તેના પર-વીંટળાયેલી વેલડી જેવા. ૬. અનુરક્ત, આસક્ત. ૭. ઊંટ. ૮. પાણી. ૯. સ્વજન.
For Personal & Private Use Only
૧૫ તૂટઇનઇ
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દૂહા
વલિ વિસેષ રીઝી સુણે, ગજ-તસક અવદાત; જણ-જણને મુખ જૂજૂઆ, સુજસ ઘણા સુપ્રભાત.
રાત-દિવસિ ઝુરતી રહઈ, વદન વદઈ તુઝ નામ; આઠ પહર તોમર મગન, બીજો કોય ન કામ.’
દૂતીનુ રીઝવ કુમર, દે તંબોલ સનમાન; ‘કહિયો તુમ્હ તિણ પ્રતિ જઈ, મુઝ મુખ તઈ ઈહ વાન.
‘‘જિણ વિધિ તુમ્હ હમ તિણિ વિધઈ, કહિજઇ કિસી *જુવાણ; વઈગી પૂરવલી કહી, કરસ્યાં વાત પ્રમાણ.’’
ઇમ કહિનઇ તસુ સીખ દી, ગયા દિવસ દસ-બાર; તિતરઈ માણસ તાતના, આયા બુલાવણહાર.
આલંગે આંસૂ સહિત, પૂછી પિત કુસલાત; કુસલ-ખેમ કહિ ઈમ કહ્યો, ‘તેડાયા તુઝ તાત.’ સુસરઇ હૂંતા સીખલે, સહુ સજ કીયા ખંધાર; રાજા મુકલીવઉ કીયઉ, સીખ દેય સુવિચાર. માત દેઇ બેટી ભણી, ભલી સીખ સુરીત; ‘પતિવ્રત નિતપ્રતિ પાલયે, વારુ હવે વિનીત.
સાસૂ નઈ સુસરાતણી, કરે લાજ બહુકાણ; વધારે લોકમઈ, પીહરતણઉ વખાણ.’ પૂત
કમલસેના નિજ કામની નઇ, મદનમંજરી નાર; રથિ બેસાડે બેઉં જણી, લે ચલીયો કુમાર.
૧. સાંભળીને. ૨. તમારામાં. ૩. વાણી. ૪. જુવાન, પાઠા નુવાણ. ૫. પાઠા॰ મુસરઈ.
For Personal & Private Use Only
نی
૨
૩
૪
૫
૭
८
૯
૧૦
485
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
486
પુન્યનિધાનજી કૃત
ઢાલઃ ૮, ચશ્યલ ચંડપ્રદ્યોત રણ ઝૂઝવા- એહની. ચાલીયૌ કુમર કરિ સેન નિજ દેસપ્રતિ, વાજતા સબલ નીચાણ વાજા; મજલ કિતરીક પહુંચાય પાછી વલ્યો, નયર વાણારસીતણી રાજા. ૧ ચાલીયૌ સેષ સિર સલમલઈ સમુદ્ર-જલ છલ-છલઈ, મેરધર ઘસક પાતાલ ધાયઈ; સૂર ઝાંખઉ ઘણું ગયણ-રજ ગૂગલઉં, રાતા-દિનતણી નવિ ખબર પાયઈ. ૨ ચાલીયો, નીર નદિ સોસવઈ ધુંબસિર નદઈ વહઈ, ઝાડ પહાડ મઈદાન ઢાઈ; ચકૂ આરે ચકઈ વઈર હર ઔદૂકઈ, હઈવરા હુબસ અસમાન ગાઈ. ૩ ચાલીયો લાંધીયો આપ પરદેસ ઉતાવલઈ, એક વન ગુહિર વિચિમાહિ આયો; ઘણા ઝાડ લુથાં બથે વાઘ-વાનર ઘણા, ઘણું રુદ્ર અધૂર વનરાય છાયો. ૪ ચાલીયો, ચાલીયો વન ઉસઈ મેઘ આયો તિસઈ, લુંબત ઝુંબનું વીજ ચમકઈ; ગડ ગાઈ ગયણ કડક ભડડા કરઈ, કાયરાતણા હીયા કરલ કમકઈ. પ ચાલીયૌ ભીલ કટક તિસઈ કુમરદલ ભેલીયઉં, નીકલે સકઈ નહી વીટીયો સાથ; ઝૂઝ “માતો બિવે લોહ ઝડ ઊપડ-ઊપડ, તીર ભાલાં છરે આછટઈ હાથ. ૬ ચાલીયૌ હક નાર દહસઈ ડસણ જાયણ ડસઈ, ગૃધ્રણી પંખ અસમાન ઊડઈ; સીમ વિટકે પડે એક-એકણ અઈ, રુહિર ખાલે વહી લોથ છૂઈ. ૭ ચાલીયો હુઆ રુદ્ર બબાલ હરીલ રજપૂત સહુ, છોડ પગ કુમરરલે સાથે ભાગી; કુમર મન ચીંતવઈ સાથે ભાગઉ સહુ, શત્રુશલ “સાબત મૂહિ લાગઉ ૮ ચાલીયો અગડ પગ માંડિ અસમાન લાગી હિવઈ, ચાલતઈ લોહ કર છોડ વાવે; એકલઈ કેસરસિંઘ ઊપાડનઈ, નાંખીયા શત્રુ ગજસ્ડ બાહ. ૯ ચાલીયો કીયો બુદ્ધ પરપંચ તિણ ચોરનું જીપવા, મહુર રથ મદનમંજર બેસાડી; દૃષ્ટ દેખત સમી તુરત ચલચિત હૂયો, કુમર હાથા રહ્યો ધનુષધારી. ૧૦ ચાલીયો
૧. એક દિવસની મુસાફરી. ૨. ઢંકાઈ ગયા, પાઠા ૦ વહઈ. ૩. પાઠા, સર.૪. પાઠાઠ કરણ. ૫. પાઠામાતેવિ. ૬. પાઠાઉપડઈ. ૭. પાઠાછુટે. ૮. સાબદુeતૈયાર, સજ્જ. ૯. પાઠાબાહે. ૧૦. પાઠ૦ ગાડો. ૧૧. મોર=આગળ. ૧૨. દૂષ્ટિથી. ૧૩. પાઠા રહુઉ.
For Personal & Private Use Only
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
487
ભીલ નાઠા બીયા તૂલ વંતૂલ યું, ભીલપતિ એક પગ માંડિ આયો; બિવે ઝૂઝઈ કહર સાંથ તિણ સાફલઈ, જીપ ન સકઈ કોઈ કીયઈ આગઈ. ૧૧ ચાલીયો હુઈ જેત રાજા નરિસોજી આરણ સહુ, સાથ કિતરીક લે આપ કેરી; ચાલીયો તિહાંથકી તેહ વન લોપીયો, એક ગોવલ ‘તઠઈ કીયો ડેરો. ૧૨ ચાલીયો, તેણ ગોવલથકી દોય નર આવીયા, અગડ આગે કહઈ મધુર સાઈ, સંખપુર હાં ભણી સાથ લે ચાલયો, કાટસ્યાં પંથ સો તુહ પ્રસાદે. ૧૩ ચાલીયો, ઊપડ્યો સાથ લે સાથ દોનુ જણા, ચાલતાં વીચ દો વાટ આઈ; ચોર-ગજ-સર્પ "ભી સીહ જિમણી ગલી, “દાહણી સખર’ બિંદુ કહિ જણાઈ. ૧૪ ચાલીયો, ચાલીયો કુમર તિણ ભીમ મારગ કહે, “સાથ મો થકઈ કિસી બીહ તુમનઈ?”; સબલ “ઊવટ વહઈ સદા જગ રીત છઈ, નિબલ માણસ તિકી દીસઈ નમિનઈ. ૧૫ ચાલીયો, તિણ સમઈ એક કોઈ વેસ સન્યાસર), કાન રુદ્રા જય-મુકટ સોહઈ; કુમર પાસઈ તિકો આય ઊભો રહ્યો, હરિ વિસન કહિ વિસન જગત મોહઈ. ૧૬ ચાલીયો
૧. વંટોળથી. ૨. ત્યાં. ૩. પડાવ. ૪. પાઠાતુમૂ. ૫. ભય. ૬. ડાબી બાજુની. ૭. સરસ, સુંદર. ૮. અવળા રસ્તે. ૯. રુદ્રાક્ષ.
For Personal & Private Use Only
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
488
પુન્યનિધાનજી કૃતા
દૂહીઃ
કપટ સન્યાસી ઈમ કહાં, “સાંભલી નરપતિ રાજ!; સાથ લેહુ લગિ સંખપુર, તીરથ દરસણ કાજ. મુઝ પાસઈ દીનાર છે, તે રાખ તુમ્હ પાસ; યું મારગ નિરભય સંચરું, રાજન! તુણ્ડ વેસાસ.” કીયૌ કુમર જિમ ઉણ કહયો, પૂરી તાસુ જગીસ સંન્યાસી સંતુષ્ટ હવે, દીધા કુમર આસીસ. કપટ પાર નવિ કો લહઈ, જઈ કરિ જાણે કોઈ; ભીતર પીતરહી ચલઈ, જો ઝલક કનક કીટેઈ. યત: सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य, ब्रम्हाप्यन्तं न गच्छति
कोलको विष्णुरुपेण, राजकन्यां निषेवते. [पञ्चतन्त्र-१/२१८]. ઢાલઃ ૯, મેઘ-મન કાંઈ ડમડોલઈ રે-એહની.
કુમ તિહાંથી ચાલીયો રે, સાથી લે સન્યાસ; ગતિ-આકૃત તસુ દેખનઈ રે, ન ધરઈ મન વેસાસ.
કુમરજી સિંહાથી ચાલઈ રે. ઈમ અનુક્રમ વહતાં થકાં રે, આયો ગોવાલ-વાસ; તે કપટી બોલઈ તિસઈ રે, “આજ રહો ઈ વાસ. ૨ કુમરજી. ચ્ચાર માસ ઈહાં ઝૂલીયો રે, તિણ કઈ મૂઝ “પ્રસંગ; ભગત કરુ હું તુમ્મતણી રે, બહુ ગોરસ મનરંગ.”
૩ કુમરજી
૧. પિત્તળ. ૨. આકૃતિ. ૩. પાઠાતિહાં. ૪. અવસર.
For Personal & Private Use Only
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
રાખ્યો કરિ હઠઓ ગયો રે, લેઅણ ગોરસ સાર; પૂછઈ સાથ જુ પાલીયો રે, જાણે કપટ કુમાર. દૂધ-દહી માટા ભર્યા રે, આણ્યા કરિ વિષ જોગ; પીયઉ સાથ બહુ વાલતાં રે, વિના કુમર વિધિ-યોગ. સરગ પહ્તો સાથ તે રે, રહયો કુમર નિજ હેક; ચાઢિ ધનુષ આયઉ તિસઈ રે, મારણ કપટી-વેષ. મંડ્યો તે પિણ સામુહો રે, લીધઉ જોગી માર; કુમરપ્રતઈ પડતઉ કહઈ રે, ‘ઇક સુણિ વચન ઉદાર. દેખઉ પડાવી-પાખતી રે, ગિરવર દોઈ નય જેથ; ઈક મનોહર તિણ વિચઈ રે, દેવલ છઈ ઈક તેથ. તિણ દેવલ પચ્છિમ દિસા રે, છઈ ઈક ગૃહ-પાતાલ; તિણમઇ મુઝ મહિલા વસઈ રે, નવજોવન સુકમાલ. જઇતસરી નામઇ કરી રે, ઘણા દામ જસુ પાસ; દીન્હા મઈ સહુ તુઝ ભણી રે, ભોગવિ ભોગ વિલાસ.’
સાદ દીયો જાય બારણઈ રે, આવી તે પિણ બાર; જાણે નાગ–દેવાંગના રે, ચમકત મુખ દીદાર.
કોયલ સબદ બુલાવીયો રે, ‘માહિ પધારો રાજ!’; કુમર નયણ તસુ નિરખનઈ રે, જાણ્યો ‘ધન દિન આજ.’
બોલ્યો કુમર સરાગીયો રે, દેખિ સકોમલ બાલ; મદનમંજરી તિણ તિસઈ રે, દીયૂ સટ પતિ-ગાલ.
૧. સાથે આવેલાઓ. ૨. અટકાવવા છતા. ૩. પાઠા તિણતઈ. ૯. પાઠા દીછુ. ૧૦. ફટકો, લાફો.
૪ કુમરજી૦
પ કુમરજી૦
તેણ મરણ-શ્રમ પામીયો રે, કહિ સગલી ઈહ વાત; કાષ્ટ અગન તિણ ‘તિણનઈ રે, કુમર હિવ તિણિ દિસ જાત. ૧૧ કુમરજી
For Personal & Private Use Only
૬ કુમરજી૦
૭ કુમરજી॰
૮ કુમરજી૦
૯ કુમરજી
૧૦ કુમરજી૦
૧૨ કુમરજી૦
૧૩ કુમરજી૦
489
૧૪ કુમરજી૦
ભેખ. ૪. પાઠા ડંડ્યો. ૫. ડાબી બાજુ. ૬. નઈ=નદી. ૭. ધર્મ. ૮. પાઠા
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
490
પુન્યનિધાનજી કૃત
૧૫ કુમરજી
૧૬ કુમરજી
૧૭ કુમરજી
“માત-પિતા સહુ મઈ તજ્યા રે, બંધુ-વરગ નિજ ગામ; મઈ મન દીન્હઉ તુઝનઈ રે, તૂ તાકે ૧પરિ ઠામ.” વયણ સુણી નિજ તીયનારે, ઉઠ્યા તે ગૃહ છોડ; રથ બેસે બેઉ ચલ્યા રે, ઉણ મારગ ઉણ ઠોડ. સુખસું મારગ ચાલતાં રે, ઈક વનમાંહિ વિસાલ; દીઠા માણસ દોડતા રે, કરતા બુબ-ખરાલ. અગડ આપસ સંભ્રમ્પો રે, બઈઠો જિસઈ સંબાહિ; લોકાં પૂઠિ પડ્યો તિસઈ રે, દીઠી ગજ ગજગાહ પ્યાર દંત ઉંચી ઘણું રે, સગલે ડીલ “સપેદ; મદ ઝરત માતો ઘણું રે કરતઉ ધુંધલ ખેદ. મદનમંજરી બીહની રે, દેખિ ઉસઉ વિકરાલ;
મકર ચીંત’ પતિ ઇમ કહઈ રે, સાહિસ સુવિધિ સુંડાલ. રથ ઊતર હઈવર ચઢ્યો રે, આયો દેખિ તિવાર; પડ્યો પહિલાની પરઈ રે, હાથી કુમર હુસ્માર.
૧૮ કુમરજી
૧૯ કુમરજી
૨૦ કુમરજી
૨૧ કુમરજી
20000000
austry"'s
)
૧. બીજા. ૨. સ્ત્રીના. ૩. સ્થાન. ૪. બરાડા. ૫. સફેદ=શ્વેત. ૬. ધૂંધળુ, ધૂળ ઉડાડીને અંધકાર,
For Personal & Private Use Only
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દૂહા
હાથી ખેલ ખેલાવીયો, કીધો પાડા પ્રાય; હિવ તિહથી આગઈ ચલ્યો, અગડદત્ત નરરાય.
ઊઠ્યો તેહવઈ એહવો, સબલ પરાક્રમ સી; ધરતી પૂછ પછાડતો, અરિ ડારતો અબીહ. સામ્યો આયો સાંફલે, નરવરસું નહરાલ; ગુહિરઇ સાદ ગડૂકતો, કરતઉ ૧લોદુ લંકાલ.
વાઘ વાઉ વાહણ હૂઆ, પગભર ખિસ્યા ન જાય; ઉઠ્યઉ કુમર પરાક્રમી, મંડ્યો સામ્હો આય.
કુમર હાથ કસ કટિ રહ્યો, પાડ્યો ખડગ પ્રહાર; કહર વાઘ બિવે ખસ્યાં, કેહરિરો જયકાર.
વિઘન ખંડિ આગઈ ખડ્યો, મારગ વિચઈ ભુયંગ; ઈતરઈ દીઠો એહવૌ, અતિ પકામસ વ્રણ અંગ.
લપરક દોઈ જીહાં લસઈ, ધમઈ જેમ ધમંત; ફણા ટોપ કીધઈ ફણી રે, રેલ જિસૌ રલકંત.
દેખિ સર્પ મનમઈ ડરી, મદનમંજરી નાર; ગલિ વિલગી ગોરી કહઈ, ‘વાલ્હમ! વાસગ વાર.’
કલા-બહુત્તર-નિધિ કુમર, છાંટ્યો રજ જપ મંત; હૂયો સાપ તે સીદરી, ખેલાયો એકંત.
નિરભય કરિ નિજ કામિની, સુખ સમાધ નરનાહ; સંખઉર આયા સહર, કિતલાઈક દિનમાંહિ.
૨
For Personal & Private Use Only
૩
૪
૫
૭
८
૯
૧૦
૧. રૌદ્ર. ૨. વાઉલ=વ્યાકુળ, ઉન્મત્ત. ૩. સિંહનો. ૪. પાઠા૦ ઘડિ. ૫. કાળો. ૬. વર્ણ, પાઠા વ્રન. ૭. પ્રવાહ. ૮. ભટકતો, આંટા મારતો. ૯. સીંદરી=કાથીની દોરી.
491
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
492
પુજનિધાનજી કૃત
સુણી અવાજ આવણતણી, સુતની સુંદર રાય; પરમ પ્રમોદ જુ ઊપની, હીયડઈ હરખ ન માય.
૧૧ ઢાલઃ ૧૦, રાગ-ખંભાયતી.
કુમતણી આગમ ભણી રે, બાપ કરઈ “પેસારી રે; પકિલો હુકમ કીયો ઈસો રે, “મારગ જાય બુહારો રે'.
કુમરજી આવઈ આડંબર એહવઈ રે. કચરો દૂર કીયો કહઈ રે, મસકઈ મારગ છાંટો રે; સગલો સહર કીયો ઇસી રે, ધૂડ ઊડણરઈ “માઈ રે. ૨ કુમરજી ઊપર ફૂલ બિછાવીયા રે, ગોડાંલગિ પરિમાણઈ રે; રાજવીયાંરી હંસ છે રે, તે રાજવી કરિ જાણઈ રે.
૩ કુમરજી ‘ઠૌડ-ઠૌડ પ્રોલાં રચી રે, વિધિ-વિધિ રંગ બણાઈ રે; સગલા હાટ સિણગારીયા રે, મખમલ નઈ દરીયાઈ રે. ૪ કુમરજી. સાડી બાપ પધારીયો રે, તેડણ બેટા કાજઈ રે; ‘હેવર-શૈવર પાખતી રે, ઢોલ-૧દદામા ગાજઈ રે. પ કુમરજી કુમર આવિ ચરણે નમ્યો રે, ઊંચો લીધો રાજા રે; લે હીયડાસુ ભીડીયો રે, પ્રગટ્યા હરખ જુ પ્રાઝા રે. ૬ કુમરજી હાથી ઉપર બે ચડ્યા રે, ઇંદ્ર-જયંત અણુહારઈ રે; નગર પ્રવેસ કરઈ હિવઈ રે, સૌર નગરમઈ સાર રે. ૭ કુમરજી ગોરી કલસ કીયાઈ સિરઈ રે, સૂછવ સાડી આવઈ રે; થારે ભરે-ભર મોતીયાં રે, પગ-પગ વેગ વધાવઈ રે. ૮ કુમરજી
૧. પ્રવેશ. ૨. સાફ કરો. ૩. પાણીની મશકથી. ૪. શહેર. ૫. માટે. ૬. ઘૂંટણ સુધી. ૭. પાઠાસંસ. ૮. સ્થળ-સ્થળે. ૯. ઘોડા. ૧૦. હાથી. ૧૧. પાઠા. દદામા.
For Personal & Private Use Only
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
493
૯ કુમરજી
૧૦ કુમરજી
૧૧ કુમરજી
કમર સામેલઉ જોયવા રે, અપછરની પરિ આવઈ રે; ગોખે બેઠી ગોરડી રે, સૂવ સોહલા ગાવઈ રે. ઘરિ-ઘરિ ગુડી ઉછલી રે, ઘર-ઘરિ કુંકું હાથા રે; દાન ઘણા માંગત જણાં રે, દીજઈ ભર-ભરી બાથા રે. લોકાં મન વ્યામોહતો રે, રાજ ભુવનમાં પેઠો રે; જણણી-ગુજણનું નમી રે, વિનય સહિત કરિ બેઠો રે. સગલાં હી આણંદ દુઆરે, સગલાં હી રંગ રહિયો રે; વિછડીયા સાજન મિલે રે, તો સું સુખનૌ કહિવો રે?. ભગત હિવઈ ભોજનતણી રે, સખર એફ્લાઈ સારી રે; જીમેં બેટો બાપનું રે, સાથ સકલ સુવિચારી રે. - જીમણ તિકે જુ વખાણર્ચાઈ રે, જે જમ્યા ઊણ પાંતઈ રે; ફોકટ દાઢ ગલવીયઈ રે, સો કઠિન ઈસ્યઈ વાતઈ રે. પુણ્યનિધાન પૂછઈ હિવઈ રે, રાજા વાતા સગલી રે; કુમર કહઈ પિણ માંડિનઈ રે, ચાલ્યાં આયાં વિચલી રે.
૧૨ કુમરજી
૧૩ કુમરજી
૧૪ કુમરજી
૧૫ કુમરજી.
૧. સામેયુ. ૨. મીઠાઈ. ૩. પાઠા બેઠો.
For Personal & Private Use Only
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
494
પુન્યનિધાનજી કૃતા
می
ع
به
દૂહીઃ
હિવ રહતાં વહતાં સુખઈ, સબરસ લેતી સાઉં; જન પ્રમોદ પ્રગટ્ય તિસઈ, રિતુ વસંત રિતિરાઉં. વરસા લઈ પાણી કરી, સહુ સાર્વલ વનરાય; રિતુ વસંત પાણી વિગર, પ્રસવઈ તિણ રતિરાઉં. સહુ ઉત્તપત પાણીતણી, કઈ જિતરો સંસાર;
પાણી વિણ જે પાલ્ડવઈ, તે વખાણી વર સંસાર. ઢાલઃ ૧૧, કામકેલ રતિ હાસનાદ વિનોદકી વઈરી- એહની.
આયઉ માસ વસંત મોર્યલ, સબ તરુ વન રી; ફૂલ રહે સહુ ફુલ ભમર રહે સુણગુણ રી. અંબ-નિંબ-કદંબ ભાર, અઢારહ તરુવર;
ડાલ-પાન-ફલ-ફૂલ ગુહિર ભએ સબ ગુરવર. યતઃ સવૈયાઃ
કુંજિત કોકિલ કાનન-કાનન ગુજિત હૈ ભમરા ભમરી, ચિંહુ ઓર પ્રકાસ સુવાસ કુમોદની ફૂલહી તર્કંદ કરી; અતિથી મનમ€ ઉનત્થ વહે ઝુકિ આય રહે ત–પાનભરી, સબહી વનરાય સંછાય ભઈ કવિ પૂરણ કંત વસંત કરી. કુસુમ-કેતકી વાસ પિલ વિન સાનહુ પસરી; *ઓર કુસુમ સહુ જાત રહી વન-વન મહમત રી. કોયલ રહીય કહુક બોલે સુક તરુ ઝર રી; ઓર પંખની જાત મગન ભએ મદ ભર રી.
છે
જ
તે
૧. ઋતુરાજ. ૨. પાઠા, ઉર.
For Personal & Private Use Only
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
495
સબહુ મન ઉનમાદ આયો કામ કઈ રી; "કુસુમચાપ ગહિ હાથ રતિ-તીય સાથ લીયઈ રી. અગડદત્તનું રાય ઉણ વન ખેલણ આએ; રાજલોક પિણ સાથ અઉર સહર સબ ધાએ. આપ આપણઈ રંગ આપ આપણી ટોલી;
લેઈ લાલ ગુલાલ નાખઈ ભરિ-ભરિ ઝોલી. યતઃ-સવઈયાઃ
નીર અબીર ગુલાલ ઉડાવત ગાવત રાગ વસંત ગુની, વાવત વીણ-મૃદંગ સુચંગ સુહાવત હઈ વિચિ વંસ ઝુની; અલબેલી ડોલત વાગિ નગિન સોલ સિંગાર સજે સજની, કવિ પુણ્યનિધાન મહાગુણ જાણ રમઈ મિલિ બે ધનીઆની-ધની?. ૯ કરિ-કરિ કેસર ઘોલ ભરિ-ભરિ નીર પિચરકા, છોડઈ છિદ્ર છછોહ કરતા જાય કિચરકા. ચહબચ્ચામે ઝાલ એક-એકનું પાડઈ, મૃગ મદ કીચદ વીચ ગલ ઘેલઈ ગહિ માડઈ. ગાવઈ રાગ વસંત, હાથ લીયઈ ડફ-વીણા, તાલ મૃદંગ ઉપગ રાગ કરઈ સુર ઝીણા. કીજઈ ગોહિ રસાલ પંચરંગ આણિ મિઠાઈ, લાડૂ વિધિ-વિધિ જાતિ મેવામાંહિ મિલાઈ. ખાય પીય મનરંગ, સાંઝ સમઈ સહકોઈ, પહુતા ઘરિ-ઘરિ બાહ બાહિર રહ્યઉ નહ કોઈ.
૧. કામદેવ. ૨. વગાડે. ૩. પાઠાસવે. ૪. વાઘવિશેષ.
For Personal & Private Use Only
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
496
કુમર રહયઉ ઈક બાર મદનમંજરી સાથઈ, કરતાં રંગ વિલાસ સાપ ડસી નિય હાથઈ.
પડ્યો રંગ વિચિ ભંગ લહર તાસુ લહરાણી, પડી જાઈ પતિ-અંક વેલિ જિસી કુમલાણી.
હૂઇ નિચેતન નારિ કંત વિલાપ કરઈ રી, નયન-નીર અસરાલ પાવસ યું ઉલ્હરઈ રી.
કરતઉ મુખિ હાહાકાર જાણિ સ્વરુપ મડું રી, ચિંતઇ ‘હિવ એહ સંઘાત પાવકમાંહિ પડું રી.
જો જીવઇ મુઝ તીય તઉ મુજ જીવત હોઈ, કાયા જીવ આધાર જીઉ વિન કાય ન જોઇ.
આ મુઝ જીવન-પ્રાણ આ મુઝ જીવ-જડી રી, ઇણ વિણ સ્યઉ જમવાર? ઇણિ વિણ અફલ ઘડી રી.’
દોય વિદ્યાધર તેથિ આય તિસઈં ઊતરઈ રી, પૂછઈ કુમર સરુપ ‘કાહે રુદન કરઈ રી?’
કહી કુમર તબ વાત સુણી સહુ શ્રવણ ખગી રી, કીધી ચેતન નારિ જાગી કિ નિદ્દ જગી રી.
હ્રયઉ કુમર આણંદ વિદ્યાધર પ્રણમ્યા રી, દે જીવી જન દાન હિવ તિહથી ઉપડ્યા રી. પુણ્યનિધાન વખાણ પાંચે દાન કહઈ રી, પિણ છઈ પહિલઉ દાન તિણ સમ કો નહઇ રી.
૧. ખોળામાં. ૨. કરમાણી. ૩. મડદું, શબ. ૪. પાઠા પડી. ૫. વિદ્યાધરે.
For Personal & Private Use Only
પુન્યનિધાનજી કૃત
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
497
દૂહાઃ
હિવ તે દંપતી “રયણ તિણ, પહુતા દેવલ જેથ, આપ અગનિ લેવા ચલ્યઉં, તીય બઈસાડી તેથિ. તિણ દેવલમઈ તેહવઈ, દીપક પંચ પુમાન, પ્રગટ દેખિ લુબધા તીયઈ, પાંચે યોધ જુવાન. ચિત ચુકી દેખિત સમાં, ચિત ચંચલ કહઈ રાય, વલિ વિસેષ મહિલાતણ૩, ચિત ન રહઈ ઈક ઠાય. લાજ છોડિ નિરલજપણઈ, કરઈ વિલંબી વાત, પંચનકલ લઘુ-જાત છઈ, તિરસું વલે વિખ્યાત. જો લે જાયે મો પ્રતિબં, તઉ આવું તુમ્હ સાથિ'; તી લેજા' તે કહઈ, “જો મારાં નિજ પતિ હાથ.” ઈમ કહિ દીપક ઢાંકિયઉ, તે પિણ રહ્યા પ્રછન્ન; લેઈ કુમર આયઉ તિતઈ, દીપક કરણ અગિન્ન. દીવઉ દેવલ દેખિ કઈ, પૂછઈ કુમર જુ વાત; ત્રીય ચરિત્ત કરિ ઇમ કહઈ, સો ઝલક તુમ્હ સાથ. વાત સાચી માની સકલ, દીયલ ખડગ તીય હાથ; ફેંકી આગ હોઈ ઉકડૂ, દેવ સૂધા પરિ હાથ. પર-રત તેહવઈ પાપિણી, દીન્હઉ ખડગ પ્રહાર; તિણ પાંચે ટાલ્યઉ પ્રછન, દે પાંચે વિચિ ઢાલ. ખડગ છિટક પડીક શિલા, વાજ્યઉ રણરણકાર; પૂછઈ કુમર કસસંભ્રખ્યો, “ખડગ પડ્યઉ કિમ? નારિ!”
૧. રાત. ૨. સમયે. ૩. નાનો ભાઈ. ૪. પાઠા. તિસઈ. ૫. ઉત્કર્ક=ઉભડક પગે બેસીને. ૬. પાઠાઅસંભ્રમ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
498
પુન્યનિધાનજી કૃતા
કરિ ચરિત્ર કામિની કહઈ, સુણિ સાહિબ! મુઝ વાચ; ખડગ હાથથી ઊગલ્યઉ', કુમર જુ માની સાચ. *અસ્ત્રી ચરિત ન કો લહઈ, અસતી ચરિત અપાર; સુર-માનવ વસિ ત્રીય કીયા, પિણ હુઈ ન તિણ વસિ નારિ. નામઈ અબલા એ કહી, પિણ સબલા ઈસી ન કાય; મન આવઈ સો યા કરઈ, નાવઈ સો ન કરાય.
૧ અસ્ત્રી,
૨ અસ્ત્રી,
યતઃ સકલ ક્ષિત્રિપતિ વસિ કીએ, અપને હી વસિ બાલ;
સબલા કું અબલા કહઈ, મૂરખિ લોક જમાલ?. ઢાલ ૧૨, ગઉડી ગિયો પાસ વિરાજઈએહની.
અસ્ત્રી ચરિત્ર લખઈ નહી કોય, આગઈ –આગઈ જોઈ રે; ઉમયા-જાંઘ વસઈ નર કોઈ, ઈસર ન લહઈ સોઈ રે. રાજા ભરથરી ઘરિ નારી, પિંગલા ખરીય પીયારી રે;
પીલવાણસું રમઈ સ “દારી, સૂતાં પતિ નિસિ સારી રે. ‘નેવરપંડિઆ આંકઉ વાલઈ, ત્રીય ચરિત્ર ઉજવાઈ રે; નિકસી ગાથા બિવથી ગાલઈ, વિંતર-ટાંગ વિચાઈ રે. રાજા ભોજતણી પટરાણી, ભાનુમતી જગ જાણી રે; જાયઈ તપસીપઈ તરિ પાણી, જાતી કિણ હિન જાણી રે. ત્રીય ચરિત્ર લખિ બ્રાહ્મણ આયઉં, રાણાંહિ બુલાયો રે; રાજા આગમ કહે ડરાયઉં, દ્વિજ મંજૂસ ઘલાયો રે. મૂક્યઉ સાંકલ તાલી મારી, કીય ન કાચી કારી રે; રાજાનું કહઈ વાત સારી, હાસઈ વાત ઉચારી રે.
૩ અસ્ત્રી,
૪ અસ્ત્રી,
૫ અસ્ત્રી,
૬ અસ્ત્રી
૧. સ્ત્રી. ૨. ખૂબી. ૩. સ્ત્રી. ૪. મહાવત. ૫. દારા=સ્ત્રી. ૬. નુપુરપંડિતા. ૭. સન્યાસી પાસે.
For Personal & Private Use Only
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
499
એક તીય પતિનું ઘરી આવઈ, વિચિમઈ મિત્ર બુલાવઈ રે; “કસટીરઈ મિસિ મિલણ મિલાવઈ, વારુ ચરિત્ર વણાઈ રે. ૭ અસ્ત્રી, કિતરાયક તીય-ચરિત કહી જઈ?, રજકણ કેમ ગિણી જઈ રે?; સાયર જલ કહિ કેમ ગિણીજઈ?, અંબર કેથ ગહીજઈ રે? ૮ અસ્ત્રી, બીજારી કહિ વાતા કેહીં?, લંપટ સુરતીય તેહી રે; ચંદ્દતણી નારી છઈ જેહી, સૂરિજતણી સનેહી રે.
૯ અસ્ત્રી, યત -સવૈયાઃ
ચપલા અતિ "નૈનન “વૈનનકી તનકી મનકી અતહી ચપલા, ઢિગલાય કઈ નીચ હિ લોગનનું રહઈ ઢોરી લગાય ઢચઈ ઢપલા; વનિતા અતિ કામ-વિઆકુલ થઈ હોઈ વિધવલ કોટ કરઈ વિપલા, તીયકી ગતિ લાખ સુજાણ, કઈ છલ દેખિ અનેક કરઈ છપલા?. ૧૦ દુરગતિ જાતાં સાથ સહેલી, અસ્ત્રી વિષની વેલી રે; સંગતિ કરતાં ખરી સોહેલી, પિણ નિરવાણ દુહેલી રે. ૧૧ અસ્ત્રી, અસ્ત્રી સુરવર કદે ન કહીયઈ, જોં ગાઢી સીલસ લહીયઈ રે; તિણ કારણ દૂરઈ પરિહરીયઈ, યોગ-ધ્યામનઈ લહીયઈ રે. ૧૨ અસ્ત્રી, કામિણિ કિણહિરઈ કસિ નાવઈ, આસંસાર પજાવઈ રે; દેવ-દેવતા જિજે કહાવઈ, ત્યાં નખ અગ્ર નચાવઈ રે. ૧૩ અસ્ત્રી, જે જન પડીયા જુવતી-રાગઈ, ત્યાં દુખ ઈહ ભવ આગઈ રે; કામ-સમાહિ વસતાં વાગઈ, નિહચઈ કાલગ લાગઈ રે. ૧૪ અસ્ત્રી, હોયડઈ જુઠી મૂંહડઈ મીઠી, કહઈ દીઠી અણદીઠી રે; પરિહર જઈ તસુ સંગ પરીઠી, એ ગુરુવાણ ગરીઠી રે. ૧૫ અસ્ત્રી,
૧. પીડાના. ૨. બહાને. ૩. બનાવે. ૪. નયન. ૫. વચનની. ૬. પાઠા, બલ.
For Personal & Private Use Only
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
500
રાવણનું રઘુનાથ હરાયઉ, ઇંદ્રાદિક દૂખ પાયો રે; ખાલમાંહિં લલતાંગ વહાયઉ, પગ એહી જ કહાયઉ રે.
તઃ-કવિત્તઃ
આફલીયઉ તીય-હેત ભ્રાતનું કોણિક ભૂપતિ, કિતેરકેટે જુધિયો ધસીત કારણસુ મહીપતિ; નારિ દ્રોપદી-હેત થયઉ કીચકાં સંહારહ, પકડિ પાઉ નાંખીયા ભીમ ચિતમાં ઝિઉ ઝાલહ; અતિ કલહ કૂર દૂરગતિ કરણ ભરસમુદ્ર ભર બોડવણ, સુઝ્ઝાણ સકલ સુર ઈંદ નર એક તીય પરવસ કરણ?. પુણ્યનિધાન કઈ સુવિચારી, ચાતુર વચન વિચારી રે; એહવું જાણિ તજઈ જે નારી, હું તિણરી બલિહારી રે.
For Personal & Private Use Only
પુન્યનિધાનજી કૃત
૧૬ અસ્ત્રી
૧૭ અસ્ત્રી.
૧૮ અસ્ત્રી.
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
501
દૂહી:
શિવ તિહાં રાતિ સુખિઈ રહી, મદનમંજરી સંગ; પહુતા પરભાતે પુરી, આપણ ઘરિ મનરંગ. કુમર કો જાણ્યઉ નહી, દારાતણ૩ ૧દુરોગ; રાતિ-દિવસ રસીયઉ હરઈ, ભામિણિ-રસ-સંભોગ. એક દિવસ તે રાયતનય, ખેલઈ ચઉક-ચઉગાન; તુરી ચપેટ્યઉ તાજણઈ, ઉડિ લાગઉ અસમાન. યુ ખાંચઈ ત્યઉ ઊઘમઈ, વિપરીત-શિખ્ય વિડંગ; ઢીલી વાગ કીયાં તુરત, ઉભી રહયઉ મનરંગ. કુમરઈ ગુણ અણજાણતઈ, આણ્ય તુરી અલંગ; અટવીમાં ઉભાઉ રહયો, ઝાઝા જિહાં ત–ઝંગ. તિણ વનમાં ફિરતાં થકાં, દીઠઉ દેવલ એક; ચારણ-શ્રમણ થતી તિહાં, બઈઠા તેથ અનેક. સાહસગતિ નામઈ કરી, આચારિજ અણગાર;
ચારિત્ર પાત્ર મહંત ગુણ, સાધુ વેસ સિણગાર. ઢાલઃ ૧૩, પુરઉનઇ સુહાગણ સડી સાથીય- એહની ઢાલ
સાધુ ગુણે કરિ સોભતા જી, સુમતિ-ગુપતિ ભંડાર રે; પાંચે વસિ ઇંદ્રી કીયા રે, કિરિયાવંત ઉદાર રે.
સાધુ ગુણ કરિ સોભતી રે. ચિત ચોખલે રાખઈ સદા, ન કરઈ ક્રોધ લગાર રે; સમતારસમાં ઝીલતા જી, પ્રવચનતણાં ભંડાર રે.
૨ સાધુ
૧. દુરાચાર. ૨. રાજપૂત્ર. ૩. ચાબુકથી. ૪. અશ્વ.
For Personal & Private Use Only
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
502
પુન્યનિધાનજી કૃતા
કૂર્મ-ગુપત-કાયા રહઈ જી, નહી મન લોભ લિગાર રે; માયા નઈ મમતાતણી રે, કીધઉ જિણે પરિહાર રે.
૩ સાધુ તપ-તેજિઇ દિણયર નિસારે, સોમ-દૂષ્ટિ સોમ સમાન રે; સુરત સુરગવિ સારિખા જી. ધીરમ મેર પ્રમાણ રે. ૪ સાધુ ડીલિ સુશ્રુષા નવિ કરઈ જી, અતિ મલિન વસ્ત્ર ધરઈ દેહ રે; પાલઈ પ્રવચન માતનઈ રે, નિતુ રાખઈ જિન ધ્રમ-નેહ રે. ૫ સાધુ રન-વનમઈ ફિરતા રહઈ રે, સહઈ ઉપસર્ગ અનેક રે; સૂત્ર-વચન વાચઇ સદા રે, ધ્યાનશું અરિહંત એક રે.
૬ સાધુ દ્વિવિધ ધર્મ પ્રકાસતા રે, તીને તત્ત્વ રાખણહાર રે; વારક ગતિ ચ્યારે તણા રે, પંચમી ગતિ સાધણહાર રે. ૭ સાધુ જે પટકાય ન દૂહવઈ જી, જીપક સાતે ધાડ રે; આઠે મદ અલગા કીયા જી, ભલ રાખઈ વલિ નવિ વાડ રે. ૮ સાધુ દસવિધિ યતિધમ દાખતા જી, વલિ અંગ અગ્યારઈ જાણ રે; બારે વલે ઉપાંગના જી નિતુ પ્રતિ કરઈ વખાણ રે.
૯ સાધુ ચૂરક તેરઈ કાઠીયા જી, “ચવદહ વિદ્યા નિજજાણ રે; પનર ભેદ સિદ્ધિના સદા જી, કહિ બુઝવઈ સુઝાણ રે. ૧૦ સાધુ સોલ કલા સસિની પરઈ જી, દીપક ગછના જાણ રે; સતર ભેદ પૂજાતણા રે, ઉપદસક અભિધાન રે.
૧૧ સાધુ અઢાર ભાર વનસ્પતી જી, ઉગણીસ કાઉસગ દોષ રે; મનસુધિ કરિ “જે પરિહરે જી, ન કરઈ સંયમ દોષ રે. ૧૨ સાધુ કુમર આય બઈઠી તિહાં રે, દેખિ ઈહવા અણગાર રે; પાપ-પડલ દૂરઈ ગયા રે, હુયી પુણ્ય-અંકૂર પસાર રે. ૧૩ સાધુ
૧. ધીર=ધીરજમાં. ૨. શરીરની. ૩. ધાતુ. ૪. ચૌદ. ૫. પાઠાવે તે.
For Personal & Private Use Only
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
503
૧૪ સાધુ
પાંચ રિષ તિણમઈ સારિખા જી, સારીખા પ નિધાન રે; પૂછઈ એહવા દેખનઈ રે, કુમરજી પ્રસન પ્રધાન રે. નવલી સી દીક્ષા લીયઈ? જી, એ પ્રતિબૂધા કેમ રે?'; "પડઉતર શિવ પૂજજી રે, કહઈ સવિસ્તર એમ રે. પુણ્યનિધાન કહઈ ઈસૌ રે, “સાંભલયો સહુ સસનેહરે; ન્યાની વિણ ભાંજે ન કો રે, ભવીયણ-મનતણી સંદેહ રે.
૧૫ સાધુ
૧૬ સાધુ
૧. પ્રત્યુતર. ૨. પૂજ્યજી.
For Personal & Private Use Only
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
504
ઢાલ ઃ ૧૪, થારી મહિમા ઘણી રે મંડોવર- એહની. ભલાં કુમર ભણી ગુજ્વર, કહઈ સાંભલિ સહુ સંબંધ રે; પૂરવ વાત સવિસ્તરઈ, પાંચા રિષ પડબંધ રે.
સદગુર સાંસઉ ભાંજીયો, અવિરલ વાણિ વિસાલ રે; ‘ચમરી નામ વસુધા ઇણઈ, છઈ ચોરાંરી પાલ રે. ધરણીધર નામઇં એહવઇ, છઇ ભીલાંપતિ ભીલ રે; મહઇવાસી મહા મારિકઉ, સાહસ સબલઉ ડીલ રે.
તિણરઇ મારગ અન્યદા, ઈક આયઉ કુમર સસેન રે; તે સેના તિણ મારલી, મંડે તસકર સેન રે.
તિણસુ નરપતિ એકલઈ, લીધા માંકડ માર રે; ધરણીધર પિણ મારીયો, તે નિજ જતીય ઉપગાર રે.
પરદલ જીપ કુમર ચલ્યો, તેહવઈ તિણ રહી પૂઠ રે; પાંચે ભાઈ તેહના, ધાયા બાંધે મૂઠ રે.
મારગિ મારિ સક્યો નહી, સંખપુર ગયો તેહ રે; તે પિણ તક જોતાં ફિરઇ, નરપત મારણ સ્નેહ રે. તે ઉપવન રમવા ગયો, રજની તે રહયો તેથ રે; તે મારણ પાંચે તિહાં, બૈઠા દેવલ જેથ રે. નાગ-ડસી તસુ સુંદરી, ઉઠ્યો બલણ કુમાર રે; દોય ખેચર આયા તિસઇ, કીધ સજીવન નાર રે.
જીવી દાન દે તે ગયા, હિવ તે દંપતિ દોય રે; સૂનઇ દેવલ સંચર્યા, નિરભય ઠામ જુ જોય રે.
૧. પાઠા॰ કરઈ. ૨. સંશય. ૩. શરીર. ૪. સ્ત્રીનો. ૫. પાઠા તેહ.
For Personal & Private Use Only
પુન્યનિધાનજી કૃત
૧
૨ સદ૦
૩ સદ૦
૪ સ
૫ સદ
૬ સદ૦
૭ સદ૦
૮ સ૦
૯ સ૦
૧૦ સદ૦
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
તિહથી નૃપ પાછો વલ્યો, અગન લઇણ રે હેત રે; તીય બેઠી દેખઈ તિસઈ, દીપક ચોર સમેત રે.
લઘુ બંધવ તીયાં ચોરનઉ, અદભૂત રુપ જુવાન; તે દેખી લાચિ પડી, ભૂલી સુધિ-બુધિ-સાન રે.
‘‘મુઝનઇ આદરી’’ મુખ કહ્યો, ‘‘હું મોહી તુઝ રૂપ રે;’’ ‘“આદર ક્યું જઉ’’ તે કહઇ, “મારઇ નિજ કરિ ભૂપ રે.’
માની તે પિણ જે કહી, તે પરછન રહ્યા તેથ રે; તિતરે તે નૃપ આવીયો, પૂછ્યો ‘‘ઝબકે કેથ રે?’’
સાચ કરી માન્યો સહૂ, તીયનું દી તરવાર રે; આપ જગાવણ જાગતો, નીચો હૂયો કુમાર રે. તેણ સમય ત્રીય પાપણી, કાઢ્યો ખડગ ચૌધાર રે; મૂક્યો જેહવઇ હાથથી, પ્રીતમ કરણ પ્રહાર. કરુણા તિણ પાંચે કરી, નાખ્યો ખડગ ઉછાલ રે; પ્રછનપણઇ પરપંચસું, દીની ઢાલ વિચાલ રે.
ખડગ જાય સિલપટ પડ્યો, રણકે વાજ્યો સાર રે; તીયનઇ પૂછ્યો “સ્યું હૂયો?,'' ઊઠ્યો ૧ઉઝકી કુમાર રે.
પડીયો મ્હારા હાથથી, ઊગલ ખેડો એહ રે; અબલા સ્યું ઝાલે સકે?,'' સાચઉ માન્યઉ તેહ રે. દેખિ ચરિત્ર વનિતાતણી, પ્રતિબુધા મનિ 'સાંચ રે; દીખ્યા લીધી મુઝ કન્હઇ, તે સાંપ્રતિ એ પાંચ રે’.
પુણ્યનિધાન સદ્ગુર કહી, જાણી સહુ નિજ વાત રે; કુમર થયો વૈરાગીયો ધિગ-ધિગ મહિલા જાત રે.
૧. ઉછળી. ૨. ફેકાંઈ ગઈ. ૩. તલવાર. ૪. પાઠા૰ ખાંચિ.
For Personal & Private Use Only
૧૧ સદ૦
૧૨ સદ૦
૧૩ સ૦
૧૪ સદ૦
૧૫ સદ૦
૧૬ સદ૦
૧૭ સદ૦
૧૮ સદ૦
૧૯ સદ૦
૨૦ સદ૦
૨૧ સદ૦
505
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
506
દૂહા
:
કુમર કહઇ ‘સામી! સુણો, એ સહુ વીતક મૂઝ; તાર-તાર સંસારથી, ચરણ ગ્રહ્યા હિવ તૂઝ.’ કુમર હૂયો વૈરાગીયો, જાણ્યો સર્વ અસાર; ધર્મ એક નિશ્ચલ અછઇ, ભવજલનિધિ નિસ્તાર.
ચઉનાણી લિ ચતુર ગુર, હૈ પ્રતિબોધ સુચંગ; પાસ્યું જાણે રંગીયો, લાગો બહુ તસુ રંગ.
ઢાલ ઃ ૧૫, જાત-ચુનડીરી.
પ્રતિબુઝઉ સદ્ગુર યું કહઇ, ‘ઇહુ છઇ સંસાર અસાર રે; કબહૂં કિણરો હી કો નહી, સબ સ્વારથ કો પરવાર રે. ઇહુ તન-ધન-જોવન કારમઉ, લાગઇ નહીં જાતાં વાર રે; જિમ પૂર નદી કૌ વહિ ચલઇ, ચપલા કહુ યું ચમકાર રે. દિન દસ રંગ પતંગકો, ચટકો દુનીયાં તિણ પ્રાય રે; દીસત હી દીસઇ ભલઉ, પિણ હોય બદરંગ કઇ જાય રે. કાયા-માયા કારમી રહ જઇ, તિણ ક્યું લપટાય રે?; કો ઊંસાસ દેખિ મન વેસસઉ,? ઇહ ચટક મટકમઇ જાય રે. સુકૃત દુષ્કૃત અપણો કીયો, ભોગવઇ આપણપઇ તેહ રે; વિહચાય ન કો જન સેસકઇ, તીય-માત-પિતા-સુત જેહ રે. કામ પડઇ જબ જીવનઇ, તબ હૂઇ ધ્રૂમ બેલી સાથ રે; ધરમ વિના વનિ ઊવરઇ, અવર કરમકઈ હાથ રે.
કે ભવ ભમતો જીવડઉ, કે મુલકત દીન્હી છોડ રે; તઉ મેરો મેરો ક્યા કરઇ?, કિણરી કાહે કી ઠૌડ રે?
૧. પાઠા૰ મત. ૨. પાઠા૰ લેસકઈ. ૩. મિલકત.
For Personal & Private Use Only
પુન્યનિધાનજી કૃત
૧
૧ પ્રતિ
૨ પ્રતિ
૨
૩ પ્રતિ
૪ પ્રતિ
૫ પ્રતિ
૩
૬ પ્રતિ
૭ પ્રતિ
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
પર સ્વારથ કીધઇ ક્યા હુવઇ?, કરિ સ્વારથ અપણો જાણ રે; દાન-સીલ-તપ-ભાવના ચ્યારે, ધરિ ધર્મ નિધાન રે.
ચ્યાર ધરમ ચૌગતિ હરઇ, પંચમી દઇ મુગત નિવાસ રે; ફિરિ આવાગમણ ન કો હવઇ, પામઇ અવચલ આવાસ રે. ધરમના જે દીહડા જાયઇ, તે કિણહિ ન ગ્યાન રે; જવહર-નાણાકી કોથલી, હારી જૂઆરી જાણ રે. મતિ ગરવો કે પામનઇ, ઇહુ રાજ-રિદ્ધિ-ભંડાર રે; ધરમ વિના જે કર્મ છઇ તે, કર્મ ઉપાવણ હાર રે.’
ચઉનાણી વાણી સુણી, જિણ લીધો સંયમ ભાર રે; વિરતઉ સગલઇ હી સંગથી, ગૃહ છોડી હૂયો અણગાર રે.
૧. જુગારી. ૨. કાર્ય, ક્રિયા.
For Personal & Private Use Only
૮ પ્રતિ。
૯ પ્રતિ૰
૧૦ પ્રતિ
૧૧ પ્રતિ
૧૨ પ્રતિ
507
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
508
પુન્યનિધાનજી કૃત
દૂહી:
સૂર પૂરા જે હુવઈ, જેથી તેથ તે દૂઠ; ભોગ જોગ ક્ષણ સમુહા, ફિર ન દેખાવમાં પૂઠ. હું બલિહારી તેહની, જે સારઈ બેઉં કામ; જવાનપણઈ સુખ ભોગવઈ, અંત વસઈ આરામ. એક તોઇ બૂઝઈ નહી, જઉ દીજઈ ઉપદેસ;
એક જ ઈસા સભાગીયા, વૈરાગી લઘુ વેસ. ઢાલઃ ૧૬, રાગ-ધન્યાસી.
અગડગત્ત મુનિ કીરતિ ઉજવાલી, સીહ તણી પરિ દીક્ષા લીધી સીહ તણી પરિ પાલી-આંકણી. કિરિયાવંત મહંત મહાગુણ, ઉત્કૃષ્ટી વિધિ ઝાલી; સાલભ-ધન્નાઋષની પરિ, જસઈ ગજસુકમાલી. સંભ-પ્રશ્ન મહારિષિ ઢંઢણ, તિમ કહિ જાલ-મયાલી; જંબૂ-વઇરકુમારતણો જસ, અવંતિસુકમાલી. અભયકુમાર અચલ-વિજયાદિક, બલભદ્રમુનિ સુવિચારી; ધરમસ્યી અણગાર ચલાતીક, અનંત અની અણુહારી. ૩ અગડદત્ત, વીસે થાનક તપસ્યા તપતો, બાવીસ પરીસહ ધારી; અનુક્રમ અણસણ પચખિ અનોપમ, પહુતા સરગ મઝારી. ૪ અગડદત્ત, સંવત ગુણ નભ મુનિ શશિ વરસઈ, વિજયદસમિ દિન રંગ; અગડદત્ત ચરિત્ર પરિપૂરણ, કીધઉ અતિ ઉછરંગઈ. પ અગડદત
૧ અગડગત્ત,
૨ અગડગg૦
૧. સાંબ અને પ્રદ્યુમ્ન. ૨. અણહારી.
For Personal & Private Use Only
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
ઇણ પરિ ભાવિત જાગઇ જે જન, નિસદિન તે સુવિચારી; અગડદત્ત તિણની પરિ પાવઇ, સુખ-સંપતિ નર-નારી. શ્રી ભાવહરખ ગુરુ અનંતહંસગણિ, વિમલઉદય સુખકારી; પુણ્યનિધાન 'વણારસ પભણઇ, તાસુ સીસ સુવિચારી. વઇરાગર પુરવર ચઉમાસઇ, કીયઉ ચરિત્ર અનુકારી; સુમતિનાથ સીતલ જિન સાનિધિ, શ્રાવક-ગુરુ સુખકારી.
VA
૧. વણરિઅ=વાચનાચાર્ય.
Kamoma
૬ અગડદત્ત
For Personal & Private Use Only
૭ અગડદત્ત
૮ અગડદત્ત૦
509
(૫*ઘર
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
510
નાહી . ર્ભમ (શ્રાds) કૃd અગscરાસ લે
પ્રથમ ખંડ
می
به
به
»
દૂહાઃ
પ્રથમ પ્રણમું સારદા, કવીઅણકેરી માય; અવિચલપદ આપે સદા, તુઠી કરઈ પસાઉ. તુ સમિણિ માતા-પિતા, તુ બંધવ તુ મિત્ત; તુહ પયકમલ હિઈ ધરી, કહિશિ ક્યા સુપવિત્ત. જે કવિયણ વાણી કવઈ, તે તુઝ કરે પ્રણામ; જઉ તુ માત! માયા કરે, તુ સીઝઈ સવિ કામ. મુઝ મુરખ મન ઉપનઓ, ભાવ ભલો અતિસાર;
અગડદર રષિરાયનું, રાસ રચિશિ વિસ્તારિ. ચુપઈઃ
કાસમીર મુખિ તું મંડણી, તું સરસતિ હંસાગામિણી; દક્ષણ કરિ તુઝ પુસ્તગ હોય, વામ કરિ વર વિણા સોઈ. ૨વિણા-દંડ શિરિ લહકઈ ઈસ્ય, જાણે કૃષ્ણ ભૂઅંગમ જણ્યું; મસ્તકે મનમોહન રાખડી, મણિ-મુક્તાફલ-હીરે જડી. વદન કમલિ પુનિમ સશી વસે, અધર રંગિ પરવાલી હસઈ; દેહ વાન ચંપક-પાંખડી, પંકજ-દલ જીપે આંખડી. કાને કુંડલ ઝલકે ઈશા, ચંદ્ર-સૂર ભામંડલ જશા; નાશા જેવી ઇતિલનું ફૂલ, ઊપરિ મોતિનું નહી મૂલ. ધનુષાકારે ભમુહિ વાકુડી, જાણે મયણતણી આકુડી; દંત દાડિમ કૂલી હુઈ જશી, વચન કલા કવિઅણ કહું કિશી?.
૧. વર્ણવી, રચી. ૨. વેણી. ૩. સર્પ. ૪. સ્ત્રીઓનું મસ્તક પર પહેરવાનું ઘરેણું. ૫. મોતી. ૬. તલના છોડનું ફુલ.
For Personal & Private Use Only
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કમલનાલ બેહુ ભૂજ ચંગ, પીન પયોધર અતિ ઉત્તુંગ; કનકસૂડિ કર ખલકે ખરી, લંકિ હારિ માને કેસરી.
રાતા નખ રાતિ આંગલી, અમૃતવાણિ મુખિ બોલે વલી; સરસતિ કરે શેત સણગાર, કંઠે સોહે મુગતાફલ-હાર. પાએ નેઉર વાદ ઝમઝમે, સુરવર ચરણ-કમલે તુઝ નમઈ; બ્રમ્હા-વિષ્ણુ-મહેસ્વર જેહ, કરે ધ્યાન તુઝ માતા! તેહ. અવર દેવ! કેતા હું કહું?, ગુણ ગંધર્વ વિદ્યાધર બહુ; પ્રહિ ઉઠી તુઝ કરે પ્રણામ, તું વિ સીઝે તેહના કામ.
તું વિદ્યા તું લખમિ સાર, તું કવિઅણ-જણનું આધાર; તુહ પય-કમલ નમે નર નારિ, તે પુનરપિ નાવે સંસાર. ભવસાયર જે કવિ બૂતિ, તે તુઝ રતુંબડ કરી તરંત; જેહનેં તું મોટા કરે માય!, તેહનેં મહિઅલિ માને રાઈ.
જેહ પુરષ તુઝથી વેગલા, તેહ દિન દિસે દૂબલા; અંધ અરિસો ન લહે યમ્મ, પુન્નિ-પાપ નવિ જાણે તેમ્ન.
તુઝ પયકમલ હીયામાંહિ ધરું, કથા એકનું નાટિક ક; મુઝ મૂરિખ મનિ એહ મતિ સાઈ, રખે માત! માહારત હોય.
નગર એક રાજગૃહ સાર, સમોસરણ હોતું એકવાર; શ્રેણિક હઈડેં હરખિઉ બહુ, વીર વંદન કરવા ગિઉં સહુ. બેઠા તિહાં ગોયમ ગણધાર, આગિલ બેઠી પરષદા બાર; તવ શ્રેણિકનૃપ પૂછે હેવ, ‘કથા એક મઝને કહો દેવ!’.
૧. ઝંઝર. ૨. ટિ. ખાટલાના ચાર પાયે તુંબડા બંધી ઊંડી નદી ઉતરાતી હતી. ૩. મોટુ દુઃખ, પીડા.
For Personal & Private Use Only
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
511
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
512
ભ્રૂણા:
વિતરાગ તવ બોલે સાર, જે तुझ હૈડેં હુઇ વિચાર; પુછિ કથા તુઝ મનમાંહિ જેહ, સપરિ કરી ભાંજૂ સંદેહ’. ‘સ્વામી! તુમે કહિયું મઝ સર્વે, નારિ-ચરિત નવિ પ્રીછું અમ્હે; એહ અપૂરવ અછઈ ચરિત્ર, કથા કોઈ મઝ કહો પવિત્ર.’
વલતું બોલઈ વીર જિણંદ, ‘શ્રેણિક! તું આણે આણંદ'; કથા એક તવ માંડી સોઈ, જોજન ભૂમિ સૂણે સહુ કોઈ.
વસ્તુઃ
આદિ સરસતિ આદિ સરસતિ ચરણ વંદેવિ, વિણા-પુસ્તક ધારણી, સ્મરુ માત મનિ ભક્તિ આણીય; રાજગૃહિ જિન સમોસરિઆ, પુછ રાય મનિ ઊલટ આણીઅ, દોય કર જોડી વીનવેં, ધર્મ ધોરંધર ધીર;
ભીમ ભણેં ભવિઅણ સુણઓ, વલતા બોલ્યા વીર.
વીતરાગ વલતું વદે, ‘તું શ્રેણિક! સુણિ સોઈ; કથા કહું કામિણિતણી, જે જિંગ મઈલી હોય.
જોતા જે જાઈ ઠગી, સુતાં જોઈ સાસ; અગડદત્ત કુંઅર પ્રતિ, જેણી કીધો વિસાસ.
કુણ કુંમર? તે કિંહા હવુ?, કિમ કીધા સત્કર્મ?; ભૂજ બલિ બલીઓ કિમ હવઓ?, કિમ આદરીઉ ધર્મ?.
ચોપઈઃ
ભરણ ખેત્ર મહિઅલિ માણીઈ, ચંપાવઈ નયરી જાણીઈ; વીરસેન નામે બલવંત, રાજા રાજ કરે જયવંત.
૧. સારી રીતે. ૨. સર્વ.
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
For Personal & Private Use Only
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
૨૫
૨૬
૨૭
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
513
૨૮
૨૯
૩૦
૨૧
ગઢ-મઢ-મંદિર ઊંચા બહુ, પાલે ધર્મ નિત સુધો સહુ; વારુ વણિક વ્યાપારી વસે, નિત ચઉખંડી કસોટી કસઈ. રાજા ધર્મ ન છાંડે માગ, અન્યાઈને કરે બે ભાગ; વીરમતી ઘરિ રાણિ ઈશી, રુપે રંભા જાણે ઉરવસી. ઉદરે ગર્ભ અક હોઉ તાસ, જીવ હુઆ પૂરા દસ માસ; જમ્યા કુંઅર કુલ આધાર, બંદિજન બોલે જય જયકાર. નગરમાંહિ ગૂડી ઉચ્છલી, સાત પાંચ સોહાસિણિ મિલી; સવી સસી-વયણી પૂરી થાલ, હરખિ વધાવા આવે બાલ. દીઠો બાલિક અતિ અભિરામ, અગડદત તસ દીધુ નામ; દિન-દિન વૃદ્ધિ કરે કુંઆર, શુક્લ પક્ષિ યમ પસસિહર સાર. વરસ પાંચનો હુઓ જશઈ, પંડિત પ્રતે પાઠવીઓ તથઈ; ભણે નહી મને રામતિ ધરે, બાલપણા રસિ ફ્રીડા કરે. વરસ બારનો હુઓ જામ, શરિ જોવન મદ પ્રગટિઉ તામ; વિષયા રસે વાહિઓ પરવરે, પરનારી ઊપરિ મન કરે. સાત વિસન પોષે દિન-રાતિ, લંપટપણે લજાવે જાત; મદિ માતો મનિ ન ગણે કોઈ, હાહાકાર કરે સહુ કોય. નગરમાંહિ જે નારી સતી, તે બાહિર નાર્વે બીહતી; અબલ અનેરી જે પુરિ વસે, તેને નિત-નિત કુંઅર કસે. રુડા લોક રોલવીઓ ઘણા, સહુ ચૂંટાવિક નાકે શિણા; માહાજન મિલી વિમાસે ઈસ્યું, “કહો એહ પરતિ ચાલે કસ્યુ?.
૩૩
૩૪
૩૫
३६
૩૭
૧. માર્ગ. ૨. નાની ધજાઓ. ૩. સૌભાગ્યવંતી સ્ત્રી. ૪. જેમ. ૫. ચંદ્ર. ૬. પ્રસર્યું. ૭. મુશ્કેલીમાં મૂક્યા, ગભરાવ્યા. ૮. તરફ, બાજુ.
For Personal & Private Use Only
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
514
ભીમ (શ્રાવક) કૃતા
૩૮
૩૯
૪૦
૪૧
૪૨
જો અણબોલ્યા રહિસ્ટ્રે સહુ, તઓ એ કર્મ કરર્યો બહુ; સહુ મિલી આવઉ અધિવાસ, તો આપણે કીજે અરદાસ'. તુ માહાજન મિલી આવિ ગોટ, આગલિ કરી કુંચીની મોટ; સહુ આવિ તવ રાજદૂઆરિ, રાજા બોલે કરી વિચાર. રાજા બોલે જોઈ ચાલ, કુણિ કારણિ પાડી હડતાલ; સહુ મિલી તખ્ત આવીઉ આજ, રાજ અભ્યારે લાગી લાજ.” બોલે મહાજન કરી જોહાર, “સ્વામી કુટલે તમ્મ કુમાર; નગરમાંહિ સંતાપીઉ સહુ, સ્વામી કસ્યુ કહિ જે બહુ?” તવ રાજા સરિ ઓઠી ઝાલ, રીસેં રૂપ થયો વિકરાલ; મંત્રી પ્રતઈ ઈમ બોલે રાઉ, “મારુકે ઝંડાવો ઠાઉ'. તવ મંત્રીસર “આયસ ધરાઈ, કુમર પ્રત્યે દેસઉટઓ કરે; કહે કુંમર એ નિર્ગુણ તાત, મુઝ પહિલી ન જણાવી વાત. જો મુઝ વાત જણાવત ઈશી, હું પર પીડા ન કરત કિશી; બાલપણે હું છલીઓ આમ, હવે રાયનું ન લેઉ નામ. સેવૂ તે ઠાકુર તે ગામ, જિહાં રાયડૂ ન લેઈ નામ'; તજી રાજા ચાલિઓ કુઆર, નગરમાંહિ થીઓ સુખકાર. યત: त्रय: स्थानान्न मुञ्चन्ति, काका: कापुरुषा: मृगाः। अपमाने त्रयो यान्ति, सिंहा: सत्पुरुषा: गजा: ।।१।। મારગે ચિંતે અગડકુમાર, આજ એકલો થયો નિરધાર; મનિ ચિંતે પુરષારથ તેહ, બાંધ આપણે કીજે યેહ. ગ્રીષ્મ ગયુ રિતુ પાવસ ભયું, અતિ આકાસિ મેહ ઊનહુ; એકલમલ તવ ચાલિઓ હસી, મનિ નવિ આણે સંકા કિશી.
૪૩
४४
૪૫
૪૬
४७
૧. ઉપરનો વાસ૨. એકઠો થયેલો જ્ઞાતિ સમુદાય. ૩. ધન, પુંજી. ૪. સ્થાન. ૫. આદેસ. ૬. દેસોટન=દેશવટો.
For Personal & Private Use Only
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
515
બાલપણે બહુ બુદ્ધિનિધાન, કૃમિ-કૃમિ મૂકે ગિરવન–રાન; વાઘ-સિંઘ ફેતકારા કરે, કુંઅર કશી ન આરત ધરે. સાથિ લીયાં શરસીંગણિ જોડ, દીસે પંખી કોડા કોડિ; રાતિ-દિવસ તે પાલુ પલે, પંથી કોઈ ના પંથે મિલે. વલી સાંભલે ઘરના સુખ, તિમ-તિમ હૈઅડે આણે દુખ; વલી વલી કરે હાહાકાર, “કિશા કર્મ કીધા? કિરતાર!.” ઈમ જાતા દૂખ દીઠાં જેહ, કહિઈ કવિતા ન કહવાઈ તે; મૂકી પાલિ વન આધો ગયો, માલવ “મંડલે પુછતો થયો. કુઅર પૂછે “આ કુણ ગામ? કેહુ દેશ? કુણ ઠાકુર-નામ?';
વદે વિપ્ર “એ માલવદેસ, ઊજેણિ અધિપતિ નરેસ'. દૂહા
કુઅર ભણે “આહાં જો રહું, તો મારી જાઈ મામ; હું એની ઓલગ કરું, એ નો હિ મારુ કામ. તવ તે તિયાથી સાંચર્યો, ભૂજબળતણે આધાર; કર્મ વિશેષે જઈ રહ્યો, મારુદેશ મઝાર. નગર નિવેસે જઈ રહ્યો, કીધો વિપ્ર પ્રણામ; કહુ પંડિત! અમ એત, કુણ ઠાકુર? કુણ ગામ?. કિશા લોક વાશે વસે?, કરે કિશા વ્યાપાર?; નિત-નિત સી પરિ સંભવે, કો કહિ દિઈ આધાર?. નગરતણી પરિ છે કીશી? કેહવા ધર્મ વિચાર?; દરસન કેતા માનીઈ? કહું જોશી! વિસ્તાર'.
૧. જંગલ. ૨. ભય. ૩. બાણ અને ધનુષ. ૪. પગપાળા ચાલે. ૫. દેશે. ૬. સેવા. ૭. પરિસ્થિતિ.
For Personal & Private Use Only
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
516
ભીમ (શ્રાવક) કૃતા
૫૮
ચોપાઈ -
ભણે વિપ્ર “સહુ કહિયૅ અખ્ત, કિશે કાજે પૂછો છો તુભે?;
પહિલા કહો તમારું કામ, પછે કહુ નરવર નેં ગામ”. વસ્તુ -
કુમર પભણે કુમર પભણે, સુણિને દ્વિજ-રાજ; અસ્તે આવ્યા ઉજેણિથી, સુણિએ ગામ મોટુઅ જાણીએ; પંથિ પલ્યા થાક્યા થયા, ઘણી બુદ્ધિ હૈયડે આણીએ, અડે અતિ મારગિ ૧ઊસના, જોઈઈ જમવા ઠામ;
તેણે કારણે અમ્બે પૂછીલ, એહ અમ્હારુ કામ”. ચોપાઈઃ
તે બ્રાહ્મણ બોલ્યો તેણી વાર, કનકાવતી નગર એ સાર; ગઢ-મઢ-મંદિર દિસે ઓલિ, કનક કોસીસ ઝલકે પોલિ. મોટા મંદિર ને માલીઆ, પરિ-પરિના ઉપરિ જાલી; વસે વિવેકી વર્ણ અઢાર, તેહતણો નવિ લાભે પાર. નગરમાંહિ કોટીધજ સોઈ, કોડિમાંહિ તે બાહિરિ હોઈ; વસે વિવહારી વારુ ઘણા, લખેસરીતણી નહી મણા. ધર્મ નીમ પાલે આચાર, પડ્યા નર પીહર સાધાર; એક સહસ રષિ તેણે પુરે રહે, પ્રહ ઊગમતે પૂજા લહેં. વા વસ્ત્રતણા વ્યાપાર, થાનકે થાનકે "શનૂકાર; કરે પુણ્ય નિશ્ચલ નર-નારિ, આપ આપણે રહિ આચાર. જિનવર પૂજા કરે તે સહુ, જિવદયા જન પાલે બહુ; ઉભયકાલ પડિકમણૂં હોય, જે સિદ્ધાંતે બોલ્યુ સોહ.
૧. ભ્રષ્ટ થયા, ભૂલા પડ્યા. ૨. કરોડપતિ. ૩. પ્રમાણ. ૪. આશ્રયસ્થાન, આધાર રુપ. ૫. દાનશાળા.
For Personal & Private Use Only
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
ઠામ-ઠામ જલ જયણા કરે, શ્રી નવકાર નામ ઊચ્ચરે; પરમેશ્વર ઊપરિ મન ધરે, પાપકર્મથી અલગા ફિરે.
દેહરે પોસાલે સહુ જાય, જે જિનવરને લાગે પાય; મન જાણે સંસાર અસાર, તેણે કરી વાઘે ભાવ અપાર.
જિનસાસને છે એહ વિચાર, કહિતા કિમહી ન આવે પાર; કહે કવિતા આદરસ્યું જેહ, ભવ-બંધણથી છૂટે તેહ.
બ્રાહ્મણ અહનિસિ પાલે બ્રહ્મ, ભણે વેદ સાધે ષટ કર્મ; મહેશ્રી નર દીસે બહુ, સુખે સમાધે વિલસે સહ. ક્ષત્રી ક્ષત્રવટ પાલે સાર, કૌતિક કોડિ ન લાભે પાર; વિજયસિંહ નામે નરનાથ, સીમાડા જોડાવ્યા હાથ’.
દૃષ્ટાઃ
નગર તણિ પરિ ઈમ સુણી, જંપે અગડકુમાર; ‘ઈહીં રહે ઘટ તું સહી, ધન-ધન એ આચાર’.
ખેડામાહિથી કાઢીઉ, રત્ન અમુલિક એક; ‘લિઓ જોસી આ દક્ષણા’, વચને કીધ વિવેક.
તવ તે બ્રાહ્મણ ચિંતવે, ‘એ કો કારણ રૂપ; એણે અહિનાણિઈ ઓલખિઓ, એ નર નિશ્ચે ભૂપ.
કેતા નર દમણઉ દીઈ, તવ પેખે આકાશ; રયણ અમુલિક મુઝ દીઉ, તેડૂ મુઝ આવાસ.
એહથકી આગલિ અમ્હે, લહિયૂં વિવિધ વિચાર; પૂરવ પૂજ્યે પામીઓ, એહ અમ્હે આધાર’.
૧. કેડમાંથી. ૨. નિશાનીથી. ૩. દુમ્મ=નાણુ, પૈસા.
For Personal & Private Use Only
૬૬
૬૭
૬૮
૬૯
૭૦
૭૧
૭૨
૭૩
૭૪
૭૫
517
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
518
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
“હેલા મશિ હાથીઓ, જો નીચા મઈ ડાલ; તોહિ ન પામે બોકડો, જો કુદે શત ફાલ. બ્રહ્મણ તવ આગલિ થયો, પૂછે પલે કુમાર; મંદિર ગયા બેહુ તેહને, જોઈ ઘર આચાર. ઈમ બાલક બોલે ઘણ. વિદ્યા વચન વિલાસઃ તવ કુંઅર મનિ ચિંતવે, “એ નિચ્ચે નેસાલ.” પંડિત પ્રત્યે ઈમ ઉચ્ચરે, “મઝ ભણાવો દેવ!; વિદ્યા વિણ નર દૂખ સહે, ભૂલો ભમે સ્વમેવ. જો મેં વિદ્યા નવિ ભણી, તો મેં ઍડિઓ રાજ; પરિ-પરિના દૂખ તો સહ્યા, લોપી પંડિત લાજ. જસ વિદ્યા તસ ધન ઘણું, જસ વિદ્યા તસ રૂપ; વિદ્યા વિણ તિમ જાણજ્યો, અંધ ન જાણે કૂપ. પદ્ગ ગણુ હું અહીં રહુ', ચિંતે અગડકુમાર;
“કર્મણિ ગતિ છે કીશી, જોકે શાસ્ત્ર વિચાર.” ચોપૈઃ
દિન-દિન કુમર કરે અભ્યાસ, દિવસ-દિવસ પ્રતિ કરે વનવાસ; પંડિત વાંહણે જે પદ કહે, તેહનો ઉત્તર સાંઝે લહે. ભણિઓ કુઅર ભડવાના મર્મ, છત્તીસે આયુધના સર્મ; નાટક-વિદ્યા ભણિ વિચિત્ત, ભાણ્યા ઘણા બહુ પુન્ય ચરિત્ત. ભરત ભેદ પિંગલના લહ્યા, સીખ્યા રાગ સવે મનિ રહ્યા; સકલ શાસ્ત્ર એણીપરિ ભણવું, સ્ત્રીચરિત્ર ઉપર મન કરિઉ.
૧. સહેલાઈથી, સરળતાથી. ૨. સવારે. ૩. ભડવું યુદ્ધ કરવું, ભડવાના યુદ્ધના. ૪. ભેદ.
For Personal & Private Use Only
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
519
કહે પંડિત “ને ભણાઈ દેવ, નારિચરિત્ર ન જાણે દેવ; આગે કોઈ ન ભણિક સોઈ, હવે પુરુષ નવિ ભણસ્ય કોઈ. એ નારી બહુ નર નમ્યા, કેતા નરયમાહે રડવડ્યા; કેતા નર કીધા રેવણી, નારિ નઉ હિ કહે ને આપણી. શર સિંગલ્થ માંડે વ્યાપ, પરિ-પરિ કરે ઘણેરા પાપ; નર હત્યા લિઈ નિત-નિત ઘણી, તે સંગતિ સવિ નારીતણી'. કુંઅર કહે “અહે ભણસ્યું તેવ, નારિચરિત્ર ભણાવો દેવા;' વલી-વલી રઢિ કરે કુમાર, સ્ત્રીચરિત્ર માંડ્યું તેણી વાર નારિચરિત્ર મંડાવ્યે જામ, તવ કુઅર ચાલિઓ આરામ; નિવરે વને વિદ્યા અભ્યસે, રાતિ નગરમાહિ વાસો વસે. શેઠ ભલો એક શ્રીદત્ત નામ, વસે મહાજન તેણે ગામ; કુમર એક તેહની વહૂ ભલી, ગોખ ઊપરિ બેઠી એકલી. દીઠો કુંઅર ભૂષણ પરિવરિઉં, કહે અનંગ અવની-અવતર્યો; કમલ-પાંખડી નયન વિશાલ, દેખી મન ચિંતે તે બાલ. એકવાર સંધ્યાને સમે, કુમર આવતો દેખી ગમે; એક વિચાર કરીએ તે ખરો, કુમર પ્રતે નાખ્યો કાંકરો. તે કુમારીનું કેહુ નામ?, કેણે કારણે તે બેઠી તામી;
કુણ પિતા? તે કહેની બહુ, કહે કવિઅણ તે કહિશું સહુ. દૂહો -
પાંચ ખંડ પોઢે કરી, રચીઓ એહ પ્રબંધ; ભીમ ભણે ભવિઅણ સુણે, તો છૂટે ભવ બંધ.
૧. નરકમાં. ૨. દુર્દશા. ફજેતી. ૩. દિવસે(?). ૪. કથની.
For Personal & Private Use Only
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
520
દૃષ્ટાઃ
પુનરપિ વલી સરસતિતણા, ચરણકમલ વંદેવિ; જો મુઝ માત મયા કરે, તો કથા કહું સંખેવિ. વિનયસિંહ રાજાતણે, મતિસાગર પ્રધાન; તસ ઘરિ ઘરણિ કહૂ કિસી, ચંદ્ભવતી ઈસે નામિ. તેહને પુત્રી ભલી, વિષયા તેહનુ નામ; વરસ કેતલા કૂમી ગયા, જોવન ભરિ થઈ જામ. વદન કમલે સશીહર વસે, વાને હરે હરીઆલ; કહે કવિઅણ કેહવી ભણુ, તે નવયૌવન બાલ?.
દ્વિતીય ખંડ
"
પિતાતણે મનિ અતિ ઘણી, ચિંતા વરની હોય; શ્રીદત્ત સેઠ વ્યવહારીઓ, તસ બેટો વર સોય.
સેઠ જણાવ્યું તે વચન, હોઓ મન ઉલ્હાસ; સેઠે નવિ સંભલાવિઉ, કુંઅર કુબડો તાસ.
વેગિ કરી વીવાહવો, ઘરિ આવ્યા તતકાલ; જવ કન્યા વર પેખીઓ, મસ્તકે ઉઠી ઝાલ.
હા હા દેવ! કિસ્સું કરુ?, કુબ્જ લહિઓ ભર્તાર; શમણે સુખ નહી પામીઈ, અફલ થયો અવતાર. વિષયાકુમરી તે ઈશી, બેઠી ગોખ નીવેશ; દીઠો કુંઅર આવતો, મુતિવંતો નરેસ.
કુમર રુપ દેખી કરી, વચન પ્રકાસે ઈમ; ભણે ભૂપ ‘સુણિ ભામિની!, એહ કરવા અમ નીમ.
૧. હરતાલ(સુવર્ણવી).
For Personal & Private Use Only
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
૩
૪
૫
૭
૧ ૩
૧૦
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
521
એહતણા ફલ ભોગવું, હજી ન આવિઓ છે;
વિદ્યા ઘણી ભણી કરી, આપણે જાણ્યું બેય’. ચોપાઈ
“સત વચન તવ દીધ કુમાર, બોલ એટલો કહિઓ નિરધાર; પંડિત પ્રતે કરી જુહાર, હય પાણિઓ થયો અસવાર. કુમર ચડિઓ ચટાની વાટ, હલા પડી સાંઝરીઆ હાટ; ઠામ-ઠામ બુબારવ “થોક, પાછું જોઈને નાસે લોક. એક ભણે “સહુ નાસો આજ, જેહને હોઈ જીવિઈ કાજ; માતો મયગલ માતા મદ ભર્યો, કામ તજી ચટે સંચર્યો. પાડે ગઢ-મઢ-પોલ-પગાર, પ્રાણીતણો કો ન લહે પાર;
સુંડાદંડ ધરે પરચંડ, જંતુશલ જાણે યમદંડ. તેણે દીઠે દોસી દડવડા, દેઈ હાટ સેરીમાં સાંચર્યા; ફોહલી આફડીઆ સોનાર, નાઠા લોક ન લાભે પાર. ઠામ-ઠામ થં નાસે સહુ, કે નાઠા કે માર્યા બહુ; જે નર ધીંગ હતા અછડ છોક, ગજ પુંઠે ઘાલૂ સઈ લોક. રાય સવાર થયો તતકાલ, સુભટ સ મ ન લાઓ વાર; જે નર હૂતા અતિ બલવંત, તે સહૂ સજ્જ કરે રેવંત. પહરિ જીણ જીવની સાર, ટાટર “ટોપ ૧૭રંગાલિ ભાર; પગિ મોજા મોટેરા વંક, કાઢી ખડગ કરે નીકલંક.
૧૯
૧. શાતા. ૨. પલાણ સજ્જ કરીને. ૩. હલ્લો થયો. ૪. સાંઝના સમયે જેમ બંધ થાય તેમ બંધ થઈ(?). ૫. ઘણો. ૬. સુંઢ. ૭. કાપડના વેપારી. ૮. દોડ્યા, ભાગ્યા. ૯. બંધ કરીને. ૧૦. સમર્થ. ૧૧. જુસ્સાદાર. ૧૨. ઘોડા. ૧૩. ચર્મ બખ્તર. ૧૪. એક પ્રકારનું બખ્તર. ૧૫. ગરદનનું રક્ષણ કરતો-ધાતુનો ટોપ. ૧૬. શિરસ્ત્રાણ, ટોપો. ૧૭. બખ્તરનો એક પ્રકાર.
For Personal & Private Use Only
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
522
વાગે નફેરી-નીસાહાણ, પાખરીઆ વિ સરિખા સાહાણ; દીસે ગજ અંધારો મેહ, જિહાં જાઈ તિહાં કાઢે છેહ.
જે
રોસ ચડિઓ મયગલ મલપંતિ, કાયરના હૈયા કાપતિ; હતા ચઊદશિના જણ્યા, તેહ ટાલી બીજા સહૂ હણ્યા. ઉપરિ રહિ ઉપચારે રાય, તિમ-તિમ સહૂ અલગુ થૈ જાય; રાય કહે ‘સવિ જાઈ ટટલઉ, ખીચડ ખાવા ટોલુ મલિઉ.
આપુ તે નર કનક કબાહિ, રત્ન બહિરખા બાંધુ બાહિ; આપુ વાસે વસતુ ગામ, બંધે જે બલીઓ ગજ હામિ. આપુ અંગતણો શિણગાર, આપુ સાહણ સોવિન ભાર’; વલી-વલી આપે ઈમ રાય, સુભટ કોઈ નવી આધો થાઈ.
રીસે રાજા કરડે દંત, આપે સજ કીધો રેવંત; ધરી બાણને સાધી મુઠિ, કુંજર ઉપરિ કીધી દૃષ્ટિ.
એક દાતાર અનેકે વડો, કસ્તૂરી ગાયણ વડો; સૂરવીર જે વિદ્યા ભણી, જાતિ જણાવે તે આપણી.
કુંઅર સર તવ ચડીઉ સૂર, ‘જાણે ગજ ચોલી કરુ ચુર'; હય છોડી મેલ્ટિઓ તેણીવાર, નિશ્ચલ મને કાઢિઉ કરવાલ.
ભણે લોક ‘થોડે જલે તરે, કાઈ લઈ અણખુટે મરે?'; કુમર કહે ‘નાશી જાયસ્યું, તો માહરુ માટીપણુ કસ્યૂ?. માટીપણાનુ એહજ કામ, અવસર જાણી રાખે નામ’; તવ કુંઅર બોલવિઉ કાલ, રણ રાયંધ્ થઓ તતકાલ.
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
For Personal & Private Use Only
૨૦
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
૨૫
૨૬
૨૭
૨૮
૧. શરણાઈના પ્રકારનું મુખવાઘ. ૨. નોબત. ૩. યુદ્ધમાટે સજ્જ કરેલા ઘોડા. ૪. ઘોડા. ૫. એકત્ર કરે. ૬. જરીયન વસ્ત્રો અને અલંકારો. ૭. મૂઠ=એક તાંત્રિક-પ્રયોગ (પકડ). ૮. શૌર્ય. ૯. મર્દાનગી.
૨૯
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
523
બાલક ભણી જવ હાથી ધસે, રાયતણુ મન અતિ ઉલ્હસે; કરી પ્રદક્ષણ ઊડિલ જામ, કુંભસ્થલે જઈ બેઠો તા. બીજિઓ ગજ ધૂણે ધર અંગ, વલી-વલી બોલાવે ચંગ; રાજા મનિ નિશ્ચય આવીઓ, અંકુસ વસ કીધો હાથીઓ. લેઈ ચાલિઉ તવ નગરી બારિ, વૃક્ષ એક ઉંબર આકારિ; ગજ બાંદ્ધિઓ નવિ છોડે ઠામ, જમ ચિત્રકે લખીલ ચિત્રામ. રા આત્યંઘન દીઈ કુમાર, આપ અંગતણો શિણગાર; આપે સોવન સંકલ બહુ, નગરમાહિ આચર્જિઉ સહુ. તવ નૃપ આવીઓ રાજ-દૂઆર, એ મોટો કો રાજકુમાર;
કહુ “કુમર! તુમ્હ નિવસો કિહાં?, કેણે કાજે પધારિયા ઈહા?. દૂહા
પાન પદારથ સુગણનર, અણ-તોલ્યાવે કાઈ;
જિમ જાઈ પરદેસડે, તિમ-તિમ મહુગાં થાઈ. ચોપાઈ -
કહે કુમર “વિદેશી અહે, કહિસ ખરુ જો પુછ્યું તખ્ત; ચંપાવઈ નગરી અવદાત, જે મહિયેલમાહિ વિખ્યાત. વીરસેન રાજા માહરો તાત, વીરમતી નામે મુઝ માત; એકવાર મુઝ કર્મ પસાઈ, વીરસેન તે રુઠો રાય. મંત્રી પાસે પાકવિઓ બોલ, તો મે રાજ્ય ગણિઓ તૃણ તોલ; ચડી રીસ ગવર રડવડિલે, તો આવી તુમ નગરી ચડીઓ.
૩૫
૧. આલિંગન. ૨. આશ્ચર્ય ચકિત થયા. ૩. મોંઘા.
For Personal & Private Use Only
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
524
૩૯
૩૯
ભીમ (શ્રાવક) કૃત જો મેં વિપ્ર કર્યો પ્રણામ, તો સવિ વિદ્યા પભણી તામ; તું ભેટિઓ સવિ સરીયા કાજ, કલ્પવૃક્ષ મેં પામિલ આજ.” કહે રાજન “વર વંછિત માગિ, મન ચિંતે “મુઝ ફલીઓ ભાગિ; નવનિધિ લહિ આજ નિર્મલી, "વાઈ આવી કોઈલ મિલી”.
સ્વામી! જો તું પાલે વાચ, તો બ્રાહ્મણને કરિઅ જાચ'; બ્રાહ્મણને ઘર ભાંગી ભૂખ, નાહાઠા દૂરિ સરીસા દૂખ.
૪૦
૪૧
દૂહા
૪૨.
૪૩
તો રાજા વલતૂ વદે, “તુ સાંજલિ કુમારી;
મનવંછિત મુઝ રાજમાં, માગિ જે હોઈ સાર’. ચોપાઈ
તો તે કુંઅર માગે એક, “સેનાની પદ આપિ વિવેક'; તવ રાજાઈ આદર કીધ, સેનાની પદ કુંઅર દીધ. દિન-દિન કુંઅર કરે વિલાસ, રાતિ નિસાલે કરેં વાસ; નિત ઊઠી રાજ-ગૃહ જાય, વલી પુનરપી આવે તેણે ઠામ. ઈમ કરતા દિન કેતા ગયા, નગરલોક સહુ દુખીયા થયા; મહાજન મિલી વિમાસે બહુ, કહે કેણી પરે રહિસ્યું સહુ?”. આહાલૂ પાહલૂને પદમસી, માલુ મહીઉ મિલીઓ હશી; આસ-પાસડ-પુનડ શેઠ, માહાજન મિલીઉ માંડવ હેઠિ. શાહબુ-સંકર ને શીરાજ, ગાગુ-ગણપતિ ને ગણરાજ; ઘા-ધીરુ ને ધર્મસી, રાઈઓ રંગુ ને રાજપાલ.
४४
૪૫
૪૬
४७
૧. ઘેલછા. ૨. એવું. ૩. દુરિત પાપ.
For Personal & Private Use Only
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
525
નાઈઓ-નરબંદ-નાકર સાહ, આસુ પાસુ પોઢા માહિ; જાગો-જગુઓ ને જગમાલ, મહાદુ-ભાદુ ને ભીમસી. કડુઓ-કેહ્મ ને કર્મસી, દાદુ-દેધર તેડુ હસી; વાછઓ વિરુઉ વીકમ તેડિ, આપુ આણંદ સરસું મેડિ. હાસુ હરચંદ ને હરદાસ, જાણ ભણી તેડો જિણદાસ; માંકુ-માંડણ-આઘાલીઓ, કરણ સરસું તેડુ કીઓ. રાસો-રહિઓ ને ગજપાલ, નાથો-નરસી ને નરપાલ; તાઊઓ-તેજુ ને તેજપાલ, હરખો-હાપુ ને હરપાલ. હલક-ઠલકના લીધા નામ, સહુ આપણ પરે આવિલે તામ; મિલિઉ મહાજન ચિંતે બહુ, “એક મુખિ બોલજ્યો સહુ. તવ હાટે પાડી હડતાલ, મહાજન ચાલિઉ બાલ ગોપાલ; રાજદ્વાર જઈ કાઢી ભાખ, કુંઅને મન પેઠી ઝાંખ. કર્મ આગલિ નવિ છૂટા હજી, મહાજન આવિલ ચહુટું તજી; ઊજાઈ આવી સહુ ગામ, રખે કોઈ લીઈ મારુ નામ. ભણે મહાજન કરી જૂહાર, “અખ્તને ચોલણ અછે અપાર; જે જિહાં મુકિઉ તે તિહાં જાઈ, ઘણી વાત કહુઈ કહિવાય?. રાતે જે જિહાં સંતાઈ લોક, તે જોઈઈ તો વ્યાટાણે ફોક; અડે સ્વામી! તુહ્મને કહ્યું, નગર મધ્યે સહુ નિધન થયું. ખાત્ર ન દીસે એકું વાર, ઉપરિ નવિ ફડે ઘરબાર; તાલા દીઈ તે તિહાં રહે, જાઈ વિત્ત કોણ કહેને કહે?.”
૧. વ્યાકુળતા. ૨. ચોરનાર. ૩. વિહાણે=સવારે.
For Personal & Private Use Only
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
526
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
રાય માહાજન માન્યૂ બહુ, આપો પરે સંતોષિકે સહુ;
શ્રી મુખિ રાજા બોલે ઈમ, “એ રિલીઆયત થાઈ કેમ?.” દૂહા
તો તલાર પ્રતે રાજા ભણે, “ઘરે રાખો છો ચોર; ચાઈ સહુ મહાજન મલ્યુ, કરજ્યો કર્મ કઠોર'. તવ તલ્હાર વલતુ વદે, “તું નરવર! અવધારિ; ચોર નહિ કો માનવી, સિદ્ધ રૂપ સંસાર. રાતિ-દિવસ ચોકી કરુ, નવિ દેખું નર કોઈ; કહોને દેવ! હું કિમ કરું, શો અન્યા મુઝ હોઈ.” શ્રીમુખિ રાજા ઈમ કહે, “તસ્કર ત્યારે જેહ; બહુ સાહાણ સોવત્ર ઘણા, હું આખું નર તેહ.” સૂભટ સવે હેડૂ જોઈ, વચન કરે અપ્રમાણ;
કહો કિમ તસ્કર જડે?, નવિ લહિઈ “અહેઠાણ. ચોપાઈ
વલી-વલી ભૂપતિ ઈમ ભણે, “કો છે સૂભટ આજ અહ્મતણે?; જે એ તસ્કર ત્યારે આજ, તેમને આપુ અધિલૂ રાજ', તવ કુમર મનિ ચિંતે ઈસ્યું, “ઘણે જીવીઈ તે હુઈ કિસ્2; કહે એ ચોર જોઉં અહિઠાણ, કઈ હું નિશ્ચ છાંડૂ પ્રાણ”. કરી પ્રતિજ્ઞા બોલે વીર, હઈડે આણી સાહસ ઘીર; ઊભો થઈ વીનવીઓ રાઉં, “રાજન! બીડુ કરો પસાઉ'. કહે રાજા “નહી તારુ લાગ, ઠામ નહી નવિ દીસે પાગ; કુમર કરે પ્રતિજ્ઞા ઘણી, અશ્ચર્યો કાયંતી ધણી.
૧. બહુમાન આપ્યું. ૨. આનંદિત. ૩. કોટવાળ. ૪. દોષ, વાંક. ૫. નિશાની. ૬. અધું. ૭. અવસર, તક.
For Personal & Private Use Only
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
527
“સાત રાત્રે મુઝ આપો રાઉ!, નિશિ જોઉ તસ્કરનો ઠાલ; અણલ્યા દિન વોલે આઠ, તો હું નિચ્ચે ખાઉ કાઠ'. અગડદત્ત પ્રતિજ્ઞા કરે, માત-તાત ગરઢા પરિહરે; જે નર માંડે નારી-વ્યાપ, નવિ ત્યાગું તો તે મુઝ પાપ. ગુરુના જેહ ન પાલે વાચ, સપનંતર નવિ બોલે સાચ; તેનૂ પાપ હુઈ મુઝ આજ, જો તસ્કર નાણુ માહારાજ!. વિદ્યા ભણી વીસારે જેહ, અવસર આવ્ય આપે છે; સ્વામી દ્રોહ તે જે નર કરે, તેનું પાપ કુમાર શર ઘરે. જે નર થાપણિ મોસો કરે, ધન -કંચણ-સોવન અપહરે; પાપ હુઈ પરનારી જેહ, નવિ મારુ તો હોય તેહ. પર્વ દિવસ જે તપ નવિ કરે, બાહિર કપટપણું આદરે; તે પાપે મુઝ લાગે પાપ, જો નવિ ટાલૂ એ સંતાપ. ક્ષત્રીસુત કરિ ખાંડુ વહે, તેહ તણે ગર્વે ગહિગહે; તે રાઉ તરણે નાશે જેહ, નવિ સારુ તો પાતિક તેહ'. કરી પ્રતિજ્ઞા ઊભો વીર, બીડૂ માંગે સાહસ ધીર;
મન ચિંતે અણબોલ્યો રહું, તો મઝને કાયર કરે સહુ. દૂહો -
પાચ ખંડ પોઢે કરી, રચિઓ એ પ્રબંધ; ભિમ ભણે ભવિયણ સુણો, તો છૂટે ભવ બંધ.
૧. રાજા. ૨. સ્થાન. ૩. સાથેનો વ્યવહાર, પ્રવૃત્તિ. ૪. ચોરી. ૫. તલવાર.
For Personal & Private Use Only
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
528
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
તૃતીય ખંડ
દૂહીઃ
રાજા હિયડે ચિંતવે, “ઈણે મશિ મરે કુમાર; રાંતણે ઘરિ કિમ રહે?, રત્ન અમૂલિક સાર’. તવ મહાજન મન ચિંતવે, “આપણે કીધું એહ; તે હત્યા કિમ છૂટયૂ?, જે નર બલસ્પે એહ'. હાહાકાર કરે ઘણુ, શ્રાવક અતિહિ સુજાણ; બુધિવંત હુઈ વાણીઆ, પણિ આજ થયા અજાણ. જાણત આપણ એવડુ, એ નર કરસેં ઈમ; તો સહુ નાવત નૃપ [કીન્હ, કહો કરીસે કેમ?. માત મોઈ તે ઘનતણી, ચોરે લીધુ બાપ; આ અનરથ હુઓ ઘણ, લાગુ ભણે સહુ પાપ. એક કંથુઆ કારણે, કીજે કોડિ ઉપાય; તો આપણ કિમ જોઈમ્યું?, એહ બલતો રાય.” એક ભણે “વરિ આપીઈ, જેહની ચોરી જેહ;
પુણ્યથકી ધન પાકિસ્યું, ઉગારીને એહ.” ચોપાઈઃ
નૃપ પ્રતે શ્રાવક કહે વચન, “સ્વામી! મરત્યે પુરુષ-રતન્તઃ જોઉ ચોર જોવરાવું બહુ', મહાજન મિલીઓ બોલે સ. એહને મરવાનુ છે કોડ, પણિ તુમ લાગ મોટી ખોડિ'; એ વાત ખોટી મહારાજ!, બર બકરે નવિ સીઝે કાજ'. કહે રાજા “મયગલ લિઓ સાર, પાલા પાયકને અસવાર; ચડો કટક સોધાવો વાટ, ઠામ-ઠામના રુંધો ઘાટ.”
For Personal & Private Use Only
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
529
કહે કુમર “જો સેન્યા લેઉ, તો મારું માટીપણુ કહુ?; જોતા આહાં તસ્કર આવસ્ય, પરમેશ્વર કરસ્ય તેહસ્ય.' નમી ભૂપ તવ ચાલ્યો બાલ, સાથે હાથિ કર્યો કરવાલ; ચોરતણો તે ચિંતન કરે, નિશિ અંધારી દહદિશી ફિરે. પહેલે દિન સોધ્યા બેવટા, ચર “ચાચર સરસા ચુવટા; સોધે દેહરા ને પોશાલ, પંડિત સવિ સોધી નેસાલ. થાક્યો ભાગ્યો સંધ્યા પડી, મન ચિંતે “જાસ્ય આખડી; આજ સૂઉં દિન બહુલા છઈ, વરિ વ્યાહણે જાણીચે પછે'. તિથિ ષષ્ટિ સોહે સોમવાર, કુંઅર મનિ ચિંતા અપાર; જૂ રમવાના જોઉં ઠામ, ઊઠો વીર મનિ ઘાલી હામ. જૂઆરીનર દીઠા જેહ, ચિન્હ ચોરના ન હુએ એહ; મન ચિંતે મોટો ઉપાય, અગડદત્ત વેશ્યાઘરે જાઈ. તેણે નગે વેશ્યા-ઘર બહુ, એક-એક પઈ ચડતી સહુ; દેખી કુમર કામાતુર થયો, વેશ્યાને ઘેર વાસો રહ્યો. દિન ત્રીજે ચહુટાની વાટ, સેરી સરસાં સોધ્યા હાટ; ચોથે દિન ચંચલ મ હોય, ચોરતણી સુદ્ધિ ન કહે કોઈ. કૃમિ વોલી સાત રાતિ, ચોરતણી નવિ જાણી જાતિ; ભણે કુમર “હવે શીપરિ કરુ?, મારુ ડીલ અછે પરહર”. તું મન ચિંતે અગડકુમાર, “નગર બાહિર જોઉ એકવાર; વન અંધારુ છે એક સાર”, લોકમાહિ થઓ હાહાકાર.
૧. ચોગાન. ૨. ચાર વાટ=રસ્તા. ૩. નિયમ=પ્રતિજ્ઞા. ૪. સ્થાને. ૫. થી. ૬. બાતમી, ખબર. ૭. શરીર. ૮. ત્યાગ કરુ.
For Personal & Private Use Only
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
530
નગર બાહિર જવ કુંઅર ગયો, તવ દિનકર આથમતો થયો; સોધે સર્વ સંધ્યાને સમે, નગર બાહરે સેનાપતિ ભમે.
ચોરતણો નવિ જાણ્યો વાસ, તવ તેણે થાનકે થયો નિરાસ; મન ચિંતે ‘મુઝ જીત્યું ફોક, વ્યાહણે ઈહાં સ્યું ક[હે]સે લોક?'.
પ્રથમ પ્રહર જવ રયણી ગઈ, કુંઅરને મન ચિંતા થઈ; ‘રૂં બેઠો? હવે સોધુ ગામ, લોકમાહિ નીગમિઉ નામ’.
તો પાછો વલીઓ કુમાર, નગર પોલ દીધી તેણિવાર; નલિ નવી છિંડું દીસે કિસ્સું, વલી વીર વિમાસે ઈસ્યું.
હાઃ
તવ કુંઅર મન ચિંતવી, લાકડ મેલે ભાર; પંખેરી ચહ સજ કરી, ધિગ -થિગ મુઝ અવતાર.
વનિ વેશ્વાનર સોઘવા, ચાલ્યો સાહસવંત; તવ મારગિ કપટી મિલ્યો, અંધારે એકંત.
કંઠિ કાંઠલા અતિ ઘણા, પહિર્યો ભગુવો વેસ; તવ યોગી દેખી કરી, કુંઅર કરે આદેશ.
‘કહો બાલા! કેણે કારણે, રાતિ ભમો આરામ?; કુૐ ચિંતેઈ એકલો, તેહ કહો અમ કામ?’.
અગડદત્ત વલતુ વદે, ‘મુઝ દારિદ્રી નામ; દિવસે અન્ન ન પામીઓ, રાતિ ભયૂ આરામ’.
તો તે કપટી બોલીઓ, ‘જો મુઝ આવે સાથિ; નગરમાંહિથી તુઝ દેઉં, હું અતિ બુહલી આથિ.
૧. ચિંતા. ૨. ઘરેણાં. ૩. ધન, વૈભવ.
For Personal & Private Use Only
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
૨૧
૨૨
૨૩
૨૪
૨૫
૨૬
૨૭
૨૮
૨૯
૩૦
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
531
૩૧
૩૨
૩૩
૩૪
૩૫.
કુંમર મન ચિંતે ઈસ્યું, “હવે સવિ સિદ્ધા કાજ; એ નિશ્ચે તસ્કર હુઈ, લેઈ ભેટુ માહારાજ'. તવ કુંઅર પૂજ્યે થયો, આગલિ હુઓ તેહ; મન ચિંતે “એહને વધૂ, ધર્મ ન હોઈ મુઝ એહ'. કાંઈક જો બારું મિલે, તો સહુ માને લોક; વિણ “અહિનાણે જો હણ, તો જન કહેચ્ચે ફોક'. તવ તે પોલિ કહે ગયા, તસ્કર બોલે ઈમ; વલગિ રાંક! મુઝ કાછડી, તિહાં અવાસે કેમ?.” અગડદત્ત મન મ્યું હસે, અધિકુ બોલે એ; મુઝ માટીપણ તો ખરું, જો શિર વિણ કરુ દેહ'. તવ તે વલગો કાછડી, ચોર પલ્યો આકાસ; જિહાં મોટા મહાજન વસે, આવ્યો તે ઘર પાસિ. બાહિરિ કુંઅર રાખીઓ, ચોર ગયો ઘર-અમદ્ધ; મચી આંખ ઊઘાડતા, કાઢી બહુલી રિદ્ધિ. તેહ સિરે તે પેટી ધરી, પોતે લીધી એક; તવ ચાલ્યા બેહુ જણા, આવિલ નગરી છેક. વન ગવરમાણે ગયા, તસ્કર બોલે તામ;
ઘડી એક નીદ્રા કરુ, પછે તે જાઓ આરામ”. તેણે થાનકે બે પોઢીઆ, મલ્લ મિલો પ્રતિમલ્લ; કુમાર કહે “મુઝ મારણ્યે, એ જાણ્યે એકિએલ.
૩૭
૩૮
૩૯
૪૦
૧. બહાનુ, કારણ. ૨. નિશાનીએ. ૩. વળગીને, પકડીને. ૪. કછોટાએ. ૫. મધ્ય. ૬. એકલો.
For Personal & Private Use Only
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
532
તવ મોડેરૂં ઉઠીઓ, લાકડે વીટિઉ વસ્ત્ર; આંબા થડે અલગો રહ્યો, સંભાલિઉ નિજ શસ્ત્ર.
ચોર ભુજંગમ ચિંતવે, ‘એહ વિડારુ બાલ’; દીધો ઘાઓ લાકડે છબઓ, તવ શર ઊઠી ઝાલ.
કુંમર કહે ‘બહુ દિન ગયા, હવે રાખ તુઝ ઠામિ; માટીપણુ મન આણજે, સમરે તાહરો સ્વામ’. તવ તસ્કર મન ચિંતવી, કરિ કાઢઉ કરવાલ; પરગટ રૂપ કરી વઢ્યો, ચોર ભૂયંગમ બાલ. તવ દક્ષણ કર છેદિઓ, ઢલો ચોર ધર છેક; પડતો વયરી પ્રત્યે કહે, ‘વાચા દિઓ મુઝ આઘેરુ અહીંથૂ અછે, વન વિરુઉ વિકરાલ; તિહાં બહિન છે માહરી, તેહની કરે સંભાલ.’
એક.
ચોપાઈઃ
ચોર પ્રતે તવ વાચા દિધ, મનિ જાણે ‘મે કારણ કિદ્ધ’; એ નિત રહઈ તુ લખમી ઘણી, જાઉ એહની ભગની ભણી.
લેઈ ખડગ ચાલ્યો કરી કામ, તવ આગલિ આવિઉ આરામ; ગફા એક દીઠી તવ સાર, જે ઠબકાવે રાજકુમાર.
શબ્દ સુણી તવ આવી નારિ, નવિ દીઠો તવ બંધવ બારિ; કહે વચન તે જોઈ લાગ, ‘ભલે પધાર્યા માહરુ ભાગ્ય.’
મન જાણી બંધવનો કાલ, કપટપણે રલીઆઅત બાલ; સહી બાંહ બેસાર્યો ઢોલિ, ‘કરિ આવું સ્વામી અંઘોલ.’
૧. મોડેથી. ૨. ગુફા. ૩. ખખડાવી. ૪. બારણે. ૫. પક્ડીને. ૬. હાથ. ૭. પલંગ પર. ૮. સ્નાન.
For Personal & Private Use Only
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
૪૧
૪૨
૪૩
૪૪
૪૫
૪૬
૪૭
૪૮
૪૯
૫૦
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
533
તવ કુંઅર મન ચિંતવે ઈસ્યું, “મૂઈ બંધવે એ કારણ કિશું?; આણી શેજ સુઆરત્યે, છલ કરી મુઝને મારસ્પે”. “આંડણ દેઊસીસૂ એક કિદ્ધ, આપણપ કરે ખાંડૂ સિદ્ધ; અલગ જઈને ઊભો રહ્યો, કહે કામિનિ “એ સુતો થયો.” શલા એક માંડી પરપંચિ, યમ ચંપાઈ તે નર સંચિ; પડ્યો પાહણ નવિ મૂઓ કુમાર, અંધારે ઝલકિયું કરવાલ. તવ તે નારિ ૐટે ધરી, ચાલ્યો વીર મનિ ઉદ્યમ કરી ચિંતે બીરદ રહ્યું મુઝ આજ, નારી લેઈ ભેટૂ મહારાજ. તવ આકાચ્ચે પ્રગટ્યો સૂર, નાહૂ અંધકારનૂ પૂર; માહાજન કહે “તે કેથઉ થયું, કોઈ કહે “નર નાહાસી ગયો. એ બાલકની કેડી માત્ત?, આજ પડ્યા પુરે પોઢા ખાત્ર; એ લાજ્યો નવિ આવો ઈહાં, કહો બાલક રડવડર્સે કિહાં?.” તિહાં તે એવી ઘટવટ કરે, કુંઅર ચોર “શર હાથે ધરે;
એક હાથે નવયૌવન બાલ, લીટીઆલુ કરે કરવાલ. મસ્તક ઊપર પેટી સાર, વ્યાહણે સૂર ઉગમતે વાર; લોકે પેખીઓ રાજકુમાર, શર મેહલી નૃપ કરે જૂહાર. રાય ભણે ધિન થીવધું તુક્ઝ, તાહરી આશા નહોતી મુ';
માહાજન સહુ જલીયાત હોઈ, જય-જયકાર કરે સહુ કોય. ઢાલ -૧, તો ચઢીઓ ઘણ માણ ગજે-એ દેશી. [રાગ-ધન્યાશ્રી)
તવ તે ભૂપતિ હરખીઓ એ, નિરખીઓ અગડકુમાર તો; માહાજન મન ઈમ ચિંતવે એ, “બિરદ હુઓ એ સાર તો”.
૧. ઢીંચણિયું. ૨. ઓશીકું. ૩. પોતાનાં. ૪. નાશીકભાગી. ૫. મસ્તક. ૬. મર્યાદાવાળી=મ્યાનમાં રાખી. ૭. ધન્ય. ૮. જીવતાં.
For Personal & Private Use Only
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
534
ભીમ (શ્રાવક) કૃતા
ઘરિ-ઘરિ સહુ ઓચ્છવ કરે એ, મન્નિ ધરે બહુ રંગ તો; "તલીઆ-તોરણ બાંદ્ધીઆ એ, વાનર વાલિ સુચંગ તો. સેઠતણી સવિ સુંદરી એ, આવી રાજદૂઆરિ તો; કુમર કરે ઉવારણા એ, “ધન-ધન એહ અવતાર તો.” કહે કુંમર “ચાલો સહી એ, રાજનમ્યું સહુ ગામિ તો'; તેણે થાનકે લેઈ ગયો એ, દીર્દૂ ભૂજંગમ ઠામ તો. ગુફામાયૂિ કાઢી એ, જે જેહનુ હતુ ધન તો; તે તેમને સહુ સ્પીઉ એ, ધન-કંચન-સોવન્ન તો. રાય આત્યંઘન હરખે દીઈ એ, દીઈ તે અધિલૂ રાજ્ય તો; માહારે રાજે ભલું કર્યુ એ, ધન તુઝ આવ્યું આજ તો.” કહે કવિયણ બહૂ કિમ કર્વે એ?, જો મુઝ થોડી બુદ્ધિ તો; ભીમ ભણે ભવીઅણ સુણો એ, જિહાં સાહસ તિહાં સિદ્ધિ તો.
દૂહા
તવ કુંઅર પ્રતે આઠવ્યું, રાઈ અધિલું રાજ; મન ચિંતે “બેટી દેઉં, તો અહીં રહે માહારાજ.” બેટી દેવા ઊપરિ, રાજા કરે વિચાર; તેડ્યા બ્રાહ્મણ જાણ જે,લગ્ન કર્યું નિરધાર. વૈશાખ મ્યુદિ પંચમી, સોમવાર સુવિશાલ; એહ લગ્ન સોહામણું, મન હરખ્યો ભૂપાલ. દાન દેઈ દ્વીજ વાલીયા, રાજા મન ઉચ્છાહ; કુમે-કમે તે “દ્યાહાડા હવા, આવીઓ દિન વિવાહ.
૧. પાંદડા-ફૂલ સાથે કસબી તારથી બનાવેલુ તોરણ. ૨. દ્વાર પર લટકાવાતી મંગલ સૂચક માલા. ૩. વર્ણન કરું. ૪. યોજ્યુ, સ્થાપ્યું. ૫. દિવસ.
For Personal & Private Use Only
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
વેલા વરઘોડે ચડે, પાખરીઈ કેકાણ; વર વર્ણન કવિજન કહે, સુણજ્યો જાણ સુજાણ.
એક કહે ‘કો દેવતા’, ‘વિદ્યાધર’ કહે કોઈ; એક કહે ‘નરવર સહી’, જન જોવે સહુકોઈ.
ચોપાઈઃ
મસ્તકે મુગટ મનોહર જેહ, કનકરત્નમે જડીઓ તેહ; કાને કુંડલ ધરે વિશાલ, અંધારે તે કરે અજૂઆલ.
કનક વાને સોહે કપોલ, તેલ ધાર નાશા રંગરોલ; અંબુજ પત્રી જશી આંખડી, ધનુષાકારે ભમહિ વાંકડી. કોટે મણિ મુક્તાફલ હાર, બાંહ્ય બાંધ્યા બહિરખા સાર; લૂણ ઉતારે અણુઅરિ હશી, યમ વર દૃષ્ટિ ન લાગે કિસી.
તોરણે વરરાજા ગયો જામ, લગ્નકાલ તો હોઓ તામ; વિનયસિંહ રાઈ હિત કરી, રાજ્ય અર્ધ સંપી સુંદરી.
યાચકજન ઘરિ ટલી અણાથિ, જન-જન આપી અધકી આર્થિ; બંદી જય-જય મુખે ઊચ્ચરે, દિન-દિન કુંઅર કીડા કરે.
કહે કવીઅણ એ વીષયા વલી, તે દિન-દિન થાઈ દૂબલી; ચિંતે ‘કુમર કિંહાં ભેટસ્કે?, એ મુઝને મૂકી જાયશે.
નહી પાલે વાચા એહતણી, એ હૂઓ નગરીનો ધણી; નહી પામું હુ એહનો સાથ, કિહાં ગહિલી ને કિહાં સોમનાથ?.
મંત્ર એક વિમાસ્યૂ ઈસ્યું, લેખ એક તવ લખીઓ કીસ્યું; લેઈ આપ્યો તે દાસી હાથિ, ‘તૂં જૈને આપે નરનાથ.
૧. શણગારેલા. ૨. અશ્વો. ૩. અન+આથી=નિર્ધનતા. ૪. જઈને.
For Personal & Private Use Only
૭૧
૭૨
૭૩
૭૪
૭૫
૭૬
૭૭
૭૮
૭૯
८०
535
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
536
કહે વચન તું કરી વિવેક, બોલ બાપ ન રહૂઈ એક; તઈ વાટે જાતા જે કહ્યું, તેહ વચન કાં 'આલેં ગયું?’. તે દાસી ગૈઈ રાજદુઆરિ, તવ નૃપ બેઠો દીઠો બારિ; વચન એક તે બોલી તામ, ‘સ્વામી! વિષયા કહ્યો પ્રણામ.’
આપ્યો લેખ રાજા પ્રત્યે જામ, અગડદત્ત ગૃપ વાંચે તામ; પહિલૂં આઠે લિખિઓ પ્રણામ, પછે માહિ બોલ્યા ગુણ ગ્રામ.
‘તું બલિઓ તુહિ જ બલવંત, તું સુંદર તું સાહસવંત; તું કરમી કંદર્પ અવતાર, તું કાં કરે અમ્હારી સાર?.
તઈ મઝ વાચા દીધી જેહ, સૂધે ચિત્તે ન પાલી તેહ; જો તુ મઝ વિણ છાંડસિ સીમ, અમને દેહ ધરેવા નિમ.
બોલ કાજે એક બિરદ વહંત, બોલ કાજે વનમાંહિ ભમંત; બોલ કાજે અકરા કર કરે, બોલ કાજે નર નિશ્ચે મરે.
બોલ કાજે એક છંડે મિત્ર, ધન-કંચણ પરહરે કલત્ર; તેં તે બોલ દીઉ મઝ હાથિ, “લેઈ જાઈશ સુંદરિ તુઝ સાથિ’’.
તેહ બોલથી મે મન કર્યું, પતિ સરયૂં સહૂકો પરહર્યું; જો નવિ લેઈ ચાલે મુઝ સાથિ, તો હત્યા તુઓડે હાથ.
દૃષ્ટાઃ
ઘણી-ઘણી પરિ સ્યું કહું?, તુ સાંભલિ નરનાહ!; મદન દહે મન માહરુ, અંગ ઉપજે દાહ’.
અગડદત્ત મનસ્યું હશી, દાશી પ્રતે બોલંત; ‘તે કાયી વઈ બાપડા, જે વાચા ચૂકંત.
૧. વ્યર્થ ગયું. ૨. તારે. ૩. કાયર.
For Personal & Private Use Only
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
૮૧
૮૨
૮૩
૮૪
૮૫
૮૬
૮૭
८८
૮૯
૯૦
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
રે દાસી! અહાંથી જઈ, તેહને કહેજે ઈમ; ‘આગલ જો તુહને કરુ, તો ‘વલૂ આ રશીમ’’.
તુ તે વચન નિશ્ચય કરી, વિષયા રહિ વિચારિ; દિન-દિન ભોગ ભલા કરે, અગડદત્ત નર-નારિ.
ચંપાવઈ નગરીતણી, કહે કવિ વાત રસાલ; અગડદત્ત ચાલ્યો સૂણી, આકંપઉ ભૂપાલ.
જે જે દિન-દિન પ્રતિ ગમે, તે વરસાસ થાય; એકવાર આસું ધરી, મંત્રી પ્રતે કહે રાય.
યતઃ
જે મતિ પૂઠે ઉપજે, સો મતિ પહેલી હોય; કાજ ન વણસે આપણુ, દુર્જન હસે ન કોઈ.
‘એક જ કુંઅર રુઅડો, હૂતો અમ ઘરિ આજ; તે પાખે કહો કિમ સરે?, કુણ કરેસ્થે રાજ્ય?’.
તવ રાજા મંત્રી પ્રત્યે, વાત કહે મન સિદ્ધ; ‘દેસિ-વિદેશિ ખોલો તુો, અહાથી લિઓ ઘણ રીદ્ધિ’.
શુભ મહુરત જોઈ કરી, ટાલી લીધ તુખાર; બહૂલી રીદ્ધ બાંધી કરી, મંત્રી થયો અસવાર.
ચોપાઈઃ
માલવ પ્રત્યે સોધ્યો કુમાર, તોહે ન પામી તેહની સાર; ગુજરાતિ સવિ સોધી ફિરી, 'મારુઆડ ઉપર મન કરી.
૧. વળીશ. ૨. સીમા, હદ. ૩. વિના. ૪. મારવાડ,
For Personal & Private Use Only
૯૧
૯૨
૯૩
૯૪
૧
૯૫
૯૬
૯૭
૯૮
537
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
538
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
ચાલ્યો ચિત વિમાસી સાર, નગર એક આવ્યું તેણીવાર; લોક કન્ડે પૂછિઉં મન બુધ, તિહાંથી લાધી કુંઅર શુદ્ધિ. અગડદા નવ યૌવન વેસ, તવ ખેલણે આવ્યો નરેસ
દીઠો મંત્રી મનિ આણંદ ભયો, ભેટિ કુમર રલિયાયત થયો. દૂહા
પાંચ ખંડે પોઢે કરી, રચિઓ એહ પ્રબંધ; ભીમ ભણે ભવિયણ સુણો, તો છુટે ભવ બંધ.
૧૦૦
૧૦૧
૧. કૂડા માટે.
For Personal & Private Use Only
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
539
ચતુર્થ ખંડ દૂહીઃ
સરસતિતણે પસાઉલે, કહુ કથા વૃત્તાંત; આગલિ જે કૌતક કહું, તે સુણજ્યો એકત. રાઓ મંત્રી બે ભેટીયા, હોઓ હર્ષ અપાર; કહે પ્રધાન તમને કહું, અમ ઠાકુરે જુહાર'. વિનયસિંહ વસતું વદે, “તેહને સાત પ્રણામ; તખ્ત કેણે કારણે આવીયા?, તે કહો અમ કામ.” જેહ જમાઈ તમતણો, તે અમ ઠાકુર એક;
તે લેવા હું આવીઓ, ભમીઓ દેશ અનેક'. ચોપાઈ -
સુણી વચન રાઉ અતિ દુખ ધરે, સાસર-વાસો પુત્રીનેં કરે; ગજ-રથ-તુરી સહિત અસવાર, પાલા પાયક હયવર સાર. આપે લાછિ અતિ ઘણ ભંડાર, આપે સોવન-સંકલ ભાર; મોકલાવી કુંમરી સાંચરે, માત-તાત બહુલા દુખ ધરે. તિથી પંચમી સોહે ગુરુવાર, સિદ્ધિયોગનો સુણી વિચાર; મોકલાવી ચાલે નર-નારિ, ડેરા દિધા નગરી બારિ. કરી જુહાર બોલે નરનાથ, અગડદત્ત પ્રતે જોડી હાથ; હું અપરાધિ છું તૂમતણો, કહે જુહાર રાને અમતણો'. મોકલાવીને ચાલ્યુ સહુ, અગડદત્ત મન ચિંતા બહુ; કટક ચાલતું આઘૂ કરી, રહ્યો વીર મનિ વાચા ધરી.
૧. લચ્છી=લક્ષ્મી. ૨. વળીવીને.
For Personal & Private Use Only
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
540
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
“નવિ આવૂ તો જાજ્યો તખ્ત, માલવમાહિ મિલયૅ અહે;' સાંઝ સૂર આથમતી વાર, સહટ કરી ચાલીઓ કુમાર. જે વિષય પ્રતે બોલે સાર, બઈશ રથે લાગે વાર; રથ ખેડ્યો બેસારી નારિ, ચાલે અશ્વ જમ ગંગા-વારિ. લેખ લખી પોલ્ય બાંદ્ધીઓ, રખે કોઈ કહે “વાહિ ગયો; કુમરી લેઈ જાઉં છું અડે, સૂર હોઈ તે ધાયો સર્વે. લેખઉ પ્રતિ દીધુ શિર નામ, કુમરી વિણ તે દીઠું ઠામ; બૂબ વાણીઆ પાડે બહુ, રાજા આગલિ આલૂ સહુ. કહે રાજા “શી ચોરી વલી?, કાં આવિ સ મહાજન મિલી';
સ્વામી તુજઝ જમાઈ જેહ, વિષયા હરણ કરી ગયો તેહ'. સુણી વાત ધરણીતલિ ઢલ્યો, રીસે રાય થયો આકુલો; કહે રાજા “ધાઓ હૂઈ જેહ, બીટી સરસુ મારો તેહ'. ધાયા જણ જે હૂતા સાર, સાવધાન હૂઆ અસવાર; સહુ ધાઓ મૂકી અભિમાન, પાલા પાયક ને પરધાન. સહુ સોધીને પાછું વલે, દેખે કુંઅર નવિ કુમરિ મિલે; એ ઊખાણો સાચો થયો, કુમરી સરસુ કુઅર ગયો. સહુ સોધીને થયા નિરાસ, મન મુંકી વિષયાની આસ; દિન કેતા વિસારિઉ નામ, આપ આપણે લાગા કામ. વાર્તા -
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
હવે અગડદા વનમાહિ, બીજી વાટ્ય ભુલો પડ્યો.
૧. સુભટને લઈને.
For Personal & Private Use Only
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
541
અગડદત્ત રાસા
ચોપાઈ -
વનમાહિ ભૂલો ભૂપાલ, અછે એકલો સાથે બાલ; નવિ જાણે દિનકર છે કિહાં, અંધારુ વન આવ્યું તિહાં. ભીલ પાંચ તે વનમાંહિ ફિરે, દેહ કાલા મુખે કચપચ કરે; માહોમાહિ તે કરે વિચાર, પુરુષ એકલો સાથે નારિ. પલ્લીપતિ ઠાકુર તેહતણો, તેને જે કહે ‘સ્વામી! સુણો; રથે બેઠો એક પુરુષરતન, સાથે નારી મોહે મન્ન.” પલ્લીપતી તવ ચિંતે ઈસ્યું, “આકડે મધ સૂ કિઈ કિસ્યું?;' ધર્યું ખડગ ને નાવે સંક, લેઉ રત્ન મારીને રક. કરે ચૂધ કુઅર નૃપ તેહ, વઢતા કિમે ન આવે છે; વિમાશીને વિષયા હિતે, નયણબાણ મૂકે તે પ્રત્યે. તે દેખી તે વિદ્ગલ થયો, કુમારે કાંધ સમાણો કીઓ; પડતો પલ્લીપતિ ઈમ કહે, “કહું વાત સુણિ ઊભો રહે. ગર્વ મ આણિસ મન મઝારિ, મયણબાણ મેહલ્યા તુઝ નારિ; તે બાણ મેં સહ્યા ન જાય, જેયે પાડ્યા પ્રથવીપતિ રાય. પાડ્યા સૂર-કિંમર-ગંધર્વ, પાડ્યા વર વિદ્યાધર સર્વ; પાડ્યા મહીઅલિ મુનિવર પાત્ર, તુઝ શાખાની કહી માત્ર?'. તો વદનિ તે વ્યાપિલ ભૂપ, મયણબાણનું કહિઊં સ્વરુપ; પલ્લીપતિ બે કટકો કર્યો, તવ રથ આઘેરો સંચર્યો. ભિલ એક પ્રત્યે પૂછે ઈસ્યુ, “બે વટ થે તે કારણ કિસ્યું?'; ભીલ કહે “અહાં છે ફેર, આ પગદંડો સરલો સેર.
For Personal & Private Use Only
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
542
ભીમ (શ્રાવક) કૃત.
૩૦
૩૧
૩૩
૩૪
એક અખતર મોટો અછે, શેરિ પલે તે નાવે છે; ભય ઘણા છે એણી વાટ, આગલિ છઈ પોઢા ત્રણિ ઘાટ. ચોર એક છે સહુનો કાલ, મત્ત ગયંદમ અતી રીસાલ; ત્રીજો સાથ મોટો હડહડે, એ દેખે તે ધૂજી પડે.” તવ કુંઅર મન ચિંતે ઈસ્યું, “તે મુઝને કરસ્ય કિસ્યું?;' તેણે થાનકે હૂંતા વછિઆત, તેહ કુમરને ચાલ્યા સાથિ. વન મળે તે કુઅર પલ્યો, તવ આગલિ એક તપીઓ મિલ્યો; અગડદને જોઈ આકાર, કરિ સબલૂ સાહિલ કરવાર. કહે તપીઓ ‘કિહાં જામ્યો તુચ્છે?, તમ સાથે આવિસ્ અડે'; યોગી કુમર વછિઆયત સહુ, પંથે પલ્યા અતિ થાકયા બહુ. કહે તપીઓ ઈહ રહેજ્યો તખ્ત, શીતલ ‘ગ્રાસ લેઈ આવુ અખ્ત';
લ્યાવીઓ દધી તવ હોઈ ઘોલ, ભરી આપિઉ કુઅર કચોલ. કુમર કહે “નવિ પીયૂ અખ્ત, જેહગાઈ તેહને દિઓ તહે'; તે વછિઆયત થાક્યા થકા, પીધૂ દહી ને સૂતા રહ્યા. કુમારે દહૂ તે બહુ પાપ, રે પાપી! સંભાલે આપ'; તવ દુર્યોધન તસ્કર કહે, “રે રાંક તડફડતો રહે.” હશી કુમરે સંભાલ્યુ શસ્ત્ર, ઉચેરા સવિ કડડ્યા વસ્ત્ર; ‘તું કુણ-કુણ?' મુખે ઉચ્ચરે, અગડદત્ત સાહસ મન ધરે. પહેલો ઘાઓ દુર્યોધને કીધ, અગડદત્તે તે ખેડિ લીધ; તવ રીતે મૂકે કરવાલ, હણીઓ ચોર મન હરખી બાલ.
૩૫
३६
૩૭
૩૮
૩૯
૧. અનિષ્ટ. ૨. માર્ગે. ૩. જાય. ૪. પાછો. ૫. ગજેન્દ્ર. ૬. બહારગામથી ખરીદી કરવા આવનાર ખાતેદાર. ૭. તપસી=સાધુ. ૮. ભોજન. ૯, ઘટ્ટ દહી. ૧૦. ખાય. ૧૧. કસીને પહેર્યા. ૧૨. ઢાલ પર.
For Personal & Private Use Only
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
543
४०
૪૧
૪૨
૪૩
४४
તેણે પડતે માગી “માણ, માર્યો પણ નવી જાઈ પ્રાણ;
ગરમાહિ મુઝ નારી અછે, મુઝ મારી તિહાં જાઈ પછે.” બોલ દેઈ ચાલ્યો ભૂપાલ, આગલિ આલૂ વન્ન વિશાલ; ડુંગર જકડણે દીઠું બાર, તવ ઠબકાવે રાજકુમાર આવી નારી તસ જો રૂપ, ભામિનિ સરસો દીઠો ભૂપ; મુઝ ભર્તાર એણે મારીઓ, કપટપણે બાંહે સાહીઓ. તો વિષયા મનિ ચિંતે ઈસ્યું, “સાહ્યો કંત એ કારણ કીસ્યું?;' ચોરતણી “બઈઅર કહે “નાથી, સ્વામી! હું આવીશ તુઝ સાથિ.” મંત્રિસુતા તવ બોલી ઈસ્યું, “સ્વામી! એવડી કરસ્યો કીસ્યુ?; અછે અચ્છે બિજે તુઝ નારિ, ભૂપતિ! ભોલપણુ નિવારિ'. તે વિલવંતી મૂકી નારિ, રથે બેસી ચાલ્યા નર-નારિ; આગલિ વન આવ્યું બહુ, દવ લાગ્યા વિણ બલીઉ સહુ. તવ મન ચિંતે અગડકુમાર, દૃષ્ટિવિષનું એહજ ઉઠાર;
તવ બિલ દીઠું અતિ વિકરાલ, ઊફરાટો જઈ રહિ ભૂપાલ. દૂહા
ગારડવિદ્યા જે ભણી, પંડીત પ્રતે નેસાલ; તે વિદ્યા મનમાંહે ધરી, તતક્ષણ ખીલ્યો કાલ. આઘેરો રથ જો ગયો, તો વીસમો દીઠો થાટ; ભીલ્લ એક તવ પેખીઓ, કુંઅર પૂછે વાટ. ભીલ ભણે રે બાપડા', એ છે વિસમું શેર; પેલી વાટે એ ન ગયો?, કાં આણ્યો મન ફેર?.
૪૫
૪૬
४७
४८
૪૯
૧. માન, ગર્વ. ૨. પર્વતના ચડાવ-ટૂંક પર. ૩. પકડ્યો. ૪. સાથી થયો. ૫. પત્ની. ૬. સ્થાન. ૭. ઉલ્ટી દિશામાં, અવળો. ૮. જ્યારે. ૯. સમૂહ, ટોળુ.
For Personal & Private Use Only
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
544
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
મયગલ માતો એક છે, તેહ કરે જન આહાર'; તવ કુંઅર મન ચિંતવી, કર કીધૂ હથીઆર. અબલા પ્રતિ ઈમ ઉચ્ચરે, “તુ કામિની! સાહા રાશિ; મુજ માટીપણૂ તો ખરુ, જો ગજ પાડૂ પાશિ.” ઈમ ચિંતે તવ બે જણા, ગંધ લહી ગજરાજ; ચિંતે “માણસ કો મીલે, તો મુઝ શીઝે કાજ'. વાત કરતા વેગમ્યું, મયગલ માતો દીઠ; આપણએ તે ઊતર્યો, રથે કામિની બઈઠ. ધીર-ધીર ધીરટ ધર્યો, ગજ બોલાવ્યો તોય;
તવ મયગલ મદ ભર્યો, કુંઅર પ્રતે ધસે સોય. ચોપાઈ
કુઅરે ખાંડૂ એક કર લીધ, વનિતા પ્રત્યે એક વાચા દીધ; જવ એ કુંજર ખહ સંસૂર, તવ રથ ખેડી જાએ દૂર. ઈમ કરતા ગજ આવ્યો પાસ, તો વિષયા મેહલે નિશ્વાસ; કહો એહને કેણી પરે જીતસ્ય?, એ હાથી વશ કિમ આણસ્પે?”. કુંજર કુમર પ્રદક્ષણ કરે, રથ ખેડી વિષયો સંચરે; ફેરા દેતા ચિંતે ઈસ્યુ, “અણિપરિ હવડા થાકસ્યું. મન ચિતે રથ ગયો વેગલો, કુંજર થાકી થયો આકુલો; કુમર કહે છે વેલા એહ, જાના હાસ્ તો પામ્ છે'. અગડદત્ત ઈમ ચિંતી પલ્યો, તે કુંજર નવિ આવી મિલ્યો; તે બેઠો રથ ઉપર જઈ, વિષયા મનિ લીયાયત થઈ.
૧. ધૈર્ય. ૨. તલવાર. ૩. જાન=પ્રાણ હશે. ૪. ગયો. નીકળ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદન રાસ
545
નર-નારી હસતા પંથે જાઈ, તવ તે પોહતા માલવમાહિ; મિલિઓ કટક સહુ “જય-જય’ કરે, રાજકુમાર મન ઉલટ ધરે. કટક બંધ કીધુ તિહાં રહી, આગલિ મંત્રી પાઠવીક સહી; ચાલે કટક હણહણે કેકાણ, ઢોલ-દદામા ગડે નીસાહણ. આગલિ થા મયગલ મલપત, પૂઠે થકા પાલા પુતચંત; અગડદત્ત શિર ધરે છત્ર, વાજે પંચશબ્દ વાજીત્ર. બિહુ પાસે ચામર ઢલકંત, બંદિજન બહુ બલ બોલત; ચતુર સેન સહુ સોહે સાર, પૂઠે પલ્યા આવે અસવાર. કૃમિ-કૃમિ આવ્યા નયર નિવેશ, સાતમો નૃપ આવીઓ સવિસેસ; અગડદત્ત હયથો ઊત્તરે, તાત પ્રત્યે સાતમો સંચરે. કરી પ્રદક્ષિણા આવિઓ પાસ, રા આત્યંઘન દિઈ ઉલ્હાસ; કહે “સફલ હુઓ સંસાર, મુઝને આજ મિલિઓ કુમાર’. વહુઅર બિહુઈ લાગે પાગ, રાય કહે “મુઝ ફલીઉ ભાગિ'; રાજકુમરીના જોઈ પેર, કહે “કમાલ મુઝ આવી ઘેર'. માતતણે જઈ લાગ્યો પાય, હરખે આખ્યું પડે તેણે કાય; યાચક ઘરે સવિ સિધ્યા કાજ, “ભલે પધારિઓ એ માહારાજ'. દિન-દિન કુઅર કરે યુવરાજ, લોકતણા સવિ સીજે કાજ; ધર્મધ્યાન ઉપરિ મન ધરે, રાજકુમારીસ્યુ ક્રીડા કરે. વિષયા મન વાતાલિ અપાર, તેહ વિણ ન રહે રાજકુમાર; તે સૂઈ તો સૂઈ રાય, તે જમે તો જમવા જાઈ.
૧. પગે. ૨. રીત.
For Personal & Private Use Only
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
546
ભીમ (શ્રાવક) કૃતા
તેહને દૂખે રાજા દુખીઓ, તેહને સૂખે રાજા સૂખીઓ; વિષયારસે વિષયાસૂરમે, દિન-દિન એણીપરે નિગમે. એકવાર મનિ રામતિ હોઈ, વિષયો સરસુ વાડી જાઈ; વિવિધ પરિ વનિ ક્રીડા કરી, સાંઝ સમે નિદ્રા આદરી. કરી નીદ્દા તવ પોઢ્યો રાય, પ્રથમ પ્રહર તવ રણી જાય;
તે તીવાર જેહવું વૃત્તત, તે સાંભલજ્યો સહુ એકત. દૂહા
પ્ર(ક)મંતણે જોગે કરી, કિહાંથી પ્રગટ્યો કાલ; વિષયા વામાંગે ડશી, લાગે લહિર વિશાલ. વિષ સઘળું ચાલ્યુ ઘણે, નીદ્દે નીદ્ર મિલત; નૃપ જાગ્યો વિષયા મોઈ, રાજા રુદન કરત. હા હા દેવા કિસ્યુ કર્યુ?, કે સમાણી? કે સાચ?; એહ ખૂટે હું સઈ મૂઓ, એહ આવી મુઝ વાચ’. કુમર કહે રે બાપડી!, રીસાવી કાં આજ?;' ઊઠી આલંઘન દિઈ, મૃત્યુને માહારાજ. ઊઠાડી બેઠી કરે, અંગે અંગ ભીડત; શબ સરસું સાઈ દીઈ, રાજા રુદન કરંત. કહે રાજા “સુણિ કામિની!, જે તુઝ કારણિ કીધ; તે નર કો કરચ્ચે નહી, કરસ્ય નહી પ્રસીધ’. તવ મન ચિંતી ઊઠીઓ, હીયડૂ હણી હાથિ; ચહે ખડકી ચિહુ પાખલે, ઘટ હોમૂ એ સાથિ.
૧. કાળો સાપ. ૨. સ્ત્રીના અંગે. ૩. મૂછ. ૪. ઘણી, ખુબ. ૫. મરી ગઈ. ૬. મૃતકને. ૭. શરીર.
For Personal & Private Use Only
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
547
ચહે ઉપર જવ શબ ધરી, જવ પોતે પેસંત; આકાચ્ચે ઊડતા થકા, વિદ્યાધર બોલત. રે મૂરખ તે માનવી, કિસ્યુ કરે છે કર્મ?; નારી ઊપરિ નર બલે, એ કહીઈ અધર્મ. વલી-વલી વિદ્યાધર ભણે, “તું સાંભલ ભૂપાલ! કહુ કથા કાભિણિતણી, સુણ સુંદર! સુવિશાલ. પાછલ એક રાજા હતો, શલ્ય ભણ્યો તસ નામ; રાજ રિદ્ધિ હૃતિ ઘણી, કરે રાજ અભિરામ. એકવાર તે નૃપ ગયો, એકાકી વન મધ્ય; "ગોહ સર્પસ્યું રાગિણી, ક્રીડા કરે મન શુદ્ધિ. તે દેખી નૃપ ચિંતવે, હૈડે કરે વિચાર; “સાપણિ પરનરમ્યું રમે, વિધિ એ સંસાર.” તવ રાઈ ચાબકે કરી, મારિઆ બેઠું તે; સાપ ગયો બિલ સંચરિ, સાપણી ચિંતે એહ. તે સાપિણિ પાતાલની, નાગણી ઘર નારિ; મન ચિંતે “એ માનવી, એહ અખ્તરી ચારિ. જઈ ભર્તાર પ્રત્યે કહ્યું, “હું હૂતી નરલોક; શલ્ય નામે નૃપ એક છે, તેણે હું મારી ફોક”. ક્રોધ સાપ શિર અતિ ચડ્યો, આવિઓ તેયે કાય; શેજ હેઠે શલકી રહ્યો, તો ઘરે આવ્યો રાય.
૧. ઘો. ૨. આચાર, ચરિત્ર. ૩. છુપાઈને.
For Personal & Private Use Only
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
548
ભીમ (શ્રાવક) કૃતા
સાંઝ સમે વાલૂ કરી, રાજા સેજે બઈઠ; કહે “કારણ સૂણિ કામિની!, એક અસંભમ દીઠ”. મનિ ભૂયંગમ ચિંતવે, “વાત સુણું છું તે; તેહ અસંભમ છે કિમ્યું?, પછે નર ડંકુ એહ”. શલ્યરાય તવ બોલીઓ, “સુણિ કામિની! સુવિચાર; વનમાહિ મેં પેખીઉં, નાગણિનૂ ‘વિભચાર. ગોહસર્પસ્ય નાગિણી, રમતી દીઠી જામ; તવ મેં મનસૂં ચિંતવી, ચાબુક મારીઉ તામ.” સુણિ સાપ હાયડે હસ્યો, “ફટ! ગોકારી નારિ; મેં નરવર માર્યો હતો, કુડા વચન આધાર.” તવ પ્રગટ્યો પાતાસૂર, “માગિ-માગિ વર રાય!; મનવંછિત હું તુઝ દેલ, સાચું કરુ પસાય''. તવ રાજા મન ચિંતવી, “પંખી મોર ચકોર; બોકડ બોલે તે લધુ, સાવજ સઘલા ઢોર”. વર દેઈ સુરવર ચલ્યો, પણિ એક બોલો બોલ; “બીજા કેહને જો કહીસ, તો તું મરશિ ટોલ.” તવ ભૂપતિ મન હરખીઓ, મેં વર લાધ્યો સાર; પંખી-બોલે તે લહે, મન આવે નિર્ધાર. એકવાર ભોજન કરે, રાણી પૂરે થાલ; કીડી કણ લેઈ વલી, મનિ હસીઓ ભૂપાલ.
૧. કસું. ૨. વ્યભિચાર. ૩. પગની એડી જેવી. ૪. નક્કિ.
For Personal & Private Use Only
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ.
549
૧૦૦
૧૦૧
કીડીને ઘેર પરહણઓ, આવ્યો હૂતો એક; તેણે કારણિ ભાજનતણી, બહુલી કરે વિવેક. તવ કીડીને મુખ થયું, કૂર લીઈ મહારાજ;
કહે કીડી “ફટ પાપીયા', બાલૂ તારુ રાજ્ય”. ચોપઈ
સુણી ગાલ ને હસીઓ ભૂપ, રાણી જાયૂ કિયૅ વિરુપ?; “કહો સ્વામી! તેણે કારણે સોઈ, વાંક અન્નમાહિ કેહવુ હોઈ.” કહે રાજા “કાંઈ નહી એહ”, વદે નારિ “મુઝ છે સંદેહ; એહ ન માને મારુ મન, કહેસ્યો તો પ્રીસિસ અન્ન”. પાંચ ખંડ પોઢે કરી, રચિઓ એ પ્રબંધ; ભીમ ભણે ભવીઅણ! સુણો, તો છુટે ભવ બંધ.
૧૦૨
૧૦૩
૧૦૪
૧. મહેમાન.
For Personal & Private Use Only
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
550
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
પંચમ ખંડ ચોપાઈ -
સરસતિ મતિ અતિ આપે સાર, તો આઘો કહુ કથા વિચાર; વાગ વાણી વર વંછિત લહુ, તો એ કથા કતૂહલ કર્યું. તો રાણી લઢ લઈ રહી, રાય કહે “મેં કહિવું સહી; જો હું એ ભાંજિસ સંદેહ, તો નિશ્ચ છાંડવો દેહ'. રાય કહે “હુ કહિસ વિચાર, ચહે ખડકાવૂ નયર બાહાર'; મિલ્યા લોક સહુ કૌતિક જોય, રાજવર્ગ સહુઈ સકે રોઈ. સેન્યસહિત તવ ચાલ્યો રાય, અંતેરિ સહુ પૂઠે જાઈ; નગરબાહિર આવીઓ નરનાહ, અંતર મન ઉપજે દાહ. તવ બેઠો નૃપ આસન ધરી, આગલિ સવિ ઉભી સુંદરી; તિણે સમે તિહાં છાલી ચરે, “સુણિ બોકડ!” એમ છાલી ભણે. રાયતણા જે ચરે તોખાર, તે ચાર મુઝ આપને સાર; ગર્ભવતી છુ હું તાહરે, એ ઈચ્છા છે મન માહરે.' તો વલતુ બોકડ ઈમ કહે, “અરે રાંડલિવ કરતી રહે; જો મુઝ પાટૂ દિઈ તોખાર, કિશે કાજ તું આવે નારિ. મુરખ રાજાનો હોઈ એહ, જે સ્ત્રી કારણે છંડે દેહ; હુ છોડી કાઢીશ તુઝતણી, માહરે મહિલા મલસે ઘણી. સ્ત્રીનું કહિયુ કરે નર જેહ, આહાની પરે તે ચૂકે દેહ; અલીઅન છાજે અમ ઘરિ કિસ્, વલી નારી ઘણીઈ પામ્યું. તે સઘલૂ રાયે સાંભળ્યુ, જે બોલ્યો તે સઘલૂ કલ્ય; ફોકટ માટે મરીઈ કીસૂ, નારિ વલી ઘણીઈ પામિર્.
૧. બકરી.
For Personal & Private Use Only
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
551
રાણી પ્રતે રાજા ઈમ કહે, “અરે નારી! ચૂં કહે છે કહે?; એ વાત તુઝને ન કહાઈ, મન ગમે તો જા ચહેમાહિ'. તવ રાણી કહે “ચાલો ગામ, હવે સહુ મુઝ પોહતૂ સ્વામિ!;' મુઝને એ ભાગ્ય વૃત્તત, તો રાજા જીવે જયવંત. કહે વિદ્યાધર “સુણિ મહારાજ!, નારી કસી ન આવે કાજિ; નારી ઊપર જે નર મરે, તે ઊખાણો સાચો કરે’. અગડદત્ત કહે સુણયો તખ્ત, એહ વિણ નવિ રહેવાઈ અખ્ત; જો નવિ નારી જીવે એહ, તો હું નિચ્ચે છાંડૂ દેહ'. નિશ્ચલ મન જાણિક રાયડૂ, કાઢીઉ અમૃત ભલૂ સ્વર્ગનુ વિષયા છાંડી બેઠી થઈ, અગડદત્ત મનિ ચિંતા ગઈ. નર-નારી ચાલ્યા ઉલ્હાસ, બેહૂજણ આવ્યા દેહરા પાસ; કહે કુમર “અંધારુ અહીં, વૈશ્વાનર જોઉ હું કહી’. કામિનિ કર આપ્યું કરવાલ, તો દેહરામાહે ચાલી બાલ; ત્રણ ચોર તિહાં ખોટી સહી, તિહાં આવીને અબલા રહી. ચોર સાથે એક મોટો ઘડો, તે મહિથી કાઢુ દીવડું;
નારી રૂપ દેખી ગહગો, વિષયા તેહ પ્રતિ વાચા કહે. દૂહા
“મુઝ ભર્તાર ગયો અછે, એટૂ અતિ ઘણૂ તેહ; મુઝસ્યું ભોગ ભલા કરો, તમ મનવંછિત જે.' ચોર કહે “જસ પતિ હૂઈ, તેમણૂં ન કરુ કર્મ; અભિયાય જોવા ભણી, બોલો મોટો મર્મ.
૧. છાંટી. ૨. ક્યાંય. ૩. વાટ જોતા હતા. ૪. અભિપ્રાય.
For Personal & Private Use Only
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
552
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
“એક વાત છે પાધરી, મારુ મુઝ ભરતાર; જો પછે મને આદરો, વાચા દિઓ નિરધાર'. વીર કહે શ્રેણિક સુણે, એ નારીનો ને; એક કારણિ ત્યજતો હુતો, અગડદત્ત નિજ દેહ. તો શ્રેણિક રાજા કહે, “કથા ચલાવો દેવી; યે નારી નરને નડે, જાણૂ હું હેવ.” વીર વદે ‘વસદે લેઈ, આવિઓ અગડકુમાર; કહે કામિણી “દિવો કરો, વેગે મ લાવો વાર’. દીપ કાજે હેઠો થઈ, ફૂક દીઈ તે જામ; વિષયા મનસ્ ચંતવી, ખગ્ન ઊપાડ્યું તા. ચોરે આડી લાકડી, દીધી મનિ ચિંતે; દીધો ઘાઓ તેણે છળ્યો, ઠબકો વાગ્યો તેહ. તવ કરવાલ હેડૂ પડ્યું, કુમર પભણે ઈમ;
કહે કુમર ‘સુણિ કામિની!, ખડ્ઝ પડ્યું એ કેમ?.” ચોપાઈ
વિષયા કહે “સુણિ સ્વામી! સાચ, અંધારે બીહની માહારાજ!; ધૂજીઓ હાથ પડિલ કરવાલ', કુમર કહે “એ અબલા બાલ'. ર્યો દીપ તવ સૂતા તેહ, કહે ચોર “નર મારત એહ; જેહથી રાજ કરે નિશદિશ, તેહ પુરુષનૂ છેદતી સીસ.” કહે ચોર “
ધિધિગ સંસાર, જો નારી મારે ભર્તાર; એ અબલા કહે છે અજાણ, અબલા છલીઆ જાણ સુજાણ.
For Personal & Private Use Only
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
553
તો એક માયા કુડી ફોક, માયા-કાદવે ખૂંચે લોક; માયા-પાસે નર બાંધ્યા બહુ, માયાથી “વિગૂવે સહુ. માયાથી નવિ થાઈ ધર્મ, માયાથી બંધાઈ કર્મ; જીવ ન ચેતે મન મઝારિ, માયા બાંધ્યો ભમે સંસાર. કેહેનુ ઘર? કેહેનો પરિવાર?, કહેના મોટા મંદિર સાર?; કહે ધન? સુત કહેના એહ?, સાથિ ન આવે એકું તેહ. ધર્મ-પાપ બેહુ સાથે હોય, બીજુ અવર ન કહેનૂ કોય; કર્મબંધથી પડીઓ પાસ, વલી-વલી આવે ગર્ભાવાસ. ગર્ભાવાસે જે દૂખ સહે, તે કવીઅણ જણ કેતા કહે?; ઊંધે મુખે દસ માસ જ રહે, તિહાં મનસ્યું પ્રાણી ઈમ કહે.
જો છુટુ ઈહાથી એકવાર, તો વલી નાગૂ આણે ઠાર; જણ્યો પુત્ર સહુ “જય-જય” કરે, “હું આહ આહા” બાલક કહે. પ્રથમ દસકે નવિ જાણે તેહ, બાલપણા રસે વિલસે તે; બીજે દસકે યૌવન ધરે, કામિનિ સરસી ક્રીડા કરે. ત્રીજે દસકે ધન કેડે ધાઈ, ધર્મ કાજ એકુ ન કરાય; મન ચિંતે જવ ગરઢો હોઈ, તવ તપ-ધર્મ કરસું સોઈ'. ચોથે પુત્ર કલત્ર પરવર્યો, મોહજાલઢું બાંધી ઘર્યો; પચાસે જવ આવી પલી, તોયે ન ચેતે મૂરખ વલી. સાઠિ પછી સરલ ફીટંતિ, મુખિ મોટા માલા ચાવંત; સિતેરનો જવ હોવો સોઈ, કહિઉં કરે નવિ તેમનુ કોઈ.
૩૬
૧. વગોવાય, દુઃખી થાય.
For Personal & Private Use Only
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
554
ભીમ (શ્રાવક) કૃતા
પછે ધર્મ ઉપરિ મન થાઈ, દેહરે-પોશાલે ન જવાય; પર્વ દિવસે ઉપવાસ ન હોય, ભૂખે ફેર પડે નર સોઈ. ઈમ ચિંતવતુ કાલે મરે, પુણ્ય કાજ એક નવિ કરે; કર્મ બંધાઈ વારોવાર, ફેરાફેરિ કરે સંસાર. તે ભણી માયા પરહરો, કહે ચોર “સંયમ આદ; એ દ્રષ્ટાંત લહિલ છે આજ, હવે કરુ નિજ પ્રાણી! કાજ.” તેમ જ વન ને તે જ ઠામ, રિષિ એક દીઠો અભિરામ; કર્મબંધ ખમ(પા)વી કરી, ત્રિડું ચોરે દીક્ષા આદરી. અગડદત્ત વિષયાયૅ રમે, દિવસ કે એણીપરે ગમે; એકવાર રામતિને હામિ, તો તે કુંઅર ગઓ આરામ. તવ મુનિવર એક મોટો દીઠ, નમી ભૂપ તસ પાસે બેઠ; ચેલા ત્રણિ દીઠા કુમાર, પવંત રૂડા સંસાર. તવ મનિ ચિંતે કારણ લહી, “કાં એણે દીક્ષા સંગ્રહી?;' કહો ભગવન! મુઝ એક સ્વરૂપ, આ કુણ નર? કહો કિહાના ભૂપ. ૪૭ કેણે કારણે સંયમ આદર્યો?, પુત્ર-કલત્ર-ધન થઈ પરહર્યો?; કહે મુનિસ્વર “ઈમ ન કિહ્યાઈ, એ સંબંધ વડો છે રાય!. પાલિમાં નર વસતા એહ, ભાઈ ચ્યારમાહિ ભલો સને; એકવાર કો નર આવીઓ, વડો ભાઈ તેણે એ મારીઓ. એ ત્રણ મુહૂતા ઘર બારિ, ભોજાઈ બોલિ સવિચાર; “તમ બંધવ નરિ માર્યો જેહ, ભામિની સરસું જાઈ તેહ.”
४८
૪૯
૧. પૌષધશાળા. ૨. એ સમયે. ૩. હતા. ૪. સાથે.
For Personal & Private Use Only
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
555
તે પૂઠે ધ્યા ત્રિણિ એહ, “જિહાં જાઈ તિહાં મારુ તેહ'; આણે નગરે તે નર આવીઓ, એણે રાજકુમર જાણીઓ. છોછું કિહાં ન પામે વાહિ, એ આવી રહે દેહરામાંહિ; રાજકુમર વનમાહિ ફિરે, કામિણી સરસું ક્રીડા કરે. સાંઝ સમે તિહાં સૂતો રાય, એ ત્રાણિ ગયા તેણે થાય રાજાને મન એ અતિ વસી, તે સુંદરી શરિ સાપે ડસી. તે તવ સદન કરે ભૂપાલ, હીયા સરસી ચાંપી બાલ; મેલ્યા કાષ્ટ કરવા દેહ-અંત, વિદ્યાધર એક કહિઉ વૃતંત. તે નવિ માનિઉ રાજકુમાર, તેણે તે જીવાડી નારિ; એ ત્રિણે તવ ચિંતે ઈસ્યું, “હવે આપણે એને મારણ્યું. આગલ થા દેહરામાણિ ગયા, ત્રિણે મન રલીઆયત થયા; તવ બિન્દુ જણ આવ્યા તિહાં, વૈશ્નવાનર લેવા ગિઓ જિહાં. અબલા કરે આપિલ કરવાલ, તો દેહરામાણિ ચાલી બાલ; ત્રણ દીઠા મન મોગ, કહે કામિનિ “કરો મુઝસ્યુ ભોગ”. એણે કહ્યુ “તારો ભર્તાર, મારે તો મારૅ વિભચાર”; તવ વસદે લેઈ આવિઓ રાય, પરગટ કરવા હેઠો થાય. મૂક્યું ખડગ મનસું આદરી, આણે આડી લાકડી ધરી; કુમર કહે “રે! એ ચૂ? બાલી,” “પૂજિઓ હાથ પડિલ કરવાલ.” ૫૯ તે મૂરખ મન માન્યૂ સહી, નારિતણુ નિશ્ચય સંગ્રહી; દેહરામાણિ દીવો ર્યો, વલી ભોગ નવો આદર્યો.
૧. અસહાય, એકલા. ૨. થઈને.
For Personal & Private Use Only
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
556
તો એ ત્રણિ કર્યો વિચાર, મન વૈરાગ્ય ધર્યો અપાર; તો આદરીઓ સંયમભાર, જાણી એ સંસાર અસાર’.
હાઃ
કુમર કહે ‘તે હું સહી, મેં તે કીધા કર્મ, માયા-મોહ મે આદર્યુ, એહ ન જાણ્યો મર્મ.
એ
મુઝ તવ મે ઈમ્મ જાણીઉ, મુઝને દેતી દાહ.
સાથે નિકલી, તિજી પોતાનો નાહ;
મૂહ પાહિઈ તસ્કર ભલા, હું ઉગાર્યો જેણિ; પલ્લીપતિ મેં મારીઓ, એહને કારણ તેણ.
એહને કારણ મે ઘણા, કીધા અનેક અધર્મ, પરિ-પરિના પરિભવ સહ્યા, બાંધ્યા બહુલા કર્મ.’
અગડદત્ત મનિ ચિંતવે, ‘મેં મન આણી નારિ; હવે તેહ મત આદરુ, જમ નાનૂ સંસાર’.
મુનિવર પ્રતે ઈમ બોલીઓ, ‘આપો સંયમભાર; બાર-બાર હું ભવ ભમ્યો, રજમ નાવૂ આદ્વાર’.
વૈરાગે તે મુનિ કન્હે, લીધો સંયમભાર; દિન-દિન તપ અધિકો કરે, અગડદત્ત રિષિ સાર.
તેણે જમ મોહ મુંકીઓ, તિમ જે મુકે આસ; ભીમ ભણે તે ભવ તરે, વલી નાવે ગર્ભાવાસ.
કેતે કેતે દ્યાહાડલે, સોસી તેણે કાય; શિવરમણી હેલા વરી, અગડદત્ત રિષિરાય.
૧. ત્યજી. ૨. જેમ. ૩. દિવસે.
For Personal & Private Use Only
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
૬૧
૬૨
૬૩
૬૪
૬૫
૬૬
૬૭
૬૮
૬૯
૭૦
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
એ કથા કિહાંથી કથી?, કિમ જાણ્યો સંબંધ?; કહે કવિ તે મે કિા સુણી?, કિમ કીધો પ્રબંધ?. ચોપાઈઃ
નગર ભલું નડીયાદઈ ચંગ, ગઢ-મઢ-મંદિર અતિ ઉત્તુંગ; વસે વ્યવહારી માહાજન બહૂ, એક-એક પહે ચડતા સહૂ.
તીરથ ઘણા છે એ પુરમાહિ, શાંતિનાથ નામે દુખ જાઈ; નગર શિરોમણિ પુરવર એહ, કહેતા કિમહી ન આવે છેહ.
કહે કવિ તા સ્યું વખાણી એ?, મહિલા વારી મહિઅલિ જાણીઈ; ધર્મ નીમ પાલે આચાર, પીડ્યા નર પીહર સાધાર.
દાન પુણ્ય તપ બહૂલા કરે, સાત વ્યસન સહૂકો પરહરે; તે ફોઈની મૂંગી આસ, જેણે નામ દીધૂ જિણદાસ.
ઘણ-કણ-કંચણ તેહ ધરિ બહૂ, કહે કવિતા તે કેતા કહ્?; અધીક પુણ્ય કરે દિન-દિન, જસ ઘરે બેટા પુરુષ-રતન.
જે ગુરુ કહે તે સાચ, સહિગુરુતણી ન લોપે વાચ; પુણ્ય કાજ સાધે એકલું, પાપકર્મથી રહે વેગલૂ.
કોઈ રાજકુલ મંડણ હોય, જસ ગુણ પાર ન પામે કોય; જીવદયા નિતું પાલે ઘણી, વાચ ન લોપે શ્રીગુરુતણી.
ન
જૂવરાજ જગમાહિ ચંદ્ર, કરિ અવની અવતરીઉ ઈંદ્ર; ધર્મ કરે જલિ જયણા સાર, ઘરિ મંડાવે શત્રૂકાર.
જાવડ જગમાહિ સુપ્રસિદ્ધ, જેણે પુણ્ય અતિ બહુલા કીદ્ધ; સુખે સમાધિ વિલસે ઘણુ, પુણ્યતણુ ફલ લે અતિ ઘણું. રુપવંત રુપા સા જેહ, અવિન અનંગ અવતરીઓ તેહ; તાસ સાથે સોહે હરચંદ, પુણ્ય કાજે જેહને આણંદ.
૧. થી. ૨. દાનશાળા.
For Personal & Private Use Only
૭૧
૭૨
૭૩
૭૪
૭૫
૭૬
66
૭૮
૭૯
८०
૮૧
557
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
558
નાગરવંશતણો શિણગાર, સામલ સામલ-વન્નઉ સાર; સાહા સાણા સુત નાકર જેહ, અહનિશિ પુણ્ય કરે નર તેહ.
શ્રાવક અવર ઘણા છે બહૂ, પુણ્ય કાજે સામર્થી સહ્; ત્રણિ કાલ સહૂ વંદે દેવ, અહનિશિ સાથે સહિગુરુ સેવ. સયલ સંઘ બેઠો એકવાર, હુઈ કથા તવ ધર્મ વિચાર; તપગછ હેમવિમલ સૂરિ રાય, જસ નામે બહુ પાતિક જાય.
તાસ પાટે અતિ ઘણી જગીસ, શ્રી સૌભાગ્યહર્ષ સૂરીસ; તસ ગચ્છિ હર્ષ જઈ પંડીત સાર, કરિ અભિનવ ગૌતમ અવતાર.
તે પછ્યાસ તિહાં ચુમાસિ, સયલ સંઘ બેઠો ઉલ્ટાસિ; કરે વખાણ તે 'અતિસ પવિત્ર, અગડદત્તનુ કહિઉ ચરિત્ર. તેહ વચન્ન મે શ્રવણે સુણિઉ, સરસતિ-ચરણકમલ મન ધરિઉ; આણંદ આપી કહે હરચંદ, તિહાંથૅ મુઝ ઊપનુ આણંદ.
એહ રાસ રચિઓ ચુસાલ, કુણ સંવત? તે કહુ કાલ; પંનર શત ચુરાશી જેહ, આષાડ વદિ સોહે તેહ. તિથૌ ચોદસિ સોહે સપવિત્ર, વાર શનૈશ્ચર પુષ્યનક્ષત્ર; રચિઓ રાસ સઘલો એકત્ર, અગડદત્તનું કહિઉ ચરિત્ર.
01:
પઢે ગુણે જે સાંભલે, નર-નારી ઉલ્હાસ; અગડદત્ત કેરી કથા, તે નાવે ગર્ભાવાસિ.
પાંચ ખંડે પોઢે કરી, રચિઓ એહ પ્રબંધ; ભિમ ભણે ભવીઅણ! સુણો, તો છુટે ભવ બંધ.
૧. અતિશય.
For Personal & Private Use Only
ભીમ (શ્રાવક) કૃત
૮૨
૮૩
૮૪
૮૫
૮૬
૮૭
८८
૮૯
૦૨
૯૧
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
559
@ 10. માન/મહંમસિંહજી કૃત અગડદત્તરાસ - દુહા
જિનવર ચોવીસે નમી, સરસતી દેવ પસાય; અગડદર ષિ ગાઈ થઈ, પ્રણમિય સદ્ગુરુ પાય. શ્રી ઉત્તરાધ્યયનઈ એ કહ્યો, એ ચોથઈ અધિકાર; જે અધ્યયન અસંખીયો, નિદ્રા ભેદ વિચાર. દ્રવ્ય-ભાવ ભેદે કરી, જે જાગે નર-નારી; તે ઈણભવી-પરભવિ, સૂખી થાયઈ લવૂ-સંસારિ. તે સૂર-નર પૂજા લહે, જે જાગતો હોઈ; સૂતા સો વિગુતા સહી, વાત ન પૂછઈ કોય. બહુ નિદ્રા અવગુણ ઘણા, હોઈ પ્રમાદી જીવ; નીદ્રાવસી પૂરવ ભણી, મુનિ નિગોદ કરે રીવ. પહિલો દ્રવ્યત જાગીયો, ટલિઓ મરણ દુખખાણિ; ભાવ ધરી જાગ્યો પછે, ગ્રહિ સંજમ ગુણખાણિ. શ્રી શિવનિધાન વાચક ચરણ, પ્રણમિય વંછિત દાન;
તે સંબંધ સહસ કહૈ, કર જોડિ મુનિ માન. ચોપઈ
જંબુદ્વિપ સકલ ગુણખાણ, ભરત ખેત તસૂ મધ્ય વખાણિ; તિહાં વર સંખપૂર શ્રીકાર, ગઢ-મઢ-મંદિર-પોલિ ઉદાર.
૧. નિગોદમાં. ૨. પોકાર. ૩. દ્રવ્યથી. ૪. ક્ષેત્ર.
For Personal & Private Use Only
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
560
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
વન-વાડિ-પરિમલ સૂવિશાલ, વાવિ-સરોવર-કૂપ રસાલ; જિનમંદિર શીવમંદિર ઓલિ, ઘરિ-ઘરિ તોરણ મંડિત પોલિ. દાનસાલા જિહાં દિને દાન, પંથિ-અતિથી લહેં બહુમાન; ભોગી ભમર ચતુર નર વંદ, ગુણ-ગ્રાહક બહુ-ધન આનંદ. તિહાં રાજા ગુણવંત સુજાણ, તેગ ત્યાગ નીરમલ સુવિહાણ; કાછ વાચ નિકલંક સૂધિર, સુંદર નામ મહા રણવિર. તસ ઘર-ઘરણી બહું ગુણભરી, સીલ-રૂપ રંભા અવતરી; રાણિ તુલસા નામઈ ભલી, પતિ-ભગતિ બિહુ ગુણ નિરમલિ. તાસ ઉદર માનસરોવર હંસ, અગડદત્ત ગુણ સૂuસંસ; અનુક્રમે જોવન પુહત્તો સોઈ, અન્યાઈ મદઅંધો હોઈ. ધર્મ રહિત કરુણા તજિ "પાસિ, વિનય રહિત ઝૂઠિ વાત પ્રકાસ; નીલજ નગરઈ ભમઈ નિસ્સક, પરઘર પરરમણી ગ્રહિ અંક. ઈચ્છાચારિ જૂવટઈ રમાઈ, મદ્ય-મંસ ભક્ષણ મનિ ગમઈ; નટ-વિટ-વેશ્યા સંગઈ સદા, સેવઈ સાત વસન સર્વદા. રાજપુત્ર જોવા મદ ભર્યો, રાત દિવસ મન નીર્ભય કર્યો; માત-તાત પણિ અવગુણઈ, તેહ કરઈ જે મન આપણઈ. પુરુષરત્ન અત ઉત્તમ લોઈ, એક ખોડિ તિણિમાહિ હોઈ; ચંદ કલંકિ સાગર ખાર, કેતકિ કંટા ‘દિવ વિકાર. પંડિત નિર્ધન કૃપણ નરેસ, અતિ સુંદર દોભાગિ-વેસ; હોઈ વિજોગ ઘણી જીહા પ્રિત, કામદેવ વિણ દેહ કુરીતિ. સજન-ઘરિ દારિદ્ર વિચારી, મૃગ લોચન દીધા કિરતાર; નાગર વેલિ નિફલ સંસાર, ચંદન ફલ વિણ ફૂલ સુધાર.
૧. શ્રેણી. ૨. પોળ=દ્વાર. ૩. શમસેરી તલવાર. ૪. કાયા. ૫. પક્ષ. ૬. પ્રકાશે - બોલે. ૭. ખોટ. ૮. દેવલોક. ૯. દુર્ભાગી.
For Personal & Private Use Only
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
561
કવિતઃ
સશિ ન કિયો નિકલંક, કાયા ન હું દિધી મયણા, સયણા દિધ દરીદ, લછિલે દિધિ કિવિણા; લોયણ દિધ કુરંગ, હીણ-લોયણા કિય નારિ, નાગર વેલ કીય નિફલ, કિય સફલ લૂંબડિ વધારી; સોરભ દિણ સોવન કીય, સયલ લોય વિભમ ભયો, હા હા! દેવ! કારણ કવણ?, ઠાઈ-ઠાઈ વલ્લભ કાયો?.
૧. લક્ષ્મીવાનને. ૨. કૃપણતા.
For Personal & Private Use Only
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
562
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
દૂહાઃ
“સાહિ સાયાણપ સબ ગઈ, જબ તનિ પ્રગટ્ય પ્રેમ; લાજ તજી નિર્ભય ભએ, મનસા વાચા નેમ. મન ગમંદ માને નહિ, મદન મસ્ત ગંભીર; દુહરી તિહરી ચોહરી, પરી પ્રેમ જંજિર. રાજકુમાર અતિ લાડિલો, લીલા રંગ ભૂવાલ; સો વંછિત કિમ નવિ લહઈ, જાસ પિતા ભૂપાલ?.
૨૩ ઢાલઃ ૧, એક દિવસ કોઈ માગધ આયી પૂરંદર પાસિ - એ દેશી.
રાગ કેદારો ગોડી). તિણિ અવસરી સબ મલિય, મહાજન કરઈ વિચાર, ‘રાજકુમાર પરવસિ મદ, પીવઈ ફિરઈ આચાર; કાજ-અકાજ ન જોવઈ, જોવન-મદ અહંકાર, નટ-વિટ સંગ કુસંગઈ મિલીઓ, કુણ કરઈ પૂકાર?. ભૂપતિ તાત કર્યો ન કરઈ, નહિ સંક લિગાર, લાજ તજિ નિર્ભય મન, વિચરઈ નગર મઝારિ; જિમ “મમંગલ મદ ઝરતો, મદ મોકલ અતાર, વિણુ અંકુશ ઈચ્છાચારી, તિમ એહ કુમાર. જિણ દિસી મન માનઈ, તિણિ દિસી પેઈસઈ ગેહ, ધન-પરિજનો વણસાડે, કામ વસઈ નિસનેહ; લોક ગરીબ કહે, કિમ તિરસું ફરી વાચ’, નગર ખરાબ કીયો, નવિ જાણઈ ભૂપ સાચ.
૧. શેઠાઈ. ૨. શાણપણું-ચતુરાઈ. ૩. ગજેન્દ્ર. ૪. લગાર, જરા પણ. ૫. હાથી. ૬. વિણસાઓ=નાશ કરે.
For Personal & Private Use Only
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
563
આગી જલ્યા નર, સરણઈ અગનિતણઈ, ફિરિ હોઈ તો છૂટઈ સબ કષ્ટ, ન દૂજો કારણ કોઈ;' ચાલહુ સર્વ મિલિ માહાજન ભૂપતિ પાસિ, “કઈ નિજ કુમર નિવારો, કઈ સબ છોડાં વાસ.” ઈમ ધીરજ ધરિ ચલ્યો, મહાજન મેલિ વૃંદ, ભેટિ ધરિ ભેટ્ય, નરપતિ સુખ-વૃંદ; પૂછઈ ભૂપતિ “સુખઈ, રહો હમ વાસી, કિણિ કારણી મિલિ આયા, આદરસેં હમ પાસિ”. તબ કર જોડિ ય બોલઈ એ, કવડો તિહા વાણિ, ‘તુમ રાજઈ સબ લોક સૂખી, રહઈ તા હિત જાણિ; સાહિબ! સંભલિ વીનતી એક, પ્રજા માય-બાપ, અગડદત્ત તુમ કુમર નગર, બધું કરઈ સંતાપ. ખમ્યો ઘણા દિન ઉપદ્રવ, કોડિ વિણાસ, ભૂપતિ-સૂત જાણિ નવિ, બોલ્યા ઈણિ પુરિ વાસ; હિવઈ અકારજ કરઈ ફિરતો, નીસદિન તું રાખિ.” ઈણિ વચને રાજાનઈ, દીધી સગલે સાખિ. ભૂપતિ સંભલિ વચન, મહાજનનઈ દેઈ માન, ‘તુમ પૂછુચો હુ રાજકુમJરનઈ કહુ નિદાન;' ઇમ કહિ સર્વ માહાજન, ઘરિ મૂક્યો તણિવાર. રાજા રાજસભા તજિ, તેડયો રાજકુમાર.
૧. ભેગા મળીને. ૨. કડવી. ૩. સાક્ષી. ૪. અવશ્ય.
For Personal & Private Use Only
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
564
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
દૂહાઃ
રાજા કોપ ધમધમ્યો, જિમ ધૃત અગન મઝરી; સૂતો સાપ જગાવિયો, તિમ સોચઈ ન વિચાર. લોચન લાલ કરી તિહાં, ભૃકુટિ ચાઢિ નાલાડિ; અધર ડસી દોઈ કર દાસી, ભૂપ ભણઈ નિધડિ.
ઢાલઃ ૨, લે ચલી રે વાલેરઈ – એહની.
કહઈ ભૂપતિ નિજ સૂત ભણિ, “તું મૂઝ વંસ કુઠાર લલના; કુલ-કલંક તેં અવતર્યો, કુલહ ઉડાઈ છાર લલના.” કુમર સૂણઈ ભૂપતિ કહે, અગડદત્ત અદીણ લલના; નિજ અવગુણ જાણિ ઘણા, બોલઈ વચન ન લિણ લલના. ૩પ કુમાર જિણ કુલી હય-ગ-રથ ઘણા, પાયક બહુ પરિવાર લલના; અંતે ઊર સુંદર ઘણા, તિ કિમ ફિરઈ ગમાર? લલના.” ૩૬ કુમર૦ સોઈ સોનો કીજઈ કિસો?, જિણિનઈ તૂટઈ કાન લલના; ખિર-ખાંડ કિણિ કામનો? ફૂટઈ પેટ નિદાન લલના. ૩૭ કુમર૦ વલ્લભ સોનાની છૂરી, પેટ ન મારઈ કોય લલના; પૂત કપુત ન રાખિયો, જિણ કુલ-અપજસ હોય લલના. ૩૮ કુમાર તેઈ અપરાધ ઘણા કીયા, તેહ સહ્યા સૂત જાણિ લલના; હિવ સૂપૂ પ્રજાસૂ પુકારતી, વાસ તજઈ દુખ આણિ' લલના. ૩૯ કુમર૦ પ્રજા ગઈ રાજા ગયો, પૂચો પાંચે હોઈ લલના; ઠાકુર કુડ સારિખો, જો ધન લોક ન કોઈ લલના.
૪૦ કુમર૦
૧. ભાલમાં. ૨. રાખ.
For Personal & Private Use Only
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
565
ઉચ સંગી તજી નીચચું, માડે નેહ અપાર લલના; “વિસની અન્યાઈ સદા, માત ઉદર રહ્યો બહુ ભાર લલના. ૪૧ કુમાર નારિ કુનારી કુભૂપતિ, અને પૂત કુમિત લલના; ઈણિ સંગતિ દુખ પાઈયે, દિન પ્રતિ હોઈ વિપરીત લલના. ૪૨ કુમર૦ ધન-ધન સાગર સ લહિયે, જે રાખે વિચિ આગિ લલના; જેમ સનીસર રવિ-ઘરઈ, તિમ તૂ નહિ મૂઝ લાગિ લલના. ૪૩ કુમાર જિમ જલ સિગ્ય લાકડી, નવિ જલ બોલે તાસ લલના; તિમ મુઝ તિમ સુત તૂ અવગુણી, કિમ મારુ નિજ પાસિ?' લલના. ૪૪ કુમર૦ તીન પાન બીડો દીયઓ, પૂઠો રાય લલના; કુમર આંખી તબ ઊઘડી, દેશોટો દીયો રાય લલના.
૪૫ કુમર૦ મદ ઉન્માદ ભૂલી ગયો, ચેતિઓ હયઈ વિચાર લલના; જનની પગિ લાગિ, બોલઈ તિહાં કુમાર લલના.
૪૬ કુમર૦ માત! તાત! તીરથ તુમે, હું તૂમ બાલ અજાણ લલના; તુમ સીરી હું ખેલ્યો ઘણો, ખમેજ્યો અવગુણ ઠાણ લલના. ૪૭ કુમાર માત-તાત વિહડે નહી, જો કપૂત સૂત હોઈ લલના; એહ ઉખાણો વહિ ગયો, હિવઈ કરમ પરખ્યા હોઈ લલના. ૪૮ કુમર૦
શ્લોકઃ
कविरकविः पटुरपटुीरो भीरुश्च कुलजः। कुलेन हिनो भवति पुमान् नरपतेः कोपात् ।।१।।
૧. વ્યસની. ૨. કૃમિત્ર. ૩. શનિગ્રહ. ૪. ઉલટો ફરી ગયો. ૫. દેશવટો. ૬. હૃદયમાં.
For Personal & Private Use Only
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
566
દૂહા
ભમરાએ દિન કઠિન હિ, સહિ અપણે સરીર; જબ લગી વીકસે કેકિ, તબ લગી બઈસઈ કરીર.
કંત ભમંત ન લજીયઈ રે, વઈરી અસમસ્થ; ના જાણું કોઈ મિલઈ, તારણ-તરણ સમત્વ. બપયો ત જલ પીયઈં, જંઘણઉ વિ દેઈ; માણ વિહૂણો ધરણિ તલિ, મરઈ ન ચૂંચ ભરેઈ.
કવિત્ત ઃ
કિણિ કાલ વર તુરીય ચંપિ આસણ બઇસીજઇ, કિણિ હી કાલિ પાણહિ પાયા ન હુ પેહિરણ પુજઈ;
કિણ હિ કાલ કપૂર સરસ તંબોલ ન ભાવઈ, કિણિ કાલી *ખલિ-ડલિય પટુક મંગતા ન પાવે;
કિણિ કાલિ વર કામની, ભત્ત ન ભાવઈ ઘી સરસ, જિણિ છંદ દેવ વાવઈ, પડઈ તિણિ છંદ નાચઈ પુરસ.
નિજ અવગુણ જાણી કરી, છોડઈ કુમરઉ દેસ; સબ સાથિ નિજ ઘરી રહ્યા, દુખમાંહિ સાથિ ન લેસ.
ઢાલઃ ૩, રાગ-મારુ.
કુમર ચાલ્યો ધરિ સાહસી એકલો રે, બીજો ખડગ સહાય; ગામ-નગર-પુર છોડતો રે, કરમ કથા ન કહાય.
૧. અસમર્થ. ૨. જોડા. ૩. પહેરણ. ૪. પુરી-દાળ. પ. ટુકડો. ૬. ઇચ્છા.
For Personal & Private Use Only
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૪૯
૫૦
૫૧
પર
૫૩
૫૪ કુમ૦
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
567
પુર-પુર અદભૂત અચરજ દેખતો, લંધ્યા દેશ અનેક; વાણારશિ પુર પહુતો સાહસી રે, દેખે નગર વિવેકે. પપ કુમાર જૂથ ભ્રષ્ટ જિમ પુર વિચરઈ રે, ફિરઈ અગડદત્ત ઠામિ; મન અમરસ વિણીહી સો બોલે નહિ રે, પર-ઉપગારી ઠામ. પ૬ કુમર૦ ભાવ લખઈ પર પુરુષ મિલતાં રે, વિદ્યા ચઉદ નિધાન;
કરુણાનીધી દેખી તસ પાએ નમે રે, રાજકુમર સુપ્રધાન. ૫૭ કુમાર દૂહાઃ
તિણિ દેસઈ ન જાઈયઈ, જિહાં અપણો ન કોઈ; સેરિ-સેરી હિડતાં, વાત ન પુછી કોય. સેઉ સબ જૂગમિત કરી, બરનઈ કિહિ ઠોર; સબ જૂગમિત કરી સકઈ, તો એક મિત ઈક ગામ.
ઢાલ:
કલાચાર્જ પૂછે તિહાં કુમરને રે, કુણ તું? કુમર! પ્રકાસિ'; અગડદત્ત એ સહું સાચો કહિઉ રે, સાભલિ સગુરુ ઉલાસિ. ૬૦ કુમાર કલાચાર્જ કહે સૂર્ખ બહાં રહો રે, સીખો કલા અભ્યાસ; હય-ગ-રથ-ધન-પરીજન તાહરઈ રે, ગુપત ન કહિજ્યો નિવાસ. ૬૧ કુમર૦ કલાચાર્જ નારીનું ભાખિયો રે, “મૂઝ બંધવ સુત એહ; સુખઈ રહે તિહાં નિજ ઘરી સારીખો રે, સીખઈ કલા સસનેહ'. ૬૨ કુમર૦ હય-ગ-રથ-હથિયાર કલા સદા રે, સીખઈ સગુરુ પસાય; કલા બતરી સીખ્યો વિનયચ્યું રે, વિસન તજિ દુખદાય. ૬૩ કુમાર ગુઘર પૂઠઈ વિસ્તર બાગમઈ રે, કરે કલા અભ્યાસ; દિવસ-સમઈ સહુ એ વંછિત મિલે રે, દિન-દિન લીલ વિલાસ. ૬૪ કુમાર
૧. અમર્ષ. ૨. ઓળખે. ૩. સદ્ગર. ૪. બાવત્તરી=બહુતેર.
For Personal & Private Use Only
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
568
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
દૂહીઃ
ઈણિ અવસરી તિણિ નગરનો, સેઠ બંધુદત્ત નામ; તાસિ મહલ વન પાસઈ, તિહાં જિહાં કુમર વિશ્રામ. તસૂ બેટિ અતિ વલ્લભા, મદનમંજરી નામ; “મહોલિ ગોખી બાંઠિ તિહાં, પેખઈ કુમરસૂ નામ. અદભૂત રુપ કલાનિલો, દેખિ રાજકુમાર; રાગ ધરી કુમરી તિહાં, મિલવા પ્રિતિ અપાર. ગખિ ચઢી ફલ-ફૂલ બહું, નાખઈ કુમરી તેમ; કુમર કલા-રસિ નવિ ગિણઈ, સુખ તજિ વિદ્યા-પ્રેમ. કામાતુર અતિ સુંદરી, મદનમંજરી આઈ; એક દિવસ માટે દડો, કુમર પૂઠિ કુસુમાય. તબઈ કુમર ચિત આપણઈ, ચિંતઈ “કવણ સુબાલ?;
કુસમ ગુ9 મારઈ ઈહાં, ફિરી દેખઈ તતકાલ.” ઢાલઃ ૪, સૂગુણ સનેહિ મેરો લાલા - એહની. [રાગ કેદારો ગોડી.]
દેખઈ કુમર મર્દૂલ દિસિ બારી, અદભૂત દેખી સુંદર નારી; રુપ અનોપમ નાગકુમારી, આપ વિધાતા હાથી સમારી. ૭૧ નખશિખ ભૂષણ-જડિત તસું દેહા, માનું કામ-વધૂ રતિ એહા; હાવ ભાવિ વિભ્રમ સુવિલાસ, કામિજન-મન પૂરણ આસ. જિણ દીઠઈ તાપસ તપ ચૂકઈ, માહાદેવ પણિ તાલિ મૂકે; ચિતઈ કુંમર ચિત્રામ વણાઈ, અથવા પરતખિ અપછી આઈ.
૧. મહેલના. ૨. શણગારી.
For Personal & Private Use Only
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
569
૭૫.
કુમર આનંદિઓ મનહિ વિમાસઈ, પૂછઉ “કવણ? કિહો તુમ વાસઈ?; કવણ કાજિ ઇણ ઠામિ?, કુસમ-દડઉ માર્યો કીણી કામઈ?' ૭૪ પૂછઈ કુમર “કવણ તું બાલા?, ઈહાં ઊભી કિણિ કામિ રસાલા; વિદ્યારથી કલા અભ્યાસઈ, કરતાં કાંઈ ખોભઈ સુવિલાસઈ?” એમ સૂણિ કુમારી ફિરી ભાસઈ, વદનિ દંત-વર-કુસુમ વિકાસઈ; બંધુદત પુર સેઠ કહાવઈ, તાસ સૂતા હું રુપ સુભાવઈ. મદનમંજરી નામ વિચારી, ચઉસડી કલા ચતુર વર નારી; હું પરણી ઈણ નગર મઝારી, તું દિઠો દિવ દાસી તુંહારી. જિણિદિન સુંદર રૂપ સૂકામાં, તૂ દિઠઉ સ્વામિ અભિરામ; તિણિ દિન થઈ મૂઝ ચિંત ન ઠામ, નીસ-દિન જપું તુહારો નામ. ૭૮
દૂઠાઃ
ગંધ કસોટિ નાસિકા, શ્રવણ કસોટિ વયણ; જીભ કસોટિ સ્વાદ હઈ, રુપ કસોટિ નયણ. તબ લગિ ફરઈ વિવેક, ચિત્ત ગ્યાન ધ્યાન ગુણ ગાન; પ્રિય સંગતિ જબ લગી ન હવે, લાજ કાન કહિ માન.
૮૧
ઢાલ:
જો મૂઝ કહ્યો ન કરે કુમાર, તો યૂઝ જિવ કવણ આધાર?; જબ લગિ મિત ન કિજે કોય, તબ લગિ આત્મ સૂખિયા હોઈ. મેં તુમસેં હિત પ્રિત વણાઈ, સંગટ ઘાલ્યો જિવ લગાઈ;' ઈણિ વચને કુમર તિહાં વિચારઈ, “મુઝ વિણ નારી મરે નરધાઈ. દસે અવસ્થા કામિ પાર્વે, ભારથ ગ્રંથ કડિયો કવિ ભાવે; પોંલિ ચિંતા સંગમ ચાહઈ, તો મનિ સુધો પ્રેમ નિવાર્યો.
૮૨
૮૩
૧. શરમ. ૨. સંકટ. ૩. નિરધાર=નક્કિ.
For Personal & Private Use Only
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
570
દૂહા
ચંતા સંગમ–મન સહી, તતું રતાતો જુર હોઈ; દાજઈ તનૂ ભોજન અરુચિ, મૂરછા તિમ હોઈ.
તદ્ન ઉત્તમાદસૂ આઠમી, નવમી પ્રાણ-સંદેહ; કામાતુર દમિ મરઇં, દસે અવસ્થા હોઈ.
ઢાલઃ
ઇમ જાણિ ધરિ અધિક સસ્નેહ બોલઇ કુમર ચતુર ગુણગેહ; સંખપુ[ર] સુંદરનૃપ સૂજાત, અગડદત્ત હુ કુમર વિખ્યાત .
સિખણ સકલ કલા ઇહાં આયો, હિવે હુ કરી અભ્યાસ સિખાયો; તબ લગ ઘરે રહો પ્રિત ધરેઇ, řઇહાંતે ચાલિસી તુમને લેઇ’.
ઇમ કહિ પ્રિતિ વચન સમઝાઈ, મદનમંજરી ઘર પહુંચાઇ; કુમર મગન મન વિદ્યા ધારઇ, જે વિદ્યા મનવંછિત સારઇ.
बंबई
૧. તતઃ, ત્યાર પછી. ૨. તા. ૩. જ્વર. ૪. સાતમી. ૫. અહીંથી.
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૮૪
૮૫
૮૬
૮૭
८८
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
571
काव्यं
विद्या नाम नरस्य रुपमधिकं, प्रच्छन्नगुप्तं धनं, विद्या भोगकरी य ससरवू? करी विद्या गुरुणां गुरूः। विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं देवता, विद्या राजसपूजते न हि धनं, विद्या विहिन: पशुः।। १ ।।
દૂહા
૮૯
અગડદત્ત વિદ્યાનિલો, આપ હુઉં અસવાર;
નગર ફરતે સાંભલ્યો, કોલાહલ વિસ્તાર. ઢાલઃ પ, સરવણિયાનિ. [અથવા સરવર ખારો હે નીર-એ દેશી.]
કોલાહલ સંભલે કુમાર, જાણે સમુદ્ર કલોલ અપાર; અગનદાહ જિમ બધું જિણ બોલ, અથવા વેરી-કટક હલોલ. હાકો હાકિ કરઈ જિણ ઘણા, દેખઈ કુમર લોક પુરતણા; દિઠો ગજ છુઠો જમે કાલ, પગ-સાંકલી વિણ મઠ કરાલ. મદ મોકલ બંધન તોડતો, ઘાવે પુર-ઘર-તરુ મોડતો; સૂડાડંડ કરઈ જણ ઘાય, દેખિ કુમર તણિ દસિ ધાય. ધાયો ગજ દેખિ અસવાર, તવ પુર લોક કઈ તણિવાર; ‘રે! રે! સુભટ જૂવાન કુમાર!, ગજ મુખ છોડિ જાઈ ગમાર.” અગડદત્ત ચિંતે ઇણ ઠાઈ, ખત્રિ સંકટિ કિમ ટલિ જાઈ?; સૂર સુભટ વંછાં સંગ્રામ, જો મરીયે તો અવિચલ નામ.”
૧. ઘોડેસવાર થયો. ૨. સૈન્ય. ૩. મહાવત. ૪. વિકરાલ. ૫. ક્ષત્રીય.
For Personal & Private Use Only
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
572
કવિત્તઃ
સૂક્ત વિણ જ કિજિયઈ હાનિ જસ હોય મૂલમહિ, સૂક્ત દાન મધિઈ આસ પૂંજઇ ન જાસ પહિ સોઈ; ગુરકત સેવિયેઈ પરમ તંત, નહિ જાણઈ, સૂક્ત કામ કિજિયઈ પંચ જસૂ ભલો ન માનઇ; ભણિ જોધ સ બોલ ન બોલિયઈ સજન સૂણ તન ઉન્નસઈ, કરવાલ સૂક્ત ધહિડ બિઈ જણ દોસ દુજણ હસે.
ઢાલઃ
સીકૃત ઘોડઇ ચઢીઓ કુમાર, જો ભાજેં લાજેં હથીઆર; આપો આપાસ બાહિ કરી, બોલાયો ગજ નિર્ભય કરી. મદઝરતો એરાવણ જેમ, કોપઈ સૂડ ઉલાલે તેમ; જાણે પર્વત ધાયો જાય, મઇંગલ કુમર મિલ્યા બેહ આય. તબઇ કુમર નિજ વસ્ત્ર ઉછાäિ, નાખઇ ગજ આગલિ તિણિ તાલ; ગજ જાણ્યો એ પુરસ મહંત, રીસઈ ધમ-ધમતો દેઈ દંત.
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
કુમર તબઈં ગજ પૂઠŪ જાઇ, મારઇ પ્રબલ મર્મના ઘાય; જિમ-જિમ કુમર ફિરઇ ગજ પાસિ, તિમ-તિમ ધાવઇ રીસ નિવાસ. ખીજે ગજ તિમ મૂકે ઘાઉ, કુમર રમેં બાજિગર દાઉ; ઘૂમે મઇગલ કરી સારસી, મૂદ મૂકિ થાકો ધસમસ.
વિસ આણો જાણો ગજ બંધી, કુદિ ચડ્યો દિ મેંગલ-ખંધિ; એરાવણ જિમ બેસઈ ઇંદ, અગડદત્ત તિમ ધરŪ આણંદ.
તિણિ અવસરી નિજ મહોલ મઝારી, દેખે નૃપ અંતેઉર નારી; પૂછઇ તબ સેવકનઇ રાય, ‘કવણ જૂવાણ? શુભટ કહેવાય. અતિ સુંદર ગુણ-મંદિર દોઇહ, જાવઉ પનતિ કરઉ કુણ એહ?’; કુમર ભેદ નવિ જાણે કોય, એક પુરુષ તબ બોલે જોય.
૧. શીઘ્ર. ૨. રોષે ભરાય. ૩. મદ. ૪. મયગલ=મદગજ. ૫. તપાસ.
For Personal & Private Use Only
૯૫
૯૬
૯૭
૯૮
૯૯
૧૦૦
૧૦૧
૧૦૨
૧૦૩
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
573
૧૦૪
૧૦૬
સામિ! કલાચાર્ય ઘરી એહ, સીખઈ સર્વકલા ગુણગેહ'; રાય બોલાય તે ગુરુરાય, પવનચંડનઈ પૂછે ભાય. કહો ગુરજી! કવણ એ જાણ?, હય-ગય સાધક ચતુર સુજાણ; “સાહસીખ અતિ સૂર સંગ્રામ, કવણ જાતિ? કુણ? કેહનઉ નામ?' ૧૦૫ અભયદાન માગિ રાય પાસિ, કુમાર સુરુપ કહ્યો સૂપ્રકાસિ;
સંભલિ પૂરવ ચરીત વિસાલ, મન સૂધી આનંદિક ભૂપાલ. કવિરઃ
ચંદણ જિણિ વની હોય, સોઈ વન કહું એક દિસઇ, સો પન્નગ કહું ઇક જાસુ, નિર્મલ મણિ સીસઈ; મૂત્તાહલ જિણિ સસ સોઇ, ગજ કહું ઈક પાવઈ, જિણિ ઘરિ હિરા ખાણી, હોત સોઈ ગિર કહું ગાવઇ; કહી માન દાન ઉપાગાર જિય પરતિય થઈ તન-મન અટલ, મહિ પરુષ કેઈ સીહ અલપ હંસ તુછ બહુ કાક કલિ.
૧૦૭ મુકિઉ ભૂપતિ પૂરષ પહાણ, તેડઉ કુમર ચતુર ગુણ જાણ; રાજકુમર! વીનવીઉ રાય, રાય બોલાવે સભા મઝાર.”
૧૦૮ ચાલ્યો કુમર હિ સાવધાન, ગજબંધિ ભેટ્યો રાજાન; અગડદત્ત પગ લાગે જામ, ભૂપતિ હિયે લગાયો તામ.
૧૦૯ અતિ આદર આસન-તંબોલ, આપઈ ભૂપતિ ધરિ કલોલ;
ઉતમને નાદે આદરમાન, ઉત[મપુરુષ મહોત સુખ-દાન. ૧૧૦ દૂહાઃ
આવ નો આદર નહિ, નેહ નાહઈ નરખત; સૂજન તિહાં ન જાઈયે, જો કંચન વરષત.
૧૧૧
૧. સાહસિક. ૨. મોતિ. ૩. પ્રતીતિ. ૪. પ્રધાન.
For Personal & Private Use Only
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
574
દેખત વદન [ન] ઉલસઈ, ઉઠત ન મલે ધાઈ; આદર માન વિવેક વિણ, અપત અપતે કો જાયે.
ઢાલઃ
આય આવન બસણો, નેણ નમે મેલે તાર; અણપુછ્યો ઉતર ભયો, સમજત જ્ઞાનાહિ ગમાર.
રાજા આદર પામિ કુમાર, બેઠો વનઇ કરી તિણવાર; રાજા રાજસૂભા નિરખંત, દેખી સૂયણ નયણ વિકસંત. ‘અહો-અહો! ઉત્તમ નર એહ, ખત્રિયવંસ અમોલક દેહ; સીહ તણેજામે સીહ, ગજ-ગંજણ અરી-દમણ અબિહ. ઉતમને ઘરી ઉતમ હોઇ, આંબે તોરણ બાંધઈ કોઈ’; અદ્ભૂત રુપ વિનય ‘ગુણઘેહ, રંજિયો રાજા ચિત વિસેષ.
ગાણા
को चित्तेइ मयूरं ?, गई च को कुणइ राजहंसाणं ? | જો વનયાળ ગ્રંથં?, વિનયં ચ લપ્પસૂયાનું ।।૧।।
विणओ मूलं पुरीसत्तणस्स, मूलं सीरीए ववसाओ । धम्मो सूहाण मूलं दप्पो मूलं विणासस्स ||२|
રાજા પુછઇ આદર દેઇ, ‘વિદ્યા કવણ ભણ્યા તુમ ભેઇ?’; તવ સીર નિચો કિયો કુમાર, ઉ[] લક્ષણ એ સંસાર.
વિષધર ચાર્લે નિર્ચે સીસ, વિછુ ઉંચે પુઠે રીસ; ઠાલો નેવર વાજું ન્યાય, ઉત્તમ નિજ ગુણ કહણ ન જાઈ.
૧. વિનય. ૨. સુજન=સન. ૩. તનય=બચ્ચુ. ૪. ગુણગેહ. ૫. ખાલી.
For Personal & Private Use Only
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૧૧૨
૧૧૩
૧૧૪
૧૧૫
૧૧૬
૧૧૭
૧૧૮
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદન રાસ,
575
૧૧૯
પવનચંડ ગુરુ બોલે તામ, “કલા બહોતરી જાણે સામિા; ઉતમ વિદ્યા ગુણ ભંડાર, ઉતમ કુલ ઉપનો કુમાર. હય-ગ-રથના જાણે મર્મ, ધનૂષ-બાણ-હથિઆર સુકર્મ; છલ-બલ કોતક જાણે સર્વ, પણિ લવલેસ ન આણે ગર્વ. રાજા રાજસૂભા ગુણી સુણી, ચકિત રહ્યા દેખિ અધિપતિ ગુણી; ગજ છાલ્યો કર સારસી, કર કંકણ કેહિ આરસી?
૧૨૦
૧૨૧
દy
For Personal & Private Use Only
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
576
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૧૨૨
૧૨૩
૧૨૪
૧ ૨૫
૧૨૬
દૂહીઃ
કંસાસુર કોરવ કરણ, રતિ-પતિ રાવણ રાણ; ગર્વ પ્રમાણ જગમાડિયા, રાજ-રીધ મંડાણ. આપો ઘણો ન માનિયે, પર નંદિયે ન કોયે; અજ હું સલંબા દિહડા, ક્યા જાણ ક્યું હોઈ?. ઈણિ અવસર તિહાં આવિયો, ભેટ ફૂલ-ફલ લેઈ; સકલ લોક વિવહારીયા, વિનતિ એક કરેઈ. ‘સામી! સંભલ તુ ધણિ, ઈણિ નગરી રખવાલ; પણિ હ નિરધન સબ હુઆ, હરય ચોર વિકરાલ. ઈદ્રપુરી નગરી હુતિ, બહુ ધન લખમી-વાસ; હિર્વે દર૬ નગરી હુઈ, રક્ષા હોઈ ન તાસ. દુષ્ટ ચોર નિર્ભય ફરે, વિદ્યા ચોર પ્રચાર; ખાત્ર ખણિ ધન હરે, કરિયઈ ભૂપતિ! સાર.” કોટવાલ તેડ્યો તિહાં, કોપ ધરી ભૂપાલ; કાઈ રે! દુષ્ટ નગર રહ્યો?, તુ કેહો રખવાલ? પુત્ર સરીખી મૂઝ પ્રજા, ચોર દુષ્ટ હરિ જાઈ; જિવતા મૂઆ તુમે, જો રક્ષા ન કરાઈ.” કોટવાલ ફિર વિનવે, હુ ભાગો પુર જોઈ;
રાતી-દિવશિમે દુખ સહ્યા, હાથિ ન આવે સોઈ.” ઢાલઃ ૬, જય-જય સજન સાહસી – એ દેશી.
તિણિ અવસર બોલ્યો તિહાં, અગડદત્ત બલધારી રે; ચોર-સોર વારુ સહી, જો હોવે સિખ તુમારી રે.”
૧ ૨૭
૧૨૮
૧૨૯
૧૩૦
૧૩૧
૧. ખોઈ બેઠા. ૨. હરણ કરે છે=લૂંટી લે છે. ૩. પોકાર.
For Personal & Private Use Only
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
577
૧૩૨ જય૦
૧૩૩ જય૦
૧૩૪ જય૦
૧૩૫ જય૦
જય-જય સાહસ સીધિ લહિજિ રે; રાજ કાજ ધન સંપદા, સાહસ લિલ કરીએ રે. રાજા લોકસભા સહુ, હરખિત વદન વધાવે રે; પુરજણ સયલ વિદા કરી, ભૂપતિ કુમર શિખાવે રે. દુષ્ટ દમન વછ! દોહિલો, કરજ્યો સાહસ સાચઉ રે; પરવત ખણવો નખ કરી, કામ નહિ ઇહા કાચો રે.” કુમાર કહે કર જોડીને, “ભૂપક! સૂણો મૂઝ વાણિ રે; સાત દિવસમણિ હણાં, દુષ્ટ ચોર બલ પ્રાણિ રે. જ ન લહુ દિન સાતમે, તો કરુ અગનિ પ્રવેસો રે; એ પ્રતિબન્યા માહરી, ટાલૂ નગર કલેસો રે.” સભામાવિ પેરાવિલ, ભૂપતિ દેઈ સેબાસો રે; ભેટ ફૂલ ફલ-દિયા, “સૂભ આસીસ” “સૂભાસિ રે. કુમર પ્રણામ કરી તિહાં, કલાચાર્ય પગે લાગે રે; હાથ જોડિ ઉભો હંઓ, તુરત સીખ તિહાં માગઈ રે. ખડગ સફાઈ કર લિઓ, સાચો સાહસ ધાર્યો રે; વેસ્મા-કંદોઈ ઘરે, ચોરઠામ સૂવિચારો રે. ઉઘર-કલાલ પાણિઘટઈ, જૂવાઘરમાંહિ જોવઈ રે; મઢ સૂના દેવલ ભમઇ, પર્વ હાટ છપિ સોવઈરે. રાતિ ચીક્ક ચચરઈ ફીરઈ, ગુપતિ વેષ ધરી સૂવે રે; ઇમ કરતાં છઠઇ દિનઈ, ચોર ન લહ્યો આલોચઈ રે. દિવસ સાતમઈ ચિતવઈ, ઉચિંતાતર મન સોચે રે. હિવઈ નિજ દેશઈ જાઇયઈ, તાત પાસી જાવો વ્યાપઈ રે.
૧૩૬ જય૦
૧૩૭ જય૦
૧૩૮ જય૦
૧૩૯ જય૦
૧૪૦ જય૦
૧૪૧ જય.
૧. શાબાસી. ૨. બોલ્યો. ૩. દારુની દુકાન. ૪. ગુપ્ત. ૫. વિચારે છે. ૬. ચિંતાતૂર.
For Personal & Private Use Only
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
578
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
૧૪૨ જય૦
અથવા વનવાસી હોલ, આજ ચોર જો નાવે રે, વલિ ચિંતે “સાહસ ધરાઈ, વંછિત કરી જઈ પાવઈ રે.
શ્લોકઃ राज्यं यातु श्रियो यान्तु, यातु प्राणोऽतिदुर्लभः । या मया स्वयमेवोक्ता, वाचा मा यातु शाश्वती ।।१।। ગાડાઃ किंतु न जूतं एयं, निम्मलकुलसंभवाणं पुरीसाणं । जं कित्तीयं जीहाए, पडिवन्नं न अन्नहा होई ।।२।। छिज्जउ सीसं, तह होउ बंधणं, चयउ सव्वहा लच्छी । पडिवन्न-पालणेसुं, सुपुरीसाणं जं होई तं होउ ।।३।।
દૂહાઃ
વચન કવિઓ પાલઈ ખરો, પુરષ તેહનો નામ; હાડ ભાર બીજા ફિરઈ, ઉપરી બાંધ્યો ચામ'.
૧૪૩
ઢોલ:
૧૪૪ જય૦
૧૪૫ જય૦
ઇમ ચિંતા વસિ અણમણો, ભમ્યો સકલ પુર આસઈ રે; નગર છાંડ બાહિર વનઇ, જાઈ બાંઠો તરુ પાસઈ રે. છાંહ સીખર સહકારની, સીતલ પવન સૂવાવઈ રે; ગલહથો નીચું જોવઈ, ચિહુદિસિ દીણ સભાવઈ રે. એણ સમય તિહા આવિલ, સિન્યાસી શિર-મૂંડે રે; લાલ વસ્ત્ર કુંડી કરી, અમર ગૌત્રી હૈ રે. રક્ત નયન બિહામણા, કઠિન કેસ કર લંબે રે; લઘુ જંઘા વિસ્તર હિયઈ, દૂઢ શરીર મુનિ તૂબે રે.
૧૪૬ જય૦
૧૪૭ જય૦
૧. ઉદાસ. ૨. માથે હાથ રાખેલો.
For Personal & Private Use Only
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
579
૧૪૮ જય૦
૧૪૯ જય૦
૧૫૦ જય૦
મુખિ બુડ-બુડતો તુદતો, આયો છહ સૂઠામે રે; કુમાર દિઠો ધિર મનઈ, ચોર સહિ એ નામે રે.” કહે સન્યાસી કુમરને, “કિમ વછ! ચિંતા દિસે રે?; કિણ કામઈ ઈહાં આય રે?,' સા પુરુષ વિસવાવિસૈ રે. લખ્યો ભાવ કુમરેં તિહાં, બોલે વાત વણાઈ રે; “હુ દારિદ્રિ નિરધનિ, તિણિ સોચું બહાં આઈયો રે. હીણકર્મ જે માંગવો, તે તુમ પાસે કિજઈ રે;
તુમસા પુરીસ મહાબલિ, મૂજ માંગ્યો ધન દિજઈ રે.' ૧૫૧ જય૦ કવિતઃ
નહી કછુ કઠિન સંગ્રામ, નહિ કછુ અટવિ ગાહન, સિંહ ચોટ નહિ કઠિન, કઠિન નહિ પાવક દહન; પન્નગ મુખ નહી કઠિન, શૃંગ પર્વત તૈય રીતઈ, પંથ ચલણ નહિ કઠિન, છાંડિ પ્રિતમ નિજ ઘરતી; કહિ માન ટેક ભંજન મહા લઘુતા કારણ નૂર હર, સબ લોક નિંદ ગતિ મતિ હરણ, કઠિન મગન સબ અવર. ૧૫ર જય. તબ સન્યાસી તિહાં કહે, “હું તુઝ વંછિત દાઈ રે; દાલિદ્ર ભંજૂ ધન કરી, મૂજ પૂઠઈ તું આઈ રે.”
૧૫૩ જય૦ ‘તુમ પ્રસાદ ધન હું લખું, તો મુઝ દાલીદૂ ભજો રે; કુમર કહે હુ બાલકો, તુ મુઝ ગુરુ કહાવે રે.”
૧૫૪ જય૦ સન્યાસી ઇમ સીખવિ, ખિણમાહિ વનમેં ધાવે રે; કુમર ન દેખે ચોરને, રાતિ હુઈ ફિર આવે રે.
૧૫૫ જય૦
૧. ઓળખ્યો. ૨. બનાવીને-બનાવટ કરીને.
For Personal & Private Use Only
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
580
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૧૫૬ જય૦
૧પ૭ જય૦
૧૫૮ જય૦
૧૫૯ જય૦
૧૬૦ જય૦
આય કુમર પાસે કહે, જલાલતે કરવાલે રે; દારુણ ફરસી કર ધરી, લક્ષણ ચોર સંભારે રે. ‘ઉઠ પુરુષ માહાબલિ, હિવઈ તુઝ દાલિદ્ર ભંજૂ રે; મૂજ પૂઠે નીરભય ચલે, જિમ તુઝ મન હૂ રંગુ રે’. કુમર ખડગ નિજ કર ગ્રહ્યો, સયલ હથિઆર સંભાલે રે; ઉદ્યો કેસરી સીંઘ , નિજ કારજ મન ચાહે રે. સીંઘનાદ કરી કલકલિ, પગ દાદ રીધમ ચાલે રે; આગે ચોર કુમર પાછે રે, ધનવંત ઘેહ સંભાલે રે. તુરત નગર પહુતા બેહુ, એક ઇસ્વર ઘર દેખિ રે; ખાત્ર ખણ્યો નિર્ભય તિહાં, ધન કાઢયો બહુ પેખિ રે. કાઢિ પેટિ ધન ભરી, ધૂરત પાપિ ચોરે રે; સર્વ ભલાઈઓ કુમારને, આપ વલિ બલ ફોરે રે. જાય ઘરમસાલા જિહાં, સૂતા મલિ ભીખારી રે; દેઈ ઠોકર તે જગાવિયા, “ઉઠઓ દિલ ધન ભારી રે.” ભિક્ષાચર આગઈ કરી, જિહાં કુમાર તિહાં આવે રે; તણિ માથઈ પેટિ ધરી, ચાલ્યો લેઈ સૂહાવઈ રે. હાકો હાકિ કરે ઘણો, મૂખ બોલે બલ ધારી રે;
જો મૂજ મૂખ કોઈ આવસે, સોઈ સૂર નિરધારી રે. ચિંતે કુમર “હા હણું, તો ઈણ ઠામ ના પાવે રે; કિણ કારણ એ ધન હરે?, દેખે કિહાં લે જાવૈ રે?. કાઢિ ખડગ મારુ જીહાં, તો છલ ભેદ કહાવે રે; સૂર છલે મારે નહૈ, મારેસી ખત્રિ-દાવે રે.
૧૬૧ ૩૦
૧૬૨ જય૦
૧૬૩ જય૦
૧૬૪ જય૦
૧૬૫ જય૦
૧૬૬ જય૦
૧. ધનવંત.
For Personal & Private Use Only
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
581
૧૬૭ જય૦
૧૬૮ જય૦
૧૬૯ જય૦
૧૭૦ જય૦
૧૭૧ જય૦
દેખે ધન કેતો હર્યો?, કિણ ઠામ લેઈ જાવૈ રે?; ચરિત નવા કેતા કરે?, મારી પછે બોલાઈ રે.” નગર તજિ બાહિર ગયા, થાકો બહુ ધન ભારિ રે; રાત પાછલિ પુર-વને, સાસ લિયો ઉતારે રે. ચોર કહે “સૂઈ રહો, રાતિ ઘણિ હવે દિસે રે; પુરષ મજૂર સહુ સૂતા, મૂકિ ભારઓ સિસૈ રે. જાણે ચોર કુમર હર્.” કુમર તાકે “ચોર ઢાહુ રે; સંકા કપટ ર(સ)હિત બેઠું, સૂતા છલબલ બેહુ રે. ઉઠે ચોર ખડગ લિયે, સહુ મજૂર ભાઈ મારે રે; કુમાર ઠામ તજિ મુલગો, અવર વૃક્ષતલિ ધાવે રે. દુષ્ટ ચોર તે નર હણી, કુમર ઠામ તિહાં આવે રે;
જાણ્યો કુમરઈ અણિ હવે, હાકિ ચોર બોલાવે રે. કવિતઃ
માન દાન અવસરે અવસર હોત વિદ્યા બલ; અવસર રિપૂ ગજિયે રાય રંજીયે અવસર છલ; અવસર મીઠે વયણ સયણ અવસર સુખદાઈ, અવસર ભોજન મિત ધન અવસર કહિ નાઇ; અપણે અપણે જગતમે અવસર કામ ન આવે છે, કહિ માન વિના અવસરી જલધિ તૂઠો કો ન સૂતાવે. દુષ્ટગ્રહા! પાપિઅરેડ, બહોત દિવસ પુર લુટ્યો રે; પાપ પહુચે હિવે તારો, કિહાં જાઈસ છુટો રે?. હું ખત્રી તોને હણ, હવે આપ તુ સંબા રે; હાક વચને બંધ છુટા, ચોર ખડગ તવ સાહે રે.
૧૭૨ જય૦
૧૭૩
૧૭૪ જય૦
૧૭પ જય૦
૧. સંભાળી લે.
For Personal & Private Use Only
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
582
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
૧૭૬ જય૦
૧૭૭ જય૦
૧૭૮ જય૦
૧૭૯ જય૦
૧૮૦ જય૦
કુમર છછોડો સાહસી, કાઢિ ખડગ તવ ધાયો રે; એક ઘાય બેહું પગ ઝડ્યા, ચોર સબલથી ઘાયલ રે. ચોર પ્રાણ જાયઈ નહિઈ, ‘તુ કુણ જિણ હું પાડ્યો રે?'; રાજકુમર હું સંભલે, સિહે ગઈદ પછાડ્યો રે. ચોર કહે તવ કુમરને, “ધન પુરુષ અવધારી રે; પાપ પહુંચઈ હિવઈ માહરો, સાંભલ વાત હમારી રે. ચકૂ હણ્યો તિમ તરુ પડે, તિમ હું તઈ હિવઇ પાડયો રે; રાજપુરુષ વિણ કુંણ હણે?, એક ઘાવ નિરધાડ્યો રે. ખડગ લેહિ તૂ માહરો, હું તોહ બલવંતો રે; નામ ભૂજંગમ પરગડો, ફરતો નગર ‘દલતો રે. લાખ પુરુષને નિરદલ્યા, તે માર્યો એકલેઇ રે; ખય પાપિ હોઈ ધરમ જય, સૂર તકે જડ જે ઝેલે રે. લેઈ ખડગ મસાણમે, વડ-તલ સબદ કરે ઈ રે; વિવર તિહાં મુઝ બઈનડી, તુઝને તુરત વોઈ રે. ભોમિ-ઘરે સુંદરી રહઈ, વિરમતિ ગુણવંતિ રે; તે પરણિ ધન સંગ્રહેઇ, રહિજ્યો જોડિ નિયંતિ રે.” ઈમ કહિ ચોર મુઓ તિહાં, નિજ કરણિ ફલ પાવઈ રે; ચોર ખડગ કુમર લિઉં, તિણ મસાણ વડ આવે રે. વડતલી આઈ સબદ કિઓ, વિવર બાર તિહાં ખોલે રે; વિરમતિ આવિ તિહાં, દિઠો કુંમર ના બોલિ રે. કુમર કોઈ “સૂણ સુંદરી!, મૈ તુઝ બંધવ માર્યો રે; લેઈ નિસાણિ ખડગકિ, સકલ નગર દુખ વાર્યો રે.”
૧૮૧ જય૦
૧૮૨ જય૦
૧૮૩ જય૦
૧૮૪ જય૦
૧૮૫ જય૦
૧૮૬ જય૦
૧. પ્રસિદ્ધ. ૨. ભાંગતો. ૩. ક્ષય.
For Personal & Private Use Only
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
583
વજ સમાન વચન સૂણિ, વિરમતિ વિલખાણિ રે; મૂખ મિઠિ હિમૈઈ દોપડી, બોલે અમૃત વાણિ રે.
૧૮૭ જય૦
દૂહાં.
૧૮૮
૧૮૯
૧૯૦
૧૯૧
ધૂતા હોઈ સલખણા, અસતિ હોઈ સલજ; ખારા પાણિ સિઅલા, બહુ ફલા અકજ. મિઠાં બોલા માણસા, કેમ પતિજણ જાઈ?; નિલકંઠ મધુરો લવે, સરસ ભોયંગમ ખાઈ. દુજણ ખિરકો મિલણ, કહત વાત દોઈ વિન; કહા ભવા ઉપર મિલ્યા, ભિતર કાપે તિન. હાર હસ્યા તો ક્યા ભયા?, હિઆ કસૂધા જાહ;
આવેડિ “વિમણો નમઇ, હિરણા મારતા. વિરમતિ કહે કુમરને, ‘હુ હિવૈ દાસ તિહારી રે; ભલો કિઓ બંધવ હણ્યો, તુ સાહિબ હું નારિ રે'. હાથ ઝાલીને લે ચલિ, ભૂમી ઘરે તિણવારે રે; ખડગ ઉઘાડે તિહાં ગયો, કુમર આપ હંસીઆરી રે. પલીંગ વીછાઓ અતિ ભલો, તિહાં કુમરને રાખ્યો રે; આપ ગઈ ઊપર તબૈ, કુમરજી મનસૂ ભાખે રે. દુષ્ટ ચોર મેં મારીઓ, સો એહનો વર ભાઈ રે; જો ગાફિલ હું અહી રહ્યો, તો મૂઝનઈ મારે ધાઈ રે.
૧૯૨ જય૦
૧૯૩ જય૦
૧૯૪ જય૦
૧૯૫ જય૦
દૂહાઃ
છલ-બલ જે સાહસ ધરે, બહું મતિમંત સચિવ; તે પૈસે પરમંદરે, બિજો ખોવઈ જિવ.
૧૯૬
૧. ધૂર્ત લોકો. ૨. શીતલ. ૩. મોર. ૪. આખેટક=શિકારી. ૫. બમણો. ૬. શત્રુના ઘરમાં.
For Personal & Private Use Only
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
584
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૧૯૭
રાજાઘરમે ચોરઘર, રહિયે રીપુઘર જોય; બહાં વિશ્વાસ ન કિજિયે, પ્રાણહરણ હાં હોઈ. ચંદણ લેવા એ ગઈ, કુડ-કપટ ધરનાર; નારી વચન જે કરે, તે બૂડે સંસાર. માયા-સાહસ-લોભ બહું, મૂરખ જૂટ અસોચ; નિરદય દુષણ નારીના, સહજે નિચ આલોચ.
૧૯૮
૧૯૯
૨૦૦ જય૦
૨૦૧ જય૦
૨૦૨ જય૦
ઢાલ :
કુમર આપ મતિ ચિંતવિ, પલિંગ તજિ જાઈ દુરે રે; તબે સલા તિહાં ખડહડિ, પડિ પલિંગ તબ ચુરે રે. તવ બોલિ સા ભામની, “પાપિ સૂતો મૂઓ રે; મુઝ બંધવ મારી સૂવે, તેહનો એ ફલ હુઓ રે'. કુમર તબે હાકઈ નારી, સિહ ગુફા જિમ બોલઈ રે; પરછ-છઠિ જાગઇ જિકે, આપ છઠિ કિમ ડોલઈ રે?. કાડી ખડગ તેહને ઘર્યો, ચોટિ ઝાલિ પછાડઈ રે; પાપિષ્ટી! તુઝને હણુ, સૂર-નર કુણ મઝ પાડે રે?.” નાક કાટિ ચોટિ ગ્રહિ, કુમરે બાહિર કાઢી રે; ભોમિ ગુફા ઢાંકિ કરી, લે ચાલ્યો ગાઢિ માધિ રે. કુમર નગરમે આવિઓ, દેખઈ પુરજિન લોઈ રે;
“ધન-ધન” એ સહુ કહે, રાજા દેઈ વધાઈ રે. કવિતઃ
ઝલહલ લે કરી ખગ, રામ એકલ અતુલિબલ, બંધુ એક પિતા સેન સન્ન રાવણ;
૨૦૩ જય૦
૨૦૪ જય૦
૨૦૫ જય૦
૧. શિલા.
For Personal & Private Use Only
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
585
૨૦૭ જય૦
૨૦૮ જય૦
સાયર જલ લંકા ગઢ રણ ચુક સકલ રાક્ષસ સિંધારે, ગ્રસે રાહુ વિણ દેહ સૂર સસી કહો કવણ વિચારે?; રથ ચક્ર એક સારથી અપંગુતાઈ સુર ગાઈ મયણા, ખોટઓ કહિ માન જિનહિ સાહસ ધર્યો નિરિ સિધિ કાહા બલ વયણ. ૨૦૬ રાજસૂભા લે ગયો, રાજાનેઈ પગ લાગઇ રે; સકલ સૂભા જય-જય કરે, સૂર સૂભટ બલ જાગઈ રે. કુમર કહે “સામિ. સૂણો, ચોર હણ્યો નિસ જોઈ રે; એ બેહિન તેહનિ ગ્રહો, સો દેખો પુર ધાઈ રે.” રાજા રાજસૂભા લેઈ, દેખો ચોર-સરીરો રે; ગુફ દેખાઈ ધન લઈ, નિજ ઘરી આઉ ધિરો રે.
૨૦૯ જય૦ સહુ સંભાલિ ધન દઉં, નગર લોક સહું બોલાઈ રે; નગર-કષ્ટ ટાલ્યો ઘણો, કુમર ગ્રીહિ ભલાઈ રે.
૨૧૦ જય૦ સેવા તરુ સહકારનિ, કુસુમ છાંટ ફલ હોઈ રે; જે અબલ તરુ સેવિયાં, ત્રિéમાટે એક ન હોય રે. ૨૧૧ જય૦ ઉતમ સંગતિ સૂખ લહે, ગુણ સંપતિ અભિરામ રે; પારસ સંગતિ લોહ, જિમ પાર્લે કંચન નામ રે.
૨૧૨ જય૦
For Personal & Private Use Only
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
586
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
દૂહા
૨૧૩
૨૧૪
રાજા મન આણંદિઉં, ઉતમ પુરુષ નિહાલ; નિજ પુત્રી દિધિ તિહાં, કમલસેના સંભાર. પરણાવિ અતિ ઓછવે, નિજ કુમરી ભૂપાલ; મનવંછિત દેઈ ડાઈચો, મોટી રીત સંભાલી. ગામ સાહસ દસસહસ હય, સો ગજ ધન ભંડાર; રથ બહુવિધ દિયા, પરણે રાજકુમાર. દેવતણા સૂખ ભોગવે, નરપતિ ઘરે સૂખ વૃંદ; અગડદત્ત નિજ પુન્ય કરે, દિન-દિન અધિક આનંદ. સિહગુફા સેવ્યા લહે, ભલ મોતિ ગજદંત; કુકર ઘર સેવા થકી, ચલકે ચમહ લહંત.
૨૧૫
૨૧૬
૨૧૭
ઢાલઃ ૭, મઈદિની વસંતમે.
ભુવનપાલ ભૂપતિ ઘરે જી, કુમર કરે કિલોલ; મદનમંજરી મનિ વસે છે, કામ દહે જબ બોલ.
૨૧૮ સંજોગી કુરમર તિહાં રહે છે, જિમ તિમ નારી લીલ સાથ. આંકણી. ઈણ અવસર એક સુંદરી જી, આવિ કુમારને પાસિ; આદર દેઈ આસણ દિલ જી, એ ઉતમ ગુણ ભાસ. ૨૧૯ સંજોગી, કહો કિસ કારણ આવિયા જી?”, પુછે કુમર ઇસ્; તવ બોલિ સા સુંદરી જી, નેહ વચન સુખદાઇ. ૨૨૦ સંજોગી, “મદનમંજરી કુઅરી જી, તિણ મૂંકિ તુમ પાસિ;
વિરહ સંદેસા દેણકુંજ, સંબલ કુમર ઉલાસ. ૨૨૧ સંજોગી, ૧. દાયજો દહેજ. ૨. કુતરાનું. ૩. ચામડુ.
For Personal & Private Use Only
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
587
“ખબર સૂણિ ગજ વિસ કિયઓ જી, ચોર હણ્યો બલવંત; તાસ બિહેન ‘ગ્રીહી ધન લિલ જી, ભૂપ ઉપસાઉ મહંત. ૨૨૨ સંજોગી, મન આણંદિ સબ સૂણિ જી, અબ મિલણા કબ હોઈ?; તુમ વિણ પ્રિતમ! હું હિવે જી, વિરહણ અતિ દુખ જોઈ. ૨૨૩ સંજોગી તે ખિણ તે દિન ઘડી છે, તે સંગ તે રંગ પિઊ!; પ્રિત મિલણ તે દેખણિ જી, ખિણ નાહિ વિસરે જીઉ. ૨૨૪ સંજોગી. તુમ વિણ પ્રિતમ! મઈ સહિ જી, નયણ ગમાયા રોઇ; મૂઝ હાથે છાલા પડ્યા છે, ચિર નિચોઈ નિચોઈ. ૨૨૫ સંજોગી પ્રિતમ! પ્રિત તો કિજીઈ છે, જેસી કેસ કરાય; કે કાલે કે ઉજલે જી, જબ તબ સરસું જાઈ.
૨૨૬ સંજોગી, જબ તે પ્રભતાં પરહરી જી, મઈ છોડ્યા સહ બોલ; ખાણા-પિણા-ખેલણા જી, કાજલ-તિલક-તંબોલ. ૨૨૭ સંજોગી, પ્રિતમ! પ્રિત ના કિજીઈ જી, કિણહિસું મન લાઈ; જેતા સૂખ સંજોગકા જી, તથિ ફરી દુખ હોઇ. ૨૨૮ સંજોગી, ચુઆ ચંદણ કુંકમા જી, કુસુમ સેજ ન સૂતાઈ; સહુ “સીગાર અંગાર છઇ જી, તેહ અગન દુખ મુલ.
૨૨૯ સંજોગી, તપ-જપ-સંજમ મતિ ભલિ જી, ગ્યાન-ધ્યાન-વ્રત નેમ; લાજ-કાજ કિરત ઘટઇજી, જો કિહાં લાગતિ પ્રેમ.” ૨૩૦ સંજોગી મદનમંજરી ઈમ કહ્યો છે, સરવે કહિઉ સંદેસ;' સંભલિ કુમર મન હુઉ જી, સબલ કરે અદેસ. ૨૩૧ સંજોગી કહે કુમર સુણ “સુંદરી! જી, કરજ્યો મૂઝ અરદાસ; એક ઘડી નવિ વિસરઈ જી, પણિ અવસર સુખવાસ. ૨૩૨ સંજોગી,
૧. વસ. ૨. પકડી. ૩. પ્રસાદ=કૃપા. ૪. ક્ષણ. ૫. શૃંગાર=શણગાર. ૬. વિચાર.
For Personal & Private Use Only
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
588
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
૨૩૩ સંજોગી,
કોઈક દિન ધિરજ ધરે જી, ચલતા લક્ષ્ય સાથ'; ઈમ કહિ નારી મોકલી જી, બોલ દિલ તસૂ હાથ. તિહાથિ નારી ગઈ તિસઈ જી, મદનમંજરી પાસ; કુમર દાસ છે તારો જી, ચાલતે સાથ સૂવાસ'. શ્રી સિવનિધાન વાચક જયો જી, તાસ સિસ સૂવિચાર; મહિમાસિહ કહે મુદા છે, એ પહિલો અધિકાર.
૨૩૪ સંજોગી,
૨૩૫ સંજોગી,
*
::
For Personal & Private Use Only
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
છૂટા
:
ઇણ અવસર માતા-પિતા કુમરતણા મન ખંત; પુત્ર વિરહ દુખિયા હુંઆ, ખિણ-ખિણ ઘરિ ઝૂત.
માત-પિતા અતિ જો કુપઇ, તો પણ અમૃત-બીંદ; ઉને પાણિ ઘર કિમ જલે?, અવિહડ નેહસું ફંદ.
મુક્યા માણસ દેખવા, કુમર કાજ બહુ દેસ; તેહ પુરષ તિહાં આવિયા, દીઠો કુમર સૂવેસ. કુમરઇ દેખ્યા નિજ પુરુષ, રોવંતો મિલિયો ધાય; સમાચાર સહું ઘરતણા જ, પુછે દુખ ભરાય.
માત-પિતા-ઘર-દેસના, કહિ પુરુષ સમાચાર; ‘ચાલતું કુમર ન ખિણ રહો, ઝુરઇ તુમ પરીવાર.’
કુમર ઊમાહ્યો ઘર ભણિ, લસકર સજ કરેઈ; માત-પિતા મિલવો સૂણિ, ચાલે ચત ધરેઇ.
ગાણાઃ
हर हरणा सर सारसां, जामो पत नरांह |
વિષ્ઠ યંતા મારું રહના, વિસઐ હેમુ આદ ।।૧।।
ગાણા
जणणी य जम्मभूमि यस्य मनि दाय ।
अभिनव प्रेम सजन जणाण गुठि पंचवि दुखेहइ मूचंति ॥२॥
આપ સજન હિવૈ કયો, હય-ગય-રથ-પરીવાર; કુમર રાયનઇ પુછવા, આવઇ એ ‘વીવહાર.
૧. બિંદુ. ૨. દોડીને. ૩. ચિત્ત. ૪. વ્યવહાર.
For Personal & Private Use Only
૨૩૬
૨૩૭
૨૩૮
૨૩૯
૨૪૦
૨૪૧
૨૪૨
589
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
590
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
૨૪૩
ઢાલઃ ૮, શ્રી જિન વદન નિવાસનિ - એહની. [ રાગઃ જયસિરિ.]
પુછઇ કુમર ચરણ નમિ, “મૂઝ ઘરિ માણસ આયો રે; દેહુ હુકમ ભૂપતિ! હિવે, હું નિજ તાત બોલાય રે.” ચાલઈ કુમર આણંદસું, વાત હુઈ પુરમાહિ રે; પુરષરતન જગિ પરગડો, દઈ આસિસ ઉછાયો રે. ૨૪૪ ચાલઇ, સૂણ ભૂપતિ હરખિત હુંઉ, કુમર તિહાં પહિરાવઈ રે; કરીય સઝાઈ ચલણેકિ, મૂખ ભાખે મુજ ભાવે રે. ૨૪૫ ચાલઈ નિજ કુંઅરી ગ્રહણે ભરી, સાથે ભૂપ ચલાવે રે; માત-પિતા મલિ “આવજ્યો', ઈમ કહિ કુમર વધાવે રે. ૨૪૬ ચાલઇ વિદા હુઆ રાજ-લોક ધિરે, ચલે નિસણ વજાઈ રે; નગર લોક દેઈ ભેટસો, ધન્ય પુરષ વરદાઈ રે. ૨૪૭ ચાલઇ, સર્વ સાથ આગઈ કિલ, આપ રહ્યો પુરમાહિ રે; દુત મુક્યો ઘર નારીનઈ, ખબર કરો નિજ બાહિરે. ૨૪૮ ચાલઈ મદનમંજરી ઘર ગયો, કુમરણો નર આગે રે; કહે “કુમર તુઝ કારણે, રથ ચઢિ ઓભો “માગઈ રે.” ૨૪૯ ચાલ. પહર એક રજનિ ગઈ, મદનમંજરી આઈ રે; બાહ ગ્રહિ કુમરઈ તિહાં, લેઈ નિજ રથ બUસારી રે. ૨૫૦ ચાલઇ, અસ્વ રતન તાક્યા તવે, ચાલ્યા વેગ ધરેઇ રે; આપ કટક આવિ મિલ્યો, છોડી નગર જસ લેઇ રે. ૨૫૧ ચાલઇ, કુમર ઉતાવળ કરે તિહા, ગમન નિસાણ વજાવે રે; ચાલ્યો કટક સજી સવઈ, નિરભય સુભટ સૂભાવે રે. ૨પર ચાલઇ,
૧. સજાવટ, તૈયારી. ૨. જવાની. ૩. ઘરેણાંથી. ૪. ઘરે. ૫. માર્ગમાં. ૬. દોડાવ્યા. ૭. સર્વ.
For Personal & Private Use Only
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
591
૨૫૩ ચાલઇ,
૨૫૪ ચાલઈ
૨૫૫ ચાલઇ,
૨૫૬ ચાલઇ,
૨૫૭ ચાલઈ
તુરત પ્રિયાણ સદા કરી, ભુપતિ સીમ છોડાવે રે; રાતિ સમઈ પટુતા સહુ, અટવિ મુખ મલિ ભાવઈ રે. રે રે લોક! સૂણી સવે, ઈણ અટવિ દુખ ભારી રે; ચોર-સિહ-ગજ-સાપનિ, કરજ્યો સહુ હંસિઆરી રે.” ઈમ સૂણિ સજ હુઆ સર્વે, સંબાવૈ હથિઆરો રે; મદનમંજરી રથમાહિ, તેણ રથ આય કુમારો રે. સિહનાદ કરી સૂબલિઆ, કેતકે મારગ આયા રે; "વિગત ચોર-પલિ તિહાં, સબલ ચોર ઉઠિ ધાયા રે. સીહનાદ કરી કલકલિ, કાઢિ ખડગ હથિઆર રે; એક વાર તુટિ ઘાયો, જૂધ મચિયો સંગ્રાઈ રે. સબલ ચોર દલ ધસમસ્યો, હાકોટાક પુકારઈ રે; રૂડ મૂડ લથબથ હુઆ, સૂરજ ઝડ-ઝડ મારઈ રે. કોલાહલ હલોલમે, ખબર નહિ અંધકારઈ રે; “મારી-મારી” બોલેઈ તિહી, કર્યો ધમલ હલકારે રે. કુમર કટક નાસે ગયો, સુર વિના કુણ થંભે રે;
ખત્રિ ખેતણ રણ તજઈ રે, મારાં કુલ જસ લોભે રે. દૂહાઃ
તિર-તુબક ચિહુ દિસિ ચલે, વિમરી જાહી જતા ચામ;
મર્દ કે મેદાનમઈ, કાયર કા ક્યા કામ?. તુંeઈ વરત આકાસ તઈ, કુણ સકે જડ ઝેલ?; સાધૂ સતિ અરી “સસૂરીમા, આણી-ઉપરીલા ખેલ.
૨૫૮ ચાલઈ
૨પ૯ ચાલઇ,
૨૬૦ ચાલઈ
૨૬૧
૨૬૨
૧. પ્રયાણ. ૨. સમારે=સજ્જ કરે. ૩. સબળ. ૪. કેટલોક. ૫. વિકટ. ૬. ક્ષત્રિય. ૭. મર્દના. ૮. શૂરવીરતા. ૩. અણી ઉપરના.
For Personal & Private Use Only
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
592
અતિ એક તિહાં ઠહરઈ, જિત કે મનમઇ સાચ; દેખણ હરઇ કિઉ સહે, દુસહ અગનિક આંચ.
એકે મરીવો મન વસિઇ, દુજિ જિય ન કોઈ; સામિ કામડુ સુરમા, પરઇ પતંગા હોઈ.
માર પડે દિસ હું દિસા, સાર ઝડે જિઉ ફૂલ; મર્દુૐ મેદાનમઇ, કાયર રહે ન મૂલ.
ખાડા ખયરા હાથ હૈ, કાયર વડે ન બોઝ; કામ પડિ ભડિજાહિ ગઇ, જિમ જંગલ કે રોઝ.
ધડતઇ સીસ ઉતારી, કે ડાલિ દેહું જવું ડેલ; સૂભટ નહિ ક્યો સંભરે?, ઘર-જાણે કા ખેલ.
ઉટ ન પકડઇ ૪કોટડી, સ્વામિ કામ કિ લાજ; ચોડઇ નિકસિ ચપેટ ઘઇ, જિમ તિતરકું બાજ.
સામી સારા ચ્યાર કરી, પરીહરી કાયર સઠિ; વાકે વિસમય ઉપને, તે ચ્યારે ચોસઠિ.
ઢાલઃ
આપ કટક ભાગો જાણિ, રથ ઉતરે કુમાર રે; પલિપતિસ્તું જઇ જૂડ્યો, બરસઇ બાણ દોધાર રે.
થાકો કુંમર માહારણો, તવે બુધ મન ધારી રે; મદનમંજરીને કહે, બાહિર બેઠિ સિણગારી રે. કરીય સિગાર અનોપમ, થિ મૂખ બઇઠી નારી રે; પલિપત્ત દેખિ તવઇ, ચૂકિ નજર વિકારી રે.
મદનમંજરી દેખનઇં, પલિપત્ત રણ વારઇ રે; કાઢિ ખડગ બહૂ બલ તવઇ, કુમર ચોરને મારઇ રે.
૧. ગરમી. ૨. ઝાડ પર. ૩. ઢેકું. ૪. કારાગૃહ.
For Personal & Private Use Only
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૨૬૩
૨૬૪
૨૬૫
૨૬૬
૨૬૭
૨૬૮
૨૬૯
૨૭૦ ચાલઇ૦
૨૭૧ ચાલઇ
૨૭૨ ચાલઇ
૨૭૩ ચાલઇ૦
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદન રાસ
593
મરતો પલિપતિ તિહાં તઈ, ન હણ્યો કુમાર! રે; મદનમંજરી હું માર્યો, બોઉ નારી સંસાર રે.'
૨૭૪ ચાલઇ, કવિરઃ
ઇન હિ નારી નચીફ એસ આગઇ નાગો કરી, તિન ભૂવનમાં નારદ મેલિ તિહાં હાસ વિવાહ પરી; વૃંદાવન નચિકે રાસમંડલ હરી રંગે, દયેત તાલ કંસાલ રાગ રંજિલે વિવાહ પરી; સૂર નાગલોક સવે નિરખ નારી ભૂલે પ્રચલ, કહિ માન સોઈ સોઇ જંગત ન રખ નારી તન-મન અટલ. ૨૭૫ ચાલઈ છલબલ કરી પલિપતઈ, માર્યો સબલ કુમાર રે; મદનમંજરી લેં ચલ્યો, રથ હાક્યો તિણવાર રે. ૨૭૬ ચાલઇ,
આપણ સાથ ના દેખઈ, હય-ગ-પથ-પરિવારો રે; નાસે ગયા કાયર કંડિ', કુમર ઉદાસ વિચારઈ રે. ૨૭૭ ચાલઇ ધરી સાહસ રથઉ એકલો, હાક્યા અસ્વરતન તુરતો રે; માહાદુષ્ટ વન સંઘતો, ગોકલ એક પહૂતો રે.
૨૭૮ ચાલઇ, સાસ લીઉ કુમ તિહાં, તિહાં દોઈ નર આવે રે; પૂછે “સૂભટ! કિહાં જામ્યો?' મધૂર વચન કહિ ભાવે રે. ૨૭૯ ચાલઈ “સુખપુર જાસ્યાં સહિ', કુમર કહે તિણ આગઈ રે; તે બોલ્યા તબ હમ સાથિ, આવા જો કહો લાગઈ રે'. ૨૮૦ ચાલઈ કુમર હુકમ સાથે હુંઓ, અવર લોક મીલિ આવઈ રે; તબઈ ચલાઉ રથ આગઇ, સહસ સિધી કહાવઈ રે. ૨૮૧ ચાલઈ
૧. ઉતારી નાખ્યો. ૨. સાહસ. ૩. સિદ્ધિ.
For Personal & Private Use Only
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
594
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
૨૮૨
૨૮૩
૨૮૪
૨૮૫
દૂહીઃ
સાથિ સબ મિલિ વીનવે, “સૂણ કુમર! અરદાસ; અટવિ કઠિણ માહા સબલ, નિબલ સાથ તુમ પાસ. ચોર ઈહાં અતિ દુષ્ટ બલ, દુર્બોધન ઈણ નામ; એકલ મલમાતો “માહા, સિહ સબલ ઇણ ઠામ. દૂષ્ટિવિષ એક સાપ હૈ, ઇતના ભય ઈણ મારગે; સાવચેત હોઈ ચાલજ્યો, નહિ ઢિલરો લાગિ. સુભટ સિવે ઇણ મારગઈ, વિગન હરતો જોઈ; બિજા પર્-પંખિ ઘણા, દુખદાયક ઈણ ઠાય.” ઢાલઃ ૯, જલાલીયાની [રાગ-વેરાડી.]
ભાખઈ રે કુમર માહાબલિ રે, “કાંઈ ભય મની ધરો કોઈ રે પંથિડા; સુખ રે સરીજા પામીઈ રે, કાંઈ કરતા કરે સો હોય રે પંથિડા. નિરભય રે ચાલો ઇણ મારગઈ રે, કાંઈ મનમે ધરજ્યો ધિર રે પંથિડા; ભજન રે કરજ્યો માહારાજનો રે, જિમ સુખ હોઈ સરીર રે પંથિડા. ૨૮૭ નિરભય. સાથિ રે સૂખિયા લિલસૂરે, કરતા બહૂ કિલોલ રે પંથિડા; દેખિલે રે સન્યાસી સીર જટા રે, કાંઈ ભસ્મ સરીર અમોલ રે પંથિડા. ૨૮૮ નિરભય૦ માથે રે ચકૂ ત્રિસૂલસૂં રે, કાંઈ સાથે બહુ પરીવાર રે પંથિડા; રાતા રે નયણ બિહામણા રે, કાંઈ લાલ વસ્ત્ર ન દંડ ધાર રે પંથિડા. ૨૮૯ નિરભય. છોટા રે પગ કર અતિ વડા રે, કાંઈ લખણ પુરા ચોર રે પંથિડા; ચાલે રે પવન બરાબરી રે, કાંઈ દુષ્ટ સરીર કઠોર રે પંથિડા. ૨૯૦ નિરભય૦ આવિ રે કુમર પાસે રહ્યો રે, કાંઈ બોલે મૂખ મધુરી વાણિ રે પંથિડા; હું પણ રે સંખપુર આવસ્યું રે, કાંઈ તિરથ કરવા જાણિ રે પંથિડા. ૨૯૧ નિરભય૦
૨૮૬
૧. મદોન્મત્ત. ૨. મોટો. ૩. વિદન. ૪. સર્જેલું. ૫. કર્તા=ભગવાન.
For Personal & Private Use Only
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
595
માહરે રે પાસે ધન-વાસણિ રે, કાંઈ દિધિ ધનવંત ધરમને કાજે રે પંથિડા; તે ધન રે રાખો રથ તુમે ચઢ્યા રે, જિમ સુખ વંછિત સાજ રે પંથિડા. ૨૯૨ નિરભય. દેઇ રે આસીસ સૂડામણિ રે, કાંઈ વાસણી રથ પાસે રે પંથિડા; કુમર રે જાણ્યો દુષ્ટ મહાબલી રે, રથ ખેડ્યો આગઈ સૂવિસાલ રે પંથિડા. ૨૯૩ નિરભય. આગઈ રે આઈ સન્યાસી કહે રે, “કાંઈ આણું મુંઝ ગોવલિ વિશ્રામ રે પંથિડા; સાથઈ રે કુમાર તિહાં રહો રે, કાંઈ કરુ પ્રાણાગતિ ઠામિ રે પંથિડા. ૨૯૪ નિરભય. ગોરસે રે તુરત તિહાં ઘણો રે, કાંઈ જાએ આણું તુમ કાજ રે પંથિડા; તા લગિ રે રહિજ્યો ઈણિ વને સુખિ રે, કાંઈ લોક રહ્યા ધરી લાજ રે પંથિડા. ૨૯૫ નિરભય.
૧. પૈસા ભરીને કમરે બાંધવાની કોથળી. ૨. મહેમાનગતિ.
નામને ના પાત્ર
For Personal & Private Use Only
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
596
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
૨૯૬
૨૯૭
૨૯૮
૨૯૯
૩૦૦
દૂહાઃ
કુમર તિવારે તિહાં રહિ, હઠ કરી રાખ્યો સાથ; સન્યાસી આવી કહે, “હમ તુમ અવિહડ સાથ. ચામાસો પહેલો કિલ, ઈણ ગોકલ હમ સામ; તિણ ગોરસ પ્રહણ ભણી, દેત્યે સહુ હમ નામ.” કુમર કહે “હું રાજપુત્ર, તુ ભિખાચર આપ; તુમ ભોજન કલાઈ નહિ, મ કરીસ ઘણો સંતાપ'. તો પણ સન્યાસિ ગયો, લાયો ગોરસ મેલ; દુધ-દહિ ભાંડા ભર્યા, હલાહલ વિષ ઘોલ. કુમારે લીધો હઠ ઘણઈ, ધાયા સાથથિ તામ;
આપસે નિવારઈ કુમર, “મતિ પિવો વિષ ઠામ'. ઢાલઃ ૧૦, પ્રાણ પિઆરાજ્યે તજિ - એહની. [અથવા સિમંધર સ્વામી ઉપદિશે-એ દેશી.]
સાથિ સબ ગોરસ લિઓ, વારઈ કુંમર મન ન માનઈ રે; પિધા પેટભરિ કરિ, પ્રાણ ગયા તિણ પાનઈ રે. પદઈખાધું પૂન્ય પુરષ ચરિ, પગ-પગિ સુખ-દુખ પામઈ રે; કરમ પરીક્ષા એ સહિ, જો ફિરે વિષ મિઠારેમે રે. વાટ વટાઊ સાથિયા, ચેતન રહિત સરીરો રે; દેખી કુમર ચઢિયો રથે, ચાલ્યો સાહસ ધિરો રે. તિણિ અવસર સર વરસતો, હાથિ ગ્રહિ કરવાલો રે; સન્યાસિ મારણ ભણિ, ઘાયો કાલકરાલો રે.
૩૦૧
૩૦૨ દઈ
૩૦૩ દઈ
૩૦૪ દઇ
૧. પહેલા. ૨. મહેમાન. ૩. વાસણો. ૪. પીવાથી. ૫. દેખો=જુઓ. ૬. ચરિત્ર. ૭. વિકરાલ.
For Personal & Private Use Only
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસા
597
૩૦૫ દઈ.
૩૦૬ દઈ
૩૦૭ દઈ
૩૦૮ દઇ.
૩૦૯ દઈ
ઉઠિઓ કુમર ખડગ રહી, કેહરી જિમ ગજ દેખિ રે; સહસ સારિખો એકલો, ઝૂઝે પ્રબલ વિસેખિ રે.
એક ઘાવ ઢાહિઉ તવઈ, દુર્ણોધન સન્યાસી રે; વઘાયે પરબત જિમ, દુષ્ટ ચોર અવ નાસિ રે. મરતો બોલે કુમરને, “લાખ જોધ હું એકલો રે; કિણે ન માર્યો તે હણ્યો, અદભુત તાહરી ટેકો રે. એક વચન સૂણિ માહરો, પર્બત વાગે પાસે રે; દોઈ નદિ વિચે દેવલે, તિહાં તું જાઈ પ્રકાસૈ રે. તિણ દેવલ પસ્યમ દીસે, સિલા સબલ વલ પેલિ રે; તું પઈસિ નિરભય તિહાં, તિહાં મુઝ નારી અકેલી રે. બહુ ધન નારી સંગ્રહે, જોવન ગુણ-મણિ ખાણી રે; નામે જયશ્રી અતિ વિનય, રુપે રંભા સમાણિ રે. મૂઝ જિવિત થોડી હીયેં, દાગ દેઇ મુઝ જાઈ રે; ઈમ કહિ ચોર તુરત મૂઓ, કુમરઇ દાગ્યો ધાઈ રે. રથ ચઢિ તિણિ દેવલ ગયો, ખોલ્યો બારણો કયારે રે; દેખ્યો ધન સુંદર નારી, દૂર્ણ મિલિ સૂવિકારે રે. ચોર-નારી કહે “સ્વામિજી!', મધુરી કોકિલ-વાણિ રે;
એ ધન હું પણ તાહરી રે, તુ મૂંઝ જીવન “પ્રાણિ રે.” હાવ-ભાવ વિભ્રમ કરી, રંજ્યો કુમર તિવારે રે; મદનમંજરી કુમરને, અવલે હાથે મારે રે. “નિલજ! મૈ તુઝ કારણે રે, માત-પિતા-સખી છોડી રે; દેશ-નગર નિજ ઘરધણી, તિરસું માયા ત્રોડી રે.
૩૧૦ દઈ
૩૧૧ દઈ
૩૧૨ દઈ
૩૧૩ દઇ
૩૧૪ દઈ
૩૧૫ દઈ
૧. સિંહ. ૨. યુદ્ધ કરે. ૩. વિશેષ રીતે. ૪. યોદ્ધા. ૫. ડાબી બાજુ. ૬. દાહ. ૭. દાહ દીધો. ૮. પ્રાણ. ૯. નિર્લજ્જ.
For Personal & Private Use Only
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
598
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૩૧૬ દઈ
૩૧૭ દઈ.
૩૧૮ દઈ.
૩૧૯ દઇ.
૩૨૦ દઈ
અવર નાર તું કિમ ગ્રહઈ?', તબ લાજે સૂકુમારો રે; બહું ધન નારિ તિહાં તજિ, રથ ચઢિ ચલ્યો સવારો રે. અટવિ અનુકૂમાં લંઘતાં, કોલાહલ વલિ ઊઠઈ રે; ઘણા જીવ નાઠા આવે, મયમત્ત મયગલ પૂઠે રે. ધવલ મેઘ જિમ ધાવતો, મદઝરતો તરુ "ઢાહે રે; કુમરે દીઠો આવતો, વન પ્રાણિ તન ગાહે રે. મદનમંજરી ભય ધરાઈ, કુમર કહે “મત બોલે રે; દેખિ માહાગજ વસિ કરું, જે અટવિ બલ ડોલે રે.” જિમ પહિલો ગજ વસિ કીયો, એ પણી તિમ વસિ આણે રે; રથ બેસી આગઈ ચાલે, દેખ્યો સિંહ વિનાણે રે. મારગ વિચિ બેઠો ધસી, કેસરી બંધ કરાલો રે; કુંડલ પુવિ રસે રે, મુખ ફાટો અસરાલે રે. જિભ કાઢિ યમ-દઢ જસી, તિખિ ડોઢ ડરાવે રે; નિર્ભય ઘાલિ નલિ ઘુમાવે, દેખિ કુમરને ધાવે રે. કુમર ભૂજા લપેટને, દોડિ સીહ-મુખ ઘાલે રે; ડટિણ હાથ કટારીયે, ઘાવ નિસંક સંભાલે રે. ગાઢ પ્રહાર હણ્યો તિહાં, ધરણિ પડ્યો ઘૂસકારી રે; રથ ચઢિ કુમર ચલ્યો, વલિ સહસ સૂભટ અસવારો રે. લંઘઈ કુમર માહા રણ, તિહાં ભૂજંગમ અતિ ઘોર રે; કાજલ-ભમર જિસો કાલો, ફણમણિ કિરણ કઠોરો રે. રક્તનયન દોઊ જિભચું, ધમધમાય બહુ “સાસો રે; મુખ પસારી મારગ રહિલ, પરીખ કાલ નિવાસો રે.
૩૨૧ દઈ
૩૨૨ દઇ.
૩૨૩ દઈ
૩૨૪ દઈ
૩૨૫ દઈ
૩૨૬ દઈ
૧. તોડતો. ૨. દાઢ. ૩. દક્ષિણ=જમણા. ૪. સર્પ. ૫. શ્વાસ.
For Personal & Private Use Only
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
599
૩૨૭ દઈ.
૩૨૮ દઈ
૩૨૯ દઈ.
૩૩૦ દઈ૦
૩૩૧ દઈ
મદનમંજરી દેખિને, ભય મન કંઈ “દિયા રે; લાગી કંટ કુમાર રે, નારી ચરીત નહી છેઠા રે. નારી સંતોષિ ઉતર્યો, સાપ પાસ તિહાં જાઈ રે; મુખ થંભ્યો મંત્રે કરી, ગારુડ જિમ ખેલાવઈ રે. નિર્વષ કરી પન્નગ તજ્યો, દાંત તોડી કરી દૂરઈ રે; રથ બેસી ચલ્યો તવે, નિજ મન આનંદપૂરે રે. અગડદત્તકુમરે તિહાં, અટવિ સંગટ ટાલ્યો રે; ચોર દાય-ગજ-કેસરી હણિ, પંથ સૂખઈ ચાલ્યો રે. અટવિ સંધિ દુખ ઘણે, સાહસ ધરમ પ્રમાણે રે; સંખનગર દીઠો તવે, આનંદ નયણસું જાણે રે. કુમરટક-નૃપસુંદરી, આગઈ પુહતિ આઈ રે; તિણ ભૂપતિ અટવિ મુખઇ, મૂક્યા સૂભટ સુભાવિ રે. પુરષ ભાઈ ભૂપતિ ભણિ, આગે દેઈ વધાઈ રે; સુણ સુંદર ભૂપતિ પિતા, આનંદ અંગ ન માઈ રે. સાથ સજિ નરપતિ, સબલ નિસાણ વજાવે રે; નગર સીંગાર્યો બહૂ પરે, હય-ગય-રથિ સજિ આગે રે. કુમારે દિઠો ભૂપતિ, લાગ્યો ચરણે ધાઈ રે; સૂત ભિડ્યો ભૂપતિ હિવે, વિરહ દુખ સબ જાઈ રે. દુખ ગયો સુખ ઉર્યો, માત-પિતા વિકસાઈ રે; સૂત દરસણ જગી દોહિલો, વલિ વિડ્યો મિલાઈ રે. માત-પિતા આદર કરી, સમાચાર પરદેસિ રે; પુછે “કિણવિધ કિહાં રહ્યા?, સુખ-દુખ સયણ સંદેસા રે.
૩૩૨ દઈ
૩૩૩ દઈ
૩૩૪ દઈ
૩૩૫ દઈ
૭ .
૩૩૬ દઈ
૩૩૭ દઈ
૧. દેહ. ૨. કંઠે. ૩. સંકટ. ૪. સાંભળીને.
For Personal & Private Use Only
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
600
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૩૩૮ દઇ.
જિમ હુંઆ તે તિમ કહ્યા, તિણ દિવસ લગિ વાત રે; માત-પિતા હરખ્યા હિયે, કરમ પરમ પરીખ્યા જાત રે. નગર લોક હરખિત હુઆ, પુરવ દોષ ખમાવે રે; કુમર કહે પુરલોકને, “તુમ ઉપગાર કહાવે રે.”
૩૩૯ દઈ.
For Personal & Private Use Only
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
601
દૂહીઃ
૩૪૦
૩૪૧
સજન મીલ્યા “વ્રત હુઈ, હરખ્યા સબ પુરલોઇ; રાજા-રાણિ-કુમર મલી, દિન-દિન આણંદ હોઈ. રાજલિલા સૂખ ભોગવે, પૂરવ પુન્ય પ્રમાણ; મનવંછિત સુખ સંપજે, જો સાહસ તો પ્રાણ. ઈણ અવસર આવ્યો તિહાં, માસ વસંત સૂરંગ; જિહાં કામિજન મન-નયણ, વંછિત ભોગ અભંગ. પુત્ર મિલણ મન ઉલસ્યો, મેલિ સકલ પરીવાર; ભોગ પુરુષ ભૂપતિ સહિત, અગડદત કુમાર.
૩૪૨
૩૪૩
૩૪૪
ઢાલઃ ૧૧, રામચંદ કે બાગી ચંપો મોરી રહ્યો સૂરી-એહની. રિગ ગોડી.]
રાજા મન આણંદ, સાથિ કુમર પરીવાર, રાજલોક સિંગાર, ખેલે સજાઈ ધારે; આવે વન મઝાર જિહાં, તરુવર ઘન છાયા, ફૂલ્યા અંબ-કદંબ, પરીમલ વાસ સવાયા. સેબલ વેતસ ખેર, પન્નસ-પલાસ વિરાજે, જામણિ-ઉંબર-પીલું, તબ નારંગ સૂછાજે; રક્તમાલ કણવિર, કુંટવૃક્ષ નમાલા, ચંદન-બદરી-અસોક-નાલેરી તરુ ડાલા.
૩૪૫ સોપારી-સાતૂર-દૂાખ-કરીર વિકાસા, નાગ-પુનાગ–પ્રિયંગુ, પાડલ સોહે માસા; કુંર મૂક તિલક અમોલ, નાગરવેલ સૂરંગી, શ્રીતમાલિ કિકેલિ, ચંપક મરુક અનંગી.
૩૪૬
૧. ધૃતિ. ૨. ફણસનું ઝાડ. ૩. નમેલા.
For Personal & Private Use Only
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
602
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
૩૪૭
૩૪૮
૩૪૯
સમવર્ણા મચકુંદ, કુસમ કેતકી જૂહી, રામ ચંપા રાયવેલી, જાય માલતિ મૅહિ; સંવંત્રી દેવદારુ, ચારોલિ મલયાગરી સરલ આંબલિ મલી, ચંબેલી સૂખ આગર. રાયસણી ગિરકીર્ણ, સિંદુવાર મંદાર, આઉલિ ટિંબર નીલ, આકુલ તરુ કયનાર; વંસ બકાયણ રુખ, મહુંયા નેફર વાસા, લીસોડા સકલાર, રોહિડા સૂમકાસા. "કોલ ચઢિ સહકાર, કૂહું કૂહું કરી કરી બોલઈ, કુસમ સૂવાસ અનેક, ગુંજત ભમરા ડોલે; સૂક બોલઈ જયકાર, મોર કિંગાર કરઈ રી, મલયાચલ કો પઉન, બાગ સ્વાસ ધરઈ રી. ઠામ-ઠામિ સર નીર, કમલ સૂવાસ વિલાસે, સારસ-હંસ-ચકોર, કેલ કરે તસ્ પાસે; ગયો સસીર બહું સિત, સબ વનરાય ફલિ રી, આયો માસ વસંત, દેખત સકલ લરી રી. ભૂપતિ લેઇ ગુલાલ, કુમર સહિત મલિ ખેલે, કેસરી સૂરભી ગુલાલ, ચૂઆ ચંદન ભલે; કંસમ અબિર કપૂર, મૃગમદ વાસ કુમકુમા, છોટે માહોમાહિ ભરી, પિચકા “સમસમા. તાલ-મૃદંગ-ઉપંગ, વીણા-વેણુ લીયઈ રી, વાજે ઉડફમૂહ ચંગ, અમૃતી સાજ કીયે રી; સર મમલ સૂરબાબ, જંત્ર પીનાક સર્જે રી. કિનરી રાગ સૂરંગ, ડંડારસ સૂગંજે રી.
૩૫૦
૩૫૧
ઉપર
૧. કોયલ. ૨. પવન. ૩. શિશિર ઋતુ. ૪. કસ્તુરી. ૫. સામો સામે. ૬. ડફલી. ૭. ડાંડિયારાસ.
For Personal & Private Use Only
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
603
૩૫૩
તાન-માન ધરી નાદ, મગન મન મોહે, કુસમ કેલિ ફલ લે, જલ ક્રીડા સૂખ સોહે; તાલી હાથોહાથી દેઈ, ધમાલ કહે રી, બોલઈ અમૃતવાણિ, ગુણિજન દાન લહે રી. કરી આનંદ વિનોદ, સારો દિઉસ તિહાં રી, સાંઝ સમે રાય આપ, આવઈ નગર તિહારી; અગડદત્ત સૂકુંભાર, આપણ સાજ કરે રી, આવે નગર મઝારી સહુ, જિણ આગે ધરઈ રી. સકલ લોક ઘરી આપ, પૃહતા કુદરતણા રી, મદનમંજરી સાથ લે, તિહાંથી ચલણા રી; રથી ઐસઈ જિણ કાલી, મદનમંજરી નારી, સાપ ડસી તતકાલ, સાંજ સમે અંધારી. માડયા કુમર ઉપાય, મંત્ર-જંત્ર બહુતેરા, ઇતને હુઈ અચેત, વિષ વ્યાપે અધકેરા; “મતિ બિહે મૂઝ પ્રાણ, સાપ ઉતારુ આજ',
૩૫૪
૩૫૫
૩૫૬
૩પ૭
‘હા હા કરીય પુકાર, “સર્પ ડસી હું કહી રી, ધસકિ પડે તિણવાર, કુમર ઉછંગ લહિ રી; ભાખે કુમર સુજાણ, મદનમંજરી કાજે, સીતલ હુઓ સરીર, દેખતા મૂરછાણિ. જિવ રહિત તબ જાણ, કુમર વિલાપ કરે રી,
હા હા દેવ! વિજોગ, નારી કાલ હરે રી; ‘ચંતામણિ સમ એહ, હાથથકી જૂ ગઈ રી', દેહ પછાડે ભૂમ, ધૂર્ણ સીસ જઈ રી.
૩૫૮
૧. દિવસ. ૨. ચિંતામણિ રત્ન.
For Personal & Private Use Only
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
604
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૩૫૯
રાજ રીધ કિણ કામ?, પ્રિતમ નારી વિના રી, ઈણિ કારણ પરદેશ, મેં દુખ સલ્લા ઘણા રી; ચોર-સી-ગજ સાખી, તિહાં મેં નિરભય આણી, હિવે રુઠો મુઝ દેવ, હું પણ પાપી પ્રાણી.” ઈમ 'નિસ્સય મન આણી, કુમરે “ચતા રચિ રી, કાસ્ટ આણી બહુ આપ, નારી તીહાં સીચિ રી; બલસ્પં નારી સાથ, વિદ્યાધર દોઈ ભાઈ, મહતુમય ગુણવંત સંઘ મીલ્યા તિહારી. દેખિ કુમર વિલાપ, પર-દુખ ભંજણ કામે, આયા ભૂપતિ પાસી, કુમર રહિઓ તિણઠામૈ;
૩૬૦
•••••....
૩૬૧
ગાડાઃ વિરલા જાણંતિ ગુણા, વિરલા પાલંતિ નિધણા નેતા; વિરલા પરકજકરા, પરદુખએ દુખિઆ વિરલા.
૩૬૨
દૂહાઃ
૩૬૩
કરણિ દેખ કપાસકી, જેસી તનકિ ધાર; દુખ સહે સીર આપણે, ઢાકે પરહ સરીરી. સુખ સંપતિ પ્રિતમ ઘણ્યા, મલિ-મલિ બેસે છાહ; સ્વારથ વિણ પાસે રહે, તે વિરલા કલિમાહિ. સજન વિરચે પરખાઈ, ઉતમ-જિન જે હૂંત; તેતા રાતા ના કરે, જેના વિરચિ કરંત.
૩૬૪
૩૬૫
૧. નિશ્ચય. ૨. ચિત્તા. ૩. મહાનતામય. ૪. કલિકાલમાં. ૫. જન
For Personal & Private Use Only
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
605
અગડદન રાસ
૩૬૬
૩૬૭
ગહિ ટેક સો ના તજે, જિ: ચાંચ જરી જાત; મીઠા કહા અંગારમઈ, તાહિ ચૂગત ચકોર. સજન સંપદ પાય કરી, સૂંઢ દુખીયા લોઇ; જો દુખીયાં દુખ ભંજિયે, તો ઉપગારી હોય. માન વિધાતા વિવરો, સૂખી ન કીર્ને લોગ; અણચાહત સંજોગ નિત્ત, ચાહત હોત વિજોગ. માન વિધાતા જગ મચ્યો, કાઢે આઠ રતન; સજન નારી રાગ જલ કવિ ધન પાવક અન્ન.
૩૬૮
૩૬૯
ઢાલ:
કહે વિદ્યાધર દોઈ, “કાંઈ કુમર દુખ ધારે?, પૈસે કાંઇ અગનિ?, મૂરખ કછુ ન વિચારે; નારી સર્પ વિષ દુરી, કરસ્યાં ખિણ ઇકમાહિ, ચિંતા ન કરી વિવેક, ધરી દેખો ઈણ ઠાંહી.” વિદ્યાધર જલ મંત્રી, જાંટિ નિર્વિષ નારી; ઉઠ ગયા તતકાલ, દેખે ચિતા સવારી; કુમર કહી સહું વાત, હરખિત વદન હિયા રી. વિદ્યાધર ઉપગાર, કરી આકાસ ગયા રી.
૩૭૦
૩૭૧
કવિરઃ
અદ્ભુત પંકજ વાસ કમલ કઈ કામિ નાવે, રયણાયર બહુ રણ આપ ભૂષણ ન કરાવે;
For Personal & Private Use Only
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
606
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
૩૭૨
૩૭૩
ચંદન સરવર નીર વૃક્ષફલ મેઘ વિચારીયે, કરત સૂર ઉદ્યોત એ સબ જગ ઉપગારી; કહિ માન લછિ સજન ઘરહિ આપ તુછ પરકજ્જ બહું, તિણી એક છોડિ સજન પુરષ અવર સમ કિજે ન કહું. ભાખે કુમાર તિવારઈ, “રજની અંધારી, પાસે દેવલ માઝી, ચાલો સુંદર નારી!;' દેવલ ગયો કુમાર, સુંદર તિહાં કરી રાખે, અગની કાજ ગયો કુમર, આપ નિજ નારીસૂ ભાખી. દૂરી થકી લેઈ આપ, જબ લગી કુમર આવે, દેવલમાહિ ઉદ્યોત, દેખિ મુખ વિલખાવે; આયો તબહિ કુમાર, વલિ તિહાં હુઓ અંધારો, આય પૂછઇ નિજ નારી, “કિસો ઉદ્યોત વિચારો?.” મદનમંજરી બોલ, બોલિ મધૂરી વાણી, પ્રીતમ! તુમ કરી આગિ, તસૂ ઝાલા ન પિછાણી'; કુમારે વાત માની સરલ, સહુ સમ આણે, પણિ સૂર-નર ઘર ઘાલે, નારી ચરીત ન જાણે. આણિ અગનિ તિવાર, આપે ફૂંકણ લાગો, ગોડા ભૂમિ લગાય, સિર નિચે કર આગે; મદનમંજરી હાથિ, ખડગ દીયો તિણી વેલા, ૧નગન ખડગ પડ્યો, ભૂમિ દિઠો કુમરે હેલા.
3७४
૩૭૫
૩૭૬
૧. નગ્નઃખુલી.
For Personal & Private Use Only
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
607
અગડદત્ત રાસ
૩૭૭
પૂછે ફિરીય કુમાર, ખડગ પડ્યો કિહાં નાગો?, માર્યો હૂંતો મૂઢ હોઈ, સચેતન જાગ્યો; તબ બોલિ તિહા નારી “તુમ મુખ દેખત ભૂલિ, ઓગલ્યો ખડગ પર, નેહ સીથલ અગ ભૂલી.” માન્યો સરલ કુમાર, ચ્યાર પુહર તિહાં જાગ્યો, મન ભય સંકા આણતો, જીવ પાયો માગો; રાતિ ગઈ સૂપ્રભાતિ, રાજપૂરષ સબ આયા, લે નિજ નારી સાથ, કુમર આનંદ સવાયા. આયો મહુલી મઝારી, રજની વાત સુભાષ્ટિ, માત-પિતા મિલી લીલ, રાજ કરે જગ સાખી; જિણને રાખે દેવ, મારી સકઈ નહીં કોઈ, વાલી વાકી હોઈ, જો જાગ વઈરી હોવે.
3७८
૩૭૯
For Personal & Private Use Only
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
608
દૂહા
:
કુમર સદા લીલા કરે, પરઘલ પુન્ય પંડૂર; મનવંછિત સૂખ ભૂપ-ઘરી, દિન-દિન વાધઇં નૂર. પરદેશી કેઇ આવીયા, અશ્વરતન બહુ લેઇ; રાજા ચરણ-કમલ નમી, આગે ભેટ કરેઇ.
હય–ગય–રથ વલ્લભ હુવે, સબલ રાજને કાજિ; અશ્વ લિયા રાજા તિહાં, દેખિ અદભુત સાજ.
અશ્વપરીક્ષા કારણે, રાજા આજ્ઞા લેઇ; અગડદત્ત ઘોડે ચઢયો, પુર બાહિર ફેરેઇ.
એક અશ્વ અતિ સુંદરુ, પેખિ ચઢીઉ કુમાર; તે વાકો–સિખ્યો હતો, લે ચાલ્યો અસવાર.
જિમ-જિમ ખાચે વાગ વલિ, તિમ-તિમ વેગ પવન; અટિવ દૂરે ગયો તુરત, થાકો કુમર-રતન.
વાગ મૂકિ ઘોડો રહ્યો, તાપસ આશ્રમ પાસિ; કુમર તિહાં ફિરતો ગયો, દેઠો જિન-આવાસ. ચારણમુનિ દીઠો તિહા, બહું મુનિવર પરીવાર; પગી લાગો બેઠો કુમર, ઉત્તમ કુલ આચાર.
ઢાલ ઃ ૧૨, ઉપસમ તરુછાયા તસૢ (૨સ) લિજે – એહની.
ચારણસમણ બહુ પરીવારે, ષમ-દમ ગુણ હિ ગંભીર જી; પંચમાહાવ્રતધર શ્રુતસાગર, મમતારહિત શરીર જી.
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
For Personal & Private Use Only
३८०
૩૮૧
૩૮૨
૩૮૩
૩૮૪
૩૮૫
૩૮૬
૩૮૭
મુનિવર-ચરણકમલ વંદિજૈ, લહિઇં ભવદુખ પાર જી; તારણ-તરણ જગત જોગીસર, નિરમલ ધરમ આધાર જી. ૩૮૯ મુનિવર૦
૧. વકૃશિક્ષિત. ૨. લગામ. ૩. જિનાલય.
३८८
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
વિસય-કસાય અંગ જિત મુનિવર, નખ્યત્રમાહિ ચંદ જી; જિમ તરુમાંહિ સુરુતરુ કહીઇ, દેવમાંહિ જિમ ઈંદ જી. ભવીયણ જીણ તિમર દીવાકર, ચ્યાર નાણ ધરે તેહ જી;
૩૯૧ મુનિવર૦
મુનીવર દેખે કુમર વદન છબિ, ભાખે ધરમ વિચાર જી; જલધર જિમ સમ-વિસમ ન જોવે, ઝરે અખંડિત ધાર જી. ૩૯૨ મુનિવર૦
૩૯૦ મુનિવર૦
૩૯૩ મુનિવર૦
૩૯૪ મુનિવર૦
૩૯૫ મુનિવર૦
સૂણિ દેશના કુમર આનંદે, વંદી પ્રભુના પાય જી; ધર્મલાભ દીધો તિહાં મુનિવર, તારણ-તરણ સહાય જી. વિનયવંત કરજોડિ મૂનિવર, ભાખે તિહાં કુમાર જી; ‘પ્રશ્ન કરુ સામિ! એક તુમને, મૂજ સંદેહ અપાર જી.’ લહિ આદેસ કુમર તબ બોલ્યો, ‘તુમ પાસે મુનિ પાંચ જી; જોવનવય સુંદર અતિ કોમલ, નવદક્ષત નિરવંચ જી. દેહ સૂખિ ઘર સૂખિ કિમ છોડઇ?, કુણ કારણ વૈરાગ જી?; તન-મન-ઇંદ્રી દમિ વ્રત લીધો, તે ભાખો મુઝ લાગ જી.’૩૯૬ મુનિવર૦ નાન પ્રમાણ લાભ બહુ જાણી, બોલે સાધુ મહંત જી; સાંભલિ સાહસીક રાજાસૂત, અગડદત્ત ગુણવંત જી. ઇણ દેસ અટવી વીચિ મોટી, ભીલસાલિ ગંભિર જી; ચમરી નામે તસ પતિ કહિઇં, ધરણીધર અતિ ધીર જી. ચમરી પાલિમાંહિ બલવંતજી, દેશ વિધંસે હાથ જી; ધરણીધર લખ જોધા તસકર, ધન લૂટે બહું સાથ જી. એક સમે કોઈ સૂભટ કુમર વર, હય-ગય-રથ-પરીવાર જી; મારગ આવંતો સાહસબલિ, પહુંતો પાલિ મઝાર જી.
૩૯૭ મુનિવર૦
૩૯૮ મુનિવર૦
૩૯૯ મુનિવર૦
૪૦૦ મુનિવર૦
૧. નવદીક્ષિત. ૨. જ્ઞાન. ૩. સાંભળે છે. ૪. વિધ્વંસ=નાશ કરે છે.
For Personal & Private Use Only
609
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
610
પદ્ઘિપતિ દિઠો તે લશકર, ધાયો સૂભટ સંજોડિ જી;
કુમર કટક હત-પ્રહત કરીઉ સબ, `ભાજ ગયા સબ છોડી જી. ૪૦૧ મુનિવર૦
આપ કુમર પગ માંડિ ઝૂઝે, તો પણિ છલે ન ચોર જી; તબ કુમરઇ નિજ બુધી વિચારી, વધ વવાહર કાજ જી. રથે બેઠી નિજ નારી બુલાઈ, કહિ “તેં કરીય સિંગાર જી’'; બેઠિ ઉઘાડે રથ-મૂખિ ઊપરી, જીમ જીપે રીપુ ભાર જી. નારી સિંગાર કરી રથી બેઠી, વદન ઉઘાડે આય જી; ધરણીધર પલિપતિ દીઠી, વિકલ હૂઁઓ સબલ જાય જી.
નારી સહિત એકાકી જાણી, મારણ પાંચે ધાય જી; ઇણિ સમૈ તસૢ નારી ડસી તિહાં, કાલે સાપસૂ ભાય જી.
૧. ભાગી ગયા.
નારી દરસ સૂર-નર જોગીસર, ભૂલિ પડે સંસાર જી; ચોર છોડી સંગ્રામ મગન તિહાં, મારે તુરત કુમાર જી. મારી ધરણધર પલ્લીપતિ, રથ ચઢિ ચલ્યો કુમાર જી; પુરષ પાંચ તેહના તે ભાઈ, આયા તિહાં તિવાર જી. દાંત પીસિ હથીયાર સબલ વહી, વધ વવાહર કાજ જી; ચાલ્યા રથ મારગ અતુલિબલ, પવનવેગ કરી ગાજ જી. પહુચિ સક્યા નહી મારગ પાંચે, સૂખઇ નગર તબ જાઈ જી; દીઠો કુમર સૂભટ બહું વીઢ્યો, પામે કોઈ ન દાય જી. નિજ બંધવ મૂઉ તિહાં દીઠી, સબલે બાણ પ્રહાર જી; રીસમેં ભરી પાંચે ધડધડતા, હાથ ઘસે બલ ધાર જી. રાતિ-દિવસ પાંચે છલ દેખે, હાથી ચઢે ન કુમાર જી; એક દિવસ વન માસ વસંતઇં, દીઠો વિણ પરીવાર જી.
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૪૦૨ મુનિવર૦
૪૦૩ મુનિવર૦
૪૦૪ મુનિવર૦
૪૦૫ મુનિવર૦
૪૦૬ મુનિવર૦
૪૦૭ મુનિવર૦
૪૦૮ મુનિવર૦
૪૦૯ મુનિવર૦
૪૧૦ મુનિવર૦
૪૧૧ મુનિવર૦
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
611
જીવ રહીત કુમ તિહા દીઠી, ચિતા રચે તસૂ કાજે જી; નારી વિના ઉપરી ધરી ચિતે, હવૈ કીજૈ નીજ તાત જી. ૪૧૨ મુનિવર૦ દીધી આગી ચિતા બહું દુખ ધરી, આપ જલણને થાય છે; તબ કોઈ વિદ્યાધર તિહાં આયા, રાખો કુમર બોલાય છે. ૪૧૩ મુનિવર૦ મંત્રજલે નારી ઓઠાડી, કરીયે ગયા ઉપગાર જી; વિષ્ણુ સ્વાસ્થ ઉપગાર માહાબલ, સ્વારથ સયલ સંસાર જી. ૪૧૪ મુનિવર૦ નારીસહિત કુમરે વન છોડ્યો, ગયા દેવલ નીસ પાસ જી; દેવલ નારી મૂકિ ચાલ્યો, આગિ કાજ સૂપ્રકાસ જી. ૪૧૫ મુનિવર૦ અંધારી નીશી કાઈ ન સૂઝે, કુમર ગયો તબ જાણી જી; પંચે બંધવ દેવલ પેઠા, મારણ છલિ અહિનાણ જી. ૪૧૬ મુનિવર૦ રોસભરી બંધ-વહ દુખ પિડા, પાંચે લે હથીયાર જી; કુમાર મારવા પરછન ખૂણે, ગયા દેવલ સૂવિચાર જી. ૪૧૭ મુનિવર૦ સંપુટમાહે "સથે દીવો, ખબરી કરણને કાજ જી; કુમર ગયો તબ દીપ ઉઘાડ્યો, લઘુ બંધવ રીપુરાજ જી. ૪૧૮ મુનિવર૦ તેણ નારી દીઠો લઘુ બંધવ, રુપે દેવકુમાર જી; રાગ ઉપનો નિચ નારીને, દેખે દૃષ્ટી વિકાર જી. ૪૧૯ મુનિવર૦ લઘુબંધવ પ્રતિ સા બોલિ, “હોઈસ મુઝ ભરતાર જી; હું તુઝ દાસી તું મુઝ સાહિબ”, વિધિ નારી વિચાર જી. ૪૨૦ મુનિવર૦ “સૂખ ભોગવસ્યાં આપણ બેઉ, હું નારી તું મૂઝ સ્વામી છે; અવર નારી જો મનમાહી આણી, તો તુઝ મારીસી ઠામ જી”. ૪૨૧ મુનિવર૦ લઘુબંધવ બોલે “સૂણી સુંદરી!, આપણ વિષમ સંજોગ જી; જઉ જાણે તુઝ પતી અતુલીબલ, તો મારે ધરી સોગ જી”. ૪૨૨ મુનિવર
૧. બળવા માટે તૈયાર થયો. ૨. જાગૃત કરી. ૩. અગ્નિ. ૪. ભાઈના વધના. ૫. સાથે.
For Personal & Private Use Only
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
612
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
તબ બોલી ભામીની રસરાતી, “હું મારું ભરતાર જી; તુઝ આગલી દેખતાં ઢાડું”, દીવો ઢાંક ગમાર જી. ૪૨૩ મુનિવર૦ ખિણિ ઈક તિહાં હિવ વિરચી નારી, રાચી દેખી ચોર છે; વયરણ હુઈ કુંમરને વાઘણ, નારીચરિત અઘોર જી. ૪૨૪ મુનિવર૦ દીવો ઢાંકિઉ કુમર પધાર્યો, પૂછે નારી કાજ જી; “કિસો ઉદ્યોત જુઓ મૂઝ પૂઠઇં?, કહિ સાચો તજિ લાજ જી”. ૪૨૫ મુનિવર૦ નારીચરીત ચતુર તવ બોલી, “પ્રીય! તુમ હાથે આગ જી; "ઝાલા પડછાંહિ તેઈ દેઉલી, તુમ પૂઠે જિણી લાજ જી.” ૪૨૬ મુનિવર૦ સાંજલિ ખડગ સૂપ્યો કુંમરે, નારી હાથ વિશ્વાસ જી; ફૂકે આગિ કુંમર સીસ નીચે, અંધારે ન પ્રકાસ જી. ૪૨૭ મુનિવર૦ કાઢિ ખડગ નારી હત્યારી, મૂકે કુમારને સીસ જી; ખડગ પડ્યો ચોર હણઉ અવઠાથે, તસ્ રાખે જગદીસ જી. ૪૨૮ મુનિવર૦ નારી ચરીત [દેખી] કરુણારસ, ઉઠિઉ ચોર તિવાર જી; અવહથ મારી નારી હાથે, ખડગ પડ્યો ભૂય ભાર જી. ૪૨૯ મુનિવર૦ પૂછે કુમર ખડગ નિજ દેખી, “કેમ પડ્યો? કહિ નાર! જી"; “ખડગ સબલ નીબલી હું સ્વામી!, તિણ પડ્યો નિરધાર છે”. ૪૩૦ મુનિવર૦ ખડગ ગ્રહિલ કુમારે નિજ હાથે, કવણ હણે સિરદાર જી; અગની તજી રાખ્યો અંધારો, જાગીઓ રાતિ કુમાર જી. ૪૩૧ મુનિવર૦ બંધવ પાંચે અનરથ દેખી, નારીચરીત અથાહ જી; માહોમાહિ મિલિ આલોચે, “તજીયે પાપ પ્રવાહ જી. ૪૩૨ મુનિવર૦ ઈણ કૂમરે નારીને કાજે, પહિલા દુખ સહિ લાખ જી; આપ કાય હોમતો રાખ્યો, વિદ્યાધર હમ સાખિ જી. ૪૩૩ મુનિવર.
૧. જ્વાલા. ૨. ડાબા હાથે. ૩. વિચારે.
For Personal & Private Use Only
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
વંછિત લિલ કરી ઇણ નારી, રાજકુમાર સૂપસાય જી; વિષ્ણુ અપરાધ હુઇ તરૂં વૈરણિ, દેખો નારી સૂભાય જી. આપણ ચોર કઠિન અતિ પાપી, વનવાસી ધન હીણ જી; તિણસ્સું રાગ ધર્યો ઇણ નારી, છોડી કુમરે કુલીણ જી’'.
દેવલ છોડ્યો તિણીવેલા, કુમર દેખી પરીહાર જી; બંધવ દુખ વિશાર્યો તતખિણ, નિજ કરણી ફલ સાર જી.
મારણ ભણી કુમરનેં આયા, તે જાણ્યા ઇણી નાર જી; નીજ પતિ વૈરી દુખ ના આણ્યો, ધિગ સંસાર અસાર જી. ૪૩૬ મુનિવર૦
એકેમના મિલી બંધવ પાંચે, ધર્મ જાણી સુખકાર જી; મુઝ પાસે એ પાંચે મૂનીવર, ભાવિ હૂંઆ અણગાર જી. નવદક્ષિત તિણી કારણિ મૂનિવર, પાંચે એહ પ્રધાન જી; સાધુ ગુણૅ જૂગત જોગેશ્વર, સંભલિ પ્રશ્ન નિદાન જી’.
૪૩૪ મુનિવર૦
For Personal & Private Use Only
૪૩૫ મુનિવર૦
૪૩૭ મુનિવર૦
૪૩૮ મુનિવર૦
૪૩૯ મુનિવર૦
613
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
614
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
દૂહીઃ
४४०
૪૪૩
અગડદત્ત સંભલિ ચરી, આપ વિચારે ચીતી; “એ મુઝ વિતક મુનિ કહિ, ધિગ મૂઝ નારી-પ્રીતી. એ ચોર મુઝ વયરી હંતા, બંધવ વૈર સંભારી; મૂઝ મારણ આયા થકા, વિરતા દેખી નારી.
૪૪૧ હું દેવલ જાગ્યો રયણ, ચોર સક્યા નહી મારી; એ પરંતર પાધરો, સમઝે સહું સંસાર.
૪૪૨ દ્રવ્ય જાગ્યો હુ તિહા, અમર હૃઓ તિણિ રાતી;
ભાવ ધરી જો જાગીયો, તો વંછિત બહું ભાંતિ.” ઢાલઃ ૧૩, ભમરાની. [અથવા મન ભમરાની.] શ્રી મુનિવર ભાષિત સૂણિ વયરાગિ રે, સાચો વિતક આપ કુમર વયરાગી રે;
......વયરાગી રે, નારીચરીત સંતાપ કુમર૦. ૪૪૪ ગહન ગાફિલ સાયર તરયા વયરાગી રે, તોલે મેર ગિરંદ કુમર૦; કુણ વેલૂં ગણતી કરે વયરાગી રે, થંભે પવન જોગેંદ કુમર૦. સેસનાગ જિમ વસિ કરે વયરાગી રે, વરતય ના ખવાર કુમર; જલમાંહિ ચરણ મીન લહે વયરાગી રે, પંખિ ગગનિ વિચારી કુમર૦. ૪૪૬ ઇતલા બોલ લહે ગુણી વરાગી રે, બુધિ કરી ઉપચાર કુમર; પણિ નારી ચરીતાંતણો વયાગી રે, કોઈ ન જાણે પાર કુમર૦. એક આંખિ રોવે સહી વાગી રે, બીજી આંખિ હસંત કુમર૦; કપટ દ્રોહ અહનિસી કરે વયરાગી રે, મૂઠો સાચ દાંત કુમર૦.
૪૪૫
४४७
४४८
૧. ચરિત્ર. ૨. યોગીન્દ્ર. ૩. દુઃખી.
For Personal & Private Use Only
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
615
૪૪૯
૪૫૩
કપટે વિષ ભક્ષણ કરે વયરાગી રે, મરશું ન તજે સૂભાવ કુમર૦; રાતિ અમૃતવેલડી વાગી રે, વિરતી કાલ ઉપાવ કુમાર. ખિણ રાચે વિરચે ખિણે વયરાગી રે, ખિણ હસી રોવે પ્રાણ કુમર૦; હીયે અવર મૂખી આરસી વયરાગી રે, કરે અવર મની જાણી કુમર૦. ૪૫૦ ચંચલ વિજલની પરે વયરાગી રે, ખિણ-ખિણ ફેરઈ રંગ કુમર; માત-તાત-સૂત-પતિ હણે વયરાગી રે, ચૂલણી દીરા તુછ રંગ કુમર૦. ૪૫૧ અનરર્થે ઘણો .... વયરાગી રે, રંગપતંગ કઠોર કુમર; સુધઈ મારગી ઢહડે વયરાગી રે, ગગન ચઢે બલ ફોર કુમર૦. ૪પર ફૂલ માલ દેખી ડરે વયરાગી રે, ધરે ઉસીસે સાપ કુમર; જંત્ર-મંત્ર કરતી રહે વયરાગી રે, કલંક અવર દે આપ કુમર૦. ૪૫૩ કારણિ કલહ કલેસનો વયરાગી રે, વિષવેલિ નિરયવાસ કુમર૦; નિજ સ્વારથ દીસી હોવૈ વયરાગી રે, રસ વિણ તજે નિરાશ કુમર૦. ૪૫૪ નારી કાજ કંદલ ઘણા વયરાગી રે, કીચક રાવણ જોઈ કુમર૦;
ખમણિ કારણ કૃષ્ણજી વયરાગી રે, મુંજ રાજ જિમ હોઈ કુમર૦. ૪૫૫ સોવનગુલિકા કારણે વયરાગી રે, હુંઆ અનરથ ઘણા કુમર૦; નરકે જાતા દીપ એ વયરાગી રે, સદગતિ ભાંજે ટેકા કુમર૦. ઉંદર દેખિ ખલભલે વયરાગી રે, વસીહે કેસરી સીંહ કુમર; નિજ સાહસ પાવક જલે વયરાગી રે, કાજ-અકાજ અબીહ કુમર૦. ૪૫૭ તાપસ જોગી તપ ટલે વયરાગી રે, દેખી નારી દેહ કુમર૦; જિમઈ સરવન ભીલડી વયરાગી રે, દેખિ ચાલ્યો તપ નેહ કુમર૦. ૪૫૮ અગડદત્ત મની ચીંતવે વયરાગી રે, હું પણિ બુધઈ હીણ કુમર; મદનમંજરી કારણે વયરાગી રે, કુલ ભંડ્યો બુધ હિણ કુમર૦. ૪૫૯
૪૫૬
૧. દીર્ઘ રાજા. ૨. ઝઘડા. ૩. વસકરે.
For Personal & Private Use Only
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
616
માન/મહિમાસિંહજી કૃતા
અપજસ લોકતણો તજી વયરાગી રે, લાજ વિવેક ન કીધ કુમર૦; તે મૂઝ મારણ તકે વયરાગી રે, મૂરખ હું વિષ પિધ કુમર૦ ૪૬૦ ધિગ-ધિગ એ સંસારને વયરાગી રે, કો કેહને નહિ સંગ કુમર; અથિર પ્રેમ ધરી નારીનો વયાગી રે, જેસો ૧રંગપતંગ કુમર૦. ૪૬૧ તન-ધન-જીવન-આઉખો વાયરાગી રે, માત-પિતા વેરાગ (પરિવાર) કુમર; અથિર એ સર્વ જીવને વયરાગી રે, ‘વિઘટે વારવાર કુમર૦. ૪૬૨ તો કિણિ કારણિ મીલૂ? વયરાગી રે, માત-પિતા ઘરી જાઈ કુમર૦; કાલ ગ્રહે રાખણ મને વયરાગી રે, કરીય ધર્મ ઉપાય કુમર૦. ૪૬૩ ઇંદ્રીય પરવસિ જીવડા વયરાગી રે, સૂખ જાણે સંસાર કુમર૦;
તસ્ ફલ દુરગતિ પાઇયઈ વયરાગી રે, સમષ્ટિ જીવ ઇણીવાર કુમર૦. ૪૬૪ અડિન્થઃ
ગાફિલ રહઈ તઈ વૈર કહો કિયઓ વણત તહે. યા માણસ કેસા મૂંજઉ રાગણ તહે; જાગી લાગી હરી નાઉ કહાં લૂગુ સોઈ હઈ?, પુરીહાં ચાકિ કે મૂઠ પર્યો મેદો હોત છે. ઘડી-ઘડી બાલ પૂકારી કહતા હૈ, બહુત ગઈહઈ આઉ અલપ હી રહત હે; સોનઈ કહા જગિ જપિ પિઉં રે, પરીયા ચલિ હૈ આજ કિ કાઢિ વટાઊ જીવ રે. કાલિ ફિરત હૈ નાલિયરણી દિન લોય રે, હણે રંક અરુ રાવ ગણે નહી કોઈ રે; યા દુનીયા બાજી દવાટ કોઈ બહે, પરીખે પાણિ પહેલિ પાલિ બંઘઈ તો ખૂભ છે.
૪૬૫
४६६
४६७
૧. પત્રંગનામના ઝાડનો રંગ. ૨. નાશ પામે.
For Personal & Private Use Only
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
617
અપ સિર દુખ પરવસી સહેગો, તૃષા ભૂખ પરવસી વિપતિ કહાં ગહેંગો; કર્મઉદય સંતાપ પાપ જબ હોઈ હૈ, પરિહા તબઈ માન ગુણ જાણ ન સરણઈ કોઈ હઈ.
૪૬૮ દેવલિ હું જાગ્યો નીસી વયરાગી રે, રાખિલ જીવિત આપ કુમાર; તો હિવ સાચી જાગિસ્યો વયાગી રે, છોડિ રાજ સંતાપ' કુમર૦. ૪૬૯ તિણિ વેલા મૂનિસ્ કહે વયરાગી રે, “ઘો મુઝ સંજમભાર’ કુમર૦; મુનિ દિધિ દિક્ષા તિહાં વયરાગી રે, કુમર હુઉ અણગાર કુમર૦. ૪૭૦ પાલિ મારગ સાધુનો વયરાગી રે, તપ-જપ-સંજમ લિલ કુમર; વિનય મૂલ ચારીત ધરી વયરાગી રે, પામી સદગત લીલ કુમર૦. ૪૭૧ ધન-ધન સાધુ મહાવતિ વયરાગી રે, અગડદત્ત અણગાર કુમાર; ઝૂક્યો પણિ બૂક્યો સહિ વયરાગી રે, સોઈ પામ્યો સુખસાર કુમર૦. ૪૭૨
For Personal & Private Use Only
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
618
ઢાલ ઃ ૧૪, રાગ-ધન્યાસી, ગીતા છંદ.
ધન-ધન મુનિવર ગાઇયઇ, તારણતર[ણ] જિહાજ, ઉત્તમ સદગુરુ દાખીયો પામ્યો સદ્ગતિ રાજ; પામીયો સદગતિ સાધૂ મારગ પાલિ સૂધો જિન કહ્યો, જાગીજ્યો મન સુધી ભાવ નિરમલ ધરમ અવિચલ સરદહો; શ્રી અગડદત્ત કુમારી રીષિવર તાસુ ચરીત સૂધ્યાઇયઇ, કર જોડિ મહિમસિંહ પ્રભણે સાધુના ગુણ ગાઈયે.
શ્રી જિનવર નિજ મૂખિ કહે ધરમહ ચ્યાર પ્રકાર, દાન-શીયલ-તપ-ભાવના જે એણિ તરીયે સંસાર; સંસાર દુખ ભંડાર તરીયે શુધ કરીયે આતમા, ગતિ ચ્યાર ભ્રમણ નિવાર્યો તપતિ મરણના દુખ નવિ સમા; જિમ અગડદત્ત કુમાર ચેત્યો તજિ પ્રમાદ સૂજસ લડે, કરી ધર્મ અવીચલ સૂખ પામઇ શ્રી જિનવર નિજ મૂખિ કહે.
શ્રી ખરતરગછ રાજિયો જુગવર જિનસિંહ પાટ, અવિચલ તખત વખત વલિ સોહે મુનિવર થાટ; સોહે ભવીય મોઢે સુધ આગમ આગલા, ગુરુરાજ શ્રી જીનરાજસૂરી ગુરુ દિનપ્રતે ચઢતિ કલા; તસૢ રાજ ભવિયણ કાજી હિતકરી એ પ્રબંધસૂ જાગીજીયો, મુનિ માન પભણે સુખદાયક શ્રી ખરતર ગછ રાજિયો.
અવિચલ સૂજસ સૂહામણો આગમ અરથભંડાર, શ્રી શિવનિધાન ગુરુ ચિરંજયો વાચક પદવિ ધાર; પદવિ સૂસોભિત ભવિકજન મન કમલ બોધક દિનકરો, ચારીત્ર પાત્ર વિચિત્ર ગુણ મણિ રોહિણા ચલ સૂરતરો; તરૂ સિસ મહિમાસિંહ પભણે અંગી ઉલટિ અતિ ઘણો, લહિ સગુરુ ચરણ પ્રસાદ-અભિનવ સદા સૂજસ સૂહામણો.
For Personal & Private Use Only
માન/મહિમાસિંહજી કૃત
૪૭૩
૪૭૪
૪૭૫
૪૭૬
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
સોલેસે પંચોતરઇ આસુ વિંદ રિવવાર તેરીસી રસીક ચતુર ભણી, કોટડાનગર મઝારિ દિન-દિન રલિ રંગ વધામણી; શ્રી સંઘ મંગલકાર સંભવનાથ સાનીધી લહિ ઘણા,
;
શ્રી અગડદત્ત સૂસાધૂ સુરુતરુ ગાવતાં ઓછવ ધરઇ, મનરંગી મહિમાંસિંહ પભણઇ સોલઇ સઇ પંચોતરઇ.
કોહ 隱
MOMOM
MOM अष्टमंगल
M
For Personal & Private Use Only
૪૭૭
619
VO
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
620
માહ ૧૧. શાંતસૌભાગ્યજી કૃત અગscરાસ છે
પ્રથમ ખંડ
દુહાર
શ્રી મહિમા જગ વિસ્તરઈ, નીત જપતા જસ નામ; તે જિન પાસનઈ પ્રણમીઇ, લહિઈ વંછિત કામ. શેષ સકલ જીણવર નમુ, નમુ તે સીદ્ધી ભગવાન; અનંત ચતુષ્ટય અનુભવે, પરમોત પ્રધાન. સવિ ગણધર મુણીવર નમું, નમું સુરાસુર ઈષ્ટ; જે જણ આણા સીર વહે, ગુણીએ તેહ ગરીષ્ટ. જય-જય તું જગદિસ્વરી, જગદંબા તુ માય; શ્રીમુખ પંકજવાસની, સારદમાત કહાય. નિજ ગુરુ ચરણાંબુજ નમું, જેણે કીદો ઉપગાર; જ્ઞાન ઉપાયક ગુણનીધિ, મુગતીતણા દાતાર શ્રી વીતરાગ મુખ વદે, ધર્મ ચાર પ્રકાર; દાન-સીયલ-તપ-ભાવણા, વિવીધ ભેદ વિસ્તાર. અગડદત મુનીવર ભલો, પામ્યો ભવણો પાર; નારી-ચરિત્ર વિલોકીને, અથર જાણી સંસાર. ઢાલઃ૧, અલબેલાણી-દેસી. જંબુદ્વિપ સોહામણો રે લાલ, લાખ જોયણ પરિમાન મન મોહ્યું રે; ભરતખેત્ર તેહમાં ભલો રે લાલ, ભલા ભલા ખેત્ર વખાણ મન મોહ્યું રે.
૧. સિદ્ધ. ૨. જ્યોત. ૩. કીધો=કર્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
621
“સાંભળજો શ્રોતા! સહુ રે લાલ, ચિરીત્ર નારીના તેહ મન મોહ્યું રે; અગડદા પેખીઈ રે લાલ, સમઝો મનમાં એક મન મોહ્યું રે. ૨ સાંભલજો. કવણ સ્થાણક નીપણો રે લાલ?, કિમ લહો ભવણો પાર? મન મોહ્યું રે; ફેર થકા માંડીને કહુ રે લાલ, ગામ-ઠામ ઉદાર મન મોહ્યું રે. ૩ સાંભલજો. સકલ દેસમાં સોભતો રે લાલ, જાહાં ડાં જીણપ્રસાદ મન મોહ્યું રે; નેજા જીનમંદીર ચઢે રે લાલ, ગગણમ્યું માંડ્યો વાદ મન મોહ્યું રે. ૪ સાંભલજો. દુંદાલા સોભે ઘણા રે લાલ, વેપારિની જાત મન મોહ્યું રે; હાટ-શ્રેણિ દિપે ભલી રે લોલ, જીહાં રૂડા ધર્મી વીખ્યાત મન મોહ્યું રે. ૫ સાંભલજો. સવ્વસાલા મંડણી રે લાલ, દિસે ગઢ-મંદર-પોલ મન મોહ્યું રે; છયેલ-છબીલા વસે તીહાં રે લાલ, કરતા રંગ જ રોલ મન મોહ્યું રે. ૬ સાંભલજો સુખીયા લોક વર્સે તીહાં રે લાલ, દુખીઓ ના દીસે કોય મન મોહ્યું રે; સત્યવાદિ સહુકો વસે રે લાલ, અધિમી કાઢ્યા જોય મન મોહ્યું રે. ૭ સાંભલજો. વસંતપુર નામે ભલો રે લાલ, નગર અનુપમ સાક્ષાત મન મોહ્યું રે; રીદ્ધ-સમૃદ્ધ કરી પુરિઓ રે લાલ, ધનદત્ત મ સો અવદાત મન મોહ્યું રે. ૮ સાંભલજો. તે નગરનો રાજી રે લાલ, પ્રાકૃમેં માહા બલવંત મન મોહ્યું રે; સત્રુનેં વલી જીપવા રે લાલ, કેસરીની પરે ગાજત મન મોહ્યું રે. ૯ સાંભલજો. ભીમસેન નામે ભલો રે લાલ, રાજ કરે છે તાહી મન મોહ્યું રે; એક સહસ્ત્ર ઉતરી રે લાલ, લખમી લીલા જાહ મન મોહ્યું રે. ૧૦ સાંભલજો. પટ્ટરાણી દીપે ભલી રે લાલ, રુપતણો ભંડાર મન મોહ્યું રે; ગજ-ગજ ચાલે ચમકતી રે લાલ, નેફરનો ઠમકાર મન મોહ્યું રે. ૧૧ સાંભલજો.
૧. ચરિત્ર. ૨. ધ્વજ. ૩. ફાંદવાળા. ૪. દાનશાળા. ૫. શોભતી. ૬. આનંદ,મસ્તી. ૭. અંતઃપુરી=રાણીઓ.
For Personal & Private Use Only
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
622
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
સોહગસુંદરી દિપતી રે લોલ, અછર જીપે જેહ મન મોહ્યું રે; ચઉસઠ કલા સોભતી રે લાલ, પ્રીઉ ચીત ચાલે તેમ મન મોહ્યું રે. ૧૨ સાંભલજો. શીયલ-આભુષણ સોભતી રે લાલ, ધરતી પ્રીઉ ગુણ ચીત મન મોહ્યું રે; ધરમ લાહો લેયતી રે લાલ, દાન દેતી વાત મન મોહ્યું રે. ૧૩ સાંભલજો પ્રધ્યાન તેહણો સોભતો રે લાલ, સુરસેણ ઇણે નામ મન મોહ્યું રે; રાજાણું પણ હીત ઘણું રે લાલ, સારે ઉતમ કામ મન મોહ્યું રે. ૧૪ સાંભલજો લખમી કરીને પુરીઓ રે લાલ, બલવંત દીસે જોર મન મોહ્યું રે; બુધ ચાર પ્રકારણી રે લાલ, સરસતિ જાણે ઠોર મન મોહ્યું રે. ૧૫ સાંભલજો આગલ છે રસ વાતડી રે લાલ, “સાંભલો બાલ ગોપાલ મન મોહ્યું રે; પહિલી ઢાલ એ વર્ણવી રે લાલ, શાંત કહે ઉજમાલ” મન મોહ્યું રે. ૧૬ સાંભલજો.
૧. અપ્સરા. ૨. પ્રધાન. ૩. સ્થાન, ઠેકાણું.
For Personal & Private Use Only
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દુહાઃ
છત્રીસ આયુદ્ધે કરી, સોભે નૃપ પરિવાર; ગજ-તુરંગ ગહે-ગહે, નૃપતણે દરબાર. માતા મદઝરતા ઘણા, સોહે રાજ દરબાર; ચતુરંગ દક્ષ દિસે ઘણો, પાય સંખ્યાને પાર.
સહસ્ર સુભટ ભંજે એકલો, ભારથસેણા તસ નામ; અગડદત કુમર તેહણે, રુપ અણોપમ કામ.
ઢાલઃ ૨, હમીરીયા-દેસી.
ભીમસેણ રાજા તીહાં, પાલે નીરમલ રાજ સનેહી; સુરસેણ મંત્રીસરુ, સારે અપણો કાજ સનેહી.
જોરાવર એક-એકથી, દીસે મહિયલમાહે સનેહી; ઈણે અવસર એક ગામથી, સુભટ આવ્યો ત્યાહે સનેહી. અહંકારે કરી ગાજતો, છાજતો બલવંત ધીર સનેહી; માન ધરી બહુ ગર્વ ચઢ્યો, કો નથી બાવનવીર સનેહી. આવો વસંતપુર નયરમાં, ધરતો મન અભીમાણ સનેહી; રાજાને તે પ્રણમીઓ, ‘હો જો ક્રોડ કલ્યાણ’ સ્નેહી.
આસિસ દેઇ આગઇ ખડો, બોલે ઇણીપરે વાણ સનેહી; ‘સહસ સુભટલું એકલો, જુદ્ધ કરુ બલવાણ' સનેહી. તેહ સુભટ કહે રાયને, ‘આવ્યો છું તેણે કામ સનેહી; સુરસેણ મંત્રીસરુ, તેડો ઇણે ઠામ સનેહી.
૧. આનંદ-કિલ્લોલ કરતા હતા. ૨. સૈન્ય, પાયદળ. ૩. અતી બળીયો, વીરપુરુષ.
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૩
૧
૨ જોરાવર૰
૩ જોરાવર૦
૪ જોરાવર૦
૫ જોરાવર૦
૬ જોરાવર૰
623
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
624
શાંત સૌભાગ્યજી કૃત
ભેજ એક સહસ એકલો, પણ રાખે છે એમ સનેહી; તેડાવો વલી તેમણે, પારખુ જોવા તેહસનેહી.
૭ જોરાવર૦ વાત વિગત એવી કરે, ઉભો નરપતિ પાસ સનેહી; એહવે અનુચર આવિને, ઉભો કરે અરદાસ સનેહી. ૮ જોરાવર, સુરણ મંત્રી આવઓ, વાજંતે રણતુર સનેહી; મજરો કરવાણે આવીઓ, ‘હકમ ઘો કરુ હજુર’ સનેહી. ૯ જોરાવર હકમ થયો જબ રાયણો, સુરસેણ તેડ્યો તામ સનેહી; સભા સહીત પ્રણમી કરી, બેઠો આસણ ઠામ સનેહી. ૧૦ જોરાવર, આદર માણ દીધો ઘણો, બોલાવે તેણીવાર સનેહી; પાણી રાખો તમે આણુંઆ”, ચઢીઓ અહંકાર સનેહી. ૧૧ જોરાવર૦ સાહસ સુભટ ભંજે એકલો, એવો છે બલવંત સનેહી; મુઝ તોલે અવિ કો નહે', ગર્વે એહ ચઢત સનેહી. ૧૨ જોરાવર સુરસેણ સાંભલી બોલીઓ, “ફોકટ ગર્વ ધરંત સનેહી; ગર્વ ઉતારુ જો એહણો, તો ખરો તારો સામંત’ સનેહી. ૧૩ જોરાવર૦ બે સુભટ ક્રોધે પુરિઆ, કેસરી ખીજીયા તામ સનેહી; ગો-ધૃત-અમૃત સીંચીઇ, વાધે અગણી જામ સનેહી. ૧૪ જોરાવર૦ સાંભલજો તમે વારતા, આગળ જુવે કહેવાય સનેહી; શાંત કહે બીજી ઢાલમાં, આગળ શું હવે થાય? સનેહી. ૧૫ જોરાવર૦
इन्द्रध्वज
૧. પ્રતિજ્ઞા, કરાર, ૨. કુસ્તી, વંદ્વયુદ્ધ. ૩. આમંત્રણ આપો. ૪. આવે. ૫. યુદ્ધ.
For Personal & Private Use Only
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
625
દુહાઃ
૦
૦
હાર-જીત પરઠ તીહા, રાજા સહીત સમુદાય; ‘જ જણ હારે તેહણા, લખમી ખાલસઈ થાય’. એવી હોડ પ્રઠી તીહાં, કરતા મોટો જંગ;
સભા સહુ કો તમે સાંભલો, મન ધરિ ઉછરંગ. ઢાલઃ ૩, રાગ- બંગાલો.
આયુધ સજીને થયા હંસીયાર, કરવા જુદ્ધ માંડો તીણી વાર જોદ્ધા બે લડે; હાકો-હાક કરીને તામ, સમરી જોગમાયા કેરું નામ જોદ્ધા.. હાક કરીને ઘાઓ વીર, મલજુદ્ધ કરે સાહસ ધીર જોદ્ધા; મુષ્ટી-પ્રહાર પડે અનેક, આથડીયા બે મલ વીવેક જોદ્ધા.. સુરસેણ કર ધરી તતકાલ, નયણે કીદ્ધા અતિ વકરાલ જોદ્ધા; વાગા ફડાકા કરે મુખ સોર, ધરણી ચોલવા લાગી જોર જોદ્ધા.. લાલ પછેડા દીલઈ લપેટ, તે બે થયા ભેટા ભેટ જોદ્ધા; બાથો બાથે પડીઆ તેલ, સાકર દુધ જીમ ભીલીઈ બેહ જોદ્ધા. અલગા ના કરિ સકે કોઈ, જોરાવર ના દિસે કોઈ જોદ્ધા; મલજુદ્ધ કરી રહા તણીવાર, માંડે જુદ્ધ હવે હથીઆર જોદ્ધા.. બાંધિ કરવાલને આગલ લીદ્ધ, હાકોટા વલી મુખથે કીદ્ધ જોદ્ધ; બાણનો વરસાવે મેહ અપાર, શું તુટ્યો હોઈ નવસર હાર જોદ્ધા.. એક એકને નાખે વલી ઘાવ, ખેલવે જોવો પડે દાવ જોદ્ધા; ઇમ કરતા જુદ્ધ પ્રહાર, સુરસેણ હારો તે તણીવાર જોદ્ધા..
જ
૨
૧
૧. જપ્ત થાય. ૨. નક્કી કરી. ૩. પાર્વતી, દુર્ગા. ૪. ડોલવા. પ. વીટી દીધો. ૬. ભળી ગયા.
For Personal & Private Use Only
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
626
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
અવસર જોઈ કીદ્ધો પ્રહાર, મર્મ સ્થાણક દિદ્ધો તણિવાર જોદ્ધા; ધરણી પડ્યો સુરસેણ તણીવાર, તે પોહતો જમનાપુરિ દરબાર જોદ્ધા. ૮ મૃતક પામ્યો સુરસેણ તણીવાર, દેખી રાજા કરે વીચાર જોદ્ધા; સુરસેસનો ધન રાજાઈ લીદ્ધ, આધો આદ્ધ સુભટને દીદ્ધ જોદ્ધo. અભંગસેન તસ દીધુ નામ, લોકમાં સબલી વધારી મામ જોદ્ધા; સુરસે ઘરણી ધારણી જેહ, લોક મુખે સુણી વાત છે તે જોદ્ધા. ૧૦ કંતણું મૃત-કારજ કીદ્ધ, ધન સઘલું પરદેસીને દીદ્ધ જોદ્ધા; તે દુખ સાલું ચીત મઝાર, રૂદન કરે તે બેઠી નાર જોદ્ધા. ૧૧ “સુત ઉપાખે કુણ લેસે સંભાલ?, સુત પાખે જન્મારો આલ જોદ્ધા; સુત વીણી ધન "ગુયું વલી આજ, સુત વીણા કુણ રાખે લાજ જોદ્ધા . ૧૨ વિધિ મુઝતણો અવતાર, સુત પાખે એ સુણો સંસાર જોદ્ધા; સુતનો દુખ મા હોજો કોઈ,’ ઇમ ધારણી મુખ જંપે રોઈ જોદ્ધા. ૧૩ સુત વિના દુખ પડીઓ આજ, રોતા કાંઈ ના પામીએ રાજ જોદ્ધા; ત્રીજી ઢાલ મેં ભાખી જોઈ, શાંત કહે આગલ મ્યું હોઈ? જોદ્ધા . ૧૪
૧.આબરૂ. ૨.ખટકે છે. ૩.ની નો. ૪.ફોગટ. ૫.ગયું.
For Personal & Private Use Only
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દુહા
ધારણી ઇમ વિચારીને, જેષ્ટતણો જે પૂત્ર; પાલીઇ જો તેહણે, તો રાખે ઘર સુત્ર.
પુત્ર પ્રતે લેઇને, આવિ પીહરમાંહ; દીન-દીન વેલ જીમ વ્યાધતી, અગડદત્ત વાધે તાહ.
ઢાલઃ ૪, તમે પિબર પેરી જી દેશી.
પીહરમાંહે રહતા જી, બહુ દીવસ થયા; ઘરનું કામ કરતા જી, આઠ વરસ થયા.
અગડદત્ત કુમાર જી, આઠ વરસનો થઓ; ભણવાને તણીવાર જી, જેષ્ટજીને કહ્યો.
સુભ મુ[] સુભ વેલા જી, ભણવા મુર્હુત લીધું; સજન કીદ્ધા ભેલા જી, ભોજણીયાં કીઢું.
નેસાલે મુક્યાવ્યો જી, સજન હરખીત હૈયાં; અધ્યારુ-આગલ આવો જી, ઉચ્છવ બહુ હુયા.
ભણવા કાજે જાતો જી, કુમર દીન પ્રતે; પ્રદેશઇ સાંભલી વાતો જી, મનમાં ઇમ ચિંતે.
‘ભણસે એ કુમાર જી, મુઝ રરીપુ વાધસે; મામ વાધી નગર મઝાર જી, કીરતી ભાંજસે.’
ઇમ વિચારી મનમાંહિ જી, સુભટ તે તીહાં ગયો; પંડ્યા પાસે તાહે જી, મુખથી ઇમ કહ્યો.
૧. અધ્યાપક પાસે. ૨. શત્રુ.
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૧
૨
ო
૪
૫
૬
૭
627
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
628
‘સુરસેણનો પુત્ર જી, ભણેવા તમ પાસે; તમે ના દેસો ચિત જી, મનણે ઉલાસે’.
દ્રર્વ આપુ વલી તેહણે જી, લાલચ બહુ કરાવે; ‘સીખવસો માં એહણે જી, દામ તે મન્ન ચલાવે.’
દામે સું સું નવિ થાઇ જી?, જગમાં દામ મોટો; ટીપું ના પાણી પાઇ જી, નાં આલે લોટો.’
દામે કરી વસ કીદ્ધો જી, સુભટે તેહણે; લાખ સોવણીયા દીધા જી, સુભટ તે વિપ્રણે.
કુયર ભણવા આવ્યો જી, વિપ્ર તે ઇમ બોલે; ‘એહણે મત પઠાવ્યો જી, એ મુરખ તોલે.’
બેસવ્યા કુયરને ના દીદ્ધો જી, છોકરે તણે મલી; ઉઠી પ્રણપ્રત્યે કીદ્ધો જી, ઘર જાઇ ફૂલી.
માતાણે વાત સુણાવી જી, કુમર કહે રોઇ; હગીગત સઘલી ૪વાણાવી જી, વિષે કહી જોઇ.
મુક્યો બીજે ઠામે જી, કુમર વલી તેહણે; આવ્યો વારવ્યા કામે જી, સુભટ તે વિપ્રણે.
આગલ વાત કહેવાઇ જી, સાંભલો ચિત્ત લાઇ; ચોથી ઢાલ એ થાઇ જી, શાંતિસૌભાગ્યે ગાઈ.
૧.દ્રવ્ય, ધન. ૨.રડતો. ૩.હકીકત. ૪.વર્ણવી કહી.
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
८
૯
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
629
દુહા સોરઠાઃ
Pસાલે મુંકે તેહ, ભણવા કુમરણે જ્યા આવિ વારે તેમ, “મત ભણાવો એહશે.” વૈરિ વિસહર મોકલાડું, ક્યા કરે વિણાસ;
એ જો રાખે સંકડા, જો “જીવ્યાણી કરે આસ. ઢાલઃ ૫, જોવણીયાણો લટકો દહાડા ચા-દેશી.
હાં રે કાંઈ ભણવા ન દીદ્ધો સુભટે કુમરણે તામ જો, વારિ રે આવે સુભટ બોલી તેણે રે લો; હાં રે કાઈ દૂર્ઘ આપિ મન પલટાવે તામ જો, મત ભણાવ્યો ભ(પ)ડ્યા! તુમ એણે રે લો. હાં રે કાઈ રમતો ફરે અગડદત્ત કુમાર જો, ધારણી રે મનમાં દુખ બહુ ઘરે રે લો; હાં રે કાઈ ભોજણ કાજે ઘેર આવે કુમાર જો, ત્યારે રે આગે ધારણી તીહાં રૂદન કરે રે લો. હાં રે દીન પ્રતે સાદ્ધ ધારણી એહવો જોગ જો, ત્યારે પુછે કુમર ધારણી પ્રતે રે લો; હાં રે વનીતા બોલે ગદગદ કંઠથી તામ જો. પુર્વનું દુખ સાભલું વનીતા પ્રતે રે લો. હાં રે ‘તુ લઘુ પુત્ર હતો નથી કાંઈ વાત જો, તાહરે રે ખાધેપીધે દીવાલડી રે લો; હાં રે તુઝ પીતાનો ધન ભોગવે છે અભંગસણ જો, ઈણે રે આપણી વાત સઘલી વનાસી લડી રે લો.
૧. જીવવાની. ૨.યોગ, સંયોગ. ૩.વિનાશી.
For Personal & Private Use Only
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
630
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
હાંરે તુ મુરખ છે વિદ્યા બલવંત હીન જો, દુખનું કારણ પુત્રજી! મે તો એ કહ્યું રે લો; હાં રે વેરે વલે તુમ પીતાનું વલી કેમ છો?, દુસમન રે ગાજે છાજે એ દુખ કિમ સહ્યું રે લો? હાં રે પરદેસે જાઓ ભણવાને કાજ કુમાર! જો, આલસ રે જીંડી અલગો વલગો પંડીતણે રે લો; હાં રે એ વાતે આપણને કાઈ લાજ જો, ઘણુ-ઘણ રે શું કહ્યું પુત્રજી! તુમણે રે લો. હાંરે સાંભલી વાતને અંતે કુમર નામ જો, સાચલી રે વાત તો માતાઈ કહી રે લો'; હાં રે ચટપટી લાગી કુમરને ભણવાને કાજ જો, “જાવું રે ભણવા વિદેશમાં સહી રે લો.” હાંરે માતા બોલે ‘સાંભલ પુત્રજી! વાત જો, નગરી રે ચંપાપુરમાંહે વસે રે લો; હાં રે સોમદત્ત વિપ્ર તુઝ પીતાનો મીત્ર જો, સુખ ઘણા રે વલી સાસ્ત્ર અભ્યસે રે લો. હાં રે અમે રહતાં તો તેમણે ગામમાં કેતા દિહ જો, તુમ પીતાને તે વિખે ઈમ કહ્યું રે લો; “હાં રે તુમ પુત્ર હોવે જો મીત્રજી! એક જો, તેણે રે મીત્રજી! અમે ભણાવશું રે લો.” હાં રે કોલ દીદ્ધો માંહોમાહે એમ જો, તે માટે પુત્ર! જોઉ તમે સહી રે લો; હાં રે તુમણે ભણાવસે સોમદત્ત નીરધાર છે, વાત તો એ તુમeઈ મે ની કહી રે લો”.
૧ કહું. ૨. રહ્યાં હતા. ૩. દિવસ.
For Personal & Private Use Only
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
631
અગડદત્ત રાસ
હાં રે સાંભલજો તમે આગલ ભવિયણ! વાત જો, ભાગ્ય ઉદય રે કુમરનું તીહાં થસે રે લો; હા રે કર્મતણા તુમે જો જો સા છે ખેલ? જો, પુરી રે પાચમી ઢાલે એ શાંતિ ઉલસે રે લો.
For Personal & Private Use Only
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
632
દુષ્ટાઃ
કુમર કહે માતા પ્રતે, ‘સાંભલ મોરી વાત; હકમ દો હવે માતજી!, હું ચાલુ પ્રભાત.’ નામ-ઠામ પુછુ વલી, ચાલણ થઓ કુમાર; હીત-સીખ્યામણ માતા દીઈ, કુમરને તીની વાર.
વણય કરજો ગુરુતણો, લોપીસ માં વયણ લગાર; વીઘાવંત જે નર હોઈ, ના મુકે કુલ આચાર.’
ચંપાપુરની વાટ પુછતો હો રાજ, કે ધરતો વિદ્યાનું ધ્યાન કે તુમણે; અનુક્રમે ચંપાપુરી હો રાજ, કે પોહતો વન ઉદ્યાન કે તુમણે.
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
ઢાલઃ ૬, સોનારડાની દેશી.
માતા સીખામણ ઇમ દીઇ હો રાજ, કે ‘પુત્રજી! થજો ઘણું સાવધ્યાણ; તુમણે સું કહ્યુ હો રાજ, કે 'રાજણ પાએ લાગો ત્યાહે- આંચલી વિદ્યા ગ્રહીને પધારજો હો રાજ, કે પુત્રજી! હોજો ક્રોડ કલ્યાણ તુમણે. ૧
નગર પ્રવેસ કરતા થકા હો રાજ, કે સન્મુખ છીક તે હોય કે તુમણે; ‘રીદ્ધ મલે અણચીંતવી હો રાજ, કે વીનીતા મલે કોઈ કે તુમણે.
ઇમ ચિંતી ડગલું ભરે હો રાજ, કે વાયસ બોલે તામ કે તુમણે; દક્ષણ દેશે જોયતો હો રાજ, કે કુમર ચિંતે તેણે ઠામ કે તુમણે.
અનુક્રમે ચાલો તિહાં થકી હો રાજ, કે હિયડે થઇ ઉજમાલ કે તુમણે; કે ગામ-પણગુર-પુર જોવતો હો રાજ, કે દેખે-દેખે નવ-નવ ખાલ કે તુમણે૰. ૨
‘વાયસ શબ્દ જ ઉચરે હો રાજ, કે પામું નૃપનું માણ કે તુમણે; ઉપજેસે કષ્ટ એક મોટકો હો રાજ, કે સંકટ પ્રાણ સમાણ કે તુમણે.
૧.પૂછ્યા. ૨.વિનય. ૩.સાવધાન. ૪.રાજાના પગે લાગજો. ૫.નગર. ૬.નદીની ખાડીઓ.
૧
For Personal & Private Use Only
૨
૩
૩
૫
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
633
સોમદત્તનું ઘર પુછતો હો રાજ, કે આવ્યો બેઠો છે જ્યાં કે તુમણે; અનુસારે વિપ્રણે ઓલખો હો રાજ, કે પણપ્રત્ય કીધો ત્યાહ કે તુમણે૦. ૭ આદર માણ દીધો ઘણો હો રાજ, કે બોલાવો બહુમાણ કે તુમણે; કુમરણે વિષે પુછીલ હો રાજ, કે “ઘર છે કુસલ કલ્યાણ કે તુમણે. ૮ કુણ દેસથી તુમ આવિઆ? હો રાજ, કે વાસો કહે ગામ કે? તુમણે; જાત-ભાત કહો તુમતણા હો રાજ, કે ભાખ્યો આપણું નામ કે તુમણે.. ૯ કુમર વલતો બોલીઓ હો રાજ, કે “રહવા વસંતપુર ગામ કે તુમણે; ક્ષત્રીવંસ અમતણા હો રાજ, કે અગડદત્ત મુઝ નામ કે તુમણે. ૧૦ સોમદત્ત એહવું સાંભલી હો રાજ, કે ચિંતે મનમાં તામ કે તુમણે; “મારો મીત્ર તીહાં વસે હો રાજ, કે આંસુ આવ્યા જામ કે તુમણે. ૧૧ કુમર પુછે વિપ્રણે હો રાજ, કે “રુદન કરો છો કેમ? કે તુમણે; કુણ તેમણે સાંભલી?” હો રાજ, કે ભાખઈ કુમર એમ કે તુમણે. ૧૨ વિપ્ર પાછુ બોલીઓ હો રાજ, કે નસાસો નાખી કામ કે તેમણે; “સુરસણ મીત્ર મુઝતણો હો રાજ, કે રહેતો તુમારે ગામ કે તુમણે. ૧૩ વાલેસરી મુઝને સાંભરો હો રાજ, કે હીયડુ ભરાનું તામ કે તુમણે; તેણે અમારે હીત ઘણા હો રાજ, કે કેહતા નાવે કામ કે તુમણે. ૧૪ સો જોયણ વાલા ગીયા હો રાજ, કે ઉપર વલી પંચાસ કે તુમણે; તોડી હીયડુ ઉલસે હો રાજ, કે મન ના મુકે આસ કે તુમણે. ૧૫ કુમર એહવું સાંભલી હો રાજ, કે બોલસે હવે મહીપાલ કે તુમણે; છઠી ઢાલ ઢલકતી હો રાજ, કે શાંત કહે ઉજમાલ કે તુમણે.
૧૬
૧. હેત.
For Personal & Private Use Only
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
634
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
દુહાર
કુમર વલતો બોલીઓ, કર જોડી કહે તામ; “સુરસેણ પીતા મુઝ તો, હુ પુત્ર તેહણો સ્વામી!” વિપ્ર વલતો બોલીઓ, ખબર કહો મુઝ આજ; કુલ-ખેમ છે મીત્રને, શું કરે છે કાજ?' કુમર વલતો બોલીઓ, નયણે આસું ભરાઈ; મુઝ પીતણી વાતડી, મુઝ મુખે કહી ન જાઈ.” દુખ ભર છાતિ ફાટતી, વચ-વચ નાખે નીસાસ;
પીતાતણી જે વાતડી, ભાખે વિપ્રણે તાસ. ઢાલઃ ૭, હુ વારિ રંગ ઢોલણી-દેશી.
કુમાર કહે “સુણો વિપ્રજી! હો રાજ્ય, મુઝ પીતા કેરી વાત ગુરુજી મોરા સાંભલો; સુભટ સહસ ભજે એકલો હો રાજ્ય, પણ ધરાવતો વીખ્યાત ગુજી.. ૧ તેહસું જુદ્ધ માંડ્યો વલી હો રાજ્ય, રાજાઈ હકમ વલી દીધ ગુરુજી; જુદ્ધ કરાતાં તેહસું હો રાજ્ય, મર્મનો ઘા તેણે કીદ્ધ ગુરુજી.. ધન સઘળું વલી તેણે હો રાજ્ય, આપુ મુઝ પીતાતણું તેહ ગુરુજી; એક સમાચાર પ્રવત્ય છે હો રાજ્ય, મુઝ પીતા વલી એહ ગુજી. ૩ વિદ્યા ગ્રહવા તુમ કણે હો રાજ્ય, આવ્યો છું માહારાજ! ગુરુજી; આસ્યા કરીને હું આવિઓ હો રાજ્ય, બાહ ગ્રહેકી લાજ” ગુરુજી૦. ૪ ધીરજ દીધી વિપ્રે વલી હો રાજ્ય, ચિંતા ન કરો કુમાર ગુરુજી; બહાં સુખ હોસે તમને વલી હો રાજ્ય, હવે તુઠા કિરતાર” ગુરુજી૦. ૫
૧.વચ્ચે-વચ્ચે. ૨.પ્રવર્યા છે, ફેલાયા છે. ૩.પકડ્યાની.
For Personal & Private Use Only
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
635
દ્રવ નથી સ્વામી મુઝ કણે હો રાજ્ય, એહણો સો કરવો વિચાર? ગુરુજી; સેવ્યા કરું હું તમારડી હો રાજ્ય, રા(મા)ઈ માં મોકલો તુમ દરબાર” ગુરુજી . ૬ વિપ્ર સુણી ઈમ ચિંતવે હો રાજ્ય, કર્મતણી ગત જોય ગુરુજી; કર્મ તે કો નવિ છુંટીઈ હો રાજ્ય, રાણા તે રંક જ હોય ગુરુજી.. કુમરણે તે વિપ્ર લેઈ કરી હો રાજ્ય, ચાલા તે નગર મુઝાર ગુરુજી; ધનદત્ત સેઠ તીહાં વસે હો રાજ્ય, આવ્યા તેણે દરબાર ગુજી.. સેઠ પ્રતે કહે વીપ્રજી હો રાજ્ય, “એક વચન અવધાર ગુરૂજી; ક્ષત્રીવસ એહણો સહી હો રાજ્ય, એ છે ઉતમ કુમાર ગુજી.. ભણવાણે કાજે આવિલ હો રાજ્ય, વસંતપુર એહણો ઠામ ગુરુજી; ભોજણ વસ્ત્ર એણે સહી હો રાજ્ય, એટલુ કરો મુઝ કામ” ગુરુજી૦. ૧૦ નંદ વદે “સુણો વિપ્રજી! હો રાજ્ય, મુઝ પુત્ર છે વલી ચાર ગુજી; તેણુ ખરચ પુરું પડે હો રાજ્ય, તમ વલી પાંચમો એ કુમાર ગુરુજી.. અસણાદિક અમે આપજ્યું હો રાજ્ય, વસ્ત્રાદિક વલી એહ ગુરૂજી; વિદ્યા ભણસે જીહાં લગે હો રાજ્ય, પુરુ પાડીસ્યું અમે બેહ ગુરુજી.. ૧૨ ઇમ સુણી] ઘરે આવિયા હો રાજ્ય, વિપ્ર ને તેહ કુમાર ગુરૂજી; સુભ મુહુતસુભ દીન-ઘડી હો રાજ્ય, ભણવા માંડ્યો તણિવાર ગુરુજી . ૧૩ કુમર ભણે ઉદ્યમ કરી હો રાજ્ય, આલસ અલગો છોડ ગુરુજી; સુણી અર્થને હીયડે ધરે હો રાજ્ય, આઠ મદ માણસ મોડ ગુરુજી.. થોડા દીવસમાં તે ભણી હો રાજ્ય, કલા બહુત્તર જેહ ગુજી; મતિ જાગી જહણી શાસ્ત્રમેં હો રાજ્ય, વાર ણ લાગે તે ગુરુજી. ઉઘડેસે ભાગ્ય કુમારનું હો રાજ્ય, સાંભલજો વલી વાત ગુરુજી; શાંતિ કહે ઢાલ સાતમી હો રાજ્ય, હવું કહુ આગલ વિખ્યાત ગુરુજી૦. ૧૬
૧૧
૧૪
૧૫
૧. રીત.
For Personal & Private Use Only
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
636
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
દુહાર
એક દીન સોમદત ઉચરે, “સાંભલ રાજકુમારી; બાલ ક્રીડા ઈહાં બહુ કરે, વિદ્યા નાવે લગાર. ઘર પુઠલ વાડી અછે, સજ કરો તુમે જાઈ; એકાંતે બેસીને, સર્વ છાત્રને પઠાઈ. આગણા માંગી ગુરુતની, સજ કરી તણીવાર;
વાડીમે બેસી કરી, આયુધ સીખો તુહે કુમાર.” ઢાલઃ ૮, થારો નગર ભલો- એ દેસી.
આયુધસાલા માંડી રાજંદા, સીખે કુમર તીહાં વલી જી; ધનુષકલા સીખી રાજંદા, એહવી કલા બહુતર લહી જી. દોર બાંધીને તેહ રાજંદા, બાણ મારે નીરદ્ધર રહે છે; એહવી કલા તસ હાથ રાજંદા, જીહાં જાઇ તાહાં જસ લહે જી. છત્રીસ આયુધ હાથ રાજંદા, ફરી-ફરી તે વલી ચાલવે જી; વલી ગીત-નૃત-તાન રાજંદા, છત્રીસ રાગ વલી આલવે જી. એવી કલા તસ હાથ રાજંદા, કુમર કલાઘર સમ થઓ જી; હવે સુણજો વલી વાત રાજંદા, કૌતુક એક ઈહાં થઓ જી. ઘણી અવસર વાડીમાં રાજંદા, સાગરસેઠણી ગોખ પડેજી; ગોખે બેહે બાલ રાજંદા, કુમારી નજરે કુમર ચઢે જી. રૂપ અનોપમાં દેખી રાજંદા, સુંદર સુરત દેખી કરી જી; ભર જોવનમે આવિ રાજંદા, દેખી કુમર નયણા ઠરી જી.
૧. પાછળ. ૨. ઉપર. ૩. છત્રીસ પ્રકારના.
For Personal & Private Use Only
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
સાયર તેહણો કંત રાજંદા, ચઢ્યા બાર વરસ થયા જી; તેહણી સુદ્ધ નથી કાઇ રાજંદા, આસ્યાઇ કરીને દીન ગયા જી. મયણમંજરી તસ નામ રાજંદા, કામેબાણ પીડી ઘણી જી; પીતાઇ આલો છે મોહલ રાજંદા, રાખે જતને બહુ ઘણી જી. તે પાસે કોઇ ના જાવે રાજંદા, ધાવ એકલીડી આવે સહી જી; પુરુષ પ્રસંગ ના કોઇ રાજંદા, નયરે કોઇ દીઠો નહી જી.
તેણે કારણ રાખી બાલ રાજંદા, આલ ના ચઢ્યાવે કોઇ તેહને જી; નજરે પડીઓ કુમાર રાજંદા, વિરહ જાગ્યો દેખી એહણે જી.
મયણમંજરી ચિંતે એમ રાજંદા, ‘કિમ હોવે એ પ્રીતમ માહરો જી; પ્રવસ પડી છું હું આજ રાજંદા, જોગ કિમ મળે તાહરો જી?.’ અકલ વિચારી તામ રાજંદા, કુસુમ પુફ માંગાવીને જી; ગંડુડ બણાવે તામ રાજંદા, મોહલ ઉપર તે આવિને જી.
કુમરની સમો નાખે રાજંદા, કુસુમ દડો કુમર ભણી જી; દેખી ચીંતે કુમાર રાજંદા, ‘કીહાંથી એ આવ્યો મુઝ ભણી જી?.’
ઉંચુ નીહાલી જોઇ રાજંદા, મયણમંજરી દેખી તદા જી; ‘એહવી અપછરા નારી રાજંદા, મે તો દીઠી નહી કદા જી.
કીરતારે ઘડી છે હાથ રાજંદા, આપો-આપ તુંઠા સહી જી; ધન તે પુરુષ અવતાર રાજંદા, ધન-ધન તે ઘરણી રહી જી’. .
દેખી કુમરીનું સરુપ રાજંદા, મોહ પામ્યો રે દેખી કરી જી; નયણા નાખ્યા બાણ રાજંદા, એહવી તે દેખી સુંદરી જી.
૭
For Personal & Private Use Only
८
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧. સમાચાર, ખબર. ૨. આશા. ૩. મહેલ. ૪. નો સમાગમ, મેળાપ. ૫. આળ, કલંક. ૬. પરવસ. ૭. પુષ્પ. ૮. ગેંદુક=દડો.
637
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
638
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૧૭
માહામાહે લાગી પ્રીત રાજંદા, વાત-વીગત કરી નવી સકે છે; મનમાં પામે “ભીત રાજંદા, રખે વાતને કોઈ ચકે જી.
અવિહડ પાલે છે પ્રીત રાજંદા, ઉતમથી લાગી રહી છે; પુરી એ આઠમી ઢાલ રાજંદા, સાંતસોભાગ્ય ઈમ કહી જી.
૧૮
૧. ભીતિ=ભય, ૨. જાણી જાય. ૩. અતૂટ, અભંગ.
For Personal & Private Use Only
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દુહાઃ
ઇણી પરે પ્રીત પાલે સહી, ન કહે કોઇને વાત; મનમાં બીહતા તે રહે, નખે થાએ વિખ્યાત.
એક દિવસ કુમાર વિશ્રામ, કરીને સુતો તીહાં; વૃક્ષતણી છાંહડી, નીલુ વસ્ત્ર ઉઠી જાહે.
અવસર પામી નાર, ચંતે મયણમંજરી; લાગ પામી છે આજ, વૃક્ષ ડાલ વલગી ઉતરી.
ઢાલઃ ૯, નીંદરડીની- એ દેશી.
અંગુઠો મોડી ગજાવત, ‘જાગો-જાગો હો રણનદીના વીર!; નીંદરડી નાહની વારીઇ, બલવાતા હો તુમો સાહસ ધીર.
આ વેલા કિમ પોઢિઆ?, નીદ્રા મુકો હો થઓ સાવધાણ’; પાસે ઉભી ઇમ કહે, વસ્ર તાણે હો પીડી વીરહણી બાણ.
સબ્દ સુણી કુયર જાગીઓ, જબ જુએ હો ઉભી દીઠી નાર; અચરીજ પામી ચંતવે, ‘કિમ આવિ હો છોડી દરબાર?.’ નારી કહે ‘સુંણા સાહબા!, મુઝ મનનો હો સંભલો વીરતંત; જે દીનથી તુમે ચિત ચઢ્યા, તે દીનથી હો મે કીઉ નીશ્ચંત. “પરણો પતિ સાયર ચઢ્યો, મે ધારો હો સ્વામી તુમને આજ; અંગીકાર કરો સાહબા!, નેતો પ્રાણ હો કરીસું તાજ.’ વલતો કુમર બોલીઓ, ‘વાત સાંભલ હો મોરી તુ આજ; ગામ છોડીને નેસરો, હું આવિઓ હો ઇહાં ભણવાને કાજ.
૧. અંશમાત્ર. ૨. નણંદના. ૩. બલવંત. ૪. પીડાઇ. ૫. વિરહના. ૬. નહી તો. ૭. નીકળ્યો.
For Personal & Private Use Only
૧ નીંદરડી
૨ નીંદરડી
૩ નીંદરડી
૧
૩
૪ નીંદરડી
૫ નીંદરડી.
૬ નીંદરડી
639
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
640
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા ગુરુજી જાણે જો વાડી, તો માઠું હો લાગે ચિત મઝાર; “ચુપ કરી ભણાવે નહી, નવી બેસે હો માયા લગાર.” ૭ નીંદરડી, નારી કહે “સુણો કંતજી!, લેઈ ચાલો હો તુમે મુઝને પરદેસ; નહી લેઈ ચાલો જો મુઝ ભણી, તુમ ઉપર હો હું પ્રાણ તજસ. ૮ નીંદરડી. સ્ત્રી હત્યા તુમ લાગશે, એ પાતક હો છુટસો એ કેમ?; પ્રીત બાંધી જે આપણી, તે ત્રોડો હો ના તુછે પ્રેમ.” ૯ નીંદરડી. અનીશ મન જાણી તેહનું, “હું ચાલીસ હો તણે લેઈ સંગ; “હવડુ તો વિદ્યા ગ્રહુ, તુ પાલીજે હો અવિહડ રંગ. ૧૦ નીંદરડી, કુમારે કોલ દિધો તીહાં, હરખ પામી હો વનીતા તણિવાર; બોલ દેઈ વલી આપણો, તેણે કીધો હો કુમરને જુહાર. ૧૧ નીંદરડી, વૃક્ષણી વડવાઈ સાહીને, તે પોહતી હો નીજ મંદ[૨]મહે; વિશ્રામ લીધો તીહાં જઈ, ધાવ આવે તો મનમાં ઉછ હે. ૧૨ નીંદરડી.
ધ્યાવણે પાએ લાગી કરી, ઈમ બોલે હો મયણમંજરી વાણ; વાત સુણો એક માવડી!, તુ સાંભલ હો ઠામ રાખીને કાણ. ૧૩ નીંદરડી, કંતણી વાત જાણો સહી, હું આવિ હો ભરજોવણ પુર; મન રાખુ હવે નવી રહે, મુઝ વાલમ હો રહો અતિ દુર. ૧૪ નીંદરડી, તે માટે તમને કહુ, મે આદર હો અગડદર કુમાર; ઉતમ વંસનો ઉપનો, દેહી સુંદર હો દીસે દેદાર.” ૧૫ નીંદરડી પુત્રીની વાત સાંભલી, હરખ પામી હો મનમાં તણીવાર; વાત રખે જણાવતા, છાની રાખજો હો તુમો આપ આચાર.” ૧૬ નીંદરડી, આગલ સુણજો વાતડી, તુમો જો જો હો એ કર્મના ખ્યાલ; પંડીત પ્રેમસૌભાગ્યનો, શાંતિ બોલે હો એ નવમી ઢાલ. ૧૭ નીંદરડી,
૧. વાત. ૨. સ્નેહપૂર્વક. ૩. સ્નેહ, લાગણી. ૪. નિશ્ચલ. ૫. હમણાં. ૬. પકડીને. ૭. ધાવમાતા. ૮. ધાવમાતાને. ૯. સ્થાને. ૧૦. કાન.
For Personal & Private Use Only
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દુહા
ગોખે બેઠી તે રહે, દીન-દીન પ્રતે તીણીવાર; કુમર સાન્ન તે અભ્યસે, તે દેખે સુવિચાર.
સકલ સાસ્ત્ર સીખીઓ, કુમર કલાનો ગેહ; સીખી કરી પોઢ્યો થઓ, સરસતી સમવડ એહ.
ઢાલઃ ૧૦, માઠુ કરુ રે તમે કંતજી- દેસી. હા રે
કુમર કહે ‘સુણો વીપ્રજી!, મુઝ અરજ સુણીજે;
સીખડી દેજે.
વિદ્યા સીખ્યો
મુઝ
તમ કણે, . હું સીખ દીઉ હવે મુઝ ભણી, પુહચુ મુઝ ઘેર; ઉમેદ મનમાં અહવો, વાલુ પીતાનું વેર.
કે વાટ જોતિ હસે માવડી, ઘણા દીવસ વહીયા; સુખ પામ્યો છુ તમથકી, ઉતમ સંગ સહીયા.’
હા રે સોમદત મનમાં ચિંતવે, હી[]ખ્યો કલા અભ્યાસે; સીખ્યા કલા પોઢ્યો થઉં, પણ ધન વીણા જાસે.
ધન વિના જો મોકલુ, તો માડુ દીસે રાય પાસે; .જો મેલવુ, તો પોહચે જગીસે. ઇમ વીમાસીને ચાલીઉ, સાથે કુમરને લીધો; રાજસભામાં બે આવિઆ, નૃપણે પ્રણપત્ય કીધો.
હા રે રાજા કહે ‘એ કુણ અછે, સુંદર સુકમાલ?; કાહાંથકી એ આવીઓ?, કાહનો છે એ બાલ?’
૧. ઘર. ૨. નિપુણ, ચતુર. ૩. સહિત. ૪. નમસ્કાર.
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૧
૨ સીખ૦
૩ સીખ
૪ સીખ૦
૫ સીખ૦
૬ સીખ
૭ સીખ
641
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
642
‘વસંતપુર વાસે વસે, સુરસેણનો નંદ; પીતા એહણો દીપતો, જીમ દીપે દીનંદ.’
૧. કામ.
વાત સુણી રાજા ઇસી, મનમાં હરખ પાવે; અગડદત્ત કુમારણે, વલી પાસે તેડાવે.
માન મહોત દીધો ઘણો, લાખ પસાય આપે; કિરતાર તુટે રાજા વીણા, દારિદ્ર કુણ કાપે?.
કુયર વિપ્ર બે હરખીયા, રાજાઇ દીધા માણ; ‘કર્મ ફરતા સુહ ફરે,’ ઇમ લોક કહે વાણ.
હા રે એહવે માહાજન્ન થયુ એકઠુ, આવે રાજાને પાસે; મજરો કરીને ઉભા, સહુ કરે અરદાસે.
માહાજન કહે ‘સુણો સાહબા!, મુઝ અરજ સુણીજે; વસવાણે એક જાયગા, અમને પ્રભુ! દીજે.
ત્યારે એ ઘર-બાર તુમારડા, ખપ નથી અમારે; સીખ દીઓ હવે સાહબા!, કાર્જ નથિ તુમ્હારે.’
હા રે ‘સા માટે?’ રાજા કહે, ‘એહવા વચન ના બોલો;
નીર વાકાં મોજડા, આગલથી કાં ખોલો.
હા રે ડંડ નથી કોઇનું, તો સા માટે રીસાવો?; જે કહો તે હું કરુ, વાંક વગર ના જાવો’
માહાજન હવે બોલસે, સાંભલો ચિત લાઇ; દસમી ઢાલ પુરિ થઇ, સાંતે ઇમ બણાઇ.
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૮ સીખ૦
૧૦ સીખ
૧૧ સીખ૰
૧૨ સીખ
૧૩ સીખ
૧૪ સીખ૰
૧૫ સીખ૰
૧૬ સીખ૰
૧૭ સીખ
૧૮ સીખ૦
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દુહાઃ
માહાજન વલતો બોલીયા, ‘સાંભલો માહારાય!; દંડ નથી કોઇ ઉપરે, રાજનીત કહવાઇ.
તસ્કર સ્વામી મોટકો, કોહથી પકડો ન જાઇ; આકુલ-વ્યાકુલ તે કરે, ચોર તે પકડો ન જાઇ.
તે માટે તુમને કહુ, સાર કરો મહારાય!; ચોરણી તજ-વીજ કરો, નહી તો ઠામ વતાય.’
કોટપાલને તેડીને, પુછે રાજા તામ; ‘ચોકી કીમ કરતો નથી?, મુઝ સાથે છે કામ.’
ઢાલઃ ૧૧, એહવા ધુતારા વસે છે – દેસી.
રાજાણી ઇમ સાંભલી વાણી, કોટપાલ બોલો અવસર જાણી સાહબા! સાંભલો કહું છું સહુને સમઝાવી; ચોકી કરું છું સ્વામી! જોર, ઓડા બાંધુ છુ ચહુપખે ઠોર સાહબા. ચ્ચાર પહોર રજણી ફરું છું, વાહણે વાઇ હુ નીદ્રા કરુ છું સાહબા॰; એહવી ચોકી કરુ છુ સારી, °ઓલગ નીત કરુ તમારી સાહબા.
૧
૪
તો પણ તો ચોર તે વસ નાવે, કસી અકલ મત ચોર ણાં ફાવે સાહબા; મન માણે તમ સ્વામી! કરો તમે, ચોરથકી થાકા છુ બહુ અમે’ સાહબા. ૩ રાજા વિચારે મનમા એમ, ‘વિષમ કામ થાસે કહો કેમ?’ સાહબા; રાજાઈ પાનનુ બીડુ લીધુ, મુખથી એહવું વયણ સ કીધુ સાહબા.
For Personal & Private Use Only
૧
૪
૧. કોઇથી. ૨. તપાસ, યુક્તિ, બંદોબસ્ત. ૩. બતાવો. ૪. અટકાયત કરું છું. ૫. સ્થાન. ૬. સવાર પડતા. ૭. સેવા, ચાકરી. ૮. ન સમજાય એવું.
643
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
644
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
જે કોઈ ચોરણે પકડી લાવે, લાખ સોવણીયા તેમ જ પાવે સાહબા; સભા સન્મુખ રાજાઈ જોઈ, બીડુ ન છૂબું નર ણા કોઈ સાહબા.. રાજા મનમાં તવ વલખાણો, આભમાટે જીમ ચંદ્ર ઝંડાણો સાહબાઇ; સભા સહુ મુખ તવ વલખીઓ, તેતલે અગડદત્ત બોલીઓ સાહબા.. ૬ ઉઠી કરીને પ્રણપ્રત્ય કીદ્ધો, કુમરે તે પાનનો બીડો લોદ્ધો સાહબાઇ; “સાત દિવસની આપ્યો અમને, ચોર તે પકડી આપુ તમણે સાહબા. ૭ વિપ્ર ચિતે મનમાં એમ, ‘વિષમ કામ થાસે કુયર કેમ? સાહબા; કુમર કહે “ચિંતા ન કરો ચિતમે, જોગમાયા જસ આપસે તમને સાહબા. ૮ મજરો કરીને ઘેર તે આવે, ચઉઠે ચાચર તે જોવરાવે સાહબા; વેશ્યાઘરે જાવે કુમાર, ઈશ્વ ઉડ્ડાણા જોયા દરબાર સાહબા. ઈમ કરતા ષષ્ટ દીન વહિઆ, કુમરણે ચિત પડીત હઇઆ સાહબાઇ; તસ્કરનો કેકાનો ના જડીઓ, ઝાખો કુમર મનમાં પડીઓ સાહબા. ૧૦ લોક તે કુમરણી હસી કરે છે, સાહસવંત લજા મન ધરે છે સાહબાઇ; ઈમ વિચારી મનમા તામ, ઉઠો લેઈ જોગમાયાનું નામ સાહબા.
૧૧ ઉદ્યાણમાં કુમર વલી જાવે, મનમાં ઘણુ પસ્તાવે સાહબા; તસ્કર જોતા લાગી ઘણી વાર, સુરજ આથમી થઓ હુસીયાર સાહબા. ૧૨ સાંઝ પડી તવ રહો વનમાહે, સાંભલજો ચોર મલસે ત્યાં સાહબા; એ ઈગ્યારમી ઢાલ થાઈ, શાંતિ કહે આગલ શું કહેવાઈ? સાહબા. ૧૩
૧. છબ્યુ=અડ્યું. ૨. મુજરો, પ્રણામ. ૩. બજાર, શેરી. ૪. ચાર રસ્તા ભેગા થતા હોય તે. ૫. ઈશ્વર=ધનાઢ્ય. ૬. ઠેકાણું.
For Personal & Private Use Only
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
645
દુહાઃ
સાંઝ પડી વણમાં રહો, એકાકી પણ કુમાર; હિયડે ધીર આણી કરી, મન સરી કીરતાર. રુપ કરી મજુરણું, બેઠો તરૂવર હેઠ;
“વેલુમાં ખડગ મુકીને, જોતો ચઉદસે ઢેઠ. ઢાલઃ ૧૨, તુ મુઝ પ્રાણ આધાર- દેશી.
રુપ રચું મજુરણ રે, અગડદત્ત કુમાર; જીરણા વસ્ત્ર પહેરણે રે, સામ વરણ દીદાર.
સુગુણનર! જો જો કીદ્ધ સો ફંદ. એહવે જોગી આવતો રે, દુરથી દીઠો તામ; સીઘ પણ વલી ચાલતો રે, દીદાર દીસઈ “સામ. ૨ સગુણનર૦ સમીપે આવો જતલે રે, ઉભો રહો તરુવર ડાલ; જોગીઈ ડાલ મોડને, ચઢી બેઠા તતકાલ.
૩ સુગુણનરે૦ કુમર દેખી ચિંતવે રે, “દીસે, જોગી અવધુત; હિયડે જીવદયા નથી રે, એ દિસે કોઈ ધુર્ત.
૪ સુગુણનર૦ વેષ લઈને એ ફરે રે, જીવદાય નથી કોઇ; વગર દયા વેષ કીસો રે?, નીશ્ચ તસ્કર હોય.
૫ સુગુણનર૦ કાલવર્ણ અતિ કુબડો રે, નયણ અતિ વિકરાલ'; ઈમ ચિંતીને બોલાવીઓ રે, કુમરે તે તતકાલ.
૬ સુગુણનર૦ જોગી કહે “તુ કુણ છે રે?, કવણ કુમારુ નામ?; કુણ ઠામે વાસો વસો રે?, ઈહાં આવો સે તુમો કામ?” ૭ સુગુણનર૦
૧. રેતીમાં. ૨. દ્રષ્ટિ, નજર. ૩. બનાવ્યું. ૪. જાળ. ૫. શ્યામ, કાળો. ૬. જીવદયા, ૭. નિચે, નક્કિ.
For Personal & Private Use Only
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
646
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૮ સુગુણનર૦
૯ સુગુણનર૦
૧૦ સુગુણનર૦
૧૧ સગુણનર૦
૧૨ સગુણનર૦
અગડદત્ત હવે બોલીઓ રે, કપટ કરી તણીવાર; કપટ વીણા સીદ્ધ ના હોવે રે, કપટ ભરો સંસાર. કપટ રજનિ બોલીઓ રે, “સાંભલો પ્રભુ મુઝ વાત; ધન-વિહુનો હું ફરુ રે, જન્મ-દરિદ્ હુ વિખ્યાત. અપલક્ષણ એક મોટકુ રે, તેણે ધન સઘલ જાયે; “દુતક્રીડા હુ નીત્યે કરુ રે, તેણે નીર્ધન થાઈ. રાયથકી હુ નાઠો ફરુ રે, દીન સેવ વનરાય; સાંઝ પડે તવ નયરમાં રે, ચોરિ કરવાને જાય. ધન લેઈ ચલી પારકુ રે, દુતક્રીડા કરુ તામ; ક્રીડા કરતા હારી રે, એ કરું નીત્ય હું કામ જોગીઈ વાત સાચી લહી રે, જુઠ નહી લગાર; આપવતિ એ સાચી કહી રે, એહમા ફેર મા ફાર' જોગી કહે “સુણ બાલકા! રે, ચિંતા કસી મ કરે; સુગુરુકી દયાસું ખુબ હોવે રે’, ઈમ કહે જોગી આદેસ. દરિદ્રને હવે દુરે કરુ રે, તુ મુઝને મલીઓ આય; ઉતમની સેવા કીજીઈ રે, કાઇક અલ-પત થાઈ.” કુમર કહે “સુણો સ્વામીજી! રે, હું છું તમારો બાલ; કૃપા કરીને રાખીઈ રે, વચન હવે પ્રતિપાલ” શ્રોતા! સુણજો વાતડી રે, આગલ શું હવે કહવાય; સાંતિ વદે તુમો સાંભલો રે, બારમી ઢાલ એ થાય.
૧૩ સુગુણનર
૧૪ સુગુણનરે૦
૧૫ સુગુણનર૦
૧૬ સુગુણનર૦
૧૭ સુગુણનર૦
૧. ઘુત=જુગાર. ૨. ગરીબ. ૩. ફેરફાર નથી. ૪. ફલની પ્રાપ્તિ.
For Personal & Private Use Only
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
647
દુહા
૧ કુમાર,
૨ કુમર૦
કુમર કર જોડી કહે, “તું બંધવ મુઝ માય; તુ સાહીબ જગતનાથ, તુ તુલઠો માણારાય. તુમ તુઠો મુઝ આજ, દારિદ્દ દુર કરે;
સાહિબ સંગ જો મુઝ મલી, હવે હું કેમ તજસ?.” ઢાલઃ ૧૩, ગણધર દસ પુરવ- દેશી.
કુમર કહે “સુણો જોગીરાયા, પુરવ ભાગ્ય એ પાયા બે; ભાગ્ય ઉદયે તુહિ જ મલીઓ, દારિદ્ર દુરે ગમાયા છે. તુમ દરીસણથી પાવણ થઓ, આજ તુમણે મે દીઠો છે; તૃષાવંતણે નીરમલ જમે (લ), લાગે અતિ હે “મેઠો બે. ઇમ હું સ્વામી! તુમણે ચીતો, આજ તે સ્વામી મલીયા બે; ભવ-ભવના મુઝ દારિદ્ર નાઠા, હવે મુઝ દાહાડો વલીઓ છે. ઇમ કરતા પ્રહર નીગમ્યો, તયાર જોગી થાવે છે; સાંભલજો તુમે જોગીની વાત, નવો વેસ બનાવે છે. ભગયા વસ્ત્ર ઉતારિ મુક્યા, ચરમતણા વસ્ત્ર પહેરે છે; તસ્કરના હથીરડા ભીડા, કુમર બેઠો હેરે છે. ખાત્ર ખણવાને હથીયાર જ લીધા, સજ-થઈ તણીવાર બે; કુમારણે કહે “ચાલો જઈઇ, આલસ અલગો નીવાર બે'. કુમારે કપટ કરીને વાલો, ખડગ સંગે લોદ્ધો બે; જોગીદ ન જાને તમ કર લાદ્ધો, કુમાર કારજ સીદ્ધો બે.
૩ કુમર૦
૪ કુમર૦
૫ કુમર૦
૬ કુમર૦
૭ કુમાર
૧. તુક્યો. ૨. મીઠો. ૩. નીરખે. ૪. તેમ હાથમાં.
For Personal & Private Use Only
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
648
શાંત સૌભાગ્યજી કૃત
૮ કુમાર
૯ કુમાર
૧૦ કુમર૦
૧૧ કુમર૦
“ઉજમ ભર બે નર ચાલે, આવ્યા ચંપાપુર બાહરે બે; ધૂ કરી દરવાજા સઘલા, પ્રગટ કલા કરે ત્યારે બે. મંત્ર ભણી તવ કાંકરો નાગો, જંભ સઘલા વછુટે છે; કુમર દેખી વિસ્મય પામ્યો, બંધ તે સઘલા તુટે બે. મારગમાં મંત્ર પઢતો જાઇ, લોક તે નીદ્ વસ થાઈ બે; ફરે નીસંક પણ નગરમાણે, ભીતા મનમાં નાવઈ બે. મંત્રને સક્તીઈ કી નવિ દેખે, તસ્કર લોકને દેખે બે; લોક તે ચોર નવિ જાને, કુમર અચિરીજ પેખે બે. જોતા હાટને બાજારમાd, વિચાર કરે છે ત્યા બે; સાગરસેઠને હાટે આવ્યા, કુમર તસ્કર ત્યારે બે. તીહા બેસીને ખાત્ર જ દીધુ, ઘરમાં પેટી બહુ ઉરે બે; પેઈ આભરણની કાઢી, કાઢિ રીદ્ધ અનેરી છે. લઈ એક ઠામે ઢગલો કીધો, અસંખી નઈ વસ માણ બે; તે દેખી મન ચંચલ હોવે, મુકી દે વલી ધ્યાણ બે. ચોર પ્રતે હવે કુમર બોલે, “સાંભલો બાલ ગોપાલ બે; શાંત કહે ઢાલ એ તેરમી. આગલ સ્યુ થાઈ ખ્યાલ છે.
૧૨ કુમર૦
૧૩ કુમર૦
૧૪ કુમાર
૧પ કુમર૦
૧. ઉદ્યમ, ઉમંગ. ૨. સ્ફોટપૂર્વક ઉઘડી પડ્યા, છુટા પડ્યા. ૩. ડર.
For Personal & Private Use Only
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
649
૨ સુણજો.
દુહાર
કુમર કહે તસ્કર પ્રતે, “વાત સુણો માહારાય!; ભાર અસંખીત એહમા, આપણથી ગ્રહો ન જાય. તે માટે તમને કહુ, મજુરને લાવો ચ્યાર;
તેણે સીર દેઈ કરી, નાખીઈ આપણને દરબાર.” ઢાલઃ ૧૪, વેલની- દેશી.
ચાર મજુરને તે બોલાવે, ભાર ચઢાવ્યો માથે જી; દ્રર્વ લેઇને મજુર ચાલા, કુમર તસ્કર સાથે જી. સુણજો ભવિ! તમે ધૂર્તને ધુતે, અચરીજ વાલી વાત જી; મુર્ખ હોય તે ધૂર્તો જાયે, ચતુર ના ધુતાઈ જાત જી. ચંપાપુર બાહર નીસરા, આવ્યા ગાઉ તામ જી; અગડદત કહે તસ્કર પ્રતે, “ઇહાં લીજે વિશ્રામ જી. આપણે ભીતા નથી કોઇની, નીશ્ચતપણે રહીઈ જી; વિસામો મજુરણે દીજ, આપણ નીદ્ર લહઈ જી. તસ્કરે કમરની વાત જ માણી, કપટ કોહો હુંકારો જી; મુજુરણે કહો વિસામો તમે, સીરથી ભાર ઉતારો જી. ચાર મજુરણે તે વલી ચોર, નીંદ્ર કરે વલી તામ જી; કુમાર મનમાં એમ વિચારે, ““ઉંઘાનું નથી કામ જી. ઉંઘે તે તો નીચ્ચે મરે, જાગણ કાજો ઈહાં જી'; જો જો શ્રોતા શું કરે છે?, “અકસઉ થાવે ત્યાહે જી.
૩ સુણજો.
૪ સુણજો.
૫ સુણજો.
૬ સુણજો.
૭ સુણજો.
૧. ઉંઘવાનું=સુવાનું. ૨. આકસ્મિક
For Personal & Private Use Only
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
650
કપટે નીદ્ર કુમરે લીધી, વીસાસો તીનીવાર જી; ચોર-મજુર નીદ્ર વસ પડીયા, હલુઇ સું ઉઠો કુમાર જી. આપણને ઠામે વેલુ આકારે, કીધો એહ પ્રમાણ જી; વસ્ત્ર તે ઉપર વલી ઢાંકું, કુમર તે ચતુર સુજાણ જી.
કુમરે તે ખડગ ગ્રહીને, છપી રહો કુમાર જી; વડનું ઓઠુ કરીને રહીઓ, હીયડે ધીરજ ધાર જી.
જાગો એહવે ચોર વિકરાલ, ચિંતે મનમાં એમ જી; પંડવ માણસણે ખપાડું, જીવતા ના રાખીઇ કેમ જી?.’ ઇમ વિચારીને તસ્કર ઉઠો, ઝાલી તને કરવાલ જી; મજુરણો તેણે સંહાર કરો, કુમર દેખી ખ્યાલ જી. કુમર ભણી તેણે ઘાઓ નાખ્યો, કરવાલ પડી વેલુમાહે જી; વિસ્મે પામો તસ્કર મનમાં, ચલે તે વલી ત્યાહે જી.
એ સહી કોઇક ઉતમ પુરુષ, આવ્યો તે કરવા કૈડ જી; દરિદ્રનો તણે વેસ કરીને, રહીઓ છે વન વેડ જી.
હુંસ ધરે છે એ મનમાંહે, પકડીસ ચોરને આજ જી; સીખ્યા દેઉં હું વલી એહણે, આણુ એહણે વાજ જી. અરહો-પરહો તસ્કર જોવે, પ્રહાર કરવા કુમાર જી; તરવર-તલે દીઠો તેહણે, હડી દીદ્વી તણીવાર જી. ચોરણે કુમર આવતો દીઠો, નાઠો કુમર તતકાલ જી; શાંતિ કહે વલી આગલ હોયે, પુરી એ ચોદમી ઢાલ જી.
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૮ સુણજો૦
૯ સુણજો.
૧૦ સુણજો
૧૧ સુણજો
૧૨ સુણજો
૧૬ સુણજો
૧૭ સુણજો
૧. નાર્મદ, બાયલા. ૨. મારુ. ૩. પીછો. ૪. તેણે. ૫. વગડામાં. ૬. ત્રાસ. ૭. આગળ-પાછળ, આમ-તેમ. ૮. હાંક.
૧૩ સુણજો
૧૪ સુણજો
૧૫ સુણજો
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
651
દુહાર
નાઠો કુમર તીહાથકી, “વાસે પડીઓ ચોર; કેતી ભુમી દોડીઓ, કુમર કરતો સોર. કુમર અર્જુઓ જગાતણા, ન જાણે કીસો વિચાર?; દોડતા એક આવિઓ, પાષાણ થંભો સાર. તે પુઠલ જઈ રહો, કુમરે ઉઠો લીદ્ધ; દુરથી તસ્કર આવિને, થંભે ઘાઓ જ દીદ્ધ. તસ ખંડ હુડ્યા થંભાતણા, પાછો વલીઓ ચોરિ]; અહંકારે કરી ગાજતો, જીમ છાજે ઘણ મોર. કુમરે પુઠલથી આવીને, ચોરણે કરે પ્રહાર;
મર્મસ્થાનકે લાગીઓ, મોહક મ(?) દીદ્ધ કુમાર. ઢાલ - ૧૫, સેવક હે અમે સીંહ નૃપના.
ચોર તે ધરણી તડફડતો દીઠો, કુમર થઓ ખુસીયાલ જી; આઘો જઈને તેમનુ લીધુ, કુમરે તે કરવા જી.
સાચુ બોલોજી, નન્હા બાલુડા તુ હી. કમર પ્રતે તે ચોર વદે ઇમ, “સાંભલો મોરી વાત જી; નામ-ઠામ વલી તુમે ભાખો જી, ભાખો કુલ ને જાત જી. ૨ સાચુ વાત કહો તમે સ્વામી! મુઝને, જીમ જીવ મ્હારો નીકસે જી; જાત-ભાત સાભલીને તુમ્હારી, જીમ હીયડું અમ વિકસે છે'. ૩ સાચુ. વલતો તે કમર બોલે, “ક્ષત્રીવંશ અમારો જી; તસ્કર સંભલી ઈની પરે બોલે, “વીનતડી અવધારો જી. ૪ સાચુ
૧. પાછળ. ૨ અજાણ. ૩. ઓઠીકણ, આશરો. ૪. ઘા, પ્રહાર.
For Personal & Private Use Only
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
652
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૫ સાચુ
૬ સાચુ
૭ સાચુ
૮ સાચુ
૯ સાચુ
વાત કહું તે ચિત માણો, કથન કરો અમારો જી; “ગુંઝ વાત હું તમને કહુ છું, દીજ કોલ તુમારો જી'. કુમરે તીહાં કોલ જ દિધો, ચોર પ્રતે તે એમ જી; “અંતરજામી! તુ હી જ મલીઓ, પટંતર રાખુ કેમ? જી. પૂર્વ સન્મુખ પર્વત દીસે, તેહમાં છે મુજ ગેજી; તેહમાં મારી ભગણી રહે છે, તુઝણે કહુ એહ જી. મારુ ખડગ ગ્રહીને જાજો, દ્વારે ઉભા રહજો જી;
ઘુડ કમાડ હોસે ગુફાના, જઈને તાલી ત્રણ્ય દેજો જી. સબદ સુણી તેથી જ આવે, દ્વાર ઉઘાડસે તેહ જી; ભગનીઈ પ્રીતીજ્ઞા એહ કીધી છે, સાંભલો ભાખુ તેહ જી. “બંધવ મારણ હોસે બલીઓ, તેહને પતી કરવો જી; તેણે એહવુ નીઆ બાધુ, “અનત કોઈ ન ધરવો છે'' તે માટે હું તમણે કહુ છું, પરણજો ભગણી અમારી જી; અસંખત તે દૂર્વ ભરો છે, ધન એ રીદ્ધી તમારી જી. વીરમતિ એ મારી ભગણી, મેં આપી છે તમને જી; ગુફા માહે જા જો સ્વામી!, હુંકારો કહો અમને જી હવે સહી જાગ્યો ભાગ્ય તમારું, જાજો તણે ઠામ જી; મયા કરીને પરણજો ભગણી, થાસે તમારુ કામ છે'. હુંકારો તીહાં દીધો કુમરે, ચોરે સાચો માણ જી; બોલ કોલ તેહને દીધા, છુટા ચોરણા પ્રાણ જી. મૃતક પામ્યો ચોર તીવારે, લાકડ ભેલો કીદ્ધોજી; કૌતુક જોવાણે તેહી જ ચાલો, સંગે કરવાલ લીદ્ધોજી.
૧૦ સાચુ
૧૧ સાચુ
૧૨ સાચુ
૧૩ સાચુ
૧૪ સાચુ
૧૫ સાચુ
૧. ખાનગી. ૨. ગુપ્ત, રહસ્ય, ભેદ. ૩. દૃઢ, ૪. નિયાણું, પ. અન્ય, બીજો.
For Personal & Private Use Only
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
653
૧૬ સાચુ
પુર્વ દીસે કુમર ચાલો, તસ્કરે ઠામ બતાવો જી; મનમાંહે ઉજમાલ થઈને, કુમર ત્યાંહિ જ આવો જી. જઈ ઉભો રહ્યો પેપર-હેઠે, કુમર હવે બોલાવે છે; શાંત સૌભાગ્ય પનરમી ઢાલે, આગે હું હવે થાવે?જી.
૧૭ સાચુ
૧. પીપળાના ઝાડની નીચે.
For Personal & Private Use Only
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
654
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
દુહાઃ
م
ع
به
»
ઉભો રહે ગુફા બારણે, સાદ કરે કુમાર; તસ્કરે જીમ સીખવું, ઠબકા દીયા ત્રણ્ય વાર. સબદ સુણી આવિ તીહાં, વીરમતિ તણીવાર; સીધ્રપણે આવિ તીહાં, ઉઘાડે તસ દ્વાર. નીજ બંધવ નીરખે નહી, દીઠો પુરુષ કોઈ; ખડગ દીઠું બંધવતન, મનમા વિસ્મય હોઈ. નીજ બંધવણી વાતડી, પુછે તે વરતંત;
ખડગ સહી બંધવ નહી?', સાંભલી કુમર બોલત. ઢાલઃ ૧૬, આંગણે મોતી રે લો- દેસી.
સાંભલ મોરિ વાત, બંધવની હુઈ વિખ્યાત, આજ હો તે તો રે બંધવ, આજ મે મારિઓ રે લો; તેણે આ કામ બતાવ, તેણે હું ઈહાં કણે આવ, આજ હો તે તો રે તુઝને, ખબર કરવા હુ આવિઓ રે લો. કરવાલ મુઝને દીદ્ધ, વાત એ તહકીક કીદ્ધ, આજ હો વાતો રે એ મે, તુમણે ખરી કહી રે લો; નારિ સાંભલી વાણ, બોલી સાહ સુજાણ, “આજ તો મારી રે, પ્રતિજ્ઞા પુરિ થઈ રે લો. વીનતડી અવધાર, આવો મોહલ મઝાર, આજ હો દાસી રે તુમને, એણીપરે વેણ રે લો; તુ છે દીનદયાલ, મુઝ વન પ્રતિપાલ, આજ હો મુઝણે રે સ્વામી!, તુમો પરણો હવે રે લો.
o
For Personal & Private Use Only
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
655
તેડો સદણ મઝાર, વીરમતિ તણિવાર, આજ હો કુમર રે રીદ્ધ, પડી દેખે ઘણી રે લો; માણક દીસે એક ઠોરે, હીરા પડીયા ઓર, આજ હો ધરમે રે કમી, નથી સોવનતણી રે લો. ઇંદ્રપુરિ અવતાર, એડવો મોહલ આકાર, આજ હો સુર રે રમણીક, જાયગા દિસે સૂયડી રે લો; દેખે તે કુમાર, સુંદર સેજ શ્રીકાર, આજ તો તેણે રે બહુ મુલ, ઘણે રત્ન જડી રે લો. વિનીતા કહે તામ, “સફાઈ કરો વિશ્રામ, આજ હો ધન રે સવિ પ્રીતમ! એ તુમતનુ રે લો; હુ છુ તુમારિ દાસ, ભરો મનણી આસ, આજ હો વચન રે માનો વાલમ! મુઝતનુ રે લો. મોદક લાવુ આર', સજ્યાઇ ઇમ બેસાર, આજ હો ઈમ રે કહીને, નારિ ઉપર ચઢિ રે લો; વૈરિ બંધવ એહ, સીખ્યા આપું તેહ,' આજ હો ઇમરે વિચારિ, મને રીસુ ચઢી રે લો. સજ્યોતને પ્રમાણ, સલા જાણ ખાણ, આજ હો દુઠ રે નારિ, જોવો સુ કરે રે લો?; કુમર ચિંતે તામ, ‘વૈરીનો એ ઠામ', આજ હો ઉઠી રે કુમર, તીહાથી ડગ ભરે રે લો. ન કરિઈ વિસ્વાસ નાર, અને વલી રાજદ્વાર, આજ તો મે તો રે એહનો, બંધવ મારિઓ રે લો'; ચિંતી એમ કુમાર, અલગો જઈ એક ઠાર, આજ હો કુમર રે પોતાનો, જીવ ઉગારીઓ રે લો.
૧. શય્યા, પલંગ. ૨. શોભાયુક્ત. ૩. શય્યા=પલંગ પર. ૪. શય્યાના પ્રમાણની શિલા હતી. ૫. (નીચે) કુવો હતો). ૬. દુષ્ટ. ૭. સ્થાન.
For Personal & Private Use Only
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
656
શાંત સૌભાગ્યજી કૃતા
૧૦
વિનીતાનું જોજો કામ, પડતી મુકે તેણે ઠામ, આજ તો મનમાં રે ઘણુ, હરખ પામી કહતી રે લો; બંધવ! જાણજો વાત, વેરિ વાલુ તુમ ભ્રાતા, આજ તો હું તો રે ખરિ, ભગણી વીરમતી તુમતણી રે લો.” ઘણી પરે કરે વિચાર, મનમાં હરખ અપાર, આજ હો સજાના રે તો, સત ખંડ તે થયા રે લો; દેખે તે કુમાર, સમરે મન કીરતાર, આજ હો એહવો રે કોતક, દેખી ચમકીયા રે લો. હસુતિ આવે એહ, ભોગી પરણો તેહ, આજ હો એહવે રે ઘરમાં, આવે ધસમસી રે લો; સોલમી ઢાલ એ થાય, પંડીત પ્રેમ પસાય., આજ હો શાંતેરે કુતુક, કુમર મનવસી રે લો.
૧૧.
For Personal & Private Use Only
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
657
અગડદત્ત રાસા
દુહા
ગુફામાં આવિ જસે, કુમર કહે તીણીવાર; ‘રે મુરખ! તું રંડીની, સીખામણ દુ તુઝ સાર. તુઝ બંધવ મે મારિ હુ તો, બલવંત અપાર; “તેર સખા મે રોલીઓ, તુ કુણ માત્ર ગમાર?. કાઢિ મુસક બંધીને, આલ કુમર કીદ્ધ; ગુફાતણે બારણે, આડી અસલા દીદ્ધ.
ઢાલ ૧૭, સાંભલ રાજકુમાર કહુન તુઝને-દેસી.
લેઇ વિનીતા સંગ કુમર આવે હવે તો લાલ, મનમાં હરખ અપાર કે પંથે તે વહે હો લાલ; આવ્યા નગર મુઝાર કે નારી દેખીને હો લાલ, લોક વદે મુખ ઇમ ચતુરાઈ પેખીને હો લાલ. રાજસભામાં કુમર કે એહવે આવિઓ હો લાલ, નારિને પ્રણપ્રત્ય કે રાજાણે કરાવિઓ હો લાલ; જોવા મલીયા લોક રાજસભામાં વાલી હો લાલ, પુછે રાજા વાત કે કુમર પ્રતે "રુલી હો લાલ. સાંભલો સ્વામી! વાત કે કહુ ચોરણી હો લાલ, ફરતો જોગીણે વેસ કે મહા છે ગુણી હો લાલ; રજણીઈ લોકને તામ કે ઘણું સંતાપતો હો લાલ, વિદ્યાને બલ તામુ કે નગરમાં આવતો હો લાલ.
૧. તારો ભાઈ. ૨. બાંધીને. ૩. યુક્તિ. ૪. શિલા. ૫. આનંદપૂર્વક.
For Personal & Private Use Only
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
658
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
જંત્રકે ત્રોડે તેહ કે વિદ્યાને બલે હો લાલ, નિદ્રા મુકે તામ નવિ કોઈ “સલમલે હો લાલ;
સારા નગર મઝાર કે ફરતો તે રહે હો લાલ, વિદ્યાને બલ એહ કે કોઈ નવિ લહે હો લાલ. ચોરણી ભગણી એહ કે સ્વામી! જાણજો હો લાલ, બોલે કુમર તામ કે મજરો માણજો હો લાલ; ઘાતિ ખોડામાહે કે વીરમતિને સહી હો લાલ, મુલગો કહો વીરતંત અમ આગલી રહી હો લાલ. રાજા પ્રતે કુમાર કે મુખથી બમ ભણે હો લાલ, ખાત્ર દિધુ આજ સાગરસેઠણે હો લાલ; સુતાતા ચોકીદાર કે તે જાણે નહે હો લાલ. લીધા તેહણા હાથીઆર કે કોઈ જાણે નહે હો લાલ. રાજા આગલી વાત કે વેલુ સંબંધ કહો હો લાલ, સારા નગર મઝાર કે કમરે જસ લહો હો લાલ; ચાલો તસ્કરને ઠામ કે કહો તે કહાં રહે?' હો લાલ, જોવાણે ચાલા લોક કે પંથે તે વહે હો લાલ. આવ્યા ગુફાને બાર કે તણે દીઠી સલા હો લાલ, દેખી ચમક્યા લોક કે “જોવો કુમારની કલા' હો લાલ; પેઠે સદન મઝાર કે મહાજન ધસમસો હો લાલ, દેખી અચંભ લોક કે ઇંદ્રપુરિ જસો હો લાલ. ધનનો નહી પાર કે તેણે અનગલ ભરુ હો લાલ, રાજાઈ પુછી નામ કે સહુનુ નામુ કરુ હો લાલ; “સાત વરસણી રીદ્ધ કે ચોરે મેલવી હો લાલ, ધન છે તુમને કુમાર! કે એવી મત કેલવી' હો લાલ.
૧. સળવળે. ૨. નાખી. ૩ હથકડીમાં. ૪. પુષ્કળ.
For Personal & Private Use Only
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
659
રાજાઈ મુખ તામ કે આજ્ઞાણા ઈમ દીઈ હો લાલ,
આપણનો ધન એહ કે ઓલખી લીઈ હો લાલ; રીદ્ધ લે એક ઠામ કે ઢગલો તણે કીઓ હો લાલ, આપે આપણનો માલ કે ઓલખીને લીઓ' હો લાલ. પડો દેખી માલ કે પરદેસીતણો હો લાલ, રાજા જપે એહ કે “કુમરજી! એ તુમતણો’ હો લાલ; હકમ થયો જબ રાય કે કુમરે લીઈ સહી હો લાલ, આપ આપણે ઠામ કે લોક આવ્યા વહી હો લાલ. કુમરણો જસ ત્યાછે કે નગરમાં વિસ્તરો હો લાલ, વા વા કુમર સુજાણ કે એ તો ગુણ ભરો' હો લાલ; ગુરુને લાગો પાય કે કુમર આવિયા હો લાલ, ‘તુમ પ્રસાદ સ્વામી! કે જિત નીસાણ વજાવિયા’ હો લાલ. ચોથો હીસો તેત કે ગુરુણે આલીઓ હો લાલ, લોકોને મન તેહ કે કમર ભાવિઓ હો લાલ; સાંભલી વાત તેહ કે મયણસુંદરી હો લાલ, ચતુર જાણી તેહ કે પ્રીતડી મન ઘરી હો લાલ. બીજ દીન કુમાર કે વાડીમાં આવિઆ પો લાલ, મયણમંજરી તામ કે ઝરૂખે આવીયા હો લાલ; સાંભલો તુમો વાત કે આગલ નું હોયસે હો લાલ, સતરમી ઢાલ કે કોલુક હોયસે હો લાલ.
For Personal & Private Use Only
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
660
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
દુહાર
બીજ દીન કુમાર, બેઠો કુયર વાગમે; સાસ્ત્ર કરે અસાભાસ, ક્રિીડા કરે મોજમે. મયણસુંદરી કહે તામ, ‘જોગ હોસે કહા આપણો?; એહવો કરો પ્રપંચ, મેલો હોઈ તુમણો.” સાંભલી કહે કુમાર, ‘ઉતાવલ નિ] કીજે કામણી!;
ધીરા હોસે કામ, ધીરજ ધરો મનતણી.” ઢાલઃ ૧૮, દલ લગારે પાસજી મોરા- દેસી.
કમરી કહે વાત જ સુણી, તુમ્હણે કહુ છુ સ્વામી!; જીમ જોગી કોઈ ધ્યાન ધરે, તમ અદાણીસી અંતરજામી.
હવે જોજો રે કોતુક થાસે, સાંભળતા ચતુરાઈ આસે. નામ જપુ હુ નીત્ય તમારુ, ચિતમાં ના ચ્યાહુ ઓર; મેઘાડંબર દેખી નાચે, કંકર નાચે મોર.
૨ હવે તુમ દેદાર દેખીને સ્વામી!, વિલાસીત હાયડું થાવે; જીમ પંથીને છાહડી ચાહે, પામી હરખ પાવે. તુમે સ્વામી! મુઝ અંતરજામી, હુ તુમ ઘર-નારિ; તુઝ મુઝ મેલો કિરતારે ઘડીઓ, પ્રીતડી પાલજો સારી.” ૪ હવે, ઈણે અવસર મયમદ ઝરતો, બંધનસાલાથી છુટો; નગરમાણે તેહ વિફરાણો, ઘર ઉપર તામ તુઠો.
૫ હવે પાડે હાટ ણે માણસ મારે, કરતો અતિ ઉનમાદ; છુટો હાથી ઉનમદ આવો, કોઈ ના માડે તેહસું વાદ. ૬ હવે
છે હવે,
૧. અભ્યાસ. ૨. અહી.
For Personal & Private Use Only
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કોલાહલ તવ નગરમાં પડીઓ, લોક તે આકુલ્યા થાઇ; બાલ ગોપાલ ઇણે પીરે જંપે, મયગલ સાહો ન જાઇ.
ઝાલી ન સકે કોઇ તેહણે, માડો અતિ ઉતપાત; બુંબડી પાડતો આવો અનુચર, રાજાને કહે વાત.
કરે વિચાર રાજા મનમાં, ‘એ હસ્તિ વશ્ય કીમ નાવે?'; સુરા વીરા તે સવિ હારા, સામો કોઇ ન થાવે.
પડો વજાવે નગર મઝાર, ‘હાથિને કો વસ નાવે; તેહણો ઉપગાર માણસું અમે, લાખ પસાય તે પાવે.’
પડહો વજાવતો આવો તે હવે, કુમર આવો ધાઈ; લોક દેખીને કુમર બોલે, ‘એ સ્યું છે? કહો તુમે ભાઇ!’.
‘ગજ છુટો છે કિમ વસ નાવે, કારણ એહ જ ભાઇ!; એહવો બલીઓ કો નથી દીઠો, ગજણે પકડે જે ધાઈ.’
કુમર કહે ‘ખબર કરો નૃપણે, વશ્ય કરુ હુ ગજરાજ’; લોક કહે ‘ભાઈ તુ હી જ બલીઓ, પરજાનુ દુખ કરો તાજ’.
કુમર ૪ઓઠો વિણા ગ્રહીને, આવો બાજારમાહે; હાથિ ઉભો મોહલને હેઠે, સામ્યો જાઇ ત્યાહે.
હાથિને હલકારો રે કુમરે, બેસીને વેણ વજાડી; સબદ સુણીને થંભ્યો હાથિ, સાંભલ પકણા જ માડી.
વાઉ રે રાગ કેદારો મારુ, પરજીઓ મધુરે ટેપે; જીમ બંદુ સુધારસ છુટે, એક એક ટેખે ટેપે.
૧. પકડાતો નથી. ૨. પ્રજાનું. ૩. નાશ, ત્યાગ. ૪. ઉઠ્યો. ૫. કાન માંડ્યા. ૬. રાવિશેષ.
For Personal & Private Use Only
૭ હવે
૮ હવે
૯ હવે
૧૦ હવે
૧૧ હવે
૧૨ હવે.
૧૩ હવે
૧૪ હવે
૧૫ હવે
૧૬ હવે
661
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
662
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
૧૭ હવે,
જેહવી વણ વજાડી, તેહવો ગાઓ ઉચે સાદે; મદ ઝરતો ઉનમાદ કરતો, મોહો તેણે નાદે. જીમ ગારુડી મણીધર ડોલે, મયગલ ડોલો તેમ; ઝરુખે બેઠી છે રાજકુયરી, કલા દેખી એમ. કુમારનુ રુપ નીહાલી કુમરી, દેખી એવી ચતુરાઇ; એ અઢારમી ઢાલ ઝીલતા, શાંતિ સોભાગ્યે ગાઈ.
૧૮ હવે
૧૯ હવે
LAKAT
PKW
For Personal & Private Use Only
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
663
દુહા
રાજકુમારી પ્રતીજ્ઞણા કરે, “આ ભવ એ ભરતાર; બીજા વીર સમોવડે, બીજો કે કીરતાર.” ગજ નીચું મસ્તક કરી, બેસારો કુમાર; આયુધસાલાઈ બાંધિઓ, હુઓ તે જય-જય કાર. રાજકુલી હરખી સહુ, હરખા માહાજન અપાર; “ધન-ધન તુમ કુલ-જાતણે, ધન તુમારો અવતાર.”
ઢાલઃ ૧૯, જોગીડો જોતક જાણે છે- દેસી.
ઉઠે કુમરી તાહથકી, માતાને કહેવા મનવકી,
ભાખે મનણી ઈમ વાતડી એ; “માતાજી! એક વાત સુણો, તુમણે કહું છું અતિ ઘણો,
ચતુરાઈ એ કુમરણી ચીત ચઢી એ. તે માટે તુમણે કહ્યું, માતા! એ વર હું લડુ,
તુમણે કહુ મુઝ મન રુલી એક આ ભવે એ મે વિરો, બીજો કુણ કરતાર ધરો?,
કે જાણુ વીર સમાણ, બીજા વલી એ.” વનીતાઈ રાજાને કહ્યું, પુત્રી સરુપ તેણે લહુ,
તે રાજા હરખો ચિતમે ઘણુ એ; સોમદત્તને તેડાવઓ, વિપ્ર માહોલમાં આવિઓ, રાજા કહે “કામ કરો અમાણુ એ.
For Personal & Private Use Only
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
664
કુમરણી જાત ભાખીઇ, મનમાં વાત જ રાખીઇ. કુમરીઇ પ્રતિજ્ઞા એહવી કરી એ; આ ભવ એ કુમારણે, નહીતર અગ્ની પિહારણે, નિશ્ચે કુમરીઇ તો એ કરી એ.’
વિપ્ર તિહાં બોલીઓ, હીયડુ તાહાં ખોલીઉ, ‘નામ ઠામ તુમણે કહ્યુ એ; ખત્રીવંશ એહણો, પુત્ર તો સુરસેણણો. એ વાત મે તો હુ લહુ’ એ.
રાજા સુણી વારતા, નામ-ઠામ-કુલ જાણતા, ઉછવ રાય હવે માડીઓ એ;
સુર્ભ મુર્હુતે લગણ થાપુ, વિપ્રણુ દારિદ્ર દ્રર્વ કાપુ, ગણપતિ આંગણે બેસાડીઓ એ.
વરણી સામગ્રી કરે, મનમા સહુ હરખ ધરે, સુંદર દેખી રૂપ કુમારણે એ; નીસાણ વલી વાજતે, મેઘાડંબર જીમ ગાજતે, અનુક્રમે આવે તોરણ બારણે એ.
મોતિઇ થાલ ભરા વલી, સાસુ વધાવે મન રૂલી, ગોત્રજ આગે બેસારિયા એ;
છેડા તિહાં બાંધિયા, સહુને હરખ વાધિયા, ચોરિમાહે પધરાવીયા એ.
હાથ મેલાવણ આપિયા, દરિદ્ર તેહના કાપીયા, સુત મયગલ તેજી તુરંગમ આપીયા એ; બીજો દાયજો બહુ દિધો, રાજાઇ તાહાં જસ લીધો. પંચ [દે] સનો અધિપતિ થાપિઓ એ.
૧. વસ્ત્ર બનાવી લેશે.
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૪
૫
દ
જી
૯
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
665
દીધા નવ-નવ જાયગા, ઉઘડ્યું કુમારનું “ભાયગા,
શાત ભુમિ મોહલ કરાવિયા એ; સુખ ભોગવે કુમર તીહાં, પાસે રાજાને તીહાં,
લોકાને મને કુમર ભાવિઓ એ. પેહલો ખંડ પુરો થયો, કુમરે તીહાં સુખ લહ્યો,
પુણ્યથી સુખ-સંપદા કહે એ; પંડિત વીરસૌભાગ્યનો, પ્રેમસૌભાગ્ય ગુરૂ હિત ઘણો. ઢાલ ઓગણીસમી શાંતિ કહે એ.
प्रथम खण्ड: समाप्त:
૧. ભાગ્ય.
For Personal & Private Use Only
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
666
શાંત સૌભાગ્યજી કૃતા
દ્વિતીય ખંડ
દુહાઃ
બીજો ખંડ હવ રચું, પામી ગુરુ પસાય; સાનીધ કરજો સીષ્યને, “મેહર કરો ગુરુરાય. બ્રમ્હાણી બ્રમ્હાસુતા, હંસ વાહણ સરસતિ; બે કર જોડીને વેનJવુ, આપ્યો અવિચલ મસ્તી. શ્રોતા! સહુ સાંભલો, આગે હવે અધિકાર;
પુરવ પુન્ય પસાઉલે, પરણો રાજકુમાર ઢાલઃ૧, કહે જીણ વીરજી- એ દેસી.
કુમર બેઠો મોહલમાં રે, મનમાં કરે વિચાર; પુન્ય પસાઈ હું પામીઓ રે, સુખ અનંત સંસારો રે.
કુમર ચેતવે-આંકણી. આ મંદિર આ માલીયા રે, એ પુન્યતણે પ્રમાણ; સદનથી જાહરે નીકલો રે, વસ્ત્ર રહીત જાણ રે.
૨ કુમર૦ ભોજન કરતો હું પારકુ રે, તે વલી વિપ્ર પિસાય; પુન્ય પ્રગટુ વલી આપનુ રે, "તારે નવ-નીદ્ધ થાય રે. ૩ કુમર૦ અનચિંતવી લખમી મલી રે, પરણો પરાજકુમાર; “દીન ફરતા સહુ ફરે રે,”ઈમ જંપે સંસારો રે.
૪ કુમર૦ કુમાર તિહાં સુખ ભોગવે રે, રહીઓ રાયણે પાસ; દેશ-વિદેસે વિસ્તરી રે, કુમરણો સુજસ વાસ રે.
પ કુમર૦ એક દિન મોહલણે બારણે રે, બેઠો છે કુમાર; કર જોડી અનુચર ખડા રે, સજન બહુ પરિવાર રે.
૬ કુમાર
૧. મહેર. ૨. પસાયથી. ૩. જ્યારે. ૪. ત્યારે. ૫. રાજકુમારી.
For Personal & Private Use Only
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
667
૭ કુમર૦
૮ કુમર૦
૯ કુમર૦
૧૦ કુમર૦
૧૧ કુમર૦
એહવે ગરઢી ડોકરી રે, આવિ ઓભી રહી દ્વાર; સાંઝ સમે વલી આવિને રે, સાન કરે છે કુમારો રે. ઉઠી કુમર પાસે ગયો રે, પુછે 'કુણ તુ નારિ?; સે કારણ તુમ આવિયા રે?, મુઝને કહો વિચાર રે. કુમર પ્રતે નારિ ભણે રે, “સાંભલો મોરી તમે વાત; હુ છુ મયણમંજરીતણી રે, હુ છુ ધાવ જ માત રે. તે માટે તમને કેહવા રે, મોકલી છું માહારાયા; પરણા છો તમે કુયરી રે, ૧ઠાપણો કોલ ન જાય રે. બોલી દીધો જે મુઝ ભણી રે, તેહણો સો છે વીચાર?; તે માટે તુમને પુછવા રે, હીયડુ ખોલો કુમાર! રે'. વલતો કુમર બોલીઓ રે, “સાંભલા મોરી રે વાત;
બોલ દીજે બાપણો રે, પાલીસ છું ક્ષત્રી જાત રે. ચાલી ઇહાંથી હું સહી રે, ખબર કરીશ તુમ દરબાર; હીયડે ધીરજ રાખજો રે, નહિ મુકું વીસાર રે. ઈમ કહીને આપીઓ રે, કુમરે નવલખ હાર; ‘કુમારીને જઈ ભાખીજો રે, માહરો તેણે જુહાર રે. મુઝ હોયડામાહે વસી રે, કુમરી એ ગુણવંત; વસારી નવી વીસરો રે, મે કીધો છે નીશ્ચત રે. તુમે જઈણે ભાખજો રે, મુઝની વાત જ એહ; ચતુરણે ઘણું શું કહુ રે, પાલુ અવિહડ નેહરે. બીજા ખંડની એ કહી રે, ઢાલ પહલી એ થાય; પંડીત પ્રેમસૌભાગ્યનો રે, શાંતિ કહે હું હવે થાય?.
૧૨ કુમર૦
૧૩ કુમર૦
૧૪ કુમર૦
૧૫ કુમાર,
૧૬ કમર
૧૭ કુમર૦
૧. સ્થાપેલ. ૨. બોલ. ૩. કોલ. ૪. પિતાનો.
For Personal & Private Use Only
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
668
દુહા
સીખ દિધી ડોસી પ્રતે, કુમરે તે તણીવાર; તાહાં જઇ ડોસી કહે, કુમરતણા વીચાર. એક દિન બેઠો મોહોલમાં, થ્રીડા કરે કુમાર; વસંતપુરથી આવીઓ, તેડણ તે તેણીવાર.
પ્રઘ્યાણ આવિ ઇમ કહે, ‘મેહેર કરો મહારાય!;
ઘરે પધારો રાજીયા!, વાટ જુઇ તમ માય.
તેડણ આયા છુ [અમ્હે], સજ થાવો માહારાય!'; કુમર તીહાંથિ ઉઠીને, સુસરા પાસે જાય.
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૨
ઢાલઃ ૨, સદામાણા ગીતણી.
નરપતિજી રે સભા સમસ્ત ગૃપ પ્રણમીઓ રે સાહીબા, દીધો આદરમાણ
વૈયેણ માનો સૈયણ વારુ; કુમરજી રે અસણ બેઠો ‘માય કરો રે’ સાહીબા, રાય બોલે ઇમ વાણ વૈયેણ. ૧ ‘કુમરજી રે ઇહાં લગે કિમ ટ્રીપા કરી? સાહીબા, ભાખો જે હોવે તુમ કામ' વૈયેણ; કુમરજી રે રાજાના સુણી બોલડા રે સાહીબા, ઉઠીને કરે સલામ વેયેણ.
૨
૧. વચન. ૨. સારુ. ૩. આસન. ૪. મયા, મહેર. ૫. જોવે.
૩
‘નરપતિજી રે સીખ દીઉ હવે મુઝ ભણી રે સાહીબા, જઇઇ અમારે જીમ ગેહ વૈયેણ; નરપતિજી રે તેડણ આયો છે અમ ભણી રે સાહીબા, વાતનુ કારણ એક વૈયેણ. ૩
૪
નરપતિજી રે ઘર-ઘર મુકો બહુ દાન સાહીબા, તાહડા થઇ રહા જીમ પોસ વૈયેણ; નરપતિજી રે માતા પશુહવે વાતડી રે સાહીબા, પુછતા હોસે વલી જોસ વેયેણ. ૪
For Personal & Private Use Only
નરપતિજી રે ઇહા અમે સાતા પામીયા રે સાહીબા, તુમ પાસે રહીયા એહ વૈયેણ; નરપતિજી રે થોડામાટે ઘણુ જાણજો રે સાહીબા, ભાખ્યું ધરીને નેહ’ વેયેણ.
૫
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કુમરજી રે રાજા વલતુ બોલીઓ રે સાહીબા, ‘એ સ્યું કહો મુખ વાત? વૈયેણ; કુમરજી રે ચાલવુ કીસ્યું વલી તમે ભણી રે? સાહીબા, કામ ન આવે વાત વૈયેણ. ૬
કુમરજી રે ચાલુ-ચાલુ મુખસ્યુ કહો રે સાહીબા, કહતા ના આવતિ તુમ લાજ વૈયેણ; કુમરજી રે ઇહાં રહો આ રંગ મોહોલમાં રે સાહીબા, માણો ગરીબનીવાજ વૈયેણ. ૭
કુમરજી રે પ્રીત ભલી પંખીયાતણી રે સાહીબા, ભુંડા વીદેસી મીત્ર વૈયેણ॰; કુમરજી રે ઉઠીને જાઇ પંખીની પરે રે સાહીબા, ખીણ-ખીણ દાઝે વળી ચીત્ત વૈયેણ૦.૮
669
કુમરજી રે પ્રીત જાણી અમે તુમતણી રે સાહીબા, ઉઠી ચાલો છે એમ વૈયેણ; કુમરજી રે તુમથી તો ભલા પંખી નીજ દેસના રે સાહીબા, સાંઝ સમે મલે એમ વૈયેણ૦.૯ કુમરજી રે ફરિ–ફરિ તુમ મુખ કીહાં [થ]કી રે? સાહીબા, રહો ઇણે તુમો આવાસ વૈયેણ; કુમરજી રે એતલા દિન તુમો કિમ રહા રે? સાહીબા, જીમસો તમ પંચાસ વૈયેણ.
૧૦
કુમરજી રે ઘણુ-ઘણુ તુમને સું કહુ રે? સાહીબા, માનો અમારા બોલ વૈયેણ; કુમરજી રે મોટાણે ઘણુ સું કહી રૈ? સાહીબા, ‘હા’ કહો હીયડુ ખોલ વૈયેણ.
કુમરજી રે અમે ચાહુ તુમ દરીસણ કીહા થકી રે? સાહીબા, માણુ છુ અમે દેવ સમાણ વેયેણ; કુમરજી રે તુમ–અમ મેલો કિંહા થકી રે? સાહીબા, મલીઓ તુ સાહ સુજાણ’ વૈયેણ. ૧૨
નરપતિજી રે કુમર કહે ‘સુણો સાહબા! સાહીબા, વાત કહી તુમ સાચી વલી એહ વેયેણ; નરપતિજી રે માતા છે તિહાં એકલી રે સાહીબા, વૃદ્ધાવસ્તા છે તેહ વૈયેણ.
૧૩
૧. દયાળુ.
૧૧
નરપતિજી રે તે માટે તુમને કહ્યુ રે સાહીબા, સીખ દીઓ માહારાય! વૈયેણ; નરપતિજી રે ચાલુ નીશ્ચંતપણે થઇ રે સાહીબા, હકમ કરો તમે પસાય' વૈયેણ. નરપતિજી રે વયણ સુણી એહ કુમારણા સાહીબા, વીચારણ પડીઓ મહીપાલ વૈયેણ; ભવિયણજી રે બીજા ખંડણી એ લહકતી રે સાહીબા, શાંતિ કહે બીજી ઢાલ વૈયેણ. ૧૫
For Personal & Private Use Only
૧૪
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
670
શાંત સૌભાગ્યજી કૃતા
દુહાઃ
કુમર વીચારે ચીતમે, “ચાલણને દે એ; ના ના કરતા જો ચાલીઈ, તો વાધે અધિ[ક] સનેહ. વિછડીયા બહુ દીન થયા, હવે મુઝ રહો ન જાઈ; રાજા મુઝ રહેવાતણી, મત કો વાત કહાઈ'. રાઈ હઠ કીઓ ઘણો, વાત ણા માને કુમાર; ૧થરતા મન નહી તેહણો, ચાલણ થયો તયાર. ઢાલઃ ૩, કસીયા તંબુ ખડાકી-દેસી. કસીયાણે તંબુ અગડદત્ત રાઈ ખડા કીયા રે મારા સાહબા, વસંત ભણી જાવો રે તામ; ઉછક થઇઓ સુસરે કિહીઓ આતી ઘણો રે મારા, ઉઠીને કીદ્ધા રે કુમરે સલામ. ૧ કસીયાણે ઉછવ માંડે વાજીત્ર વજાડે અતિ ઘણો રે મારા, રાજત્ન કરે રે વચન હાટ શ્રેણિ લખમી વેણી સોભતા રે મારા, વિલસીત પંકચ રીતુ વન્ન. ૨ કરીયાણા મયગલ આલે મદઝરતા તાહા અતિ ઘણા રે મારા, સુંડાલા સોહે રે નવરંગ; તેજમતુરી અતિ સનુરી તે ઘણા રે મારા, કેસરીયા ઘણુ રે સોહંત. ૩ કસીયાણે રથ વાહણ આલા સોવણ સાજણા અતિ ઘણા રે મારા, દિધા કુમરણે તીવાર; કટક દલ આલુ હાલે વસંતપુર ભણી રે મારા સીખ દીઈ રે કુમાર. ૪ કસીયાણે સુરસુંદરને માતાઈ બહુલો દીદ્ધો દાયજો રે મારા દીધા નવા-નવારે વેસ; દીધા આભુષણ રતને જડા બહુ મુલણા રે મારા., પંચ દસ આલા રે વલી દેસ. ૫ કસીયાણેક એવી રીદ્ધ લેઈ સીખ દેઈ કુમરને સસરો રે મારા, ઉતરીઓ સરોવરની રે પાલ; સેન દલસુ રે પાણીને પુરે પરવરો રે મારા, જીમ જલ છેડે રે પાલ. ૬ કસીયાણે
૧. સ્થિરતા.
For Personal & Private Use Only
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
671
એવી સજા સુણો ચીત લાઈ વાતડી રે મારા, વોલાવી પાછા વલીયા રે તે; કુમાર ભાખે વિનિતા પ્રતે તે એહવુ રે મારા, “સાંભલ તુમ સરે નેહ. ૭ કસીયાણે સેન સહીત રહજો વેહ તો એણે પંથડે રે મારા, હુ જઈ આવુ રે નગર મઝાર; વાટ મ જો જો અમની તમને કહુ છું ઘણુ રે મારા, જઈસુ હુ ગુરુજીણે રે દરબાર. ૮ કલીયાણે. ઈમ કહી હાલો ચાલો કુમર તીહાંકી રે મારા, સાઝ સમે આવો રે કુમાર; ગુરુકણે આવો પાએ લાગે અતિઘણુ રે મારા., કુમર કરે રે મનુહાર. ૯ કસીયાણે ‘તુમથી હું પામો ગુરુજી આ એ રદ્ધડિ રે મારા, તે તુમ ચરણ રે પસાય'; ગુરુ પાસેથી અલવેથી કુમર ઉઠીઓ રે મારા, ઉઠીને બાહર રે જાય. ૧૦ કસીયાણે અનુચર તેડી તેણે ભાખે કુમર વાતડી રે મારા, ધાવણે તુ તેડી રે લાવ; વાત એક તેહથી કરવી છે મન 'ગુઝણી રે મારા, ઈહાં સુધિ તેડી તુ રે આવ.” ૧૧ કસીયાણે અનુચર જઈને ખબર કીદ્ધી તેણે રે મારા, ‘તુઝને કુમર રે બોલાવ;' ડોકર સુણીને સમઝી મનમાંહે વાતડી રે મારા, દોડતી ડોકરી રે આવ. ૧૨ કસીયાણે કુમાર ભાખે ‘થાઓ હવે તમે ઉતાવલા રે મારા., પછે તુમો કરસો મુઝ ઉપર રોસ; કટકદલ હાલ ચાલુ વસંતપુર ભણી રે મારા, તાઢા થાયો છો જીમ મહીનો પોસ. ૧૩ કસીયાણે આગલ સુણજો જો ભવિયણ! તમે વાતડી રે મારા, વિનીતાને કુમર લેઇ રે જાય; બીજા ખંડણી મંડણી ત્રીજી ઢાલ એ લટકતી રે મારા, શાંત કહે આગલ નું હવે થાઈ?. ૧૪ કરીયાણે
૧ નાકે, ઝાપે, પાદરે, ૨. રીદ્ધિ, ૩. હળવેથી, ૪. ગુપ્ત.
For Personal & Private Use Only
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
672
શાંત સૌભાગ્યજી કૃતા
દુહા
ઘાવ પ્રતે કુમાર કહે, “સીઘ થાઉ તમે આજ; રેહવાનું કામ નથી, મોહલ કરો તમે તાજ.” વસ-આભુષણ લેઈjણે, આવે કુમરી તણીવાર;
રથમાંહે બેસારીને, ખેડે હવે કુમાર. ઢાલઃ ૪, એક પુરુષ મે નયણે દીઠો- દેશી.
કુમરીને રથમે બેસારી, ચાલો તેમ કુમાર; પ્રશ્નપણે વલી એ ઇમ કરિ, કહેતો આવો ચઉટા મઝાર રે.
ભવિયણ! સુણજો કાન ઉઘાડી. આંકણી. સાગર સેઠણી તનયા સડી, તેણે અપહરિ લુ છું; કેસે જે મનમાંહે એ બીહણો, સહુને સંભલાવિ કહુ છું રે. ૨ ભવિયણ૦ તે માટે તમે વાર જ કરજો, પુઠે આવજો રે બંધાઈ; બલવંતા જે હોય તે આવ, બેઠા રહજો ભાઈ રે'. ૩ ભવિયણ૦ નગરમાં તે વાકો ચાલો, કુમારીનું અપહરી જાય; સેર સુઠ નથિ ખાધી તેહણી, પાછવાડે કોઈ ના ધાય રે. ૪ ભવિયણ૦ સેઠ સુણીને રીયાત થઉં, “ભલે એ કુમર મલીઓ; સહજે સાકલ ઉતરી આપણી, જુગતો જોડો મલીઓ રે. ૫ ભવિયણ. ભર-જીવનમાં કુમરી આવિ, કલંક ચઢ્યાવીત કુલમાહે; નીચ સંઘાતે પ્રીત જો બાંધત, હેલણી થાઓત ઈહા રે. ૬ ભવિયણ મોટાણે વળગી છે બાંહડી, કહી ને સકસે રે કોઇ; વાર કરે હવે સુ હોસે?, કર્મ લખ્યું તે હોઈ રે.”
૭ ભવિયણ૦
૧. ત્યાગ. ૨. છુપીરીતે. ૩. હુમલો. ૪. દોડી. ૫. વિરુદ્ધ, સામે થઇને. ૬. ચઢાવ્યું હોત. ૭. હિલના.
For Personal & Private Use Only
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
673
નગર બાહર કુમર આવો, “રજણીપતિ તણીવાર; ચઉદસે તેહણો અમલ પોચો, વ્યાપો ઘોર અંધારી રે. ૮ ભવિયણ. મારગ સુઝે નહી કુમાર, રથમાં બેઠો બેહ; મારગણા અભુઓ કુમર, ભુલા પડીયા તેહ રે. ૯ ભવિયણ. ચ્ચાર પોહર તાહ વાટડી, વેહતા થાકો તે કુમાર; વીનીતા કહે “તુમો સાંભલો, પ્રીઉડા! ભમાં ઘણીવાર રે. ૧૦ ભવિયણ. એહવે પ્રાસમે તીહાં પ્રગટ્ય, પામ્યા સરોવર પાલ; પાણી પીવાણે ગોધન આવે, તે સાથે ગોવાલ રે. ૧૧ ભવિયણ. વાતડી પૂછે કુમર તેમણે, “સાચ કહો તમે ભાઈ!; સૈન્ય તુમને કે દેસ મલીયું?, અમને મારગ બતાઈ રે'. ૧૨ ભવિયણ. પશુપાલક ઈણીપરે બોલે, “ચાલો વસંતપુર રાઈ!; તમારે તેણે અંતર પડીઓ, બેટો બહુલો થાઈ રે’. ૧૩ ભવિયણ૦ કુમર સુણીને ચિંતામાં પડીઓ, વિચારે મનમાં એમ; ‘લસ્કરને બહુ છેટો પડીલ, પોચાસે કહો કેમ રે?”. ૧૪ ભવિયણ. ગોવાલ કહે “સુણ રે ભાઈ!, ભય મોટા વલી ચાર; કુસલખમે અટવી ઉતરસો, પોચસો તમે દરબાર રે'. ૧૫ ભવિયણ કુમર કહે, “ભીતા તે કેહણી?, મુઝને વાત જ ભાખો; આ અટવીમાંહે તુહી જ મલીલ, અંતર કા ન રાખો રે. ૧૬ ભવિયણ. “જાણ્યો ગ્રહ તે નવિ કરે પીડા,” લોકણો એહ ઉખાણો; તે માટે તુમ્હો ઇહાણા વસીયા, વાત સઘલી તુમો જાણો રે'. ૧૭ ભવિયણ. ગોવાલીઓ હવે તે બોલસે, સાંભળસે મહીપાલ; બીજા ખંડણી એ મે ભાખી, શાંતિ કહે ચોથી ઢાલ રે. ૧૮ ભવિયણ.
૧. ચંદ્ર. ૨. ચારે દિશામાં. ૩. અસર, પ્રભાવ. ૪. અજાણ.
For Personal & Private Use Only
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
674
શાંત સૌભાગ્યજી કૃતા
દુહાર
પશુપાલ વલતુ કહે, “સાંભલ મોરિ [વાત;
સ્કાર ભય મોટા અછે, તુઝને કહુ વિખ્યાત.” ઢાલઃ ૫, આત્મ તત્વ નીહાલીઈ- દેસી.
પહિલો ભય એ મોટકો, નદિ "માહા વિકરાલી રે; વિકટ આરા તેહણા, કોઈની ન ટલે ટીલી રે.
૧ સાંભલ મોરિ વારત. ઉન્મત મયંદ ગાજતો, કોઇથી વસ્ય નાવે રે; અટવીમાહે કેસરી, મારગ કોઈ ના જાવે રે.
૨ સાંભલ૦ તસ્કર પાલ છે અતિ ભલી, મારગ વલી લુંટે રે; દ્રવ લઈ વલી તસ્કરા, સામો થાઈ તેણે કુટે રે.
૩ સાંભલ૦ આગલ દ્રિષ્ટી એક સર્પ રહે, જાણે પુર્વનું પાપ રે; જંત્ર-મંત્રે નવિ ટલે, વિકટ છે એ સાપ રે”.
૪ સાંભલા કુમર સાંભલી એહવા, પાંચ ભયણી વાત રે; બીહીનો નહે કુમર તદા, લખીઓ હોસે વિધાત રે. ૫ સાંભલ. મયણસુંદરી ચંતવે, “મારે કાજ એ રહીઓ રે; સાથ સંઘાતે ઇણે છોડીઓ,” પ્રીલ પ્રતે ઈમ કહીઓ રે. ૬ સાંભલ૦ બીજો મારગ તુમો ગ્રહો સ્વામી, મુકો આ વાટ રે; સંગ નહી લસ્કરતણો, વિષમ આ ઘાટ રે'.
૭ સાંભલ૦ કુમર વલતો બોલી, “મનમાં મત બીહો રે; ભો નહે તલમાત્રણો, આપણ આનંદ જાણો રે.
૮ સાંભલા ત્રીજંચનું શું છે ગજુ, મઈને આગલ એ રે; કેસરી આગલ બુકતણો, જોર ણા ચાલે તેહરે’. ૯ સાંભલ૦
૧. મહા. ૨. કિનારા. ૩. પી. ૪. દ્રષ્ટિવિષ. ૫. વિધાતાએ. ૬. ભય. ૭. શિયાળ.
For Personal & Private Use Only
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
675
૧૦ સાંભલ૦
૧૧ સાંભલ૦
૧૨ સાંભલ૦
૧૭ સાંભલ૦
૧૪ સાંભલ૦
સરોવર પાસે જઈ કરી, સ્નાન કરૂ કુમાર રે; પુઠલ થકી એહવે, વેવારિયા ચાર રે. કુમારને તે પ્રણમીયા, દીધો આદર-માણ રે; વણીક પ્રતે કુમર કહે, “કહી જાસો સ્થાણ રે?” “વાસો વસીઈ વસંતપુરે, આવ્યાતા ચંપા ગામ રે; કામ કરી પાછા વલા, જઈશું અમારે ઠામ રે. સાથ કરો અમે તુમતણી, લસ્કર આગે વહીઓ રે; ખબર ન પડી અમને, અમે પુઠલ રહીયા રે'. કુમર વલતો બોલીઓ, “આઈ વિષમ વાટ રે; લશ્કરને તુમો જઈ મલો, સુખે ઉતર્યો છમ ઘાટ રે . વલતા વણિક બોલીઆ, “સાંભલ રાજકુમાર! રે; છેટુ પડુ લસ્કરતણુ, રસ્તો ન જાણુ લગાર રે. તુમ સંઘાત અને ગ્રહો, તુમો ગુણવંતા સ્વામી! રે; તુમ સાત ન છોડીઇ, કહીઈ છે સીરનામી રે. વહલા પધારો નંદજી!, રહજો તુમો સાવધાણ રે;
પરમેસ જો પોચાડશે, તો જઈશું આપણા સ્થાણ રે. તસ્કર મારો જ કુમરે, તેણી વીરમતિ છે ભગણી રે; કુમર ચાલો તે સાંભલી, ચડવડી ચાલી છે રજણી રે. તેહણા સગા તીહાં રહે છે, અટવીમાં ઠામ રે; અગડદત ઉતરો અછે, પાસે છે તેનું ગામ રે.
૧૫ સાંભળો
૧૬ સાંભલ૦
૧૭ સાંભળો
૧૮ સાંભલ૦
૧૯ સાંભલ૦
૧. સાથ. ૨. પરમેશ્વર. ૩. ઝડપથી.
For Personal & Private Use Only
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
676
ચોર પ્રચંડ અતિ તાહાં રહે, વીરમતિઇ જઇ કહીઉ રે; ‘તુમ બંધવનો જે રિપુ, મારગ એકલો રહીઓ રે'. આગલ સુણજો વાતડી, જો જો સું હવે થાય? રે; બીજા ખંડણી પાંચમી, ઢાલ પૂરિ એ થાય રે.
X
स्थापना
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૨૦ સાંભલ
૨૧ સાંભલ૦
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
677
દુહાર
તે માટે તમને કહુ, અવસર મલીઓ આજ; બંધવનું વેર વાલીઈ, આપનુ કીજ કાજ. ભગણીની સુણી વારતા, સજ થયા તણીવાર;
વાલ્હા-વૈરી એકત્ર મલે, કીજ તેણે જુહાર. ઢાલઃ ૬, સુધો ચારિત્ર પાલો- દેસી.
જોગીનો વેસ બણાવે તસ્કર, અટવિમાટે આવે રે ધુર્તને ધુર્ત મલે છે; તેઆરે જોગી આવે, હવે વાણીક પ્રતે તે બોલાવે રે ધુર્તને.. બાબુ તમે સાચા કહાઈ, તમો કાહાં જાસો ભાઈ! રે?” દુર્તને; કુસલ-ખેમે જો પાસુ અમે, વસંતપુર નયરી જાસુરે ધુને.. જોગી કહે “સુણ બે વાત, કુમરનો સો કરવો સંઘાત રે? ધૂર્તને ; અટવી છે ઉજાડ વલી, "મજી બેઠા હોસે ધાડ રે ધુને.. એ સાથે તો લુટાસુ તાહા રે, આપણા દુખ પાસુ રે ધુને; આવિ રહો અમ પાસે, એ એંટોડીનો સો વીસ્વાસ રે? ધુને.. આપ જાસુ વસતિ જે વાટ, જીમ ભાજસે મનના ઉચાટ રે ધુર્તને; સન્યાસી ઇણીપરે ભાખે, વવહારિઆ ઘર કરી રાખે રે ધુર્તને. વવહારિયા ઇણી પરે બોલે, “એ સમવડ કોઈ ન તોલે રે ધુર્તને; બલવંત એ સાહસ ધીર, એ તો ત્રેપણમાં છે વીર રે ધુર્તને. એ નર બલવંત સોઇ, એ સાથે ભય નથી કોઈ રે ધુને ; એ ક્ષત્રી સુરો જાત, તે માટે કરો અમે સંઘાત રે ધુર્તને..
૧. મધ્યમાં. ૨. ટીંટોડી જેવા.
For Personal & Private Use Only
Page #693
--------------------------------------------------------------------------
________________
678
યોગી કહે ‘ધન મુઝ પાસે, સંગત કરુ હુ વિસ્વાસ રે’ ર્તને; કોથલીમાહે પાષાણ, તે દેખાડે નીરવાણ રે ધુર્તને.
નંદજી વીસ્મય પડીયા, ‘બહુ દ્રવે જોગી ભરિયા રે’ ધુર્તને; ઇમ વીચારિને ચીત, વવહારીઇ દેખાડુ વીત રે ધુર્તને.
તસ્કરની નજ્જરે પાડુ, ધન સઘણુ તને દેખાડુ રે ર્તને; ચોર તે દેખીને ચિંતે, ‘પાંચે દાહેડે એ આપણુ વિત્ત રે ધુર્તને.
આવો તો આપણે પાસે, હવે કિહાં નાસી જાસે રે?' ધુર્તને; કુમર કહે ‘સુણો વાત, એ ધુત દીસે છે જાત રે ધુર્તને. સન્યાસી વેસ છે એહણો, તુમે વિસ્વાસ ન કરસો તેહણો રે ધુર્તને; તુમણે વાત હું કહું છું, હીત-સીખામણ દીઉ છુ રે ધુર્તને.
નંદ તે વારા ન રહીયા, જોગી કેડે પડીયા રે’ ધુર્તને; ત્રીજો દીન થઓ જાહ રે, એક ગોકલ મલીઉ તાં રે ધુર્તને.
દીઠી સરોવરણી પાલ, સુંદર જાયગા નીહાલ રે ધુર્તને; કુમર તાહાં ઉતરીયા, ગોકુલે સર્વ નુતરીયા રે ધુર્તને.
‘વરસ પહિલો આવાસે, હુ ગોકલ રહ્યો ચુમાસે રે ધુર્તને; એ ભગત છે માહરા, ભોજન કરાવુ વ્રતધારિ રે ધુર્તને. દુધ-દહીને રસાલ, ભોજન કરાવુ કહી પ્રતીપાલ રે' ર્તને; સન્યાસીઇ કહ્યો હુંકારો, ગોકલઇ તવ હર્ષ વધારો રે ર્તને. બીજો ખંડ રસાલ, એ તો પૂરી છઠ્ઠિ ઢાલ રે ધુર્તને; શાંત કહે સું હવે થાઇ?, આગલ વા[k] કેવાઇ રે ધુર્તને.
૧. વાર્યા. ૨. નોતર્યા, આમંત્ર્યા, ૩. કહેવાય.
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૯
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
Page #694
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંગડદા રાસ
679
દુહા -
ગોકલ ઠામે જઈ કરી, [૨]સુવતિ કરે તયાર; ગોરસમાંહે ભેલીક, તાલકુટ વિસ સાલ. નંદ પ્રતે આવિ કહે “ગોરસ લો તમે એહ';
કુમરને અણપૂછતા, ગોરસ લીહ્નો તેહ. ઢાલ - ૭, પથિકારે મારો વાલમ- દેસી.
કુમરણે વિણ કહા થકી રાજ, લીધો ગોરસ તે; ખાવા બેઠા ચહુંજણા રાજ, નજરે પડીઓ તેહ. ભાઈ જો જો રે વાટ વણીકઓ! કપટણી જાત. કુમર પૂછે તેણે રાજ, “સાચ કહો મુઝ વાત'; તે કહે ‘સન્યાસિઈ આપીઓ રાજ, તે આપણ સંઘાત. કુમર કહે “મત એહણે રાજ, અસન કરસ્યો મા એહ'; તાલકુટ વિષ કેવુ રાજ, ફાસીયા છે વલી એહ. કુમારણા કહાથિ ઉપર રાજ, વણિકે અસન કીદ્ધા; સુંદર લાગુ પાર તા રાજ, સઘલુ ભખ્યણ કીદ્ધ. ખાઈ કરિ સુતા સહુ રાજ, નીદ્રા કરે તીણીવાર; ભોજન] સહુની ઉપાછલા રાજ, જગાડે હવે કુમાર. સાદ કરી કમરે ઘણા રાજ, નવી બોલ્યા લગાર; કુમર આવી તાહાં જુઈ રાજ, તે પાહતો જમ દ્વાર. કુમર દેખી ચમકીઓ રાજ, જો જો ધુર્તના કામ; ઘણુ સાવધાન કુમર થઓ રાજ, કોસુક દેખી તણે ઠામ.
૨ ભાઈ,
૩ ભાઇ
૪ ભાઈ
૫ ભાઈ
૬ ભાઈ,
૭ ભાઈ
૧. પાયા. ર પહોંચ્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #695
--------------------------------------------------------------------------
________________
680
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૮ ભાઈ
૯ ભાઈ
૧૦ ભાઈ,
૧૧ ભાઈ,
૧૨ ભાઈ,
દ્રવ હતો જે વણિકણો રાજ, કુમરે સઘલો લીદ્ધ; વણિકપુત્ર જાણીને રાજ, કાષ્ટ ભેલા તે કીદ્ધ. કુમાર તિ[હાથી ચાલી રાજ, આવ્યો તે અટવીમાહે; સન્યાસી ઉન્માર્ગથી રાજ, આડા આવે તહે. આયુધ સજી આકરા રાજ, બોલાવ્યો કુમાર; ભાઈનું વેર વાળવા રાજ, થાજે હવે તુ તયાર. ભુજંગ ચોર તે મારીઓ રાજ, અમ બંધવ થાય; અવસર આજનો એ મલો રાજ, અવસર કેમ ચુકાય?. અવસર નારી ઘર રહે રાજ, અવસર વાજા વજાઈ; અવસર મીત જ પરિખીઈ રાજ, અવસર ગીત ગવાય. સીંગાર કામણી અવસરે રાજ, અવસર બોલો જાય; અવસર ચુક્યો મુઢ તે રાજ, ઘણુ-ઘણુ તે પસ્તાય. તે માટે તુમણે કહુ રાજ, થજો ઘણું સાવધાણ; પારખુ જો જો આપણુ રાજ, મલી છે મર્દ જુવાણ.” કુમાર હસીણે બોલીઓ રાજ, “સાંભલ મુઢ! ગમારી; કેસરી નીદ્ર વસ હુઈ રાજ, હરણ ચરે તસ દ્વાર તે માટે તુમણે કહ્યું રાજ, પધારો તુમો ઘેર; વિનીતા વાટ જોતી હોસે રાજ, પોહતુ બંધવનું વૈર.” ચતુર તે સમઝે ચીતમે રાજ, જડ કેમ ઝોવો ન જાય; લડવાને કમર સંગથી રાજ, તસ્કર આકલા થાય. હવે સુણજો વલી વાતડી રાજ, આગલ શું હવે થાય?; શાંતિ કહે કમર જીતસે રાજ, સાતમી ઢાલ કહેવાય.
૧૩ ભાઈ
૧૪ ભાઈ
૧૫ ભાઈ
૧૬ ભાઈ
૧૭ ભાઈ,
૧૮ ભાઈ,
૧. માર્યો.
For Personal & Private Use Only
Page #696
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
681
દુહાઃ
ઉછલતા ચહુદસે ફરે, થીઆરડા લપેટ; હાક મારી ઉઠો જદા, કુમર-તસ્કર ભેટા-ભેટ. કુમરે બાણ સાથે તીહાં, લાગુ તસ્કર આય; મર્મ સ્થાણક વાગુ તદા, ચોર તે ધરણી પડાય.
ઢાલ ૮, ગોડી પારસદરસણદો માહારાય- દેસી.
તસ્કર ધરણીમાં પડ્યો, લાગો મર્મનો બાણ; નીર વીણા જીમ માછલો રે, તડપડે ચોરતણે ઠામ રે. ભાઈ! તુ બલવંતો કોઈ આવો બલવંત ણા જાણીઓ રે તુજ સમ અવર ના કોઈ કુમર પ્રતે તસ્કર કહે રે, “વાત સુણો મુઝ ભાઈ!; કામ છે એક તુમ સારીખુ રે, તે કરજો ચિત લાઈ રે.
૨ ભાઈ, સામો પર્વત જે અછે રે, ડાવે પાસે જોઈ; તેમાં ગુફા છે માહરી રે, વાત ન જાણે કોઈ રે.
૩ ભાઇ, તેહ પુત્રી છે માહરી રે, ૫ અનોપમ કામ; કૃપા કરી તે ઉપરે રે, પરણજો કહુ છું સ્વામી રે.
૪ ભાઇ. બીજો ગરથ છે ઘણો રે, તે તેમણે મે દીદ્ધ; કોલ દીજે એક વાતણો રે, તે કામ તહકીક કીદ્ધ રે.
પ ભાઈ કૃપા કરી મુઝ ઉપરે રે, મુઝને દેજો દાગ; મૃતક પામ્યો હુ તુમ હાથથી રે, મારો પુરણ ભાગ રે’. ૬ ભાઈ,
૧. ધન. ૨. દાહ.
For Personal & Private Use Only
Page #697
--------------------------------------------------------------------------
________________
682
પ્રાણ છુટા તસ્કરતણા રે, `વિધ કીદ્ધી રતણ ઠાય; રથ જોતરી તિહાં થકા રે, કુમર તે ગુફા ભણી જાય રે. મયણમંજરી કહે કંતણે રે, ‘જાવાડ્યો તેણે ઠામ; આપણુ કારજ કીજીઇ રે, પોચીઇ આપણને ગામ રે’. કુમર કહે વીનીતા પ્રતે, ‘કોતુક જોઇ તેહ; બાલીકા તેહની હાલીઇ રે, જોઇઇ તેહ ગેહ રે’.
પર્વત સાહ્યો આવિઓ રે, ગુફા દિઠી તણીવાર; ઉભા રહી બારણે રે, સાદ કરે છે કુમાર રે. સલા ઉઘાડી તેહની રે, તસ્કર પુત્રી તેહ; રુપે રંભા સારખી રે, અપચ્છરા હારે જહ રે.
રુપ દેખી તેહનું રે, વિવલ થઓ કુમાર; જાણે ‘કરુ અંતેઉરી રે, રાખુ એહણે ઘરબારે રે.' ફરિ-ફરિ સન્મુખ જુઇ, લપટાણો તે કુમાર; ભમર મોહ્યો માલતી રે, કુમર મોહ્યો નારિ રે. મયણમંજરી ચીત ચંતવે રે, ‘મોહ પામ્યો ભરતાર; નારિ ણયણને આગલે રે, ટકી ન સકે સંસાર રે. એક નારી ને આંબલી રે, માણસણે મેલે ધુડી; ઢગલાવે દુરથી રે, મારે નયણ-ત્રસુલ રે.
કંત પ્રતે હવે વારવા રે, બોલી મંજરી તામ; ‘લપટ ના થિઇ સાહીબા! રે, મન રાખો નીજ ઠામ રે.
વીરમતિની વારતા, સું વીસરી ગઇ તુમ તેહ?;' પ્રેમ પસાયથી એ કહી, ઢાલ આઠમી પુરિ એહ રે.
૧. વિધિ. ૨. તે સ્થાને. ૩. ધુળમાં.
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૭ ભાઈ
૮ ભાઇ
૯ ભાઇ
૧૦ ભાઇ
૧૧ ભાઇ
૧૨ ભાઇ
૧૩ ભાઇ.
૧૪ ભાઇ
૧૫ ભાઇ.
૧૬ ભાઇ૰
૧૭ ભાઈ
Page #698
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત રાસ
683
દુહા
વીરમતિની વારતા, આણ્યો ચિત મઝાર; પીતા એહનો તુમો મારિઓ, કેમ પેટા સુદણ મઝાર?. વિસ્વાસ ન કીજે હનો, એ છે તસ્કર જાત; એ વરણથી ચેતા રહે, લક્ષણ ચતુર સુજાત'. માન્યુ વયણ નારિતન, મન ફેરવે કુમાર; રત્ન અમુલક આતે ઘણા, લીધા ગુફા મઝાર. બહુલો લીદ્ધો દાયજો, રથ ભરિઓ તેણે થાણ;
હાર સર્મપ્યો તનુ ભણી, કુમરે લીદ્ધ કબાણ. ઢાલ ૯, પ્યારો લાગેરે સાહિબા- દેશી.
હારે લાલા કુમરે રથ ખેડીલ, આવ્યા અટવીમાહે રે; પુન્યવંત નર પદ ધરે, દ્રર્વ મલે બહુ તાહે રે લાલ.
સુણજો ભવિયણ! વાતડી. અટવીમાહે આવી, મયગલ માહા વીકરાલ રે; સુંડ પ્રચંડ કરીને આકરો, મોડતો તરુવર લાલ રે લાલ. ૨ સુણજો. શૃંગલ ગઢવી ગાજતો, એ તે છાજતો મદ-ઉન્માદ રે; ધાતો ધિંગડ ધસમસી, વન ગજાવે કરિ નાદ રે લાલ. ૩ સુણજો. ગલલાટ કરતો અતિ ઘણો, કોપે ધરિને ધ્યાવ રે; રોસે ભરાણો અતિ ઘણો, અતિ ઉજાતો આવ રે લાલ. ૪ સુણજો. રથ પેખી ચઢ્યો કોપને, મારણ થાઓ કાજ રે; મયણમંજરીઈ દીઠો તડા, “સ્વામી! આવે છે ગજરાજ રે લાલ. પ સુણજો.
૧. પેઠા. ૬. થર. 3. અતિ. ૪. ભયંકર, ૫. શોભતો. ૬. મોટો, જબરદસ્ત, પુષ્ટ. ૭. દોડતો.
For Personal & Private Use Only
Page #699
--------------------------------------------------------------------------
________________
684
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
મયગલ દીઠો આવતો, કુમર થઓ સાવધ્યાણ રે; હીયડે ધીરજ રાખીને, તીહાં સજ કીદ્ધો કબાણ રે લાલ. ૬ સુણજો. સીધ્રપણે રથ ખેડીઓ, મયગલ ધાઓ તામ રે; રીસ ભરાણો અતિ ઘણો, ઘાઉ હણવાણે કામ રે લાલ.
૭ સુણજો. સમીપે ગજ આવીઓ, તવ કુમર કરે અભ્યાસ રે; બાણ સાધુ તીહાં થકી, વાગુ કુંભસ્થલ ઠામ રે લાલ. ૮ સુણજો. મર્મનો બાણ જે વાગીઓ, મયગલ પાડી ચીસ રે; વેદના ઉપાણી અતિ ઘણી, પછાડે વલી સીસી રે લાલ. ૯ સુણજો. ધરણી પડો મયગલ તદા, જીમ શૃંગલ તુટે તામ રે; ઉન્મદ મયગલ ભાગીલ, ધરણી પડો તેણે ઠામ રે લાલ. ૧૦ સુણજો. કુમરે દીઠો ગજ પડો, આગલ ચાલે બેહરે; કોસ બે ચાર આવ્યા જસે, એહવે ‘ટટણી નીરખે તેહરે લાલ. ૧૧ સુણજો. વિષમ દિઠી જાયગા, દીસતી માહો વકરાલ રે; બહુ પુરે કરિ ગાજતિ, એ છાજતિ મદ ભર બાલ રે લાલ. ૧૨ સુણજો. એવી ટટણી દેખીને, મંજરી બોલે તામ રે;
મયગલને તુમો વસ્ય કરો, પણ નદિ ઉતરસ્યો કેમ?રે લાલ. ૧૩ સુણજો. કુમર કહે “સુણ કામણી!, ચંતા ન કરો કોઈ રે; કોઇક અકલ બનાસું, ઉતરસું આપણ સોય રે લાલ. ૧૪ સુણજો. અકલ જો જો કુમારણી, કિમ ઉતરસે વલી એહરે; શાંત વડે બીજા ખંડણી, નવમી ઢાલ હુઈ એહરે લાલ. ૧૫ સુણજો.
૧. સાકળ. ૨. તટિની=નદી. ૩. બનાવીશું, ચલાવીશું.
For Personal & Private Use Only
Page #700
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત રાસ.
685
દુહા તટણીમાં તરુવર અછ, દીસે મુસલ પ્રમાણ; દોર બાંધી તણે ડાલથી, કુમર તે સાહ સુજાણ. દોર ગ્રહણે ઉતરે, નદિ જોવા કુમાર; પાણિ ચાલણ કરી, ઉતરીઓ પેલી પાર. વનીતા ઉતારી તીહાં, રથ ઉતારીઓ તેહઃ અકલ કરી જુગતષ્ણુ, સુખે ઉતરીયા બેઠ. ઢાલઃ ૧૦, આ છે લાલ-દેશી. રથ જોતરીઓ તણીવાર, ચાલે હવે કુમાર, આ છે લાલ, નદિ ઓલંધી આઘા સંચરે જી; પામ્યા સરોવર પાલ, સુંદર તરુવર ડાલ, આ છે લાલ, ભોજણ કાજ કુમર ઉતરે છે. ૧
નીપજાવા વલી ભાત, પડી ગઈ તીહા રાત, આ છે લાલ, વનમાં વાસો કુમર તીહાં કરે છે; કેસરી વન મઝાર, સાંભલે રાજકુમાર, આ છે લાલ, ઉન્માદ કરી નાદ તીહાં ઉચરે જી. ૨ વિનીતા કહે તામ, “હવે શું કરસ્યો? સ્વામી, આ છે લાલ, એ કેસરી ગાજે ઘણો જી; અકલ કીજે સ્વામી, આપણુ સીઝે કામ, આ છે લાલ, ભય ટલે એ આપણો” જી. ૩ ચકમક પાડે તામ, વણિ કરો તણે ઠામ, આ છે લાલ, વણેણે આધારે બેઠા તીહાં જી; કેસરી કરતો નાદ, મદ ઝરતો ઉન્માદ, આ છે લાલ, બચોપખે પેરા મારે તીહાં જી. ૪ અવસર પામી કુમાર, ખેચે બાણ તીનીવાર, આ છે લાલ, પહલે બાણે કેસરી હણો જી; હાથ ઠરો મુજ તેહ, મૃતક પામ્યો એહ, આ છે લાલ, ભય નીવારો આપણો જી. ૫ પ્રભાત હુઓ તામ, આગલ ખેડે તામ, આ છે લાલ, આગલ તિહાંથી ચાલીઓ જી; દેખે દ્રિષ્ટ સાપ, જાણે પુર્વ પાપ, આ છે લાલ, ઝાલા નાખતો આવિઓ જી. ૬ ૧. બનાવતા. ૨. ભોજન. ૩. અગ્નિ કર્યો. ૪. અગ્નિને ૫. ચારે બાજુ આંટા લગાવે.
For Personal & Private Use Only
Page #701
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
લબકાવે દો જીહ, જણ જીતી વલી બાહ, આ છે લાલ, લોયણ તસ વિકરાલડા જી; કાલી-વરણી દેહ, જીમ અંધારો મેહ, આ છે આ લાલ, સીઘ્રપણે તે આવતો જી. મસ્તક ધરતો ટોપ મનમાં અતિહે કોપ, આ છે લાલ, કુમર સામો આવિ ધસી જી; ધનુષ સારંગ બાણ, સાધે સાહ સુજાણ, આ છે લાલ, અર્ધ બાણ ખેચે કસી જી.
686
ફણ છેદી તીણીવાર, વેદણ હુઇ અપાર, આ છે લાલ, નાગ તે મરણ પામીઓ જી; તીહાંથી ખેડે કુમાર, પ્રાક્રમ દેખે ણાર, આ છે લાલ, તીહાંથી આઘા સંચરે જી.
૯
અટવી ઉલંઘી તેહ, આવ્યા સમી સેઢે બેહ, આ છે લાલ, ભોજન કાજે તીહાં ઉતરે જી;
૧૦
૭
તસ્કરનું છે ગામ, ચોર પલી તણે [ઠામ], આ છે લાલ, અર્જુન પતિ પલ્લી ધણી જી; ચક્ષુ દસે પર્વત તેહ, મારગ ચાલે તેહ, આ છે લાલ, ડુંગરા વચે મારગ ભણી જી. ૧૧ વિષમ છે તે ઘાટ, તીહાં નેસરે વાટ, આ છે લાલ, તસ્કર વસે તીહાં ભલભલા જી; દસમી એ કહી ઢાલ, આગલ સૌ છે ખાલ?, આ છે લાલ, શાંત કહે જો જો કુમરણી કલા જી. ૧૨
1067
८
For Personal & Private Use Only
Page #702
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
687
દુહા સન્યાસી પે તસ્કરા, વાંસે પડા તી ચાર; તેહ ભગણી તીહાં આવિને, બંધવને કહે વિચાર. ‘તુમ વેરી બંધવતણો, છોછે છે પરિવાર; ધન લીધો તુમ બંધવતણો, લેઈ કરે છે વીહાર. તે માટે તમને કહુ, માટિપણુ કરો તુમો આજ; વૈર લીજે બંધવતણુ, ઉઠો ગરીબનીવાજ”. અર્જુનપતિ તવ સાંભલી, કોપો તે તણીવાર; સજાઈ એકઠી કરે, સજ કરો પરિવાર. ઢાલઃ - ૧૧, ઘોડિ આઈ તારા દેશમાં- દેશી. ચોરણે એકઠા મેલવે તસ્કરજી, જોવરાવે તિણીવાર તો અર્જનપતિ ઇમ બોલીઓ તસ્કરજી; વાત સુણો એક માહરી તસ્કરજી, આણી રુદય મઝાર હો અર્જનપતિ.. ભલા થજો માટિ તુમો તસ્કરજી, નેકલજો જોધ જુવાણ હો અર્જનપતિ; માટીપણુ તુમ્હારડુ તસ્કરજી, ઠકરાણા વલી જાણ હો અર્જનપતિ.. ચોરે બેઠા ફલતા તસ્કરજી, કામ પડી છે આજ... હો અર્જનપતિ; તસ્કર વલુતુ બોલીયા તસ્કરજી, “સાંભલો ગરીબનીવાજ! હો અર્જુનપતિ સાંભલો ઠાકુરજી. તસ્કર ગયા છે ખાટવા ઠાકુરજી, એવડો નથી પરિવાર હો અર્જનપતિ; કહો તે હકમ “વજાવિદ ઠાકુરજી, આ ઉભો છે પરિવાર” હો અર્જનપતિ..
૦
૦
૦
જ
૧. ઓછે. ૨. સામગ્રી. ૩. મર્દ, બહાદૂર. ૪. મોટાઈના રોકવાળા. ૫. બજાવીએ, પાલન કરીએ.
For Personal & Private Use Only
Page #703
--------------------------------------------------------------------------
________________
688
શાંત સૌભાગ્યજી કૃત
છોછે પરિવાર લઈને તસ્કરજી, આવે અટવિમાહે હો અર્જનપતિ; ઘુંઘર-ઘટા વાજે તીડાં તસ્કરજી, સાંભલીયા તસ્કર ત્યાહે હો અર્જનપતિ. ૫ વિનીતાઈ દેખી કરી તસ્કરજી, ચિતે રુદય મઝાર હો; “આ સંકટ એ મોટકો' તસ્કરજી, રુદન કરે તીનીવાર હો. કુમાર કહે વિનીતા પ્રતે તસ્કરજી, “કીસે વિચારે રોય? હો; સુ દુખ તુઝને સાંભરે તસ્કરજી, હયડે સાંભરુ કોય?” હો. ઉંચુ જોને ભાખીઈ ભામણીજી, મુખથી વચન બોલ હો; સાચી ભાખો વાતડી ભામણીજી, કપટ હોયડાનો ખોલ” હો. વિનીતા કહે “તુમો સાંભલો સાડીબજી!, સું પૂછો છો વાત? હો; તસ્કર આવ્યા બહુ મલી સાહીબજી, એ ચંતા મુઝ જાત હો . કેસરી-નાગ નીવારીક સાહીબજી, મારિઉ મયમત તેહ હો તમો જાતે છો એકલા સાહીબજી, એ બહુ મલીયા છે એહ હો. ૧૦ ‘ઉપાય કરીશું એવો ભામણીજી, જીતીશું એહ પરિવાર” હો; કુમરે મતસી કેલવી તસ્કરજી, ‘તુમો સજો સોલ શૃંગાર” હો. આભુષણ રતણે જડા સાહીબજી, પેહરાવા તીણીવાર હો; અદભુત વસ્ત્ર પેહરાવીઈ તસ્કરજી, દીપે અચ્છરી નાર હો. રથ આગળ બેસારીને સાહીબજી, પૂઠે બેઠો કુમાર હો; ધનુષબાણ મુઠે ગ્રહી કુમરજી, મન સમરી કિરતાર હો. રથ સમિપે તે આવિઆ તસ્કરજી, દીઠી નારિ તેહ હો; જાણી સુંદરી અપચ્છરા તસ્કરજી, વિષયનો લાલચિ તેહ હો.
૧. ઘંટડી. ૨. અપ્સરા.
For Personal & Private Use Only
Page #704
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
689
. સકલ સેનને ઇમ કહે તસ્કરજી, “સાંભલા મોરી તમે વાત હો; જોઈ વીચારીને નાખજો તસ્કરજી, રેખા કરતા સ્ત્રીની ઘાત હો અર્જનપતિ. ૧૫ અકલ કરીસુ એવી તસ્કરજી, હણીસું એ કુમાર હો; એ રમણી અમે રાખસું તસ્કર', કરીસું ઘરની નાર’ તો અર્જનપતિ૧૬ સુણજો ભવિ! તુમો વાતડી તસ્કરજી, કુમર લટે મંગલમાલ હો; શાંતસોભાગ્ય કહે પૂનથી તસ્કરજી, એ કહી ઈગ્યારમી ઢાલ તો અર્જનપતિ૧૭
૧. રખે. ૨. પૂણ્યથી.
For Personal & Private Use Only
Page #705
--------------------------------------------------------------------------
________________
690
શાંત સૌભાગ્યજી કૃત
દુહાર
મત હણો વનીતા પ્રતે, હણજો એહસું કુમાર; ચાલવણી કરજો તીરણી, કહુ છું એ વીચાર.'. “ચોપ મલ્લ ચૌદસે ફરે, રથ સમીપે આય;
કર ધરી કરવાલસું, બાણનો મેહુ વરસાય. ઢાલ - ૧૨, આપદી ચાંદલીયાની દેસી.
કોલી ચઉ દસે તરવરીયા, સસ્ત્ર બાંધિ ઢાલ આગલ ઘરિયા; રથ પછવડિ ફરીયા હો ભવીયણ. તસ્કરે દિઠી વનીતા એમ, વાધ્યો વિરહણ લાગો પ્રેમ; બાણ હુ નાખુ કેમ?' હો ભવીયણ. અણી પરે પતિ કરે વીચાર, અવસર પામ્યો તેહ કુમાર; ખીચે બાણ તીનીવાર હો ભવીયણ. અર્જુનપતિને વાગે તામ, ધરણી પડો તે તેણે ઠામ; મુછ પામો અસરામ હો ભવીયણ. ધરણી પડો તસ્કર તીનીવાર, હાક મારિ ઉઠો કુમાર; તસ્કર હણીયા અપાર હો ભવીયણ. કોલી ભાગા ચહુ દસે જાય, જીત નીસાણ તીહા વજાય; પુન્યથી સવ સુખ થાય તો ભવિયણ. જતઃ- વને રાખે .... કુમર પોહો વસંતપુર વાટ, ઓલંઘો સબલો વિષમ ઘાટ; સુખે વેહે છે બે વાટ હો ભવિયણ.
૧. ચોગાનમાં. ૨. ચારે દિશામાં. ૩. મેઘ, વરસાદ. ૪. ઉભરાયા, ટોળે મળ્યા.
For Personal & Private Use Only
Page #706
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
691
હવે પરણી જ રાજકુમારી, વાત સુણજો તે સુવીચારિ; પંથ વહે સુવિચારી હો ભવયણ. કુમરાણી તે જુઈ છે વાટ, સ્વામી વીના તે કર ઉચાટ; પંથ વહે છે દલ ઘાટ હો ભવીયણ. વસંતપુર પોહતો જીણી વાર, ખબર પોહતી રાજદુઆર; હરખી ધારણી નાર હો ભવીયણ. વાજીત્ર નીસાણ વજડાવે, ઉછવ તીહાં રાજ કરાવે; કુમરણે સામો આવે તો ભવાયણ. ઉછવ સહીત રાજા આવે, કુમર ના દિઠો નજર ન આવે; તવ દલનાયકને બોલાવે તો ભવિયણ. કટક દીસે અતિ સનુર, ચાલતુ દીસે પાણીને પુર; કુમર ના દીસે સૂર હો ભવીયણ. કુમરનું મુખડુ દેખાવો, ગોપવી રહ્યો તીહાંથી તેડાવો; સીધ્રપણે તમો જાવો હો ભવીયણ. રાજાની ઈમ સાંભલી વાણી, દલનાયક બોલો અવસર જાણી; “સાંભલ તુ ગુણ ખાણી હો રાજા. સીખ દીદ્ધી સસરે તીણીવાર, દેશ દિદ્ધા ચંપાપુર બાર; તીહાં સુધી હતા કુમાર હો રાજા. “હું જાઇસ નગર મઝાર, એકાકી પણ ખેડા કુમાર; હુ જાઇસ ગુસ્સે દરબાર” હો રાજા.
૧. સૈન્ય. ૨. સમૂહ. ૩. સેનાપતિ.
For Personal & Private Use Only
Page #707
--------------------------------------------------------------------------
________________
692
ઇમ કહીને ચાલા કુમાર, અમે કીદ્ધો તીહાંથી વીહાર; પછે ના જાનુ વીચાર’હો રાજા.
ઢાલ બારમી પુરી થાયે, કુમારણો સંબંધ કહવાયે; સાંતસોભાગ્ય ગુણ ગાવે હો ભવીયણ.
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૧૮
૧૯
Page #708
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
693
હીઃ દલનાયકની સુણી વારતા, રાજાઈ કરી વીચાર; કુમારની ખબર જોયવા, રાયે મુકો અશ્વવાર. રાજકુમરી લેઈ કરી, આવ્યા નગર મઝાર;
પાય પ્રણમી સાસુતણા, દીદ્ધો ગરથ અપાર. ઢાલ - ૧૩, રાગ-માસણી.
રાજા મન ઉચાટ રે કુમર નીરખવા, કુમર તણી કોઈ સુદ્ધ કહે એ; એ પુત્રતણો વીજાગ રે માતાને મન ઘણો, કુમર તણી વાટ જોઇ રહે એ. ૧ લોકતણે પુછે વાતડી રે કુમરની, કોઈ લો ઉપગાર માની સહુ તેહણો એ; આપુ લાખ પસાય રે સોવન દીઉં, જીભડી દારીન્દ્ર દુર કરુ હુ તેહણો એ. ૨ એક કહે “ભુલો પંથ રે રથ ખેડીઓ, અટવીમાહે આવિઓ એ; એક કહે અટવીમાહે રે ભય મોટા સહી, કુમરણે જીવ વીણાસીઓ એ. ૩ એક કહે કેસરી તાહે રે વનમહિ રહે, તે કયાંથી આવી સકે? એ; વલી રહે છે વનમાહે મયમત્ત મોટકો, તે આગલ ચસકી નવી સકે એ. ૪ ઈમ સહુ કો કરે વીચાર રે રાત-દીવસ, વલી વનમાહે જોતા ફરે એ; વિસ્તરી વાત વીસેષ રે દેશ-વિદેશમાં, કુમરણી ખબર તે કરે એ. પ ઇણે અવસર રથ એક રે દીઠો, આવતો સીધ્રપણે આવે વહી એ; સરવર કેરી પાલ આવિ ઉતરીઓ, ઓલખો કુમરણે સહી એ. ૬ રાય ભુવનમાં તે દોડતા આવિયા, વધામણી ખીદ્ધી રાજા ભણી એ; અગડદત્ત કુમાર પ્રભુજી! આવીયા', ખબર પામ્યા જસનતણી એ. ૭
૧. ભેટ-સોગાદ, કૃપાદાન. ૨. ઉત્સવની, આનંદની.
For Personal & Private Use Only
Page #709
--------------------------------------------------------------------------
________________
694
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત આપ્યા લાખ પસાય રે ઉલટ અતિ ઘણો, મુગટ રહીત વસ્ત્ર આપીયા એ; દારિદ્ર કીદ્ધ દુર રે રાજાએ તેહણો, સજન સહુ હરખીયા એ. ૮ ધારણી સાંભલી વાત આવાગમન પુત્રણો વલસીત અંગ જ તેહણો એ; સન્મુખ આયો રાય સકલ સૈન્ય પરવરો, ઉછવ કીધો અતિ ઘણો એ. ૯ સુભ મુહુર્ત તામ નગર પ્રવેસ કીયો, જાચકને દાન આપીઉ એ; રાય દીદ્ધો માન કુમરણે ઘણો, ગ્રાસ પીતાણો આપી એ. ૧૦ માતાના પ્રણમે પાય રે ઉલટ અતિ ઘણો, હય-ગય બારણે ગહગ એ; દેખી રીદ્ધ અપાર રે દેખી કુદરતણી, ધારણી માતા ઈમ કહે છે. ૧૧ કહાંથી પામો તુ રીદ્ધી? વાત સહુ કહી, સાંભલી વાતણે હરખીયા એ; વ્યવહારિયા ચાર વાટે જ મરણ ગયા, ગરથ જે આપે ઉગારિયા એ. ૧૨ વાંસલી ભરી જેહરે સોવન તેહણી, પુત્ર તેહણા તેડાવીયા એ; તે આગલ વાત રે માંડીને તે કહી, દામ ગણીને આપીયા એ.” ૧૩ વણીક સાંભલી તામ રે પીતાની વારતા, “ધન-ધન” કુમરને કહે એ; કહિ એ તેરમી ઢાલ રે શાંત સૌભાગ્ય કહે, પુન્યથી સીયસુખ લહે એ. ૧૪
'
*
*
'
17
For Personal & Private Use Only
Page #710
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
695
દુહીઃ
પુન્યથી સીવસુખ લહે, પુર્વે લિલ-વલાસ; પુજે મનવંછિત ફલે, પુજે પાપ વિનાસ. પુન્ય કરો તમે પ્રાણીયા, પામ્યો સુખ સંપત;
અલીય વીઘન દુરે ટલે, આરાધ્યો એક ચીત. ઢાલ - ૧૪, પેસારો પુરમે કીઓ-દેસી.
કુમર કહે રાજા પ્રતે, “સ્વામી! વચન અવધાર; માણ મોહોત મુઝ આપીઇ, કહુ છું કરી મનોહાર.
| ગુમાણ ન ધારો પ્રાણીયા! રે આંકણી. મુઝ પીતાતણો વૈરી રહે, તેડાવો તમે સ્વામ; વૈર લીજે પીતાતનું, એટલું કીજે કામ.
૨ ગુમાણ, સભા સમક્ષ બોલે તીહા, “એ કહી જુગતી વાત'; રાય વીચારી ઈમ કહે, “આવજો તુમો પ્રભાત’.
૩ ગુમાણ, રાયે અનુચર મોકલો, અભંગસેને તીવાર; વૈર લેવાને જાગીઓ, એ અગડદત્તકુમાર.
૪ ગુમાણ, તે માટે સજ થઈ તુમો, આવજો વેહલા કાલ'; અભંગસેન તવ સાંભલી, પેટમાં પડી તવ ફાલ.
૫ ગુમાણ, અભંગસેન આવે તીહાં, આયુધ સજી તણી[વાર]; સભા સમસ્ત પ્રણમી કરી, નૃપણે કીધો જુહાર.
૬ ગુમાણ, અગડદત કુમાર આવો વહી, સમરી ની દેવી નામ; આયુદ્ધ પુરી કસકસી, નૃપણે કીદ્ધી સલામ.
૭ ગુમાણ,
૧. અપ્રિય, અનિષ્ટ.
For Personal & Private Use Only
Page #711
--------------------------------------------------------------------------
________________
696
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
૮ ગુમાણ,
૯ ગુમાણ,
૧૦ ગુમાણ
૧૧ ગુમાણ,
- ૧૨ ગુમાણ
કૌતુકા ય જોવા ભલો, લાખ ગમે તીણીવાર; લોક મુખથી ઈમ કહે, “એ છે લઘુ કુમાર. અભંગસેન પ્રચંડ અછે, કુમર છે સુકમાલ'; એક કહે “ગજ મોટકો, કેસરી નાનુ બાલ. સહસ્ત્ર ગમે જો મૃગલા, આવિ મલે તણે કામ; કેસરી નાદ વજાવીને, હુઈ સમરથ જામ.” એ દેસી છે મોટકો, બલવંત હીન ગમાર; કલાવંત દસિ મોટકો, અગડદર કુમાર. મલજુદ્ધની પરે આથડે, ભૃગુટી ભાલ ચઢાય; મુષ્ટી પ્રહાર એક-એકણે, દીઈ ઘાય ચુકાય. અભંગસેન કર ધરી, નાખે સામી કુમાર; ઢાલ ઉપરે તે આથડે, ચુકવીઈ કુમાર. રીસ ભરી નાખે તદા, અગડદત્તકુમાર; અભંગસેન ન મારીઉં, દીધો મર્મનો પ્રહાર. રીદ્ધ હતી જે અભંગની, રાઈ કુમરને દીદ્ધ; પીતાતનું વેર વાલીઉં, જગમાં બહુલો જસ લીદ્ધ. ઢોલ-દદામે વાજતે, કુમર આવ્યો ઘેરે; માવડી વધાવે મોતીડે, વાલી આવ્યો વૈર. પીતાતણી જે પદવી, લીદ્ધી રાજકુમાર; ચોદિમી ઢાલે પામીઓ, શાંતે જય જયકાર.
૧૩ ગુમાણ,
૧૪ ગુમાણ૦
૧૫ ગુમાણ,
૧૬ ગુમાણ
૧૭ ગુમાણ,
૧. નગારુ.
For Personal & Private Use Only
Page #712
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
697
દુહીઃ
સુખ ભોગવે કુમાર તીહાં, પામી પુન્ય પસાય; જીમ વંધ્યાચલ હાથીએ, કેલ કરે વન રાય. રાજકુંયરી સાસુ ઘરે, ભગત કરે ચિત લાય;
મયણમંજરીસુ લબધો રહે, ભમરો માલતી લપટાય. ઢાલ - ૧૫, સુરતી
અગડદત્ત તીહાં સુખ ભોગવે પામી પુરણ પસાય, મયણમંજરીસુ લુબધો રહે નવિ જાણે દીન-રાય; ઉદય કર્મ જવ જાગીય ભીયી ભીક જાય, પ્રગટે પુન્ય પોતાતનું તાહરે નવ-નીદ્ધ થાય. જત - સવેગમ્મવિમુi........ એક દિન ઈન્દ્ર મોટોછવ હોસે તે વનમા, નગર પડયો વાજાવીયો ફીડા કરજો ત્યાહે; નર-નારી! સહુકો મલી જાજો વન મઝાર, અનાદિક નીપાવજો નવી રહજો ઘર-બાર. સાંઝ સમીપે આવજો રહજો દીન સુદ્ધિ ત્યાંહ,” લોક તે સાંભલીને ચાલીઓ આવીઓ તે વન્યમાહે; રાજાદિક પરિવારનું આવ્યો વન મઝાર, મયણમંજરી આવિઓ અગડદત્તકુમાર. વિવિધ ફ્રીડા કરે ભાતસુ ચિતનું લોક તે વનમા, એહવે રવી પંથલ આવીઓ આથમીને તાહે; માહાજન પ્રતે રાજા કહે “સાંભલો મોરી વાત, બહ વેલા વનમાહે રહા ચાલો આપણને સાત.”
૧. લુબ્ધ. ૨. નિશે, નક્કિ. ૩. ભીખ માંગવા જવું પડે. ૪. તૈયાર કરજો. ૫. સ્થળે, અસ્તાચલ પર.
For Personal & Private Use Only
Page #713
--------------------------------------------------------------------------
________________
698
વનમાડેથી આવીયા લોક તે નગર મઝાર, રાજાદીક પણ આવિઆ પોતાનો લેઇ પરીવાર; ધારણી કહે કુમર પ્રતે ‘ચાલો નગર મઝાર’. વયણ એહવું સાંભલી બોલીઓ અગડદત્તકુમાર.
‘તુમો પધારો માતજી! લેઈ સુરસુંદરી નાર, પછવાડેથી હુ આવતું વચન માનો સુવિચાર’; સીખ દીદ્વી માતા પ્રતે કુમરે તે તણીવાર, વનમાટે કુમર રહ્યો સાથે મંજરી નારી.
ડાલે બાંધિ હિચોલડો હિચે સ્ત્રી-ભરતાર, ઇણે અવસર કૌતુક તીહાં તે સુણજો સુવીચાર; ઇણે અવસર વિદ્યાધર આવે આકાસે સોય, સંગ લીદ્ધી વનીતા પ્રતે ઉદ્યાન સુંદર જોય.
વીનીતા તેહની સારી અપચારિ ઘણુ તેહ, ખેચર મનમાહે જાણિને છટકી દે છે છેહ; ‘કાંઇ જાણે એહણે ફેડુ એહણો નામ, રીસ કરે પીતા મુઝ પ્રતે “એ શું કીધુ કામ?.’’ દીન-વચન કરી ભાખતી કંત પ્રતે તીણીવાર, ‘અબલા ઉપર કૃપા કરો મુઝ વચન અવધાર; વાંક પડો સ્વામી! મુઝતણો ‘બગસો ગરીબનીવાજ!, હુ છુ અબલા તુમ તણી બાંહ ગ્રહે કી લાજ.
ચાકર ચુકે ચાકરી સ્વામી ના ચુકો જાય, અવ]ગુણ ખમજો મુઝતણો માનો તુમો માહારાય!;' ખેચર મનમાંહે વિચારીને કુસમ કરે સમુદાય, ચરણમાહે ભેલીને ગુંડુકડો બનાય.
૧. વ્યભિચારી. ૨. વિશ્વાસમાં રાખી મારી નાખવું, અંત આણવો. ૩. નાશ કરી નાખું, મટાડું. ૪. માફ કરો.
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૫
૬
જી
૯
૧૦
Page #714
--------------------------------------------------------------------------
________________
699
અગડદન રાસ
ફુલતણો તણે ગુથીઓ દડો ખેચરી તામ, નાનડો સાપ બનાવીયો ખેચર નારીને કામ; પનરમી ઢાલે ભાખીયો રાખીઓ કુમર વનમાંહે, સાતસોભાગ્ય કહે તુમો સાંભલો કોતુક થાસે ત્યાd.
૧
૧
For Personal & Private Use Only
Page #715
--------------------------------------------------------------------------
________________
700
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
દુહા
ખેચર દડો કર ગ્રહી, આપે નારીને તામ; વિનીતાઈ કર પસારીને, લીઉ કુસમદડો તણે ઠામ. ક્ષણ એક નારી કર ગ્રહી, નાખે મહિઅલ હેઠ;
દંપતી “ક્રૂડા તીહાં કરે, કુમરણી પીડઓ દ્ઠ. ઢાલ - ૧૬, મારુ મન મોહોરે વિપ્રા નંદસુ-દેસી.
અંબરથી પડીઉ રે કુસમદડો સહી રે, અગડદત્ત દીઠો કુમાર; વિસ્મય પામી રે મનમાહે ચિંતવે રે, મનમા પડીઉ વિચાર.
ભવિ! તુમો સુણજો રે કર્મ વિડંબના રે, કર્મ ના છુટે કોય; કુણ રંક રાણો રે જગમાં જ અવતરો? રે, તીર્થંકર પણ જોય. ૨ ભવિ. કર્મના જોગે રે કુમર તે કર ગ્રહી રે, સુંદર દીઠો તે; પરિમલ મહકે રે કસમ સોભા ઘણી રે, વીવીધ પ્રકાર ગુંથેહ. ૩ ભવિ સુંદર દીઠો નારિને આપીઓ રે, લીધો વનીતાઈ તામ; નાકે અડાડે રે વનીતા જેતલે રે, સર્પ ડસી તણે ઠામ. ૪ ભવિ. ચીસ પાડીને રે વનીતા ખોલે પડી રે, અચેત થઈ તણીવાર; શુગલ તુટે રે ધરણી તે પડી રે, દેખે અગડદત્તકુમાર. ૫ ભવિ. કુમર તે દેખી રે “હા!હા!હા!' કરે રે, ચીંતાઈ પડીઉ તામ; કુસમ ફીટી રે સા તે નેકલો રે, કુમર દેખે તેણે ઠામ.
કુમર ઝરે રે વિરહ વીરોગીઓ રે. મંત્રણે ભારે કુમરે બહુ કરા રે, વિષ ણ ખસે ત્રલ માત; મૃતક જાણી રે કુમર ટલવલે રે, સંભારે પૂર્વની વાત. ૭ કુમર૦
૧. ઊંડા. ૨. સાપ. ૩. તબ-ત્યારે
For Personal & Private Use Only
Page #716
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
701
૮ કુમર૦
૯ કુમર૦
૧૦ કુમર
૧૧ કુમર૦
૧૨ કુમાર
આંખડીયા રોઈ રે હોવે રાતડી રે, વલી-વલી કરે વિલાપ; મસ્તક કુટે રે નૃપસુત આણે રે, તન વ્યાપો તન તાપ. નયણસુલણી! રે મેલો આપી રે, તુઝ મુખ-ચંદ દેખાડ; જીમ સુખ પામે રે નયણ કચોરડા રે, પુરવ પ્રીત સંભાલ. અને ગુણવંતી! રે ગુણને દોરડે રે, બાંધ્યો મુઝ "મન સાહ; બીજે ઠામે તે જઈ નવિ સકે રે, નીશદીન રહે તુઝ સાહે. વાત ના સુહાવે રે મુઝને કોણી રે, ના સુકાઈ ગુણ ગીત; હીયામાહે રે વસી રહી ગોરડી રે, વીસરે નહી મુઝ પ્રીત. મે મનમાંહે જાણુ ઘર થાયસે રે, તરણા ઉપર ત્રેત; દેવ અગરો દેખી નવિ સકે રે, સગુણ માણસ સનેહ. અગની વિજોગે મુઝ તન પરજલે રે, "સંચે દીરીસાણ તે; ‘તાઢિક પામેઉ નવ પલ હુવે રે, વાધે અધિક સનેહ'. મોહણે કર્મ રે કુમર ટસવલે રે, મૃતક પડી છે નાર; મગરની પોલિ રે બંધ સવે કરી રે, ચઉ દેસે ફરી કુમાર. મૃતક ખંધે રે કુમર લઈ ફરે રે, મોહણી અંધા તે; આય ઉપાય રે કુમરે બહુ કરી રે, વિષ ન વલે તેહ. એહને સાથે રે હું પણ નિશ્ચ મરે,” અણી પર કરે વિચાર; એકઠા મેલા રે લાકડા તેણે સહી રે, બલવા તેહ કુમાર. ચેતણે ખડકી રે કુમરે બે જણા રે, મોહણી મોટી જંજાલ; સોલમી થઈ રે કુમરને ઝુરતા રે, શાંત કહે પુરિ ઢાલ.
૧૩ કુમર૦
૧૪ કુમર૦
૧૫ કુમાર
૧૬ કુમાર
૧૭ કુમર૦
૧. મનને. ૨. પકડીને. ૩. સાથે. ૪. અસ્વસ્થપણુ, બેચેની. પ. સિંચે. ૬. ટાઢક, શીતલતા. ૭. મોહનીયથી. ૮. ચિત્તાનો.
For Personal & Private Use Only
Page #717
--------------------------------------------------------------------------
________________
702
દુષ્ટાઃ
કાષ્ટ ચઉ દસે ભલા કીયા, પેઠો વીનીતા લેઇ; અગની લગાડે ચહુદસે, વિદ્યાધર દેખે તેહ.
વિદ્યાધર મન ચિંતવે, ‘અકારજ કરે છે એહ’; ગગણથી હેઠો ઉતરે, સીખામણ દેવા તેહ.
નારિઇ કેઇ નર છેતરા રાજેંદ્રમોરા, કેહતા નાવે પાર હો; ઇંદ્રાદિક પણ સારીખા રાજેંદ્રમોરા, તેહણે ભોલવે નાર હો.
ઢાલઃ- ૧૭, ઝીનામારુ કલહડી ઝીકાર હો–દેશી.
વિદ્યાધર તીહાં આવીઓ રાજેંદ્ર મોરા, ભાખે કુમરણે તામ હો; ‘ચતુર થઇ ને સું કરે? રાજેંદ્ર મોરા, એ અકારજ કામ હો. તુઝને કહુ છું વાત જ લહુ છુ સ્ત્રીતણી રાજેંદ્ર મોરા, ના મર નારીને કાજ હો.
૧
૨ તુઝને
૩ તુઝને
તે માટે તુઝને કહુ રાજેંદ્રમોરા, નેકલ તુ હવે બાર’ હો; કુમર વદે ખેચર પ્રતે રાજેંદ્રમોરા, ‘સ્ત્રી સાથે સ્નેહ અપાર હો. “વીનીતા ઉઠે જો ઇહાં થકી રાજેંદ્રમોરા, હુ ઉર્દુ તો’’ નરધાર હો; મરવુ વીનીતા સંગતી રાજેંદ્રમોરા, ભાખે ઇમ કુમાર હો. ખેચરે જીવતી તીડાં કરી રાજેંદ્રમોરા, મયણમંજરી તામ હો; રલીયાયત કુમર થઓ રાજેંદ્રમોરા, ઉઠીને કીદ્ધી સલામ હો.
વીદ્યાધર વલતુ કહે રાજેંદ્રમોરા, ‘એવડો પ્રેમ અપાર હો; નારિઇ મોહો જે રહે રાજેંદ્રમોરા, તે રડવડે સંસાર હો.
નારિ [ની]ઠુર જાતે હોવે રાજેંદ્રમોરા, સાચિ માણજે વાત હો; પુરવ વાત નારિતણી રાજેંદ્રમોરા, ભાખ્યો તણે અવદાત હો.
૧. ભેગા કર્યા=એકઠા કર્યા. ૨. નિર્ધાર. ૩. જાતથી, સ્વભાવથી. ૪. તેણે.
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૪ તુઝને૰
૫ તુઝને
૬ તુઝને
૭ તુઝને
Page #718
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
703
૮ તુઝને.
તે માટે તમને કહુ રાજેંદ્રમોરા, નારીનો સો વિસાસ? હો; કેતા નર રમાડીયા રાજેંદ્રમોરા, કેતા ગયા નીરાસ” હો. જતઃ- એકકુ ધાવત ઉરકુ વે૦ તુઝને કહુ વારતા રાજેંદ્રમોરા, સાંભલ દેઈ કાન હો; હોયડા માટે ધારજે રાજેંદ્રમોરા, હીયડામાં આણજે જ્ઞાન હો. ૯ તુઝને. બંગ દેસ સોહામણો રાજેંદ્રમોરા, ભુજબલ નામે રાય હો; પ્રધ્યાન તેહનો ચડો રાજેંદ્રમોરા, ત્રીકમ નામ કેહવાય હો. ૧૦ તુઝને ઘર જાઈ ત્રીકમ વલી રાજેંદ્રમોરા, રાયા ભાખે તામ હો; નારી ચરીત્ર જનાવવા રાચંદ્રમોરા, ‘ગાહ કહે તણે ઠામ હો. ૧૧ તુઝને૦
દુહો -
ત્રીકમ ત્રીયા ન ધિરીઈ, સોસર છડે દેહ; નદી કિનારે “ખડા, કદી સેવે કદિ સમૂલ લેહ. ત્રીકમ વલતો એમ કહે રાજેંદ્રમોરા, “એસા ભાખો વયણ હો; આરિસા બંબ દેખીઉ રાજેંદ્રમોરા, ત્રીજો ના દીઠો સૈણ' હો. ૧૨ તુઝને. રાજા શ્રવણે ઇમ સુણી રાજેંદ્રમોરા, પારખુ કરવા નાર હો; સોગઠા પાસા મગાવીયા રાજેંદ્રમોરા, ફ્રિીડા કરવા સાર હો. ૧૩ તુઝને. ‘હાર-જીત પરઠીયા રાજેંદ્રમોરા, ગમે તે માંગો રાય હો; ‘પ્રરઠી બેઠા ઊંડવા રાજેંદ્રમોરા, ત્રીકમ સુખે લે રાય હો. ૧૪ તુઝને. ત્રીકમ હારો રાયનું રાજેંદ્રમોરા, વિચાર માગે રાય હો; “હાં બેઠા વિનીતા તનુ રાજેંદ્રમોરા, મસ્તક બહાં મગાય હો. ૧૫ તુઝને.
૧. ગાથા. ૨. સ્ત્રીઓ. ૩. ચિંતા, વલવલાટ. ૪. કિનારે. ૫. વૃક્ષો. ૬. મૂલ સહિત. ૭. નિશ્ચિત કરી, સ્થાપિત કરી. ૮. શરત કરીને.
For Personal & Private Use Only
Page #719
--------------------------------------------------------------------------
________________
704
રાજાનું વચન સુણી રાજેંદ્રમોરા, વિચારે ત્રીકમ તામ હો; ‘રાઇના મુખથકી રાજેંદ્રમોરા, કેમ રહસે મુઝ મામ?' હો. અનુચર ત્રીકમ મોકલે રાજેંદ્રમોરા, ‘કહજો એહ વિચાર હો; ીડતા નૃપસું હારીઓ રાજેંદ્રમોરા, મસ્તક માંગુ નાર’ હો. અનુચર તીહાંથી અવિઓ રાજેંદ્રમોરા, પ્રણમી તેહણા પાય હો; શાંત કહે એ ઢાલમાં રાજેંદ્રમોરા, એ સતરમી કહેવાય હો.
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૧૬ તુઝને
૧૭ તુઝને
૧૮ તુઝને
Page #720
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદા રાસ
705
દુહીઃ
૨ વિનીતા
અનુચર આવિ ઈમ કહો, ભાખો સવિ વરતંત; તુમ સીસ આલો મુઝ પ્રતે, માંગે છે તુમ કંત. તે માટે સીઘ થઈ તુમો, મુઝને કરો વિદ્યાય;
વાટ જુઈ સ્વામી મુઝતણી, જઈ પ્રણમુ પાય.’ ઢાલ - ૧૮, વીણીતા વેષ્ટિને વેન-દેસી.
નારિ વીચારે ચિતમાં, આણી આણી મન સંદેહ રે; સ કારણ હોડ પડી?, કારણ કાઈક એહો રે. વિનીતા જાતે રે કપટણી, નવિ લાહો તાસ ચરીતો રે; મીઠા બોલી રે પદમણી, કપટ ભરી છે ચીતો રે. પારખુ જોવા રે મુઝતનુ, માંગો છો મુઝ સીસો રે; પારખુ દેખાડુ રે કંતને, ભલુ કરસે જગદીસો રે. ઇમ વીચારીને તે કરે હાથમાં, લીધો કરવાલો રે; મસ્તક] છદીન તે કરે, મુકી-મુકી સોવનથાલો રે. અનુચર આવીને આપીયો, ત્રીકમને વલી તામ રે; રાયને આગલ મુકીયો, ત્રીકમે કીદ્ધી સલામ રે. ત્રીકમ ઘરે પધારીયા, આવો આવો રાજાઈ તામ રે; સીસ ઠામ બેસારીને, પ્રગટ કરે તેણે ઠામ રે. કબી કણયરીની મારી, આ બેઠી થઈ તવ નારો રે; ત્રીકમ દેખી ચમકીઓ, રાય આવ્યો દરબારો રે.
૩ વિનીતા
૪ વિનીતા.
પ વિનીતા
૬ વિનીતા.
૭ વિનીતા
૧. વિદાય. ૨. છેદીને. ૩. કાંબી- સોટી. ૪. કણેરની.
For Personal & Private Use Only
Page #721
--------------------------------------------------------------------------
________________
706
ત્રીકમ કહે નારિને, ‘સબલી રાખી તે મામ, પ્રીત ખરી મઇ અટકલી, જગમાં રાખુ તે નામ’ રે.
ઇમ કરતા કેટલા દીન, નીગમીયા ત્યાઅે રે; ત્રીકમ-ત્રીયા રે ખેલવા, અન પુરુષસુ જાહે રે.
જાર-પુરુષસુ તે રમે, નવિ જાણે ત્રીકમ વાત રે; ચડસ લાગો તેહણે, વીનીતા કપટણી જાત રે.
રોગ ઉપનો પુરુષને, કીદ્ધા બહુલા ઉપાય રે; ઓષધ-વેષધ બહુ કરા, રોગ તે કીસે ન જાય રે. વૈદ્ય કહે ‘સાંભલો તુમો, લોહી ત્રીકમનુ આવે રે; ચોપડો લાવીને એહણો, તો રોગ એહનો જાવે’ રે. સાંભલી વાત જ તેહણી, વાત રીદયમાંહે રાખી રે; જોવાને આવે ત્રીકમ-ત્રીયા, વાત સઘલી તેને ભાખી રે.
‘એ વાત જ કેતલી? કરુ કરુ હ્ એ કામ’રે; વિનીતા ઘેર આવીને, રુદય વીચારે તામ રે.
‘જીવતી કીદ્ધી મુઝ પ્રતે, જીવતો કરસે વલી એહ રે; *હાડ કુસલ એ વાતને,’ ઇમ વીચારે તેહ રે.
સજાઇ સુતો ત્રીકમો, આવી આવી વીનીતા નારો રે; કટોરો હાથમાં તે ગ્રહી, ઘાત કીદ્ધો ભરતારો રે.
વિસાસ નારીનો જે કરે, વડો-વડો તેહ ગમારો રે; ઢાલ અઠારમી એ કહી, શાંત કહે ઇમ વીચારો રે.
૧. નક્કિ કરી. ૨. અન્ય. ૩. ચસકો, લત. વ્યસન. ૪. ઘણું જ.
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૮ વિનીતા૰
૯ વિનીતા૰
૧૦ વિનીતા૦
૧૧ વિનીતા૰
૧૨ વિનીતા
૧૩ વિનીતા૰
૧૪ વિનીતા૰
૧૫ વિનીતા૦
૧૬ વિનીતા
૧૭ વિનીતા
Page #722
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દુહાઃ
ઘાત કરી ભરતારનો, આવિ મીત્રને પાસ; રુધીર લો ભરતારનુ, લાવી છુ સુવિલ્લાસ.
પાછિ ફરી આવિ ઘરે, ત્રીકમણી કરે સંભાલ; કુડ-કપટની કોથલી, સોર ક[] તતકાલ.
ઢાલઃ- ૧૯, હો મતવાલે સાજણ-દેશી.
૧ફંદ માંડો વીનીતાઇ ઇસો, ‘ધાઓ-ધાઓ વારમાં લાવો રે; ચોર ગ્રહો મુઝ ભરતારણો, નૃપણે ખબર કરાવો' રે.
ફંદ જો જો નારિતણો, કોઇ ન લહે પાર રે; વાત જે નગરમાં વીસ્તરી, પોહતી રાજ-દુદ્ધા(વા)ર રે.
રાજા સુણીને આવિઓ, આવિઓ માહાજણ સારો રે; રાજા પ્રતિ માહાજણ કહે, ‘કરુણા કરી કષ્ટ નીવારો’ રે.
ધડ ઉપર સીસ માડીઓ, રાયે કીદ્ધો ઉપાયો રે; અવધ હિત સવા પોહરણી, જીવતો એ નવી થાયો રે.
કોલાહલ થોયો સેહમરાં, ‘વિદ્યાવત તેડાયો રે; દ્રર્વ આપુ વલી તેહણે, જે કોઇ એહણે જીવાયો’રે.
નારિ કહે ‘સુણો રાજીયા! બલવુ પ્રીતમ સાથે રે; જગમાં નહે પ્રીતમ કોઇને, તે જીવુ અનાથ’રે. ચાલી *સુરી થવાને કાજે, ચારીત્ર પોતાનું જાણે રે; વચન ભાખા લોકે ઘણા, તે પણ કોઇ ના માણે રે.
૧. ઢોંગ. ૨. દ્વારે. ૩. જીવવું. ૪. સતી.
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૧
૨ ફંદ૦
૩ ફંદ૦
૪ ફંદ૦
૫ ફંદ૦
૬ ફંદ૦
૭ ફંદ
707
Page #723
--------------------------------------------------------------------------
________________
708
રાજા પુછે વાતડી, ‘તીહા તો છે તેમ રે; ઇહાતો જુગત આકરી, એ વાતનું કહો કેમ રે?.’
નારિ કહે ‘સુણો રાજીયા! ગાંગલી માલણ નામે રે; વાતણો સંદેહ ભાંજસે, જજો તેહણે ઠામે' રે.
બલી મુઇ નારિ તીહાં, માહાજણ સહુ ઘરે આવે રે; રાજાને મણ સંદેહ પડીઓ, માલણણે ઘરે જાવે રે.
તીહાં આવિ રાજા કહે, ‘ભાંગ્યો મુઝ સંદેહ રે; ત્રીકમ-ત્રીયા કેમ બલી મુઇ? કારણ ભાખો તેહ’રે. માલણ કહે ‘સુણો નરપતિ!, રાજ ફાયદો નથી એહ રે; ચેડો ન લીજે નારિતણો, જાઓ પોતાને ગેહ’રે.
રાઇ હઠ લીધો અતિ ઘણો, ‘નારિ ચરિત્ર દેખાવો' રે; 'અવિધ કરી દીન સાતણી, રાજા મોહતમા આવે રે.
પટ્ટરાણી રાજાની કહી, રમે છે માલણ હાથે રે; ફુફાદિક માલણ પોચાડે, ખેલે છે બીજા સાથે રે. અવધ થઇ દીન સાતણી, પુરી રાજાને ચટપટી લાગી રે; દીન આથમે એણે સમે, સંધ્યા સમે તે બાગી રે.
રાજા મોહલમાં આવીઓ, વાત જ રાણીને ભાખે રે; ‘સકારુ રમવાણે અમે જાસું,' કપટ હીયામાંહે રાખે રે.
ઢાલ થઇ ઓગણસમી પુરી, વાત જે આગલ થાઇ રે; સાંતસૌભાગ્ય કહે એક ચતે, સાંભલો વાત કહેવાઇ રે.
૧. અવધિ. ૨. પુષ્પાદિક. ૩. સવારે.
For Personal & Private Use Only
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
૮ ફંદ૦
૯ ફંદ૦
૧૦ ફંદ૦
૧૧ ફંદ
૧૨ ફંદ૦
૧૩ ફંદ૦
૧૪ ફંદ૦
૧૫ ફંદ૦
૧૬ ફંદ૦
૧૭ ફંદ૦
Page #724
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
દુષ્ટાઃ
‘હુ જાઇસ રમવા ભણી, વાટ મ જોસો કોઇ'; ઇમ કહી રાજા નેસરો, ચારીત્ર જોવા સોઇ.
એકાકી રાજા નીસરો, આવે માલણ ઘેરે; ઘરમાં રાયણે લેઇણે, સી કરે હવે પેરે?. ઢાલઃ- ૨૦, કૃષ્ણજી ગામ પધારીયાને-દેસી. માલણ કહે રાજા પ્રતે, ‘પેહરો સ્ત્રીનો વેસો રે; માલણ વીધ સીખવી, નરપતી તમ કરેસો રે. દલવાણે આપુ રાજા પ્રતે, ઘંટીઇ બેસારો તામ રે; રાણી નીશ્ચતપણે નીકલી, રમવાણે તે કામો રે.
માલ[]ને પાસે આવીને, રાણી ભાખે તામ રે; ‘આજનો દહાડો નીશ્ચંતપણે, ભય નથી મુઝ સ્વામ’રે.
ફુલ લેવાણે આવીઓ, માલણ ઘેરે તામ રે; ‘ફુલ ગુંથી દો મુઝ પ્રતે, આગલથી લો દામ રે. છાબડી ભરી ફલડે, આલો તુમો સ્વામ! રે; કુણ ઉપાડે માહ રે? પોચાડો તણે ઠામ'રે.
માહરે તો ઘરે કામ છે, નવરુ નથી કોઇ રે; મારી ભગણી આંધલી, તેડી જાઓ સોઇ રે.
કાને તો બેહરી અછે, મુંગી છે વલી એહો રે; પોચાડો પાછી તુમે, તેડી જાઓ
તુમ
ગેહ’રે.
૧. યુક્તિ, રીત, તરકીબ. ૨. દળવા.
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૧ નારીચરીત્ર જોવો હવે.
૨ નારી૦
૩ નારી
૪ નારી
૫ નારી
૬ નારી
૭ નારી
709
Page #725
--------------------------------------------------------------------------
________________
710
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
૮ નારી,
૯ નારી
૧૦ નારી૦
૧૧ નારી
૧૨ નારી
આઘુ ઉઢાઢુ રાજા પ્રતે, છાબડી હાથમાં દીદ્ધ રે; કપટ રચાવીને એહવું, દોરી સંગે લીદ્ધો રે. જાર પુરુષ આગે થયો, જીમ સુરદાસને દોરે રે; રાજાને તમ દોરીને, આવો પોતાને ઘેરે રે. મોહલમાં પેઠો જેતલે, દીઠી પોતાની નારી રે; પલંક ઉપર બેઠી થકી, અપચ્છરાણે અવતારો રે. પલંગ ઉપર જઈ કરી, છાબડી મુકી તામ; રાજાને દોરી કરી, બેસારો એક ઠામ રે. રાણી કહે “એ કુણ છે? કાઢો એહણે બારો' રે; જાર પુરુષ વલતો કહે, “આંધલી એ છે નાર રે. સર્વ લક્ષણ પુરિ અછે, એહની સંકા ન આણો રે; મુંગીને વલી બોબડી, એહણા ફુટા છે કાણરે. વીનીતા કૂડા તાંહા કરે, દેખે છે મહીપાલો રે; જીમ-જેમ દેખે રાજવી, હીયડે ઉઠે ઝાલો રે. સોગઠા પાસા મગાવીયા, રમવાણે તેણે ઠામ; સોગઠા માંડા સ્યડા, હોડ પરઠ તામ રે. હું હારુ જો તુમ થકી, લેડી છે મુઝ સાથે રે; ગણી કરી તુમો મારજો, દસ ઠાકર તસ માથે રે. તુમો હારો જો મુઝ થકી, તુમ સાથે માલણ તેહ; દસ ઠાટ કરતણી સીસમાં, આપણે હોડ છે એહરે. આગલ સુણજો વાતડી, નારિતણા વીચારો રે; વીસમી ઢાલ પુરી થઈ, શાંત કહે ઠગનારો રે.
૧૩ નારી
૧૪ નારી
૧૫ નારી
૧૬ નારી૦
૧૭ નારી
૧૮ નારી
૧. લાકડી.
For Personal & Private Use Only
Page #726
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
711
દુહા -
હાર-જીત પરઠી એકવી, રમવા બેઠા બેહ; નારિ-ચરીત્ર નરખવા, રાજા નરખે તેહ.
ઢાલ - ૨૧, કે રાયજી અમને હીડુ આ રાજગરાસી- દેશી.
કે રાણીજી પરઠી હોડ એમ કે રમવા બે બેઠા રે લો, કે રાણીજી સોના-રૂપાના તેહ કે માંડા સોગઠા રે લો; કે રાણીજી ચાલવણી કરે છે કે પાસા રણઝણે રે લો, કે રાણીજી ખેલે છે વલી એહ કે ઉલટ અતિ ઘણે રે લો. કે રાણીજી પૂરો થઓ દાવ કે રાણી જીતી સાહા રે લો, કે રાણીજી જંપે રાણી ઇમ કે “જે હોડ તમે કહી રે લો; કે રાણીજી લાવો માલણને છહ કે દસ ઠાકર વડુ રે લો, કે રાણીજી નહિતર તુમ સાથે કે હું નીત્ય વડુ રે લો. કે રાણીજી ઉઠીને લાવો તેહ કે માલણ આગે ધરી રે લો, કે રાણીજી રાણી મારે સીસ કે દસ ટાકર ગણી કરી રે લો; કે રાણીજી આઘુ ઉઢી તામ કે સીસ ધરી રહ્યો રે લો, કે રાણીજી મુખથી ન જંપે છે કે નારિચરિત્ર લહ્યો રે લો. કે રાણીજી વેદના ખમે તેહ કે આંખ ચાંપી રહ્યો રે લો, કે રાણીજી હાથ સાહીને તેહ કે નૃપણે પરો કરો રે લો; કે રાણીજી રાણી જંપે એમ કે, “આજ્ઞા દો મને રે લો, કે રાણીજી ઘણી વેલા આજ કે થઈ મુઝને રે લો.
૪
For Personal & Private Use Only
Page #727
--------------------------------------------------------------------------
________________
712
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા કે રાણીજી પોચાડ્યો ઇણે ઘેરે કે બાપડી એણે રે લો, કે રાણીજી આંધલી નારિ એહ કે એમને કો નહેરુ રે લોઃ કે રાણીજી રાણીજી ઉઠીને કીદ્ધા સલામ કે ઘર જાયવા રે લો, કે રાણીજી “દોરી ચાલો તેહ કે ઘેર પોચાડવો રે લો. કે રાણીજી મુખ આવો ઘરે કે માલણ ભણી રે લો. કે રાણીજી માલણ પુછે વાત કે ‘દિઠી સ્ત્રીતણી રે લો; કે રાણીજી રાજા જંપે એમ કે પાછો ઉતર દીઈ રે લો, કે રાણીજી “દેખુ ચરીત્ર નાર કે દાઝુ છે હાઈ રે લો. કે રાણીજી માલણ જંપે એમ કે ‘તતો તમ કહી રે લો, કે રાણીજી ચરિત્ર વિના જ નાર કે જગમાં કો નહી રે લો; કે રાણીજી હીયડામાંહે વાત કે પ્રભજી! રાખજો રે લો, કે રાણીજી પેખાણુ લક્ષણ એહ કે મત કોણે ભાખજો રે લો. કે રાણીજી રાજા આવો ઘેર કે નેપાઇણે રે લો, કે રાણીજી સ્નાન કરવાથે તામ કે તેલ મગાઈણે રે લો; કે રાણીજી રાજા તેડાવે તામ કે રાણીને તાહાં રે લો, કે રાણીજી “મોહલથી ઉતરો આજ કે તુમો આવો ઇહાં રે લો. કે રાણીજી રાણી મન સંદેહ કે પડીક તવ સહી રે લો, કે રાણીજી ત્રીજો હકમ થઉ તામ કે રાણી આવ્યા વહી રે લો; કે રાણીજી હાથ ભરીને તામ કે તેલમર્દન કરે રે લો, કે રાણીજી રાણીજી મસ્તક ચોલો તેલ કે વેદના બહુ કરે રે લો. કે રાણીજી રાણી સાંભલી તામ કે લાજા બહુ કરી રે લો, કે રાણીજી સામવદન કરી તામ કે રાણી પાછી ફરી રે લો; કે રાણીજી અપહરી વલી તામ કે દેશવટો દીઉં રે લો, કે રાણીજી જેહ જેણે વલી તેહ કે ફલ તે દીઓ’ રે લો. ૧૦
૮
૧. નીપજાવીને, પૂરી કરીને.
For Personal & Private Use Only
Page #728
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
713
કે રાણીજી વિદ્યાધર કહે વાત કે કુમરને પ્રતે રે લો, કે રાણીજી “સાંભલીને એ વાત કે ધારજો ચિતે રે લો; કે રાણીજી નીઠુર નારીની જાત કે ભાખે તુમો જાણજો રે લો. કે રાણીજી સત વચન કરી એહ કે તુમો માણજો રે લો. કે રાણીજી વલતુ બોલો કુમાર કે “એ તમે સત કહો રે લો, કે રાણીજી સઘલી સરખી નાર કે એવી કો નડે રે લો; કે રાણીજી તુ બંધવ મુઝ આજ કે ઉપગાર તમે કરો રે લો, કે રાણીજી જીવત દીધુ દાન કે તમે જસ વરો રે લો. કે રાણીજી વનીતા લુબધા જહ કે દુખ તે લહે રે લો, કે રાણીજી ઘણી પરે ભાખે વાત કે વિદ્યાધર કહે રે લો; કે રાણીજી એ ઝિલતી ઢાલ કે એકવીસમી થઈ રે લો, કે રાણીજી શાંતસૌભાગ્ય કે કુમારની ચિંતા ગઈ રે લો.
. .
For Personal & Private Use Only
Page #729
--------------------------------------------------------------------------
________________
714
શાંત સૌભાગ્યજી કૃતા
દુહાઃ
ઘણી પરે ભાખે કુમર પ્રતે, વિદ્યાધર ચીત લાય; સીખ માંગી કુમર પ્રતે, વિદ્યાધર ઘેરે જાય. વીનીતાઈ જાણી વાતડી, “મુઝ કારણ ભરતાર; જીવે આગ મત્તા એહણો, મરવા હું છું તયાર.” કંત પ્રતે વિનીતા કે, “રાત અંધારી એહ;
અનત ઠામ જઈ રહ્યો, તુમને કહુ તેહ.” ઢાલ - ૨૨, વિનય કરો રે સીદ્ધનાથનો-દેસી.
નારિ વચન એવું સાંભલી, ઉઠો-ઉઠો તીહાંથી કુમાર રે; વિનીતા પ્રતે તે લેઇને, આવો-આવો દેશ મઝાર રે. મ મ કરો માયા એ નારીથી, કુડી-કુડી સ્ત્રીની જાત છે રે; મીઠું તે મુખથી રે બોલતી, કુડી-કુડી કરે છે વાત રે. નારિને કાજે જીવ આગમો, તે જાણે સહુ કોય રે; સાંભલો ભવિ! તમે વાતડી, આગલ સું વલી હોય રે. કુમર નકલો વની સોધવા, વિનીતા મુકી દેહરામાહે રે; કુમર તીહાંથી નીસરો, પછવાડે શું થાઈ તાહે? રે. એક ઠામે નર તીહાં બોલતા, સાંભલી મયણમંજરી નાર રે; “હાં બોલે છે તે કુણ હોસે?,” બોલાવે તીણીવાર રે. નારી કહે “તુમો જાતે કુણ છો? બોલો બોલો સાચની વાત’ રે; પુનરપી પાછો તે ઉચરે, “અમે છુ કોલીની જાત રે.
૨ મમ0
૩ મમ
૪ મમ0
૫ મમ0
૬ મમ0
૧. કહે. ૨. અન્યત્ર=બીજા. ૩. અગ્નિ.
For Personal & Private Use Only
Page #730
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
‘સે કારણ તુમો ઇહાં છપી રહા?, ભાખો-ભાખો મુઝને તે કામ’રે; તસ્કર સાંભલી વલતુ બોલીયા, ‘સાંભલ વિનીતા! સુઠામ રે.
ચોર ભુજંગ જે મારિઓ, હુંતા ભાઇ તેહના ચાર રે; ત્રણ્ય તો તેહણે મારિયા, એકલો હું રહો નીરધાર રે. વેર લેવાને વાસે હ ફરુ, લાગ ણથી પડો તે કહે રે; ચાર વરસ થયા જોવતા, લાગ પડો તો વનમાંહે રે.
આજ હણીસુ કુમર પ્રતે, એહવો રાખો તો થાપ રે; ઇણે અવસર વલી એહવે, તુઝને કરડો સાર્પ રે.
तु
અચેતન થઇ પડી, મરવાને હુઉ કુમાર રે; તાંહ રે અમે એહને નવિ હણો, ચંતો એમ મન વિચાર રે.
સહજે સાંકલ પરિ ઉતરે, કુણ કરે વલી થાત?’' રે; એહવે વિદ્યાધર આવો તીહાં, સાજી કરી તુઝને જાત રે. તે માટે અમે સજ થયા, મારિસું એહ કુમાર રે; વાત એ ભાખી અમે તુઝ ભનિ,' સાંભલી મંજરી નારિ રે. કર્મજોગે મત ફરી નારીની, ભાખે-ભાખે એહવા વચન રે; ‘કોલ આપજો તુમો મુઝ ભણી, આપો તુમારો જો તન .રે. કંતને મારી તુમ સાથે નેકલુ, વાત જો કરો તમે કબુલ રે; તો એ વાત જ હુ આદરુ, એહવો કરો પ્રતિ કુલ' રે. તસ્કર જાણે કુડી વારતા, ‘એ કેમ કરસે અકાજ? રે; પારખુ જોવાને કારણે, આપણ કોલ છે આજ' રે.
સુણજો ભવિ! તમો બાવીસમી, થાય જો વાત રે; શાંતસૌભાગ્ય કહે એ સહી, નીઠુર સ્ત્રીની જાત રે.
૧. વાસ્તુ=માટે. ૨. ક્યારેય. ૩. મતિ. ૪. સામો. ૫. કોલ.
For Personal & Private Use Only
૭ મમ
૮ મમ૦
૯ મમ૦
૧૦ મમ૦
૧૧ મમ
૧૨ મમ૦
૧૩ મમ૦
૧૪ મમ૦
૧૫ મમ૦
૧૬ મમ૦
૧૭ મમ૦
715
Page #731
--------------------------------------------------------------------------
________________
716
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
દુહા -
પારખુ જોવા સ્ત્રીતનુ, કોલ દિધો તણીવાર; “એ અકરાજ કેમ કરે? કેમ મારશે ભરતાર?. “વીની માંગો તસ્કર કણે, સ્પ જોવા તણીવાર; ચકમક તસ્કર પાડીલ, દીપક કીદ્ધો નાર. ગુપત રાખો દીવો તીહાં, કંત ન જાણે તેમ;
સભા! સહુકો તુમો સાંભલો, ઘાત કરે હવે કેમ?. ઢાલ - ૨૩, બેલડે ભાર ઘણો છે રાજ-દેસી.
ચોર વિચારે છે ચીતમા, કેમ કરસે એ ઘાત; નીસનેહી ને નીદુર હોઇ, હોઇ અસ્ત્રીની એ જાત.”
એવડો પ્રેમ દસે છે રાજ, નારીની કુડી માયા. દીવો ઢાંકીને મૂકો, કુમર એહવે આવે; વનિ લેઈ દેરામાં પેઠો, નારી તવ બોલાવે.
૨ એવડો૦ કુમર કહે વનીતા પ્રતે, “આજુઆલુ કેમ મેં દીઠું ; સંદેહ પડો મુઝને મનમાં, બોલ જ બોલો મીઠું.”
૩ એવડો. વિનીતા વલતો ઉત્તર આલે, મુખથી બોલે મીઠું; ‘પવને કરીને વની પ્રજલો, તમે તે અજુઆલુ દીઠું, ૪ એવડો૦ વાયરાને જોગે કરીને, અજુઆસ પડો ભેતી; બીજુ તો ઈહાં કોઈ નથી, માણજો સાચુ ચીતે.”
પ એવડો૦ ખડગ આલુ નારિ હાથે, વીશ્વાનર મુકો હેઠો; દીપક કરવાને કાજે, કુમર હેઠો બેઠો.
૬ એવડો.
૧. વહુની=અગ્નિ. ૨. સ્ત્રીની.
For Personal & Private Use Only
Page #732
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
717
૭ એવડો.
૮ એવડો૦
૯ એવડો૦
૧૦ એવડો૦
૧૧ એવડો.
કુંકવા બેઠો કુમાર તહે, ઉભી થઈ તવ નારિ; ખડગ સમારી લીધુ હાથમેં, કરવા પ્રી િસંહાર. મુષ્ટિ ભરીને નાખુ અબલા, ભારવટે જઈ અડીઓ; વીનીતાના હાથમાંથી વછૂટુ, ખડગ તે ભઈ પડીઓ. કુમર પુછે “એ શું થયું?, વીનીતા ઉત્તર આલે; ‘ઉંધુ ખડગ મે તે ઝાલુ, ઇણી પર ઉતર વાલે. અણી પર પ્રીને ઉતર આલો, પ્રીઉને કીદ્ધો રાજી; સ્ત્રી વાતો જે નર માન]સે, તે નર નહી પણ પ્રાજી. તસ્કર દેખી મનમાહે બીહણા, વાત જ દેખી વીડી; ‘કુમર માયા અધિકી રાખે, નારિની માયા કુડી. ધિગ-ધિગ એ સંસારમાંહે, નારીની માયા જોડસે; તે નરનો અવતાર જ એલે, માનવ ભવ જ ખોસે. સગો નહી સંસારમાં કોઈ, સ્વારથના સહુ કો સગા; સ્વારથ પુરો ન પડે તાહરે, ઉભા રહે જઈને અલગા. એહ પુરુષ નારિને કાજે, મરતો નીચે આજ; તે નારિ જુઉ તમો પ્રીઉને, મારવા કીલ કાજ. મોહણીકર્મ જે વસ પડીય, સંસારે રડવડીયા; કુણ રાણો? કુણ રંક? જુ, જુઓ નારકીમાંહે પડીયા'. જત-એ એ મોહણીંદરકી રાજધાણી જગ્ય૦ ચોર વિચારે ઇમ મનમાં, “સઝાનુ એ કામ; ધન-ધન જે નર નારિ મુકે, તેણે કર પ્રણામ.”
૧૨ એવડો.
૧૩ એવડો.
૧૪ એવડો૦
૧૫ એવડો૦
૧૬ એવડો.
૧. સરખુ કરીને, સીધુ કરીને. ૨. થી પકડીને. ૩. વછુટું, છુટી ગયું. ૪. અનિષ્ટ, હલકી.
For Personal & Private Use Only
Page #733
--------------------------------------------------------------------------
________________
718
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
૧૭ એવડો.
વૈરાગદસા મનમા જાગી, ભાવઠ ભવણી ભાંગી; નારિચરિત્ર તેણે એહવા જાણી, ઉતમ સુભ મત જાગી. ઈમ જાણી બુઝે છે પ્રાણી, તે તરશે ભવ-સંસાર;
આવાગણ તે ના પામે, હુસે એકાવતારિ. દેખી ચોરણ મન વલીઓ, સૈવિસમી એ ઢાલ; સાંત સૌભાગ્ય કહે સાંભલી, પ્રાણી! થજો તમે ઉજમાલ.
૧૮ એવડો૦
૧૯ એવડો૦
४
त्रिरत्न
૧. આવાગમન.
For Personal & Private Use Only
Page #734
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસા
719
દુહાઃ
મન વિચારી ચોરીટા, પાછા વલી તેહ;
વનમાંહે આવી કરી, સંયમ લે ગુણગેહ. ઢાલ - ૨૪, વિષમ રાચોરે પ્રાણીઓ- દેશી.
ઈમ મન જાણિને સંજમ આદસ, લીદ્ધો સંજમ ભારો જી; કુઆ પાલે રે અતી મન સંવરી, ઉતરસે ભવ પારો જી.
૧
નારિ સાથે રે નેહ નિવારજો. પાંચણે પાલે પાંચણે સોદ્ધો, બેને જીપે રે વિશેખ જી; જ ચારિત્ર પાસે નીર-દુષણ સહી, અવગુણ નહી રેખ જી. ૨ નારિ, દુસમણ ચોરણે તે વલી વસી કરા, છએ પાલક સોય છે; સાતણે ભય તેહ નીવારિઇ, તે જગ સોહલો રે હોય છે. ૩ નારિ૦ અષ્ટકમરે જહણે છોડવા, નવનો કીદ્ધો પ્રતિબંધ છે; દસવીધ પાલે રે ખરા મન સુદ્ધો, તેણે કીદ્ધા છે રદ્ધ જી. ૪ નારિ, ઇગ્યારે પાઠે બાર વલી, સીખીઆ ધરિ મન સહજી; ઉગ્ર વિહાર રે મુનીવર તે કરે, પાવણ કીદ્ધી છે દેહ જી. હવે વલી સુણજો રે વાત કુમારની, ચ્યાર પોહોર રહા તેણે ઠામ જી; સુર ઉગમતે રે તે વલી ચાલીઓ, આવો પોતાણે ગામ જી. ૬ નારિ૦ પુર્વની વાત રે સઘલી ભાખીઓ, સંબંધ નારીનો તેહ જી; સાંભલી વારતા સહુ ચમકીયા, “ધન-ધન તુમ સનેહી જી. ૭ નારિ૦ સુખ ભોગવે રે તે સંસારણા, પામી નારિને દોય છે; પુન્યવંત પ્રાણી રે સુખ-સંપદ લહે, સુખ ભોગવે વલી સોય જી. ૮ નારિ૦
For Personal & Private Use Only
Page #735
--------------------------------------------------------------------------
________________
720
અંગજ જાયા રે અતિ સોહામણા, પોહતી મન જગીસો જી; ઉચ્છવ મોછવ તેણે બહુ કરા, તુઠા શ્રી જગદીસો જી. ચોર ઋષીશ્વર વીચરતા આવીયા, આવ્યા વસંતપુર ઠામો જી; પરિવાર લેઇ રમવા નેસરો, આવે રમવાને કામો જી.
ઇણી અવસરે કુમરે દેખીયા, કુમરે પેખા તામ જી; કુમર હેઠો અશ્વ ઉતરો, મુનીને કીદ્ધી સલામો જી. પુછે કુમર, ‘વૈરાગી કીમ થયા?, કારણ કહો મુનીરાયો!' જી; કષ્ટ સહો છો સે તુમે કારણે, વાત કહો ચીત લાયો' જી.
વલતુ સાધુ ઇણી પરે બોલીયા, ‘સાંભલ રાજકુમારો! જી; અણજાણતા રે સાધુ બોલીયા, ‘અગડદત્તાનો ઉપગારો’ જી.
‘ભુજંગચોર તેહણે મારીઓ, હુતાં બંધવ ચારો જી;
ત્રણ્ય ખપાડા રે કુમરે તેહણે, હું રહ્યો એકલો સારો જી.
વેર લેવા છાણો હું ફરુ, લાગ ણ પામુ રે કાહે જી; ચાર વ[]સ રે મુઝને થઇ ગયા, અવ[]ર લીધો વનમાંહે જી. એહવે નારિને સાપે તેણે ડસી, મરવા હુઉ કુમારો જી; “અમારુ કારજ સહેજ નીપજે,’' ઇમ કરો વીચારો જી. ઉપગાર કીદ્ધો વિદ્યાધર તાહાં, આવ્યા દેહરા મઝારો જી; વીની લેવાને કુમર નેસરો, અમે બોલાવે તેણી નારો જી.
૧. ખપાવ્યા, માર્યા.
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૯ નારિ૰
સાંભલી વારતા કુમર ચમકીયો, પુછે ફેરીને તામ જી; ‘તુમણે તેહણો સંબંધ કેહણો?, કેમ પડીઓ તેહસું કામો?’ જી. ૧૪ નારિ
૧૦ નારિ
૧૧ નારિ
૧૨ નારિ
૧૩ નારિ
૧૫ નારિ
૧૬ નારિ૰
૧૭ નારિ
૧૮ નારિ
Page #736
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
અમને પૂછુ રે સૈં કામે છપી રહા?,’’ અમે ભાખો વીરતંત જી; “મુઝને સાથે રે લેઇ તુમો ચાલજો, તો મારુ મુઝ કંત’'જી. દીપક કીધો રે અમે વલી તીહાં, ઢાંકી રાખો રે તામ જી; ઇણી અવસરે કુમર આવીઓ, આવ્યા તુમો સ્વામ જી. ખડગ આપુ રે સ્ત્રીના હાથમાં, માંડો દીવા ઉપાયો’' જી; શાંતસૌભાગ્ય રે ઇણીપરે ઉપદેસે, ઢાલ ચોવીસમી થાયો જી.
For Personal & Private Use Only
૧૯ નારિ૰
૨૦ નારિ
૨૧ નારિ૦
721
Page #737
--------------------------------------------------------------------------
________________
722
દુહાઃ
દીપક કરવા કારણે, કુમર બેઠો તામ; ખડગ સમારિ નાખે તીહાં, વીનીતા કરે કુકામ.
ખડગ વાગો ભારવટે, પડીઉ ધરણી મઝાર; કુમર પૂછે “એ સું થયું?,’’ ઉતર આપે નાર.
“અવલુ ખડગ મે ગ્રહુ’”, સમઝાવો તીણીવાર; તેહ ચરિત્ર અમે દેખીને, અથર જાણ્યો સંસાર.
વિનીતા કેરે કારણે, મરતો તો કુમાર; નારિ તો તે તણી પરે કરે, એ અગડદત્તનો ઉપગાર.’
ઢાલઃ- ૨૫, મનમોહન મનમોહન પાવન દેહડી જી-દેશી.
ઇમ સાંભલી ઇમ સાંભલી કુમર તેહજી,
ઉઠી પ્રણમે ઉઠી પ્રણમે ઋષિના પાય હો;
‘ઘણુ પ્યારો ઘણુ પ્યારો સાધુજી! તુમને જી. આંકાણી.
‘તમે ભાખી તમે ભાખી સાધુજી! વાતડી જી,
સત્ય બોલો સત્ય બોલો ઋષિજી રાય હો ઘણુ.
તે તો કુમર તે તો કુમર માહરુ નામ જી, મે તો હણીયા મે તો હણીયા તુમચા ભાઇ હો ઘણુ॰;
તમે ખમજો તમે ખમજો એ અપરાધ જી, તુમને કહુ તુમને કહુ ચીત લાઇ’ હો ઘણુ૦.
ઋષિ ચંતે ઋષી ચંતે એ મનમાંહે જી, ‘અમે ભાખી અમે ભાખી વાત અજાણ હો ઘણુ॰; તે એ કુમર તે એ કુમર આગલ ભાખીઓ જી, આપવિત આપવિત કરવાને પચખાણ' હો ઘણુ૦.
૧. ખરાબ કામ.
શાંતસૌભાગ્યજી કૃત
For Personal & Private Use Only
૧
૨
૩
૪
૧
૨
૩
Page #738
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
કુમર ચંતે કુમર
ચંતે એ મનમાંહી જી, ‘ધિક્ પડો ધિક્ પડો એણે સંસાર હો ઘણુ॰; મોહને પાસે મોહને પાસે વેટાણો જીવડો જી, તે તો પડીયા તે તો પડીયા નારકી દુદ્ધાર હો ઘણુ.
મારો સ્નેહ મારો સ્નેહ વિનીતા ઉપર ઘણો જી, તણે કારણ તણે કારણ નવિ ગણી લાજ હો ઘણુ; તેણે કારણ તેણે કારણ જીવ ખોતો સહી જી, મે તો માંડો મે તો માંડો એ અકારજ હો ઘણુ.
તો સી માયા તો સી માયા? નારિને સાથ જી, મને ભાખી મને ભાખી વિદ્યાધરે તાંહે હો ઘણુ॰; વિ કીજે વિ કીજે નારિ વિસ્વાસ જી, વિ આણો વિ આણો ભસો મનમાંહે હો ઘણુ૦.
નવી જાણી નવિ જાણી કુડી નાર જી, મુઝ ઉપર મુઝ ઉપર ઇણે કીદ્ધો થાત હો ઘણુ॰; ઇણે ચલવુ ઇણે ચલવુ હીયડુ અગાધ જી,
નામ રાખ્યુ નામ રાખ્યુ જગમાં વિખ્યાત' હો ઘણુ. મનમાંહે જી,
ઇમ ચંતે ઇમ ચંતે કુમર
મને તારો મને તારો ગરીબનીવાજ? હો ઘણુ૦;
હું
તો પડીઓ હ તો પડીઓ નારકીમાંહે જી,
હવે સારો હવે સારો આતમ કાજ હો ઘણુ॰.
હવે જાગો હવે જાગો સમકીત વાસના જી, મુઝ દીજે મુઝ દી” સમકીત દાન હો ઘણુ; હવે જાણો હવે જાણો અથર સંસાર જી, ઉપસમણે ઉપસમણે હવે વખાણ હો ઘણુ૦.
૧. ભરોસો. ૨. જાગી. ૩ જાણ્યો.
For Personal & Private Use Only
૪
પ
in
૭
JU
723
Page #739
--------------------------------------------------------------------------
________________
724
શાંત સૌભાગ્યજી કૃત
તુમો રહજો તુમો રહજો ઇણે ઠામ જી, ઘેર જીને ઘેર જીને પુત્રને પાસ હો ઘણુ; તીણી આજ્ઞણા તીણી આજ્ઞાણા માગી લાવીઈ જી, વ્રત લેસુ વ્રત લેતુ તુમ પાસ હો ઘણું.. ઘરે આવે ઘરે આવે કુમર મલપતો જી, પુત્રને પૂછે પુત્રને પૂછે વાતડી તામ હો ઘણુ; મુઝ આલો મુઝ આલો [જ્ઞના પુત્ર! જી, જીમ સારુ જીમ સારુ આતમાનું કામ’ હો ઘણુ. પુત્ર બોલે પુત્ર બોલે ‘ભાખી સી વાતડી છે?, કેમ પલસે કેમ પલસે? એ આચાર હો ઘણુ; સંજમ દોહલો સંજમ દોહલો છે ઘણુ તાત જી!”, વલતી બોલી વતી બોલી મંજરી નાર હો ઘણુ0. કેમ ત્રોડો કેમ ત્રાડો? પૂર્વનો નેહ જી, હવડા પરખો હવડા પરખો માસ છ માસ હો ઘણુ; ચોથી વયને ચોથી વયને સંજમ લીજીઈ જી, હવડા કીજે હવડા કીજ વનીતા વીલાસ' હો ઘણુo. કુમર બોલે કુમર બોલે “સાંભલ કામણી જી!, કુણ કેહણે કુણ કેહણે રાખે પાસ? હો ઘણુ0;
સ્વારથ સગા સ્વારથ સગા જગમાં જાણીઈ જી, જાસે એકલો જાણે એકલો જીવ નીરાસ હો ઘણુo. “સંસાર ભમીઓ સંસાર ભમીઓ વાર અનંતજી, સગપણ સગપણ કોઇથી ના રાખો તો ઘણુ0; આપ કરણી આપ કરણી સહુઈ તરે છે,” ઈમ ભાખે ઈમ ભાખે સામ્રણી સાખે તો ઘણુo.
૧. કોને. ૨. કોઇથી.
For Personal & Private Use Only
Page #740
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
725
અનુમતિ આલો અનુમતિ આલો સંજમ આદરુ જી, જીમ સારુ જીમ સારુ આત્માનું કામ હો ઘણુ; ઘણુ તુમને ઘણુ તુમને મુખથી સુ કહુ છે?, જીમ પામુ જીમ પામુ મુગતનો ઠામ' તો ઘણુo. હવે લેસે હવે લેસે કુમર વ્રત સહી જી, વલી કરસે વલી કરસે ઉતમ કામ હો ઘણુ; શાંત કહે શાંત કહે પચીસમી એ કહી છે, ઈમ છેડે ઈમ છેડે તેમણે પ્રણામ હો ઘણુ.
૧. મુક્તિનું સ્થાન.
For Personal & Private Use Only
Page #741
--------------------------------------------------------------------------
________________
726
શાંતસૌભાગ્યજી કૃતા
દુહાવિનીતાઈ વચન કહા ઘણા, નવિ માને કુમાર; સંજમ લેવા કુમર થયો, મુકો ઘરણો ભાર. સમતા ખડગ અનુસરી, આવે ઋષીને પાસ; ધાત વસ્તુ પરહરે, સંજમ લે ઉલાસ.
= 0
૦
ઢાલ - ૨૬, રાગ-ધનાસી.
અગડદત્ત ક્ષીરાયા સંજમ વ્રત ગ્રહય હે સુણ સસનેહિ! ભવીયણ!; ગુરુ પાસે આવી સંજય લીદ્ધો, આપનું કારજ કીદ્ધો તે સુણ૦. સતર ભેદ સંજમ પાલે, જ્ઞાન ક્રીયા અજુઆલે હે સુણ૦; જીન મારગ સુદ્ધો નીહાલે, સંકા દુષણ ટાલે હે સુણ૦. જીવદયા મન સુદ્ધી પાલે, સમકીત દાન આલે હે સુણ; ઉગ્ર તપ કીદ્ધો છે જેહને, કર્મ કટા છે તેને હે સુણ૦. અનુક્રમે ભણા ઇગ્યારઈ અંગ, પાલે ચારીત્ર મન રંગ હે સુણ; અંત સમે સંલેખણા કરી,. ગુરુ મુખે અણસણ ઉચરી હે સુણ૦. અંત સમે સુભ ધ્યાન જ ધરિઉં, નવમે ગ્રેવક જઈ અવતરીઉ હે સુણ; તીહાંથી ચવીને અવર તરસે, સંજમવ્રત લેતે હે સુણ૦. ઘણા જીવણે તે પ્રતીબોધ દેસે, મુગતપુરીમાહે રહસે હે સુણ૦; એહવા ચરીત્ર જે નારિના જાણી, અલગા રહો તુમ પ્રાણી! હે સુણ૦. ૬ મેતો કીદ્ધી છે બાલક્રીડા, હુ સું જોડી જાણુ? હે સુણ; ગુરુને પસાઈ કરીને જાણુ, અગડદત્ત ઋષી વખાણુ હે સુણ૦.
જ
દે
૧. કાપ્યા.
For Personal & Private Use Only
Page #742
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
727
રાજસાગર સૂરીશ્વર સીષ્ય, સકલ પંડીતમાહે દક્ષ હે સુણ; વૃધ કરી નામે વૃધસાગર સૂરીજી, એ જ્ઞાનમાં મત જહણી પુરી હે સુણ૦. ૮ લક્ષ્મીસાગર સૂરિશ્વર પટ્ટરાયા, કલ્યાણસાગર પદ પાયા હે સુણ; વાચકમાંહે સીરોમણી જાણો, સત્યસૌભાગ્ય વખાણો હે સુણ૦. ૯ વાચક ઈંદ્રસૌભાગ્ય ગુરુરાયા, વીરસૌભાગ્ય પદ પાયા હે સુણ; તસ માટે ગુરુ એહ વીરાજે, જ્ઞાન કરીને ગાજે હે સુણ૦. ૧૦ પ્રેમસૌભાગ્ય ગુરુ સુપસાયથી, શાંત સૌભાગ્ય ગુણ ગાયા હે સુણ; ઓછો-અધિકો જે મે કીદ્ધો, મીચ્છા મી દુકડે મે દીધો હે સુણ૦. ૧૧ પાટણમાહે એ ગુણ ગાયા, જીત નીસાણ વજાયા હે સુણ; નંદિસુત્રમાં એ તુમો જાણો, તીહાંથી એ મે આણો હે સુણ૦. સંવત -- સંજમ મણ આણો, નાગપંચમ જાણો હે સુણ; છવીસમી એ કહી ઢાલ, હોજો મંગલમાલ હે સુણ૦.
૧૩ || इति श्री अगडदत्तचरित्रे द्वितीय खण्ड संपूर्ण : ।।
૧. મતિ. ૨. ટિ - અહિં વચ્ચેનું પદ ખૂટે છે. પરંતુ જે.ગુ.ક. પ્રમાણે રા.સં. ૧૭૮૭ આપી છે.
For Personal & Private Use Only
Page #743
--------------------------------------------------------------------------
________________
728
પરિશિષ્ટ
પર
પ૧ ૧૧૦
परिशिष्ट રાસાન્તર્ગત સંસ્કૃત-પ્રાકૃત સુભાષિતો - અકાદ ક્રમે
રાસક્રમાંક પકડી ક્રમાંક अग्निकुण्डसमा नारी०
૧૨/૫ अनभ्यासे विषं शास्त्रं० अर्थनाशं मनस्तापं०
४४ अव्यये व्ययमायाति० उद्यमं साहसं धैर्यं० कविरकविः पटुरपटु०
४८ किं करोति नरः प्राज्ञः० किंतु न जुत्तं एयं०
૧૪૧ कुग्रामवासः कुनरेन्द्रसेवा०
૪૨ कुडिलं महिला-ललियं०
४ को चित्तेइ मऊरं०
૧૧૪ ४/१४
૧૧૫ चक्कवट्टी य केसवा०
૧૧/૧૦ चत्तारि अयं पुरिसा०
१२/९.3 छिज्जउ सीसं तह होउं०
૧૩૯
૧૪૧ जणणी य जम्मभोमि०
२४० जरा जाव न पीडेइ०
૧૩/દૂ.૧ तावच्चिय होइ सुहं० तावत्पूज्यपदस्थितिः०
3/२४ त्यजेदेकं कुलस्यार्थे०
૨૭૧ त्रयः स्थानान्न मुञ्चन्ति०
૧૪૫
amna o o o X o o o EXW m ö mö maako
૬૯
૧. અહીં જે જે રાસમાં સળંગ ક્રમાંક આપ્યા છે તે તે રાસના માત્ર કડી ક્રમાંક છે અને જે જે રાસમાં ઢાળ દીઠ જુદા જુદા ક્રમાંક છે ત્યાં પ્રથમ અંક ઢાળનો અને પછીનો અંક કડીનો છે. આપેલા ક્રમાંકો પછીનું પદ્ય નિર્દિષ્ટ સુભાષિત છે.
For Personal & Private Use Only
Page #744
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગડદત્ત રાસ
दर्शन हरते चित्तं ० दीस विविह-चरियं ० दुर्जनः सर्पमातुल्यं०
देवाण वरं सिद्धाण दरसणं० धनकज्जं इत्थिकज्जुं॰
नदीनां च नारीनां च० न विश्वसेत् पूर्वविरोधितस्य० नियगरुयपयावपसंसणेण ०
पण्डितोऽपि वरं शत्रुर्न० पगि पगि० परिभम्मइ संसारे०
भोजनं घृतसारं मणोवियार बद्धइ० माता कस्य पिता कस्य०
माया अलि लोहो०
मित्रद्रोह - कृतघ्नस्य० राज्यातु श्र०
वसुधाभरणं पुरुष:०
विद्या नाम नरस्य ० विणओ मूलं पुरिसत्तणस्स ०
वेसाण मन्दिरेसु० साली भरेण तोएण०
सुप्रयुक्तस्य दम्भस्य०
सुराश्च कृतविद्याश्च० स्थानभ्रष्टा न शोभन्ति०
स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशो॰ हंसाः रज्यन्ते सरे०
For Personal & Private Use Only
રાસ ક્રમાંક
0 u ovom vxo
૭
૬
6
૬
८
४
の
૬
9
૭
४
૬
૧૦
८
૧૦
४
૫
૧૦
૫
४
८
८
८
६
729
કડી ક્રમાંક
૧૨૫
૧૧૨
११/६.२
६/१
૧૫ ૧૦
૩૧૦
७/६.८
૧૨૦
74/७
૧૨૧
७/४
८/८
१०/६
११/६.४
૧૭૯
૨૯૨
૧૪૧
৭/3
८७
૧૧૩
४/१४
૧૧૫
५/४
૧૧૬
९/६.४
७/६.१३
૧૪૧
२/३
૧૩૫
Page #745
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંકતુલ
અંકિ
અંગણ
અંગદ
અંગિત
અંગીઠું
અંઘોલ
અંતર
અંદેસ
અંદોહ
અંધૂર
અંબર
અંબુ
અઈસઉ
અઉ
અઉગુણ
અઉર
અકરા
અકસઉ
અકામ
અકાર
અખતર
અખલનઈ
અગડ
- આંકડામાંથી નીકળતું રૂ
(?)
– ખોળામાં
- આંગણું
દવા
– ઇંગિત = સંકેત, ચેષ્ટા,
રીતભાત
—
– સગડી
સ્નાન
ખબર, જાણકા૨ી
– ચિંતા, વિચાર
- ચિંતા
-
– અંધારું
—
—
-
-
-
—
-
વસ
પાણી
આવો
—
શબ્દકોશ
અગરો
અગલ્યઉ
અતઃ, આથી
અવગુણ
અવર, બીજું
આકરા
આકસ્મિક
અકાર્ય
આકાર
અનિષ્ટ, વિઘ્ન,
નિંદ્યકાર્ય
– અખંડ, દૃઢ, મજબૂત
કૂવો
અગાધિ
અગિ
અગ્યા
અઘોર
અચંભ/અચંભો
અચંભમ
અચ્છા
ચ્છિન
અછઈ
અછર
અછરાણ
અચ્છેહ
અજ
અજિયઈ
અજી
અજ્જ
અટક
અટકલી
અટાલ
અડિગ
અઢાલી
અણંગ
અણખુટે
(૭૩૦)
For Personal & Private Use Only
—
—
આગ, અગ્નિ
આશા
ભયંકર
આશ્ચર્યકારી
અચંબો, આશ્ચર્ય
સ્વચ્છ
- અવિરત
—
– છો, છે
અપ્સરા
-
-
નૃત્ય
છેડા વગરની, ખૂબ
આજે
– અજીર્ણમાં
-
—
હજુ
- આજે, આર્ય
ખતરો, નડતર, ટેક પ્રતિજ્ઞા
સારા દિવસો (?)
નીકળી ગયું, ઊંધું વળી
ગયું
અગાધ
નક્કી કરી
- અટારી, અગાસી
-
-
-
-
—
દૃઢ, મજબૂત
મેડી
અનંગ, કામદેવ
આયુષ્ય ખૂટ્યા પહેલા
Page #746
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણપ્રીછિઉં
અણમણો
અણાથિ
અણીયાલા
અણુઅરિ
અસૂરત
અણ્યઉ
અતાર
અતિસ
અતિસાર
અત્યાહ
અસ્થિ
અથાહ
અથાહિ
અધૂસ
અધસસતો
અધુર
અન
અનગલ
અનગારા
અમિષ
અનવસરઈ
અનિ
અનુકાર
ઓળખ વિના, સમજણ | અનુશાર
વિના
અનુસારઈ
– ઉદાસ
· અન્ + આથી = નિર્ધનતા
-
– અણીદાર, તીક્ષ્ણ
– કુંવારી કન્યા
– ઉણપ
-
-
અધિલ્ – અર્ધું
અધિવાસ
-
અથાગ
અર્થે, માટે
અગાધ, ગીચ
અથાગ
– નિર્દોષ
–
- અડધા શ્વાસ લેતો
લઈ આવ્યો
કેફ ચડેલ, એકચિત્ત ન
હોવું તે
અતિશય
અતિશય, ઘણું સારું
– ઉ૫૨નો વાસ
અધર, હોઠ
અન્ય, બીજું
- પુષ્કળ
અણગાર
– અનિમેષ, અપલક
અવસર વગર
અન્ય, અને
સમાન
—
-
અનુહારા અનેથ/અનેથિ
અન્ન
અન્યા
અનત
અપ-હસ્તિ
અપચારિ
અપચ્છર
અપસર
અપહરી
અપ્પનઈ
અપ્પિઉ
અપ્રમાણ
અબીર
અબીહ
અભિયાય
અભિયોગી
અભિરામ
અભીર
અણુઓ
અમલ
અમાં
અમુલિક
અમૃતી
અમ્હચાં
(૭૩૧)
સમાન
સરખાપણું
સમાન
અન્યત્ર, બીજે
અન્ય
– દોષ, વાંક
For Personal & Private Use Only
અન્ય, બીજો
અપર = ડાબા હાથથી
- વ્યભિચારી
અપ્સરા
· દૂર હટી જા
· દૂર કરી
– પોતાનું
અજાણ
અમરસ/અમરિસ – અમર્ષ, ક્રોધ, રીસ
– આપ્યું
- નિષ્ફળ
અબીલ =એક પ્રકારનું સુગંધદાર સફેદ ચૂર્ણ
– નિર્ભય, નીડર
– અભિપ્રાય
– ઉપાય, પેરવી
સુંદર
– નીડર
—
-
અસર, પ્રભાવ
અમને
અમૂલ્ય, અણમોલ કોઈ વાજીંત્ર
અમારા
Page #747
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવધિ
અમ્યો – અમે અયાણ – અજાણ
અવધૂત અરગજઉં – આછા-પીળા રંગનું અવર
અત્તર અરગલા – આગળીયો, ભોગળ અવર (અર્ગલા)
અવરાઈ અરણી – સૂકું લાકડું
અવસ અરધી – અર્ધ, અડધું
અવહાથે અરસનઈ – આકાશને
અવાસ અરહિટ – અરઘટ્ટ, રેંટ
અવિઘટ અરાધુ – આરાધક
અવિચલ અર્જુઓ અજાણ
અવિરલ અલંગ - સવારી અલગો – આઘો, દૂર
અવિહડ અલ
– ઉત્કંઠા, ઝંખના અહેસાસ અલજો – આતુરતા
અશુચ્યા અલપ – અકાળ મરણ
અસંખી અલપ – અલ્પ, થોડું
અસંજમ અલવેથી – હળવેથી
અસંભમ અલિ – અલીક, અસત્ય, ખોટું અસણ અલેષો – સમગ્ર
અસરાલ અવગાહિલ – ડહોળી નાખ્યું, ખુંદી અસરાલ નાખ્યું
અસરીખી અવચૂલ – ચામર
અસવાર અવસ્થા – અવસ્થા
અસહાસ અવદાત – યશસ્વી વૃત્તાંત, ચારિત્ર અસાભાસ દેદીપ્યમાન
અસિ અવધાન – એકાગ્રતા
અસુર અવધારિયઈ - અવધારો, સ્વીકારો | અસેસ
(૭૩૨)
- અવધિ, મર્યાદા – યોગી – અવળા = ઊંધા
મુખવાળી – બીજાને – અટકાવ્યો – અવશ્ય – ડાબા હાથે – આવાસ, ઘર - અતૂટ, અવિયુક્ત – શાશ્વત - અખ્ખલિત રીતે,
અખંડપણે – અખંડ, અતૂટ – અવિશ્વાસ – અશુચિ – નીડર (યોગી ?) - અસમંજસ – અસંભવ, અશક્ય – આસન – અત્યંત, પુષ્કળ, પૂર્ણ – લગાતાર, સતત – અસદશ, અસમાન – અશ્વવાર, ઘોડેસવાર - સાહસ – અભ્યાસ – તલવાર – મોડું - સમગ્ર, બધું
For Personal & Private Use Only
Page #748
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસ્ત્રી – સ્ત્રી
આગમો – ઉત્પત્તિ, જન્મ અહીં – અહીં
આગરા - ભંડાર અહાણસી - અહોનિશ, રાત-દિવસ આગરુ – ભંડાર અહિઠાણો આધાર
આગિ – અગ્નિ અહિના – સાપથી
આધા - દૂર, નજીક અહિનાણ - અભિજ્ઞાન, નિશાની આઘો. – આગળ અહિનાણઈ – નિશાની મુજબ આછટ નાખ્યો – પછાડ્યો અહિનાણી નિશાની
| આછટઈ
– પછાડવું, ખંખેરવું, અહેઠાણ – સ્થાન, નિશાની
પ્રહાર કરવો આથઈ – ધનથી, પૂંજીથી
આછી – સુંદર આંક – અપરાધ, ગુનો
આણ
– આજ્ઞા આંચ – ગરમી
આણ – આણ્યો, લઈ આવ્યો આંગણ – ઢીંચણીયું
આણી – લાવી આંધ – આંધળો
આણુ – લઈ આવું આઈ – માતા
આતે – અતિ આઈ – આવી, આવીને આથણી – ગોરસ, દૂધ-દહીં (?) આઈ પર્યઉ – આવી પડ્યો
આથિ – ધન, વૈભવ આઉ – આવ્યો
આદ – આદિ આક – આકડો
આદ્ધાર – બંધન આકલી – આકુળ
આધાન – ગર્ભાધાન આકુડી – આકૃતિ, રૂપ
– અર્ધ, અડધું – ચહેરો, મુખ આધુ – અર્ધ સુધી આખાઈ – કહે છે
આધોઆદ્ધ – અડધોઅડધ (પૂરેપૂરું ?) આખડઈ – લડે છે
આનંદ્યા – ખુશ થયા આખડી – નિયમ, પ્રતિજ્ઞા આપ – પોતાને આખુડઈ – અફડાય છે
આપ – પોતે, જાતે, સ્વયં આગઉ - આગળ
આપણઈ – પોતાનું આગણા – આજ્ઞા
આપણપઈ – જાતે, પોતે આગમિ – આગમનથી
આપણા – પોતાના (૭૩૩)
આધુ
આકૃત
For Personal & Private Use Only
Page #749
--------------------------------------------------------------------------
________________
| આલાછંદ આલિ આલે આત્યંઘન
આવાગણ આવ્યા ધસી
આસંક આસંગ આસતા આસનિ આસનતરુ
આપમતિ – પોતાની બુદ્ધિથી આપોઆપ – આપખુશીથી,
સહજતાથી આપોહ – અપોહ = વિચાર આફલઈ - અથડાય છે આફલીયઉ – આફળ્યો, યુદ્ધ કર્યું આફાલ્યઉ - અફડાવી, પછાડી આભા
વાદળ આભાણક – કહેવત આણ્ડો-આમ્હા – સામ-સામાં આય – આવીને આય-ઉપાય – ઉપાય આયસ – આદેશ આયસ – લોઢાનો આરખ
– સમાન આરણ – સૈન્યની પ્રથમ હરોળ આરા – કિનારા આરામ - બગીચો આરામિક – માળી આરામુખ
– અણીદાર મુખવાળું
લોઢાનું અસ્ત્ર આરિ
– એક જાતનું હથિયાર આરેખે – આરક્ષક = રખેવાળે આરુહિ – આરૂઢ થઈને આલ
– ફોગટ, વ્યર્થ
– યુક્તિ આલંગે – આલિંગન આપ્યું આલવિ - આલાપ કરે, ગાય,
વગાડે
આસાસઈ આસિ
છળકપટ - વ્યર્થ, નક્કામું – વ્યર્થ ગયું – આલિંગન - આવાગમન, પુનર્જન્મ – ધસી આવ્યા = જલદી
જલ્દી નીકળ્યા – આશંકા, ડર, ગભરાટ – દર્દ – આસ્થા, શ્રદ્ધા – નજીક – એકદમ નજીકના,
અત્યંત સમીપના – આશ્વાસન આપે છે
આશાવાન – આવશે - આસો મહિનાના - આશ્ચર્યચકિત થયા – આશા - અહીં – આવા પ્રકારનો – ઇસુવાટ, શેરડીની વાડી – ઇચ્છા - ઈષ્ટ – એવા - ઇચ્છા - અહીંથી – તેની
આસી
આસુ આચર્જિક આસ્યા આહાં
આણું
| ઇખુવાડ ઈછળ્યા
ઇસા
આલ
ઇહ | ઇહાતે
ઈણિ
- આ
(૭૩૪)
For Personal & Private Use Only
Page #750
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઈણિકઈ ઈત-ઊત ઈભ્ય
ઉજાતો
ઈશ્વ
ઈશ્વર
ઈસ
ઉઠો
ઈસક ઈસકર
ઈસર
ઈસિલ
ઈસૂર ઈહણ
ઉંઘાનું ઉતેકરી ઉંબર, ઉકડૂ હુઈ
– આની
ઉજઉં – આમ-તેમ
ઉજમ - શ્રેષ્ઠિપુત્ર – ઈશ્વર = ધનાઢ્ય ઉઝકી – ધનવંત
ઉઝા - આ રીતે - એવું – આથી કરીને
ઉઢણા – ઈશ્વર, ધનાઢ્ય, શંકર ઉણઈ - એવું
ઉતરીય - ઈશ્વર – યાચક
ઉતારી – ઊંઘવાનું = સુવાનું ઉત્તપત - અંતઃપુરી = રાણીઓ | ઉત્પતીનઈ – ઉંબરાનું ઝાડ
ઉદમ – ઉત્કટુક = ઉભડક ઉદાર પગે બેસીને
ઉદારુ – ઉછાળીને
ઉદાલઈ – કહેવત
ઉધડનો – ખુલી
ઉનમીલ – કહે
ઉપ – અકળામણ, દુઃખ, ઉપચારે શોક, ચિંતા
ઉપચિત – ખોળામાં
ઉપન્ન – ઉત્સુક
ઉપહિરો – ઉત્સાહ, આનંદ ઉપાઈયઈ – ઉત્સાહ
ઉપાયઈ – ઉત્સાહી
ઉપાય – ઓછી
ઉપાયો (૭૩૫)
– ઉપાધ્યાય – ઉદ્યમ, ઉમંગ – દોડતો – ઉછળી – ઉપાધ્યાય – સાડા ત્રણ – ઓઠીંગણ, આશરો - ઓઢવાના વસ્ત્ર – તેણે – ઉપરના ભાગે પહેરવાનું
વસ્ત્ર - ઉતારો - દુઃખી (?)
ઉડીને – ઉદ્યમ – અતિશય – વિશાળ – ઉડાડે છે – ઉન્માદી, ગાંડપણવાળા – ખીલેલું – નજીક – એકત્ર કરે - મજબૂત – ઉત્પન્ન – ચડીયાતો – ઉત્પન્ન કરે – ધરી, ભેટ આપી – ઉપજાવ્યું, ઉત્પન્ન કર્યું – ઉપજાવો
ઉકલી ઉખાણો ઉઘડી ઉચરિ ઉચાટ
ઉચ્છંગ
ઉચ્છક ઉછરંગ ઉછાહ ઉછાહિ
ઉછી
For Personal & Private Use Only
Page #751
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉબારો
ઉભગઉ
ઉભગા
ઉભજ્યો
ઉભલા
ઉમયા
ઉમહઈઓ
ઉરઈ-પરઈ
ઉરડી
ઉરસ્થિલિ
ઉર્ગ
ઉલંભ
ઉલટ
ઉલલતઉ
ઉલાલતઉ
ઉલિ/ઉલી
ઉજ્જ્ઞૌ
ઉલ્ડરઈ
ઉલ્ડસે
ઉવંગ
– ઉગારો, બચાવો
– ઉદ્વિગ્ન થયો, અરુચિ
થઈ
- ઉદ્વિગ્ન થયા
– ઉમંગથી
- ઊભા રહ્યા
ઉમહિઓ – ઉત્સાહિત થયો
ઉમ્મગિ
- ઉન્માર્ગમાં
ઉમ્હા
ઉયારણાં
ઉર
-
- ઉમિયા, પાર્વતી
-
-
- ઉમંગ થયો, ઉત્સાહિત
થયો
- ?
- ઓવારણાં
- ની તરફ
ઊફરાટો
ઊમાહ
ઊલટી
ઊલટી
ઊવરઇ
ઊસના
ઊસીસૂ
મહેણાં
એક
- આનંદ, ઉમંગ, હોંશ, એકઠા
ઉત્સાહ
– ઉછળતો
– ઉલાળતો, ઉછાળતો
શ્રેણી
-
- આમ-તેમ
- ઓરડી
– છાતીએ
– ઉગ્ર
-
–
ઉવલેખી
ઉવાદીઠી
ઉવાલઈ
પાછું આવ્યું, ફરીથી
આવ્યું
છલકાય છે
ગભરાય (?)
એક જાતનું વાજું
ઉસસી
ઉશૃંખલ
ઊગટણઉ
ઊગલ
ઊણિમ
ઊનહુ
ઊનાડ
એકતાણ
એકલડઈ
એકલમલ
એકિએલ્લ
એગ
એતઉ
એતી
એથિ
ઓગલ્યો
(૭૩૬)
For Personal & Private Use Only
- ઉપેક્ષા કરીને, છોડીને
• જોઈ
– ઉતાર્યો, ઓળવ્યું,
છુપાવ્યું
– આવેશપૂર્વક
– ઉશ્રૃંખલ
– સુગંધી વિલેપન
- ફેંકાઈ ગઈ
- ઊણપ, ઓછપ
- ઊંચે ચડ્યો
– તોફાની
– ઉલ્ટી દિશામાં, અવળો
- ઉમંગ, ઉત્સાહ, હોંશ
- ઊભરાય છે
- ઊમટી, ઉલ્લસિત થઈ
- બાકી રહે
- સ્થિર
—
ભ્રષ્ટ થયા, ભૂલા પડ્યા
ઓશીકું
એકલી, એકાકી
એકતાન
- એકલાએ
– એકલવિહારી
– એકલો
એક
– એટલું
—
-
એટલી
– એથી, એટલા માટે
– નીકળી ગઈ
Page #752
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઓઝ
– સૈન્ય
ઓઠાડી ઓઠી
ઓડા
ઓપઈ
– કસીને પહેર્યા – પર્વતના ચડાવ-ટૂંક પર - નાનું કડું – કડો – ભિક્ષાન - કણેર - કણેર - કણેર
ઓભો
કણયર
ઓલગ ઓલિ ઓસર
કાન
ઓસરઈ
ઔદ્રકઈ કંકર કંકલોહ
– ઓઝાય = વિઝાય | કટક = ઉપાધ્યાય
કડછડ્યા - ઉઠાડી, જાગૃત કરી કડણે – ઊઠી
કડિલી - અટકાયત કરું છું કડી – દીપે છે, શોભે છે કણ – ઊભો – સેવા, ચાકરી
કણયરી – આવલી, શ્રેણી કણવિર – અપસર, દૂર હટ કણા - દૂર હટ્યો
કણીયા – ?
કતોહલ – કોઈ પક્ષી (?) કથી – મજબૂત લોઢું કિનારે – દ્વારપાળ, અંગત સેવક કપાટ - કંઠે
કપાલી – કાંટા
કપોલ – કાંત, મનોહર કિફા – વન, જંગલ
કબરી – કાંતિ, આભા કબહિ – ઝઘડા - કાંબી, નેતરની પટ્ટી કબી - કાંબી = સોટી, પટ્ટી | કમકઈ – કાંસલા, મંજીરા કમલસેન - કોણ
કમારે - ન સમજાય તેવો અવાજ | કમી - પ્યાલા, કંકાવટી | કર – ફૂલદાની – કાર્ય
કરણ (૭૩૭)
કંટ
કંટા
કત
– કરીયાણાના વેપારી - કુતૂહલ, વિનોદ – કહી – કિનારે – કમાડ = દરવાજો – સંન્યાસી - ગંડસ્થળ – ગુફા – ચોટલો – જરીયન વસ્ત્રો અને
અલંકારો – કાંબી-સોટી – ધ્રૂજવા લાગ્યા – વિષ્ણુ - કુમારે - ખામી
કતાર
કંતિ કિંદલ
કંબ
કંબા કંસાલ કઉણ
કચપચ કચોલ કચોલી
– પામીને
કરઈ
– હાથમાં – કર્ણની
For Personal & Private Use Only
Page #753
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરતા
કર્યું
કહર
કહિનાઈ
કરતાર કરભિ કરમી કિરલ કરવાલ કરમુંડા કરતા કરીય કરુર
– કર્તા = ભગવાન – કિરતાર, પરમાત્મા – ઊંટ પર
ભાગ્યવાન - વાળ, વાળનો ગુચ્છો – તલવાર - હાથીની સૂંઢ
કહુઓ કહેની કાંઠલા
– ઊંટ
કાંપ
- ક્રૂર
કલિ
કલી કલીયઉ કલોલ કિલ્યુ કલ્હાર
| કાઠો
– કેવું – મોત – કહેવાય - ક્યાંય – કહ્યો – કથની - ઘરેણાં - કંપા =દયા - કછોટો, કાયા - કછોટાએ – કચ્છના – કાષ્ઠથી બનાવેલ યંત્રમાં – કષ્ટપૂર્વક =મજબૂત – કઠણ, મજબૂત – કાન - બાણથી – કારતક માસ – તીક્ષ્ણ ધારવાળી છરી,
નાની તલવાર – જીવતર - સંન્યાસ-વેષ ધારણ
કરનાર – કાર્પટિક = સાધુ - કામદુહ = કામધેનુના - કાળો – કાયર – આજ્ઞા, પ્રયત્ન, યુક્તિ,
આબરુ, શરમ, લાજ – કરનાર
કવઈ
કવડો
– કરીને
કાછ
કાછડી કળિકાળ
કાછેલા – ઓળખી
કાઠમંત્રે – અતિ પીડા પામ્યો કાઠી – આનંદ – કળ્યું, જાણું
કાણ – સફેદ સુગંધી કમળ કાણઈ – વર્ણવી, રચી
કિાતા - કડવો
કાતી – કોણ – પુસ્તક વીંટવાનું વાંસની | કાથ પટ્ટી અને કપડાનું કાપડ
બનાવેલું બંધન – ભગવા રંગનું વસ્ત્ર કાપડી – અજમાવે, કેળવે કામ – પીડાના
કામસ - કીસમીસ
કાયી
કાર/કારી – પીડે, ક્લેશ આપે – પરીક્ષા, લક્ષણ કારણ
(૭૩૮)
કવણ કવલિ
કષાબર
કસઈ
કસટીરઈ કસમસિ કર્ધા
કસે
કસોટી
For Personal & Private Use Only
Page #754
--------------------------------------------------------------------------
________________
કારમિઉ
કારા
કાર્ણ
કાલ
કુંકમરોલ
કુંચી
- કારમું = વ્યર્થ
આજ્ઞા
કાસ
કાહે
કિઉં
કિચરકા
કિતલઉઈક
– કેટલાક
કિતેરકેટે – કોઈ રાજાએ (?)
કિરતઉ
– કેટલોક
કિરાડ
– શિયાળ
કિરાત
કિરાલ
કિલેસ
કિવિણા
કિસલય
કિસિĞ
કિહિની
કીચદ
કીદો
કીધું
કીયઈ
કીર
કીરો
કીલા
કારણ
કાળ સર્પ, મૃત્યુ,
યમરાજ
– ક્યારેય
શું
નડતર, આડખીલી
-
- ભીલ, આદિવાસી
– વિકરાલ, ભયંકર
ક્લેશ
કાદવ-કીચડ
-
– કુંપણ
– કેવું, ક્યું
- કોઈની
- કીચડ
કૃપણતા
કીધો = કર્યો
બોલી
- કરાવ્યું
– ક્લીબ, નપુંસક
કિરાત = ભીલ
ખીલ્લા
-
– કંકુનો છંટકાવ
– ?(ભેટણાં, નજરાણાં ?)
ST B
કુંભિ
કુંડ
કુંડઆગાર
કુડી
કુંઢી
કુતિ
કુકિંગ
કુદ
કુમલાણી
કુમિત
કુયડો
કુર
કુરના
કુરે
કુર્ણા
કુલ
કુલજાકું
કુવિષણ
કુવિષ્ણ
કુસંભ
કુસમ
કુસલાત
કુસલામણા
કુહુ
કૂપ-મીડક
ક્રૂર
(૭૩૯)
For Personal & Private Use Only
ચાવી
– હાથી
– વિશુદ્ધ (?)
– કાંઈક
– દુષ્ટ, કપટી
– કપટનું ઘર ખોટી
-
- શોક કરી-કરીને
-
– કૌતુક
– કૌતુકથી
- ક્રોધે ભરાયેલ
- કરમાણી
– કુમિત્ર
– કૂંડું, ખોટું
—
ભાત, ભોજન
-
કરુણા
આક્રંદ કરે
- કરુણા
- કોલ
- કુલવાનને
– કુવ્યસની
– કુવ્યસન
– કસુંબો, અફીણ
– કુસુમ, પુષ્પ
- કુશળ-ક્ષેમ તંદુરસ્તી, સુખ
– કહે
– દેડકો
– અનાજની કણકી
Page #755
--------------------------------------------------------------------------
________________
કૃપણ
કેકાણ
કેડ
કેડઈ
કેડિ
કેડે
કેત
કેતા
કેતુ
કેતેકે
કેથિ
– દીન, ગરીબ
ઘોડા
– પીછો
દ્વૈતવી
કોઈલ
કોઈલહ
કોટડી
- પાછળ
– કેડે, પાછળ, પીછો,
તપાસ
– કેટલા
—
પાછળ
– કેટલાક
ક્યાંથી
કેરઉ/કેરું/કેરો/કેરી/કેરા – નું, નો, ની, ના (ષષ્ઠીદર્શક પ્રત્યય)
– કેટલું
– કેટલોક
કેરડો/કેરડું/કેરડી/કેરડા – નો, નું, ની, ના (ષષ્ઠીના પ્રત્યય)
-
કેરતાર – કિરતાર, કર્તા, પ્રભુ ક્રીડા કરતો
કેલઉ
કેલહરઈ
કેલિ
કેવિ
કેસ
કેહણે
કેહરિલંકી
-
– ક્રીડાગૃહમાં
—
- ક્રીડા
– કેટલાક
– કેશ, વાળ
– કોને
• કેસરી = સિંહ જેવા
-
-
કમરના વળાંકવાળી
- શઠતાથી
- કોયલ
– કોયલ
- કારાગૃહ
કોટીધજ
કોઠાર
કોડી
કોણઇ
કોતિગ
કોર
કોરડા
કોલ
કોશ
કોહઈ
કોહથી
કોહો
કૌર
કડા
ક્રયા
ક્ષત્તિર
ક્ષત્રચાર
ખંડ
ખંડિ
ખંડીઓ
ખંતિ
બંધાર
બંધે
ખંપણ
ખગ
ખગી
ખગ
(૭૪૦)
– કરોડાધિપતિ
– ધનભંડાર, ખજાનો
– ક્રોડ, ઇચ્છા
For Personal & Private Use Only
—
-
-
-
કોસીસ/કોસીસા કોશીર્ષ =કાંગરા
પર્વત સમાન (?)
– કૌતુક
બાજુ
- કોરા મનવાળા
કોયલ
-
– સોનારૂપાના દાગીના
ખૂણામાં
-
-
- કોઈથી
કર્યો
કિંમતી (?)
ક્રીડા
• ક્રિયા
―
-
ક્ષત્રિય
ખાતર પાડીને ચોરી કરવી
– ખાંડીને = કચડીને
– તોડીને
મારી નાખ્યો
• હોંશ
– છાવણી, શિબિર
સ્કંધ પર
– કલંક
ખડગ, તલવાર
– વિદ્યાધરે
ખડગ, તલવાર
Page #756
--------------------------------------------------------------------------
________________
– તલવાર – ખડગ, તલવાર - ખંત, ઉદ્યમ - ખાંત = લાલસા - સાથી, મદદગાર,
વૈર્યવાન – ચિતામાં પ્રવેશીને બળી
મરવું – ખડગ, તલવાર – ખાડામાં – ખાંડા = તલવાર – કૂવો – ખાતર
ખાડઈ
ખપ
ખગ્ર
– ખડગ, તલવાર | ખાંડુ ખચર – ખેચર, વિદ્યાધર | ખાંડૂ ખચરિંદો – ખેચરન્દ્ર, વિદ્યાધર રાજા | ખાંતિ ખડકકી – ખખડાવ્યું
ખાંતિયા ખડકી – એક પર એક ચડાવીને ખાંધી ખડહડિઓ - લડથડ્યો ખડોખલી/ખડોકલી – હોજ, ક્રીડા માટેની | ખાઉ કાઠ
નાની વાવ, નાનો કુંડ ખડ્યો – ચાલ્યો, દોડ્યો | બાગ ખત્રી – ક્ષત્રિય ખદ્ધ – કરડેલ
ખાડા – પ્રયત્ન
ખાણ ખપાડું - મારુ, મારી નાખું
ખાત ખમો – ક્ષમા કરો
ખાગ ત્યાગ ખમ્યઉ – ખમ્યો
ખાત્ર ખણી ખયરા – ખેર = તરત જ (?) ખાધી ખરી - ખરો, સાચો
ખાન ખરચાઈ - વપરાય ખરમાં સેવ – એક જાતની મિઠાઈ ખરમુહી - કાહલા, રણશિંગુ ખાલ ખરવરઇ - રીઢો થાય છે
ખાલડી ખલક – પ્રજા, લોકો ખાલસઈ ખલાઈ – અલિત કરે
ખાલે ખલિ-ડલિય – પુરી-ધાળ
ખાસો ખતા ખવાર – દુ:ખી ખસોટે – ખેંચે
ખિંખની ખહ સંસૂર – ?
ખિતિ ખાંચિખાંચી – અડચણ કરી, ખેંચી
ખિણ ખાંચિયા – ખેંચી
ખિત્ત (૭૪૧)
ખાર
- ખાતર પાડીને – ડંખ માર્યો - લશ્કરી અમલદાર,
ઉપરી - આક્રોશપૂર્વક - નદીની ખાડીઓ - ચામડી
જપ્ત થાય - ખાળમાં – ગફલતમાં રહેશો,
નુકશાન થશે – ઘુઘરી – હિંમતપૂર્વક – ક્ષણ - ક્ષિપ્ત, ફેંકી દીધો
For Personal & Private Use Only
Page #757
--------------------------------------------------------------------------
________________
ખિન ખિમાવત ખિરા ખિતંતઉ ખિવઈ ખીજઈ ખીદ્ધી ખીરોદક
ખુરસાણહ ખૂટ-ખરડ
– ક્ષણ – ક્ષમાવાન – ખરા, સાચા, સજ્જન – ફેંકતો – નાખે છે.
ખેસ્યા – પ્રણયજન્ય રોષ પામે ખોટી – કીધી, દીધી
ખોડામાટે – દૂધ અને પાણી જેવા | ખોડિ રંગનું સ્ત્રીઓને ખોણી
પહેરવાનું રેશમી વસ્ત્ર | ખોભઈ – ખુરાસાન દેશના ખોભવી - ઉલ્લંઠ અને ખરાબ | ખોલિ માણસો
ખોલો – પાઘડીએ બાંધવામાં ખોસકે
આવડું આભૂષણ | ખોહઈ = કલગી
ખાઈ – વિખૂટે = વિયોગ થયે
ખ્યાલ – ખૂબ
ગંજિયઉ – ક્ષોભ પમાડે છે
ગંજિર્ય -- ખો-ખો કરવું, ઉધરસ ખાવી
ગંડુક – કેડ, કમર
ગંડૂક – ગેંડાના ચામડાની ઢાલ
ગઈવર – ઢાલ પર
ગઉ તલવાર - અંત, મૃત્યુ (?) – ક્ષેત્ર
ગડૂકત – યોદ્ધો, લડવૈયો
ગણેત્રિકા
ગણેત્રી (૭૪૨)
- ક્ષેમપૂર્વક - કામક્રીડા, વિષય
વિલાસ - ઉવેખે, ધૂપ ધરે – ખસેડ્યા – વાટ જોતા હતા – હાથકડીમાં – ખોટ – ક્ષીણી, પૃથ્વી – ક્ષોભ પમાડે - ક્ષોભ પમાડે – ખોળામાં, ગોદમાં - ખોળો, ગોતો - પડાવી - ક્ષોભ પમાડ્યો - ખાય – પ્રસંગ (?) - પરાભવ કર્યો, હરાવ્યો – જીત્યો - પોટલું - ગંદુક = દડો – દડો - ગજવર, હાથી – ગયો – ગોખ, ઝરૂખો – હાથી – ગર્જના કરતો - માળા – માળા
ખૂટે
ખૂભ
ખૂભાવઈ
બૂર
ગંઠડી
ખેડા
ખેડાં
ખેડિ
ગઉખ
ગજ
ખેત
ખેત
પ્રેમ
- ક્ષેમ
For Personal & Private Use Only
Page #758
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગત
ગદ
ગમાડિયા
ગમારા
ગય-ઘડા
ગયંદ
ગયંદમ
ગયઉ
ગયા મુયા
ગરઉ
ગરઢી
ગરથ
ગરહિંણા
ગરો
ગર્જિ
ગરુઆ
ગલ
ગલ
ગલઈ
ગલલાટ
ગલવીયઈ
ગલહથો
ગલિયા
ગહ
ગહકતો
ગહગટ્ટઈ
ગહગહ્યો
ગતિ, રીત
- રોગ, પીડા
ખોઈ બેઠા
-
-
—
—
સમૂહ
ગજેન્દ્ર, હાથી
ગજેન્દ્ર
ગયો
- મરી ગયા
-
ધન
- ઘરેણાં
– ઢગલો
-
અણસમજુ, મૂર્ખ
ગજ-ઘટા, હાથીઓનો
—
અતિશય, ઘણું
ઘરડી
– ?
—
ગર્જના કરી
ગરવા, મોટા
-
જાય
ગર્જના
– બગાડવી
ગળેથી, કંઠથી
ઓગળી જાય, પીગળી
ગાલે હાથ રાખેલો
ગલી, શેરી
ગ્રહ
આનંદ પામતો
આનંદ કરે છે
- હર્ષથી ભરાઈ ગયો,
ખૂબ આનંદ પામ્યો
ગહવરી
ગહવી
ગહિ-ગહિ
ગહિલી
ગહે-ગહે
ગહેલો
ગાઈ
ગાજ
ગાજી
ગાઢઉ
ગામાગર
ગામાતકઈ
ગાલ
ગાવડી
ગાહ
ગાહઈ
ગાયન
ગિણી
ગિરીસ
ગિયા
ગિલિ
ગુંજારવ
ગુજણી
ગુજ્જ
ગુડી
ગુડીયા
(૭૪૩)
-
For Personal & Private Use Only
- ભયંકર
- આનંદ પામે, હર્ષ પામે
– ઘેલી, ગાંડી
– આનંદ-કિલ્લોલ કરે
-
ગંભીર થયો
– ઘેલો
ગાય
– ગર્જના, ગડગડાટ
– મરણિયો, લડવૈયો
– ખૂબ, અધિક
ગ્રામાકર =
ગામડાના
-
– ગાળ
-
ગરવા, ઉત્તમ
ગળામાં
ગુજ/ગુંજાલ – ચણોઠી
– ગર્જના
ગામડાઓ
ગાત્ર, શરીર
ગાથા
- ભાસે (?)
ગહન, ગીચ, ભયંકર.
ગણીને
ગણીશ (?)
- ગુપ્ત
- હૃદયની છુપી વાત
– નાની ધજા, પતાકા
સજ્જ કરેલા,
શણગારેલા
Page #759
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપત ગુપિલ ગુપિલઈ ગુપ્તી ગુમાની
ગોહ
ગુયું
ગુરજી
ગુલ
ગુસાંઈ ગુણવર ગુહિર ગુહિરઈ ગુહ્ય
ગૂંથ
ગૂગલ
– ગુપ્ત
ગોબગામ – ગોપગામ, ગોકુલ - ગહેરી, ગાઢ ગોરવ – ગૌરવ માટે – ગહન
ગોરસ - પાંચે ઇન્દ્રિયનો રસ – છાનું-છુપે
ગોસામિ – સૂર્ય – ગુમાન, અભિમાન
– ઘો, ચંદન ઘો – ગયું
ગોહિ – ગોઠડી, ગોળ ફરતે - ગુરુજી, કલાચાર્યજી
જમવા બેસવું તે (?) – ગોળ
ગ્રથિલ – દિમૂઢ, ગાંડો થયેલ – ગુસ્સાપૂર્વક
ગ્રહણા - ઘરેણાં – ગુફા
ગ્રહણ - ઘરેણાંથી - ગંભીર
ગ્રાસ – ગરાસ, પગાર, – ઘેરા, ગંભીર
રોજગાર – ગુપ્ત વાત, રહસ્ય
ગ્રાસથિ – રાજ્યકર્તાના કુટુંબીઓને – ગ્રંથને
પગાર માટે અપાતી – ગંભીર ગજેનાથી
રકમ ભરાઈ ગયું
ગ્રીહી – પકડી – રહસ્ય, છૂપી વાત, મર્મ | ઘ(વ)રસાલઉ – ચાતુર્માસમાં – ભગવા વસ્ત્રધારી
ઘંઘર – નાની ઘંટડી પરિવ્રાજક, સંન્યાસી ઘંટા – ટેકરીઓ વચ્ચેનો રસ્તો - હાથી
– શરીર – ગોવાળીયા
ઘટવટ – વાટાઘાટ, વાતચીત – ગોકુળ
ઘટી – જેમાં ધૂપસળી રાખવામાં – ગોવાલણ
આવે તે, ધૂપદાની – ગોવાડણ
ઘન
– મેઘ – એકઠો થયેલો જ્ઞાતિ
ઘનઘોરિ – ભયંકર વરસાદ સમુદાય
ઘર-કલાલ – દારુની દુકાન – ગોષ્ઠી
ઘરિણિયું - ગૃહિણીને – ઘુંટણ સુધી
ઘરિવઈ – ઘરમાં – પગની એડી જેવી ઘાઈ – ઘા = પ્રહાર કરીને
(૭૪૪)
ગૂઝ.
ગેરક
ઘટ
ગવર ગોઉલા ગોકલા ગોકલ ગોકુલી ગોટ
ગોઠી
ગોડાં લગિ ગોફારી
For Personal & Private Use Only
Page #760
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઘાઉ
ઘાટ
ઘાટ
ચઉઠે
ઘાઢઉ
ઘાત
ઘાતિ ઘાતી
ધાતો
ઘાત્યઉ
ઘુરઇ ઘુરહર ઘૂઘર
– ઘાત, પ્રહાર
| ચઉકઈ – સમૂહ, સીમાડા, પ્રદેશ | ચઉકઈ - સ્ત્રીઓનું રેશમી વસ્ત્ર, ચઉગાન
બાંધણીની ઓઢણી – સારી રીતે
ચઉસાલ - અવસ્થા, રીત
ચઉસાલ – મારનાર, ખૂની - ઘાલી, નાખી - નડતર, અડચણો - માર્યો - ગટગટાવું
ચકઈ - વાગે
ચકહિ – ધમધમે
ચક - પશુના ગળે બંધાતી
ચચ્ચરિ ઘુઘરી - ગૃહ, સ્થાન
ચટકી - નસકોરા
ચટકાલા - ગાઢ – ઘેરાય છે
ચડવડી – ઘટ્ટ દહીં, રગડો
ચડસ – ઘટ્ટ, જાટો રસ
ચઢિસ્ય – મનોહર, સુંદર – પ્રચંડ – ચાંદરણું =ઝાંખો પ્રકાશ
ચપલા – ચંદરવો
ચમક - લોહચુંબક
ચમર – દબાઈ જાય, ચીબાઈ
– ચોક, ચોગાન – અંગ મરોડે - ખુલ્લા મેદાનમાં – બજાર, શેર - ચાર વિદ્યામાં પારંગત - ચોકની ચારે બાજુ મકાન આવે અને ઓરડાની ગોઠવણી એક સરખી હોય એવી
બાંધણીની રચના – ? – શોભા પામે (સં. વલ્સ) – જાણી જાય – ચાર રસ્તા ભેગા થતા
હોય તે સ્થળ, ચૌટું, – ચટકો, રીસ - ચતુર – છોકરા – ઝડપથી - ચસકો, લત, વ્યસન – ચઢશે – ચિત્ત – ચતુર – વીજળી – લોહચુંબક – ચર્મ – ચામડું
ઘેહ
ઘોણા ઘોર ઘોલઈ
ઘોલા ઘોલ
ચંગ
ચત
ચતુ
ચડ
ચંદ્રાણુ
ચંદ્રોપક
ચંપક ચંપાઈ
ચમહ
જાય.
ચર
ચઈહ
– ચેહ, ચિતા
ચરણા
- ચણીયા, પગલા
(૭૪૫)
For Personal & Private Use Only
Page #761
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચિત
ચરી ચરીય ચર્ણ ચલકે ચલન
ચિરીત્ર
– ચરિત્ર - ચિતા
ચલના
ચલાતીક ચષલોલો ચહબચ્ચાર્મ ચહસી
ચાક
ચાચર
ચાચરિ ચાડિG ચાતરિ
– આચરણ, ચરિત્ર ચિતિ – ચિત્તમાં - ચડ્યો
ચિત્તમાં - ચરણ
ચિત્રામ – ચિત્રો - ચળકે – ચરણ
ચિહી – ચુલની નામની રાણી ચિતારઈ – ચિતારત – ચિલાતી
ચીખલિ - કાદવમાં – ચક્ષુનો ડોળો ચીન – ઓળખે, જાણે – ?
ચહલે - ચીલે = ગાડાને રસ્તે - બળશે
ચુપ – સ્નેહપૂર્વક - ચાકડો, ચકરાવે ચુણીયા – ચણ્યા - ચાર રસ્તા ભેગા થતા ચુથી - ચોથો, ચતુર્થ હોય તે સ્થળ
ચુસાલ – વિશાળ – ચોક
ચૂંચ – ચાંચ - ચડાવ્યો
ચૂંટાવિક - પસંદ કર્યું – ચતુરાઈથી
ચૂઆ ચંદન – મિશ્રણયુક્ત ગંધ દ્રવ્ય – સંચાર
ચૂકઈ – ચૂકે, ભૂલે – ગગનગામિની વિદ્યાવંત | ચેટી - દાસી મુનિ
ચેડો - ખબર, દોષ, છિદ્ર - ચારિત્ર, આચાર
- નદીકાંઠો (?), પૂર્વસ્થળ – પ્રસિદ્ધ – ઉત્કંઠાથી
ચિતા - ચાર = ઘણા, અનેક ચેહ – ચિતા – ઇચ્છા
ચોકસી – ચોકસાઈ – જુએ છે, ગોતે છે ચોપખે પેરા મારે– ચારે બાજુ આંટા લગાવે – ચિંતાતુર
- સંપૂર્ણપણે, ખુલ્લી રીતે – ચિતા
ચોપટ્ટ - ચોગાન – ચકલી
ચોયા – પ્રેર્યા – ઓળખ (?) ચોલણ – ચોરનાર
(૭૪૬)
ચાર ચારણશ્રમણ
ચેત
ચેતણે
ચારિ ચાવા ચાવી ચાસ(૨) ચાહ ચાહઈ ચિંતાતર ચિખા ચિડકલી ચિણા
ચોપટ
For Personal & Private Use Only
Page #762
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચોલિં ચોવટઈ
છૂટિવઉ
ચોસાલ ચૌધાર ચ્યાંહઈ પ્યાર છંદ છછોહ છડ છડીયા છત્રછાયે છત્રી છપિ છવિ
છોછું
છોછે.
બશ્વર
| છીજઈ – નાશ પામે, બગડે - ચાર રસ્તા ભેગા થાય તે છૂબું – છખ્યું = અડ્યું સ્થળ
છૂટી – છૂટો પડેલો – ચારે બાજુથી
– છૂટવું – ચારે બાજુથી ધારદાર છૂતી – છૂટ્યો - શોધે છે
છેક – છેડો, અંત – ઘણું, સંગે, સાથે છત્રાઈ - છેતરાય, ઠગાય – ઇચ્છા
છેહ - છેડો, સીમા, અંત – ર્તિપૂર્વક, જલ્દીથી | છેહ – વિશ્વાસમાં રાખી મારી – જુસ્સાદાર
નાંખવું, અંત આણવો – છડીદાર
- વિશ્વાસભંગ, ત્યાગ – છત્રછાયામાં
- અસહાય – ક્ષત્રિય
– ઓછે - છુપાઈને
છોડી કાઢીશ – છોડી દઈશ, હાંકી – કાન્તિ
કાઢીશ - છાંટી – બોકડો
છોરિ-છોરિ – છોડ-છોડ – નદીનો કાંઠો છોરી – (?) – ઘેર્યું
– ક્રોધ, વ્યાકુળતા, – છત
શૂરાતન, પ્રક્ષોભ – છુપાયેલા
છૌલ - કિનારો - છુપાઈને રહ્યા
- જંગી, ઘણું – ગુપ્ત, છાનોમાનો જંગમ - લાંબા વાળ અને પગે – ધૂળ, રાખ
પાતળી સાંકળ બાંધી – બકરી
હોય એવો એક જાતનો – વશ કર્યો (?)
ફકીર - છાંયો
જંગા – જંગી, મોટા – છિદ્ર, કાણું
જંઘાલો – જંઘાવાળો જંબુક – શિયાળ
છાંડી
છોત
– નાની, ક્ષુદ્ર
છાગ
છાડી
છાત છાતિ
જંગ
છાના છાના રહ્યા છાનો છાર છાલી છાલ્ય છાતડી છિડું છિપિ
– છુપાઈ
(૭૪૭)
For Personal & Private Use Only
Page #763
--------------------------------------------------------------------------
________________
જંભ
જઈ
જગતિ
જગીસ
જટાએ
જટી
જડ
જડી
જમવાર
જમાલ
જન્મ
જયંતકુમાર
જયત્ર ં
જયો
જલણ
જવાસા
જવિહરી
જસઈ
જસન
જર્સિ
જસુ
જાઈ
જાઈન
જાચ
જાચા
જાચો/જાચી
જાણ
જાત
જંભણી
– જય, જિત
- કિલ્લો
જાત
જાના હાસ્
જામ
આશા, હોંશ, પ્રસન્નતા | જામ
વાળથી
– જટાધારી
– ઝટ, જલ્દી
-
-
-
ભોજન
ખૂબી
• જન્મ
- ઇન્દ્રનો પુત્ર
- વિજયના
-
-
=
બંધ થઈ ગઈ
જય પામો
અગ્નિ
એક જાતનો કાંટાળો
છોડ
– ઝવેરી
તંત્રવિદ્યા
જેના
· જન્મી
– જઈને
-
જેટલામાં
– ઉત્સવ, આનંદ
જ્યારે
- એવું, જેવું
– ઊંચી જાતિના, ઉત્તમ
- ઉત્તમ
યાન, રથ
– થઈ
જામણ
જાણિ
જામલા
જામિણ
જામિની
જાયવો
જાર
જારી
જારું
જાલી
જાસિ
જાસૂ
જાહરે
જાહો
જિઉકું
જિકા / જિકો
જિન
જિન-આવાસ
જિમ
જિમ
જિહા કિણિ
Ø
જીણ
જીત
(૭૪૮)
For Personal & Private Use Only
– પુત્ર
-
યામ, પ્રહર
જન્મ
- કોઈ વૃક્ષ
-
પ્રાણ હશે જ્યારે
- જોડકા, યુગલ
– યામિની, રાત્રિ
- રાત્રિ
– જવું
– પરસ્ત્રીસેવી, વ્યભિચારી
-
પુરુષ
વ્યભિચાર
– બાળું
– પ્રગટાવી, જલાવી
– જશે
– તેમાંથી
– જ્યારે
– જાઓ
– જીવને
– જે કોઈ
જેણે
– જિનાલય
-
જમ = યમ
– જે સમયે
જ્યાં કને, જ્યાં
જીવ,
જીવોને
ચર્મ-બન્નર
– જીત્યો
Page #764
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીને
જીપ
જીવ
જીવ
જીવખી
જીવદાય
જીવલિ
જીવી
જીહે
જુગત/જુગતઉ
જુજુયા
જુટ્યા
જુડતી
જુર
જુવટઈ
જુહવે
જુહાર
જૂ
જંગત
જૂગ
જૂજૂઆ
ફૂટ
જૂઠઉ
જૂવ-પદવી
જેઠ
જેઠી
જેતલઈ
જૈત
- જઈને
– જીતી
- ઇચ્છા, ભાવ
- જ્યારે
- એક પ્રકારનું બાર
જીવદયા
પ્રાણવાન
જીવતર, જીવન
જીભ
યુક્ત, યોગ્ય
જુદા-જુદા
લડવા માટે આવ્યા
યથાયોગ્ય
-
—
-
-
—
--
—
—
વર, તાવ
– જુગારખાનું
જોવે
—
-
—
-
નમસ્કાર
જુગાર યુક્ત, યોગ્ય
જોડે, સાથે
—
જુદા-જુદા, અલગ
અલગ
જૂઠ, અસત્ય
ડસ્યો
યુવરાજપદ
જ્યેષ્ઠ
– મોટા મલ્લ
– જેટલામાં
– જિત, વિજય
જૈને
જોગમાયા
જોગુ
જોડિલી
જોતર્યું
જોવના
જ્ઞાન
જ્યોગ્ય
ઝંગ
ઝંપાણો
ઝકઝોલી
ડ
ૐ
ઝડ્યા
ત્તિ
ઝલકાર
ઝલકો
ઝલફલી
ઝલ્લરિ
ઝાંખ
ઝાલ
ઝાલણ
ઝાલા
એંટિઈ
गुञ
ઝુઝણા
હું
જૂની (૭૪૯)
For Personal & Private Use Only
– જઈને
– પાર્વતી, દુર્ગા
– સંન્યાસી
– જોડી
૨થ વગેરેમાં ઘોડા વગેરે
પશુને જોડવા
યુવાન
ગાન
– યોગ્ય
સમૂહ (?)
ઝાંખો થયો
· ભરપૂર, તરબોળ
– વૃષ્ટિ
ઝાડ પર
- ભાંગી નાખ્યા
- સિતિ =તુરંત
-
ઝળહળતા, ઝગમગતા
– તેજનું પ્રતિબિંબ
– પરોઢિયે
– ઢોલ
- વ્યાકુળતા
· અંતરની બળતરા
પકડવા માટે
જ્વાલા
– ચોટલેથી
– યુદ્ધ
– જુજ, બહુ ઓછા
- યુદ્ધ
– ધ્વનિ
Page #765
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઝોલી ઝોવો ટટણી ટાકર ટાટર
ઠાઉ
– તબડક-તબડક કરતાં
(?) – ધકેલાયો, હડસેલાયો – સ્થાન – પ્રહાર - સ્થિત - સ્થાપેલ - ઠામડાં, વાસણ
સ્થાન
ટાઢી
ટાલઈ
ટિક-રસા ટિકઈ ટીટા
– થેલી, કોથળી | ઠલકતી – માર્યો - તટિની = નદી ઠલ્યઉ - પ્રહાર – ગરદનનું રક્ષણ કરતો ઠાકર ધાતુનો ટોપ
ઠાટા - ઠંડી
ઠાપણો – દૂર કરે
ઠામ - ટેકીલાં
ઠામ - ટકે, લાંબુ ચાલે ઠાય – ગરાસીયાની ખીજવણ, | | ડાયઉ
ટેટુ, નિ સત્ત્વ, નમાલો ઠાર – ચાંદલો
ઠાલો – ?
ઠાવા - ટુકડો - ટીંટોડી જેવા
ઠેલ - નક્કી, નિયમ ટેલીફ - નિશ્ચલતા
સ્થાન
ટીલિ ટીલી
ઠાહરઈ
ટેટોડી
ટેખે
- (?)
ટેપે.
સ્થાપ્યા. – સ્થાન – ખાલી – પ્રસિદ્ધ, મુખ્ય - સ્થળે – ખસેડી, હડસેલી - ઠેલ્યો, ધક્કો માર્યો – પ્રહાર – મંગલ અવાજ – વિવેક રહિત – સ્થાન - ડખ, દંશ – ડસુ – દાંડિયારાસ – આડંબર – બાળીને – ડામાડોળ - દાંત - દાબીને
ટેપે ટોપ
ટોલ
ઠકઠોલી ઠકરાણા ઠબકાવે ઠબકો
- ટીપે - રીતે – શિરસ્ત્રાણ, ટોપો - નક્કી – ?
કંડારસ – મોટાઈને રોફવાળા ડંબર – ખખડાવી
ડઝિ – અથડાવાથી થતો ડિવાડોલ અવાજ
ડસણ – વિવિધ જાતના (2) ડિસી
(૭૫૦)
હલક-ઠલક
For Personal & Private Use Only
Page #766
--------------------------------------------------------------------------
________________
ડહિણ ડાઈચો ડારતી
ડિવાઈ
ડાહા
ઢોવાઈ
ડેરઈ ડેરા દીધા
તઉ
ડેલ
- દક્ષિણ = જમણું ઢેરી - દાયજો, દહેજ – પાછા પાડતો – ડાબી બાજુએ – ડાહ્યા - શરીર
ઢોવણા - શરીરની - ચંડાલ
ણગુર – દુર્મનથી, ખરાબ નદી
ભાવથી – પડાવ, સ્થાન તંતી – તંબુ તાણ્યા – ઢેકું
તઉ હી – દોરી – ચૂકવું ન સૂવું (?). તખિણ – ભમતો
તઠઈ - આંખના ડોળા – ઢમઢોલ = આફરે ચડેલ | તણેજા – રીઝાવે એવી – વેઠ ઉતારે
તનિ
તપતી - ઢંકાઈ ગયા - દિવાલ
તપીઓ – ઢાળી દઉં, મારી નાખું તભ – વિલંબનો, કાચા
તખત
ડોરી ડોલઈ ડોલતો ડોલા ઢમઢેલ ઢલકતી ઢહડ
– ઢગલી – ભેટણું ધરે =સુખડી
વગેરે ચડાવે – પલંગ પર – આપે છે – ભેટમાં – નહિ - નગર - નણંદ – અને – તંત્રી, વીણા – તો, છતાં – તો પણ – ઉત્તમ સ્થાન, સિંહાસન – તત્ક્ષણે – ત્યાં - તેણે - તનય =બચ્યું - તતઃ, ત્યાર પછી – શરીરે - તપતો - તાપ, અગ્નિ - તપસી = સાધુ - તબ = ત્યારે – અંધકાર – અનોખી વાત, વિનોદ,
આનંદ – મનોરંજક દૃશ્ય, વિલાસ – તર્જના કરી
તણે
તતું
ઢાલા
– ?
તપતિ
ઢાહિ
ઢાહુ ઢિલરો
તમ
પોચાનું
તમાસઉ
હુક્કી
ટૂકડો
– નજીક પહોંચીને – નજીક – પહોંચ્યો
તમાસા
તરજીયો (૭૫૧)
For Personal & Private Use Only
Page #767
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરણા
તરણ
તરણી
તરણે
તરલ
તરવરીયા
તર્કસ
તરુણ
તલઈ
તલયર
તલાઈ
તલાર
તલિણ
તલીઆ તોરણ
તલ્હાર
તસઈ
સિ
તહકીક
તા
તા વિચિ
તાં
તાઉ
તાકઈ
તાર્કે
તાજ
તાજ
તાજણઉ
- તૃણ, ઘાસ
– નૌકા, હોડી, સૂર્ય
- સૂર્ય
?
—
- વિશાળ
- ઊભરાયા, ટોળે મળ્યા
– બાણનું ભાથું
– પ્રફુલ્લિત, કોમળ
– તળે, નીચે
– ફોજદાર
1
ગાદલા પર
– કોટવાળ
- પાતળી
-
—
- પાંદડા-ફૂલ સાથે કસબીતારથી બનાવેલું
તોરણ
– કોટવાળ
– તેટલામાં
– ત્યારે
- નક્કી, વાસ્તવિકતા
- ત્યારે
– તે વચ્ચે, તેટલામાં
– તાવત્, ત્યાં સુધી
તાવ
– તાકે, નિશાન લે
· ખૂબ લક્ષ્ય રાખે
ત્યાગ
નાશ
- ચાબુક
તાતો
તામ
તામસ
તાર
તારો
તાલ
તાલિ
તાવડો
તાહડા
તાહરે
તિજી
તિણ પરઈ
તિણ વેલઈ
તિતલઈ
તિથે
તિન
તિમરી
તિયાં
તિરિયા
તિવટુ
તિવાર
તિસઈ
તિસિં
તિહુયણ
તી
તીય
તીય
તીયાં
(૭૦૫૨)
For Personal & Private Use Only
તપ્ત, તપેલ
ત્યારે
- અંધકાર
તારા
- તૈયાર
· સમયે, અવસરે
– લગની, ધ્યાન
– તડકો, તાપ
– ટાઢા, ઠંડા
ત્યારે
– ત્યજી,
• તેવી રીતે
ત્યાગી
– તે વેળાએ, તે સમયે
– તેટલામાં
– ત્યાંથી
– તેથી
=
- તમરા
ત્યાં
– સ્ત્રીઓ
ત્રેવડો, ત્રણ વળ
વાળીને
– ત્યારે
– તેટલામાં
– ત્યારે
– ત્રિભુવન
– તેના
– તુર્ય = ચતુર્થ
– તેણે
– સ્ત્રી, ત્યાં
Page #768
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીહ ભુઈ
તુંડઈ તુંબર
ત્રસ
તુઓડે તુઠઉ
તુદતો
તુબકા
તુબકા તુમ્મચી
ત્રેવડ
તુરી
તુરીય
ત્રોટો
તુરીય
તુલઠો
– તે ભૂમિ
તોમર – તો
તોય – મોઢેથી
તોયઈ - તુંબળ = તુમુલ, ઘોર, તોરડા ભયાનક
ત્યાર – તારે - તુક્યો, પ્રસન્ન થયો
| ત્રાઠા – બોલતો – તોબ = બંદૂક ત્રિીજંચ – બંદૂકની ગોળી - તમારી - તુરગ, અશ્વ, ઘોડો – ગતિવાનું – ઘોડેસવાર – તુક્યો, પ્રસન્ન થયો થરતા - સંતોષથી
થલ, – તો પણ – તારું
| થાકઈ
થાગ - રોષ - શમસેરી તલવાર થાટ – અશ્વ
થાનકિ – તેડુ, આમંત્રણ
થાપ – આમંત્રણ આપો
થાપોટઈ – તેટલામાં
થાઈ – તારો – તેવી જ રીતે
થાલાકાર - તારું
થિક
થોક (૭૫૩)
- તમારામાં – પાણી - પાણીથી – તારા – તૈયાર – તૃષા - ત્રાસેલા, ધ્રૂજતા,
થરથરતા – તિર્યંચ – તૂટવું – તજવીજ, ગોઠવણ - ભીનાશ, ભેજ – તોટો - થકી, થી – સ્થિરતા – સ્થળે, અસ્તાચલ પર – થઈને – બાકી – તાગ, તળીયું – સમૂહ, ઠઠ - સમૂહ, પરંપરા – ઠેકાણું – નિર્ણય – ધક્કો માર્યો, હડસેલ્યો – તારા – તારો - થાળના આકારનો – થકી, થી - ખૂબ, ઘણું
4 { } } $ %.41 ૪૪ ૪ • 3 y" } } } 28 ફુ
તસઈ
થા
d៥
તુહાં
– ૩
તૂલ તેખ
થાટે
તેગ
તેતલઈ
થારો
તૈય રીતઈ તોઈ તોખાર
- ઘોડા
For Personal & Private Use Only
Page #769
--------------------------------------------------------------------------
________________
થોક
થોભ
દાઉ
દંદ
- ઢગલો, સમૂહ | દહન – ટેકો
દહું દિસિ દંડત્રિ
– ત્રિદંડ દંતાવલો - હાથી દંતૂસલ - દંતશૂળ, હાથીદાંત દાઓ
- ઉપાધિ, ક્લેશ દાક્ષિત દઈખવું – દેખો = જુઓ દાખીય દો – દક્ષ
દાગ દક્ષત - દીક્ષિત
દાગ્યો દક્ષિણિ – જમણી બાજુએ
દાઘ દિખ્ખણ - દક્ષિણ
દાદ દિગધ - દગ્ધ, દાઝેલ દઢ – દાઢ
દાદરી દદામા
– નગારું દપટ્યો – પ્રગટાવ્યો
દાઉ દપ્રિયઉ – અભિમાનથી
દામિની દમણ - દ્રમ્ય = નાણું, પૈસા
દાય દમનો – ડમરો દર-દર - દરવાજે-દરવાજે દરારો - ચીરો, કાણું, બાકોરું
દાર દરીયાઈ – ?
દારસિ દર્વ - દ્રવ્ય
દારી – સૈન્ય દલતો - ભાંગતો
દાલદ્ર દલનાયક સેનાપતિ
દલિ દલિદ્રી – દરિદ્ર દશી – ડસાઈ
દાહણી દસતાસને હોઠ – દાંત વચ્ચે હોઠ ભીડાવ્યા દાહિણ દિહ – દશની સંખ્યા
દાહિણસંખ (૭૫૪)
– અગ્નિ - દશે દિશાએ, બધી
દિશામાં - દાવ, મોકો – દાવ – દાક્ષિણ્ય, શરમ – બતાવ્યો, દર્શાવ્યો - દાહ - દાહ દીધો - અગ્નિદાહ – પ્રતિકાર, વખાણ, દાવો
હક, શાંતિ – કાંકરા, રેતીવાળી
જમીન – બળી ગયો - વીજળી – અવસર, લાગ – દાયજો - દારા, પત્ની - લાકડું - દ્વાર પાસે, દરવાજે – દારા = સ્ત્રી – લાકડું - દરિદ્રતા – દાળ, ડાળ – દેખાય – સરસ, સુંદર – દક્ષિણ, જમણું - દક્ષિણાવર્ત શંખ
દાવો
દાર
દિલ
દા,
|
દાવઈ
For Personal & Private Use Only
Page #770
--------------------------------------------------------------------------
________________
દિઉસ દિખ્યા દિદાર
દુભર દુયાર દુયો
દિનકાર દિવ
દુરોગ દુવારઈ દુસ્ત દુહવઈ
દિવાજા દિવાજા દિવારીયઈ દિવા દિષ્ટિ દિસિ
– પેટ – દ્વાર, બારણું – આશિષ, દુવા – દુરાચાર - દ્વારે - દુઃખી - દુઃખ આપે – દુઃખદાયક – આપત્તિરૂપ - ફાંદવાળા – દુઃખી થયો – દુષ્ટ
દુહિલઉ દુહેલી દૂદાલ
દિહા
દીખ દીઠ
દૂઠ દૂડી દૂથિયા
- દિવસ – દીક્ષા - દર્શન – સૂર્ય - દેવલોક – શોભા - હાંસી, મશ્કરી - દેવડાવે છે – વગડાવે - દૃષ્ટિ - જોઈ - દેહ - દીક્ષા - જોયો – દીપ્તિથી, કાંતિથી – દિનેન્દ્ર, સૂર્ય – દીપતો, શોભતો – દીવો - દર્શન - દ્વીપ – દીપદાની – રાજસભામાં - દિવસ – દેખાય - દિવસ – બે – ધ્રુત = જુગાર,
ક્રીડા = રમત – દૂત
દીતિઈ દીનંદ દીપતી દીપીયો દીરસાણ દીવ દીવદાઈ દીવાનમઈ
દૂનઉ
દૂમી દૂરિ
દૂવારિ દૂસાસો
દૂહવી દૂહાણી દેગ
- દુઃસ્થિતો, ગરીબો - દુભાણું, દુઃખી થયું - દુઃખી થયો - દુઃખી થઈ - દુરિત = પાપ - દ્વારે – દુઃસાહસ - દુભાવી, દુઃખી કરી - દુઃખ પામી – દૃષ્ટિ, આંખ – દૃષ્ટિથી – દઈને – દઈ, આપી – બંધ કરીને – દેવળ, મંદિર - દીઠો, જોયો
દીસ
દીસઈ
દીઠ
દે
દુતક્રીડા
ઉલ
દુતી
| બેઠો (૭૫૫)
For Personal & Private Use Only
Page #771
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેણકું દેવ
દેવાણુપ્રિય
દેસણ
દેસાટન
દેહી
દોટ
દોતિડ
દોધાર
દોપડી
દોભાગિ
દોરણી
દોવારિક
દોષનઈ
દોસી
દોહિલઉ
દોહિલો
ઘાહાડલે
ઘાહાડા
દ્રવ
દ્રવ્યત
દ્રામ
દ્રિષ્ટી
દ્રીહી
પ્રેકિ
દ્વિરદ
દેવા માટે, આપવા માટે દડવડા
- દૈવ, ભાગ્ય
ધંતૂર
- દેવ જેવું વ્હાલું
ધક
. દેશના
ધજ
દસ દિવસનો મહોચ્છવ – ધડહડઈ
– દેહમાં
ધનીયાની
– ઉલ્લંઘન ચઢાઈ,
આક્રમણ
- દોતટી =નદી
-
- બરછી, કટાર
– દુપટ્ટી =બે બાજુ વર્તનારી
– દુર્ભાગી
– દોરી
=
દ્વારિક, દરવાન,
દ્વારપાળ
રાત્રિના
- કપડના વેપારી
– દુર્લભ
– દુઃખદાયક, કપરો
– દિવસે
– દિવસો
દ્રવ્ય, ધન
- દ્રવ્યથી
દ્રમ =ધન
- દૃષ્ટિવિષ
– દૃષ્ટિ, નજર (?)
- દષ્ટિ
– હાથી
ધન
ધન્ન
ધર્મિય
ધર
ધરણ-ભવન
ધરી
ધવલંગ
ધવલિત
ધાઈ
ધાઈ
ધાઈ
ધાઈ
ધાઉ
ધાએ
ધાઓ
ધાડ
ધાડી
ધાત
ધાત
ધાતિ
ધાતી
ધાતુરત્તા
ધાન
(૭૫૬)
For Personal & Private Use Only
– દોડ્યા, ભાગ્ય
ધતુરો
– જોશ, ત્વરા, હોંશ
ધ્વજ
– ધડધડે, કંપે
– ધણીયાણી, પત્ની
ધાન્ય
- ધન, સંપત્તિ ધાર્મિક
- ધરીને = વિચારીને
-
=
ભોંયરું
ધરા પર, પૃથ્વી પર
-
બગલો
– ધોળેલા, સાફ કરેલ
- દોડતો
- દોડીને
– દોડે છે
-
—
-
-
ધાંખ = ઝંખના
- દોડ્યો
• ગયા
- દોડ્યો
– ધાતુ
ધાડ, આક્રમણ
અવસ્થા, રીત
– સુવર્ણાદિ
– ધાટિ = ટેવ, આદત
– રીત, અવસ્થા
– ગેરુથી રંગેલા = ભગવા – ગર્ભ
Page #772
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ધૃતિ
ધૂમ
ધાવિ
ધિન
ધીઠો ધીરટ
ધીર૫
નગ
નગે
ધાબલીયાલો વેસ – ઉનના વસ્ત્રનો બનેલ વ્રત
પહેરવેશ – ધાવમાતા
નંદજી ધાવી – ઉતાવળે-જલદીથી ચાલી નઈ ધિંગડ – મોટો, જબરદસ્ત
– ધાન્ય ધિરકાર – ધિક્કાર
નઉલ ધીંગ
– સમર્થ – નિર્લજ્જ નઉલી - ધૈર્ય
– ધીરજ ધીરિમ – ધીરજ, ધૈર્ય ધીવર – માછીમાર નટુઈ ધુંધલ - ધુંધળું, ધૂળ ઉડાડવાથી નટુઈ
થતો અંધકાર નફેરી ઉંબસિર
નમાલા ધુડી - ધુળમાં ધુનક – ધનુષ્ય
નરગિં – દીકરી
નરતિ ધુરિથી – શરૂઆતથી
નરધાર ધૂંઆ/ ધૂમ – પુત્રી
નરધાઈ ધૂણ્યઉ – ધૂણાવ્યો
નરવઈ – ધૂર્ત લોકો
નરસર - ધ્વનિ, અવાજ ધૂરતપણઈ - ધૂર્તપણે
નવ ધૂસકારી – ધસ એવો અવાજ નવરંગ – દેઢ
નવલી ધ્યાયા – ધાવમાતાથી
નવલખા – ધાવમાતા
નાકે (૭૫૭)
- ધર્મ - વાણિયા, વેપારી – નહિ – ને, અને – નહિ – કમરે બાંધવાની પૈસા
ભરવાની સાંકળી થેલી - રૂપિયા રાખવાની થેલી – અંશમાત્ર – સૂર્ય – સ્થાને - નટડી, નટકન્યા – નટની – એક જાતનું વાદ્ય – નમેલા – નદી – નરકમાં – ઉકેલ, તપાસ – નિર્ધાર, નક્કી - નિર્ધાર, નક્કી - નરપતિ, રાજા - નરેશ્વર, ઉત્તમ મનુષ્ય - સ્થાન – નવાં, નવું – સ્વરૂપવાન, મોહક - નવલો, નવો – નવ લાખની કિંમતના – આબરૂ
– ?
નય
ધુયા
ધૂતા
धुड
ધ્યાવ
For Personal & Private Use Only
Page #773
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાગર નાગિલી નાટઉ
નાદ
નાન નાનડું
નાના
- નગરજન – સર્પાકાર કુંડલ – ભાગ્યો, નાસી ગયો – તોર = મદ - જ્ઞાન - નાનકડું – વિવિધ – નમીને - નમાવે – ભાલમાં – તોપ - ન આવે - નાવ = પતિ, ધણી
નામિઈ નામી
નાલાડિન
નાલિ નાવઈ
નાવી
નાહ
– નહિ
નાહ નાહાસી નાહીયઈ
| નિપટ – અતિશય નિબિડા – ગાઢ નિબોલી – લીંબોળી નિમો – નમ્યો નિયડઈ
– નિકટના નિરી – નીરનો, પાણીનો નિરજામક – નિર્યામક નિરતો - આસક્ત, ચોંટી ગયેલું
નિરધાર – નિરાધાર, આધાર વિનાનું,
નિર્ણય, નિશ્ચય નિરબીહ
– નીડર. નિરમાખિલ – માખી વિનાનું નિરવંચ – સરળ નિરવજ્જ – નિરવદ્ય નિરવણિ – મૃત્યુ આવે તો પણ નિરવાણ – છોડતા નિરવાહ – નિર્વાહ નિરહણ - નિરંજન = નિશ્ચલ,
અડગ
– નિલય, આવાસ, ઘર નિલકંઠ - મોર નિલજ – નિર્લજ્જ નિલવટિ – ભાલમાં નિવરે – દિવસે (?) નિવાણું – નિર્ણય
- પ્રવેશદ્વાર નિવેસ - છાવણી, પડાવ નિષ્ફદ – હલન-ચલન રહિત
નિ
નિંગોદ નિંદા
નિલ
– નાથ - નાશી = ભાગી – નાસી ગયા – અને – પોતાના ખોળામાં - નિદ્રા – નિજ, પોતાનું - મંદિર - નિશ્ચિત – નિશ્ચિત - નક્કી – નિષ્ફર – અવશ્ય – નિદ્રા – નિર્ભય, નીડર
નિઊ નિકેત નિશ્ચિત
નિશ્ચંત નિટોલ
નિધુર
નિદાન
નિવેશ
નિદિ
નિધડક
(૭૫૮)
For Personal & Private Use Only
Page #774
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિસરો નિસિઈ નિસ્કામો નિસય નિહચઈ
નેઊર
નિહાલ
નેતો
નીઆ નીકઈ નીગમાઈ નીગુસ નીટોલિ
નેમ નેર
નીઠુર નીઠો
નીતર
- નીકળ્યો – નિશાએ, રાત્રિમાં નકામી
નૃભઈ – નિશ્ચય – ? – ન્યાલ – નિયાણું – સારી રીતે – દૂર કરે
નેપાઈણે – ? – સંપૂર્ણપણે – નિષ્ફર
નેરીયા – નક્કી – નહિતર – બન્યો – નિયમ
નેસરો – નિશ્ચિતપણે, સ્પષ્ટતયા | નેસાલ – ઉપર
ન્યાત - નક્કી, ખરેખર – નિચે, નક્કી
ન્યાન - કાયર
પંક – નીકળીને
પંખેરી – બહાર નીકળ્યો પંચબાણ – નીકળ્યા
પંચાયતી - નોબત – નિસરણી
પંચાયન – એ સમયે
પંડવ – નોતર્યા, આમંત્યા
૨ ૪ દૈ # # # # # # # $ $ $ $ $
નમતાં - તેજ, માન – નિર્ભય (?) – નુપૂર = ઝાંઝર – ધ્વજ - નાની ધજાઓ – લઈ જવાની – નહિ તો – નિપજાવીને – નિયમ, ટેક – નગરનું – નરકના જીવો – જંગલમાં આવેલું ભરવાડોનું નિવાસ સ્થાન નીકળ્યો – નિશાળ, પાઠશાળા – જ્ઞાત = ઉદાહરણ, દૃષ્ટાંત
જ્ઞાન – દોષિત – પખરી = બાજુમાં (?) - કામદેવ – પંચ, સભ્ય માણસોનો
સમૂહ – પંચાનન, સિંહ – નામર્દ, બાયેલા – પંડિત
નીપણો
નીમ નીરતી નીરદ્ધર નીરવાણ નીશ્ચ નીયતા નીસરિ નીસર્યઉં નીસર્યા નીસાણ ની સેરી
પંડીયા
નુતરીયા
(૭૫૯)
For Personal & Private Use Only
Page #775
--------------------------------------------------------------------------
________________
પંડૂયા
पंडू२ પંથીજન પઇઠા પઈ
| પડબંધ પડવડો પડિ પડિયા
- પ્રબંધ, વૃત્તાંત – પ્રગટ, વ્યક્ત, સ્પષ્ટ – પઢીને = ભણીને – હલ્લો કર્યો, આક્રમણ
પઈ
પઈદલ પઈસઈ પઈસવી પઈસિલું પઈસુ પઢિાડી પઉન પહિર પખો
– પંડિત, અધ્યાપક – પડૂર =પ્રચૂર, ખૂબ – મુસાફર - પેઠા =પ્રવેશ્યા - થી – પદ, સ્થાન – પાયદળ, સૈનિક – પેસ્યા, પ્રવેશ્યા – પેસવું, પ્રવેશ કરવો - પ્રવેશી જઈશ - પ્રવેશ્યો, અંદર ગયો - પોઢાડીને, સુવડાવીને – પવન – પ્રહર – પક્ષ – બાજુએ
પMિઈ
પખેરા
– બાજુ
પરિવજ્ય – સ્વીકાર્યું પડિવનઉ – પ્રતિજ્ઞા કરેલ, સ્વીકારેલ પડિવનૂ – સ્વીકારેલ | પડિહાર – પ્રતિહાર, દરવાન,
છડીદાર | પડીત – પીડિત | પહૂર – પ્રચૂર, ખૂબ પડો
– પડહ, ઢોલ વગડાવવો પડ્યઉ પાનું – પનારો પડ્યો પણ
– પ્રતિજ્ઞા, કરાર પણંગણા – પન્યાંગના, વેશ્યા પણમઈ – પ્રણામ કરે છે પતંગ – કાચો રંગ, પતંગિયું પતંગા – પતંગવૃક્ષ, ચંદનવૃક્ષ પતિજ - વિશ્વાસ પતિભાહા - પ્રતિભાવાન
– પ્રાપ્ત કર્યું, પડ્યા ૫નસ - ફણસનું ઝાડ પન્ના – પ્રજ્ઞા પયંતિ - પ્રાતે, અંતે, છેડે | પયંપઈ – બોલે પયઠક – પેઠો, પ્રવેશ્યો
– પયોધર, સ્તન
પગ
પગાર
પગિ પગ-પગ પગેરઉ
પત્ત
પચરક
– છાપ, સ્વભાવ – પ્રાકાર, કિલ્લો – સ્થાને – પદે-પદે, ઠેકઠેકાણે - પગેરું, શોધ – ધાતુની પીચકારી – પાછો – પડદો, ભેદ, રહસ્ય – પટક્યો, નીચે નાખ્યો – મોકલે છે – પ્રત્યુત્તર
પછે.
પરંતર પટકી પઠાવાઈ પડઉતર
પયોહર
(૭૬૦)
For Personal & Private Use Only
Page #776
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરઈ
પરાણ
પરખ્યા
પરાણ
પરિ
પરઘલ પરજલી
પરિ
પરજા પરજીઓ પરઠીયા
પરિકર પરિગડા | પરિઠી પરિપત્ત પરિયઉ પરિયણ
પરતબા
પરતિ પરતિ પરતિયા પરભાવતી પરભાસો ( પરમંદર પરમત્ય
પરિવર
– પ્રાણ – જોર, બળ, બળજબરી – પરિસ્થિતિ – બીજા – પરિવાર - તત્પર, પ્રગટ - નક્કી કર્યું, નિશ્ચિત કર્યું – સ્વામી – પડ્યો - પરિજન, સ્વજન – ભમ્યો, ચારે બાજુ ફર્યો – દૂર કરો – પરિહરો, ત્યાગ કરો – ત્યાગ કરું - દૂર, અળગી – પડી, લાગી – ધારણ કરેલા વ્યવહાર,
નિશ્ચિત કરેલ - કઠોર
– રીતે, પ્રકારે – પરીક્ષા – પુષ્કળ, ભરપૂર – પ્રજવલિત થઈ – પ્રજા – રાગવિશેષ – નિશ્ચિત કરી, સ્થાપિત
કરી. - પ્રત્યક્ષ, સામે – આબરૂ, પ્રતિષ્ઠા - પ્રતિ, તરફ – પ્રતીતિ - પ્રભાવથી – પ્રકાશો, કહો
ઘરમાં – પરમાર્થ – સાર્થક, ચરિતાર્થ – યુક્ત – પ્રમાદ – પરમેશ્વર – ચોર – ચાલ્યો (?) - પરિવાર – ઉત્સવ – પરિસરમાં – દૂર – પ્રહાર – દૂર
પરિહરઉ પરિહર પરિહરું
પરી
પરી પરીઠી
પરમાણ
પરમાણિ
પરમાદ પરમેસ પરમોષણ પરવરો પરવાર
પરુષ પીં. પલીંગ પલ્યક પલ્યા પત્નિ
– પલંગ, શય્યા – શય્યા – ચાલ્યા
પરવાહ પરસરઈ
– આક્રમણ પલાણ સજ્જ કરીને
પલ્યાણિઓ
પરહા
પસત્તા
પરહાર પરતું
પસત્ય પસરિક
– પ્રસક્ત, આસક્ત – પ્રશસ્ત = સુંદર - પ્રર્યું, ફેલાયું
(૭૬ ૧)
For Personal & Private Use Only
Page #777
--------------------------------------------------------------------------
________________
પસાઈ પસાઉલે
– પાડ્યો – પાધરું, સીધું - કૂડ-કપટ વિનાની,
પસાય
પહઈ
સીધી
પહરો
પહાણ પહીયાં પહુતી પહુતી પહૂત
પહે
પાઈ પાઈલા પાઉધરી પાખઈ
– પ્રસાદ, કૃપા | પાત્યઉ – પસાયથી, કૃપાથી પાધરઉ – ભેટ-સોગાદ, કૃપાદાન | પાધરી – પથ – દૂર જઈ
પાધરું – પ્રધાન
પાનાગાર – પૈયા, પૈડા
પાયકઈ – પહોંચી, પૂર્ણ થઈ પાર – પહોંચ્યો
પારલે – પહોંચ્યાં
પારિપથિક – થી
પાલ – પગમાં
પાલખઈ – પાયા
પાલજુ
પાલનો – પધારો
પાલા – વિના પલાણ
પાલિ – સજ્જ કરેલા ઘોડા
પાલિ – પગ, ચરણ
પાલિવઉ – પગેરું, નિશાની
પાલુ પલે – પગી, પગેરું શોધનાર
પાવક - પડાવે છે.
પાવસ – ગુલાબ
પાવસ – મહોલ્લામાં, શેરીમાં પાશિ – પાડતો
પાસઈ – જોડા
પાસા – હાથ
પાસા - પાપી
પાસા – પાપ
પાસિ
પાખર પાખરીયા
– પ્રગટ – દારૂનું પીઠું – પામીને - પ્યાર – પારો - ચોર – પલ્લી - ચારે બાજુ - પારજ = સુવર્ણ - પારણું, ઘોડીયું - પાયદળ, પગે ચાલનાર
સૈનિકો – પલ્લી – પલ્લી, ચોરોનું ગામ – પાળવું, પાલન કરવું – પગપાળા ચાલે – અગ્નિ - પ્રાવૃષ = વર્ષા – વર્ષા – જાળ, પ્રપંચમાં – પાસે, બાજુએ - પાર્થ, આજુ-બાજુ – પાશ, ફાંસો – પાશા, સોગઠા - પક્ષ
પાગ
પાગ પાગી પાડઈ પાડલ પાડે
પાઢતો
પાણહિ પાણી પાતકી પાતિગ
(૭૬ ૨)
For Personal & Private Use Only
Page #778
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાસો પાહતો પાહાણ પાહિ પિંગલ પિંડી
– ફાંસો – પહોંચ્યો – પાષાણ, પથ્થર – પાસેથી
શુકલ પુઢી
પુરવલી
- પીળું
પુરત પુરાસ્ટઈ પુરિસાણ પુલાઈ
– પાછળ – મોટી – પૂર્ણ - પૂર્વની જેમ – ઇન્દ્ર - પુરાશે પૂરા થશે - પુરુષોને - જાય છે – પડે – નાસ્યા, પલાયન થઈ
ગયા – ? – પૃથ્વી - પ્રહર, પહોર - પૂગે = પૂર્ણ થાય – પૂર્ણ થઈ
'પુલીં
પુલ્યા
પિછાણ્યઉ પિણ પિતૃવનિ પિહરલા પિતરી પિતારણે પિહિરો પડવઈ પીડી,
પવિ
પુછવાઈ પુહુર
| પૂગઈ
પૂગી
– ઘૂંટી અને ઢીંચણના સાંધાની નાની ગોળ
હાડકી – પિછાણ્યો, ઓળખ્યો – દાવ – સ્મશાનમાં – પહેલા – પહેરી – પહેરી લે, પરિધાન કરે - પહેરો – પીડા આપે – પીડા પામી
પિત્તળ – પીડા, દુ:ખ – મહાવત – પ્રવેશ
આશ્રયસ્થાન – મહાવત
= મહાવત પુતારીયઉ = મહાવત જેવો બન્યો – પહોર – પહોંચી, પામી
પીતરહી
પૂચો | પૂજજી પૂઠવી
પીર
પૂઠિ
પૂર્દિ
પીલવાણ પસારો પીહર પુતાર પુતારીયઉ
| પૂઠિઈ
- પૂજ્યજી, પૂજનીય પાઠવી = કહી
પાછળ - પાછળ, કેડે - પાછળ – ઉલટો ફરી ગયો – પુત્રી – પૂનમનો - પીપળો - ચામડાની પેટી, પેટી – જોઉં, નિહાળું
પૂત પૂનિમજો પેપર
પૃહરિ પુગી
'પેઈ
(૭૬૩)
For Personal & Private Use Only
Page #779
--------------------------------------------------------------------------
________________
પેટક પેટા
પેમિલ
પેર પેરાવિક
(?)
પ્રદેશ
પેલિ પેસકસી પેસારી પહેલો
પ્રધાન
પૈહિરણ
પો, પોટક પોઢા
– સમૂહ, ઘણાં | પ્રઠી – પેઠા, પ્રવેશ્યા પ્રણપ્રત્યે – પ્રેમ
પ્રણામ - રીત
પ્રણાવી – સન્માન કર્યું, બોલાવ્યો પ્રતિ
પ્રતિચારક - યુક્તિ, રીત, તરકીબ પ્રતિન્યા - પ્રેરવી, ધક્કો મારવો પ્રતિપન્ન - ખંડણી - પ્રવેશ
પ્રધન – પહેલા - પહેરણ, વસ્ત્ર
પ્રનારિ – પહોંચું
પ્રપંચ – પોટકી, પોટલી પ્રભણી – પ્રૌઢ, મજબૂત
પ્રભવ - ભવ્ય, મહાન, મોટું
પ્રભવાઈ – નિપુણ, ચતુર
પ્રભાવિવા – પુત્ર
અમદા – પૌરુષ
પ્રમાધામી – પૌરુષ, પુરુષાર્થ, બળ
પ્રમા – પોળ =દ્વાર
પ્રમુખ - પ્રવેશદ્વાર
પ્રરઠી – પૌષધશાળાએ
પ્રલંબ - પોષ મહિનો
પ્રવત્ય – પહોંચ્યો
પ્રવાસન - પ્રકટ
પ્રવાસ – વિસ્તાર, વર્તણૂંક પ્રવીત – પ્રજા
પ્રસંગ
– નક્કી કરી - પ્રણિપાત, નમસ્કાર - પરિણામ - પરણાવી - સામો – સેવકોથી – પ્રતિજ્ઞા – સ્વીકારેલ - પરદેશ – પરધનને – પ્રસિદ્ધ, શ્રેષ્ઠ – પરનારી - ગોઠવણ – કહ્યું – પરભવ – ઉત્પન્ન થાય – પ્રભાવવાળી,
પ્રભાવયુક્ત – સ્ત્રી
પરમાધામી – પરમાર્થ – વગેરે - શરત કરીને – દીર્ઘ - પ્રવત્ય, ફેલાયા - શ્રેષ્ઠ આસન – પરવશ
પવિત્રા - પરિચય
પોઢે.
પોઢ્યો પોત પોરસ પોરિસ પોલિ પોલિ પોશાલે
પોસ
પોહો
પ્રઘટ
પ્રચાર
પ્રજ
(૭૬૪)
For Personal & Private Use Only
Page #780
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસંગ પ્રસંત પ્રસન
ફસ
પ્રસ્તાવ
ફાગ ફાડે
પ્રશ્નપણે
પ્રહ પ્રહીત પ્રહણાઈ પ્રાક્રમ પ્રાઝા
પ્રાણિ પ્રાસમે
પ્રાહુણાવટિ
– સંગ, સોબત, મેળાપ | ફરસઈ – સ્પર્શથી – પ્રશાંત
ફિલ-પત - ફળની પ્રાપ્તિ – પ્રશ્ન
– સ્પર્શ (ફલ?) – અવસર
– હોળીના રંગની રમત – છૂપી રીતે
– તોડે, ખાતર પાડે – પરોઢ
ફારક – છૂટો, મુક્ત - પુરોહિત
ફાસીયા – જાળમાં પકડાઈ ગયા – મહેમાનગતિ
ફીટી - મટીને – પરાક્રમ
ફુફાદિક – પુષ્પાદિક – પ્રાય, અત્યંત,
ફેકાર – હુંફાડા અતિશય
ફેકારી
સાપ - પરાણે, બળજબરીથી
– નાશ કરી નાખું, મટાડું – પ્રા = પ્રહ, પરોઢિયે,
ફેર મા ફાર – ફેર-ફાર નથી સવારના સમયે
ફોક – ફોગટ, વ્યર્થ, - પરોણાગતિ,
વિના કારણે મહેમાનગતિ
ફોહલી – સોપારી વેચનાર (?) – પ્રયાણ
– યશ, કીર્તિ, આબરૂ - સ્ત્રી
બંધ – બંધવ, ભાઈ – સ્મશાન
બંધાન - રચના, જોડાણ – જાડી વડવાઈ બંધુર - સુંદર - પ્રોલ =દરવાજા (માંચડા | બંબાલ - પ્રચંડ ?)
બંભણ – બ્રાહ્મણ - જાળ બિછાવીને કરાતો | બઈઅર – બૈરી, પત્ની
બઈનડી – બહેન – ઢોંગ, દુઃખ, મુશ્કેલી બઈ – બૈરી, પત્ની – બાવો
બઈસાણી – બેસાડી - સ્ફટિક
બઈ સારી – બેસાડીને બળતર/બગસરી- બદ્ધર
પ્રિયાણક
ફોર
પ્રીયા પ્રેતભૂમી પ્રોણિ પ્રોલાં
શિકાર
ફકીર
ફટિક
ફણી
- સર્પ
(૭૬૫)
For Personal & Private Use Only
Page #781
--------------------------------------------------------------------------
________________
બગસો બચ્ચાર્મ બડગડ્યા બતરી બથે
બાર બાર-બાર બારિ બારું બાલ-તૃણ બાવનવીર બાહે
બિઉણો
– માફ કરો – વચમાં (?) – નીકળ્યા - બાવત્તરી =બહુતેર – બે હાથ પહોળા કરતા
સમાય તેટલું – બનાવીશું, ચલાવીશું - વ્યભિચારી પુરુષ (?) - નાનો ભાલો – પ્રખ્યાત, યશસ્વી – ઉતાવળે (?) – બરાડા – પ્રતાપ, સામર્થ્ય – બલવાન, મજબૂત – ? – બલવંત – બળશે
બનાસું બર બરછી બરદલ બરબકરે બરાલ
બિદા
બિમણી
બિવથી બિપિનિ બિહિરણ
બલ
બલંબ
બીજઉં
– બારણું, દ્વાર – વારંવાર, ખૂબ - દ્વારે – બહાનું, કારણ – કુમળું ઘાસ – શૂરવીર, સાહસિક – બાથમાં, અંદર (?) – દ્વિગુણો – વિદાય - બમણો – દ્વિ-અર્થી – બહેન – વહોરવા માટે – બીજું, અન્ય – વીજળી – બીડું ઝડપીને, સાહસભર્યું કામ માથે
લઈને – ડરી ગઈ – ડરે, બીએ – બિંદુ – બુદ્ધ, સમજદાર - બોધ પામેલા – બોધ આપે – સાફ કરો - ડૂળ્યા – બાંધીને - બેસે
બલપાઈ બલવાતા બલિર્ચાઈ
| બીજુલી | બીડી ઝાલી
બહિ
બહિરખા
બંદુ
બહુ બહુતર બહુતેરા બહુતેરા બહુલ / બહુલું બાચડો બાથા બાપહતણી બાપીયડા
– બેરખા, બાજુબંધ બીહની – વહુ
બીહય ઘણી
બહુતર =ઘણા બધા બુજઝ – શૂરવીર
બુઝણા – ઘણું – બચ્ચો
બુહારી – ખોબા
બૂડા – પિતાની
બેંધીને – બપૈયા, ચાતક, કપિંજલ | બેહે
બુઝવઈ
(૭૬૬)
For Personal & Private Use Only
Page #782
--------------------------------------------------------------------------
________________
બોલ બોટો બોડવણ બોલ બાહી ભંડ ભંડ ભંડ્યો ભખી
– ભવ્ય – હતી – વાસણો – વાણી - ભાષા
| ભવ ભવાઈ ભાંડા ભાખ ભાખડી ભાગ ભાગિ ભાગો ભાણ ભાણી ભાતાં
– ભાગ્ય
ભખ્ખણ
ભજ્જા
ભજ્જ
ભાથડા
ભટ્ટ
– ઉતારી નાખ્યો - હીન – ડૂબાવનાર – વચન - વિવાહિત - ભાંગી – ભૂંડ, જેવું-તેવું – ભ્રષ્ટ કર્યું – ડંશ દીધો – ભક્ષણ – ભાર્યા, પત્ની – ભાગી ગયા – ભાટ-ચારણ – સુભટ, યોદ્ધો – લડે, યુદ્ધ કરે - ભડવું = યુદ્ધ કરવું
ભડવાના = યુદ્ધના – પ્રતિ, ને, તરફ – ભણવું, કહેવું – ભક્તિ - ભદ્ર – ગોળ-ગોળ ફેરવ્યો – ભ્રકુટી, ભવાં – થી પકડીને - પતિ, સ્વામી – ભલા, સારા – ભેગા કર્યા = એકઠા
કર્યા
ભાર ભાર અઢાર ભારજા
ભડ ભડઈ ભડવાના
ભારથ
ભારવટ
– ભાગ્યે, ભાગ્યથી - ભાંગ્યો, થાક્યો – સૂર્ય – ભાણું, વાસણ – દુકાનો (?). – બાણ રાખવાનું ભાથું – જવાબદારી – બધા પ્રકારની – ભાર્યા, પત્ની – મહાભારત – મોભ, પાટડો,
અભરાઈ - કુહાડી – ધારીને, ધ્યાન દઈને – ગમે છે - જોવું, દેખાવું - ભાવથી – ભાવતો – ભાવથી - બનેવીનો, ભાઈનો – ભીંજાયા – દબાયા, સકંજામાં
આવ્યા
ભણી ભણેવઉ ભત્તિ
ભદ્ર
ભમરિ ભમહિ
ભાલડી ભાલિ ભાવઈ ભાવઈ ભાવત ભાવતી ભાવિત ભાવુક
ભરીને
ભર્તાર ભલ ભલા કીયા
બિજા
ભિડઈ
(૭૬૭)
For Personal & Private Use Only
Page #783
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભિડિયા ભીખણ ભીત ભીતિ ભાયી ભુંઈ ભુગલ
ભ્રષ્ટામે મંજુસ મંડણી મંડલ મંડાણ
– ભઠ્ઠીમાં – મંજૂષા =પેટી – શોભતી – દેશ - શરૂઆત, પ્રારંભ,
રચના - આરંભ, રચના, શોભા – મંત્રીને, મંત્રમુગ્ધ કરીને – માંસભક્ષી
મંડાણી મંત્રિ મંસાસિ
ભૃહરો
મઈ
ભુઈ ભધણી
મલેરી મકરંદ મગ્નિ
– લડ્યા - ભયાનક, ભીષણ - ભીતિ, ભય - ભીંત - લુબ્ધ - ભૂમિ – લાંબી શરણાઈ, લાંબી
નળીનું વાદ્ય – ભોંયરું – ભૂમિ - પૃથ્વીપતિ, રાજા – ભોમિયા – ખરાબ, દુર્જન - ભૂમિ પર – ભૂમિઘરને, ભોંયરાને – ભૂતલ પર – એક (?) – ભુજંગ, સર્પ – ઘણું, અતિશય – શોભા – ભાઈ – ભેદ્યો – ભેળું થયું, ટકરાયું – ભય - ભૂમિ – સવાર – ઘણી, બહુ – ભય
ભુમિયાં ભંડા ભૂઈ ભૂઈહરઈ ભૂતરઈ ભૂમ ભૂયંગ ભૂરિ ભૂષા ભેઈ ભેલીઓ
મછરાલ મજરો
મજલ મજિવી મજી મજ્જણ મર્ઝા ભાગઈ મજિઝ
– મહોરી, ખીલી - કામદેવ - માર્ગમાં - મત્સરયુક્ત – મુજરો, પ્રણામ – એક દિવસની મુસાફરી – ડૂબવું મધ્યમાં સ્નાન મધ્યભાગમાં – મધ્યમાં
મધ્ય
મઝિમ
ભેલીયઉ
મઝ.
– મારું
મડું મઢ.
ભો ભોમિ ભોર ભોરી
- મડદું, શબ - સંન્યાસીનું નિવાસસ્થાન - માન, પ્રમાણ, ઉણપ – સર્પ
મણા
મણિધર | મતંગ
હાથી
(૭૬ ૮)
For Personal & Private Use Only
Page #784
--------------------------------------------------------------------------
________________
મતવાલઉ મતિ મલ્થિ મદ મદંધ મદનઈ
મદલ
મદ્ધ મન-રસિઈ
મહિમુર
મનભાઈ મનલારી મનસા મનહ મનીષા મનુહારણિ મનુહારિ મન્નત મમરિમ
- નશાખોર
મરાજ - મત = ન, નહિ મક્કે – માથે, ઉપર
મરુક – મઘ, મદિરા મલમાતો – મદાંધ, મદોન્મત્ત મલ્હપતા – કામદેવે
મહઈ – મૃદંગ
મહલ્લો – મધ્ય
મહારાણી – મુક્ત થઈને, છૂટા મહિલઈ
પડીને – મનગમતી
મહિષમહિ – મનને અનુસરનારી મહિયલ - ઇચ્છા
મહી – મનની
મહંત – ઇચ્છા
મહુમાં - મનોહર
મહુર – મનોહર – વિનંતી - મમરા જેવા (?) અધમ | મહુર (?)
મહુરા – હાથી
મહુરાં મત્તતાથી
મહુરી – મદ = હાથી, ઘટા = મહેશ્રી સમૂહ
મહોત – મલિન કર્યું
માંચી – દયા, કૃપા
માંચો – મર્યાદા
માઈ – મર્મ સ્થાનમાં
માખડિ
મહારાજ – મર્દના – એકજાતનું ખળ-ધાન્ય – મદોન્મત્ત – અભિમાનપૂર્વક ચાલતા – મહેકે છે – મહલ્લય = મોટો – મહાયોદ્ધો – મંત્રી, પ્રધાન – અતિશય – પૃથ્વી પર – પૃથ્વીતલ - દહીં, પૃથ્વી – મોટાઈ – મોંઘા – મહુલ = મોવડી,
અગ્રેસર વ્યક્તિ – મોર = આગળ - મોરવેલ – મહુડાનું વૃક્ષ - સોનામહોર – મધુરી, મીઠી – ખૂબ ધનવાન – મોટાઈ, મહત્ત્વ – ચામડાથી મઢેલી પેટી – પલંગ – માતા – માથાનું ઘરેણું
મહુર
મમંગલ મયગલ મયઘટા
મયલીયઉ
મયા મરજાદા મરમઈ
(૭૬૯)
For Personal & Private Use Only
Page #785
--------------------------------------------------------------------------
________________
માગ માગી માગ્ર માઝી
– મહાલતો, સ્વછંદપણે
ઘુમતો – સમાય છે – માતા-પિતા – ઉત્સવ - મોટું દુઃખ, પીડા – મારું
માટ માટિ માટી માટીપણું
માહિરેઈ
|
- મારું
મારું
|
માડ્યા
મિઠ
|
1 11111 x 3 144 131 1
માણ
મિઠઈ
|
|
માણસ માતિ માતી માતો
- માર્ગ, રસ્તો - માર્ગમાં – માર્ગ
માવઈ - જૂનું
માવીતાં – માટલા | માટલી માહવ – મર્દ, બહાદૂર
માહારત – માટે – મર્દાનગી
માહિરુઉ - માંડુ, જોડુ
મિ – મોડ્યા, તોડ્યા – પાણી ભરેલ કોઠીથી – માનસ, મન
મિક્યાસ – માત્રા
મિણી – રાગી – આનંદિત થયેલ,
મિત્ત મત્ત, ઘેલો
મિસિ – યશ, કીર્તિ, મોભો,
આદર – માનનીય, પૂજય | મીઠ – માફ – આબરૂ, કીર્તિ, પ્રતિષ્ઠા | ગૌરવ, સ્વમાન મોભો
મુકલીવઉ – મયા, મહેર – કામદેવ – મારવાડ – સંપત્તિ, ધન – બડાઈ મારવી, ફાંકા
| મુદા મારવા
મિત
મિષ
માધિ માન
A
મહાવત - મહાવતે – ? – તુલનામાં – મૈત્રી, દોસ્તી - મિત્ર – બહાનું - બહાને - મારી સામે, મારી
આગળ – મીઠું, મધુર, મીંઢો, ધૂર્ત, લુચ્ચો
મારા – વિદાય – મુષ્ટિ, ચોરી – બોલતો – જાણે – બોલ્યો, કહ્યું – આનંદથી
માનનીક
માપ
મામ
માય
મુઠિ
માર
મુણ-મુણતો
મારુડ
માલ. માલા ચાવંત
મુણઈ મુર્ણ
(૭૭૦)
For Personal & Private Use Only
Page #786
--------------------------------------------------------------------------
________________
મુદાય
| મેલવી
મુદ્ધ
મેલિ મેલી
મુરઝાણી મુલકત મુષા મુસતો
મુસિ
મુસ્યુ મુહરા મુહલ
મેલ્યુઈ મેષિ મેહર મેહલી મેહિલો મેહુ મો ભણી મોઈ મોકલામણ
મુહવડિ
મુહિલિ
મૂઠિ મૂદરડી મૂઆ મૂઠિ
– આનંદ માટેનો – મુગ્ધ – મોહાઈ – મિલ્કત – ઉંદર – ચોરતો - ચોરીને – ચોર્યું – વિષહર ફળ – મહેલ – મોખરે, આગળ - મહેલમાં – મને – નિશાન (?) – મુદ્રિકા, વીંટી – મરી ગયા – ? (કોઈ માપ) – મુંડ = મસ્તક – મોતી – પ્રથમ – મૃગેન્દ્ર સિંહ – મૃતક, મડદું, શબ – મિટાવી શકે, દૂર કરી
શકે – મિટાવીને, ભૂલીને – મહાવત – મીઠો – મીઠાઈ
મોકલાવ્યો મોગ મોગર
– ભેગા કરીને – ભેગા મળીને – એકઠી કરી, ભેગા કરી - મૂકી, મૂકે છે – મેષ રાશિમાં – મહેર - મૂકી, જોરથી પાડી – મેલ્યો, મૂક્યો – મેઘ, વરસાદ - મારા પ્રતિ, મને - મરી ગઈ – છેલ્લા સલામ, પ્રણામ,
આવજો – મળ્યો - મોદ-આનંદ (?) - હથોડા જેવું નાનું
ઓજાર, મુગર – ગાંસડી - ધન, પુંજી - મોટાઈ - આનંદ – મારો - દંતશૂલથી હુમલો
કરનાર હાથી - મારો – મૂલ્ય, મૂલ્યવાન – મૂલ્યવાન - ચોરી
મૂત્તાહલ
મોટ મોટ મોટિમ
મૂલગી મૃગંદ
મોરડો
| મોત
મેઠ
મોલી
મેઠો મેક્વાઈ
મોસો
(૭૭૧)
For Personal & Private Use Only
Page #787
--------------------------------------------------------------------------
________________
મોહણી
મોહનઈ
મોહની
મોહલ
મોહિયા
મોહોત
પ્રજાદ
મ્હે
યમ
યીવઉં
યુગતી
યૂગતું
યૂપ
યોયન
રંગ
રંગપતંગ
રંગરોલ
રંગાઉલિ
રંજસઈ
રંજિવઈ
રંજ્યા
રંભા
રંભા-ધુનિ
રઈ/રી/રઉ/રો
-
– મુજને
--
મોહનીય
મોહ પમાડનારી સ્ત્રી
મહેલ
મોહ પામેલા
– મર્યાદા
– અમે
– જેમ
-
આદર, સત્કાર, માન
– બન્નરનો એક પ્રકાર
- રીઝશે, ખુશ થશે
રાજી કરે
પ્રસન્ન કર્યા
—
જીવતા
– યુક્તિપૂર્વક, વિવેકથી
. યોગ્ય
• વિજયસ્તંભ
– યોજન
રમ
આનંદ, ઉમંગ, વિલાસ | ૨૫
પતંગ નામના ઝાડનો
યન
રંગ
રયવાડી
બેહદ ખુશાલી, અતિ
રલકંત
આનંદ
રલિયા
રલિયાયત
રલી
– કેળ
રગત
રડવડ્યા
ગાયનો ભાંભરવાનો
અવાજ
ની, નું, નો(ષષ્ઠીના
પ્રત્યય)
રણ
રણતુર
રતી
રત્ત
રત્ત
રડ
રન
રનમઈ
રમણીયઈ
રમલિ
રલીઆત
રલીઆયત
રિષ
રસ
રસા
રહઈ
(૭૭૨)
For Personal & Private Use Only
-
—
-
- યુદ્ધ
—
રક્ત, લાલ
અથડાયા, કુટાયા
રખડ્યા, રઝળ્યા
-
યુદ્ધ માટેનું વાજિંત્ર
૨તીભાર, તદ્દન થોડું
રાતા, લાલ
– રીદ્ધિ
-
હૃષ્ટ-પુષ્ટ
જંગલ
– રણમાં, જંગલમાં
સ્ત્રીએ
રમત, ક્રીડા
રમ્ય, મનોહર, સુંદર
અનુરક્ત, આસક્ત
રાત
– રાજસવારી
· ભટકતો, આંટા મારતો
– રળીયામણા, મનોહર
આનંદિત
આનંદ, પ્રસન્નતા,
ખુશી,
આનંદિત, ખુશ
પ્રસન્ન, ખુશ
– ઋષિ, સંન્યાસી, બાવા
– કમાણી
– જીભ
રથ પર
Page #788
--------------------------------------------------------------------------
________________
– રીસાઈને, નારાજ થઈને
– રૂપ
ઈ
- રોવે
– વૃક્ષો
લી
રહસિ – એકાંતમાં
રીસી રવિવઈરલ – રહેવાનું
રુઆ રા
– રાજા રાઈ - મત, અભિપ્રાય રૂખડા રાખડી - માથાનું ઘરેણું રુચિર રાખડી - સ્ત્રીઓનું મસ્તક પર
પહેરવાનું ઘરેણું રાખણર – રાખવાનો
રુપડો રાગિણી – સ્વેચ્છાચારિણી, કુલટા
સ્પડાં રાચી - રાગી થઈ, રુચી, ગમી યડી રાજકુમાર – રાજકુમારી રાજવીયારી – રાજવીઓની
રુવઈ રાજિત – શોભિત, શોભતા
વિ રાત - રક્ત, રત, રાગી
હિર રાતી રાતો – રક્ત, રાગી
સહિરીલ રાન - જંગલ, રણ
| રૂડ રામ – અશોક વૃક્ષ રામતિ – ક્રિીડા રાયંધુ – ?
| રેખાઈ રાલિ - રાડ, બૂમ, શોર
રેણુ રાવ - સહાયતા માટે આજીજી
રેતી રાશિ
– લગામ – ચારિત્ર
રેવણી – ઋતુ રિષ – ઋષિ
રેસો – પોકાર
રેહ રીસાણ – ગુસ્સે ભરાયો
રેહકું રીસાલ – રોકીલો, ક્રોધીલો
રેહી (૭૭૩)
- મનોહર - રુંડ = મસ્તક વિનાનું
ધડ, કબંધ - રૂપવાન, સુંદર – રૂડા, મનોહર – રૂડી, ઉત્તમ – આનંદપૂર્વક - રોવડાવે - રવિ, સૂર્ય – રુધિર, લોહી, - રુધિરવાળા, લોહીવાળા – રૂડું, સારું - રહેતી - રડતો – બહાને
રંતી
રૂલી
રેખા
- રખે
- રેતી
- રીત
રે
રાસ
રિતુ
રેવા
રીવ
પ્રવાહ – દુર્દશા, ફજેતી – ગંગા - રાહ, વાટ – રેખા, મર્યાદા - સીમા, મર્યાદા – કીર્તિ, પ્રતિષ્ઠા
For Personal & Private Use Only
Page #789
--------------------------------------------------------------------------
________________
રોજ રોમહરી
લપેટ
લ
વોરા
લવઈ
રોલ
લવી
રોલવીઆ
લંગૂલ લંઘઈ લંઘેરાઈ
લસઈ લસણીયા લહકઈ લહકતી લહતો લહર લહલી
લઇ
લકુટી
લક્ષ
લહાયઈ
લખઈ લખાઈ લખી લખી લખ્યણ લગઈ
– ? - રોમરાજી, રુંવાટી – ગરીબ, ભિખારી – પ્રવાહી મિશ્રણ, લેપ,
છાંટણા – મુશ્કેલીમાં મૂક્યા,
ગભરાવ્યા – પૂંછડી - ઓળંગે છે – ઓળંગશે – ધૂર્ત, ઠગ – લાકડી – લાખો – ઓળખે – ઓળખાય – ઓળખી – દોરેલ – લક્ષણ - લગી, સુધી – મુહૂર્ત - લગાવીને, ટેકવીને - લગાર – નમે, વળે, મરડાય – લક્ષ્મી – લક્ષ્મી – લક્ષ્મીવાનને – લબ-લબતી. લબકારા
મારતી.
લહિર લહિવો લહુડા લહું લાંઘાલો લાંઘી લાઈ લાકડી લાગ
– વીંટી દીધો - લવારો – બોલે છે, કહે છે – બોલે – ધારણ કરે – વૈર્યમણિ – ઝુલે, શોભે – શોભતી – જાણતો – મદદ – ધીમે-ધીમે આંદોલિત
થાય છે, ઝૂલે છે – મેળવે છે, પામે છે – મૂછ – પકડવા, પકડી પાડવા – લઘુ, નાના – જલ્દી – મોટા ડગલા ભરનાર – ઓળંગી – ચિત્ત લગાડી – અગ્નિદાહ – અવસર, તક, મોકો - અનુકૂળ, માફક (?) - પ્રેમમાં - લક્ષ્મી - શરમથી – શરમાઈ
શરમાયો
લગન
લગ્ન
લગ્ન
લાગિ
લચકઈ લચ્છી લછિ લછિલે લપરક
લાચિ લાછિ લાજિ લાજી લાજીયઉ
(૭૭૪)
For Personal & Private Use Only
Page #790
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાડકવાહિઉ
લાધઉ
લાધુ
લાભઈ
લાભઈ
લામી
લાર
લારા
લાલણ
લાવન
લિખમી
લિખી
લિહવા
લીણા
લીમ
લીલ
લીહ
લીહીઆલુ
કુંડી
લુકી/કિ લુગાઈ
લુમાં
લુબધી
લુલિત
લૂસિä
લેસ
લાડકવાયો મળ્યું, મેળવ્યું
– મળ્યું
પામે
-
– મળતો, પ્રાપ્ત થતો
– લાંબી, હલકી, પ્રતિકૂળ લોકે
સાથે
લોટઈ
લોથ
લોક
લોયા
લોલ
લોહઅંકુડા
પાછળ
– પિયુ, પ્રિય
લાવણ્ય
• લક્ષ્મી
– ઓળખી
- જોવા, જાણવા,
ઓળખવા માટે
- લીન
– લીમડો
રાખી
– લાકડી
– છુપાઈને
- પત્ની
– લીલા, આનંદ
ટૂંકા
- હદ, સીમા
વંછતઉ
– મર્યાદાવાલી = મ્યાનમાં વંછું
વંતલ
વઈ
વઈરી
વઉલઈ
વઉલાવી
વઉલિઆ
વઉલી
વઉલુ
વકી
– ?
- લુબ્ધ, આસક્ત
– મિલન
લેસ્યાં
લોઈ
લોઈ
લોક
લોકારઈ
– લૂંટ્યું
- લેશ, થોડો
લ્યઈ
વંક
(૭૭૫)
For Personal & Private Use Only
લેશું
- લોકમાં
– વિચારી
– જોઈ
- લોકોની
– જુએ છે
આળોટે
શબ, મડદા
– રૌદ્ર
લોકો
ભપકો
– માછલીને ફસાવવાનો
કાંટો
– લે છે
. ધોળા રંગનું સુતરાઉ
વસ
- વાંકુ
વાંછા કરતો, ઇચ્છતો
– ઇચ્છું
– વંટોળથી
– પઈ = પ્રતિ, માં
– વૈરી, શત્રુ
—
પસાર કરે છે
- વળાવીને
પસાર થયા
પસાર થઈ
પસાર કરો
– ઉમેદ, આશા
Page #791
--------------------------------------------------------------------------
________________
વણાવાઈ
વખાણ, વખાણસિઉ વખાણી વિચ-વચ વિચ્છ વચ્છર વછિઆત
– વ્યાખ્યાન
વણારસ - ઉપદેશ કરીશું – ગવાણી, પ્રશંસા પામી વણિ – વચ્ચે-વચ્ચે
વણીયા – વાછરડા
વસંત – વર્ષ
વિત્ત – બહારગામથી ખરીદી વત્તા કરવા આવનાર વિદીત ખાતેદાર
વદીત - ફોટપૂર્વક ઉઘડી પડ્યા,
વદ્ધામણી છૂટા પડ્યા
વધાઉ – બજાવીએ, પાલન
વધામણા કરીએ
વધાવા. – પજવે છે, પરેશાન કરે
વછૂટે
વજાવિઈ
વજ્જાવઈ
– વાચનાચાર્ય – બનાવે - અગ્નિ કર્યો – બનાવ્યા – વૃત્તાંત - વાત – વાર્તા, વાત – પ્રસિદ્ધ – બોલાય, ગણાય – વધામણી – વધામણી – મંગલગીત – ઉત્સવ – વધારે છે – વિનય – વહ્નિ, અગ્નિ – વર્ણ, રંગ – વદન, વચન – શય્યામાં, પથારીમાં - શ્રેષ્ઠ, ઉત્તમ – વર્જી, છોડી – પરણવા, લગ્ન કરવા -વર્ષાળ, ચોમાસું – વરશું, પરણશું – વાળી, ચૂકવી – વરવું, ખરાબ
વધેરાઈ વનઈ
વટ વટાઉ
વડ
વડઉ
વડીય
વડું
– વાટ, માર્ગ – વટેમાર્ગ, મુસાફર - મોટા – વડો, મોટો
વયણ - ઘણી
વયણીયઈ
વરી – ચડીયાતું
વરજિ – તકરાર કરું
વરવા – વધ્યો, મોટો થયો – વિનય – વનપાલક - વિણસાડે = વિનાશ કરે | વરિ – વિણસે, બગડે
વરૂાઉ – બનાવીને = બનાવટ કરીને
વરુઈ
વરસાલો વરસિઉં
વઢાણઉ વણય વરિષ વણસાડ વણસે વણાઈ
વરુઅઈ
– સારું
– વરવી, ખરાબ
(૭૭૬)
For Personal & Private Use Only
Page #792
--------------------------------------------------------------------------
________________
વલ
વલવલઈ
વલાઉલ
વવહાર
વસ
વસઈ
વસત
વસત્ર
વસદે
વસાણું
વસીહૈ
વહ
વહિ
વહિઆ
વહિલઉ
વહિલડી
વહીં
વહીં
વહીયો
વહેઈ
વાંક
વાંસઈ
વાંસણી
વાંહણે
વાઈ
વાઈ
- ગોળાકાર
વાકો
- વલોપાત કરે, બોલબોલ | વાગ
કરે
વાગ
વાગીયા
-
• સમુદ્ર
– વિવાદ, મામલો
• મોહ, મુગ્ધ
– ને કારણે
વસ
વસ્ત્ર
બળતણ, અગ્નિ (?)
– માનવો, ગણવો
વસ કરે
વધ
– નીકળવું
– નીકળ્યા, ચાલ્યા
– વહેલો, જલ્દી
– વહેલી
જાય છે
ધારણ કરીને, પકડીને
– ચાલ્યો
-
ધારણ કરે
– ખોટ, ખામી
પાછળથી
– કેડ ફરતી બાંધવાની
રૂપિયા ભરેલી થેલી
– સવારે
– ઘેલછા
– વાયુથી
વાચ
વાચક
વાચા
વાચાલ
વાજ
વાજતઈ
વાજી
વાજીયા
વાટ
વાટ
વાટલઉ
વાટિ
વાડી
વાઢિ
વાણહી
વાણાવી
વાત
વાત
વાત
વાતડી
વાતાયન
વાધિલો
વાન
(૭૭૭)
For Personal & Private Use Only
• લગામ
– શૂરવીર
વચન
– ઉપાધ્યાય. અધ્યાપક
વિરુદ્ધ, સામે થઈને
વચન, કોલ
છટાદાર વાણી બોલનાર
-
– તોબા, પીડા, ત્રાસ
– વાજતે-ગાજતે
-
- વીંઝી
વાડુરા, લગામ
-
હરાવ્યા છે
- માર્ગ, રસ્તો
- રાહ, પ્રતીક્ષા
વાટકો
માર્ગમાં
-
– મોજડી
– વર્ણવી, કહી
—
વાત
વાડ, અંતરાય
નાટ્યકલાના ૧૮માંનો
એક રૂપક
પવન
- સામર્થ્ય
– વાટડી, રાહ
– બારી
વધ્યો
વસ્તુ
Page #793
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાન
વાનરવાલિ
વાય
વાયઈ
વાર
વારઈ
વારણ
વારનકે
વારા
વારુ
વાર
વાલંભ/વાલિંભ
વાવડો
વાવત
વાવરઈ
વાવરી
વાસગ
વાણિ
વાસે
વાસે
વાહઈ
વાહઈ
વાહણે વાઈ
વાહની
વાહિ ગયો
-
– અટકાવ્યો
– હાથી
—
વારણ = હાથીના
વાર્યા
– સુંદર, રૂડો
ચારુ, સુંદર
પ્રિયતમ
-
-
-
વાણી
દ્વાર પર લટકાવતી
મંગળસૂચકમાળા
વચન
વાયુથી
મદદ, હુમલો
- વગાડે
- વાપરે છે
-
વાવડ, સમાચાર,
માહિતી
– સર્પ
- પૈસા ભરીને કમરે
બાંધવાની કોથળી
-
વાપરી, પીને
પાછળ
વાસ્તે = માટે
– લઈ ગયો, ચલાવ્યો
– વીંઝે છે
સવાર પડતા
અશ્વની
– ઉપાડી ગયો, હરણ કરી
ગયો
વાહિયઉ
વાહિયાલીયઈ
વાહિર
વાહીય
વાહી
વિઉલાવીનઈ
વિકસ્યઇ
વિકાર
વિખવાદ
વિખ્યાત
વિગટ
વિગન
વિગરી
વિગોવઈ
વિશ્વ
વિઘાત
વિચઈ
વિચખ્યણ
વિચાલ
વિછડ્યો
વિછોટઓ
વિછોહ
વિજુત્ત
વિટ
વિડંગ
(૭૭૮)
For Personal & Private Use Only
મગ્ન હતો
- તબેલામાંથી
—
-
વહાર, મદદ
પ્રહાર
– વગાડે છે
- વોળાવીને, પાછા
-
મોકલીને
– વિકસિત
– લાગણી, આવેશ
– વિષાદ, દુઃખ
– વખણાયેલ, પ્રશંસા
પામેલ
– વિકટ
– વિઘ્ન
- ?
– વિડંબના કરે / પામે,
દુઃખી થાય
– વિઘ્ન
– વિઘ્ન
- વચ્ચે
- વિચક્ષણ
વચ્ચે
- વિખૂટો પડ્યો
– છૂટો પડ્યો
– વિયોગ
-
– વિયુક્ત, છૂટું પાડેલ
– હલકો માણસ
અશ્વ
Page #794
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિડારુ
વિણજ વિણા વિતાનું વિતીત વિથાર વિદારીવા વિદ્યાય વિદ્યારથી વિધર્સ વિનડઈ વિનાણ વિનિપાતો વિપરહિ વિષ્ણમ વિભચાર વિભલ
– હણું, મારી નાખું વિરતંત – વાણિજ્ય, વેપાર વિરત – વેણી
વિરતી – ફેલાવો
વિરલાય – વ્યતીત થયેલ
વિરહની – વિસ્તાર
વિરિહંત નાશ કરવા
વિલંબી – વિદાય
વિલગી – વિદ્યાર્થી, વિદ્યાનો અર્થી વિલવલે – વિધ્વંસ = નાશ કરે વિલવિલતી – કનડે
વિલસીઈ – વિજ્ઞાન
વિલાસીત - વધ, હત્યા
વિલાસા – વિપરીત
વિલિ – વિભ્રમ – વ્યભિચાર
વિલુધઉ - વિલંબ
વિલોપઈ - તેજસ્વી, ચળકતું વિવર – ઉદ્વિગ્ન, ખિન્ન વિવહારીયા મનવાળા
વિષમ - વિચારે છે
વિસ – ઊંડો વિચાર વિસખંતિ – ધ્યાન આપજે
વિસન – ફીક્કો, નિર્બળ વિસન – બ્રહ્મા
વિસને – કંટાળવું
વિસન્ન - યુક્તિસર ગોઠવ્યું | વિસરજીયુ – વિરક્ત, વૈરાગી
– વૃત્તાંત - વિરાગી – વિરક્ત - વિખરાય – વિરહિણી સ્ત્રી - વૃત્તાંત - પ્રગટઢીલી (?) – વળગી પડી – વલોપાત કરે - વિલાપ કરતી – વિલાસ કરે છે – વૃત્તાંત – મોજ-મજા – વળી - વિલબ્ધ – લુબ્ધ – તોડે, નાશ કરે – ગુફા – વેપારીઓ – વિષમ – વશ – ? – વિદ્યાવાન (?). – વસ્ત્ર – વ્યસનમાં – વ્યસન, ખિન્ન = દુઃખી – પાછા મોકલ્યા, રજા
આપી
વિશુદ્ધ
વિભાસુ વિમના
વિમાસઈ વિમાસણ વિમાસિ વિરંગ વિરંચિ વિરચઈ વિરચી વિરત
(૦૭૯)
For Personal & Private Use Only
Page #795
--------------------------------------------------------------------------
________________
વેગિ
વિસાનર વિસાસ વિસિટ્ટ વિહંડી વિહર્ડ વિરાણી વિહિ વિહૂણી
વટાણો વેડ વેડિ વેણવે વેણિ વેતસ
- વેગથી, જલ્દીથી – વીંટાયો, ફસાયો – વન, વગડો, વગડામાં – વિનવે, વિનંતી કરે – ચોટલો – નેતર
વાત – આસક્તિ ! ટ્રેષ – વીંધાયો - વીરડો, નાનો કૂવો
વેતી
વેધ વેધીઉ
વિહ્નિ
વેરા વેલુ
- રેતી
વીંદણી વિચિ વિચિ વીછડીયા
વીણી
– વૈશ્વાનર, અગ્નિ – વિશ્વાસ – વિશિષ્ઠ – વિનાશ કરનાર – છોડે – નષ્ટ થઈ, વીતી ગઈ – વિધિ, ભાગ્ય – છૂટો, અળગો, દૂર – અગ્નિ – બીંદડી = વધુ - પરંપરા, પંક્તિ – વચ્ચે - વિખૂટા પડેલા – વેણી, ચોટલો – વિત્ત, ધન – વિનંતી કરી – વહ્નિ, અગ્નિ – અનિષ્ટ, હલકી – બીક (દ. વિવ) ફાળ
(?) – વિશ્વાસ કરવો – વૃષ્ટિ – બોલે છે – પસાર થાય – વૃંદ – વૃક્ષ – વડવાઈ - દૂર, થોડો દૂર
વીત વિનવી વીની વીડી વીવી
વેવાઈ - કપાય વેવિ – તીવ્ર ઇચ્છા છે વેસા – વેશ્યા વેસાસ – વિશ્વાસ વેહ
- નાકે, ઝાંપે, પાદરે વણી – ચોટલો વિલેણ - વચન વૈશ્વાનર - અગ્નિ વ્યાપ
– વ્યવહાર, પ્રવૃત્તિ વ્યાહાણે – વિહાણે =સવારે
– ગોકુળમાં વ્રણ
– છિદ્ર વ્રણ,
– વર્ણ
– સંન્યાસી વધમાન - વર્ધમાન શત્રુકાર/શનૂકાર – અન્ન-દાનશાળા શબર
– ભીલ
વીસઈ
બજે
વુલી જઈ
વ્રતી
વૃખ્ય વેલે વેગલો
(૭૮૦)
For Personal & Private Use Only
Page #796
--------------------------------------------------------------------------
________________
શબરી
શર શર-સીંગણિ શરિ શલકી
શલા
શાત
સંગ
શામા શાર્દૂલા શાલ
શિખા
સંત
શિખ્યિ શિબિર શિરદાર શિલુ
– ભીલડી
સંચ – શિર, મસ્તક સંચાઈ – બાણ અને ધનુષ સંચર – પ્રસર્યું
સંચાઈ – છુપાઈને
સંચલ – શિલા
સંચે – સાત (સંખ્યા) - શ્યામા, સ્ત્રી
સંઠવાઈ – ચિત્તો - ઉત્તમ
સંડ - શિક્ષા – શિક્ષિત
| સંતાવાઈ – છાવણી
સંદનિ – સરદાર, સ્વામી, નાયક | – (ઝેરીલું?), પંરપરા
સંનિવેસ (સિલસિલા ?) – મસ્તક
સંપત્ત - સોય
સંપન્ન - માર્ગ, રસ્તો સંપુના – કાનમાં
સંખેડો – શોભાયુક્ત
સંબર - સંખ્યા
સંબલ – સંખ્યા
સંબાવે - સંકટ
સંબાહિ - સંગાથ
સંબાહૈ - સંગાથ, સોબત
સંબાણે - સંઘાડો = સંગાથ
સંભ-પ્રજૂન – ગુપ્ત કરામત, છળ,
સંભલાવિલે ગોઠવણ, યુક્તિ
(૭૮૧)
– પરિચય - યુક્તિથી, ઉપાયથી – સંચર્યો – સંચરે છે, ફરે છે – સંચાર, હલચલ – સિંચે - સાંજ, સંધ્યા - સ્થાપિત કરે, ઊભો
રાખે - નપુંસક - સજ્જન - સંતાપે છે – રથમાં – લોકોને ફરવાનું નગર
નજીકનું સ્થળ - સંપ્રાપ્ત કર્યું, પહોંચ્યો – યુક્ત – સંપૂર્ણ – વળાવવાની વિધિ – ભીલપતિ – મદદ | બળવાન (?) - સમારે = સજ્જ કરે
સંભાળીને – સંભાળ – સંભાળી લે
સાંબ અને પ્રદ્યુમ્ન – જણાવ્યું
શીર્ષ
શુચિ
શેર / શેરિ શ્રવણ શ્રીકાર સંખ સંખિ સંગટ સંગાત સંઘાત સંઘોડિ સંચ
For Personal & Private Use Only
Page #797
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંભાલ સંમુદા સંમુહિક સંયમ સંલીન સંવરિ સંવાદ સંસા સંસો સઈ હથિ
સત
સઈ
સઈદેસી સઉ સઉડિ
– સંભાર = પરિગ્રહ - આનંદપૂર્વક – સન્મુખ - સ્વયં – એકાગ્રતા – જલ્દી, સત્ત્વર - તકરાર, મતભેદ – શંકા - સંશય – પોતાને હાથે – સ્વયં, પોતાનું - સ્વદેશી - સો – સૂડી, શસ્ત્ર – શુક્ર – સારુ, સુંદર – શક્તિ – સહકાર, સહાય – સવારે, નજીક - સુંદર – મિત્ર, સાથીદાર,
સહાયક – સઘળું, સમગ્ર – સઘળાં, બધાં - સદ્દગુરુ – સજ્જ કરીને – સામગ્રી – સાજસજ્જા, સજાવટ
સજ્જાઈ - શય્યા પર સજીઉં – તૈયાર કર્યો સજ્જ સજ્જ સઝાઈ – સજાવટ, તૈયારી સઝી સમઝી – તૈયાર થઈને સટ – ફટકો, લાફો સણીજા - સ્વજન સત
– શાતા
- સત્ત્વ, સત્ય સતવાદી - સત્યવાદી સતિમ – સાતમી સત્ત
– સત્ત્વ સાથે
– સાથે સદક – (?) સદેસ – સ્વદેશ સદ્દ – શબ્દ સધરજલઈ – ધારાબદ્ધ મેઘથી સધીર – સબળ સનકારી – પલકારામાં સનધ-બધ થઈ – બશ્વર પહેરીને સનબંધ – સંબંધમાં સનમુક – સન્મુખ, સામે સનીસર - શનિગ્રહ સનુરો – જોશભર્યો, તેજસ્વી સન્યાયીઈ – સંજ્ઞાથી = ઈશારાથી સપરાણ, – સબળ, શ્રેષ્ઠ સપરાણી – જોરાવર, બળવાન સપરિ - સુપેરે, સારી રીતે
સક
સકજા સકત્તિ સકાર સકાસ સખરઈ સખાઈ
સગલી સગલાં
ગુરુ સજાઈ સજાઈ સજ્જાઈ
(૭૮૨)
For Personal & Private Use Only
Page #798
--------------------------------------------------------------------------
________________
સપેદ
સબદ
સબલ સબલઈ સભ જાણ
સમણ
સમગણિ સમરઈ સમવડિ
સમા સમાં સમાણી સમાદિસ
– સફેદ = શ્વેત સરઈ – સ્વરે – શબ્દ, અવાજ સરખ – સમાન - સબળું
સરગ - સ્વર્ગ – પરાણે
સરજીઉ – સર્જન થયેલું હોય, – બધું જાણનાર
બનવાનું હોય – શમણું, સ્વપ્ન
સરદહીં
- શ્રદ્ધા કરે – યુદ્ધભૂમિમાં
સરનું – સાથે - સમરે છે
સરસ્ – સરખું – બાજુના
સરાહી – પ્રશંસા – યોગ્ય
સરિસી / સરિતુ / સરિસો – સાથે – સમયે
સરી – શ્રી, સમરી – સમાન
સર્મ – ભેદ – સારી રીતે કહો, સલંડારો - પથ્થરનો થાંભલો ફરમાવો
સલંબા – સલમ = શાંતિ – શણગારી
સલવ્યઉ – સજ્જ થયો, તત્પર થયો - સરખું કરીને, સીધું સવછી – વાછરડા સહિત
સ-વારી – તે વારે, તે સમયે – સમાધિથી , નિશ્ચિતપણે | સવિતા - સૂર્ય – મરીને, સ્મરણ કરીને | સસંક – શંકાશીલ – સંધ્યાકાળ
સહિર – ચંદ્ર – ?
સસીર
– શિશિરઋતુ - સમર્પો, આપ્યો સસૂરીમાં – શૂરવીરતા – ભેગું કરી, એકઠું કરી સહ
- સહુ, સર્વ – સમય
સહટ - ઝટ, જલ્દી - સમાન
સહર - શહેર – સ્વજન, સજ્જન સહસનયન – ઇન્દ્ર – સ્વજનો
સહસા – જલ્દી – તીરથી, બાણથી સહાઈ - સાથી
સમારી સમારી
કરીને
સમાહઈ સમિરિય સમી સમી સેઢે સમુપ્યો સમેટી સમો સમોવડિ
સયણ
સયણા સરઈ
(૭૮૩)
For Personal & Private Use Only
Page #799
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાથ
સહિગુરુ – શુભગુરુ, સદ્ગુરુ સાત સહિયા - સખીઓ સહીયા – સહિત
સાથ સહે – સર્વ
સાધાર સાંઈ – આલિંગન
સાધી સાંચ - સાચે-સાચ
સાધી મુઠિ સાંચરઈ – સંચરે છે, ફરે છે સાંચલા – સાચા, ખરા
સાન સાંઝરીઆ હાટ – દુકાનો સાંઝના સમયે | સાનિધિ
જેમ બંધ થાય તેમ બંધ સાપ થઈ (?)
સાપ સાંફલે – (?)
સાબત સામટા – એક સાથે
સામ સાંસઈજો – વૈર્ય રાખજો, સ્વીકારી સામલઉ
સામણી સાંસઉ – સંશય
સાયાણપ સાંસહી – સહન કરી
સાર સાઈ – આલિંગન
– સાખે, સાક્ષીએ સાખિ
– સાક્ષી સાખ્યાત – સાક્ષાત્
સાલ સાગવન – પત્ની સાથે બળી મરવું
સાલિ સાજ
- શણગાર, શોભા સાલિં સાજિ – સાજ, સજાવટ
સાલી – એકઠા
સાવકી સાવલ – લીલુંછમ,
સાવજ લીલાઘાસવાળું
સાસ
– શાતા, સાથ – સાર્થ, કાફલો – પથારી - આધારરૂપ – તાકીને – મૂઠ = એક તાંત્રિક
પ્રયોગ (પકડ) – સંકેત – સાનિધ્ય – ઘો (?) – વિષ (?) - સાબદુ = તૈયાર, સજ્જ – શ્યામ, કાળો – શ્યામલ, કાળો – સન્મુખ - શાણપણું = ચતુરાઈ – ભાળ, સંભાળ, લાભ,
મદદ - સુંદર, શ્રેષ્ઠ – પાર પાડે, સિદ્ધ કરે – દુઃખ, પીડાદાયક,
દાહક – ભાત - સમૂહ | પલ્લિ (?) - સાલે, ખૂંચે - સાબદી, મજબૂત
લેજો
સાખી
સાર,
સારઈ
સાઠી
- સિંહ
– શ્વાસ, સાહસ
(૭૮૪)
For Personal & Private Use Only
Page #800
--------------------------------------------------------------------------
________________
સિર સિર-આડો
સાહ સાહમઈ સાહસીખ સાહાણ સાહામહઈ સાહિ સાહિ સાહિ
સિરઈ સિરી સિરોજા
સિલ
સિલકલિ
સિલવટિ
સાહુ સાહે સાહસિ સાહ્યો સિંગ સિંગાર સિંઘાર સિંદુવાર
સીકૃત
– વેપારી – સામેના – સાહસિક – ઘોડા – સામૈયું – નવા - પકડીને – શેઠાઈ – સામ-સામે - સાથે – સાહસ – સાથી થયો - શૃંગ, શિખર – શણગાર – સંહાર કરે – નગોડ, એક જાતનો
છોડ - હાથી - સાથે – સાહસવીર – રજા, વિદાય – શીધ્ર – શચી, ઇન્દ્રાણી - સિદ્ધ થાય, પૂર્ણ થાય - શ્રેષ્ઠી
સાકર જલ્દીથી
સીખ
સીખ સીખર સીગાર
– ઉપરનો ભાગ - કપાળમાં કરવામાં
આવતી રેખા – ટોચનો, શ્રેષ્ઠ – શ્રી, લક્ષ્મી – વાળ – શિલા – શિલા જેમાં ભરાવેલી
હોય તે કડી – શિલાપટ્ટ, અભરાઈમાં - સર્વે – સહી, ખરેખર – શીધ્ર - જરૂર (?) - વિદાય, રજા, અનુમતિ - સરસ, સુંદર – શૃંગાર = શણગાર - સીંદરી = કાથીની દોરી – સીમા, મર્યાદા હદ,
છેડો – સીમાડાના રાજાઓ - હળ - સાથે - મસ્તકે – સૂંઢ – હાથી - હાથી
સંદેશો
સિંધુર
સીદરી
સીમ
સિલું સિકદાર સિખ સિગ્ય
સીમાડા
સીર
સિચી
સિજઉ. સિટ્ટી સિતા સિમ સિમરણી
સીરી સીસિ સુંડા-દંડ સુંડાગો સુંડાલ સુંદેશો
- માળા
(૭૮૫)
For Personal & Private Use Only
Page #801
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુલઈ
– સ્વરૂપ – બચાવ, રક્ષા – સુબો – સુવિદિત - સુંદર વર્ણવાળા
સુહાણ સુહાણી
સુપ
સુઈવલ – શયન કરવું, સૂવું | સુરુપ સુચિ – પવિત્ર સુઝાણ - સુજ્ઞાની
સુલતાન સુદેણ – ઘર
સુવદિત સુદામ – સુંદર માળા
સુવાન સુદ્ધ – શુદ્ધિ, ભાળ સુવિધિ સુધા – શુદ્ધ
સુવિલાસ સુધાભિત્તિ - ચૂનાથી ધોળેલી ભીંત સુહડ સુધિ – શુદ્ધિપૂર્વક
સુહાણઉ સુધી – ખબર સુનઉ - સાંભળ સુનાઈ - સંભળાવ્યું, કહ્યું
સુહાવિયઉ સુન્ન – શૂન્ય, શૂન્યગૃહ
સુહાસણી – અતિશય ભયંકર (?) | સૂગડઈ સુપત્ત – સુપ્રાપ્ત સુપરિસઉ – સુપેરે, સારી રીતે | સ્હાલી સુપસાઉલઈ – કૃપા, પ્રસાદથી સૂજન સુમરા – ક્ષત્રિયની એક જાત | સૂધઈ સુરંગ - એ નામની જાતનો ઘોડો | સૂધાં સુરંગ – સુંદર, સરસ સૂબલિઆ સુરઘર – દેવાલય, મંદિર સૂભા સુરતટની – ગંગા
– સુલતાન = સ્વામી સૂયણ સુરતીય – દેવાંગના
– ગાય સુરમાં – શૂરવીર
સૂર સુરા – સૂર્ય
સૂરપણ સુરી – સતી
સૂરખાબ
– અતિ આનંદદાયક – સુલટ - સુખદાયક – સોહામણું - સુખ આપનારી થઈ – શોભાવ્યું – સૌભાગ્યવંતી - સુંગો = દીવાનું ઢાકવા
છુપાવવાનું સાધન (?) – સુંવાળી – સજ્જન – શુદ્ધ – શુદ્ધ રીતે
સબળ - સભા – બોલ્યો - સુજન = સજ્જન
સૂભાસિ
સુરતાણ
- શૌર્ય
સુરભી
સૂર
– સૂર્ય
- શૂરવીર – શૂરવીરતા
(૭૮૬)
For Personal & Private Use Only
Page #802
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂવાવાઈ સેજ
સેતી
સેતી સેબાસો સેલોત
સોહલ
સેષ સેસકઈ
સેસિ સેહમરા
સેહરઉ
સૈઠા સેબલ
– સારો વા'તો હતો સોવન – સુવર્ણના – શય્યા
સોવનપાલી - સોનાની છરી – ?
સોસ – કૃશતા, સૂકાવાપણું - સાથે
સોસ - પ્રતિજ્ઞા – શાબાસી
સોસર – ચિંતા, વલવલાટ - જમીનદાર, વસુલાત સોહ – શોભા
ધરાવનાર માણસ સોહગ – સૌભાગ્ય – શેષનાગ
– સુંદર, ઉત્સવ – જરા, થોડું, સંબંધી, | સોહાસિણી – સૌભાગ્યવતી સ્ત્રી સગા
સૌર – કોલાહલા – શેષનાગે
સ્નાનાવન – સ્નાનાદિ – (સેહરમાં?) શહેરમાં સ્ફટિક
સ્ફટિક – મુગટ, શિખર
સ્યઉ - શું, કયો - શ્રેષ્ઠ
શ્યામ / સ્યામા – શ્યામા, સ્ત્રી - સેવલી =એકજાતનો સ્વેત – ઉવળ, ચોખ્ખી
હઈઆ - હૈયું – તે
હઈવર – ઘોડો – સૂઈ
હક્કારઈ – બોલાવે છે – કાનનું સુવર્ણનું
– હાંક, પડકાર આભૂષણ (?)
હગીગત – હકીક્ત – દુઃખ, શોક
હજૂર – સામે – શોક
હડી – હાંક - ભાઈ
હત
- (અવ્યય) ખરેખર – સૌમ્ય
હથમુક - હસ્તમેળાપ - તે
હથીરડા – હથિયાર – શોર, અવાજ,
હમાનઈ – અમને બુમાબુમ, -ત્રાહિ
હર ત્રાહિ પોકાર કરાવવો,
હરઈ – ઘરમાં ત્રાસ પમાડવો
(૭૮૭)
વેલો
સોઈ સોઈ સોઈસોનો
હક્કી
સોગ સોચા
સોદર
સોમ
- અશ્વ
For Personal & Private Use Only
Page #803
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરઈ
હરખઈ
– હરણ કરે – હર્ષથી – હરણ કરે છે = લૂંટી લે
હોય
હરામ
– બદમાશ
હરિ
– સર્પ
હિતુઅઉ
હરિ હરી હરીઆલ
હિયાડા
હાથ મુંકાવણ – કરમોચન સમયે હાથિ / હાથી - હાથમાં, હાથથી હામિ – હામ, ઇચ્છા હાલઈ - ચાલે છે હાલરો – હાલરડું
– હિતકારક હિયઈ – હૈયામાં
– હૈયાવાળા હિવા – હવે દિવડાં – હમણાં હિવિણ - હમણાં હીંડઈ - ચાલે, પ્રવૃત્ત થાય હીઈ - હૈયે હીક – ભીડ, મુંઝારો હીંચોલે - હીંડોળે, હીંચકામાં હીડઈ
હરે
હલકી
હલન
હલા
હલાહલ. હલિગલી હલઈ
હિલે
– સિંહ – હરણ, અપહરણ – હરતાલ (સુવર્ણવર્ણી) - હરાવે – શોભા - જ્વલન, બળવું – હલ્લો થયો – અતિતીવ્ર – ઉલ્લાસભેર – હળવે, ધીરે - સખીને સંબોધન – હલ્લો, હુમલો – હવે – હમણાં – હમણાં – થયા, પસાર થયા – સૈન્ય – હસતી – ગર્જના – દુકાન – ઘણું જ – હાડકા, શરીર
| હણો
હતા
– હેત
હીયો
હલોલ હવઈ હવડાં / હરડું હવણ હવા
| હીલ હસઈ હુંસિઆરી
હસમ
હતુતિ
– મૂલ્યવાન – હરકત, મુશીબત – હર્ષ થાય, આનંદ થાય – સાવધાની – થયો - હુંકારો, હોંકારો – હુતાવહ = અગ્નિ – હબસી લોકો, કાળા માણસો
હાટ
હાટ
હુકારો હુતવહ હુબસ
હાડ
હાડ
(૭૮૮)
For Personal & Private Use Only
Page #804
--------------------------------------------------------------------------
________________
હેલણી
– થશે – હોય
હલા
- હતા – હોય
– હિલના, નિંદા,
બેઆબરૂ – સહેલાઈથી - સરળતાથી - ચોક્કસ - હૃદયથી – ઘોડા – તુલનામાં – સ્પર્ધામાં – અગ્નિ
- ટેક (?) - હેત, પ્રીત, આનંદ – હેઠે, નીચે – છૂપી તપાસ – નીરખવું, જોવું – નીરખે – આનંદથી, ઉમંગથી
હેરાવાં
હેરીઓ
| ક્વલન
હેલઈ
(૭૮૯)
For Personal & Private Use Only
Page #805
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશેષ નોંઘ
For Personal & Private Use Only
Page #806
--------------------------------------------------------------------------
________________ અપ્રમત્તતા અને સાહસવંતતા જેવા ગરીષ્ઠ ગુણોનું ઉદગાન જે કથાના પ્રત્યેક ઘટકોમાં સમાયેલું છે, એ ‘અગsઠાં કથા... વસુદેડૂઠંડી અને ઉત્તરાધ્યયનસૂત્રની ટીકાઓથી શરૂથયેલી આ કથાને મધ્યકાલિન ગુર્જર ભાષાના 12 રાસાઓમાં કવિવર્ષોએ ઢાળી છે. આજ સુધીના અપ્રકાશિત આ સર્વ રાસાનું તુલનાત્મક સંપ્રેક્ષણ આદિ સાથેનું આ સંપાદન અભ્યાસુઓમાં એ ગુણોનો પ્રાદુર્ભાવ કરે એ જ ભાવના... છ (ભુજ) થે ) G MULTY GRAPHICS (079 23873273894222