Book Title: Nyayakandali
Author(s): J S Jetly, Vasant G Parikh
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004336/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyersty dodar kAmanapinamavivAra parata nyAyakandala THRETTERRENTINUTE AILEHERE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .Gaekwad's Oriental Series Published under the Authority of the Maharaja Sayajirao University of Baroda, Vadodara. General Editor : Ramkrishna T. Vyas ____M.A., Ph.D., Vyakaranacarya, Director, Oriental Institute, Vadodara. No. 174 AJIRADUA NIVERSITY RAJAS47 THE MAL OOMvg 10 satyaM zivaM sundarama kANAdavaizeSikasUtrasya vivaraNarUpasya prazastapAdabhASyasya TIkA nyAyakandalI TIkAtrayopetA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NYAYAKANDALT being a commentary on Prasastapadabhasya, with three sub-commentaries Edited by Late Dr. J. S. Jetly, M.A., Ph.D., Nyayacarya and Vasant G. Parikh, | M.A., Ph.D. Head, Department of Sanskrit, Prataprai Arts College, AMRELI * De du * Oriental Institute Vadodara (India) 1991 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Copies : 500 First Edition : 1991 Published with the subvention of the University Grants Commission (C) All rights are reserved by the publishers Price : Rs. 275/ Copies can be had from - The Manager, UNIVERSITY PUBLICATIONS SALES UNIT, M. S. University of Baroda Press (Sadhana Press ), Near Palace Gate, Palace Road, VADODARA-390 001. Printed by the Manager, Gaekwad Printrance Pvt. Ltd., New Bagikhana. Vadodara ind published by Dr. Ramkrishna T. Vyas, Director, Oriental Institute, Maharaja Sayajirao University of Baroda, Vadodara, September, 1991, Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CONTENTS Page Foreword... . j-ii Preface ... i-ii Introduction ... ... ... 1-xili Text Chapter Subject dravyapadArthaH 1-238 guNapadArthaH 239-639 karmapadArthaH 640-667 sAmAnyapadArthaH 668-683 vizeSapadArthaH 684-687 VI: samavAyapadArthaH 688-701 Word Index 703-721 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FOREWORD It was long way back in the year 1960 that an important project to prepare the edition of Nyayakandali by Sri Sridharacarya which is a commentary on Padarthadharmasangraha also called Prasastapadabhasya by Prasastapadacarya, a pioneering work on Kanada's Valsesikasutras, with two sub-commentaries on it, namely, Tippana of Naracandrasuri and Panjika of Rajasekharasuri, to be Published in the Gaekwad's Oriental Series was mooted. Late Dr. Jitendra S. Jetly who was an eminent scholar of Nyayavaisesika system of philosophy (an important work of this system Kiranavali Edited by him was published as G.O.S. No. 154 in 1971 ) agreed to undertake this work in response to the proposal made by Dr. Bhogilal J. Sandesara, the then Director, Oriental Institute. Late Dr. U. P. Shah, the then Deputy Director, Oriental Institute, discovered one more that is third, commentary on Nyayakandali namely Kusumodgama of Sicila Vommideva from Surat around 1971 and was considered suitable to be included in the project. While working on this project, in fact, when he had reconstituted the text of Nyayakandali on the basis of several manuscripts and had almost completed the text of the two commentaries, Dr. Jetly suddenly and untimely expired on 26-9-1972. The work suffered a break for some time. It was later entrusted to Dr. Vasant G. Parikh, a worthy student of Dr. Jetly on 23-5-75 who accepted the assignment gladly. In 1975, it was decided that Dr. Vasant Parikh will be the joint Editor of the whole project. During the same year Dr. A. L. Thakur, a leading scholar of Nyayavaisesika philosophy, was requested to check the press copy and suggest alteration, if any. He checked the press copy with great care. . It was only in 1983 that the duly checked press copy was sent to the M. S. University Press to start printing. But due to heavy burden of other University assignments the University Press could not show reasonable progress in the work of printing even after about two years. Therefore, its printing was assigned in 1985 to the Gaekwad Printrance, a leading press in Baroda, competent enough to execute such complex work of printing. In this press too the work progressed very slowly due to certain technical and administrative difficulties, Originally it was envisagod that the work would be published in two volumes, the second one containing the two commentaries written by Jain commentators. When, therefore, the printing sufficient for publication of the first volume was over, Dr. A. L. Thakur was requested to write Introduction as agreed upon by him but due to indifferent health he could not write it. Dr. Vasant Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Parikh therefore was assigned the work of writing the introduction which he gladly accepted. In the meantime the work of printing progressed and when the introduction was also printed off looking to the usual bulk of such works, and keeping in view the easy handling of the volume, it was considered proper to publish the whole work in one volume only. The Research Officers of the Oriental Institute collectively prepared the word-index which appears at the end of the volume. Thus, with considerable amount of time and due share of difficulties, this very important and ambitious project of the Institute is completed and as a result the Nyayakandali with three commentaries is being placed in the hands of scholars and students of Nyayavaisesika school of philosophy which represents the earliest phase of realistic thought in India. I am indeed grateful to the University Grants Commission and the authorities of the M. S. University of Baroda for financial assistance towards the publication of this volume. Dr. B. N. Bhatt, Deputy Director, Oriental Institute read the proofs from the very beginning. Later Dr. M. L. Wadekar and Smt. Minakshi Dhavadshikar helped him in the work of correcting the proofs. I am thankful to them. I thank also Shri P. H. Joshi, Shri S. Y. Wakankar and Smt. Dr. Usha Brahmachari for preparing the word-index. I must put on record my unreserved gratitude to Shri Satyajitsingh Gaekwad, Manager, Gaekwad Printrance, Vadodara and his colleagues for neat printing of the Volume. Vadodara : Rama Navami V. S. 2047. R. T. VYAS Director Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE With this publication of the Nyayakandali (NK) and its three Commentaries along with the Padarihadharmasangraha, (PDS) the dream of late Dr. J. S. Jetly is materialized. It however, took twenty years for its fulfilment, as the outline of this project was prepared by him in 1970. He was kind enough to associate me with him in this project. After his untimely sad demise on 26th June 1972, it was only through his guiding spirit and constant encouragement from the Director of the Oriental Institute, Baroda, that I could reach the completion of this monumental work. Dr. Jetly was a devout scholar of the Nyaya-Valsesika philosophy. His main concern was to find out and edit the unpublished texts of this system, that are preserved in the form of manuscripts at different places. His thirst for research was almost nostalgic. He had personally visited nearly all the impor. tant Bhandarus of India in search of some valuable manuscripts. He spent a few months in 1950-51 at Jaisalmer to rearrange the mss. of its reputed Bhandara. In course of his exploration of the precious treasure of Mss., in this Bhandara, he came across a Ms. of the Kiranavali (a commentary on the PDS) of Udayanacarya. To his pleasant surprise, Dr. Jetly found out that, the Ms. contained some more portion than the printed texts of the Kiranavali, available at that time. The Ms. was complete upto the end of the Guna prakarana, while all the printed texts ended with the topic Buddhi of the Guna Prakarana. Dr. Jetly edited the Kiranavali in the fresh light of this Ms., and it was published in GOS. [ No. 154] by the Oriental Institute, Baroda in 1971. The Kiranavali of Udayana is one of the four well-known commentaries on the PDS. It is therefore, a matter of great pleasure that now one more commentary on the PDS, i.e. the Nyayakandali edited by Dr. Jetly, is published in GOS, by the Oriental Institute, Baroda. Thus the publishing of this volume, it seems, has taken the form of the most befitting tribute to the scholarship of the late Dr. Jetly. In the Introduction to his edition of the Kiranavali, Dr. Jetly has remarked ** The study of the Vaisesika system was made popular with the help of Prasastapada. Though it is the digest of VS., for the study of the system, it proved to be the worst enemy of the Sutra-text." (P. XI). The four commentaries, therefore are very useful to present a comprehensive picture of the Vaisesikasutras. The Nyayakandali of Sridhara has played a specific role in preserving the classical edifice of the Nyaya-Vaisesika philosophy, against the vehement criticism of opponents like the Mimamsakas and the Bauddhas. It is natural, therefore, Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ that at times, the delineation of the NK, becomes dialectical and abstruse. The three commentaries on the NK, published here, may prove helpful for the better understanding of the NK, as they are explicit and lucid. The reading of all these five texts together will thus give an exhaustive idea of the Nyaya-Vaisesika philosophy, with occasional flashes of other Schools of Indian philosophy also. As Dr. Jetly left this world before the completion of this project he can not be associated with any of the drawbacks in this work. I humbly bear the responsibility of all the short-comings that could be found in this work, I crave the indulgence of the learned and sympathetic readers kindly to excuse me for my incompetence to fathom such a vast ocean of the Nyaya-Vaisesika polemics..: I am sincerely grateful to all the Directors of the Oriental Institute, Baroda,;: who have taken deep interest in the completion of this project. I am also beholden to all other research officers and members of the staff of the Institute, for undergoing the severe strain in leading this work to a happy, successful end. 10th June 1991 VASANT PARIKH Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION The late Dr. J. S. Jetly had undertaken an ambitious project as early as in 1970. The project was to prepare a critical edition of (1) Padarthadharmasangraha (PDS) of Sri Prasastapada, with (2) Nyayakandali (NK) of Sri Sridharacarya-a commentary on the former, supplemented with three commentaries on NK.-viz. (3) Nyayakandali-Tippana by Naracandrasuri (4) Panjika by Rajasekharasuri and (5) Kusumodgama by Sidila. Out of these five, the printed editions of the first two were available. Dr. Jetly, however used some more manuscripts for collation and thus prepared a fresh text of these two treatises. The remaining three commentaries were unpublished. Dr. Jetly found out MSS. of all these three from different Bhandaras and started to prepare their respective texts. He had already completed the collation of Tippana and Panjika and gave me the rough copies of these two edited texts for preparing a press-copy. He then started editing Kusumodgama. Unfortunately, he succumbed to a massive heart attack and passed away in 1972, leaving this work unfinished. His untimely and unexpected sad demise brought a halt to his last cherished project for sometime. However, Dr. B. J. Sandesara, the then Director of Oriental Institute, M. S. University of Baroda, expressed his desire to see the project completed, as it was already accepted by the Institute for publication. Mrs. Sureshaben Jetly kindly gave me the incomplete copy of the edited text of Kusumodgama along with the original Manuscript of the same. With the blessings of Mrs. Jetly and warm encouragement from Dr. Sandesara, I could complete the editing of the remaining part of Kusumodgama and also the press-copy of the whole work. Dr. Arunoday Jani, who was the Director of Oriental Institute at that time, showed a keen interest in this treatise and accepted it for publication. However due to some circumstances, the work could not go to the press. It was Dr. Sureshchandra Kantawala, the Director of Oriental Institute, who took an active interest in the project and asked me to rearrange the order of the commentaries and the original text, so as to suit the format of the printing device. This being done, the work' actually went to the press. Afterwards, Dr. R. T. Vyas, the present Director of Oriental Institute, took special care for the continuous printing of this work. It is his sincere effort and deep love for the research that has made this publication possible. It is sad that Dr. Jetly could not live to see his project completed. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -2 Prasastapadabhasya or Padarthadharma-Sangraha-- : The Vaisesika Sutras of Kanada are the first available and authentic source of the Vaisesika system. The text-book of these aphorisms presents basic principles of this system and expounds the nature of six categories (Padarthas ) viz. Dravya ( substance ), Guna (quality ), Karma (motion ). Samanya ( Genus ) Visesa (species) and Samavaya (Inherence). However the credit of an eleborate delineation of Vaisesika system certainly goes to Prasastapada also known as Prasastadeva, Prasastamati or Prasastakaradeva. His monumental work Padarthadharma-Sangraha, though known as Prasastapada-bhasya is not a commentary on VS of Kanada. It is an independent treatise on Vaisesika system based on the aphorisms of Kanada. Generally, it is contended that Prasastapada was either a predecessor or a contemporary of Vasubandhu--the teacher of Dinnaga and thus he probably belonged to the fourth century A.D. It seems that Prasastapada has presented his views so as to meet some of the concepts of Buddhist philosophy, though he rarely enters into any controversy. PDS is a systematic work and so the pattern adopted by Prasastapada in this treatise, almost became a model for the later writers of manuals on Nyaya and Vaisesika systems. In VS of Kanada, the three categories, Samanya, Visesa and Samavaya were of subjective reality (Samanya visesa iti buddhyapeksam-VS 1-11-3). Prasastapada established their external objective realities and in this way gave a new turn to the realistic system of Nyaya-Vasesika philosophy. He also increased the number of qualities to twenty four from seventeen as given by Kanada. In this monumental work, Prasastapada has not only elaborated the essence of the six categories but has also dealt with in full a number of important tenets of Vaisesika system, such as theory of Atoms (Paramanuvada ), intricacies about the nature of relation (Sambandha), similarities and differences among categories, theory of creation and destruction of three substances (earth, water and air ), theory of causation, nature of Self, the problem about an explicit concept of the quality number' (Sankhya), Pakajaprakriya, nature of cognition and judgement, definitions and number of Pramanas and the role of merits and demerits in relation to the attainment of liberation. Some of the conclusions as arrived at by Prasastapada, became pet theories of Vaisesikas in later period. Thus, for example, Prasastapada says with conviction that Self is imperceptible. Its existence is proved only by inference. Similarly, according to Prasastapada, inherence ( samavaya) is not directly per Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ceived, but is known through inference. Naiyayikas like Udyotakara, on the other hand firmly believe that inherence is perceptible. The commentators on PDS, being aware of this controversy, tactfully suggest that this is one of the few traditional differences between Vaisesika and Nyaya systems. It seems that many commentaries might have been written on PDS, four are prominent and often quoted among them. These commentaries are (i) Vyomavati by Vyomasivacarya (ii) Nyayakandali by Sridharacarya (iii) Kiranavali by Udayanacarya and (iv) Lilavati. The last is not available. but tradition ascribes its authorship to Srivatsa who is referred to by Udayana in his Parisuddhi. Nyava-Lilavati of Vallabha ( Published by Nirnaysagar Press) is an independent work on Vaisesika system and thus it is different from the Lilavati-a commentary on PDS. Rajasekhara in his Panjika - a commentary on Nyayakandali refers to these commentaries and indicates that the author of Lilavati is Sri Vatsacarya (P. 2). Internal evidence shows that Nyayakandali is preceded by Vyomavati and is followed by Kiranavali. Panjika ascribes some of the views refuted by Sridhara, to Vyomasiva and thus suggests that Sridhara was well aware of Vyomavati and he also preferred to differ from Vyomasiva occasionally. Vyomavati was studied by Jain scholars like Prabhacandra (9th Century A.D.) and others. This also suggests that it was earlier than Nyayakandali. Vyomasiva has given full justice to PDS, as he has left no portion-however simple it may be uncommented. He however does not stick to Vaisesika tenets always. For example Vyomasiva does not approve of Prasastapada's contention regarding the place of verbal testimony (Sabda Pramana ). Prasastapada's statement establishing verbal testimony under inference, is cleverly interpreted by Vyomasiva so as to show that all instruments of knowledge except verbal testimony are to be included under inference. Vyomasiva himself however, was not happy with this interpretation and gave another reading, making it possible to classify the verbal testimony as a kind of inference! But this does not prevent bis genuine attitude of leaning more on Nyaya system. Udayana also favours Nyaya system sometimes in Kiranavali. Sridhara on the other hand seems to adhere to Vaisesika system in interpreting PDS. To refer to the above discussion about verbal testimony, Sridhara categorically states that the explicit meaning of the relevant sentence of PDS is the inclusion of verbal testimony under inference'. However it does not imply that he is averse to Nyaya system. He often quotes and favours also Nyaya system in course of discussion on some problems, where generally they are in agreement with Vaisesika system. In fact the very name of his commentary i.e. Nyayakandali shows his soft attitude towards Nyava system. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Out of these three commentaries on PDS, Kiranavali became more popular than the other two. Udayana is, no doubt, a prolific writer on Nyaya-Vaisesiku system. His polemic discourse is very subtle and lucid. His arguments are poignant. Unfortunately his Kiranavali is incomplete, and there also his favourable approach to Nyaya system is conspicuous. The same is the trend of Vyomasiva. Moreover, Vyomasiva 'lacks the vigour of Udayana. Hence the relative merit of Sridhara is enhanced more naturally. That is why perhaps the study of Nyayakandali got momentum in later period. Nyayakandali Sridharacarya has secured an eminent place in the scholastic galaxy of the Nyaya-Vaisesika system by his Nyayakandali-a very valuable commentary on PDS. Sridhara himself gives his short bio-data in the colophon of the Nyayakandali. From it we know that the date of the composition of Kandali was 913 Saka Samvat i.e. 991 A.D. His native place was Bhurisrestha in Radha (modern Bhursut in Howrah district ) in Bengal. His father was Baladeva and mother was Acchoka. He wrote Kandali at the request of Sri Pandudasa, who according to Naracandra and Rajasekhara was a pupil of Sridhara. Dr. Jetly suggests that Pandudasa was the king of Radha.? Nyayakundali was recognized as a standard work for study in course of time. We find Kandali referred to by Abhayadeva Suri (11th Cent. A.D.) in his Vadamaharnavu, by Devasuri ( 12th Cent. A.D.) in his Syadvadaratnakara, by Upadhyaya Abhayatilaka ( 13th Cent. A.D.) in his Nyayalankara Tippana and by Gunaratna Suri ( 15th Cent. A.D.) in his commentary of Haribhadra's Saddarasanasamuccaya. 1 In support of this Pt. Phanibhusana, quotes a verse from the second act of Prabodhacandrodaya Nataka by Ktsna Bhatta, a son of Sridhara. He refers to a commentary of this verse which states that Bhursut is the present name of this Bhurispsti and observes that there is a famous village Bhurasuta in the present Hugali Dist. See. Nyaya Paricaya, Intro. p. 4. 2 Pt. Phanibhusana however refers to the opinion of historians according to whom Pandudasa was a Kayastha king who ruled Radha in 10th 11th Cent. A.D. He was a Buddhist and as such different from the Pandudasa mentioned by Sridhara (Ibid. p. 4). But Dr. Jetly sees no objection in accepting the king Panoudasa to be the pupil of Sridhara. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Other works of Sridhara, known from his Nyayakandali are-i) Advayasiddhi. (ii) Tattvabodha or Tattvaprabodha. (iii) Tattvasarivadini and (iv) Sangrahatika. Sridhara as shown above generally follows Vaisesika School in his interpietation of PDS. He also defends PDS sometimes, if someone finds any discrepancy in PDS. Thus, when Kanada says that merit (dharma ) brings release, and Irasastapada thinks that true knowledge leads to release, Sridhara, seeing inconsistancy between these two views, immediately makes amendment and explains that true knowledge produces merit which ultimately leads to reka.se After presen'ing Munguluvada in brief, Sridhara examines in detail the theory of emancipation. (Mahodaya ). He refutes the views of Buddhists, Sankhyas. Mimarisakus and Vedatins and concludes with the Nyaya-Vaisesika theory of emancipation-i.e. the proper definition of Mahodaya is the absolute cessation of what is disadvantageous (ahita). It is however curious to note that he feels that this concept of emancipation cannot be proved by a logical method, but it should be accepted on the strength of Upanisads ( Vedanta )-.i.e. by verbal testimony. . 1: is also interesting to note that Sridhara thinks darkness (Tamus ) to b. a specific colour and not the absence of light as it is generally believed in NydivaVaisesiku m uals. In course of his delineation on the text of PDS, Sridhara has taken the opportunity to refute vigorously some of the important theories of the opposite schools of thought--that of Buddhists being the chief of them. For example, he enters into a very extensive argument with Buddhists on latter's theory of - inomentariness (Ksanikavada ) and tries to establish its impropriety. Equally in portant are his discussions on topics like-problem of relation between parts and whole (Avayuva-avayavivada ), objective reality of Samanya. theory of Samavaya and Vijnanavada. He also examines the theory of existence and the nature of Self. He establishes the necessity of existence of God and tackles an interesting question-whether God is enjoined with a body or not. Apart from the theory of Atoms (Paramanuvada ). Sridhara presents exhaustively some of the tenets that exclusively belong 10 Vaisesikas such as Pokaraprukriya, Apeksabuddhi in relation to the quality Sankhya (number ), Visesas and the quality disjunction (Vibhagu ). The icxt o! PDS adopted here, is generally ba ed on the printed text of NK with PDS, edited by Pt. Vindhyeshvari Prasad Dwivedi, (Vijayanagaram SK. Series, 1895 ). Dr. Jetly has also used four other texts for collation and marked them as Ki, Ta, De and Vyo Their source is unfortunately not known. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ As for the text of Nydvakandali Dr. Jetly has used three palm-leaf MSS., belonging to Badabhandaru of Jaisalmer (marked as J, J2 and J, respectively). alongwith two printed editions, one of which is edited by Pt. Vindhyeshvari Prasad Dwivedi and other is published from Varanasi. (They are marked as Kari 1 and Kam 2 respectively). Tippana of Naracandrasuri Out of the three commentaries on NK, presented here, the Tippana of Naracandrasuri is the oldest one. Naracandra was a pupil of Devaprabhasuri of Harsapuriya of Maladhari Gaccha. Devaprabhasuri was author of several Jain works such as Pandavacarita-a verified Jain Version of the Mahabharata. He also wrote a commentary on the Anargharaghava Nataka of Murari. Naracandra also wrote a Tippana on the same play and extended his exegetical activity to the NK. He was also the author of a Praksta grammar called Prakrta Prabandhaand some other Jain works, like Katharatnakara, Caturvimsati Stotra Vastupala prasasti and metrical portions of the two of the Giranar Inscriptions of Vastupal. Katharatnakara was written specially to please his great pupil Vastupala, whom he had taught grammar. literature and logic--the traditional three Vidyas of Gujarat in that age. His work on astrology viz. Jyotinsara became so popular that it was known as Naracandra. The colophon of his Tippana on NK, gives one more piece of information about one more teacher of Naracandra--a fact not known hitherto. From it we learn that Psthvidhara was a teacher of Naracandrasuri in Nyayadarsana. Whether this Pithvidhara was a Jain or a Brahmana Pandita, is not known. According to Prabandhakosa, Naracandrasuri died on the 10th day of the dark fortnight of the month Bhadrapada in Vs. 1287 (1231 A.D.). Pra. bandhakosa also notes that some time before his death, he predicted the year of Vastupala's demise.2 1 (a) Sandesara B. J.: Literary Circle of Mahamatya Vastupala, Singhi Jain Shastra Sikshapith, Bharatiya Vidya Bhavan, Bombay, pp. 73 to 75. (b) The short resume on the life and works of Naracandra as presented here is based on the relevant chapter of the unpublished thesis of Dr. Jetly. -Viz. "A Critical Survey of the Contribution of Jain writers to Nyaya-Vaisesika Literature with a Critical edition of hitherto unpublished work-a Tippana of Naracandrasuri on NK of Sridharacarya.". (1952). 2. Prabandhakosa, Varanasi ed. P. 127. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vij The Tippana is a short running commentary on NK. It opens with a Mangala verse and then elaborates Sridhara's discussion on Mangalavada. Naracandra here puts forth clearly an inference to prove that the fruit of Mangala is the removal of obstacles. This inference though indicated by NK was not stated in explicit terms. Tippana fulfils that job. Naracandra further supports the interpretation on Katva' in Pranamyu' as given by Sridhara in NK and shows why Vyomasiva, the predecessor of Sridhara is wrong in this matter. While explaining the meaning of the word Kanada, NK refers to a satire passed by the Mimamsakas. The Tippana gives the complete verse having this satire and as a rejoinder, quotes a Mangala verse from Slokavartika itself to support NK in the defence of Prasastapada who salutes Kanada. Tippana then explains in detail the significance and meaning of the term 'Mahodaya' as stated in NK. Tippana here makes it clear that it is the Madhyamika school of Bauddhas that is refuted here in NK. In the chapter on the enumeration of categories and their division, ? ippana supports NK. Naracandra takes an opportunity here to show a grammatical mistake of other commentators like Vyomasiva in the explanation of the word Padarthadharmasangraha! NK favours the Vaisesika view that darkness (Tamas ) is not a separate substance. Tippana elucidates the arguments of NK, but at the same time it points out where the NK has neglected its own theory. (etacca svasiddhantamanapeksyaivoktam ). Surprisingly the Tippana does not point at the NK's view point that though 'Tamas' is not a substance but a peculiar colour--a quality of Prthivi, and this colour (.e. Tamas) is perceived only when there is absence of light. Tippana, however proves definitely that 'Tamas' is nothing but absence of light. This is also the theory of Vaisesikas. But as stated above NK hesitates to accept Tainas as a total negation of light (Tejus ). In course of the discussion about the division of qualities, NK makes a casual reference of Jati of Dharmadharma' and also of the Jati-Sarskaratva. The Tippana discusses this topic in detail and concludes that if there is no 'Pramana' for proving 'Adrstatva 'Jati, there cannot be a Pramana to prove 'Samskaratva' Jati also. Tippana keeps the problem of Adrsat va Jati open. Thus logically from Vaisesika point of view the problem remains unsolved, because Vaisesikas do not accept. Adrstatva as Jati but accept Samskaratva as Jati at the same time. In this way Tippana generally follows NK and remains faithful to it in principle, adding some clarification where necessary. It is interesting to note that occasionally, Naracandra offers his explanations of some topics on the basis of grammatical interpretation. (e.g. the topic of Parimana of an-atom.) Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viji Sometimes Naracandra, on finding some discrepancy or fallacy in the arguments presented by Sridhara, improves very tactfully the whole relevant passage and ultimately presents the viewpoint of NK in a very consistant form. Thus for example, in Isvarasiddhi Prakarana, Naracandra removes all the logical fallacies of an inference put forth by NK, with an ingenious modification. Same trend can be seen in the chapter on Atma. Here NK tries to prove that the *Caitanya' (consciousness ) does not belong to the body. For this NK gives an inference with 'Bhutakaryatva' as a Hetu! But this Hetu 'is fallacious. Tippana, therefore comes to the rescue of this inference. It splits this 'Bhutakaryatva' into, two Hetus, Viz. "Bhutatva' and 'Karyatva' and states that--bhutatvat, karyatvat ca ityarthah. militasyahetutve, vyabhicarabhavat. Tippana is really a very compact and faithful commentary of NK. Its delineation is precise and lucid. Naracandra's mastery of dialectics can be seen in his refutations of the arguments presented by opponents like Mimamsakas and Bauddhas. The discussions on Ksanikavada, Citrarupa, Apeksabuddhi, Hetvabhasa and Pramanasankhya deserve special mention in this matter.. However, after the completion of the chapter on Gunas, the Tippana hurriedly discusses the remaining categories Viz, Karma, Samanya, Visesa and Sama- . vaya, and this work comes to an end. It seems that the Tippana is Tippana--i.e. concise commentary in its right sense, as it does not unnecessarily repeat the discussion on any topic which is thoroughly exhausted by NK. Moreover it does not leave any important point that requires more elucidation at the same time. Therefore though the NK is a big commentary on the PDS, the Tippana prefers to be a concise commentary on NK. Though Naracandra is not free from the fault of being too brief in the later chapters mentioned above, his positive and logical approach as a commentator is praiseworthy and hence, it is quite appropriate that he made a very sound impact on the later commentators of NK, like Rajasekhara and Sidila. The text of this Tippana of Naracandrasuri is based on following four MSS.: Material - Paper Place-Muni Sri Hassavijayaji Private Collection of MSS., Baroda No. of Folios-77 Size of a Folio-111" x 51" Lines, on each side of a folio-15 to 16. Script-Devanagari . Writing ---Bold, uniform and legible ! Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 ' ' Material-Paper Place --Vadi, Parsvanatha Bhandara, Hemacandra Jnanamandira No. of Folios-41 Size of a Folio-12" x 41" Lines on each side of a folio-15 Script-Devanagari Writing-Small but uniform and legible Material-Palm Leaf Place--The Bhandarkar Oriental Research Institute, Poona No. of Folios-196 Size of a Folio-141" x 11" Lines on each side of a folio-3 to 4 Script-Devanagari Writing-Bold, uniform and legible Remarks-This MS. is copied by Kumudacandra in Vs. 1321 i.e. 1265 A.D. It is the oldest among the available MSS. of the Tippana. It is fairly correct. Material -Palm Leaf Place-Bala Bhandara, Jaisalmer No. of Folios--164 Size of a Folio-141" x 1}" Lines on each side of a folio-3 to 4 Script-Devanagari Writing-Small but uniform and legible Panjika of Rajasekhara Suri Maladhari Rajasekhara Suri is not unknown to the scholars of Jaina philosophy. His works like Prabandha-Kosa, Syadvadakarika, Ratnavatarika-Panjika, Kautukakatha, Saddarsana-Samuccaya, Antarakathasangraha and Danasattrimsika are well-known, some of which are already edited and published. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ From the colophon of Prabandhakosa, composed on the Seventh day of the bright half of Jyestha in 1405, it is known that Rajasekharasuri was a pupil of Sri Tilakasuri and belonged to Harsapuriya Gaccha'. In the colophon of Panjika on NK, Rajasekhara refers to some of the earlier Suris of Harsapuriya Gaccha. In this Gaccha was the celebrated Abhayasuri, the disciple of Sri Jayasimha Suri. In this lineage came the great Hemacandracarya. Sri Candramunindra and Vibudhendramuni were his disciples. Sri Municandra was the disciple of Sri Candrasuri who, in course of time, became the Guru of Sri Devaprabhasuri. Sri Naracandra Suri was the disciple of Sri Devaprabha Suri. Naracandra wrote Tippanas on NK and Anargharaghava. Sri Narendraprabha was the disciple of Naracandra in whose lineage was Suri Sri Padma, who was the Guru of Sri Tilakasuri. Rajasekhara was the disciple of Sri Tilakasuri. Nyayakandali Panjika is a short but comprehensive commentary. Peterson noticed a ms. of this commentary. Mm. Vindyeshvariprasada Dwivedi, the editor of Nyayakandali, also refers to the Panjika in his Introduction and gives an abstract from it, though he has not shown the source of the ms. referred to by him.2 zrIpraznavAhikakule koTikanAmani gaNe jagadvidite / zrImadhyamazAkhAyo harSapurIyAbhidheye gacche // 1 // maladhAribirudaviditazrIabhayopapada sUrisantAne / zrItilakasUriziSyaH sUriH zrIrAjazekharo jayati // 2 // zaragaganamanumitAbde (1405) jyeSThAmUlIyadhavalasaptamyAma // niSpanna midaM zAstraM ... ... ... ... // 8 // -prabandhakozaprazastiH / 2 anena pranthAramme " zrImajinaprabhoradhigatya nyAyakandalI kiJcidi" tyuktam / atrAdhigatyaityasya adhItyeti paramArthaH / jinaprabhavibhuzca 1226 zAkavarSe AsIt / tadyathA-- durgavRttigarucAdigaNasya zrIjinaprabhamuniprabhuretAm / paJjiko [sa]mupanIya vinete (vitene ) vRttimalpamatibodhanimittam // rasayugaravimita( 1226 )zakavarSabhAdrapadasitacaturdazIdivase / bhAgadraGma iyaM samarthitA gaNayugalavRttiH / / bhAgama iti kasyacit sthAnavizeSasya nAma (?) -nyAyakandalI, vijJApanam pR. 19 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... It can be seen from this abstract of Panjika that Rajasekhara, having learnt Kandali from Sri Jinaprabha, composed his Panjika in 1226 Saka era, while the historical evidence as well as that of Prabandhakosa shows that it was in 1405 Saka era. This discrepancy may be ractified only with the help of some more MSS. of the Panjika. But unfortunately the very first leaf is missing in the available MSS. of the same. According to Peterson, the MS. of Panjika referred .to by him belonged to Kalyanacandrayati Bhandara at Cambay. On enquiry, however, it is found that this Bhandara no longer exists. Prof. Velankar in his Jinaratnakosa, observes that a MS. of Panjika is in the Bhandara of Vimalagaccha Upasrava. Ahmedabad. But there is no mention of the Panjika in the list of MSS. of the said Bhandara. Hence the Panjika was not available for a long time. Dr. Jetly, however, was able to find out two MSS. of this Panjika. The source of the first MS. (i.e. A) is unknown while the second MS. (i.e. B) belongs to M.T.B. College, Surat. It seems that both these MSS. are copies of the same original MS. and there is minor difference in their readings. Both are lacking in the very first leaf, MS. A has seventy-five leaves, but in the whole of the MS, nearly eighteen leaves are missing; while MS. B is incomplete. It starts with the second leaf and ends with leaf no. 17. Leaf no. 52 is duplicated, while leaves from 61 to 65 are missing. However, the combination of these two MSS. gives us a fairly adequate text of the Panjika, though after the discussion of Avayava, under Anumana Pramana (under Buddhi in Guna Prakarana), the portion upto the Samanva Padartha, is unfortunately lost in both the MSS. Rajasekhara seems to be fairly conversant with the Vaisesika school. Many stories are told to explain the meaning of the word Kanada, the founder of the Vaisesika school. Rajasekhara records an interesting tradition, in the beginning of Panjika, according to which God himself, being pleased with the penances of the founder, appeared before him in the form of an owl and taught him the six categories. Hence this system is called Aaulukya. Rajasekhara also refers to four commentaries on PDS by name. It is also interesting to note that he thinks that Paksilaswami, Nyayabhasyakara (viz. Vatsyayana ) was none other than Canakya. He thinks that some of the views refuted by Sridhara belong to Vyomasiva. He also knows the four major Buddhist schools. 3 4 5 6 P. 2. P. 6 PP. 8. 166, 167 et: P.1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The utility of the Panjika lies in its faithful presentation of the views expressed by Sridhara. Rajasekhara tries to explain as many concepts of Sridhara as possible. He, therefore, gives Pratikas from the Kandali in abundance. He never starts or enters or becomes a party to any new discussion. Panjika is, therefore, an important and well-balanced gloss on the Kandali creating a sort of clarity of comprehension. The abundance of Pratikas also helps us to settle some of the readings of the Kandali. Moreover, it seems that Rajasekhara has consulted more than one MS. of the Kandali. For many a time he offers alternative readings giving his preference occasionally.? Generally he prefers the reading as accepted by Naracandra in his Tippana. Not only in the matter of the readings, but at many other places also Rajasekhara follows respectfully the views of Naracandra. He displays a great feeling of reverence for Naracandra. He is so modest that sometimes he admits his inability to explain the meaning of a particular sentence of the Kandali and tells frankly that those, who are interested in understanding in details the point under discussion, should see the relevant topic in the Tippana of Naracandra. It may be remarked in fine that besides Kanada, Prasastapada, PaksilaSwami and Vyomasivacarya, Rajasekhara mentions Jaiminiyas, Prabhakaras, Mandanamisra, Uddyotakaracarya, Dharmakirti, Udayana and Bhusanakara. --7 Nyayakusumodgama of Sidila Vommideva The name of Sidila Vommideva is perhaps unknown. From the beginning of this commentary, we can know that he was a Brahma Bhupati. He belonged to the solar race and was the son of a king named Itungola. The peculiarity of this name suggests a Southern origin. Hence it may be presumed that silila was a king of some Southern state. In the colophon of the commentary, he says 7 See PP. 68, 81, 106, 142 etc. 8 e. g. Trataziala asuala I gregradatirat salinifafa 917FTCHI . tatra zrInaracandraTippanakavyAkhyAnamanurudhyate / 9 yattu, paJcabhUtasamavAyikAraNamityata Arabhya svabhAvamedopapatterityantyAnAM vAkyAnAmakSarArthaH sugmH| bhAvArthastu saMpradAyAmAvAdasmAbhina jJAyate / ata eva na vyAkhyAyate / yadyapi kila zrI nAracandraTippaNake eSAM vAkyAnAM vyAkhyAnaM kiJcitkizidazyate tathApyasmAfaraghfa-carapa t lyd i g. 999 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ xiii that his mother was a daughter of Parvata (!) He was also a Mahamandalesvara, a brave warrior and at the same time a master in the dialectical discussions. He was the lord of both--the learned Panditas and brave heroes. We have no source available to know from whom he learnt Nyaya philosophy, though he pays homage to some Guru in general. He also calls himself Vajra-Brahma-Nrpa-- perhaps some title acquired by him! This commentary is based on a single MS. available from a Patan Bhandara. The text of the MS. is corrupt at many places. The leaves are very old, torn and eaten by insects at some places. The script, though legible, is often incorrect. It is very difficult to correct the readings of the script in absence of another MS. to compare with. This MS. contains 160 leaves. V leaves. . sidila presents an elegant commentary on NK. He seems to have really mastered the art of dialectics as claimed by him. He explains explicitly a number of topics discussed by Sridhara. For example, in Mangalavada, he presents a series of arguments to prove that Mangala has the potentiality to remove all obstacles. Similar are his discussions on the definition of Prthvi, creation and dissolution, Kala, Atma, Pakajaprakriya and Pararthanumana. Sidila has a peculiarity of initiating the fresh discussions. He has his own method. He first prepares a suitable ground by anticipating a possible Purvapaksa and then presents Sridhara's thesis to refute it. He also tries to be clear and decisive not infrequently. We come across a number of phrases such as Ayamatrabhisandhih, Ayamatrabhiprayah, Iti bhavah, Iti bhavarthah etc. However Sidila never enters in any unnecessary discussion. He is modest and does not stretch his arguments beyond a certain limit. Thus while discussing the nature of substance Tejas, he accepts faithfully that Gold is a Tejas dravya, but knowing that there is not a convincing proof for such contention, he humbly quotes Vallabha "Tejo Hiranvamiti Srutireva Pramanam " Incidently it is interesting to note that Rajasekhara also concludes this topic by saying ---Suvarnadinam Taijastve Tavadagamah Pramanamiti (P. 114). He is always precise and to the point. This commentary serves the purpose of a guide for those who read NK for the first time. Sidila, therefore, seldom quotes other scholars or commentators other than those already mentioned by Sridhara himself. the only exception being the mention of Vallabha (P. 81). In short, this commentary of Sidila is a lucid and useful handbook on Kandali. VASANT PARIKH Page #25 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastapAdabhASyam athavA padArthadharmasaGgrahaH prazastapAdabhASyam praNamya hetumIzvaraM muni kaNAdamanvataH / padArthadharmasaGgrahaH pravakSyate mhodyH|| [kandalITippaNam ] __ " aham' " [1] avyAhatamanAdyantamanantamahimAspadam / viSTapatritayodyoti jyotistanme prasIdatu // 1 // yathAmnAyaM yathAprajJamAtmanaH smRtihetave / kandalITippanArambhasaMrambhaH kriyate mayA // 2 // [paJjikA] OM namaH sarvajJAya // anantadarzanajJAnasukhavIryamayAtmane / jinAya tasmai kasmaicit parasmai mahase namaH / / zrImajjinaprabhavibhoradhigamya nyAyakandalI kiJcit / tasyAM vivRtilavamahaM karavaM svaparopakArAya / / [kusumodgama] // zrI gaNAdhipataye namaH // nityajJAnadayaizvaryaM (ya) sindhave bandhave namaH / zivAya viduSAM bandhavidhvaMsanapaTIyase // 1 // namo vinAyakAya stAdantarAyATavImiva / samUlamunmUlayituM [danturaM] bibhrate nijam / / 2 // ? abhUdabhUtapUrvANAM guNAnAmAkaro nRpaH / vaMze rave rituMgola: [vIraH] zastravidAM patiH // 3 // ? 1 aham namaH-Da; 2 smRtitave-a. Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvamAdhyama nyAyakandalI (1) anAdinidhanaM devaM jagatkAraNamIzvaram / prapadye . satyasaGkalpaM nityavijJAnavigraham // 1 // [ kndliimngglshlokaarthH| [Ti0] anAdinidhane ityAdi:-nanu anAdinidhanatvaM zarIrApekSayA vA? AtmApekSayA vA? nAdyaH, tasya zarIrAbhAvAt / ' nAparaH. asmadAdyAtmasAdhAraNatvena tadutkarSAkhyApakatvAbhAvAt / naivam 'svAdRSTopagrahAd bhogAyatanasya grahaNamAdirmocanaM nidhanamiti / na tu tathApyekataropAdAnenaiva parasparApekSatvAd dvitIye labdhe dvayorupAdAnaM vyartham / prAgabhAvapradhvaMsAbhAvayo rapyekakarUpatvAt / IzvarasyA sAdhAraNatAkhyApanArthaM jagacchabdo'tra saGkucitavRttiH, tena 'nityaM pratyakRtatve'pi na doSaH / TIkAnamaskAro'yam / tena bhASyavanna kevala eva kartRzabdaH prayuktaH / zarIrakAryasadi karaNasamarthatvAd jJAnameva zarIram / "itaradevatAvyavacchedena tatpratipattyA namaskArAkSepaH // 1 // [paM0] iha phila pUrvamajihmabrahmAbhyAsadUrIkRtapramAdAya munaye kaNAdAya svayamIzvara ulUkarUpadhArI pratyakSIbhUya dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyalakSaNaM padArthaSaTkamupadideza / tadanu sa maharSirlokAnukampayA SaTpadArtharahasyaprapaJcanaparANi sUtrANi racayAJcakAra / teSu sUtreSu prazastakaradevo bhASyaM sakRd guNanamAtreNa mahogradaSTakaviSApahAradRSTalokottaravaibhavaM cakAra / tatra catasro vRttayo nirvRttAH ekAM vyomavatInAmnI vRtti vyomazivAcAryoM jugumpha / dvitIyA tu nyAyakandalya bhidhAnA zrIdharAcAryaH saMdadarbha / tRtIyAM kiraNAvalInAmnImudayanAcAryastatAna / caturthI tu lIlAvatIti khyAtAM zrIvatsAcAryoM babandha / catasro'pi gambhIrArthAH / / tatremAM nyAyakandalI prArabhamAnaH zrIdharadevaH ziSTasamayaparipAlanAyezvaraviSNabrahmalakSaNAbhiSTadaivatatrayImekenAdyazlokena praNidadhAnaH prAha / sa cAyam / anAdinidhanaM devaM jagatkAraNamIzvaram / prapadye satyasaMkalpaM niyavijJAnavigraham // kN| 1 // . ............................................. [ku.] tasya putro mahAvIra: ziDilabrahmabhUpatiH / sA[zA] sadviSabharaM spaSTaM vyAcaSTe nyAyakandalI // 4 // zrImanmahAvanamunIndrapadAkSabhakti ___ bhAsvatprabhoparamistrAn ( ? ) / labdhvA[bdhAM] gurau [ro] muMnivarAdamarAvatIti khyAtAtyitaM vadhamanodha (?) yadAtmavidyam // 5 // na tattvaM (?) na dravyaM tyajati guNavargamvanudhiyAM vidhatte saMtoSaM vikasati vasankarmaniyatam / dvayI jAti (:) zlAghyA na jahati vizeSA sva:nilayam guNAdyaiH sambandhaH sphurati ziDilabrahmanRpatau / / 6 / / [Ti0] 1 svAdRSTopagraho-a, ba, ka; 2 vidhana-a, 3 tathApyaka-ba, ka :..4 rapyekeka - a; 5 sAdhAraNatvA - a, ba; 6 nityaM dravya - a, ba, ka; 7 devatA'vacchede - a. Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI dhyAnakatAnamanaso vigatapracArAH pazyanti yaM 'kamapi nirmalamadvitIyam / jJAnAtmane vighaTitAkhilabandhanAya tasmai namo bhagavate puruSottamAya // 2 // [Ti0] dhyAnake iti-karturvaiSNavatvAt puruSottamasya rucitasya nmskaarH| yata eva dhyAnaparAyaNamanaso'ta eva vigatapracArAH / advitIyatvaM vedAntAbhiprAyeNa / vighaTitAni 'AzritAnAM bandhanAni yena, svayaM nityamuktatvAt / athavA 'mahezvaro'pi puruSeSattama iti tasyaiva namaskAraH / atrAdvitIyamiti na vidyate dvitIyo yasya / jJAnAtmane iti jJAnadharmavate ityarthaH / Atmazabdo dharme'pi vartate yathA ghaTatvaM (TAtmA) ghaTasya svarUpaM ghaTasya dharma ityartha: / zeSaM prAgvat / / 2 / / [paM0] [1] [-syatam / anAdi[ri]tyasminnucyamAne prAgabhAve [ma] sAdhAraNyaM prApnoti / prAgabhAvo hyanAdiH sanidhanazra vkssyte| anidhanamityasminnucyamAne pradhvaMsAbhAvo na sAdhAraNyaM prApnoti / 5 pradhvaMsAbhAvo hi sAdiranidhanazca vakSyate / ityubhayapadopAdAnam / samastena cetaretarAbhAvena sAdhAraNyaM prApnoti / itaretarAbhAvo hyanAdyanidhano vakSyate / ata devazabdopAdAnAdvizeSaH / devaH krIDanazIla: / prAgabhAvapradhvaMsAbhAvetaretarAbhASA jhavasturUpAH / Izvarastu vasturUpa iti devazabdena [dhvanyate / jagatkAraNamityadRSTasAdhAraNyam / ata IzvarapadopAdAnam / IzvaraM = zivam / satI = paarvtii| tasyAM (na)(?) saMkalpo yasyAsau satyasaMkalpaH / -parAcInAvasthApakSe / arvAcInAvasthApakSe tu na tthaa| (a) (?) satyasaMkalpaM-athavA satyasaMkalpa [tvaM ] tanmanovyApArAnusAreNa bhUtAnAM bhautikAnAM ca ceSTanAt / nityaM vijJAnameva vigrahaH / zarIraM yasya saH tathA tama / athavA-anAdinidhanamityanyathA vyAkhyAyate / ananti = prANanti iti anAH prANinasteSAM AdirghasatvaM = saMhAra iti yAvat / nitarAM dhanati = garjati anAdinidhamastam / 'devaM jayavantam / jagataH kaM = sukham, khaM = zabdama, RcchattiprApayati ramyAditvAtkartari yuTa pratyaye jagatkAraNam / _ * adyAzvAhyadyAsya [ ] vyAkhyAH santu vipazcitAm / deze'tra yA na dRzyante tatotraH [tra] prayatAmahe // 7 // - tatra tAvatprAripsitagranthaparisamAptiprabaya (?) paripanthipratyUhaprazamaphalamabhISTa na paramezvarasvarUpavivecanapUrvakaM tatprapattilakSaNaM maGgalamAcarati-anAdinidhanamiti (kaM. 1.5) / maGgalAcArasyaitadekaphalatvaM mayevAnaMtaraM vyAkhyAsyati / tatra (I)zvaraM prapadya ityukto tatsadbhAve pramANamabhidadhAna eveza (zva) rapadArthatayA lokaprasiddhacA prasaktat (?) rAjAdI. (di)vyavacchiti: chinatti jagatkAraNamiti (kaM. 1.5) / atra jagacchabdaH kAryavargaparataH taditarasya kAraNAnapekSitvAt / pramANaM cedaM vivAdapadaM buddhimatkartRkAraNaM kAryatvAd ghaTavaditi / asya prapaJcaH sRSTisaMhArapAde bhaviSyati 1 kimapi-je. 3 / 2 parAyaNe ta eva-a, parAyaNA-ba, ka; 3 AzritAnI-a,ba; 4 mahezvare'pi-a, ba, ka; 5 [ ] etad cihnAntargato pAThaH 'a' pustake naasti| 6 mUlakandalyAM satyasaMkalpamiti padam / 'a' ityavagrahatvena kalpitaM paJjikAkAraNa, athavA lekhakadoSo'yam / * Some words are missing in verses No. 2, 3 & 7 through scribal error. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI __[2] 'zAstrArambhe'bhimatAM devatAM zAstrasya praNetAraM guruJca zlokasya pUrvArddhana namasyati-praNamyeti / kArambhe hi devatA guravazca namaskriyante iti / ziSTAcAro'yam / [Ti0] [2] [maGgalavAdo-bhASyamaGgalazlokArthasahitaH / ] [paM0] jagadupaplavakAriNaM nigrahAt / na vidyate satyA = satyabhAmA yasyAsau'satyastathAvidhaH saMkalpo manovyApAro yasya muktatvAt, saH tathA tam / nityaM zAzvataM yadvijJAnaM tasmAdikpAthikyaM vijirU pRthagabhAve vejanaM vika, tAM rahatityajatIti / nityavijJAnavigrahastaM = jJAnAtmakamityarthaH / brahmapakSe jagatkAraNaM brahmANaM IzvaraM sargasamarthaM devaM-icchAzIlatayA na vidyate Adi prasiddha nidhanaM mRtyuryasya zAzvatatvAt / satyasaMkalpaM satyAnavadAnaM samyak kalpayati = racayatIti satyasaMkalpastama / nityavijJAnaH kSIranIravivecanakalAkuzalo vi:=pakSI haMsastatra graha Adaro yasya sa tathA taM nityavijJAnavigraham / bhUyo'pi trayImayaM namaskAramAha :dhyAnakatAnamamaso vigatapracArAH pazyanti yaM kamapi nirmalamadvitIyam / jJAnAtmane vighaTitAkhilabandhanAya tasmai namo bhagavate puruSottamAya / / kN.| 2 // dhyAne ekatAnaM-ekavistAraM- athavA dhyAnakatAM nayati-prApayati / yadvA dhyAnakatAmAnayati jIvayati, dhyAnakatAnaM IdRzaM mano yeSAM te-tathA vigatapracArAstyaktabAlendriyavyApArA: niruddhapavanacArA vA ki (ka)mapyanirvacanIyam / nirmalaM - vizuddham / na vidyate dvitIyo yasya so'dvitIyaH / taM zaktirahitatvAt paramazivasya-athavA dvayorbhAvo dvitA, na dvitA = advitA tasyai hitaM = advitIyam, advaitavAdapratiSThApakatvAt / puruSottamAya -viSNave / athavA pure zarIre zayanAtpuruSAH = prANinasteSAmutprAbalyena tamArAtri ( ? ) yasmAtsa puruSottama-Izvarastasmai / athavA puruSAnuttamayati = klezayati garbhavAsAdinA puruSottamo brahmA tsmai| zeSaM sugamam / ___athavA prastutagraMthakAra: zrIdharo bhaTTaH bhaktaH paramavaiSNavaH prazastakaradevasya para[ma] mAhezvarasya bhASyaM vivarISuH prathamapadye kevalamIzvarameva zaraNIbhUtavAn / samucitattvAt / dvitIyapadye tu kevalaM viSNuM natavAn / iSTatvAditi namaskAradvayArthaH / [2] gurumiti kaNAvaM zlokasya pUrvArdhana praNamya hetumIzvaraM mani kaNAbamanamata / ityevaMrUpeNa namasyatIti bhASyakAraH prazastakaradevaH / / prekSAvarinuSThIyamAnatvAditi -yo yaH (namaskAraH) prekSAvadbhiranuSThIyate sa saphala:, [ku0] tathApi dharmAdharmayorjagatkAraNatayA IzvaratvaprasaGgAt Aha - anAdinidhanamiti tathApi paramANuSu prasaGgo'ta Aha devamiti (kaM. 1.5) / dIvyatIti devaH / devatvaiva meSAdayaH padAdiSu draSTavyA ityatra devanaM ca gatiH / gatizca jJAmam / na ca paramANanAM tatsambhavaH, tathApi jIvAnAmanityajJAnavatAmanAdinidhanAnAM dharmAdharmadvArA paramANvadhiSThAne jagatkartRtvenezvaratvasambhavo'ta Aha satyasaGkalpamiti (kaM. 1.6) saGkalpaH icchA satyA apratihatA yasya sa tathoktaH / na caivaM jovAH teSAmicchAyAH pratibandhasambhavAta / yathoktaM bhagavAnAthapAdena (bhagavatAkSapAdena) "IzvaraH kAraNaM puruSa (:) 'karmaphalAdarzanAt" (nyA. sU.4-1-19) iti / tathApi tatrabhavatAM yogadhisampannAnAM jIvanmaktAnAmanAdibhavaparamparopAttakarmAzayaprakSayAya paritastatphalopabhogabhAginaH kAyAnimimANAnAM satsvakalpanayo [satya 1 granthArambhe-je. 1, 2, 3 / 2 atha ca iti-'a' pustake. 3 karmAphalyadarzanAt iti sUtre pAThaH / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI phalaM ca namaskArasya vighnopazamaH / na tAvadaya'maphalaH, prekSAvadbhiranuSThIyamAnatvAt / anyaphalo'pi na karimbhe niyamenAnuSThIyeta, avighnena prAripsitaparisamAptestadAnomapekSitatvAt, phalAntarasyAnabhisaMhitatvAcca / [Ti0] phalaMca namakArasya-ityAdinA pramANaM sUcitam / vivAdAdhyAsito namaskAro vighnanivRttiphala: "saphalatve sati anyaphalarahitatvAd dadhidurvAdivaditi; vyatireke 'sandhyAkarmAdivaditi / saphalatve satIti vizeSaNasyAsiddhi pariharati na tAvadayam iti / vizeSyAsiddhi pariharati anyaphalo'pIti / [paM0] yathA dAnAdi: / yaH saphalo na bhavati saH prekSAvadbhirapi na kriyate / yathA kaNTakazAkhAmardanam / iti sAdhanamatra draSTavyam / anyaphala-ityAdi vighnopazamalakSaNAt phalAdanyaphalo'pi yadi syAttadA na nizcayena karmArambha kriyetetyarthaH / tadAnImiti karmArambhakAle, anamisaMhitatvAditi manasi anaMgIkRtatvAt / [ku0] saGkalpanayA] IzvaratvaprasaGgo'ta Aha nityavijJAnavigrahamiti (kaM. 1.6) / vigRhyate vivicya jJAyate taditarebhyo yena sa vigrahaH vyAvartako dharma iti yAvat / nityaM vijJAnaM vigraho yasya sa tthoktH| na ca yoginAM nityajJAnaM sambhava (ti) iti ya (ja) gatkAraNamityasyAnantaraM nityavijJAnavigrahamiti sambandhe tu padAntarANi stutyarthAni / . tadevamIzvarasvarUpavivecanapUrvakaM tatsadbhAve'numAnaM pramANa [ma ] bhidhAya zrutismRtItihAsapurANeSu prAcuryeNa prastatAnAM paruSottamAdizabdAnAM sa eva vAcyo na ta ta (5) vyAntaraM vyAvartakadharmavirahAta / sa ca kevalaM nAnumAnagamyaH kintu yogipratyakSagamyo'pIti pratipAda[ya] namaskaroti dhyAnakatAnamanasa iti (kaM.1-7) / nirmalaM saMsAramalarahitaM yaM kamapi puruSottamaM vAsudevaM vA advitIyam na tu pUrvoktAdanyaM dvitIyamityarthaH / jJAnamAtmA dharmo yasya sa jJAnAtmA, tasmai vighaTitAkhilAnyupAsakAnAM bandhanAni yeneti tadupAsanAyAH phalasUcanam / bhagavate aizvaryAdiyuktAya tasmai pUrvoktAya nityaM vijJAnavigrahAya paramezvarAya nama iti / evaM ca nityajJAnecchAprayatnavattayA puruSottamazabdavAcyo'pIzvarAnna bhidyate iti pratipAditaM bhavati / uktaM ca bhaviSyottare : brahmAviSNuviSAGkazca trayo devAH sanAtanAH / , nAmabhedaiH kRpAbhedaibhidyante bastuto'nyathA / / vastutaH paramArthataH anyathA na bhidyante ityarthaH / [2] bhASyAdyazlokapUrvArddhasyAprastutattvazaGkAM nirAcikIrSastAtparyamAha- 'granthArambha iti (kaM. 1-9) / namaskriyApyaprastutetyata Aha kArambha iti (kaM. 1-10) / ziSTAcAro'pi [3]STopA (ya) [tayava] eva kriyate / bhanena kimiSTaM siddhayatItyata Aha phalaM ceti (kaM. 1-11) / atra vipratipattiraphalatvAdanyaphalatvAdveti vikalpe nAdyaH pakSa ityAha na tAvaditi (kaM. 1-11) / anuSThAnaM nAma kAlAntarabhAvISTopAyatA jJAnapUrvakaM karaNaM tatazca niSThIvanAdinA na vyabhicAraH tathApi 'caityaM vandeta svargakAma' ityAdibhivipulasthAnAmanuSThAnena vyabhicAraH taM tad] 1 maphalaM-je. 1 / 2 nbhisNhitvaat-kN.1| 3 muditam-a, muJjitam-tra; 4 vighnanivRtti-a; 5 phalatve-ma, sattvaphalatve-ba; 6 sandhya-aB7 tAvadayam-Da; 8 zAstrArasbha iti (kaM.1) Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhAdhyama nyAyakandalI [3] nanu kiM namaskArAdeva vighnopazamaH ? 'kimuta anyasmAdapi bhavati ? na tAvannamaskArAdevetyasti niyamaH, asatyapi namaskAre nyAyamImAMsAbhASyayoH parisamAptatvAt / yadi cAnyasmAdapi tadA bhavati namaskArasya niyamenopAdAnaM nirupapattikam / atrocyate - namaskArAdeva vighnopazamaH, karimbhe sadbhiniyamena tasyopAdAnAt / na ca nyAyamImAMsAbhASyakArAbhyAM na kRto namaskAraH, 'kintu ttraanupnibddhH| kathameSA pratItiriti cet ? kartuH ziSTatayaiva / astu vA tAvadaparaH / prekSAvAn mlecchopi tAvad gurvArambhe karmaNi na pravarttate yAvadiSTAM devatAM na namasyati / yadimau paramAstiko pakSilazabarasvAminau nAnutiSThata ityasambhAvanamidam / [Ti0] [3] atra 'paro vighnopazamaphalatve'nvayavyatirekAbhAvamApAdayati nanu ki namaskArAdeva iti / .. [paM0] [3] 'yadA cAnyasmAdapi bhavatIti atra vighnopazamaH krtaa| kiMtu tatrAnupanibaddha iti-kiMtu na granthe nibaddha ityarthaH / pakSilasvAmizavarasvAminAviti / pakSilasvAmo nyAyamASyakArazcANakyaH / momAMsAbhASyakAra: shbrsvaamii| [ku0]nivRttaye prekSAvadbhiriti (kaM. 1-12) padam / na dvitIya ityAha "nApyanyaphala iti| atredaM pramANam- "karmAdau maGgalAcAro na vighnopazamavyatiriktaphalo niyamena prekSAvaddhiH pUrvamanaSThIyamAnatvAt" niyamena prekSAvaddhiH pUrva yannAnuSThIyate na tat tatphalakaM yathA svargaphalA [la:] kArIrI na ca vighnopazamavyatiriktavRSTiphalatayA kArIrI vivakSyata iti vAcyam anuSThAtubhiriSyamANenaiva na phalo'phalavAniti sAdhyasya vivakSitatvAt / aniSyamANatayA vighnopazamo'pyaphalamityatastadicchAyAM pratyakSaM pramANamAha-avighneneti (kaM. 1.13) / [3] [na] sati bhAvamAtraNa kAraNatvaM kintu satyeva bhAvena tacceha nAstItyAzayavA~codayati nanviti (kaM. 1.14) / satyam, satyeva bhAvena kAraNatvaM tacca nyAyamImAMsAmAdhyaparisamAptyA'numAya ityAzayavAn pariharati atrocyata-iti (kaM. 1.17) // adarzanaM kuta ityata Aha na ceti (kaM. 1.18) / ziSTatayA prismaapitstkaarytyaa| mleccho'pIti (kaM.2.1) / ninditamRgayAdiSvapi namaskAreNa vighnopazamaH kiM punarmahati kaarye| na ca satyapi maGgalAcAre kiraNAvalyAdevighnA (?) pratihatatvAnna vighnopazamaheturmaGgalamiti vAcyam-ziSTAcArAnumitAmnAyaliGgAke kAraNe satyapi karmakartR (sA na)? vaiguNyena phalAnudayasambhavAlliGgAvaseye hi vyabhicAradoSA yatra tarhi karmAdisAdguNyaM tatra kathaM phalAnudaye (ya) sambhavAlliGgAvaseye hi vyabhicAradoSaH yatra tarhi kAya? [nuda] iti cet, na, dRSTahetusAdguNepyadRSTahetusAdguNyasya durvijJAnatvAt tadRSTasAdguNyAsAdguNyasandehena hetutvamapi sandihyata ityakAraNatvameva jyAya iti cet, na, dRSTaguNabhUyastvenAdRSTavaiguNyasyApi parihArasambhavAt / dRzyate hyasahAyatAyAH samarthasya sahAyasampatau zatrukSaye sAmarthyam / na ca vighnahetusAmonizcayAttadu(pAya)? [dAna]eva na kAraNamanupAdeyam, nivartyasandehe'pi nivartakasyopAdAnAt / na hi pAthAH [yodhAH? ] pATavarAM [pATaccara] nizcitA dhanurAdadate iti / 1 uta-kaM. 1, kN.2| 2 yadA-kaM. 1, kN.2| 3 tadA niyamenopAdAnaM-kaM. 1, kN.2| 4 'tasya' iti-je. 1,3 ityatra naasti| 5 kintvanupanibaddhaH-je. 1, 3. 6 yAvadiSTAnna-kaM. 1, kaM. 2 / 7 pakSilasvAmizabarasvAminI -je. 1, 3, pakSilazivasvAminI-kaM. 4. pu. 8 aparo-a, ba, ka; ava paro-Da; 9 utAnyAsmAdapi bhavati-kaM / 10 anyaphalo'pi na (kaM. 1) Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI [4] akSarArtho 'vyAkriyate -praNamyeti / prakarSabAcinA 'pra'zabdena bhaktizraddhAtizayapUrvakaM namaskAramAcaSTe / sa hi dharmotpAdakastirayatyantarAyabIjaM nAparaH / ata eva kRtananaskArasyApi kAdambAderaparisamAptiH, viziSTanamaskArAbhAvAta tadavaiziSTyasya ca kAryagamyatvAt / atraiva ca namaskAraH kriyamANo'pi kariSyamANapadArtha [Ti0] [4] prakarSavAcinA iti- 'pra'zabdasya dyotakatvena vAcakatvAbhAvAtprakarSa' vAcayatIti Nigantasya Nin / bhakti. kAyikI prtaa| zraddhA tatheti pratyayaH / sa hi dharma iti- sa bhaktizraddhAtizayapUrvako namaskAraH / tasya cAzutaravinAzatvena kAlAntare'ntarAyabIjatirodhAnAsamarthatvAzaGkAyAmuktaM dharmotpAdaka iti / nanvantarAyazabdena tAbada granthaparisamAptiprAgabhAvo'bhidhIyate sa cAnAdiriti kathamuktamanta rAya bIjamiti ?, naivam / antarAyazabdenAtra granthakaraNe sAmagrIpratibandhakA AlasyamAndyAdaya 1degucyante, teSAM cAdharmaH kAraNamiti / namaskAra: kRta eva 'ktvA' pratyaye"nAnadyate iti vyomazivena vyAkhyAtama, tadvidhiniSedhAbhAvAni(vAnniSprayojanamiti dUSayiSyan anyathA vyAcaSTe (paM0] [4] akSarArtha iti-akSarainiSpannatvAtpadamapyakSaramucyate / tatazca padArtha ityarthaH / prakarSavAcinA prazabdenetinana 'pra'zabdazcAditvAtdhItako na vAcakaH, tataH kathaM prakarSavAcinetyupapadyate? satyam / atra NijantaM prakarSa vAcayatIti, ato na doSaH / bhaktizraddheti - bhaktiH kAyikI, zraddhA mAnasI icchA / sa hi dharmotpAvakastirayatyanta rAyabojamiti - namaskAro hyAzutaravinAzI, tajjanitastu dhrmshcirsthaayo| tato dharmosAdakatvAnnamaskAro aMtarAyANAM jADayamAMkhAdInAM bIjaM = pApaM tiraskarotItyarthaH / nApara iti-yo bhaktizraddhAzayapUrvako namaskAro na bhavati so antarAyabIjaM= pApaM na tiraskaroti, tathAvidhadharmAjanakatvAdityarthaH / kAryagamyatvAditi-kAryamaparisamAptiH / . nanviha namaskAra: kriyamANo vartate, kriyamANasya ca kathaM pUrvakAlabhAvitvamiti paravacanamAzaMkyAha- atraiva ca namaskAra ityAdi / tadekavAkyatAmApAdayitumiti / ktvApratyayAntasya hi ekavAkyatA'vazyaM kartavyA / yaduktaM saMbhavatyekavAkyatve, vAkya bhedo hi neSyate12 / iSyate vAkyabhedastu pUrvAparavirodhataH / / [ku0] [4] maktizraddhAtizayapUrva kamiti (kaM. 2.3) bhajanaM bhaktiH / Atmano vA puruSArthasya vA tadadhInatA buddhizraddhAAstikyama / sa hoti (kaM. 2.4)? prabhRti ca ityarthaH / nanu mahatA yatnena jagannagasaradmamUlastaga rUpakAlaGkAreNa kriyamANo mahAkaverbANasya namaskAraH kathamaprakRSTo'ta Aha-tadavaiziSTayasya (kaM. 2.6) veti / nanu 'namAmi' iti prAdhAnyena namaskAre'bhidhAtavye kimarthaM kriyAntaropasarjanatayA STA? (ktvA) pratyayena nidizyate'ta Aha tatraiveti (kaM. 2.6) / granthAdAveva kriyamANo namaskAro granthaparisamAptipratyUhaprazamaikaphalatayA granthapravacanaikahetariti pUrvakAlAbhidhAyinA 'ktvA' pratyayena nirdiSTa ityarthaH / tadidamAha tadekavAkyeti (kaM. 2.8) / hetuhetumadbhAvo hyekavAkyatA tasya hetumityapekSAyAmAha-hetumiti (kaM. 2.9) / prasaktasaGkoce kAraNAbhAvAditi bhAvaH / 1 vyAhriyate-kaM. 1, kaM. 2 / 2 'ca'-kaM. 1, kaM. 2 ityatra nAsti / 3 prasiddha [ nikA]-a, ba, 4 zrAddhAaba; 5 sa hi vi-Da 6 sad-Da. 7 cASuta vi-a, ba; 8. ekavAkyatve hi naiva-a; 9 antya-a, ba; 10 ucyateSAM-a; 11 natpadyate-a, ba 12 neSyatAm-'a' pu. 13 'vA' kaM. 1 pustake nAsti / - 14 atraiva-kaM. 1. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAdhyama nyAyakandalI dharmasaGagrahapravacanApekSayA pUrvakAlabhAvIti ktvApratyayenAbhidhIyate tadekavAkyatAmApAdayitum, na tvasya pUrvakAlatAmAtramanadyate, 'anuvAde tA prayojanAbhAvAt / hetumiti nivizeSaNena hetupadena sarvotpattimatAM 'nimittaM pratijAnIte / Izvaramiti viziSTadevatAyA abhidhAnam, loke tadviSayatvenaivAsya padasya prasiddhaH, loka prasiddhapadArthopasaGagrahaparatvAccAsya zAstrasya / munimiti zuddhAtmajJAnapradIpakSapitatamasamatyugratapasaM [Ti0] atraiva ca ityAdi / atraiva ceti vartamAnakAlasAmIpyAtizayakhyApanArtham, 'zAstrAdAvevetyarthaH / tadekavAkyateti ekavAkyatve hi sambhavati vAkyabhedasyAnucitatvAt svasamavetadvitva dvipRthaktvaparatvAparatvasaMyogavibhAgAnAM samavAyikAraNatve'pIzvarasya na doSaH / athavA vizeSAvivakSayA nimittatA kAraNatvamAtramityarthaH 'jIvanmuktamiti-mithmAjJAnarAgAdi doSarahito jIvanmuktaH / duHkhapravRttI tu tasyApi staH / mithyAjJAnasya tu" samyagjJAnena nAzitatvAdoSApAya: [paM0] vyomazivAcAryeNa praNamyetyasya pUrvakAlatA'nuvAdamAtramuktam, tanniSeddhamAha - na tvasya pUrvakAlamAtratAmanUdyate iti / asya praNamyetipadasya sarvotpattimattAM nimittakAraNa"miti pratijAnota iti / iha hi tridhA ka (kA) raNam, samavAyi, asamavAyi nimittam / tatra ghaTasya mRdravyaM samavAyikAraNam, kapAlakuzUlAdisaMyogo'samavAyikAraNam cakracIvarAdisAmagrI nimittakAraNam / IzvaraH sarvanimittatvAnimittakAraNam / tata evezvarakartRkaM jagaditi prtijnyaashaastre'sminnihiyissyte| tadviSayatvenaiveti-viziSTadevatAviSayatvenaiva / asya padasyeti = iishvrpdsy| kApotI vRttimiti - iha hi tridhA vRttiH| zAlInA, [yA]yAvarI kApotI ca / tatra yAvatA dhAnyena kuzUlamAtra kuMbhImAtraM vA paripUryate, yahamekAhaM vA vartanaM bhavati, tAvanmAtrasya pareNa svayamAnIya dIyamAnasya yaH parigrahaH sA zAlInA vattiH / / "parasmAdaparigahItasvAtmabhAjanaM dvidalAdimayaM tApasabhAjanaM vA samAdAya yatpratyaMgaNaM bhikSATanaM sA yAyAvarI vRttiH / 2 / rathyApatitAnnakaNamAtropajIvanaM kApotI vRttiH / 3 / "atra niravakAza. kaNAna vA "makSayatvityupAlammastatrabhavatAmiti [ku0] evaM tahi sarvotpattimannimittatvenezvarasiddheH Izvaramiti punarvacanaM kimarthamityata Aha Izvaramiti (kaM. 2.10) / lokaprasiddhadevatAbhiSyabhAvapadAnuvAdena zAstrasya lokaprasiddhaprapadArthopasaGgrahaparatvasUcane kalpitaviSayatvaM nirastamiti bhAvaH / ta_zvara mityanenaiva siddhe maGgale zAstrasya ca kalpitaviSayato niraste hetumiti kimarthamiti cet, na, pramANopadarzanaparatvAt / kaNAdasya lokaprasiddhameva munitvam, kimarthamabhidhIyata ityata Aha munimitIti (kaM. 2.11) / tamaso mithyAjJAnasya kSapaNo na rAgadveSamohakRtA. [saH] pramAdavipralipsAdayo nivartitAH / ugratapastayA unmAdAdayaH / 1 pUrvakAlamAtratAm-kaM. 1,2 / 2 anuvAde vA-kaM. 1,2 / 3 nimittatAM-kaM. 1,2 / 4 prasiddhArthopasaGgrahattvAdasya-kaM. 1, 2 / 5 zAstrAdAvityartha:-a; 6 tadekavAkyeti-a, ba, ka; 7 pRthaktva -a, ba; 8 samavAya-a, ba, ka; 9 pATho'yaM mu' pustake nAsti kintu tatrava (2) pAdaTippaNe'nyapustakasthaH sUcitaHje naM. 1, 3 pustakayorasti / 10 'tu' abaka pustakeSu nAsti / 11 nimitatAM pratijAnIte-kaM. 12 vyahame0 -'a' pu. 13 tasmAdapratigRhNItaH 'a' pu. 14 ata eva nira0-kaM. 15 bhakSayitvetyupA0-'a' pu.. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI sAkSAdazeSatattvAvabodhayuktaM jIvanmuktaM puruSavizeSamAha, itthambhUta evArthe munizabdasya loke prayogadarzanAt / kaNAdamiti tasya kApotI vRttimanutiSThato rathyAnipatitAMstaNDulaka'NAnAdAyAdAyAdAya pratyahaM 'kRtasyAhArasyAhAranimittA snyjaa| ata eva "niravakAzaH kaNAn vA 'bhakSayitvA" ityupAlambhastatrabhavatAm / idaM hi tasya 'nAmeti tacchabdasaGkIrtanaM kRtaM prazastadevena, na tviyaM tadupanibandhavaiziSTayakhyApanAya yuktirabhihitA, tadupanibandhavaiziSTayasya manvAdivAkyavanmahAjanaparigrahAdeva pratIteH / na cAsya kaNAda'zAstravaiziSTayakhyApanena kiJcitprayojanamasti / [Ti0] pravRttyA ca doSarUpasahakAryabhAvAjjanma na jAyate / jIvanamuktatvaM ca sAkSAdazeSa"tattvAvabodhAt, so'pyatyugratapastvAt, tadapi vizuddhAtmajJAnakSapitatamastvAt zarIrAdivyatiriktAtmAstitvanizcaye sati tapasi pravRtteriti yojnaa| anyathA tu sAkSAdazeSatattvAva"bodhetyanenaivAtmajJAnasya siddhatvAttadupAdAnasyAnarthakyaprasaGgAH / tasya "kApotIm iti / zAlInAyAyAvarIkApotIprabhRtayo hi RSINAM vRttayaH / ata eva iti / mImAMsakahiM svazAstre upahAsaH "kRtaH " "kaNAn vA bhakSayitvAtha mAhiSANi dadhIni vA / "yuktiyuktAvabodhazcet taddhi grAhyamasaMzayam // " [paM0] tatrabhavatAM = asmatpUjyAnAM mImAMsakAnAM, paraiH bauddhardatta upAlaMbhaH kaNAn vA bhakSayitvA tu mAhiSANi dadhIni vA / . yuktiyuktAvabodhazcet, tatraivAsmAkamAdaraH / / "iti-sa upAlaMbho no niravakAzoprastuta ityarthaH / tacchabdasaMkIrtanamiti = kaNAdazabdena saMkIrtanam / na tviyaM [ku0] azeSatattvAvabodhinA jJAnam / enena muneryathAvasthitArthadarzanaM yathAdRSTapratipAdakatvaM ca darzitaM tathApi tattvasAkSAtkArAnantaramapavRkSaH [ktaH] [ttaH] kathaM zAstraM praNinAyeti zaGkAmapanetumAha "jIvanmuktamiti (kaM. 2.12) sAkSAtkRtatattvo'pi tAvatkAlamavatiSThate yAvadupabhogAdupArjitakarmAzayaM kSiNoti / tAdRzazca muniH zAstraM praNItabAniti na vAtaputrIyatA zAstrasyeti bhAvaH / 1 jIvanmuktaM iti-kaM. 1, 2. ityatra nAsti kintu 2 pu. ityatra sarvatra tAlapatrapustakeSu caasti| 2 loke darzanAt - kaM. 1, kaM. 2 / 3 kaNAnAdAya pratyahaM-kaM. 1, kaM. 2 / 4 kRtAhAranimittA--kaM. 1, kaM. 2 / 5 bhakSayata-kaM. 1, kaM. 2 / zloko'yaM rAjazekharakRtapaJjikAyAmitthaM dattaH 'kaNAn vA bhakSayitvA tu mAhiSANi dadhIni vA / yuktiyuktAvabodhazcettatraivAsmAkamAdaraH // ata: 'bhakSayitvA' ityeva pAThaH samIcInaH / 6 nAmadheyamiti -je. 1, je. 3 / 7 zAstrakhyApanena-kaM. 1, kaM. 2 / 8 doSApAyarUpa-a; 9 janyate-Da; 10 tattvAbodhata a; 11 bodhityanenaiva-a, ba, 12 kApotIti-Da; 13 'kRta'-a-pustake nAsti / 14 kAraNAn-a, ba; 15 bhakSayatvAttu-a, ba, ka; 16 yuktAyuktAva-a; 17 ityupAlaMbho niravakAza:-'a' pu. 18 pATho'yaMkaM. 1. pustakasampAdakena na svIkRtaH kintu 2.6 ityatra vartate / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAdhyama nyAyakandalI tAvatA tatpUrvakasya granthasya vaiziSTayasiddhiriti cenna, avazyaM tatpUrvakatvena svagranthasya vaiziSTayasiddhiH, kartRdoSeNA'yathArthasyApi nibandhasya sambhAvanAspadatvAt / sambhAvitaprAmANye prazastadeve puruSadoSANA'masambhava iti cet ? evaM tahi yathA kaNAdazinAM tacchiSyANAM puruSapratyayAdeva tathAtvanizcayAt tadupanibandhe pravRttiH, apareSAJca puruSAntarasaMvAdAt, evaM prazastadevakRtopanibandhe'pi tacchiSyANAmapareSAJca pravRttirbhaviSyatIti naarthsttpuurvktvkhyaapnen| __[5] kimartha tahi kaNAdanamaskAraH ? vighnopazamAyetyuktam, yathezvarasya nmskaarH| so'pi hi na tatpUrvakatvakhyApanAya, vyabhicArAt / 'yA yasyeSTA devatA sa tAM praNamya sarvakarmANi prastauti, na karmaNAM tatpUrvakatvena, bhaktizraddhAmAtranibandha [Ti.] atra ca pUrvArdhe 'yat zAstraM kRtamityadhyAhAryam / 'nasviyam iti upa sAmastyena nibadhyante arthA atra ityupanibandho mUlazAstrameva / na cAsya iti 'prazastakarasya / [5] atyabhicArameva bhAvayati yA yasya ityaadi| "tapAca mImAMsA iti [paM0] tadupanibandhavaiziSTayakhyApanAya yuktiramihiteti-rathyAnipatitAnkaNAn ya bhakSitavAniti kRtvA etasya saMbandhizAstraM biziSTamiti yukti bhihitetyarthaH / asyeti-prshstdevsy| tAvataMti-kaNAdazAstravaiziSTayakhyApanena tatpUrvakasyeti = kaNAdazAstrapUrvakasya / svagranthasyeti bhASyasya / tacchiSyANAmiti=kaNAdaziSyANAm / tathAtvanizcayAditi=satyatvanizcayAt / nArtha iti -na prayojanam / [5] vyabhicArAditi - na khalu yo ya IzvarapUrvako granthaH, sa sa viziSTa ityasti niyamaH / kartRdoSeNAnyathApi [ku0] nanu zAstrapraNetRnirdezAstatpraNayanopayogino dharmA nirdissttvyaaH| te ca munimicchA (nvA) nenaiva nirdiSTA AhAravizeSapratipAdanaM tu kvopayujyata ityata Aha kaNAdamiti (kaM. 2.13) / na mayA AhAravizeSaH zAstrArambhaNopayogitayA nidizyate kintu muneruktavaiziSTayapratipAdanAya, tacca vighnopazamAyeti bhAvaH / tahi tadupanibandhavaiziSTayaM kuta ityata Aha-tadupanibandhavaiziSTayasyeti (kaM. 2.17) / ayaM cAGgIkRtya vAdaH paramArthatastu tadupanibandhavaiziSTayasthApanaM prakRtAnupayogyavetyAha na ceti (kaM. 2.18) / viziSTavyAkhyeyaviSayatayA vyAkhyAnavaiziSTayakhyApanopayogamAzaGkaya ni[rAka] roti tAvate [ti] (kaM. 2.19) / [5] sA codayati "kimarthamiti (kaM. 2.25) IzvarapraNAmenaiva vighnopazame siddha kimarthaH kaNAdapraNAma iti bhAvaH / pariharati vighnopazamAyetyuktamiti (kaM. 2.25) hi prathito hi maGgalArA[cAro vighnopazamaheturiti bhAvaH / dRSTAntasya sAdhyavikalatvamAzaGkaya pariharati so'pIti (kaM. 3.1) / 1 masambhAvanA-je. 3 / 2 prazastakaranibandhepi-je. 1, je.3| 3 kaNAdasya-je. 1, je. 3 / 4 yasya hi yA-kaM. 1, kaM. 3 / 5 karmaNa:-kaM. 1, kaM 3 / 6 bat-a, ba, ka; 7 nanvayamiti-a, ba; 8' 'etacihnAntargato pAThaH-a-pustake nAsti; prazastakarasya vyabhicArameva bhAvayannAha-Da; 9 yasya hi yA-mu. 10 yathA mu. 11 kimrth:-kN.1| Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsamodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI natvAnnamaskArasya / 'yathA mImAMsAvAtikakRtA namaskRtaH somaarddhdhrH| na ca tatpUrvikA mImAMsetyasti pravAdaH / anviti IzvarapraNAmAdanantaratAM kaNAdapraNAmasya 'parAmazati, ata 'IzvaramAdau praNamya iti IzvarapraNAmasya praamrshH| 'ata IzvarapraNAmAdanu pazcAt kaNAdaM prnnmyetyrthH| [Ti.] " vizuddhajJAnadehAya 'trilokIdivyacakSuSe / zreyaH prAptinimittAya namaH somArdhadhAra[riNe // " "ata iti- anu 'ityetAvatyevokte "sAntaratvamapi "kaNAvapraNAmasya syAdityAnantaryapratipAdanAyoktamata iti / [paM0] saMbhavAdityarthaH / na karmaNAM tatpUrvakatveneti-na khalu karmANi devatApUrvANi / yathA kRSyAdau-nahi kRSidevatayA sAthera(?) nAmnyA kRSiH kRtaa| * mImAMsAbAtikakRteti- zabarasvAminA nmskRtH| somArdhadhara iti - vizuddhajJAnadehAya trivedIdivyacakSuSe / guNatrayavibhAgAya namaH somArdhadhAriNe // ityanena lokena namaskRta ityarthaH / ma ca tatpUvikA mImAMseti-na cezvarapUrvikA mImAMsA vedamUlatvAttasyA ityarthaH / tasyeti-prekSAvatastasya sambandhamiti zAstrasya sambandhaH / [ku0] nana "yadi tatpUrvakatvakhyApanaM prayojanaM nAbhisamadhAsyat IzvaraM na namo kariSyata iti tarkeNa vyAptinizcayasambhavAt kathaM vyabhicAra ityAzaGkaya tarke upAdhimAha "yA yasyeti (kaM. 3.2) / tatpUrvakatvakhyApanaprayojanAbhisaMdhAnAbhAve'pi devatAyA iSTatvAdeva namaskAro ghaTiSyata iti bhAvaH / tatpUrvakatveneti (kaM. 3.2) ? viSpApayiSiteneti (cirAyApayiSiteneti?) zeSaH / nanviSTatvameva prayojakamiti kuto nizcitamataH pratyakSaM pramANamAha bhaktibaddhati (kaM. 3.3) / na ca tatpUviketi yadi bhImAMsayogIzvarapUrvakatvaM viSpApayiSitaM (cirAyApayiSitaM)syAt kathaM tatrezvaraM nirAkuryA diti bhAvaH / nanu yadi tannirAkaraNAttadasattvamabhipreta kathaM tahi bhakti zabde [zraddhe] api syAtAm / upAsyatvena codite bhaviSyataH, nirAkaraNaM caanumaansyaivetyvirodhH| IzvarapraNAmasya parAmarza iti pazcAddhAvasyAvadhisApekSatve pratyAsattarIzvarapraNAmasyaivAvadhitve'rthalabhye'pi ziSyabaddhivezadyAyeti bhAvaH / 1 tathA ca ityadhikaM je. 1, je. 3 pustkyoH| 2 somAvataMsa-kaM. 1, kaM. 2 3 darzayati-je. 1, je. 3 / 4 IzvaraM praNamya-je. 1, je. 3 / 5 'ata'-iti kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| 6 dehAya travedI (?) a,ba ; 7 zrayaH a. 8 ata itIti-Da; anviti - mu., ata iti IzvarapraNAmasya parAmarza:-je. 1, 3; 9 ityetAvityeke-a, ba, 10 -ritvamapi-Da; 11 karaNAda-a, ba; karaNAdi-Da; 12 na karmaNastatpUrvakatveneti-kaM. *bha. pustake ataH parANi trINi patrANi noplbhynte| 13 jdi-pr.| 14 yasya hi yaa-kN.1| Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ___ [6] sambandhaprayojanayoranabhidhAne zrotA na pravartate, 'prayojanAdhigatipUrvaka tvaatsrvprekssaavtprvRtteH| tasyApravRttau ca zAstraM kRtamapi na kRtaM syAdanupAdeyatvAt / ataH 'zAstrArambhaM samAdadhAnaH prekSAvatpravRttyaGgaM tasya sambandhaM prayojanaJcAdau zlokasyottarArddhana kthyti--pdaarthdhrmetyaadi| padArthA dravyAdayaH SaT, teSAM dharmAH sAdhAraNAsAdhAraNasvabhAvAH saGagRhyante saGakSepeNAbhidhIyante'neneti padArthadharmasaGagrahaH / pravakSyata iti / padArthadharmANAM saGakSepeNAbhidhAyako'yaM granthaH prakRSTo mayA vakSyata iti granthakartuH pratijJA / granthasya ceyaM prakRSTatA yadanyatra granthe vistareNetastato'bhihitAnAmihaikatra tAvatAmeva padArthadharmANAM granthe saGakSepeNa kathanam / etadarthameva cAsyArambhaH satsvapyupanibandhAntareSu padArthadharmANAM saGagrahaH pdaarthdhrmprtiitihetuH| padArthadharmapratItizca na puruSArthaH, sukhaduHkhAptihAnyoH 'puruSaprayojanatvAt / tasmAdayamapuruSArthahetutvAdanupAdeya evetyAzaGkaya tasya puruSArthaphalatAM pratipAdayitumuktaM mahodaya iti / [Ti0] [6] teSAM dharmA iti- yadyapi SaTapadArthAtiriktasya dharmAntarasyAbhAve ta eva dharmAstathApi "bhedavivakSayA teSAmityatra SaSThI yathA zilApUtrakasya zarIramityatra / [paM0] [6] sAdhAraNAsAdhAraNasvabhAvA iti - navapurANAdayaH sAdhAraNAH, pRthabudhnodarAdayastvasAdhAraNAH ghaTasya dharmAH / saMgahyante = saMkSepeNAbhidhIyante / aneneti = padArthadharmasaMgraha iti / atra paMsi saMjJAyAM ghaH / anyatra granthe iti kaNAdasUtropari aatreykRtbhaassye| upanibandhAntareSviti-AtreyatantrAdiSvayamiti padArthadharmasaMgrahaH / vAcyavAcakabhAva iti-padArthadharmA vAcyAH, (a) saMgrahastu vAcakaH / sAdhyasAdhanabhAva iti- mahodayaH sAdhyaH, padArthadharmasaMgrahapratipattistu sAdhanam / [ku0] [6] prayojanAvagatipUrvakatvAditi (kaM. 3.7) yanniSprayojanaM tannaM pravRttiyogyaM yathA kAkadantaparIkSetyarthakRtamapi na kRtaM syAditi / bhakRtatvaM kRtakAryakaraNamupacAreNa yathA putrakAryAkaraNAt putro'pi sannaputra iti / kRtasya ca kArya khyAtuH pravartanameva tadidamAhA "nupAdeyatvAdi (di)ti / teSAM dharmA iti (kaM. 3.10) vizeSaNatvAvasthAkRtena bhedena SaSThI-prayogaH / saGakSepeNeti (kaM. 3.11) sUtre bahuSu pradezeSu viprakIrNAnAmekatra saGkalanam / yadanyatreti (kaM. 3.13) itastato'bhihitAnAm / ekatreti (kaM. 3.13) saGgrahapadalabdha [a]nUdyavistareNAbhihitAnAm / "granthasaGga kSepeNAbhidhAnamiti (kaM. 3.14) / prakarSapradarzanApaunaruktyam etadarthaM saGgrahArthaM prakarSArthaM ca / sukhaduHkhAptihAnyoH puruSaprayo 1 nAvagati-je. 1, je. 3 / 2 kRtamakRtaM syAt-kaM. 1, kaM. 2 / 3 zAstrArambhamAdadhAnaH-kaM. 1, kaM. 2 / 4 bhidhAyako granthaH-kaM. 1, kN.2| 5 etadeva-ka. 1, kaM. 2 / 6 tatpratItizca- je. 1, je. 3 / 7 prayojakatvAt-kaM. 1, kaM. 2 / 8 vivakSA-a; 9 mityarthaH-a; 10 pratIkamidaM-kaM. pustake nAsti / 11 granthe saGkSapeNa kathanama-kaM.1 pustake pAThaH / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam nyAyakandalI mahAnudayo mahatphalamapavargalakSaNaM yasmAtsaGagrahAdasau mahodayaH saGagrahaH / etena saGagrahasya padArthadhammaiH saha vAcyavAcakabhAvaH, tatpratipattyA ca mahodayena saha sAdhyasAdhanabhAvaH sambandho drshitH| [7] nana bhoH ka eSa mahodayo nAma ? (1) 'savAsanaklezasamucchedo jJAnoparama ityeke / tathA ca paThanti-na pretya sajJAstIti / tadayuktam, sarvataH priyatamasyAtmanaH samucchedAya prekSAvatpravRttyanupapatteH, bandhavicchedaparyAyasya muktizabdasyAtadarthatvAcca / [Ti0] [7] mAdhyamikamAzaMkate-savAsanA' iti / citte viSayoparAgo vaasnaa| rAgadveSamohAH klezAH / nanu bauddhamate klezAnAmeva jJAnarUpatvAttaducchedakathanenaiva jJAnocchede kathite punarjJAnoccheda iti vyartham? naivam / "uparamazabdasya santatyucchedArthatvAt / na, pretya iti- prakarSaNApunarbhavena gatvA jJAnaM na bhavati. prakarSeNa gamane sajJAyAH punaranutpattirityarthaH / sarvataH priyatamasya iti - Atmano jJAnAtmakatvAta / [paM0] [7] savAsanAklezasamucchede iti - cittasya viSayoparAgo vAsanA / avidyA-'smitA-rAga-dveSAbhinivezA: klezAH / vAsanAsahitAnAM klezAnAmAtyaMtike ucche de satItyarthaH / jJAnoparama iti jnyaansNttyucchedH| ityeka itieke = mAdhyamikAkhyA caturthabauddhAH / na pretya saMjJAstIti-pretyAmutrabhavAntare iti vacanAdbhavAntare saMjJAjJAnaM nAstItyarthaH / sarvata iti-sarvebhyaH putrakalatrAdibhyaH / Atmana iti- jJAnarUpasyAtadaryatvAt / ceti-maktizabdasya sambandhaviccheda evArtho, na punarjJAnasaMtAnocchede'rtho bhavitumarhatItyarthaH / [ku.] janatvAditi (kaM. 3.16) vyatirekavyAptipradarzanametat / hetuH sukhaduHkhAptihAnivyatiriktatvAdityanusandheyaH ityato na vaiyadhikaraNyaM phalavatsannidhAvaphalaM tadaGgamiti nyAyenApuruSArthasyApi padArthadharmApratItihetubhUtasya saGgrahasyopayogaM darzayan sambandhya vyAcaSTe eteneti (kaM. 3.18) / - [7] savAsaneti (kaM. 3.21) rAgadveSamohA: klezAH / vAsanAstadIyasaMskArAH / tAbhiH saha vartate ye teSAM samucchedaH / sarvakSayasya rAgasya tadapakAriviSayasya ca dveSasya nivRttiH| tatazcAlayavijJAnasantatestu chedopasargaH / natvAtmA nAma kazcidastIti saugatAH / tadetadanupapannaM buddhIndriyazarIramanovyatiriktasya nityasya vibhorAtmanaH sattve vAsattve ca samucchedasyAzaktatvAdityetatsubodhamityanAdRtya pravRttyanupapattivyavahAravirodhaM vA'ha sarvata: priyatamasyeti * (kaM. 3.22) / vizuddhAyA anantAyAzcittasantateranucchedAnna pravRttyanupapattiH, nApi vyavahAravirodha iti puurvsmaadvishessH| 1 savAsanAsamucchedo-kaM. 1; savAsanasamucchedo-kaM. 2 / 2 pretya-prakarSaNa itvA gatvA-TippaNa-je. 1 / . 3 sevAsanA-a; 4 thite-a; 5 upara-Da; 6 AttAno-a, ba. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakadalIsaMliptaprazastapAdamAdhyama nyAyakandalI [8] (2) nikhilavAsanocchede 'vigatavividhaviSayAkAropaplavavizuddhajJAnotpAdo mahodaya itypre| tadapyayuktam, 'kAraNAbhAvAdeva tadanupapatteH / bhAvanApracayo hi tasya kAraNamiSyate, sa ca sthirakAzrayAbhAvAdvizeSAnAdhAyakaH pratikSaNamapUrvavadupajAyamAno niranvayavinAzI gaganalaGghanAbhyAsavadanAsAditaprakarSo na sphuTAbhajJAnajananAya prabhavatItyanupapattireva tasya / samalacittakSaNAnAM svAbhAvikyAH sadRzArambhaNazakterasadRzArambha [Ti0] [8] kAraNAbhAvameva darzayati - 'bhAvanApracayo hi ityAdi / apUrvavad iti - na vidyate 'pUrvo yasyAsAvapUrvaH prathamaH 'sa iva tadvaditi vyAkhyeyam / na 'punarapUrvo nUtana iti, tathA sati nUtanasya vAstavatvAd / "vatipratyayArthAnupapatteH / "gaganalaGghaneti-pathA pratyahaM zarIrAnyatvAt kAlena bhUkramaNAbhyAso na prakarSamAsAdayatItyanvayena dRSTAntaH / taduktam - dazahastAntaraM vyoma yo nAmotplutya gacchati / / na yojanamasau gantuM zakto'bhyAsazatairapi // yastu ko'pi prakarSo dRzyate sa prayatnavizeSAditi / nanu sthirakAzrayAbhAve'pi bhAvanApracayasahakRtena cittakSaNenottarazcittakSaNo "nirmalo nirmIyate / ["tenApi tatsahakRtena nirmalataraH] tenApi tatsahakRtena nirmalatama iti kathaM tadanupapattirityAzaGkayAha samalacitteti nanu ye hi pUrvapUrvatarAzcittakSaNAste samalacittakSaNArabhya eva samarthAsteSAM [paM0] [8] apare. iti-vaibhASika-sautrAntika-yogAcArAkhyA AdyAstrayo bauddhbhedaaH| tadanupapatteriti-vizuddhajJAnotpAdasyAghaTanAt / tasyeti -vizuddhajJAnasya / sa ceti = bhAvanApracayaH / apUrvavaditi - na vidyate pUrvo yasyAsAvAvapUrvaH - prathamakSaNa: sa iva / laGghanAbhyAsavadanAsAditaprakarSa iti - sAdharmyadRSTAnto'yam / laGghanaM plavanam. gaganazadhdasyAdhyAhArAt / yathA gaganalaGghanAbhyAso'nAsAditaprakarSastathA vaasnaaprcyo'pynaasaaditprkrssH| ata eva paThaMti dazahastAMtaraM vyoma yo nAmotplutya gacchati / na yojanamaglau (?) gantuM zakto'bhyAsazatairapi / sphaTAmajJAnajananAyeti-nirmalajJAnajananAya / tasyeti -vizuddhajJAnotpAdasya / bhAvanApracayAbhAve kAraNamAha [ku0] [8] nirAkaroti tadapoti / sarva kSaNikamityAdyupadiSTArthaviSayadhArAvAhikaNaM (kSaNaM) buddhisantAnodbhavo bhAvanApracayastasyA eva bahutvam apUrva[va]diti (kaM. 3.26) sthirAtmavAdamavalambya pratiyogaH / saGganAbhyAsabaditi (kaM. 3.27) tathA laGganAbhyAsaH saMskArAnAdhAyakatayA vizuddha cittaM notpAdayati tadvadityarthaH / 1 vigataviSayAkAropaplavajJAnodayo-kaM. 1, kaM. 2; vigataviSayAkAropaplavajJAnotpAdo-je. 3 / 2 tadayuktam-kaM. 1, kaM. 2 3 kAraNAbhAve-kaM. 1, kaM. 2 / 4 'gagana'-iti kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti / 5 bhAvApracayo-a, ba; 6 priyo-a; 7 priyatamaH sa iti-a; 8 vyAkhyAyam-a; 9 pumapUrvo-Da. 10 vat-Da; 11 laGghaneti-mu. i. 12 zarIrotpatvAt-a, ba. 13 nabhotpatya-a, nAbhAtyutpatya-ba. 14 'nirmaloM' iti abapustakayo sti / 15 [ ] etaccihnAntargato pAThaH abapustakayo sti / 16 pratIkamidaM-kaM. 1 pustake nAsti / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAriTokAtrayopetam nyAyakandalI pratyazaktezcAkasmAdanucchedAt, kiJca pUrve kSaNAH svarasaparinirvANAH, ayamapUrvo jAtaH, santAnazcaiko na vidyate, bandhamokSau caikAdhikaraNau na viSayabhedena vartete, tatkasyeyaM muktirya etadartha prayatate 'ya prApya ca nivatto bhavati ? __ [9] (3) prakRtipuruSavivekadarzanAduparatAyAM prakRtau puruSasya svarUpeNAvasthAnaM 'mahodaya ityanye / tanna, pravRttisvabhAvAyAH prakRteraudAsInyAyogAt / puruSArthanibandhanA tasyAH pravRttiH, vivekakhyAtizca purussaarthH| tasyAM sajAtAyAM sA nivarttate kRta [Ti0] bhAvanApracayasya sahakAriNo virahAt, tatsahakRtAstu 'nimalaM cittakSaNamArapsyante iti kA'nupapatiH ? sahakAribhedena kAryabhedAbhyupagamAda, anyathA pItAkArajJAnakSaNa santatI nIlasahakArisadabhAve'pi nIlAkAratA na syAdityAzaGkayAha - kiJcapUrvekSaNA iti svarasena svabhAvena 'nirvANAH / nanu - " yasminneva hi santAne 'AhitA karmavAsanA / phalaM tatraiva sandhatte kase raktatA yathA // " iti / yatrava santAne bandhastatraiva mokSa iti / [bandhamokSayorekAdhikaraNatvamevetyAha santAnazcaka ] iti / [9] nanu yathA "svabhAvAdeva puruSArthAya pravartate tathA 12vimarzanamantareNa svabhAvAdeva nivatiSyate ityAha [10] samalacittakSaNAnAmityAdinA-- cittazabdena jJAnam / akasmAditi - nirhetukam / pUrvekSaNA iti = samalacittakSaNAH svarasaparinirvANA iti = svabhAvena vinaSTA ityarthaH / etAvatA nirhetukavinAza sUcA (tra) kRtA / amiti = nirmalacittakSaNaH / santAnazcaiko na vidyata iti - anavacchinnapravAheNa vartamAnajJAnakSaNA eva hi saMtAna iSyate bhavadbhirityarthaH / bandhanamokSo cekAdhikaraNAviti - ya eva baddhaH sa eva vimacyate / [9) prakRtipuruSavivekadarzanAditi = prakRtipuruSabhedajJAnAdityarthaH / uparatAyAmiti-prakRtino (?) nivRtAyAm / anya iti = sAMkhyAH / tasyAH iti = prakRteH / vivekakhyAtiriti = prakRtipuruSabhedajJAnam / tasyAmiti = vivekkhyaatii| [ku.] nanu sthAyisaMskArAbhAve'pi pUrvapUrvajJA [na] lakSaNatva [va] sita evottarakSaNa utpadyate raktakAppAsabIjasantAnavadityata Aha samaleti (kaM. 4.1) / nanUpadezajanyajJAnapravAhasya sadRzArambhaNe'pi prathamaM parokSatayontyaM tasya nirmalasyAnte nirmalanaterbhavasAkSAtkArAdanvavyApyaM kRtapAyaM? na doSa ityata Aha kiJceti (kaM. 4.2) / / " [9] sattvarajastamasAM sAmyAvasthA prakRtirakAraNA, akAraNamakAyaM ca kUTasthacaitanyarUpaH puruSaH ubhayoranAdivivekAgrahaH / tato mahadAdibhAvena pariNamamANA prakRtirAdyavikAre darpaNasthAnIye mahati bimbite puruSe dharmAn kartRtvabhoktRtvAdIn darpaNa iva malinimAnaM praticite mukhe upadadhAnAM saMsArahetuH / upadezAd vivekAgrahe? (kagrahe?) -1 svarasanirvANA:-kaM. 1; kaM. 2 / 2 karaNau viSayabhedena,-kaM. 1; kN.2| 3 ya eva ca pravartate-kaM.1; kaM.2 / 4 mokSa-kaM. 1; kN.2| 5 nirmalamapi-a, ba, ka. 6 santato a, ba, santAno-ka. 7 nirvANa:-Da. 8 hyAhitA-a, ba. 9 [ ] etaccihnAntargato pAThaH Da pustake nAsti / 10 svabhAvAd-a, svabhAvAya-ba. 11 tena tathA-a, ba, ka. 12 vimarzamantareNa-ha. vimarzamantare-a. ba. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalisaprazastapAdamAdhyama nyAyakandalI kAryatvAditi cenna, tasyA acetanAyA vimRzyakAritvAbhAvAt / yatheyaM kRte'pi zabdAdyupalambhe punastadarthaM pravartate, tathA vivekakhyAtau kRtAyAmapi punastadarthaM pratiSyate svabhAvasyAna petatvAt / [10] (4) nityaniratizayasukhAbhivyaktirmuktirityapare / 'tadapyasAram, agre nirAkariSyamANatvAta / tasmAdahitanivRttirAtyantikI mahodaya iti yuktam / [Ti0] 'yatheyaM kRte'pi iti / ___ [10] ['tasmAdahitanivRttirAtyantiko] iti / - nanu kimidamAtyantikatvam ? na tAvannivRttasya punaranutpAdaH, tasya saMsAri saadhaarnnyaat| 'saMsAriNAmapi hi yaduHkhaM nivRttaM na tatpunarutpadyate / nApyucchittiH, pralaye'pi nirvANaprasaMgAt / nApi nivRttajAtIyasya pumaranutpAdaH / ko'yamutpAdo nAma ? kiM prAgabhAvaH ? uta pradhvaMsAbhAvaH ? ataretaratAbhAvaH ? aho svidatyantAbhAvaH ? tatra na tAvatpUrvatritayam, "saMsArisAdhAraNyAt / nApi turyaH / sa kiM duHkhamAtrasya vA ? duHkhavizeSasya vA? nAdyaH / tasya bhogAvasthAyAM sambhavena traikAlyA'sattvA'siddhestrakAlikAbhAvasyaivAtyantAbhAvatvAt / ma dvitIyaH, tasya "saMsArAvasthAyAmapi sambhavAt / kiJciddhi tadapi duHkhamasti yatsaMsAriNApi nAnubhUyate / nApi samUlaM duHkhanivRttirAtyantikatvam / sA kiM vidyamAnayorduHkhatanmUlayoH? avidyamAnayorvA? nAdyaH / vidyamAnayoH katicitkAlaparipAkavazAda"vazyambhAvinivRttitvena tannivRttyarthaM jJAnAbhyAsAdiprayAsarvayarthyam / vidyamAnasyezvareNApi nirva (vartayitmazakyatvAt / nApi duHkhaprAgabhAvasahatitvama, prAgabhAvAbhAve sati duHkhasvIkAraprasaGgAt, "sahavartitvAbhAvasyAbhAvacatuSTayatvena vikalpyamAnasya "pUrvadoSaprasaGgAcca / "ucyate, duHkhapradhvaMsarUpAyA duHkhanivRtterA gAmiduHkhamAtrAtyantAbhAvasahakRtatvamAtyantikatvamiti / [paM0] sA iti = prakRtiH / tasyA iti = prakRteH / iyamiti = prakRtiH / svabhAvasyeti = prakRtalakSaNasya / [10] apare iti = jaiminIyAH / vArtAmiti- vArtAmAtramasAramityarthaH / ana iti = adRSTaguNaprakaraNe / [ku0] sati bha; dRSTadoSA svairiNIva puruSa prati na vipariNamate / tatazca puruSasya svarUpeNAvasthAnaM mahodayo bhavatIti sAGkhayamatamAzaGkata / prakRtIti (kaM. 4.4) / tatra prakRterapravRtte svabhAvatve saMsArAnupapatteH pravRttisvabhAvatvamaGgIkartavyam / tathA cAnirmokSa ityAha tanneti (kaM. 4.5) / zaGkarte puruSArtheti (kaM. 4.6) dUSayati-neti (kaM. 4.7) / avimRzyakAritvameva darzayati yatheti (kaM. 4.8) / 1 asyA-kaM. 1; kaM. 2 / 2 napAyitvAt-kaM. 1; kaM. 2 / 3 tadapi vArtam-je. 1; je. 3 / 4 yathedaM-a, ba. 5 [ ] etaccihnAntargato pAThaH a pustake nAsti, tasmAdahitanivRttiH-Da. 6 -tyantitvam-a, ba. 7 sAdhAraNiyAt-a, ba. 8 saMsAriNAM hi-a. 9 ranutpAdA-a. 10 saMsAra-a, ba. 11 saMsArAtasthAyAmapi-a. 12 vazya-a, ba, ka. 13 sahavati tvAbhAvacAtuSTayena-a, sahavartitvAbhAvacAtuSTayatvena-ba, 14 prasaGgAt-a, ba, ka. 15 udyate-a. 16 rAgAni-a.ba. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI tasyAH sadbhAve kiM pramANam ? duHkhasantatimmiNI atyantamacchidyate santatitvApradIpasantati vaditi taakkikaaH| tadayuktam, pArthivaparamANurUpAdisantAnena vybhicaaraat| "azarIraM vAva santaM priyApriye na spRzataH" ityAdayo vedAntAH pramANamiti tu vayam / bhUtArthAnAmeSAmaprAmANyaprasaGga iti cenna, pratyakSeNAnakAntikatvAt / atha mataM bhUtArthapratipAdakaM vacanamanuvAdakaM syAt, tatazcApramANatvaM pramANAntarasApekSatvAt, pramAyAM sAdhakatamatvAbhAvAditi / na siddhArthapratipAdakatvama nuvAdakatvam, pratyakSasyApyanuvAdakatvaprasaGgAt / kintva dhigatArthAdhigantRtvam, Idazazca vedAntAnAmartho yadayaM bhUto'pi pratyakSAdeH pramANAntarasya na viSayaH, kutasteSAmanuvAdakatA kutazca sApekSatvam, smRteriva tebhyaH pUrvAdhigamasaMsparzanArthapratIterabhAvAt / ata eva puruSavAkyamapi pramANam / [Ti.] duHkhasantatiH iti - ekAzrayatayA sajAtIyakAryotpAdaH santatitvam / tadayuktam iti - nanu sarvamuktipakSAbhyupagame utpAdakasyAdRSTasyAbhAvAt pArthivaparamANurUpAdisantatirapyatyantamucchidyate iti kathamanakAntikatvam ? navam,sarvamuktipakSAnabhyupagamAt / 'abhyupagame 'vA tadAnIM rUpAdisantatyutpAdakakAraNavat vinAzakasyApyabhAvena pArthivaparamANurUpAdInAmanucchedAt / adRSTavinAza eva nAzakAraNa miti cet, na; prayojanaM vinA vinAzasyAbhAvAt / ... sAdhya evArthe zabdaprAmANyavAdino mImAMsakA anumAnayanti, bhUtArthaM vAkyamapramANam, bhUtArthapratipAdakatvAt grAvonmajjanAhivAkyavat, vyatireke 'agniSTomena yajetetyAdivAkyavaditi / tad AzaGkate bhUtArthAnAmityAdi / na pratyakSeNa iti :-pratyakSajJAnasya hi vidhirUpatvAbhAve'pi pramANatvAt / tatazcApramANatvama iti-apramANatve hetuH pramAyAma ityAdi / sAdhakatamatvAbhAve'pi hetuH, pramANAntarasApekSatvAd iti / smRtivat / [ku0] [10] abhimataM mahodayaM nirdhArayati tasmAditi (kaM. 4.11) / AtyantikatvaM nivRttenivRttajAtIyasya tatrava punaranutpAdaH / pArthivaparamANurUpAdisantAnena vyabhicArAditi (kaM. 4.13) / nanu sarvamuktau bhUtRNAmadRSTasyotpattikAraNasya vai pArthivaparamANurUpAdisantAnasyApyuccheda iti kathaM vyabhicAra iti asadeta [t] na sarvamukteH pramANAntarasiddhatve siddhsaadhntaaptteH| etadanumAnasAdhyatve itaretarAzrayaprasaGgAt / sarvamuktau jAtAyAmadRSTarUpakAraNAbhAvAt kAryAbhAva iti rUpAdisantAnocchedajJAnAd vyabhicArAbhAvajJAne sarvamuktyanumAnamiti / atha vimatA santAnta] tirityevaM pakSIkaraNAnna vyabhicAra iti cet santatitvamiha sajAtIyAnAM kAryakAraNabhAvapravAho vA samAnAdhikaraNAnAM nirantarotpAdavinAzA vA adhikaraNyA[NA] niyamo vA? Adya'siddho hetuH duHkhAnAM kAryakAraNabhAvaniyamAbhAvAt / dvitIye dRSTAntasya sandigdhasAdhanatA / pUrvapradIpArambhakaireva paramANubhiruttarapradIpArambhanizcayAbhAvAt / tRtIye sandigdhasAdhyatA / pradIpajAtIyasyaiva kadAcidatyantocchedAnizcayAditi bhAvaH / . 1 tasya-je. 1, je. 2 / 2 dIpa-kaM. 1, kaM. 2 / 3 riveti-je. 3 / 4 anuvAdakatA-je. 1; je. 3 / 5 dhigatAdhigantRtvam-kaM. 1; kaM.2; dhigatArthagantRtvam-je. 3 / 6 abhyupagamat tadAnI-a. 7 abhyupagame vA-Ga, 8'koraNamiti-a. 9 agnimena-a; 10 tatazca pramANatvam-a. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAdhyama nyAyakandalI [11] nahi tadapi vaktRprAmANyotthApanenArtha pratipAdayati, kintvanapekSitatavyApAra svayameva, utpattimAtraM prati tadapekSaNAt / svAbhAviko hi padAnAM padArthaparatA, svAbhAvikI ca padArthAnA maakaangkssaayogytaasnnidhimtaamitretraanvyyogytaa| tena yathA vede pramANAntarAnapekSaH 'zabdaH, zabdasAmarthyAdevArthapratyayaH, evaM loke'pi ya eva laukikA ta eva vaidikA iti nyAyenobhayatrApi zabdazakte [Ti0] [11] kintvanapekSineti yathendriyAdinA svazudaghanapekSeNa ["pUrvajJAnAnapekSeNa] ca pratyakSajJAnamutpAdyate evaM puruSa vAkyeNa pi vaktRprAmANyAna pekSaNa pratipAdyapuruSajJAnAnapekSeNa cArthaH prtipaadyte| apratipannaM hi" prati tasya / pratipAdakatvaM na tu smRtivat pratipannaM pratIti / atra kAraNamAha svAmAviko hi ityAdi / AkAkSA "parasparaM kArakANAmapekSA / yogyatA udakena miJcet na tu dahanena siJcet iti / sannidhiH parasparamAsannatA, na tu kAminI parvato 12vahnimAna manoharetyAdivat / nanu zabdazaktimAhAtmyAdevArthapratItistahi vaktRprAmANyaM kimiti nirIkSyate ityAha vaktRprAmANyAnusaraNaM tu iti / [paM0] [11] ahitanivRttiriti = ahitaM sukhaduHkham / tannivRttirahitanivRttiH / [ka0] bhUtArthAnAmiti (kaM. 4.15) kAryANAM prAmANyaM nopapadyata iti bhAvaH / atra bhUtArthavenAprAmANyAnumAna vA'nu [vAdakatayA pramANAntarasApekSatvaM vA sAdhyate nAnya ityAha ma pratyakSaNati (kaM. 4.16) / dvitIyaM dUyitumanuvadati ayeti (kaM. 4.16) / dUSayati na siddhati (kaM. 4.18) / adhigatArthagantRtvaM pUrvAnubhUtArthasmRtijanakatva nusandheyaM vaizeSika: pramANasamplavasyeSyamANatvAt / na ca vedAntAnAM smArakatvatathAsvamityAha Idazazceti (kaM. 4.19) / ata eva pramANAntarAviSayIkRta pratipAdakatvAdeva na tu kAryArthapratipAdakatvAt / [11] nanu puruSavAkyaM vaktRjJAnaliGgaM na tu svayamevArthapratipAdakamityAzaGkayAha nahIti (kaM. 4.22) / tahi vaktRprAmANye kvopayujyata ityata Aha-"utpattimAtramiti (kaM. 4.23) / tarhi tRtIye pramANa[NA] (prAmANyA ? pramANAntarA? ) pattirityAzaGkayAha svAbhAvikIpti (kaM. 4.24) / vaktRjJAnamananumApayannapi zabdastRtIyaM pramANam / tathAhi padArtha vA tRtIyapramANaM saMsarga vA ? na tAvadAdyaH, padAnAM vivakSAvacchedakapadArthaliGgatvAt / evaM hi zabdamanumAna[naMma? naM' ? ]ntarbhAvayad vyajyate / puruSo dharmo kakudAdimadartha vivakSAvAn gozabdoccAraNakartRtvAt ahamiveti / na dvitIyaH viziSTAnAM padArthAnAmavibhAgena saMsarge liGgatvAditi bhAvaH / yadi vaktajJAnamanumApayannapi zabda (:) pramANaM tamunAptavAkyasyApi tathAprasaGga ityata Aha "vaktRprAmANyaM tviti (kaM. 5.2) / 1 mAtra eva-kaM. 1; kaM. 2 / 2 mAkAGkSAsannidhiyogyatAvatAm-kaM. 1; kaM. 2 / 3 'zabda'-iti je. 1; je. 3 pustakayo sti / 4 ye laukikA vaidikAsta eva cArthA iti nyAyena-kaM. 1; kaM. 2 / 5 kintvanapekSitveti a, ba. 6 zuddhadhanupekSeNa a, 7 [ ] etaccihnAntargato pATha: a-pustake naasti| 8 vAkyeNApi ma, ba; 9 natekSaNa a, ba. 10 prati hiDa; 11 paraspara a, ba, ka; 12 vahnimAtmamanoharetyAdivat a, ba, 13 utpattimAtraH-kaM. 1 / 14 prAmANyAnusaraNaM tu-kaM. 1 / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI ravizeSAt / vaktRprAmANyAnusaraNantu svarUpaviparyAsaheto?SasyAbhAvAvagamAya / pratyakSa iva svakAraNazuddhe ranugamo viparyAsazaGkAnirAsArtha ityeSA dik / vistarastvadvayasiddhau drssttvyH| [12] nanu kArye'rthe zabdasya prAmANyaM na svarUpe, vRddhavyavahAreSvanvayavyatirekAbhyAM kAryAnviteSu padArtheSu padAnAM zaktyavagamAt / ato vedAntAnAM na 'bhUtArthaparateti cet, 'vArtamidam, svarUpaparasyApi vAkyasya loke prayogadarzanAt / yathA pariNAmasurasamAnaM pariNativirasaJca panasamiti / atrApi pravRttinivRttyorupadezaH, evaM hi vAkyArthaH pariNAmasurasamAnaM bhakSaya, pariNativirasaMpanasaM mA bhakSayeti / na, vaiyarthyAt / surasatvapratItyeva svayamabhilASAt puruSaH pravartate, virasatvapratItyaiva dveSAgnivarttate / kA tatra [Ti0] [12] atha vedAntAnAmapi vidhyarthatApAdanAtha paraH prAha nanu kArye'rthe iti / kamalamAnayetyAdinA hi paramavRddhopadezena madhyamavRddheSu vyavaharatsu kAryAnvita evArthe bAla vyutpattidarzanAttatraiva "prAmANyamavagatama / tato vedAntA [paM0] [12] ucchidyate iti - karmakartariprayogaH / tAkikA iti - vyomazivApAdAH / upahAsazcAyam / evaM puro'pi pade vyomazivamatprAsayiSyati / pAthivaparamANarUpAdisantAnena vyabhicArAditi - pArthivaparamANarUpAdimantAnI hi santatitve satyapi nAtyantamacchidyate, nityatvAt / ataH saMtatitvAditthaM heturanaikAntika ityarthaH / azaraMbAvetiabadhAraNe'vyayamazarIraM santaM -AtmAnaM priyApriye sukhaduHkhe naiva spRzata ityarthaH / ityAdaya iti - AdizabdAt na va sazarIrasya priyApriyayorapaharatirastItyAdiryaH / vedAmtA iti vedAdRzA / vamiti-nyAyakandalIkA / atra mImAMsakAH sAdhya evArthe sarvazabdAnAM prAmANyamabhyupagacchantaH pratyavatiSThante / bhUtArthAna meSAmityAdiiha vAkyaM dvidhA sAdhyAthaM bhUtArthaM c| tatra sAdhyArthaM taducyate yato vAkyAtkartavyatA pratIyate. yathA 'agni juhayAtsvargakAma' iti kartavyatopadezaparaM hyetadvAkyam / etadeva ca pramANaM mImAMsakAnAm / yato vAkyAt kartavyatA na pratIyate kintvarthakathanamAtra pratIyate tadbhUtArtham, yathA-azarIraM vAvetyAdi vAkyam / etaccApramANaM mImAMsakAnAm / ata evoktaM tairbhUtArthAnAmeSAmaprAmANyaprasaMga iti dR (dra) STavyam / [ku0] [12] bhUtArthAMnAM vAkyAnAmaprAmANye niraste samprati paro bhUtArthaparatAmeva vedAntAnAmasahamAnaH pratyavatiSThate manu kAryeti (kaM. 5.4) / kAryeti kAryAnvita eva zaktyavagamAditi / heturasiddha ityAzayavAn pariharati 'vAtamiti ( kaM. 5.6) / zabdajJAnakAryepyabhisandhAnAcchandamyApAramAzaGkate pravRttinivRttyoriti ( kaM. 5.8) / 1 viparyaya-je. 1; je. 3 / 2 nviteSu padAnAM-kaM. 1; kaM. 2 / kaM. 17 kaM. 2 / 5 'panasaM'-iti kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| aba; 8 vAnta-kaM. 1 / 3 svarUpa-kaM. 1; kaM. 2 / 4 vAnta6 bAlaka-a. 7 prAmANyamavagatamato Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAdhyam nyAyakandalI vastusAmarthya bhAvinyupadezApekSA, 'aprApte hi zAstramarthavadbhabati / atha pravRttinivRtyorabhi'sandhAnenAsya vAkyasya prayogAt tAdaryamiti cet, 'astyetasya pravRttinivRttyarthatA, kintu janakatvAnna tu pratipAdakatvena / 'pratipAdakatvaM tu vAkyasya bhUtArthaviSayameva pratipAdakatvena ca pramANAnAM prAmANyaM na janakatvena tasmAd bhUtArthaviSayameva vAkyasya prAmANyam / yadi tu pravRttinivRttyorabhisandhAnena vAkyaprayogAt tayorapratIyamAnayorapi 'zabdArthatA, AmrabhakSaNottarakAlInA tRptirdhAtusAmyaJca vAkyArthau syAtAm, pratyakSasya ca kAJcidarthakriyAmabhisandhAyopalipsite viSaye [Ti0] nAmapi pramANatvAt "vidhyarthatAGgIkartavyetyarthaH / kintu janakatvAd iti - surasatvapratItyA hyapreritasyApi puruSasya prvRtteH| 'svarUpArthe vyutpattau hetudvayamAha prasiddhavadetyAdi / iha "prabhinnetyAdau prasiddhapadasAmA"nAdhikaraNyam / ayaM madhukara ityaGgulI"nirdeza upadezaH / [paM0] pratyakSeNAnakAntikatvAditi - pratyakSaM hi bhUtArthaviSayam, na tu sAdhyArthaviSayam, na ca tanna pramANamityarthaH / pramAyAmiti -pramANaphale jJAne iti yAvat / zrIdharaH prAha netyAdi / kintvadhigatArthagantRtvamiti / jJAtArthajJAtRtva mevAnuvAdakattvamucyate / na punaH siddhArthapratipAdakatvamityarthaH / kutastatsApekSatvamiti kutaH pramANAMtasyApekSatvamityarthaH / kutazna sApekSatvamiti prAgaMtaraM tatra vyartho'yameva / smRteriva tebhyaH pUrvAdhigamasaMsparzanArthapratIteramAvAditi-smRteriveti vaidharmyadRSTAnto'yaM, tatazcAyamarthaH- yathA pUrva jAtapratyakSajJAnasparzana smRteH sakAzAdarthapratItirbhavati tathA vedavAkyebhyo yA'rthapratItiH sA na pUrvajJAnasya [spa]rzana kiMtu svapnA (na)dhyAnena / ata evAdhigatArthagantRtvA [t] smRtirapramANam / na punarvedAstAnadhigatArthagantRtvAt / iti hRdayam / ata eveti-pramANAntaranirapekSatvAdeva / tadapIti-puruSavAkyamapi / anapekSitatacApAramiti - anapekSitavaktRvyApAram / pdaarthprteti-pdaarthprtipaadktaa| AkAMkSAyogyatAsannidhimatAmiti - boddhaH saMbaMdhiSu jijJAsA mAkAMkSA, sambandhAhatvaM yogyatvam, AkAMkSasyAnantarya sannidhiH / svarUpaviparyAsa hetordoSasyeti-zabdasvarUpamRSAtvakAraNasya raagdvessaadeH| rAgadveSAdigrasto hi yadacaktiH tanna satyatayA prinnmte| yathA kadhicchaTho DimbhAnviplAvayati [ku.] viparyaye'tiprasaGgamAha yadi tviti (kaM. 5.14) / zabdajJAnakAryapravRttinivRtyanusandhAnena kAryaparatA vedAntAnAmastItyAha janakatveneti (kaM. 5.17) / zabdajanyajJAnAnantaraM pravattinivRttI aGgIkRtyetaduktam-idAnIM vaktacitte na sta evetyAha na cedamiti (kaM. 5.19) / nanu gRhItaM sagatikasyaiva vAkyaM bodhaka, sagatigrahazca 'gAmAnaye'tyAdivRddhavyavahAre 1 aprApye-je. 1; je. 2 / 2 'atha'-je. 1; je. 3 pustakayo sti| 3 abhisaMdhAnena vAkya-kaM. 1 / 4 asti pravRtti-kaM. 1; kaM. 2 / 5 yasmAd bhUtArthaviSaya eva prAmANyam-kaM. 1; kaM. 2 / 6 zAndatAkaM. 1; kaM. 2 / 7 vidhyarthaH a; 8 prItyA. a, ba, ka. 9 svarUpArtha i. 10 pratibhinna a, ba; 11 sAmAnyAkaraNyam a, ba, 12 iyaM a. ba. 13 rI a ba ka. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI. pravRttasyArthakriyA'pi prameyA syAt / janakatvena 'pravRttinivRttiparatvaM vedAntAnAmapi vidyate, tebhyaH svarUpapratIto dhyAnAbhyAsAvipravRttasya vigatavividhavikalpavizadAtmajJAnodaye satyapavargasya bhAvAt / na cedamAvazyakaM yatpravRttinivRttyavadhikaH pramANavyApAra iti, tayoH puruSecchApratibaddhayoranutpAde'pi vastuparicchedamAtreNApekSAbuddhaH pryvsaanaat| na ca kAryAnvita evArthe padAnAM zaktiH, ananvite'pi vyutpattidarzanAt / yatheha prabhinnakamalodare madhUni madhukaraH pibatIti vartamAnopadeze prasiddhatarapadArtho'prasiddhamadhukarapadArthastu yaM madhupAnakartAraM pazyati taM 'madhukarazabdavAcyatvena pratyeti / atrApyasti pAramparyeNa kAryAnvayo vAkyaprayoktuH, pUrvaM vRddhavyavahArAt kAryAnvita evArthe madhukarapadasya vyutpattibhAvAditi cet ? na, anizcayAt / vAkyaprayoktuH kiM vRddhavyavahArAt kAryAnvite'rthe vyutpattirabhUta ? kimuta prasiddhapadasAmAnAdhikaraNyenopadezAdvA svarUpe'rtha [paM0] 'haM ho dhAvata DibhakA nadyAstIre guDazakaTaM paryastamasti, pratyAsannaM tilazakaTaM ca'- taccha tvA pravartamAnAste viprasaMbhabhAjo jAyante / svakAraNazuddheriti-AkAzadezadharmAdyanugrahakA ca kAmalAdidoSarahitacakSurAdisAmagrIzuddheH / eSA vigiti- etaddigmAtramityarthaH / advayasiddhAviti - advayasiddhaghAkhye grnthe| prAbhAkarA vadanti nnvityaadi| kAyeM'yaM iti - sAdhye'rthe / na svarUpe iti - na siddhe'rthe prAmANyamityarthaH / vRddhavyavahAreviti - parasparaM gRhItasaMketo vRzo ucya (cye)te / tayorvyavahAreSu / 'na vedAntAnAM bhUtArthaparateti - kintu teSAmapi zamdatvAtsAdhyarthaparatavetyarthaH / prvaakymtraapotyaadi| tatreti-pravartanena nivartanena c| vastusAmarthya mAvinIti - saptamyekavacanAntametatpadam / zAstramiti = zikSAvacanam / amidhAneneti = abhiprAyeNa / tAdArthyamiti = pravRttinivRttyarthatvam / tasyeti = vAkyasya / bhUtArthaviSaya eveti = svarUpArthaviSayameva / 'pramANAnAmiti = pratyakSAdinAm / tayoriti pravRttinivRtyoH / zabdArthateti-zabdasyArthI zabdArtho, tayorbhAvaH shbdaarthtaa| zabdArthatetyasmAtpurastAdetyadhyAhAryam / vAkyArtho syAtAmitiapratIyamAnatvAdvizeSAdvAkyArthI prApnuyAtAmityarthaH / kAzcivarSakriyAmiti = nAnapAnAdikAm / upalipsite iti = upalabdhamiSTe / viSaya iti = jlaadau| 'arthakriyApIti na kevalaM jlaadirityperthH| yathA'bhisaMhitAyArapi pravRttinivRtyAH zabdArthatA, evaM pratyakSe'pyabhisaMhitAyAH snAnapAnAdyarthakriyAyA api pratyakSArthatA syAt / pratyakSasyArtho viSayaH prameyamityarthaH / tayoriti = prvRttinivRttyoH| ananvitepIti-kAryopadezavataMmAnA pravRttirAndAnvite pItyarthaH / iha [ku0] kAryAnvita eva svArthapadAnAM, tatkathaM svarUpaparatA vAkyAnAM syAdityata Aha - na ceti (kaM. 5.20) / liDabhoktavyapaJcamalakArapratipAditA hi kriyA zrotRpuruSavRttivyApyA, iha tu teSAmabhAvanna ? madhukarapadArthaH kAryAnvita ityarthaH / codayati atreti (kaM. 5.24) madhukaraM pazyetyadhyAhArAtkAryeNAnvayaH kuta ityata Aha 1 syArthakriyA prameyA-kaM. 1; kN.2| 2 pravRttiparatvaM-kaM. 1; kaM. 2 / 3 vartamAnApadeze-kaM. 1; kN.2| 4 madhukaravAcyatvena-kaM. 1; kaM. 2 / 5 vedAntAnAM na svruupprtaa-kN.| 6 mbhisndhaanen-kN.| 7-8-9 ime pAThAH kaM-pustake na santi / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAdhyama nyAyakandalI iti nizcayo nAsti, idamprathamatAyA abhaavaat| 'kiJca vAkyaprayokturanvite vyutpattiH zrotuzcaninvite, anyavyutpatyA cAnyo na zabdArtha pratyeti, tatazca madhukarazabdasyAnanvitArthatva'manvitArthatvaJca purussbhedenetyrddhvaishsmaaptitm| kriyAkADakSAnibandhanaH padArthAnAmanyonyasambandho nAkhyAtapadara hiteSu siddhArtheSu vedAntavAkyeSu bhavitumarhatIti cet ? na tAvadatra sarvatra kriyAyA abhAvaH, yatra tu nAsti tatrApi saMsargaparatayA padairabhihitAnAM padArthAnAmeva yogyatAsagnidhimatAmanyonyAkAGakSAnibandhanaH sambandhaH / tathA ca 'kAJcyAmidAnI tribhuvanatilako 'rAjA' ityatrApi vAkyartho gamyata eva / athavA tatra zrutaprayujyamAnA'stibhavatikriyAnibandhano bhaviSyatIti yatkiJcidetat / / [paM0] prasinnakamalodare madhUni madhukaraH pibatoti-na hi pibantaM madhukaraM jAnIyAt-'ityupadezo'sti kiMtu pibatItyeva / prasiddhatarapadArtha iti - prasiddhAH madhukaretarAH padArthAH yasya puMsaH saH tathA paravAkyam / atrApyasti pAraMparyeNetyAdi zrIdharaH / na anizcayAditi - anizcayameva darzayati vAkyaprayoktuH / ki vRddhavyavahArAdityAdi atra ca kAryAnvite iti saptamI paJcamyanvite / ki vRddhavyavahArAtkAryAnvite'rthe vyutpattirabhUditi-vRddhavyavahAraH sAkSAduktaH paraspara gahItasaMketo bRddhau / 1 / kimuta prasiddhapadasAmAnAdhikaraNyeneti [iti] madhyamavyavahAraH sUcitaH / yaH kiJcijjanaH jAnAti saH madhyamaH / 2 / upadezAdvA svarUpe'rthe iti - iti bAlyavyavahAraH sUcitaH / yaH sarvathA kiJcinna jAnAti saH bAlaH / 3 / -iti bAkyArthAH / paraH prAha kriyAkAMkSetyAdi / zrIdharaH na tAvavityAdi / tatreti-AkhyAtarahite vAkye / azrutaprayujyamAnA'sti . bhavati kriyAkAMkSAnibandhanaH / sambandha iti- yatrAnyakriyApadaM na zrUyate tatrAsti vartamAnA paraH prayujyata iti hi vaiyAkaraNaH / azrutaM-ko'rthaH / azruta-kriyApadaM yadvAkyaM tatra prayujyamAne'sti bhavati nAmnyaupakriye tadAkAMkSAnibandhastadapekSAhetuH ka iti vAkyArthaH / [ku.] vAkyaprayokturiti (kaM. 5.24) / pariharati nAnizcayAditi (kaM. 5.25) / sAmAnAdhikaraNyena samabhivyAhAreNa prayoktavAkyenaiva sandeho nivartyate ityata Aha idaM prathamatAyA mamAvApiti (kaM. 5.27) / tadvAkyasandehanivRttimaGgIkRtyApi dUSaNamAha kiJceti (kaM. 6.1) / svarUpavyutpattyaGgIkAre'pi kriyApadarahitAnAmupaniSadAmvayAnupapattimAzaGkaya pariharati kriyeti (kaM. 6.3) / 1 kiJca prayoktu -kaM. 1; kaM. 2 / 2. vyutpattyA'nyo-kaM. 1; kaM. 2 / 3 ananvitArthatvaM ca-je.1; je. 3 / 4 rahiteSu bedAntavAkyeSu-kaM. 1; kaM. 2 / 5 tAvatsarvatra-kaM. 1; ka. 2; je. 3 / 6 tatropa-kaM. 1; kaM. 2 / 7 nRpatiH -je. 1; je. 3 / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam [13] prazastapAdabhASyam dravyagaNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM SaNNAM padArthAnAM sAdharmya vaidharmyatattvajJAnaM niHshreyshetuH| nyAyakandalI [13] prakRtamanusarAmaH / atra padArtha'dharmapratijJAnAdeva padArthAnAmapi saGagraho labhyate, svAtantryeNa dharmANAM saGagrahAbhAvAt / ___nanu padArthadharmANAM saGagrahaparo grantho mahodayaheturiti nopapadyate, 'zabdasyArthapratipAdanamantareNa kAryAntarAbhAvAdityAzaGkaya padArthadharmapratItihetoH saGagrahasya pAramparyeNa mahodayahetutvaM pratipAdayannAha - 'dravyaguNetyAdi / yasya vastuno yo 'bhAvo yatsvarUpastattasya tattvam / sAdhAraNo dharmaH sAdharmyam, asAdhAraNo dharmo vaidharmyam / sAdharmyavaidharmya eva tattvaM sAdharmyavaidharmyatattvam, tasya jJAnaM niHzreyasahetuH / viSayasambhogajaM sukhaM tAvat kSaNavinAzi duHkhamahalaM svargAdipadaprApyamapi saprakSayaM sAtizayaJca / tathA ca kasyacit svargamAtramaparasya svargarAjyam / atastadapi satataM pracyutizaGkayA parasamutkarSopatApAcca duHkhAkrAntaM na nizcitaM zreyaH / AtyantikI duHkhanivRttirasahyasaMvedananikhiladuHkhoparamarUpatvA dapunarAvRttezca nizcitaM zreyaH / tasya [Ti0] [13] [ padArthoddezavibhAgau ] nanu padArthadharmANAmeva saGgrahaH pratijJAto na tu padArthAnAmapi ityAha 'atra ca padArthadharmeti padArthAzca dharmAzceti tu janitobhayasaGgrahe vigrahe dharmazabdasyAlpasvaratvAt prAgnipAtaH syAt / . [paM0] [13] padArthAnAmeveti- na kevalaM dharmiNAmityarthaH / svAtaMtryeti - padArthAnvitenetyarthaH / arthapratipAvanamaMtareNeti- arthapratipAdanaM varjayitvetyarthaH / saprakSayaM sAtizayaM ceta (ti) yaduktaM tatra sAtizayatvaM bhAvayati / tathA hi ksycishtyiaadinaa| AtyaMtikAnityAdivAkye AtyantikI tu duHkhanivRttiH nizcitaM zreya iti padavaTanA / asahA saMvedananikhilaHkhoparamatvAditi-asahyasaMvedanaM ca tanikhiladuHkhaM ca tannivRttirUpatvAt / megneneti zaMkarAcAryasya catvAraH [ku0] [13] yadi padArthAnAM dharmAH saGgRhyante iti jJAna[naM] tarhi pRthivyAdayo na ca[va] rUpAdayazcaturviMzatirityaprastutamApadyate tata Aha atra padArtheti (kaM. 6.9) / 1 SaNNAM'-ki. tA. pustakayo sti| 2 vaidhAbhyAM-ki. de; saadhrmytttvjnyaanN-taa| 3 dharmajJAnAdevakaM. 1; kaM. 2 / 4 zabdAnA -kaM. 1, kaM. 2 / 5 dravyaguNeti-je. 1; je. 3 / 6 bhAvastattasya-kaM. 1; 2 / 7 kSaNika-kaM. 1; kaM. 2 / 8 degdaparAvRttezca-kaM. 1; kaM. 2 / 9 atra padArthadharma mu. Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI kAraNaM dravyAdisvarUpajJAnam / etena tatpratyuktaM yaduktaM maNDanena-"vizeSaguNanivRttilakSaNA muktirucchedapakSAnna bhidyate" iti / vizeSaguNocchedre hi satyAtmanaH svarUpeNAvasthAnaM nocchedaH, nityatvAt / na cAyamapuruSArthaH, samastaduHkhoparamasya paramapuruSArthatvAt / samastasukhAbhAvAda'puruSArthatvamapyastIti cet ? na, sukhasyApi kSayitayA bahulapratyanIkatayA ca sAdhanaprArthanAzataparikliSTatayA ca sarvadA duHkhAkrAntasya 'viSasampRktasyeva madhuno duHkha pakSe nikSepAt / keSAM sAdharmyavaidhayaM tattvaparIjJAnamapavargakAraNamityapekSAyAM dravyAdInAmiti smbndhH| . [14] dravyANi ca, guNAzca, karmANi ca, sAmAnye ca, vizeSAzca, samavAyazceti vibhAgavacanAnusAreNa vigrahaH, uddezasya vibhAgavacanena samAnaviSayatvAt / Adau [Ti0] [14] uddezasya vibhAgeti - 'nAmadheyamAtrasaGkIrtanamuddezaH vizeSasajJAnirdezo vibhAga iti / tatrAntarAbhiprAyeNAtra vibhAgavacanatvam svayaM vibhAgasyAmananAt / niyamena guNAnuvidhAyitvAd iti :- yatra guNAstatraiva karma nAnyatretyanuvidhAnArthaH; na tu yatra guNAstatra karma bhavatyeveti, vyomni saguNe'pi karmAbhAyAt / karmAzritatvAditi karmaNyAzritatvAdityarthaH / paJca padArtheti - paJcAnAM padArthAnAM vRttiH sambandha ityarthaH / na tu paJcasu padArtheSu vRttisambandho yasyeti, tasya sambandhAntarAbhAvAt / [paM0] ziSyA :- umbekaH sA (kA)rikAM vetti, taMtraM vetti prabhAkaraH / maMDanastubhayaM vetti na kiJcidapi revaNa:(?) // 1 // ucchevapakSAditi bauddho'tha kalpitAtsaMtAnocchedalakSaNAta / vizeSaguNocchede iti-buddhisukhaduHkhecchAdharmAdharmaprayatnasaMskAradveSalakSaNAnAM navAnAmatyantaM kSaye santItyarthaH / nityatvAditi- Atmano'vinAzisvAt / ayamiti-vizeSaguNocchedaH / "sAdhanaprArthanAyA: saparikliSTatayA ceti - sukhaduHkhasAdhanAni srakcandanavanitAkUlyAdIni / / [14] dravyANi ceti nava / guNAzceti - caturviMzatiH / karmANi ceti-paJca |saamaagye ceti-dve / vizeSAzceti-- anantAH / smvaayshceti-ekH| [kuo] tattvazabdasya taddhitAntatve dharmasvarUpaparityAgaprasaGgAd rUDhimAzritya vyAcaSTe yasyeti (kaM. 6.16) / svarUpaM pramANopapanna miti zeSaH / SaSThI tu zilAputrakasya zarIramitivadupacAramAzritya drssttvyaa| tatazca yadvastu pramANena nizcIyate tattattvamityarthaH / 'sAdhamryeNa vaidhaye eva tattvamiti (kaM. 6.17) sAdharmyavaidharmyayoH svAtantryeNAnabhidhAnAdravyAdayo'pi tattvamityanusandheyam / etena svoktavyAkhyAnena ko bheda ityata Aha "guNocchedamiti (kaM. 6.24) / apavRktasya tatsukhavedanayoH pramANAbhAvAdityarthaH / [14] vibhAgAnusAreNa vigrahahetumAha-uddezeti (kaM. 7.6) / nAmadheyena padArthAbhidhAnamAtramuddezaH / uddi-- STasyAvAntaravizeSoddezo vibhAgaH / tatazcobhayorekaviSayatvamityarthaH / Adau dravyaso [syo] ddeza iti (kaM. 7.7) 1 puruSArthatvamiti-kaM. 1, kaM. 2 / 2 viSamizrasyeva-ka. 1, kaM. 2 / 3 pakSa-je. 1; je. 3 / 4 tattvaparijJAna -kaM. 1; kaM. 2 / 5 sAmAnyaM ca-kaM. 1; kN.2| 6 nAmadhepasaGkIrtanamAtra-a%; 7 vibhAgasyo-a%B 8 sAdhanaprArthanAzatadeg-kaM. 9 sAdharmyavaidhayeM eva tattvama-kaM. 1 / 10 vizeSaguNocchede-kaM. 1-idaM pratIkaM tu nAsti / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI dravyasyoddezaH, sarvAzrayatvena prAdhAnyAt / guNAnAJca karmApekSayA bhayastvAd dravyAnantaramabhidhAnam / niyamena guNAnuvidhAyitvAt karmaNAM guNAnantaramuddezaH / kAnvitatvAt sAmAnyasya karmAnantaramabhidhAnam / paJcapadArthavRtteH samavAyasya sarvazeSeNAbhidhAne 'prApte'rthAd vizeSANAM madhye kathanamiti / abhAvasya pRthaganupadezo bhAvapAratantryAt, na tvabhAvAt / dravyANAmiti sambandhe SaSThI / atrApi sAdhAdijJAnasya niHzreyasahetutve kathite dravyAdi'jJAnasyApi kathitam, sAdharmyavaidharmyayoH svAtantryeNa jJAnAbhAvAt / [Ti.] nanu kimidaM bhAva pAratantryam ? kiM bhAvAzritatvam ? uta bhAvajanyatvam ? atha bhAvanirUpaNAdhInanirUpaNIyatvam ? Ahosvit bhAva pratidvandvitvam ? tatra nAdyatritayam / karmasaMyogAderapi pRthaganupadezaprasaGgAt / carame bhAvamAtra pratidvandvitvaM vA? bhAvavizeSapratidvandvi tvaM vA ? nAdyo'bhAve tadabhAvAt / 'nokatrAbhAve samutpanne ["sarvabhAvAnAmabhAvotpattiH / nAparaH saMyogavibhAgAderapi pRthaganupadezaprasaGgAta, uttarasaMyogasya karmanAzakatvAta, vibhAgasya ca "saMyoganAzakatvAt / ucyate, bhAvapAratantryaM pratiyoginirUpaNAdhInanirUpaNIyatvama, pratiyogI ca virodhii| .. [paM0] uddezasya vibhAgavacanena samAnaviSayatvAditi - nAmadheyamAtrasaMkIrtanamuddezastasyoddezasya vizeSasaMjJAnirdezalakSaNena vibhAgena saha tulyagocaratvAt / ya eva uddiSTAsta eva vibhajyanta iti bhAvArthaH / niyamena guNAnuvidhAyitvAditiguNapUrvakameva karma bhavatIti niyamaH / ko bhAva:? yatraiva guNAstatraiva karma nAnyatra / na tu yatra guNAstatra karma bhavatyeva / vyomni tu guNe'pi karmAbhAvAditi draSTavyam / dravyaguNakarmAzritatvAt sAmAnyasyeti / atra karmAzritatvAditi pAThAntaraM dazyate / tatra karmaNyapyAzritatvAditi vigrahaH / vizeSANAM madhye kayanamiti-madhye vizeSANAM kathanamiti yogaH / madhye iti ko'rthaH ? sAmAnyasamavAyayorantare ityarthaH / . nanu caturvidho hyabhAvaH, sa kathaM na padArthoM yena pRthak nocyate-ityAzaMkyAha amAvasyetyAdi bhAvapAratantryAditi pratiyoginirUpaNAdhInanirUpaNIyatvaM bhAvapAratantryam / pratiyogI ghaTAdiH / atrApIti-na kevalaM padArthadharmasaMgraha ihetyatra padArthadharmapratijJAnAdeva padArthAnAmapi saMgraho labhyate / svAtaMtryeNa dharmANAM saMgrahAbhAvAdityaperarthaH / [ku0] prappA[dhA] najJAnamapradhAnajJAnasya heturityarthaH / bhUtastyA[bhUyastvA]diti (kaM. 7.7) / prathamamakliSTabuddhabhUyo jJAnasAmarthyaM bhavati / alpaM tu kliSTabuddhirapi jJAtuM zaknotItyarthaH / guNAnuvidhAyitvAditi (kaM. 7.8) kAraNajJAnAnantaraM kAryajJAnaM sukaramityarthaH / kAnvitatvAditi (kaM. 7.9) upalakSaNametat / [ta] tvaM dravyAdi [ta]tra dravyAditrayaM Syi zri? taccApi [tatrApi] tribhyopakarSa ityarthaH / paJcapadArthavRtteriti (kaM. 7.9) vRttimanurUpaNena vRtte rUpaNIyattvAditi bhAvaH / 1 prApte vizeSANA-kaM. 1; kaM. 2 / 2 kathanam-kaM. 1; kaM. 2 / 3 jJAnasya-kaM. 1; kaM. 2 / 4 bhAvatvama. 5 prIti-a; 6 gamu-a, ba, 7 praji-a; 8 dvitvaM-ba pustakasyAvakAze dattaH pAThaH / 9 nokatvAbhAve -a, ba, ka; 10 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH a-pustake nAsti / sarvabhAvotpatti:-ba; 11 saMzayoga-a, ba. * 12 pAratantrAm-a, ba. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [15] taccezvaracodanAbhivyaktAddhAdeva / . nyAyakandalI [15] nanu yadi tattvajJAnaM niHzreyasahetustahi dharmo na kAraNam ? 'tatazca sUtravirodhaH-- "yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharmaH" (vai. sU. 1.1.2) iti, 'ata Aha-"taccezvaracodanAbhivyaktAddharmAdeveti / tanniHzreyasaM dharmAdeva bhavati, dravyAdita'ttvajJAnaM tu tasya kAraNatvena niHzreyasasAdhanamityabhiprAyaH / tattvato 'nirmAteSu bAhyAdhyAtmikeSu viSayeSu doSadarzanAdviraktasya samIhAnivRttAvAtmajJasya tadarthAni karmANyakurvatastatparityAga.. sAdhanAni ca zrutismRtyuditAnyasaGkalpitaphalAnyapAdadAnasyAtmajJAnamabhyasyataH prakRSTa'vinivartakadharmopacaye sati paripakvAtmajJAnasyAtyantika zarIrAdiviyogasya bhAvAt / C01 1 asaGkalpiteti-svargAdiprAptiphaloddezAbhAvAdasaGkalpitaphalatvam / "prakRSTanirvataketi : - zarIrAdinirvatako 'dharmavizeSo jAyate iti vaizeSikasiddhAntaH / tena zarIrAdInAm iti / etAvatA granthena vivAdA dhyAsitaH [paM0] [15-16] 'yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharma:'-iti kaNAdasUtram / tasyeti = dharmasya / "nirmAteSviti = mizciteSu / samIhAnivRttAviti - ceSTAnivRttau / tadarthAnIti = viSayArthAni / tatparityAgasAdhanAnIti tapaHprabhRtIni / asaMkalpitaphalAnIti - nidAnarahitAni / prakRSTa"nirvatakadharmopacaye satIti - dharmo hi dvividhaH - pravartako nivRta (varta)kazca / tatra pravartakaH saMsAraheturdAnAdi / nivartako mokSahetUAnatapaHprabhRtiH / prakRSTa cAso nivartakadharmazca tasyopacaye sati / paripakvAtmajJAnasyeti-paripakvAtmajJAnasya sato yogina ityarthaH / [ku0] nanvabhAvo'pi saptamaH padArthaH pramANaviSaya eva tatra tatra nirUpyate / apavarga evAyaM tAvanmithyAjJAnAdiduHkhAntAnAM pradhvaMsaH / dravyAdInAmutpattivinAzayozca praakprdhvNsaabhaavii| vaidharyeSu cetretraatyntaabhaavau| tatkathaM tasyAnuddeza ityata Aha abhAvasyeti (kaM. 7.11) / nanu yadi bhAvapAratantryAdanuddezaH, saMyogAdInAmapyanuddezaH syAditi cet, na; ziSyANAma hAdizaktiyuktAnAmatrAdhikAra ityabhAvAnaddezenaiva pradarzite [tm| saMyogAdyanuddeze kAraNAbhAvAnniraGakuzatayA cAcAryasya viparyayazaGkAnavakAzaH / sambandhe SaSThIti (kaM. 7.11) / sAdharmyavaidhApekSayA sambandhaH / atrApIti (kaM. 7.12) / na kevalaM saGgrahapratijJAmAtreNa dravyAdiSvA? kAraH kintu tattvajJAnasya niHzreyasahetutve'pItyarthaH / ___ [15] tanniHzreyasaM dharmAdeveti (kaM. 7.17) dharmAdbhavatyevetyarthaH / tatazca dharmasyApi kAraNatvAGgIkAraH / nanvastu sAkSAtkArasya dharmeNa saha samuccayaH zAstrajJAnaM kvopayujyate ityata Aha 'dravyAdi [tattva] jJAnaM "tviti (kaM. 7.17) tasya sAkSAtkArasya ca dharmakAraNatvaM vyAkhyAtam / sAkSAtkArakaraNatvaM vyAcaSTe AtmajJAnamabhyasyata iti 1 tataH-kaM. 1; kaM. 2 / 2 tata mAha-kaM. 1, kaM. 2 / 3 tattvajJAnaM tasya-kaM. 1; kaM. 2 / 4 jJAteSukaM. 1, kaM. 2 / 5 nivartaka-kaM. 1; kaM. 2 / 6 zarIraviyogasya-kaM. 1; kaM. 2 / 7 prakRSTavini-mu. 8 dharmo-a, ba, ka; 9vivAdAsitaH-a, ba. 10 jJAteSu-kaM. 11 vinivartaka-kaM. 12 dravyAditattvajJAnaM tasya-kaM. 1 / Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI 'dRSTo hi viSayANAmahikaNTakAdInAM parityAgo vizeSadoSadarzanapUrvakAbhisandhikRtanivarttakAtmavizeSaguNAt prayatnAt / tena zarIrAdInAmAtyantikaH parityAgo'pi tadoSadarzanapUrvakAbhisandhikRtanivartakAtmavizeSaguNanimitto vijJAta iti mokSAdhikAre vakSyAmaH / [fe.] zarIrAdityAgo viSayadoSa'darzanapUrvakAbhisandhikRtanivartakAtmavizeSaguNa'janyo'niSTaviSayatyAgatvAt 'viSAdityAgavat, iti pramANaM sUcitam / / [paM0] dRSTo hi viSayANAmityAdi - anena sAdhanaM sUcitaM draSTavyam / taccedam -vivAdAdhyAsitaH zarIrAdityAgo viSayadoSadarzanapUrvakAbhisandhikRtanivartakAtmavizeSaguNajanyaH / aniSTaviSayatyAgarUpatvAt, ahikaMTakAdityAgavat / 'na doSadarzanetyAdi teSAM zarIrAdInAM ye doSA azucitvAdhruvatvAdayastadda [zaM]napUrvako yo'bhisandhizcittabhAvastena kRto yo nivartaka: saMsAramocaka AtmavizeSaguNo dhyAnatapaHsvAdhyAyAdidharmo vizeSastannimitta iti samAsaH / [50] (kaM. 7.21) / dehendriyavyatirikto nityo vibhuH mithyAjJAnarAgadveSakAryapravRttinivRttyapAyAt dharmAdharmopagRhItadehendriyatayA bahuvidhaduHkhAdubhayaparikliSTo'hamiti nirantaramabhyasyatastadviSayasAkSAtkAraH / iyAMstu vizeSaH upadezasya pramANatayAjanyasAkSAtkArasya yathArthakA AturakAmukyorbhAvanAyA bhrAntimUlatayA tatsAkSAtkArasyAyathArthateti samuccayasya kAraNatvamupasaMharati prakRSTeti (kaM. 7.21) / upacito nivartako dharmaH AtmajJAnaparipAkazca saMhatyAtyantikIM duHkhanivRtti kurute ityarthaH / pA(a)nu tattvasAkSAtkArasya savAsanamithyAjJAnasya nivartakatayA dRSTenaiva dvAreNa mokSahetutvasambhave sati adRSTakalpanAyAM kiM pramANamityata Aha 'dRSTohIti (kaM. 7.22) / ayaM prayogaH paravA! * (parityAgo)? zAnasahakAryAtmavizeSaguNasAdhyaH sa[a] miSTaparihAratvAt mahikaNTakAdiparihAravat / ___ syAdetat, kiM sarvvakarmasamuccayo kAmyasanaimittikasamuccayo vA (samuccayo vAsamuccayo vA) pAvannityasamuccayo vA ? na tAvadAdyaH azakyatvAt / nAsti sambhavaH kazcit varNAzramA[pA] ditAni kAmyAni mityAni naimittikAni ca karmANyazeSeNAnuSThAtumI [mi]STenApi kAmyakarmasamuccayaH phalavirodhAccaturthAzramavidhivirodhAcca / nApi naimittikasamuccayaH, nimittAsambhave tadanuSThAnAnyA[na] papatteH / nApi yAvannityasamuccayaH, caturthAzramavidhivirodhArazakyatvAcceti / tadasat - yathAdhikAranityasamuccayasyAvirodhAt / sAdhyavaicitrye sAdhanavaicitryaM kathamiti cet / vi[ni] vartakadharmAdyupAyabahuttve'pyekatvAvirodhAt / yathA bhidAyAM bile janayitavye avayavi[vi] bhAgahetoH kmmnno'nekkutthaaraadyupaaytvepyektaa| kiM ca dharmasya jJAnakAraNatvepi samAnametat / nAsti sAkSAtkAravaicitryam / mapi ca kevalajJAnasAdhyApavargavAdinazca, 1 dRSTo vidizA-kaM. 1; kaM. 2 / 2 parityAgoviSaya-kaM. 1; kaM. 2, 3 darzanakAbhi-a; 4 sandhikRtaHa, ba, ka; 5 guNajanyA-a, ba, ka. 6 vivAda-Da. 7 dRSTo vissyinnaamhikNttkaadiinaaN-kN.| 8 ayaM pAThaHkaM. pustake nAsti / 9 dRSTo-kaM. 1 / * zarIraparityAgaH ityarthaH syaat-sN.| Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI [16] 'dharmo'pi kevalo na niHzreyasaM karoti yAvadIzvarecchayA nAnugRhyate / tenedamuktamIzvaracodanAbhivyaktAddhAdeveti / codyante preryante svakAryeSu pravartyante'nayA bhAvA iti codanA IzvaracodanA 'IzvarecchAvizeSaH / abhivyaktiH kAryArambhaM pratyAbhimukhyam / IzvaracodanayAbhivyaktAdIzvaracodanAbhivyaktAd IzvarecchAvizeSeNa kAryArambhAbhimukhIkRtAddhAdeva tan niHzreyasaM bhavatIti vaakyyojnaa| tacceti cakAroM 'dravyAdisAdharmyajJAnena saha dharmasya niHzreyasahetutvaM samaccinoti / [Ti0] [16] 'nodyanta iti - etaccArthakathanam karaNe hyanaTi sati GI: syAt / nodyante'syA iti tu kRtvA NivetyAsetyanaH kAryaH / IzvarecchAnAM nityatvAd dharmavizeSasannidhameva vizeSaH / IzvarecchA vizeSeNa iti-IzvarecchAyAzca kAryakaraNe niyamenAvasthAnamevAvAntaravyApAra iti kArakatvam / [paM0] mokSAdhikAre iti - guNapadArtha iSTaprakaraNe / IzvarecchAvizeSa iti - IzvarasyecchA dvidhA-sisRkSA saMjihIrSA c| pratItyeti = buddhavA / bhedajijJAsArthamiti - atra bhedajJAnArthamiti pAThAMtaram / . [ku0] nyAyAgatadhanastattvajJAnaniSTho'tithipriyaH / zrAddhakRtsatyavAdI ca gRhastho'pi vimucyate / / ityAdi jJAnakarmasamuccayapratipAdakAgamavirodhaH syAdityalamativistareNa / nanu yadi "yato'bhyudayaniHzreyasasiddhiH sa dharma" iti sUtraM (vai. sU. 1.1.2) yathAzrutameva 'vyAcikhyAsitaM tahi pratyekasamudAyibhyAmavyApakatayA'lakSaNamiti / maivam, abhimataheturatIndriyavihitAnuSThAnajanyaH puruSaguNo dharma iti hi lakSaNamabhimataM sUcitam / abhyudayamiHzreyasayorbhedenopAdAnaM tvabhimatasyAvAntarabhedapradarzanAyeti yatkiJcidenahAyatvabhyudayo jJAnaM tena [tvAbhyudayena] kAryeNAnumito dharmaH jJAnaM ca niHzreyasena kAryeNAnuma yate iti sUtraM dharmeNa pramANapradarzanaparamiti vyAcakSate teSAM svargahetau svarge pramANaM na pradarzitamiti nyUnatvamavaseye, na tu yadi dehendriyavyatiriktAtmasAkSAtkAro nivartakadharmasahito'pavargahetuH tAgamavirodhaH, zrUyate hIzvaropAsanAyA apvrghetutaa| yadA carmavadAkAzaM veSTayiSyanti mAnavAH / tadA zivamavijJAya duHkhasyAnto bhaviSyati / iti imAmAzaGkAM nirAcikIrSuH saGgati karoti dharmo'pIti (kaM. 7.25) / [16] 'icchAvizeSa iti (kaM. 8. 1) IzvarecchAyA ekatve'pyupAsanArUpasahakArilAbhenopAdhivizeSavyapaveza iti virodhH| 1 dharmo'pi kevalaM tAvanna-kaM. 1, dharmo'pi tAvanna-kaM. 2 / 2 Izvarasya codanA IzvaracodanA-je. 1; je. 2 / 3 IzvarasyecchAvizeSa:-je.1; je. 21 Izvarasya-je. 3 / 4 dharmAdeva niHzreyasaM-kaM.1; kN.2| 5 dravyAdijJAnena -je. 1; je. 3, dravyAdisAdhAdijJAnena-kaM. 1 / 6 codyante-mu. je. 1, 3, 7 vizeSaNa a, ba, ka; 8 vyAdiSyAsita-hastalikhita pustke-kN| 9 iishvrecchaavishess:-kN.1|| Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 29 / [17] prazastapAdabhASyam atha ke dravyAdayaH padArthAH, kiJca teSAM 'sAdharmya vaidharmyaJceti / tatra dravyANi pRthivyaptejovAyvAkAzakAladigAtma manAMsi sAmAnyavizeSa saMjJayoktAni 'navaiveti / tadvyatirekeNAnyasya sajJAnabhidhAnAt / nyAyakandalI [17] evaM SaTpadArthajJAnasya puruSArthopAyikatvaM pratItya teSAM pratyekaM bhedajJAnArtha paripacchati-atha ke 'dravyAdayaH padArthA iti / kAni dravyANi? ke guNAH ? kAni kANItyAdi yojanIyam / na cAvazyaM dhammiNi jJAte dharmA jJAyanta iti, tena "dharmeSvAtha pRthaka praznaH-kiJca teSAmityAdi / atrApi "ca samuccaye / [Ti0] [17] bhedajijJAsArtham iti-nanu bhedaji"jJAsayA jJAnArthaM praznasya kriyamANatvAtkathaM "jijJAsArthamityuktam ? satyam / jijJAsAyA jJAnAvadhikatvAt jijJAsaiva jJAnamato jijJAsArtha jJAnArthamityarthaH / athavA jijJA"sAyA artha viSayamityarthaH / [paM0] [17-18] tantrAntare iti - nyAyazAstra / tamo nAma rUpasaMkhyetyAdi tatra - rUpavat tamaH, zyAmatvAt / 1 / saMkhyAvattamaH, ekadvayAdisvarUpeNa sAkSAkriyamANatvAta / 2 / parimANavattamaH, dIrghahasvAdibhedenopalaMbhAta / 3 / pRthaktvavattamaH, ghaTAdibhyaH padArthAntaratvenAnubhavAt / 4 / saMyogavattamaH, pUrvAdidikabhiH (gbhiH) sahAprAptasya tasya prAptidarzanAt / 5 / vibhAgavattamaH, pUrvAdidigbhiH saha prAptasyAprAptisadbhAvAt / 6 / paratvAparatvavattamaH, idaMtamo'smAtparamidaM cAparamiti vyapadizyamAnatvAt / (7)-8 vegavattamaH, udayavikiraNAdyanuddhatasya tasya zIghragamanasAkSAtkArAt / 9 / vegavaditi matu (p) pratyayaH, sa ca sarvatra saMbadhyate / yathA ca saMbadhyate tathA darzitaM - [ku0] [17] jijJAsArthamiti (kaM. 8.6) jJAnotpattau jijJAsAnivRttyarthamityarthaH / ityAdi (kaM. 8.14) ityAdizabdena ke sAmAnye, ke vizeSAH, kaH samavAya iti liGgavacanayorAnusmaraNaM, tena kiyanti dravyANIti saGkhyApraznaH saprayojanaH / sAdhamyaMvaidharmyayodravyAghavyatireko dvitIyaH prazno niviSaya ityata 'Aha nAvazyamiti (kaM. 8.13) / dharmatayA jJAtAnAmapi dharmatvena jJAnAthaM dvitIyaH prazna ityarthaH / atrApIti . (kaM. 8.14) na kevalaM tazcetyatra / lakSaNAbhidhAnasAmarthyAditi (kaM. 8.18) / lakSaNIyatAvibhAgasAmarthyAdityarthaH / 1 sAdhamyaM ceti-ki. taa.| 2 manAMsi-ca, de.| 3 saJoktAni-vyo.; ki.; tA; de.| 4 navaiva-ki. tA. de. vyo.| 5 tadvyatirekeNa sajJAntarAnabhidhAnAt-vyo.ki.de.; tadvyatirekeNa sajJAnabhidhAnAt-tA. / 6 puruSArthopAyatvaM-kaM. 1; kaM. 2 / 7 bhedajijJAsAtha-kaM. 1; kaM. 2 / 8 dravyAdaya iti -- kaM.1; kaM. 2 / 9 nAvazyaM-kaM. 1; kaM. 2 / 10 dharmeSu-kaM. 1; kaM. 2 / 11 ca-je. 1; je. 3 / 12 jijJAsAyA___ a, ba, ka; 13 jijJAsArthaM pramityuktam-a; 14 jijJAsA artha-a, ba; 15 NAbhidhAne -- kaM. 1 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI uttaramAha-tatretyAdi / teSu dravyAviSu madhye, dravyANi pRthivyAdIni, sAmAnyavizeSasajJayA sAmAnyasaJjayA dravyasaJjayA, vizeSasajJayA pratyekamasAdhAraNasaGkhyA pRthivyapteja'AdirUpayA uktAni sUtrakAreNa pratipAditAni / 'kimetAvantyAhosvidaparANyapi 'santItyata Aha navaiveti / nanu navAnAM lakSaNAbhidhAne sAmarthyAdapareSAmabhAvo 'jJAtaH, vyartha navaiveti / na, navasu lakSiteSu kimapareSAmasattvAduta satAmapyanupayogitvAnna lakSaNaM kRtamiti saMzayo na 'nivarteta / lakSaNasya vyavahAramAtrasAratayA samAnAsamAnajAtIyavyavacchedamAtrasAdhanatvena cAnyAbhAvapratipAdanAsAmarthyAt, tadarthamavadhAraNaM kRtm| [ dravyavibhAgaH] [Ti0] nanu sAmAnyavizeSasaJoktAnAM navatvavidhAne pRthivyAdInAmapi navatvameva syAdityAzaGkaya sAmAnyavizeSasaJoktAni 'navaivetyanuvAdyavidheyabhAvamapAsya pRthak vAkyatayA byAcaSTe "kimetAnyeva ityAdi / dravyANI"tyanuya navatvaM vidhIyate na tu sAmAnyavizeSasaJoktatvam, pRthivyAdInAmAvAntarabhedemAneka"tvAt / samAnAsamAnetiavAntarajAtya"pekSayA samAnajAtIyatvam, paramArthataH sarveSAmasamAnajAtIyatvAt / avadhAraNaM kRtam iti / [paM0] rUpavaditi sNkhyaavditi| etAvatA tamaso navaguNopetatvaM darzitam / dravyAntaramastIti = dazamaM dravyaM tamo'sti / navasu antarbhAvayitumazakyatvAt / pRthivyaptejassu hi sparzarahitatvAt / vAyumanasozca rUpatvAt / AkAzakAla. diMgAtmasu tvanityatvAnnAntarbhAvastasmAddazamaM dravyaM tamaH / guNavattvAt / tadbhAve ca * vilUnazIrNA navava dravyANIti pratijJeti codyArthaH / atra kazcidAheti - naiyAyiko-vyomazivo vaa| yadi tamo dravyamiti- ataH purastAdityadhyAhAryam / nanu tejoNubhiH prabhAmaNDalamArabhyate, te ca dAhAtmakA iti tatkAryeNa prabhAmaNDalenApi dAhAtmakena bhAvyamityAhaadRSTavazAdanudbhUtasparzamiti - adRSTo dharmAdharmoM / tathA [tamaH] paramANabhirapi tamo dravyamiti atra cArabhyata iti [ku0] anupayogitvAditi (kaM. 8.19) niHzreyasaM pratIti zeSaH / lakSaNasyeti (kaM. 8.20) vibhAgasya lakSaNasAdhyavyavahAravyavasthityadhikaraNamAtrapratipAdakatayetyarthaH / anyAbhAvapratipAdanAsAmarthyAditi (kaM. 8.21) anekatvena vAkyabhedaprasaGgAdityarthaH / 1 tejastvAdirUpayA-kaM. 1; kN.2| 2 kimetAni-je. 1; je. 3 / 3 santItyAha-kaM. 1; kaM. 2 / 4 jJAtavya:-kaM. 1; kaM. 2 / 5 anupayogitvAditi saMzayo-je. 1; je. 3 / 6 nivattaMte-je.1; je. 3 / 7 saJjayoktAni-mu. 8 navetyanuvAdya-a, ba, ka; 9 pRthakyatayA-ma; 10 kimetAvanti-mu., kimetAnije. 1, je. 3; evaM dvaye'pi vartate; 11 tyanutpadya--a,ba; 12 vidhIyate-a; 13 katvA-ma; 14 samAneti-a; 15 degpekSayA na-a, ba; Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 31 nyAyakandalI idameva 'sAmAnyenoddiSTAnAM vizeSasajJAbhidhAnaM tantrAntare vibhAga iti nirdeza iti ca kathyate / kathametadavagataM navaiveti ? ata Aha-tadvayatirekeNetyAdi / tebhyo navabhyo vyatirekeNa sarvajJena maharSiNA sarvArthopadezAya pravRttenAnyasya dazamasya saMjJAnabhidhAnAt / [Ti0] yathA devadattayajJadattaviSNumitrAstraya ete samAyAtA ityukte saGkhyA nirdezasya svarUpapratyAyananiSTatvAdanyavyavacchedanasAmarthyAbhAve tadarthameva kArakAgAM tathA'trApIti / tad vyatirekeNa iti-dravyANi yAvantyuktAni tAvantyeva, sarvajJetyAdiviziSTena maharSiNA tAvatAmeva pratipAditatvAta, yathA SaDeva rsaaH| athavA navadravyAtirikta dravyamastIti vAkyamanarthakam, 'pramANAnupalabhyamAnArthatvAt, "zazaviSANamastI tivAkyavad iti pramANam / [paM0] zeSaH / tatkAryadravyasyeti = paramANakAryasya tamasa ityrthH| kvacidanupalambhAditi - yathA dIpakalikAdau sparzopalambhastathA'sya tamaso na kvacidapi sparzopalambhaH / "sparzavatkAryadravyAnArambhakA iti atra sparzavato'pi tamo'NavaH kartRpadaM draSTavyam / sparzavatkAryadravyAnArambhakA iti cediti asmAtpurastItyadhyAhAryam / - rUpavanto vAyuparamANava iti - asmAtpuraH kiJcidityadhyAhAryam caturdheti - pArthivApyataijasavAyavabhedena / dvitIyavikalpastadrahitA veti / tAtparyeNa para: prAha kaaryksmdhigmyetyaadi| paramANavo yathAkAryamantrIyanta iti - yAdRzaM kArya tAdRzAH kAraNabhUtA paramANavo'numIyante, paramANUnAM svayamapratyakSatvAdityarthaH / na tadvilakSaNA iti = na kAryavilakSaNAH, asparzavatkalpanIyA iti bhaavnaa| asparzavattvasya kAryadravyAnArambhakatvenavyAbhicAropalambhAditi mano'pi hyasparzavattvAdeva kaarydrvyaanaarmbhkm| paravAkyaM kAryadarzanAdityAdi / na tu kAraNavaiguNyena draSTakArya'viparyAso yujyate iti-daSTakAryaM tamo lakSaNam / ayamatra bhAva:-vimAryamANamapi kAraNaM kadAcana na samyakapratItimAgatam, yAvatA ca tannapratItimAgataM tAvataiva kiM tatkAryasya dRSTasya viparyAsa: syAt ? tasmAdeva yaduktaM kArya cedavagamyate, ki kAraNaparIkSayA / kArya cennAvagamyate kiM kAraNaparIkSayA / / iti codyArthaH / ArambhakAnupapatteriti-paramANubhirevamArabdhaM ca tamo na ghaTata ityarthaH / ayamiti = andhakAraH . Azraye iti = ghaTe / apratiyoginIti = ekajJAnasaMsagiNi bhUtale / nanu prApyakAritvAdindriyANAmabhAvena kaH sambandho, na cAsambaddhasya grahaNamityAha saMyuktavizeSaNatayeti cakSurazmibhiH saMyuktabhUtalaM tatra vizeSaNIbhUtasyAbhAvasya saMyuktAvizeSaNatakhyaH [ku0] nanu dravyAdInAM sAdharmyavaidharmyatattvajJAnaM niHzreyasaheturityuktam / arthAtu ( ? ) duddezazca kRtaH / sAdharmyavaidharmya . . copariSTAd vakSyete / tatra dravyANItyAdiko grantho prastuta ityAzaGkayAha 'idameveti (kaM. 8.22) / ceti / vakSyamANasAdhAdyadhikaraNajJApakatApadaM vizeSasajJAbhidhAnamavazyaM kartavyamiti [vi ] zeSaM na sAmAnyamiti nyAyenAdhikaraNAsiddhezca pUrvottaraprakaraNe na saGgaccheyAtAmiti bhAvaH / tatraiva vRddhasammatimAha - "tantrAntara iti (kaM. 8.22) / "sarvArthopadezapravRtteneti (kaM. 8.24) heyopAdeyavyatiriktasya pramANaviSa[ya]sya siddhau tadubhayataH pratipAdanena niHzreyasahetuzAstrapraNayanamanyathAnupapadyamAnaM muneH sarvArthopadezAya pravRttiM gamayatIti bhAvaH / 1 sAmAnyoddiSTAnAM-kaM. 1; kaM. 2 / 2 nirdezazca-kaM. 1 / 3 tadvyatirekeNa-je. 1; je. 3 / 4 anyasya saMjJAnabhidhAnAt-kaM.1; kN.2| 5 kAraNakaraNaM-a, ba. 6 pramANamu0 a, ba. 7 zarIra-a, ba. 8 sparzavat drvyaarNbhkaa-kN.| 9 idmev-kN.1| 10 tantrAntare-kaM. 1 / 11 sarvArthopadezAya pravRttena-kaM. 1 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI [18] tamo nAma rUpa-saGghayA-parimANa-pRthaktva-paratvAparatva-saMyoga-vibhAgaparatvA paratvavegavad dravyAntaramastIti cet ? atra kazcidAha-yadi tamo dravyam, rUpavadravyasya sparzAvyabhicArAt 'sparzavadvyasya mahataH pratighAta dharmakatvAt tamasi saJcarataH pratibandhaH syAt, mahAndhakAre ca bhUgolakasyeva tadavayavabhUtAni khaNDAvayavidravyANi pratoyeraniti / tadayuktam, yathA pradIpAnirgatairavayavairadRSTavazAdanubhUtasparzamanibiDAvayavamapratIyamAnakhaNDAvayavidravyapravibhAgamapratighAtiprabhAmaNDalagahavyApakamArabhyate, tathA tamaHparamANubhirapi tamo dravyam / tasmAdanyathA samAdhIyate / tamaHparamANavaH sparzavantastadrahitA vA ? na tAvat sparzavantaH, sparzavatasta kAryadravyasya kvacidapyanupalambhAt / [Ti0] [18] [tamaso'tiriktadravyacarcA / ] ___ maNDanAcAryA dInAzaGkate tamo nAma iti / tamaH zabdAbhidheyaM dravyaM 'guNavattvAt, ghaTavadityanumAnam / yadi tamo dravyama iti - yadrapavattatsparzavaditi vyAptiH / sparzavatta vAyavannIrUpamiti / yathA pradIpAda iti yattu pradIpaprabhayApi santApavizeSaH sa samAsannapradIparazmInAmeva dUravatini pradIpe prabhA sambaddhasyA dhasyoSNa"sparzApratIteH / na tu tamastAvannityaM [dravyam, nitya] dravyasya paramANurUpatve vyomatulyatve vA grAhyatvaM na syAt, kintu dvaSaNukAdikamArabdham / tathA ca tamaH paramANvabhyupagame satyAha tamaH paramANavaH iti / kvacidapyanupalambhAd [paM0] sambandho gRhyate / yathA'ghaTa bhUtalam / atra hi bhUtalaM vizeSyam, abhAvastu vizeSaNam / tasmAdyuktamuktaM saMyuktavizeSaNatayeti / tadanyapratiSedhamukheneti-tasmAd bhUtalAdanyo ghaTastaniSedhadvAreNa / anyasyeti pratiyoginaH / na ca pratiSedhamukhaH pratyaya iti kiM tu vimukha ityarthaH / sarvataH samAropitastama iti / pratIyata iti-sarvatraiva prathivyAM samAropito rUpavizeSo, na tu tAttvika kiJcittamo'sti / yannIlatvaM nIlotpalAdau dRSTaM tatsarvatra samAropyata ityarthaH / svamate madhyaMdinAdidoSopagamAyAha-divA covaM nayanagolakasya nIlimAvabhAsataM iti-nIlimA samAropita iti draSTavyam / divA AkAzAvalokanakutUhalena nAyanA razmayaH prasrutAH / prasRtya ca parAvRttAH svanayanagolakanIlimAnameva gRhNantIti [ku0] [18] nanu tava-bAhyapratItyapratItyoniSedho nopapadyate tatkathaM navaiveti ? maivam, dravyatayA pramite suvarNAdau navabAhyatvaniSedhAt navabAhyatA (tat) pratIte tamaHsAdRzyAdau dravyatvaniSedhAt tadadhikasya budhyanAroheNa zaGkA nasye(syA)d tayA taduttarasyApyavacanIyatvAditi pratibandhaH syAditi (kaM. 9.4) / ayamabhisandhiH-tamastAvadvayApakadravyaM na bhavati kAdAcitkatvavirodhAt nApyaguNaH pratyakSatvAt kAdAcitkatvAcca / parizeSAnmadhyamaparimANaM dravyamiti vaktavyam / evaM vyavasthite prayogaH tamo madhyamaparimANadravyaM na bhavati apratighAtakatvAdapratIyamAnakhaNDAvayavitvAcca abhAvavat / tadidamekadezimataM vyabhicAreNa dUSayati "naitaditi (kaM. 9.5) / anudbhUtasparzamanibiDAvayavamiti 1 degvibhAgavad-kaM. 1; kaM. 2 / 2 sparzadravyasya-je. 1; je. 3 / 3 dharmatvAta-kaM. 1; kaM. 2 / 4 maNDalamArabhyate-kaM. 1; kaM. 2 / 5 kAryyasya-kaM. 1; kaM. 2 / 6 degdanupalambhAt -kaM. 1; kaM. 2 / 7 dInAmA-a. 8 guNavatsyAt-a, ba, ka; 9 vannArUpa-a, ba, ka. 10 sambaddhasyoSNa-Da. 11 sparzapratIte:-a, ba, ka; 12 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH 'a' - pustake nAsti / 13 vabhAsa - kN.| 14 tadayuktam - kaM. 1 / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI adRSTavyApArAbhAvAt 'sparzavatkAryadravyAnArambhakA iti ceta? rUpavanto vAyuparamANavo'dRSTavyApAravaiguNyAdrUpavatkAryaM nArabhanta iti kiM na kalpyeta, kiM vA na kalpita'metadeka jAtIyAdeva paramANoradRSTopagrahAccaturdhA kAryANi jAyanta iti / kAyyakasamadhigamyAH paramANavo yathAkAryamunnIyante, na tadvilakSaNAH, pramANAbhAvAditi cet ? evaM tahi tAmasAH paramANavo'pya'sparzavantaH kalpanIyAH, tAdRzAzca kathaM tamodravyamArabheran ? asparzavattvasya kAryadravyAnArambhakatvenAvyabhicAropalambhAt / kAryadarzanAttadanuguNaM kAraNaM kalpyate, na tu kAraNa vaiguNyena dRSTa kAryaviparyAso 'yujyate jagadvaicitryasyApyapahnavaprasaGgAditi cet, na vayamandhakArasya pratyarthinaH, kintvArambhAnupapatte!limamAtrapratItezca dravyamidaM na bhavatIti brUmaH / tahi bhAsAmabhAva evAyaM 'pratIyeta? na, tasya nIlAkAreNa [Ti0] ityanenAnudbhUtasparzapradIpaprabhAsAmyaM nirastam / tasya hi pradIpalikAdau sparzopalambho'sti, asya tu kvacidapi nAstItyarthaH / asparzavattvasya ityanenAnumAnaM sUcitam / tamo na kAryadravyam, sparzarahitatvAt, manovat / na cavamakAryadravyatvApattiH bAhyendriyagrAhyatvAd ghaTavat / tarhi vAyurakAryadravyam, sarvadArUparahitatvAt "[manovat / atra ca sarvadeti tadAtvotpannadravyavyavacchedArtham, utpattya"nantaraM dvitIyakSaNe 12eva rUpasadbhAvAt / naivam, sparzavattvAnyathA [nupapatteH] kAryadravyatva"siddhiH / tamorUpasya tvanyathA pyupapatteH / madhyandine'pi iti / AlokasadbhAve'pi [kuo] (kaM. 9.6) vAtapratighAto hetuH / "apratiprabhAvigamityapratIyamAnaM khaNDAvayava [vi tve vA hetuH / sparzavatkAryavirahe'pi tejaH paramANanAM sparzavatI pRthivIti darzanAdvizeSaNaM kvacidapIti (kaM. 9.9) / tejasi kvacidadaSTamityarthaH / upAdhimAzaGkaya pratibaMdyApariharati adRSTavyApArAditi (kaM. 9.9) / caturdhA gandharasarUpasparzavatI pRthivIti ekakA eva yenAptejovAyavapratibaMdImocanamAzaya tulyanyAyatayA pariharati kAryaketi (kaM. 9.13) / sparzarahitA vA iti pakSa dUSayati "tAdRzAzceti / dRDhapramANAvagate tamasi kArye sparzavattvAnArambhakatvayorvyAptirbha [bhi]dyatAM pArthivatvalohalekhyAvayorvakSa iveti zaGkate kAryadarzanAditi (kaM. 9.16) / iha dRDhapramANaM tamasaH kAryadravyatvaviSayaM vA tamomAtraviSayaM vA ? Adhe'siddhirityAtI [nA] ? ......bhAnupapattetiriti (kaM. 9.17) / dravyasya kAryattvapramANaM spazaMvattve sati mahattvaM tadanupapatterityarthaH / na dvitIya ityAha nIlimamAtrapratIteriti (kaM. 9.17) / tatazca dravyatvAsiddhirityabhiprAyaH / 1 sparzavadrdhyA -kaM. 1; kaM. 2 / 2 mekajAtIyAdeva-je. 1; je. 3 / 3 sparzavantaH kathaM-kaM. 1; kaM. 2 / 4 vaikalyena -je. 1; je. 2 / 5 yujyate iti cet - kaM. 1; kaM. 2 / 6 ArambhakApapatte- kaM. 1; kaM. 2 / 7 pratIyate -je. 1; je. 2 / 8 sAmAnyaM-a, ba. 9 bAaukendriya-a, ba, ka; 10 [ ] etaccihnAntargata: pAThaH 'Da' pustake nAsti / 11 nantara-a, ba, ka; 12 eka-a, ba, ka; 13 siddhe-Da, 14 pyupapatteH-a, ba; 15 pravibhAgamapratighAtiprabhAmaNDalam - kaM. 1 / 16 kvacit -kaM. 1 / 17 pratIkamidaM kandalyAM nAsti / 18 ArambhakAmupapatteH iti kandalyAm / bhAnupapattetiti hastalikhitapustake / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'pratibhAsAyogAt, madhyandine'pi dUragaganAbhogavyApino nIlimnazca pratIteH kiJca gRhyamANe pratiyogini saMyuktavizeSaNatayA 'tadanyapratiSedhamukhenAbhAvo gRhyate, na svatantraH / tamasi ca gRhyamANe nAnyasya grhnnmsti| na ca pratiSedhamukhaH prtyyH| tsmaannaabhaavo'ym| na cAlokAdarzanamAtramevaitat, bahirmukhatayA tama iti, chAyeti ca kRSNAkArapratibhAsanAt / tasmAdrUpavizeSo'yamatyantaM tejobhAve sati sarvataH samAropitastama iti pratIyate / divA covaM nayanagolakasya nIlimA'vabhAsate iti vkssyaamH| yadA tu niyatadezAdhikaraNo bhAsAmabhAvastadA tAvaddezasamAropite nIlimni chAyetyavagamaH / ata eva dIrghA, hrasvA, mahatI, alpIyasI chAyetyabhimAnaH, taddezavyApino nIlimnaH pratIteH abhAvapakSe ca bhAvadharmAdhyAropo'pi durupapAdaH / taduktam [Ti0] madhyandine gaganavyApi nIlimarUpaM tamaH pratIyate ityarthaH / etacca sva siddhAntAnapekSayavoktam gagananIlimno 'nayanagolakagatanIlimatvena svayamabhyupagamAt / kiJca gRhyamANa iti / pratiyogini pratiSedhye pratiSedhAdhikaraNe vA smRtyA pratyakSeNa vA gRhyamANe cakSuH saMyuktabhUtalAdivizeSaNatayA aghaTaM bhUtalamityAdyullekhenAbhAvo gRhyte| tamasi ca itianyasyeti pratiSedhasya pratiSedhAdhikaraNasya ca / etAvatA granyena jJeyarUpatayA nirAkRtya idAnIM jJAnarUpatayA mirAcaSTe na cAlokadarzaneti / adarzanaM hi jJAnAbhAvaH, sa ca yathA ghaTamahaM na jAnAmItyantarullikhati tathA cAlokamahaM na jAnAmItyatrApyantarmukhatayaivollikhenna' punaridaM tama iti bahirmukhatayA kRSNAkAratvena pratibhAseta ityetadAha bahirmukhatayA iti / nanu bhAsAmabhAve tamaH samAropAbhyupagamapakSe'tilalATantape tapane gaganatalAvalambI nIlimA kathamavabhAsate ityAzakyAha divA cordhvam iti / abhAvapakSe ca iti -sArUpyagrahaNaM hyAropanibandhanam / 1degna ca bhAvAbhAvayoH sArUpyamastIti kathamAlokAbhAve nIlatvasya bhAvadharmasyAdhyAropa ityarthaH / zuklabhA"svararUpavirodhitvaM sArUpyaM nirUpyata iti ceta, na; zuklabhAsvaravirodhite nIlatvavat raktatvasyApyAropaprasaGgAt / na cArope sati nimittAnusaraNamiti [ku0] evaM tAvannavaiveti siddhaM tathApi kimidaM syAditi jijJAsUn prati suhRttayA tamaHsvarUpaM vivektukAmaH paramataM dUSayitumanuvadati toti (kaM. 9.14) / pare hyevaM menire uktarItyaiva dravyasya sAmAnyavizeSasamavAyAnAM vyaktyAzraya sambandhibhiH sahopalabdhaniyatatvAt karma [Na]zva saMyogavibhAgAsamavAyikAraNatvAdanevaMbhUtatvena tebhyo vyAvRttasya dravyeSu samavAyAbhAvAd guNasya bhAvAnupraveza eva na yuktaH / tatra vA'nbayavyatirekAbhyAmAlokAbhAvatvanizcaya iti / nana zaMkhe pItimAropavadabhAve nIlatvArope ko virodhaH, ayamasti virodhaH, Aropitenaiva rUpeNa tamobuddhivyapadezasiddhAvabhAvapratIti kalpanAyAM kalpanAgauravamiti / nanu guNAropaH so guNini pratyakSataH pratIyamAne tadguNAbhibhavena dRSTaH zaGkhAdau, ihAlokAbhAvatvamapratIyatastava kathamityata Aha madhyandine iti (kaM. 9.19) / 1 pratibhAsanAyogAta-je. 1; je. 3 / 2 nIlimnazca pratIte:-kaM. 1; kaM. 2 / 3 anya-je.1; je. 3 / 4 nIlimAvabhAsa-kaM. 1; kaM. 2 / 5 taddeza-kaM. 1; kaM. 3 / 6 siddhAnta nirapekSa-a, ba; 7 gamana-a, 8 vayana-a, ba; 9 kheta-Da; 10 na ca naM na ca-a, ba, 11 bhAvasvarUpa-a, ba; 12 virodhitena-Da; 13 sannimittA-a, ba ; 14 kalpanAyAM kalpanAyAM hastalikhitapustake / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI na ca bhAsAmabhAvasya tamastvaM vRddhasammatam / chAyAyAH kASrNyamityevaM purANe bhUguNazruteH // duuraasnn'prdiipaadermhdlpclaaclaa| dehAnattinI chAyA na vastutvAdvinA bhavet // iti / durupapAdazca kvacicchAyAyAM kRSNasarpabhramaH, calatipratyayo'pi gacchatyA'varaka dravye yatra yatra tejaso'bhAvastatra tatra rUpopalabdhikRtaH / evaM paratvAdayo'pyanyathAsiddhAH / [Ti0] vAcyam / "AropasyaivAnupapadyamAnatvenAsiddhatvAditi yatkiJcidetat / na ca bhAsAm iti - chAyAyAH kASrNyamityAdyulle khena purANe tamaso 'bhUguNatvaM pratipAditam / atra hi chAyAzabdenAropitaM sArUpyamucyate / kASrNyamityanena ca nIlalakSaNo vizeSaH / anyathA tu chAyAkASrNyazabdayo stulyAbhidheyatAyAM sahaprayogo na syAt / dUrAsanneti - dUravartipradIpasya mahatI chAyA, 'AsannavartipradIpasya tu svlpaa| evaM cale pradIpe calA nizcale tvacaleti sopaskaraM jJeyam / abhAvapakSe ca bhAvetyAdinA dharmAropAsambhavaH uktaH / idAnIM dhAropAsambhavamAha durupapAdazva iti / [paM0] bhAvaH / bhAvadharmAdhyAropa iti - bhAvadharmA diirghhrsvaadyH| chAyAyAH kAryamityevaM purANe bhUguNazruteritichAyAyAH purANe bhUguNazruteH / kenollekhena kAryamiti kArNya hi bha guNa eva yataH / atra chAyAzabdenAropitaM rUpamucyate / kASrNyamityanena ca nIlalakSaNo vizeSa iti hRdayam / gacchatIti - gacchati sati, AvArake dravye itibhAsAmavaraNakAriNi karikarabhAdau / anyathAsiddhA iti- chAyAyA dravyatAM vinApi siddhAH / [ku0] gRhyamANa iti (kaM. 9.21) grahaNA[Na] bhavanasmaraNopalakSaNAd gRhyamANa ityarthaH / saMguktavizeSaNatayA sambandhapratIyamAnavizeSaNatayA tdnyprtissedhmukhenetyrthH| nAnyasya grahaNamiti (kaM. 9.21) anyasyAdhikaraNasya / na ca pra[grA hyAtiyogi tatsmaraNamiti zeSaH / na ca divApratisandhAnamakRtvA rAtripratisandhAnena kra[ta] mo grahaNA[t] divAtanAlokasmaraNamarthasiddhamiti sAmprataM tathA pratItyabhAvAt nAsti niyamaH tamograhaNe rAtriravazyaM pratisandhAtavyeti / na ca "pratiSedhamukheneti (kaM. 9.22) tam arthAntarbhAvena pralayavinAzAvasAnavad vAkyArthe padavacanAdayamastyeveti ghet na dRSTAntavaiSamyAt / iha tAvat pralaya iti prazabda: laye pratiSThate ityatraiva naarthaH / vinAza ityatra tu 'naza' adarzane iti AcAryeNaiva naarthe dhA ? nusmRtaH / evaM Sote [khote? ] karmaNItyapi, na ha hi tamaH zabde tatheti / bahirmukhatayeti (kaM. 9.23) anAtmadharmatayetyarthaH / ___ svamatamupasaMharati tasmAditi (kaM. 9.23) / nanu dravyAsamavAyAdaguNasya kathaM rUpavizeSeSitetImAmAzaGkAmArApAGgIkAreNa nirasyanneva tamazchAye vivinakti "atyanteti (kaM. 9.24) / nana yadi tejobhAve sati nIlitatvAropa: kathaM tahi madhyandinavartigaganAbhogavyApakanIlimapratItirityata Aha divA ceti (kaM. 9.25) / evamadravyatayA nirNIte 1 pradezAdi-kaM. 1; kaM. 2 / 2 AvAraka-je. 1; je. 3 / 3 'sannidhiH-je. 1; je. 3 / 4 Aropya - ba,ba,ka5 -khana a; 6 guNatvam a; 7 rUpa Da; 8 stulyatAyAM a; 9 AsannavartipradIpasya mahatI chAyetyadhika-aba pustakayoH; 10 dharmAropA-a, ba, 11 a-pustake'tra patraM naSTam / 12 vRsyamANa iti hstlikhitpustke| 13 pratiSedhamukhaH- kaM. 1 / 14 atyantama-kaM. 1 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI [19] tatra cAlokAbhAvavyaJjanIyarUpavizeSe tamasyAlokAnapekSasyaiva cakSuSaH sAmarthyam, tadbhAvabhAvitvAt yathAlokAbhAva eva tvanmate / nanvevaM tarhi sUtravirodhaH ? "dravyaguNakarmaniSpattivaidhAddhAbhAvastamaH" iti / na virodhaH, bhA'bhAve sati tamasaH pratIte bhAvastama ityuktam / [Ti0] [19] tadbhAvabhAvitvAd iti -AlokAnapekSacakSuH sadbhAve tamaH pratIterbhAvAt tamodravyatvaniSedhAnumAnaM. cedam, tamo dravyaM na bhavati, tejodravyAnyatve sati AlokAnapekSacakSurgrAhyatvAd AlokAbhAvavat / [paM0] [19] 'atra cAlokAbhAvAvavyaJjanIyarUpavizeSe tamasi AlokanapekSasyaiva cakSuSaH sAmarthya tadbhAvabhAvitvAditi- ko'rthaH ? AlokAbhAvabhAvitvAdityarthaH / ayamatra vAkyArthaH- yadgrahe hi yadapekSaM cakSuSastadabhAvagrahe'pi tadapekSata iti vRddhAH / tato yathA hi ghaTagrahaNe cakSurA lokamapekSate, evaM ghaTAbhAvagrahaNe'pi apekSyate / evamAlokAbhAvavyaMgyaM tamaH / karmabhUtamAlokAbhAvasahakRtameva cakSuH kartRbhUtaM pazyati / yathA AlokAbhAve eva tvatpaMkSe bhA'bhAvastama iti vAdinaH / pakSe tamodravyaniSeddhAnumAnaM cedamiha vAcyam : tamo dravyaM na bhavati / tejodravyAndhatve sati, AlokAnapekSacakSurgrAhyatvAdAlokAbhAvAt / dravyaguNakarmaniSpattivaidhAdbhA'bhAvastama iti sUtram / asyaaymrthH| dravyaguNakarmaNAM niSpattivyaguNakarmaniSpattistasyA vaidharmyam, tasmAt dravyaguNakarmaniSpattivaidhAt / dravyaguNakarmANi hi samavAyikAraNAdibhyaH utpadyante / abhAvastu na tthaa| atra bhA'bhAve sati tamasaH pratIte 'bhAvastama ityuktamiti / kArye tamolakSaNe kAraNaM bhA'bhAve satItyuparyata iti bhA'bhAvastama idaM sUtram / na punarmukhyatayA tamaso'bhAvarUpatvasyApanaparamiti zrIdharAbhiprAyaH / [ku0] dIrghatvAdiguNapratItimanyathopapAdayati ata eveti (kaM. 9.27) / abhimAno bhramaH / abhAvapakSe ceti (kaM. 9.28)-ca zabdaH pUrvaM tamasi gRhyamANe ce [ve] dyukta iSaNasamucyaye sukhAbhAve duHkhAropavat saMyogAbhAve vibhAgAropavadabhAve'pi bhAvadharmArope na virodha iti cet; virodhaH, duHkhavibhAgau hi na[nA] bhAvadharmatayA'ropyete kintu bhAvatayaiva / iha tu dIrghatvahrasvatvAdayo'bhAvadharmatayeti vizeSaH / ukterthe'bhiyuktaM vAkyaM pramANayati na ceti (kaM. 9.28) / co'vdhaarnne| [a]bhAvasya tamaH zabdavAcyatvaM vRddhAnAM prAmANikAnAM naiva saMmataM kuta ityata Aha purANe chAyAyA bhUguNatvena zravaNAt / ko guNo bhuva ityata uktaM kaayemityevmiti (kaM. 10.1) / Aropito nIlimA chAyeti purANaprasiddhestamasazca tttulyyogkssemtvaadityrthH| abhAve bhAvadharmAdhyAropasya durupapAdatve'bhiyuktaM vAkyaM dUreti (kaM. 10.2) / dUre pradIpAdau mahatI, Asanne vA'lpA, calatIti calane [na] calatItyacalA ityevaM dehAdimanuvartamAnA bhAvarUpatvamantareNa nopapadyata ityrthH| bhAvAbhAvayoratyantarvasAdRzyAvyAropasya durupapAdatvamAha durupapAdazceti (kaM 10.3) / karmapratyayamanyathopapAdayati calatIti (kaM. 10.3) / pUrvAropo dezAddezAntarAropa ityarthaH / evamiti (kaM.10.4) AropadezaparatvAparatvAdibhirityarthaH / [19] nanvidaM rajatamityAdyAropeSu AlokasahakRtasyaiva cakSuSaH sAmarthyAvadhAraNaM tarahe = [tahiM] kathaM cakSuSA rUpamAropyate ? na ca mAnaso'yamAropa iti vAcyaM, manaso bahirasvAtantryAt, andhAnAM tamaH pratyavAnudayAcca ityata Aha - atra ceti / ayamabhisandhiH, AlokasahakRtasyaiva cakSuSaH sAma[N ], tamaHpratItistAvat sarvajanaprasiddhA 1 tvatpakSe-je. 1; je. 3 / 2 pratIterbhAve bhAvAt-a, ba; 3 ttr-kN.| 4 tatra ca-kaM. 1 / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 37 nyAyakandalI Izvaro'pi buddhiguNatvAdAtmaiva, na tu SaDguNAdhikaraNazcaturdazaguNAdhikaraNAd guNabhedena bhidyate, 'muktAtmabhirvyabhicArAt / [Ti0] iishvrsyaatiriktdrvycrcaa| 1 nan tamodravyAbhAve'pi IzvarAbhidhAnaM dazamaM dravyamastItyata Aha Izvaro'pi iti / etena cAnumAnaM sUcitam, IzvaraH AtmA, buddhimattvAt, asmadAdyAtmavat / tatra Izvara: AtmA na bhavati / caturdazaguNAnadhikaraNatvAt, AkAzavada ityatamAnena satpratipakSatAmAzaGkayAha muktAtmabhirvyabhicArAda iti -- vyabhicAravAraNArthaM sarvajJa catardazaguNAnadhikaraNatvAd iti hetau 'vizeSite tu dRSTAnte vizeSaNasya vaiyarthyaM syAt / SaDguNAdhikaraNatvaM tvIzvarasya icchAprayatnayoddhAvevAntarbhAvAt / [paM0] yadyuktayuktyA tamo na dravyaM tadezvaro dazamaM dravyaM syAdityAha - Izvaro'pi buddhiguNatvAdAtmaiveti / SaDguNAdhikAreti - buddhisaMkhyAparimANapRthak [tva] saMyogaviyogAH SaDguNA Izvarasya / icchAprayatnayoH buddhAvevAntarbhAvAt / caturdazaguNAdhikaraNAditi - saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnasaMskAradharmAdharmalakSaNacaturdazaguNAdhArAt / zrIdharaH prAha muktAtmabhirvyabhicarAditi - buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnasaMskAradharmAdharmAkhyAnAM navAnAM vizeSagaNAnAM muktAtmasu abhAvAd dravyAnta ratvaprasaMga: syAditi tAtparyArthaH / 1 nApahnavamarhati / tatrAropavadabhAvagrahaNe'pi sAmarthya samAnam / AlokAbhAvatamovAdinA'pi rUpAropa eSTavyaH, 'nIlaM tamaH' iti vyvhaarsiddhye| evaM sthite abhAvagrahaNepyArope'pi AlokavirahiNazcakSuSaH sAmarthyadvayakalpanAd vAva] ramArope eva sAmarthyamekaM kalpyatAm / na cAlokAbhAvagrahaNe AlokApekSA grAhya virodhAdayukteti cet, satyametat / yadyAlokAbhAvasya dravasya [dravyasya] pratyakSagrAhyatvaM nizcitam, tadevAdyApi sndihyte| tamaHpratItistva (sva)rUpAropeNApi saMga[sya ] myate / nanu yadyAlokAbhAvo na pratyakSa: tahi visphAritacakSuSo nAtrApavarake Aloka iti taDiti [jhaDiti ? bhaDiti] vyavahAraH kathamiti cet narayaM prAcIti vadanumAna taDitya [jhaDitye] anumiti bhADityo * [taDityo] papatte / anumAnaM na viSayAnupalalabdhiliGgakaM sambhavatyeva / natvAropye rUpe vA''ropAdhikaraNe vA avyApriyamANaM cakSuH kathamAropopakaraNamiti cet ? ko'yamAropavyatirekeNa vyApAro (NA)nAma yadi tAvad grahaNaM smaraNaM ropyasya tAvadanupapannaM ubhayathApyAropAbhAvaprasaGgAt / na hi tatra[asaMsRSTata] yA ? smRtaM vA adhikara[Na] viviktatayA gRhItaM vA AropayituM zakyate, adhikaraNe'pi vyApAra [ta] tsambandhamAnaM na tu grahaNaM, tasyApyAropAt prAgAropya-vivekena grahaNe AropAnupapattireva / aviviktagrahaNaM cAropa eva tasmAdArogyaviSayasaMskArobodhe adhikaraNasannikarSe ca asaMsRSTatayA smartavye saMsRSTatayA'nubhava Aropa iti yuktamutpazyAmaH / / nanu vivekAvivekaparihANyA[nyA] nirvikalpakAnyatarAgrahe sAdRzyasyAnupalabdhe kathaM saMskArobodha iti cet svapnajJAnavizeSavadadRSTAdeva saMskArobodhopapatteH / iha vA dikkaraNaM digdezo vA, AkAzadezo vA cakSuSA sannikRSyata eva / AlokAbhAvagrahaNavAdinAmapyadhikaraNasiddhiretAdRzyeva / adRSTasAmarthya ca kalpanIyam / AlokAbhAve zauklyAbhAvasya sAdRzyasya nimittasya nIlapItAdyanekAropasAdhAraNye nIlAnta [nIlimna] evAropAya yadAhustaeva stadeva / Arope sati nimittAnusaraNamadRSTAdikaM cAtra nimittamiti / etena nAlaM tama iti sAmAnAdhikaraNyamapyaviruddhamiti draSTavyam / 1 muktAtmanA-je. 1; je. 3 / 2 yuddhimatvAt-a, 3 bhavati-a, ba, 4 vizeSiteti-a, ba; 5 anubhave___iti sptmii| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .38 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam [20] prazastapAdabhASyam 'guNA rUparasagandhasparzasaGghaghAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvabuddhisukhaduHvecchAdveSa prayatnAzceti kaNThoktAH saptadaza / . nyAyakandalI [20] guNA rUpAdayaH kaNThoktA 'sUtrakAreNa 'sAkSAduktAH 'rUparasagandhasparzAH saGkhyA parimANAni, pRthaktvaM, saMyogaviyogI paratvAparatve, buddhayaH, sukhaduHkhe, icchAdveSau prayatnazca guNA iti| prayatnazceti 'ca' zabdenAtrAnuktA guNatvena loke prasiddhA gurutvAdayaH sapta smuccitaaH| evaM caturvizatireva guNAH / ye tu zauryaudAryakAruNyadAkSiNyaugyAdayaH, [Ti0] [20] . [guNavibhAgaH / ] paraduHkhaprahANecchA iti - kAraNaM vineti zeSaH / anyathA svAminaM pratyapi bhRtyasya kAruNyaM syAt / adRSTatvajAtyabhAvAd iti - dharmAdharmI guNatvAvAntarobhayAzritakajAtimantau na bhavato rUparasetyAdivAkye vibhaktAtma vizeSaguNatvAt, sukhaduHkhavat / AtmavizeSaguNatvAdityevakRte samyagjJAnamithyAjJAnAbhyAM vyabhicAra: syAt, vyavasthApakAbhAvAdvAdRSTatvajAtyabhAvaH / sarvotpattimannimittA'nityAtma vizeSaguNatvamiti lakSaNaM na sAdhu dharmasya duHkhahetutvAbhAvAt, adharmasya ca sukhahetutvAbhAvAditi / tarhi adRSTa "[zabdaprayogaH kathamubhayatra ? satyam / bhAvanAvyatiriktAtIndriyAtmavizeSa] guNatvamityupArnIlatvAdivadvA vinApyupAdhim / athavA sukhajanakatvaM duHkhajanakatvaM copAdhimAdAyAkSazabdapravRttivaditi / nanu ya eva zabdaprabRttinimittamupAdhiH, sa evAdRSTatvavyavasthApako bhaviSyati / na ca vAcyaM siddhe hyadRSTatve vyaJjakacintA kAryA, siddherevatvadRSTatvasya pratyakSato vA "zuklataTatamatvAdivat, [paM0] [20] 'tatraivAntarbhavantItyataH purastathAhItyadhyAhAraH / vegasya bhAvanAyAH sthitisthApakasyeti-kSiptabANadau vegasaMskAraH / 1 / anubhavAtsmRti yAvadbhAvanAsaMskAraH / 2 / AkRSTamuktA zAkhA svasthAna yAti-iti sthiti[ku0] adRSTamahimnA ekameva vastu dharmammibhAvabhedarUpAkrAntatayaivAropyata iti / tadbhAvabhAvitvAditi (kaM. 10.6) sadabhAvAditvAcceti zeSaH / bhAbhAvastama ityatra maukika upacAre prayojanamAlokAbhAvopakaraNatvAnnIlimAropasyAlokApekSitvAzaGkAnivartanam / Izvarasya navabahirbhAvamAzaGkaya pariharati Izvaropoti (kaM. 10.8) / "na ceti (kaM. 10.9) saGkhyAdibhiH paJcabhirbuddhIcchAprayatnazcASTaguNasyezvarasya SaDguNatvaM cAdau nyUnatopala [bdha] ?-mi? tyvirodhH| guNabhedena atra caturdazaguNatvena / [20] nanu ca zabdenAnuktasamuccayAde[va] nada eva dvayaM na eveti ca[tatkuta ityata Aha "lokasiddhA iti (kaM. 10.17) / SaDabhidhAya saptetyuktirayuktetyata Aha adRSTeti (kaM. 10.22) / nanvadRSTAvAntarabhedena saptatve saMskArAvAntarabhedopekSayA navatvaprasaGga iti zaGkate nanviti (kaM. 10.23) / pariharati saMskAra iti (kaM. 10.23) / 1 guNAzca - kaM. 1; kaM. 2 2 prytnaashv-taa.| 3 sUtreNa-je. 1 / 4 sAkSAtkathitA:-kaM. 1 kathitA-kaM. 2 / 5 rUparasetyAdinA-kaM. 1; kaM. 2; mapRthaktvaM saMyoga vibhAgau-iti-je. 3 pustake / zeSastu pAThaH je. 1 pustakavat / nirdiSTa: pAThaH pRthaktvaM saMyogaviyogau- ityasya sthaane| 6 evaM guNAH caturviMzatireva - je. 1; je. 3 / 7 kAruNyaM-a, ba, ka. 8 AtmaguNatvA - a; 9 tAtmavizeSa... a, ba; 10 [ ] cihnAntargataH pAThaH guNatvamiti padaM ca AvRttI ba pustke| 11 zuklataratvatamatvAdi-a, ba, 12 pATho'yaM kandalyAM naasti| 13 na tu-kN.1| 14 loke prsiddhaa| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam 'ca' zabdasamuccitAzca gurutvadravatvasnehasaMskArAdRSTazabdAH saptavetyevaM 'caturvizatirguNAH / nyAyakandalI te'traivAntarbhavanti / zauryo balavato'pi parasya parAjayaM pratyutsAhaH / sa ca prayatnavizeSa eva / satataM 'sanmArgAnuvartinI buddhiraudAryam / paraduHkhaprahANecchA kAruNyam / tattvAbhinivezinI buddhirdAkSiNyam / augyamAtmanyutkarSapratyaya ityevamAdiH / adRSTazabdena dharmAdharmayorupasaGagrahaH / 'saMskAra iti / sa ca vegasya bhAvanAyAH sthitisthApakasya cAbhidhAnam / nanvevaM tAdhikyam ? na, saMskAratvajAtyapekSayA vegabhAvanAsthiti[Ti0] anumAnato vA manastvAdivat / tatra nAdyaH, asambhavAt / na dvitIyaH, tathA viraGgAnupapatteH / adRSTapadaprayogAtatsiddhiriti cenna / anyonyAzrayaprasaGgAt / siddhe hi adRSTatve zabdaprayogastatsiddhau cAdRSTatvasiddhiriti / saMskAra trayasya tu saMskAratvasya syAzrayasya pUrvAvasthAprApako guNa: saMskAra 'iti vyavasthApakaM lakSaNamasti / nanvasya lakSaNasya paramANugatasthitasthApakatvasaMskAra vyApakatvAbhAvAt kathaM saMskAratvavyavasthApaka vam ? na, tajjAtIye 'utpattimatisambhavAt / nanu tathApi paramANvantaranodanajanitaH pAlipradhvaMsanivRttapratibandhaiH karmabhirArabdhena paramANuvegena sakale'pi taDAgAvayavini janito yo "vegaH sa tAvatkA raNaguNapUrvo na tu vAtavyabhipAtanajanyaH, tadAnImavayavArabdhana tanAvayaviniSpattisamakAlaM hi vAtavyabhighAtarUpa: saMyogaH sambhavati, tataH saMyogAnantaraM kriyA yadA cAbhighAtastadaiva ca kAra gagUNakrameNa 13vego'pi prArabdhaH, vegena ca kriyeti / sa vego niSkriye'vayavinyArabdhaH kriyAvattAM janayatIti "pUrvAvasthAprAyako na bhavati, tato lakSaNasyAvyApakatvam / satyama, atrApi tajjAtIyasambhavitvamevottaram / evaM ca sakarmAvasthArabdhasya vegasya sakarmAvasthApAdakatvAt saMskAratve lakSaNaM vyavasthApakaM bhavati / ] paramavyApakatvAdasya lakSaNasya lakSaNAntaraM saMskAratva" sAdhane pramANaM ca cintyam / adRSTatva sAdhanapramANavat saMskAratvasAmAnya [paM0] sthApakasaMskAraH / 3 / aparaH prAha-evaM sati na caturviMzatitvamityAdi / zrIdharaH netyAdi / adRSTatvajAtyAbhAvA diti- adRSTatvajAtedhamAdharmavyaktiSvabhAvaH / vyaktyAzritakarUpavyaMjakAbhAvAt / yatra tu jAtirbhavati tatra vyakatyAzrita karUpavyaMjakasadbhAvaH / yathA surabhyasurabhigandhe ghrANakagrAhyatvamityarthaH / nirguNeSvapIti-saMkhyAguNarahiteSvapi / [ku0] pratyakSajAtIyakAryatve pratyakSajAtIyakAra[Na]tve ca sattvapratyakSatvenopasagRhItAnAmekajAtIyatvAditi bhAvaH / adRSTatvajAtyabhAvAditi (kaM. 11.1) kAryakAraNalakSaNAdInAmupasaGgrahe kA[ra]NA[nA]mabhAvAdityarthaH / asAdhAraNadharmayogitvene [ti] (kaM. 11.2 / bhedavata[:] kramabuddhiviSayatvAt / 1 cturvishtigunnaa:-ki| 2 parAjayAya pratyutsAhaH- kaM. 1; kaM. 2 / 3 sanmArgavartinI-kaM. 1, kaM. 2 / 4 Adi--je. 1; je. 3 / 5 saMskAra iti ca -je. 1; je. 3 / 6 tathAbhUta-Da; 7 cet-a, ba, ka. 8 ityavyavasthApaka-a, ba; 9 anutpattimatti-a%; 10 vege-a, ba, 11 kAraguNa-a, ba; 12 -yava-a, vayataba, ka; 13 vaMgo'pi-a; 14 kriyate-a, ba, ka; 15 vitprArabdha-a; 16 pUrvAvasthApakaM bhavati-a, ba; 17 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH aba pustakayo sti| 18 lakSaNAntaratvasAdhana - a, ba; lakSaNAntarasaMskAratva -- ka; 19 sAdhanema-ka; 20 sAdhanasya-ba; Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam [21] prazastapAdabhASyam ___utkSepaNA'pakSepaNAkuJcanaprasAraNagamanAni paJcaiva karmANi / gamanagrahaNAd bhramaNarecana syandano jvalanatiryakpa'tananamanonnamanAdayo gamana vizeSA na jAtyantarANi / nyAyakandalI sthApakAnAmekatvAt / evaM tahi na caturviMzatitvam ? adaSTa tvajAtyapekSayA dharmAdharmayoreka tvAt kathaM caturvizatitvamiti cet tan na, adRSTatvajAtyabhAvAt / nirguNeSvapi guNeSvasAdhAraNadharmayogitvenopacArAccatuvizatiriti vyavahAraH / [21] karmANi vibhajate-'utkSepaNeti / kiyanti tAni ? tatrAha-paJcaiveti / nanu bhramaNAdayo'pi santi ? kathaM paJcaivetyavadhAraNamata Aha-gamanagrahaNAditi / gamanagrahaNAtpaJcaiva karmANi / atropapattimAha-bhramaNarecanasyandanetyAdi / yasmAd "bhramaNAdayo'pi gamanavizeSA gamanaprabhedA na jAtyantarANi, tasmAd gamanagrahaNenaiteSAmapi grahaNAt paJcaivetyavadhAraNaM siddhayatItyarthaH / [Ti0] sAdhanapramANasyA"pyabhAvAt / vivAdAdhyAsitA: saMskArA: guNatvavyatiriktakAparajAtimanto'dRSTAnyatve sati guNagaNanAyAM sUtrakRtA ekazabdenopAttattvAd ranavad ityasyAnamAnasya saMskArAnyatve sati vizeSitasyAdaSTatvasAdhane'pi samarthatvAt / nanu guNAnAM nirguNatvAt saGkhyAbhAve kathaM caturviMzatiriti 'pratyaya ityAha nirguNeSvapi iti / dravyeSva sAdhAraNadharmo dravyatvam, guNeSu guNatvam ityasAdhAraNadharmayogitvamubhayatra tulyamata upcaarH| [21-22-23] . [jAtipadArthaparicayaH ] sAmAnyamiti-nityamekamanekasamavAyi sAmAnyamiti lakSaNam / anekavRttiriti (iti) tu kRte "saMyogavRttyA anekavRttitvamAkAzasyApyastItyativyAptiH syAt / yadyapyeSA iti-yadA dravyAditrayaM sacchabdaviSayam, anye tu padArthAH sacchabdaviSayA na bhavanti tadA sAmAnyAdibhyo vyAvartamAnA sattAsvAzrayaM dravyAdizyamapi sAmAnyAdibhyo [paM0] asAdhAraNadharmayogitveneti caturviMzatitvaM hi dravyAdiSu paJcasu padArtheSu nAsti / kiM tu guNeSvasti / upacArAccaturviMzatiriti vyavahAra ityymrthH| caturviMzati guNA iti vyavahAramAtram, na tu caturviMzatisaMkhyA guNeSvasti / nirguNatvAd guNAnAm / [21] bhramarA (NA)dayo'pIti karmavizeSAH / [ku0] [21] atropapattimiti (kaM. 11.9) vaiyadhikaraNyazaGkAparihAreNeti zeSaH / na jAtyantarANIti (kaM. 11.10) [bhramaNA saha sAGkaryaprasaGgAdityAdi karmakANDe vakSyate / 1 vakSepaNa-pAda / 2 spandana-kaM. 1 / 3 pvnaadyo-de| 4 vizeSA eva na tu-ki; vizeSA eva na -taa| 5 sati-je. 1; je. 3 / 6 rekatvAt na-kaM. 1; kaM. 2 / 7 utkSepaNAdIni-je. 1; je. 3 / 8 avadhAraNasiddhiH -je. 1; je. 3 / 9 kauNIti-je. 1; je.3| 10 bhramaNAdayo- je. 1; je. 3 / 11 pyAsyAbhAvAt-a, ka, Da; 12 pratyeya-a, ba, 13 SvasAdhAraNadharmo-a, ba, 14 saMyoge-a, ba; Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam [22] prazastapAdabhASyam sAmAnyaM dvividhaM paramaparaJca / anavRttipratyayakAraNam / tatra paraM sattA mahAviSayatvAt / sA cAnuvRttereva hetutvAt sAmAnyameva / dravyatvAdyaparam, alpaviSayatvAt / tacca vyAvRtterapi hetutvAt sAmAnyaM sadvizeSAkhyAmapi labhate / nyAyakandalI [22] sAmAnyaM kathayati-sAmAnyaM dvividhamiti / dvaividhyameva kathayati-paramaparaM ceti / co'vadhAraNe, paramaparamevetyarthaH / tasya svarUpaM kathayati - anubattipratyayakAraNamiti / atyantavyAvRttAnAM piNDAnAM yataH kAraNAdanyonyasvarUpAnugamaH pratIyate tatsAmAnyam / kiM tatparaM sAmAnyamityAha - paraM satteti / atra 'yuktimAha - mahAviSayatvAditi / dravyatvAdhapekSayA bahuviSayatvAdityarthaH / sA cAnuvRttereva hetutvAt sAmAnyameva / dravyatvAdikaM tu svAzrayasya vijAtIyebhyo'pi vyAvRtterapi hetutvAdvizeSo'pi bhavati / sattA tu svAzrayasyAnuvRttereva hetustena sAmAnyameva / yadyapyeSA sAmAnyAdibhyo vyAvarttate [Ti.] vyAvataMyatIti pratIyate / na tvamasti teSAmapi sacchabdavAcyatvAt bAdhakavazA tu sattAsAmAnyaM na kalpyata iti, 'na tvbhaavaat| svAzrayaM yAvartayatItyAha 'bhAvApekSayA "ca iti / nanvabhAvasyApyastIti pratyayaviSayatvAt mabhAvAdapi sattAsvAzrayaM na 'vyAvartayati / satyam, abhAvasya hi vidhirUpatA pratItya bhAvAdidamuktam, "[astitvaM] tu tasya prAmANikatvamityarthaH / piM0] sA ceti.-sA sttaa| svAzrayasyeti pathivyAdeH / vizeSo'pi bhavatIti sAmAnyaM vizeSazca bhavatItyarthaH / ..svAzrayasyeti dravyaguNakarmalakSaNasya / yadyapyeSeti-eSA sttaa| sAmAnyAdibhyo byAvartata iti niHsAmAnyatvAsAmAdhyavizeSasamavAyAnAm / na tebhyaH svAzrayaM vyAvartayituM zaknotIti-tebhya: sAmAnyavizeSasamayAyebhyaH, svAzrayaM sacchandavAcyalakSaNaM vyavahAraM vyAvartayituM na zaknotIti, kintu svayameva vyAvartayituM zaknotItyarthaH / [ku0] [22] paramaparaM ceti (kaM. 11.18) ekavyaktivRttitve satIti shessH| atyantavyAvRttAnAmi [ti] (kaM. 11.19) vya(ktaktyabhede anugamaviro (hA) [dhA]t tulyavyaktiSu ca dvitIyAdau vyAvartakadharmavirahe pramANAbhAvAt parasparaparihAravatyo [to]rekA virodhAt sAmAnye'navasthAnAt vizeSeSu lakSaNahAniprasaGgAt samavAyasambandhavirahAjjAterbAdhaH / atra yuktimiti (kaM. 11.21) pramANamityarthaH / tatra prayogaH, sattAsAmAnyaM dravyatvApekSayA paramiti vyavahartavyaM tabapekSayA mahAviSayatvAt / yadyadapekSayA paramiti na byavahriyate na tattadapekSayA mahAviSayaM yathA dravyatvApekSayA pRthivItvam / evaM pRthivItvApekSayA dravyasvamiti draSTavyam / sattAyA sapakSeNAnvayo'pIti vizeSaH / 1. ceti - ki.; tA; de| 2 taccAnuvRtti-ki. de| 3 rUSaM-kaM. 1; kaM. 2 / 4 yuktimahAviSayatvAditi je. 1; je. 3 / 5 sattvAsAmAnyaM - a, ba; 6 nitvabhAvAt - a, 7 bhAvApekSayA-ma. je. naM. 1, 3; .8 pratIkamidaM kailopAThe naasti| 9 nyAvartavati-a; 10[ ] etacihnAstargataH pAThaH aba pustakayo sti / 6 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakambalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tathApi na tebhyaH svAbhayaM vyAvartayituM zaknoti / teSAmapi svarUpa'satAM sadbuddhivedyatvAt / vastvapekSayA cAnuvRttihetutvaM vivakSitam, tenAbhAvAdvaghAvRttihetutve'pi na doSaH / [23] yatpramANena pratIyate tatrAstIti vyavahAro lokAnAM viparyaye tu nAstIti / tena pramANa'gamyava satteti kecit / tadayuktam, pramANotpatteH prAga vastuno'sattvaprasaGgAdasatazca kharaviSANasyeva graahytvaabhaavaadnyonysNshryaapseshc| asataH pramANasyAgrAhakatve sattAyAH pramANagrAhyatAlakSaNatve ca grAhakasya pramANasyApi grAhakAntarAnusaraNenAnavasthApAtAcca / atha mataM na brUmaH pramANasambandhaH satteti, kintu pramANasambandhayogyaM vastusvarUpameva sttaa| yo'pi sattAsAmAnyamicchati, senApi padArthasvarUpamabhyupeyam, niHsvabhAve zazaviSANAdau satAyA asamavAyAt / evaM cettadevAstu, 'kimanyayA sattayeti / IUI JICTI tu nAstIti- yatpramANena na pratIyate tatra nAstIti gyavahAraH pravartata ityarthaH / keciditi -praamaakraaH| anyonyasaMzrayApattariti sattAyAM satyAM pramANagabhyatA'pramANagamyatAyAM ca satyAM sattAityevaMrUpetaretarAbhayadoSApAtAdityarthaH / grAhakapramANasyApi grAhakAntarAnusaraNenAnavasthApAtAcceti-ko'rtha: ? prAhakapramANamapi hi sdsdvaa| saccet, akiJcitkaramityarthaH / evaM cetadevAstu, kimanyayA sattayetIti sattAsamavAyAtprAgapi yadi vastusvarUpaM vidyate, tadA kiM sattayA ? tayA hi vastusvarUpaM sAtatvAro'pyastItyarthaH / ananteSu zabdagrahaNAbhAvAditi-na ca sambandhagrahaNaM vinA ekAkArapratItiriti bhAvaH / atra cAtyaMtabhinneSu sambandhagrahaNAbhAvAditi pAThAntaram / sugamam / paravAkyaM yathA dRSTaketyAdi / kutastatra sAmAnyakalpaneti -atrApyatyantabhinnatvAvizeSAtprApnoti sAmAnyakalpanetyAsyAnamityataH purastadetyadhyAhAryam / teSAmiti mahIdharasavaMpAdInAmabhAvavilakSaNena rUpeNeti bhAvena / [ku.] na tebhya iti (kaM. 12.2) myAvartayituM bAdhakajJAnAtprAgvyAvRttibuddhi janayituM teSAmapi svarUpasato sadbuddhivedyatve'pi sAmAnyAdiSu sattA anavasthAdebarbAdhakAditi draSTavyam / [23] AkSipati yatpramANeneti (kaM. 12.4) / vidhimujheneti zeSaH / pramANagamyatAvidhAyakapramANagamyatA / pariharati tadayuktamiti (kaM. 12.5) / anyonyasaMzrayApatteriti (kaM. 12.6) sattvAtpramANagrAhyatvaM, pramANagrAhyatvena sattvamiti / 'asataH pramANasyeti (kaM.12.7) nana kAraNAbhAvo'sadrapa eva kAryAbhAve gamayatIti tatkathamasadgrAhakamiti ceta , na, tatrApyAnyamanaHsaMyogasya sata eva grAhakatvAta / 'sattAvyatirekeNa na nAnyatpramANayogyatvamiti (ka. 12...) / parihArAbhAsamAzaGkayAha yo'pIti (kaM. 12.9) / 1 svarUpasattAsambarivedyatvAta-kaM.1; kaM. 2 / 2 tatrAsti vyavahAro-kaM. 1: kaM.2 je. 3 / 4 sataH pramANasya - kaM. 1, kaM. 2 / 5 kiM sattayeti-kaM. 1; kN.2| 7 pratIkamidaM-kaM. 1, 2 pustakayo sti-khN.| 3 gamyataiva-je. 17 6 sataH-kaM. 1 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI [24) atrocyate, pratyeka padArthasvarUpANi bhinnAni, kathaM teSvekAkArapratItiH ? ekazampapravRttizca ? ananteSu sambandhagrahaNAbhAvAt / atha teSvekaM nimittamasti ? sidaM naH samohitam / yathA dRSTakagopiNDasya piNDAntare pUrvarUpAnukAriNI buddhiti, navaM mahIdharamupalabhya sarSapamupalabhamAnasya pUrvAkArAvabhAso'stIti 'kuto'tra sAmAnyakalpaneti cet ? ki mahIdharAdiSu nikhilarUpAnugamo nAsti ? uta mAtrayA'pi na vidyate ? yadi nikhilarUpAnugamAbhAvAtteSu sAmAnyapratyAkhyAnam ? tahi gotvamapi pratyAkhyeyam, tayoH zAbaleya bAhuleyayorapi sarvathA sAdhAbhAvAt / atha mAtrayA'pi 'svarUpAnugamo nAsti ? tadasitam, sarveSAmapi teSAmabhAvavilakSaNena rUpeNa tuspatApratimAsanAt / iyAMstu vizeSaH- gopiNDeSa jhaTiti tamgAtIyatAbuddhiH, bhUyo'vayavasAmAnyAnugamAt / mahIdharAdiSu tu vilambinI, stokAvayavasAmAnyAnugamena jAteranurabhUtatvAt, yathA maNikadarzanAccharAve mRjjAtibuddhiH / [di0] [24] ananteSu 'saGketAbhAvAd iti - bhakSazabdapravRttivadatrApyekazamvapravRttisambhave ananteSu saGketakaraNAzakyatvamevottaram / gotvamapi pratyAkhyeyam iti - sa hi gotvAdikamabhyupagagchati, sattAdravyaguNatvAdikaM tu nAbhyupagagchatIti / [paM0] nanu yadi sarveSAmapi teSAmabhavAvilakSaNena rUpeNa tulyatvaM pratibhAsata ityucyate tahi kimathaM gavAdI sAmAnyatvaM pratibhAti na parvatasarSapAdau ityAzaMkyAha-iyAMstu vizeSa ityAdi / jAteriti = sAmAnyasya / maNikadarzanAditi - alijaradarzanAt / arthakriyAkAritvamapi sattvamiti yadevArya kriyAkAri tadeva paramArthasaditi bauddhaparikalpitam / * 'tasya satvAditi - vastunaH sattvAt / 'anyonyAzrayaprasaMgAditi-arthakriyAyAM satyAM sattvam, sattve evArSakriyA, [ka0] [24] atrocyate iti (kaM. 12.11) iha tAvadravyAdiSu satsadityekAkArapratItivyapadezazca, sattAvyatiriktaM tatraka nimittaM yadi nAstyasti vA? nAdhata ityAha pratyekamiti (kaM. 12.12) 'na dvitIya ityAha atha teSviti (kaM. 12.13) atra prayogaH (?) dravyaguNadharmAkAntAni ekAkArapratItiviSayatvAta zAbaleyabAhuleyagopiNDavaditi / hetvasiddhimAzahate yatheti (kaM. 12.14) / parirati kimiti (kaM.12.16) / yadi sattAvyatirekeNa satsadityekAkArapratItivyavahAro neSyate tahi kathaM sAmAnyAdiSu tAditi ceta sattaikArthasamavAyenopacArAdbhaviSyataH / etena sattAsAmAnyasamarthanena tasa[8]ta samiti sarvathA sAdhamyaM zAbaleyAdiSvapi nAsti / yathA kathaMcitsAmyAttadityavamarza ihApyastItyarthaH / 1kutastatra-je. 1; je. 3 / 2 bAhuleyayoH barSayA-kaM. 1; kaM. 2 / 3 sarUpAnugamo-je. je. 3 / 4 sambandhagrahaNAbhAvAt - mu. je. naM. 1, 3, 5 tu aba pustakayo sti| 6 pATho'yaM kaM. pustake nAsti / 7 na dvitIya ityAha pratyekamiti na punarAvRttam / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI etenArthakriyAkAritvamapi sattvaM pratyuktam, asato'rthakriyAyA abhAvAt, arthakriyAyAJca satyAM tasya 'sattvAt, arthakriyAyAzcArthakriyApekSayA sattvenAnavasthAne sarvasyAsattvaprasaGgAcca / : ___ dravyatvAdyaparam, dravyatvaM guNatvaM karmatvaJcAparam, sttaapekssyaa''lpvissytvaadityrthH| tathA dravyatvAdyapekSayA pRthivItvAdikamaparam, tadapekSayA ghaTatvAdikama'param, guNatvAdyapekSayA rUpatvAdikama param, tadapekSayA nIlatvAdikam, karmatvAdyapekSayA cotkSepaNatvAdika vyAkhyeyam / [25] jalamupalabhya vahnimupalabhamAnasya tadityanugamAbhAvAd dravyatvaM nAstIti kecit / 'tadasAram, dvayorapi tayoH svaprAdhAnyena pratItisambhavAt / svaprAdhAnya pratItireva ca drvytvprtiitiH| utkSepaNAdiSvapi calanAtmakatApratItirasti, saiva ca karmatvapratItiH / rUpAdiSu tu kRtasamayasyAnuvRttipratyayasambhavAd guNatvasyApratyAkhyAnam / vyaktigrahaNamiva samayagrahaNamapi tasya pratItikAraNam, brAhmaNatvasyeva yonisambandhajJAnam / tatrApi vizuddhabrAhmaNasantatijasyotpattimAtrAnubaddhamapi brAhmaNatvamindriyapAtamAtreNa kSatriyAdi [Ti0] [25] dvayorapi iti - svaprAdhAnyapratIti: samavAyikAraNatvapratItiH / rUpAdiSu iti -"samayaH saGghato lakSaNAdiH / AstAm iti - prastutaM guNatvaM, tataH prasaGgAgataM brAhmaNatvaM tato'nuprasaktaM striisvruupaadi| [paM0] bhasato'rthakriyA, abhAvAdityevamanyonyAzrayadoSaH / arthakriyAyAzcArthakriyApekSayA sattvena nAvasthAne sarvasyAsattvaprasaMgAcceti-bharthakriyA satI, asato vaa| asatIsve sva] kinycitkro| satI cettasyA'pyarthakriyayA bhAgyamarthakriyAkAritvasyaiva sattvalakSaNatvAt / tasyA apparSakriyAkAritve tatrApi satI asatI vetyaadyaavRttaa'nvsthaa| tatazca sarvasyApyasattvaM syAdityarthaH / [25] tadityavamarzAbhAvAditi / balamidamityavamarzAbhAvAt / dvaSorapIti / tayoriti - jamabaranyoH svaprAdhAnyapratItireva "ca dravyatvapratItiriti-dravyaM hi svapradhAnaM guNAdayastu dravyaparatantratvAnna tathA / [ku0] [25] kRtasamayasya = (kaM. 13.3) vyutpAditalakSaNasya / nanu pratyakSA[nuvRttaM sAmAnyaM pratyakSameva samayazcAgamaH, tat kathaM kRtasamayena gRhyamANaM pratyakSa rUpAdau guNatvaM sAmAnyaM bhaviSyatItyata Aha vyaktigrahaNamiveti (kaM. 13.4) / upadezasApekSeNa cakSuSA jAtipratIto dRSTAntamAha brAhmaNatvasyeveti (kaM. 13.5) / nanu utpattizuddhapanavagame 1 sttvaadnyonyaashryprbjaat-je.1| 2 'lpaviSayatvAd -je. 1; je 3 / 3,4 atra dvayorapi sthAnayoH 'aparam' - iti ne. 1; je. 2 pustakayo sti, tadapekSayA nIlatvAdikaM- iti - kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti / 5 tapityavagamAbhAvAt-.1; je.3| 6 tadasat - je. je. 3 / 7 rapyanayoH -je. 1; ja. 3 / 8 pratItireva dravyatvapratIti-kaM.1; kaM. 2 / 9 tathA hi-je.1; je. 3 / 1. samayasaGketo-ma, va; 11 'ca' iti-kaM. pustake nAsti / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI vilakSaNatayA na gRhyate, atyantavyaktisau sAdRzyena jAteranubhUtatvAt / yadA tu mAtApitrostatpUrveSAJca vRddhaparamparayA 'vizuddhabrAhmaNatvamavasitam, tadA brAhmaNo'yamiti pratyakSeNaiva pratIyate / yathA hi suviditaratnaparIkSAzAstro ratnajAtibhedaM pratyakSataH pratyeti, nAparaH / na ca tAvatA ratnajAtibhedo nAsti, na ca tatpratyakSamapratyakSam / 'yaccoktamstrINAM svabhAvacapalAnAM vizuddhirduravabodheveti / tadasat, abhiyuktaH surakSitAnAM sukarastadavabodhaH, kathitazca tAsAM bahuvidho rakSaNopAya 'ityAstAM taavtprsktaanuprsnggH| [26] tacca dravyatvAdikaM svaviSayasya vijAtIyebhyo 'vyAvRtterapi vyavacchedasyApi hetutvAdvizeSAlyA vizeSasajJAmapi labhate, na kevalamanuvRttipratyayahetutvAt sAmAnyasaJjJAM labhate, vyAvRtterapi hetutvAdvizeSasajJAmapi labhata ityapizabdayorarthaH / kimuktaM syAt ? [Ti0] [vizeSapadArthaparicayaH / ] - [26] nityadravyavRttaya iti - utpattivinAzayoravasAnasthatvAd antazabdena nityadravyANyucyante, teSu bhavA bhantyAH / asyaiva 'vyAkhyA nityadravyavRttaya iti / nityadravyeSveva iti - ekenaivaivakAreNa paJcapadArthavyavacchedaH / nanu [paM0] nanu dravyatvaM calanAtmatA ca sphuTamupalabhyete, guNeSu tu kathamanuvRttipratyayo ghaTa ityeva pratIteriti cocamAmamAzaMkyAha rUpAdiSu vityaadi| kRtasamayasyeti - kRta saMketasya / tasyeti-guNatvasAmAnyasya saMketameva sthApayati tathAhItyAdinA / na tAvatA ratnajAtibhedo nAstIti-evaM yAvatA'gRhItasaMketo vyaktimAtrameva gRhNAti na tu zukzAdirUpabhedama, tAvatA zuklAdirUpabhedo nAsti, kintvastyevetyarthaH / na ca tatpratyakSamiti-yAvatA saMketAbhAvAdratnajAtibhedaM nAvagacchati tAvataiva na pratyakSam / apratyakSamityarthaH / kathitazceti cANakyAditantreSu / prasaktAnaprasaMga iti-prasakte sAmAnye braahmnntvsyaanuprsNgH| dravyatvAdI sAmAnyavizeSe ki mukhyaM ki gauNamityAha dravyatvAdiSu * sAmAnyazabdo mukhya ityaadinaa| bhAkta iti bhAkto bhaMgyAM bhavaH / aupacArika ityarthaH / [ku.] brAhmaNatvaM na pratIyata eva, tadavagame tu pratIyamAnaM pAvakatvavadupAdhirevAstItyata Aha tathAhIti (kaM. 13.9) / bhatra prayogaH- brAiNa tvaM jAtidhikavirahAnunattipratyayaviSayatvAt, ratnatvavat-pAvakatvaM tu sAsUyaM na tatheti / evaM ca jaatirnggiikrtvyaa| itarathA pratyakSAnuvRttipratyayaviSayatayaiva jAtisvIkAre manastvAdi jAtayo na syAt [syuH], tatra lakSaNenaivopAdhinA'nuvRttipratyayavyavahArasiddharjAtyanaGgIkArAre sAsnAdyupAdhinA gotvAderapi vilayApatterityabhisandhAyAha AstAmayamiti (kaM. 13.13) / . [26] parasparavirodhinoH samuccayAnupapattimAzaGkaya bhaktyA pariharati kimuktaM syAditi (kaM. 13.16) / kuto vizeSazabdasya mukhyArthaparityAga iti zaGkAmapanayate / 1 mausAdRzyenAnudbhUtatvAt - kaM. 1; saM. 2 / 2 vizuddha-kaM. 1; vizuddhiAhmaNatvaM ca -be. 1; . 3 / 3 yattuktam -je.1; je. 3 / 4 duravabodheti abhiyukta:-je. 1; je. 3 / 5 AstAmayaM-je. 1; je. 3 / 6 vyAvRterapi hetutvAd-kaM. 1; kN.2|7 vizeSAsyAmapi-je.1; je.3| 8 bhAvA-a,ba; 9 vyAkhyAnaM-Da; '10 AstAma- k.1|| Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [26] nityadravyavRttayo''ntyA vishessaaH| te khalvatyanta'vyAvRttihetutvAdvizeSA eva / nyAyakandalI dravyatvAviSa sAmAnyazagdo mukhyaH, anavattihetutvasya sAmAnyalakSaNasya sambhavAt, vizeSazabdazca bhAktaH, svAzrayo viziSyate 'sarvato'tyantaM vyavacchidyate yena sa vizeSa . iti lakSaNasyAtrAbhAvAt / idantu lakSaNamantyavizeSeSvasti / nityadragyavRttayo'ntyA vizeSA iti / nityadravyeSveva vartanta eva yete vizeSA iti / nityadravyeSveti dravyaguNakarmasAmAnyAnAM vyavacchedaH / dravyaguNakarmANi dravyeSveva vartante, na nityeSveveti / sAmAnyAni tu ma dravyeSveva / na nityeSveva vartanta eveti buddhi [fe.] dravyaguNakarmasAmAnyAnAM vyavacchedaH kiM padArthApekSayA ? kiM vA'vAntarabhedApekSayA ? yadyAcastahi vartamta eva ityatra evakAreNa kimarthaM punarbuddhizamdAdInAM vyavaccheda: ? yadi dvitIyastahi avAntarasAmAnyAnAmAtmatvamanastvAdInAM dravyA vAntarabhedAnAM dvaSaNukAdInAJca vyavacchedArtha pRthak prayatnAntaramAsyeyam / atha vartanta eva iti evakAreNa sarvanityadrampavRttittvamucyate, tena sAmAnyAdInAmapi Adizabdena vyavacchedaH, teSAmapyAtmasveva vatitvAditi samAdhIyate tahi vizeSANAmapi nityanavadravyAvazyavRttitvaM pratyekabhedApekSayA? kiM vA vizeSarUpapadArthApekSayA? nAdyaH, asambhavAt, [paM0] [26] nityadravyavRttaya iti nityAnyeva ca tAni dravyANi dikkAlAkAzAdIni / teSu vRttivaMtanaM yeSAM te tpaa| [nityadravyeSveti anityadravyavRttijAtIyA ye na bhavanti / tena jalAdiparamANugatarUpAdi[7] na vyabhicAraH / dravyaguNakarmANi hi dravyeSveva vartanta iti] dravyaM dvidhA - madravyam / 1 / anekadravyam c|2| tatra na dravyamanyatayA janakatayA yasya tadadravyam / dravyamAkAzakAladigAtmamanaHparamANulakSaNam / anekadravyajanyatayA janakatayA yasya tavalokadravyam / 2 / dravye dUSaNakapaNukacaturaNukAdi / tatreha dravyazande'nekadravyaM gRhItavyam / na adravyam / [ku0] ? (vA) mAgAmibhAvyagatAntyazabdasUcitaM vizelakSaNamAha svAzraya iti (kaM. 13.17) / nanu nityadravyavRttayo'ntyavizeSa iti samastaM vAkyaM lakSaNaM tatkuto na virodho'ta Aha idaMtviti (kaM. 13.19) / 'tu'ravadhAraNe, idameva lakSaNaM pariziSTaM tu pramANasUcakamityarthaH / pramANaM cedaM samAnajAtIyAni tulyaguNakarmANi samAnakAlavartIni samAnakAryANi nityAni dravyANi vyAvartakadharmavanti, vyAvRttatvAtpaThAdivaditi / tadetadbhASyamupAdAya vyAcaSTe nityeti (kaM. 13.22) / atra bahuvacanena siddhasAdhanatAM pariharati nityadravyeSveveti (kaM. 13.23) / dravyaguNakarmasAmAnyAnAM vyavaccheda iti kathamityata Aha dravyaguNeti (kaM. 13.23) / vyavacchedakatayeti zeSaH / ayamaH dravyaguNakarmANi guNAdibhyastAvadravyANi vyavacchindeti[ndanti] na tu dravyANyapi parasparam / nanu tAnyapi vyavacchindantyeva 1 ghantyA -ki. pA. 5 pu.| 2 te ca khala-ki.; vyo.; pA. 5.6 / 3 vyAvRttibuddhihetu - pA.2; 5.6. vyo., ki.| 4 sarvato vyavacchidyate-kaM. 1; kaM. 2 / 5 lakSaNasyA'trApi bhAvAt -kN.1| 6 astItije. 1; je. 3 / 7 vaantrsaamaanyaanaamaatmbhedaamaaN-v| 8 tyasyeva - a, ba, ka; 9 [ ] etacihnAntargataH pATha: a pustake naasti| Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam .. [27] prazastapAdabhASyam ayutasiddhAnAmAdhA-dhArabhUtAnAM 'yaH sambandha ihapratyayahetuH sa samavAyaH / nyAyakandalI zabdAdInAM vyavacchedaH, teSAM samastanityadravyaprAptyabhAvAt / nanu ki 'vizeSA vizeSA eSa kiM vA dravyatvAdivadubhayarUpA ? iti / tatrAha--te khalviti / khaluzabdo nizcaye, nityadravyavRttayo ye vizeSAste vizeSA eva nizcitA, na tu sAmAnyAnyapi bhvntiityrthH| atyantaM sarvadA, vyAvRttereva svAzrayasyetarasmAdvayavacchedasyaiva, hetutvAt kAraNatvAditi / yaSA cedaM tathopariSTAdupapAdanIyam / [27] 'sapraSAyasya svarUpaM nirUpayati-ayusasiddhAnAmiti / yutasiddhiH pRthasiddhiH, [feo] dvitIye tu nityadravyeSvevetyanenaiva guNasAmAnyarUpapadArthavyavacchede tadekadezAnAM buddhizabdAdInAM vyavacchinnatvAtadamyapaNchedAya vartanta eveti na kAryam / ucyate, nedaM vizeSANAM lakSaNAbhidhAnaM kintu 'svarUpakathanameva / lakSaNanta atyamtavyAta buddhiheturvizeSa iti vakSyate / [samavAyapadArthaparicayaH / ] [27] paTasya tantuSveva iti-tantupaTayohi 'pRthagAzrayAzrayitvamasti tantUnAM svAvayavasamavetatvAt '[*paTasya [paM0] asaMbhavAt / asaMbhava adravyavRttitvasyAdhikRtatvAt / dravyavRttitvasya cAdravyadravye'bhAvAt / guNAstu nityeSvanityeSu ye basante te iha grAhyAH / na ta ye nityeSveva / teSAmattaratra vyavacchedatvAditi paramArthaH / baddhizabdAdInAmitiAdivAdAtparimANapArimaMDalyAdivyavacchedaH / teSAM samastanityadravyavyAptyabhAvAditi-baddhizabdAdInAM kSaNikatvAdAkAzAdiSyavRtteSu sarveSviti bhAvaH / ubhayarUpA iti = sAmAnya vizeSarUpAH / upariSTAdupapAdanIyamiti-vizeSapadArthe / ... [27] yutasiddhiH pRthasiddhiriti atra yuk amizraNe iti dhAtuH / yathA dvau bhrAtarau yutau jAtau pRthak [10] gandhAdayaH pRthivyAdInItyata Aha na nityeSveveti (kaM. 13.24) / tulyakarmasvekadravyArambhakeSu ekakSaNavatiSviti zeSaH / tatra tAvannityeSu dravyeSu kaarnn|bhaavaadev kAraNadravyaM na vyavacchedakaM, tulyaguNakarmatayA na guNakarmANi, -dravyArambhakatayA ca na kAryadravyam, ekakSaNavattitayA ca na kAlopAdhirityarthaH / sAmAnyAnyapi nityAnityasAdhAraNatayA nityeSveva vyavacchedakatayA na vartanta ityAha sAmAnyAnIti (kaM. 13.24) Atmatvamanastve yadyapi nityeSveva bartate tathApyanekavyaktisAdhAraNatayA na tAbhyAM siddhasAdhanatetyabhiprAyaH / asAdhAraNaiH zabdabuddhayAdibhiH siddhasAdhanatAM pariharati vartante eveti (kaM. 14.1) teSAmanityatvAta tadabhAve'pi tadAzrayANAM vyAvRttatayA na tdvytiriktdhyaavtkdhrmsiddhirityrthH| tadetadAha teSAmiti (kaM. 14.1) / samastagrahaNaM sarvakAlAbhiprAyaM sarvakAlaM nityadravyamRtyabhAvAdityarthaH / upariSTAd vishessvaidhyNprkrnne| [27] samavAya-svarUpaM nirUpayatIti (kaM. 14.9) / bhedAbhAvena vibhAgasyAkartavyAditi bhAvaH / pRthagavasthitiH 1 ipratyayaheturyaH smbndh:-de| 2 vizeSA eva-kaM. 1; kaM. 2 / 3 samavAyasvarUpaM-kaM.1; kaM.2 / 4 dvitIye nitya ityanenaiva-a; dvitIye tu nityadravye yetvanenaiva-ba; 5 murUpa -- a, ba; 6 buddha-a, 43; 7 pRthagAyitvA-a; 8 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH-a-pustake; *...* etaccihnAntargatastathA va pustake nAsti / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI pRthagavasthitirubhayorapi sambandhinoH parasparaparihAreNa pRthagAzrayAzrayitvam sA yayo sti tAvayutasiddhau, tayoH sambandhaH samavAyaH / yathA tantupaTayoH / yadyapi tantavaH 'paTavyatiriktAH paTe na samavayanti, tathApyubhayoH parasparaparihAreNa pRthagAzrayAzrayitvaM nAsti, paTasya tantuSvevAzrayitvAt / yatra tu dvayorapi sambandhinoH parasparaparihAreNa vyatiriktAzrayAzrayitvam, tatra yutasiddhiH, yathA tvagindriyazarIrayoH / zarIraM hi tvagindriyaparihAreNa pRthagAzraye svAvayave 'samAzritam, tvagindriyaM ca zarIraparihAreNa pRSagAzraye svAvayave samAzritam, tenAnayoH saMyogo na samavAyaH / nityAnAntu [Ti0] tu tantusamavetatvAt paraM parasparaparihAro nAsti paTasya tantuSveva samavetatvAt / ] nityAnAM tu iti - 'yadi tu 'pRthaggatimattvameva nityAnitya] sAdhAraNA yutasiddhiH syAt tadA tvagindriyazarIrayorapi 'pRthaggatimattvAbhAvAdayutasiddhiH syAta / nanvekasya 'pRthaggatimattvam ? dvayorvA ? nAdyaH, paramANadravyasya 'pRthaggatimato [yutasiddhaghabhAvAt saMyogAbhAvaprasaGgaH] yutasiddheH saMyogavyApakatvAt , na dvitIyaH, paramANvAkAzayoM dvaMyogatitvAbhAvAt, yutasiddhagha"bhAvAt saMyogAbhAvaprasaGgaH, naivam, atra vikalpadvayasyAvivakSApratikSiptatvAt / nanu nityayutasiMddhaghA nAnityA sambandhino vyApya"nte, anityayutasiddhacA tu na nityA iti lakSaNadvaya"syApyavyApakatvam / yutasiddhizabdavAcyatvaM tu "na lakSaNam / sAdhAraNanimittamantareNa tadvAcyatvasyai"vAnupapatteH / tasmAdaprAptayovidyamAnatA yutasiddhiriti vyApaka lakSaNaM [paM0] bhUtAvityarthaH / "tantavaH paTavyatiriktA na samavayantIti-paTe vyatiriktAH kevalAH santaH paTe'sattvAnna samavayanti, kintu svAzraye svAvayave aMzupracayavizeSarUpe samavayantItyarthaH / paTasya tantuSvevAzrayitvAditi - tantavo na paTAzritA eva, kevalAnAmapi darzanAt / paTastu tantuSvevAzritaH / ata eveha paTe tantava iti vyavahArI na pravatate kintu tantuSu paTa iti / tvagindriyaparihAregeti vAyavIyatvena tvagindriyasya vijAtAyatvAttasya ca pArthivazarorAnArambhakatvAt / [ku0] viviktayoH sambandhayovidyamAnatvam / tadevaM nityAnityasAdhAraNyena yutasiddhivyAkhyAyA nityAnAM vibhajya vyAcaSTe ubhayoriti (kaM. 14.10) / anityAnAmeva samavAyamudAharati sA yayoriti (kaM. 14.11) / jitamuddhi (yutasiddhi) bhedAzrayaNasya phalamAha yatradvayoriti (kaM. 14.13) / (pRthaga) ? pRthivyAtivirahiNoriti zeSaH / pRthaggamanayogyateti (kaM. 14.17) ArabdhayaNukayoH paramANoH [NvoH] saMyogaH samavAyo mA bhUditi yogyatAgrahaNam / yathA AkAzadravyatvayoriti (kaM. 14.18) upalakSaNametat yatrAnyataradanityaM gatimadvA tatrApIyamevAyutasiddhistayorapi sambandhaH samavAya eva, yathA ghaTaghaTatvayoH paramANupathivItvayorvA / ayutasiddhi"padenaivaM nivartitvAditi (kaM. 14.21) gaganapatatriNoH pRthaggatimatvalakSaNA yutasiddheH sattvAt / pRthaggatimattvaM hi sambandhino: parasparaM vibhAgahetagatimattvam, ubhayoranyatarasya vA vivakSitaM, tatpatatriNi vRkSamUlAdagramArohati puruSa iva gaganadezAddezAntaraM gacchati vidyata eveti / 1 paTavyatiriktAzraye samavayanti-kaM. 1: kaM. 3; je. 3 / 2 'tvagindriyaM cetyArabhya samAzritam'- ityantaH pAThaH kaM.1; kaM. 2 pustakayo sti| 3 ye hi-a, ba; 4, 5, 6, 7 pRthagbhavatimatva-a, ba; 8 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH ba-pustake naasti| 9 dvayoH iti ha pustake nAsti / 10 bhAvA-a; bhAva-Da; 11 vyApyate-a, ba, ka; 12 syAbyApakatvam -a,va; 13 'na' a,ba pustakayo sti| 14 vAnupapadyamAnatvAta -Da; 15 vyatiriktAzraye smvynti-kN.| 16 yatra tu-kN.| 17 padenaiva tasya / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI yutasiddhiH pRthaga vasthitiH, pRthaggamanayogyatA, sA yayornAsti tAvayutasiddhau, tayoryaH sambandhaH sa samavAyaH, yathAkAzadravyatvayoriti / ayutasiddhayoH sambandha ityucyamAne dharmasya sukhasya ca yaH kAryakAraNabhAvalakSaNaH sambandhaH, so'pi samavAyaH prApnoti, tayorAtmakAzritayoryutasiddhayabhAvAt / tadarthamAdhA-dhArabhUtAnAmiti padam, na tvAkAzazakunisambandhanivRttyartham, ayutasiddha'padenaiva tasya nivartitatvAt / evamapyAkAzasyAkAzapadasya ca vAcyavAcakabhAvaH samavAyaH syAt, tannivRttyarthamihapratyayaheturiti / [Ti0] draSTavyam / nanu sAmAnyaM vizeSAkrAntameva dRSTaM yathA vRkSatvaM ziza'pAdyAkrAntam na punastadrahitam, tadatrAmUrteSvAkAzakAlAdiSu vizeSayutasiddhilakSaNaM pRthagAzrayAzrayitvam 'pRthaggatimattvaM ca nAstIti kathaM sAmAnyalakSaNasyApi sambhavaH ? atha vizeSa lakSaNAnAkrAntamapIdaM dRSTaM tarhi yutasiddhayA vyAptaH saMyogaH kAlAkAzAdibhyo yutasiddhinivRttau [ni] vartata iti na vAcyam / naivam, vizeSayutasiddhayabhiprAyeNAkAzAdibhyo yutasiddhi nivRttau saMyoganivRttiruktA na punaH sAmAnyayatasiddhacabhiprAyeNa iti / nan tathApi paramANvAkAzayoH sarvadA prAptayoreva vidyamAnatvAt yutasiddhacabhAvaprasaGgaH tadabhAve ca saMyogAbhAvaprasaGgaH / satyama kalpitapradezApekSayA vidyamAnayoraprAptirastyeveti / [evamapyAkAzasya ] itiH- AkAza ityevaMrUpasya zabdasyAkAzasamavetatvena padArthasya cAyutasiddhatvAdAdhAryAdhAra'bhUtatvAcca vAcyavAcakabhAvasambandho'pi samavAyaH prApnoti, sa 'iha' ityAdinA vyavacchidyate yastu 'ihAkAze zabda' iti pratyayaH samavAya hetuko na tu vAcyavAcakasambandhahetuka iti darzayati vAcyavAcaka bhAve hi iti / 40] svAvayaveti pArthive / idaM ca jAtIyakavacanaM svAvayaveSvityarthaH / svAvayaveSu vAyavIyaparamANaSvityarthaH / ghrANendriyaM pArthivam / rasanendriyamApyam / cakSurindriyaM tejasam / tvagindriyaM vAyavIyam / zravaNendriyaM nabha ityetatpuro vakSyate / pRthaggamanayogyateti dvayoH pRthaggamanamanyatarasya vaa| dvayoryathA paramANvoH, anyatarasya yathA''kAzApekSayA'paramANoH / AkAzaM hi pRthagna gacchati / vyApakatvAnniSkriyatvAcca / paramANustu vivakSitAkAzAditastato gacchatIti tattvam / [ku0] nanu mukhyadharmayoH kAryakAraNabhAvasya zabdArthayorbAcyavAcakabhAvasya ca vyAvRttirUpasambandhitayA prAptirUpasambandhatvAbhAvAdayatasiddheranena prApterityabhidhAnAprasaktaruparitanapadadvayaM vyarthamiti ceta, maivama, iha hi samavAyasvarUpapradarzana param eva bhASye padAnAM prayojanamAtramabhihitaM, paramArthato lakSaNamayutasiddhAnAmityanena sUcitaM nityaH sambandhaH samavAya iti / tathA hi ayutAH prAptA eva ye siddhAH tatsambandhaH samavAya ityuktaH prAptaH pUrvasambandhino . rasatorakAraNatvAdakAryAyAH prAptenityatvaM pratIyate iti kecit / vayaM tu brUma: yadyapi sambandhipade upasarjanatayA prAptiH pratIyate tathApi tasyA eva lakSaNatvakalpanAyAM zrutArthaparityAgo doSa: syAditi yathAzrutameva sAdhviti / nityaH sambandhaH samavAya iti vAdinAM tvekArthasamavAyinorapi parasparaM samavAyaH syAt, taccAnupapanna ityapratyayAbhAvAt / 1 padenaiva vyAvartitattvAt - je. 1; je. 3 / 2 pAdyAkrAntaM-a, pAtvAdyAkrAntaM-Da; 3 pRthagbhavatimattvam - a, ba; 4 lakSaNAkrAnta-a; 5 nimittA-a, ba; 6 paramANvAkAzayoreva vidyamAnatvAta - a, ba; paramANvAkAzayoH prAptayoreva vidyamAnatvAt - k.| 7 [ ] etacihnAntargata: pATha: aba pustakayo sti / 8 bhUtatvAtva - a, bhuuttvaann-b| 9 hetuvAcavAcaka-a; 10 haika - a; 11 bhAvo- a, ba, ka; Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI vAcyavAcakabhAve hi tasmAcchabdAttadartho jJAyate na vihedamiti / AdhA-dhArabhUtAnAmihapratyayaheturiti kuNDabadarasambandho na vyavacchidyate, tadarthamayatasiddhAnAmiti / [28] atra kecidayuta siddhapadaM vikalpayanti-ki yutau na siddhau? Ahosvidayutau siddhau? yadi yutau na siddhau, kastayoH sambandhaH, dhammiNorabhAvAt / athAyutau siddhau, tathApi kaH sambandho'pRthaka siddhatvAdeva / bhinnayohi sambandho yathA kuNDabadarayoriti / / tadapare na mRSyanti / nAsyAyamartho yutau na siddhau na niSpannAviti, asatoH samavAyAnabhyupagamAt / nApyasyAyamarthaH-'ayutau siddhAvekAtmako siddhAviti, ekAtmakatve Tekameva vastu syAnobhayam, prspraatmktvaabhaavlkssnntvaadubhyruuptaayaaH| na ca tadekaM [hiM0] [28] tasmAnna svarUpAbhedo'pi itiH - na kevalaM svarUpAsiddhiH svarUpAbhedo'pIti / 'ayaspiNDaH iti kaskAdiH / [paM0] "tatpadasyeti / AkAza iti-zabdasya / tasmAcchandAditi - AkAzalakSaNAt / tadartha iti - AkAzarUpaH / [28] kiM yutau na siddhAviti prasajyo'yaM natra / dvau hi nau samAkhyAtau paryudAsaprasajyako / paryudAsaH sadRggrAhI prasajyastu niSedhakRt // Aho svidayutasiddhAviti paryudAsapratiSedhau'yam / apRthagbhUtau saMto jAtau - ityrthH| tadapare na mRSyantIti apare vaishessikaaH| parasparAtmakatvAbhAvalakSaNatvAditi - ghaTapaTavat / atha yadyekAtmakatve ekameva vastu syAdastu tarhi / [ku0] [28] na hi bhavati rUpe rasa iti samavAyamasahamAnAMstAdAtmyavAdina utthApayamti atra keciditi (kaM. 14.25) / 'kastayoH sambandha iti (kaM. 15.1) yaH samavAyaH syAditi zeSaH / 'nAsyAyamiti (kaM. 15.3) prathamapakSAnaGgIkAraparahita ityarthaH / nApyayamiti (kaM. 15.4) dvitIyoGgIkriyate / tathApi na tattAdAtmyamityabhiprAyaH / ekameva vastu syAditi (kaM. 15.4) tathA ca dvivacanAnupapattirityarthaH / / nanu parasparAtmakatvAbhAvaviraho'pi bhedo vyavahriyate yathA vRkSANAM vanamitItyAzaGkayAha na ca tadekamiti (kaM. 15.5) / parasparavilakSaNeneti (kaM. 16.6) 'iha tantuSu paTa:' iha goSu gotvamityevamayutasiddhayoravayavAvayavinorjAtijAtimato: parasparaviruddhasaGkhyAdidharmavattayA pratibhAsanAdekatvamayuktaM, vRkSANAM vanamityatrApi aniyatanirdezAnAM vRkSANAM bahatvasaGkhyaiva vanamiti dRSTamiti daSTAnto'pi na yukta ityarthaH / atra prayogaH vipratipannaM bhedavat viruddhadharmAdhyastatvAt pratipannavaditi / tadetadAha vilakSaNe'ti [pi] bhedavilakSaNatvAd bhedapramANatvAdityarthaH / 1 siddhi-kaM. 1; kaM. 2 / 2 bhUtatvAdeva-je. 1; je. 3 / 3 nApyayamarthaH-je. 1; je. 3 / 4 ayutI siddhAviti-kaM. 1; kaM. 2 / 5 svarUpAbhAvo'pIti-a, ba; 6 ay:pinndd-mu.| 7 AkAzapadasya - kN.| 8 ka: sambandhaH - kN.| 9 nahyayamasya - kN.| 10 naapysyaaym-kN.| Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [29] evaM dharmavinA mmiNAmuddezaH kRtaH / nyAyakandalI vastu paramArthataH, parasparavilakSaNena rUpeNa tayorAkArayoH pratibhAsanAt / vilakSaNAkArabuddhivedyatvasyaiva bhedalakSaNatvAt, anyathA bhedaabhedvyvsthaanupptteH| tasmAnna svarUpAbhedo'pyapatasiddhiH, kintu ayutasiddhAnAmiti parasparaparihAreNa pRthagAzrayAnAzritAnAmityarthaH / tathA ca sati sambandho nAnupapannaH, svarUpabhedasya sambhavAt, bhinnayozca parasparo'pazleSasya dahanAyaHpiNDayoriva vinA sambandhenAsambhavAt / iyAMstu vizeSaHbahnirutpatteH pazcAdayaHpiNDena saha sambaddhayate, iha tu svakAraNasAmarthyAdupajAyamAnameva tatra sambadghate, yathA chidikriyA chedyenetyalam / [29] nanu kimartha SaDeva padArthA uddiSTA nApare? 'teSAmeva bhAvAt, tadanyeSAmabhAvAcca / Ti0] [29] . [abhAvacarcA ] ___ tadabhAvazca sarvaiH iti - AzrayAsiddhibhayAdanena pramANaM sUcitam - 'dravyaguNAdipadArthaSaTkAtirikto bhAvarUpa: padArtho'stIti vAkyamanarthakam, pramANAnupalabhyamAnArthatvAt, zazaviSANamastIti vAkyavat / ' nanu dRSTAnte kiM zazo niSidhyate ? viSANaM dhA? tayoH saMyogo vA? nAdyadvayama, 'svasvasthAne tayovidyamAnatvAt / nAntyaH gavAdi [paM0] tatrAha na ca tadekaM vastu paramArthata = ityAdi - atra ca taditi tantupaTasvarUpam / nanu dahanAyaspiNDayorayutasiddhatvAbhAvAtkathaM dRSTAntatvam yena dahanAyaspiNDayorivetyucyate, - ityAzaMkyAha - iyAMstu vizeSa ityAdi / upajAyamAnameveti-paTAdi / tatreti = tantvAdau / [29] nanu kimarthaM SaDeva padArthA uddiSTA nApare iti praznaH / teSAmAbhAvAdityuttaram / sarvairiti-pramAtRbhiH / vidhipratyayaviSayatvamiti - astItipratyayagocaratvam / 'vyAvRttaM lakSaNamiti asAdhAraNaM lakSaNaM vakSyate iti "zeSaH / [ku0] pRthagAzrayAnAzritAnAmiti (kaM. 15.9) pRthaggativirahiNAM ceti zeSaH / parasparopasaMzleSasya parasparopazliSTAvayavAdisAmAnyameva / vaiziSTacaM viziSTabuddhiviSayatAvastusvarUpaM vA vyAvRttirvA / tato'dhikAnAM buddhayanArohAkimartha noddiSTA iti zatAyA abhAvA[da] nuttaramavacanIyamevatayA 'ihedamiti pratyayasya sambandhamantareNAnupapatteriti na pramANaM darzitam / prayogastu tantupaTAH sambaddhAH iha pratyayaviSayatvAt / 'dahanAdayaHpiNDavaditi (kaM. 15.10) na ca saMyogena siddhasAdhanamityAha iyAMstviti (kaM. 15.11) / na tantupaTayordahanAyaHpiNDavadaprAptipUvikA prAptirityarthaH / [29] nanviti (kaM. 15.13) ayamAzayaH zaktisAdRzyAdayo'pare'pi pratIyante tAvat / yathAsambhavaheyopAdeyabhAvena ta[jajJAnamapi niHzreyasopayogyeva / tatazca tadanuddezA[n ] nyUnatvamuddezasyeti / uttaraM 'teSAmabhAvAditi 1 nupapattiH - je. 1; je. 3 / 2 pasaMzleSasya - je. 1; je. 3 / 3 rutpadya-je. 1; je. 3 / 4 teSAmasambhavAt -je. 1; je. 3 / 5 susvasthAnatamo-a, svasvasthAnatamo-ba; 6 vyAvRttaM tu-kN.| vishess:-b.| 8 dhnaayHpinnddyoriv-kN.| 9 teSAmeva bhaavaat-kN.| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tadabhAvazca sarvaiH pramANairanupalabhyamAnatvAcchazaviSANavat / SaNNAM sAmAnyalakSaNaM vidhipratyayaviSayatvam / 'vyAvRttantu lakSaNam-yathA guNAzrayo dravyam / sAmAnyavAnaguNaH saMyogavibhAgayoranapekSo na kAraNaM guNaH / ekadravyamagaNaM saMyogavibhAgayoranapekSakAraNaM karma / 'anuvRttipratyayakAraNaM sAmAnyam / atyantavyAvRttibuddhihetuvizeSaH / ayutasiddhayorAzrayAzrayibhAvaH samavAya iti / [Ti0] viSANenAnyataH samAnItena saMsargasambhavAt / nApi 'zazaziraHsambhUtaviSANasaMyogo niSidhyate apratI'tasyAniSedhyatvAt / tasmAtsAdhyavikalpo dRSTAntaH / satyama, anyatra pazumastaka viSANayorjanyajanakabhAva: pratIto'tra . niSidhyate, tatazca pratipannasyaivAropya niSedhaH pakSadharmasya sarvatrApyapUrvasyaiva siddheH / SaDevetyevakAreNa ca ye bhAvarUpAH padArthAH te Sar3a lakSaNAkrAntA eveti bhAvarUpeSu padArtheSu SaTalakSaNayogo vyavacchidyate, ato'nyA bhAvo'rthAdeva bhAvarUpaH padArthaH SaDvyatirikto nAstIti pratIyate, athavA bhAvasvarUpeSu SaD lakSaNAtiriktaH / / [dravyalakSaNam / guNAzrayo dravyamiti lakSaNamutpannamAtre nirguNe'vayavini guNavattAbhAvAdavyApakamiti kecit "kadApi' ityanena vizeSayanti, tanna yuktam, vikalpAnupapatteH / tathA hi api ityanena na sarvadetyAkSipyate / tatazcaikadA yad guNAzrayastad dravyaM yadi tadA nityadravyANAM dravyatvaM na syAt / atha sarvadaiva guNAzrayastadA pratyagrotpannamaguNaM dravyaM na syAt, ekasyAnugatalakSaNasyAbhAvAt / tasmAtsAmAnyena 'ekadA' 'sarvadA' iti vizeSAnapekSa 'guNAzraya' ityetAvadeva labdham, yogyatayA tu] pratyagrotpannasyApi dravyatvamiti / / [guNalakSaNam / ] sAmAnyavAn iti sAmAnyAditrayavyavacchedaH / aguNa ityanenetaretarAzraya [prasaGgAt dravyavyavacchedArtha kAryAnAzraya ityupalakSaNIyam / na vidyate guNo'pradhAna kAryadravyamAdheyatayA yasyeti vyutpattyA kAryasya kAraNapA,ratantryeNa "gauNatvam / nanu saMyogavibhAgAveva guNeSu madhye saMyoga"vibhAgajanako nAnye guNA ityavyApakaM lakSaNam / na, karma tAvatsaM yogavibhAgayora napekSya "kAraNaM bhavati / tadrUpo guNo na bhavatItikarmarUpatAniSedha eva tAtparyAt / [paM0] saMyogavibhAgayoranapekSo na kAraNaM guNa iti - saMyogavibhAgasApekSa eva rUpAdiguNo dravyarUpAdiguNotpAdakaH / vaizeSikamate hi guNAzca guNAntaramArabhante iti ptthyte| ekadravyamiti - ekaikatra dravye vartamAnam / "avRttamiti - samavAyalakSaNaH / anuvRttipratyayaheturityarthaH / [kuo] (kaM. 15.13) zaktyAdInAmevAtrAntarbhAvAditi bhAvaH / tathAhi zaktistAvatsphoTakAryAnyathAnupapatti kalpyamAnA pratibandhAbhAvo vA vastusvarUpaM vA ? Adye'bhAvAnupravezaH, dvitIye dravyaguNakarmAnupravezaH / sAdRzyatva abhAvAnuddezakAraNaM prAgabhihitameva, tadadhikAnAM buddhayanArohamevAha tadabhAvazceti (kaM. 15.14) / sarveSAM pramAtRNAmanuddiSTazaktyAdiviSayapramANAnudayAdityarthaH / / 1 vyAvRttaM lakSaNam -je. 1; je. 3 / 2 anuvRttaM sAmAnyam -je. 1; je. 3 / 3 zazi-a, ba; 4 tddhynissedhtvaat-a| 5 viSANaviSANayo-a, ba; 6 bhAvA-a, ba; 7 lakSaNAtirikta iti AvRttaM abapustakayo:, 8 SaT-a, ba; 9 ata - a, ba, 10 [ ] etaccihnAntargato pAThaH aba pustakayo sti / 11 [ ] etaccihnAntargato pAThaH Da pustake nAsti / 12 vyutpattA-Da; 13 gauNatvAt -Da; 14 janako-Da; 15 vibhAgayo-a; 16 rapekSya-Da; 17 kAraNe-a, ba; 18 anuvRttaM-a; anuvRtti - kN.|| Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 53 nyAyakandalI anuddiSTeSu dhammiSu dharmA na zakyante vaktum, ato dharmANAmuddezaM prakramayituM 'saGgati pradarzayati-evamiti / evaM pUrvoktena granthena dhmmevinaa dharmAn parityajya dhammiNAmuddezaH kRtaH, dhammiNAM saMjJAmAtreNa saGkIrtanaM kRtamidAnI dharmA uddizyanta iti bhAvaH / yadyapi pUrvaM dravyAdInAM vibhAgaH kRtastathApyuddezaH kRta ityuktam, vibhAgasya nAmadheyasaGkIrtana mAtreNoddeze'ntarbhAvAt / [Ti0] [karmalakSaNam / ] ekadravyamiti - ekameva dravyaM samavAyikAraNatvena yasyeti vigrahaH, tenAdravyAzritAdanekadravyAzritAcca 'dravyAd vyavacchedaH / anekadravyAzritA nityatvenAdravyakAraNAcca sAmAnyAta, nityatvAdeva vizeSAt asamavetatvAt samavAyAcca vyavacchedaH / na vidyate 'guNo guNatvamasya ityaguNamiti guNavyavacchedaH / naJ tatpuruSe tu puMstvaM syAditi tAvadekaM karmalakSaNam, dvitIyaM tu saMyogavibhAgayoranapekSyakAraNaM karma iti / saMyogavibhAgayorutpattau yatsvotpatti pazcAda bhAvyasAdhAraNabhAvarUpakAraNAnapekSaM tatkarma / dravyaM hi svotpattikAraNavyatiriktaM karmApekSya saMyogavibhAgau janayati 'iti tadvyavacchedaH / saMyogavibhAgau samuditau saMyogajasaMyoga vibhAgajavibhAgau prati na kAraNaM kintu pratyekamiti tAbhyAmapi vyavacchedaH / sAmAnyavizeSasamavAyAntaM tvanArambhakatvAdervyavacchedaH / svotpattipazcAbhAvi iti bhaNanAt svotpattisamavAyikAraNadravyApekSatve'pi karmaNo na doSaH / 12AsAdhAraNeti vacanAdadaSTApekSatve'pi na doSaH / bhAvarUpeti bhaNanAta pUrvasaMyogAbhAvasApekSatve'pi na doSaH / [ sAmAnyalakSaNam / ] "anuvRttamiti - anuvRttaM zuklAdirUpaM paTAdAvapyastItyanuvRttapratyayaheturiti vyAkhyeyam / [ku0] nanu dravyAdInAmupasaGgrAhakAbhAve padArthAnAmityekatayA vyavahA [rA] nupapattessadvaktavyamityapekSAyAmAha SaNNAM sAmAnyalakSaNamiti (kaM. 15.15) / vyAvRttatayAnavagatAnAM sAdhamyaM dunimiti / vyAvRttalakSaNamAha "vyAvRtteti / guNAzrayatvaM guNajAtIyAtyantAbhAvA (va) dhikaraNajAtimattvam / guNasvarUpamAha - sAmAnyavAniti (kaM. 15.16) / parasparAviruddha kAryAsamavAyika kAraNA[Na]jAtIyo guNa iti lakSaNaM sUcitaM tasmAdguNe jJAte [tadrAhityajJAna tadrAhitye jJAte guNajJAnamitItareta rAzrayatvaM na doSAya / ekadravyamiti (kaM. 15.17) saMyogavibhAgayoranapekSakAraNatvameva lakSaNam / dravyaguNastadabhAvAdeva vyAvRttau siddhAyAmityetatpadadvayaM svarUpasaGkIrtyarthamiti draSTavyam / . vRttakIrtanasyAprastutatvazaGkAmapAkaroti anuddiSTiSviti (kaM. 15.21) / "uddezAntarbhAvAditi (kaM. 15.25) sAmAnyenoddiSTasya avAntare vizeSoddezo vibhAga ityarthaH / .1 saGgatamAha-je. 1; saGgatimAha-je. 3 / 2 degmAtratveno - je. 1, je. 3 / 3 dravyAvazchedaH -Da; 4 nityatve- a, ba; 5 [ ] etaccihnAntargata: pAThaH aba pustakayo sti / 6 guNo iti a pustake nAsti / 7 saMsayogayorana - ma; sasaMyogavibhAgayorana -ba; 8 pasvAd - a, ba, 9, 10 'iti'-'vibhAgaja' iti pAThau abakapustakeSu bhraSTau; 11 na doSaH karmaNa:-a, ba, ka; 12 asAdhAraNe'pi-Da; 13 vacanAdapi dRSTAbha, ba; 14 nA-a; 15 anuvRtti mu. kintu-je. 1, 3 pustakayo: anuvRttaM iti paatthH| 16 vyAvRttam-kaM. / .17 uddeze'ntarbhAvAd - kaM. / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam [30]] prazastapAdabhASyam __SaNNAmapi padArthAnAM sAdhaya'mastitvAbhidheyatvajJeyatvam / nyAyakandalI [30] yadyapi dharmAH SaTpadArthebhyo na vyatiricyante, kintu ta eva anyonyApekSayA dharmA dhammiNazca bhavantIti / tathApi teSAM 'dhammirUpatayA parijJAnArthaM pRthaguddeza karoti-SaNNAmapIti / astitvaM svarUpavasvam, SaNNAmapi sAdharmyam, 'yasya yasya [Ti0] [ vizeSalakSaNam / ] atyantavyAvRtteti :- nanu uraNasamUha madhyAsInasvasvoraNaparigrahe kamapyatyantavyAvRttabuddhihetuvizeSaM tathAbhUtaromastomAdikamAlo kanta eva tadvidaH, tatastasyApi 'vizeSavattvaM syAditi nedaM lakSaNaM sAdhu / ekarUpAH svarUpasanto vizeSA iti kecid vadanti / vyAvRttabuddhijanakatvamekamevarUpaM 'na tvanuvRttabuddhijanakatvaM dvitIyaM. rUpam, yeSAmityanena 'sAmAnyavizeSAt svarUpamanta ityanena romastomAdervyavacchedaH, tadapi na samIcInama, sattAsAmAnyasyApi svarUpasato'nuvRtta pratyayajanakatva lakSaNekarUpakatvAt vishesstvprskteH| tasmAnnityadravyeSveva vyAvRttakapratyayahetavo vizeSA iti lakSaNaM sAdhu / [samavAyalakSaNam / ] ayutasiddhayoH iti :-AzrayAyibhAvaH ityanena dharmasukhayoH kAryakAraNabhAvo "vyomavyomazabdayo"rvAcyavAcakabhAvazca vyvcchinnH| . [30] [ padArthAnAM sAdharmyavaidharmyanirUpaNam ] yattAvat astitvaM vastusvarUpameva nAbhyupagamyate kintvastitvaM nAma dharmavizeSo vastusvarUpAtpRthak sa kiM sarvavastuvyApaka: ? prativastubhinno vA ? prathame dUSaNaM teSAmekasmin iti / dvitIye "tu athAstitvam iti / [paM0] [30] tadeva tasyAstitvamiti / ko'rthaH ? na tvastitvaM bhinno dharmaH / na samavAyalakSaNAvRttiritisamavAyalakSaNasambandha Azritatvazabdena nocyata ityarthaH / samavAye tadabhAvAditi-samavAye samavAyavRttyabhAvAt / nissamavAyo hi samavAyaH / tatkalpanAyaryamiti-astitvakalpanAvaiyarthyam / yeSAM tviti - asmAkam / nApyastitvamanarthakamiti-atra astitvaM svarUpasattvam / [10] [30] dharmANAM SaTpadArthAnatirekAt padArthAnAM coddiSTatvAt kimarthamuttaraH prabandha iti zaGkAmapanayanneva saGgati karoti yadapIti (kaM. 16.3) / "svarUpasa [va]ttvaM vidhipratyayaviSayatvam / asyaiva SaTpadArthAnatirekamAha 1 padArthAnAmastitvAbhidheyatvajJeyatvAni-kaM. 1, kaM. 2; padArthAnAM sAdhaya'mastitvAbhidheyatvajJeyatvAni-pA. 5. pu. de.; 2 'jJeyatvam' tADapatrIyapustakasya pAThaH prAcInatvAcchuddhatvAcca svIkRtaH vyomabatyAmapi samAhAradvandvamAzrityAyaM pAThaH svIkRtaH / 3 dharmarUpatayA-je. 1, je. 3 / 4 yasya vastuno yatsArUpaM-kaM. 1, kaM. 2 / 5 madhyamadhyAsIna -ka; madhyAdhyAsIna-Da; 6 kata-a, ba, ka; vizeSatva-Da; 8 na tvaM vRtta-a; 9 vizeSAt-a, ba; 10 pratyayalakSaNekarUpatvAt-a, ba, 11 vyomazabdayo-a; 12 vAcakapratyayahetavo vizeSAbhAvazca-ba; 13 teSAM kasmin - a, ba; 14 tu ra pustake naasti| 15 svarUpavattva - kN.| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam AzritatvaJcAnyatra nityadravyebhyaH / nyAyakandalI vastuno yadyat svarUpaM tadeva tasyAstitvam / abhidheyatvamapyabhidhAnapratipAdanayogyatvam, tacca vastunaH svarUpameva / jJeyatvaM jJAnagrahaNayogyatvaM tadapi svarUpameva / bhAvabhAvasya svarUpamevAvasthAbhedena jJeyatvamabhidheyatvaJcocyate / AzritatvaJca paratantratayopalabdhiH, na samavAyalakSaNA vRttiH, samavAye tadabhAvAt / ivaJcAzritatvaM catuvidheSu paramANuSu AkAzakAladigAtmamanaHsu nAstItyAha-anyatra nityadravyebhya ipti| ye tu 'dhammastida vyatiriktAnicchanti teSAmekasmina samastavastavyApinyastItipratyayahetAvastitve kalpite dravyAdiSu sattAvaiyarthyam / athAstitvaM prativastu bhidyate tavA satkalpamAvayarthyam, sattAyAH svarUpasattAyAzca saditi pratyayopapatteH / yeSAntu bhAvasvarUpamevAstitvaM na teSAM vyarthA sattA, svarUpasyAnuvRttipratyayahetutvAbhAvAt / 'nApyastitvamanarthakaM niHsvarUpe sattAyAH samavAyAbhAvAdityubhayamupapadyate / [Ti0] dravyAditraye mahAsAmAnyAt sAmAnyA ditraye ca svarUpasattvAd anuvRttapratyayopapatterastitvaM tRtIyaM dharmAntaraM nAbhyupeyaM yo'pi hi SaTapadArthavattimatvaM dharmAntaramicchati tenApi svarUpasattvamabhyupeyaM, niHsvarUpe zazaviSANAdau sattAsamavAyAyogAditi / nanu svarUpamevAstitvaM yadyabhyupagamyate tadApi kiM sattAsAmAnyena ? svarUpasattvAde'vAnuvRttapratyayopapatteH / athAnuvRttapratyayArthaM sattAbhyupagamastahi kiM svarUpasattvena ityAha yeSAM tu ityAdi / ki0] yasyeti (kaM. 16.6) / jJAnagrahaNayogyatvamiti (kaM.16.7) jJAnadharmAbhAvAbhAvasyeti / ekameva vastupAdhibhedAdbhinavyavahAraviSayaM, yathaika eva pitA putrazceti bhAvaH / yadyapyabhidheyatvajJeyatve bhAvAbhAvasAdhAraNa tathApyabhAvavaidhAnabhidhAnAdavirodha: / ___ sattAvaiyarthyamiti (kaM. 16.14) tenaiva satpratyayasyAnuvRtteH sattAyAM pramANAbhAva ityarthaH / svarUpasyAnuvRtti pratyaye hetutvAbhAvAditi (kaM. 16.16) mukhyAbhAva upacArasyApyazakyatvAdityarthaH / .. samavAyitvamAzritatvAdvivicya vyAcaSTe samavAyalakSaNAvRttiriti (kaM. 16.19) / anekatvaM bahutvasaGkhyAguNAdiSTaguNeSu viruddhatyata Aha parasparavibhinnatvamiti (kaM. 16.20) / 1 svarUpameva - kaM. 1, kaM. 2; bhAvasvarUpamevAvasthAbhedena-kaM. 1, kaM. 3 / 2 dharmAn vyatiriktAna-kaM. 1, kaM. 2 / 3 na cAstitva-je. 1, je. 3 / 4 ityAdi traye eva-a; 5 vAnuptapratyayopapatte-a, ba / 6 yadyapi kaM, pustake nAyaM pAThastathApi pAdaTippaNe jJeyatvaM jJAnagrahaNayogyatvaM tadapi svarUpameva ityadhikaM rApU. ityanenAnyatrAdarzapustake - pATha uplbhyte-kN.| 7 pratyaya - kN.| Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam dravyAdInAM 'paJcAnAmapi samavAyitvamanekatvaJca / guNAdInAM paJcAnAmapi nirguNatvaniSkriyatve / nyAyakandalI dravyAdInAM vizeSAntAnAM sAdharmya sAdhayati / samavAyitvaM samavAyalakSaNA vRttiH| anekatvaM paraspara bhinnatvaM bhinnatvaM cetaretaravyAvRttaM svarUpameva / dravyAdInAmityukte samavAyo'pi gRhyeta, tadarthaM paJcAnAmityuktam / paJcAnAmityukte ca keSAmiti na jJAyate tadartha dravyAdInAmiti / [Ti0] samavAyalakSaNAvRttiH iti / samavAyarUpa: sambandhaH paJcAnAmapyasti, AkAzAdInAmAdhAraMbhUtAnAM kAryadravyAdInAM guNAdInAM cAdheyarUpatayeti vizeSaH / [paM0] dravyAdInAM vizeSAntAnAmiti - samavAyasya tu samavAyo nAstItyabhiprAyaH / anekatvamiti - pRthivyAdibhiH bhedairdravyAdInAM paJcAnAmanekatvama / samavAyasya tu na, ekatvAt / nanu guNAbhAvakriyA'bhAvau kathaM vizeSaNaM yena tadviziSTatvamucyate - atrAha 'yathA vetyAdi / bhAvo'bhAvasya vizeSaNamiti - saghaTaM bhUtalamityAdau / tathA copanibaddhamiti - tastaiH zAstrakAraiH pratipAditam / sambandhamapIti = vishessnnvishessybhaavlkssnnm| kalpayiSyAma iti ihaiva dravyapadArthe / uttaratra yadi saMbaddhameva vizeSaNaM manyasa iti - anenetyAvedayati yadasambaddhamapi vizeSaNaM bhavati yathA zreharSa devakulam / [ku.] abhAvasya tucchatvAtkathaM viziSTavyavahArahetutvamityata Aha yathA bhAva iti (kaM. 16.25) / ayamabhisandhiH kimidamabhAvasya tucchatvam ? pramANagamyatvaviraho vA vidhipratyayaviraho vA ? nAdyaH bhAvagrAhakaireva cauravyAghrAdyabhAvAgrahaNe pravRttivilApaprasaGgAt / nApi dvitIyaH niSedhavyavahArAviSayatayA bhAvasyApi tucchatvaprasaGgAt / bhAvAbhAvayoriti (kaM. 17.2) saMyogAdisambandhavatAmeva daNDAdInAM vizeSaNatvadarzanAdabhAvasya tadabhAvAdabhAvAdayuktaM vizeSaNatvamiti bhAvaH / asti tAvaditi (kaM. 17.2) vizeSaNabhAvasya sambandhAntarapUrva katvAnumAnasya samavAye bhagnatvAta svarUpopaleSa eva vizeSaNatve prayojakaH, sa ca viziSTapratyayarUpakAryonneya iti bhAvaH / asambaddhameveti (kaM. 17.3) kalpanAlAghavAyeti / vizeSaH sheissH|| 1 paJcAnAM samavAyitva-kaM. 1, kaM. 2 / 2 sAdhayaM samavAyitvaM -je. 1, je. 2 / mitaretaravyAvRttaM-kaM. 1, kaM. 3 / 4 zeSa:-a, ba, ka; 5 ythaa--bhaavo-kN.| 3 parasparavibhinnatva6 smbddhmev-kN.| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [31] dravyAdInAM trayANAmapi sattAsambandhaH, sAmAnyavizeSavattvam, svasamayArthazabdAbhidheyatvam, dharmAdharmakartRtvaJca / nyAyakandalI [31] guNAdInAM samavAyAntAnAM sAdharmyamAha-guNAdInAmiti / nirguNatvaM guNAbhAvaviziSTatvam, niSkriyatvaM kriyAbhAvaviziSTatvam, 'yathA ca bhAvo'bhAvasya vizeSaNaM svvishissttprtyyjnnaadevmbhaavo'pi| tathA copanibaddhamaghaTa bhUtalamiti / bhAvAbhAvayorasambandhAt kathamabhAvo vizeSaNamiti cedasti tAvadayaM viziSTapratyayaH, taddarzanAtsambandhamapi kalpayiSyAmaH / yadi sambaddhameva vizeSaNaM manyase / [Ti0] [31] asti tAvadayam iti - svarUpapratyAsattirUpaH sambandhaH kalpyate / saMyogAbhAvo hi saMyuktavatpratibhAsate, samavAyAbhAvastu samavetavaditi / nanu yadyasambaddhamapi vizeSaNaM tahi gRha sthitenApi daNDena daNDI ityucyet ? na vAcyam, viziSTapratyayo yatra dRzyate tatraivaM manyate nAnyatreti / yathA caiteSu iti - sattAsambhavo tu vRkSapratyayakAraNatvena / anityeSu 'tu iti - kAraNaihi yadutpAdyate tadasadevotpAdyate iti / nanu padArthAntaM dvayI gatiH, bhAvarUpatvaM vA syAdabhAvarUpatvaM vA, tatra [sattA bhAvarUpaM padArthamAliGgati? abhAvarUpaM vA? ] nAdyaH sattAvaiyarthyaprasaGgAt, nAparo niHsvarUpeNa sambandhAyogAt / dvayohi sambandho dRSTaH / satyam, idRzameva kAragAnAM sAmarthya yat sattAliGgitamevotpAdayantIti / [paM0] [31] 'eteSviti = dravyaguNakarmasu / idaM tviha nirUpyata iti sattAsambandhasamarthaneneti hRdayam / zrIdhara uttarayati nityeSu tAvadityAdi / anityeSu prAgasata eva satteti ko'rthaH ? na sataH sattA, nApyasataH kintu prAgasataH= [ku0] [31] nAstikavataNDikAnAM matena dUSaNamAzaGkayate idaM tviti (kaM. 17.10) / pariharati nityeSviti (kaM. 17.12) / ayamabhiprAyaH - ayaM vikalpaH samavAyasyAGgIkAre'naGgIkAre vA vyAhanyate / aGgIkAre tAvadayutasiddhayA virodhaH / a[na]GgIkAre tu sambandhavyavahAravirodha iti / kAryasya prAga[bhAva] tvAvizeSe zazaviSANAdyutpattiprasaGgaH parividiSyate tatrAha "kAraNasAmarthyAditi (kaM. 17.13) / anuvRttivyAvRttihetutvAditi (kaM. 17.15) dravyatvaM pRthivyAdiSvanuvRttihetuH, guNakarmAbhyAM vyAvRttihetuH; evaM guNatvamapi rUpAdiSvanuvRttihetuH dravyakarmAbhyAM vyAvRttiheturityAdi / 1 yathA bhAvo-kaM. 1, kN.2| 2 asmbddhmev-je.1| 3 yadyasambandhamapi-a; 4 sthitenApiNDena-a, ba; 5 tatraiva - a, ba, ka; 6 'tu' mu. pustake nAsti, kintu - je. 1, je. 3 ityatrAsti / 7 dvitIya -- a, ba; 8[ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayo sti| 9 caitessu-kN.| 10 sattAkAraNasAmarthyAd - kaM. 1 / Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI dravyAdInAM trayANAmapi sattAsambandhaH sattayA sAmAnyena saha sambandhaH samavAyarUpo dravyaguNakarmaNAM sAdharmyam / yathA caiteSu sattA'sambandhastathopapAditam / idantviha nirUpyate-ki 'sattAsambandhaH sato'sato vA ? satazcetprAk sattAsambandhAt sannevAsAvartha iti vyarthA sattA? athAsataH sambandhaH? kharaviSANAdiSvapi sattA syAt / nityeSu taavtpuurvaaprbhaavaanbhyupgmH| 'anityeSu tu prAgasata eva sattA kAraNasAmarthyAt / na ca kharaviSANAdiSvatiprasaGgaH, tadutpattau kasyacitsAmarthyAbhAvAt / / anyadapi sAdharmya dravyAdInAM trayANAM 'daiditi-sAmAnyavizeSavattvaJceti / anuvRttivyAvRttihetutvAt sAmAnyavizeSA dravyatvAdayastaiH saha sambandho dravyAdInAm, sa ca samavAya eva / svasamayArthazabdAbhidheya tvaJceti / vaizeSikaH svayaM vyavahArAya yaH saGketaH kRto'smin zAstre 'arthazabdAd dravyaguNakarmANi pratipattavyAni' iti, tena dravyAdIni trINi nirupapadenArthazabdenocyante / [Ti0] nanu yathA jAtiLavacchedamAtreNa caritArthA tathA dravyaguNAvapi karmAdirUpatvena [dAnasparzAdikriyAvacchekatvena] caritArtho na tu "dharmakAraNam, dAnasparzAdi"kriyAstu dharmakAraNamiti kathaM sAdharmya trayANAm ? na vAcyam, vyApArasya "[vyApAraviSayasya ] kAraNatvAt kriyAdhAratvena teSAmapi kAraNatvama, sAmAnyasya tu nityatvenAvyApAraviSayatvAnna kAraNatvam / [ku0] nanu kartRmatvaM kRtimattvaM, kRtizca prayatnaH; sa cAtmana eva na dravyAdInAM trayANAmityata Aha "dharmAdharmayoriti (kaM. 17.19) / kAraNamAtre kartRtvopacAraH kAraNAvacchedakasAmAnyAdibhyo vizeSapradarzanAyeti bhAvaH / tathA hi ekaikasyetarasahakRtasyobhayakartRtvaM yathAkramamudAhRtamiti nodAharaNasAGkaryazaGkAvakAzaH / evamanyadapi yathA ekameva gAGgamambhaH stUyamAnaM nindyamAnaM ca yathAkramaM dharmAdharmaheturityAdi nijazaktirvastusvarUpaM sahakAri vA caritArthatvAt / 'gAM dadyAd' ityAdI gotvAderaniyatadezakAlasya dAnAdyanva[yA]ye go tadanva[ya] vyavacchedamAtre vyApAraH tadanvayina eva dharmAdharmakartRtvamiti bhAvaH / 1 trayANAM-kaM. 1, kaM. 2 / 2 sAmAnyana sambandha:- kaM. 1, kN.2| 3 sambhava - je. 1, je. 3 / 4 ki sataH sattAsambandho'sato vA yadi sataH-je. 1, je. 3 / 5 anityeSu prAgasata-kaM. 1, kaM. 2 / 6 viSANAdiSu prasaGga-je. 1, je. 3 / 7 kathayati - kaM. 1, kaM. 2 / 8 tvaM - je. 3 / 9 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayo sti / 10 karma-bha, ba; 11 kriyAsu-a; 12 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayo rnaasti| 13 dhrmaadhrmkrtRtvN-kN.| Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [32] kAryatvAnityatve kAraNavatAmeva / nyAyakandalI dharmAdharmakartRtvaJceti / dharmAdharmotpattinimittatvaM trayANAm, 'tathA hi bhamirekaiva dIyamAnApahriyamANA ca dharmAdharmayoH kAraNam / ekaH saMyogo dvayoH kAraNam, yathA kapilAsparzo narAsthisparzazca / evaM karmApyubhayakAraNam, 'yathA tIrthagamanaM zauNDikagRhagamanaJca, evamanyadapyUhyam / dharmAdharmakartRtvamiti tvapratyayena dharmAdharmajananaM prati seSAM nijA zaktirucyate / nanu jAtirapi tayoH kAraNam ? na, tasyAH svAzrayavyavacchedamAtreNa caritArthatvAt / / [32] kAryatvAnityatve kAraNavatAmeva / yeSAM dravyAdInAmutpattikAraNamasti teSAM kAryyatvamanityatvaJca dharmo na srvessaamityrthH| 'svakAraNe samavAyaH, prAgasataH sattAsamavAyo vA kAryAtvamityeke / tadayuktam, pradhvaMse tadabhAvAt / tasmAt kAraNAdhInaH [Ti0] [32] kAraNAdhInaH svAtme iti - atra Atmazabdasya svarUpavAcakatvAt svazabdasya cAtmIyavAcakatvAt na 'svazabdasyAdhikyam / nanvatrApi lAbha iti padena prAptirevAbhidhIyate, sA botpattireva, utpattizca 'prAgasataH . sattAsattAsamavAyo vA? tathA ca pUrvadoSaprasaGgaH / na, kAraNAdhInaH svAtmalAbhaH kAlasambandha ityarthaH / prAka pradhvaMsA [paM0] pUrvamasata idAnIM kAraNa sAmarthyAdutpAdavato vastutaH sattetyarthaH / na ca kharaviSANAdiSvatiprasaGga iti-prasaMgaH sattAprasaMgaH / ekaH saMyogo dvayoH kAraNamiti na guNeSu madhye kazcidguNaH pApAyaiva kazcicca dharmAyaiva, kintveko'pi saMyogo dvayorapi kAraNam / teSAM nijA zaktirucyata iti-teSAM vyaktirUpANAM dravyAdInAM trayANAm / paravAkyaM nanu jAtirapi tayoH kAraNamiti -gojAtihi hastapAdAbhyAM sparza dharmAdharmayoH kAraNamiti parAzayaH / zrIdharaH netyAdi / tasyAH svAzrayavyavacchedamAtreNa caritArthatvAditi ko'rthaH ? na khalu sA pArthivagovyaktimaMtareNa kevalaiva sparzahetuH, kintu tayA vyaktiravacchedanIyA, tAvataiva cAsau caritArthaH / tasmAjjAtirapi tayoH kAraNamiti na vaktavyamityarthaH / [32] nanu kAryatvaM kimucyate? tatra brUte svakAra[Ne]samavAya ityAdi-svakAraNasamavAyo yathA tantuSu paTa: smvetH| eketi = vyomshivpaadaaH| pradhvaMse tadabhAvAditi]-pradhvaMse = pradhvaMsAbhAve, tadabhAvAt = svakAraNasamavAyAbhAvAt, prAgasataH sattAsamavAyAbhAvAcca / ayamarthaH pradhvaMsAbhAvo hi kAryaH / atha ca na tantuSu para iva [ku0] [32] ekadezimAM kAryatvavyutpAdane doSaM pradarzayan svAbhimataM kAryatvaM nirdhArayati svakAraNeti (kaM. 18.2) / evamevAnityatvaM nirdhArayati 'prAgabhAveti (kaM. 18.7) / nanu yadA ghaTastadA na (1) vinAzaH, yadA vinAzastadA na ghaTastataH kathamanayovizeSaNavizeSyabhAva ityata Aha pratyeturekatvAditi (kaM. 18.11) / vizeSaNavizeSaNatva 1 yathA - kaM. 1; kaM. 2 / 2 'yathA' - je. 1; je. 3 pustakayo sti| 3 svakAraNa - je. 3 / 4 na zabdasyAdhikyam - Da; 5 prAgsataH-a; 6 prAgabhAve - kN.| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI svAtmalAbhaH 'kAryatvamiti lakSaNam, vyApakatvAt / prAkpradhvaMsAbhAvopalakSitA vastunaH sattaivAnityatvamiti kecit / tadayuktam, aprtiiteH| anitya iti vinAzItyevaM lokaH pratyeti, na tu sattAviziSTatAm / utpttivinaashyogitvmityprH| tadapyasAram, prAgabhAve utpatterabhAvAt, tasyApyanityatvena loke sampratipatteH / tasmAt svarUpavinAza evAnityatvamiti / yathoktam - "anityatvaM 'vinAzAkhyaM kriyAsAmAnyamucyate" iti / [Ti0] bhAveti - atra prAgabhAvopa lakSitA sattA kAryatvaM pradhvaMsAbhAvopalakSitA'nityatvamiti dRSTavyam / [atra cobhayatrApi prAk pradhvaMsAbhAvopalakSitA yA sattA saivAkAzAdau vartata 'ityativyApakatvam / tasmAtsvarUpanAza eva iti - nanvatra bhASye kAraNavatAmevAnityatvaM] pratipAditam, svarUpavinAzalakSaNasya tvanityatvasya kAraNa rahite'pi prAgabhAve sambhavAtbhASyavirodhaH? na, dravyaguNakarmaNAM sAdharmya nirUpyamANe 'keSAM dravyAdInAM sAdharmyam', ityapekSAyAmuktaM 'kAraNavatAmeva iti / dravyAdInAM kAraNavatAmevedaM sAdharmya nAnyeSAmityevAtra tAtparyam / anityatvaM vinAzAkhyati "vinAzAkhyA kriyA pradhvaMsAbhAvastasyAH "[sAmAnyamapradhvastasAmarthya ] vyAvRttatvenopacaritaM tadanityatvamityarthaH / nanu ghaTe vidyamAne'mutpanna eva pradhvaMsaH kathaM vizeSaNamityAha yadyapi vinAza iti / pramANAntaraM kAryatvAdi / nanu sadityatra vartamAnakAla'zetR' pratyayastatazca sato bhavanaM sadbhAvaH; siddho niSpannaH sadbhAvo yasyeti vyutpattyA'bhAvasya vidyamAnatvaM [paM0] pradhvaMsAbhAvaH svakAraNe mudgarAdau samavetaH / mudgarAdevinAzaprasaMgAdanubhavAbhAvAcca / nApi prAgasati pradhvaMsAbhAve pazcAtsattA samavetA bhavati / tathA sati vasturUpatvApatteH, tasyAzvAvasturUpatvAt / __ namvanityatvaM kimucyate ? tatra brUte-prAkpradhvaMsetyAdi / vastunaH sattaiveti-sattA svarUpasattvam, na tu mahAsatteti draSTavyam / keciditi- udyotakarAcAryAH / apara iti vyomazivaH / prAgabhAve utpatterabhAvAditi-prAgabhAvo hi anAdi: sAntaH / yathoktamiti - uktaM cetyrthH| vinAzAkhyaM kriyAsAmAnyamiti - bhAvAbhAvavati / yadyapi vinAzo [ku0] [vizeSyatva mihopalakSaNatvaM tatra ca buddhisiddhatvameva prayojakaM na tUpalakSyasamAnakAlatvam ; itarathA kurukSetratvAdivyavahAravilopaprasaGga ityarthaH / ___ syAdetat pUrvAvadhiga [ja] tvarUpaM kAryatvaM pradhvaMse'pyasti uttarAvadhisambandharUpamanityatvaM prAgabhAve'pyasti / te eva ca kAryatvAnityatve tadgatAnitya tvarUpite tatkathaM trayANAM sAdharmyam ete kathaM ca kAraNavatAmeveti niyamaH saMgacchate ? kAraNavirahigo'pi prAgabhAvasyAnityatvAditi / naiSa doSaH trayANAmiti saGkhyayA sAmAnyAdInAmeva bhAvarUpANAM paryadAsasyAbhimatatvAt / ayaM ca vizeSANAmityadhikArAdavaseya iti / 1 kAryatvalakSaNam --je. 1 / 2 lokasampratipatteH-je. 1; je. 3 / 3 vinAzAkhya-je. 1; je. 3 / 4 lakSiprAptA-a, 5 [ ] etaccihrAntargataH pAThaH abapustakayo sti| 6 ityavyApakatvam - a, ba, ka; 7 rhittve'pi| 8 prazastapAdasthametatpratIkam / 9 mityevaav-a| 10 vinAzAkhyam mu. kintu vinAzAkhyaje. 1, je. 3; 11 [ ] etat cihnAntargataH pAThaH abapustakayo sti; sAmAnyamapradhvasata Da; 12 zatR zabdapratyayastato-a, ba, ka, pratyayastatazca sato-33; Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhAgyam [33] kAraNatvaJcAnyatra 'pArimANDalyAdibhyaH / nyAyakandalI yadyapi vinAzo vastukAle nAsti, tathApi pramANAntarasiddhasadbhAvo bhavatyeva vizeSaNam, anityo ghaTa iti prtyeturektvaat| tathA ca loke vinAzi zarIramadhruvA viSayA iti / [33] kAraNatvaJcAnyatra pArimANDalyAdibhya iti / pArimANDalyamiti paramANuparimANam, AdizabdAd dvayaNukaparimANam, AkAzakAladigAtmanAM vibhutva'mantyaH zabdaH, manaHparimANaM paratvAparatve dvipRthaktvamantyAvaviparimANaJcetyAdigrAhyam / etAni parityajyApareSAM dravyAdInAM trayANAM kAraNatvaM samavAyyasamavAyikAraNatvam / yadyapi dravyasya nAsamavAyikAraNatvam, na ca samavAyikAraNatvaM guNakarmaNoH, tathApi nimittakAraNavilakSaNatayedaM sAdharmyamuktam / [Ti0] pratIyate, pramANAntareNa janitotpAda iti paryavasAnAt / tatazca pramANAntaraira bhAvasyotpattirna ghaTate / satpanne vAbhAve'nityo ghaTa iti vacanakAla eva ghaTasyAdarzanaprasaGga iti / satyam / pramANAntareNa siddho jJAto bhaviSyadrapatayA sadbhAvo yasyetyadoSaH / [33] tathApi nimittakAraNeti - nanu nimittakAraNavilakSaNa tvaM dravyAdi trayasyApi nAsti, teSAmapi jJAnAdinimittatvAt ? satyam, nAtra dravyAditrayasya nimittakAraNavailakSaNyaM vidhIyate '[kintu nimittakAraNavilakSaNaM yatkAraNatvaM tat tryANAmevAstIti vidhIyate / / [paM0]vastukAle nAstIti-yadA hi vinAzastadA vastu nAsti, yadA ca vastu tadA vinAzo nA[sti] / pramANAntarasiddhasadbhAva iti pramANAntareNa kAryatvAkhyena siddhaH jJAtaH sadbhAvo yasya vinAzasya sa tathA / pratyeturekatvAditi- yenaiva * pramAtrA'nyapramANena pratIto vinAzaH sa eva ghaTAdau bhAvitayA vinAzaM pratyeti / tatazca vyavaharati-anityo ghaTa ityarthaH / [33] pArimANDalyamiti - parimaNDalAH paramANavasteSAmidaM parimANaM pArimANDalyam / vibhutvamiti mahatparimANam / antyaH zabda iti - yaH zrotradezamAgatya grAhyo bhvti| manaHparimANamiti aNuparimANaM manaH / dvipRthaktvamiti - idamasmAtpRthagiti eka pRthaktvam, imau pRthagiti dvipRthaktvam / etacca tryAdipRthaktve kArye nAsamavAyikAraNam / ekapRthaktvAnAmeva tryAdipRthaktvotpattAvasamavAyikAraNatvAt / etacca tripRthaktvAdyupalakSaNamiti paribhAvanIyam / antyAvayaviparimANaM ceti-antyo hi tantu rambhakaH / [50] [33] antyAvayavi-parimANaM cetyAdi grAhyamityAdi (kaM. 18.15) grahaNena vinazyadavasthadravyasaMyogavibhAgakarmANi caramaH saMskAro zAnaM ca gRhyante / nana pArimANDalyAdIni sAmAnyAdIni ca jJAnaM viSayatayotpAdayanti kAraNAnyeva tatkathaM pArimANDalyAdivyatiriktAnAM trayANAmeva kAraNatvamata Aha samavAyyasamavAyoti (kaM. 18.16) / 1 paarimaannddilyaadibhyH-ki.| 2 tathA loke- kaM.1; kaM. 2 / 3 mantyazabdamanaHdeg - kaM. 1; kaM. 2 / 4 bhAvazcotpatti-a, ba; 5 tve - a, ba, ka; 6 'trayasyApi' iti Da pustake naasti| 7 [ ] eta* cihnAntargataH pAThaH Da pustake nAsti / 8 antyazabda - kN.| Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [34] dravyAzritatvaJcAnyatra nityadravyebhyaH / nyAyakandalI [34] 'dravyAzritatvaJcAnyatra nityadravyebhya iti / nanvAzritatvaM SaNNAmityuktaM tenedaM punaruktam ? na punaruktam, dravyopalakSitasyAzritatvasyAtra vivakSitatvAditi kazcit / tadayuktam, sAmAnyAdInAmapi dravyopalakSitasyAzritatvasya sambhavAnnedaM 'dravyAditrayasya sAdharmyakathanaM syAt / tasmAditthaM vyAkhyeyam / anyatra nityadravyebhya iti dravyagrahaNamupalakSaNam, tadvattayo'ntyA vizeSAste'pi gRhyante / nityadravyANi tadgatAMzca vizeSAn parityajya dravya evAzritatvaM dravyAdInAM trayANAM sAdhyayaM nApareSAmityarthaH / [Ti0] [34] nApareSAm iti - sAmAnyasamavAyorguNakarmasvapi bhAvAt dravye evetyevakAreNa vyavacchedaH / vizeSANAM dravya evAzritatvamastIti 'caturNAmeva sAdharmya syAnna trayANAmiti sadapi sAdharmya teSAmupalakSaNavyAkhyAnena nirAkRtam / atra ca sakalapadArthApekSayA sAdharmyamiti 'dravyatvasya dravya eva vRttAvapi na doSaH / ata eva cAnyatra nityadravyebhya ityuktam / "itthaM kandalI kRtA bhASyaM samarthitam / kenacittu dravyAzritatvaM dravyasamavAyakAraNateti vyAkhyAtaM tena dravyatvAdi sAmAnyavizeSavizeSapadArthayoraprasaGgaH / nityatvenAnayoH kAraNAbhAvAt / tathApi nityaguNeSvabhAvAd vyApakatve'nyatra nityadravyebhya ityupalakSaNaM kRtam / nityadravyANi tadgatAMzca nityaguNAn vihAyedaM "sAdharmyamiti / tadatra nopayogi, vizeSAdivyavacchedArthamanenopalakSaNasya kRtatvAt / / [paM0] [34] dravyAzritatvaM cAnyatra nityadravyebhya iti -- atredameva vyAkhyAnaM nirvahati / tadyathA dravyAzritatvaM ca dravyasamavAyikAraNakatA, evaM ca dravyatvAdisAmAnyavizeSapadArthayoraprasaMgaH / nityatvenAnayordravyUkAraNAbhAvAt / tathApi nityaguNeSvasabhavAdavyApakamata Aha-anyatra nityadravyebhya iti nityadravyetyupalakSaNam / nityaguNetyapi draSTavyam / tato nityadravyANi mityaguNAMzca vihAya dravyaguNakarmANAmevedaM sAdharmyamityarthaH / dravyopalakSitasyAzritatvasyAtra vivakSitatvAditi-pUrvatra sAmAnyenaivAzritatvamuktam / iha tu dravye ityubhayovizeSa ityarthaH / kazciditi-vyomazivaH / vravye evAzritatvamiti- dravyasamavAyikAraNakatvam . dravyAdinAM vyANAM sAdhayaM nApareSAmiti / sAmAnyasamavAyayogaMNakarmasyapi bhAvAnna dravya evAzritatvamasti / vizeSAstvapalakSaNavyAkhyayA parityaktAH / iti trayANAM dravya evAzritatvaM sAdharmyamiti bhAvaH / [ku0] [34] nisyadravyANi tadgatAMzna vizeSAn "vihAyeti (kaM. 18:24) dravya evAzritatve sAdharmya dravyAdInAM trayANAM cintyamAne nityadravyANi[anutpAdyAni manAzritatvAt / dravyagatA vizeSA dravyatvapRthivItvAdayo'vAntaravizeSAbha [anu] spAyAH / teSAmapi dravya evAzritatvena trayANAmityuktavirodhaprasaGgAditi bhAvaH / dravyAzritatvaM dravyasamavAyikAraNakasvaM nityaguNAMzca vihAya trayANAM sAdharmyamiti tu vyAkhyAnaM (dyAyaH) dhyeym| 1 dravya evAzritatvaM samavApikAraNajanyatvaM dravyajanpatvaM-TippaNa. je.1| 2 dravyAditrayasAdharmyakathanaM-kaM.1; kaM.2 / 3 kAraNa-a, ba, 4 caturthA-a,; 5 trayAmiti-a, ba; 6 tadapi-Da; 7 dravya eva-a%B 8 kRtaM-a, ba, ka; 9 kRtabhASyaM-Da; 1. dravyAdisAmAnyavizeSapadArthayo-a, ba; 11 tathApi guNeSvabhAvAt-Da; 12 nityAn guNAn - Da; 13 sAdhayeti - a; 14 parityajya - kaM / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [35] sAmAnyAdInAM 'trayANAmapi svAtmasattvaM buddhilakSaNatvamakAryatvamakAraNatvamasAmAnyavizeSavattvaM nityatvamarthazabdAnabhidheyatvaJceti / nyAyakandalI [35] samprati sAmAnyAdInAM sAdharmyamAha-sAmAnyAdInAmiti / svAtmaiva 'sattvaM svAtmasattvaM svarUpaM yatsAmAnyAdInAM tadeva teSAM sattvam, na sattAyogaH sattvam / etena sAmAnyAdInAM trayANAM sAmAnyarahitatvaM sAdharmyamuktamityarthaH / kathametat ? 'bAdhakasadbhAvAt 'sattAyAM tAvat sattA nAsti, aniSTaprasaGgAt / vizeSeSvapi sAmAnyasadbhAve saMzayasyApi sambhavAt / nirNayArthaM vizeSAnusaraNe'pyanavasthaiva / samavAye'pi sattAbhyupagame tadvattyarthaM 'samavAyAntarAbhyupagamAdaniSTApattireva dUSaNam / gotvAdiSu tvaparajAtimattvena vyAptasya [Ti0] [35] "sattAyAmiti--'aniSTA anvsthaa| nanu sattAyAmanavasthAnAtsattA mA bhUt, gotvAdau tu bAdhakAbhAvAt, kiM na sattetyAha "gotvAdiSu tu iti - yatra sattAsambandhastatrA'parajAtimattvamiti vyAptiH, tato gotvAdisAmAnyAdaparajAtimattvaM vyAvartamAna sattAmapi vyAvarta yatIti / tathA ca prayogaH vivAdAdhyAsitaM sAmAnyaM sattAsAmAnyarahitama, aparajAtirahitatvAta , samavAyavaditi / sAmAnyavizeSasamavAyAH sattArahitA: vyApakarahitatvAd, yadyad vyApakarahitaM "[tad tad vyApyarahitaM] yathA'gnirahitaH pradezo " [nirdhUma ityanumAnAstriSvapi sattAnirAsaH / "atha yacchabdavicArA [paM0] [35] aniSTaprasaMgAditi = anavasthAprasaMgAt / vizeSeSvapi sAmAnyasadbhAve saMzayasyApi sambhavAditi - na kevalaM nirNayo bhavati kvacitsaMzayo'pi bhvtiityperrthH| yathA sthANvAdAvardhvatvasAmAnyayogAtsaMzayo bhavati / tatvyavacchedAya koTarAdi vizeSAnasaraNam / evamihApi yadi sAmAnyaM syAttadA saMzayo'pi syAditi gamanikA / nirNayArtha vizeSAnusaraNe'pyanavasthaiveti - na kevalaM sAmAnyanusaraNe'navasthA ityapi-zabdaH / vizeSeSu sAmAnyapravezAtkila [ku0] [35] nanu svAtmasatvaM dravyAdiSvapyastItyata Aha svAtmaive (pi) [ti] (kaM. 19.4) / saMzayasyApi sambhavAditi (kaM. 19.4) "yathA anekeSu zuklamAnIyatAmityukte zuklatvasAmAnyAkrAntatvAcchuvalo guNo na kiJcid vyAvartayati evaM vizeSatvasAmAnyAkrAntavizeSA svAzrayaM na vyAvartayeyarityarthaH / gotvAdiSviti (kaM. 19.9) * prayogo'yaM gotvAdIni na sattAvanti aparasAmAnyarahitatvAta sattAvaditi / / 1 trayANAm - kaM. 1; kaM. 2 ki., de.| 2 tvaJca- de.| 3 sattvaM svarUpaM -kaM. 1; kaM. 2 / 4 bAdhakasadbhAvAt = vyakterabhedastulyatvaM saGkaro'thAnavasthitiH / rUpahAnirasambandho jAtibAdhakasaGgrahaH -je. 1 TippaNa / 5 sAmAnye -kaM. 1; kN.2| 6 samavAyAbhyu - kaM. 1; kaM. 2 / 7. gotvAdiSvapara-kaM. 1; kaM. 2 / 8 pratIkamidaM mu. pustakasya 3 pAdaTippaNe asti| 9 abhIsthA-a, ba, 10 gotvAdiSu mu. gotvAdiSu tu.-je. 1, je. 3; 11 parAjitamati-a, ba; 12 yAyati -a, ba, 13 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH 1-pustake nAsti / 14 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH Da pustake nAsti / 15 atha zabda:-a / 16 ayathAnenekeSu - Adarzapustake / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI sattAsambandhasya tannivRttau nivRttisiddhiH| kutastahi sAmAnyAdiSu satsadityanugamaH ? svarUpasattvasAdharyeNa sattAdhyAropAt / tahi mithyApratyayo'yam ? ko nAmAha neti / bhinnasvabhAveSvekAnagamo mithyaiva, svarUpagrahaNantu na 'mithyA, svarUpasya yathArthatvAt / dravyAdiSvapi sattAdhyAropakRta evAstu pratyayAnugamaH ? naivam, asati mukhye'dhyAropasyAsambhavAt / na ceyaM sAmAnyAdiSveva mukhyA, bAdhakasambhavAd dravyAdiSu ca tadabhAvAt / buddhilakSaNatvamiti / buddhireva 'lakSaNaM=pramANaM yeSAM te buddhilakSaNAH, vipratipannaM prati sAmAnyAdisadbhAve buddhireva lakSaNaM nAnyat, dravyAdisadbhAve tvanyadapi tatkAyaM pramANaM syAdityarthaH / kazcitpunarevamAha-baddhacA lakSyante pratIyanta iti buddhilakSaNAH / tadayuktam, dravyAderapi svabuddhilakSaNatvAnnedaM vaidharmyamuktaM syaat|| [Ti0] nupapattera] nvayasya cedvakratvaM tadA 'trayaH sattArahitAH, 'aparasAmAnyarahitatvAt, "na yadevaM na tadevaM yathA dravyamiti 'vyatirekAnamAnama / dravyAdiSu iti-tasya bAdhakasyAbhAvAta / buddhireva lakSaNaM iti bhinneSu gopiNDeSa ekAkAra: pratyayaH piNDAtiriktaviSayaH ekAkArapratyayatvAt, vastracarmakambaleSu nIlapratyayavat ityAdiprakAreNa sarveSAM [paM0] saMzayo jAtaH / tatastadvyavacchedAya vizeSaparikalpanam / evaM tatrApi sAmAnyaM tatrApi vizeSa ityanavasthite gamanikA / pUrva sattAvizeSasamavAyeSu sattAsambandho nirastaH, saMprati g2otvAdyaparasAmAnyeSu taM nirasyannAha-gotvAdiSvaparajAtisambandhena vyAptasya sattAsambandhasya tannivRttau nivRttisiddhiriti / [aparajAtisaMbaMdheneti sAmAnyavizeSavattvena, tanivRttAviti = aparasAmAnya vRttau, nivRttisiddhiriti = ] sattAsambandhanivRttisiddhirityakSarArthaH / bhAvArthastvayam - yatra sattAsambandhastatrAparasAmAnyamapi bhavati / yathA dravye / anvaye hi sAdhanadharmoccAraNAdanantaraM sAdhyadharmoccAraNe sAdhanaM ca sattAsambandho vyApyatvAt / vyatireke viparyayaH / iha tu gotvAdAvaparasAmAnyaM zAbaleyabAhuleyatvAdika nivartamAnaM sattAsambandhamapi nivartayaviti / paravAkyaM drvyaadissvpiityaadi| [zrIdharavAkyaM nvmityaadi| na ceyamitiiyaM = sttaa| tadabhAvAditi = bAdhakAbhAvAt / sAmAnyAdisaddhAve buddhireva pramANamiti-anuvRttibuddhi-vyAvRttibuddhiiheti buddhayo yathAkrama sAmAnyavizeSasamavAyAnAM pramANamityarthaH / buddhireva lakSaNamiti pAThAntaram / tatra lakSaNazabdena pramANam / tatkArya pramANaM syAditi buddhikArya pramANaM bhavedityarthaH / pramANaM hi sarvabuddhikAryamiti gamanikA / buddhi [ku.] nanu yadi sAmAnye satsaditi pratyayemirtya [mithyA] ! tarhi kiM tadasadevetyata Aha bhinnasvabhAveSviti (kaM. 19.12) / yadidaM bhinnatvaM] tdnugtinisstthtvmityrthH| nanu dravyAdiSvapi buddhilakSaNatvamastyevetyata Aha - "vipratipantaM pratI ti] tatkAryamiti / buddhivyatiriktavyApakopa (kopa)lakSaNAH pratIyante viSayokriyante kAraNAnapekSante / yadyapIdaM prAgabhAve nityadravye nityaguNeSu vAsti tathApi trayANAM sAdhyayaM bhavatyevetyadoSaH / 1 mRSA-kaM.1; kaM. 2 / 2 sati - kaM. 1; kaM. 2 / 3 lakSaNaM yeSAM - je. 1; je. 2 / 4 ced vaktRtvaM - a, ba, ka; 5 zrayaH - Da; 6 rahitatvAt-Da; 7 tadevaM tadevaM - a; tadevaM-ba; 8 vyatirekAnumAnatvam - a, ba, ka; 9 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH 'a'pustake nAsti / 10 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH 'a' pustake nAsti / 11 pratIkamidaM kaM. pustake nAsti, vipratipannasAmAnyAdisadbhAve-ityAdikaM tvasti - saM. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI akAryatvaM kAraNAnapekSasvabhAvatvam, tacca sAmAnye tAvad vyakteH pUrvamUvaM vyaktikAle cAvasthitigrAhakeNa kAraNAbhAvopalabdhisahakAriNA bhayodarzanajasaMskArAnagRhItena pratyakSeNaiva vyAptivad gRhyte| sanavAyasyApya kAryatvaM pUrvAparasahabhAvAnavaklapteH, yadi hiM paTasya samavAyaH paTAtpUrva sambhavati, asati sambandhini kasyAsau sambandhaH syAd / atha paTena sahotpadyate, tadA paTasyAnAdhAratvaM prApnoti / atha pazcAdbhavati, tathApi paTasyAnAdhAratvameva, na ca kAryatvamanAdhAraM yuktam, tasmAdakRtakaH samavAyaH / vizeSAgAJcAkAryatvaM vastutve sati dravyaguNakarmAnyatvAt 'sAmAnyasamavAyavat siddham / [Ti0] buddhi'lakSaNatvam / tacca sAmAnyasya iti :-yAvadekA ghaTavyaktiradyApi notpadyate tAvadanyasyAM vyaktI sAmAnya dRzyate, tavyaktivinAze cAnyasyAM dRzyate, kAraNaM ca sAmAnyasya kimapi na dRzyate ityakAryatvam / na ca 'kAryamitinana dravyanAzastAvadrapanAze kAraNaM tato dravyanAze mati dvitIye kSaNe rUpanAzAtkAryarUpamekaM kSaNaM nirAdhArameva tiSThatIpti kathamuktam, na ca kAryamanAdhAraM yuktamiti ? satyam dravyanAzasya rUpanAzaM prati kAraNatvenAbhyupagamAttatraivaM kriyate iha tu nirAdhAraM kArya kathamutpadyate iti nAGgIkriyate / 'vizeSANAM ca iti - atra sAmAnye'nyavyavacchedyatvAbhAvAt vastutve satItyabhAvavyavacchedArthaM vizeSaNaM vyarthamiti na vAcyam, pakSe sArthakatvAt / sAmAnyeSu iti - * [paM0] lakSaNa yeSAM buddhayA vA lakSyaMta iti buddhilakSaNAsteSAM bhAvo buddhilakSaNatvamityuktaM vyomazivena taddarzayati kazcit punrevmaahetyaadinaa| svabuddhigrAhyatvAditi- atra buddhilakSaNatvAditi pAThAntaram / pUrvamiti = atItakAle / urvamiti = bhaviSyatikAle / vyaktikAla iti = vrtmaankaale| vyAptivad gRhyata iti-yathA vyApti : pratyakSeNa gahyate, evaM sAmAnyasyApi kAraNAnapekSasvabhAvatvaM pratyakSeNaiva gRhyata ityarthaH / pUrvAparasahabhAvAnavaklaperiti-- pUrvAparasahabhAvanAvadhAraNAt / anena kAlatrayAbhAvo darzitaM (taH) / asati sambandhini kasyAsau sambandhaH syAditi / dviSTatvAtsaMbaMdhasyeti bhAvaH / ..[50] kAraNAbhAvopalabdhIti (kaM. 19.21) sAmAnyasya hi kAraNaM bhavattadAdhAratayA vyaktireva syAt tathA ca : tadupatteH prAgupalabhyeta / prativyaktibhede ca sAmAnyarUpatAhAniriti tarkasahakRtena cakSuSI [Si] gotvAdyadhikaraNAbhAvopalabdhiH / nanu yadi cakSuSi pratIyamAnamakAryamiti pratIyate taDaeNkasyAmeva vyaktI prathamata eva dRzyamAnaM tathA ki na dRzyate ityata Aha - bhUyodarzanajeti (kaM. 19.21) / anAzritatvaM prApnoti / anAzritamutpadyate iti * pratItiviruddhati bhAvaH / na ca "kAryamiti (kaM. 20.1) bhAvarUpaM hi kArya samavAyikAraNavat, samavAyikAraNaM ca yatsamavetaM kAryamutpadyate tadeva / tathA ca ghaTasyAnAdhAratve mRtpiNDasya samavAyikAraNatvavyAghAtAd ghaTasyAnutpattiprasaGga ityarthaH / .. 1 sAmAnyasya - je. 1; je. 3 / 2 pUrvapara- je. 1; je. 3 / 3 kAryam - je. 1, je. 3 / 4 sAmAnyavatsiddham -je. 1; je. 3 / 5 lakSaNam - Da; 6 sAmAnye mu. kintu - je. 1, 3 sAmAnyasya; 7 kAryatvaM mu. kAryam - je.1,3; 8 tiSThatI- a, ba; 9 vizeSaNaM veti - a, ba, ka; 10 kAryatvam - kN.| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'akAraNatvaM samavAyyasamavAyikAraNatvAbhAvaH, na tu nimittakAraNatvapratiSedhaH, buddhinimittatvAbhyupagamAd / asAmAnyavizeSavattvam aparajAtirahitatvamityarthaH / sAmAnyeSu sAmAnyannAma nAparaM sAmAnyamasti, tatrApi sAmAnyaprAptA'navasthAnAt / vizeSasamavAyayostu sAmAnyAbhAve kathita eva nyAyaH / kathaM tahi sAmAnyeSu pratyayAnuvRttiH sAmAnyaM sAmAnyamiti ? anekavyaktisamavAyopAdhivazAd vizeSeSvapyekazabdapravRttiH, atyantavyAvRttibuddhijanakatvasya sarvatra sambhavAt / nityatvaM vinAzarahitatvam, tadapi sAmAnyasya vyaktyutpAdavinAzayoravasthitigrAhiNA bhUyo bhUyaH pravRttena nirupAdhipratyakSeNa vyaaptivnnishciiyte| samavAyasya tu sarvatra kAryopalambhAdakRtakatvAccAnumIyate / arthazabdAnabhidheyatvaJceti / svasamayArthazabdAnabhidheyatvaM caiteSAM sAdharmyam / caH smuccye| [Ti0] sAmAnyamityatra 'yaN pratyayo ghaTatvAdijAtyapekSayA, sAmAnyatvamityatra 'tu 'tva' pratyayaH sAmAnyatvajA (nyajA)tyapekSayeti / nanu sarveSu gotvAdi sAmAnyeSvanuvRttapratyayahetoH sAmAnyasyaikatvAd vyakte rabheda iti "bAdhakavazAttatra sAmAnyAntaraprasaGgasyaivAbhAvAtkathamanavasthA dUSaNaM sambadhyate ? 'satyam, sarvasAmAnyasAmAnye sAmAnye sAmAnyapratyaya itareSu ca sAmAnyeSvekanibandhana iti "punaH sarvavyApakaM sAmAnya 'mekaM mantavyamityAdyanavasthAprasaGgo bhavatyeva / vizeSasamavAyayostu iti -vizeSeSu "rUpahAniH samavAya'sambandhaH / [paM0] nanu vyaktyabhedo jAtibAdhakastatkathamatra vyaktibhede'pi na sAmAnyamityAha - sAmAnyeSu sAmAnyatvamityAdi / tatrApIti = sAmAnyatve'pi / vizeSasamavAyayostu sAmAnyAbhAve kathita eva nyAya iti vizeSeSvapi sAmAnyasadbhAve saMzayasyApi saMbhavAt nirNayArthaM vizeSAnusaraNe'pyanavasthaiva / samavAye'pi sattA'bhyupagame tadvRtyarthaM samavAyAntarAbhyupagamAt aniSTApattireva dUSaNamityetena pUrvoktena sandarbheNeti jJeyam / ] zrIdhara uttarayati-anekavyaktisamavAyopAdhivazAditi-- ko'rthaH ? yarthaka sAmAnyamanekAsu vyaktiSu vartate tathA'nyadapItyanekavyaktivRttimupAdhimAzrityakazabdaprayogaH sAmAnya sAmAnyamityarthaH / vizeSeSvapyekazabdapravRtiriti ayaM vizeSo'yaM vizeSa - ityevNruupaa| nityatvaM vinAzarahitatvamiti [ku0] sAmAnyasamavAyayo tarkasahamigrAhakapramANAvedyaM, vizeSANAM tu pramANAntarAvedyamiti kramaH / vizeSANAM ceti (kaM. 20-2) aviziSTatayA saGkIrNAnAM vizeSotpattau svabhAvaparAvRttiprasaGga ityanukUlatarko draSTavyaH / buddhinimittatvAbhyupagamAditi (kaM. 20.4)-ghaTatvAdisAmAnyasyeti zeSaH / aparajAtirahitatvamiti (kaM. 20.5) sattAvirahaprAgeva pratipAdanAdvizeSaniSedhepi na zeSA'bhyanujJA / "tatrApIti-(kaM. 20-6) anaGgIkAre sAmAnyatvavyAghAta ityarthaH / ayaM ca sAmAnyaM sAmAnyamityanavattipratyayaviSayatvAdityasya pratikalastarkaH / sarvatra kAryopalambhAditi (kaM. 20.11) nityeSvanityeSu cehapratyayopalambhAttadvRteH samavAyasyAzrayavinAzAdivinAzakAraNAbhAvAditi bhAvaH / 1 akAraNavatvaM -je. 3 / 2 atrApi sAmAnyaprAptyAvasthAnAt - kaM. 1; kaM. 2 / 3 bhAvAt - je. 1; je. 3 / 4 dyaN - Da; 5 tu pratyayaH- a, ba; 6 sAmAnye sAmAnyasAmAnyapratyaya - a, ba; 7 bAdha- Da; 8 satyA-a; 9 sarvasAmAnyasAmAnye -8, sarvasAmAnyasAmAnya- a, ba10 puraH-Da; 11 mekantacca - Da; 12 hAniH-ma, ba, ka; 13 atrApi - kN.| Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [36] pRthivyAdInAM navAnAmapi dravyatvayogaH 'svAtmanyArambhakatvaM guNavattvaM kAryakAraNAvirodhitvamantyavizeSavattvam / nyAyakandalI [36] ihAnI dravyANAmeva sAdharmya nirUpayati-pRthivyAdInAmiti / pRthivyAdInAmeva 'dravyatvena sAmAnyena yogaH sambandhaH / sa 'kiyatAmityata Aha-navAnAmapIti / apishmo'bhivyaaptyrthH| etena dravyapadArthasyetarebhyo bhedalakSaNamuktam / dravyazabdasya pravRttinimittaJca cintitam / atra kazcit codayati-dravyatvayogo dravyatvasamavAyaH, sa ca paJcapadArthadharmatvAta kathaM dravyalakSaNamiti / aparaH samAdhatte-yadyapi sarvatrAbhinnaH samavAyaH, tathApi dravyatvopalakSaNabhedAd dravyasya lakSaNam, dRSTo hi kalpitabhedasyApyAkAzasya zrotrabhAvenArthakriyAbheda iti / dvayamapyetadasAdhIyaH, yathAkAzaM zrotraM naivaM yogo dravyasya lakSaNam, kintu dravyatvameva, tattvasambaddhaM lakSaNaM na syAditi yogasaGkIrtanaM liGgasya [Ti0] [36] - [ dravyapadArthe sAdharmyavaidharmyanirUpaNam / ] dravyAdityasyAnityatvakAryatvArtha zabdAbhidheyatvAdike sAdharmya pratipAdite 'sAmAnyAdizyasya tadviparyayaH sAdharmya labdhamevAvR[pa] tyA paraM sukhabodhArtha zabdenApyullikhitamiti / . paM0] pradhvaMnAbhAvena vyabhicAromA bhUditi-utpattigrahaNaM nakSatam / pradhvaMsAbhAvo hi utpattimAnapi vinAzarahitaH / vinAzarahitatvAdeva ca nitya: / vyaktyutpAdavinAzayoriti- vyaktayUtpAdavinAzayoH satorityarthaH / nirupAdhipratyakSeNeti =nirdoSapratyakSeNa / sarvatra kAryopalaMbhAditi = iha pratyayopalaMbhAt / kArya hi kAraNena saha sambaddha syAditi bhAvaH / [36] itarebhya iti - guNAdibhyaH / sa ceti = samavAyaH / paJcapadArthadharmatvAditi = dravyaguNakarmasAmAnyavizeSadharmatvAt / apara iti vyomshivH| dravyatvopalakSaNabhedAd dravyasya lakSaNamiti - dravyatvopalakSita: samavAyo dravyasya lakSaNam / natvanyopalakSita ityarthaH / zrotra bhAvenArthakriyAbheda iti-zrotrarUpaM hi nabhaH zabdaM zRNoti na zeSam / dvayamapyetaditi codyamuttaraM ca / yoga iti-samavAyaH / kintu dravyatvameveti-ko bhAvaH ? dravyatvameva dravyasya lakSaNam, [ku0] [36] atra kazciditi (kaM. 20.20) sAmAnyasya svaviSayasarvagatatvamapazyan samavAyasya ca lakSaNaM pazyanniti vizeSaH / apara iti (kaM. 20.22) sAmAnyasya svaviSayasarvagatatvaM pazyanniti zeSaH / dvayamapyetaditi (kaM. 20.24) svaviSayasarvagatena sAmAnyena lakSaNasiddhau samavAyasya lakSaNatvakalpanayA codyaparihArAvasaGgatAvityarthaH / tathA ca anyatvenaiva bhedaH / 1 svAtmanArambhakatvam - taa.| 2 guNavattvaM ca -de.| 3 dravyatvena yoga:-je. 1, je. 3 / 4 kiyatAmatakaM. 1, kaM. 2 / 5 zabdAbhiviyAdike - a, ba; 6 sAmAnyatrayasya-a, ba, ka; 7 kRtam -a / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI dharmiNyastitvakathanam / tathA caivaM prayogaH-pRthivyAdikamitarebhyo bhidyate dravyatvAt, yeSAmitarebhyo bhedo nAsti teSAM dravyatvamapi nAsti, yathA rUpAdInAmiti / tasmAdasaccodyamasaduttaraJca / - anyadapi dravyANAM sAdharmyamAha-svAtmanyArambhakatvamiti, svAtmanyArambhakatvaM svasamavetakAryajanakatvamityarthaH / guNavattvaM guNaiH saha sambandhaH / etadapyabhayaM gaNAdibhyo dravyANAM vaidharmyamanyatrAsambhavAt / kAryakAraNAvirodhitvam / guNo hi kvacitkAryeNa vinAzyate, yathA AdyaH zabdo dvitIyazabdena / kvacitkAraNena vinAzyate, yathA antyaH zabda upAntyazabdena / karmApi kAryeNa vinAzyate, ythottrsNyogen| dravyANi tu 'na svakAryeNa vinAzyante nApi svakAraNeneti kAryakAraNAvirodhIni / nityAnAM kAraNavinAzayorabhAvAdeva kAraNenAvinAzaH, anityadravyANAM kAraNavinAzayoH sambhave'pi 'kAraNena na vinAzaH, kintvanyeneti vivekaH / tathA antya vizeSavattvamantyavizeSayogitvamityarthaH / [hiM0] yathA'ntyaH zabda iti :- nanu yadA'ntyazabda upAntyazabdena 'nAzyate tadA vinazyatevo [pAntya zabdenotpannamAtra eva nAzanIyaH, tatazcAntyazabda utpanno vinaSTazcetyekakSaNamAtrataH kasminkSaNe'rthakriyAM karotI kecidupAntyazabda pradhvaMsasya kAraNatvaM manyanta iti / nityAnAma iti / [paM0] na tu samavAya iti bhAvaH / liMgasya dharmiNyastitvakathana miti-pkssdhrmtvkthnm| yathA liMge'vinAbhAva eva gamakaH / pakSadharmatvaM tu niyatadharmatvapratipAdanAyAha / na hyagne mAdiliMgasyAstitvagamakaM kintu dhUma eva gamakaH / parasaMbaddha evAsau gamaka iti tasyAstitvaM dharmiNi kathyate / evamatrApi dravyatvameva lakSaNam , samavAyastu naiyatyAyeti tAtparyam / dravyatvayogAditi atra dravyatvAditi pAThAntaram / dravyatvayogo'pi nAstIti-atra dravyatvavattvamapi nAstIti pAThAntaram / dravyANAM vaidharmyamiti-guNAdyapekSayA / anyatreti = guNAdau / upAntyazabdeneti = aMtyAdarvAcInena zabdena / anyeneti = mudgarAdinA / [ku0] "etadapIti (kaM. 21.2) api zabdAdravyatva [ma] pi / tatra dravyatvamapi tatra dravyavyavahAranimittaM / dravyatvam / samavAyikAraNatvam / guNavattve tu tasyaiva vyavasthApake iti bhAvaH / dravyANitviti (kaM. 21.7) ubhayathA'pi tRtIye kSaNe kAryasyAnavasthAnaprasaGga iti bhAvaH / "anityAnAmiti (kaM. 21.9) kAryeNa satApIti zeSaH / kintvanyenAzrayavinAzenAsamavAyivinAzena vA'nityatvadravyatve satIti vizeSaNIyam / ___atatparihRtya cArthaM vyAcaSTe antyavizeSa [va]tva (kaM. 21.14) manAzritatvaM ceti cArtha iti / 1 svAtmanyArambhakatvamiti, svasamaveta - kaM. 1, kaM. 2 / 2 etadapyubhayaM dravyANAM-je. 1, je. 3 / 3 na kAryeNa vinAzyante na kAraNena-kaM. 1, kaM. 2 / 4 kAraNenAvinAza:-pA. 2.4 pu., je. 1, je. 3 / 5 vizeSatvaM-je. 3 ! 6 nAdRzyate-a; 7 kecit padaM [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayorAvRttaH / 8 kecid - a, ba, ka; 9 prazasya-a, ba, ka; 10 drvytvaat-kN.| 11 anyadapi - kN.| 12 anitydrvyaannaaN-kN.| 13 avayavidravyANi parityajya iti kandalyAM pAThaH / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamA daTokAtrayopetam prazastapAdabhASyam [37] anAzritatvanityatve cAnyatrAvayavidravyebhyaH / pRthivyudakajvalanapavanAtmamanasAmanekatvAparajAtimattve / kSitijalajyotiranilamanasAM kriyAvattvamUrttatvaparatvAparatvavegavattvAni / nyAyakandalI [37] anAzritatvaM kvacidapyasamavetatvam, nityatvaM vinAzarahitatvaJca dravyANAM saadhrmym| tatki 'sarveSAM sAdharmyamityata Aha-avayavidravyebhyo'nyatreti / avavidravyANi parityajyAntyavizeSavattvAnAzritatva'nityatvAnyanyatra santItyarthaH / na kevalaM pUrvoktAH pathivyAdInAM dharmAH, kintvanAzritatvanityatve ceti cArthaH / 'idAnI dravyANAmeva parasparasAdharmya vaidharmyaJca pratipAdayannAha-pRthivyudakajvalanapavanAtmamanasAmiti / anekatvaM pratyeka vyaktibhedaH / aparajAtimatvamiti pRthivItvAdijAtisambandhitvam / kSitijalajyotiranilamanasAM kriyAvattvamUtatvaparatvAparatvavegavattvAnItiH kriyAyattvamutkSepaNAdikriyAyogaH / 'marttatvamavacchinnaparimANayogittvam / paratvAparatva vegavatvAni paratvAparatvavegasamavAyaH / [Ti0] [37] 'nanu nityadravyeSvevakAraNena 'nAzasyAsambhavAt kAraNeti vizeSaNasyAnarthakyam, avinAza ityetAvat evopayuktatvAt ? na, anityadravyeSu caritArthatvAt / viSayasya vailakSaNyama iti - yathA ghaTatvanibandhano ghaTavyavahAraH sarveSvapi ghaTeSu sarvatrAvasthiteSu bhvti| na tvekadigavasthAnamapekSate, tathA'trApi saMyuktasaMyogAlpatvabahutva sannikRSTAdibuddhimAtranimittaka eva parAparavyavahAraH syAt na tvekadigva gava]sthAnApekSaH buddheH viSayamAtrAlambanatvAt, gugAntarasya cakadigavasthAmajanitasyAnabhyupagamAt / [paM0] [37] avayavidravyANi parityajyAntyavizeSavatvAnAzritatvanityatvAnyanyatra santIti-antya vizeSANAM nityadravyavRttitvAt avayavinastvavayavArabhyatvAdanityatvAttadabhAva iti draSTavyam / iti cArtha iti = iti cakArasyArthaH / [ku0] [37] nanu dravyANItyAkAzakAladikSvanekatvaM dRzyate'ta Aha pratyekamiti (kaM. 21.19) / pRthivItvAdijAtisambandhitvamiti draSTavyam / [dravya] tvajAtyapekSayA aparajAtimattvamityarthaH / 'AtmA jAnAti', 'AkAzaM vidyate' iti sarveSAmapi kriyAvattvaM dazyate'ta Aha-utkSepaNAdIti (kaM. 21.24) / paratvAparatvayorguNakANDAntaHpAtinorapi ("subhASitarucitayoya (ri)ha vicAramArabhate "sa utteti) [bhASyoktyo1 ki sarveSAmityata Aha-je. 1, je. 3 / 2 nityatvAnyatra-je. 1, je. 3 / 3 pRthivyAdInAM dravyANAmevakaM. 1, kaM. 2 / 4 mUrtatvaM ca asarvagatadravyaparimANaM mUrtiH-TippaNa je. 1 / 5 vegavattvAnIti - je. 1, je.3 / 6 na ca nitya - a, ba, 7 nAzazabdasyA-a, ba; 8 caika - a, ba, ka; 9 sannikRSTAdimAtra - a; 10 atra kadAcid [ ] etaccihnAntargataH pAThaH syAd AdarzapustakasthaH pATho'trAsamIcIno bhAti / 11 saMyukta Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI saMyuktasaMyogAlpIyastvamayastvayoreva parAparavyavahArahetutvAt paratvAparatve na sta iti kecit, tanna, bhinnadiksambandhinoH satyapi saMyuktasaMyogAlpIyastvabhUyastvasadbhAve satyapi ca draSTuH zarIrApekSayA sanikRSTaviprakRSTabuddhayorutpAde parAparapratyayAbhAvAt / ekasyAM dizyavasthitayoH piNDayostathA pratyaya iti cet ? asti tahi saMyogAlpIyastvabhUyastvAbhyAM viSayAntaram, viSayavalakSaNyamantareNa vilakSaNAyA buddheranutpAdAt / vego'pi guNAntaram, na kriyAsantatimAtram, mandagato vegapratItyabhAvAt / kriyAkSaNAnAmAzatpAdanimitto vegavyavahAra iti cet ? na, alAtacakrAdiSu kriyAkSaNAnAM nirantarotpAdavyayavatAM pratyekamantarAgrahaNenAzatpAdasya pratyakSeNApratIteH, vegapratyayasya ca bhAvAt / vyaktA ca loke kriyAvegayorbhedAvagatiH, vegena gacchatIti pratIteH / [Ti0] alAtacakrAdiSu iti nanu kriyAkSaNAnAmanta rasya yadagrahaNaM tannimitta eva vegavyavahAro bhaviSyati nAzUtpAdanibandhana iti ? 'nAyamana bhadoSaH vegena gacchatItyatrApi kriyAkSaNotpAdAtpratyakSatvena gacchatItyarthe dvayoH zabdayorvegaM guNAntaraM vinApi sArthakatvam ? naivam / stokave ge'ntarapratItau 'vegapratItyabhAvaprasaGgAt / / [paM0] avacchinnaparimANayogitvamiti-asarvagataparimANayogitvamityarthaH / saMyuktasaMyogAlpIyastvabhUyastvayoreva parAparavyavahArahetutvAt paratvAparatve na sta iti keciditi-ko'rthaH ? yatra pramAtari vyApArite karaNe'pekSAbuddhiH samasti / tena saMyuktAyA'saubhUmistadavayavAnAM ye saMyogA: parasyAparasya ca dravyasya pramAtuzcAntarAle, teSAM bhUyastve paratvam, alpIyastve cAparatvamityarthaH / bhinnadisaMbandhinoriti-- vAmadakSiNadisaMbandhinoH piNDayoH / tathA pratyaya iti = parAparapratyayaH / viSayAntaramiti - ekadigavasthAnalakSaNam / viSayalakSaNyamiti-paratvAparatvalakSaNam / vilakSaNAyA buddheriti = parAparabuddheH / mandagatI ve[ga]pratItyabhAvAditi - anyathA mandagatAvapi kriyAsantatimAtramAkhyaM veti bhAvaH / pratyakSeNApratIteriti kSaNikatvena vinaSTatvAditi bhAvaH / [ku0] stayoriha vicAramArabhate saMyukteti] (kaM. 21.26) / asti tahIti (kaM. 22.4) parAparavyavahArau sNyuktsNyogaalpiiystvbhuuystvsnnikRssttviprkRssttbuddhyekdigvsthaanvytiriktvissyau| teSu satsvapi pramAtaryanutpatteriti bhAvaH / yadyapi dvitIyAdikarmakAraNatayA kriyAvyatirikto vego'nu mAtuM zakyate uktaM ca sUtrakRtA (noda) "nodanAdAdyamiSoH karma tatkarmakAritAcca saMskAraH tathottaramuttaraM ca" (vai. sU. 5.1.17) iti tathApi tatra pratyakSamapi suprasimityAha vego'poti (kaM. 22.6) / mandagatAditi (kaM. 22.6) loke prtiiyte| samutkaTaviSayatvAt kriyAsantatipratItAvapi yasyAsamutkaTatvAt sphaTikAdau gandhasyeva ca mandagativyavahArAH sa / vegaH zIghragatau candanAdau gandha iva pratyakSasiddha iti bhAvaH / vyavahArasya bhAvAbhAvayoranyathAsiddhimAzaGkaya pariharati kriyAkSaNeti (kaM. 22.7) / nanu kriyAkSaNAnAM narantaryAnumAnakRto'yaM vega-vyavahAraH kathaM laukikapratItikRta ityata Aha vyaktA ceti (kaM. 22.9) / 1 na-kaM. 1, kaM. 2 / 2 kriyAmantarasya-a, ba; 3 nAyamalambha-Da; 4 pAdApratyakSatvena; 5 gentarapratItau-a; 6 pratItyabhAvAt - a, ba, ka; 7 ataH parANi sapta patrANi-'a' pustake nopalabhyante / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 71 prazastapAdabhASyam [38] AkAzakAladigAtmanAM sarvagatatvaM paramamahattvaM sarvasaMyogisamAnadezatva'Jca / nyAyakandalI [38] AkAzakAladigAtmanAM srvgttvmityaadi| sarvazabdenAtra prakRtApekSayAnanta roktAni matadravyANi parAmazyante / sarvagatatvaM sarvairbhUtaiH saha saMyoga AkAzAdInAm, na tu sarvatra gamanam, teSAM niSkriyatvAt / paramamahattvamiyattAnavacchinnaparimANayogitvam / sarvasaMyogisamAna dezatvaM ca sarveSAM saMyoginAM marttadravyANAmAkAzaH samAno deza eka AdhAra ityarthaH / evaM digAdiSvapi vyAkhyeyam / yadyapyAkAzAdikaM sarveSAM saMyoginAmAdhAro na bhavati, 'AdhArabhAvenAnavasthAnAt, tathApi sarvasaMyogAdhAratvAt sarvasaMyoginAmAdhAra ityucyate, upacArAt / ata eva srvgttvmitynenaapunrukttaa| tatra hi sarvaiH saha saMyogo'stItyuktam / iha tu sarveSAmAdhAra ityucyate / [Ti0] [38] sarvaiH bhUtaiH saha iti - yugapatsaMyoga ityrthH| nanu yatrAkAzadeze paramANu statra kimAkAza masti na vA ? yadyasti tahi paramANoH sAvayavatvama, yadi nAsti tadAkAyadezo naSTo'naSTo vA? nAze tasyAnityatvam, anAze tu paramANumadhye'vasthAna vAcyam, avasthAne pUrvadoSaH, 'anavasthAne AkAzasyAvyApakatvam; naivam , paramANoniravayavatvena madhyAsambhavAt tatrAvasthAnAnaba sthAnacintAyA nirupapattikatvAt / (paM0] [38] mUrtadravyANIti - kSitijalAnalAnilamanAMsi / sarvagatatvaM sarvabhUtaiH saha saMyogaH AkAzAdInAmiti - amUrteH saha mUrtAnAM saMyogo na bhavati / amUrtAnA vyApaka vAt, sayogamya cAprAptipUrvakatvAt / teSAM ca prApterabhAvAt / aprAptAnAmeva ca prAptiyogAditi bhAvaH / teSAM niSkriyatvAditi -niSkriyatvaM ca vyApakatvAdavaseyam / AdhAra.mAvenAnavasthAnAditi-AdhAro hi AdheyasyAdho bhavati / AkAzAdikaM tu na tathA, vyApakatvAttasyeti bhAvaH / sarvasaMyogAdhAratvAditi - sarvasaMyoginAM yo'sau AkAzAdinA saha saMyogastadAdhAratvAdityarthaH / sarvasaMyoginAmAdhAra ityucyate upacArAditi-saMyogasya samavetatvAtsamavAyasya cAzrayAyibhAvena sthitatvAnnopacaryAdhA[2] bhAvayateti paramArthaH / [ku0] [38] nana sarvagatatvaM sarvaiH saMyogo vivakSitaH samavAyasyAsambhavAt / tatra na guNAdibhiH saMyogo dravyatvAt / parasparaM cAkAzAdInAM na kiyaa| (na) daH saMyogaH amUrtatvAt tadabhAvAt na saMyoga[ go pi)[nApi ajazca saMyogo "nAjaH saMyoga iti niSetsyate tasmAdanupapannamityAha - sarvazabdeneti (kaM. 22.13) / iyattAnavacchinneti (kaM. 22.15) hastamitastyAdiparimityabhAye aNatvAvAntaraparamANatvapari mAgavannahattvAvAntarasaramamahattvamapi parimANamAkAzAziSu svIkartavyam / aNamahattvayorubhayorapi parimANabhedatvAvizeSAta iyattApacayaparimANatve saGkhayAgurutvayorapi parimANatvaprasaGgaH / AdhArabhAveneha pratyayaviSayatvena / ata eveti (kaM. 22.20) kRttaddhitasamAseSu sambandhAbhidhAnatvaM tulyamiti nyAyAt / mUrtasaMyogitvaM mUrtasaMyogaH / saMyogAdhAratvaM saMyogasamavAya iti bhedAditi bhAvaH / 1. ceti -ki.de.| 2 dezatvaM sarveSAM-kaM.1, kaM. 2 / 3 adharabhAvena - je.1| 4 sUtra-a; 5 masti vA?-a,4%; mAsti na bA-Da; 6 anavasthA- a, ba, 7 nasthAna - Da; Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [39] pRthivyAdInAM paJcAnAmapi bhUtatvendriyaprakRtitvabAyakakendriyagrAhyavizeSaguNavattvAni / nyAyakandalI [39] pRthivyAdInAmAkAzAntAnAmitaravaidharyeNa sAdhayaM kathayati-pRthivyAdInAmiti / . bhUtatvaM bhUtazabdavAcyatvam / ekanimittamantareNAnekeSu pathivyAdiSvekazabdapravRttirakSazabdavat, yathA devanatvendriyatvabibhItakatvasAmAnyatrayayogAddevanAdiSvakSazabdaH 'sAGketikaH, tathA pRthivItvAdisAmAnyavazAt pRthivyAdiSu caturpu 'bhUtazabdasaGketaH / AkAze tu vyaktinimitta eva bhUtaM bhUtamiti tacchabdAnuviddhaH pratyayastacchandavAcyatopAdhikRtaH, yathA devanAdiSveko'kSa' iti pratyayaH / / indriyaprakRtitvamindriyasvabhAvatvam / na bhUtasvabhAvAnIndriyANi, aprApyakAritvAt, prApyakAritvaM hi bhautiko dharmo yathA pradIpasyeti kecit / tadayuktam, 'vyavahitArthAnupalabdheH, yadIndriyamaprApyakAri kuDyAdivyavahitamapyarthaM gRhNIyAdaprApteravizeSAt / yogyatAbhAvAd 'vyavahitArthAgrahaNamiti cet ? indriyasya tAvad yogyatA * [ri0] [39] 'eka nimittam iti yadi hi bhUtatvaM sAmAnyamaGgokriyate tadA mUrtatvamapi sAmAnyamaGgIkAryam / tathA ca bhUtatva mUrtatvaparihAreNAkAze vyavasthitam , mUrtatvaM tu bhUtatvaparihAreNa manasyavasthitamiti parAparabhAvAnupapatteH pRthivyAdau saGkara iti parAparabhAvAnupapattyA na bhuuttvmuurttvsaamaanysviikaarH| yadi tu parIparabhAvopapattirahitameva sAmAnyaM manyate tadA sAmAnyadvayasvIkAre'pi na dossH| tathA "pRthivItvAd iti - vyaktInAmAnantyAt saGketa sya kartumazakyatvAt pRthivItvAdi sAmAnyacatuSTayamAkAzavyaktizca saGketAspadamiti / indriya svabhAvavattvam iti manovyavacchedArtha bAhyendriyeti draSTavyama / abhatasvabhAvAni iti - anvaye manovata / viSayasyApi yogyatA iti [paM0] [39] ekanimittamantareNeti nahi bhUtatvaM sAmAnyamasti / devanatveti - devana: paashk.| AkAze ca" vyaktinimitta eveti tatra sAmAnyAbhAvAt / tacchandavAcyatopAdhikRteti na tu ghaTo ghaTa iti pratyayasArUpyakRta ityarthaH / indriyaprakRtitvamiti tanau vyavacchedAya bAhyendriyasvabhAvatvamiti vyAkhyeyam / ekIyamatamupadarzayati na bhuutsvbhaavaaniindriyaanniityaadinaa| keciditi = bauddhajanasAMkhyAH / yogyatAmAvAditi = yogyatAyAH abhAvAdityarthaH / nanvabhAvaH [ku0] [39-40] 'nanviti / yadyapi bAhyendriyagrAhyavizeSaguNatvaM bhUtatvaprayojaka tathApyanekajAtoyavRtte ? (va) gaNavizeSasyaikenayopAdhinaikajAtiprayojakatve paricchedopAdhikaparimANaprayuktaM mUrti tatvamapi jAti: syAt / 1 paJcAnAM bhUtatvamindriyaprakRtitvaM - de.| 2 eka-je. 1 / 3 saGketitaH- kaM. 1, kaM. 2 / 4 bhUtazabda: saGketitaH--kaM. 1, kaM. 2 / " akSapratyayaH-je. 1, je. 3 / 6 vyavahitAnupalabdheH-kaM. 1, kaM. 2 / 7 vyavahitAgrahaNam - je. 1, je. 3 / 8 eka-mu. 9 yadi bhUtatvaM - a; 10 pRthivotyAd-a; 11 sAmAnyatrayamAkAza... a, ba, ka; sAmAnyatrayacatuSTaya AkAza...4; 12 svabhAvatvam -Da; 13 manobhavat-Da; 14 tu-kaM, 15 pratIkamidaM kaM. pustake na dRzyate / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI viSayagrahaNasAmarthya mastyeva tadAnIma'vyavahitArthagrahaNAt, viSayasyApi yogyatA mahattvAnekadravyavattvarUpavizeSAdyAtmikA vyavadhAne'pi na nivRttaiva, ArjavAvasthAnamapi tdvsthmev| atha matam-AvaraNAbhAvo'pyarthapratItikAraNaM saMyogAbhAva iva patanakarmaNi, AvaraNe satyAvaraNAbhAvo nivRtta iti pratIteranutpattiH kAraNAbhAvAditi / naitatsAram, AvaraNasya sparzavadravyaprApti'pratiSedhArthatvenopalabdheH, chatrAdikaM hi patato jalasya sAvitrasya ca 'tejasaH prApti pratiSedhati, na tu 'svasyAbhAvamAtraM nivartayati / tathA ca sati sulabhametadanumAnam-prAptaprakAzakaM cakSuH, 'vyavahitArthAprakAzakatvAt pradIpavat, [Ti0] nanvAkAze mahattvamasti paraM rUpavizeSo nAsti, dvayaNuke tu rUpavizeSa udbhUtaM rUpamasti paraM mahattvaM nAstItya cAkSuSatve dvayorapyudbhUtarUpamahattvayordarzanaM prati kAraNatvavacanaM yuktam, mahattvAdyanekadravyatvayo rapyupAdAnamanarthakam, udbhatarUpasya mahato'nekadravyatvAvyabhicAreNa vyavacchedyAbhAvAt / 'satyama, dvayorapi darzanaM prati kAraNatvakhyApanArthamathavA dvayorapi tulyavyApyavyApakatApradarzanArthaM dvayorupAdAnam / nanu dvayostulyavyApakatvamasiddhamiti udbhuta rUpasyAnekadravyavato yaNukasya mahattvarahitattvAt ? naivam, na vidyate eka dravyamAzrayatayA yasya 11 [tadanekam, aneka dravyamAzrayatayA] vidyate yasya tadanekadravyavat, sAvayavadravyArabdham iti vyutpattyA dvayaNukasyAnekadravyavattvAbhAvAt / sthairyapakSAbhiprAyeNa ghaTasya tatsvarUpatvAd yogyatAyA anivRttiH / kSaNikatve kuDyAdyantaritasyApi puruSAntareNopalambhAdasti tasminneva kSaNe yogyateti / saMyogAbhAvaH phalAdevantAdineti / pratIteH iti - kUDyAdivyavahitasyArthasyeti zeSaH / naitatsAram [paM0] kathaM kAraNaM bhavatItyAha-saMyogAbhAva iva patanakarmaNIti satyapi hi gurutve patanahetau yAvatsaMyogastAvatpatanaM na bhavati / yathA vratasaMyoge bIjapUrasya, saMyogAbhAve patanam / itIti asmAddhetoH / pratIteriti = arthajJAnasya / kAraNAbhAvAditi-AvaraNAbhAvasya kAraNasyAbhAvAt / AvaraNasya sparzavadravyaprAptipratiSedhArthatvenopalabdhariti prAptizabdena saMyogaH / idamatrAveditaM bhavati - na ca sparzavantIndriyANi bhavanmate'bhautikatvAta / tata AvaraNena [ku0] tatazca manasi mUrtatvaM nabhasi ca bhUtatvamiti parasparaparihAreNa vartamAnaM jAtidvayaM pRthivyAdau saGkIryateti bhAvaH / "eka nimittamityAdi (kaM. 22.25) ko grantha ekajAtivirahopalakSaNaparaH / na tvajAdizabdavadbhutazabdasyAnekArthatva pratipAdanaparo bhogyaguNAzrayatveNe []] kenopAdhisaGketasiddhAvanekArthakalpanAyA anyAyyatvAditi / prakRtizabdasya kAraNaparyAyatve zrotraM prati nabhasaH kAraNatvAbhAvo'ta Aha-indriyasvabhAvatvamiti (kaM. 23.4) / AgAmi bAMdyapadasannidharmanaso vaidharmyamanasandheyama / samAnatantre paJcamInirdezazca tairevopAdhikalpanayA prativihitaH, pRthivyAbhAvA 'dindriyasvabhAvatve'bhihite indriyANAM pRthivyAdisvabhAvatvamarthAna[]ktamiti / 1 vyavahitagrahaNAt - je.1, je.3 / 2 tadavastham -je. 1, je. 3 / 3 pratiSedhabhAvopalabdheH -kaM. 1, kaM. 2 / 4 tejasaH pratiSedhati - kaM. 1, kN.3| 5 svAbhAvamAtraM-je. 1, je. 3 / . 6 tathA sati-je. 1, ja.3 / 7 vyavahitAprakAzakatvAt -je. 1, je. 3 / 8 raNupAdAna-a, ba, ka; 9 'satyam' iti abapustakayo sti kintu atraiva bapustake viSayasyApi yogyatA ityAvRttam / 10 kUpasya-a; na rUpasya ba; 11 [ ] cihnAntargataH pAThaH ra pustake nAsti / 12 pratiSedhabhAvopalabdheH-kaM. 13 ekanimitta / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'bAhyendriyatvAd vA tvagindriyavat / nanvevaM tahi viprakRSTArthagrahaNaM kutaH ? razmyarthasaMnikarSAdanudbhUtarUpasparzA nAyanA razmayo dUre gatvA santamarthaM gRhNanti, ata eva mahadaNuprakAzakatvAt 'kimindriyasya bhautikatvaM na siddhayati ? pradIpasyeva razmidvAreNa tdupptteH| yatra ca razmayo bhUyobhiH svAvayavaiH sahAviyavinA tadavayavaizca saha sambaddhayante, tatrAzeSavizeSAskanditasyArthasya grahaNAt 'spaSTaM grahaNam / yatra 'tvavayavimAtreNa sambandhastatra sAmAnyamAtraviziSTasya dhammiNo grahaNAdaspaSTaM grahaNam / yad gacchati tatsaMnihita vyavahitAvau~ krameNa prApnoti / tatkathaM zAkhAcandramasostulyakAlopalabdhiriti cet ? indriyavRtterAzusaJcAritvAt 'utpalapatrazatavyatibhedavat [Ti0] iti - yadyapyanvaya vyatirekAbhyAM kuDyAdisaMsargaprAgabhAvasya kAraNatvAvagamAt kuDyAdyantaritatve kAraNAbhAvaH, tathApyAvArakaM dravyaM kimapyAvRNvat kArya pratiSedhayati / naivameveti bhUyobhUyastathAdarzanAditi / .. "tathA ca sati iti-nana vyavahitArthaprakAzakatvamityevaM rUpaM zilAdAvadhyasti na ta prAptaprakAzakatvamityanakAntikatvama, naivama prakAzakatve sati vyavahitArthAprakAzanasya cintanAt / bAhyendriyeti-bAhyAgrahaNaM manovyavacchedArtham / ata eva iti / svaparimANApekSayA mahadalpaM ca prakAzayatIti tarkaH / athavA vivAdAdhyAsitamindriyam "abhautikam, svaparimANAdhikaparimANaprakAzakatvAt, manovat iti parAnumAnam / atra aNugrahaNaM dRSTAntArtham , yathA cakSuraNuprakAzaka tathA mahat"prakAzakamiti pradIparazmibhiranaikAntikamityarthaH / kramAgrahaNanimitto'yam iti-atra karmo"tpAdakakSaNa-saMskAro"tpAdakakSaNa - karmanAzakSaNa - karmAntarotpAdakSaNAdikSaNagaNanAyAmitaravegavat sAdhAraNe tejaso'pi vege zAkhAcandramasostulyakAlopalabdhyanupapattAvitaravegavilakSaNavegAbhyupagama evottaram / nanu prApti iti -yadi cakSurindriyaM [paM0] teSAmapratighAtAda vyavahitArthopalabdhiH syAt / paravAkyaM nanvevaM tItyAdi / zrIdharaH prAha razmyarthasannikarSAditi / razmInAM nayanAnAmarthena viSayeNa saha nakaTyAt / dUre gatvA santamarthaM gRha NantIti yogaH / nanu bhautikaM yAvatparimANaM tAvatyevArthakriyAM ... dRSTam , yathA kuThArAdikaM vttvRkssaadau| indriyaM tu svaparimANAdhikamapi vastu prakAzayati tathA svaparimANAdaNvapi prakAzayati tatkathaM tasya bhauktikatvaM yuktam , abhautikatvameva hi prAptamityAzaMkyAha - ata eva mahadaNaprakAzakatvAdindriyasyAbhautikattvaM na siddhayatIti / paravAkyaM yadgacchatItyAdi / prAptipakSe iti - nAyana [ku0] avipratipadyamAnAn sAGkhyAnutthApayati na bhUteti (kaM. 23.4) / tadayuktamiti (kaM. 23.6) tadaprApyakAritvaM pramANabAdhitamityarthaH / zaGkate-yogyateti (kaM. 23.7) / ayamabhisandhiH- yogyatA hi tAdRzaindriyakSaNapariNAma[:] arthakSaNazca, tayoraprAptayoreva grahaNagrAhyabhAvaH / vyavahitaviprakRSTAzca na tAdRzA iti tatkimapratIyamAnaprAptikalpanayeti / tatra pratikSaNapariNAmasyAgre nirAkariSyamANatvAt tadatiriktayogyatA svarUpalakSaNA sahakArilakSaNA 1 bAhyendriyatvAt tvagindriyavat - kaM. 1, kaM. 3 / 2 kimindriyasyAbhautikatvaM - je. 1, je. 3; pA. 2, 4 pu. / 3 spaSTagrahaNam - je.| 4 avayavamAtreNa - kaM. 1, kaM: 3; avayavibhAge - je. 3 / 5 spaSTaM grahaNam - je. 1, je. 3 / 6 degvyavahitArthI-kaM. 1, kN.2| 7 palAza-kaM. 1, kN.2| 8 vyatirekAnA-a, ba; 9 vArya-a,ba,ka; 10 tathA mati ma. tathA ca sati-je. 1. je. 3 / 11 alaukima-a, ba; 12 nyatrANa-a, ba, 13 prakAzamitibhaH 14, 15 tpAda-3; 16 kammaM tirotpAdakSaNo vi-a, karmAntarotpAdakSaNAdigaNanAyAma-ba, ka; Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI kramAgrahaNanimitto'yaM bhramo na tu vAstavaM yogapadyam / nanu prAptipakSe 'sAntarAlo'yamiti grahaNaM na syAt? na, anyathA tdupptteH| indriyasambandhasyAtIndriyatvAnna tadabhAvAbhAvakRtau sAntaranirantarapratyayau, kintu zarIrasambandhabhAvAbhAvakRtau, yatra zarIrasambaddhasyArthasya grahaNaM tatra nirantaro'yamiti pratyayaH, yatra tu tadasambaddhasya grahaNaM tatra sAntara iti / bAIkaikendriyagrAhyavizeSa guNavattvAnIti / bAkikendriyeNa cakSurAdinA grAhyA ye vizeSaguNA rUpAdayastaistadvattA pRthivyAdInAmiti / antaHkaraNagrAhyatvamapyeSAM guNAnAmasti, tatazcakaikendriyagrAhyatvamasiddham, tadarthaM bAhyagrahaNam / ekaikagrahaNaM svruupkthnaarthm| [Ti0] prApyamartha gRhNAti tarhi yathA sparzanena prApte nirantara: sambaddho'yamartho mayA [gRhIta iti pratyayo bhavati tathA cakSurindriyaprApte'pi syAt, na tu sAntaro'sambaddho mayA gRhIta iti] sAntara pratyayasyAprAptinibandhanatvAt / asti caivaM pratyayaH tatoprAptasyaiva grahaNaM mantavyamiti / samAdhatte nAnyathA iti / sparzanagRhIte'pyarthe saMyogasya dviSThatvAt tvagindriyasya cAtIndriyatvAt na tatrApIndriyasaMyogajanito nirantara pratyayaH, kintu dehasambandhajanita iti tasyaiva tatra kAraNatvam, dehasaMyogAbhAvasya tu "sAntarapratyaye kAraNatvamiti / ekaikagrahaNam iti-vizeSaguNAnAM bAhyendriyeNa kekenaiva grAhyatvena vyavacchedyAbhAvAt / [paM0] razmInAM padArthasannikarSe kakSIyakriyamANe ityarthaH / sAntarAlayo'yamiti / grahaNaM na syAditi-viprakRSTo'yamiti grahaNaM na syAt / nAyanarazmayo hi yadi tatra gatvA'thaM gRhNanti tadA kiM dUraM kiM vA Asannamiti bhAvaH / zrIdharaHprAha nAnyathA tadupapatterityAdi / na taddhAvAbhAvakRtau sAntaranirantarapratyayAviti-nendriyasambandhabhAvAbhAvakRtau sAntaranirantarapratyayau ityarthaH / atra cendriyasambandhabhAvakRto nirantarapratyayaH / indriyasambandhAbhAvakRtastu sAntarapratyaya iti draSTavyam / nanu yathAsaMkhyamanusArya zAstrazailyA yathAsaMkhyamaryAdAyA iha nirvAhAt / [ku0] vA syAt / tadubhayaM vyavahitaviprakRSTayorapyaviziSTa prAptirUpasahakArivaikalyameva kevalamavaziSyate ityAha indriyasyeti (kaM. 23.8) / ayaM prayogaH cakSurAvaraNaM prAptipratibandhakatayA AviyamANakArya viruNaddhi AvaraNatvAdazruvat / tathA ca satIti (kaM. 23.15)-vyavahitayorindriyArthayoH prAptivyatiriktayogyatye kAryAbhAve ca mati anumAnaM sulabham - anyathAsiddhisvarUpAsiddhizaGkAyA anavakAzatvAdityarthaH / vyavahitAprakAzatvAdityatra sarvathAprakAzakairvyabhicAraparihArAya prakAzakatve satIti vizeSaNIyo hetuH / ... na tvanindriyasyopAthidhitva [mityAzaGkayAha bAhyendriyatvAditi (kaM. 23.16) / anupalambhabAdhitA razmaya ityata Aha anubhUteti (kaM. 23.17) / nanu yadi razmayo niHsaranti tahi grahaNaspaSTAspaSTatve kiM kRte ityata Aha "yadrazmaya (kaM. 23.19) / zaGkarna yadgacchatIti (kaM. 23.22) / 1 sAntase'yamiti-je. 1, je.3| 2 guNavattvamiti -je. 1, je. 3 / 3 nirantarasAntaravegavilakSaNAvabaddho'yamoM-a, ba, ka; 4 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH ba pustake AvRttaH 5 pratyaSva - a, pratyakSa -ba; 6 nAnyeSu-ba, ka; 7 pratyayama-a, ba; 8 sAnta-a, ba; 9 tathA sati - kN.| 10 yatra ca razmaya - kN.| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMbalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [40] caturNA dravyArambhakatvasparzavattve / trayANAM pratyakSatvarUpavattva'dravatvAni / nyAyakandalI [40] caturNA dravyArambhakatvasparzavattve / caturNAM pRthivyudakAnalAnilAnAm / dravyArambhakatvaM dravyaM prati samavAyikAraNabhAvaH / sa ca nijA zaktireva / sparzavattvaM sprshsmvaayH| trayANAM pratyakSatvarUpavattvadravatvAni / trayANAM kSityudakatejasAM pratyakSatvamindriyajajJAnapratibhAsamAnatA, na tu mahatvAdikAraNayogaH, rUpavattvamityasya punaruktatvaprasaGgAt / nanvAtmano'pi pratyakSatvamasti ? satyam, bAhyendriyApekSayA 'trayANAM pratyakSatvamityuktam / tathA rUpavattvaM ruupsmvaayH| 'dravatvaM dravANAM bhAvo dravatvaM taJca guNAntaram / [Ti0] [40-41] na tu mahattvAdIti mahadanekadravyavat rUpavat pratyakSamiti / nanu rUpavattvamityasya paunaruktya na bhaviSyati, tatra sAmAnyena rUpasya vivakSitatvAd iha tu udbhUtasya rUpasya pratyakSatAhetutvAditi / satyam, atrApi vizeSAvivakSAyA rUpamAtrasyaiva vivakSA iti / [paM0] [40] nijAzaktireveti - nijaM svarUpameva / nanu mahattvAdikAraNayoga iti mahatyanekadravyatvAdrapavizeSAcaupalandhiH / rUpavattvamityasya punaruktatvaprasaMgAditi mahattvAnekadravyavattvAdInAM rUpavattvAvyabhicArAt / nanvAtmano'pi pratyakSatvamastIti antaHkaraNasaMvedyatvAt / iti cArtha iti- iti cakArasyArthaH / [ku.] vizeSaguNA rUpAdaya iti (kaM. 24.5) - zuklatvabhAsvaratvAdyavAntarasAmAnyApekSayA rUparasasparzAnAM vizeSaguNatvaM draSTavyam / 1 dravatvavattvAni-ki. ruupvttvvtvaani-de.| 2 trayANAmityuktam - kaM. 1, kN.2| 3 dravatvaM dravatvaM nAmakaM. 1, kaM. 2 / 4 mAtrasya - a, ba; Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 77 prazastapAdabhASyam [41] dvayorgurutvaM rasavattvaJca / bhUtAtmanAM vaizeSikaguNattvam / kSityudakAtmanAM caturdazaguNavattvam / AkAzAtmanAM kSaNikaikadezavRttivizeSaguNavattvam / nyAyakandalI [41] dvayorgurutvam / dvayoH pRthivyudakayoH, gurutvannAma guNAntaram, tasya bhAvAt pRthivyAmudake ca guruzabdanivezaH / rasavattvaJca rasasamavAyaH, na kevalaM tayorgurutvaM rasavattvaJceti cArthaH / bhUtAtmanAM vaizeSikaguNavattvam / bhUtAnAM pRthivyaptejovAyunabhasA'mAtmanAM ca vaishessikgunnyogH| vizeSo vyavacchedaH, vizeSAya svAzrayasyetarebhyo vyavacchedAya prabhavantIti vaizeSikA rUpAdayastadyogo bhUtAtmanAm / kSityudakAtmanAM caturdazaguNavattvam / kSiterudakasyAtmanAM caturdazaguNayogaH / AkAzAtmanAJca kSaNikaikadezavRttivizeSaguNaiH saha yogo vidyate ityAhaAkAzAtmanAmiti / vizeSaguNAH pRthivyAdInAmapi santi, snnivRttythmekdeshvRttigrhnnm| 'ye ca te AkAzAtmanAmavyApyavRttayo vizeSaguNAsteSAmAzutaravinAzitvaJca svarUpamastIti kSaNikasaGkIrtanaM kRtam / [paM0] [41] kSityudakAtmanAM caturdazaguNayoga iti - rUparasagandhasparzasaMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAga[para] tvAparatvagurutvadravatvasaMskAralakSaNAzcaturdazaguNAH kSiteH / ta eva gandharahitA snehasahitAzcaturdazodakasya / saMkhyAparimANapathakatvasaMyogavibhAgabaddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnasaMskAradharmAdharmasvarUpAstu caturdazAtmanaH / AkAzAtmanAM ca kSaNikakavezavRttibhivizeSaguNaiH saha yogo vidyata iti - AkAzasya zabdo vizeSaguNaH, AtmanAM tu buddhiH / tathAmi (?) ti zabdo buddhayAdInAm / [ku.] [41-42] nanUtpadya vinAzakAraNasannidhimanubhUya nazvarANAM kathaM kSaNikatvamityata Aha A[zu]tareti (kaM. 25.9) / dikkAlayoH sarvotpattimannimittakAraNatve pramANaM pRcchati nanviti (kaM. 26.14) / animitte'pi darzanAditi (kaM. 25.16) / adhikaraNasya kArakatve'pi sAmAnyApekSayA avarjanIyasannidhitvAdvizeSasya ca vyavahAro dezanimittatvaM, 3 mAtmanAM-ka. 1 / 4 ye ca-je. 1 / 1 ceti-ki., de.| 2 nivezAt -je. 1, je. 2 / 5 "kRtam' - iti je. 1; je. 3 pustakayo sti / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [42] dikkAlayoH paJcaguNavattvaM sarvotpattimatAM nimittakAraNatvaJca / nyAyakandalI [42] saGkaghAparimANapRthakatvasaMyogavibhAgAH paJcaiva gaNA dizi kAle ca vartanta ityAhadikkAlayoriti / na kevalamanayoH paJcaguNavattvaM sAdharmya sarvotpattimatAM nimittakAraNatvaJca sAdharmyam / nanu dikkAlau sarveSAmutpattimatAM nimittamiti kuta etat pratyetavyam ? yadi sannidhimAtreNa? AkAzasyApi kAraNatvaM syAt, atha tadvyapadezAt ? so'pyanaikAntikaH, gRhe jAto goSThe jAta ityanimitte'pi darzanAt / atrocyate-asti tAvat tantvAdipratiniyamAt paTAyutpattivaddezavizeSaniyamAta kAlavizeSaniyamAcca sarveSAmatpattiH, yadi dezakAlavizeSAvapi na kAraNam, yatra vacana hetavaH kAyaM kuryyaravizeSAt / sarvadA sarvatra kAraNAbhAvAt kAryAnutpattiriti cet ? yatra deze kAle ca kAraNAni bhavanti tatra teSAM janakatvaM 'nAnyatretyabhyupetaM viziSTadezakAlayoraGgatvam, kAryyajananAya tayoH kAraNarapekSaNIyatvAt / idameva ca dezasya kAlasya ca nimittatvam, yadekatra kAryotpattiranyatrAnutpattiriti / [Ti0] [42] kSityudaketi - sambhAvitamidaM sAdharmya na tu vyApakamIzvarAtmanyasambhavAt / , . dikakAlayoH iti tatsamavetadvitvadviprathakatva saMyogavibhAgabarjama, anyeSatpattimatsa sarvazabdo vartate tAnprati dika kAlayoH samavAyakAraNatvAt |asti tAvaditi dezavizeSo dikapradezavizeSaH / [paM0] [42] yadi sannidhimAtreNeti-ataH puraH tItyadhyAhAryam / tadvyapadezAditi tAbhyAM dikkAlAbhyAM vyapadezAt, udIcyo vA'ntika ityAdikAt / dezavizeSaniyamAtkAlavizeSaniyamAtsarveSAmutpattiriti ko'rthaH ? niyatadezasadbhAve'pi niyatakAlamantareNa kArya notpdyte| niyatakAlasadbhAve'pi ca niyatadezamantareNa kArya notpadyate iti / dezakAlayoreva nimittakAraNatA / AkAzAtmanostu saMnihitatAyAmanvayamAtreNa na nimittakAraNatA / kAraNatvasyAnvayavyatirekAbhyAmavasIyamAnatvAdityarthaH / yadi dezakAlavizeSAvapi na kAraNamiti -asmAtpurastItyadhyAhAryam / hetava iti = tantvAdayaH, kAryamiti = paTAdikam / sarvadeti = sarvasminkAle / sarvatreti = sarvasmindeze / kAryAnutpatiriti cediti asmAt purastItyadhyAhAryam aGgatvamiti = hetutvam / [kuo] vaiya[dhi karaNyaM tu vivakSAtaH kArakANi bhavantIti paribhASaNAnna doSaH / uttaram-atrocyate iti (kaM. 25.17) / 'dikkAlavizeSau kAryavizeSanimittaM tadanvayavyatirekitvAd bIjavaditi prayogaH / asyAnukalaM tarkamAha yadIti (kaM. 25.18) / sAmagrIvaikalyamupAdhimAzaGkaya dikkAlavizeSayorapi tadanupravezena pariharati sarvadeti (kaM. 25.19) / 1 nAnyatretyabhyupetavyaM-kaM. 1, naanytretybhyupgntvyN-kN.2| 2 tatsamaveti-du; 3 saMyogo-a,ba; 4 lavyo-Da; Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [43] 'kSititejaso mittikadravatvayogaH / nyAyakandalI [43] kSititejaso mittikadravatvayogaH / nimittAdupajAtaM (naimittikama), naimittikaJca tadravatvaJceti naimittikadravatvam, tena saha kSititejasoryogaH, pArthivasya sapirAdestaijasasya [Ti0 [43] [ tejaso naimittikadravatvasthApanam / ] 'gurutvavatpArthivam iti - vivAdAdhyAsitaM dravatvaM pArthivam, naimittikadravatvAt, ghRta dravatvavaditi / uttaraM pArthivatveti / nanu pArthiva'dravyasyaiva bhasmarUpatA dravatvasya 'tUccheda eveti kathamuktaM 'dravatvasya bhasmIbhAvo parabdheriti? satyam / bhasmIbhAvo'tra uccheda evAbhipreta iti / paroktamanamAnaM [pratyakSa paridRzyamAnaM] 'dravatvamapArthivam atyantAgnisaMyogenAnuchidyamAnadravatvAt, ghRta'dravatvavaditi vyatirekiNA satpratipakSa kecidAha-tatrAcchidyamAnatvaM avayabidravatvApekSayA vA? paramANu"dravatvApekSayA vA? nAdyaH, pakSatrayAvyAvRttatvenAhetutvaprasaGgAt / agnyabhighAtena hi suvarNajalaghatAvayavina eva nAzyante na 2 tadadravatvam, dravatvasyAvayavinAzenaiva nAzAta, na dvitIyaH avayavidravatvasya pakSIkRtatvAt, paramANursiddhasya hetoH pakSe'bhAvAt pakSe evAsiddheH / kiJca suvarNamadhya gate upaSTambhakapAthive bhAge yad dravatvaM "tadapyakSIyamANameva mantavyam, anyathA suvarNasya kSayaH syAditi tatrApyakSIyamANa dravatvasya bhAvAd viruddhatvamapi syAt / athAtyantAgni saMyogenAvayavinAzadvAreNa punasteSvavayaveSu avayavyantarotpAdanadvAreNa ca "dravatvasyocchedo jalavRttayorasti, suvarNe "tvavayavyantarArambhAnna dravatvoccheda iti na pakSatrayavyApitvam, tarhi vidyamAne sapakSe vipakSe ca pakSe eva vartanAdasAdhAraNatvaM hetoH syAt, tasmAd vivAdAdhyAsitaM dravatvaM "pArthivApyAvayavivyatiriktAvayavisamavetam, atyantAgnisaMyogenAnucchidyamAnadravatvAt, "ghRtadravatvad iti kevala . [ku0] [43] suvarNasya taijasatvamaGgIkRtyaiva tadravatvasyAtaddharmatvamAzaGkaya pariharati gurutvavaditi (kaM. 26.1) / suvarNasya tejasatvaM sAdhayitumupakramate ata eveti (kaM. 26.4) / nanvayaM tarko viparyayAparyavasAyI tathA hi asya viparyaya evaM bhavet / suvarNaparamANavastai jasAH paramANutve kSIyamANadravatve ca sati atyantAgnisaMyoge'kSIyamANatvAditi / - AdyavizeSaNaM kAryaghRne vyabhicAraparihArAya, dvitIyamambhasi, tRtIyaM vizeSaNavizeSyaparihArAya / ayaM vA sAdhAraNaH sato'pi sapakSAt saurAlokAdeAvartamAnatvAt / agnisaMyogA dravyA vA] ? bhavataH suvarNasyopaSTambhike pArthive bhAge darzanAdviruddhaH / atraiva pArthivadra vyatvamatyantAgnisaMyoga sati vinazyatIti pUrva vyApterbhaGgo draSTavyaH / upaSTambhakA'vayavA dravya (va) tvAvinAzasya suvarNadra (vya) [va]tvavAdinAcyaGgokArAditi nAnavabodhAt / 1 pATho'yaM-je. 1, je. 3 pustakayorapi nAsti; kintu bhAvyamanena paatthen| 2 vaspArthivam-Da; 3 dravyatvasyaiva-a, 4 tvanuccheda - a, va, ka; 5 dravyatva - ba, ka, dravyavatva-aB6 palabdhiriti - a, ba; 7 [ ] etaccihnAntargato pAThaH Da pustake nAsti / 8, 9 dravyavattvaM - a, dravyatvaM - ba, ka, 10 anucchidyamAnadravatvam-a; 11 dravyavattvA- a, dravyatvA-ba, ka; 12 na dravatvam - a; 13 mupagate - a, ba, ka; 14 tadevAkSIya-a; 15 syAbhAvAd -a, ba, 16 samayoga -ta; 17 dravasyocchedo-Da; 18 tvayavya -a, ba, ka; 19 sapakSe ca pakSe eva vartanAda -Da; 20 pArthivApyAvayavivyastu vipakSayoH pUrvAvayavinAzane atiriktAvayavisamavetama -ba; 21 ghRtadravavad -a, ba; Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI ca suvarNarajatAderagnisaMyogena vilayanAt / gurutvavatpArthivameva dravatvaM dahyamAneSu suvarNAdiSu saMyuktasamavAyAtpratIyata iti kecit / na, pArthivadravatvasyAtyantAgnisaMyogena bhasmIbhAvopalabdheH,asya ca tadabhAvAt / ata eva suvarNAdikamapi pArthivameveti kasyacitpravAdo'pi pratyuktaH, pArthivatve sati sapirAdivadatyantavahnisaMyogena dravatvocchedaprasaGgAt / [Ti0] 'vyatirekI kAryaH / atra hi 'sapakSasya avidyamAnatvAt pArthivApyAvayavinostu vipakSayoH pUrvAvayavinAzane sati "teSvevAvayaveSvavayavyantarotpAdanAbhAvAta dravatvasyAtyantAgnisaMyogenAnucchidyamAnatvaM nAstIti nAsAdhAraNatvam, pUrvAvayavinAzadvAreNa tava cAvayavyantarotpAdanadvAreNAcchidyamAnatvasya vivakSitatvAcca pAthivApyavaviyatiriktApya paramANusamavete dravatve vipakSe'bhAvAnna hetoviruddhatvam ; 'pakSe'pi ca vidyamAnatvAnnAsiddhatvam / yazca pArthiva upaSTambhako "bhAgaH sa suvarNasya "dravadazAyAmapi adRSTavazAdadrava evAste, ata evApyadravatvavilakSaNaM pArthivadravatvamiti na viruddhtvduussnnmpi| nanu tarhi adRSTavazAtpArthivameva dravatvamatyantAgni saMyogenApyatra na kSIyate iti kiM na "kalpeta? bhayastathAdarzanasya pArthivatve'pi samAnatvAta ? satyama, "taijasatve'pi bAdhAbhAvAta / ata eva iti-savarNAdi pArthivama, naimittikadravatva vattvAta ghatavaditi 15(uttaraM pArthivatvama iti-savarNa pArthivApyAvayavi na bhavati, atyantAgnisaMyogenAnucchidyamAnadravatvavattvAt ghRtavad ] ityanumAnena "parAnumAnu (mAnamanu) kUlatarkarahitaM satpratipakSam / nanvatra yadi pArthivAbhAgaH suvarNazabdavAcyatvena pakSIkriyate tarhi pakSo bAdhitaH, atha "tejasaM dravyaM tadA AzrayAsiddhiH ? [paM0] gurutvavatpArthivameveti parAbhiprAyaH / pArthivadvatvasyAtyantamagnisaMyogena bhasmIbhAvopalabdheriti sapirAdiSa pArthivadravyeSu / asya ca tadabhAvAditi-asya suvarNAdestadabhAvAttasyA bhasmIbhAvopalabdherabhAvAt / sAMsiddhikadravatvAbhAve satIti-sAMsiddhikaM svAbhAvikam / sAMsiddhikagrahaNaM ca apAM vyavacchedAya / tadapyasAdhanamiti- tadapyasAramiti [ku0] AcAryA hyevamabhiti-"dravatvasyocchedaprasaGgAditi (kaM. 26.5 / dravatvasahacaritasya pArthivasya rUpasyAtyantAgnisaMyogaghRtAdAvucchedo dRzyate; tadvatsuvarNe'pi yadi dRzyamAnadravatvasahacaritaM rUpaM pArthivaM syAsadvadevAsya vinAzaprasaGga iti / tatazcAyaM prayogaH / rUpavatvAdvAyvAdivyatirekazaityasya snehakAryasaGagrahasya sAMsiddhikadravatvasya vA labdherambhasazca vyatireke siddhe "sUvarNa na pathivI atyanAgnisaMyogapratibandhavirahe avinazyapatvAda sautArA] lokavaditi / evaM suvarNe pratIyamAnaM dravatvaM apArthivam abAdhyamAnasuvarNasAmAnAdhikaraNyapratItiviSayatvAdrUpavaditi pUrvakamanumAnaM draSTavyam / na ca suvarNamadravaM te [ja stvAt saurAlokavadityanena bAdha itya [ti] vAcyam, saurAloke adravatvasyAdRSTavirahaprayuktatvAt itarathA ghRtAdiSvapi pArthivatvAlloSTavaditya dravatvAnumAna ko vArayediti / bhasmobhAvopalabdheriti (kaM. 26.3) padaM pArthivadravatvasya niyamenAtyantAgnisaMyogena bhasmIbhavatpRthivyasAmAnAdhikaraNyenopalabdhaH suvarNAdisAmAnAdhikaraNyeno [nu]palabdhiriti vyAkhyeyam / tadapyanubhUtarUpavatveneti (kaM. 26.9) ihAnudbhavo vivakSitaH itarathA dravyasya nayanarazmivadapratyakSatvaprasaGgaH / abhibhatarUpaM tu mahArajanarUpAbhibhUtamitimA paTa iva pratyakSa bhavatyeva / abhibhAvakaM ca upalambhakapAthivabhAgarUpameva draSTavyam / tejasa: zuklarUpatvena pItimAnupapatteH / 1 ceta-kaM. 1, kaM. 2 / 2 vyatirekArtha:-a; 3 sapakSasyAsapakSasyA-a, ba; 4 tvA-a, ba; 5 teSvAvaya....a, ba; 6 tatvAt -a, ba; 7 pArthivApyAya vi-a, ba, ka; 8 parimANu-a, ba; 9 pakSepi-a, ba; pakSe ca -Da; 10 bhAvA-a; 11 dravatvadazAyAmapi -a, ba, ka; 12 saMyogo-a, ba, ka; 13 kalpatea, ba, ka; 14 taijasatve -Da; 15 [ ] etacihnAntargataH pAThaH a pustakenAsti / 16 pArthivattve - mu. 17 parAnubhAsana-Da; 18 tejasaM tadbhavyaM-a, ba; 19 drvtvocched-kN.| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI yadapIdamuktaM pArthivaM suvarNAdikam, sAMsiddhikadravatvAbhAve sati gurutvAdhikaraNatvAlloSTAdivat, tadapyasAram, kintatra gurutvasyopalabdhistadguNatvAdutAnyaguNatve'pi 'ghRtAdiSvapi snehavat svAzrayapratyAsatti nimittAditi saMzayasyA nivRttaH / yadapi sAdhanAntaraM paraprakAzyamAnatvAditi, tadapyanubhUtarUpavattvenApyupapatterasAdhanam / diGamAtramasmAbhirupadiSTam / [Ti0] naivam, pratyakSapratIyamAnasyAvAntaratAratamyavattvAt guNasya dravatvasyAdhAro yadravyaM tasya pakSIkRtatvAt / utAnyaguNatve iti-svAzrayasyAbAryo'sau pratyAsattiniyamaH pArthivadravyeNa saha saMyoganiyamo niyataH saMyogaH tasmAniyatasaMyuktasamavAyAd, etena saMdigdhAsiddhiruktA 'ityarthaH / yadapi iti - suvarNa pArthivaM paraprakAzyamAnatvAd iti / bhatra pareNa svavyatiriktena cakSarAdinA prakAzyamAnatvaM loSTe 'dIpe ca sattvAdanakAntikamiti pareNendriyAlokavyatiriktenAlokanetyartho vyAkhyeyaH / tadapyanubhUteti-yadi rUpamanudbhUtaM syAt pizAcAdivatsuvarNaM nopalabhyeta tasmAdatrAnubhUtamiti tathAvidha pArthivopaSTambhakadravyarabhibhatamiti vyAkhyeyam / abhibhUtarUpasya ca darzanaM kusumbhAbhibhUtazuklarUpasyeva paTasyopapannamiti / pArthivarUpeNAbhibhavo'pi jalarUpasya kuGkumarUpeNevopapannaH / etenAnyathAsiddhiruktA / [paM0] pAThAntaram / tatreti = suvarNAdau / anyaguNatve'pi ghRtAdiSu snehavat svAzrayapratyAsattivizeSaniyamAditi - ghRtaM hi pArthivam , tatra ca snehaH svAzrayApyaparamANupratyAsatteH / snehasya hi svakIya Azrayo jalam, tena pratyAsattiH pArthivaghRtAdeH / tadvatsuvarNe gurutvam, gurutvAzrayapArthivaparamANupratyAsatterityarthaH / yadyapi sAdhanAntaramuktamiti-pUrvasyAmeva pratijJAyAm : pArthivaM suvarNAdikamiti / "asya paraprakAzyamAnatvAditi - suvarNa hi pareNa pradIpAdinA prakAzyate ghaTAdivata, tataH kathaM tejasam ? taijasaM hi yadi syAttadA'gnyAdivatparaprakAzakaM syAt, tasmAtpArthivameveti parAzayaH / tadapyanubhUtarUpatvenApyupapattarasAdhanamiti-apirevArthe'vadhAraNe, aprakaTarUpatvenaiva paraprakAzyamAnatvaM sUvarNasya svabhAvena tu taijastvamevetyarthaH / ____ kAraNAbhAvAditi - lakSaNAbhAvAt / tatrAyaM vyartha iti- aya parIkSAvidhiH / yo'pi hiiti-udyotkraacaaryH| tasyApi prayojanAdInAM.nAsti parIkSeti-tasyApyudyotakarAcAryasya prayojanAdInAM parIkSAsUtrANi na sNshytiityrthH| [ku0] nanu yadi kAryarUpasya sarvadA'bhibhUtatvAtparamANurUpasyAtIndriyatvAdapratyakSatvenAvinazyadravya [va] tvAditi hetuH sandigdhAsiddhaH kathaM taijasatvaM suvarNasya sAdhayediti / satyam, kintu hiraNyasya taijasastve tejo hiraNyamiti zrutireva pramANam / ayaM tu granthavistejoghRtamitya | zru] te tasya tasyAbhAvanizcayena tRNAdisAdhAt pRthivItvasAdhakena zrayamANArthabAdho nAstIti pratipAdanaparo draSTavyaH / tathA coktaM vallabhAcAryeNa / anucchinnadravatvaM [yad-tad] vastu yastvi [tvi]ha bhAsate ' suvarNAvyavahAro'ya tatra zAstre pravartate / / iti zAstre zrutAvityarthaH / ata eva zrIdharAcAryo'pi tarka" mevAtyadhita / nAnumAnaM je [ye tu suvarNAdarzAderbhAsvaraM . rUpamaGgIkRtya dravyAntarasanna sphuTapratItiH tathAbhibhavAcceti yukti vyAcakSate teSAM nizIthe gRhAntanihite 1 ghRtAdiSu-je. 1, je. 3 / 2 niyamAditi - je. 1, je. 3 / 3 nivRttiH -je. 1, je. 2 / 4 tAraptasyavattvAt - a; 5 ityartha iti Da pustake nAsti / 6 dAve ca-a; 7'asya' - iti kaM. pustake nAsti / 8 atra pATho vyatyasta iva bhAti, tarkamevA[zritya sthitaH ? sN.| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [44] 'evaM sarvatra sAdhayaM viparyayAdvaidharmyaJca 'vAcyamiti / . nyAyakandalI [44] 'anenaiva nyAyena sarvatra padArtheSa'nyadapi sAdhayaM svayaM vAcyam, viparyAyAditaravyAvRtte vaidhayaM ca vAcyamiti ziSyAnAha-evamiti / anuddiSTeSu padArtheSu na teSAM lakSaNAni pravarttante niviSayatvAt, alakSiteSu ca tattvapratItyabhAvaH kAraNAbhAvAt, ataH padArthavyutpAdanAya pravRttasya zAstrasyobhayathA pravRttiH-uddezo lakSaNaJca / priikssaayaastvniymH| yatrAbhihite lakSaNe pravAdAntaravyAkSepAttattvanizcayo na bhavati, tatra parapakSavyudAsArtha - parIkSAvidhiradhikriyate / yatra tu lakSaNAbhidhAnasAmarthyAdeva tattvanizcayaH syAt, tatrAyaM vyartho naarthyte| yo'pi hi trividhAM zAstrasya pravRttimicchati, tasyApi prayojanAdInAM Ti0] [44-45] tasyApi iti -pramANaprameyasaMzayAnAM sAkSAta 'parIkSAsUtrANyuktAni prayojanAdInAM tu padArthAnAM noktAnIti // zas "pratyayAnteti vIpsita"vIpsyepi zasdarzanAt / // iti sAdhayanirUpaNam / / [paM0] [44] zrIdharaH pRcchati tatkasya hetoriti - parottaraM lakSaNamAtrAdevaite pratIyanta iti / zrIdharaH prAha evaM cetyaadi| [ku.] darpaNAdI bhAsvararUpAnupalambhena pramANabAdhaH spaSTaH / kiJca zrutyanAdare dravatvAdinA vaidhahNa tejo vyAvRttI dazamadravyazaGkApi durvAretyalaM bahunoksena / [44] anyadapIti (kaM. 26.11) - abAdInAmagandhavatvam, analAdInAmarasavattvamagurutvam, anilAdInAmarUpatvamapratyakSAdi sAdharmyamanuvRttervAcyamityarthaH / itaravyAvRtteriti (kaM. 26.12) hRdoH sAdharmyamapi gurutvaM teja:prabhRteyA'vRtte_dharmyamityAdyapi bodhanIyamityarthaH / 1 evaM c-de| 2 sarvatra viparyayAt sAdhayaM vaidharmya-pA. 5.5 / 3 vAcyamiti dravyAsakara:- kaM. 1, kaM. 2; dravyasaGkaraH- iti pAThaH anyatra kAsucidapi hastalikhitapustakeSu noplbdhH| kiraNAvalyAmapi nAsti / 4 anena -je. 1, je. 3 / 5 padArthe- kaM. 1, kaM. 2 / 6 vaidhayaM vAcyamiti-kaM. 1, kaM. 2 / 7 parIkSAyAkhtu na niyamaH-je. 1. je. 3 / 8 lakSaNavidhAna-je. 1, je. 2 / 9 sUtrANyuktAnI-a; parIkSAsUtrANyuktAnI-ba; 10 pratyayAt - mu; pratyayAntA-je. 1, je. 2; 11 vIpsyati-a; vIpsyeti -ba; Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI nAsti parIkSA, tat kasya hetoH ? lakSaNamAtrAdeva te pratIyanta iti / evaJcedarthapratItyanurodhAcchAstrasya pravRtsirna 'tridhaiveti / nAmadheyena padArthAnAmabhidhAnamuddezaH / uddiSTasya svaparajAtIyagyAvartako dharmo lakSaNam / lakSitasya yathAlakSaNaM vicAraH priikssaa| uddiSTa vibhAgastu na vidhAntaram uddezalakSaNenaiva saMgRhItatvAt / tathA'pi pRthagucyeta / etAnyeveti niyamArtha vizeSalakSaNapravRttyarthaJca vibhakteSu padArtheSu teSAM vizeSalakSaNAni bhavanti, anyathA tAni niviSayANi syuH / tatra dravyANi dravyaguNakama'tyuddiSTAni dravyANi pRthivyapteja iti vibhaktAni / samprati teSAM vizeSalakSaNArtha prakaraNamArabhyate / [vi.] [bhaya pRthivInirUpaNam // ] "taM prati viparyayeti-viparyaye vyatireke sambandhAvyabhicAreNa vyatireka vyAptyetyarthaH / Iyam iti-gandhopalakSitA pratyakSAnumAnagRhotA samastApi bhU: pakSIkRteti na sapakSasadbhAvaH / yA loke pRthivI iti-pRthivI itarebhyo bhidyate prathivItvAbhisambandhAdityarthaH / nana jalama pItarebhyo bhidyate iti sapakSe vidyamAnepyagatatvAdasAdhAraNatvam / 'naivam / itarebhya iti pakSIkRtagandhadravyAditarebhya ityarthaH iti sapakSAbhAvAditi / samAneti- arthaH prayojanaM lakSaNaM [ku.] vRttavatiSyamANayoH saGgati darzayattinnihedAnImiti bhASyaM vyAcaSTe anuddiSTeSviti (kaM. 26.15) / nanu tredhA cAsya zAstrasya pravRttiriti samAnatantre darzanAbhayatheti viruddhaghate'ta Aha parIkSAyAstviti (kaM. 26.17) / nanu ki parIkSA niSprayojanA? tantrAtare'pi na syAt, atha saprayojanA ihApi syAdevetyata Aha atreti (kaM. 26.17) / pravAdAntara vyAkopo drshnaantrvirodhH| yatrata lakSaNAbhidhAnasAmarthyAditi (kaM. 26.19) "ida atrAnukulam - vipravipattI hi satyAM parIkSApravRttiH / na ca sarvatra vipratipattiH, sarvatantrasiddheSu tadabhAvAt pratitantrasiddhAdiSu bhavati vipratipattiH / yadi lakSaNenaiva nirasyate tadA tatrApi ki parIkSayeti, na kasyApi prayojanam / saM(ha) kIrtanaM padArthAnAM zAstraviSayANAmiti byAkhyAnAnna lakSaNe'tivyAptiH / bhaniyatatvamatha lakSitAyAH parIkSA[yA] durvijJAnamiti tallakSa [Na] mAha lakSitasyeti (kaM. 26.24) / nanu yAddezalakSaNa eva zAstrasya pravRttividhe tarhi dravyaguNetyAdinoddezaH kRtaH / pRthivyA sambandhAt pRthivItyAdinA lakSaNaM kariSyate / pRthivyapteja iti rUparasetyAdikA tu keyaM vidhetyatamAta [Aha] uddiSTavibhAgastviti (kaM. 26.24) / 1 vidhava-kaM. 1, kaM. 2 / 2 tathAhi - kaM. 1, kaM. 2 / 3 degddiSTAni pRthivyaptejadeg - kaM. 1, kaM. 2 / 4 ta prativiparyAyeti-a, taM prativiSaya-ma., taM prativiparyaya-je. 1 je. 3: 5 vyAptetyarthaH-a, ba; 6 mapitarebhyo- 7 naivam a pustake naasti| 8 ytr-kN.| 9 vyaakssep-kN.| 1. atrAkSaro bhraSTo bhAti / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [45] ihevAnImekaikazo vaidharmyamucyate / pRthivItvAbhisambandhAt pRthivI / ___ nyAyakandalI [45] ihedAnImiti / pUrva dvayobahUnAM parasparApekSayA vaidharmyamuktam / iha vakSyamANe prakaraNe sampratyekaikasya dravyasya vyAvarsako dharmaH kathyate / ekaikaza iti zas'pratyayAntAd bIpsAtyantabahuvyAptipradarzanArthA / uddezakrameNa pRthivyAH prathamaM vaidhaya'mAha-pathivItvAbhisambandhAtpathivIti / yo hi pRthivIM svarUpato jAmannapi kutazcid vyAmohAt pRthivIti na vyavaharati taM prati 'viparyayasambandhAvyabhicAreNa vyavahArasAdhanArthamasAdhAraNo dharmaH kathyate-pRthivItvAbhisambandhAtpRthivIti / iyaM pRthivIti vyavahartavyA pRthivItvAbhisambandhAt yatpunaH pRthivIti na vyavahriyate, na tat pRthivItvenAbhisambaddham, yathAbAdikama, na ceyaM pRthivItvena 'nAbhisambaddhA, tasmAtpRthivIti vyavahartavyeti / yo vA pRthivIti loke zRNoti na jAnAti ca tasyAH svarUpaM kIdagiti, taM prati tasyA svaparajAtIyavyAvRttasvarUpapratipAramArthamasAdhAraNo dharmaH kathyate, yA loke pRthivIti vyapadizyate sA 'pRthivI, [ni0] kevalavyatirekI hetuH / tathA hi zirasA iti - vRkSAntaritasya gorasAdhAraNena ziraHpAdenAnumAnam / etau iti padArthoM zira:pAdarUpI dvayostvanukarSaNe prANi turyaGgAnAmityekatvaM syAt klaubasya ca zeSaH syAt / gandhasahacaritamiti nanu caturdazaguNA 'gandhasahacaritA iti samudAye paJcadazatvaM syAt ? navam, tena sahaiva caturdazasaGkhyopapatteH yathA nAmAtrA sahaite daza santi sa dazama ityarthaH / bhASyaTIke hi notsUtre bhavata iti sUtrakArAnumati darzayati sUtrakArasyApi iti / adhikAra iti - AdhAre amaTa prAptau 'bAhulakAd ghaJ AdbhiH sAmAnyamiti tulyamityarthaH / [paM0] [45] "viparyayasya sambandhAvyabhicAreNeti-vaidharmyasambandhAvyabhicAreNa kevalavyatirekiprayogeNetyarthaH / sarva hi lakSaNaM kevalavyatirekyanumAnamAmananti / svaparajAtIyavyAvRttasvarUpapratipAdanArthamiti svajAtIyamabAdidravyama, parajAtIyA guNAdayaH / lakSaNArtha iti - lakSaNasya prayojanaM vyavahAravizeSapratipAdanArthamiti vyAmUDhasya / apratipanna [10] [45] manu nityavIpsayoriti dvivacanaM vIpsAyAM vidhIyate tathA saGkhyakavacanAcca vIpsAyAmiti zasRpra[tya]yo'pi tathaiva / evaM cobhayopAdAnaM kimarthamityata Aha "ekaikazabda iti (kaM. 27.1) dvirvacanena pRthivyAdInAmekasyeti misAkalyena labhyate zas pratyayena tu teSAmeva pratyekamaneka vaidhamiti gamyate ityarthaH / 1 prazyayAd-kaM. 1, kaM. 2 / 2 viSayasambandhA-kaM. 1, kaM. 2 / atra viparyayapAThe TippaNaM vyatirekavyAptilakSaNena -ye. 1 / 3 anabhisambaddhA-je. 1, je. 3 / 4 pRthivI iti-je. 1, je. 3 ityanayo sti| 5 vRkSAntarasya -a, ba, ka; 6 turyaGgANA-; 7, 8 gandhasahitam, gandhasahitA-Da; 9 abAhulakAd -a; 1. vissysmbndhaavybhicaarenn-kN.| 11 ekaikaza-kaM. bhayameva samIcInaH paatthH-sN.| Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapamjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam ruuprsgndhsprshsngkhyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagprtvaaprtvgurutvdrvtvsNskaarvtii| ete ca guNavinivezAdhikAre rUpAdayo 'guNavizeSAH siddhAH / cAzuSavacanAt sapta saGkhyAdayaH / patanopadezAd gurutvam / nyAyakandalI pRthivItvAbhisambandhAt / yathAhodyotakaraH-"samAnAsamAnajAtIyavyavacchedo lakSaNArthaH" (nyA0 vA0) etenaitadapi 'pratyuktam, yaduktamaparaiH prasiddhAzcet padArthA na lakSaNIyAH, aprasiddhA natarAmazakyatvAt, svarUpeNAvagatasyApi vyavahAravizeSapratipAdanArthaM sAmAnyena prasiddhasya vizeSAkgamArthaJca 'lakSaNasya pravRtteH / nanvevaM satyanavasthA, lakSyavallakSaNasyA'pyanyato lakSaNIyatvAditi cenna, apratItau lakSaNasyApekSitvAt, sarvatra cApratItyabhAvAt, tathA hi-zirasA pAdena gavAmanubadhnanti vidvAMsaH, na punaretAvapyanyataH 'samIkSante / yastu sarvathaivApratipanno na taM pratyupadezaH, tasya bAlamUkAdivadanadhikArAt / piM0] iti = avyutpannaH / yadi te rUpidravyeSu na santIti-pRthivI ca rUpadravyamiti bhAvaH / tatsamavAyeneti = rUpidravyasamavAyena / teSAmiti saMkhyAdInAma / [ku0] nanu pRthivIsvarUpasiddhau kiM lakSaNena ? siddhe sAdhanavaiyarthyAt tadasiddhau vA'zrayAsiddhirata eva pRthivIsiddhAvitaretarAzrayayitvamityata Aha yohoti (kaM. 28.12) / pRthivImityupalakSaNaM pRthivItvamityapi draSTavyam, anyathA svarUpAsiddhiprasaGgAta, vyAmohAdagandharUpAdyanekasannidhau vyAvartakavizeSAnavadhAraNAt / pRthivItvAbhisa (kaM. 28.14) pRthivItvaM jAtistasyAH sambandhaH samavAyaH, na tvekArthasamavAyaH saMyuktasamavAyo vA, tathA sati virodho vyabhicAraH syAditi vyAkhyeyam / 'yazca pRthivIti (kaM. 28.16) pRthivItvaM ca pazyatIti zeSaH / jAnAti ca tasyAH svarUpa [miti] (kaM. 28.17) vivekeneti zeSaH / - lakSyalakSaNayoH svarUpamitaravyavacchedaM ca jAnannapi vizeSanimitto yatra vyavahArajijJAsuH prathamaH, itaravyavacchedamAtrajijJAsudvitIya iti vizeSaH / etena adhikArivivecanena azakyatvAditi AzrayAsiddheritibhAvaH / iha lakSaNasya lakSaNAntarAnusaraNe nAnavasthA / yatra kutracidviveke [ca] taM prati vA tadviparItaM prati vA ? nAdya ityAha apratItAditi (kaM. 29.1) / na punariti (kaM. 29.2)-tricatureSu lakSaNeSu pUrvavidiktasyaiva lakSaNatayAbhidhAne svayameva nirapekSaH syAditi bhAvaH / na dvitIya ityAha vyavahAravyavacchedau kvacidaprasiddhau vA nAdyaH aprasiddhavizeSaNatvaprasaGgAt / siddhipakSepi kimivAdI pathivyAmeva nAdyaH abAdAvevA Adau vyavacchedasya vyAhatatvamityarthaH / pRthivItvasya pratIta pRthivIvyavahArAdivyavachedAdevAdeH sapakSAdapi vyAvRtterasAdhAraNatvaprasaGgAt / na dvitIyaH sAdhanavaiyarthyAditi / / 1 vishessgunnaantaa-de.| 2 pratyuktaM, prasiddhAzcet - kaM. 1, kaM. 2 / 3 lakSaNapravRtteH- kaM. 1, kaM. 2 / 4 pyantato-kaM. 1, kN.2| 5 lakSaNApekSitatvAta-kaM. 1, kaM. 2 / 6 samIkSyante-kaM. 1, kaM. 2 / 7 yo vaa-kN.| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'gandhasacaritacaturdazaguNavattvamapi pRthivyA itarebhyo vaidha-miti pratipAdayannAharUparasagandheti / 'atra dvandvAnantaraM 'matupapratyayayogAt pratyekaM rUpAdInAM 'pRthivyA saha 'sambandho lbhyte| sUtrakArasyApyete guNAH pRthivyAmabhimatA ityAha-ete ceti / guNAnAM vinivezo dravyeSu vRttiH, sA pratipAdyatvenAdhikriyate'sminniti guNavinivezAdhikAro dvitIyo'dhyAyaH / tasmin rUparasagandhasparzAH pRthivyAM siddhAH sUtrakAreNa pratipAditAH-rUparasagandhasparzavatI pRthivIti (vai. sU. 2-1-1) / cAkSuSavacanAt sapta saGghayAdayaH / "saGkhyA parimANAni pRthaktvaM saMyogavibhAgau paratvAparatve karma ca rUpidravyasamavAyAccAkSuSANi" (vai. sU. 4-1-1) iti cAkSuSavacanAd rUpabatyAM pRthivyAM saGghayAdayaH sapta siddhAH / yadi te rUpidravyeSu na santi tatsamavAyena teSAM pratyakSatvaM sUtrakAreNa noktaM syAdityarthaH / patanopadezAd gurutvamiti / "saMyogavegaprayatnAbhAve gurutvAtpatanam" (bai. sU. 5-1-7) ityupadezAt sUtrakAreNa patanasambandhinyAM pRthivyAM gurutvamastItyarthAt kathitam, jyadhikaraNasyAkaraNatvAt / ki0] naiSa doSaH ghaTAdI vyavahAravyavacchedayoH pratItatvena nAprasiddhabizeSaNatvam / abAdau ca pratItatvena na vyAghAtAsAdhAraNatve / sarvasyAM pRthivyAmapratItatvAnna sAdhanavaiyarthyam / nanu tathA [pyaM] ze sAdhanavaiyarthyamiti cet, na tAvatpramANAntarAdhigatagocaratvena vaiyarthya, sarvopasaMhAreNa vyAptigrahaNavelAyAmeva sAmAnyAkAreNa pratItavahnayAdiviSayAnumAnAGgIkArAt / nApi pUrvAdhigataviSayAnatirekavayarthyam, kAryAkAryasamastapRthivyAH vyAptatayA vyavacchedayoH pUrvamanadhiga (te) tayorvyAptatayA kvacidapyapratIteraprasiddhavizeSaNatvaM tadavasthamiti cet, na, pakSadharmatAvallakSyavizeSAprasiddheraprasiddhavizeSaNatvAtsarvAnumAno [ccheda]prasaGgAditi / yaduktadvi saktyA zata[s ]pratyayena ca vaidhAnekatvamiti tadAhatyAha - gandhasahacariteti (kaM. 29.4) atra ca gamdhasAhacaryeNa caturdazatvamAyaMnAnAM guNAnAM samudAyo vaidhayaM gandhakArthasamavAyavantaH pratyekaM rUpAdaya ityanusandheyam / rUpAdibhirdravatvAntairyuktaH saMskAra iti madhyamapadakopinastatpuruSAnmarupi samuditAnAmeva sambandhaH pratIyate sa ca pramANaviruddha ityata Aha - atra dvandvati (kaM. 29.5) / sUtrakAreNa pratipAditA iti (kaM. 29.9) pratyakSapramANeneti zeSaH / __nanu trayANAM rUpavattvAda (di) tyata[sta ]smin samavAyenApi vacanArthasaM (ga) gateH sarveSu samavAyaH kuta ityata Aha yadi ta iti (kaM. 29.13) / vA dharmAntareNa saGkocyAnyathAsiddhizaGkAyAmatiprasaGgaH syAditi bhAvaH / arthAditi (kaM. 29.16) ayaMte jJAyate ane [ne] tyartho liGgaM tasmAdanamA[nA]tkathitaM pratipAditamityarthaH / vyadhikaraNasyAkaraNatvAditi (kaM. 29.16) gurutvatat saMyogaviraha iti vizeSaH / 1 sahacaritaM-je. 1, je. 3 / 2 ato-je. 3 / 3 'vt'-je.1| 4 pRthivyA:-je. 1, je. 3 / 5 sambandho'pi -je. 1 / 6 pAdyate'nenA - kaM. 1, kaM. 2 / pRthivyAH -je. 3 / 8 samavAye pratyakSatvaM-kaM. 1, kaM. 2 / 9 'saMyogAbhAve gurutvAt patanam' (vai. sU. 5.1.7) iti sarvatra sUtrapAThaH, saMyogapratiyasnAbhAve-kaM. 1, kaM. 2, saMyogaprayatnAbhAye-je. 3 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [46-47-48] adbhiH sAmAnyavacanAd dravatvam / uttarakarmavacanAt 'saMskAra iti / kSitAveva gandhaH / rUpamaneka prakAraM zuklAdi / rasaH SaDvidho madhurAdiH / gandho dvividhaH surabhirasurabhizca / sparzo'syA anuSNAzItatve sati pAkajaH / nyAyakandalI [46] adbhiH sAmAnyavacanAd dravatvam, "sapirjatumadhUcchiSTAnAM pArthivAnAmagnisaMyogAd dravatvamadbhiH sAmAnyam" (vai. sU. 2-1-7) iti vacanAt pRthivyAM naimittikaM dravatvamastItyuktam / madhUcchiSTazamdena sikyasyAbhidhAnam / uttarakarmavacanAt saMskAra iti / "nodanAdAdyamiSoH karma, tatkarmakAritAcca saMskArAt tathottaramuttaraJca" (vai. sU. 5-1-17) iti sUtrakAreNa iSo pArthivadravye karmahetuH saMskAra iti darzayatA pRthivyAM vego'stIti jJApitam, avidyamAnasyAhetutvAt / yathA caika eva saMskAra ApatanAt tathopapAdayiSyAmaH / / ____kSitAveva gndhH| 'ayamasyArthaH-kevala evAyama sAdhAraNo dharma iti / sugandhi salilam, sugandhiH samIraNa iti pratyayAd dravyAntare'pi gandho'stIti cenna, pArthivadragyasamavAyena tadguNopalabdhaH / kathameSa nizcaya iti cet ? tadabhAve'napalambhAt / [Ti0] [46] tathottaram iti-yathA 'nodanAdyasya karmaNa utpattistathottarasyottarasaMskArAdityarthaH tadabhAva itipArthivadravyAbhAve vAyau jale ca gandho nopalabhyate, ata eva sannihita pArthivadravyagandha eva jalavAyvorupalabhyate na tu gandhAntaram / [paM0] [46] nodanAviti - nodyanodakayoravibhAgahetuH saMyogavizeSo nodanam, tasmAnna ca karmavatsaMskArA api. 'navanavA utpadyante ityAha-yayA caiketyAdinA / tathopapAdayiSyAma iti gunnpdaarthe| drdhyaantre'piiti-kssitivytirekslilsmiirnnaado| tadabhAve iti = pArthivadravyAbhAve / [ku0] [46] kAraNamasamavAyikAraNatvamiti vyAkhyeyamiti jJApitamanumAnena / prayogastu uttarakarmAsamavAyikAraNavat karmatvAt prathamakarmavat / atraiva vipakSe bAdhakamAha avidyamAnasyeti (kaM. 29.21) / rUpAdInAM gandhasAhacaryeNAsAdhAraNatvaM, gandhasya tu svarUpeNeti pradarzanaparaM bhASyamiti vyAcaSTe 'asyAyamiti (kaM. 29.23) / pAthiveti (kaM. 29.24) samIraNasalilasaMyuktapArthivadravyasamaveto gandhaH samIraNe salile vopalabhyate ityarthaH / sphaTikAdAvadarzanAdayamavyApaka iti cet na, anamAnasiddheH / tathAhi 'sphaTiko' gandhavAn pAkanarUpavattvAt, kadalIphalavat; itarathA pAka [ja] rUpavAnapi na syAt / [prA] gabhAvavyatiriktasAmagryabhedAtpAkajAnAmiti / 1 saMskAra:-kaM. 1, ke. 2 / 2 prakArakaM. ki., pA. 5-pu.| 3 asyAyamarthaH-je. 1; je. 3 / 4 degmasAdhAraNadharma iti-kaM. 1; kaM. 2 / 5 nohanAdyasya-a, nodanAdyasya-ba; 6 aymsyaarth:-kN.| .. . Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI [47] yadyapi rUpaM trayANAm samAnam, tathApyavAntarabhedApekSayA tadapi pRthivyA eva vadharpamityAha - rUpama nekaprakArakamiti / atrApi kSitAvevetyanusandhAnIyam / zuklapItAdyanekavidhaM rUpaM kSitAveva nAnyatretyarthaH / ekasyAM pRthivItvajAtau nAnA rUpANi vyaktibhedena samavayanti / kvacidekasyAmapi vyaktAvaneka prakArarUpasamAvezaH, yatra nAnAvidharUpasambandhibhiravayavairavayavyArabhyate / kathametaditi cet ? ucyate yathA vayavairavayavyArabdhastathAvayavarUpairavayavini rUpamArabdhavyam, avayaveSu ca na zuklameva rUpamasti, nApi zyAmameva, kintu zyAmazuklaharitAdIni / na ca teSAmekaM rUpamevArabhate nAparANItyasti niyamaH, pratyekamanyatra sarveSAmapi sAmarthyadarzanAt / na ca parasparaM virodhena sarvANyapi nArabhanta eveti yuktam / citrarUpasyAvayavinaH pratItera rUpasya dravyasya pratyakSatvAbhAvAcca / na cAjayavarUpANi samuccitAnyatra citradhiyA pratIyante, 'tairevAvayavI pratyakSa iti 'kalpanAyAmanyatrApi tathAbhAvaprasaGgenAvayavirUpocchedaprasaGgaH, tasmAt [Ti0] [47] 'anyatrApi tathAbhAveti -tantUnAmapi nIrUpatve '[tadabayavAnAmaMzanAmapi svAvayavApekSayA'vayavitvAt nIrUpatve evaM paramANAveva rUpasadabhAve'pratyakSatvaprasaGgazca / na tAvaditaretareti-itaretarAbhAvavattvamevAsti] natvitaretarAbhAvarUpatA / anyonyeti-nIlAbhAve "potibhAvAt pItyabhAve ca nIlAbhAvAditi / [paM0] [47] trayANAmiti = pRthivyaptejasAm / avAntarabhedApekSayeti - avAntarabhadAH pItaharitAdayaH / nAnArUpANIti - khaTikAdhAtu haritAlAdIni / "anyatreti eka va[vidhaM? ]paTAdau / atha rUparahitasyaivAvayavidravye rUpopalabdhibhaviSyati / tanirAkurvanAha-arUpasya dravyasya pratyakSatvAbhAvAcceti ko'rthaH ? yadi tairavayavI nArabhate tato'vayavino'rUpatvaprasaMgaH / arUpasya ca na prtyksstvmityrthH| samUccitAnIti = militAni / paTe-citrAvayavini / anyatrApIti =acitre paTAvayavini / tathAbhAvaprasaMgeneti-rUpamavayaveSvevetiprasaMgena / avayavirUpocchedaprasaMga iti [ku0] [47] yadyapi gandhasAhacaryeNaivAsAdhAraNatvaM rUpasya siddhaM tathApi prakArAntareNApyasAdhAraNatvapratipAdanaparaM bhASyamiti vyAcaSTe yadyapIti (kaM. 29.26) / matvAM (nanva) nekaprakArarUpasya nIlatvapItatvAdisamuccitajAtyAzrayatvaM bA, ekasyAmeva pRthivIvyaktau nIlapItAdivyaktisamaccayo vA? nAdyaH parasparaviruddhayorjAtyorekatra smaaveshaanupptteH| dvitIyo'pi na vyAptyA anupalambhabAdhAt, nAvyAptyA rUpasya vyApyavRttitAvirodhAdityata Aha - ekasyAmiti (kaM. 30.2) / 1 trayANAm tathApya - kaM. 1, kaM. 2 / 2 vaidharmyamAha - kaM. 1, kaM. 2 / 3 'nuSaJjanIyam - je. 1, je. 3 / 4 prakAro-je. 1, je. 3 / 5 ravayavarUpa-je. 1, je. 3 / 6 rarUpasya pratyakSadeg -je. 1, je. 3 / 7 tenaivA -kaM. 1, kaM. 2 / 8 kalpanAprAmANya -je. 1, je. 3 / 9 anyvaapi-dd| 10 [][ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayo sti| 11 pItAbhAvAtpItAbhAve ca-a, ba, ka; 12 atraapi-kN.| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI sambhUya tairArabhyate / taccArabhyamANaM vividhakAraNasvabhAvAnugamAcchayAmazuklaharitAtmakameva syAt, citramiti ca vyapadizyate / virodhAdekamanekasvabhAvamayuktamiti cet ? tathA ca prAvAdukapravAdaH-"ekaJca citraJcetyetattacca citrataraM tataH" iti / ko virodho nolAdInAm, na tAvaditaretarAbhAvAtmakaH, bhAvasva'bhAvAnugamAdanyonyasaMzrayApattezca / svarUpAnyatvaM virodha iti cet ? satyamastyeva / tathApi citrAtmano rUpasya nAyuktatA, vicitrakAraNasAmarthyabhAvinastasya sarvalokaprasiddhana pratyakSeNaivopapAditatvAt / acitre pArzve paTasyeva tadAzrayasya citrarUpasya grahaNaprasaGgastasyaikatvAditi cenna, anvayavyatirekAbhyAM samadhigatasAmarthyasyAvayavanAnArUpadarzanasyApi citrarUpagrahaNahetutvAt, tasya ca [Ti0] acitre pAveM iti-rUpaM tAvaccitraM sakalapaTavyApakaM tato yathA rakte paTapradeze paTapratItirbhavati tathA ekasya citrarUpasya tatrApi ca rakte'vayave vartamAnasyopalambhaH prasajyate / tasya ca pArveti tasyAvayavanAnArUpadarzanasyetyarthaH / tadanyatrApi iti-yathA vijAtIyAbhyAM tanturUpAbhyAM dvitantuke rUpamArabhyate tathA samaste'pyavayavini vijAtIyareva rUparUpArambhaH syAdeva, dvitantakarUpArambhayovizeSAbhAvAta / vivAdAdhyAsitamiti-sambandhIti samavAyakAraNe netyarthaH anyathA naikarUpasambandhaH saMyuktasamavAyalakSaNo maJjiSThAharitAlanIlIdravyasaMyogini paTAdidravyepyastIti anaikAntikatA syAt / ekakAlaM caikarUpasamavAyaH sAdhyaH anyathA nAnAkAle nAnArUpA zrayeNa paramANunA vyabhicAra: syAt / dravyatvAdi [paM0] ayamatra bhAvaH -paTApekSayA tanturavayavaH / tanvapekSayA aMzukaH / aMzukApekSayA pratyaMzukaH / evaM paramANau vizrAntiH / paramANuzca nI (ni)rUpaH / evaM rUpocchedaprasaMgaH / paraH prAha virodhAvekamityAdi / prAvAdukapravAda iti-prAvAduko dharmakItiH / citrataramiti = Azcaryataram / zrIdharaH pRcchati ko virodho niilaadiinaamityaadi| 'bhAvasvabhAvAnubhAvAditi / vidhimukhena pratIterityarthaH / anyonyasaMzrayApattezceti nIlasiddhe tadabhAvAtmakanaulaM sidhyati / anIle siddhe nIlamityanyonyAzrayatvam / tadAzrayasyeti sa eva paTa Azrayo yasya citrarUpasya tattadAzrayam / tasya tadAzrayasya / tasyakatvAditi-citrarUpe yasyaikatvAt / avayavanAnArUpadarzanasyApi citrarUpagrahaNahetutvAditi-na kevalaM paTAkhyAvayavirUpagrahaNaM citrarUpagrahaNe hetuH, avayavanAnArUpadarzanamapi citrarUpagrahaNe heturityapetyarthaH / tadavayavarUpagrahaNAbhAvAditi [ku0] nanu vyaktibhedena samavetAni nAnArUpANi kathaM pRthivyA vyavacchedakAni, bhAgAsiddhatvAditi cet, na, anekAvAntarabhedavadekajAtIyasya pRthivItyajAtyAkrAnte dharmiNi vyApyavRttitvAvirodhAt / naivam , toye tejasi ca tatrAvAntarajAtibhedasyaikayaiva vidhayA samavAyAditi / [ta]tazca toye tejastvAtyantAbhAvavadvattitvAnnIlatvapItatvAdyadhikaraNaM rUpaM pRthivyA eva vaidharmyamityarthaH / 1 tyetaccitrataraM tamaH-je.1, je.3 / 2 itaretarAbhAvAtmakatvaM-je. 1, je. 3 / 3 degbhAvAnubhavAt - je.1, je. 3 / 4 tanturUpAbhyAM iti a.ba.ka.pustakeSu naasti| 5 syAdevaM - a, ba. 6 dvitantukarUpArambhayovizeSa bhAvAta -a, ba, ka; 7 kAraNatvenetyarthaH-3 8 grayeNa-aB 9 -svbhaavaanugmaat-k.| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI pAntire'bhAvAt / nanvevaM tahi nAnArUpaiyaNukarArabdhe dravye na citrarUpagrahaNam, tadavayavarUpagrahaNAbhAvAt ? ko nAmAha 'na tatheti, nahi paramasUkSmasya vastuno rUpaM vivicya gRhyate, yasya tu vivicya gRhyate tasyAvayavarUpANyapi gRhyante / yastvavyApakAni bahUni citrarUpANIti manyate, tasya nIlapItAbhyAmArabdhaM dvitantuke rUpAnutpattirekaikasyAvayavarUpasyAnArambhakatvAt / atha matam-tatrobhAbhyAmekaM citraM rUpamArabhyate, 'tadAnyatrApi tathA syAdavizeSAt / vivAdAdhyAsitaM 'citradravyamekarUpadravyasambandhi dravyatvAvitaradravyavat, tadgataM rUpamekamavayavirUpatvAd itarAvayavidravyarUpavat / [Ti0] tyatrApi rUpidravyatvAditi 'draSTavyam anyathA *vAyvAkAzAdinA myabhicAra: syAt / tadgataM 5 rUpam iti - nanu rUpasya tAvadekatvamasiddha sAdhyatvAta tatkathaM rUpamityatra pakSe ekavacanam ? na 'otsargikatvAt / bhavayavigrahaNaM pathakakAlopajAyamAnaparamANunAnArUpavyavacchedArtham / avayavirUpatvAda ityekAvayavirUpatvAdityarthaH anyathA nAnAvayava rUpairanekarvyabhicAra: syAt / dRSTAnte dravyagrahaNaM svarUpakathanArtha vyavacchedyAbhAvAta / [paM0] tasya nAnArUpayaNukArabaddhadravyasya ye'vayavA dvayaNukalakSaNAsteSAM yadrUpaM tdgrhnnaabhaavaat| yastviti = myomshivH| avyApakAni bahani citrarUpANIti manyate iti citratvena saMmatasya vastuno rUpANi avyApakAni parasparavizakalitAni bahUni manyate / citrapaTe yAvanto'vayavAstAvanti rUpANi manyate / na tu sarvairavayavairekameva citrarUpamArabhyata iti manyata ityrthH| dvitantuka iti=dvitantukapaTe / avayavarUpasyeti tanturUpasya / anyatrApi tathA syAditi bahubhirapyekameva . citrarUpamArabhyata ityarthaH / bahubhirapyavayavairekameva citrarUpamArabhyata iti prayogaM darzayati vivAdAdhyAsitaM vyamityAdivivAdAdhyAsitaM dravyaM citrapaTalakSaNam / dravyatvAditi - rUpadravyatvAditi vyAkhyeyam / anyathA dravyatvAditikRte bAyorapyekarUpasaMbaMdhitvaM prApnoti / itaradravyavaditi -acitrapaTadravyavat / punaH prayogaM darzayati-tadgataM rUpamekamityAdi sadagataM = citrapaTagatama / itarAvayavidravyarUpavaditi-acitrapaTAvayavidravyarUpavat / [ku0] prasaGgAccitramekaM rUpaM sAdhayati kvacidekasyAmapoti (kaM. 30.3) / aneke (na) prakArAH prakRtayo'samavAyakAraNAni nIlapItAdIni yasya tadanekaprakAraM mitrarUpaM tasyetyarthaH / kathametaditi (kaM. 30.4) citrarUpasyakatve ki pramANamityarthaH / nanvacitre sarveSAM samAnajAtIyaM pratyeva sAmarthyamityata Aha-"na ca parasparavirodhAditi (kaM. 30.8) / na rUpaM pratIyate kintu kevalameva dravyaM pratIyate ityata Aha-arUpasyeti - (kaM. 30.9) / dravyasyApratyakSatve avayavarUpAbhAvamupAdhimAzaGkayAtiprasaGgenApAkaroti avayavarUpANIti (kaM. 30.9) / zyAmazukleti (kaM. 30.12) zyAmatvAdivyatiriktaikajAtyAkrAntamityarthaH / citratvaM nAmaikA jAtimapazyataH pratyavatiSThanto ko virodha iti (kaM. 30.15) / iha virodhAccitramapahnavAnaH praSTavyo jaayte| kiM kAraNaM virodhAc citrAnuspAdaH, kAryasyaiva virodhAgniHsvabhAvatA vA, kAraNavirodho'pi bhAvavadanyAnyopamardakatayA nIlapItAdInAmitaretarAbhAva[va]ttayA vA? nAdya ityAha -na tAvaditi (kaM. 30.15) / na dvitIya ityAha - svarUpAnyatvamiti (kaM. 30.16) / tathApItaretarAbhAvavatAmapi daNDacIvaracakrAdInAmekakAryakaratvadarzanAdityarthaH / kAryavirodhapakSaM pratyAha-vicitrakAraNeti (kaM. 3 dravyaM -je. 1, je. 3 / 4 dravyam - a, ba, ka / 1 neti-je. 1, je.3| 2 tadanyatrApi-kaM. 1, kaM. 3 / *aakaashaadinaa-a| 5 rUpameveti -a, b| 6 una Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI [48] rasaH SaDvidha ityatrApi pUrvavad vyaakhyaanm| yad gandhasya bhedanirUpaNaM tatpAramparyeNa pRthivyA api svarUpakathanamityabhiprAyeNAha-gandho dvividha iti / tadeva dvaividhyaM varzayati - surabhirasurabhizceti / asurabhiriti surabhigandhaviruddha pratidravyAdisamavetaM [fto] [48] atrApi pUrvavad iti - nAnAvayaviSu nAnArasaH kvacidekatrevAvayavini harItakyAdI nAnArasaH / yadgandhasya iti-nanvitareSAmapi rasAdInAM bhedanirUpaNaM pAramparyeNa pRthivyA eva bhedakathanamiti kathaM gandhabelAyAmevedamuktam ? satyam / rasaHSaTvidho'pi pRthivI SoDhA vyavasthApayituM na zaknoti, ekAvayavinyapi SaNNAM rakhAmA sambhavAta; gandhastu vyavasthApayati, ekatrAzraye gandhadvayAbhAvAditi / yatta kardamakapaMrArabdhe piNDe gana svasvAzrayAzritagandhadvayapratItireta kapUrasvaNDAvayavintaM kardamena saha saMyogasyaiva bhAvAt / pAkAdinyAyena karpUrakardamarUpakAvayabArambhe'pi yadi saura'bhyamAbhAti tadA pAkAdeva 'surabhairgandhAnta rasyotpatti rasorabhyaM cedasurabheriti / apavA so'pyasurabhiH iti - nanu yathA kazcitsparza uSNaH kazcicchItaH kazcidanuSNAzItastathA gandho'pi 'surabhirasuramyasurabhiriti tridhA'bhyupagantavyam / naJ prayogeNa tu zeSagandhasyAsurabhAvantarbhAve uSNasparzA dinyo'nuSNa iti [paM0] [48] rasaH SaDvidha iti - madhuratiktakaTukaSAyAmlalavaNabhedAt / atrApi pUrvavadvyAkhyAnamiti ko'rthaH ? yathA rUpamanekaprakArakaM pRthivyA vaidhayaM tathA rasaH SaDvidhaH pRthivyA vaidharmyamityarthaH / yadgandhasya bhedanirUpaNaM tatpAraMparyeNa pRthivyA eva rUpakayanamiti - gandhadvaividhyadvAreNa pRthivyA eva dvividhaM svarUpaM kathitam / anyathA bhedarahite na gandhasvarUpanirUpaNevAnyebhyo'bAdibhyo vaidhamyaM siddham / kiM bhedakathaneneti bhAvaH / [ku0] 30.17) / aya bhAvaH-yathA nIlamityanuvRttapratyayA nIlatvajAtirekA evaM citramityanuvRttipratyayabalAccitratvamapi jAtirekA svIkatavyA, tadapalApe jAtimAtravilayApatteriti / na hIti (kaM. 30.22) paramasUkSmasya tryaNukasya svarUpaM vivicya rUpasvAbAntarajAtimattayA citramiti na gRhyate itISTApAdanastAbhAsa ityarthaH / evaM takite viSaye prayogamAha vivAdeti (kaM. 30.26) / avayavirUpatvAt -ekadravyarUpatvAt / yattu zuklAdInAM rUpANAmekaikavyaktitayA zuklatvAdijAtibhedaM na sahante bhedapratItimAzrayabhedo tAratamyapratIti vAzrayamizraNeva nirvahanti teSAmApAkanikSiptakumbhasyAvinAze pUrvarUpavivRttipratItiruttararUpotpAvapratItizca na syAt, kumbhavinAze tu te syAtAmapi tathApyanekavyaktivRttemityasya sAmAnyalakSaNApattau gotvAdibhiH saha parAparabhAvAnupa[pa] tterjAtisaGkaraprasaGgo draSTavyaH / [F] [48] pUrvavadvayAravyAnamiti (kaM. 30.28) sphaTikAdau gandha [va]tpAkajarUpeNAnumAnAdrasavizeSasiddhau rasattvAvAntarajAtimantarbhAvya rasattvAdikaraNasamavAyaH pRthivyA vaidharmyamiti rUpeNa sAmyaM draSTavyam / gandhamAtrasya pRthivyekavRttitayA [ta]dbhedanirUpaNasyAprastutatvazaGkA (ma) panayanasaGgatimAha yaditi (kaM. 30.28) / pAramparyeNeti (kaM. 31.1)-bhAsvarAbhAsvararUpabhedavadgandhabhedasya dravyabhedavyavasthApakatvabhramanirAso neti bhAvaH / natraH paryudAsavRtti 5 surate-a, ba3; 1dvayo-ma, ba; 2 vayavinta-a%; 3 so'vaiya-a, ba, ka; 4 tadaNakAdeva- a,ba; 6. sauratyaM-a,va; 7 surabhirasurabhyasurabhiriti-a,ba; surabhirasurabhirasurabhyanasurabhiriti-Da; Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI pratikUlasaMvadenIyaM gandhAntaram, na tu tadabhAvAmAtram, vidhirUpeNa sAtizayatayA ca saMvedanAt / upekSaNIyastu gandho'nudbhutasurabhyasurabhiprabheda eveti pRthaGanocyate / athavA so'pyasurabhireva surabhigandhAdanyo'surabhiriti vyutpAdanAta / / yathAbhUtaH sparzo'syAH vaidhayaM tathA darzayati-sparzo'syA iti / pAkajaH sparzaH pRthivyA vaidhayaM tasya svarUpakathanamanuSNAzIta iti / yadyapi sparzavatpAkajau rUparasAvapyasyAH vaidharmyam, tathApi rUparasayoH pAkajatvAnabhidhAnam, anyathApi tayovaidharmyasya sambhavAt, vaidha HmAtrasyaiva pratipAdanasyaiva vivakSitatvAt / apratIyamAnapA keSu stambhAdiSu sparzasya pAkajatvamanumAnAt / stambhAdiSu sparzaH pAkajaH, pArthivaspazatvAt, [Ti0] sparzo'pi dvividha evAbhyupagantavyo na tvanuSNAzIta iti ? satyam, gandhaH prakAradvayapratipAdito'pi pRthivItvajAtiniyataH sparzastUSNo vahnitve niyataH zItastvaptve'nuSNAzItastu pRthivItve iti vividha eva niyantuM zakyate iti / ___ anyathA'pi tayoH iti - anyathA'nekaprakAratvenetyarthaH / ghaTAdisparzasya iti - ekendriya grAhyatvAd iti tadgatasaGkhyAdivyavacchedArtham / tadaguNatvAditi vAyusparzavyavacchedArtham / sarpavRzcikAdisparzavizeSAddaHkhavizeSotpattibhAvo vipakSe bAdhakam / dravyamAtrasya tatkAraNatve madirAdInAM darzanasparzanAdibhede prAyazcittabhedAnupapattiH / [paM0] vidhirUpeNeti abhAvo hi niSedharUpa: syAditi bhAvaH / sAtizayatayA ceti na hyabhAvasya prakarSApakarSoM bhavataH / anyathApi tayorvadharmyasya sambhavAditi / pAkajatvaM vinA rUpasya citratvena rasasya ca. Sadvidhatvena vaidhamyaM ghaTate ityarthaH / ekendriyagrAhyatve satIti saMkhyA parimANAdiguNavyavacchedayo ekendriyagrA hyatve satIti vizeSaNam / teSAM darzanasparzanAkhyendriyagrAhyatvAt tadguNAdipArthivaguNatvAt tadgatarUpavaditi yathA ghaTAdigatarUpaM ekasya cakSurindriyasya grAhyaM pArthivaguNazca / [kuo] mAzritya gandhasAmAnAdhikaraNyaM samarthayate asurabhiriti (kaM. 31.3) / tatra hetumAha vidhirUpeNeti (kaM. 31.4) maNyAdau cAnumAnasiddhasya gandhasya pratIyamAnavidhAyAstuprave[zA]de [va] zaGaza[GkA] bhavati na vidhAnta ratvazaGkA ityAha - "upekSaNIyamiti (kaM. 31.4) / surabhigandhAdanukUlavedanIyAvanyaH pratikUlavedanIyo'surabhiriti vyutpAdanA[t] tRtIyaprakArakalpanAgauravaprasaGgAditi bhAvaH / ___tasya svarUpakathanamiti (kaM. 3.1.8) pRthivI sparzavatI tvagindriyagrAhyatvAdudakavaditi sparzasiddhAnu[gNA]zItatvayoranupalambhabAdhe tRtIyasparzasiddheH / zItoSNAveva sparzI, anuSNAzItavyavahArastu parasparAbhibhavaprayukta iti kalpanAvyAmohamAtranibandhanamityanusandheyam / anyathApIti (kaM. 31.9) avAntarajAtimattayetyarthaH / nanu tathApi pAkajatvamapi vidyamAnatvAdvaktavyamevetyata Aha - "vaidharmyapratipAdanamAtrasyeti (kaM. 31.10) nanvastu pratIyamAnapAkeSu 1 vaidhaya'sambhavAt-je. 1, je. 3 / 2 vaidhaya'mAtrapratipAdanasyaiva-kaM 1, kaM. 2 / 3 pAkajeSu-kaM. 1, kaM. 2 / 4 pAdito-a, 5 grAhyato-mu. je. 1, 3; . 6 tpattyabhAvo vipakSa-a, ba, ka; 7 madirAdirAdInAM-a; 8 darzanAdibhede - a, ba; 9 tadguNatvAt - k.| 10 upekssnniiystu-kN.| 11 baidharnAmAtrapratipAdana-kaM. / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [49] sA 'ca dvividhA-nityA cAnityA c| paramANulakSaNA nityA, kAryalakSaNA tvanityA / sA ca sthairyAdyavayavasannivezaviziSTA'parajAtibahutvopetA zayanAsanAdyanekopakAra'karI ca / nyAyakandalI ghaTAdisparzavat / ghaTAdisparzasyApi pAkajatvamekendriyagrAhyatve sati tadguNatvAt tadgatarUpavat / [49] avAntarabhedanirUpaNArthamAha-nityA cAnityA ceti / prakArAntarAbhAvasaMsUcanArthI cazabdau / kA nityA kA cAnityetyAha-paramANulakSaNA nityA kAryalakSaNA tvanityeti / ubhayatrApi lakSaNazabdaH svabhAvArthaH / paramANusvabhAvAyAH pRthivyAH sattve kiM pramANam ? [Ti0] [49] pari'mANatAratamyatvAd iti -vaiyAkaraNAbhiprAyeNa taratamaguNAt 'dvaN svarUpe tu' 'tva pratyaya ityavirodhaH / yaduktaM 'jAtiguNAjjAtirguNe samAsakRttaddhitaddhitAttu sambandhe DitthAdeH svarUpe tvatalAdInAM vidhirbhavatIti mahato dravyasya parimANatAratamyaM mahat parimANatAratamyamiti vigrahaH, anyathA DAtvaM syaat| nanvatra pakSe'Nuzabdaprayogo na tAvanmukhyaH paramANudvayaNukAdanyeSAM dravyANAM "mahattvAt, nApyaupacArika: paramANusiddhyabhAve mukhyANu'tvAsiddhau gauNaprayogAnupapatteritaretarAzrayaprasaGgAt / naivam, aNuparimANatAratamyasya mahAparimANApakarSatAratamyArthatvAt aNuzabdasya [paM0] [49] mahatparimANatAratamyavaditi mahattvenopalakSitaM parimANa mahatparimANamiti vyAkhyeyam / na tu mahattva (ttvaM) tatparimANaM ceti vyAkhyeyam / tathA vyAkhyAyAM hi AkAro mahataH kAryastulyAdhikaraNe pade ityanena mahAparimANamiti siddhayate / dravyatve satyanavayavatvAditi rUpAdiguNavyavacchedAya dravyatve satIti vizeSaNam / buddhayAdInAM tu niravayavatve'pi dravyatvAbhAvAdanityatvamiti draSTavyam / kAryaparimANApekSayeti kAryoM ghaTAdiravayavI [ku0] kumbhAdiSu sparzasya pAkajatvaM pratyakSasiddhatvAd apratIyamAnapAkeSu maNistambhAdiSu kathamityata Aha apratIyamAneti (kaM. 31.10) / na tu rUparasAdivatpAkajanyavizeSApratIte: kathaM ghaTasparzasyApi pAkajatvaM, mRdutvakaThinatve tu prazithilasaMyogabheda vide(dhA)ti sAdhyavikalo dRSTAnta ityata Aha ghaTeti (kaM. 31.11) / ekendriyagrAhyatve satIti (kaM. 31.11) vizeSaNaM parimANAdibhirvyabhicAraparihArAya / Apyazaityena parihArAya tadguNatvAditi (kaM. 31.12) / - [49] avAntarabhedanirUpaNArthamiti (kaM. 31.12) nityatvaniyame pramANAbhAvAdanityatvaniyame ca kAryakAraNavyavasthAmupapatteriti doSaH / prakArAntarabhAveti (kaM. 31.13) anuSNAzItavat kvacidvihitA niSiddhavyatiriktasya sambhavAt padatvAntaM nivartane nAvadhAraNAe~ ca zabdAditi bhAvaH / aNuparimANatAratamyamiti (kaM. 31.15) na ghaNuzabdena mahattvapratiyogiparamANudvayaNukaparamANu paribhASA] mucyate, yataH paramANusiddhau dvayaNukasiddhiH, [dvayaNuka] siddhau tadapekSayA nikarSAtizayavizrAntyA paramANusiddhiritItaretarAzrayadoSaH syAt / kintu bilvAdAma (Na)lakamaNu (sA) bhAmalakAtkuvalamaNviti yeyaM parimANAtizayApakarSaparamparA saMvANuparimANatAratamyamityucyate; sA ca vizrAntiH / 1 'tu'-kN.| 2 vtii-de| 3 tAratamyAd - a, ba, ka; 4 dhya? - cha; 5 tu pratyaya - a, ba, ka; 6 jAtisamAsakRttaddhimAtusambandhe - a; 7 pakSeSu -a, 8 sattvAt -a, ba, ka; : NutvAsiddhau-a, ba, ka; Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI anumAnam, aNuparimANatAratamyaM kvacid vizrAntaM parimANatAratamyatvAd mahatparimANatAratambhavat, yatredaM vizrAntaM yataH paramaNurnAsti saH prmaannuH| ata eva nityo dravyatve satyanavayavatvAdAkAzavat athAyaM sAvayavo na tahi paramANuH, kAryyaparimANApekSayA tadavayavaparimANasya loke'lpIyastvapratIteH, yazca tasyAvayavaH saH paramANubhaviSyati / atha so'pi na bhavati, avayavAntarasadbhAvAt ? evaM tInavasthA, tatazcAvayavinAmalpataratamAdibhAvo na syAt, sarveSAmanantakAraNajanyatvAvizeSeNa parimANaprakarSAprakarSa hetvoH kAraNasaGkhyAbhUyastvayorasambhavAt / asti tAvadayaM parimANabhedaH, tasmAdaNuparimANaM kvaciniratizayamiti siddho nityaH paramANuH / sa caiko nArambhakaH, ekasya nityasya cArambhakatve kAryasya satatotpattiH syAdapekSaNIyAbhAvAta, avinA [Ti0] vyavahArasiddhatvAcca / ata eva iti-dravyatvasya grahaNaM buddhayAdeH anavayavatvasya tu ghaTAdevyavacchedArtham / vipakSe bAdhakamAha-athAyaM sAvayava ityaadi| AzrayavinAzasya iti-aMzukriyAdinA tantunAze paTanAzaH, AzrayanAzAt tantuvibhAgena tvavayava vibhAgAt / yadyapi cAtra saMyoganAzoM dravyanAze kAraNaM tathApi sArUpyApekSayA vibhAgasya kAraNatva. muktam / iha mahatkAryeti-mahata: parimANasyAzrayaH' kAryadravyamiti SaSThIsamAsa: bhAvapradhAno vA mahattvenopalakSitaM 'kAryadravyaM mahatkAryadravyamiti mayUravyaMsakAditvAt samAsaH / "vyaNukaM kAryeti:-atra mahataH "parimANamasyeti [paM0] tasya yatparimANaM taddizya - tadavayavaparimANasthati = kAryAvayavaparimANasyAvayavyaparimANasyeti yAvat / atha so'pi na bhavatIti atha so'pi paramANuna bhavatItyarthaH / parimANaprakarSApakarSahetoriti parimANaprakarSApakarSa yorhetu, parimANaprakarSApakarSahetutAyAH, parimANaprakarSApakarSahetvauH / iti siddho nityaH paramANuriti - paramANutvasiddhayAdiniravayavatvasiddhistatazca nityatvasiddhiH / kAryapathivIpratipAdanAyAha sa caika ityAdi / avinAzItvaM ca prasajyeta iti kAryasyeti yogaH / AzrayavinAzasyAvayavavibhAgasya ca vinAzahetorabhAvAditi nityatvAdAzrayavinAzAbhAvaH / ekatvAttvavayavavibhAgAbhAvaH / tryANAmArambhakatvamapyayuktamiti - vyANAmapyArambhakatvamayuktamiti padaghaTanA / na kevalameka: paramANaH kAryadravyaM [ka] sA'vayave'paryavasAnabalAnniravayavamalpaparimANamAdAya paryavasyatIti paramANasiddhiH / na tvevamapyapakarSavizrAntidaSTAnte prakarSavizrAntasiddhiH tatsiddhau tasiddhiritIta retarAzrayatvaM tadavasthamiti ceta na, vibhavAnmahAnAkAza ityAdi pramANAntarAdeva prakarSavizrAntisiddheH / evaM paramANusvarUpAyAM pRthivyAM pramANamabhidhAya tasyA: nityatve pramANamAha -ata eveti (kaM. 31.18) / kAryaguNaH karmaNA[vyabhi] cAraparihArAya dravyatve satIti (kaM. 31.19) vizeSalakSaNe procyAnumA[na] pakSadharmAtA1 hetoH - kaM. 1, kaM..2 / 2 cAyaM - je. 1, je. 2 / 3 nityasyArambhakatve-je. 1, je. 3 / 4 avayavatvasya -a, ba; 5 nAzanAttatra-a 6 saMyoganAze kAraNam - a, ba; 7 sA dravyApekSayA-a, bhAvarUpApekSayA -Da; 8 bhAvaprAdhAnye vA-Da; 9 kAryadravyamiti mayUravyaMsakAditvAd - a, ba; 10 aNuka-a, ba; 11 pariNAmasyeti-a, ba; Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI zitvaJca prasajyeta, AzrayavinAzasyAvayatravibhAgasya ca vinAzahetorabhAvAt / trayANAmapyArambhakatvamayuktam, iha mahatkAryadravyasyotpattau svaparimANApekSayA'lpaparimANasya kAryyadravyasyaiva sAmarthyadarzanAt / tryaNukaM kAryadravyeNaiva janyate, mahatparimANatvAt, ghaTavat / evaM trayANAmekasya cArambhakatve pratikSipte dvAbhyAmeva paramANubhyAmArabhyate yat tad dvayaNukamiti siddham / dvayaNukairbahubhirArabhyata ityapi niyamo na, dvAbhyAM tasyANuparimANotpattau kAraNasadbhAvenANutvotpattAvArambhavaiyAta, bahuSu tvniymH| kadAcita tribhirArabhyata iti tryaNukamityucyate, kadAcicca'tubhirArabhyate, kadAcit paJcabhiriti yatheSTaM klpnaa| na ca kAryyasya vyarthatA, yathA yathA kAraNasaGghayAbAhulyaM tathA tathA mahatparimANatAratamyasyopalambhAt / na caivaM sati dvayaNukAnAmeva ghaTArambhakatvaprasaktiH, [Ti0] vyadhikaraNo bahuvrIhiH uSTramukhAditvAd DA-bAdhanArthaH / 'matvarthIye vA'bhrAvapratyaye mayUravyaMsakAditvAd upalakSaNatatI yAsamAsaH / atra paramamahatyapi "mahattvasabhAvAdAkAzena vyabhicAravAraNArthaM mahatkAryatvAditi draSTavyama / mahattvenopalakSitaM kAryadravyamiti mayUravyaMsakAditvAtsamAsaH / nanvatra vipakSe bAdhakAbhAvAt vyApyatvAsiddhiH anvayavyatirekAvadhAritasAmarthyAtkAraNasaMkhyAbAhulyAdeva "tryaNuke mahatvasiddheH ? navam, sarvatra kAryatvasyApyanvaya [paM0] nArabhate, trayo'pi paramANavye [vaH] nArambhante ityarthaH / svaparimANApekSayeti sAdhyamAnaparimANApekSayA / kAryadravyeNaiveti-yaNakatrayalakSaNenaiva / dvAbhyAmeva paramANabhyAmArabhyate yattada dvayaNakamiti simiti dvAbhyAmeva saMyuktAbhyAM paramANubhyAM dvayaNukamArabhyate / nanu vyANAmapi saMyogaH syAta tatastaistryaNakamArabhyatAm / naivam / tryaNukaM mahatkAryadravyaM cAkSuSaM c| tatkathaM tribhiraNubhiracAkSuSairArabhyate / bahubhiriti trya [tryA ] dibhiH / Arabhyate iti agretarna kAryadravyam / na dvAbhyAmiti na dvAbhyAM dvayaNukAbhyAmagretanaM kAryadravyamArabhyate, kintu vyAdibhirdvaSaNukarArabhyata [ku0] paryAlocanayA vizeSyAsiddhiM pariharati atheti (kaM. 31.19) / nanu "viyataH sAvayavaH dravyatvAnmUrtatvAdvA santuvadityanumAnena tasyApyavayavatvamanupapannamityAzaGkaya tadavayavasAdhakAnumAnasya pratikUlatarkaparAha (ra) timAha atha so'pIti (kaM. 31.21) / niratizayaM niravayavam / evaM tAvannityAyAH pRthivyAH sadbhAve pramANamabhidhAyAnityAyA utpattiprakAraM cintayan prasaGgAd dvayaNuke pramANamAha sa (ha) caika iti (kaM. 31.25) / nanvekasyAnArambhakatve'pi na dvayaNukasiddhi, trayANAM saMyogamapekSyArambhakatve'pi (kArya) kAryakAdAcitkatvopapatterityatastarkAntaramAha trayANAmiti (kaM. 32.2) / AkAzAdau vyabhicAraparihArAya kAryatve satIti vizeSaNam / nityadravyaguNakarmasu vyabhicAraparihArAya mahatvAditi padam / ghaTavaditi - (kaM. 32.5) nanu ghaTasya kAryatvakAraNatvamAtra prayojakAntam (man) (mahatve tu) avayavamahatve . tu avayavasaGkhyApracayA: prayojakAH / tadavayavakAryatvaM tu avarganIyaM sandhitayA na vyApakamiti cet, na, avayavakAryatvA 1 trayANAmArambhakatvamapyayuktam - je. 1, je. 3 / 2 nizcitama-je. 1, je. 3 / 3 catubhiH-je. 1, je. 3 / 4 myopalambhAt - kaM. 1, kaM. 2 / 5 tvAtkAt -a, ba; 6 matvarthana - a 7 tRtIya-Da; 8 mahatkRtasadbhAva-bha, ba; 9 kAraNaM-a, ba, ka; 10 aNuke-a, ba, 11 'AkAza' ityarthe ko'pi zabdo bhaveta ? Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ghaTasya bhaGgo'lpataratamAdibhAgadarzanena tathaivA'rambhakakalpanAt / tadevaM dvayaNukAdiprakrameNa kriyate kAryalakSaNA pthivii| sA cAnityA kAraNavibhAgasyAzrayavinAzasya ca hetoH sambhavAta / kAryalakSaNAyAH pRthivyA anityatvena saha dharmAntaraM samuccinvannAha-sA ceti / sthairya niviDatvam / AdizabdAt prazithilatvAdiparigrahaH / avayavAnAM sannivezo'vayavasaMyogavizeSaH / sthairyAdayazca te'vayavasannivezAzca taiviziSTA aparajAtibahutvopetA 'gotvazvatvAdijAtibhUyastvayuktetyarthaH / paramANvAdiSvaparajAtyabhAve'pyadRSTavazAttathA tathA teSAM vyUho [Ti0] vyatirekAmyAM vyAptirdADharyAditi / nanu tahi anvayavyatirekAbhyAM gRhItavyApteH kAryadravyatvAd dvayaNukasyApi kArya'dravyatvArambhatvaM prasajyate ? na, AzrayAsiddhe ranavasthApAtAcceti / tasyANuparimANeti-kAraNayordvayordvayaNukayomahattvabahutvapracayAnAmabhAvAtkArye mahattvotpattau kAraNaM nAstItyaNutvamevotpadyate, aNutvAcca tasya vaiyarthyamupayogAbhAvAt / nanu pArthiveSu paramANvAdiSu kAraNeSu gotvAdijAtinAmabhAvAttadArabdhe gavAdau kathaM gotvAdidarzanamityAha-paramANvAdiSu iti-AdizabdAd dvayaNukAdigrahaNam / [paM0] ityarthaH / tasyeti dvayaNukArabdhakAryadravyasyANutvotpattA [ttau] cArambhavaiyarthyAditi sthUlatvotpattau hyArambhasya sAphalyaM syAt / dvidvacaNukadravyatvAcca sthUlatvaM notpadyate / aNutvasyavotpAdAt / sthUlatvAnapapattau mahato ghaTAdidravyasyAnutpattiprasagaH / bahuSu tvaniyama iti vyomazivena hi tribhiH dvayaNukarArabhyate-tryaNukamiti niyamitam / zrIdharasya tu mate dvayaNukakAryaM sarvaM tryaNukamiti jJeyam / etadeva spaSTayati - kadAcittribhirArabhyata ityAdi tribhiH dvayaNurkaH / nanU yAda dvidadhaNukArabdhamaNusyAdiAta zyAAdAbharavArabdha rabdhamaNasyAditi tryAdibhirevArabdhavyaM tadA kAryadravyeNa dvayaNukena ki kAryamiti parapraznamAzaMkyAha na ca "kAryadravyasya vyarthatetyAdi / na caivaM sati dvaraNukAnAmeva ghaTArambhakatvaprasaktiriti - tryaNakaireva ghaTa Arabhyate / [ku0] bhAve avayavimahattvaprayojakAnAmavayavamahattvAdInAmanupapatteApakamapi? [vyApyamapi] vyApakameva dhUmena dhUmena vahnivyApakasAmarthyAdanumAnadarzanAt / na sva-kAryANAmapi bahutvataGkhyAvirodha iti cet, na, akAryavartibahutvasya kvacidapi mahattvaM prati sAmarthyAdarzanAt / paramANuSveva bhaviSyatIti cet, na, vyAptimadUSayitvA vyApakAnaGgIkAre tu mAtravilayApatteriti / __na caivaM satIti (kaM. 32.11) kAyaireva mahadArabhyate iti hi niyamaH / na ca tryaNukapaTayomahattvaM pratyasti vizeSa iti zaGitubhAvaH / ghaTasya bhaGga iti (kaM. 32.11) yadyapyantyAvayavinAzamapekSamANastaireva dvayaNukairavasthitasaMyogA. pekSastatra khaNDAvayavatvArambhaNenAbhyupapannametat, tavApyavatiSThamAna eva ghaTe buddhvodaya [budhno] darapArzvalopA rasAdyavayavavibhAgo nopalabhyeta, khaNDAvayavinyArambhaNAyApekSaNIyAntyAvayavinAzasya tadAnImabhAvAditi bhAvaH / 1 rambhakalpanAt - kaM. 1, kaM. 2 / 2 saMyogavibhAgavizeSaH- kaM. 1, kaM. 2 / 3 degdayazcAvayava - kaM. 1, kaM. 2 / 4 gotvAdijAti-kaM. 1, kaM. 3 / 5 kAryadravyANukasya -- a% B 6 dravyAradyatvaM -a%B 7 ranavasthAbhyAM vyAptirdAchyAditi pAtAcceti - a; 8 tasthAnu-Da; 9 nAstItyaNutvasya vaiyarthyamupayogAbhAvAt - a, ba; 10 'kathaM' iti-a-pustake nAsti / 11 na ca kAryasya vyrthtaa-kN.| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsamodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [50] trividhaM cAsyAH kAryam / zarIrendriyaviSayasaMjJakam / zarIraM dvividhaM yonijamayonijaJca / tatrAyonijama napekSya zukrazoNitaM devarSINAM zarIraM dharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jAyate / kSudrajantUnAM yAtanAzarIrANyadharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jAyante / zukrazoNitasannipAtajaM yonijam / tadadvividhaM jarAyujamaNDajaJca / mAnuSapazamagANAM jarAyujam / pakSisarIsRpANAmaNDajam / / . nyAyakandalI yathA yathA tadArabdheSvaparajAtayo vyjynte| nanvadRSTakAritA sarvabhAvAnAM sRSTiH, kAryalakSaNA pRthivI kAmarthakriyAM puruSasya janayati, yeneyamadRSTena kriyata ityata AhazayanAsaneti / zayanAsanAdayo'neka upakArAstatkAriNI kAryalakSaNeti / [50] kAryAntaraM tvasyAH samaccinoti-'trividhaM ceti / kAryatraividhyameva darzayatizarIretyAdi / zarIramindriyaM viSaya iti saMjJA yasya kAryasya tttthaa| bhoktu gAyatanaM zarIram, mRtazarIre 'tadyogyatvAttadvayapadezaH / zarIrAzrayaM jJAturaparokSapratItisAdhanaM Ti0 [50] bhoktu gAyatanamiti-atra bhoktRpadaM svarUpakathanArtha vyavacchedyAbhAvAt / nanu bhogastAvatsvasamavetasukhaduHkhasAkSAtkAraH, atra cezvaravyavacchedArtha sva samavetetyuktama, tathA ca bhogaM prati tasya kimAyatanatvam ? 'na tAvatsa [mavAyikAraNatvam, nApyasamavAyikAraNatvama, na ca nimittakAraNatvam, naiva viSayatvam / Aye AtmanastathAtvApatteH, dvitIye AtmamanaHsaMyogasya] "tRtIye indriyasya caturthe sukhasyeti / satyam, AyatanaM gRhaparaparyAyaH tathA ca tena [paM0] na dvayaNukaracAkSuSatvaprasaMgAt / ghaNukAni hyacAkSuSANi, acAkSurArabdhamaghAkSuSameva bhvti| kAraNAnurUpatvAkAryasya / tasmAd dvaghaNakatrayaniSpannazrAkSuSasyaNukaireva cAkSuSaM ghaTAdidravyamArabhyata iti vAkyabhAvArthaH / AzrayavinAzasyeti - AzrayaH samuditAH paramANavaH / paramANujAtiSvaparajAtyabhAve'poti-na hi pAraMparyeNa go'zvAdyArambhakeSu paramANudvayaNukatryaNu [ka] caturaNukAdiSu gotvAzvatvAdayo jAtayaH santi / vyUha iti = rcnaa| bhavatIti zeSaH / [50] nanvadRSTakAritA sarvabhAvAnAM sRSTirityataH purataH tatazcetyadhyAhAraH / jJAturiti = AtmanaH / aparokSapratItisAdhanaM dravyamiti atrAtIndriyamiti vizeSaNamadhyAhAryam / anyathA aMjanena vyabhicAra: syAt / [ku0] samuccinvannAha [iti] (kaM. 32.14) sAdhakaM pratyakSamiti zeSaH / prazithilatvAdItyAdipadena viSTambhakatvAdiparigrahaH / "saMyogavizeSa iti (kaM. 32.16) jAtivyajaka saMsthAnamAkRtirityarthaH / na ca dravyAntarametatsambhavati / nanvadRSTeti (kaM. 32.19) adRSTaM copabhoja[ca] kameveti zeSaH / kAmarthakriyAmiti (kaM. 32.20) upayogamityarthaH / 1 tatra zarIraM-de / 2 manapekSa-ki; vyo.| 3 tttu-ki.| 4 degstatkarI-je. 1, je. 3 / 5 trividhamiti -kaM. 1, kaM. 2 / 6 ca yogyatvAd - je. 1, je. 3 / 7 samaveto yuktam - a, ba, ka; 8 na tAvatsatRtIye [ ] etaccihnAntargataH pAThaH aba pustkyobhrNssttH| 9nA ca-a, ba, ka; 10 tRtIye tRtIye-ka; 11 saMyogavibhAgavizeSaH- kN.| Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsAMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI dravyamindriyam / zarIrendriyavyatiriktamAtmopabhogasAdhanaM dravyaM viSayaH / zarIrabhedaM kathayati-yonijamayonijaJceti / zukrazoNitasannipAto yoniH, tasmAjjAtaM yonijam, tadviparItamayonijam / tadeva darzapati tatrAyonijamiti / tayoryonijAyonijayomadhye'yonijaM zarIraM zukrazoNitamanapekSya jAyate / keSAmityata Aha-devarSINAmiti / 'devAnAJca RSINAJcetyarthaH / anvayavyatirekAvadhAritakAraNabhAvasya zukrazoNitasyAbhAve kathaM zarIrasyotpattirityata Aha-'dharmavizeSasahitebhyo'Nubhya iti / viziSyata [Ti0] yadavacchinne Atmani bhogastavantyAvayavipadena 'prANAtmamanaHsaMyogahastAdInAM vyavacchedasteSAmapi haste me vedanA ityAdyullekhenAtmAvacchedaka tvAditi / nanu zarIrAntaHprANo'pyantyAvayavo bhavati bhogAyAtmAvacchedakazceti tasyApi zarIratvaM syAt ? navam, 'yovayavyantare 'sajAtIye milite'vinaSTa eva kAryAntaramArabhate so'ntyA vayavI na bhavatIti vAyorvAyvantare milite sati sthUlaikavAyvAvayavyArambhakatvenAntyAvayavitvAbhAvAditi / [paM0] kriyAvibhAgAdinyAyena tayovinAze satIti udaryavahnaH zukrazoNitayozca saMyogaH / tatastayoH kriyA, clnvlnaadikaa| kriyAto vibhAgaH / vibhAgAtsaMyogavinAzaH / saMyogavinAzAttayoH zukrazoNitadravyayovinAzaH / utpannapAkajairiti utpannAH pAkajA rUpAdayo yeSu te utpannapAkajAH taiH / itaraparamANUnAmiti = dharmavizeSAnugRhItaparamANanAm / tatrApIti zukrazoNitasannipAtakAraNatve'pi / jAtiniya[masyeti = brAhmaNatvakSatriyatvAdinayatasya / evaM cediti - evaM satItyarthaH / avayavAnAmanekArthatvAt / uktaM ca-- dhAtavAzcA[zco] pasargAzca nipAtAzceti te tryH| bhanekArthAH smRtAH sarve pardasteSAM nidarzanam // [ku0] [50] nanu na zarIratvAdayo jAtayaH sambhavanti tatra zarIratvendriyatve pRthibItvAdibhiH parAparabhAvAnupapattenA jAtiviSayatve ca / niHsAmAnyaM sAmAnyAdivRttitA(ya) [i] tyato lakSaNamevopAdhimAcaSTe bhotturiti (kaM. 32.24) / yadyapi sukhaduHkhasAkSAtkAro bhogastathApi bhujyanta iti vyutpatyA sukhaM vA bhujyate anenetivyutpattyA tatsAdhanabhUtA buddhayo vA vivkssitaa| tAvanmAtreNaiva lakSaNasiddhestatazca sukhAyatanaM duHkhAyatanamityevamAdi lakSaNAni draSTavyAni / teSAM cAtmanA'tivyAptirmAbhUdityata uktaM bhokturiti padam / tatazceha bhogAyatanatvaM bhojakAtmasaMyogAdhikaraNatvaM pArthivakAryavicArapAvAlA? yantyAvayavIti ca padaM labhyate tatana zarIrAvayave manasi ca nAtivyAptiH / saMyogasya bhogakAraNatvAvivakSayA na castryAdAvati vyApti: tasya hi nA [na] saMyogo bhogahetuH satyapi bhogAnudayAdasatyapyudayAt / zarIrasyAtmanA saMyoge satyeva bhogodaya iti kAraNatvaM na tasyeti / ato bhoktu gahetubhUtasaMyogAdhikaraNamantyAvayavi zarIramiti vA zarIralakSaNaM niyaMDham 1 devAnAmRSINAM ca - je. 1, je. 3 / 2 dharmavizeSasahitebhya iti - kaM. 1, kaM. 2 / 3 prANAtmanaH - a, ba, 4 kAditi-a, ba, ka; 5 yo'vAntare-a, ba, ka; 6 sajAtIya-a, ba, ka; 7 vayavI bhavatIti-a, ba, ka; Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI iti vizeSaH, dharma eva vizeSo dharmavizeSaH, prakRSTo dharmaH, tatsahitebhyo'Nubhya iti / ayamabhisandhiH zarIrArambhe paramANava eva kAraNam, 'na tu zukrazoNitasannipAtaH, kriyAvibhAgAdinyAyena tayovinAze satyutpannapAkajaiH paramANubhirArambhAt / na ca zukrazoNita paramANunAmitaraparamANanAM ca kazcidvizeSaH, pArthivatvAvizeSAt / atrApi kArye jAtiniyamasyAdRSTa eva hetuH, evaJceddharmavizeSAnugRhItebhyaH paramANubhyo'yonijazarIrotpatti nuppnnaa| nanu dRSTastAvat sarvatra zarIrotpattau zukrazoNitayoH pUrvakAlatAniyamaH, tena 'yathA grAvonmajjanAbhyupagamastatsadRzanAvAntaranimajjanagrAhakapramANAntaravirodhAdanupapannastadvadayonijazarIrAbhyupagamo'pi, naivam, zukrAdinirapekSasyApi zalabhAdizarIrasya darzanAt / viziSTasaMsthAnasya zarIrasya zukrAdipUrvatAvagateti cet ? [Ti0] zarIrAzrayam-zarIrAzrayamityanena dharmAdharmadIpatatprabhAdinirAsaH / aparokSa pratItisAdhanamityanena duSTa raktavAtAdinirAsaH, teSAmAgamAnusAreNa janmAntaropAttaparokSAdharmapratItisAdhanatvAt / dravyamityanenendriyArthasaMyogavyudAsaH, bhokturityarthakathanaM vyavacchedyAbhAvAt / nanu zarIrAzrayamityAzrayapadasya sambandha mAtrArthatvAccharIrasaMyuktadIpatatprabhA dInAmapi indriyatvaM syAt / atha niyamavyAkhyAnena teSAM vyavacchedastathApi sAkSAdvA sambandhaH pAramparyeNa vA? A"ye indriyArthasannikarSasya saMyuktasamavAyena zarIrasambaddhasya vyavacchedArtha dravyagrahaNaM na kartavyama, dvitIye nayanaramyAdidvAreNa saMyuktasaMyogAdi sambandhena sambaddhasya dIpatatprabhAdervyavacchedArthaM yatnAntaraM kAryam / atIndriyamiti tu "vizeSaNe itareta [paM0] viziSTasaMsthAnasya zarIrasya zukrAdipUrvatAvagateti-devarSizarIraM zukrA dipUrva viziSTasaMsthAnatvAdasmadAdizarIravaditi / viziSTasaMsthAna mAtrAnubandhakRteti viziSTasaMsthAnamAtreNa saha yo'nubandhaH pratibandho vyAptiH prastAvAt / zukrAdipUrvatAyA eva tatkRtA shukraadipuurvtaa| bAdhakAnumAnamapIti-devarSizarIraM zukrAdipUrvaM viziSTasaMsthAnopetatvAt, ku0] zarIrAzrayamiti (kaM. 32.25) zarIrAzrayatvaM zarIrAnupaghAtAnugrahaprayuktavadvatvam? anena bAhyAlokavyavacchedaH / pratItisAdhanamityanena zarIragatarUpAdibhyo vyavacchedaH / sAdhanamiti karaNavyutpattyA pratIti prati karmabhUtebhyastebhyo vyavacchedaH / evaM ca sati jJAturiti svarUpa, katham ? akAraNatvAdevAprasakte dravyamiti vaa| . zarIreti (kaM. 32.25) ahaM sukumAra ityAdipratItyA harSAdyutpattau zarIrasyApi viSayatve sambhavati tadvyatiriktoktiniyamAvyAvRttAzarIrasthApi viSayatvenApi puruSArthapratipAdanAya zarIragrahaNaM na vyarthamiti pratipAdanaparA / tatazca pratItIti karmatayopabhogasAdhanaM viSaya iti nikRSTaM viSayalakSaNaM draSTavyamiti zarIragrahaNaM na vyarthamiti / evaMrUpabhavaccharIrArambhakatvamapi pRthivyA vaidharmyamiti zeSaH / 1 na zukra-kaM. 1, kN.2| 2 paramANUnAM kazcidvizeSa:-kaM. 1, kaM. 2 / 3 degkAraNatA-pA. 2-pu.| 4 tathAje. 1, je. 3 / 5 pratIta -a, ba; 6 jJAtu-Da. 7 zarIrAzrayapadasya - a; 8 mAtrArthatvAzarIra- a, ba; 9. pradInA-a; 10 sAkSAt-a, ba, ka; 11 Adyendriya-a, ba, 12 razmAdi-Da; 13 vizeSatA-a, ba; Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI satyam, tathApi na niyamasiddhiH, kimadRSTavizeSAbhAvAdasmadAdizarIrasya zukrAdipUrvatA, kiM vA viziSTasaMsthAnamAtrAnubandhakRteti saMdehAt / etena bAdhakAnumAnamapi paryudastam, tasya vyAptisaMdehAt / yaccAtra vaktavyaM tadyogipratyakSanirUpaNAvasare vakSyAmaH / adharmavizeSeNApyayonijaM zarIraM bhavatItyAha-kSudrajantUnAmiti / kSudrajantavo daMzamazakAdayasteSAM yAtanA pIDA duHkhamiti yAvat, tadarthaM zarIraM yAtanAzarIram / tadadharmavizeSasahitebhyo'Nubhyo jaayte| 'idantviha lokaprasiddhameva / yonijaM zarIramAhazukrazoNitasannipAtajamiti / zukraJca zoNitaJca tayoH sannipAtaH saMyogavizeSaH, [Ti0] rAzrayaH indriye ca lakSite tada'totatvajJAnaM, tadatItatvajJAne cendriyajJAnam / ucyate saMskAradoSavyatiriktaM sAkSAd zarIrasaMyUktamevA parokSapratItisAdhanamindriyamityevAtra lakSaNaM zeSaM tu svarUpa kayanamiti / 'atra nayanago lakasya zarIrAvayavatvAt sAkSAttatsaMyuktAjanakAmalAdidravyavyavacchedArtha saMskAradoSavarjanama / athendriyaM kI svayaM sAkSAda vyApAryate aparokSapratItiSu ca sarvAsu karaNatvenAnuvartate Alokastu "svasvabhAvavyatiriktapratItAveva aJjanAdikaM samyakapratIto, doSAstu mithyA pratItAviti indriyasya sAdhakatamatvamanyeSAM tu sAdhakamAtratvamiti vivakSA, tadA svasAkSAtpratotisAdhakatamaM dravyamindriyamityetAvadeva lakSaNaM ramyama / atra dravyagrahaNamindriyArthasaMyogavyabacchedArtham / [paM0] asmadAdizarIravadityevaMvidhamayonijazarIrabAdhakasAdhanamityarthaH / vyAptisandehAditi kimadRSTavizeSAbhAvAdasmadAdizarIrasya zukrAdipUrvatA, kiM vA va (vi) ziSTasaMsthAnamAtrAnubandhakRtetyevaM prAptisandehaH / yacceti dUSaNAntaram / atreti bAdhakAnumAne / tadyogipratyakSanirUpaNAvasare vakSyAma iti ayamabhisandhi:-yogipratyakSanirUpaNaprakaraNe yogino'smadAdyatIndriyArthadRSTAro na bhavanti, prANitvAt, asmadAdivat-ityanumAnaM dUSayiSyate / tadanusAreNa cedamapi bAdhakAnumAnaM dUSaNIyam / [ku0] nanu yadyaccharIraM tattatsarvaM zukrazoNitapUrvakamiti (tI) vyAptimadUSayitvA na kRtI bhavAnityata Aha ayamabhisandhiriti (kaM. 33.7) / pArthivatvAvizeSAditi (kaM. 33.9) zuklatvAdijAterabhAvAdityarthaH / tatazca paramparAkAraNe kAraNatvabhramakRtA na vAstavIti bhAvaH / "na nvevamiti (kaM. 33. .) paramparApi zarIreNApekSaNIyaiva anyathA narabIjAdvAnarAdijanmaprasaGga ityAzaGkayopAdhimAha atrApIti (kaM. 33.10) / jAtiniyamasya - jAtemanuSyatvAdeniyamasya na zarIratvasya jAtisaGkaraprasaGgasyoktatvAt / kiM ca spaSTo'pi vyabhicAra iti darzayituM zaGkate nanviti (kaM. 33.11) / 1 pratyuktam -je. 1, je.3| 2 idaM hi - je. 1, je. 3 / 3 lokasiddha-kaM. 1, kaM. 2 / 4 tattvajJAnaM - a%; 5 saMskAradoSa-a, ba, ka; 6 parokSA-a, ba; 7 vAtropalakSaNaM-a, ba, vAtrolakSaNaM-ka. 8 kathamiti-a, ba; 9 atha-a. 10 Alokasya-a. 11 athendriyaM-a, Da; 12 'ca' abapustakayobhraSTa: 13 kAraNa-a, ba; 14 svabhAva-a, ba, ka; 15 pratItAviti-a; 16 pratIkamidaM nAsti kaM. pustake / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 101 nyAyakandalI tasmAjjAtaM yonijamityucyate / pituH zukraM mAtuH zoNitaM tayoH sannipAtAnantaraM jaTharAnalasambandhAcchukrazoNitArambhakeSu 'paramANuSu kriyAvibhAgAdinyAyena zukrazoNitanivRttAvagnisaMyogAt paramANuSu pUrvarUpAdivinAze sati samAnaguNAntarotpattau dvayaNukAdiprakrameNa kalalazarIrotpattistatrAntaHkaraNapravezo na tu zukrazoNitAvasthAyAm, shriiraashrytvaanmnsH| tatra mAturAhAraraso mAtrayA saMkrAmati, adRSTavazAt / tatra punarjaTharAnalasambandhAt kalalArambhaka'paramANuSu kriyAvibhAgAdinyAyena kalalazarIre naSTe samutpannapAkaH kalalArambhakaparamANubhiradRSTavazAdupajAtakriyairAhAra'paramANubhiH samAnaguNaiH saha sambhUya zarIrAntaramArabhyata ityeSA kalpanA zarIre pratyahaM draSTavyA / zarIrabhede [20] zarIrendriyeti-zarIrendriyetyAdinA tayonirAsa: Atmeti vyavacchedyAbhAvAtsvarUpakathanam, 'dravyamiti ca dravyarupaviSayavizeSApekSayA tadA copabhogasAdhanamityapyarthakathanamAtram / nana kAminyazvAdizarIrANAmapi loke viSayatvaprasiddhirastIti kathaM tadvyavacchedaH? bhASya kAreNa tAvatkAryatraividhyamuktaM teSAM pRthak spaSTatA pratipAdanArthamidamuktam ; vastu vRttyA tu svapratItijanako viSaya iti viSaya lakSaNamabhAvazarIrarUpAdiviSayavyApakamiti / granthoktaM tu lakSaNaM zarIretyAdi"vizeSitaM taLyApaka dravyavizeSitaM rUpAbhAvAdyavyApakam / AtmopabhogasAdhanam iti ca yad vyarthameva vyavacchedyAbhAvAditi / evaM pArthivApyAdInAM bhUtAnAM zarIrAdilakSaNAni pratipAditAni / [paM0] jaTharAnalasambandhAditi - mAtRsaktajaTharAgnisaMparkAt / zukrazoNitAraMbhakeSu paramANuSTha kriyAvibhAgAdinyAyena -zukrazoNitadravyanivRttAviti- zukrazoNitAraMbhakeSu paramANuSu zukrazoNitadravyanivRttau satyAmiti pdghttnaa| kena kRtvA zukrazoNitadravyanivRttau satyAmityata Aha-kriyAvibhAgAdinyAyena prathamaM mAtRjaTharAnalasya zukrazoNitayozca saMyogastatastayoH kriyAsa (ca) lanavalanAdikA, kriyAto vibhAgaH, vibhAgAtpUrvasaMyogavinAzaH, saMyogavinAzAcchu krazoNitadravyanivRttiriti kramaH / paramANuSviti- zukrazoNitAraMbhakaparamANuSu / pUrvarUpAdivinAze satIti apAkajarUpAdivinAze sati / samAnaguNAntarotpattAviti-pAkajarUparasagandhasparzotpattau / kalalazarIrotpattiriti ekarAtroSitaH saMvalita kulA reNa zukrazoNitapUrvakatve upAdhi darzayita zaGkate "viziSTavizeSAbhAvAditi (kaM. 33.16) / garbhavAsadu:khaM paribhUya sukhopabhojakasyAdRSTasyAbhAvAt ityanena garbhavAsaduHkhamantarbhAgyavopabhoja [ka] madRSTamupAdhiriti lakSitena tAdRzAdRSTasattve kiM pramANamityata Aha - yaccAtreti (kaM. 33.18) / tadarthamiti (kaM. 33.20) kSudrajantUnAM * zarIramityetAvatA ayonijazarIrasAdhakaM pratyakSaM darzitameva tathApi yAtanAzarIramiti padaM nArIkaNAM zarIramupalakSayati / 1 paramANuSu pUrvarUpAdinAze sati-kaM. 1, kaM. 2; 'kriyAvibhAgAdinyAyena' iti tu nAsti / 2 rUpavinAze satije. 1, je. 3 / 3 paramANukriyAvibhAgAdinyAyena - je. 1, je. 3 / 4 paramANubhiH saha-kaM. 1, kaM. 2 / 5 cchedyAbhAvAt-Da; 6 miti dravyarUpa-a, ba, ka 7 mityartha-a, ba, ka; 8 kAraNa-bha, ba; 9 vRttyA hi tu-ba; 10 lakSAta-ma, ba; 11 yathoktaM-a, ba; 12 vizeSaka--a, ba, ka; 1 ca yatra-Da; 14 adRSTavizeSAbhAvAd Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam ___ nyAyakandalI kiM pramANam ? parimANabhedaH, 'svalpaparimANAvacchinne Azraye mahatparimANasya parisamAptyabhAvAt / avasthAntarApannaM zarIraM tadAzrayo bhavatIti cet ? avasthAntaramAhArAvayavasahakAriNaH zarIrAvayavA Arabherana zarIraM vA tatsahakRtam, ubhayathApi paTAdiSu tantvAdivadante hInAdhikaparimANavadanekazarIropalambhaH syAt, na caivam, tasmAt pUrva pranaSTamaparaJca zarIramupajAtam / vivAdAdhyAsite parimANe bhinnAzraye, hInAdhikaparimANatvAt, ghaTazarAvaparimANavat, 'vivAdAdhyAsitaM parimANamAzrayavinAzAdeva vinazyati parimANatvAt, mudgarAbhihatavinaSTaghaTaparimANavat / pratyabhijJAnAccharIrakatvasiddhiriti [Ti0] atha prastute prAha zarIrabhedam iti / yadi yoniH kAraNamAtraM 'tadA dvaividhyaM na syAdityAha zukreti / sannipAto melakaH / RSayo manvAdayaH 'mAnasAH / nanu yadi paramANanAmaikyaM tahi kathaM tajjanite'rthe zarIratvasAmAnyamityAha atrApi kArye iti-yaSA goghaTAdau prAguktaM tathAtrApItyaperarthaH / nanu dRSTastAvad iti-ayamabhiprAya:-devarSizarIraM yonijam, pArIratvAda [asmadAdizarIravaditi / tatra vyabhicAramAha-zukrAdinirapekSasya iti / viziSTasaMsthAnazarIratvAd iti viziSTahetAnyabhicAramAzate viziSTeti] yadyapyatra viziSTasaMsthAnatvasyAsmadAditulyatve'siddhiH devAdInAM caturbhujAditvAt, tathApi gobhujagAdau tadabhAve'pi yonijatvAdaniyAmakatve vyApyatvAsiddhimAha tathApi na niyamasiddhiH iti / etacca takarItyevoktaM nAnumAnaM 'kRtveti mukhyavRtyavAbhiprAyakaM tadevAnumAnaM dUSayati etena bAdhakAnumAnam iti / kSuvrajantUnAm iti-yathA gavAM zarIrANIti gotvasAmAnyAliGgitAnAM tathA'nasthijantutvopalakSitAM zarIrANIti SaSThyupapattiH / [paM0] zoNitadrave (va) rUpo garbhaH kalala: / tatreti = kalalazarIre / mAturAhAraraso mAtrayA saMkrAmatIti-madhyanADyA saMkrAmatItyarthaH / uktaM ca putrasya nAlo mAtuzca, hRdinADI nibadhyate / yayA puSTimavApnoti, kedAra iva ku[lya ] yA // 1 // kalalAraMbhakaparamANubhiH zarIrAntaramArabhyate-iti smbndhH| ki viziSTe: / adRSTavazAdupajAtikriyaiH kiM kRtvA zarIrAntaramArabhyata ityAha-AhAraparamANubhiH saha sambhUya [iti] - kathaMbhUtairAhAraparamANubhiH samAnaguNaiH samAnAH kalalArambhakaparamANubhistulyA guNA rUpAdayo yeSu te tathA taiH samAnaguNairiti vAkyArthaH / zarIrabhede iti-pratyahaM zarIrAnyatve / zarIrabhede ki pramANamiti parapraznaH / parimANabheda iti zrIdharottarama / parimANabheda ityetad vyAcaSTe-alpa [ku0] tatrApyanekakAlAyaHkumbhIpAkakra [ka] cadAraNAdiduHkhAnubhavakSamatayA'yonijaM zarIraM sambhAvitameveti bhAvaH / yoni[jaM] zarIramAheti (kaM. 33.21) yonizabdasya kAraNAparyAyatvena vibhAgAnupapattizaGkAM pariharatIti zeSaH / 1 alpa-je.1, je3| 2 vivAdAspadaM-je. 1, je.3| 3 dvaividhyaM tadA iti nAsti-a, ba, ka; 4 bhAsaH - a, ba; 5 [ ] etacihnAntargataH pAThaH a pustake bhrssttH| 6 kRti-a, ba; 7 prAyika -33; 8 SaSThayutpattiH - a, ba, ka; Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 103 nyAyakandalI cet ? na, tasya sAdRzyaviSayatvenApyupapatteH / vyaktInAmavyavadhAnotpAdanenAntarAgrahaNasyAtyantikasAdRzyasya ca bhrAntihetoH sarvadA sambhave jvAlAdivyaktivannedaM taditi bAdhakAnudaye'pi yuktidvAreNa bAdhakasambhavAt / tasya prakAraM darzayati-dvividhamiti / dve vidhe prakArau yasya tad dvividhamiti vyAkhyA / jarAyuriti garbhAzayasyAbhidhAnam, tena veSTitaM 'jAyata iti jarAyujam / aNDaM bimbaM tena veSTitaM jAyate yat tadaNDajam / keSAM jarAyujaM keSAM cANDajamityatrAhamAnuSetyAdi / mAnuSA asmadAdayaH, pazavaH chAgAH, "agnISomIyaM pazumAlabheta", "saptadaza prAjApatyAna pazanAlabheta" iti darzanAt / magAH kRSNasArAdayaH, teSAM jarAyujaM zarIram / idaJcopalakSaNaparam, anyeSAmapi catuSpadAM jarAyujatvAt / pakSiNaH prsiddhaaH| sarIsRpAH sasteSAmaNDajaM zarIram / etadapi na niyamArthamanyeSAmapi matsyAdInAmaNDajatvAt / [Ti0] tatra mAtuH iti-mAtrayA zanaiH zanai: 'mtokastokenetyarthaH / 'alpaparimANAvacchinna iti-atrApi mahataH parimANamiti samAsa: / ante honAdhiketi-AyaSo'nte parimANavatAmane keSAM zarIrANAmupalambha: syAt / nanu bAlazarIre'vinaSTa eva tatparimANAvinAze tasyaiva zarIrAvasthAntarotpattau mahatparimANAntara mapapatsyate; tatra hInAdhikaparimANavatAmupalambho bhaviSyatItthAha vivAdAspadaM parimANam iti-yasya parimANasya vinAzaH sambhavati tasyAzrayavinAzatvamatra sAdhyate na tu sarvasya vinAzaH parimANatvena hetunA tataH paramANagataparimANenAvinAzinA na vyabhicAra iti granthakartarabhiprApaH vAkyakAle tu kAryaparimANatvAditi heturviziSTa: kAryaH / [paM0] parimANAvacchinne ityaadinaa| Azraye iti-shriirlkssnne| parisamAptyabhAvAditi -asamAnAdityarthaH / zarIraM ceti - zarIramavayavibhUtam / tatsahakRtamiti - AhArAvayavasahakRtamubhayathApi padAdiSu tantvAdivat / ante hInAdhikaparimANa - vadanekazarIropalambhaH syAditi- yathaikataMtvavivakSayA paripUrNapaTAvayavini khaMDAvayavinAmanekeSAmupalabha evamante laghu - laghutara-lavutamAdiparimANavatAmanekeSAM zarIrANAmupalambhaH syAdityarthaH / parimANe iti dve prathamottarasambandhinI / tasyeti - pratyabhijJAnasya / vyaktInAmiti = zarIravyaktInAm / jvAlAdivyaktivaditi - jvAlAdhamAdivyaktInAmiva / bAdhakasaMbhavAditi- prati (tya) bhijJAnagahItasyaikatvasya bAdhakaM pramANaM saMbhavatItyarthaH / [ku0] utpatterArabhyAvinAzAt pratyabhijJAyamAnatayaikatvAtkathaM zarIre pAkajotpattikalpanetyabhiprAyavAnAha zarIrabhedeti (kaM. 34.4) / avasthAntaravirahaviziSTaM parimANabhedamupAdhimAzaGkate avastheti (kaM. 34.6) / iha bAlyakaumArAdyavasthA na sAmAnyAdidvayAtmikA, Azrayabhedo hi tadbheda [iti / nApyayAvadravyabhAvI guNa: karma vA, 1 jAyate jarAyujam-je. 1, je.3| 2 jAyate tadaNDajam-kaM. 1, kaM. 2 / 3 ityAdi nidarzanAta-je. 1 je. 3 / 4 stokena - a, ba, ka; 5 svalpa - mu; 6 vatekeSAM - Da; 7 mupapazyate-a, ba; 8 na ca -Da; 9 vivAdAspada - a, ka; vivAdAdhyAsitaM-mu. vivAdAspadaM - je. 1, je. 3; Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [51] indriyaM 'gandhavyaJjakaM sarvaprANinAM jalAdhanabhibhataH pArthivAvayavairArabdhaM ghrANam / . nyAyakandalI [51] 'indriyasvarUpanirUpaNArthamAha-indriyamiti / sarvaprANinAM gandhavyaJjakaM gandhopalambhakaM yadindriyaM tatpArthivAvayavairArabdham / etAvatA niyamo na labhyate yadetadeva gandhamabhivyanakti nAnyatpArthivaM dravyam, tadarthamAha-'jalAdhanabhibhUtaiH pArthivAvayavairArabdhaM ghrANam / jalAdibhiranabhibhUtairapratihatasAmathryairavayavairadRSTavazAditaravilakSaNamArabdhametat, ato viziSTotpAdAdidameva gandhAbhivyaktisamartham, naanydityrthH| ghrANamiti tasya saMjJA / AtmA jighrati gandhamupAdatte'neneti kRtvA tatsadbhAve gandhopalabdhireva pramANam, [Ti0] [51-52] nAnyatpArthivamiti-anyat hstaadi| tatsadbhAve iti-gandhopalabdhiH karaNasAdhyA, kriyAtvAt chidikriyAvat iti pramANam / 'nanu catrastiSThatItyAdau kriyAtve'pi karaNasAdhyatvAbhAvAdanakAntikatA / na, tatrApi svasvarUpasya svAvayavAnAM ca karaNatvAt / nana karaNamapyavAntaravyApArazAlIti tasyApi vyApArapakSeyA kartRtve karaNApekSatvAdanavasthA "na, acintyatvAt / nanUpalabdhiniM guNaH, chidikriyApyavayavavi bhAgarUpaiva, tatkathamanayoH kriyAtvam ? [paM0] [51] etadeveti nAsAlakSaNam / nAnyaditi anyathastAdi / pArthivatve'pi rUpAdiSu madhye gandhasyaivAbhivyaMjakatvaM pramANamiti / pArthivaM ghrANam / rUpAdiSa madhye gandhasyaivAbhivyaMjakatvAt / atrAbhivyaMjakatvAdityucyamAne'bAdivyaktayA vyabhicArastasyA AtvAdisAmAnyavyaJjakatvAdityAha- gandhasyAbhivyaMjakatvAt / tathApyadbhirvyabhicArastAsAmapi prathamavarSaNAdau gandhAbhivyaMjakatvAdityAha-gandhasyaiveti-na khalvApo gandhasyaivAbhivyaMjakAstAsAM...darzanodbhavadantodakasaMplavAdau rasasyApyAbhivyaMjakatvAt / evamapyekadezasiddho hetuH / gandhatvaguNatvasAmAnyayorapi ghrANasyAbhivyaMjakatvAdityAha rUpAdiSu madhye iti tatazca sAmAnyAdyavaccheda: / yadi tu rUpAdiSu madhye vyaMjakatvAdyucyeta tadApyAlokena vyabhicAra: syAdityuktaM gandhasyeti - evamadbhiH vyabhicAra ityuktaM gandhasyaivetyanulomavilomAbhyAM vizeSaNaphalaM [ku.] tayoranupalambha-bAdhAt, parizeSAd dravyarUpA vaktavyA tatrAha avasthAntareti (kaM. 34.6) / yadi jvAlAdivatsAdRzyanimitto'yaM bhramaH syAt tahi tadvadeva pratyakSeNaiva kadAcid bAdhakeva na (na ca?) bhavitavyamityata Aha vyaktInAmiti (kaM. 34.13) / yuktidvAreNeti (kaM. 34.15) ayaM bhAvaH, pratyakSameva bAdhakatvena prayojaka, sarvatrAnumeyasyAnupabAdhenAnumAnamAtravilayApatteH, kiya[t] pajIvyatvaM tAva [di]ha zarIrasyAvasthitigrAhakam, pratyakSamupajIvya bhedAnumAnamudeti / "gavAdaya iti-grAmyazcatuSpAda ityarthaH / anyeSAM mArjAramUSakAdInAmubhayacAriNAmityarthaH / 1 sarvaprANinAM gndhvynyjkN-de.| 2 indriyamAha-kaM. 1, kaM. 2 / 3 jalAdhanabhibhUtairiti - je. 1, je. 3 / 4 palabdhi-Da; 5 nanu caitrastiSThatyAdau kriyAtve'pi karaNasAdhyatvAt chidikriyAvaditi pramANam iti adhika: pAThaH apustke| 6 karaNatvAt - a, ba; 7 na tu-ba; 8 jJAna - a, ba, ka; , 9 pibhAvasvarUpaiva - a%; 1. pratIkamidaM kaM pustake nAsti / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 105 nyAyakandalI kriyAyAH karaNa sAdhyatvAt, cakSurAdivyApAre ca tasyA anutpAdAt / pArthivatve'pi rUpAdiSu madhye gandhasyaivAbhivyaJjakatvaM pramANam, kuDakumagandhAbhivyaJjakaghRtavat / yathA ghRtaM svagandhasahitameva kuDakumagandhamabhivyanakti, tathA ghrANamapi svagandhasahitamevendriyam, ato na svagandhasya grAhakam, tenaiva tasyAgrahaNAt / yathA ghrANasya tathA rasanacakSustvagindriyANAmapi 'vakSyamANena dRSTAntabalena rUparasasparzasahakRtAnAmevendriyasvAnumAnAnna svaguNagrahaNam / zrotrantu zabdaguNamindriyam, atastenaiva zabdopalambhaH / [Ti0] satyam, kriyate iti kriyA iti vyutpatyA kAryatvAdityartho vyaakhyeyH| vaiyAkaraNarItyA ca tarke 'vidhAtvarthaH kriyA' iti 'lakSaNena 'guNAdInAmapi utkSepaNatvAdivilakSaNaH kriyetyullekho'bhyapeyaH, jAnAti, icchati, prayatete, saMyujyate, samavaiti, asti ityAdivat / indriyasiddhAvapi pArthivattve kiMpramANamityAha-pArthivatve'pi iti gandhasyaivetyetAvati kRte'siddhatvaM syAd, 'gandhatvaM pratyamivyaJjakatvAd; "ata uktaM rUpAdiSu iti / guNeSu madhya ityarthaH / navazarAvagandhAbhi2. vyaJjakajalasya manasazca vyavacchedArthamevakAraH / nana gandhatvasAmAnyena gandha evAbhivyajyate nAnyAdityanaikAntikatvam / na ca samAnakAlameva gandhagandhasAmAnyayorupalambhAd gandhatvasya na gandhAbhivyaJjakatvamiti vAcyam, dvitvAdipratItau [paM0] prArdriSTavyam / kuGkumagandhAbhivyaJjakaghatavaditi yathA ghRta pArthivamevaM rUpAdiSu madhye gandhasyavAbhivyaMjakatvAt, ghrANamapi pArthivamityarthaH / svagandhasahitameveti svagaMdhasahitameva sadityarthaH / tenaiva tasyAgrahaNAditi svAtmani kriyAvirodhAt / na hi suzikSito'pi bahaduHkhamAroDhamISTe / na ca tiktA'pyasidhArA sarya saMchitte (?) tathA rasanacakSustvagindriyANAmiti atra rUparasasparzasahakRtAnAmeveti - rasanasya' rasasahitasya, cakSuSastu rUpasahitasya tvagindriyasya tu sparzasahitasyai [va] sambandhaH / nanu yathAsaMkhyamanuvartavyam, asaMbhavAt / yadondriyaM kartRsvaguNaM svayameva na gRhNAti, tatkathaM zrotraM svaguNamAdatte ityAha zrotraM tu na sa (zabda) guNamindriyamatastenaiva zabdopalaMbha iti ghrANendriyANAmavayavitvAtsvAvayavaguNAragdhagandhAdiguNasahitAnAmevendriyatvam / zrotraM tu na zabdaguNena sahendriyaM bhavati / niravayavamabhoddezamAtratvAttasya, zabdasya tu kSaNikatvAt / tato vaktrA samuccAritasya jalataraMganyAyena zrotRzrotradeze sadaivotpannasyAsya zrotreNaivopalaMbho yujyata iti bhAvaH / [ku0] [51] nanu gandhavyaJjakamityukte kukumAdergandhasya vyaJjake tailAdau sarvavyaJjake manasi cAtivyAptirata Aha gandhopalambhaka iti (kaM. 34.24) / gandhatvajAtyAzrayasya sarvasyeti vyAkhyAnA[t ] tailAdivyAvRttiH / tasyaiveti vyAkhyA (nA) nAnmano vyAvRttizca drssttvyaa| niyamo na labhya [te] iti (kaM. 34.25) sarveSAM pArthivAnAM bhUyantaropaSTambhadarzanAdiha kimupaSTambhakaM dravyaM gandhamabhivyanakti, pRthivI vA [iti] sandeha ityarthaH / itaravilakSaNamiti (kaM. 35.1) pArthivasya dravyAntaropaSTambhA gandhopalabdhiH pratibandhApratizyAyAdau tathA darzanAdipti bhAvaH / anupalabhyamAnagandhatvenApArthivamiti pakSAnumAna mAzaGkayAha "atheti / zrotraM citi (kaM. 35.10) grahaNakAryAnyathAnupapattyA bAhyendriyatvAdeva saguNasyendriyabhAvAnumAnaM bAdhitamiti bhAvaH / 1 vakSyamANe tattadRSTAntabalena-je. 1, je. 3 / 2 zrotrantu na saguNa-je.1, je. 3 / 3 lakSaNe-a, ba, ka; 4 guNAhInAmavyukSetvAdi-a; 5 kintu-a, ba; 6 gandhatvaM syAd gandhaM prati-a. gandhaM prati-ba; 7 tata-a%; 8 nAnyanitya-a, ba; 9 gandhopalambhakam / 10 pratIkamidaM kaM pustake nAsti / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [52] viSayastu dvayaNukAdiprakrameNArabdhastrividho mRtpASANasthAvaralakSaNaH / tatra bhUpradezAH 'prAkAreSTakAdayo 'mRtprkaaraaH| pASANA uplmnnivjraadyH| sthAvarA'stRNauSadhivRkSagulmalatAvatAnavanaspataya iti / nyAyakandalI [52] zarIrendriyAbhyAM viSayasya svarUpavizeSaM 'tu'zabdena darzayan bhedaM darzayativiSayastviti / dvayaNukAdiprakrameNArabdha iti sAdhAraNarUpAnuvAdaH / mRtpASANasthAvara lakSaNa iti / mRtpASANasthAvarAdisvabhAva ityrthH| teSAM madhye madaM svarUpeNa nirdhArayannAha-tatreti / tatra 'bhUpradezAH bhUgolakalpapradezAH / sthalanimnAdayaH prAkAreSTakAdayaH sarve te mRtprakArAH, mRtprabhedA ityarthaH / pASANabhedamAha-pASANA iti / upalAH zilAH, maNayaH sUryakAntAdayaH, vajro'zaniIM rAzca / tRNamulapAdiH, auSadhayaH phalapAkAntA godhUmAdayaH, ye sapuSpaphalAste vRkSAH kovidAraprabhRtayaH, 'gulamAH sastUpA [Ti0] dvitva-sAmAnyajJAnaM tato dvitvajJAnamiti pratipAditatvAt, nAgRhItavizeSaNe viziSTabuddhiriti hetozca darzitatvAt / ucyate na hi sAmAnyena padArtho vyajyate ["padArthasya svayameva pratItatvAt,] "padArthApratIto sAmAnyasyApratIte: viziSTapratIto sAmAnyajJAnamupayujyate iti / ghRtavad iti-varSAkAla tyAbhibhUto hi kuGkumagandhaH sarSapatailAdinA vyajyate / prathamaM tu tailasamparkAbhAve'pi kesarANAM tathAvidhagandhopalambhAt / sAdhAraNa rUpeti-zarIrendriyayorapi dvaghaNukAdiprakramArabdhatvAt "saviTapA savistarA / / // pRthivI // iti" pRthivI // [paM0] [52] ghaNukAdiprakrameNArabdha iti sAdhAraNarUpAnuvAda iti yathA zarIrendriye dvayaNukAdiprakrameNa niSpadyate tathA viSayo'pi dvayaNukAdiprakrameNa niSpadyate iti bhAvaH / tathApi tayoH rUpAntarasyApi saMbhavAnnAnena rUpeNAbhidhAnaM kRtamityasya bhAvArtho'smAbhiH saMpradAyAbhAvAnna jJAyate / abhiyuktaH svadhiyA vA bahuzrutamukhAdvA jJAtvayam / - iti pRthivI // 1 // [ku0] [52] mRtpASANasthAvara svarUpamiti (kaM. 35.12) mRttvapASANatvasthAvaratvajAtibhiH parasparavyAvRtta ityarthaH / sthAvarazabdasyAvayavArthamanusRtya codayati nanviti (kaM. 35.20) / rUDhibalIyastvamAzritya pariharati satyamiti (kaM. 35.21) / rUpAntarasya sthAvarasvarUpAdanyasvarUpasya sthAvaratvajAtyanAkrAntasyetyarthaH / api zabdastvavayavArthAnusAreNa draSTavyaH / 1 kAdikrameNA - kaM. 1, kaM. 2 / 2 praakaaressttikaady:-ki.| 3 madvikArAH-ki. de. taa.| 4 tRNauSadhivRkSalatAvatAna-kaM. 1, kaM. 2; vRkSatRNaugulmalatAvatAna-ki. taa.| 5 lakSaNaH matpASANadeg -je. 1, je. 3 / 6 bhUpradezAH sthalanimnAdayaH - kaM. 1, kaM. 2 / 7 pASANa iti -je. 1, je. 3 / 8 hIrazca-kaM. 1, kaM. 2 / 9 pATho'yaM kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti / 10 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH a pustake nAsti / 11 padArthapratIto-a, padArthApratItI-ba. 12 sAdhAraNarUpeti ghRtavaditi ba-; 13 viTapAH mu. saviTapA:-je. 1, je. 3; 14 'iti pRthivI'-ka pustake nAsti / 15 lakSaNa iti-kaM., sthAvarAdilakSaNa pA. 2.4 pu. / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 107 prazastapAdabhASyam [53] apatvAbhisambandhAdApaH / ruuprssprshdrvtvsnehsngkhyaaprimaannpRthktvsNyog'vibhaagprtvaaprtvgurutv'sNskaarvtyH| pUrva'vadeSAM siddhiH| zuklamadhurazItA eva rUparasasparzAH / __ nyAyakandalI vaMzekSuprabhRtayaH / latA prasiddhava, avatanvantIsatyavatAnA viTapAH ketakIbIjapUrAdayaH, ye vinA puSpaM phalanti te vanaspataya 'udumbraadyH| nanu svecchAdhInaceSTAvirahaH sthAvaratvam, 'tattu mRtpASANayorapyasti / satyam, tayo rUpAntarasyApi sambhavAdanena rUpeNAbhidhAnaM na kRtam / [53] apAM lakSaNArthamAha-apatvAbhisambandhAdApa iti / atrApi vyavahArasAdhanaM samAnAsamAnajAtIyavyavacchedo vA lakSaNArthaH, sarva "pUrvavat / idantviha vaktavyamsvayaM pratyakSAdhigatapadArthabhedaH parasya lakSaNena pratipAdayet, apratipannasyApratipAdakatvAt / bhedazca pdaarthaanaamnyonyaabhaavlkssnnH| sa ca yasyAbhAvo yatra cAbhAvastadubhayagrahaNena gRhyate, anyathA tatsvarUpapratiniyamena "niSedhAnupapattiH, gaurazvo na bhavatIti / tatra ki [Ti0] [atha jalanirUpaNam ] [53] svayaM pratyakSeti-pratyakSetyupalakSaNam, anumAnenApyadhigamo jJeyaH / abhAva eva viveka iti-atra abhAva eveti prathamAntatve itaretarAzrayatvamityAtmAzrayatvamityarthaH, "abhAve eveti saptamyAM tu itaretarAzrayatvam / abhAvagrahaNe kimiti vivekagrahaNam, yasmAdabhAva eva viveko gRhyate iti zeSaH / "tathA ca gavArthI iti-"azvadarzanAbhAvapratipAdanena vijAtIyAnapekSatvaM darzitam / gozabdasmaraNAbhAvena tu samAnajAtIyAnapekSatvamiti / [paM0] [53] atrApIti-na kevalaM pRthivyAmapsvapItyarthaH / yasyAbhAva iti - azvasyAbhAvaH / yatra cAbhAva iti gavi cAbhAvaH / tatsvarUpa iti-niyameneti azvasya rUpanaiyatyena / para: prAha tatra ki saMkIrNasvabhAvayorityAdi / ayamayaM na [ku0] [53] idaM viheti (kaM. 36.10) asyArthasya sarvalakSaNasAdhAraNye'pi pUrvamanirUpaNAdeva tu zabdo draSTavyaH / bhinnayoriti (kaM. 36.17) itaretarApratItikAraNatayA pUrvameva bhedapratIti[ta] raGgIkaraNAya / sa ca bhedatasta itaretarAbhAvo 1 vibhaagprtvgurutv-de.| 2 sNskaarvtyshc-ki.| 3 ete ca pUrvavatsiddhAH - ki. vyo. taa.| 4 tAnA nAma viTapA:-kaM. 1, kaM. 3 / 5 audumbarAdayaH-kaM. 1, kaM. 3 / 6 tacca-je. 1, je. 3 / 7 nAnena rUpeNAbhidhAnaM kRtam -je. 1, je. 3 / 8 lakSaNamAha-kaM. 1, kaM. 2 / 9 ApaH-kaM. 1, kaM. 2 / 10 pUrvavatkaM. 1, kaM. 2 / 11 pratiSedhAnupapatte:-je. 1, je. 3 / 12 abhAva-a, ba, ka; 13 tathAhi-mu; 14 atha -a, ba; 15 smaraNabhAvena-a, ba, 16 saGkIrNayorubhayoH-kaM. / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'saGkIrNasvabhAvayorubhayorgrahaNAdanyonyAbhAvagrahaNaM parasparaviviktayorvA ? saGkIrNagrahaNe tAvadayamayaM na bhavatIti pratItyasambhava eva / parasparaviviktayorgrahaNAdabhAvapratItAvitaretarAzrayatvam, viviktayorgrahaNe satyabhAvagrahaNamabhAvagrahaNe ca viviktagrahaNam, abhAva eva viveko yataH / atrocyate, bhinnayoritaretarAbhAvo natvitaretarA bhAvo bhedaH / yadetad vastunaH prAtyAtmikaM 'svarUpaM sa eva bhedaH, taccAparadarzanAnapekSamindriyasannikarSamAtrAdeva pratIyamAnaM pratyeka vilakSaNameva sNvedyte| tathA hi-gavArthI nAzvadarzanAt pravartate, gozabdaJca na smarati, tatrAzve gavi ca svena svenAtmanA gRhIte tatsvarUpaniyamenAnyonyAbhAvapratIti nupapannA / na caivaM sati vAcyaM svarUpabheda evAstu kimanyonyAbhAveneti, tasyApi pratiSedhaviSayasya saMvedanAt / na kevalamapatvamapAM vaidhayaM snehasahacaritaM caturdazaguNavattvamapItarebhyo vaidharmyamiti pratipAdayannAha-rUparaseti / atra dvandvAnantaraM 'matupa'pratyayaH krnniiyH| [Ti0] 'saGkhyAdipratipAdakaM tu iti-saGkhyAparimANAni saMyogavibhAgau pRthaktvaM paratvAparatve karma ca rUpidravyasamavAyAdyAzcAkSuSANIti sarveSu sAdhAraNaM sUtram / [paM0] bhavatIti -ayaM goH ayamazvo na bhavatItyarthaH / prAtyAtmikamiti pratiniyatasvena svenAtmaneti-svena svena rUpeNa / tasyApIti = svarUpabhedasyApi / pratiSedhaviSayasya saMvedanAditi gaurazvo na bhavatItyullekhena / nivizeSa eveti sahaja iti / dhvanati = kathayati padavAkyaM nanvayamityAdi / zrIdharaH prAha netyAdi / / [ku0] na bhavati kAryakAraNayorekatvAnupapatterityabhiprAyaH / 'kinviti (kaM. 36.18) parizeSAdityarthaH / vastuna iti SaSThI / prAtyAtmikamiti (kaM. 36.18) tatra bhAvArthe'pRthagupacAro draSTavyaH (vyau? ) / 'sAdhAraNasUtramiti (kaM. 37.5) jAtAvekavacanam / vaidhaya'nirUpaNAvasara iti (kaM. 37.5) yadyapi zaGkA snehacari[sahi]tacaturdazaguNavattvamapAmitarebhyo vaidharmyamityanena virudhyate tathApi rUpAdayaH prakArAntareNApi pratipAdayituM bubhutsotpAdanAya kRtetyavirodhaH / zuklameveti (kaM. 37.7) evakAreNa nIlAdivacchuklataratvAdyavAntarabhedo. bhAsvaratvaM ca vyavacchidyate / itarathA pRthivIrUpasya pAkajatvena tAratamyapradarzanena tejorUpasya bhAsvaratvapradarzanena vizeSavidhi: zeSaniSedhapara iti nyAyAd draSTavyam / 1 saGkIrNayo-kaM. 1, kaM. 2 / 2 bhAva eva-je. 1, je. 3 / 3 rUpaM-je. 1, je. 3 / 4 degccAparAnapekSaje. 1, je. 3 / 5 tathA ca - je. 1, je. 3 / 6 gRhyamANena - kaM. 1, kaM. 2 / 7 sAGkhyAdi-a, ba; 8 na l-kN.| 9 sAdhAraNameva -- kaM. / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 109 prazastapAdabhASyam [54] sneho'mbhasyeva sAMsiddhi'kaJca dravatvam / nyAyakandalI pUrvavadeSAM siddhiH| yathA 'pUrva pRthivyAM sUtrakAravacanAdeSAM rUpAdInAM guNAnAM siddhiH pratipattistathApsvapItyarthaH / tathA ca sUtram-"rUparasasparzavatya Apo dravAH snigdhAzca" (vai. sU. 2.1.2) iti / saGghayAdipratipAdakantu sAdhAraNameva sUtram / vaidharmyanirUpaNAvasare pRthivyAdisAdhAraNAnAM rUpAdInAmabhidhAnamayuktamityAzaGkayAvAntara'bhedenaiSAmasAdhAraNatvaM pratipAdayati-zukletyAdi / zuklameva rUpamapAM madhura eva rasaH zIta eva sprshH| apasu rUpAntarapratItirAzraya rUpabhedAt / kathametaditi cet ? tAsAmevoddhRtya viyati vikSiptAnAM dhavalimamAtrapratIteH, punarnipatitAnAmAzrayarUpAnuvidhAnAt / tAsu na madhuro raso guDAdivadapratibhAsanAditi cet ? na, kaTakaSAyatiktalavaNAmlavilakSaNasya rasasya saMvedanAt, guDAdivadapratibhAsanantu mAdhuryyAtizayAbhAvAt / [54] nirvizeSa eva sneho'pAM vaidha-miti dhvanati-sneho'mbhasyeveti / nanvayaM pRthivyAmapi vartate, yathA kSIre taile sapiSi ca / na sarvatra, pASANeSTakAzuSkandhanAdiSvasambhavAt / yattu kvacit kSIrAdiSu darzanaM tatsaMyuktasamavAyAdudakagatasyaiva, yathA sAMsiddhikadravatvasya 'kSIratailayoH svAzrayasannikarSAt / udaka dharmatvantu snehasya sarvatra [Ti0] nanu tilAdivat guDAdivalakSaNyamapyastItyAha-guDAdivad iti-stoka 'tu mAdhurya kaTutvAdivilakSaNamastyeveti neSatkaTutvAdyabhyupagamaH / [paM0] [54] tatsaMyuktasamavAyAdudakagatasyaiveti - pArthivadravye saMyuktamapadravyaM tatra samavetaH snehaguNa evaMrUpA saMyuktasamavAyA udakagatasyaiva snehasya tadarzanamityarthaH / yathA sAMsiddhikadravatvasya kSauratalayoH svAzrayasannikarSAditi-yathA [ku0] "kaTukAdivilakSaNasya rasasya saMvedanAditi (kaM. 37.10) odanAdisAdhAraNasyAvyaktamadhurarasasyAnubhavAditi . bhAvaH / mAdhuryAtizayAbhAvAditi (kaM. 37.11) madhuro hi raso'nekAvAntaratAratamyayuktaH, tatra guDasAdhAraNyenApratItyA azru(ikSa? ) mAdhuryApahnave ikSujlaudrAdiSvapi mAdhuryaM na syAditi bhAvaH / yattUdake dUSarA (dhUsara)dike dRzyate tadapi rUpavadAzrayasambhedAt / idaM ca sAmudrasyaiva balahakapItamuktasya mAdhuryopalambhAt / / 1 sAMsidhikaM dravatvaM ca - ki.| 2 pUrvasyAM-je. 1, je. 3 / 3 bhedena teSAm - je. 1, je. 3 / 4 rUpasaMbhedAt -je. 1, je. 3 / 5 nApsu madhuro raso-je. 1, je.3| 6 kSIratailayoH udakadharma... kaM. 1, kaM. 2 / 7 dharmatvaM ca-je. 1, je. 3 / 8 ca-a, ba; 9 nava-a, ba, 10 kttukssaaytiktlvnnaamlvilkssnnsy-kN.| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama prazastapAdabhASyam [55] 'tAstu pUrvavad dvividhAH, nityAnityabhAvAt / tAsAM tu kAyaM trividhaM zarIrendriyaviSayasaJjJakam / 'tatra zarIramayonijameva varuNaloke, pArthivAvayavopaSTambhAccopabhogasamartham / nyAyakandalI tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt / tathA cAnupadezaprabhavAnAM tarutaNAdInAM snigdhatA, *jAGgalapradezaprabhavAnAJca rUkSatA / tatrApi satataM pariSicyamAnamUlAnAM snigdhatvaM tadvirahiNAJca tannAstIti / sAMsiddhikaJca dravyatvamiti / na kevalaM snehaH, svabhAvasiddhaJca dravatvamambhasyevetyarthaH / kSIratailayoH svAzrayasannikarSeNa tadupalambhaH, kvacittayordhanatvopalambhAt / [Ti0] [54] kSIratalayoH iti-svasya "dravarUpasyAzrayo jalaM tasya 'pArthivena kSIrAdyavayavinA sannikarSAtsaMyogAt saMyuktasamavAyAditi bhAvaH / [paM0] kSIratailayoviSayabhUtayorudake tasya svAbhAvikadravatvasya svAzrayasannikarSAdudakamannikarSAMddarzana miti yogaH / kSIratailayormadhye hya dakamasti / udake ca svAbhAvika dravatvam, dravatvopetodakasaMparkAcca kSIratailayoH pArthivatvAdadravasvarUpayorapi dravatvaM dRzyata iti bhAvaH / anupadezaprabhavAnAmiti-sajalapradezajanmanAm / jAiladezaprabhavAnAmiti jalaM galatyasmA- . diti jAGgalazabdavyutpattiH / tatrApIti = jAGgaladeze'pi / na kevalaM sneha iti na kevalaM sneho'pAM pRthivyAdibhyo vaidhayamiti yogaH / tadupalambha iti = dravatvopalambhaH / kvacittayoriti-kvathe = niSpAke dhAtunA siddham / [ku0[ [54] uSNatvamagnyAtapasaMprayogAditi siddhaM evAyamartha ityanuktau va(a)mbhaHsnehasya sAdhAraNyamAha nivizeSa iti (kaM. 37.12) snehastattabhyavattayA guNaH abhAsvararUpasAhacaryaniyamAcca / na tejaHprabhRtInAmazru? cAnubhavasiddhaH, ityevaMsthite cintayati nanviti (kaM. 37.13) / snehasya pRthivIguNatvaM gandhAdivat sarvavyaktisAdhAraNatayA cAsaurabhAdivat ka[tipayavyaktivRttitayA vA? nAdya ityAha sarvatreti (kaM. 37.11) / tadvitaya ityAha yatviti (kaM. 37.14) / anaimittikapRthivIguNasya sarvavyaktivRttibizeSasAmAnyavizeSasyeva sarvavyaktivRttitvadarzanAditi bhAvaH / pratyakSe vipratipadyamAnaM pratyAha udakadharmatvaM ceti (kaM. 37.14) / nana, sarvagopalambhavizeSe svAzrayasaMnnidhi (dha) [va] zAdeva kSIrAdau dravatvopalabdhi na svabhAvata iti kuto vinizcitamityata Aha kvacittayoriti (kaM. 37.20) / kSIre tAvattApena toyavigame ghanatvamupalabhyate tailarpiSozcAtyantAgnisaMyoge bhasmIbhAva upalabhyate / tatra yadi sAMsiddhikadravatvaM tadA Arabdhatalareva paramANubhirbhasmArambhe bhasmanyapi dravatvaM dRzyeteti bhAvaH / pArthivaM ca kSIrasya ghanIbhAve kSIramiti pratyabhijJAnAt / tailasarpiSozca bhaumAnalena tvA (ca) draSTavyam / 1 tAzva-kaM. 1, kaM. 2 / 2 tAsAM tu' iti 'de' pustake nAsti / 3 'tatra' 'de' pustake naasti| 4 'ca' ki. pustake nAsti / 5 snigdhatAM-je. 1, je. 3 / * svalpodakataNo yastu pravAtaH pracurAtapaH / sa jJeyo jAGgalo dezo bahudhAnyAdisaMyutaH / 6 kSIratailayostvA-kaM. 1, kaM. 2 / 7 dravyatvarUpa-a, ba, ka; dravatvarUpa-Da; 8 pArthivatvena-a; . Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI [55] pRthivyA ivApAmapyavAntarabhedena dvaividhyamityAha-'tAstviti / paramANusvabhAvA Apo nityAH, kAryasvabhAvAstvanityAH / kAryaJca trividham / atrApi 'pUrvavadityanuSaGgaH, yathA pRthivyAH zarIrendriyaviSayasaMjJitaM kAyaM trividhamevamapAmapIti / 'tatra zarIramayonijameva, pArthivaM zarIraM yonijamayonijaJca, ApyaM zarIramayonijameveti vizeSa ityarthaH / nanu mAnuSaM zarIraM tAvatpArthivaM gandhaguNopalabdheH, ApyaM tu kvAstotyAha-varuNaloka iti / idaM zarIramapAmAgamAt pratyetavyam / 'dravatvaikasvabhAvatvAdapAM tadArabdhaM . zarIraM jalabudabudaprAyaM viziSTavyavahArAyogyaM kathamupabhogasamartha 'syAdityata Aha pArthivAvayavopaSTambhAdupabhogasamartham / pArthivAnAmavayavAnAmupaSTambhAt [Ti0] [55] pArthivAvayaveti-nanu tatra zarIre pArthivatvameva mukhyaM, jalaM tvamukhyamiti 'kathaM nAbhyupagamyate ? naivam, AgamamUlatvAdasyArthasya Apa: kvaciccharI rArambhikA indriyArambhakatvAt pRthivIvadityanumAnAcca / na "cAtrAkAzenendriyArambha keNa zarIrAnArambhakeNa vyabhicAra iti vAcyam, dvayaNukAdiprakrameNArambhasyAtra vivakSitatvAditi / nanveko gandha Arambhako mA bhUna rasAdayastu vitricaturvRttaya iti teSAmArambhakatvaM bhaviSyatItyAha-citrarUparaseti / [paM0] [55-56] "yattu paMcabhUtasamavAyikAraNamityata Arabhya svabhAvabhedopapatterityantyAnAM vAkyAnAmakSarArthaH sugamaH / bhAvArthastu saMpradAyAbhAvAdasmAbhirna jJAyate / ata eva na vyAkhyAyate / yadyapi kila zrI nAracandraTippaNake eSAM vAkyAnAM vyAkhyAnaM kiJcitkiJcidRzyate tathApyasmAbhirmandamatitvAnnAvagamyate / ato nocyate / [ku0] [55] anuSaGga (kaM. 37-22) ityasya vibhaktivipariNAmena tAsAmiti ceti zeSaH / AgamAtpratyetavyamiti (kaM. 37-26) a[mbha] stvaM zarIrArambhakadravyasamavetaM dravyArambhakasamavetatvAt pRthivItvavadityanumAnasya gandhakArthasamavAya upAdhiriti bhAvaH / viziSTavyavahArayogyama (kaM. 38-1) indriyAdhiSThAnasambandhAyogyam / nana sarvazarIrotpattau sarvANyapi bhUtAni saMhatya kAraNaM bhavanti yAvaccharoraM nAnyatamamapati, gandhakledAti[ditattatkAryopalambhAt; tatazca sarveSAM samavAyitvameva kuto netyata Aha yetviti (kaM. 38-5) / kAraNagandhasyeti ( kaM.38-6) nanu tatve ko doSaH ? satatotpattiprasaGga iti cet, atha bahUnAmapyArambhakathAtve kathamayaM prasaGgo na syAt ? apekSaNIyasamavAyi- kAraNavirahAditi mA codaH, eksyArambhakatvaM'pi samavAyyanekatvAt / paTAdo bahabhirevArambhadarzanAdityapi na, tatra 1 tAzceti-kaM. 1, kaM. 2 / 2 kAryasvabhAvA anityA-je. 1, je. 3 / 3 pUrvavadanuSaGgaH- kaM. 1, kaM. 2 / . 4 'tatra'-je. 1, je. 3 pustakayo sti| 5 dravyakasvabhAvatvAdapAM-kaM. 1, je. 1, je. 3; atra kaM. 2 ityasyaiva pAThaH samocInaH / 3 spAdityAha-kaM. 1, kaM. 2 / 7 'upabhogasamartham' iti - je. 1, je. 3 pustakayo sti / 8 tava-a, ba, na, ka; 1 'ka'- iti a, ba, ka sakeSu naasti| 10 cAkAzena - Da; 11 ye tu-kaM / 12. sarvasarva-Adarzapustake / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [56] indriyaM sarvaprANinAM 'rasavyaJjakaM. 'vijAtyanabhibhUtairjalAvayavairArabdhaM 'rasanam / viSayastu saritsamudrahimakarakAdiriti / nyAyakandalI saMyogavizeSAdApyaM zarIramupabhogAya samartha syAt / ApyazarIrotpattau pArthivAvayavA nimittakAraNam, teSAM saMyogAdApyAvayavAnAM dravatve pratiruddhe viziSTamevedaM zarIramutpadyate, na jalabudbhudaprAyamityarthaH / ye tu paJcabhUtasamavAyikAraNaM zarIramityAsthiSata, teSAmagandhaM zarIraM syAt, kAraNagandhasyaikasyAnArambhakatvAt / citrarUparasasparzaJca prApnoti, kAraNeSu nAnArUparasasparzasambhavAt / na caivaM dRSTam, tasmAnna paJcabhUtaprakRtikam / bhUjalaprakRtikamapyata eva na syAt, 'ata eva ca bhUjalAnilaprakRtikamapi na syAt, bhUvAyvAkAzaprakRtikatve'rUpamarasamagandhaJca syAt, 'bhUdahanAnilaprakRtikatve cAgandhamarasam / analAnilAkAzaprakRtikatve cAgandhamarasamarUpaM cetyAdi yathAsambhavaM yojanIyam / na ca paJcabhUtasamavAyikAraNatve 'zarIrasyaikatvaM prApnoti, svabhAvabhedena bhedopapatteH / mAnuSaM zarIraM pRthivyAtmakaM gandhavattvAt paramANulakSaNapRthivIvat / udakAdidharmopalambhaH kathamatreti cet ? saMyuktasamavAyAdityalam / [Ti0] mAnuSaM zarIram iti atra zarIramAtrapakSIkRte ApyazarIrAdau pArthivatvasyA'pyAgamapramANabAdhitatvAt kAlAtyayApadiSTatvamasiddhatvaM ca / udakAdi-dharma iti-snehakledAdiH / [paM0] kathamatreti-atra zarIre / saMyuktasamavAyAditi-pArthivazarIreNa saMyuktAnyudakAgniMvAyvAkAzAni, tatra samavetAstadharmA ityarthaH / na dravyAntaramiti = na jalAntaram . itymutpttyaabhaavaaditi-vijaatynbhibhuuttvenotpaadaabhaavaat| upabhokturiti = AtmanaH // ityApaH // 2 // [ku0] sajAtIyabahutvena tathopapatteH / vijAtIyArambhe tvanyathA bhaviSyatIti zaGkAyA durnivAratvAt / kiJca pratyeka bahubhireva pArthivAdibhiravayavairArambhayaM na [yanna] doSa ityata Aha citrarUpeti (kaM. 38-7) / gandhavattvAditi (kaM. 38-13) kledAdivigamepyanuvartamAnaM gandha [va] tvAdityarthaH / "nAnyadudakadravyamiti zarIrasaMyuktamitizeSaH / 1 rasopalambhakam-ki., taa.| 2 anyAvayavAnabhibhUtaiH-ki., tA., vyo.| 3 rasanendriyam - de.| 4 karakAdiH -kaM. 1, kaM. 2 de.| 5 ata eva bhUjalA - kaM 1, kaM. 2 / 6 bhavet - je. 1, je 3 / 7 pATho'yaM - kaM. 1, kaM.2 pustakayo sti| 8 zarIre-je. 1, je. 3 / 9 pyAgamabAdhitatvAt - a, ba, ka, 10 pratIkamidaM kaM. pustake naasti| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 113 nyAyakandalI [56] indriyaM rasavyaJjakaM sarvaprANinAmiti / sarvaprANinAM rasavyaJjakaM yadindriyaM tajjalAvayavairArabdham / tathApi kasmAttadeva rasavyaJjakaM syAt, nAnyadudakadravyamityAhavijAtyanabhibhUtairiti / vijAtibhiH pArthivAvayavairye'nabhibhUtA apratihatasAmA ApyAvayavAstairitaradravyavilakSaNamArabdhamata idaM viziSTotpAdAdrasavyaJjakamindriyaM na dravyAntaram, tsyetthmutpttybhaavaadityrthH| etacca niyamadarzanAdeva kalpyate / rasanendriya sadbhAve rasopalabdhireva pramANam, kriyAyAH karaNasAdhyatvAt / ApyatvaM rUpAdiSu madhye 'rasasyaivAbhivyaJjakatvAt, mukhazoSiNAM lAlAdidravyavat / viSayanirUpaNArthamAhaviSayastviti / 'saritsamudrau himaM karako ghanopalamityAdiviSayo bhogyatvena bhokturbhogasAdhanatvAt / [Ti0] [56] Apyatvam iti-rasatvaM pratyabhivyaJjakatvAd rasasyaivetyasiddhiH syAd, ata uktaM *guNAdiSu - iti guNeSvityarthaH / nanva pAmabhinavazarAvagandhaM pratyabhivyaJjakatvAt dRSTAntAsiddhiH ? navam, tathAvidhagandhAbhibhAvakatApApanayana eva jalasya sAmarthyadarzanAt / na ca kuGkuma gandhAbhivyaJjakaghRtepyabhibhAvakadravyApanAyakatvaM zaGkanIyam, sarvathAnabhivyaktagandhasya kuGkumAdeH kuGkumAdiviSTayA punargandhAbhivyaktidarzanAt / 'pRthivItvaprakaraNe tu 'eva'kAreNAsyApi vyavacchedo'bhyupagamasiddhAntena / atrApi mano vyavacchedArthamevakAraH / harItakI tu SaDaraseti tadIya eva madhuro raso jalapAnAntaraM pratIyate na tu jalamAdhurya 'tad harItakyA vyajyate iti na tayA'nekAnto'nyathA karkaTIbhakSaNAnantaraM kaTurasopalabdhau jale 'kttuktvaanggiikaarprsnggH| "bhogyatvena bhoktuH iti zarIrendriyavyavacchedArtha bhogyatvenetyuktam ||jlm / / [ku0] [56] vijAtibhiri[ti] (kaM. 38.16) vijAtyanabhibhUtairiti vadataH prazastadevasya ziSTatayA (samAsAntavidheranyatvAtsi) vipratyayAbhAvo'pi draSTavyaH / apratihatasAmarthyAditi (kaM. 38.17) vAtAdyupaha[ta] rasanasya rasAnupalavdheH dravyAntarasaMsargaH sAmarthyapratibandhItyanumAnAditi bhAvaH / niyamadarzanAdeveti (kaM. 38.19) zarIrasaMyukteSUdakAntareSu satsvapyanenaiva rasAbhivyaktiriti [ni] yamasya darzanAdityarthaH / 1 sadbhAve'pi - je. 1, je. 3 / 2 rasasya vyaJjakatvAt - kaM. 1, kaM. 2 / 3 saritsamudrA himakarakA ghanopalA ityevamAdi-je. 1, je. 3 / * rUpAdiSu-iti mUlapATha: 4 pAMmabhi-a, ba, ka; 5 gandhAbhibhAvakadravyApanAyakatvaM -a, ba. 6 pRthivIprakArANi - a; pRthivItvaprakArANi-ba; 7 vyavacchedakArtha-ba; 8 'tad'-abaka pustakeSu nAsti / 9 kaTutvA...Da; 10 bhAgyatvena - a%B Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 nyAyakambalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [57] tejastvAbhisambandhAttejaH / rUpasparzasaGkhayAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvadravatvasaMskAravat / pUrvavadeSAM siddhiH| 'tatra zuklaM bhAsvaraJca rUpam / 'uSNa eva sprshH| nyAyakandalI [57] tejastvAbhisambandhAtteja iti / vyAkhyAnaM pUrvavat / tejastvamiva rUpAghekAdazaguNayogo'pi tasya vaidha-miti darzayati-rUpetyAdi / 'pUrvavadeSAM siddhiriti / yathA sUtrakAravacanApAdInAM pRthivyAM siddhistathA 'tejasyapItyarthaH / tathA ca sUtram"'tejo rUpasparzavat" (vai. sU. 2-1-3) / saGkhyAdipratipAdakantu sAdhAraNameva sUtram / yAdazamasya rUpaM taddarzayati-zuklaM bhAsvaraJceti / zuklaM rUpaM pRthivyadakayorapyasti, 'kintu na tadbhAsvaraM svaparaprakAzakaM zuklaM rUpaM tejasyeveti vaidharmyam / yattvasya lohitaM kapilaM vA rUpaM kvacitpratIyate tadAzrayopAdhikRtam, nirAzrayasya sarvatra zuklatAmAtrapratIteH, yathA pradIpaprabhAmaNDalasya sauracandrAdyAlokasya ca uSNa eva sparza iti / pRthivyadaka[hiM0] [atha tejonirUpaNam // ] [57-58] nAnyatejodravyam iti-na tvanyattejodravyamiti / nanvanyadapi pradIpAdi tejodravyaM rUpavyaJjakamasti tadabhAve cakSuSo'pi rUpavyaJjanA sAmarthyAt / naivam, 'cakSurvat 'pradIpAderAlokAntarasahitasya vyaJjakatvAbhAvAt / kAryaniyama "eva pramANam iti "[rUpopalabdhiH karaNasAdhyetyAdi / taijasatvaM ca tasya] iti / rUpAviSu iti-rUpatvaghaTAdivyajakatvenAsiddhinirAsArtham ; edhakArastu manovyavacchedArtham / na ca tejaso'gurugandhaM pratyabhivyaJjakatvAd [paM0] [57-59] pRthivyudakamarutAmanuSNAzItazItAnuSNAzItasparzA iti-pRthivyA anuSNAzItasparzaH / 1 / udakasya zItaH sparza: / 2 / maruto'nuSNAzItaH sparzaH / 3 / iti yathAsaMkhyam / nAnya hIdRzamiti / anyat = agnyantaram / kAryaniyama eveti = rUpopalabdhireva / pramANamiti-kAraNaniyame pramANamityarthaH / idaM sviti-cakSurgataM tejodravyam / anuvabhatarUpasparzamiti-rUpaM ca sparzazca rUpasparzI, anubhRtau rUpasparzI yatra tadanubhUtarUpasparzam / na svAzrayaM bahatIti anudbhUtasparzatAM lakSayati nApyupalabhyate / anudbhUtarUpatAM lakSayati-ulkAdyayaro(bo)dha iti = ulkAdiparigrahaH / [ku0] [57] rUpAkAdazeti (kaM. 39.13) bhAsvararUpeNa uSNasparzena vA sahacAritA iti zeSaH / "svaparaprakAzakamiti (kaM. 39.17) svaparaprakAzanakAryeNAbhivyaktaM bhAsvaratvaM na (1) jAtivizeSastadvayaktamityarthaH / saura candrAdyAlokasya ceti (kaM. 39.20) nanu tatrApi ghanIbhUtasyodakasya zuklaM rUpaM pratIyata iti cet, udakarUpeNa supAntarAnabhibhavAt / anyathA jalAvasiktA nIlazAlI[TI] dhavalA pratIyeteti / 1 'tatra' ki. pustake nAsti / 2 uSNa eva sparzaH naimittikaM dravatvaM c-ki.| 3 pUrvavatteSAM- kaM. 1, kaM. 2 / 4 tejasItyartha-je. 1, je. 3 / 5 sUtra pAThe 'api' rnaasti| 6 na bhAsvaraM rUpaM svarUpaprakAzakaM-kaM. 1, kaM. 2 / 7 samarthAt -a, ba 8 kSurvat - a, ba; 9 pradIpAbAlokAntasya-ba, ka; 10 evApramANa- a%; 11 [ ] eccihnAntargataH paatthH-abpustkyobhrssttH| 12 svarUpaprakAzaka-kaM / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumodgamAviTIkAnayopaitam prazastapAdabhASyam [58] tadapi dvividhamaNukAryabhAvAt / 'kAryaJca zarIrAditrayam / zarIramayonijamevAdityaloke / pArthivAvayavopaSTambhAccopabhogasamartham / indriyaM sarvaprANinAM rUpavyaJjakamanyAvayavAnabhibhUtastejo'vayavairArabdhaM ckssuH| nyAyakandalI marutAmanuSNAzItazItAnuSNAzItasparzAH, uSNa eva tejasi sparza iti vaidharmyam / [58] pRthivyadakavattejaso'pi dvaividhyamapizabdena sambhAvayannAha-tadapIti / 'aNukAryabhAvAt, kAryabhAvAt tejo'pi dvividhamiti / 'kAryaJca zarIrAditrayam, zarIramindriyaM viSaya iti trayaM 'tejasaH kAryam / zarIramayonijamevAdityaloke / nana dahanAtmatvAttejasA tavArabdhaM zarIraM vahnipuJjaprAyaM viziSTavyavahArAyogyatvAnnopabhogAya kalpyate, tatrAhapArthivAvayavopaSTambhAcca iti / pArthivAvayavAnAM nimittabhUtAnAmupaSTambhAt saMyogavizeSAt tejo'vayavA upabhogakSamaM viziSTameva zarIramArabhante, na vahnipuJjaprAyamityabhiprAyaH / , [Ti0] dRSTAntAsiddhirvAcyA, tad gandhasya pUrvamevAbhivyaktatvAt / savizeSastu tadAvArakadravyApanayanAtpratibhAtIti / kecid indriyamanaHsaMyogavyavacchedArtha dravyatve satIti 'kurvanti; tanna; mano'rthasambandhasyaiva tasya vyaJjakatvAt, anyathA tu tadavayavAnAM razmInAM ca vyavacchedArthaM vizeSaNAntaraM kAyaM syAta, pAramparyeNa tadavayavAnAM sAkSAcca razmInAM rUpavyaJjakatvAt / yadA teSAmapi kAraNavivakSA tadA dravyatve satIti kartavyameveti / [paM0 suvarNAdinAM tejasatve tAvadAgamaH pramANamiti agnerapatyaM prathamaM suvarNa bhUrvaiSNavI sUryasutAzca gAvaH / ___ lokatrayaM tena bhavetpradattaM yaH kAMcanaM gAM ca mahIM ca datte // ityAdyAgamaH / piNDibhAvayogyaM 'suvarNamArabhyata iti anyathA piNDIbhAva: pArthivAnAmeva ghaTata iti dRSTavyam / dravya. niSedhAya bauddhaH pratyavatiSThate-anubhUtarUpasparza suvarNamityAdinA-sandarbheNa / na mRSyAmahe iti = na kSamAmahe / dravyAmtarasyeti avayavinaH / pratisaMcayamiti = prati paramANusamUham / bAhyavastunIti = nIlAdau / tanmAtratoriti = vAsanAparipAkamAtrahetoH / nIlAdibhedakalpaneti-nIlAdibhedakalpanA kriyate / yena kAdAcitkama (katpam)papadyate iti bhAvaH / pratisaMcayamiti = pratiparamANusamUham / darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNamapi sidhyatIti yamahamadbhayaH kSataM spRzAmi yaM vA ku0] uSNa eva sparza stejasIti (kaM. 39.20) candracAmIkaracakSuSAmanudbhavAdapratIyamAnastejastayA'numeya iti bhAvaH / 158] kArya niyama eva pramANamiti (kaM. 40.11) kAryA rUpopalabdhizcakSuSaH sadbhAve pramANaM, satyapi tejAntare zarIrasaMyukto anenaiva rUpopalambha iti niyamo viziSTArambhe prmaannmityrthH| 1 kArya zarIrAditrayam, zarIrendriyaviSayasaJakam -ki, tatra kaary-de.| 2 aNukAryabhAvAta-je. 1, je. 3 / 3 kArya-je. 1, je. 3 / 4 tejasaH eva - kaM. 1, tejasazca - kaM. 2 / 5 pArthivAnAmavayavAnAM-kaM. 1, kaM. 2 / 6 kurdhantIti-a, ba, ka; 7 vakSA-a, vikSA-ba; 8 suvrnnaadikN-kN| 9 uSNa eva tejasaH sparza:-kaM / 10 niyata iti Adarzapustake / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [59-60] viSayasaJjakaM caturvidham-bhaumaM divyamudaryamAkarajaJca / tatra bhauma kASThendhanaprabhavamUrdhvajvalanasvabhAvaM 'pacanadahanasvedanAdisamartham, divyamabindhanaM 'sauravidyudAdi, bhuktasyAhArasya 'rasAdipariNAmArthamudaryyam, AkarajaJca suvarNAdi / tatra saMyuktasamavAyAdrasAdyupalabdhiriti / / ___ nyAyakandalI __ 'indriyaM sarvaprANinAM rUpavyaJjakamiti / sarvaprANinAM rUpavyaJjakaM yadindriyaM tattejo'vayavairArabdham / idameva kuto rUpavyaJjakamindriyaM syAd nAnyattejodravyamityatropapattiH-anyAvayavAnabhibhUtairiti / ye pArthivodakAvayavairapratibaddhasAmarthyAstejo'vayavAstairArabdhaM cakSuH, ata idaM viziSTotpAdAdrUpAbhivyaJjakamindriyaM nAnyat / tAdRzaM tadutpadyata ityatrAdRSTameva kAraNam, kAryaniyama eva pramANam / taijasatvantu tasya rUpAdiSu madhye niyamena rUpasyAbhivyaJjakatvAt pradIpavat / idaM tvadRSTavazAdanubhUtarUpasparzama, tena na svAzrayaM dahati nApyupalabhyate / [59] viSayasaJjakaM caturvidham / viSaya iti sajJA yasya tadviSayasaJjakaM tejaHkAr2yA caturvidham cAtuvidhyameva darzayati-bhaumamityAdi / tatra bhaumamiti / tatreti nirdhAraNArthaH / bhUmau bhavaM bhaumaM kASThendhanaprabhavaM kASThasvabhAvaM yadindhanaM tasmAt prabhavatyutpadyate, nirAzraya[Ti0] [59] tasmAtprabhavati iti-vastUtpattau kASTendhanaM nimittIbhavatyatyarthaH / stabdhatvanAzanaM iti-vaMzAde:, dahanamiti daahkriyaa| suvarNAdInAm iti / piM0] sprAkSaM taM pazyAmItyanenollekhenaikArthagrahaNam / asyApyApyasaMbhava iti-ekArthagrahaNasyApyasambhavaH / teSAmiti rUpAdInAm / ekaikendriyagrahaNaniyamAditi-avayavI sarvairindriyaiH grAhyaH, rUpAdIni tvekaikendriyagrAhyANItyarthaH / bhavatAmiti = bauddhAnAm / 'darzanasyeti = nirviklpkprtyksssy| paraH prAha-pratyekamatIndriyA apIti / manaskArendriyayorapi pratyakSatA syAdavizeSAditi-ko'rthaH ? yathA manaskArendriyAdiSu satsu samarthotpannA rUpAdiparamANava aindriyakAH syuH, tathA manaskArendriyayorapi sAmarthyaM syAt / tadasAmarthye rUpAdiparamANUnAM samarthatvAnutpAdAt / yatazca manaskArendriyayoH [ku.] [59] "stabdhatvanAza iti (kaM. 40.19) stabdhatvahetvotizleSmaNorapagamenetyarthaH / Apa indhanaM yasyeti (kaM. 40.21) "vyutpAdanamiti zabdapravRttinimittabhUtajAtyupasaGagrAhakavyAvartakadharmakathanamityarthaH / 1 pacanasvedanAdi-ki. de. taa.| 2 saurN-de| 3 rasAdibhAvena prinnaamsmrthm-ki.| 4 indriyaM rUpavyaJjaka ti-kaM. 1, kaM. 2 / 5 IdRzaM-je. 1, je. 3 / 6 tejasaH kArya-je.1, je. 3 / 7 pATho'yaM-kaM. 1, kaM 2 pustakayo sti| 8 pratIti-a, ba, ka; 9 darzanasparzanaviSaya-kaM / 10 stbdhtvnaashnN-kN| 11 vyutpattyA-kaM / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI syAnutpatteH / kASThagrahaNamupalakSaNArtham, tRNatuSAdInAmapi kAraNatvAta / 'UrdhvajvalanasvabhAvakam, addhvaM jvalanaM kriyAvizeSaH, tatsvabhAvakaM taddharmakam / pacanasvedanAdisamartham, pacanaM pUrvaguNavilakSaNaM guNAntarotpAdanam, svedanaM stabdhatvanAzanam, AdizabdAdvisphoTAdijananalakSaNaM dahanaM tatra samarthamityarthakriyopavarNanam / divyamabindhanaM sauraM vidyudAdibhavaM tejo'bindhanam, Apa indhanaM yasyeti vyutpattyA tatsauraM vidyudAdi, AdizabdAdulkAyA 'avabodhaH / bhuktasyAhArasya rasAdi'pariNAmArthamudaryam, udare bhavaM tejo bhuktasyAhArasya rasamaladhAtubhAvena pariNAmaprayojanam / AkarajaJca suvarNAdi / AkaraH sthAnavizeSaH, tasmin suvarNarajatAdi taijasaM dravyaM jAyate / suvarNAdInAM taijasatve tAvadAgamaH pramANam / nyaayshcaabhihitH| kathaM tahi gandharasayoranuSNAzItasparzasya ca 'gurutvasya copalabdhirata [Ti0] 'agnerapatyaM prathamaM suvarNama, bhUvaiSNavI sUryasutAzva gAvaH ||-ityaagmH / atra prAthamyaM rajatAdyapekSayA / 'nanvapa tyatvamagnenimitta tvenApi kASThavat kAraNatve'pi sambhavatIti nedaM tejasattve niyAmakam / satyam, tajjAtIyatAkhyApanArthabApatyazabda kIrtanamanyathA tvagneH samRttvamityeva kuryAt / nyAyastvakSIyamANadravatvAditi / / pratIyamAneti-"rUpaparamANasparzaparamANava eva saMhatA pratibhAnti na tu sthiraM kimapi tadatiriktaM dravyAntaratvamavayavisaJjJakamekam / na stambho'yam iti-vilakSaNaM saMsthAnaM yasya sa vilakSaNasaMsthAnAdhAro'vayavisajJaka dravyAntaraM "pratyakSata eva saMvedyata iti bhAvaH / yadi tu rUpasparzasvabhAvameva stambhAdi syAta, tahi na vilakSaNasaMsthAnatvenopa"labhyeta, rUpAdisvabhAvasya "kumbhe stambhe cAvizeSAt / [paM0] samarthotpannatvamApannam / tataH pratyakSatA byApadyate ityarthaH / sa no'vayavIti-sa ekaH sthalAkAro, no'smAkamabhimato'vayavItyarthaH / kvacidekaH sthUla iti = eko'vayavI / tasyeti-sthUlAvabhAsasya / anekadR(dra)STasAdhAraNatvAbhAvaprasaMgAcceti-yo yaH pazyati saH sarvasthUlAkArameva pazyati / yadi tu vijJAnasyaiva sthUlAkAratvaM kalpyate na tu viSayasya tadA sthUlAkAraH sarvadR (dra)TasAdhAraNo na syAt / vijJAnasyAmUrtatvAdityarthaH / sarvadA bhinnAkAreNa pratibhAsanAdarthakriyA [ku0] nyAyazceti (kaM. 40.25) AgamAnugrAhaka iti zeSaH / vAsanAbhedAditi (kaM. 41.5) yadi stambhAdipratyayAH satyA bhaveyuH tadaitadyuktam, te eva tvanAdimithyAvAsanAvazAt kalpitaviSayA ityarthaH / nIlAdisaMvittibhedo'poti (kaM. 41.5) guNeSu guNiSi [ni] ca nIva ? buddhisAmye guNAnAM vastutvaM guNinaH kalpitatvamiti vinigamanAyA na heturityarthaH / nIlAdibhedakalpaneti (kaM. 41.8) nIlAdibhedasya paramArthatvamityarthaH / tathaiva "buddhikAdAcitkatvAnyathAnupapattyA stambhAdirapi paramArtha eva siddhayatItyata Aha 1 pAThoyaM - kaM. 1, kaM. 2, pustakayo sti / 2 avarodhaH-je. 1, je. 3 / 3 pariNAma:-sarvarUpasya rUpAntarAvyAptiH-TippaNa je. 1 / 4 guNasyopalabdhiH -kaM. 1, kaM. 2, gurutvasya copalabdhaH -je. 1, je. 2 / 5 agneparatvaM -a; 6 patyamagne-a%; 7 tvanApi-a, ba; 8 kItamanyathA-Da; 9 dravyatpAd vatvAditi-a, ba, dravyatvavattvAditi-ka; 10 rUpaparamANava evaM pratibhAnti-a, rUpaparamANava eva saMhatA pratibhAnti-ba, ka, saMhatA eveti samyak bhAti / 11 pratyakSa eva - Da; 12 labhyate - a, ba; 13 stambhakumbhe-Da; 14 buddhikArA-Adarzapustake / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI Aha-tatreti / bhoginAmadRSTavazena 'bhUyasAM pArthivAvayavAnAmupaSTambhAvanubhUtarUpaspazaM piNDIbhAvayogyaM suvarNAdikamArabhyate, tatra pArthivadravyasamavetA ime rasAdayo gRhyante / itizabaH smaaptau| anubhUtarUpasparza suvarNAdikamiti na maSyAmahe, pratIyamAnarUpasparzavyatiriktasya dravyAntarasyAbhAvAditi cenna, stambho'yaM kumbho'yamiti pratyekavilakSaNasaMsthAnasaMvedanAdrUpAdi svabhAvasya ca sarvatrAvizeSAt / vAsanAbhedAt pratisaJcayaM saMvittibheda iti cet? nIlAdisaMvittibhedo'pi vAsanAkRta evAstu nArtho nIlAdibhedena / asati bAhyavastuni svasantAnamAtrAdhInajanmano vAsanAparipAkasya kAdAcitkatvAnupapattestanmAtrahetornIlAvisaMvedanasya kAdAcitkatvAsambhavAnIlAdibhedakalpaneti cet ? stambhAdisaMvittibhedasyApi bAhyavastvananurodhino na kAdAcitkatvamupapadyata iti rUpAdivyatiriktaH pratisaJcayaM vAsanAvizeSaprabodhaheturvilakSaNaH saMsthAnavizeSaH kalpanIyaH, yena darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNamapi siddhayati / rUpAdimAtre vastunyasyApyasambhavaH, teSAmekaikendriyagrahaNaniyamAt / api ca, rUpAdayaH paramANusvabhAvAH pratyekamatIndriyAH, tadvyatiriktaH saJcayo nAstIti bhavatA ko'rtho 'darzanasparzanaviSayaH? pratyekamatIndriyA api paramANavo manaskArendriyAdiSu [Ti0] tanmAtra hetoH iti-bAhyanIlAbhAve vAsanAparipAkamAtrahetornI lAdijJAnasya bAhyanIlAbhAve na kAdAcitkI vyutpattiH syAd, ato nIlAdibhedAGgIkAraH / yena darzaneti yadevAhamadrAkSaM tadevAsyAmityekArthagrahaNaM na syAt rUpasparzaparamANanAM bhinnendriyagrAhyANAM parasparaM bhinnatvAt / pratyekamatIndriyA iti-'manaskAraH pUrva upAdAnajJAnalakSaNaH / ma'naskArendriyAdayo'pi samarthA utpannAH / pujAtpUjotpattinyAyena rUpAdiparamANavo'pi tathotpannAH / nana 'tadaviSayajJAnAkAraH eva ekaH sthUla: satyo bhaviSyatItyAha-na ca vijJAna iti / anekadRSTreti-yadeva sthUlaM mayA dRSTaM tadevAnenApIti pratyayAt sarveSAmapi caikastambho'yaM sthUla iti pratyayAtsAdhAraNatvam / tasmAd iti / viSaya eva na tu [paM0] saMpAdanAcceti-na hi jJAnaM sarvadaikAkAram, nIlapItAdyAkAraparAvartabhAktatvAt / stNbhaadystvekaakaaraaH| yathA devArthakriyAkAritadevaparamArthasat staMbhAdyAkArajJAnaM ca na gRhAdidhAraNAdyarthakriyAkSamam, staMbhAdayastu tatkSamAstasmAdvijJAnameva sthUlAkAraM pratibhAsata iti na mantavyam / kintu staMbhAdyavayavyartho viSaya (yI) bhUtaH svIkartavya ityarthaH / ityavayavisiddhiriti-iti zabdaH prakAravacanaH / yathA sarvadA bhinnAkAreNa pratibhAsanAdarthakriyAkAritvAccAvayavisiddhiH / [ku0] "pratyakSeNaiva stambhAdisaMvittibhedasyApIti (kaM. 41.8) / vAsanAvizeSa[pra] bodha heturiti (kaM. 41.10) tu paramatAnusAreNoktam / kAdAcitkabuddhiviSayatveneti tu tAtparyam eva / kalpanIya (kaM. 41.10) ityatrApi paramArthata evAGgIkartavyamityarthaH / pratyakSavakSime stambhAdInAM nIlAdisAmyaM pratipAdya tatra vipratipadyamAnaM pratyanumAnapradarzanAya 1 bhUyasAM pArthivAnAM pArthivA - kaM. 1, kaM. 2 / 2 parisamAptau- je. 1, je. 3 / 3 svabhAvasya sarvatra - kaM. 1, kaM. 2 / 4 darzanasya viSayaH-je. 1, je. 3 / 5 nIlajJAnasya bAhyanIlAbhAve vyutpattiH syAdato-Da; 6, 7-namaskAra:- 8 tadviSayaH-Da; 9na tvajJAnam-ka; 10 pratyakSeNaiva iti kaM. pustake nAsti / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI satsu samarthotpannA aindriyakA bhavantIti cenna, samarthotpAde'pi paramasUkSmasvarUpAnativRttaH, samarthotpattimAtreNa ca cAkSuSatve manaskArendriyayorapi pratyakSatA syAt, avizeSAt / atha matam, pratyeka masthUlA api paramANavaH kezasamUhavatsaMhatAH sthUlAvabhAsabhAjo bhavantazcAkSuSA jAyante, nirantaratayA caikatvenAdhyavasIyante, iti cet ? kimeteSu bahuSu tadAnImekaH sthUlAkAro jAyate ? kiM vA kezeSvivAvidyamAnaH samAropya pratIyate ? 'yadi ca jAyate sa no'vayavIti / athAvidyamAnaH pratIyate, bhrAntistahi / bhrAntizcAbhrAntipratiyoginIti / kvacidekaH sthalaH satyo'bhyupeyaH / na ca vijJAne tasya satyatA yuktA, sthUlamahamasmIti pratItyanudayAdanekadraSTasAdhAraNatvAbhAvaprasaGgAcca / tasmAdviSaya evAyamekaH sthUlaH, sarvadA bhinnAkAreNa prtibhaasnaadrthkriyaasmpaadnaaccetyvyvisiddhiH| ___ nanvasati bAdhake pratItisiddhastatheti vyavahriyate, avayavisadbhAve tu bAdhaka pramANamasti / tathA hi pANau kampavati tadAzritaM 'zarIraM na kampate, pAde vA kampamAne tadgataM zarIraM na kampata ityekasya viruddhadharmatAprasaGgaH / tadasaGgatam, pANau kampamAne zarIrakampAvazyambhAvaniyamAbhAvAt / yadA pANimAtraM cAlayituM kAraNaM bhavati tadA tanmAtraM calati na zarIram, kAraNAbhAvAt / yadA tu zarIrasyApi calanakAraNaM bhavet tadA zarIraM calatyeva / nAsyAcalanamastIti kuto virodhaH, yadi hastazcalati na zarIraM tadA'vayavAvayavinoyutasiddhiH prasaGgaH ? navam, pRthagAzrayAyitvaM yutasiddhiH, na [Ti0] jJAnam / sarvadA bhinneti-jJAnaM hi na sarvadA ekAkAreNa pratibhAseta na cArthakriyAM kuryAditi / etAvatA granthenAvayavisadbhAve pratyakSamanumAnaM ca pramANaM sUcitam / stambho'yameka iti pratyayo yathArtho'bAdhitatvAt yathaikaM jJAname ka: paramANu riti vA pratyayaH / abAdhita tvamasiddhaM darzayannAha nanvasati bAdhaka iti / ekasya viruddhadharmateti-viruddhadharma [paM0] evaMprakArairapyanumAnairavayavI sAdhyata ityarthaH / tAni cAnumAnAni staMbho'yameka iti pratyayo yeSA [ma] rtho'bAdhitvAta, yathakaH paramANuriti pratyayaH tathA'vayavIti padaM sArthakam, padatvAt, paramANapadavadityAdIni draSTavyAni / ityekasya viruddha dharma tAprasaMga iti-tathA ca sati sulabhamanumAnamidam,-yaviruddhadharmAdhyAsitaM tadbhedavat, yathA vahnijale ityarthaH / tanmAtramiti = pANimAtram / paravAkyaM yadi hastetyAdi / 'yutasiddhiprasaMga iti bhedasiddhiprasaMgaH / yuk amizraNe dhAtuH / [ku0] nyAyasUtraM paThati yeneti / (kaM. 41.10) ayamatra prayogaH stambhAdayo rUpAdibhyo bhidyante darzanasparzanAbhyAM pratisandhIyamAnatvAt; ye na bhidyante na te pratisandhIyante yathA rUpAdaya iti vyatirekI hetuH / pratisandhAnaM ca bhinlendriyjprtyyorekvissytaavsaayaaH| atrAnakalatarkamAha rUpAdimAtre ceti (kaM. 41.11) / 1 yadi jAyate -je. 1; je. 3 / 2 yoginI kvacideka:- kaM. 1; kaM. 2 / 3 zarIraM kampate pAde cAkampamAneje. 1, je. 3 / 4 syAt -je. 1, je. 3 5 yutasiddhi:-kaM. 1, kaM. 2 / 6 mekaparamANuriti-a, ba, ka; 7 tatvaM siddha-a,ka; 8 viruddhe-a; 9 yutsiddhiH-kN| 1. 'ca' kaM pustake nAsti / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI calAcalatvam, dravye calati guNasyAcalane'pi tayoryutasiddhayabhAvAt / pRthagAzrayAzrayitvaM cAvayavAvayavinobhinnatve'pi nAstIti na yutsiddhtaa| yadapyanyad bAdhakamuktam, ekAvayavAvaraNe tatsamavetasyAvayavino na grahaNam, anAvRtAvayavagrahaNe ca grahaNamityekasya yugapad grahaNamagrahaNaJca 'prApnuta iti / tadapyasAram, ekAvayavAvaraNe'vayavyAvaraNasyAbhAvAt / soko'nekeSu 'vA'vayaviSu vartamAnaH katipayAvayavAvaraNe'pyanAvRtetarakatipayAvayavagrahaNena gRhyate, tasya sarvatrAbhinnatvAt / yattu bahutarAvayavagrahaNavat sthUlapratItirna bhavati, tadbhUyo'vayavapracayagrahaNasya parimANaprakarSapratItihetorabhAvAt / yatra 'tu bhUyasAmavayavAnAmAvaraNamalpatarAvayavagrahaNaJca tatrAvayavino na grahaNam, yathA jalanimagnasya ziromAtradarzanAt / ekasminnavayave rakte taddezo'vayavI rakto'vayavAntare 'cArakte na rakta ityekasya raktAraktatvaprasaGga ityadUSaNam, avirodhAt / rAgadravyasaMyogo raktatvam , araktatvaJca tadabhAvaH / ubhayaM 'caikasya bhavatyeva, saMyogasyAvyApyavRttibhAvAt / [hiM0] katvAdekatvamavayavino na syAditi bhAvaH / yato viruddhadharmAdhyastaM yattannAnA yathA zItoSNe, viruddha dharmAdhyastazca parAbhyupagato'vayavIti prasaGgasAdhanamanyathA AzrayAsiddhiH syAt / uttaraM pANau iti pANigatazarIrasyApi kampAbhAvAdasiddho viruddhadharmAbhyAsa iti bhAvaH / yadi hasta iti-yadi hasta evAzrito'vayavI syAttadA hastacalane so'pi caled, na tu calati, tasmAdavayavI na haste eva siddhaH kintu pRthaganyatra siddho mantavyaH , 'dravye calati ityAdi svasiddhAntAbhiprAyeNottaram / ubhayaM "caikasya iti-saMyogasyAvyApyavRttitvaM tathA darzanAda"gIkriyate / [paM0] zrIdharavAkyaM naivamityAdi / dravye calati guNasyAcalanepoti-guNeSu karmaNo'bhAvAt / calanaM ca karma / tasyeti = avayavinaH / bahutarAvayavagrahaNavaditi-bahutarAvayavagrahaNe iva bahutarAvayavagrahaNavat / saptamyAM vati pratyayaH / ubhayaM cai"kasya bhavatyeveti-ekasyApratyayinaH / avyApya"vRttitvAditi = ekadezavRttitvAditi / [ku0] nanu pratyekamekaikendriyagrAhyANAmapi saMghAtasaMhanyamAnA[na]dvArA'nekendriyagrAhyatA'pi bhaviSyatItyata Aha api ca rUpAdaya iti (kaM. 41.12) / "vyatiriktazceti (kaM. 41.13) vyatiriktasyAGgIkAraguNita eva sajJAbhedamAtraM syAditi bhAvaH / iha samarthotpattiH sthUlarUpotpattirvA arthakriyAkArimAtrotpattirvA nAdya ityAha sa[ma]rthotpAde'pIti (kaM. 41.15) / anuvRttAvapasiddhAnta iti bhAvaH / na dvitIya ityAha-samarthotpattimAtreNa ceti (kaM. 41.15) / sa no'vayavIti (kaM. 41.20) so'pi bhavatAmanabhimata iti bhAvaH / na ca vijJAna iti (ka. 41.21) bAhyo hi sthUlo niSidhyate tasmAbhi (tasyApi) jJAnAkArastu kAmamastItyabhiprAyaH / "lauki[ka] maryAdameti [yeti] baahysvdrshnshrddhyaa| sthUlamahamasmIti pratyaya u[tpa] ye [te] tyeveti taM pratyAha aneke ti] (kaM. 41.22) / evaM guNisAdhanaprasaGgAdavagatamavayavinaM sthiraM ca pratItibalAda bAdhakAbhAvAccopasaMharati tasmAditi (kaM. 41.23) / 1 prApnotIti -je. 1, je. 3 / 2 'vA' iti-je. 1, je. 3, pustakayo sti| 3 'tu'-je. 1, je. 3, pustakayo sti / 4 cArakta ityekasya - kaM. 1, kaM. 3 / 5 caikatra-kaM. 1, kaM. 2 / 6 hyastaM tannAnA-Da; 7 Azrayo-Da; 8 mopa-a, ba; 9 dravyaM-a; 1. caikatra mu, caikasya-je 1, je. 3; 11 daGgIkriyate -Da; 12 caiktr-kN| 13 vRttibhaavaat-kN.| 14 vytiriktH-rk.| 15 pratIkamidaM ka. pustake nAsti / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 121 nyAyakandalI [60] idamaparaM bAdhakam, avayavinaH pratyavayavamekadezena vRttiH kAtnye na vA ? prakArAntarAbhAvAt / na tAvadekadezena vRttiravayavavyatirekeNAsyaikadezAbhAvAt / kAtsnyena vRttau 'vA'vaya vAntare vRttyabhAvaH, ekAvayavasaMsargAvacchinne svarUpe'vayavAntarANAmanavakAzAt, tatsvarUpavyatirekeNa cAsya svarUpAntarAbhAvAt / atrApi nirUpyate-yad vartate tadekadezena vartate kAtsnyena veti ? kimidaM svasiddhamabhidhIyate parasiddhaM vA ? svayaM tAvat kasyacit 'kvacid vRttirasiddhA zAkyAnAm, parasyApi naikadezakAtyA'bhyAM vRttiH siddhA, tayoravRttitvAt, vRtti pratyakAraNatvAcca / yad varttate tat svarUpeNAzrayAzritabhAvalakSaNayA vRttyA vartate / na caikasyAnekasaMsargo viruddhayate / dRSTo hi citrajJAne nIlAkArAvacchinne pItAdyAkArasaMsargaH / na ca tasya [Ti.] [60] idamaparamiti-yatsattatsavRttikaM 'yathA paramANurUpam / avayavinastu vRttirnopapadyate iti bhAvaH / avayavavyatirekeNa iti-yadyavayavavyatirekeNAnye dezAsyustadA teSvapyekadezene samudAyena vA vRttiriti tadavastham / parasyApi naiketi-ekadezakAtyA'bhyAM kRtvA 'vRttistayoH svayaM vRttirUpatve sati sambhavati, yathA dravye rUpaM samavAyavRtyA vartate iti samavAya eva tatra svayaM vRttirUpaH, vRtti prati kAraNatvena vA / tatra pakSadvaye'pi dUSaNamAha tayoravRttitvAd ityAdi / akAraNatvaM vRtteH samavAyalakSaNAyA nityatvAt / yathaikAvayavAvacchinna iti-yathA jJAne tatrApItyarthaH avacchinne [paM0] [60] paraH prAha idamaparamityAdi / asyaikadezAbhAvAditi-svayaM niraMzatvAdavayavinaH / ekAvayavasaMsargAvacchinne iti-ekAvayavasaMsargaparisamApte svarUpe iti-avayavinaH saMbandhini / zrIdhara: prAha-atrApi nirUpyata ityAdi / parasyApIti = vaizeSikasya / avRttitvAditi-asamavAyatvAt / AzrayAzritabhAvalakSaNayA vRttyeti-avayaveSvAzrayabhUteSu avayavI Azrita ityeSA AzrayAzritabhAvalakSaNAvRttiH / na ca tasya pratyAkArabheda iti tasya citrajJAnaM bhedasya pratyAkAraM [ku0] avayavini prasaGgAgate [taM] bAdhakamAzaGkate nanviti (kaM. 41.24) / pariharati taditi (kaM. 41.27) / na calAcalatvamiti (kaM. 42.4) sAdhi[tA] hi nityAnAM yutasiddhiriti bhAvaH / bhinnatve'pIti (kaM. 42.6) padaM tAdAtmyanirAsAya / katipayAvayavagrahaNena gahyata iti (kaM. 42.10) itarathA arvAgbhAgena madhyaparabhAgayoH sarvadAvaraNAdavayavino na grahaNaM syAditi bhAvaH / tatki dvitrANAmavayavAnAM grahaNe'vayavI gRhyate netyAha yatreti (kaM. 42.12) / a[tra] saGkhyAniyamo na zakyate kintu kAryameva pramANamiti bhAvaH / [60] avyApyavRttitvAdyugapadekatra bhAvAbhAvavattvAditi bhAvaH / avayavavyatirekeNeti (kaM. 42 18) bhAve vA teSAmeva vRttirvA'vayavina iti bhAvaH / svarUpAntarAbhAvAditi (kaM. 42.20) bhAve vAhavaH / svayaM tAvaditi 1 cAvayavAntare-je. 1, je. 3 / 2 vA vartate-je. 1, je. 3 / 3 kutracid-je. 1, je. 3 / 4 yathArUpa-Da; 5 nyadezastasya syAttadA - a, ba; 6 dasti tayoH-Da; 7 dUSaNe prAha -- a, ba; 8 tathaikA-a, ba, Da; 16 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI pratyAkAraM bhedaH, ekasyAnekAkAragrahaNAnupapattau bhavatAM citra'pratItyabhAvaprasaGgAt / nApi vijJAnaikatvAdAkArANAmapyekatvam, citrAnubhavavirodhAt / 'yathaikAvayavAvacchinne ekAvayavisvabhAve'vayavAntarasamAvezaH pratyakSeNAnekAvayavasambaddhasya, tathaikasya sthUlAtmanaH saMvedanAdekasminnanekasaMsargo dRSTo naikasyAnekeSu saMsarga iti ca vaidharnAmAtram, ekasyAnekasaMsargAvacchedasyobhayatrAvizeSAt / evaM ca yadekaM tadekatrava vartate, yarthaka rUpamekazcAvapavIti, tathA yadanekavatti tadanekam, yathAneka bhAjanagatAni tAlaphalAnyanekavRttizcAvayavIti prasaGgadvayaM pratyAkhyAtam, svataH paratazca vyAptyasiddhaH, svatastAvadekaM vijJAnamanekeSu viSayendriyamanaskAreSu svarUpAbhedena tadutpattyA vartate, parasyApyeka sUtramabhedenAnekeSu maNiSu saMyogavRttyA vartate, tathA'vayavyavayaveSu samavAyavRttyA vattiSyate nAnA ca na bhaviSyati / sarvazcAyaM prasaGgaheturAzrayaM nighnannAtmAnama pi hanti, avayavyabhAve paramANumAre jagati dharmammidRSTAntAdipratItyasiau nirAzrayasya vRttyabhAvAt / bhato nAnena pratyakSasiddho'vayavI zakyo nirAkartum, pratyakSasApekSasya tasya tato [vi.] sambaddha jJAnAvayavinoH sAdRzyaM nAstIti prAha ekasminneketi-jJAne hi ekatrAdhAre bahUnyAdheyAni avayatrItvekamAdheyaM "bahuSvAdhAreSu vartate iti bhAvaH / ekasya iti-jJAne'vayabini caikasya sato'nekasaMsargAvacchedaH sa tulya eveti / svatastAvad iti-ma"naskAraH pUrvajJAnakSaNa: sa upAdAnatayA, viSayendriye tu nimittatayA jJAnakAraNamiti tairanekaiH saha tadupapattisambandharUpA vRttirekasyaiva jJAnakSaNasyAsti / [paM0] bhedo bhavanmate khalu nAbhyupagamyate ityarthaH / tatheti-nApItyanuvRttistathAzabdasyArthaH / ekAvayavAvacchinne iti ekAvayavasvIkRte / avayavAntarasamAveza iti-avayavAntareNa saha samAveza iti samAsaH / ekAvayavachinne evA(kA) vayavisvabhAve'vayavAntarasamAveza iti--paroktasyAnuvAda eSaH / ekasminniti = jJAne / anekasaMsarga iti -anekeSAM nIlAdyAkArANAM saMsargaH / anekasamAveza iti pAThAntaram / arthaH = samAna evAnekasyAnekeSu saMsarga iti / atra ekasyeti ko'rthaH ? avayavinaH / anekeSviti ko'rthaH? = avayaveSu / iti ca vaidharmyamAtramiti-iha caturvizati [ku0] (kaM. 42.22) siddhau vRttimanasthAyitvApattAviti bhAvaH / tatsvarUpeNeti (kaM. 42.23) ekadezavRttivikalpaH / ekasthAnekatravRttimiNaM bAdhate iti kartavya iti bhAvaH / citrapratItyabhAvaprasaGgAditi (kaM. 42.26) asmAbhiriva citrasthAnaGgIkArAt / pratyayasya cAnaGgIkAre citravyavahAravilopaprasaGgAditi bhAvaH / nApIti (kaM. 431) AkArAkAriNorabhedAditi bhAvaH / citrAnabhavavirodhAditi (kaM. 43.1) anekaakaarvaadk| 1 pratyayAbhAva - kaM. 1, kaM. 2 / 2 nApi jJAnakatvAda-kaM. 1, kaM. 2 / 3 tathA-je. 1, je. 3 / 4 tasyakasya -je. 1, ne.3| 5 evaM yadeka-kaM. 1, kaM. 2 / 6 bhAjanagatatAladeg-kaM. 1, kaM. 2 / 7 pratyAkhyeyam-je.1, je. 3 / 8 upahanti - je. 1, je. 2 / 9 nnaneke iti - a, ba; 10 bahutvAdhAreSu -- a, ba, 11 skArapUrva - a, ba; Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 TippaNapaJcikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI durbalatvAt / bhrAntaM pratyakSamiti cet ? kuta etat ? 'bAdhakena tadarthasyApAkaraNAditi cet, pratyakSasya bhrAgtatve bAdhakasya pramANatvaM bAdhakaprAmANye ca pratyakSasya bhrAnsatvamityanyo nyApekSatvam / pratyakSe tu nAyaM nyAyaH, tasyAnapekSatvAt / na cArSakriyAsaMvAdisarvalokasiddhaM spaSTapratibhAsaM bhrAntamiti yuktam, nIlAdipratyakSasyApi bhrAntatvaprasaGgAditi bAdhakoddhAraH / paramANavo'vayavisadbhAvAnumeyA api santo vyavaharttavyAH / SaTakena yugapadyoga ekasya paramANoH SaDaMzatvamApAdayan paramANusaddhAvaM bAdhata iti cet ? ko'yaM yugapadyogo nAma ? kimekasya paramANoH SaDbhiH paramANubhiH saha yugapadutpAdaH ? kiM vA yugapatsaMyogaH ? yugapadutpAdastAvat kAraNa yogapadyAdhIno [Ti0] pratyakSeti-tasya prasaGga sAdhamadvayasya, "tataH pratyakSAt / "manu bhavatpakSe'pi prasaGgasAdhanasya daurbalye pratyakSasya bhrAntatvaM, tadabhrAntatve ca prasaGgasAdhanasya daurbalyamityanyonyAzrayaH samAna ityAha-pratyakSe tu iti / avayavinastAvatpratyakSeNa siddhiH, paramANUnAM tvapratyakSatvAdasattvaM syAdata Aha-paramANavaH iti // tejH|| [paM0] jAtidoSA iti nAmnA prasiddhAni dUSaNAbhAsAni-teSveka vaidhayaM nAma / taccaivam-sa nityaH zabdaH, kRtakatvAt, ghaTavadityatra prayoge kazcidAha nityaH zabdaH, niravayavatvAta, anityaM hi sAvayavaM daSTama, ghaTAdIti / na cAsti vizeSaheturghaTasAdhAt / kRtakatvAdanityaH zabdaH, na punastadvaidhAnniravayavatvAnnitya iti / etacca vaidhyodbhaavnN dUSaNAbhAsamAtram na samyak dUSaNam / kRtakatvasya samyaghetoH, sAdhyasAdhanakSamatvAt / tathA'nvayApi yaduktaM tadvadharmAkhyajAtidoSamAtramityarthaH / atraivArthe hetumAha-ekasyAnekasaMsargAvacchedasyobhayatrAvizeSAditi / . ato nAnenetyAdi = anena prasaMgadvayena / tasyeti -prasaMgadvayasya / tataH pratipratyakSAt / "tadarthasyeti-tasya pratyakSasyArthI viSayo'vayavI, tadarthaH / tasya tadarthasya / "apanayAditi = apAkaraNAt / kvacittu-apAkaraNAditi pAThaH / sa ca sugamatamaH / tasyAnapekSatvAditi tasya pratyakSasyAnapekSatvAt / ko'rthaH? prtykssmnpekssm| bAdhakapramANaM tu sApekSama / pratyakSasya bhrAntatve sati tadbhAvAt / ityarthaH / santaH iti vidyamAnAH / SaTkemeti = paramANuSaTkena / [ku0] nirapekSasyApi zuktikAdI rajatAdijJAnasya bhrAntitvadarzanAdityata Aha na cArthakriyeti (kaM, 43.15) / prasaGgAtparamANubAdhamuddhartuM prastauti paramANava iti (kaM. 43 17) / api zabda: paramANava ityasyAnantaraM draSTavyaH / asyApekSayA aMzAnAmaNatvAdaMzini na parimANApakarSavizrAntirityarthaH / na tatpratikSepa iti (kaM. 43.25) saMyogasyAvyApyavRttitvavAcoyuktistu ekasyaikadA bhAvavattayA na tvNshaadhikrnntyaa| prasaGgazvAyaM paramANusiddhau dhamigrAhakapramANanAdhitatvAdasiddhAvAzrayAsiddhatayAnavasarastuccha iti bhAvaH / 1 bAdhakenApAkaraNAt - kaM. 1, kaM. 2! 2 nyApekSitvam - kaM. 1, kaM. 2 / 3 vayavyanumeyA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 SaTkena yugapadyogAt paramANoH ssddNshtaa| SaNNAM samAnadezatvAt piNDa: syAdaNumAtraka: kaM. 2 ttippnn-vijnyptimaatrtaasiddhiH| 5 yogapadyAdeva - kaM. 1, kaM. 2 / 6 sAdhanasya -73 7 'tataH pakSAt na tu bhavatpakSAt' ityadhika:-a, ba, ka; 8 manu-Da; 9 syAdaurvalya-a; 10-11 imo pATho kaM. pustake na staH / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [61j vaayutvaabhismbndhaadvaayuH| 'sparzasaGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatva'saMskAravAn / nyAyakandalI niraMzasyApi yadi bhavet ko virodhaH, atha yugapatsaMyogaH, so'pi nAnupapannaH, na muzaviSayaH saMyogo dravyANAm, niraMzasyApyAkAzasya 'tat sadbhAvAt, aMzasyApyaMzAntarasadbhAve paramANamAtre saMyogasthitau tasyApratyakSatvaprasaGgAcca, kintu svarUpaviSayaH / evaJcet, sAMzadravyasyeva niraMzasyApi paramANorekasya yugapatkAraNasambhave satyanekasaMyogAdhikaraNatvamupapadyata eveti na ttprtikssepH| [61] pratyakSaM pRthivyAditrayaM vyAkhyAyApratyakSadravyavyAkhyAnAvasare nityAnityobhayasvabhAvadravyanirUpaNasya prakRtatvAdvAyuM vyAcaSTe-vAyutvAbhisambandhAdvAyuriti / vyAkhyAnaM pUrvavat / tasya guNAn kathayati-sparzetyAdi atrApi pUrvavad vyaakhyaa| yAdazaH sparzovAyau vartate taM darzayati-sparza iti / pRthivIsparzaH pAkajaH paramANuSu, tatpUrvakazca 'svakAryeSu / 'asya vAyo sparzo'pAkaja ityato vaidhyarmyam / apAkajatvaJcAsya pRthivyanadhikaraNatvAdudakatejaHsparzavat / anuSNAzItatve satItyudaka[Ti0] (||ath vAyunirUpaNam!) [61] trayAnantaraM vAyvabhidhAne kAraNamAha pratyakSamiti-apratyakSatvaM bAhyendriyApekSayA'tra dR(dra)STavyam, Atmano'ntaHkaraNapratyakSatvAt / atrApi iti-vyAkhyA dvandvAnantaraM matapa pratyayAdikA / apAkajatvaM ca iti-atra bAyasparzaH [paM0] pUrvapazcimadakSiNottaro/dholakSaNadikSaTkalagneneti draSTavyam / yadi bhavediti - na bhavatyeva tAvannityatvAt / ko virodha iti? paramANUnAM nityatvenotpAdAbhAvAdabhyupagamamAtrameva tannanu vAcikobhyupagamaH / na muzaviSaya iti na hyazApekSaH / aMzasyApIti = ghaTAdidravyAMzasyApi / tasyati =saMyogasya / apratyakSatvaprasaMgAcceti pratyakSatvasusaMyogaH / kintu svarUpaviSaya iti saMyoga iti puurvsmaadnuvrtte| kintu 'svarUpavizeSasaMyoga iti ko bhAvaH? svarUpaviSayatvaM ca saMyogasya paramANuSvastIti bhAvaH / / iti tejaH // 3 // [61] vAyau saMskAro darzitaH iti-saMskAro vegAkhyaH / pazcAdayamiti pratyakSavatparAmRzyate iti anyathA [ku0] [61] pratyakSazarIrArambhakatayA pRthivyAH sarvasya urSe pratyakSaguNAdhikatayA vA'pAM dvitIyatve svayaM pratyakSatayA tejasastRtIyatve ca kramakAraNe prasiddhavA[yo] zcaturthatve kAraNamAha pratyakSamiti (kaM. 44.13) / 1 tasya gunnaaH-taa| 2 sNskaaraastdvaan-taa| 3 tad bhAvAt-kaM. 1, kaM. 2 / 4 svakAryeSu-je. 1, je. 3 / 5 asya tu- kaM. 1, kaM. 2 / 6 svarUpaviSaya - kN.| / Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapamjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 125 125 prazastapAdabhASyam sparzo'syAnuSNAzItatve satyapAkajaH, guNavinivezAtsi'ddhaH / arUpiSvacAkSuSavacanAt saptasaGghayAdayaH / tRNakarmavacanAt sNskaarH| sa cAyaM dvividho'NukAryabhAvAt / / tatra kAryalakSaNazcaturvidhaH, zarIramindriyaM viSayaH prANa iti / nyAyakandalI tejaHsparzAbhyAM vaidharmyamuktam / ayaJca dvitIyAdhyAyAt-"vAyuH sparzavAn' (2-1-4 4. sU.) iti sUtreNa vAyau siddha ityAha-guNavinivezAditi / arUpiSvacAkSuSavacanAta sapta saGkhyAdayaH / rUparahiteSu dravyeSu saGkhyAdayazcAkSuSA na bhavantItyabhidhAnAdarUpiSu saGkhayAdInAM sadbhAvaH kathitaH, anyathA tattinAM teSAmapratyakSatvAbhidhAnamasambaddhaM syAt / tRNakarmavacanAt saMskAra iti / "tRNe karma 'vAyusaMyogAt" (5-1-14 vai. sU.) iti vacanAda vAyau saMskAro zitaH, vegarahitadravyasaMyogasya karmahetutvAnapalambhAt / tasya bhedanirUpaNArthamAha-sa cAyamiti / sa ceti smRtyutthApito buddhisannihitaH pazcAdayamiti pratyakSavat parAmRzyate / na kevalaM pRthivyAdayo dvividhAH, ayamapi dvividha iti cArthaH / kArya'lakSaNazcaturvidhaH kAryyasvabhAva ityarthaH / cAtuvidhyaM kathamityata Aha -zarIramindriyaM viSayaH prANa iti / teSAM madhye zarIraM jAtyA nirdhArayati[Ti0] pAkajo'nuSNAzItatvAt pRthivIsparzavadityetena na satpratipakSatA, "pAkajasparzasya pAkajodbhUtarUpasAhacaryopalambhAt / sa cAyam iti-nanvidaM pratyakSakRtaM rUpaM tatkathaM vAyAbapratyakSe'yamiti nirdeza 'ityAha sa ca iti / pratyakSe'pi hi tAvat buddhisannihitatvAttathA vyapadeza iti bhaavH| teSAM madhye iti-nirdhAraNaM hi jAtiguNakriyAbhirbhavatItyatra jAtyA kalpitayaiva nirdhAraNaM nu tu vAstavyA pRthivItvena parA'parabhAvAbhAvAt / indriyam iti-sarvazabdo nAtra samucita [paM0] vAyorapratyakSatvAdidaMtayA parAmarza niyukta iti bhAvaH / ekIyamatamAha tvacA sarvendriyAdhiSThAnAnItyAdinA / tasyA iti vacaH / viSayavyavasthApanAditi tattadadhiSThAnabhedena tvaca eva zaktibhedaM yo'bhyupagacchati / natvindriyabhedaM [ku0] tasya guNAniti (kaM. 44.21) vAyutvavyavasthApakAniti zeSaH / vyavasthApakatvaM ca sparzasyAnuSNAzItatve satyapAkajatvAt saGkhyAdInAM tatsAhacaryAcca draSTavyamiti / atrApIti (kaM. 44.21) / anuSNAzItatve satIti .3) idaM ca pratyakSasiddhamityarthaH / asambaddha syAditi (kaM. 45.7) atyantAsartA niSedhasyApyanadhikaraNAditibhAvaH / pramANa ca 'vAyuH saGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgavAn dravyatvAt pRthivIvat' sa parAparatvavAn mUrttatvAt pRthivIvaditi draSTavyam / 1 siddheH-ki., taaH| 2 'vAyusaMyogAt'-iti sarvatra sUtrapAThaH / 3 lakSaNaH kAryasvabhAva-je. 1, je. 3 / 4 pAkasparzasya - a, ba; 5 vAyAvat - a, ba; 6 ityA sa, ca-a, ba; 7 pratyakSe hi-4, 8 bhavatu - a, ba, ka, 9 parAparabhAvAt-a, ba; Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 nyAyakandalIsaMbalitaprazastapAdabhASyana prazastapAdabhASyam tatrAyonijameva zarIraM marutAM loke, pArthivAvayavopaSTambhAccopabhogasamartham / indriyaM sarvaprANinAM sparzopalambhakam, pRthivyAdyanabhibhUtairvAyvavayavarArabdhaM sarvazarIravyApi tvagindriyam / nyAyakandalI tatra zarIramiti / ayonijameva na tu pArthivazarIravad yonijamayo nijamapi bhavatItyarthaH / marutAM loka iti sthAnasaGkIrtanam / bhUyasAM pArthivAvayavAnAM nimittakAraNabhUtAnAmupaSTambhAt saMyogavizeSAt sthiraM saMhatasvabhAvamutpannaM pArthivazarIravadupabhogasamartham / ___ indriyaM sarvaprANinAM sparzopalambhakamiti / yat sarvaprANinAM sparzopalambhakamindriyaM tat pRthivyAdyanabhibhUtairapratihatasAmarthairvAcavayavairArabdham, ato viziSTotpAdAdindriyaM syAdityarthaH / tasya sadbhAbe tAvat sparzopalabdhireva pramANam / vAyavIyatvaJcA sya rUpAdiSu madhye sparzasyaibAbhivyaJjakatvAdaGgasaGgisalilazaityAbhivyaJjakasamIraNabat / tacca sarvazarIravyApi, sarvatra tatkAya'sya sparzopalambhasya bhAvAt / tvagindriyamiti samAkhyA tvaci sthitamindriyaM tvagindriyamityucyate, tatsthe tadupacArAt, tvacA [Ti0] vRttiH, ekendriyANAmapi tvagindriyasadbhAvAt / tatsthe iti-upacArAttvazabdenaivendriyamucyate anyathA 'sya 'rasanadhrANacakSastvakazrotrANIndriyANautyatra tvakzabdena kevalenaivendriyAbhidhAnaM na syAt, atastvagindriyaM tvagindriya miti 'samAse tvaci sthitamityupa (cArapradarzanArthamarthakathanam, anyathA "tvaci indriyaM tvagindriyami"ti saptamIsamAsa meva kuryAditi / tvakzabdasya yadyapi zarIrAvaguNThana carmarUpe mukhyato vRttiH, tathApyatropalakSaNavyAkhyAnAda antarbahizca sakale'pi zarIre mantavyA, uSNajalAdipAne madhye'pyuSNAdisparzasaMvedanAtta / [paM0] yo'bhyupagacchati / tenApi viSayavyavasthAkRtava tAvatso'pi hi tvaca eva draSTutvaM spraSTutvaM zrotRtvaM bhrAtRtva rasayitRtvaM tattadadhiSThAnabhedena manyate / tasmAccakSuHsparzanazravaNaghrANarasanAkhyAni paJcendriyANi pathak pRthaka svaviSayaparicchedanapratyalA(yA)ni tenApi yuktayA aMgIkRtAnyeveti bhAvArthaH / [ku0] vegarahiteti (kaM. 45.8) nodanAkhyo hi saMyogaH karmahetuH sa ca sparzahetubhyAM vinA nopapadyata iti bhAvaH / ("nenu tvagiti zarIrasya) sa ca rUpidravyasaMyogAntaregApi tRNakarmAnumeyaH, apratyakSasya kathamidantayA pratyavamarza ityata Aha sa iti (kaM. 45.9) / pratyakSavaditi (kaM. 45.10) pralApAdArthAvApekSAyAmiti? sarvatra tatkAryasyeti (kaM. 45.21) kezanakhalomadantAnAM zarIrasaMyogitA na zarIrAvayavatvamiti bhAvaH / nanu tvagiti zarIrasya sahajamAvaraNaM pArthivadravyamucyate tatkathaM vAyavIyamityata mAha tvaci sthitamiti (kaM. 45.22) / laukikatvAcca nopacAraprayojakaM zraddheyaM tadadhiSThAne cakSarupaghAte tacchAktivaikalyAdandhAdInAM rUpAdyanupalabdhiriti bhaavH| 1 srvvyaapi-de.| 2 mapItyartha:-kaM.1, kN.2| 3 pArthivAnAM-je. 1, je. 3 / 4 tpAdanAta-je. 1, je. 3 / 5 ca rUpAdiSu-je. 1, je. 3 / 6 anyathA sparzanaM-4; 7 sparzana iti sarvatrAdhikaM nyastam / 8 samAsa:-Da; 9 tyupacAra:-a, ba, ka; 10 tvacindriya-a, ba, 11 mapi-a, ba, 12 atra lekhakadoSAdadhikaM bhAti -sN| Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTokAtrayocelam 127 prazastapAdabhASyam [62] viSayastUpalabhyamAnasparzAdhiSThAnabhUtaH sparzazabdadhRtikampaliGgassi-ggamanasvabhAvo meghAdipreraNadhAraNAdisamarthaH / / nyAyakandalI sarvendriyAdhiSThAnAni vyAptAni, satyAM tvaci rUpAdigrahaNamasatyAmagrahaNamiti tvagindriyaM sarvArtham, na tu sparzamAtragrAhakamiti cet, tadayuktam, 'andhabadhirAdyabhAvaprasaGgAt, tattadadhiSThAna'bhedena tasyAH zaktibhedAbhyupagame prkaaraantrennendriybhedaabhyupgmH| [62] 'viSayavyavasthAniyamanirUpaNArthamAha-viSayastviti upalabhyamAnasparzasyAdhiSThAnabhUta Azrayo yaH sa viSaya iti / kimasyAstitve pramANam ? pratyakSameva, tvagindriyavyApAreNa vAyarvAtItyaparokSajJAnotpatteriti kazcita, tanna yuktama, sparzavyatiriktasya . vastvantarasyAsaMvedanAt, aparokSajJAne tu sparza eva pratibhAti nAnyat, yadapi vAyutIti jJAnaM tadabhyAsapATavAtizayAd vyAptismaraNAdyanapekSaM sparzanAnumAnam, cakSuSeva vRkSAdi [Ti0] [62] 'kaniditi-vyomazivaH / tadabhyAse-vyAptismaraNAcanapekSamiti vyAptismaraNaM mamotpannaM na veti / vyAptismaraNAnubhavAnapekSamityartho jJeyaH, "vyAptismaraNAbhAve'numAnAnuzyAt / abhyAsapATavAttu vyAptismaraNaviSayajJAnAbhAvaH / cakSuSeveti-yathA vRkSAvau cakSuSA patrAdikriyopalambhAd vAyvanumAnaM tathA sparzanApIti / nanu yadA zItoSNasparzapratItau vAyattIti pratyayo bhavati tadA sa jalAnalasambandhI kathaM vAyvanumApaka: ? tasya vAyusamavAyAbhAvAt 'asambaddhasya cAliGgatvAd ityAha zItoSNasparzeti / tyagindriyeNa tu iti anyasya vAyoriti bhAva / zItoSNasparzopa [paM0] .[62-64] kazciditi-vyomazivaH / sparzavyatiriktasya vastvantarasyAsaMvedanAditi tvagindriyeNeti zeSaH / sparzanapratyakSeNa sparza evaM saMvedyate vastu punaranumAneneti bhAvaH / idameva draDhayannAha aparokSajJAne tu sparza eva pratibhAti nAnyaditi / yadyapi vAyurvAtoti jJAnaM tadabhyAsapATavAtizayAd vyAptismaraNAdyanapekSaM sparzanAnumAnaM cakSuSeva vRkSAvigatakriyopalaMbhAditi / yathA vRkSAdau zAkhAdicalanakriyopalaMbhAccakSuSA bAyutIti jJAnamanumAnam / evaM sparzenA "viSayavyavasthApanAditi (kaM.45.26) niyata viSayAniyatAdhiSThAstAvattrayaH svIkRtAH tazca-tvaca eveti kalpanam / rUpAdiSu madhye rUpasyaiva vyaJjakaM naM (te) jasamityAdyanekAnumAnaviruddhamiti bhAvaH / "upalabhyamAnasyeti (kaM. 45.27) rUpAsahacaritasyAnuSNAzItasyeti zeSaH / itarathA pRthivyAdau hemate[jasi] viSaktAvayave Apye rISme (grISme) gRhAntatini tejasi vA'tivyAptiH / anumeyatvA pratipAdakabhASyavirodhinI vAdivipratipatti nivArayituM vicAramArabhate kimasyeti (kaM. 46.1) / 1 kecit - kaM. 1, kaM. 2 / 2 andhAdyabhAva - kaM. 1, kaM. 2 / 3 bhedena zaktibhedA - kaM. 1, kaM. 2 / 4 viSayavyavasthAnAda viSayanirUpaNArthamAha-je. 1, je. 3 / 5 upalabhyamAnasparza-kaM. 1, kaM. 2 / 6 kAzcid-a; 7 vyAptyasmaraNAbhAve -a, ba; 8 vAyusamavAyAt-a, ba; vAyvasamavAyAt-ka; 1 asambaddhatvAliGgatvAt-- ka; 10 vissymyvsthaa-kN.1| 11 upalabhyamAnasparzasya-kaM. 1 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI gatakriyopalambhAt / zItoSNasparzabhedapratItau vAyupratyabhijJAnamapi tadAzrayopanAyakadravyAnumAnAdeva / tvagindriyeNa tu zItoSNasparzAbhyAmanyasya na pratibhAso'sti / 'spArzanapratyakSo vAyurupalabhyamAnasparzAdhiSThAnatvAd ghaTavadityanumAnaM zazAdiSu pazutvena zRGgAnumAnavadanupalabdhibAdhitam / dravyasya spArzanatvaM cAkSuSatvena vyAptamavagataM ghaTAdiSu cAkSuSatvasya ca vAyAvabhAvastenAtra zakyaM spArzanatvanivRttyanumAnametat, atastasyApratyakSasya sadbhAve'numAnamupanyasyati-sparzazabdadhRtikampaliGga iti / sparzazca zabdazca dhRtizca 'kampazca liGgAni yasyeti bahuvrIhiH / ___yo'yaM rUpAdirahitaH sparzaH pratIyate sa kvacidAzritaH sparzatvAditarasparzavat / na cAsya pRthivyevAzrayo rUpaviprayogAt / astyatrApyanubhataM rUpamiti cenna, upalabhyamAnasya 'pArthivasya sparzasyopalabhyamAnarUpeNaiva sahAvyabhicAropalambhAt, na ceha [Ti0] lambhe'pi tadAzrayayordravyayovi'zarArutvAnna pratyakSatA yathA zabdopalambhe'pi vyomnaH / vyomazivamate tu zIto vAyarityAdau jalAdisparzopalambhe'pi andhasyoSNo ghaTa itivat vAyupratyakSatvam / dragyasya spArzanatvam iti :- yad dravyaM spArzanaM na cAkSuSamapIti vyAptiH, yattu 'cAkSuSaM tadaspArzanaM yathA pradIpaprabhA / anumAnaM tu vivAdAdhyAsito vAyurasmadAdispArzano na bhavati, dravyatve satyacAkSuSatvAt, yastu spArzanaH sa dravyatve sati cAkSuSo'pi bhavati, yathA ghaTa iti vyatirekeNa, anvayena tvAkAzAdau dRSTAnte sparzAbhAvaH upAdhiH syAt / atra vivAdAdhyAsitaM padaM paramANurUpeNa vAyunA siddhasAdhanatvasya asmAdIti yogipratyakSasya dravyatve satIti sparzaguNasya vyavacchedArtham / yo'yaMrUpAdirahitaH iti [paM0] pItyarthaH / idamuktaM bhavati-yadi hi bAyurvAtIti pratyakSajJAnaM syAttadA kathaM cakSuSA gRhyate, svasvaviSayagrAhakatvAdidriyANAm / tasmAdanumAnamidam / tadAzrayopanAyakadravyAnumAnAdeveti / tayoH zItoSNasparzayorAzrayo jalatejasI, tatparamANUpanAyakam / ko'rthaH / tatparamANUpaDhaukakaM vAyudravyam tadanumAnAdeva / cAkSuSatvasyeti sparzena tvalakSaNaM vyApyaM prati vyApakasya / tenAtra zakyaM spArzanatvanivRtyanumAnametaditi-vAyuH sparzena pratyakSagrAhyo na bhavati / dravyatve sati [ku0] pUrvapakSamAha pratyakSameveti (kaM. 46.1) prayogazvAyam-viSayavAyujJAnaM pratyakSam indriyavyApArAnantarabhAvitvAt ghaTajJAnavaditi / hetvasiddhA (ddhi) pariharati tanneti (ka. 46.2) / na tvanuSNAzItasparzopalambhe'nu mIyatAM vAyuH tadguNatvAt / uSNazItasparzopalambhaM tvazakyamanumAnamityata Aha zItoSNeti (kaM. 46.5) / prayogastu upalabhyamAnazItoSNasparzAdhiSThAnaM sparzavadravyopanItaM zItoSNasparzAdhiSThAnatvAt ghaTAdyAnItapayaHpAvakavaditi / anupalabdhibAdhitamiti (kaM. 46.8) sparzAnavabhUva-("sparzAnubhavavadra)vyAnubhavasyAnuvyavasAyayogyasyAnuvyavasAyAbhAvAdityarthaH / 1 spArzanatvaM - sparzendriyagrAhyatvam -je. 1 ttippnn| 2 kampazceti te-kaM. 1, kaM. 2, vyAkaraNadRSTyA'yaM pATho na samIcIno bhAti, ato na svIkRtaH / 3 pArthivasparzasya -je. 1, je. 3 / 4 tadAzrayayordravyayo 5 vizarArutvAtpratyakSatA -a, ba, ka; 6 yad dravAsArzanaM-a, ba; 7 kSuSa-a / 8 ayamevArtha dRSTayA sAdhIyAn pAThaH / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdidIkAtrayopetam 129 nyAyakandalI rUpasyAstyupalambhastasmAnAyaM pArthivaH sprshH| na codakatejasorayamAzrito'naSNAzItatvAda ghaTAdisparzavat / nApyamUrteSvAkAzakAladigAtmasu vartate, sparzasya mUrtAvyabhicAropalambhAt / manasAJca sparzavatve paramANUnAmiva teSAM sajAtIyadravyArambhakatvaM syAt, na caivam, tasmAtteSAmapi na bhavati, ato yatrAyamAzritaH sa vAyuriti parizeSaH / evaM zabdo'pyasya liGgam, yo'yaM parNAdiSvakasmAcchukazukAzabdaH zrUyate tasyAdyaH zabdaH sparzavadravyasaMyogajaH, avibhajyamAnAvayavadravyasambandhitve satyAdizabdatvAd daNDAhatabherIzabdavat yazcAsau sparzavAm sa vaayuH| AkAzAdInAM sparzAbhAvAt pRthivyudakatejasAM ca rUpavatAM tacchabdahetutve pratyakSatvaprasaGgAt / vibhAgajazabdavyabacchedArthama'vibhajyamAnAvayavadravyasambandhitve satItyuktam / / evamantarikSe parNAdInAM dhRtiravasthitiH sparzavadravyasaMyogakAr2yA prayatnavegAdikAraNAbhAve sati dhRtitvAjjaloparisthita'parNAdidhRtivat / yacca tat sparzavadravyaM na tat pRthivyAditrayamapratyakSatvAdeveti drvyaantrsiddhiH| iSoH pakSiNAJca sthitivyavacchedArtha prayatnAdi kAraNAbhAva iti / [Ti0] rUpAkhekArthasamaveto rUpAdisahitastadviparItasta'drahitaH sparzasya tu mukhyato rUpeNa saha sambandhAbhAvAt / tasmAd vAkyakAle vivAdAspadaH sparza iti kartavyam / astyatrApi iti-udbhUtatvaM sAmAnya vizeSaH rUpatvAdinA parAparabhAvAnupapatto tu rUpAvAdyavAntarasAmAnyAnyudbhutatvAdIni bahUni mantavyAni / yo'yaM parNAdiSu iti-'parNAdiSvityAdhAratvaM parNAkAzasaMyoga lakSaNA samavAyakAraNAdhAratvena jJeyam, zabdasyAkAzAdhAratvAt / akasmAditi dRzyamAnahetvatiriktapratyakSavIkSyamANAghAtakadravyalakSaNahetuzUnya ityarthaH, parNavAyvAdInAM taddhetutvAt / avibhajyamAnAvayavaparNadravyasambandhitvaM zabdasya nimittatvena tajjanyatvAt / evamantarikSa iti-kuDyAdisthavyavacchedArtham / nanu yathA'nyahetutvAvagamo nAsti tathA [paM0] cAkSuSapratyakSAgrAhyatvAt, vyomavat / pratyakSaprasaMgAditi zabdasya pratyakSatvaprasaMgAdityarthaH / dravyAntarasiddhiritivAyusiddhiH tasyA"pyanyahetutvAvagamAditi-bhUkampasyApyanyahetutvAnavadhAraNAt / ana (nA)dhAritena ca na vyabhicAraH / [ku0] e[ta]dapratyakSatvAnumAnaM dUSayitvA pratyakSatvAnumAnamAha dravyasyeti (kaM. 46.8) / prayogo'yam" aspArzano vAyuH dravyatve satyacAkSuSatvAt AkAzavat / atrAnukUlasarvaH yadi spArzanaH syAt AzrayeNa tulyopalambhasAmagrIkANAM saGkhyAparimANAdInAmapyupalambhaH syAditi / evaM copalambhamAnasparzAdhiSThAnatvAditi pratipakSAnumAnaM sarvadA'nupalabhyamAnasaGkhyAdikatvAdanupalabhAmAneviSaktAvayave pAthasi tejasi ca vyabhicArIti ca draSTavyam / liGgAnIti bahuvacanena pratyekameva sAdhanatvaM darzayati / 1 avibhajyamAnAvayavadravyetyuktam-je. 1, je. 3 / 2 vRtti-kN.1| 3 parNAdivat-kaM. 1, kaM. 2 / 4 'iti'kaM.1, kaM.2 pustakayo sti| 5 stadrahitasparzasya-a, ba, ka; 6 parNAdityAdhAratvaM -bha, ba; 7 lakSaNasamavAyaka; lakSaNasavAya-a, ba; 8 hetuzUnya ityarthaH iti-'a' pustake naasti| vayavadravya-a% 10 tsyaany-kN| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI - tathA vRkSAdInAM kampavizeSaH sparzavadravyasaMyogajo viziSTakampatvAd nadIpUrAhatavetasAdivanakampavat / bhUkampena vyabhicAra iti cenna, tasyAnya'hetutvAvagamAt, sparzavadravyasaMyogaje tu viziSTakampatvameva pramANamityagyabhicAraH / nanu yadeva dravyaM sparzanAnumitaM tadeva zabdAdibhirapyanumIyate, na tu pratiliGga 'dravyAntarAnumitiH, kimiha pramANaM yenaitaducyate sparzazabdadhRtikampaliGgo vAyuriti ? idaM pramANam, sparzAnumitadravyakAryatvenaiva zabdAdInAmupapattau sambhavantyAM dravyAntarakalpanAvaiyarthyamiti / 'evaM vyavasthite vAyau taddharma darzayati-tiryaggamanasvabhAva iti / tiryaggamanaM svabhAvo yasyeti / 'meghAdipreraNe itastato nayane / dhAraNe gurutvapratibandhe / AdizabdAd 'gharSaNe smrthH| meghAdItyAdipadena yAnapAtrAdiparigrahaH, teSAmapi vAyunA prerymaanntvaat| [hiM0] sparzavaddhetutvAgamo'pi nAstIti sandigdhAnakAntikatvamityAha sparzavavavya saMyogaje tu iti:-vAyvorurdhvagamanam itiH-vAyunAnAtvasya sAdhyatvAd atra vAyvoriti pakSIkaraNe dvivacanaM na prApnoti, tasmAdartha kathanamidam / vAkye tu vivAdAdhyAsitamUrdhvagamanaM sajAtIyaparasparavyAhRti pUrvamiti pakSaH kAryaH / bhatra vivAdAdhyAsitamiti tRnnaayuurdhvgmnaan"mitmityrthH| sajAtIyagrahaNaM prAkArAdipratiskhalitavAtordhvagamanavyavacchedArtham / anyakAraNAbhAve satIti he"tuvizeSaNaM [paM0] bhUkaMpo'pi sparzavadvyasaMyogaja eveti bhAvaH / atrArthe ki pramANamityAha sparzavadityAdi / paravAkyaM nnvityaadi| zrIdharaH prAha idaM prmaannmityaadi| sparzAnumitadravyakAryatvenaiveti-sparzAnumitaM dravyaM vAyulakSaNam / saMzaye satItivAyAvekaravAnekatvaviSayaH saMzaya: kimayamapyekaH syAdaneko vetyevaMrUpaH / ekadikapathikayoriti-ekadikaprasthitayoriti po pATho staH / arthastulyaH / [ku0] "upalabhyamAnasparzasyeti (kaM. 46.18) padaM vAyUpAmIte upalabhyamAnasaurabhyAzraye kusumAdyavayave vyabhicAraparihArAya / akasmAditi (kaM. 46.20) pakSavizeSaNaM pANyAdinA siddhasAdhanatvaparihArAya / zukazunetyanukAraH / karNAmAmeva parasparasaMyogena siddhasAdhanatvaparihArAya saGgrahaNam / dvitIyAdiSu bAdhakaparihArAya vibhAgajazabdaparatvAriliGgabhedena vyavacchedArthamiti / tatra sparzavadvyasaMyogasya sAdhAraNasyAbhAvena vipakSatvAditi bhAvaH / avasthitirapatanam / acalamasya vAyusaMyoge satyanupapatteH / viziSTakampatvAditi (kaM. 47.1) rUpavAnnodanAdiviraho vaiziSTyam / "na tasyApIti (kaM. 47.2) bhUkampo'pi pakSatulya ityarthaH / nanviti (kaM. 47.3) zabdaparatvAdiliGgabhedena yathA'kAzakAlaliGgabheda iti bhAvaH / 1 hetutvAnavagamAt - je. 1, je. 3 / anavagamAt - anavadhAraNAt - anavadhArite na vyabhicAraH TippaNa je. 1 evaM TippaNe'pi-je. 1, je. 3 pustakayo: pAThA'rthadRSTyA na samIcIno'to na svIkRtaH / 2 dravyAntarasthitiritime. 1, je. 3 / 3 evaM sthite-kaM. 1, kaM. 2 / 4 meghAdInAM-je. 1, je. 3 / 5 gharSaNasamarthaH-je. 1, je. 3 / 6 devavagamo-; 7 saMyogajatu-ba; saMyogajatve tu-Da; 8 kathamidaM - a; 9 rUpamiti - a, ba, ka; 1. miti- 11 satIti vizeSaNaM-a; 12 upalabhyamAnasya pArthivasya sprshsy-kN.1| 13 na tasya-kaM. 1 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 131 prazastapAdabhASyam [63] tasyApratyakSasyApi nAnAtvaM sammUcrchanenAnumIyate / sammUrcchanaM punaH samAna'javayo yvioviruddhadikriyayoH sannipAtaH, so'pi 'sAvayavinorvAyvorUvaMgamanenAnumIyate, 'tadapi tRNAdigamaneneti / nyAyakandalI [63] anumIyamAneSvA kAzAtmAdiSvekAnekatvopalabdhau saMzaye sati tadvyudAsArthamAhatasyApratyakSasyApIti / sammUrchanamapi na jJAyate tadarthamAha-sammUrchanamiti / viruddhAyAM dizi kriyA yayo'stayoH samAnavegayoH sannipAtaH parasparagatipratibandhahetuH saMyogavizeSaH sammUrchanam, tena vAyo nAtvamanumIyate ekasya saMyogAbhAvAt, ekadikprasthitayoryathAkramaM gacchatoH sammUrchanAbhAva iti viruddhadikriyayorityuktam viruddhadikkriyayobhinnadikkriyayorityarthaH / asamAnavegayoH sammUrchanaM na bhavati, ekenAparasya vijayAt tavartha samAnajavayoriti / apratyakSayoryathA nAnAtvamapratyakSa tathA saMyogo'pIti mattvedamAhaso'pIti / sannipAto'pi / sAvayavinorvAyvorurdhvagamanenAnumIyate, vAyorUrdhvagamanaM parasparavyAhatipUrvakamanyakAraNAsambhave sati tiryaggatisvabhAvadravyordhvagatitvAt parasparAhatajalataraGgordhvagamanavat / avayavimoriti vaktavye sAvayavinorityuktam, [fro] bhastrAvipreraNavyavacchedArtham / yadyapi cAtra jalataraGgAvayavI gurutvavatvAd adhogamanasvabhAvaH tiryaggamanaM tu vAtAvipreraNakRtaM tathApi dRSTAntIkRtayonivAtapravezasthitAmulyAhatajalataraGgayostiryagga"tirapyastIti na dRSTAntAsiddhiH / [paM0] anyakAraNasammave satIti bhityAdi prati syU (?) litena vAyunA vyabhicAro mAbhUdityanyakAraNasaMbhave satItyaktam / viSayavAyo)deneti viSayabhUta: sparzAdiliMgo yo vAyustasya sakAzAtpArthakyena / vyUhanasyeti-chAgAdiSu [ku0] [63] anumIyamAneSviti (kaM. 47.11) anumIyamAnatvAtsamAnadharmAtsaMzaya ityarthaH / na jJAyata iti (kaM. 47.19) vyAkhyAnAdRte iti bhAvaH / tadarthamAheti (kaM. 47.12) vyAcaSTe ityarthaH / "ekasya (saM) yogAbhAvAviti (kaM. 47.15) sappaMkuNDalAvAvayavAnAmeva ca parasparasaMyogaH / na tu tenaiva tasya pratItyabhAvAt nahi svayaM svena saMyujyata iti kazcitpratyetIti bhAvaH / tathA saMyogo'poti (kaM. 47.18) arUpidravyatvAdacAkSuSatvaM saGkhyAdisaptakasAdhAraNamiti bhAvaH / aNuparimANasyeti (kaM. 47.22) ghaNukaparimANasyeti bhAvaH / / 1 jvyoviruddhdikkriyyorvaayvo:-ki.| 2 tRNAdigamanenAnumitena sAvayavinorUrvagamanenAnumIyate - ki., de., sASayavinorUvaMgamanenAnumIyate tadapi tRNAdImAmUvaMgamanena vyoH / bhatra tu pAThaH kandalyAnusArI svIkRtaH / 3 'tadapi' iti 'de' pustake nAsti / 4 degkAzAdiSbane-kaM. 1, kaM. 2 / 5 tayoH sannipAtaH- kaM. 1, kaM. 2 / 6 pATho'yaM-kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| 7 sopIti / so'pi =sannipAto'pi-kaM. 1, kN.2| 8 vadyavIa, ba; 9 sthitAgupyAhata-a, ba, ka; 10 bhavati-a, ba, 11 ekasya sNyogaabhaavaad-kN.1|..... Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [64] prANo'ntaHzarIre rasamaladhAtUnAM preraNAdiheturekaH san kriyAbhedA'dapAnAdisaMjJAM lbhte| nyAyakandalI avayavAnAmapyavayavitvavivakSayA sthUlavAyuparigrahArtham, aNuparimANasya tRNAdipreraNasAmarthyAbhAvAt / Urdhvagamanamapi tayorapratyakSamiti 'tatpratipattAvanumAnamAhatRNAdigamanenAnumIyata iti| [64] loke yogazAstre ca viSayavAyorbhedena prasiddhasya 'prANAkhyasya svarUpamAhaprANo'ntaHzarIra iti / antaHzarIre yo vAyurvartate sa prANa ityucyate / tasyArthakriyAM kathayati-rasamaladhAtUnAM preraNAdiheturiti / rasa iti 'bhuktapItAhAreSu pAkajotpattikrameNotpannasya dravyavizeSasya grahaNam / 'mala iti mUtrapurISayorabhidhAnam / dhAtavastvAmAMsAsthizoNitAdayaH, teSAM preraNasyetastato nayanasya, AdizabdAd vyUhanasya ca [Ti0] [64] dhAtava iti rasasya svarUpeNaiva grahaNAt tvaco'tra dhAtutvam // [paM0] puriissvrtultvaadircnaayaaH| ekasminnAzraye mUrtAnAM samAvezAbhAvAditi-yatpunaranekapradIpapramANAmekatrasamAvezastatrAnudbhUtasparzatvaM kAraNam, vAyustUdbhUtasparza iti hRdayam // iti vaayuH|| [p0] [64] nanu prANo'pi viSaya evopalabhyamAnasparzAdhiSThAnatvAt tatkathaM bhavadbhirapya upAdIyata ityata Aha loka iti (kaM. 47.24) prakArAntareNa puruSArthahetutvAditi bhAvaH / 'bhuktapItAhArasyeti (47.26) pItaM kSIrAdi draSTavyam apAM pAkAbhAvAt / tasyeti (kaM. 47.25) zarIre / paJcavAyava iti (kaM. 48.2) lokayogazAstraprasiddha mUrtAnumAmadezasya virodhaM cAnusRtya vAdivipratipatteriti zeSaH // kAruNyAmRtakacchamUhanani yA zrIdharAcAryavAk tajjAyyAnayakandalIkuhakaggrISmoSmaNA shossitaa| vajrabrahmanRpAMbudadhvanimasAvAsAdya sUte'dhunA nyAyAkhyaprasavazriyaM vidadhanIti tarkAbhisaMdhaM saurabhama // 1 pAnAdi paJca sajJAM-tA., praannaapaanaadisjnyaaN-ki.| 2 tatpratipattAvapi-je.1, je. 3 / 3 prANasya - je. 1, je. 3 / 4 bhuktavatAmAhAreSu-kaM. 1, kaM. 2 / 5 malamiti -je. 1, je. 3 / 6 rUpeNaiva-a%B 7 tanuvo'tra dhAtutvam-a, ba, ka; tvaco'tra dhAtvartha-Da; 8 pratIkamidaM kaM. 1 pustake nAsti / atra bhAvyAMtatpratIkena / Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI hetuH| tasyaikatvAnekatvasaMzaye satyAha-ekaH sanniti / nanu paJca vAyavaH 'zArIrAH bhUyante ? tatrAha-kriyAbhedAditi / mUtrapurISayoradhonayanAdapAnaH, rasasya garbha'nADISu vitananAd vyAnaH, annapAnAderUddhvaM nayanAdudAnaH, mukhanAsikAbhyAM niSkramaNAt prANaH, AhAreSu pAkArthamudaryyasya vahnaH samaM sarvatra nayanAt samAna iti na vAstavameteSAM paJcatvamapi tu kalpitam / katham ? ekasminnAzraye mUrtAnAM samAvezAbhAvAt / [ku0] manu uddezakramAnusAreNa vAyunirUpaNAnantaramAkAze nirUpayitavye sRSTisaMhAravidheH ko'vasara ityata Aha utpattimantIti (kaM. 4919) / ayaM bhAvaH, iha tAvannityAnityabhedena pRthivyAdInAM dvaividhyaM nirUpitaM, tadetadanupapannam, tathA hi ayaM kAryakAragapravAhaH pRthimAdInAM vicchedavAna tadrahito vA? nAdyaH kAryANAmasmadAdizakyajJAnakAraNanairantaryamAn (NA)? bhadmatvAnapekSitve vaicitryAnupapateH tadA pAtve ca teSAmaniyatavipAkasamayatayA yugapadvicchedAnupapatteracetanayA ca teSAM svayameva pravRttinivRtyanupapatteH / adRSTatayA asmadAdyadhiSThAnena pravRttyanupapattezca / avicchede "tadvacanAdAmnAyasya prAmANyam" iti nopapadyate, ziSyopAdhyAyasampradAyAvicchedene vAmnAyasyezvarapraNayanAnapekSatvAditImAmanupapattimapAkartuM kAryavaiciyApAdakasyAdhiSThAtA'smayAdivilakSago jagakartA nirUpyate ityavasaravAneva sRSTisaMhAravAda iti / utpattivinAzau nirUpaNIyAviti / (kaM. 50.1) paroktadUSaNApAkaraNeneti zeSaH / tatra cedamapAkaraNaM, yattAvadetadanumAnaM yatkAyaM tadasmadAdizakyajJAnakAraNapUrvakAmati, tadagurAdinA vyabhicAri / viparyaye kAryakAraNasantAno'yaM kadAcidasmadAdyazakyajJAnopAdAnapUrvaka: kAryakAraNasantAnatvAt AraNyavahnisantAnavaditi pariziSTaM ghezvaravAde svayamevApAkariSyati / nanu ""caturNA dravyArambhakatvasparzavatve" (pra.bhA.) ityanena (kArya) kAryasvAnityatve kAraNa[tvaM]ca tA dityinena ca sAdharmyaprakaraNe sRSTisaMhArayo ni]rUpaNAtpunaH kiM tanirUpaNenetyata Aha yadyapIti (kaM. 50.4) / vilakSaNayoriti (kaM. 50.5) uttarasminnuttarasminsati pUrvasya (pUrva) pUrvasyeti IzvarecchAnusAreNa kramabhAvitvaM lakSaNya m / etacca pUrva na nirUpita (mi)(pra)tibhAvaH / kapijalAniti (kaM. 50.6) yadyapi tatra caturthAdyAlambhe hiMsAniSedhavanneha bahuvacanasya tritvaparyavasAyitvanizcayahetuH kazcidasti tathApi saMzayaH syAt katInAmiti / evaM paraM dRSTAntAbhidhAnaM draSTavyam / arthapratipAdanamAtrasyeti (kaM. 50.12) kramo vivakSitaH, sRSTisaMhArayorapyupapUrvakatvenAnAditA pravAhasya dyotayitumiti bhAvaH / divaH divasamityaneneti (kaM. 5..17) rAtrizna tAvatI 'rAtri yugasahasrAntAmiti smRteriti draSTavyam / AtmANusaMyogAzca (kaM. 51.9) ityanena samavAyalakSaNA adRSTasya paramANubhiH prApti darzayati / pAramparyaMgAvayavAvayavitayA / nanu nityavargasya sarvasyAsthAne vaktavye kimarthaM paramANUnAmAtmanAM caivAha ityata Aha digAdaya iti (kaM. 51.26) / 1 zarIre-je. 1, je. 3 / 2 nADIvitananAda - kaM. 1, kaM. 2 / 3 kintu-je. 1, ne.3| 4 caturNA dravyArambhakatve sparzavatve iti prazastapAdabhASyam / 5 "kAraNatvaM cAnyatra pArimANDasyAdibhyaH" iti pra. bhaa.| 6. pratokaM idaM-kaM.1 pustake nAsti / kintu devAnAM dinaM devAnAM rAtriH iti tvasti / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhAgyam [65] 'ihedAnI caturNA mahAbhUtAnAM sRSTisaMhAravidhirucyate brAhmaNa mAnena 'varSazatAnte vartamAnasya brahmaNo'pavargakAle 'saMsAre khinnAnAM 'sarvaprANinAM nizi vizrAmAthaM sakala nyAyakandalI [65] utpattimanti catvAri dravyANyAkhyAya vistarAt / teSAM kartRparIkSArthamudyamaH kriyate'dhunA // pRthivyAdInAM caturNAmutpattivinAzau niruupyiinnau| tayozca pratiprakaraNaM nirUpaNe granthavistaraH syAditi samAnanyAyenaikatra nirUpaNArtha prakaraNamArabhyate-caturNAmiti / sRSTisaMhArayor utpattivinAzayoH, vidhiH prakAraH kathyate / yadyapyekatra caturNAmapi sRSTisaMhArau kathyate, tathApi nedaM sAdhAbhidhAnama, pratyeka vilakSaNayoreva tyorupvrnnnaat| mahAbhUtAnAmityukte trayANAmeva parigrahaH syAt, kapijalAnAlabhetetiSad bahutvasaMkhyAyAstAvataiva caritArthatvAt, atazcaturNAmityuktam / caturNAmityukte cAnantaroktameva vAyukArya zarIramindriyaM viSayaH prANa iti catuSTayaM buddhau nivizate, tanivRttyartha mahAbhUtAnAmipti / nanvevaM tahi dvayaNakAmAmutpattivinAzau na pratijJAtau syAtAM teSAmaNatvAt / naivam, vidhizabdopAdAnAt / yena prakAreNa mahAbhUtAnAmutpattivinAzau sa prakAraH kathyata ityuktam / teSAJca dvayagukAviprakrameNotpattirAparamANvantazca vinAza iti / ato dvayaNakAnAmapi sRSTisaMhArau pratijJAtau syAtAm, arthapratipAdanamAtrasya vivakSitatvAt / [Ti0] [65-66] . [||my prasaGgAgataM sRSTisaMhAravidhinirUpaNam // ] / pratyeka vilakSaNayoH iti :-pRthivyAdInAM bhinnakAlakriyAdivalakSaNyena pratyekaM sRSTisaMhArayo do vAstavaM tu sAdharmyametaditi / kapiJjalAn iti :-na 'hiMsyAtsarvabhUtAnIti vAkyabAdhayA 'bahuvacanaM yathA triSvapi caritArthamiti [paM0] [651 pratyekamapi (miti)-pratidravyam / vilakSaNayoriti-kAlabhedena / tayoriti sRpisaMhArayoH / kapijalAniti-pakSivizeSAn / teSAmiti = mahAbhUtAnAm / paJcadazanimeSA kASThati parimANAH / svAvaruddhanabhovezatyAgopalakSitaHkAla: kSaNaH / tadvayaM ca lavaH / prokto nimeSazca lavadayam / kASThA tu nimessaaH| kADeti parimANAH svAvaruddhanabhodezapaMcadoha parikIrtitAH / akSipakSmaNoH saMyoganimittaM karma nimeSaH / vibhAgAthaM ca karmonmeSaH / 1 'ihedAnI caturNAm' iti 'tA' pustake mAsti / 2 varSazatasyAnte-ki; 5. pu.| 3 saMsAra - kaM. 1, kaM. 1, sNsaare'hni-de| 4 praanninaaN-de| 5 retayo-kaM. 1, kaM. 2 / 6 tAvatyeva-kaM. 1, kaM. 2; tAvataivatrisaGkhanayaiva - TippaNa ne. / / 7 paramANvantaH-je. 1, ne. 3 / 8 hiMsAt - bha, na; 9 bahutva -4; Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 135 prazastapAdabhASyam bhuvamapatermahezvarasya saJjihIrSAsamakAlaM zarIrendriyamahAbhUtopanibandhakAnAM sarvAtma'gatAnAmadRSTAnAM vRttinirodhe sati mahezvarecchAtmANu'saMyogajakarmabhyaH zarIrendriyakAraNANuvibhAgebhyastatsaMyoganivRttau teSA'mAparamANvanto vinaashH| tathA pRthivyudaka nyAyakandalI pazcATuktamapi saMhAraM prathamaM kathayati-brAhmaNa mAneneti / asmAkaM paJcadaza mimevAH kaasstthaa| "triMzatkASThAH klaa| paJcadaza kalA naaddikaa| triMzatkalo muhUrtaH / priMzatA muhuurterhoraatrH| paJcadazAhorAtrAH pkssH| dvau pakSo maasH| dvau mAsAvRtuH / SARtavo dvAdaza mAsAH sNvtsrH| RtutrayeNottarAyaNam, RtutrayeNa ca dakSiNAyanam / uttarAyaNaJca devAnAM dinam, dakSiNAyanamca devAnAM rAtriH / tathAbhUtAhorAtrazatatrayeNa SaSTayAdhikena varSam / dvAdazasahasrazca varSezcaturyugam / caturyugasahasraNa brahmaNo dinamekam / ityanena mAnena varSazaptasyAnte'vasAne, vartamAnasya brahmaNo'pavargakAle muktikAle, saMsAre nAnAsthAneSu bhUyo bhUyaH zArIrAdiparigraheNa, khimAnAM garbhavAsAdivividhaduHkhena dukhitAnAM prANinAma, nizi vizrAmArtha kiyarakAlaM duHkhopazamArSama, sakalabhavanapateH sarvatrAvyAhataprabhAvasya, mahezvarasya samjihIrSA saMhArecchA bhavati / tatsamAnakAlaM tavanantaraM zarIrendriyamahAbhUtopanibandhakAnAM zarIrendriyamahAbhUtArambhakANAM sarvAtmagatAnAM [hiM0] bhatrApi sandehaH syAt / 'AparamANvanta itiH-atra anta'zAgyaH svarUpArthaH, AG maryAvAyAya, "A-maryAdA paramANvantaH paramANuryeSAmiti bahuvrIhiH, bhanyathA bhAUntazabdayorekasyaikasya vaiyathyaM syAt / paJcadazAhorAtrANi iti:samAhAra evaM napuMsakatvAd, atra samAhAraM kRtvA tata itaretaradvandve ekazeSaH kAryaH / saJjihIrSA iti-tAvatkAlAvacchedako"pAbhyavacchinnakAlasahakRtatvam evezvarecchAyA utpAdaH tasyAnityatvAt evaM prayatnasyApIti / tAvadvinAza iti bhavati, [paM0] mahezvarecchAtmANusaMyogajA' 'nIti - vyApakatvAdAtmanaH dvayaNukAdivinAzaprakrameNeti - AzrayavinAzAdvinAzaH / zyaNukAdInAM cAzrayo TyaNukameva / atastadAdivinAzaH / pratikriyeti-pratisamAdhAnam / brA (ba)hmaNo'pavargakAle nizotyuktamityAdi-yathA nizAyAM prabodhaH pratyastamayo bhavati, evamapavargakAle'pyadRSTavRttipratibandhena manaHsaMyogasyAsamavAyikAraNasyAbhAvAtprabodha pratyastamayo bhavati / anema ca sAdharmyaNApadhargo'pyupacArAnnize (zI)tyuktaH / adRSTavayAtmaparamANvasthAnasaMkIrtanamiti-adRSTavadityatra manuH / / 1 gtaadRssttaanaa-| 2 sNyogkrmbhyH-he| 3 maannuno-| 4 trizatiH-kaM. 1, kN.2| 5 varSe yugam -1.1, je.3| 6 AparamANavanta-ma; 7 AmaryAda - a, ba, ka; 8 yasyeti - rAtrAH -mu; rAmANi-je. je. 3; 10pAdhyivacchinna-a,ba: 11 sNyogemyH-kN.| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam jvalanapavanAnAmapi mahAbhUtAnAmanenaiva krameNottarasmi'zruttarasmin sati 'pUrvasya pUrvasya vinAzaH / tataH 'pravibhaktAH paramANavo'vatiSThante dharmAdharmasaMskArA'nuviddhAzca AtmAnastAvantameva kAlam / / nyAyakandalI sarveSvAtmasu samavetAnAmadRSTAnAM vRttinirodhaH zaktipratibandhaH syAt / tasmin satyanAgatAnAM shriirendriymhaabhuutaanaamnutpttiH| utpannAnAJca vinAzArtha mahezvarecchAtmANasaMyogebhyaH karmANi jaaynte| mheshvrecchaasnyjihiirssaalkssnnaa| aNviti prmaannuprigrhH| mahezvarasyecchA cAtmANusaMyogAzceti vigrahaH / tebhyo jAtAni mahezvarecchAtmANusaMyogajAni tebhyo mahezvarecchAtmANusaMyogajakarmabhyaH / zarIrANAmindriyANAM ye pAramparyeNa kAraNamatA aNavasteSu vibhAgA bhavanti / vibhAgebhyasteSAmaNUnAM saMyoganivRttiH / saMyoganivRttau satyAM teSAmAparamANvanto vinAzaH / teSAM zarIrendriyANAM dvaghaNukAdivinAzaprakrameNa tAvadvinAzo yAvatparamANuriti / / 'prajAmakANDe saMharannayamakAruNiko yatkiJcanakArI ca syAviti yatkenaciduktaM tatreyaM pratikriyA-prANinAM nizi vizrAmArthamiti / yadapyetaduktam-"anantAnAmAtmanAmananteSvadRSTeSu krameNa paripacyamAneSa kecidadaSTakSayAn bhogAduparamante bhujyante ca kecit / 'apare tU bhogAbhimukhA ityevaM sarvatra viSayapravRttau na zarIrAdInAM yugapadabhAvo ghaTate" iti, tadanena parAhatam-bhavRSTAnAM vRttipratibandha iti / brahmaNo'pavargakAle nizItyuktam / tatra sarvaprANinAM prabodhapratyastamayasAdharmyaNopacArAt / mahAbhUtAnAmapyevaM vinAza [Ti0] pacatIti "gamyamAnakriyAvizeSaNe 'pAvat', 'tAvaccha'gdo, anyathA tu yAvacchabdayoge grAmaM "gacchatIsyAdivat dvitIyA syAt / uttarasmin iti :-pRthivyudakajvalana"pavanetipAThakramApe"kSayottarottaratvaM na tu sRSTayapekSayeti / Azayeti:-"karmeti dharmAdharmoM dharmeNApi dharmasyotpAdyatvAt dharmasyApi dharmAnurUpatvam / jJAnAdinA iti :- nanu pUrva dharmajJAnetyuktaM idAnIM tu kathaM jJAnAdineti? satyam, dharmasya paraM pratyupayogAbhAvAta / vicitrakarmAzayasahAyasya iti :atra karma "yAgAdi tajjanitI dharmAdharmAvAzayaH karmAzaya iti "vyAkhyeyam // 1 muttarasmiMzca -ki; taa.| 2 pUrvapUrvasya -ki.| 3 pravibhaktA ev-de.| 4 nuviddhA - kaM. 1, kaM. 2 / 5 mahezarasyenachA-me... je.3| pATho'yaM kaM. 1. kaM. 2 pastakayo sti / 7 prajAnA-kaM. 1. kaM. 8 apare bhogAbhimakhA-je. 1, je. 3 / 9 'pavargakAlo nizetyaktama-je...je. 3 / 10 gamyamAnatpa-a.ba.ka 11 gacchatItivat -a; 12 pavanapavaneti - bha, ba, ka; 13 pekSayoH pUrvottaratvaM-a, ba, ka; 14 dharmeti - a, ba, 15 yAgAdi-a, Da; 16 vyAkhyeyaH-a%; Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 137 prazastapAdabhASyam [65-a] tataH punaH prANinAM bhogabhUtaye 'mahezvarasya sisRkSAnantaraM sarvAtmagatavRttilabdhAdRSTApekSebhyastatsaMyogebhyaH pavanaparamANuSu karmotpattau teSAM parasparasaMyogebhyo dvayaNukAdi nyAyakandalI ityAha-tatheti / yathA zarIrendriyANAmAparamANvanto vinAzastathA mahAbhUtAnAmapyanenaiva krameNeti / paramANukriyAvibhAgAdikrameNottarasminnuttarasmin sati pUrvasya pUrvasya vinAza iti / jale tiSThati pUrva pRthivyA vinAzaH, tejasi tiSThati jalasya, vAyau tiSThati tejasa ityarthaH / tataH pravibhaktAH paramANavo'vatiSThante dharmAdharmabhAvanAkhyasaMskAraranuviddhA upagRhItAzcAtmAnastAvantameva kAlaM brahmaNo varSazatamevAvatiSThante / digAbayo'pi tiSThanti nityatvAt / kintvAtmanAmadRSTadhazAt paramANavaH 'punarnArapsyanta iti / prAdhAnyAdadRSTavazAdAtmaparamANvavasthAnasaMkIrtanam / [65] evaM saMhArakrama pratipAdya saSTikramaM pratipAdayannAha-tataH punariti / yadyapi tadA nImAtmanAM prANasambandho nAsti, tathApi prANina ityuktaM yogyatvAt / teSAM bhogabhUtaye sukhaduHkhAnubhavotpattaye mahezvarasya sisRkSA sarjanecchA jAyate / tadanantaraM sarveSvAtmasu gatA. avRSTA vRtti labhante / yadyapi yugapadutpadyamAnAsaMkhyeyakAryotpattau vyApriyamANA digAvivanityatvAdekaivezvarecchA kriyAzaktirUpA, tathApyeSA tattatkAlavizeSasahakAriprAptau kadAcit saMhArArthA bhavati, kadAcit sRSTayarthA 'syAt / yadA saMhArArthA tadA savanurodhAvadRSTAnAM vRttinirodha audAsInyalakSaNo jAyate / yadA tvasau sRSTayarthA bhavettadA vRttilAbhaH svakAryyajananaM prati vyApAro bhavati / vRttirlabdhA yaiste vRttilabdhA iti / [paM0] [65 a] kriyAzaktirUpeti kAryANi prtismthruupaa| saMkalpamAza (prA) diti-na tu kulAlAdivatsAmagrIyogAdityarthaH / pranApatIniti-tatpratiniyataprajAsraSTun / manUniti-svAyaMbhUprabhRtIn rAjadharmapravartayitRRn / RSIniti-gauta [ku0] [65] yogyatvAditi (kaM. 52.3) bhAvikarmApekSayeti bhAvaH / vRtti labhante (kaM. 52.5) kAryAbhimukhI bhavanti / nanu sisRkSA saMjihIrSayoH kAdAcitkatayezvarecchAyA nityatA-virodha ityata Aha yadyapIti (kaM. 52.5) / eva na paramANuSvapi krame AgamaH pramANaM draSTavyam / 1 mahezvarasisRkSA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 punarArapsyante -- je. 1, je. 3) atra punarutpattikAle ityartho gRhyate sahi punarArapsyante iti pATha eva sAdhIyAna, brAhmaNo nizAkAlo yadi gRhyate tadA nArIsyanta iti pAThaH sAdhIyAn / atra tvasmAbhiH sandarbha nirIkSya brahmaNo nizAkAlo gRhItaH sN.| .3 tadA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 syAt - kaM. 1, kaM.2 / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 -- nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyama prazastapAdabhASyam prakrameNa mahAn vAyuH samutpanno nabhasi dodhUyamAmastiSThati / tadanantaraM 'tasminnava vAyAvApyebhyaH paramANubhyastenaiva krameNa mahAn salilanidhirutpannaH poplUyamAnastiSThati / tavanantaraM 'tasminneva jalanidhau pArthivebhyaH paramANubhyo 'mahApRthivI samutpannA saMhatAvatiSThate / tadanantaraM tasminneva mahovadhau taijasebhyo'Nubhyo dvaSaNukAdiprakrameNotpanno mahAMstejorAziH kenacidanabhibhUtatvAddedIpyamAnastiSThati / nyAyakandalI 'mAhitAgnyAditvAnniSThAyAH pUrvanipAtaH, damtajAta iti ythaa| sarvAtmagatAzca vRttilabdhAzcAdRSTAzca tAnapekSante 'ye tatsaMyogA AtmANusaMyogAstebhyaH pavanaparamANuSu kANyutpadyante / pavanaparamANavaH samavAyikAraNam / labdhavRsyadRSTavadAtmaparamANusaMyogo'samavAyikAraNam / adRSTaM nimittakAraNam / evaM karmotpattau teSAM pavanaparamANanAM parasparasaMyogA jAyante / tatsaMyogebhyazca dvaghaNukAbhyutpadyante / tadanu tryaNukAnItyanena krameNa mahAn vAyuH samutpadyamAno nabhasi AkAze dodhUyamAnaH kvacidapratihatatvAd vegAtizayayuktastiSThati / tadanantaraM tasminneva vAyAvApyebhyaH paramANubhyaH, tenaiva krameNa paNakAdikrameNa, mahAn salilanidhirutpannaH poplUyamAnaH pratirodhakAbhAvAt sarvatra plavamAnastiSThati / tadanantaraM jalanidherutpattyanantaram, tasminneva jaladhau pArthivebhyaH paramANubhyo mahApRthivI samutpannA saMhatA sthirasvabhAvAvatiSThate / tadanantaraM tasminneva mahodadhau taijasebhyo'Nubhyo dvayaNakAdiprakrameNotpanno mahAMstejorAziH kenacidanabhibhUtasvAddedIpyamAnastiSThati / yadyapi payaHpAvakayoH svAbhAviko virodhastathApyadRSTavazenAdhArAdheyabhAvo nAnupapannaH / [paM0] mAdIn prathamaM vedAdhyetRRn / pitRgaNAniti-pitRRn kavyavAlAdIn svadhAbhogAdhikAriNaH / gaNAn - kuSmAMDAdIn blibhoginH| [ku0] apratihatatvAditi (kaM. 52.16) tadAnIM (prati) pratighAtakasya mUrtAntarasyAbhAvAdityarthaH / tasminneva vAyAviti (kaM. 52.16) vegavatvAt sparzavatvAcca gurutvapratibandhakatvadRSTavazAdraSTavyam / saGkalpamAgAditi (kaM. 52.24) tatkAlopAdhisamakRtAdicchAyA mAtrAnna tu kulAlAdivat kAyavyApArAt / 1 tasminnevApyebhyaH-ki; nA; de.| 2 tasminneva pArthivebhya:-kaM. 1, kaM. 2, de.| tasminpArthivebhyo'NubhyaH-tA. / 3 mahApRthivI saMhatA-kaM. 1; kaM. 2 / 4 ttH-taa.| 5 vAhitAgnyA-je. 1, je. 3 / 6 ye tatsaMyogAstebhyaH pavanaparANaSu-je. 1, paramANuSu-je 3 / 5 tryaNakam -je. 1; je. 3 / 8 mahApRthivI saMhatA- kaM. 1, kaM. 2 / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 TippaNapambikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam evaM samutpanneSu caturSu mahAbhUteSu mahezvarasyAbhidhyAnamAtrAt taMjasebhyo'NubhyaH pArthivaparamANusahitebhyo mahadaNDa maarbhyte| tasmizcaturvadanakamalaM sarvalokapitAmahaM brahmANaM 'sakalabhuvanasahitamutpAdya prajAsarge 'viniyungkt| [66-67-68-69] sa ca mahezvareNa viniyukto brahmAtizayajJAnavairAgyazvaryasampannaH prANinAM karmavipAkaM viditvA karmAnurUpajJAnabhogAyuSaH sutAn prajApatIn mAnasAn manudevarSipitRgaNAn mukhabAhUrupAdatazcaturo varNAnanyAni coccAvacAni 'bhUtAni ca sRSTvAzayAnurUpairdharmajJAnavairAgyaizvaryaiH saMyojayatIti / - nyAyakandalI evam anantaroktena prakrameNotpanneSu mahAbhUteSa mahezvarasya abhidhyAnamAtrAt saGkalpamAtrAt, taijasebhyaH paramANubhyaH pArthivaparamANusahitebhyo mahadaNDaM mahad bimbamArabhyate / bimbArambhe pArthivA avayavA upaSTambhakAH, temedaM vahnipuJjaprAyaM nAbhUt / tasminnaNDe catvAri vadanakamalAni yasya taM brahmANaM sarvalokapitAmahaM sarveSAmeva lokAnAmAdyaM puruSaM samastairbhuvanaiH sahotpAdya prajAnAM sarge janane viniyuGakte tvamidaM kuviti / sa ca mahezvareNa viniyukto brahmAtizayajJAnavairAgyazvaryasampanno jJAnaJca vairAgyaJcazvaryaJca jJAnavairAgyazvaryANi, atizayena jJAnavairAgyazvaryANi taiH sampanna upacito jJAnAtizayAt prANinAM dharmAdhamrmI yathAvat pratyeti / vairAgyAnna pakSapAtena pravartate, aizvaryAt karmaphalaM bhojayati / prANinAM karmavipAkaM viditveti / 'vividhana prakAreNa pAko vipAkaH, karmaNAM vipAkaH karmavipAkaH, taM viditvA etAvadasya karmaphalaM bhaviSyatIti jJAtvA, karmAnurUpANi "jJAnabhogAyUMSi yeSAM tAn sutAn prajApatIn dakSAdIn mAnasAna manaH "saGkalpamAtraprabhavAn manudevarSipitRgaNAn manUna, devAna, RSIn, [10] [66] keciditi - sAMkhyAdayaH / [ku0] [66] sRSTikramapratipAdanaM bhA(bhASyasyA) khyasyAvayavAthaM vyAkhyAya tAtparyamabhidadhAnaH parokSAni dUSaNAni pariharati "yattu khalviti (kaM. 53.15) "prAptasamastakAma iti (kaM. 53.17) svabhAvata eva sarvajJatvAdasaMsAriNIti bhAvaH / " parArtha [si] sRkSayeti (kaM. 53.18) pravRtteriSTaprAptyaniSTaparihArArthatve rAgAdirupAdhirityayaH / 1 paramANubhyaH vyo.| 2 mutpdyte-ki.| 3 srv-de.| 4 niyungkte-de.| 5 nyaanypyu-de.| bhUtAni-ki., taa.,de.| 7 saMyojayati-tA. 8 kurvti-je.1| vividhaprakAreNa-je. 1, je. 3 / 10 jJAnabhogAyUMSi tAn - kaM. 1, kaM. 2 / 11 saGkalpaprabhavAm - kaM. 1, kaM. 2 / 12 yatkhalu-kaM. 1, kaM. 2 / 11 smstaavaaptkaam-kN.| 14 parAsisakSAyAM-kaM. 1, kaM. 2 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI pitRgaNAn / mukhabAhUrupAdatazcaturo varNAn mukhAd brAhmaNAn, bAhUbhyAM kSatriyAn, arubhyAM vaizyAn, padbhayAM zUdrAn, anyAni coccAvacAni kSudrakSudratarANi ca bhUtAni sRSTvA, AzayAnurUpaiH Azete phalopabhogakAlaM yAvadAtmanyavatiSThata ityAzayaH karma, tadanurUpaidharmajJAnavairAgyazvaryaiH, saMyojayati yasya yathAvidhaM karma 'tattadanurUpeNa jJAnAdinA samyag yojayati, mAtrayA'pyanyathA na karotItyarthaH / [66] yat khala kecidevamAcacakSire-prekSAvatpravRttiriSTArthAdhigamA syAdaniSTaparihArArthA vA, na ceSTAniSTaprAptiparihArAvIzvare 'samastAvAptakAme sambhavataH, tenAsya jagannirmANe pravRttiranupapannA / tatrottaram-prANinAM bhogabhUtaya iti / 'parArthA sisRkSAyAM pravRttina svArthanivandhanetyabhiprAyaH / nanvevaM tahi sukhamayImeva sRSTi kuryAnna duHkhazabalAM karuNApravRttatvA dityatraiSa parihAraH-prANinAM karmavipAkaM viditveti / parArthaM pravRtto'pi na sukhamayImeva karoti, vicitrakarmAzayasahAyasya kartRtvAdityarthaH / na caivaM sati karuNAvirodhaH, 'duHkhotpAdasyApi vairAgyajananadvAreNa paramapuruSArthahetutvAt / yadi dharmAdharmAvapekSya karoti nAsya svAdhInaM kartRtvamityanIzvaratAdoSa ityasyAyaM pratisamAdhiHbhAzayAnurUpairdharmajJAnavairAgyazvaryaiH saMyojayati / sa hi sarvaprANinAM karmAnurUpaM phalaM prayacchan kathamanIzvaraH syAditi bhAvaH / nahi yogyatAnurUpyeNa bhRtyAnAM phalavizeSapradaH prabhuraprabhubhavati / kalpAvAvutpannAnAM prANinAM sarvazabdArtheSvavyutpannAnAM saGketasyAzakyakaraNatvAcchAbdavyavahArAnupapattiriti codanAyAM pratyavasthAnabIjamidam-mAnasAniti / yonijazarIro hi mahatA garbhavAsAdiduHkhaprabandhena viluptasaMskAro janmAntarAnubhUtasya sarvasya na smarati / RSayaH prajApatayo manavastu mAnasA ayonijazarIraviziSTAdRSTa sambandhenA'bhraSTasaMskArAH kalpAntarAmabhUtaM sarvameva zabdArthavyavahAraM suptapratibuddhavat pratisanvadhate, pratisandadhAnAzca [ku0] paramapuruSArthahetutvAditi (kaM. 53.23) kAruNiko'yamityupAsakAnAM bhaktizraddhAtizayasiddha eva / vacanametatpara mArthatatkAraNasvabhAvAnarodhitvamasya svabhAva iti parihAra:, itarathA'pavargasyaiva kAruNikatayA sampAdanaprasakteriti / kathamanIzvaraH syAditi (kaM. 53.26) acetanapravartakatvAdIzvaratvamiti bhAvaH / 1 tadanurUpeNa-je. 1; je. 3 / 2 prAptasamastakAme-je. 1; je. 3 / 3 parArthaM sisakSayA-je. 1; je. 3 / 4 dityatrava-je.1; je. 3 / 5 pAdasya - kaM.1; kaM. 2 / 6 bhavatIti-je.1; je.3| 7 sambandhino dRSTa - kaM. 1; kN.2| Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 141 nyAyakandalI 'parasparaM saMvadantaH vyavaharanti / teSAM vyavahArAt tatkAlavattinAM prANinAM vyutpattiH, tadvyavahArAccAnyeSA'mityupapadyate vyavahAraparamparayA zabdArthavyutpattirityarthaH / [67] kiM punarIzvarasadbhAve pramANam? aagmstaavdnumaannyc| mahAbhUtacatuSTayamupalabdhimatpUrvakaM kAryatvAd 'yatkAryaM tadupalabdhimatpUrvakaM yathA ghaTaH kAryaJca mahAbhUtacatuSTayaM tasmAdetadapyupalabdhimatpUrvakam / pramANena pUrvakoTayanupalabdherasiddhaM pRthivyAdiSu kAryatvamiti cet ? tadayuktam, sAvayavatvAt, yatsAvayavaM tatkAyaM yathA ghaTaH sAvayavaJca pRthivyAdi tasmAdetadapi kAryameva / nanu vyAptigrahaNAda'numAnasya pravRttiH, kAryatva [Ti0] [67] . [ // atha prasaGgAgatamIzvarasiddhinirUpaNam / / ] AgamastAvad iti:-nanvAgamasyApyanumAne'ntarbhAvAt dvayorupAdAne paunaruktyam ? na, AgamazabdenAnumAnAntarbhAvAnantarbhAve vivAdAspadamanumAnamucyate, anumAnazabdena tu nirvivAdamiti / atra ca * ajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhduHkhyoH| . Izvaraprerito gacchetsvarga vA zvabhrameva vA // ityAgamaH, prasiddhatvAnna darzitaH / atra ca mahAbhUtacatuSTayamiti prastAvato'nantaroktaM catuSTayaM gRhyate / [paM0] [67] AgamastAvaditiajJo janturanIzo'yamAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet svarga vA zvabhrameva vA // ityAgamaH / / mahAbhUtacatuSTayamiti -pRthivyaptejovAyulakSaNam / upalabdhimatpUrvakamiti - upalabdhimAn = buddhimAn pUrvakAraNaM yasya sadupalabdhimatpUrvakam / pramANena pUrvakoTayanupalabdheriti-pUrvakoTizabdenAdirucyate / yatkila kArya ghaTAdi tasyAdiH pramANenopalabhyate, na tu pRthivyAdInAmAdirupalabhyate, atasteSAM kAryatvaM nocitamiti parAzayaH / sAvayavAditi atraivaM prayoga:-kArya pRthivyAdi / sAvayavatvAt / yadyatsAvayavaM tattatkAyaM yathA ghaTa: / sAvayavaM ca pRthivyAdi / tasmAttadapi [ku0] [67] nanu sRSTisaMhArayozca pramANamAgama eva, sa cezvare pramANabhAvenAtatpara iti zaGkamAnaH pRcchati ki punariti (kaM. 54.10) / AgamastAvaditi (kaM. 54.10) 'dyAvAbhUmI janayaM deva eka' ityAdiH suprasiddha iti bhAvaH / mahAbhUtacatuSTa[ya] miti (kaM. 54.10) sakartRkatayA ca vipratipannaM vivakSitam / tena na prAkArAdI sirasAdhanamityarthaH / pramANe [ne]ti (kaM. 54.12) kAryatvaM nAma kAraNavattvam, kAraNaM cotpatteH pUrvasmin kSaNe vartamAnamupapattinizcayAttadu ... nizcayamiti bhAvaH / tadayuktamiti (kaM. 54.13) anumAnena nizcayAdityarthaH / iha 1 parasparaM bahavo-kaM. 1; kaM. 2 / 2 ccApareSAm - je. 1; je. 3 / 3 mityutpadyate-kaM. 1 / 4 yadyat kArya - je. 3 / 5 numAnapravRtti:-kaM. 1; kaM. 2 / 6 mAnAntarbhAvanantaramapi-a, ba, ka; 7 prasiddhatvAt darzata -ma; 8 kRte'nyatarasya tyAgena iti -a, ba, ka; pustakeSu adhikam / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 nyAyakandalIsaMbAlataprazastapAdabhASyam nyAyakandalI buddhimatpUrvakatvayozca vyAptigrahaNamazakyam, ghaTAdiSu kartRpratItikAle evAGakurAdiSUtpadyamAneSu tadabhAvapratIteH / na cAGakuratvAdInAmapi pakSatvamiti nyAyyam, gRhItAyAM vyAptAvanumAnapravRttikAle prativAdyapekSayA pakSAdipravibhAgaH, iha tu sarvadaiva pratipakSapratItyAkrAntatvAd vyAptigrahaNameva na siddhacatItyuktam / atra pratividhIyate-'ghaTAdiSu kartRpUrvakakAryatvapratItirasti nAGakurAdiSvityevaM dvaitopalambhe'pi vyAptigrahaNasambhave pRthivyAdiSUpalabdhimatpUrvakakAryatvAnumAnaM vartate-yadi caivaM dvaitAnupalambhAd vyAptigrahaNAbhAvaH, tadAnIM mImAMsAbhASyakRdabhimataM sAmAnyatodRSTamAdityagatyanumAnamapi na siddhayati, tatrApi devadattagatipUrvakadezAntaraprAptigrahaNakAla eva 'nakSatrAdiSu kevala dezAntaraprApti [Ti0] 'vipratipannaM prati mahAbhUtacatuSTayamiti kRte'nyatarasya tyAgenAkAzasya grahaNe bhAgAsiddho hetuH siddhAntavirodhazca syaat| ['tathA ghaTasyApi pakSAntarbhUtatvA] dRSTAntaH ko'pi na syaat| ghaTAdInAM ca 'sakartRkatvAbhyupagamAt 'bhoge (bhAge) 'sakartakatvasya siddhatvena sAdhyadharmaviziSTe dharmiNya vartamAnAda bhAgAsiddho hetaH syAta / tathA 'mahA'zabdena paramANavada yaNukasyApi vyavacchinnatvAt tasya pakSatvAbhAve sakartRkatvAsiddhau ca sapakSatvAbhAve "akartRkatvAsiddhau ca vipakSatvAbhAve tasya kA gatiriti "nodyaM syAt / tasmAd vivAdAdhyAsitamiti pakSaH kAryaH, sandigdhakartRkamityarthaH / kAryatvAd [paM0] kAryameva / kAryatvabuddhimatpUrvakatvayozceti - kAryatvaM sAdhanaM buddhimatpUrvakatvaM sAdhyam / aMkurAdiSUtpadyamAneSu . tadabhAvapratIterbuddhimatpUrvakatvAbhAvapratIteH / aMkurAdayo hi kAryarUpAH, na tu buddhimatpUrvakA iti gmnikaa| prativAdyapekSayA pakSAdipravibhAga iti -prativAdino'pratIto dharmaH prativAdine sAdhyatayA pratipAdyata ityarthaH / pratipAdyapekSayA pakSAdipravibhAga iti pAThAntaram / tatra pratipAdyaH ziSyaH / zeSaM sugamam / ihatviti - aMkurAdiSu punaH / pratipakSapratItyeti - abuddhimatpUrvakakArya tvapratItyA / mImAMsAbhASyakRdabhimatamImAMsAbhASyakRtzabarasvAmI / sAmAnyatodRSTamAdityagatyanumAnamiti - iha vidhA'numAnam / tadyathApUrvavaccheSavaccaiva sAmAnyato dRSTam / tatrAcaM kAraNAtkArya [ku0] yatkArya tatsakartRkamiti / iha tu sarvadeveti, (kaM. 54.18) evameva vyAptigrahaNe dhUmarAsabhayorapi vyAptiH syAditi bhAvaH / "tadA mImAMseti (kaM. 54.20) yadyapyAkAzAdidezasthApratyakSatayA bhinnatayA ca dezAntaraprAptirAdityasya siddhA tathApi bhavadabhimatamanusRtya pratibandhasiddhiriti bhAvaH / samAnanyAyatayA pratibandI mocanamAzaGkate atha teSviti (kaM. 54.22) / tulyaka"kSyatvAbhAvAditi (kaM. 54.24) karturyogyatayeti bhAvaH / svAbhyupagamapradarzanena tulyakakSyatvaM darzayati evaM cediti (kaM. 54.24) / 1 'ghaThAdiSvAramya...vartate' paryantaH pAThaH-kaM. 1; kaM. 2 iti pustakayo sti| 2 nakSatrAdiSu dezAntaraMkaM. 1; kaM. 2 / 3 viprati tu-a, ba; 4 kAzagrahaNe-a, ba; 5 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH Da pustake nAsti / 6 sakartRtvA-a, ba; 7 bhAve-Da; 8 sakartRtva - a, ba; 9 vartanAd-ba, ka; 10 'akartRkatvAsiddhAvasapakSatvAbhAve' ityadhikaM ba pustake, a pustake akartRtvAsiddhau ca iti naasti| 11 nAdyaM-a%B 12 tadAnIM mImAMsAbhASyakRt-kaM 1, kaM. 2 / 13 degkakSyatvA-kaM 1, kaM. 2 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 143 nyAyakandalI mAtropalambhAt / atha teSu dezaviprakarSeNApi gateranupalabdhau sambhavantyAM na tayA vyAptigrahaNahetonirupAdhipravRttasya bhUyodarzanasya pratirodhaH, tulya'kakSyatvAbhAvAt / evaJcet, 'atrApyazarIratvenAbhyupetasya kartuH svarUpaviprakarSaNApyaGakurAviSvanupalambhasambhavAnna tena nirupAdhipravRttasya bhUyodarzanasya sAmarthyamupahanyata iti samAnam / api ca bhoH! kimanumAnena kartRmAnaM sAdhyate? pRthivyAdinirmANasamartho vA? kartRmAtrasAdhane tAva'dabhipretasyAsiddhiH, nahyasmadAvisadRzaH kartA'bhipreto bhavatAm, na ca senedaM pRthivyAdikAryyamarvAgadRzA zakyanirmANam, pRthivyAdinirmANasamarthastu kartA na siddhayatyananvayAt, anvayabalena hi dRSTAntadRSTakartRsadRzaH 'siddhacatIti / nAyaM prasaGgaH, kartR'vizeSasyAprasAdhanAt, vyAptisAmarthyAd buddhimatpUrvakatve sAmAnye sAdhyamAne pRthivyAdinirmANa [Ti0] itybhuusvaabhaavivaadityrthH| 'abhUtvAbhAvitvaM ca pUrvasvarUpasyottarakAlAvacchinnaM svarUpamiti na kAryatvAnityatve kAraNavatAmeveti bhAryavyAkhyAvasaroktadoSAvakAzaH / sAvayavatvAd iti :-sAvayavatvaM yadyavayavaiH saha saMyogaH tadA''kAzena vyabhicAraH, samavAye'pi sAmAnyena vyabhicAraH, tasyApi paTA'vayavatantusamavetatvAt / tasmAtsvAvayavasamavAyaH sAvayavatvaM, dravyasya sato 'dravye samavAya ityarthaH / vyApyatvAsiddhi paro darzayati-'nanu vyAptigrahaNAd iti / mImAMsA [paM0] manumAnamiha gIyate / 1 / pathA rAlaMbagava [marAlabaka?] byAlatamAlamalinatviSaH vRSTivyabhicarantIha naivaMprAyAH payomucaH // 1 // kAryAtkAraNAnumAnaM yattaccheSavatmatam / tathAvidhamadIpUrAnmegho vRSTo yathopari // 3 // ( // 2 // ) yacca sAmAnyatodRSTaM tadeva gatipUrvikA puMsi dezAntaraprAptiryathA sUryo'pi sA tathA // 4 // (3) // iti // paravAkyaM atha teSvityAdi / tayeti = anupalabdhyA / nirupAdhipravRttasyeti = nirdoSapravRttasya / tulyakakSatvAbhAvAditi gatyanupalabdhe yodarzanasya ca tulyabalatvaM nAsti / bhUyodarzanasya balavattvAt / gatyanupalabdhezcAbalatvAt / tulyabalayozca virodho nAnyayoriti bhAvaH / zrIdharavAkyaM evaM cetyAdi / paraH prAha api (ca) bhoH kimanumAnenetyAdi kvacittu-atha mataM kimanumAmenetyAditi pATho dRzyate / so'pi pramANam / ananvayAviti = avyAptaH / anvayabaleneti-sapakSAnugamabalena / [ku.] kartumAtramiti (kaM. 55.1) dRSTAntarmiNi siddhaH / zarIrA asarvajJa ityarthaH / nivizeSasya sAmAnyasya sAdhayitumazakyatvAt / nanu parvatavartI vahnimahAnasattinA vahneranya eva yathA siddhayati tadvadihApi kulAlAdibhyo'nya eva setsyatItyata Aha anvayabaleneti (kaM. 55.4) / vyaktibhede'pi tajjAtIyasyaiva siddhi[ri]ti bhAvaH / kartRvizeSasyeti (kaM. 55.5) vyAptimAtre[Ne]ti zeSaH / tarhi kena sAdhayiSyata ityata Aha vyAptisAmarthyAditi (kaM. 55.5) / vizeSaH (pra) siddhayatItyatra (kaM. 55.6) gUDhAbhisandhiH / tameva vivarItuM codayati "na siddhayatviti (kaM. 55.7) vivRNoti neti (kaM. 55.7) / abhipretaM vizeSamupasthApya pratItyaparyavasAnaM pakSadharmatAyA balaM tenAbhipreto vizeSaH 1 kakSa-je. 1, je. 3 / 2 atrAzarIra-kaM. 1, kN.2| 3 dabhipretAsiddha:-kaM. 1, kaM. 2 / je. 1.je. 3 / 5 vizeSasya prasAdhanAt-je. 2 / 6 abhUtatvA-a, ba, 7 ghaTA-a, ba; samavAyetyartha:- 9 tamanu-a, ba, ka; 1. mA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 siddhayati8 dravya-bha3; Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIlaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI sAmathyalakSaNo'pi vizeSaH 'siddhacatyeva, nirvizeSasya sAmAnyasya siddhayabhAvAt / nanu mA sibacatu sAmAnyamiti cenna, kAryatvena saha tadvyApte'rapratikSepArhatvAt / yadi hi vyAptamapi na siddhacati, dhUmAdapyagnisAmAnyaM na siddhayet, agnivizeSasyAnanvitasyAsiddheH, "nirvizeSasya ca sAmAnyasyAnavasthAnAt / athevamucyate-dvayamanamAnasya svarUpaM vyAptiH pakSadharmAtA ca, tatra 'vyAptisAmarthyAt sAmAnyaM siddhayati, 'pakSadharmatAbalena cAbhipreto vizeSaH parvatAdyavacchinnavahnisvalakSaNAtmA siddhayati / anyathA pakSadharmatAyAH kvopayogaH, kva 'cAnumAnasya gRhItagrAhiNaH prAmANyam ? evaJceta, IzvarAnamAne'pi tulyam, anyatrAbhinivezAt / atha matam, siddhayatyanumAne vizeSo'pi yatra pramANavirodho mAsti / tathA hi-dhUmAtparvatanitambavativahnivizeSasiddhau kA nAmAnupapattiH? dRSTo hi dezakAlAdibhedaH svalakSaNAnAm / [Ti0] mAdhyakRt zabarasvAmI / kAryatvena saha iti:- tasya sAmAnyasya nyAptiH pratihantuM na zakyate, vyAptibalAcca yatsAmAnya siddhayati tad vizeSAkrAntameva siddhayatIti bhAvaH / "nanu [anyena kenacitta"ttvAnabhimatena] "vizeSeNAkrAntaM setsyatItyAha pakSadharmatAbalena iti-abhipreto vizeSo nityajJAnAdirUpaH sidhyatIti sambandhaH / pakSadharmateti parvatA [paM0] zrIdhara:-nAyaM prasaMga ityaadi| tadvyApteriti = buddhimatpUrvakatvasAmAnyavyApteH / pakSadharmatAbalena cAbhipreto vizeSaH iti / kArya damityAkAreNa / vyAptamapIti kAryatveti na hetanA vyAptamapItyarthaH / sAmAnyamiti = baddhimatpUrvakatvasAmAnyama / agnivizeSasyAnanvitasyAsiddheriti-tArNaparNAdirathakASTAdiprabhava iti yo vahnavizeSaH sa dhamena sahAnvito saMyuktaH / na hi dhUmena vizeSo jJAyate / kintu vahnisAmAnyam, ata eva dhUmenAsiddhirityarthaH / kva cAnumAnasya gRhItagrAhiNaH prAmANyamiti agnitvaM hi pUrvameva siddham samasti / yadi tadanumAnAtparvatAdidharmyavacchinnaM na pratIyate [ku0] siddhyatItyarthaH / tarhi vyAptyA kiM kriyata ityata Aha-tatreti (kaM. 55.10) / evamanaGgIkAre sarvAnumAnocchedaH / pratibandI (ndi) (na) mAha yadihIti (kaM. 55.8) dRSTAntadRSTasya vizeSasya pabha eva pramANabAdhitatvAttaditarasya cApyAptyatvAnnivizeSasya sAmAnyasya siddhayogAdbhUmAnumAne'pi samAna iti bhAvaH / yatrobhayoH samo doSaH parihAro'pi tatsamaH / naika: paryanuyogyaH syAttAdagarthanirUpaNe / / iti darzayannAha 1 siddhacati-je. 1, je. 3; siddhayatIti-je. 2 / 2 'nana' je. 1 pustake nAsti ; nanu na sidacatu-je. 3 / 3 rapratikSepatvAt -kN| 4 nivizeSasyAnavasthAnAt - kN| 5 pakSadharmatAbalena ityAkliSTa: pATha: je. 3 ityatra viparyastaH punarAvRtazca / 6 vahnilakSaNAtmA-kaM / je.2| 7 je.2 ityatra kvacAnumAnasya ityasya syAta dhArAnumAmasyeti pAThaH anyat sarvaM je. 3 vat aavRttm| 8 nitmbvRtti-kN.| 9 sAmAnyaM tad-a; 1. anyena-a, ba, ka; 'nanu' nAsti / 11 tadA-a, ba, ka; a-pustake [ ] etaccihnAntargataH pAThaH AvRttaH / 12 vizeSaNA-a; Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 145 nyAyakandalI IzvarAnumAne tu vizeSo na siddhayati, pramANavirodhAt / tathA hi-nAtra 'zarIrapUrvakatvaM sAdhanIyam, zarIre satyavazyamindriyaprAptAvatIndriyopAdAnopakaraNAdikArakazaktiparijJAnAsambhave sati kartRtvAsambhavAt / 'azarIrapUrvakatvaJcAzakyasAdhanam, 'sarvohi kartA kArakasvarUpamavadhArayati, tata icchatIdamahamanena nivartayAmIti, tataH prayatate, tadanu kAyaM vyApArayati, tataH kAraNAnyadhitiSThati, tataH karoti, anavadhArayannaprayatamAnaH kAyamavyApArayan 'kAraNAnyanadhitiSThan na karotItyanvayavyatirekAbhyAM buddhivaccharIramapi kAryotpattAvupAyabhUtam / nikhilopAdhi prahANe vyAptigrAhakapramANAdevAvadhAritaM na [Ti0] vacchedalakSaNo hi vizeSo na 'dRSTAnte dRSTaH kintvapUrva evetyarthaH / [anyatrAbhinivezAd iti] abhiniveza cettava na bhaviSyati tahi tulyatA satyaveti / buddhivaccharIramapi iti:- atropamAyAM 'vat' / vahnirevendhaneti dhUmAddhi yo vahniH / 'siddhayati sa indhanadAhaka eva siddhayati na tvadAhakaH / evaM tahi iti-vyAptirdADhyAta sAmAnya siddhayatyeveti bhAvaH / [paM0] tadA kimanumAnena / tatsAdhyasyArthapUrvameva siddhatvAdityarthaH / IzvarAnumAne'pi tulyamiti yathA'gnisAmAnye siddhayati parvatAvacchinnAgnilakSaNo vizeSa: sidhye devaM buddhimatpUrvakatvasAmAnyasiddhayati sati pRthivyAdinirmANasAmarthyAkhyo vizeSa: setsyatyeveti bhAvaH / siddhayatyanumAne vizeSo'pIti-anamAnamadhye vizeSo'pi siddhayatItyarthaH / atIndriyopAdAnopakaraNAdotyAdi-atIndriyamupAdAnaparamANulakSaNam, atIndriyamupakaraNam adRSTalakSaNaM draSTavyam / kArakasvarUpamavadhArayatIti prathama miti zeSaH / karaNAnIti-kuThArAdIni / nikhilopAdhigrahaNeneti = niHzeSadoSatyAgena / vyAptigrAhakapramANAdeveti-anvayavyatirekavyAptigrAhakAtpratyakSapramANAdevetyarthaH / indhanavikArasAmarthamiti - indhanavikArasyAtvalakSaNasya sAmarthyam / dhUmAnumAne iti dhUmAnumAne upAyabhUtaM na zakyate hAtumityarthaH / tatparityAge iti = zarIraparityAge / azarIravaditi = azarIra iva / [ku0] athedamiti (kaM. 55.11) / vahnisvalakSaNaM "vahnivyakiracamavI na tu bauddhavat paramANupuJjarUpaM tasyAne nirAkariSyamANatvAt / nanu dhUmAnumAne vizeSayormahAnasaparvatarUpAdhika raNabhedo vattvAadaH IzvarAnumAne kartRvyApakaH zarIrasambandhaH tadabhAvakRto'pIti vaiSamyamAzakyate atha matamiti (kaM. 55.14) zeSopapattiH pakSadharmatAbalAditi zeSaH / atIndriyopA[dA] nopakaraNAdi[kAraka] zaktiparijJAnAsambhave satIti (kaM. 55.18) yoginAmapi pramANAbhAvenAnubhyupagamAdibadanumAnaM, yo ya indriyavAn so'smadAdyatIndriyasAkSAtkAravirahI indriyatvAdasmadAdivadityapavyabhicArIti draSTavyam / parokSaM copAdAnopakaraNajJAnaM na kartRtvaprayojakam, anumitAgataparamANvadRSTAdInAmasmadAdInAmaGkurAdikartRtvaprasaGgAt / tadyazarIrIzaGkA [sa] zarIrasyApi kartavyA / 1 zarIri-je. 1, je. 2; je 3 / 2 azarIri-je. 1; je. 2; je. 3 / 3 sarvo'pi-kaM. 1; kN.2| 4 pATho'yaM-kaM. 1; kaM. 2 ityanayornAsti / 5 grahaNe--kaM. 1; kaM:2; prahANena-je. 2; je. 3 / 6 dRSTAnta - a; 7 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH Da-pustake nAsti; 8 zcenna bhaviSyati - Da; 9 siddhayaH siddhayati - a; 10 prahaNe - a%; grahaNe - ke| 11 arthadRSTyA vahnivyaktirekameva etAdRzaH pAThaH pUrvAparasambandhena syAditi bhAti athavA vahnisvalakSaNaM vahnivyaktiravayavI etAdRzaH pAThaH syAt- / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI zakyate prahAtuM vahnarivendhanavikArasAmarthyaM dhUmAnumAne, tatparityAge ca buddhirapi parisyajyatAm / prabhAvAti'zayAdevazarIravadabuddhimAnevAyamIzvaraH kariSyati / upAdAnopakaraNAdisvarUpAnabhijJo na zaknotIti cet ? kuta etat ? tathAnupalambhAditi cet ? phalitaM mamApi manorathadrumeNa, na tathA yAvadicchAprayatnavyavahitA buddhiH kAryotpattAvupayujyate yathedamavyavahitavyApAraM zarIram / evaM tarhi kA gatiratra buddhimatkartRpUrvakatvasAmAnyasya ? agatireva, ubhayorapi zarIritvAzarIritvavizeSayoranupapatteH, 'nivizeSasya ca sAmAnyasya sarvatra siddhayabhAvAt / kimanumAnasya dUSaNam ? na kiJcit, puruSa evAyaM vizeSAbhAvAcchazaviSANAyamAne sAdhanAnaheM sAmAnye sAdhanaM prayuJjAno nigRhyate, yathA kazcinnizitaM kRpANamacchedyamAMkAzaM prati vyApArayan / athAnumAnadUSaNaM vinA na tuSyati bhavAn, 'tadAnImidamazarIripUrva [Ti0] vyAptigrAhakapramANeti - vyAptigrAhakeNa pratyakSeNa ghaTAdau zarIriNa eva kartRdarzanAd pramANabAdhite'zarIri kartRpUrvakatvalakSaNe'rthe pravartamAno hetuH kAlatyayApadiSTa: / nanu ghaTAdau zarIripUrvakatvaM kathaM gRhItamAtmano'pratyakSatvAt ? na svAtmA 'tAvaccharIrI pratyakSaH, parastu zarIrI anumita iti / [paM0] atha vaizeSika: prAha - upAdAnopakaraNAdItyAdi / bauddhaH kuta etaditi / vaizeSika: tathAnupalambhAditi cediti / bauddhaH phalitaM mamApItyAdi / ko'rthaH ? buddheH ma (ja) nitatvAt / prathamaM hi buddhistata icchA tataH prayatneti vyavahitakAraNabhUtayApi buddhyA vinA cenna kAryotpattiriSyate tataH zarIraM vinA vizeSeNa na ghaTate, tasyAvyavahitakAraNatvAdityarthaH / vaizeSikaH evaM tarhotyAdi / paraH prAha agatirevetyAdi / vaizeSika: kimanumAnasya dUSaNamityAdi / paraH prAha na kiJcidityAdi / bhavAniti = vaizeSika: / vyAptigrAhakapramANabAdhitvAditi - vyAptigrAhaka pramANaM bhUyobhUyodarzanam, [ku0] ekatvaM darzayan pratyAcaSTe (azarIrI)tatparityAga iti (kaM. 55.24) prauDhivAdamavalambya buddhiparityAgavAcoyaktitvazarIratvAdIzvaro'pi na baddhimAna maktAtmavadityanamAnama aashryaasiddhiprsnggaat| phalitaM mamApIti (kaM. 56.1) yathopadAnAnabhijJaH kurvannopalabhyate evaM kArakASyadhitiSThannapIti samAnamityarthaH / baddharapi zarIraM kAryotpattAvabhyahito yAya ityAha na tatheti (kaM. 56.1) / kA gatiriti (kaM. 56.2) kAryasya vyApakasyeti zeSaH / agatireva -(kaM. 56.4) apratItireva / kimanumAnasyeti (kaM. 56.4) sAmagrIvaikalyamavyutpAdya kAryAnatpattipratipAdanamazakyamiti bhAvaH / nigRhyanta iti (kaM. 56.6) asAdhanIyametaditi / pratipattivirahAdapratipattyA / asA dhanIyesAdhanIyamiti 1 'zavAda-kaM. 1; kaM. 2 / 2 vyavahitAkAryotpattau-kaM. 1, kaM. 2 / 3 nivizeSasya - kaM. 1; kaM. 2 / 4 sAmAnyasya siddhaghabhAvAt-kaM. 1; kaM. 2; je. 1; je. 3 / 5 tadidadeg -kaM. 1; kaM. 2 / 6 bhAvat - a; 7 nigRhyate-kaM. 1, kaM. 2 / 8 pratIkamidaM kaM: 1. pastake nAsti; Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam nyAyakandalI katvAnumAnaM vyAptigrAhakapramANabAdhitatvAt kAlAtyayApadiSTam, vyAptibalena cAbhipretamazarIritvavizeSaM 'virundhad vizeSaviruddhama, 'tata sa ca viruddhAvAntaravizeSa eveti puurvpksssddkssepH| [68] 'atra pratisamAdhiH-ki zarIritvameva kartRtvamuta paridRSTasAmarthyakAraka prayoktRtvam? na tAvaccharIritvameva kartRtvam, suSuptasyodAsInasya ca katvartRprasaGgAt, kintu paridRSTasAmarthyakArakaprayojakatvam, tasmin sati kAryotpatteH / taccAzarIrasyApi nirvahati yathA svshriirprernnaayaamaatmnH| asti tatrApyasya svakarmopAjitaM tadeva zarIramiti [paM0] tena bAdhisatvAt / yadyatkAyaM tattad buddhimapUrvakamityatra vyAptigrahaNakAle aMkurAdibhirvyabhicArAditi bhAvaH / kAlAtyayApaviSTamiti -pramANa bAdhite pakSe hetuH prayujyamAne kAlAtyayApadiSTa: / vyAptibalena cAbhipretazarIrivavizeSa virugdhadvizeSaviruddhamiti - vyAptibalena virundhaditi yogaH / ayaM vAkyArthaH -buddhimatpUrvakatvaM sAdhyo dharmastavizeSo'zarIritvaM vakturabhipretaM tadviruddhaM sazarIratvaM vyAptibalena sAdhyate / ataH kAraNAdazarIripUrvakatvAnumAnaM vizeSaviruddhaM draSTamyamiti pUrvapakSasaMkSepaH / .. [68] - atha samAdhAnam / AtmanaH iti zarIrasyApi / preraNopAyo na bhavatIti atra zarIramiti pUrvasmAtsaMbadhyate / tatazcAyaM vAkyArthaH / zarIraM zarIrapreraNopAyo na bhavati kinvicchAprayatnAveva zarIrapreraNopAyau / svAtmani ka0] viparItapratipattevipratipattyA veti zeSaH / nanvAkAzasya niravayavatayA'vayavanodanarUpasAmadhyekadezavakalyAdeva kuThAramudyacchannapi gagane nodanamakurvan puruSo nigRhyate tadvadihApi sAmagrIvaikalyaprayuktakAryabhAvatayaiva nigraho vaktavya ityata Aha 'tadAnImiti (kaM. 56.7) / kat / ya) tkArya tatsakartRkamiti ghaTAdau vyApti grAhayat pramANaM tadAnImeva yatkArya taccharIrikartR kamityapi grAhayati upajIvyatayA prabalaM ceti bhAvaH / ta'cceti (kaM. 56.9) bhabhimatavizeSapyovRttatayA sapakSasyaiva vivakSi [ta] svAt [ta] tra vartamAno vizeSaviruddhasAdhyasAmAnyavirahiNi vipakSe vartamAno mukhyo viruddha iti viveka iti bhAvaH / [68] atreti (kaM. 56.10) anAdhArityarthaH (i)| zarIrasya byApakatve siddha vyAptigrAhakapramANabAdhaH gyAptipakSadharmatayovirodho vA taba (tatra) [za]rIrasya vyApakatvaM kartRsvarUpatayA kAryatvaM hetumeva prati vA'nyA; enaM kartAraM prativeti vikalpayati ki zarIritvamiti (kaM. 56.10) / suSuptasyeti (kaM. 56.12) tasyApi hi kartRsvarUpatayAGgIkRtaM zarIramastyeveti bhAvaH / astu tarhi dvitIya ityata Aha tacceti (kaM. 56.13) / iha zarIrasyopAyatayA vA kartRvyApAratvaM sAhacaryamAtreNa vA ? nAdya ityAha yatheti (kaM. 56.13) / dvitIyaM zaGkate 'preyaMteti (preryatayeti) (kaM. 56.16) / nirAkaroti IzvarasyApIti (kaM. 56.16) / ayaM svabhAvaH svazarIrapreraNe zarIrasya bhogAyatana[sa]yA vA sAhacaryakarmatayA vA Arye (dhe) kamitvamapAdhiH / dvitIyetvabhimatatvAnna bAdhyate / na virudhyate ceti / 1 virundhan - je. 1, je. 2, je. 3 / 2 tatazca - kaM. 1, kaM. 2; tacca -je. 1, je. 3 / 3 bhasya samprati samAdhiH-je. 2 / 4 prayojakatvam - kaM. 1, kN.2| 5 idamapi pratIkaM nopalabhyate kaM. tadidama ityasti / (kaM. 56.7) / 6 tatazca-kaM 1. / 7 prerytyaa-kN.1| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI cet ? satyamasti, paraM preraNopAyo na bhavati, svAtmani kriyAvirodhAt / preya'tayA'stIti cet ? IzvarasyApi preryaH paramANurasti / 'nana svazarIre preraNAyA icchAprayatnAbhyAmutpattericchAprayatnayozca sati zarIre bhAvAdasatyabhAvAd asti tasya svapreraNAyAmicchAprayatnajananadvAreNopAyatvamiti cenna, tasyecchAprayatnayorupajananaM pratyeva kAraNatvAt, labdhAtmakayoricchAprayatnayoH preraNAkaraNakAle tu tadanupAya'bhUtameva zarIraM karmatvAditi vyabhicAraH, anapekSitazarIravyApArasyecchAprayatnamAtra sacivasyaiva cetanasya kadAcidacetanavyApAra prati sAmarthyadarzanAt, buddhimadavyabhicAri tu kaarytvmitiishvrsiddhiH| [Ti0] [68] anapekSitazarIravyApArasya iti-nanu svazarIraca'lane prANasambandhamAtmA'pekSate iti kathamicchA. prayatna sacivasyaiva kartatvamityuktam ? mamarSazarIragatasya vAtagrastazarIrA parArdhagatasya vA''tmano hastAdicalanasamartha [paM0] kriyaavirodhaaditi| na hi svamAtmAnaM chinatti / IzvarasyApi preyaH paramANurastIti-so'pi preraNopAyaH prApnotIti bhAvaH / paraH zarIre preraNAyetyAdi / tasyeti = zarIrasya / icchAprayatnayorUpajananaM pratikAraNatvAditi na tu svapreraNAyAmiti zeSaH / tadanupAyabhUtameveti-tad = zarIram / karmatvAditi preryatvAtkarmabhUtaM hi zarIram / vyabhicAra iti [ku0] punarapyupAyatayA dRSTAnte'pi kartRvyApakatvamAzaGkate "zarIrapreraNIyA iti (kaM. 56.16) [ ] yAH prayatnajananadvAreNeti (kaM. 56.18) padena svAtmani kriyAvirodho nAstIti sUcayati / nanu yathecchAprayatnajananadvArA paramparayA kAraNamiti zarIrapreraNAyAmakAraNamiti parityajyate evaM buddhirapi parityajyatAmiti codyamapAkurvannupasaMharati buddhimadavyabhicAritviti (kaM. 56.22) / yadyapi nityaH prayatno buddhi mApakSata iti prayatnavatpUrvakatvamAtramupasthApya mahAbhUtacatuSTaye kAryatvaM paryavasyati tathApi 'IzAnaH sarvabhUtAnAm' ityAgamabalena nityajJAnenchayorapi nityaprayatnena tulyayogakSematvAdaparityAga iti bhAvaH / punarapi sAhacaryamAtreNa bhogAyatanasya vyApakatvamAzaGkya kAryecchAprayatnatvopAdhinA pariharati "icchAprayatnayoriti. (kaM. 56.22) / nanu nityabuddhayAdi tayorAkAzAdiSvasmadAdibaddhayAdiSu ca parasparaparihAreNopalabhyamAnayorekatrezvarabaddhayAdau samavAyavirodha ityAzaGkyAha na ceti (kaM. 56.24) / ayamabhisandhiH, iha nityatvabuddhitvayo[vi] rodho bhavan yathAsaGyamAkAzAdAvasmadAdibuddhau ca pratiniyatAdhikaraNatayA vartamAnayorvA'nyatarasminnekatropasaMkriyamANayo ? apratIti (?) paramezvare upasaMhriyamANayorvA pratIte vA? Adye tAvadavirodhaH uSNazItayoriva pAvake payasi ca vartamAnayoH / dvitIye'pi na virodhaH, asmadAdibuddhau nityatvasya gagane vA buddhitvasyAnabhyupagamAt / tRtIye tu upasaMhArAdhikasyApratItereva na virodhaH / na hi zazaviSANe - 1 nanu svazarIre iti - je. 1, je. 2, je. 3 ityeteSu pustakeSu nAsti / 2 kAraNatvAt-kaM. 1, kaM. 2 / 3 bhUtameva karmatvAt - je. 1, je. 2, je. 3 / 4 sacivasya -je. 1, je. 3 / 5 anapekSita - a, ba; 6 skhalane - a; 7 sacivakartRmi-a; sacivakartRtva -ba, ka; 8 zarIrArdha - a, ba; zarIrapArzva - ka; 9 pratyevaM kaarktvaat-kN| 10 svazarIre prernnaayaa-kN.1| 11 icchAprayatnotpattAvapi-kaM. 1. / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam __ nyAyakandalI icchAprayatnotpattAvapi zarIramapekSaNIyamiti cet ? apekSatAM 'yatrAnayorAgantukatvam, yatra punarimau svAbhAvikAvAsAte tatrAsyApekSaNaM vyartham / na ca buddhIcchAprayatnAnAM nityatve kazcid virodhaH / dRSTA hi rUpAdInAM guNAnAmAzrayabhedena dvayI gatiH'nityatAnityatA c| tathA buddhayAdInAmapi bhaviSyatIti / seyamIzvaravAde vAvi'prativAdinorapi parAkASThA / ataH paraM prapaJcaH / [Ti0] syecchAprayatnasadbhAve'pi pAdacalanAsAmarthyAt ? satyam / tathApi zarIrAnapekSasyaiva tAvattatrApi kartRtvamastyeveti / dRSTA hi iti-jalaparamANurUpAdayo hi nityAH, avayavigatA stvanityAH / [paM0] azarIrivyAkhyAhetoH - / kadAciditi svazarIrapreraNAyAm / buddhimadavyabhicAri tu kAryatvamiti - ko'rthaH ? kAryatvahetuzarIratvaM vyabhicarati / buddhimattvaM tu na vyabhicaratItyarthaH / asyApekSaNAmiti = zarIrasyApekSANAm / dRSTA hi rUpAdInAM guNAnAmAzrayabhedena dvayI gatiriti-ye nityadravyAzritA rUpAdayaste nityAH / ye tvanityadravyAzritAste'mityAH / [ku0] uSNatvazItatve api virudhyete iti / caturthaH pariziSyate tatrAha - 'dRSTo hIti (kaM. 56.25) / nityatA payaHparamANvAdau ghaTAdAvanityatA tathA buddhayAdInAmiti / Izvare dharmigrAhakapramANAdeva nityatA buddheH / nAsti sambhavaH sargAdau mahAbhUtopAdAnAdibuddhiranityA bhavatIti / asmadAdibuddhau cAnityatApramANatva eveti / evaM kartRtvAzarIritvayorapi kulAlAdau zukAdau ca parasparaparihAreNopalabhyamAnayordhamigrAhakAdeH pramANAdIzvare virodhaH pariharaNIya iti bhAvaH / evamasiddhatvAnaikAntikatvakAlAtyayApadiSTatvaviruddhatvAdyAzaGkaya parihRtAni / ghaTAdau sapakSe vartamAnatayA'nadhyavasitatvamanAzaGkanIyameva / Izvaro na kartA muktAtmavadityAdeH pratipakSasya cAzrayAsiddhidhamigrAhakapramANabAdhAbhyAmanAzaGkanIyatvameva / prakaraNamamatvam, asmadAdizakyajJAnopAdAnatvaM kriyAdidarzana () kRtabuddhiviSayatvamityevamAdInAmupAdhitayA zakyamAnAnAmasmadAdikartRtvaprayojakatayA kartRtvasAmAnyaM sAdhyaM prati avyApakatvAtspaSTamanupAdhitvamiti sarvahetvAbhAsazaGkA nirAkaraNAdanavadyamanumAnamityAzayenopasaMharati seyamiti (kaM. 56.26) / nanu jIvAnAmevAdRSTadvArA mahAbhUtopAdAnaparamANvadhiSThAnasambhavAtsiddhasAdhanamastu dUSaNaM sa cAsiddhabheda eva saMdigdhasAdhyatArUpalakSaNavirahAt tatpravRtteheMtorapakSadharmatvAdityata Aha ataH paramiti (kaM. 57.1) / 1 yatra tayoH-kaM. 1, kN.2| 2 nityatvamanityatvaM ca-je. 1; nityatA cAnityatA ca-je. 2 / 3 degvAdinoH parA' - kaM. 1, kaM. 2 / 4 calana-a, ba; 5 hyanityAH -a, ba, ka; 6 dRSTA-kaM. 1, kaM. 2 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI [69] AtmAdhiSThitAH paramANavaH pravattiSyanta iti cenna, teSAM svakarmopAjitendriyagaNAdhInasaMvidAM 'zarorotpatteH pUrva sarvaviSayAvabodhavirahAt / astyAtmanAmapi sarvaviSayavyApi 'sahajacaitanyamiti cenna, sahajaM zarIrasambandhamAjAM tat kena 'viplutaM yenedaM sarvatrApUrvavavava bhAsayati / zarIrAvaraNatirodhAnAt tavAtmanyeva samAdhIyate, na bahirmukhaM bhavatIti cet ? vyApakatvena tasya viSayasambandhAnucchedena nityatvena ca viSayaprakAzasvabhAvasyAnivRttau kA tirodhAnavAcoyuktiH ? vRttipratibandhazcaitanyasya tirodhAnamiti cet ? kathaM tahi zarIriNAM viSayagrahaNam ? kvacidasya 'vRttayo na nirudhyanta iti cet ? kuto'yaM vizeSaH ? indriyapratyAsattivizeSAd yadyevam, indriyAdhInazcatanyasya viSayeSu vRttilAbho na sannidhimAtranibandhanaH, satyapi vyApakatve sarvArtheSa pravRsyabhAvAvindriyavaiyarthyaprasaGgAcceti sAdhUktamazarIriNAmAtmanAM na viSayAvabodha iti / Ifo] [69] paramANavaH cetanAdhiSThitAH kAryAya pravartante acetanatvAd ghaTavadityAzaGkayAha-AtmAdhiSThitA iti / samAdhIyate vilInaM bhavatItyarthaH / sAdhUktamiti :- asmAbhiriti zeSaH / parAJci khAni iti:-brahmA hi parAJci [40] [69] teSAmiti = AtmanAm / zarIrotpatteH pUrva viSayAvabodhavirahAditi-viSayAvabodhAbhAve vaktu (stu). to'dhiSThAtRtvamiti bhAvaH / yeneti = yena hetumA / idamiti = caitanyam / avabhAsayatIti atra viSayAniti zeSaH / tariti-tanyam / samAdhIyate iti = lIyate / tasyeti-jJAnasya / vRttipratibandha iti-zaktipratibandhaH / zarIriNAmiti - sazarIrANAm / indriyapratyAsattivizeSAditi indriyapratyAsattilakSaNo yo vizeSaH utkRSTateti yAvat / [50] [69] iha kAraNAdhiSThAnaM nAma jJAtvA pravartanaM na tu kAryAdibhogitvamAtram itarathA kulAlAdiprasaGgA (s) / taca sargAdo bhoktRNAM satyapi karmasambandhena na zakyamityAha na teSAmiti (kaM. 57.2) / astyAtmanAmiti (kaM. 57.3) indriyAdyanekajanmanAmekajanmasyApi jJAnasya tatra niyamena samavAyasyAnyathAnupapattyA kalpitamiti bhAvaH / sarvatrApUrvaviti (kaM. 57.4) ajJAnameva viSayamAlambya jJAnotpattidarzanAnmatpiNDAdAvasato'pi ghaTAdeH samavAyavata kAraNasvabhAvenAmyayopapatterApattiH parikSINeti bhAvaH / apUrvavadviSayAvalambanasyAnyathopapattimAzate zarIreti (kaM. 57.5) / iha tirodhAnAM [mAt sambandhaH pratibandho vA cakSapaTayoriva paTAdInAM sambandhina eva mivartanaM pA(t) pradIpasyeva vAyvAdineti / ubhayamapi na sambhavatItyAha "ta (da)-vyApakatveneti (kaM. 57.6) / povamiti 1 zarIroratteH sarvaviSayA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 sahajaM caitanyamiti cet zarIrasambandhabhAjAM-je. 1, je. 2, je. 3 / 3 vipsatam-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 mAbhAsayati-je. 1, je. 2, je. 3 / 5 nacchede-je. 1, je. 2, je. 3 / 6 caitanyatirodhAna-kaM. 1, kaM. 2 / 7 vRttapo nirudhynte-je.1| 8 vRttyabhAvAdindriyavayarthyaprasaGgAcca-kaM.1 / 9 bhasmAbhirityAvRttam - a pustake; 10 patteH vissyaav-k| 11 ceNyApakatvena - kaM. 1. / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAbiTIkAtrayopetam 151 __ nyAyakandalI sathA caike 'vadanti-"parAJci khAni vyataNat svayambhastasmAt 'parAn pazyati nAntarAtman" iti / anavabodhe ca 'seSAM nAdhiSThAtAra iti tebhyaH paraH sarvArthazisahajajJAnamayaH kartRsvabhAvaH ko'pyadhiSThAtA kalpanIyaH, cetana madhiSThAtAramantareNAcetamAnAM pravRtyabhAvAt / sa kimeko'neko vA ? eka iti vadAmaH / bahUnAmasarvazatve'smavAviSavasAmarthyAt, sarvajJatve tvekasyaiva sAmarthyAdapareSAmanupayogAt / na ca samapradhAnAnAM bhUyasAM sarvadakamatye heturastIti kadAcidanutpattirapi kAryyasya syAt, ekAbhiprAyAnurodhena sarveSAM pravRttA'vekasyaivezvaratvaM nApareSAm, 'maThapariSadAmiva kAryotpattyanurodhena sarveSAmavirodhe pratyekamanIzvaratvam / tadevaM kAryavizeSeNa sikhasya kartRvizeSasya sarvajJatvAnna kutracidvastuni vizeSAna palambho'sti / ato na tannibandhanaM mithyAjJAnam, mithyAjJAnAbhAve ca grAhakANIndriyANi sRSTavAn ta smAt kAraNAdasmadAdizarIrAntarvartamAna AtmA parAm zarIrAdyupAdAnayogyAn paramANUna pazyati / parohyartha indriyareva grAhyo naatmnaa| indriyANi ca na paramANugrahaNe samarSAnIti bhAvaH / 'bhatRNam' iti tRTe "raudhAdikasya prastanyA rUpam / ato na tannibandhanam iti / zuktikAvizeSAnupalambhe hi tatra [.] tasmAdindriyapratyAsattivizeSAt / sAdhUktamiti asmAbhiriti zeSaH / azarIriNAmiti - ajAtazarIrANAm / parAJcIti parArthagAmIni / vyatRgaviti - asasarja / parAniti-parAnbhAvAn / teSAM nAdhiSThAtAra iti - teSAM viSayANAmadhiSThAtAro'smadAdInAmAtmano na bhvntiityrthH| avirodhe iti- IzvarasvAvirodhe / anubhavasadbhAvAditi - [0] (kaM. 57.9) indriyAdivyApArAnantarabhAviviSayAvabhAvivyatiriktamiti maccaitanyena pramANamasti, apitecAbhihitameva dUSaNamiti bhAvaH / nAntariti (kaM. 57.13) sahaja caitanyaM viSayAvabhAsavyatiriktamAtmano nAstItyarthaH upasaMharati tebhya (kaM. 57.13) iti / evamupalabdhimattayA siddhasyAtmabhedatvAt samastAtmadharmaprasanno (ktau) saMsAritvenAnIzvarApAtapAtAnirAsAya guNAna vadhArayanitarAnapekSayA dvitvasaGkhyApraznapUrvakaM nirasyati sa kimiti (kaM. 57.15) / upa[la]ndhimapUrvakamityatra samAse vibhaktilopena saGkhyAvizeSAnavagamAt praznaH baha [va]sne kimasarvajJAH sarvajJA vA ? bhAcaM dUSayati 1 paThanti -je. 1, je. 2, je.3| 2 parAGa-kaM. 1, kaM. 2 / parAna-padArthAna-TippaNa-je. 1 / 3 tessaaNprmaannnaamdhisstthaataar:-je.1-ttippnn| 4 cetana vyApAra-je.1, je. 2, je. 3 / 5 smstprdhaanaanaaN-je.3| 6 degphasyezvaratvaM-kaM. 1; kaM. 2 / 7 'maTha' iti je. 1, je. 2, je. 3 pustakeSu nAsti / 8 siddhakartRvizeSasya - 'je.2| 9 nupalambha:-kaM. 1; kaM. 2 / 10 tatkAraNAd-a, ba, 11 rodhAdikasya-ma, ba; Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI na tanmUlau rAgadveSau, tayorabhAvAnna tatpUrvikA pravRttiH, 'pravRttyabhAve ca na tatsAdhyau dhaudhau, tayorabhAvAt tajjayorapi sukhaduHkhayorabhAvaH, sarvadaiva cAnubhavasadbhAvAt smRtisaMskArAvapi nAsAte ityaSTaguNAdhikaraNo bhagavAnIzvara iti kecit / anye tu buddhireva tasyAvyAhatA kriyAzaktirityevaM vadanta icchAprayatnAvapyanaGgIkurvANAH ssddgunnaadhikrnno'ymityaahuH| sa kiM baddho mukto vA ? na tAvad baddhaH, bandhanasamAjJAtasya 'bandhahetoH klezAderasambhavAt / mukto'pi na bhavati, bandhavicchedaparyAyatvAnmukteH / nityamuktastu syAt, yadAha tatrabhavAn pataJjaliH - "klezakarmavipAkAzayaraparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" iti / [si0] rajatabhramaH / bandhana'samAmnAtasyatasya itiH - bandhanarUpeNa kathitasya / klezakarmeti-avidyA-asmitArAgadveSAbhinivezAH klezAH, karmANi yA gAdIni, vipAkA jAtyAyurbhogAH, AzayA dharmAdharmasaMskArAH, saMskArANAM tu kevalAnAmazayatve karmazabdena dharmAdharmayorabhidhAnam // 7 // vAyuH / / [40] jJAnasadbhAvAt / aSTaguNAdhikaraNa iti-saMkhyAparimANapathakatvasaMyogabaddhivibhAgecchAprayatnAkhyA'STau IzvaraguNAH / klezakarmavipAkAzayariti-avidyA'smitArAgadveSamohAbhinivezAH kleshaaH| mithyAjJAnamavidyA sthlaahkaarii'hmitysmitaa| viSayeSvabhisaMgo raagH| aprItilakSaNo dveSaH / moho vaicitryamajJAnaM vaa| abhiniveza AgrahaH / sa ca dvidhA-tattvAbhinivezaH mithyAbhinivezazca / karmazubhAzubhasvarUpam / jAtyAyurbhogA vipAkAH . saMsAravAsanA = AzayaH / klezAzca karma ca vipAkAna Azayazceti dvandvasamAsaH // IzvarasiddhiH // ch| [ku0] bahUnAmiti (kaM. 57.16) / dvayorapyupalakSaNam / dvitIyaM dUSayati sarvajJatva iti (kaM. 57.16) / anupayogAditi (kaM. 57.17) anekakalpanAgauravaM darzayati kiM ca te pratyeka kAryakAraNA vA samuditA vA / Adye'pi samapradhAnabhAvabhAjo vA na vA? / tatrAdyaM dUSayati na ceti (kaM. 57.17) / dvitIyaM dUSayati ekAbhiprAyeti (kaM. 57.18) / samuditAnAM kAryakAritvatvAd [tva dUSayati periSadAmiveti (kaM. 57.19) / saMsAritvAprayojakAmithyAjJAnAdi (dI) napAkaroti tadevamiti (kaM. 57.20) / asmadAdyasarvajJAzakyatvaM kAryasya vizeSaH / sukhaduHkhayoriti (kaM. 57.23) zarIrendriyANAmupalakSaNam / evamasaMsAritvAdevA badvatve / ata eva bandhapratiyogimuktyAbhAve ca siddhe spaSTArthamubhayAbhAvaM praznapUrvakaM vyutpAdayati sa kimiti (kaM. 57.26) / nityamukta iti (kaM. 58.3) nityo'saMsAro bhagavAnIzvaraH siddha ityarthaH / 1 pravRttyabhAvena -je. 2 / 2 tayozcAbhAvAt - je. 2 / . 3 duHkhaheto:-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 samAjJAtasyaitasyeti-je. 1, je. 3; samAmnAtasyaiteti-a, ba, ka; 5 yogAdIni - a, ba; 6 yadyapi vAyunirUpaNaM pUrvameva samAptaM kintu prasaGgAgataM sRSTisaMhAranirUpaNamIzvarasiddhizca atraiva samAviSTa iti vAyunirUpaNaprakaraNasamAptiH TippaNakAreNAtra suucitaa| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [70] AkAzakAlavizAmekaikatvAdaparajAtyabhAve pAribhASikyastisraH sajJA bhavanti, 'AkAzaH kAlo digiti / 'tatrAkAzasya guNAH shbdsngkhyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagaaH| nyAyakandalI [70] AkAzAdInAM trayANAM saGakSepArthamekena granthena vaidhayaM kathayati-AkAzakAladizAmiti / AkAzasya kAlasya dizazcaikaikatvAdaparajAti sti, tasyA vyaktibhedAdhiSThAnasvAt / aparajAtyabhAve cAkAza iti kAla iti digiti tisraH saJjJA pAribhASikyo na pRthivyAdisaJjAvadaparajAtinaimittikya ityarthaH / sa vaiSAmitaravaidhayaM yasyAH samjJAyA vinA nimittena zRGgAgrAhikayA saGketaH sA pAribhASikI yathAyaM devadatta iti / yasyAH punanimittamupAdAya saGketaH sA naimittikoti vivekaH / samprati 'pratyeka nirUpaNArthamAha-tatrAkAzasya guNA iti / teSAM trayANAM madhye AkAzasya guNAH shbdsngghyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagaaH| zabdAdiguNayogo'pyAkAzasya vaidharmyam / [Ti0] ( // athAkAzanirUpaNam // ) - [70-71] 'yo'pyayamadhikaraNetiH- yastihAyamAloko ghanAndhakAre khadyotadarzanAd 'ihAyaM khadyota' iti ca pratyayaH so'pi tadavayayApekSa eveti / akAraNaguNapUrvakatvasyAsiddhimAzaGkyAha 'rUpAdivad iti:- vivAdAdhyAsita: zabdaH" [zaGkhAdisamavAyakAraNapUrvo na bhavati] zaGkhAdyutpattyanantarama"nutpAdAt, vyatireke yathA rUpam / [paM0] [70] zRGgagrAhikayeti-yadayaM gauriti hastAdinA darzayate sA zRMgagrAhikA / tayA zRMgagrAhikayA sAkSAtkAreNeti yAvat / lakSaNazabdo'yam / sA naimittikIti- yathA, gacchatIti goH / zabdAdiguNayogo'pIti na kevalaM pAribhASikI -saMjJA pathivyAdibhyo vaidhayaM zabdAdiguNayogo'pi vaidharmyamitiraperarthaH / paravAkyaM - nanvAkAzasyetyAdi / [ku0] [70] samasya nirUpaNe kAraNamAha saMkSepArthamiti (kaM. 59.4) vyaktibhedAdhiSThAnatvAditi (kaM. 59.6) anevaMbhUtatve tvanuvRttipratyayasya pramANasyAbhAvAdityarthaH / yasyAH saJjAyA iti (kaM. 59.8) nanvAkAzazabdasyApi zabdAzrayatvaM nityamasti tatkathamiyaM pAribhASikIti ceta na, vyaktisvarUpasyaiva saGketagrahaNe zakye sati zabdAzrayatvasya nimittatvAt kalpanAyAM kalpanAgauravaprasaGgAt zabdavadAkAzamiti cAnayoH paryAyatayA saha prayogAnupapattiprasaGgAcceti sajhaivetyavadhAraNamaparajatIti vyavadacchedamAtraparamanyathA zabdAdiguNayogavaidharmyamityAdibhirvakSyamANaivirodhaprasaGgAt / zabdAdiguNayogo'pIti (kaM. 59.12) zabdasvarUpeNa vaidhayaM saGkhyAvadastu tatsAhacaryeNeti bhAvaH / 1 AkAzaM-ki; vyo.| 2 tatrAkAzaguNAH -ki; tasya gunnaa:-vyo| 3 sajhaiSA-kaM. 1; kaM. 2 / 4 pratyekaMkaM. 1; kaM. 2 / 5 nirUpaNArthamidamAha-je.3 / 6 tatrAkAzasyeti - je. 1; je. 2; je. 3 / 7 yApyaya -a; 8 ye-a, ba; 9 pararUpAdivada-mu; 1. [ ] etacihnAntargataH pAThaH Da pustake nAsti / 11 mutpAdAt-a, ba, ka; Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 nyAyakandalIsaMbalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [71-72-73-74] 'zabdaH pratyakSatve satyakAraNaguNapUrvakatvAdayAvadravyabhAvitvAdAzrayAdanyatropalabdhezca na 'sprshvdvishessgunnH| bAhyendriyapratyakSatvAdAtmAntaragrAhyatvAdAtmanyasamavAyAdahaGkAreNa vibhaktagrahaNAcca naatmgnnH| zrotragrAhyatvAd 'vazeSikaguNabhAvAcca na dikkAlamanasAm / 'parizeSAd guNo bhUtvA AkAzasyA dhigame linggm| nyAyakandalI [71] nanvAkAzasya sadbhAve kiM pramANam ? pratyakSameva, viyati patati patattriNi cakSurvyApAreNehAyaM pakSI prApto neheti niyatadezAdhikaraNA pratItiriti kecit, tadayuktam, arUpasya dravyasya cAkSuSatvAbhAvAt / yo'pyayamadhikaraNapratyayastatra vitatAlokamaNDalavyatirekeNa 'na dravyAntaraM pratibhAti, ata AkAzasya sadbhAve parizeSAnumAnamapanyasyaJchabdasya dravyAntaraguNatvaM niSedhati-zabda iti / [Ti0] Azrayotpatyanantaramityarthakathanam, tasya zaGkhAdeH zabdaM pratyAzrayatvasyA siddheH / sAmAnyavizeSeti "zabdovizeSaguNaH, "sAmAnyavizeSavatve sati bAhyakendriyagrAhyatvAt rUpAdivat, atra sAmAnya vizeSavattve satIti rUpatvena bAhyetyAtmagatakatvena, eketi ghaTAdisaGkhyayA, indriyetyAkAzena vyabhicAravAraNArtham / "yogIndriyavyavacchedArthamasmadAdIti [paM0] [71] zrIdhara evaikIyamatamAha-pratyakSamevetyAdinA / keciditi -mImAMsakAH / svAzrayasya yatsamavAyikAraNamityAdi-svAzrayasya zaMkhAderyatsamavAyikAraNaM pArthivaparamANavastadguNapUrvaka: zabdo na bhavatItyarthaH / ataH sukhAdivasparzavatAM vizeSaguNo na bhavatIti - sukhAdayo hi tasyAzrayasamavAyikAraNaguNapUrvakAsteSAM hi svAzraya AtmA, tatsamavAyikAraNaM ca naivAsti nityatvAditi bhAvanA / sAmAnyavizeSavatastasya bAhyendriyagrAhyatvena rUpAdivadvizeSaguNatvasiddheriti-atraivaM prayogo vidheyaH zabdo vizeSaguNaH, sAmAnyavizeSavattve sati bAhya kendriyagrAhyatvAt, rUpAdivat / [ku0] [71] nAnupalabdhe na nirNIte'rthe nyAyaH pravartate iti dharmiNyupalabdhe lakSaNaM vaktavyamityabhiprAyeNa pRcchati nanviti (kaM. 59.13) / niyatadezAdhikaraNA pratItirityate (kaM. . 59.14) deza (deza) grahaNaM kAlavyAvartanAya / "arUpadravyasyeti (kaM. 59.15) atra dravyagrahaNaM guNakarmasAmAnyavyAvRttaye / svAzrayasyeti (kaM 59.17) parAbhiprAye vaH / sAmAnya vizeSatva (59.20) iti padaM rUpatvAdibhivyabhicAraparihArAya / AtmanA vyabhicAraparihArAya bAhyagrahaNama / saGakhyAdibhi[ya'bhi]cAraparihArAyakagrahaNam / pratyakSatve satItyanuvartanIyamiti (kaM. 60.1) piTharapAkasya nirAkariSyamANa[tvA] na tadrUpAdibhivyabhicAra ityarthaH / 1 tatra shbd:-ki| 2 sprshvtaaN-de| 3 vizeSaguNabhAvAcca - ki| 4 pArizeSyAt -ki / 5 degdhigamane -taa| 6 cet - kaM. 1; kaM. 2 / 7 'na' je. 2 pustake naasti| 8 upnysy-je.2| 9 siddhaH- a, ba; 10 vizeSavata-mu. je. 1, je. 3; 11 zabdo'pi iti bhraSTaM a pustake; 12 sAmAnyatve-a, ba, ka; 13 yogIndra-a, ba, ka 14 ayaM pATho kandalyAM nAsti / 15 arUpasya dravyasya-kaM. 1. / 16 vizeSavata / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 155 nyAyakandalI svAzrayasya yatsamavAyikAraNaM tadguNa pUrvakaH / zabdo na bhavati, 'paTarUpAdivadAzrayotpattyanantaramanutpAdAt / ataH sukhAdivat sparzavato vizeSaguNo na bhavati / vizeSaguNatvapratiSedhe sAmAnyaguNatvaM bhaviSyatIti nAzaGkanIyam, sAmAnyavizeSavatastasya bAhyekendriyagrAhyatvena rUpAdivadvizeSaguNatvasiddhaH / pArthivaparamANurUpAdayaH sparzavadvizeSaguNA atha cAkAraNaguNapUrvakAH paramANorakAryatvAt tadvayavacchedArthaM pratyakSatve satIti kRtam / yAvaddvyaM zabdo na bhavati satyevAzraye zaGkhAdau tasya vinAzAt, ato'pi sukhAdivat sparzavadvizeSagaNo na bhavati / tatrApi pArthivaparamANurUpAdibhireva vyabhicAraH, teSAM satyevAzraye 'paramANAvagnisaMyogena vinAzAt tadarthaM pratyakSatve satItyanuvartanIyam / hetvantaraJcAha-AzrayAdanyatropalabdhezca / sparzavadvizeSa guNatve ca zabdasya zaGkhAdirAzrayo vAcyaH / sa ca tasmAdanyatra [Ti0] kAryam / snehadravatvayo dvIndriyagrAhyatve'pi sapakSakadezavRttitvameva hetoH na tu dUSaNam / AzrayAdanyatra itiatrApyAzrayagrahaNamarthakathanArtham, zabda prati zaGkhAderAzrayatvAsiddheH / vAkyaM tu vivAdAspadaH zabda : zalAdivizeSa guNo na bhavati, tadanyatropalabhyamAnatvAt, anvayena yathA snehaH, vyatirekeNa tadgatarUpavad iti kartavyam / [paM0] rUpatvAdInAM bAjhaikendriyagrAhyatve satyapi vizeSaguNatvAbhAvAt / sAmAnyavizeSavattve satIti vizeSitam / grAhyatvavadityukte vyomAdiparokSArtha (1) ghaTAdipratyakSArthasakhyA (2) AtmagataikatvasaMkhyA (3) rUpatvaya'bhicArastadapohAya krameNa - indriya-1- eka -2- bAhya -3- sAmAnyavizeSavattvAditi -4-vizeSaNAnIti sUkSmekSikayA paribhASyam / tavyavacchedArtha pratyakSatve satIti kRtamiti / ko'rthaH ? pArthivaparamANUnAM ye rUpAdayaste sparzavadvizeSaguNAH, na ca kAraNaguNapUrvakAH / paramANUnAM kAraNAbhAvAt / evaMzabdo'pi kAraNaguNapUrvakatvAbhAve'pi sparzavadvizeSaguNo bhaviSyatIti "prazne idamuttaram / pratyakSaH zandaste cApratyakSA iti kutaH sAdharmyamityarthaH / / [ku0] mahAravikArasthopa (tve ca) sarvavedyaviSayavyAptAnIndriyANItyAzayenAzaGkate indriyANAmiti (kaM. 60.5) tabanyeSAmanupayogAditi (kaM. 60.9) prAptyAviSayagrAhakavyatiriktendriyasadbhAve pramANAbhAvAdityarthaH / nanu bhavanmate'pi cakSuSo razmirUpA razmayo vidyanta eva tatkathaM vyatiriktendriyasadbhAve pramANAbhAva ityata Aha na" ca zrotra iti (kaM. 60.9) / sejasatayA cakSuSo razmirUpA vRttayo bhavantu, ataMjasya tu tA na ghaTanta ityarthaH / nanvataijasenApi prANena pradezAntaravatiketakIkusumAdigandhagrahaNavadatrApi bhaviSyatItyata Aha nApIti (kaM. 60.11) yuktaM gandhasya kAraNaguNapUrvakayAvaddavyabhAvitvAbhyAM pRthivIvRttitvanizcayA[da] dezAntaro'yaM ca bhede ca pramANasiddhe sadAzrayasya 1 yaH-je. 2 / 2 pUrvaH- kaM. 1; kaM. 2 / 3 rUpAdivat-je. 1; je. 2; je. 3 / 4 bhavatIti - je. 2 / 5 rUpatvAdInAM bAhya kendriyavizeSaguNatvAbhAvAt sAmAnyavizeSa va ttve satIti vizeSitam-TippaNa-je. 1 / 6 paramANvagni - je. 1; je. 3 / 7 guNatve-kaM. 1; kaM. 2 / 8 tadrUSaNamiti ramyaM syAt / 1 sayAdi-Da; 1. prazna: -bh| 15 zrotravRttiH iti pAThe zrotreti bhAvyam / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI dure karNazaSkulIdeze samupalabhyate, na cAnyaguNasyAnyatra grahaNamasti, tasmAnna sprshvdvishessgnnH| nanu zaGkhAdidezasthita eva zabdo gRhyate, indriyANAmAsaMsAramaNDalavyApitvAditi cenna, saMnikRSTaviprakRSTayoravizeSeNopalabdhiH syAt / vyApakatve'pIndriyANAM puruSArthena hetunA kSobhyamANAnAM yadadhiSThAnadezebhyo viSayagrahaNAnuguNavRttayo nirgatA viSayaM viznavate tadA viSayagrahaNasya bhAvAnnAvyavastheti cet ? viSayagrahaNArthAnIndriyANi, viSayagrahaNamcatinibandhanam, vRttaya evendriyANi tdnyessaamnupyogaagniHprmaannktvaacc| ma ca zrotravRttiviSaya vezaM gatvA'rthamupalabhase, cAkSuSapratItAviva zabde'pi diksandehAnupapattiprasaGgAt / nApi svAzrayaM parityajya guNasyAgamanamasti, na ca zaGkattinA senAntarAle zabda ArabdhavyaH, sparzavadvizeSaguNasya svAzrayArabdhe dravye vizeSaguNAntarArambhavarzanAt, zaGkhArabdhasya ca dravyasya zaGkhazrotrayorantarAle'nupalambhAt / na cAprAptasya [paM0] atrApIti-yAvaddavyabhAvitve'pi / sAMkhyaH prAha-nanu zaGkhAdIti / para: vyApakatve ityAdi / ['puruSArthena hetuneti SArtho hi sAMkhyAnAM mate prayojakaH / "puruSArtha eva heturna kenacitkAryate karaNam / " [sAM. kA. 31] - iti vacanAta / ] puruSArthazabdenAdaSTamacyate / kSobhyamANAnAmiti -preryamANAnAma / vyaznavate iti vizeSaNavyApnavanti / niSpramANakatvAcceti- indriyANAM hi pramANatvaM viSayagrahaNaM tacca vRttibhireva kRtam / atastAni niSpramANAni / teneti - zabdena / sparzavadvizeSaguNasyeti - sparzavato dravyasya pRthivyAdevizeSaguNo gandhAdistasya sparzavadvizeSaguNasya / svAzrayArabdhe dravye iti-gandhAdyAzraya pArthivAdiparamANvArabdhe ghaTAdau / vizeSaguNAntarArambhadarzanAditi sparzavadvizeSaguNena guNAntaramArabhyate ityarthaH / dRzyate hyetat / sparzavantastantavasteSAM vizeSaguNo rUpaM tasya svakIya Azrayastantavastai rArabdhe dravye paTalakSaNe vizeSaguNAntarasya paTarUpasyAraMbho bhavatIti tAtparyam / atha zaGkhazrotrayorantarAle zaGkhana [ku0 zenendriyadezaprAptiravazyakalpanIyeti / zabdasya tu na saGkhyAdiguNatvamathApi siddham, atastadAzrayasya lezena zrotradezAgamanaM kalpayituM na zakyamiti bhAvaH / sparzavadvizeSaguNasya (kaM. 60.12) ityatra vizeSagrahaNaM svAzrayAnArabdhe'pi dvitvAdikamArabhamANasyaikatvasya vyavacchedAya / astu tIprAptasya zamAdiguNasya zabdasya zrotreNa grahaNamiti bhASyamyAkhyAnAvasare pratipAditaM prApyakAritvaM smarayan pratyAcaSTe na ceti (kaM. 60.14) : upasaMharati saiveti (kaM. 60.15) / nanu mAbhUcchAdiguNaH, vAyuguNo bhaviSyati, mUrttAnAM parasparAbhighAtaprerite vAyau utpannaH zabdaH dvAbhayagatyA zrotraM prApya grahISyate tathA ca kecidAhuH vAyurApadyate zabdatAmiti ata Aha asminnantarAlavyApinIti (ka. 60.15) idamatrAkRtam -zrotraM tAvadahirindriyatayA guNAvAntarajAtyA svagrAhyajAtIyaguNavadAstheya [m] / bahirindriyatvaM ca niyataviSayatvena siddhameva / tatazca zabdasya vAyagaNatve zrotrasyApi vAyatvaprasakte sparzagrAhakatvaprasaktI na vAyavIyaM zrotrama / tatazca zabdo'pi gUNAvAntarajAtyA grAhakendriyavatigaNajAtIyagaNo bhavanna vAyUgaNa iti idaM cAntarAlavyApinIdvitena sUcitamiti / 1 viSayadeze - je. 1; je. 3 / 2 ttraapi-kN| 3 [ ] cihnAntargato pATha: 'a'pustake nAsti / 4 yasmin -kaM 1, kaM. 2 / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 157 nyAyakandalI grahaNamasti, atiprasaGgAt / tasmAcchaGghAdiguNatve zabdasyAnupalabdhireva / asti ca tadupalabdhiH, saiva tasya dravyAntaraguNatvaM sAdhayati, yasminnantarAlavyApini zabdasya zabdAntarArambhakrameNa zrotrapratyAsannasya grahaNaM syAt / [72] AtmaguNaniSedhArthamAha-bAhyendriyapratyakSatvAditi / zrotraM tAvad bAhyendriyaM niyamena bAhyArthaprakAzakatvAccakSurvat, tadgrAhyazca zabdastatpratItestadbhAvabhAvitvAt / yastu bAhyendriyAgrAhyo nAsAvAtmaguNo yathA rUpAdiH, tasmAdayamapi na tadguNa ityarthaH / ito'pi zabdo nAtmaguNa AtmAntaragrAhyatvAdanekapratipatRsAdhAraNatvAdityarthaH / yA khalu vINAveNvAdijA zabdavyaktiH santatidvAreNakena puruSeNa pratIyate saivApareNApi taddezattinA pratIyate, na tvevaM sukhAdirityAtmaguNavaidhAnnAtmaguNaH / AtmanyasamavAyAdapi zabdo nAtmaguNaH rUpAdivat / AtmanyasamavAyastasyAsiddha iti cet ? na, rUpAdivad bahirmukhatayA pratIterAtmaguNAnAJcAntaratvenAvagamAt / 'itazca nAyamAtmaguNaH-ahaGkAreNa [Ti[ [72-73] zrotraM tAvad iti:-niyameneti manovyavacchedArtham / AtmAntaragrAhyatvAd iti: pratyakSatvAdityartha., bhanyathA sukhAdipratipattirapi mukhavikAsAdyanumAnAdanekasyApi prati patturastItyanakAntikatA syAt / [paM0] kimapi dravyamArabhyate tadasat / kuta ityAha-zaGkArabdhasya ca dravyasyetyAdi zaGkhArabdhasyeti ko'rthaH ? zabdasya svAzrayaH zaGkhAdistadArabdhasya / ayamatra vAkyabhAvArthaH / tathA taccArabdhe paTe tanturUpeNa paTe rUpamArabhyate / tathA yadi zonAntarAle prArabdhaM syAt / tadA zaGkhazabdena tatra dravye zabde Arabhyate / na cAntarAle dravyAraMbhako'pyasti / saiveti- zabdopalabdhireva / tasyeti zabdasya / . . [72] yasminniti = dravyAntare / grAhya iti = zrotragrAhyaH / tatpratItireti = zabdapratIte: / tadbhAvabhAvisvAditi = zrotrabhAvabhAvitvAt / saMtatidvAreNeti = jalataraMganyAyena / tadabhidhAnazIlatayeti-priyavAgabhidhAnazIlatayA / tathApraNItyabhAvAditi-priyavAgabhidhAnazIlatApratItyabhAvAt / tadgrAhya iti = zrotragrAhyaH / [ku0] [72] nanu bAhyaguNatvamanAtmaguNagrAhakendriyagrAhyatvAt tathA ca zabdasyAnAtmaguNatve zrotrasya tadgrAhakasya bAhyendriyatvaM tatsiddhau zabdasya bAhyandriyagrAhyatvaM tenAnAtmaguNatvamiti cakrakamityata Aha zrotraM tAvaditi (kaM. 60.17) / niyamena bAhyArthaprakAzakatvAditi (kaM. 60.18) niyataviSayatvAdityarthaH / na cAnekapratipattasAdhAraNatvaM sandigdhAsiddham, sarvo'pi svakarNazaSkulI vivaravatino bhinnAmeva zabdAd gRhaNAti utaikAmeveti sandehAt / atha bheryAdivRttitve pratiSiddhe vIcItaraGgAdinA nyAyenAnekeSAmapyekatvAnumAnenAnekapratipatRsAdhAraNatvamiti cet, evaM tInekAnumAtRsAdhAraNatvaM hyarthaH syAt, tathA ca sukhAdinA (vyadinA) vyabhicAra ityarthaH / ata Aha yA khalviti (kaM. 60.21) / tathA cAnekapratipatRpratyakSatve sati santAnadvAraNakamUlatvaM hetvartha iti na vyabhicAraH / nApyasAdhAraNatvaM 1 itazcAyaM nAtmaguNaH-je. 1; je. 2; je. 3 / 2 mukhAdi-a, ba; 3 pattarapi mustirastI ( ) a, -danekasya pratipattirasti - ba, ka; Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam bhyAyakandalI ahamitipratyayena, vibhaktasya vyadhikaraNasya grahaNAt, yaH khalvAtmaguNaH so'haGkArasamAnAdhikaraNo gRhyate, yathA sukhyahaM duHkhyahamiti, na tvevaM 'zabdasya grahaNamato nAtmaguNaH / priyavAgahamiti vyapadezo'stIti cet ? satyam, kintu tadadhiSThAnazIlatayA na tu 'tadguNAdhika gatvena, mRdaGgAdizabdeSu tathA pratItyabhAvAt / [73] astu tahi dizaH kAlasya manaso guNastatrAha-zrotragrAhyatvAditi / kimuktaM syAt ? ye dikkAlamanasAmubhayavAdisiddhAH 'saMyogAdayo guNAste zrotragrAhyA na bhavanti, ayantu tadgrAhyastasmAnna tdgRnnH| dikkAlamanasAM vizeSaguNo nAsti, ayantu vizeSaguNa ito'pi teSAM na bhavatItyAha-vaizeSikaguNabhAvAcceti / zabdo dikkAlamanasAM guNo na bhavati vizeSaguNatvAt sukhAdivaditi prayogaH / [paM0] [73-75] teSAM na bhavatIti = teSAM saMbaMdhI na bhavatItyarthaH / uttaratrApIti = uttarasAdhane'pi / tasyaiveti = dvitIyajJAnasyaiva / [phu0] paTagatarUpANAmanekapratipatRpratyakSANAM 'tantvAdikAraNaparaMparayA etaparamANurUpAdimUlatvena vAyUpanItAnAM kusumAdisaurabhANAmapyevaM rUpatvena hetoH sapakSe'pi sattvAt / evaMbhUtasyAtmaguNatve rUpAdayo'pyAtmaguNA bhaveyuriti bhAvaH / AtmaguNavaidhAditi (kaM. 60.23) anAtmaguNasAdhAcceti zeSaH / bahirmukhatayApratIteriti (kaM. 60.24) prAcyo'yaM pratIcyo'yamiti zarIrA vacchinnadezasambandhitayA pratIle gAsiddhimAzaGkaya parihati priyavAgahamiti (kaM. 60.28) sAmAnAdhikaraNapratItisAmye'pi sukhe samavAyitvaM vAcitumiti [ce] na tvamiti vizeSaH, kuta ityAha mRdaGgAdizabdeSviti (kaM. 61.1) / vAgnAtmasamavetA zabdatvAnmRdaGgadhvanivadityanumAnAdi[ti] bhAvaH / [73] nanu zabdasya dikkAlamanoguNatvAbhAve sAdhye zrotragrAhyatvAdityasAdhAraNo heturatadguNatayA sapakSAdrUpAderapi byAvRttatvAdityAzayavAn pRcchati kimuktaM syAditi (kaM. 61.3) / uttaramAha ye dikkAlamanasAmiti (kaM. 61.3) ayamabhisandhiH zrotragrAhyatvAdityekendriyajAtIyamupalakSayati tasmAdevaMprayogaH zabdo dikkAlamanoguNo na bhavati ekendriyagrAhmajAtIyatvAd gandhAdivaditi / yathAzrutaM bhASyaM byadhika [2]NamityanyathA prayogamA [ra] cayati zabda iti (kaM. 61.6) / 1zabdagrahaNam-je. 1; je. 3 / 2 tadadhikaraNatvena-je.1; je.2; je. 3 / 3 saMyogAdayaste-kaM.1; kaM. 2 / 4 taMtAMvodi iti prAmAdikaH pAThaH lekhakadoSAt / 5 vacchInnadezaH sambandhiH tayoH ityazuddhaH pAThaH lekhakadoSAt / Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 159 nyAyakandalI (74] nanvekasminnarthe'nekasAdhanopanyAso vyarthaH, ekenaiva tadarthaparicchedasya kRtatvAditi cet ? kimekapramANAvasite pramANAntaravaiyarthya phalAbhAvAt ? puruSeNAnapekSitatvAdvA ? na tAvat phalaM nAsti pUrvavaduttaratrApi tadarthapratItibhAvAt / nApi puruSasyAnapekSA srvtr| yatrAtizayaviSayamAdhuryAt pratyanubhavaM sukhotpattiH, tatra dRSTe'pi punaH punadarzanAkAGakSA bhavatyeva yathA'tyantapriyaputrAdau / yatra tvanapekSA tatrApi pUrvavaduttarasyApi kAraNasadbhAve sati pravRttasya na vaiyarthyam, tadviSayaparicchedenaivArthenArthavattvAta / piSTapeSaNe tvazaktabhaGgatAprAptau phalameva na bhavati / anyadapi 'pramANaM viSayaparicchedamAtramevArthakriyAyA viSayasAdhyatvAt / ekaparicchinne dvitIyasya sAdhakatamatvAbhAva iti cet ? na svakArye Ti0] [74] nanvekasmin iti "ekaikenaivAnumAnenetaradravyASTakavyavacchedasiddhAvanyeSAM vaiyarthyama / nanu 'viSayANAmanatireko na vAcyaH / na vanavakAlakSaNopAdhyavacchinnasya pratijJAnaM navanavasya viSayasya pratibhAsanAt ata Aha -pratijJAnaM ca iti / nana to virAmaprasaGga ityAha na caivaM sati iti / cakSurAdivyApArAbhAve svayameva virAmAta / [ku0] [74] 'anadhigatArthagantR-pramANam' iti viSayeSu pramANAnAM vyavasthAM vadato mImAMsakAnutthApayati manviti (kaM. 61.6) yatra tvanapekSeti (kaM. 61.11) tathA satyanapekSite viSaye jJAnameva syAt kintu sAmagrI sA ca pUrvavaduttareSAmapi aviziSTA / arthazca sarveSAM pramitireva ato na vaiyarthyamiti bhAvaH / piSTapeSaNanyAyeneti nIyate jJAyate [1] tyanenArtha iti nyAyo dRSTAntaH / yathA piSTaM na piSyate tathA pramitaM na pramAtavyamiti bhAvaH / vaiSamyaM darzayati-piSTapeSaNe sviti (kaM. 61.13) dRSTAnte sAmagrIvirahA ta]-tadekadezasya yogyakarmaNA virahAt iha tu pramANasAmagrIsamastA'styeveti bhAvaH / * nanu viSayaM jJApayatpamANamarthakriyAM nivartayati tasyA prathamena nivatitAyA dvitIyena kiM zriyA iti piSTapeSaNanyAyastadavastha evetyata Aha anyadapIti (kaM. 61.14) / niSpAditakriye karmaNi sAdhanasya mAdhananya yAtipAta ityabhiprAyeNa iSyate ekaparicchinna iti (kaM. 61.14) / [pari harati neti (kaM. 61.15) / pratipramANaM bhinnA eva pramitayaH tatrasthasya svasyAM pramito sarvamapi sAdhakatamameveti bhAvaH / nanvadhigatArthamAtragocaratvena smRtivadaprAmANyaM kuto na syAdityata Aha-anyatheti (kaM. 61.16) / adhigatArthaviSayatvAdvitIya [ma] pramANamiti badan praSTavyo jAyate apramANamiti kimayathArthamucyate? adhigatArthamiti vA? Adye pratyakSavirodhaH yathArthamevetyanugyavasAyAt / dvitIye siddhasAdhanaM sAdhanaM sAdhyasamaM ca / smRtestu sabapi yathArthatvaM pUrvAnubhavabalAyAte satsAdhanaM ca maharSibhiH pramANeSu na parisaGyAnam / dvitIyaprabhRtInAM tu svatantreNaiva yathArthatvamiti vizeSa iti bhAvaH / upAyAbhAve satIti (kaM. 61.18) viSayAntarasaMcArastAvadRzyate / tatazca dhArAvAhikavijJAnAnAM virameNa tatkaraNavirAmo'pi kalpanIya iti bhAvaH / guNaH zabda iti (kaM. 61.20) asparza [va]tve sati sAmAnyavatAmanAdhAratvAditi vA iti zeSaH / 1 degtizayamAdhuryAt - kaM. 1; kaM. 2 / 2 nAstIti - je. 1; je. 2; je / 4 ekatva-je. 2 / 5 ekaikAnumAnena-a, ba, ka; 6 vizeSayANA-a, ba 8na ca na ca sA-a, navanavasA-43 3 pramANa - kaM. 1; kaM. 2 / 7 na ca na ca - a, ba; Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tasyaiva sAdhakatamatvAt / anyathA dhArAvAhika 'jAnamapramANaM syAt, 'viSayasyAnatirekAt / pratijJAnaJca kAlakSaNAnAmatisUkSmANAmapratibhAsanAt / na caivaM satyanavasthA, 'upayogAbhAve sati virAmAdityalam / [75] nanu yadi nAma pRthivyAdidravyASTakaguNaH zabdo na bhavati tathApyAkAzasya sadbhAve kimAyAtam ? tatrAha-parizeSAditi / guNaH zabdaH, guNazca guNinA vinA na bhavati, ma caiSa pRthivyAdInAM guNaH, dravyAntaraJca nAsti, tasmAdyasyAyaM guNastavAkAzamiti [Ti.] [25] guNaH zabda iti :- zabdo guNaH, sAmAnyavizeSa[va]tve sati asmadAdibAbakendriyagrAhya jAtIyatvAd rUpavad iti guNa tvsiddhiH| atra sAmAnyavizeSatve satIti rUpatvena vyabhicAravAraNArthama / 'asmadAdi' iti yogiSvasiddhivAraNArthama 'bAhyeti manovyavacchedenAsiddhivAraNArthama, eketi pratyakSadravyavyavacchedArthama, teSAMhIndriyagrAmatvAt / na ca dvIndriya grAhya ekendriyagrAhya tvamapyastIti vyabhicAra:, ekazabdasyAvadhAraNArthaparatvAt anyathA vyavacchedyAbhAvAda ekagrahaNavaiyayaM syAditi / jAtIyagrahaNaM dIpaprabhAdivyavacchedArthama, teSAM svayamekendriyagrAhyatve'pi tajjAtIyasya tejo'ntarasya dvIndriyagrAhyatvAta / vyadhikaraNasya iti:-"samavAyikAraNakAryasama"vAyasamavAyikAraNasamavAyalakSaNapra"tyAsattidvayAbhAvena samavAyikAraNapratyAsatyabhAvAt / anAzritatvAd iti-samavAyo'pyanAzrito bhavatItyanaikAntikasvaM syAditi / anAzritatvAd iti AzrayakasvabhAvatvAdityartho "vyaakhyeyH| yasya bAhIkendriyagrA hyeti:nanu "grAhyajAtIyaguNavyaktyanta ravattvaM "tadguNakatvaM vA? grAhyaguNavattvaM vA? nAdyaH, pakSa evAsiddheH, na hi zrotraM grAhya "jAtIyaguNavyakttyantara"vat, kintu "grAhyaNava guNena guNavatastasya svasamavetagrAhakatvAt, na dvitIyaH; dRSTAntasya [ku0] [75] sarvatrAviziSTa iti (kaM. 62.1) AzrayabhedapratipAdanaupayikavaiziSTyarakSita ityarthaH / nanu zabdopIti (kaM. 62.2) tAstAratarAdayaH zabdA bhinnAH tAratamyatvAt zukmazuklatarAdi[vadi] tyAzrayabhedasiddhAbAkAzanAnAtvaM siddhamiti bhAvaH / ekasmAditi (kaM. 62.4) tIvramandAdyabhighAtAdinimittatvAtkAraNatAratamyAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA tAratamyavanto'pi zabdA nAzrayabheda prasAdhayitumIzata iti bhAvaH / tasmAnna tayorekatvamiti (kaM. 62.11) pratItimedAdekatvaikapRthaktve parasparabhinne ityarthaH / nanu sUtrapramANavyutpAdanaM na tvAgamaH ityataH pramANaM darzayati yadvimviti (kaM. 62.13) / zrUyamANAdyazabdavaditi (kaM. 62.17) zrayamANazabdasyAsamavAyikAraNazandavadityanusandheyama / yathAzrate tu kAryakAraNabhAvena pratyetavyamiti (kaM. 62.18) vakSyamANamasambaddhaM syAt / natvekasantAnavatitvamupAdhirbhaviSyati tatkathaM vyApakatvam / na ca nasobhede pramANAbhAvAdanupAdhitvama, itaretarAzrayatvApattaH, ekatve'nupAdhitvamanapAdhitve cakatvamiti / tadetadayutaM yadyAkAzaM pratizabdasantAnaM bhinnamavibhu ca syA tadA [skA zAparimANaM bhavenmadhyamaparimANaM vA; Aye zabdasyApratyayatvaprasaGgaH, dvitIye ca madhyamaparimANadravyasya niyamena kAryatvAdasparzadravyasya anyathA samavAyena vyabhicAra: syAt / 1 vijJAnaM-je. 1; je. 2; je.3| 2 viSayAnatirekAta -je. 1; je. 2; je. 3 / / 3 upAyAbhAve - kaM. 1; kaM. 2 / 4 jAtIyatIyatvAd -a; 5 guNasiddhiH-a; 6 sAmAnyatve - a, ba, ka; 7 grAhye-Da; 8 grAhyamapyastIti - a, ba, 9 dhAraNaparatvAt - a, ba, ka; 10 samavAya-a, ba, ka; 11 samavAyakAraNaa, ba, ka; 12 pratyAsatyabhAvAt-a, ba; pratyAsattidvayAbhAvena samavAyipratyAsattyabhAvAta-ka,Da; 13 samavAye - a, ba, 14 vyAkhyAya -a, ba; 15 grAhyaNeti- a, ba, ka; 16 jAtya - Da; 17 tadguNakatvaM abapustakayornAsti / 18 jAtIyaka-Da; 19 vatA-a; 20 grAhye guNava -a, ba; grAhyenaiva -3; Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 161 prazastapAdabhASyam [75-4] zabdaliGgAviSezAdekatvaM siddham / tadanuvi'dhAnAdekapRthaktvam / vibhavavacanAt paramamahatparimANam / zabda'kAraNatvavacanAt saMyogavibhAgAviti / ato guNavattvAdanAzritatvAcca drvym| samAnAsamAnajAtIyakAraNAbhAvAcca nityam / nyAyakandalI parizeSAdAkAzasyAdhigame pratipattau linggmityrthnirdeshH| prayogaH punarevaM dravyAntaraguNaH zabdo guNatve sati pRthivyAdyaSTadravyAnAzritatvAd yastu dragyAmtaraguNo na bhavati nAso guNatve sati pRthivyAdyaSTadravyAnAzrito yathA rUpAviriti vyatireko / [75-a] sadbhAvapratipAdakAdeva pramANAdAkAzasya zabdaguNatvaM tAvat pratItam / samprati saGghayAdi'guNasvapratipAvanArthamAha-zabdaliGgAvizeSAviti / 'zabdo hi liGgamAkAzasya zabdazca sarvatrAviziSTa eka ityekarUpamevAkAzaM sivayati, bhedapratipAdakapramANAbhAvAdityarthaH / nana zabdo'pi tAratarAdirUpeNa vividha eva ? satyam, na tu sena rUpeNAsya liGgatA, kintu gaNatvena, taccAviziSTaM nAzrayabhevAvagamAya prabhavati, ekasmAvapyAzrayAt kAraNabhedena 'tAratarAdibhevasya zabdasyotpattyavirodhAt / / [Ti0] saadhyveklyaaptteH| na hi grAhyasya ghaTAdereva rUpaM cakSuSyasti, kintu "rUpatvasAmAnyAliGgitatvema "tajjAtIyaM rUpaM guNavyaktyantaraM tasya tejasatvAt / satyam, atra vizeSAvivakSayA grAhyaguNajAtyAliGgitaguNavattvaM tadguNakatvamiSTaM, "tacca svasamavetazabdagrAhiNo'pi zrotrasyAstyeva, zrotrasamave"tasyApi zabdajAtyAliGgitasya grAhyatvAditi / nana yadi zrotraM saguNaM tarhi ghrANendriyavyAkhyAvasare kathamuktaM zrotraM tu na saguNamindriyamiti? satyam ; tatra na" saguNaM [ku0] samAnajAtIyamiti (kaM. 62.25) yadyapi kAraNAbhAvAnnityasAdhU [ktam] nahyakAryatvanityakAraNatvayorvyAptI kazcitpratimallaH, tathApyakAraNameva kathamiti jijJAsAyAM kAraNabhedopavarNanam / tatra bhedAbhAvAt samavAyikAraNAbhAvaH / tadabhAvAditarakAraNAbhAva iti sUvyaktamityarthaH / "sarvazabdopalabdhiH syAditi (kaM. 62.27) karNazaSkulImapratyAsIdatAmapi zabdAnAmupalabdhiH syAdityarthaH / zrUyate'ne[ne]ti (kaM. 63.1) zabdopalabdhilakSaNa kArye koM neyaH karNazaSkulya. vacchinno nabhodezaH zrotramityarthaH / nanu sa badhirasyApyastItyata Aha-vizeSaNamiti (kaM. 63.3) / 1 vidhAnAtpRthaktvam - ki. taa.| 2 kAraNavacanAt -de. taa.| 3 guNapratipAdanArtha-je. 1; je. 2 / 4 zabdoliGga-kaM. 1, kaM. 2 / 5 ekamevAkAzaM -je. 1; je. 2; je. 3 / 6 taratarAdirUpeNa-je. 1; taratamAdirUpeNa-je. 3 / 7 tattvaviziSTaM-je. 1 / 8 taratamAdibhedasya--je. 1; je. 2; je. 3 / 9 cakSumvasti - a, ba, 10 rUpatve - a, ba, 11 tajjAtIyaM rUpaM guNaM-Da; 12 tatvasamadhigata - a, ba, ka; 13 tasyA-a, ba, ka; 14 na, na,-a, ba, ka; 15 sarvazabdopalabdhirAkAzasya-kaM. 1, / 21 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam 'sarvaprANinAM ca zabdopalabdhau nimittaM zrotrabhAvena / zrotraM punaH 'zravaNavivarasaJjako nabhodezaH, zabdanimittopabhogaprApakadharmAdharmopanibaddhaH / tasya ca nityatve satyupanibandhaka'vaikalyAdvAdhiryamiti / / nyAyakandalI tavamuvidhAmAvekapRthaktvamiti / ekatyAnuvidhAnA dekapRthaktvam / bhasti cAkAze bhevapratipAdakapramANAbhAvAt sarvasiddhamekatvam, tena pRthaktvamapi siddha mityarthaH / kecidvastuno nijaM svarUpamevaikatvam, 'na tu saGkhayAvizeSa ityAhuH / seSAmeko ghaTa iti sahaprayogAnupapattiH paryAyatvAt / ye'pi padArthAnAM svAbhAvikameka pRthaktvamityAhuH, teSAmapi pratiyogyanusandhAnarahitasyaikatvavikalpavat pRthaktvavikalpo'pi prApnoti, na caivaM syAt, ayamasmAt pRthagiti pRthaktvasya vikalpanAt / tasmAnna tayorekatvam / [Ti0] guNasahitameva cakSurAdivadindriyam, indriyakAryakAriviSayagrAhakamityarthaH / yathA cakSurAdIni svayamekena guNena guNavanti, anyad guNAntaraM gRhNanti tathA na."zrotraM zrotrasya grAhyeNaiva guNena guNavatvAd iti bhAvaH / anyathA tasya iti :- tasya zarIrasya / / AkAzam // [paM0] [75-4] nanu dhArAvAhikajJAne pratisaMvedanaM bhinnA eva kSaNA avabhAsante, tannehetyAha-pratijJAnaM cetyaadinaa| upAyAbhAve iti = phlaabhaave| gyatirekoti "anvaye dRSTAntAbhAvAnnAnvaya ityarthaH / tenarUpeNeti = tAratarAdirUpeNa / ekasmAvapyAbhayAditi- yathaikAtmasamavetasya priyapriyatarAdiviSayalakSaNanimittakAraNAbhedadarzanAtsukhasya tAratamAdibhedaH / tathA''kAbAlakSaNakAzrayasamavetasya zabdasya tAlo'STa (tAlvoSTa) puTAdinimittakAraNabhedadarzanAttAratarAdibhedaH saMbhavatItyarthaH / keciditi "bhUSaNakArAH / eko ghaTa iti sahaprayogAnupapattiriti / ghaTa ityanenaiva svarUpasya gatatvAt / nanvAkAzasya zrotratve siddhe "satyevaM syAttadeva kutaH siddha "ayamasyArtha iti (kaM. 6-3.5) ayaM prayogaH / zabdo guNatvAvAntarajAtyA svasamAnajAtIyaguNavatendriyeNa gRhyate bAhya kendriyagrAhyaguNatvAdrUpavat / evamAkAzasya zrotratvaM prasAdhya bhASyasya yovizeSaNayoH prayojanaM darzayati tacceti (kaM. 63.8) / "nanvevaM tIti (kaM. 63.10) karNazaSkulyuspAdabhAge adRSTavyApAra ityabhiprAya: shkhitH| tasyeti (kaM. 63.12) parihArabhASyam / kAryaparyanto vyApAro dharmAdharmayorityabhiprAyeNa vyAcaSTe tasyeti / upalakSaNaM caitata vAtAdinA karNazamkUlyupadhAne'pi cikitsAnivartyabAdhiryadarzanAt / 1 sarvaprANinAM ca-kaM. 1; ka. 2, ki.| 2 shrvnnko-de| 3 vaiklye-de| 4 pathakatvam-je.1; me. 2;je 3 / 5 utsargasiddham -je. 1; je. 2; je. 3 / 6 na-je. 1, je. 3, na ca-je. 2 / 7 pRthakatva-je.1; je.2; je. 3 / 8 guNaMvanti -a, ba; 9 gaNantaraM - a, ba, 10 na zrotrasya grAhyeNaiva - a, ba; na zrotraM grAhyeNaiva -ka / 11 anvayadRSTAntAbhAvAnnA0 m| 12 dUSaNakArAH-a; 13 bhAdarzapustake tu 'satyevaM syAM tadevaktutaH siddhac iti paThyate kintu arthadRSTayA yacchudaM tadevAsmAbhiH sthApitam / bhraSTapAThastu lekhakadoSAdApAtitaH / 14 ayamartha -kaM. 1 / 15 bhASyastu-kaM. aadrshpustke| 16 nanvevamapi-kaM. 1 / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsamodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI vibhavavacanAt paramamahatparimANamiti / dravyatvAdAvAkAzasya parimANayogitve siddhe "vibhavavAnmahAnAkAzaH" iti sUtrakAravacanAt paramamahattvamAkAze siddham / yadvibhu tatparamamahadyathAtmA vibhu cAkAzaM tasmAdetadapi paramamahat / vibhutvaM sarvagatatvaM tadAkAzasya kutaH siddha miti cet ? sarvatra zabdotpAdAt, yadyAkAzaM vyApakaM na bhavati, tadA sarvatra zabdotpattina syAt, samavAyikAraNAbhAve kAryotpattyabhAvAt / divi bhuvyantarikSe copajAtAH zabdA ekArthasamavetAH zabdatvAt zrUyamANAdyazabdavat, zrUyamANAdyazabdayozcaikArthasamavAyaH kAryakAraNabhAvena pratyetavyo vyadhikaraNasyAsamavAyikAraNatvAbhAvAt / 'zabdakAraNatvavacanAt saMyogavibhAgAviti / "saMyogAdvibhAgAcchabdAcca zabdasya niSpattiH" iti sUtreNAkAzaguNaM zabdaM prati saMyogavibhAgau kAraNamityuktam / tenAkAze saMyogavibhAgau siddhau vyadhikaraNasyAsamavAyikAraNatvAbhAvAt / / ato guNavattvAdanAzritatvAcca dravyam / yata AkAzaM guNavad ato guNavatvAd dravyaM ghaTAdivat, na kevalaM guNavattvAdAkAzaM dravyamanAzritatvAcca dravyaM paramANuvat / samAnAsamAnajAtIyakAraNA bhAvAcca nityamiti / samAnajAtIyaM samavAyikAraNamasamAnajAtIyamasamavAyikAraNa nimittakAraNaJca teSAmabhAvAnnityam / sarvaprANinAM zabdopalabdhau nimittamiti / nanvevaM sarveSAM sarvazabdopalabdhirAkAzasya sarvatrAvizeSAdata Aha-zrotrabhAveneti / - kiM punaH zrI natrAha - 'zrotraM punariti / zrUyate'neneti zravaNaM zravaNaJca tadvivaraJceti zravaNavivaraM tadeva saMjJA yasya nabhodezasya sa nabhodezaH zrotram, tatpidhAne zabdasyAnupalambhAt / tasya vizeSaNamAha-zabdanimittetyAdinA / zabdanimitta upabhogaH [paM0] paryAyatvAditi ghaTa: kumbhaH itivat / pratiyogyanusandhAnarahitasyeti / pratiyogIdvitIyaH / saMbaMdhipadArthastadanusaMdhAnarahitasya pramAtuH / tayoriti pRthktvaiktvyoH| zrayamANAdhazabdavaditi zrUyamANoMtyazabdaH, zrUyamANazcAdyazca zrUyamANAdhI ca tI zabdau ca zrUyamANAdyazabdAviva zrUyamANAdyazabdavaditi vigrhH| vyadhikaraNasyAsamavAyikaraNatvAbhAvAditi pRthagAzrayAzritasyAsamavAyikAraNatvaM na bhavati / yadAhuH - samavAyikA raNapratyAsannamavadhUtasAmarthyamasamavAyikAraNam / anAzritatvAcceti-anAzritatvamityasamavetatvavyAkhyAne na paramANorAkAzAzritatve'pi dravyatve siddhe 1 'vibhavAnmahAnAkAzastathA cAtmA' iti vai. sUtram (vai. sU. 7-1-22) / 2 zabdakAraNavacanAt-je. 1; je. 2; je. 3 / 3 sUtrakAreNa - je. 1, je. 3 / 4 degtvAcca paramANuvat - kaM. 1; kaM. 2 / 5 bhAvAt nityamiti-je. 1; je. 2; ... je. 3 / 6 ityAha - je. 1; je. 3 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [76-77] kAlaH parAparavyatikara yogapadyAyogapadyacirakSiprapratyaya'liGgaH / teSAM viSayeSu pUrvapratyayavilakSaNAnAmutpattAvanyanimittA'bhAvAdyadatra nimittaM sa kAlaH / nyAyakandalI sukhaduHkhAnubhavastasya prApakAbhyAM dharmAdharmAbhyAmupanibaddhaH sahakRta iti / ayamarthaHyasya bAIkaikendriya grAhyavizeSaguNagrAhaka yadindriyaM tattadguNakaM yathA rUpagrAhaka cakSurUpAdhikaraNam zrotraJca tathAbhUtasya zabdasya grAhakaM tasmAttadapi zabdaguNakam , zabdazcAkAzaguNa iti nirNItam, tenAkAzameva tAvacchotraM tacca vyApakamapi na sarvatra zabdamupalambhayati prANinAmadRSTavazena karNazaSkulyadhiSThAnaniyatasyaiva tasyendriyatvAt, yathA sarvagatatve'pyAtmano dehapradeze jJAtRtvaM nAnyatra, zarIrasyopabhogArthatvAt, anyathA tasya vaiyarthyAt / nanvevamapi badhirasya zabdopalabdhiH syAt karNazaSkulIsadbhAvAdatrAhatasya ceti / tasyAkAzasya nityatve'pyupanibandhakayodharmAdharmayoH sahakAribhUtayorvekalyAdabhAvAd bAdhiryam / iti zabdaH 'samAptau / [76] kAlasya nirUpaNArthamAha-kAla iti / divizeSApekSayA yaH parastasminnapara iti pratyayaH, yazcAparastasmin para iti pratyayaH parAparayorvyatikaro vyatyayaH / tathA ca [paM0] samavAyasyApi dravyatvaM syAt / - ityanAzritatvamAzrayaikasvabhAvatvaM vyAkhyeyam / tena saMbaMdhAbhAvAt / sarveSAmanAzrayeNa samavAyena na vyabhicAra ityudayanaH / bAoNkendriyagrAhyavizeSaguNasyeti - sukhAdayo vizeSaguNA manasA gRhyante / na ca te tasya guNAH / atastadvyavacchedAya bAhyagrahaNam / bAyaikendriyagrAhyazcAsau vizeSaguNazca bAhyakendriyagrAhyavizeSaguNaH / tasyeti samAsaH / kvacitta bAjhai keMdriyagrAhyaguNavizeSasyeti pAThaH / arthaH sa eva tattadguNakamiti-atra bhuvriihiH| prayogazcAtra-zrotrendriyaM zabdaguNakam, bAhyakendriyagrAhyaguNavizeSagrAhakatvAt / tathAbhUtasya bAbakendriyagrAhyasya / / ityAkAzadravyam / / 5 // - [76-77-78] pUrvAparAdipratyayA iti-yugapadAdipratyaya iti ca dvau pAThau staH / tatpratyayavilakSaNatvAriti / ti bhUSaNakArAdayaH / asaMbaddhasya nimittatve cAtiprasaMgAriti-anyathA 'kAzIsthitanIlena pATaliputrasthasya [ku0] [76] apratyakSadravyeSvaNukAryabhAvena pratyakSadravyasAdhAvayoH prAthamyaM upabhogyaguNAzrayatayA nabhasastadAnantaryam upabhogyaguNanimittatayA ca dikkAlayoH nirUpitavyam / tayoravadhinirapekSatapanadharmopanAdakatayA[kA]lasya dik1 vyatikarayogapadyacira - taa.| 2 yadyapi sarveSu bhASyAdarzaSu 'de' vihAya 'liGgam' iti pAThaH tathApi sarvAsAM TIkAnAM vyAkhyAnusAreNa 'liGga' ityeva pATha: sAdhIyAn; 'de' pustake tu upalabhyate ataH svIkRtaH / 3 sambhavAd - vyo.| 4 grAhyaguNavizeSasya grAhaka-je. 1; je. 2; je. 3 / 5 bhogAyatanatvam-je. 1 je. 3 / / 6 parisamAptau-je. 2 / 7 tathA yugapatpratyaya -je. 1; je. 2; je. 3 / 8 atra lekhakena gaNanAya granthAna 1000 iti likhitamasti / 9 kAzIsthena niilen-m| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 165 prazastapAdabhASyam sarvakAryANAJcotpattisthitivinAzahetustadvyapadezAt / kSaNalavanimeSakASThAkalAmuhUrtayAmAhorAtrArddhamA samAsarvayanasaMvatsarayugakalpamanvantarapralayamahApralayavyavahArahe'tuzca / nyAyakandalI yugapatpratyayo'yugapatpratyayazca kSiprapratyayazcirapratyayazca kAlaliGgam / nanu kAlasyApratyakSatvAttena saha 'yugapadAdipratyayAnAM vyAptigrahaNAbhAvAt kuto liGgatvamata AhateSAmiti / teSAM yugapadAdipratyayAnAM viSayeSu dravyAdiSu pUrvapratyayavilakSaNAnAM dravyAdipratyayavilakSaNAnAmutpattAvanyasya nimittasyAbhAvAt / etaduktaM bhavati-dravyAdiSu viSayeSu pUrvAparAdipratyayA jAyante, na caiSAM dravyAdayo nimittaM tatpratyayavilakSaNatvAta, na ca nimitamantareNa kAryasyotpattirasti, tasmAdyadatra mimittaM sa kAla iti / [hiM0] ( / / atha kAlanirUpaNam / / ) - [76] ['parApare iti] nanu yugapadAdipratyayAmAM kAlaM prati liGgatvaM bhavatu teSAM kAlanibandhanatvAt / [parAparapratyayostu kathaM liGgatvam ! tayoH paratvAparatvaguNanibandhanatvAt / ] satyam, paratvAparasvajana nadvAreNa [parApara] [paM0] maNeruparaMjanaprasaMgaH / anyonyapratiyogitvamiti parasparaM sahAkhyam / anutpannasthitaniruddhAnAmiti-bhaviSyadvartamAnAtotAnAm / vastutyasyeti yuvasthavirarUpasya / tatsahakAriNeti = grahaNasahakAriNA / bhUyasAmutpAdavyApArayoriti-yugapatpadyate-yugapatkurvantItimat / ekagrahaNasahakAriNeti / kAlena kathaM viziSTA pratItiriti-kAlaH kathaM vizeSaNamityarthaH / [ku0] padArthAdutkarSa ityanenAbhiprAyeNa saGgatimAha kAlasya nirUpaNArthamiti (kaM. 64.6) / digvizeSeti (kaM. 64.6) aniyamamAtramabhipretyaitaduktaM na niyamena vyatyayamabhipretya kadAciddigapekSayA parapratyayaviSaye ca kAlApekSayApi parapratyayasambhavAt / dravyAdipratyayavilakSaNAnAmiti (kaM. 64.11) atra yadyapi parAparapratyayayoH paratvAparatvarUpaguNanimittatayA yugapadAdipratyayAnAM ca tapanaparipaspandavizeSAvacchinnakAlapiNDasaMyogarUpaguNanimittatayA ca tadvyAdipratyayavilakSaNatvaM tathApi teSAM guNAnAM kAlApekSitayedamuktam / nanu parAparapratyayau tapanaparispandaprakarSanikarSAnvayAdatirekAnuvidhAyitayA tAvanmAtramapekSamANau na kAlamanumApayituM zaknuta ityabhiprAyeNa zaGkate Adityeti (kaM. 64.14) / samAdhatte "tadayuktamiti (kaM. 64.15) / ayamabhisandhiH-yau hi parAparapratyayau paratvAparatvaguNani mattakau tau ca guNau tapanaparispandaprakarSanikarSAvacchedaviSayiNI buddhi nimittIkRtyotpadyate iti guNakANDe vakSyate / tapanaparispandAzca nAprAptAH piNDamavacchindanti, tatastatprApti rpekssnniiyaa| na ca 1 kAryANAmutpatti-de / 2 maasaayn-de| 3 hetu:-kaM; ki| 4 parAparAdi-kaM. 1, kaM. 2 / 5 parApareti pratIkamidaM sarveSvapi pustakeSu nAsti / 6 pratyayAntAnAM-a, ba, ka; 7 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH a ba ka pustakeSu aavRttH| 8 janadvAreNa-a, ba; 9 atrApi 'parApara' iti padena bhAvyamarthadRSTyA / 10 tadanayuktaM AdarzapustakaM / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI AdityaparivartanAlpIyastvanibandhano yuvastha vipiNDAbhyAM parAparavyavahAra ityeke, tadayuktam, Adityaparivartanasya yuvasthavirayoH sambandhAbhAvAdasambaddhasya nimittatve cAtiprasaGgAt / [77] sahabhAvo yogapadyamityapare, tadapyasaGgatam, kAlAnabhyupagamasahArthAbhAvAt / kasyAJcit kriyAyAM bhAvAnAmanyonyapratiyogitvaM sahArtha iti cenna, anutpannasthitaniruddhAnAmanyonyapratiyogitvAbhAvAt sahabhavatAJca pratiyogitve kAlasyApratyAkhyAna'mevetyuktam / evamayugapadAdipratyayA api smrthniiyaaH| kAlasyAbhedAt kathaM pratyayabheda [Ti0] pratyayau prati kAlasyApi kAraNatvAt / asambadasya itiH-nanu "yathA'ghaTaM bhUtalamityatra asambaddho'pyabhAvo vizeSaNaM bhavatItyevamihApi bhaviSyati ? na tatrApi saMyuktavatpratibhAso'sti, atra tu sarvathA 'sambandhAbhAva eveti / [77] kasyAcid iti :-pratiyogitvaM sambandhitvam / nAnutpanne iti :- yadyevamanyonyapratiyogitA syAt tadA bhaviSyavartamAnavinaSTAnAM padArthAnAM parasparApekSayA'pi pratiyogitA syAt / na ca bhaviSyadatItayoH sattAsambandho'pi [paM0] kazciditi-vyomazivaH / viziSTapratyayasyeti-kAlaviziSTAbhAvapratyayayasya / na tu daNDAdivadvizeSaNatvamiti-yathA daNDItyatra daNDo vizeSaNaM daNDI vizeSyaM tadvannAtretyarthaH / viSayasaMbandhamantareNa vizeSAntarAbhAvAditi-viSayasya ghaTAdeH [ku0] tapanasamavetAnAM paratvAdyAdhArapiNDaprAptiH svarUpeNa sambhavati / tasmAt paTe mahArajananI [rAgarasyaiva piNDe tapanaparispandasyopanAyakadravya kalpanIyam / na ca mahArajanamiva svarAgaM tapana evaM svaparispandamapanayati, aprApteH / ata eva na pRthivyAdikamanyadapi mUrta dravyama[dravyasya ] saMyogimA kenaciDhgyeNa tapanaparispanda upaneyaH / na ca vibhunApyAkAzenAtmanA vA sa upanIyate, tayoH svasaMyuktadravyAntaragataM dharma svasaMyuktadravyAntare upnetumshktau| hyekasyAmabhihatAyAM [bheryAM] sarvAsu bherISu daNDasaMyogamupanIyAnekazabdamutpAdayet / AtmA ca svasaMyutayA yatra kvacidvartamAnayA japadA sarvAneva sphaTikamaNInuparaJjayet / na ca dizopanIyate tasyAH kevalaM saMyogopanAyakatayA kalpitatvam / tasmAttadatiriktaM kiJcidvibhudravyaM kalpanIyam / sa kAma iti maharSibhiH paribhASita iti / tadayaM pramANArthaH 'sthavirAdiparatvaM tapanaparispandaprakarSabuddhijanyaM, tadanvayavya tirekAnuvidhAnAt, yadyadanvayavyatirekAnuvidhAyi tattajjanyaM yathA kuvindAnuvidhAyi kuvindajanyaH paTaH / tapanaparispandAzca piNDapratyAsannAH tadavacchedakatvAt paTAvacchedakamahArajanarAgavat / sA ca pratyAsattivyakRtA dravyAntarasamavetapratyAsattitvAta paTe mahArajanarAgapratyAsattivaditi / [77] sahabhAvo yogapadyamiti (kaM. 64.16) yaugapAhi 'yugapadbhavanti' 'yugapadavatiSThante' ityevamAdipratyayA jAyante te kathaM kAlamanaGgokRtya samarthanIyA iti bhAvaH / 'kasyAM ciditi (kaM. 64.17) ekakriyAvacchedo hane keSAM sahArthaH na caikakAlasambandha iti bhAvaH / neti (kaM. 64.18) yA kriyA vyaktA vA asahApi bhavantyA ekajAtIyayA vA sahakabhavantyA vA sambandhaH sahArthaH syAt ? AdyastAvadasambhAvI kriyAyA ekadravyatvAt, dvitIye tvatiprasaGga ityAha anutpanneti (kaM. 64.18) / tRtIye siddhaM naH samIhitamityAha saha bhavatAmiti (kaM. 64.18) / 1 sthavirayoH- kaM. 1, kaM. 2 / 2 tadasaGgatam-kaM. 1, kaM. 2 / 3 khyAnamityuktam - je. 1; je. 2; je. 3 / 4 yathA paTa-a, ba; 5 sambaddhAbhAva a, ba; 6 tadvattatre -m| . 'tasyAM caditi' AdarzapustakapAThaH / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 167 nyAyakandalI iti cet ? sAmagrIbhedAt, vastudvayasyotpAdasadbhAvayoryadekena jJAnena grahaNaM tatsahakAriNA kAlena parAparapratyayau janyete, bhUyasAmutpAdavyApArayorekagrahaNasahakAriNA yugapatpratyayaH kAryasyotpAdavinAzayorantarvatinAM kriyAkSaNAnAM bhUyastyAlpIyastva'grahaNasahakAriNA cirakSiprapratyayAviti yathAsambhavaM vAcyam / nanu sattannibandhana evAstu pratyayabhedaH kRtaM kAlena ? na, asati tasmin vastUtpAdAbhAvAt / na tAvavatyantasato gaganasyotpAdaH, nApyatyantAsato naraviSANasya, kintu prAgasaptaH / kAlAsattve cAbhAvavizeSaNasya prAkazabdArthasyAbhAvAnnAyaM vizeSaH siddhayatIti na kasyacidutpattiH syAt / apratyakSeNa kAlena kathaM viziSTA pratItiriti cet ? tatrAha kazcit-viziSTapratyayasyotpattAvindriyavat . kAraNatvaM kAlasya, na tu daNDavad vizeSaNatvamiti, tadapyasAram, 'bodhaikasvabhAvasya jJAnasya viSayasambandhamantareNa vizeSaNAntarAbhAvAt / tasmAvazya [Ti0] nAsti kya pratiyogiteti vAcyama, na tAvattayoH sarvathA sambandhAbhASaH kintu vartamAnakAle eva sattAsambandho nAstIti kAlastatrApyabhyupagantavya eva / nanvatra 'sthita' ityatra bhUte 'ktaH' tatazca sthAnaM bhUtamasyeti tasya vartamAnatvasambandhAbhAvAdatItatvameva prsjyse| na cotpanno ghaTa ityAdiva da vAcyam, tatrApi vivAdodayAt / satyam, sthita ityatra hi sthIyamAnatAyA enAtItatvaM gamyate yathA utpanno ghaTa 'ityatrotpadyamAnatAyA iti / vastudvayasya iti :- yadakasya vastunaH sadabhAvo'nyena jJAnena gahIto bhavati, "dinAntare cAnyasyotpAdagrahaNaM tadA 'ekena' iti jJAtavizeSaNam / jJAnagrahaNayostulyArthatvAd, 'grahaNaM viSayokaraNaM tatra vastuni jJAnavyApAraNamityarthaH / kAlAsattve ca iti abhAvasya vizeSaNaM [paM0] kAlasambandhaM vinA vizeSAntarANAM navapurANAdInAmabhAvAt / idamuktaM bhavati na hi tAvadindriyAdInAM kAraNAnAM kUtrApi viSayatvamiSTam / ghaTAdInAmeva viSayatvamiSTama | viSayasyaiva vizeSaNatvaM ghaTate, na kAraNasya / yadi kAlasya kAraNasvamiSyate tadA na. prAgasata ityatra prAka zabdasya kAlarUpasya vizeSaNatvaM ghaTate / yadA viSayasaMbandho bhavati sadaiva viziSTatvamityato vaiziSTayaM pratyayasya na ghaTate / tataH kAraNAdidaM vyomazivoktamuttaramasArameva / tatkAraNatayeti-zarIrAvasthAH kAryAH, kAlasaMyogaH kAraNam, anyasyAbhAvAt / tayoriti-yuvasthavirazarIrayoH / yathAsurabhicandanamiti-sUrabhitvaM ghrANagrAhyam, candanaM cakSurgAhyama / aghaTa bhatalamiti-aghaTatvamabhAvapramANagrAmaM bhUtalaM [ku0] vastudvayasyeti (kaM. 64.20) yadyapyutpAdamAtrApekSayA tapanaparispandaprakarSanikarSaviSayiNI baddhimapekSamANena kAlena paratvAparatvama utpAdya yuvasthavirayoH parAparapratyayau janyete tathA siddhAvagrahaNapiNDa vinAze paratvAparatvayoranutpatteH / bhUyasAmiti (kaM. 64.22) ekasUryagatyavacchinnAnekotpAdajJAnasahakAriNA kAlena yugapatpratyayaH pUrvapUrvotpAdAvacche di]na / nanu tattanibandhana iti (kaM. 64.24) asambaddho'pi tapanaparispandaH kurava iva kSetraM viSayamupalakSayatIti bhAvaH / nAyaM vizeSa iti (kaM. 65.3) kuravo'pi prAksambaddhA eva kSetramupalakSayantIti / abhAvo'pi sambaddhaurava ? (sambaddhayoreva) tapanaparispandairavacchidyate iti kAlAnAGgIkAre upalakSaNIyA utpAdAdayo na siddhayeyariti bhAvaH / apratyakSeNeti (kaM. 65.4) vizeSaNajJAne sati viziSTapratyayaH tena vizeSaNAnumAnamitIta reta rAzrayatvAditi bhAvaH / 1lpIyastvasahakAriNA-je. 1; je. 3; .. shkaarinnaaN-je.2| 2 tadasAram -kaM. 1, kaM. 2 3 bodhasvabhAvajJAnasya-je. 1; je. 2; bodhasvabhAvasya jnyaansy-je.3| 4 tada-Da; 5 ityatra sthIyamAnatAyA-a, ba, ka; 6 ivotpadyamAnatAyA-a, ba, ka; 7 dinAntaraM-a, ba, ka; 8 grahaNa-a, ba, ka; 9 tattannimittanibandhana-kaM.1, kaM. 2 / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI thocyate / yuvasthavirayoH zarIrAvasthAbhedena tatkAraNatayA kAlasaMyoge'numite sati pazcAttayoH kAlaviziSTatAvagatiH pratyeturekatvAt, pramANAntaropanI tasyApi vizeSaNatyAvirodhAt, yathA surabhi candanamiti / yathA vA mImAMsakAnAmaghaTaM bhUtalamiti, ghaTAviSu tu mUrtadravyatvenAvasthAbhedena vA zarIravat kAlasambandhe'numite tadviziSTo yugapadAdipratyayo jAtaH / pazcAt kAryatvAdivipratipannaM prati 'kAlaliGgatvamityanavadyam / sarvakAryANAJcotpattivinAzahetuH / atra yuktimAha -tavyapadezAditi / tena kAlemotpasyAdInAM vyapadezAt utpattikAlo vinAzakAla ityAdivyapadezAt kAlasya tatra hetutvamityarthaH / kAryAntaramapi tasya kathayati-kSaNalavetyAdi / nimeSasya caturtho bhAgaH [Ti0] yaH prAg ityasya zabdasyArthaH / sa eva na sambhavati prAcikAle prAgiti vyutpatteH / tI padravyasya ca pratyakSatvAbhAvAdAha tasmAdanyatho cyate iti pArizeSyAd yuvasthavirazarIrAvasthAyAM kAla eva kAraNamiti bhAvaH / surabhicandanamityatra ghrANopasthApito gandho vizeSaNam / yathA vA iti bhUtalaM pratyakSama'bhAvarUpaprabhANAntaragRhItam / nanu 'yuvasthaviradehayostAvadavasthAbhedena kAlasaMyogAnumAnam, ghaTAdau tatkathamityAha ghaTAdiSu tu iti| .. [paM0] pratyakSagrAhyam / tayozca vizeSaNavizeSyabhAvo dRzyate / ghaTAdiSu tu mUrtadravyatvenAvasthAbhedena vA zarIratvakAlasambandhe'numite iti / amena prayogaM darzayati yanmUrtadravyaM tatkAlasaMyogi yathA zarIram / tathA ca ghaTAdi / atra cAvasthAbhedAH pratyakSAH / kAlasta vizeSaNamanamAnaM gamyata iti gamanikA / tadviziSTa iti = kAlasaMbandhaviziSTaH / miNIti = kaale| vyadhikaraNasya vibhAgasyAvinAzakatvAditi-vadhyaghAtakalakSaNavirodheneti zeSaH / prAraMbha iti / ko'rthaH? prAkabhAvopalakSitaH kAla: prAraMbhaH / sthitiriti ko'rthaH / sattayopalakSitaH kAla. sthitiH / vinAza iti ko'rthaH / pradhvaMsAbhAvopalakSitaH kAlo vinAzaH / vilakSaNabuddhivedyatvAditi / atra sahaprayogAnupapattazceti dvitIyo'pi hetuH svadhiyA vAcyaH / -iti kAladravyam // 6 // [ku0] bAdhakasvabhAvasyeti (kaM. 65.6) ghaToja (ghaTaja) jJAnaM cakSuHkAraNamapi cakSuviziSTatayA notpadyate / cAkSuSaM ghaTajJAnamityatra tvanuvyavasAye cakSavizeSaNatayA vyavasAyamana raJjayadviSaya eva na tu kAraNamiti bhAvaH / yuvasthavirayoriti (kaM. 65.7) tapanaparispandaprakarSanikarSAbhyAmavasthAbhedAnumAnAbhyAM viziSTapratyayaH pratyaya: prathamameva laukikAnAM parIkSayA'stu vyadhikaraNAnA[.] pari-pandAnA[.][ma] navacche(nA)katadA tadupanAyakamanupA(mA)ya parAdipratyayAH kAlaviziSTa pratyayA iti vyavaharanti / tapanaparispandAzca prathamameva pramANasiddhA: / tatsambandhastu laukikaviziSTapratyayena sattayA kAraNam ajJAnatayA yathA zukla: paTa ityatra rUpaviziSTapratyaye samavAyo vaiziSikANAM, naiyAyikAnAM ca, ahaM zarIrIti pratyaye adRSTarUpasambandha iti bhAvaH / 1 rekatve-je. 1; je. 2; je. 3 / 2 nItasya-je. 1; je. 2: je.3| 3 kAlasya liGgam je. 1; je.2; je. 3 / 4 nyathonyate - a, ba; 5 parizeSAd -Da; 6 mabhAvasvabhAvarUpa - Da; 7 yuvasthavirayoH - bha, ba, ka; 8 aarNbh-kN| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 169 prazastapAdabhASyam [78] tasya guNAH sngkhyaaprimaannpRthktvsNyogvi'bhaagaaH| kAlaliGgAvizeSAdekatvaM siddham / tadanuvidhAnAt pRthaktvam / kAraNe kAla ipti vacanAt paramamahatparimANam / kAraNaparatvAvivacanAt sNyogH| tadvinAzakatvAda vibhAga iti / nyAyakandalI kSaNaH, kSaNadvayena lavaH, akSipakSmakarmopalakSitakAlo nimeSa ityAdigaNitazAstrAnusAreNa pratyetavyam / [78} evaM dhammiNi siddhe tasya guNAn kapapatti-tasya guNA iti / kAlasya dravyatvAt saGghayAdiyoge siddhe tadvizeSapratipAdanArthamAha-kAlaliGgAvizeSAditi / kAlasya liGgAnAM yugapadAvipratyayAnAmavizeSAdekatvam, kAlasya bhede 'pramANAntarAbhAvAvityarthaH / nanu gugapadAvipratyayabheda eva tadabhevapratipAdakaH ? naivam, kAlAbhede'pi sahakAribhedAt pratyayabhedopapatteH / savanu vidhAnAt pRthaktvamiti / [Ti0] [78] ['kAla] piNDasaMyogo'bhihata iti kAraNe kAlasaMyoge kAryayoH paratvAparatvayorupacArAt paratvAparatvazamdena saMyogAbhidhA nam / [ku0] nanu daNDItyAdiviziSTapratyaye vizeSaNavizeSyayorekapramANavyaktigocaratA vA ekajAtIyapramANagocaratA vA vivakSitA? nAdya- ityAha-yathA surabhIti (kaM. 65.9) na dvitIya ityAha-yathA mImAMsakAnAmiti (kaM. 65.10) / te hyabhAvaM SaSThapramANagocaraM viduH / ghaTAdiSvapItyatrApi laukikAnAM tapanaparispandabhedaviziSTatayaiva yagapadAdipraNamparAH parIkSakANAmeva tu kAlAnumAnapuraskAraNeti vivecanIyam / itarathA itaretarAzrayatva sya] duSpariharatvAt / - sarvotpattimatAM nimittakAraNatvamiti yatprAguktaM tatpradarzanArthaM bhASyamavatArayati sarvakAryANAmiti (kaM. 65.13) / utpatterAdhAraH kAla utpattikAla athotpanna ityevamAdivyapadezAdityarthaH / 'nimeSeti (kaM. 65.16) utpanne karmaNi yAvanna vibhAgastAvAn kAlaH kSaNa ityarthaH / [78] tasya guNAniti (kaM. 65-18) saMyuktasamavetopanAyakatayA saMyogAdhAratvena dravyatve siddhe tata eva sahyAdipaJcayogasiddha pUnastatkathanaM vizeSa guNarAhityapratyApAdanAyeti mantavyaH, vizeSavidhiH zeSaniSedhapara iti nyAyAt / 1 vibhAgA: pUrvavadete siddhAH- de| 2 kAraNaparatvAditi -ki.| 3 pramANAbhAvAd - je. 1; je. 2; je, 3 / 4 kAla - mu. 5 dhAnA-Da; 6 yathA vA-kaM. 1. kaM. 2 / 7 nimeSasya-kaM. 1 kaM. 2 / 22 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam tasyAkAzavadravyatvanityatve siddhe / kAlaliGgAvizeSAvaja'sakatve'pi sarvakAryANAM prArambhakriyAbhinirvattisthitinirodhopAdhibhevAnmaNivatpAcakavadvA nAnAtvopacAra iti / nyAyakandalI ekatvasya 'pRthaktvAnuvidhAnaM sAhacaryamiyamaH, tenaikatvAt pRthaktvasiddhiH / "kAraNe kAla" (vai.sU. 7-1-25) iti vacanAt / paramamahatparimANamityanena "kAraNe kAlAkhyA" iti sUtraM lakSayati / yugapavAdipratyayAnAM kAraNe kAlAkhyA kAlasajheti sUtrArthaH / tena vyApakaH kAlo labhyate, yugapadAvipratyayAnAM sarvatra bhAvAdityabhiprAyaH / kAraNaparatvAditi vacanAt saMyoga iti / "kAraNaparatvAt kAraNAparatvAcca paratvAparatveM" (vai. sU. 7-2-22) iti sUtre kAraNaparatvazabdena kAlapiNDasaMyogo'bhihitaH / tenAsya saMyogaguNatvaM siddham / tadvinAzakatvAdvibhAga iti / tasya saMyogasya kRptakatvAdavazyaM vinAze / vibhAgo vinAzakaH, sarvatrAzrayavinAzAbhAvAt / ataH kAle vibhAgasiddhiya'dhikaraNasya vibhAgasyAvinAzakatvAt / [hiM0] matra va paratvAda' iti paratvotpAdakakAlasaMyogAdityarthaH / paratvotpAdaka kAlo bahutarataraNisaJcaraNAvacchinnaH evam 'bhaparatvAd' ityasyApyarthaH / yathA guNavatvAda iti:-bhatrApi "bhanAzrayatvAd iti AzrayaikasvabhAvatvAd ityarthaH, anyathA samavAyena myabhicAraH syAt / kAlasya tu kriyAbhisambandha iti:-nivayaMnivartakabhAvarUpo hi vAstavaH sambandhaH kAladevadattayorasti, devadattasyApi tandulasamavAyinyAM pacikriyAyAM nivartakatvenaiva kartRtvAt, maNau tu rakta rUpasamavAyo bhraantH| // kaalH|| [ku0] liGgAni SaDabhidhAya liGgAvizeSAditi vacanamayuktamityAzayena zaGkate "nanviti (kaM. 65.21) / pariharati naivamiti (kaM. 65.21) / sahakAribhedA (zva) (kaM. 65.22) sAmagrobhedAditi / prANatvopapANanaH? sarvatra bhAvAditi (kaM. 66.1) sarveSu mUrteSu svasaMyuktatapanasambhave ta[t] parispandonA[nA]yakatvavyApakatve satIti ghaTate / vyApakatvaM ca [na] paramamahatvena vinA ghaTa[ta] ityabhiprAyaH / kAraNaparatvazabdeneti (kaM. 66.3) paratvasya kAraNaM yaH kAlapiNDasaMyogaH sa kAraNe kAryopacArAt paratvamityukta ityarthaH / vyadhikaraNasyAvinAzakatvAditi (kaM. 66.6) tathAtve khadire pravRttayA chidayA panasaH chidyateti bhAvaH / / saMkalve sti-taa| 2 kAryANAmArambha-kaM. ki| 3 pRthaktvenAnuvidhAnaM-kaM. 1 / 4 pAThAntaramidam sUtra tu 'kAraNe kAla:' iti / 5 piNDasya-je.1; je. 3 ityatra kAlapiNDasya sthAne kevalaM 'piNDasya' iti pAThaH / 6 vinAzino-kaM. 1; kaM. 2 / 7 bhansazritatvAd-ma. je. 1, je. 3, 8 kriyAsambandha - mu. 9 kartetvAt - a; kartakatvAt -ba; 10 rUparaktarUpa-Da; 11 rASTaspiti Adarza pUstake lekhakadoSAdazuddhaH paatthH| 12 vyadhikaraNasya vibhaagsyaavinaashktvaat-kN.1| Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI tasyAkAzavad dravyatvanityatve siddhe / yathA guNavattvAdanAzritatvAccAkAzaM dravyaM tathA kaalo'pi| yathA samAnAsamAnajAtIyakAraNAbhA'vAcca mityamAkAzaM tathA kaalo'pi| yadyekaH kAlaH kathaM tatrAnekavyapadeza ityAha-kAlaliGgAvizeSAviti / kAlaliGgAnAM parAparAvipratyayAnAmavizeSAd bhedApratipAdakatvArajasA mukhyayA vRttyA kAlasyaikatve siddha nAnAtvopacArAnAnAtvavyapadezaH / kutaH ? sarveSAM kAryANAmArambha upakramaH, kriyA yA abhinirvRttiH kriyAyAH parisamAptiH, sthitiH svarUpAvasthAnam, nirodho vinAzaH, eSAmupAdhInAM bhevAnnAnAtvavyapadezaH / yathaiko maNiH sphaTikAdirnIlAdyupAdhibhedAntrIla iti pIta iti vyapadizyate tathA kAlo'pyaka evopAdhibhedAdArambhakAla iti kriyA bhivyaktikAla iti kriyAsthitikAla iti nirodhakAla iti vyapadizyata ityarthaH / maNerupAdhisambandho na vAstavaH, kAlasya tu kriyAsambandho vAstava iti pratipAdayituM dRSTAntAntaramAha-pAcakavadveti / yathaikasya puruSasya pacanAdikriyAyogAt pAcakaM iti pAThaka iti vyapavezastathA kAlasyApi, na tu prArambhAdikriyeva kAlo vilakSaNabuddhivedyatvAditi / (ku0] anekavyapadeza iti (kaM. 66.9) atIto'nAgato vartamAna iti vA / prArambhakAlA iti yathAzrutabhASyAnurodhena cAneka (1) vyavahAraH kathamityarthaH / bhedApratipAdakatvAditi (kaM. 66.10) kAlasyaikatve sAmagrIbhedAtpratyayabhedopa patariti bhedApratipAdakatvaM prAguktameva drssttvym| sarveSAM kAryANAmiti (kaM. 66.11) dharmANAM dharmiNAM ceti vyAkhyeyam / tatra dharmApekSayA dharmiNAmekarUpatve'pi traikAlyaM yathA bhAvayiSyati, kuvindaH paTaM bhAvayati abhayavaditi; tatra hyekarUpopi kuvindaH paTotpAdanavyApArAsana prAgabhAvApekSayA bhAvayiSyatIti tadupalakSitaH kAlo'pi yathAvyApArA zritatayA tu vartamAnaH tadrUpalakSitaH / kAlo'pi tathA (yathA) vyApAroparamApekSayA atItastathA tadupalakSitaH / kAlo'pi yathA dharmApekSayA vartamAnaM na vidyate byometi / atra hi dharmiNaH sattava vivakSitA pUrvAparIbhAvo vartamAnatayA vypdishyte| anAgataM tu dharmApekSayA bhaviSyati paTa 'itya (ni) vyApriyamANapaTakAraNAni dRSTvA asanneva paTe bhaviSyatIti nidishyte| dharmyapekSayA atItaM tu pradhvaste paTa iti / atra hi pradhvaMsasya dharmasya vartamAnatve'pi tatpratiyoginInI["nyatI] tatve pradhvasta iti bhUtapratyayaH atrApi tadupalakSitaH kAlo'pi yathA[tathA vyapadizyata iti triSvaturaMvajanIyam / kvacittu dharmamAtravartamAnatvepi buddhisiddho dharmI vartamAnatayA nidizyate bhaviSyati paTa iti / dharmasyAtItatayA dharmA [tI] tatvaM / kvacittu bhUta iti / atra hi vartamAna eva paTe paratvotpattirUpadharmAtItatvena bhU[ta]pratyayo nirdizyate ityAdi svayamUhanIyam / yathAzrutabhASyAnurodhe tvatirohitArthaMva kandalIti // 4 1 kAraNAbhAvAnnitya-kaM.1; kaM. 2 / 2 syaikatve'pi-kaM.1; kaM.2 3 degpacAro-je. 1; ne. 2; je. 3 / 4 prArambha-je. 1; je. 2; je. 3 / 5 kriyAbhinirvattiH-me. 1; je. 2; je. 3 / 6 kriyAbhivyattikAla - je. 1; je. 2; je. 3 / 7 'kriyAsthitikAla'-iti - kaM.1, kaM.2 pUstakayo sti| 8 pAcaketi-kaM.1 kN.2| 9 ni adhiko bhAti / 10 nyatItatvam iti zuddhaH pAThaH / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [79] dik puurvaapraadiprtyylinggaa| mUrttadravyamavadhi kRtvA mUrteSveva dravyeSvetasmAdidaM pUrveNa dakSiNena pazcimenottareNa pUrvadakSiNena dakSiNApareNA'parottareNottarapUrveNa cAdhastAdupariSTAcceti daza pratyayA yato bhavanti sA digiti, anyanimittAsambhavAt / tasyAstu guNAH saGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH kAlavadete siddhaaH| . nyAyakandalI [79] yugapadAdipratyayaliGgatvamiva kAlasya pUrvAparAdipratyayaliGgatvaM dizo vaidha-miti pratipAdayannAha-dika pUrvAparAdipratyayaliGgeti / pUrvamityaparamityAvipratyayo liGgaM yasyA dizaH sA tthoktaa| etadeva drshyti-muurtdrvymityaadinaa| 'amUrtasya dravyasya nAvadhitvam, nApi pUrvAparAdipratyayaviSayatvamastyanavacchinnaparimANatvAt / ata idamuktaM mUrtadravyamadhiM kRtvA, mUrteSveva dravyeSvidamasmAt pUrveNetyAdipratyayA yato bhavanti sA digiti / etasmAdidaM pUrvamityasminnevArthe pUrveNeti nirdezaH, prAtipadikArthe tRtIyopasaGkhyAnAd / nanu pUrvAparAdipratyayAnAM kAryatvAtkAraNamanumIyate, tattu digeveti kuto nizcayaH ? tatrAha-anyanimittAsambhavAditi / na tAvat pUrvAparAdipratyayAnAM dravyamAnaM [Ti0] ( // atha dignirUpaNam // ) [79-80] tRtIyopasaGkhyAnAd iti :-prakRtyAdibhya upasakhyAnamiti anyathA''nantyAdavyayAnAM pUrveNetyAdIni sarvANyutpannAnyavyayAni prathamaikavacanAntAni / tenAdhastAvadupariSTAd yoge'pi dikzabdavihitA paJcamI 'etasmAdityatra siddhA / 'ririSTAdastAt 'pratyayayoge tu paJcamyapavAdA 'ririSTAdastAt iti SaSThI syAt, pratyayAntatve'pi vA tadapekSayA AvRtyA etasmAdityatra SaSThI vyAkhyeyA, pUrveNetyAdyapekSayA tu paJcamI / pUrveNetyAdAvapi ena pratyayA [paM0] [79] prAtipAdakArthe tRtIyopasaMkhyAnAditi-liMgArthamAtre tRtIyAbhidhAnAdityarthaH / sa eveti / yathA kathaJcidavasthite dravye teSAmutpattiprasaMgAditi evaM pUrvokta eva / ubhayAbhAvaprasaMgazcAdhika iti anyonyApekSayA ekasyApi [ku0] [79] dikte paratvAparatve guNakANDe vakSyete atastalliGgatvaM tatraiva setsyatItyatrAnabhidhAnamityAzayavAn bhASyamavatArayati yugapadAdIti (kaM. 67.11) / yadyapi grISmAtpUrvaM vasanta iti (vyA) "pakasyAM [ekasyAm] avadhitvaM dRzyate tathApi dakSiNottarAdipratya [ya] samabhivyAhRtapUrvAdipratyayeSu pUrvasyAvadhitvaM cAnvayavyatirekAbhyAM nizcitamityabhiprAyeNAha-"amUrtadravyasyeti (kaM. 67.14) / anavacchinnaparimANatvAditi (kaM. 67.15) cAnavacchinnaMparimANe ca darzanAditi neyaM na hetutayA, grISmAdiSu vyabhicAraprasaGgAt / 1 dakSiNapazcimena - de| 2 pazcimottareNa -de| 3 amUrttadravyasya - je. 1; je. 2; je. 3 / 4 dikzabdayogavihitA-a, ba; 5 adhastAd-a, ba, ka; asmAd-Da; etasmAd-mu; 6 ririSTAstAt-a; riSTAdastAt-Da; 7 prayayoge-a, ba; 8 ririSTAstAt-a%; riSTAdastAt-Da; 9 SvAredyayA(!)-a, ba, 10 ekasyAma iti zuddhaH pATho bhAti / 11 amuurtsy-kN.1| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsamodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI nimittam, yathAkathaJcidavasthite dravye teSAmutpattiprasaGgAt / parasparApekSayA dravyayorutpattinimitve'pi sa eva doSaH, ubhayAbhAvaprasaGgazcAdhikaH / kriyAguNAdinimittatve ca samAnaguNakriyAdiSu pratyayavizeSo na syAt / tena yadeSAM nimittaM sA digiti / yatratasmAdidamiti paJcamI prayujyate, anyathA sApi niviSayA syAt / avadhAviyaM paJcamIti cet ? satyam, kintvavadhitvaM digapekSayA na tu dravyamAtrasya, sarvatrAvizeSaprasaGgAt / tasyA apratyakSatve'pi kAlavad viziSTapratyayahetutvaM vAcyam / guNavattvaM dravyalakSaNaM tadasyAmastIti pratipAdayannAha-'tasyAstu guNA ityAdi / kAlavadete siddhAH, yathA kAlaliGgAvizeSAt kAlasyaikatvaM siddhaM tathA digaliGgAvazeSAd diza ekatvam, yathA tadanuvidhAnAt kAle pRthaktvaM 'tathA 'dizi, yathA' kAraNe kAla (bai. sU. 7-1-25) iti vacanAt paramamahatparimANaM tathA kAraNe digiti vacanAd dizaH paramamahatparimANam / sarvatra tatkAryasya pUrvAparAdipratyayasya bhAvAt / yathA kAraNaparatvAt kAraNAparatvAcca kAlasya, saMyogaguNavatvaM pratipAditaM tathA dizo'pi, yathA saMyogavinAzakatvAt kAle 'vibhAgaH siddhastathA dizItyatidezArthaH / [Ti0] ntatve dvitIyA (yayA) SaSThyA vainenAnaJceriti vizeSabAdhitatvAt tadyoge paJcamI na syAt / ubhayAbhAvaprasaGgazca iti:-anyonyApekSayA ekasyApi pratyayasyAnudayAt, ata eva 'etasmAd' iti digyogavihitatvAt paJcamyAH / 'avAgaJcati iti nanveSa yadi avAdizabdAnAmeva arvAyAdayo'rthAstahi "aJcadhAtuprayogo vyarthaH punaruktatvAt / satyam, "aJcudhA"tunA sAmAnyena tAvad gamanamucyate, "tacca arvAk pratyak ca bhavati, tato vizeSApekSayoktaM avAgityAdi / [paM0] pratyayasyAnudayAditi bhAvaH / ata evaitasmAdidamiti paJcamI prayujyate iti paatthH| yatratasmAdimiti paJcamI prayujyate iti pAThAntaram / "tatra cAyaM yatra yasyAM [tadasyAM = dizi / zeSaM sugamam / anyathA sA'pi niviSayA syAditi sA hi paJcamI dik zabdebhyo vihitA / na tu dravyamAtrasyeti-natu dravyamAtrasyAvadhitvam / paravAkyaM-nanu digliGgetyAdi / zrIdharavAkyaM naikasminnarthe ityAdi / [ku0] yathAkathaJciditi (kaM. 67.20) sarvatrAvasthiteSu ghaTAdipratyayavatsAdhAraNatvaprasaGgAdityarthaH / sa eva doSa iti (kaM. 67.21) pUrvAparAdipratyayopi kadAcitsA[syA]diti bhAvaH / ubhayAbhAvaprasaGgazceti (kaM. 67.21) hrasvadIrghAdiSu tu parimANatAratamye prasiddha parasparApekSo vyavahAra upapadyate pUrvAparAdiSu tu digamaGgAkAre vAyaSTraviSayAnupapattau nopapadyata iti bhAvaH / ata eveti dravyAdInAM pUrvAparAdizabdapravRtinimittatvAnupapatto yadyanna nimittaM tasyAM tasya svasvAbhidheyasyApekSayA niyatAdavadheH paJcamIti bhAvaH / tadidamuktaM kintvavadhitvaM digapekSayeti (kaM. 68.1) / 1 nimittattve sa ev-je.2| 2 paJcamI ceta-je. 3 / 3 na dravyamAtrasya-je. 1 me. 3 / 4 tasyA guNAje. 1; je. 2; ne.3| 5 dizIti-je. 2 / 6 paratvAcceti kAlasya-kaM. 1; kaM. 2 / 7 guNatvaM-kaM. 1; kaM. 2 / 8 vibhAgasiddhi:-je. 1; je. 2; je. 3 / 9 avAM-Da; 10 bhavu-a, ba; a vaDa; 11 aJca-Da; 12 dhAtunAmAmAtyena-a, ba, 13 taccArvAk-ka; tattvAvAk-a; tattvavAk-ba; 14 tatra ca yatra yatsyAditi -a| 15 pratIkamidaM kandalyAM nopalabhyate / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyama prazastapAdabhASyam [80] 'digliGgAvizeSAdajasaikatve'pi dizaH parama'maharSibhiH zrutismRtilokasaMvyavahArArtha meruM pradakSiNamAvarttamAnasya bhagavataH saviturye saMyogavibhAgAH lokapAlaparigahItadikapradezAnAmanvarthAH prAcyAdibhedena dazavidhAH sajJAH kRtAH, 'tato bhaktyA daza dizaH siddhAH / tAsAmeva devatA parigrahavazAt punardaza saJjJA bhavanti-mAhendrI, vaizvAnarI, yAmyA, nairRtI, vAruNI, vAyavyA, kauberI, aizAnI, brAhmI, nAgI ceti / nyAyakandalI [80] nanu digliGgAvizeSo na sidhaH pUrvAparAdipratyayAnAM parasparato bhedAt, tathA ca sati dizo bheda iti yuktam, na, ekasminnevArthe yugapadvastvantarApekSayA pUrvAparAdipratyayotpatteH, digbhede hi yatpUrva na tatra pazcimapratyayo bhavet / sarvadiksambandhastasyAstIti cet ? tahi sarvArtheSu sarvApekSayA sarveSAM sarve pratyayAH prasajyeran / na caivam, tasmAdekA dika, pratyayabhedastUpAdhibhedAt / 'prathamAdityasaMyogasya tavArjavAvasthitasya ca dravya syAntarAle pUrvA digiti vyavahAraH, madhyAhnasaMyogasya tadArjavAvasthitasya cAntarAle dakSiNeti, astamayasaMyogasya tadArjavAvasthitasya ca dravyasyAntarAle pazcimeti, yatrAvityasaMyogo na dRzyate tatra madhyAhnasaMyogapraguNAvasthitadravyApekSayottaravyavahAraH, tAsAmantarAleSu pUrvadakSiNAdi [Ti0] bhavAgAdi gamanarUpaM yad gamanaM tadavAgAdizabdenocyata ityarthaH / yathA cUrNapepaM pinaSTIti / ["bAhUlakA cAtrAdhikaraNe klip / pradakSiNam iti] tiSThagvityAdaya ityavayavIbhAve kriyAvizeSaNam / // dik / / [paM0] [80] tasyeti vastunaH / sarveSAmiti pramANAm / upAdhibhedAditi = vizeSeNa bhedAt / "prathamAdityasaMyogasyeti-meSatulasaMkrAntiprathamadinAdityasaMyogasyetyarthaH / "madhyAhnasaMyogasyeti-madhyAhnasUryasaMyogasya madhyAhnasaMyogapraguNA [ku0] [80] avamAlocanIyam-iha tAvanmeruM pradakSiNamAvartamAnasya saviturye meruNA saMyogAste tUpAdhikAH pUrvAdipratyayA iti ca kvAnena cAnyadharmenAnyatra viziSTapratyayaH atiprasaGgAt / tasmAtsaMyogopanAyakaM kriyopanAyakakAlavAghApakaM dravyaM kalpanIyam / na ca kAmenaiva saMyogopyAmIyata iti vaktuM zakyate kAlasya dharmisarvadharmopAnIyakatve'tiprasaGgAt / na ca kriyAsaMyogayorekajAtijatvena tAvanmAtropanAya [ka]tayA kAlenaiva prAcyAdivyavahAro bhavet / kiJca 1 vigliGgAdajasaikatve'pi -de| 2 prmrssibhiH-taa| 3 prayogavizeSA:- kaM. ki; saMyogavibhAgAsteSAM -de| 4 ato-kaM. ki / 5 parigrahAt-kaM. ki.| 6 bhavanti tadyathA-tA-yathA maahendrii-de| 7 pUrvadeg-kaM. 1; kaM. 2 / 8 dravyasyAntarAle dakSiNeti-kaM. 1; kaM. 2 / 9 astamayasUryasaMyogasya-je. 3 / 10 [ ] etacihnAntargata: pAThaH bhava pustakayo sti, bAhulakAd vyadhikaraNe'pi pradakSiNamatI-ka; 11 puurvmaadity-kN| 12 pATho'yaM kaM pustake naasti| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI vyavahAra ityupapadyate pratItibhedaH / AdityasaMyoganibandhana evAstu pratyayaH ? na, tasya mUrtabagyasaMyogAbhAvAt asambaddhasya ca pratyayahetutvAsambhavAt / etadeva darzayatidigliGgAvizeSAditi / diza ekatve 'sthite'pi maharSibhiH prAcyAdibhedena dazavidhAH sajJAH kRtaaH| kIdRzyastAH ? anvarthAH, 'anugato'rthoM yAsAmiti sA anvarthAH / keSAmarthastAsvanugataH ? lokapAlairindrAdibhiH parigRhItAnAM dikapradezAnAm / saviturye sNyogvibhaagaastessaamitydhyaahaarH| tathA hi-prathamamasyAmaJcati saviteti praacii| avAgamcatIti avaacii| pratyagaJcatIti prtiicii| udagaJcatIti 'udIcI ki viziSTasya savituH ? meruM pradakSiNamAvartamAnasya, meruM pradakSiNaM paribhramataH / kimartha sajJAH kRtAH? zrutizca smRtizca lokazca teSAM saMvyavahArArthama / samyag vyavahArArtham / zrauto vyavahAro na pratIcIzirAH "shyiitetyaadiH| smArto vyavahAra AyuSyaM prAGamukho bhuGakte "ityAdiH / lokavyavahAraH pUrva gaccha dakSiNamavalokaye tyAdiH / yato daza sajJAH kRtAstato bhaktyA upacAreNa daza dizaH siddhA vyavasthitAH / mAhendrayAdisaMjJAstu nArthAntaraviSayAH, kintu tAsAmeva nimittAntaravazAt pravarttanta ityaah-"taasaamevetyaadi| mahendrasyeyamiti mAhendrI / vaizvAnarasyeyaM vaizvAnarItyAdi sarvatra nirvacanIyam / [paM0] vasthitadravyApekSayeti-madhyAhnasUryasaMmukhAvasthitadravyApekSayetyarthaH / pUrvadakSiNAdivyavahAra iti AgneyAdikoNavyavahAraH / paraH prAha-AdityasaMyoganibandhana evAstu pratyayata iti-AdityasaMyogamibandhana eva pUrvAdipratyayo'stu ki dikkalpamayeti bhAvaH / zrIdharo netyAdi / tasyeti-AdityasaMyogasya-tAsviti-saMjJA'stu // iti dikadravyam ||ch|| [0] kAlopanItadharmaviziSTA vartamAnAdipratyayAH sarvapramAtRsAdhAraNA dRSTAH / evaM pUrvAparAdipratyayAnAmapi tadupanItadharmakAra[Na]tve tadeva pramAtRsAdhAraNyaM syAt / na ca pUrvAparAdipratyayAH sAdhAraNAH / yatra hi kasyacitpUrvapratyayaH mAtRniyamadarzanAt / na copanAyakAbhede (kabhede) pyupAnayabhede [do] na kArya iti vAcyama, noye pramAtRniyame ca pramANasiddheH zrutismRtItihAsapurANeSu dikkAlayorbhedaprasiddhimanasatyava dravyAntarakalpanAyA avirodhAt / yadAha bhASyakAra: dizaH "paramarSibhiH[zrutismRtilokavyavahArArthamiti / ' yugapadvastvantarApekSayeti / kaM. 68.12) yugapadavadhibhedApekSayA ekasminneva parvatAdau pUrvamaparaM ghetyAdi pratyayo [yA] utpadyante / na ca paramArthato digbhede pratya [ya] samAvezaH sambhavati tIti bhaavH| "sarvArthApekSayeti (kaM. 68.14) yamavadhiM kRtvA yatra pUrvapratyayastamevAvadhiM kRtvA tatraivAparapratyayaprasaGga iti bhAvaH / madhyAhnasaM"yogasyeti (kaM. 68.18) 1 vyavahArA-je. 2 / 2 sambandhAbhAvAt- je. 2 / 3 sthite - kaM. 1; kaM. 2 / 4 anumato'rtho - je. 2 / 5 saMyogavibhAgAtizeSA-je. 1; saMyogA-je. 2 / 6 udIcItyAdi-je. 1; je. 3 / 7 pradakSiNaM paribhramata:je. 1 / 8 zruti:-kaM. 1 / 9 teSAM samyagvyavahArArtha-kaM. 1; kaM. 2 / 10,11,12 degtyAdi-je. 1; je. 2 / 13 tAsAmeveti-je. 1; je. 2; je.3| 14 paramamaharSibhiH pA.6 pu., shrutismRti-kN.1,2)| 15 sarvAkaM. 1, kaM. 2 / 16 saMyogapraguNa:-kaM. 1, ka. 2 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [81] aatmtvaabhismbndhaadaatmaa| tasya saukSamyAda'pratyakSatve sati karaNaiH zabdAdyupalabdhyanamitaiH zrotrAdibhiH samadhigamaH kriyate / vAsyAdInAmiva karaNAnAM kartRprayojyatvadarzanAt zabdAdiSu prasiddhayA ca prasAdhako'numIyate / nyAyakandalI [81] yasya tattvajJAnaM niHzreyasAya ghaTate viparyayajJAnaM saMsAraheturyadarthAni ca bhUtAni tatpratipAdanArthamAha-AtmatvAbhisambandhAdAtmeti , AtmatvaM nAma sAmAnyaM tadabhisambandhAdAtmeti 'vyavahAra ityarthaH / idamasyetarebhyo vaidharmyam / nanu dRzyasya sattvaM tadAkArasaMvedanena vyAptam, na cAtmAkAraM kasyacitsaMvedanamasti, ato vyApakAnupalabdhyA tasya sattvameva nirAkriyate kuto dharmanirUpaNamityAzaGkaya tatsadbhAve bAdhakaM pramANaM nAsti pratyakSAnupalabdheranyathAsiddhatvAt, sAdhakaJca pramANamanumAnamastIti pratipAdayannAha tasyeti / pratyakSopalabdhiyogyatAvirahaH saukSmyam / tasmAdapratyakSasyAtmanaH karaNaH zabdAdyapalabdhayaH karaNasAdhyAH kriyAtvAcchidikriyAvadityanamitaiH zrotrAdibhiH samadhigamaH kriyate / kuta ityAha-vAsyAdInAM karaNAnAM kartRprayojyatvadarzanAt / yatkaraNaM tat [fro] ( // atha AtmanirUpaNam // ) __ [81] ato vyApakAnupalabdhyA itiH yadupalabdhilakSaNaM prAptaM sadanupalabhyAkAraM tadasad yathA jalAzaye vahniH; anupalabhyAkArazcAtmeti prasaGgaH / pratyakSopalabdhIti bAhyendriyapratyakSamatra grAhyam, Atmano mAnasapratyakSatvasya [paM0] [81] paravAkyaM-nanu dRzyasyetyAdi / anyathAsiddhatvAditi saukSmyAdeva 'siddhatvAt / AkAzasya zrotrasya yadyathA''tmanA saha sAkSAtsambandho nAsti / vibhutvAditi-saMyogo hyanyatarakarmaja ubhayakarmajazca / mAjaH saMyoga iti [ku0] prathamacaramAyityasa pogarAhitye na tu madhyamasaMyogarAhitye ca sati dakSiNeti vyavahAra: na tu madhyasaMyoge sati tRtareti vibhAgaH / sUryamapekSya yataH pRthivi sA adharA, pRthivImapekSya yato nakSatrANi sordhvA / sa' iti candradravyam / etadeveti (kaM. 68.21) digbhedAnAmaupAdhikatvaM darzayatItyarthaH / lokapAlarindrAdibhiriti (kaM. 68.23) atra savituzceti 'ca'zabdalopo draSTavyaH itarathA savitreti vAdika pradezariti vA nirdiSTavyatvAt bhASye / dikapradezAnAmiti (kaM. 68.24) padamAvartanIyaM saMkSipta prakAzanAya / 4 ku0 [81] [zakya] ? trayabhogyaguNAzrayanimittabhAvena pRthivyAdayaH sapta nirUpitAH, athopabhoktA [ktR] nirUpaNaprayojanamAha yasyeti (kaM. 70.18) / nanvAtmatvaM nAma sAmAnyaM bahuSvAtmavyaktiSu pratItAsu pratyetavyaM, tathA ca 1 apratyakSatve krnnH-de| 2 vAsyAdInAM - kN.| 3 vyavahAra:-kaM. 1; kaM. 2 / 4 nupalabdheti - a; 5 lakSaNaM prAptaM-a, ba, ka; 6 saMyogarahitye na tu madhyamasaMyogarahitye iti lekhaka doSAt hastalikhitapustake 'zuddhaH pAThaH-saM / 7 pratIkamidaM kandalyAM na dRzyate-saM / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapambikAkusumodgamAviTIkAmayopetam nyAyakandalI kenacit kA prayujyate kArye vyApAryate, yathA vAsyAdikaM vdhNkinnaa| karaNaJca zrotrAdikaM tasmAt 'kenacit kA prayoktavyaM ya eSAM prayoktA sa aatmaa| AkAzasya zrotrasya yadyapyAtmanA saha sAkSAt sambandho nAsti, vibhutvAt, tathApyAtmanA tasya prayojyatvamantaHkaraNAdhiSThAnadvAreNa, yathA hastena 'sandaMzasaMboginA tatsaMyuktasyAyaHpiNDasya saMyogaH, karaNatvaJca zrotrAdInAM 'niyatArthasya grAhakatvAt pradIpavat / yadyapyAtmA ahaM mameti svakarmopArjitakAryakAraNasambandhopAdhikRta'kartRtvasvAmitvarUpasambhinno manasA saMvedyate, tathApyatrA pratyakSatvavAcoyuktirbAhyendriyAbhiprAyeNa / zabdAviSu 'prasiddhacA ca prasAdhako'numIyate / zabdAdiSu viSayeSu yA prasiddhirjJAnaM tatrApi prasAdhako jJAtAnumIyate / jJAnaM ca kvacidAzritaM kriyAtvAt chidikriyAvat yatrevamAbhitaM sa AtmA / [Ti.] pratipAdayiSyamANatvAt / zabdAdyupaladhaya itiH-atra 'kriyAtvAditi kAryasvAdisyarthaH, jJAnAnAmutkSepaNAdirUpatvAbhAvAt / jJAnaM kvacidAdhitam [iti] / atrApi kAryatvAdityarthaH / [paM] vacanAt / na cAnayoH karmAsti / vibhutvAt / ubhayoApakayorna saMyoga iti hi supratItamiti bhAvaH / bauddhaH prAha -ayedamityAdi / idaM - jJAnam / svayameveti = svataMtramevetyarthaH / paravAkyaM-kAryakAraNabhAvAdityAdi / tayAbhUtayoriti [ku0] mAnasenAkSapratyaye vakSyamANe'nyAnugRhItena dehendriyavyatiriktastvAtmasiddhAvapi pareSAmapratItatvAt sAmAnyatvAsiddhiriti zAnirAkaraNaparatayA bhASyamavatArayituM tadAkArasaMvedanAbhAvenAzrayasiddhizaGkAvyAjena svarUpAsiddhimAzaGkate nanviti (kaM. 70.21) / kuto dharmanirUpaNamiti (kaM. 71.1) vyaktibhedagrahaNAbhAvAt sAmAnyarUpasyAtmatattvasya 'nirUpaNaM kuta. ityarthaH / tatsadbhAve (kaM. 71.2) parAtmasadbhAve / pratyakSAnupalabdheriti (kaM. 71.2) anyathA ayogmatayApi paramANvAkAzavadanupalabdheH saMgamyamAmatvAditi bhAvaH / vyAptipradarzakaM bhASyaM pramANapradarzanatayA'vatArayituM pRcchati kuta iti (kaM. 71.6) / yatkaraNamiti (kaM. 71.7) atra zrotrAdIni kA prayujyante kara (Na)tvAditihetupratijJe granthAd bahirdraSTavye / yeSAmiti (kaM. 71.8) pratyakSayogyasya bAdhitatvAt pakSadharmatAsahAyAt karaNasvasiddheH / pratyakSe'rthe vRddhavyavahAraprasiddhayA Atmeti samzetyabhiprAyaH / nanvAtmanaH karaNAdhiSThAnaM nAma prayatnavatA'tmanA kAraNasya saMyogaH saca nAjaH saMyoga iti niSe (Si) (dhya) mAnatvAdvibhunA vizvAkAzAtmakazrotrasya na sambhavatItyata mAha-AkAzasya bhotrasyeti (kaM. 71.9) / evamAtmatvasAmAnyasiddhaye parAtmasAdhanamanumAnaM viprattipattidazAyAM svAtmanyapi pravartate iti darzayannAha yadyapIti (kaM. 71.12) / 1 kenacitprayoktavyam - kaM. 1; kaM. 2 / 2 sandaMzayoginA-kaM. 1; kaM. 2; je. 2; saMndazasaMyogaH- je. 3 / 3 niyatArthagrAhaka-je. 1; je. 2; je. 3 / 4 kartRtA-kaM. 1; kaM. 2; je. 2 / 5 pratyakSatA-je. 1; je. 2; je.3| 6 prasiddhayAzca - je. 2 / 7 viSayeSu prasiddhijJAna-kaM. 1; kaM. 2; viSayeSu yA prasiddhivijJAna-je. 1 / 8 jAnaM kvacidAzritaM-kaM. 1; kN.2| 1 landha iti-23 23 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI athedaM svayameva jAnAti na parAzritamiti cet ? kimidaM nityam ? pratikSaNavinAzi vA ? yadi nityam ? sajJAbhedamAtram / atha kSaNikam, cirAnubhUtasya na smaraNam, pratipattabhedAt / yattu kAryakAraNabhAvAt pUrvakSaNAnubhUtasyottareNa smaraNam, yatpunaH pitrAnubhUtasya putreNAsmaraNam, tatra pitRputrajJAnayoH 'kAryakAraNabhAvAbhAvAt, zarIrayozca tathAbhUtayoracetanatvAt / tadayuktam, AtmAbhAve kAryakAraNabhAvasyAnizcayAt / kAraNavijJAnakAle kAryajJAnamanAgatam, tatkAle ca kAraNamatItam / na ca tAbhyAmanyaH kazcideko 'draSTAstIti kastayoH kramabhAvinoH kAryakAraNabhAvaM pratIyAt / atha matam, svAtmagrAhiNI pUrvA buddhiH svAtmAvyatiriktaM svasya kAraNatva'matirUpaM gocarayati / uttarApi buddhiH svarUpaviSayA tadavyatiriktamAtmIyaM kAryatvamapi gRhNAti, [Ti0] yadi nityam itiH-nanu saJjAbhedamAtraM katham ? kevalakartRrUpeNa tasyAsvIkRtatvAt, kintu kartRkaraNa saMbhedarUpasyaiva parairabhyupagatasvAt ? satyam, sthiramekaM jJAtRrUpaM tAvatsiddhameveti bhAvaH / yatpunaH pitranubhUtasya iti nanUpAdhyAyajJAnasya ziSyajJAnaM prati kAraNatvAd upAdhyAyAnubhUtasyApi ziSyeNa smaraNaprasaGgaH? santAnabhedAdasmaraNamiti [paM0] =kAryakAraNabhUtayoH / tatkAle iti kaaryvijnyaankaale| tasyAH kAraNamiti = kAryabuddheH kAraNamityarthaH / asyA iti = kAraNabujheH kAraNamityarthaH / tAbhyAmagRhItamiti-pUrvottaradhIbhyAmanavadhAritaM kAraNatvakAyaMtvasvarUpamityarthaH / [ku0] ahaM mameti kartRtvaM svasmizca zarorendriyasaGghAtasyeti vadatazcArvAkAnnirasituM tadviSayameva kartRtvaM svAmitvaM ca jmmaantriiysmbndhopaadhikRtm| 'cakSuSA pazyAmi' 'zarIraM prerayAmi' 'mama ca cakSu'mama ca zarIramiti ca / evaM rUpamipti ca draSTavyam / __ prasiddhazabdasyotpattivAcakatvaSAGkI nirasyan vicaSTe prasiddhinimiti (kaM. 71.15) / kriyAtvAditi (kaM. 71.16) kAryatvAditi vyAkhyeyam, anyathA jJAnasya parisyandatvarabharavena heldasiddhiprasaGgAt, kipAzabdasya bhAsvarthaparatve'pi vinazyatItyAdAvanaikAntika[tva prasaGgAcca / vipatipannamiti ca jJAnaM vizeSaNIyam IzvarajJAne kAryatvasya (m) bhAgAsiddhirmAbhUditi / athevamiti (kaM. 71.17) AzrayAzrayibhAvasya kvaci[dapyanaGgIkArAdaprasiddhavizeSaNaH pakSa iti bhAvaH / sajJAbhedamAtra miti (kaM. 71.18) na tAvad ghaTapaTAdiviSayAvacchinnasya jJAnasya nityatvam, utpativinAzayoranubhavAt / tadatirekiNaH kUTasthasyAnyavidyAvazAt kalpitaviSayAvacchedenAnekavRttijJAnasambandhena jJAturmAnAdabhedasAdhanaM pariziSyate / na caitadanirvacanIyasyAtinirAkaraNavelAyAM mirAkariSyate / tasmAsvayameva "jAnAtI(sya)ndriyAdhikAraNajanyaviSayAvabhAsarUpajJAnasambandha eva kasyacinnityasya vastuna iti vAcyam / tathA ca sajJAbhedamAtramiti bhAvaH / pratipatabhedAviti (kaM. 71.19) ekasya pratipatturabhAvAdityarthaH / 1 kAryakAraNabhAvAt -je. 1; je. 2; je. 3 / 2 kAraNamatIm - kaM. 1; kaM. 2 / 3 draSTAsti-je. 1; je. 2; je. 3 / 4 matirUpaM-kaM. 1, kaM. 2 / 5 karaNarUpasyaiva-a, ba, ka; 6 pitrAnubhUtasya-a; 7 pitR-a, ba; 8 syAvizeSeNa -ma; 9 ma adhiko bhaati-sN| 10 jAnAtIndriyAdhikaraNa -ha. pr| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 179 prazastapAdabhASyam [82] na zarIrendriyamanasAmajJatvAt / na zarIrasya caitanyam, 'ghaTAdivadbhutakAryatvAt, mate cAsambhavAt / nendriyANAm, karaNatvAt, upahateSu viSayAsAnnidhye cAnusmRtidarzanAt / nyAyakandalI tAbhyAJca pratyekamupAttaM 'kAraNatvaM kAryyatvaM ca tadubhayajanitaMkavAsanAbalabhuvA vikalpenA'dhyavasIyata iti cet ? aho kusaSTikalpanA ? pUrvottaradhiyo svAtmamAtraniyate, kutastasyAH kAraNamahamasyAzcAsmi kAryamiti 'pratIyatAm / parasparavAnibhijJatvAt, tAbhyAmagRhItaM ca kuto'dhyavasyati, tasyAnubhavAnusAritvAt ? [82] bhavatu parAzritaM jJAnam tadadhikaraNantu zarIramindriyaM mano vA bhaviSyati / __tatrAha-na zarIrendriyamanasAmiti / uttaravAkyasthitaM caitanyamiti padamiha [Ti0] na vAcyam, santAnasya padArthAntarasyAbhAvAt / upAdhyAyajJAnakSaNasya ziSyajJAna kSaNaM pratyupAdAnakA raNatvAbhAvAdasmaraNami tyapi na" vAcyam / ["pUrvakAlabhAvitvAd atiriktasyopAdAnatva"syAbhAvAt ] svopAdAnajJAnakSaNopAdhyAyajJAnakSaNayoniyataprAkkAlabhA"vitvAvizeSasadbhAvAt / "pratIyAtAm iti :- saptamI yAtAmantam / [82] mazvetadapi iti :- yad bhavadbhiH zarIrAdInAM caitanyaniSedhAya balavatsAdhanamupakrAntaM tadapi sAdhyameva bhadyApyasiddhamityarthaH / bhUtakAryatvAd iti hetudvayaM tulyasAdhyadRSTAntatvAd ekenaiva "padenopAttaM tena bhUtatvAtkAryatvAccetyarthaH, 2] para: prAha-bhavatvityAdi / "yadi sviti-kintvityarthaH / tadadhikaraNamiti-jJAnAdhikaraNam / jJAnasyAdhAra [ku0] ziSyopAdhyAyabuddhayoH satyapi kAryakAraNabhAve smaraNAdarzanAdaprayojakaH kAryakAraNabhAva ityetatprasiddhameva dUSaNamityupekSya saugatanaye kAryakAraNabhAvasya pratipattirapi na sambhavatItyAha tadayuktamiti (kaM. 71.21) / yadyapi buddhInAM svAtmagrahaNamagre nirAkariSyate tathApya bhyupagamya (ma) vAdo'yam / svAtmamAtraniyate iti (kaM. 72.2) mAtragrahaNena buddhyAntarapAhaNaM pratipAdayati / kAraNatvaM kAryatvaM ca pratiyoginA sahaiva grahItvaM (gRhIte) / tatazca kAryakAra(Na)tvayordharmitAdAtmye satyapi buddhInAM svAtmagrAhakatve pratiyogyagrahaNAdagrahaNamiti bhAvaH / [82] tadevaM saMskArAdhArAbhAve smRtyanupapatterjJAnAzrayaH sthAyI kazcidaGgIkaraNIya iti bauddhAn parAjitya bhASyamavatArayituM cArvAkamutthApayati bhavatu parAzritamiti (kaM. 72.4) 1 ghttvt-taa| 2 kAryatvaM kAraNatvaM ca-je. 1; je. 3 / 3 nAdhyavasAya-je. 1; je.3| 4 pratIyAtAm -je. 1; je. 3; pratIyatAm - je. 2 / 5 parasparaM - je. 2 / 6 magRhItaM kuto-kaM. 1; kaM. 2 / 7 jJAnaM yadi tadadhikaraNaM-je. 1; jJAnaM yadi tu tadadhikaraNaM-je. 2 / 8 jJAnaM -Da; 9 karaNatvA-Da; 10 miti na vAcyam -a, ba, ka; 11 na vAcyamiti bakapustakayorAvRttam / 12 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH a pustake bhraSTaH / 13 tasyAbhAvAt ityanantaram ; 14 bhAvitvavizeSa-a, ba, ka, bhAvitvAbhAvitva-Da; 15 pratIyetAm-a%3; 16 caitya-a, ba, 17 pAdena-a; 18 pATho'yaM ke pustake nAsti, kintu je-2 pustake'sti / 19 abhyupgmy-h.pr| Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI samvaddhayate / zarIrendriyamanasAM caitanyaM na bhavati, kutastatrAha-ajJatvAditi / jJAnaM prati samavAyikAraNatvAbhAvAdityarthaH / nanvetadapi sAdhyAviziSTamityAzaGkayAha-na shriirsyeti| caitanyaM zarIrasya na bhavati ghaTAdivaccharIrasya bhUtakAryatvAt, yadbha takArya 'na taccetanaM yathA ghaTaH, bhUtakAryaJca zarIram, tasmAdetadapyacetanam / yuktyantaramAha-mate cAsambhavAditi / mRte zarIre caitanyasyAsambhavAdityanenAyAvadravyabhAvitvaM vivakSitam / caitanyaM zarIrasya vizeSaguNo na bhavati, 'ayAvadravyabhAvitvAt saMyogavat / ata eva tatkAraNAnyapyacetanAni, teSAM caitanye kArye'pi caitanyaM syAt / ekasmin zarIre jJAtRbahutvaJca prApnoti / tatazcaikAbhiprAyeNa pravRttiniyamAbhAvAdidoSaH / nedriyANAM karaNatvAditi / indriyANyacetanAni karaNatvAddaNDavat / hetvantaraJca smuccinoti-uphtessviti| [vi.] militasyAhetutve vyabhicArAbhAvAt / jJAnaM vizeSaguNaH avyApyavRttitve sati pratiniyatendriyagrAhyatvAt 'zabdavaditi pramANe (Nena) jJAnasya vizeSaguNatvaM siddham / atrApi avyApyavRttitve ityanena sAmAnyavyavaccheda: pratiniyatetyAdinA saMyogAdiSyavacchedaH / tatra zarIravizeSagaNatvaM 'caitanyasya 'niSedhati-caitanyaM na zarIrasya iti / nana zarIrAvayavAnAM hustAdInAM guNo bhaviSyatItyAha-ata eva tatkAraNAnIti ata eva yAvad dravyabhAvitvAdityarthaH / vipakSe "bAdhaka prAha teSAM caitanya ityAdi kAryavizeSaguNAnAM kAraNaguNapUrvakatvadarzanAt / nanu caitro maitreNa yadA karoti tadA cetanamapi karaNamastIti vyabhicAraH / maitrasya caitrApekSayA karaNatve'pyavAntaravyApArApekSayA kartRtvamapyastIti na vAcyama, daNDAbAvapi tulyatvAt / satyam, paraM maitra"sya svaprayojanaM prati svatantrasyApi kartRtvamasti na tu daNDAderiti / nanvindriyANAM karaNatvamasiddhamiti hetvantaramAha-upahateSu iti :-vivAdAspadaM smRtirUpaM jJAnamindriya kartaka na bhavati tadavyatireke [paM0] iti yAvat / tatkAraNAnIti=zarIrakAraNAni avayavA ityarthaH / kArye'pIti=zarIre'pi / indriyANyapyacetanAni karaNatvAhaNDAdivaditi atrAha kazcita-yadA caitro maitreNa kArya karoti tadA maitraH karaNarUpa: sacenazca, tatkathamacetanatvaM karaNasya / atraivaM samAdheyam-iha yatsarvathA paratantraM tadeva karaNam, maitrastu svataMtro'pi bhavati tatkathaM laMdhyate candrahAsaH / [ku0] nanvetadapIti (kaM. 72.8) caitanyaM cetanAyA AzrayatvaM samavAyikAraNatvaM tu kAryabhUtAyAzcetanAyA Azrayatvam, ityanayorbhe de'pi hetorasiddhatvAt sAdhyAviziSTaM ca draSTavyam / bhUtakAryatvAditi (kaM. 72.9) hetudvayaM samasya nirdiSTaM draSTavyam; anyathA vizeSaNavizeSyayoranyatarasya vaiyarthyaprasaGgAt / evamanaGgIkAre ghaTAdayopi cetayeraniti tarko draSTavyaH / mRte cAsambhavAditi (kaM. 72.11) heturU[pa] jIvanenopAdhinA prayojaka ityanyathA vyAcaSTe aneneti (kaM. 72.11) kadhiSThitasyaiva kAraNatvAdindriyANAM caitanye tadatiriktasyAdhiSThAturabhAvena taccAnupapattiH / kAraNatvAdityasAnukUlastakaH / 1 tadacetanam-je. 1; je. 2; je. 3 / 2 ayAvadravyabhAvitvaM-je. 2 / 3 bhAvAdupAdhyAyajJAnasya ziSya jJAnakSaNaM pratyupAdAnakAraNatvAbhA[va? ] jJAnaM vizeSaguNa..."a%; 4 zabdavat-Da; 5 vizeSaNatva-Da; 6 viccheda:-Da; 7 caitanyaM iti nAsti ra pustke| 8 niSepati-a; 9 caitanyaM zarIrasya vizeSaguNo na mu. -je. 1, 3; 1. bAdhake-4; 11 caitrasya-a, ba, ka; 12 dyanema-ha. pr.| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam nyAyakandalI vinaSTeSvapondriyeSu pUrvAnubhUto'rthaH smaryyate, na cAnubhavitari vinaSTe smaraNaM yuktam, tasmAnnendriyaguNo jJAnam / na ca viSayasya pUrvAnubhUtasyA sAnnidhye'pi smRtirdRSTA, 'bAhyendriyANAM prApyakAritvAt / tasmAt smRtistAvannendriyANAm / tadabhAvAdanubhavo'pi na syAdanyasyAnubhave'nyasyAsmaraNAdityarthaH / ata eva viSayasyApi na caitanyam, naSTe viSaye tatsmaraNAyogAt / ito'pi na tasya caitanyam, 'taddezejJAnasya tajjanyasya ca [Ti0] NApi jAyamAnatvAt yad yad vyatirekeNApi ['jAyate na tat tatkartRkam yathA kumbhakAravyatirekeNApi] jAyamAnaH paTa: / kiJca viSaya sya iti vinaSTaghaTasmatiH indriyakartRkA na bhavati tadaprAptAvapi ["jAyamAnatvAt, yad yad prAptAvapi] jAyate na tat tatkartRkam, yathA kubhmakArAprApto paTa:] ['ata eva viSayasyApi iti vivAdAdhyAsitA ghaTasmRtiH ghaTAzritA na bhavati tad vyatirekeNApi jAyamAnatvAt, yathA mRtpiNDavyatirekeNa paTaH / ] ito'pi na tasya iti :-caitanyaM viSayAzritaM na bhavati / tadeze'jAyamAnatvAt tadgatarUpavat / yadi jJAnaM taddezaM syAttahi "sukhamapi taddezaM saMvedyate iti trkH| tarkAntaraM cAha-buddhipUrvakaceSTeti-ceSTAvizeSo hi buddhipUrvaka evocyate iti dvayorupAdAnaM spaSTArtham / idaM tvanumAnaM na syAta, viSayazcetano na bhavati, buddhipUrvakaceSTAvirahAditi sapakSavipakSAbhAvenAsAdhAraNAnaikAntikatvAta, sarveSAM pakSIkRtatvAdAtmanazvAsiddheH, siddhau ca ceSTAsadbhAvAbhAvAta zarIrasya cetanAsamavAyAbhAvAnna "vyatirekiteti / [paM0] trayaM te mama patriNa ityatra svAtaMtryam / aupacArikamidam, natu tAttvikaM vAkyam / tasmAtsmRtistAvannendriyANAmiti yadIndriyANAM smRtiH syAt, tadA teSAM prApya kAritvAtsmRtikAle viSayasanikarSaH syAt / na ca tadA viSayasannikarSo'sti / atatatvAditi bhAvaH / anyasyAnubhavenAnyasyAsmaraNAditi / na hi caitrAnubhUtaM maitraH smrti| kintu yenaivAnu - bhUtaM sa eva smarati / yadA ca sarvathA smaraNasya sato'pi indriyakAryatvena pratiSedhaH kRta eveti bhAvaH / taddezeti = viSayadeze / rUpamahamadrAkSamityAdi zabdastu noktaH / tatra ki kAraNam / zrotrasyAkAzatvenAtmasaMbaMdhAbhAvAdityuktaM prAgiti saMbhAvayAmaH / . . . [ku0hetvantaraM ceti (kaM.72.16) a[tra] prayogaH, 'smRtinendriyakAryA tadabhAve'pi jJAyamAnatvAt, yathA vrIhibIjAbhAve'pi jAyamAnopaH maGkuro na vrIhibIz2A (ja) kArya iti / kiJceti (kaM. 72.18) atrApi prAcyeva pratijJA, hetustu indriyAprAptaviSayatvAt laiGgikajJAnavaditi / tadabhAvAditi (kaM. 72.20) tatpratipannasyAnubhavasyendriyaM na kartR viSayasyAsmartakatvAt / yathA devadattAnubhavasya yjnydttH| tadviSayasyAsmartA tdkrtaa| ata eveti (kaM. 72.20) asAnnidhyepyanusmRtidarzanAdeva / natu viSayasyaiva smartRtve sannidhimapekSyavetyata Aha naSTa iti (kaM. 72.21) / evaM nAzahetumasannidhiM vyAkhyAya samprati kAryApekSayA dezabhedahetukamapyasannidhiM vyAcaSTe ito'pIti / (kaM. 72.21) / 1 asAnnidhye smRtirdRSTA - je. 1; je. 2; je. 3 / 2 bAhyendriyANAmaprApyakAritvaM - je. 1; je. 2; je. 3 / 3 taddezajJAnasya-kaM. 1; kaM. 2 / 4 [ ] etacciha nAntargataH pAThaH Da pustake nAsti / 5 vizeSayasya-a, ba; 6 bhavanti-a; 7 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH-Da pustake nAsti / 8 ghaTa:-a, ba, ka; 9 [ ] etacciAntargataH pAThaH- aba pustakayo sti / 10 'na' aba pustakayo sti / 11 mukhyamapi -a, ba; 12 ceSTiti-a,ba; 13 dAtmamathA-a, ba; 14 vyatirekateti-a, ba, ka; 15 niSedhaH-ba; Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 * nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [83] [84 to 88] [89] nApi manasaH, karaNAntarAnapekSitve yugapadAlocanasmRtiprasaGgAt, svayaM karaNabhAvAcca / parizeSAdAtmakAryatvAttenAramA samadhigamyate / nyAyakandalI sukhAderananubhavAt, buddhipUrvakaceSTAvizeSAbhAvAcca / na cendriyacaitanye viSayacaitanye ca 'rUpamahamadrAkSaM rasamanvabhavaM sparza spRzAmi gandhaM ghrAsyAmIti rUpAdipratyayAnAmeka kartRtvapratipattisambhavaH, rUpAdInAM cakSurAdInAJca bhedAt / [83] astu tahi manoguNo jJAnam ? tasya sarvaviSayatve nityatve ca pratisandhAnAdhupapattestatrAha-nApi manasa iti / jJAta 'mano yadi cakSurAdivyatiriktaM kAraNAntaramapekSya rUpAdIn pratyeti sajJAbhedamAtre vivAdaH, yadapekSaNIyaM tanmano yacca jJAnAdhikaraNaM manaH [Ti0] [83] tabA' rUparasAriSu iti cetamAzrayo vyApakaM (ka), ekadezavRttivizeSaguNavattvAd, AkAzavad, ityanu[paM0] [83tasyeti = manasaH / pratisandhAnAyupapatteriti ekasyaiva rUparasajJAnAdighaTanAt / yugapajjJAnAnutpattirmanaso liMgamityabhiprAyeNAha / atha nApekSate karaNAntaraM tadA sparasAdiSvityAdi / kAraNAntarApekSAyAmiti paMcendriyAntarA [ku.] ayamabhisandhi: sAmAnyavataH sAmAnyavatAmanAdhArasya sukhAderguNasvAdguNasvarUpasya ca guNidezopalambhamiyamAt jJAnasukhAdeviSayazca viSayadezavyatirekopalambhAnna viSayaguNatvamiti viSayadezavyatirekopalambhasyAsiddhimAzaya pariharati buddhipUrvaketi (kaM. 72.22) / yadi ghaTAdayazvetayeranAnyenAnadhiSDitA pravartayeraveti parAmAnumAnaparizeSAnukUlastarko draSTavyaH / na cendriyeti (kaM. 72.23) tatra yaH sa ityadhyAhArAvekakartRkAnusandhAna draSTavyam / na ca zarIracaMtanyAdidaM bhaviSyatIti vAcyaM tasya prAgeva niSedhAd bAlyakaumArAdyavasthAbheSeSu parimANabhavavattayA bhinnena pUrvAvasthAnubhUya'[ta] syottarAvasthAnusmaraNaprasaGgAcca / anyena dRSTaspAnyenAsmaraNAt / tathA patreNa dRSTaM maitraH smarediti / [83] nanu kAraNAntarAnapekSatve ityetasminneva pakSe doSa ucyate, sApekSatvapakSe ko doSa itvata mAha indriyeSu "sAnnidhyAvizeSAditi (kaM. 73.4) / ekasyaiva sarvendriyasannidho rUparasAdipratyayAnAM prAguktamekakartRtA pratisandhAna pramANaM draSTavyam / 'yugapadAlAtvanAmi prasajyanta iti (kaM. 73.2) nanu dIrghaza'kulIbhakSaNAdI rUparasAdipratyayA yugapadbhavantyevetISTApAdanatayA tarkAbhAso'yamiti, naiSa doSaH bhAvRttya nataMkImukhAdikamitthaM nirIkSamANasya indriyAntarasannihitaviSayAntareSu jJAnAnudayAvaghAsaGge tAvat jJAnakramaH spaSTa eva dRSTastadRSTAntabalena yadA [za] kulIbhakSaNAdI rUpAdipratyayAnAM kramAnumAnAditi siddhAnte jJAnakramamupapAdayati "kAraNAntareti (kaM. 73.3) / Atmano vaibhavaM manaso guNatvaM cAgre vakSyata ityabhiprAyeNAha "tadeti (kaM. 73.2) / "(yadu) yadyapi saMskArobodhakrameNa smRtikramA siddhA / 1 rUpamadrAkSaM-kaM. 1; kaM. 2 / 2 mekaikarUpatvaM-kaM. 1, kN.2| 3 mano yadi cakSurAdiviviktaM-kaM. 1; kN.2| 4 tadAnvaya-a, ba, tadAtva-ka; 5 arthadRSTayA 'anubhUtasya' iti bhAvyam / 7 sAnnidhyAbhAvAditi-kaM. 1, kaM. 2 / 9 'za'kulI Ms. 6, 8, 10, 11 atra pratIkAnAM vyutkramo dRshyte| * paGaktiriyamatra na sambaddhA bhaati-sN| 12 bhnrthmdhikmidm-sN| . Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 183 nyAyakandalI so'smAkamAtmeti / atha nApekSate karaNAntaram, tadA rUparasAdiSvindriyasambaddheSu yugapadAlocanAni prasajyante, kAraNayaugapadyAt / 'karaNAntarApekSAyAM tu tasyANutve sarvendriyeSu sAnnidhyAbhAvAdyugapadAlocanAnutpattiH / tathAntaHkaraNAbhAve yugapatsmaraNAni syarapekSaNIyAbhAvAt karaNApekSAyAM tu tatsaMyogasya yugapadasAmarthyAt krameNa smRtyutpattiH / yattUktaM kenacidekasya nityasya kramayogapadyAbhyAmakaraNamiti / tadayuktam, yuga'patkaraNAsambhavAt, uttarakAlamakaraNaJca kartavyAbhAvAt / 'na caitAvatA tasyA sattvam, arthakriyAkAritvavyatiriktasya sattvasyeSTatvAt / ____ ito'pi manoguNo jJAnaM na bhavati, manasaH svayaM karaNatvAdityAha-svayaM karaNabhAvAcceti / manazcetanaM na bhavati karaNatvAd 'ghrANAdivaditi / asiddhaM manasaH karaNatvam, kartRtvAbhyupagamAditi cet ? manasaH kartatve rUpAdi pratItau cakSurAdivat sukhAdipratItau karaNAntaraM mRgyaM kriyAyAH karaNamantareNAnupajananAt / tathA sati ca sajJAbhedamAtram, kartuH karaNasya cobhayorapi siddhatvAt / [Ti0] mAnAnmanaso'pi cetanAzrayatvena vyApaka [tva] siddhau yugapadAlocanaprasaGgaH / kAraNAnta rAnapekSatve doSamuktavA sApekSatve tadabhAvamAha-karaNAntarApekSAyAM tu iti / [paM0] pekssaayaam| yattuktaM kenaciditi bauddhApekSaH / tathA satIti karaNAntarAbhyupagamepi sati / saMjJAbhevamAtramiti paMcendriyANi], eka mano hyAtmeti / aparaM tu karaNamityarthaH / martatvAditi-niyatadravyaparimANaM mUrtiH, sA asyAstIti mUrtaH / abhrAditvAdapratyayastasya bhAvo mUrtatvam / tasmAt = mUrtatvAt / anyeSAmiti-guNAdInAM paJcAnAm / atha [ku.] heturiti smRtiyogapadyaprasaGgAditi prazithilastarkaH; tathApyanubhUtasahacaritAdiviSayopalambhakramAt saMskArodbodhaka [ma] iti manA[naso] smRtikrame kAraNatvamityabhiprAyeNAha tadeti (kaM. 73.2) / "yaduktaM kenaciditi (kaM. 73.6) [i]cchApi na yasya? sthAyinayasya? sambandha (ddha )ndriyaiH saMyogavazAyugapadAlocanAni bhaveyurityayaM tarkastadviparyayaH kramavati nirUpaNAdijJAnAni karmavatsahakArikAryANi krameNa jAyamAnatvAt, ghaTazarAvodaJcanAdivadityanumAnaM ca / ekasya sthAyinaH krameNa vA yugapadvA karaNe sati saGgaccheyAtAM, tadeva tu na sambhavatIti codayiturbhAvaH / yugapatkaraNasambhavAt (kaM. 73.7) sahakAriyogapadye satIti zeSaH / upalakSaNaM caitata sahakArikrameNava kramakAritvasyApi sambhavAt / "kramAbhAvAditi sahakAryabhAvAdityarthaH / 1 kAraNAntarA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 athAntaHkaraNAbhAvo-kaM. 1; kaM. 2 / 3 karaNamasambhavAt-je. 1; je. 2; je.3| 4 na ca tAvatA-kaM. 1, kaM. 2 / 5 tasya sattvam-kaM.1; kN.2| 6 ghaTAdivaditi-kaM. 1; kaM. 2 / 7 pratipattau-je. 2 / 8 kAraNAntarApekSatve tadabhAvamAha-a, ba, 9 kAraNA - mu. karaNa je. 1, je. 3; 1. yattuktaM-kaM. 1, kN.2| 11 pratIkamidaM kandalyAM nopalabhyate / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam ___ nyAyakandalI ito'pyacetanaM mano mUrttatvAlloSTavat / yadi zarIrendriyamanasAM guNo jJAnaM na bhavati, tathApyAtmasiddhau kimAyAtaM tatrAha-parizeSAditi / jJAnaM tAvat kAryatvAt kasyacit samavAyikAraNasya kAryam, zarIrendriyamanasAJca tadAzrayatvaM pratiSiddham / 'na cAnyeSAM vakSyamANena nyAyena jJAnakA raNatvaprasaktirasti, ataH parizeSAdAtmakAyaM jJAnam / 'AtmakAryatvAcca tena jJAnenAtmA samadhigamyata ityupasaMhAraH / nanu sarvametadasambaddhama, kSaNikatvenAzrayAzrayibhAvAbhAvAt / tathA hi-sattvamarthakriyAkAritvam, tacca kramayogapadyAbhyAM vyAptam, kramAkramAnAtmakasya prakArAntarasyAsambhavAt / anekArthakriyANAmanekakAlatA hi kramaH, yogapadyaM caikakAlatA, na caikAnekAbhyAmanyaH prakAro'sti, parasparaviruddhayorekapratiSedhasyataravidhinAntarIyakatvAt / akSaNikatve tu na kramasambhavaH, samarthasya 'kSepAyogAt / asamarthasya kAlAntare'pyajanakatvaM svabhAvasyA nivRtteH| kramavatsahakArilAbhAtkrameNa karaNaM tasyeti cet ? [40] bauddhaH prAha-nana sarvametadityAdi / kramAkramAtmakasya prakArAntarasyAbhAvAditi-kramAkramavyatiriktasya prakArAntarasyAbhAvAditi dvau pAThau / arthaH sugamam / itaravidhinAntarIyakatvAditi-itaravidhyavinAbhAvitvAdityarthaH / samarthasya kSepAyogAditi kAryANi hi vilambante kaarnnaasnnidhaantH| samarthahetusadbhAve kSepasteSAM tu kiM tataH / / iti vacanAt / kramatvasahakArilAbhAditi kramavanto ye sahakAriNastallAbhAt / [ku0] AtmakArya jJAnamiti (kaM. 73.17) pRthinyAdyaSTadravyAdyatiriktadravyakArya jJAnaM tadanAzritatve sati kAryatvAta, na yadevaM na ca[ta] devaM yathA gandha iti vyatirekI / ___ nanviti (kaM. 73.18) jJAnAzrayatvenAtmasAdha[na]midamayuktam / AzrayAbhAvo hi sthairye sati vaktavyaH / asthirasthAzrayatvAnupapatterityarthaH / sAmAnyarUpasya vAsatvasya sthairye'pyupapadyamAnatayA na kSaNikatvena vyAptirityata Aha tayAhIti (kaM. 73.19) / parasparaviruddhayoriti (kaM. 73.22) ekAnekayorbhAvAbhAvarUpatayA parasparavirodhI draSTavyaH / evaM sattvasya vyAptipadasparzata (na) yorakSaNikAdvayAvRtti darzayati akSaNikatva iti (kaM. 73.23) / vartamAnArthakriyAkaraNakAle atItAnAgatayorarthakriyayorbhAvaH samartho ca neSya (STa?) ityAha samarthasyeti (kaM. 73.23) / na dvitIya ityAha-asamarthasyati (kaM. 73.23) / 1 na cAnyeSu - kaM. 1; kaM. 2 / 2 jJAnakAraNatvaM prati zaktirasti-kaM. 1; kaM. 2 / 3 AtmakAryatvAttena -kaM. 1; kaM. 2; AtmakAryatvAdeva-je. 2 / 4 syApara-je. 2; je. 3 / 5 kramAyogAt-pA. 1 pu. 6 pyajanakatvasva-kaM. 1, kaM. 2 / 7 syAnativRtteH-kaM. 1; kaM. 2 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 185 nyAyakandalI [84] atra vadanti-yadi sahakAriNo bhAvAtizayaM na janayanti nApekSaNIyAH, akiJcikaratvAt / 'janayanti cet ? sa kiM bhAvavyatiriktaH ? avyatirikto vA ? 'vyatiriktapakSe tAvadatizayAdevAgantukAdanvayavyatirekAbhyAM kAryotpattirityakSaNikasya na hetutvam, satyapi tasminnabhAvAt / sahakArikRtAzayasahitasya tasya janakatvamiti cet ? atizayasyAtizayAnArambha kIdRzI sahAyatA ? Arambhe cAnavasthAyAH kA pratikriyA ? sahakArijanyo'tizayaH sa cAkSaNikasyetyapi subhASitam, anupakAryAnupakArakayoH sambandhAbhAvAt / bhAvAdabhinno'tizayaH sahakAribhiH kriyata ityapi na 'pezalam, bhAvasya pUrvotpannasya punarutpattyabhAvAt / prAktano hi bhAvo'natizayAtmA nivartate, anyazcAtizayAtmA jAyata iti cet ? kSaNikatvasiddhiH / nanu kSaNikasyApi sahakAribhiH kiM kriyate ? na kiJcit, kimarthaM tahi tena te apekSyante ? ko vai brUte apekSyante iti, pratyekameva hi kAryajananAya samarthA antyA [Ti0] [84] anupakAryAnupakArakayoH itiH-kAryakAraNabhAvAbhAvAd anupakAyateti bhAvaH / antyAvasthAbhAvinaH iti samarthakSaNotpAdakapUrvajJAnakSaNAvasthApekSayA samarthakSaNAvasthAyA 'antyatvam / atrApyamISAm iti-amISAM kSitibIjAdikSaNAnAM kAraNAni upAdAnakSaNAdIni praSTavyAni / yaiH kAraNarUpAdAnakSaNAdikaiH kartabhUtairamani samarthabIjakSaNa [paM0] [84] atra vadantIti = bauddhAH / sahakAriNa iti kartAraH / bhAvasyAtizayaM na janayantIti-asmAtpurastAdetyadhyAhAryam / sa ki tAvad vyatirikta ityatra so'tizayaH / satyapi tasminnityatra tasminnakSaNike / atizayasyAtizayAntarAnArabhe kodazI sahAyateti / ko'rthaH / atizayenApyatizayAntaramakSaNikavastuno yadi nArabhyate tahi kathametadakSika (kSaNika ) vastvatizayasAhAyyamapekSate / anyathA'tiprasaMgAdityarthaH / shkaarijnyo'tishyH| sa cAkSaNikasyeti subhASitamiti / vyatiriktapakSe iti draSTavyam / upahAsavAkyaM cedam / na subhASitamiti bhAvaH / anupakAryAnupakArakayoH saMbaMdhAbhAvAditi-nityatvAdanupakArya, akSaNika vastu, vyatiriktatvAdanupakArakaH / sahakArijanyo'tizayastayoH sambandho [ku0] [84] atra vadantIti (kaM. 73.25) bhAvAH sahakAriNaH kimarthamapekSa[-]nte ? svAtmasiddhathaM vA kAryAthaM vA upakArArthaM vA? nAdyaH svAtmanaH svakAraNAdeva siddhatvAnnityatvAdvA / nApi dvitIyaH, samarthasya svayameva kAryakartatvAta, - asamarthasya sahakArisampattAvapyajanakatvAditi / tRtIyaH pariziSyata ityAha yadIti (kaM. 73.25) / upakAraM janayanto bhAvAH kimupakRtA janayanti anupakRtA vA? / anupakRtAnAmupakArakatve bhAvasyAnupakRtasya kAryakaratvaprasaGgaH / 1 'janayanti ceta' je. 2 pustake bhraSTama / 2 tAvavyatideg- kaM.1; kaM. 2 / 3 vyatireka - kaM. 1; kaM. 2 / 4 tizayAntarAnArambhe-kaM. 1; kaM. 2 / 5 syeti-kaM. 1; kaM. 2 / 6 supezalam-kaM. 1; kaM. 2 / 7 jAyate ceta -je. 1, je. 2, je. 3 / 8 tahi tenApekSyante-kaM. 1, te cApekSyante-pA. 2 pu.| 9 mAvAdanu-aB 1. kAryeNeti -ba; kAryatiti - ka; 11 antyaM rUpam -a%; 24 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI vasthAbhAvinaH kSaNAH, kA teSAM parasparApekSA ? yattu tadAnIM parasparaM pratyAsIdanti tadupasarpaNakAraNasyAvazyambhAvaniyamAt na tu sambhUyakAryakaraNAya, tatkAle copasarpaNahetuniyamasteSAM vastusvAbhAvyAt / pratyekaM samarthA hetavaH 'pratyeka mekaikameva kArya janayeyaH / kimityekamane ke kurvanti ? atrApyamISAM kAraNAni praSTavyAni 'yAnyamUnyekArthanivarttanazIlAni prabhAvayanti / vayaM tu 'yathAdRSTasya vastusvabhAvasya vaktAro na prynuyogmrhaamH| kAryamekenaiva kRtaM kimapare kurvantIti cet ? na kRtaM kurvanti kintvekena kriyamANamapare'pi kurvanti / yatraikameva samartha tatrApareSAM ka upayoga iti ced ? satyam, na te prekSApUrvakAriNo yadevaM vimRzyodAsate / ekaM kAryyamanekasmAvutpadyata iti durghaTamidam, kAraNabhevasya kAryabhedahetutvAditi cennaivam, sAmagrIbhedAddhi kAryabhevo na sahakAribhedAt, [Ti0] kSitikSaNAdIni karmatApannAni aGkuralakSaNekakAryajananazIlAni prabhAvyante utpAdyante ityarthaH / krameNa kAryakaraNaM ghaTate iti-bhinnakAlAvacchedena 'kriyANAmekena karaNaM krameNa krnnmucyte| kSaNikatve tu 'ekasya yugapadeva svAmarthakriyAM vidhAya "nivRttasyottarasyAM kriyAyA ma [na] nuvartanAt kathaM kramakaraNamucyate? satyam, ekasantAnAbhiprAyeNa [paM0] na bhavatItyarthaH / anyazcAtizayAtmA jAyate cediti-asmAtpurastAdityabhyAhAryam / manu kSaNikasyApItyAdi praznaH / uttaraM na kiJciditi / praznaH kimarthamityAdi / uttaraM tu ko vai brUte ityAdi / antyAvasthAbhAvina iti-samarthakSaNotpAdakapUrvajJAnalakSaNAvasthApekSayA samarthakSaNAvasthAyA ansyatvaM draSTavyam / pratyAsIdantIti-pratyAsannIbhavanti / vaizeSika: prAha-pratyekaM samarthA ityAdi / bauddhaH prAha-atrApyamISAmityAdi / yAnIti kartRNi / amUnIti karmabhUtAni / prabhAvayantIti kAryANi janayanti / samudita vAkyArthastvayam-kSitibIjAdikSaNAnAM kAraNAni upAdAnAni praSTavyAni / yaiH [ku0] upakRtAnAmupakArakasve'navasthetyetadUSaNaM subodhamityapekSya prakArAntareNa vikalpya dUSayati sa kimiti (kaM. 73.26) / anupakAryeti (kaM. 74.4) anyena kriyamANasyopakArasyAnyasambandhitve'tiprasaGgAdityarthaH / sahakArisamavadhAnAtpratyakSasiddhe cApekSetyata Aha pratyekameveti (kaM. 74.9) / antyAvasthAbhAvina (kaM. 74.9) ityanena sahakArisamavadhAnAt ? prAcInasyAnyatvam vivakSitakSaNikatvaM pratipAdayati / pratyekaM kurvatAM kA nAma sahakAritetyata Aha ekakAryakAriteti (kaM. 74.19) / anenaitadapi parihRtaM veditavyaM yathA (hu?) hU: sthiravAdinaH pujAtpuJjotpattau vIjAya [te] naiva svabhAbenAkute [nAGkuraM] karoti kiM tenaiva eva 1 pratyeka kArya-kaM. 1, kN.2| 2 yAnyapratyekArtha-kaM. 1, kN.2| 3 yathAdRSTavastusvabhAva-je. 1, je. 3 / 4 kriyANAmekeNa karaNamucyate-a, ba 5 etasya-a, ba 6 kriyA-a, ba; 7 nivRttarasyAM- a%B 8 manana-Da; 9 jAyate iti ced-kaM / Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI ekakAryakAritaiva sahakAritA, tasmAt 'kSaNikatve na kramavAM bhAvAnAM krameNa kAryakaraNaM ghaTate, durghaTA tu akSaNikasyArthakriyeti / yugapatkaraNamapi durghaTam, tAvatkAryakaraNasamarthasya svbhaavsyottrkaalmpynirvRteH| kRtasya karaNaM nAsti, kartavyaJcAsya na vidyate, nikhilasya kAryakalApasya sakRdeva, kRtatvAt, ataH kSaNAntare na karotIti cet ? tarhi ayaM tadAnImasanneva, samastArthakriyAvirahAt / tadevaM vyApakayoH kramayogapadyayora'nupalambhAvakSaNikAnnivartamAnaM sattvaM kSaNike vyavatiSThate / tathA ca sati sulabhaM kSaNikatvAnumAnaM yat sat tat kSaNikaM, santi ca dvAvazAyatanAnIti / [Ti0] kramotpattyA kramakaraNam, vastuvRttyA tu' yugapadeva karaNamiti / tAvatkArya karaNasya iti:-yAvanti samagrANi pUrvAparakAlasya kartavyAnyekahelayA kRttAni tAvaskAryakAri tvarUpasya svabhAvasya / "paJcendriyANi zabdAdyAH viSayAH paJcamAnasam / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni ca // " antarvyAptikatvAsa dRSTAntaH / [paM0] kAraNarupAdAnAdikaiH kartRbhUtairamUni samarthabIjakSaNakSitikSaNAdIni karmatApannAni, ekakAryajananazIlAnyutpadyante / anekasmAditi-anekebhya ityarthaH / vaizeSikavAkyaM-kRtasya karaNaM nAstItyAdi / bauddhavAkyaM tamuyamityAdi / dvAvazAyatanAnIti paJcendriyANi, zamdAdyA viSayA paJca. mAnasama / dharmAyatanametAni dvAdazAyatanAni vai // [ku0] nAdInu? nAdyena, Adye sarveSAmakuratvApAtaH, ekadezatApAtazca / dvitIye tvakSaNikasyApi bhAvasya pratikArya svabhAvabhevAdanekatvamiti bhinnadezasya bhinnasvabhAvasyAnekakAryasya janakatayA svakAraNAdeva kasyacitkSaNasyotpatteH, kAraNasvabhAvasyAparyanuyojyatvAditi / 'durghaTakA tviti (kaM. 74.20) kSaNikasya sahakArivirahe asattvAdevApekSAvirahaH; bhakSaNikasya tu sarvadA sattve'pekSA virahe sarvadAkaraNaprasaGga iti zeSaH / uttarakAlamapya nuvRtteH (kaM. 74.22) [iti] [kAryAGgIkArAditi shessH| 1 kSaNikatve - kaM. 1; kaM. 2 / 2 ranupalambhana - kaM. 1; kaM. 2 / 3 tu-a, ba, ka; pustakeSu nAsti / 4 kAryakaraNasamarthaspa-ma; 5 kAritvasya-a, ba; 6 zabdAdyAH paJca-a%; 7 durghaTA-kaM. 1 kaM. 2 / '8 pybhivRtteH| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI [85] atrocyate na sattvAt kSaNikatvasiddhiH, tasya vipakSavyAvRttyanavagamAt / yatkramayogapadyarahitaM tayasat, yathA vAjiviSANam, kramayogapadyarahitaJcAkSaNikamiti bAdhakenAkSaNikAt kramayogapadyavyAvRttyA sattvavyatirekapratItiriti cenna, akSaNikasyApratItau sattvasya tato vyAvRttipratItyasambhavAt, yathA pratIyamAne jale tatra vahnidhUmayorabhAvaprItiH, eSamakSaNike dRzyamAne kramayogapadyAbhAvAtsattvAbhAvaH 'pratyetavyaH / na cAkSaNiko nAma kazcidasti bhavatAm, yathA'pratIyamAne'pi pizAce 'tato'nyavyAvRttiH pratIyate stambhaH pizAco na bhavatIti, tadetadapi bhaviSyatIti ced ? na, vyAvRtteranupalabdhipramANakagocaratvAta, tadviviktetarapadArthopalabdhisvabhAva yozcAnapalabdheH pratiyogyupalabdhimansareNAbhAvAt / na ca svarUpaviprakRSTatve pizAcasya tato'nyavyAvRttipratItisambhavaH / kathaM tahi stambhaH pizAco na bhavatIti pratItiriti cet ? nAyaM [Ti0] [85] vyA vartavyAvRtti viSayayoranyatarAprathane'pi vyAvRttiH pratIyate iti bauddhottaramAzaGkate yathA'pratIyamAnepi iti :-atra cAkSaNikasya vyAvRttiviSayasyApratoto kathaM sattvavyAvRttipratItiriti zaGkAyAM vyAvRttiviSayApratyakSalve'pi vyAvRttiI zyate iti :-pizAcaH stambho na bhavatIti darzayituM yuktaM paraM tathA na sambhavatItyekata rApratItAvapi vyAvRttiH pratIyate iti amenaivAbhiprAyeNa stambhaH pizAco na bhavatItyetadeva darzitam / nanvatra stambhAt pizAco vyAvatyaMte na tu pizAcAt stambhaH taskathaM tata iti paJcamI? naivam, yathA stambhAt pizAcatvaM vyA vaya'te tathA pizAcAt stambho'pi vyA"vaya'te vyAvRtterubhayatrApi tulyatvAt / tadvivikte iti-tena niSedhyeta vivi"kto ya itara: stambhAdiH / [paM0] [85] bhatrocyate iti zrIdhareNa / tasyeti / tasya vipakSamyAvRttyanavagamAditi-akSaNikavyAvRttinizcayAbhAvAdityarthaH / bauddhaM vAkyaM-"yattu kramayogapadyarahitamityAdi / bauddhavAkyaM yathA'pratIyamAne'potyAdi-tadvadetadapIti / akSaNikatvAtsattvavyAvartanam / tadviviktetarapadArthopalabdhisva bhAvAyA iti / tasmAtpizAcAdvivikto vyatirikto ya itaraH padArthaH staMbhalakSaNastadupalabdhisvabhAvAyA iti vigrahaH / pratiyogyupalabdhimiti pizAcopalabdhim / "tato'nya [ku0] [85] vipakSavyAvRttyanavagamAditi (kaM. 75.1) ubhayavAdIsiddhasyAkSaNikasya [kasya] cidabhAvAdevayastAvanna sambhavatyeveti bhAvaH / vipakSavyAvRtyanavagamo vipakSAbhAvAdvA vyAvRtau pramANAbhAvAdvA? naM ubhayamapi nAstItyAkAte yatkramayogapadyarahitaM tadasaditi (kaM. 75.2) / bAdhakena vyApakAnupalambhena hi vAjiviSANaM krameNa vA yuga 1 pratipattavyaH-je. 3 / 2 tato vyAvRttiH- je. 2 / 3 svabhAvatvAccA - kaM. 1, kaM. 2; svabhAvAzcAnupalabdheH . -je.2| 4 tato vyAvRtti-kaM. 1, kaM. 2 / 5 vyAvatyaM -ba; 6 viSayo-a; 7 zaGkAyA-a, ba, 8 na bhavatI-a; paraM tathA na sambhavatIti darzayituM yuktaM ityAvRttaM Da pustake / 9 vyAvRtyate-a, ba, ka; 10 pizAcA- 11 vyAvRtyate-a, ba, ka; vyAvartate-Da; 12 tadvivakte-a, ba; 13 yatkrama-a%; krmyog.kN| 14 svbhaavtvaad-kN| 15 tato vyAvRtti-kaM / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 189 nyAyakandalI saMsargapratiSedhaH, kintu tAdAtmyapratiSedho'yam, sa ca stambhAtmatayA prasaJjitasya pizAcasya dRzyatvAbhyanujJAnAt pravartate nAnyathA, yathoktam-"tAdAtmyena yAvAniSedhaH sa 'sarvo'pyupalabdhilakSaNaprAptatvAbhyupagamena kriyate" iti / tatra stambhasvarUpaikaniyatA stambhapratItistadanAtmavyavacchedakAraNam, yadi stambhaH pizAco bhavet tenApyAtmanA jJAtaH syAt / na ca jJAnaM 'stambhatvavatpizAcAtmakatvamapi gRhNAti, tasmAdayaM pizAco na bhavatIti / / ___ atha mataM na mIlAdivyatirikto'kSaNikaH kSaNiko vA kazcidasti, kintu prAktanabuddhivedyo nIlAdikSaNo'dhunAtanabuddhivedyAnIlakSaNAdabhedenAropyamANo'kSaNika ityucyate / bhedene vyavasthApya'mAnastu kSaNika iti / tatra nIlAdiSveveyaM kramAkrama [Ti0] pratiyogyupalabdhIti:-pratiyoginaH pizAcAderupalambhamantareNa tadvidhakasya durvijJAnatvAta / nAyaM saMsargatiH-saMsargapratiSedho hi vyadhikaraNa idamatra nAstIti idamasmAd vyAvartata ityullekhena bhavati, sa ca pratiSedhyapratiSedhAdhArayordvayorapyapalambhe bhavati; tAdAtmyaniSedhastvayamayaM na bhavatItyullekhena / sa ca niSedhAdhArapratIto satyAM niSedhyasya dRzyatvAGgIkAre'pi bhavati / tatazcAkSaNikAt sattva "gyAvartane'tra saMsargapratiSedhaH / sa ca niSedhAdhAraniSedhyayoyorapi "prathane eva bhavati, maikatarasyApya"prathane iti nAyaM niSedhaH 'stambhaH pizAco na bhavatItyanena tAdAtmyamiSedhena samAna iti bhAvaH / nanu sattvakSaNikatvayostAdAtmyaM tatazcAkSaNikatvasattvayorapi tAdAtmyapratiSedha eva vAcyaH tatkathaM pizAco na bhavatItyasmAda [ paMthAbyAvRttipratItisaMbhava iti pizAcataH stNbhbyaavRttiprtiitisNbhvH| nAyaM saMsargapratiSedha iti-yathA'ghaTaM bhUtalamityatra saMsargapratiSedhastadvadatra netyarthaH / sa ceti tAdAtmyapratiSedhaH / yathoktamiti uktaM cetyarthaH / tadanAtmavyavacchedakAraNamiti staMbhasya yo'sau'nAtmA--asvarUpabhUtaH pizAcastasya yo vyavacchedastadatra kAraNam / tenApyAtmaneti tenApi svarUpeNa svabhAvapratItiriti / arthakriyAkAritvAdabhAvapratItiH / ayamupalabhyata iti vartamAnatvenopalabhyata ityarthaH / zrIdharaH prAha atrApi kimvemityaadi| atrApIti ko'rthaH? nIlAdikSaNeSu / vipakSa iti-akSaNiko'rthaH / "yena ca svarUpeNeti ku0 padvArthakriyAM karoti sarvadhApyahetutvAtpramANasiddha eva kutracitkasyaciniSedhaH pratyetavya ityabhiprAyeNa pariharati neti (kaM. 75.4) / na cAkSaNiko nAmeti (kaM. 75.6) vAjiviSANaM ca na pramANasiddhamiti bhAvaH / yathA adRzyapratiyogiko'bhAvo (va:) pratIyate evamadRzyAdhikaraNako'pItyabhiprAyeNAzaGkate yathA apratIyamAne pizAca iti (kaM. 75.6) / sAdhyavikalo dRSTAnta iti samAdhatte na vyAvRttariti (kaM. 75.8) / idaM ca parAbhiprAyeNoktam / evamanupalabdhastadvivikte pakSetarapadArthopalabdhilakSaNatvamapi / asmanmate abhAvaH pratiyogigrAhakapramANagocara eva / anupalabdhizca nAstItyupalabdhireveti / pratiyogyupalabdhimiti (kaM. 75.9) pratiyogina upalabdhiyogyatAmiti / pRcchati kathaM tIti 1 sa sarva-kaM. 1, kaM. 2 / 2 tadanAtmya -je.1, je. 2 / 3 AtmanA = svarUpeNa / 4 stambhavat -je. 2 / 5 pizAcAtmatAm- kaM. 1, kaM. 2; je. 3 / 6 degmAnazca - kaM. 1, kaM. 2; mAnazcAkSaNika-je. 2; mAna:- je. 3 / 7 dhveva-kaM. 1; kaM. 2 / 8 bhavata-Da; 9 dhArayorapyupalambhe - a, ba, ka; 10 tatsvAkSaNikatvAt - a, ba; tatazcAkSaNikatvAt -ka; 11 vyAvartamo'tra-a, ba, 12-13 prathame-Da; 14 idaM pratIkaM kapustake nAsti / 15 pratIyamAne'pi pishaac-kN.1.kN.2| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI vyAvRttyA sattvAbhAvapratItiH / yadi pUrvopa'labdhaH kSaNa evAyamupalabhyate tadA sampratitanImarthakriyAM prAgeva kuryAta, prAktanI vA sampratyeva, na punaH krameNa kuryAt, ekasya kArakatvAkArakasvavirodhAt / nApi sarva pUrvameva 'karoti, sampratyarthakriyArahitasyAsattvaprasaGgAditi / 'atrApi kimevaM sattvasya hetorvAstavo vipakSo dazitaH? kalpanAsamAropito vA sathitaH ? na tAvadvAstavo vipakSo nIlAdInAmakSaNikasyAvAstavatvAt "yena ca rUpeNa te vastumantastena cArthakriyAkAriNa eveti na vipksstaa| kalpanAsamAropitastu vipakSo na vastusAdhanasyAnumAnasyAGga, tasyAlIkatvAt sarva evAyamanumA nA]numeyavyavahAro buddhacArUDhena dharmadhAdibhAveneti cet, na, hetuhetvAbhAsavyavasthA [Ti0] bheda: ? satyam, 'akSaNikAttAvatsattvaM vyAvartate tato vaiyadhikaraNye saMsargapratiSedha eva bhavatIti siddhAntaH / atra yadyapi tAdAtmyapratiSedhe niSedhAdhArAprathane'pi niSedho bhavati, saMsargapratiSedhe tu niSedhA dhAraprathanamantareNa niSedho na bhavatIti darzayitumucitaM yena stambhaH pizAco na bhavatItyatastAdAtmyapratiSedhAdakSaNikAt sattvaM vyAvartate, ityasya saMsargapratiSedhasya bhedo darzitaH syAta, paraM tathA sambhAvAbhAvAta tAdAtmyapratiSedho niSedhAdhAraniSedhyayorekataropalambhe sati itarasyopalabhyatAGgIkAre'pi bhavati / saMsargapratiSedhastu vayorapyupalambha eva bhavatItyetadeva darzitam / [paM0] kSaNikalakSaNena / "te iti = nIlAdikSaNAH / 'vastusanta iti paramArthasantaH / na vipakSateti teSAM sattvAt / na cAkSaNikastathAbhUto'stIti-dhUmAnumAne hi pramANasiddhe eva jalAzayo vipakSaH / akSaNikastu pramANasiddho nAstItyarthaH / asAdhAraNatvamiti sAdhyAsAdhaka: kevalapakSavRttirasAdhAraNo'nadhyavasitasaMjJakaH / yathA zabdAnityatve sAdhye, 'zrAvaNatvAdi'tyasAdhAraNaH / zrAvaNatvaM hi zabdaM dharmiNaM vihAya na sapakSe vartate, nApi vipakSe'to'sAdhAraNatvaM hetoriti / sattvAdityasya, anvaya iti vyAptiH / kSaNikasvasiddhau vipakSavyAvRttimAtreNaiva hetutvaM sattvasya bhaviSyatItyAzaMkyAha na ca [ku0] (kaM. 75.10) / akSaNikAtsattvavyAvRttiH na saMsargapratiSedhaH / atraiva cAyaM niyama iti samAdhatte nAyamiti (kaM. 75.11) / "stambhAtmakatayeti (phaM. 75.12) pizAcasya dRzyatAnabhyupagame dRzyastambhAtmakatayA prasaGgAnA(nI) nupapattiriti bhAvaH / stambhagrAhakasyaiva pramANasya dRzyatayA (sA) bhyupagatapizAcAtmatAniSedhagrahaNe'nukUle tarkamAha tatreti (kaM 75.14) / evaM vAjiviSANaviSayasya vipakSatAyAM vivakSAntaramAzaGkate atha matamiti (kaM. 75.17) / evamadhyAropitasthAyitvAtpakSAdeva vipakSabhUtAt sattvavyApakayoH kramAkramayoAvRtti darzayati yadIti (kaM. 75.21) / ekasyeti (kaM. 75.22) sampratitanI (ya) marthakriyAM prati kArakatvaM proktAnAM pratyakArakatvamiti kramakaraNe ekasyaiva kArakatvA 1 palabdhakSaNa-kaM. 1, kaM. 2 / 2 kuryAt-kaM. 1, kaM. 2 / 3 tatrApi-kaM. 1, kaM. 2 / 4 [ ] etacihnAntargataH pAThaH- kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| 5 akSaNikatvAt tatsattvaM - a, ba, ka; 6 niSedhAdhAre-a, ba, ka; 7 pratiSedhyasya-a, ba, ka; 8-9 ime pratIke ka pustake na stH| 10 stambhAtmatayA-kaM. 1, kaM. 2 / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 191 nyAyakandalI nupapatteH, kalpanAmAtrAropitasya pakSAdibhAvasya sarvatra sulabhatvAt tasmAvanumAnAdvAstavImarthagatimicchatA liGgasya trairUpyavinizcayArthaM dhUmAnumAnavat sarvatra pramANasiddhaH pakSAdibhAvo darzayitavyo na kalpanAmAtreNa, na cAkSaNikastathAbhUto'stIti vyatirekAsiddhiH / tadasiddhAvanvayasyApyasiddhistasyAstatpUrvakatvAdityasAdhAraNatvaM hetoH / api ca bAdhakenAkSaNikAt sattvavyatirekaH prasAdhitaH, kSaNikatvasatvayoranvayaH kutaH siddhayati ? na ca tatra vipakSavyAvRttimAtreNa hetutvamasAdhAraNasyApi hetutvaprasaGgAt / kevalavyatirekyanumAnaJca 'svayamaniSTam / akSaNike sattvaM na bhavatItyavasthApite'rthAt kSaNikAzrayaM sattvamityanvayasiddhiriti cet ? na tAvadarthAditi sattvasya hetoH parAmarzaH, asiddhAnvayasya tasyAdyApi hetutvAbhAvAt / bAdhakameva tUbhayavyApAra pramANAntaraM vyApti [Ti0] hetuhetvAbhAseti :- pakSamAtravRttitve'pi kalpanAsamAropitasapakSa vipakSavRttyavRttibhyAM hetuH syAt / tasyAstapUrvakatvAd iti pakSamA pravRttitvAt bauddhamate'sAdhAraNo'nakAntika: sattvAd iti hetuH svamate tvanadhyavasita iti / vyatirekavyAptyabhyupagamena Aha api ca bAdhakena iti / nanu naiyAyikena kevalavipakSavyAvRtto hetuH kevalavyatirekItyucyate ityata Aha kevaleti :-svayamiti bauddhaiH / na tAvada iti :-arthAdityasya na sattvAdityayamarthaH / nana kramayogapadya rahitatvalakSaNAd bAdhakAdanamAnAdeva samarthAt dvayamapi bhaviSyati "vyatirekasiddhi ranvayasiddhizca / athavA'nyasmAtkasmAccidapyanumAnAd bhaviSyatItyAha bAdhakameva tu iti / sattvavaiyarthyam iti :- 'sattvAd' iti hetunA hi yatsAbhyaM tasya vyAptisAdhakapramANAntarAd "bAdhakAd vA pramANAta siddhiH / pakSe sAmAnyena iti:hAdazAyatanarUpa eva pakSe tadrUpAvivakSayA sAmAnyena vyAptigrahaNam, AyataneSu tu vizeSarUpatayA vivakSiteSu satvAt [paM0] tatretyAdi / kevalavyatirekyanumAnaM ca svayamaniSTamiti anvayavyatirekapriyatvAda bauddhasyeti bhAvaH / bAdhakameveti akSaNikatvasattvaniSedhakameva prmaannm| ubhyvyaapaarmiti-anvyvytirekvyaapaarm| sambandhipratItinAntarIyakatvAditi dvAdazAyataneSu yA'nvayapratItiH sA sambandhipratItistadavinAbhAvitvAt / saMbandhapratIteriti kSaNikatvasambandhapratIteH / pakSe iti dvAdazAyatana iti rUpe / sAmAnyena vyAptigrahaNamiti bAdhakAnamAneneti zeSa: / vizeSe iti dvAdazAnAmanyatarasmin / vyAvAbhedena kalpitabhedayoriti-akSaNikatvamasattvamityAkAreNa / tAdAtmyaM cAnumAnAGgamuktamiti rakatvaprasaktiriti bhAvaH / atrApi kimevamiti (kaM. 75.24) kiM zabda AkSepe, vAstavo na darzita eka" kalpanAsamAropitazca na samarthita eveti bhAvaH / kathamityata Aha-na tAvaditi (kaM. 75.25) / buddhacArUDhena kalpitena saugatanaye dharmamibhAvasyaivAva [stu] tvAditi bhAvaH / anvayasya vyAptiH kalpitAdvipakSAdvayatirekasiddhAvapi keva[la] vyatirekiNamanaGgIkurvatAM sapakSe sattvaM vinA na vyAptirityabhyupagamena dUSayati api ceti (kaM. 76.1) / vipakSe 1 svayamevAniSTam - je. 3 / 2 akSaNi ke'pi- kaM. 1, kaM. 2; akSaNikasatvaM - je. 3 / 3 pratIkamidaM ma. pustake nAsti kintu -je. 1, 3 ityatrAsti / 4 sakalpanA-Da; 5 vipakSavRttibhyAM-a; 6 pakSamANa-a, ba; 7 sattvAdi-a, ba, ka; 8 svayamate-a, ba; 9 sadityayamartha:-a; 10 rahitalakSaNAd -a, ba, ka; 11 vyativyatireka-a, ba, 12 bAdhakAtpramANAt-a; 13 tathApi-kaM. 1. kaM. 2 / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI prasAdhayad dvAdazAyataneSveva prasAdhayenniviSayAyA vyApteH pratyetumazakyatvAt, dvAdazAyatanavyatiriktasya cArthasyAbhAvAt / teSu cAnvayapratItau kSaNikatvasyApi pratItiH, sambandhipratItinAntarIyakatvAt sambandhapratIteriti sattvavaiyarthyam / pakSe sAmAnyena vyAptigrahaNaM vizeSe sattvasya hetutvamiti cenna, nivizeSasya sAmAnyasya pratIterabhAvAt / vizeSapariniSThayozca kSaNikatvasattvasAmAnyayoH pratIyamAnayornIlAdigataM kSaNikatvaM pratItamiti sUktaM sattvavaiyaryamiti / bAdhakAdakSaNikatvavyAvRttyasattvavyAvRttyoAptigrahaNam, 'sattvAttu vastvAtmakakSaNikatvapratItiriti cenna, vyAvartyabhedena kalpitabhedayoAvRttyostAdAtmyAbhAvAt / tAdAtmyaJcAnumAnAGgamuktam vastvAtmanoH kSaNikatvasattvayostAdAtmyAt / tadAtmakatvenAdhyavasitayorapi vyAvRttyostAdAtmyamiti cet ? na, [Ti0] kSaNikatvaM sAdhyase ityarthaH / nanu dvAdazAyatanAnyeva pakSaH, tatra sAmAnyena vyAptirgRhItA tatraiva ca sattvasya hetutvam / tatkimidaM sAmAnyavizeSayorantaram ? satyam / yacchabdopanibandhanocyamAnAni tAnyeva sAmAnyavyapadezaM labhante, idaM zabdena tu vizeSavyapadezamiti / nIlAdigataM dvAdazAyatanagatamityarthaH / bAdhakapra'mANasya sattvahetozca bhinnaviSayatvena caritArthatvamAzaGkate bAdhakAdakSaNikatveti :-bAdhakAnumAnAd yadasavyAvRttaM tadakSaNikavyAvRttamiti pratItam, sattvAttu yatsatsatkSaNikamiti pratItamityarthaH / asattvavyAvRttyakSaNikatvavyAvRttyostAdAtmyAbhAvena sambandhAbhAvAda sattvavyAvRtteH pramANAnAM nirAcikIrSurAha na 'vyAvartyabhedena iti :-kSaNikasatorbhedena vyAvRtyorapi bhedaH kalpyate, tato na tayostAdAtmyaM svarUpeNAvastutvAt / na vastunoH iti ya deva sattadeva kSaNikamiti tAdAtmyaM vastubhUtayoH paramArtharUpayoH sattvakSaNikatvayoranyataHpramANAntarAnna tAvatpratItam / atha pratItaM tahi yatkramayogapadya rahitaM tadasaditi bAdhakapramANasya [paM0] -pareNa hi sarva kSaNika sattvAdityayaM hetuH svabhAvaheturuktaH / svabhAvahetau ca prayujyamAne tAdAtmyamupayujyate; tacca prakRte nAstIti hRdayam / vastunostAdAtmyasyAnyato'prasiddheriti vastubhUtayoH kSaNikatvasattvayorapi hi tAdAtmyasiddhi rbAdha kAnumAnAdeva, natvanyasmAtkutazciditi bhAvaH / bAdhakasyApi vaiyarthyamiti na kevalaM pUrvoktaM sattvasyaiva vaiyarthyama, [ku.] bAdhakapravRttyA pakSa evAnvayo nizcekSata iti zaGkate a"kSaNikatva iti (kaM. 76.4) / arthAt pari[ze]. SAdityarthaH / atra vikalyaH parizeSo nAma liGgavizeSaH .. sa ki sattvabAdhakaM vA tato'nyadvA? nAdya ityAha na tAvaditi (kaM. 76.5) / nottarAvityAha-ubhayavyApAra miti (kaM. 76.6) / akSaNikAtsattvasya vyAvartanaM kSaNike'vasthAnaM caubhau vyaapaarau| na nivizeSasyeti (kaM. 76.10) nAsmAkamiva saugatAnAmanugataM sAmAnyamasti yatkroDIkAreNa vizeSAt parihRtya vyAptiguhyateti bhAvaH / svarUpaM sAmAnyaM nAsti saugatanaye tathApyapoharUpamastyevetyAzaGkate bAdhakAditi (kaM. 76.13) / iha (vyA)tvA? ptistAdAtmyamabhipretaM, tAdAtmyaM ca bhinnayorabhedaH zizapAvRkSayoriva vktvym| vyAptisAdhakatvamaGgIkRtya sattvasya vaiyrthymuktm| 1 sattvatto-je. 1; je. 3, sattvAMze-je. 2 / 2 dAtmya - kaM. 1, kaM. 2 / 3 pramANazca-a, ba; 4 sattvavyAvRttikSaNikatvavyAvRtyo- a, ba, ka, 5 yadasattvavyAvRttyostAdAtmyAbhAvena sambandhAbhAvAdasattvavyAvRtteH-ka; 6 vyAvartabhedena-a, ba, ka; vyAvRttyabhedena mu. pAdaTippaNa? vyAvAbhedena mu. pA. Ti. 2. 7 na ca-a, Da; 8 yadevAsattadevAkSaNikamiti-a, ba, ka; 9 ranyat-a, ba; 10 tahi kamAyogAdya-a; tahi kramayogapadya-ba, ka; 11 bhakSaNike-kaM. 1, k.2| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 193 nyAyakandalI vastunostAdAtmyasyAmyato'prasiddhaH, prasiddhau vA bAdhakasyApi vaiyarthyam / na ca vyAvRttyoH pratibandhanizcaye vastusiddhirasti vastvavastuno:dAdasambandhAcca / [86] yadapktayum-dharmottareNa ghaTe bAdhakena vyApti prasAdhya zabde sattvAt kSaNikatvaprasAdhanamityubhayorapi sArthakatvaM viSayabhedAditi / tatrApIdamuttaram / ghaTa iva zabde'pi bAdhakasya pravRttyavirodhAt pramANAntarAnusaraNamaphalamiti / na cAkSaNikasyArthakriyAnupapattiH, sahakAri'sAhitye sati kAryakaraNasvabhAvo hi bhAvo nAnapekSakArakasvarUpaH, tasya yathAnvayavyatirekAvagatasAmarthyAH sahakAriNaH sannipatanti tathA kAryotpattirityupapadyate sthirasyApi krameNa karaNam / anekakAraNAdhInasya kAryyasyaikasmAdutpattyabhAvAt / [Ti0] vaiyarthyam, tasmAdeva pramANAntarAt yatsattatkSaNikamiti vyAptipratIteH / etAvatA granthena asattvavyAvRttyakSaNikatvavyAvRtyoH ['pratibandhAbhAvena sattvakSaNikatvayorapi vyApyabhAvo darzitaH / samprati vyAvRtyoH] pratibandhamabhyupagamyAha 'na ca ghyAvRttyoH iti / 'vyAvRttyoH pratibandhasiddhau satvakSaNikatvayoH kimAyAtam ? akSaNikavyAvRttikSaNikatvayorasattvavyAvRttisattvayozca vastvavastunostAdAtmyAbhAvAt / nanu tAdAtmyAbhAve'pi sambandhAntaraM kiJcid * bhaviSyatItyAha asambandhAcca iti / [86] arthakriyAkAro ca' bhaviSyatyakSaNikazceti darzayan sattvahetoH sandigdhAnakAntikatvaM prAha na cAkSaNikasyArthakriyA iti / nanu sahakAriNo yadi bhAvasyAtizaya na janayanti kimityapekSyante ? janayati cet tasmAdevAtizayAt kAryotpattau bhAvo'kiJcitkara iti yaduktaM tatpariharati na ca sahakArI iti / [paM0] kintu bAdhakasyApi vaiyarthyamityaperarthaH / na ca vyAvRtyoH pratibandhanizcaye vastusiddhirasti vastvavastuno:dAdasambandhAcceti yadi vyAvRttyoravastubhUtayostAdAtmyaM, tadA kSaNikasya vastunaH kimAyAtaM, yena tataH siddhiH syAt / 'yataH parasparaM vastvavastunobheda: asambandhazca ityarthaH / [86] ghaTabAdhakena vyApti prasAdhyetyAdi 'yatkramayogapadyarahitaM tadasaditi bAdhakapravRttiH / pramANAntarAnusaraNamiti sattvArabdhapramANAntarAnusaraNam / nAnapekSyakArakasvarUpa iti-apekSAmakRtvA kArakasvabhAvo na, kintu sApekSa eva kArakasvarUpaH / bhAvo na kAraka iti-atra bhAvazabdena nityapadArthaH / nApi sahakAriNo bhAvasyeti .[ku0] [86] idAnImakSaNike'pi kramasyopapatterbAdhakasyAsiddhimAha-na cAkSaNikasyeti / (kaM. 76.21) bhAvasyAnyaprayuktasannidhitayA vA, avarjanIyasanidhitayA vA'nvaye satyapyakAraNatvAzaya [tvamAzaGkayAha-akArakatve hIti (kaM. 77.1) / kAryajAtiniyame karaNajAtireva prayojikA itarathA kAryakAraNabhAvasyaiva durvacanApatterityarthaH / kintu 1 sAhitye hi-kaM. 1, kaM. 2 / 2 pratIti:-a, ba, ka; 3 [ ] etacihnAntargataH pAThaH apustake nAsti / 4 na vyA0 - a, ba, ka ; je. 1, je.3| 5 'vyAvRttyoH' iti abakapustakeSu naasti| 6 kSaNikatvayoH rasattva - ba, Da; 7 'ca' apustake naasti| 8 'na' abapustakayo sti / 9 kAryotpatterbhAvo-Da; 10 yathA ghaTa:iti vyApti kRtvA yadyatsat tatkSaNikaM yathA zabda iti viSayabhedena kSaNikatvaprasAdhanaM tasmAdbAdhakasattvayorubhayorapi sArthakamityarthaH bAdhakasya pravRtyAvirodhAditi yatkramayogapadyarahitaM 25 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 myAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI na ca sahakArisApekSitve sati tatkRtAdevAtizayAt kAryotpatte vo na kAraka iti yuktam, bhAvasvarUpAnugamena kAryotpAdadarzanAt / akArakatve hi 'yavabIjasya kSityuvakasaMnidhau zAlibIjA dhavAGkaro'pi syAt, niyamakAraNAbhAvAt / nApi sahakAriNo bhAvasya svarUpAtizayamAdadhati kintu sahakAriNa eva te, atizayaH punaretasya sahakArisAhityam, anatizayo'pi 'tadabhAva eva, tasmin sati tataH kAryyasya bhAvAdasatyabhAvAt, janakAjanakakSaNabhedAbhyupagamastu sarvadAvasthAnagrAhipratyakSabAdhitaH, susadRzakSaNAnAmavyavadhAnotpAdenAntarAgrahaNAdavasthAnabhramo'yamiti cet ? sthite kSaNikatve pratyakSasya bhrAntatA, tabhrAntatve ca kSaNikatvasthitirityanyonyApekSatA / na ca yadyasyotpattikAraNaM vinAzakAraNaJcAnvayavyatirekAbhyAmavagataM tayorabhAve tasyotpattivinAzakalpanA yuktA, nirhetuko vinAzo, bIjamapi bIjasya kAraNamiti cAsiddham / aGakurajanakaM bIjaM bIjakRtaM [Ti0] nanveko bIjakSaNo janaka ekazcAGkurAjanaka iti viruddhadharmAdhyAsAd dvayorapi bIjakSaNayo)de ityAha janakAjanaketi / bIjaM prati 'hyakurAdikramotpanno vanaspativizeSa: kAraNaM dRSTaM tannAzaM prati ca 'pASANapeSaNAdikaM daNTam, tatastayorabhAve kathaM bIjasyotpAdavi nAzau ghaTete ityetad darzayati na ca yadyasya iti / nanu vinAzastucchatvAdahetuka eva bhaviSyati bIjAcca bIjamutpatsyate ityata Aha nirhetuko vinAza iti / namvekarUpasyaiva vastunaH "kArakAkArakalpadvayaM "kathaM ghaTate ityAzaGkayAha "pariharati "nirbhAgaM vastu iti / yatkiJcinna [paM0] atra sahakAriNaH krtRbhuutaaH| tadabhAva eveti sahakAriNAmabhAva eva / tata iti tasmAdvIjAt / kAryasyetiaMkurasya / atha nirhetuko vinAzo bIjasya kAraNamityuktaM tvayoktam / tatrAha nirhetuko vinAzo bIjamapi bIjasya kAraNamiti cAsiddhamiti / atraiva sAdhanamAha-aMkurajanakaM bIjamityAdi / bIjakRtaM na bhavatIti / ko'rthaH ? kintvaGakurakRtameva bIjaM bhavatItyarthaH / [ku0] sahakAriNa eva ta (kaM. 77.3) ityanena saMhatya kArya kurvanti na tvatizayamAdadhatItya (ri) dhigamyate / tatazcAtizayenApyatizayaH kartavyaH / AzAdinAtizayaratizayaH kartavya iti cAna[vasthA parihatA boddhavyA / nanu yadi svarUpAntargato vA sahakArijanito'tizayaH ko'pi nAGgIkriyate tahi kAraNeSu sAtizayaniratizayaprasiddhillaukikI kuta ityata Aha sahakArisAhityame "veti (kaM. 77.4) / janakAjanakakSaNasthitisahAvasthAnagrahaNAjanakatvayordezabhede maikasmin kSaNa iva kAlabhedena sthire'pyekasmin na virodha iti bhAvaH / 1 bIjasya - je. 1; je. 2; je. 3 / 2 dyaGkuro-kaM. 1; kaM. 2 / 3 tadabhAvaH- je. 1 / 4 bhyupagamaH - kaM. 1, kaM. 2 / 5 kSaNikatvasiddhiH-kaM. 1; kaM. 2 / 6 ghanturovikramotpanno-a, ba; 7 pASaNApaSaNA - a%; 8 vinAzo ghaTate - a; 9 pratIkamidam 'a' pustake nAsti / 1. kArakAraka- a, ba, 11 ...dvayaM ghaTate - a, ba, ka; 12 Aha pariharati-a, ba, ka 13 nirbhAga-a, ba; 14 eSa-kaM.16. 2 pustakayo sti / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI na bhavati bIjatvAcchAlistambhamUrddhasthitabIjavat / nirbhAgaM vastu tasya kArakatvamakArakatvaJcetyaMzAvanupapannA viti cet / yatkiJcidetat / yathA vahnahiM prati kArakatvamakArakatvaJca snAnaM prati, na ca tAbhyAmasya svarUpabhedaH, tathaikasyaiva bhAvasya sahakAribhAvAtkArakatvamakArakatvaJca tadabhAvAt, kathamanyasya sannidhAvanyasya kArakatvaM kArakatve'pi kathaM kasyacideva 'na sarvasyeti cet ? atra vastusvabhAvAH pryynuyoktvyaaH| vayantu yatra yeSAmanvayavyatirekAbhyAM sAmarthyamavagacchAmaH, tatra teSAmeva sAmagrIbhAvamabhyupagacchanto nopAlambhamarhAmaH / tvatpakSe'pi kSityuvakabIjAnAmevAGakurotpatto sahakAritA nApareSAm, 'tatrApi vastusvabhAvAdaparaH ko hetuH ? pratyekameva bIjAdayaH samarthA na parasparasahakAriNa iti cet ? kimarthaM tahi kRSIbala: 'parikarSitAyAM bhUmau bIjamAvapati udakaJcAsiJcati ? parasparAdhipatyena tebhyaH pratyekamaGakurajananayogya [fro] kicidityarthaH / atra yuktimAha yathA vahnaH iti / anyasya 'sannidhAvanyasya kArakAbhyupagamena bauddhamAzate * kArakarave'pi katham iti / yadi kSitisalilasannidhAvanyasya kArakatvaM bhavati tahi kathaM bIjasyaiva kArakatvaM na zilAzakalasyeti parasparAdhipatyena iti :- iyameva hi sahakAriNAM sahakAritA 'yatparasparopaSTambhena pratyekamaku rajananasamarthabIjotpAdanam / pariharati ya"bakureti -aGkurajananasamartha"bIjakSaNasyopAdAmabhUto yo bIjakSaNaH, sa yadi svakAraNebhyo'kurajamanasamarthabIjakSaNotpAdanasamartha utpannastahi ki kSitisalilAbhyAm ? yadi tvasamarthastathApi [0] bauddhaH prAha nirbhAgaM vastvityAdi / vaizeSika: prAha ytkishcidetdityaadi| "parasparopakAritveneti / tayoriti = avanisa lilayoH / svabhAvasyeti-asamarthasvasya / bhAvasyApIti-aGkurotpattisAmarthyarUpasya / utpAdAnantarameveti yadA tadbIjaM prathamamevotpannaM tato'nantarakSaNa evetyarthaH / "krudhyati bhavAniti pratyekameva bIjAdayaH samasa (samarthA) [ku0] sthita iti (kaM. 77.7) pramANAntareNa kSaNikatvasiddhau sattvasya vaiyayaM prAguphtamanusandheyamiti bhAvaH / tadevaM sattvasya hetoranyathAsiddhimabhidhAya sthAyitve satarka pramANamAhana ceti (kaM. 77.8) / tatra yadi bhAvaH kSaNika: .syAgnirhetukAbutpativinAzau syAtAmiti trkH| vipratipannamarajanaka bIjaM sasyakArya bIjatvAt sasyamu sthita bImavaditi pramANaM draSTavyam / anyathopanyAsastu parakIyarItimadya niSedhAyeti / yathA vahnariti (kaM. 77.12) . viSayabhedenApi kurvatvAkurvatvayorupapattirityarthaH / 1 viti-kaM. 1, kaM. 2 / 2 na tu - kaM. 1 / 3 tavApi - kaM.1; kN.2| 4 prikmitaayaaN-kN.1| 5 sannidhAnasya - a, ba; 6 iyameva sahakAriNAM-Da; 7 vat-ba; 8 paropyaparopaSTambhena-bha, ba%3; 9 maGakurabIjotpAdanaM-a, ba 10 pratIkamidaM-abapustakayo sti; 11 bIjakSaNasyotpAdo na bhUto-a, ba, ka; 12 tadApi-bha, ba; 13 rAdhipatyena-kaM, a| 14 bhrAmyati-a%; kN| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'kSaNopajananAyeti cet ? yadyaGakurajananayogyakSaNopajananAya bIjaM svahetubhyaH samarthamupajAtaM kimavanisalilAbhyAm ? athAsamartham ? tathApi tayorakiJcitkaraH sannidhiH, svabhAvasyAparityAgAt / kSityudakAbhyAM bIjasya svasantAnavattinyasamarthakSaNAntarArambhaNazaktiniruddhayate iti cet ? astu tasmAdasamarthakSaNAnutpattiH, samarthakSaNotpatistu durlabhA, kAraNAbhAvAt / na ca svabhAvabhUtAyAzzakterasti nirodho bhAvasyApi nirodhaprasaGgAt / 'sahetukazca vinAzaH prApnoti, viziSTakSaNotpAdanazaktyAdhAnaJca bIjasyAzakyaM kSaNikatvAt, svabhAvavyatiriktazaktyutpAdane cotpannotpAdanaprasaGgAt / tasmAdasamarthasyotpAdayato na 'kadAcit kriyA, samarthasyotpAdAnantarameva karaNamiti yI gatiH / na tvarthAntarasAhitye sati karaNam, tasyAnupayogAt / atha matam ekasmAtkAryAnutpattebahubhyazca tadutpattidarzanAta sahitAnAmeva sAmarthyamiti ? kimityevaM vadadbhayo'smabhyaM 'krudhyati bhavAn ? tadevamakSaNikasyApyarthakriyopapatteranaikAntiko hetuH| . [Ti0] kiM tAbhyAm ? svabhAvasyAsamarthasya kSityAdisAnnidhyepyanapagatatvAt / zaktinirodhamabhyupagamya siddhAntavAdyAha astu tasmAd iti :- nirodho vinAzaH / bhAvasyApi iti :- zaktizaktimatorabhedAt kSitisalilAbhyAM bIjAdizaktivinAzAbhyupagame nirhetuko vinAza iti siddhAntasya kSatimApAdayati "sahetukaca iti :-atha yathA kSitisalilAbhyAmazakti zyate tathA samarthotpAdanazaktirjanyate, ityetadAzaGkayAha viziSTakSaNeti :-kiJcaivamabhyupagame upAdAnIbhUta"bIjakSaNasAmarthyAsAmarthyayoranupayogAt kSitisalilAbhyAM zilA"zakalAdapyakurotpAdanasamartho bIjakSaNa utpAdyeta / asamarthasyotpAdavataH iti:-asamarthazcedutpannatahi nAsya kAcidarthakriyetyarthaH / tenApi iti:-avazyaMbhAvivinAzenetyarthaH / [paM0] na parasparasahakAriNa iti vadan / anaikAntiko heturiti-atra hetuH sattvArabdhaH / tenApIti kRtakatvenApi / kRtamiti laguDAdyAyatattAm / hetvantaramiti laguDAdikam / pratibandhavaikalyayoriti pratibandho maMtrAdikRtaH zaktighAtaH / vaikalyaM prakRtyA asamarthatvam / na ca bhAvAdabhinnasya nAzasya hetvantarajanyateti / bhAvAdabhinnasya nAzasya [ku0] yanmate svakAraNAdupajanitA bhAvA eva niyamena svakAryanivartane samarthAH tanmate kathamanyase [sye ]tyAdi vAya[kya] sva ko vasa (za) iti zaGkate pratyekameveti (kaM. 77.19) / AgantukasAmagrathA tu pradezAdvisadRzArambhaNaM bhavadbhi raGgIkartavyam, itarathA laukikapravRttivirodha: syAt / tatra ca sahakAriniyamena kArya niyame ca svabhAva eva zaraNamityAzayavAn samAdhatte kimarthamiti (kaM. 77.20) / kAryajananAyApekSyamANa eva sahakArI / na cAsmAkaM mate tatheti zaGkate parasparAdhipatyeneti (kaM. 77.21) / kAryAya vA "tadyogakSaNopajananAya vA kazcidvizeSa ityAzaye/na] vikalpya dUSayati yaditi (kaM. 77.22) / 1 kSaNajananAya-kaM. 1, kaM. 2 / 2 zaktenirodhaH-je. 1 / 3 sahetuzca-pA. 1 pu.| 4 kAcita-kaM.1, kN.2| 5 bhrAmyati - kaM. 1, kaM. 2 / 6 makSaNikasya -kaM. 1, kaM. 2 / 7 zaktimatorabhedAt-a; 8 vIjazakti-Da; 9 kSiti-a.4; 1. sahetuzca ma -(1) pAdaTippaNe 11 zatirutpAdanazakti-a; 12 iti tadAzaGkayAha-Da; 13 bIjalakSaNa-a, ba, ka; 14 zalAzakalA-a, ba, ka; 15 tarAyatatAmiti-a; ke| 16 tadyosa / Ms 17 yadi-kaM.1; kN.2| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 197 tyA nyAyakandalI yadapyuktaM 'kRtakAnAM bhAvAnAmavazyambhAvI vinAzaH, tenApi zakyaM kSaNikatvamanamAtum, tathAhi yadyeSAM dhruvabhAvI tatra teSAM kAraNAntarApekSA nAsti yathA zarakRpANAdInAM lohamayatve, dhruvabhAvI ca kRtakAnAM vinAza ityanumAnaM vinAzasya hetvantarAyattatAM pratikSipati / 'ye hi hetvantarasApekSA na te dhruvabhAvinaH, yathA vAsasi rAgAdayaH, tathA yadi bhAvA api svahetubhyo vinAzaM prati hetvantaramapekSante tadA hetvantarasya prativandhavaikalyayorapi 'sambhavAt / kazcitkRtako'pi na vinazyet ? 'svahetostu vinazvarasvabhAvA jAyamAnA utpattyanantarameva vinazyantIti siddhaM kSaNikatvam / / api ca bhAvasyAvinazvarasvabhAvatve vinAzo'zakyakaraNo vahnariva zItimA, vinazvara svabhAvatve nArthoM hetubhiH, na ca bhAvAdabhinnasya vinAzasya hetvansarajanyatA, kAraNabhedasya bhedahetutvAt / bhinnasya hetvantarAdutpAde ca bhAvasyopalabdhyAdiprasaGgaH, 'anyotpAdAdanyasvarUpa pracyuterabhAvAt / ghaTo naSTa iti ca bhAvakartRko vyapadezo na syAt, kintvabhAvo jAta iti vyapadizyeta, tathA ca sati ghaTaH kimabhUditi vArtAprazne tasya nivRttau prastutAyAmaprastutameva kathitaM syAt / tasmAd bhAvasvabhAva eva vinAza iti / [Ti0] tavA hetvantarasya iti :-vastUtpAdakakAraNebhyo'nyasya "vinAzahetorutpA"de'pi vyApAratirodhAnaM pratibandhaH / vaikalyama"nutpAda eva / sva"hetorityutpAdakAdeva hetoH / ghaTo naSTa iti :-ghaTalakSaNo hi bhAvo nAzakriyAkarteti / abhAvo jAta "iti vyapadeze sati kiM syAdityAha "tathA sati ca iti:-vinaSTe ghaTe kenApi ajAnatA ko'pi pRSTo ghaTa: kimabhUditi ghaTasvarUpaviSaye prazne ghaTo nivRtta ityuttare dAtuM yukte 'abhAvo "jAta' iti ghaTAd vyatiriktasyotpAdasvarUpakathanamasambaddhameva yathA mRte gRhapatau grAmA (dA) gatena gRhapatiH kimabhUditi prazne kRte gRhamidaM navamutpannamityuttaramiti / [paM0] bhAvahetujanyataiva ghaTate ityarthaH / bhAvasyeti ghaTAdeH / upalabdhyAdiprasaGgA iti nAzasya bhinnatvAt anyotpAdeti vinAzotpAde / bhAvakartRka iti bhAvo ghaTAdi: kartA yasyAsau bhAvakartRkaH / tasya nivRttau prastutAyAna (ma) prastutameva kathitaM (kathaM) syAditi-ghaTa: kimabhUditi pRSTe ghaTo naSTa ityaprastutam / abhAvo jAta iti tu prastutam / [Fo] dhruvabhAvitvena vinAzasya prasaGgatadviparyayAbhyAM nirhetukatvaM prasAdhya tataH kSaNabhaGgaM sAdhayati sva hetostviti (kaM. 78.14) / atrApekSaNIyAbhAvAditi doSaH / api ceti (kaM. 78.15) / nirhetukatve'pi pramANAntaramAha na ceti (kaM. 78.17) / ("tarkamAha na ceti (kaM. 78.10) / "tarkamAha "kAraNAbhAvasyeti (kaM. 78.18) hetvasiddhimAzaGkaya pariharati vinAzasva bhinnasyeti (kaM. 78.17) / aniSTAnta [ ra] mAha "anyotpAdena ceti (kaM. 78.19) / 1 kRtakAnAmavazya - kaM. 1, kaM. 2 / 2 ye hetvantara- kaM. 1, kaM. 2, je. 2 / 3 sambhave - kaM. 1, kaM. 2 / 4 svahetutazca - kaM. 1, kaM. 2 / 5 svabhAvatve vA-kaM. 1, kaM. 2 / 6 anyotpAdena-je. 1; anyotpAde-je. 3 / 7 pracyuttyabhAvAt-je. 1, je. 2, je. 3 / 8 copadizyeta-je. 2 / 9 kathaM-kaM. 1; kaM. 2 / 10 vinAze-a, ba; 11 tpAde vyApAra: -Da; 12 tirodhAnapratibandhaH-a; 13 manutpAdaka eva-a,43; 14 hetorutpAdakAdevaa, ba, ka; 15 iti ca-a, ba, ka; 16 tathA ca sati-ma; 17 jAtu-a, 4; 18 svahetutaH-kaM. 1, kaM 2 / 19 tarkamAha na ceti punarAvRttaM bhAti / 20 tarkamAha kAraNAbhAvasya iti yathArthaH pAThaH / 21 kAraNabhedasyakaM. 1, kaM. 2 / 22 abhinnasya vinAzasya - kaM. 1. kaM. 2 / 23 anyotpAdanya - kaM. 1 kaM. 2 / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI [87] atrocyate-utpanno bhAvaH kimekakSaNAvasthAyI ? kiM vA kSaNAntare'pyavatiSThate ? kSaNAntarAvasthitipakSe tAvatkSaNikatvavyAhatiranekakAlAvasthAnAt, ekakSaNAvasthAyitve 'tu tasya kSaNAntare sthityabhAva iti na bhAvAbhAvayorekatvam, kAlabhedAt / atha mataM na bamo bhAvaH svasyaivAbhAvaH, kintu dvitIyakSaNaH pUrvakSaNasyAbhAva iti, tadapyasAram, pUrvAparakSaNayorvyaktibhede'pi svarUpavirodhasyAbhAvAt / yathA ghaTo bhinnasantatittinA ghaTAntareNa saha tiSThati, evamekasantatittinA'pi saha tiSTheta, dvitIyakSaNagrAhipramANAntarasya tatsvarUpa vidhicaritArthasya prathamakSaNe niSedhe pramANatvAbhAvAt / abhAvastu [Ti0] [87] ekakSaNAvasthAyitve tu' iti :-yatra hi kSaNe bhAvo na tatraivAbhAvo'pi, yatra cAbhAvo na tatra bhAvo'pIti / 'pUrvApareti yadyapi pUrvAparakSaNau svarUpeNa bhinnau tathApi na tayovirodhaH, yathA bhinnasantAnavalinorghaTakSaNayoriti, tathA ca dUSaNamAha yathA ghaTa iti / nanu yathA tvanmate abhAvopalambhe ghaTAvasthAnaM nopalabhyate tathA manmate'pyuktarakSaNasyaiva 'pUrvakSaNAbhAvarUpatvAd uttarakSaNopalambhe kathaM pUrvakSaNAvasthAnamupalabhyate iti 'bauddhamatamAzaGkayAha dvitIyakSaNagrAhI iti| dvitIyakSaNagrAhakaM yatpramANAntaraM pratyakSalakSaNaM tat dvitIyakSaNasvarUpapratipAdane eva zaktaM [ pUrvakSaNaM na 'gahaNAtyeva na tu] "pUrvakSaNo nAstIti nizcetumalaMbhRSNa / yadi "hyasmanmata iva ca tvanmate'pi bhAvavirodhinaH padArthAntarasyAbhAvarUpasya grahaNaM syAt tadA tadupalambha eva bhAvAvasthAnaniSedhe [paM0] [87] atrocyate zrIdhareNa tasya kSaNAntare sthityabhAva iti kAkvA vyAkhyeyam / na bhAvAbhAvayorekatvaM kAlabhevAditi-ko'rthaH / na bhAvasvabhAva evAbhAvaH / parasparavirodhAt / kSaNAntare ca kAlabhedAdityarthaH / na bamo bhAvaH svasyaivAbhAva iti-na brUmo bhAvaH svabhAvasyaivAbhAva iti dvau pAThau / arthastUlya eva / ekasantatitinApIti ghaTAntareNa / ' tasyotpattiriti-abhAvasyotpattiH / tasyAvasthAnamiti-abhAvasyAvasthAnam / tasyopalambha iti-abhAvasyopalambhaH / evaM ca satIti bhAvAbhAvayovirodhe satItyarthaH / tavabhAvasyeti ghaTAdyabhAvasya / hetvantarasApekSasyeti laguDAvAyattasya / [ku0] [87] atrocyata iti (kaM. 78.22) pratyAsanne dvitIye'numAne (dUNA) dUSaNAdUSaNamucyata ityarthaH / "apa na bama iti (kaM. 78.25) yadyapi bhAvaH so svotpatikSaNe'bhAvA[da] bhidyate tathApi dvitIye kSaNe svAbhAvAtmaiveti bhAvAbhAvayorekatvaM kSaNikatvaM ca na virudhyata ityarthaH / pariharati tadapyasAramiti (kaM. 79.1) / dvitIyakSaNAtpUrvakSaNasya virodho'virodho vA? nAdya ityAha pUrvApareti (kaM. 79.2) / vyaktibhedeGgIkriyamANe'pIti zeSaH / saha tiSThediti (kaM. 79.3) [ta] tazca kSaNikatvavyAghAtaH sahagrahaNaprasaGgazceti dvayamaniSTam / na dvitIya ityAha dvitIya 1 tu kSaNAntare-kaM. 1, kaM. 2 / 2 vidhezcari-kaM. 1, kaM. 2 / 3 tu ma. (5) pA. TippaNe nAsti / 4 tatresAvo -Da; 5 pUrvApare'pi-a, ba, ka; 6 pUrvAkSaNA-a, ba, ka; 7 bodhamAzaGkayAha-Da; 8[ ] etaccihnAntargataH pAThaH a pustake nAsti / 9 gRha NAtyetadanu-ba; 10 pUrvaH kSaNo - Da; 11 nizcitamalaMbhUSNu-a, ba, 12 hasmin-a, ba, ka; 13 apa mataM na bama-kaM. 1, kaM. 2 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 199 nyAyakandalI bhAvapratiSedhAtmaiva, ghaTo nAstIti pratItyudayAt / tatastasyotpattirbhAvasya nivRttiH, tasyAvasthAnaM bhAvasyAnavasthitiH, tasyopalambho bhAvasyAnupalambha iti yuktam, prsprvirodhaat| evaJca sati na bhAvasya kSaNikatvaM pazcAbhAvinastadabhAvasya hetvantarasApekSasya bhAvAnantaryaniyamAbhAvAt, tathA ca dRzyate ghaTasyotpannasya cireNaiva vinAzo mudgarAbhighAtAt / bhAvAtmako ghaTavinAzo mudgarAbhighAtAt tu kapAlasantAnotpAdaH syAdityasaGgatam / svasantAnapratibaddhAyAH sadazArambhaNazakterapratighAte vilakSaNasantAnotpattyasambhavAt / mudgarAghAtena tasyAH pratihatau ca bhAvapratighAte kaH pradveSaH ? na ca kAraNakAryyatve bhAvavadabhAvasyApi vastutvaprasaktistasya 'pratiSedhasvabhAvasya pratyakSAdisiddhatvAt / [Ti0] zakta: syAt, kintu bhavanmate bhAvarUpa evottarakSaNastasya ca pUrvakSaNena virodhAbhAvAttadupalambhena kathamuttarabhaNAvasthAnabhAvAbhAvaH pratipAdyate ? yathA bhinnasantativatighaTakSaNopalambheneti bhAvaH / nanu yathA'smanmate pUrvakSaNAbhAvarUpasyottarakSaNasya grAhakaM pratyakSamuttarakSaNagrahaNe eSa caritArthaM na pUrvakSaNaniSedhe samartha tathA tvanmate'pi bhAvavyatiriktakAraNajanitatvAd bhAvAdinnasyAbhAvasya grAhaka pratyakSaM tadgrahaNenaiva caritArtha kathaM bhAvaniSedhe samathaM yathA ghaTAntaraviSayaM pratyakSamiti 'bauddhamatamAzaGkayAha abhAvastu bhAvapratiSedheti / [paM0] baudavAkyaM bhAvAtmako ghaTavinAza iti vaizeSikavAkyaM- ityasaMgatamityAdi / vilakSaNasantAnotpattyasaMbhavAditi vilakSaNaH santAnaH kapAlasantAnaH / tasyA iti sadazAraMbhaNazakteH / bhAvapratighAte kaH pradveSa iti bhAvasya zakteravyatiriktatvAdisyAzayaH / kAraNakAryatve iti kAraNotpAdyatve / vastutvaprasaktiriti vidhirUpavattvaprasaktiH / apekSitaparavyApAro hi bhAvaH / svabhAvaniSpattau kRtaka ityucyate / hetvantarajanyatve svavinAzasya kRtakatvAdanityatvaM prApnotItyAzaMkyAha-IdRzaM cAsya svarUpamityAdi / naSTasyAnupalambhAditi naSTasya vastuno'darzanAt / nAzo'pi hi [ku.] kSaNeti (kaM. 79.4) / tasmAdvitIyapakSasyAnya eva bhAvaH svIkartavyaH / tatazca na ca bhAvAbhinnasyeti heturasiddha ityAha abhAvastviti (kaM. 79.5) / . evaM rUpasyA [sya] vinAzasya hetvantaranarapekSyaprasAdhane varSavAha [doSaM cAha] tathA ceti (kaM. 79.9) / mudgarAbhighAtasya ghaTavinAzakatvAnnAGgIkArAnna bAdha iti zaGkate bhAvAtmaka iti (kaM. 79.10) / yadyad ghaTena saha bhinnaM kAraNaM tatsarvaM bhAvarUpaM yathA paTa: / evaM ghaTavinAzo'pi paTena saha bhinna kAraNazcedbhAvarUpa: syAdityAzaya pariharati 1 niSedhAtmatva -je. 3 / 2 santAna- kaM. 1 / 3 vastupratiSedhasvabhAvasya - kaM. 1; ka. 2 / 4 kSaNe tasya - a, ba, ka; 5 bhabodbhinnasya -a; 6 bauddhamAzaGkayAha - DA 7 pratipratiSedheti - a, ba, ka; 8 doSaM cAha iti zuddhaH pATho bhaati-sN| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI IdazaJcAsya svarUpaM yadayaM kRtako'pi bhAvavanna vinazyati, naSTasyAnupalambhAt / pramANAdhigatasya vastusvabhAvasya parasAdharmyaNa nirAkaraNe jagadvaicitryasyApi nirAkaraNam / anyotpAde kathamanyasya svarUpapracyutirityaparyanuyojyam, vastusvAbhAvyAd / ghaTo vinaSTa iti ca vyapadezastavavayava kriyAvinyAyenAbhAvotpattyaiva / ata evAyaM tasyaivAbhAvo na sarvasya / na cAsya samavAyikAraNaM kiJcit, tdbhaavaanaasmvaayikaarnnm| 'kva kAryamanAdhAraM dRSTam ? idameva dRzyate tAvat, na hyayaM ghaTe samavaiti tasyAbhAvAt, nApi bhUtale anyadharmatvAt / kathaM tahi niyatadezaH pratIyate ? pratiyoginiyamAt / [fro] nanu 'nAyaM mudgaro ghaTavinAzakArI kintu kapAlasantAnakArI ghaTavinAzastu ghaTAtmaka evetyAzaGkayAha bhAvAsmako ghaTeti / * mudgarAbhighAteneti :- yathA zaktimato'bhinnAyAH zaktermudgarAdvinAzaH tathA ghaTavinAzo'pyaGgIkriyatAmiti / nanu 'yatkAryaM tad ghaTavad vasturUpaM dRSTam, tato'bhAvo'pi vasturUpaH syAdityAha na ca kAraNeti / yadyapi janyaM kAraNaireva janyata iti kAraNapadaM vyartha tathApi bauddharupacAreNa kalpitaM janyatvaM tasmAdaGgIkriyata iti kAraNapado pAdAnama / tathApi kRtakavAta ghaTavadabhAvasthAnityatvaM syAdityAha IdazaM cAsya iti / 'bhAvarUpaM kRtakatvaM samavAyakAraNA vA 'vinAzitve prayojakamiti bhAvaH / yadi hi pradhvaMso vinazyeta ghaTa upalabhyateti vipa"kSe bAdhakam / nanu [paM0 nazyacceta, tadAbhAvonmajjanaprasaMga: syAdityarthaH / vastusvabhAvasyeti vastvatrAbhAvalakSaNaM tasya yo'sau svabhAvo yitvAkhyastasya vastusvabhAvasya / prsaadhmryenneti-ghttaadisaadhmryenn| anyotpAde iti-abhaavotpaade| anyonyasyeti ghaTasya / tadavayavakriyAvibhAgAdinyAyaneti tasya ghaTasthAvayavAnAM kapAlAdInAM prathamaM kriyAsalanavalanAdikA, krimAto vibhAgaH, vibhAgAtpUrvasaMyogavinAzaH, uttarasaMyogotpattiriti kramaH / tasyaivAbhAva iti ghaTasyaivAbhAvaH / para: kAryamanAdhAraM na dRSTamiti tantuSu paTavaditi gamanikA / [ku0] na ceti (kaM. 79.13) / nanu yadi nAzaH sahetukaH syAd bhAvavadeva vinazyedityata Aha-IdRzaM cesi (kaM. 79.14) / bhAvAtma[ka]jJAnaprasaktipratikUlatarkaparAhatatvAdaprayojakamiti bhAvaH / tadavayaveti (kaM. 79.18) bhede'pi na kAraNavizeSyatayA taddharmavyapadeza iti bhAvaH / etadevAha ata eveti (kaM. 79.18) / yadi vinAzaH sahetuko bhavet bhAvabatkAraNatrayajanyo bhavedityata Aha na ceti (kaM. 79.19) / kAraNatrayajanyatve bhAvatve sati kAryatvamupAdhirityarthaH / anyadharmatvA (d) anyakAryatvAd / vizeSaNatvamapIti (kaM. 79.23) saMyogasamavA [ya]yorbhAve'pi pratiyogyupazleSaNasvabhAvatayA copazliSTatvAdityarthaH / 1 karaNatve - kaM. 1; kN.2| 2 kriyAvibhAgAdi-je. 3 / 3 manAdhAraM na-je. 1; je. 2 / 4 nArya - a, ba, 5 kapAlakArI-Da; * madgarAghAteneti mUlapAThaH / 6 yatkArya-a; yatkArya-ba; 7 padAnam - a, ba; 8 bhAvarUpaM-Da; 9 vinAzatve - a, ba, 10 ninazyet - a, ba, 11 pakSe - a, ba; 12 vizeSaNamapIti-kaM. 1. kaM. 2 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 201 nyAyakandalI ayamasya svabhAvo yat saMyuktapratiSedhe saMyuktavat pratibhAti, samavetapratiSedhe samavetavat pratibhAti / vizeSaNamapItthameva, na punarasya saMyogasamavAyau, tayorbhAvadharmatvAt / tadevaM siddho'bhAvo bhAvavirodhI 'nAstIti buddhivedyo'rthaH, yatkRto dahanatuhinayorapi virodhaH / vahanAbhAvastuhine tuhinAbhAvazca dahane ityanayovirodho na svarUpeNa vidhaividhyantara [Ti0] sarva kRtakaM vasturUpaM vinazvaraM dRSTaM, tathA kathamabhAvo na tathetyAha pramANAdhigatasya iti / nanu ghaTotpattivyatiriktakAraNajanyasve kAraNabhedAttasya ghaTAd bhinnatve tadutpatto ghaTanAza 'ityAdi pUrvamuktaM tatkrameNa pariharati anyotpAde iti / "vizeSaNatvamapi iti :-aghaTaM bhUtalamiti / nAsti iti :-nAsti ghaTa ityullekhena yA buddhistayA vedyaH / dahanAbhAvastuhina iti :- yadbhAvo bhAvalakSaNamiti saptamI tatra satItyarthaH / AdhArasaptamyAM cetaretarAbhAvo'pi vyAkhyeyaH / saviturudayeti :-saviturudayAstamayau dhruva bhAvinI krameNa ca bhavata: anyathA 'tvekahelayavodayAstaprasaGgaH / etacca kSaNabhaGgAsiddhau lokavyavahArApekSayoktaM, kSaNikAGgIkAre tu yaH sUryakSaNa udeti "[sa udetyeveti / e"kasAmagrIpratibandhe'pi iti :-yad yeSAM dhruvabhAvi tatteSAM kA"raNAntarApekSamityatra kAraNAntarApekSAniSedhe sAdhye'nakAntikatAyAM [paM0] zrIdharaH prAha- idameva dRzyate tAvadityAdi idamevAbhAvAkhyam / tasyAbhAvAditi ghaTasyAbhAvAt / kathaM tahItyAdi praznaH / uttaraM tu pratiyoginiyamAditi pratiyogI ghaTastatraiva niyatatvAdabhAvo'pi niyatadeza[ze] pratIyate ityarthaH / ayamasya svabhAva iti atrAsyAbhAvasya / saMyuktapratiSedhe saMyuktavata pratibhAtIti yathA'tra bhUtale ghaTo nAsti / samavetavapratibhAtIti yathA neha tantuSu paTaH / vizeSaNamapItthameveti ghaTarUpavizeSaNapratiSedhe'bhAvo vizeSaNavatpratibhAti yathA'ghaTaM bhUtalamityarthaH / nAsti buddhivedyo'rtha iti nAstirUpAyAH baddharvedyaH / kartari SaSThIyam / yatkRta iti yena bhAva'virodhinA'bhAvena kRtaH / vividhyantaravirodhAbhAvAditi etena pUrvAparakSaNayovidhi[rUpatvAnna virodho me iti [ku.] nanvAbhAvAvasthAnaM bhAvasya na sthitiriti na yuktamatAdAtmyAdiviparyayazaGkAmupasaMhAravyAjena nirasyati tadevamiti (kaM. 79.24) / dahanAbhAva iti (kaM. 79.25) dahanatvAbhAva ityarthaH / tatazca dharmayoH parasparAbhAvavaddezaniyamena dharmiNo virodha iti bhAvaH / ye yasya hetvantarasApekSA na te tasya dhruvabhAvina ityasya prasaGgasya dvedhA viparyayaH sambhavati / dhruvabhAvitvAdvinAzo'pi hetvantaranirapekSa iti niSedhamukhena vA? tena sahaikasAmagrIpratibaddha iti vidhimukhena vA? tatrAdyamanUdya vyabhicAreNa dUSayati [ya]cceti (kaM. 79.26) / kAlabhedaH (kalA) paJcadazakAlamuhUrtAtmakaH / 1 nAsti - kaM. 1, kaM. 2 / 2 tadabhAvAzca -je. 1, je. 2 / 3 iti-a,ba; 4 vizeSaNamapi ma. vizeSaNatvamapi-ba; 5 pratIkamidaM bhraSTaM ddpustke| 6 bhAvino-a, ba; 7 tvekAha-a; 8 bhaGgasiddhau-a, ba; 9 bhUyaH-a, ba, ka; 10 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayo sti| 11 ekA - a; 12 kAraNAMnapekSya -Da; Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam 202 nyAyakandalI virodhAbhAvAt / yacca dhruvamAvitvAdabhAvasya hetvantarAmapekSetyuktam, tadapi saviturukyAstamayAbhyAmanaikAntikam, tayoranapekSatve hi kAlabhedo na syAt / ekasAmagrIpratibandhe'pi sa eva doSaH / niyato hi vAsasi rAgahetuniyatakAlazca tasya tatkAlAsannidhimAtreNa rAgasyAnutpAdaH siddhayati, anantAstu vinAzahetavo'niyatakAlAzca seSAM sarvadA sarveSAM pratibandhasyAzakyatvAt kazcideko nipatatyeva / kAlAntare sa ca nipatitaH kSaNenaiva bhAvaM vinAzayatItyupapadyate kRtakatve'pi dhruvo vinaashH| [Ti0] yad yeSAM dhruvabhAvi tatteSAM sAmagrIprativaddhatulyakAraNajanyamityatra vidhirUpatAyAmapi sAdhyAyAM sa evAnakAntikatAdoSaH, iti vyAkhyAyAM tAtparyato dvayoH sAdhyayovizeSo nAsti / niyato hItyAdivAkyAnAM cAkAza patitatvaM syAt tasmAdanyathA vyAkhyeyam, pUrva hi yad yeSAM dhruvabhAvi tatra teSAM kAraNAntarApekSA nAstItyanvaye'naikAntikatAdoSo dattaH, idAnIM tu vinAze hetvantarasya pratibandhe vyApAra vAraNe kazcitkRtako'pi na vinazyeta, tasmAda ye hetvantarasApekSA na te dhruvabhAvino yathA vAsasi rAgadaya ityekasyAH kasyAzcid vinAzasAmagryAH pratibandhe'pi yastvayA vyatireko daya'te tatrApyanaikAntika tAdoSa ityarthaH / udayAstayorhetvantarasApekSatve'pi dhruvabhAvitvAt / [paM0] -sUcitam / saviturudayAstamayAbhyAmanekAntikamiti saviturudayAstamayo dhruvabhAvinI krameNa ca bhavataH / anyathA tvekhelyaivodyaastsmyprsnggH| etAvatA saviturudayAstamayo kAlabhedarUpasAmagryapekSaNAtdhruvabhAvinAvapi hetvantarasApekSAvityuktam / idameva darzayati - tayoranapekSatve hi kAlabhedo na syAditi ko'rthaH ? tayorudayAstamayayoH kAraNAnapekSatve svIkriyamANakAlapArthakyaM na syAt / kintu yugapadeva dvAvapi syAtAm / na ca syAtAm / tasmAdudayasya pRthaksAmagrI / astamayasya ca pRthagityAyAtamityarthaH / ekasAmagrIpratibandhe'pi sa eva doSa iti anantAsu vinAzasAmagrISu sarvAsAM sAmagrINAM pratibandhAbhAvAdudayAstamayAbhyAmanaikAntikameva doSaH / nanUktam - ye hetvantarasApekSA na te dhruvabhAvino yathA vAsasi rAgAdayaH, tatrAha niyato[hivAsasItyAdi / tasyeti rAgahetoH / [ku.] dvitIye vyabhicAramatidizati-ekasAmagrIpratibandhepoti (kaM. 80.2) / prasaGge niyatahetutvaM niyatakAlatvaM copAdhimAha niyato hoti (kaM. 80.3) / tatazcAnukUlatarkasya prazithilamUlatvaM draSTavyamityarthaH / kazcideka iti (kaM. 80.5) / antataH kAlavizeSA'pIti zeSaH / dhruvo "nAza iti (kaM. 80..) hetvantarasApekSoMpIti zeSaH / pra"tyakSeNe Nana] yatsattatkSaNikamityAdivyAptigrahaNasya pratyabhijJAnarUpasyopajIvyatvAditi bhAvaH / 1 hetavo niyata-kaM. 1, kaM. 2 / 2 kAlAntare ca-kaM. 1, kaM. 2 / 3 rUpatayAmapi-a; 4 cAkAze patitaM -a, cAkAzapatitvaM-ba, ka; 5 syAdanyathA-Da; 6 vAraNA-a, ba 7 'pi vinazyeta -a, ba; 8 ityekasyAzcid -a, ba; 9katva-Da; 10 vinAza-kaM. 1. kaM. 2 / 11 atra pratyakSeNa yatsattatkSaNikam iti pATho'rthadRSTyA snggcchte-sN| Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 203 203 nyAyakandalI [88] sarvaJcaitatkSaNabhaGgasAdhanaM kAlAtyayApadiSTam, pratyabhijJApratyakSeNa pratItasya punaH prtiiteH| nanveSa pratyayo na bhAvasya pUrvAparakAlAvasthAnaM zaknoti pratipAdayitum, na ghetadekaM vijJAnam, kAraNAbhAvAt / indriyaM sannihitaviSayaM na pUrvakAlatvamavagAhate, saMskAro'pi pUrvAnubhavajanmA tadviSaye niyato nAparakAlatAM parispRzati, na ca tAbhyAmanyadubhayaviSayaM kiJcidekamasti yadetad vijJAnaM prasuvIta / ito'pi naitadekaM vijJAnaM svabhAvabhedAt, idamiti hi pratyakSatA taditi hi 'parokSatvam, pratyakSatAparokSatve ca parasparavirodhinI naikasya yujyate, tasmAd grahaNasmaraNAtmake dve ime saMvittI bhinnvissye| atra brUmaH-pratIyate tAvadetasmAd vijJAnAt pUrvAparakAlAvacchinnamekaM vastutattvam, 'tadasya viSayo na bhavatIti 'saMvittiviruddham / grahaNasmaraNe ca nakaM viSayamAlambete, [Ti0] [88] nanu 'vAsasi rAgAdInAM hetvantarasApekSatvadhruvabhAvitvAbhAvayoravinAbhAvo dRSTaH / tatra niyatahetusApekSatvamupAdhimAha niyato hi ityAdiH / sa evAyamiti pratyabhijJAne 'hi sa iti pUrvakAlatAparAmarza: ayamiti pratyakSAMza iti / tatra saMskArendriyAbhyAM bhinnaviSayAbhyAM bhinnamevAtra jJAnaviSayaM janitaM na ceka saMskArendriyavyatiriktaM kiJcit pUrvAparAvasthAdvayakAraNamiti yena dvayAtmakamekaM pratyabhijJAnamutpAdyate iti grAhyabhedAt kAraNa bhedAcca jJAnabhedamApAdya svabhAvabhedAdapi bhedamApAdayati ito'pi netad iti / grahaNasmaraNe ca iti / ] yadA hi vArANasyAM "ghaTaM gRhItvA pATalIputrasthaH smarati tadA grahaNasmaraNe eka "viSayamAlambete, paramatra prastutAbhiprAyeNoktam / [paM0] [88] kAlAtyayApadiSTamiti pratyakSaviruddha pakSe prayujyamAno hetuH kAlAtyapApadiSTaH / yathA'nuSNo'gniH, dravyatvAt, jalavadityAdivat / pratyabhijJApratyakSeNa pratItasya punaH pratIteriti prAk pratyakSeNa pratItasya vastunaH pra[tya] bhijJApratyakSeNa punaH pratIteH / akSaNikatvaM siddhamata eva pratyakSaviruddhaH / kSaNabhaMgavAdavyavasthApanAya hetaprayogaH, phalguriti bhAvaH / bauddha: prAha- nanveSa pratyaya ityAdi eSa pratyayaH pratyabhijJAlakSaNaH / aparakAlatAmiti vartamAnakAlatAm / ubhayaviSayamiti grahaNasmaraNaviSayam / vastutattvamiti ghaTAdiH / grahaNasmaraNe ca nakaM viSayamAlambete iti kinta [ku0] [88] parakIyaM pratyabhijJAnadUSaNamAzaGkate nanveSa iti (kaM. 80.8) / siddhAntimatAnusAreNaikavacanaM draSTavyam / nanvindriyavyApArAnantaraM jAyamAnasyendriyameva kAraNaM na bhaviSyatItyata Aha indriyamiti (kaM. 80.9) / astu tIsannihitaviSayaH saMskAraH kAraNamityata Aha saMskAro'pIti (kaM. 80.10) / - pratIyate tAvaditi (kaM. 8..15) tadevedamityabhedAvadhAraNena sAmAnAdhikaraNyasyApyanyathAnupapatterityarthaH / tadasyeti (kaM. 80.15)tadabhinnaM jJAne'vabhAsamAnamapyasya / aviSaya iti saMvittiviruddhaM sarvAsAmapi vittInAM viSayavilopa 1 pArokSam - je. 1, parokSam - je. 2, je. 3 / 2 naike - kaM. 1, kaM. 2 / 3 tadapyasya - kaM. 1, kaM. 2 / 4 saMvid-kaM. 1, kaM. 2 / 5 daSasi-a, vasasi-ba; 6 hi abakapustakeSu nAsti / 7 bhedatve jJAne bheda-Da; 8 svAbhava - a, ba; 9 [ ] etacciAntargataH pAu:- aba pustkyobhNssttH| 10 ghaTa-a, 11 mAlambate -a, ba, 12 tadapyasya-kaM 1. kaM. 2 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tasmAdekamevedaM vijJAnamiti pratItisAmarthyAdubhayaviSayamAstheyam / pratIyamAnakAryotpattaye cApratIyamAnamapi kAraNaM kalpayanti vidvAMso na tu kAraNApratItyA vizadamapi kAryamapahnavate jagavaicitryasyApyapahnavaprasaGgAt / tena yadyapi pratyekamindriyasaMskArAvasamarthoM tathApi saMhatAbhyAmidamekaM kAyaM pratyabhijJAsvabhAvaM prabhAvayiSyate, bhaviSyati caitadubhayakAraNasAmarthyAdubhayaviSayam, prApsyati ca pratyakSatAM viSayendriyasAmarthyAnu vidhAnAt / na ca yatraikaikamasamathaM tatra militAnAmapi teSAmasAmarthyam ? pratyekamakurvatAmapi kssityudk'biijaadiinaamnyonysnnidhibhaajaamddaakuraadijnnoplbdheH| yatra vilakSaNA sAmagrI tatra kAryamapi vilakSaNameva syAditi supratItam, tenAsya sannihitAsannihitaviSayatAlakSaNe pratyakSatAparokSate na virotsyate / ata eva cendriyasannikarSAbhAve'pi pUrvakAla [vi0] prastute hi saMskArasya pUrvakAlAvacchinnaM grAhyaM pratyakSasya tu sampratikAlAvacchinnamityavacchedabhedAnna dvayoreko viSayaH / nanu zilAzakalAnAmiva yevo pratyekamasAmarthya teSAM militAnAmapyasAmarthyameva tatkathaM saMskArapratyakSAdInAM pratyekama'sAmarthya militAnAmapi sAmarthyamata Aha yatraikaikam iti:- dvividhaM hi bhAvAnAM sAmarthyam, svarUpasArUpyaM sahakArisAmathyaM ca / tatra pratyekaM svarUpasAmarthya militAnAM ca sahakArisAmarthyamapi iti sAmarthya yasadbhAve kAryotpattiriti bhAvaH / svabhAvabhedaM nirAcaSTe yatra vilakSaNeti / [paM0] pratyakSatAparokSatAlakSaNaM vissydvymaalmbete| ekamevedaM vijJAnamiti-idamaMzatadaMzagrAhakam / ubhayaviSayamAstheyamiti ubhayasya grahaNasmaraNarUpasya sambandhI viSayo yasya tattathA / na punarubhayaM viSayo yasya / tasyakaviSayatvenoktatvAt / pratIyamAnakAryotpattaye iti pratIyamAnaM yatkArya pratyabhijJAlakSaNaM tasyopapattaye / apratIyamAmamapi kAraNamiti indriyasaMskAralakSaNam / jagadvaicitryasyApyapahnavaprasaMgAviti na khalu jagataH sakalAni kAraNAni jJAyate / sannihitAsannihitaviSayatAlakSaNe iti sannihita idamaMzaH, asannihitastadaMzaH / tanmAtrAnubandhitvAditi indriyajajJAnamAtrAnubandhitvAt / na caikasyobhayakAlatAyAM kadAciknupapatti [ri tyatra ekasyetyekasya vastunaH / . [ku0] prasaGgAnirAlambanavAdasya cAme [gre]nirAkariSyamANatvAditi bhAvaH / nanu pratyabhijJAbhedena viSayasyAbhedasAdhanamupakramya kAraNAbhedAt svabhAvabhedAcca pratyabhijJAne dUSite viSayAbhedAttadabhedasAdhane spaSTamitaretarAzrayatvamityata Aha grahaNasmaraNe ceti (kaM. 80.16) / ayaM bhAvaH iha bhavatAM tattAMzasmaramidaMtAMze grahaNamiti dve ete saMvittI abhyupagamyate / tayozca tattedantAvacchinnavastumAtraniyatayostadevedamiti sAmAnAdhikaraNyenAbhedAvadhAraNaM vidazcama [miti / pratItisAma Aditi (kaM. 80.17) grahaNasmaraNAbhyAM vilakSaNatayA'nuvyavasIyamAnatvAdityarthaH / ubhayaviSayamiti (kaM. 80.17) ubhyvishessnnvishissttvissymityrthH| tadevamanuvyavasAyabalAd grahaNasmaraNAbhyAmanyatvamekatvaM ca pratyabhijJAnasya prasAdhya 1 bIjAnA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 pratyakSAbhyAM -Da; 3 masAmathryam - a, ba, ka; 4 na ca yatrakaika -Da; Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 205 nyAyakandalI 'pratyakSataiva, indriyajajJAnaviSayatvAt tanmAtrAnubandhitvAcca prtyksstaayaaH| asannihitamapi paricchindavindriyaM pUrvakAlatAmeva paricchinatti na bhaviSyatkAlatAm, tatra saMskArasya sahakArigo'bhAvAt / na caikasyobhayakAlatayA kavikSanupAtiH, yatasyopakAralA saGkalayataH kalpanAtvam, dRSTo TekasyAnekena vizeSaNena sambandho yathA 'caitrasya chatrapustakAbhyAm / yugapacchatrapustakasambandhe krameNa kAladvayasambandhe ca na kazcid vizeSaH, ekasyobhayavizeSaNAvacchedapratIterubhayatrAvizeSAt / tadevaM dezakAlAvasthAbhedAnagatamekaM [Ti.] indriyaja'jJAneti :- nanu prApyakAritvAd indriyANAmaprApyApUrvAvasthA kathamindriyagocaraH ? satyam, saMyuktavizeSaNatayA gocaratvam / yadyavidyamAnamapi tadAnImindriyagrAhyaM tahi bhaviSyatkAlatA kathaM nendriyagrAhyetyAha asannihitamapi iti / nanu gobhAvo vartamAnakAlasannihito nAsAvatItakAlasambandhaH, tasmAtkAladvaya viziSTaM bhAvamekadaiva gRhNat pratyakSaM 'kAlpanikamevetyAha-na caikasyobhayeti :- ekasya grAhyasya viSayasyAnekakAla sambandhe yadyanupapattiH syAt, tadaikakAlasambaddhasya vastunaH sambandhinImanekakAlatA gRhaNato'sya pratyabhijJAnasya kAlpanikaravaM syAt na tvevamasti ekasyApyanekena saha sambandhAbhyupagamAt / nanvekasya caitrasya yugapavayena sambandhaH pUrvApara kAlAbhyAM tu krameNeti kuto dRSTAntena sAmyamityAha yugapacchatreti :- etAvAMstu vizeSo yadekatra sAkSAd vizeSaNatayA [anyatra saMyuktavizeSaNatayA prtiitiriti| "tadevaMdezetiH-dezabhedena yadeva vArANasyAM dRSTaM tadeva paattliputre| "kAlabhedena yadeva kalpe dRSTaM tadevAya / avasthAbhedena yadeva navaM dRSTaM tadeva purANamiti / [paM0] manu pratyakSatAparokSate tAvatsyU: (staH?), virodhAbhAvasya tayoH satyoreva bhaNitumarhatvAttatkathaM pratyakSatava jJAnasya / ucyate - yathA nIlapItAdyAkAravattve'pi jJAnasyaikA citratA tathA'trApi pratyakSatavaikA, naakaardvyvypdeshH| yenAsyobhayakAlatAmiti-avAsyeti pratyabhijJAnasya / yugapacchatrapustakasaMbandha iti caitrasya / krameNakAladvayasambandha iti pratyabhi [ku0] kAraNAnupapatti pariharati pratIyamAneti (kaM. 80.17) / jagadvaicitryasyA'pahnavaprasaGgAt tadanukUlasya vicitrasyAdRSTasya 'kAraNasya va [ka]lpata iti zeSaH / tarhi kalpayatu bhavAnityata Aha teneti (kaM. 80.19) / pratyakSatAparokSatArUpasvabhAvabhedAnnaitadekaM vijJAnamiti yaduktaM tatrAha prApsyati ceti (kaM. 80.22) / yadyapi pUrvakAlatA saMskArasyaiva viSayaH, tathApi viSayasyendriyasannikarSAdindriyasyaiva prAdhAnyam / yathA surabhi candanamiti prANakaviSayatve'pi vizeSyagrAhiprAdhAnyena viziSTajJAnasya cAkSuSatvamanuvyavasAyena nizcIyate; na tadvadihApIti bhAvaH / 1 pratyakSava-je. 1, je. 2, je. 3 / 2 pANDudAsasya -- je. 3 / 3 jJAtati - a, ba; 4 yadyamAna -ma; 5 tatkAla - a, ba; 6 kAtya - a, ba; 7 sambandhi-Da; 8 kAlayobhyAMstu-a, ba, ka; [ ] - etaccihnAntargataH pAThaH Da pustake nAsti / 10 tadezeti -a, taddezeti -ba; 11 kAlabhede-a, ba, ka; 12 kAraNasya kalpanA ityarthadRSTyA saGgacchate- saM / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ghastutatvamadhyavasantI pratyabhijJA bhAvAnAM pratikSaNamutpAdavinAzau tirayatIti / bhrAnteyaM pratItiriti cenna, bAdhakAbhAvAt / kSaNabhaGgasAdhana'meva bAdhakamiti cet ? pratyakSabAdhe satyabAdhitaviSayatvAdanumAnodayaH, udite ca tasmin pratyakSabAdha ityanyonyAzrayatvam / pratyakSe tu nAyaM vidhistasyAnapekSatvAt, jvAlAdiSu sAmAnyaviSayaM pratyakSaM vizeSaviSayaJcAnumAnamityavirodhAnna pratyakSeNAnumAnotpattiniSedha ityalam / [Ti0] nanu yadi pratyakSabAdhitaM dRDhamapyanumAnaM nodeti tarhi kathaM jvAlAdau pratyakSabAdhitasya bhedapratipAdakAnumAnasyodaya . ityAha jvAlAdiSu iti :-jvAlAdau hi bhinnavyaktisamavetaikasAmAnyAlambanatvena pratyabhijJAnamanyathAsiddhaM bhedAnumAnaM tu bhinnaparimANAzrayatvAditi 'dRDhavyAptikamiti / nanu ghaTakSaNaviSayapratyabhijJAne'pi samAnamidam? navam, bauddhasiddhAnte sAmAnyAna'bhyupagamAt / jvAlAdau tu sAmAnyAbhyupagamo'sti ghaTazarAvAdau ca bhinnaparimANAzrayatvabhinnatvayordRDhavyAptigrAhakeNa pratyakSeNAbAdhitena pratyabhijJApratyakSamanyathAsiddha bAdhitaM, na tvevaM ghaTakSaNe iti / . [paM0] jnyaayaam| pratyakSe iti-asmadIye prtybhijnyaanaakhye| anumAnodaya iti tvatprayuktasyAnumAnasyodayaH / pratyakSe tu nAyaM vidhiriti pratyakSe tu nAnyonyAzrayadoSopapattirityarthaH / nanu pratyakSabAdhitaM dRDhamapyanumAnaM nodeti, kathaM tahi jvAlAdau pratyakSabAdhitasya, 'iyaM jvAlAbhinnaparimANAzrayatvAt, vastudvayavat'-ityanumAnasyodaya ityAha jvAlAdigvityAdi / sAmAnyaviSayamiti jvAlAtvasAmAnyaviSayam / ityavirodhAditi samAnaviSayayohi virodhaH / [ku0] nanu bIjAdInAM nityAdyasahakRtAnAM kAryAntarAnupalambhAdakurAdikamutsargakAryameva; iha tu vartamAnAvacchinnAgrahaNamanyadevotsargakAyamindriyasyeti kathaM tayidatipAtaH saMskArasacivasya syAt ! na hi sa[1] kArisahanalAbhe'pi vahnaropasagikadAhAdikAryAtipAtena secanAdau sAmarthyamupalabdhamityata Aha yatreti (kaM. 80.24) / seSAM kiJcitsahakArilAbhe autsargikakAryamatipatya kAryAntarajanakatvaM dRzyate; yathA dAvAnaladagdhasya caitrabInasya kavalIkANDajanakatvamiti bhaavH| bhrAmteyamiti (kaM. 81.8) yA yA pratyabhizA sA sA bhrAntA yathA jvAlApratyabhijJA, iyaM ca pratyabhizetyanumAnAditi / upAdhimAha neti (kaM. 81.8) / sAdhanavyApakatvamAzaGkate kSaNabhaGgeti (kaM. 81.8) / nanu yadya (va) napekSatvAtpratyakSamanumAnena bAdhyate kathaM tahi pratyabhijJAnamanumAnena bAdhyata ityata Aha jvAlAdiSviti (kaM. 81.10) / satra viruddhapaMsargeNa bhedAnumAnAdanekakAlasambadhisAmAnyaviSayatayA pratyabhijJAnamanyathAsiddhiH pratyabhijJAyA iti bhAvaH / 1 metasyA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 dRSTa-a, ba, 3 bhyupagamAt-a,ba; Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 207 nyAyakandalI [89] yo'pyatiprauDhimnA pratyakSasiddhaM kSaNabhaGgamAha, tasyAnubhavAbhAva evottaram / nIlametaditi hi pratipattirna tu kSaNikametaditi nIlatvAvyatirekiNI kSaNikatA, tasyAH pRthagarthakriyAyA abhAvAt / ato nIlatve gRhyamANe kSaNikatvamapi gRhyate, susadazakSaNabhedAgrahaNAt / tathA nAdhyavasIyata iti cet ? aho'paraH prajJAprakarSo yadayamanabhavamapi vyAkhyAya kathayati / yannAdhyavasitaM tadgRhItamiti magataSNikeyam, pratyakSabalotpannAvadhyavasAyAdanyasya pratyakSadRSTatvavyavasthAnibandhanasyAnabhyupagamAt / yasminnadhyavasIyamAne yaniyamena nAdhyavasIyate nIlapItayoriva tayostAdAtmyAbhidhAnamapi pralApaH / kSaNika pratyakSaM jJAnaM svasamAnakAlattinImarthasya sattAM paricchindat tatkAlAsambaddhatA vyavacchindat tatkAlA bhAvavyabhicAriNaM kAlAntarasambandhamapi vyavacchindat tadeka [Ti0] pratyakSabaleti :-bauddhamate hi ghaTo'yamityadhyavasAya eva ghaTaviSayapratyakSasadbhAve vyavasthApako na punaranyaH / yasminnadhyavatIyeti :-ghaTatvena kSaNikatvasya tAdAtmyaM nAsti tadadhyavasAye'pi tasyAnadhyavasAyAt 'yathA nIlasya pIteneti / punaH kSaNikatvasya pratyakSatAyAM yuktimAzaGkate kSaNikaM pratyakSaM jJAnam iti :-tatkSaNikaM jJAnaM yatra kAle svayamasti tatkAlavatikSaNasattvamapi paricchinnati, tatazca tena grahaNakAlema sambandhAbhAvaM vyavacchinnatti vartamAnakAla [paM0] [89] 'anubhavabAdha eveti-anubhavAbhAva eva / bauddhavAkyaM nIlatyAvyatirekiNItyAdi / pratyakSabalotpannAditi -nirvikalpakabalotpannAt / adhyavasAyAditi vikalpAt / yasminniti nIle yadi vikSaNikatvam / tayoriti nIlatvakSaNikaravayoH / tatkAlAsambaddhatAM vyavacchindaditi - vikalpAt, vartamAnakAlAsaMbandhaniSedhavat / tatkAlA (la) bhAvAvyabhicAra (ri) Nami (NaH iti tatkAle vartamAnakAlAbhAvo'tItAnAgatayoH / sa kAlAntarasambandhamiti bhaviSyadatIta [ku0] [89] nanu yadi kSaNikatvaM dharmiNo bhinnaM syAtta ghaga [ttahi yada]nubhUyeta na caivamiti zaste nIlatvAvyatirekiNIti (kaM. 81.13) / ___ nanvabhede kSaNikamityapi kadAcidanubhUyetetyata Aha su[sa] dRzSeti (kaM. 81.15) / bhapratibhAsamAnasya viSayatvakalpanAyAmatiprasaGga ityabhiprAyathAnupahAsemottaramAha aho para iti (kaM. 81.16) / yannAdhyavasitaM na savikalpakena nizcitaM tadgRhItaM nirvikalpakena viSayI kRtamiti mRgatRSNikApramANabAdhitamityarthaH / kuta ityata Aha pratyakSabalotpannAditi (kaM. 81.17) / nirvikalpakapRSThabhAginaH savikalpakAdanyasya nirvikalpakasya dRSTatvavyavasthApakatA na sthAdityarthaH / pUrva kSaNikatvasya nIlAdibhyo vyatirekamaGgIkRtyAnumAnAbhAva uktaH, idAnIM so'pi nAstItyata Aha yasminniti (kaM. 81.18) / gRhyamANAgRhyamANayostAdAtmyaM pramANabAdhitamityarthaH / yadyabhyupagamenAha "svAtmAnameveti (kaM. 81.23) / yadavacchinnakAlAvasthAyitAmarthasya gRhaNIyAditi bhAvaH / pUrvApareti (kaM. 81.24) / upalakSaNametata - arthasya bhAvAbhAvayorapyagrahaNasya tAdavasthyAdetatkAlatvavyavacchedo na tu 1diti hi pratipattirna kSaNika-kaM. 1, kaM. 2 / 2 kAlabhAvavyabhicAriNaH-kaM. 1, kN.2| 3 tathA- a, ba, kA 4 zcetana -Da; 5 anubhavAbhASa ev-kN| 6 arthadRSTayA (tahi yada] iti pAThaH snggmchte-sN| 7 svAtmanAmaveti Ms. I Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI kSaNAvasthAyitvaM kSaNikatvaM gRha NAtIti cet? kAzakuzAvalambanaprAyamidam, svAtmAnameva na gRha NAti vijJAnam, kutaH svasamAna'kAlatAmarthasya gRha NAti ? gRha NAtu vA, tathApi pUrvamayaM nAsIt pazcAcca na bhaviSyatItyatra pratyakSamajAgarUkaM pUrvAparakAlAgrahaNAt / vartamAna'kAlatvaparicchede cAtatkAlavyavacchedo yukto bhAvAbhAvayovirodhAnna tu kAlAntarasambandhavyavacchedo maNisUtravadekasyAnekasambandhAvirodhAt / prapaJcitazcAyamartho'smAbhistattvaprabodhe tattvasaMvAdinyAJceti nAtra pratanyate / kiJca sarvabhAvakSaNikatvAbhyupagame kasya saMsAraH ? jJAnasantAnasyeti cet ? na, santAnivyatiriktasya santAnasyAbhAvAt / atha mataM nakasyAnekazarIrAdiyogaH saMsAraH, kiM tarhi ? jJAnasantAnAvicchedaH, sa ca kSaNikatve'pi nAnupapannaH / tadapyasAram, [Ti0] 'sambaddhasyaiva grahaNAt / vartamAnakAla'sambaddhaM ca gRhNat kAlAntareNa bhUtAdinA sambandhaM vyavachinnatti, yato bhUtAdikAlasambandho vartamAnakAla sambandhAbhAvaM na vyabhicarati, yatraiva vartamAnakAlasambandhAbhAvastatraiva bhUtAdikAlasambandhAt / 'yatra tu vartamAnakAlasambandhAbhAvo nAsti tatra bhUtAdikAlasambandhasyApi nivRtteH / kAzakuzeti :dharmArthAditvAdalaghu svarasyApi prAGanipAtaH / svasiddhAntazraddhAlatayA samAdhAya bauddhAbhiprAyeNApi samAdhatte gRha NAtu vA iti / "[pUrvAparakAlayorevApratItI tatra bhAvAstitvanAstitvapratItyabhAvAt bhUtalApratItau hi tatra ghaTAstitvanAstitvApratIte: / nanu yata eva jJAna [paM0] sambandham / svAtmAnameva na gRha NAti vijJAnamiti vaizeSikamatApekSayedamuktam / vaizeSiko hi "jJAnaM svaM svayaM na prakAzayati / svAtmani kriyAvirodhAt / " iti pramANayati svasiddhAntAbhiprAyeNa samAdhAya bauddhAbhiprAyeNApi samAdhatte grahaNAtu ghetyAdi / atatkAlavyavaccheda iti vartamAnakAlAbhAvamAtravyavaccheda eva / kAlAntarasambandhavyavaccheda iti bhaviSyadatItakAlasambandhavyavacchedaH / tattvaprabodhe tattvasaMvAdinyAM ceti svaracitagranthadvayanAma nIyate / atha yAdRkjAtIyaM [ku0] kAlAntarasambandhavyavaccheda iti / yasya tasmin kAle'bhAvo nAsti tasya kAlAntare bhAva iti pratibandhe hi tadvayavacchedo bhavet / sa ca kSaNikatvasiddhaH? pAgannizcayaH sthiratayakasyAnekakAlasambandhAvirodhAt / ata ekasyAnekasambamdhe pratisambandhisvabhAvabheda[:] syAditi yadi tadapi na ekasyaiva citrAbhijJAnasya bhavanmateneha nIlapItAdisambandhatvAbhyupagamAdityabhiprAyeNa maNisUtrodAharaNaM draSTavyam / kasya saMsAra iti (kaM. 82.2) yasyApavargAya sugatavAkyAni zrayanta iti bhAvaH / aba matamiti (kaM. 82.3) na vayaM bhavanta ivaikasyAnekasyAnekazarIrendriyAdiyogaM saMsAraM vadAmaH, kintu jJAnA [nA] meva parasparaM kAryakAraNabhAvaH / sa ca kSaNikAnAmapi saGgacchata ityarthaH / nanu kAryakAraNabhAvayoH sAjAtyaM tAvadbhavadvirapyaGgIkRtaM nAsti sambhava: 1 lambanamidam - kaM. 1, kaM. 2 / 2 kAlatA- kaM. 1, kaM. 2 / 3 kAlaparicchede - kaM. 1, kaM. 2 / 4 ndhatvAka. 1, ka. 2 / 5 sambandhasyaiva - a, ba; 6 sambandhAbhAvasambaddha-a, ba; 7 sambandho bhAvaM na vyabhi.-a%; sambaddhAbhAvaM na vyabhi.-Da; sambandhAbhAvaM vyabhi.-ba, ka; 8 yatra vartamAna-Da; 9 svarasya-a; 10 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abaka pustakeSu nAsti / 11 pATho aspaSTaH / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 209 nyAyakandalI garbhAdijJAnasya prAgbhavIyajJAnakRtatve pramANAbhAvAta, nahi samAnajAtIyAdevArthasyotpattiH, vijAtIyAdapyagnedhUmasyotpattisambhavAt / atha mataM yasyAnvayavyatirekAvatizayaJca yadanuvidhatte tattasya samAnajAtIyamupAdAnaJceti sthitiH, jJAnaJca 'bodhAtmakatvamatizayaM bitti tacca pRthivyAdibhUteSu nAsti, tasmAdyasyAyamatizayastadasya samAnajAtIyamupAdAnakAraNamiti sthite garbhajJAnaM jJAnAntarapUrvakaM siddhayati, kAraNavyabhicAre kAryasyAkasmikatvaprasaGgAditi / / tadapyasAram, adahanasvabhAvebhyo dArunirmathanAdibhyo vaDhehAtizayotpattivadabodhAtmakebhyo'pi cakSurAdibhyo bodhAtmakatvAtizayotpattisambhave bodhAtmakakAraNakalpanAnavakAzAta, ato na prAktanajanmasiddhirbhaviSyati / janmAntaramityapi na siddhayati, maraNe zarIrAntyajJAnena jJAnAntaraM pratisandhAtavyamityatra pramANAbhAvAt / yadyatrAvikalakAraNA [Ti0] pUrvAparakAlau na gRhNAti, ata eva vartamAnakAlagrahaNAt kSaNikatA pratyakSA ityAha 'vartamAnakAlatveti-tatkAlamyAbhAvo'tatkAlam 'amakSikavatsamAsaH / yadA hi jJAnena vartamAnakAlasambandho gRhyate tadA vartamAnakAlasambandhAbhAva eva vyavacchidyate, na tu prAkkAlasambandho'sya 'nAbhUditi 'jJAyate / mRtisamaya eva jJAnasantAnocchedAt / jJAnasantAnAvicchedasya saMsAratvaM nirAcaSTe garbhAdijJAneti / adahanasvabhAvebhyaH iti :-bauddhAbhiprAyeNa dRSTAnto'yam, vaizeSikamate tu tadantargatavahniparamANabhya eva dahanotpattiH / yadyatra iti :-avikalA sampUrNA kAraNAvasthA kAraNarUpatA yasya tad avikalakAraNAvasthaM samarthamityarthaH / [paM0] kArya [tA] dRk jAtIyaM kAraNaM kalpyaM cedityAha - na hi samAnetyAdi vijAtIyAdapyagnedhUmasyotpattisaMbhavAditi vaizeSikamate hi taijaso'gniH, tajjAtastu dhUmaH pArthivaH / yasyeti kAraNasya / yaditi = jJAnaM karta, taditi kAraNam, tasyeti kAryasya / atizayamiti vizeSam / dArunirmathanAdibhya iti adhaH kASTaM dAru, uparikASTaM nirmathanam / [ku0] pArthivAvayavairApyasyotpattiriti / tatazca jJAnaM jJAnakAryamiti siddhayatItyata Aha na hIti (kaM. 83.5) / upAdAnajAtiniyamo dravye draSTavyaH / sa ca bhavanmate'nupapannaH jAtedravyasya cAnaGgIkArAt kintu yatpratItya yadutpadyate tattasya kAraNamityetAvanmAtramabhyupagamyate / tatra ca nopAdAnaM kiJcita] na ca jAtiniyamAnuvattirityarthaH / - yadyapi yatsamavetaM kArya tadupAdAnamiti nAsmanmatena ca jAtirvastu sattAtathApyanyadevopAdAnatvamapoharUpA ca jAtirbhaviSyatItyAzayavAnAzate atha mataM yasyeti (kaM. 82.7) / atrApi vyabhicAraH samAna iti samAdhate tadapIti (kaM. 82.11) / pareNa] sthAyiparamANvanaGgIkArAcca nirmathanAdibhyo'pi dahanotpattirityavaseyam / evaM jJAnasya 1 bodhAtmakam - je. 2; je. 3 / kAlatvaparicchede - je. 1, je. 3; 7 tadaMtargata -a; 2 maraNaM-je. 1; je. 2; je. 3 / 3 vartamAnakAlaparicchede mu., vartamAna 4 makSikavat - a; 5 mA bhUditi - a, ba, ka; 6 jAyate - ka; 27 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [90] zarIrasamavAyinIbhyAJca hitAhitaprAptiparihArayogyAbhyAM pravRttinivRttibhyAM rathakarmaNA 'sArathivat prayatnavAn vigrahasyAdhiSThAtAnumIyate, prANAdibhizceti / katham ? zarIraparigRhIte vAyau vikRtakarmadarzanAd bhastrAdhmApayiteva, nimeSonmeSakarmaNA niyatena 'dAruyantraprayokteva, dehasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNAdinimittatvAt gRhptiriv| nyAyakandalI vasthaM 'tattatrajanayatyeva yathAvikalajananAvasthaM bIjamaGakuraM prati, 'avikalajJAnajananAvasthaM cAntyaM jJAnamiti pramANamastIti cet ? na, jvAlAdInAmantyakSaNena vyabhicArAt, snehattikSayAdinA'ntyajvAlAkSaNasya kAraNAvasthAvaikalyAdavikalatvaM nAstIti cet ? antyajJAnasyApi maraNapIDayA pIDitasyAvikalakAraNAvasthatvamasiddhamiti suvyAhRtaM kSaNikatve paralokAbhAva ityuprmyte| [90] Atmasiddhau pramANAntaramapyAha-zarIrasamavAyinIbhyAmiti / pravattinivattibhyAM prayatnavAn vigrahasya zarIrasyAdhiSThAtAnumIyate / 'latAdinivRttipravRttivyavacchedArtha zarIrasamavAyinIbhyAmityuktam / srotaHpreritamRtazarIrapravRttinivRttivyavacchedArthaJca [Ti0] [90] latAdIti :-latAdInAM zarIratvamasya nAbhISTam / buddhipUrvakaceSTeti :-nadIsrotaH preritazavazarIsyApi [paM0] cakSurAdibhya iti bhautikebhyaH / ato na prAktanajanmasiddhiriti kSaNabhaGguravAde iti zeSaH / jvAlAdInAmiti dIpAcirAdInAm / paravAkyaM snehavartItyAdi / [90] sAdhanopAdAnaparivarjanadvAreNeti sukhaduHkhayoH sAdhanAni srakcandanavanitAsarpakaMTakaviSAdIni, teSAmu [ku.] kAryatve pramANAbhAvamabhidhAya jJAnakAraNatve'pyAha bhaviSyatIti (kaM. 82.14) "maraNazarIrAntyajJAneneti (kaM. 82.14) niyamANe zarIre caramaM yajjJAnaM tenetyarthaH / antyajJAnasyApi (kaM. 82.19) iti kAryasya janmanA snehavattikSayasya kAraNAvasthAvaikalyahetutvaM jvAlAyAM yathA kalpyate tadvajjJAne'pi maraNAnantarasyAjananAnmaraNapIDAyA eva kAraNAvasthAvaikalyahetutvaM kalpayituM suzaM (za) kamiti bhAvaH / / [90] nanvanuvRttipramANasyAtmatvasya siddhaye parAtmanirUpaNaM prastutaM tathA ca yathA parAtmAt (tma) prasiddhiH tathA parabuddherapIti zaGkA nirAkaraNaparamanantarabhASyamavatArayati-AtmasiddhAditi (kaM. 82 22) / latAdIti (kaM. 1 sArathiriva -de| 2 daaruyntrenn-de| 3 tajjanayatveva-kaM.1; kaM.2; tattajjanayatyeva -je.1; je. 2 / 4 avikalaM jananatvasthaM-kaM. 1; kaM. 2 / 5 kSayAdInAm-kaM. 1; kaM. 2 / 6 latAdipravRtti - kaM. 1, kaM, 2 / 7 srota:patita - kaM. 1, kaM. 2 / 8 maraNe-kaM 1. kN.2| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetama 211 nyAyakandalI hitAhitaprAptiparihArayogyAbhyAmiti / hitaM sukhamahitaM duHkham, tayoH prAptiparihArau hitasya prAptirahitasya parihAraH, tatra yogyAbhyAM samarthAbhyAmiti buddhipuurvkcessttaaprigrhH| rathakarmaNA sArathivaditi dRSTAntakathanam / sAdhanopAdAnaparivarjanadvAreNa hitAhitaprAptiparihArasamarthA ceSTA 'prayatnapUrvikA viziSTa kriyAtvAt rathakriyAvat / zarIraM vA prayatnavadadhiSThitaM viziSTakriyAzrayatvAt rathavat / prANAdibhizceti / prANAdibhizca prayatnavAnadhiSThAtA'numIyata ityanuSajanIyam / prANAdibhirityanena "prANApAnanimeSonmeSajIvanamanogatIndriyAntaravikArAH" "sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzcAtmano liGgAni" (vai. sU. 3-2-8) iti sUtroktasamastaliGgaparigrahaH / kathamiti praznapUrvakaM prANApAnayoliGgatvaM darzayati-zarIraparigRhIta iti / vAyustiryaggamanasvabhAvaH, zarIrapari gRhIte ca vAyau prANApAnAkhya vikRtaM svabhAvaviparItaM karmordhvagamanamadhogamanaJca dRzyate, tasmAt prayatnavAn vigrahasyAdhiSThAtAnumIyate, yastathA vAyu prerayati, anyathAsya vikRtatvAsambhavAt / bhastrAdhmA payiteveti dRSTAntaH, zarIraM prayatnavadadhiSThitamicchApUrvaka [Ti0] 'ceSTA zvAnaM prati hitaprAptyarthA kazcitprati 'daurgandhyenAhitaprAptyarthA ca bhavati / paraM yasyaiva prayatnena janitA ceSTA tasyaita yadi hitAhitaprAptinimitaM seha gRhyate ityabhiprAyavato buddhipUrvaketi vyAkhyAnam / nanvatra dRSTAnte ki sAkSAtprayatna vadadhiSThitatvaM pAramparyeNa vA ? nAdyo'siddhe, nAparaH pakSe "evAsiddheH, naivam , vizeSAvivakSayA [paM0] pAdAnaparivarjane, taddvAreNa / tena [hi] dvivAyukAdibhirnAnakAntikamiti dvayorvegavatoviruddha dikriyayoH sannipAto dvivAyU: / tatra vAyorUrdhvagamanamasti / na cAtmetyanakAtikama / icchApUrvakasya vAyorUrdhvagamanasya tatrAbhAvAdityarthaH / ku0 82.23) acetanataNAdikriyayA vyabhicAranivRttyarthamityarthaH / latAdInAmapi zarIrasya vakSyamANatvAt / srotaH "preriteti (kaM. 82.24) zarIrasamavAyinyApi prayatnAnapekSayA kriyayA vyabhicAranivRttyarthamityarthaH / mRtazarIrasyAbhogAyatanazarIratvAttatra yogyAbhyAmiti dvayorapi pRthagevahetutvAt vyarthavizeSaNatvam, "[yogyagrahaNaM ca hitAhitaprAptiparihArayorantarAyasambhave'pi pravRttinivRttyoH prayojakatvapratipAdanAya] prayatnapUrvikA [iti] tadviSayajJAnakAryaprayatnavatsaMyogapUviketyarthaH / tatrAnukUlastarkaH prayatnavat-saMyogAbhAve tatkAryAviziSTe ceSTate [ceSTeti] syAditi / praznapUrvakamiti (kaM. 83.7) uttaraparyAlocanayA praznasyApi tadviSayatvamiti bhAvaH / zarIraM prayatnavadadhiSThitaM bhoktradhiSThitamiti vyAkhyAnAnnezvareNa siddhasAdhanAnA (naani)| 1 prayatnavatpUrvikA - je. 2 / 2 kriyAtvAd - kaM. 1, kriyatvAd-kaM. 2 / 3 gatIndriyavikArA:- kaM. 1, kaM. 2 / 4 parigRhIte-kaM. 1, kaM. 2 / 5 vikRtavAyvasambhavAta-kaM. 1, kaM. 2 / 6 degdhmApayiteva-kaM. 1, kaM. 2; dhmApayiteti -je. 2 / 7 ceSTA-a, ba; 8 daurgandhanA-a, ba; 9 yaddhi-ba; 10 vadaSThitatvaM-a; 11 eva siddheH-a, ba, ka; ' 12 srotaH patita-kaM. 1. kaM. 2 / 13 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH punarAvRtta Adarzapustake-saM / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam . nyAyakandalI vikRtavAyvAzrayatvAd bhastrAvat / zarIraparigRhItetyanenecchApUrvakatvaM darzitam, tena hi dvivAyukAdibhinnanikAntikam / nimeSonmeSakarmaNA niyatena dAruyantraprayokteveti akSipakSmaNoH saMyoganimittaM karma nimeSaH, 'vibhAgArthaM ca karmonmeSaH / tena karmaNA dAruyantraprayokteva vigrahasya prayatnavAnadhiSThAtA anumIyate / vAyuvazenApi dAruyantrasya nimeSonmeSau syAtAm, tannivRttyarthaM niyateneti / amenecchAdhInatvaM darzayati / zarIraM prayatnavadadhiSThitamicchAdhInanimeSonmeSavadavayavayogitvAd dAruyantravat / ... / __ jIvanaliGgakamanumAnaM kathayati-dehasyeti / vRddhiH prasiddhava / kSatasya bhagnasya ca saMrohaNaM punaH saGghaTanaM tayonimittatvAd gRhapatiriva prayatnavAnadhiSThAtA anumIyate / zarIrasya vRddhikSata'saMrohaNaM ca prayatnavatA kRtaM vRddhikSatabhagnasaMrohaNatvAd gRhavRddhikSatabhagnasaMrohaNavat / vRkSAdigatena vRddhayAdinA vyabhicAra iti cenna, tasyApIzvarakRtatvAt, na tu vRkSAdayaH sAtmakAH, buddhayAdyutpAdanasamarthasya viziSTAtmasambandhasyAbhAvAt / [Ti0] lokavyavahArasiddhasya prytnvddhisstthaanmaatrsyaivaabhiisstttvaat| evamitareSvapi / 'tena dvivAyuketiH- viruddhadikkra'yavAyvabhidhAnAdUrdhvagamanAdibhiH / nanu prAkArAbhidhAto'cchAlite vAyau prAkAre'pi IzvarecchAvikRtavAyvA zrayatvamasti, na tu prayatnavadadhiSThitatvam ? navam; tatrApIzvarasya prayatnavataH sattvAt / vRddhiH iti -avayavo pacayaH / [paM0] dAruyantraprayokteveti pATavaprayokte vA / jIvanaliGgakamiti vRddhikSayAtmikA vRttirjIvanam, jIvanaM liGgamasyeti bahuvrIhI kac / pa(pe) lakamiti lAkSAgolakam / [ku0] icchAdhInanimeSonmeSavaditi (kaM. 83.17) nanu parAtmavatparecchAyA apyaprasiddhatvAdvizeSaNAsiddho hetuH? atha hitAhitaprAptiparihArasyAyogyatayAnimeSonmeSakarmaNa icchApUrvakatvamanumIyata iti tahi pravRttinivRttibhyAmeva gatArthametat / satyam / prapaJcArthastUpanyAsaH / vRddhiH prasiddhaveti (kaM. 83 19) pUrvAvayavavinAzamapekSamANastadArambhakairAgantukAvayavasahAyaradhikaparimANasyAvayavina ArambhaNaM vRddhirityarthaH / tasyApIzvarakRtatvAditi (kaM. 83.22) abhyupagamavAdo'yam, itarathA pravRto'pi tenaiva siddhasAdhanatvaprasaGgAt / vRkSAdayo'pi zarIradhAriNa eveti pari[ra] mArtha itarathA ta eva varSAdyanukUlaviSayasambandhe hrssvissaadaanupptteH| mAnasaH pakSimRgatAM vAcakairantyajAtitAM narasthAca [va] ratAmeti (mati? ) kAyikarihayAnakarityAdismRtibirodhaprasaGgAcca / 1 bibhAgArtha karmo-kaM. 1, kaM. 2 / 2 kathayati -kaM. 1, kaM. 2 / 4 tena hi-ma. je. 1,3; 5 hikSitvAyva - a, dikSivAyva-ba; a, ba, ka, 8 prayatna tataH-a, ba; 9 vApacayaH-a; 3 saMrohaNaM prayatnavatA-kaM. 1, kaM. 2 / 6 cchalito-a, ba; 7 zrayamasti Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 213 prazastapAdabhASyam [91] abhimataviSayagrAhakakaraNasambandhanimittena manaHkarmaNA gRhakoNeSu pelakapreraka iva dArakaH, nayanaviSayAlocanAnantaraM rasAnasmatikrameNa rasanavikriyAdarzanAdanekagavAkSAntargataprekSakavadubhayadarzI kazcideko vijJAyate / sukhaduHkhecchAdveSaprayatnaizca guNairguNyanumIyate / __ nyAyakandalI [91] manogati linggkmnumaanmupnysyti-'abhimtetyaadi| abhimato viSayo jighukSito'rthaH, tasya yadgrAhakaM karaNaM cakSurAdi tena 'yo manasaH sambandhastasya nimittena mnHkrmnnaa| 'gRhe koNeSu koSTheSu bhUmau ropitaM pelakaM prati hastasthitasya pelakasya prerako dAraka 'iva prayatnavAn manaHprerako'numIyate / prayatnavatA preyaM manaH, abhimataviSayasambadhanimittakriyAzrayatvAddArakahastagatapelakavat / vAyvAdipreritasyAnabhimatenApi sambandho bhavati / [etadarthamabhimataviSayetyuktam / indriyAntaravikAraM darzayati ] nayanaviSayeti / nayanaviSayasya rUpasyAlocanAd grahaNAdanantaraM rasasyAnusmaraNakrameNa [Ti0] [91] abhimateti :-na tu svarazmInAmabhimatasambandhanimittAyAH kriyAyA AzrayatvaM cakSugolakasyApyasti na tu prayatnavat preyatvam, tasya manaHpreryatvAt / "sukhAdIni iti :-"sukhAdayo vizeSaguNAH kAryatve satyavyApakatve vA ekendriyagrAhyajAtIyatvAt rUpavaditi [vizeSa] guNatvasiddhau guNatvAd iti hetuH, AtmanaH sukhatvAdisAmAnyasya ca [paM0] [91] vRddhAvasthAyAM smaraNAyogAditi, vRddhAvasthAyAmasmaraNaprasaMgAditi dvau pAThau staH / arthaH sadRza eva / [ku0] [91] manaso'NutvaM vakSyate / tasya ca gati manaH (manogati ? ) indriyasambandhakamAjJAnakrama ? iti ca / evaM sthite prayogo'yamityAMha prayatnavateti (kaM. 84.1) / . nanu sAkSAtkArAyogyaM manaH kathaM prayatnena preyaMte ? daNDAdInAM sAkSAtkRtAnAmeva prayatnena preryatvadarzanAta / [na] cAdRSTavazAdasAkSAtkRtamapi manaHprayatnapreritaM bhaviSyatIti sAmpratam, adRSTAdevAbhimataviSayagrAhakakaraNasambandhanimittakarmotpattisambhave tadatiriktaprayatnakalpanAyAM kalpanAgauravaprasaGgAditi / satyamevametat / [a] dRSTAGgIkAre ca tadAzrayAtmasiddhiravarjanIyA tadApyabhimatavacanAdicchAnuvidhAyi karma gRhyte| icchA ca prayatnaM madhyekRtyaiva karmotpAdayati / tatazcAsAkSAtkRte'pi manasAm [icchAnuvidhAyi karmAdRSTavazAtprayatnapUrvakamabhyupagantavyam / anyathA bubhutsAtizayena paTutarapratya [yA] nudayaprasaGgAditi / 1 kazcideko vijJAyate iti - tA. de pustakayo sti| 2 liGgamanamAnaM-je. 3 / 3 abhimatetyAdinA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 yogo manassambandhaH - kaM. 1, kaM. 2 / 5 tannimittena-je. 3 / 6 gRhakoNeSu bhUmAvAropitaM-je. 3 / 7 iti - je. 1, je. 2 / 8 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH - kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti / 9 grahaNAnantaraM - kaM. 1, kaM. 2 / 10 pratIkamidaM apustake bhraSTam, abhimataviSayasambandheti - Da; 11, 12 mukhA - a, ba; 13 pAThavyutkramAdartho na spaSTa: sa / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI rasanendri'yAntarasya vikAro dRzyate, tasmAdubhayorgavAkSakayorantargataH prekSaka iva dvAbhyAmindriyAbhyAM rUparasayordarzI kshcideko'numiiyte| kimuktaM syAt ? kasyacidiSTaphalasya rUpaM dRSTvA tatsahacaritasya pUrvAnubhUtasya rasasya smaraNAttatrecchA bhavati, tato'pi prayatna AtmamanassaMyogApekSo rasanendriyavikriyAM karoti / sA dantodakasaMplavAnumitA rasanendriyavikriyA indriyacaitanye na syAt, pratyeka niyatAbhyAM cakSarasanAbhyAM rUparasayoH sAha'cApratItau rUpadarzanena rasasmRtyabhAvAt / asti cAyaM vikAraH, tasmAdindriyavyatiriktaH 'ko'pyastyubhayadarzI yo rUpaM dRSTvA rasasya smarati / zarIrameva cobhayazi bhaviSyatIti cenna, bAlavRddhazarIrayoH parimANabhedenAnyatve siddha bAlAvasthAnubhUtasya vRddhAvasthAyAmasmaraNaprasaGgAt / na kevalaM pUrvoktairhetubhiH, sukhaduHkhecchAdveSAdibhizca guNairguNyanumIyate "[sukhAdIni dravyAzritAni guNatvAdrUpAdivat / yo'sau guNI sa Atmeti / nanu zarIrAzritA eva sukhAdayaH tatrAha te ca na zarIrendriyaguNA iti / na pratijJAmAtreNa kasyacidarthasya [Ti0] vyavacchedArtha vizeSaNe jAtIyagrahaNam, dIpAdiprabhAvyavacchedArtham , teSAM svayamekendriyagrAhyatve'pi tajjAtIya tejo'ntarasya dvIndriyagrAhyatvAta / 'ahaM sukhIti-ahaMkArapratyayasya yo viSayastata sambandhitvena "sUkhAdyavaccheda: pratIyate / viSayasyetyatra sambandhe SaSThI avacchedasyetyatra tu karmaNi / tatkRta eva iti :-tenAtmanA kRtaH / "tadAlambanatvena [ku.] nanu dehendriyAtiriktazcetanaH nayaviSayAlocanAnantaraM rasanavikriyAdarzanAditi kiM kena sambadhyate ityataH praznapUrvakaM tAtparyamAha-ki muktamiti (kaM. 84.6) / idamatrAnumAnamabhipretaM cakSurAdikamacetanaM niyataviSa[ya]tvAt gvaakssvt| athavA cetanazcakSurAdivyatiriktaH, aniyataviSayatvAta anekagavAkSaprekSakapuruSavaditi na kevalaM kAya kAraNamAtmAnumeya kintu guNairguNitayA'pIti cArtha ityabhiprAyaH / guNatvAditi kAryatve satyekendriyagrAhyatvena guNatvamamISAM gandhAdivaddaSTavyam / tathApi sAmAnyAntarbhAve kAryatvavyAghAtaH / kAryadravyatve karmasve ca pRthivyAtitrayaM ca tatkarmavacca dvIndriyagrAhyatvApAto vAyuvattakarmavaccAgrAhyatvApAto vetyanukUlastarko draSTavyaH / nanu sukhAdInAmahaMpratyayasya cApadAtmakatvAdekavAkyabhAvo na yujyate ityata Aha ekavAkyatvamekAdhikaraNatvamiti (kaM.84.15) / abhidhAnadharmasyAbhidheya upacArAdetadraSTavyam / upacArapravRttinimitAnAmekArthasamavAye pramANa (i)vacanaM yathAhaH bhinnapravRttinimittAnAmekasminnarthe vRttiH sAmAnAdhikaraNpamiti sthUlo'haM kRzo'hamiti zarIradharmasAmAnAdhikaraNyAdahaM-pratyayo'pi zarIraviSaya ityata Aha ahamiti (kaM. 84.16) / 1ntaravikAro-kaM. 1, kaM. 2; 'nendriyavikAro-je. 3 / 2 degvAkSayorantaHprekSaka-kaM. 1. kaM. 2 / 3 degcaryapratIto-kaM. 1, kaM. 2 / 4 ko'pyubhayadarzI - kaM. 1, kaM. 2 / 5 mevobhaya' - kaM. 1, kaM. 2 / 6 1 etaccihnAntargataH pAThaH-kaM. 1, kaM. 2 pustkyobhrNssttH| 7 vizeSeNa -Da; vizeSaNA - a, ba; 8 tvejo-a, ba, ka; 9 pratIkamidaM aba pustakayobhraMSTam / 10 mukhA-a, ba, 11 sambandhe iti aba pustakayo sti / 12 abacchedyasya mu.| 13 lambanatve ca-mu. je. 1, je. 3; latvena-Da; 14 kamukta MS. Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 215 nyAyakandalI siddhirastItyanenAbhiprAyeNAha kasmAditi / kAraNamAha-ahaGkAreNaikavAkyatAbhAvAditi / ahaGkAreNAhamitipratyayenaikavAkyatvamekAdhikaraNatvaM sukhAdInAmahaM sukhI ahaM duHkhItyahaGkArapratyayaviSayasya sukhAdyavacchedyasya prtiiteH| ahaM pratyayazca na zarIrAlambanaH, parazarIre'bhAvaprasaGgAt / svazarIre 'evAyaM pratyayo bhavatIti cenna, adhizeSAt / zarorAlambano''haMpratyayaH svazarIravat parazarIramapi cet pratyakSaM tatra yathA 'sthUlatvAdipratyayaH svazarIre parazarIre'pi bhavati, evamahamitipratyayo'pi syAt, svarUpasyobhayatrAvizeSAt / svasambandhitAkRte tu vizeSe tatkRta evAyaM pratyayo na svarUpAlambanaH, savAlambanatve cAntarmukhatayApi na bhavet / ata evAyaM nendriyAvalambanaH, indriyANAmatIndriyatvAt, asya ca liGgazabdAdyanapekSasya pratyakSapratyayatvAt, tasmAt sukhAdayo'pi [Ti0] iti-zarIramAlambanaM yasya sa tathA / anubhavasmaraNe iti-'na zarIrendriyamanasAm' ityasya bhASyasya byAkhyAvasare bhUtaraSAtkAryatvAccoktam / zarIrANAM bhinnatvena pratisandhAnamindriyANAM ca vinAze tadupalabdhArthasmaraNe vipakSa bAdhakamuktam / tato'pi itiH-sukhAdayo na zaroraviSayAH anubhava smaraNAbhyAM sahaikAdhikaraNatayA pratisandhIyamAnatvAt myatireke yathA rUpam / ya evAha gaura AsaM sa evedAnIM zyAma iti tu pratisandhAnaM parimANabhedAccharIrabhedasiddhayA "vAdhiptam, prastutaM tu na "bAdhitamityabhrAntameveti / [paM0] bhavizeSAditi yaduktaM tadeva prakaTayati zarIrAlambano'haMpratyaya ityAdi - zarIrAlambano'haMpratyaya ityataH pura: tatazcetyadhyAhAryam / taskRta iti-AtmakRtaH / na svarUpAlaMbana ityarthaH / savAlaMbanatve iti zarIrAlaMbanatve / na bhavediti-bhatrAhaMpratyayaH krtaa| ata eveti antarmakhatvAdeva / asya ceti - ahaM pratyayasya ca / zarIrendriyANAmityuktamiti prAgeva / na tadviSayA iti na zarIrendriyaviSayAH / ku0] kimahaMpratyayaH zarIramAtrAlambanastadvizeSAlambano vA? nAya ityAha parazarIre'pIti (kaM. 84.17) / dvitIyamAzaya dUSayati svazarIra (kaM. 84.17) iti / avizeSAviti (kaM. 84.18) Atmano dehavyatirekAsiddhau svaparazabdotpA (vetyAdi) dehavizeSaNAnupapatterityarthaH / vizeSAGgIkAre ca siddhAntaH samIhitamityAha "svasambandhitayeti (kaM. 84.20) / antarmukhatayeti (kaM. 84.22) / mama zarIramiti zarIrasvAmiviSayatetyarthaH / ata eveti (kaM. 84.22) 'cakSuSA pazyAmi' itIndriyasvAmiviSayatayAnubhavAdityarthaH / kiJcetyAha indriyANAmiti (kaM 84.22) / sukhAdInAM zarIrendriyAnAzrayate(ti) svayaM hetvantaramAha kiJceti (kaM. 84.24) / saMyogAdisAmAnyaguNairvyabhicAraparihArAya zarIrendriyavizeSaguNA na bhavantIti] tatra vizeSapadena sAdhyavizeSaNam / 1 'bhAvAt - kaM. 1, kaM. 2 / 2 evAyaM bhavatIti - kaM. 1, kaM. 2 svasvazarIre evAyaM pratyayo-je. 2 / 3 'yaMpratyayaH-je. 1, haGkArapratyayaH-je. 3 / 4 sthalAdi-kaM. 1, kaM. 2 / 5 zarIrAlambana:-kaM.1; kN.2| 6 zabdAnapekSasya-kaM. 1; kaM. 2 / 7 tathA-a, ba, ka; 8 smaraNA-a, ba, ka; 9 eva zyAma-a; se evedAnIM -Da; 1. bAdhItam-a, ba, 11 bAdhitam tadityabhrAntameveti-a, ba, ka; 12 parazarIre kaM. 1. kaM. 2. kaM. 84.19 ityatra 'parazarIre'pi ityasti kinvatra tanna grAhyaM tadanantaraM svazarIraM iti pratIkasya darzanAt -sN| 13 svasambandhitA - kaM. 1, kaM. 2 / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [92] te ca na zarIrendriyaguNAH, kasmAda'haGkAreNaikavAkyatAbhAvAt pradezavRttitvA. dayAvadravyabhAvitvAd * bAhyendriyApratyakSatvAcca, tathA'haMzabdenApi pRthivyAdizabdavyatirekAditi / nyAyakandalI na shriirendriyvissyaaH| kiJca, yo'nubhavitA tasyaiva smaraNamabhilASaH, sukhasAdhanaparigrahaH, sukhotpattiH, 'duHkheSu dveSa iti sarva'zarIriNAM pratyAtmasaMvedanIyam / anubhavasmaraNe ca na zarIrendriyANAmityuktam / tato'pi sukhAdayo na tdvissyaaH| [92] yuktyantaraJcAha-pradezavRttitvAditi / dRzyate pradezavRttitvaM sukhAdInAM pAde me sukhaM zirasi me 'vedaneti pratyayAt / tatazca zarIrendriyaguNatvAbhAvaH, tadvizeSaguNAnAM vyApyavRttitvAvyabhicArAt / sukhAdayaH zarIrendriyavizeSaguNA na bhavanti, avyApyavRttitvAt, ye tu zarIrendriyavizeSaguNAste vyApyavRttayo dRSTAH, yathA rUpAdayaH, na ca tathA sukhAdayo vyApyavRttayaH, tasmAnna zarIrendriyagaNA iti vytirekii| karNazaSkulyavacchinnasya nabhodezasya . [Ti0] [92] nanu zrotrendriyaM tAvadAkAzaM tasya ca guNaH zabda: pradezavRttirastIti vyabhicAra ityAha karNazaSkulI iti / nanu 'zarIraguNo gurutvamindriya guNAzca rUpAdayo'pyapratyakSAstato vyabhicAra iti bAhyendriyapratyakSatvAdityasya mAnasapratyakSatvAdityarthamabhisandhAya "prAha-zarorendriyaguNAnAm iti / parizeSAd iti "sukhAdayaH pratItadravyavyatirikta [paM0] [92] tadvizeSaguNAnAmiti zarIrendriyavizeSaguNAnAm / vyatirekoti kevalavyatirekI hetuH / iti vya[itavya]bhi cAra iti ko'rthaH ? tatrApi vyApyavRttitvaM siddhamevetyarthaH / indriyaguNapratiSedhe tu nAyaM heturiti indriyaguNatvapratiSedha. viSaye punarayaM heturayAvadravyabhAvitvAkhyo nopayujyate ityarthaH / [ku0] [92] tadvivaravyApIti (kaM. 85.7) paramANuparimitasya nabhasa: zrotratvamabhipretye-taduktam / (zabda) prAcyatvAdidigvizeSavyapadezeSvindriyavyApakatve'pyudAttAnudAttAdivatsAnunAsikavacca dhyanidharmopAdhitayopapAdanAya ityvirodhH| nanu zarIrendriyaguNatvapratiSedhe bAhyendriyapratyakSatvAditi vyabhicArI hetuH, cakSurAdiguNAMnAmapratyakSatvAdityata Aha -zarIrendriyeti (kaM. 85.10) / gurutvAdInAmityAdipadena zabdavyatiriktAnAM sarveSAmindriyaguNAnAM grahaNam / vidhAntaraM tviti (kaM. 85.12) mAnasapratyakSA ityarthaH / 1 dahaGkAreNa sh-taa| 2 vAkyatvAbhAvAt - vyo. (406) / 3 tathA'hazabdena pRthivyAdi - taa| 4 duHkhapradveSa-kaM. 1, kaM. 2 / 5 zarIrANAM-je. 2 / 6 duHkhamiti - kaM. 1, kaM. 2 / 7 vRttivyabhicArAt - kaM. 1, kaM. 2 / 8 guNau-a; 9 guNazca-a, ba, ka; 10 prahAraM-ma; 11 mukhAdayAH - a; Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAriTIkAtrayopetam 217 nyAyakandalI zrotrendriyabhAvamApannasya yazzabdo guNo bhavati sa tadvivaravyApItyavyabhicAraH / ito'pi na 'zarIraguNAH sukhAdayo bhavanti, ayAvadravyabhAvitvAt vyatirekeNa rUpAdaya eva nidarzanam / indriyaguNapratiSedhe tu nAyaM hetuH, zrotraguNena zabdenAne'kAntikatvaprasaGgAt / ito'pi na zarIrendriyaguNAH sukhAdayo bAhyendriyApratyakSatvAt / zarIrendriyaguNAnAM dvayI gatiH - apratyakSatA gurutvAdInAm, bAhyendriyapratyakSatA rUpAdInAm / vidhAntarantu sukhAdayastasmAnna tadguNA iti zarIrendriyaguNatve pratiSiddhe parizeSAttarAtmAnumIyata iti sthitiH| ___ nanu sukhaM duHkhaJcemau vikArAviti nityasyAtmano na smbhvtH| bhavatazcet so'pi carmavadanityaH syAt / na, tayorutpAdavinAzAbhyAM tadanyasyAtmanaH svarUpapracyuterabhAvAt / nityasya hi svarUpavinAzaH svarUpAntarotpAdazca vikAro neSyate, [ri0] dravyAzritAH tadanAzritatve sati guNatvAt, vyatireke rUpAdayaH / nanu 'ahaM' zamdena ahaM svarUpamevAbhidhAsyate ityAha na ca svarUpeti :-nana zabda: svarUpAbhidhAsyati ? na; tatrApi zabdatvajAtyabhidhAnAt / [paM0] so'pi carmavadanityaH syAditi varSAtapAbhyAM ki vyomnaH carmaNyasti tayoH phalam / carmopamazcetso'nityaH, khatUlyazcedasatphala: / / tayoriti sukhaduHkhayoH / tadanyasyeti sukhaduHkhavyatiriktasvarUpasya / 'guNAntarotpAdastvaviruddha eveti atra tu zabdaH ku.] prasaGgAdvedAntina utthApya dUSayati nanviti (kaM. 85.13) / so'pi 'carmabadanityaH syAditi (kaM. 85.14) yeSAM ghaTAdivikAramApannAH pRthivyAdaya iti / kimayaM vikAro nAma? anityadharmayogo vA? pUrvAvasthAparityAgenA vasthAntarApattirvA ? nAdya ityAha na tayoriti (kaM. 85.15) / dharmarmiNI paramArthato bhinnau; tatazca bhinnasya dharmasyotpAdavinAzayo. svatorapi dharmiNo na kiJciditi bhAvaH / na dvitIya ityAha nityasya hIti (kaM. 85.16) / yadyapi tathA zabdenAhaMzabdasya prakRtasukhAdi sAmaM (myaM) pratipAdyate tathApi zabdasyAkAzaguNatvAnna guNatayA Atmano liGgaM zabda: kinvatibhidhAna tayeti (kintvabhidhAnaM tasyeti) darzayan sAmAnyato dRSTAM (STaM)tAvadAha ahaM zabda iti (kaM. 85.22) / tatazcopamAnopameyabhAvoliGgatvasAmAnyena draSTavyaH / ahamiti pratyakSeNAtmajJAnAkhyAne tu [ta] thA zabdazcAnumIyata iti zabdazca na saGgacchete iti pUrvAnumAnadRSTAnteSu sArathiyantrakArAdInAM zarIra(ri)tvAccharIrasyAdhiSThAtuzca tadviparItatvAdvizeSaviparIta iti codyam / tasyet varasiddhau parihRtatvAt parihArAya pratyakSopavarNanamiti na pezalam / 1 zarIrendriyaguNA:-kaM. 1, kaM. 2, je. 2; je. 3 / 2 kAntikatvAt-kaM. 1; kaM. 2 / 3 svarUpamabhidheyam-ma. svarUpAbhidhAnam-je. 1, je. 3, 4 mAnAta-a, ba, ka; 5 tarotpAdazcAviruddha eva-kaM / 6 dharmavad-MS. I 7 tadviparIra MS | 8 pATho'spaSTo'to'rthaH na spsstt:-sN| 28 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI guNanivRttirguNAntarotpAdazcAviruddha eva / athAsya nityasya sukhaduHkhAbhyAM ki kriyate ? svaviSayo'nubhavaH / sukhaduHkhAnubhave satyasyAtizayAnatizayarahitasya ka upakAraH ? ayameva tasyopakAro'ya meva cAtizayo yasmin sati sukhaduHkhabhoktRtvam / tathAhaMzabdenApIti / yathA sukhAdibhirAtmA anumIyate tathAhaMzabdenApyanumIyate, ahaMzabdo loke vede cAbhiyuktaiH prayujyamAno na tAvanirabhidheyaH / na ca svarUpamabhidheyaM yuktaM svAtmani kriyAvirodhAt / yathoktam-"nAtmAnamabhidhatte hi kazcicchabdaH kadAcana / " tasmAd yo'syAbhidheyaH sa Atmeti nanvayaM pRthivyAdInAmeva vAcako bhaviSyati tatrAha-pathivyAdizabdavyatirekAditi / yo yasyArthasya vAcakaH sa tacchabdena samAnAdhikaraNo dRSTaH, yathA dravyaM pRthivIti / ahaMzagvasya tu pRthivyAdivAcakaiH zabdaiH saha vyatirekaH samAnAdhikaraNasvAbhAvaH, ahaM pRthivyahamudakamiti prayogAbhAvAt, tasmAnnAyaM pRthivyaadivissyH| nanu zarIraviSaya evAyaM dRzyate sthUlo'hamiti ? na, ahaM jAnAmi ahaM smarAmItiprayogAt / zarIrasya ca jJAnasmRtyadhikaraNatvaM niSiddhama, tasmAdAtmopakArakatvena lakSaNayA zarIre tasya prayogaH, yathA bhRtye'hamevAyamiti vyapadezaH / [paM0] samuccaye / paravAkyaM - athAsya nityasyetyAdi / svarUpaviSayo'nubhavo [svaviSayo'nubhavo] iti dvau pAThau staH / arthaH sugamaH / AcAryaH-ayameva tasyopakAra ityAdi / yasmin satIti sukhaduHkhAnabhave sati / na ca sva rUpAbhidhAnaM, yuktamiti - ahamiti zabdaH / svarUpameva svIyameva rUpamabhidhatte ityapi netyarthaH / na ca svarUpamabhidheyaM yuktamityapi pAThaH kvacidRzyate, so'pi suSTu / yathoktamiti uktaM ca bhadrenetyarthaH / nAstikaH prAhaH - nanvayaM pRthivyAdInAmevetyAdi / [ku0] zabdasvarUpeNaiva siddhasAdhanatvamAzaGkaya pariharati na ceti (kaM. 85.23) / svAtmani kriyAvirodhAditi (kaM. 85.23) yattu saJjJA (:) svarUpameva pravRttinivRtti] mantamabhidhAya saJjinamabhidadhata iti svarUpasthAbhidheyatvakalpanaM yajjAtyAdinimittAntaravirahopalakSaNaparamityavirodhaH / nAtmAnamiti (kaM. 85.24) nAtma[ma mAntamiti vivakSitama / ataH sarvazabde zabdazabde ca na virodhaH / bhASyoktaM parizeSamavatArayati nanvayamiti (kaM. 85.25) / kimahaM zabdaH pRthivyAdisAmAnyaviSayo vA, tavizeSaviSayo bA ? nAdyaH ghaTAdAvabhAvAdityAha ahaM pRthivItyAdi (kaM. 86.2) / tahi sarvA pathivI sarva vodakamahamiti vypdishytetybhipraayH| dvitIyamAzaGkaya dUSayati 'nanvayamiti (kaM. 86.3) / 'tasya guNAniti (kaM. 86.7) kAdAcitkatayA kAryANAM sukhAdInAM samavAyikAraNasiddhaye dravyatvasiddhaye ('dravyatvasiddha) eveti zeSaH / yadyapi sukhyahaM dukhyahamicchAmi dveSmi prayata ityevaM manasA sarvazarIribhiH sukhAdayo'nubhayante tathApi maharSeauravAtsUtrasammatiM prati pradarzanamityanusandheyam / 1 'yamevAtizaya:-je. 3 / 2 yo hi-je. 3 / 3 pRthivI-je. 3 / 4 nanu zarIraviSaya evAyam-kaM. 1; kaM. 2 ityatra pAThaH / 5 tasya ca guNA-kaM. 1; kaM. 2 / 6 adhikaM bhAti / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 219 prazastapAdabhASyam [93-94] tasya guNA buddhi sukhduHkhecchaadvessprytndhrmaadhrmsNskaarsngkhyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagaaH| AtmaliGgAdhikAre buddhayAvayaH prayatnAntAH siddhaaH| dharmAdharmAvAtmAntaraguNAnAma'kAraNatvavacanAt / saMskAraH, smRtyutpattau kAraNavacanAt / vyavasthAvacanAt sngghcaa| nyAyakandalI [93] evaM vyavasthite satyAtmano guNAn kathayati-tasya guNA ityaadinaa| buddhaghAdInAmAtmani sadbhAve sUtrakArAnumati varzayati-[bhAtmaliGgAdhikAre buddhacAvayaH prayatnAntAH siddhA iti / AtmaliGgAdhikAra iti prANApAnAdisUtraM (vai. sU. 3-2-4) lakSayati / 'dharmAdharbhAvAtmAntaraguNAnAmakAraNatvAviti vacanAsiddhau / vAtari vartamAno dAmadharmaH 'pratigrahItari vartamAnaM pratigrahadharma janayatIti kasyacinmataM 'pratiSedhayatA sUtrakRtoktam"AtmAntaraguNAnAmAtmAntaraguNeSvakAraNatvAt" (. sU. 6-1-7) iti / asyAyamarthaH -AtmAntaraguNAnAM sukhAdInAmAtmAntaraguNeSu sukhAviSu kAraNatvAbhAvAddharmAdharmayoranyatra vartamAnayoranyatrArambhakatvama yuktamiti / etena dharmAdharmayorAtmaguNatvaM kathitam, [Ti0] [93] AtmAntaraguNAnAm itiH - nanu putrasukhaM pituH sukhakAraNaM bhavati ? maivam, tatrApi 'mukhaprasAdAcanamitasukhazAnasya kAraNatvAt / [paM0] [93] kasyacinmatamiti jaranmImAMsakamatam / anyatrAraMbhAkasyamayuktamiti - bhanyamAramanyeveti dRSTavyam / [ku0] [93] anyatheti (kaM. 86.15) bhanAtmaguNayodharmAdharmAdhArAH (rayo) rAtma[7] NaiH sugnAdibhiH sAdharmya kathanaM na saMgataM syAdityarthaH / sUtrasya pramANa siddhArthAnuvAdakatvAtsUtrakArasya hRdi viparivartamAnaM pramANamAha (pUrvAnubhUta iti-(kaM. 86.18) / anvayavyatirekAbhyAmanvayasyaiva smRtikA raNamastvityata Aha ma tatreti (kaM. 85.18) / abhAvasyApi pratiyogyatizayakRta (to) yo'tizayo bhaviSyatItyata mAha - abhyAseti (kaM. 86.19) / nanu pUrvapUrvAnubhavakatAtizayottarottarAnubhavAnuzaya kalpamAyAM sarvametadasamaJjasaM syAdityata Aha yesviti (kaM. 86.21) atrAyaM prayoga: smRtiranubhavajanitA'tizayakAryA zA (sA)tizayatve sati ciravinaSTatadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt / / / makAraNavacanAt-tA; de| 2 tasya ca - kaM. 1; kaM. 2 / 3 [ ] etaccihnAntargata: pATha: je. 2 pustake nAsti / 4 'dharmAdharmAvAtmAnta ragaNAnAmakAraNatvavacanAditi' - adhikaH pAThaH kaM. 1, kaM. 2 pustakayordaSTa: / 5 AtmaguNeSvAtmAnta raguNAnAmakAraNatvAt (4. sU. 6-1-7) iti suutrm-se| 6 pratigrahItari dharma-kaM. 1, pratigRhItari adharma-kaM. 2 / 7 niSeda - je. 3, kaM. 1, kaM.2 prtisseddhN-je.1| 8 mayuktam -je. 3 / 9 sukha-bha, ba; Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI anyathA tayoH sukhAdisAdharmyakathanenAnArambhakatva'samarthanamasambaddhaM syAt / saMskAraH smRtyutpttaaviti| AtmamanasoH 'saMyogAvizeSAt saMskArAcca smRtiriti (vai. sU. 9-2-6) sUtraM lakSayati / pUrvAnubhUto'rthaH smaryyate, na tatrAnubhavaH kAraNam, ciravinaSTatvAt, nApyanubhavAbhAvaH kAraNamabhAvasya 'niratizayatvena smRteH paTumandAdibhedAnupapatterabhyAsavaiyarthyAcca / tasmAdanubhavemAtmani kazcidatizayaH kRto yataH smaraNaM syAditi saMskArakalpanA / ye tu vinaSTamapyanubhavameva smRteH kAraNamAhuH, teSAM vinaSTameva jyotiSTomAdikaM 'svargAdiphalasya sAdhanaM bhaviSyatItyadRSTasyApyucchedaH syAt / vyavasthA vacanAt saMkhyeti / ""nAnAtmAno vyavasthAtaH" (vai. sU. 3-2-16 athavA 3-2-20) iti sUtreNAtmanAnAtvapratipAdanAda bahutvasaGghayA siddhatyarthaH / [Ti.] kecidAtmAdvaitavAdino'numAnayanti vivAdAdhyAsitA "dehA "madIyenaivAtmanA AtmavantaH, dehatvAt. madIyadehavad iti / tatra AtmavattvaM 'yadyAtmasaMyogamAtraM vivakSitaM tadA siddhasAdhanam / atha bhogAya"tanatvena tadvattvaM tahi sukhAdipratyabhijJAnabAdhA, vipakSe bAdhakAbhAvAcca sandigdhavipakSavyA vRttateti / tatra pratyanumAnaM sUcayati "nAnAtmanaH iti:'myavasthitatvAda' iti hetuH pUrvAparavezmasthitapradIpavad gRhapativad vaa| nanvAtmanAM bhedAsiddhau bahavasaMkhyAyA apyasiddheH 'AtmAnaH' iti pakSe kathaM bahuvacanam ? satyam, svasiddhayapekSayA bahuvacanaM dattvA paraM prati hetUpanmAsaH / [paM0] vahnAdAvanyatrApi jvalanakriyAhi (he) tutvAt / niratizayatveneti nirUpAkhyatvena / yetviti - mImAMsakAH / [ku.] "AtmAna iti (kaM. 86.23) bahuvacanenAnuvAdaH sajAtIyApekSAmantareNa nopapadyate / tatazca bahutvasaGkhyAvinA- . bhAvIti bhAvaH / kazcitsukhI kazciduHkhItIyaM vyavasthA ekatve'pyupapate ? pAde me sukhaM zirasi me vedanetivaccharIrA "bhAvenApi kazcinmuktaH kazcitsaMsArIti vyavasthA ekAtmakavAdibhi [ra] naGgIkRte adyApi kasyacidamukte, vasiSTho mukto vAmadevo mukta ityAdIni tu vAkyAni muktisAdhanasambandhamAtreNopacArAtpravRttAnItyaGgIkArAt IzvarAnIzvara 1 samarthanaM syAta-je. 2; samarthanaM na syAta-kaM. 1, kaM. 2 / 2 saMyogAt saMskArAcceti smRtisUtraM-kaM. 1, kaM.2; saMyogAt saMskArAcca smRtiriti - je. 1; je. 2; je. 3; 'vastutaH AtmamanasoH saMyogavizeSAt saMskArAcca smRtiH' iti sUtrapAThe pAThaH tadanusArI ca pATho'smAbhiH sthaapito'tr-sN.| 3 niratizayatvena paTumandAdideg - kaM. 1, kaM. 2 / 4 svargAdiphalasAdhanaM-kaM. 1 / 5 'vyavasthAto nAnA' (vai. sU. 3-2-20) iti sUtrapAThaH; 'nAnA vyavasthAtaH ityapi pAThaH candrAnandaviracitasUtrapAThe tatra tu saGkhyA 3-2-16 / 6 AtmanAM nAnAtva - je. 1; je. 2; je. 3 / 7 dehAdyA-a, ba, ka; 8 madIyenevAtmanA-a; 9 yadAtma-Da; 10 -yatana tadvattvaM-a; yatanatvena vadvattvaM-Da; 11 vRtteti; 12 nAtmAna-a; 13 nAnAtmAna-kaM. 1; kaM. 2 / 14 bhAda-Ms. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam nyAyakandalI atha keyaM vyavasthA ? 'nAnAdehabhAvinAM jJAnasukhAdInAmapratisandhAnam, aikAtmye hi yathA 'bAlAvasthAyAmanubhUtaM vRddhAvasthAyAmanusandhIyate mama sukhamAsInmama duHkhamAsIditi, evaM dehAntarAnubhUtamapyanusandhIyeta, anubhaviturekatvAt / na caivamasti, ataH pratizarIraM naanaatmaanH| yathA sarvatrakasyAkAzasya zrotratve karNazaSkulyAgrupAdhibhedAcchabdopalabdhivyavasthA, tathAtmaikatve'pi rehabhevAdanubhavAdivyavastheti ced ? viSamo'yamupanyAsaH, prati-puruSaM vyavasthitAbhyAM dhamadhirmAbhyAmupagRhItAnAM zabdopalabdhihetanA karNazaSkulInAM vyavasthAnAdhuktA tavadhiSThAnaniyamena shbdgrhnngyvsthaa| aiphAramye tu dharmAdharmayora'vyavasthAnAccharIravyavasthAbhAve kiM kRtA sukha duHkhAdyatpattigyavasthA ? manassambandhasyApi sAdhAraNatvAt / yasya tu nAnAtmAnaH, tasya sarveSAmAramanAM sarvagatatvena sarvazarIrasambandhe'pi na sAdhAraNo bhogH| yasya karmaNA yaccharIramAragdhaM tasyaiva tadupabhogAyatanaM na sarvasya, karmApi yasya zarIreNa tasyaiva tadbhavati nAparasya, evaM zarIrAntaraniyamaH kAntaraniyamAdityanAviH / [Ti0] nanvAtmanAnAtvapakSe'pyAtmano byApakatvAt sarvazarIramanaHsambandha sya sAdhAraNatvAt samAno doSaH ityAha yasya tu nAnAtmAna iti / karmaniyamAt zarIraniyamaH, zarIraniyamApa karmaniyama ityamyonyAzrayasthAnAditvaM parihAramabhiprAyIkRtya prAha evaM ca zarIrAnsaraniyama iti / [paM0] atha keyaM vyavastheti praznaH / uttaraM tu nA nAdehabhAginAM shaamsukhaadiinaamprtisndhaanmityaadi| paraH prAha yathA sarvatrakasyati / [ku0] vyavasthApi bhrAntisiddhetyAzayavAn pugchati atha keyamiti (kaM. 86.24) vidita [tA] bhisaMvettuttare ?" nAnAdehabhAvinAmiti (kaM. 86.24) aba prayogaH vimatAni sukhAdIni bhinnAdhikaraNAni apratisandhIyamAnatvAta yAnyabhinnAdhikaraNAni tAni pratisandhIyante yathA mAmakAnIti vytirekii| atra zarIrabhedamyAvRttaprayuktamapratisandhAnamityAzaGkayAha "aikAtmyannati [aikA mye hIti] / / viSama iti (kaM. 87.3) zrotrabhevavyavasthA ekakaNaMzaSkulIbhedopapAdakadharmAdharmabhedaprayojakAtmabhedasya vidyamAnatvaM dRSTAntadAAntike tu vyavasthAyAH prayojakasya vidyamAnatvamiti vaiSamyam / manaHsambandhasyApIti (kaM. 87.7) "yo'haM rUpamadrAkSaM so'haM (so'hama) sparza spazAmIti kartarekatye karaNabhedaH sannapi nAnasandhAna pratihantIti bhAvaH / 1 nAnAbheda-kaM. 1, kaM. 2 / 2 bAlyA-kaM. 1, kaM. 2 / 3 ramyavasthApanAd - je. 3 / 4 degduHkhotpatti-kaM. 1; kaM. 2 / 5 ca-je. 3 / 6 dhasyA-a, ba, ka; 7 nAtmAna-a 8 naanaabhed0-kN| 9 pATho'rthadaSTaghA na spaSTaH / 1. nAnAbheda -kaM. 1, kaM. 2 / 11 aikAtmye hi-kaM. 1, kaM. 2 / 12 SohaM-Ms. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI [94] atha matam, ekatve'pi paramAtmano jIvAtmanAM parasparabhedAd vyavastheti, tadasat, 'paramAtmano jIvAtmanAM bhede'dvaitasiddhAntakSatiH, "anena 'jIvenAtmanAnapravizya nAmarUpe vyAkaravANi" iti jIvaparamAtmanostAdAtmyazruti'virodhazca / avidyAkRto jIvaparamAtmanobheMda iti cet ? kasyeyamavidyA ? kiM brahmaNaH ? kimuta 'jIvAnAm ? na tAvat brahmaNo'styavidyAyogaH, 'zuddhabuddhasvabhAvatvAt / jIvAzrayAvidyeti cAnyonyAzrayadoSaparAhatam, avidyAkRto jIvabhedo jIvAzrayAviyeti / bojAGakuravadanAdiravidyAjIvaprabheda iti cet ? bIjAGakuravyaktibhevavadavidyAjIvayoH pAramArthikatvAbhAvA'danapapannaM vyaktibhedena ca bIjAGakurayoranyonyakAraNatA, jIvastu sarvAsu bhavakoTiSveka eva, mAnuSapazupakSyAdiyo niSu pratyagrajAtasya zizorjAtisAmyAvAhAravizeSAbhilASeNa tAsu tAsu jAtiSa [Ti0] [94] nanveva matapakSe'pi bhaviSyati yathA nAnAtvavAdinA yoginaH kRtAneka "[zarIrasyAdRSTavizeSAt sukhadu khAdivya vastheti / naivam , yogina iva asmadAderapyanya] zarIrasukha"duHkhAnAmAtmIyatvena pratisandhAnaprasaGgAt / anena jIvena iti:- nAma gavAzvAdikam , rUpaM khurkukudlaangklsaanaadimttvaadyaakaarvishessH| "[anena jIvena pravizya ahaM brahma, kartA nAmarUpe kathayAmi / ] nanu bIjAGkurAdivad anAditvAdanyonyAzraya ityAzaGkaya pariharati bIjAkuravat "ityAdi / "bIjAkuravyaktibhedavad iti vyatirekadRSTAntaH / [paM0] [94] parasparabhevAd vyavastheti-atra vyavasthA dharmAdharmAdi "paramAtmano jIvAtmanAM bheda iti atra paramAtmana iti paMcamyekavacanam / tamanupravizyeti-dehAntarasaMkramya / naamruupeti-prmaannprmeye| vyAkaravANIti paramAtmarUpo vevaH prAha / yena saMbandhopAdhinA jIvAtmanAM parasparaM bhedaH paramAtmAbhedepotyevaM tridaNDIrUpavedAntikamatamapAsyakadaNDImataM nirAkurvannAha-avidyAkRto jIvaparamAtmanobheMda iti| cetyAdinA / brahmaNaH iti = paramAtmanaH / zuddhabuddhisvabhAvasvAditi zuddhabuddhasvabhAvatvAditi dvo pATho staH / bIjAMkuravyaktimevavavavidyAjIvayoH pAramArthikatvAbhAvAditi yathA [ku0] [94] atha matamiti (kaM. 87.11) jIvAnAM parasparabhedAd vyvsthaa| paramAtmena ekatvAccaikAtmyamiti zaGkAyAH [parihAramAha] tavasaviti (kaM. 87.12) / kiM te jovA: paramAtmano'bhinnA [bhinnA] vA ? Adye'bhinena paramAtmano'bhinnAnAM jIvAnAM parasparaM bhedAnupapattyA vyavasthAnupapatirityAzayavAn dvitoye dUSaNamAha paramAtmana iti (kaM. 87.12) / nanvavidyAjIvayorapi kalpito vyaktibhedo bhaviSyati / tatazca bIjAkuravadanAditayA parasparAzrayasvamapi na doSAyetyata Aha jIvastviti (kaM. 87.19) / sAmyena jAtyunnintrI tena / asaGgatiriti (kaM. 87.23) 1 paramAtmano bheve - kaM. 1; kaM. 2 / 2 jIvenAnupravizya - je. 1; je. 2; je. 3 / 3 virodhAcca - kaM. 1; kaM. 2 / 4 jIvAtmanAm - je. 3 / 5 zuddhabuddhi-je. 2 / 6 degdanupapannaH-je. 2; je.3| 7 yonipratyagrakaM. 1; kaM. 2 / 8 madhyata-a, ba; 9 vAdinA-Da; 1. [ ] etaccihnAntargataH pAThaH bha pustake nAsti, 11 duHkhAnAtmIyatvena - a, ba, 12 prItasandhAna - a% 13 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH Dapustake nAsti / 14 iti-a; 15 bIjAGakuravad-a, ba, ka; 16 paramAtmano bheda-kaM / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 223 nyAyakandalI janmAntarakRtasya tattadAhAra vizeSAbhyAsasyAnumAnaparamparayA tasyAnAdizarIrayogapratIteH, tatrAvidyAkRto jIvabhedo jIvabhedAccAvidyetyasaGgatiH / brahmavajjIvasyApyanAdinidhanatvena brahmapratibimbatA, tasmAt "tameva bhAntamanubhAti sarva tasya bhAsA sarvamidaM vibhAti" iti zrutiprAmANyAdanAdinidhanaM brahmatattvamevedaM sarvadeheSu 'kAzate iti vAcyam, tathA sati cAnupapannA vyavastheti sUktaM "nAnAtmAno vyavasthAta" iti / abhedazrutayastu gauNArthA 'ityeSA dika / na ca nAnAtmapakSe sarveSAM krameNa muktAvante 'saMsArocchedaH, aparimitAnAmantyanyUnAtiriktatvAyogAt / yathAhuttikakAramizrA: ' ata eva ca vidvatsu mucyamAneSu santatam / 'brahmANDalokajIvAnAmanantatvAdazUnyatA // antyanyUnAtiriktatve yujyate parimANavat / . * vastunyaparimeye tu nUnaM teSAmasambhavaH // iti / | nanu tarhi ekamevAdvitIyaM brahma neha nAnAsti kiJcana ityAdi 'abhedapratipAdakazrutivirodha ityAha abhedazrutayastu iti / gauNArthA iti anyAbhiprAyaparAH paramabrahmaNa iva (eva) dhyeyatvakhyApanaparatvAnnAsAm / "aparimitAnAmiti - 'sva'zabdastrayeNAbhisambadhyate / aparimitA etAvanta: 'santyete iti parichinnAH / piM0] bIjAMkuravyakteH bhedaH pAramArthikastathA'vidyAjIvayorbhedo na pAramArthikaH / tameva bhAntamanubhAtIti tameva paramAtmAnaM prakAzamAnamanuprakAzate / sarvamiti staMbhakumbhAdi / tasya bhAsA iti tasya paramAtmAnaH pratibhAsena / tathA satIti jIvAtmanAM brahmapratibimbatve sati / gauNAryA iti-anyArthapratipAdanaparAH / paramabrahmaNa eva dhyeyatvakhyApanArthatvAta / vAtikakAramizrA iti udyotakarAcAryAH / parimANavaditi-atra matu[pa] pratyayaH / parimANayuktaM vastvityarthaH / [ku0] ekasyaivAnekazarIrayoge pramANasiddha pratijanma jIvabhedakalpanAyA anupapattiriti bhAvaH / brahmavaditi pratibimva[va]dagrAhikAyA apyavidyAyA anAditvAditi zeSaH / tasmAditi (kaM. 87.24) evaM jIvaparamAyo [mAtmano] bhrantei'pi bhedo na siddhayati yadA tadA vyavasthA nopapadyata iti bhAvaH / gauNAryA iti (kaM. 88.1) svAtmasAkSAtkAreNApavarga iti tasyakatvabhedazrutInAmartha ityarthaH / kiJcaitmakasya [kasya] cidvayAsAde: sAdhanAnuSThAnena sambhavantyAM muktau jagadeva mucyeta; asambhavatyAmataHparamapi na sambhavatyeva taccodyamasmatpakSaM nAvagAhata ityabhiprAyeNa svapakSaM nirvakti na ceti (kaM. 88.1) / 1 vizeSasyA-kaM. 1; kaM. 2 / 2 prakAzate iti na vAcyam- kaM. 1; kaM. 2 / 3 iti dik - kaM. 1, kaM. 2 / 4 saMsArocchedaprasaGgaH-je. 3 / 5 brahmANDaloke-kaM.1; kaM. 2 / 6 bheda -a; 7 gauNArthA anyAbhi0 - a, ba, ka; 8 aparamittAnAm - a, ba; 9 santi ye iti-ba; Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam {95] pRthaktvamapyata ev| 'tathA cAtmetivacanAt paramamahatparimANam / sannikarSajatvAt sukhAdInAM saMyogaH / tadvinAzakatvAdvibhAga iti / nyAyakandalI [95] pRthaktvamapyata eva / "nAnAtmAno vyavasthAtaH" iti vacanAdeva pRthaktvaM siddham, sngkhyaanuvidhaayitvaatpRthktvsyetybhipraayH| tathA caatmetivcnaatprmmhtprimaannmiti| "vibhavavAn mahAnAkAza" "tathA cAtmA" (vai. sU. 7-1-22) iti sUtrakAravacanAdAkAzavadAtmano'pi vibhutvAt paramamahatparimANaM siddhamityarthaH / vibhutvaJcAtmano baDherUvaMjvalanAda vAyostiryagga'manAdavagatam / te hydRssttkaarite| na ca tadAzrayeNAsambaddhamadRSTaM tayoH kAraNaM bhavitumarhati, atiprasaGgAt / na cAtmasamavetasyAdRSTasya sAkSAdravyAntarasambandho ghaTata iti svAzrayasambandhadvAreNa tasya sambandha 'ityAyAtam / tataH samastamUrtadravyasambandhalakSaNamAtmano vibhutvaM siddhayati / svabhAvata eva vahnarUddhajvalanaM 'nAdRSTavazAditi cet ? ko'yaM svabhAvo nAma ? yadi vahnitvamuta dAhakatvam ? [Ti0] [95] nanu yugapatsarvairbhUtaH saha saMyogo vibhutvaM tat kathamAtmani siddhamityAha vibhutvaM ca iti / na ca tabAbhayeNa iti :-tayorUdhvaMjvalanatiryaka pavanayoH / anumAnaM ca AtmA vibhuH aNutvAbhAve sati nityadravyatvAt gaganavat / aNutve zarIrasya srvsyaacaitnyprsnggH| anindhanaprabhavasya iti :-anindhanaM maNyAditejaH vidyudAdyabindhanam / [paM0] [95] tadAzrayeNeti tayoruddhajvalanatiryakpavanayorAzrayeNa vahnivAyulakSaNena / tayoriti UrdhvajvalanatiryakpavanayoH / na ca tadAzrayeNAsambasamadRSTaM tayoH kAraNaM bhavitumahaMtIti / atrAha kazcit tilakabhrAmakalohapramukha>bhicAra iti / naivam / tilakabhrAmakalohapramukhAnAM dravyatvAt / bhaiSTasya ca guNatvAt / dravyAntarasambandha iti vayAdisambandhaH / svAzrayasambandhadvAreNa tasya sambandha iti nyAyAditi tasyAdRSTasya vahnayAdinA saha sambandho bhavati / kathaM ? svAzrayasambandhadvAreNa / ayaM bhAvaH -adRSTamAtmanyAzritam, AtmA ca vizvavyApItyato'dRSTamapi tatsaMbaddhasvAdvizvavyApi / ato dUre dUratare'pi vahnayAdinA sahAdRSTaM [10] [95] nanvAtmA vibhaH / vAyostiryaggatimatvAda leka jvalanAditi kiM kena sambandha [dhyate] ityata Aha te hoti (kaM.88.12) / svabhAva eveti (kaM. 88.16) tadIyoSNasparzavatkAraNAntaranirapekSamityarthaH / svabhAvo nAma niyamasya prayojako dharmaH / sa ceha tejojAtivizeSAgA, uSNasparzo vA rUpavizeSo vA, kAraNavizeSo vA, atIndriyo 1 tathAtmavacanAt -tA; tathA cAtmavacanAt - vyo. (410) / 2 tdvinaashaat-taa| 3 pavanAt - kaM. 1; me. 1; je.2| 4 iti nyAyyam - je. 3 / 5 nAdRSTAditi- kaM. 1; kaM. 2 / 6 pavanayorvA'numAnaM-ba; 7 sya caitanya-a, ka; 8 ityaattN-kN| 9 svabhAvata-kaM. 1; kaM. 2 / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 225 nyAyakandalI 'rUpavizeSo vA ? taptAyaH piNDe vaDherapi syAt / athendhanavizeSaprabhavatvaM svabhAva iti ? anindhanaprabhavasya vidyadAdiprabhavasya cordhvajvalanaM na syAt / athAtIndriyaH ko'pi svabhAvaH kAsucid vyaktiSvasti yAsAmUrdhvajvalanaM dRzyata iti, puruSaguNe kaH pradveSaH ? 'yasya hi karmaNo gurutvadravatvavegAna kAraNaM tasyAtmavizeSaguNAdutpAdaH, yathA pANikarmaNaH puruSaprayatnAt, Urdhvajvalana'tiryaggamanAdInAM karmaNAM gurutvAdayo na kAraNamabhAvAt, tattatkAryaviparItatvAcca / tasmAdeSAmapyAtmavizeSaguNAdevotpAdo nyAyyaH / Urdhvajvalanatiryaka pavanAnyAtmavizeSaguNakRtAni gurutvAdikAraNAbhAve sati karmatvAt puruSaprayatnajapANikarmavat / / sannikarSajatvAtsukhAdInAM saMyogaH / sukhAdInAmAtmaguNAnAM manaHsaMyogajatvAvAtmani saMyogaH siddhaH, vyadhikaraNasyAsamavAyikAraNatvAbhAvAt / tadvinAzakatvAd vibhAga iti / tasya saMyogasya vinAzakatvAd 'vibhAgaH siddhaH, AtmamanasonityatvenAzrayavinAzasya [Ti0] taskAryaviparItatvAd iti -gurutvakAryAd adhaHpatanAd vahivAyukarmaNI vipriite| evaM vyAptisidAvanumAna yantiUrvajvalaneti:-nabhayatrApi vego'stIti vizeSaNA siddhatvam ? naivam, "vegotpattau karmaNaH kAraNatvAnno"vamAdyabhAve / karmotpattyabhAvAt tadabhAve ca vegotpttybhaavaat| // AtmA // [paM0] sambadhyate / svAzrayasambandhadvAreNa tasya sambandha ityAyAtamityapi pAThaH kvacidRzyate / so'pi zlAdhIyAn / nAiSTAviti dhediti-nAdRSTavaMzAditi cediti dvau pAThau staH / arthastulyaH / taptAyaHpiNDe vahnarapi syAditi ko'rthaH? taptAyApiNDavahverapyUrvajvalanaM prApnoti / na ca tasyo+jvalanamityarthaH / anindhanaprabhAvasyeti sUryakAntAno / puruSaguNe iti ku.] kaH zraddheya iti dharmikalpanAto varaM dharmaka [lpa] netyarthaH / . gurutvadravatvavegA iti (kaM. 88.21) nodanAbhighAtayorapyupalakSaNam / AtmavizeSaguNAditi (kaM. 88.21) sa cAtmavizeSaguNo dRSTAnteSu prayatnaH / agnyUddhajvalanaheturadRSTaM svakAryakarmAzrayasaMyuktasamavetaM vyadhi [karaNa] karmahetuguNatvAt viplavadAtukarmahetusrotavata iti vibhutvAnumAnaM draSTavyam / . vyadhikara[Nasyeti (kaM. 88.26) bhAve vA yatra kutracidantyatantuyoge sati raNDAkAra raNDAvasthitebhyopi tantubhyaH paTa utpadyateti bhAvaH / saMyogakAryatayA tAvadavazyaM vinAzAM [zaH] / vinAzazca virodhiguNAdvA AzrayanAzAdveti dvitIyagatirityAzayavAnAha Atmamanasoriti (kaM. 89.1) / / 1 rUpAdivizeSo-je. 3 / 2 piNDe-kaM.1; kaM. 2 / 3 yasya karmaNo-kaM. 1; kaM. 2 / 4 tiryapavanAdInAM -kaM.1.kaM. 2; je. 1, je. 2 / 5 pavanAdIti-je. 3 / 6 vibhaagsiddhiH--je.3| 7 vahnirvAyu-bha3; 8 -yati - a, ba, ka, Da; 9 siddhitvam -a, ba, ka; 10 gotpattI-a; 11 nodyanA-a, ba, ka; 29 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [96-97] 'manastvayogAnmanaH / satyapyAtmendriyArthasAnnidhye jJAna'sukhAdInAmabhUtvotpattidarzanAt krnnaantrmnumiiyte| zrotrAdya'vyApAre 'smRtyutpattidarzanAd bAhyendriyairagRhItasukhAdigrAhyAntara'bhAvAcca / nyAyakandalI vinAzahetorabhAvAdityarthaH / nanvAtmani nitye sthite nityAtmadarzinaH sukhatRSNApariplutasya sukhasAdhaneSu rAgo duHkhasAdhaneSu dveSastAbhyAM pravRttinivRttI tato dhamAdhammau tataH saMsAra itynirmokssH| nairAtmye tvahameva nAsmi 'kasya sukhaM duHkhamityanAsthayA sarvatra rAgadveSarahitasya pravRttyAderabhAve satyapavargo ghaTata iti cenna, nityAtma darzane'pi viSayadoSadarzanAd vairAgyotpattidvAreNa tasyotpattirityalam / [96] pradhAnatvAt prathamamAtmAnamAkhyAya tadanantaraM manonirUpaNArthamAha-manastvayogAnmana iti / vyAkhyAnaM pUrvavat / 'manastvaM nAma sAmAnyaM manovyaktInAM bhede sthite satyanumeyam / [Ti0] [96] ( // atha manonirUpaNam / / ) AtmendriyArtheti :-nana zilA"zakalamaGa-kUraM pratyana"tpAdakaM tvasti paraM na.kAraNAntarasApekSamiti tena vyabhicAraH ? satyam, "yadi yena sAmagryAM satyAM janyate tat tasya kArya yathA'Gkuro bIjasya zilAzakalena [paM0] adRSTe / yasya karmaNa iti [ya]syA hi kriyAyA ityarthaH / tatkAryaviparItatvAcceti gurutvakAryAdadhaHpatanAdvahivAyukamaNI viparIte / bauddhaH praah-nmvaatmniityaadi| nityAtmazina iti shessiksy| sukhatRSNAparitasyatisukhatRSNApariplutasyeti dvau pAThI / dhA'pyadoSaH / tasyotpattiriti-mokSasyotpattiH // cha / ityAtmadravyam / / [96] samAnaguNakAryA iti samAnaguNAH kAryANi yAstAH samAnaguNakAryAH / "aparasAmAnyayoga iti [ku0] nanvastu kSaNabhaGganirAkaraNAdAtmani pramANasadbhAvAcca sthirAtmasiddhistathApi na tajjJAnamapavargahetuH pratyuta saMsArameva pratanomItyato nairAtmyadaSTirevopAsanIyeti saugatamAzahudha dUSayati nanviti (kaM- 89.2) / [ityaatmniruupnnm]| 4 [96] ye bhogyasya bhoktuzca nirUpaNAnantaraM bhogAya karaNaM prAptamityabhiprAyeNa saGgati karoti pradhAnatvAditi (kaM. 90.1) / nanu pRthivItvAdivammanastvaM nAma sAmAnyaM pratyakSaM na pratIyate, nAta: siddha manastvamityata mAha 1 manastvAbhisambandhAnmanaH-ki. de| 2 sukhaduHkhAnAm - tA; de; vyo. (424) / 3 vyApAre ca - taa| 4 smterutptti-de| 5 bhAvAccAntAkaraNam - kaM. 1; kaM. 2; ki.- bhaavaacceti-the| 6 kasya duHkhamityanAsthAyAM-kaM.1; kaM. 2 / 7 darzino'pi-kaM. 1, kaM. 2 / 8 manastvaM sAmAnyaM -je. 2; je. 3 / 9 AtmA indriyArtheti-a, ba, 10 sakala-ka; 11 tpAdakamasti-a, ba, ka; tpAdaka tu masti-Da, kintu - tpAdaka cAsti ityeva satyaH pAThaH / 12 karaNA-ka; 13 yadviSayena - a, ba, ka; 14 parasAmA0-kaM. / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 227 nyAyakandalI yA hi samAnaguNakAryA vyaktayastA svaparaM sAmAnyaM dRSTaM yathA ghaTAdiSu, samAnaguNakAryAzca manovyaktayastasmAttAsvaparasAmAnyayogaH / asiddha manasi tasya dharmanirUpaNamanyAyyamiti matvA tasya sadbhAve pramANamAha-satyapyAtmendriyArthasAnnidhye iti / mAtmanastAvat sarvagatatvAt sarvendriyayugapatsambandho'styeva, indriyANAmapi sannihitairathaiH sannikarSo bhavati, tathApyekasmin viSaye pratIyamAne viSayAntare jJAnasukhAdayo na bhavanti, taduparamAcca bhavantIti dRzyate, tadarzanAdAtmendriyArthasannikarSebhyaH karaNAntaramanumIyate yasya sannidhAnAjJA'nasukhAdInAmutpattiH, asannidhAnAccAmutpattiH / AtmendriyArthasannikarSAH kAryotpattau karaNAntarasApekSAH, satyapi sadbhAve kAryAnutpAdakatvAt tantvAdivat, yacca tadapekSaNIyaM tanmanaH / ekArthopalabdhikAle'nupalabhyamAnasyApyarthAnta [Ti0] 'tu kadAcidapi nAGkuro janyate, ityaGkarasya zilAzakalakAryatvAbhAvAt kAryAnutpAdaka hetoH zilAzakale vipakSe gamanAbhAvAna vyabhicAraH / rUpopalabdhikAle iti -'indriyANAmatIndriyatvAt taiH saha yugapatsagnihitAnAM "viSayANAM saMyogo'pyatIndriyo'dhiSThAnasaMyoga eva tu pratyakSa ityadhiSThAnasaMyogenendriya saMyogo'numitaH / atra ca vizeSAvivakSayA sannikarSamAtra sAdhyate tena vaya'dhobhAge sannihitAyA agulyA dIpakalikayA saha cakSolaka"sannihitasya "cAJjanasya cakSurindriyeNa saha saMyuktasaMyogarUpe'pi "[sannikarSe na doSaH / anyathA tu gandhAdInAM ghrANAdibhiH saha saMyuktasamavAyarUpeNa sannikRSTatvAt ] saMyuktasaMyoga [ saMyoga] rUpasannikarSAbhyAM vyabhicAra: syAt / manaHsadbhAve pramANAntaraM [darzayati] smRtistAvada iti / "nanvanamAnajJAnaM "svapnajJAnaM ca jJAnaM bhavati, [paM0] manastvayogaH / taduparamAcceti-ekaviSayapratItyuparamAcca / taddarzanAditi jJAnasukhotpattidarzanAt / tasvAdivaviti yathA kevalAstantvAdayo na kAryotpAdakA: kintu tantusaMyogApekSAH, evamatra manaHsaMyogamapekSate''tmendriyasannikarSAH / tanmana iti asamavAyikAraNabhUtam / upalabhyamAnagandhAdivaditi yathA gandhAdhupalabdhikAle gandhAdibhiH sahAtma [ma] naH [ku0] manastvaM nAmeti (kaM. 90.2) / "(na) tasya dharmanirUpaNamiti (kaM. 90.5) / itaravyavacchedarUpasAdhyadharmanirUpaNamasiddhe miNi na yuktamiti bhAvaH / satyapIti (kaM. 90.6) atra kAryazabdena kadAciditi gmyte| tena sarvathAGkAryAnutpAdake zilAdau na vyabhicAraH / na hi tena kadAcidapyakurAdikaM [ja] nyate / 1, 2 tAsu paraM-kaM. 1; kaM. 2 / 3 stAvatsarvendriyaH- kaM. 1; kaM. 2 / 4 jJAnAdInAM-je. 1; je. 2; je. 3 / 5 tu avakapustakeSu nAsti / 6 kasya heto:-a, ba, ka; 7 gamanAt mavAtra-a, ba, ka; 8 indriyANi-a, va indriyANa-ka; 9 sahA-a, ba, ka; 10 viSayANi-a, ba; 11 saMyogA-a; 12 sAdhyante tena- a, ba, ka; 13 mabhinihitasya-a, ba, ka; 14 'cAJjanasya' iti abapustakayo sti| 15 [ ] etacciha nAntargataH pAThaH abakapustakeSu AvRttaH / 16 nanvanumAna-a, ba, ka; 17 svapnaM jJAnaM bhavati-a; 18 atra kandalyA 'tasya dharmanirUpaNam' iti pAThaH atra tu 'na' ityadhikaH, 'dharmanirUpaNamatamiti' ca pAThaH atra 'mata' ityadhika bhAti iti zuddhaH pAThaH sthApitaH - sN.| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI rasyendriyasanikarSo'stIti kiM pramANam ? indriyAdhiSThAnasannidhireva / rUpopalabdhikAle gandhAdayo'pi ghrANAdibhiH sannikRSyante, tadadhiSThAnasannihitatvAdupalabhyamAnagandhAdivat / pramANAntaramapyAha-zrotrAyabyApAre smRtyutpttidrshnaaditi| smRtistAvadindriyajA jAnatvAd gandhAvijJAnavat, na cAsyAH zrotrAdIni karaNAni, badhirAdInAM 'zrotrAdigyApArAbhAve tasyA utpattidarzanAt / tasmAdyavasyAH karaNamindriyaM tanmanaH / na kevalaM pUrvasmAtkAraNAt karaNAntarAnumAnaM vAdyendriyazcakSurAdibhiragRhItAnAM sukhAdInAM rUpAcapekSayA 'grAhyAntarabhAvAcca tavanumAnamityAha-bAhyendriyairiti / sukhAdipratIti [fr.] natvindriyajamityanekAntaH? satyam, indriyalakSaNAkrAntatvena mamaso'pIndriyajanyetyuktam / abhiprAyIkRtaM tu 'karaNasAdhyeti tena na vybhicaarH| svapnajJAnaM prati tu 'karaNAntarasyAdarzanAta, tasyApi manojanyatvena pakSAbhi matatvAt / bhasmadApaparobhajJAnatvAditi vA kAryam / IzvarajJAnavyavacchedArthamasmadAdIti / sukhAviH 'pratItiH [iti] vivAdAmyAsiteti kartavyam, tenezvarasyAsmadAdisukhapratItyAnindriyajanyayA putrasukhapratItyA ca tanmukhaprasAdAdyanumityA na bhAgAsiddhiH / abhinnakAraNatvAd iti-yonAbhinnahetukaM tajjAtIyaM yathA paTAd ghaTAntaram / vijJAnenAbhinnahetukaM ca sukhAdikamityatra pratikUlatamAha jJAnasvabhAvavattve iti:-epha svabhAvatve bhevAyogAt / na tu dhavavazizapAtvayo do'pi "[yathA vRkSAtmatAyA ubhayasAdhAraNatvAt "[tadekAtmakatvaM tathA sukhaduHkhAkArayorbha de'pi] bodhAtmatAyAH sAdhAraNatvAt]] tadekasvabhAvatA bhaviSyatIti bauddhottaramAzaGkapa mAha-"bodhAkArasya iti / "buddheviSayabhedamantareNa [40] sagnikarSaH / imriyajA iti manojAH / zrotrAvikAraNabhAve iti-zrotrAvivyApArAbhavi iti dvau pAThI staH / tatra byApArAbhAvAdityatra / tatra = sukhaadiprtiitau| abhinnakAraNatvAditi jJAnasya sukhAdInAM cAtmaiva samavAyikAraNam / / jJAnAtmakAH sukhAkya iti / tadatadrUpiNo bhAvAstadatadrUpahetavaH / ku.] indriyANAmatIndriyatayA sandigdhavizeSaNAsiddhimAzaya pariharati eketi (kaM. 90.12) / rUpopalabdhikAla iti (kaM. 90.14) atra vibhatA iti pakSavizeSAdhyAhArAnna kAlAtyayApadiSTatvamasiddhA[tvaM] ca / "jJAnAditi (kaM.90.14) alaikSikatve satIti vizeSaNAdhyAhArAnnAnamito vyabhicAraH / saugatamatena sukhAdivyatiriktA yAstatpratIterAzrayasyAsidimAzaGkate-abhinnakAraNatvAditi (kaM. 90.22) / sukhaduHkhayorjAtyA parasparamabhedo [na] vA Adye pratyakSavirodha ityAha neti (kaM. 90.23) / dvitIye tu bhinnayorabhinnane (mena) saha tAdAtmyamanupapannamityAha paraspareti (kaM. 90.14) / 1 zrotrAdhikaraNAbhAve-je. 3 / 2 grAhyAnta rANAM-kaM. 1; kaM. 2; je. 1; je. 2 / 3 sAdhyetyuktaM-a, ba, ka; 4 kAraNA-a, ba, ka; 5 matam - a; 6 prapIti - a, ba, ka, pratItIti -Da; 7 ca mukhaprasAdA- Da; 8 tatsajAtIyaM-a, ba, ka 9 svabhAve - a; 10 [ ] etacihnAntargataH pAThaH Da pustake nAsti / 11 [[ ]] etacihnAntargataH pAThaH bha pustake nAsti / 12 bodhAdhikArasya - a, ba, ka; 13 yuddhevi - a, ba; 14 jJAnatvAd-mu. kN| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 229 nyAyakandalI rindriyajA, bhaparokSapratItitvAd rUpAdipratItivat, yacca tadindrayaM tanmanaH, cakSurAdInAM tatra vyApArAbhAvAt / abhinnakAraNatvAjjJAnAtmakAH sukhAdayaH svasaMveda (nA) na karaNAntareNa gRhyante iti cenna, jJAnasvabhAvatve sukhaduHkhayoravizeSaprasaGgAt / 'parasparabhede ca na tayorzAnAtmakatA, bodhAkArasyobhayasAdhAraNatve'pi sukhaduHkhAkArayoH parasparavyAvRttatvAt / na cAnayovijJAnAbhinnahetujatvam, jJAnasyArthAduspatteH, tasmAcca vAsanAsahAyAt sukhaduHkhayorutpAdAt, anyathopekSAzAmAbhAvaprasaGgAt / na ca svasaMvedanaM vijJAnamityapi siddham, ekasya karmakaraNAvibhAve dRSTAntAbhAvAt, svaprakAzaH pradIpo'sti dRSTAnta iti cenaivam, so'pi hi puruSeNa jJAyate 'jJApyate ca cakSuSA / [ri0] ekasvabhAvatve 'bhedAbhAvAd [sukha duHkharUpagrAhyasyAnaGgIkArAt] bhevAyogAcca vRkSatyazizapAtve'pi bhinne sAmAnye svIkriyate na tvekasvabhAve iti / abhinnahetukatvaM caikadezApekSayA vA sAmanyApekSayA vA? Aye ghaTapuJAt caTapujotpattI sarveSAM ruuprsgndhaadibhirvybhicaarH| dvitIye tu prAha na cAlayo iti / tasmAgca iti:-jAyamAnAdati / 'yadi tu bAsanAmantareNa viSayamAtrAdeva sukhAdyutpattiH syAttadA manerapi sukhAdijJAnaM syAt, 'na tUpekSAjJAnamiti etad darzayati'bhanyathopebhA iti / svasaMvedanasve ca sautrAntikA anamAnayanti-yatprakAzakaM tatsvaprakAze parAmapekSaM yathA 'pradIpaH, prakAzakaM ca jJAnamiti / "paraprakAzasyApi prakAzakatve ghaTAkSerapi prakAzakatvaprasaGgA iti, satrAha na ca "svataMvedanam esyAdi / piM0] na sukhAdiparijJAnaM vijJAnAbhinnahetuja miti dharmakItivacanAta, bodhAkAratvenAbhedaH sukhaduHkhayoriti cedAhabodhAkArasyobhayasAdhAraNatve'pItyAdi / parasparavyAvRtatvAditi yathA vRkSavenAbhede'pi dhavakhadirayodhaMvatvakhadiratvAbhyAM bhevastathA'trApi / tatazca bhede satyanayoH kathaM jJAnAtmatetyarthaH tasmAcceti-jJAnAcca / anyathopekSAjJAnAbhAvaprasaGgAditi [ku0] nanu jJAnatvaM sAmAnyaM sukhaduHkhe tu tadvizeSyau[Sau] bhaviSyata ityata Aha bodheti (kaM. 90.25) / ubhayoH sukhaduHkhajanmani bodhAkArasya vastvaMtarasya pratIto satyAmeva [ta] dvilakSaNayoH paramanukalatayA myAvRttasyAH (sya) pratyakSasiddhatvAtsAmAnyavizeSabhAvo'pi na saGgacchata iti bhAvaH / tasmAditi (kaM. 90.26) vAsanA rAgadveSau tatsahAyAdarthAt sukhaduHkhayorutpattiritarathA hemante'pi candanasparza (:) sukhaM syAt vItarAgasyApi kAminIsparzasukhaM syAt / etadevAha-"anyatheti-(kaM. 90.27) / sukhAdInAM vijJAnAdbhade sire svayaMprakAzatve'pi sukhadu:khAyupalandhikaraNatayA manaH siddhayatyeba tathApi prasaktaM paramataM nirasyati na ceti (kaM. 90.25) / karmakaraNAvizabdena kriyAdi gRhyate / 1 sukhasaMvedanAni na kAraNAntareNa - kaM. 1; (ca) na kAraNAntareNa - kaM. 2; svayaMvedanAntaHkaraNena - je. 2 / 2 parasparabhedena ca-je. 2; parasparabhede tu -je. 3 3 degsyArthAkArA - kaM. 1; kaM. 2 / 4 jJApyate cakSuSAkaM. 1; kaM. 2 / 5 [ ] etacihnAntargataH pAThaH abaka pustakeSu nAsti / 6 yadi vAsanA-a; 7 tat-3; 8 anyApekSeti-a, ba; 9 pradIpaprakAzaka -a, ba, 10 paraprakAzasyApi - a, ba; 11 sve saMvedanam - a%3B 12 anyathepi Adarzapustake / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI jJAnaJca tasya kriyA, 'na tu svayaM karaNaM kartA karma kriyA ca bhavati / yathAtmavAdinAM svapratItAvAtmanA yugapatkarmakartRbhAvaH, tathA jJAnasyApi karaNAdibhAva iti cenna, avirodhAt, jJAnakriyAviSayatvaM karmatvamAtmanastasyAmeva ca 'svAtantryAt kartutvam, na svAtantryaviSayatvayorasti virodhaH / karaNatvaM kriyAtvantu siddha sAdhyatvAbhyAmekasya parasparavirudham, kAraNakaraNayorekatvAbhAvAt / evaM paraprayojyatA karaNatvamitarA'prayojyatvaM ca kartutvamityanayorapi virodhaH, vidhipratiSedhasvabhAvatvAvityato naiSAmekatra sambhavo yuktaH / [Ti0 tadeva jJAnaM prakAzyatvAtkarma lAkSaNikAbhiprAyeNa dhAtvarthatvAta / jJAnasya kriyAtve kriyAyAzca karaNasAdhyatve tadeva karaNaM karaNAntarAnabhyupagamAt / AdizabdAt kartRtvaM ca kriyAtvaM ceti / nanu puruSeNa tAva tenaiva pradIpena kRtvA sa eva pradIpo dRzyate iti dRSTAnte ekasya karmakaraNatA'styevetyAzaGkate svaprakAza iti / dIpo hi tadA karmaiva vastu svAbhAvyAcca ghaTAdivana cakSurvyatiriktAlokA pekSA'bhAvavat / karaNatvaM kriyAtvaM tu itiH-bhaniSpannAkriyAniSpAdakatvAtkaraNaM siddha kriyA tu karaNaniSpAdyatvAtsAdhyA / [paM0]-ko'rthaH? yadi svyAdidarzanamAtreNaiva sukhAdayaH syuH, tadA munInAmupekSAbuddhirna syAdityarthaH / yathA''tmavAdinAmitiyathA''tmavedinAmiti dvau paatthau| tasyAmeveti jJAnakriyAyAmeva / siddhasAdhyatvAbhyAmiti niSpannakriyAsaMpAdanAkaraNaM siddham / kriyA tu sAdhyA karaNaniSpAdyatvAt / ekasyeti-jJAnasya / anayorapIti-karaNakArapi / nevAmekatra saMbhavo yukta iti ko'rthaH ? kAryakAraNayoH karaNakoMzcaikatra jJAne saMbhavo na yukta ityarthaH / [0] na 'tu svayaM karaNamiti (kaM. 91.2) natvAlokAsahakRtasya cakSuSaH karaNatvAt pradIpaH karaNakoTau nivizata iti cenna, akarmabhUtasyaiva tamomaNDalakadezasya karaNazarIrAnupravezitvAd / yathAtmavAdinAmiti (kaM. 91.2) jJAnamiti jJAnavyatiriktAtmavAdinAmityarthaH / yuga[pa]tkarmakartabhAva iti (kaM. 91.3) yadyapi parasamavetakriyAphalazAli karma iti karmalakSaNaparyAlocana yA nAtmanaH karmatvaM tathApi karaNavyApAraviSayaH (yaM) karma iti lakSaNAnusArApna doSaH / "na ca viSayasyeti (kaM. 91.5) ubhayorapi siddhavastudharmasvAditi bhAvaH / "kAryakaraNayoriti (ka. 91.6) kAryAnakalavyApArAhi karaNaM tadA ca niyamena kArya na prAgabhAva iti tayorekatvaM pramANAbAdhitamityarthaH / 1 naca-kaM.1; kN.2| 2 svAtantryaM-je. 1; je. 2; je. 3 / 3 prayojyatvaM kartRtvam-kaM. 1, kaM. 2; je. 1; je. 2 / 4 teneva-a5 karmava-a, ba, ka; 6 bhAvyAcca na-a, ba, ka; 7 pekSAbhAvavata-Da; 8 c-mu.kN.| 9 naa-bhaadrshpustke| 10 na ca svaatntryvissytvyoH-kN| 11 kAraNakaraNayo:-kaM., kAryakAraNayoH-pA. 3 pR. / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 231 nyAyakandalI [97] atha mataM na jJAnasya 'karaNAdibhAvaH svasaMvedanArthaH, kintu svaprakAzasvabhAvasya tasyotpattireva svasaMvedanamiti / atrApi nirUpyate ki tadarthasya prakAzaH ? svasya vA ? yadyarthasya prakAzaH, 'tadutpatterarthasya saMvedanaM syAnna tu svasyeti 'svasyAsaMvedyatAdoSaH / athedaM svasya prakAzaH, tadeva prakAzyaM prakAzazceti kriyAkaraNayorekatvaM tadavastham / na ca svotpattireva svAtmani kriyetyapi nidarzanamasti / yadapi svasaMvedanasiddhau pramANamuktaM yadyadAyattaprakAzaM tattasmin prakAzamAne prakAzate, yathA pradIpAyattaprakAzo ghaTo jJAnAyattaprakAzAzca rUpAdaya iti / tatrApi yadi jJAnamevArthaprakAzo'bhimataH, tadA tadAyattaprakAzA rUpAdaya ityasiddhamanaikAntikaJcendriyeNa / 'atha ca jJAnajanyo'rthaprakAzo na tu 'jAnamevArthaprakAzastadA dRSTAntAbhAvaH, jJAnajanakasya pradIpasyArthaprakAzakatvAbhAvAt / etenaitadapi pratyuktam[Ti0] [97] atheda svasya prakAza ityAdi dUSaNaM svaparaprakAzatve'pi tasyAGgIkriyamANe samAnam / nanUtpattireva tasya kriyeti na pUrvokto doSa ityAha *na cAsyotpattiH iti / nidarzanaM dRSTAnto nAsti / yanavAyatteti :-yad ghaTAdikaM yasya jJAnasyAyattaprakAzaM tad ghaTAdikam, tasmin iti jJAne / atra prakAzazabdaM vikalpya dUSayati tatrAdi yadi ityAdi / jJAnAyattaH prakAzo jJAnaM yeSAmiti hi kRte eka tAvatpadArthazAma prakAzarUpaM mantavyam, yasya ca jJAnasya tatprakAzarUpaM jJAnamAyattaM tad dvitIyaM mantavyam, evaM cAsiddha jJAmavayasyAsvIkArAt / indriyAyattaprakAzAzca ghaTAzya [paM0] [97] taditi-jJAnam / arthasyeti-ghaTAdeH / tasyAsaMvedyatAdoSa iti tasya jJAnasya saMvedyatAdoSaH prApnotItyarthaH / bhayedamiti-atredaM jJAnam / na ca svotpattireva svAtmani kriyetyapi nidarzanamastIti svotpattireva svAtmani kriyetyatrApi kiJcinidarzanaM nAstItyarthaH / pramANamuktamiti bauddhH| anekAntikaM cendriyeNeti-indriyaM hi rUpAdIprakAzayati / na ca teSu prakAzamAneSu tatprakAzate / atIndriyasvAt / atha jJAnajanyo'rthaprakAzo na tu jJAnamevArthaprakAzastadA dRSTAntAbhAvaH, jJAnajanakasya pradIpasyArthaprakAzatvAbhAvAviti-asya vAkyasyAyamartha:-ya eva jJAnajanyo bhavati sa evaarthprkaashruupH| pradIpazca jJAnajanakastasyArthaprakAza [zya] tvAsaMbhavaH / tasmAtpradIpAyattaprakAzo ghaTa (?) iti dRSTAnto na ghaTate / apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasiddhayatIti-acaMTa sUtrametat / vyAkhyA-apratyakSeNAprati[5.][97] atrApi nirUpyata iti (kaM. 91.10) svazcAsau prakAzazceti svaprakAza iti vIkSya (?) sa(sva)prakAza , ita vetyAzayena vikalpyata ityarthaH / na ca svotpattireva, siddhAsyaiva kriyA[viSayatvAditi bhaavH| asimiti (kaM. 91.16) - jJAnavyatirekeNa tadAyattaprakAzAbhAva ityrthH| atha jJAnajanyamiti (kaM. 91.11) prAkaTagha mityarthaH / dRSTAntAbhAva iti (kaM. 91.17) sAdhanavikalatvAditi zeSaH / pradIpena grAhyaM na janyate yatastadetavAhajJAnajanakasyeti (91.17) / arthaprakAzakatvAbhAvAt (kaM. 91.18) prAkaTayajamakatvAbhAvAdityarthaH / 1 karaNAdyabhAvaH - kaM. 1, kaM. 2; je. 2; / 2 tadutpatti-je. 1; je. 3 / 3 tasyAM - kaM. 1; kaM. 2; je. 3 / 4 jAnAyatta-je. 1; je.3| 5 atha jJAna -je.1; je. 3 / 6 jJAnameva tadA-je. 1; je. 3 / na ca svotpattiriti muulpaatthH| 7 atha ca jJAnajamyo-kaM / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI "apratyakSopalambhasya nArthadaSTi: prasiddhayati" iti / nahi jJAnasya pratyakSatA'rthasya darzanam, kintu vijJAnasyotpattiH, tatrAsaMvidite'pi jJAne tadutpattimAtreNaivArthasya saMvedanaM siddhayati / kathamanyasyotpattiranyasya saMvedanamiti cet ? kiM kurmo vastusvabhAvatvAt / na caivaM sati sarvasya saMvedanam ? tasya svakAraNasAmagrIniyamAt pratiniyatArthasaMvittisvabhAvasya pratiniyatapratipattasaMvedyasyaiva cotpAdAt / __ apare punarevamAhuH-jJAnasaMsargAdviSaye prakAzamAne 'prakAzasvabhAvatvAt pradIpavavijJAnaM prakAzate, prakAzAzrayatvAt pradIpativavAtmA'pi prakAzata iti triputtiiprtykssteti| [Ti0] indriye'prakAzyamAne'pi prakAzante / indriyANAmatIndriyatvAdityanekAntaH / jJAnameva nArthaprakAzaH kintu jJAnajanyo'rthapratibhAso mAma kAryAntaramiti nAsibatAdoSa ityAzaGkaya tato dUSayati 'arthajJAnajanyo'rtheti / bharthasya hi jJAnameva prakAzakaM tatraivArthapratibhAsanAt / pradIpAdinA tu jJAnameva jayate natvarthaH prakAzyate iti / '[apratyakSeti 'apratyakSeNApratibhAsamAnena jaDenopalambhana kathamoM 'dazyate / apratyakSopalambhasyeti karmadhArayaH / [paM0] bhAsamAnena jaDenopasabhena kathamartho dRzyate / ayaM karmadhArayaH / apratyakSazcAsau upalambhazca / apratyakSopalambhasyAparokSazAnasyetyarthaH / tadutpattimAtreNaveti jnyaanotpttimaatrennv| abhyasyotpattiriti jnyaansyotpttiH| anyasya saMvedanamitiarthasya saMvedanam / apare iti praamaakraaH| jJAnasaMsargAriti-jJAnena saha grAmagrAhakabhAvalakSaNasambandhAt / tripuTopratyakSatetijJeyajJAnajJAtarUpA / 'pANDadAsa iti granthakRcchivyanAma / jJAtRjJAnayorapratibhAsanAditi ko'rthaH ? kevalaM ghaTAkhyaM jJeyameva prakAzate / anayoriti jJAtRjJAnayoH / jJAtRjJAnaviziSTArthasyeti-ghaTAkhyasya / ekopalambhabhyAsakteneti-manasA / anekArSapratibhAsa iti dvitvAdyayaMpratibhAsaH / pratyarthabuddhibhede'bhyupagamyamAne puSpitAstarava iti bahutvasaMkhyAviziSTa: pratyayo na syAt / kuta ityAha-buddhimeva eva tu na tathA pratibhAsa ityAdi / tAsAmiti-buddhInAm / 'tatkAryAvicchAprayatnAviti buddhipUrvako icchAprayatnAvapyanekaviSayI ityarthaH / vibhavAviti-gyApakatvAt / tavabhAvAditi myApakatvA bhAvAta / nityadragyagatasya vibhavAbhAvasyANaparimANatvAmyabhicArAviti-anyeSa nityadravyeSu vibhava evAsti, bhatra manasi nityadravyatvaM vibhavAbhAvazcAta eva paramANuparimANatvaM siddhamiti bhAvanA / atha kathamityAdi para: praznaH / zrIdharaH prAha - na bhavanti tAvaviti / vyomazivamuddizyAha anenAtmamanaHsaMyogasyakasyetyAdi - atrAneneti manasA / samAnametadvibhutve'pi manasa iti -bhAtmanA saMyoga eka eva, mato nANusvasiddho kAraNaM vAcyamiti vyomazivena / [ku0] arthadRSTistadviSayajJAnapratyakSavA [svaM] vA pratyakSo [pa] janyamAraM[bho] bA ? nAdya ityAha tahi jJAnArthabobhinnatvAditi zeSaH / na dvitIya ityAha kinviti (kaM. 91.19) tajjanyArthAntare pramANAbhAvAditi zeSaH / kiM kurma iti (kaM. 91.21) svayaM prakAzatvAGgIkAre viSayapratipattiniyamayoH kAraNe pRSTe svabhAvAvalambanenottaraM baktavyamityarthaH / pratiniyatapratipatasaMvedyasyeti (kaM. 91.23) pratiniyataM pratipatRka saMvedyaM yasya vijJAnasyeti 1 prakAzakatvAt -je. 3 / 2 atha ca-mu. atha-je. 1, je. 3 / 3 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH a pustake nAsti / 4 apratyakSa pratibhAsa-ba; 5 dRzyate iti abakapustakeSu pAThaH / 6 pratIkamidaM ka. pustake nAsti / 7 tathA tatkAryA-a%; trkaarnnaa-kN| 8 pratIpamiyatamapatipatasaMvedyasyeti-nyA.. aadrshpustke| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumogamAdiTokAtrayopetam prazastapAdabhASyam [98] tasya guNAH saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatva'saMskArAH / prayatnajJAnAyaugapadyavacanAtpratizarIramekatvaM siddham / pRthaktvamapyata eva / tavabhAvavacanAdaNuparimANam / apsrpnnopsrpnnvcnaatsNyogvibhaagau| mUrtatvAtparatvAparatve saMskArazca / nyAyakandalI tadapyasat, ghaTo'yamityetasmin pratIyamAne jJAtRjJAnayorapratibhAsanAt / yatra svanayoH pratibhAso ghaTamahaM jAnAmoti, tatrotpanne jJAne jJAtajJAnaviziSTasyArthasya maansprtyksstaa| na tu jJAtRjJAnayozcAkSuSajJAne pratibhAsaH, tayorapi cAkSuSatvaprasaGgAt / [98] tadevaM siddha manasi tasya guNAn pratipAdayati-tasya guNA ityaadinaa| saGkhyAdhaSTaguNayogo'pi manaso vaidharmyam / saGkhaghAsadbhAvaM kathayati-prayatnatyAvinA / pratizarIramekaM mana Ahosvidanekamiti saMzaye sati sUtrakRtoktam-"prayatnAyogapadyAjjAnAyoga'padyAcca" [Ti0] [98] prabhAkaramatamAzaGkane apare punarevamAhuH, ityaadi| jJAnena saha yo'sau saMsargo grAhyagrAhakalakSaNa: sambandhastasyAgjJAnam / anumAnaM tu jJAnajJAtRzeyapratibhAsanAta, tripuTI'jJAnaM "viSayasvasvarUpasvAzrayaprakAzakaM, prakAzasvabhAvatvAt pradIpavaditi / tatra kimidaM prakAzasvabhAvatvam ? yadi bhAvasvarUpatvaM tadA'siddhiH, atha jJAnaravaM tadA [paM0] saducyate iti shriidhrenn| vibhutvAditi -ko'rthaH? yadi manaso vibhutvamaGgIkriyate / AtmamanasoH parasparasaMyogAbhAve iti-na hi mahadamyayorekatvasaMyogo bhavati asamavAyikAraNAbhAvAditi AtmamanaHsaMyoga eva hi jJAnasukhAdInAmasamavAyikAraNam / AtmArthasaMyogasya hyasamavAyikAraNatve'rthaveze jJAnotpattiH syAditi-ayamatra vAkyArthaH- yadi AtmArthasaMyoga eva jJAnotpattI asamavAyikAraNamiSyate, tadA'rthadeze jJAnotpattiH syAt, na pumarantarmukhatayA / pradezavRttInAM guNAnAmiti saMyogavibhAgazabdAtmavizeSaguNAnAM pradezavRttitvam / buddhayAdayo'ntarbahizcopalambhAnupalambhAbhyAmavyApakA- iti vakSyamANatvAt jJAnAdInAM pradezavRttitvaM jJAtavyam / [98] AkAzAtmakena zrotreNAtmanaH saMyogAbhAvAditi na hi mahatorAkAzAtmanoH saMyogo ghaTate / bahirveze [ku0] bahuvrIhigarbho bahuvrIhiH / samAsAntavidheranityatvAnnadyatazceti pratyayo na kRtaH / ghaTo'yamityatra jJAtRjJAnayorapi prabhAsamAnatve ghaTavattAbhyAmapi jJAnamavacchidyeti bhaavH| jJAtRjJAnaviziSTasyeti (kaM. 92.1) anuvyavasAyamAnajJAnavizeSaNatayA anuvyavasAyArthaH prakAza ityarthaH / bayorapIti (ka. 92.2) viSayasya hi cAbhuSasvaM cakSurjanyajJAnaprakAzamAnatvaM nAnyadityarthaH / [98] saGkhaghAsadbhAvamiti (kaM. 92.4) saGkhayAvizeSasadbhAvamityarthaH / saGkhaghAsAmAnyasya dravyatvAdeva siau sa ca vizeSaH kIdRza ityAzaGkaya vimarzapUrvakaM tatsAdhakaM sUtraM paThati pratizarIramiti (kaM. 92.6) / teneti 1 sNskaaraashceti-de| 4 tripuTiviSaya-a, ba, ka asiddhiH -a, ba; 30 2 manovaidhamyaMm -je.3| 3 cakam-sU. pA; caikaM. mana iti -je. 1; je. 3 / 5 viSayasvarUpatvAzrayaprakAzasubhAvatvAt -a, viSayasvasvabhAvatvAt-ba; 6 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI pratizarIramekaM manaH (vai. sU. 3-2-3) iti / tena pratizarIramekatvaM siddhamiti / manobahutve hyAtmamanaHsaMyogAnAM bahutvAdyugapajjJAnAni prayatnAzca bhaveyuH, dRzyate ca kramo jJAnAnAmeko palambhavyAsaktena viSayAntarAnupalambhAd nivRttavyAsaGgena copalambhAdityuktam / evaM prayatnAnAmapi kramotpAda eva, ekatra prayatamAnasyAnyatra vyApArAbhAvAt, samAptakriyasya ca bhAvAt, tasmAdekaM manaH / tasyaikatve khalveka evaikadA saMyoga ityekameva jJAname kazca prayatna ityupapadyate / yastu kvacidyugapadabhimAnastadalAtacakravadAzubhAvAt na tu tAttvikaM yogapadyamekatra dRSTena kAryakrameNAnyatrApi 'karaNasya tasyaiva sAmarthyAnumAnAt / nanvevaM tahi dvAvimAvauM puSpitAstarava ityanekArthapratibhAsaH kutaH ? kutazca svazarIrasya saha preraNadhAraNe, na, arthasamUhAlambanasyaikajJAnasyApratiSedhAd buddhibheda eva na tu tathA pratibhAsaH, 'sarvAsAmeva tAsAmekaikArthaniyatatvAt / evaM zarIrasya preraNadhAraNe ca / [Ti0] sAdhanavikalpe dRSTAnta iti dUSaNam / atha pratyakSabAdhitasya pakSatvAbhAvAt pakSadoSeNA siddhatAM darzayannAha 'pANDuvAso'yamityAdi / ayaM granthakRcchiSyaH / 'yatvanayoH iti :-anayo jnyaatRjnyaanyoH| prathamaM tAvatpANDudAso'yamiti jJAnaM 'cAkSuSaM tato jJAnAntareNAtmasamavetasya pANDudAsajJAnasya jJAnaM tata AtmajJAnaM tato jJAtari jJAne ca jAte' sati tAbhyAM viziSTo'rtho'pi manasA gahyate iti siddhAntaH / yastu kvacid itiH dvistrizchinnAnAM godhApucchAdinAM. "yugapatprayatnAt karma dRzyate tadapi cakSasphuraNAdivadadaSTopagrahAditi / buddhibheda eva iti / bhede eva sati tathA pratibhAso na syAt / ekatvAnumAnaM tu "vivAdAspadamekam , ekadA ekajJAnAsamavAya kAraNAdhAratvAdAtmavaditi / vivAdAspadamityekadehAvacchinnamityarthaH / ekadeti krameNAnekajJAnAsamavAyakAraNAdhAratvenAsiddhivAraNArtham / vipakSa yugpjjnyaanotpttirbaadhikaa|| [paM0] iti - arthadeze / tasmAditi - yataH kAraNAt / sukhAdInAM bahirdeze pratyayo nAsti / zabdajJAnasyotpAdo'pyasti, tataH kAraNAdityarthaH / pUrvazarIrAditi - mRtazarIrAt / pUrvazarIrAdapasarpaNaM-zarIrAntare'pasarpaNamityetatsaprapaMcaM vakSyate karmapadArthaprAnte / zarIrAnyatve sati sarvaviSayajJAnotpAdakatvAditi kila sarvaviSayajJAnotpAdaka zarIramapyasti / tatpUnaH [ku0] (kaM. 92.6) ekatra jJAnasya vA prayatnasya votpattau viSayAntare tadanutpatiH viSayAtmatatsannikarSavyatiriktasahakArivirahaprayuktA teSu sakteSu ca kAryAnutpattitvAt sampratipannavaditi prayogaH / atra tarkamAha mano-baDatve iti (kaM. 96.7) / "tathaiva sAmarthyAnumAnAditi (kaM. 92.13) vipratipannAni jJAnAni yugapannotpadyante jJAnatvAd vyAsaktajJAnavaditi prayogaH / nanu dvAvimAvarthAviti samUhAlambanamekameva jJAnaM na tu jJAnayogapadyamiti kuto vinigamanetyata Aha 1 anyopalambha-je. 2 / 2 ekaH prayatnaH-kaM. 1; kaM. 2 / 3 kAraNasya tathaiva -je.1; je. 3; tathaiva karaNasya je. 2 / 4 sarvAsAmekaikArtha-kaM. 1; kaM. 2 / 5 siddhitAM-a, ba, ka; 6 ghaTo'yam-ma. je. 1, je. 3 / 7 yatra tvanayo:- mu.je.1,je.3| 8 cakSuSaM-a%; 9 jJAne sati - Da; 10 'rtho'pyamanasA-a, ba; 11 yutavat -a, ba; 12 vivAdAspadamekadA-a, ba; 13 jJAnasamavAya-ka; jJAnAsamavAyAdhAratvA-Da; 14 tasyaiva-kaM / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 235 nyAyakandalI prayatna vizeSAdekasmAdeva bhavataH, yathAnekaviSayamekaM 'jJAnaM tathA tatkAraNAvicchAprayatnAvapIti na kiJcid durupapAdam / pRthakatvamapyata eveti / saGkhyAnuvidhAnAdeva pRthaktvamapi siddhmityrthH| 'tadabhAvavacanAdaNuparimANam / vibhavavAnmahAnAkAzastathA cAtmetyabhidhAya "sUtrakAreNa tadabhAvAdaNu mana" (vai. sU. 7-1-23) ityuktam / tasmAdaNuparimANaM mana iti siddham / nityadravyagatasya vibhavAbhAvasya aNuparimANatvAvyabhicArAt / vibhavAbhAvazcAsya yugapajjJAnAnupapattyaiva smdhigtH| manaso 'vibhutve tasya yugapatsamastendriyasambandhAccakSurAdisannikRSTeSu rUpAdiSu jJAnayogapadyaM syAt / atha kathamekendriyagrAhyeSu ghaTAdiSu manodhiSThitena cakSuSA yugapatsannikRSTeSu jJAnAni yugapanna bhavanti ? AtmendriyArthasannikarSANAM yogapadyAnna bhavanti / tAvadanenAtmamanaHsaMyogasyaikasya yugapadane kasya jJAnasyotpAdanasAmarthyAbhAvaH kalpyata iti cet ? [Ti0] bhaTTA hi [ manovibhutve'numAnaryAnta] mano vibhujJAnAsamavAyakAraNAzrayatvAt sarvadA sparzarahitadravyatvAd vA, Atmavaditi / atra tatkAlotpannadravyasyaikakSaNaM sparzarahitatvAt tadvyavacchedArtha sarvadeti guNAdivyavacchedArtha drvytvaaditi| ityAzaGkayAha-vibhAvAbhAvazca iti-mano'vibhu, vibhusaMyogitvAt paramANuvat iti stprtipksstaa| athavA mano'Nu, AtmavyatiriktadravyatvAvAntarAparajAtimattve sati [nitya] dravyatvAt paramANuvaditi stprtipksstaa| yugapajjJAnotpatti [paM0] sparzavat / ataH zarIrAnyatve satIti savizeSaNo hetuH / sAdhAraNamiti - AtmamanasoH sAmAnyam / manazcaitanye niSiddhapIti AtmasiddhiprakaraNe / icchAdveSapUrvakeNeti-svapnAdAvanekArthadarzanaM jIvanapUrvakam prayatnaprakaraNe vakSyamANamidaM bhedadvayam / [ku0] buddhibhede "ceti (kaM. 92.16) / tathaiva pratibhAse [bha]de pratyarthaM buddhibhedAGgIkAre dvitvAdyanekasaGkhyAvilayApatti riti bhAvaH / nan vibhavo nAma sarvamUrtasaMyogastadubhaya[ma] vazyamadhyamaparimANatayApi saGgacchata evetyata Aha nityati (kaM. 92.21) / mano'Nu avibhutve sati nityadravyatvAtparamANuvaditi prayogaH / gUDhAbhisandhiH pRcchati atha kamiti - (kaM. 92.24) / parihArAbhAsamAzaGkate na "saMbhavati tAvaditi (kaM. 92.26) / abhisandhi muddhATayati samAnametaditi (kaM. 92.27) / vibhutvAditi (kaM. 92.28) nAjaH saMyoga ityajasaMyogasya niSetsyamAnatvAdityabhiprAyaH / 1 vizeSAdeva-je. 3 / 2 vijJAnaM-je. 3 / 3 tadabhAvAdaNuparimANam- je. 1, je. 2, je. 3 / 4 bhidhAya tadabhAvAdaNumana - kaM. 1; kaM. 2; bhidhAya sUtrakAreNa tadabhAvAdaNuparimANaM manaH - je. 3 / 5 vibhutve yugapat - kaM. 1; kaM. 2 / 6 danekajJAnasya -je. 1; je. 2; je. 3 / 7 citutve -a, ba; [ ] etaccihnAntargataH pAThaH Da pustake naasti| 8 vibhaavaabhaavsy-mu| 9 saMvibhusaMyogitvAt - ka; saMyogitvAt - a; 10 eva - kaM / 11 bhavanti - kN| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI samAnametadvibhutve'pi manasaH, tasmAdavibhutve'pi 'tasya yuktyantaraM vAcyam, taducyate vibhutvAvAtmamanasoH parasparasaMyogAbhAve satyAtmaguNAnAM jJAnasukhAdInAmanutpattirasamavAyikAraNAbhAvAt / AtmArthasaMyogasya hyasamavAyikAraNatve'rthadeze jJAnotpattiH syAvasamavAyikAraNA'vyavadhAnena pradezavRttInAM guNAnAmutpAdAt / AtmendriyasaMyogasyAsamavAyi'kAraNatve'pi zagvajJAnAnutpattiH, AkAzAtmakena zrotreNAtmanaH saMyogAbhAvAt / na ca bahirdeze pratyayo nApi zabdajJAnAnutpAdaH, tasmAdAtmArthasaMyogasyAtmendriyasaMyogasya cAsamavAyikAraNatve pratiSiddha parizeSAdAtmamanaHsaMyogasyAsamavAyikAraNatvaM vyavatiSThate, tacca manaso vyApakatve na 'sambhavatItyanutpattireva jJAnasukhAdInAm asti ca teSAmutpAdaH, sa eva manaso vibhutvaM nivartayatIti / [Ti0] vipakSe bAdhakam / nanu manaso vyApakatvAdAtmasavandriyasambandhe'pi bubhutsA niyamAt na 'jJAnayogapayaM bhaviSyati? navam, bubhutsAmantareNa gacchattaNAdijJAnAnutpAdaprasaGgAt / "bubhutsayaiva 'jJAnaniyame manaHkalpanAvaiyarthyAcca / atha para ekasyAramamamaHsaMyoga syaikameva jJAmaM prati kAraNatvaM vibhatve'pi manasaH samAnamiti "pratipipAdayiSurAha atha katham ityAdi / "dhagadInAM bahutvAd indriyasaMyoginAmapi bahutve "[indriyadvAreNa manaHsaMyogAnAmapi bahutve] kimityekameva samUhAlambanaM jJAnaM na tu pratighaTa mekakamityarthaH / [paM0] vizuddhavividhanyAyamauktikaprakarAkara iti-nyAyazamdena pramANopapannAni vAkyAni ucyante / padArthapravezasyAyakavalITIkAyAmiti-padArthapravezakamiti prazastakarabhASyanAma, tasya nyAyakanvalyAkhyA yA TIkA tasyAm / [30] pUrvazarIrAditi (kaM. 93.11) vItarAgananmadarzanAdekasyAnekazarIrayogasiddha vyApakasya saMyogahetu kriyAvirahAnmanasastadabhAve'pasarpaNopasarpaNayorasiddhI pretyabhAvAnupapattiriti bhAvaH / paratvAparatvavegAH siddhA iti (kaM. 93.13) matIndriye'pi manasyanumiti (:) pApekSAbuddhayA parasvAparatvayorutpattirna virudhyate / adRSTakAryakarmayogitvenApichalanAdivadeva vego'pi pramANasiddhi (daH) svIkartavya iti bhAvaH / asparzatvAtvAdrvyANA[nA] rambhakatvamiti (kaM. 93.14) bhASyasya martatvAdra (dadra)vyAnArambhakamiti na pratipakSaH martasyApyanArambhAvirodhAta / Arambhe tu sparza eva prayojakaH / yadi sparzavAn punaribhe (da) anupabhogyaguNaH syAdityanukUlatarkasambhavAdityabhisandhAyAsiddhimAtraM 1 tasya-kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| 2 vyavadhAne - je. 3 / 3 kAraNatve zabda - kaM. 1, kaM. 2 / 4 bhavati-je 1, je. 2, je. 3 / 5 niyamavaditi-a, ba, ka; 6 jJAnAyaugapA-Da; 7 bubhutsaiva-a, ba, ka; 8 niyamena-da; 9 syaiva jJAnaM-; 10 pratipAdayiSu-Da; 11 ghaTAdInAmapi bahUtvAd-ka; 12 [ ] etacihnAntargataH pAThaH apustake nAsti / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 237 prazastapAdabhASyam asparzavattvAd dravyAnArambhakatvam / kriyAvatvAnmatatvam / sAdhAraNavigrahavattvaprasaGgA'dajJatvam / 'karaNabhAvAtparArtham / guNavattvAd dravyam / prayatnAdRSTaparigrahavazAdAzusaJcAri ceti / . 'iti prazastapAdabhASye dravyapadArthaH // nyAyakandalI apasarpaNopasarpaNavacanAt sNyogvibhaagaaviti| "apasarpaNamupasarpaNamazItapIta saMyogAH kAyAntarasaMyogAzcAdRSTakAritAni" (vai. sU. 5-2-19) iti sUtreNa manasaH pUrvazarIrAdapasarpaNaM zarIrAntare copasarpaNaJcAdRSTakAritamityuktam, tasmAdasya saMyogavibhAgau siddhau / mUrtatvAtparatvAparatve saMskArazca / vibhavAbhAvAttAvana mUrtatvaM siddhaM tasmAd ghaTAdivat paratvAparatvavegAH siddhaaH| asparzavattvAd dravyAnArambhakatvam / asparzavattvaM manasaH zarIrAnyatve sati sarvaviSayajJAnotpAdakatvAdAtmavat siddham, 'tasmAccAtmavadeva sajAtIyadravyAnArambhakatvam / kriyAvattvAnmUtatvamiti / aNutvapratipAdanAnmUtatve siddhe'pi vispaSTArthametaduktam / sAdhAraNavigrahavattvaprasaGgAdajJatvam / yadi jJAtR mano [Ti0] samAnametad iti:-yadyapyAtmamanasovibhutvAt sandriyaiH saMyogo yugapadasti tathApi eka evAsI AtmamanaHsaMyoga ityekameva jJAnamutpadyate na tu bahUnIti avibhutvasamAdhAnaM vibhutve'pi samAnam / svasiddhAntAbhiprAyeNa samAdhatte vibhutvAdAtmamanasoH ityaadi| [ku0] pariharati [a]sparzavattvaM manasa iti (kaM. 93.14) / na tvasparzatvayA amUrtattvamanumIyatAM tatazca paratvAparatvavegAnumAnamucchidyateti zaGkAnirAkaraNAya bhASyaM paThati / aNutvapratipAdanAditi (kaM. 93.18) vibhavAbhAvasya ca paramamahattvena virodhA ca (ta) kAryasya madhyamaparimANA[Na] yogAdaNutvasAdhakasyAnakalatarkavattayA'sparzavattvamamartatve na prayojakamiti bhAvaH / "manasazcaitanyamiti (kaM. 93.21) tasyaivAcaitanyasAdhanasya karaNasyAnukUlatarkatayeti zeSaH / ajJatve siddha iti (kaM. 93.22) sAmAnyena parArthatvasAdhake'jJatve siddhe'pi kathaM vA nirAkaraNAyeti zeSaH / "icchApUrveti (kaM. 93.24) gurutvAdivatprayatnAdRSTayorapi kriyAkAraNatvamanameyamityarthaH / 1 mUrtam -je| 2 dajJam - je| 3 svayaMkaraNabhAvAt - de| 4 iti dravyapadArthaH smaaptH-je| 5 mazitajInasaMyogAH kAryAntarasaMyogAzceti sUtrapAThe- karmAntara iti pAThAntaram TippaNyAma 4 pA. pu.| 6 degbhAvAnmUrtatvaM- kaM. 1, kaM. 2 / 7 tasmAda-kaM. 1 / 8 dajJam -je. 1, je. 2, je. 3 / 9 tvasiddhAnta - a, ba; 10 manazcaitanye -kN| 11 icchAdveSapUrvaka-kaM / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI bhaveccharIramidaM sAdhAraNamupabhogAyatanaM syAta, na caivam, ekAbhiprAyAnarodhena tasya sarvadA pravRttinivRttidarzanAt, tasmAdazaM mnH| caitanye niSiddhe'pi prakramAt punaretaduktam / ajJatve siddhe satyAha-karaNabhAvAt parArthamiti / parArthaM 'parasyopabhogasAdhanamityarthaH / guNavattvAd dravyaM pRthivyAdivat / prayatnAdRSTaparigrahavazAdAzusaJcAri ceti 'draSTavyam / icchAdveSapUrvakeNa jIvanapUrvakeNa ca prayatnena parigRhItaM sthAnAt sthAnAntaramAzu saJcarati, tathA adRSTena parigRhItaM maraNAccharIrAntaramAzu saJcaratIti draSTavyam / itizabdaH prismaaptau| vishuddhvividhnyaaymauktikprkraakrH| sevyatAM dravyajaladhiH sphuTasiddhAntavidrumaH // . . iti bhaTTazrIzrIdharakRtau 'padArthapravezakanyAyakandalITIkAyAM dravyapadArthaH samAptaH // [Ti0] nanvAtmaprakaraNa eva manasazcatanyaM niSiddhaM kiM punaniSidhyata ityAha manasazcatanye iti / icchAdveSapUrvakeNa itiH-jAgradavasthAyAmicchAdveSapUrvaka: svapnAvasthAyAM tu prANadhAraNapUrvakaH / "vidyaddhavividhetyAdi nyAyAH pramANAni / / / manaH / / 'iti zrImaladhAriziSyapaNDitanaracandra kRtau kandalITippaNake dravyapadArthaH samAptaH / / zubhaM bhavatu / / piM0] iti maladhArizrIzrItilakasUriziSyazrIrAjazekharariviracitAyAM zrInyAyakandalIpaMjikAyAM dravyapadArthaH samAptaH / "[zubhaM bhavatu kavihRdayAnAm / ] [ku0] dravyANi pratipAditAni mukhyAni saGkhyAvatAM saMtoSAya guNAnvitAni munivAkyayogamapekSaNAt va[rAjJabrahAvasundharAdhipatinA dhAtrIdharendrAtmajavaikramojavikAsanAlabharaNendIvarasya saMprItaye / / . iti zrImanmaNDalezvareNa zastrazAstrAvidAM patyA ziDilavoMmidevenaviracite nyAyakandalIvyAkhyAne nyAyakusUmodgamodaye dravyapadArthaH / / 1 parArtha:- kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| 2 'draSTavyam - je. 1, je. 2, je. 3 pustakeSu naasti| 3 padArthapravezanyAyakandalI-kaM. 1, kaM. 2 / 4 zcaitAnya-a, ba; 5 vizuddhivividharityAdi-a, ba; 6 paM. naracandrakRtI dravyapadArtha:-a, ba, ka / 7[ ] etaccihnAntargato pATho 'ba' pustake nAsti / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 239 atha guNapadAnirUpaNam __prazastapAdabhASyam [99] rUpAdInAM guNAnAM sarveSAM guNatvAbhisambandho dravyAzritatvaM 'nirguNatvaM niSkriyatvam / nyAyakandalI [99] namo jaladanIlAya zeSaparyazAyine / lakSmIkaNThagrahAnandaniH SyandAya muradviSe / dravyapadArtha vyAkhyAya guNAnAM nirUpaNArthamAha-rUpAdInAM guNAnAmiti / 'guNatvaM nAma sAmAnyaM tenAbhisambandho guNAnAmiti parasparasAdharmyakathanam / itarapadArthavedharmyakathanamapyetat / guNatvaM rUpAdiSu ratnatvamivopadezasahakAriNA pratyakSeNaiva gRhyate / yattu prathamamasya karmAdivilakSaNatayA na grahaNaM tadAzrayapAratantryasyAtyantikasAdRzyasya sambhavAt / rUpAdInAM guNAnAmiti svruupmaatrkthnm| sarveSAmityabhivyAptipradarzanArtham / // atha gaNaH // ( guNagranthe sAdharmyavaidharmyaprakaraNam ) [Ti0] [99-100] vegavad vAyusaMyogena ityAdi:-mUrtatvaM vyApakaM kriyAvattvaM tu vyAptamiti grAhyaM na tu yathAsaGkhyaM 'mUrtyabhAvena kriyAyA nivRttisiddheryutpAdanAt / AkAzasya kriyAyAH saMyogavibhAga ghaTanayA niSphalatvaprasaGgAH / atha gunnpdaarthH| . [paM0] [99] ratnatvamiveti yayA ratnasvarUpaM suparIkSitaratnazAstraH pratyakSeNa vetti / [99] // [ guNapadArthaH // guNagrAme zambho tapati vivizate yasya dhiSaNA guNairbaddhAkhyAnairna punariha badhyeta sa pumAn / atastetpayo sa guNa garimalAmatizayaM trayIyaM tAtparyAtprakaTayati paryA [ya] paTimA // . na tu gavAdiSu gotvAdikasyeva rUparasAdiSvekAkArAvamarzAbhAvAd guNatvAsiddhirityata Aha guNatvamiti 1 niSkriyatvamaguNatvaM ca-ki / niSkriyatvamaguNavattvaM ca-je, de, vyo. 437 / 2 niHSyandAyAsura-kaM. 1; kaM. 2 / 3 guNatvaM sAmAnyaM -je. 1, je. 3 / 4 mUrtabhAvena -a, ba; 5 ghaTanAyA-a, ba, ka; Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI dravyAzritatvaM dravyopasarjanatvam / etacca dharmamAtrakathanaM na tu 'vaidhAbhidhAnaM dravyakAdiSvapi sambhavAt / / evaM nirguNatvaM guNarahitatvaM guNAnAM svarUpaM teSAM svAtmani guNAntarAnArambhakatvAt, tadanArambhakatvaJca rUpAdiSu rUpAdyantarAnupalabdheranavasthAnAcca / evaM satyekaM rUpamaNuH zabda ityAdivyavahAra upacArAt / saGghayAdikaM rUpAdyAzrayaM na bhavati guNatvAd ruupaadivt| svarUpAntaraM kathayati-niSkriyatvamiti / dravye gacchati rUpAdikamapi gacchatIti cet ? na, vegavadvAyusaMyogena vyomAdiSu kriyAyA abhAvAcchAkhAdiSu ca bhAvAd anvayavyatirekAbhyAM mUrtatvakriyAvattvayoApya'vyApakabhAvasiddhau mUrtyabhAvena rUpAdiSu 'kriyAyA nivRttisiddhaH / 'kathaM tahi teSu gamanapratItiH ? AzrayakriyayA, yathaiva sattAyAM nahi sattA svAzrayeNa saha gacchati, ekasya gamane vizvasya gamanaprasaGgAditi / [ri0] yastu teSAm iti:-yathA ekamAkAzamityAdau / na tasya 'jAtyantareti:-yadyapi parameNANatvena mahadbhaca itarebhyazcatuvidhA api paramANavo vyavacchidyante tathApi zukla bhAsvararUpeNa tejovaditarebhyo dravyebhyo 'na vyavacchidyante iti na vizeSaguNatvam / [ku0] (kaM. 94.11) / kRtasamayasyAnuvRttipratyayasadbhAvAdityarthaH / zAnuzAreNa [sAnusAreNA] rUpAdiguNazabdayoranyataropAdAnepISTasiddhe kimarthamubhayorupAdAnamityata Aha rUpAdInAmiti (kaM. 94.14) / dravyakarmAdiSviti (kaM. 94.16) AzritatvaM cAnyatra nitya'dravyebhya ityuktatvAdvyAzritatvamasti / nityadravyAdInAM vizeSAntarAMNAM dravyAzritatvamityapi vyAkhyAne dravyakarmaNovizeSANAM ca sambhavAditi bhAvAdibhAvaH (bhAvaH) / .. evaM nirguNatvamiti (kaM. 94.17) saadhrmymaatrmityetdevmityetenaatidishyte| guNAdInAM paJcAnAmityanena karmAdInAmapi nirguNasyoktatvAt / guNeSu guNA bhavantaH kAryAH, nityA vA? nAdya ityAha "Atmani guNAnArambhakatvAditi (kaM. 94.17) tatraiva dravyatvena guNatvavyAghAta ityayaH / pramANavirahazcetyAha tadanArambhakavaM ceti (kaM. 94.18) / nityAstu sAmAnyavantaH kAryAzrayA na santyeva nityAzrayAstu pariziSyante tatrAha anavasthAnAditi (kaM. 94.18) / nanvastu sajAtIyAnAmanavasthApAtAtpratItyabhAvAccAbhAvaH, vijAtIyeSvanavasthAyA abhAvAt pratItau ca satyAmekaM rUpamityAdivyavahArasya mukhyatve ko virodha ityata Aha saGgyAdikamiti (kaM. 94.19) / sAdhAntaramityarthaH pUrvoktAdeva hetoH / dravye gacchatIti (kaM. 94.21) gatimadravyAzrayA rUpAdayastAvanna ti[STha]nti pUrvadeze'nupalambhAt / ato gacchantIti vaktavyaM tRtIyaprakArAbhAvAdityarthaH / kathaM tauti (kaM. 94.23) gatimatsvAzrayasaMyogidezabhedena sahopalabhyamAnatvamityarthaH / "svAzrayakriyayeti (kaM. 95.1) yathA ghaTa sanneha vA sanniti sattAyA svAzrayasaMyogidezabhedena sahopalambha ityrthH| dRSTAntasya sAdhyavikalatvamAzaya pariharati ekasyeti (kaM. 95.2) / dravyaguNakarmaNAM sattAzrayatayA sAmAnyAditrayasya na tadekAryevattitayA tadgamane gatiravazya bhAvinIti zeSaH / 1 -vaidharmam -je. 3 / 2 --vyApakatva -je. 3 / 3 kriyAnivRtti - kaM. 1, kaM. 2 / 4 kathaM teSu - je. 3 / 5 ne tasya-a, ba, mu; 6 jJAsyantareti-a; . bhArastrakoNAta jotra...-a, ba, 8 'na' abakapustakeSu nAsti / 9 dravyeNanyukta vAdravyAzritatvaM-ha. pr| 10 svAtmani guNAntarAnArambhakatvAd-ha. pra / 11 AzrayakriyayA-ha. pra / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 241 prazastapAdabhASyam [100-101] rUparasagandhasparzaparatvA'paratvagurutvadravatvasnehavegA mUrtaguNAH / baddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAzabdA amUrttaguNAH / saGkhayAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgA ubhayaguNAH / sNyogvibhaagdvitvdvipthktvaadyo'nekaashritaaH| zeSAstvekakavRttayaH / rUparasagandhasparzasnehasAMsiddhikadravatvabuddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAzabdA vaizeSikaguNAH / nyAyakandalI [100] samprati parasparameva teSAM sAdhayaM vaidhaya'Jca pratipAdayannAha-rUpetyAdi / ete mannAmeva guNA nAmurtAnAm / tathA hi rUpasparzaparatvAparatvavegAH pRthivyAdiSu triSu, vAyau rUpavarjam, rUpasparzavaja manasi, rasagurutve pRthivyudakayoH, dravatvaM pRthivyudakatejassu, sneho'mbhasi, gandhaH pRthivyAm / ____ amUrtaguNAn kathayati-'buddhisukhaduHkhetyAdi / buddhayAdayo bhAvanAntA AtmaguNAH / AkAzaguNaH shbdH| [Ti0] bAhyArthaprakAzakatvAd iti :-sAkSAditi 'jJeyaM pAramparyeNa manaso'pi kAraNatvAt / [paM0] [100.] eka rUpamaNuH zabda ityAdi vyavahAra upacArAditi ekatvaM hi saGkhyA / sA ca guNastatkathaM rUpe guNe syAt ? nirguNatvAt guNAnAm / aNviti ca parimANam / tacca guNastatkathaM zabde guNe syAt ? nirguNatvAtguNAnAm / tahi ekamiti aNviti vyavahAraH kutaH ? upacArAditi brUmaH / samAnAsamAna jAtIyasAdhayeNopacAra iti vAkyArthaH / kriyAyA iti 'calanAdeH / mUrtatvakriyAtvayorvyApyavyApakabhAvaH siddha iti mUrtatvaM vyApaka kriyAvattvaM ca vyApyamiti [ku0] [100] ete mUrtAnAmeveti (kaM. 95.6) sAdhAraNatayA vaidharmyamityarthaH / bhAvanAntA iti (kaM. 95.11) bhAvanA sNskaarvishessaa| nanu rUpatvAdijAtyAkrAntAmanyeSAmanekadravyavattitvAtkathametadvadharmyamityata Aha eketi (kaM. 95.16) / 'AdizabdAditi (kaM. 95.18) dvitvaM dvipRthaktvaM cAdiryeSAmiti bahuvrIhiM kRtvA pazcAtsaMyogavibhAgazabdAbhyAM dvandvasya karaNAdasyArthasya siddhiH / 3 jJeya - Da; 4 jAtIyavyavacchedasAdha0-ba. / 1 paratvadravatva -de| 2 buddhisukhetyAdi - kaM. 1, kaM. 2 / 5 clnaadiH-b.| 6 AdizabdagRhItA-ka / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAH ubhayaguNAH mUrtAmUrtaguNAH / saMyogavibhAgadvitvadvipRthaktvAdayo'nekAzritAH, ekA saMyogavyaktirekA ca vibhAgavyaktirubhayordravyayorvartata ityanekAzritatvam / evaM dvitvadvipRthaktvavyaktyorapi / AdizabdagRhItAstu 'tritvatripRthaktvAdivyaktayo yathAsambhavaM bhussvaashritaaH| anekazabdazca 'eko na bhavati' iti vyutpattyA dvayorbahuSvapi sAdhAraNaH / zeSAstvekakavRttayaH zeSAH' rUpAdivyaktayaH, ekasyAmeva vyaktau vartante, na punarekA rUpavyaktiH saMyogavadubhayatra vyAsajya vartata ityarthaH / vizeSaguNAn nirUpayati-rUparasagandhetyAdi / vizeSo vyavacchedaH, tasmai 'prabhavanti ye guNAste vaizeSikA guNA ruupaadyH| te hi svAzrayamitarasmAdvayavacchindanti na saMkhyAdayaH, teSAM svato vizeSAbhAvAt / yastu teSAM vizeSaH sa AzrayavizeSakRta eveti boddhavyam / [Ti0] na tAvadarthamAtram iti :-kuDyAntarite''rthe satyapi tadbuddherananumAnAt / jJAnasambandha iti :-jJAnaviSayIkRto Artho 'jJAta ityucyate / pAkaiH iti :-'agnisaMyogairityarthaH / [paM0] grAhyam / na tu yathAsayam; mUrtyabhAvena kriyAyAnivRttisiddhaye vyutpAdanAt / mUrtyabhAvenetyAdi vyApaka hi nivartamAnaM vyApyamAdAya nivartate / teSviti rUpAdiSu / Azrayakriyayeti Azrayo dravyaM tasya yA kriyA calanAdiH, tyaa| vizvasya gamanaprasaGgAditi nikhilavizvavyApitvAttasyAH / svato vizeSAbhAvAditi - saGkhyAdayo'mukatraveti na / AzrayavizeSakRta eveti eko ghaTaH, eka: paTa ityevam / [ku0] tasmai prabhavatIti (kaM. 96.2) santApAdigaNe saktumAMsAdanebhyazceti cazabdasyAnuktasamuccayArthatvAdvizeSazabdo draSTavyaH / "vinayAdi pAThA kyAthikaNetrAzrayacaturthIsamAsasya mRgatvAditi bhAvaH / te hIti (kaM. 96.2) svAzrayavyavacchedaupayikatayA draSTavyaH / na sar3ayeti (kaM. 96.3) svAzrayasya jAtibhedena vyavacchedo vivakSita ityabhipretatvAdityarthaH / 1 tritvpRthktvaadi-je.1| 2 bhavanti - je. 1, je. 3 / 3 'rthe'pi tadbuddheranumAnAt - a, ba; 'rthe satyapi tabuddheranumAnAt-Da; 4 jJAnata-a, ba; 5 pAkeneva- mu. pAkaiH -je. 1, je. 3, 6 asaMyogai-a, ba, ka; 7 avArthadRSTyA pAThazcintanIyaH / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsamodgamAdiTIkAtrayopetam 243 prazastapAdabhASyam saGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvagurutvanaimittikadravatvavegAH saamaanygunnaaH| zabdasparzarUparasagandhA bAyakaikendriyagrAhyAH / saGkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvadravasvasnehavegA dvIndriyagrAhyAH / buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnAstvantaHkaraNagrAhyAH / nyAyakandalI saGghayAdayaH sAmAnyaguNAH / sAmAnyAya 'svAzrayasAdhAya guNAH, na svAzrayavizeSAyetyarthaH / nanvaNuparimANaM paramANUnAM vyavasthApakam ? 'na, tasya jAtyantaraparamANusAdhAraNatvAt / sAMsiddhikadravatvamapAM 'vaizeSikaguNa eva tena naimittikagrahaNam / zabdasparzarUparasagandhA baaghkaikendriygraahyaaH| bAhyAnIndriyANi cakSurAdIni bAhyArthaprakAzakatvAt / taiH 'pratyeka rUpAdayo gRhyante / / saGghayAdayo vegAntA dviindriygraahyaaH-ckssusprshngraahyaaH| yathA cakSuSA 'snigdho'yam' iti pratItirevaM tvagindriyeNApi bhavatIti, saGghacAdivat sneho'pi tadubhayagrAhyaH / buddhayAdayaH prayatnAntA antaHkaraNagrAhyAH, manasA pratIyanta ityrthH| [Ti0] tathA 'jJAtatAyAmapi iti:-jijJAsAyA abhAvenAnavasthAparihAro vaizeSikANAmiva mAnase pratyakSe samAnaH / paraM jJAtatAyA anubhava aparokSatApratibhAsasya tu jJAnarUpatvamityeva saduttaram / na jJAnena kriyate iti:-kAryakAraNa[bhAvA] bhAvAnna tayA'numAnaM sambhavati / asya kAraNam ityAdi:-asya viSayasaMvedanasya kAraNam / tasya ca mUlajJAnasya [paM0] sAMsiddhikamiti (kaM. 96.9) svAbhAvikam / bAhyArtha"prakAzakatvamiti (kaM. 96.13) sAkSAditi jJeyamanyathA pAramparyeNa manaso'pi kAraNatvAt / keciditi (kaM. 96.20) bhaattttaaH| tasya vyabhicArAditi (kaM. 96.21) kuDyAntaritArthena vyabhicAraH / kuDyAntaritArthe satyapi tadbuddherananumAnAt jJAnasambandho hi" jJAtateti (kaM. 96.21) jJAnaviSayIkRto hyartho jJAta . [ku0] bAhyArthe ti (kaM. 96.13) AtmanastadguNebhyazcAnyeSAM grAhakatvAditi / iha prathamata evArtho jJAyamAno jJAtatayA saha jAyata iti na yujyate itaretarAzrayaprasaGgAt / jJAnena hyatpannena zAsatA janyate tat sahitamarthamavalambya jJAnotpattiriti / tasmAduttarakAlaM jJAnAntareNa jJAtatAsahitArtho jJAyata iti 1 pATho'yaM de pustake bhraSTa: / 2 sAmAnyAya saadhaay-je.1| 3 na jAtyantaraM-kaM. 1; kaM. 2 / 4 vizeSa -kaM.1; kN.2| 5 ephaikazaH-je. 1, je 3 / 6 pATho'yaM-je. 1, je. 2 pustakayo sti| 7 bhavati - kaM. 1, kaM. 2 / 8 jJAtayoyAmapi-a, jJAtayAyAmapi-ba; 9 samAnaM-a, ba, ka; 10 'prakAzakatvAt - kaM, b| 11 'hi' kaM. pustake nAsti / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI buddhiranumeyA nAntaHkaraNena gRhyata iti kecit, tadayuktam, liGgAbhAvAt / na tAvadarthamAtraM liGgam, tasya vyabhicArAt / jJAto'rtho liGga cet ? jJAnasambandho jJAtatA, yA'sau jJAnakarmatA sA pratIyamAne jJAne na pratIyate, 'sambandhipratItinAntarIyakatvAt sambandhapratIteriti kathaM tadvizeSaNArtho liGgaM syAt ? liGgavalliGgavizeSaNasyApi jJAyamAnasyaivAnumAna hetutvAt / atha manyase 'jJAnena svotpattyanantaramarthe jJAtatA nAma kAcidavasthA janyate 'pAkeneva taNDuleSu pakvatA, sA cArthadharmatvAdarthena saha pratIyate' iti / tadapyasAram ananubhavAt / yathA hi taNDulAnAmevaudanIbhAvaH pakvatA'nubhUyate naivamarthasya jnyaattaa| yA ceyamaparokSarUpatA 'hAnAdivyavahArayogyatA ca tasya, sA'pi hi jJAnasambadho na 'dharmAntaram / yathA cArthe jJAyamAne jJAtatA, tathA jJAtatAyAmapi jJAyamAnAyAM jJAtatAntaramityanavasthA / atheyaM svaprakAzA? jJAne kaH pradveSaH ? [vi.] jJAtRvyApArarUpatA / nanu yadi tajjJAnaM nityaM tahi viSayasaMvedanaM satatameva prasajyate na tu kadAcideva viSayasAnnidhya ityetadAcAryanodyamAzaGkaya para: prAha kAdAcitkaviSayendriyati / [paM0] ityucyata iti bhAvaH / sambandhi pratItinAntarIyakatvAtsambandhapratIteriti (kaM. 96.22) kriyAkarmakriyAkarmaNI sambandhinau / sambandhaH kriyAkarmatvam / tadvizeSaNa iti (96.23) jJAnavizeSaNaH / liGgavizeSaNasyeti (kaM. 96.24) jJAtatvasya / 'pAkairiti (kaM. 96.25) agnisNyogaiH| "sA'pyathArthadharmatvAdarthena saha pratIyata iti (kaM. 96.26) ko bhAvaH ? prathama jJAtatA'rthadharmatvAdarthana saha pratIyate tato jJAnAvastho'rtho baddhimanamApayatIti bhAvaH / tasyeti (kaM. 97.2) arthasya / jJAtatAntaramiti (kaM. 97.4) jJAtatA hi jJAtA satI anumApayati / [ku0] vaktavyaM tatrAha yatheti (kaM. 97.1) / navamarthasyeti (kaM. 97.1) arthadharmasya pramAtRniyamAnupa[pa]tteH, jJAtatAyAM ca tatsambhavAdasamavAyikAraNAbhAvAcca / dvitvAdisAmyAnapa[pa]tteriti bhAvaH / yathArthajJAnena na ko'pi vizeSo janyate tIjJAteH saha sAmAnyaM syAttatazca jJAnAdivyavahAro'pi na siddhayedityata Aha yA ceyamiti (kaM. 97.2) / atheyamiti (kaM. 97.4) jJAtatAntaravirahe'pi yadi jJAnavyavasI yamAnatA] " tarthaviSayamapi jJAnamevamevAstviti jJAtatAviSayaM jJAnaM svayaM prakAzena manasA'nuvyavasIyeta tIrthaviSayamapi jJAnamevamevAstviti taatpryaanaapsiddhaantH| 1 sambandhipratItyadhInatvAt - kaM. 1, kaM. 2 / 2 tadvizeSeNo'rtho - kaM. 2, tadvizeSaNo'rtho - je. 1, je. 3 / 3 -hetRtvama-kaM. 1, kN.2| 4 pAkairiva-je.1, je.2| 5 -hAnAdiyogyatA-je. 3 / 6 na dharmAntaradharmAntaram - kN.1| 7 prtiitydhiintvaat-kN| 8 tdvishessnnaartho-kN| 9 pAkena-kaM / 10 sA ca-kaM / 11 atra vAkyamidaM punarAvRttamiva bhAti-saM / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 245 nyAyakandalI vastutastrikAlaviziSTo'pyartho jJAnena pratIyamAno vartamAnakAlAvacchinnaH prtiiyte| yA ca 'trikAlasya vartamAnakAlAvacchinnAvasthA 'sA jJAtatA, jJAnakRtatvAttasya liGgamiti kazcit / tadapi na kiJcit, vartamAnAvacchinnatA hi vartamAnakAlaviziSTatA / sA cArthasya svAbhAvikI, na jJAnena kriyate kintu pratIyate / yo'pi hi viSayasaMvedanAnumeyaM jJAnamicchati, so'pyevaM paryanuyojyaH - kiM viSayasaMvedanamAtmani samavaiti ? viSaye vA ? na tAvadviSaye, taccaitanyapratiSedhAt / athAtmani samavaiti ? tataH kimanyadvijJAnaM yadasyAnumeyam / 'asya kAraNaM jJAtRvyApAralakSaNaM taditi cet ? tatki nityam ? anityaM vA ? yadyanityaM tadutpattAvapi kAraNaM vAcyam / viSayendriyAdisahakArI jJAnamanaH saMyogastasya kAraNamiti cet ? saiva sAmagrI viSayasaMvedanotpattAvastu kimantargaDunA tena? atha tannityam? kAdAcitkaviSayendriyasaMnikarSAdisahakAri kAdAcitkaM viSayasaMvedanaM karotItyabhyupagaH, tadasyApyAgantukakAraNakalApAdeva viSayasaMvedanotpattisiddhau tatkalpanAvaiyarthyama? viSayasaMvedanAdevArthAvabodhasya tatpUrvakasya vyavahArasya ca siddheH| [paM0] trikAlasyeti (kaM. 97.6) vastunaH / "sA [jJAtatA] jJAnakRtatvAttasya liGgamiti (kaM. 97.6) bhavati hi kArya kAraNasya liGgam, yathA dhamo'gmeH / kazciditi (kaM. 97.7) mImAMsakaikadezIyaH / na jJAnena kriyate kintu pra[tI]yata iti (kaM. 97.9) atra 'pratIyate' iti vartamAnakAlaviziSTatayA jnyaayte| ayaM bhAvaH- kAryakAraNabhAvAbhAvAnna vartamAnakAlaviziSTatayA'numAnaM sambhavatyato jJAnakRtatvAditya siddho hetuH / / .. yo'poti (kaM. 97.9) prAbhAkaraH / tataH kimanyadvijJAnamiti (kaM. 97.11) AtmasamavetajJAnAdanyat kiM tat / AtmasamavetajJAnameva tdityrthH| yadasyati (kaM. 9712) asya viSayasaMvedanasya / jJAtRvyApAralakSaNamiti (kaM. 97.12) mUlajJAnam / 'tasyeti (kaM. 97 14) jJAtRvyApAralakSaNasya / 'teneti (kaM. 97.15) jJAtRvyApAralakSaNena / tatkalpanAvaiyarthyamiti (kaM. 97.17) jJAtRvyApArakalpanAvaiyarthyam / [ku0] tadapi na kiJciditi (kaM. 97.7) atItAnAgatayorvartamAnakAlAvacchinnatA vartamAnakAlaviSayatA cet sAdhyAviziSTo hetu: syAditi [tyAhu ] reke / svarUpAsiddhirityAha "vartamAnakAlAvacchinneti (kaM. 97.8) / so'pyevaM pramANAbhAvena kimanta (rgatata) [Du]neti (kaM. 97.15) viSayasaMvedanavyatirikte AtmanaH saMyogakAyeM tasminnapramANamastIti tAtparyam / tatkalpanAyAM pramANAbhAva ityarthaH / arthAvabodhasyAsaMviditatvavyAvRtteH / 1 trikaalaavcchinnsy-je.1| 2 jJAtatA sA.-je. 1, je. 3 / 3 yadasya krnnm-je.1| 4 saMyogo'sya - kaM. 1, kaM. 2 / 5 viSayendriyAsannikarSa-kaM. 1, viSayendriyAdisannikarSa-pA. 2 pu| 6 tadApi-je. 1, je. 3 / / 7 sA jnyaattaa-kN| 8 asy-kN| 9 anen-kN| 10 vartamAnakAlAvacchinnatA-kaM. / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI [101] athocyate - viSayendriyAdijanyaM vijJAnaM kathamAtmanyeva samavaiti ? yadyAtmA sahajajJAnamayo na syaat| tasyAcetanatve hi kAraNatvAvizeSAdindriyAdiSvapi jAnasamavAyo bhavediti / tatra svabhAvaniyamAdeva niymopptteH| yathA tantUnAma'paTAtmakatve'pi tantutvajAtiniyamAtteSu samavAyo na turyAdiSu, tadvadacidAtmake'pyAtmanyAtmatvajAtiniyamAd jJAnasamavAyasya niyamo bhaviSyati / etenaitadapi pratyuktaM yadAhureke 'svasaMvedanamAtmano nijaM caitanyam' iti; saMsArAvasthAyAmapi tasyAvabhAsaprasaGgAt / 'avidyayA vA tasya tirodhAnamiti cet ? kiM brahmaNo'pyavidyA ? 'kA ca nitye svaprakAze tirodhAnavAcoyuktiH ? na ca tirohite tasminnanyasya pratibhAnamasti, 'tasya bhAsA sarvamidaM bhAti' iti zruteH / bhAsate cet ? 'sarvasya muktiH, vidyAvirbhAve satyavidyAvilayAt / atheyaM na vilIyate ? na tahi vidyAprakAzastasyA vilyheturitynirmokssH| nirbhAgasyaikadezena pratibhAnamanAzaGkanIyam / [Ti0] [101] etenaitadapi pratyuktaM yadAhureke iti :-vedAntavAdina ityarthaH / 'kA ca nitye iti :-niravayavasyAmUrtasya 'svaprakAzasyAvaraNasambhavAbhAvAt / nanu sarvaM tAvadAvRttaM paraM yasyaikasya mokSastasminnekatra deze pratibhAnaM bhaviSyatItyAha-nirbhAgasya iti / 'sAvayavasyaivaikadezasambhavAt tatrAvaraNaM sambhavati na tu niravayavasyeti / [paM0] [101] AtmatvajAtiniyamAditi (kaM. 97.22) samavAryikAraNatvaniyamAditi / / eke (kaM. 97.23) iti-vedAntavAdinaH / nijamiti (97.25) nityam / nitye svaprakAze iti (ka. 97 26) niravayavasyAmUrtasya svaprakAzasyAvaraNasambhavAbhAvAditi bhAvArthaH / nanu sarva tAvadAvRttaM yasyaikasya mokSastasminnekA deze saMsArAvasthAyAmapi pratibhAnaM "na bhaviSyatItyAzaGkayAha nirbhAgasyaikadezenetyAdi (kaM. 98.3) / sAvayavasyaikadeze sambhavAtatra pratibhA sambhavati na tu niravayavasya svaprakAzasyaikadezena pratibhAnaM sambhavatItyarthaH / iti pratyuktamiti (kaM 98.12) etanmImAMsakamataniSiddhamityarthaH / [ku0] [101] sahajajJAnamaya iti (kaM. 97.19) annamayo yajJa iti vattatprakRtavacanena [ma] yaTa natvavikAre Atmano jJAnavikAratvasya pareNApyanabhimatatvAn, nApi svarUpe anuzAsanavirodhAt, vijJAnAtmavAdasya prAgeva nirAkaraNAcca / kiM brahmaNopIti (kaM. 97.25) svayaMprakAzanityacidAtmake tadvirodhiguNasambandhasyAnupapatteriti bhAvaH / iha tirodhAnaM viSayavinAzo vA AvaraNaM vA ? nAdya ityAha nitya iti (kaM. 97.25) / na dvitIya ityAha svaprakAza iti (kaM. 97.26) / pratibhAso tAvatsaMsArAvasthAyAmiti zeSaH / aMzasphuraNAd viSayajJAnam, aMzAntare vA sphuraNAdavidyAsambandhazceti zaGkAM nirasyati nirbhAgasyeti (kaM. 98.3) / 1 apaTatve'pi-kaM. 1, kaM. 2 / 2 avidyayA tasya-je. 1, je. 3 / 3 kathaM-kaM. 1, kaM. 2 / 4 anyapratibhAnamkaM. 1, kaM. 2 / 5 vibhAti-kaM. 1, kaM. 2 / 6 sarvamukti :- kaM. 1, kaM. 2 / 7 kathaM ca-mu. kA caje. 1. je. 3, 8 svasye prakAzesthAvaraNasambhavAta-a, svaprakAzasthAvaraNasambhavAta-ba; 9 so'vayava - a%3B 10 'na' iti 'ba' pustake nAsti / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 247 prazastapAdabhASyam [102] gurutvadharmAdharmabhAvanA hyatIndriyAH / apAkajarUparasagandhasparzaparimANakatvaika pRthaktvagurutvadravatvasnehavegAH kaarnngunnpuurvkaaH| nyAyakandalI [102] gurutvadharmAdharmabhAvanA atIndriyAH, na kenacidindriyeNa gRhyanta ityarthaH / apAkajarUpAdayo vegAntAH kAraNaguNa pUrvakAH svAzrayasya yatsamavAyikAraNaM tasya ye guNAstatpUrvakA rUpAdayaH, tanturUpAdipUrvakAH paTarUpAdayaH, niyamena taddharmAna vidhAnAt / atatpUrvakatve hi paTe yatkiJcid guNAntaraM syAnniyamahetorabhAvAt / ___ etenaikameva sarvatra zuklaM rUpaM pratyabhijJAnAditi pratyuktam / taratamAdibhAvAnupapattiprasaGgAcca / tasmAtsAmAnyaviSayA pratyabhijJA / pArthivaparamANurUpAdayaH pAkAdvahnisaMyogAjjAyante na tu paramANusamavAyikAraNAzritarUpAdipUrvakAH, atastanivRttyarthamapAkajagrahaNam / siddhAyAmutpattau kAraNaguNapUrvakatvamakAraNaguNapUrvakatvaM ceti nirUpaNIyam / jalAdiparamANurUpAdInAM cotpattireva nAstIti [Ti0] [102, 103, 104] kecit 'sAmAnyavat zuklAdiguNAnapi vyApakAn nityAnnAhustannirAcaSTe etenekameva ityAdi / [paM0] [102] utpattireva nAstIti (kaM. 98.16) pArthivaparamANurUpAdInAM hi pAkajotpattirasti jalAdiparamANurUpAdInAM tu pAkajotpattireva nAsti nityatvAdityarthaH / anayoriti (kaM. 98.19) dravatvavegayoH / vegavadityAdi (kaM. 98.19) vegavadbhirApyaparamANubhirArabdho yo jalAvayavI pravAhadvayarUpastatsamavetayoH / [ku0] [102] kAraNaguNapUrvakA ityatra kAraNaguNazabdasya karmadhArayatve dravyakarmaNAM dvitvAdonAM ca tathAvidhatvena tapAdInAmeva vaidhayaM syAt : antaHSaSThIsamAsaM svAzrayApekSayA kAraNatvaM vA'zritya vyAcaSTe svAzrayasyeti (kN.98.9)| pUrvabhAvitvaM pratyAsattizca paTarUpApekSayA tanturUpAdInAmaviziSTaM tatazca rUpasya raso'pi kAraNaM syAditi zaGkA nirasyati tanturUpAdIti (kaM. 98.10) / sajAtIyameva kAraNamityabhiprAyaH / atra pramANamAha niyameneti (kaM. 98.. 11) / atra prayoga: paTarUpAdayaH sajAtIyAMstanturUpAdInapekSyotpadyante tattAratamyAnuvidhAyitvAt yadya [da] pekSya na bhavati tattAratamyaM nAnuvidhatte yathA rUpAdyanapekSaM karmeti vyatirekI tarkamAha- 'atatpUrvakatveti (kaM. 98.11) / yatkiJciditi (kaM. 98.11) paTarUpAdikaM tanturUpAditAratamyaM nAnuvidadhIteti bhAvaH / etena tanturUpAdibhyaH paTarUpAdInAM bhedapratipAdanena ekatve kaarykaarnnbhaavaanpptteH| hetvantaramAha-taratameti (kaM. 98.13) / siddhAyAmiti (kaM. 98.15) kAraNavizeSavidheH kAraNasAmAnyavidhinAntarIyakatvAditi bhAvaH / svarUpakathanamiti (kaM. 98.17) 1 pUrvAH-je. 1, je. 2 / 2 sAmAnyavata-a,ba3 3 attpuurvktve-kN| Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [103] buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharma bhAvanAzabdA akAraNaguNapUrvakAH / buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAzabda'tUlaparimANottarasaMyoganaimittikadravatvaparatvAparatvapAkajAH saMyogajAH / nyAyakandalI na vyabhicAraH / 'eSAM ca kAraNaguNapUrvakatvAbhidhAnaM svarUpakathanaM na tvavadhAraNArtham, naimittikadravatvavegayorakAraNaguNapUrvakatvasyApi sambhavAt / kAraNaguNapUrvakatva manayogavadArabdhajalAvayavisamavetayordraSTavyam / [103] buddhayAdayaH zabdAntA akAraNaguNapUrvakAH svAzrayasya yatsamavAyikAraNaM tadguNapUrvakA na bhavanti, nityaguNatvAt / buddhayAdayaH saMyogajAH / buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanA AtmamanaHsaMyogajAH / zabdo bheryAkAzasaMyogajaH / tUlaparimANaM pracayAkhyasaMyogajam / uttarasaMyogaH saMyogajaH saMyogo'bhimataH / naimittikadravatvaM vahnisaMyogajam / paratvAparatve dikkAlapiNDasaMyogaje / pArthivaparamANurUparasagandhasparzA vahnisaMyogajA iti vivekaH / [Ti0] pracayAkhyeti pracayaH prazithilasaMyogavizeSaH / [paM0] [103] svAzrayasyeti (kaM. 98.22) manaHsaMyogasya bheryAdezca / yatsamavAyikAraNamiti (kaM. 98.22) AtmAkAzalakSaNam / nityaguNatvAditi (kaM. 98.23) nityayorAtmAkAzayohi guNA ete 1 pracayAkhyasaMyogajamiti (kaM. 99.2) prazithila: saMyogaH pracaya ityucyate / uttarasaMyogaH saMyogajaH saMyogo'bhimata iti (kaM. 99.3) yathA tantuvAyasaktatantutaNasaMyogAt tantvantarasaMyogo bhavati / karmajau iti (kaM. 99.7) yatra dhnurmuktshraadau| akAraNaguNapUrvako'poti apizabdAtkAraNaguNapUrvakazcAnantaramevoktaH / [ku0] apAka japadasya vizliSTastha dravatva [tvA] pAdanA[na] tvayAnupapatteH, vegasya karma ? 'yasyApi sambhavAditi / pUrvoktasAdharmyaviparyayam / [103] buddhayAdInAM sAdharmya vivakSat tadanusAreNa vyAcaSTe svAzrayasyeti (kaM. 98.22) / nityaguNatvAditi (kaM. 98.23) svAzrayasya samavAyikAraNavirahAditi bhAvaH / ___buddhayAdayaH saMyogajA iti (kaM. 99.1) etadguNAntarebhya eva vaidhayaM na tu dravyakarmabhyAM tayorapi saMyogajatvAt / tatra vibhAgamAha- buddhisukheti (kaM- 99.1) / zabda iti zabdavizeSo'bhimataH / vibhAgaje zabdaje... saMyogajatvAbhAvAdityAha zabda iti (kaM. 99.2) / tUlaparimANamiti (kaM. 992) samAnasaMkhyAparimANairArabdhe (da) dravye sajAtIyaparimANApekSayAdhikaparimANasyopalakSaNa...zithilasaMyogaH / pracayaH saMyogajaH saMyogaH saMyogakANDe vakSyati / 1 bhAvanAstvakAraNaguNapUrvakAH - de| 2 sthuul-je| 3 eSAM kAraNa - kaM. 1, kaM. 2 / 4 tayoH- je. 1, je. 3 / 5 tatpUrvakA:-je. 3 / 6 naimittikadravatvavegayorakAraNagaNapUrvakatvasyApi sambhavAta-kaM / Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 249 prazastapAdabhASyam [104] saMyogavibhAgavegAH karmajAH / zabdottaravibhAgau vibhaagjau| paratvAparatvadvi'tvadvipRthaktvAdayo buddhayapekSAH / rUparasagandhAnuSNasparzazabdaparimANakatvaikapRthaktvasnehAH samAnajAtyArambhakAH / nyAyakandalI [104] saMyogavibhAgavegAH krmjaaH| Adyau saMyogavibhAgau karmajau / 'akAraNaguNapUrvako'pi / zabdottaravibhAgau vibhAgajau / AdyaH zabdo vibhAgAdapi jAyate, 'uttaro vibhAgo vibhAgAdeva jAyata iti vivekaH / paratvAparatvadvitvadvipRthaktvAdayo 'buddhayapekSAH / eSAbhutpattau nimittakAraNaM buddhiH / AvizamyAt tritvatripRthaktvAdiparigrahaH / rUpAdayaH snehAntAH smaanjaatyaarmbhkaaH| kAraNarUpAta kAryarUpaM rasAso gandhAv gandhaH sparzAt sparzaH snehAt sneho mahasvAmmahattvamityAdi yojyam / zabyastu svAbhaye eva 'zabdAntarArambhakaH / 'atra ca kAraNatvamAtraM vivakSitam, na tvasamavAyikAraNatvam ; anyathA vijAtIyAnAM pAkajAnAM nimittakAraNasyoSNasparzavyavacchevo'saGgatArthaH syAt / nanvevaM tahi kathaM rUpAdInAM jJAnakAraNatvam ? na, tavyatirekeNa samAnajAtIyArambhakatvasyAbhipretatvAt / [Ti0] tadvyatirekeNeti :- AtmadharmavyatirekeNetyarthaH / .[paM0] [104] vibhAgAdapIti (kaM. 99.9) na kevalaM saMyogAt / buddhadhapekSA iti (kaM. 99.12) apekSAbuddhijAH / svAzraya iti (kaM. 9918) bheryAdau / vijAtIpAnAmiti (kaM. 99.19) asamavAyikAraNeSu hi nimittaM kAraNaM vijaatiiym| pAkajAnAmiti (ka. 99.19) rUpAdInAm / nanvevamiti (kaM 99.20) ko'rthaH? rUpAdInAM samAnajAtyArambhakasve svIkriyamANe ityarthaH / tadvyatirekeNeti (kaM. 99.21) tacchabdenAtmadharmAstatazca Atmi] dharmamyatirekeNetyarthaH / . ku0] [104] saMyogAdisAmAnyoktAvapi sAmarthyAdvizeSe vizrAntirityAha AdhAditi (kaM. 99.7) / [vibhAgAdapotyapi (kaM. 99.9) zabdo niymbdhaavRttye| saMyogazabdAbhyAmapi zabdotpatteH / nimittakAraNaM buddhiriti (kaM. 99.12) apratyAsatte samavAyikAraNamityarthaH / uSNa sparzasya vyavaccheda iti (kaM. 9920) saMgrahanimittasya snehasya ceti zeSaH / 'tavyatirekeNa (kaM. 99.22) bhAsmadharmavyatirekeNa / 1 dvitvapRthaktvAdayo-je, vyo. (435) / 2 pATho'yaM - kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti / 3 uttrvibhaago-je.| 4 buDhyapekSA:-apekSAbuddhijAH ttippnn-je.1| 5 zabdArambhakaH-je.1, ne. 2 / 6 aSa kAraNatvaM-kaM. 1, kaM. 2 / 7 sparzavyavacchedaH - kN| 8 tavyatirekiNa-ha. pra. / 32 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [105] sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzcAsamAnajAtyArambhakAH / saMyogavibhAgasaGghayAgurutvadravatvoSNasparzajJAnadharmAdharmasaMskArAH samAnAsamAnajAtyArambhakAH / nyAyakandalI [105] sukhAdayo'samAnajAtyArambhakAH / sukhamicchAyAH kAraNaM duHkhaM dveSasya icchAdveSau prayatnasya so'pi karmaNaH / 'putrasukhaM pitari sukhaM janayati, anyathA tasya pramodAnupapattiriti cet ? tadasAram, putrasya hi mukhaprasAdAdinA sukhotpattimanumAya pazcAt pitari sukhaM jAyate / tatrAsya putrasya sukhaM na kAraNam, tasyaitAvantaM kAlamanavasthAnAt / kintu laiGgiko tadviSayA pratItiH kAraNamiti prkriyaa| saMyogAdayaH saMskArAntAH samAnAsamAnajAtyArabhbhakAH / saMyogAt samAnajAtIya uttarasaMyogo vijAtIyaM dvitUlake mahatparimANaM, vibhAgAdvibhAgaH zabdazca, kAraNagataikatvasajAyAtaH kAryavattinyekatvasaGkhayA, 'dvitvabahutvasaGkhyAbhyAM cANutvamahattve, gurutvAd [Ti0] [105-106) putrasya hi mukhaprasAdAdinA itiH-nanvaba 'sukhotpattyanumAnakriyAyAH pitA kartA janikriyAyAstu sulaM kartR tato bhinnakartRkatvAt kathamanumAyetyatra 'ktvA' pratyayaH ? satyam, sukhaM jAyate ityasya sukhatvAt jAyata : ityarthaH / antarbhUtaNyarthatvAd vA minoterna doSaH / [paM0] [105] rUpA (sukhA) dayo guNA asamAnajJAnajAtIyAnapi jJAnAdInAtmadharmAn janayatI (ntI)ti yAvat / anumAye (kaM. 99.26) tyatra bhinnakartRkatvAttena [yu] yujyate / cintyametad / tadviSayeti (kaM. 100.1) putrasukhaviSayA prakriyeti siddhAntaH / saMyogAtsamAnajAtIya uttarasaMyoga iti (kaM. 100.5) prathamaM hyAkAzAGagUlIyasaMyogastatrAgRlyantaraM saMyujyate / kAraNagataikatvasaGkhyAta iti (kaM. 100.7) kAraNAni paramANavaH / kAraNagateti sarvatra yojyam / kAryavartinI (kaM. 100.7) iti yathA ekaM dvayaNukam / uSNasparzAditi (kaM. 100.9) agnyAdisatvAt / [ku0] [105] sukhamicchAyA iti (ke. 99.24) yadyapi suna jJAne na tajjAtIyasukhAntarecchA tathApi jJAyamAnaM sukhamapi pUrvabhAvitvAniyamenecchAkAraNamapi [eSi]tanyamiti bhAvaH / evaM duHkhasya dveSakAraNatvameva / ('seyaM) ____ aNutvamahattve iti (kaM. 100.8) dvayaNuke'NutvaM paramANutvena pArimANDalyasya kAraNatvAbhAvAditi bhAvaH / gurutvAdayavini gurutvam / 'jAnAjAnamiti (kaM. 100.9) liGgajJAnAlliGgijJAnam / dharmAddharma iti (kaM.100.10) yavApja: dhanaM vAdRSTaparyataM zivapUjAvidheH phalam / smaraNaM cetyu (kaM. 100.10) palakSaNaM; kriyA cetyapi dra[STavyam / bhatra sneho'pyu pasaGkhyeyaH, avayavasnehAdavayavisnehaH, samAnajAtIye'pi saGgrahArambhe na virodhaH / 1 putrasya sukhaM-je. 2 / 2 dvitvasaGkhyA -je.1| 3 mukhotpattya-a, ba; sukhotpattyA -k| 4 jAyate-a / 5 atrAyaM pATho vyartho bhaati-sN| 6 jJAnAjJAna-ha. pr.| 7 dharmAdharma-ha. pr.| Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam 251 prazastapAdabhASyam [106] buddhisukhaduHkhecchAdveSabhAvanAzabdAH svAzrayasamavetArambhakAH / __ rUparasagandhasparzaparimANasnehaprayatnAH prtraarmbhkaaH| saMyogavibhAgasaGkhayaikapRthaktvagurutvadravatvavegadharmAdharmAstUbhayatrArambhakAH / nyAyakandalI gurutvAntaraM patanaM ca, dravyatvAd dravatvAntaraM syandanakriyA ca, uSNasparzAduSNasparzaH pArthivaparamANurUpAdayazca, 'jJAnAjjJAnAntaraM saMskArazca, dharmAddharmaH sukhaM ca, adharmAvadharmAntaraM duHkhaM ca, saMskArAt saMskAraH smaraNaM ca / [106] buddhisukhaduHkhecchAdveSabhAvanAzabdAH svAzrayasamavetArambhakAH / sukhAdayastAvadyatra svayaM vartante tatraiva kArya janayanti / buddhistu dvitvAdikaM paratrArabhamANApyAtmavizeSaguNaM janayantI svAzrayasamavetameva janayati, nAnyatra / rUparasagandhasparzaparimANasnehaprayatnAH prtraarmbhkaaH| 'avayaveSu vartamAnA rUpAdayo yathAsambhavamavayavini rUpAdikamArabhante, Atmani samavetaH prayatno hastAdiSu kriyAhetuH / saMyogAdaya ubhayatrArambhakAH / svAzraye tadanyatra cArambhakAH / tantuSu vartamAnaH saMyogasteSveva paTamArabhate, viSayendriyasaMyogazcAtmani jJAnam / vaMzadalayovibhAgo' [Ti0] dvitvabahutveti - paramANudvayagatadvitvasaGkhyayA 'dvayaNuke'guparimANotpattiH 'paramANugatANutvasya dvayaNukANutvaM pratyakAraNatvAt / kAraNagatena hi parimANena kArye parimANaM janyamAnaM svataH prakRSTameva jamyate 'yathA mahadabhyAM * mRtpiNDAbhyAmeko 'mahattaro mRtpiNDaH, tathA ca paramANuparimANAt dvayaNuke'NutaraparimANa mutpadyateti / [paM0] [106] buddhistu dvitvAdikamiti (kaM. 100.14) 'apekSAbuddhijA saGkhyA' iti vacanAt / paratreti - (kaM. 100.14) caitrAdau / AtmavizeSaguNamiti (kaM. 100.15) sukhAdikam / / teSveva paTamArabhate iti (kaM. 100.23) svAzrayArambhakodAharaNatve tata / viSayendriyasaMyogazcAtmani jJAnamiti .. (kaM. 100.23) tadanyatrArambhakatvodAharaNametat / vaMzadalayovibhAga (kaM. 100.23) iti nimittakAraNam / vaMza [ku.] [106] prayatno hastAdiSviti (kaM. 100.19) vihitaniSiddhaviSaya iti zeSaH / tatazca vihitaniSiddhaviSayapravRttirUpaprayatnena, svAzraye dharmAdharmArambhe'pi na virodhaH / u[bha]yatrArambhakeSu saGgrahahetusnehaH / kriyA dharmAdharmahetuvihitaniSiddhaviSayaH prayatnaH ubhayasaGkhyeyaH viziSyata iti saMyogatvAvAntarajAtibhedena vakSyate karmakANDe / 1jJAnAjjJAnaM-kaM. 1, kaM. 2 2 dadharmo-kaM. 1, kaM. 2 3 avayave-je. 1, je. 2 / 4 dvayaNa ke primaannotpttiH-a| 5 gtaannuvsy-dd| 6 prmaannen-a| 7 tathA-a, ba, k| 8 mahattarotpiNDamuddhA ca , -a, b| 9 mutpadyate - a, ba, k| 10 vijJAnamiti-kaM / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [107] gurutvadravatvavegaprayatnadharmAdharmasaMyogavizeSAH kriyAhetavaH / ruuprsgndhaanussnnsprshsngkhyaaprimaannkpRthktvsnehshbdaanaa'msmvaayikaarnntvm| nyAyakandalI 'nyatrAkAze zabdamArabhate, vaMzadalAkAzavibhAgazca svAzraya aakaashe| avayavattinyekatva- . saGghayA 'avayavinyekatvasaGkhyAmArabhate, svAzraye ca dvitvAdisaGkhyAm / athAvayaveSvekapRthaktvamavayavinyekapRyaktvaM svAzrayeSu 'dvipRthaktvAdikamiti / kAraNagatAzca gurutvadravatvavegAH kAryeSu gurutvadravatvavegAnAramante, svAzrayeSu kriyAm / dharmAdharmAvAtmani sukhaduHkhe paratra cAgnyAdau jvalanAdikriyAm / [107] gurutvAdayaH kriyaahetvH| gurutvAtpatanaM dravatvAt syadanaM vegAdiSoruttarakarmANi prayatnAccharorAdikriyA dhrmaadhrmaabhyaamgnyaadikriyaa| viziSyate iti vizeSaH, saMyoga eva vizeSaH saMyogavizeSaH, viziSTaH saMyogo nodanAbhighAtalakSaNaH, so'pi kriyAheturiti vkssyte| [Ti0] vaMzadalAkAza vibhAgazca svAzraye iti vibhAgasya dviSThatve AkAzo'pi svAzrayameva / [107] evaM jJAnAdInAmiti - jJAnamicchAyA icchA prayatne ka(kA)raNaM na bhavati sarvAtmaguNAnprati teSAM [paM0] dalAkAzavibhAga iti (kaM. 100.24) asamavAyikAraNam / svAzraye AkAze (kaM. 100.24) iti dviSTatvAdibhAgasya / avayavavatinIti (kaM. 100.25) avayava [sthA] / svAzraye iti (kaM. 100.25) pRthaparamANudvayAdau / ekapRthaktvamiti (kaM. 100.26) kartRbhUtam (2) ekapRyaktvamiti (kaM. 100.26) karmabhUtam / svAzrayeSviti (kaM. 100.26) dvitantukapaTAdiSu / 'dvipRthaktvAdikamiti (kaM. 100.26) karmabhUtam / kriyA] miti (kaM. 101.1) patanasyandanagamanarUpAm / [107] vakSyate (kaM. 101.8) iti karmapadArthe / caturSa mahAbhUteSvapratyayaM krm| gamanameva nodanAdibhyo bhvtiitydhikaare| [p0] [107] samavAyikAraNaikArtheti (kaM. 101.12) samavAyikAraNena saha ekasminnarthe samavA [ya] iti vigrahaH / avadhata sAmarthyavaditi (kaM. 101.17) vizeSasya myAvayaM praznapUrvakaM darzayati natvevaM tauti (kaM. 101.15) / bhatra prayogaH buddhavAdayo na dhamadhimaMsamavAdhikAraNakAH AtmaguNatvAta prmeytvaadaa| adharmAdduHkhavaddharmAtsukhavacceti 1 nAM smvaayi-de| 2 paratrA-je 1, je. 2 / 3 vibhAgaH svAzraya -je. 3 / 4 avayavinyekatvam -kaM. 1 / 5 tripRthaktvA -kaM. 1, kaM. 2 / 6 tAnA-kaM. 1, kaM. 2 / 7 viziSTa saMyogo-je. 2 / 8 vibhAgazcet - bha, ba, k| 9 tripRthktvaadikmiti-kN| 10 sAmarthyastu -kaM / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusunodgamAdiTIkAtrayopetam 253 nyAyakandalI rUpAdayaH zabdAntA 'asamavAyikAraNam / samavAyikAraNapratyAsannamavadhRtasAmarthyamasamavAyikAraNam / pratyAsattizca samavAyikAraNasamavAyaH samavAyikAraNakArthasamavAyazca / sukhAdInAM samavAyikAraNamAtmA, tatra samavAyAdAtmamanaHsaMyogasteSAmasamavAyikAraNam / nanvevaM tahi dharmAdharmayorapyasamavAyikAraNatvaM syAt, na, tayoH samastAtmavizeSaguNotpattau sAmarthyAnavadhAraNAt / tathA hi-dharmAdadharmaduHkhayoranutpattiH, adharmAcca dhrmsukhyornutpaadH| evaM jJAnAdInAmapi pratyeka vyabhicAro darzanIyaH / sarvatrAvadhRtasAmarthyastu jJAtRmanaHsaMyoga ityetAvatA vizeSeNa tasyaivAsamavAyikAraNatvam / tathA paTarUpasya samavAyikAraNena paTena sahakasminnarthe tantau samavAyAt tanturUpaM paTarUpasyAsamavAyikAraNaM na rasAdayaH, tasyaiva tadutpattAvanvayavyatirekAbhyAM sAmarthyAvadhAraNAt / evaM rasAdiSvapi yojyam / uSNasparzasya pAkajArambhe nimittakAraNatvamapyasti, tadarthamanuSNasya grahaNam / rUparasagandhAnuSNasparzaparimANasnehAnAM samavAyikAraNakArthasamavAyAdasamavAyikAraNatvam, [ TikAraNatvavyabhicArAta / sarvatrAvadhata'sAmarthyastu iti :-samarthe cakatravA samavAyikAraNe kAryotpattau 'jAgarUke'nekakalpanAvaiyarthyam / tadarthamanuSNagrahaNam iti :-anAtmadharmApekSayA cAsamavAyikAraNatvaM tena rUpAdInAM jJAnaM prati 'nimitattve'pi na tairvybhicaarH| [paM0] dharmAdharmayorapIti (kaM. 101.14) nimittakAraNatveneSTayoH / asamavAyikAraNatvaM syAditi (kaM. 101.14) sukhAdiSvasamavAyikAraNatvaM prApnotItyarthaH / samastAtmavizeSaguNotpattAviti (kaM. 101.15) AtmavizeSaguNA jJAnAdayasteSAmutpAde / sAmarthyAnabadhAraNAditi (kaM. 101.15) nimittakAraNaM hi tau| dvitIya pratyAsattimAha tathA paTelyAdi (kaM. 101.18) / ekasminnarthe tantau samavAyAditi (kaM. 101.19) paTo'pi tantusamavetaH paTarUpamapItyarthaH / pAphajArambha iti (kaM. 101.21) pAkajarUpAdyArambhe / "samavAya (yi) kAraNasamavAyAditi (kaM. 101.24) samavAya (yi) kAraNamAkAzaH / ubhayayAkAraNattvamiti (kaM. 101.25) samavAyikAraNe kAraNa [kA]rthasamavAyikAraNasamavAyikAraNasamavAyena vA samavAyikAraNattvamityarthaH / kAraNavatinoriti (kaM. 101.26) pRthakaparimANadvayasthayoH / 10] evaM jJAnAdInAmapi na sukhAdikaM 'buddhayasamavAyikAraNakama / "prAcyeSvanyatetpAdotA: prayatnavadityAdiprayogaH / anvayavyatirekAbhyAmiti (kaM. 101.20) tAratamyAnuvidhAnA[t] ityarthaH / tadarthamanuSNeti (kaM. 101.22) ata eva sAvadhAraNamityanusandheyam / tathA'ruNayA krINAti, vAyavyaMgazvetamAlabheta kapilAM na tADayedityAdi zrutismRtibalAd bhayasya dharmAdharmotpattI nimittattvA[da] syApi darzanAvirodhaH / 1 samavAyikAraNam-na samavAyikAraNamasamavAyikAraNam -je. 1, je. 2 / 2 yojyate-kaM. 1; kaM. 2 / 3 sAmarthya sthiti:-a, b| 4 'samavAyakAraNe-a, ba, k| 5 jaagruuke'nk-a| 6 manuSNasparzagrahaNam-mu., manuSNagrahaNam- je. 1, je. 3 / 7 mitatve - a| 8 samavAyi iti zuddhaH pAThaH sarvatra kaM. pustke| 9 etatpadAnantaraM buddhayasamavAyikAraNekArthetyAdikaH pATho'tra punarAvartitaH ha. pustke| 1. arthadaSTayedaM vAkyamasambaddhaM bhaati-sN| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 nyAyakandalIsavilitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAnAM nimittakAraNatvam / saMyogavibhAgoSNasparzagurutvadravatvavegAnAmubhayathA kAraNatvam / . nyAyakandalI kAraNattinAmeSAM 'kAryasamAnajAtIyArambhakatvAt / zabdasya samavAyikAraNasamavAyAdasamavAyikAraNatA, AkAzAzritenAkAze eva zabdAntarArambhAt / saGgha cApRthaktvayorubhayathA kAraNatvam, kAraNavattinostayoH kArye yathAsaGghayamekatvaikapRthaktvArambhakatvAt, svAzraye dvitvadvipRthaktvajanakatvAt / buddhayAdInAM nimittakAraNatvam / teSAM nimittakAraNatvamevetyarthaH / __saMyogavibhAgoSNasparzagarudravatvavegAnAmabhayathA kAraNatvam / asamavAyikAraNatvaM nimittakAraNatvaM 'cetyarthaH / tathA hi-bherIdaNDasaMyogaH zabdotpattau nimittaM bheryAkAMzasaMyogo'samavAyikAraNam / evaM vaMzadalavibhAgo nimittaM vaMzadalAkAzavibhAgo' [Ti0] evaM 'dravatvavegayoH iti-'dravatvaM svAzraye 'syandanotpattAvasamavAyikAraNam, saGgrahe nimittam, vegaH svAzraye karmapratyasamavAyikAraNaM 'nodakasthitazca nodane nimittama, vegavad dravyasaMyogasyApi nodnhetutvaat| [paM0] kAryeti (kaM. 101.26) dvaghaNuke / kAraNavattinorityAdigadyena samavAyikAraNakArthasamavAyo darzitaH / yato dvayaNukamapi paramANudvaye samavetam / dvitvasaGkhyApi iti bhaavnaa| svAzraye dvitvadvipRthaktvajanakatvAditi (kaM. 101.26) sthAzraye vyaNuke dvitvaM ca dvipRthaktvaM ca saGkhyApRthaktve kartRNI janayataH / atra samavAyikAraNasamavAyaH / evaM trisvatripRthaktvAdijanakatvamapyUhyam / 'pAkajAnAmiti (kaM. 102.10) paarthivruuprsgndhsprshaanaam| "nodanAbhighAteti (kaM. 102.11) nodyanodayoH parasparamavibhAgahetuH karma / nodanAdavibhAgahetaH karmAbhighAtaH / ku0] buddhimiva dharmAdharmA (va) dapi prati dravyAdInAM trayANAM nimittatvAdAtmadharma vihAyetyabhiprAyAt / na ca rasasya jIvanapuSTibalArogyanimittatvena virodhaH, Agametara (mAnta ) gamyasya nimittatvasya vyavacchedyatvenehAbhisandhAnAt / na cAbhidhAnotpAdenAya(tha)kriyayApekSyamANasparzavizeSasya nimittatvAdvirodhaH,. ekazreya (ekakAzra) kArya pratIti vivakSitatvAt / saMkhyApRthaktvayorityarthaH / ubhayatheti (kaM. 102.6) samavAyikAraNasamavAyAt samavAyakAraNakArthasamavAyA cetyarthaH / dravyAdInAM trayANAmapyAtmadharmAn prati nimitta kAraNamaviziSTaM satkathaM buddhayAdInAmevaitadityata Aha nimitta "kAraNameveti (kaM. 102.7) / svAzraye patanasye (kaM. 102.10) tyupalakSaNam / kAryagurutvasyApi kAraNaguNatva[ma]samavAyikAraNaM bhavatyeva / 1 sajAtIyA-kaM. 1; kaM. 2 / 2 kAraNavattino kAraNakArthasamavAyaH, svAzraye samavAyikAraNasamavAyaH-je. 1, ttippnn| 3 ceti-je.1, je. 2 / 4 evaM vibhAge dalavibhAgo-kaM. 1, kaM. 2 / 5,6 dravyatvadravyatvaM - a, ba / 7 syandanottapattyA ca samavAyi - a, b| 8 nodana -a| 9 pAkamajAnAmiti a-pustake lekhanapramAdajaH pAThaH / 10 nodnaabhighaatH-kN| 11 kAraNaM ca-kaM / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 255 prazastapAdabhASyam [108] 'paratvAparatvadvitvadvipRthaktvAdInAmakAraNatvam / saMyogavibhAgazabdAtmavizeSaguNAnAM pradezavRttitvam / nyAyakandalI samavAyikAraNam / uSNasparza uSNasparzasyAsamavAyikAraNaM pAkajAnAM nimittakAraNam / gurutvaM svAzraye patanasyAsamavAyikAraNam / 'nodanAbhighAtakriyotpattau nimittakAraNam / [ evaM ] dravatvavegayorapi yojyam / [108] paratvAparatvAdInAmakAraNatvam / naitAnyasamavAyikAraNaM nApi nimittakAraNam / dvitvadvipRthaktvAdInAmityAdipadena tripRthaktvAnAM paramANuparimANaparamamahatparimANayozca parigrahaH / - saMyogavibhAgazabdAtmavizeSaguNAnAM pradezavRttitvamiti / pradezavRttayo'vyApyavRttayaH svAzraye vartante na vartante cetyarthaH / nanvetadayuktam , yugapadekasyaikatra bhAvAbhAvavirodhAt / nAnupapannam, pramANena tathAbhAvapratIteH / tathA hi-mahato vRkSasya puruSeNa sahAgre saMyogo mUle ca tadabhAvaH pratIyate, mUle vRkSopalambhe'pi saMyogasya sarvaira'nupalambhAt agne [ri0] [108] yugapadakasyaikatra iti :-ekasyA dheyasyakatrAdhAre yugapadbhAvAbhAvayovirodhAt AdheyasyApi viruddhadharmAdhyA'sAt bhedaprasaGga iti bhAvaH / pramANeneti pratyakSeNetyarthaH / vRkSe eva puruSasya iti :-nanu yathA puruSasya vRkSa 'bhAva evaM vRkSapradeze'pyasti tatkathaM vRkSe evetyavadhAraNaM kRtam ? satyam, prastutAbhiprAyeNedaM kRtam / prastute hi [paM0] [108] pramANeneti (kaM. 102.20)-pratyakSeNa / mUle vRkSopalambhe'pi saMyogasya (kaM. 102.21) ityatra gadye mUle saMyogasya iti padazeSaH / [ku0] [108] nApi nimitta "kAraNatvamiti (kaM. 102.13) AtmadharmAn vihAyeti zeSaH / buddhyAdInAM prati paratvAdInAmapi nimittakAraNatvAt / . nanu zabdAzrayasyAtmanazca pradezA na santyeva, ghaTapaTAdInAmavayavarUpapradezasadbhAve'pi saMyogavibhAgayostanmAtra-vRttittve'vayavAnAmapyavayavitayA paramANavattitvaparyavasAne'tIndriyatvameva paryavasyedityata Aha pradezavRttayo'vyApyavRttaya iti (102.18) tadeta tkimityata Aha svAzraya (kaM. 102.19) iti / vidhiniSedhayoH svarUpa iti virodhaM dRSTvA 1 prtvaaprtvdvipRyktvaadiinaam-je.| 2 nodanAbhighAta:-kaM. 1, kaM. 2 / 3 ranupalambhAt na ca-kaM. 1, kaM.2 / 4 syaikadA-a, ba, k| 5 syAdhyeyasyaikatrAdhAre-a, ba / 6 dhyaasprsngg-a| 7 sAvaga c-dd| 8 vRzeNa-Da / 9. padayogaH -b| 10 kAraNam-kaM; atrApi viziSTamityAdipAThaH punarAvartitaH / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI copalambhAt / na ca malagrayoreva saMyogatadabhAvau, tatpradezAvacchedena vRkSe eva puruSasya bhaavaabhaavprtiiteH| yadi pradezasya saMyogo na pradezinastadA pradezasyApi svapradezApekSayA pradezitvAnniSpradeze paramANamAtre saMyogaH syAt / tadavattistu saMyogo na pratyakSa iti saMyogapratItyabhAva eva paryavasyati / yathA ca rUpAdibhede'pyeko'vayavI na bhidyate tathA 'saMyogaH, sadasadbhAvAbhyAM tadabhAvAbhyAmapi, ubhayatrApi tadekatvasya pratyakSasiddhatvAt / yadyapyubhayAzrayaH saMyogastayorupalabdhA'vupalabhyata eva, tathApi tasya rUpAdivad gRhyamANAkhilAvayavAvacchedenAnupalambhAdavyApakatvam / evaM zabdo'pyAkAzaM na vyApnoti, tatraivAsya dezabhedenopalambhAnupalambhAbhyAM yugapadbhAvAbhAvasambhavAt / buddhayAdayo hyantarbahizcopalambhAnupalambhAbhyAmavyApakAH / kathaM tahi dharmAdharmAbhyAmagnyAdiSu kriyA, tayo'staddeze'bhAvAditi cenna, tatrAsatorapi tayoH svAzrayasannidhimAtreNa nimittatvAt / yathA vastrasyaikAnte cANDAlasparzo'parAntasaMyuktasya traivaNikasya pratyavAyahetustathevamapi draSTavyam / [Ti0] tatra paraiH saMyogo na manyate'ta evakAreNa 'prAmANikatvaM tasya vyavasthApyata iti / atha saMyogabhAvAbhAvalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAt parAbhiprAya prasaJjitamavayavino bheda nirasyati-yathA ca rUpAdibhede'pi iti :- rUparasaganbhasparzAdInAmitaretarabhAvavatAM bhede'pItyarthaH / [ku.] sahAnavasthAnabhrameNa codayati nanviti (kaM. 102.19) / ekatramaNi pramANabAdhye hi sahAnavasthAnalakSaNo virodha ityAzrayavAn pariharati nAnupapannamiti (kaM. 102.20) / sahAvasthAne pramANaM pratyakSa [pramANatayA hAti / pratyakSasyAnyathAsihimAzaGkaya pariharati na ceti (kaM. 102.22) / svarUpataddhInAmapi [sa] hAvasthAne dRSTAntamAha yatheti (kaM. 102.25) / mUle ca sanneva saMyogaH sambandhinoranyatarasyAnupalambhenApi nopalabhyeteti zaGkAmapanayati yadyapIti (kaM. 103.1) / tatraivAsya dezabhedeneti (kaM. 103.3) / yadyapyAkAzasya dezA na santi niravayavatvAt tathApi pradezavRttisaMyogopAdhinA dezavyavahAro draSTavyaH / antarbahiriti (kaM. 103.4) zarIrApekSayA draSTavyam nanvAtmavizeSaguNAnAM zarIrAvacchinnaM cchinnatvaM) zarIravRttitve agnyAdInAmU_jvalanAdikamadRSTakAritamiti viruddhamityAzaGkate kathaM tauti (kaM. 103.4) / pariharati tatreti (kaM. 103.5) / 1 saMyogatadabhAvAbhyA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 vupalabhate-kaM. 1, kaM. 2 / 3 staddeze'sambhavAt-je. 1, staddezAsambhavAt -je.2| 4 pramANakatvaM- a,b| 5 praayjitmvyvino-bh| Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 257 TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 257 prazastapAdabhASyam [109] zeSANAmAzrayavyApitvam / apAkajarUparasagandhasparzaparimANaka pRthaktvasAMsiddhikadravatvagurutvasnehAnAM yAvaddravyabhAvitvam / zeSANAmayAvadravya'bhAvitvam / rUpAdonAM sarveSAM guNAnAM pratyekamaparasAmAnyasambandhAdrUpAdisaMjJA bhavanti / nyAyakandalI [109] zeSANAmAzrayavyApitvam / uktebhyo ye'nye te zeSAH / teSAmAzrayavyApitvaM saMyogAdivadavyApakaM na bhavatItyarthaH / apAkajarUpAdInAM yAvadravyabhAvitvam / yAvadAzrayadravyaM tAvadrUpAdayo vidyante / pAkajarUpAdayaH satyevAzraye 'na santItyapAkajagrahaNam / zeSANAmayAvadravyabhAvitvam / apAkajarUpAdivyatiriktA guNA yAvadravyaM na bhavanti, satyevAzraye nazyantItyarthaH / [Ti0] [109] uktebhyo ye'nye iti teSAM rUparasagandhasparzasaGkhyAparimANapRthaktvagurutvadravatvasnehavegasthitisthApakaparatvAparatvAnAmityarthaH / "rUpatvaM sAmAnyam iti kecit prAbhAkarA ityarthaH / na teSAm ityAdi:-teSAM nIlAdInAM cakSuSA grahaNameva rUpamityullekhena bhavati / yadi tu cakSurgrAhyatAnimitto rUpapratyakSastayA prathamaM cakSurgrahitAgrahaNaM syAttata upAdhijJAne [paM0] [109] mUlAgrayoreva saMyogatadabhAvau iti (kaM. 102.22) mUle tadabhAvo'gre saMyoga iti vyAkhyeyaM naM tu yathAsaGkhyaM grAhyamasambhavAt / tatpradezAvacchedeneti (kaM. 102.22) muulaagrlkssnnvyaaptyaa| tadvRttiriti (kaM. 102.24) pari (ra)mANumAtravRttiH / tadekatvasyeti (kaM. 102.26) avayavyekatvasya / ubhayAzraya (kaM. 103.1) iti-purussvRkssaashryH| tayoritiM (kaM. 103.1) puruSavRkSayoH / tatraiveti (kaM. 103.3) aakaashe| asyeti (kaM. 103.3) zabdasya / agnyAdiSu kriyeti (kaM. 103.5) kriyA jvalanA)dikA / svAzrayasannidhIti (kaM. 103.6) svAzraya aatmaa| - [ku0] [109] ayAvadvyabhAvitvamiti (kaM. 103.16) saMbha[va] mAtreNataduktaM kvacitsaMyogAdInAM jvAlAdiSu gAvadravyabhAvitvasambhavAt / apara jAtyeti (kaM. 103.21) guNatvAvAntarajAtyetyarthaH / rUpatvAdyapara iti (kaM. 103.22) rUpatvAdika rUpAdInAM lakSaNamityarthaH / na teSAmiti] (kaM. 103.25) cakSaHsambandhasyopAdhagrahaNAtprAgeva rUpaM rUpamityanugama 1 gandhAnuSNa-je / 2 pRthakatva gurutv-je| .5 nazyanti-kaM.1 kaM. 2; na bhavanti-je. 2 / 3 bhAvitvaM ceti- kaM. 1, kaM. 2 / 4 rUpAdInAM prtyek-de| 6 santi-kaM. 1; kaM. 2 / 7 ruuptv-a,b| 8 jaate:-kN.| Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258. nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAvyam ... nyAyakandalI samprati pratyekaM guNAnAM parasparavaidharmyapratipAdanArthamAha-rUpAdInAmiti / rUpamAdiryeSAM guNAnAM teSAmekaikaM pratyaparajAte rUpatvAdikAyAH sambandhAdrUpAdisaMjJA rUpamiti rasa 'ityAdi saMjJA bhavanti / rUpatvAdyaparasAmAnyakRtA rUpAdisaMjJA rUpAdInAM pratyeka vaidharmyam / 'rUpatvAdisAmAnyaM nAstIti kecit, tadayuktam, nIlapItAdibhedeSu rUpaM rUpamiti pratyayAnuvRtteH / cakSurgrAhyatopAdhikRtA tadanuvRttiriti cenna, teSAM rUpamityevaM cakSuSA'grahaNAt / tadgrAhyatAnimittatve hi grahaNAdanantaraM tathA pratyayaH syAt / cakSuhyatA tadgrahaNayogyatA, sA ca nIlAdiSu trikAlAvasthAyinIti cet ? astu kAmam, kintveSA yadi pratirUpaM vyAvRttA, pratyayAnugamo na syAt, ekanimittAbhAvAt / athAnuvRttA, saMjJAbhedamAtram / evaM rasAdayo'pi vyAkhyAtAH / [Ti0] sati rUpamiti pratyayaH syAt, na tvevamasti jhaTityeva rUpamiti 'pratyayodayAt / nanu yadi sAkSAccakSurgrAhi (hya)topAdhiH syAttadA tAvakIno doSa: syAt, na tvevamasti, cakSurgrahaNayogyatAyA upAdhitvAttasyAzca cakSurindriyagrahaNAtpUrvakAlamapi sattvAdityetadAzaGkate cakSu'prAhitA tadgrahaNeti // ( iti guNagranthe sAdhayaMvaidharmyanirUpaNam // ) [paM0] satyevAzraye 'na santIti (kaM. 103.14) Azraye satyapi pAkajotpatteH prAgamISAmabhAvAt / ___ pratyekamiti (kaM. 103.20-23) parapasparam / mImAMsakAnAzaGkayAha "rUpatvamityAdi (kaM. 103.23) / tadanuvRttiriti (kaM. 103.24) ruupaanuvRttiH| rUpamityevaM cakSuSA'grahaNAditi (kaM. 103.25) / cakSuSAgrahaNAditi cakSuSA rUpamityeva gRhyate na tu rUpaM rUpamityanu[gatAkAraH pratyaya ityarthaH / grahaNAditi (kaM. 103.25) vastugrahaNAt / tathA pratyaya iti (kaM. 103.26) rUpaM rUpamiti pratyayaH / [ku0] darzanAdityarthaH / grahaNAdanantaramiti (kaM. 103.25) upAdhigrahaNAnantaramevopahitapratyayena bhavitavyamiti bhAvaH / zakRte tatrAtIndriyAyAM yogyatAyAM pramANAbhAvAt svarUpameva yogyatA tadAtiriktAriktAvI (pi) indriyagrAhyA nA[na ityAha astu kAmamiti (kaM. 103.27) / dvitIyamAzaGkaya pariharati atheti (kaM. 103.28) / evaM rasAdaya iti (kaM. 103.28) rasatvAdijAtimattvamiti zeSaH / etenendriyavizeSagrAhyatopAdhitve rUpAdyanuvRttInAmitaretarAzrayatvaM indriyavizeSe siddha eva rUpAdyanuvRtta (tti) siddhiH rUpAdigrAhakatvenendriyavizeSasiddhirityuktaprAyaM draSTavyam / 1 iti- kaM.1; kaM. 2 / 2 rUpatva - kaM. 1; kaM. 2 / 3 pratyayAdayAt - a, ba / 4 syAmnA-a / 5. puurvmpi-dd| 6 cakSugrAhyatAd-a, ba / 7 nazyantIti-kaM / 8 ruuptvsaamaany--kN| 9 matrayeti zeSaH ityazuddhaM -ha. pr| Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayoSetam 259 prazastapAdabhASyam [110-111] tatra rUpaM cakSuhyaM pRthivyudakajvalanavRtti dravyAdhupalambhakaM nayanasahakAri zuklAdyanekaprakAraM salilAdiparamANaSu nityaM pArthivaparamANuSvagnisaMyogavirodhi 'sarvakAryeSu kAraNaguNapUrvakamAzrayavinAzAdeva vinazyatIti / nyAyakandalI [110] sarvapadArthAnAmabhivyaktinimittatvAdAdau rUpaM nirUpayati-tatra rUpaM cakSurgrAhyamiti / teSAM gaNAnAM madhye rUpaM cakSuSevaH gadyate 'nendriyAntareNa / nanu rUpatvamapi cakSuSaiva gRhyate kamidaM vaidhayaM rUpasya ? na, guNebhyo vaidharmyasya vivakSitatvAt / tathA ca prakRtebhyo nirdhAraNArthaM tatretyuktam / sAmAnyAdasya vaidhayaM tu sAmAnyavattvameva / pRthivyudkjvlnvRtti| pRthivyudakajvalaneSveva vartate / dravyAdhupalambhakam / yasminnAzraye varttate tasya dravyasya tadgatAnAM ca guNakarmasAmAnyAnAmupalambhakam / nynshkaari| svagataM rUpaM cakSuSo viSaya grahaNe sahakAri / zuklAdyanekaprakAram / zuklAdayo'neke prakArA yasya tat tathAvidham / salilAdiparamANuSu nityam / 'salilaparamANuSu tejaHparamANuSu ca nityam / [Ti0] [110 to 112] [atha rUparasanirUpaNam ] nanu yadyapi guNebhya idaM vaidhayaM tathApi rUpatvasAmAnyena saha sAdhayaM tadavasthamevetyAha sAmAnyAdasya iti / yadi hyakAraNasya iti :-nanu dravyotpAdanadvAreNa tadgatarUpaM 'pratyapi saMyogasya kAraNatvAt kathamakAraNasya atha rUpaguNe (NaH) piM0] [110] guNebhyo vaidharmAsya vivakSitatvAditi (kaM. 104.8) zeSa guNebhyo hi rUpasya vaidhayaM vivakSita punaH sAmAnyAta / rUpatvaM ca sAmAnyaM na guNaH / prakRtebhya iti (kaM. 104.9) rasAdibhyaH / svagataM rUpaM cakSaSo viSaya grahaNasahakArIti (kaM. 104.12) cakSuSaH svagataM rUpaM viSayagrahaNe sahakAri bhavati / cakSurhi taijasaM ataH svarUpasahakRtameva pararUpaM gRhNAtIti bhAvaH / vakSyAma iti (ka. 104.16) paakjotptau| [ku0][110] nanvastu cakSurgrAhyatvaM guNAntarebhyo vaidhayaM rUpatvasAmAnyAttu kathamityata Aha sAmAnyAditi (kaM. 104.9) / tacca sAmAnyAdInAM trayANAmityatroktamityarthaH / saGkhyAdInAmapi pRthivyAdivRttitvAtkathamidaM vaidharmyamityata Aha pRthivyudakajvalaneSveveti (kaM. 104.10) / yasmi[nni]ti (kaM. 104.11) etena kvacittu samavAyAtkvacidekArthasamavAyAtkvacitsamavetasamavAyAcca rUpasya viSayopalabdhi kAraNatvena kAraNasthasya puruSArthahetutva 1 sarvakAryadravyeSu-kaM. bhA. ki. bhaa.| 2 kAraNapUrva - de| 3 nendriyAntareNa rUpameva cakSAhyama-je. 1: je. 2 / 4 grahaNa - pN| 5 salilAdi - je. 1; je. 2 / 6 prtybhi-dd| 7 makAraNasaMyogasyetyuktam - a, ba / 8 grahaNe - kN| Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI pArthivaparamANuSvagnisaMyogavirodhi / 'agnisaMyogo virodhIvinAzakaH pArthivaparamANurUpasyeti ca vakSyAmaH / sarvakAryeSu kAraNaguNapUrvakam / 'kAryadravyagataM rUpaM svAzrayasamavAyikAraNarUpapUrvakam / AzrayavinAzAdeva vinazyati / kAryarUpavinAzasyAzrayavinAza eva hetuH| [111] AzrayavinAzAdrUpasya vinAza iti na mRSyAmahe sahaiva rUpadravyayovinAzapratIteriti ghena, kAraNAbhAvAt / mudgarAbhighAtAt tAvada vayavakriyAvibhAgAdikrameNa dravyArambhaka'saMyoganivRttau tadArabdhasya dravyasya vinAzaH kAraNavinAzAt, tadgatarUpavinAze tu ki kAraNam ? yadi hyakAraNasyApyavayavasaMyogasya 'vinAzApavinAzaH, 'kapAlarUpANyapi tato vinazyeyuravizeSAt / "tasmAt pUrva dravasya vinAzastadanu rUpasya, AzubhAvAt kramasyAgrahaNamiti yuktamutpazyAmaH / [Ti0] saMyogasyetyuktam ? navam, "sAkSAtkAraNatvasyAtra vivakSitatvAt / anyathaikArthasamavAyalakSaNayA pratyAsattyA tasyakapAla"mAlAM pratyapi kAraNatvAt, tadvinAze kapAlamAlAnAzaprasaGgAt / nanu guNaguNinostAdAtmyAbhyupagamAt [paM0] [111] na mRSyAmahe iti (kaM. 104.18) mImAMsakavacanam / avayavavibhAgAdi krameNetyAdi (kaM. 104.20) avayavAnAM? "sthAsakozAdInAM kriyA calanavalanAdhikA bhavati, tataH kriyAto vibhAgaH, vibhAgAta pUrvasaMyogavinAzaH, uttarasaMyogotpattiriti kramastena ghaTAdidravyArambhakasaMyogasya nivRttau satyAm / tayArabdhasyeti (kaM. 104.20) . saMyogArabdhasyeti ghaTAdevinAzaH / kAraNavinAzAditi (kaM. 104.21) saMyogavinAzAjjAyate iti vAkyArthaH / [kuo] muktamiti bhAvaH / "cakSuSo viSayagrahaNa iti (kaM. 104.12) tatsahitasyaiva cakSuSo yadA saha guNAnAmindriyabhAvAditi pArthivaparamANurUpasyotpAdakavinAzako darzayituM salilAdiparamANuSu nityatvamuktam / ato guNAntarasAdhAraNatvAnnedaM dharmyamityacodyam / [111] sahaiveti (kaM. 104.19) anAzrayasya kadAcidapyagrahaNAditi bhAvaH / cakSurunmeSa [nimeSa] grahaNayorivAnumAnAkAryakAraNabhAvaH kramAdgrahaNaM cetyAdAya tatpariharati neti (kaM. 109.18) / akAraNanAzAdakAryanAze yo'tiprasaGga [stasya parihArAya tAdAtmyamAzaGkate ye tviti (kaM. 104.24) / yadyapi guNe bhedaH prAgeva 1 agnisaMyogo vinAzaka:- kaM. 1; kaM. 2 / 2 kAryadravyeSu-kaM. 1; kaM. 2 / 3 tryaNukaH - TippaNa je.1| 4 tryaNuka:-TippaNa je.1| 5 dvayaNuka:-TippaNa je. 1 / 6 avayavakriyAH vibhAgAdikriyA dnonaakhyaaHttippnn-je.1| 7 saMyogasya-je.1; je. 2 / 8 vinAze-je. 1, nAzo rUpanAzaka: -je.2| 9 kapAlarUpANyapi nazyeyuH-je. 1; je. 2 / 10 tasmAdravyasya nAzaH-je. 2 / 11 sAkSAkAraNasya-a, sAkSAtkaraNasya bhtr-b| 12 kpaalmaal-a| 13 atra lekhakapramAdAdvicitra evA'spaSTArthaH paattho'jni| 14 cakSuko viSayagrahaNAdeti -ha. pu.| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI ya tu rUpadravyayostAdAtmyamicchanto dravyakAraNameva 'rUpasya kAraNamAhuste idaM praSTavyAH-ki paramANurUpaM rUpAntaramArabhate na vA? ArabhamANamapi ki svAtmanyArabhate? kiM vA svAzraye paramANau ? yadi nArabhate ? yadi vA svAtmani svAzraye cArabhate ? dvayaNuke 'rUpAdyanutpattau tatpUrvaM jagadarUpaM syAt / 'atha tad dvayaNuke Arabhate, avidyamAnasya 'svAzrayatvAyogAdutpanne dvayaNuke pazcAttatra rUpotpattirityavazyamabhyupetavyam, nirAzrayasya kAryasyAnutpAdAt / tathA sati tAdAtmyaM kutaH ? pUrvAparakAlabhAvAt / kiJcAvasthita eva ghaTe rUpAdayo vahnisaMyogAdvinazyanti tathA sati jAyante ceti bhavatAmabhyupagamaH, yasya cotpattau yasyAnutpattiryannivRttau cAnivRttirna tayostAdAtmyamiti prakriyeyam / na cAtyantabhede pRthagupalambhaprasaGgaH, sarvadA rUpasya dravyAzritatvAt / etadeva katham ?. vastusvAbhAvyAditi kRtaM 'guruSu pratikUlavAdena / [paM0] yadi hyakAraNasyetyAdi (kaM. 104.21) ghaTAdirUpaM hi avayavarUpAdutpannaM na cAvayavasaMyogAt / ato'vayavasaMyogo ghaTAdirUpaM prati akAraNam / akAraNasyApi cAvayavasaMyogasya nAze rUpanAzaH syAccet tarhi avayavasaMyogasya nAze kapAlarUpANyapi vinazyeyuravizeSAt / ghaTAdigatarUpaM prati hi akAraNatvamavayavasaMyogasya, kapAlarUpANi ca prati tulyameveti vAkyArthaH / .. svAtmanIti (kaM. 104.26) rUpe eva / tatpUrvakaM jagaditi (kaM. 104.27) tatpUrvakaM dvayaNukapUrvakam dvaghaNukAdiH sRSTiriti kRtvA / prakriyeyamiti (kaM. 105.6) vAGmAtrametadityarthaH / [ku0] prasAdhitaH tathApi parihArAntarAbhidhitsayA punarAzaGkate ityapaunaruktyam / tatra bhedasAdhakasya pramANasyAnukUlataka vikalpapUrvakaM darzayati idamiti (kaM. 104.25) / tatazca pakSatrayepyaniSTAkSe pazcaturthaH pakSaH pariziSyate ityata Aha ati (kaM. 105.1) / tadayaM pramANArtha:- dvayaNukaM svarUpAd vyatiriktaM tadAzrayatvAt badarAdivatkuNDamiti / bhavatAM (kaM. 105.4) pitthrpaakvaadinaamityrthH| pRthagupalambhaprasaGga iti ( kaM. 105.6) sahopalambhaniyamena syAdityarthaH / .. 1 rUpakAraNa - je. 1; je. 2 / 4 AzrayatvA-je, 1; je.2| 7 niSTApakSezca -ha. pu. / 2 rUpAnudattau tatpUrvakaM - kaM. 1; kaM. 2 / 5 vinazyanti jAyante ca-je.1; je.2| 3 atha dvayaNuke-je. 1; je. 2 / 6 garupratikala-kaM. 1; kaM. 2 / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [112] raso rasanagrAhyaH pRthivyudakavRttirjIvanapuSTibalArogyanimittaM rasanasahakArI madhurAmalalavaNatiktakaTukaSAyabhedabhinnaH / asyApi nityAnityatvaniSpattayo rUpavat / nyAyakandalI [112] samprati bAjhekaikendriyagrAhyasya pratyakSadravyavRttevizeSaguNasya nirUpaNaprasaGgana rasagandhayoAkhyAtavyayorubhayadravyavRttitvavizeSeNAdau rUpaM vyAkhyAya rasaM vyAcaSTeraso rasanagrAhya iti / guNeSu madhye rasa eva rasanagrAhyo rasanagrAhya eva rasaH / pthivyudkvRttiH| pRthivyudakayoreva vartate / jIvanapuSTibalArogyanimittam / jIvanaM prANadhAraNam, puSTiravayavopacayaH, balamutsAhavizeSaH, ArogyaM rogAbhAvaH, eSAM raso nimittam / etacca sarvaM vaidyazAstrAdavagantavyam / rasamasahakArI / svagato raso rasanasya bAhyarasopalambhe shkaarii| madhurAmalalavaNatiktakaTukaSAyabhedabhinnaH / madhurAdibhedena bhinnaH SaTprakAra ityarthaH / tasya ca nityAnityatvaniSpattayo 'rUpavata / yathA rUpaM pArthivaparamANaSvagnisaMyogAdutpattivinAzavat salilaparamANuSu nityaM kArye kAraNaguNapUrvakamAzrayavinAzAdvinazyati, tathA raso'pi / [Tika] pUrvAparakAlatA nAGgIkriyate dvayaNuke cArabdhe rUpamevArabdhamiti kathamayaM doSa ityAha -kizvAvasthita eva iti / sarvadA rUpasya iti :-avinazyadavasthasyeti jJeyama, vinazyadavasthasya dravyarahitasyaivaikakSaNAvasthAyitvAta / rUpaM rasazca / / [paM0] [112] vizeSaguNasyeti (kaM. 105.12) rUpasya / rasagandhayorityAdiH (kaM. 105.13) rUpaM vyAkhyAya gandharasayormadhyAt Adau rasaM vyAcaSTe iti yogaH / kimiti gandhaM prathamaM na vyAcaSTe ityAha-ubhayadravyavRttitvavizeSeNeti (kaM. 105.13) gandhAdi pRthivyAmeveti sa ekadravyavRttiH / rasastu pRthivyudakalakSaNobhayavRttirityato gandhAdviziSTaH / tato gandhAt prathama rasaM vyAcaSTe iti vAkyArthaH / utpattivinAzavaditi (kaM. 105.21) utpattivinAzayuktam , yadyapi prathamaM vinAzaH zyAmAdInA, tataH pAkajAnAmutpattistathApi prAdhAnyAdutpatterAdau grahaNam / [ku0] [[12] eSAM raso nimitamati (kaM. 105 17) ubalagametat / maraNakArya balahAnirogANAmapi rasanimittatvAd / yadyapyetad gandhAderapyasti tathApi rasaprAdhAnyAdavirodhaH / bhASye nityAnityazabdau bhAvapradhAnI draSTavyau / 1 rUpAdivat-je. 1. je. 2 / 2 rkit-a| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 263 prazastapAdabhASyam [113] gandho ghrANagrAhyaH pRthivIvRttirghANasahakArI 'surabhirasurabhizca / asyApi pUrvavadutpattyAdayo vyAkhyAtAH / nyAthakandalI [113] gandho ghrANagrAhyaH / gandha eva ghrANagrAhyo ghrANagrAhya eva gandhaH / nanu kathamayaM niyamaH ? svabhAvaniyamAt / Idazo gandhasya svabhAvo yadayameva ghrANenaikena gRhyate nAnyaH, dRSTAnumitAnAM niyogapratiSedhAbhAvAt / pRthiviivRttiH| pRthivyAmeva varttate naanytr| ghraannshkaarii| svagato gandho ghrANasya shkaarii| surabhirasurabhizceti bhedaH / asyApi pUrvavadutpattyAdayo vyaakhyaataaH| yathA rasaH pArthivaparamANuSvagnisaMyogAdutpattivinAzavAn kArye kAraNaguNapUrvaka Azraya'vinAzAcca vinazyati, tathA gandho'pi / nityatvaM punarasya mAstyeva / [Ti0] [113] ( // atha gandha nirUpaNam // ) dRSTAnumitAnAm iti :- "niyogo'bhyanujJAnAvidhiH tadviparIta: pratiSedhaH, to pratyakSAnumAnagRhItAnAmarthAnAM na sambhavataH / kintu yathAdRSTA eva te'bhyupeyA iti // gandhaH / / - [paM0] [113] nanu kathamayaM niyama (kaM. 106.1) iti praznaH / svabhAvaniyamAd (kaM. 106.2) ityuttaram / niyogapratiSedhAbhAvasya pratiSedhAbhAvAt / [ku0] [113] nanu kayamiti (kaM. 106.2) sarvasAdhAraNo'pi nyAyo vibhavAt kvacinnirUpyate / bheda iti (kaM. 1065) asurabhiriti surabhiviparIto bhAva evAnubhavasiddhaH adharmavat / na tu saurabhyAbhAvamAtramiti bhAvaH / nanUtpattivinAzayodvittvena bahuvacanAnupapattirityataH kAraNavirodhibhyAM saha bahutvamupapAdayati yathA rasa eteSviti " (kaM. 106.5) vizeSaguNamadhya iti pUraNIyam / 1 sa dvividhaH surabhirasurabhizca - je.| 2 yenAyameva -je. 1; je. 2 / 3 degvinAzAdvi - kaM. 1, kaM. 2 / 4 meyAgo-a, ba / 5 eteSu kaM. pustake nAsti / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 nyAyakandalIsAMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [114] sparzastvagindriyagrAhyaH 'kSityudakajvalanapavanavRttistvaksahakArI rUpAnuvidhAyI zItoSNAnaSNAzItabhedAt trividhaH / asyApi nityAnityatvaniSpattayaH pUrvavat / nyAyakandalI [114] sparzastvagindriyagrAhyaH / tvaci sthitamindriyaM tenaiva sparzo gRhyate 'nAnyena / kssityudkjvlnpvnvRttiH| eteSveva 'vRttireva / tvkshkaarii| svagata'sparzastvagindriyasya viSayagrahaNasahakArI / rUpAnuvidhAyI rUpamanuvidhAtumanugantuM zIlamasya, yatra rUpaM tatra 'niyamena tasya sadbhAvAt / zItoSNAnuSNAzItabhedAt trividhaH / kAThinyaprazithilAdayastu saMyogavizeSA na sparzAntaram, ubhayendriyagrAhyatvAt / asyApi nityAnityatvaniSpattayaH pUrvavaditi / vyavahitasya rasasya grahaNaM na gandhasya, tasya nityatvAbhAvAt / [Ti0] [114] ( // atha sparzanirUpaNam // ) tvaci sthitam ityupalakSaNam, tena zarIrAvaraNacarmavyatirekeNa zarIramadhye'pi vartamAnasya "svagindriyatvaM bhavatyeva / "tvaksahakArItyatropacArAt tvakazabdena tatsthamindriyamupalabhyata iti / / sparzaH / / / [paM0] [114] zItoSNAnuSNAzotabhedAditi (kaM. 106.15) zItaH sparzo jale uSNaH sparzo'gnau, anuSNAzItasparzaH pRthivyAma / na sparzAntaramiti (kaM. 106.16) na sparzabhedaH / ubhayendriyagrAhyatvAditi cakSuHsparzanendriyagrAhyatvAt / (kaM. 106.17) vizeSaguNA hi ekendriyagrAhyA eva / [ku0] [114] anAdyasthitisthApaketivyApteH, yatra rUpamityanenAnuvidhAnaM vyaaptiH| vyAptezca vyApya[vyApa]kobhayaniSThatve'pi vyApakavyApAra vakSitvAtpuruSavyAcaSTe rUpamanuvidhAtumiti (kaM. 106.14) karmavyApAratAvivakSAyAM rUpamanuvidhAyi yasyeti bahuvrIherapyavirodha ev| idaM ca saGkhyAsAdhAraNamapi vizeSaguNatve sati vizeSitaM vaidhayaM draSTavyam / 1 pathivyUdaka -je. vyo. 444 / 2 tasyApi -je| 3 nAnyeneti - je. 1, je. 2 / 4 vattiretasya -je. 1 je. 2 / 5 sparzastva - kaM. 1; kaM. 2 / 6 niyamena sadbhAvAt - kN.1| 7 tvagindriyatvaM ca - a, ba / 8 tvekasahakArI-a, ba / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 265 prazastapAdabhASyam [115] pArthivaparamANurUpAdInA pAkajotpattividhAnam / ghaTAderAmadravya'syAgninA sambaddhasyAgnyabhighAtAnnodanAdvA tadArambha ke dhvaNuSa karmANyatpadyante tebhyo vibhAgA vibhAgebhyaH saMyogavinAzAH saMyoga'vinAzebhyazca kAryadravyaM 'vinazyati / tasmin vinaSTe 'svatantreSu paramANuSvagnisaMyogAdauSNyApekSAcchayAmAdInAM vinAzaH punaranyasmAdagnisaMyogAdauDaNyApekSAt pAkajA jaaynte| nyAyakandalI [115] pArthivaparamANurUpAdInAmutpattivinAzanirUpaNArthamAha - pArthivaparamANurUpAvinAmiti / yadyapi paramANava eva pRthivI, tathApi te kAryarUpapRthivyapekSayA pArthivA ucyante / pRthivyA ime kAraNaM paramANavaH pArthivaparamANavaH, teSAM ye rUpAdayasteSAM pAkajAnAmutpataividhAnaM prakAraH kathyate / nanvevaM sati zyAmAdivinAzanirUpaNaM na pratijJAtaM syAt, navam prakArazabdena tasyAvabodhAt / 'evaM hi rUpAdInAM paakaadutpttiprkaarH| yatra pUrveSAM vinAzAdapareSAmutpAdastameva prakAraM darzayati-ghaTAderAmadravyasyetyAdinA / Avizabdena [Ti0] [115] ( // atha pAkajotpattiprakriyAnirUpaNam // ) Amadravyasya iti :-prastutapAkApekSayA AmatvaM pArthivasyApakvatvAbhAvAt / auSNApekSAd iti :-candracakSustejasoranuSNayorapAkahetutvAt / nanu ghaTAdidravye'vinaSTa eva zyAmAdirUpAdi vinAzo raktAdyutpAdazca kiM na bhavati ? svatantreSveva paramANaSu rUpAdivinAza ityatra kiM pramANa mityAha svatantreSu paramANuSu iti / tantvAdau hi paTotpatteH [paM0] [115] zyAmAdIti (kaM. 107.14) zyAmazabdena rUpamupalakSyate tena rUpAdIti vyAkhyeyam / "avarodhAt (kaM. 107.14) iti saGgrahAt / karmANoti (kaM 107.18) calanAdIti / "na sAkSAditi sAkSAdArambhakA hi daghaNukAdaya eva na tu para [mA]NavaH / [ku.] [115] pRthivyA ime (kaM. 107.12) iti / vikArANabhAve'pi vaizeSiko'NityarthaH / nanvapakvadravyasyeti nopapadyate, pArthivasya sarvasya pakvAdityata Aha pAkArthamiti (kaM. 107.17) ArambhakeSa samavAyikArANaSvityarthaH / 1 syAgnisaMyuktasya -de| 2 paramANuSu - de| 3 vinAzebhyaH kArya dravyaM - de| 4 vinazyatIti - je / 5 'svatantreSu' iti-je. vyo. (446) de. pustakeSu ca nAsti / 6 yathA-kaM. 1; kaM. 2 / 7 AmatvA -a, ba / 8 pArthivasyApekSatvAbhAvAt - a, ba, ka / 9 vinaashaa-a| 10 avabodhAt -kN| 11 idaM pratIkaM kaM pustake .. naasti| 34 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI zarAvAdayo gRhyante / AmadravyasyetyapakvadravyasyetyarthaH / pAkArthamagninA sambaddhasya paramANuSa karmANyutpadyante, Amadravyasya ghaTAdeH saMyogino'pyudakaparamANavaH santi, tannivRttyarthamAhatadArambhakeSviti / tasya ghaTAderArambhakeSvityarthaH / ghaTAdyArambhakAzca paramANavaH pAramparyeNa karmaNAM kAraNamityAha-agnyabhighAtAnnodanAdveti / pArthivasya paramANoragninA'bhighAto nodanaM vA saMyogavizeSaH, sa ca karmAdhikAre vakSyate / tebhyo 'vibhAgAstebhyaH karmabhyaH paramANUnAM vibhaagaaH| vibhAgebhyaH dvaya gukArambhakasaMyogavinAzAH saMyogavinAzebhyazca kAryadravyaM vinazyati, vibhAgebhyo dvayaNukalakSaNaM kAryadravyaM vinazyati / ___tasmin vinaSTe svatantreSu paramANuSvagnisaMyogAdagnigatoSNyApekSAcchayAmAdInAM pUrvarUparasagandhasparzAnAM vinAzaH / punaranyasmAdagnisaMyogAt pAkajA jAyante / [di0] prAgeva rUpaM dRSTaM na tu paTAvarodhe sati pazcAt / ArabhyamANarUpatvAd iti :- salilaparamANugatarUpe'pi rUpatvamasti paraM dravyeSu bhavanaM nAsti tasya nityatvAd ata uktamArabhyamANeti / rUpAdi [vinAzotpAdatvAda iti :pUrvazabdavinAza uttarazabdotpAdazca] ekenaiva madhyazabdena kriyate iti tannirAsArtha rUpAdi ityuktam / [paM0] agnigatoSNyApekSAditi (kaM. 107.25) mantrAdipratibandhakA'bhAvAdagne roSNyam / pAkajA iti (kaM. 108.1) rUpAdayaH / kAryA'navaruddha eva dravye iti (kaM. 108.2) adyApi kAraNAvastheSviva paramANuSu, na tu kAryapravRtteSu / ArabhyaparamANurUpAdivaditi tantvAdirUpe eva dravye ityarthaH / anArabdhakAryakAraNabhAvApanne kevalaparamANurUpe eva dravye ityarthaH / kAryAnavaruddheSviti (kaM. 108.3) kAraNAvastheSveva / ArabhyamANarUpAditvAditi (kaM. 108.3) ArabhyamANA rUpAdayaH yaH / kAryadravye iti samAsaH / kAryarUpatvAdityarthaH / tantvAdirUpAdivaditi (kaM. 108.6) tantvAdau [ku0] ApyAnAmapi nimittatayA'rambhakatvAt / nanu kathaM paramANUnAM ghaTArambhakatvaM? dvayaNukavyatirekeNa paramANUnAM kAryAbhAvAdityata Aha ghaTAdIti (kaM. 107.20) / nanu kAryavinAze kiM pramANamityata Aha svatantreSviti (kaM. 107.25) / avayavirUpasya kAraNapUrvakatvaniyamAt paramANarUpasyArambhasiddhiH / idaM 'cApyAdiparamANarUpAdivyavacchedIyavizeSaNam / yadyapyekasyaiva madhyazabdasya (ja) kajAtIyaM prati vyaktibhedena pUrvasya vinAzakatvamuttarasyotpAdakatvaM ca dRSTam , upAntyasyaikameva vyakti prati kAlabhedenotpAdakatvaM vinAzakatvaM ca dRSTaM tathA ca rUpAdInAM naivamityAha na ca[ya] deveti (kaM. 108.7) atra tarkaH, utpadyamAnapAkajAvayavAvinAze kAryarUpAdivinAzasyAzrayavinAzahetvabhAvAdakAraNattvaprasaGgaH / 1 tebhyo vibhAgA vibhAgebhyaH saMyogavinAzA:- kaM. 1; kaM. 2 / 2 mAraNarUpatvAd - ba; mANarUpAditvAd - mu. 3 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH Dapustake nAsti / 4 cAppI-ha. pu. / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusUmodagamAdiTIkAtrayopetama 267 prazastapAdabhASyam [116] tadanantaraM bhoginAmadRSTApekSAdAtmANu'saMyogAdutpannapAkajeSvaNuSu karmotpattau teSAM parasparasaMyogAd dvayaNukAdikrameNa kAryadravyamutpadyate / tatra ca kAraNaguNapUrvaprakrameNa rUpAdyutpattiH / nyAyakandalI svatantreSu paramANuSu pAkajotpattI kAryAnavaruddha eva dravye sarvatra rUpAdyutpattidarzanaM pramANam / paramANurUpAdayaH kAryAnavaruddhaSveva dravyeSu bhavanti, ArabhyamANarUpAditvAt, 'tantvAdirUpAdivat / pUrvarUpAdivinAze'pi rUpAdyantarotpattiH pramANam / rUpAdimati rUpAdyantarArambhAsambhavAd raktAdirUpAdayo rUpAdimatsu nArabhyante rUpAditvAt tantvAdirUpAdivat / evaM paramANuSu pUrvarUpAdivinAze siddhe vahnisaMyoga eva vinAzaheturavatiSThate, tadbhAvabhAvitvAdanyasyAsambhavAt / na ca yadeva rUpAdInAM vinAzakAraNaM tadeva teSAmutpatikAraNamityavagantavyam, tanturUpAdInAmanyata utpatteranyatazca vinAzadarzanAt / tena paramANuSu rUpAdInAmanyasmAdagnisaMyogAdutpattiranyasmAdagni saMyogAcca vinAza ityavasIyate / paramANurUpAdivinAzotpAdAvekakAraNako na bhavataH, rUpAdivinAzotpAdatvAt / tanturUpAdivinAzotpAdavat / [116] 'tadanantaraM bhoginAmadaSTApekSAdAtmANusaMyogAdutpannapAkajeSu paramANaSu karmotpattau [116] gurvIyaM kalpanA iti :-'piTharapAke pramANAbhAvAditi bhAvaH / nanu vivAdAdhyAsitaM "piTharaM pacyate pRthIvitvAt paramANavaditi pramANamasti, na, auSNApekSAgnisaMyogasya prayojakatvAt "piTharanAze ca kAraNasya piM0 hi paTotpatteH prAgeva rUpaM dRSTam na tu paravirodhe pazcAta bauddhAnAM mate vinAzotpattyArekameva kAraNamatastAna tAnpratikSipannAha na ca yadevetyAdinA (kaM. 108.7) / teSAmiti (kaM. 108.8) rUpAdInAm / rUpAdivinAzotpAdatvAditi (kaM. 108.11) madhyazabdo hi pUrvazabdasya vinAzamattarazabdasyotpAdaM ca karoti ato rUpAdigrahaNam / [ku0 pUrvarUpAdyavinAze cAnekarUpAdiprasaGgaH, vahnisaMyogasya vinAzotpAdakAraNatvA(vaM)GgIkAre kAraNAnta rAsambhave na tayorakAraNa 'katvaprasaGgaH / ekasmAdevotpattivinAzAGgIkAri (re) varama |ntya ] saMyogasyotpAdakavinAzakatve dvayaNukAde rUpAdimattvaprasaGga iti / 1 sNyogebhyo-de| 2,3 prakrameNa -de; guNaprakrameNa - kaM.1; kN.2| 4 tantvAdirUpavata - kaM.1; kaM. 2 / 5 rUpAntarotpattiH - kaM. 1; kaM. 2 / 6 paramANuSu rUpAdinAze-je. 2 / 7 degsaMyogAdvinAza - kaM. 1; kaM. 2 / 8 tadanantaramityAdi - kaM. 1; kaM. 2 / 9, 10, 11 vivara - a: 12 degkatve -ha. pu| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI teSAM parasparasaMyogAd dvayaNukAdiprakrameNa kAryadravyamutpadyata iti / utpanneSu ghaTAdiSu yeSAM tatsAdhyayoH sukhaduHkhayoranubhavo bhogo bhaviSyati te bhoginaH, teSAmadRSTaM dharmAdharmalakSaNam, tamapekSamANAdAtmaparamANusaMyogAdutpannapAkajarUparasagandhasparzeSu paramANuSa krmaannyutpdynte| tebhyasteSAM paramANUnAM parasparasaMyogAstatazca dvAbhyAM paramANubhyAM dvayaNukaM tribhidvaryaNukaistryaNukamityanena krameNa kAryadravyaM ghaTAdikamutpadyata iti / tatra ca 'kAraNaguNapUrvaprakrameNa rUpAdyutpattiH / paramANudvayarUpAbhyAM dvayaNuke rUpaM dvayaNukarUpebhyazca vyaNukarUpamityanena krameNa ghaTAdau rUparasagandhasparzotpattiH / saGgayAdInAM na pAka jatvaM teSAmavilakSaNatvAt / nanu sparzasyApi vailakSaNyaM na dRzyate, satyam, 'tathApi tasya pAkajatvamanumAnAt / tacca pRthivyadhikAre dazitam / pAkajotpattyanantaraM paramANuSu kriyA na tu zyAmAdinivattisamakAlameveti rUpAdimatyeva dravye rUpAdimatkAryadravyArambha [Ti*] valayabhighAtasya prabalatvAt / tasmAnirantarA eva iti :- nanu yadi nirantarAstahi kathaM madhyakSiptodakAdInAM 'sravaNam ? na, tathAvidhena cchidreNa jalasya sukhapravezatvAt vahnastu vegAtizayena tathAvidhe pravizato ghaTabhaGgahetutvAt tacchidraM sadapi na vivakSyate yathA'nadarA kanyA ityatra udaramiti / 'ghaTe rUpAdaya iti :-atra daSTAntArthamApAkamadhyasthite [paM0] [116] 'Atmo'NusaMyogAditi (kaM. 108.14) Atmano vyApitvAdaNDabhissaMyogaH / ghaNukarUpebhya (ke. 108.18) ityasamavAyikAraNebhyaH / tribhihi dvayaNukairekaikaM tryaNukaM niSpadyate'to hyaNukarUpebhya ityatra bahuvacanam tryaNukarUpamiti (kaM. 108.18) atra ekavacanam / avilakSaNatvAditi (kaM. 108.19) pAkAvasthAyAmapyekarUpatvAt / ghaTAdiSvAmakSaNayorvartamAnAnAM rUpAdInAmiva na saGkhyAdInAmapi vailakSaNyamIkSyate iti bhAvaH / tacca pRthivyAdhikAre razitamiti (kaM. 108.21) pArthivaghaTAdisparzaH pAkajaH ekendriyagrAhyatve sati pArthivaguNatvAta, pathivIgatarUpA divadityevaM darzitam / na tu zyAmAdinivRttisamakAlameveti (kaM. 108.21) zyAmAdinivRttikAle hi te paramANavo nIrUpAdikA jaataa| asti ca tadA svayamarUpAdikAH santo rUpAdighaTAdikAryadravyArambhikA kriyAM katha kurvanti ? ata: pAkajarUpAdyutpattyanantarameva teSu kriyA iti hRdayam / [ku.] [116] utpanneSviti (108.12) bhogino vishinsstti| idaM ca laukikasambandhaniyamaprayojaka darzayituM kulAlAdiprAcyaprayAsavaiyarthya (para) parihartumuktamityavagantavyam / punarghaTopattau rUpAdyutpatiH pramANaM, ghaTotpattireva yaNakAdyAntarAlikakAryotpattAvityevamAdi kAryameva kAraNe pramANaM draSTavyam / na tu dvayaNuke pakvaM paramANurU[paM] paramANurUpAdrUpamutpadyata ityasaGgagatam, uttararUpotpatteH prAgeva dravyArambhakasaMyogAnukUlakriyotpattisambhavAdityata Aha 1 dvAbhyAM dvaghaNuka - kaM. 1; kN.2| 2 kArya - je. 1: je. 2 / 3 kAraNaguNaprakrameNa - kaM. 1; kaM. 2 / 4 tathApyasya - kaM. 1; kaM. 2 / 5 pArthivaghaTAdisparzaH pAkajaH, ekendriyagrAhyatve sati pArthivaguNatvAt, pRthivIgata rUpAdivat iti darzitam-TippaNa naM. 1 6 zravaNam-a, ba; 7 tathAvidhacchidre-a, ba, 8 ghaTarUpAdaya - mu. 9 AtmaparamANu-kaM / Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 269 nyAyakandalI hetubhUtakriyAdarzanAd 'kalpyate / paramANukriyA rUpAdimatyeva jAyate rUpAdimatkAryArambhahetubhUtakriyAtvAt paTArambhakasaMyogotpAdakatantukriyAvat / atha kathaM kAryadravye eva rUpAdInAmagnisaMyogAdutpAdavinAzau 'na kalpyete ? pratIyante hi pAkArtha pakSiptA ghaTAdayaH sarvAvasthAsu 'pratyakSatazchidravinivezitacakSaSA, pratyabhijJAyante ca 'pAkottarakAlamapi ta evAmI ghaTAdaya iti, tatrAha-na ceti / upapattimAha-sarvAvayaveSviti / antarbahizca sarveSvavayaveSa vartamAnasya samavetasyAvayavino bAhye vartamAnena vahninA'vyApteApakasya saMyogasyAbhAvAt kAryarUpAdInAmutpattivinAzayo'rakluptirantarvattinAmapAkaprasaGgAditi bhAvaH / sacchidrANyevAvayavidravyANi / tatra yadi nAma mahatastejo'vayavino nAntaHpravezo'sti, tatparamANUnAM tvastyeva tato vyAptirbhaviSyati ? [Ti0] ghaTe iti jJeyam / tatrApi mudga gabhihatena kenApi 'siddhasAdhanatAnirAsArthamevakAraH / paramANuvyavacchedArtha kAryadravyeti / dravyazabdo namanazabdo vA svarUpakathanArthaH / evaM vakSyamANe'pyanumAne vyavacchedo jJeyaH / / [40] "aya matamiti hai bhayau goyuvayoH / kAryadravye eveti (kaM. 108.25) ghaTe evAkhaMDe ityarthaH / utpAdavinAzau" kina kalpyate (kaM. 108.25) kimarthaM paramANavibhAgAdikalpanA kriyate iti parAbhiprAyaH / chidranivezita"cakSuSeti (kaM. 108.26) chidrANi dhamanissaraNArthaM pavanapravezArthaM ca iSTakApAke racyante / vyApakasya saMyogasyAbhAvAditi (kaM. 109.2) saMyogasya pravezavRttitvAditi bhAvaH / kArye ityAdi (kaM. 109.3) kArye ghaTe rUpAdInAM vattirakalpanA, kintu paramANuSveva rUpAdInAmutpattivinAzayoH kalpanetyarthaH / paraH prAha sacchidrApyevetyAdi (kaM.109.4) sacchidrANIti sAnta rANi khaNDAvayavi vAt avayavidravyANityasmAt (ka. 109.4) purovartanta iti kriyAdhyAhAraH / yadi nAmeti (kaM. 109 4) yadyapi / tatparamANUnAmiti (kaM. 1095) tejo'vayaviparamANUnAm / [ka0] pAkajotpatyanantaramiti (kaM. 108.21) vAyuparamANumanaHkriyAbhyAM vyabhicAraparihArAya rUpAdItyAdivizeSaNaM, tadevaM pIlupAkaM siddhaM kRtvaitatsarvamabhihitam / ataH paraM tamasahamAnAn piTharapAkavAdina utthApya dUSayituM bhASyamavatArayati atheti (kaM. 108.24) / "kAryadravya iti abhyanta rAvayavacchinna ityarthaH / sacchidrANIti (kaM. 109.4) katha(matha)manyathA ghaTAntarvatinInAmapAM bahisyandanamiti bhAvaH / / dRzyate - ka. 1; kaM. 2 / 2 mataM - je. 1; je. 2 / 3 kinna - je. 1, je. 2 / 4 pratyakSAzchidravinivezitadazA-kaM. 1, kN.2| 5 pAkajotara-kaM. 1 / 6 raklapte-kaM. 1; kaM. 2 / 7 tatparamANanAM tato-kaM. 1; kN.2| 8 hitena -ba, k| 9 siddhi-a, ba, ka ! 10 zabdo gata zabdo-a, ba, ka / 11 atha kathaM-kaM / 12 atrAsya sambandho na dRzyate / anya eva vA pATha: syAt / 13 vinAzo klpyete| 14 dshaa-kN.| 15 kaary-ke| 16 kArya iti -ha. pu| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [117-118] na ca 'kAryadravye rUpAdyutpattivinAzo vA sambhavati, sarvAvayaveSvantarbahizca vartamAnasyAgninA vyAptyabhAvAt / aNupravezAdapi ca vyAptina sambhavati, kAryadravyavinAzAditi / nyAyakandalI [117] ttraah-annuprveshaadpoti| na tAvatparamANavaH sAntarAH, nirbhAgatvAt / dvayaNukasya sAntaratve 'cAnupapattireva, tasya paramANvorasaMyogAt / saMyuktau cedimau nirantarAveva / sabhAgayohi vastunoH kenacidaMzena saMyogAt sAntaraH saMyogaH / nirbhAgayostu nAyaM vidhiravakalpate / 'sthUladravyeSu ca pratIyamAneSvantaraM na pratibhAtyeva, tryaNukeSvevAntaram, taccAnupalabdhiyogyatvAnna pratIyata iti guruyaM kalpanA / tasmAnirantarA eva ghaTAdayaH / teSAmantastAvadagniparamANUnA pravezo bhavati yAvatpAthivAvayavAnAM vyattibhedo na syAt / [Ti0] kiJca iti - pUrvamityAmadazAyAma, idAnIM tu pAkakAle / na ca nodaneti :-yathaikatra nibiDapASANapiNDe bhUmima'bhihatya kiJcivva bhUmyA sahAdhaHpravizyordhvamucchalite nodanAbhighAtayoraviruddhayoH samAvezo dRSTastathA nAtreti vyatirekeNa dRSTAntaH / yadA 'cAntyAvayavAnAm ityAdi :-antyAvayavA ghttaarmbhkaaH| pUrvAvayavI Amo ghaTaH / [paM0] [117] agupravezAdapIti (kaM. 109.5) aNupravezAdapi, atastejo vyAptirna bhavatItyarthaH / avayavidravyANAM sacchidratvamuktaM pareNa tatkrayeNa khaNDayati na tAvatparamANava (kaM. 109.6) ityaadinaa| sAntaratve iti (kaM.109.6) sacchidratve aGgIkriyamANe sati / anatpatireveti (kaM. 109.7) dvayaNakamatpadyate eva neti prApnotItyarthaH / sthUladravyeSviti (kaM. 109.9) dviANukAdiSu / antaraM na pratibhAtyeveti (kaM. 109.9) aNutvAt / vyaNukeSviti (kaM. 10910) dvaya NukAtrayaniSpanneSu / aNukeSvevAntaramiti (kaM. 109.10) atra vya gukagrahaNaM caturaNukAdInAmupalakSaNam / tatazca vyaNukeSvevityasya tryaNukacaturaNukAdiSveva sthUladravyeSvityarthaH siddhaH / gurvIyaM kalpaneti (kaM. 109.10) asa[t] kalpanaiveyam / piTharapAke pramANA'bhAvAdityarthaH / vyatibheda iti (kaM. 109.12) [ku0] [117] tahi sabhAgatvAd ghaTAde: sAntaratvamasti [ityata Aha sthU[la]dravyeSviti (kaM. 109.9) / apAM syandanamadhyavayava vinAzasevAnumApayati / dRzyate hyambhaH saMyogasyApi pArthiva vinaza [nAzya] tvaM, kathamanyathAmbhasi vinikSiptasya loSTAdevi(ka)layanaM pratyakSa saddhAnu[bhUtaM] kvacitkambalAdau sAntaratA sAnumataiveti bhAvaH / gurvoyamiti (109.10) pramANavirahiNItyarthaH / 1 kAryadravya eva - kaM. bhA. ki. bhaa.| 2 cAnutpatti-kaM. 1; kaM. 2 / 3 sthUladravyeSu pratIyamAneSvantaraM-kaM. 1 kaM. 2 / 4 nAsti - kaM. 1; kaM. 2 / 5 hetya - a, ba / 6 mucchalati - dd| 7 cAnyAvayavAnAm - mu.|| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI sparzavati dravye tathAbhUtasya dravyAntarasya pratIghAtAd vyatibhidyamAneSu cAvayaveSu kriyAvibhAgAdinyAyena dravyArambhakasaMyogavinAzAdavazyaM dravyavinAza iti kutastasyANupravezA'dapi vyAptiH / na ca kAryadravyeSvAzrayavinAzAdanyato rUpAdInAM vinAzaH kAraNaguNebhyazcAnyata utpAdo dRSTaH, tenApi ghaTavahnisaMyogAdpAdInAmutpattivinAzau na kalpyate / ghaTarUpAdaya AzrayavinAzAdeva nazyanti kAryadravyagatarUparasagandhasparzatvAd mudgarAbhihatanaSTaghaTa rUpAdivat / tathA ghaTarUpAdayaH kAraNagaNebhya eva jAyante kAryadravyagatarUpAditvAt 'paTagatarUpAdivat / kiJca, pUrvamavayavAnAM 'prazithilaH saMyoga AsIdidAnI kAThinyamupalabhyate, na ca nodanAbhighAtayoriva zaithilyakAThinyayorekatra samAvezo yuktaH, parasparavirodhAt / tasmAt pUrvavyahanivRttau vyUhAntarametadupajAtam / 'tathA sati ca [Ti0] vinazyatA vinAzakAraNasAnnidhyaM vinazyadavasthatvamityarthaH / uparinikSipta'zarAvadhalIkarparAdInAmAdheyatA, ghaTasya cAdhAratvaM taizca ghaTAnA mAdharaNam / anyathA tu ghaTasya bhaGgo AdharaNAnAmadhaH pattanaM syAt / [paM0] vizakalitatvam / dravyAntarasyeti (kaM. 109.13) tejasaH / dravyArambhakasaMyogavinAzAditi (ka. 109.14) atra dravyaM dvayaNukAdi / aNupravezAditi (kaM. 109.14) tejo'NupravezAt / kAraNaguNebhya iti (kaM. 109.15) paramANugatarUpAdibhyaH tenApIti (kaM. 109.16) tenApi kAraNena / 'ghaTe satyeva vahnisaMyogAdrUpAdInAmutpattivinAzI na kalpyate iti / (ka. 109.16) Azrayasya tadavasthatvena AzrayavinAzAbhAvAditi bhAvaH / ... 'atra prayogaM darzayati ghaTe rUpAdaya (kaM. 109.17) ityaadi| kAryadravyagatarUparasagandhasparzatvAditi (kaM. 109.17) paramANuvyavacchedArtha kAryagrahaNam / "ghaTe iti (kaM. 109.18) (ApAkamadhyasthite) kAraNaguNebhya iti (kaM. 109.18) paramANurUpAdibhyaH / paTagatarUpAdivaditi (kaM. 109 19) yathA paTagatA rUpAdaya kAraNaguNebhya eva, ko'rthaH ? tantugatarUpAdibhya eva jAyante na ca nodanetyAdi (kaM. 109.20) yAvekatra nibiDapASANapiNDe bhUmimabhihatya kiJcicca bhUmyA sahAdhaH pravizyordhvagucchalite nodanAbhighAtayorAvaruddhayoH samAvezo dRSTastathA nekatra vastuni zaithilyakAThinyayoH samAvezo daSTa / ghaTe satyeva pAka AGgIkAre tu syAt / idamatra tattvam-AmAvasthAyAM hi [ku0] kAraNaguNebhyazceti (kaM. 109.15) avayavyArambhasamayavatibhya iti zeSaH / tenAvatiSThamAna eva pUrvasminnavayavinyutpannapAkajAnAmavayavAnAM rUpAdIni rUpAdyantaramevArambhata iti nAzaGkanIyam / zaithilyakAThinyayoriti (kaM. 109.21) saMyogAvAntarajAtivizeSayorityarthaH / pareNa] pUrvAvayavino'vinAze yAni pramANAninyAvakSyaMte tAni 1 dabhivyakti-kaM.1; kaM. 2 / 2 paTarUpAdivata - je. 1, je. 2 / / 3 prazithilatA - kaM. 1; kaM. 2 / 4 tathA sati - kaM. 1; kaM. 2 / 5 zirAva - a, b| 6 AvaraNam - a, ba, dd| 7 AvaraNanA- a, ba, Da / 8 pAtanaM - a, ba, ka 9 ghaTavahnisaMyogAd - kN| 10 ghaTarUpAdaya - kaM / 11 ghaTarUpAdaya - kaM / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI prAktanadravyavinAzaH kAraNa vinAzaH, dravyAntarasyotpAdaH kAraNAntarasaddhAvAdevetyavatiSThate / pratyabhijJAnaM ca jvAlAdivat sAmAnyaviSayam / sarvAvasthopalabdhirapi kAryasya vinazyato'pi krameNa vinAzAt / nahi ghaTaH paramANusaJcayArabdho yena vibhakteSu paramANuSu sahasaiva vinazyet, kintu dvayaNukAdiprakrameNArabdhaH / 'tasya svatantreSu paramANuSu dvayaNukatryagukAdyasaGghayadravya vinAzaparamparayA cireNa vinazyato yAvannavinAzastAvadupalabdhirastyeva / ekatazca pUrve'vayavA vinazyanti, anyatazcotpannapAkaraNabhirapUrva tatsthAne eva dvayaNukAdiprakrameNArabhyante, tena pakvApakvAvayavadarzanam / yadA 'cAntyAvayavAnAM nAzAtpUrvAvayavino vinazyattA tadaivApUrvAvayavAnA mutpAdAdavayavyantarasyotpadyamAnatA kSaNAntare pUrvAvayavi vinAzo'vayavyantarasya cotpAda ityAdhArAdheyabhAvo'vadhAraNaM ca syAt, yAvantaH pUrvasyAvayavAstAvanta evottarasyArambhakAH (iti) tatparimANatvaM tatsaGkhyAtvaM copapadyate / [paM0] zaithilyaM-pakvAvasthAyAM ca kAThinyam ete ca dve api parasparaviruddha / ato ghaTe satyeva dvayamidaM zaithilyakAThinyAkhyaM jAtamiti vaktuM na yuktam / kAraNavinAzAditi (kaM. 109.22) sNyogvinaashaat| "kAraNAntarasadbhAvAditi (kaM. 109.23) / saMyogAntarasadbhAvAt / pratyabhijJAnaM ca jvAlAdivatsAmAnyaviSayamiti (kaM. 109.23) yathA'bhinavAbhinavotpadyamAnedhvapi jvAlAdiSu na evAmI na evAmI jvAlAdaya iti jvAlAditya tvasAmAnyaviSayaM pratyabhijJAnaM tathA aparathA utpanneSvapi ghaTAdiSu sAmAnyaviSayamiva pratyabhijJAnamiti bhAvaH / "svatantreSviti (kaM. 109.25) svatantreSu - parasparavizakaliteSu karttavyeSvityarthaH / pakvApakvAvayavadarzanamiti (kaM. 110.3) ApAkAntarghaTAdInAM pakvAzcA- . pakvAzcAvayavA dRzyante yatra vinazyadavasthAste apakvA ye cotpannapAkaraNubhirArabhyante te pkvaaH| "antyAvayavAnAmiti (kaM. 110.3) ghaTArambhakANAmapakvakhaNDAvayavikapAlAnAm / pUrvAvayavina iti / (kaM. 110.4) AmaghaTasya / vinazyatteti (kaM. 110.4) AzrayavinAzalakSaNavinAzakAraNasAnnidhyam / utpadyamAnateti. (kaM. 110.5) ? vahnisaMyogasyotpAdakAraNasya saannidhym| apUrvAvayavAnAmiti (kaM. 110.4) pakvakapAlAvayavAnAm / avayavyantarasyeti (kaM. 110.5) pakvaghaTasya / "AdhArAdheyabhAvaH AvaraNaM ca syAditi (kaM. 110.5) upari nikSiptazarAvadhalIkarparAdInAmAdheyatA ghaTasya cAdhAratvaM taizca ghaTAnAmAvaraNam / "anyathA tu ghaTasya bhaGge AvaraNAnAmadhaHpatanaM syAdityAzayaH / / [ku0] krameNopakSipya pratikSipati pratyabhijJAnamiti (kaM. 109.23) / sAmAnyaviSayamityarthaH / krameNeti (kaM. 109.24) utpattivinAzayorantarAlAgrahaNAdityarthaH / astu tahi yadA vinAzastadAnapalabdhirityata Aha ekatazceti ( kaM. 1102) / 1 vinAzAt - kaM. 1; kaM. 2 / 2 kAraNasadbhAvAde...- kaM. 1; kaM.2 3 tasya dvayaNuka - kaM. 1; ka. 2 / 4 vinAzAtparamparayA - kaM. 1; kaM. 2 / 5 yAvada-kaM. 1; kaM. 2 / 6 cAnyA-kaM. 1; kaM. 2 / 7 mutpAdAt kSaNAntare- kaM. 1; kaM. 2 / 8 vinAzo- kaM. 1; kaM. 2 / 9 AvaraNaM ca - je. 1; je. 2 / 10 kaarnnsdbhaavaaditi-kN| 11 vibhktessu-kN| 12 ttr-b| 13 anyAvayavAnA -kN| 14 AdhArabhAvo'vadhAraNaM - kN| 15 anyathA ghaTasya-a / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 273 nyAyakandalI [118] prakriyA tu dvayaNukasya vinAzaH, tryaNukasya vinazyattA, zyAmAdInAM vinazyatA, sakriye paramANau vibhAgajavibhAgasyotpadyamAnatA, raktAdyutpAdakasyAgnisaMyogasyotpadyamAnatetyekaH kAlaH / tatastryaNukavinAzaH, tatkAryasya vinazyattA, zyAmAdInAM vinAzaH, vibhAgajavibhAgasyotpAdaH, saMyogasya vinazyattA, raktAdyutpAdakAgnisaMyogotpAdaH, raktAdInAmatpadyamAnatA, zyAmAdinivartakAgnisaMyogasya vinazyattetyekaH kAlaH / tatastryaNukakAryavinAzaH, tatkAryasya vinazyattA, vibhAgajavibhAgAtsaMyogasya vinAzaH, uttarasya saMyogasyotpadyamAnatA, raktAdInAmutpAdaH, zyAmAgucchedakAgnisaMyogasya vinAzaH, dvitIyaparamANau dravyArambhakakriyAyA utpadyamAnatetyekaH kaalH| tatastatkAryasya vinAzaH, tatkAryasya vinazyattA, uttarasaMyogasyotpAdaH, kriyAvibhAgavibhAgajavibhAgAnAM vinazyattA, [Ti0] [118] ekatra paramANau dvayaNukanAzakriyAvibhAgAdinyAyena zyAme dUdhaNuke vinaSTe yayA rItyA yAvadbhiH 'kSaNa raktaM dvayaNukamutpadyate taddarzayati prakriyA tu ityAdi / vibhAgajavibhAgasya iti :- yaH karmaNA ghaNukArambhasya sakriyasya paramANora pareNa paramANunA vibhAgo janitastena dravyanAzAnantaraM dravyanAzaviziSTa kAlaM svatantraM [paM0] [118] ekatra paramANau dvayaNukanAzakakriyAvibhAgAdinyAyena zyAme dvayaNuke vinaSTe yayA rItyA yAvadbhiH kSaNa raktaM dvayaNukamutpadyate taddarzayati / prakriyetyAdi (kaM. 110.7) dvayaNukasya vinAzastryaNukasya vimazyatteti (kaM. 110.7) tribhidvaryaNukastryaNukaM tata ekasya paramANovighaTanAt dvayaNukasya vinAzastadvinAzAttryaNukasya vinazyattetyarthaH / sakriye paramANau vibhAgajavibhAgasyotpadyamAnateti (kaM. 110.8) atra paramANAviti nirvahate" dvayaNukavinAzAdekatvam / iha hi Adyo vibhAgaH karmajastato vibhAgAdeva vibhAga iti sthitiH / tato yaH karmaNA vyaNukArambhakasya sakriyasya paramaraNorapareNa paramANanA saha vibhAgo janitastena dvayaNakadravyanAzAnantaraM dvayaNakanAzaviziSTaM kAlaM svatantraM vAvayavamapekSya dvayaNakAvasthitAkAzAdidezenApi saha vibhAgaH kartavya iti dvayaNukanAzakAryavibhAgajavibhAgasyotpadyamAnatA / evamanyatrApi yatra yatra vibhAgajavibhAga iti dRzyate'trAdhikAre, tatra tatreti zeyam / prathamaM dravyavibhAgastatastadavacchinnAkAzAdidezena saha vibhAgaH / tatkAryasyeti (kaM. 110.9) tryaNakakAryasya maNDAvayavinaH / zyAmAdInAmiti [ku0] [118] prakriyAtviti (kaM. 110.7) ziSyabuddhivezadyAyeti zeSaH / "atreti prakriyAparizuddhiH / agninA nodanAvidhAtayoranyatarasmAkriyAvibhAgAdinyAyena dvynnkvinaashH| tataH svatantre paramANau shyaamaadinivRttiH| tato raktAdyutpattiH / tataH pakve paramANau dravyotpA(ta)dakakriyotpAdaH / tata AkAzAdidezAdvibhAgaH / tataH pUrvasaMyoganAzaH, dravyotpAdakasaMyogaH / tato navamakAraNaprakrameNa raktAdyutpattiH / tattatsahabhavAM tu kIrtanaM sampAtAyAtaM tat kSaNagaNanAyAM 1 tatastatkAryavinAzaH, tatkAryavinazyatA, uttarasyasaMyogasyotpAdyamAnatA-kaM. 1: kaM. 2 / 2 raktA-a, ba, ka / 3 karmaNo - dd| 4 parapareNa - b| 5 nAtvAntaraM - a| 6 kAlakAlaM - a, ba, kAlaM kAlaM - ka / 7 vighaTite - b| 8 pratIkamidaM kandalyAM nAsti tatra tu evaM sarvatra (kaM. 110.25) iti dRzyate / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 gyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI dvitIyaparamANau kriyAyA utpAdaH, vibhAgasyotpadyamAnatetyekaH kAlaH / tatastatkAryasya vinAzaH, tatkAryasya vinazyattA, kriyAvibhAgavibhAgajavibhAgAnAM vinAzaH, dvitIyaparamANvAkAzavibhAgasyotpAdaH, tatsaMyogasya vinazyattetyekaH kAlaH / tatastatkAryasya vinAzaH, tatkAryasya vinazyattA, paramANvAkAzasaMyogavinAzaH, uttarasaMyogasyotpadyamAnatetyekaH kAlaH / tatastatkAryasya vinAzaH, tatkAryasya vinazyattA, paramANoH paramANvantareNa sahottarasaMyogotpAdaH, dvayaNukasyotpadyamAnatA, vibhAgakarmaNovinazyattetyekaH kAlaH / tatastatkAryasya vinAzaH, tatkAryasya vinazyattA, dvayaNukasyotpAdaH, tadgatAnAM rUpAdInAmutpadyamAnatA, vibhAgakarmaNovinAzaH, tataH kSaNAntare kAraNaguNaprakrameNa dvayaNuke 'guNAntarotpAda iti / evaM 'sarvatra vyaNukeSu kalpanA / tryaNukAdyutpattau tu karma na cintanIyam, yugapad bahUnAM paramANUnAM saMyogAdutpanneSu 'yaNukAntarakAraNasya paramANodvaryaNukAntarakAraNena paramANunA saha saMyogAd dvayaNukasya dvayaNukAntarakAraNa paramANunA saMyogaH, tato'pi dvayaNukayoH saMyoga ityanena krameNa [Ti0] vA'vayavamapekSya dvayaNukAvacchinnA kAzAdidezenApi saha vibhAgaH kartavya iti dvayaNuka nAzakAle vibhAgajavibhAgasyotpadyamAnatA saMyogasya vinazyatteti dvayaNakAvacchinnenA kAzAdidezena saha sakriyasya paramANoryaH saMyogastasya 'vinazyatteti / evaM "sarvadvayaNukeSu iti :- evamiti navasu kSaNeSu raktasyotpattirityarthaH // yAkajotpattiH / / [paM0] (kaM. 110.10) dvayaNukagatAnAm / saMyogasya vinazyatteti (kaM. 110.11) dvayaNukAvacchinnAkAzadezena saha sakriyasya paramANoryaH saMyogastasya vinshyttaa| dvitIyaparamANAviti (kaM. 110.15) vighaTitaparamANato dvitIye prmaannau| kriyAvibhAga"vibhAgAnAM vinAzyatteti (kaM. 110.17) saMyogotpAde hi vibhAgo vinazyati / paramANvAkAzasaMyogavinAza iti (ka. 110.19) dvayaNukamadhyAdvighaTitasya paramANoH pUrvAvaSTabdhAkAzadezena saha saMyogavinAzaH / guNAntarotpAva iti (kaM. 110.24) pAkajarUpAdyutpattiH / evaM sarva [tra]dvaya mukeSu kalpaneti (kaM. 110.24) sarva [tra] vyaNukeSu [ku0] nopayujyate / seyaM navakSaNA prakriyAyo yatkarmaNA pUrvadvaNukavinAzastaditaraparamANAvutpAdakakarmacintayA''cAryeNa kRtaa| utpAdakakarmacintAyAM tu dravye vinAzasamakAlameva vibhAgajavibhAgAGgIkAre'pi dazakSaNA bhavanti / tasyApi pRthakSaNAGgIkAreNakAdazakSaNA bhavanti / so'pi hi pUrvasaMyogavinAzAduttarasaMyogotpatau dravyArambhakasaMyogavinAzahetukriyAnivRttayopakSaNIyaH, kriyAvati kriyAntarAnutpAdAt, anayozca sAdhyasAdhutvaviveko vibhAge sphuTIbhaviSyati / 1 guNAntarotpAdaH - kaM. 1; kN.2| 2 sarva-je. 1; je. 3 / 3 dayaNukAntarasya - je. 2 / 4 paramANozca - je. 1 je. 3 / 5 krameNa saMyogajasaMyogebhya emeSA - kaM. 1; kaM. 2 / 6, 8 kAdezena - a. ba; 7 nAzakakAle - a, ba, ka; 9 vinazyattA-Da; 10 sarvatra -mu. 11 vibhaagvibhaagjvibhaagaanaaN-kN.| Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 275 275 prazastapAdabhASyam [119] ekAdivyadahArahetuH sNkhyaa| nyAyakandalI ghaNuke saMyogajasaMyogebhya eva eteSAmutpAdAt / evaM yathopadezaM yathAprazaM ca vyaalyaatmsmaabhiH| [119] 'sarvalokaprasiddhe'pi saGghayAsvarUpe ye kecivatyantadurdarzanAbhyAsatirohitabuddhayo vipratipadyante tAn 'pratIdamAha-'ekAdivyavahArahetuH saGkhagheti / vyavahRtivyavahAro jJeyajJAnaM vyavaliyate'neneti byavahAraH zabdaH, eka ityAdi vyavahAraH, ekAdivyavahAra ekaM dve trINItyAdipratyayaH zabdazca, tayorhetuH saGkhayeti / eka dve trINItyAdipratyayo vizeSaNakRto viziSTapratyayatvAd daNDItipratyayavat / evaM zabdamapi pakSIkRtya viziSTazabdatvAditi 'prayogo darzayitavyaH / [Ti0] [119] ( // atha saGkhyAnirUpaNam // ) vyavahriyate'nena iti :-arthakathanam karaNe 'anaTa' prasaGgAt / vyavahriyate'smAd iti tu vAkyaM kAryam / na tAvatkvacidasya iti :- ya eva pUrva mayA nIlAkAro gRhItastamevedAnIM 'gahAmItyevaM saMvAdo yadi syAt tadA nIlAkArasyAbhrAntatvaM kalpate (kalpyeta); na tvevamasti / 'atraivaM hetudvayamAha tadekajJAneti / [paM0] navabhiH kSaNa raktasyotpattirityarthaH / dvayaNukeSviti triSu dvayaNukeSu madhye ityarthaH / saMyogajasaMyogebhya "eva teSA mutpAdAditi (kaM..111.1) saMyogajasaMyogebhya eva teSAM tryaNukAnAmutpAdo na tu karmabhyaH / bhAdyasaMyogasyaiva karmajatvAccheSANAM saMyogajatvAdeveti bhAvanA // iti pAkajotpattiH / / // atha saGkhyA / / . [119] ye keciditi (kaM. 113.17) bauddhaaH| vizeSaNakRta iti (kaM. 113.20) vizeSaNaM ceha saGkhyA / [ku0] iyaM ca prakriyA naSTa dvayaNukakAraNaparamANAbutpAdakanAzakakriyAdvayAGgIkAreNa draSTavyA / dvayaNukAntarArambhakaparamANo saMyoganAzadravyanAzazyAmAdinivRtti raktAdyutpattiH / raktAdyutpattikAleSu yathAkramamutpAdakakriyAGgIkAre dvayaNukavinAzamAramya paJcAmAdiSyaye ? kSaNeSu dvayaNuke raktAdyutpattirdraSTavyA / [119] dharmiNi vipratipatterabhAvAt saGkhyAtvAbhisambandhAt saGkhyeti lakSaNasya rUpAdInAM sarveSAmityAdi 1 siddhe'pi-kaM. 1; kaM. 2 / 2 pratyAha-kaM. 1; kaM. 2 / 3 ekAdIti-kaM. 1; kaM. 2 / 4 vyavahAro jJAnaM -je. 1; je. 2 / 5 zabdaH, ekAdivyavahAraH-kaM. 1; kN.2|6 heturavagantavyaH / 7 nIlAkAro mayA-33; 8 gRhNAmItyeva - a, ba, ka; 9 atraiva - a, ba, ka; 10 eteSA-kaM / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI nanvayaM pratyayo rUpAdiviSayaH? na, tatpratyayavilakSaNatvAt / rUpanimitto hi pratyayo nIlaM pItamityevaM syAnna tvekaM dve 'ityAdi / astu tahi niviSayo rUpAdivyatiriktasyArthasyAbhAvAt / kuto'sminnekadivyAdyAkAro jAtaH? 'AlayajJAnapratibaddhavAsanAparipAkAditi cet ? nIlAdyAkAro'pi tata evAstu, nahi jJAnArUDhasya tasya saGkhyAkArasya 'ca kazcidanubhavakRto vizeSo yenaiko'rthajo'narthajazcApara iti pratipadyAmahe / athAyaM vizeSo'yamabhrAnto nIlAkAraH, saGghayAkArastu vipluta iti / tadasArama, nIlAkAra'syApyatrAbhrAntatve prmaannaabhaavaat| na tAvat kvacidasyAsti saMvAdaH, tadekajJAnaniyatatvAt kSaNikatvAcca / ata eva nArthakriyApi / na ca pratyekaM sarvajJAneSu svAkAramAtrasamAhiteSu pUrvAparajJAnattinAmAkArANAM sAdRzyapratipattirasti, yena tatsadRzAkArapravAhopalabdhi na yenaiva nIlAkAreNa mayA pUrvamarthakriyA kRtA tenaivedAnImapi karomItyarthakriyA abhrAntatve pramANaM bhaviSyatItyAha ata eva nArthakriyApi iti / nApi sadazeti :-stambhadarzanAnantaraM kumbhadarzanasyApi bhAvAta / nana piM0] sautrAntika: prAha nanvayamityAdi (kaM. 113.22) rUpAdiviSaya iti (kaM. 113.22) na tu saGkhyAdiviSaya . iti bhaavH| paraH prAha astu tItyAdi (kaM. 113.23) / arthasyeti (kaM. 114.1) sngkhyaalkssnnsy| zrIdharaH / pRcchati kuto'sminnityAdi (kaM. 114.1) / AlayavijJAnetyAdi (kaM. 114.2) sAmAnyAkArajJAnasantAna AlayajJAnam / tasyeti (kaM. 114.2) nIlAdyAkArasya / 'viplava (pluta) iti bhrAntaH / kvacidasyAstIti (kaM. 114.6) asya nIlAkArasya / tadekajJAnaniyatasvAditi (kaM. 114.6) nIlAkAro yasmin svamAkAramapitavAn tasminne [ku0] bhASyeNa darzitatvAt kimaparamavaziSyate yadarthamuttaraM bhASyamityata Aha "sarvaloketi (kaM. 113.17) / durdarzanaM (kaM. 112.17) saugatAdimatam / saGkhyeyasvarUpAdinA siddhasAdhanatAM pariharan prayogamAracayati ekaM trINiti (kaM. 113.19) / na tvekaM dve iti tathAtve eka nIlaM dve nIle iti saha prayogo na syAditi bhAvaH / kata iti (kaM. 114.1) nirAlambanatvAvizeSe pratyayAnAmAkAravaicitryaM nopapadyata iti bhAvaH / zaGkate "Alayeti (kaM. 114.2) vijJAnasantatAvanAdi mithyA vAsanA paripAkaH sa ko'pyasti yo bAhya iva eka de iti pratyayarAlambyata iti bhAvaH / nIlAkArasyeti (kaM. 114.5) ubhayo'pi buddhayArUDhatvenAvi(na)zeSAditi bhaavH| ata eveti (ka. 114.7) kSaNikatvAdevArthakriyAnirbhAsakAle nIlAdessattvAdarthakriyAnirbhAsasya ca prAmANyasandehatA tadavasthAtvecceti bhAvaH / 1 iti - je. 1; je. 2 / 2 trINItyAdyAkAro-kaM. 1; kaM. 2 / 3 AlayavijJAna - kaM. 1; kaM. 2 / 4 va-kaM. 1; kaM. 2 / 5 yadabhrAntA-je. 1; je. 2 / 6 syApyabhrAntatve-je.1; je. 2 / 7-vedAnAmapyarthakriyA- a, ba, ka; 8 stantunaiva nIlAkAreNa darzanAntaraM-a, ba; 9 viplut-kN.| 10 yadyapi pratIkamidaM nAsti kandalyAM tathApi sarvalokasiddhe'pi (kaM. 113.17) iti pAThaH kvacitkandalyAM syAditi bhAti - sN.| 11 AlaMbayeti-ha. pu. / Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetama 277 . nyAyakandalI nibandhanaH saMvAdo vyavasthApyeta, nApi sadRzAkAropalambha eva sarvatra, vilakSaNAkAropalambhasyApi kvacid bhAvAt / na cArthajatvAdeva nIlAkArasyAbhrAntatvasiddhiH, arthasyApratIto tajjanyatvavinizcayAyogAt, anyatazca pramANAdarthapratItAvAkArakalpanAvaiyarthyAt, AkArasaMvedanAdevArthasiddhayabhyupagame 'cAbhrAntAkArasaMvedanArthasiddhiH, siddhe cArthe tajjanyatvavinizcayAdAkArasyAbhrAntatvasiddhiritya'nyonyApekSatvam / abAdhitatvaM ca nIlAkAravajjJAnArUDhasya saGkhyAkArasyApyasti, arthagatatvena ca bAdhAyA asambhavo nIlAdiSvapi 'duradhigamaH, teSAM svarUpaviprakRSTatvAt / tasmAdAkAramAtrasaMvedanameva sarvatra, 'sa cedekatrA'narthajo'nyatrApi tathaiveti na nIlAdisiddhiH / asati bAhye vastuni svasantAnamAtrAdhInajanmano vAsanAparipAkasya kAdAcitkatvAnupapattau tanmAtraheto!lAdyAkArasya kAdAcitkatvAsambhavAnIlAdikalpaneti cet, eka dvivyAdyAkArasyApi bAhyavastvananurodhino na kAvAcikatvamupapadyata iti saGghayApi kalpanIyA, upapatterubhayatrApyavizeSAt / [Ti0] kvacidapyabAdhitatvAnnIlAkAra syAbhrAntatvamityAha abAdhitatvaM ca iti / nanu nIlAdyAkArANAmarthagatatvAdabhrAntatvam, saGkhyAkArasya tu jJAnArUDhatvAt bhrAntatvamityAha arthagatatvena ca iti :- sautrAntikamate hyarthaH svarUpaviprakRSTa eva / paM0] vaikasminjJAne nIlAkAro niytH| vilakSaNAkAropalambhasyApi kvaciddhAvAditi (kaM. 114.10) nIlAkArAnantaraM pItAkArasyA'nubhUyamAnatvAt / arthapratItistadA bhavati yadArthAkAre jJAne sakrAnto bhavati / na caivamasti [a] kArasyAdyApyapratItatvAt / arthe hi pratIte niilaakaarprtiitiH| anyatazca pramANAditi (kaM. 114.11) .anumAnAt / teSAmiti (kaM. 114.16) nIlAdInAm / svarUpAdapakRSTatvAditi (kaM. 114.16) sautrAntikamate hi ku0] na ca 'pratyeka iti (kaM. 114.7) evaM hi sAdRzyapratipattira (ma) yamanena sadRza iti / tathA ca dvayo rAkArayorekajJAnaviSayatvena bhavitavyam / tattu [tattvadarzanena sambhavatIti bhAvaH / nanu ca pUrvavidi jAnajanitatadvAsanAsavidasyottarAntarasya vijJAnasyotpatterAkArasAdRzyapratipattirbhaviSyatItyata Aha nApIti (kaM. 114.9) / svadarzanazraddhAtizayenobhayorapi vijJAnayoH svAkAramAtraniya te]cchAvizeSe'pi nIlAdijJAnaviSayasaMvAdAt pramANatvamiti zaGkAM nirasyati na ceti (kaM. 114.10) / AkArakalpanAvaiyarthyAt [iti] (kaM. 114.12) anyasya svAkAraM vihAyArthaviSayatvAGgIkAre sarvasyApi tthaatvenaakaarvilopprsnggaadityrthH| AkArasyAbAdhitatvakAdAcitkatvAbhyAM bAhyArthasiddhiriti zaGkAdvayaM krameNopanyasya tulyanyAyatayA nirasyati svAkAretyAdinA (kaM. 114.8) ubhayatrApyavizeSA (kaM. 114.20 )dityantena / 1 vA'bhrAntA-kaM. 1; kaM. 2 / 2 nyonyApekSitvam - kaM. 1; kaM. 2 / 3 duravadhigamaH - je. 3 / 4 na- kaM.1; kaM. 2 / 5 dvizyAkArasyApi-kaM. 1; kaM. 2 / 6 rasyAbhrAntitva -a, ba; rasya bhrAntatva-Da; 7 pratyekam -kaM / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nyAyakanvalIsaMbalitaprazastapAvamASyam prazastapAdabhASyam J120] sA punarekadravyA cAnekadravyA c| tatraikadravyAyAH salilAdiparamANurUpAdInAmiva nityAnityatvaniSpattayaH / anekadravyA tu dvitvAdikA praarddhaantaa| nyAyakandalI . yadapi dravyavyatiriktA saGghayA na vidyate, bhedenAgrahaNAdityuktam, tadapyayuktam, parasparapratyAsannAnAM vRkSANAM dUrAdekatvAdyagrahaNe'pi svarUpagrahaNasya sambhavAt / evaM rUpAdivyatireko'pi vyAkhyAtaH, dUre rUpasyAgrahaNe'pi dravyapratyayadarzanAt / {120] evaM siddhe saGkhyAsvarUpe tasyA bhedaM pratipAdayati-sA punarekadravyA cAnekadravyA ceti / eka dravyamAzrayo yasyAH sA ekadravyA ! aneka dravyamAzrayo yasyAH sA anekdrvyaa| 'ca' zabdAvekadravyAnekadravyayoranyonyasamuccayaM pradarzayantau prakArAntarAbhAvaM kathayataH / tatraikadravyAnekadravyayormadhye ekadravyAyAH salilAdiparamANurUpAdInAmiva nityAnityatvaniSpattayaH yathA salilaparamANau rUparasasparzA nityAstathaikatvasaGgyApi / yathA ca kArya salilasya rUpAdayo'nityA AzrayavinAzAdvinazyanti kAraNaguNaprakrameNa ca niSpadyante, tthaiktvsngghyaapi| [Ti0] [120] salilAdiparamANurUpAdInAmiti-nanu salIlAdiparamANurUpAdInAM nityatvena tatkathama'nityatvasyA [paM0] nIlAkAraM meM jJAnaM tasmAd hi nIlena bhAvyamityullekhavedyA nIlAdayaH svataH svarUpaviprakRSTA eveti bhAvaH / sarvatreti (kaM. 114.17) saGkhyAyAM nIlAdI arthe ca / ekatreti (kaM. 114.17) saGkhyAdau / anyatrApIti (kaM. 114.17) nIlAdAvapi / bAhyavastvananurodhina iti (kaM. 114.20) sautrAntikamatApekSayA / [120] kAryasa lilarUpAdaya iti (115.4) jalAvayavArabdhAvayavinaH / [ku0] evaM rUpAdivyatireka iti (kaM. 114.23) rUpAdibhyaH saGkhyAyA vyatireka ityrthH| dravyapratyayadarzanAditi (kaM. 114.24) saGkhayAviziSTasya dravyasya pratyayo dRzyata ityarthaH / etena svarUpAbheda ekatvaM svarUpAbhe [do] dvitvAdikamiti pratyuktaM, svarUpAbhedasya prativastuniyatatvAdekatvasya cAnuvRttatvAt / svarU[pa] bhedasya ca dvitvAdiSu parArdhAnteSu sAdhAraNyena dvitvatritvAdisaGkaraprasaGgAditi / tadvadasamuccaya ekatvaM samuccayo dvitvAdikamiti pratyuktaM dvitvAdereva samuccayatvAt bhinnAnAmabhinnabuddhayagrahamAtrasya samuccaye dvitvAdivilopaprasaGgAcceti / na ca sAmAnya vizeSA ekatvAdayaH santviti vAcyaM pRthivItvAdibhiH saha saGkaraprasaGgAditi / ekAdivyavahAra iti ca gaNanAmAtrasya vivakSitatvAta pratyeka bhAgAsiddhiH / samudAyasya svarUpAsiddhiriti bhAve baktavyaM gaNanAhetvekasyaikatvAdiparArdhAntasarvasaGkhyA sAdhAraNatvAditi / 1 ekadravyA-je. 1, je. 2 / 2 salilarUpAdaya-je. 1, je. 2 / 3 manityasyApya-ba, ka / 4 salilasya-kaM. / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 279 prazastapAdabhASyam [121] [122] [123] tasyAH khalvekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattirapekSAbuddhivinAzAd vinAza iti / katham ? yadA boddhazcakSuSA samAnAsamAnajAtIyayordravyayoH sannikarSe sati tatsaMyuktasamavetasamavetaikatva'sAmAnyajJAnotpattAve'katvasAmAnyasatsambandhajJAnebhya. 'ekaguNayoranekaviSayiNyekA buddhirutpadyate tadA tAmapekSyakatvAbhyAM svAzrayayodvitvamArabhyate / tataH punastasmin dvitvasAmAnyajJAnamutpadyate / tasmAd dvitvasAmAnyajJAnAdapekSAbuddhevinazyattA, dvitvasAmAnyatatsambandhatajjJAnebhyo dvitvaguNabuddharutpadyamAnatetyekaH kAlaH / tata idAnImapekSAbuddhivinAzAd dvitvaguNasya vinazyattA, 'dvitvaguNabuddhitaH sAmAnyabuddherapi vinazyattA, dvitvaM guNajJAnatatsambandhebhyo dve dravye iti dravyabuddherutpadyamAnatetyekaH kaalH| nyAyakandalI ___ anekadravyA tu dvitvAdikA praantiaa| dvitvamAdiryasyAH sA dvitvAdikA, parArdhAnto yasyAH sA praardhaantaa| yasminniyattAvyavahAraH samApyate sa parArdhaH / ekadravyavattinyA 'ekatvasaGghayAyAH sakAzAd dvitvAderaneka"vRttitvavizeSapratipAdanArthaH 'tu' zabdaH / [ri0] pyatideza: ? navam, salilaM kAryarUpaM, tacca tadAdibhUtaparamANavazca "salilAdiparamANavaH / athavA salilAdayaH kAryarUpAH, te ca pratyAsattestat paramANavazceti vigraheNa dvayorapi grahaNAt / [paM0] [121] "ekaka guNAditi (115.16) ekakalakSaNe saGkhye dve / ekaguNayoriti (115.18) ekAkhya[ku0] [120] "tasyA bhedamiti (kaM. 114.25) guNAntarebhyo vaidharmya darzayitumiti zeSaH / salilAdiparamANurUpAdInAmiti (kaM. 115.2) bhASyapadasyAyaM vigrahaH, salilamAdiryasya tat salilAdi sa cAsau paramANuzca salilAdiparamANuH, tasya rUpamAdiryeSAM yaNakAdirUpAdInAmiti / yasminniyatteti (kaM. 115.7) ayamartha AgamAtpratyetavyaH / .1 sAmAnye - je. 1 / 2 'ekatvasAmAnyajJAnotpatto' ityadhika 'da' pustke| 3 sambandhatajjJAnebhyaH-ki. bhA. vyo. (457) / 4 ekatvaguNayoH ki.| 5 tasmAdadvitvasAmAnyajJAnAdapekSAbuddhivinAzAd dvitvaguNasya vinazyattA, dvitvaguNabuddhitaH sAmAnyabuddharapirapi vinazyattA dvitvaguNajJAnatatsambandhebhyo dve dravye iti dravyabuddharutpadyamAnatetyekaH kAla: -de, tataH punaH-ki. bhaa.| 6 tajjJAnatatsambandhebhya:- (yo. 457), ttsmbndhjnyaanebhyH-je.| 7 dvitvaguNajJAnaM dvitvasAmAnyajJAnasya vinAzakAraNam - kaM. 1, kaM. 2 / 8 guNatajjJAnasambandhebhyaH- kaM. 1, kaM. 2 / 9 ekasaGkhyAyAH -ne. 2 / 10 vRttivizeSa -je. 1, je. 2 / 11 salilAdiparamANavazra, salilAdiparamANabaHa, ba, ka / 12 ekgunno-kN.| 13 tasya -i. pu / Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam __ nyAyakandalI [121] tasyAH khalvekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattirapekSAbuddhivinAzAcca vinAzaH / khalvityavadhAraNe, tasyA ekatvebhyo niSpattireva, na tvekakaguNasamuccayamAtratvamityarthaH / ekatve caikatvAni ceti samAsAzrayaNam, anyathA dvitvotpattikAraNaM na kathitaM syAt / anekaviSayabuddhisahitebhya iti / anekazabda eko na bhavatIti vyutpattyA dvayorbahuSu ca draSTavyaH, anekeSu viSayeSu yA buddhistatsahitebhya iti / etadeva praznapUrvakaM pratipAdayati-kathamityAdinA / yadA yasmin kAle boddharAtmanazcakSuSA samAnajAtIyayorghaTayorasamAnajAtIyayorghaTapaTayorvA sannikarSe 'saMyoge bhate sati cakSaHsaMyuktayordravyayoH pratyekaM samavetau 'yAvekaikaguNau tayoH samavetaM yadekatvaM sAmAnyaM tasmin jJAnamutpadyate / vizeSaNajJAnaM vizeSyajJAnasya kAraNam / ekaguNayozca vizeSyayorekatvasAmAnyaM vizeSaNam, [Ti0] [121] ekaguNayozca iti :-ekatva sAmAnyAzrayo guNAvekaguNAviti vigrahaH kAryaH / na ca viSaya sambandhAt (sambandham) iti :- viSayaiH saha yaH sambandhastaM nAdhitiSThati, viSayaiH saha mano na sambadhyate iti bhAvaH / nanu tarhi viSayAntaHkaraNa sambandhAbhAvAt kathaM manaHsambaddhAnAM jJAnahetRtvamityAha cakSuradhiSThAnAdeva ca iti / tasya manasaH sambandhAzcakSuradhiSThAnadvAreNaiva kAryahetavo na tu sAkSAd viSayAdhiSThAnadvAreNa / [paM0] saGkhyayoH ! tenAdau tatra jJAnaM cintyata iti (kaM. 115.18) tatreti ekatvasAmAnyenAgRhItavizeSaNAdvizeSye buddhiH pravartate / ataH prathamam ekatvasAmAnyajJAnaM, tata ekaguNajJAnamiti vAkyArthaH / na ca pratyAsattimantareNa cAkSuSaM jJAnaM jAyata iti (kaM. 11519) sambaddhaM vartamAnaM ca gahyate cakSarAdinA- iti vacanAt / pratyAsattimeva darzayatiekatvasAmAnyasyetyAdinA (kaM. 115.19) / indriyeNeti (kaM. 115.20) cakSurindriyeNa saha / saMyuktasamaveta samavAyalakSaNa iti (kaM. 115.20) cakSurazmibhiH saMyuktaM ghaTAdi, tena samavetA saGkhyA, tayA saha samavAya ekatvasAmAnyasyetyarthaH / jJAnotpattau iti (kaM. 115.21) saamaanyjnyaanotpttau| ekatvasAmAnyAdityAdi (kaM. 115 21) [ku0] [121] na tvekaketi (kaM. 115.10) tathA dve, dvitva tritvavyavasthAnupapattiriti bhAvaH / samAsagrahaNamatantreNa grahaNaM tacca jAto bahuvacananirdezAtsiddhaM yathA 'halo'nantarAH saMyoga iti bhAvaH / etadeveti (kaM. 115.14) ekatvAnAmasamavAyikAraNatvam, anekaikaviSayiNyA buddhezca nimitta kAraNatvamityarthaH / natvanekaikaguNaviSayiNI buddhidvitvAderutpAdiketyabhiprAyaH / ekatvasAmAnyabuddhicintA kvopayujyata ityata Aha vizeSaNajJAnamiti (kaM. 115.17) / 1 vinAzAdvinAzaH-kaM. 1, kN.2| 2 mAtramityarthaH-je. 1, je. 2 / 3 saMyoge sati- kaM. 1, kaM. 2 / 4 yAvekaguNau- kaM. 1; kaM. 2 / 5 sAmAnyAzrayovekaguNAviti -a| 6 sambandhAm - a, ba; sambandhAt - ka, mu. - je. 1, je. 3 / 7 sambandhAM kathaM -a| 8 tatraiva-kaM. / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 281 __nyAyakandalI tenAdau 'tatraiva jJAnaM cintyate / na ca pratyAsattimantareNa cAkSuSaM jJAnaM jAyata ityekatvasAmAnyasyendriyeNa saMyuktasamavetasamavAyalakSaNaH sambandho darzitaH / evaM jJAnotpattI bhUtAyAmekatvasAmAnyAt tasyaikatvasyaikaguNAbhyAM sambandhAjjJAnAcca ekaguNayoranekaviSayiNyubhayaka guNAlambinyekA buddhirutpadyata iti, ekaM cakSurindriyamantaHkaraNena yugapadubhayoradhiSThAnAsambhavAdekasyaiva sarvadA viSayagrAhakatve dvitIyasya kalpanAvaiyarthyAt / tasyobhAbhyAM golakAbhyAM razmayo 'nissaranti viSayaizca saha sambadhyante, pradIpasyeva gRhAntargatasya gavAkSavivarAbhyAm / tatrAntaHkaraNaM sAkSAccakSuradhitiSThati na viSaya [Ti0] nanvekasmAdAtma[ma]naHsaMyogAdastvekasyaiva nirvikalpasyotpattiH yugapadanekasaGketasmaraNAbhAvAt, savikalpaka 'tvanekamevAstu ityAzaGkayAha - ata eva 'sviklpketi| - ___nanu dvitve sAmAnyavizeSarUpe nitye'pyaGgI kriyamANe'pekSAbuddhayanvayavyatirekAnuvidhAnaM bhaviSyati svAbhivyaktyartha [paM0] atra ekA buddhirutpadyata iti "triSu sthAneSu sambadhyate / tadyathA ekatvasAmAnyAdekA buddhiriti dvitvabuddhirutpadyate / tathA tasyaikatvasyaikaguNAbhyAmiti (kaM. 115.21) ekAkhyA saGkhyAbhyAM sambandhAdekA buddhirutpadyate / tathA tajjJAnAcceti (kaM. 115.21) ekatvajJAnAdekA buddhirutpadyate / ekaguNayoriti (kaM. 115.22) ekAkhyAsaGkhyayoH / ubhayaikaguNA lambanavatIti (kaM. 115.22) ubhayarUpau dravyadvayasthau yo ekaguNau ekAkhyau dve saye te Alambanam Azrayo'syAstIti ubhayakaguNAlambanavatI evaM vidhA dvitvadhIrutpadyata iti vAkyArthaH / atha kim tayA ubhayaguNAlambanayA (lambinyA) ekabuddhayA (dvi) vidhaM ya cakSurgolakayugAdhiSThAnacakSurindriyadvayenApi yugapadanayorguNayorgRhItatvAt tatrAha eka cakSurindriyamityAdi (kaM. 115.22) / athavA evamApAtanikA kriyate na tu dvitvaM dvayorvastunI guhyamANayorbhavati tatkathamanekaviSayaM jJAnaM yugapadutpadyate ityAzaGkayAha ekaM cakSurindriyamityAdi / ekaM cakSurindriyamiti ko'rthaH ? golakadvayaM dRSTvA dve cakSurindriye iti mA maMsthA, ubhAbhyAmapi golakAbhyAmekameva cakSurindriyamityarthaH / [ku0] nanu prativiSayaM bhinnA eva buddhayaH, viSayAvacchedasyaiva buddhibhedahetutvAt / kiJca kAraNabhedAdapi cAkSuSyo buddhayo na ni[pa] dyanta ityAzaGkAM cakSurekatve sAdhane dUSayati ekaM cakSuriti (kaM. 115.22) / antaHkaraNeneti . (kaM. 115.23) aNutvAditi shessH| ekasyeti (kaM. 115.23) rUpopalabdhitRSNApUrvakaM karma ekenaiva svakArya nirvartayitumISTe yathA rasanena rasopalabdhitRSNApUrvakaM karma / tatazca dvitIyakalpanAyAM pramANAbhAva ityarthaH / nanu yadyeka cakSuH kathaM tahi dvitvamupalabhyata ityata Aha tasyeti (kaM. 115.24) / na tAvaccakSuH pratyakSaM yena tadvitvamupalabhyate kintu adhiSThAne cakSutvabhramaH tatazca dvitvamapi tadIyameveti bhAvaH / 1 tatra jJAnaM-je. 1, je. 2 / 2 guNAlambanavatI- je. 1, je. 2 / 3 nizcaranti - je. 1, je. 2 / 4 tvek-dd| 5 savikalpe- mu. savikalpake-je. 1, je. 3 / 6 kriyamANopakSA-a, kriyamANopekSA-ba / 7. dvissu-a| 8 tathA-kaM. pustake nAsti / 9 guNAlambinI-kaM / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI sambandhAt, bahinirgamanAbhAvAt, cakSuradhiSThAnAdeva ca tasya sambandhA jJAnotpattihetavaH / evaM ca sati yugapadanekeSu viSayeSu jJAnaM bhavatyeva, kAraNasAmarthyAt / tacca bhavadekameva prabhavati, AtmAntaHkaraNasaMyogasyaikasyaikajJAnotpattAveva sAmarthyAt / ata eva 'savikalpakotpattirapi, yugapadabhivyakteSvanekasaGketaviSayeSu saMskAreSu smRtihetuSvAtmAntaHkaraNasaMyogasya sAmarthyAdekasyAnekaviSayasmaraNasyotpAdAt / yadi nAmAnekaguNAlambanakA buddhi'rupajAtA tataH 'kimityata Aha ? tadA tAM buddhimapekSyakatvAbhyAmekaguNAbhyAM svAzrayayordravyayodvitvamArabhyate / svAzrayayoH samavAyikAraNatvam, ekaguNayorasamavAyikAraNatvam, anekaviSayAyA buddhanimittakAraNatvam / yadaikaguNayorekA [Ti0] tadapekSaNAdityAzaGkate ubhayaguNAlambanasya iti / yadi hi ityAdi :-yadi hi dvitvamapekSAbuddhayabhivyaktaM syAttadA yathA pradIpAbhivyakto ghaTa: puruSAntareNopalabhyate tathA dvitvamapyUpalabhyeta, na tvevamasti, yasyaiva hi ubhayaikatvAlambanA buddhistasyaiva dvitvapratyayAt / buddhijatve tu yasya iti :-yasyaiva buddhayA sukhaM janyate tasyaiva sukhajJAnaM nAnyasyeti paM0] dvitIyasyeti (kaM. 115.24) cakSurindriyasya / tasyeti (kaM. 115.24) cakSurindriyasya / antaHkaraNamiti (kaM. 115.26) kartRbhUtaM cakSuriti / karmabhUtaM viSaya sambandhAn iti zasantaM padam / tasyeti (kaM. 115.27) manasaH / sambandhA iti (kaM. 115.27) kartRbhUtAH / ekajJAnotpattAveva sAmarthyAditi (kaM. 116.1). ekasmizcAkSaSe jJAne anekaviSayagrahaNaM bhavatyeva indriyAntarajJAnaM tu na bhavati taditi paramArthaH na vikalpadvayaM sakRditi / saugatamataM nirasyannAha ata evetyAdi (kaM. 116.1) / ekasyAnekaviSayasmaraNotpAdAditi (kaM. 116.3) anekaviSayatve'pi smaraNamekamevetyarthaH / anekaguNAlambaneti (kaM. 116.3-4) anekasaGkhyAlambanA pRthag dravyadvayAzritakaikasaGkhyAzritA iti yAvat / ekA buddhiriti (kaM. 116.4) dvitvbuddhiH| svAzrayayoriti (kaM. 116.5) dravyayoH / ekagaNayoriti (kaM. 116.6) ekAkhyAsakhyayoH / kSaNadvayAtmakalavAkhyakAlAbhiprAyeNeti (kaM. 116.8) prathamakSaNe buddhirutpadyate, dvitIyakSaNe tAmapekSya dvitvamutpadyate'jo buddhiH kAraNaM dvitvaM kAryam / kAryakAraNayoriti [ku0] cakSuSa ekatvaM samarthya prativiSayaM manasambandhasya bhedaM vicArayati tatreti (kaM. 115.26) / tahi viSayabhede jJAnaM bhinna(na)tvityata Aha tacca bhavaditi (kaM. 115.28) / tatra tarkamAha ata eveti (kaM. 116.1) / yadi viSayabhedo jJAnaM bhindyAt samUhAlambanaM savikalpakaM na syAditi bhaavH| "lavAtmaketi (kaM. 116.8) avacchedakatapanaparispandasamudAyasyaikatvaM, vivakSayA tadavacchinnasyApyekatvamaviruddhamityarthaH / [alaukikamiti (kaM.116.9)] "lokyate'neneti 1 bhavati-je. 1, je. 2 / 2 savikalpo-kaM. 1, kaM. 2 / 3 rutpannA-je. 1, je. 2 / 4 kimetAvatAkaM. 1, kaM. 2 / 5 tadetAM-kaM. 1, kaM. 2 / 6 sambandhAd - kN| 7 kSaNadvayAtmalavAkhyakAla iti kandalyAm / 8 atra [alaukikamiti] pratIkena bhAvyam-saM / (3 . ha. pu.) Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 283 nyAyakandalI buddhirutpadyate tadaikatvAbhyAM dvitvamArabhyata 'ityekakAlatAnirdezaH kSaNadvayAtmakalavAkhyakAlAbhiprAyeNa / kSaNAbhiprAyeNa tu kAlabheda eva, kAryakAraNayoH pUrvAparakAlabhAvAt / jJAnAdarthasyotpAda iti nAlaukikamidaM sukhAdInAM tasmAdutpattidarzanAt / bAhyArthasyotpAdo na dRSTa 'iti na vaidharnAmAtram, tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvasyobhaya'trApyavizeSAt / 'ubhayaguNajJAnAlambanasya dvitvAbhivyaJjakatve 'siddhe dve iti jJAmasya tadA nAnantaryaniyamopapattiriti cenna, aniyamaprasaGgAt / yadi hi dvitvamabuddhijaM syAdpAdivatpuruSAntareNApi pratIyeta, niyamahetorabhAvAt / buddhijatve tu yasya buddhayA yajjanyate tat tenaivopalabhyata iti niyamopapattiH / prayogastu dvitvaM buddhijaM niyamenaikapratipattavedyatvAd, [Ti0] buddhikAryatvapakSe tu na dRSTAnta iti bhAvaH / tadevaM pratibandhasiddhAbanumAnayanti dvitvaM buddhijaM ityAdi / ekAnekapratipatRvedyaghaTavyavacchedArtha niyamenetyuktam / nanu tathApi prayatnastAvanna buddhijaH tasyecchAjanyatvAt, na ca karNakoTarAdhyAsInA zabdavyaktiH, tasyAH pUrvazabdajanyatvAt ; nApi jAgarAdyajJAnaM prathamAkSasannipAtajaM vA smRtirvA teSAmAtmamana: [paM0] (kaM. 116.8) kArya dvitvaM kAraNamekA buddhistayoH kAryakAraNayoH / jJAnAditi (kaM. 116.9) apekSAbuddhilakSaNAt / arthastheti (kaM. 116.9) dvitvasya / nanu jJAnAt sukhAdInAmA [bhya]ntarANAmevArthAnAmutpattirdRSTA na bAhyAnAm, svapekSA 'buddhilakSaNajJAnAttu dvitvasya bAhyArthasyotpattividbhirucyate iti / sukhAdInAM tasmAdutpattidarzanAditi (kaM. 116.9) asiddho heturvaiSamyAditi / paravacanamAzaGkayAha - bAhyArthasyotpAdo na dRSTa iti (kaM. 116.1.) / vaidhaghamAtramiti (kaM. 116.10) vaidhaya'mAtramiti ko'rthaH ? asadupAlambhA jAtidUSaNamAtrame [ta]diti yAvat / tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvasyobhayatreti (kaM. 116.10) dvitve sukhAdau c| dvitvAbhivyaJjakatvepImi(ti) (kaM. 116.11) nimittabhAvena janakatvaM vinApi dvitvAbhivyaJjakatvamAtraNava / ubhayaguNAlambanaM ca jJAnAntaraM dve iti pratyayaM niyamena kariSyati, alaM dvitvasyobhayaguNAlambanajJAnajanyatvakalpanayetyarthaH / tadA'nantaryaniyamopapattiriti (kaM. 116.12) ubhayaguNAlambanajJAnAnantarabhAvitvanizcayopapattiH / niyamahetorabhAvAditi (kaM. 116.13) janyajanakabhAvo hi niyAmakaH / [ku0] lokaH pramANaM tatra vihitaM laukikam / tato'nyadalaukikaM pramANAdikamityarthaH / vaidhaghamAtramiti (kaM. 116.10) sAmAnyavyAptimadUSayitvA "pakSe sAdhyAnaGgIkAre vivakSitaparvatavatino'pi dhumasya vahnipUrvakatvaM na dRSTamityAde'pi suvacatvAdanumAnamAtrocchedaprasaGga ityarthaH / jJAnAnvayavyatirekAnuvidhAyitvaM na dvitvasya kintu tajjJAnasyeti zaGkate ubhayaguNeti (kaM. 116.11) / niyamenakapratipatRvedyatvAditi (kaM. 116.15) abhivyaktipakSe nityAnityatvAdi 1 ityekakAlanirdeza:-kaM. 1, kaM. 2 / 2 iti vaidharmyamAtram-je. 1, je. 3 / 3 ubhayatrAvizeSAt-kaM. 1, kaM. 2 / 4 ubhayagaNAlambanasya-kaM.1, kN.2| 5 siddhe sati-kaM. 1, kaM. 2 / 6 tadA'nantarya-je. 1. je. 2 / 7 tadA nAnantarya-kaM 8 pe. (ha. pu.)| Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI yaniyamenaikapratipattRvedyaM tad buddhijaM yathA sukhAdikam / niyamenaikapratipattavedyaM ca dvitvaM tasmAdidamapi buddhijam / evaM dvitvasyotpannasya pratItikAraNaM nirUpayati-tataH punariti / tato dvitvotpAdAdanantaraM dvitvasAmAnye tasmin jJAnamutpadyate / atrApi saMyuktasamavAya eva hetuH / ekatvasAmAnyApekSayA punariti vaacoyuktiH| dvitvasAmAnyaM dvitvaguNasya vizeSaNam, na cAgRhIte vizeSaNe vizeSye buddhirudeti, ato 'vizeSyajJAnakAraNatvenAdau sAmAnyajJAnaM nirUpitam / bhasya sadbhAve'pi dvitvasAmAnyaviziSTA dvitvabuddhireva pramANam / tasyAH sadbhAve'pi 'dve dravye iti jJAnaM pramANam / dve dravye iti jJAnaM vizeSaNajJAnapUrvakaM viziSTajJAnatvAd daNDIti jJAnavadityanumite guNajJAne tasyApi viziSTajJAnatvena vizeSaNajJAnapUrvakatvamanumeyam / ' [vi.] saMyogaviSayendriyasaMyogasaMskArAdijanyatvAt / 'na ca tathA ''tmA tasya nityatvAt, tata eteSu buddhijatvAbhAvena vipakSeSu niyamenaikapratipatRve dyatvamya gatatvAdanakAntikatvam ? satyama, tad vyavacchedArtha prayatna-zabda-jJAna-jJAnAdhArAnyatve satIti vizeSaNIyam / [paM0] dvitvasAmAnye (kaM. 116.18) dvitvasAmAnye jJAte satItyarthaH / tasminniti (kaM. 116.18) dvitve / atrApoti (kaM. 116.19) na kevalamekatve dvitve'pItyarthaH / saMyuktasamavetasamavAya eveti (kaM. 116.19) cakSuHsaMyukte dve dravye tayoH samavetaM dvitvaM, tatsamavetaM dvitvasAmAnyam / na cAgahIte vizeSaNe vizeSye buddhirudetIti (kaM. 116.20) ayamatra bhAvaH, dvitvasAmAnye jJAte eva hi dvitvaM jJAyate / vizeSaNajJAnapUrvakatvAdvizeSyajJAnasya / vizeSaNajJAnapUrvakamiti (kaM. 116.23) dravye iti vizeSaNe jJAte dvi iti jJAyate ityarthaH / guNajJAne iti (kaM. 116.24) dvitva 'saGkhyA [jJA] ne| tasyApIti (kaM. 116.24) guNajJAnasyApi / vizeSaNajJAna pUrvaka [tva] miti (kaM. 116.24) atra vizeSaNaM dvitvasAmAnyam / [ku0] vikalpaparAhatatvAtkAkatAlIyanyAyenApekSayA buddhimatAM jJAyamAnaM dvitvaM sAmagrIbhedAdanyadeveti vizeSyAsiddhizva nAzaGkanIyeti / apekSAbuddhiH dvitvajananI, abhivyaJjakatvAnupapattau satyAM vuddhyA niyamenAnuvidhIyamAnatvAt zabdaM prati saMyogavaditi cApekSAbuddhedvitvotpAdakatvasiddhiH / na cAgRhItetyAdinA (kaM. 116.21) prabandhena gRhyamANaM vizeSaNaM viziSTabuddheH kAraNamityukto vizeSavidhiH zeSani [Sedha] para iti nyAyAdAlambanatvaM niSiddhaM bhavati / asya ca prayojanaM dvitvavinAzakAle tadviziSTabaddharutpattyavirodha iti pratipAdanam / atastadvivakSamAnAnatthApya dUSayati / 3 cn-dd| 4 cAtmA tasya - Da / 1 vizeSyavijJAnaM-kaM. 1, kaM. 2 / 2 dve iti jJAnaM-je. 2 / 5 vedyasya- a, ba, ka / 6 saMyAne -pN.| 7 pUrvakatva - kaM. / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 285 nyAyakandalI [122] ye tu vizeSaNavizeSyayorekajJAnAlambanatvamAhuH, teSAM surabhi candanamityatra kA vArtA? nahi cakSurgandhaviSayaM na ca ghrANaM dravyamAdatte / ata eva na tAbhyAM sambandhagrahaNam, ubhayasambandhigrahaNAdhInatvAtsambandhagrahaNasya / yathA saMskArendriyajanyaM pratyabhijJApratyakSamubhayakAraNasAmarthyAtpUrvAparakAlaviSayam, evaM cakSoNAbhyAM sambhaya janyamAnamidaM kAraNadvayasAmarthyAdubhayaviSayaM syAdityeke samarthayanti / tadapi na sAdhIyaH, nirbhAgatvAt / yadi jJAnaM sabhAgaM syAttadA kazcidasyAMzo ghrANena janyate kazciccakSuSetyupapadyate vyavasthA, kintvidamekamakhaNDamubhAmyAM janitaM yadi gandhaM dravyaM ca gRhNAti, tadA gandho'pi cAkSuSo dravyamapi ghrANagamyaM prasaktam, tjjnitjnyaanvissytvlkssnntvaattdindriygraahytaayaaH| na cANutvAnmanaso yugapadubhayendriyAdhiSThAnasambhavaH / tasmAd ghrANena gandhe gRhIte pazcAttadgrahaNasahakAriNA cakSuSA [Ti0] [122] ata eva na tAbhyAm iti :-karaNe tRtIyA, kartRtRtIyAyAM tu na kartari iti niSedhAt sambandhagrahaNamityatra karmajaSaSThIsamAso na syAt / 'pratyakSato sati iti :-yadyapi puruSo daNDI, parvato vahnimAn ityubhayatrApyekAlambanatvamubhayAlambanatvaM vA tulyaM tathApi surabhicandanamityatra bAdhavazAdekAlambanatvasiddhAvanyadapi viziSTa [paM0] [122] ye tviti (kaM. 116.25) yaumAdayaH (yogaadyH?)| surabhicandanamityatra kA vArteti (kaM. 116.25) surabhIti vizeSaNaM hi ghrANajJAnAlambanamiti, vizeSyaM tu cakSarjJAnAlambanamataH kathaMcidvizeSaNavizeSyayorekajJAnAlambanatA syAditi bhAvaH / etadevopapAdayati na hi cakSurityAdinA (kaM. 116.26) / tAbhyAmiti (kaM. 116 26) karaNe tRtIyA / ubhayasambandhigrahaNAdhInatvAditi (kaM. 117.1) gandho dravyaM ca sambandhinau tayozca naikena grahaNamityarthaH / eke samarthayantIti (kaM. 117.3) naiyaayikaikdeshiiyaaH| tajjanitetyAdi (kaM. 117.7) atra taditi zabdenendriyam / yadyadindriyajanitajJAnaviSayaM tattadindriyagrAhyamiti vAkyArthaH / tadgrahaNasahakAriNati (kaM. 117.8) gndhgrhnnshkaarinnaa| kevalavizeSyAlambanameveti (kaM. 117.9) vizeSyazabdenAMtra candanaM kevalavizeSyAlambanamevedaM vizeSyajJAnaM janyata iti na punarekajJAnAlambane vizeSaNavizeSye [ku0] [122] ye viti (kaM. 116.25) / kA vArtA (kaM. 116.26) ka: pratikAra ityarthaH / ata eva na tAbhyAM sambandhagrahaNa] miti (kaM. 116.26) paramatAnusAreNoktam / asmanmate samavAyasyAnumeyatayA viziSTajJAnaM prati sattayA kAraNatvAta paramatamAzaya nirasyati yatheti (kaM. 117.1) / nirbhAgatvAditi (kaM. 117.4) niravayavasvAdityarthaH / niravayavatvaM ca gaNatvAditi draSTavyam / nana nirbhAgatvamapi vicitrakAraNajanitattvata] ubhayaviSayaM bhaviSyatItyAzaDyAha na cANutvAditi (kaM. 117.7) / gandhagrahaNasya kAraNatvena viziSTajJAnotpattau sambhavatyAM tajjanitasaMskArasya cakSuSe gandhe'pi pravRttikalpanAyAM kalpanAgauravaprasaGga iti bhaavH| - astu bhinnendriyagrAhyayovizeSaNavizeSyayorevaM mAnendriyagrAhyayostutayovizeSyajJAnamubhayAlambanaM bhaviSyatItyata Aha 'tathA satIti (kaM. 117.10) / 'laiGgikajJAnavyavacchedArthamiti (kaM. 117.12) tasyobhayAlambanatvAbhAve 1 pratyakSatve sati iti muulpaatthH| 2 marthate - ha. pu.| 3 tathA ca - kN| 4 liGgikavyavacchedArtham-ha. pu. / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI kevalavizeSyAlambanamevedaM 'vizeSyajJAnaM janyata ityakAmenApyabhyupagantavyam / tathA ca satyanyeSAmapi vizeSyajJAnAnAmayaM nyAya uptisstthte| vivAdAdhyAsitaM vizeSyajJAnaM kevalavizeSyAlambanaM pratyakSatve sati vizeSyajJAnatvAt surabhi candanamiti jJAnavat / pratyakSatve satIti laiGgikajJAnavyavacchedArtham / nanu yadi dravyasvarUpamAtrameva vizeSyajJAnasyAlambanam, asatyapi vizeSaNe tathA pratyayaH syAta / atha vizeSaNasya janakatvAnna tadabhAve vizeSyajJAnodayaH, tathApi dravyarUpapratyayA dasya na vizeSaH, viSayavizeSa mantareNa jJAnasya vizeSAntarAbhAvAt, na, anabhyupagamAt / na 'viziSTajJAnasya dravyasvarUpamAtramAlambanaM bramaH, kintu viziSTam / viziSTatA ca svarUpAtirekiNyeva, yA daNDIti jJAne pratibhAsate / na khalu tatra puruSamAtrasya pratItirnApi daNDasaMyogitAmAtrasya / tathA [Ti0] pratyakSajJAnamekAlambanamityasyAbhimatam / loGgakajJAnaM tu ubhayAlambanamaivAbhigatamiti tad vyavacchedaH kRtaH / bhUSaNastu laiGgikajJAnamapyekAlambanamevAbhyupagacchatIti / 'na hi yathA daNDI iti :- daNDItyatra yathA sAmAnyAdhikaraNyena svoparaktapratyayajanakatvaM pratIyate na tathA (tathA) jaTAbhistApasa iti / upasarjanatvaM tu arthakriyAyAmupayogAnatizayalakSaNaM [paM0] ityAzayaH / laiGgikajJAnavyavacchedArthamiti (kaM. 117.12) laiGgika hi vizeSyajJAnaM na kevalavizeSyAlambanaM kintu vizeSaNa vizeSyobhayAlambanameva tat / yato vahnivizeSaNaM parvato vizeSyastadAlambanaM vahnimAniti jJAnam / bhUSaNastu laiGgikamapyekAvalambanamevetya ] bhyupagacchati / asatyapi vizeSaNe tathA pratyayaH syAditi (kaM. 117.13) . vizeSaNaM vinApi vizeSyapratyayaH syAnna ca bhavati / yato vizi(ze)Syate iti vizeSyaM vizeSyate kena? vizeSaNeneti vizeSApekSaNAt / dravyasvarUpapratyayAdasya na vizeSa iti (kaM. 117.15) asyeti vizeSaNasya / tatazcAyamarthaH - ya eva pratyayo vizeSaNe sa eva svarUpamAtrepIti, ato na vizeSaH / viSayavizeSamantareNa jJAnasya vizeSAntarAbhAvAditi (kaM. 117.15) viSayavaiziSTayaM vinA jJAnavaiziSTya na bhavatItyarthaH / kintu viziSTamiti (kaM. 117.17) vizeSTameva dravyasvarUpaM viziSTajJAnasyAlambanaM brUma ityarthaH / svarUpAtirekiNyeveti (kaM. 117.17) svarUpatodhikaiva / [ku0] vizeSaNAMzasya vahnayAdeH siddhiH syAdityarthaH / gUDhAbhisandhiH pRcchati [nanviti] (kaM. 117.13) atisandhimadghATayituM zaGkate atheti (kaM. 117.14) / atisandhimudghATayati tatrApIti (kaM. 117.15) / vizeSAntarAbhAvAditi draSTavyam / laiGgikatvAdayo hi vizeSA liGgAdyanvayavyatirekAnuvidhAyitAnumeyAH / 'yeneti kevaladravyapratyayasya vizeSyapratyayasya ca yena kAraNenAvizeSaH syAdityarthaH / nApi daNDasaMyogitAmAtrasyeti (kaM. 117.18) saMpAtAyAtaM pareNApi tathA nAbhyupagamAt / viziSTasyobhayAtirekasaptamo'bhAvaH syAdata Aha vailakSaNyamiti (kaM. 117.19) / nanu kimidamupasarjanatvaM nAma ? na tAvatkAraNatvam, cakSurAdInAmapi tathAtvaprasaGgAt / nApi jJAyamAnatve sati kAraNatvaM, zabdAderapi tathAtvaprasaGgAt / nApi [svoparaktapratItihetu:] svoparaktapratItihetutvasyaiva vicAryamANatvAt / tAdAtmya [miti cet dhammiNostadanupapatteH, bhedaprayukto hi dharmadharmibhAvaH / bhedAzrayaNAdayamadoSa iti 1 viziSTaM jJAnaM - je. 1, je. 2 / 2 dasyAvizeSa: - je. 1, je. 2 / 3 vizeSyajJAnasya - kaM. 1, kaM. 2 / 4 cchedaakRtH-a| 5 na hi yathA daNDIti pratIkaM abapustakayo sti, kapustake tu pratIkamasti kintu tadanantaraM 'ca nahi yathA' iti paattho'pysti| 6 [ ] etaccihnAntargata: pAThoH va pustake nAstita 7 tathApi-kaM / 8 pratIkamidaM kandalyAM noplbhyte-sN.| Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetama 287 nyAyakandalI ca daNDIti pratItAvitaravilakSaNa eva puruSaH sNvedyte| vailakSaNyaM cAsya daNDopasarjana tvameva / ata eva vizeSaNaM vyavacchedakamiti gIyate / daNDo hi svopasarjanatApratipatti puruSa kurvan puruSamitarasmAd vyvcchintti| ayameva cAsyopalakSaNAdvizeSaH / upalakSaNamapi vyavacchinatti na tu svopasarjanatApratItihetuH / nahi yathA daNDIti daNDopasarjanatA puruSe pratIyate tathA jaTAbhistApasa iti tApase jaTopasarjanatA, daNDopasarjanatA puruSasya prAdhAnyaM cArthakriyAyAmupabhogAtizayA'natizayApekSayA / nanvevaM tApekSiko'yaM vizeSaNavizeSyabhAvo na vAstavaH, kiM na dRSTo bhavadbhiH kartRkaraNAdivyavahAra ApekSiko vAstavazceti kRtaM vistareNa saMgrahaTIkAyAm / [Ti0] vizeSaNe upalakSaNe vA' tulyamiti / nanu ghaTAnAM viMzatirityatra na ghaTAnAM tAvadvizeSaNatvaM vyadhika raNatvAt nApyUpalakSaNatvaM, tatIyotpattiprasaGgAt / na upalakSaNatve'pi sambandhavivakSayA SaSThyA anivAyamANatvAt / tata [paM0] asyeti (kaM. 117.20) vizeSaNasya / upalakSaNAditi (kaM. 117.22) jaTAdikAt! jttaabhistaapsmdraakssiidityaadau| na tu svopasarjanatApratipattiheturiti (kaM. 117.22) na punaH samAnAdhikaraNatayA itaravyAvRttipratItiheturi (tya)rthaH / daNDopasarjanateti (kaM. 117.23) daNDasya gunniibhuuttaa| jaTopasarjanateti (kaM. 117.24) asmAtpuraH pratIyate iti yojyam / upayogAtizayA'natizayApekSayeti (kaM. 117.25) puruSasya prAdhAnyamupayogAtizayApekSayA daNDasyopasarjanatA tUpayogAnatizayApekSayeti jJeyam, na tu yathAsaGkhyaM dravyam / bauddhA: prAhuH nanvevamityAdi (kaM. 117.25) zrIdharaH prAha kina dRSTamityAdi (kaM. 117.26) / ApekSika iti (kaM.117.26) ya: kriyAyAM mukhyatvAdatyantamupayogI sa kartA ye tu kriyAyAM gauNatvAnnAtyantamupayoginaste karaNAdayaH ityanayA apekSayA carati ApekSikaH kartakaraNAdivyavahAra ityarthaH / ki0] cet, na / vidhiniSedhayorekatvAGgIkAre sarva sarvAtmakaM(tva) syAdityata Aha ata eveti (kaM. 117.20) / vyavacchedakatve samAne kuto'yaM vizeSa ityata Aha nahi yatheti (kaM. 117.23) / vizeSaNopalakSaNayoH sAmAnAdhikaraNye, vaiyadhikaraNyAbhyAM vizeSa ityarthaH / nana praNIto samAnAyAM daNDAdervyavacchedakatvaM paruSAdervyavacchedyatvaM kata ityata Aha 'daNDasyeti (ka. 117.24) jaTAnAM ceti zeSaH / arthakriyApratipattilakSaNo atizayo vyApyatvama / __nanvavaM ta_ti (kaM. 117.25) ApekSiko na ca kAlpanikaH / niyata jAtIyaviSayabuddhayanuvidha-viziSTa vizeSaNaM baddhimadvedyatve sati buddhirahitarasya (ve) dAdibhirabhedyatvAdityarthaH / tatrAsmadAdidibhiravedyatvAdityukte gurutvAdibhirvyabhicAra: tannivRttyartha vedyatve sati / buddhirahite jJAnamabhipretaM tathApi jAgarAdyabuddhi: prayatnAbhyAmabuddhijAtyAmapi vadanmAnavedyAbhyAM vyabhicAra ata uktaM niyatajAtIyeti / tathA dvitvatritvAdayo niyatajAtIyAmekaikaguNaviSayiNI buddhimanuvidhA [ya] pratIyamAnasAmAnyaviziSTatayA gRhyante, yathA vA dRSTAntabhUtAH sukhAdayo niyatajAtIyanagAdibuddhimanuvidhAya pratIyamAnasukhatvAdisAmAnyaviziSTAH pratIyante / naivaM naagraadybuddhiprytnau| tadyathA pirannakUNDalyAdayo hi niyatajAtIyabiSayabaddhimanavidhAya pratIyamAnAH kaNDalAdiviziSTatayA pratIyante na ca baddhinAH 1 ca - ba; 2 avicAryatvAt- a, ba; 3 draSTavyaM -b| 4 na dRSTo-kaM / 5 pratIto ityarthaM dRSTvA samyag bhaati-sN.| 6 daNDopasarjanatA-kaM. na tu daNDasya iti pAThaH / Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI dvitvsaamaanyjnyaanaadpekssaabuddhvinshytaa| ubhayaikaguNAlambanA buddhi rapekSAbuddhi rityucyate / tasyA dvitvasAmAnyajJAnAdvinazyatA vinAzakAraNasAnnidhyaM dvitvasAmAnyAt / tasya dvitvaguNena saha sambandhAjJAnAcca dvitvaguNabuddhe rutpadyamAnatA utpattikAraNasAnnidhyam / dvitvasAmAnyajJAnamapekSAbuddhavinAzakaM guNabuddhezcotpAdakam / tena tadutpattirevaikasya vinazyatA parasya cotpadyamAnatetyupapadyate vinazyattotpadyamAnatayorekakAlatvam / 'tata idAnImapekSAbuddhi nAzAd dvitvasya vinazyattetyAdi apekSAbuddhi vinAzo dvitvavinAzasya kAraNam, 'tadabhAve tasyAnupalambhAt / ato'pekSAbuddhivinAzo dvitvasya vinazyattA / dRSTo guNAnAM nimitta kAraNAvinAzAdapi vinAzo yathA mokSaprAptyavasthAyAmantyatattvajJAnasya zarIravinAzAt / [Ti0] idAnImapekSAbuddhi vinAzAd iti :-nanvatra bhASye'pekSA buddhivinAzAd dvitvasya vinazyattati kimityuktam, apekSAbuddhinAzasya dvitvaguNanAzaM prati kAraNatvena vinazyatAM pratyakAraNatvAt ? satyam, vinAzaM prati hetutve nAnyajanyatAkhyApanArthaM dvittvavinazyattAM pratyapekSAbadvinAzasya kAraNatvamapacaryata iti / [paM0] apekSAbuddheriti (kaM. 117.27) nimittakAraNabhUtAyAH dvitvasAmAnyAditi dvitvasAmAnyAt / 1 // tathA tasya dvitvasAmAnya dvitvaguNena dvitvAkhyasaGkhyayA saha sambandhAt / / tathA tajjJAnAditi (kaM. 118.3) dvitvasAmAnyajJAnAt / / 3 / evaM tridhA dvitvasaGkhyAbuddherutsadyamAnatA-utpattikAraNasAnnidhyaM bhavatItyarthaH / ekasyeti (kaM. 118.4) apekSAbuddhilakSaNasya vastunaH / 'aparasyeti (kaM. 118.5) dvitvaguNabuddhayAkhyavastunaH / nanu samavAyyasamavAyikAraNavinAzAddaSTa: kAryasya vinAzo, na tu nimittakAraNavinAzAt , apekSAbuddhistu dvitvotpattI nimittakAraNameva, tato'pekSAbuddhivinAzo dvitvavinAzasya kAraNamiti na ghaTate iti paravacanamAzaGkayAha "dRSTo hi guNAnAmityAdi (kaM. 118.7) / yathA . mokSaprAptyavasthAyAmiti (kaM. 118.8) navAnAmAtmaguNAnAmatyantocchedo mokSaH tllaabhkaale| antyatattvajJAnasya zarIravinAzAditi (kaM. 118.8) tattvajJAnasya hi nimittakAraNaM zarIraM, zarIravinAze ca tattvajJAnasyApi vinAza ityarthaH / ku0] tadarthamaviziSTeti padam / evaM dvitvAdayo hi kevalasAmAnya viziSTA: pratIyante na tU vishissttvishessnnsmbndhityaa| ghaTasya dvitvamityatra yadyapi ghaTatvasAmAnya viziSTaghaTaziSTatayA dvitvaM pratIyate tathApi na bhAgAsiddhiH zaGkanIyA / "draSTavyasyeti-vizeSagIbhUtasya dvitvasya pakSIkaraNAt / "sarvAvadyatayeti - nApi bArghiTAdibhirvyabhicAraH syAdata uktaM tadbuddhirahitarityAdi / IzvarayogyApekSayA yogAvizeSyAsiddhiparihArAya asmadAdibhiriti / viditaparamArthamiti bhAvaH / "ko vai iti na vayamapekSA kalpanAM brUmaH vastu sata evaM pratiyogi bubhutsAnusAreNa pratipipAdayiSAmiti bhAvaH / "sAmAnyajJAnAditi / ... ... tatsAnnidhyasya tadutpattivyatireke'pi hetutvaM darzayituM paJcamI evamuttaratrApi / 1 tata idAnImapekSAbaddhivinAzo dvitvavinAzasya kAraNam - kaM. 1, kN2| 2 tatsadbhAve - kaM. 1, kaM. 2 / 3 kAraNAdapi - kaM. 1, kaM. 2 / 4 vinAza-mu. vinAzAt-je. 1, je 3 / 5 bhaassyopekssaa-a| 6 baddhitvasya vinshytteti-a| 7 nAnyatAkhyApanArtha-a, b| 8 smbndhaajjnyaanaad-kN| 9 parasya-kaM / 10 dRSTo guNAnAM -kN| 11, 12, 13, 14 imAni pratIkAni kandalyAM na santi-saM. / Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 289 nyAyakandalI [123) dvitvaguNajJAnaM dvitvasAmAnyajJAnasya vinAzakAraNaM buddherbuddhayantaravirodhAt / tathA dravyajJAnasyApi kAraNam / ato guNabuddhayutpAda evaikasyotpadyamAnatA'parasya vinazyatA syAt / dvitvaguNajJAnatatsambandhebhya iti / dvitvaguNazca tasya jJAnaM ca sambandhazceti yojnaa| [Ti0 [12 1 tadanantaraM dravya jJAnAd ityAdiH / nanu nirUDhA tAbadiyaM prakriyA prathame kSaNe 'ekatvasAmAnyajJAnotpAdo'pekSAbaddhezcotpAdyamAnatA / / tato dvitIyakSaNe apekSAbuberutpAda: dvitvaguNasyotpAdyamAnatA, ekatva]sAmAnyajJAnasya vinazyattA / 2 / tatastanIyakSaNe dvitvaguNotpAda: ekatvasAmAnyajJAnasya vinAzaH 'dvitvasAmAnya jJAnasyotpAdyamAnatA ca / 3 / tatazcaturthakSaNe dvitvasAmAnyajJAnotpAdaH, dvitvaguNabuddherutpadyamAnatA bhapekSAbuddhevinazyattA / 4 / tataH paJcame kSaNe 'dvitvaguNajJAnotpAda: [apekSAbuddhevinAzaH] dvitvaguNasya "vinazyattA, dvitvasAmAnyajJAnasya vinazyattA dve dravye iti jJAnasyotpAdyamAnatA / 5 / tataH SaSThe kSaNe dve dravye iti jJAnasyotpAdaH saMskArasyotpadyamAnatA, 'dvitvaguNasya vinAzaH, dvitvasAmAnyajJAnasyApi vinAzaH dvitvaguNajJAnasya vinshyttaa|6| tataH saptamakSaNe saMskArasyotpattiH dvitvaguNajJAnasya vinAzaH de dravye iti jJAnasya vinazyattA / 7 / tato'STame kSaNe dve dravye iti jJAnasya vinAza iti / [paM0] [123-124] ekasyeti (kaM.118.10 ) dravyajJAnasya / aparasyeti (kaM. 118.11) dvitvasAmAnyajJAnasya / "tasya sambandha iti (kaM. 118.12) grAhyagrAhakabhAvalakSaNaH / tadanantaraM dve dravye ityArabhya ityekaH kAla iti yAvat (kaM. 118.12) etAvatA sandarbheNa yo'rtha uktaH sa bhASyAkSarAtirikto'stIti draSTavyam / na moho kArya: yadyapItyAdi (kaM. 118.13) atra dvitvaM nAstIti vinaSTatvAta dvitvasya vinAza ityukteH| taditi (kaM. 118.13) dvitvam / asyeti (kaM. 118.13) dravyajJAnasya / sa iti (kaM. 118.16) kAryotpattyanuguNo vyApAra: / nanvevaM tarhi myApArasyaiva kAraNatvaM na tu maulikyaM kAraNasyetyAha-na cevamityAdi (kaM. 118.18) tasyeti (kaM. 118.18) dvitvasya / bhAktamiti (kaM. 118.18) aupacArikam / svavyApAreNa vyavadhAnAbhAvAditi (kaM. 118.18) svAMzama vyavadhAyakamiti vacanAt / zaramuktisamakAla (kaM. 118.19) ityasmAtpura: kenacicchatruNA / (31-2) ityadhyAhAryam / [ku0] [123] kathamanayorekakAlatetyata Aha dvitvasAmAnyajJAnamiti (kaM. 118.4) / tatsidbhAva iti (kaM. 118.6) apekSAbuddhivinAzasya sadbhAve gaNayata uttarottarasaGakhyAbhiH saha pUrvasaGkhyAnapalambhaH pratyakSasiddhaH / sa cAnupalabdhikAraNAntareSvasatsu bhaGga vinAzameva ga[Na] yati / natvevaM kAraNAntarepi utpannatvena rUpAditayA satA'pyanupalambho dvitvAdInAM tadupalabdhipratibandhakatvaM gamayatIti bhAvaH / nanu nimittavinAze'pi kAryavinAze kulAlAdivinAze ghaTAdivinAzaH syAdityata Aha dRSTo hIti (kaM. 118.7) / vinAzakAntarAbhAve kvacinnimittavinAzasyApi guNavinAzakatvamaGgIkaraNIyam / itarathA vinAza Akasmika: syAt / na cAtiprasaGgaH yathAdarzanaM vyavasthApanAditi bhaavH| iti yojaneti (kaM. 118.12) na kevalaM vizeSaNa] jJAnameva vizeSyabaddheH kAraNaM kintu jAyamAnaM vizeSaNamapi itarathA bahuvacanaM nopapadyata iti bhAvaH / 1 jJAnasambandhebhyaH-kaM. 1, kaM. 2 / 2 pratikriyA-a, b| 3 ek-dd| 4 apekSA'pekSAbuddharutpAda:-a, b| 5, 6 dvi c-a| 7 [ ] elaccihnAntargataH pAThaH abakapustakeSu naasti| 8 vimIttA-a, ba / 9 dviguNasya - a| 10 jJAnavinAzaH - a, ba, ka / 11 tasya jJAnaM ca sambandhazva - kN| 12 tatsadbhAvaM-kaM. / 13 'hi' kandalyAM naasti| 37 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [124] 'tadanantaraM dve dravye iti dravyajJAnasyotpAdaH, dvitvasya vinAzaH, dvitvaguNabuddhevinazyattA, dravyajJAnAt saMskArasyotpadyamAnatetyekaH kAlaH / / tadanantaraM dravyajJAnAd dvitvaguNabuddhavinAzo dravyabuddherapi 'saMskArAditi / nyAyakandalI [124] tadanantaraM dve dravye iti dravyajJAnasyotpAdo dvitvasya vinAzo guNabuddhevinazyattA, saMskArasyotpadyamAnatA dvitvasAmAnyajJAnasya vinAzo guNabuddhevinazyattetyekaH kAlaH / yadyapi dve dravya iti jJAnotpattikAle dvitvaM nAsti, tathApi tadasya kAraNama, kAryotpattikAle kAraNasthiteranupayogAt / kAryotpattyamagaNavyApArajanakatvaM hi kAraNasya kAraNatvam / sa cedanena kRtaH, kimasya kAryotpattikAle sthityA? vyApArAdeva kaaryotpttisiddheH| na tvevaM sati tasyAkArakatvam, vyApAradvAreNa tasyaiva hetRtvAt / na caivaM sati bhAvataM kArakatvam ? svavyApAreNa vyavadhAnAbhAvAt / anyathA zaramuktisamakAlaM niSThurapRSThAbhighAtAdabhipatitasya dhanvinaH kSaNAntarabhAvini lakSyavyatibhede kartRtvaM na syAt / ___ tadanantaraM dravyajJAnAd guNabuddhavinAzaH, saMskArasyotpadyamAnatA, tataH saMskArasyotpAdo dravyabuddhevinazyasA, kSaNAntarasaMskArAd dravyabuddhavinAzaH, dravyabuddhivinAzakAraNatvaM ca, saMskArasya tadbhAvabhAbitvAda'nyasyA'sambhavAcca / [Ti0] tato dvitva guNajJAnavinAzakAle saMskArasyotpAdyamAnatetyanupapannaM dvitva guNajJAnavinAzasaMskArayorke dravye iti jJAnajanyatvena tulyakAlabhAvitvAt tatkAlo saMskArasyotpAda iti 'tu yuktam , dravyanAzotpAdakAle tu guNajJAnavinaiyattAvat saMskArasyotpadya mAnateti ca vaktuM yuktam / satyam, dve dravye iti "jJAna prayojanAM dvitvotpAdaprakriyAM samApya ziSyArthaM tadanantaramityanapekSayava dravyajJAnakAlApekSayA saMskArasyotpadyamAnatetyuktam / bhASyakAreNApyatra apekSAbuddhinAzadravyajJAnotpadyamAnatAlakSaNasya dravyajJAnotpAda-guNajJAnavinazyatA-saMskArotpadyamAnatA kSaNasya kSaNadvayAtmakalavAbhiprAyeNaikakAlatAmabhipretya tadanantaraM dravyajJAnAd guNabuddhevinAza ityuktam / [paM0] tadanantaraM dravyajJAnAd guNabuddhevinAza iti (kaM. 118.20) pUrva hi vinazyattA uktA''sIt / saMskArasyotpAda iti (kaM. 118.21) pUrva hi utpaJcamAnatA uktA''sIt / tadbhAvabhAMvitvAditi ( kaM. 118.23) saMskArabhAbe dravyabuddhivinAzasya bhAvAt / [ku0] [124] kAryotpattyanuguNeti (kaM. 118.15) samavAyikAraNavyatiriktasyeti zeSaH / iha vizeSaNasya vizeSa [dhya]jJAnAnutpAdAnukUlo vyApAraH svaviSayaM jJAnameva kUpasya khanituH pramAdA [t] pati [ta] brAhmaNaparanimitte pratimAyAbhAvastu taduddezAbhAvo draSTavyaH / 1 bhASyamidaM me de. pustakayo sti, tadanantaraM dve dravye iti jJAnotpAdaH-ki. bhaa.| 2 dravyaguNabuddheH- je. de.| 3 saMskArAta - kaM. 1, kN.2| 4 pATho'yaM-kaM.1, kaM. 2 pustakayo sti| 5 vinAzAd - ki. je. / 6 danyathA-kaM. 1, kaM. 2 / 7, 8 gunnnaash-k| 9 iti na yuktam - a, ba, ka / 10 mAnateva-a, ba / 11 iti prayojanA-a, ba / 12 mAnatAkSaNadvayAtmaka-a, ba, k| 13 dvyaatmkvaabhipraa....dd|| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 291 prazastapAdabhASyam [125] etena 'tritvAdyutpaniH vyAkhyAtA / ekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattirapekSAbuddhivinAzAcca vinAza iti / / nyAyakandalI [125] etena 'tritvAdyutpattiAkhyAtA / etena dvitvotpattivinAzanirUpaNaprakrameNa tritvaadiinaamutpttiaakhyaataa| tameva prakAraM darzayati-ekatvebhyo'nekaviSayabuddhisahitebhyo niSpattirapekSAbuddhivinAzAcca vinAza iti / ___etena zatasaGkhyAdyutpattirapi smrthitaa| pratyekamanubhUteSvekaikaguNeSu kramabhAvinAM saMskArANAmantyaguNAnubhavAnantaraM zatavyavahArasaMvartakAdRSTAdyugapadabhivyaktau saMyogaikasvAdanekaviSayakasmaraNotpAde satyanubhavasmaraNAbhyAmapekSAbuddhibhyAM svAzrayeSu zatasaGkhyA (Ti0] [125-126-127] anubhavasmaraNAbhyAm iti :- atrAnubhavo 'vinazyadavasthA, san kAraNaM dvayoniyoravinazyadavasthayo: sahAvasthAnAyogAt / svAbhiprAyasamAdhAnaM bhaGgyanta reNAha apare tu pratIteH iti / 'samavAyinaH bhvatyAd iti :-samavAyinaH ityanena sambandhasya zvaityAdityanena vizeSaNasya, zvatyabaddhirityanena vizeSaNajJAnasya ca viziSTajJAnaM prati kAraNatvamuktam / [paM0] [125] ekaikaguNeSviti (kaM. 119.1) ekadvayAdiSu navanavatyantAsu saGkhyAsu / antyaguNAnubhavAnantaramiti (kaM. 119.1) antyaguNo'gAntyA saGkhyA sA ca zatalakSaNA graahyaa| yugapadabhivyaktAditi (kaM. 119.2) yugapadabhivyaktI satyAmityarthaH / anekaviSayakasmaraNotpAde iti (kaM. 119.2) anekazabdenAtra zataM draSTavyam / anubhavasmaraNAbhyAmapekSAbuddhibhyAmiti (kaM 119.3) ye anubhavasmaraNe te apekssaabddhii| svAzrayeSviti (kaM. 119.3) dravyeSu / 'pUrvadravyeti (kaM. 119.4) anena ekadvayAdayo navanavatyantA labhyante / ansyadravyeti (kaM. 119.4) bhanena zataM labhyate / pratyakSaveti (kaM. 119.4) pratyabhijJA prtykssv| para: prAha yatra vinaSTeSvityAdi (kaM. 119.4) atra ekIyamatenotaramAha notpadyate (kaM. 119.6) ityaadinaa| tatreti (kaM. 119.7) pipIlikAsu / zatavyavahArastu rUpAdiSviva gauNa iti (kaM. 119.7) yathA rUpAdiSvekaM rUpamityAdi vyavahAro gauNastathA'trApi / rUpAdayo hi ki0] [125] eteneti (kaM. 118.23) vinAzazca vyAkhyAta iti zeSaH / tameveti (kaM. 118.25) vinAzasahitamiti zeSaH / iha guNAnAM nirgaNatayA asamavAyikAraNeSu guNarUpavizeSAbhAve'pi dvitvAdvidha spatticintAvaiyarthya bhayAttadatiriktavizeSAnaGgIkAre'pi anavasthAvaiyarthyAbhyAM samavAyikAraNeSu dvittvA (dhu) (du)tpatteH prAkRtAdRzavizeSAnaGgokAre'pi nimittakAraNasya viSayakRtavizeSAbhAve'pIti tadatiriktapArokSyAdivizeSasya dvitvamitvAdisAdhAraNyenAprayojakatve'pyadaSTasya dRSTamapAdhimupAdAyaiva kAryAvizeSa prayojakatve'pi anyathAkhyAtimaye bilakSaNabIjaviraheNa dvitvAdibaddhentitve vA sambhavati / dvitvatritvAdikAryavizeSotpattiniyamo'pekSAmaddheH sahakAribhedAdavagantavyaH / 1 tritvAdyatpattirapi - kaM. ki. de.| 2 vinAzAda -ki. je.| 3 dyutpattirapi byAkhyAtA-kaM. 1, kaM. 2 / . 4 vimarya-a, ba / 5 samavAyinaH samavetAcchavaityAda-ma.-je. 1, je. 3 / 6 sarvadravya-kaM. / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI jnyte| sA ca 'pUrvadravyasaMskArasacivA antyadravyasaMyuktendriyajJAnaviSayatvAt prtykssv| yatra vinaSTeSu saGkhyeSvante saGkalanAtmakaH pratyayo jAyate, zataM pipIlikAnAM mayA nihatamiti, tatra kathaM zatasaGghacAyA utpattiH ? AzrayAbhAvAt notpadyata eva tatra sA, kAraNAbhAvAt / zatavyavahArastu rUpAdiSviva gauNa ityeke samarthayanti / apare tu pratItestulyatvAdupacArakalpanAmanAdRtyAtItAnAmeva dravyANAM saMskAropanItatvAdAzrayatAmicchanti / yadatyantamasat khapuSpAdi tadakAraNam, niHsvabhAvatvAt / atItAnAM tu vartamAnakAlasambandho nAsti, na tu svarUpam , teSAM smRtisannihitAnA 'tatkAryAnuguNasahakArilAbhAt samavAyikAraNatvamaviruddham / na caivaM sati sarvatra tathAbhAvaH, yathAdarzanaM [paM0] guNAH saGkhyApi guNastato nirguNa iti vacanAd rUpAdiguNeSvekatvAdikaM na yujyate, aupacArikaM tu bhavati tathA pipIlikAdiSvapi zatavyavahAra aupacArika ityarthaH / eke iti (kaM. 119.7) vaizeSikaikadezIyAH / apare viti (kaM. 119.8) vayaM zrIdharamizrAH / pratItestulyatvAditi (kaM. 119.8) pratItistu vidyamAne. vinaSTe ca tulyaiva / 'AzrayatAmiti (kaM. 119.9) zatasaGkhyAM prati AdhAratvam / tadakAraNamiti (kaM. 119.9) kAkvA vyAkhyeyam / bartamAnakA la] sambandho nAstItye (kaM. 119.10) tadapi kAkvA / na tu svarUpamityetadapi (kaM. 119.10) kaakvaa|| na tu svarUpamityataH puro nAstIti pUrvato yogyaM, na tu svarUpaM nAstItyarthaH / tatreti (kaM. 119.11) evaM satItyarthaH / eSAmiti (kaM. 119.11) atItAnAM dravyANAm / smRtisannihitAnAmiti (kaM. 119.11) smRtyA pratyAsannI- : bhUtAmAm / 'tatkAryAnugrahaNasahakArilAbhAditi (kaM. 119.11) tacca tatkArya zatasaMkhyAlakSaNam / tasyAnuguNamutpatto [bha] nukUlaM yatsahakAri apekSAbuddhilakSaNaM nimittakAraNaM tallAbhAt / samayAyikAraNatvamiti (kaM. 119.11) [ku0] anubhavasmaraNAbhyAmiti (kaM. 119.3) vicchinnendriyasannikarSe ekonazatasaGkhyAdhAravatyanekaikagaNaviSayasmRtyanantaraMntarabhAvinyA zatatamAmubhavarUpayA'pekSAbuddhayA zatasaGkhyayA jAyate / avicchinnendriyasannikarSeSu dvitvAdisAmyameveti bhAvaH / nana pratyakSApratyakSavRttaH zatasaGkhyAyA: pratyakSatvaM kuta ityata Aha sA ceti (kaM. 119.3) / avayavI vA AdhAraikadezena saha zatasaGakhyA gIta iti bhAvaH / astu vicchinnendriyasannikarSeSu svayaM vidyamAneSa samavAyikAraNeSvevaM zatAdisaGkhyAyA utpattiH naSTeSu tu samavAyikAraNeSviyaM prakriyA na saGgacchata iti tatra vicAramArabhate yatreti (kaM. 119.4) / saDulanAtmaka iti (kaM. 119.5) bahirindriyanirapekSeNa manasA saMhatya kalanaM saGkalanaM tatsvarUpa ityarthaH / tatra kathamiti (kaM. 119.6) caturviMzati guNA itivadbhAktaH, uta nava dravyANItibanmukhya iti saMzayAtpraznaH / svamatamAha notpadyata (kaM. 112.6) iti / eke (kaM. 119.7) vayamiti zeSaH / paramatamAha apare sviti (kaM. 119.8) / nanvasataH kAraNatvamanupapannamityata Aha yadatyanteti (kaM. 119.9) gaganakusumAderatItAnAM ko bheda ityata Aha atItAnAmiti (kaM. 119.10) / 'dagdhairapi tantubhiH paTArambhaprasaGga ityata Aha na caivamiti (kaM. 119.12) / tadupasthApaketi-smRtyaivAnubhavopasthApane anyonyAzrayaprasaGga ityarthaH / yathAdarzanamatItasya 1 sarvadravya - kaM. 1, sarbadravye - kaM. 2 / 2 gaganakusumAdi-je. 1, je. 2 / 3 tarkAnu - kaM. 1, kaM. 2 / 4 aashrytaam-kN| 5 tarkAnaguNa-kaM / 6 dugdha-ha. pu.| 7 tdupsthaapnaa-kN.| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 293 nyAyakandalI vyavasthApanAt / atItasya janakatve'nubhavasyaiva smRtihetutvasambhave saMskArakalpanAvaiyarthyamiti cenna, niranvayapradhvastasyAnupasthitasyApi kArakatvAt, 'tadupasthApakAnvayakalpanAyAM tu saMskArasiddhiH / tathA cAntyavarNapratItikAle pUrvavarNAnAM vinaSTAnAmapi smRtyupanItatvAdarthapratItau nimittakAraNatvamastyeva / yathedaM tathA samavAyikAraNatvamapi keSAJcidbhaviSyati / yathA ca saMskArasacivasya manaso bAhye smRtyutpAdanasAmarthyamevaM pratyakSAnubhavajananasAmarthyamapi dRSTatvAdeSitavyam / evaM ca sati nAndhabadhirAdyabhAvo bAhyendriyapravRttyanuvidhAyitvAt / [paM0] saGkhyAM pratIti draSTavyam / tathAbhAva iti (kaM.119.12) atItasyApi janakatvam / anubhavasyaiveti (kaM.119.13) atiittvvishissttsy| tasyeti-anubhavasya / anupasthApitasyeti (kaM. 119.14) saMskAralakSaNaM vizeSamanAdadhataH / (a) kArakatvAditi (kaM. 119.14) smRtyajanakatvAdityarthaH / tadupa[sthApa] kAnvayakalpanAyAM tu saMskArasiddhiriti (ka. 119.14) tasyAnubhavasyopasthApako dUrasthasyAsannIkartA kazcidyadi anvayena-sAtatyenAgacchan kalpyate tadA sNskaarsiddhiH| saMskAro hi bhAvanAkhyo dUrasthamapyanubhavamAsannIkaroti tatazca smRtirutpadyata iti vAkyatAtparyArthaH / antyavarNapratItikAle iti (kaM 119.15) zlokAdiSu / keSAMciditi-(kaM. 119.17) pipIlikAdInAm / bAhye iti (kaM. 119.17) ca bAhyarthe / pratyakSAnubhavajananasAmarthyamapi dRSTatvAdeSitavyamiti (kaM. 119.18) pratyakSarUpo'nubhavo viziSTadravyagatasayAviSayastajjamanasAmarthya mamasa eSitavyam / zatasaGkhyA hi pratyakSA atastadanubhavaH pratyakSo'nubhava iti bhaavnaa| nanu yadi saMskArarucivaddhano'dhyakSAnubhavamapi janayetahi andhabadhirAdInAmapi janayiSyati ityandhabadhirAdyabhAvaprasaGgastatrAha evaM ca satItyAdi (kaM. 119.18) / bAhyendriyapravRttyanuvidhAyitvAditi (kaM. 119.19) asya puro manasa iti zeSaH / ka0] smRtyopanItasya kAraNatve dRSTAntamAha tathA ceti (kaM. 119.15) / nanvevamatIteSvantyanAzAt saGkhyA kathaM pratyakSA indriyasannikarSAbhAvAdityata Aha yatheti (kaM. 119.17) / kevalasya [ma] naso bAhyaviSayajJAnatve badhiro'pi zabdaM zRNuyAdandho'pi rUpaM pazyedityata Aha evaM ceti (kaM. 119.18) / uttarasya paramatatvaM, dRSTatvA di]doSAda (ca) tathA darzanadRSTamaryAdAtikrameNa caturvizati guNA ityatrApi saGkhyAvyavahArasya mukhyatvApattiH / tatra guNAnAM samavAyitvakalpanAyAM draSTavyApatti vamiti tasya smRtyA rajatotpattiH kinna kalpyate ? tathaiveti vadatA jJAneSu satyatvamithyAtva vicArAya jalAJjalIyatAM sarvatra dRSTAGgIkAreNa sarvasya satyatvAt svanirvacanIyaM sarvamiti / tadidamAyAtaM zAMtikarmaNi cetAlodaya iti / tatra ca nirUpaNaM prakramya nirvacanIyapakSe patitosIti kira(la) zataM pipIlikAnAM mayA nihata]mityatra kA bAhyendriyapravRttimanuvidhIyamAno bAhyaM vipravartate ca tAvad bAhyendriyajanitAnubhavakAryasaMskArarUpAm / anubhavasyaibAnudayazca sannikarSAbhAvAdityata uktam ata eva nAnubhavarUpAmityalaM vistareNa / paramatAnusAreNa bhASyasya saGgatimAha yatra vinaSTa iti (kaM. 119.19) paramArthatastu sthita evAzraye dvitvAdivinAzasya kAraNamuktam / idAnIM dvitvavinAze kAraNAntaraM cintyata iti / 2 pratIkamidaM kaM. pustake nAsti / 3 tadupasthApanA - kaM; 1 tadupasthApanAkalpanAyo-kaM. 1, kaM. 2 / tadupasthApana - pA. 1 pu.| Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [126] kvaciccAzraya vinAzAdapi / katham ? yadaikatvAdhArAvayave karmotpadyate tadaivaikatva'sAmAnya jJAnamutpadyate, karmaNA cAvayavAntarAdvibhAgaH kriyate, apekSAbuddhezcotpattiH / tato yasminneva kAle vibhAgAt saMyogavinAzastasminneva kAle dvitvamutpadyate / 'saMyogavinAzAd dravyavinAzaH, saamaanybuddheshcotpttiH| tato yasminneva kAle sAmAnyajJAnAdapekSAbuddhevinAzastasminneva kAle AzrayavinAzAda dvitvavinAza 'iti / nyAyakandalI ___ yatra vinaSTa eva 'Azraye smRtyupanIte dvitvamutpadyate, tatra smRtilakSaNApekSAbuddhivinAzAvAsya vinAzaH, yatra tvAzraye vidyamAne tadutpannaM tatra na kevalamapekSAbuddhivinAzAdasya vinAzaH, kvacidAzrayavinAzAdapi syAt / [126] ekasya dravyasya dvayorcA dravyayorabhAvAd dve iti pratyayAbhAvAdityAha-kvaciccAzraya vinAzAdapoti / kathamityajJena pRSTastadupapAdayannAha-yadeti / yasmin kAle ekaguNAzrayasya dravyasyAvayave kriyotpadyate tasmin kAle ekaguNavatinyekatvasAmAnye [paM0] "Azraya (kaM. 119 19) pipIlikAdau / asyeti (kaM. 119.20) dvitvasya / taditi (kaM. 119.21) dvitvam / [126] ekasya dravya[sya] dvayorvA dravya[yo] rabhAve iti (kaM. 119.22) ekasya dravyasyAbhAve dvayorapi dravyayorabhAva ityarthaH / ekaguNAzrayasyeti (kaM 119.24) ekasaGkhyAdhArasya / dravyasyetiH (kaM. 119.24) agulyAdeH / avayave iti (kaM. 119.24) khaNDe / karmaNoti (kaM. 119.26) kriyyaa| 'apekSAbuddhiriti (kaM. 119.26) ekaguNayoranekaviSayiNI ekA buddhirapekSAbuddhiH / tato yasminkAle avayavavibhAgAdvyArambhakasaMyoga [ku0] [126] AzrayanAzasya guNavinAzakAraNatAyAmavipratipatteH kathamityAkSepaH / kathamityata Aha kathamityajJeneti (kaM. 119.23) / yasminkAla iti (kaM. 119.28) ekatvasAmAnyajJAnaM-kSaNamArabhya paJcame kSaNe'pekSAbuddhivinAzaH / avayave karmotpattikSaNamapi caturthakSaNe bhavatA dravyanAzenA'pyapekSAbuddhivinAzasamakAla eva dvitvavinAza iti prkriyaaskssepaaH| "samabhAvitvAditi (kaM. 120.4) nanvadRSTasya bhogArtha sarvotpattikAraNatvAGgIkAra (1) utpannena puruSasya 1 vinAzAditi - kaM. 1, kaM. 2 / 2 sAmAnya - kaM. 1; kaM. 2 / 3 tataH saMyogavinAzAt - ki. bhaa.| 4 'iti' je pustake nAsti / 5 parAzraye - kaM. 1, kaM. 2 / 6 vinAzAditi- kaM. 1, ka. 2 / 7 parAzraya - kN.| 8 apekSAbuddheH / 9 yasminnaiva -kN| 10 sahabhAvitvAt-kaM. / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 295 prazastapAdabhASyam zobhanametadvidhAnaM vadhyaghAtakapakSe, sahAnavasthAnalakSaNe tu virodhe drvyjnyaanaanutpttiprsnggH| 'katham ? guNabuddhisamakAlamapekSAbuddhivinAzAd dvitvavinAze tadapekSasya dve dravye iti dravyajJAna syAnutpattiprasaGga iti nyAyakandalI jJAnamutpadyate, kSaNAntare 'karmaNA cAvayavAntarAdvibhAgaH kriyate, ekatvasAmAnyajJAnAdapekSAbuddhe zcotpattiH, yasminneva kAle'vayavivibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzastadApekSAbuddhedvitvamutpadyate, tataH saMyogavinAzAd dravyasya vinAzaH, dvitvasAmAnyabuddhezcotpAda ityekaH kAlaH / tato yasmin kAle dvitvasAmAnyajJAnAdapekSAbuddhevinAzastadaivAvayavivinAzAd 'dvitvasya vinAzaH, na 'tvapekSAbuddhivinAzastasya kAraNam, sahabhAvitvAt / atra yadyapi dve dravye iti jJAnamakRtvaiva praNaSTasya dvitvasyotpattyA na kiJcit prayojanam, tathApi kAraNa sAmarthya bhAvI kAryotpAdo na prayojanApekSa iti tadutpatticintA kRtA / [paM0] vinAza iti (kaM 119.27) chidyamAnAvasthAyAmetat draSTavyam / apekSAbuddhe dvitvamutpadyata (kaM. 120.1) ityatrApekSAbuddheriti paJcamyantaM padam / dvitvasAmAnyabuddhiriti (kaM. 120.1) dvitvasAmAnyajJAnasya / "tasya tasya kAraNamiti (ka. 120.3) tasya dvitvavinAzasya / sahabhAvitvAditi (kaM. 120.4) sahabhAvino hi savyetaragoviSANayoriva na kAryakAraNabhAvaH / atreti (kaM. 120.4) aashryvinaashaadvitvvinaashe| dve dravye iti jJAnama kRtvaiveti (kaM. 120.4) dvitIyAvayavasya vinaSTatvAt kathaM dve dravye iti jJAnamutpadyate iti bhAvena / ..] kazcidupabhoga: kartavyaH / sa ca viziSTajJAnamakRtvaiva vinazyatA na kriyata evetyata Aha tatreti (kaM. 120.4) / sarvaprayojanasyAsmAbhititvAdutpattisiddhau kiJcitprayojanamapi kalpyamiti bhaavH| dvitvAdyutpattivinAzavyutpattiprazaMsAyAma, aprastutatvazaGkApariharaNasaGgati karoti iha khalviti (kaM. 120.6) / vizeSavidheH zeSaniSedhaparatayA 1 'katham' iti je. vyo. pustakayo sti / 2 syAbhAvaprasaGga iti -je., de| 3 karmaNAvayavAntarAda - kaM. 1, kN.2| 4 avayavadravya - kaM. 1, kN.2| 5 dvitvavinAzaH-kaM.1; kaM. 2 / 6 tvapekSAbuddhevinAzastat - kaM. 1; kaM. 2 / 7 tatkAraNamiti-kaM / 8 mkRtyaiveti-k| 9 atra - kN.|| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI iha khalu dvitvotpattiprakrame pUrvapUrvajJAlasyottarottarajJAnAdvinAzo drshitH| sa 'cAyaM jJAnAnAM virodhe satyupapadyate / virodhaM ca teSAM badhyaghAtakasvabhAvaM kecidicchanti, sahAnavasthAnaM caapre| tatrAcAryo vadhyaghAtakapakSaparigrahaM kurvannAha-zobhamametadvidhAnamiti / etadvidhAnameSa 'dvitvotpattiprakAraH / vadhyaghAtakapakSe dvitIyaM jJAnabhutpadya kSaNAntare pUrvavijJAnaM nAzayatIti pakSe zobhanaM yuktamityarthaH / sahAnavasthAnalakSaNe virodhe tu ekasya jJAnasyotpAdo'parasya vinAza iti pakSe dve dragye iti jJAnAnutpattiprasaGgaH, tasmAt sahAnavasthAnalakSaNo na yukta itybhipraayH| etadevopapAdayati-kathamityAdinA / sahAnavasthAnapakSe hi dvitvasAmAnyajJAnotpattikAle evApekSAbuddhevinAzAd dvitvasya vinazyattA, guNabuddhisamakAlaM ca dvitvasya vinAza iti kSaNAntare dvitvApekSasya dve dravye iti jJAnasyotpattirna bhavet kAraNAbhAvAt / [paM0] dvitIyaM jJAnamutpadyeti (kaM. 120.10 ) prathamakSaNe / kSaNAntare (kaM. 120.10 ) iti dvitIyakSaNe / sahAnavasthAnalakSaNe tu virodhe (kaM. 120.11) ityasmAtpura ekasminneva kSaNe ityadhyAhAryam / guNabuddhisamakAlamiti (kaM. 120.15) dvitvagugalakSaNasaGkhyAbuddhayutpAdasamakAlaM dve dravye iti jJAnasyotpattirna bhavet / kAraNAbhAvAditi (kaM. 120.16) ayamatrAzayaH vadhyaghAtakapakSe tu dvitvasAmAnyajJAnamekasmin kSaNe utpannaM sat dvitIyakSaNe'pekSAbuddhivinAzayitumArabhate / tasmibhetat dvitIyakSaNe dvitvaguNabuddhirutpannA, sApyusarakSaNe dvitvaguNaM vinAzayitumArabhate tato dve dravye iti jJAnotpattiH / tato dvitvaguNasya vinAzaH / [ku0] pakSAnta rAnupapattau tAtparya nAprastutaprazaseti bhAvaH / sahAnavasthAnalakSaNe ca virodhe uttarajJAnakAraNasyaiva. pUrvajJAnavinAzakatvAGgIkArA (na) dahetuko vinAza iti sandehAnupapattiH; guNabuddhisamakAlamityasya dvitvavinAza [i] tyanenAnvayaM darzayan vyAcaSTe sahAnavasthAnapakSa iti (kaM. 120.11) / 3 dvitvaprakAra: - kaM. 1; kaM. 2 / 4 dvitvakAle - 1 krameNa - kaM.1; kaM. 2 / 2 sa ca - kaM. 1, kaM. 2 / kaM. 1, kaM. 2 / 5 vinAzo-je. 1; je. 2 / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 297 prazastapAdabhASyam [127] laiGgikavajJAnamAtrAditi cet ? syAnmatam, yathA'bhUtaM bhUtasyetyatra liGgAbhAve'pi jJAnamAtrAdanumAnam, tathA 'guNavinAze'pi guNabuddhimAtrAd 'dravyaprayayaH syAditi / na, vizeSyajJAnatvAt / nahi vizeSyajJAnaM sArUpyAdvizeSaNasambandhamantareNa bhavitumarhati / tathA cAha sUtrakAraH-"samavAyinaH zvaityAcchvaityabuddheH zvete buddhiste kAryakAraNabhUte" (vai. sU. 8-1-9) iti / / . nyAyakandalI [127] atrAzaGkate-laiGgikavaditi / etadvispaSTayati-'syAnmatamityAdinA / evaM te mataM syAdidamabhipretaM bhavet / yathA dhvanivizeSeNa puruSAnumAne 'jJAtaM jJAnAnantarameva dhvanilakSaNaM liGgamabhUtamavidyamAnaM vinaSTameva bhUtasya vidyamAnasya puruSavizeSasya liGga bhavatIti liGgasyAbhAve'pi tajjJAnamAtrAdeva laiGgikaM jJAnaM jAyate, tathA guNabuddhisamakAlaM dvitve vinaSTe'pi. tajjJAnamAtrAdeva dve dravye iti jJAnaM syAditi / anyastu-abhUtaM varSakarma bhUtasya vAyvabhrasaMyogasya liGgamityatra varSakarmaNo yathA liGgasyAbhAve'pi tajjJAnamAtrAdevAnumAnamiti vyAcaSTe / tavasaGgatam, nAtra varSakarma liGgam api tu tsyaabhaavH| sa ca tadAnImastyeva, svarUpeNa vastvanutpAde prAgabhAvasyAvinAzAt / tasmAdasmaduktaiva rItiranusaraNIyA / [paM0] [127] dhvanilakSaNaM liGgamabhUtamiti (kaM. 120.18) kSaNikatvAddhvaneH / dvitve vinaSTe'pIti (kaM. 120.21) sahAnavasthAnapakSApekSamidam / varSakarmeti (kaM. 120.22) vRSTiH / bhUtasya vAyvabhrasaMyogasya liGgamitIti (kaM. 120.22) atrA'yaM prayogaH vAyva bhrasaMyogo bhUto, varSakarmAbhAvAt / tasyAbhAva iti (kaM. 120.24) prAgabhAvalakSaNaH / vastvanutpAde iti (kaM. 120.24) varSAdInAM vastUnAmanutpattau / [ku0] [127] bhUtaM mana itivadbhutapratyayaparatve bhUtazabdasya prastutavirodharmi pratyayaparatAM vyAcaSTe'bhUtamavidyamAnamiti (kaM. 120.19) / yathA bhUtasyetyatra akAraprazleSiNAM mataM dUSayati avyastviti (kaM. 120.21) / . vastvanutpAda iti (kaM. 120.24) tadAnIMtanatvavizeSaNamapi prAgabhAvasya kAlAntararUpabhAvotpattyaiva vinazyatIti bhAvaH / 1 gunnvinaashe-jeN| 2 dve dravye iti pratyayaH - ki. bhaa| 3 syAnmatamiti - je. 1, je. 3 / 4 evaM mataM - je. 1, je. 2 / 5 jJAnaM dhvanilakSaNam - kaM. 1, kaM. 2; -jJAnAnantarameva dhvanilakSaNam - je. 2 / 6 liGgasyAbhAvepi-kaM. 1, kaM. 3, je. 2 / 7 jJAnamAtrAdevaM-je. 2 / 8 duktAnItireva - je. 1, je. 2 / 9 dhamitpadaparatAM Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI parihAramAha-na, vizeSyajJAnatvAditi / jJAnamAtrAdeva 'dve dravye iti jJAnotpattirityetanna, kasmAt ? vizeSyajJAnatvAt / bhavatu vizeSyajJAmaM tathApi kuto jJAnamAtrAnna bhavati ? tatrAha-nahIti / vizeSaNaM vizeSyasya 'sarUpaM vizeSyasyAnuraJjakaM vizeSye svopasarjanatApratItiheturiti yAvat / na cAvidyamAnasyAnuraJjakatvaM svopasarjanatApratItihetutvaM yuktam, ato na vizeSyajJAnaM vizeSaNasambandhamantareNa bhavitumarhatIti vizeSyajJAnaM sArUpyAdvizeSaNAnuktatvAda vizeSaNasambandhamantareNa bhavituM naahtiitytraarthe| sUtrakArAnumati darzayati-tathA caaheti| samavAyinaH samavetAcchvaityAcchvetaguNAccha'vaityabuddheH zvetaguNabuddheH zvete dravye buddhirbhavati zvetaM dravyamiti / te vizeSaNavizeSyabuddhI kAryakAraNabhUte kAryakAraNasvabhAve iti sUtreNa 'vizeSaNasyAnuraJjakatvamuktam / taccAvidyamAnasya nAstIti bhaavH| [paM0] vizeSyajJAnamiti (kaM. 120.27) dve dravye iti jJAna (miti dve dravye iti jJAna) vizeSyam / vizeSaNasambandhamiti (kaM. 121.3) dvitvaM vizeSaNam / sArUpyAdi [ti ] sArUpyasya sakAzAt / vizeSaNAnu(ra)ktatvAviti hetoH / samavAyina iti byAkhyeyapadam / samavetAditi vyAkhyAmapadam / zvatyAditi (kaM. 122.6) vyAkhyeyaM padaM zvetaguNAditi (kaM. 121.6) vyAkhyAnapadam / vizeSaNabhUtAn zvetaguNAdityarthaH / vaityabuddheriti vyAkhyeyapadaM zvetaguNabuddheripti vyAkhyAnapadam / zvete dravye iti (kaM. 121.6) vizeSyabhUte / kAryakAraNabhUte iti (kaM. 121.7) kAryabhUtA vizeSyabuddhiH, kAraNabhUtA vizeSaNabuddhiH / avidyamAnasyeti (kaM. 121.8) dvitvasya / . ku0 hetoraprayojakatvamAzaGkaya bhASyeNa parihAra: bhavattviti (kaM. 120.27) / svopasarjanatA pratItiheturiti (kaM. 121.1) svasAmAnAdhikaraNyena vyAvRttipratItiheturityarthaH / tadayaM prANArthaH dve dravye iti jJAnaM vizeSa [Na] sambandhakArya viziSTajJAnatvAddaNDoti jJAnavat / samavAyinaH samavetA (kaM. 120.5)dityanena sambandhasya kAraNatvamuktam / zvetyAdityamena vizeSaNasya / zvatyabaddhariti (kaM. 120.6) [zvetajJAnasya / vizeSaNavizeSyabuddhI iti (kaM. 121.7) vizeSaNaM ca vizeSyabuddhizceti vigrahaH / 1 dve iti - je. 1, je. 2 / 2 svarUpavizeSyA-kaM. 1, kaM. 2 / 3 zvetabuddheH zvetaguNabaddheH - je. 1, vaityabuddheH zvete dravye - kaM. 1 / 4 vizeSaNamasurajakam - je. 1, je. 2 / 5 punarAvRttamivAbhAti - sN.|| Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [128] 'na tu laiGgika jJAnamabhedenotpadyate / tasmAdviSamo'yamupanyAsaH / na, AzUtpatteH / yathA zabdavadAkAzamityatra trINi jJAnAnyAzUtpadyante, tathA dvitvaadijnyaanotpttaavitydossH| nyAyakandalI [128samprati laiGgikajJAnasya vizeSyajJAnAt 'tu' zabdena vizeSaM sUcayannAha-na tviti / laiGgikaM jJAnaM liGgAbhedena liGgino liGgopasarjanatAgrAhitayA notpadyata / tasmAdviSamo'yamupanyAsaH / laiGgikavadityupanyAso viSamo dve dravye iti jJAnena saha tulyo na bhavatItyarthaH / dve 'dravye iti jJAnakAle dvitvamapi nAsti kathaM tadviziSTameva grahaNam ? na, jJAnotpatteH pUrvasmin kSaNe yasya sadbhAvAt / sarvatra 'hi pratyakSajJAnasya pUrvakSaNavayaivArthoH viSayaH, asti ca dve 'dravye iti jJAnotpAdAt pUrvasmin kSaNe dvitvamiti tadupasarjanatA pratyayaH bhavatyeva / [ri0] [128] 'laiGgikajJAnam iti :- liGgAbhedenetyasya vyAkhyAnaM [liGgopasarjanatAgrAhitayeti / yadi tu] 'liGgopasarjanatAgrAhita yetyayamartho na syAttadA prastute viziSTajJAne vizeSaNa"vizeSyayobhinnayorabhedAvagrAhitayA bhrAntatvaM "syAditi / dve dravye iti jJAnasya "bahupadArthaviSayatvAbhAvAt samUhajJAnamityetad vyAkhyAnayati dvitvaguNaviziSTetyAdi / [paM0] [128] liGginte liGgopasarjanatA-"Ahitayeti (kaM. 121.10) liGgAbhedenetyasya vyAkhyAnametat / dve dravye iti jJAnena saha tulyo na bhavatIti (kaM. 121.11) ete dvivizeSye svopasarjanatA grAhiliGgikaM na tathA liGgino bhinnatvAditi bhAvaH / paraH prAha dve dravye ityAdi (kaM. 121.12) / "tadviziSTagrahaNamiti (kaM. 121.13) dvitvaviziSTagrahaNam / sUrivAkyaM netyAdi (kaM. 121.13) / tasyeti (kaM. 121.13) dvitvasya / pUrvakSaNava]vArthoM viSaya iti (kaM. 121.14) "tulyakSaNayoviSayitA[bhA]vAbhAvAt / ku0] [128] liGgopasarjanagrAhiteti (kaM. 121.10) "pratimAnAyavasthiti samAnAdhikaraNaliGgaviSayatvenetyarthaH / nahi bhavati zvetaM dravyamiti va [t] dhUmavA[n ] gnimA [na] numitiH ka ... dhUmavattvAt agnimAniti vizeSyajJAnasya kevalavizeSyAlambanatvamukta vismRtya kazciccodayati dve dravye iti (kaM. 121.11) vadhyaghAtakalakSaNe'pi virodha iti zeSaH / vizeSyajJAnaM ceti vizeSasya kAraNatvamAtramityuktam smArayat pariharati / sarvatra pratyakSeti vizeSyajJAnasya 1 nnu-de| 2. dve iti - je. 1, je. 2 / 3 tadviziSTaM grahaNa jJAnotpatteH- je. 1, je. 2 / 4 dvitva - kaM. 1, kN.2| 5 dve iti-ne.2| 6 tadupasarjanatA- kaM. 1; kaM. 2 / 7 liGgikaM -a, b| 8 [ ] etaccihnAntargata: pAThaH abapustakayo sti / 9 prastuta - a, ba, k| 10 vizeSyayorabhedA ... a| 11 syAditi linggopsrjntaa-a| 12 bahupadArthatA-a, ba / 13 grAhitayA - kN| 14 tadviziSTameva - kaM / * 15 tulylkssnnyovissyvissybhaavaa0-b| 16 pratIyamAnAvasthiti iti pAThaH syAt - saM. / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [129 to 134] vadhyaghAtakapakSe'pi samAno doSa iti cet ? syAnmatam-'nanu vadhyaghAtakapakSe'pi tahi 'dravyajJAnAnutpattiprasaGgaH ? katham ? 'sAmAnyabuddhisamakAlaM saMskArAdapekSAbuddhi vinAzAditi / nyAyakandalI idaM tviha vaktavyam-dve dravye iti jJAne yathA dravyaM pratibhAti tathopasarjanIbhUtaM dvitvamapi, na 'cAvidyamAnasya dvitvasya pratibhAso yuktaH / tasmAdetadavinaSTameva tadAnIM vizeSyajJAnasyAlambanaM syAt, tadavabhAsamAnatAlakSaNatvAt tadAlambanatAyA ityata AhanAzUtpatteriti / dravyajJAnakAle dvitvaM na vinaSTamityetanna, AzUtpattaidvitvaguNajJAnasya dravyajJAnasya ca zIghramutpAdAt kramasyAgrahaNe dvitvadravyayorekasminneva jJAne pratibhAsa ityabhimAnaH / vastuvRttyA tu pUrva dvitvasya pratibhAsastadanu dravyasyetyarthaH / atra prakRtAnurUpaM dRSTAntamAha-yatheti / zabdavadAkAzamityatra zabdajJAnamAkAzajJAnaM zabdaviziSTAkAzajJAnaM ca trINi jJAnAnyAzatpadyante yathA, tathA dve ityAdi vijJAnotpattAvapi / kimaktaM syAt ? yathA zabdAvijJAneSvAzubhAvitayA kramasyAgrahaNe yugapatpratibhAsAbhimAnastathA dvitvadravyajJAnayorapIti / [129] vadhyaghAtakapakSe'pi dravyajJAnAnutpattiprasaGga iti kenaciduktaM tadAzate - vadhyaghAtakapakSe'pIti / asyAthaM vivRNoti syaanmtmityaadinaa| yadi guNabuddhisamakAlaM [paM0] idaM rivaha vaktavyamiti (kaM. 121.15) atra pareNeti zeSaH / etaviti (kaM. 121 17) dvitvam / vizeSyajJAnasyeti (kaM. 121.17) dravye iti jJAnasya / taraSabhAsamAnatAlakSaNattvAttavAlambanatAyA iti (kaM. 121.18) yadyasmin jJAne'vabhA[sate] tattasyAlambanamityarthaH / zabdavayiti (kaM. 121.22) atra vatupratyayaH / dvitvavinAze dravyajJAnaM notpadyate ivAti [ma] hAnavasthAnapakSe / [129] atropapattimAheti (kaM. 122.3) paraH kartA / sA[mAnyabuddhisamakAlamiti (kaM. 122.3) [10] pUrvakSaNava] vizeSaNaM kAraNamityarthaH / prakRtasya siddhAnta udbhASya [vya] nivartanIyAmAzaGkayAha idaM tviti (kaM. 121.15) / vastuvRttyeti (kaM. 121-21) nAzakAraNaparyAlocanayA svabhAvaparyAlocanayA vetyarthaH / zabdajJAnamiti (kaM. 121.23) abhihitAnvayanaye padArthapratItipUrvakatvAttatsaMsargapratIte [e] vamucyate / upapAditamartha praznapUrvakaM mampiNDayan darzayati 'kimuktamiti (kaM. 121.24) / 1 badhyaghAtakakSe'pi thi-de| 2 jJAnAnutpattiprasaGgaH-ki. bhaa.| 3 dvitvasAmAnya - kaM. bhA. kiM. bhA. / 4 cAvidyamAnasya pratibhAso-ne. 1, ne. 2 / 5 dvitvAdi-kaM. 1, kaM. 2 / 6 na kimuktamitpatati-ha. pu. / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam na samUhajJAnasya saMskArahetutvAt / samUhajJAnameva saMskArakAraNaM naalocnjnyaanmitydossH| jJAnayogapadyaprasaGga iti cet ? syAnmatam nanu jJAnAnAM vadhyaghAtakavirodhe jJAnayogapadyaprasaGga 'iti / na, avinazyatoravasthAnapratiSedhAt / jJAnAyaugapadyavacanena jJAnayoryugapadutpattiravinazyatozca yugapadavasthAnaM pratiSidhyate / nahi vadhyaghAtakavirodhe jJAnayoryugapadutpattiravinazyatozca yugapadavasthAnamastIti / nyAyakandalI dvitvavinAze dravyajJAnaM notpadyate ? tahi vadhyaghAtakapakSe'pi tadanutpattiH / atropapattimAha -sAmAnyabuddhisamakAlaM saMskArAdapekSAbuddhivinAzAditi / yathApekSAbuddhirutpannA dvitvaM janayati tathA saMskAramapi, sa ca tasyA vinAzakaH / tena saMskArasya dvitvasya cotpAde dvitvasAmAnyajJAnasya cotpadyamAnatApekSAbuddhavinazyattetyekaH kAlaH / tato dvitvasAmAnyajJAnasya cotpAdo guNabuddhazcotpadyamAnatApekSA'buddhevinAzo dvitvasya vinazyasetyekaH kAlaH / tato guNabuddherutpAdo dvitvasya vinAza iti kSaNAntare tadapekSasya ve iti [Ti0] [129] AlocanAjJAnaM vyAkhyAnayati nirvikalpakamapekSAjJAnam iti / ekatvasAmAnyaviziSTaikaguNAlambanatvena savikalpakamapyapekSAjJAnaM 'saMskArajanakatvena nivikalpakatulyatvAnirvikalpakamucyate / asmAcca saMskArAnutpattiH tat kAryasya dravyaM vinA kevalasyaikaguNasmaraNasyAbhAvAt / athavA apekSAjJAnenaikatva sAmAnya vizeSaNamekaguNazca vizeSyaM svarUpeNava gahyate na ta vikalpe iti tanirvikalpakameveti / apekSAjJAnasya iti :-vAkyaM tu vivAdA dhyAsitaM [paM0] dvitvabuddhisamakAlam / 'saMskArAdapekSAbuddhevimAza "ityatreti kaM. 122.3) yadyapekSAbuddheH saMskAra utpadyeta tadA tenApekSAbavinAzaH kriyeta kAryabhatasya jJAnasya kAraNabhatajJAnavinAzakatvAttato'pekSAbaddhivinAze dvitvaM notpadyeta / sadabhAve [Dhe] dravye iti jJAnaM kutaH syAt ? na ced saMskAra: samUhajJAnAdutpadyate nApekSAbuddhitaH / tataH saMskAreNa nApekSAbuddhivinAzyate / tataH kathaM dvisvAbhAvo yena dve dravye iti jJAnaM na bhavediti bhAvaH / "tayeveti (122.10) kartRpadam / [ka0] [129] yadi guNabuddhisamakAlamiti (kaM. 122.1) sahAnavasthAnapakSe iti prakaraNAdavasIyate / nanvapekSAbuddhirapyekatvasAmAnyaviziSTAnekaguNaviSayiNI samUhajJAnamevetyata Aha samUhajJAnaM dvitvaguNaviziSTadravyajJAnameveti (kaM. 122.10) / smaraNayogyArthaviSayajJAnasya samUhaviSayatvamiti bhAvaH / "nirvikalpamiti (kaM. 122.11) 1 cet - ki. bhaa.| 2 vcnen-yugpdutptti-de| 3 guNabuddherutpadyamAnatA - je. 1; je. 2 / 4 buddhivinAzoje. 1; je. 2 / 5 saMskArA... a, ba, k| 6 nutpattiruktArthasya - a, ba / 7 sAmAnyavizeSameka-a, sAmAnya vizeSameka -ba, dd| 8 dhyAsituM- a, b| 9 sNskaaraadpekssaabuddhivinaashaaditi-kN| 10 - ityetanneti-ba / 11 etdev-kN| 12 nirviklpkm-kN| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI jJAnasyAnutpAda iti vadhyaghAtakapakSe'pi tulyo dossH| samAdhatte - na, samUhajJAnasya saMskArahetutvAditi / 'saMskArAvapekSAbuddhevinAza ityetanna, kutaH samUhajJAnasya saMskArahetutvAt / etadeva vivRNoti-samUha ityAdinA / samUhajJAnaM dvitvaguNaviziSTadravyajJAnameva saMskAraM karoti, nAlocanajJAnam, na nirvikalpamapekSAjJAnam, ato nAsya saMskArAdvinAza ityarthaH / apekSAjJAnasya saMskArAhetutve dravyavivekenaikaguNayoH smaraNaM pramANam, guNaviziSTadravyajJAnasya taddhetutve 'ca viziSTadvagyasmaraNaM pramANam / yadi jJAnamutpadya pUrvotpannaM jJAnaM vinAzayati 'tadaikasmina kSaNe tayoH sahAvasthAnaM prApnoti, tatazca jaunAyogapadyAditi sUtravirodha iti kenaciduktaM tadAzate - jJAnayogapadyaprasaGga iti cet ? syaanmtmityaadinaa| asya vivaraNaM karoti-nanvityAdinA / samAdhatte-neti / ekasmin kSaNe vinAzyavinAzakajJAnayoH sahAvasthAnaM na doSAya, jJAnAyaugapadyAditi sUtreNAvinazyatoravasthAnapratiSedhAt / etadeva darzayati - jJAnAyaugapadyavacanena yugapadutpattiravinazyatozca yugapadavasthAnaM pratiSidhyata iti / vadhyaghAtakapakSa [Ti0] jJAnaM saMskArajanakaM na bhavati, kadAcidapi smaraNAjanakatvAta sampratipannanirvikalpakajJAnavaditi / janakatvaM ca pAryamparyeNeti 'nAsiddhatA / 'yatta smaraNaM tadekagaNaviziSTadravyajJAna jamitasaMskArakRtaM dravyamyatiriktasyaikaguNasyAsmaraNAt / [paM0] nAlocanAjJAnamiti (kaM. 122.11) yaduktaM tadvivRNoti na nirvikalpakamapekSAjJAnamiti (kaM. 122.11) / asyAyamarthaH - ekatvasAmAnyaviziSTakaguNAlambanatvena savikalpakamapyapekSAjJAnaM saMskArAjanakaravena nirvikalpakamacyate / idaM ca saMskAraM karoti, tatkAryasya dravyaM vinA kevalasyaikaguNasmaraNasthAbhAvAt / dradhyavivekeneti (pha. 122.13) 'dravyAdvayatirekeNa / ekaguNayoriti (kaM. 122.13) ekAkhyasaGkhyayoH / taddhetutve iti (kaM. 122.13) saMskArahetutve / tayoH sahAvasthAnaM prApnotIti (kaM. 122.15) sata eva vinazyatvAt / [ku0] smaraNAyogyArthaviSayamityarthaH / etadevAha apekSAjJAnasyeti (kaM. 122.12) / dvitvotpattisamAnakAlabhAvina ekaguNaviziSTadravyajJAnasya cApekSAbuddhinAzakatvaM(rA) nAzaGkanIyaM dvitvAdyutpattiviruddhamyaiva ekaguNajJAnasya guNijJAnahetutvAt / atra ca pramANaM dve dravye iti vyavahArakAle eka dravyamiti vyavahArAbhAvAditi / ekAdivyavahArasya nIlAdivyavahArasAmyena sAlambanatayA sahRyA pratipAvitA / -1 pATho'yaM-kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| 2 cAviziSTa-kaM.1; kaM. 2 / 3 tadaitasminpakSe-kaM. 1; kaM. 2 / '4 ravinazyatozcAvasthAnaM-je. 1; je. 2 / 5 siddhitA-a, ka; 6 ye tu -a 7 janitaM - a, ba; 8 atra hastalikhitapustake lekhakapramAdAt dravyAdvayatirekeNeti punarAvRttaM bhaati-sN| 9 saMkhyapretipAditA-ha. pu.| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 303 nyAyakandalI ca na jJAnayoryugapadutpAdo'sti, nApyavinazyatoH sahAvasthAnamekasyotpAde dvitIyasya vinazyadrUpatvAdityAha-na hoti / 'iti' zabdaH samApti kathayati / [130] ayi bhoH sarvamidamutpattyAdinirUpaNaM dvitvasyAnupapannam, tatsadbhAve pramANAbhAvAt / dve iti jJAnaM pramANamiti cet ? na, grAhyalakSaNAbhAvAt / tathA hyartho jJAnagrAhyo bhavannu'tpanno anutpanno vA? ubhayathApyanupapattiranutpannasyAsatvAt, utpannasya ca sthitya bhAvAt / atIta evArtho jJAnagrAhyastajjanakatvAditi cet ? na, vartamAnatAvabhAsavirodhAdindriyasyApi grAhyatvaprasaGgAcca / IdRza evArthasya svakAraNasAmagrI kRtaH svabhAvo yeA janakatvAvizeSe'pyayameva grAhyo nendriyAdikam, tadanantarakSaNaviSayazca vartamAnatAvabhAsa iti cet ? ki punaridamasya grAhyatvam ? jJAnaM prati hetutvamiti cet ? punarapondriyasya grAhyatvamApatitam, hetutvamAtrasya tatrApyavizeSAt / jJAnasya svasaMvedana[Ti0] [13)] grandhakAro hi prathamaM vaibhASika mataM tata sautrAntikamataM yogAcAreNa dUSayitvA tataH svayaM yogAcAramapi nirAkariSyamANaH prathama bAhyArthapratyakSavAdinaM vaibhASikaM nirAkariSyana yogAcAramutthApayati api bhoH sarvam ityAdi / arthajatvAghaTanAM ca darzayati na cAtItAnAgatayoH iti :- yogipramukhANAM hyatItA nAgatArthadarzanasyApyaGgI'kRtatvAt / na ca tadutpatteranyad iti :- jJAnasyArthAdutpannatvameva niyatArthagrAhitA svabhAvaheturnAnya ityarthaH / [paM0] [130] atha graMthakAraH prathamaM vaibhASikamataM tataH sautrAntikamata yogAcAreNa dUSayitvA tata: svayaM yogAcAra. mapi nirAkariSyamANaH prathamaM bAhyArthapratyakSatAvAdinaM vaibhASikaM nirAkariSyana yogAcAramatthApayati api bho sarvamidamityAdiH (kaM. 122.23) sthityabhAvAviti (kaM. 122.26) kSaNikatvena (va?) vartamAnatAvabhAsavirodhAditi (kaM. 122.27) nIlaM pazyAmIti yo jJAne vartamAnatAvabhAsaH sa virudhyate / indriyasyApi grAhyatvaprasaGgAcceti . (kaM. 122.27.) tasyApi jJAnajanakatvAditi bhAvaH / vaibhASikamatamAnikta vaizeSiko yogAcAraM pratyAha Idaza eveti (kaM. 122.27) tyAdi / ayameveti (kaM. 123.1) artha eva / 'nendriyAdikamiti (kaM. 123.2) / tadanantarakSaNaviSaya iti (kaM. 123.2) tasmAd vyatItAt jJAnajanakAdarthakSaNAt samanantaraM yo'sAvarthakSaNo jJAnasamAnakAlI [ku.] [130] tatra vijJAnavAdinaH sAdhyavikalo dRSTAnta iti pratyavatiSThanta ityAha 'ayi bho iti (kaM. 122.23) / nanu grahaNe'vabhAsamAnatvameva grAhyalakSaNaM bhavatvityata Aha tathAhIti (kaM. 122.24) / iha tAvat savikalpakatvaM ? kalpitaviSayatvaM sampratipannam ato nirvikalpakamavaziSyate tatra vikalpayati artho jJAnagrAhya iti (kaM. 122.24) / utpannasyeti (kaM. 122.26) kSaNabhaGgIkArAn sahotpAdamAtreNa viSayatve'tiprasaGgAcceti zeSaH / atI[ta][]ti (kaM. 122.26) [ta] trAvabhAsamAnatvaM tatkAlavatitvamaprayojakatvamiti bhAvaH / tadanantare samAnakAlavativiSayatayA vartamAnAvabhAsasya kvacidabhAva iti bhAvaH / ki 'punarasyeti (kaM. 123.2) astvidaM svAbhAvika grAhyatvaM tatki 1 nRtpanno bhavati-kaM. 1; kN.2| 2 vartamAnAvabhAsa-je. 2 / 3 taH-a, 4 gAcAramapi-a 5 nAgatAdarzana-a, ba; 6 kRtavAt -a, ba, ka; 7 pratIkamidaM paJjikAkAreNa ma vyAkhyAtaM lekhakadoSavazAdA myAkhyA bhraSTA tanna jnyaayte| 8 api-kN| 9 punaridamasya-kaM / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI mevArthasya grAhyateti cet ? anyasya svarUpasaMvedanamanyasya grAhyatetyaticitrametat / na citram, svabhAvasyAparyanuyojyatvAt / arthAvagrahasvabhAvaM hi vijJAnam / tenAsya svarUpasaMvedana'mevArthasya grahaNaM bhavati / 'yadartha cedaM tasyaivAyamavagraho na sarvasyeti naatiprsktiH| na, 'ekatvAt / arthajatvaM nAma jnyaansyaarthaadutpttiH| 'sA caikaa| na jJAnArthayorubhayordharmo bhavatuimarhati / anekavRttitvena nAnAtvApAtAt yadi tu jJAnasya dharmo . nArtha niyamayet / athArthasya na jJAnam anyadharmatvAt, ubhayaniyamAcca tayoH 'parasparagrAhyagrAhakabhAvavyavasthA naikasambandhiniyamAt / na cAtItAnAgatayorarthayorjJAnaM pratyasti 'kArakatvam, asattvAt / viSayaviSayibhAvaniyamAd grAhyagrAhaka bhAvaniyama iti cenna, abhedAt / grAhyatvameva viSayatvam, 'grAhakatvaM ca viSayitvam, tayoH pratiniyame eva. [Ti0] evaM vaibhASikamataM yogAcAreNa duSayitvA viSayApratyakSatAvAdinaM grAjhAkArajJAnapratyakSatAvAdinaM sautrAntikaM yogAcArAd dUSayiSyan AzaGkayati ayocyate ityAdi / yena grAhyeNa jJAnaM "svasarUpaM svAkArasahitamutpAdyate tadasya jJAnasya grAhyamityarthaH, na tu pUrvamekatrakSaNe jJAnamarthe "notpadyate tato dvitIyakSaNe svarUpaM kriyate kSaNabhedAbhAvAt / "sahyasAdhAraNa iti :-AkAreNa hyasAdhAraNena jJAnamartha"vizeSeNa yojyate, na tu sAdhAraNenendriyAdikenetyarthaH / [paM0] na sAdviSayaH / asyeti (kaM. 123.3) arthasya / anyasya svarUpasaMvedanamanyasya [miti] (kaM 123.5) bhanyasya pasaMvedanama nyasya] arthasya graahytaa| paraH prAha na citramityAdi (kaM. 123.5) asya svarUpasaMvedana sevArthasya grahaNaM bhavatIti jJAnasya hyetadeva-svarUpaM yadarthagrahaNaM tato yadasya svarUpasaMvedanaM tadevArthagrahaNamiti bhAvaH / yadarthanamiti (kaM. 123.7) yasyAso artha (sya)(ssa)yadartho va(ya)darthAjjAtaM yadarthana miti samAsaH / mUlapakSavAdI sUrirAha "naikatvAdi (kaM. 123.8) tyaadi| "na jJAnArthayosamayodharmeti bhavitumarhatIti (kaM. 123.9) yasyotpattistasyaiva so dharma ityarthaH / yadi tu jJAnasya dharma ityasmAt "punastadetyadhyAhAryam / athArthasya na jJAnamiti yadi arthasya dharmastadA na [ku0] hetutvamAnaM vA taditarat kimapi veti ceva)vacanIyamamiti bhAvaH / tatrAdyaM dUSayati jJAnamiti (kaM. 123.3) / dvitIyamAzaGkaya dUSayati jJAnasyeti (kaM. 123.4) / citramiti (kaM. 123.5) atiprasaGgAditi bhAvaH / atha vigrahasvabhAvaM hoti (kaM. 123.6) arthaniyatasvarUpamityarthaH / yadarthajaM ceti (kaM. 123.7) hetutvena niyataM tadIya grAhyalakSaNamityarthaH / anekavRttitveneti padena [e] kavRttitvaM nAnA yathAnekabhAjanagatAni tAlaphalAnIti bhAvaH / 1 mevAnyasya - kaM.1 kaM. 2 / 2 saMvedanamarthasya -je.1, je. 2 / 3 yadartha tviyaM--je. 2 / 4 naikArthatvAta -kaM. 1; kaM. 2 / 5 sA caikA na ca jJAnArthayodharma iti nArtha-kaM. 1; kaM. 2 / 6 parasparaM-je. 1, je. 2 / 7 kAraNatvam - kaM. 1; kaM. 2 / 8 grAhya grAhakabhAva iti-je.1, je.2| 9 grAhakatvameva - kaM. 1, kaM.2 / 10 svarUpaM -a, ba, 11 notpAdyate-a. ba; 12 sa cA-mu. sahya-je. 1, je. 3; 13 vizeSaNa - a, ba; 14 na ekArthatvAt-kaM; naikatvAta-pA. 2. pu.| 15 na ca jnyaanaarthyoddhrm-kN| 16 purastAttat-ba / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI kAraNe pRSTe tadevottaramucyata iti sarvottaradhi'yAmidaM parisphurati / 'niyatArthagrAhitApi jJAnasya svabhAva iti cet ? sa punarasya svabhAvo yadi nirhetuko niyamo na prApnoti / atha 'kAraNavazAt ? tadevocyatAM kiM svabhAvaparighoSaNayA, na ca tattadutpatteranyat / pazyAmaH / athocyate yadutpAdayati sarUpayati ca jJAnam, tadasya grAhyaM netarat / avazyaM cAryAkAro 'jJAne'paryeSitavyaH, anyathA nirAkArasya bodhamAtrasya sarvArthaM pratyavizeSAda nolasyedaM potasyedamiti vyavasthAnupapattau tato'rthavizeSapratItyabhAvAt / ata eva viSayAkAraM pramANamAhuH / sa 'cAsAdhAraNo jJAnamarthavizeSeNa saha ghaTayati, na sAdhAraNamindriyAdikam / taduktam-- [paM0] jJAnaM niyamedityarthaH (niymyed)| arthajatvAghaTanAM darzayati na cAtItAnAgatayorityAdi (kaM. 123.10) / yogi pramukhANAM hyatItAnAgatArthadarzanasyAGgIkRtatvAditi vAkyatAtparyArthaH / pratiniyama iti (kaM. 123.13) "[pratiniyamaviSaya[:] / sarvottaradhiyAmiti (kaM. 123.14) sarvebhya uttarA prakRSTA dhIryeSAmitityupahasati niyama iti (kaM. 123.15)1 pratiniyatatvam / tadeveti (kaM. 123.15) kAraNameva / na ca tadutpatteranyatpazyAma iti (kaM. 123.16) jJAnasyArthAdutpannatvameva niyatArthagrAhitAsvabhAvaheturnAnya ityarthaH / ... evaM vaibhASikamata yogAcAreNa dUSayitvA viSayApratyakSatAvAdinaM grAhyAkA [ra] jJAnapratyakSatAvAdinaM sautrAntikaM yogAcArAdUSayiSyannAzaGkayati athocyata (kaM. 123.16) / yadutpAdayati sarUpayati ca jJAnaM tadasya grAhyaM netaraditi (kaM. 123.17) yadvastu ghaTAdikartRjJAnaM karmatApannamutpAdayati svasamAnarUpaM ca karoti tad ghaTAdi asya jJAnasya grAcaM nAnyat / yadutpAdakaM tadAkArAprpakaM ca tadgrAhyamityarthaH / yena grAhyeNa jJAnaM svarUpaM svAkArasahitamutpadyate tadasya jJA sya 'grAhyamiti yAvat / iha ca kSaNabhedAbhAvAdutpAdanaM sarUpIkaraNaM ca ekakSaNa eva jJeyam / tata iti (kaM. 123 :9) bodhamAtrAt / sa iti (kaM. 123.20) AkAraH / sAdhAraNamiti (kaM. 123.21) nIlapItayoH sAma' yam / indriyAdikamiti (ka. 123.21) = kartRbhUtam / [ku0] kiJca apohasyApi grAhyalakSaNaM vaktavyaM tadabhAve vikalpasya tadviSayatApi na syAttadabhAve'numAnapra tarapi na syAdityAzayenAha na cAtItAnAgatayoriti (kaM. 123.10) / niyatArtheti (kaM. 123.13) na ca yaM yA grAhaka bhAvaniyamahetutayA viSayaviSayibhAvaM bramahe (tu) kintu svabhAvatayA noktadUSaNAvasara iti bhAvaH / niyamo nApnoti (kaM 123.15) [iti] asyaiva grAhakamityasAdhAraNyaM prApnoti ahetukasya vayaSNatvAdeH sarvasAdhAraNatvadarzanAdityarthaH / 1 dhiyAM parisphurati - kaM. 1: kaM. 2 / 2 niyatArthAvagrAhitA'pi - kaM. 1; kN.2| 3 kAraNavAt-je. 1; je. 2 / 4 tadutpatte-kaM. 1; kaM. 2 / 5 sarUpayati jJAnam-kaM.1; kN.2| 6 jJAne'pyeSitavya:-kaM. 1; kN.2| 7 sahyAsAdhAraNo- je. 1, je. 2 / 8 [ ] etaccihnAntargato pAThaH bapustake nAsti / 9 kSaNabhedAbhAvAddvirAvRttaM lekhakapramAdavazAt -saM / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI arthena ghaTayatyenAM nahi muktvArtharUpatAm / tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarUpatA // [131] 'aparatra coktam-nahi vittisattaiva tadvedanA yuktA, tasyAH sarvatrAvizeSAt / tAM tu sArUpyamAvizat sarUpayantaM ghaTayediti / atrocyate-sAkAreNa jJAnena kimartho'nubhayate? kiM vA svAkAraH ? kimutobhayam ? na tAvadubhayam, nIlametadityekasyaivAkArasya sarvadA saMvedanAt / arthasya ca jJAnenAnubhavo na yuktaH, tasya svarUpasattAkAle jJAnAnutpAdAjjJAnakAle cAtItasya 'vartamAnatayAvabhAsAyogAt / jJAnasahabhAvinaH kSaNasyAyaM vartamAnatAvabhAsa iti svasiddhAntazraddhAluseyam, tasya tadagrAhyatvAt / kazcAtra [Ti0] 'arthena ghaTayati iti :- artharUpatAmarthakAramuktvA 'anyo nainAM buddhimarthena saMyojayati kintu artharUpatava yojayatIti bhAvaH / ___ [131] nahi vittIti :- vittisattA sadrUpaM jnyaanmityrthH| tasyAH sarvatra iti :- nIlAdau pItAdau ca vitterjJAnasya tulyatvAt nIlavedanaM pItavedanamityAdi vizeSo na syAditi bhAvaH / sArUpyeNArthIkAreNa 'punaHstAM [paM0] arthena ghaTayatyenamityAdikaH zloka: (kaM. 123.22) vyAkhyA - artharUpatAmuktvA'rthAkAraM muktvA'nyaH kazcidenA prameyAdhigati -prameyabaddhi nArthena saMyojayati ki tvartharUpataveti bhAvaH / tasmAtprameyAdhigate: prameyabuddheH pramANam / kim ? siddho mertharUpatA'rthAkAra eva / ayamatrabhAvaH = yadAjJAnamarthAkAraM bhavati tadA'rtho mayA jJAta iti nizcayo bhavati yathA ghaTAkAraM jJAnam / tasmAd bahirghaTena bhavitavyamiti zlokArthaH / [131] vittisatteti (kaM. 123.25) "sadrUpaM jJAnam / tadaneti (kaM. 123.25) arthvednaa| sarva [trA]vizeSAviti (kaM. 123.26) nIlAdau pItAdau ca vitteH sarvatra tulyatvAdityarthaH / tAM tu sArUpyamAdizat 'sarUpayantaM ghaTayediti (kaM. 123.26) sArUpyaM tu kartRbhataM tAM vittisattAM sarUpayantaM svasadRzaM jJAnaM janayantaM ghaTAdikamarthaM [ku0] na ca tadutpatteriti (kaM. 123.16) sA ca dUSiteti bhAvaH / sarUpayati jJAnamiti (kaM. 123.17) jJAne svAkAramarpayatItyarthaH / nanu jJAnasya svAkAratve kiM pramANaM yadarpako viSayaH syAdityata Aha avazyaM ceti (kaM. 123.17) / viSayaniyamAnyathAnupapattyA AkAra: kalpanIya ityarthaH / / enAM buddhimartharUpatAmarthAtmakatAM muktvA nahyanyadarthena ghttytiityrthH| prameyAdhigateH pramANaM (kaM. 123.23) kAraNamityarthaH / kimartha iti (kaM. 123.26) arthamAtra ityarthaH / [131] ekasyaivAkArasye (kaM. 124.1) tyupalakSaNaM dvayorasaMvedanAdityarthaH / AnantaryAccarama dUSayitvA''dyaM dUSayati arthasyeti (kaM. 124.1) / svasiddhAnteti (kaM. 124.4) atItaviSayasya vastvantaravartamAnatAgrahaNe'ti 1 aparaM coktama - je. 1, je. 2 / 2 sarUpayituM-kaM. 1, kaM. 2 / 3 vartamAnatA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 arthata - a, Da; 5 bhanyenainAM-a, ba; 6 nIlavedanamityAdi vizeSo... a; 7 punamnAM -a, ba; 8 tad - ba / 9 sarUpayituM - kaM; sarUpAyata - pA. 1 pu.| Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 307 nyAyakandalI heturyadvijJAnaM niyatamartha bodhayati na sarvam ? nahi tayorasti tAdAtmyam, tadutpattizca na vyavasthAheturityuktam / tadAkAratA niyamaheturiti cet ? kimityeko nIlakSaNaH samAnAkAraM nIlAntaraM na gRhNAti ? grAhakatvaM jJAnasyaiva svabhAvo nArthasyeti cet ? tathApyekaM 'nIlavijJAnaM sarveSAM nIlakSaNAnAM grAhakaM syAt, tadAkAratvAvizeSAt / tadutpattisArUpyAbhyAM svotpAdakasyaivArthakSaNasya grAhyatA na sarveSAmiti cet / indriyasamanantarapratyayayorapi grAhyatApattiH / tAbhyAmapi hi jJAnamutpadyate, biti ca tayoryathAsvaM viSayagrahaNapratiniyamaM 'bodhAtmakatvaM ca sArUpyam / atha mataM yadetadviSayagrahaNapratiniyatatvamindriyasArUpyaM vijJAnasya, yadapi samanantarapratyayasArUpyaM bodhAtmakatvam, tadubhayamapi sarvajJAnasAdhAraNam, asAdhAraNaM tu viSayasArUpyam, 'vijJAnasya nIlaje eva [Ti0] buddhimanupravizatA sA buddhiH svarUpasamparkeNArthena saMyojyata ityarthaH yogAcAreNa sautrAntikaM dUSayati :- atrocyate ityAdi / tasya tadgrAhyatvAd iti :-tasya jJAnasahabhAbino nIlAdikSaNasya tena pUrvanIlakSaNaviSayiNA jJAnenAgrAhyatvAta / tatpatizca na iti-viSayavadindriyAderapi tathA bhAvaprasaGgo'tItAnAgatArthaviSayasya ca yogijJAnasyAnutpAda prasaGga ityuktam / / "atra sautrAntikaparihAramAzayati atha mataM yadetada ityAdi :- jJAnatvena samo'vyavadhAnAdanantaraH sa cAso pratyayazca samanantara 'pratyayaya uttarajJAnotpAdakAraNaM pUrvajJAnakSaNa ucyate / etAvatA vizeSeNa iti :- jJAnenArtha eva [paM0] ca ghaTayet saMyojayedityarthaH / sArUpyeNArthIkAreNa punastAM buddhimanupravizatA sA buddhi: svarUpa samarpakeNArthena saMyojyata iti yAvat / yogAcAreNa sautrAntikaM dUSayannAha atrocyate iti (kaM. 123.26) / alpavaktavyatvAt tRtIyaM vikalpaM prAgeva nirAkRvaMnnAha na tAvadabhayamityAdinA (kaM. 123.27) / prathamaM vikalpaM nirAkUrvannAha arthasyetyAdinA (kaM. 124.1) / tasya svarUpasattAkAle "jJAnasyA[nutpAdAditi (kaM. 124.2) arthena jJAnam / yadA ca jJAnamutpannaM .tadArthonItaH kAryakAraNayoH pUrvAparakAlabhAvitvAditi / bhAvanA nAkAraNa viSaya iti vacanAt jJAnakAraNabhUta _evArtho jJAne'vabhAvasate nAnyo jJAnasahabhAvinazvArthakSaNasya jJAnaM pratyakAraNatvAt / "jJAnena (jJAnena) avabhAso ? [ku0] prasaGga iti / tasya tadagrAhyatvAditi (kaM. 124.4) utpAdyajJAnaM tatra svAkAramarpayato grAhyatvAGgIkArAtsahabhuvazcAnutpAdakatvAdAkArAnapaM (pa) katvAcceti bhAvaH / sAkAravijJAnavAdinApyAkArArpakasyaivotpAdakasya vijJAnena grahaNamityatra niyame svabhAva eva kAraNaM vaktavyamiti parizeSayituM sambhAvinaH "pakSAnumanyasya dUSayati kazcAtre (kaM. 124.4) tyAdinA kasyeya"mIkSe (kaM. 124.21)tyantena / parizeSite pakSe dUSa[Na] mAha evaM cediti (kaM. 124.22) / akAraNa]mAkAra iti (kaM. 124.24) svabhAvAdeva viSayaviSayibhAvasiddhAvAkAro niSpramANaka ityathaM dRSTAntena dRDhayati ma hi chidikriyeti (kaM. 124.24) / 1 nIlajJAnaM-kaM. 1, kN.2| 2 sarveSAmiti -kaM. 1, kaM. 2 / 3 bodhAtmaka-kaM. 1; kN.2| 4 nIlaje eva nIlajJAne-kaM. 1; kaM. 2 / 5 nIlAdilakSaNasya-ka, nIlAdilakSaNasthena pUrvanIla-a, ba; 6 ca abakapustakeSu nAsti / 7 prasaGgAt-a; 8 asautrAntika-a; 9 praya-a, ba; 10 ataHparANi SaTpatrANi bapustake naSTAni / 11 jJAnAnutpAdAd - kN| 12 jJAnena jJAne na iti punarAvRttaM bhAti - sN| 13 pakSe hetu-iti sambhavet - saM. / 14 maajnyaa-kN| Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 pyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI nIla ne nIlAkArasya saMbhavAt / yazcAsAdhAraNo dharmaH sa eva niyAmaka ityetAvatA vizeNa jJAnamathaM gRhNAti nendriyasamanantarapratyayAviti / tadapyasAram, samAnaviSayasya sama ntarapratyayasya grahaNaprasaGgAt / / yo vijJAne nIlAdyAkAramarpayati sa eva tasya grAhyaH, na ca dhArAvAhikavijJAne sa nantarapratyayAnnIlAdyAkArasyotpattiH, 'kintvarthAdarthasyaiva, tadutpattAvanvayavyatirekAbhyAM sarvatra sAmopalabdheodhAkArotpattAveva bodhasya sAmarthyAvagamAditi cet ? 'nIlAdyAkArasamarpako grAhya iti kasyeyamAjJA? nAnyasya kasyacit, tasyaiva tu grAhyatvasvabhAvaniyamo niyAmakaH / evaM cet svabhAvaniyamAdeva niyamo'stu, jJAnaM hi 'svasAmagrI pratiniyamAt prtiniytaarthsNvednaatmkmevopjaayte| artho'pi saMvedyasvabhAvaniyamAdeva [Ti0] gRhyate na punarindriyaM samanantarapratyayazcetyarthaH / samAna viSayasya iti :-dhArAvAhika vijJAneSu samanantarapratyayasya tatkAryasyottarajJAnasya santAnAbhiprAyeNa tadekanIlaviSayatvAt samanantarapratyayasya kAryajJAnena 'saha samAna viSayatvam / yathA ca 'pUrvanIlakSaNena uttaro nIlakSaNo janyate tathA tadAkAreNa pUrvajJAnenottaro jJAnakSaNo janyate / tatazca yathottaro nIlo viSaya uttarajJAne'sAdhAraNaM svaM nIlamAkAramarpayati tathA samanantarapratyayo'pi ityasAdhAraNasvAkArasamparka[paM0] na yukta ityAlocyAha = tasya tadagrAhyatvAditi (kaM. 124.4) tasya jJAnasahabhAvinaH kSaNasya tena jJAnenAgrAhyatvAdi arthaH (dityarthaH) / na hi tayorasti tAdAtmyamiti (kaM 124.5) na khalu bhinnakAlabhAvinostAdAtmyamiti bhAvaH / tadutpattizca na vyavasthAheturityuktamiti (kaM. 124.5) viSayavat indriyAderapi tathAbhAvaprasaGgo'tItAnAgatArthaviSayasya ca yogijJAnasyotpAdaprasaGga ityuktaM tadAkArateti (kaM. 124.6) arthasArUpyam / nIlakSaNa iti (kaM. 124.7) bAhyaH / nIlAntaramiti (kaM. 124.7) bAhyam / sarveSAmiti (kaM. 124.8) deshkaalaantrbhaavinaam| syAditi (kaM. 124.9) prApnoti / svotpAdakasyeti (kaM. 124.1) jJAnotpAdakasya / indriyasamanantarapratyayayoriti (kaM. 124.10) samo jJAnavyavahitatvena cAnantaraH pratyaya uttarajJAnotpAdakakAraNaM pUrvakSaNaH samananta rapratyayaH indriyasamanantarapratyayazca indriyasamanantarapratyayau tayoriti vigrahaH / viSayagrahaNapratiniyamamiti (kaM. 124.11) indriyaM prati / bodhAtmakatvamiti (kaM. 124.13) samanantarapratyayaM prti| sarvajJAnasAdhAraNamiti (kaM. 124.14) nIle pIte ca tulyam / nendriyasamanantarapratyayAditi (kaM. 124.17) jJAnaM "kartR (kartR)indriyasamanantarapratyayo tayoriti gRhNAti / ataH [ku0] dvitIyamupatyasya dUSayati ("aMti) tatra vikalpo'samartha eveti (kaM. 125.5) / utprekSA viSayAdanyatreti zeSaH / artho jJAnena mA grAhi gRhItastvAkAra: kalpayiSyata ityAzaGkaya dUSayati jJAnAkAra iti (kaM. 125.5) / kimidAnImiti (kaM. 125.6) AkArAnusArivAkyArthakalpane sthalAkArasyApi kalpanA prasajyate taccAniSTamityarthaH / bahuSviti (kaM. 125.8) avayavino'naGgIkArAditi shessH| 'sunirUpitaprAyam iti (kaM. 125.11) ekAdivyavahAraheturiti bhASyavyAkhyAnAvasara iti zeSaH / 1 kintvarthAdasyaiva-kaM. 1; kaM. 2 / 2 nIlAkArasya-je. 1; je. 2 / 3 svasAmagrI pratiniyatArtha-kaM. 1; kaM. 2 / 4 vissyshc-dd| 5 vijJAnepyasama-a, ba / 6 jJAnena samaviSaya-a; jJAnena samaviSayatvaM- / 7 pUrvanIlakSaNo jnyte-a,b,| 8 svanIla-a, ba / 9 svAkAramarpakatvAt -a,b| 10 'karta'padaM punarAvRttamiva bhAti-saM / 11 kamdalyAM nAsti / 12 nirUpitaprAyam-kaM / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 309 nyAyakandalI saMvedyate, nendriyAdikamityakAraNamAkAraH / nahi chidikriyA vRkSAkAravatI yeneyaM 'vRkSaNa saha sambaddhayate na kuThAreNa, kintvasyA vRkSasya ca tAdRzaH svabhAvo yadiyamatraiva niyamyata naanytr| asyedaM saMvedanamiti ca 'vyavasthA tatrAsya tadavabhAsamAtranibandhanaiveti tadarthamAyAkAro na mRgyH| ____ atha sAkAreNa jJAnenArtho na saMvedyata eva, kintu svAkAramAtram / tadarthasadbhAvo niSpramANako na tAvadarthasya grahaNam, na cAdhyavasAyaH vikalpo 'hyadhyavasyati, sa cotprekSAmAtravyApAro bhavannapi pratyakSapRSThabhAvitvAdyatra pratyakSaM pravRttaM tatra svavyApAraM parityajya kAraNavyApAramupAdadAno vastu sAkSAtkaroti / yatra tu pratyakSamevApravRttaM tatra [Ti0] tvAtso'pi grAhyaH syAditi bhAvaH / etAvatA granthena kimartho gRhyeta kimutobhayamiti vikalpadvayaM nirAkRtya kiM vA AkAra iti tRtIyaM vikalpaM yogAcAro nirAcaSTe atha sAkAreNa iti / vikalpo hyadhyavasyati iti :-adhyavasAyarUpo bhavatItyarthaH / sa ca iti shbdaarthyorvidymaan'vaacyvaackbhaavpriklpnmtprekssaa| svavyApAramatprekSArUpaM kAraNavyApAradarzanarUpam / sthUlAkArasya bAhyasyAbhyupagame doSamAha kA gatirasya vacanasya iti :- asyeti vakSyamANasya / piM0] tayorgrAhyatvApattirityAzayaH / samAnaviSayasya samanantarapratyayasya grahaNaprasaGgAditi (kaM. 124.17) yathA uttaro nIlakSaNaviSaya uttarajJAne asA dhAraNaM svaM nIlAkAraM samarpayana grAhyaH syAttathA pUrvajJAnasvarUpa: samanantarapratyayo'pi asAdhAraNasvAkArasamarpakatvAd grAhyaH syAdityarthaH / paravAkyaM yo vijJAna (kaM. 124.18) ityaadi| ya iti ghaTAdiH / taduttpattAviti (kaM. 124.20) jJAne nIlAdyAkArotpattau / bodhAkArotpattAveveti (kaM. 124.21) na nIlAdyAkArotpattAviti bhAvaH / nIlAdyAkArasamarpako grAhya iti (kaM. 124.21) artha eva jJAnasya grAhya ityarthaH / paravAkyaM nAnyasye(kaM. 124.22)tyAdi / tasyaiveti (kaM. 124.22) nIlAdikasyaiva / zrIdharaH yogAcAramukhena prAha = evaM cet 'svabhAvaniyamo'stiti (svabhAvaniyamAdeva niyamo'stviti) (kaM. 124.23) kiM tadAkAratayeti bhAvaH / nendriyAdikamiti (kaM. 124.25) atrAdizabdA[t] samanantarapratyayo gRhyate / na ca vAcyaM tadAkAratA mantareNa pratiniyamo na syAditi yatazchidikriyA tadAkAratAM . vinApi vakSeNaiva saha sambadhyate na kuThAreNa / tato yathA'tra pratiniyamastathA jJAne'pi svabhAvAdevAsI bhaviSyatItyAha na hi chidikriyetyAdinA (kaM. 124.25) tadavabhAsamAtranibandhanaiveti (kaM. 124.28) yasyArthasyAvabhAso bhavati tasyedamiti saMvedanamityarthaH / ___. jJAnena svAkAro'nubhUyata iti dvitIyaM vikalpaM prati [ba]ndhayannAha yogAcAramukhena zrIdharaH atha sAkAreNetyAdinA (kaM. 124.28) / arthasyeti (kaM. 125.2) rigiritrAyamANaparamANulakSaNasya / grahaNamiti (kaM. 125.2) nirvikalpakena / na cAdhyavasAya iti (kaM. 125.2) vikalpenArthasya / utprekSAmAtravyApAra iti (kaM, 125.2) 1 vRkSaNa sambadhyata-je. 1; je. 2 / 2 vyavasthA tadavabhAsamAtra-kaM. 1; kaM. 2 / 3 vaziSyate- kaM. 1; kaM. 2 / 4 hyavizeSyate-mu. hyadhyavasati-je. 1, je. 3 / 5 vAsya-a, ba / 6 svabhAvaniyamAdeva niyamo'stu-kaM, ayameva pAThaH sAdhIyAn / 7 mantareNamantareNa paJjikAyAm 'mantareNa' punarAvRttaM bhAti / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI vikalpo'pyasamarthaM eva, kAraNAbhAvAt / jJAnAkAraH svasadRzaM kAraNaM vyavasthApayannarthasiddhau pramANamiti cet ? tatkimidAnI sthUlAkArasya samarpako'pyartho bahirasti ? kA gatirasya vacanasya-- tasmAnArthena vijJAne sthUlAbhAsastadAtmanaH / ekatra pratiSiddhatvAdbahuSvapi na sambhavaH // iti / athAyamanarthajaH ? kutazcinimittAt kadAcidbhavati, asanneva vA pratIyate, tadvaditarAkAro'pi bhaviSyati, asanneva vA pratyeSyate, na cAkAravAde jJAnAkArANAM bhrAntAbhrAntatvavivekaH sugama iti nirUpitaprAyam / [Ti0] tadeva darzayati tasmAnnArthena iti / tasmAditi avyvivaadoktduussnnopsNhaarH| ubhayatrApyAdhArasaptamI / ekatra paramANau sthUlAtmatA tAvannAsti [tato bahuSvapi nAsti / yathaikatra nIle pItAkArapratibhAsAbhAve bahaSvapi nIleSu na pItapratibhAsaH / athAyam iti :-ayaM jJAnasya sthUlAkAraH, 'itarAkAro nIlAdyAkAraH / nirUpitaprAyam iti - asyaiva saGkhyAprakaraNasyAdau nirUpitam, arthasya parokSatvAt / hetutvasAdRzyayoH iti :- yadA vahnidhUmayordvayorapi grahaNaM bhavati tadaivAyamasya kAraNamayamasya sadRza iti jJAyate, tatazcAnumAnaM pravartate, na caivaM prakRte arthasyApratyakSatvAt / [paM0] shbdaarthyorvidymaantvaadvaacyvaackbhaavpriklpnmutprekssaa| svavyApAramiti (kaM. 125.3) nirvikalpakavyApAram / kAraNAbhAvAditi (kaM. 125.5) vikalpasya hi pratyakSapravRttikAraNam / tatkimidAnI sthUlAkArasya samarpako'pyartho bahirastIti (kaM. 125.6) [bA] hyo? 'rthaH na ca "bhavatA'pISyete svalakSaNamAtrAGgIkArAdityarthaH / bahirastItyasmAcca puro yadyasti ta_tyadhyAhAryam / asya vacanasyeti (kaM. 125.7) agretanakArikArUpasya dharmakIrtivacasa: tadAtmana iti / ekatra pratiSiddhatvAditi (kaM. 125.8) anena sambandhaH / tadAtmana iti sthUlAtmakatAyAH / ekatreti paramANau / / bahuSvapoti(ka. 125.8) paramANuSu / paravAkyam-athAyamityAdi (kaM. 125.8) atra jJAnasya sthUlAkAraH / kutazcinnimittAditi (kaM. 125.8) vAsanAmAtrAt / sUrirAha tadvaditarAkAropIti (kaM. 125.9) nIlA ...... (nIlAdyAkAropIti pAThaH) / na cAkAravAde jJAnAkArANAM bhrAntAbhrAntatvavivekA sugama iti (kaM. 125.10) sthUlaM bhrAntaM nIlAdi cAbhrAntamiti viveko durghaTa: syAdubhayatrApyAkArasya bhAvAdityarthaH / iti nirUpitaprAyamiti (kaM. 125:11) saGkhayAprakaraNasyAdau nirUpitam / 'arthasya parokSatvAditi / ku0] kiJceti (kaM. 125.11) iha kalpanaM tAvadanumAnaM tacca sambandhagrahaNAdhInam, sambandhagrahaNaM caM 'sabandhagrahaNAdhInamiti bhAvaH / evaM parakIyasya grAhyalakSaNasya dUSaNamupasaMharan svamataM sAdhayitumupakramate tadevamiti (kaM. 125.14) / 1 tasmAnnarthena -a| 2 [ ] etaccihnAntargata: pAThaH abapustakayo sti| 3 itarAdyAkAro -a, ba, ka; 4 kAraNamasya - a, ba, 5 bhaavtiipiipyte-pnyjikaa-sN| 6 pratIkamidaM kaM.1, kaM. 2 pustakayo sti / 7 punarAvartitamidaM bhaati-sN| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI kiJca, tadAnIM bodhAkAraH sadRzamarthaM kAraNaM kalpayati, yadi yAdRzo bodhAkArastAdaza evArthastasya kAraNamityavagatam / na cArthasyAsaMvedyatve tathA pratItiH saMbhavati, hetutvasAdRzyayovinizcayasyobhayagrahaNAdhInatvAditi nAkArAdarthasiddhiH / tadevaM na hetutvaM grAhyalakSaNaM nApyAkArArpaNakSamasya hetutvam, tasmAd grAhyalakSaNAbhAvAd buddheranyo'nubhAvyo nAstIti sAdhUktam / ito'pi baddhivyatirikto'rtho nAsti, yadyasau jaDo na svayaM prakAzeta / 'na ca tasya prakAzakAntaramupalabhAmahe, sarvadaivaikasyaivAkArasyopalambhAt / athAsti prakAzam , [Ti0] evamubhayamataM nirAkRtya yogAcAraH svayaM pUrvovataM grAhyalakSaNAbhAvAdityetatkrameNa vaibhASikaM sautrAntikaM ca prati vyavasthApayannupasaMharati tadevaM na hetutvam ityaadi| yo hetUH sa grAhya iti-vaibhASikapratipAditagrAhyalakSaNamatItAnAgatArthagrahaNAdavyApakam / [indriyasamanantara pratyayAbhyAma [ti ] vyApakam / ] sautrAntikAbhimatamAkArArpaNakSaNasya sato yadhetutvaM tadgrAhyalakSaNamityetadapi 'na, arthasyApratyakSatvena jJAnArthakArayoH kAryakAraNabhAvAnavadhAraNAdarthasyAprAmANyaprasaGgAt / sarvadevekasya iti ekasya ghaTa ityAkArasya / na tatsvayam iti tena svayamaprakAzamAnenAprakAzasvabhAvo 'viSayo'pi na prakAzyeta yathA ghaTo jaDarUpeNa parAntareNetyarthaH / [40] ki ca tadAnImityatra (kaM. 125.11) gadye kAkvAkhyA / ityavagatamiti (kaM. 125 12) asmAtpuraH syAditi kriyA'dhyAhAryA / na cArthasyAsaMvedyatve tathApratItiH sambhavatIti (kaM. 125.12) yadi hi arthaH saMvedyaH syAttadA kalpyeta yat ayaM bodhAkAro'syArthasya savazo'yaM vA'nena janita iti, na caivam arthasya pratyakSatvAditi vAkyArthaH / tathA pratItiriti kAraNapratItiH sadazapratItizca / hetatbasAdazyayovinizcayasyobhayagrahaNAdhInatvAditi (kaM. 125.13) yadA vahnidhUmayordvayorapi grahaNaM bhavati tadaivAyamasya kAraNam, ayamasya sadRza iti jJAyate tatazcAnu nA(mA) naM pravartate na caivaM prakRte'rthe [ta] syApratyakSatvAdityarthaH / anyonubhAvyo nAstIti sAdhUktamiti (kaM. 125.15) nAnyonubhAvo(vyo) buddhayAsti tasyAnAnubhAvo (vyo)'paraH grAhyagrAhakavaidhuryAtsvayaM saiva prakAzate ityetat suSThuktamityarthaH / - ito'pIti (kaM. 125.16 / vakSyamANAdapi hetoH / asau iti (kaM. 125.16) arthaH / prakAzakAntara (kaM. 125.17) minyasya sthAne prakAzAntaramiti pAThaH kvacidRzyate tatra jJAnAntaramityarthaH / ekasyaivAkArasyeti [ku0]buddhivyatireko'rthasya sadAtano vA kAdAcitko vA nAdya ityAha yadyasAvapi [iti] (kaM. 125.16) / svayaM prakAze jaDatvavyAghAtAditi bhAvaH / na dvitIya ityAha na ceti (kaM. 125.16) / sarvadeti (kaM. 125.17) pratIyamAnaprakAzAtmakatvavyatirekeNa kAdAcitkatvasya jaDattvasyAnupalambhAdityarthaH / nanu sarvadA jaDo'pi prakAzAtmakasya 1 evAkArasya - kaM. 1; kaM. 2 / 2 na caitasya-je. 1; je. 2 / 3 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH Dapustake nAsti / 4 pratyayabhyomabhyA eka-a, pratyayAbhyAmabhyA ekaM-ba; 5 rapaNa-a%; 6 'na' iti abakapustakeSu nAsti / 7 sarvadetakasyeti - a, ba; 8 na tazcayamiti - a; 9 viSayeta na-a, ba; Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI na tatsvayamaprakAzamAnamaprakAzasvabhAvaM viSayamapi prakAzayet / yadavyaktaprakAzaM tadavyaktam, yathA kuDyAdivyavahitaM vastu, avyaktaprakAzazca parasya baahyo'rthH| tathA yatparasya prakAzakaM tatsvaprakAze sajAtIyaparAnapekSam, yathA pradIpaH, prakAzakaM ca parasya jJAnamiti / ataH prakAzamAnasyaiva bodhasya viSayaprakAzakatvamiti nyAyAdanapetam / tathA sati sahopalambhaniyamAt 'saccandrAsaccandrayoriva vedyavedakayorabhedaH, bhedasya hi sahopalambhAniyamo vyApako nIlapItayoryugapadupalambhaniyamAbhAvAt / sahopalambhAniyamaviruddhazca sahopalambhaniyama iti vyApakaviruddhopalabdhyA bhedAdaniyamavyAptyA vyAvartamAno niyamo'bhede vyavatiSThata iti pratibandhasiddhiH / na ca 'saha' zabdasya sAhAyyaM yogapadyaM vArthaH, tayozca [Thi0] evaM vijJaptisiddhau bAhya ('vastvabhAva)vAdI kevalavijJAnavAdI yogAcAraH prathamaM viSayaM tato jJAnaM pakSIkRtyA'numAnayati yadavyaktaprakAzam ityAdiH / avyakto'svasaMvedanarUpa: prakAzo jJAnaM yasya grAhyasya / yadviSayaM jJAnaM svasaMvedanaM na bhavati so'rtho'pratyakSa iti bhAvaH / 'kuDyAdivyavahite vastuni pratibhAsasyaivAbhAvAdavyaktaprakAzatvam / parasya iti jJAnAsaMvedanatAvAdino vaizeSikasya ityarthaH / "vaibhASikAdInAM tu svasaMvedanasya siddhatvAt / evaM svasaMvedanAsiddhau 'bAhyArthena jJAnasyAbhedaM sAdhayati tathA sati iti - yadyena saha niyamenopalabhyate "tattato na bhidyate yathA saccandrAdasaccandraH / niyamenopalabhyate "ca jJAnena sahArtha iti vyApakAnupalabdhiH / 14vyApakAnapa [paM0] (kaM. 125.17) ghaTa ityAkArasya / prakAzakamiti (kaM. 125.18) jJAnam / na tatsvayamaprakAzamAnamaprakAzasvabhAvaM viSayamapi prakAzayediti (kaM. 125.18) vaizeSikANAM jJAnasyAsaMveditatvAt na, tena svayamaprakAzamAnena svibhAvo viSayo'pi prakAzyate yathA jaDarUpo ghaTo ba(ja)DarUpeNa ghaTAntareNetyarthaH / yadavyaktaprakAzaM tadavyaktamiti (kaM. 125.18) yasya vastunaH svaprakAzakAle prakAzakaM jJAnaM na prakAzate tadavyaktaprakAzamityarthaH avyakto'svasaMvedanarUpaH prakAzo jJAnaM yasya grAhyasya / yadviSaya vijJAnaM svasaMvedanaM na bhavati so'rtho'pratyakSa iti bhAvaH / yathA kuDyAdivyavahitaM vastviti (kaM. 125.19) dRSTAntaH / atra prakAzasyaivAbhAvAdavyaktaprakAzatvaM parasyeti (kaM. 125.19) vaizeSikasya yatparasya prakAzakaM tatsvaprakAze sajAtIyaparAnapekSamiti (kaM. 125.20) vaizeSikANAM hi IzvarajJAnAdanyadanyajjJAnaM jJAnAntaravedyamityabhiprAyaH / parasyeti (kaM. 125.21) jJAnAsvasavedanatAvatra] dino vaizeSikasya / jJAnasya svsNvedntaasaadhitaa| atha bAhyArthena jJAnasyAbhedaM sAdhayati tathA satItyAdinA (kaM. 125.22) sndrbhnn| yadayena saha niyamenopalabhyate tattato na bhidyate [ya]thA saccandrAdasaccandraH / niyamenopalabhyate ca saha artha iti [ku.] jJAnasya viSayavibhavAtprakAzata ityAzaGkaya dUSayati atheti (kaM. 125.17) / tatrAnupalambhaprasaGgamAha yadavyaktaprakAzamiti (kaM. 125.18) / prasaGgaviparyayamAha tatheti (kaM. 125.20) / cakSurAdyapekSaprakAzamAno'pi vipakSo mAbhUdityuktaM sajAtIyeti (kaM. 125.20) / astu jJAna svayaMprakAze arthasya tadavyatireke kimAyAtamata Aha 1 sarvajJAsarvajJayoriva- kaM. 1; kaM. 2 / 2 bhedasya-kaM. 1; kaM. 2 / 3 vastubhAva-a, ba, ka; 4 mAnayanti-Da; 5 vijJAnaM-Da; 6 kuDayAdihite-a, 7 vaibhAkSikAdaunAM-Da; 8 eva-Da; 9 bAhyarthena-a, ba; 10 tattena-a; 11 'ca' abakapustakeSu nAsti / 12 [ ] etacihnAntargataH pAThaH apustake nAsti / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 313 nyAyakandalI bhedena vyAptatvAdviruddha iti vAcyam, AbhimAnikasya sahabhAvasya hetuvizeSaNatvenopAdAnAt dRSTAnte dvicandre AbhimAnikaH sahabhAvo na tAttvikaH, candrasyaikatvAt / sArvajyavittakSaNaH svenAtmanA saha sarvAn prANino yugapa'dupalabhate / na ca teSAM 'sarvajJAdabheda ityanaikAntikatvamiti cet ? na, aniyamAt / kSaNAbhiprAyeNa tAvadyayoH sahopalambhastayorasau niyata eva, 'kSaNikayoH pratyekaM 'punaranupalambhAt / kintu sa na vivakSitaH santAnAbhiprAyeNa 'sahopalambhaniyamo hetvarthaH / na ca sarvajJasantAnasya cittAntarasantAnena saha yugapadupalambho'sti, sarvajJasya kadAcit svAtmamAtrapratiSThasyApi sambhavAt / na ca tadAnImayama sarvajJaH, sarvajJAnasAmarthyasambhavAt / [Ti0] labdhiH / 'vyApakAnupalabdhimeva] sphuTayati bhedasya hi ityaadi| pratiSedhasya jJAnArthayorbhedasya "vyApakaH sahopalambhAniyama: "[tasya viruddhaH sahopalambhaniyamaH] tasyopalabdhiH, tayA / sahazabdasya iti :-sahAthoM hi tulyayogo vidyamAnatA c| tatra "tulyayoge yatraikasya prAdhAnyamaparasya gauNatvaM tatra sAhAyyaM yathA devadattena shaagtH| yatra tu dvayorapi prAdhAnyaM tatra yaugapadyaM yathA ctrmaitrii"shaayaatau| sarvAna prANina iti asmadAdivijJAnakSaNAn / "kSaNikyoH [paM0] vyApakAnupalabdhiH / tAmeva sphuTayati bhedasya hotyAdi (kaM. 125.23) gadyena / pratiSedhyasya jJAnArthayorbhedasya vyApaka: sahopalambhAniyamaH, "tasya viruddhaH sahopalambhAniyamaH, tasya viruddhaH sahopalambhaniyamaH, tasyopalabdhiH tayoH / zeSaM gadyaM sugamam / "na varaM pratibandhasiddhiriti (kaM. 125.26) anvayasiddhiH sahazabdasya sAhAyyaM yogapadyaM vArthaH (kaM. 125.26) iti / sAhAyyaM yathA putreNa sahAgataH / yaugapadyaM yathA caitramaitrI sahAyAtau / AbhimAnikasyeti (kaM. 126.1) yato na pAramAthiko'sti arthaH kintu jJAnamevakama / ataH sahabhAvasyAnakasmitiS ? tvAdekasminnaso .AbhimAnika eveti bhaavnaa| sArvajJayazcittakSaNa svenAtmanA saha sarvAna prANino yugapadapalabhate iti (kaM. 126.3) sArvajJayazcittakSaNaH iti jJAnakSaNa: kartA / svenAtmanA saheti svarUpeNa saha / sarvAna api iti asmadAdijJAnakSa [ku0] "tathA ceti (ka. 125.22) / vyatirekasAdhakasya sahopalambhasya vyApti sAdhayati bhedasya hIti (kaM. 125.23) / saha zabdasyeti (kaM. 125.26) sAhAyye 'saha' zabdo yathA mahAnadyA saha kulyA samudramupasarpatIti yogapadye saha zabde yathA putreNa saha bhakta iti / 1 dupalabhyate-kaM. 1; kaM. 2 / 2 sArvajJajJAnAbheda-kaM. 1, kaM. 2 / 3 kSaNayoH - kaM. 1, kaM. 2 / 4 punaranupalambhAbhAvAt -je. 1: je.2| 5 sahopalambhaniyamaH-kaM. 1; kN.2| 6 tadAnImasarvajJaH-kaM.1; kaM. 2 / 7 sarvajJAt - kaM, 1; kaM. 2 / 8 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH apustake nAsti / 9 'hi' apustake nAsti - je. 1, je. 3 ityatrAsti / 10 vyApaka-a, ba, ka; 11 [ ] etacihnAntargataH pAThaH aba pustakayona 12 tu-a; 13 tulyayoge-a, ba, 14 sahAyato-a, ba; 15 kSaNayo:-ma, kintu kSaNikayoH iti -je. 1, je. 3, ityatra; 16 tasya viruddhaH sahopalambhAniyamaH - iti punarAvRttaM bhAti - sN| 17 'na varaM' iti mudritakandalyA nAsti - sN| 18 tathA ca-kaM / 19 hi kandalyAM nAsti / 40 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI apacannapi pAcako yathA, tathA yadvadyate yena vedanena tattato na bhidyate, yathAtmA jJAnasya, vedyante ca niilaadyH| bhede hi jJAnenAsya vedyatvaM na syAta, tAdAtmyasya niyamahetorabhAvAt, tadutpatteraniyAmakatvAt / anyenAnyasyAsambaddhasya vedyatve cAtiprasaGgAditi bhede niyamahetoH sambandhasya vyApakasyAnupalabdhyA bhedAdvipakSAd vyAvartamAnaM vedyatvamabhedena vyApyata iti hetoH 'pratibandhasiddhiriti / etenAhamityAkArasyApi jJAnAdabhedaH sathitaH / yazcAyaM grAhyagrAhakasaMvittInAM pRthagavabhAsaH sa ekasmizcandramasi dvitvAvabhAsa iva bhramaH / tatrApyanAdiravicchinnapravAhAbhedavAsanava nimittam / yathoktam 'bhedazcabhrAntavijJAne dRzyetendAvivAdvaye" iti / [Ti0] iti :- sarvajJa'jJAnakSaNa upalambhako'smadAdi jJAnakSaNazca yo grAhyastayoH sahopalambhAnantaraM vinAzAniyataH sahApalambho'styeva / evaM nIlapItAdikSaNeSvapi samAnam / nana rUpeNa saha dravyasya niyamenopalambho vaizeSikairabhyupagamyate "[na tvabheda iti vyAptiranyatarA siddhA? naivam tarapi 'buddherbuddhayantareNa sahotpAdAnabhyupagamAt dravyaguNayoH sahopalambhAnabhyupagamAt ] / [paM0] yugapadupalabhate svasaMviditattvAt sarvajJajJAnakSaNasvarUpamiva sarvAnapi asmadAdi jJAnakSaNAt yugapajjAnAtIti arthaH / "sArvajJayAditi (kaM. 126.4) sArvajJAcittakSaNAt / aniyamAditi (kaM. 126.4) niyamo hi tadA syAt yadekadA sahopalambho dRSTa: punaranyadA dRzyate na caivam, kSaNikatvAt sarva [jJa] jJAnasyetarajJAnena saha kathaMci [dabhedAt kathaMcid bhedAcca / etadevopapAdayannAha kSaNAbhiprAyeNetyAdinA (kaM. 126.5) / asau iti (kaM. 126.5) abhedaH / niyata eveti (kaM. 126.5) sarvajJajJAnakSaNa upalambhako asmadAdi[ri]ti jJAnakSaNazca yo grAhastayoH sahopalambhAnantaraM vinAzAniyataH sahopalambho'sya ; evaM nIlapItAdikSaNeSvapi samAnam "kSaNayoriti (kaM. 126.5) grAhyagrAhakakSaNayoH / "punaranupalambhAditi (kaM. 126.6) vinaSTatvena / / ___ vijJAnavAdyevAnumAnAntaramAha tathA yadvadyate ityAdi (kaM. 126.9) / Atmeti (kaM. 126.10) svarUpam / asyeti (kaM. 126.11) arthasya / tAdAtmyasya niyamahetorabhAvAditi (kaM. 126.11) bhedAbhyupagame taadaatmyaasmbhvaadityaashyH| niyamahetoriti idamasya grAhakamidamasya grAhyamiti niyamaH / sambandhasyeti (kaM. 126 13) "tAdAtmyasya / etenAhamityAkA[2] syApi jJAnAdabhedaH samarthita iti (kaM. 126.14) na punarAtmA'stItyAzayaH / [ku0] bhAbhimAnikasyeti (kaM. 126.1) pratItimAtrameva sAdhanAGgaM na pramitiriti bhAvaH / nanu ca pakSe sahabhAvasyAbhimAnikatve sAdhanavikalo dRSTAnta ityata Aha dRSTAnta iti (kaM. 126.2) / anyathA sarveSAM sarvajJatvaprasaGgAditi bhAvaH / nA niyamAditi (kaM. 126.4) aniyamo nAma kAdAciskapRthagupalambhaniSedhAya ityarthaH / nanu kAdAcitkatvasahopalambha eba hetvarthaH asmAdvivakSita ityata Aha kSaNAbhiprAyeNeti ( kaM. 126.5 ) / iha nIlapItayorapi 1 pratibandhasiddhi:-je. 1 je. 2 / 2 anAdyavicchinna-je. 3 / ' 3 bhedazcAbhrAntivijJAne dazyetendAviva dvaye / 4, 5 jJAnalakSaNa - a, ba; 6 vinAzAniyata:-a, ba, ka; 7[ etaccihnAntargataH pAThaH DapUstake nAsti / 8 siddhi - a, ba; 9 yuddherbuddhaghantareNa-ba; 10 sArvajJayajJAnAbhedaH - kN| 11 kSaNikyoH -pN| 12 punarupalambhAt - pN| 13 ete tAdAtmpasya ityadhika paJjikAyAmatra bAyate nirarthakatvAnna sthApitama / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 315 ___ nyAyakandalI nanu bAhyAbhAve yeyaM 'nIlAdyAkArA buddhirudeti tasyAH kiM kAraNam ? yathoktam arthabuddhistadAkArA sA tvaakaarvishessnnaa| sA bAhyAdanyato veti vicAramimamarhati // atrApi vadanti-bAhya'sadbhAve tasyAH kiM kAraNam ? nIlAdirartha iti cet ? na tAvadayaM dRzyate'rthasya sadAtIndriyatvAt / kAryavaicitryeNa kalpanIyazcet ? dRzyasya samanantarapratyayasyaiva zaktivaicitryaM kalpyatAm, yena svapnajJAne'pyAravaicitryaM ghaTate, nahi [Ti0] vijJAnavAdyevAnumAnAntaramAha 'yadyena vedanena itiH-yaditi grAhyam / vipakSe bAdhakamAha bhede hi jJAnena iti / vedyatvAbhAvameva spaSTayati tAdAtmyasya ityAdi / bhedAbhyupagame hi tAdAtmyAsambhavAt evaM meve sati sambagdhAbhAvena vedyatvAbhAvaM prAsAdhya vedyatvAbhedayorvyApti dRDhayati bhede niyamahetoH iti / idamasya grAhakamidamasya grAhyamiti niyamakAreNa sambandhena vedyatvaM vyAptam / tato grAhyagAhakayorbhedAbhyupagame sati sa '[sambandho nirAkRta iti vyApakasya] sambandhasyAnapalabdhyA vedyatvaM vyApyamapi bhedAda vyAbattyA'bhede'vatiSThata ityarthaH / nanu ghaTamahaM galAmItyatra vedyavedakavisInAM bhedasya pratyakSeNopa lambhAdabhedasAdhanaM kAlAtyayApadiSTa mityAha yazcAyaM grAhyagrAhaketi :- bhrAntatva cedAnImeva bAhyArthasya yuktyA bAdhitatvAt / nana vicanAvijJAne timirAdidoSAd bhrAntatvaM, nIlAdizAne tu kathamityAha 'tatrApyanAdiH iti / advaye iti-ma vidyate dvayaM dvitvaM yatra satyacanne / atrApi vadanti iti - "yogAcArAH sautrAntikAn prati vadantIti / "dRSTasya iti :-"dRSTaH svasaMvedyasvAt / nanvekamevAnekAkAraM kiMvA'nekamekA kArama ? tatrAdye prAha jJAnasyakatve iti / dvitIye prAha "pratyAkAraM ca iti / [paM0] grAhyabrAhakasamitInAmiti (kaM. 126.15) ghaTamahaM gRhNAmItyevaMrUpANAM jJAnAnAm / tatrApIti (kaM. 126.16) naulaadijnyaane| "advaye iti (kaM. 126.16) dvitvarahite satye [ka] ityarthaH / arthabuddhiriti (kaM. 126.18) naulAdijJAnam / tadAkAreti (kaM. 126.18) sadAkArA satI / "svAkAravizeSiNIti (kaM. 126.18) svAkArAt [caM] drAnAkAm vytirekinnaa| bAhyAditi (kaM. 126.19) ghaTAdeH / agyata iti (kaM. 126.19) samanantarapratyayAt / [ka0] kadAcitsahopalambhadarzanAttad--vyavacchittaye niyamapadopAdAnam / tathA ca kAdAcitkasya sahopalambhasya hetvAcca vyarthavizeSaNaM syAdityata Aha tayorasau niyata eveti (kaM. 126.5) vyabhicAre hi vizeSaNamarthavannAcakArakAdAcitkatvayoH sostItyarthaH / tadetadAha "tayoH pratyekamiti (kaM. 126.5) / mukhyavRttyA'niSTamAzaGkaya gauNavRttyA pariharati na ceti (kaM. 126.7) / sAmarthyasambhavAditi (kaM. 126.9) sAmadhyaM vAsanAvizeSaH / evaM jJAnasya svayaM 1 nIlAdyAkAravatI-kaM. 1; kaM. 2 / 2 cAkAra-je. 3 / 3 sadbhAve'pi-kaM. 1; kaM. 2 / 4 yena vedamena-m / 5 sambandhatvAbhAvena-a, ba, ka; 6 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH upustake nAsti / 7 lambhAdasAdhanaM-bha, ba; 8 mityAha tatrApyanAdiriti yazcAyaM - a; 9 tathA'trApyanAdi:- ma. (1) pA. tti.| 10 yocArAH-bha; 11 dRzyasya - mu. 12 dRSTi - a, ba; 13 kAkAra:- a, ba, k| 14 prAkAraM - a, ba; 15 dvaye - kaM / 16 sA tvaakaarvishessnnaa-kN| 17 kSaNayoH-kaM / Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tatra dezakAlavyavahitAnAmarthAnAM sAmarthyam, avidyamAnatvAt / nanvevaM 'citrapratyayo'pi na syAjjA nasyaikatve tadavyatirekiNAmapyekatvaprasaGgAt, pratyAkAraM ca jJAnabhede jJAnAnAM pratyekaM svAkAramAtraniyatatvAt, tebhyo 'vyatiriktasya ca sarvAkAragrAhakasyAbhAvAt / [132] atra brUmaH- na tAvaccitraM rUpaM na prakAzate ? saMvittivirodhAt / jaDasya ca prkaashaayogH| tenedaM 'jJAnAtmakamekameva rUpam, na cAkAra bhedAja jJAnabhedaH, citrarUpasyaikasyAkArabhedAbhAvAt / yathA 'nIlasyaikasyaiko nIlasvabhAva AkAra , tathA [Ti0] [132] yogAcAraH samAdhatte atra brUma iti / nanvekatrava jJAne sthUle 'kampAkampAdivirodhaH ityAha kampAkampAdIti / bAhye tu sthUle naivaM kampAkampAdivirodhavyudAsaH / tasya sadbhAve yadanekavRttItyAdibAdhakodayAt / kecid yogAcArAH apare tu mAdhyamikAH / yeyamalIkatA tadeva tattvam / [paM0] vadantIti (kaM. 126.20) yogAcAra: sautrAntikAn prati / tasyA iti / (kaM. 126.29) arthabuddheH / tasyA ityasmAcca puraH sAkArasya iti zeSaH / tatazca tasyAH sAkAratve kiM kAraNamiti vAkyaM siddhAM tinaH / arthasya (kaM. 126.21) paramANurUpasya / kAryavaicitryeNeti (kaM. 126.21) ghaTAdi vaicitryeNa / 'dRSTasyeti (kaM. 126.22) svAsaMvedyatvAt / samanantarapratyayasyeti (kaM. 126.22) samo jJAnena avyavahitatvena cAnantara: pratyaya uttarajJAnotpAdakAraNaM pUrvakSaNaH samanantarapratya samanantarapratyayaH, tasya smnntrprtyysy| evamiti (kaM. 126.24) samanantarapratyayasyaiva zaktivaicitryakalpanAyAm / natvekamekAkAraM kiM vA'nekamekAkAram / tatrAdye'trAha jJAnasyaikatve ityAdi (kaM. 126.25) / dvitIye pratyAdi (kaM. 126.26) / [132] atra brUma iti (kaM. 127.1) vayaM yogAcArAH / jaDasya ceti (kaM. 127.2) rUpaM hi sarva jaDam / idamiti (kaM. 127.2) citraM rUpam / tasminniti (kaM. 127.4) citre AkAre / "avayavItvekaH sthUlo vA nopapadyate [0] prakAzatAmavala(mbya) vijJAnArthayorabhede sahopalambhaniyamo hetuH uktaH / idAnIM tAmevAvalambyAha (a)"nyatara(miti) / atravahi tatheti (kaM. 126.9) / "vedyatvamabhedena vyApyata iti (kaM. 126.13) eteneti (kaM. 126.14) sAkAravijJAnavAdino vyAsArthasAdhanamAzaGkaya pariharati nanvevamiti (kaM. 126.25) / kimayaM "citra-pratyayaH pratyAkAraM na bhidyate veti vikalpya krameNa dUSayati jJAnasyaikatva iti (kaM. 126.25) / / [132] yadi vA na pravartata eveti (kaM. 127.5) notpadyata evetyrthH| na hi svayaMprakAzavAde utpannasya jJAnasya AtmabhUte AkAre apravRttirnAma / nanvevaM tahi nIlapItAdaya AkArAH citrapratyaye na santyetyAzaGkayAGgIkAreNa 1 vicitra-kaM. 1; kaM. 2 / 2 syaikatvena -kaM. 1, kN.2| 3 vyatiriktasya sarvAkAra - kaM. 1; kaM. 2 / 4 jJAnAtmakameva-kaM. 1, kaM. 2 / 5 bhedena-kaM. 1, kaM. 2 / 6 nIlasyaiko-kaM. 1, kaM. 2 / 7 kampAdivirodha -a%; 8 naiva - a, ba, ka; 9 dRzyasya - kN| 10 namuyavyavayavI ekaH sthUlo nepapate nyUnAvayavavRttitvena iti paJjikAyAmazuddhaH pAThaH - sN.| 11 pATho'yaM kaM. ityatra nAsti / 12 vedyasya vadanasadityApyaditi iti pAThaH ha. li. pustake azuddho bhaati-sN| 13 vicitra iti kaMpustake / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 317 nyAyakandalI 'citrasyaikasya citrasvabhAva 'aakaarH| tasmizcAtmabhUte 'jJAnaM pravartamAnaM kRtstra eva pravartate, yadi vA na pravartata eva / na tu bhAgena 'pravartate, tasya nirbhAgatvAt / ye tvamI bhAgAH parasparaviviktAH pratibhAnti, na te citraM rUpamiti na kAcidanupapattiH / sthUlAkAro'pyanayaiva dizA samarthanIyaH / avayavo tvekaH sthUlo vA nopapadyate, nAnAvayavavRttitvena tasya nAnAtvApAtAt / jJAnAkArastvekasmina jJAne vartamAna ekaH sthalo bhavatyeva / kampAkampAdivirodhastu 'saMvidvirodhAt paryudasanIya iti kecit / apare tu jJAnAkArasyApyanAdivAsanAvazena pratibhAsamAnasya vicArAkSamatvamalokatvameva tattvamAhuH / tathA ca yaH pratyayaH sa bAhyAnAlambano yathA svapnAdipratyayaH, 'pratyayazcAyaM jAgrataH stambhAdipratyayaH, nirAlambanatA hi pratyayasya tanmAtrAnubandhinI [Ti0] nanu saMvRttimAtreNApAramAthikena 'kathaM pAramAthikasyArthasya siddhirityAha dRSTA hi iti bAhyArthavAdyAha 'rekhAdayo'pi iti / mAdhyamikaH pariharati satyaM "[satyA iti / [paM0] nAnAvayavavRttitvena tasya nAnAtvApAtAt; jJAnAkArastvekasmin jJAne vartamAna ekaH sthUlo bhavatIti (kaM. 127.8) codyate tadakampakampAdibhivirodhaH / avayavI hi da(da)zAt kampate na tu jJAnaM kampate / avayavI ca jalaharaNa vAhadohAdikriyAyAmupayujyate na tu jJAnam iti parotpAditavirodhamAzaGkayAha "kampAdivirodhastu saMvidvirodhAvyudasanIya iti kecidityAdi (kaM. 127.10) / saMvid virodhAditi yadAnekamRtti tadA'neka yathAnekabhAjanagataM ku0] "ye tvamI iti (kaM. 127.6) evaM cAkArAzcitrapratyayottarabhAvijJAnAnAmityanusandheyam / anayaiva dizA jJAnAkAratayA bAhyavAdibhirapyevameva sthUlAkAraH samarthanIyaH / rUpAdisvalakSaNAntaM paramasUkSmatvAdityAha avayavIti (kaM. 127.8) / saMvidvirodhAt-kampate, na kampata ityAdi pratyayAnAM parasparaM bhedAdityarthaH / sAkAravijJAnavAdimatena bAhyAbhAvaM prasAdhya mAdhyamikamatena jJAnAkArasyApyalIkatvamAha apare tviti (kaM. * 127.10) / sa bAhyAlambana iti (kaM. 127.12) vicArAkSamAlambana ityarthaH / dRSTAnte'pyolambanaM vicAraM 1 vaicitryasya-kaM. 1, kaM. 2 / 2 ekAkAra:-kaM. 1, kaM. 2 / 3 jJAnaM kRtsna eva-je. 1; je.2| 4 vartate -je. 1, je.2| 5 saMvidvirodho vyudasanIya-kaM. 1, kaM. 2 / 6 pratyayazca -je. 1, je.2| 7 pratyayatvamAtrA -kaM. 1, kaM. 2 / 8 dvayaM -Da; 9 rekhAdvayo-a; 10 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayo sti / 11 kampAkampAdivirodhastu saMvidvirodho vyudayanIya iti kecit-kN| 12 ettvamA iti-ha. li. pustake / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam . nyAyakandalI svapnAdiSu dRSTA, jAgrataH pratyayasyApi pratyayatvameva svabhAvaH, sa yadi nirAlambanatvaM parityajati tadA svabhAvameva parityajet / nanu sarvapratyayAnAmanAlambanatve mihetudRSTAntAdipratyayAnAmanAlambanatvam, tatazca 'dhmihetutvaadybhaavaannaanumaanprvRttiH| atha te sAlambanAstairevAsya hetoya'bhicAraH ? navam, 'teSAM paramArthato bahiranAlambanAnAM saMvRttimAtreNAnumAnapravRttihetutvAt / dRSTA 'hyavidyAto'pi vidyAprAptiH, yathA lipyakSarebhyo varNapratItiH, varNapratipAdakarekhAdayo'pi svarUpeNa satyAH / satyaM satyAH, na tu te svarUpeNa pratipAdakAH / kakArAdirUpAdhyAropeNa pratipAdakAH, tadeSAM kAryo payogirUpamasatyameveti puurvpksssNkssepH| [133] yattAvaduktaM grAhyalakSaNAyogAditi na tadarthAbhAva'sAdhanamasAmarthyAt, grAhyalakSaNAbhAve hyartho grAhyo na bhavenna tu tasyAsadbhAvaH, grahaNAbhAvasya pizAcAdivat [Ti0] [133] atha svayaM "vijJAnavAdinaM dUSayati yattAvaduktam ityaadi| bAhyArthavAdinA hi 'pUrva yadgrAhyalakSaNarahitaM tannAsti yathA zazaviSANaM grAhyalakSaNaM ca] 'nIlAdikaM' iti pramANaM sUcitam, tacca nAzrayAsiddha [paM0] tAlaphalamiti / avayavibAdhakapramANodayAditi bhAvArthaH / keciditi jJAnAvAdino yogAcArAH / apare viti (kaM. 127.10) svacchasaMvidvAdino'sakhyAtivAdino vA bauddhavizeSAH / jAgrataH pratyayasyeti (kaM. 127.14) jAgratpuruSasatkasya / saMvRtimAtreNeti (kaM. 127.18) anirUpitatvAghamritIti dapratIti: ? sNvRttirmtaa| bAhyArthavAdI pRcchati da (va) NapratipAdakA (kaM. 127.19) ityAdi / sUri uttarayati satyamityAdinA (kaM. 127.20) pUrvapakSaH samarthitaH / / [133] atha svayaM vijJAnavAdinaM zrIdharo dUSayati yattAvadukta (kaM. 127.21)mityAdinA / tasyeti (kaM. 127.23) arthasya / svAtmamAtraniyatamiti (kaM. 127.26) tvanmate iti jJeyam / tadanyasyeti (kaM. 127.26) jJAnAdanyasyArtha [ku0] na kSamate / na tAvattatsat bAdhAta, nApyasat pratIteH, nApyUbhayaM virodhAditi bhAvaH / nirAlambanatA-vicArAkSamAlambanatetyarthaH / saMvRttimAtreNeti (kaM. 127.18) anAdimithyAvAsanaM vRttiH / svena rUpeNa jJAnasya saMvaraNAt codayati-"varNapratipAdakA iti (kaM. 127.19) / pareSAM rekhAdeH satyatvAditi bhAvaH / parihrati satyamiti (kaM. 127.20) kiJca kakArAdirUpAdhyAropeNeti (kaM. 127.20) yadyapyanayA rekhayA'yaM varNo jJApyata iti saGketitA rekhA varSa pratipAdayati tathApi laukikAnAM pratItirAzutarabhAvinI naitAvantaM vicAramapekSata iti bhAvaH / 1 dhamihetvA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 teSAM bahiranAlamvanAnAM-kaM. 1; kaM. 2 / 3 hyavidyAto vidyAprAptiH - kaM. 1, kaM. 2 / 4 tena rUpeNa-kaM. 1; kaM. 2 / 5 payogitvam-kaM. 1; kaM. 2 / 6 sAdhanasamartham , grAhyalakSaNo -kaM. 1; kaM. 2 / 7 jJAnavAdinaM -ka; 8 salAdikamiti-a, ba; nIlAdikam - Da; 9 varNapratipAdaka-kaM / 10 varNapratipAdaka...kaM / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumogamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI svarUpaviprakarSaNApyupapatteH / grahaNa yogyatve satyagrahaNAdabhAvasiddhiriti cet ? kathaM punarasya yogyatA saMpradhAritA ? nahi tasya grahaNaM 'kvacidavagatam, avagataM cenna grAhyalakSaNAyogaH / kiJca, grAhakAdhInaM grahaNam, grAhakaM ca jJAnaM svAtmamAtraniyatamityetAvataiva tadanyasyAgrAhyatA, grAhyAbhAvAdeva cedamagrahaNamiti sAdhyAviziSTam / api cedaM bhavAn pRSTo vyAcaSTA kA. jJAnAkArasya grAhyatA ? nahi tasyAsti jJAnahetutvaM tadavyatirekAt / nApyAkArAdhAyakatvam, AkAradvayAnanubhavAt / na ca 'jJAnAtmakatvameva [Ti0] prAmANikAprAmANikatvAvivekena pratItisiddhasyaiva pakSasya bauddhairabhyupagamAt / antastasya grAhyalakSaNatvAditi hetoH sandigdhAnakAntikatvamASAdayannAha tadarthAmAva'sAdhanamiti / vaizeSikANAmanyathAsiddhiriyaM svabhAvaviprakarSeNApyagrAhyatvasya siddhatvAt / na hyagrAhyatvamAtra hetuH kintu grahaNayogyatve sati 'agrAhyatvamityAha 'grahaNayogyatve iti / [paM0] syetyarthaH / sAdhyAviziSTamiti (kaM. 127.27) yathA nityaH zabdo'nityatvAdityatra pakSavat heturapyastistadvadatrApi / yathA grAhabhAvAkhyApakSo'siddhastathA heturapyasiddhaH tasmAt sAdRzyA viziSTAkhyaM sAdhanAbhAsametadityarthaH / sa (t) davyatirekAditi (kaM. 128.1) jJAnAvyatirekAt / nApyAkArAdhAyakatvamiti (kaM. 128.2) AkAreNApyaparo jAne AkAra AdhIyate ityapi nAstItyarthaH / AkAradvayAnanubhavAditi (kaM. 128.2) AkAradvayamAdhArAdheyakalakSaNam / [ku0] [133] kRtA ca jJAnaM niviSayamiti pratijJA mama mAtA vadveti (vandhyeti) baddhAnmAnasavisaMvAdAdupekSaNIyA / tathAhi viSaya vizeSajJAnamutpipAdayiSurvAcyamupAdadIti, viSayAbhAve tadupAdAnaM nirupapattikam, na ca niviSayatvajJAnasyotpAdanAya vAkyavizeSomiti sAmprataM jJAnasya svagata-vizeSAbhAvena jJAnaM niviSayamiti ca jJAnaM saviSayamityasyApi vAkyasya jJAnamAtrotpAdanaprasaGgAt / kiM ca na vAkyaM sattayA jJAnakAraNaM a(nya)theto jJAnutpatteH tasmAccheAtrajanyaM jJAnaM sa viSayamityasyApi jJadu (yA) pAdatte yadyapi tathApi hetudUSaNamapi vaktavyamityAha yattAvaditi (kaM. 127.21) / iha grAhyalakSaNAyogo grahaNAbhAvAdvA sambandhAbhAvAdvA ? nAdya ityAha na tadarthAbhAveti (kaM. 127.22) / atha sAdhyAbhAve sAdhye anupalabdhimAtramaprayojakamityarthaH / vizeSaNamAzaGkate "grahaNayogye satIti (kaM. 127.23) / iha hi yogyatA kAryopahitaM svarUpaM vA sa [ha] kArisAkalyaM vA ? tadubhayamapi kAryeNavaMkoMneya tadabhAvena siddhayati / 1 yogye - kaM.1; k.2| 2 kvacidabhata, bhUtaM - kaM. 1, kaM. 2 / 3 jJAnAtmatvameva-je. 1, je. 2 / '4 sAdhanasamargham mu. sAdhanaM-je. 1, je. 3 / 5 agrAhya caM-a; 6 grahaNayogye - a, ba, mu. grahaNayogyatve -je. 1, je 3 / 7 grahaNAyogyatve -ha. li.| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI grAhyatvam, suSuptAvasthAyAM 'jJAnAtmavadanubhUtasyAvazyaM jJAnasantAnavadanuvartamAnasyApi grahaNAbhAvAt / avabhAsamAnatvameva tasya grAhyatvamiti cet ? ko'yamAkArasyAvabhAsaH ? jJAnapratibaddhahAnAdivyavahArayogyatApattizcet ? bAhyasyApi saiva yogytaa| tathA hinIlaM pItametaditi saMvidAnAH / bAhyamevopAdadate jahatyupekSante vA, nAntaramAkAramityasiddho grAhyalakSaNAyogaH, kathamanyasyotpattyAnyasya vyavahArayogyateti cet ? tasya 'svakAraNasAmagrIniyamena tadviSayavyavahArAnuguNasvabhAvasyotpAdanAditi yatkiJcidetat / [Ti0] punaH prakArAntareNAnyathAsiddhi darzayati kiJca grAhakAdhInam iti :- jJAnasya tu AtmamAtraniSThatvena sato'pi 'jJAnAdanyasyArthasyAgrAhyatopapadyata iti / nana nIlAdiviSayaM jJAnamatpadyate vyavahiyate ca bAhya vastu iti kathaM ghaTate bhedAdityetadAza ne 'kathamanyasya [iti / [paM0] tasyeti (kaM. 128.2) AkArasya / anuvartamAnasyApoti (kaM. 128.3) AstAM tAvatsAkSAtparisphurata iti bhAvaH / avabhAsamAnatvameva tasya grAhyatvamiti (kaM. 128.4) yo yasya saMvidyavabhAsate sa tasya viSaya iti hi bauddhaa(rNg)| saiveti (kaM. 128.5) yogytaa| anyasya(kaM. 128.7)ti jJAnasya / anyasyeti (kaM. 128.7) arthasya / tasyeti (kaM. 128.8) jJAnasya / tadviSayetyAdi (kaM. 128.8) / tacchAbdena arthaH / anfirs dazAyata [ku0] tadbhAve ca vizeSyasiddho heturityAha kayaM punariti (kaM. 127.23) / dvitIyaM dUSayati kiJceti (kaM. 127.24) / agraheNa sambandhAbhAvaH / grAhyAbhAvAt-grahaNasambandhAbhAvAt / sAdhyAviziSTamiti (kaM. 127.26) dvitIye pakSa hIdaM sAdhyaM grAhyeNa na sambaddhamiti / tathA ca svAtmamAtraniyatatvAta hetuH sAdhyaM na viziSyata ityrthH| atha svarUpAsiddhi mandImapanyasyati api cedamiti (kaM. 127.26) / na hyanAkAro jJAnahetustAdAtmyaM ca suSuptiparyAlocanayA aprayojakamasti tathApi hAnAdivyavahArayogyatApattilakSaNasya taMtrAvabhAsamAnatvasyobhayasAmyAdAnayaM parityajya bAhyArthapakSapAte ki kAraNamiti zaGkA"mupanudAnna coktamupapAdayati tathA hi nIlamiti (kaM. 128.5) / yatkizcidetaditi (ka. 128.9) yathA jJAnatvAvizeSe kiJcitrIlAkAraM kiJcitpItAkAramiti niyame svakAraNasAmagrI niyAmikA evaM bho(ya)dapi kasyacidutpattau kasyacidvAnAdiyogyatApattiriti bhAvaH / 1 jJAnAtmabhUtasya - kaM. 1, kaM. 2 / 2 saMvAdinA - kaM. 1, kaM. 2 / 3 pekSate-kaM. 1, kaM. 2 / 4 svarUpakaM. 1; kaM. 2 / 5 dhInAm-a; 6 jJAnAdarthanya - a, ba, ka; 7 dityetadanuzaGkate-a, 8 zabdamanyasya-Da; 9 pratIkamidaM kandalyA nAsti (kaM. 127.3) jJAnAtmabhUtasya tasya iti syAt / 10 atra kiJcid bhraSTaM bhAti - artho na spaSTaH / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 321 nyAyakandalI [134] etena vedyatvamapi pratyuktam / bhede'pi 'jJAnasya svakAraNaniyamAdeva tasyopapattaH, sandigdhavipakSavyAvRttikasvAt / yadapi jarasya prakAzAyoga iti, tadapi prakAzAtmakatvAbhAvAbhiprAyeNa / siddhasAdhanaM saMsargAbhiprAyeNa nirupapattikam / nahi jaDasya prakAzasaMsargeNa na bhavitavyamityasti rAjAjJA, yathA chidikriyA chechana sambadhyate bhidyate ca, tathA jJAnakriyApi 'jJeyena saha saMbhantsyate bhetsyate ca / sahopalambhaniyamasyApi vipakSAd vyAvRttiH sandigdhA, jJAnasya svapara saMvedanaptAmAtreNaiva nIlataddhiyoryugapadgrahaNaniyamasyopapatteH / bAhyAbhAvAjjJAnaM parasya saMvedakaM na bhavatIti cet ? bAhyAbhAvasiddhau hetovipakSAd vyAvRttisiddhiH, tatsiddhau cAsya vipakSAbhAvaM prati hetutvamityanyonyApekSitA ? anyato bAhyAbhAvasiddhAvasya hetutvamiti cet tadevAstu kimanena ? asiddhazca sahopalambhaniyamo nIlametaditi bahirmukhatayArthe'nubhUyamAne tadAnImevAntarasya tadanubhava'syAnubhavAt / [ri0] [134] 'bAhyAbhAve siddha iti vipakSAta bAhyArthAt / tassiyau ca iti vipakSAvyAvRttisiddhAvasya hetoH sandigdhAnakAntikatva rahitasya bAhyArthAbhAvaM prati hetusvam / yatprakAzakam iti prakAzakaM prakAzarUpamityarthaH / tasya svayameva "nIlAdiprakAzasvarUpatvAt / [paM0] [134] veyatvamapi pratyuktamiti (kaM. 128.9) arthA dharmiNaH jJAnAnna vyatiricyante tadvadyatvAt / yadyena vedyate tattato na bhinnaM jJAnasya AtmA / vedyante ca nIlAdayastasmAjJAnAdabhinnA ityetat pUrvoktaM pratiSiddhamityarthaH / mede'poti (kaM. 128.9) arthAspArthakyepi / tasyeti (kaM. 128.10) vedyatvasya / sandigdhavipakSavyAvattikatvAditi (kaM. 128.10 ) saMdigdhA [d] vipabhAd bhedAdvayAvRttiryasya sa sandigdhavipakSavyAvRttikaH, tasya bhAvaH sandigdhavipakSavyAvRttikatvam, tasmAt / kimarthasya ve [dyatvaM jJAnena abhedAt ? kiM vA svakAraNasAmagrIta iti hi sandeho'tra mUlata iti bhaavnaa| saMsargAbhiprAyegeti (kaM. 128.11) jJAne sambandhAbhiprAyeNa / sahopalambhaniyamasyApIti (kaM. 128.14) abhedasAdhanAya hetUktastasya / vipakSAditi (kaM. 128.14) bhedAt / sandigdheti (kaM. 128.14) ku0] [134] sAmagrIbhedaprayuktasvabhAvaniyamAGgIkAranirasanIyatayA sahopalambhaniyamaM vyutkramya vedyatvahetumatidezena dUSayati eteneti (kaM. 128.9) idAnIM sahopalambhanimayahetuM tatsAdhakamanUdya dUSayati yadapi jaDasyeti (kaM. 128.10) / jJAnasya svaparasaMvedanatAmAtreNeti (kaM. 128.15) paramaptAbhiprAyeNoktaM svamate svayaMprakAzatAnaGgIkArAt / ata eva svamatamAlambyAha-asiddhazceti (kaM. 128.18) / jJAnasya zeyena sahopalambhaH kimanubhavAd vyavasthApyate anumAnAdvA ? 1 jJAnasvabhAvakAraNasAmagrI-kaM. 1, kaM. 2 / 2 prakAzAnA-kaM. 1, kaM. 2 / 3 zeyena sambhatsyate-je. 1, je. 2 / 4 saMvedya - kaM. 1, kaM. 2 / 5 nyApekSitvam, tadevAstu- kaM. 1, kaM. 2 / 6 syAnanubhavAt - je. 1, je. 2 / 7 bAhyAbhAvasiddho - mu. 8 rahitasyA-a, ba, ka; 9 prakAzam - mu. prakAzakam - je. 1; . 3 / 10 pranIlAdi-a, ba, ka / 41 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI jJAnasya svasaMvedanatAsiddhau sahopalambhaniyamasiddhiriti cet ? svasaMvedanasiddhau ki pramANam ? yatprakAzakaM tatsvaprakAze parAnapekSaM yathA pradIpa iti cet ? pradIpasya taddezatitamopanayane vyApAraH, sa cAnena svayameva kRta iti tadartha pradIpAntaraM nApekSate, vaiyarthyAt / 'svapratItau tu cakSurAdikamapekSata eveti sAdhyavikalatA dRSTAntasya / atha prakAzakatvaM jJAnatvamabhipretam ? tasmAt parAnapekSA, tadAnImasAdhAraNo hetuH| . yaccoktaM yasyAvyaktaH prakAzaH tatsvayamavyaktaM tathA pihitaM vastviti, 'tatrApi pihitasyAvyaktatA aprakAzaH, tatsvayamavyaktatvAtkintvabhAvAdeveti vyAptyasiddhiH / yacca pratyayatvAditi tadapyadhAnam dRssttaantaasiddhH| svapnAdipratyayA api samAropitabAhyAlambanA na 'svAtmamAtraparyavasAyinaH, jAgradavasthopayuktAnAmevArthAnAM saMskAravazena tathA prati [hi0] nanu 'prakAzakaM tAvadana hetuH tatazca kimidaM 'prakAzakatvam ? ki vyApAraH ? kiM vA pratipattiH ? kiM vA jJAnatvam? 'tatrAye'nyathAsiddhimApAdayati pradIpasya taddezeti "svaprakAze svavyApAre tamopanayane ityarthaH / dvitIye prAha"svapratItau tu iti -svaprakAze svapratIpattAvityarthaH / tRtIye prAha -atha "prakAzakatvamiti / tasmAta "prakAzakatvAta piM0] sahopalambhaniyamo'pi bhaviSyati, abhedabhra na bhaviSyati / jJAnasya svaparasaMvedena'metAmAtreNa(ta)dhanIlataddhiyoryayapadagrahaNaniyamasyopapatteriti (kaM. 128.15) jJAnaM hi svaparasaMvedanatAmAtreNa nIlaM gahNAti svasaMvedanatAmAtreNa ca nIladhiyaM, tadanayoH sahopalambho nAsti natvAbheda iti bhaavnaa| anabhyupagame'pi paraM svasaMvedanAt svasaMvedanaM vipakSa iti kRtvA etaduktaM zrIdhareNeti draSTavyam / bhatra gadye svasaMvedanatAmAtreNaiveti evakArasya vyavacchedakatvAdabhedasya vyavacchedaH / tena svaparasaMvedanatAmAtreNaiva na punarabhedenetyarthaH siddhaH / hetoriti (kaM. 128.16) sahopalambhaniyamasya / vipakSAditi (kaM. 128.16) bhedAt / asyeti (kaM. 128.17) sahopalambhaniyamasya hetoH / "vipakSAbhAvAditi (kaM. 128.17) abhedaH / "anyata iti vipakSavyAvRttito'nyasmAt Rte'pi / tadeveti (kaM. 128.18) anyat / [ku0] nAdya ityAha nIlametaditi (kaM. 128.18) / dvitIyamAzaGkaya dUSayati jJAnasyeti (kaM. 128.19) / atra tatsvayaMprakAzasAdhanaprasaGgadUSaNAvasare prasaGgAt sandigdhavipakSamyAvRttitvena sahopalambhaniyamo dUSitaH, samprati tasyaiva svarUpAsisipradarzanAya prasaGgaviparyayo dRSyate iti na kramavyatikramadoSaH / "yatparaprakAzakamityatra paraprakAzakatvaM (pare) parAmaGgIkArAvasiddha cakSurAdau vyabhicArI c| prakAzamAnatve satIti vizeSaNaM cAsiddhamityetaduSaNaM spaSTamityapekSadRSTAntaM dUSayati pradIpasyeti (kaM. 128.21) / iha sajAtIyAnapekSatvaM pradIpasya, AlokajAtyApekSayA vA? 1 prakAzaM-kaM. 1, kaM. 2 / 2 pratipatau- kaM. 1, kaM. 2 / 3 tatra-kaM. 1, kaM. 2 / 4 pyasAram - kaM. 1, kN.2| 5 svAMzaparyavasAyina:-ne. 2 / 6 prakAzakatvamatra - a%; prakAzatvaM - Da; 7 tadazca - a; 8, 12 prakAzasvama-Da 9tatrAmyathA-a 10 svapnaprakAze-a, 11 svapratipattI-ma. svapratItI-je. 1, je. 3 / 13 prakAzakatvAjJAna - a, ba; 14 vipakSabhAvaM prati / 15 pratIkasyAsya pAThaH kandalyAM nopalabhyate - saM / 16 atra kandalyAM 'yatprakAzam' iti pAThaH sacAzusaH (kaM. 128.21) / Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 323 nyAyakandalI bhAsanAt, anyathA dRSTazrutAnubhUteSvartheSu tadutpattiniyamAyogAt / kiJca, yadi bAhyaM nAsti kimidAnI niyatAkAraM pratIyate 'nIlametaditi / vijJAnAkAro'yamiti cenna, 'vijJAnAdvahi tasya saMvedanAt / jJAnAkAratve tvahaM nIlamiti pratItiH syAnna sviyaM nIlamiti / jJAnAnAM pratyekamAkArabhedAt kasyacidahamiti 'pratIbhAsaH kasyacididaM nIlametaditi cet na nIlAdyAkAravadahamityAkArasya vyavasthitatvAbhAvAt / tathA ca yadekenAhamiti pratIyate tadapareNa tvamiti pratIyate, svayaM svasya saMvedane'hamiti 'pratibhAsate iti cet ? ki vai parasyApi saMvedanamasti ? svarUpasyApi bhrAntyA bhedapratItiriti cet ? pratyakSeNa pratIto bhedo vAstavo na kasmAt ? bhrAntaM pratyakSamiti cet ? yathoktam 'paricchedAntaraM yo'yaM bhAgo bahiravasthitaH / jJAnasyAdino bhedapratibhAso hyupaplavaH // iti / [Tika] jJAnamityarthaH / sapakSAghopAd vipakSAcca ghaTAdenitvavatvastha vyAvattatvAta / kintvabhAbAdeva iti :prakAzasyAbhAvAdevetyarthaH / : yacca pratyayatvAd iti 'sarve pratyayA nirAlambanA ityatroktam / vyavasthitatvA bhAvameva darzayati tathA ca ityAdi / sA yadi bAoti sA vAsanA yadi bAhyA satI arthakriyAvizeSe nimittamiti / tajjananasamarthakSaNeti tastha [paM0] aneneti (kaM. 128.18) sahopalambhaniyamAkhya hetuunaa| tadanubhavasyeti (kaM. 128.19) nIlAdijJAnasya / apekSate eveti (kaM. 128.23) atra pradIpaH krtaa| sAdhyavikalateti (kaM. 128.23) sAdhyaM parAnapekSatvaM tadvikalatAdaSTAntasyeti / jJAnaM svaprakAzaM prakAzate pradIpavaditi dRSTAntIkRtasya pradIpasya / asAdhAraNo heturiti (kaM. 128.24) sapakSavipakSavyAvRttaH pakSa evaM vartamAnatvAt , zabdAnityatvasiddhau zrAvaNatvavat / abhAvAdeveti (kaM. 128.26) prakAzasyAbhAvAdeva / vyAptyasiddhiriti (kaM. 128.26) yathA kila pihitasya vastuno'vyaktatA na prakAzasyAvyaktatvAt kiM tu prakAzasyAbhAveda evamevArthe'pi yatra jJAnasyAbhAvastatrAvyaktatvaM na tu yatra jJAnaM svasaMviditamapi vRttaM tatrApi avyaktatvaM yujyate / ato na avyaktaprakAzatvamityarthaH yacca pratyayatvAditi [ku0] nAdya ityAha tddeshvtoti ( kaM. 128.21) / iha AlokazcakSuSaH shkaarii| tatrA cAvayavAvayavibhedena grAhyagrAhakabhedAGgIkArA[dA] lokaviSayamapi jJAnamAlokAnta rasavyapekSameveti bhAvaH / dvitIyaM dUSayati 'svapratItau tviti (kaM. 128.23) / kiJca pradIpasya jJAnakAraNatayA dRSTAntatA, tasmAt prakAzakatvaM jJAna kAraNa tvameva / na tu jJAnaM, svaviSayameva jJAnaM pratikAraNamityasiddhazca hetuH / tatparihArAyAzaGkate atheti (kaM. 128.24) / svArthe 'ka'pratyaya iti bhAvaH / / 1 nIlapItametaditi -je. 1, je. 2 / 2 jJAnAd - kaM. 1, kaM. 2 / 3 pratItiH, kasyacididaM nIlamiti ? - kaM. 1, kaM. 2 / 4 pratibhAsa iti cet - kaM. 1, kaM. 2 / 5 paricchedontaraM-je. 1, je. 2 / 6 dIpAdipakSAcca -a, ba; 7 sarva yA-a, ba; 8 bhAvAmava-a; 9 svapratipattau-kaM ! Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI kuta etat ? anumAnenA bhedaprasAdhanAviti cet ? pratyakSasya bhrAntatvenAbAdhitaviSayatvAdanumAnasyAtmalAbhaH, labdhAtmake cAnumAne pratyakSasya bhrAntatvamityanyonyApekSitAdoSaH / astu vA 'bhedaviplavo niyatadezAdhikaraNapratItiH, kutaH ? nahi tatrAyamAropayitavyo nAnyatretya'sti prati niymhetuH| vAsanA niyamAdAropite niyamaH iti panna, tasyA api taddezaniyamakAraNAbhAvAt / sati hyarthasambhave yaddezo'rthastaddezAnubhavastaddezA ca tatpUrvikA vAsanA, bAhyAbhAve tu tasyAH kiMkRto 'dezaniyamaH ? asti tAvadArope niyamaH na ca kAraNavizeSamantareNa kAryavizeSo ghaTate, bAhyazcArtho nAsti / tena vAsanAnAmeva vaicitryaM tadvaicitryasyArthavattatkAraNAmAM vaicitryA dityanAdirati cet ? [fro] nIlAdipratya' [yasya jamane samartho yo'sau jJAnakSaNa samtAnastasya sarvadA] sattvAt / dezakAlakAraNasvabhAveti - etena pramANamapi sUcitam, vivAdAdhyAsitaM nIlAdijJAnAd vyatiriktam, viruddhadharmAdhyastatvAt, yathA ghaTAt paTa iti / viruvadharmA dhyAsazca jJAnasya "zarIrAntaH, arthasya ca bahiH, jJAnasyAparakAle'rthasya ca pUrvakAle vRttitvAt, "jJAnasyArthAvarthasya ca svakAraNebhya utpatteH, jJAnasya "ha prakAzasvabhAvatvAdadhasya tu jaharUpatvAditi / / // saGkhyA // [paM0] (kaM. 128.27) / sarvapratyayA nirAlambanA ityatroktamAsIt / tadutpattiniyamAyogAditi (kaM. 129.2) svapnAdi-. pratyayotpattiniyamAsambhavAt / nIlAdyAkAravaditi (kaM. 129.6) ayaM vyatireke dRSTAntaH / svayaM svasya saMvedane'hamiti pratibhAsa iti (kaM. 129.7) / svamiti tu parApekSasi [dviri ti bhAvaH / ki ve "parasparasyApi saMvedanamastIti (kaM. 129.8) / yadi hi parasyApi saMvedanaM na syAttaskathaM svasaMvedanamityucyate bhavateti bhAvaH / "paricchedAntaraM yoyamityAdi (kaM. 129.10) lokvyaakhyaa| paricchedo jJAnalakSaNo'tarvartate yatsvayaM bhAgo vikalpAkhyo bahirghaTAdirUpeNAvasthitaH sa paricchedAdanya eva / evaM yo bhevasya pratibhAsaH sahyapaplayo mithyeva jJAnasyAbhedatvAditi zlokArthaH / [ku0] asiddho'pi prasaGga ityAha yacceti (kaM. 128.24) / iti vyAptyasiddhiH; viparyayazceti zeSaH / evaM tAvadgrAhyalakSaNAyogAd vedyatvAtsa hopalambhaniyamAdityarthasya zAnAvyatirekahetavo duSitAH ataH paramalIkavAyupanyastaM pratyayatvAdityanena hetu[nA] bAhyAlambanatve sAdhye saGkramayya dUSayati yacceti (kaM. 128.27) / dRSTAntAsiddheriti (kaM. 128.27) asiddhiH sAdhyavikalatA, tadetadiha svapnAdIti / tathA pratibhAsamAnAditi (kaM. 129.1) asannihitAnAM sannihitatayetyarthaH / vyavasthitatvAbhAvAviti (kaM. 129.6) pratipattabhede'pi samAnatvAdityarthaH / na nAvastavaH kasmAditi pramANadUSaNaM vineti shess|| 1 bhedasAdhanAt - kaM. 1, kN.2| 2 bhedo-kaM. 1, kN.2| 3 tyasti niyamahetuH-kaM.1; kN.2|| 4 ropaniyamaH syAditi ceta-kaM 1:ke. 2 / 5 dezaniyama: ? na ca-kaM. 1. kaM. 2 / 6 vaicitryAdanAdi - je. 1, je. 2 / 7-9 nIlAdyetadanantaraM [ ] etaccihnAntargata: pATha: abpustkyoraavRttH| 8 jJAnakSaNasantAnakSaNasantAna-33; 10 dhyAsAzca-a, ba, 11 zarIranta:- a: 12 jJAnAspadarthasya-a, jJAnasyAvarSasyaba; 13 tu- pustake nAsti / 14 prsyaapi-kN| 15 pricchedontr-pN.| Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 325 nyAyakandalI vAsanAvaicitryaM yadi bodhAkArAdananyat kastAsAM parasparato vizeSaH ? athAnyadarthe kaH pradveSaH ? yena sarvalokapratItirapahnayate / kena cAyamAkAro bahirAropyate ? 'jJAnena iti cet ? ki tasya svAtmanyAkArasaMvittireva bahirAropastadanyo vA ? Aye kalpe saMgha tasya samyakpratItiH, saiva ca mithyetyApatitam, jJAnagatatvenAkAragrahaNasya satyatvAt, bAhyatAsaMvittezcAyathArthatvAt / anyatve ca tayorna krameNa bhAvaH, tatkAraNasya jJAnasya kSaNikatvAt / na caikasya yugapatsatyatvena mithyAtvena ca pratItisambhavaH / na ca kramayogapadyAbhyAmanyaH prakAro'sti, yatra vartamAnaM jJAnaM svAtmanyAkAraM gRhNIyAdahizca 'tamAropayet / api ca yadi jJAnAkAro nIlAdiroM yasyaivAyamAkAraH sa eva taM pratIyAt, na puruSAntaraM pratIyAt / pratIyate cAyaM bahubhirekaH, sarveSAM tadAbhimukhyena yugapatpravRttaH, 'yastvayA dRSTaH sa mayApIti pratisandhAnAt / tasmAdartho'yaM na jJAnAkAraH / [paM0] zrIdharaH pRcchati kuta etaditi (kaM. 129.11) / para. prAha anumAneneti (kaM. 129.11) sahopalambhaniyamAdityanena / niyatadezAdhikaraNA pratItiriti (kaM. 129.14) niilo'ymityevNruupaa| tatrAyamiti (kaM. 129.14) ayaM niilaadirityrthH| tatpUviketi (kaM. 129.17) anubhavavikA / para: prAha 'asti tAvadityAdi / tadvaicitryaMcArthavattatkAraNAnAM vaicitryAditi (kaM. 129.19) yathA parasya kAraNavaicitryAdi (da) rthavaicitryaM tathA vAsanAkAraNAnAM vaicitryAdvAsanAvaicitryamityarthaH / anAdiriti (kaM. 129.19) atrAropaniyamaH krtaa| zrIdharaH prAha vAsanAvaicitryamityAdi (kaM. 129.19) / anyaditi (kaM. 129.20) abhinnama / kastAsAM parasparato vizeSa iti (kaM. 121 bodhAkArasyakatvAdekatvameva tAsAM syaadityrthH| anyatve tu tayorna krameNa bhAva iti (kaM. 129.24) tayoH svasaMvittibahirAropayoranyatve kakSIkriyamANe krameNa bhAvo na ghttte| atrArthe hetumAha tatkAraNasya (kaM. 129.24) [ku0] bhedasya bhrAntatvAGgIkAreNa pUrvapratikUlatarkasyAnyathAsiddhimaGgIkRtya pratikUlatarkAntaramAha astu veti (kaM. 129.13) / nanu bAhyArthavAdibhirapi zuktikAdeze rajatAropasya niyame kAraNaM vAcyamataH Aha sati hoti (kaM. 129.16) / yadde [zo]'rtha iti (kaM. 129.16) "arthyate bhrAntatvAdiniyamitvenApekSyata ityrthH| sAdRzyaM tadyatra tasminneva deze tahasA(zA)nubhAvaH [taddezAnubhavaH, taddezavAsanAsaMskArasya taddezatvaM kAryAbhimukhyam, bAhyArthApalApe tu sAdRzyamapi bahirnAstItyAropasya dezaniyamo nopapadyata iti bhAvaH / kAryAnasAriNi kAraNavaicitrye kalpanIye bAhyArthapakSapAte kiM kAraNamityata Aha yeneti (kaM. 129.21) / kiJcetyAha "kena punariti (kaM. 129.21) saMvittiH tatra prakAzanAyA utpAdaH / 1 jJAnena cet - kaM. 1, kaM. 2 / 2 tu - kaM. 1, kaM. 2 / 3 mAropayati -. kaM. 1, kaM. 2 / 4 yoyastvayAje. 2 / 5 dhikaraNa - kN| 6 pratIkamidaM kandalyAM noplbhyte| 7 tadvaicitryasya - kN| 8 arghyte-h.li.| 9 ha. li. pustake'zuddhaM bhAti / 10 'punaH' iti kaM pustake nAsti / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ye tu jJAnAkAramapyapahnavAnA 'alIkA eva nIlAdayaH pratibhAsante ityAhuH, teSAM kAraNaniyamAdutpattiniyamo'rthakriyAniyamazca na prApnoti, arthAbhAvena kiJcit kasyacit kAraNam, sarva vA sarvasya, nArthakriyAsaMvAdo na vA 'visaMvAda iti vizeSAbhAvAt / yathoktaM gurubhiH-- AzAmodakataptA ye ye copAjitamodakAH / rasavIryavipAkAdi seSAM tulyaM prasajyate // iti / vAsanAvizeSAta tadvizeSasiddhiriti cet ? sA yadi bAhyArthakriyAvizeSahetuH ? saMjJAbhedamAtram, artho vAsaneti / atha jJAnAtmikA ? arthAbhAve hi tasyA vizeSo ninibandhano bodhamAtrasyopAdAnasya sarvatrAvizeSAt, 'bodhAkArAvyatiriktasya ca vizeSasyAbhyupagame'rthasadbhAvAbhyupagamaprasaGgAdityuktam / na cAsmin pakSe nIlAdipratyayasya kAdAcitkatvaM syAt, tajjananasamarthakSaNasantAnasya sarvadAnuvatteH, ananuvRttau vA kAlAntare'pi tatra pratyayAnupapattiH, svavyatiriktasyAcApekSaNIyasyAbhAvAt / kAraNaparipAkasya kAdAcitkatvAt tatkAryasya kAdAcitkatvamiti cet ? kAraNasya paripAkaH kAryajananaM pratyAbhimukhyam, so'pi svasaMvedanamAtrAdhIno na kAdAcitko bhavitumarhati / asti cAyaM piM0 [iti] / bahirAropakAraNasya / jJAnasya kSaNikatvAditi (kaM. 129.25) anyatvaM hi bhinnatvaM tacca krameNava bhavati, bahirAropakAraNe ca jJAne kSaNikatvAdvinaSTe kRtaH krameNa [iti bhAvaH / nokasya kramo ghaTate iti bhaavnaa| tahi jJAnaM bahirAropazca yugapadeva bhaviSyataH, netyAha na caikasyetyAdi (kaM. 129.25) / tamiti (kaM. 129.27) AkAram / tamiti (kaM. 129.28) nIlAdi [ka] martham / na puruSAntaramiti (kaM. 129.28) kartRpadametat / gurubhiriti (kaM. 130.5) kaumArilamizraH / [ku0] yeneti yena prakAreNa anyavaM (anyatva) jJAnAGgIkAre dUSaNaM tasyApyanaGgIkAre kA gatirityata Aha yetviti (kaM. 130.2) / "nApyarthakriyAsaMvAda iti (kaM. 130.4) saMvAdAjjJAnaM pramANaM visaMvAdAdapramANa[miti ] niyamazca na praapnotiityrthH| AzAmodaketi (kaM. 130.6) upAjitasyApyalIkasvAdAzAmodakAM na viziSyate ityarthaH / 1 vylokaa-kN.1| 2 visaMvAdo-kaM. 1, kN.2| 3 bodhAkArasya ca vyatiriktasya - kaM. 1, kaM. 2 / 4 tat-kaM. 1, kaM. 2 / 5 svamyatiriktasyA-kaM.1, kN.2| 6 paripAka: kAryaH kAryajananaM-prati. kaM. 1, kaM.2; kAraNaparipAkaH kAryajananaM-prati. je. 2 / 7 nArtha- kaM / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam 327 prazastapAdabhASyam [135] parimANaM mAna vyavahArakAraNam / taccaturvidham-aNumahaddIrgha hrasvaM 'ceti / tatra mahada dvividham-nityamanityaM c| nityamAkAzakAladigAtmasu paramamahattvam / anityaM tryaNukAdAveva / nyAyakandalI kAdAcitkaH pratyakSapratibhAsaH, sa eva pratItiviSayaM dezakAlakAraNasvabhAvaniyataM bAhyaM vastu vyavasthApayaMstadabhAvasAdhanaM bAdhata iti kAlAtyayApadiSTatvamapi hetUnAmityuparamyata / samadhigatA saMkhyA // [135] samprati parimANanirUpaNArthamAha -parimANaM mAnavyavahArakAraNamiti / mAnavyavahAro'Nu mahaddIrgha hrasvamityAdijJAnaM zabdazca, 'tasya kAraNaM parimANamityanena pratyakSasiddhasyApi parimANasya vipratipannaM prati kAryeNa sattAM darzayati / yathA tAvajjJAnasya jJeyaprasAdhakatvaM tathoktam / [ri0] [135] ( // atha parimANanirUpaNam / / ) parimANam iti - arthavizeSaNaM mAna vyavahakAra kAraNaM parimANamiti lakSaNam, 'buddhayAlokAdivyavacchedArtha. [paM0] sA iti (kaM. 130.8) vAsanA bAhyA stii| upAdAnasyeti (kaM. 130.10) kAraNasya / asminpakSe iti (kaM. 130.11) svaccha saMvitpakSe / tatpratyayAnupapattiriti (kaM. 130.13) kAdAcitkapratyayAnupapattiH / svavyatiriktasyeti (kaM. 130.13) svasattAmAtravyatiriktasyetyarthaH / pratItiviSayamiti (kaM. 130.17) pratIteviSayam / tadabhAvasAdhanamiti (kaM. 130.18) atra tacchabdena bAhyArthaH / saGkhyAguNavivaraNaM samarthitam / [135] atha parimANaguNavivaraNam / tathoktamiti (kaM. 132.8) anantara eva vAde / [ku0] sA yadi bAhyeti (kaM. 130.8) bhinnaM padata AgantukasAmagryAnuprade (ve)?zAt kAdAciskatvaM nIlAdipratyayAnAmityata Aha svavyatiriktasyeti (kaM. 130.13) / bAhyArthe pratyakSa pramANamupadarzayan dUSaNAnyupasaMharati asti cAyamiti (kaM. 130.16) // [iti saGkhyA ] [135] nanu mAnamiyantA tadvayavahArakAraNatvaM saGakhyAgurutvayorapyasti tatkathaM nAtivyAptirityata Aha mAnavyavahAra iti (kaM. 132.6) / atraiva mukhyo mAnavyavahAraH prasiddha ityarthaH / na tu prasiddhalakSaNavaiyarthyamata Aha tasya kAraNamiti (kaM. 132.6) / tathoktaM-ni [rA] lambanatvanirAsena / 1 vyvhrnnm-de| 2 c-de| 3 tasyotpattikAraNaM-je. 2 / 4 kAraNa-a, ba, 5 buddhavA -a, ba / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI zabdasya tu katham ? na hyasAvarthAtmA, annAnyasizabdoccAraNe mukhasya pUraNavAhapATanaprasaGgAt / nApyarthaja;, kauSThayavAyukaNThAbhighAtajatvAt / atavAtmano'tadutpannasya prtipaadktve'tiprsnggaaH| 'atrocyate yadi kaNThAdyabhighAtamAtraja eva zabdo na vaktuvivakSAmapi pratipAdayet tadutpatyabhAvAt / tathA ca vaktuvi'vakSAmapi na sUcayeyuH zabdA iti pramattagItaM syAt / pAramparyeNa vivakSApUrvakatvAcchabdasya vivakSApratipAdakatvamiti cet ? evamarthAnubhavapratipAdakatvamapi, vivakSAyA arthAnubhavapUrvakatvAt / asatyapyarthAnubhave vipralambhakasya tadarthavivakSApratItiriti cet ? asatyAmapi tadarthavivakSAyAM bhrAntasya tadarthaviSayaM vAkyamupalabdham / 'tathAhurAcAryA:-- bhrAntasyAmyavivakSAyAmanyadvAkyaM hi dRzyate / iti / .. nAnyavivakSAto'nyAbhidhAnasya sambhavaH, anvayavyatirekAbhyAM yagrasya kAraNamavagataM tasya tadvayabhicAre vizvasyAkasmikatvaprasaGgAt, ato bhrAntasyApratIyamAnApi tadartha [Ti0] 'marthavizeSaNamityuktam / 'zabdasya tu katham iti zabdasyArthena sambandhAbhAvAditi bhAvaH / tameva darzayati na hyasau iti / atadAtmana iti taTasthasya vakSAderapi vahnipratipAdakatvaM syAta / evamarthAnubhaveti :-"pUrva zarthAnabhabasta vAcakasmaraNaM tato vaktumicchA, tata: prayatna iti pAramparyeNAnabhavasyApi kAraNatvam / smaraNakAraNikA iti smaraNaM kAraNaM yasyAH sA tathA / "sAkSAd avyavadhAnenAhetyarthaH / vivakSAmAtreti vivakSAyA dohavAhAdAbanupayogAt / [paM0] na vakturvivakSAmapi pratipAdayediti (kaM. 132.11) vakturvivakSAmapi na jJApayet / atha vaktuvivakSA jJApayati zabda: yata: 'bhayaM pumAn kakUdAdimadarthavivakSAvAn gozabdoccAraNakartRtvAdahamiva' iti prayogaH pravartate / tadutpatyabhAvAditi (kaM. 132.12) na hi zabdo vivakSAta utpadyate / pAramparyeNeti (kaM. 132.13) prathamaM hi vivakSA, tataH kaNThAdyabhighAtaH, tataH zabda ityevaMrUpeNa / evamiti (kaM. 132.14 ) pAramparyeNa / asatyAmapi tadarthavivakSAyAmiti (kaM. 132.15) vakturicchAM vinApItyarthaH / bhrAntasyeti (kaM. 132.16) unmattAdeH / [ku.] zabdasya tviti (kaM. 132.8) kathaM na kathaJcicchabdAnAmarthA matha) saMspazitvAditi bhAvaH / atadAtmana iti (kaM. 132.10) na caivaMbhUtAnAmapi cakSurAdInAM pratipAdakatvamAzaGkanIyam, arthAdutpannaM jJAnameva tatsArUpyAdartha pratipAdayati yataH zabdasyArthakAryatvaniSedhaH sAkSAdvA paramparayA vA ? nAdya ityAha kaNThAdIti (kaM. 132.11) / dvitIyamAzaya dUSayati pAramparyeNeti (kaM. 132.13) / vivakSAyA arthAnubhavavyabhicAramAzaGkate asatyapIti (kaM. 132.15) / ... mAno doSa ityAha asatyAmapIti (kaM. 132.15) / 1 degpAdakatve cAtiprasaGgAt-kaM. 1, kaM. 2 / 2 tadayuktam-kaM. 1, kaM. 2 / 3 vivakSAM sUcayeyuH-je. 1, je. 2 / 4 yathA-kaM. 1, kaM. 2 / 5 bhidhAnasambhavaH-kaM. 1, kaM. 2 / 6 'arthavizeSaNaM' mu. pustake nAsti kintu -je. 1; je. 3 ityatrAsti / 7 pratIkamidaM abakapustakeSu naasti| 8 hyarthamanubhavaMstato - a, ba, ka / 9 smaraNaM yasyAH sA - a,ba; 10 'sAkSAt' ma. pustake nAsti, kintu-je. 1; je. 3 ityatrAsti / Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 329 nyAyakandalI vivakSA sahasopajAtA gacchattaNasaMsparzajJAnavadaspaSTarUpA kAryeNa kalpanIyeti cet ? vipralambhakasyApi vivakSAvizeSaNa tadarthAnubhavaH kalpyatAm, asaMvidite'rthe tadviSayasya vivakSAvizeSasyAyogAt / tadAnIM vipralambhakasya tadarthAnabhavo nAstIti cet ? mA sma bhUt, smaraNaM tAvadvidyate, vipralambhako hi pUrvAnubhUtamevArthamanyathAbhUta'manyathA kathayati / tatrAsya tadartha vivakSA sAkSAt smaraNakAraNikA bhavantI pAramparyeNa tadanubhavakAraNiketi nAsti vyabhicAraH, mithyAnubhavapUrvikAyA api vivakSAyAH pAramparyeNa satyAnubhavapUrvakatvAt / anubhavazcArthAvyabhicArIti shbdaadrthsiddhiH| anyathA vAkyazrutau zroturarthapratItyabhAvAd vivakSAmAtrapratItezcApuruSArthatvAcchAbdo vyavahAra ucchidyeta, vAdiprativAdinozca jayaparAjayavyavasthAnupapattiH, vivakSAmAtraM pratyubhayorapi bhUtArthavAditvAt / yaccoktaM dravyAdavyatirikta parimANam, dravyAgrahe tabuddhayabhAvAditi, tadasiddham / dUrAd dravyagrahaNe'pi tatparimANavizeSasyAgrahaNAt / ata eva mahAnapyaNuriva bhrAntyA dRzyate / [Ti0] vivakSAmAtraM prati iti :-ubhayorapi vivakSAyAH satyatvAt / yaccoktam iti yadgrahaNe sati na gRhyate tattato na bhidyate yathA vRkSAta zizapA, 'na gRhyate cAgRhyamANe dravye parimANamiti bauddhaH pratyavatiSThate / tatrAsiddhimeva sphUTayati dUrAd dravyagrahaNe'pi iti :-yadyapyatra dravyAgrahaNe'pi parimANagrahaNaM darzayitumucitaM tathApi tAdAtmyAdekagrahaNe'nyatarasyAgrahaNaM darzitam / avayavasaMsthAnAnupalambhe'pi iti / yadyavayavasaMsthAnamupalabhyeta tahi manuSyAdivizeSo'pyupalabhyeta / [paM0] paraH prAha 'nAsya vivakSAsa (kaM. 132.17) ityAdi / vizvasyAkasmikatvaprasaGgAditi (kaM. 132.18) mRtpiNDAdikaM vinApi ghaTAdyatpattiprApterityarthaH / kAryeNeti (kaM. 132.20) tathAvidhavacanena / vivakSAmAtrapratItezcApuruSArthatvAditi (kaM. 133.1) arthapratItireva hi puruSArthaH / vivakSAmAtraM tu dohavAhAdAvanupayogAnna puruSArthaH / [ka] pratibaMdI mocanamAzaGkate nAnyeti (kaM. 132.17) / apratIyamAnA'pi (kaM. 132.13) zabdAtiriktaliGgeneti zeSaH / kAryeNa vAkyAtmake nyAyasamAnanyAyatayA pariharati vipralambhakasyeti (kaM. 132.22) astvevaM vipralambhakavivakSayA, svavivakSAyAstu kA gatirata Aha mithyeti (kaM. 132.25) / viparyastasyApi saMsargamAtre bhramaH / padArthasmRtistu satyaiveti bhAvaH / nanvevamapyanubhavatAmAtraM pratipAda [nA]ya padArthe kimAyAtamata Aha anubhavazceti (kaM. 132.26) / vAkyAtparamparayArthAnumAnasyAnukUlatarkamAha anyatheti (kaM. 132.26) / apuruSArthatvAt = prvRttinivRttiyogyaarthvirhaa| 1 anyathA ca - kaM. 1, kaM 2 / 2 vivakSA smaraNakAraNikA-kaM. 1, kaM. 2 / 3 prativAdinorjaya-ka. 1, kaM. 2 / 4 na gRhyamANe dravye-a, ba, ka / 5 nAnya-kaM, ba / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 nyAyakambalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI evaM vyavasthite parimANe tasya bhedaM kathayati-taccaturvidhamiti / yana rUpeNa cAtuvidhyaM taddarzayati-aNu mahad dIrgha hrasva ceti / caturasrAdikaM tvavayavAnAM saMsthAnavizeSo na parimANAntaram / dIrghatvAdayo'pi tathA bhavantu ? na, avayavasaMsthAnAnapalambhe'pi dUrAhIrghAdipratyayasya darzanAt / api ca bhoH ! dvayaNukaparimANaM tAvadaNu, mahatparimANotpattau kAraNAbhAvAt / tasmAcca paramANuparimANamapakRSTam, kAryaparimANAt kAraNaparimANasya hInatvadarzanAt / tatazca paramANoH parimANaM dvynnukprimaannaadbhinnm| evaM ghaTAdInAM parimANAdanyadeva prakarSaparyantaprAptamAkAzAdiparimANam, tathA dIrgha hrasvaM ceti parimANa maSTavidhameva, kutazcAtuvidhyamityAha-tatreti / teSu caturvidheSu parimANeSu madhye mahada dvividhaM nityamanityaM ceti / keSu 'nityamityAzaGkayAha-nityamAkAzakAladigAtmasu / tacca paramamahattvamityucyate / anityaM mahatparimANaM vyaNukAdAveva naakaashaadissvityrthH| [Ti0] SaDvidhameva iti -yairAkAze dIrghatvaM paramANau ca hrasvatvaM nAbhyupagamyate tadabhiprAyeNoktam / svAbhiprAyeNa tu AkAzadIrghatvasya paramANu hrasvatvasya ca svIkArAdadRSTa (dRSTa) vidhatvaM jJeyam / piM0] paravAkyaM dIrghatvAdayo'pi tathA bhavantviti (kaM 133.8) / sUrivAkyaM netyAdi (kaM. 133.8) / atha sUrireva ziSyAnAmantrya kathayati api bhoH (kaM. 133.9) ityAdi / "tasmAditi (kaM. 133.10) dvaNukaparimANAt / SaDvidhameveti (kaM. 133.13) paramANo paramANutvam 1, dvayaNuke'Nutvam 2, ghaTAdiSu mahattvam 3, AkAzAdiSu paramamahattvama 4, dIrghama 5, hrasvaM 6 ceti SaTvidhatvam / anyathA paramazabdena vizeSaNayogAditi / anyathA saMjJAntarameva kuryAt / na tu paramazabdena viziSyAdityarthaH / [ku0] evaM zabdasyArthasAdhakatvaM prasAdhya parimANasya dravyAdravyavyatirekeNa siddhasAdhanatvama zaGkate yacceti (kaM. 133.3) / dUSayati tadasiddhamiti (kaM. 133.4) / naivamityAzaGkaya pariharati- ata eveti (kaM. 133.5) / saMsthAnabhedo dravyArambhakasaMyogavizeSa eva / avAntarabhedena prakArAdhikyamAzaGkaya bhASyeNa parihArayati-ayi bho iti (kaM. 133.9) / kAraNavattitayA aNuparimANasya prAthamye'pi pratyakSasiddhatayA mahattvasya prathamaM vyAkhyAnamiti draSTavyam / nanu mahattvAdbhinnaM parama [mi] kimiti prayuktavAnityata Aha "tatparamiti (kaM. 133.15) / evaM zAstraprasiddhirityarthaH / 1 saMsthAnabhedo-je. 1, je. 2 / 2 pratyayadarzanAta -je. 1, je. 2 / 3 SaDvidha-kaM. 1, je. 1, je. 2 atra kaM. 2 sampAdakena svabuddhayA'STavidhameva iti pAThaH kalpitaH so'rthadaSTyA samIcIno'stIti svIkRtaH - sN.| 4 catueM - kaM. 1, kaM. 2 / 5 ityAha - kaM. 1, kaM. 2 / 6 paramamahattvamucyate - je. 1, je. 3 / 7 parimANau -Da 8 tsmaacc-kN| 9 api bho:-kaM bhASye pratIkamidaM nAsti / 10 tacca parama . kN| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 331 prazastapAdabhASyam [136] tathA cAvapi dvividham-nityamanityaM ca / nityaM paramANumanassu tat pArimANDalyam / anityaM dvayaNuka eva / 'kuvalAmalakabilvAdiSu mahatsvapi tatprakarSabhAvAbhAvamapekSya bhaakto''nnuvyvhaarH| nyAyakandalI [136yathA mahad dvividhaM tathANvapi dvividhaM nityamanityaM ca / ubhayatrApi cakAraH prakArAntaravyavacchedArthaH / nityamaNuparimANaM paramANumanaHsu, utpttivinaashkaarnnaabhaavaat| pArimANDalyamiti sarvApakRSTaM parimANam / anityamaNuparimANaM dvayaNuka eva nAnyatretyarthaH / etenaitaduktaM bhavati, aNuparimANaprabheda eva paramANuparimANaM mahatparimANaprabhedazca paramamahatparimANam, anyathA paramazabdena vizeSaNAyogAt / yatkhalu parimANaM rUpasahAyaM svAzrayaM pratyakSayati tatra mahaditi vyapadezaH, yacca no pratyakSayati tatrANviti vyavahAraH / na caivaM sati vyaNukasyApyaNutvaprasaktiH ? tasyApi pratyakSatvAt, tryaNukamasmadAdipratyakSaM bahubhiH samavAyikAraNai rArabdhatvAt, 'ghaTAdivat / yasya ca pratyakSasya [Ti0] [136] paramANu manassu iti :- paramANutvasya sAdhAraNatve'pi dravyAnArambhakatvenAsAdhAraNatvAnmanasaH pRthag nirdezaH / vyaNukamasmadAdi iti - atra vAyuvyavacchedArtha vivAdAdhyA sitapadaM kAryam / vAyutryaNukena vyabhicAravAraNArthamudbhUta"rUpavattve satIti heturvizeSaNIyaH / "AkAzasya pratyakSeti -AkAzaparimANaM mahat 'dvayaNukavyAptyadhikavyAptikAzrayAzritatvAta ghaTAdiparimANavat / [paM0] [136] "pratyakSadravyasyAvayavA (kaM. 133.25) iti dvayaNukatrayalakSaNAH / pratyakSahetutvAbhAve'pIti (kaM. 133.26) yatkhalu parimANaM rUpasahAyamityAdi (kaM. 133.21) vacanAt mahattvasAdhano'yam / prayogamAha tadAzrayasya dvaghaNukavyAptito'dhikavyAptikatvAd ghaTAdiparimANavaditi (kaM. 13326) / tadAzrayasyeti nabhasaH / zeSaM sugamam / vyAptiratraivaM darzanIyA- 'yadyada dvayaNakavyAptito'dhikaM tattanmahad yathA ghaTAdi' / [ku0] [136] sarvApakRSTamitya (kaM. 133.18)nena sarvatobhAve pravRtti darzayati / pArimANDalyazabdasya paGkajAdi zabdavadyogarUDhitAM darzayati / kathametena prakArAdhikyaM parihRtamityata Aha eteneti (kaM. 133.19) / nanu parasparaprakarvanikarSApekSayA mahadaNuvyavahAraH, tatkathamidaM vyavasthetyata Aha yatkhalviti (kaM. 133.21) / "bahubhirArabhyamANa1 kuvalayA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 prakarSAbhAva - de| 3 'Nutva - kaM. 1, kaM. 2 / 4 'parimANam' iti - je. 1, je. 2 pustakayo sti| 5 rArabdhamANatvAt-je. 2 / 6 ghaTavat-kaM. 1, kaM. 2 / 7 pratyakSadravyasya - je. 1, je. 2 / 8 manaHsthiti -ba; 9 dAdhyAsitaM - a, ba, ka; 10 rUpatve - Da; 11 AkAzaparimANasya - mu. -je. 1, je. 3 / 12 mahata dviyaNatvaikArthasamavete dIrghatva hrasvatve pratipAditavyAptyadhikavyAptikAzrayatvAt ] a%B ba - pustake [ ] etaccihnAntargataH pAThaH likhitvA'pyadhika iti sUcitam / 13 prtyksssy-kN| 14 bahubhiH samavAyikAraNarArabdhatvAt-kaM / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam dIrghatvahrasvatve 'cotpAdyamahadaNutvaikArthasamavete / samidikSuvaMzAdiSvajasA 'dIrghadhvapi 'tatprakarSabhAvAbhAvamapekSya bhAkto 'hrasvatvavyavahAraH / anityaM caturvidhamapi saMkhyAparimANapracayayoni / nyAyakandalI dravyasyAvayavA na pratyakSAstadeva tryaNukam / AkAzaparimANasya tu pratyakSahetutvAbhAve'pi mahattvameva, tadAzrayasya dvayaNukavyAptito'dhika vyAptikatvAt, ghaTAdiparimANavat / ___ anityamaNuparimANaM dvayaNuka evetyayuktam, 'kuvalAmalakabilvAdiSu parasparApekSayANuvyavahAradarzanAdata Aha-'kuvalAmalakabilvAdiSviti / bilve yaH prakarSabhAvo mahatparimANAtizayayogitvaM tasyAmalake'bhAvamapekSyANuvyavahAro bhAktaH / ubhAbhyAM bhajyate iti bhaktiH sAdRzyam, tasyAyamiti bhaaktH| sAdRzyamAtranibandhano gauNa ityarthaH / evamAmalakaparimANAtizayAbhAvaM kuvle'pekssyaannuvyvhaarH| yatra hi mukhyamaNutvaM dvayaNuke tatra mahatparimANasyAbhAvo dRSTaH / Amalake'pi yAdRzaM bilve mahatparimANaM tAdRzaM nAstItyetAvatA sAdharmyaNopacArapravRttiH / [Ti0] atha svamataM prakAzayati anye tu iti, nanu bhASye utpAdyamahadaNutvaikArthasamavete pratipAdite na tu nityamahadaNutvaikArthasamavete ityasminpakSe bhASyavirodhaH ? naivam, utpAdyayordIrghatvahrasvatvayostAniyamAt / anutpAdyayoranutpAdyamahadaNutvaikArtha 'niyamAvirodha eveti / sarvatrava 'bhAkta iti :- sarvatreti paramANudvayaNukAdau / [paM0] para: prAha-"anityAdi (kaM. 134.1) / "kuvalAmalakabilvAdiSviti (kaM. 134.2) kuvalaM badaram / etAvatA sAdhayeNopa"cAravRttiriti (kaM. 134.8) ata eva bhaktiH sAdRzyamityuktam / [ku0] tvAditi (ka. 133.24) bahutvavadArabdhatvAdityarthaH / bahutvavattvaM ca Arambhakasya samavAyena vA, ekArthasamavAyena vA draSTavyamiti vyAkhyeyam / tatazca 'dvayaNukamasmadAdipratyakSa rUpavattve sati dvAbhyAmArabhyamANatvAd dvitantukavaditi pratibaMdI nirastaH syAt / bahutvavadArabdhasyopAdhitvAt-dvitantukasya ca bahatvaikArthasamavetArabdhatvena bahutvavadArabdhatvAta, bahutve satIti vizeSaNIyo heturvA / tryaNake vyabhicAraparihArAya dvayaNaka vyAptyadhika "vyAptitodhika vyAptikatvAditi daghaNakasaMyogyadhikasaMyogitvAdityarthaH / 1 tutpaady-de| 2 diirgh'pi-de| 3 prkrssaabhaavaa-de| 4 hrsvvyvhaar:-je| 5 vyAptitvAt - je. 1, je. 2 / 6, 7 kuvalayA - kaM. 1, kaM. 2 ki.| 8 niyamAdivirodha - a, ba, k| 9 bhatta-a%; 10 anityamityAdi - kaM. 1 kaM 2 / 11 kuvalya - kaM; azuddhametat - sN| 12 - pacArapravRttiH - kaM / 13 kandalyAmevamasti / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 333 prazastapAdabhASyam tatrezvarabuddhi mapekSyotpannA paramANudvayaNukeSu bahutvasaMkhyA, tairArabdhe kAryadravye vyaNukAdilakSaNe rUpAdyutpattisamakAlaM mahattvaM dIrghatvaM ca karoti / dvibahubhirma'hadbhizcArabdhe kAryadravye kAraNamahattvAnyeva mahattvamArabhante na bahutvam / samAnasaMkhyaizcArabdhe'tizayadarzanAt / nyAyakandalI dIrghatvahrasvatvayoviSayaM darzayati-dIrghatvaha'svatve ceti / 'mahatvaM cANutvaM ca mahadaNutve, utpAdye ca te mahadaNutve cetyutpAdyamahadaNutve, tAbhyAmekasminnarthe samavete dIrghatvahasvatve / yatrotpAdyaM mahattvaM vyaNukAdau tatrotpAdyaM dIrghatvam, yatra cotpAdyamaNutvaM dvayaNuke tatrotpAdyaM hrasvatvamityarthaH / tatra paramANoH parimaNDalatvAddhasvatvAbhAvo 'vyApakatvAccAkAzasya dIrghatvAbhAva ityeke / anye tu paramANuparamamahadvayavahAravat paramahasvaparamadIrghavyavahArasyApi loke darzanAt paramANuSu paramahrasvatvaM paramadIrghatvaM cAkAze ityAhuH / dorghaparimANAdhikaraNamAkAzaM mahatparimANAzrayatvAt stambhAdivat / evaM hrasvaparimANAzrayaH paramANuH, aNuparimANAzrayatvAt, dvayaNukavat / [Ti0] 'tatrezvarabuddhimapekSya iti - yadyapIzvarabuddheranye'pyekaguNA viSayAstathApyadRSTasya niyAmakatvAdapekSAbuddhikatvam / 'tatra saGkhyApi iti :-'api' zabdo'vadhAraNe / vizeSaM darzayatIti (kaM. 134.9) viSayaM darzayatItyapi pAThaH / utpAdye iti (kaM. 134.10) anityatvAt / tAbhyAmiti (ka. 134.10) tRtIyAntaM padam / parimaNDalatvAditi (kaM. 134.13) paramANoH parimANaM parimaNDalam / ityeke iti (kaM. 134.13) vyomazivapAdAH / anye viti-(kaM. 134.14) granthakAramatam / ata evaitatsAdhanAya prayogaH paramANuSu paramahrasvatvaM paramadIrghatvaM cAkAza ityAhuriti (kaM. 134.15) / paramANau AkAze ca hrasvatvadIrghatve anutpAdye iti bruvantItyarthaH / [ku0] prakarSa bhAvAbhAvasyobhAbhyAM bhidyamAnatvaM darzayati yatra hoti (kaM. 134.6) / Ahuriti brUma ityarthaH / pramANopanyAsAt ki neSyate iti mukhyata iti zeSaH / 1 mahadbhirArabdhe-je. de| 2 vizeSa-kaM. 1, kaM. 2 / 3 hrasvatve iti| 4 mahattvANutvaM ca-je. 1, je. 2; mahaccA-kaM. 1, kaM. 2 / 5 vyApakatvAdA-je. 1, je.2| 6 pratIkamidaM tatra saGkhyApi ityasmAdanantaraM sarveSvapi pustakeSu kintu tatra tasyAsaGgatayA yathAsthAnaM sthaapitm| Izvarabuddha yapekSasya iti mu. pustake / 7 tatrAvayavasaGkhyApi mu, tatra saGkhyApi -je. 1, je. 3 : Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI yadi hrasvatvamutpAdyanANutvenaikArthasamavetaM kathamanyatra hrasvatvavyavahAraH ? tatrAhasamidikSuvaMzAdiSviti / samiccekSazca vaMzAzca samidikSavaMzAH / eteSvaJjasA paramArthato dIrghaSvapi 'vaMze yaH parimANaprakarSabhAvo dIrghAtizayayogitvaM tasyAbhAvamikSAvapekSya pratItya bhAkto gauNo vyavahAraH, evamikSoH prakarSabhAvastasyAbhAvaM samidhyapekSya hrasvavyavahAraH / yatkhalu paramArthato hrasvaM dvayaNukaM tatra dAbhAvaH, ikSAvapi vaMzasya yAdazaM dairghya tAdRzaM nAstItyupacAraH / nanveteSu vAstava eva hrasvatvavyavahAraH kiM neSyate ? neSyate, teSveva parApekSayA dIrghavyavahAradarzanAt / na caikasya dIrghatvaM hrasvatvaM cobhayamapi vAstavaM yuktam, virodhAt / atha kasmAd dIrghavyavahAra eva gauNo na bhavati ? na tasyotpattikAraNasambhavAt / sarvatraiva bhAkto hrasvavyavahAro bhavatu ? naivam, mukhyabhAve gauNasyAsambhavAt / athedAnImutpAdyasya parimANasya kAraNanirUpaNArthamAha-anityaM catuvidhamapIti / anityaM catunidhamapi dIrgha hrasvaM mahad 'aNu ceti catuvidhaM parimANam, saMkhyAparimANapracayayoni, saMkhyAparimANapracayakAraNakam / saMkhyAyAstAvatkAraNatvamAha-tatreti / [paM0] ekArthasamavetamiti (kaM 134.18) ekArthoM dvaya guka lakSagaH / anyatreti (kaM. 134.18) padArthAntare / aMjaseti (kaM. 134.19) vyAkhyeya padaM paramArthata (kaM. 134.19) iti vyAkhyAtapadam / tAdazaM nAstItyupacAra iti (ka. 134.23) sAdRzyaM hi vinA upacAro na sambhavati / nanvateSvityAdi (kaM. 134.23) parapraznaH / neSyate (kaM. 134.24) ityAdi uttaram / tasyotpattikAraNasambhavAditi (kaM. 134.26) tasyeti dIrghasyotpattikAraNamasti kRtakatvAt hrasvasyotpattikAraNaM nAsti paramANonityatvAdityarthaH / para: prAha sarvatravetyAdi ( kaM. 134.26) / [ku0] utpAdyasyeti (kaM. 134.27) anityazabdo'vinAbhAvenotpatti lkssytiiti| paramANudvayaNukamityucyata iti (kaM. 135.3) paramANavo dvayaNakAdiprakrameNava kAryamArabhanta iti darzayitumiti zeSaH / atra bhASye IzvaragrahaNaM dvayaNukasyAsmadAdyatIndriyatvAt / yadyapIzvarabuddhiH (ddheH) sarvaviSayatvAttrINyevaikatvAni[sa] mAhRtya na viSayIkaroti tathApi dvayakotpAdakAdaSTasahakAritayA tritvotpattyanukalApekSayA buddhiH | sa] mbhavatyeveti bhAvaH / gurutvadravatvayovijAtIyapatanaspandanArambhakatvadarzanAdguNamArabhamANAnAmityuktaM saMyogasyeti / atra vibhAga AzrayavinAzitayA virodhAnna mahattvakAraNaM zabdabuddhayAdayastu pratyAsatteriti draSTavyam / IzvarabuddhayapekSasya tritvasyetyupalakSaNam / dvayaNakANutvArambhakaparamANudvitvasyApyadRSTakSayAdeva vinAzaH / AzrayavinAzasyAsambhavAt / 3 aNutvaM -je. 1, je. 2 / 1 tasmin vaMze-je. 1, je. 2 / 2 kAraNAsambhavAt - kaM. 1, kaM. 2 / 4 kaarnnaa-kN| 5 bhavantyeva -ha. li / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 335 nyAyakandalI paramANubhyAmArabdhaM dvayaNukaM paramANudvadhaNukamityucyate / teSu triSvekaikaguNAlambanAmIzvarabuddhimapekSyotpannA yA tritvasaMkhyA 'sA taistribhirdvayaNukai rArabdhe kAryadravye vyaNu kalakSaNe rUpAdyutpattisamakAlameva mahattvaM dIrghatvaM ca karoti / tatretipadaM mahatparimANakAraNa'nirdhAraNArtham, vyaNukAdItyAdipadaM caturaNukAdiparigrahArtham / kathaM punareSa nizcayaH, vyagukAdiparimANasya dvayaNukagatA bahutvasaMkhyaivAsamavAyikAraNamiti? anyasyAsambhavAt / na tAvad dvayaNukavRttayo rUparasagandhasparzakatvaikapRthaktvagurutvadravatvasnehAstasyAsamavAyikAraNam, teSAM kAraNavRttInAM kArye guNamArabhamANAnAM samAnajAtIyaguNAntarArambhe eva sAmarthadarzanAt / dvayagukANuparimANAnAM cArambhakatve vyaNukasyANutvameva syAnna mahattvam, parimANAt samAnajAtIyasyaiva parimANasyotpattyavagamAt / asti cAtra mahattvam , bhUyo'vayavArabdhatvAd ghaTAdivat / na cAsamavAyikAraNaM vinA kAryamutpadyate, dRSTazcAnyatrAvayavasaMkhyAbAhulyAn samAnaparimANArabdhayoH kAryayorekatra mahattvAtizayaH / tenAtra saMkhyAyA eva kAraNatvaM kalpyate / dvayaNukasaMyogAbhyAM 'vyaNuke mahattvotpattiriti cenna, saMyogasya mahattvArambhakatve dvayaNuke'pi mahattvopapattiH syAt, yadi tu bhUyasAmavayavAnAM saMyogaH kAraNamityucyate, prAptAprAptavivekAdavayavAnAM bhUyastvameva kAraNaM samathitaM syAt, IzvarabuddhayapekSasya tritvasya sthitihetvadRSTakSayAdvinAzo na tu kadAcidAzrayavinAzAdapi 'vinAzaH, na tvapekSAbuddhivinAzAd vinAzaH IzvarabuddhenityatvAt / paM0] teSviti (kaM. 135.4) dvayaNukeSu / IzvarabuddhimapekSyotpanneti (kaM. 135.4) apekSAbuddhijA saGghayati vacanAta / kathaM punarityAdi (kaM. 135.7) prprshnH| zrIdharaH prAha anyasyAsambhavAdityAdi (kaM. 135.8) tasyeti (kaM. 135.9) mahatparimANasya / kAraNavattInAmiti (kaM. 135.9) dRyaNakatrayavRttInAma / asti cAtra mahattvamiti (ka. 135.12) atra dvynnuke| ekatra mahattvAtizaya iti (kaM. 135 14) yatrAvayavasaGkhyAbAhulyam / dvayaNukasaMyogAbhyAmiti (kaM. 135.15) tribhidvaryaNakaihi saMyogadvayaM bhavati antaradvayasayogadvayadarzanAt sthApanA 000 / 'yaNuke'pi mahattvotpattiH syAditi (kaM. 135.15) tatrApi paramANudvayasya saMyogAt / kAraNamiti (ka. 135.16) mahatparimANasya kAraNamityarthaH / prAptAprAptavivekAdavayavAnAM bhUyastvameva kAraNaM samarthitaM syAditi (kaM. 135.16) prAptAprAptavivekAditi - anvayavyatirekavivekAta / prAptA aprAptA vA bhUyAMso'vayavA mahatparimANasya kAraNaM syurbhUyastvaM ca saGkhyavetyarthaH / parattvAparatva dvipathaktavAdIni tvakAraNAnyeveti nAtra cintitAni / IzvarabuddhayapekSasya tritvasya sthitihetvadRSTakSayAdvinAza iti (kaM. 135.17) anyatra hi saGkhyA'pekSAbuddherjAyate tadvinAzAdvinazyati / 'kadAcidAzrayavinAzAdapi vinAza iti (kaM. 135.18) yatra trayANAM dvayaNukAnAM madhyAdekaM dvi viNyapi ca vinazyanti / sA tribhi-kaM. 1, kaM. 2 / 2 Arabdha-kaM. 1, kN.2| 3 nivAraNArthama - kaM. 1, kaM. 2 / 4 tryaNuke mahattvotpattiH syAt - kaM. 1, kaM. 2 / 5 yadi-kaM. 1; kaM. 2 / 6 vinAzaH IzvarabuddhenityatvAt - kaM. 1, kaM.2, ki| 7 tryaNuke mhttvotptti-kN| 8 na tu kadAcidAzrayavinAzAdapi-kaM / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI samprati mahattvAnmahattvotpatimAha-dvibahubhirmahadbhiriti / dvau ca 'bahavazca dvibahavaH tairArabdhe kAryadravye kAraNamahattvAnyeva mahattvamArabhante, yatra dvAbhyAM mahadbhyAmapracitAbhyAmArabhyate dravyaM tatrAvayavamahattvAbhyAmeva mahattvasyotpAdo bahutvasaMkhyApracayayorabhAvAt / 'yatra da bahubhirmahadbhiravayavaiH kAryamArabhyate tatrAvayavamahattvebhyo'vayavini mahattvasyotpAdo na bahutvasaMkhyAyAH, samAnasaMkhyaiH sthUlaiH sUkSmaizcArabdhayordravyayoH sthUlArabdhe mahattvAtizayadarzanAt / saMkhyAyAH kAraNatve hi kAryavizeSo na syAt, tasyA avizeSAt / yatra tu samAnaparimANairavayavairArabdhayoravayavasaMkhyAbAhulyAdekatra parimANAtizayo dRzyate tatrAvayavasaMkhyApi kAraNameSTavyA, anyathA kArya vizeSAyogaH / yatra samAnasaMkhyaiH samAnaparimANazca kAryamArabdham, tatra mahattvotpattAvubhayorapi kAraNatvam, pratyekamubhayorapi sAmarthyadarzanAta, tatrAnyataravizeSA darzanAdityake / apare tu parimANasyaiva kAraNatAmAhuH, samAnajAtIyAt kAryotpattisambhave vijAtIyakAraNakalpanAnavakAzAt / [paM0] mahattvAditi (kaM. 135.19) parimANAdityarthaH / apracitAbhyAmiti (kaM. 135.21) pracayaH zithila: saMyogavizeSastadahitAbhyAM nibiDasaMyogAbhyAmityarthaH / bahubhirmahadbhiravayavairiti (kaM. 135.22) atra apracitiriti dRzyam adhikArAt / bahutvasaGkhyA [yA] iti (kaM. 135.23) paJcamyantaM padam / avizeSAditi (kaM. 135.25) / tulyatvAt / tatra saGgyApIti (kaM. 135.27) atra api: avadhAraNe saGkhyaivetyarthaH / ubhayorapIti (kaM. 135.28). "saMkhyAparimANayoH / tatreti (kaM. 136.1) dravye / eke iti (kaM. 136.1) vyomazivAcAryAH / apare viti (kaM. 136.2) vayaM kndliikaaraaH| samAnajAtIyAditi (kaM. 136.2) parimANAt / vijAtIyakAraNakalpanAnavakAzAditi (kaM. 136.3) vijAtIyaM kAraNamatra saGkhyA / [ku0] tatrAvayavamahattvebhya iti (kaM. 135.23) avayavamahattvebhyo'pItyarthaH / na bahutvasaGkhyAyA iti (kaM 135.23) kevalAyA iti zeSaH / kiM tahi ! samuccitAbhyAmityarthaH / tadetatkuta ityAzaGkA mahattvasyApi sAmarthyAvadhAraNena nivArayati "samasaGkhyairiti saGkhyAyAH kA[2]Natva iti (kaM. 135 25) kevalAyA iti pUrvavaccheSaH / bahutvasyApi sAmarthyamavadhArayati yatra sviti (kaM. 135.27) mahatvotpattI mahatva vizeSotpattAviti zeSaH / eke vayamityarthaH / sAmAnyAkAravizeSa prati prayojakatvasAmye sajAtIyatve pakSapAto niSpramANa iti bhAvaH / 1 vahavazca tairAbdhe - kaM. 1; kaM. 2 / 2 yatra bahubhi -je. 3 / 3 tatra saGghayApi - je. 1, je. 2 / . 4 meSTavyam - je. 1, je. 2 / 5 vizeSAyogAt - je. 1, je. 2 / 6 vizeSAnavadhAraNAt - je. 1, je. 2 / 7 tatrAvayavasayApi - kN| 8 'saMkhyA' iti apustake nAsti / 9 nanu-ha. li / 10 samAnasaGkhya-kaM / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 337 prazastapAdabhASyam [137] pracayazca tUlapiNDayorvartamAnaH piNDArambhakAvayava prazithilasaMyogAnapekSamANa itaretarapiNDAvayavasaMyogApekSo vA dvitUlake mahattvamArabhate 'na bahutvamahattvAni, samAnasaMkhyApalaparimANairArabdhe'tizayadarzanAt / nyAyakandalI [137] 'pracayasya kAraNatvamAha-pracayazceti / pracaya iti dravyArambhakaH prazithila: sNyogvishessH| sa tu dvitalakadravyArambhakayostulapiNDayorvartamAnaH pratyeka piNDayorArambhakAn prazithilAnavayavasaMyogAnapekSamANa itaretarapiNDayoravayavAnAM parasparasaMyogAnapekSamANo vA dvitUlake mahattva'mArabhate / yatra piNDayoH saMyogaH svayaM prazithilastayorArambhakAzcAvayava saMyogA api prazithilAstatra piNDAbhyAmArabdhe dravye nibiDAvayavasaMyogArabdhapiNDadvanibiDasaMyogajanitadravyApekSayA mahattvAtizayadarzanAt, piNDayoH prazithilaH saMyogaH piNDArambhakaprazithilasaMyogApekSo mahattvasya kAraNam / yatra tu piNDayoH [Ti0] [137- 138] 'guNakarmArambhe tu sApekSa iti vacanAdapekSaNIyaM darzayati pratyeka piNDayo: iti / 'aNutamatvaprasaktiH iti kAraNasamAnajAtIyApekSayA kAryaparimANasya sAtizayitAdarzanAt / paramANaparimANam ityAdi : [paM0] [137] dvitUlakadravyArambhakayoriti (kaM. 136.4) tUlazabdena piNDa: saMyogo guNakArambhe sApekSa iti vacanAdapekSaNIyaM darzayati pratyeka piNDayorityAdi (kaM. 136.5) / saMdarbheNa saMyoga iti (kaM. 136.7) parasparaM saMyogaH / tayoriti (kaM. 136.7) piNDayoH / "svAvayavasaMyogA iti (kaM. 136.7) maulikyAH piNDadvayArambhakAH / piNDArambhakaprazithilasaMyogApekSa iti (kaM. 136.10) piNDapratyekasthaprazithilasaMyogApekSa ityarthaH / piNDayorArambhakAca na prazithilA iti (kaM. 136.12) piNDayoH pratyekasthAzca saMyogAste prazithilA ityarthaH / etAvAn vizeSa: pAzcAtyapakSAdatreti draSTavyam / mahattvasyeti (kaM. 136.14) mahatparimANasya / [ku0] [137] 'pracayo hIti (kaM. 136.3) atra dravyArambhaka iti [vi] zeSaNaM dravyArambhakarasya samavAyikAraNA bhAvena parimANAnArambhakatvAt / pratyekamiti (kaM. 136.5) idaM ca guNakarmasvArabdheSu sApekSa iti niyamAduktamanusandheyam / "yatra piNDayoriti (kaM. 136.7) pUrvatra pramANopadarzanam / yatra tvityuttaratra / 1 prazithilasaMyogApekSamANaH -ki prazithilasaMyogApekSaH - je. vyo. 477;. prazithilAvayavasaMyogApekSa: - de| 2 na mahattvAni - ki.| 3 pracayamAha-kaM. 1; kaM. 2, ki| 4 mArabhyate - kaM. 1; kaM. 2 / 5 saMyogA prazithilA:- je. 1; je. 2 / 6 guNa: kArambhe---Da-.-7 aNumahattva -a, ba, ka; ...8 -avayavasaMyogA-kaM: 9 pracayazca-kaM / 1. atra-ha. li. / 43 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI saMyogaH prazithila itaretarapiNDAvayavAnAmitaretarAvayavaiH saMyogA api prazithilAH, piNDayorArambhakAzca na prazithilAH, tatra piNDAbhyAmArabdhe dravye'tyantanibiDaparasparAvayavasaMyogapiNDadvayArabdhadravyApekSayA mahattvAtizayadarzanAt piNDayoH prazithilaH saMyoga itaretarapiNDAvayavasaMyogApekSo mahattvasya kAraNamiti vivekaH / / ___atha kathaM tatra bahutvamahattvayoreva klRptasAmarthyayoH kAraNatvaM neSyate ? tatrAhana bahutvamahattvAnIti bahutvamahattvAnIti viSaya bhedApekSayA bahuvacanam / 'yatra yatra pracayavizeSAt parimANavizeSapratItirasti na 'tatra tatra bahutvaM mahattvaM ca kAraNamityarthaH / atropapattiH-samAnasaMkhyApalaparimANairArabdhe'tizayadarzanAt / saMkhyA ca palaM ca parimANaM ca saMkhyApalaparimANAni samAnAni saMkhyApalaparimANAni yeSAM terArandhe kArye'tizayadarzanAt / yadi hi saMkhyaiva kAraNaM samAnasaMkhyastribhizcatubhirvA prazithilasaMyoganibiDasaMyogaizcAragdhayovyayoH prazithilasaMyogAragdhe nibiDasaMyogArabdhApekSayA mahattvAtizayo [Ti0] na cAtra sparzavad-dravyaparimANatvAdi'tyupAdhiH, anArambhakasyAntyAvayaviparimANasyAsparzavagyaparimANatvAbhAvena sAdhyavyApakatvAbhAvAt / nanu tathApi kAryaparimANasyAsamavAyikAraNatvAbhAvasyopAdhitvaM bhaviSyati ? naivam, vipake [paM0] atha kathaM tatra bahutva-mahattvayoreva 'prakRSTasAmarthyayo: kAraNatvaM neSyate iti (kaM. 136.15) atra vAkye kAraNatvaM neSyate ityasmAtpuraH kiM tu pracayasyaiva kAraNatvamiSyate iti vAkyamadhyAhAryam / bahutvaM saGkhyA 'bahugaNaM bheda' iti vacanAt, mahattvaM ca parimANam / ata evAha samAnasaGkhayApaletyAdi (kaM. 136.18) / kAraNamiti mahatparimANasya heturityarthaH / yadi hi saGkhayeva kAraNam (kaM. 136.20) ityasmAtpurastadetyadhyAhAyam / tribhizcatubhirveti ( ka. 136.20) kalpanayA paJcAdibhirapi / Arabdhayoriti (kaM. 136.21). ArabdhayordravyayormadhyAdityarthaH / mahatvAtizayo na syAditi (kaM. 136.22) athavAstIti bhAvaH / kAraNasaGkhacAyA iti (kaM 136.22) atra kAraNaM saMyogAH / [0] astu bahutvasamatvAdikAraNaM mahattva tu sadeva kathamakAraNamata Aha atropapattiriti (kaM. 136.18) / samAnamayastri(kaM. 136.20) bhirityanena bhASye saGkhyAgrahaNaM satyapi bahutve pracayasya sAmavidhAraNAya kRtamiti darzanAt prkrnnaavirodhH| dvitvakAlApekSayA samAnamahattvAbhyAmiti vaktavye samAnamahattvairiti vacanaM prayatvasya (pracayasya) 1 pracayabhedA - kaM. 1, kaM. 2 / 2 yatra pracayavizeSAt - kaM. 1; kaM. 2 / 3 tatra bahutvaM mahattvaM ca nakaM. 1; kaM. 2 / 4 rArabdhe'tizayadarzanAta-je. 1; je. 2 / 5 dityupAdheH-DA 6 na mahattvam -kaM / Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapagjikAkusumodagamAviTokAtrayopetam nyAyakandalI na syAt, kAraNasaMkhyAyA ubhayatrApi tulyatvAt / tathA yadi mahattvamapi kAraNaM samAnamahattvaH pracitarapracitaizcArabdhayordravyayorapracitArabdhApekSayA pracitArabdhe parimANAtizayo na bhaveta, asti ca vizeSaH, 'tenaivaM tarkayAmo na saMkhyA kAraNaM 'nApi mahattvamiti / 'yatra tvacitaraNubhirmahaddhizca pracitarArabdhayovyayoH pracitamahaddhirArabdhe mahattvAtizayadarzanaM tatra mahattvapracayayoH kAraNatvam / yatra pracitaiH samAnaparimANehatara saMkhyAkairapracitazcazcAlpasaMkhyAkaiH rabdhayordravyayorbahutarasaMkhyAkaiH pracitarArabdhe'tizayadarzanam, tatra saMkhyApracayayoH kAraNatvam / yatrApracitairaNubhiralpasaMkhyairArabdhAt pracitabahutarasthUlArabdhe vizeSadarzanam, tatra trayANAmeva boddhavyam / yastu manyate tulya parimeyeSu dravyeSu kAraNagatAni palAni parimANotpattau kAraNaM na mahatparimANAni, tanmate palasya kAraNatvamabhyupagamya pratiSedhaH kRtaH, svamate tu palasyAkAraNatvAt / [Ti0] kAryasyANa'tamatvaprasaktiriti bAdhakasya prabalatvAt / yadi dIrghatvamahattvayoM rameva iti dIrghasvAtizayasyaiva tathA vyavahArakAraNatve mahattaramAnIyatAmityeva pratyaya: syAnatu dIrghamiti / na vijAtIyayoH iti hrasvatva dIrghava jAtyapekSayA [paM0] yadi hi mahattvamapi kAraNami(kaM. 136.23)tyasmAtpurastadetyadhyAhAryam / pracitariti (kaM. 136.23) zithilaH / acitariti (kaM. 136.23) nibiDaiH / na saGkhyA kAraNaM nApi mahattvamiti (kaM. 136.25) kintu pracaya eva kAraNamityarthaH / pracitairiti (kaM. 136.26) zithilaiH / Arabdhayogyayoriti (kaM. 136.26) ArabdhayodravyayormadhyAt / mahattvapracayayoH kAraNatvamiti (kaM. 137.1) atra pracayamahattvayoH kAraNatvamiti vyAkhyeyaM pUrvatra pracitamahaddhi (kaM: 136.26)riti bhaNanAt / evamuttaratrApi yathAsambhavaM vyAkhyeyam, na tu yathAsaGkhyamanasartavyam, atra zastra yathAsaGkhyamaryAdAyAH prAyegAbhAvAt / trayANAmeva boddhavyamiti (kaM. 137.4) saGkhyAparimANapracayAnAmeva kAraNatvaM draSTavyamityarthaH / svamate tu palasyAkAraNatvAditi (kaM. 137.6) svamate tu na pratiSedhaH kRtaH prApterabhAvAt / prAptipUrvo hi pratiSedha iti tAtparyArthaH / kA sAmarthyAvadhAraNaM paryAlocyeti prakaraNAvirodhaH / tadevaM pratyekasAmarthyAvadhAraNe na kAraNatva nizvittha mapurucaye'pi sAmarthyamavatArayati [ya]tra tviti (kaM. 136.25) "svamatena tviti (kaM. 137 6) tathA saGkhyAparimANapracayayonItyanena virodhaprasaGgAditi bhAvaH / 1 tenaiva - kaM. 1; kaM. 2 / 2 ne - kaM. 1; kaM. 2 / 3 yatra pracitaraNubhirmahadbhizcArabdhayo- je. 1; je. 2 / 4 saGkhyAkaralpasaGkhyAkai iti - je. 1; je. 2 pustakayoH pAThaH kintvatrArthadRSTayA rapracitazcAlpasaGkhyAkariti bhAvyam / 'alpasaGkhyAkaH' iti- kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti / 5 tulA - kaM. 1; kaM. 2 / 6 tamasattva - Da; 7 rabhede-a; 8 dIrghatva -a, b| 9 na mhttvm-kN| 10 svamate tu-kN| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [138] dvitvasaMkhyA cANvorvartamAnA dvayaNuke'NutvamArabhate / mahattvavat tryaNukAdau kAraNa bahutvamahattvasamAnajAtIyapracayebhyo diirghtvsyotpttiH| 'aNutvavad dvayaNuke dvitvasaMkhyAto hrasvatvasyotpattiH / nyAyakandalI [138] dvitvasaMkhyA cANvorvartamAnA dvynnuke'nnutvmaarbhte| yastu paramANuparimANAbhyAmeva dvacaNuke parimANotpattimicchati, taM prati ghaNukasyApyaNutamatvaprasaktiriti pUvikaiva yukti'raavrtniiyaa| adhikaM caitad 'yannityadravyaparimANasyAnArambhakatvam / paramANuparimANaM na kasyacidArambhakaM nityadravyaparimANatvAt, AkAzAdiparimANavat, paramANuparimANatvAdvA manaHparimANavat / [Ti0] vijAtIyatvam, yathA vijAtIyayorekatvadvitvayornekatra virodhastathA parimANayorapyaviruddhayorekavAvasthAnaM na duSyati / viruddhayostu naikatrAvasthAnamiti / asmadAdInAM tu bhAktayoH iti :-pratyakSasiddhastu asmadAdInAM aNutvamahattvayo[ bheda] iti / kecid bauddhAH / kevaleti :- anyonyApekSAmantareNa yAvat hastavitastyAdiparimANaM vastrAdestadanyApekSAyAmapi tadavastha meveti // parimANam / / [paM0] [138] idAnImaNutvasyotpattimAha dvitvasaGkhyA cANvorityAdinA (kaM. 137.7) / dvayaNukasyApyaNutamatvaprasaktiriti (kaM. 137.8) kAraNAnurUpatvAtkAryasya / adhikaM caitaditi (kaM. 137.9) ayaM cAparo doSa ityarthaH / tameva doSaM darzayati yanityadravyaparimANasyAnArambhakatvamiti (kaM. 137.9) / ko'rthaH ? yadi hi paramANuparimANAbhyAM ghaNukaparimANamArabhyate tadA paramANuparimANasyArambhakatvaM prasajyate ityarthaH / [ku0] [138] pUrvikaMva yuktiriti (kaM. 137.9) kArye parimANamArabhyamANasya sajAtIyotkarSahetutAvagamyate, tathA mahadArabdhaM mahattaram, evamaNvo rA] rabdhamaNutaraM bhavedityarthaH / adhikaM caitaditi (kaM. 137.9) asyaiva tarkasyAnugrAhyaM prmaannmityrthH| AkAzAdiparimANavaditi .(kaM. 137.11) na ca dravyANA mA] rambhakatvamapAdhiH anukUlasya tarkasyAbhihitatvAt / vyApakamahattvasya saGkhyAkArakatve'bhihita: parizeSa ihApi drssttvyH| sa cAsyeti kAryavizeSaNaM kAraNavizeSasAmarthyAvadhAraNaM mahattvena tulyamityarthaH / 1 bahattvasamAnajAtIyebhya-je. 1; de| 2 annvt-de| 3 rAzrayaNIyA-je. 2 / 4 nityaparimANasyAnArambhakatvam - je. 2 / 5 na bhavati - kaM. 1, kaM. 2 / 6 parimANayorekatrAvasthAnaM - a, ba, ka; 7 'dIrghatva. mahatvayoH' iti adhikaH pAThaH abakapustakeSu / 8 mavati -- a / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam atha vyaNukAdiSu varttamAnayormahatvadIrghatvayoH parasparataH ko vizeSaH ? 'dvayaNukeSu cANutvahrasvatvayoriti / tatrAsti mahattvadIrghatvayoH parasparato vizeSaH, mahatsu dIrghamAnIyatAm, dIrghaSu ca mahadAnIyatAmiti 'viziSTavyavahAradarzanAditi / aNutvahrasvatvayostu parasparato vizeSastazinAM pratyakSa iti / 'etaccatuvidhamapi parimANamutpAdyamAzrayavinAzAdeva vinazyatIti / . nyAyakandalI dIrghatvasyotpattimAha-mahattvavaditi / yathA mahattvasya kAraNabahutvAt samAnajAtIyAt kAraNamahattvAt 'pracayAccotpattirevaM dIrghatvasyApi kAraNabahutvAt pracayotpattiriti sarvamasya mahattvena saha tulyam / dvayaNuke hrasvatvasyApi dvitvasaMkhyevAsamavAyikAraNamityAha-aNutvavaditi / kathamekasmAt kAraNAt kAryabhedaH ? adRSTavizeSasya sahakAriNo bhedAt / mahattvavizeSa eva dIrghatvam, aNutvavizeSa eva hrasvatvamiti manyamAna Aha-atheti / samAdhatte-tatrAstIti / yadi dIrghamahattvayorabhedo dIrghaSa mahadAnIyatAmiti nirdhAraNaM na syAdabhedAt / nahi bhavati rUpavatsu rUpavadAnIyatAmiti, asti cedaM nirdhAraNam / tena dIrghatvamahattvayorbhedaH kalpyate, parimANasya vyApyavRttitvAdekasmin dravye parimANadvayAnupapattiriti cenna, vijAtIyayorekatra vRttyavirodhAt, avAntarajAti [paM0] kAraNabahutvAditi (kaM. 137.12) atra kAraNaM saGkhyA / hrasvatvasyApIti (kaM. 137.14) na kevalamaNutvasya / paraH prAha kathamityAdi (ka. 137.15) / kAryabheda iti (kaM. 137.15) aNutvahrasvatvalakSaNakAryabhedaH / sUriH prAha adaSTavizeSasyetyAdi (kaM. 137.15) / para: prAha parimANasyetyAdi (kaM. 137.20) / parimANadvayAnupapattiriti (kaM. 137.20) parimANadvayaM dIrghatvamahattvalakSaNam / vijAtIyayorekatra vRtyavirodhAditi (kaM. 137.21) majAtIyayostvekatra vRttirna syAdeva / na hi mahattvena mahattvaM parimANasya vyApyavRttitvAdekenaiva ki0] kathamekasmAditi (kaM. 137.15) kAraNabhedo hi kAryabhede prayojaka iti bhAvaH / adaSTeti (kaM. 137.15) ' kAryabhedAt kAraNabheda: kalpya iti bhAvaH / mahattvavizeSa iti (kaM. 137.15) na sAmAnyavizeSayoH samapradhAnatayA parigaNanampapannamiti bhAvaH / azakyanirAkaraNa iti (kaM. 137.23) anyasAdharmyamAtreNa dRSTanirAkaraNetiprasaGga iti bhAvaH / 1 dvvnnuke-je.| 2 vyavahAradarzanAt -je| 3 tat - kaM. 1, kaM. 2 ki| 4 aadhaar-je| 5 pracayotpattiriti sarvamasya - kaM. 1, kaM. 2 / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI bhede'pi nIlapItayorekatra samAvezo na dRSTa iti cet ? yayorna dRSTasta'yormA bhat, dIrghatvamahattvayostu sahabhAvaH sarvalokapratotisiddhatvAdazakyanirAkaraNaH / dvayaNukavatinoraNutvahrasvatvayostu bhedo yoginAM pratyakSa ityAha- aNutvahrasvatvayostviti / asmadAdInAM tu bhAktayoraNutvahrasvatvayo' AMde na tanmukhyayorapi bhedAnumAnam / etaccatuvidhamapi parimANamAzrayavinAzAdeva vinazyati nAnyasmAditi niyamaH / utpAdyagrahaNena paramANuparamahasvaparamamahatparamadIrghavyavacchedaH / aNutvamahattvayoH dIrghatvahrasvatvayozca parasparApekSAkRtatvam, 'na tu svAbhAvikatvamiti cet ? tatra kevalAvasthAyAM hastavitastyAdiparimitasya parimANasya sApekSAvasthAyAmapi bhedAnupalabdheH, 'ubhayAbhAvaprasaGgAcca / kimarthaM tIpekSA ? pratyekamAzrayagrahaNe gRhItayoreva parimANayoH prakarSabhAvAbhAvapratItyarthA, yayoradhigamAdidamasmAI ghamidaM hrasvamiti vyavahAraH syAt / [paM0] vyAptatvAdityarthaH / avAntarajAtibhede'pi nIlapItayorekatra samAvezo na dRSTa iti cediti (kaM. 137.21) avAnta rajAtyA bhedo vijAtIyatvaM tasmin satyapi anyA hi nIlasyAvAntarajAtayo'nyAzca piitsy| evamanayobhade'pi naikatra samAvezo dRSTa iti codyaarthH| yayonaM [6]STastayormAbhUditi (kaM 137.22) yathA hrasvatvadIrghatvayoriti dRSTAntA'tra vAcyaH / mukhyayorapIti (ka. 137.25) ghaNukagatayoH / keciditi bauddhAH / sApekSAvasthAyAmapoti (kaM. 138.2) vA'rthe'trApiH / kevalAvasthAyAM sApekSAvasthAyAM veti sambandhaH / bhedAnupalabdheriti (kaM. 138.2) bhedopalabdhiprasaGgAdityarthaH / ubhayAbhAvaprasaGgAcceti (kaM. 138.2). aNutvApekSayA mahattvaM tadapekSayA ca tadityevamanyonyAzrayadoSAdekasyApyabhAva ityarthaH / kimarthaM tIpekSeti (kaM. 1382) parapraznaH / zrIdharaH prAha pratyekamityAdi (kaM. 138.2) / iti parimANaguNavivaraNaM samarthitam / / [ku.] 'bhedAnumAnam iti (kaM. 137.25) bhAkteH aNutvahrasvatve bhinnabhaktasvAt mANavake siMhabRhaspatisvavat parasparApekSAkRtatvamiti / tatazcai [ka] kAlA[vitya] nyatarAbhAvA[da] ? ubhayAbhAva iti nyAyAnna svAbhAvikatvaM na pAramArthikatvaM kintu kAlpanika (tva] mityarthaH / "ubhayAbhAvaprasAcceti (kaM. 138.2) ubhayorapAramArthikatve'pekSaNIyA tadapekSeva na syAditi bhAvaH / gahItayoriti (kaM. 138.3) anapekSAdazAyAmiti zeSaH / . [ iti parimANam ] 1 tayoH sa - je 2 / 2 bhede - kaM. 1; kaM. 2 / 3 na svAbhAvikatvama - je. 1; je. 2 / 4 nupapatteHje. 1; je. 2 / 5 udayAbhAva-kaM.1; kaM. 2; je, 1, je. 2, je. 3 / 6 pratIkamidaM kandalyAM nAsti-saM. (kaM. 138.1) cet ityasya sthAne kecid iti syaat| 7 bhedAnumAna-ha. li.| 8 udayAbhAva-kaM. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAbiTIkAbayopetama . 343 343 prazastapAdabhASyam [139] pRthaktvamapoddhAravyavahArakAraNam / tatpunarekadravyamanekadravyaM ca / tasya tu nityatvAnityatvaniSpattayaH saMkhyayA vyAkhyAtAH / etAvAMstu vizeSaH- ekatvAdivadeka pRthaktvAdyaparasAmAnyAbhAvaH saMkhyayA tu viziSyate tadviziSTavyavahAradarzanAditi / , nyAyakandalI [139] pRthaktvamapoddhAravyavahArakAraNam / apoddhAravyavahAra idamasmAt pRthagiti jJAnaM vyapadezazca, tasya kAraNaM pRthaktvamiti / vyAkhyAnaM pUrvavat / itaretarAbhAvanimitto'yaM gyavahAra iti cenna. pratiSedhasya vidhipratyayaviSayatvAyogAt / tatpunarekadravyamanekadravyaM ca / eka dravyamAzrayo yasya tadekadravyam, aneka dravyamAzrayo yasya tadanekadravyam, punaHzabda [139] ___ ( // atha pRthaktvanirUpaNam / / ) [Ti0] nanu dvitvadvipRthaktvayobhinna bhinnApekSAvuddhiniSpAdyatvAt dvipRthaktvakAle 'dvitvAbhAvAn kathaM 'dvitvena pRthaktvaM viziSyate ityAha 'dvayorvartamAnam iti / etena paramANu iti nanvaNatvasAmAnyAt paramANuparimANe'pi dvaghaNukavadaNuvyapadeza eva syAnnatu paramANu vyapadezaH / naivam , aNutvaprakarSAtathA vyapadezopapatteH / / pRthaktvam // / atha pRthaktvaguNavivaraNam / | itaretarAbhAvanimitto'yaM vyavahAra iti (kaM 138.11) ya eva hi ghaTasya paTe'bhAvaH sa eva ghaTasya pRthaktvam / ya eva ca paTasya ghaTe'bhAvaH sa eva paTasya pRthaktvam / tasmAdalaM pRthaktvalakSaNakalpanayeti codyArthaH / pratiSedhasya vidhipratyayaviSayatvAyogAditi (kaM. 138.12) pRthaktvaM hi vidhipratyayaviSayam / idamasmAtpRthagiti yathA / anekaM dravyamAzrayo yasyeti (kaM. 138.13) dvipRthaktvAdau draSTavyam / [ku0] [139] apoddhAravyavahAraH- avacchidya nirdhAraNa paJcamyA nirdhAraNamityarthaH vidhipratyayayogAditi (kaM. 138.12) (na)na ca pRthaktvAdizabdAnAM pralayAdizabdasAmyam ata ubhayopasRSTavAkyArthe padavacanAt iha tu tadabhAvAt / kizca pRthaganyadityAdipadAnAmita retarAbhAvArthatve ghaTa: paTo na bhavatItyatrApi 'anyArAditara' iti paJcamI syAt / anya ityarthagrahaNAditi bhAvaH / iha pratyayahetutvAcca na samavAyaH / pRthaktvamasmadAdipratyakSatvAcca na vishessepyntrbhaavH| ekadravyasyApi sambhavAt [na]sAmAnye, acalanAtmakatvAnna karmaNi nirguNatvAnna dravye, parizeSAd guNaH / tato 3 dvitvabhAvAt - a. ba; . 1 pRthaktvAdiSu-kaM. 1; kaM. 2-pRthktvaadisaamaanyaa-ki| 4 dvitve pRthaktvaM-a, ba, ka; 5 dravye - mu. je. 1 me. 3 / 2 bhinnA-a, ba, ka; 6 parimANa -a, ba / Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ekadravyavatteH parimANAt pRthaktvasyaikAnekadravyavRttitvavizeSAvadyotanArthaH / parimANa'mekadravyameva pRthaktvaM punarekadravyamanekadravyaM ceti vizeSaH / tasya tu nityAnityatvaniSpattayaH saMkhyayA vyaakhyaataaH| tasya dvividhasyApi pRthaktvasya nityatvaM cAnityatvaM ca niSpattizca saMkhyayA vyAkhyAtAH / yathaikadravyaikatvasaMkhyA paramANuSa nityA kArye 'kAraNaguNapUvikA AzrayavinAzAcca nazyati, tathaikadravyamekapRthaktvam / yathA anekadravyA dvitvAdikA saMkhyA anekaguNAlambanAyA apekSAbuddhe rutpadyate tadvinAzAcca vinazyati, kvaciccAzrayavinAzAdvinazyati, tthaanekdrvydvipRthktvaadikmpiitytideshaarthH| nityaM cAnityaM ca nityAnitye, tayorbhAvo nityAnityatvamiti dvandvAt paraM zravaNAt tvapratyayasya pratyekamabhisambandhaH / atrApi vAkye tuzabdo vizeSAvadyotanArthaH / tasya nityatvAdayaH saMkhyayA vyAkhyAtAH, na parimANasyetyarthaH / [paM0] yayaikadravyaikatvasaGkhaye ti (kaM. 138.18) ekadravyAzritA ekdrvyaa| kArye iti (kaM. 138.18) dvayaNuke / tathaikadravyameva pRthaktvamiti tatheti saMkhyAvat ekadravyapathaktvamiti ekadravyAzritamekapathaktvam / paramANaSu nityaM, kAryadvayaNuke kAraNaguNa pUrvakamAzrayavinAzAcca vinazyatIti yojyam (kaM. 138.18) / atidezArtha iti (kaM. 138.1.8) atidezAkhyA tantrayuktiH / 'ekapRthakatvadvipRthaktvAdikamaparasAmAnyaM nAstIti (kaM. 139.3) ayamatra bhAvaH kintuM tadeva pRthaktvamekadvayAdisaGkhyAyAM vizeSyate ? etadeva vivakSaH praznaM kArayati kathaM tahA~tyAdi (kaM. 139.3) / "smRtyupanItayeti (da). dvitvaguNajJAnasya vinaSTatvAt saMskAramya cotpannatvAt smRtiprApitAyAM saMskAro hi smRti hetuH / tadvizeSAditi (kaM. 139.6) saGkhyAvizeSAt / avAntaravyavahAravizeSa iti (kaM. 139.6) avAMntaravyavahAra eka pRthaktvAdayaH / pRthaktvasAmAnyakRta iti (kaM. 139.7) pRthaktvAkhyaparasAmAnyakRta ityarthaH / paramANatvaM sAmAnyaM pratyAkhyeyamiti [ku0] guNAdiSu rUpAdrasaH pRthagityAdayo vyavahArA bhAktAH / bhaktizca bhedAnibandhanA / na caitenaiva sarvatra pRthag pRthagiti vyavahAra iti zaGkanIyaM, svarUpasyAvadhisapakSatvAt / itaretarAbhAvasya prAgeva nirAsAditya nusandheyam / pRthaktvaM punariti -(kaM. 128.13)- nanvekadra [vya] yoreva pRthaktve rUpAdibhiHzuklAvityAdivyavahAra: kasmAnneSyate; azakyatvAt / azakyatvaM cAvadhibhedena vyavahAraviSayabhedAt / ekapRthaktasya hyAzrayavyatirikta sarvamevAvadhiH, dvipRthaktvA dayastu punariti ? 1 mekadravyam - kaM. 1, kaM. 2 / 2 ekapRthaktvaM - kaM. 1; kaM. 2 / 3 kAraNapUrvikA-je. 2 / 4 kvacidAzraya -je. 1; je. 2 / 5 puurvikaa-kN| 6 ekapRthaktvAdika-kaM / 7 pratIkamidaM kandalyAM nAsti / 8 tadvizeSazca - kN| 9 tatpunaH-kaM; bhaa| 10 dvipRthaktvArdoyostatonpunamiti -ha. li| Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAriTIkAtrayopetam 345 nyAyakandalI evaM saMkhyayA saha pRthaktvasya sAdhamyaM pratipAdya vaidhamyaM pratipAdayati-etAvAssviti / saMkhyAyAH sakAzAt pRthaktvasyaitAvAn bhedo yathA saMkhyAtvaparasAmAnyApekSayakatvadvitvAvikamaparasAmAnyamasti, tathA pRthaktvaparasAmAnyApekSayaikapRthaktvadvitvAvikamaparasAmAnya 'nAstIti / kathaM tAnekeSvekapRthaktvAdiSvavAntarapratyayavizeSastatrAha-saMkhyayA tu viziSyate iti / ayamekaH pRthaga dvAvimau pRthagityekatvAdisaMkhyAviziSTo gyavahAraH pRthaktve dRzyate / tenaikatra dravye vartamAnaM pRthaktvamekArthasamavetaya'katvasaMkhyayA viziSyate, dvayorvartamAnaM dvitvasaGkha-yayA smRtyupanItayA viziSyate tadvizeSAccAvAntaragyavahAravizeSaH, anubattipratyayazca pRthaktvasAmAnyakRta evetyabhiprAyaH / etena paramANuparimANeSvapi paramANutvaM sAmAnyaM pratyAkhyeyam, paramazabdavizeSitAdevANusvasAmAnyAd vyavahArAnugamopapatteH / atha kasmAt sarvadravyAnugatamekameva pRthaktvamekatvAdisaMkhyAvizeSaNabhevAt pratyayabhevaheturiti neSyate ? neSyate, krameNopajAyamAneSu dravyeSu sAmAnyavad guNasya samavAyAvarzanAt / athedaM sAmAnyameva bhaviSyati ? na, piNDAntarAnanusandhAme sAmAgyabuddhivat pRthaktva buddharabhAvAta / [paM0] (kaM. 139.8) atrANutvameva sAmAnyamityarthaH, kevalaM paramazamdena vizeSyate iti draSTavyam / neSyate ityAdi (kaM. 139.10) zrIdharavAkyam / krameNopajAyamAneSu vramyeSu sAmAnyavad guNasamavA[yA]parzanAditi (kaM. 139.10) sAmAnyaM hi prathamakSaNa eva dravyaM samaveti guNAstu dvitIyakSaNe dravye samavayanti ato guNa: pRthaktvamityarthaH / piNDAntarAnanusandhAne ityAdi (kaM. 139.12) 'sAmAnye piNDAntaramanusaMdhAtteH ityAdi-sAmAnyaM piNDAntarAnusandhAyi pRthaktvaM tu na tathA ataH kathaM sAmAnyamidam, avAntarajAtimattvAbhAvAditi mAkyArthaH / piNDAntarAnusandhAne ityataH puraH sati ityadhyAhAryam / // iti pRthaktvaguNavivaraNaM samarthitam / / [ku0] evaM saGkhyayeti (kaM. 128.26) niSyattyatideze tatvatyu(yu)ktAvAntarajAtibhedaH zaGkAM nivArayitumityarthaH / aparasAmAnyaM nAstIti (kaM. 139.3) tadaGgIkAre dvitvAdinA saha saGkaraH syAditi bhAvaH / nimittavizeSamantareNAnuvRttivizeSAnupapatteriti bhAvaH / ekatvasaGkhyayA viziSyata iti - (kaM. 139.6) upalakSyata ityarthaH / vizeSyAnadhikaraNasya vizeSaNatvAyogAttadvizeSAcceti AdhArabhedaH kRtaH ko'pi mAdharyAdivajjAtibhedo'styeveti / sa tu dikpRthaktvamityanena sAkSAyujyate / tathA ca sati jAtisAGkaryaprasaGgAt / imameva vizeSaM darzayituM-mUlya ityuktam / eteneti (kaM. 139.7 ) pRthivItvAdibhirjAtisAryaprasaGgenetyarthaH / na piNDAntareti (kaM. 139.12) sAmAnyaM hi vinAvadhina nirUpyate, pRthaktvamavadhinaiva nirUpyata iti sAmAnyAdbhidyeta ityarthaH / / [iti pRthaktva m ] 1 nAsti-je. 1, je. 2 / 2 takatra-kaM. 1, kaM. 2 / 3 degkatvagaGkhyayA viziSyate tadvizeSazca-kaM. 1, kaM. 2 / 4 punarAvRttamiva bhaati| YY Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsAMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [140-141] saMyogaH saMyuktapratyayanimittam / sa ca drvygunnkrmhetuH| dravyArambhe nirapekSaH tathA bhavatIti, "sApebhebhyo 'nirapekSebhyazca" (10-7) iti vacanApta / guNakarmArambhe tu sApekSaH, "saMyuktasamavAyAvagnezeSikam" (10-2-7) iti vacanAt / nyAyakandalI [140] saMyogasadbhAvanirUpaNArthamAha - saMyogaH saMyuktapratyayanimittamiti / asti tAbadidamanena saMyuktamiti pratyayo laukikAnAm, na cAsya rUpAkyo mimittaM tatpratyayavilakSaNatvAt / ato yavasya nimittaM sa saMyogaH / narantaryanibandhano'yaM pratyaya iti cet ? kiM dravyayoH parasparasaMzleSo naramtaryam ? antarAbhAvo vA? 'tatrAye kalpe ma kiJcitiriktamuktaM syAt ; dravyayoH parasparopasaMzleSa eva hi naH sNyogH| dvitIye [Ti0] [140] ( // matha saMyoganirUpaNam // ) saMyuktapratyayanimittam iti :- bhAtmamanaHsaMyogarUpAdipyupAsArtha myaviSoSaNaM sabityadhyAhAryam / bauddhamAzarUte narantaryeti / yadeva bhavatAm iti :-'kAraNaM karmAdi / dezAntara'prAptIti tasyAH prApteH sakAzAdityarthaH / zyAmAvipinAzeti na hasAvanisaMyogaH paznAdAmyamauSNyamapekSyate, auSNyasaMyogotpatteH prAgapi sattvAt / / [paM0] [140] // atha saMyogaguNavivaraNam // tatpratyayavilakSaNatvAditi (kaM. 141.16) saMyuktapratyayavilakSaNatvAt / bauddhamAddizyAha nairamtaryanibandho'yaM pratyaya iti (kaM. 141.16) ceviti / sontarayoriti (kaM. 141.19) kSIranIrayoriti-kSIranIrayoH / asaMyuktayoH saMyoge kAraNamiti (kaM. 141.20) karmAdi / kinisvadamiti (kaM. 141.21) idaM kAraNaM kartabhUtam / tasyAH ko nAmAnyaH saMyoga iti (kaM. 142.1) tasyA iti-dezAntaraprApteH / pacamyantaM padamidam / dezAntaraprAptitaH ko'nyaH saMyogaH ! dezAntaraprAptireva saMyoga ityarthaH / bramyasyeti (kaM. 142.2) pttaayeH| saMyoga iti (ka. 142.4) tantUnAM sNyogH| [ku0] [140] saMyogeti (kaM. 141.14) saMyogasadbhAve pramANamAhetyarthaH / anyathAsiddhamAzaGkate narantaryeti (kaM. 141.16) / vikalpya dUSayati dravyayoriti (kaM. 141.17) / astu kAmamiti (kaM. 141.21) atrAyaM bhAvaH-antarazabdavAcyA nAmAkAzAdidezAnAmabhAvastAvatkarmaNA na kriyate azakyatvAt ; tasmAtko'pyupazleSo'GgIkartavya iti / yaiveyamiti (kaM. 142.3) kSaNabhaGganirAkaraNA [8] stIha DupA? utpatterabhAvAt saMyogaH svIkartavya iti bhAvaH / 1 anapekSebhyazceti -je| 2 Adya-kaM. 1, kaM. 2 / 3 kAraNaM karmAdi iti bhabapustakayo sti| 4 prApnoti -a%; 5 tadyasAvagni-a, ba; 6 pAzrAd-a,43; 7 pratIkamidaM kandalyAM nAsti; atra nirarthakamiva bhaati-sN| Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam ___ nyAyakandalI kalpe sAntarayorantarAbhAve saMyogAdanyaH ko heturiti vAcyam / yova bhavatAmasaMyuktayoH saMyoge kAraNaM tadeva naH sAntarayorantarAbhAve kAraNamiti cet ? astu kAma kintvidaM svAzrayaM dezAntaraM 'prApayat tadantarAbhAvaM karoti ? aprApayadvA ? aprAptipakSe 'tAvadantarAbhAvo durlabho pUrvAvaSTabdhe eva deze''vasthAnAt / dezAntaraprAptipakSe tu tasyAH ko nAmAnyaH saMyogo yaH pratiSidhyate ? aviraladeze 'dravyayorutpAde saMyogavyavahAra iti cet ? na utpAdamAtre saMyogavyavahAraH, kintvaviraladezotpAde, yaveyamutpAdyamAnayoraviraladezatA sa eva saMyogaH / sa ca drvygunnkrmhetuH| tantusaMyogo dravyasya paTasya hetuH, AtmamanaHsaMyogo burayAdInAM guNAnAM hetuH / evaM bheryAkAzasaMyogaH zabdasya gaNasya hetuH, prayatnavadAtmahastasaMyogo hastakarmaNo hetuH, tathA vegavadvAyusaMyogastRNakarmaNo heturityAdikamUhyam / [Tika dharmAdyapekSatvam iti :-nanvadaSTasya sarvotpattimagnimittatvAd dharmAdyapekSasvaM 'nirapekSasya "paTAdidravyArambhakaH saMyogasyApyastIti kathamatra sApekSatvam ? kathaM vA paTasaMyoge'pi nirapekSatvam ? satyam, paTAdau hi tantusaMyogaparyantasAmagrI kAraNatvenAvRSTamapekSaNIyaM, na punastantusaMyoge utpanne sati pUnaranyapaTotpatti pratyapekSaNIyam , antyatantusaMyoge'vazyaM [paM0] svAbhayamiti (kaM. 142.9) tantulakSaNam / "svanimittakAraNamiti (kaM. 142.9) turivemAdikam / vyomazivavyAkhyAM dUSayati na tvayamanapekSArthaH pazcAddhAvinimittAntaraM nApekSata iti (kaM. 142.9) / yataH pazcAdbhAvi nimittAntaranirapekSavaM pAkajagaNArambhe'pi saMyogasya vartate tatasteSAmapyArambhaH vyomazivavyAkhyA siddhayati [iti] bhAvaH / amumevArtha hetunA spaSTayannAha zyAmAdotyAdi (kaM. 142.10) atra gadye pAkajAnAM guNAnAmapyArambhe [ku0] ityAdikamiti (kaM. 142.7) agnisaMyogaH pAkajAdInAM, pracaya: parimANasyetyAdigrahaNena gRhyate / idaM ca yadi saMyogo na syAd dravyAdayo notpadyarannityanakalatarkapradarzanam / nan yadi saMyogo dravyArambhe nirapekSaH sa vinazyavasthAnaM (ne) tu saMyogo'pi paTamArabhate / atha caramabhAvi nimittAntaramapekSa [te] tahi zyAmAdinivRttyuttarabhAvI vahnisaMyogo raktAdiguNotpatto nirapekSa: syAdata Aha dravyArambha iti (kaM. 142.8) / asyAyamartha iti (kaM. 142.15) vyAkhyAnena sUtrakArAnumatimAtraM pradarzyate / 1 praapydmtraabhaavN-je.1| 2 tvantarAbhAvo-je. 1, je. 2 / 3 vyavasthAnAta -je.2 / 4 dravyasyokaM. 1, kaM. 2 / 5 guNAnAm / evaM - kaM. 1, kaM. 2 / 6 guNasyaprayatna - je. 1; zabdaguNasya - je. 3 / 7 nirapekSyasya - a%; 8 ghaTAdi - Da; 9 ghaTapaTasaMyoge nirape...ya paTasaMyoge nirape...ba; 10 kAraNadhoM - a, ba, 11 svanimittaM ca-kaM / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI yathAyaM dravyamArabhate, yathA ca guNakarmaNI, taM prakAraM darzayati-dravyArambha ityaadimaa| dravyasyArambhe kartavye saMyogaH 'svAzrayaM svasya nimittakAraNamantareNa nAnyadapekSate / na tvayamanapekSArthaH pazcAdbhAvi nimittAntaraM nApekSata iti, zyAmAdivinAzAmantarabhAvino'ntyasya paramANvagnisaMyogasya pAkajAmAM guNAnAmapi Arambhe nirapekSakAraNatvaprasaGgAt / kathametadavagataM tvayA yadayaM dravyArambhe nirapekSaH saMyoga iti ? tatrAha"tathA bhavatIti 'sApekSebhyo nirapekSebhyazca' (10-7) iti vacanAt, paTArthamupakriyamANebhyastamtubhyo 'bhaviSyati paTaH' iti pratyayo jAyata iti pUrva pratipAdya sUtrakAreNaitayuktam"-tathA bhavatIti sApekSebhyo nirapekSebhyazceti / asyAyamartho yathopakriyamANebhyo bhaviSyati paTa iti pratyayastathA sApekSebhyo mirapekSebhyazceti bhatIpti 'vartamAnapratyayaH, bhanyathA sAkSebhyo nirapekSebhyazceti bhavatIti vartamAnapratyayo na syAta, yadA katicittamtavaH saMyuktA bartante katiciccAsaMyuktAstadA tebhyo "bhavati paTa" iti pratyayaH [Ti0] 'paTasya utpatteH / buddhayAdau tvAtma manaHsaMyogopanAyakAdRSTavyatiriktamapyadRSTaM buddhapatpatti pratyapekSaNIyamasti; kadAcidAtma manaH saMyoge satyapi tasyA bhAvAd buDhyanutpattidarzanAt / 'dharmAdItyAdivAndAdindriyasaMskArasukhasAdhanAdigrahaNam / [paM0] nirapekSatvaM saMyogasyetyarthaH / yadyapi auSNyAkhyanimittAntaraM sApekSatvaM tatrAsti tathApi pazcAddhAvitvaM tasya nAsti / atha ca dravyArambha eva nirapekSatvaM saMyogasyetyarthaH / nirapekSakAraNatvaprasaGgAditi (kaM. 142.11) atha ca tatra saMyogaH sApekSakAraNaM tva auSNyApekSatvAdityarthaH / zyAmAdItyAdigadyasya tu samuditasyAyaM bhAvaH / na khalvatrApyapekSaNIyaM uSNasparzalakSaNaM pazcAdbhavati kintu saMyogapUrvakAlamapi tadasti na cAyaM saMyogaH pAkajarUpAdyutpattI nirapekSaH uSNasparzasApekSatvAt tasmAdvyomazivavyAkhyAnaM na kiJciditi tAtparyam / saMyuktA iti (kaM. 142.18) anapekSAH / bhasaMyuktA iti (kaM. 142.18) sApekSAH / [ku0] kintu pratyakSameva pramANaM nirapekSye [daM] darzitamiti darzayati 'yatpArthivaparamANviti (kaM. 142.23) idamApyoSNatAratamyena raktAditAratamyadarzanAdanamAnaM pramANaM darzitam / 'dharmAdyapekSatvamiti (kaM. 143.1) indriyasannikarSAdyapekSamityarthaH / nanu saMyogasya dravyAdyasamavAyikAraNatayA siviH / sA ca dravyasamavAyikAraNatve [tat pratyAsattyA vktvyaa| tadeva tadanupapannaM, vizvasya zUnyopAdAnatvAditi zaGkate bIja'nAzeti (kaM. 143.2) Anantaryaniyamo hi kAraNattvam / sa ca mRtpiNDapradhvaMsasya prAgabhAvasya ca sAkSAt pratIyate na tu mRtpiNDasyeti bhAvaH / pariharati 1 svAzrayaM svanimittaM-kaM. 1, kaM. 2; svAzrayasvanimitta - je.2| 2 vartamAnapratyaya: syAt yadA katicittamsavaH - je. 1, je. 2 / 3 paTotpatteH- a, ba, ka; 4, 5 tmanaH-ba, ka; 6 dharmAdityAdi-ma; 7 tat - kaM / 8 dharmAdyapeta-ha. li| 9vinAza-kaM / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamApiTIkAtrayopetam nyAyakandalI syAvityarthaH / atra sUtre vArtamAmikapratItihetutvenAbhidhIyamAneSu tantuSu saMyukteSvevAnapekSazabdaprayogAt saMyogo dravyArambhe nirapekSa iti pratIyate iti tAtparyam / tuzamdena pUrvasmAdvizeSa pratipAdayannAha-gaNakArambhe tu saapekssH| kuto nAtamityata bhAha-saMyuktasamavAyAditi / agnevaizeSikamityagnigatamuSNatvaM vivakSitam / tatpArSivaparamANusaMyukta vahnau samavAyAt paramANau rUpAyutpattikAraNamityasmAdvacanAd gaNArambhe paramANvagnisaMyogasyoSNasparzasApekSatvaM pratIyate, anyathA vahnisaMyogajeSu rUpAriSu vahnisparzasya kAraNatvAbhidhAnAyogAta, baddhaghArambhe AtmamanaHsaMyogasya svAzrayasvanimittakAraNavyatirekeNApi dharmAdyapekSatvamiti yathAsaMbhavamapyUhyam, 'karmArambhe'pi saMyogasya sApekSatvaM, vAyugatavegApekSasya tRNavAyusaMyogasya tRNe karmArambhakatvAt / bojavinAzAnantaramaGkarasyotpattermutpiNDadhvaMsAnantaraM ghaTasyotpAdAdabhAvAdeva dravyasyotpAdo na saMyogAditi cet ? tavayuktam, avayavasaMyogavizeSebhyo dravyasyotpattidarzanAt, 'amAvasya niratizayatve kAryavizeSasyAkasmikatvaprasaGgAcca / [paM0] 'svAzrayasvanimittakAraNavyatirekeNApIti (kaM. 142.26) atra svAzrayaH AtmamanolakSaNaH / svanimittakAraNaM manaHkarmarUpAlokAdi / para: prAha bojavinAzAnantara( kaM. 143.2)mityAdi / abhAvasya niratizayatve kAryavizeSasyAkasmikasvaprasaGgAcceti (kaM. 143.4) vizeSAzcAtizayAste ca tuccharUpAbhAve kathaM ghaTante ? kAraNe ca vizeSAbhAve kutaste kArye syuriti gamanikA / [10] tavayuktamiti (kaM. 143.3) / abhAvasyAnantayaMmanyathA siddhaM mRtpiNDapradhvaMsasyAnantayaM pUrvavyUhanivRttAvevottaravyUhasyotpatteH / prAgabhAvasya ca sahakAritayA na tUpAdAnatayA; tathAtve tadamAditayA kAryasyApyanAditvaprasaGgAt / ata eva pAkajAnAM svaprAgabhAvasahakRtavahnisaMyogakAryatayA tatra [ta] dvizeSasambhava iti bhAvaH / vipakSe bAdhakamAha [a]bhAvasyeti (kaM. 143.4) / abhAvamAtrasya kAraNatve vrIhiyavabIjayorabhAvasya svArasikavizeSAbhAvAdakaeNrayoH kasyacidyapAkurasya bIhyakuratvamiti [vi] zeSAnupapatteH, anuvartamAnAnAM tadavayavAnAmuttaravyUhaviziSTAnAmeva kAraNatvamapi (bhavitavyamiti bhAvaH / 1. karmArambhe'pi tRNe karmArambhakavat - kaM. 1, kaM. 2 / 2 abhAvanivizeSarave - je. 2 / 3 svAzravasya-kaM / Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI [141] idaM tviha nirUpyate-ki sakriyate ? asadeva vA ? sakriyata iti sAMkhyAH / asadakaraNAt, na yasato gaganakusumasya sattvaM kenacicchakyaM kartum, satazca satkAraNaM yuktameva, taddharmatvAt / dRSTaM hi tileSu sata eva tailasya niSpIDanena karaNam / asatastu karaNe na nidarzanamasti / itazca satkAryam-upAdAnagrahaNAta, upAdAnAni kAraNAni teSAM kAryeNa grahaNaM kAryasya taiH saha sambandhaH, 'tasmAtkArya sadeva, avidyamAnasya sambandhAbhAvAt / asambaddhameva kArya kAraNaiH kriyata iti cet ? na, sarvasambhavAbhAvAt, asambaddhatvAvizeSe sarva sarvasmAdbhavet / na caivam, tasmAt kArya prAgutpatteH kAraNaiH saha sambaddham / yathAhuH asattvAnnAsti sambandhaH kAraNaH sattvasaGgibhiH / asambaddhasya cotpattimicchato na vyavasthitiH // iti / [Ti0] [141] dRSTaM hi tileSu iti :-etAvatA granthenAnvayavyatirekAnumAvaM sUcitam, vivAdAdhyAsita mutpatteH 'prAk sat utpadyamAnatvAt 'anvayena yathA tailaM vyatirekeNa yathA gaganakusumamiti / upAsanAni iti :-kAryamutpatteH prAk kAraNeSu sat sambadhyamAnatvAt, yathA 'tileSu tailam / tathA vivAdAdhyAsitaM kAraNeSatpatteH prAgapi 'sambaddha kriyamANatvAd tadvadeti / 'sarvasambhavAbhAvAditi-'tarkatvenAtropAttam / sAyamate "tvayamapi hetuH vivAdAdhyAsitaM kAryamutpateH prAgapi svakAraNeSvapyasti, tasmAdeva jAyamAnatvAt tailavat / tasya kAraNAtprAgapi iti :-karaNamatrotpAdanakriyA / "tasmAcchaktasya iti :- pUrvatrava pakSe tacchakyatvAditi hetau / tadvat kAraNabhAvAd iti "tatraiva pakSe "tadAtmakatvAda iti hetuH / [paM0] [141] tadarmatvAditi (kaM. 143.7) yata: kAraNaM sato dharmaH / sarva sarvasmAdbhavediti (kaM. 143.11) sarvakArya syAt sarvasmAdbhAvAdityarthaH / yathAhuriti (kaM. 143.12) sAGghacamatamAzritya bhaTTAcAryAH / asattvAdityAdi (kaM. 143.13) zlokaH / vyAkhyA: kAryasyAsatvAtkAraNaH saha na sambandhaH kintu sattvAdeva sambandha iti pUrvArdhatAtparyArthaH / uttarAddhaM sugamam / [ku0] [141] nanu satkAryanaye abhAvAsahakRto'pi pariNativizeSaH saMyuktipratyayanimitta [1]na vastvantaramiti matamutthApayati idaM sviti (kaM. 143.5) / asadakaraNAditi (kaM. 143.6) atrAsaditi nirupAkhyAnamabhipretaM yadAha gaganakusumasyeti (kaM. 143.6) atra prayogaH- yatkAryama, utpatteH prAgapi satkAryatvAttailamiva tila iti satkAryam ; upAdAnagrahaNAdiprayogazva kArya prAgutpatteH sat kAraNakAraNasambandhitvAt utpanna ghaTa iva / hetya siddhimAzaGkaya pariharati asambaddhameveti (kaM. 143.19) / 1 tasmAttat-kaM. 1, kaM. 2 / 2 mutpadyate -; 3 prAgasata-a, ba, ka; 4 anvayina-a; 5 kAraNe'pyasat - a, ba 6 sambaddhaH - a, ba; 7 tvaMdva deveti-bha, svadeveti-ka; 8 sarvasambhavAd -a 9 tatviAnAnopAttam -bha; 10 svayamapi-3; 11 prApi - Da; 12 tasmAmbAlasya - Da; 13 ma tatraiva; 14 tabAsmekaravAta - a, ba / Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 351 nyAyakandalI api ca zaktasya janakatvam ? azaktasya vA? azaktasya janakatve tAvadatiprasaktiH / zaktasya janakatve tu kimasya zaktiH sarvatra? kvacideva vA? sarvatra cet ? saivaativyaaptiH| atha kvacideva ? kathamasati tasmin kAraNasya tatra zaktiniyateti vaktavyam, asato viSayatvAyogAt / tasmAcchaktasya yacchakyaM zaktiviSayo yo'rthaH, tasya karaNAtprAgapi zakyaM sadeva / ito'pi satkAryam-kAraNabhAvAt, kAraNasvabhAvaM kAryamiti nAnyo'vayavI avayavebhyastaddezatvAt / yattu yasmAdanyanna tattasya dezo yathA gaurazvasyetyAdibhiH pramANaH pratipAditam, kAraNaM ca sat, atastadavyatireki kAryamapi sadeveti / tadetaduktam asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAta kAraNabhAvAcca satkAryamiti / / anocyate, yadi karaNavyApArAt prAgapi paTastantuSu sammeva, kimityupalabdhikAraNeSu satsu satyAmapi jijJAsAyAM nopalabhyate ? anabhivyaktatvAditi cet ? ri0] kAraNAtmakatvasyAsiddhi nirAcaSTe nAnyo'vayavI iti 'taddezatvAd iti :- te'vayavA 'dezo yasyeti vigrahaH / yattvavayavasthAnIya gavAdi yasmAdavayava sthAnIyAdazvAderanatyat (ranyat) 'tatpaJcamyantavyapadezyamavayavasthAnIyamazvAdi tasyAvayavi'sthAnIyasya gavAderdezo na bhavatIti tAtparyAdhaH / atra. vivakSAvadhAvapradhAnasyApi paJcamyantasthaiva yattacchabdAbhyAM parAmarzaH pradhAnasyaiva tu parAmarza vyatirekasya vakratvaM syAditi / sAyoktahetUnAM pratikUlatarkamAha yadi kAraNabyApAreti / sadasatsvabhAvakaM tu iti :-'vastunaH kAlAntare'pi svabhAva"tyAgAyogAdatra svabhAvazabdo [paM tatra zaktiriti (kaM. 143.17) pratiniyate kArye zaktiH / zakyamiti (kaM. 143.19) kArya ghaTAdi / avayavoti (kaM 143.20) paTAdiH / avayavebhya iti (kaM. 143.20) tantvAdibhyaH / taddezatvAditi (kaM. 143.20) avayavadezatvAt tadetaduktamiti (kaM. 143.22) IzvarakRSNena sAGkhyasaptatyAm / atrocyate iti (kaM. 143.25) zrIdhareNa / tasyaivAnupapatti coSiteti (kaM. 144.1) ki (mi)tyupalabdhikAraNeSu satsu satyAmapi jijJAsAyAM nopalabhyate (kaM. 143.26) ityanena sandarbheNa pRSTA ityarthaH / sarvadeti (kaM. 144.5) [10] ativyAptiriti (kaM. 143.17) kAryavizeSaniyamAnupapattirityarthaH / "asato viSayatvAyogAditi (ka. 143.18) 'satvavyAghAta ityarthaH / tadadezatvAditi] (kaM. 143.20) kadAcidapi dezAvirahAdityarthaH / ityAdibhiriti (kaM. 143.21) vikRtsnake dezavattittvAnapapattyAditA kAryAta grAhyANi avayavyatirekasAdhakAni pramANAni, AdigrahaNena gRhyante / astu kAraNasvabhAvaM kArya tataH kimityata Aha kAraNaM ceti (kaM. 143.22) / 1 tadAtvAd - a; 2 avayavo-a, ba, ka; 3 deze-Da; 4 sthAnIyAdananyat-bha, sthAnIyAdekhanyat -Da; 5 paJcamyantavyapadezAm - Da; 6 sthAnIyasya - a, ka; 7 'tirekasya - a, 8 vaktRtvaM - a, ba, ka; 9 'vastutaH' iti abapustakayo sti; 10 syAgAd yogA - a, 11 bhasati - pA. ra. pu. / Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI keyamanabhigyaktiH ? yApalabdherabhAvastasyaivAnupapattizcoditA kathaM tadevottaram ? athopalamdhiyogyasyArthakriyAnivartanakSamasya rUpasya viraho'nabhivyaktiH ? tavAnImasatkAryavAdaH, tathAbhUtasya rUpasya 'prAgasataH pazcAdbhAvAt / atha mataM paTasya 'cakSurAvivatkuvindAdikAraNavyApAro'pyupalagdhikAraNaM tasyAbhAvAt sato'pyanupalagdhi'riti cet ? na, kAraNavyApArasyApi sarvadA tatra sambhavAt, vyApAro'pi pUrvamanabhivyaktaH samprati kAraNarabhivyajyamAno bhAvamupalambhayatIpti cet ? abhivyaktirapi yadyasatI ? kathaM tasyAH kAraNam ? satIti cedrAvo palambhaprasaGgAstavavastha eveti kasyacirapUrvasya vizeSasyopajananamantareNa prAganupalabdhasya pazcAdupalambho durghaTaH / yaccoktam-bhasadazakyakaraNaM vyomakusumavaditi, tatra svabhAvabhedAd asokasvabhAvaM gaganakusumam, savasatsvabhAvaM tu ghaTAvikam ? tatpUrvamasat pazcAtsadbhavati / kathaM [Ti0] dharmaparyAyaH / sa dharmaH sattA asaddharmo'bhAvaH / asato'sambaddhasya iti :- masatvAdasambandhaH / na sarvatra iti :sarvatra 'mutpiNDAdAvapi 'paTAtmanA kimiti 'na bhavati ? "sa naH iti :-'sa vastusvabhAvaH / "pradhAnAtmakatve iti :sAMkhyaH hi kArya prakRtitattvakAryamevAbhyupagamyate / tataH kArya kAraNayostAdAtmye'tIndriyakAraNAtmakatvAtkAryajAtasyApyatIndriyatvaprasaGgaH / vaizeSikamate tu bhedAbhyupagamAt ghaNukasyApratyakSatve'pi taskAryasyodbhUta"rUpatvAdisAmagrIvazAt pratyakSatopapadyate eva / piM0] nityatvAditi bhAvaH / tatra sambhavAditi (kaM. 144.5) satkAryavAditvAttava / kathaM tasyAH kAraNamiti (kaM. 144.7 ) asadakaraNAditi vacanAt / "bhAvopalambhastadavastha iti (kaM. 144.7) kuvadavyApArAbhAvopalambhaprasaGga ityarthaH / ___asamiti (kaM. 144.9) avidyamAnaM vastu / prAgutpattariti (ka. 144.12) utpattaH prAgiti padaghaTanA / tasya dharma iti (kaM. 144.13) paTasya dhrmH| matiprasaktiriti (kaM. 144.16) tantubhya: kalamAderapi bhAvaprasaGgAt / sAmAnyadvAraka eva kAryakAraNabhAvalakSaNa: sambandho nirUpyate vyApyavyApakabhAvana na tu vyaktinibandhanaH ityetadarzayati tantujAtIyasya parajAtIya eva sAmarthyAditi (kaM. 144.17) tantujAtIyasyeti kAraNasya / [ku0] uktAnAM pratikUlatarkamAha-atrocyata iti (kaM. 143.25) / asyaiva viparyayo'sattvasAdhanaM draSTavyaM ; prayogastU 'kAryamutpatteH prAk svakAraNeSvasat , upalabdhikAraNeSu satsu upalabhyamAnatvAt bhUtalaghaTAdivaditi / "tathA bhUtasyeti (kaM. 144.3) tadvayatirikta kArya pramANAbhAvAdityarthaH / 1 prAgabhAye- kaM. 1, kaM. 2 / 2 cakSurAdivatkAraNabyApAro'pi - je. 2 / 3 riti, na - kaM. 1, kaM. 2 / 4 palambhastadavastha-je. 1, je. 2 / 5 mRtpiNDAvapi-a, ba; 6 padAtmanA-Da; 7 'na' abapustakayo sti / 8 se ma; sa-je.1, je.3| 9 se-a; 10 pradhAnAtmatve-ma. je.1, je. 3 / 11 kArayo-a, ba, 12 ruuprvaadi-dd| 13 bhAvopalambhaprasaGga-kaM. 1, kN.2| 14 tathAbhUtanasya-Ms. Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 353 nyAyakandalI sabasatorekatra na virodha iti cet ? kAlabhedena samAvezAt / prAgutpateH paTasya dharmiNo'bhAvAt kathamasattvaM tasya dharma iti cet ? yAdRzo yakSastAdRzo baliH, sattvamasato dharmo na syAdasattvaM tvasata eva yuktam / yadasatpUrvamAsIt tasya kathaM sattvamiti cet ? kAraNasAmarthyAt, asti sa ko'pi mahimA turyAdInAM yadeteSu sambhUya vyApriyamANeSvasammeva 'paTaH saMbhavati / asato'sambaddhasya janyatve'tiprasaktiriti 'cenna, tantujAtIyasya paTajAtIya eva sAmarthyAt / kuta etat ? tvatpakSe'pi kuta etat ? tantuSveva paTAtmatA na sarvatreti ? vastusvAbhAvyAditi cet ? saivAtrApi bhaviSyati / ata eva copAdAna'niyamo'pi anvayavyatirekAbhyAM tajjAtIya niyamena tajjAtIyasya zaktyavadhAraNAt / yatpunaretat kAryakAraNayoravyatirekAt kAraNAvasthAnAdeva kAryasyApyavasthAnamiti, tadasiddhamasiddhana sAdhitam, kAryakAraNayoH svarUpazaktisaMsthAnabhedasya pratyakSasiddhatvAt / pradhAnAtmakavizvasyAtIndriyatvaprasaGgAcca / taddezatvaM tu tadAzritatvamAtranibandhanamevetyalaM vRddheSvaptinirbandhena / [Ti0] atha zaktasya zakyakaraNAditi prastAvataH 'zakti nirAcikIrSurAha etattu vimRzyatAm ityAdi:-AcAryA bhaTTAH / yadi dRSTameva iti :- rUpaM svarUpam / 'seyaM dRSTeti seyaM maNimantrAdisAnnidhye dAhAnutpattiH pUrvadAha karaNakAle dRSTaM 'yadrapaM tasya vaiguNya[masAmayaM gamayantI samarthAyAH zakteratIndriyAyA: sadbhAvaM kalpayati / maNyAdinA yasyAH pratibandhe satyapi pUrvadaSTe dAhAnatpattirityarthaH / arthApatteranyathopapatti darzayati na mantrAdI ityAdi / na nityAnAm [paM0] paTajAtIyasyeti kAryasyetyarthaH / kAraNAvasthAnAdeveti (kaM. 144.20) kAraNAstitvAdeva sAdhitamiti (kaM. 144.21) he sAMGakhya tvyaa| pradhAnAtmatve vizvasyAtIndriyatvaprasaGgAcceti (kaM. 144.22) kAraNAtmakaM cetkArya tayA vizvaM kArya pradhAnaM kAraNam / pradhAnaM cAtIndriyaM tatkAryasya vizvasyAtIndriyatvaM prsjjtiityrthH| taddezatvamiti (kaM. 144.23) kAraNadezatvam avayavadezatvamiti yAvat / tadAzritatvamAtranibandhanameveti (kaM. 144.23) kAraNAzritatvamAtrahetukam avayavAzritatvamAtrahetukamiti yAvat / alaM vRddhaSvatinibaMdhaneneti (kaM. 144.23) upahAsavAkyametat / [ku0] pratyekaM dUSayitumAha yaccoktamiti (kaM. 144.9) / asadeketi (kaM. 144.10) arUpAspa [da] sya dRSTAntatve tattvavyAghAta ityarthaH / asadekasvabhAvamiti svabhAvapratiyogitayA pramANAsiddhamityarthaH / kathamiti (kaM. 144.11) yadi bhAvayoviSayam / .. 1 paTa: san bhavati -je. 2 / 2 cennaitat- kaM. 1 kaM. 2 / 3 niyama:-kaM. 1, kaM. 2 / 4 niyamane-kaM. 1, kaM. 2 / 5 zakti- a; 6 seyamadaSTe - ma. je. 1, je. 3 / 7 kAraNa-a, ba; 8 tadrUpaM - a, ba; 9 pradhAnAtmake - kaM. 1, kaM. 2 / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI etattu vimRzyatAM keyaM zaktiriti ? atIndriyA kAcidityAryAH / tadayuktam, tasyAH sadbhAve pramANAbhAvAt / atha manyase yathAbhUtAdeva vahnahotpattiravagatA tathAbhUtAdeva mantrauSadhisannidhAne sati na dRzyate, yadi dRSTameva rUpaM dAhasya 'kAraNaM tasya samagrasya sambhavAd dAhAnutpAdo na syAt / asti ca tadanutpattiH, 'seyaM dRSTarUpasya vaiguNyaM gamayantI hutabhuji zakteratIndriyAyAH sattvaM kalpayati, yasyA mantrAdinAbhibhavo vinAzo vA kriyate / yatra pratIkAravazena punaH kAryodayastatrAbhibhavaH, yatra tu sarvathaivAnutpattiH kAryasya tatra vinAzaH / na caitadvAcyam-na mantro vahnisaMyukto nApi tatsamavetaH kathaM vyadhikaraNAM kti vinAzayet, vinAzayati cedatiprasaGgaH syAditi, 'taddezena prAptatvAt / yathaivA sambaddho'pyabhicAro yamuddizya kriyate tamevaM hinasti na puruSAntaram, evaM yAmeva vyaktimabhisandhAya mantraH prayujyate tasyA eva zakti niruNaddhi na sarvAsAm / nApyetadudghoSaNIyam-yadi zaktirdravyAtmikA ? samavAyyasamavAyikAraNa [Ti0] iti / nityAnAM sandhyAvandanAdInAm / na tu nityAkaraNasya iti :- asyaiva vyAkhyAnaM kAraNaprAgabhAvasyeti / nanu yadyekameva kAryamanekasmAt kAraNAdutpadyate tadA pratyekamekasya kArya karaNakAle dvitIyasyAkAraNatvadarzanAdahetukatva(dahetutva) meva syAdata Aha dRSTo hokarUpasyApi iti :- sphoTarUpatayA cAtrakarUpatA avAntarabhedasya tu sUkSmasya vidyamAnatvAt / [paM01 utpatteH prAgapi kAraNe kAraNaM zaktirUpatayA'stIti vAdinaM sAGkhyamAzaGkhaca vaizeSika: zaktimamanyamAnaH prAha etattu vimRzyatAM keyaM zaktiritIti (kaM. 144.24) / atIndriyA kAcidityAcAryA iti (kaM. 144.24) zaktayaH sarvabhAvAnAM kAryArthApattigocarAH / iti vAdino mImAMsakA atIndriyAM zakti manyante ityarthaH / yadi dRSTameva rUpaM vAhasya kAraNamitya(kaM. 144.26)smA tpurasta detyadhyAhAryam / dAhAnutpAda iti (kaM. 144.27) sphoTajananAnutpAda: / "dRSTarUpasyeti (kaM. 144.28) bhAsvaratAdeH / 'pratIkAravazeneti / uttambhakamantrAdina! / na mantro vahnisaMyukto nApi samaveta iti (ka. 145.2) ko'rthaH ? nAtra saMyogo nApi samavAya ityarthaH / vyadhikaraNamiti (kaM. 145.3) bhinnAdhAram / zaktihi vahnAvasti na mantre / atiprasaGgaH syAditi (kaM. 145.4) sarvajagatinAmapi vahnInAM vinAzaprApteH / taduddezena 'prayuktatvAditi [ku0] vivinakti yatreti (kaM. 145.1) / parihArAbhAsamAzaGkaya pariharati "na saduddezeti (kaM..145.4) / parihArAbhAsAntaramAzaGkaya nirAkaroti nApyetaditi (kaM. 145.6) / samasya SaDeva padArthA iti / samayasya vinAzaprakriyAsamayasya vetyevetyarthaH / 1 kAraNaM syAttasya sambhavAd-kaM. 1, kN.2|2 adaSTarUpasya iti sarvatrapAThaH kintu naracandrasUriTippaNe 'daSTarUpasya' iti marthAnusArI pAThaH sa cAsmAbhiH smiiciintvaatsviikRtH-sN| 3na taduddezena prayuktattvAbhAvAt - je. 1 / 4 sambaddho'bhicAro- je. 2 / 5 abhidhyAya - je. 2 / 6 kAraNa - a, ba, Da; 7 adRSTarUpasya - kaM / 8 apratIkAravazena - a| 9 prAptattvAt - kN| 10 tduddesh-kN| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 355 nyAyakandalI yoranyataravinAzAdvinazyet ? atha guNAnatirekiNI ? tadAzrayavinAzAdvirodhiguNa'prAdurbhAvAdvA vinazyaditi, samavAyasyAnabhyupagamAt / yasya yato vinAzaM pratImastasya tameva vinAzahetuM brUmo na punaramuM tvatkRtaM samayamabhyupagacchAmaH, pratotiparAhatatvAt / yadi cAvazyamabhyupeyastadA dravyaguNayoreva vinAzaM pratyabhyupagamyatAM yatra paridRSTaH, zaktiH punariyaM sAdRzyavat padArthAntaraM prakArAntareNApi vinaMkSyati / kAryotpAdAnutpAdAbhyAM vahnAvadhigatA zaktiH 'kuta iyaM sarvabhAveSu kalpyate iti 'cet ? yatkiJcidetat, ekatra tasyAH kAryotpAdAnuguNatvena 'kalpitAyAH sarvatra tadutpattyaivAtrAnumAnAt / ___ atrocyate-na mantrAdisannidhau kAryAnutpattiradRSTaM rUpamAkSipati / yathAnvayavyatirekAbhyAma'vaLUtasAmarthyo vahnirdAhasya kAraNam, tathA pratibandhaka mantrAdiprAgabhAvo'pi kAraNam / sa ca mantrAdiprayoge sati nivRtta iti sAmagrIvaiguNyAdeva dAhasyAnutpattirna tu zaktivaikalyAt / bhAvasya bhAvarUpakAraNaniyatatvadarzanAdabhAvakAryatvaM nAstIti cet ? [paM0] (kaM. 145.4) vahnayuddezena mantrasya prayuktatvAdityarthaH / taduddezena prAptatvAdityapi pAThaH so'pi sugamaH / saMyuktasamabAyalakSaNa: sambandhopyatrAsti, yato vahninA saMyukte AkAze mantrarUpazabdasya samavAyAditi sambandhAbhAvopyasiddha iti / ityapyUhyam ? abhicAra iti (kaM. 145.4) mAraNAdyAtmakaH / vyaktimiti (kaM. 145.5) vahnivyaktim / samavAyyasamavAyikAraNayoriti (kaM. 145.7) samavAthikAraNaM vahniH, asamavAyikAraNaM zaktivahnisaMyogaH / guNAnatirekiNIti (kaM. 145.8) sparzanAmani guNe'ntarbhAvAt / virodhi guNaprAdurbhAvAdvA vinazyediti (kaM. 145.8) yathA pAkajotpattau zyAmAdayaH / samayasyeti (kaM. 145.9) tvatsamayasya / tvatkRtamiti (kaM. 145.10) tvayA vaizeSikeNa kRtam / abhyupeya iti (kaM. 145.11) tvatsamayo'GgIkartavyaH / dravyaguNayoreva vinAzaM pratyabhyupagamyatAmiti (kaM. 145.11) dravyaguNayoreva vinAzaM prati vinAze heturaGgIkriyatAmityarthaH / sAdRzyavaditi (kaM. 145.12) upamAnasAdhanAya sAdRzyaM nAma padArtho bhATTaH kalpate / prakArAntareNApi vinaMkSyatIti (kaM. 145.12) padArthAntaratvAdeva mantrAdinA vinaMkSyatItyarthaH / tadutpattAviti (kaM. 145.14) kaaryotpttau| tadutpattAva [nu] mAnAdityatra zakti: kalpyate ityanena yogaH / __adRSTaM rUpamiti (kaM. 145.15) zaktilakSaNam / bhAvasya bhAvarUpakAraNaniyatatvadarzanAditi (kaM. 145.18) dAho bhAvaH, sa ca bhAvarUpAdeva kAraNAd bhavitumarhati kathamabhAvAt ? / abhAvakAryatvaM nAstIti (kaM. 145.19) dAho'bhAvakAryatvaM na prApnotItyarthaH / nityAnAM karmaNAmiti (kaM. 145.19) devapitratithibhUtayajJA hi nityamanuSThAnaM darzapaurNamAsAdyAzrayanaimittikam / akaraNAditi (kaM. 145.19) abhAvarUpAt / pratyavAyasyeti (kaM. 145.20) [ku0] arthApattimanyathopapattyA dUSayati atrocyata iti (kaM. 145.15) / prAgiti vizeSaNam / yatra mantrAdinA'yaM niviSIbhAvaH saparyAdInAM tadviSayaM draSTavyam / paramArthastU kAraNasvarUpAvinAzaka evaM prtibndhkH| tajjAtIyasaMsargAbhAvo'pi kAraNamiti bhAvaH / kAraNatvasya bhAvakaniyatatvAnnAbhAvaH kAraNamiti zaGkate "bhAvasvarUpeti (kaM. 145.18) / 1 prAdurbhAvAddhi-je. 2 / 2 kuta eva - je. 1; kaM. 1, kaM. 2 / 3 cet ekatra-kaM. 1; kaM. 2 / 4 avadhAritAyA:-je. 1, je. 2 / 5 yathA hi-je. 1, je. 3 / 6 avadhArita -je.2 / 7 mantrAde:-je. 1, je. 2 / 8 kandalyA nAsti / 9 tadutpattyaiva-kaM / 10 bhAvarUpa - ka / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 nyAyakanvalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI na, nityAnAM karmaNAmakaraNAt pratyavAyasyotpAdAt, anyathA nityAkaraNe prAyazcittAnuSThAnaM na syAdvaiyarthyAt / nityAnAmakaraNe'nyakaraNAt pratyavAyo na tu nityAkaraNasya karaNaprAgabhAvasya hetutvamiti 'cet ? na, nityAkaraNasyApi tadbhAvabhAvitvaniyatasya sahAyatvena vyApArAt / nanu yadi pratibandhakasya prayoge tadabhAvo nivRtta iti dAhasyAnutpattistadA pratibandhakapratibandhake'pi dAho na syAt, tatkAraNasya prAgabhAvasya nivRtttvaat| dRzyate ca pratibandhakasyApareNa mantrAdinA pratibandhe sati dAhaH, tena nAbhAvaH kAraNamitya'vasthite ca zaktiH kAraNam / sA ca prAktanena pratibaddhA dvitIyenottambhiteti kalpanA avakAzaM labhate / tadapyapezalam, dRSTe sambhavatyadRSTakalpanAnavakAzAt / kadAcit pratibandhakamantrAdyabhAvasahitA sAmagrI kAraNam, kadAcid dvitIya'mantrAdisahitA kAraNamityasyAM kalpanAyAM ko virodhaH ? yadanurodhAdadRSTamAzrIyate / dRSTo hokarUpasyApi kAryasya sAmagrIbhedaH, yathA dArunirmathanaprabhavo vahniH sUryakAntaprabhavazceti tarkasiddhAntarahasyam / mImAMsAsiddhAnta rahasyaM tu tattvaprabodhe kathitamasmAbhiH / [paM0] doSasya / anyakaraNAditi (ka. 145.21) strIsevAdikaraNAt / nityAkaraNasyeti (kaM. 145.21) vyAkhyeyaM padaM karaNaprAgabhAvasyeti (kaM. 145.21) vyAkhyAnaM padam / hetutvamiti (kaM. 145.22) pratyavAyaM prati / taddhAvabhAvitvaniyataspeti (kaM. 145.22) anyakaraNabhAvabhAvitvaniyatasya / sahAyatvena vyApArAditi (kaM. 145.22) na hyanyakaraNena pratyavAya: kintu nityAkaraNatve sati anyakaraNaM pratyavAyajanakam ataH sahAyatvena vizeSaNatvenAbhAvasyApi hetutvamiti bhAvaH / tadamA[va] iti (kaM. 145.23) pratibandhakAbhAvaH / pratibandhakapratibandhe'pIti (kaM. 145.24) dAhapratibandhakasya stambhakamantrasya uttambhakamantraNa pratibandhe satyapItyarthaH / tatkAraNasya prAgabhAvasya nivRttatvAditi (kaM. 145.24) yadA pratibandhakasya prayogaH kRtastadA prAgabhAvasteSAM nivRtta iti dAhAnutpAda: prAgabhAvasya tatkAraNasya nivRttatvAt / punaryadA uttambhakamantrAdinA pratibandhakAnAM pratibandhaH kRtastadApi dAho na prApnoti dAhakAraNasya nivRttatvAt prAgabhAvasya prAgeva nimittatvAt / prAgabhAvo hi anAdi: sAntastataH sakRdvinaSTa: kathaM punaru [tpa] dyatAmiti bhAvaH / pratibandhakasyati (kaM. 145.25) dAhastambhakasya mambAdeH / apareNeti (ke. 145.25) uttambhakena / 'dvitIyamantrasahiteti (kaM. 146.1) uttambhakamantrasaditA / a (kaM. 146.2) zaktyAkhyam / ekarUpasyApIti (kaM. 146.2) ubhayatrApi sphoTajananAt / ca zabdo'vadhAraNe iti (kaM. 146.11) bhinnakramazcetyapi draSTavyam / [10]pariharati neti (kaM. 145.19) / mA bhU [t] pratyavAya ityAha anyatheti (kaM. 145.20) / 'na nityAkaraNasyeti (kaM. 145.21) anvayavyatirekasAmye pakSapAto niSpramANa ityarthaH / na cAniyatahetukatva uttambhakAbhAvaviziSTasyaiva ca mantrAdeH pratibandhakatvAdityevaM sambhavatyapi parihAre 'kAryayAtibhedamAmRtyapi pariharati dRSTohIti (kaM. 146.2) / ata[stasya zakyasya zakyakaraNAdityasiddho heturityarthaH / 1 cet nityAkaraNasya - kaM. 1, kaM. 2 2 tyavasthiteyaM - kaM. 1, kaM. 2; tyavasthite zaktiH kAraNam - je. 3 / 3 mantrasahitA-je. 1,je. 2 / 4 rahasyaM tattvaprabodhe-kaM. 1, kaM. 2 / 5 dvitiiyaadi-kN| 6 na tu-ke| 7 kAraNa - Ms. / 8 nArthaH spaSTa:-saM / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopaitam 357 prazastapAdabhASyam [142] atha kathaM lakSaNaH ? ktividhshceti| aprAptayoH prAptiH sNyogH| sa ca trividhaHanyatarakarmajaH, ubhayakarmajaH, 'saMyogajazca saMyoga iti / nyAyakandalI [142] saMyogaH saMyuktapratyayanimittamityavagataM tAvat, 'kintvasya svarUpaM bhedazca na jJAyate tadartha 'paripRcchati-atha kathaM lakSaNaH katividhazceti / atheti praznopakSepe, kathaMzabdaH kiMzabdArthe, yathA ko dharmaH kathaM lakSaNa iti / lakSaNazabdazca svarUpavadana iti kisvarUpaH saMyogaH ? katividhazceti katiprakAra ityarthaH / lakSaNaM kathayati-aprAptayoH prAptiH sNyogH| pUrva maprAptayovyayoH pazcAdyA prAptiH parasparasaMzleSaH sa saMyogaH / aprAptayoriti samavAyavyavacchedArtham / idAnIM tasya bhedaM pratipAdayati-sa ca trividha iti / [Ti0] [142] tyaktavyaM vA iti :-"svAzraye iti jJeyam, anyathA zyenakarmaNo'pi svAvayavasaMyogavibhAga kAraNatvena lakSaNatyAgavacanamanupapannaM syAt / guNAzca guNAntaram iti bahava eva guNA na tvekaH saMyoga Arambhaka iti bhAvaH / "tavazrutavyAkhyAtRNAm iti :- atra ca vyAkhyAne paramANudvayagatarUpayorbahutvAbhAvAvayaNuke rUpaM na syAt / atra ca [paM0] [142] vibhUnAmiti (kaM. 146.16) vyApakadravyANAmAkAzAdInAm / kathamukta kriyAvatA niSkriyasyetIti (kaM. 146.19) kintu sakriyasyApi bhavatIti parAbhiprAyaH / vivakSitasaMyogahetabhUtakarmAbhiprAyeNeti (kaM. 146.20) vivakSitasaMyogahetubhUtaM ca karma pRSTAnudhAvina evetyanyakarmajatvam / mandaM gacchatastu na saMyogahetubhUtaM karmetyarthaH / avayavayoriti (kaM. 146.22) crnnshirsoH| saMyogaja iti (kaM. 146.22) avayavasaMyogAjjAtam / keciditi (kaM. 146.23) vyomazivAdayaH / tyaktavyaM vA'vayavikarmaNaH saMyogavibhAgayoranapekSakAraNaM karmeti lakSaNamiti (kaM. 146.26) taccAvayavi karmaNi ayamatra tAtparyArthaH saMyogavibhAgayoranapekSaM satkAraNaM karmati karmalakSaNama / taccAvayavi karmaNi na ghaTate tanmate avayavasaMyogajatvAdavayavisaMyogasya / ato'vayavasaMyogApekSatvAnnavayavikarmaNo nApekSakAraNatvam / [ku0] [142] kintvasyeti (kaM. 146.4) pratyayena pratyetavyamAtrasiddheravAntaravyAvartakadharmAjJAne byAvRttasvarUpaM dunimityarthaH / kathaM zabdaH ki zabdArtha (kaM. 146.6) iti-vibhaktipratipattirUpakavyutpanna ityarthaH / lakSaNa zabdaH svarUpavacana iti karmaNi lyuDantaH vyAvRttaH svarUpavacana ityarthaH / ata eva vyAvRtte vyAvartakAdhAnatayA lakSaNaM kathayatItyanenAvirodhaH / idAnImiti (kaM. 146.10) vibhAgavyAkhyAnaM sugamam / 1 saMyogajazva - kaM. 1, kaM. 2, deH saMyogajazceti -ki| 2 kintu tasya -je. 3 / 3 pRcchati - je. 1, je. 2 / 4 maprAptayoH pazcAt -je. 2 / 5 bhAzraye-a, ba, ka; 6 karaNatvena-a, ba, ka / 7 tavazruta-a, ba, 8 zandazca -kaM / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam tatrAnyatarakarmajaH kriyAvatA niSkriyasya, yathA sthANoH zyenena, vibhUnAM ca mUtaH / ubhayakarmajo viruddhadikakriyayoH saMnipAtaH, yathA mallayormeSayorvA / _ nyAyakandalI cazabdo'vadhAraNe-saMyogastrividha ev| traividhyameva darzayati-anyatarakarmaja ityAdinA / dvayoH saMyoginormadhye yadanyatarad dravyaM tatra yatkarma tadanyatarakarma tasmAjjAto'nyatarakarmajaH / ubhayovyayoH karmaNI ubhayakarmaNI tAbhyAM jAta ubhayakarmajaH / 'saMyogAdapi saMyogo jAyate / tatrAnyatarakarmajaH / tatra teSAM trayANAM madhye 'kriyAvatA dravyeNa niSkriyasya dravyasya sNyogo'nytrkrmjH| asyodAharaNam-yathA sthANoH zyenena vibhUnAM ca mRttaH / niSkriyasya sthANoH kriyAvatA zyanena saha saMyogaH zyenakarmajaH / evamAkAzAdInAM vibhanAM niSkriyANAM kriyAvadbhirmUrterasarvagatadravyaparimANaiH mUrtadravyakarmajaH / nanvekasya mandaM gacchato'pareNa tatpRSThamanudhAvatAnyatarakarmajaH saMyogo dRSTaH kathamuktaM kriyAvatA niSkriyasyeti ? satyam / niSkriyatvavAcoyuktistu vivakSitasaMyogahetubhUtakarmAbhiprAyeNeti mantavyam / [Ti0] saMyogaje saMyoge janayitavye guNakArambhe tu sApekSa iti sUtrakArapratipAdanAt 'pUrvaH saMyogaH svotpattyanantaramadRSTavizeSamapekSate pAka jaguNArambhe vahnisaMyogasyoSNyApekSasyaiva kAraNatvadarzanAt / paramANUnAM 'tryaNukAdI iti :mahataH kAryadravyasya kAryadravyArabdhatvaniyamAditi pRthivyadhikAre darzitam / [paM0] 'saMyogaH (ga) utpannamAtrasya cirotpannasya veti (kaM. 147.6) utpannamAtrasyodAharaNamihaiva vakSyate / cirotpannasya tUdAharaNaM vibhAge vakSyate / tantuvIraNasaMyogAditi (kaM. 147.10) vIraNazabdena kUrcakamucyate / niSkriyasyeti (kaM. 147.11) anena karmajaH saMyogo'tra nAstItyuktam / 'vIraNasaMyuktasya tantoH' (kaM. 147.10) ityata Arabhya [prAktanAttantuvIraNa-saMyoyA dekasmAdbhavatItyantena sandarbheNoktasyArtha[sya] spaSTatArtha yantra kamidaM draSTavyam / dvikAryAkAryagatazcAyamiti (kaM. 147.14) [ku0] bhasarvagateti (kaM. 146.18) paramANuzvirotpannaghaTAdibhizcetyarthaH / acirotpannasya ghaTAdeH kAraNAkAraNasaMyogajaH kAraNasaMyogapUrvaka: kAryAkAryasaMyoga iti vivektavyam / ___sakriyasyeti (kaM. 146.23) caraNa iva zyene'pi kriyA tAvadastyeva / na ca tayA saMyogArambhe kazcidantarAya iti bhAvaH / 1 strividhaH-je. 1 / 2 yatkarma tasmAjjAto-kaM. 1, kaM. 2 / 3 saMyogAcca-je. 1; je. 2 / 4 kriyAvatA niSkriyasya -je. 2 / 5 pUrvasaMyogaH-8; 6 tryaNakAdIni-a, ba; 7 saMyoga:-kaM / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 359 prazastapAdabhASyam saMyogajastUtpannamAtrasya virotpannasya vA 'niSkriyasya kAraNasaMyogibhirakAraNaH kAraNAkAraNasaMyogapUrvakaH kAryAkAryagataH sNyogH| sa caikasmAd dvAbhyAM bahubhyazca bhavati / ekasmAttAvat tantuvIraNasaMyogAd dvitantukavIraNasaMyogaH / nyAyakandalI prathamaM zyena caraNasthANuzirasoH saMyogaH, tadanu sthaannushyenaavyvinoH| tatrAvayavayoH saMyogaH karmajaH, avayavinostu saMyogajaH saMyoga iti kecit / tadapyasAram, 'sakriyasyApyavayavinaH 'kriyAta evAvayavyantareNa saMyogAt / yadi caivaM neSyate, avayavAnAmapi svAvayavApekSayAvayavitvena sarvatrAvayaviSu karmajasya saMyogasyocchedaH 'syAt, tathA sati cAvayavini karmAbhAvo vaktavyaH, tyaktavyaM vAvayavikarmaNaH saMyogavibhAgayo'ranapekSakAraNaM 'karmati karmalakSaNamiti / durakSaradurvidagdhAnAM yuktimAcAryavacanaM cotsRjatAmandhAnAmiva pade pade kiyat skhalitaM 'upadarzayiSyAmaH / vArabhyArambhakapakSe vizvasyAtIndriyatvamityeva dUSaNamasti tatkathaM pathi vyadhikAre darzitatvAdityuktamata 'ArabhyArambhakavAdamupadarzayan vizvasyAtIndriyatvaM ca pariharannAha 'atha yadi paramANava iti / piM0] ayaM saMyogaH / anyasyAsambhavAditi (kaM. 147 15) niSkriyasyetyanena karmaNo niSedhAta saMyogo hi saMyogasyA samavAyikAraNaM pratyAmattau syAdataH pratyAsatti darzayati "pratyAsattizcAtretyAdi (kaM. 147.15) para: prAha saMyogasyakasyetyAdi. (kaM. 147.19) ! 'guNAntaramArabhanta iti sUtravirodha iti (kaM. 147.19) atra sUtre guNA iti bahuvacanAt bahava eva guNAH khala guNAntara[mAra bhante na tveko dvau ityarthaH sambhavati / bhavatA tu saMyogasya 'guNasyaikasyApi saMyogAkhyaguNAntarArambhakatvaM procyate tatkathaM na sUtravirodha iti parAbhiprAyaH / sUrirAha netyAdi kilA avadhibhedena digdvayasya sahAvasthAnasambhavAhizoH kiM kRto virodha ityata Aha yAbhyAmiti (kaM. 147.2) / vIraNa (Ne) tayorapi nimittakAraNatvAt kathaM kAraNAkAraNasaMyogapUrvakatvaM tAbhyAM dvitantukAdisaMyogasyetyataM akAraNeti tantvantaramiti vIraNenAsaMyuktamiti zeSaH / sUtre bahuvacanaM vivakSitamiti bhrAntazcodayati saMyogasyeti (kaM. 147.18) / pariharati-neti (kaM. 147.19) / tadazruteti (kaM. 147.22) tanmate paramANuvRttibhyAM guNAbhyAM vyaNuke kasyacidapi guNasya nArambhAvayaNukasya nirguNatvaprasaktau tanmUlasya vyaNukAdikAryapravAhasya nirguNatvaprasaktiriti mahAnayaM doSa ityupalambhArthaH / 1 akriyasya -je. vyo (489) / 2 sakriyasyAvayavinaH-je. 1, je. 2 / 3 kriyAvata - kaM. 1, kaM. 2 / 4 syAditi - kaM. 1, kaM. 2 / 5 ranapekSya-je. 3 / 6 karmeti lakSaNam - je. 1, je. 2, je. 3 / 7 darzayiSyAmaH -kaM. 1, kaM. 2 / 8 ArambhavAda - a, ba, ka, 9 athavA-mu. je.1, je. 3 / 10 atra pratyAsattizcAtretyAtaMtaMbIdi-iti pATho'zuddhaH / zuddhastu parikalpya sthApitaH / 11 dravyANi dravyAntaramArabhate guNAzca guNAntaram (vai. sU. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 nyAyakandalIsaMbalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ubhayakarmajo viruddhadikriyayoH sannipAtaH / yAbhyAM digbhyAM dvayoH 'parasparadezamAgacchatoranyonyapratIghAto bhavati te viruddha dizau, yathA prAcIpratIcyau dkssinnodiicyaaviti| viruddhayodizoH kriyA yayordravyayoste viruddhadikakriye, tayoH sannipAta ubhayakarmajaH saMyogaH, pratyekamanyatra dvayorapi sAmarthyAvadhAraNAt / yathA mllyormessyo|tyudaahrnnm / saMyogajastu saMyoga utpannamAtrasya cirotpannasya vA niSkriyasya kAraNasaMyogibhirakAraNaiH kAraNAkAraNasaMyogapUrvakaH kAryAkAryagataH / kAraNazabdenAtra samavAyikAraNama'bhimatam, akAraNa'zabdena ca smvaayikaarnnaadnyducyte| zeSamudAharaNe vyktiikrissyaamH| sa caikasmAd dvAbhyAM bahubhyazca bhavati / 'ekasmAt tAvat tantuvIraNasaMyogAd dvitntukviirnnsNyogH| vIraNasaMyuktasya tantostantvantareNa saMyogAdutpannamAtrasya 'dvitantukadravyasya niSkriyasya samavAyikAraNabhUtaikatantusaMyoginA vIraNena saMyogaH prAktanAt tantuvIraNasaMyogAdekasmAdbhavati, sa cAyaM kAraNAkAraNasaMyogapUrvakaH kathyate, dvitantukasya samavAyikAraNaM tanturakAraNaM vIraNaM tayoH saMyogena janitatvAt / kAryAkAryagatazcAyaM [paM0] (kaM. 147.20) / 'samAnajAtyArambhakANAmeva guNAnAmiti (kaM. 147.22) rUpAdInAm / atha niyama iti (kaM. 147.23) bahava evArabhante ityevaMrUpaH / na sarveSAmiti (kaM. 147.23) ko'rthaH ?,saMyogastveko'pyArabhate / iti samAdhAnamiti (kaM. 147.23) vyomazivenoktam / azrutavyAkhyAtRNAmiti (kaM. 147.23) azrutameva gurubhyaH svamanISikayA ye vyAcakSate [te]SAM vyomazivAdInAM / nAsmAkamiti (kaM. 147.24) yato vyomazivavyAkhyAne'smin paramANudvayagatarUpayorbahutvAbhAvAt / tatkAraNasaMyogitvAditi (kaM. 147.25) dvitantukakAraNaM dvau tantu, tAbhyAM saha saMyuktamAkAzam / na ca tasya saMyogasya kAraNAntaramastIti (kaM. 147.26) kintu dvitantukA [kA] zasaMyogasya tantudvayAkAzasaMyoga eva kAraNamityarthaH / tasyotpattiriti (kaM. 148.1) dvitntukaakaashsNyogsyotpttiH| . [ka0] AkAzasya dvitantukena saMyoge pramANamAha AkAzaM tAvaditi (kaM. 147.24) / paTastu kAyA[ya] stantvantare ca etAdazyAH sahAnavasthiti-darzanAtsvadeze'pi tritantukasthitidvitantakaM na viruNaddhItyaGgIkartavyameva evamanaGgIkAre tu satoreva samavAyyasamavAyino viplu[ta] tantuke'syAkAraNako vinAza: kalpanIyaH syAt / na tRtIyatantusaMyogasya vinAzakAraNatvaM, no (ta) danAbhidhAtavyatiriktasya saMyogasyotpAdane (naM) pratyeva sAmarthyAvadhAraNAditi bhAvaH / 1 parasparamAgacchato-kaM. 1; kaM. 2 / 2 abhipretama - je. 2; je. 3 / 4 ekasmAttantu-kaM. 1; kaM. 2 / 5 dvitantukasya-je. 1; je. 2 / 7 samAnajAtyArambhakANAmayaM niymH-kN.| 3 zabdena samavAyi - kaM. 1; kaM. 2 / 6 kAraNAkAraNapUrva-kaM. 1; kaM. 2 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 361 prazastapAdabhASyam dvAbhyAM tantvAkAzasaMyogAbhyA'meko dvitantukAkAzasaMyogaH / bahubhyazca tantuturIsaMyogebhya 'ekaH paTaturIsaMyogaH / nyAyakandalI tantukArye dvitantuke tadakArye ca vIraNe samavetatvAt saMyogasya saMyogahetutvamanyasyAsambhavAt parizeSasiddham / pratyAsattizcAtra kAryaikArthasamavAyaH, tantuvIraNasaMyogasya dvitantukavIraNasaMyogena kAryeNa sahaikasminnarthe vIraNe samavAyAt / saMyogasyaikasya saMyogajanakatve guNAzca guNAntaramArabhanta iti sUtravirodhaH ? na, sUtrArthAparijJAnAt / guNAnAmapi guNaM prati kAraNatvamityanena kathyate, na punarasyAyamartho bahava eva guNA Arabhante, naiko na dvAvityavadhAraNasyAzravaNAt / yatpunaratra guNAzca guNAntaramArabhanta iti, kAraNavRttInAM 'samAnajAtyArambhakANAM guNAnAmayaM niyamo na sarveSAmiti samAdhAnam, tadazrutavyAkhyAtRNAM prakRSTadhiyAmeva, nirvahati nAsmAkam / / dvAbhyAM tantvAkAzasaMyogAbhyAM dvitantukAkAzasaMyoga iti / AkAzaM tAvadutpannamAtreNa dvitantukena samaM saMyajyate, tatkAraNasaMyogitvAt dvitantukakAraNasaMyuktavIraNavat / na ca tasya saMyogasya kAraNAntaramasti, ato dvitantukakAraNayostatvo rAkAzasaMyogAbhyAmeva tasyotpattiH / / bahubhyazca tantuturIsaMyogebhya ekaH paTaturIsaMyogaH, paTakAraNAnAM tantUnAM pratyeka turyA saha ye saMyogAH, tebhyo bahubhya ekaH paTaturyoH saMyogo jAyate / 'paTArambhakatvaM ca [paM0] na ca mUrtAnAM samAnadezatAdoSa iti (kaM. 148.4) bahUnAM dvitantuvAdInAM khaNDAvayavinAM samAnadezatA na prApnotItyarthaH / 'aparasyeti (kaM. 148.6) avayavinaH / teSviti (kaM. 148.9) dvitantukAdiSu / durghaTamidamiti (kaM. 148.9) idam alpataratamAdibhAvena khaNDAvayavigrahaNam / [ku0] ata eveti (kaM. 148.8) ArabhyArambhasAdhakasya pratyakSasyAnukUlastarkaH / na caivamantyo yatpadakSIna ? dvitantukAnupalabdhiprasaGgaH, IdRzasamAnAda[de] zasyAbhyupagamena tathArambhasyApyavizeSAt / "naSTeSviti (kaM. 148.9) durghaTatvamavasthitasaMyogaH khaNDapaTArambhe antyAvayavinAzApekSitayA dravyArambhe nirapekSa ityanena virodho yAtAt / * avatiSThamAne tu dvitantukAdyanapalabdhiprasaGgAcca / 1 dvitantukAkAzasaMyogaH-je. de| dvitntvaakaash-ki| 2 ekpttturii-ki| 3 samAnajAtyArambhakAraNAntaMkaM. 1, kaM. 2 / 4 rakAraNAkAzasaMyogAbhyAmeva - je. 3 / 5 saha saMyogaH - kaM. 1; kaM. 2 / 6 paTArambhakatvaM tu-kaM. 1; kaM. 2 / 7 parasya-kaM / 8 vinssttessu-ke| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tantUnAM khnnddaavyvidrvyaarmbhprmpryaa| na ca mUrtAnAM samAnadezatAdoSaH, yAvatsu tantuSveko'vayavI vartate, tAvatsvevAnyUnAnatirikteSu aparasya samavAyAnabhyupagamAt / dvitantukaM dvayostantvoH samavaiti, tritantukaM tu tayostantvantare ca tadadhikaM dravyaM teSu cetyuttarottareSu kalpanAyAM kutaH samAnadezatvam ? ata eva ca paTapATite tiSThati cAlpatarasamAdibhAvabhedena khaNDAvayavigrahaNam / teSu vinaSTeSu tu yadyArabhyate paTo durghaTamidam / . nanvevaM bAlazarIrAvayavA 'avinaSTe eva tasminnAhArAvayavasahitAH zarIrAntaramArabheran ? ArabhantAm ? yadi paTa iva khaNDAvayavinAM vRddhazarIre tiSThati vinAzite vA pUrvazarIrANAmupalambhaH sambhavati ? atha 'nAsti, na tatrAyaM vidhiH, yathAdarzanaM vyavasthApanAt / etenArabhyArambhakavAdapakSe paramANvavasthitasya jagato grahaNaM na syAvityapi pratyuktam, paramANUnAM tryaNukAdikAraNatvAbhAvasya pRthivyadhikAre darzitatvAt / athavA yadi paramANavo dvayaNukamArabhya tatsahitAstryaNukamArabhante, vyaNukasahitAzca dravyAntaram, [paM0] tasminniti (kaM. 148.10) bAlazarIre / vRddhazarIre iti (kaM. 148.11) vRddheH parisamAptatvAt pUrNAvayavitvaM darzayituM vRddhazarIramuktam / atha nAstIti (kaM. 148.12) pUrNazarIrANAmupalambha: kartA / ayaM vidhiriti (kaM. 148.12) yadavinaSTeSu pUrvAvayaviSu zarIrAntarArambhaH / AramyArambhakavAvapakSa iti (kaM. 148.12) bhArambhakA avayavAH, bhArabhyA avayavinaH, avayavAzca paramANavaH / paramANyavasthitasya jagato grahaNaM na syAriti (kaM. 148.13) paramANanAmatIndriyatvAt paramANunimitasya jagato'tIndriyatvaM prApnoti ityarthaH / paramANUnAM 'tryaNukAdikAraNatvAbhAvasya pRthivyadhikAre darzitatvAditi (kaM. 148.13) pRthivyadhikAre hi paramANubhyAM dvayaNukaM tribhivaNukaistryaNukamArabhyate iti proktam, ataH kathamatIndriyatvaprasaGga ityarthaH / tatsahitA iti (kaM. 148.15) dvynnukshitaa| mahattvAnekadravyavattvarUpavizeSANAmiti (kaM. 148.16) rUpavizeSa udbhuutruuptaa| mahatvAnekadravyavatvaM ca rUpavizeSazceti dvandvaH / teSviti (kaM. 148.17) upalabdhikAraNeSu / atIndriyAzrayatvAdatIndriyatvamiti [ku0] yathAdarzanaM "vyavasthAnAditi (kaM. 148.12) zarIrasya (syA) pAkanikSiptakumbhatulyatayA vinAzakAraNaM sambhavatIti bhAvaH / paramANanAmiti (kaM. 148.13) mahadravyaM kAryarevArabhyate iti dravyAdhikAre pradarzitamiti bhAvaH / paramANanAM mahadArambhamabhyupagamyApi pariharati 'atha yadIti (kaM. 148.14) / atIndriyatve sAdhye atIndriyAzrayatvaM tryaNukAdau vyabhicaratItyarthaH / dvayaNukArambha iti prArthyate ityata Aha paramANUnAmiti (kaM. 148.19) / bahuttvasya kAryasamavetasya mahattvArambhakatvamityarthaH / 1 parasya - kaM. 1; kN.2| 2 tantvantare cetyu...-kaM.1; kaM. 2; tantvantare ca evaM tadadhikaM dravyaM teSu tantvantare... -je.1| 3 tasminnavinaSTa eva-je. 2, je. 3 / 4 na sambhavatyupalambhaH pUrvazarIrANAmityarthaH --TippaNa -je. 3 / 5 sahitAstu-kaM. 1; kaM. 2 / 6 vyagukAraNatvAbhAvasya iti pani kAyAmarthadRSTyA azuddhaH pAThaH vyaNukAdi iti kandalyAM zuddha kintu tatra kAraNatvabhAvasyeti azuddham / 7 vyavasthApanAt - kN| 8 athavA - kaM / / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [143] ekasmAcca dvayorutpattiH, katham ? yadA pArthivApyayoraNvoH saMyoge satyanyena pArthivena pArthivasya, 'Apyena cApyasya yugapatsaMyogau bhavatastadA tAbhyAM saMyogAbhyAM pArthivApye dvayaNuke yugapadArabhyate / tato yasminneva kAle dvayaNukayoH kAraNaguNapUrvakrameNa rUpAdyutpattistasminneva kAle itaretarakAraNAkaraNasaMyogAditaretarakAryAkAryagatau saMyogau yugapadutpadyate / nyAyakandalI tathApi kuto vizvasyAgrahaNam ? mahattvAnekadravyavattvarUpavizeSANAmupalabdhikAraNAnAM sambhavAt / atha satsvapi teSvatIndriyAzrayatvAdatIndri'yatvam, evaM dvayaNukArabdhasya tryaNukasyAtIndriyatve tatpUrvakasya vizvasyAtIndriyatvaM tvatpakSe'pi dunivAram / tasmAnneyamatrAnupapattiH / paramANUnAM vyaNukAnArambhakatve pRthibyadhikAroktaiva yuktirnugntvyaa| [143] ekasmAcca saMyogAd dvayoH saMyogayorutpattiH kathamityajJena pRSTaH sannAha-yadeti / pArthivApyayoH paramANvoH saMyoge satyanyena pArthivena paramANunA pArthivasya paramANo'ranye[Ti0] [143] tayoH saMyogAd iti vijAtIyena dUghaNukeneti zeSaH / na punaraja iti :- nanvevamapi pakSe ki saMyogamAtraM pakSIkRtya ? mUrtayorvA saMyogo ? amUrtayorvA ? tatrAdye aMzataH siddhasAdhanamaMzataH svAzrayAsiddhimi piM0 (kaM. 148.17) atIndriyAH paramANavaste Azrayo yasya tata atIndriyAzrayaM tasya bhAvo'tIndriyAzrayatvam tasmAd vizvasyAtIndriyatvaM prApnotIti paravAkyam / zrIdharavAkyam evamityAdi (kaM. 148.18) vizvasyAtIndriyatvaM tvatpakSe'pi dunivAramiti (kaM. 148.19) dvayaNakasyApi paramANavadatIndriyatvAditi bhAva: / [143] samAna jAtIyasya saMyogasya dravyAntarotpattihetutvAditi (kaM. 148.24) pUrvaM hi pArthivApyayoH saMyuktayorapi nArambhakatvamAsIt vijAtIyatvAditi bhAvaH / pArthivApyayoH paramANvoH saMyoge sati (kaM. 148.21) ityata Arabhya ekasmAcca dvayorutpattiri (tyante)na (kaM. 148.20) sandarbhaNa yo'rthaH pratipAditastasya spaSTatArtha yantrakamidamavadhAryam / papa A [ku0] [143] pAyivApyayoriti (kaM. 149.21) [sa] jAtIyatayA dravyANA[mA] rambhaM vivakSati evamanyena pAthive'nyenetyAdinA / sajAtIyatayA dravyArambhaM vivakSati / pArthiva iti pUraNIyam itarathA heto gAsiddhiprasaGgAt / 1 anyena cApyena - kaM. 1; kaM. 2 / 2 yasmin - kaM.1; kaM. 2 ki| 3 tIndrivatvameva - kaM. 1; kN.2| 4 ranumantamyA -je. 1; ravagantavyA 2 / je. 2; je. 3 / 5 dvayorutpattiH-kaM. 1; kaM. 2; kaM. 3 / 6 anyenApyenApyasya - je. 1: je. 2 je. 3 / 7 saMyo'mUrtayo-a; 8 jAtIyasaMyogasya - kN| 9 ekasmAcca saMyogA d-kaM / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam 'ki kAraNam ? kAraNasaMyoginA 'hyakAraNena kAryamavazyaM saMyujyata iti nyAyaH / ataH pArthivaM dvacaNukaM kAraNasaMyogi'nApyenANunA sambaddhayate / Apyamapi dvayaNukaM kAraNasaMyoginA pArthiveneti / __ nyAyakandalI nApyena cApyasya paramANoryugapatsaMyogau bhavatastadA tAbhyAM saMyogAbhyAM pArthivApye dvayaNuke yugapadArabhyate / samAnajAtIyasaMyogasya dravyAntarotpattihetutvAt / tato yasminneva kAle pArthivApyadvayaNukayoH kAraNaguNapUrvakrameNa rUpAdyutpattiH, tasminneva kAle itaretarakAraNAkAraNagatAt saMyogAditaretarakAryAkAryagatau saMyogau yugapadutpadyate / itaretare pArthivApye dvayaNuke, tayoH kAraNAkAraNe parasparasaMyuktau pArthivApyaparamANU, pArthivaH paramANuritarasya pArthivadvayaNukasya kAraNamitarasyApyasya dvayaNukasyAkAraNam / evamApyaparamANuritarasyApyadvayaNukasya kAraNamitarasya pArthivadvayaNukasyAkAraNam / tayoH saMyogAd itarasya pArthivaparamANoryatkArya pArthivaM dvayaNukamakAryazcApyaH paramANuH, tayoH saMyogo bhavati / evamitarasyApyaparamANoryatkAryamApyaM dvayaNukamakAryastu pArthivaH paramANustayorapi saMyogo bhavatItyekasmAd dvayorutpattiH / kiM kAraNam ? pArthivApyayodvaryaNukayovijAtIyaparamANusaMyoge ki pramANam ? iti pRSTaH san pramANamAha-kAraNasaMyogineti / pArthivaparamANurApyadvayaNukena saha [fro] grAhakapramANabAdho vA / dvitIye siddhasAdhanam / tRtIye AzrayAsiddhimigrAhakapramANabAdhazceti / tasmAd vibhUnAM 'paraspara saMyogo nAstIti pakSaH kAryaH / nanu paramANvAkAzayoriti etena vivAdAdhyAsitaH saMyogo kAryoM na bhavati [paM0] tatkAraNasaMyogitvAditi (kaM. 149.10) tasya vyaNukasya kAraNaM paramANustatsaMyogitvAt dvayaNukenApi saMyogaH saMyuktasaMyoga ityarthaH / parasaMyuktaturIvaditi (kaM. 149.10) yathA turIstaMtu(la)kSaNakAraNasaMyuktA satI kAryeNa pareNApi saMpUjyate / yataH kAraNasaMyoginA kArya saMyUjyata iti (kaM. 149.11) kAraNasaMyuktatve kAryamapi saMyujyate [0] arthaprAdhAnyAdyaivaM prayogaH / yathAbhASyaM tu pArthivaM dvayaNukamApyena paramANunA saMyujyate / prAptaM ca caNukaM pArthivena paramANunA tadakAryatve sati tatsaMyogikAryatvAt / turyA paTa iveti draSTavyaH upasaMhAra iti nyAyasiddhasya prakRte yojanamityarthaH / atra ca yadyetau saMyogau na syAtAM kAraNAbhAvAd dvacaNukayo: parasparasaMyogo na syAditi tarkaH / bhata eva tatkAraNapraznottare nAsaGgate / / kiM kAraNasaMyoginA hi kAryam - de| 2 hi kAryamavazyaM -je| 3 aNunA-je / 4 ghaNukaM pArthiveneti -je, vyo.(492) de / 5 tasyApyayaNukasya kAraNamApyaparamANustena saha saMyogitvAt-TippaNa-je. 3 / 6 paraspara-ma, va Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 365 prazastapAdabhASyam atha dvayaNakayoritaretarakAraNAkAraNasambaddhayoH kathaM parasparataH sambandhaH ? tayorapi saMyogajAbhyAM saMyogAbhyAM 'sambandha iti / nAstyajaH saMyogo nityaparimaNDalavat, pRthaganabhidhAnAt / yathA caturvidhaM 'parimANamutpAdyamuktvAha (vai. sU. 7-2-26) "nityaM parimaNDalam" ityevamanyatarakarmajAdisaMyogamutpAdyamuktvA pRthanityaM brUyAt, na tvevamabravIt, tasmAnnAstyajaH saMyogaH / . nyAyakandalI sambaddhaghate, tatkAraNasaMyogitvAt paTasaMyuktaturIvat / evamApyaM paramANamapi pakSIkRtya vaktavyam / yataH kAraNasaMyoginA kArya saMyujyate, ataH pArthivaM vyaNukaM kAraNasaMyoginApyena paramANunA sambadhyate, ApyaM ca dvacaNukaM tasya kAraNasaMyoginA paarthivprmaannunetyupsNhaarH| ___atha pArthivApyayaNukayoritaretarakAraNasambaddhayoH kathaM sambandhaH? pArthivadvayaNukasya svakIyAkAraNenApyadvayaNukakAraNenApyaparamANunA sambaddhasyApya'dvacaNukasya ca svakIyAkAraNena pArthivaDhaMcaNukakAraNena pArthivaparamANunA sambaddhasya kathaM sambandhaH ? iti pRcchti| utsaramAha-tayorapIti / pArthivadvayaNukasyApyena paramANunA yaH saMyogajaH saMyogo yazcApyadvaghaNukasya pArthivaparamANunA saMyogajaH saMyogastAbhyAM pArthivApya'paramANudvayasaMyogAbhyAM tayaNukayoH parasparasaMyogaH / atrApi pUrvokta eva nyAyaH, kAraNasaMyoginA akAraNena saMyogi kAryamiti / [Ti0] 'bhaprAptipUrvakatvAbhAva prAptitvAt samavAyavaditi pramANaM sUcitam / atra ca tAtparyeNa nitya prAptitvAdityarthe sati "sAdhyAviziSTateti / tathA vyApino'pi iti :- "vivAdAspadaM saMyogaH kriyAjoprAptipUrvakatvAt zyenasthANu [paM0] 1000 / atra prathamaH paramANudvayaNukena yukto yatastatkAraNena madhyabindutayA kalpitena paramANunA yuktaH; atastatkAryeNa ghaNukenApi yuktaH / kAraNasaMyogineti (kaM. 149.12) kArya paramANulakSaNam / tasyeti (kaM. 149.13) bhApyavaghaNukasya / ku0] saMyogo'jo na bhavatIti (kaM. 149.24) saMyogajAti nityA aye(je)ti vyAkhyAnAduktasaMyogatritayApekSayA na siddhasAdhanam pRthaganabhidhAnAditi hetanityAzrayatayA anabhidhAnAditi yojanIyA tathA vyApinopIti (kaM. 150.2) / avayavAtmakapradezAbhAvepyupAdhirUpadezApekSayA AkAzo'pi pradezavAniti bhaavH| nanabhayapakSasamatvAdityanupapannaM 1 sNyog-ki| 2 nAjaH saMyogo'sti-je. vyo. (492) je| 3 primaannumuktvaa-de| 4 dvayaNukasyApi - kaM. 1, kaM. 2 / 5 yaH saMyogaH-je. 1, je. 2, je. 3 / 6 paramANusaMyogAbhyAM - kaM. 1; kaM. 2 / 7 atrApi-a, ba, 8, 9 vyAptitvAt-a; 10 sAdhyAvaziSTateti-a, ba, ka; 11 vivAdAspadaH - a, ba, ka; Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam paramANubhirAkAzAdInAM pradezavRttiranyatarakarmajaH saMyogaH / vibhUnAM tu parasparataH saMyogo nAsti, yutasiddhayabhAvAt / sA punardvayoranyatarasya vA pRthaggatimattvaM 'pRthagAzrayAyitvaM ceti / nyAyakandalI trividha eva saMyoga ityuktam / nityasyApi saMyogasya sambhavAditi kecit, tatpratiSedhArthamAha- nAstyajaH saMyogaH, parimaNDalavat pRthaganabhidhAnAt / sarvajJena maharSiNA sarvArthopadezAya pravRttena pRthaganabhidhAnAt, ajaH saMyogo nAsti, khapuSpavat / etadeva vivRnnoti-ythetyaadinaa| saMyogo'jo na bhavatIti pratijJArtho na punarajaH saMyogo nAstIti, AzrayAsiddhatvAt / nanu paramANvAkAzayoH saMyogo nitya eva, tayonityasvAdaprAptyabhAvAcca / yatpunarayaM kaNAdena noktaH, tad bhrAnteH puruSadharmatvAt, ata Aha-'paramANubhirAkAzAdInAmiti / 'yathA mahato nyagrodhasya mUlAgrAvayavavyApina ekasya mUlAdagramagrAnmUlaM gacchatA puruSeNa saMyogavibhAgAvanyatarakarmajau yugapatpratIyete, tathA vyApino'pyAkAzasya paramANunA saha saMyogavibhAgau paramANukarmajo 'bhavataH, tayoravyApyavRttitvAditi na [Ti0] saMyogavaditi pramANam / aprAptipUrvakatvaM ca tatra tathA pratyaya bhAvAvevAgatama / vibhudvayasaMyogasya nityatve yuktimpasaharati 'sadakAraNavaditi saditi prAgabhAvavyavacchedArtham, tasya sattAliGgitatvAbhAvAt / ato 'vyApakAbhAvAd iti :- evaM ca saMyogasya byApakAnupalabdhipratikUlatarkabAdhitatvaM darzitam / yathedaM vibhUnAm iti atra ca pratipakSAnu [paM0] mahaSiNeti (kaM. 149.22) kaNAdena / saMyogo'jo na bhavatIti pratijJArtha iti (kaM. 149.24) saMyoga iti dharmI, ajo na bhavatIti sAdhyo dharmaH iti bhaavnaa| AzrayAsiddhattvatvAditi (kaM. 149.25) hi saMyogo'pi nAsti kintvajatvaM nAsti / aprAptyabhAvAcceti (kaM. 149.26) satataM smbddhtvaaccetyrthH| satataM sambaddhatvaM ca saMyogo na bhavati / aprAptayoH prAptiH saMyoga iti vacanAdityAzayaH / ki.] mUrtadravyasaMyogena saMyogAbhAvasya sthApitumazakyatvAdityata Aha yathedamiti (kaM. 150.12) / ubhayo,di. prativAdirabhimatasAdhanAd ubhayapakSasamatvaM na tu sAdhyatadviparyayasAdhanAditi bhAvaH / anyatarasyAsambhavAditi (kaM. 150.15) yasya yena yadA saMyogastasya tena tadeva virodhAdvibhAgo'naGgIkAra ityarthaH / 1 yutAzrayasamavAyitvaM ceti -je. vyo. (494) de| 2 Aha AkAzAdInAmiti -je. 1. je. 2, je: 3 / 3 yathA hi nyagrodhasya-je.3 / 4 saMbhavataH-je. 2 / 5 bhAvAdapagatam-Da; 6 sa ca mu. sadakAraNavad-je. 1 je. 3; 7 gyApikA-a, ba; Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 367 nyAyakandalI paramANvAkAzasaMyogasya nityatA / idaM tAvaditthaM parihatam, vibhUnAM parasparataH saMyoge kA pratikriyA ? 'na hyasAvanyatarakarmajaH, nApyubhayakarmajaH, teSAM niSkriyatvAt / nApi saMyogajaH, kAryasya hi kAraNasaMyoginA akAraNena saMyogajaH saMyogo bhavati / na cAyaM vibhUnA'mupapadyate, nityatvAt / asti ca teSAM saMyoga AkAzamamUrtenApi dravyeNa samaM saMyujyate mUrtadravyasaMyogitvAt 'paTAvivadityanumAnAt 'pratIteH / 'sadAkAraNavagnityaM tasmAvanupapannamidam, ajaH saMyogo nAstIti / ttraah-vibhuunaamiti| yatra yutasiddhistatraiva saMyogo dRSTaH / yutasiddhizcAkAzAdiSu nAsti, ato vyApakAbhAvAt saMyogo'pi teSu na bhavati / yacca saMyogapratipAvakamanumAnamuktam, tadasAdhanam, ubhayapakSasamatvAt / yathe vibhUnAM saMyogaM prazasti, tathA tAbhyAmeva hetudRSTAntAbhyAM vibhAgamapi / astu dvayorapyupapattiH, pramANena tathAbhAvapratIteriti cenna, saMyogavibhAgayorekasya nityatve'nyatarasyAsambhavAviti dvayoraSyasiddhiH, parasparapratibandhAt / __ atha keyaM yutasiddhiryasyA abhAvAdvibhUnAM saMyogo na siddhayati? atrAha-sA punariti / [vi.] mAnasya vibhAgasAdhanadvAreNa saMyogAbhAvasAdhakatvAtprakaraNasamatvam, aniSTApAdAnatvaM vaa| 'dvividhApyAkAzAdiSu iti:- nan yatraiva rUpayutasiddhidvayamyAvRttyA saMyogavyAvatti"statra saMyogagataM kAryatvamapi prayojakama, akArye tu saMyoge navaM bhaviSyati ? na vAcyam, ajasaMyoga sAdhakapramANasya vibhAgasAdhakatvena bAdhitatvAt / nana vibhAgasya saMyoganAzakatvAt pUrvakSaNe vibhAge sati dvitIyakSaNe[saMyoganAzAdekatra kSaNe] dvayorapyavasthAnaM prApnotItyAha yadyapi vibhAgakAla iti / / saMyogaH / / [paM0] bhrAnteH puruSadharmatvAditi (kaM. 149.26) bhrAntatvAdeva kaNAdena nokta ityarthaH / ekasyeti (kaM. 150.1) avayavinaH / anyatarakarmajau iti (kaM. 150.2) anytrpurusskrmjo| paramANakarmajau bhavata iti (kaM. 150.3) anenaitaduktaM bhavati saMyogo'pyanyatarakarmajo'yaM sNyogH| tayoriti (kaM. 150.3) sNyogvibhaagyoH| nityatvAditi (kaM. 150.7) kAraNAbhAvAdityartha: / ato vyApakAbhAvAtsaMyogo'pi teSu na bhavatIti (kaM. 150.11) saMyogo hi yutasiddhayA vyAptosti ? naiva agninA ca dharma ityarthaH / yathedamiti (kaM. 150.12) idaM saMyogapratipAdakamanumAnam / [ku0] "dvayovyayoriti (kaM. 150.17) vyApakaM tu lakSaNamaprAptayovidyamAnatvaM yutasiddhiriti / tadbhedakathanaM tu bhASyakArIyam / vyApakanivRttyA [vyA] pyanivRtti darzayitumidameva prakAradvayamaprAptayovidyamAnatAyA eka prakArAntarAbhAvAditi / nanu yadyekArthasamavetAdvibhAgAta saMyogo vinazyati tahi paTArambhake kasmizcittantau vartamAnAdvastrAdi 1 na cAsau- je. 3 / 2 mutpadyate-je. 3 / 3 paTavada-kaM. 1, ka. 2; ghaTavada-je. 2 / 4 pratItaH - kaM. 1; kaM. 2 / 5 cAkAraNa-kaM. 1, kaM. 2 6 tatra-je. 1 / 7 zAsti - kaM. 1, kN.2| 8 saMyogazcennityo vibhAgo na bhavati, vibhAgazcennityaH sayogA na bhavati-je. 3 / 9 dvidhA-mu. je. 3: dvividhA-je. 1; 10 str-a| 11 sAdhana-a; 12 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH apustake AvRttaH / 13 dvayoranyata rasya-kaM / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam vinAzastu 'sarvasya saMyogasyaikArthasamavetAdvibhAgAta, kvacidAzrayavinAzA'dapi / katham ? 'yadA tantvoH saMyoge satyanyataratantvArambhake aMzau karmotpadyate, 'tena karmaNA aMzvantarAdvibhAgaH kriyate, vibhAgAcca tantvArambhakasaMyogavinAzaH, saMyogavinAzAttantuvinAzaH, tadvinAze ca tadAzritasya saMyogasya vinAza iti // nyAyakandalI dvayoranyatarasya vA pRthaggamanaM yutasiddhinityAnAm, dvayoranyatarasya vA parasparaparihAreNa 'pRthagAzrayAzrayitvaM yutasiddhiranityAnAm / iyaM dvividhApyA kAzAviSu naastiitybhipraayH| vinAzastu sarvasya saMyogasya ekArthasamavetAdvibhAgAt / anyatarakarmajasyobhayakarmajasya saMyogajasyaikArthasamavetAdvibhAgAta / yayordravyayoH saMyogo vartate, tayoH parasparaM "vibhAgAt saMyogasya vinAzaH / yadyapi vibhAgakAle saMyogo vidyata eva, tathApi tayoH sahabhAvo na lakSyate, vinAzasyAzabhAvAdvibhAgena vA tadupalambhapratibandhAt / kvacidAzrayavinAzAdapi saMyogasya vinAzaH / katham ? tantvoH saMyoge satyanyatarasya" tantvArambhakeM'zau karmotpadyate, kutazcit kAraNAt / tena karmaNA aMzvantarAhibhAgaH kriyate, vibhAgAdazvoH saMyogavinAzAt tantuvinAza tadAzritasya saMyogasya vinAzaH, ubhayAzrayasya tasyakA"zrayAvasthAne'nupalambhAditi // [paM0] tAbhyAmeva hetudRSTAntAbhyAM vibhAgamapIpti (kaM. 150.13) tadyathA AkAzAdIni vyApakadravyANi parasparaM vibhajyante mUrtadravyasaMyogitvAd ghaTavat / saMyogavibhAgayorekasya nityatvenyatarasyAsambhavAditi (kaM. 150.14) saMyogazcennityo vibhAgo na bhavati vibhAgazcennityo na saMyoga iti bhAvanA / nityAnAmiti (kaM. 150.17) paramAvAdInAm / anityAnAmiti (kaM. 150.18) ghaTAdInAm / saMyogo vidyata eveti (kaM. 150.22) vinazyadavastho'styeva saMyogaH nAsti cedasantaM saMyoga vibhAgo vinAzayati / tadupalambhapratibandhAditi (kaM. 150.23) tacchabdena saMyogaH / aMzau iti (kaM. 150.34) tanvavayavabhUte / ekAzrayAvasthAne'nupalambhAditi (ka. 151.3) (da) ddiSTo hi sambandhaH / 17 / iti saMyogaguNavivaraNaM samarthitama / / [ku0] vibhAgAtantvantarasaMyogo vinazyedityata Aha tayoriti (kaM. 150.21) / nanu vibhAga utpannaH saMyogaM vinAzayati to bhayoH sahopalambhaH syAdityata Aha yadyapIti (kaM. 150.21) / // iti saMyoganirUpaNam // anupalambhAditi (kaM. 151.3) anavasthAnAditi vyAkhyeyam / evamapyavasthAne ubhayAzrayatvavyAghAta[prasaGga iti / 1 sarvasaMyogasya - de| 2 diti-je. de| 3 yathA-kaM. 2 4 tesa aMzvantarAda -je.| 5 tadvinAze tadAzritasya -kaM. 1, kaM. 2, de| 6 tadAzritasya tantvannara sayogasya-kaM. 1, kaM. 2, ki / 7 ranyatasya parasparakaM. 1. kaM. 2 / 8 pRthagAzrayAzrayitatvaM -je. 2 / 9 dvidhApi-kaM. 1, kaM. 2 / 10 AkAzAdInAM -je. 2 / 11 vibhAgAdaspA-kaM. 1, kaM. 2 / 12 nyataratantvArambhake-kaM. 1, kaM. 2; anyatarasya tantorArambhake-je. 2, je. 3 / 13 zrayAvasthAnena -je. 2 / Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 369 369 prazastapAdabhASyam [144] vibhAgo vibhaktapratyayanimittam / zabdavibhAgahetuzca / praaptipuuvikaa'praaptivibhaagH| sa ca 'trividhaH-anyatarakarmajaH, ubhayakarmajaH, vibhAgajazca vibhAga iti / tatrAnyatarakarmajobhayakarmajau saMyogavat / vibhAgajastu dvividhaH-kAraNavibhAgAt, kAraNAkAraNavibhAgAcca / __nyAyakandalI [144] saMyogapUrvakatvAdvibhAgasya tadanantaraM nirUpaNArthamAha - vibhAgo vibhaktapratyayanimittamiti / atrApi vyAkhyAnaM pUrvavat / saMyogAbhAve 'vibhaktapratyaya iti cet ? asati vibhAge saMyogAbhAvasya kasmAdutpAdaH? 'karmaNA kriyata iti cet ? na, karmaNo guNavinAze sAmarthyAdarzanAt / 'daSTaM ca guNavinAze guNAnAM hetutvam, tenAtrApi : [Ti0] ( // atha vibhAganirUpaNam // ) [144] vibhaktapratyayanimittama iti :-AlokAdivyavacchedArthamatrApyarthavizeSaNaM saditi jJeyam / dRSTaM ca guNeti zabdabuddhayAdInAm / avayavasaMyogAnantaram iti :- ArambhakasaMyogAnantaramityarthaH / "sthitiniyama iti :- anyathA vikasatka'malakuDamalAdau kamalapatradvaya saMyoganAzahetovibhAgasya kamalapatrArambhakasaMyoganAzakatvamapi syAt / [paM0] [144] / / atha vibhAgavivaraNaM prastUyate / / tadanantaraM nirUpaNArthamAheti (kaM. 154.16) saMyogAdanantaraM vibhAgasya nirUpaNArthamAhetyarthaH / atrApi vyAkhyAnaM pUrvavaditi (kaM. 154.17) yathA saMyoga: saMyuktapratyayanimittamityatra asti tAvadidamanena saMyuktamiti pratyayo laukiko na cAsya rUpAdayo nimittaM saMyuktapratyayavilakSaNatvAt , ato yadasya nimittaM sa saMyoga ityeva vyAkhyA kRtA; tathA'trApi kAryA / tadyathA asti tAvadidamanena vibhaktamiti pratyayo laukiko na cAsya rUpAdayo nimittaM vibhaktapratyayavilakSaNatvAt, ato yadasya nimittaM sa vibhAga iti vaakyaarthH| dRSTaM ca guNavinAze guNAnAM hetutvamiti (kaM. 153.19) yathA ku0] [144] 'tatsAmarthyadarzanAditi (kaM. 154.18) ayaM bhAvaH iha tvanvayavyatirekAmyAM saMyogavinAzasya karma kAraNameSitavyaM tau ca kAraNakAraNAtayApyupapadyamAnau na niyataM karmaNaH saMyogavinAzakAraNatvaM gamayitumarhataH / kiJca kAraNavinAzo vA samAnAdhikaraNo virodhidharmo vA vinAzakAraNameSitavyam / itrthaa'tiprsnggaa| na ca 1 trividha eva -je. vyo. (498) / 2 vibhAgavyavahAra-je. 2, je. 3 / 3 karmaNA kriyate - kaM. 1, kaM. 2 / 4 yathA'gnisaMyogasya pAkajarUpAdivinAzakatvamiti-TippaNa je. 3 / 5 sthitiniyama-mu. je. 1, 3-sthitiniyamaH; 6 kamalAdau - a; 7 saMyogAnAza- a, ba, 8 sAmarthyA-kaM / 47 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'guNAntarakalpanA / kiJca saMyogAbhAve'saMyuktAvimAviti, pratyayaH syAnna vibhaktAviti, abhAvasya vidhimukhena grahaNAbhAvAt / bhAktaH pratyayo'yamiti cet ? tarhi vibhAgasyApratyAkhyAnam, niSpradhAnasya bhAktasyAbhAvAt / tasya kArya darzayati-zabdavibhAgahetuzceti / na kevalaM vibhaktapratyayanimittaM zabdavibhAgahe'tuzceti cArthaH / vaMzadale pATayamAne yo'yamAdyaH zabdaH, sa tAvad 'guNAntaranimittaH, zabdatvAt, bherIdaNDasaMyogajazabdavat / na cAyaM saMyogajaH, tasyAbhAvAt / tasmAdvaMzadalavibhAgaja evAyam, tadbhAvabhAvitvAt / vibhAgasya vibhAgahetutvaM cAnantaraM vkssyaamH| prAptipUvikA'prAptiriti tasya lakSaNakathanam / adharma iti naJ yathA dharmavirodhini guNAntare na tu dharmAbhAve, tathA aprAptiriti naJ prAptivirodhini gaNAntare, na tu prApterabhAve prAptau pUrvasthitAyAM yA'prAptiH, prAptivirodhI guNavizeSaH, sa vibhAga iti [paM0] zabdabuddhayAdInAm / guNAntarakalpaneti (kaM. 154.20 ) vibhAgasya gunnvishessklpnaa| bhAktaH pratyayo'yamiti (kaM. 155.1) ayaM vidhimukhena vibhaktapratyaya aupacArika: saMyogAbhAvasyaiva vidhitayA upacaritatvAditi bhAvaH / bhAktaH pratyayo'yamiti ceditysmaatpurstiitydhyaahaarym| niSpradhAnasya bhAktasyAbhAvAditi (kaM. 155.1) mukhyamarthaM vinA , aupacAriko'rtho na bhavatItyarthaH / (sa) tu' guNAntaranimitta iti (kaM. 155.4) vibhAgA(ga)nimittaH / tasyAbhAvAditi (kaM. 155.5) saMyogasyAbhAvAt / prAptipUviketyuktaM taccarcayati para: ki prApterityAdinA (kaM. 155.9) / sUreruttaram avasthitimAtramiti (kaM. 155.10) bamahe iti / vibhAgAtpUrva prApti rastIti prathamapakSaM kakSIkurmo na punaH prAptaH sakAzAdvibhAgo [ku0] hastatarosaMyogavinAze svakAraNavinAzaH sambhavati aGaguliM karma ca vyadhikaraNaM tasmAdagulikarmaNA janitena hastatarusaMyogo samAnAdhikArANi hastatarusaMyogo vinAzayitavyaH / na cAlisaMyogavinAze na nAzyate karmajaM hastatarusaMyogaM prati tasyAkAraNatvAditi / . tasya kAryamiti (kaM. 155.2) liGgatayeti zeSaH / ata evAha na kevalamiti (kaM. 155.2) / vakSyAma iti (kaM. 155.6) vakSyatItyarthaH / 3 hetuzca - je. 1, je. 2, je. 3 / 1 vibhAgaguNa (kalpanA)-TippaNa - je. 3 / 2 'saMyuktAviti - je. 2 / 4 zabdavyatirikta-TippaNa je. 3 / 5 tAvad - kaM., guNAntaramiti-ba / Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam 371 nyAyakandalI vAkyArthaH / kiM prApteH pUrvAvasthAnamAtram ? kiM vA vibhAgaM prati hetutvamapyasti ? avasthitimAtramiti bamahe, saMyogasya vibhAgahetutve'vayavasaMyogAnantarameva tadvibhAgasyotpattau dravyAnutpattiprasaGgAt / karmasahakArI saMyogaH kAraNamiti cet ? anvayavyatirekAvadhRtasAmarthya karmaiva kAraNamastu na saMyogaH, tasmin satyapyabhAvAt / pradhvaMsotpattAviva bhAvasya / vibhAgotpattau saMyogasya pUrvakAlatAniyamaH, vibhAgasya tadvirodhisvabhAvatvAt / sa ca trividha iti bhedakathanam / atrApi cazabdo'vadhAraNe, trividha eva / anyatarakarmajo ubhayakarmajo vibhAgajazca vibhAga iti / tatra teSu madhye'nyatarakarmajobhayakarmajo saMyogavata / yathA kriyAvatA niSkriyasya saMyogo'nyatarakarmajastathA vibhAgo'pi / yathobhayakarmajaH saMyogo mallayormeSayorvA tathA vibhAgo'pi / vibhAgajastu dvividha iti / tuzabdenAsya pUrvAbhyAM vizeSakathanam / kAraNayovi: bhAgAdeko vibhAgo bhavati / aparastu kAraNAkAraNayovibhAgAditi dvaividhyam / [paM0]jAyate iti dvitIyapakSamiti hRdayam / saMyogasya vibhAgaM prati hetutvaM prayuktaM vyomazivena tadrUSayati saMyo (gasya)vibhAgahetutve (kaM. 155.11) ityAdinA / avayavasaMyogAnantarameveti (kaM. 155.11) dravyArambhakA'vayavasaMyogAnantaramevetyarthaH / tasminniti (kaM. 155.13) saMyoge pradhvaMsotpattAdivetyAdi (kaM. 155.13) yathA pradhvaMsotpattau bhAvasya pUrvakAlatA niyamo'sti na hetutvaM tathA saMyogasya vibhAgotpattau pUrvakAlatAniyamo'sti na hetutvamiti vAkyArthaH / [ku0] nanvaprAptiH prAptyabhAvaH, tasya kathaM guNatvamityata Aha a[dha]ma iti (kaM. 155.6) / yatheti (kaM. 155.6) / vibhAgaM prati hetutvamapIti (kaM. 155.9) asamavAyikAraNatvamityarthaH / avasthitimAtrameveti (kaM. 155.9) nimittatvamAtramityarthaH / avasthitimAtrameveti (kaM. 155.9) nimittatvamAtramityarthaH / guNakarmasvArabdhavyeSu sApekSa iti vacanAta karmasahakAriNo'pyasamavAyitvamaviruddhamiti zaGkata karmasahakArIti (kaM. 155.12) / anvayavyatireketi (kaM. 155.12) apekSaNIyasyAsamavAyikAraNatve sambhavati tat sahakRtasyAsamavAyitvakalpanAyAM kalpanAgauravaM syAdityarthaH / evamasamavAyitvaM niSidhya nimitta (vi) mAtreNa pUrvakAlabhAvitvamiti dRSTAntenopapAdayati pradhvaMsotpattAviti (kaM. 155.13) / 'tadvirodhasvabhAvatvAd (kaM. 155.14) iti anena saMyogasya vibhAgotpattau nimittatvasiddhaye vyatirekavyabhicArAbhAvo darzitaH / 1.virodhi-kN| Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [145] tatra kAraNavibhAgAt tAvat kAryAviSTa kAraNe karmotpannaM yadA 'tasyAvayavAntarAdvibhAgaM karoti na tadAkAzAdi dezAta, yadA tvAkAzAdidezAdvibhAgaM karoti na tadAvayavAntarAditi sthitiH / ato'vayavakarmAvayavAntarAdeva vibhAgamArabhate vibhAgAcca drvyaarmbhksNyogvinaashH|| nyAyakandalI [145] 'kAraNavibhAgAcca vibhAgaH kathyate-kAryAviSTa ityAdinA / kAryeNAviSTe vyApte avaruddha kAraNe karmotpannaM yadA tasyAvayavasyAvayavAntarAd dravyArambhakasaMyogavinAzaka vibhAgaM karoti, na tadA dravyAvaruddhAdAkAzAdidezAdvibhAgaM karoti / yadA cAkAzAdidezAt na tadAvayavAntarAditi 'sthitiniyamaH / ato'vayavakarmAvayavAntarAdeva vibhAgamArabhate / yata AkAzavibhAgakAraNaM karma avayavAntarAdvibhAgaM na karotIti niyamaH, ato'vayavAntaravibhAgArambhakaM karma avayavAntarAdeva vibhAgaM karoti, nAkAzAdidezAt / ayamabhisandhiH-AkAzavibhAgakartRtvaM karmaNo dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgAnArambhakatvena vyAptam, dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgAnArambhakatvaviruddhaM ca dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgotpAdakatvam / ato yatredamupalabhyate tatra dravyArambhakasaMyoga [Ti0] [145] kApi nimittakAraNam iti :- nanu tahi karmapadArthoktaM karmaNo'samavAyitvameveti viruddham ? navam, anya kAryApekSayA tatpratipAdanAt / vibhAgaje tu vibhAge pUrvavibhAga evAsamavAyikAraNam, karma tu nimitta"kAraNamiti / "tena cedayama iti :- ayaM vibhAgastena karmaNA / [paM0] [145] kAryeNeti (kaM. 155.20) vaMzena dvitantukapaTena vA / kAraNa iti (kaM. 155 22) vaMzamaye tantau vaa| karmeti (kaM. 155.22) kartRbhUte / AkAzavibhAgakartRtvamiti (kaM. 156.1) vikasati kamale viralIbhavatsu daleSu / dravyArambhakasaMyogavirodhi [ku0] [145] na tadeti (kaM. 155.23) kAryavirodhena kAraNavirodhAnumAnAdityarthaH / nanu kasyacideva kaNa ubhayasUpavibhAgajananaM prati sAmarthyaM kimati na kalpyata ityata Aha - ayamabhisandhiriti (kaM. 156.1) / byAptibalAta siddhayantamathaM parityajyAnyathAkalpano'tiprasaGga ityrthH| 1 'tatra' iti je. vyo (491) pustakayo sti| 2 kAryAviziSTe -de| 3 'tasya' iti je. vyo (499) de pustakeSu nAsti / 4 dezAdvibhAgaM kroti-de| 5 tato vibhAgAcca-kaM. 1, kaM. 2, ki.| 6 kAraNavibhAgAzca - kaM. 1, kN.2| 7 sthitiniyama:- kaM. 1, kaM. 2 / 8 dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgotpAdakatvaM-TippaNa -je. 3 / 9 kAryopekSayA pratipAdanAt - a; kAryApekSapAt pratipAdanAt - ba; 10 karaNa - a, ba; . 11 pustake pratIkamidaM bhraSTam / Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam tasmin vinaSTa kAraNAbhAvAt kAryAbhAva ityavayavivinAzaH, 'tadA kAraNayovartamAno vibhAgaH kAryavinAzaviziSTaM kAlaM svatantraM vAvayavamapekSya sakriyasyaivAvayavasya kAryasaMyuktAdAkAzAdidezAdvibhAgamArabhate na niSkriyasya, kaarnnaabhaavaaduttrsNyogaanutpttaavnupbhogytvprsnggH| nyAyakandalI virodhivibhAgAnutpAdakatve nivartamAne tayAptamAkAzavibhAgakartRtvamapi nivartate / 'yathA vahnivyAvRttau dhuumvyaavRttiH| AkAzavibhAgakartRtvasya dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgAnArambhakatvasya ca sahabhAvamAtraM na vyAptiriti cet ? na, vyabhicArAnupalabdheH / yayoH kvacidvayabhicAro dRzyate tayoH sahabhAvamAtram, yathA vaje pArthivatvalohalekhyatvayoH satyapi pArthivatve kASThAdiSu lohlekhytvaat| na tu vyomavibhAgakartRtvasya viziSTa vibhAgAnutpAdakatvasya ca vyabhicAro dazyate / adRzyamAno'pi 'kadAcidayaM bhaviSyatItyAzayeta yadyanayoH ziSyAcAryayorivopAdhikRtaH sahabhAvaH pratIyeta / na caivamapyasti, upAdhInAmanupalambhAt / yadyapratItavyabhicAro nirupAdhikaH sahabhAvo na vyAptiheturityagnidhUmayorapi vyAptirna syAdityucchinnedAnIM jagatyanumAnavArtA / yadyavayavakarmaNAvayavAntarAd vibhAgaH kriyate nAkAzAdidezAt, tataH kiM siddham ? tatrAha-vibhAgAcca dravyArambhakasaMyogavinAzaH / AkAzavibhAgakartRtve viziSTa vibhAgAnutpAdAd dravyArambhakasaMyogavinAzo na bhavedityarthaH / paM0] vibhAgArambhakatveneti (kaM. 156.2) vyApakena / yatredamiti (kaM. 156.4) idaM dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgAnutpAdakatvavyAptam / yathA vahnivyAvRttau dhUmavyAvRttiriti (kaM. 156.5) vahniApako dhUmastu vyApyaH / AkAzavibhAgakartRtvasyeti (kaM. 156.6) karmasaktasya / vyAptiriti (kaM. 156.7) avinAbhAvaH / 'viziSTabhAvAnutpAdakatvasyeti (kaM. 156.10) dravyAraMbha kasaMyogavirodhitvamiha viziSTatvam / ayamiti (kaM. 156.11) vyabhicAraH / upAdhikRta iti (kaM. 156.11-12) adhyayanAdikAraNakRtaH / viziSTa vibhAgAnutpAdAditi (kaM. 156.16) dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgAnutpAdAdityarthaH / ku.] nanu dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgAnArambhakatvasyAkAzavibhAgakartRtvaM prati vyApaka [tvaM] nAstIti zaGkate * AkAzeti (kaM. 156.6) / iha vyAptyabhAvo vyabhicArasya nizcayAdvA tacchaDyA vA? nAdya ityAha neti (kaM. 156.7) / dvitIya ityAha / dRzyamAno'pIti (kaM 156.11) / na caivaM saMyoge'pi draSTavyArambhakatvAnArambhakatvarUpe jAtibheda'darzanAttat kAraNe'pi jAtibhedaH kalpanIya iti vAcyaM, tasya svAzrayavizeSaNe nava sAmarthyavyavasthiteH / tayAhi samavAyikAraNe utpannaM karma dravyArambhakasaMyogamArabhate, anyaM tu na[ta]theti / / 1 yadA-kaM. 2 / 2 yathA ca-je. 3 / 3 dravyArambhakasaMyogavirodhiH-TippaNa je. 3 / 4 kadAcida- je. 2 / 5 viziSTavibhAgAnutpAdakatvasya - kN| 6 darzanam - M.S.; 'ca' kaM pustake nAsti / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI saMyogavinAze kiM syAdata Aha-tasminniti / saMyoge'samavAyikAraNe tasminnaSTe kAraNasyAbhAvAt kAryAbhAva iti nyAyAdavayavino vinAzaH / avayavidravye naSTe ki syAdata Aha-tadeti / dravye vinaSTe tatkAraNayoravayavayorvartamAno vibhAgaH kAryavinAzena viziSTaM kAlaM svatantraM vA avayavamapekSya sakriyasyaivAvayavasya kAryasaMyuktAdAkAzAdidezAda vibhAgamArabhate / yAvat kAryadravyaM na vinazyati, tAvadavayavasya svAtantryam / pRthagdeza'gamanayogyatA nAstItya vayavidezAda tada vibhAgo na ghaTate, tadarthamakta kAryavinAzaviziSTaM kAlaM svatantraM 'vAvayavamapekSyeti / kAraNayorvartamAno vibhAgaH sakriyasyaiva vibhAga karotItyatra ko heturiti cet ? ata Aha-na, niSkriyasya kAraNAbhAvAditi / vibhAgAda vibhAgotpattau karmApi nimittakAraNam, 'tasyAbhAvAnna niSkriyatya vibhAgaH / atraivArthe yuktyantaramAha-uttarasaMyogAnutpattAvanupabhogyatvaprasaGga iti / kriyA hi prAdhAnyena uttarasaMyogArthamupajAtA, dezAntaraprAptena dravyeNa kasyacit puruSArthasya sampAdanAt / tatra yadi sakriyasyAvayavasya kAryasaMyuktAdAkA'zAdidezAdvibhAgo na bhavati, tadA pUrvasaMyogasya [paM0] dravye iti (kaM. 156.20) dvitantukapaTe / kAryavinAzeneti (kaM. 156.20) dvitantukavinAzena / svatantramiti (kaM. 156 21) pazcAsthitam sakriyasyeti (kaM. 156.21) ghaTatvataH / kAryasaMyuktAditi (kaM. 156.21) dvitantukasaMyuktAt / avavidezAditi (kaM. 156.23 ) dvitantukadezAt / prAdhAnyeneti (kaM. 156.28) mukhyA vRttyaa| seti (kaM. 157 3) kriyaa| paraH prAha avayava kriyAyA ityAdi (kaM. 157.4) ava[yava] vibhAgasamakAlamiti (kaM. 157.5) dravyArambhakAvayavavibhAgasamakAlamityarthaH / vibhAgotpAdakatvaM dravyArambhakAvayava vibhAgasamakAlamityarthaH / vibhAgotpAdakatvaM dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgAnutpAdatve iti vyApake tadvayAptamiti dravyArambhakasaMyogavirodhi / [ku0] avayavAntarAcveti (kaM. 156.14) dravyArambha kasaMyogapratidvandvitAmeva / nAkAzAdidezAditi (kaM. 156.15) dezasaMyogapratidvandvinamiti vyAkhyeyaM, tathaiva vyAptidarzanAt / nanu kAraNavibhAga eva kAraNAkAraNavibhAgamArabhatA(rabhatA) mArabdhakarma [NA] dravyavinAzaH kimarthamapekSyata ityata Aha [yA] vaditi (kaM. 156.22) / 'pRtha[ggamanayogyatA nAstIti ( kaM. 156.23 ) avayavI hi svadeze'vayavaM dhArayati dezAntaragati pratibadhnAti [iti ukta "dhAraNAkarSaNopapatteriti / tasmAda dravyavinAzo'vazyamapekSaNIya iti bhAvaH / phalAbhede'pi vikalpo vipakSAbhedo na drssttvyH| vibhAgA[d] vibhAgotpattAviti (kaM. 156.26) kAraNavibhAgAditi draSTavyaM caturthAdiSu karmaNo vybhicaaraat| 1 kAraNAbhAvAt - je. 2 / 2 gamane - kaM. 1, kaM. 2; pRthaggamana - je. 2 / 3 avayavadezAda vibhAgo-kaM. 1, kaM. 2, tada = avayava-TippaNa- je. 3 / 4 vAvayavamapekSate-kaM. 1, kaM. 2 / 5 tasya = krmnn:-ttippnn-je.1| 6 AzAzadezAd -je. 2 / 7 avayava - kN| 8 kriyayoH - kaM / 9 pRthgdeshmne-kN| 10 pATho'yaM kandalyAM naasti| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 375 prazastapAdabhASyam na tu tavavayavakarmAkAzAdidezAdvibhAgaM karoti, tadArambhakakAlAtItatvAt / 'pradezAntarasaMyogaM tu 'karotyeva, akRtasaMyogasya karmaNaH kAlAtyayAbhAvAditi / nyAyakandalI pratibandhakasyAnivRtteruttarasaMyogAnutpattau sAnupabhogyA niSprayojanA syAt / na caitadyuktam / tasmAt sakriyasyaiva vibhAga 'iti tAtparyam / avayavakriyayoH avayavavibhAgasamakAlamAkAzAdivibhAgakartRtvaM nopapadyata iti / ___ mA kArSIdiyaM yugapadvibhAgadvayam, kramakaraNe tu ko virodho yena vibhAgajanane dRSTasAmarthyAmimAM parityajyAdRSTasAmarthyasya vibhAgasya vibhAgahetutvamAzrIyate ? ityatrAha -na tu tadavayavakarmAkAzAdidezAd vibhAgaM karoti, tadArambhakakAlAtItatvAt / evaM hi karmaNaH svabhAvo yat tadasamavAyikAraNatayA vibhAgamArabhamANaM svotpattyanantarakSaNa evArabhate na kSaNAntare, sa ca tasya vibhAgArambhakAlo dvitIyabhAgotpattikAle'tIta iti na tsmaadsyotpttiH| __ nanvevamuttarasaMyogamapi kutaH karoti ? anekakSaNavyavadhAnAt, ata Aha - pradezAntarasaMyogaM karotIti / yathA karmaNaH svotpAdAnantarakSaNo vibhAgArambhakAlastathA [paM] iyamiti (kaM. 157.6) avyvkriyaa| kramakaraNe tu ko virodha iti (kaM. 157.6) saiva kriyA vibhAgadvayamapi krameNa karotvityarthaH / imAmiti (kaM. 157.7) avayavakriyAm / vibhAgahetutvamiti (kaM. 157.7) dvitIyavibhAgahetutvam / na tu tadavayavakarmAkAzAdidezAdvibhAgaM karotIti (kaM. 157.8) kintu vibhAga eva karotIti tAtparyArthaH / taditi (kaM. 157.8) karma / svotpattyanantarakSaNa eveti (kaM. 157.10) svotpattidvitIyakSaNe / tasyeti (kaM. 157.10) krmnnH| dvitIyavibhAgotpattikAlo'nIta iti (kaM. 157.11) vibhAgArambhakAlo'tItaH karmatvasya vetyarthaH / tasmAditi (kaM. 157.11) karmaNa / asyeti (kaM. 157.11) dvitIyavibhAgasya / anekakSaNavyavadhAnAditi (kaM. 157 12) kSaNadvayavyavasthAnAt prathamakSaNe hi karma, dvitIyakSaNe karmato vibhAgAta pUrvasaMyogavinAzo dvitIya vibhAga iti yAvat / caturthakSaNe uttarasaMyogotpattiH karmataH syAditi hi vaH kalpanA tato yadi karmaNaH sakAzAdvitIya vibhAgamyApyutpattirekakSaNavyavadhAnAtta kakSIkriyate kintu vibhAgAdeva dvitIyavibhAgotpattiH [ku0] atraivArtha iti (kaM. 156.27) uttarasaMyogaparyantamavatiSThamAnaM tatpratibandhakasaMyoga vinAzakavibhAgotpatteH pUrvabhAvitayA karma nimittakAraNameSitavyamiti bhaavH| evaM hoti (kaM. 157.9.) atra prayogaH vimato vibhAgo na - karmAsamavAyikAraNakastadutpattyanantaramanutpadyamAnato sati vibhAgatvAda, atra yadeba na tadevaM ya[thA prathamo vibhAgaH / // iti prakramasya prakAntasya samAptAvityarthaH / / 1 tadArambhakAlAtItatvAt - kaM. 1, kaM. 2; ki| 2 uttarasaMyAgaM - vyo (503) / 3 karoti - je. de| 4 ityartha:- kaM. 1, kaM. 2 / 5 eSa hi-kaM / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [146) kAraNAkAraNavibhAgAdapi katham ? yadA haste karmotpannamavayavAntarAdvibhAgamakurvadAkAzAdidezebhyo vibhAgAnArabhya 'pradezAntare saMyogAnArabhate [tadA te kAraNAkAraNavibhAgAH / karma yAM dizaM prati kAryArambhAbhimukhaM tAmapekSya kAryAkAryavibhAgAnArabhante] tadanantaraM kAraNAkAraNasaMyogAcca kAryAkAryasaMyogAniti / nyAyakandalI pUrvasaMyoganivRttyanantarakSaNaH pradezAntarasaMyogArambhakAlaH, pUrvadezAvasthitasya dravyasya dezAntaraprApterasambhavAt / tasya ca saMyogArambhakAlasyAtyayo'tikramo na bhUtaH, tadAnIM hi kAlo'yamatikAntaH syAdyadi karmaNA pradezAntarasaMyogaH kRto 'bhavenna tvevam ; tasmAdakRtasaMyogasya karmaNo yaH saMyogArambhakAlastasyAtyayAbhAvAt karma saMyogaM karoti na vibhAgam / 'tena cedayaM na kRto'nyasyAsambhavAdasamavAyikAraNena vinA ca vastuno'nutpAdAdekArthasamaveto vibhAgosya kAraNamityavatiSThate / itizabdaH prakramasamAptau / [146) evaM kAraNavibhAgapUrvakaM vibhAgaM pratItya kAraNAkAraNavibhAgapUrvakaM vibhAgaM pratyetumicchan pRcchati-kAraNAkAraNavibhAgAdapi kathamiti / uttaramAha-yadetyAdinA / [Ti0] [146] hastasyA'vayavAntarAd iti :- "vibhAgaM dravyArambhakasaMyogavirodhinam / 'utpalapatrazateti bivAdAbhyAsitA sUcIkrameNa bhinatti 'sUcItvAt sampratipannasUcIvaditi kramabhedAnumAnam / vibhAgAjanakatvAnumAnaM tu [paM0] kakSIkriyate tahi karmaNaH sakAzAduttarasaMyogotpattiH sutarAM bhaviSyati kSaNadvayavyavadhAnAditi parapraznabhAvArthaH / pUrvadezAvasthitasya dravyasya dezAntaraprApterasambhavAditi (kaM. 157.14) ataH pUrvasaMyoganivRttirityarthaH / na caivamiti (kaM. 157.17) kinvArambhamAtramevAstItyarthaH / akRtasaMyogasyeti (kaM. 157.17) akRtottarasaMyogasya / saMyogamiti (kaM. 157.18) uttarasaMyogam / teneti (kaM. 157.18) karmaNA / * ayamiti (kaM. 157.18) dvitIyavibhAgaH / anyasyeti (kaM. 157.18) prathamavibhAgavyatiriktasya / ekArthasamaveta iti (kaM. 157.19) dvitantukapaTasamavetaH / asyeti (kaM. 157 20) AkAzavibhAgasya / [1461 evaM kAraNavibhAgapUrvaka vibhAgaM pratItyeti (kaM. 157.20) asmAtpUraH pratipAditamiti adhyAhAryam / avayavAntarAdvibhAgamiti (kaM. 157.23) dravyArambha kasaMyogavirodhinama | vibhAgAniti (kaM. 157.24) [ku0] [146] kAryAkAryavibhAgo'pi kuto na karmaja ityata Aha na cAyamiti (kaM. 158.2) / 1 pradezAntarasaMyogAn -de| 2 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH 'da' pustake nAsti / 3 bhavenna caivama -je. 1, je. 2, je. 3 / 4 tena-karmaNA, cedayaM-na kRto--dvitIya vibhAga:-anyasya-pUrvavibhAgavyatiriktasya-TippaNaje. 3 / 5 ato'nyasthAsambhavAd-je. 2 / 6 vayevontarAd-a,ba; 7 vibhAgadravyArambhakasaMyogavirodhe-a, ba; 8 upalabhya-a, ba; 9 sUcItvAt ityetadanantaraM [ ] etaccihnAntargataH pATho'dhika: apustake 10 natveka-kaM / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI haste kutazcit kAraNAt karmotpannaM tasya hastasyAvayavAntarAdvibhAgamakurvadAkAzAdidezebhyo vibhAgAnArabhya pradezAntaraiH saha yadA saMyogAnArabhate tadA te kAraNAkAraNavibhAgAH zarIrakAraNasya hastasyAkAraNAnAmAkAzAdidezAnAM vibhaagaaH| karma yasyAM dizi kAryArambhAbhimukhaM karmaNA yatrottarasaMyogo janayitavyaH, tAM dizamapekSya, kAryAkAryavibhAgAn hastakAryasya zarIrasyAkAryANAmAkAzAdidezAnAM vibhAgAnArabhante / yataH kuDayAdidezAddhasta na vibhAgaH, tataH zarIrasyApi vibhAgo dRzyate / na cAyaM zarIrakriyAkAryaH, tadAnIM zarIrasya niSkriyatvAt / nApi hastakriyAkAryoM bhavitumarhati, vyadhikaraNasya karmaNo vibhAgahetutvAdarzanAt / ataH kAraNAkAraNavibhAgastasya kAraNamiti kalpyate / mAkAzAvAvityAdipadaM samastavibhudragyAvarodhArtham / ata eva vibhAgAniti bahuvacanam, tadvibhAgAnAM bahutvAt / [Ti0] vivAdAdhyAsitaM karma 'zarIrAkAzavibhAgAsamavAyikAraNaM na bhavati vyadhikaraNatvAt '[catramaitrazarIravibhAgajanakadevadatta'zarIrakarmavaditi / / "ekameva iti :- vastukarmatApannaM 'kiJcijjJAnaM kartR / atra hi kecit TokAkRtprabhRtayaH phalasya pravRttinivRtti [paM0] bahuvacanaphalamuttaratra vakSyate / zarIrakAraNasya hastasyeti (kaM. 157.25) avayavA hi avayavimaH kAraNaM syuH / [ro] rasyeti (kaM. 157.27) bhivaadeH| na cAyamiti (kaM. 158.2) ayaM zarIrasya vibhAgaH / vyadhikaraNasya karmaNo vibhAgahetutvAdarzanAditi (kaM. 158.3) kriyA hi hastagatA vibhAgazca zarIrAdhikaraNaH, ato hastakriyA zarIravibhAgasya na heturityarthaH / kAraNAkAraNavibhAga iti (kaM. 158.4) kAraNaM hastaH, akAraNamAkAzAdayasteSAM vibhAgaH / tasyeti (kaM. 158.4) zarIravibhAgasya / samastavibhutavyAvarodhArthamiti (kaM. 158.5) samastAnAmAkAzakAlAtmadizAkhyAnAM vyApakadravyANAM saMgrahArthamityarthaH / kAryakAraNabhAvAbhidhAnamiti (kaM. 158.7) kAraNakAryabhAvAbhidhAnamityarthaH / kAraNaM hastaH kArya zarIram / avayavA hi avayavinaH kAraNamiti bhaavnaa| hastavibhAgakAle zarIravibhAgotpattikAraNAbhAvAditi (kaM. 158.8) hastavibhAgasya hi kAraNaM karma zArIravibhAgasya tu na hastakarma kintu hastavibhAga eva / ka0] pratyakSajAtyaivAnumAnabAdha iti bhrAntazcodayati - anumAnagamya iti (kaM. 158.10) / ananyathAsiddhatvenaiva pratyakSaM bAdhakamityamupathaM ? pratibaMdhaM kArayatpariharati utpalapatreti (kaM. 158.12) / pratyakSasya cAnyatheti (kaM. 158.19) bhAzubhAvitvenetyarthaH / anyathAsiddhiranumAnadUSaNaM kathaM pratyakSasya syAdityata Aha ata eveti(kaM. 158.19) / 1 karma ca - kaM. 1, kaM. 2 / 2 hastasya - kaM. 1, kaM. 2 / 3 zarIraM- rA. ma; 4 samavAya - a, ba, ka; 5 [ ] etacihnAntargata: pATho'dhika: apustke| 6 zarIravad - bha; 7 pratIkamidaM bhraSTaM Da pustake / 8 ki vijJAnaM-a, ba, ka / 48 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 nyaaykndliisNvlitprshstpaadbhaassym| nyAyakandalI atrAhureke-kuDyAvidezAddhastazarIravibhAgayoryugapadbhAvapratItestayoH kAryakAraNabhAvAbhidhAnaM pratyakSaviruddhamiti / tadasaGgatam, hastavibhAgakAle zarIravibhAgotpattikAraNAbhAvAt / na cAsati kAraNe kAryotpattirasti, hastakriyA ca na kAraNamityuktam / tasmAttayoryugapadabhimAno bhraantH| anumAnagamyaH kramabhAvaH, pratyakSasiddhaM ca yogapadyam, pratyakSe ca paripanthinyanumAnasyotpattireva nAsti, abAdhitaviSayatvAbhAvAt / kathaM tadanumAnavirodhAt pratyakSasya bhrAnsatvamiti cet ? utpalapatrazatavyatibhede'pi kuto'namAnapravRttiH? pratyakSavirodhAt / atha manyase tatra pratyakSavirodhAdanumAnaM nodeti, yatrAnena viSayasya bAdho nizcitaH syAt / iha tvasau sandigdhaH, patrazatavyatibhedasyAzubhAvitvenApi nimittena yogapaMdyagrAhakasya pratyakSasya pravRtteH sambhavAt / asti ca sarvalokaprasiddham 'atidRDhamavyavahitA sUci [Ti0] vyavahArasya bAdhaH kriyate iti manyante kecicca viSayasya zuktikAderAropitasya rajatajJAnenApahAraH kriyate ityAha; tatrAha ko bAdha iti / nanu rajateti :- jJAnAntare zuktikAjJAnarUpe utpanne'pi na tadAnIM rajataM gatamAsIt, zuktikAvasthAyAM ca rajatatvaM nAstyeva pratibhAgocaraH vijJAne iti tadapahAryam, sAkSAd iti :- neyaM zuktiketi sAkSAdabhAvaprati pAdanaM rajatamidamiti tu virodhipratipAdanadvAreNeti / tasya viSayApahAreti tasya 'phalApahArasya / [paM0] paravAkyam anumAnagamya (kaM. 158.10) ityaadi| tadanurodhAditi (kaM. 158.11) anumAnAnusArAt / utpalapatrazatavyatibhede'pi kuto'numAna[pravRttiriti (kaM. 158.11) vivAdAdhyAsitA sUcI, krameNa bhinatti, sUcItvAt, sampratipannasUcIvat iti kramabhedAnumAnam / vibhAgAjanakatvAnumAnaM tu vivAdAdhyAsitaM karma, zarIrAkAzavibhAgAsamavAyikAraNaM na bhavati vyadhikaraNatvAt, caitramaMtravibhAgAjanakadevadattazarIravaditi draSTavyam / pratyakSavirodhAditi (kaM. 158.12) pratyakSeNa virodhAt / tatra pratyakSavirodhAdanumAnaM nodetIti (kaM. 158.12) 'asya vyaakhyaa| aneneti (kaM. 158.13) pratyakSeNa / viSayasyeti (kaM. 158.13) anamAnaviSayasya / iheti (kaM. 158.13) utpalapatrazatavyatibhede / asau sandigdha iti (kaM. 158.14) anumAnaviSayabAdhaH sandigdhaH, sandigdhe ca hetuvacanam / bhinattIti (kaM. 158.16) utpalAni karmabhUtAni / na vyavahiteti (kaM. 158.16) na patrAntarAntaritA bhinattItyarthaH / krameNaiva bhinattIti yAvat / [ku0] bAdha eva kuta zayata Aha idaM hoti (kaM. 158.20) svaviSayasaMvAdAnugRhItamityarthaH / viSayasya sAhAyyaprAptyeti (kaM. 158.21) pravRttisAmarthyAnumitaprAmANyamityarthaH / nanu pratyakSamalenAnumAnena kathaM tasya bAdha ityata Aha vyAptigrAhaketi (kaM. 158.22) / pramANAnAmupajIvyatve sati virodha eva bAdhakatvaprayojakaH / na ca yogapadyagrAhaka kramAnumAnenApajIvyata iti rahasyamiti darzayannAha vahnAviti (kaM. 158.24) / ihoSNatvaniSedhaH sAdhyadharmapratiyogi1 tadanurodhAt-kaM. 1, kaM. 2, je. 1, je. 2 / 2 khAdanaM - a, ba; 3 phatA - a; 4 atra kAkvAkhyA-va / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam __ nyAyakandalI bhinatti, na vyavahitam' iti vyAptigrAhakaM pramANam, atastatsAmarthyAt pratyakSe saMbhavatyapi bhavatyanumAnasyodaya iti / evaM 'cedatrApi vyadhikaraNA kriyA vibhAgaM na karotIti vyAptigrAhakasya pramANasyAtidRDhatvAt pratyakSasya cAnyathApyupapatteH susthitaM kramAnumAnam / ata eva 'cAnumAnena pratyakSasya bAdhaH / 'idaM hi saviSayam / niviSayaM ca pratyakSam, AzubhAvitvamAtreNa pravRtteH / yacca saviSayaM tattathAtvenAvasthitasya viSayasya sAhAyyaprAptyA 'balavat, durbalaM ca niviSayamasahAyatvAt / vyAptigrAhakeNaiva pratyakSeNa hi tad bAdhodayAdanumAnena pratyakSasya bAdhaH / tathA ca diGamohAdiSvanumAnameva balavaditi manyante vRddhAH bhavati vai [Ti0] vibhAgajavibhAgAnantareti saMyoga'prakaraNe hi utpannamAtrasya 'cirotpannasya vA "saMyogajaH saMyogo 'bhavatItyuktam / utpannamAtrasya ca tatraiva darzita idAnIM tu "sukhapratipAdya"tvAccirotpannasya darzayati tasyAH svAzrayasya iti :-kriyA hi svAzrayAdanyatra dezAntaraM prApayati vyadhikaraNasyA samavAyakAraNatvAbhAvAt / / [paM0] zrIdharaH prAha evaM cevityAdi (kaM. 158.18) / vyadhikaraNA kriyA vibhAgaM na karotIti (kaM. 158.18) hastagatA kriyA zarIravibhAgaM na karotItyarthaH / anyathApIti (kaM. 158.19) AzubhAvitvenApi / idamiti (kaM. 158.20) anumAnam / saviSayamiti (kaM. 158.20) kramabhAvAkhyasya viSayasya vidyamAnatvAt / AzubhAvitvamAtreNeti (kaM. 158.20) ayamarthana kezoMkavat / tathAtveneti (kaM. 158.21) yathAsthitatvena / asahAyatvAditi (kaM. 158.22) yathAvasthita viSayalakSaNasahAyavirahAt / vyAptigrAhakeNaiva pratyakSeNa "tadvAdhodayAdanumAne [na] pratyakSabAgha iti (kaM. 158.22) atra tadvAdhodayAditi bhrAntapratyakSabAdhodayAt / ayaM samudAyArthaH anumAnaM bAdhitumupasthitaM yatpratyakSa tatpUrvoktena vyAptigrAhakeNa pratyakSeNa bAdhitam / vyAptizcAnumAnajIvitAm / ato'numAnena pratyakSaM bAdhyate / tathA ca diGmohAdiSvanumAnameva balavaditi (kaM. 158.23) pratyakSeNa pUrvAdipratibhAse'pi suuryaadivaarennaanythaa'numiiymaantvaat| [ku.] grAhakaM pratyakSamapekSate tacca na vahnAveveti pratyakSAnumAnayovirodha iti bhAvaH / kimarthamiti (kaM. 159.1) yattu pratyakSaM vibhAgayogapadyajJAnamAnumAnikena kena jJAnena bAdhyata ityuktaM tatra bAdho nAma vinAza: saMskArAntareNa vA sarveSAM jJAnAnAM vinAzo'pi bAdhyatva (1) vyavahArAttadatirikte ca bAdhe pramANaM nAstIti bhAvaH / samAne viSaya iti 1 cedatra-kaM. 1, kaM. 2 / 2 cAnena-kaM. 1, kaM. 2; caatraanen-je.1| 3 idaM - anumAnam -TippaNa - je. 3 / 4 sabalaM - kaM. 1; kaM. 2 / 5 bAdho yadanumAnena - kaM. 1, kaM. 2 / tad-pratyakSam - je. 3 / 6 prakaraNe utpannamAsya - a, ba; 7 vicArotpannasya - a, ba / 8 vA saMyogo - a, ba, ka; 9 bhavatIti sUktam - a, ba; 10 mukha-a; 11 tvAvicArotpannasya - a, ba, 12 svAzrayadanyadezAntaraM-a, ba, ka; 13 samavAyikAraNasyAsamavAyikAraNatvAt - a, ba, 14 bAdho yadanumAnena pratyakSasya bAdhaH - ka; tadvAghodayAdanumAmena pA. 3. pu. / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38. nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI pratyakSAdapyanumAnaM balIyA' iti vadantaH / vahnAvaSNatvagrAhiNaH pratyakSasya tu 'nAnyathopapattirastIti tenAvadhArite viSayasya bAdhe nAstyanumAnasya pravRttiH / kimarthaM punarjJAnayobarbAdhyabAdhakabhAvaH 'kalpyate, samAne viSaye tayovirodhAt / ekameva tadvastu kiJci'drajatamityevaM nodhayati zuktikeyamiti cAparam / zuktikAtvarajatatvayozca naikatra saMbhavaH, sarvadA tayoH parasparaparihAreNAvasthAnopalambhAt / ato viSayavirodhAt tadvijJAnayorapi virodhe sati bAdhyabAdhakabhAvakalpanam / ____ ko bAdhaH ? viSayApahAraH / nanu rajatajJAnAvabhAsito 'dharmI tAvadutpanne'pi jJAnAntare tadavastha eva pratibhAti, 'rajatatvaM tu nAstyeva, kimapahiyate ? sambandhaviyojanasyApahArArthatvAt / vijJAne pratibhAtaM taditi cet ? satyaM pratibhAtaM na tu pratibhAtaM zakyApahAram, bhUtatvAdeva / nahi pratibhAsito'rtho'pratibhAsito bhavati, vastuvRttyA rajatamavidyamAnamapi jJAnena tatra vidymaanvdupdrshitm| tasya jJAnaprasaJjitasya [paM0] nanu yadi pratyakSAdapyanumAnaM balavaditi nizcayaH tarhi anuSNAgniH kRtakatvAd ghaTavadityanenApyanumAnena pratyakSaM bAdhyatAmityatrAha vahnAvRSNatvetyAdi (kaM. 158.24) anyatheti (kaM. 158.25) uSNatvaM vinA / teneti (kaM. 158.25) pratyakSeNa / avadhArite (kaM. 158.25) iti nizcite / viSayasyeti (kaM. 158.25) anumAnagocarasya / paraH prAha kimarthaM punarityAdi (kaM. 159.1) zrIdharaH prAha samAne viSaye (kaM. 159.2) ityAdi / taditi (kaM. 159.2) jJAnam kartRbhUte ca sthitikarmatApannam / iha keciTTIkAkAraprabhRtayaH phalA[pa]hAraM bAdhaM manyante phalasya pravRttiviSayasyApahAraH / kecicca viSayApahAraM bAdhaM manyante iti dvidhaM pazyan paraH pRcchati ko bAdha iti (kaM. 159.5) / zrIdharaH prAha viSayApahAra iti (kaM. 159.5) / para: nanvityAdi (kaM. 159.5) / dharmoti (kaM. 159.6) zuklabhAsvararUpazuktikArUpaH / [10] (kaM. 159.2) / ekatra dharmiNi pUrvajJAtopadarzi [ta] (tu) dharmaviruddhadharmopadarzanAt pratyakSavedyo'yaM bAdha iti bhAvaH / bAdhyabAdhakabhAvakalpanamiti (kaM. 159.5) pratyakSasiddhatvAdaGgIkartavyamityarthaH / bAdhakasvarUpaM pRcchati ko bAdha iti (kaM. 159.5) / uttaraM viSayApahAra iti (kaM. 159.5 ) / nanvidamupapattiparAhataM viSayApahArasyaiva nirvaktumazakyatvAt / tathAhi sa kiM dhammiNa evApahAro dharmamAtrasyaiva vA ? sa ca sambandhavinAzo vA tadabhAvabodhanaM vA ? nAdya ityAha nanviti (kaM. 159.5) / dvitIye nArtha ityAha rajatatvamiti (kaM. 159.6) / sambandhaviyojanasyeti (kaM. 159.7) na vA sataH sambandha iti zeSaH / dvitIyena dvitIya ityAha 1 uSNatvaM vinA-TippaNa - je.3| 2 mAMnapravRttiH-je. 3 / karta - TippaNa - je. 3 / 5 zaktikAlakSaNaH - TippaNa - je. 3 / rajataM tu nAstyeva -je.3| 3 ucyate - TippaNa - je. 3 / 4 jJAnaM 6 rajatatvaM nAstyeva -kaM. 1, kaM. 2; Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopaitam nyAyakandalI sAkSAdvirodhi'pratipAdanadvAreNa cAbhAvapratipAdanameva viyojanamiti cedrajatAbhAve pratipAdite rajatajJAnasya kA kSatirabhata ? na hyasya rajatasthitikaraNe vyApAraH, api tvasya prakAzane, taccAnena 'jAyamAneneva kRtamiti paryavasitamidaM ki bAdhyate ? rajatAbhAvapratItau pUrvopajAtasya rajatajJAnasya ayathArthatAsvarUpaM pratIyate ityeSA kSatirabhUt / nanvevaM 'phalApahAra eva bAdhaH, ayathArthatAvagame sati jJAnasya vyavahArAmaGgatvAt / maivam / phalApahArasya viSayApahAranAntarIyakatvAt / na tAvajjJAnasya sarvatra phalaniSThatA, tasya puruSecchAdhInasyAnu pajanane'yupekSAsaMvitteH paryavasAnAt / yatrApi 'phalAthitA, tatrApi phalasya viSayapratibaddhatvAdiSayasya ca jJAnapratibaddhatvAdviSayApahAra eva jJAnasya bAdho na phalApahAraH, tasya viSayApahAranAntarIyakatvAditi kRtaM granthavistareNa saMgrahaTIkAyAm / [paM0] jJAnAntare iti (kaM. 159.6) shuktikeymityevNruupe| zrIdharavAkyaM vijJAne pratibhAtaM taditi cediti (kaM. 159.7) / paravAkyaM satyamityAdi (kaM. 159.8) / zrIdhara AzaGkayate vastuvatyetyAdi (kaM. 159.9) / tasyeti (kaM. 159.10) rajatasya / sAkSAviti (kaM. 159.10) yathA nedaM rajatam / 'virodhipratipAdanadvAreNeti (kaM. 159.10) yathA zuktizakalamidam / paravAkyaM rajatAbhAva (kaM. 159.11) ityAdi / asyeti (kaM. 151.12) mithyAtvAbhimata rajatajJAnasya / uttaraM rajatAbhAvapratItau (kaM. 159.13) ityAdi / paravAkyaM nanveva(kaM. 159.14)mityAdi / phalApahAra eveti (kaM. 159.14) na tu viSayApahAra ityarthaH / sUriMrAha "naivaM phalA[pa]hArasyetyAdi (kaM. 159.15) / tasyeti (kaM. 159.16) hAnopAdAnalakSaNasya phalasya / upekSAsaMvitteriti (kaM. 159.17) hAnopAdAnaparihAreNa / [ku0] vastuvRttyeti (kaM. 159.9) / "sA caaymnuktopaalmbhaa| bAdho nAma pUrvajJAnasyAyathArthapratyaya eveti pariharati rajatAbhAvapratItAviti (kaM. 159.13) / bAdhakArye bAdhabhrAntyA codayati nanvevamiti (kaM. 159.14) / vizeSaNApahAranAntarIyakatvAditi bhAvaH / kuto'yaM nizcaya ityata Aha na tAvaditi (kaM. 159.16) / nanvevamapyayathArthatApratyayaH phalApahArazvobhayamapi yathAdarzanaM 1 sAkSAdvirodhipratipAdanameva-kaM. 1, kaM. 2 / 2 mithyAtvAbhimatarajatajJAnasya-TippaNa-je. 3 / 3 jAyamAnena -kaM. 1, kaM. 2 / 4 phalApahAra evAyathArthatAvagame - je. 1, je. 2, je. 3 / 5 naivam -je. 1, je. 2, je. 3 / 6 nupjne'pi-je.2| 7 phlaarthtaa-je.2| 8 viSayasya jJAna-kaM.1, kN.2| 9 virodhipratipAdanameva-kaM / 10 maivm-kN| 11 sa vA'ya-MS Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .382 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam yadi kAraNavibhAgAnantaraM kAryavibhAgotpattiH, kAraNasaMyogAnantaraM kAryasaMyogotpattiH / nyAyakandalI vibhAgajavibhAgAnantarabhAvitvAt pUrva 'pratijJAtasya 'cirotpannasya ca saMyogajasaMyogaM pratipAdayati-tadanantamiti / tasmAdvibhAgajavibhAgAdanantaraM zarIrakAraNasya hastasyAkAraNAnAmAkAzAdidezAnAM 'saMyogAH karmajAH hastakAryasya zarIrasya niSkriyasyAkAryANAmAkAzAdidezAnAM saMyogAnArabhante na hastakriyA, tasyAH svAzrayasya dezAntaraprAptihetutvAt / itizabdaH prkrmsmaaptau| atra codayati-yadIti / kAraNasya hastasya vibhAgAnantaraM yadi kAryasya zarIrasya vibhAgastathA kAraNasya saMyogAnantaraM kAryasya saMyogo na tatsamakAlam / [paM0] pUrva pratijJAtamiti (kaM. 159.20) saMyogastUtpannamAtrasya cirotpannasya vetyanena saMyoganirUpaNe pratijJAtam / cirotpannasyeti ( kaM. 159.21) zarIrAvayavinaH / na hastakriyeti (kaM. 159.24) hastakriyA na Arabhate ityarthaH / svAzrayasyeti (kaM. 159.24) hastasya / svAzrayasyetyasmAtpura evetyadhyAhAryam / tatazca svAzrayasyaiveti siddham / tasyAH svAzrayasya dezAntaraprAptihetutvAditi (kaM. 159.24) atrA'yaM vAkyArthaH, kriyA hi svAzrayAdanyannadezAntaraM prApayati byadhikaraNasyAsamavAyikAraNatvAbhAvAt / [ku0] bAdhalakSaNamasti ityata Aha yatrApoti (kaM. 159.17) / vyApakameva lakSaNaM vaktavyamityarthaH / jJAnapratibaddha tvAditi (kaM. 159.18) jJAnasya yAthArthyapratibaddhatvAdityarthaH / viSayApahAraH ayathArthapratyaya ev| . saMyogajasaMyogavyutpAdane utpannamAtrasyeti pratijJAya utpannamAtrasyaiva paTasya vIraNAdibhiH saMyogaH pratipAditaH / cirotpannasya tviha vibhAgaprakaraNe pratipAdanaM kuta iti zaGkAmapanayananneva saGgati karoti vibhAgajavibhAgAntarabhAvitvAditi (kaM. 159.20) / parasparasaMyogavibhAgayogyatvaM tatazca samavAyo viruddha ityarthaH / 1 pratijJAnaM - kaM. 1, kaM. 2; pUrva pratijJAnaM - je. 1; pUrvapratijJAtasya - saMyogaprakaraNe - TippaNa - je. 3 / 2 zarIrAvayavinaH - TippaNa - je. 3 / 3 saMyogAt karmajAt - kaM. 1; kaM. 2 / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 383 prazastapAdabhASyam [147] 'nanvevamavayavAvayavinoyutasiddhidoSaprasaGgaH iti / na, yutasiddhayaparijJAnAt / sA punadvayoranyatarasya vA pRthaggatimattva miyantu nityAnAm, anityAnAM tu 'yuteSvAzrayeSu samavAyo yutasiddhiriti / __ nyAyakandalI [147] nanvevaM satyavayavAvayavinoryutasiddhiH, pRthasiddhiH parasparasvAtantryaM syAt / etaduktambhavati / yadi hastAzritaM zarIraM tadA haste gacchati tadapi sahaiva gacchet, tathA sati ca saMyogavibhAgakramo na syAt, krameNa cedanayoH saMyogavibhAgau na tadA hastasya gamane zarIrasya gamanamiti tasya svAtantryaprasaktiH / pariharati-neti / yutasiddhiprasaGga iti na, kutaH ? yutasiddheraparijJAnAt / yAdRzaM yatasiddherlakSaNaM tAdazaM tvayA na jnyaatmityrthH| kIdRzaM tasyA lakSaNaM tatrAha-sA punardvayoriti / dvayorekasya vA parasparasaMyogavibhAgahetubhatakarma samavAyayogyatA yutsiddhiH| dvayoH paramANvoH pRthaggamanamAkAzaparamANvozcAnyatarasya pRthaggamanamiyaM tu nityAnAm / tuzabdo'vadhAraNe, nityAnAmityasmAtparo draSTavyaH, nityAnAmeveyaM yutasiddhirityarthaH / [Ti0] [147] nanu yayaiva yuktyA nityAnityayoH pRthagAzrayAyitvaM yutAsiddhirAzrIyate tayaiva yuktyA pathaggamanarUpApi yutasiddhiH prasajyate / na ca sA'bhISTeti vyAkhyAnameva puraskRtyAha yadyapyanyatarasya iti / [paM0] [147]. zarIrasyeti (kaM. 159.26) bAhvAdeH / ____ evaM satIti (kaM. 160.1) saMyogavibhAgayoH samakAlatvAbhAve satItyarthaH / tadAhaste gacchaMti tadapi sahaiva gacchediti (kaM. 160.3) yathA tantvAzritaH parastantuSu gacchatsu sahaiva gacchati avayavAzrito hyavayavI / dvayorekasya vA parasparasaMyogavibhAgahetabhUtakarmasamavAyayogyatAyatasiddhiriti (kaM. 160.7) na cAtra hastazarIrayoH yogavibhAgau samavetatvAta / aprAptAnAM prAptihi saMyogastadviparItazca vibhAgaH / yo cA'nayoH saMyogavibhAgo [ku0] [147] yAdazamiti (kaM. 160.6) saMyuktAsaMyuktatve ca na parasparasaMyogavibhAgayogyatAmApAdayatA guNaguNyAriSu tathA nidarzanAditi bhAvaH / yathAzrutaM bhASyaM paramANunA saha [tadvattInAM yadasiddha pratipAdayatIti tatparihArAyopaskRtya vyAcaSTe parasparasaMyogavibhAgeti (kaM. 160.7) / parasparaparihAreNAnyatrAzraye (kaM. 160.21) iti pratiyogyatA 1 nanvevaM yutasiddhi - je. de| 2 iti tu - je; itIyaM - vyo. (505) / 3 yuteSu tu smvaayo-je.| 4. hastagamane - kaM. 1; kN.2| 5 sA dvayoriti-je. 1; je. 2; je. 3 / 6 samavAyaH-kaM. 1; kaM. 2 / 7 ya eva-a, ba Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI anityAnAM tu yuteSvAzrayeSu samavAyo yutasiddhiH / dvayoranyatarasya vA parasparaparihAreNAnyatrAzraye samavAyo yutasiddhiranityAnAM dvayoH pRthagAzrayAzrayitvaM ghaTapaTayoH / zakunyAkAzayozcAnyatarasya zakuneH pRthagAzrayAyitvam / yadyapya'nyatarasya pRthaggamamamapyasti, tathApi tasya pRthagga'manasya na grahaNaM tasya nityaviSayatvena vyAkhyAnAt / anityAnAmapi pRthaggamanameva yutasiddhiH kiM nocyate ? 'tatrAha-tvagindriyazarIrayoH pRthaggamanaM nAsti, yuteSvAzrayeSu samavAyo'stIti paraspareNa saMyogaH siddhH| yadi tvamityAnAmapi pRthaggamanaM yutasiddhirucyate, tvagindriyazarIrayoH pRthaggama nAbhAvAdayutasiddhatA syAt / 'tatazca tayoH parasparasaMyogo na 'prApnoti, tasya 'yutasiddhava vyAptatvAt / "[saMyogazca tayoH sambandhaH na samavAyastadvilakSaNatvAt tasmAvanityAnAM na pRthaggamanaM ytsiddhirityrthH| AzrayAbhAvAdeva pRthagAzrayAzrayitvaM nityeSa nAsti / teSAM ca pRthaggatimattvAt parasparasaMyogavibhAgau siddhau, tenaiSAM pRthaggamanameSa yutasiddhirityabhiprAyeNAha-'bhaNvAkAzayostvAzrayAntarAbhAve'pyanyatarasya pRthaggatimattvAt saMyoga [paM0] tau na parasparaM kintvanyenetyAzayaH / anyatarasyeti (kaM. 160.9) paramANoreva na tvAkAzasya, AkAzasya vyA[pa]katvena pRthaggamanAsambhavAt / dvayoranyatarasya vA parasparaparihAreNetyAdi (kaM. 160.11) atrApamAmnAya ayutasiddhatvaM tu dvayoryathA jJAnAtmanoghaMTaghaTatvayorvA / anyatarasya yathA tantupaTAntam / paTo hi tantuSveva tantavastu pRthagapi syuH / anyatarasyeti (kaM. 160.13) zakuneH / yuteSvAzrayeSu samavAyo'stIti (kaM. 160.16) tvagindrayaM hi vAyavIyaM svAgusamavetam / zarIraM tu pArthive [10] zrayasyAzrayAntare samavAya iti vivakSitatvAnna paTasyAvayavaiH "saha[yuttA siddhisaM [po] go tadvilakSaNatvAditiavayavA[vayavisambandhitvAdityarthaH / 1 anyatarasya-zakune:-TippaNa-je. 3 / 2 gamanasya grahaNaM-kaM. 1, kaM. 2 / 3 tadAha-kaM. 1; kaM. 2; bhatrAha -je. 1 / 4 gamanAbhAvAdapya-je. 1; je. 2 / 5 ttshcaityoH-kN.|| 6 prApnotIti-je. 1, je. 2, je. 3 / 7 yutasiddhivyAptatvAt-je. 1, je. 2, je. 3 / 8 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH kaM. 1; kaM. 2 pustakayoAsti / 9 maNbAkAzayorAzrayA-je. 1, je. 2, je.3| 1. atra na spsstto'rthH-sN| Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjiphAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 385 prazastapAdabhASyam svagindriyazarIrayoH pRthaggatimattvaM nAsti, yuteSvAzrayeSu samavAyo'stIti paraspareNa saMyogaH sidH| aNvAkAzayostvAzrayAntarAbhAve'nyatarasya pRthaggatimattvAt saMyogavibhAgo siddhau / tantupaTayoranityayorAzrayAntarAbhAvAt parasparataH saMyogavibhAgAbhAva iti / 'digAdInAM tu pRthaggatimattvAbhAvAditi [paraspareNa saMyogavibhAgAbhAva iti] / - nyAyakandalI vibhAgau siddhAviti / pUrvamasatyapi pRthaggatimattve tvagindriyazarIrayoH pRthagAzrayAzrayitve sati 'saMyogavibhAgasaMbhavAdanityAnAM 'pRthagAzrayAyitvaM yutasiddhirna pRthaggamanamityuktam / . sampratyenamevArtha samarthayituM tantupaTayoranyatarasya pRthagga'timattvAsaMbhave'pi pRthagAbhayatvAbhAvAt saMyogavibhAgAbhAvaM darzayati-tantupaTayorityAdinA / vibhUnAM tu yoranyatarasya vA pRthaggamanAbhAvAnna paraspareNa saMyogaH, nApi vibhAgaH, tasya saMyogapUrvakatvAt / kiM tu svarUpasthitimAtramityahA-digAdInAmiti / etAvatA sandarbhaNaitanupapAvitam, haste gacchati zarIraM na gacchatIti, etAvatA na yutasiddhiH / yadi tu hastazarIrayoH pRthagAbhayAzrayitvaM syAta, tadA bhvednyoryutsiddhiH| tattu nAsti, zarIrasya haste samavetatvAt / [paM0 svANuSu yutasiddhirucyate ityasmAtpura: 'tadA' ityadhyAhAryam / parasparasaMyoga iti (kaM. 160.19) yutasiliNyApyaH / tasyeti (kaM. 160.18) saMyogasya / AzrayAbhAvAdeveti (kaM. 160.1.) nahi nityAnAM svavyatiriktaH vivAzrayo'sti / 'anyeSviti (kaM. 160.20) paramANuSu / AzrayAntasabhAve'poti (kaM. 160.22) nityatvAt / anya[1] raspati (kaM. 160.22) aNoH / pUrvamasAyapItyAdi (kaM. 160.23) 'pUrvam ityuktamiti pdsNyojnaa| AlyAtarasveti (kaM. 160.26) tantoH / / * pRthaggatimatvasambhave'pIti (kaM. 160.26) pRthaggatimatvAsambhave'pIti ca pAThaH / [50] "pUrya iti (kaM. 160.23) pUrvamanvayodAharaNamuktamidAnI vyatirekodAharaNamucyate ityarthaH / vibhUnAmiti (kaM. 160.27) nityayutasiddhevyatirekodAharaNamAhetyarthaH / [A]stAmete yutasiddhI prakRte kimAyAtamata Aha etAvateti (kaM. 161.2) / 1digAdInAM pRthaMggati -je| 2 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH je. 2 pustakayo sti| 3 saMyogasambhavAda -..kaM. 2 / 4 pRthgaashrittvN-je.2| 5 gatimatvAsambhave'pi-kaM. 1, kN.2| bhanyatarapathagatimatvasAmave'pi - je. 2 / 6 pRthagAzrayAzritatvaM-je. 1, je. 2 / 7 yutasiddhatA-kaM. 1, kaM. 2 / 8 nityessu-kN| 1 gaI pUrva -b| 10 pUrvam -kaM / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [148] vinAzastu sarvasya vibhAgasya kSaNikatvAt, uttara'saMyogAvadhisadbhAvAt kSaNika iti / na tu saMyogavadyayoreva vibhAgastayoreva saMyogAdvinAzo bhavati / 'kasmAt ? saMyuktapratyayava'vibhaktapratyayAnuvRttyabhAvAt / tasmAduttarasaMyogAvadhisadbhAvAt 'kSaNika iti / nyAyakandalI [148] vinAzastu sarvasya vibhAgasya, kSaNikatvAt / karmajasya vibhAgajasya ca kAraNavRtteH kAraNAkAraNavRttezca vibhAgasya sarvasya kSaNikatvamAzutaravinAzitvaM kutaH siddhamityatrAha -uttarasaMyogAvadhisaddhAvAditi / uttarasaMyogo'vadhiH sImA, tasya sadbhAvAt kSaNiko vibhaagH| kimuktaM syAnna vibhAgo niravadhiH, ki tvasyottarasaMyogo'vadhirasti, uttarasaMyogazcAnantarameva jAyate, tasmAdAzuvinAzyattarasaMyogo vibhAgasyAvadhirityetadeva kutastatrAha-na tu saMyogavaditi / yathA saMyogaH svAzrayayoreva parasparavibhAgAdvinazyati, naivaM vibhAgaH svAzrayayoreva parasparasaMyogAdvinazyati, kiM tu svAzrayasyAnyenApi sNyogaat| tathAhi vRkSasya mUle puruSeNa vibhAga'stayoreva parapasparasaMyogAdvinazyati, puruSasya [Ti0] [148-149] vinAzastu iti :- 'kSaNikatvAditi jJApako heturna tu kArakaH / yathA saMyoga iti :'saMyogo hi dvayorevAmulyoH parasparavibhAgAd vinazyati na tu militayorevAmulyoranyasmAd vRkSAdeH sakAzAd 'yo [paM0] [148] karmajasyeti (kaM. 161.5) anyatarakarmajobhayakarmajayoH saGgrahaH / kAraNavRtteriti (kaM. 161.6) dvitantukapaTasatkasya / kAraNAkAra riti (kaM. 161.6) hastAkAzasatkasya / svAzrayayoreva parasparasaMyogAditi (kaM. 161.12) atra svAzrayayoriti vRksspurussyoH| svAzrayasyeti (161.12) puruSasya / anyenApIti (kaM. 161. 12) mUsamyatiriktasannihitatarapradezAntareNa AkAzakuDyAdinA gaa| parapasparasaMyogAd vinazyatIti (kaM. 161.13) parasparapradezAntarasaMyogAditi pAThAntaram / tatra ca zrI naracanaTippanakanyAkhyAnamanurudhyate / tadArambhakasyeti [ku0] [148] karma yasyeti karmaNo'vAntarabhedasyAvivakSitatvAdekavidham / bhAzrayabhedAdiparatravidhyamAha kAraNavRttariti (kaM. 161.6) na caturvidha evetyanena virodhaH, yatrAzraya bhedasyApi vivakSitatvAtkarmabhedasya ca vivakSitasyAt / utpannasya vibhAgasya pUrvasaMyoge vinaSTe uttarasaMyoge'vadhiH / etAvatA vinAzasyAzubhAvitvaM kuta iti zaGkA tAtparyapradarzanena nirAkaroti kimuktamiti (kaM. 161.7) / mastu yenakenacit saMyogo vinAzaka: tasyavAnantaraM janyaM kuta 1 -sadbhAvAt na saMyogavad - the. jyo.; na tu sNyogvdyyovibhaag:-|| 2 kasmAd iti je pustake mAsti / 3 vibhaktA vRttyapratyayAbhAvAt -de| 4 kSaNika -je. de| 5 vibhAgajasya ca vibhAgasya -je. 3 / 6 tayoH parasparaM-ke..kaM. 2: tayoreva parasparaM deshaantrsNyogaav-je.2| 7 vkssnniktvaaditi-m.| 8 hi-a, 4; 9 pogavibhakta-ma, ba, yogavibhAga-43; Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumogamAviTIkAtrayopetam . 387 prazastapAdabhASyam kvaciccAbhayavinAzAd vinazyatIti / katham ? yahA dvitantukakAraNAvayave aMzo karmotpannamaMzvantarAdvibhAgamArabhate tadeva tantvantare'pi karmotpadyate, vibhAgAcca tantvArambhakasaMyogavinAzaH, tantukarmaNA tantvantarAdvibhAgaH kriyata ityekaH kAlaH / . tato yasminneva kAle vibhAgAt tantusaMyogavinAzaH, tasminneva kAle saMyogavinAzAt tantuvinAzastasmin vinaSTe tavAzritasya tantvantaravibhAgasya vinAza iti / . nyAyakandalI prdeshaantrsNyogaadvaa| 'evaM cessiddhamattarasaMyogA'vadhitvaM vibhAgasya, tabArambhakasya karmaNaH sthAzrayasya dezAntaraprAptimaMkRtvA paryavasAnAbhAvAt / nanvetadapi 'sAdhyasamaM yat saMyogamAtreNa vibhAganivRttiriti ? tatrAha-saMyuktapratyayapaditi / yathA saMyuktapratyayapicaramanuvartate, maivaM svAzrayasya dezAntarasaMyoge bhUte vibhaktapratyayAnuvRtti'rasti / atastasya saMyogamAtreNaiva 'nivRttiriti / upasaMharati-tasmAdipti / kvaciccAzrayavinAzAdapi vinaashH| kathamityakSasya praznaH / uttaram-yaveti / dvitantukakAraNasya tantoravayave aMzo karmotpannamavantarAntasyAMzovibhAgamArabhate yadA, [vi.] bibhAgastasmAditi / vibhAgastu navamityeva darzayati tathA hi vRkSasya iti :-vRkSamUlAvacchinna vRkSaNa saha puruSakriyayA puruSasya na tAvatsaMyogosti, tataH puruSa kriyayA "mUlapradezAvacchinnAd vRkSAd vibhAgaM kRtvA mUlasannihita .[paM0] (kaM. 161.15) vibhAgArambhakasya / svAzrayasyeti (kaM. 161.15) hastAdeH / svAbhayasyeti (kaM. 161.17) vibhAgAzrayasya / saMyogamAtreNaiveti (kaM. 161.18) uttarasaMyogamAtreNaiva / - tantvantarepIti (kaM. 161.21) tasminnevAMzoravayavini tamtI ityarthaH / "na dvitIyo vibhAgAcyAMzostantvArambhakasaMyogavinAzo yadeti (kaM. 161.21) vibhA [ge]na hi jAtena saMyogo vinAzyate / atra ca tanvArambhaketi tantuzannena prathamasanturgahyate tantukarmaNeti (kaM. 161.22) prathamatantukarmaNA / tanvantarAditi (kaM. 161.22) dvitIyatantoH / [ku0] ityAha tadArambhakasyeti (kaM. 161.14) / sAdhyasamamiti (kaM. 161.15) sAdhyamuttarasaMyogasya vinAzakatvaM hevana sa evetyarthaH yatheti (kaM. 161.16) nanvityAdibhASyamattarasaMyogasya vibhAgAvadhitve pratyakSaM pramANaM darzayati / bhato na sAdhyAviziSTatvaM codanIyam / pratyayAnuvRttiprasaGgarUpazca tarkaH pratyakSasyaivAnugrAhaka ityarthaH / 1 vinAzAdeva - kaM. 1, kaM. 2 ki| 2 evaM ca- je. 1 / 3 vadhikatvam - je. 1, me. 3 / 4 sAdhvasamaM saMyogamAtreNa-kaM. 1, kaM. 2, je. 2, je. 3 / 5 rapyasti-je. 1 / 6 nivRtti:-kaM. 1, kaM. 2 / 7 kvacidAzraya -kaM. 1, kaM. 2 / 8 aMzvantarasya -kaM. 1, kaM. 2 / 9 kriyA-ba; 1. mUlaM - a; 11 vibhaagaashyaaNshoryst'ntvaarmbhk-kN| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 nyAyakandalIsavalitaprazastapAdamASyam prazastapAdabhASyam [149] evaM tItaravibhAgAnutpatiprasaGgaH, kAraNavibhAgAbhAvAt / tataH pradezAntarasaMyogavati saMyogAbhAva ityato virodhi guNAsambhavAt, karmaNaH 'kAlAntarAvasthAyitvaM nityadravyasamavetasya ca nityatvamiti doSaH / nyAyakandalI tadeva tantvantare'pi karma, vibhAgAccAMzostantvArambhakasaMyogavimAzo yadA, tavA tantukarmaNA tantvantarAdvibhAgaH kriyata ityekaH kaalH| tato yasmin kAle vibhAgAt tantvoH saMyogavinAzaH, tasminneva kAleMDaravoH saMyogavinAzAt tadArabdhasya tantovinAzaH, tasmistantau vinaSTe sadAzritasya tantvantaravibhAgasya vinAzaH, 'tatrA'zrayavinAzaH kAraNamanyasya vinAzahetorabhAvAt / . . [149] atra punaH pratyavatiSThate-'evaM tIti / dvitantukavinAzasamakAlameva tantuvibhAgasya 'vinAze uttaro vibhAgaH sakriyasya tantorAkAzAvidezena samaM vibhAgaja vibhAgo notpadyate, kAraNasya santvovibhAgasyAbhAvAt / yadyusaro vibhAgo na saMvRttaH tataH kiM tatrAha-tata iti / tata uttaravibhAgAnutpAvAt prAktanasya tantvAkAzasaMyogasya pratibandhaka syAnivRtteH re] tarapravezAvacchinnenaiva vakSeNa saha saMyogaH kriyate / tatastena saMyogena malAvacchinnavibhAgo nAzyate / yadi ta "dUratarapradezAvacchinnana vRkSeNa "saMyogaH kriyate tadAkAzenaiva prathamaM saMyogAbAkAzasaMyogenaiva vibhAgo nAzitaH syAnna [paM0] tatsaMyogavinAzAditi (kaM. 161.24) aMzyoH saMyogavinAzAdityapi pAThAntaram / tadArapasyeti (kaM. 161.25) maMcAragdhasya / tantoriti (kaM. 161.25) ekatarasya tantoH / sansvantaravibhAgasya vinAza iti (kaM. 161.25) dviko hi vibhAgaH ata eka [ta] rasya tantonirmUlanAze dvitIyatantau tiSThatyapi na vibhAgasambhavaH nirAdhAratvAdityarthaH / [149] uttaro vibhAga iti (kaM. 162.3) vyAkhyeyaM padam, sakriyatya tantorAkAzAvivezana samaM vibhAga[ja]vibhAga (ka. 162.3) iti vyAkhyAnapadam / AzrayavinAza iti (kaM. 162.8) uddhRtakatantulakSaNAzraya"vinAzaH / nityAnyasamavetasya ca nitvatvamiti (ka. 162.8) paramANulakSaNanityadravyasamavetasya ca karmaNo nityatAM prApnotItyarthaH / [po] "ajJasyeti (kaM. 161.19) AzrayavinAzasya guNavinAzakavipratipattyabhAvAt prakriyAmAtre prazna ityarthaH / anyasyeti (kaM. 162.1) yadA vibhAgajo vibhAgo na jAtaH tadA na tamtoH kAryAvaruvAkAzAvidezasaMyoganAzaH / napatamantareNottarasaMyoganAzaH / na ca tamantareNottarasaMyoga itybhipraay|| / tatazca pradezAntarasaMyogabhAvAdityataH-je., saMyogabhAva ityataH de| 2 guNasambhavAt - de| 3 karmaNadhirakAlAvasthAyitvaM-kaM. 1, kaM. 2 / 4 samavetasya nityatvama -de| 5 aMzoH-je. 2 / 6 tadA.-kaM. 1, kaM. 2 / 7 nanvevaM tIti-ne. 1. je. 2, je. 3 / 8 vinAzaH - kaM. 1, kN.2| vimAge - kaM. 1, kaM. 2 / 10 syAnivRtteH prdeshaamtrenn-kN.1,kN.2| 11 itara-I, 12 saMyogasaMyogaH-ma, 13 vibhAga:-ba / 14 yajJasya -MSI Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumoDgamAviTIkAzyopetam .... prazastapAdabhASyam katham ? yadApyadvayaNukArambhake paramANau karmotpannamaNvantarAd vibhAgaM karoti, tadevANvantare'pi karma / tato yasminneva kAle vibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzaH, tadai'vANvantarakarmaNA dvayaNakANvovibhAgaH 'kriyte| tato yasminnava kAle vibhAgAda dvayaNukANusaMyogasya vinAzaH, tasminneva kAle saMyogavinAzAd 'yaNukasya vinAzaH / tasmin vinaSTe tadAzritasya dvayaNukANuvibhAgasya vinaashH| tatazca virodhiguNA'sambhavAnnityadravyasamavetakarmaNo nityatvamiti / nyAyakandalI sakriyasya tantoH pradezAntareNa saha saMyogo na bhavati, ataH kAraNAdvirodhino guNasyottarasaMyogasyAbhAvAt karmaNaH kAlAntarAvasthAyitvaM syAt, yAvadAbhayavinAzo vinAzaheturnopanipatati -nityadravyasamavetasya ca nityatvamiti doSaH / kathamiti 'praznaH / uttaramAha - yadeti / ApyadvayaNukasyArambhake paramANau karmotpannamaNvantarAdvibhAgaM karoti yadA, tadaiva dvayaNukasaMyoginyanArambhakaparamANvantare'pi karma / tato "[yasminkAle paramANvovibhAgA dravyArambhakasaMyogasya vinAzastadevANukarmaNA dvssnnukaannvovibhaagH| tato yasminneva kAle dvayaNukANvovibhAgAd dvayaNukANvoH saMyogasyavinAzaH] tasminneva kAle paramANvoH saMyogavinAzAt tadArabdhasya dvayaNukasya vinAzaH, [Ti0] vRkSasaMyogeneti / puruSasya iti :- pradezAntareNa vRkSapradezavyatiriktenAkAzakuDyAdipradezenetyarthaH / nanvetadapi sAdhyasamam iti :- etacchabdAbhidheyameva darzayati saMyogamAtreNa vibhAganivRttiriti // vibhAgaH / / [paM0] uttaramAheti (kaM. 162.9) nityadravyasamavetasya ca karmaNo nityatvaM prasajyate iti pUrvapakSavAdI svayameva svoktaM vivRNotItyarthaH / aNvantarAdvibhAgaM karoti yadeti (kaM. 162.10) aNvantarAdvibhAgaM kartumArabhate yadetyarthaH / anArambhakaparamANvantare iti (kaM. 162.11) tRtiiyprmaannau| "paramANvoriti (kaM. 162) / "aNukarmaNeti (kaM. 162) mamArambhakasma tRtIyaparamANoH karmaNA / "ghaNukANyovibhAga iti (kaM. 162) dvayaNukANvoravayavibhUtayovibhAgaH kRta ityarthaH / avayavavibhAgAddhi avayavivibhAga ityAzayaH / "ghaNukANvoriti (kaM. 162 ) ghaNukAvayavi[ku0] [149] "para iti (kaM. 162.2) kAryakAraNabhAvamasahamAno nAstika ityarthaH / sugame prakriye / na ca karmAntarajanitena vibhAgena pratibandhakasaMyoganivRttyA pariharaNIyametat, karmavati karmAntarotpAdavirodhA1yadA ghaNakArambhake-je.; -rambhaka-kaM. 1, kaM. 2 / 2 ttraiv-de| 3 aNukarmaNA-je. vyo. (508);de| 4 "kriyate' iti 'je' pustake nAsti / 5 ghnnuksNyogsy-ki| 6 dvynnukvinaashH-de| 7 sambhavAtkarmaNonityasvamiti-je. de| 8 samavetasya nityatvamiti-kaM. 1, kaM. 2 / 9 prazne-je. 2 / 1. [ ] etaccihnAntargataH pAThaH kaM. 1, kaM. 2, pustakayo sti| 11 pAThA'yaM-kaM. 1, kaM. 2 pustake nAsti-je.1, je. 2, je. 3 ityatrAsti / 12 ayamapi tthaa-sN| 13 ayamapi tthaiv-sN| 14 11, 12, 13 pAThavat ayamapi tthaa-sN| 15 punaH-kaM / Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam . prazastapAdabhASyam 'tantvaMzvantaravibhAgAdvibhAga ityadoSaH / AzrayavinAzAttantvoreva vibhAgo vinaSTo 'na tantvaMzvantaravibhAga iti / etasmAduttaro vibhAgo 'jAyate, aGgalyAkAzavibhAgAccharIrAkAzavibhAgavat, 'tasminnu karma saMyogaM kRtvA vinazyatItyadoSaH / nyAyakandalI tasmin dvayaNuke vinaSTe tadAzritasya dvayaNukANuvibhAgasya vinAzaH, tato vibhAgasya kAraNasyAbhAvAt 'paramANorAkAzadezavibhAgAnutpAde pUrvasaMyogAnivRttAvuttarasaMyogasya virodhiguNasya vinAzahetorasambhavAnnityaparamANusamavetasya karmaNo nityatvaM syAt / / pUrvoktaM tAvatpariharati-tantvaMzvantaravibhAgAdvibhAga ityvossH| kAryAviSTa kAraNe karmotpannamavayavAntareNa samaM 'svAzrayasya vibhAgaM kurvadAkAzAdidezAdvibhAgaM na karotIti niyamaH, AkAzAdidezavibhAgakartRtvasya viziSTa vibhAgAnArambhakatvena vyAptatvAt / avayavAntarasyAvayavena svAzrayasaMyoginA samaM tu karotyeva, virodhAbhAvAt / ato dvitantukakAraNe tantau karmotpannaM tantvantarAdvibhAgasamakAlaM tadaMzunApi tantusaMyuktena samaM vibhAgamArabhate / sa ca vibhAgasta'ntoraMzozcAvasthAnAdavasthita ityAha-AzrayavinAzAttantvoreva vibhAgo vinaSTaH, tantvaMzvantaravibhAgastvavasthita iti / kimato yadyevamityata Aha-etasmAditi / aGgalyAkAzavibhAgAccharIrAkAzavibhAgavat / yathA karmajAdaGgalyAkAzavibhAgAccharIrAkAzavibhAgaH, evaM karmajAdaMzutantu [paM0] stkyornnvoH| 'saMyogasyeti (kaM. 162) dravyArambhakasya / paramANusaMyogavinAzAditi (kaM. 162.12) paramANvoH saMyogavinAzAdityathaH / pUrvoktamiti (kaM. 162.16) kamaNaH kAlAntarAvasthAyitvadoSam / pariharatIti (kaM. 162.16) bhASyakAraH / kAryAviSTa iti (kaM. 162.16) dvitantukapaTAviSTe / kAraNe iti (kaM. 162.17) tantau / avayavAntareNeti (kaM. 162.17) dvitIyatantunA / svAzrayasyeti (kaM. 162.17) tamtoH / viziSTavibhAgAnArambhakatveneti (kaM. 162. 19) dravyArambhakasaMyogavinAzakavibhAgAnArambhakatveneti / avayavAntarasyAvayaveneti (kaM. 162.20) dvitIyatamtoH satkenAvayavena aNshunaa| svAzrayasaMyogineti (kaM. 162.20) vibhajyamAnakarmAzrayatantusaMyoginetyarthaH / karotyeveti (kaM. 162.21) karmakartRbhUtaM vibhAgaM karotyevetyarthaH / [ku0] nupalambhAditi / ArabhyArabhyakavAde yathA tantvoH saMyoga bhArambhakastathA tntvNshusNyogo'pi| tatazca tattadvibhAgo'pi tantuvibhAgavad dravyArambhakasaMyogapratidvandvI bhavatyeveti bhAvaH / nanu aGgulyAkAzavibhAgAdityAdidRSTAnto 1 tntvntr-de| 2 na tu-ke| 3 saJjAyate-je. de| 4 tasminneva kAle-kaM.1, kaM.2 ki| 5 prmaannvo:-je.1| 6 svAzrayavibhAgaM-je. 2 / 7 tantvaMzoravasthAnAta-je. 1, je. 2, je.3| 8 puurvvt-sN| Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 391 prazastapAdabhASyam athavA aMzvantaravibhAgotpattisamakAlaM 'tasminneva tantau karmotpadyate, tato'zvantaravibhAgAt tantvArambhakasaMyogavinAzaH, tantukarmaNA 'ca tantvantarAdvibhAgaH kriyate ityekaH kAlaH / tataH saMyogavinAzAt tantuvinAzaH, tadvinAzAcca tdaashrityovibhaagkrmnnoyugpti'naashH| nyAyakandalI vibhAgAt tantvAkAzavibhAga ityudAharaNArthaH / hastAkAzavibhAgAccharIrAkAzavibhAgo yukto na tvaGgalyAkAzavibhAgAt, aGgaleH zarIraM pratyakAraNatvAditi cet ? hasto'pi bAhorAzrayo na zarIrasya, kutastadvibhAgAdapi zarIravibhAgaH / atha samastAvayavavyApitvAccharIrasya hasto'pyAzrayaH, evamaGagulyapyAzrayo hastAGagulyAdyavayavasamudAye zarIrapratyabhijJAnAt / tasmistantvAkAzavibhAge jAte pUrvasaMyogasya pratibandhakasya nivRttI tantusamavetaM karmottarasaMyogaM kRtvA tato vinazyatItyAha-tasminniti / prakArAntareNApyAzrayavinAzAdvinAzaM kathayati - athaveti / azvantaravibhAgotpattisamakAlaM tasneiva tantau vibhajyamAnAvayave karmotpadyate, tato vibhAgAt tantvArambhakasyAzusaMyogasya vinAzaH, tantukarmaNA ca tasya tantostantvantarAdvibhAga ityekaH kAlaH / tatas tadanantaraM saMyogasya vinAzAt tadAragdhasya tantovinAzaH, tadvinAzAcca tadAzritayovibhAgakarmaNoryugapadvinAzaH / yacca nityasamavetasya nityatvamiti coditam, tatra pratisamAdhAnaM noktam, tasyAtyantamasaGgatArthatvAt / kAryAviSTe hi kAraNe karmotpannamava[paM0] vyomaMzivAbhiprAyamAzaGkamAnaH prAha hastAkAzavibhAgAdityAdi (kaM. 163.1) aGguleH zarIraM pratyakAraNatvAditi (kaM. 163.2) kAraNavibhAgAddhi kAryavibhAgaH, kAraNamavayavAH, kAryamavayavI / bAhorAzraya iti (kaM. 163.2) bAhoH kAraNamityarthaH tadvibhAgAdapIti (kaM. 163.3) hasta vibhAgAdapIti - hastavibhAgAdapi / zrIdharaH prAha evamityAdi (kaM. 162.25) / tadanantaramiti (kaM. 163.10) vibhAgAnantaram / 'saMyogavinAzAditi / aMzusaMyogavinAzAditi ('aMzusaMyogavinAzAt) tadArabdhasya (kaM. 163.11) azvArabdhasya / tadAdhitayoH (kaM. 163.11) tntvaashrityoH| noktamiti - [ku0] ArabhyArambhakavAde aMzutantuvibhAgasya kAraNavibhAgatvAt / amulyAkAzavibhAgasya kAraNakAraNavibhAgatvAdityata Aha hastAkAzeti (kaM. 163.1) / aGgIkurvan pariharati hasto'pIti (kaM. 163.2) / pramANamAha hastAGgulIti (kaM. 163.4) / 1 tasminneva kaale-de| 2 aMzuvibhAgAta-vyo.(510) je| 3 ca vibhAgaH kriyate-je., de| 4 vinAza iti-de| 5 tadvibhAgAdapi zarIravibhAgAdapi-kaM. 1, kaM. 2 / 6 tadanantaraM-kaM. 1, kaM. 2 / 7 hastavibhAgAdapIti kandalyAM - naasti| 8 sNyogsy-kN| 9 punarAvRttaM bhAti-saM / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 nyAyakandalIsaMvalitaprazastarAdabhASyam prazastapAdabhASyam tantubIraNayorvA saMyoge sati dravyAnutpatau pUrvoktena vidhAnenAzrayavinAzasaMyogAbhyAM tantubIraNavibhAgavinAza iti / - nyAyakandalI yavAntaravibhAgasamakAlamAkAzAdidezena samaM vibhAgaM na 'karotIti, AkAzAdivibhAgakartRtvasya dravyArambhakasaMyogavirodhivibhAgotpAdakatvasya ca virodhAt / anArambhake tu ghaNukasaMyogini paramANau karma dvayaNukavibhAgasamakAlaM tasyAkAzadezena samaM vibhAgaM karotyeva, tato vibhAgAcca paramANorAkAzasaMyoganivRttAvRttarasaMyoge sati tadAzritasya karmaNo vinAzo bhavatyeva / samAnajAtIyasaMyoge sati dravyotpattAvAzrayavinAzAdvibhAgakarmaNovinAzaH kathitaH, / samprati vijAtIyasaMyoge dravyAnutpattau saMyogAzrayavinAzAbhyAM vibhAgavinAzaM kathayatitantuvIraNayorvA saMyoge sati dravyAnutpattau pUrvoktena vidhAneneti / 'tantvArambhakAMzI karmotpattisamakAlaM voraNe'pi karma, tato'zukriyayA aMzvantarAdvibhAgo vIraNakarmaNA ca tasya vibhajyamAnAvayavena tantunA AkAzadezena ca samaM vibhAgaH kriyate, tato'zuvibhAgAdaMzasaMyogavinAzo vIraNavibhAgAcca tantuvIraNasaMyogasyAkAzavIraNasaMyogasya ca vinAzaH, tato'zusaMyogavinAzAt tantuvinAzo vIraNasya cottara saMyogastata uttarasaMyogAzrayavinAzAbhyAM tantuvIraNavibhAgasya vinAza iti prakriyA // , [paM0] (kaM. 163.13) bhASye / bhASye pratisamAdhAnaM noktam / vRttikArastu svayaM kathayati kAryAviSTe hotyAdinA .. (kaM. 163.13) kAryAviSTa iti (kaM. 163.13) dvayaNakAviSTe / kAraNe iti (kaM. 163.13) aNau / avayavAntaravimAgasamakAlamiti (kaM. 163.14) dvitIyaparamANuvibhAgasamakAlam / anArambhake iti (kaM. 163.16) dvitIyANI / tasyeti (kaM. 163.17) anArambhakasya tRtiiyprmaannoH| paramANoriti (kaM. 163.17) anArambhakasya / tasyeti (kaM. 163.23) aMzoH / uttarasaMyoga iti (kaM. 164.1) uttarAkAzasaMyogaH / uttarasaMyogAmayavinAzAbhyAmiti (kaM. 164.1) uttrsNyogtntuvinaashaabhyaamityrthH| . // iti vibhAgaguNavivaraNaM samarthitam // [ku0] vibhAgakarmaNoyugapadvinAza iti (kaM. 163.11) na ca karmaNo'nupabhogyatvadoSaH, tadutpAdanazakte zamyavopabhogatvAt samaM vibhAgaH kriyate iti ubhayorapi drvyaarmbhksNyogaaprtidvNdvitvaadityrthH| tantusaMyoge vinAzaH tanvArambhakasaMyogavinAza ityarthaH / [ iti vibhAgaH ] 1karoti AkAzA-kaM. 1, kN.2| 2 sati pUrvoktena-je. 1, je. 2, je. 3 / 3 tantvArambhakAMzI-kaM. 1, kaM. 2 / 4 bIraNaM karma-kaM. 1, kaM. 2 / 5 saMyogo'ta-kaM. 1, kaM. 2; tata AzrayavinAzasaMyogAbhyAm - kaM.1; uttarasaMyogAzrayavinAzAbhyAm - je. 3 / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 393 prazastapAdabhASyam [150] paratvamaparatvaM ca parAparAbhidhAnapratyayanimittam / tad dvividhaM dikkRtaM kAlakRtaM ca / tatra dikkRtaM digvizeSapratyAyakam kAlakRtaM 'ca vayobhedapratyAyakam / nyAyakandalI [150) paratvamaparatvaM ca praapraabhidhaanprtyynimittmiti| paramityabhidhAnasya pratyayasya ca nimittaM paratvam / aparamityabhidhAnapratyayayonimittamaparatvamiti kAryeNa sattAM pratipAdayati / yadyapyAkAzaM kaNThAdyAkAzasaMyogAdikaM ca parAparAbhidhAnayoH kAraNaM bhavati, yadyapyAtmamanaHsaMyogAdikaM ca parAparapratItikAraNaM syAt, tathApi nimittAntarasiddhiH, viziSTapratyayasya asAdhAraNa kAraNamantareNotpattyabhAvAt / ekatra dvayorupanyAsastayostiretarasApekSatvAt / . - 'tad dvividham' 'tat' paratvamaparatvaM ca 'dvividham' dviprakAramiti bhedanirUpaNam / kiMkRtastayorbheda ityAzaGkaya kAraNabhedAGdamAha-dikkRtaM kAlakRtaM ceti / dikpiNDasaMyogakRtaM dikkRtam / kAlapiNDasaMyogakRtaM kAlakRtam / anayorbhedaH kutaH pratyetavyaH ? [Ti0] . . ( // atha paratvAparatvanirUpaNam / / ) [150 to 153] viziSTapratyayasya iti :-etena vizeSaNaM sat parAparAbhidhAnapratyayanimittamiti sUcitam / dik pradezasya paratvaM nAstItyAha 'saMyogabhUyastvavatA iti / vartamAnakAlayoH iti :- yatra tvatItasyApi smaraNA [paM0] [150] atha paratvAparatvayorguNayovivaraNaM prastUyate paratvamaparatvaM cetyAdi (kaM. 167.13) / abhidhAnasyeti (kaM. 167.13) vyapadezasya / ____ AkAzamiti (kaM. 167.15) samavAyikAraNam / kaNThAdyAkAzasaMyogAvikamiti (kaM. 167.15) asamavAyi [ku0] [150] sAdhAraNanimittatvena siddhasAdhanamAzaGkaya pariharati yadhapoti (kaM. 167.15) / na ca saMyuktasayogAlpIyastvabhUyastvAbhyAM siddhasAdhanam, paratvAdhArApekSayA saMyogabhUyastvAlpatvavatyapi pramAtari parAparapratyayoranutpAdAt, itaretarAzrayamavadhimapekSyotpatteriti bhAvaH / dikkAlayo: sarvotpattimanimittakAraNatayA kathametayorayaM vizeSa ityata Aha dipiNDeti (kaM. 167.20) / asamavAyikAraNAdhArakRto vizeSa ityarthaH / asamavAyikAraNAdhArasva1 tattu - ka. 1; kaM. 2, ki / 2 dezavizeSa - je; vyo. (515) de| 3 tu-de| 4 kAraNavizeSa-kaM. 1 kaM. 2 / 5 saMyogabhUyastvavati - Da; . 50 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam tatra dikkRtsyotpttirbhidhiiyte| katham ? ekasyAM dizyavasthitayoH piNDayoH saMyuktasaMyogabahvalpabhAve satyekasya draSTuH sannikRSTamavadhi kRtvA etasmAdviprakRSTo'yamiti paratvA'dhAre'sannikRSTA buddhirutpdyte| tatastAmapekSya pareNa dikapradezena 'saMyogAt prtvyotpttiH| 'viprakRSTaM cAvadhi kRtvA itarasmin sannikRSTA buddhirutpadyate / 'tatastAmapekSyApareNa dikapradezena sNyogaadprtvsyotpttiH| nyAyakandalI kAryabhedAdityAha-dikkRtaM digvizeSapratyAyakaM kAlakRtaM tu dayobhedapratyAyakam / dikkRtaM paratvaM dezaviprakRSTatvaM 'pratyAyayatIti, aparatvaM ca dezasannikRSTatvam / kAlakRtaM tu paratvaM piNDasya kAlaviprakRSTatvaM pratipAdayati, aparatvaM ca kAlasannikRSTatvamiti vishessH| . tatra tayodikkRtakAlakRtayormadhye dikkRtasyotpattirabhidhIyate / kathamiti prazne satyuttaramAha- ekasyAmiti / pUrvApara dizyavasthitayoH piNDayoH parAparapratyayau na sambhavataH, tadarthamekasyAM dizyavasthitayorityuktam / ekasyAM dizi prAcyA vA pratIcyA vA'vasthitayoH piNDayormadhye ekasya draSTuH saMyuktena bhUdezena sahAparasya pradezasya saMyogaH, [paM0] kAraNam / yadyapyAtmamanaHsaMyogAdikaM ca parApara"pratItikAraNaM syAditi (ka. 167.16) pratyayasya samavAyi. kAraNamAtmA, AtmamanaHsaMyogAH [a] samavAyikAraNam / nimittAntarasiddhiriti (kaM. 167.17) nimittAntara ca paratvAparatvalakSaNam / ekatreti (kaM. 167.18) ekasmin prakaraNe / dvayoriti (kaM. 167.18) paratvAparatvaguNayoH / ki0] sAmye'pi samavAyikAraNaniyamaH kAraNaniyamaH, kAraNasvabhAvAt / yathA mana:saMyogajApi buddhirAtmanyeva na manasi / paratvAparatvayodikkAlasvarUpapratyAyakatvaM dikkAlaprakaraNa evoktam / iha tu AzrayayordezAvasthAvizeSa. pratyayatvamabhipretamiti vyAcaSTe dikkRtaM paratvamiti (kaM. 167.23) / prazna iti (kaM. 168.3) / mUrtaguNau paratvAparatve diza: kAraNatvaM jijJAsamAnasyeti zeSaH / pratyuttaramiti (kaM. 168.3) viditAbhisandheriti shessH| saMyogAvasamavAyikAraNAditi (kaM. 168.4) agnya (nya) guNayorapi paratvAparatvayorasamavAyikAraNasaMyogAdhAratayA upAdhyavacchinnA digapi kaarnnmityrthH| 1 paratvAdhAre buddhirutpadyate -je. vyo. (515) / 2 tAmapekSya- je. vyo. (515) / 3 yogAt-je. pustake sarvatra saMyogAt ityasya sthAne dRshyte| 4 tathA viprakRSTaM-kaM. 1, kaM.2 5 kRtvA ityanantaraM 'etasmAtsannikRSToyamityaparatvAdhAre' ityadhika-kaM.1, kaM. 2, ki. pustakeSu / 6 taampekssy-je.| .7 pratyAyayati-kaM. 1, kN.2| 8 digavasthitayo:-je. 1; digvyavasthitayoH - kaM. 1, kaM. 2 / 9 bhavataH-je. 1, je. 2 / 10 pratItikAraNaM apustake bhraSTamiva bhAti / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam . nyAyakandalI tenApi samamaparasyeti saMyuktasaMyogAnAM bahutve alpatve ca 'satyalpasaMyogavantaM piNDaM sanikRSTamavadhi kRtvaitasmAt piNDAdviprakRSTo'yamiti saMyogabhUyastvavati bhaviSyataH paratvasyAdhAre piNDe viprakRSTA buddhirudeti / tato viprakRSTabuddhayutpattya'nantaraM tAM viprakRSTAM buddhimapekSya pareNa saMyogabhUyastvavatA dikapradezena saMyogAdasamavAyikAraNAdviprakRSTa piNDe samavAyikAraNabhUte prtvsyotpttiH| draSTuH svazarIrApekSayA saMyuktasaMyogabhUyastvavantaM viprakRSTaM cAvadhi kRtvetarasbhina saMyuktasaMyogAlpIyastvavati sannikRSTA buddhirudeti / 'tAM sanikRSTAM buddhi nimittakAraNIkRtyApareNa saMyuktasaMyogAlpIyastvaviziSTena dikapradezena saha saMyogAdasamavAyikAraNAt sanikRSTe piNDe samavAyikAraNe prtvsyotpttiH| __sanikRSTaviprakRSTabuddhayoH 'parasparApekSatvAdubhayAbhAvaprasaGga iti cet ? na, anabhyupagamAt / na sannikRSTo'yamityevaM 'pratItyaiva tadapekSayA viprakRSTabuddhiH, nApi viprakRSTo'yamiti pratItyeva tadapekSayA sanikRSTabuddhayudayaH, kintu saMyogAlpIyastvasahacaritaM piNDa pratItyaiva tadapekSayA saMyogabhUyastvavati viprakRSTabuddhiH / evaM saMyogabhUyastvasahacaritaM piNDaM pratItyeva tadapekSayA saMyogAlpIyastvavati sannikRSTabuddhayutpattiriti na 'prspraapeksstvmnyoH| [Ti.] rUDhasyAvadhitvaM tatrApi smRtervartamAnatvAttadAruDhasyApi "vartamAnatvAditi / tayoH 'pratikSaNeti tayoH yuvasthaviradehayoH "pratidinaM "vinAzitvAditi bhAvaH / apekSAbuddhisamakAlameva iti:-atrApi bhaviSyatparatvAdhAretyarthaH / tadAnImeva sAmAnyabuddheH iti / sAmAnyabuddheH sakAzAt tasyApekSAbuddhivinAzasya // "paratvAparatve // [paM0] "viprakRSTaM piNDaM cAvadhi kRtveti (kaM. 168.12) cakAro vyavahitakramaH / prakRSTaM ca piNDamavadhiM kRtvetyarthaH / - parasparApekSitvAditi (kaM. 168.15) itare(tarA)zrayadoSAdityarthaH / tadapekSayeti (kaM. 168.16) pinnddaapekssyaa| [ku0] anabhyupagamAditi (kaM. 168.16) sannikRSTaviprakRSTabuddhayoH kadAcitkasyacidutpatterna parasparAzrayadoSaH iti bhaavH| dvayorekasmin veti (kaM. 168.23) na hyasataH samavAyitvamavadhitvaM ca sambhavatIti bhaavH| .. tata iti paJcamyarthagrahaNe paratvasAmAnyabuddhehetutA pratIyate / na ca vinAzakAraNasannidhivyatireke nAnyavinazyatA tatazcAtmAzrayadoSa ityata Aha tata iti (kaM. 169.11) / saptamyartha (kaM. 169.11) iti / 1 satyalpapiNDa - je. 1; bahutve satyalpasaMyoga-kaM. 1, kaM. 2 / 2 viprakRSTAM buddhi-kaM. 1, kaM. 2 / 3 tadA tAM -je.1| 4 parasparApekSitva-kaM. 1, kaM. 2 / 5 prtiity-je.1|6 parasparApekSitva - kaM. 1; kaM. 2 / 7 vadhitvaM tattvAtatrApi-a 8 vartamAnatvAdavadhitvaM spssttmityrthH| 9 pratikSaNaM mu. -je. 1; je. 3; .10 pratidina-ba, ka; 11 vinAzatvA-a, ba, ka; 12 paratve - a; 13 viprakRSTaM cAvadhiM kRtvA-kaM / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [151] kAlakRtayorapi katham ? vartamAnakAlayoraniyatadigdezasaMyuktayoryusthavirayo rUDhazmazrukArkazyavalipalitAdisAnnidhye satyekasya draSTuyuvAmamadhiM kRtvA sthavire viprakRSTA buddhi rutpdyte| tatastAmapekSya pareNa kAlapradezena saMyogAt paratvasyotpattiH, sthaviraM cAvadhi kRtvA yUni sanikRSTA buddhirutpadyate / tatastAmapekSyApareNa kAlapradezena saMyogAdaparatvasyotpattiriti / nyAyakandalI [151] kAlakRtayorapi katham ? dikkRtayostAvatparatvAparatvayorutpattiH kathitA, kAlakRtayorapi tayorutpattiH kathamiti praznaH / samAdhAnaM vartamAnakAlayoriti / dvayorekasmin vA piNDe'vidyamAne paratvAparatve na bhavataH, tadartha vartamAnakAlayorityuktam / aniyatadigdezayorityekadizyavasthitayo'anyadigavasthitayorvA yavasthavirayo rUDhazmazra ca valizca palitaM ca teSAM kAlaviprakarSaliGgAnAM sAnnidhye satyekasya draSTuyuvAnaM rUDhazmazrukArkazyAdyabhAvAnumitamalpotpattikAlamadhiM kRtvA rUDhazmavalipalitAdimati sthavire viprakRSTA buddhirutpadyate, 'tAmapekSya pareNAdityaparivartanabhUyastvavatA kAlapradezena saMyogAdasamavAyikAraNAt tasminneva sthavire paratvasyotpatiH, sthaviraM cAvadhiM kRtvA yUni sanikRSTA buddhirutpadyate, tAM buddhimapekSyApareNAlpAvityaparivartanopalakSitena kAlapradezena sNyogaadprtvsyotpttiH| yuvasthavirazarIrayoH kAlasaMyogAlpIyastvabhUyastve zarIrasantAnApekSayA, na tu vyaktiviSayatvena, tayoH pratikSaNaM vinAzAt / / [paM0] [151] yoriti (kaM. 168.23) dvayoH piNDayoravidyamAnayorityarthaH / 'vyaktiviSayatveneti (kaM. 1695). na punaH pratikSaNotpadyamAnazarIravyaktiviSayatvenetyarthaH / tayoH pratikSaNaM vinAzAviti (kaM. 169.5) sarvavyaktiSu niyataM kSaNe'nyatvamiti vacanAt / [ku0] [151 to 153) apekSAbuddherapi tadAnImeva vinAzAditi (kaM. 170.3) yat paraM tadviprakRSTaM (tadu) yadaparaM tatsannikRSTamiti vyApteApakanivRttau ca vyApyanivRttAvavazyaMbhAvitvAdapekSAbuddhivinAzasya ca pUrvakAlabhAvitvavirahAta saMyogavinAzasyaiva paratvavinAzakAraNatvameSitavyamiti bhaavH| tadetaM samavAyyasamavAyinimittavinAzAnAM pratyekaM paratvaM cintitm| dvayoyostrayANAM ca samuccayasya paratvavinAzakAraNaprakriyAtirohitArthaH / [iti paratvAparatvanirUpaNam ] 1 bhinna-kaM. 1; kaM. 2 / 2 numitAlpotpattikA -je. 1, je. 2, je. 3 / 3 tAM buddhimapekSya - kaM. 1, kaM. 2 / 4 nanu vykti0-b| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapagnikAsamodagamAdiTIkAtrayopetam / 397 prazastapAdabhASyam vinAzastvapekSAbuddhisaMyogadravyavinAzAt / apekSAbuddhivinAzAtAvadutpanne paratve 'yasminneva kAle sAmAnya buddhirutpannA bhavati, tato'pekSAbuddhavinazyatA, 'sAmAnyajJAnatatsambandhebhyaH paratvaguNabuddharutpadyamAnatetyekaH kAlaH / tato'pekSAbuddhevinAzo guNabuddhezcotpattiH, tato'pekSAbuddhivinAzAd guNasya vinazyattA, 'guNajJAnatatsambandhebhyo, dravyabuddharutpadyamAnatetyekaH kAlaH / tato dravyabuddharutpasirguNasya 'vinAza iti / nyAyakandalI kRtakasyAvazyaM vinAzaH, saca nirhetuko na bhavatIti paratvAparatvayovinAzahetumAha -vinAzastviti / paratvAparatvayovinAzo'pekSAbuddhivinAzAt, 'saMyogavinAzAt, dravyavinAzAt, draNyApekSAbuddhayovinAzAt, dravyasaMyogayovinAzAt, saMyogApekSAbuddhaghovinAzAt, apekSAbuddhisaMyogadragyANAM vinAzAditi saptavidho vinAzakramaH / / (1) apekSAbuddhivinAzAta tAvadvinAzaH kathyate / utpanne paratve yasminneva kAle paratvasAmAnye buddhirutpannA bhavati / tata iti saptamyarthe sAvibhaktika stasiliti tsil| etasminneva kAle'pekSAbuvinazyattA vinAzakAraNa sAnnidhyam syAt / "sAmAnyajJAnatatsambandhebhyaH paratvasAmAnyaM ca, paratvasAmAnyajJAnaM ca, paratvaguNasambandhazca, tebhyaH paratvaguNabuddherutpadyamAnatetyekaH kAlaH / paratvasAmAnyajJAnamevApekSAbuddhivinAzakAraNam, guNabuddhezcotpattikAraNam, atastadutpAda evApekSAbuddhevinazyatA guNabuddhazcotpadyamAnatA syAt / tataH kSaNAntare'pekSAbuddhevinAzaH paratvaguNabuddhezcotpAdaH / tatastasmAdapekSAbuddhivinAzAd guNasya vinazyatA / guNazca guNajJAnaM ca tatsambandhazca tebhyo dravyabuddharutpadya [paM0] vinAzakAraNasAnidhyamiti (kaM. 169.12) vinAzakAraNa paratvamAmAnyabuddhilakSaNam-tasya sAnnidhyamityarthaH / paratvaguNasambandhazceti (kaM. 169.15) caitrAdipuruSapiNDena saheti draSTavyam / tadutpAda evApekSAbuddhavinazyatteti (kaM. 169.17) tadutpAdo guNabuddhadhutpAdaH / guNamAnamiti (kaM. 169.19) paratvaguNajJAnam / tatsambandha iti (kaM. 169.19) puNajJAnasya piNDena saha sambandhaH / 1 yasmina- kaM. 1,ke.2, ki| 2 sAmAnya-kaM. 1, kN.2,ki| 3 kandalyAM vyomabatyAM ca dRzyamAnapAThAnusAreNa atra 'sAmAnyatajjJAnatatsambandhebhya' ityapi pAThaH syAditi bhAti / 4 guNatajjJAna-kandalyAM vyomavatyAM ca / 5 vinaash:-je| 1 sayogasya -je. 1.je. 3 // 7vinAzAta. apekSAbakSisaMyogayovinAzAta Traka vinAzAta-je.1, je. 2, je.3| 8 tasiriti tasiH -je.1, je. 2, je. 3 / 9 tasminneva-je. 1, je. 3: tasmin kAle-je. 2 1. sAtribhyam - kaM. 1,kN.2| 11 sAmAnyatajjJAna-kaM. 1, kN.2| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam - prazastapAdabhASyam saMyogavinAzAdapi katham ? apekSAbuddhisamakAlameva paratvAdhAre karmotpadyate / tena karmaNA dipiNDavibhAgaH kriyate / 'apekSAbuddhitaH paratvasyotpattirityekaH kAlaH / tataH sAmAnyabaddharutpattiH, dipiNDasaMyogasya ca vinAzaH, tato yasmin kAle 'paratvaguNabuddhirutpadyate tasminneva kAle dipiNDa'saMyogavinAzAda guNasya vinaashH| dravyavinAzAdapi katham ? paratvAdhArAvayave karmotpannaM 'yasmin kAle'vayavAntarAdvibhAgaM karoti tasminneva kAle'pekSAbuddhirutpadyate, 'tato vibhAgAdyasminneva kAle saMyogavinAzaH, tasminneva kAle paratvamutpadyate, tataH saMyogavinAzAd 'dravyavinAzaH, 'dravyanAzAcca tadAzritasya guNasya vinAzaH / ... ... nyAyakandalI mAnatetyekaH kaalH| apekSAbuddhivinAzo gaNavinAzasya kAraNam, gaNabuddhizca dravyabuddhaH kAraNam, apekSAbuddhivinAzaguNabuddhayutpAdau ca yugapat syAtAm, ato guNasya vinazyattA dravyabuddhazcotpadyamAnatApi yugapat syAt / tataH paratvaviziSTadravyabuddharutpAdaH paratvaguNasya ca vinaashH| __ saMyogavinAzAdapi kathaM paratvAparatvayovinAza iti prazne kRte satyAhaapekSAbuddhisamakAlameva paratvasyAdhAre piNDe karmotpadyate, kSaNAntare tena karmaNA dizaH : 'paratvAdhArasya ca piNDasya vibhAgaH kriyate, apekSA buddhezca paratvasyotpattirityekaH kaalH| tata utpanne paratve paratvasAmAnyabaddharutpatiH dikpiNDasaMyogasya ca vibhAgAdvinAza ityekaH kAlaH / tato "yasmin kAle sAmAnyajJAnAd guNabuddhirutpadyate tasminneva kAle dipiNDasaMyogavinAzAt paratvasya vinAzo nApekSAbuddhivinAzAt, apekSAbuddharapi tadAnImeva vinAzAt / [paM0] bhaviSyataH paratvasyAdhAro dravyamiti (kaM. 170.4 ) dvitantukalakSaNam / tataH saMyogavinAzAmyavinAza iti (kaM. 170.7) ataH puraH sAmAnyabuddhezcotpattiriti zeSaH / tadAzritasya [gu]Nasyeti ( kaM. 170.8) paratvasya / tadAnImeveti (kaM. 170.8) guNavinAzasamakAlam / paratvasAmAnyajJAnAvapekSAbu vinAza iti (kaM. 170.8) nityatvAtsAmAnyasya / anayona hetutvaM sahabhAvitvAditi (kaM. 170.9) anayorapekSAvRddhisaMyogavinAzayoH paratvavinAzaM prati na hetRtvaM sahabhAvitvAt / tahi kasya hetutvam ? dravya vinAzasyeveti prmaarthH| . .... 1 'apekSAbuddhitaH' iti-je. vyo. (518) de pustakeSu nAsti / 2 guNabuddhi-kaM. 1, kaM. 2, ki| 3 saMyogasya -je. (vyo. 518) / 4 yasminneva-kaM. 1, kaM. 2 ki| 5 vibhAgAd-je. vyo. (518) de| 6 dravyavinAzaH sAmAnyabaddharutpattiH je. (vyA. 519) de| 7 tadvinAzAcca -kaM. 1, kaM. 2, ki| 8 paratvAdhArapiNDasya ca -kaM. 1, kaM. 2 / 9 buddhistu-je. 1 / 10 yasminneva --ka...1, kaM. 2 / .. .... .. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopaitam prazastapAdabhASyam [152] dravyApekSAbuddhayoryugapadvinAzAdapi katham ? yadA paratvAdhArAvayave karmotpadyate tadevApekSAbuddhirutpadyate karmaNA cAvayavAntarAdvibhAgaH kriyate, paratvasyotpattirityekaH kAlaH / tato yasminneva kAle'vayava vibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzastasminneva kAle sAmAnyabuddhirutpadyate tadanantaraM saMyogavinAzAd dravyavinAzaH, sAmAnyabuddhezcApekSAbuddhivinAza ityekaH kAlaH / tato dravyApekSA'buddhayovinAzAt paratvasya vinAzaH / ___nyAyakandalI dravyavinAzAdapi kathaM vinAza ityAha-paratvAdhArAvayava iti / bhaviSyataH paratvasyAdhAro dravyam, tasyAvayave karmotpannaM yadA'vayavAntarAdvibhAgaM karoti, tasminneva kAle'pekSAbuddhirutpadyate, tato vibhAgAdyasminneva kAle dravyArambhakasaMyogavinAzaH tasminneva kAle'pekSAbuddheH paratvamutpadyate / tataH saMyogavinAzAd dravyavinAzaH / tato dravyavinAzAt tadAzritasya guNasya vinaashH| tadAnImeva paratvasAmAnyajJAnAdapekSAbuddhevinAzaH, AzrayavinAzAcca dipiNDasaMyogavinAza ityanayorna hetutvaM sahabhAvitvAt / [152] dravyApekSAbuddhayoryugapadvinAzAdapi katham / yadaiva paratvAdhArAvayave karmotpadyate tadevApekSAbuddhirutpadyate, karmaNA cAvayavAntarAdvibhAgaH kriyate, paratvasyotpattirityekaH kAlaH / tato 'yasmin kAle'vayava vibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzaH, tasminneva kAle paratvasAmAnyajJAnamutpadyate / tadanantaraM saMyogavinAzAd dravyavinAzaH, sAmAnyabuddhezcApekSAbuddherapi vinAza ityekaH kAlaH / tato dravyApekSAbuddhayovinAzAt paratvasya vinAzaH, pratyekamanyatrobhayorapi vinAzaM prati kAraNatvapratIteH / iha cAnyataravizeSAnavadhAraNAdubhayorapi vinAzaM prati kAraNatvam / [pa0] [152] paratvAdhArAvayave iti (kaM. 170.10) paratvasyAdhAro dvitntukaadistsyaadhyvo| vinAzaM prati kAraNatvapratIteriti (kaM. 170.16) atra 'vinAzam' iti paratvavinAzam / [ku.] vidyAvidhe yasya sevAmasevA cAnusyAtAM jnmbhaajkrmenn| tasmai zlAghe nityavidyAvilAsa - . 'zrI somaiNAM kAvataMsAvadhAmne / ...1 kAle vibhAgAd -je. vyo (519) de| 2 buddhivinAzAt -je. de| 3 yasminneva kAle - kaM 1, kaM. 2 / 14 idaM karturgaro ma ?-saM..:.. . Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [153} dravyasaMyogavinAzAdapi kathabh ? yadA 'paratvAdhArAvayave karmotpannamavayavAntarAdvibhAgaM karoti tasminneva kAle piNDakarmApekSAbuddhacoryugapadutpattiH, tato yasminneva kAle paratvasyotpattistasminneva kAle vibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzaH, 'piNDakarmaNA ca dipiNDavibhAgaH kriyata ityekaH kaalH| tato yasminneva kAle sAmAnyabuddhirutpadyate, 'tasminneva kAle dravyArambhakasaMyogavinAzAt piNDabinAzaH, vinAzAcca piNDasaMyogavinAzaH, tato guNabuddhisamakAlaM 'piNDasaMyogayovinAzAt paratvasya vinAzaH / saMyogApekSAbuddhaghoryugapadvinAzAdapi katham ? yadA paratvamutpadyate tadeva paratvAdhAre karma, tato yasminnaMva kAle paratva'sAmAnyajJAnamutpadyate, tasminneva kAle "piNDakarmaNA dikapiNDavibhAgaH kriyate, tataH sAmAnyabuddhito'pekSAbuddhivinAzaH, vibhAgAcca dipiNDa-.. saMyogavinAza ityekaH kAlaH / tataH saMyogApekSAbuddhivinAzAt paratvasya vinAzaH / ___ nyAyakandalI . [153] dravyasaMyogavinAzAdapotyAdi / 'dravyasaMyogavinAzAdapi kathaM vinAzaH ? yadA paratvAdhArAvayave karmotpannamavayavAntarAdvibhAgaM karoti, tasminneva kAle piNDakarmApekSAbaddhayoryugapadutpattiH, tato yasminneva kAle paratvasyotpattista"sminneva kAle'vayavavibhAgAd dravyArambhakasaMyogavinAzaH, piNDakarmaNA ca "dizaH piNDasya ca vibhAgaH kriyata ityekaH kAlaH / tato yasminneva kAle sAmAnyabuddhirutpadyate tasminneva kAle dravyArambhakasaMyogavinAzAt piNDavinAzaH, dika"piNDavibhAgAcca dipiNDasaMyogavinAzaH, tato guNabuddhisamakAlaM piNDadipiNDasaMyogavinAzAta paratvasya vinaashH| apekSAbuddhivinAzastu na kAraNam, tadAnImeva sAmAnyabuddhestasya "bhAvAt / [paM0] [153] "tamyAvayava iti (kaM 170.19) paratvAdhArasya dravyasya dvitntukpraadervyve| piNDakarmApekSAbuddhayoriti (kaM. 17020) paratvAdhArapiNDakarmaNazca apekSAbuDhezcetyarthaH / "yasmin kAle paratvasyotpattiriti (kaM. 170.20) avayavAntarAdvibhAgakAle iti draSTavyam / sAmAnyabuddhirutpadyata iti (kaM. 170.22) prtvbuddhirutpdyte| "piNDasaMyogayoriti =piNDazca saMyogazca piNDasaMyogau tayoH piNDasaMyogayoH / apekSAbuddhivinAzastu punaH paratvavinAzasya 1 drvyaavyve-de| 2 piNDakarmaNA dipiNDasya ca-kaM. 1, kaM. 2, ki| 3 tatsamAnakAlaM saMyogavinAzAt -je; tatsamakAlaM saMyogavinAzAt-vyo (519) de| 4 piNDadipiNDasaMyoga-kaM. 1, kaM. 2, ki| 5 tadAkaM. 1, kaM.2 ki| 6 sAmAnyabaddhi-kaM. 1, kN.2| 7 piNDavibhAgaH kriyte-de| 8 dravyasya saMyogasya ca vinAzAdapi kathaM vinAzaH? yadA dravyAvayave-je. 1, je. 2, je. 3 / 9 yasminneva-kaM. 1, kaM. 2 / 10 tasminkAlaje. 2, je. 3 / 11 dikapiNDasya-kaM 1, kaM 2 / 12 piNDavinAzAcca piNDasaMyogavinAza:-kaM. 1, kaM. 2,ki / 13 sambhavAta-ka.1; kN.2| 14 prtvaadhaaraavyve-kN| 15 ysminnev-kN| 16 pratIkamidaM kandalyA naasti-sN| Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsamodagamAdiTIkAtrayopetam 401 prazastapAdabhASyam trayANAM samavAyyasamavAyi'nimittakAraNAnAM yugapad vinAzAdapi katham ? yadApekSAbuddhirutpadyate tadaiva piNDAvayave'pi karma, tato yasminneva 'kAle karmaNA'vayavAntarAdvibhAgaH kriyate paratvasya cotpattistasminneva kAle piNDe'pi karma, 'tato'vayavavibhAgAt piNDArambhakasaMyogavinAzaH, piNDakarmaNA ca dipiNDavibhAgaH kriyate, sAmAnyabuddhezcotpasirityekaH kAlaH / tataH saMyogavinAzAt piNDavinAzaH, vibhAgAcca dikapiNDasaMyogavinAzaH, sAmAnyajJAnAdapekSAbuddhavinAza ityetat sarva yugapattrayANAM samavAyyasamavAyinimittakAraNAnAM vinAzAt paratvasya vinAza iti // nyAyakandalI - saMyogApekSAbuddhayoryugapadvinAzAdapi katham / yadA paratvamutpadyate 'tadeva paratvasyAdhAre dravye karma, tato yasmin kAle 'paratvasAmAnyajJAnamutpadyate paratvasyAdhAre, tasminneva kAle piNDakarmaNA dipiNDavibhAgaH kriyte| tataH sAmAnya jJAnAvapekSAbuddhivinAzo dipiNDavibhAgAcca dipiNDasaMyogavinAza ityekaH kAlaH / tataH saMyogApekSAbuddhivinAzAt paratvasya vinAzaH / dravyavinAzastu tadAnIM nAstyeveti na tasya hetutvam / ..: trayANAM samavAyyasamavAyinimitta kAraNAnAM yugapad vinAzAdapi katham ? samavAyi cAsamavAyi ca nimittaM ca samavAyyasamavAyinimittAni, "tAni ca kAraNAni ceti samavAyyasamavAyinimittakAraNAni dravyasaMyogApekSAjJAnAni, teSAM trayANAM yugapadvinAzAt kathaM paratvasya vinAza iti prazne kRte "satyuttaramAha-yadeti / "[yadA'pekSAbuddhirutpadyate (paM0] na kAraNamityarthaH / sAmAnyabuddheriti (kaM. 171.2) sAmAnyabuddheH sakAzAt / tasyeti (kaM. 171.2) apekSAbuddhivinAzasya / dravyavinAzastu tadAnIM nAstyeveti (kaM. 171.7) avayavavibhAgAbhAvAditi bhAvaH / samavAyyasamavAyinimittakAraNAni dravyasaMyogApekSAjJAnAnIti (kaM. 171.10) samavAyikAraNaM caitramaitrAdidravyam / asamavAyikAraNaM dikkAlasaMyogaH, nimittakAraNamapekSAbuddhirityarthaH / "karmaNeti pinnddaavyvkrmnnaa| "piNDepi karmeti .. mara -+-nimittAnAM-je. vyo (520) de| 2 tadA piNDAvayave karma- kaM. 1, kaM. 2; piNDAvayake karma-ki / 3 kAle-- 'vayavAntarAd-je. de. vyo (520) / 4 kriyate'pekSAbaddheH-kaM. 1, kaM. 2 / 5 tato vibhaagaat-de| 6 tadAkaM.1, kaM. 2 / 7 yasminneva-kaM. 1, kN.2| 8 paratvasAmAnyabuddhi-kaM. 1; kN.2| 9 buddhito-kaM. 1, kaM.2, / 1. kAraNAnAM vinAzAdapi-kaM. 1, kN.2| 11 tAnyeva-je. 1, je. 3 / 12 pratyuttara-kaM. 1, kaM. 2 / 13 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti / Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [154] buddhirupalabdhirjJAnaM pratyaya iti paryAyAH / _ sA cAnekaprakArA, arthAnantyAtpratyarthaniyatatvAcca / nyAyakandalI . tadaiva piNDAvayave'pi karma, tato yasminneva kAle karmaNA'vayavAntarAdvibhAgaH kriyate apekSAbuddhezca paratvasyotpattiH tasminneva kAle piNDepikarma / tato'vayavavibhAgAtpiNDArambhakasaMyogavinAzaH, piNDakarmaNA ca dipiNDavibhAgaH kriyate sAmAnyabuddhezcotpattirityekaH kAlaH / tadA''rambhakasaMyogavinAzAtpiNDavinAzaH, vibhAgAcca dikapiNDasaMyogavinAzaH, sAmAnyajJAnAccApekSAbuddhavinAza] ityetat sarva yugapadbhavati kAraNayogapadyAt, tatazca trayANAM samavAyyasamavAyinimittakAraNAnAM vinAzAt paratvasya vinAza. iti| paratvasya vinAza ityupalakSaNamidam / aparatvasyApyayameva vinAzakramo'darzayitavyaH / [154] buddhije paratvAparatve iti samathite / atha keyaM buddhirityaah-'buddhirityaadi| pradhAnasya vikAro mahadAkhyamantaHkaraNaM cittAparaparyAyaM buddhiH / 'buddherindriyapraNAlikayA bAhyaviSayoparaktAyAstadAkAropasaMgrahavatI sattvaguNAzrayA vRttinim, prAptaviSayAkAropagrahAyAM buddhau pratibimbitAyAzcetanAzaktestadvattyanukAra upalabdhiH / [Ti.] ( // atha buddhinirUpaNam // ) [154] 'buddhirupalabdhiH iti ete paryAyAH yadviSayatvena rUDhAH sA buddhiriti paryAya liGgakamanumAnaM sUcitam / 'pradhAnasya vikAra iti sAGkhyamate hi prakRti ma pradhAnAparaparyAyaM sarvotpattimatkAraNaM prathamaM 'tattvamabhyupagacchanti / [paM0] piNDe paratvAdhAre / 'sAmAnyabuddhariti paratvabuddheH / 'tadArambhakasaMyogavinAzAditi piNDArambhakasaMyogavinAzAt / "vibhAgAditi piNDavibhAgAt / iti paratvAparatva guNavivaraNam // _ [154] atha buddhiguNe buddhije iti (kaM. 171.17) apekSAbuddhije / "indriyapraNAlikyeti (kaM. 171.18) indriyadvAreNa / tadAkAro"pagrahavatIti (kaM. 171.19) vissyaakaaropsNgrhvtii| sattvaguNAzrayeti (kaM. 171.19) [ku0] [154] uddezakramAnusAreNava buddhaH paratvAparatvAnantarye siddhAdevAgato hetumadbhAvo'pi kramaM prayojayannapekSAmahatItyabhiprAyavAnAha-buddhije iti (kaM. 171.17) / 1 darzayitavyaH / maGgalaM mahAzrIH / zubhaM bhavatu lekhakapAThakazrotRNAm - je. 1 / 2 buddhirUpalabdhirjJAnaM pratyaya iti paryAyAH- je. 1, je. 2, je. 3 / 3 buddhIndriya -kaM. 1, kaM. 2 / 4 pratIkamidaM mu. pustake nAsti kintu - je. 1, je. 3 itytraasti| 5 liGgika-a, ba, ka; 6 pradhAnasya- a, ba; 7 vattva-.Da, 14, 15, 8, 9, 1. pratikAni mUlakandalyAM nopalabhyante: bhASye tu imAni sarvANi pratIkAni santi-saM draSTavyAni pra. bhA. 5 167 paM. 4, 5, 7, 9 paM. 1, 2, 3 ityatra tu saMti / 11 buddhiindriyprnnaalikyaa-kN| 12 pagrahavatI-kaM. 1, 2 / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 403 nyAyakandalI tathA cAha sma bhagavAn pataJjali:-"apariNAminI hi bhoktRzaktirapratisaGakramA ca pariNAminyarthe pratisaMkrAnteva tadvRttimanubhavatIti" iti / bhoktRzaktiriti citizakti'rucyate, sA cAtmaiva / pariNAminyartha iti buddhitattve pratisaGakrAnteveti prtibimbitevetyrthH| tadvRttimanubhavati buddhau pratibimbitA satI buddhicchAyApattyA buddhivRttyanukAriNIbhavatItyarthaH / buddheviSayaH sukhAdyAkAraH prtyyH| tathA cAha-sa eva bhagavAn "zuddho'pi puruSaH pratyayaM bauddhamanupazyati, anupazyannatadAtmApi tadAtmaka iva 'pratyavabhAsate" iti / etat sAMkhyamataM nirAkartumAha-buddhirityAdi / yasyA amI paryAyazabdAH sA buddhiH / yA punariyaM prakriyopadazitA sA pratItyabhAvAdeva parANudyate / viSayahAnopAdAnAnuguNamutpAdavyayadharmakamekam, tadadhikaraNaM cAparam, yasya tadutpAdAt pravRttinivRttI syAtAm, ityubhayaM 'pratyAtmamanubhUyate, na prakArAntaram / yo cAsyA buddhavRttiH sA ki buddheranyA'nanyA vA ? na tAvadanyA, vRtti Fo] tadvikAro mahattattvaM, tasya cAntaHkaraNaM cittaM ceti paryAyau tadvikAra(ro) ['haGkAra] tattvam / tataH paJca'tanmAtrANi, 'sparzanAdIni paJcabuddhIndriyANi, vAkpANyAdIni paJca karmendriyANi manazceti / ata eva mahadahaGkArasahitairbuddhikarmendriyastrayodazendriyANyupapadyante / jJAnanirUpaNamantareNopalabdhinirUpayituM na zakyata iti prathamameva [paM0] sattvasya prakAzakatvAt 'sattvaM laghu prakAzakam' iti vacanAt / tadvattyanukAra iti (kaM. 171.20) buddhivRttyanukAra: / apariNAminItyAdi pAtaJjalasUtraM vyAcaSTe bhoktRzakti(kaM. 171.22)rityAdinA / pratibimbiteveti (kaM. 171.24) apariNAmitvAdivazabdaprayogAt / [tavRttimiti (kaM. 171.24) buddhitattvavRttim / sa eveti (kaM. 172.1) pataJjaliH / bauddhamiti (kaM. 172.2) buddharbhavam / parANudyata iti (kaM. 172.5) kSipyate / yadIyaM sAGkhyoktA prakriyA pratItyabhAvAt parANudyate tahi kimanubhUyate ityAha viSayetyAdi (kaM. 172.5) / ekamiti (kaM. 172.6) jJAnam / aparamiti (kaM. 172.6) AtmarUpam / [0] vaidharmyapratipAdanAvasare paryAyapAThaH kimartha ityata Aha pradhAnasyeti (kaM. 171.18) : 'ityetat sAGkhayamataM nirAkartumiti (kaM. 172.3) / pryaaytve'rthbhedaanupptterityrthH| pratItyabhAvaH kathamitya(tItya)ta Aha-viSayahAneti (kaM. 172.5) / tricaturAdipratyayo durlabha iti (kaM. 172.9) vRttInAmabhinnapravRtti riSyate-je. 1 / 2 nakAravatI-je. 1, je. 2, je. 3 / 3 pratibhAsate -je. 1, je. 3 / 4 pratyAtmakam -je. 2, je. 3 / 5 tadvikAramahatvaM - a, ba, ka; 6 sparzAdIni - a, sparzadInAni -ba, 7 papadyate - Da, 8 aivat / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI vRttimatorekAntikatAdAtmyAbhyupagamAt / athAnanyA, tadA baDherekatve 'viSayAkAravatInAM tadvattInAmapyekatvAt tricaturAdipratyayo durlabhaH, parasparavilakSaNAkArasaMvedanAbhAvAd buddhacArUDhAkAramAtraveditvAcca puruSasya / yathoktam-'buddheH pratisaMvedI puruSa' iti / vRttInAM vA nAnAtve buddherapi nAnAtvAdekatvavyAghAta 'ityAdikaM dUSaNamUhyam / . baddharbhedaM nirUpayati-sA cAnekaprakAreti / atra kAraNamAha-arthAnantyAditi / yadi nAmArthasya viSaya'syAnantatvaM buddharanekavidhatve kimAyAtam ? tatrAha-pratyarthaniyatatvAcceti / pratyartha prativiSayamasmadAdibuddhayo niyatAH, arthAzcAnantA iti pratyeka 'tatra niyatA buddhayo'pyanantAH / yadapi kvacidanekArthaviSayamekaM vijJAnaM tadapi tAvadarthaniyatatvAttadarthAdvijJAnAntarAdvilakSaNamevetyadoSaH / [vi.] jJAnaM nirUpayati 'buddhirindriyeti 'buddheH 'viSayAkArapariNatendriyAkArapariNatAyA viSayAkAropagrahavatI vRttiApAraH pariNAma ityarthaH / vRttInAmanekatvAttadAkAroM'pagrahavatIti vizeSaNam / cetanAzakteH iti / cetaneva zaktirAtmetyarthaH / "pratibimbateva iti-sA pratisakramA apratibimbA paraM tdvdvbhaaste| nanu buddhirmAjJAsIt puruSastu zAsyatItyAha buddhacAruDhAkAreti :-svAtantryeNAve"ditvAt / nanu kiMzukAzokacampakAdyAlambanamekameva samUhazAnama"stItyAha "yadyapi kvacid iti / tAvatsvevArtheSu niyatatvAt / [paM0] tadutpAvAditi (kaM. 172.6) jJAnotpAdAt / sAGkhyamataM dUSayati yA cAsyA (kaM. 172.7) ityaadinaa| [vRtti]vRttimatorekAntikatAdAtmyAbhyupagamAditi (kaM. 172.8) sAGakhyairvRttivRttimatoH sarvathA tAdAtmyamabhyupagamyate ityarthaH / ekavaNyAghAta iti (kaM. 172.12) bhavanmatoktasya buddhayekatvasya virodhH|| __ "kvacidanekArthaviSayamekaM jJAnamiti (kaM. 172.17) yathA'zokakiMzukacampakAdidrumasamUharUpaM vanajJAnam / atavarSAditi (kaM. 172.18) atAvadarthAt / vijJAnAntarAditi (kaM. 172.18) ekavastuviSayAjJAnAt / [ku0] madAtmatayA parasparato bhedAbhAvat puruSasya bheda ityanukAro durlabha ityarthaH / "ityAdikamiti (kaM. 172.12) prakRteH pariNAmisvabhAvatvaM tatpariNAme vA kartureva bhoge mokssaanuppttiH| apariNAmitve saMsArAnupapatti ityAdikaM prakriyAdUSaNamAdigrahaNena snggRhyte| pratyekaM tatra "niyatA buddhayo'pyanantA iti (kaM. 172.17) arthabhedA iyantaH, buddhibhedo mAnasapratyakSasiddha ityarthaH / 1 tadAkAravatInAM- je. 1 / 2 ityAdi-kaM. 1, kaM. 2 / 3 syAnantyaM - je. 1 je. 3 / 4 tatra buddhayoHkaM. 1, kN.2| 5 yadi kvacidaneka-kaM. 1, kN.2| 6 buddhIndriyANi ma. buDheH-je..1, je.3| 7 buddhi--- a, ba, ka; 8 pariNatendriyAkAra ityAvRttam apustake; tadakAra-Da; 10 pratibimbi ca iti-a, ba; 11 veditatvAt -ma, ba, ka 12 samastI -; 13 yadi - mu.; yadyapi-a, ba; yadapi-je. 1, je. 3 14 kvcidnekvissye-ke| 15 ityaadi-kN| 16 'niyatA' kaM pustake nAsti / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [155-156-157] tasyAH satyapyanekavidhatve samAsato dve' vidhe-vidyA cAvidyA ceti / tatrAvidyA ctuvidhaa-sNshyvipryyaandhyvsaaysvpnlkssnnaa| ___ saMzayastAvat prasiddhAnekavizeSayoH sAdRzyamAtradarzanAdubhayavizeSAnusmaraNAdadharmAcca 'kisvidityubhayAvalambI vimarzaH 'saMzayaH / nyAyakandalI [155] buddhaviSayabhedena satyapi bhede saMkSepato dvavidhyamAha-tasyA iti / niHsandigdhAbAdhitAdhyavasAyAtmikA pratItividyA, tadviparItA cAvidyeti / 'arthapratipAdanamAtrasya vivakSitatvAt pazcAduddiSTAmapyavidyA prathamaM kathayati-tatreti / tayovidyAvidyayormadhye avidyA caturvidhA catuSprakArA sNshyvipryyaandhyvsaaysvpn'lkssnnaa| nanvavidyA caturvidheti parisaMkhyAnAnupapattiH, 'rUDhasya tarkajJAnasyApi sambhavAt / bhanu bhayate hyantarA saMzayaM nirNayaM ca tarkaH / tathAhi-utpattidharmaka Atmetyeke / anutpatti [Tika] [ // buddhiprakaraNe sAmAnyato vidyA'vidyA medanirUpaNam // ] 1 niHsandigdheti :-saMzayaviparyayAnadhyavasAyAnAM krameNa vyavacchedaH / 'ayathArthasya svapnajJAnasyApyetAvataMva vyavamodaH 'yathArtha tu vidyeveti :-etena yathArthajJAnaM vidyA ayathArthamavidyeti lakSaNe suucite| yAvaccAyatirekitva [paM0] [155] utpattidharmaka iti (kaM. 173.3) jJAnakSaNAnAmutpattyanirodhakatvAt / anekazarIrAvi[saM] yogalakSaNa (kaM. 173.5) ityatra AdizabdAdindriyAdiparigrahaH / saMsAra iti paraloka ityarthaH / bhavitavyamiti (ka. 173.7) ityevaMrUpastakaH / [ku0] [155] nanu yadyanantA buddhayastahi tadbhedo "durvata? (durlabha? ) iti zaGkAmapanayana bhASyamavatArayati buDheriti (kaM. 172.22) / "saMkSepata iti (kaM. 172.23) / dharmAntaropasaGgraheNetyarthaH / bhavAghitetya[tra] (kA)bAdhitaviparyayasvapnayovyavacchedaH / vyavasAyAtmakapadenohAnadhyavasAyayoH / atra pratipAdanamAtrasyeti (kaM. 172.25) saMsArahetubhUtAvivAnivRttaye zAstra vidyAmutpAdayati tadutpAdanaM ca nivatyaM jJAnAntarameva kartavyamityasyArthasya pratipAdanaM vivakSitamiti bhAvaH / nam bhavatahaH saMzaye nirNaye vA'ntarbhaviSyatItyata Aha anubhUyate hIti (kaM. 173.2) / na tAvadayaM saMzayaH, koTidvayAnullekhAt; na ca nirNaya evamevetyanudayAt / tathAtve vA pramANAntaraM nopadizyateti bhAvaH / etadeva darzayitu 1 dvividhA - je.| 2 vishessaadrshnaadubhyvishessaanusmrnnaad-je.| 3 kiM syAditi - je.| 4 saMzaya iti -de| 5 bhatra-kaM. 1, kaM. 2 / 6 svabhAvA-je. 1, je. 2 / 7 hajJAnasyApi-je. 1, je. 2, je.3| 8 bhayathArthasvapnajJAnasya - a, ba, ka; 1 pratIkamidaM ma. pustake nAsti / 10 aspsstto'rthH| 11 saMkSepa- MSI Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakavalIsaMvalitaprazastapAvabhAjyam 406. nyAyakandalI dharmaka itypre| tato vipratipatteH kisvivayamutpattidharmA AhosvidevaM na bhavatIti saMzaye 'vicArAtmakastarkaH prvrtte| yadyayamutpattidharmakaH tadaikasyAnekazarIrAvi'saMyogalakSaNaH saMsArastadatyantavimokSalakSaNazcApavargo 'nopapadyate / anutpattidharmake tu jJAtari syAtAM saMsArApavargAvityanutpattidharmakeNAnena bhavitavyamiti / kimasya sambhAvanApratyayasya prayojanam ? tasvajJAnameva, pratipakSanizcayavatpratipakSasaMzaye'pi hi hetorapravRttireva, vastuno dvarUpyAbhAvAt / yathAbhaTTamizrA :-- yAvaccAvyatirekitvaM zatAMzenApi zaGkayate / vipakSasya kutastAvaddhatogamamikAbalam // iti / [Ti0] mityAdi:-'asya hetovipakSe'vyatirekitvamanivRttirityarthaH / pramANasya karaNatvena iti-iti kartavyatAsAhAyakasampativizeSaH / 'na prasaGgo hetuH iti prasaGgo hetunaM bhavati bhAzrayAsivisvarUpAsivadhAdidoSAt / yadA dRzyasya sattvamapalambhena 'vyAptamiti vyAptyasvIkAreNAniSTavyApakaprasaJjanamatra herna bhavati / vivAdAdhyAsito ghaTo'smadA.. ghupalambhaviSayo darzanayogyaH, upalambha kAraNasadbhAve sattvAditi / (matra hasati ghaTe sattvena prasaJjite vAstavaM sttvprsiddhmev)| [paM0] para: pRcchati kimasyetyAdi (kaM. 173.7) / sambhAvanApratyayasyeti (kaM. 173.7) Uhasya sUreH punastaraM tattvajJAnameveti (kaM. 173.8) pratipakSanizcaye sati hetorapravRttiH / dvasapyAbhAvAviti (kaM. 173.9) saMzaye hi rUpyaM bhavati / yAvacchetyAdi (kaM. 173.10) zloke vipakSasya avyatirekitvamiti padasambandhaH / anyatirekitvamiti (kaM. 173.10) 'anivRttiravyAvRttiriti yAvat / [ku0] mudAharati tathAhoti (kaM. 173.2) / evaM tAvatpratyakSasirvatra (?)ho vidhAntareSvanantabhavan sarvorthopadezapravRttenAcAryeNopadeSTavya iti siddhe'pi prasaGgAdasya prayojanaM praznapUrvakaM vyutpAdayati "kimasyevamiti (kaM. 173.3) / ___ manu pramANakArye tattvajJAne ko'syopayoga ityata Aha pratipakSeti (kaM. 173.8) / vipakSa"sayAmucchedahetorapravRttI, bhabhiyuktavAkyaM yAvacceti (kaM. 173.10) / vipakSasya sAdhyaviparyayasya, avyatiriktatvaM sambhavo yAvacchakyate tAvadetorgamanikA balam sAdhyasAdhyasAdha (mA)ya pravRttiH kuta ityarthaH / 1 sambhAvanAtmaka : - je. 1, je. 3 / 2 yoga - je. 1 / 3 notpadyate / 4 masyato - a; 5 karaNasya kAraNatvena-ma; 6 prasaGgahetu-a, ba, ka; 7 vyAptavyApya-a; 8 karaNasadbhAve ca-; 9 nivRtti0-ch| 1. kisvidy-kN| 11 prazasAyAra-? Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 407 TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 407 nyAyakandalI anena tUtpattidharmakatvaM vyudasyAnutpattidharmakatvaM 'sambhAvayatA viSaye vivecite satyasatpratipakSatvAdanumAnaM pravartate iti viSayavivecanadvAreNa pramANAnugrAhakatayA tarkastatvajJAnAya ghaTate, pramANasya karaNatvenetikartavyatAsthAnIyatarkasahAyasyaiva svakArye paryavasAnAt / nAnapekSitavRDhamuSTinipIDito jAlmakarapaJjarodare viluThannapi kaThoradhAraH kuThAraH pratitiSThati 'aniSTharasyApi kASThasya 'chevAya / tathA coktam-- mahi satkaraNaM loke vede vA kiJcivIdRzam / itikartavyatAsAdhye yasya nAnugrahethitA // iti / pavi punarevaM tarko neSyate parasyAniSTApAvanarUpaH prasaGgo'pi mAbhyupagantavyaH syAt ? sa hi tadinatiricyamAnAtmA, asti ca vaizeSikANAmapi prasaGgaH, na prasaGgo / heturAbhayAsiMddhatAdidoSAt / [paM0] aneneti (kaM. 173.12) tarkeNa / itikartavyateti (kaM. 173.14) itikartavyatA 'kuThAreNa vRDhamuSTinipIumAvirUpAdRzaH / pratitiSThatIti (kaM. 173.16) prbhvti| . .: zeSikANAmapIti (kaM. 173.21) na kevalaM saugatAmAm / 'na ca prasaGgo heturiti (kaM. 173.22) prasaGgo yathA 'sAmAnyamanekaM prApnoti, anekavRttitvAt anekabhAjanagatatAlaphalavat' iti bauddhokte vaizeSikaH prAha yatsAmAnyamanekavRttitvasyAzrayastvayA kathyate, tattAvat pratIta [ma]pratItaM vA ? pratItaM cet kSaNo vAdaH, apratItaM cedAzrayAsiddhiH ebamAzrayAsiddhisambhavAt ayaM prasaGgo heturna bhavati kintu tarkAtmaiva tasmAdbho vaizeSika kathaM prasaGgagam, aGgIkaroSi na takamiti parasyAzayaH / [ku0] asatpratipakSatvAditi (kaM. 173.13) pratipakSasaMzayocchedAdityarthaH / nanu nizcayAdeva saMzayamyucchedaH / tatra nizcaye pramANaMsAmartha (thyaM)? samathaM vA ubhayathApi tarkasyAnupayoga ityata Aha pramANasyeti (kaM. 173.14) / satyaM samayaM taca sAmarthya tarkasahakRtasyaiveti bhAvaH / 'nevamiti tarkagyadAntAsApekSatvaM pramANasyaiva / kinnu kAraNamAtrasyetyAha 'mahi taviti / taniGgIkAre prasaGgahetuH kimiti nAbhyupagantavya ityata Aha sa hoti (kaM. 173.21) nanu yadi prasaGgahetustakAntA[va]tiricyate tahi kiM bhavatAmapi so'bhimataH yena tarkamaGgokurvantItyata Aha asti gheti (kaM. 173.21) / 1 sambhAvayitA - kaM. 1, kaM. 2 / 2 niSTharasyApi-kaM. 1, kaM. 2 / 3 chidAya - je. 1, je. 2, je. 3 / 4 kutthaaraadivyaapaarnn| 5na prasaGgo-kaM. 1, kaM. 2 / 6 sidhuplmbhyo-kN| 7, 8 ime pratIke ma.ke ' pustake nstH| Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI [156] atrocyate-ki parapakSAbhAvapratItistarkaH ? kiM vA svapakSasambhAvanA ? Aye 'pakSe pramANamevedam, jJAturanityatve saMsArApavargayorasaMbhava iti jJAnaM yadyapramANam, nAsmAdvipakSAbhAvasiddhiH, 'apramANena kasyacidarthasya siddharayogAdi'tyaMtrAnumAnasyApravRttireva viSayavivekAbhAvAt / atha siddhayatyasmAdvipakSAbhAvastadA pramANamidaM pratyakSAviSu kasmizcidantarbhaviSyati, tavacatirekeNAnyasya pratItisAdhanAbhAvAdityakAmenAbhyupagantavyam / prasaGgo'pi virodhodbhAvanam, sacca kasyacid balIyaso viparItapramANasyo padarzanam / kastatra viparItAt pramANAt tadupadarzakAcca vacanAdanyastarkaH ? [Ti0] [156] parapakSAbhAveti pratItiH 'phalarUpA tarkastasyAH 'karaNaM pramANamapi takaH / anumAnasyApravRttiH itianamAnasyottarakAlabhAvina 'AtmA'nutpattidharmaka: niravayavatvAdAkAzavad' ityetasya / "tavyatirekeNeti pratyakSAdipramANavyatiriktaM hyabAdhitAnubhavarUpapratItisAdhanaM nAsti / nanvayamapramANarUpo'tiprasaGgarUpaH san pramANa manu gRhNAtItyAha prasaGgo'pi iti / anujAnAtyayam iti vipakSaniSedhenaika koTIcchAprAbalyamanujJA / "siddhAntavAdyAha na yogyatA iti :-yogyatA hyavadhArayatyeveti / nanu yadi yogyatAmavadhArayati tataH kimityAzaGkaya pramANatvaM darzayannAha yatra [paM0] [156] atrocyate iti (kaM. 173.22) zrIdhareNa / pramANamevedamiti (kaM. 173.23) idaM tarkajJAnam / anityatve iti (kaM. 173.23) utpattidharmakatve / kasyacidarthasya siddheriti (kaM. 173.24) vipakSAbhAvasiddheH anumAnasyeti viSayavivekottarakAlInasya viSayavivekAbhAvAditi (kaM. 173.25) viSaye hi vivecite sati anumAnaM [pravartate / tadvayatirekeNeti (kaM. 174.1) pratyakSAdivyatirekeNa / akAmanApIti (kaM. 174.1) anicchatApi / ___atha svapakSasambhAvanAtmakaH pratyayastakaM (kaM. 174.3) ityataH purastadetyadhyAhAryam / asyotpattI (kaM. 1744) ityatra asya tarkasya / na tAvatsvapakSAsAdhakaM pramANam (kaM. 174.4) ityatra tAvatsvapakSasAdhakaM pramANaM na kAraNamiti [/0] [156] atrocyata iti (kaM. 173.22) satyamastyeva tarkaH tasyoktAstu vidhAsvantarbhAva ucyate ityarthaH / anAyaM vivekaH, Uhasya tAvatkAraNamabhyugamamAtrasiddho hetusvarUpaM ca bhavedityevamavidyamAnasyAniSTasya jJAnam / evaM cAhAryAropatayA Uho na viparyaya eva sa vA (ha) ['vidyAsu parigaNita ev| tasmAnna pRthagupadeSTavya iti sthite AcAryastarkaphalasya pramANAnugrahasya tarkAdabhedamanagrAhyAnugrAhakayozcAbhedaM vivakSAta pramANe'ntarbhAvayati ki parapakSAbhAveti (kaM. 173.22) / yadyapyaniyatakoTijijJAsotpAdana] meva mukhyaM phalaM tathApyAnantaryAdaniyatakoTijijJAsAmyudAso'pi phalameveti vikalpo nAnupapannaH / saMsArApavargayorasambhava iti (kaM. 173.23) jJAnamiti-tayorasambhavAjjJAtuMramityatvaM jijJAsAyogyaM na bhavatIti jJAnaM tacca pramAkaraNopakArakatayA tdNshtvaatttraantrbhvtiityrthH| "pratyakSAviti (kaM. 1kalpe-je. 1, je. 2, je. 3 / 2 apramANAt-je. 1, je. 3 / 3 dityatrAsya-kaM. 1, kaM. 2 / 4 danupravizati -je. 1, je. 2, je. 3 / 5 phalarUpA-a,ba; 6 kAraNaM-a, ba, ka, 7 asyApravRttiH ma; anumAnasyApravRttiH (3) pA. Ti. je. 1, je. 3 / 8 tasya - a, ba, 9 manugahatI.- a. 10 koTISTA prAramya-a, ba, ka; 11 siddhata - a; 12 pratyakSAdiSu -kN| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 409 nyAyakandalI atha svapakSasambhAvanAtmakaH pratyayastarkaH ? asyotpattau ki kAraNam ? na tAvatsvapakSa'sAdhakaM pramANam, tsyaaprvRtteH| tarkeNa vivecite viSaye svapakSasAdhakaM prvrtte| tadeva yadi tasya kAraNam, suvyaktamanyonyAzrayatvam / 'vipakSAbhAve pratIte svapakSasambhAvanopajAyata iti vipakSAbhAvapratItirasya kAraNamiti cet ? tahi vipakSA'bhAvapratItiliGgakamanumAnamevaitat, parasparaviruddhayorekapratiSedhasyetaravidhinAntarIyakatvAt / bhavatyevaM yadi viSayamavadhArayatyevamevedamiti / [Ti0] 'vipakSAbhAva iti anvayavyatirekadarzI pramAtA / etadanutpattidharmakatvam / "siddhaghupalambhayoH iti - vidhiniSedhayorityarthaH / nanu sambhAvanAtmakasya tarkasya yogyatAmantareNApyanutpattidharmakatvasAdhanasya viSayavivekakaraNenaivopayogo'stItyetadAzaGkayAha viSayavivekasyApi iti - prANinAM saMsArApavargapratipAdakamAgamAdikaM bhavadabhyupagata sambhAvanAjJAnajanaka yada bAdhaka pramANaM 'tenaiva 'viSayavivekaH siddha iti kimantargar3anA sambhAvanAmAtreNeti bhAvaH / // vidyA'vidyA sAmAnyato bhedanirUpaNam // [paM0] padaghaTanA / tasyApravRttariti (kaM. 174.4) tasyA pramANasyAdyApi apravartanAdityarthaH / tadeveti (kaM. 174.5) svapakSasAdhanam / suvyaktamanyonyAzrayatvamiti (kaM. 174.5) tarkeNa vivecite viSaye svapakSasAdhanaM pravartate / * svapakSasAdhanAcca tarka itI [tare] tarAzrayadoSaprasaGgaH / :: asyeti (kaM. 174.7) takasya / anumAnamevaitad (kaM. 174.7) etattakaMjJAnam / ekapratiSedhasyeti (kaM. 174.8) vipakSaniSedhasya / itaravidhi nAntarIyakatvAditi (kaM. 174.8) sapakSavidhAnAvinAbhAvitvAt / paravAkyaM bhavatyevam (kaM. 174:8) ityaadi| avadhArayatIti (kaM. 174.8) atra tarkaH kartA / evamevedam (kaM. 174.9) ityasmAt pura: kintu ityadhyAhAryam / anujAnAtIti (kaM. 174.9) vipakSaniSedhena ekakoTIsthAprAbalyamutpAdayati ityarthaH / sUrivAkyaM na yogyatAvadhAraNAdityAdi (kaM. 174.11) / anyatarapakSopapattiriti (kaM. 174.12) sapakSopapattiH / 173.26) yatparapakSAbhAvagrAhaka pratyakSamanumAnaM vA tadupakArastatphalaM tatravopakArye'ntarbhavatItyarthaH / amaM ca ye - pramANAnugrAhakastarka iti vadanti tAn prati; ye tu prasaGgaM svataMtrasAdhanaM vadanti tAnprati kathamantarbhAva ityata Aha. prasaGgo'pIti (kaM. 174.1) / viparItapramANasyopadarzanamiti (kaM. 174.2) viparItapramANopaditsotpAdanamiti tacca . tadupakArakatayA tatrAntarbhavatItyarthaH / atheti (kaM. 174.3) / svAkSaniyatAyA jijJAsAyA utpAdanamityarthaH / svapakSa sambhAvanA yA kAraNAntarAbhAvena tarkakalatvaM darzayati "tasyotpattAviti (kaM. 174.4) / suvyaktamiti (kaM. 174.5) pramANasyopadarzanamiti viparItapramANatvAkAraNatvAnyonyAzrayatvAttarkaphalasya satastanapravezo'nyAyya ityarthaH / / 1 sAdhanaM-je. 1, je. 2, je. 3 / 2 bhAvaliGgaka-kaM. 1, kN.2| 3 vipakSo'bhAva - a, ba / 4 siddhapAlambhayo:-Da / 5 smbhvnaa-dd| 6 sAdhanasya vivekkrnne-a| 7 tenaiva viveka:- a, ba, k| 8 sAdhanasya vivekkrnne-a| 9 sambhanIvA-MS; smbhaavnaa-kN.| 10 asyotptto-kN| - 52 1. samAnatA kA vimAna kA Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 myAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI anujAnAtyayamekataradharma na tvavadhArayati / na cAyaM saMzayo'pi, ubhayakoTisaMsparzAbhAvAt / kintu saMzayAt pracyuto nirNayaM cAprAptaH sambhAvanApratyayo'nya eva / tathA ca loke vaktAro bhavanti-'evamahaM tarkayAmIti / na, yogyatAvadhAraNAdyatra vipakSAbhAvastatrAnyatarapakSopapattiH, yatra tu tasya sambhavasta'trAnupapattirityanvayavyatirekadarzI vipakSAbhAvaM pratipadyamAnaH sambhAvayatyayamanutpattidharmako bhaviSyatItyasminnarthe pramANametatpratipAdanAya yogyo'yamartha iti pramANayogyatAM viSayasyAdhyavasyatIti anumAnameva / itthameva ca pramANamanugRhNAti, yogyatApratIteH pramANapravRttihetutvAt / anyathA punaridaM sambhAvanAmAtramanarthakameva, svayamapramANasya siddhayupalambhayoranaGgatvAdviSayavivekasyApi vipakSAbhAvaM pratipAdayatA bAdhakapramANenaiva kRtatvAt / [paM0] tasyeti (kaM. 174.13) vipakSasya / anvayodhyatirekadarzIti (kaM. 174.13) takaH / etatpratipAdanAyeti (kaM. 174.14) anutpattidharmakatvakathanAya / pramANamanugRha NAtIti (kaM. 174.15) atra taka: kartA, pramANamiti bhaviSyadanumAnam / yogyatApratIteH pramANa[pra]vRttihetutvAditi (kaM. 174.16) tarkAt yogyasApratItistatazca pramANapravRttiH / 'siddhaghupAlambhayoriti (kaM. 174.17) vidhinissedhyoH| na tu sambhAvanAtmakasya tarkasya yogyatAvadhAraNamantareNApi anutpattidharmakatvasAdhanasya vivekakaraNenaivopayogo'stItyetadAzaGkayAha - viSayetyAdi (kaM. 174.17) / prANinAM saMsArApavargapratipAdakamAgamAdikaM bhavadabhyupagatasambhAvanAjJAnajanakaM yadabAdhakaM pramANaM tenaiva viSayavivekaH siddhaH / tasmAdayogyatA'vadhAraNamAtraphalastarko na viSayavivekaphala iti vAkyArthaH / .. [ku0] vipakSAmAvaliGga iti (kaM. 174.7) tatsAdhyasya vipakSocchedasya kAryabhUtA svapakSajijJAsA tarkasyaiva phalamityarthaH / anugrahasyAnugrAhyApekSayoktamantarbhAvamajAnAnazcodayati bhavatyevamiti (kaM. 174.8) / uktaM smArayan pariharati yogyatAvadhAraNAditi (kaM. 174.11) / na mayA takasya mukhyaM pramANamuktaM kiMtUpakAryopakAraka dyotayorabhedavivakSayeti bhAvaH / asminnartha iti (kaM 174.14) asminnartha pramANAnagrAha [ka]pramANaM kAraNa takaM ityarthaH / anumAna[me]beti (kaM. 174.15) vicchinnavipakSe (cha) svasya svapakSajijJAsaka pramANamanugRhNAtItyarthaH / anyatheti (kaM. 174.16) anubhavAnaGgIkAra ityarthaH / pramANAnugrahastakasya kArya na bhavati kintu viSayaviveka ityata avivekaviSayasyApIti bAdhakapramANenaiva kRtatvAditi (kaM. 174.18) tasyApi tarkakAryatvAdanugrahaM pratyaGgatvAcceti bhAvaH / [iti tarkaH 4 liGgaka - kaM; 1 etadahaM - je. 2 / 2 tatrAnutpattiH - je. 3. / - 3 siddhathupalambhayo - kN| pratItiliGgaka - pA. ha. pu. / Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 411 nyAyakandalI [157] anye tu saMzayaprabheda eva, tarko'navadhAraNAtmakatvAdityAhuH / saMzayastAvat / tAvacchabdaH kramArthaH / saMzayastAvat kathyate ityarthaH / prasiddhAnekavizeSayoriti / prasiddhAH pUrva pratItA anekavizeSA asAdhAraNadharmA vakrakoTarAdayaH ziraHpANyAdayazca yayoH sthANapuruSayostayoH sAdRzyamAtrasya sAdhAraNadharmamAtrasya kvacidekatra miNi darzanAd ubhayoH sthANupuruSayovizeSANAM vakrakoTarAdInAM ziraHpANyAdInAM ca pUrvapratItAnAM smaraNAdadharmAcca 'kisviditi ubhayAvalambI vimarzaH sNshyH| ki sthANuH? kiM vA puruSaH ? iti 'anavasthitobhayarUpeNobhayavizeSasaMsparzI vimarzo viruddhArthAvamarzo jJAnavizeSaH saMzayaH / sAdRzyamAtradarzanAditi / mAtragrahaNasAmarthyAdvizeSANAmanupalambho gamyate / darzanazabda upalabdhivacano na pratyakSapratItivacano'numeyasyApi sAmAnyasya saMzayahetutvAt / [Ti0] [157] // atha buddhinirUpaNaprakaraNe'vidyAprabhedanirUpaNe saMzayanirUpaNam // - ''vakrakoTarAdInAm iti - vakrakoTaraziraHpANyAdi smaraNe ca tadavinAbhUtayoH sthANutvapuruSatvasAmAnyayorapi ' smaraNAditi jJeyam / anumeyasyApi iti -viSANamAtradarzanAta jJAnAntarite pshau| nanu sAdRzyadarzanAva dhAraNe vizeSa [paM0] [157] sAdhAraNadharmamAtrasyeti (kaM. 175.12) Urdhvatvasya / anumeyasyApi sAmAnyasya saMzayahetutvAditi (kaM. 175.17) yadi darzanamavalokanameva 'dhyAyate tadA'numeyasya sAmAnyasya saMzayahetutvaM na syAt kintu sAkSAtkriyamANasyava sAmAnyasya saMzayahetutvaM syAt / dRzyate cAnubhedasyApi sAmAnyasya saMzayahetutvam, yathA viSANamAtradarzanAd jJATAntarite pshau| etAvatA sAmAnyadharmo dRSTazcAnumitazca saMzayamutpAdayatA upalabdhyarthatayA'tra darzane vyaakhyaate| ubhayorapi grahaNamiti tattvam / na tu sAdRzyadarzanAvadhAraNe vizeSadharmavaddharmiNo'pidarzanaM nAbhyupeyamityAha sAdRzyopalambhetyAdi (kaM. 175.17) "tasyAnupalamme (kaM. 175.17) ityatra tasya dharmiNaH / sAdRzye (kaM. 175.16) iti UvaMtAdau / nAnekAryasamavetaM sAdRzyAmiti (kaM. 175.17) sAdRzye'nuvRttiheturapi nAnekArtha samavetaM na sAmAnyatulyamityarthaH / aspazaMvattvasyetyAdi (kaM. 175.18) atrANutva* mahattvasaMzayadarzanAditi / AkAzasAdhAraNasyAsparzavattvasya pratItyA mahattvasaMzayaH, antaHkaraNasApAraNasyAsparzavattvasya [ku0] [157] anye tviti (kaM. 174.18) (te) koTidvayasparzaviraho doSaH prAgevokta iti bhAvaH / dharmyanupalambhe dharmo mopalabhi tayA[thA]pi dharmyupalambhasya saMzayakAraNaM kuto'ta Aha saMzayo'pIti (kaM. 175.19) / sAdazyamiti (kaM. 174.20) etAdazasya sAdazyasya saMzayakAraNatvamadAharaNe spaSTayati-asparzavatvasyeti (kaM. 175.21) / 1 pUrvaM pratItAnAM-kaM. 1, kaM. 2 / 2 kiM syAditi-je. 1, je. 2, je. 3 / 3 anavasthitena rUpeNobhaya-je. 1; je.2| 4 pratIkamidaM abapustakayo sti| 5 smaraNAcca-a, ba, k| 6 dhAraNA -a, b| 7 vyAkhyAyate -b| 8 asyaanu-kN| Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 vyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI sAdRzyopalambhAbhidhAnAdharmyupalambho'pi labhyate / 'tasyAnupalambhe taddharmasya sAdRzyasyopalambhAbhAvAt 'saMzayo'pi ca dharmiNyeva na sAdRzye, tasya nizcitatvAt / sAdRzyamiti ca 'sAdhAraNadharmamAtraM kathyate nAnekArthasamavetaM sAdRzyam asparzavattvasya sparzAbhAvasyAkAzAntaHkaraNa sAdhAraNasya pratItyAtmanyaNutvamahattvasaMzayadarzanAt / ___ tadayaM saMkSepArthaH-yadAyaM pratipattobhayasAdhAraNaM dharma kvacidekatra miNyapalabhate, kutazcinimittAt tasya miNo vizeSaM nopalabhate, pUrvapratItayoH smarati viruddha vizeSayoH, na cobhayorekatra sambhAvayati sadbhAvam, viruddhatvAt / nApyabhAvaM tadabinAbhUtasya sAdhAraNadharmasya darzanAt / tadAsya sAdhAraNadharmaviSayatvenAvadhArite miNi vizeSaviSayatvenAnavadhAraNAtmakaH pratyayaH saMzayo bhavati / [Ti0] dharmavat dharmiNo'pi darzanaM nAbhyupeyamityAha sAdRzyopalambhAbhidhAnAd iti| viruddhavizeSayoH iti :-'vizeSayoH sthANutvapuruSatvayoH / ayaM hi sAmAnyaviziSTeti :- 'urdhvatvasAmAnyaviziSTadharmyupalambhena dharmavizeSANAM vakrakoTaraziraHpANyAdInAM yo'nupalambhastatsahakAriNA viruddhayorubhayovizeSayoH sthANutvapuruSayoryatsmaraNaM tena ca sahakAriNeti / . [paM0] pratItyA'NutvasaMzayaH- iti yathAsaGkhacaM yojyam / asya vAkyasyAyaM bhAvaH, yadi hyanekArthasamavetaM sAmAnyamatra gRhyate tato'sparzavattvasya saMzayahetutvaM na syAt, asparzavattvasya sparzAbhAvarUpatayA'nekothaMsamavetasAmAnyarUpatvAbhAvAt / ata eva sparzAbhAvasya etena paryAyazabdena vivRtamiti / ___kutazvinimittAditi (kaM. 175.20) [ti]mirAndhakArAdeH / viruddhavizeSayoriti (kaM. 175.21) sthANutvapuruSatvayoH tadAsyeti (kaM. 175.22) asya pramAtuH / paravAkyaM nanvavadhAraNAtmaka (kaM. 176.2) ityAdi / 'vipratiSiddha iti yatra dvau prasaGgAdanyatra caritArtho ekasmin prApnuta: sa tulyabalayovirodho viprtissedhH| zrIdharavAkyaM nobhayasyApi sambhavAta (kaM. 176.3) iti / neti bhoH paramaivaM vAdI:,pratyayazcAnavadhAraNAtmakazceti vipratiSiddhamiti; ubhayasyApi pratyayatvasyAnavadhAraNAtmakatvasya [ku0] nanvatra saMzayasya kiM lakSaNaM 'kiyAMzvAMza kAraNopanyAsa iti jijJAsuM pratyAha-"tadayamiti / vimarzaH saMzaya iti lakSaNaM pariziSTaM kAraNopanyAsaH, svarUpopanyAsazcetyarthaH / nanvata eva virodhAtpratyayabhedo'stItyata Aha-dRSTaM hIti (kaM. 176.6) / ' pratyayaikyAnaGgIkAre vA zabdena pratyayAkAranirdezo noppdyte| tathAhIha sthANapuruSayoH smaraNamAtraM purovattina 1 asyA-kaM. 1, kN.2| 2 saMzayo'pi dharmiNyeva-kaM. 1, kaM. 2 / 3 sAdhAraNaM-je. 3 / 4 gatasya - kaM. 1, kaM. 2 / 5 -dhAnAti - // 6 vizeSaNayoH 'Da'pustake naasti| 7 urdhvatvaM sAmAnyaM - a, ba, ka / 8 idaM pratIkaM mu. kandalyAM nAsti tatra tu pratiSiddham (175.2) iti paatthH| 9 kriyAtvAMza:- MSI 10 tadimiti -MS; tadayaM- kN| Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsamodgamAdiTIkAtrayopetam 413 nyAyakandalI nanvanavadhAraNAtmakaH pratyayazceti 'vipratiSiddham / idaM hi pratyayasya pratyayatvaM yadviSayamavadhArayati / na, ubhayasyApi sambhavAt / ayaM hi sAmAnyaviziSTadharmyupalambhena dharmavizeSAnupalambhaviruddhobhayavizeSasmaraNasahakAriNA 'janyamAno'yamiti sAmAnyaviziSTaM miNamavadhArayan sthANurvApuruSo veti vizeSamanavadhArayannanavadhAraNAtmakaH pratyayazca syAt / dRSTaM hi yatra 'vilakSaNA sAmagrI tatra kAryamapi vilakSaNameva, yathA 'prtybhijnyaanm| - saMzayo'pyavidyA, sA cAniSTA puruSasyetyadharmakAryatvaM tasya drshitm| adharmAcceti / sAmAnyaM dRSTvA yadekaM vizeSamanusmRtya 'vizeSAntaramanusmarati tadA sAmAnyadarzanasya vinaSTatvAt saMzayahetutvAnupapattiriti cenna, ubhayavizeSaviSayAbhyAM saMskArAbhyAM yugapatprabuddhAbhyAmubhayavizeSaviSayakasmaraNajananAt, tatkAle ca vinazyadavasthasya sAmAnyajJAnasya sambhavAt / [Ti0] sAmAnyaM dRSTvA yadA iti - saMzayo hi urvatAviziSTasAdhAraNamijJAnasthANutvapuruSatvasmaraNebhyo jAyate trayANAM ca jJAnAnAmavinazyadavasthAnAmekadAsambhavAbhAvAtkathaM saMzayajanakatvam ? yadA' hi sthANutvasmaraNaM tadA sAmAnyajJAnasya "vinazyattAsadbhAvAta yadA ca puruSatvajJAnaM tadA sAmAnyajJAnasya "vinaSTatvAditi / [paM0] ca ghaTanAt ityarthaH / sAmAnyaviziSTadharmyupalambhena (kaM. 176.3) ityatra sAmAnyamUrdhvatAkhyaM, sAdRzyam / dharmavizeSetyAdi (ka. 176.4) dharmavizeSANAM vakrakoTaraziraHpANyAdInAM yo'nupalambhastatsahakAriNA viruddhayorubhayovizeSayoH sthANatvapUruSattvayoyaMtsmaraNaM tena ca sahakAriNetyarthaH / yathA pratyabhijJAnamiti (kaM. 176.7) pratyabhijJAnaM hi atItavartamAnaviSayatvAdilakSaNam / / paravAkyaM sAmAnyaM dRSTvetyAdi (kaM. 176.8) / ekaM vizeSamiti (kaM. 176.8) puruSavizeSam / 'vizeSAntaramiti (kaM. 176.9) sthANavizeSama / asya ca vAkyasyAyaM bhAvaH saMzayo hi UryatAviziSTasAdhAraNamijJAnasthANapuruSatvasmaraNe jAyate trayANAM ca jJAnAnAmavinazyadavasthAnAmekayA'sambhavAtkatha saMzayajanakatvam / yathA sthANutvasmaraNaM tadA sAmAnyajJAnasya vinazyatAsadbhAvAt, yadA ca puruSattvajJAnaM tadA sAmAnyajJAnasya vinaSTatvAditi zrIdharavAkyaM 'nobhayetyAdi (kaM. 176.10) / [ku0] copalabdhirityaGgIkAre sthANupuruSaviSayeyamanekA smRtiH prativiSayaM bhinnA abhinnA vA ? Aye sthANupuruSAdityAkAra: syAta, dvitIye ta sthANazca puruSazceti vidyate sA cAniSTeti / anyathA taddhayAnArtha vizeSajijJAsAnupapatteH smRtyovizeSaviSayayoH krameNotpatti manyamAnasya codyaM sAmAnyaM dRSTveti kaM. 176.8) / ekaiva vizeSadvayaviSayA smRtiriti manyamAnasya parihAra: neti (kaM. 176.11) / daividhyenaiva saGagahIta iti / 1 pratiSiddham-kaM. 1; kN.2| 2 janyamAna iti-kaM. 1; kN.2| 3 vilakSaNasAmagrI-kaM. 1; kN.2| .4 pratyabhijJA jJAnam - je. 2 / 5 vizeSa-ka. 1; kaM. 2 / 6 tadA-Da / 7 syAvinazyanta - a, b| 8 vizvaratvAt -a, ba; vinazvaratvAt - ka / 9 vizeSam - kaM / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam / prazastapAdabhASyam [158] sa ca dvividhaH-antarbahizca / antastAvad Adezikasya samyaGa mithyA coddizya punarAdizatastriSu kAleSu saMzayo bhavati-'kinnu samyaGa mithyA vA' iti / nyAyakandalI [158] sa ca dvividha iti bhedakathanam / kena rUpeNetyata Aha-antarbahizceti / yaH samAnadharmopapatteranekadharmopapatavipratipatte'rupalabdhyavyavasthAto'nupalabdhyavyavasthAtazca samAnatAntrikaH paJcavidhaH saMzayo dazitaH, 'sa sarvo dvavidhyenaiva sNgRhiitH|.. antastAvada 'Adezakasyeti / 'Adezako jyotivita, tenekadA kiJcida grahasaJcArAdinimittamupalabhyAdiSTaM evamamuketrAbhUdvarttate bhaviSyati ceti, tattathaiva tadA saMvRttam / anyavAdiSTaM tadvitathamabhUt / punaridAnI tasyotpannaM tathAbhUtameva nimittaM dRSTvAdizato'ntaH svajJAne saMzayo bhavati yadetanmama naimittikaM jJAnamabhUta tatki satyamasatyaM veti / a [Ti0] [158] yaH samAnadharmeti samAnadharmopapatteryathA '[sthANurvA puruSo veti asAdhAraNa dharmopapatteryathA] AkAzavizeSaguNatvAt zabdo nityo vA syAdanityA veti / 'keSAMcid bhautikAnyanyeSAM cAbhautikAnIti vipratipatteryathA [paM0] [158] samAnadharmopapattariti (kaM. 176.13) yathA sthANurvA puruSo veti / anekadharmApapatteriti (ka.176.13) yayA AkAzavizeSaguNatvAcchabdo nityo vA syAt kRtakatvAdanityo veti 2 / vipratipattariti (kaM. 176.13) yathA keSAcinmate bhautikAni, anyeSAM cAbhautikAnIti, tataH kimindriyANi bhautikAnyabhautikAni vA 3 / upalabdhya vyavasthAta iti (kaM. 176.13) yathA taDAgAdau san mRgatRSNAdau cAsajjalamupalabhyate, tasmAtki sad asadvA jalamupalabhyate 4 / anupalabdhyavyavasthAta iti (kaM. 176.14) yathA ki vidyamAno'vidyamAno vA pizAco nopalabhyata iti 5 / samAnatAntrikariti (ka. 176.14) naiyAyikaH / jJAnaviSayo'ntaHsaMzayo'nyaviSayastu bahiH saMzayaH / [ku0] [158] sarvo'pi saMzayaH samAnadharmopapattereva tatra yathA'ntarbahirityAntargaNiko bheda: samAnadharmamanuruddhacaiva tadvadanyo'pi parAbhimato bhedaH samAnadharmamanaruddhacava / na tu tatpratirodhena tatra tAvadanekAnyanirUpayiSyate (nm)| vipratipattistu parasparopamardana prattipattitadviSayatvaM hi indriyabhautikatvayoH samAno dharmaH / evaM satazca (1) 4 rupalabdhyanupalabdhyavyavasthAta - je. 1 / 5 sa samasto'pi - je. 1 / 3-4 Adezika - kaM. 1; kaM. 2 / 5 kiJcidiSTamaniSTaM vAtrA - kaM. 1; kaM. 2 / 6 [ ] byatyayena darzitAnusAraM pAThaH apustake AvRttaH / 9 kAcid a, Dapustake padamimaM naasti| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 415 prazastapAdabhASyam 'bahidvividhaH-'pratyakSaviSaye cApratyakSaviSaye ca / tatrApratyakSaviSaye tAvat sAdhAraNaliGgadarzanAdubhayavizeSAnusmaraNAdadharmAcca saMzayo bhavati / yathA'TavyAM viSANamAtradarzanAd gaurgavayo veti|| pratyakSaviSaye'pi sthANupuruSayorUvatAmAtrasAdRzyadarzanAt vakrAdivizeSAnupalabdhitaH sthAgutvAdisAmAnyavizeSAnabhivyaktAvubhayavizeSAnusmaraNAdubhayatrA'kRSyamANasyAtmanaH pratyayo dolAyate-kiM nu khalvayaM sthANuH syAt puruSo veti / nyAyakandalI bahidvividhaH-pratyakSaviSaye, 'cApratyakSaviSaye ceti / tatra tayormadhye pratyakSaviSaye tAvat sAdhAraNaliGgadarzanAdubhayavizeSAnusmaraNAdadharmAcca saMzayo bhavati / yathA'TavyAM viSANamAtradarzanAd gaurgavayo veti / 'jATAntaritasya piNDasyApratyakSasya sAmAnyena viSANamAtradarzanAnumitasya saMzayaviSayatvAdapratyakSaviSayo'yaM sNshyH| - pratyakSaviSaye'pi kathayati-sthANupuruSayorityAdinA / sthANupuruSayoH sambandhinI yoddhatA tanmAtrasya pratyakSa viSaye purovatini miNi darzanAt / vakrAdivizeSAnupalabdhita ityAdi padena ziraHpANyAdiparigrahaH / vakrakoTarAdeH sthANudharmasya ziraH pANyAdezca vizeSasya puruSadharmasyAnapalabdhitaH / sthANatvAdisAmAnyavizeSAnabhivyaktAvityAdipadena [Ti0] kimindriyANi bhautikAni abhautikAni veti / upalabdheryathaH kiM [sadasadvA jalamupalabhyate / anupalabdheryathA] ki vidyamAno'vidyamAno "vA pizAco nopalabhyate iti / antastAvad iti :- jJAnaviSayo'ntaHsaMzayaH jJeyaviSayastu bahiriti // saMzayaH // [paM0] tatrArya dhyAcaSTe antastAvadityAdinA (kaM. 176.15) / bahiHsaMzayaM tu bahivividha (ka. 176.19) ityaadinaa| "jhATAntaritasyepti (pha 176.22) vRkSavyavahitasya / [ku0] satazcodakasyopalabdhirapi smaanaa| evamayogyasya pizAcAderanupalabdhiH satazcAsatazca sAdhAraNI na syAt / sarvo'pi saMzaya ekavidha evetyabhiprAyeNa vaividhyaM pradarzitaM bhASyakRteti bhaavH| 1 bhirpi-ki| 2 prtyksse-de| 3 traashlissymaann-de| 4 apratyakSaviSaye ca -ka. 1, kaM. 2; cApratyakSaviSaye-je. 1, je. 2 / 5 vATA-kaM. 1. kN.2| 6 zabdena-de. 2, je. 3 / 7 pANyAdevizeSasya-kaM.17 kaM. 2 / 8 bhautinya-a, ba; 1[] etaccihnAntargato pAThaH abapustakayo sti| 10 vA apustake nAsti / 11 vArAntaritasya - ma. kN| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [159] viparyayo'pi pratyakSAnumAnaviSaya eva bhavati / - nyAyakandalI purusstvaady'vrodhH| vakra koTarAdayaH sthANutvAbhivyaktihetavaH, ziraHpANyAdayaH puruSatvAbhivyaktihetavaH, teSAmanupalambhAt / sthANutvapuruSatvayoranabhivyaktI satyAmubhayoH sthANupuruSayoH pratyekamupalabdhAnAM vizeSANAmanusmaraNAdubhayatrAkRSyamANasya ubhayatra sthANI puruSe vAkRSyamANasya pratipatturyadorkhatAdarzanAt sthANurayamiti nizcetumicchati tadA puruSavizeSAnusmaraNena puruSa samAkRSyata [yadA puruSo'yamiti nizcetumicchati tadA sthANuvizeSAnusmaraNena sthANAvAkRSyata] ityubhayatrAkRSyamANaH, ata evAsya pratyayo 'dolAyate, naikatra niyamenAvatiSThate / dolAsAdharmyamanavasthitarUpatvameva pratyayasya darzayati / -kinnu khalvayaM sthANuH syAt puruSo veti / [159) saMzayAnantaraM viparyayaM nirUpayati-viparyayo'pi pratyakSAnumAnaviSaya eva bhvtiiti| saMzayastAvat pratyakSAnumAnaviSaya eva bhavatIti viparyayo'pi tadviSaye bhvtiitypishbdaarthH| : [Ti0] [159] // athA'vidyAprabhedanirUpaNe viparyayanirUpaNam // . gavAzvAvityatra 'samAhArAbhAvazcintyaH / ayayArthAlocanAd iti :- ayathArthAlocanAdityatra bhAvaprAdhAnye [paM0] puruSavizeSAnusmaraNeneti (ka. 177.5) purussstkvishessaanusmRtyaa| 'sthANuvizeSA'nusmaraNeneti-sthANusatkavizeSAnusmRtyA / / x X __[159] pramANAntarAbhAvAditi (kaM. 178.4) vaizeSikANAM mte| gavAzvau iti (kaM. 178.6) atra samAhAraikatvaM prApnoti atazcintyametallAkSaNikaiH / [ku.] 'ubhayata AkRSyamANasyeti (kaM. 177.4) bhASyakAreNa vaicitryapratipAda[na]paramityatastadevaM vaicitryaM pratipAdayati ubhayatra sthANau puruSe veti (kaM. 177.4) natvatrecchAdikaM paramArthapratItivirodhAt / ubhayavizeSaviSayasmaraNAkAraNajananAdi pUrvoktena virodhena prasaGgAcca / [iti saMzayaH ] [159] pratyakSAnumAnavyatirekeNeti (kaM. 178.3) anyathAkhyAtinaye viparyayasya sAlambanatvAdaprAmANikasya ca nAlambanatvAyogAditi bhaavH| iha bhASye prasiddhAnekavizeSayoriti padamAropya vizeSasya pUrvamapratItAvAropo 1 dyavirodha:-je. 3 / 2 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti / 3 dolAyatetarAM-je. 1 / 4 samAhArabhAva - a, ba / 5 pratIkamidaM mu. kandalyAM naasti-sN| 6 ubhayatra-kaM / Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam - 417 prazastapAdabhASyam pratyakSaviSaye tAvat prasiddhAnekavizeSayoH pittakaphAnilopahatendriyasyAyathArthAlocanAd asannihita viSayajJAnajasaMskArApekSAdAtmamanasoH saMyogAdadharmAccAsmistaditi pratyayo viparyayaH / yathA gavyevAzva iti / ___nyAyakandalI pratyakSAnumAnaviSaya eva bhavatIti pratyakSAnumAnavyatirekeNa pramANAntarAbhAvAt / pratyakSaviSaye tAvat prasiddhAneka vizeSayoriti prasiddhAH pUrva pratItA aneke vizeSAH sAsnAdayaH kesarAdayazca yayostau prasiddhAnekavizeSau gavAzvau tayormadhye yo'tasminnanazve gavi taditi pratyayo'zva iti pratyayaH sa vipryyH| - nanu 'yadA gavi gotvasAsnAdayazca vizeSAH parigRhyante tadA viparyayo na bhavati, bhavati cedasyAnuparamaprasaGgastatrAha-ayathArthAlocanAditi / ayathArthAlocanaM yathArthAlocanasyAbhAvo yathAsAvarthoM gauH sAnAdimAMstathAgrahaNAbhAva iti yAvat / tasmAdatasmistaditi pratyayo bhavatIti / anena vizeSAnupalambhasya kAraNatvamuktam / sannihite [20] bhrAntijJAnAt bhrAntirutpadyate ityartho na 'ghaTate ityabhAvaprAdhAnyena vyAkhyAtaM yathArthAlocanAbhAvAditi / gurubhiH iti-bhaTTAcAryai rityarthaH [paM0] ayArthAlocanAd (kaM. 178.9) ityatra bhAvaprAdhAnye bhrAntijJAnAddhAntirutpadyate 'ityarthaH, na 'ghaTa' ityabhAva. prAdhAnyena vyAkhyAtaM yathArthAbhAvAlocanAbhAvAditi marmaH / .. atyazva 'sAdRzyaviziSTamiti (kaM. 178.20) azvasAdRzyaviziSTam / sAMzatvAditi (kaM. 178.20) ' sAmAnyAMze / gotvaM vizeSAMzaH sAdRzyaviziSTa: piNDastata: sahAzAbhyAM vartate iti sAzaM, tasya bhAvaH sAMzatvaM, tasmAtsAMzatvAditi samAsaH / gurubhiriti (kaM. 178.24) bhATTaH / asannihitamiti (ka. 178.25) saMskArasyAsannihita viSayatvAta / anadhikaraNamiti (kaM. 178.25) na hi gopiNDe'dhikaraNe'zvatvamasti / viparItakhyAtirapIti [ku0] na bhavatIti pratipAdanaparam / AropaviSayasya vizeSapratItira tantrameva itarathA nAlikeradvIpavAsino'GgArApratItau . kutracid viparyayAnutpattiprasaGgAt / dvivacanaM tu vyatyAsenApi / viparyayaM sambhAvayitumAropyaprasiddhezca phala tadviSayaH saMskAraH tasya ca phalamanantarameva vakSyati / - ayathArthAlocanAditi (kaM. 178.9) na padaM viparyayotpattikAle viSayavizeSAH prasiddheH kAraNatvaM pratipAdayitumityamumarthaM zaGkApUrvakaM vyAcaSTe nanu "yadeti (kaM. 178.7) / liGaH pUrvapadasambandha[:]tamaM[taM] nivArayati [a] yathArthAlocanasyAbhAva iti (kaM. 178.9) / tathA ca nAtmazrayadoSa iti bhaavH| -1 viSayajasaMskArA - de| 2 vizeSayorapi - kaM. 1, kaM. 2 / 3 yadi-kaM. 1, kN.2| 4 ghtte-a| 5 ityarthaH iti 'a' pustake nAsti / 6 gosAdRzya viziSTa-kaM. saadRshyvi-b| 7 ma. kandalyAm 'api' naasti| .8 asato vaa-kN| 9 ranantarameva - iti pAThaH syaat-sN| 10 bhaassyprtiikmidm-sN| 11 yadi-kaM / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI piNDe gotvasyAgrahaNe ko hetuH ko vA heturasannihitasyAzvatvasya pratItAvityAha pittakaphAnilopahatendriyasyeti / pittaM ca kaphazcAnilazca tairupahataM dUSitamindriyaM yasya tasyAyaM viparyaya iti / vAtapittazleSmAdidoSANAmasannihitapratibhAse sannihitArthApratibhAse ca sAmarthya samarthitam / yadi doSasAmarthyAdevAsannihitaM pratibhAti sarva sarvatra 'avamAseta, niyamahetorabhAvA'data Aha-asannihitaviSayajJAnajasaMskArApekSAdAtmamanasoH sNyogaaditi| asannihito viSayo'zvAdistataH 'pUrvamutpannAjAnAjjAto yaH saMskArastamapekSamANAdAtmamanasoH saMyogAdviparyaya iti / ayamasyArthaH-gopiNDa'saMyuktamindriyaM gotvamagRhRdapi taM piNDaM sAdRzyaviziSTaM gRhNAti, sAMzatvAdvastunaH / tena ca sAdRzyagrahaNenAzvaviSayaH saMskAraH prabodhyate / sa ca prabuddho'zvasmRtijanane prApte manodoSAdindriyasaMyukte gavyanava eva sAdRzyAnurodhAdanubhavAkArAmazvapratIti karoti, ato na sarvasya [Ti.] nanvatItasya pitrAde: "kezoNDukAdervA pratibhAso'satkhyAtireva, nAnyathAkhyAtirityAha yo'pi niradhiSThAma iti / ydytyntaastH| kharaviSANaprAyasya khyAti: 'syAttadA'satkhyAtiH syAdityabhiprAyaH / yathA pIte zaka iti-atrApi [paM0] (kaM. 178.27) na kevalaM bhrAntirityAkhyeti, viparItakhyAtirityapyucyata ityarthaH / ata eveti (kaM 178.27) indriyajatvAdeva natvatItasya pitrAdeH kezor3a kAdervA pratibhAso'satrUyAtireva na viparItakhyAtirityAzaGkarAha yopItyAdi (kaM. 179.1) / niradhiSThAna iti (kaM. 179.1) nirAzrayo bhrAntacakSuSaH kezoNDU kaadii| svarUpaviparIteneti (kaM. 179.2) stykeshaadivipriite| na tvasatkhyAtiriti (kaM. 179.3) yadAtyantAsataH SaSTabhUtaprAyasya khyAtiH syAttadA asatkhyAti syAdityabhiprAyaH / ata evAha svarUpato'rthasya sambhavAditi (kaM. 179.3) / arthasya deH| 'asatA'vabhAsanAyogAditi (kaM. 179.3) asato'tyantamavidyamAnasya / kharaviSANAdeH / manodoSamAtrAna [ku0] nanu yadi doSaH sannihitagrahaNaM pratibadhnAti tahiM dharmyapi kathaM gRhyatetyata Aha-sAMzatvAditi (kaM. 178.21) / dharmarmiNo dAdoSasya ca zaktivaicitryAt sannihiteSvapi kasyacideva grahaNaM pratibadhyata iti bhAvaH / ata eveti (kaM. 178.23) doSasya viparItakAryajananaM prati sAmarthyAdityarthaH / anadhikaraNamindriyasambandhAnadhikaraNam / anvayavyatirekAvadhutakAraNaparityAge'tiprasaGgamAha vyApriyamANa iti (kaM. 178.26) / yadi ga[gauH] sammevAzvaH pratIyate tathA ca satkhyAtyaGgIkAraH kRta ityata Aha-viparItasyAtiriti (kaM. 178.27) / ArogyaviSayasyAropyAtmanA sattvaM ko nAmAGgIkarotIti / yo'pIti (kaM. 179.1) yadyapi nAstyevAsau viparyayaH yo'dhiSThAnaM saMskAraM tadra(va)da 1 pratibhAseta -kaM. 1, kaM. 2, je. 3 / 2 dityatrAha - kaM. 1, kaM. 2 / 3 pUrvotpannA -kaM. 1, kaM. 2 / 4 prayukta je. 1 / 5 gosAdRzya-kaM. 1, kN.2| 6 gvyshv-je| 7 kezoNDukAdervA-a, ba, ka; 8 syAdasatsyAtitsatkhyAti-ba, ka : 9 zaGkha pIta-mu. je. 1, je. 3; Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI sarvatrAvabhAsaH, sAdRzyasaMskArayoH pratiniyamahetutvAt / ata eva ceyaM gurubhirindriyajA bhrAntirucyate / evaM hIndriyajA na syAdyadIyaM saMskArakasAmarthyAvasannihitamanadhikaraNamazvatvamAtrameva gRhNIyAgniruddhendriyavyApArasya ca bhavet, vyApriyamANe cakSuSi tatsaMyuktameva tu gopiNDamazvAtmanA gRhNatI 'yadIyamandriyajA, kA taundriyajA bhaviSyati / viparIta'khyAtirapyata evAnyasyAnyAkAreNa pratibhAsanAd / yo'pi 'niradhiSThAno viparyayastatrApyavartamAno'rthaH svarUpaviparItena vartamAnAkAreNa pratIyata iti viparItakhyAtireva na tvasatkhyAtiH, svarUpato'rthasya sambhavAda'satazcAvabhAsanAyogAt / yatra sadRzamarthamadhiSThAya viparyayaH pravartate, tatra sAdRzyaM kAraNam, niradhiSThAne tu vibhrame manodoSamAtrAnubandhini nAsya sambhavaH, yathA hi kAmAturasyetastato bhAvini 'strInirbhAse vijnyaane| saMskAropi tatraiva kAraNaM yatra savikalpako bhramaH, nirvikalpake tvindriyadoSasyaiva sAmathyaM tadbhAvabhAvitvAt / yathA zaGkha pItajJAnotpattau / Ti0] sollekhatve savikalpakatvameveti / nanu 'nayanagolakanIlimaivAyaM bhrAntyA'vabhAsate nAkAzarUpamityatra kiM pramANamityAha "atra ca tadguNeti / [paM0] bandhinIti-etenendriyajatvamapAstam / nAsya saMbhava iti atrAsyeti-sAdRzyasaMskAropIti (kaM. 179.6) na kevalaM sAdRzyam / savikalpake iti (kaM. 179.6) sollekha: tadidamiti / indriyadoSasyaiveti (kaM. 179.7) na punaH sAdRzyasaMskArayoH / ekaviSayatsAdRzyAbhAvAt pUrvAnubhavAbhAvAtsaMskArAbhAvaH / nirvikalpake udAharaNamAha yathA zalapItajJAnotpattAviti (kaM. 1797) atrAyaM bhAvaH yadA zaMkha dhavalamapIndriyadoSAtpItaM jAnAti tadA tajjJAnaM nirvikalpaka taccendriyadoSajameva / paramatrApi tadidamiti sollekhatve savikalpakameva jnyaanm| tatra tu saMskArasAdRzya eva kAraNamiti bhASyam / ghikasAdRzyaM ca nApekSate / tathA satyatasmistaditi lakSaNavyAghAtaprasaGgAt / kAminyAdyAM (A) ropyeSvantato gatvA AlokamaNDalasyAdhiSThAnatvAt / (ya)[iyAMstu vizeSa:-asti kAmAdidoSANAM sa ko'pi mahimA yat . padArthatvAdinApi kiyatyeva sAdRzyena saMskArAnudvodhayitumIze iti viparyayatvAnumAnam / pItaH zaGkha ityatrApi saMsargArope agRhyamANe nayanarazmivattini pitte vartamAnasya gRhyamANasya pItimnastenaivAbhibhUtadhavalimnaH zaGkhasya ca kevalasya gRhyamANasya saMsRSTAbhyAM virivilpapItimabhyAmagRhyamANAsambandhatvameva sAdRzyaM saMskAramubodhayatIti parIkSakamaryAdA / tathApi laukikaprasiddhimanusRtya niradhiSThAnavAcAyuktirAcAryeNa kRtetyavirodhaH / 1 vA-kaM. 1, paM. 2 / 2 yadIya' nendriyajA-kaM. 1, kaM. 2 / yadyanindriyajA - je. 1 / 3 khyAtiH, ata evAnyasyAnyAropeNa / 4 niradhiSThAne-kaM.1; kN.2| 5 asato vA -kaM.1; kN.2| asato'va-je.3 / '6 nirbhAsi-je. 1, je. 2 / 7 nayanayata-a, ba, k| 8 tatra ca- a, ba, ka / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandralIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam .. asatyapi pratyakSe pratyakSAbhimAno bhavati, yathA vyapagata ghanapaTalamadalajalanidhisadRzamambaramaJjanacUrNapuJjazAmaM zArvaraM tama iti / .: nyAyakandalI : viparyayasyodAharaNAntaramAha-asatyapi pratyakSe pratyakSAbhimAna ityAdinA gaganAvalokanakutUhalAdUrdhvamanupreSitA nayanarazmayo dUragamanAnmandavegAH pratimukhaiH sUryarazmibhiratiprabalavegairAhatAH pratinivartamAnAH 'svagolakasya guNaM dezAntare nirAlamba nIlimAnamA bhAsayanto jaladharapaTalanirmuktanistaraGgamahodadhikalpamambaramiti pratyakSamiva rUpajJAnamapratyakSe nabhasi jnynti| svagolakaguNaM vyomAdhikaraNatvenendriyamAbhAsayatItyatra tadguNAnuvidhAnena pratItiniyamaH pramANam / tathAhi-kAmalAdhiSThitendriyAdhiSThAno / vidrutakaladhautarasa'viliptamivAntarikSamIkSate / kaphAdhikatayA dhavalagolako rajatasacchAyaM pazyati / zarvaryAM bhavaM zArvaraM tamo'janacUrNapuJja iva zyAmamiti kevalajJAnamatyantatejo'bhAve sati sarvatrAro'pitarUpamAtraviSayamapratyakSamapi pratyakSamiva pazyati / [paM0] svagolakaguNamiti (kaM. 179.13) nIlimAnam / indriyamiti (kaM. 179.13) cakSuH kartRbhUtayA namu nayanagolakanIlimaivAyaM bhrAntyA'yate nAkAzarUpamityatra ki pramANamityatrAha atra tadaguNAna vidhAneneti (kaM. 179.13) sasya nayanagolakasya guNo nIlimA tasyAnuvidhAnena / anukaraNena nayanagolakatulyanIlimnetyarthaH / kAmralAdhiSThitendriyAdhiSThAna (kaM. 179.14) iti / kaamlaakhyrogaakraantnyngolkH| AropitarUpamAtraviSayamiti (kaM. 179.17) iha vaizeSikasyedaM matam na tamo nAma kimapi dravyabhataM vastvasti, kevala nizi atyantatejo'bhAve sati anyatra .. kokilakAkolakavyalakAlindyAdiSu dRSTaM nIlaM rUpamAtram andhakArazatayA Aropayati vyavaharati ca tama idam iti ttshcaaymtrsmaasH| AropitaM kokilAdibhya upacaritaM yad nIlAkhyaM tadeva viSayo yasya tadAropitamAtraviSayam / adRzyadravyapadArthasyAdau prAgapi vivRtaM navaivadravyANIti sUtre iti na bhUyaH prapaJcyate / [ku0] viparyayasyodAharaNAntaramiti (kaM. 179.8) pratyakSAnumAnavyatirekeNApi viparyAyasya viSayatvasambhAvanA nivArayitumiti zeSaH / ihaivaM hi sambhAvyate nirmaghe vyomni nIlAropastAvat sarvajanaprasiddho nApahnavamarhati / ayaM ca na pratyakSaviSayaH, nIrUpatvAdAkAzasyApratyakSatvAt / AlokasahAyena cakSuSA apratyakSe miNi nIlAropAnupapatteriti / seyaM sambhAvanA'nenodAharaNAntareNa nivartyate, AropitapratyakSaviSayatvopapAdanAt / tathA hyAlokamaNDale gatimadapratibandhAdinA sAdRzyenAropite ata eva pratyakSIbhUte gagane nIlimAro[po] dRSTo hyatIndriyasyApyandriyakatayA samAropo yena kenacinsAdRzyena yathA devadatto'yaM vidvAniti / 1 svagolakasya dezAntare- je. 1, je. 2, je. 3 / 4 'JjanapuJja-kaM. 1, kaM. 2 / 2 avabhAsayannaH - je. 3 / 3 vilupta - kaM. 1, kaM. 2 / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumogamAdiTIkAtrayopetam 421 prazastapAdabhASyam [160-161] anumAnaviSaye'pi bASpAdibhidhUmAbhimatarvahnayanumAnam, 'gravayaviSANadarzanAcca gauriti / ____ trayodarzanaviparIteSu zAkyAdidarzaneSvidaM zreya iti mithyApratyayaH 'viparyayaH / zarIrendriyamanaHsvAtmAbhimAnaH, 'kRtakeSu 'nityatvadarzanam, kAraNavaikalye kAryotpattijJAnam, hitamupadizatsvahitamiti jJAnam, ahitamupadizatsu hitamiti jJAnam / nyAyakandalI [160] anumAnaviSaye'pi bASpAdibhirbASpadhUlipatAkAdibhidhUmAbhimatairdhUma iti jJAtaranagnike deze'gnyanumAnam / tathA gavayaviSANadarzanAd gauriti jJAnamanumAnaviparyayaH / - atyantadurdazanAbhyAsAcca viparyayo bhavatItyAha-trayIdarzanaviparIteSviti / trayANAM vedAnAmRgyajuHsAmnAM samAhAraH trayI, atharvavedastu trayyekadeza eva / dRzyate svargApavargasAdhanabhUto'rtho'nayeti darzanam, trayyeva darzanaM trayodarzanam, tadviparIseSu zAkyAdidarzaneSu * [Ti0] [160] dRzyate svargeti-atrAnayeti tAtparya paryavasitaM darzitam, 'aneneti tu kartavyam, anyathA strItvaM 'syAt / - "atrake iti :-eke prAbhAkarAH / vivAdAspadaM viparyayajJAnaM viparyayarUpaM na bhavati, tadpatAyAM kAraNazUnyatvAd yathA stambhoM viSANaM na bhavati iti [pramANam / yadi rajatajJAnam iti]-etena vivAdAspadaM jJAnaM purobativastuviSayaM rajatAyino niyamena tatra pravartakatvAt "samIcIna rajatajJa navad iti pramANa- sUcitam / vRkSasAmAnyajJAnenApi dUrasthaH [paM0] [160] dhUlipatAketi (kaM. 179.18) dhuulilekhaa| zAkyeti bauddhsyaakhyaa| "bhinnAketi nAstikavyAkhyA / nirgrantheti jainasyAkhyA / saMsAramocakaiti (kaM 179.23) sukhino na hantavyA; duHkhino jIvA hantavyAstadghAte nAsti pApaM pratyuta duHkhamokSaNAtteSapakAraH kRto bhavati tatazva dharma iti upadizanti te saMsAramocakA ucyante / AdizabdAvazeSikadarzanaviparItasarvadarzanaparigrahaH / zarIrendriya [ku0] [160] tRtIyamudAharaNaM tamo vAde vyutpAdi bASpAdibhiriti (kaM. 17918) / hetvAbhAsazca hetutva pra[ka] meNAnumitiviparyaye bhavatItyarthaH / 1 gavayadarzanAcca - kaM. 2; gavaye viSANamAtradarzanAcca - pA. da. pu.| 2 viparyaya iti 'je' pustake nAsti / 3 kRtake - ki| 4 nityadarzanama - je| 5 tAtparya darzitaM-a, ba; tAtparya paryavasitaM drshitN-dd| 6 aneyeti .. 'kartavyam - a, ba / 7 syAt a.ba pustakayA sti| 8 kecid mu. atrake - je. 1, je. 3 / 9 [ ] "etaccibAntargataH pAThaH a.va pustakayo sti| 10 stambhavad - a.b| 11 bhinnaka-kaM. 1, kaM. 2 / . Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI zAkyabhinnakanimranthakasaMsAramoca'kAdizAstreSvidaM zreya'itIdaM yadupadizanti tatpramANamiti jJAnaM mithyApratyayaH, teSu kazcidevopagRhIteSu sarveSAM varNAzramiNAM vigAnAtpramANavirodhAcca / tathA zarIrendriyamanaHsvAtmAbhimAno viparyayastebhyo vyatiriktasya jJAtuH pratipAdanAt / kRtakeSu vedeSu nityatvAbhimAno viparyayo mImAMsakAnAm / kAraNavaikalye dharmAdharmayorabhAve kAryotpattijJAnaM sukhaduHkhAdivaicitryajJAnaM 'viparyayo lokAyatikAnAm / prANino na hiMsitavyA malapaGkAdikamazuci na dhArayitavyamityAdikaM hitamupadizatsu vedavRddheSu ahitamiti vijJAnaM prANihiMsA paro dharmo malapaGkAdidhAraNameva 'zreyaH ityahitamupadizatsu kSapaNakasaMsAramocakAdiSu hitamiti 'jJAnaM tacchiSyANAM viparyayaH / / [vi.] zizapArthI pravartate na tu jJAnaM zizapAviSayamiti tad vyavacchedArtha niyamenetyuktam / 'vRkSasAmAnyajJAnaM hi na. nizcayena pravartayati kintu sandehAditi / tatrAnayoH iti :-gRhyamANasmaryamANayozcAkacakyaM sAdRzyaM grahaNasmaraNayostu 'cAkacakyaviziSTaviSayatAsAdRzyam / 'bAdhakakAraNeti :- bAdhakAnAM kAraNadoSANAM cetyarthaH / ye tu zuktikAyAmiti ye jaravedAntinaH / / viparyayaH / / [paM0] manasviti (kaM. 180.1) zarIrendriyacitteSu / kAraNavakalye iti (kaM. 180.2) vyaakhyeypdN| dharmAdharmayorabhAva iti (kaM. 180.3) vyAkhyAnapadam / kAryotpattijJAnamiti vyAkhyeyapadam / sukhaduHkhAdivaicitryajJAnamiti vyAkhyeyapadaM prANihiMsAparo dharma iti (kaM. 180.5) saMsAramocakApekSam / malapAdidhAraNamevAbhaya iti kSapaNakApekSam / [ku0] atyanteti (kaM. 179-20) ayamapyanumitiviparyaya ev| zabdasyApyanumAnAntarbhAvasya vakSyamANatvAt / kathamidaM viparyaya ityata Aha -teSviti (kaM. 179.25) / hitamupavizatsu vedavRddheSviti (kaM. 180.5) / liGge liGgAbhAsabhramakRto hite'hitatva ityarthaH / ahitamupavizatsviti (kaM. 180.6) ahitaM hitamityupadizasvityarthaH / 1 kAdiSu - je. 3 // 2 itIdaM yadupadizati - je. 1; iti yadupadizanti - kaM. 1, kaM. 2 / 3 tacchiSyANAM viparyayo lokAyatikAnAm - kaM. 1, kaM. 2 / 4 zreyasa .. kaM. 1, kaM. 2 / 5 vijJAnaM - kaM. 1, kaM. 2 / 6 vRkSasya sAmAnyaM - a, vRkSasya sAmAnyajJAnaM - ba, k| ..7 vAcakacakya -dd| 8 bAdhakAraNeti ma. baadhkkaarnneti-je.1,je.3| Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAsamodagamAdiTIkAtrayopetam / 423 nyAyakandalI [161] 'atrake vadanti-viparyayo nAsti, kAraNAbhAvAt / tadabhAvazcendriyANAM yathArthajJAnajananasvabhAvatvAt / doSavazAdayathArthamapi jJAnamindriyANi janayantIti cenna, 'zaktimAtravidhAtahetutvAddoSANAm / 'zuktisaMyuktamindriyaM doSopahatazaktikaM zuktikAtvaM na gRhNAti, na tvasannihitaM rajataM prakAzayati doSANAM saMskArakatvaprasaGgAt / yadi cApratyakSamapi cAradhyakSayati ? sarvasya sarvavittvaM kena 'vAryate ? idaM rajatamiti jJAnasya zuktikAlambanamiti ca saMvidviruddham / yasyAM hi saMvidi yo'rtho'vabhAsate sa tasyA Alambanam / rajatajJAne ca rajataM pratibhAti, na shuktikaa| na cAgRhItarajatasya zukto tabhramaH / tasmAdidamiti zuktikAviSayo'nubhayo 'rajatamiti ca sadazAvabodhaprabodhitasaMskAramAtra doSakRtaM tadityaMzapramoSaM rajatasmaraNamiti dve ime saMvittI bhinnaviSaye / - atrocyate-yadi rajatajJAnaM na zuktikAviSayaM kiM tveSA rajatasmRtiH, tadA [paM0] [161] atrake iti (kaM. 180.7) eke praabhaakraaH| tavabhAva iti (ka. 180.8) kAraNAbhAvaH / saMskArakatvaprasaGgAditi (kaM. 180.11) pUrva hi zuktikAgrahaNa eva sAmarthyamAsId doSastu rajatagrahaNasAmarthya kRtamiti saMskArakatvam / apratyakSamapi (kaM. 180.12) iti rajatAdikarmabhUtam / cakSuriti (kaM. 180.12) kartRbhUtam / saMvidvirukhamiti (kaM. 180.13) anubhavaviruddham / doSakRtaM tadityaMzapramoSamiti (kaM. 180.16) doSaH kRtastadityaMzasya smaraNakAryasya pramoSo yatra tat / tathAhi smaraNe hi tadityullekhaH syAt atra ca idamiti / ata idamiti zuktikAlambanaM rajatamiti tu smaraNam / atrocyate iti (ka. 180.17) zrIdhareNa / tasminAne iti (kaM. 180.18) nasmin jJAne satIti vyAkhyeyam / sAdhAraNaM rUpamiti (kaM. 180.20) cAkacikyAdi / 'gRhotirUpatAmAtramiti. - grahaNarUpatAmAtram / sAdRzyAditi [ku0] [11] nanu yadi viparyayo nAma ko'pi pratyaya: syAttadA'vidhAyAzcAtuvidhyaM bhavet / sa eva kAraNataH svarUpatazca nopapadyata iti vadato'syAtivAdina uttha,payati 'atraika iti (kaM. 180.7) / indriyANAM yathArthati (kaM. 180.8) itarathA tebhyo yathArthajJAnaM kadAcidapi na jAyeteti bhAvaH / doSANAM saMskArakatveti (kaM. 180.11) tathA guNatvena doSatvavyAghAta ityarthaH / etena guNasahAyasyendriyasya yathArthAnubhavajanakatvaM na svAbhAvikamiti parAstam / svato'satyAzakterguNasahAzra[ya]Ne'pi kartRmazakyatvAt / yadyevaM rajatasya tatra tadAnImazakyatvAt kathamidaM rajatamiti mAnasyotpatirityata Aha na cAgRhIta iti (kaM. 180.14) / smRteranubhavadeza iti (kaM. 180.19) svakAraNasaMskArahetubhUtAnubhavaviSayadeza ityarthaH / syAdetat, yadi jJAnAtpravRttistadA tadanubhavapradeze pravartata, na caivamAsmAkIno'bhyupagama iti paramatamAzaGkate ayeti (kaM. 180.19) / 1matra kecid-kaM.1, kN.2| 2 zaktivyAghAtamAtra-je. 1; zaktivighAtamAtra-kaM. 1, kaM. 2; zaktimAtravyAghAtace. 2 / 3 zuktisamprayuktam -je.1| 4 vAryata-kaM. 1, kaM. 2 / 5 iti hi-kaM. 1, ke 2 / 6 AbhAsate -je.1| 7 rajatamiti-kaM. 1, kN.2| 8 pratIkamidaM mu. ke. ityatra nAsti / 9 atra kecid-kaM / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tasmijJAne rajatArthI pUrvAnubhUte eva rajate 'pravarteta na zuktikAyAm, smRteranubhavadeze pravartakatvAt / atha manyase-indriyeNa 'rajatasya sAdhAraNaM rUpaM zuktikAyAM gRhItam, na zuktikAtvaM vizeSaH, rajatasmaraNena ca tadityullekha'zUnyagRhItirUpatAmAtraM bibhratA'nirdhAritadigdezaM rajatamAtramupasthApitam, tatrAnayoguhyamANasmaryamANayorgrahaNasmaraNayozca sAdRzyAdvizeSAgrahaNAcca vivekamanavadhArayan zuktikAdeze pravartate, sAmAnAdhikaraNyaM zuktikArajatayoradhyavasyati rajatametaditi / tadapyayuktam, avivekasyApyagrahaNAt / rajatAbhedagraho hi rajatArthinaH zaktikAyAM pravRttikAraNaM na sAdRzyam, bhedagrahaNaM ca tato nivRttikAraNam, tadubhayorabhAvAnna pravartate na nivartata iti syAt, na tu niyamena pravartate, vizeSAbhAvAt / evaM sAmAnAdhikaraNyamapi na syAdabhedAgrahaNasyApi vaiyadhi- . karaNyahetoH sambhavAt / tathA ca pravRttyuttarakAlIno nedaM rajatamiti bAdhakapratyayo'pi na ghaTate, zuktikArajatayorbhedo na gRhoto na tu tAdAtmyamadhyavasitaM yenedaM pratiSidhyate, [paM0] (kaM. 180.22) gRhyamANasya cAkacikyAdeH, sAdhAraNarUpasya smaryamANasya ca rajatasya sAdRzyAt / sAdRzyaM cedaM gRhyamANe'pi tadityullekho na tavApi smaryamANe'pi nAsti tadityaMzasya doSairmuSitatvAt / vizeSAgrahaNAcceti (kaM. 180.22) zuktikAlakSaNavizeSAgrahaNAcca / avivekasyApyagrahaNAditi (kaM. 180.24) aviveke hi gRhIte saMvivayaM na ghaTate / bhavanmate tu avivekagrahaNamapi na siddhayatItyarthaH / avivekasyApyagrahaNAdityasmAtpura: 'tathA ca sati' ityadhyAharyam tata ityukteH / iti syAditi (kaM. 180.26) iti prApnoti / na tu niyamena pravartate iti (kaM. 180.26) atra syAditi smbdhyte| tatazca pravartate veti na syAdityarthaH / abhedAgrahasyeti (kaM. 1811). bhedagrahaNasya / bAdhakapratyayo'pi na ghaTate (kaM. 181.3) ityasmAtpurA yata ityadhyAhAryam / 'bhedo na gRhIta iti (kaM. 181.3) kAkvA vyAkhyeyam / abhedAgrahaNAdatadvayavahArapravRtterapi sammavAditi (kaM. 181.5) yathA bhaMdAgrahaNena zuktI [6] mAdhAraNaM rUpaM zuktikAyA idamiti dharmimAtramityarthaH / sAdRzyAditi (kaM. 180.22) samyagrajanasAmAnyavizeSAmyA gRhyamANasmayamANayostad grahaNAbhyAM ca grahaNasmaraNayoH sAdRzyam, anyatarasyApi tadityaMgabirahaH adhyavasyati abaharatItyarthaH / avivekasyApIti (kaM. 180.24) yathA nivRttikAraNasya bhedaMgrahaNasyAbhAvAnna nivRttiH, tathA pravRttikAraNasyAvivekagrahaNasyAbhAvAnna (pravRttirapi syAdityarthaH / tadeva vibhajate 'rajatAdabhedeti (kaM. 180.24) samyam rajate rajatAdarbhadeti samyagrajatArthinaH pravRttI rajatAdibhedagrahakAraNamavagataM zuktikAyAmapi tadeva vaktavyam / itarathA pravRttaraniyatahetukatvaprasaGgAdityarthaH / na ca samyagrajate'pi bhedAgraha eva pravRttikAraNam, ato nAniyatahetukatvamiti vAcyam / yathAkhyAtinA ye rajatapurovatinorabhedagrahaNamaraja [ta] vatinorabhedagrahaNena vyAptaM tathA tavApI nejye ? rajatabhedAgrahavada rajatabhedAgraho'pyaGgIkartavyaH; itarathA vipriitkhyaatyaaptteH| tathA ca pUrvoktadoSAnativRttiH / na kevala pravRttyanupapattirdUSaNa, bAdhakAnupapattizcetyAha-rajatavyavahArasyeti (kaM. 181.4) / na tAdAtmyaM pratiSidhyate, 2 rajatasAdhAraNaM-je.1, je. 2 / 3 zunyenA'nirdhArita-kaM. 1, kaM. 2 / 4 bhede-ke| 1 pravartate-je. 1 / 5 rajatAbheda - kN| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 425 nyAyakandalI bhedAgrahaNaprasaJjitasya zuktikAyAM rajatavyavahArasyAyaM pratiSedha iti cenna, abhedAgrahaNAdatadvayavahArapravRtterapi sambhavAt / asti ca zuktikAdeze rajatArthinaH pravRttiH, asti ca sAmAnAdhikaraNyapratyayo rajatametaditi, asti ca bAdhakapratyaya idantAdhikaraNasya rjtaatmtaa'nissedhprH| tenAvagacchAmaH 'zuktisaMyuktenendriyeNa doSasahakAriNA rajatasaMskArasacivena sAdRzyamanurundhatA zuktikAviSayo rajatAdhyavasAyaH kRtH| ____ yaccedamuktaM zuktikAlambanatvamanubhavaviruddhamiti, tavasAram / idantayA niyatadezAdhikaraNasya 'cAkacikyaviziSTasya zuktikAzakalasyApi pratibhAsamAt / hAnAdivyavahArayogyatA cAlambanArthaH, sa cAva sambhavati / yo'pi bhedAgrahAcchuktau rajatavyavahArapravRttimicchati, tenApi viparyayo'GgIkRtaH, asmistaditi vyavahArapravRttereva viparyayatvAt / yacca zakti'vyAghAtamAtrahetutvaM doSANA'miti, tadapi na kiJcit, vAtAdidoSaduSTAnAM dhAtUnAM rogAntarajananopalambhAt / sarvasya sarvavitvaM ca [paM0] rajatavyavahAraH prasajyate evamabhedAgrahaNenArajatavyavahArapravRttirapi sambhavati / rajata vyavahAro'pi hi bhedAgrahaNena prasaJjitaH / tadviparIte'bhedAgrahaNe arajatavyavahAraH syAt iti bhAvaH / ibantAdhikaraNasyeti (kaM. 181.7) zuktirUpasya / ... .'sA cAtraveti (ka. 181.12) bhatraiva zaktizakale / nanu jJAnaM rajataviSayaM jAtaM tancArthe vyabhicaritam arthasya zuktitvAt / tasmAdatra jJAnasyArthavyabhicAritve dRSTe sarveSvapi jJAneSvavizvAsa eveti parAbhiprAyamAzacAha na ca jJAnasyetyAdi (kaM. 181.16) bAdhakakAraNadoSANAmityAdi (kaM. 181.17) bAdhakAni yAni yAni pramANAni teSAM kAraNa[doSANAM ca indriyagatatimirAdInAmanupalambhAdeva yatrAbhAvaH siddhaH tatra / tadvapAptasyeti (kaM. 181.17) dossvyaaptsy| vyApyasya viSayo yasyA'bhAve'vagata eva vyApakaM hi nivartamAnaM vyApyamAdAya nivartate myApakA [ku0] aprasaktatvAdityabhiprAyaH / na, abhedAgrahaNAditi (kaM. 181.5) yathA bhedAgrahaNAdidaM rajatamityasya vyavahArasya .prasaktiH, evamabhedasyApyagrahaNAnnedaM rajatamiti vyavahAro'yaM siddha eva / kiM pramANAntareNa bAdhakenetyarthaH / ' tadevamebhistaretAni suucitaati| vimataM zuktikAzaktaM rajatajJAnaviSayam, 'avyavadhAnena rajatArthipravRttiviSayatvAt, sampratipannarajatavaditi rajata eva samAmAdhikaraNapadAntaravAcyatvAt samyagrajataM nedaM rajatamiti bAdhakapratyayaviSayatvAdyadvAdhyajJAnasya viSayaH nAsau bAdhakajJAnasya, yathA ghaTa iti vytirekii| eteSAM svarUpAsiddhi pariharati asti ceti (kaM. 181.7) / yaccedamiti (kaM. 181.10) anena hInaM pratyanumAnaM vivakSitam / rajatajJAnaM na zuktikAlambanaM rajatajJAnAt " sampratipannarajatajJAnavaditi / asya kAlAtyayApadiSTatvamAha - idantayeti (kaM. 181.11) / nanubhayorapi pratibhAsamAnatvAvizeSe zuktikAzakalamevAlambanamiti kuto vinigamanetyata Aha hAnAdIti (kaM. 181.12) / vyavahArapravRttereva 1 niSedhakarUpa:- je. 3 / 2 zuktisamprayuktena - je. 1 / 3 cAkacAkya - je. 1; cAkacakya - je. 2; cAkacakya 3 / 4 vyAghAtahetutvaM-kaM. 1, kaM. 2 / 5 mpi-je.1| 6 s-kN| 7 anyayaM-MS I 54 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamASyam nyAyakandalI doSANAM zaktiniyamAdeva parAhatam / na ca jJAnasyArthavyabhicAre sarvatrAnAzvAsaH, yatnenAnviSyamANAnAM 'bAdhakakAraNadoSANAmanupalambhAdabhAvasiddhau tadvayAptasya viparyayasyAbhAvAvagamAdeva vishvaasopptteH|| viparyayAnabhyupagame ca dvicandrajJAnasya kA gatiH ? doSavyatibhinnAnAM carazbhyavayavAnAM ca pRthaGa nirgatya patitAnA candramasi janitasya jJAnadvayasyAyaM dvitvAvabhAsa iti cenna, jJAnadharmasya cakSuSA grahaNAbhAvAt / jJAnadharmo jJeyagatatvena gRhyamANo jJeyagrAhakeNavendriyeNa gRhyata ityabhyupagame tu bhrAntiH samathitA syAt, anyadharmasyAnyatra grahaNAt / ityalamatiprakopitaiH shrotriydvijnmbhirityuprmyte|| ye tu zuktikAyAM rajatapratItAvalaukikaM rajataM vastubhUtameva pratIyata iti vadanto viparyayAbhAvaM samarthayanti, teSAmasmijJAne pravRttirna syAdalaukikasyArthakriyAhetutvAnavagamAt / [paM0] bAdhakakAraNadoSAH, vyApyastu viparyayo vyApakeSu bAdhakakAraNadoSeSu nivartamAneSu vyApyo viparyayo'pi nivRtto, viparyayanivRttau ca jJAne vizvAsaH siddhayati / zuktau rajatajJAne tu bAdhakakAraNadoSAzca santIti vAkyArthaH / ... doSavyatibhinnAnAmiti (kaM. 181.19) doSamizritAnAm / janitasyeti (kaM. 181.20) cakSurazmyabaya- . vairevotpAditasya / jJAnadharmasyeti (kaM. 181.21) dvitvAvabhAsasya / jJeyagatatveneti (kaM. 181.22) cndrgttven| ghrAntiH samathitA syAditi (kaM. 181.23) yathA pItapratibhAso jJAnasya dharmo jJeye zake gRhyamANe bhrAnti'rUpaH / anyadharmasyeti (kaM. 181.23) jJAnadharmasya / anyatreti (kaM. 181.23) jJeye candre / alamityA (kaM. 181.23) dhupahAsavAkyam / zrotriyadvijanmabhiriti (kaM. 185.23) bhATTaiH / zrotriya dvijanmAno hi zApAnuprahasamarthA bhavantIti na prakopanIyA ityuphaas:|| ye viti (kaM. 181.24) jaravedAntinaH / [ku0] viparyayatvAditi (kaM. 181.14) tadavAjye tadvAcyatvajJAnamapi viparyaya ityarthaH / vAtAdoti (kaM. 181.15) autsargikakAryapratibandhane kAryAntarajanakatvena doSANAM na guNatvaM, guNAnAmautsargikakAryAtizayakAraNatvAditi bhAvaH / yatneneti (kaM. 181.17) bvApakanivRttyA vyApyanivRttirityarthaH / viparyayAnabhyupagama iti (kaM. 181.19) nahIdaM rajatamitivattAdAtmyAropa: yena bhedAgraho'tivAhaka: syAdityabhiprAyaH / anirvacanIyakhyAtivAdina [mu]tthApya dUSayati ye viti (kaM. 181.24) alaukikasyA'yakriyAyogAditi (kaM. 181.26) ihAlaukikaM nAma vicArAsahamucyate, tasya tathaiva pratIto pravRttyanupapattiH / laukikatvena parisphuraNe vipriitsyaatyaapttiH| etenAsatkhyAti:-svAkArabAhyajyotimapi (tIrUpi) niraste / asataH svAkArastha cA'sattayA svAkAratayA ca parisphuraNe pravRttyanupapatteH / sattayA bAhyatayA parisphuraNe'nyathAkhyAtyApatteriti / / [iti viparyayaH] 1 bAdhakAraNa-kaM. 1, kaM. 2 / 2 pttaa-je.1| 3 ruupsy-b| 4 degsyaarthkriyaahetRtvaanvgmaat-k| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 427 prazastapAdabhASyam [162] anadhyavasAyo'pi pratyakSAnumAnaviSaya eva sajAyate / tatra pratyakSaviSaye tAvat prasiddhArtheSvaprasiddhArtheSu vA vyAsaGgA'darthitvAdvA kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH / yathA vAhIkasya panasAdiSvanadhyavasAyo bhavati / tatra sattAdravyatvapRthivItvavRkSatva 'rUpavattvAdizAkhAdyapekSo'dhyavasAya ev| panasatvamapi panaseSvanavRttamAmrAdibhyo vyAvRttaM pratyakSameva, kevalaM tUpadezAbhAvAdvizeSasaMjJApratipattirna bhavati / nyAyakandalI (162] anadhyavasAyo'pi pratyakSAnumAnaviSaye sajAyate / pratyakSAnumAnaviSaye viparyayastAvadbhavati, anadhyavasAyo'pi bhavatItyapizabdArthaH / pratyakSaviSaye tAvadanumAnaviSaye krameNAnadhyavasAyo vaktavya ityabhiprAyeNa kramavAcinaM tAvacchandamAha-prasiddhArtheSvaprasiddhArtheSu vA 'vyAsaGgAdathitvAdvA kimityAlocanamAtramanadhyavasAyaH / prasiddhAzca te aryAzca prasiddhArthAH, ye'rthAH pUrva jJAtAsteSu vyAsaGgAdanyatrAsaktacittatvAdvizeSapratItyanathitvAdvA kimityAlocanamAtram / 'gate'pi prasiddha rAjani kopyanena pathA gata iti jJAnamAtramanavadhAritavizeSamanadhyavasAyaH / aprasiddhaSvaparijJAnAdevAnadhyavasAyo yathA [Ti0] [162] . ( // atha avidyAbhedanirUpaNe anadhyavasAyanirUpaNam // ) ubhayavizeSAnusmaraNAd iti - etena upalabdhAnupalabdhavizeSaviSayaM jJAnamanadhyavasAyaH upalabdhavizeSaviSayaM tu saMzaya iti / tathA'spRSTAnekakoTikamanavadhAraNAtmakaM jJAnamanadhyavasAya: anavasthitAnekakoTikaM jJAnaM saMzaya iti lakSaNe suucite| ... ( / / iti anadhyavasAyanirUpaNam // ) [paM0] [162] kramegeti (ke 182.14) pratyakSa bhaNanAnantaraM nirvikalpakapratyakSamevetyataH purastahi anadhyavasAyatvaM kuta ityAha kevalamityAdi (kaM. 182.23) / [ku0] [162] anavadhAritavizeSamiti (kaM. 182.18) anizcayAtmakajJAnaviSayIkRto'tra vigrahaH / tadanena lkssnnmuktm| atra cAnavadhAritapadena nizcayAda vyaavttiH| zeSasyaikatvabivakSayA saMzayAditi / vyAsajo nAvinA ca prasiddheSvanadhyavasAyakAraNamuktamaprasiddheSu kimityata Aha - aprasiddheSviti (kaM. 182.19) / 'vAlhika [vAhIka] ityasyAprasiddhapanasAvalakSaNatAM darzayati "udagdezeti (kaM. 182.20) / vizeSasajJApratipattinaM bhavatIti (kaM. 183.1) vizeSasajJAnizcayo na bhavatItyarthaH / etadevAha-panasazabdeti (kaM. 183.1) / 1 tADapatrIya kandalyanusArI pATho'yam-pA. 1.7 pu. itytraapi| 2 tatra hi-de| 3 ruupaadi-de| 4 'dhyavasAyo bhavati-kaM. 1, kaM. 2 ki| 5 vyAsaGgAdathitvAd-kaM. 1, kaM. 2 / 6 tyathitvAd - kaM. 1, kaM. 2 / 7 gate -5, 2 / 8 pratyakSaviSayabhaNanA0 -b| 9 vaahiik-kN| 10 dkss-ke| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam anumAnaviSaye'pi nArikeladvIpavAsinaH sAnAmAtradarzanAt ko nu khalvayaM prANI . syAdityanadhyavasAyo bhavati / nyAyakandalI vAhIkasya panasAdiSvanadhyavasAyo bhavati, 'Takkadezodbhavasya panasAdiSvanadhyavasAya ityarthaH / tatrApi panase sattvadravyatvapRthivItvavRkSatva'rUpattvAdizAkhAdyapekSo'dhyavasAya eva, 'dravyametatpArthivo'yaM vRkSoyaM rUpAdimAn zAkhAdimAMzcetyavadhAraNAt / panasatvamapi panaseSvanavattamAmrAdibhyo vyAvRttaM nivikalpakapratyakSameva / kevalaM tvasya panasazabdo nAmadheyamityupadezAbhAvAdvizeSasaMjJApratipattina bhavati panasazabdavAcyo'yamiti pratipattirna bhavati, kintu kimapyasya nAmadheyaM bhaviSyatItyetAvanmAtrapratItiH syAt / seyaM sajJAvizeSAnavadhAraNAtmikA prtiitirndhyvsaayH| anumAnaviSaye'pi 'nAlikeradvIpavAsinaH sAnAmAtradarzanAta ko na khalvatra pradeze prANI syaadityndhyvsaayH| 'nAlikeradvIpe gavAmabhAvAt tatratyo loko'prasiddha- / gojAtIyaH, tasya dezAntaramAgatasya vane sAstrAmAtradarzanAt sAmAnyena piNDamAtramanumAya : [paM0] tatreti (kaM. 183.7) pinnddmaatre| paravAkyaM nanvayamityAdi (kaM. 183.9) / zrIdharavAkyaM neti (kaM. 183.9) / kAraNabhedamAha ubhayetyAdinA (kaM. 183.10) / 'apratItavizeSaviSayatvenetyAdi (kaM. 183.10) saMzayo hi pratItavizeSaviSaya eva syAt asya tvanadhyavasAyasya prasiddhArtheSu pratItivizeSaviSayatvam, apratItavizeSaviSayatvamapi daSTaM tasmAdanadhyavasAyaH saMzayAtpRthagiti bhAvaH / svarUpabhedamAha tathAnavasthitobhayetyAdi (kaM. 183.11) / [ku.] sAsnAmAtradarzanAt '[sAmAnyena] piNDamAtramanumAyeti (kaM. 183.4) ceSTAvizeSeNa prANyavayavatvamanumAyAvayavenAvayavinamanumAya tasyaivAvayavasya pUrvaprasiddhaprAmANyasambandhitayA ko na khalvayaM prANItyanadhyavasAyaM karotItyarthaH / jJAnasya kathamanadhyavasAyatvamata Aha-'adhyavasAyAditi (kaM. 183.8) / pratIte vizeSe tena tasya smaraNaM nAstItyarthaH / vyavahArAnaGgatvAditi (kaM. 183.12) hAnAdivyavahArAnaGgatvAdityarthaH / na tu jJAnasAmAnyasya vizeSajijJAsAmAtramanadhyavasAyaH icchAyAH svaviSayajJAnapUrvakatvaniyamAditi / [ ityanadhyavasAyaH ] 1 Takkadezodbhavasya-je.1 / bhavati iti je. 1, je. 2, je. 3 iti pustakeSu nAsti / '2 tatra hi-je.1, je. 2, je.3 / 3 rUpAdi-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 dravyameva tat -je. 1 / 5-6 nArikela - kaM. 1; kaM. 2 / 7 pratItikaM. 1, kN.2| 8 kandalyAmidaM pdmsti-sN| 9 adhyavasAyavizeSAvadhAraNajJAnAt-kaM / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapajiphAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 429 prazastapAdabhASyam [163] 'uparatendriyagrAmasya pralInamanaskasyendriyadvAreNava yadanubhavanaM mAnasaM tat svapnajJAnam / katham ? yadA buddhipUrvAdAtmanaH zarIravyApArAdahani 'khinnAsya prANino nizi vizrAmArthamAhArapariNAmArtha vAdRSTakAritaprayatnApekSAdAtmAntaHkaraNasaMyogAt manasi nyAyakandalI tatra jAtivizeSaviSayatvena ko nu khalvatra prANI syAdityanavadhAraNAtmakaM jJAnamanadhyavasAyaH, 'adhyavasAyAdavizeSAvadhAraNajJAnAdanyaditi vyutpttyaa| nanvayaM saMzaya eva, anavadhAraNAtmakatvAt / na, kAraNabhedAt, svarUpabhedAcca / kiJca, ubhayavizeSAnasmaraNAt saMzayo na tvanadhyavasAyaH, pratItivizeSaviSayatvenApyasya sambhavAt / tathAnavasthitobhayakoTisaMsparzI saMzayo na tvamiti bhedaH / vidyA tvayaM na bhavati, vyavahArAnaGgatvAditi / [163] svapnanirUpaNArthamAha-uparatendriyagrAmasyetyAdi / uparataH svaviSayagrahaNAdvirata indriyagrAmo yasya. asaavprtendriygraamH| prakarSeNa sarvAtmanA lInaM mano yasyAsau pralonamanaska iti / tasyoparatendriyagrAmasya pralInamanaskasyandriyadvAreNa yadanubhavanaM pUrvAdhigamA napekSaM paricchedasvabhAvaM mAnasaM manomAtraprabhavaM tat svapnajJAnam / [Ti0] [163-164] ( // atha avidyAbhedanirUpaNe svapnanirUpaNam // ) . .. saiva cintAsantatiH iti - 'cittasantatyAkAraH sAkSAdivArthAvabhAso jAyate ityarthaH / cittasantatestu kSaNikatvena "pariNAmavAdAnabhyupagamena tathA cAtra pratyakSAkAgrUpatAyA ayogAditi / / svapnaH // ( // iti buddhiprakaraNe avidyAnirUpaNam // ) [paM0] [163] AtmanaH zaroretyAdi (kaM. 184.21) "gadye rasAdibhAvena pariNAmArthaM ca nizcalaM manastiSThatItyevaM [ku0] [163] svapnanirUpaNArthamiti (kaM. 184.16) nirUpyate'neneti nirUpa[Na]lakSaNaM tadarthamityarthaH / atra coparatendriyagrAmasyetyanena vidyAviparyayasaMzayAnadhyavasAyebhyo vyavacchedaH / anubhavanamityanena smRtaH / pralInamanaskasyendriyavyApAro paramahetuH / indriyadvAre "Naveti (kaM. 184.19) kadAcidiha zayyAyAmahaM sanniviSTo'bhUvamiti yathArthasyApi svapnajJAnasya indriyadvAratayA ayathArthatvAdavidyAtvaM darzayitum-ahanIti (kaM. 185.1 / jAgarAvasthopa 1 tatra hi uprte...de| 2 khinnAnAM prANinAM-kaM. 1, kN.2| 3 karaNasambandhAt-kaM.1, kaM. 2 / 4 vasAyavizeSa - kaM. 1, kaM. 2 / 5 bhAvAt -je.1| 6 napekSyam -je.1| 7 citsantatyAkAra:-a, ba; 8 pariNAme-a, ba; 9 tathAtra - a, ba, 10 bhaaven-b| 11 eva - kandalyAM nAsti / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 myAyakavalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam kriyAprabandhAdantahRdaye nirindriye Atmapradeze 'yadA nizcalaM manastiSThati, tadA pralInamanaska ityAkhyAyate / pralIne ca tasminnuparatendriyagrAmo bhavati, tasyAmavasthAyAM prabandhena prANApAnasantAnapravRttAvAtmamanaHsaMyogavizeSAt svApAkhyAt saMskArAccendriyadvAreNaivAsatsu viSayeSu pratyakSAkAraM svapnajAnamutpadyate / ___ nyAyakandalI yadA yathA puruSasya manaH pralIyate indriyANi ca viramanti tadarzayati-kathamityAdinA / AtmanaH zarIravyApArAd 'gamanAgamanAdilakSaNAd buddhipUrvAvahani khinnasya parizrAntasya prANino nizi rAtrI vizrAmArtha zramopazamArtha bhuktapItasyAhArasya rasAdibhAvena pariNAmArtha cAdRSTena kAritaM prayatnama pekSamANAdAtmAntaHkaraNasaMyogAnmanasi yaH kriyAprabandhaH kriyAsantAno jAtastasmAdantarhRdaye nirindriye bAhyendriyasambandhazUnye Atmapradeze nizcalaM manastiSThati yadA, tadA puruSaH pralonamanaska ityAkhyAyate / pralIne ca tasmin manasyuparatendriyagrAmo bhavati, antaHkaraNAnadhiSThitAnAmindriyANAM viSayagrahaNAbhAvAt / tasyAM pralona'manaskA'vasthAyAM prabandhena bAhulyena prANApAnavAyasantAnasya nirgamapravezalakSaNAyAM pravRttau sambhavantyAmAtmamanaH saMyogAt svApAkhyAta svApa iti nAmadheyAt saMskArAcca pUrvAnubhataviSayAdasatsu dezakAlavyavahiteSu viSayeSu pratyakSAkAramaparokSasaMvedanAkAraM svapnajJAnamutpadyate / [paM0] padasambandhaH / atraiva gadye nirindriya (kaM. 185.4) iti vyAkhyeyapadam, bAhandriyasambandhazUnye (kaM. 185.4) iti vyAkhyAnapadam / prANApAnavAyusantAnasyeti (kaM. 185.8) ucchvAsa niHzvAsa eva na pravAhaH syAttadA / [ku0] lakSaNam / nizIti ( kaM. 185.1 ) zayanopalakSaNam / uparatendriya grAmo "na bhavatI [ti] (kaM. 185.6) svakAryAnutpAda evendriyANAmu[pa] rtiH| etadevAha antaHkaraNeti (ka. 185.6) / prANApAnasantAnasya prANApAnakriyAsantAna eva tadvati vAyAvapacaryate / prANApAnapravRttipratipAdanaM ca AhArasya rasAdipariNA[mAya jATharAsyAgnerUddhajvalanaM pratipAdayitum / asatsvetaddezakAlavyavahiteSviti (ka. 185.9) viva"viSaya [pa]denAtyantAsataH zazaviSANAdervyabhicAraM nivartayati / athApyayathArthatvAdavidyAtvamasya sphuTaM draSTavyam / 1 sambandhAt -de| 2 'yadA' - kaM. 1, kaM. 2 de pustakeSu nAsti / 3 pravRttAdAtma - de| 4 gamanAgamanAdahani -kaM. 1, ka. 2 / 5 mapekSyamANA-.je. 1 / 6 mano'vasthAyAM-kaM. 1; kN.2| 7 santAna-kaM. 1, kaM. 2 / 8 saMyogAt svApa iti - je. 1 / 9 santAnanigam - kN| 10 grAmyo- Ms. / 11 'na' - kandalyAM nAsti / 12 asatsu dezakAla - kN| 13 atra pUrvAnubhUtaviSaya iti pAThana sandarbhadRSTyA bhAvyamiti bhAti -sN| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 431 prazastapAdabhASyam [164] 'tattu trividham-saMskArapATavAddhAtudoSAdadRSTAcca / tatra saMskArapATavAt tAvat kAmI kruddho vA yadA yamarthamAdRtazcintayan svapiti, tadA saiva cintAsantatiH pratyakSAkArA sajAyate / dhAtudoSAdvAtaprakRti vAtadUSito vA AkAzagamanAdIni pazyati / pittaprakRtiH pittadUSito. vAgnipravezakanaka parvatAdIni pazyati / zleSmaprakRtiH zleSmadUSito vA saritsamudra'prataraNahimaparvatAdIn pazyati / nyAyakandalI [164] tattu trividham / kuta 'ityatrAha-saMskArapATavAddhAtudoSAdadRSTAcceti / saMskArapATavAt tAvat kAmI kruddho vA yadA yamartha priyatamAM zatraM vAdRto''nanyamanAzcintayan svapiti, tadA seva 'cintAsantatiH saMskArAtizayAt pratyakSAkArA sAkSAdarthAvabhAsinI sajAyate / zarIradhAraNAddhAtavo vasAsRGamAMsamedomajjAsthizukrAtmAnaH, teSAM doSAd vAtAdidUSitatvAdviparyayo bhavatItyAha-vAtaprakRti yadi vA kutazcinnimittAdupacitena vAtena dUSitaH svAtmana AkAzagamanamitastato dhAvanamityAdikaM pazyati / pittaprakRtiH pittadUSito vA agnipravezakanakaparvatAbhyuditArkamaNDalAdikaM pazyati / zleSmaprakRtiH zleSmadUSito vA saritsamudraprataraNahimaparvatAdIn pazyati / [paM0] [164] saiva cintAsantati (kaM. 185.13)rityAdi / cittasantatyAkAraH sAkSAdivArthabhAse jAyate ityarthaH / kutazcinimittAditi (kaM. 185.16) cintaabhyjaagrlngghnaadau| anena vAtasyAgantukatAM lakSayati / pittadUSita iti (kaM. 185.17) zuNThImaricAditIkSNadravyasevA krodhAdivazodbhUtAgantukapittaplAvitaH / zleSmadUSita [ku0] [164] tadA saiveti (kaM. 185.13) tajjanitasaskArakAyaH ko'pi pratyayavizeSaH / kaarykaarnnyorbhedopcaaraatsaivetysyaayte| yadAha saMskArAtizayAditi (kaM. 185.15) / teSAM doSAditi (kaM. 185.14) doSavizeSasya svapnavizeSahetutvamAgamasiddha draSTavyam / svayamanubhUteSu "paratra prasiddheDivati (kaM. 185.19) kevalaM parasambandhitayA pUrva prasiddheSvityarthaH / saMskAradharmAbhyAmiti (kaM. 185.21) / tRtIyasyA vidhAyA saMskArasyApi 1 'tattu trividham' iti de pustake naasti| 2 tadu-kaM. 1, kN.2| 3 gamanAdIn-kaM. 1, kaM. 2, ki / 4 parvatAdIn - kaM. 1, kaM. 2 ki| 5 prataraNAdIni- de| 6 ityAha-saMskArapATavAditi - kaM. 1, kaM. 2 / 7 numanyamAnazcintayan - kaM. 1, kaM. 2 / 8 cintAsantatiH smRtisantati:-kaM. 1, kaM. 2 / 9 yadA - je. 1 / 10 prtraa-kN| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam yatsvaya'manubhUteSvananubhUteSu vA prasiddhArtheSvaprasiddhArtheSu vA yacchubhAvedakaM gajArohagacchatralAbhAdi, tatsarva saMskAradharmAbhyAM bhavati / viparItaM ca tailAbhyaJjanakharoSTrA'rohaNAdi tatsarvamadharmasaMskArAbhyAM bhavati / atyantA prasiddhA'rtheSvadRSTAdeveti / svapnAntikaM yadyapyuparatendriyagrAmasya bhavati, tathApyatItasya jJAnaprabandhasya pratyavekSaNAt smRtireveti bhavatyeSA catuvidhA'vidyeti / ___ nyAyakandalI svayamanubhUteSu paratrAprasiddheSu svayamananubhUteSu paratra prasiddheSu svayamanubhUteSu vA paratrAprasiddheSu satsu yadgajArohaNacchatralAbhAdikaM zubhAvedakaM svapne dRzyate, tatsarva saMskAradharmAbhyAM bhavati / zubhAvedakaviparItaM tailAbhyaJjanakharoSTrArohaNAdyadharmasaMskArAbhyAM / bhavati / atyantAprasiddheSu svataH paratazcApratIteSu candrAdityabhakSaNAdiSu jJAnaM tavadRSTAdeva, ananubhUteSu saMskArAbhAvAt / yadyapi saMskArapATavAddhAtudoSAdadRSTAdvA samAropitabAhyasvarUpaH svapnapratyayo bhavannatasmistaditi bhAvAdviparyayaH, tathApyavasthAvizeSabhAvitvAt pRthaguktaH / kadAcit svapnadRSTasyArthasya svapnAvasthAyAmeva pratisandhAnaM bhavati-ayaM mayA dRSTa iti, tacca pUrvAnubhUtasya svapnasyAnte'vasAne bhavatIti svpnaantikmucyte| tadapyuparatendriyagrAmasya bhAvAt svapnajJAnamiti kasyacidAzaGkAmapanetumAha-svapnAntikaM yadyapyuparatendriyagrAmasya bhavati, tathApyatItasya pUrvAnubhUtasya svapnajJAnaprabandhasya pratyavekSaNAda'nusandhAnAt smRtireveti / upasaMharati-bhavatyeSA caturvidhA'vidyeti / [paM0] (kaM. 185.18) iti zItAnazarkarAdimadhuradravyasevA'jIrNavAsarasvapnAdiprocchalitAgantukazleSmavihvalaH / avasyAvizeSabhAvitvAditi (kaM. 185.25) avasthAvizeSaH suptaavsthaa| bhayamiti (kaM. 186.1) arthaH / [ku0] kAraNatvaM bruvANaH saMskArAdInAM yathAsambhavaM sambhavAdanyatamAtizayavipakSayA vidhAtrayayukti darzayati [a] nanu bhUteSviti (kaM. 185.23) yadyapi padArthaviSayasaMskArotrA (vya)dhyavastyeva tathApi saMsargAbhiprAyeNetaduktam / tathApyavasthA"vizeSAditi (kaM. 185.25) Aropitatvama[yathArthatvaM sarvAvidyAsAdhAraNaM tasmin satyeva kRtshcidvcaavrtkaadvaantrbhedo'priityrthH| svapnalakSaNe'nubhavanapadamuktaM tasya vyavacchedapradarzakatayA taduparitanaM bhASyamavatArya vyAcaSTe kadAciditi (kaM. 185 26) / tacceti (kaM. 186.1) anena sva [ptA]ntikapadasyAvayavArtha darzayan svapnakAryatayA zrutitvaM pradarzayati / - [iti svapnanirUpaNam ] 1 manubhUteSu, prasiddheSu vaa-de| 2 gjaarohnnN-de| 3 rohnnaadydhrm-de| 4 prsiddhessu-ve| 5 svayamananubhUteSu vA paratraprasiddheSu yad-kaM. 1, kaM. 2, svayamanubhUteSu svayamananubhUteSu vA paratraprasiddheSu paratrAprasiddheSu vA-je. 1, svayamanubhuteSu paratrAprasiddheSu, svayamanubhUteSu ca paratrAprasiddheSu ca-je. 2 / 6 anusambandhAt - je. 2 / 7 vizeSabhAvitvAt-kaM / Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 433 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam {165] vidyApi cturvidhaa-prtyksslainggiksmRtyaarsslkssnnaa| tatrAkSamakSaM pratItyotpadyata iti pratyakSam / akSANIndriyANi, ghrANarasanacakSustvakachotra'manAMsi SaT / - nyAyakandalI [165) samprati vidyAM vibhajate-'vidyApi caturvidheti / na kevalamavidyA caturvidhA, vidyApi caturvidheti / 'pratyakSe laiGgikasmatyArSalakSaNA prtyksssmRtyaarsssvbhaavaa| Adau pratyakSasya nirdezaH kAraNatvAt, tadanantaramanumAnasya tatpUrvakatvAt, tadanantaraM smRteH pratyakSAnumiteSvartheSu bhAvAt, lokikapramANAnte saMkIrtanamArSasya lokottarANAM puruSANAM tadbhAvAt / .. - 'pratyakSasya . lakSaNaM tAvatkathayati-tatrAkSamakSaM pratItyotpadyata iti pratyakSamiti / [Ti0] // atha buddhiprakaraNe vidyAbhedanirUpaNe pratyakSanirUpaNam // [165] tatpUrvakatvAd iti - anumitAnumAne'pi pAramparyeNa pratyakSapUrvakatvameva / kutasteSu prasaktiH iti / etenendriyajaM jJAnaM pratyakSamitIzvarapratyakSAdanyasya pratyakSasya lakSaNaM sUcitam / yattu zrotrAdibhirindriyarAmA mAnamapi janyate tathApi 'nAsA [nAdaH i] vindriyarUpatayA kintu liGgArUpatayeti / 'jJAnapadena ca sukhaduHkhAdInAM [paM0] [165] kAraNatvAditi (kaM. 186.9) pratyakSaM hyanumAnasya kAraNam / tatpUrvakatvAditi (kaM. 186.10) pratyakSajanyatvAt / pratyakSajanyatvAta / .. . [ku0] [165] Adau pratyakSasyeti (kaM. 186.9) pramANAntaranarapekSyAditi shessH|| . akSamakSeti vIpsAdarzadavyayIbhAvazaGkayA pratyakSA buddhiH pratyakSaH pratya[ya] iti strIliGgAnupapattizaGkAmartha pratipAdanaparatvenopanayan kAraNopanyA[sa]sya lakSaNatvAnupapatti pariharati kAraNavizeSajatvamapIti (kaM. 188.4) / ata eveti (kaM. 188.6) lakSaNasya prvRttinimitttvaadev| sukhaduHkhasaMskArANAmiti (kaM. 188.7) saMskArasyendriyajjatvaM - manaHkAryatayA draSTavyam / sukhAdayazceti (kaM. 188.8) etenendriyarUpAdaya icchAdayavyatiriktA iti draSTavyam / kAraNavyutpattyA avyAptimAzaGkate "artha[va]miti (kaM. 188.9) / pariharati satyamiti (kaM. 188.10) / bhAvalakSaNaratyAdasya vAkyasyetyarthaH / 1 mnaaNsi-de| 2 vidyApIni-kaM. 1, kaM. 2 / 3 pratyakSeti-kaM. 1, kaM. 2 / 4 pratyakSalakSaNaM kathayati-je. 1, pratyakSasya lakSaNaM kathayati-je. 2 / 5 ndriyaje-a, ba, ka; 6 nAsau iti na zuddha napuMsake pAThaH zuddhaH / 7 'jJAnapadeza -Da; 8 yadyevam - kN| ... . Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 - yAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI akSamakSaM pratItya prApya yadutpadyate tatpratyakSaM pramANamiti / kAraNavizeSajatvamapi kAryasya samAnAsamAnajAtIyavyavacchedasamarthatvAllakSaNaM bhavati / yathA yavabIjaprabhavatvaM yavArasya, ata eva yavAGkara iti vypdishyte| sukhaduHkhasaMskArANAmapIndriyajatvAt pratyakSapramANatvaprasaGga iti cenna, buddhacadhikAreNa vizeSitatvAt / akSamakSaM pratItya yA buddhirutpadyate tat pratyakSam / sukhAdayazca na buddhisvabhAvAH kutasteSu prasaktiH ? yadyevaM sannikarSasya prAmANyaM na labhyate ? satyam / ito vAkyAnna labhyate, yadi tu karaNavyutpattyA tasyApi prAmANyamabhimatam, paricchedahetutvAt / saMzayaviparyayavyadAso vidyAnirUpaNasya prakRtatvAt / akSaM pratItya yadutpadyate tat pratyakSamityukte'tiprasiddhatvAdvAhyendriyajameva pratyakSamiti kasyacid bhrAntiH syAt, tannivRttyarthamakSamakSamiti vIpsA 'sakalendriyAvabodhArthAH kRtA / kugatiprAdaya iti prAdisamAsaH / pratigatamakSaM pratyakSamityanenAsyAbhidheyaliGgatA, pratyakSaM jJAnaM pratyakSA buddhiH pratyakSaH pratyaya 'iti ca / akSazabdasya bahuSvartheSu nirUDhatvAdvizinaSTi-akSANIndriyANi / tAni ca sAMkhyarekAdavidhAnyuktAni, tannivRttyartha parisakhyAM karoti-ghrANarasanacakSustvakachotramanAMsIti / [Ti.] vyudAsaH / idaM hi pratyakSapramAyA lakSaNaM dazitam / parastu pramANa (pramA) karaNalakSaNAbhiprAyeNavavidha lakSaNe satIndriyArtha sannikarSasya prAmANyaM na siddhayatIti (para:) prAha yadyevam iti 'itthaM vIpsayA arthanirdezasya phalaM 'vyutpAdya kartavyaM samAsaM kathayati 'kugatiprAdaya iti ca iti / taddhi dravyAdiSu iti :- smRtisinnihite'pi dravyAdAvutpadyate, [paM0] kAraNetyAdi (kaM. 188.4) kAraNavizeSa iha indriyANi grAhyANi / padayojanA caivam-kAraNavizeSajatvamapi kAryasya lakSaNaM bhavatIti / sukhaduHkhasaMskArANAmapIti (kaM. 188.7) sukhaM ca duHkhaM ca bhAvanAkhya: saMskArazca sukhaduHkhasaMskArAsteSAm / sapnikarSasyeti (kaM. 188.9) anantarameva vakSyamANasvarUpasya / prAmANyaM na labhyate iti (kaM. 188.9) jaDatvena buddhisvabhAvatvAbhAvAt / yaditviti (kaM. 188.10) yadi param / karaNavyuttpattyeti (ka. 188.10) budadhate'nayA buddhiH saMnnikarSaH karaNatvAt / tasyApIti (kaM. 188.10) sannikarSasya paricchedahetutvAditi (kaM. 188.11) padArthAvabodhe sAdhakatamatvAt / sAdhakatamaM hi karaNamabhidhIyate / [ku0] 'prasiddhAditi (kaM. 188.12) (me) anuseyatvAvizeSe'pi cakSurAdInAM pravRttirbAhyopalabdhyanumeyatvAt / yadyakSamakSa [miti bhASye na vigrahaM [bhASyeNa vigrahaH] tarhi ko'sya samAsa ityata Aha kugatIti (kaM. 188.14) na ca paravalliGgatayA tatpuruSasya pratyakSA buddhiriti strIliGgatA [e]va syAditi vAkyaM dvigu prAptApannAlam / evaM gatisamAseSu paravaliGganayA pratiSedho vaktavya iti kAvyavinasmaraNAt / atra ca gatimahaM [haH] prAdInupalakSayati / 1 sati prasiddhatvAta-je. 1 / 2 samastendriyAvarodhArthA-kaM. 1, kaM. 2 3 iti-kaM. 1, kaM. 2 / 4 sannikarSaprAmANyaM -a, ba, ka; 5 iSTaM-a, ba, ka; 6 zrutAdya-a, ba, ka; 7 prAdaya mu. kugatiprAdayaje. 1, je. 3 / 8 taddhi zabdo'vadhAraNe tatpratyakSaM dravyAdiSu mu., taddhi dravyAdiSu-je. 1, je. 3 / 9 atiprasiddhatvAt-kaM / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 435 TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAnayopetam 435 prazastapAdabhAgyam taddhi dravyAdiSu padArtheSUtpadyate / nyAyakandalI . akSajaM 'vijJAnaM pratyakSamityukte smRtirapi pratyakSA 'syAt, atastAmasadviSayAM 'vyudasituM 'pratyakSasya viSayaM nirdizati-taddhi dravyAdiSu padArtheSu utpadyata iti / hizabdo 'vadhAraNe / tat pratyakSaM dravyAdiSveva dravyaguNakarmasAmAnyeSvevotpadyate, na vizeSasamavAyayorityarthaH / dravyasya prAdhAnyAtprathamaM tatra pratyakSotpattimAha-dravye tAvaditi / tAvacchabdaH kramArthaH / mahati dravye trividhe pRthivyaptejolakSaNe pratyakSa bhavati, kunaH kAraNAdityatrAha -anekadravyavattvAditi / anekadravyavattvaM bhUyo'vayavAzritatvam / rUpasya prakAza udbhava [Ti0] pratyakSaM tu sannihina eveti bhAvaH / aneka dravyavatvam iti - atrAnekazabdoM bahutvArthaH tena dvayaNukavyavacchedaH / sannikarSo'tra saMyogo'bhihitaH tena saMyuktasamavAyAdisannikarSApekSayA na paJcakAdisannikarSaH / nanu yadmahattadanekadravyaM, vyavacchedyAbhAvAd, dvayorupAdAnaM "vyartham, ata Aha avayavabhUyastve iti:-mahattvaM prati avayabhU yastvasyApi "kAraNatvaM darzayi tumiti bhAvaH / [paM0] samastendriyAvarodhArtha iti (kaM. 188.14) ante manaso'pi grahaNam / prAvisamAsa iti (kaM. 188.14) tatpuruSasamAsaH / avyayIbhAve hi klIbatvameva syAt / ekAdazavidhAnIti (kaM. 188.17) paJcaghrANAdIni buddhIndriyANi pAyUpasthavacaHpANipAdAH paJca karmendriyANi manazceti / smRtirapi pratyakSA syAditi (kaM. 188.18) pratyakSA prApnoti smRtermanojatvAt / asadviSayAmiti (kaM. 188.19) atiitaarthvissytvaat| "tatreti = dravye / udbhavasamAkhyAta iti (kaM. 188.24) udbhava iti [ku0] taM nivRttyarthamiti (kaM. 188.17) vibhAgasya nyUnAdhikasaGkhyA. vyavacchedakatayA'dhikasaGkhyAnivRttiriti / indriyalakSaNaparyAlocanayA ca vAgAdInAmanindriyatvam / tacca zarIrasaMyuktamatIndriyaM sAkSAtkAratvapratItisAdhanamiti / 'na cAhaMkAravizeSavikAra indriyamiti lakSaNam ; ahaGkArAdi prayA[mAyAM pramANAbhAvAt / na ca bhogasAdhanamindriyaM zarIrAdiSvativyApteH / evaM nyUnasaGkhyAvyudAsena paJcendriyavAdino bauddhA nirastA veditavyAH / SaSThaM hi mana indriyaM dravyaprakaraNe vyutyAdismRti rapi pratyakSA syAditi mAnaso'pyapekSeSu parigaNanAdityarthaH (manaso'pyakSeSu) / asadviSayAM "vyudasitumiti (kaM. 188.19) akSajatvaM hi aparokSatvAjjAtimupalakSayitumuktam / sA ca sannihitavartamAnaviSayAsveva 1 jJAnaM-je.1, je. 2 / 2 prApnoti-je. 1, je. 2 / 3 darzayita-kaM. 1, kN.2| 4 pratyakSaviSayaM-kaM. 1, . kaM. 2 / 5 tadvIti - kaM 1, kaM.2; taddhi dravyAdiSu vissyessu-je.3| 6 tatpratyakSotpatti-kaM. 1, kaM. 2 / 7' dravye-kaM. 1; kN.2| 8 dravyatvam -a, b| 9 tt-a| 10 atha - a, ba / 11 bhUyastasyApi - a, ba / 12 kAraNaM - a, ba, ka / 13 pratIkamidaM kandalyAM nAsti / 14 darzayituma -ke| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [166 to 170] dravye tAvad 'dvividhe mahatyanekadravyavattvodbhUtarUpaprakAzacatuSTayasagni ... nyAyakandalI samAkhyAto rUpasya dharmaH, yadabhAvAdvAristhe tejasi pratyakSAbhAvaH / catuSTaya'sannikarSAdAtmano manasA saMyogo manasa indriyeNa indriyasyArthenetasmAt kAraNakalApAddharmAdisAmagye ca sati dharmAdharmavikkAlAdInAM samagrANAM bhAve sati pratyakSaM syAt / paramANo dvayaNuke ca pratyakSAbhAvAnmahatItyuktam / avayavabhUyastvaprakarSAprakarSAbhyAmavayavini sphuTatvAsphuTatvAti'zayAnatizayavarzanAdanekadravyavattvaM kAraNam / satyapi mahattve'nekadravyavattve ca vAyoranupalambhAdrUpaprakAzo hetuH / sarvasyaiva jJAnasya sukhaduHkhAdihetutvAddezakAlAniyamenotpAdAcca .. dharmAdharmadikkAlajanyatvam / antareNAtmamanaHsaMyoga manaindriyasaMyogamindriyArthasaMyogaM ca / pratyakSAbhAvAccatuSTayasannikarSaH 'kAraNam / [166] indriyArthasannikarSasya hetutve sAmAnyopalambhavadvizeSopalambhasyAvazyaMbhAvitayA [paM0] samAkhyAta udbhavasaJja ityarthaH / 'vAri sthite tejasi pratyakSAbhAva iti (kaM. 188.25) taptapayaHsthite pAvake sphoTajananAdinA'numIyamAne pratyakSapramANasyA'pravRttiriti bhAvaH / mahatIti (kaM. 189.2 ) trynnukaado| rUpaprakAza iti (kaM. 189.4) udbhuutruuptaa| catuSTayasannikarSa iti (kaM. 189.7) saMyogAnA tritve'pi saMyoginAmAtmamana indriyArthAnAM catuSTvAt / [166] indriyArthatyAdi (kaM. 189.7 ) gadye sAmAnyopalambhavaditi sAmAnyam UrdhvatvazuklasvAdi / [ku0] jJAnavyaktiSu samavaitIti bhAvaH / viSayaM nirdizati-sambaddhaM bartamAnaM ceti zeSaH / atrApi kimavizeSeNa netyAha (kiM vizeSaNena) hi zabdo'vadhAraNamiti (kaM. 188.20) / dravyasya prAdhAnyAditi (kaM. 188.21) prAdhAnyaM ca dravyasya guNAdInAmindriyasambandhasya dravyendriyasambandhapUrvakatvam (sva:) anekadravyava (ha)tvaM / mUyovayavAzritatvamiti (kaM. 188.24) bahuvrIhermatupa AzrayaNAdavaya [vya ] vayavAnAmaneka (da) dravyAMvayavAnekadravyatvena bhavitavyam / IdRzameva bhUyo'vyayAzritatvaM vivakSitaM / paramANau tayaNake ceti (kaM. 189.2) viSayanirdezo'yaM mahatItyuktam / manu kAraNatvena anekadravyavatvAditi] kAraNavargA[t] pRthanirdezAt tAratamyAnuvidhAnaM cAnekadravyavatvatAratamyAnuvidhAnAdanyathAsiddhaM tadevAha-avayavabhUyastveti (kaM. 189.2) / dharmAdharmadikkAlajanyasvamiti] (kaM. 189.5) Aloke manaH samAdhI ca sati pratyayasya bhAvAttayorapi saGgraha iti bhAvaH / 1 dvividha - kaM. 1, kaM. 2, ki| dezakAlAdi - kaM. 1, kaM. 2 / 7 vdhaarnne-ke| 2 sannikarSa:-je.1, je. 2, je. 3. 3 tishydrshnaat-je.2| 4 5 kAraNamindriyArthasannikarSaH kAraNam - je. 1 / 6 vAristhe - mu. ke| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 437 prazastapAdabhASyam karSAd dharmAdisAmagye ca svarUpAlocanamAtram, sAmAnyavizeSadravyaguNakarmavizeSaNApekSA'dAtmamanaHsannikarSAt pratyakSamutpadyate, sad dravyaM pRthivI viSANI zuklau gaurgacchatIti / nyAyakandalI saMzayaviparyayAnutpattiriti cenna, aniyamAt / sAmAnyaM hi bahuviSayatvAt svAzrayasya cakSuHsannikarSamAtreNopalabhyate, vizeSastu svalpaviSayatvAt 'svAzrayasya tadavayavAnAM ca bhUyasAM cakSuravayavinA bhUyobhizca tadavayavaiH saha sagnikarSamapekSata iti na sahopalambhaniyamaH, sAmagrIbhedAt / ata eva dUrAdadhyaktagrahaNam, gacchatazcakSurazmerantarAle 'vizIrNAnAmavayavAntarANAmarthaprAptyabhAvAt / [Ti0] [166-167] nanu zabdarUpavikalpamantareNa pravRttine kutrApi dRSTetyata Aha zandavyutpattIti / vyaktyantaradarzane iti:-ullekhazUnyaM pratisandhAnamityarthaH / sAmAnyavizeSeti-sAmAnyaM sattAdravyatvAdi vizeSaH, 'pRthivItvAdi svalakSaNaM vyktiH| [paM0] vizeSopalambhasyeti (ka. 189.8) vizeSA vakrakoTarAdayaH / 'avazyaMbhAvabhAvAditi (ka. 189.8) avazyaMbhAvena bhAvAt / saMzayaviparyayAnutpattiriti (kaM. 189.8) atrAyaM bhAvaH- indriyArthasanikarSa eca yadi hetustadA yathA sAmAnyopalambhastathA vizeSopalambho'pi syAda arthagatatvAvizeSAt / vizeSopalambhe ca kutaH saMzayaviparyayau ? * aniyamAditi (ke. 189.9) sAmAnyopalambhe sati vi[zeSopalambhenApyavazyaM bhavitavyamiti niyamo nAstItyarthaH / sAmAnyamiti (kaM. 189.9) UrdhvatvAdi / svAzrayasyeti (kaM. 1899) sthAvAdeH / vizeSasvityAdi (kaM. 189.10) vizeSaH punaH svAzrayasya sthANvAdezvabhuravayavinA saha sannikarSamamapekSate tathA bhUyasA bahUnAM tadavayavAnAM svAzrayabhUtasthAvAcavayavAnI bhUyobhirbahubhistadavayavaMzcakSuravayavazva saha sannikarSamapekSate svalpaviSayatvAta / ko'rtho yathA sthANAdibhiH saha cakSurazmyaM sthANvAdyavayabaizca bahubhiH sahasracakSurazbhyavayavA bahavaH saMyujyante tadA vizeSopalambhaH syAdityarthaH / . sahopalambhaniyama iti (kaM. 189.11) sAmAnyavizeSayoryugapadupalambhanizcayaH / [10] [166] catuSTayasannikarSaH saMyoga. - tasmAtsaMyuktasamavAyAdInAM sannikarSAnta rANAM kAraNatvamaviruddhameva / sanikarSasya kAraNatvAnumAne pratikUlamAzaGkate iniyArthati (kaM. 189.7) / pariharati neti (ka. 189.8) / [a] niyamAviti (kaM. 189.9) yadindriyaM sannikRSTaM tatsarvamupalabhyate iti na niyamyata ityarthaH / 1 aatmnH-de| 2 svAzrayasya ca-kaM. 1, kaM. 2 / 3 prakIrNAnAmavayavAnA-. 1, ka. 2 / 4 pRthivItyAdi * - a, ba, ka . 5 avazyaM bhAktiyA-mu. kN| . Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 gyAyakandalIsavalitaprazastapAdabhASyam ... nyAyakandalI. [167] kecit savikalpakameva pratyakSa'mAcakSate, vyavasAyAtmakatvena sarvasya vyavahArayogyatvAta, zabdavyutpattirahitAnAmapi tirazcAmarthavikalpAt pravRtteH, tAn pratyAhasvarUpAlocanamAtramiti / svarUpasyAlocanamAtra vikalparahitaM 'grahaNamAtramiti yAvat pratyakSam prtykss| yadi hi vastusvarUpasya nirvikalpakena grahaNaM neSyate, tadA tadvAcakazabdasya smRtyabhAvAt savikalpakamapi na syAt / ataH savikalpakamicchatA nirvikalpakamapyeSitavyam, tacca na sAmAnyamAnaM gRhNAti, bhedasyApi pratibhAsanAt / nApi svalakSaNamAtram, sAmAnyAkArasya saMvedanAt, vyaktyantaradarzane pratisandhAnAcca / kintu sAmAnyaM vizeSaM cobhayamapi gRhNAti, yadi paramidaM sAmAnyamayaM vizeSa ityevaM vivicya na pratyeti vastvantarAnusandhAnavirahAt / piNDAntarAnuvRttigrahaNAddhi sAmAnyaM 'vivicyate, . [paM0] [167] keciditi (kaM. 189.13) vaiyAkaraNAH / sarvasyeti (kaM. 189.14) pramAtuH / arthavikalpAditi (kaM. 189.15) arthavikalpAdevetyarthaH / tadvAcaka zabbasmRtyabhAvAditi (kaM. 189.17) svarUpavAcakazabdasmaraNa[NA) bhAvAt / savikalpakamapi na syAditi (kaM. 189.18) zabdasmaraNasahakRtasyendriyArthasannikarSasya vikalpajanakatvAt / tacceti (kaM. 189.19) nirvikalpakam / bhedasyApoti (kaM. 189.19) itaraviSayebhyo vizeSasya / svalakSaNamAtramiti (kaM. 189.20) viviktakSaNakSayiparamANulakSaNam / pratisandhAnAcce (kaM. 189.21) tyatra nirvikalpakAdhikArA [ku0] [167] vyavasAyAtmakatveneti (kaM. 189.14) abhilApasaMsargayogyatvenetyarthaH / etenedamabhipretaM; sarvaM hi jJAnamanuvyavasAyanizcitasadbhAvam / anuvyavasAyazca viSayAvacchedena rUpajJAnaM rasajJAnamiti / viSayazca nAma dheyAthaM(thi)naH niyamena tatsAmAnAdhikaraNyena pratIyamAnatvAt / yadyadAtmakaM na bhavati na taM(tada) tena niyataM sAmAnAdhikaraNyamanabhavat prathi yati yathA gaurazvo neti niyamAcca nAmadheyastAdAtmyaM tadA taM nimittabhataH sUtarAM tAdAtmyameva / na cAsatA asambaddhena vA nimittasambandhaH / tatazca sarvadA sarvayA nAmajAtyAdyallekhenaiva viSayA: parisphUrantIti na kadAcinirvikalpakaM sambhavatIti / nanvetadanupapannaM bhAgAsiddhastyita Aha zabdavyutpattirahitAnAmiti (kaM 189.14) / 'arthavikalpAviti (kaM. 181.15) prAgbhavIyazabdavAsanAvazAM (zAt) tirazvAmapi nAmAdyullekhenaiva jJAnamutpadyate iti bhAvaH / 'yannAvayuktamiti-niyamena sAmAnAdhikaraNyenaitAva[ta] pratIyamAnatvAditi ta[ta] satyA(1) bhAgAsiddhiravyutpannaSa[ttezca zabdAnAmarthaparatvasvabhAvatayA vAcakatvenopAdhinaiva sAmAnAdhikaraNyapratItiranyathAsiddhA yathA gaurvAhIka ityatra goguNA upalakSaNatvenopAdhinA vAhIkasAmAnAdhikaraNyamanabhavanti / naitAvatA vAhIkasya goguNatAdAtmyam / yattvananuvyavasAyanirvikalpakasadbhAve pramANaM nAstIti tatrAha 'pratyakSa(kaM. 189.16)[miti / anuvyavasAyAbhAve'pi nAmadheyasmRtihetusaMskArovodhena kAryeNa nirvikalpakamanubheyamiti bhAvaH / evaM prasAdhitasya nirvikalpasya viSayaM vivinakti tacca neti (kaM. 189.19) / vyaktyantaradarzana iti (kaM. 189.20) nirvikalpakena kAJcikti gRhItvA 1 mAcakSate na nirvikalpakaM - je. 1 / 2 pratyakSamAtramiti yAvat - kaM. 1, kaM. 2; grahaNamiti pratyakSaM - je. 1 / 3 gRhyate-je. 3 / 4 shbdsy-kN| 5 atha-Ms | 6 pratIkamidaM kandalyAM naasti-sN| 7 prtykssmaatrN-kN| Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumodamamAdiDIkAtrayopetam nyAyakandalI dhyAvRttigrahaNAdvizeSo'yamiti vivekH| nirvikalpakavazAyAM ca piNDAntarAnusandhAnAbhAvAt sAmAnyavizeSayoranuvRttivyAvRttI dharmo na gRhote, tayora'grahaNAnna vivicya grahaNam, svarUpagrahaNaM tu bhavatyeva tasyAnyAnapekSatvAt / ata eva nivikalpena sAmAnyavizeSasvalakSaNAnAM na vizeSaNavizeSya'bhAvAvagamaH, tasya bhedAvagatipUrvakatvAnni'vikalpakaM ca sAmAnyAdInAM parasparabhedAnadhyavasAyAt / tataH paraM tu savikalpakaM sAmAnyavizeSarUpatAM pratyeti piNDAntaramanusandadhAnasyAtmano'nuvattivyAvRttI dharmoM pratipadyamAnasyandriyadvAreNa tthaabhuutprtiityupptteH| [168] saugatAH punarevamAhuH-svalakSaNAnvayavyatirekAnuvidhAyipratibhAsaM nirvikalpaka vastunyabhrAntam, atastadeva pratyakSaM na savikalpakama, tasya vAsanAdhInajanmano vastva[Ti0] [168] saugatAH punaH iti-svavikalpakamarthe pramANaM na bhavati tadajanyatvAt 'zuktikAyAM rajatajJAnabaditi [40] dullekhazUnyaM pratisandhAna grAhyam / ullekhazeSakheritaM (zekharita) hi pratisaMdhAnaM savikalpakameva dRSTam / na pratyetIti (kaM. 189.22) nirvikalpakaM kartR / svarUpAhaNamiti (kaM. 189.26) astitvagrahaNam / sAmAnyavizeSasvalakSaNAnAmiti (kaM. 189.26) sAmAnyaM sattA dravyatvAdi 1 vizeSaH pRthivItvAdi 2 svalakSaNaM vyaktiH 3 iti trayANAma / 'vizeSyavizeSaNabhAvAnugama iti (kaM. 190.1) vizeSyabhAvo vizeSasvalakSaNayoH vizeSaNabhAvastu sAmAnyasyeti draSTavyam / sAmAnyAdInAmiti (kaM. 190.2) sAmAnyavizeSasvalakSaNAnAm / tathAbhUtapratItyupapatteriti (ka. 190.4) sAmAnyavizeSarUpapratItisambhavAt / . : [168] na savikalpakamiti (kaM. 190.6) atra sAdhanamAhuH saugatAH savikalpakamarthe pramANaM na bhavati tadananyatvAt zuktikAyAM rajatajJAnavat / vastvanuroSipratibhAsasyeti (kaM. 190.7) pUrvadRSTatatkAladRSTayorekyAdhya [ku0] vyatkyantaraM savikalpakena gRhan pratisandhatte tajjAtIyamiti / tadidaM pratisandhAnaM pUrva nirvikalpakena sAmAnyagrahaNena saGgacchateti bhAvaH / yadyubhayaM gRhNAti tahi savikalpakAtko'sya vizeSa ityata Aha yadi paramiti (kaM. 18921) / anuvRttivyA vRttidharmAditi (kaM. 189 25) anuvRttidhyAvRttirUpA (po) viveko viSayabhUto yathAsaGgyaM sAmAnyavizeSayoH dharmAvityarthaH / anyAnapekSatvAditi (kaM. 18926) indriyasannikarSamAtrApekSitAdityarthaH / uktamartha vaMdhaHdaSTAntena spaSTayati ataHparamiti (kaM. 190.2) / tadayaM pramANArthaH-nirvikalpakaM vizeSaNavizeSyabhAvaM nAvagAhate ananusaMhitapiNDAntarasya (1) jAyamAnatvAt, yatpunavizeSaNavizeSyAvagAhi tadanusaMhitapiNDAntarasyaiva bhavati yathA savikalpakamiti vytirekii| .[168] svalakSaNAnvayeti (kaM. 190.5) svalakSaNasyaivArthakriyAsamarthatvAt tasmAdutpannamityarthaH / vAsanAdhIna. janmana iti (kaM. 190.6) sAmAnyAdInAM sarveSAmavastutayA sarvasAmarthyavirahiNAM vikalpaM prati kAraNatvAnupapatte 1 agrahaNAnatu - je. 3 / 2 bhAvAnagamaH - kaM. 1, kaM. 2; je. 3 / 3 nirvikalpakena ca-kaM. 1, kaM. 2 / 4 ataHparaM-kaM. 1, kaM. 2 / 5 zuktikayA-a, ba / 6 vizeSaNavizeSya - kN| 7 zyAvRttI dhamA~ - kaM / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhAdhama nyAyakandalI nanurodhipratibhAsasya kezAdijJAnavadvastuni bhrAntatvAditi / teSAM mataM 'nirAkurvan savikalpakasyApi pratyakSatAmAha-'sAmAnyavizeSadravyaguNakarma vizeSaNApekSAdAtmamanasoH sannikarSAditi / sAmAnyaM ca vizeSazca dravyaM ca guNazca karma ca sAmAnyavizeSadravyaguNakarmANi, sAmAnyavizeSadravyaguNakarmANyeva vizeSaNAni sAmAnyavizeSadravyaguNakarmavizeSa- . NAni, tAnyapekSate ya AtmamanaHsannikarSaH, tasmAt sadvyamiti sAmAnyaviziSTam, pRthivIti 'pRthivItvavizeSaviziSTam, viSANoti dravyaviziSTam, zuklo gauriti gaNaviziSTam, gacchatIti karmaviziSTaM pratyakSaM syAt / catuSTayasannikarSAdityanenaivAtmamanaHsaMyoge labdhe punarasyopAdAnaM pUrvasmAnivikalpakaprakramAdidaM prakramAntaramityavadyota-. nArtham / [Ti0] pramANam / pUrvadRSTatatkAladRSTayorakyAdhyavasAyAtpUrvadRSTasya ca tadAnImabhAvAd 'vastvana [rodhitvam / sarvaca savikalpakaM nirvikalpakaM ca svaparAvabhAsakaM bauddhamate tatra nirvikalpakamubhayatrApi pramANaM taccArthApekSayandriyaka svApekSayA] tu svasaMvedanam / savikalpakaM tvarthe eva na pramANaM svasmistu svasaMvedanaM 'pramANamevetyarthaH / evaM prAmANyaM niSidhyate iti / vikalpo'vastviti - avastuni so'vastubhUtasAmAnyAkArasya pratibhAsanAt sAmAnyAkArapravRttasya svalakSaNa [paM0] vasA yA]t pUrvadRSTasya ca tadAnImabhAvAt vastvananurodhitvam / kezAdijJAnavaditi (kaM. 190.7) aakaashkeshaadijnyaanvt| zrIdharo vakti savikalpakamityAdi (kaM. 190.15) kathamucyate iti (kaM. 190.15) Aha saugatA bhvdbhiH| idameva svoktamupapAdayati pratIyate hotyAdinA (kaM. 190.16) / vicchinna iti (ka. 190.16) pRthag rUpaH / paravAkyam anarthajetyAdi (kaM. 190.17) / vastunirbhAsAditi (kaM. 190.18) avastubhUtasya sAmAnyAkArasya pratibhAsanAt / 'asaMvAdAditi (kaM. 190.18) sAmAnyAkArapravRttasya svalakSaNaprApterasaMvAdaH / / __sarivAkyaM neti (kaM. 190.18) / arthAnubhavajanme (kaM. 190.19) tyAgArtho nirvikalpakaH / maNiprabhAyAM maNibuddhivaditi (kaM. 190.20) yathA kuJcikAvivaradaSTamaNiprabhAyAM maNibhrAntyA pravRttI maNi prApnoti tathA [ku0] varvAsanAparipAka eka vikalpasya kAraNamiti bhAvaH / 'vastvananurodhina iti (kaM. 190.7) tadutpattivyatirekeNa viSayatvasya nirvaktumazakyatvAditi bhAvaH / / tAnyapekSata iti (kaM. 190.11) teSAM tatra vastutastasyopapAditatvAdupapAdayiSyamANatvAdviSayasya ca tadutpattivyatirekeNaiva saGkhyAyAmupapAditatvAcceti bhAvaH / 1 nirAkartR - kaM. 1; kaM. 2; je. 3 / 2 sAmAnyetyAdi - kaM. 1; ka. 2 / 3 pRthivItvaviziSTam / 4 vastu nanu-Da; [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayo sti| 5 staapekssyaa| 6 pramANamivetyarthaH - a, ba, ka / 7 eva -h| 8 visNvaadaad-kN| 9 vastvanurodhi - kaM / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI savikalpakamarthe na pramANamiti kathamucyate ? pratIyate hi ghaTo'yamiti vijJAne vichinnaH kambagrIvAtmA sarvato vyAvattaH padArthaH / anarthajapratibhAso vikalpastasmAdarthAdhyavasAyo bhrAnta iti cet ? yathoktam-- "vikalpo vastunirbhAsAdvisaMvAdAdupaplavaH" iti // ___na, pravRttau saMdAdAt / 'arthAnubhavajanmA vikalpo'rthAtmatayAropitasvapratibhAsaH svalakSaNasvapratibhAsayorbhada tirodhAya svalakSaNadeze puruSaM pravartayati saMvAdayati ca, maNiprabhAyAM maNibuddhivatpAramparyeNArthapratibandhAdarthaprApteriti cet ? yadi vikalpo vastu na saMspRzati, kathaM tadAtmatayA svapratibhAsamAropayet ? nApratIte 'marumarIcinicaye tAdhikaraNo jalasamAropo dRssttH| .. atha pratyakSapRSThabhAvI vikalpaH kAraNavyApAramupAdadAno'rthakriyAsamartha vastu sAkSAtkaroti, - anyathArthakriyArthino vikalpataH pravRsyayogAt / yathAha-"tato'pi [Ti0] prApterasaMvAdaH / maNiprabhAyAm iti-yathA kuJcikAvibaraparidRSTamaNiprabhAyAM maNibhrAntayA pravRtto maNi prApnoti tathA svalakSaNAnivikalpakaM tasmAtsavikalpaka tasmAcca pravRttaH pAramparyaNA'nyaviSayIkRtamartha 'prApnotItyarthaH / kAraNavyApAram iti kAraNaM nirvikalpakaM tasya vyApAraH pratibhAsakAritA / evaM tahi vastuni iti-vivAdAdhyAsitamarthe [40] svalakSaNAnnivikalpakabhrAntyA savikalpakam / tasmAcca pravRttapAramparyeNa nirvikalpakaviSayIkRtamevArthaM prApnotItyarthaH / bastviti. (kaM. 190.21) svalakSaNam / kathaM tadAtmatayeti (kaM. 190.22) vassvAtmatayA kathaM svapratibhAsamAropayedityarthaH / yo hi yatra spazatyapi tasya tena saha tAdAtmyaM kathaM zraddheyamiti bhAvaH / / pratyakSapRSThabhAvIti (kaM. 190.23) nirviklpktvaatpshcaadbhaavii| kAraNavyApAramiti (kaM. 190.23) kAraNasya nirvikalpasya vyApAraM prtibhaaskaaritaalkssnnm| tato'pIti (kaM. 190.25) pratyakSaSaSThabhAvinaH / sUrivAkyam evaM tahItyAdi ( kaM. 190.25) / tatrAvisaMvAdapratItihetutvAditi (kaM. 190.26) hetuH / nirvikalpaka [ku0] tadevaM svamate savikalpakasya prAmANyaM prasAdhya paramataM dUSayituM pRcchati 'savikalpaka iti (kaM. 190.15) / . 'nirbhAsAdapramANyamitImAM (mitiyaM) zaGkAmapandati pratIyata hIti (kaM. 190.16) / viSayIbhavati vacchinnaH paratvenaiva (pa)ghaTAdibhyo vyavacchinna: kambugrIva AkRtivizeSeNa vyAvRtto vyakttyantarebhyaH / uktamajAnAnasya paramatamAzaGkate ... "anarthajapratibhAsAddhi sa (ka. 190.17) iti / savikalpakasyAnuvRttigocaratvena kSaNikatvAdisAdhakapramANavirodhAdi tyarthaH / dUSayati neti (kaM. 190.18) / vikalpenAthaM nizcitya pravartamAnasya tadarthaprAptyA saMvAdenAsaMvAdo'siddha 1 jJAne-kaM. 1; kaM. 2; je. 3 / 2 athA-kaM. 1; kaM. 2; je. 3 / 3 marIcinicaye-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 karaNa-kaM. 1, kaM. 2 / 5 pravRtteH-a, ba / 6 NAnanya-a, ba, k| 7 prApnoti arthaH - a, b| 8 karaNa .-kN| 9 saMvikalpakam -kaM / 10 anarthajapratibhAso vikalpa ... / Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI vikalpAdvastunyeva pravRttiH" 'iti / evaM tahi vastuni pramANam, tatrAvisaMvAdipratItihetutvAt / atha manyase yaH kSaNaH pratyakSeNa gRhyate nAsau vikalpenAdhyavasIyate, yazca vikalpenAdhyavasIyate, na sa pravRttyA labhyata iti kSaNApekSayA na saMvAdaH, teSAM kSaNikatvAt / kintu yAdRzaH 'kSaNaH pratyakSeNa gRhyate tAdRzo vikalpenAdhyavasIyate, yAdRzazca vikalpenAdhyavasIyate tAdazazca pravRttyA labhyata ityanAkalitakSaNabhedasyAtadvayAvRttavastumAtrApekSayA sNvaadH| tatra ca vikalpo gRhItagrAhitvAdapramANam, tathAbhUtasyArthasya pratyakSeNaiva gRhItatvAt / liGgajastu vikalpaH pramANAntarAprAptasvalakSaNaprApakatayA pramANamiti / tadapyasAram, nahi kSaNasyAnyavyAvRttirabhAvarUpAnyavyAvRttyapekSayA vA tasyAropitaM . sAdhAraNaM rUpamavastubhUtaM pratyakSeNa gRhyate, hetutvasya grAhyalakSaNatvAvavastunazca samastArtha [Ti0] pramANaM tatrAvisaMvAdipratItihetutvAd nirvikalpakavaditi pramANam / anyatrArthe'visaMvAdipratItihetutvepi anyatrArthe prAmANyAbhAvAttatretyuktam / na cArthapratItihetutvaM savikalpakasyAsiddham, anvayavyatirekAbhyAM tathAvadhAraNAt / nanu tabanumitijJAnamapi savikalpakatvAdapramANaM syAdata Aha liGgajastu vikalpA iti / [paM0] vaditi dRSTAnto'pyatrA'nuktepyUhyaH / teSAmiti (kaM. 191.1) kSaNAnAm / pratyakSeNeti (kaM. 191.2) nirvikalpakena / anAkalitakSaNamedasyeti (kaM. 191.3) vikalpasya / ataghAvRttamAtrApekSayA saMvAda iti (kaM. 191.3) anyavyAvRttimAtreNa nirvikalpakavikalpAdhyavasAyapravRttInAM tulyatvAt / pratyakSaNava gRhItatvAd (kaM.. 191.5) iti pratyakSeNa = nirvikalpakena, ata eva samAdhAtA kuto viSayakatA ityuttaratra vakSyati / pramANAntarAprAptasvalakSaNaprApakatayA pramANamiti (kaM. 191.5) parvatAdi niyatadezAdhikaraNe sAdhyagaNakatvena yadagRhItagrAhitvaM tena liGgajo vikalpa: pramANamityarthaH / - na hi kSaNasyAnyajyAvRttirabhAvarUpeti (kaM. 191.6) vikalpagrAhyA'nyavyAvRttirabhAvarUpA, ataH sA pratyakSeNa na hi gRhyate iti yogaH / tasyeti (kaM. 191.7) kSaNasya / hetutvasya grAhyalakSaNatvAditi (kaM. 1917) pratyakSasya [ku0] ityarthaH / asya saMvAdasyAnyathAsiddhimAzaGkate artheti (kaM. 190.19) / Adya pramANatvAGgIkAraH spaSTa iti / dvitIyaM dUSayati yadIti (kaM. 190.21) / mA bhUt svaviSaye'rthAropa: svAtmanyevAsestviti zaGkate atheti (kaM. 190.23) / dUSayati evaM tahIti (kaM. 190.25) / avisaMvAdipratItihetutvAditi (kaM. 190.26) pratyakSapRSThabhAviniyamena tadviSayasya sAkSAtkAritvaniyamAdityarthaH / kSaNabhaGgena saMvAdabAdhamAzaGkate atha manyase iti (kaM. 190.26) / yadi saMvAdo nAsti kathaM laukikAnAM saMvAdaH pratIyata ityata Aha 'atra ceti (kaM. 191.4) / anyApohena sahAgRhItabhedamanubhavagRhItameva kSaNaM 1 ityAdi-je. 1, je. 2, je. 3 / 2 kSaNapratyakSaNa-kaM. 1, kaM. 2; je. 2, je. 3 / 3 kSaNapratyakSeNa - me. 1 4 tatra c-k| Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam / 443 nyAyakandalI kriyAvirahAt / kSaNastu 'paramArthaHsannarthakriyAsamarthatvAt pratyakSasya viSayaH, sa ca vikalpakAlAnanupAtItyuktam, kuto viSayakatA ? astu vA vikalpapratyakSayoranirUpitarUpaH kazcidekaH pravRttisaMvAdayogyo viSayaH, tathApi vikalpaH pramANatvaM nAtivartate, dhArAvAhikabuddhivadarthaparicchede pUrvAnapekSatvAt, adhyavasitaprApaNayogyatvAcca / pramANatve cAvasthite pratyakSameva syAlliGgAdyabhAvAdarthe ndriyAnvayanyatirekAnuvidhAyitvAcca / ___ yatpunarayamarthajo bhavannapi nirvikalpakavadindriyApAtamAtreNa na bhavati, tadindriyArthasahakAriNo vAcakazabdasmaraNasyAbhAvAt / smRtyanantarabhAvI vikalpaH smRtija eva nendriyArthajaH, tayoH smRtyA vyavahitatvAditi cet ? kiM bhoH sahakArI bhAvasya svarUpazakti tirodhatte ? kSityudakatirohitasya bIjasyAGkarajananaM prati kA vArtA ? zabdasmaraNenendriyArthayoH ka upakAro yenedaM tayoH sahakAri bhavatIti cet ? yathA [Ti0] bhinnaviSayatvena gRhItagrAhitAM vikalpasya nirAcaSTe na hi kSaNasya iti :-kSaNasambandhinI 'yA'nyabyAvRttiH sA tAvatpratyakSeNa na gRhyate iti sambandhaH / dhArAvAhikasya iti dhArAvAhikajJAnAni viSaye ekasminneva sAtatyena pravartante, pramANaM ca bauddharabhyupagamyate iti / punabauddhamAzaGkate smRtyanantarabhAvI iti :- vikalpa indriyArthajo na bhavati, smRtyanantaraM jAyamAnatvAd laiGgika jJAnavaditi pramANam / nanvatra indriyArthanarapekSyeNa smRtyanantarabhAvitvam, indriyArthasApekSatvena vA ? Ave tAbadasiddhiH, indriyArthamyatirekeNa sAkSAd vikalpasyAnutpatteH / dvitIye prAha ki bhoH ityAdi / zaktitirodhAnAbhyupagame dUSaNamAha kSityudaketi / .. [paM0] yo'sa janako'rthaH sa eva hi pratyakSagrAhyaH / 'ekavastunazceti (kaM. 191.8) ekamabhAvarUpatvAdavastu, dvitIya.mAropitatvAt / anirUpitarUpa iti (kaM. 191.10) vicArAsaha iti tAtparyam / kazcideka iti (kaM. 191.10) apohaH / madhyavasitaprApaNayogyatvAcceti (kaM. 191.12) adhyavasitArthaprApaNayogyaM hi pramANam / .. tadiniyAsahakAriNo vAcakazabdasmaraNasyAbhAvAditi (kaM. 191.14) indriyArthasannikarSasya hi saGketasahakRtasyaiva vikalpajanakatvam / paravAkyaM smRtyanantaretyAdi (kaM. 191.16) / sUrivAkyaM ki bhoH (kaM. 191.17) ityAdi / sahakArIti kaM. 191.17) vAcakasmaraNarUpo'grAhyaH / bhAvasyeti (kaM. 191.17) atra indriyArtha [ku0] viSayIkurvannanuvAdakatayA na pramANamityarthaH / apohaviSaye'pi ki vikalpo liGgajavata paramparayA'rthaprApakatvAt] pramANaM bhaviSyatItyata Aha liGgajastviti (kaM. 191.5) / anuvRtta [tti] siddhaye anyadhyAvRttiH kalpyate sA ca na kSamA[NA]mikA tatkuto gRhItagrahItRtvaM vikalpasyetyabhiprAyeNa dUSayati tadapIti (kaM. 191.6) / aprAmANye sAdhye gRhItagrAhitvasya hetoya'bhicAritvaM darzayituM pratyakSavikalpayorekaviSayatvamaGga kRtyAha astu 'ceti (kaM. 191.10) / nan yadyayaM vikalpo'rthendriyasannikarSajaH syAttadanantaramevotpadyeta nirvikalpakavadityata Aha yatpunariti (kaM. 191.13) / .1 paramAthasan - kaM. 1; kaM. 2; je. 1; je. 3 / 2 kAlAnanupapapAtI-je. 1 / 3 yA'nyathAvRttiH - a, ba / ' 4 jJAnakaditi-a, ba / 5 avastunazra-ke, ba / 6 veti - kN| Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI vikalpaH svotpattAvarthendriyayoranvayavyatirekAvanakaroti, tathA smRterapi / 'tatrendriyArthayorayameva smaraNenopakAro yadeto kevalau kAryamakurvantau smRtisahakArilAbhAt kurutaH / svarUpAtizayAnAdhAyino na sahakAriNa iti kSaNabhaGgapratiSedhAvasare pratiSiddham / [169] syAdetat-kalpanArahitaM pratyakSam / kalpanAjJAnaM tu savikalpakaM tasmAdarthe na pramANamiti / ___ atha keyaM kalpanA? zabdasaMyojanAtmikA pratItirekA, arthasaMyojanAtmikA cAparA 'viziSTagrAhiNyarthapratItiH kalpanA / tadayuktam, vikalpAnupapatteH / zabdasaMyojanAtmikA pratItiH kimarthe zabda saMyojayati ? ki vA svayaM zabdena saMyujyate ? yadi tAvadarthe zabdaM saMyojayati ? 'tatrApi ki zabdAtmakamartha karoti ? kiM vA zabdAkAroparavataM gRhNAti ?. Ahosvicchabdena vyapaditi ? [Ti0] [169] kalpanArahitam iti "pratyakSa kalpanAprauDhamabhrAntam" iti lakSaNAbhyupagamAditi bhAvaH / siddhAntavAdyAha-atha keyaM kalpanA iti :-DitthAdo kevalazabdasaMyojanAtmikA, tatra jAtyAmarthAnAM yojanAbhAvAt / 'viSANI zuklo gogacchatItyAdau tu viSANAdidravyaguNakriyArUpANAmarthAnAM tadvAcakAnAM ca zabdAnAM saMyojanAdubhayAtmiketyapi [paM0] sannikarSasyeti grAhyam / tathA smRterapIti (kaM. 191.20) vAcakaH smRterapyanvayavyatirekAdanuvidhatte / 'vastusvarUpAtizayAnAdhAyino na sahakAriNa iti (kaM. 191.22) vastusvarUpeNa ye'tizayAnAdadhate na smRtizca tasya tasya tamAdhatte prAgasamarthayorindriyArthayoH svotpattikAryajananasAmarthyakaraNAta ityarthaH / [169] paravAkyaM syAdetadityAdi (kaM. 191.23) / kalpanAjAnaM tviti (kaM. 191.23) kAkavA vyaakhyeym| sUrivAkyam - atha keyamityAdi (kaM. 191.24) / zabdasaMyojanA'pi keti (kaM. 191.24) DitthAdau kevalazabdasaMyojanAtmikA tatra vrAtyAdyarthAnAM yojanA'bhAvAt / arthasaMyojanAtmiketi (kaM. 191.25) bhinnA? kevalArtha saMyojanAtmikA viSANI zuklo gaurgacchAtItyAdau tu viSANidravyaguNakriyArUpANAmarthAnAM tadvAcakAnAM ca zabdAnA saMyojanAdubhayAtmiketyanuktamapi jJeyam / arthasaMyojanAmikA cAparetyataH pura: ubhayatrApItyadhyAhAryA / vikalpAnupapatteriti (kaM. 191.26) vikalparaghaTanAt / kiM zabdAtmakamarthamityAdi (ka. 192.1) vikalpatraye'pi pratItiH kI arthaH karma / [ku0] [169] syAdetaditi (kaM. 191.22) yadindriyArthasannikarSotpannamityetallakSaNaM syAt tadA savikalpakasya pratyakSatvaM syAt / na caitallakSaNamityarthaH / ' pRcchati atheti (kaM. 191.23) / uttaraM zabdeti (kaM. 191.23) / arthati (kaM. 191.24) jaatyaadiinaamrthtvmsmtprsiddhaa| 1 tatazcendriyArtha - kaM. 1, kaM. 2 / 2 viziSTagrAhiNI kalpanA-kaM. 1, kaM. 2; viziSTagrAhiNI pratIti: - je. 1, viziSTagrAhikA'rthapratItiH - je. 2 / 3 atrApi-je. 3 / 4 paviSANI-Da / 5 tmikatetyapi - a, ba, ka / 6 'vastu' iti ke pustake nAsti / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusUmogamAviTIkAtrayopetama 445 nyAyakandalI na tAvatpratItirathaM zabdAtmakaM karoti, arthasya nirvikalpakagRhItenaiva svarUpeNa vikalpajJAne'pi pratibhAsanAd, arthakriyAkaraNAcca / anyathA vyutpannAvyutpannayoryugapadekArthavyavasAyAyogAt / . atha zabdAkAroparaktamartha gRhNAti ? tadapyayuktam, apratIteH / nirvikalpakajJAnenArthe gRhIte prAganubhUtastadvAcakaH zabdaH smaryate, pratiyogidarzanAt / smRtyA rUDhazcAsau 'taTastha evArtha paricchinatti, na tu sphaTika iva nIloparaktaH zabdAkAroparakto'rtho gRhyate, zabdasyAcAkSuSatvAt, kevalasyaivArthasyadantayA nirvikalpakavat pratibhAsanAcca / na ca vAcake smaryamANe vAcyasya kAcit svarUpakSatirasti, yenAyaM satyapondriya'saMyoge pratyakSatAM na labhate / yathoktam [Ti0] jJeyam , tirazcAntu kevalArthasaMyojaniketi / arthakriyA 'karaNAcca iti :- anyathA ghaTakAryAmarthakriyAM na kuryAt, zabdakAryAmeva kuryAt / 'anyathA vyutpanneti :- vyutpannasya hi zabdAdhyavasAyaH syAd avyutpannasya 'tvarthAdhyavasAya iti bhinnAdhyavasAyatA syAt / pratiyogidarzanAd iti :-pratiyogI pratisambaddhI saJjItyarthaH / 'smRtyArUvazva iti aso [paM0] nirvikalpakagRhItenaiva svarUpeNeti (kaM. 192.3) yenaiva svarUpeNa nirvikalpakena artho gRhItastenaiva svarUpeNa / vikalpajJAne pratibhAsate tataH kathaM pratItirathaM zabdAtmakaM karoti? nirvikalpakena hi 'azabdAtmako'rthoM gRhIto'ta: pratItirapi tAdageva pratibhAsaH (se) prApnotItyarthaH / arthakriyAkaraNAcceti (kaM. 192.3) yadi hi pratItyArthaH zabdAtmaka: kRtastadA zabdAkAreva kriyA tena kriyate na ghaTAdisAdhyetyarthaH / anyathetyAdi (kaM. 192.4) yadi pratItyA arthasya zabdAtmakasvaM kriyate tdaa| vyutpannAvyutpannayoriti (kaM. 192.4) gRhItAgRhItasaGketayoH / pugapadekA 'dhyavasAyAvogAditi (kaM. 192.4) ko'rthaH / gRhItasaGketayobhinnAdhyavasAyatA syAt, vyutpannazamdAdhyavasAyaH syAt / avyutpannasya tu arthAdhyavasAyaH syAdityarthaH / / - pratiyogidarzanAditi (kaM. 192.6) pratiyogI saMjJIvAcya iti yAvat / asAviti (kaM. 192.6) zabdasmRtyA rUDhatvena viprakRSTattvAd drasazabdaprayogaH / 'adasastu viprakRSTa' iti. vacanAt / taTastha eveti (kaM. 192.7) vaktumukhastha eva / paricchinattIti (ka. 192.7) abhilaSatItyarthaH / zabdasyAcAkSuSatvAditi (kaM. 192.8) yadi zabdAkAroparakto'rtho gRhyate tadA'rthavacchabdasyApi grahaNAccAkSuSatvaM prApnoti / kevalasyaveti (kaM. 192.8) [ku0] nirvikalpakagRhIteneti (kaM. 192.3) zabdAtmakatvaviraheNetyarthaH / arthakriyAkaraNAcceti (kaM. 192.3) nirvikalpake [na] gRhItenaiveti cakAreNAnukRSyate / anyatheti (kaM. 192.4) yadi zabdAtmatayA pratIyamAnAmevArthakriyAM kuryAt stanaMdhayaH stanaMpItvA na tRpyedityarthaH / 1 dekArthAdhyavasAya -pN| 2 tadarthe -kaM. 1, kaM. 2 / 3 samprayoge - je. 2 / 4 karaNatveti - a, ba / 5 pratIkamidaM a pustake bhrssttm| 6 hetvarthAdhyavasAya-a, ba, ka / 7 drshnaadi-dd| 8 smRtyArUDhasya-a, ba, ka / 9 shbdaatmko| 10 dekArthAvasAya-kaM. 1, kaM. 2; je. 1, je. 2, je. 3 / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 jyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI saMjJA hi smayamANApi pratyakSatvaM na bAdhate / saMjJinaH sA taTasthA hi na rUpAcchAdanakSamA // iti / . pratItiH zabdena 'saMsRSTArtha vyapadizatItyapi na supratItam / AtmA hi cetanaH pratisandhAnAdisAmarthyAt saGketakAlAnubhUtaM vAcakazabdaM smRtvA tenArthaM vyapadizati / ghaTo'yamiti na pratItiH, tasyAH pratisandhAnAdisAmarthyAbhAvAt / evaM tAvatpratItirna zabdaM saMyojayati / . nApi svayaM zabdena saMyujyate, jJAnasya tadavyatiriktasya cAkArasya kSaNikatvenAsAdhAraNatayA cAzakyasakatayoH zabdena saMsraSTumayogyatvAt, viSayavAcinA zabdena [Ti0] zabda ityarthaH / 'atha tRtIyaM vikalpaM nirAcaSTe '[pratItiH: 'zabdenArtha vyapadizyati ityAdi:-evaM prathama vikalpa vikalpatrayeNa dUSayitvopasaMharati evaM tAvatpratItiH iti / atha dvitIyaM mUlavikalpaM nirAcaSTe] 'nApi svayaM zabdena [paM0] zabdarahitasya nirvikalpakavaditi (kaM. 192.8) nirvikalpake iva / pratibhAsanAdityatra (ka. 192.9) savikalpake iti zeyam / yadi paraM vAcakavadvAcyasyApyapratyakSaM bhaviSyatItyAzaGkayAha na ca vAcake (kaM. 192.9) ityaadi| yenA'yamiti (kaM. 192.9) ayaM [vA] cyo'rthaH / saJjJA hotyAdi (kaM. 192.11) zloke 'sajJA hi smaryamANA'pisajJino'rthasya pratyakSatvaM na bAdhate' iti pdghttnaa| - na pratItiriti (ka. 192.15) pratIti: klpnaaprpryaayaa| atha ghaTo'yamiti na vyapadizyatItyarthaH / tasyAH pratisandhAnAvisAmAmAbAditi (kaM. 192.15) pUrva hi nirvikalpake na samyaganubhavastataH sadRzapadArthAntaradarzanA. saMskArodbodhastataH saGketasmRtistato vAcakazadvadvArA savikalpakotpattiH, ataH kutaH pratImaH pratisandhAnAdisAmarthyamiti bhAvaH / na zabdaM yojayatIti (kaM. 192.16) na zabdamarthe yojayatIti draSTavyam / ___ saMyujyate (kaM. 192.16) ityatra pratItiH karvI / jJAnasyeti (kaM. 192.16) pratIteH / asAdhAraNe hi saGketaH pravartate / azakyasaGketayoriti (kaM. 192.17) jJAnajJAnagatAkArayorbodhAkArayorityarthaH / viSayavAcineti (kaM. 192.18) graahmvaacinaa| viSayiNa iti (kaM. 192.18) grAhakasya / vyApadezAbhAvAcceti (ka. 192.18) na hi bhavati ghaTojJAnamiti / sa cArthaH 'zabde na saMsRjyate vyapadizyate ceti (kaM.192.19) kAkvA vyAkhyeyam / [ku0] "taTastheti (kaM. 192.11) kAraNagrahaNamityarthaH / tATasthyavipratipadyamAnaM pratyanuvyavasAyaM pramANamAha kevalasyeti (kaM. 192.8) / gRhItasaGketasyeti / zabdasyAyaM viSaya ityanuvyavasAyastaTasthamapi zabdamavekSya viSayabhAvamApadyamAnasya kathamindriyatvamiti zaGkAM nirasyati na ca vA[ca]ka iti (kaM. 192.9) / na rUpAcchAdanakSameti (kaM. 192.12) indri [ya] janyajJAnaM pratibadhnAtItyarthaH / tRtIyaM pakSaM dUSayati pratItiriti (kaM. 192.13) / evaM prathama tredhA vikalpya dUSayitvA tadupasaMhArapUrvaka dvitIyaM dUSayati evaM tAvaditi (kaM. 192.15) / 1 cchAdakakSamA-je. 2 / 2 zabdenArtha-je. 1; je.2| 3 aSTa-a,ba; 4 kalpaM-a, b| 5 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH a.bapustakayo sti| 6 zabdena saMsRSTArtha mu. zabdenArtha-je. 1, je.3 / 7 svayaM zabdena-ka; nApi svayaM zabdeti -a| 8 saMyojayati-kaM. 1 / 9 saMsRjya zabdena vyapadizyate-kaM. 1 / 10 taTastha iti-MS | Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam 447 nyAyakandalI viSayiNo vijJAnasya vyapadezAbhAvAcca / atha manyase vikalpaH zabda'saMsRSTArthaviSayaH, sa cArthaH saMsRjya 'zabdena saMsRjyate vyapadizyate ca / (yatra zabdasya saGkataH) tatra ca zabdasya saGkato yadakSaNikaM sAdhAraNaM ca, na ca svalakSaNaM svalakSaNaviSayo vA bodho bodhaviSayazcAkAraH sAdhAraNo'kSaNikazca bhavati / bodhAkArasya bAhyatvamapi bodhAkArAdananyasAdhAraNameva / sAmAnyaM ca vastubhUtaM nAsti, vicArAsahatvAt / tasmAt pratyeka vikalpairbAhyatvenAropiteSu svAkAreSu parasparabhedAnadhyavasAyAdanyavyAvRttatayakatve samAropite zabdasya saGketa iti 'pramANabalAdAyAtamavarjanIyam / tatra cAloke [Ti0] iti / atra hetumAha jJAnasya tadavyatiriktasya ca iti / yadi jJAnajJAnAkArayo '[viSayabhUtayoH zabdasya saGketaH kartuM zakyate] 'tahi jJAnajJAnAkArayoH sambandhaH syAnna caivamasti tayoH kSaNavinazvaratvAt kenApi 'saha sArUpyAbhAvAcca / nanu svalakSaNatadviSayabodhabodhAkArANAmassvasAdhAraNatvaM kSaNikatvaM ca "antarvartamAnasya tu bodhAkArasya bahirAropitasya sAdhAraNatvAkSaNi"katve bhaviSyata ityata Aha bodhAkArasya iti / [saM0] yad kSaNikaM sAdhAraNaM ceti (kaM. 192.20) vikalpitAnyavyAvRttirUpam / bauddhAnAM hi mate ghaTAdAvarthe aghaTavyAvatyAdirUpameva sAmAnyamanIkriyate, tacca parikalpitatvAdevAkSaNikam anuvattipratyayahetutvAcca sAdhAraNamityarthaH / kSaNikazca bhavatIti (kaM. 192.22) abAyaM bhaavaarthH| svalakSaNAdInAM trayANAM sAdhAraNatvAkSaNikatvAbhAvAnna zabdasaGketaH / nanu svalakSaNatadviSayabodhabodhAkArANAmastvasAdhAraNatvaM kSaNikatvaM ca, antarvartamAnasya tu bodhAkAra[sya] bahirAropitasya sAdhAraNasvAkSaNikatve bhaviSyata ityAzaGkayAha boSAkArasyetyAdi (kaM. 192.22) / bodhAkArAbananyaditi (ka. 192.22) tasyaiva bahirAropAt / na tu sAmAnya bhaviSyati zabdasaGkatayogyaM tasya sAdhAraNatvA * dakSaNikatvAccetyAzaGkayAha sAmAnyaM cetyAdi (kaM. 192.23) / bAhyatveneti (kaM. 192.23) sthUlAditvena / anyavyAvRttataryakatve samAropite zabdasya saGkata (kaM. 192.24) ityatra anyavyAvRttatayA samAropite upacarite ekatve zabdasya saGketa iti pdghttnaa| tatra ceti (kaM. 192.25) bAhyatvenAropite svAkAre / tasyAmityAdi (kaM. 193.1) lokavyAkhyA-tasyAM kalpanAyAM yadbAhya rUpaM ghaTAdi AbhAti-pratibhAsate / ki viziSTayA bhAti ? ekamiva ? vi[bha] ktaparamANumAtratve'pi sthUlAkArapratibhAsAt / punaH kiM viziSTam ? bAhyaM rUpamAbhAti ! [ku0] prakArAntareNa nAmayojanamAzaGkate atha manyasa iti (kaM. 192.19) / astu zabdasya saMsRSTagocaratvaM kathametAvatA vikasya kalpanAtvamiti tasyAM kAraNAntarasya kalpanAyAM bAhyamiva-ekamiva-anyato vyAvRttamiva rUpamAbhAti / tu paramArtha vastuM tasmAt ] niratatvaparijJAnam alIkajJAnaM vibhAvanA kalpanetyarthaH / 1 jJAnasya tadvayatiriktasya-kaM. 1; kaM. 2 / 2 saMspRSTArtha-je. 1 3 zabdena vyapadizyate ca-kaM. 1; kaM. 2 / 4 pramANabalAyAtam-je. 1: je. 2, je.3| 5 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH aba pustakayo sti, bhUtayoH . sngket:-k| 6 tadA sambandhaH syAnnaivam ityAvRttaM 'Da' pustke| 7 kenApi saaruupyaa-a| 8 atad - a / 9 bodhAkArasya ca-a, ba, k| 10 kSaNikatve na-a, ba, ka / . Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI zabdasaMsargavati vikalpaH pravartamAno'santamartha vikalpayatIti kalpanAjJAnamiti / yathoktam tasyAM yadUpamAbhAti bAhyamekamivAnyataH / vyAvRttamiva nistattvaM parIkSAnaGgabhAvataH // iti / [170] atrocyate-yadi sAmAnyasya vastubhUtasyAbhAvAt tadviziSTagrAhitA kalpanAtvam , tamusadarthataiva kalpanAtvaM na 'shbdsNsRssttgraahitaa| tatra yadi zakSyAmaH pramANena sAmAnyamupapAdayituM tadA satyapi zabdasaMsRSTagrAhakatve tadviSayaM vikalpajJAnamindriyArthajatvAt pratyakSameva syAt / yadaparokSAvabhAsi tatpratyakSaM yathA nivikalpakam, aparokSAvabhAsi ca vikalpajJAnam / iha jJAnAnAM parokSatvamanindriyArthajatvena vyAptaM yathAnumAne, anindriyArthajatvaviruddhaM cendriyArthajatvaM tadbhAvabhAvitvAnirvikalpakajJAne pratIyata iti / vyaapkviruddhoplbdhiH| vipakSe yatsmRtipUrvakaM tadapratyakSaM yathAnumAnajJAnam, smRtipUrvakaM ca savikalpakajJAnamiti pratipakSAnumAnamapyastIti cet? pratyakSatvaM yadi na kvacidavagatam? . [Ti0] [170] tasyAM yatpam iti tasyAM vikalpabuddhau nistattvaM tattvAnnirgatamapAramArthikamityarthaH / bauddha'rItya- . vAnumAnayati 'yadaparokSeti-samIcInaM saditi samyagjJAnaprastAvAtkartavyam anyathA viparyayAdInAmapi pratyakSapramANatA syAt / vyApakaviruddhopalabdhiH iti :-pratiSedhyasya parokSatvasya yada vyApakamanindriyArthajatvaM tasya yadviruddha mindriyArtha.. jatvaM tasyo palabdhiH / indriyArthataddhAveti-evaMvidhasyaiva sarvatra hetutvAt prathamaM sAmAnyena tadbhAvabhAvitvAdityatra nacchabdaprayogaH pazcAdindriyArthayostadbhAva iti' vishessshbdpryogH| [paM0] anyatovyAvRttamiti paramArthato hi anyato vyAvRttaM rUpaM nirvikalpakagrA hyeSu paramANuSveva dRSTaM paraM kalpanAyAmapi bAhyaM rUpaM ghaTAdipaTAdibhyo vyAvRttaM pratibhAsate tan nistatvamapAramArthikamityavaseyam / kutaH ? parIkSA'naGgabhAvata: parIkSAsaratvAdi [ti] tAtparyam / : [170] atrocyate iti (kaM. 193.3) zrIdhareNa / asadarthataiveti (kaM. 193.4) sAmAnyasya tava mate'satvAt / tadviSayamiti (kaM. 193.6) saamaanyvissym| taddhAvabhAvitvAditi (kaM. 193.9). indriyArthAnAMtarIyakatvAt / vyApakaviruddhopalabdhiriti (kaM.193.9) pratiSedhyamapratyakSatvaM tasya vyApakaMmanindriyArthajatvaM tasya viruddhamindriyArtha [ku0] [170] zabdasaMsRSTagocaratvasya kalanAtvaM pratyeva prayojakaM darzayan pariharati atrocyata iti (kaM. 193.3) / vikalpasya pratyakSatve paramatamanusRtya prayogamAha yadaparokSAvabhAsIti (kaM. 193.6) / pratibandhaprasiddhaye prasaGgamAha 'iha jJAnAnAmiti (kaM.193.7) / 'indriyArthajatvenendriyasannikarSakAraNatvenetyarthaH / natvanameyAdanameyaM 'jAyate kiM tahi ? linggaat| vyApakavirudhopalabdhiriti (kaM. 193.9) apratyakSasya vyApakamanindriyakAryatvaM tasyopalavdhi 1 zabdasaMsRSTArthagrAhitA-kaM. 1, kaM. 2, je. 3 / 2 yadi kvacidavagatam -kaM.1; kaM. 2; je. 3 / 3 rItyevaa, ba / 4 ydi-dd| 5 palabdhim - a, b| 6 iti zabdaprayogaH-a, b| 7ya-MS| 8 anindriyaarthjtven-kN| 9 jAtaye-MST Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjiphAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam / __ nyAyakandalI tadA savikalpake tasya na pratiSedhaH, 'prAptipUrvakatvAtpratiSedhasya / atha nirvikalpake pratItam ? 'tat kathaM pratItam ? indriyArthatadbhAvamAvitvAnumAneneti cet ? tarhi pratyakSa'tvaprasAdhakasya tadbhAvabhAvitvAnumAnasya prAmANyAbhyupagame sati 'pratyakSatvapratiSedhakAnumAnaM pravRttaM tadviparItavRtti azrAvaNaH zabda itivattenaiva baadhyte| evaM tAvacchabdasaMyojanAtmikA pratItiH kalpanA na bhavatIti / ____ arthasaMyojanAtmikApi viziSTagrAhiNI na kalpanA, vizeSaNasya vizeSyasya ca tayoH sambandhasya ca vyavacchedyavyavacchedakabhAvasya vAstavatvAt / 'arthAvagraho vijJAnam, tadarthendriyasannikarSAdyathAbhUto'rthastathopajAyate, na tvarthe vicArya pravartate / viziSTajJAnaM tu vicAra iti / idaM vizeSaNamidaM vizeSyamayamanayoH sambandha eSA ca lokasthitiH / [Ti.] azrAvaNa iti :- yathA zabdasya zravaNagrAhyatayA anvayavyatirekAnumitayA'zrAvaNatvAnumAna bAdhyate '[evaM tadbhAvabhAvitvAnumitayA pratyakSatayA'pratyakSatAsAdhanaM bAdhyate] iti na satpratyakSatA (stprtipksstaa)| zravaNagrAhyatAvadhAraNasya cAnumAnagamyatvameva zabdasyaiva pratyakSatvAt / viramya vyApAre iti :-zabdabuddhikarmaNAM pUnApArAbhAvAt / dvaSaNukavyavacchedArtha bahuvacanam / [paM0] jatvaM, tasyopalabdhiH / vyatirekAnumAna pratyakSatvaprasAdhakasyeti (kaM. 193.13) nirvikalpakaM prati / pratyakSatvapratiSedhakAnumAnamiti (kaM. 193.14) nirvikalpakamiti / tadviparItavRttIti (kaM. 193.14) pratyakSatvapratiSedhaviparItavRtti / azrAvaNaH zabda itivaditi (kaM. 193.14) yathA azrAvaNaH zabda ityasya prayogasya viparItavRttitvam, asyaiva zabdasya zrUyamANatvena zrAvaNatvasyaiva sAdhanAt tathA tadbhAvabhAvitvaM vikalpasya pratyakSatAM sAdhayati indriyArthajatvAt / --- vAstavatvAditi (kaM. 193.17) vAstavatve ca kuta[:] klpnaa| paravAkyam-'arthAvagrahaH vijJAnamityAdi (ka. 193.18) / arthAvagraha iti arthasyAvagamamAtram / taditi (kaM. 193.18) vijJAnam / yathAbhUta iti (kaM. 193.19) viziSTatArahitaH / pravartate iti (kaM. 193.20) vijJAnaM kartR / viziSTajJAnamiti (kaM. 193.20) [30] stadviruddhamanindriya (mindriya) kAryatvaM vyAvartayatIti tadvayApyamapi pratyakSatvaM vyAvartayatItyarthaH / tadviparItavattIti (kaM. 193.15) nirvikalpakapratyakSatva (1) sAdhakaM yadindriyabhAvabhAvitvAnumAnaM tadvizeSAbhAvAt savikalpake'pi pratyakSatvaM sAdhayati / tata copajIvyapramANavirodhAtkAlAtyayApadiSTaM nissedhaanumaanmityrthH| prathamakalpanAprakAradUSaNamupasaMhRtya dvitIyaM dUSayati evaM tAvaditi (kaM. 193.16) / 1 vidhi - je. 1; je. 2 / 2 tatkatham ? - je. 1; je. 2 / 3 pratyakSatvasAdhaka - je. 1; je. 2 / 4 pratyakSapratiSedhakA-je. 1; je.2| 5 arthAvagrahaM- kaM.1; kaM. 2 / 6 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH apustake nAsti / 7 pratyakSayA-ba, k| 8 bahuvacanam - a| 9 arthAvagrahaM vijJAnam - kaM. 1 / .57 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 nyAyakambalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam / nyAyakandalI daNDI puruSo na tu puruSI daNDa iti vicArya ca pratyekametAni pazcAdekIkRtya gRhNAti daNDI puruSa iti / yadyarthasya viziSTatA vAstavI prathamameva viziSTajJAnaM 'jAyeta / na bhavati cet ? nAsya svarUpato viziSTatA kiM tUpAdhikRteti viziSTatAjJAnaM kalpaneti cet ? 'durUhamidamAyuSmatA, AtmA hi pratyeka vizeSaNAdIna gRhItvA tAnanusandadhAna indriyeNArthasya viziSTatAM pratyeti na jJAnamacetanam, tasya pratisandhAnAzakteH, viramya vyApArAbhAvAcca / artho vizeSaNasambandhAdviziSTa eva, vizeSaNAdigrahaNasya sahakAriNo'bhAvAt / prathamamindriyeNa na tathA gRhmate, gRhIteSu vizeSaNAdiSu gRhyata ityarthendriya tAvadviziSTajJAtam / yadi viziSTajJAnatvAdevAparAdhAt pratyakSaM na bhavati, duHsamAdheyamityuparamyate / [paM0] kalpanAjJAnam / gRhaNAtItya (kaM. 193.22) smAtpuraH kathamiti padamadhyAhAryam / kathaM daNDIpuruSa iti / daNDIpuruSa ityasmAtpuro yat ityadhyAhAryam / vAstavI (kaM. 193.23) tyataHpurastadetyadhyAhAraH / nAsyeti (kaM. 193.23) asyArthasya / svarUpata iti (kaM. 193.23) anaupaadhikii| zrIdharavAkyaM 'durUha (kaM. 193.24) mityAdi / du[rU] hamityasya sthAne duruttaramiti pAThAntaraM tadapi suSchu / vizeSaNAdIniti (kaM. 193.25) nAgRhItavizeSaNA : viziSTA buddhiriti prathamaM vizeSaNam / jJAnamiti (kaM. 193.26) kartRbhUtam / acetanamiti (kaM. 193.26) vaizeSikamate / pratisandhAnAzakteriti (kaM. 193.26) vizeSaNavizeSyAdisambandhAvadhAraNe'samarthatvAt / 'viramya vyApArAbhAvAcceti (kaM. 193.26) zabdabuddhikarmaNAM punApArAbhAvAt / viziSTa eva (kaM. 193.27) ityasmAtpuraH kintvityadhyAhAryam / [ku.] vyavacchittiretadvyAvRttiH karmagatatvena nirUpyamANA vyavacchadyatvaM, kAraNagatatvena nirUpyamANA vyavacchedakatvam ata evaikavacanavirodhAjjAnavyatirikta pratisandhAtAramapazyan zaGkate 'arthAvagraha iti (kaM. 193.19) / prathamameva prathamAkSasanni pAtAnantarameva upAdhivAsanAparipAkavizeSaH / tatkRtatvAdviziSTajJAnaM kalpyata ityarthaH / AtmaprakaraNoktaM pratiriktatvamanAkalayataH zaGketi sUcayat sopahAsamAha 'duruttaramiti (kaM. 193.24) / duruttaraM duHkhenottaritavyam / yaduktaM viziSTasya pAramArthikatve prathamata evaM viziSTajJAnamutpadyateti tatrAha artho vizeSaNasambandhAditi (kaM. 193.27) / nanvanumAnAdiSu gRhItavyAptikasyApratyakSatvasAdhakasya viziSTasya viSayatvahetoranindriyajatvamupAdhi darzayannupasaMharati arthendriyajaM tAvaditi (kaM. 194.2) / 1 jAyate - je. 1 / 2 svarUpaviziSTatA- je. 1 / 3 durUhita - kaM. 1, kaM. 2; durudAra - je. 3 / 4 duruuhit-kN.1| 5 paJjikAyAM 'cirasya' iti pAThaH so'rthadRSTayA na sAdhuH / 6 arthAvagraham -kaM / 7 atra 'upAtAntarameva' iti punarAvRttaM hastalikhita pustake -sN| 8 durUhitam - ke| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAbiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [171] rUparasagandhasparzaSvanekadravyasamavAyAt svagatavizeSAt svAzrayasannikarSAniyatendriyanimitta mutpdyte| ___zabdasya trayasannikarSAcchrotrasamavetasya tenaivoplbdhiH| ___ nyAyakandalI [171] rUpAdiSu pratyakSotpattikAraNamAha-'rUparasagandhasparzeSviti / anekeSvavayaveSu samavetaM dravyamanekadravyam, tatra samavAyAt / svagato vizeSoM rUpe rUpatvaM rase rasatvaM gandhe gandhatvaM sparza sparzatvaM tasmAt / svAzrayasannikarSAdrapAdInAM ya Azrayastasya grAhakairindriyaH sannikarSAniyatendriyanimittaM cakSunimittaM rUpe, rasananimittaM rase, ghrANanimittaM gandhe, tvagindriyanimittaM sparza jJAnamutpadyate / svagatavizeSANAM hetutvAdrpAdiSvindriyavyavasthA, anyathA pariplavaH syAdvizeSAbhAvAt / zabdasya trayasannikarSAcchotrasamavetasya tenaivopalabdhiH / . trayasannikarSAditi AtmamanaindriyANAM sannikarSo 'dshitH| indriyArthasannikarSaH zrotrasamavetasyetyanenoktaH / tenaivopalabdhiriti zrotreNaivopalabdhirityarthaH / [Ti0] [171] anekeSu iti 'prAbhAkarA: pratyavatiSThante karma pratyakSam iti :-'sa saMyogavibhAgAnumiteti :'vivAdAdhyAsitau saMyogavibhAgau 'asamavAyikAraNa pUrvI bhAvarUpakAryatvAd ghaTavat / "tarumRgasya iti tarumRgaH zAkhA [paM0] [171] anekeSviti (kaM. 194.4) dvayaNukavyavacchedArtha bahuvacanam / Azraya iti (kaM. 194.6) ghaTAdiH / "rUpAdigrAhaka (kaM. 193.6)rityatra rUpAdi iti padaM nAsti paatthaantre| cakSunimitaM rUpe iti (kaM. 194.7) . rUpe cakSunimitaM jJAnamutpadyata iti yogaH / svagatavizeSANAmiti (kaM. 194.8) rUpatvAdInAm / tenaivopalabdhiriti (kaM. 194.10) rUparaktAndhasya vastuni samavetAzcakSurAdibhirgRhyante zabdastu zrotrasamaveta eva zrotreNopalabhyate ityarthaH / indriyArthasannikarSa (kaM. 194.11) ityatra atha zabdena zabda ucyate / prAbhAkarAH prAhuH karmapratyakSa (kaM. 194.13) mityAdi / saMyogavibhAgAnumitakriyAlambana (kaM. 194.15) ityatra kriyAzabdena karma lkssyte| vivAdAdhyAsitau saMyogavibhAgau asamavAyikAraNabhUtakarmapUrvI bhAvarUpakAryatvAt ghaTavat / zrIdharavAkyaM tadasAramiti (kaM. 194.15) / ubhayavRttitvAditi (kaM. 194.16) dviSTatvAt / "anavarata [ku0] [171] anekeSviti (ka. 194.4) bahuvacanena dvayaNukarUpasya. pratyakSatvaM nivArayati rUpe rUpatvamiti (kaM. 194.5) / udbhavasamAkhyAto'pi svagato vizeSo draSTavyaH / .. 1 mutpadyate jJAnam - de| 2 rUparasetyAdi - kaM. 1, kaM. 2 / 3 darzita iti - je. 1, je. 2 / 4 mrAbhAkarA '- / 5 pratyakSam - a| 6 'sa' abapustakayo sti| 7 vibhAgA - dd| 8 asamavAya - a, ba, ka / 9 kaarpuurvo-dd| 10 trunn-a| 11 grAhaka:- kaM. 1 / 12 anArata-kaM. 1 / Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 myAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgaparatvAparatvasneha'dravatvavegakarmaNAM pratyakSadravyasamavAyAccakSuHsparzanAbhyAM grahaNam / _ nyAyakandalI saMkhyAdInAM karmAntAnAM pratyakSadravyasamavetAnAmAzrayavaccakSuHsparzanAbhyAM grahaNam / . karmapratyakSamiti na mRSyAmahe, gacchati dravye saMyogavibhAgAtiriktapadArthAntarAnupalabdheH / yastvayaM calatIti pratyayaH sa saMyogavibhAgAnumitakriyAlambana iti / tadasAram, yadi karmApratyakSaM vibhAgasaMyogAbhyAmanumIyate tadA vibhAgasaMyogayorubhayavRttitvAdAzrayAntare'pi karmAnumIyeta / na ca mUlAdagramagrAcca mUlaM gacchati zAkhAmRge tarA'vapyanyatarasaMyogavibhAgAdhikaraNe calatIti pratyaya 'udyte| yadi mataM yo'yaM tarumRgasyAkAzAdinApi. saMyogastasya tarusamavetAt karmaNo niSpattyanavakalpanAnna tarau karmAnumAnamiti kalpyatAm? tarhi dezAntarasaMyogArtha tarumRge'pi karmAntaram, tarau tu karmakalpanA na nivartata eva / [Ti0] mRgaH / yadadhikaraNam iti :-'kAraNamasamavAyikAraNaM na tu 'nimittakAraNam vyadhikaraNAnAmapi viSayANAM jJAnasukhAdihetutvAt / tasyApattivad iti :-yathA'nyathopapattyArthApattiH paribhUyate na tathA'numAnamiti / etacca parAbhiprAyeNoktam, 'svAbhiprAyeNa tvarthApatterapyanumAnatvAt / 'na cedam iti :- idamanumAnam // // iti ayogipratyakSanirUpaNam // [paM0] saMyogavibhAgAdhikaraNe (kaM. 194.17) ityasya sthAne anyatarasaMyogavibhAgAdhikaraNe iti pAThAntaraM dRzyate, tadapi suSThu / calatIti pratyaya 'udayate (kaM. 194.18) iti ko'rthaH ? kintu zAkhAmRge eva calatIti pratyayo na tarI ityarthaH / tasmRgasyeti (kaM. 194.18) kapeH / AkAzAdinApIti (kaM. 194.18) Adi zabdAdikkAlAtmagrahaH / na kevalaM vRkSaNa AkAzaH, dikkAlAtmabhirapi ityarthaH / "tasyeti (kaM. 194.19) tarusamavetAtkarmaNaH sakAzAt ? AkAzAdisaMyogasya "na niSpattiH kiMtu tatsaMyogAviti / saMyogajaH saMyogastasmAnna tarI karmAnamIyate kevalaM kapo karmAnumIyate iti vAkyArthaH / yadi matamityAdi paravAkyamuddizya zrIdharaH prAha phalpanA (kaM. 194.20) mityAdi / dezAntarasaMyogArtham (kaM. 194.20) AkAzAdisaMyogArtham / tarau sviti (kaM. 194.20) tarAvapItyarthaH / kAryamiti (kaM. 194.21) sNyogvibhaagau| tadadhikaraNaM kAraNamityutsarga (kaM. 194.21) ityatra kAraNamiti [ku0] nanu gacchati dravye gatiH pratIyate tatkuto'marSa ityata Aha gacchati dravya iti (kaM. 194.13) / nanu yadeyaM pratItiH saMyogavibhAgaviSayA tahi saMyujyate vibhajyate iti kuto na vyapadizyata ityata Aha yastvayamiti (kaM. 194.14) / anumitenApi viSayeNAnumApakaM vyapadizyate yathA calantyAM patAkAyAM vAyutIti bhAvaH / tadasAramiti (kaM.194.15) 1 vegdrvtv-de| 2 vapyanArata-kaM. 1, kaM. 2; anavarata iti pAThaH-je. 1; anAtarateti pAThAntaraM-je. 3 / 3 udIyate-je.1, je. 2, je.3| 4 kAraNaM samavAyi-ma; kaarnnmsmvaay-dd| 5 numitt-a| 6 'yatho-a, ba / 7 vaabhipraayenn-a| 8 na caid-a| 9 udIya iti paJjikAyAM pAThaH sa ca na sAdhuH / 10 tsyetyaadi-b| 11 tu-a| Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 453 TippaNapanikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI yadadhikaraNaM kAyaM tadadhikaraNaM kAraNamityutsargastasyaikatra vyabhicAre'nyatra ka AzvAsaH ? zAkhAmRgasamavetena karmaNA kalpitena zAkhAmRgasya taruNA dezAntareNApi samaM saMyogavibhAgayorutpatterubhayakarmakalpanAnupayoga iti cennaivam, pratibaddhaM hi liGga yatropalabhyate tatra pratibandhakamupasthApayatItyetAvatyevAnumAnasya sAmagrI / tasyApattivadanyathopapattyA kaH paribhavaH ? na cedaM puruSa iva cetanaM yatprayojanAnurodhAt pravartate / yadi tvekasya 'vyomapradezasya 'saMyogavibhAgAH kriyAnumitihetavaH kalpyante ? na zakyaM kalpayitum, atIndriyavyomAzrayANAM vibhAgasaMyogAnAmapratyakSatvAt / bhUgolakapradezavibhAgasaMyogasantAnAnumeyatve. gacchato viyati vihaGgamasya karma duradhigamaM syAta / viyadvitatAlokanivahavibhAgasaMyogaprabAho yadi tasya liGgamiSyate? anicchato'pyandhakAre vAyudoSAdekasmAdupajAtAvayavakampasya bhujAoM me kampate 'bhrUzcalatItyadRSTAkRSTAntaHkaraNAdhiSThitatvagindriyajA karmabuddhiranibandhanA syAt / rAtrau mahAmeghAndhakAre kSaNamAtrasthAyinyAM vidyuti calatIti pratyayasya kA gatiH ? [paM0] asamavAyikAraNabhUtaM karma / 'atraivamAzayaH saMyogavibhAgau hi tarau vartate ataH karmaNA'pi tarau bhAvyameva / dezAntareati (ka. 194.23) aakaashaadinaa| ubhayakarmeti (kaM. 194.23) kapitarugatatvena / liGgamiti (kaM. 194.24) aba saMyogavibhAgalakSaNaM pratibandhakamiti karmalakSaNam / 'ityevAnumAnasAmagrIti (kaM. 194.25) yathA yatra dhUma upalabhyate tatrAgnimupasthApayati / tasyArthApattivadanyathopapatyA (kaM. 194.25) 'rthApattirabhibhUte. na tathA'numAnamabhibhayate / pIno devadatto divA na bhakte ityatra pInatvasya vAtAdivazAdabhyU[pa] patteranyathopapattiH / tathApi cArthApattiH paribhUyate navamanumAnamityarthaH / na cedamiti (kaM. 194.26) idamanumAnam / ekasyeti (kaM. 194.27) kapereva / apratyakSatvAditi (kaM. 195.1) na ca vibhAgasaMyogau apratyakSI santo liGgaM bhavitumarhataH pratyakSasyaiva liGgatvAt / bhUgolakapradezavibhAga saMyogatvAnumeyatve (kaM. 195.1) karmaNa iti SaSThayantaM padaM draSTavyam / 'kSaNamAtrAvasthAyinyA (kaM. 195.6) mityanena AlokapravAhAbhAva raktaH / calatIti (kaM. 195.6) ityatra kITakAdi kartR / tatsaMyuktasamavAyAditi (kaM. 195.7) manaHsaMyuktAtmasamavAyAt / [7] atra yavanumitaM karma calatIti pratyayasya viSayaH tahi dezAddezAntaraprAptyAnumitena karmaNA savitaryapi calatIti pratyayaH syAt / atha tatra gaganadezAntarasyApratyakSatayA tatprAptirapratyakSA tarhi nabhasi saJcarati khadyote'pi calatIti pratyayo na syAt / svaprabhAvayavasaMyogavibhAgAbhyAM karmAnumAnaM savitaryapi samAnaM, nudyanodakayoriva prabhAprabhAvatoH saMyogavibhAgI 1 ekasya = zAkhAmRgasya - je. 3 / 2 vyomapradeza - je. 3 / 3 vibhAgasaMyogA: - je. 1, je. 2, je. 3 / 4 dhUzvalatItyadRSTAntaHkaraNA-kaM. 1, kaM. 2; bAhuzvalatItyadRSTAntaHkaraNA-je. 2; je. 3 / 5 avaivayamAzayaH -iti paJjikAyAM pAThaH sa tu na samIcIno bhAti / 6 etAvatye va- kaM. 1 / 7 saMyogasantAnAnumeyatve - kaM. 1 / 8 kSaNamAtrasthAyinyAm - kaM. 1 / 9 saMyuktasamaghAyAt - kaM. 1 / Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnAnAM dvayorAtmamanasoH 'sannikarSAdupalabdhiH / bhAvadravyatvaguNatvakarmatvAdInAmupalabhyAdhArasamavetAnAmAzrayagrAhakairindriyairgrahaNamityetadasmadAdInAM pratyakSam / nyAyakandalI buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnAnAM dvayorAtmamanasoH saMyogAdupalabdhiH 'buddhItyAdi / AtmasamavetAnAM 'tatsaMyuktasamavAyAda grahaNam / 'bhAvadravyaguNakarmatvAdInAmupalabhyAdhArasamavetAnAmAzrayagrAhakarindriyagrahaNam / sattAdravyatvAdInAM sAmAnyAnAmAzrayo yenendriyeNa gRhyate tenaiva tAni gRhyante / tatra saMyogAd dravyagrahaNam, saMyuktasamavAyAd guNAdipratItiH, saMyuktasamavetasamavAyAd guNatvA-' dijJAnam, samavAyAcchandagrahaNam, samavetasamavAyAcchandatvagrahaNam, sambaddhavizeSaNatayA cAbhAvagrahaNamiti SoDhA snnikrssH| yatsaMyuktasamavetavizeSaNatvena rUpe rasAMdyabhAvagrahaNam, yA ca saMyuktasamavetavizeSaNavizeSaNatvena rUpatve rasatvAdhabhAvapratItiH, yazca samaveta [paM0] saMyogAditi (kaM. 195.9) indriyasaMyogAt / vravyagrahaNamiti (ke. 195.9) AzrayagrahaNam / / saMyuktasamavAyAdguNAdipratItiriti (kaM. 195.9) indriyasaMyukto ghaTAdiH sUtrasamavetA guNAdayaH / 2 / saMyuktasamavetasamavAyAd'guNAvijJAnamiti (kaM. 195.9) indriyasaMyukto ghaTAdiH sUtrasamavetA guNAdayastatra samavetaM guNatvam 3 // samavAyAcchandragrahaNamiti (kaM. 195.10) zrotre samavetaM zabdaM gRhNAti / 4 / samavetasamavAyAcchagdatvagrahaNamiti (kaM. 195.10) zrotrabhAvApannAkAze samavetaH zabdastatra ca samavetaM zabdatvam / 5 / sambaddha vizeSaNatayA cAbhAvagrahaNamiti (kaM. 195.10) sambaddhasyendriyasanikRSTasya bhUtalAdevizeSaNatayA'bhAvagrahaNaM yathA 'aghaTaM bhUtalam' / 6 / yatsaMyuktasamavetavizeSaNatvena rUpe rasAvabhAvagrahaNamiti (kaM. 195.11) indriyasaMyukto ghaTAdistatra samavetaM rUpaM tasya vizeSaNaM rasAdyabhAvaH / / 'yAvatsaMyuktasamavetasamaveta vizeSaNarUpatvena rasatvAdyabhAvapratItiriti (kaM.195.12) indriyasaMyukto ghaTAdistatra samavetA rUpAdayaH rUpe ca samavetaM rUpatvaM tasya vizeSaNaM rasatvAdyabhAvaH / 2 / yazca samavetavizeSaNatayA kakAre khakArAdyabhAvAvagama iti (kaM. 195.13) zrotrasamavetasya kakArAdeH zabdasya vizeSaNatayA lipirUpasurUpeNaiva gatArthaH / 3 / yacca samaveta[sapaveta] vizeSaNatayA gatve khatvAdyabhAva grahaNamiti (kaM. 195.14) zrotre samaveto gakArastatra samaveta gatvaM tasya vizeSaNaM khatvAdyabhAvaH / / [ku0] na pratIyete iti cet, na tatra dravyasyAvinaSTasyAcalacakSuSopalabdhasyAnupalambhana dezAntaraprAptimanumAya calatIti pratyayaH savitaryapi kiM na syAdityatiprasaGgasya pradyotanAya dharma pracinoti taddharmasahAyastamathaM pradyotayatItyanvaya / 1 saMyogA - kaM. 1, kaM. 2 / 2 buddhItyAdi-kaM. 1, k.2| 3 saMyukta-kaM. 1, kaM. 2 / 4 bhAveti - kaM. 1, kaM. 2 / 5 ya ca / 6 guNatvAdi - kaM. 1, atra 'indriyasaMyukte ghaTAdi sUtrasamavetA guNAdaya saMyuktasamavAyAd guNajJAnam' iti punarAvRttam / 7 ycc| 8 vizeSaNatvena / 9 saMvedanam / Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam / 455 prazastapAdabhASyam [172] asmadviziSTAnAM tu yoginAM yuktAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmAntarAkAzadikkAlaparamANu vAyumanassu 'tatsamavetaguNakarmasAmAnyavizeSeSu samavAye cAvitathaM svarUpadarzanamutpadyate / viyuktAnAM punazcatuSTayasannikarSAdyogajadharmAnugrahasAmarthyAt sUkSmavyavahitaviprakRSTeSu pratyakSamutpadyate / - nyAyakandalI vizeSaNatayA kakAre khakArAdyabhAvAvagamaH, 'yacca samaveta samavetavizeSaNatayA gatve khatvAdyabhAvasaMvedanaM tatsavaM sambaddha vizeSaNabhAvena 'saMgRhItam / / ___apare tuH sarvatra yathAsambhavaM saMyogasamavAyayoreva hetutvAdavAntarasambandhakalpanAM necchanti, IdRzo hi teSAM bhAvAnAM svabhAvo yadeSAmanyasannikarSAdeva grahaNam / atiprasaGgazca nAsti, svAzrayapratyAsattainiyAmakatvAt / upasaMharati-'etadasmadAdInAM pratyakSamiti / asmadAdInAmayoginAmityarthaH / [172] yogitratyakSamAha-asmadviziSTAnAM sviti| yogaH smaadhiH| sa dvividhaH-samprajJAto'samprajJAtazca / samprajJAto dhArakeNa prayatnena kvacidAtmapradeze vazIkRtasya manasastattva bhUtalena saMyano para [Ti0] [172-173] ( // atha yogipratyakSanirUpaNam // ) . 'abhyutthAna iti - anucchedyaH / viparItaspeti gauro'hamiti pratyayo mithyeva Atmano gauratvAbhAvAt / [paM0] apare tviti (kaM. 195.15) naiyAyikAH / anyasannikarSAdeva grahaNamiti (kaM. 195.17) Azraye samavetaM rUpaM tatra samavetaM rUpatvamityAdi jJeyam / nanu yadi saMyogasamavAyayoreva hetutvAdavAntarakalpanA neSyate tahi yathA saMyukto ghaTo'sti tathA paTAdayo'pi santi, yathA ca ghaTe rUpaM samavetaM tathA rasAdayo'pi samavetAH santi / yadi ca saMyogasamavAyamAtrAdevAvAntarasambandharahitAta tatpadArthAnAM grahaNaM tadA ghaTavat paTAdayo'pi rUpavadrasAdayopi grAhyAH syuH saMyogasamavAyayoravizeSAdityatrAzayAha atiprasaGgana nAstIti (kaM. 195.17) svAbhayapratyAsatteniyAmakatvAditi (kaM. 195.17) yatra bhUtale ghaTo'sti tatra ghaTa eva labhyate na paTastathA rUpe rUpatvameva rase rasatvamevetyAyUhyam / [172] 'abhyutthAna iti (kaM. 195.22) anucchedAH / Atmanyeva pariNAmAditi (kaM. 195.24) AtmasamatvAt / [ku0] [172] 'aprakSINamalAvaraNAnAmiti (kaM. 196.1) samprajJAtayogadazAyAM tAdRzadharmasyAbhAvAnna malAvaraNaprakSaya ityarthaH / 1 vaayuprmaannu-de| 2 tatsamaveteSu c-de| 3 yazva - kaM. 1; kaM. 2 / 4 samavAya - je. 1 / 5 gRhItam je. 1, je. 2 / 6 asmadAdInAmiti - je. 1, je.2 / 7 nirabhyutthAnAt mu; abhyutthAna - je. 1, je. 3 / ' 8 abhyutthAnAt - kN.1| 9 aprakSIramalAcaraNAnAm -MS.I . Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakavalIsaMvalitaprazastapAdamASyam nyAyakandalI bubhutsA viziSTenAtmanA saMyogaH / asamprajJAtazca vazIkRtasya manaso nirabhisandhinira'bhyutthAnaH kvacidAtmapradeze saMyogaH / tatrAyamuttaro mumukSUNAmadidyAsaMskAravilayArthamantye janmani paripacyate, na dharmamupacinoti, abhisandhisahakArivirahAt / nApi bAhyaM / viSayamabhimukhIkaroti, Atmanyeva pariNAmAt / pUrvastu yogo'bhisandhisahAyaH pratanoti dharmam / yadartha tattvabubhutsAviziSTazca tadarthamuddyotayati, iti tena yogena yoginaH cyutayogA api yogyatayA yogina ucyante / na ca teSAmaprakSINamalAvaraNAnAM tadAnImatIndriyArthadarzanamastyata Aha-yuktAnAmiti / / yuktAnAM samAdhyavasthitAnAM yogajadharmAnugRhItena manasA svAtmani, svAtmAntareSu.. 'svAtmana AtmAntareSu parakIyeSu, AkAze dizi 'kAle vAyau 'paramANuSu manassu tatsamaveteSu guNAdiSu samavAye cAvitathamaviparyastaM svarUpadarzanaM bhavati / asmadAdibhirAtmA sarvadaivAhaM mameti kartRtvasvAmitvarUpasaMbhinnaH pratIyate, ubhayaM caitaccharIrAdhupAdhikRtaM rUpaM na svAbhAvikamata evAhaM 'mameti pratyayo mithyAdRSTiriti gIyate, sarvapra'vAdeSu viparIta [Ti0] athocyata iti mImAMsakariti shessH| anava'dhAritavyAptikam iti -prANitvAdanumAnamityarthaH / nanu kenAtizayenAsya kAraNasya sAdhakatamatvamityAha sAdhakatamatvaM ca iti| sAmAnyavizeSajJAneti nirvikalpakotpattAvityarthaH / [paM0] kartRtvasvAmitveti (kaM. 196.6) ahamiti kartRtvaM mameti svaamitvm| viparItarUpagrAhakatvAditi (kaM. 196.8) gauro'hamiti pratyayo mithyA Atmano gauratvAbhAvAt / tattvajJAnasaMvartakadharmAdhAnakrameNa (kaM. 196.11) ityatra saMvartaka iti pravartakaH / parAtmAdi tattvapravAhAnuguNa iti (kaM. 196.13) atra parAtmeti parakIya aatmaa| teSviti (kaM. 196.15) parAtmAdiSu / sambaddhavizeSaNetyAdi (kaM. 196.16) manasyasambaddhA ye ghaTAdayaste, sahasambaddhA rUpAdayasteSAM vizeSaNabhUtau dvau dravyasambaddhau ekaH samavAyo'nyo'bhAva ityarthaH / itaratreti (kaM. 196.18) yogipratyakSe / [ka] yogajadharmAnagahIte[ne]ti (kaM. 196.2) malAvaraNaprakSayAt] sAmarthye'pi prakramamAtrajanite yuktamanaHsahakArI bhavatyeveti bhAvaH / parakIyeSviti (ke 196.4) lokaprasiddhacA dehendriyasanAteSu paratvAdhyAropeNa 'cha:' zaiSikapratyayo draSTavyaH / aviparyastatve hetu[:] svarUpadarzanamiti (kaM. 194.5) / nanvasmadAdInAmapyahaMpratyayaH svAtmaviSayaH kadAciddhavatyeva tatkathaM svAtmadarzanaM yogipratyakSatayopanyastamityata Aha-asmadAdibhiriti (kN.196.5)| ubhayamapIti (kaM. 196.6) zarIrAbhisambandhasyAnAdyavidyAmAjitatvAttattvajJAnavirahAdasvAbhAvikatvamubhayasyApi / na tu vedAnti1 viziSTa AtmanA - je. 2; je. 3 / 2 bhyutthAnAt - kaM. 1, kaM. 2 / 3 'svAtmana AtmAntareSu' iti - je. 1, je. 2, je. 3 pustakeSu nAsti / 4 kAle ca - je. 3 / 5 paramANumanassu - kaM. 1, kaM. 2: je. 2, je. 3 / vAdiSu -je. 2 / 7 dhArika -a.b| 8 karaNasya - a, ba, ka / 9 parAtmAditattvajJAnAnuguNaH - kaM. 1 / kaM. 2 punarAvRttimivAbhAti / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetama nyAyakandalI rUpagrAhakatvAt' / svAbhAvikaM tu yadasya svarUpaM tadyogibhirAlocyate, yadA hi yogI vedAntapraveditamAtmasvarUpamahaM tattvato''jAnIyAmityabhisandhAnAhirindriyebhyo manaH pratyAhRtya kvacidAtmadeze niyamyakAgratayAtmAnu'cintanapravAhamabhyasyati, tadAsya tattvajJAnasaMvartakadharmAdhAnakrameNAhakAramamakAravinirmuktamAtmatattvaM sphuTIbhavati / yadA tu parAtmAkAzakAlAdibubhutsayA tadanucintanapravAhamabhyasyati, tadAsya parAtmAditattvajJAnAnuguNo'cintyaprabhAvo dharmaH 'pracIyate, tabalAccAntaHkaraNaM bahiH zarIrAnnirgatya parAtmAdibhiH 'saMyujyate / teSu saMyogAt, saMyuktasamavAyAttadguNAdiSu, saMyuktasamavetasamavAyA guNatvAdiSu, sambaddha vizeSaNabhAvena samavAyAbhAvayoniM janayati / dRSTaM tAvat samAhitena manasA'bhyasyamAnasya vidyAzilpAderajJAtasyApi jJAnam / taditaratrAnumAnam / 'AtmAkAzAdiSvabhyAsapracayastattvajJAnahetuH, viziSTAbhyAsatvAt vidyAzilpAdyabhyAsavat / tathA buddhestAratamyaM kvaciniratizayaM sAtizayatvAt parimANatAratamyavat / / . nanu santApyamAnasyodakasyauSNye tAratamyamasti, na ca tasya sarvAtizAyI vahnirUpatApattilakSaNaH prakarSoM dRzyate / nApi laGghanAbhyAsasya kvacidvizrAntiravagatA, [Ti0] nanvindriyamapi tatra "dhyApriyate eva tatkathaM zabdasyaiva sAdhakatamatvAd ityavadhAraNamata Aha "indriyasyApi iti / tasya zabdasya sahakAri, tasya vyavacchedArthamuktamadhyapadezyamitti / nanvidaM jJAnaM yadyandriyakaM tadA tasya pratyakSatvAdeva - vyavacchedo vyarthaH / atha zabdajanyaM tadA indriyArthopapa (tpannam, ityanenApi vyavacchedaH siddho vyarthamadhyapadezyagrahaNama, pUrvapakSayati nanvityAdi (ka. 196.20) kaladhautasyeti (ka. 197.1) hemnaH / puTapAkaprabandhAhiteti (kaM. 197.1) ? jlvssaarpyaikcchgnnrkssaamRgaadisaanttyaaropitaa| na codakatApasye sthira Azraya iti / 197.1) udakasya parikSayAsthitAzrayAbhAvaH / svAzraye iti (kaM. 197.3) laGghane / sthirAzraya iti laGghane / sthirAzrayeti (kaM. 197.6) sthiro nitya AtmA''zrayo yasyAH / tasyA iti (kaM. 1977) buddhaH / [ku0] vatkAlpanikatvAt yadAha viparItalpagrAhakatvAditi (kaM. 196.8) [viparItarUpATigrAhakatvaM zarIrAdisambandhasya svAbhAvikatayA grAhakatvaM kathamAlokyata ityata Aha-yadAhIti (kaM. 196.9) / kvacidAtmapradeza iti (kaM. 196.10) viSayatvopamojakacakSurAdIndriyasambandhaviSayiNi puNDarIkAvacchinna ityarthaH / "bahinirgatyeti (kaM. 196.14) tadindriya kSayA paramAtmAdibhirityatadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / svasthAnasthitasyApi cyApakasaMyogasambhavAt / sadevaM yogipratyakSasya rUpaM vAraNaM vAbhidhAya tatsadbhAve'numAnaM darzayita vyAptimAha dRSTamiti (kaM. 196.17) / 1 lokyate-kaM. 1, ka. 2 / 2 anujAnIyAm-kaM. 1, kaM. 2; jAnIya-je. 2 / 3 cintanamabhyasyati kaM. 1, kaM.2 4 kaaldigaadi-je.1| 5 upa-kaM. 1, kN.2| 6 samprayujyate-je. 1 / 7 tessaaN-je.1| . 8 taduguNatvAdiSu-kaM. 1, kaM. 2 / 9 AsmAdiSu-ve. 1 / 10 vyaapripyt-dd| 11 indriyANyapi mu. (3) pA. tti| 12 vyapadeza- a, ba, ka / 13 bahiH zarIrAnnirgatya - kaM / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam gyAyakandalI na so'sti puruSo yaH samataplavena bhavanatrayaM lAyati / ucyate-yaH sthirAzrayo dharmaH svAzraye ca vizeSamArabhate 'sobhyAsakrameNa prakarSaparyantamAsAdayati / yathA kaladhautasya puTapAkaprabandhAhitA 'vizuddhiH parAM raktasAratAm / na codakatApasya sthira Azrayo yatrAyamabhyasyamAnaH parAM kASThAM gacchet, atyantatApe satyudakaparikSayAt / nApi laGghanAbhyAsasya svAzraye vizeSAdhAyakatvamasti, niranvayavinaSTe pUrvalaGghane laGghanAntarasya balAntarAt prayatnAnta'rAdapUrvavadutpatteH / ata eva tricaturotplavaparizrAntasya lar3anaM pUrvasmAdapacIyate, sAmarthyaparikSayAt / buddhistu sthirAzrayA svAzraye vizeSamAdhatte, . prathamamagRhItArthasya punaH punarabhyasyamAnasya grahaNadarzanAt / tasyAH pUrvapUrvAbhyAsAhitAdhikAdhikottarottaravizeSAdhAnakrameNa dIrghakAlAdaranarantaryeNa sevitAyA yogajadharmAnugrahasamAsAditazakteH prakarSaparyantaprApti nupapattimatI / [Ti.] utobhayajanyaM, tadasiddhamasambhavAt, zrotravyApRtasya manasazcakSuH sambandhAbhAvena cakSuSo vyApArAbhAvAt, cakSurvyApRtasya ca tadaiva zrotrasambandhAbhAvena zabdagrahaNAbhAvAt / naivam, manasa AzusaJcAritvenobhayajanyatvopapatteH / ( // iti yogipratyakSanirUpaNam // ) // pratyakSam / / [paM0] yatpunaratroktamiti (kaM. 197.9) mImAMsakariti jJeyam / puruSavizeSazca parasyAsiddha (ka. 197.11) ityatra parasyeti tava / ihAyaM bhAvaH, tava mate tAvatpuruSavizeSa: sarvajJAkhyo'siddhaH / tathA ca sati prANitvAditi he] torAzrayAsiddhatA nAma doSaH / migrAhaka pramANaviruddhamanumAnamiti (ka. 197.11) yadi tvanmate puruSavizeSaH siddhaH sa tAvat kenApi pramANena gRhItaH san siddho bhaviSyati / yena ca pramANena dharmI puruSavizeSastvayA gRhItastenaiva pramANena 'prANitvAditi' anumAnaM viruddhmityrthH| athocyate iti (kaM. 197.12) he bhaTTa tvayA / tada'bhyupagamasiddhareveti (kaM. 197.13) parapratijJAniSpannaireva / ku0] astvabhyAsasyAtizayAdhAyakatvaM so'tigyaH sAkSAtkArarUpa iti kuto'pasitamityata Aha tadeti (kaM 196.19) / kvaciniratizayamiti (kaM. 196.20) utkarSaparamparA kvacidvizrAntetyarthaH jJAnotkarSavizramastu sAkSAtkAra eva / yadAhuH seyaM pramiti: pratyakSapareti vyabhicAraNAzaGketa nanviti (kaM. 196.20) / pariharati ucyate iti (kaM 196.23) / vizeSaNIyo heturAdhAyamAnasaMskAraheta[:] sthirAzrayattitve satIti / kaladhautasyeti (kaM. 197.1). tastha tejasatvAdatyantAgnisaMyoge (tvaM)pyavinazvaratvena sthiratvam / pratipakSamAzaGkaya pariharati yatpunariti (kaM. 197.9) / 3 dapya - kaM. 1, kaM. 2 / 4 plavaMga -je. 3 / 1 so'bhyAsaH-kaM. 1, kaM. 2 / 2 zuddhiH -kaM. 1, kN.2| 5 vA - a, ba / 6 bhyupagamAsidhereva - paJjikA a, ba / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 459 nyAyakandalI ___ yatpunaratroktam, 'yogino'smadAdyatIndriyArthadraSTAro na bhavanti prANitvAt asmadAdivat / tadyadi puruSamAtraM pakSIkRtyoktaM tadA siddhasAdhanam, puruSavizeSazca parasyAsiddhaH, siddhazcemigrAhakapramANaviruddhamanumAnam / / athocyate-prasaGgasAdhanamidam, prasaGgasAdhanaM ca na svapakSasAdhanAyopAdIyate, kintu parasyAniSTApAdanArtham / parAniSTaM ca tadabhyupagamasiddhareva 'dhAdibhiH zakyamApAdayitum / tatra pramANena svapratItiranapekSaNIyA, nahyevaM paraH pratyavasthAtumarhati 'tavAsiddhA 'dhAdayo nAhaM svasiddheSvapi teSu pratipadye' iti / atra bramaH-ki prasaGgasAdhanamanamAnaM tadanyadvA ? yadyanyat kvApyuktalakSaNeSa pramANeSvantarbhAvo varNanIyaH, vaktavyaM vA lakSaNAntaram / yadi tvanumAnameva, tadA svapratItipUrvakameva pravartate, svanizcayavadanyeSAM nizcayotpipAdayiSayA sarvasya parArthAnamAnasya pravRtteH / anyathA gaganakamalaM surabhi kamalatvAt krIDAsaraH kamalavadityasyApi pratipAdakAbhyupagamAdasiddhAzrayasya prAmANyopapattiH / sandigdhavyAptayazca prANitvAdayaH / [paM0] pramANeneti (kaM 197.14) kartRbhUtena / para iti (kaM. 197.14) vaizeSikaH / taveti (kaM. 197 15) mImAMsakasya / nAha (kaM. 197.15) mityAdi / svapratIteSvapi dhAdiSu nAhaM pratipatti karomItyarthaH / * svapratItipUrvakameveti (kaM. 197.18 ) svayaM nizcityaiva parArthamanumAnamuccAryate / 'pratipAdakAbhyupagamAditi (kaM. 197.20) prayokturabhyupagamAt / 'asiddhAzrayasyeti (kaM. 197.20) asiddha Azrayo gaganakamala [la]kSaNo yasyA saurabhasya / prANitvAdaya iti (kaM. 197.21) hetavaH / tayoriti (kaM. 197.22) sarvajJasvaprANitvAdikayoH / [ku0] yadyapi tarkasyApyAzrayAsiddhiH viparyayAparyavasAnaM ca dUSaNameva tathApi vaibhavAd vikalpya dUSayati kimiti (kaM. 197.16) / anyatheti (kaM. 197.19) svnishcyaanpekssaanumaanprvRttaavityrthH| vastuto mImAMsakaM pratyevaM prativaMdi[dI] ti grAhyAprAkaTyaM nAsti apranIyamANatvAditi pakSAnumAnasthAnukUlatarkavirahAdaprayojakatvamAzaGkate 'sandigdhavipakSavyAvRttayazceti (kaM. 197.21) / na hi tayoriti (kaM. 197.22) prakRtA[pA]dIgrAhakaM ? [pra] tIkSite [taH ] sa hi virodhAbhAvAt parasparamiparihAreNa pratItayorekatropasaMhriyamANayorbhavati yathoSNatvazItatvayoH / na ca sarvajJatvaM kvcitprmitmityrthH| tadevAha sarvajJatAyA iti (kaM. 197.23) / sahabhAvastviti 1 yogino'tIndriyArtha - kaM. 1, kaM. 2 / 2 dharmAdibhiH - kaM. 1, kaM. 2 / 3 dharmAdayo- kaM. 1; kaM. 2 / 4 bhyupagata - kaM. 1, kaM. 2; bhyupagama - je. 1, je. 2 / 5 prtipaadkaabhyupgt-kN| 6 siddhAzrayasya - kaM / 7 sandigdhavyAptayazca-kaM / Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'yadi hi vivAdAdhyAsitasya puruSadhaureyasya prANitvAdikamapi bhavet sarvajJatvamapi syAt, kaivAtrAnupapattiH ? nahi tayoH kazcidvirodhaH pratIkSitaH, sarvajJatAyA pramANAntarAgocaratvAt / prANitvAderasarvajJatayA sahabhAvastu sandigdhaH, kimasmadAdInAM prANitvAdyanabandhinIyamasarvajJatA ? kiM vA sarvajJAnakAraNatvenAvagatasya yogajadharmasyAbhAvakRteti na zakyate nirdhArayitum / ato'navadhAritavyAptikaM prANitvAdikam, na tadanumAnasamartham / atIndriyajJAnakAraNaM yogajo dharma iti na siddham, kutastadabhAvAdasmadAdInAmasarvajJatAzaGkayeta, asmAkaM tAvatsiddhaM tenedamAzaGkayate tatazca nobhayasiddhA vyAptiH, kuto'numAnam? yuktAnAM pratyakSaM vyAkhyAya viyuktAnAM vyAcaSTe-viyuktAnAM punariti / atyantayogAbhyAsopacitadharmAtizayA asamAdhyavasthitA api ye'tIndriyaM pazyanti te viyuktAH; teSAmabhimukhIbhUtanikhilaviSayagrAmANAmapratihatakaraNagaNAnAM catuSTayasannikarSAdAtmamanaindriyArthasannikarSAdyogajadharmAnu'grahaH sahakAritA tatsAmarthyAt sUkSmeSu manaHparamANuprabhRtiSu vyavahiteSu nAgabhuvanAdiSu viprakRSTeSu brahmabhuvanAdiSu pratyakSamutpadyate jJAnam / [paM0] pratIkSita iti (kaM. 197.23) pratItaH / pramANAntarAgocaratvAditi (kaM. 197.23) anumAnAtiriktapramANAntarAviSayatvAt / virodho hi dviSThastato dvayorapi pramANapratItayoreva virodhastatra prANitvaM pratItaM, sarvajJatA tu na pratItA, pramANAntarAgocaratvAdityAzayaH / tadanumAnasamarthamiti (kaM. 198.1) asarvajJatAnumAne kssmm| paro'navadhAritavyAptikatvaM nirasyannAha atIndriyetyAdi (kaM. 198.2) na 'siddhe ( kaM. 198.2 ) ityasmAtpurastasmAditi padamadhyAhAryama / zrIdharaH prAha asmAkamityAdi (kaM. 198.3) / anumAnamiti (ka. 198.4) prANitvAdirUpam / asamAdhyavasthitA iti (kaM. 198.5) samAdho na avasthitA iti vyAkhyeyam / . [ku0] (kaM. 197.24) avinAbhAva ityarthaH / nanUpAdhinA tacchaGkayA yA kathamavinAbhAvasandeha ityata Aha kimasmadAdInAmiti (kaM. 197.24) / zaGkate atIndriyeti (kaM.198.2) / asmAka tAvaditi (kaM. 198.3) yogajadharmaviraheNa prANitvena shcritmsrvjnytvm| tatazca nobhayoH prANitvayogajadharmavirahayoH parasparopAdhitvazaGkhayA vyAptiH siddhaa| athava 'smAkaM purANaprAmANyavAdinAM yogajo dharmo hi, atIndriyajJAnakAraNamiti siddham / nanu yadi viyuktA[nAM] viyukto yogaH / te kathamatIndriyArthAn pazyeyurityata Aha atyanteti (kaM. 198.5) / catuSTayasannikarSAdityupalakSaNaM; yathAviSayaM trayasannikarSAd dvayasannikarSAdityapi draSTavyam / 1 yadi-kaM. 1, kaM. 2 / 2 hatakAraNagaNAnAM-kaM. 1, kaM. 2; hatakaraNAnAM-je. 1, je. 2 / 3 nugrahasahakAritAt -kaM. 1, kaM. 2 / 4 siddhama-kaM. 1, ba / Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapajjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetama prazastapAdabhASyam [173] tatra sAmAnyavizeSeSu svarUpAlocanamAnaM 'pratyakSa pramANam, prameyA dravyAdayaH padArthAH, pramAtAtmA, pramitivyAdiviSayaM jJAnam / nyAyakandalI [173] evaM tAvadvayAkhyAtaM pratyakSa samprati pramANaphalaM vibhajate-tatra sAmAnyavizeSeSu svarUpAlocamAtraM pratyakSamiti / sAmAnyaM sattA, dravyatvaguNatvakarmatvAdikaM vizeSA vyaktayaH, teSu svarUpAlocanamAtraM svarUpagrahaNamAtra vikalparahitaM pramANam, pramAyAM sAdhakatamatvAt / sAdhakatamatvaM ca tasmin sati. 'pramitsoH pramA bhavatyevetyatizayaH, pramAtari prameye ca sati pramA bhavaMti na tu bhavatyeva, pramANe tu nirvikalpake vizeSaNajJAnAdilakSaNe vizeSyajJAnAdilakSaNAM pramA bhvtyevetytishyH| prameyA dravyAdayaH padArthAH, dravyAdayazcatvAraH padArthAH prameyAH pramitiviSayAH pramitau jAtAyAM teSa hAnAdivyavahAraH pravartata ityarthaH / pramAtA AtmA 'bodhAzrayatvAt / pramitivyAdiviSayaM jJAnam, yadA nirvikalpakaM sAmAnyavizeSajJAnaM pramANam, tadA dravyAdiviSayaM viziSTaM jJAnaM prmitirityrthH| .[paM0] [173] pramAyAmiti (kaM. 198.13) phle| atizaya iti (kaM. 198.14) atizaye hi 'tamaT' pratyayaH / vizeSaNajJAnAdilakSaNe (kaM. 198.15) iti-saamaanyvishessjnyaanlkssnne| vizeSyeti (kaM. 198.15) vikalpasya vyAkhyA / nivikalpakamiti (kaM. 198.18) sAmAnyavizeSajJAnamiti ca pryaayshbdo| viziSTaM jJAnaM pramitiriti (kaM. 198.19) vikalpajJAnaM phalamityarthaH / [ku0] [173] samprati 'pramANaM [phalaM] vibhajate iti (kaM. 198.10) nanu samAnatantra 'pratyakSAnumAnopamAnazabdAH pramANAnIti pratyakSazabdo'numAnAdipadasamabhinyAhArAt pramAkaraNavizeSe prayuktaH / iha tu buddhAveva prayujyate tatkuto na virodha iti zaGkAM nirAkartumiti zeSaH / pramANaphalavibhAgena hi parakIyaH pratyakSazabdaprayogo bhoktuH pratyakSa. phalake karaNe iti prdrshnaadvirodhprihaarH| nanu sAdhakatvAvizeSe kasyacitkathaM tamartho'tizaya ityata AhasAdhakatamatvaM ceti (kaM. 198.14) pramAyA ayogvyvcchedo'tishyH| pramANasya sAdhakAntarANAM tvanyayogavyavacchedamAtramityarthaH / pramitiviSayA iti (kaM. 198.18) saviSayasyAkadhiSThitasyaiva karaNatvAttannirUpaNaprasaGgAgataM pramAtRprameyanirUpaNamiti pRthak prayojakatvaM noktaM bhavati / na ca nirvikalpakotpatte [:] prAktattvarU[pe]Na bhUtaM jJAnamastIti bhaavH| 1 pratyakSapramANam -de| 2 pramANaM-je.1, je. 2, je. 3 / / 3 pramissobhavatyeva- pramAbhavatyeva -je. 3 / 4 prbodhaa-je.1| 5 prmaannphlN-ke| 6 pratyakSAnumAnopamAnata iti punarAvRtta ha. li. pustke| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam sAmAnyavizeSajJAnotpattAvavibhaktamAlocanamAtraM 'pratyakSaM pramANam, 'na tasmin pramANAntaramasti, aphalarUpatvAt / nyAyakandalI nanu' nirvikalpakaM sAmAnyavizeSajJAnamapi pramArUpamarthapratItirUpatvAt, tadA 'tadutpattau kiM pramANamityata Aha sAmAnyavizeSajJAnotpattAvavibhaktamAlocanamAtraM pratyakSam / Alocyate'nenetyAlocana mindriyArthasannikarSastanmAtram / abibhaktaM kevalaM jJAnAnapekSamiti yAvat / sAmAnya vizeSajJAnotpattau pramANam, vizeSyajJAnotpattAvapIndriyArthasannikarSaH pramANaM bhavatyeva pramAhetutvAt, kintu vizeSaNajJAnasahakAritayA na kevalaH, sAmAnya vizeSajJAnotpattau tu jJAnAnapekSaH kevala evetyabhiprAyaH / sannikarSamAtramiha pramANaM : na jJAnamityatropapattimAha-na tsminniti| sAmAnyavizeSajJAne nAnyatpramANaM jJAnarUpamasti sAmAnyavizeSajJAnasyAphalarUpatvAt jJAnaphalatvAbhAvAt / vizeSyajJAnaM hi vizeSaNajJAnasya phalam, vizeSaNajJAnaM na jJAnAntaraphalam, anavasthAprasaGgAt / ato vizeSaNajJAne [paM0] paraH prAha 'nanvityAdi (kaM. 198.20) / nirvikalpakamiti (kaM. 198.20) "sAmAnyavizeSajJAnamiti (ke. 198.20) ca pryaayshbdo| pramArUpamiti (kaM. 198.20) phalarUpam / tadutpattAviti (kaM. 198.21) nirviklpkotpttii| ki pramANamiti (kaM. 198.21) na hi pramANamantareNa phalaM bhavati / sAmAnyavizeSajJAnotpattAviti (kaM. 198.22) nirvikalpakotpattau / vizeSyajJAnotpattAviti (kaM. 198.23) sviklpkjnyaanotptau| vizeSaNajJAnasahakAritayeti (kaM. 198.24) nAgRhItavizeSaNAvizeSyabuddhiriti prathamaM vizeSaNajJAnam / na. kevala iti (kaM. 198.24) atra sannikarSaH krtaa| sAmAnyavizeSajJAnotpattAviti (kaM. 198.24) nirvikalpakotpattau / sannikarSamAtramiti (kaM. 198.25) jaDasvarUpam / na jJAnamiti (kaM. 199.1) jJAnaM vizeSyajJAnam / sAmAnyavizeSajJAne iti (kaM. 199.1) nivikalpakajJAne / nAnyatpramANaM jJAnarUpamastIti (kaM. 199.1). kintu sannikarSa [ku0] (athaveti kaM. 199.7) bhASyastho nipAtasamudAyaH / ayaM ca pramAkaraNavAcakasya pratyakSazabdasya viSaya (sya) ityarthaH / zabdAjanyamiti (kaM. 199.10) zabdena karaNenAjanyamityarthaH / jana viparyayasyaiva (vavi tathatvAtkathaM saMzayasya vyudAsa ityata Aha 'saMzayo'pIti (kaM. 199.10) / nanu zabdAkAraNakaM jJAnaM pratyakSasAmAnyalakSaNAnuvRttyeva vyavacchinnaM tatkimathaM [ma] vyapadezyapadamityata Aha - avyutpannasyeti (kaM. 199.12) / asti zabdakaraNakaM asya zabdasyAyamartha ityekadezAcchabdArthasambandhajJAna[mindriyasyApi vyApA (ru) [rAt] tataH pratyakSasAmAnyalakSaNAnuvattyApi na tadvayavacchinnamityarthaH / nanu yadi tatrAkSamapi kAraNaM kimarthaM tadvayavacchidyata ityata Aha-na ceti (kaM. 199.14) / 1 prtykss-de| 2 asminnAnyAta-kaM 1, kaM. 2; ki| 3 yadA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 tadutpattAvavibhakta-kaM. 1, kN.2| 5 mindriysnnikrssH-je.1| 6 ydaa-kN.1| 7 punarAvRttamiva bhaati-sN| 8 atra tadutpattau ki pramANamata Aha sAmAnyavizeSajJAnotpattAvavibhaktamAlocanamAtram -pA. i. pustake pAThaH na tu-ka. 1 itytr-s| 9 saMzayo hi-kN| Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetama prazastapAdabhASyam athavA sarveSu padArtheSu catuSTayasannikarSAdavitathamavyapadezyaM yajjAnamutpadyate tatpratyakSa pramANam, prameyA dravyAdayaH padArthAH, pramAtAtmA pramitirguNadoSamAdhyasthyadarzanamiti / nyAyakandalI indriyArthasannikarSamAtrameva pramANamityarthaH / yadA nirvikalpakaM sAmAnyavizeSajJAnaM phalaM tadendriyArthasannikarSaH pramANam, yadA vizeSyajJAnaM phalaM tadA sAmAnyavizeSAlocanaM pramANamityuktaM tAvat / / samprati hAnAdibuddhInAM phalatve vizeSyajJAnaM pramANamityAha-athaveti / sarveSu padArtheSu catuSTaya sannikarSAt catuSTayagrahaNamudAharaNArtham / dvayasannikarSAt trayasannikarSAdavitathaM saMzayaviparyayarahitamavyapadezyaM vyapadeze bhavaM vyapadezyaM na vyapadezyamavyapadezyaM zabdAjanyaM yadvijJAnaM jAyate tatpratyakSa pramANam / saMzayo hyanavasthitobhayadharmatayA padArthamupadarthya 'avasthitaikadharmANaM miNaM prApayat yathAdhyavasAyaM vitatha evetyavitathapadena 'vyudasyate / [paM0] eva pramANamastItyarthaH / jJAnaphalatvAbhAvAditi (kaM. 199.2) sAmAnyavizeSajJAnaM nirvikalpakAparaparyAyaM jJAnasya . phalaM na bhavati kintu jaDarUpasya sannikarSasyaiva phalamityarthaH / na 'jJAnAntarasya phalaM (kaM. 199.3) na, kintvajJAnarUpasya sannikarSasyaiva phalamityarthaH / vizeSaNajJAne iti (kaM. 199.4) nirvikalpake / yadA nivikalpakamityAdi (kaM. 199.5) atrAyaM kramaH sannikarSaH pramANaM, tatphalaM nirvikalpakam / tadapi vizeSyajJAnApekSayA pramANama, tato vizeSyajJAnaM phalam, tadapi hAnAdibuddhayapekSayA pramANaM, hAnAdibuddhayaH phalam / .. dvayasannikarSAditi (kaM. 199.8) buddhisukhAdInAM dvayorAtmamanasoH sNyogaaduplbdhiH| yasannikarSAditi (kaM. 199.9.) Atma[mana.zrotrendriyalakSaNatrayasannikarSAcchabdasya grhnnm| zabdAjanyamiti (kaM. 199.10) zabdAnapekSam / RSivyutpAdAt yathAdhyavasAyaM vitatha iti (kaM. 199.11) yathA'dhyavasAyastathA na prApayatItyarthaH / akSamapIti (kaM. 199.13) na kevalaM zabdazravaNam / anyatheti (kaM. 199.14) akSavyApArAbhAve / anantarabhAvina iti (kaM. 199.14) avyavahitasya / 'tatsahakArimAtratvAditi (kaM. 199.15) zabdasahakArimAtratvAt / nanvakSamapi kAraNamityuktvA zabda ayogavyavacchedaH kirUpa[:]? [vyapa] dezakaraNakaraNakaM jJAnaM pratyakSasAmAnyalakSaNAnuvRttyaiva vyavacchinnamityetAvadavaziSyate / tatastadvyavacchittiravyapadezyapadena bhASyakRtA sUciteti bhovaH / nanu [ni] vikalpakAnantaramudakametaditi viziSTajJAnaM ; tato yadudakajAtIyaM tatsukhasAdhanamiti vyAptismaraNaM; tatastathAbhUtaM caitaditi liGgaparAmarzaH / anantaraM tsmaatsukhsaadhnmevetynumiti.| evaM sukhasAdhanatvena liGgenopAdeyasvAnumitirityanena krameNa bhavadguNAdidarzanaM kathaM pratyakSaphalamityata Aha padArthasvarUpabodha iti (kaM. 199.19) / vyAkhyeyaM sAmAnyAkroDIkAreNaiva gRhItAyA vyAptestathA smartavyatvAt / , 1 vyavasthitakadharmANaM prApayati, anyathAdhyavasAyo - kaM. 1; kaM. 2 / 2 vyudasyanti - kaM. 1; kaM. 2 / 3 jJAnAntaraphalaM - kaM. 1, b| 4 anyathAdhyavasAyavitatha - kaM. 1 / 5 tatsahakAritA- kaM. 1 / Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI avyutpannasya sannihite'rthe vyApriyamANe cakSaSi zabdazravaNAnantaraM yadagauriti jAna 'jAyate tatrAmamapi kAraNam, anyathA rekhoparekhAdivizeSapratItyayogAt / na ca tat pratyakSam, anantarabhAvinaH zabdasyaiva tadutpattau sAdhakatamatvAdindriyasyApi tatsahakAritAmAtratvAt / tathApi pRSTo vyapadizati-anena 'samAkhyAtama, na punarevamabhidhatte-pratyakSo mayA pratItaM gaurayamiti tasya vyavacchedArthamuktamavyapadezyamiti / .. pramitirguNadoSamAdhyasthyadarzanam / guNadarzanamupAdeyatvajJAnam, doSadarzanaM heyatvajJAnam, mAdhyasthyadarzanaM na heyaM 'nopAdeyamiti jJAnaM pramitiH, padArthasvarUpa bodhe satyupakArAdismaraNAt / sukhasAdhanatvAdivinizcaye satya pAdeyAdijJAnaM bhavata padArtha.. svarUpa'bodhasyaiva phalaM bhavati, sukhasmaraNAdInAmavAntaravyApAratvAt / yathoktam-- "antarAle tu yastatra vyApAraH kArakasya saH" iti / anye tvevamAhuH-yadarthasya sukhasAdhanatvajJAnaM tad guNadarzanam, upAdeyatvajJAnamapi tadeva / yad duHkhasAdhanatvajJAnaM taddoSadarzanaM heyatvajJAnamapi tadeva / yacca na sukhasAdhanaM [40] avAntaravyApAratvAditi (ka. 199.21) sukhasmaraNAdayA pramAvasyAvAntaravyApArA ityarthaH / vyApAra iti (kaM. 199.22) sukhasmaraNAdiH / kArakasyeti (kaM. 199.22) kAraNarUpasya pramANasya / guNadarzanamiti (ke. 199.23) upakArAdidarzanam / anye tvevamAhurityAdinA yanmataM darzitam, atra mate avAnta ravyApArA na santi / pratyakSasya phalamiti (ke. 200.3) nAnumAnasya phalamityarthaH / [ku0] ayaM cAbhisandhiH-parIkSakaparyAlocanayA vyAptismRtyavAntaravyApAravat savikalpakasyedaM vodayajAtIyamiti liGgaparAmarzaH phalam / ataH paraM sukhasAdhanametattasmAdupAdeyamityanumitistathApi laukikabuddhimanusmRtya bhASyakAra: lpakapratyakSaphalamaktavAniti tameva kramAgrahaNanimittaM laukikamanamiteH pratyakSatAbhimAna matAntaropadarzanavyAjena spaSTIkaroti anya viti (kaM. 199.22) / yathA sukhasAdhanatvAdupAdeyamityasyA anumiteH sukhsaadhn[| nu]mityA sahAbhedAbhimAno'nyeSAM kramAgrahaNakRtastadvada (na) numitidvayasya pratyakSaphalena tajjAtIyatvaliGgaparAmarzena saha laukikAnoM bhavaM nAbhedAbhimAna(') kena vAryata iti bhAvaH / vidyamAnaH kramaH kena na gRhyata ityata Aha sarva cataditi (kaM. 200.1) / kramAgrahaNe'bhyAsapATavaM nimittmityrthH| ananusaMhitaliGgasyeti (kaM. 200.2) liGgAnusandhAna vivekenApazyata ityarthaH / aparokSAvabhAsitayA (kaM. 200.2) aproksstvenaabhimnymaantyaa| ___ darzanazabda iti (kaM. 200.5) pazcAthai zvAnAlocana iti pANinismRteziH jJAnamAtre'pi vartate ityetaduktaM saMzayaviparyayasmRtInAmiti (ke 200.8) / yadyapi saMzayaviparyayo na liGgadarzanAujAyete tajjanakasya vakSyamANaliGga 1 utpadyate-je. 1, je. 2 / 2 parekhAdivizeSapratItyabhAvAt-je. 1, je. 2 / 3 mamAkhyAtam-je. 2, je. 3 / 4 nopAdeyamiti prmiti:-je.1| 5 prabodhe-je. 1, je. 2 / 6 tyupAdAnAdi-je. 1, je.2| 7 prabodhasyaiva -je. 1; je. 2; je. 3 . Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [174] liGgadarzanAt saJjAyamAnaM laiGgikam / ___ nyAyakandalI na ca duHkhasAdhanametaditi jJAnaM tanmA'dhyasthyadarzanamupekSAjJAnamapi tadeva / sarva caitadabhyAsapATavopetasya vyAptismaraNamanapekSamANasya vastusvarUpagrahaNamAtrAdevAnanasaMhitaliGgasyAparokSAvabhAsitayotpAdAdabhyAsapATavasahakAriNaH pratyakSasya phalamiti / [174] 'liGgadarzanAt saJjAyamAnaM laiGgikam / darzanazabda upalagdhivacano na cAkSuSapratItivacanaH, anumitAnumAnasyApi sambhavAt / liGga-darzanAlliGgaviSayaH saMskAro jAyate kintvasya na parigrahaH, buddhacadhikAreNa vizeSitatvAt / saMzagvena samyagarthavAcinA saMzayaviparyayasmRtInAM vyudAsaH / liGgasya darzanAsAnAt samyag jAyamAnaM laiGgikamiti vAkyArthaH / tasya ca jJAnasya samyagjAtIyasya yathArthaparicchedakatayotpAdaH, sarvadhiyAM yathArthaparicchedakatvasya kuladharmatvAt / saMzayaviparyayau tAvadyathAsAvartho na tathA tatparicchintaH / smRtirapyarthaparicchedikA na bhavati, anubhavapAratantryAviti [ft0] [174-175] ( // atha vidyAbhedanirUpaNe anumAnanirUpaNam // ) ____ anumitAnumAnasya iti :-zrotrAdibhiH zabdAdyupalabdhyanumitarAtmAnumAnam / 'pratipipAvayiSiteti etatparApekSamuktam , svApekSa tu jijJAsitadharmaviziSTo dharmIti jJeyam / [paM0] [174] anumitA'numAnasyApi sambhavAditi (kaM. 200.6) racanAtvenAnumitaM kAryatvaM bhUdharAdInAM buddhimatpUrvakatvaM kila sAdhayati / na cAtra cAkSuSatvam / athavA zabdAdyupalabdhyanumitirindriyarAtmAnumAnam / bukhayadhikAreNa * vizeSitvAditi (kaM. 200.7) saMskAro na laiGgikaM pramANa buddhitvAbhAvAt / tasya ca zAmasya ku0] lakSaNaMvirahAttathApi smRtivyudAsAya kriyamANaH saMzabdo mandabuddhIn prati tAvapi vyudAsyatIti bhAvaH / manu janmakriyAvizeSaNena saMzabdena kathaM saMzayAdivyudAsaH ? teSAmapi janma samadhigatamevetyata Aha 'tasya jJAnasyeti (kaM. 200.9) / kArakadharmo yathArthatvaM kriyAyAmupacaryata ityarthaH / nana sarvahAnAnyasamyaM ca yathAhaH jJAnaM cetsatyamevaitadityata Aha - sarvadhiyAmiti (kaM. 200.10) (a) kuladharmatvAditi (kaM. 200.11) yathArthatvasya jJAnatvaprayuktatvAbhAvAdityarthaH / _ [174-175] liGgasya lakSaNamAheti (kaM. 200.17) liGgavizeSasyeti draSTavyam / sAmAnyalakSaNatve doSamabhidhAyAnyadeva hi sAmAnyalakSaNaM ca cakSati / anumeyapadasya sAdhyadharmaparatAM zaGkAM nivArayati anumeyaH pratipipA 1.na heyamityArabhya sukhasmaraNAdInAmiti paryantaH pAThaH lekhakadoSavazAda - kaM.1, kaM.2 pustakayoH AvRttaH / 2 liGsya -je. 3 / 3 janyasya -je. 1, je. 2, je. 3 / 4 tathA na paricchintaH- me. 1, je. 2, na tathA paricchintaH-kaM. 1, kaM. 2 / 5 pratipAdayiSita-bha, b| 6 tasya ca-kaM / Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvamAvyam prazastapAdabhASyam [175] liGga punaH yadanumeyena sambaddhaM prasiddhaM ca tadanvite / tadabhAve ca nAstyeva talliGgamanumApakam // nyAyakandalI vakSyAmaH / anye tu vidyAdhikAreNa saMzayaviparyayau vyudasyanti / anarthajAyAzca smRtevyudAsArtha 'taddhi dravyAdiSu padArtheSutpadyate' ityAvarttayanti / tadayuktam, vAkyalabhye'rthe prakaraNasyAnapekSaNAt, anarthajatvAt, smRtivyudAse cAtItAnAgataviSayasya laiGgikajJAnasyApi vyudAsaprasaGgAt / [175] liGgasya lakSaNamAha-liGga punariti / anumeyaH pratipipAdayiSitadharmaviziSTo dharmI, tena yat sambaddhaM tasmin vartata ityarthaH / yathA vipakSakadeze vartamAna mapi liGga vipakSavRtti bhavati, evaM pakSakadeze vartamAnamanumeyena sambaddhameva / tatazcaturvidhAH paramANavo'nityA gandhavattvAdityasyApi bhAgAsiddhasya hetutvaM prApnotIti cet ? 'na, vaidhAt / [vi.] nanvanumeyena sambaddhamityatra sarvasminnityabhaNanAd bhAgAsiddhasyApi hetutvaM syAdityAzaDate yathA 'vipakSakadezeti / yaH sAdhyasAdhanavyAvRttiviSaya iti :-nanu yadi sAdhanavyAvRttiviSayo vipakSaH tadA vipakSe vartamAno heturanakAntika iti 'na ghaTeta, hetvAdhArasya vipakSatvAbhAvAt vipakSatve ca tatra heto tyabhAvAditi / naivam , prastutasya samyaghetvabhiprAyeNedamuktam, samyagdhetoH sAdhyasAdhanavyAvRtte vipakSe vRttyabhAvAt, vipakSastu sAdhyaviparItadharmaveti / kintu [paM0] samyagjanmetyatra (kaM. 200.9) kAkvA vyAkhyAH / anubhavapAratantryAditi (kaM. 200.12) arthjnysvaat| anye viti (kaM. 200.12) vyomshivpraayaaH| atItAnAgataviSayasyeti (kaM. 200.15) abhUd vRSTistathAvidhanadIpUradarzanAt / bhaviSyati vRSTistathAvidhameghonnatyanyathAnupapatteH / vyuvAsaprasaGgAditi (kaM. 200.16) tasyApyanarthajatvAt / / [175] 'anumeya iti (kaM. 200.23) vyAkhyeyapadam / pratipipAdayiSitadharmaviziSTo dharmIti vyAkhyAnapadam / paravAkyaM yathetyAdi (kaM. 200.24) / catubidhA iti (kaM. 200.25) pArthivApyataijasavAyavIyabhedAt / bhAgAsiddhasyati (kaM. 201.1) pArthivAnAmeva gandhavatvAd bhAge ApyAditraye'siddhaM gandhavattvAsyaM lijama / zrIdhara vAkyaM netyAdi (kaM. 201.2) / vaidhAditi (kaM. 201.2) dRSTAntadAAntikavaiSamyAt / vaidhamyaMmevopapAdayati [ku.] dayiSiteti (kaM. 200.23) / anena pakSatvaM darzitam / samudAyasya pakSatvamavalambya bhAgAsiddheti na vyAptimAzaGkate yati ( kaM. 200.24) / samudAyina eva pakSAH, evaM sati bhAgAsiddho'pi svarUpAsiddha evetyabhiprAyavAn pariharati neti (kaM. 201.2) / vaidhayaM dRSTAntasya baidhAt / 'sa na samuditebhya iti (kaM. 201.3) na samudAyAdityarthaH / kintu caturvapi iti (kaM. 201.5) na pratyekamiti zeSaH / samavitAnAmiti (kaM. 201.6) na punaH pratyekamityarthaH / 1 mapi ca - kaM. 1; kaM. 2 / 2 naivaM-je. 1, je. 2 / 3 vipakSakadeza-mu. je. 1, je. 3 / 4 iti ghaTeta-a, ba / 5 vyAvatyabhAvAditi-a, ba, ka / 6 jaaniiysth-kN.1| 7anumeyamiti pnyjikaa-a,b| 8 kandalyA 'sa'nAsti / Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopaitam .. nyAyakandalI yaH sAdhyasAdhanavyAvRttiviSayo'rthaH sa vipkssH| sAdhyasAdhanayoAvRttinaM samuditebhyaH, kintu pratyekameva sambhavatIti pratyekameva vipksstaa| pakSastu sa bhavati yatra vAdinA sAdhyo dharmaH pratipAdayitumiSyate / na ca vAdinA pArthivaparamANAvekasminnanityatvaM pratipAdayitumiSyate, kintu caturvapi paramANuSviti samuditAnAmeva pakSatve sthite'siddhavadbhAgAsiddhasyApi vyudAsaH, anumeyasambandhAbhAvAt / prasiddhaM ca tadanvita iti / taditi yogyatvAt sAdhyadharmaH parAmRzyate / tadanvite sAdhyadharmAnvite 'sapakSe prasiddhaM parijJAtamiti viruddhAsAdhAraNayorvyavacchedaH / tadabhAve ca nAstyeveti / atrApi taditi sAdhyadharmasyaiva parAmarzaH, tasya sAdhyadharmasyAbhAve nAstyeva na punarekadeze'styapItyanaikAntikavyavacchedaH / talliGgamanumApakam anumeyasya jJApakam / [Ti0] pratyekameva iti:-'ye hi sAdhyasAdhanavyAvRttiviSayAste pratyekaM vipakSAH teSA'mekako'pi vipakSo na puna: 'samuditaH samavAyaH saH, pakSastu yAvAn zabdenollikhitastAvati sarvasminnapi samudAye liGgamanveSyam / na punareka deze'pyasti iti :- nanvidAnImevekaikasyApi pRthak vipakSatvaM pratipAditam, tata 'eva' kAreNAntareNApi vipakSakadezavRtterapi vipakSavRttitvAddhetutvAbhAvaH siddha eva kimarthamevakAraH ? navam, yatra vipakSakadeze nAsti tAvatAMzena hetutvaprasaGgAt, bhatra ca 'evakArakaraNena sapakSakadezavRtterapi hetutvam, bhanyathA sarvavAkyAnAmavadhAraNaparatvA tasya hetutvaM na syAt / [paM0] yaH sAdhyetyAdinA (kaM. 201.2) / samuditebhya iti (kaM. 201.3) samuditebhyo'rthebhyo na sAdhyasAdhanayo vRittirityarthaH / kintu pratyekameva sambhavatIti (kaM. 201.3) yathA anityaH zabdaH kRtakatvAda ghaTavat / yadanityaM na - bhavati tatkRtakamapi na bhavati yathA vyoma / evaM vyomnA vyAvRtte sAdhyasAdhane / evaM dikkAlAdiSvapi pratyeka vyAvRtte / sapane 'ca prasiddhamiti (kaM. 201.8) na kevalamanumeyena sambaddhaM [sapakSe ca prasiddham / viruddhAsAdhAraNayovryavaccheda iti (kaM. 201.9) viruddho hi vipakSe eva bhavati, asAdhAraNastu na sapakSe nApi vipakSe bhavati / [ku0] asiddhavaditi (kaM. 201.6) ekavyaktipakSIkaraNa iti shessH| bhAgAsiddhasyApIti (kaM. 201.6) prayogalAghavAyAnekavyaktipakSIkaraNa iti zeSaH / yogyatvAditi (kaM. 201.8) sapakSe sattvapratipAdanasya prkRtpksspraamrshe'nuppttiryogytaa| vyaktidvArA'nvayasya dunizcayatvamabhipretya myAcaSTe "sAdhyadharmasamAneti (kaM. 201.8) / prasiddhaM parijAtamiti (kaM. 201.9) anenAnvayo jJAta eva / liGgalakSaNamiti / darzayati tadabhAve ca nAstyeveti (kaM. 201.9) / vakSyamANAvadhAraNaparyAlocanayA tadanvita[tvaM] kvacidaprasiddhaM ceti kvAcitkaprasiddhimatvAditvam / ca zabdaH sapakSakadezavRtterapi hetutvaM darzayatIti draSTavyam / abhAveti (kaM. 201.10) vipakSe / anena vyatireke'pi nizcitaM liGgalakSaNamiti draSTavyam / . 1 sapakSe ca-je. 1, je. 2, je. 3 / 2 ya hi-a| 3 mekaiko na punaH-a; mekaiko vipakSo na punaH-ba, ka / 4 smucituH-ch| 5 deze'styapi ma. deze'pyasti-je. 1, je. 3 / 6 evakAraNena-a, ba / 7 tasyaiva hetutvaM-a, ba / . 8 'ca'-kaM. 1 pustake nAsti / 9 [ ] etaccihnAntargato pATho 'ba' pustake nAsti / 10 sAdhyadharmAnvite.kaM / - Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [176-177] viparItamato yat syAdekena dvitayena vaa|| viruddhAsiddhasandigdhamaliGga 'kAzyapo'bravIt // yadanumeyenArthena dezavizeSe kAlavizeSe vA sahacaritamanumeyadharmAnvite cAnyatra sarvasminnekadeze vA prasiddhamanumeyaviparIte ca sarvasmin pramANato'sadeva, tadaprasiddhArthasyAnumApakaM liGgaM bhavatIti / nyAyakandalI [176] liGga vyAkhyAya liGgAbhAsaM vyAcaSTe-viparItamato yat syAditi / ata uktalakSaNAlliGgAdyadekena 'dvitayena vA liGgalakSaNena viparItaM rahitaM viruddhamasiddhaM sandigdhaM tat kazyapAtmajo'liGgamanumeyApratipAdakamabravIt / asiddhamanumeye nAsti, anekAntikaM vipakSAda'vyAvRttamityanayorekena liGgalakSaNena viparItatvam / viruddhaM sapakSe nAsti, vipakSAdavyAvRttamiti tasya dvitayena liGgalakSaNena rahitatvam / yadanumeyena sambaddhamiti zlokArtha vivRNoti-yadanumeyeneti / anumeyenArthena sAdhya [Ti0] [176] deza vizeSe iti :-kazmIreSu vATikArakSaNaM svarNa 'zA(za)lAkome, prAtarjayanAndIninAdo nRpatiprabodhe liGgamiti / yatradaM nAsti iti :- idaM sAdhyaM yatra nAsti, tatredaM sAdhanamapi nAsti yathA vAjiviSANe iti pramANAsiddha eva vacanamAtreNApi. dRSTAnte vyAvRttiH pratIyate ityarthaH / pramANazUnyasya iti mazakavaterapi liGgatAM [paM0] [176] ekeneti (kaM. 201.13) ekena liGgalakSaNena rahitI asiddhAnakAntiko, dvitIyena liGgalakSaNena rahitastu viruddhaH / anumeyApratipAdakamiti (kaM. 201.14) AbhAsatvAt / asiddhamanumeye nAstIti (kaM. 201.15) apakSadharmo'siddha iti vacanAt / anayoriti (kaM. 201.16) asiddhaankaantikyoH| sapakSe iti (kaM. 201.16) mhaansaado| ekadeze veti (kaM. 201.24) sapakSakadeze vA prasiddhaM, yathA 'anityaH zabdaH prayatnAnantarIyakatvAt' / prayatnAnantarIyaH pakSo, ghaTAdiH sapakSaH, tatra sarvatra vidyate'nityatvam / aprayatnAnantarIyaka: pakSo'sya vidyud AkAzAdi [ku0] [176] liGga vyAkhyAyeti (kaM. 201.12) liGgalakSaNarAhityena liGgAbhAsanizcayo vA liGganizcayo veti vikalpapradarzanArthamiti zeSaH / anumeyApratipAdakamiti (kaM. 201.14) anumeyApratipattyananukUlamityarthaH / nanu dezakAlavizeSAvaprayojako anyathA mahAnasAdidezavizeSasya prAtarAdikAlavizeSasya vA'bhAve dhUmasyA'gamakatvaprasaGgAt / ata Aha yAvati deza iti (kaM. 202.1) / kvacidprayojakatvo [tve] vi(ti) dezakAlavizeSayoH 1 kshypo-de| 2 dvitayena-kaM. 1, kaM. 2, dvitayena ca je.3| 3 avyAvRttamanayo-je. 1; je. 2 / 4 asy-je.3| 5 vizeSa -a, ba, k| 6 zilpakodgame-ma, ba; svarNAzakodgame-ka / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI dharmiNA saha yaddezavizeSe kAlavizeSe vA 'sahacaritaM 'sambaddham, anumeyadharmAnvite cAnyatra sapakSe sarvasminnekadeze vA prasiddhaM pramANena pratItam, anumeyaviparIte ca sAdhyavyAvRttiviSaye cArthe sarvasmin pramANato'sadeva 'tadaprasiddhArthasya sAdhya'dharmiNyapratItasyArthasya sAdhyadharmasyAnumApakaM liGgaM bhavati / yAvati deze kAle vA dRSTAntarmiNi liGgasya sAdhyadharmeNAvinAbhAvo 'nizitastAvatyeva deze kAle vA sAdhyamiNi pratIyamAnasya 'gamakatvamiti pratipAdanArthamuktam-dezavizeSe kAlavizeSe vA sahacaritamiti / sarvasapakSavyApakavat sapakSakadezavRtterapi hetutvArtha sarvasminnekadeze vA prasiddhamityuktam / 'samastavipakSavyApakavadvipakSakadezavRtterapyahetutvAvadyotanArthaM sarvasminnasadeveti padam / kecit pravAdukA evaM vadanti-nAvazyaM pramANasiddho vaidhaHdRSTAnta eva 'eSTavyaH 'yatredaM nAsti tatredamapi nAsti' iti vacanAdapi sAdhyavyAvRttyA sAdhana vyAvRttipratItisambhavAt / tathA ca teSAM granthaH[Ti0] syAt dhUmasyApi vA liGgAbhAvatA syAt / atrAha iti kazcid bauddhH| yathA nityaH zabdaH iti :- etacca grantharItyoktam vAdakAle tu zabdo nitya iti prathamaM dharmanirdezaH kArya:, anyathA'vayavaviparyAso "nAma nigrahasthAnaM syAt / nityAnAM vyomAdInAmanityAnAM ghaTAdInAM yo dharmAvakRtakatvakRtakatve tayoH / "[evaM kAlAtyayApadiSTo'pi iti [20] vipkssH| tatraikadeze vidyudAdau vidyate'nityatvaM nAkAzAdau / ete prayatnAnantarIyakatvAdayo hetavaH sapakSakadezaprasiddhA api samyagghetava ityarthaH / anumeya-viparIte ceti (kaM. 201.24) vyAkhyeyaM pade, sAdhyavyAvRttiviSaye ceti (kaM. 201.25) vyAkhyAnapade / arthe iti (kaM. 201.25) vipakSe / tAvatyeva deze kAle ceti (kaM. 202.2) nahi parvate dhUma upalabhyamAno dezAntarasthadahanaM gamayati kintu parvatasthameva / nApi madhyAhna dhUmo rAtrisatkavahvargamaka: kintu madhyAhnasatkasya / dRSTAnte tathaiva darzanAt mahAnasAdau hi yatraiva yadaiva ca dhUmastatraiva tadaiva cAgnimanumApayati / sapakSekadezavRttariti (kaM. 202.4) prytnaanntriiyktvaadeH| vipakSakadezavRttariti (kaM. 202.5) yathA ca 'ayaM piNDo gauviSANitvAt' ayaM hi sapakSavyApakaH sarvagopiNDeSu vRtteH, vipakSe ca mahiSAdau vartate nAzvAdau / keciditi (kaM. 202.6) bauddhAH / nAvazyaM "pramANasiddha iti (kaM. 202.6) bauddhAntaM hi zabdAnityatve sAdhye vyatireke "gaganam / tacca teSAM na pramANasiddham / yatrevamiti (kaM. 202.7) bhatra 'idam' anityatvam / [ku0] kvacitprayojakatvAdevamuktamiti bhAvaH / anayozcodAharaNam-evaM sarvatra dezakAlAvinAbhUtamitarasya liGgamityetadbhASyavyAkhyAnAvasare vakSyati / ayaM teSAmAzayaH, vyAvRttestucchatvaM tAdRzenApyadhikaraNena nirUpaNaM sambhavatIti vaidharmyadRSTAnte vaidharyodAharaNe avazyaM prAmANika Azrayo neSitavyaH / 1 sahacaritaM ca-je. 1, je. 2 / 2 smbddhmiti-je.3| 3 tadaprasiddhasya-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 dharmiNo -kaM. 1, kaM. 2 / 5 nirUpitaH-je. 1, je. 2, je. 3 / 6 gamaka -kaM. 1, kN.2| 7 sarva-je. 3 / 8 draSTavyaH-kaM. 1; kaM. 2 / 9 vyAvRttisambhavAt-je. 1, je. 2 / 10 naam-a| 11 [ ] etaccihnAntagaMtaH pAThaH bhabapustakayo sti / 12 prmaannsiddhau-kN.1| 13 gamanam-ba / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvasAvyam nyAyakandalI tsmaadvdhrmydRssttaante'nesstto'vshymihaashryH| tavabhAve'pi tanneti vacanAdapi tadgateH // iti / tanivRttyarthaM pramANata iti / sAdhyaviparIte yat pramANato'sa'talliGgana tu vAGamAtreNetyarthaH / pramANazUnyasya vacanamAtrasya sarvatra sambhave hetuhetvaabhaasvyvsthaanupptti'prsnggH| ativyApakamidaM liGgalakSaNam, prakaraNasame kAlAtyayApaviSTe ca bhAvAditi cet ? atrAha kazcit-prakaraNasamakAlAtyayApadiSTAvanaikAntika evAntarbhavataH, saMdigdha- . vipakSe sAdhyamiNi prakaraNasamasya bhAvAnizcitavipakSe ca kAlAtyayApadiSTasya 'prvtteH| .. tathA ca prakaraNasamaH 'yataH prakaraNacintA sa nirNayArthama padiSTaH prakaraNasamaH' 'prakriyete prastuyeta iti prakaraNe pakSapratipakSau, tayozcintA vicAraH, sA yatkRtA sa nirNayArthama-. [Ti0] sAdhyasyAnuSNatvasya viparItenoSNatvenAkrAntatvAt pakSIkRta eva vahnivipakSastatra vartamAna ekasminnante niyato na bhavatItyanakAntika ityarthaH / ] 'evaM kAlAtyayApadiSTe'pi iti vahniranuSNaH ityatra hi bhaumAnalendhanatvAdivizeSAvivakSayA tejo'vayavI pakSIkRtaH, tena saurAloko'pi pakSAntarbhUta eva na tu vipakSa iti na tAvadasya hetovipakSavRttitvam / [paM0] isamapIti (kaM. 202.7) kRtakatvAdi / tasmAdityAdi zlokaH (ka. 202.9) / vyAkhyA-yasmAtkAraNAd yatre nAsti tatredamapi nAstIti vacanAdapi sAdhyavyAvRttyA sAdhanavyAvRttipratItisaMbhavastasmAtkAraNAdiha vaidhyayaM dRSTAnte / mAtrayo gaganAdiravazyaM nizcitena dRSTa: vaidhaHdRSTAnte avazyamAzrayeNa bhavitavyamiti nizcayo nAsti tattvasadapi hi maganaM dRSTAntatayA prayojyamityarthaH / na cAzrayamantareNa kathaM vaidha-vigama: ? ucyate - tadabhAve'pi tadapi na (ke.. 202.10) iti vacanAdapi vaidhaya'vigamAditi zlokArthaH / ekadezIyaH prAha ativyApakamityAdi (kaM. 202.13) / bhAvAditi (kaM. 202.14) tatrApi bhASyasaktazlokalakSaNabhAvAdityarthaH / ___atrAha kazciditi (kaM. 202.14) atrottaramAha bauddha ityarthaH / sandigdhavipakSe iti (kaM. 202.15) sandigdho vipakSo yatreti smaasH| sAdhyamiNIti (kaM. 202.15) shbdaadii| sA iti (kaM. 202.18) cintA / [kuo] sAdhyaviparIta iti (kaM. 202.11) abhAvasyApi bhAvAttulyayogakSematayA pramANagamyatve na tucchatvam / tathA ca yatredaM tadamiti yathA sapakSaH prAmANika iSyate tathA vyatirekanirUpaNe prAmANika eva dRSTAnta eSitavyaH / itarayA sapakSasya prAmANikasya svIkAraprasaGgAditi bhaavH| "astyevamapItyata Aha pramANazUnyasyeti (kaM. 202.12) / kalpite vipakSe vyAvRttikalpanAvadanuvRtterapi kalpitayA hetorapi hetvAbhAsatvaprasaGgAt / evaM kalpite sapakSe'nuvRttikalpanayA asAdhAraNasyApi hetutvaprasaGgAditi bhAvaH / natviti-vyApakamiti / tathA cAbAdhitaviSayatvAsatpratipakSatve api rUpe iti bhAvaH / anekAntika eveti (kaM. 202.14) tatazca tadabhAve'pi na nAstyevetyanenaiva prakaraNasamakAlA1 dRSTAnto'niSTo-kaM. 1, kaM. 2 / 2 asalliGgam-kaM. 1; kaM. 2 / / prasaGgAt-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 vRte:-kaM.1; kaM. 2 / 5 upadiSTa:-kaM.1, kN.2| 6 prakriyate prastUyate iti prakaraNaM-kaM.1 .2 / 7 padiSTo'pi-ba, k| 8 dRssttaanto-kN.1| 9 tanna- kaM. 1 / 10 astyevamityArabhya..hetutvaprasaGgAt iti paryantobhAgaH punarAvRttaH hastalikhitapustake-saM / Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam / nyAyakandalI 'paviSTa ubhayapakSasAmyAnna prakaraNa samo'nyatarapakSanirNayAya klpte| yathA nityaH zabdo'nityadharmAnupalabdheH, '[anityaH zabdo nityadharmAnulabdheriti] zabda nityAnityadharmayoranupalammAnityAnityatvasaMzaye sati tadvicAro'bhat, anyataradharmagrahaNe tattvanizcayAdvicArasyApravRtteH / tatrAnityadharmAnupalambho 'nityatvavinizcayArthamupadiSTaH, nityadharmAnupalambho'nityatvavinizcayArthamupadiSTaH, nityadharmAnupalambhaM pratipakSamanativartamAno na nirNayAya kalpate tatpratibandhAt / sa cAyaM saMbhavatpratipakSe miNi vartamAna ekasminnante niyato na bhavatItyanaikAntikaH / evaM kAlAtyayApadiSTo'pyanaikAntikaH, pratyakSa nizcitoSNatve vahnau vipakSe 'kRtakatvasya bhAvAt / / 'etadayuktam / yadi pakSavyApakatve sati sapakSe sadbhAvo 'vipakSAcca tasya vyAvattirityetAvatava hetorgamakatvam, tadAstu nAma sAdhyamiNi pratipakSasambhAvanA tathApi [Ti0] avayavinazna pakSIkRtatvAt paramANvavyApakatve'pi na bhAgAsiddhiriti pakSadharmatva"mapyasti sapakSe ca ghaTAdI sattvAt sapakSasattvamapyastIti kRtakasya trarUpyam / / siddhAntavAdyAha - pakSo nAma sAdhyaparyAya iti balavatpra"mANAnizcitatulyabalapramANAsambhavi pratipakSI jijJAsitadharma"viziSTo hi pakSaH sAdhanamahati / atra kAlAtyayApadiSTe balavatpramANanizcitapratipakSatvAnna pratipakSatvam / [paM0] nityaH zabda iti (kaM. 202.19) zabdo nitya iti pakSo dRSTavyaH / prathamaM hi dharminirdezaH kAryastadanu dharmanirdezaH kAryo'nyathA avayavaviparyAso nAma nigrahasthAnamApatati / anityaH zabda iti (kaM. 202.19) atrApi zabdonitma iti pakSo draSTavyo'nyathA'vayavaviparyAsAkhyanigrahasthAnaprasaGgAt / anupalambhAditi (kaM. 202.20) yugapadanupalambhanAt / tattvanizcayAdvicArasyApravRttariti (kaM. 202.21) ("saMdetorimi) saMdigdhe hi hetuH prayujyate / anativartamAna iti (kaM. 202.23) anatikrAman / tatpratibandhAviti (kaM. 202.24) tena pratipakSaNa pratikSepAt / ekasminnante iti (kaM. 202.25) ekasminnaze nityatve'nityatve vaa| vahnau vipakSe kRtakatvasya bhAvApiti (kaM. 202.26.) 'anuSNo vahniH kRtakatvAd ghaTavat' asya hi pratyakSanizcitoSNatve vahnivipakSastatra kRtakasya bhAvAda-naikAntikaH / [ku0] tyayApadiSTayorativyApteH parihRtatvAditi bhAvaH / sandigdhavipakSa iti (kaM. 202.15) balavatA pramANena sAdhyaviparyayasya grahaNAdvipakSatvena nizcita ityarthaH / tatra prakaraNasamasya sandigdhavipakSavRttitayA'naikAntikatvaM samAnatantra tallakSaNabyAkhyAnena darzayati tathA ceti (kaM. 202.16) / etAvateti (kaM. 203.2) yadi trarUpyamityarthaH / 1 upadiSTa:-kaM. 1: kaM. 2 / 2 sAmye-kaM. 1; kaM. 2 / 3 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH je. 1, je. 2 je. 3 pustakeSu naasti| 4 nityatvavinizcayArthamapadiSTa: nityatvadharmAnupalambhaM-je. 1, je. 2, je. 3 / 5 kRtakasyaje. 1; je. 2 / 6 etadapyayuktam - je. 1; je. 2 / 7 vipakSAcca vyAvRtti-kaM. 1, kN.2| 8 ne sv-a| 9 vipkss-dd| 10 tvasyA-a, ba, ka / 11-12 pramANa-a, ba, k| 13 shisstto-a| 14 pakSatvaM tataH prakaraNasame-a, ba; pakSatvAM krnne-dd| 15 nirarSakamiva bhAti / idaM punarAvRttaM sakRdasmAbhirgRhItam / . Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI prakaraNasamena svasAmarthyAt sAdhyaM sAdhayitavyameva / atha na zaknoti sAdhayituM pratipakSasaMzayAkrAntatvAt ? na hi trairUpyamAtreNa 'gamakatvamiti asatpratipakSatvamapi rUpAntaramAstheyam, sati pratipakSe hetutvAbhAvAdasati tadbhAvAt / evaM kAlAtyayApadiSTe'pi vAcyam / yadi trairUpyamAtreNa liGgatvaM kRtakatvAdvahnAvanuSNatvamastyeveti kathamanaikAntikatvam ? atha satyapi kRtakatve vahnAvanuSNatvaM na bhavati 'pratyakSeNavoSNatApratIteH, tadA pratyakSAvirodhe sati pratipAdanaM na tadvirodha ityabAdhitaviSayatvamapi rUpAntaramanusaraNIyam / tasmAdanyathocyate, pakSo nAma sAdhyaparyAyaH, sAdhyaM ca tadbhavati yatsAdhanamarhati, sambhAvyamAnapratipakSazcArtho na sAdhanamarhati, vastuno dvairUpyAbhAvAdityayamapakSadharma ev| tathA pratyakSAdiviruddho'pi pakSo na bhavati, rUpAntareNa siddhasya rUpAntareNa sAdhanAnahatvAt / ataH prakaraNasamakAlAtyayA'padiSTAvapakSadharmAvubhau 'yadanumeyena sambaddham' 'ityanenaiva parAhato, anumeyAbhAsAzrayatvAt / [Ti0] prakaraNasame 'tu tulyabalapramANasambhavitapratipakSatvAnna pakSatAM, tataH pakSalakSaNAbhAvAt tatra ca vartamAno heturAzrayAsiddha itybhipraayH| 'nayAyikaistu 'viparItArthanizcAyakam, viparItArthasambhAvakaM pramANamupajIvya pakSadharmatAyA abhAvo 'vaizeSikaistAvadabhyupagamyate 'ityata upajIvyameva bAdhitaviSayatvaM satpratipakSatvaM ca "mukhyatayA doSo'GgIkriyate iti / [paM0] atha zrIdharaH prAha etadayuktamiti (kaM. 203.1) / etat prakaraNasamakAlAtyayApadiSTayoranakAntikatvapratipAdanamayuktamityarthaH / pakSavyApakatve iti (kaM. 203.1) pkssdhrmtve| sAdhayitavyameveti (kaM. 203.3) : gamakatvenAbhimatasya pakSadharmatvAditrayasyAvikalpanAt / asatpratipakSatvamapi rUpAntaramAstheyamiti (kaM. 203.5) maiyAyi kAnAM mate hetuH paJcarUpaH pakSadharmatvam 1, sapakSe satvaM 2, vipakSe cAsatvaM 3, asatpratipakSatvaM 4, abAdhitapratyayatvaM 5 ceti / taddhAvAditi (kaM. 203.6) hetutvabhAvAt / bahAvanuSNatvamastyeveti (kaM. 203.7) trarUpyabhAvAt / pratipAdanamiti (kaM. 203.9) gamakatvam / na tadvirodha iti (kaM. 203.9) na pratyakSavirodhe / rUpAntaramiti (kaM. 203.9) hetoH satkam / apakSadharma eveti (kaM. 203.12) asiddhH| rUpAntareNa uSNatvena / rUpAntareNeti (kaM. 203.13) anuSNatvena / anumeyAbhAsAzrayatvAditi (kaM. 203.14) pakSabhAsAzritatvAt / [ku0] sati pratipakSa iti (kaM. 203.5) anvayavyatirekAbhyAM trairUpyavadasatpratipakSatvasyApi liGgarUpatvAdityarthaH / evaM kAlAtyayA padiSTo'pIti (kaM. 203.6) ananusandhAnena vipakSatvahetunaiva sAdhyAvasthAttadanusandhAne tu tenaiva dUSitasya dUSaNAntaraM mRtamAraNakalpamityarthaH / tasmAdanyatheti (kaM. 203.10) yasmAttadabhAve ca nAstyevetyanena durvacanaM tayoranapajIvanenaikAntikatvamapi suvacam / mRtamAraNanyAyazcApyubhayatrApi tulyastathApi prathamarUpapratipatyavasare rUpAntarapratipatterabhisambhavatyAH parityAge na kAraNamastIti bhAvaH / sAmAnyalakSaNatvamabhipretya shngkte| 1 gamakatvam -je. 1; je. 2 / 2 pratyakSeNo-kaM. 1, kaM. 2 / 3 padiSTAvubhau-kaM. 1, kaM. 2; padiSTAvapakSadharmAvetI-je. 1; je. 2 / 4 ityantenaiva nirAkRtau-kaM. 1; kaM. 2 / 5 'tu' abapustakayo sti| 6 atra-naiyAyikastu viparItArthanizcAyakaM pramANamupajIvya yatra pakSadharmatAyAH abhAvo vaizeSikastAvad abhyupagamyate (tatra) upajIvyameva bAdhitaviSayatvaM satpratipakSatvaM ca mukhyatayA doSo'GgIkriyate ityanvayaH / 7 vipriitaarth:-bh| 8 zeSika:-a / 9 ityatra- a, ba / 10 -muSyatayA-a, ba / 11 * padiNTe'pi - kaM / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 473 nyAyakandalI [177] nanvevamapyalakSaNamidamavyApakatvAt / trividho hi hetuH- anvayI, vyatireko, anvayavyatirekI ceti / tatrAnvayI vizeSo'bhidheyaH prameyatvAt sAmAnyavat / asya hi pakSAdanyaH sarva eva sadasatprabhedaH sapakSaH, pramAtamAtrasya pramANamAtrApekSayA'nabhidheyasyAprameyasyAbhAvAt / yazca puruSamAtrasyAnabhidheyo'prameyazca sa vAjiviSANavadasanneva, na 'vA'san sapakSo vipakSo vA sa syAniHsvabhAvatvAt / yazca 'san sa sarvaH sapakSa eveti tadabhAve ca nAstyevetyavyApakaM lakSaNam / 'vyatirekAbhAvAccAgamakameva taditi cenna, anvayAvyabhicArAt / anyasya sadbhAvAdanyasya 'siddhirityatrAnvayaH kAraNam, tasya tu vyabhicArapratItirapavAdikA / asti tAvat prameyatvAbhidheyatvayoranvayaH sarvatra prameye'bhidheyatvasya darzanAt / na ca vyabhicAro dRSTo nApi zaGkAmArohati, yaM yaM vyatireka [Ti0] [177) mImAMsakA hi saGketaviSayatvAsgosvAdisAmAnyameva zabdAbhidheyamAhuna tu gopiNDAdiSyaktivizeSamiti / tatastAnprati gopiNDarUpasya vizeSasya zabdAbhidheyasvaM sAdhayitumuktaM vizeSo'bhidheya iti / yazca 'puruSamAtrasya iti puMjAtyAliGgi tasyetyarthaH / 'atha para evAcAryottaramAzaGkate vyatirekAmAvAd iti / nanu yadyanyasya sadbhAvAd [paM0] [177] paravAkyaM nanvevamityAdi (kaM. 203.15) / sadasatprameva iti (ka. 203.17) satprabhedo ghaTAdiH a[sa]tprabhedastu prAgabhAvapradhvaMsAbhAvetaretarAbhAvarUpo'tra grAhyaH / nAtyantAbhAvarUpaH, atyantAsato hi vAjiviSANAdenaM kvApi sapakSatvaM nApi vipakSatvaM dssttm| pramAtRmAtrasyeti (kaM 203.17) ekasya kasyacispramAturbha vedapyanabhidheya: san aprameyaH kazcitpadArthaH, tannivRttyarthamAha pramAtRmAtrasya / pramAtRsAmAnyasya jAtyAliGgitasyetyarthaH / pramANamAtrApekSayeti (kaM. 203.18) pramANasAmAnyamuddizya / anabhidheyasyeti (kaM. 203.18) sAdhyAbhAvasya / 'aprameyasyeti (kaM. 203.18) sAdhanAbhAvasya / avyApakaM lakSaNamiti (kaM. 203.20) tadabhAvo hi sAdhyadharmAbhAvaH sa cAtra nAsti sapakSatvAtsarvasya avyApakam / para evAcAryamAzaGkate vyatirekAbhAvAdityAdri (kaM. 203.21) 'etaditi (kaM. 203.21) sAdhanam / anvayAvyabhicArAditi (kaM. 203.21) anvayasyAvisaMvAdAt / anyasyeti [ku0] [177] nanvevamapIti (kaM. 203.15) / abhAvAditi (kaM. 203.18) nirUpAkhyAtvAdityarthaH / vidhiniSedhabyavahArAviSayatvAdityarthaH / tavabhAve ca nAstyevetyavyApakamiti (kaM. 203.20) etacca sammilitamavyApakamityarthaH / anvayAvyabhicArAditi (kaM. 203.21) avyabhicAro hi gamakatve kAraNam / anvayavyatireko tu kevalaM tannizcayopAyAvityarthaH / nanu yadya [bhidheya]tvamAtreNa tarhi prameyatvamaitratanayatvAbhyAmanityatvasyAmate api gamye jAtAmityata Aha anyasya sadbhAvAditi (kaM. 203.22) / vyabhicArapratItirapavAdiketi (kaM. 203.22) tacchaMkA ceti zeSaH / 1 pramANamAtrasyavApekSayA-je. 1; je. 2 / 2 vA sapakSo- kaM. 1; kaM. 2 / 3 sat-kaM. 1, kaM. 2; yastu sat je. 1 / 4 vyatirekAbhAvAt-kaM. 1, kaM. 2 / 5 siddhirtraanvyH-je.1| 6 tvadarzanAt -je. 1 / . 7 mAtrazca -a, b| 8 arth-dd| 9 tad - kN.1| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 myAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhAvyam nyAyakandalI viSayaM buddhigocarIkaroti parasya ca vaktumicchati tasya sarvasya prameyatvAbhidheyatva'prApteH / na cAsti vizeSo vipakSe satyavyabhicAraH kAraNaM na vipakSAbhAvAditi / tena prameyatvamabhidheyatvaM gamayati / vyatirekI ca sAtmakaM jIvaccharIraM prANAvimattvAditi / asya pakSAdanyaH sarva eva vipakSaH, tathApi hetutvaM viparyayasambandhAvyabhicArAt / ghaTAdiSvaprANAdimattvena nirAtmakatvasya vyAptirapagatA, aprANAdimattvasya ca jIvaccharIre nivRttiH pratIyate / tatpratItyA 'tad vyAptasya nirAtmakatvasya nivRttyanumAnam / / atha manyase yo'rtho nAvagatastadvayatireko'pi na zakyate pratyetum, pratiSedhasya : vidhiviSayatvAt / AtmA ca na kvacidavagataH, kathaM tasya ghaTAdibhyo vyAvRttipratItiriti / tadayuktam / parasya tAvat samastavastuviSayaM nairAtmyamicchato ghaTAdibhyaH [Ti0] bhanyathAsiddhistahi sthAlyAdisadbhAve'pi vahni'siddhiH syAd ata Aha tasya tu vyabhicArapratItiH iti / apavAdikA bAdhiketyarthaH / na cAsti iti / vizeSo vakSyamANalakSaNaH / 'tameva darzayati vipakSe sati ityaadi| sAtmakam iti :-etAvatA mratyena kevalAnvayini trarUpyAbhAvA[6] syAvyApakatvaM pratipAdya kevalAnvayavyatirekiNyapi parastadarzayati vyatirekI ca ityAdi / atra ca bauddha 'cArvAkAdInAmAtmapratItyabhAvAdaprasiddhavizeSaNaH pakSaH . [paM0] (kaM. 203.22) dhUmasya / anyasya siddhiriti (kaM. 203.22) agneH siddhiH / nanu yadanyasya sadbhAvAdamyasya siddhistahi sthAlyAdisadbhAvepi vahnisiddhiH syAdityata Aha tasya tvityAdi (kaM. 203.22) / apavAdiketi (kaM. 203.23) bAdhikA / zAmiti (kaM. 203.24) saMdehaM nApi / zaGkAmArohatItyasmAtpuro yata ityadhyAhAryam / gocarIkarotIti (kaM. 203.25) prameyatvaparAmarzaH / parasya ca vaktumicchatIti (kaM. 203.25) abhidheyatvaparAmarzaH / prameyatvAbhidheyatvaprApteriti (kaM. 203.25) abhidheyatvaprApterityarthaH / avyabhicAra iti (kaM. 203.26) anvayasyeti draSTavyam / prameyatvamiti (kaM. 204.1) kartRbhUtam / sarva eveti (kaM. 204.2) ghaTAdiH / viparyayasambandhAvyabhicArAviti (kaM. 204.3) viparyayeNa vyatirekeNa sa ca yaH sambandho vyAptistadanyabhicArAtu / 'aprANAdimatvena nirAtmakatvasya vyAptiravagateti (kaM. 204.3) aprANAdimattvaM vyApakaM nirAtmakatvaM vyApyaM vytirekinni|| aprANAvimattvasya ca jIvaccharIre nivRttiH pratIyate iti (kaM. 204.4) vyApakaM hi nivartamAnaM vyApyamapi nivartayati / [ku0] vyatirekaviSayamiti (kaM. 203.24) vipakSamityarthabuddhayA gocarIkaraNam / prameyatvaprAptI heturvaktumicchA'bhidheyatvaprAptI tathApyavyabhicAro gamakatve kAraNamiti. zalAmapanayati na cAsti vizeSa iti (kaM. 203.26) / viparyayasambandhAvyabhicArAviti (kaM. 204.3) sAdhyasAdhanayoviparyayo nirAtmakatvAprANAdimatve tayorna prakaraNasamakAlAtyayApadiSTayorativyAptiH parihRtA anyathA, anyenAnumeyena sambandha []mityanenAtivyAptiparihAra ucyata ityrthH| yadyapi kAlAtyayApadipTaprakaraNasamayoranupajIvane sapakSadharmatvamapi sambuddhau vyatirekavyAptiH tasyA bhavyabhicArAt / nivRtyanumAnamiti (kaM. 204.5) vyApakanivRttI vyApyanivaseravazyaMbhAvitvAdityarthaH / 1 cyaapte:-je.1| 2 vyAptasya-kaM. 1, kaM. 2 / 3 sidi syAt -a,b| 4 taamev-bh| 5 sa sAtmakam -a, ba / 6 caarvaadiinaa-a| 7 apramANAdi-a pustake; tattu na shuddhm-sN| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam .. 475 nyAyakandalI siddhavAtmavyAvRttiH / svasyApi jIvaccharIreSvevAtmano buddhayAdibhiH kAryaH saha kAryakAraNabhAve siddhe ghaTAdibhyo buddhacAdivyAvRttyA tadutpAdanasamarthasya vishissttaatmsmbndhsyaabhaavsiddhiH| yathA dhUmAbhAve kvacittadutpAdanayogyasya vahnarabhAvasiddhiH / yadyevamAsmApi jIvaccharIreSu siddha eva, sambandhipratItimantareNa sambandhapratIte'rasambhAvAt / tatazca 'vyatirekyanamAnavaiyarthyama, niSpAditakriye karmaNi sAdhanasya 'sAdhananyAyAtipAtAt / naivam, svasiddhasyAtmanaH paraM pratyasiddhasya sAdhyatvAt / na cAnvayAvyabhicAraH pratipAdako na vyatirekAvyabhicAra ityasti niyamahetuH / tasmAdvayatirekiNo'pi hetutvAt tena prasiddhaM ca tadanvite ityavyApakam / atrake samAnatantraprasiddhacA kevalAnvayinaH kebalavyatirekiNazca parigraha iti vadanti / apare tu vyastasamastaM lakSaNaM 'varNayanti / [Ti0] tasmAnnedaM nirAtmakamiti kAryam / na cAtrApyAtmapratItimantareNa nirAtmakapratItyabhAve tannibodho'pi kathaM zakya iti vAcyam / nirAtmakatvasya loSTAdau parasya pratItatvAt / ma ca 'sapakSavipakSavyAvRttena 'gandhavattvasyevAsyApyasAdhAraNatvAt / asyA tu sapakSe'vidyamAne tatrAvartamAnatvAt / nanu tahi pratyekasamudAyAbhyAmavyApakamidaM lakSaNamityAha sAdhyasAdhanatvamiti / [paM0] kevalavyatirekivAdI uttarayati tavayuktamiti (kaM. 204.7) / parasyeti (kaM. 204.7) bauddhasya / nairAtmyamicchata iti (kaM. 204.8) sarve bhAvA nirAsmAna iti vacanAt / svasyApIti (kaM. 204.9) vAdino'pi / tadutpAdanasamarthasyeti (kaM. 204.10) buddhayAdijananakSamasya / kvaciditi (kaM. 204.11) prvtaadau| tadutpAvanayogyasyeti (kaM. 204.11) dhUmajananakSamasya apradIptAndhanasyetyarthaH / paravAkyaM yovamityAdi (kaM. 204.12) / AtmA'pi jIvaccharIreSu siddha eveti (kaM. 204.13) tatazcAnvaya eva siddhaH kiM vyatirekiNetyabhiprAyaH / sambandhipratItimiti (kaM. 204.13) sambandhino'tra bayAdaya AtmA ca / sambandhapratIteriti (kaM. 204.13) bhAvapratIteH / vyatirekivAdI prAha naivamiti (204.14) vyatirekyanumAna yuktamevetyarthaH / prasiddha [ca] sadanvita (kaM. [ku0] atheti (ka. 204.5) anyasyAvyApyabhUtAyA nivRtterapratItau kathaM vyAptinizcaya ityarthaH / Atmano'pratIto ghaTAdau tannivRttinaM pratIyata iti kiM nairAtmyavAdI vadet ? kiM vA svadUSyaH ? nAca ityAha parasya sAvaditi ' (kaM. 204.7) / anyathApasiddhAntaprayogAdityarthaH / na dvitIya ityAha svasyApIti (kaM. 204.9) / 'viziSTasyAtmasambandhasya (kaM. 204.10) aSTadravyAtiriktadravyasambandhasyetyarthaH / tadutpAdanayogyasyeti (kaM. 204.11) Ardaindhanavata ityarthaH / svasiddhasyeti (kaM. 204.14) svayaM tAvanmama zarIraM' 'mamendriyANi' tena buddhiriti baddhIndriyazarIrasaGgAta parihAreNASTadravyAtirikta eva siddhH| sa eva paraM prati kevalavyatirekiNA sAdhyata ityarthaH / (a) prasiddhati 1 rasambhavAta-kaM. 1, kN.2| 2 vyatirekAnumAna-je.1; je.3| 3 sAdhanatvAti-je. 1; je 3 / 4 vadanti-kaM. 1, kaM. 2 / 5 svpkss-dd| 6 gandhatvasye vA-a, ba / 7 vishissttaatm...kN| 8 atra kandalyAM 'prasiddhayA' iti pratIkaM syAt tacca mudritakandalyAM nAsti ataH TIkAkArasya pustake'yaM pAThaH syAt mudritakandalyAM tu samAnatantraprasiddhacA ityeva paatthH-sN| Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam / prazastapAdabhASyam [178] yattu yathoktAt trirUpAlliGgAdekena dharmeNa dvAbhyAM vA viparItaM tadanumeyasyAdhigame liGgaM na bhavatIti / etadevAha sUtrakAra:-"aprasiddho'napadezo'san 'sandigdhazcAnapadezaH" (a. 3 A. 1 sU. 15) iti / nyAyakandalI anumeyena sambaddhaM prasiddhaM ca tadanvita iti anvayino lakSaNam / anameyena sambaddhaM tadviparIte ca nAstyeveti vyatirekiNa iti / samastaM lakSaNamanvayavyatirekiNa iti / . sAdhyasAdhanatvaM 'sAmAnyalakSaNaM trayANAm / yathA pramANAnAM yathArthaparicchedakatvaM sAmAnyalakSaNam / [178] viparItamato yat syAditi dvitIyazlokasyAyaM vivRNoti-[yattu yathoktAttrirUpAlliGgAdekena dharmeNa dvAbhyAM vA dharmAbhyAM viparItaM tadanumeyasyAdhigame liGga na bhavatItyetadevAha sUtrakAraH "aprasiddho'napadezo'sata sandigdhazca" / ] anapadeza iti / apadezo heturna bhavatItyapadezo'tyanapadezo'heturityarthaH / aprasiddha iti viruddhaasaadhaarnnyo| parigrahaH, tayoH sAdhyadharmeNa saha prasiddhyabhAvAdahetutvam / asannityasiddhasyAvarodhaH, [Ti0] [178-179] sAdhyadharmeNa iti :- sapakSe prasiddhayabhAvAdityarthaH / 'agnyadhyavasAya iti :-'savikalpaka paM0] 204.17) ityavyApakamityatra anvayavyatirekIti tRtIyo heturubhayasammatatvAccacitaH / atha zrIdharavAkyaM tatrake (kaM. 204.17) ityAdi / eke vyomazivA...dayaH / samAnatantraprasiddhyeti (kaM. 204.18) nyaayshaastrprsiddhyaa| apare tviti (kaM. 204.19) vayaM kandalIkArAH / [sAdhya ] sAdhanatvamiti (kaM. 204.21) sAdhyAvyabhicAritvam / [178] viparItamiti (kaM. 204.23) rahitam / prasiddhayabhAvAditi (kaM. 205.3) vyApta [ptera] bhaavaat| sapane iti (kaM. 205.3) ghtte| sAdhyadharmeNeti (kaM. 205.3) anityatvena / dharmiNi vRttyabhAvAdaheturiti (kaM. 205.4) yathA / anityaH zabdaH cAkSuSatvAd ghaTavat; cAkSuSatvaM ca sapakSe ghaTesti na dharmiNi shbde| ata evAsiddhanAmahetvAbhAsaH / umayathAdRSTatvAdaheturiti (kaM. 205.6) prameyatvAdiH / anityaH zabdaH prameyatvAt prameyatvaM hi nityAnityAdikayoH sAdhAraNatvAdanakAntikaM ki paTavat prameyatvAdanityaH zabda Ahosvit AkAzavat prameyatvAnnityaH / [ku0] samAnatantraprasiddhayetyarthaH / apare tviti (kaM. 204.18) vAkyabhedeneti zeSaH / sAdhyasAdhanatvamiti (kaM. 20421) smaantntrprsiddhyaa| [178] ki sAdhyadharmeti (kaM. 205.5) sAdhyadharmamupasthApya kiM tena saha cariSyati uta tadviparItaM dharmamupasthApya sAdhyena saha rahito bhaviSyatItyevamAkArasya sandehasya viSayo bhavatItyarthaH / 'ubhayathA paridRSTatvAt [iti] (kaM. 205.6 ) (a) [sa] pakSe vipakSe ceti zeSaH / 1 bhvtiityaah-de| 2 sandigdhazva - kaM. 1, kaM. 2; ki| 3 sAmAnyaM - je. 3 / 4 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| 5 bhavatItyanapadezA-kaM. 1, kaM. 2 / 6 anyadhyavasAya a, pratIkamidaM mu pustake nAsti kintu tatraiva (8) aSTame pAdaTippaNe i pustakasthaM darzitam - je. 1, je. 2, je. 3 ityatra nAsti / 7 savikalpaka-a, ba, k| 8 atrake-kaM. 1, b| 9 ubhayathA dRSTatvAt-kaM / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviThIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [179 to 181] vidhistu yatra dhUmastatrAgnira gnyabhAve dhUmo'pi na bhavatItyevaM prasiddhasamayasyAsandigdhadhUmadarzanAt sAhacaryAnu smaraNAt tadanantaramagnyadhyavasAyo bhavatIti / nyAyakandalI sa hi sapakSe sAdhyadharmeNa saha prasiddho'pi dharmiNi vRttyabhAvAvahetuH / sandigdhazcetyanaikAntikAbhidhAnam / sa hi dharmiNi dRzyamAnaH kiM sAdhyadharmasahacaritaH kiM vA tadrahita iti sandigdho bhavati, na punareka dharmamupasthApayituM zaknoti / ubhayathA dRSTatvAdahetuH / [179] idamanenAvinAbhUtamiti jJAnaM yasya nAsti taM prati miNi dharmasyAnvayavyatirekavato'pi liGgatvaM na vidyate, tadarthamavinAbhAvasmaraNamanumeyapratI'tAvapAya iti darzayati-vidhistviti / vidhistu anumeyapratItiprakArastu, yatra dhUmastatrAgniragnyabhAve dhUmo na bhavatIti / [Ti0] jJAnamityarthaH / nanvevaM dvitIya itiH-dhUmavAMzcAyamityevaM rUpaM 'pakSatAvacchedakaviziSTa 'dhUmajJAnaM vyAptismaraNAtpUrva yad dhUmadarzanaM tadapekSayA dvitIyamiti dvitIyaliGgaparAmarzaH / byAptigrahaNakAlasaJjAtadhUmajJAnA'pekSayA tvasyApi jJAnasya * tRtIyatvaM 'granthAntare sammatamiti / na ca smRtyanantarabhAvitvAd iti smRtiyAptismaraNam / nanu tarhi dhUmavAMzcAyamityullikhitasyopanayasya vaiyarthyamityAha nApyupanayeti :-avayavAntararhetuH dRSTAntAdibhiH / nanu parArthAnumAne'pyupa [paM0] [179] yasyeti (kaM. 205.7) pramAtuH / . . dvitIya iti (kaM. 206.12) prathamaM dhUmavattvAdityuktvA dvitIyavelAyAM yaH kriyate nauddhasya pakSadharmatA svasya tu [10] [179] 'prasiddha ca tadanvite' tadabhAve pramANato'sanneveti sapakSe sattvasya vipakSAdvayAvRttezca jnyaanmnumaanaanggm| nanu tayoH sattAmAtramityuktaM, so'yaM niyamaH kuta iti zaGkAnivartakatayA bhASyamavatArayati idamaneneti (kaM. 205.7) / athavA'nvayavyatirekaprasiddherevAvinAbhAvanizcayopAyatA na punaH kAryakAraNabhAvAderityetat kuta iti zaGkAnirAkaraNaparatayA bhASyAvatAraNamityavagantavyam / tatrodAharaNApekSastathetyupasaMhAro na tatheti vA sAdhyasyopanaya iti; samAnatanne vyAptismRtisahitasyaiva pakSadharmasya pratipAdakaM vacanamupa[naya] iti lakSaNAt / vyAptismRte [:] uttarakAlabhAviliGgaparAmarzo'numitisAdhanamiti pratIyate ityabhiprAyavAMzcodayati nanvevamiti (kaM. 206.12) / udAharaNApekSa iti padamupa[naya] syodAharaNAnantaryamAtraparaM na tu vyAptismRte[:]uttarakAlameta [t] 1 rnrbhaave-de| 2 nusmaraNAdanantaram -de| 3 tAvanumAnAGgamiti-kaM.1; kN.2| 4 parvatA-Da / 5 ghUmavadjJAnaM - a, b| 6 pekSatvasyApi - a, ba; pekSatvesyApi - k| 7 granthAntareNa - a, ba / 8 nanumAnebhyupanaya - a, ba / Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwe gyAyakAnAlIsaMvasitaprazastapAdabhAvyam nyAyakandalI evaM prasiddhasamayasya prasiddhAvinAbhAvasya puruSasyAsandigdhadhUmadarzanArthIma evAyaM na bASpAvikamiti jJAnAt sAhacaryAnusmaraNAdyatra dhUmastatrAgnirityeva'manusmaraNAdagnyadhyavasAyo bhavati, tadanantaramagnyanumAnaM bhavati / nanvevaM dvitIyo liGgaparAmarzo na labhyate ? mAlambhi, nahi nastena prayojanam, linggdrshnvyaaptismrnnaabhyaamevaanumeyprtiityupptteH|| na ca smRtyanantarabhAvitvAdanumeyapratItiraniyatadigdezA syAt ? liGgadarzanasya niyAmakatvAt / nApyupanayavaiyarthyam, avayavAntarairapratipAditasya pakSadharmatvasya pratipAdanArtha / parArthAnumAne tasyopanyAsAt / (eio] nayanamantareNApi svArthAnumAnavat liGgadarzanamAtreNeva pakSadharmatAnizcayo 'bhaviSyati ? navam paraM pratyavaiyadhikaraNyanizcayasyopanayamantareNApradarzanAt / svayaM tu pratyakSAdinaiva darzanAt / etAvatA granthena svArthAnumAne tryavayavatvaM parArthAnumAne ca 'paJcAvayavatvamanumAnasya darzitam / [paM0] dhUmazcAtretyupanayarUpaH / smRtyanantarabhAvitvAditi (kaM. 206.14) smRtiAptismaraNam / niyAmakatvAditi (kaM. 206.15) yatraiva hi liGgaM dRSTaM tatraiva liGgI pratIyate / apratipAditasyeti (kaM. 206.16) ajJApitasya / tasyeti (kaM. 206.16) upanayasya / [ku0] pakSadharmatAnusandhAnamavazyaMbhAvIti pratipAdanaparamityabhiprAyavAn pariharati-na hi nasteneti (kaM. 206.13) / iha hi vyAptismRtisahitasya pakSadharmatAnusandhAnasyAnumitisAdhanatvamityatrAvivAdo vAdinAm / [itaratra yadi vyAptismRteH pUrvakAlabhAve'pi pakSadharmatAnusandhAna vinazyavasthaM yadi vyAptismRtyA sahAvatiSTheta tadA kIdRzo doSaH ? ma ca pUrvakAlabhAvino liGgadarzanasya viSayanAzAnnAzaH (jJA [na]nAzAnnAza:) jJAnAnAM viSayanAzyatvAnabhyupagamAt / smRtyAnumAne'pi liGgasmRtipUrvakameva vyAptismaraNamityavirodhaH iti bhAvaH / liGgadarzanasyeti (kaM. 206.15) liGga hi vyAptismRteH pUrvameva dRzyata ityabhiprAyaH / avayavAntara iti (kaM. 206.15) vipratipannasya pratijJAhetupaurvAparyAnusandhAnabalema sambhavantyAH pakSadharmatApratItervAdinA sandihyamAnatvAt paraM pratyupanayo'pi pakSadharmatA pratipAdayavAnartha iti bhAvaH / 1 manusmaraNAttadanantara-kaM. 1; kaM. 2; manusmaraNAdagnyadhyavasAya bhavati / agnyanamAnaM bhavati-je. 1; je.3 / 2 bhaviSyatIti-a, ba / 3 paJcAvattvamanumAnasya - a, ba / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam nyAyakandalI [180] api bhoH ! ko'yamavinAbhAvo nAma ? avyabhicAraH / sa kasmAdbhavati ? tAdAtmyatadutpattibhyAmiti saugtaaH| yAdRcchikaH sambandho yathaiva bhavati, na bhavatyapi, tathA ca niyamaheto'rabhAvaH / tatra yadi nAma sapakSe darzanamadarzanaM ca vipakSe, tathApyavyabhicAro na zakyate 'jJAtum, vipakSavRttizaGkAyA anivAraNAt / tadutpattivinizcaye tu zaGkA nivAryate, kAraNena vinA kAryasyAtmalAbhAsaMbhavAt / tadutpattivinizcayo'pi 'kAryahetoH paJcapratyakSopalambhAnupalambhasAdhanaH / kAryasyotpatteH prAganupalambhaH, kAraNopalambhe satyupalambhaH, upalabdhasya pazcAt kAraNAnupalambhAdanupalambha iti kAryasya dvAvanupalambhAveka upalambhaH, kAraNasya copalambhAnupalambhAviti / evamupalambhAnupalambhaiH paJcabhiH satyevAgnau dhUmasya bhAvo'satyabhAva iti nizcIyate / [Ti0] [180] paJcakameva sphuTaM vivRNoti kAryasyotpatteH iti / utpattipUrva dhUmasyAnupalambhaH-1, vahvastUpalabhyamAnupalambhau dhUmAnupalambhakAle nopayuktAviti naadRtii| tato vahnayAdikAraNopalambhaH -2, tato dhUmopalambhaH-3, tato vahnayAdyanupalambhaH -4, tato dhUmAnupalambhaH-5 iti paJcakam / [paM0] [180] ''api bhoH' (kaM. 206.17) ityAdi prshnH| avyabhicAra (kaM. 206.17) ityuttaram / sa kasmAdbhavati (kaM. 206.17) iti praznaH / uttaraM tAdAtmye (kaM. 206.17) tyAdi / yathaiva bhavati na bhavatyapi (na) tatheti (kaM. 206.18) bhavati ca na bhavati cetyarthaH / 'kAryahetoriti (kaM. 206.22) dhUmasya / paJca pratyakSAnupalambhasAdhana iti (kaM. 2.06.22) bauddhamate hi dhUmadhIH 1, vahnivijJAnam 2, dhUmajJAnam 3, adhIstayoH pratyakSAnupalambhAbhyAmiti paJcabhiranvayaH / ityevaM do upalambhau tryshcaanuplmbhaaH| pratyakSamupalambhAzceti eka evArthaH / tatazca pratyakSe dve, anupalambhAstrayaH samuditAH pnyc| paJca ca te pratyakSAnupalambhAzca paJcapratyakSAnupalambhAste [sAdhanAni kAraNAni yasya sa paJcapratyakSAnupalambhasAdhana / tathAhi kAryasyotpatteH prAganupalambha iti (kaM. 206.23) dhUmadhI: ? kAraNopalambhe sati upalambhe iti (kaM. 206.23) vahnizAnaM 2, dhUmajJAnaM ca 3, upalabdhasya pazcAtkAraNAnupalambhA. danupalambha iti vahnayajJAnam 4, dhUmAjJAnaM ca 5 / kAryasyeti (kaM. 207.1) dhUmasya / dvAvanupalambhAditi (kaM. 207.1) [ku0] [180] iha yatra dhUmastatrAgniragnyabhAve tu na kvaciddhama iti bhASye anvayavyatirekAbhyAM prasiddhirityuktam / tatra vipratipadyamAnA [n] (za) saugatAnutthApayituM pRcchati api bho iti (kaM. 206.17) / sa kasmAditi (kaM. 206.17) nizcita iti zeSaH / ucchIyati tAdAtmyeti (kaM. 206.17) yAdRcchikaH sambandha iti (kaM. 206.18) kAkatAlIyaM sAhacaryamityarthaH / na tvasti niyamaheturanvayavyatirekadarzanamityata Aha tatra yadIti (kaM. 206.19) / nanu tvanmate'pi vyabhicArazaGkA tadavasthetyata Aha tadutpattIti (kaM. 206.21) / nanu kAryakAraNabhAvo'pyanvayavyatirekAbhyAmRte kuta ityata Aha-tadutpattI[ti] (kaM. 206.22) / kAraNasya copalambhAnupalambhAditi (kaM. 207.1) 1 rabhAvAt-je. 1, je. 2, je. 3 / 2 pratyetuM-je. 1, je. 2 / 3 kAryahetuH-kaM. 1, kaM. 2 / 4 ekazcopalambhaH - je. 3 / 5 asi bhA iti a pustake tattu na shuddhm-sN| 6 na kaM. 1 pustake nAsti sa bhAgo'zukhaH / yathaiva bhavati, bhavatyapi na tatheti - / 7 kAryahetuH - kaM. 1 / 8 pratyakSopalambhAnupalambhasAdhana - kN.1| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 vyAyakambalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI kAryasyaitadeva kAryatvaM yat tasmin satyeva bhAvo'satyabhAva iti tAdAtmyapratItyApyavinAbhAvo nizcIyate / 'bhAvasya svabhAvavyabhicAre, niHsvabhAvatvaprasaGgAt / tAvAtmyanizcayo vipakSe 'bAdhakapramANavRttyA siddhayati / apravRtte tu bAdhake zatazaH sahabhAvadarzane'pi kadAcidetadvipakSe syAditi zaGkAyAH ko 'nivArayitA? taduktam kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyaamkaat| avinAbhAvaniyamo'darzanAnna 'na darzanAt // iti / ___kAryakAraNa bhAvAniyAmakAt svabhAvAdvA niyAmakAdavinA'bhAvasya niyamaH, na sapakSe varzanAdvipakSe cAdarzanAditi / [siM0] tAdAtmyanizcayo'pi iti :-vRkSotpAdakasAmagyantarbhUtA ziMzapotpAdikA sAmagrI zizapAz2anikA, bIjaM hi 'sAmAnyavRkSotpAdakasAmagrI kSitisalilAdikamapekSya svakArya janayati / tasmAd vRkSotpAdakasAmagrIrUpa "[vyApakanivRttyA zizapotpAdakasAmagrIrUpa] vyApyanivRttiriti bAdhakaM pramANam / pArthivatvAdeH iti na hi yathA dhUmo vahnigamaka evaM [paM0] dhUmAvI (dhI) rdhstyoH| eka upalambha iti (kaM. 207.1) dhUmajJAnam / "kAraNasyopalambhAnupalambhAditi . (kaM. 207.1) vahnijJAnam adhIstayoH / ____ tAdAtmyanizcayo vipakSe "bAdhakapramANapravRttyA sidhyatIti (kaM. 207.5) vRkSotpAdakasAmagyantarbhUtA ziMzapotpAdikA saamgrii| zizapAbIjaM hi sAmAnyaM vRkSotpAdikAsAmagrI kSitisalilAdikAmapekSya svakArya janayati / tasmAd vRkSotpAdakasAmagrIrUpavyApakanivRtyA ziMzapotpAdakasAmagrIrUpavyApyanivRttiriti bAdhaka pramANam / bAdhake iti (kaM. 207.6) vipakSe viSaye / niyAmakAditi (kaM. 207.8-10) viparyaye sAdhanapravRttinikArakAt / / [ku.] dhUmotpatI niyamena vaDherupalambhaH / vahnimantareNa dhUmasyAnupalambha iti / satyeveti (kaM. 207.2) vahnighUmasya kAraNamiti nizcIyate ityarthaH / nanvevaM paJcabhirapi pratyakSaniyatasya bahaH kAraNatvaM nizcIyatAM kAraNAntarAbhAvastu kuto nizceyaH yataH zaGkA nivartate ityata Aha "kAryasyApIti (kaM. 207.3) / yathA niyatasya vahvaH paJcabhiH pratyakSaH kAraNatvaM gamyate tathA niytaavdhimtstdekkaarytvmityrthH| vipakSe "bAdhaketi (kaM. 207.5) yadi ziMzapA vRkSAtmikA na syAttattatsAmagrImatipatantIM tadantabhUtAyAH svasAmagryA atipAtena svayameva na syAditi bAdhakaM pramANaM sambhavatyeva / tatastAdAtmyanizcayo bhavatyeva / tadabhAve hi saMzaya ityarthaH / nanvevaM vipakSe bAdhakapravRttAvanvayavyatirekAbhyAmapyavinAbhAvo nizceSyate ityata Aha "darzane hIti (kaM. 207.6) na hi tatra tAdAtmyatadutpattivatkiJcinivamekamasti yena zaGkA nivartyatIti bhAvaH / 1 bhAvasya na svabhAvavyabhicAra:-kaM. 1; kaM. 2 / 2 bAdhakasya pramANapravRttyA- kaM. 1; kaM. 2 / 3 nivArayituM prabhavati-kaM. 1, kaM. 2 / 4 tu-kaM. 1; kaM. 2 / 5 bhAvAdvA-je. 1, je. 2 / 6 bhAvaniyamaH-kaM. 1, kaM. 2 / 7 nizcayaH mu. je. 1, je.2, je. 3 / 8 zizipA-a, ba, ka / 9 vRkSotpAdakasAmagrIM-ka; vRkssotpaadksaamgriia,b| 10[ etaccihnAntargataH pAThaH apustake naasti| 11 kAraNasya c-kN.1| 12 baadhksykN.1| 13 kAryasya-kaM. 'bhapi' na vidyte| 14 baadhksy-kN| 15 shbhaavdrshne-kN| Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 481 nyAyakandalI atrocyate-kiM yatra tAdAtmyatadutpattI tatrAvyabhicAraH ? kiM vA yatrAvyabhicArastatra tAdAtmyatadutpattI ? na tAvadAdyaH kalpaH, satyapi tadutpAde dhUmadharmasya pArthivatvA deragnivyabhicArAt / satyapi tAdAtmye vRkSatvasya zizapAvyabhicArAt / atha yatrAvyabhicArastatra tAdAtmyatadutpattI, tIvyabhicAre siddhe tayorgama'katvam / evaM cet, avyabhicAra evAstu gamakaH, kiM tAvAtmyatadutpattibhyAm ? kAryamapi hi na kAryamityeva gamayatIti, nApi svabhAvaH svabhAva iti, kintu; tadavyabhicArIti, avyabhicAra eva gamakatve kAraNaM na tAdAtmyatadutpattI, vyabhicArAt / na caivamupapattimArohati dhUmo 'vahninA kriyate na pArthivatvAdayastavarmA iti, vastuno nirbhAgatvAt / nApyetadupalabdhaM zizapA vRkSAtmikA na vRkSaH zizapAtmakaH, dhavakhadirAdisAdhAraNatvAditi, tyorbhedaat| to] tadvyatiriktaM pArthivatvamapi tasya ghaTAdAvapi sattvAt / vahnijanyasya bhasmano'pi ca vayagamakatvAt kAryaheto vybhicaaritaa.jnyeyaa| 'yadi ca dhavAdi sAdhAraNI iti :-nirbhAgatvaM dharmamiNorboddhAbhiprAyeNoktam / nan yada vakSasvaM zizapAtmakaM taM zizapAM na vyabhicaratyeva ? navam, tatra vyApteragrahaNAt / tasyA mevAbhayatvAd iti tasyA gmygmkbhaavvyvsthaayaaH| piM0] atrocyate iti (kaM. 207.11) zrIdhareNa / tadutpAda iti (kaM. 207.13) tsmaadgnerutpaade| dhUmadharmasya pArthivatvAderapnivyabhicArAditi (kaM. 207 13) vaizeSikamate khalu agnerutpanno dhUmaH pArthivo'gnistu na pArthivaH kintu tejasaH / tatazcAyamarthaH he bauddha yadi tadutpattisambadhena sahetoravyabhicAritvaM syAt tadA yathA dhUmo'gniM gamayati tathA dhUmAvyatiriktaM pArthivatvamapi gamayet / na caivaM dRSTam / na hi yathA dhUmo vahni gamayati evaM tadavyatiriktaM pArSivatvamapi tasya ghaTAdAvapi sattvAt / vahnijanyasya bhasmano'pi vahnayagamakatvAt kAryahetorvyabhicAritA upapAdyA / zizapAtva' vyabhicArAt (kaM. 207.14) iti - AmratvAderapi ghaTanAt / 'gamakAGgatvamiti (kaM. 207.15) [10] yatreti (kaM. 207.11) iha kAryakAraNabhAvAttAvat tAdAtmyAdvA / avinAbhAvaniyama iti vAkye tadutpattestAdAtmyasya ca gamakatvamavinAbhAvasya gamyatvaM prtiiyte| (a) tazca yacchabdena prathamanirdezo gamakasyaiva [ta]cchabdena caramanirdezo gamyasyaiveti / dvitIyavikalpo nopapadyate iti ma codanIyaM, yasmAdiyaM vyavasthA'nvayavyatirekAvaseyA'vinAbhAvavAdinAmasmAkameva zobhate na pareSAm / te hi tAdAtmyatadutpattisvabhAvatayaivAvinAbhAvaM manyante; tayoravinAbhAvakAryatvAyogA[t / tatazca yathA'vinAbhAvatAyAH svabhAva evaM te api tasya svabhAva eveti tAdAtmyasya gamanAGgatve parasparaM gamyagamakabhAvasya varjanIyatvAt / dhUmadharmasyeti (kaM. 207.13) paramate dharmarmiNorabhedAyadA dhUmasya vahmAvArthatvaM taddharmasyApi pArthivatvasyApi tatkAryatvamiti vakSyati / [ta]tazca tasya vahnivyabhicArAdavinAbhAvo 1vizeSAd-kaM. 1, kaM.2; shishpaatv-je.1| 2 bhicArasattve-kaM. 1, kaM. 2 / 3 gamakAGgatvam -je. 2, je. 3 / 4 vhnikRt:-je.2| 5 vyabhicarito jJeyo-a, ba / 6 yadi dhavAdi ma; yadi ca dhavAdi-je. 3; yadi ca ghavakhadirAdi-je. 1, je.2| 7 vyabhicArAta-kaM.1; zizapAvyabhicArAt-pA. 3, puu| 8 gmktvm-kN.1| 61 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI 'yadi ca dhavAdisAdhAraNI vRkSatA na zizapAtvam, tadA nAnayore'katvaM svabhAvabhevasya bhevalakSaNatvAt / abhede tu yathA vRkSatvaM sarvavRkSasAdhAraNaM tathA zizapAtvamapi syAt / na ca tAdAtmye gamyagamakabhAve vyavasthA yuktA, tasyAbhedAzrayatvAt / yadi zizapAtve gRhyamANe vRkSatvamagRhItam, kva tAdAtmyam ? gRhItaM cet ? (tat) kvAnumAnam ? [Ti0] tasmAd dRSTasya iti:- bhAvasya vRkSAdeH padArthasya guNo dharma: 'ziMzapAtvAdiH kalpanA kRtasyaiva dharmadharmIbhAvasya baukharabhyupagamAt / prmaannairnumaanairityrthH| 'yadi param iti gRhIteSvapi 'dharmeSu yatra vikalpo jAtastatra pramANatAsadbhAvAd abhede gamyagamakabhAvo na syAditi pUrvamuktaM tatpariharati gamyagamakabhAvazca iti tasya svala [paM0] hetvaGgatvam / tadavyabhicArIti (kaM.207.18) sAdhyAvyabhicArI ('iti saadhyaavybhicaarii)| na caivamiti (kaM. 207.19) atra evamiti dhUmo vahninA (kaM. 207.19) ityAdinA'nantarameva vakSyamANaM vAkyam / vastuno nirbhAgasvAviti (kaM. 207.20) he bauddha tava mte| bauddhamAzaGkate nApyetadi (kaM. 207.20) tyAdi / tayoramevAditi (kaM. 207.21) abhede ca sati ubhayorapyubhayAtmakatvameva / vRkSateti (kaM. 207.22) vRkSatava / na ca tAvAtmye gamakatAvasthA yukteti (kaM. 207.24) "[sambandhasya dviSThatvAt, tAdAtmye ca dvayorasambhavAt / "tasyA iti (kaM. 207.24) gamyagamakabhAvavyavasthAyAH / ] vRkSatvamagRhIta (kaM. 207.25) mityasmAtpurassahItyadhyAhAryam / kvAnumAnamiti (kaM. 207.25) anumAnaM, hi vRkSatvagrahaNAya pravartate yathA vRkSo'yaM zizapAtvAditi / zizapArave gRhyamANe ca vRkSatve gRhIte kvAnumAnamastItyAzayaH / / [ku0] na tadutpattisvabhAva iti bhAvaH / satyapIti (kaM. 207.14) nAsti sambhavaH zizapA vRkSAtmikA vRkSo na zizapAtmaka iti ca, vakSyati tathA'tazca vRkSasya ziMzapAvyabhicAre avinAbhAvastAdAtmyasvabhAvo'pi na bhavatItyarthaH / nanu nAvyabhicAramAtraM gama [ka]tAGgaM kintu tanirUpite tAdAtmyatadutpattI evetyata. Aha kAryamapi hIti (kaM. 207.16) / te hi na kevalaM svasiddhayarthama[vya]bhicAramapekSate kintu sAdhyasAdhanArthamapi / tatazca tenaiva sAdhyasiddhau sambhavatyAM tadanusaraNaM vyarthamityarthaH / vyabhicArAviti (kaM. 207.18) satItyA? mapi . tAbhyAmanumAnAnudayAdityarthaH / ___ tadA nAnayoriti (kaM. 207.22) sAdhAraNyAsAdhAraNyAbhyAM bhede tAdAtmyasya dUrotsAraNAcchizapAvRkSAnumAnamapi na sambhavatItyarthaH / svabhAvabhedasyati (kaM. 207.22) atAdAtmyasya vyAvatekadharmalakSaNatvAdityarthaH / kiJcetyAhana ceti (kaM. 207.24) / anumAne ca na tAdAtmyaM tAdAtmye ca nAnumAnamiti pradarzayannuktaM vivRNoti yadIti (kaM. 207.25) / 1 yadi dhavAdi-kaM. 1, kaM.2; yadi ca dhavakhAdirAdi-je. 1, je.2| 2 aikyaM-je. 1, je.2 3 ziMzapasvAdi - a%; zizapAtvAdi -b| 4 kRkutasya - a, ba / 5 yadevam - m| 6 dhammiSu - a, ba / 7 svpksse-m,b| 8 punarAvRttaM bhAti / 9 gamyagamakAbhAve vyavasthA yuktA - kaM. 1, b| 10 etaccihnAntargato pATho ba pustake naasti| 11 tasya - kN.1| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 483 ___ nyAyakandalI ayocyate-yathAvasthito dharmI zizapAtvaM vRkSatvaM ca trayamekAtmakameva, tatra miNi gRhyamANe zizapAtvavat vRkSatvamapi gRhItameva / yathoktam tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH / bhAgaH ko'nyo na dRSTaH syAdyaH pramANaH parIkSyate // iti / yadi paraM zizapAvikalpo jAto na vRkSavikalpaH, sa vRkSazabdasmRtyabhAvAparAdhAt zizapAzabdasaMskAraprabodhajanmanA zizapAvikalpena cAzizapAvyAvRttiparyavasitena nAvRkSagyAvRttirupanIyate, sarvavikalpAnAM pryaaytvprsnggaat| gamyagamaka'bhAvazca vyAvRttyo'ranayorna vastunaH tasyAnvayAbhAvAt / avRkSavyAvRtyazizapAgyAvRttI ca parasparaM bhinne, vyaavrtymevaat| ato yathoktadoSAnupapattiriti / aho pUrvAparAnusandhAne paraM kauzalaM paNDitAnAm ? [fro] abhavyAvRttiH iti bhavRkSamyAvRtyA loSTAdayo byAvartanIyA: mazizapAvyAvRttyA ca dhavAkya iti vyAva~yobhavaH / nanu yadi 'sapakSe vRkSatvaM zizapAtvaM cAbhinnamupalabdha tahi pakSe ki sAdhyaM tasya pratItatvAt ? maivam, yastAvatsarvatrasapakSe 'uccA: zizapA dRSTvAn tata uccatvaM vRkSazabdapravRttinimittaM jAmAti na zizapAtvaM tato hrasvAM 'zizapAM dRSTvA 'vRkSatvaM na vyavaharati taM prati zizapAtvAd vRkSavyavahAraH 'sAdhyate iti siddhAntavAcAha "aho pUrvapareti / [paM0] ayocyate iti (kaM. 207.26) he bauddha tvyaa| dharmoti (kaM. 207.26) yo'yamiti zamdena vyapadizyate / bhAvasyeti (kaM. 208.3) dharmiNo vRkSAdeH / guNa iti (kaM. 208.3) dharmaH zizapAtvAdiH / bhAgaH ko'nyo na dRSTa: syAditi (kaM. 208.4) "kalpanAt tattasyaiva dharmamibhAvasya baukharabhyupagamAt / pramANariti (kaM. 208.4) anumAnaH / ___yadi paramiti (kaM. 208.5) kintu / zizapAvikalpo jAto na vanavikalpa iti (kaM. 208.5) gRhIteSvapi hi dharmeSu yatra vikalpo jAtastatra pramANatAsadbhAvaH / zizapAzagyasaMskArapraboSajanmaneti (kaM 208.6) vikalpA hAmdayonaya iti vacanAt / paryAyatvaprasaGgAditi (kaM. 208.7) yadi hi zizapAvikalpena vRkSavikalpo'pi gRhyate tadA sarvavikalpAnAM paryAyatvaM prasaktaM yathA ghaTavikalpane kUTakumbhakalazAvidhikalpAH paryAyatvAda gahyante / abhede gamyagamakabhAvo na syAditi yatpUrvamuktaM tatpariharati gamyagamaketyAdinA (kaM. 208.8) / tasyeti (kaM. 208.8) svalakSaNasya / manbayAmAvAditi (kaM. 208.8) kSaNikatvena sapakSe'nyathAbhAvAt / vyAvayamevAditi (kaM. 208.9) avRkSAziMzapA[ku0] pAramArthikadharmyabhedAvyAvRtyostAdAtmyaM, vikalpagocarAyAstu bhedAd gamyagamakabhAva ityubhayamupapAdayitumAzaGkate atheti (kaM. 207.26) / bhAvasya dharmiNo guNaH dharmaH parIkSate bhedema gRhyte| anyathA vyAvRtyaparyavasAne amvayAbhAvAditi kSaNikatvAdityarthaH / ki pUrva kimaparamityata Aha tAdAtmyamiti (kaM. 208.11) / indrajAlaM pUrvAparavAkyasandarbhaNa mohanam / vRkSa"zizapAyAstAdAtmyAditi (kaM. 208.12) vyAvRttidvayAdhArasya dharmiNorbhedAbhAvA[8] bhedAdityarthaH / tadAtma1yadevaM-ka. 1; kaM. 2 / 2 bhAvastu -je. je. 2 / 3 reva nAnayo-kaM. 1, kN.2| 4 sapakSatvaM zizapAtvaM- a, ba / 5 sapakSe zizapA dRSTvAn - a 6 shNshpaa-a| 7 vRkSatvena-a, ba, ka / 8 tvNm.| 9 sAdhya iti-h| 10 aho puurvaapr-a| 11 klpnaakRtsyaiv-b| 12 yadedaM-kaM.1 / 13 'ziMzapayostAdAtmyam -kN| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam - nyAyakandalI tAdAtmyamanumAnabIjam, sAdhyasAdhanabhUtayoAvRttyoH parasparaM bheda iti kimidamindrajAlam ? vRkSazizapayostAdAtmyaM tadAtmatayA 'cAdhyavasthitayoravRkSavyAvRtyazizapAvyAvRttyoHsatyapi bhede yathAdhyavasAyaM tAdAtmyamiti cet ? siddha tAdAtmye sayazizapAvyAvRttyA miNyavRkSavyAvRttiradhyavaseyA, tatrAdhyavasi'tAyAM cAvRkSavyAvRttau yathAdhyavasAyaM tAdAtmyasiddhirityanyonyAzrayadoSaH / vyAptigrahaNavelAyAmekAtmatayAdhyavasitayoAvRttyostA'dAtmyasiddhamiti cet ? tathA pyanayorabhedaH kAlpanikaH / yadyanumAnaM kalpanAsamAropeNApi pravartata, na kazcidahetu ma / prameyatvAnityatvayorapyekAtmatayAdhyavasitayoryathAdhyavasAyaM tAdAtmyasaMbhavAt / vipakSavyAvRttyabhAvAt prameyatvasyAnityatvena saha tAdAtmyAbhAva iti cet ? satyam, vAstavaM tAdAtmyaM nAsti, kalpanAsamAropitaM 'tAvadastyeva tadevAnumAnodayabAndhavaM samarthitavanto yUyamiti vipkssaadvyaavRttirstsmaa| [Ti0] bauddhamAzaGkate "vRzizapayoH iti :- vyAvRttyorbhede'pi tadAdhArayovRkSazizapayorabhedAd vyAvRttyorapyabhedA'dhyavasAyaH kalpyata iti bhAvaH / bauddhamAzaGkate-vyAptigrahaNavelAyAm iti :-'dRSTAnte eva tAdAtmyaM siddham, na tu pakSe iti netaretarAzrayaH "tathApi iti :-bhinnayoAvRtyorabhinnAbhyAM vRkSavazizapAtvAbhyAM tAdAtmyAdhyavasAyAdabhedasya : [paM0] rUpayAvyAvartayorbhedAt / avRkSavyAvRttA hi loSTAdayo byAvartanIyA, aziMzAvyAvRttyA ca dhavAdayo vyaavrtniiyaaH| zrIdharaH prAha aho ityAdi (kaM. 208.10) / bauddhamupAlabhate tAdAtmyamityAdi (kaM. 208.11) / vRkSazizapayorityAdi (kaM. 208.12) vyAvRtyorbhede'pi tadAdhArayovRkSaziMzapayorabhedAt / vyAvRttyorapi bhedo'dhyavasIyate iti piNDArthaH / yathAdhyavasAyaM tAdAtmyamiti (kaM. 208.13) bhedepi tadAtmakatvAdhyavasAyAnurodhena tAdAtmyam / siddhe tAdAtmye iti (kaM. 208.14) vyAvRttyAH / azizapAvyAvRtyeti (kaM. 208.14) hetubhUtayA / tatreti (kaM. 208.15) dharmiNoH / adhyavasitAyAmiti (kaM. 208.15) vikalpitAyAm / vyAptigrahaNe (ka. 208.16) tyAdi / vyAptiriti yo yaH zizapA sa sa vRkSaH / atra ca gaye dRSTAnte eva tAdAtmyaM siddham / na tu pakSe iti netarAzraya iti bauddhAzayaH / kAlpanikatvamiti bhinnayoAvRttyorabhinnAbhyAM vRkSatvazizapAtvAbhyAM tAdAtmyAdhyavasAyAdabhedasya kAlpanikatvam / [ku0] tayo"(ra)dhyavasitayoriti (kaM. 208 12) tadbhavAgrahAttattvena gRhItayorityarthaH / siddha iti (kaM. 208.14) dhami medAgrahAttattvenAdhyavasAyo'namAnamevaM tadapekSaM ca tAdAtmyamityanyonyAzrayadoSa ityarthaH / vyAptigrahaNavelAyAmiti (kaM. 208.16) IdRzasya tAdAtmyasya tadAtmyatayA'dhyavasAyasya ca bIjAGakuravadanAdinAditvAdanyonyAzrayatvaM na doSAyeti zaGkArthaH / tathApIti (kaM 208.17) vyAvRtyordhAtmatayAdhyavasAyakalpanAttatsiyorabhedastAdAtmyaM kAlpanikamityarthaH / prameyAnityatvayoriti (kaM. 208.18) nana sarva kSaNikamiti vadataH saugatasya mAniSTametaditi 1 ca vyavasthitayo-kaM. 1; kaM. 2 / 2 tAyAmavRkSa-kaM. 1; kaM. 2 / 3 tAdAtmyasiddhiriti cet-kaM. 1; kaM. 2 4 tathAdhyavasitayo-kaM. 1; kaM. 2 / 5 pravartate-je. 1, je. 2, je.3| 6 vastyeva -je. 1; je.2| 7 shiNpyoH-a| 8 dhyavasAyaH kalpate -a; dhyavasIyate klpyte-h| 9 dRSTAnta -ma, ba, k| 10 tathAmu. tathApi-je. 1, je. 2, je.3| 11 vybsthityo-kN| 12 tathA - kaM. 'api' nAsti / .. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam nyAyakandalI api ca tAdAtmyasya tadutpAdasya ca yasya pratItivipakSe hetvabhAvapratItyA, tadabhAvapratItirapi dRzyAnupalabdheH, anupalagdhizcAnumAnAntarbhUtatvAt svasAdhyena vipakSe hetvabhAvena saha tAdAtmyapratItyA tadutpAdapratItyA vA pravartate, tasyA api svasAdhyena tAdAtmyatadutpAdanizcayo vipakSe vRttyabhAvapratItyA, tadabhAvapratItizcAnupalabdhyantarasApekSA, yAvAn pratiSedhaH sa 'sarvo'pyanupalabdhiviSaya ityabhyupagamAt / tatazcAnavasthApAtAd vyatirekAsiddhau tAdAtmyatadutpAdAsiddharna svabhAvaH kArya vA hetuH| kiJca tAdAtmyatadutpattyorabhAve'pi kRttikodayarohiNyastaGgamanayorgamyagamakabhAvaH pratIyate / tasmAt kAryakAraNabhAvAdvA niyamaH svabhAvAdvetyanAlocitAbhidhAnam / [fro] kAlpanikatvam / tadevAnumAnodayeti kalpanA samAropitaM tAdAtmyamevAnumAnakAraNaM samarthitaM 'bauddharityata: kAraNAttadeva 'mukhyam / vipakSamyAvRttistu satyapyasatkalpaiveti / tataH zabdo'nityaH prameyatvAd ityapi sAdhanaM syAt / atha baudaM pratyanavasthAmApAdayiSyannAha api ca tAdAtmyasya iti / tavabhAveti:-bauddhamate hi dRzyAnupalabdhereva sarvasyAMpyabhAvasya nizcayo na tu pratyakSAditi / [paM0] adhyavasA[yo] hi tava, sa te kAlpanikaH / kAlpanika (kaM. 208.17) ityataH pura: 'tatazca' ityAdhyAhAraH / "pravartate (6.208.18) ityasmAtpuraH tadetyadhyAhAryam / tadeveti (kaM. 208.21) kalpanAsamAropitam / "vipakSAvaNyAvRtti satsameti (kaM. 208.22) kalpanAsu satyapyasankalpaiveti / tatazca zabdo'nityaH prameyatvAdityapi sAdhane syAvityarthaH / ___atha bora pratyanabasthAM sAdhayiSyannAha api cetyAdinA (kaM. 208.22) / tavabhAvapratItiriti (kaM. 208.23) hetvbhaavprtiitiH| dRzyAnupalabdheriti (kaM. 208.23) upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH / bauramate hi dRzyAnupalabdhereva sarvasyAbhAvasya nizcayo na tu pratyakSAt / tasyA iti (kaM. 208.25) anupalabdheH / svasAdhyemeti (kaM. 208.25) . vipakSe hetvabhAvapratIptilakSaNena / "kRttikodayarohiNyAsatyoriti (kaM. 209.4) kRttikodayarohiNyudayapratyAsatyoH / [ka0] cet, na, sasyApi kalpanAdoSaviSayatayA prameyasyAsato nityatvAt / itarathA asaJjAtA kSaNikA iti sattvasya saMto vyatirekanirUpaNAyogAt / asatsamA sarvatra sulbhtvaadnstheyaa| evaM tAdAtmyatadutpattI pratyekaM dUSayitvA samasya dUSayati api ceti (kaM. 208.22) / anupalabdhizceti (kaM. 208.24) 'yanopalabhyate tannAsti idaM ca nopalabhyate' itpanumAnena prAktanahetovipakSAd vyAvRttisiddhiH / evamasyApi hetoranupalabdhyantareNa vipakSAdvayAvRttisiddhirityanavasthA pareSAm / asmAkaM tu vipakSe jalAdI dhUmAdiliGgAbhAvasya pratyakSeNaiva siddhe nAnavastheti bhAvaH / pUrva yatrAvyabhicArastatra va) tAdAtmyatadutpattI iti dvitIyaH pakSaH / siddhenAbhyAM [vya ] bhicAreNa tAdAtmyAnupapattiriti / tadutpattisAdhane prayojamAbhAvena dUSitaH / samprati tena tena sAdhye vyabhicArAdityAha kiJceti (kaM. 209.4) / na ca yadavyabhicAritA [a] kAraNamiti vyAptyA tadutpattireva na syAt, kAryakAraNabhAvasya bhedAdhiSThAnatvAttAdAtmyo'nupapattiriti cet kRttikodayo bhaviSyato rohiNyudayasya kArya ityapi na sambhavatveva tatkathaM tayorapi kAryakAraNabhAva: syAt ? pUrvakAlabhAvina eva kAraNatvAt uttarakAlabhAvina eva ca kAryatvAt / kiJca avinAbhAvasya tAdAtmyatadutpattilakSaNatve pratyeka bhAgAsiddhiH, samudAyasya ca svarUpAsiddhirityapi draSTavyam / 1 tAdAtmye tadutpAde-kaM. 1, kaM. 2 / 2 mAnabhUtatvAt-kaM 1, kaM / 3 sarvo'nu - je. 1, je. 2, je. 3 / 4 tadutpAdayI- je. 3 / 5 NyAsatyo:-je. 1, je. 2; NyAsantyoH - je. 3 / 6 samAropituM - a, ba, ka / 7 bauddha - a| 8 mu-a| 9 tAdAtmye mu. tAdAtmyasya - je. 1, je. 2, je. 3 / 10 pravarteta - kaM. 1 / -11 vipakSavyAvRttisitsaneti-paM. a, ba / 12 kRttikodayarohiNyAstaGgamanayo:-kaM. 1 / / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam . nyAyakandalI [181] svabhAvena hi kasyacit kenacit saha sambandho niyato nirupAdhikatvAt, upAdhikRto hi sambandhaH tadapagamAn nivartate na svAbhAvikaH / yadi dhUmasyopAdhikRto vahnisambandhaH ? upAdhaya upalabdhAH syuH, ziSyAcAryayoriva pratyAsasAvadhyayanam / nahi vahnidhUmayorasakRdupalabhyamAnayostadupAdhInAmanupalambhe kiJcid bIjamasti / na copalabhyamAnasya niyamenAnupalabhyA bhavantyupAdhayaH, te hi yadi svarUpamAtrAnubandhinastathApyavyabhicArasiddhiH, tatkRtasyApi sambandhasya yaavdrvybhaavitvaat| 'athAgantukAH? tatkAraNAnyapi pratIyeran / upAdhayastatkAraNAni ca sarvANyatIndriyANIti 'guruyaM [Ti0] [181] kiJcid bIjam iti asattvamevAnupalambhabIjamityarthaH / te hi yadi iti yadi te upAdhayo dhUmasya svarUpamAtrapratibaddhA dhUmasvarUpeNAvinA tAstahiM na taivyaMbhicAraH / yadi hi dhUmAdanyatrApi teSUpAdhiSu satsu 'tatrApi [paM0] [181] anaupAdhikaH sambandho vyAptirityamRSyamANaM saugataM vaizeSiko brUte svabhAvena hotyAdi (kaM. 209.6) / upAdhikRta iti (kaM. 209.7) kAraNakRtaH / tadapagamanAditi (kaM. 209.7) upAdhigamanAt / nahotyAdi (kaM. 209.9) gadya tadupAdhInAmanupalambhake na hi kiJcidbIjamasti iti pdghttnaa| asatvameva tadvIjamityabhiprAyaH / svarUpamAtrAnubandha (ndhi)na iti (kaM. 209.11) svaabhaavikaaH| tathA vyabhicArasiddhiriti (kaM. 209.11) sajJAbheda eva kevalamityarthaH / tatkRtasyApIti (kaM. 209.12) svarUpamAtrAnubandhyupAdhikRtasyApi / tatkAraNAnyapIti 09.12) aagntukopaadhikaarnnaanypi| bhUyo'pi bauddhameva pratyAha upASaya ityAdi (ka. 209.13) / [ku0] [181] nanu yadi tAdAtmyatadutpattibhyAmavinAbhAvo na niyamyate tahiM darzanAbhyAmapi kathamaso niyamyate ? tayoH satorapi kAlAntare dezAntare vA vyabhicArazaGyA dunivAratvAdityata Aha-'svabhAvepi [iti] (kaM. 209.6) / yathA bhavatpakSe bAdhakabalenaiva kAryasya kAraNAtipAte AkasmikatvaprasaGgaH, svabhAvAtipAte niHsvabhAvatvaprasaGga ityevaM sAdhyasiddhirevamasmatpakSe'pi / yasya yena vyAptI svabhAvo hetuH tasya tadatipAte svabhAvAtipAtaH syAditi vipakSe bAdhakena vyabhicArazaGkAnivRttiri[ti] bhAvaH / nanu sambandhasya svAbhAvikatvaM kutaH pratyetavyamityata Aha upAdhikRto hIti (kaM. 209.7) / iha bhUyAdarzaneSu pravartamAneSu prameyatvAnityatvayorityatra sphuTo vyabhicAraH, tatra tata evAnumAnApravRttiH / yatra tvasphuTasyAsattvamaitratanayatvayoriva tatrAnumAnapravRttau vyabhicArazaGkA krtvyaa| tatrApi prayojakAntarasambhAvanayaiva sA bhavet, nizcayena vA? [na tu] ("taM tu) tadavadhUya tasyA sati sarvalokayAtrocchedaprasaGgAt antato "bhojanAdAvapi maraNAdisAdhanatvazaGkayA pravRttina syAt / nirbIjAyAH zaGkAyA sarvatra sulabhatvAt tatazca sadRSTayorvyabhicArazaGkAyAmupAdhiH / kAraNatannivattI vinizcitAyAM sambandhasya svAbhAvikatvanizcayaH sulabha iti bhaavH| 1 pagamArtha - kaM. 1, kaM. 2 / 2 athAgantavaH-kaM. 1; kaM. 2, je. 2 / 3 gurvIkalpanA-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 bIjamasti - dd| 5 taTi - a, b| 6 tatrApi ca vahniH - a, ba, k| 7 tadapagamArtha-kaM. 1 / 8 svabhAvena hi-kaM / 9 sNdhsii-MS.| 1. MS. / 11 bhAjatAvAvapi-MS. Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 487 __ nyAyakandalI kalpanA / yasya copAdhayo na santi sa dhUmaH kadAcit svatantro'pyupalabhyeta, 'yathArdvandhanopAdhikRtadhamasambandho vahniHzaSkandhanakRtAdhipatyo vidhamaH pratyavamazyate / na ca tathA 'savidantare dhUmaH kadAciniranirAbhAti / tasmAdupalabdhilakSaNaprAptAnAmupAdhInAmanupalambhAvabhAvapratItau upalabdhAnAM 'dezakAlendhanAvasthAvizeSANAM punaH punadarzaneSu vyabhicArAdahetutvanizcaye sati nikhiladezakAlAdi vishessaadiprhaannenopaadhybhaavoplbdhibhuuyH| sahabhAvadarzanajasaMskArasahakAriNA nirastaprati pakSAzaGkana caramapratyakSeNa dhUmasAmAnyasyAgnisAmAnyena svabhAvamAtrAdhInaM sahabhAvaM 'nizcinvAna idamanena niyatamiti niyama nizcinoti / [Ti0] vahniH syAttadA dhUmasya vyabhicAritA syAditi bhAvaH / darzaneSu vyabhicArAd iti :- ahetutvaM dhUmaM pratyupAdhInAmakAraNatvam / caramapratyakSeNa iti - avinAbhAvanizcayenetyarthaH / so'dhyavasIyata iti :- so'vinAbhAvaH / [paM0] "guvIMkalpaneti- (kaM. 209.14) asatkalpanaiva taveyamiti bhAvaH / dvayoH sambandhastAvadupAdhikRto yasya ca na santyupAdhayaH sa svatantro'pyupalabhyeta yathA vahnirityevamartham / saprapaJcaM vakSyannAha yasya copAdhayo na santI (kaM. 209.14) tyAdinA / svatantra iti (kaM. 209.14) niragniH / zuSkandhanakRtAdhipatya iti (kaM. 209.15) zuSkendhanasAhAyyaH / saMvivantare iti (kaM. 209.16) svatantrAgnigrAhakajJAnAdanyasmin jJAnAntare / upalabdhAnAM viz("deza)kAlendhanAvasthAvizeSANAM punaH punadarzaneSu vyabhicArAditi (kaM. 209.18) yatra hi deze kAle vA tathAvidhena vizeSeNa mantrAghapratibaddhAvasthAvizeSeNa vA ekadA dhUmo dRSTo na tatraivAnyadApi dRzyate sAmagrIparAvartena vyabhicAradarzanAdityarthaH / upAdhyabhAvopalabdhi"zca bhUyaH sahabhAvadarzanajasaMskArasahakAriNeti (kaM. 209.19) upAdhyabhAvopalabdhizca bhUyaH sahabhAvadarzanaM ca tAbhyAM jAto yaH saMskAraH ttshkaarinnaa| nirastapratipakSazaDneti (kaM. 209.20) dhUmo'pi bhaviSyati ku0] upAdhizca pramANapathamavatIrNa eva zaGkanIyaH, anyathA'tiprasaGgAt / tallakSaNaM ca vyApyAbhimatamavyApnuvad vyApakAbhimataM ca vyApnuvaMstatazca vyApyamAna iti / tata dhUmavyApake AIndhanasaMyo [ge]'tivyAptinirAsAya prathama vizeSaNam / tasya cAnupAdhitvaM dhUmenaiva sAdhyatvAt / mahAnasAdau vyabhicAraM nirAkartuM dvitIyaM vizeSaNam / tasya supAdhitve maThAdI vahnirna syAt / a[tha] parvatatvAdAvativyApti parihartuM tRtIyaM vizeSaNam / tasya tUpAdhitve jalA[dA] vapi vahniH syAt / ayaM ca sambhavadvipakSe'nvayavyatirekiNi, vyatirekiNi ca, na tu kevalAnvayiti tasya vipakSAsambhavena tadvRttirUpasya vyabhicArazaGkAbIjasyopAdheH duHzaGkatvAt tatra ca kevalavyatirekiNi sAdhyasyAtivyAptI sAdhyavyAvRttiH upAdhitvena shngkniiyaa| anvayavyatirekiNi tu sAdhye prayojakAntaramityevaM sthite upAdhayaH pratyakSayogyA evAzaGkaran viparItA vA ! nAdya ityAha yadidhUmasyeti (kaM. 209.8) / yogyAnupalambhacoditAH / abAdhitAnA ca dezakAlAdInAmanantarameva lakSaNahAnirvakSyate iti bhAvaH / yogyAnupalabdheranukUlaM tarkamAha nahIti (kaM. 209.9) / 1 yathendhano-kaM. 1, kaM. 2 / 2 smidntre-je.1| 3 dezakAlAvasthAvizeSANAM-je. 1; zeSakAlendhanAvasthAvizeSANAM-kaM. 1, kaM. 2 / 4 vizeSAdhyAhAreNa na upAdhyabhAvopalabdhidoSaH-kaM. 1, kaM. 2; vishessaadiviprhaannenopaadhybhaavoplbdhibhuuyN-je.1| 5 pakSazaGkana-kaM. 1, kN.2| 6 nizcitya-kaM. 1; kaM. 2 / 7 teSu-a, ba, ka / 8 makAraNa-a 9 nizcAyake - dd| 10 gurvIyaM-kaM. 1 / 11 zeSa-kaM. 1 / 12 bdhidossH-kN| . Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI yadyapi prathamadarzane'pi sahabhAvo gRhItaH, tathApi na niyamagrahaNam / nahi sahabhAvamAtraM niyamaH, api tu nirupAdhikaM sahabhAvaH / nirupAdhikatvaM ca tasya bhayodarzanA'bhyAsAvaseyamityantena bhUyaH sahabhAvagrahaNabalabhuvA savikalpakapratyakSeNa so'dhyavamIyata iti / etena 'pratyakSasya vidyamAnaviSayatvAdatItAnAgatAsu vyaktiSu kathaM niyamagrahaNamiti pratyuktam / nahi vizeSaniSThaM vyAptigrahaNamAcakSmahe / vizeSahAnyA sAmAnyena vyAptigrahaNe. tu sarvatraiva nirvizaGkaH pratyayaH, tasya sarvatraikarUpatvAt / kiM vyaktayo vyAptAva'praviSTA eva ? ko vai brUte na 'praviSTA iti / kintu sAmAnyarUpatayA, na vizeSarUpeNa / ata eva dhUmasaMvityA vahnimAtramevAnusandadhAnastamanudhAvati, na vizeSamAbriyate / yadi tu sAmAnyena [Ti0] tadbhAvasandehAd iti kAryakAraNabhAvasandehAdityarthaH / 'kizca bhavatAm iti dhUmasAmAnyamagnisAmAnyaM dve'pi na "[pratyakSagrAhye tuccharUpatvat] nApi kAryakAraNabhUte ityarthaH / vyaktayastAdRzya iti pratyakSagrAhyAH kAryakAraNabhUtAzca [paM0] vahnirapi na bhaviSyatIti pratipakSAzaGkA / caramapratyakSeNeti (kaM. 209.21) avinAbhAvanizcAyakenetyarthaH / 'nizcinvanniti (kaM. 209.21) pramAtA / idamiti (kaM. 209.22) dhUmAkhyaM vastu / aneneti (kaM. 209.22) agninaa| prathamadarzane'pIti (kaM. 209.22) prathamavelAyAM dhUmAgnyordarzane'pi / niyama iti (kaM. 209.23) avinAbhAvaH / bhUyodarzanAbhyAsAvaseyamiti (kaM. 209.24) atra bhUyo vAraMvAram / sa iti (kaM. 209.25) avinAbhAvaH / niyamagrahaNamiti (kaM. 210.1) avinAbhAvagrahaNam / itIti (kaM. 210.1) saugatoktam / vizeSahAnyeti (kaM. 210.1) vizeSaparityAgena / tasyeti (kaM. 210.2) sAmAnyasya / paraH pRcchati ki vyaktaya (kaM. 210.3) ityAdi / zrIdharaH prAha ko vai (kaM. 210.3) ityaadi| anusaMdhAna iti (kaM. 210.4) prmaataa| "taviti (kaM. 210.5) vahnisAmAnyam / vizeSamiti (kaM. 210.5) tArNapArNAdikam / "niSprAmANiketi (kaM. 210.6) [ku0] dvitIyaM pakSaM dUSayati na ceti (kaM. 209.10) ayogyA hi ubhayAvyApakA dhUmamAtravyApakAzca lakSaNahAneranUpAdhayaH / vahnimAtravyApakAzca nityA anityA vA ? nAdya ityAha tehi yadi svarUpeti (kaM. 209.11) nityA hi vahnimAtravyApakAstat paramANava eva / tadayaM prayo(yA) [gaH]-dhUmasya vahnisAhacaryamanupAdhikam,apramIyamANopAdhikatvAt, yasya yatsAhacarya sopAdhikaM tadupAdhimattayA prtiiyte| tathA na sAhacaryamaupAdhikatayeti vytirekii| asyAnukUlaM takamAha yasya ceti (kaM. 209.14) / sugrahatvAyoktamupasaMharan svAbhAvikasambandhe grahaNe sati kartavyatAM pramANamAha tasmAditi (kaM. 209.16) / [a] hetutvanizcaye satIti (kaM. 209.19) anupAdhitvanizcaye satItyartha nanu mA bhUvat dezakAlAvasthA upAdhayaH, tadviziSTastu dhUma upAdhi rastu tena dhUmamAtraprayojakamityata Aha nikhileti (kaM. 209.19) / tadviziSTA'pi saadhyaavyaapktvaadnupaadhirityrthH| caramapratyakSeNeti (kaM. 209.21) dRDhataraM pratyakSamupalakSayati / smRtihetusaMskArotpAdanakSameNetyarthaH / 1 sahabhAvamAtrAnnayamaH, api tu nirupAdhikasahabhAvAt - kaM. 1, kN.2| 2 bhyAsAvazeSamityato-kaM. 1, kaM. 2 / 3 pratyakSe upalabdha-kaM. 1, kaM. 2 / 4-5 prtisstthaa-je.1| 6 kiJca n-dd| 7 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH aba pustakayo sti| 8 nizcitya - kaM. 1 / 9 bhyAsAvazeSam -kaM. 1 / 10 tam - kaM. 1 / 11 nisspraamaannik:-kN.1|| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodayamAdiTIkAtrayopetam ___ 489 nyAyakandalI sarvatra nizcite'pi niyame 'niSprAmANikavAzaGkA kriyate, tadA tvatpakSe'pi pratyakSeNa dRSTAsu vahnidhUmavyaktiSu gRhIte'pi kAryakAraNabhAve dezakAlavyavahitAsu tadbhAbasandehAda'numAnApravRtti ko nivArayati ? / athocyate - bhUyodarzanena kAryakAraNabhAvo nirdhAryate, sakRddarzanena tadupAdhijatvazaGkAyA 'anivartanAt / bhUyodarzanaM ca sAmAnyaviSayam, kSaNikAnAM vyaktInAM punaH punadarzanAbhAvAt / tenAnagnivyAvRttasyAdhUmavyAvRttasya ca sAmAnyaviSayaH kAryakAraNabhAva ekatra nizcIyamAnaH sarvatra vinizcito bhavati, sAmAnyasyaikatvAditi cet ? [Ti0] santi paraM tA api sarvA atItAnAgatAH 'pratyakSAH tAsAM kSaNakSINatvAt / parasparamananvitatvAd iti-vyakteH svAtmamAtraniSThatvena sapakSe'nvayAbhAvAt / tat ki viSaya iti pratyakSanizcaye yasya tadutpAdanizcayasya ko viSaya iti na "vidmaH sAmAnyasyAvastutvAta vyaktInAM ca kSaNikatvAdityarthaH / [paM0] avaastvii| AzaGketi (kaM. 210.6) vipakSazaGkA / vahnidhUmavyaktiSviti (kaM. 210.6) mahAnasAdisambandhinISu / dezakAla vyavahitAsviti (kaM. 210.7) dezAntarasthAsu atItAnAgatAsu c| tadbhAvasandehAditi (kaM. 210.7) kAryakAraNabhAvasandehAt / athocyate iti (kaM. 210.8) he bauddha tvyaa| tadupAdhijatvazaGkAyA (kaM. 210.9) ityatra tacchamdena kAryakAraNabhAvo grAhyaH / tatazca tasya kAryakAraNabhAvasya yA upAdhijatvazaGkA tasyA iti vigrahaH / sAmAnyaviSayamiti (kaM. 210.9) iha anyavyAvRttilakSaNo'pohaH sAmAnyamucyate bauddhamatAdhikArAt / bauddho hi nityAnekamanekavRtti sAmAnyaM na manyate / kiM tatsAmAnyamityAha tenetyAdi (kaM. 210.10) / anagnivyAvRttasyeti (kaM. 210.10) agneH / adhUmavyAvRttasyeti (kaM. 210.10) dhUmasya / zrIdharaH prAha asmAbhirapotyAdi (kaM. 210.12) / itthameveti (kaM. 210.12) sAmAnyenaiva / pratyakSAgocarau neti (kaM. 210.13) api tvanumAnagocarau / sAmAnye iti (kaM. 210.13) ku0] nanu. yadi vahnisAhacaryaniyamo dhUmasya svabhAvAnubandhI dharmaH tarhi vahvaruSNatvamiva prathamata eva grahaNe'sya grahaNa syAt, tatki bhUyodarzanairityata Aha yadyapIti (kaM. 209.22) / santyeva hi kecit svAbhAvikA api dharmAdarzanAbhyAsA vA (sa yA) yathA ratnatvAdaya iti bhAvaH / savikalpakapratyakSeNeti (kaM. 209.25) pUrvavatparapratyakSeNeti / pUrvavat parapratyayajana[ka] pramANamupalakSayati / sambandhino dvayorapi pratyakSatve pratyakSameva sambandhe'pi pramANam / ubhayoranyatarattva vA'tIndriyatve'numAnameva / vanaspatyo vAyu (:), tatparamANavozca sambandhaH / yatheti draSTavyam / / nanu bhayasAmapi jAnAnAM katipayaviSayatvAjjanitasaMskAra: sa idamapi caramapramANam, na sa vyaktiviSayamiti zaMkA, dhUmasAmAnyasyetyAdi svoktaM...nirasyati ya (thA) tenetyAdi / rUpatvAdityaM tena / nanu yadi sAmAnyayorevAvinA] bhAvo, tahi sAdhyatvamapi sAmAnyeva syAt, tatazca siddhatvamityAzayena pRcchati ki vyaktaya iti (kaM. 210.3) / sAmAnyayoAptigraho nApi vyaktInAM kintu kroDIkRtavyaktiviSayayA vyAptyA kathaM dezakAlaviziSTasAdhyasiddhiriti 1 niSprAmANikarAzaGkA-kaM. 1; kaM. 2 / 2 vyavahitAt - kaM. 1; kaM. 2 / 3 sandehAdatrA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 anibAraNAt - je. 1, je. 2 / 5 pratyakSaH - a, b| 6 tadutpAdanizcayasya iti Da pustake mAsti / 7. vignaH- a, ba / 8 vyavahitAt - kN.1| 9 'na' iti kaM.1 apustake'tra naasti-sN| Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI asmAbhirapItthameva sarvatra nizcIyamAno niyamaH kiM bhavadbhyo na rocate ? kiJca, bhavato pratyakSAgocaraH sAmAnyena kAryakAraNabhAvaH, anubhavato'vastutvAda, vyktystaadRshyH| 'tAstu sarvAnapratyakSeNa gRhyante / na cAtItA'nAgatAnAM vyaktInAM manasA saMkalanamiti nyAyyam, manaso 'bahirartheSu 'svAtantrye'ndhabadhirAdyabhAvaprasaGgAt / dRSTAsu vyaktiSu kAryakAraNa bhAvAdhyavasAye ca dRSTAsu nAnumAnodayastadanyatvAt / nApi vyaktInAM sAdhyasAdhanabhAvo yuktaH, parasparamananvitatvAt / na ca tAsAmekena sAmAnyenopagrahaH, vastvavastunoH samvandhAbhAvAt, asambaddhasyopagrAhakatve cAtiprasaGgAt / tatkiviSayaH pratyakSasAdhanastadutpAdavinizcayaH, yasmAvanumAnapravRttiriti na vimaH / [paM0] agnisAmAnyaM dhUmasAmAnyaM ceti dve / anubhavata iti (kaM. 210.14) sAmAnye krtRnnii| avastutvAditi (kaM. 210.14) saugatAmtaM hi sAmAnyamavastu / atha sadRzavyaktiSviva kAryakAraNabhAva ityatrAha vyaktayastAdRzya iti (kaM. 210.14) ko'rthaH ? kevalaM pratyakSagocarA vyaktayo ghttaadyH| tAdazya iti asAdhAraNAH / kAryakAraNabhAvAnubhAviko vartete. ityarthaH / 'sarvA iti (kaM. 210.14) atItAnAgatalakSaNAH / vyaktInAmi (kaM. 210.15)tyataH purA'gRhItA[nA]mityadhyAhAryam / manaso bahiHsthe svAtantrye iti (ka. 210.15) yadi bAhyamartha ghaTAdikaM gRhItvA agRhItvA vA mamaH zaGkApayatItyarthaH / tadanyatvAditi (kaM. 210.17) dRSTavyaktibhyo'nyatvAt / vastvavastunoriti (kaM. 210.18) vyaktisAmAnyayoH / upanyAsamupasaMharati tatkiviSaya (kaM. 210.19) ityAdi / kiM viSaya iti sAmAnyasyAvastutvAd vyaktInAM ca kSaNikatvAnirAzraya ityarthaH / pratyakSasAdhana iti (kaM. 210.20) pratyakSavinizcayaH / [ku0] na vAcyam / pakSadharmatAsahakAribalAdvizeSasiddhaH / idaM ca sAmAnyaviSayatvaM vyAptigrahaNasyAbhUt / pareNApi atItAnAgatavyabhicArazaGkAka;[ta]theti drshyti-ydityaadinaa| naro'varetyaMtena pUrvamapi ca tAdAtmyaM syAdityAdinA vipakSe hetvabhAvasyAnupalabdhiH, liGgAvaseyatve eSAmanavasthA drshitaa| saMprati vyAvRttirUpasAmAnyadvArA'smAkamiveteSAmapi pratyakSenaiva pratibandhagraho bhaviSyatIti nirasya kiM ceti manasA saMkalanamiti (kaM. 210.15) / samanaMtarapratyayenAdRSTavyaktiSvevAnumAnaM bhaviSyatItyata Aha 'vyaktInAmapIti (kaM. 210.17) / parasparamananvitatvAditi (kaM. 210.17) vyAptigrahaNavelAyaM (yAM? ) [ya] dRSTvA'numitika (kA) lenAvatiSTaMta iti bhAvaH / azrutavyaktivyAvRttyA kroDIkRtAnAM kAryakAraNabhAvAvadhAraNamityata Aha-na ceti (kaM. 210.18) vastvavastunoriti (kaM. 210.19) / atavyAvRtteH vyaktalakSaNAtmakatve sattvaM syAt / tadavyaktalakSaNasya vA'sattvamityabhiprAyaH / atiprasaGgAditi (kaM. 220.20) / avahnivyAvRttyA rAsabhasyApyupagrahe'dhUmavyAvRttyA so'pyanumIyeteti bhAvaH / kiM viSayapratyakSasAdhaneti (kaM. 220.21) / kizabda AkSepe, jAtivyaktiviSayayorapAkaraNAnna kenApi pratyakSeNa tadutpattinizciya- . saMbhavatItyarthaH / 1 tAsu sarvANi pratyakSeNa gRhyante-kaM. 1, kaM. 2, tAzca sarvAH pratyakSeNa na ghynte-je.1| 2 mAgatavyaktInAMje. 1, je.2| 3 bahirartha-kaM. 1, kaM. 2, je. 3 / 4 svAtantryeNApravRtteH-je. 1, je.2| 5 bhAvo'dhyavasAyazca -kaM. 1, kaM. 2 / 6 sarvANi-kaM. 1; sarvAna-pA. i.pu.| 7 vyktiinaaN-kN| . Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 491 TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam / / prazastapAdabhASyam [182] evaM sarvatra dezakAlAvinAbhUtamitarasya liGgam / zAstre ca kAryAdigrahaNaM nidarzanArthaM kRtaM nAvadhAraNArtham, kasmAt ? vyatirekadarzanAt / tadyathA adhvaryuroM zrAvayan vyavahitasya hoturliGgam, candrodayaH samudravRddhaH kumudavikAsasya ca zaradi jalaprasAdo'gastyodayasyeti / evamAdi satsarvamasyedamiti (vai. sU. 9-2-1) sambandhamAtravacanAt siddham / ____nyAyakandalI [182] evaM dezakAlAvinAbhUtamita'rasya sAdhyadharmasya liGgam, yathA dhUmo vhnlinggm| evaM dezAvinAbhUtaM kAlAvinAbhUtaM cetarasya sAdhyadharmasya liGgam / yathA kAzmIreSu suvarNabhANDAgArikapuruSairyavavATikAsaMrakSaNaM yavanAleSu hemAGkarodbhavasya liGgam / kAlAvinAbhUtaM yathA prAgjyotiSAdhipatervezmani 'jayanAndoninAdo nRpatiprabodhasya [Ti0] [182] yathA kazmIreSu iti 'vivAdAdhyAsitAH yavAH samprati suvarNa zalAkodrevavantaH bhANDAgArikapuruSa rakSyamANatvAt prAgvarSaya'vavat / prAgjyotiSAdhipateH iti kAmarUpadezAdhipasya / vivAdA'dhyastaH kAlaH etaddezAdhipanRpaprabodhazAlI nAndIni nAdopalakSitaprAtaHkAlatvAt 'prAgdivasaprAtaHkAlavaditi / adhvaryaH iti vivAdAdhyasto'dhvaryuH [paM0] [182] yavanAleSu hemAGkuro'dasya liGgamiti (kaM. 210.23) kila kazmIreSu yadA bhavanti tannAleSu ca suvarNAkurodbhedo bhavati / yadA ca teSAM rAjaniyuktasuvarNabhANDAgArikapuruSA rakSaNaM kurvanti tadA jJAyate jAto hemAGkurodbhedaH / prAgjyotiSodhipatiriti (kaM. 210.24) kAmarUpanarendrasya / [ku0] [182] nanu yadi svAbhAvikasambandhagraho vezakAlAvasthAvizeSagrahaNenaiva tahi tadantarabhAvyanumAnaM kvApi na syAditi zaGkA prasiddhatayA unyasya tannirAkAraNabhASyaM vyAkhyAtuM paThati - evaM dezakAleti (kaM. 220.21) / vyabhicAriNo hi dezAdayarUpA vyabhicAriNastu gamakA eveti bhAvaH / dezAvinAbhUtamiti (saM. 222) / deza vaiziSTyenAvinAbhUtamityarthaH / evamitaratrApi-yathA kAzmIreSvatiprayogaH- etAni yavabIjAni hemAMkurakArINi * kazmIreSapyamAna eva vIkSayA taM saMprati yatnavaditi suvarNabhAMDAgArikasaMrakSaNasya liGgatvamanugrAhakatarkapradarzanAyoktaM yadi kazmire yavavATikAyAM hemAMkurAH na bhaveyuH suvarNabhAMDAgArikAH tAn na rakSeyuriti hi tarkaH / prAgjyotiSeti (kaM. 210.24) akhyAtyA evamamumima [mi]ti, idaM nRpatirvezma, idAnIM prabudhyamAnanRpatiH, kiM prAtaHkriyamane... [gA! ]yanAdIni nIdadhyAt pUrvadinaprAtarupalabdheH tadvezmavaditi tadevamavyabhicAridezAdyaM ta (...) vyApisvAbhAvika eva sambandho'numAnAMganakakAryakAraNabhAvAdikamiti samarthitam / 1 itarasya liGgam- kaM. 1, kaM. 2 / 2 prAtargAyanAdIni - kaM. 1, kaM. 2 / 3 nivAdA-a, ba / 4 zilAkA -bha, ba, k| 5 pavat-a, b| 6 dhyavastataH-bha, b| 7 prAgdivasaH-a, ba / Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 . nyAyakanyAlIsaMvalitaprazastapAvamASyam nyAyakandalI ___ yadi dezakAlAvinAbhAvamAtreNa gamakatvaM nana sUtravirodhaH ? asyedaM kArya kAraNaM saMyogi virodhi samavAyi ceti laiGgikamiti, tatrAha-zAstre kAryAdigrahaNaM nidarzanArtha kRtaM nAvadhAraNArthamiti / asyedamiti sUtre kAryAdInAmupAdAnaM liGganidarzanArtha kRtam, na tvetAvantyeva liGgAnItyavadhAraNArtham / kathametadityAha-kasmAditi / uttaramAhavyatirekadarzanAditi / kAryAdivyatirekeNApyanumAnadarzanAd 'nAvadhAraNArtham sUtram / 'yatra kAryAdInAM vyatirekastaddarzayati-yathAdhvaryuroM zrAvayan vyavahitasya hoturliGgamiti / adhvaryuotAramom ityevaM zrAvayati nAnyamityevaM yasya pUrvamavagatirabhUttasya oM iti zrAvayantamadhvaryu pratItya kuDyAdivyavahite hotari anumAna hotApyatrAstIti / na cAdhvaryuH hotuH kArya na kAraNaM na 'saMyo (go) na ca viro (dhI) na samavA (yo) ceti vyatirekaH / [Ti0] kuDyAdivyavahitahotRsahitaoMzrAvaNa yuktaivaMvidhAdhvaryutvAt pUrvadRSTAdhvaryuvaditi / na cAyaM samudravRddhaH kAraNam iti-tulyakAlabhAvitvAcca / zaradi jaleti ayaM jalaprasAdo'gastyodayasUcaka: etatkAlAvacchinnajala prasAdatvAt sampratipannajalaprasAdavat / [paM0] gamakatva (kaM.210.25) mityasmAt purastadetyadhyAhAryam / nanu sUtravirodha (kaM. 210.25) ityuktam / ataH kANAdasUtrameva darzayati 'asyedaM kAraNamityAdi (kaM. 210.25) / vyAkhyA asya vastuna idaM kAraNamiti lai [Ggikam] : anumAnaM bhavati / kAryAtkAraNAnumAnaM bhavatItyarthaH yathA bhaviSyati vRSTiviziSTameghadarzanAt 1 / tathA asyedaM kAryamiti laiGgikaM bhavati kAryAt kAraNAnumAnaM bhavatItyarthaH yathA abhUdRSTiviziSTanadIpUradarzanAt evam agniratra dhUmAt, astIha caitanyaM prANAdimatvAt 2 asyedaM saMyogIti laiGgikaM bhavati; ekasmAt saMyoginaH sakAzAt dvitIyo'pi saMyogI anamIyate ityarthaH / yadA bhaviSyatIha parisare rAmo'pi lakSmaNadarzanAt / evaM bhaviSyatIha nabhasi abhrAdipihitA dvitIyA punarvasutArakA ekataradarzanAt 3 / asyedaM virodhIti anumAnaM bhavati / svasannidhAnena itarasya pratiSedho [ku0] kecidasyedamityAdisUtrArthamanyathAgRhItvA codayanti - yadIti (kaM.. 210.25) idaM sUtramevaM vyAcakSate - asyedamiti (kaM. 211.2) / yadadvayaM kAryamityevamAdibhiH pratyekaM sambadhyate tatra kAryAd dhUmAt kAraNasya vahveranumAnaM, kAraNAccettantusaMyogAtkAryasya paTasyAnumAnamiti kAryakAraNabhAvo'numAnAGgamiti padam / kAryakAraNapadAbhyAM darzanasaMyogasamavAyivirodhAt / yatra yaH sambandhaH pariziSTo tribhiHpAde (da) ranupamAnAMgatayA darzitaH / tatra viSANo na gavAderanumAnam / saMyogasyodAharaNaM-vAriNi pratIyamAnenotpalasparzena tebhyo'numAnaM, samavAyasya visphUryadakSiNAvyavahitasyotpalA [na]mAnaM virodhasyeti caturvidha eva saMbaMdho'numAnAMgamityavadhAraNArthametatsUtramitarathA svA (svA)bhAvikasambandhasyevAnumAnAMgatve kAryAdipadaM vaiyyarthyami (vyarthami? )ti evaM ca virodhaH / 3 saMyogena ca virodhe na samavAye- kN.1| 1 nAvadhAraNArtham - kaM.1; kN.2| 2 tatra ytr-kN.1| 4 yuktatvaivaM-a, ba, ka / 5 asyedaM kaary-kN.1| Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaznikAkutumodgamAdiTokAzyopetam __ nyAyakandalI udAharaNAntaramAha-candrodayaH samudravRddharityAdi / yadA candra udeti tadA samudro varddhate kumudAni ca vikasantIti niyamo yenAvagataH, tasya candrodayaH samudravRddhaH kumudavikAsasya ca liGga syAt / na ca candrodayaH samudravRddhikumuda vikAsayoH 'kAryam / udayo hi candrasya viziSTadezasaMyogaH, sa ca candrakriyAkAryaH, na samudravRddhayAdinimittaH / na cAyaM samudravRddhaH kAraNaM nApi kumudaSikAsasya, 'utkallolalakSaNAyA vRddhaH, patrANAM parasparavibhAgalakSaNasya ca vikAsasya tatkAlasannihitakAraNAdhInakarmajanyatvAdityAdi vAcyam / zaradi jalaprasAdo'gastyodayasya / 'jalasya prasAdo vaimalyam, taccharadi pratIyamAnamagastyodayasya liGgam 'na kAlAntare, vyabhicArAt / kAryAdiSyatiriktamapi yadi liGgamasti tarhi nyUnaM sUtraM sarvaliGgAnAmanavarodhAdata Aha-evamAdi tat sarvamasyedamiti sambandhamAtravacanAt siddhamiti / [paM0] virodhaH anupalabdhyAparanAmA / sa ca caturdhA svabhAvakAraNakAryavyApakabhedAt / virodho'syAstIti virodhI tasmAt : abhAvo'numIyate ityarthaH / svabhAvavirodhino'bhAvAnumAnaM yathA nAstyatra ghaTo draSTuM yogyasyAnupalabdheH / kAraNavirodhenAbhAvAnumAnaM yathA nA'tra dhUmo'gnyabhAvAt / kAryavirodhino'bhAvAnumAnaM yathA nAtra pratibaddhasAmarthyAni dhUmakAraNAni dhUmAbhAvAt / vyApakavirodhino'bhAvAnumAnaM yathA nAtra zizapAvRkSAbhAvAt 4 / asyedaM samavAyIti laiGgikamanumAnaM bhavati, samavAyinaH sakAzAtsamavAyino'numAnaM bhavatItyarthaH, yathA rUpAdrasAnumAnaM rasAdvA rUpAnumAnam 5 iti sUtrArthaH / adhvaryumiti (kaM. 211.8) yajurvedavidam / viziSTadezasaMyoga iti (kaM. 211.13) nabhodezasaMyogaH / kAraNAdhIne (kaM. 211.16) tyatra kAraNAni . vAtAdIni / kAlAntare iti (kaM. 211.18) Rtvntre| [ku0] tadetadyAyaM parihartuM bhASyamavatArayati / tatra AdI Aheti (kaM. 211.3) / kAryAdivyatirekeNApIti (kaM. (kaM. 211.4) / avadhAraNArthatve na syAditi bhAvaH / nyAnyamiti (kaM. 211.7) nAsati hotaryadhvaryurAzrAvayeti vAcamuccArayatItyarthaH / prayogastvayaM-adhvaryuH saMnihitahotRmAn, adhvaryutve satyAsUcayeti prayuJjAnatvAt / pUrvAya-... * kAle AzrAvayeti prayuJjAnena na vybhicaarH| tatkAlasaMnihiteti avayavakriyAhetuhi nodanAdiH / na cAsAvaprAptena candrodayena kriyata ityarthaH / jalaprasAdo-vaimalyamiti nAprAptena agastyena kriyata iti bhAvaH / idaM ca kAlAvinAbhUtamityAha - zaradIti (kaM. 211.17) pUrvayorudAharaNayorasminprApte kAryatvamapi saMbhavedityaparitoSAdidamudAharaNaM draSTavyam / nodAharaNamAdaraNIyamityAjAnAnasya zaMkAmupagamyasya bhASyeNa nirAkaroti / kAryAdIti (kaM. 211.18) / tathA ca siddhAnte asyedamityanumAnAMgasambandhapratipAdanaM pariziSTamudAharaNArthamiti sUtrArthaH / 3 prasAdo vaizadyam-kaM. 1, kN.2| 4 kAlAntare 1 kArya:-je.1, je. 2 / 2 kallolatA-je. 1, je. 2 / vyabhicArAt -je. 1, je. 2 / 5 nanaM tatra - kaM. 1, kaM. 2 / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvamASyam nyAyakandalI adhvaryAdhA'vayannevamAdi yadavinAbhataM liGgaM tatsarvamasyedamitipadena sambandhamAtravacanAt siddhaM parigRhItam / arthAntaramarthAntarasya liGgamiti na yujyate bhavati cedatiprasaktiH syAditi paryanuyogamAzaGkadamuktaM sUtrakAreNAsyedamiti / liGgamityanyatvAvizeSe'pyasya sAdhyasyevaM sambandhoti kRtvA asyevaM liGgana sarvasyeti sAmAnyena sambandhimAtrasya liGgatvapratipAdanAt / yadyasya dezakAlAdyavinAbhUtaM tattasya liGgamityuktam, tadeva hi tasya 'yadyasyAvyabhicAri, yadyena vyabhicAri na tat tasya, anyatrApi bhAvAt / api bhoH! kimasyedaM kAryamiti na 'sambandhaH, neti brUmahe, kAryAdigrahaNaM tarhi kimartham? nidarzanArthamityuktam / avazyaM hi ziSyasyodAharaNaniSThaM kRtvA kimapyavyabhicAri liGga darzanIyamiti sUtre kAryAdikamudAhRtam / 'na tvetAvantyeva liGgAnItyarthaH / ... . [paM0] paraH pravadati kAryAdIti (kaM. 211.18) anavaroSAditi (kaM. 211.19) asaGgrahAt / arthAntaramiti (kaM. 211.22) adhvaryo [roM] zrAvaNAdi / arthAntarasyeti (kaM. 211.22) hotrAdeH / na sarvasyeti (kaM. 211.24) sthAne na sarvamiti pAThaH kvacidRzyate so'pi nAnucitaH / tadeveti (kaM. 211.26) liGgam / tasyeti (kaM. 211.26) . sAdhyasya / tattasyeti (kaM. 211.27) talliGgaM tasya sAdhyasya gamakaM na bhavatItyartha: / paraH pRcchati api bho ityAdi 1.27) zrIdharavAkyaM 'aumiti bramahe iti (kaM. 211.28) na bhavati sambandha iti bramahe ityarthaH / omiti mahe ityasya sthAne neti bemahe ityapi pAThaH so'tisugamaH / paraH pRcchati kAyAdItyAdi (kaM. 211.28) uttaraM nidarzanArtha (kaM. 211.28) mityAdi / [ku0] nanu sambandhamanumAnAMgamityetatkuta ityata Aha-arthAntaramiti (kaM. 211.23) / ...prasaMganivRttaye sambandho'numAnAMgam / asau svAbhAvika eva / tatheti kuto'vasitamata mAha sAmAnyena iti (kaM. 211.26) / uktaM prazastadevena / vaktA prazastadevaH sUtrakArasyetadabhimatamiti kuto'vasIyata ityata Aha-tadeva hIti (kaM. 211.27) / . lakSAvarodhAcchrAstrapravRtti. na co (cau)pAdhika: sambandho'numAnAMgamatastannivRttaye asyaivedamiti sAvadhAraNametadvAkyamityarthaH / uktaM vismRtya zaGkate-'ayi bho iti (kaM. 211.27) / uktaM smArayanpariharati -neti (kaM. 211.28) / bUmaha iti (kaM. 211.29) nidarzanamiti (kaM. 211.30) kimarthamiti (kaM. 211.30) ata Aha. avazyamiti (kaM. 211.30) / 1 zrAvayatItyevamAdipadA-kaM.1; kaM. 2 / 2 bhavati prasakti:-kaM.1; iti prasakti:-kaM. 2 / 3 yadyasyAvyabhicAritvena vyabhicArina tata-kaM. 1; tasya avyabhicAri yaH punaH vyabhicArina tat-je.17 yadyasyAvyabhicAri na tt-je.2| 4 na sambadhnAtIti bUmahe-kaM. 1, kaM. 2, na sambandhaH omiti bruumhe-je.1| 5 na tAvantyeva-kaM. 1, kaM. 2, na tu tAnyeva -je. 1, je. 2 / 6 om iti kaM.1 pustake naasti-sN| 7 api-kN| Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 495 prazastapAdabhASyam [183] tattu dvividham -dRSTaM sAmAnyatodRSTaM ca / tatra dRSTaM prasiddha sAdhyayorjAtyabhede'numAnam / yathA gavyeva 'sAstrAmupalabhya dezAntare'pi sAnAmAtradarzanAd 'gavi pratipattiH / prasiddhasAdhyayoratyantajAtibhede liGgAnumeyadharmasAmAnyAnuvRttito'numAna sAmAnyatodaSTam / yathA karSakavaNigrAja puruSANAM pravRtteH phalavasvamupalabhya varNAzramiNAmapi dRSTaM prayojana'manuddizya pravartamAnAnAM phalAnumAnamiti / . nyAyakandalI [183] bhedaM kathayati-tattu dvividhaM dRSTaM sAmAnyato dRSTaM ceti / 'nushbdo'vdhaarnnaarthH| . tadanumAnaM dvividhameva dRSTamekamaparaM sAmAnyatodRSTam / ____tatra tayormadhye dRSTaM prasiddhasAdhyayorjAtyabheve'numAnam / prasiddhaM yatpUrva liGgana saha dRSTaM sAdhyaM yat sampratyanumeyaM tayoratyantajAtyabhede sati yadanumAnaM tad dRSTam / * [ft0] [183-184] prasiddhaM yatpUrvamiti sapakSe ityarthaH / liGga cAnumeyadharmazca iti- atrAnumeyazabdena dharma viziSTo 'dharmIH gRhyate tataH sAdhyadharmo'numeyadharmaH / anayo ratyantam iti-anayoH dRSTAntIkRtasamastaphalasAdhyaphalayoH / manu samAnaviSayayoreva karaNakriyAbhAvo dRSTo na bhinnvissyyoH| na hi nyagrodhabaddhaprahAraH kuThAro dhavadhvaMsAya dhAvati / [paM0] [183-184] dezAntare iti (kaM. 212.7) vanAdau / [0] [183] ca zabdo'vadhAraNArtha iti samAnatantre pUrvavaccheSaM sAmAnyatodRSTam / cetyuktAnAM tisRNAM vidhAnAmanayoreva vidhAyoryathAsaMbhavam, tadbhAvAdityarthaH / tayoratyantajAtyabhede satIti sAmAnyatodRSTasyApi darzanaviSayatve samAne punardaSTamiti grahaNAt brAhmaNaparivrAjakanyAye nAyaM vizeSaH siddhayatIti bhAvaH / pUrva gotvajAtiviziSTAyAmiti (kaM. 212.7) / yadyapi pUrvadRSTA pitrAdivyaktirapi saMprati kuDyAdivyavahitAta dhvanivizeSeNa liGnAnamIyata eva, tathApyanumAnavyapadezakasAmAnyavizeSasya vyAptigrahaNaviSayatve'pi ja(ta) danumAnam, tadapi duSTameveti darzayituM bhAjye sAsnayA gavAnumAnaM uda (dA)hRtam / na cArvAgbhAgadaza (za)ne vRkSasyeva sAnAmAtradarzane gorapi pratyakSatvAt siddhasAdhanamiti vAcyam, katipayAvayavadarzane'pi avayavigrahaNasya yathAdarzanaM kAryekaneyatvAt / yatkiJcidavayavagrahaNe'pi taharzanaM saMbhavatyeveti bhAvaH / 1sAdhyayoratyanta -kaM.1, kaM.2 ki| 2 sAnAmAtra - kaM. 1, kaM.2, ki| 4 numeye-de| 5 puruSANAM ca-kaM. 1, kaM.2, ki| 6 mapadizya vrtmaanaanaaN-de| 8 dharmya-a, ba / 9 ratyanta-mu. je.1, je. 2, je.3 / 3 linggviprtipttiH-de| 7 cazabdo -kaM. 1, kN.2| Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvamASyam nyAyakandalI yathA gavyeva sAnAmAtramapalabhya dezAntare gavi prtipttiH| pUrva gotvajAtiviziSTAyAmeva govyaktau sAnopalabdhyA sampratyapi gotvajAtiviziSTAyA eva govyakteranumAnamatyanta'jAtyabhede / idaM ca dRSTamityAkhyAyate / sAnAmAtradarzanAdvanAntare yadanumIyate gotvasAmAnyaM tasya svalakSaNaM pUrva nagare dRSTamiti kRtvA prasiddhasAdhyayoratyantajAtibhede liGgAnumeyadharmasAmAnyAnuvRttito'numAnaM sAmAnyatodRSTam / prasiddha lina saha pratItaM sAdhyamanameyaM tayoratyantajAtibhede sati, liGga cAnumeyadharmazca liGgAnumeyadharmI, tayoH. sAmAnye liGgAnumeyadharmasAmAnye tayoranuvRttiH liGgAnumeyadharmasAmAnyAnuvattiH, tato liGgasAmAnyasya sAdhyasAmAnyena sahAvinAbhAvAd yadanumAnaM tat sAmAnyatodRSTam / yathA karSakavaNigrAjapuruSANAM pravRtte: phalasvamupalabhya varNAzramiNAmapi dRSTaM prayojanamanuddizya pravartamAnAnAM phalAnumAnam / karSakAdipravRtteH phalaM dRSTvA varNAzramiNAM pravRtterapi phalAnumAnam, karSakasya pravRtteH phalaM zasyAdikama, vaNijo rAjapuruSasya ca pravRtteH phalaM kAJcanamaNimuktAvAjivAraNAdikama, varNAzramiNAM ca pravRtteH phalaM svargAdikamityanayoratyantajAtibhedaH / anumAnodayastu . pravRttitvasAmAnyasya phalavattvasAmAnyenAvinAbhAvAt / ata eva cedaM sAmAnyatovRSTamucyate, sAmAnyena niyamadarzanAt / [paM0] dRSTamiti (kaM. 212.16) AjIvikAlakSaNam / anayoriti (kaM. 212.20). phalayoH / niyamadarzanAditi (kaM. 212.21) avinAbhAvadarzanAt / [ku0] idaM ceti (kaM. 212.9) / ca zabdo'nuktasamuccaya (ya)kavyaktiviSayaM cetyarthaH / taccAsmAbhiH prAgeva pratipAditam / tasya svalakSaNamiti (kaM. 212.10) / gotvasyApi sAmAnyazabdAbhidheyatve sAmye'pi sAmAnyatodRSTAt bhedaM drshyitumupcaarH| sAdhyasAmAnyeneti (kaM. 212.15) anumAnavyapadezakena phalatvAdisAmAnyenetyarthaH / udAhariSyamAnaM hi svargA (dipyaH) vyapadizyate / 'svargAnumAnamiti (kaM. 212.19) tatazca yatrAnumAnavyapadezikA jAtibhidyate vyAptigrahaNaviSayabhUtA jAtivizeSA tubhyornyaa| pakSe'nyAjAtiApteH prayojikA, tatsAmAnyatodRSTamityavagaMtavyam / tameva vyapadezakajAtibhedamadAharaNe darzayati-karSakasyeti (kaM. 212.18) / vyApteH prayojikAM jAti darzayati"bhanumAnokyamiti (kaM. 212.20) / vyapadezikAyA jAteAptigrahaNaviSayatvaM darzayati - yaH punariti (kaM. 212.22) / 2 jAtyabhedaH - kaM.1; je..1, je. 2, je.3| 1 viziSTAyAmeva -kaM. 1, kN.2| 4 nodayaH -ke| 3 svargAdikaM-kaM / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam .. prazastapAdabhASyam [184] tatra liGgadarzanaM pramANaM pramitiragnijJAnam / athavAgnijJAnameva pramANaM pramitiragnau guNadoSamAdhyasthyadarzanamityetat 'svanizcitArthamanumAnam / nyAyakandalI -- yaH punaratrAnumeyaH svargAdilakSaNaH phalavizeSo netajjAtIyasya phalasya niyamo dRSTo varNAzramiNAM pravRtterapi jIvikAmAtrameva prayojanamiti bArhaspatyAH, tadarthamAhadRSTaM prayojanamaddizyati / santyeva tathAvidhAH puruSA ye khalu dRSTanispRhA vAnaprasthAdika vratamAcaranti; teSAM pravRtteridaM phalAnumAnamiti na 'siddhasAdhyatetyarthaH / [184] pramANazabdaH karaNavyutpattisiddho na phalaM vinA paryavasyati, ataH pramANaphalavibhAgaM darzayati-tatra liGgadarzanaM pramANamiti / tatrAnumAne liGgajJAnaM pramANaM pramIyate'neneti vyutpattyA, pramitiH pramANasya phalamagnijJAnam / yadyapi liGgaliGgijJAnayorutpattyapekSayA viSayabhedastathApi liGgajJAnasyApi liGgini jJAnotpattau vyApArAlliGgiviSayatvam, [Ti.] atra tu liGgajJAnasya liGga viSayaH liGgijJAnasya tu liGgIti dvayorapi jJAnayobhinnaviSayatvAt karaNakriyAbhAvo na sambhavatItyAha yadyapi 'liGga liGgIti :- jJAnadvayasyApyekatraiva liGginirvyApArAt / ( // ityanumAnanirUpaNam // ) [paM0] etajjAtIyasye (kaM. 212.22)ti - svrgaadijaatiiysy| 'bAhaspi] tyA iti (kaM. 212.24) nAstikAH / pravRtteriti (kaM. 212.25) prarvatanAt / 'na siddhasAdhyateti (kaM. 213.1) varNAzramiNAM pravRttiH jIvikAmAtraphalatvamiti 'nAstikoktaM nAsmAkaM siddhamityarthaH / nanu samAnaviSayayoreva karaNakriyAbhAvo dRSTo na bhinnaviSayayoH na hi nyagrodhabaddhaprahAraH kuThAro dhavadhvaMsAya dhAvati / [ku0] bArhaspatyA: - cArvAkAH / santyeva hIti (kaM. 212.24) ye hyupanatamapi sukhasAdhanaM parityajya, kRcchcAndrAyaNAdiduHkhasAdhanamevamupAdadate na teSAM jIvikAlipseti bhAvaH / - [184] nanu vidyAprabhedasya laiMgikyA buddhayAkhyAkhyAnAvasare pramANaphalavibhAgasya ka:(ko) prastAva ityata * Aha-pramANazabda iti (kaM. 213.1) / laiMgikI buddhiH buddhayantarAliGgAtmanA kAraNenaiva bhidyate / atastannirUpaNamapi yuktameva / karaNatvaM ca phalanirUpaNenaiva nirUpaNIyam / ataH phalamapi pramANAdvilakSaNaM nirUpaNIyamiti bhAvaH / 1 svanizcayArtha-vyo. (576) / 2 siddhaH sAdhyata ityarthaH- kaM. 1; kaM. 2 / 3 yadyapi liGgi-a, ba / 4 atra pAdaTippaNe kaM.1 agnihotraM trayo vedAstridaNDaM bhasmaguNThanam / vRddhapauruSahInAnAM jIviketi bRhaspatiH / ityAdi bArhaspatyaM sUtraM sarvadarzanasaMgrahAdatrAmANakatvenoddhatam-kaM.1 smpaadkH| 5 na siddhaH sAdhyate-kaM. . . Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 bhyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam . prazastapAdabhASyam [185] zabdAdInAmapyanumAne'ntarbhAvaH, samAnavidhitvAt / yathA prasiddha'samayasya liGgadarzanaprasiddhayanusmaraNAbhyAmatIndriye'rthe bhavatyanumAnamevaM shbdaadibhyo'piiti| nyAyakandalI tatazca pramANaphalayorna vyadhikaraNatvam / prakArAntaramAha-athaveti / agnijJAnaM pramANam, pramitiH pramANasya phalam / agnau gaNadoSamAdhyasthyadarzanam gaNadarzanaM sukhasAdhanametaditi jJAnam, doSadarzanaM duHkhasAdhanatvajJAnam, mAdhyasthyadarzanaM sukhaduHkhasAdhanatvAbhAvajJAnam, agnijJAne sati tathApratItyutpAdAt / etat svanizcitArthamanumAnam / nizcitamiti bhAve niSThA, svanizcitArtha svanizcayArthametadanumAnamityarthaH / [185] zabdAdInyapi pramANAntarANi saGgirante 'pravAdinaH, tAni kasmAdiha noktAni? iti paryanuyogamAzaGkaya teSAmatraivAntarbhAvAt pRthaganabhidhAnamityAha-zabdAdInAmapIti / [Ti] ( // atha vidyAbhedanirUpaNe zabdAdInAM pramANAntarANAmanumAne'ntarbhAvanirUpaNam // ) [185] atha zabdAdInAmantarbhAvaH / / nanu zabdAdInAmapyanumAne'ntarbhAva iti bhASye / yadi zabdAdInyanumAnatve [paM0] atra liGgajJAnasya liGga viSayo liGgajJAnasya tu liGgIti dvayorapi jJAnayobhinnaviSayatvAtkaraNakriyAbhAvo na sambhavati ityAzaGkayAha -"yadyapI [ti] (kaM. 2 13.4) / liGgajJAnasyApoti (kaM. 213.5) liGgajJAnasyetyAdi-liGga evetyarthaH ? // X [ku0] tatrAnumAna iti (kaM. 213.3) / tasyAM laiMgikyAM buddhau pramANa karaNamityarthaH / pramIyate'neneti vyAkhyeyam / padAntaralabdhe vizeSavAcI zabda: sAmAnye vartate / yathA gavAsi gopatireka iti-atra hi gavAmekapatirasItyarthaH / nanu karaNaphalabhAvo viSayabhede na saMgacchate / na hyagnisaMbhavaH khAdiraviSayastatphalaM chidApanaviSayetyata (ya ityata) Aha-- yadyapIti (kaM. 213.4) / vyApArAt liMgaliGgiviSayatvamiti (kaM. 213.5) vyApAraviSayo hi karaNaprayojayana tasya mukhyaviSayaH / nityAnubaMdhI taM prati svakAryaphalAbhAve sAdhakatamatvAbhAvAdityarthaH / ___ prakArAntaramiti (kaM. 213.7) / nedRzo viSayabhedaH, karaNaphalabhAvaM vihaMti kAraNazabdAzca nimittasamavezAt pravartata iti darzayitumiti zeSaH / nanu nizcitasya kathamanumAnam, siddhasAdhanatvAdityata Aha - nizcitamiti / bhAve niSTheti / 1 samayasyAsandigdha-kaM. 1; kaM. 2, ki.| 2 pratItyudayAt -je. 1 / 4 bhAvAna pRthaga-kaM. 1, kaM. 2 / 5 yadyapi liNgetyaadi-b| 3 vAdinaH - kaM. 1, kaM. 2 / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAsamogamAviTIkAtrayopetam .. nyAyakandalI zabdAdInA'manumAne'ntarbhAvo'numAnAvyatirekitvam / samAnavidhitvAt samAnapravRttiprakAratvAt / yathA vyAptigrahaNabalenAnumAnaM pravartate, tathA zabdApayo'pItyarthaH / zabdo'numAnaM vyAptibalenArthapratipAdakatvAddhamavat / samAnavidhitvameva varzayati-yatheti / prasiddhaH samayo'vinAbhAvo yasya puruSasya tasya liGgadarzanaprasiddhadhanusmaraNAbhyAM, 'liGgadarzanam ca, yatra dhUmastatrAgnirityevaM bhatAyAH prasiddharanusmaraNaM ca / tAbhyAM yathA'tIndriye'rthe bhavatyanumAnaM tathA zabdAdibhyo'pIti / tAvaddhi zabdo nArtha pratipAdayatti yAvadayamasyAvyabhicArItyevaM nAvagamyate, jJAte tvavyabhicAre pratipAdayan dhUma iva 'liGgaM syAt / atrAha kazcit-anumAne sAdhyadharmaviziSTo dharmI pratIyate, zamdAvarthAnamAne [ri0] na siddhAni kathamanu mAne'ntarbhAvo'numAnatvAdeva, athAnumAnAnyatvena siddhAni tathApi kathamantarbhAvo'nyatvena siddhayatvAdityantaMbhavizabdamanyathA vyAcaSTe antarbhAvo'numAnA'vyatireka iti / atrAha kazcid iti zabdapramANAntaravAdI vyomazivAdiH / anumAne sarvatra tAvatparvatAdiko dharmI pratIyate sAdhyaM ca vahnimatvAdikam / 'apratItasya sAdhyatvAbhAvAnandAcca pUrvamarthasyApratItatvAt / arthavattvaM ced iti vivAdAdhyAsitaH zabdaH arthavAn zabdatvAdityullekhena / tatpratItyA tu iti 'AptoktatvapratItyetyarthaH / [paM0] [185] ayamiti (kaM. 214.4) zabdaH / asyeti (kaM. 214.4) arthasya / [ku0] [185] sthAnAni (!) tasmAdiha nokta nIti, tatkAnIti - tatkAryabuddhayaH kasmAnnoktAnItyarthaH / kArye kAraNopacArAt / evamuttaratrApi pramANAntarbhAvaH pramANAnAmeva veditavyaH / buddhacadhikAre mukhyavyAvRttyA pramANAnAmaprasakteH / samAnapravRttiprakAratvAditi / pravRttiprakAro lakSaNamanamAnasyoktamanumeyena saMbaddhamityAdinA, tena samAnameteSAM lakSaNaM yasmAdityarthaH / tadetadAha-yathA vyaaptigrhnnbleneti| . . zabdo'numAnamiti / zabdAdInIti pramANAnyanumAnAnIti vyAkhyeyam / itarathA zabdAdibhyo'pItyAgAmibhASyeNa virodhaprasaMgAt / anumAnamityudyoge prasiddhasamayasyeti SaSThIkarmaNi vA kartari ceti sNdihyte| ataH kartaryaveti nirNetumanyapadArtha vizinaSTi / puruSAyeti / evaM hi prasiddhi:-kArya smaraNaM saMgaccheteti / evaM zabdAdInAmanumAnAmtarbhAva sAdhAraNo hetuAptibalenArthapratipAdakattvamuktaM (pAdaka: uktH?)| tasya zabde'siddhimAzaMkya pariharati-tAvaDIti / yAvayamasyeti / ayaM gavAdizabdo asya kakudAdimato'rthasyAvyabhicArI niyamena vAcaka ityevaM saMketo yAvanna gRhyatena smayaMta ityarthaH / jJAne tvavyabhicAriNi]gahIte smRte vA saMketa ityarthaH / 1 mapyanumAne - je. 1; je. 2 / 2 liGgadarzanam - kaM. 1; kaM. 2 / 3 liGgameva - je. 1; je. 2; je. 3 / 4 mAno'ntarbhAvo- a. b| 5 vyatirekitvam - mu. je. 1, je. 2, je. 3 / 6 apratIteH- a, ba, ka; apratItasyApratIte:- dd| 7 AptoktatvaM -a / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ko dharmI ? na tAvadarthaH, tasya tadAnImapratIyamAnatvAt / zabdo dharmIti cet ? kimasya sAdhyam ? arthavattvaM cet ? na parvatAderiva vahnayAdinA zabdasyArthena saha saMyogasamavAyAdilakSaNaH kazcit sambandho nirUpyate, yenAyamarthaviziSTaH sAdhanIyaH / pratipAdyapratipAdakabhAva eva hi tayoH sambandhaH, so'rthapratItyuttarakAlIno nArthapratipAdanAt pUrva sambhavati / 'nacAgnidhUmayoriva zabdArthayorastyavinAbhAvaniyamaH, dezakAlavyabhicArAt; tadvayabhicArazcAsatyapi yudhiSThire kalau yudhiSThirazabdaprayogAt, asatyAmapi laGkAyAM jambudvIpe laGkAzabdazravaNAt / tasmAdanumAnasAmagrI vailakSaNyAcchabdo nAnumAnam / [Ti0] athAcAryaH parAbhyupagate ceSTArUpe'numAne'pi zabdena saha tulyadoSatAM darzayati yadUrvIkRtAyAm ityAdi / krayavikrayavyavahAra ityAdi - "vivAdAspadaM vaNik dazasaMkhyAprati pAdanAbhiprAyavAn, tathAvidhAmulInyAsaMyuktatvAnmadva-. dityanumAnam / svasantAne iti bauddhaH saha sAmyAd bauddhAbhiprAyeNa svasantAne AtmanyevetyarthaH / zabdAdapi katham iti zabdAd pRthakapramANatvenAbhyupagatAt / 'caurAdizabdasyArthAbhiprAyavyabhicAreNa nirupAdhisambandhAbhAvAtkathamabhiprAyagamakatvamityAha yastu satyapi liGgatve iti / zabdapramANAntaravAdyAha zabdasyArthapratipAdakatvameva iti / . [paM0] atrAha kazciditi (kaM. 214.6) kazcidvyomazivAdiH / vyomazivenApi yataH zabdasyAnumAnAntarbhAvo nissiddhH| . apratIyamAnatvAditi (kaM. 214.7) apratIyamAnazca dharmI na bhavati / yenAyamiti (ka: 214.9) ayaM zabdaH / pratipAdyapratipAdakabhAva iti (kaM. 214.10) vAcyavAcakabhAvaH / sa ceti (kaM. 214.10) sa sambandhaH / atha dhUmo'pi dezavizeSavahni vyabhicarati tatrAha na dhUmo vahnimityAdi (kaM. 214.14) / . [ku.] tadAnImapratIyamAnatvAditi / pratIyamAnatve tvanumAnavayyoditi bhAvaH / iha zabdasyArthaviziSTatvaM, vizeSaNavizeSyabhAvazca sarvatra sambandhAntarapUrvaka eva ghaTAbhAvAdInAM bhUtalAderAhAryapratiyogisaMyogAdirUpasambandha. pUrvakatvadarzanAt / bhAve hi saMyogAdirUpo [rUpasambandho? ]'nyatrAdyaH- ityAha- na parvatAderiveti / na dvitIya ityAhapratipAdyapratipAdakabhAva eveti / saMketo nAvinAbhAva ityAha-na cAgnidhamayoriti / na kevalaM vyabhicArasaMketo nAvinAbhAvaH, aniyatArthatvAccetyAha-ito'pIti / na hi dAkSiNAtyaprayuktasya caurazabdasya taskareNAzraya... nApi AryAvartavAsiprayuktabhaktenAzraya ityarthaH / tadevamanvayavyatirekAbhAve'pyarthaprattIti hetutvAnanumAna zabda ityuktam / idAnImAptopadeza zabda iti lakSaNabhedAcca nAnumAnamityAha yadIti / tatrArtharUpasAdhyasya biziSTasya dharmiNo bhAvAcchabdasyAnumAnabahirbhAva iti yaduktaM tatsamAnanyAyena parihartuM pratibaMdImAha -yaduvIkRtAyAmiti / pratibaMdImocanamAzaMkate-Ryavikrayeti / tadetatsamAnamityAha-zabdasyApoti / prathamaM vivakSAgamyata ityanvayazaMkApUrvapRthaka pramANavAdino'vyAptoktatvAnusaraNaM samAnamityAha-arthAbhAve'pIti / samAnamityetena na ca vAcyaM pRthaka pramANavAdino 1 nApya - kaM. 1, kaM. 2 / 2 yogAt - je. 1 / 3 vaidhAt - je. 3 / 4 vivAdAspadaH - a, ba, ka / 5 pAdanobhiprAyavAn - a, ba / 6 vArAdi-a, ba / 7 gmktvaam-a| 8 pratipAdana mu. pratipAdakatva (4) pA. Ti.-je. 1, je. 2, je. 3 / 9 s-kN.1| Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam . ... 501 nyAyakandalI 'ito'pi zabdo nAnumAna dezavizeSe svArthavyabhicArAt / na dhUmo vahni kvacidvayabhicarati, zabdastu svArtha vyabhicarati / tathA hi caura iti bhaktAbhidhAnaM dAkSiNAtyAnAm, AryAvartanivAsinAM tu taskarAbhidhAnam / 'yadi ca zabdo'numAnaM trairUpyapratItyA'sya prAmANyanizcayaH syAt, nAptoktatvapratItyA; tatpratItyA tu nizcIyamAne 'prAmANye'numAnAdvayatiricyata eva / vaidhAt / atrocyate-yadUrvIkRtAyAM tarjanyAM dezakAlavyavahiteSvartheSu dazasaMkhyAnumAnaM na tatra 'dazasaMkhyA rdhAmaNI, aprtiiymaantvaat| nApi tarjanIvinyAso dharmI, tasya pratipAdyamAnayA dazasaMkhyayA saha sambandhAntarAbhAvena tadviziSTapratipAdanAyogAt / nApyanayorekadezatA, nApyekakAlatvam kathamanumAnapravRttiH ? krayavikrayavyavahAre vaNijAM tathAvidhatarjanI [Ti0] vivakSa pratipAdanadvAreNArthapratipAdakatvAd gauNavRttitvam / siddhAntavAdyAha 'nakasya zabdasya iti - svAbhAvika 'hi sambandhe'bhyupagamyamAne yenaivArthena zabdasya nirupAdhiH sambandhastatraiva tasya prayogaH syAnna punarnA nAvidheSviti / siddhAntavAdyAha na tulya eva tAvad iti / anekArtheSu ca zabdeSu na savairathaiH sahAnopAdhika: sambandho ghaTata iti / [paM0] yadi zabdo'numA[na]miti ( kaM. 214.16 ) ataH purastAdityadhyAhAryam / tatpratItyeti ( kaM. 214.18 ) bhAptoktatvAt prtiityaa| . atha zrIdharaH parAbhyupagate ceSTArUpe'numAne'pi zabdena saha tulyadoSatAM darzayansAha atrocyate (kaM. 214.19) ityAdi / UrbokRtAyAM tarjanyAmiti (kaM. 214.19) jJAnaM hastamadhyAsviti jJeyam / apratIyamAnatvAditi (kaM. 214.20) apratIyamAnazca dharmI na bhavati / sambandhAntarAbhAveneti (kaM. 214.21) pratipAdyatiriktasambandhAbhAvena / tariziSTapratipAdanAyogAditi ( kaM. 214.21) dazasa yAviziSTatvaM hi kriyAdivastUnAmeva na tarjanIvinyAsasyeti bhAvaH / [ku0] nAptoktAdapi zabdArthapratItirbhavatyeva, prAmANyAyAptoktatvamanusRyate / anyathA'nAptavAkyAnaMtaraM pravRtyanupapatteriti vivakSAyAmapyasya nyAyasya tulyatvAt / sA'pi hi sa (ta)syA'vicchedakamathaM gamayatyeva / prAmANyAya cAptasvaM vivakSitumanusarAma iti suvacatvAt / . atha mataM-pRthak pramANaM bhavatu / zabdo'rthapratipAdanAya svajJAnamAtramapekSate / taccAptoktasyApi sNgcchte| liGgatvena cAzrIyamANA vivakSA sAdhyatAvyabhicArajJAnamapyapekSate / tasmAdanAptavivakSAyAmavivakSAyAmarthamyabhicAro dUSaNamiti / mA evam / asyApi nyAyasya zabde'pi samAnatvAt / na hi zabdo'pi svarUpajJAnamAtreNArtha pratyAyayati / tathA satya-tyannasyApyarthapratItiprasaMgAt / saMgatigrahaNaM svarUpajJAnamityetAvanmAtra apekSata iti cet, na / ka, kha, ga, gha, Teti siddhamAtRkApAThe gRhItasaMgatikasya khagetyanena pakSisambandhipratItiprasaMgAt / tatra tadvivakSAbhAvAnneti ceta, tahi vivakSAntarbhAvyeva zabdasyArtha 1 dezavizeSe'rtha-kaM 1, kaM. 2 / 2 prAmANyo-je. 3 / 3 saMkhyA-kaM. 1, kaM. 2 4 mAnatayA-kaM. 1; kaM. 2 / 5 na zabdasyaikasya mu. 6 tu-dd| 7 nAvidhiSvati-a, ba; naanaavidhissviti-k| Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI vigyAsasya vazasaMkhyApratipAdanAbhiprAyAvyabhicAropalambhAt / kartustatpratipAvanAbhiprAyAvagatimukhenAsya dazasaMkhyApratItihetutvamiti cet ? zabdasyApyevameva / prathama gozambAbugyAritAdvaktuH kakudAvimavarthavivakSA gamyate, svasantAne gozabdoccAraNasya pavArSavivakSApUrvakatvo palambhAt / tadarthavivakSayA cArthAnumAnam / ayaM cAtra prayogaHpuruSo dharmo kakudAdimadarthavivakSAvAn, gozabdoccAraNakartRtvAdahamiveti / arthAbhAve'pyanAptAnAM vivakSopalabdherna vivakSAto'rthasiddhiriti cet ? zabdAdapi kathaM tatsiddhiH ? bhrAnsyA vipralammadhiyA vAryazUnyasya zabdasya prayogAt / AptoktAcchandAdarthapratItiriti ceta ? AptAbhiprAyAdevArthasyAdhigatiriti samAnam / [Ti0] ubhayatra vattapati zabdAdhAratvAd vAcyaniSThatvAccobhayatra zabde 'vAcye ca dattapadA / jJApakatvAdi iti cakSurAdayastvajJAtA api jJApakA 'bhavanti tathaivAnvayavyatirekadarzanAt / zabdasya hi nijam iti - vaizeSikamaTTamate sAmAnyaM, prabhAkaramate tu svarUpameveti / viziSTA cAnupUrvI iti / nadIvanetyAdyakSarakrama AnupUrvI viparyaye 'diinnvetyrthaantrprtiiteH| tasmAdeva ca iti nijamekaM dvitIyamAgantukamiti sAmarthyadvayamanyathA sAmarthya trayaM syAt / [paM0] nApyekakAlasvam (kaM. 214.22) ityataH puraH itIti adhyAhAryam / para: prAha krayetyAvi (kaM. 214.22) / karturiti (ka. 215.24) aGgulIvinyAsakartuH / tatpratipAdanAbhiprAyA'vagatimukhena (kaM. 214.24) ityA tacchabdena : dshshcaa| asyeti (kaM. 214.24) aGgulIvinyAsasya / svasantAne iti (kaM. 215.1) vaktuvivakSAM sUcayeyaH zambA iti / bauddha saha sAmyAta svasantAnaizcAtmanetyarthaH / tavati (kaM. 215.1) kakUdAdimadarthasya vyaakhyaa| arSAnumAnamiti (kaM. 215.2) golakSaNArthAnumAnam / anAptAnAmiti (kaM. 215.6) [vi]pralambhakAnAm / .. asmAditi (kaM. 215.10) zabdAt / ki0 pratipAdakatvamakAmenApyabhyupagaMtavyam / tathA corayoravyAptatvAnusaraNaM samAnama / evaM cAnAptazabde zabdatvAdhyAropAdarthavivakSA bhavatoti vadatA'rthavivakSAyAmaliMge liMgatvAdhyAropAlligatvabhrama ityapi samAnamiti anvayavyatirekAbhAve'pyarthapratItihetuH / zabdo'numAnAdbhidyata iti yaduktaM tatrAha - yastviti / yadi zabdo'rthe sAkSAlliGgamucyate tadA bhavedezakAlavizeSayoravyabhicAraH / natvevaM kintu vivakSAM madhyekRtya (tvA) liMgamucyate / arthavivakSAM cAproktaH zabda: kadAcinna vyabhicaratItyAha - zabdastviti / na ca dAkSiNAtyaprayuktacaurazandasya taskarAnvayAbhAvo doSAyetyAhaata eveti / asanapyartho viSayatayA vivakSAmavacchinnatIti svAtmasiddham / nanu tAvantareNa zabdamevAvacchetumIzre iti praznottarAbhyAM darzayati / zabdasyeti / mImAMsakamatamAzaMkate - zabdArthayoriti / niyatArthapratItirUpakAryAnyathAna- . papattyA kalpyamAna iti zeSaH / 1 pasandheH - je. 1 / 2 samAnArtha:- kaM. 1; kaM. 2 / 3 vAcyeva - dd| 4 sambhavanti - a / 5 nayanitya -h| 6 tasmAdeva ma.; tasmAdevaSa-je. 1,je. 2, je. 3 / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 503 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 'nyAyakandalI yastu satyapi liGgatve dezavizeSe zabdasyArtha (sya) vyabhicAro na dhUmasya, tatraiSa nyaayH| dhUmaH svAbhAvikena sambandhenAgneliGgam / zabdastu ceSTAvat puruSecchAkRtena saGketena pravartamAno yatra yatrArthe puruSeNa satyate tasya tasyaivArthasya 'vivakSAdhigatidvAreNa liGgam / ata evAsmAdAptaprayuktatvAnusAreNa ceSTAta ivArthanizcayaH sAtatyordhvagatyAdidharmaviziSTasyeva dhUmasyAptoktasyaiva zabdasyArthAvyabhicArasambhavAt / zabdasyArtha'pratipAdakatvameva mukhyayA vRttyA ki na kalpyate ? sambandhAbhAvAt, asambaddhasya gamakatve cAtiprasaGgAt / 'zabdArthayorasti svAbhAvikaH sambandha iti cet ? [na] zabdasyakasya dezabhedena nAnArtheSa prayogAt / yatrAyamAryaiH prayujyate tatrAsya vAcakatvam, itaratra saGketAnurodhAt pravRttasya liGgatvamiti cet? na, tulya eva tAvaccaura zabdastaskare bhakte ca pratItikaraH, tatrAsya taskare vAcakatvaM bhakte ca liGgatvamiti nAsti vishesshetuH| [paM0] para: pRcchati zabdasyetyAdi (kaM. 215.12) / mukhyayA vRttyeti (kaM. 215.11) AptoktatvaM vinApItyarthaH / vivakSApratipAdanadvAreNArthapratipAdakatvAddhi gauNI vttiH| zrIdharaH prAha sambandhAbhAvAditi (kaM. 215.13) / ekasya zabdasya dezabhedena nA[nA]rtheSu prayogAditi (kaM. 215.14) svAbhAvikasambandhe hi sati ekasya zabdasya nAnArtheSu prayogo na ghaTate iti hRdayam / yatreti (kaM. 215.14) [rA] caurAdau / ayamiti (kaM. 215.14) zabdaH / itaratreti (kaM. 215.15) bhaktAdau dAkSiNAtyAdiSu / nAsti vizeSaheturiti (kaM. 215.17) kintubhayatrApi liGgatvamevetyarthaH / ubhayAbhimateti. (kaM. 215.18) bhaktavatteliGgatvamubhayAbhimatam / 'ubhayatreti (kaM. 517.8) zabde'rthe ca yata: zabdaM vAcakatvenApekSate'thaM ca vAcyatvena / bhavadbhiriti (kaM. 215.20) miimaaNskaiH| paravAkyaM [10] arthApatterasiddhimAzabdasye (ya) kasyeti / na caikasminparasparavirodhikAryadvayAnukUlazaktidvayamAzarUmIyam , pramANavirodhAditi bhAvaH / / nanu ziSTayorabhedAdayamadoSa ityabhiprAyeNa zaGkate-yatrAyamiti / pramANaviruddhe'yaM bheda: kalpyata ityAzayena pariharati - tulya eva tAvaditi ( kaM. 215 ) / bhakte prayujyamAna corazabdastaskaraprayujyamAnAnAMtato bhiyate / tatrAnAnuziSTatvAditi / prayoge hetuH kAlAtyayApadiSTo, varNAnAmaikarUpyAdAnupUttvikajAtIyatvasya pratyakSeNa grahaNAt / pravRttiprakArabhedazvAsiddhaH / ubhayatrApi saMketamAtrabalena pravRtteranuzAsanaM tu kevala madRSTA (STam) / yathA zAstrato niyama iti / atra cAhuH- yo havA avi (nvi) tAyachandaH prakRtipratyayavibhAgAnabhijJaH sa svAnutvaM ca chati gartayApadyate pramIyate pApIyAn bhavatIti vijJAyata iti / tatazca pratyavAyaparihArAya vyAkaraNamadhyeyamiti gmyte| arthaprasotestu saMketa evopAya iti sthitaprayogamAha - AryANAmapoti / vAcakatvAnyathAnapapattirUpAmarthApati dUSayitumapakramate 1 vivakSAvagati-kaM. 1; kaM. 2 / 2 pratipAdana- kaM.1; kN.2| 3 asti svAbhAvika:- kaM. 1; kaM. 2 / 4 caurazabdAttaskare bhakte ca pratItiprakAra: - je. 1, je. 2, je. 3 / 5 pratIkamidaM kaM. 1 pustake nAsti-saM. / kaM. 2 pustake nAsti / Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI AryANAmapi cau razabdAdarthapratItiH liGgapUrvikA, caurazabdajanita'pratipattitvAt, ubhayAbhimatadAkSiNAtyaprayujyamAnacaurazabdajanita'pratipattivat / na ca svAbhAvikasambandhasadbhAve pramANamasti / zabdasya vAcyaniSThA svAbhAvikI 'vAcikAzaktirevobhayatra dattapadatvAt sambandha ityacyate 'bhvddhiH| yathoktama-"zaktireva hi sambandhaH" iti / zabdazaktezca svabhAvAdeva vAcyaniSThatve vyutpannavadavyutpanno'pi zabdAdartha pratIyAt, zabdasyArthasya tayoH sambandhasya ca saMbhavAt / jJAtaH sambandho'rthapratyayaheturna sasAmAtreNeti cet ? 'yathoktam / . [paM0] jJAta[:]sambandha ityAdi (kaM. 215.22) jJAtaH sambandho'rthapratyayahetuH avyutpannasya tu na jJAto'yaM tataH kathamarthapratyayahetuH syAditi bhAvaH / jJApakAtvAddhi sambandha (kaM. 216.1) iti zlokaH / vyAkhyA hi punararthaH sa ca bhinnakramaH sambandha ityasmAtparo yojyaH / tatazcAyamarthaH siddhaH / cakSurAdayaH khalvajJAtA api jJApakA bhavanti, tathaivAnvayavyatirekadarzanAt / sambandhaH punarjApakatvAdeva hetoH / svAtmajJAnamiti (kaM. 216.1) svAtmanaH svasvarUpasya jJAnamapekSate, ajJAna: sambandho'rthajJApako bhavatItyabhiprAyaH / etadevottarArddha spaSTayati tena (kaM. 2162) kAraNena / asAviti (kaM. 216.2) sambandhaH / agRhIta iti (kaM. 213.2) 'ajJAtaH san na prakAzako nArthaprakAzaka iti / [ku0] na ceti 1 - dUSyAyA arthApatteH prakAramAha - zabdasyeti - vAcakatvAnyathAnupapattyA hi kalpyamAnA vAcakazaktirvAcake AdhAre vAcye ca viSaye ubhayatra dattapadattvAdvAcyavAcaka: svAbhAvika: sambandha iti bhavadbhiH mImAMsakarucyata ityarthaH / 'yathoktamiti (kaM. 215) bhavatAmabhiyuktairiti zeSaH / astvevaM tataH kimityata Aha - zabdazaktezca iti (kaM. 215)- atra ca gUDhAbhisandhiH / tamajAnannaparoniSTApattimAzaMkate - jJAtaH sambandha iti (kaM. 215) / abhiyuktavAkye jJApakatvAditi - heturanidriyasambandhatve satIti vizeSaNIyaH / anyathA tadvyabhicAra: syAt / siddhAntI svAbhisaMdhimudghATayitukAmo guDajidvikAnyAyena pRcchati kIdRzaM tasyeti (kaM. 216) / chAndasasyottaraM zaGkate asya zamvasyeti (kaM. 216) / punaH suhRdbhAvena pRcchati- kasmAditi (kaM. 216) / punarapi zrotriyasyottaramAzaMkatevRddhavyavahArAditi (kaM. 216 ) avasaramadhigamya siddhAntI svAbhisandhimudghATayati - tadaiveti (kaM. 216) tatrazca (ca) saMskAro yo jJApyamAnAt saMkate (keta)mAtrAdvAcakatve saMbha[va]ti / tadanyathAnupapattirUpArthApatteH parikSayaM 1 pratItitvAt -je..1; je. 2, je. 3 / 2 pratItivat -je. 1; je. 2; je. 3 / 3 vAcaka-kaM. 1, kaM. 2 / 4 tatrabhavadbhiH -je. 3 / 5 tathA coktam - kaM. 1, kaM. 2 / 6 yathAhuH - kaM. 1, kaM. 2 / 7 jnyaat-b| 8 tathA coktN-kN| Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapagjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 505 nyAyakandalI jJApakatvAddhi sambandhaH svAtmajJAnamapekSate / tenAsau vidyamAno'pi nAgRhItaH 'prakAzakaH // iti / kIdRzaM tasya sambandhasya jJAnam ? asya zabdasyAyamartho vAcya ityevaMbhUtamiti cet ? tatkasmAdbhavati ? vRddhavyavahArAditi cet ? 'etadevAbhidhAnAbhidheyAlambanajJAnaM parasparaM vyavaharadbhirvRddhaH pArzvasthasya bAlakasya kriyamANaM saGkato vyutpattiriti cAbhidhIyamAnaM saMskAradvAreNArthapratItikAraNamastu, ki sambandhAntareNa? zabdasya hi nijaM sAmarthya zabdatvam, 'AgantukaM nu sAmarthya saGketo viziSTA cAnapUrvI / 'tasmAdeva ca sAmarthyadvitayAt tadartha pratyayopapatteH, sambandhAntarakalpanAvaiyaryam, dRSTAt kAryopapattAvadRSTakalpanAnavakAzAt / [paM0] zrIdharaH kIdRzamityAdi (kaM. 216.3) zrIdharaH prAha tatkasmAdbhavatIti (kaM. 216.4) tatsambandhajJAnam / sambandhAntareNeti (kaM. 216.7) zaktyAkhyena vAcyavAcakabhAvena / zabdatvamiti (kaM. 216.7) zabdatvaM vaizeSikabhATTamate sAmAnyaM prabhAkaramate tu svarUpamaiva / viziSTA cAnupUrvIti (kaM. 216.8) 'ghaTa' iti na punaH 'Tagha' iti 'paTa' iti na tu 'Tapa' iti| [ku0] kRtya ( ? )bhisaMdhiH / sugrahatvAya tamevAbhisaMdhimudghATayan sthitAmanyathaivopapattimeva vizadayati - zabvasyeti - zaM (saM) ketagra[ha]sya sAphalye yatnAt / zaktikalpanAyAM kalpanAgauravaM ca doSa ityanusandheyam / tadetatpadArthe na mAnaM cititam / vAkyArthe tu ete padArthA vivakSitasaMsargAH / yogyatve saM[sa]rgatayAvivakSitatvAt / yathA'smadvivakSitapadA iti / atra yogyatvaM pramA[Na] bAdhavirahaH / pramANabAdhazca dvedhaa| sArvakAlikastatkAlikazceti / tatrAdyo yathA'gninA siJcediti / dvitIyo yathA'yameti putro rAjJaH puruSo'pasAryatIti / atra prathamAvagataM putraM prati guNIbhUtasya caramAvaya [va] gatena puruSeNAnvayaH pramANabAdhitaH / AsannatAgrahaNaM tu caitraH payasAmeko rathe yAtyodanaM bhukta ityatra vyabhicAranivRttaye AkAMkSAnusaMsargAvagamapra (prA) gabhAvarUMpAsattayA kAraNamiti na tayA heturvizeSaNIyaH / na hi tasyAH saMsargAvagamAtprA [ka] jJAnaM saMbhavati / pratiyoginamavirUpyAbhAvasya durnirUpyatvAt / jijJAsA tvapratiyogikava / itarathA svApavAdavAkyeSu saMsargAvagamAnudayaprasaMgAt / tadevaM yathArthe saMsarge laiMgikyeva prtiitiH| ye tu padArthAtsmarayantIti vadanti teSAM saMketasamayavartino'rthasya vyavahArakAlAtyayApadiSTamavyavahArakAlavattinazvAnanubhUyastvAdevAsmaraNamityalaM vistareNa / 1 prkaashte-kN.1| 2 tadeva - je. 1, je. 2 / 3 AgantukaM-je. 1, je. 2; AgantukaM ca-kaM. 1, kaM. 2 / 4 tasmAdeva-kaM. 1, kaM. 2 / 5 pratyayopapatti:-kaM. 1, kaM. 2 / Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [186-187] 'zrutismRtilakSaNo'pyAmnAyo vaktRprAmANyApekSaH, tadvacanAdAmnAyaprAmANyam' (vai. a. 1 A. 1 sU. 3) "liGgAccAnityaH" (vai. sU. 2-2-32) "buddhipUrvA vAkyakRtide" (vai. a. 6 A. 1 sU.1) "buddhipUrvo dadAtiH" (vai. a. 6 A. 1 sU.3) ityuktatvAt / nyAyakandalI [186] nanu yadi 'vaktadvAreNa zabdo'rthAvabodhakaH, tadA vedavAkyAdarthapratyayo na ghaTate, vakturabhAvAdata Aha-zrutismRtilakSaNo'pyAmnAyo vaktRprAmANyApekSa iti / na kevalaM laukika AmnAyaH, zrutismRtilakSaNo'pyAmnAyo vaktuH prAmANyamapekSya pratyAyakaH / zabdo vaktradhInadoSaH, na tvayamasurabhigandhavat svabhAvata eva duSTaH / yathoktam zabde kAraNavarNAderdoSA vaktRnarAzrayAH / nahi svabhAvataH zabdo duSTo'surabhigandhavat // [Ti0] [186] na kevalam iti AmnAyate'bhyasyate ityAmnAya upadezaH / atha mImAMsako vedapauruSayavAdinamutthApati 'zabde vaktradhIno doSa ityaadi| 'zabde kAraNetyAdi karaNAni spRSTatAdIni, varNA ura:prabhRtisthAnaniSpannAH tadoSA spRSTasyeSatspRSTatayA tAlavyasya dantyatvenoccAraNamityAdayaH / anAgatAvekSaNanyAyena iti siMhAvalokananyAyenetyarthaH / [paM0] [186] 'vaktRdvAreNeti (kaM. 216.10) vRddhavyavahArabhaNanAt / paravAkyaM 'zabdo' ityAdi (kaM. 216.11) / na tvayamiti (kaM. 216.11) ayaM zabda: / "karaNavarNAdoSA iti (kaM. 216.12) karaNAni spRSTatAdIni, varNA uraHprabhRtisthAnaniSpannAH, taddoSAH spRSTasyeSatspRSTatvena tAlavyasya dantyatvenoccAraNamityAdayaH / 'abAheti (kaM. 216.16) sUtrakAraH kartA / vyAkhyA anAgatAvekSaNanyAyeneti (kaM. 216.17) siMhAvalokitanyAyena / na cAsmadabuddhibhyo liGgamRSeriti (kaM. 216.17) sUtre (vai. sU. 6-1-2) ityatra sUtre kANAdasUtre / [ku0] [186] nanu yadi vaktRdvAreNeti zabdo vivakSAvacchedakatayArthamanumApayatItyuktaM vivakSA ca vaktRdharma ityarthaHvaktRprAmANyamapekSeti vaktRprAmANyamAptatvam, tadvizeSaNatayA apekSa (kSA) zrutismRtI artha bodhayata ityarthaH, uttaraM bhASyamavatArayitumAptoktatvasya viruddhatvamAzaMkate zabda iti (kaM. 216)- na yadyAptoktatvaM tarhi kUto vedaprAmANyamityata Aha nityatveti (kaM. 216) / 1 vsturvivkssaadvaarenn-je.3| 2 kAraNavarNAdi-kaM. 1, kaM. 2 / 3 zabdo vaktradhInadoSo mu.| 4 pratIkamidaM abapustakayo sti| 5 sRsstttyaa-a| 6 vakturvivakSAdvAreNa - pA. 3 pu.| 7 kAraNavarNAdidoSA -kaM. 1 b| 8 ttraah-kN.1| Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 507 nyAyakandalI nityatve vedasya vakturabhAvAd doSANAmanavakAze sati nirAzaGkaprAmANyaM siddhapati, pauruSeyatve tu nivicikitsaM prAmANyaM na labhyate, kadAcit puruSANAM 'rAgadveSAdibhirayathArthasyApi vAkyasya darzanAt / tatrAha-"tadvacanAdAmnAyasya prAmANyam" iti / tadityanAgatAvekSaNa'nyAyena "na cAsmabuddhibhyo liGgamaSeH" (vai. sU. 6-1-2) iti sUtre pratipAditasyAsmadviziSTasya vaktuH parAmarzaH, tadvacanAt tena viziSTena puraSeNa praNayanAdAmnAyasya vedasya prAmANyam / ayamabhisandhiH-doSAbhAvaprayuktaM prAmANyaM na nityatvaprayuktam, satyapi nityatve zrotramanasorAgantuka doSaiH kvacidaprAmANyAt / asatyapi nityatve pramRSTadoSANAM cakSurAdInAM prAmANyAt / doSAzca puruSavizeSe naiva santItyupapAditam / tena' tatprayuktasyAmnAyasya [vi.] 'na cAsmad iti asyArthaH, paraihi IzvarabuddhiranityA'vedArthaviSayA ca, 'buddhitvAdasmadAvibuddhivaditi pratyavasthIyate svargakAmo yajetetyAdi vedavAkyArthAntaM svargAdInAmapratyakSa tvAdasmadAdibuddhInAmavedArthaviSayatvaM ca nAsibaMmiti, iti pratyavasthAne sUtrakRtoktaM "na cAsmaditi / "asmadbuddhibhyo'smadbuddhidRSTAntena RSerIzvarasya "buddhimiGga na [paM0] paraihi 'IzvarabuddhiranityA avedArthaviSayA ca buddhitvAt asmadAdibuddhivat' iti pratyavasthIyate / 'svargakAmo yajetetyAdivedavAkyArthAnAM ca svargAdInAmapratyakSatvAdasmadAdibuddhInAmavedArthaviSayatvaM ca nAsiddhamiti pratyavasthAne sUtrakRtokta nA cAsmadabuddhibhyo liGgamRSe / asmadbuddhibhyo'smadbuddhidRSTAntena na RSarIzvarasya buddhiliGga na bhavati / liGgayate sAdhyate iti liGgaM sAdhyaM tadrUpA na bhavati, anityA avedArthaviSayA na sidhyatIti yAvata / Izvarasya lokottaratvAt iti sUtrArthaH / [ku0] nanu vaktuH sUtrakAravirodhasya ka. pratikAra ityata Aha ayamabhisandhiriti (kaM. 216) / nanvanvayavyatirekAbhyAM doSAbhAva eva prayojako na tu nityatvamityarthaH / tahi vedasya pramANe praNetRdoSAbhAvaH kuto nizcIyate / ata Aha doSAzceti (kaM. 216) / prtipaaditmiishvrvaade| kathaM pratipAditamityata Aha-na hIti (kaM. 216) yathArthadRSTeti (kaM. 216) anena jJAnaviparyayau nirstau| prakSoNadoSa [rAgadveSa] iti (kaM. 216)- anena rAgadveSonmAdAdayaH / kRpAvAniti (kaM. 217) anena svaprayojanAbhAve'pi pravRttisaMbhavAdarzitAnupadezAya pravRtta iti (kaM. 217) / anena svAbhAvikanityaprayatnayogAdaudAsInyapa[6]mAnastam / nizcitadoSAbhAvapuruSapUrvakatvavyApyena sAmAnyena prAmANyaM vedasya praznapUrvakaM satarka darzayati puruSavizeSetyAdinA (kaM. 217) / pratyakSavaditi (pratyakSAvikamiti?) (kaM. 217) / 1 rAgAdibhiH - je. 1, je. 2 / 2 nyAyena bhasmad - kaM. 1, kaM. 2; nyAyena cAsmad - je. 2 / 3 doSeNaje. 1, je. 2, je. 3 / 4 tenaitatproktasya - kaM. 1; kaM. 2 / 5 pratIkamidaM mu. pustake nAsti nirdiSTAyAM paGkto asmad' iti padamasti-je. 2, je. 3 itytraasti| 6 'baddhitvAda' iti abapustakayo sti| 7 yatetyAdibha, b| 8 vAkyAnAM - a, ba, k| 9 vaasmdaadi-dd| 10 na cAsmAti - a, ba / 11 asm-| 12 bRddha-a, ba, k| Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 pAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI satyapi pauruSeyatve prAmANyam / nahi yathArthadraSTA prakSINarAgadveSaH kRpAvAnupadezAya pravRtto'yathArthamupadizatIti zaGkAmArohati / 'puruSavizeSapraNIto veda iti kuta eSA pratItiriti ? sarvairvarNAzramibhiravigAnena tadarthaparigrahAt / yatkiJcanapuruSapraNItatve tu vedasya buddhAdivAkyavanna sarveSAM parIkSakANAmavigAnena tadarthAnuSThAnaM syAt, kasyacivaprAmANyAvabodhena visaMvAdapratIterapi sambhavAt / yatra ca sarveSAM saMvAdaniyamastatpramANameva, yathA pratyakSAdikam / pramANaM vedaH sarveSAmavisaMvAdi'jJAnajanakatvAt pratyakSavat / yattu dRSTArtheSu karmasvanuSThAnAt kvacitphalAdarzanaM na tavasya prAmANyaM pratikSipati, sAmagrIvaiguNyanibandhanatvAt / tannibandhanatvaM ca yathAvatsAmagrIsambhave sati phaladarzanAt / [Ti0] bhavati, liGgayate iti liGgaM sAdhyaM 'tadrUpA na bhavati, anityA'vedArthaviSayA ca na siddhayatItyarthaH / IzvarabuddherapratItAvAzrayAsiddheH pratIto 'tu migrAhakapramANabAdhAditi jJeyam / doSAzca iti upapAditamIzvarasiddhau / ya tu dRSTArtheSu 'kArIrIprabhRtiSu iti 'vRSTayAdyartheSvityarthaH / 'AptoktatvamAmnAyasya iti AmnAyo'pauruSeyaH asmaryamANakartRkatvAd gaganavaditi / atra ca kAlidAsAdi vyatiriktasvatantrapuruSavizrAntyabhAvo'pauruSeyatvaM sAdhyate tena na [paM0] satyapi nityatve 'zrotramanasoriti (kaM. 216.20) zrotrendriyasya nabho rUpatvAnnityatvaM manasastu nityatvaM pratItameva / AgantukadoSairiti (kaM. 216.20) vAtapittakaphamRdyamUrchAdijanitarbAdhiryabhrAntatvAdibhiH / tatra bAdhiyaM zrotrendriyasya, bhrAntyAdayastu manasA ityavaseyam / upapAditamiti (kaM. 216.21) IzvarasiddhI prAk / / saugatAdiH pRcchati puruSavizeSa ityAdi (kaM. 217.1) zrIdharaH sarvarityAdi (kaM. 217.2) tadarthaparimahAviti (kaM. 217.2) vedArthasvIkArAt / yatkiJcanapuruSa"kRtatve iti (kaM. 217.3) prAkRtapuruSakRtatve / [ku0] etenAtra pramANaM vedaH, anRtatvAdipralaMbhakavAkyavaditi pratipakSamAzaMkate yaditi (kaM. 217) citramAyAyAkSatapazukAma iti dRSTAdhaM kama codyate, na ca tadiSTayanantaraM pazava upalabhyante / sarvatra tasmAdanRtatvamityarthaH / __tadetadanyathAsiddhayA dUSayati tadasyeti (kaM. 217) prAmANyamaMgIkRtyAptoktatvAnumAne pratipakSamAzaMkya bhASyamavatArayati-Aptoktatvamiti (-tvAditi.) (kaM. 217) / bhAvye ca zabdAnupalabdhikAraNAbhAve'pi pUrvamupalabdhasyAnupalambhena pratyakSeNAnityatvasiddhi samuccinotIti draSTavyam / tatazca vakSyamANamanumAnaM pra[tya]kSasaMvAdi, parakIyAnumAnApekSayA va(ba) lIyad (di)ti siddhaM bhavati / parakIyaM tu karturasmaraNAdakartRkatvAnumAnaM dUSayiSyata iti bhAvaH / iha yadi 1 atha puruSa- kaM. 1; kN.2| 2 jJAnahetutvAt - kaM. 1, kaM. 2; je. 1, je. 2 / 3 tadrUpo-ba, tadrUpa naiva -a / 4 'tu' abaka pustakeSu nAsti / 5 ya tu dRSTArtheSu mu. je. 1, je. 2, je. 3; kArIrIprabhRtiSu iti nAsti / 6 dRssttdyrthe-dd| 7 Aptorukta -a, ba; AptoktatvAd mu. Aptoktatvam (1) pA. Ti. je. 1, je. 2, je. 3 / 8 vyatiriktaH svapuruSa - a, ba; vAkyaM vytirikt-dd| 9 suutrmnso-a| 10 praNItatve - kaM. 1 / Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 509 nyAyakandalI .. 'AptoktatvamAmnAyasyeti na yuktam, tadarthAnuSThAnakAle'bhiyuktairanuSThAtRbhiH smRtyayogyasya karturasmaraNAdabhAvasiddharata Aha-liGgAccAnitya iti / tadvacanAdAmnAyaprAmANyamityatroktamAmnAyapadaM prakRtatvAdiha sambadhyate, liGgAdAmnAyo'nityo gamyata ityarthaH / liGgamupanyasyati-buddhipUrvA vAkyakRtirveda iti / 'vede vAkyakRtirvAkyaracanA buddhipUrvikA vAkyaracanAtvAt laukikavAkyaracanAvat / liGgAntaramAha-buddhipUrvo dadAtirityuktatvAt / vede dadAtizabdo buddhipUrvako dadAtirityuktatvAllaukikadadAtizabdavat / [[Ti0] pratyakSabAdhaH, anyathA tu vedavAkyAnAmapyu'pAdhyAyena ziSyaM prati pratipAdanAt pauruSeyatvaM pratyakSagRhItaM syAt / buddhipUrvA vAkyakRtiH ityanena parAnumAnasya satpratipakSatvaM darzitam / nanu mImAMsakaiH zabdasya nityatvAbhyupagamAlaukikamapi vAkyaM na pauruSeyaM tatkathaM dRSTAntasiddhiH ? navam, akArAdisvarUpeNaiva zabdA nityA, AnupUrvI tu 'varNakramarUpA laukike vAkye nUtanaiva kriyate ityabhyupagamAt / vedavAkye tvAnupUrvyapi parairapauruSeyA (yI) abhyupagamyate iti siddhasAdhanatApi na bhavati / prajApatirvA 'idamekam iti :- idamekamAsIditi 'sAmAnyenoktvA tato vizeSa uktaH [paM0] kasyaciditi (kaM. 217.4) parIkSakasya / sarveSAmiti (kaM. 217.5) zrotRNAm / dRSTArtheSviti (kaM. 217.6) kaariiriiprbhRtissu| tadasyeti (kaM. 217.7) asya vedasya / sAmagrIvaiguNyanibandhanatvAd (kaM. 217.7) ityatra phalAdarzanasyeti padaM yojyam / - paravAkyaM 'AptoktatvamAmnAyasyeti na yuktamityAdi (kaM. 217.8) / tadarthAnuSThAnakAle iti (kaM. 217.9) anyatra hi nidhyAdau tadupadeSTA pitrAdiH smaryate / abhAvasiddheriti (kaM. 217.10) karturabhAvasiddheH / anitya iti (kaM. 217.10) skrtRkH| [ku0] kRtyuccAraNaM tarhi asmadAdhuccAraNaM buddhipUrvakaM tvasAdhyaM syA[da]dhAt / tatazca siddhasAdhanamAzaMkyAhavedavAkyasya kRtti (ttIti) (kaM. 217) - vedavAkyAtiracanAnAmarthajJAnapUrvakaM prAga ( ? ) satyA eva padAnupUrvyAH karaNAM (Nam) / va(ve)de dadAti zabda iti (kaM. 217)-tasyAhu (dvi?) trItvedA (tA? )npradadI ityevamAdirvedakarmakA dadAtizabdo buddhipUrvaracanApUrvakaH / akartRttve hi sarvasAdhAraNatayA kaH kasmai dadyAditi bhAvaH / nanu gurumaMtraM dadAtItivadupadeze dAnopacAro'yamiti cet, n| asati bAdhake mukhyArthaparityAgAyogAt / nanUktaM bAdhakamasmaryakakartRtvAdityata mAha yaccedamiti (kaM. 217) - etena vedArthAnusandhAnavirahiNAmasmaraNaM 1 AptoktatvAdA-kaM. 1; kN.2| 2 vAkyasya kRtirveda iti, vAkyasya kRti-kaM. 1, kN.2| 3 paadheyen-a| 4 kSamarUpA-a, ba / 5 idameka . je. 1, je. 2, je.3| 6 sAmAnyonoktavA totA -a, b| 7 'AptoktatvAdAmnAyasya - kN| 8 'hi' ba pustake nAsti / Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI yaccedamasmaryamANakartRkatvAditi tadasiddham, "prajApatirvA idameka AsInAharAsIna rAtrirAsIt sa tapo'tapyata tasmAt 'tapastapanAc catvAro vedA ajAyanta" ityAmnAyenaiva kartRsmaraNAt, jiirnnkuupaadibhirvybhicaaraacc| tadevamanityatve vedasya siddhe puruSavacasAM dvaitopalambhAt prAmANyasandehe pati dRSTe viSaye kadAcidarthasandehAt pravRttirbhavatyapi, adRSTe tu viSaye pacuravittavyayazarIrAyAsasAdhye tAvad prekSAvAnna pravartate, yAvat 'tadviSayasya vAkyasya prAmANyaM nAvadhArayati / dRSTaM ca loke vacasaH prAmANyaM vaktRguNAvagatipUrvakam, tena vede'pi tathaiva prAmANyAnnivicikitsamanuSThAnaM syAt / [Ti0] prajApatirveti / vA'vadhAraNe prajApatirevaika AsIdi'tyarthaH / 'tapanAditi kartari 'anH'| jIrNakapeti etad vyavacchedArtha sampradAyAvicchede satIti 'vizeSite'pi vaizeSikaH svargapralayAbhyupagamAt 'anyatarAsiddhavizeSaNatA syAt / puruSeti dvaitaM 'prAmANyamaprAmANyaM ca / ___ tena vede'pi kArIryAdi dRSTaphalavAkyAnAM sAdguNye vyabhicArAbhAvadarzanAdadRSTaphalAnAmapi vAkyAnAM prayokturAptatvamavadhAryate / [paM0] prajApatirveti (kaM. 217.16) vA zabda evArthe prajApati [2] vetyarthaH / sa tapa iti (kaM. 217.17) sa. prajApatiH / tapastapanAditi kartaryanaH / dvatopalambhAditi (kaM. 217.19) prAmANyamaprAmANyamiti dvaitam / adRSTe iti (kaM. 217.20) svargamuktyAdau / pracuracittavyayeti (kaM. 217.20) dhUmasAmanyApekSam / zarIrAyAseti (kaM. 217.20) acirmArgApekSama / tadviSayavAkyasyeti (kaM. 217.21) adaSTaviSayavAkyasya / vede'pi tathaiva prAmANyAditi (kaM. 217.22) putreSTikArIryAdidRSTaphalaviSayavAkyAnAM sAdguNye vyabhicArA'bhAvadarzanAt svargApavargAdyadRSTaphalaviSayANAmapi vAkyAnAM prayokturAptatvamavadhAryate ityarthaH / [ku0] tadviSayasaMskArAbhAvaprayuktam / nanu kartRbhAvaprayuktaM na vedamarthavAdatvAdapramANamarthavAdasyApi pramANAntaravirodhinaH pramANatvAt / sAdhitA ca siddhArthaparatA vinodavAkyAnAm / na ca zarIriNa IzvarasyecchA na (?) karaNAbhAvAt, kathaM vedAnAM praNaSTi (STa)tvamiti vAcyam / zarIrAnvayavyatirekavati kArye tatphalabhogyadRSTora nya]ccharIrasaMvAdyapISyate / paramezvarasya kevalaM tu bhogAyatanaM zarIraM neSyate / bhogitvAtkartRtvasya ca nityatvAt / pUrva mahAjanaparigraheNa saMvAdenAproktatvaM prasAdhitam / tadevaM tu mantrAyurvedavat phalasaMvAdenApi subodhamityAha - tadevamiti (kaM. 217) / pRSTaM ca loka iti vyApti darzayan prayoga sUcayati-sa ca draSTavyaH / svargakAmo yajetetyAdivAkyaM gu(?) datpraNeSTakam, vedatvAt, citrAvAkyavaditi / 1 tapasazcatvAro-kaM. 1; kaM. 2 / 2 tadviSaya-kaM. 1; tadviSaye -kN.2| 3 AsIditi-a, ba / 4 tapanAditi pratIkaM apustake nAsti / 5 vizeSiteti -b| 6 anyatarazisi - a, ba / 7 prAmANyaprAmANya - a, ba / Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 511 nyAyakandalI {187] atrake vadanti-nAptoktatvanibandhanaM vacasaH prAmANyam, sarvapramANAnAM svata eva prAmANyAditi / te idaM praSTavyAH, prAmANyameva tAvat kimucyate ? 'kimarthAvyabhicAraH? kiM vA yathArthaparicchedakatvam ? na tAvadarthAvyabhicAraH, satyapi vahniniyatatve 'dhUmasya kutazcinnimittAdanutpAditAgnijJAnasya prAmANyAbhAvAt, nIlapItAdiSu pratyeka vyabhicAre'pi cakSuSo yathArthajJAnajanakatvenaiva prAmANyAt / ___ atha yathArthaparicchedakatvaM prAmANyam ? tat kiM svato jJAyate ? svato vA jAyate ? kiM vA svato vyApriyate ? yadi tAvajjJAnena svaprAmANyaM svayameva jJAyeta, yathArthaparicchedakamahamasmIti / 'na pramANe yathArthamidamayathArtha veti saMzayaH kadAcidapi [Ti0] [187] .atrake iti svataHprAmANyavAdino jaina bhATTabauddhAdayaH / bhATTAdayo hi jJAnameva pramANamAha vaizeSikAstu jJAnaM dhUmacakSurAdikamajJAnaM ca pramANamAhurityajJAnarUpapramANAbhiprAyeNAha prAmANyameva tAvad ityAdi / arthAvyabhicAreNa prAmANyasyAnvayavyatirekAbhAvapratipipAdayiSayA satyapi avyabhicAre prAmANyAbhAvaM darzayati satyapi bahnoti / nimitAd jijJAsAdeH / vyabhicAre satyapi prAmANyaM darzayati nIlapItAdiSu iti / 'cakSurAdigu iti :cakSarAdinA hi kadAcinnIla kadAcitpItaM kadAcicca 'saGkhyAdikamiti vyabhicAraH / avyabhicAre tu tulyakAlaM sarvArthaprakAzanaM syAt / [paM0] [187] atrake iti (kaM. 217.23) eke bhATTabauddhAdayaH / arthAvyabhicAra iti (kaM. 217.25) arthAvinAbhAvaH / kutazcinnimittAditi (kaM. 217.26) anAbhoga-avyutpannatvetyAdeH / prAmANyAbhAvAditi (kaM. 218.1) prAmANyAbhAvaprasaGgAdityarthaH nIlapItAdiSu pratyeka vyabhicAre'pItyAdi (kaM. 218.1) vyabhicAre avinAbhAvAbhAve / idamatra hRdayam-ekamevedaM cakSuH nIlaM pItaM ca gRhNAti iti cakSuSo vyabhicAraH ekatraivArthapratibandhAbhAvAt paraM yathArthaparicchedakatvena prAmANyam / yathArthaparicchedakamahamasmI(kaM. 218.4)tyasmAtpuraH tadetyadhyAhAryam / viparyayajJAne iti (kaM. 218.5) viparyayajJAne sati / para: prAha athetyAdi (kaM. 218.6) sUrivAkyaM tItyAdi (kaM. 218.7) / tatparicchedAyeti * [ku0] [187] atrAprasiddhavizeSaNatvazaMkAnidAnaM svataHprAmANyamAkSeptuM samAkSipati atrake vadanti [iti] (kaM. 217) / prAmANyazabdapravRttinimittaM lakSaNamatastadvikalpayati -idamiti (kaM. 217) / atrAdyaM dhUme cakSuSi ca yathAsaMkhyamavyApsyativyAptibhyAM dUSayati - na tAvaditi (kaM. 217) / dvitIyaM yuktameva / sa vopAdhivizeSaH / 1 arthAvyabhicAra:-je. 3 / 2 dhamasya pramattasya-kaM. 1; kaM. 2 / 3 na tahi-kaM. 1; kaM. 2 / 4 bhaTTa-a, ba / 5 yiSayasevyavyabhicAre-a, ba / 6 pratIkamidaM mu. pustake -ne. 1, je. 2, je. 3 ityatra ca nAsti kintu tatraiva paGkto 'cakSuSa' iti pAThaH, ckssuraadi-a| 7 kadAnIlaM- a, b| 8 zaGkhAdika-a, ba, ka / Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 nyAyakanvalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI syAt, viparyayajJAne ca pravRttirna bhavet / atha svAtmani kriyAvirodhAdAtmAmagRhNadvijJAnamAtmano yathArthaparicchedakatvaM na gRhNAti, tahi tatparicchedAya paramapekSitavyam, pramANena vinA prameyapratIterabhAvAt / 'pramANasyApi 'pramIyamAnadazAyAM prameyatvAditi parataH prAmANyameva / pareNa prAmANye 'jJAyamAne tasyApi prAmANyamapareNa jJeyaM tasyApyanyenetyanavastheti cet ? nAnavasthA, sarvatra prAmANye jijJAsAbhAvAt / pramANaM hi svotpattyaivArtha paricchinatti na jJAtaprAmANyama, tena tvarthe paricchinne'pi yatra kutazcinnimittAt pramANamidamapramANaM veti saMzaye jAte viSayasandehAt puruSasyApravRttiH, tatrAsya pravRttyarthaM 'kAraNAntarAt prAmANyajijJAsA bhavati, anavadhArite prAmANye saMzayAnucchedAt / yatra punaratyantAbhyAsapATavAdakhilavizeSagrahaNAdvA pramaSTasandehakalaGka [Ti0] tarika svato jJAyata iti bhaTTAbhiprAyeNa yasmAdeva [jJAtatAderzAnaM jJAyate tasmAdeva] svakIyAtprAmANyamapi jJAyate ityatra 'sva'zabda AtmIyavacanaH / bauddhaprabhAkaramate tu jJAnasya svasaMvedanatvAbhyupagamAt 'svasmAdAtmana eva jJAyate ityatra 'sva'zabda AtmavacanaH / viparyayajJAne ca 'pravRttiH iti :- viparyayarUpatAyA gRhItatvAtpravRttyabhAvaH / aya svAtmani iti kuThArAd vRkSe chidikriyA dRSTA na svAtmanyeveti / tahi tat paricchedAya iti :- jJAnaparicchedAye [paM0] (ka. 218.7) prAmANyaparijJAnAya / paramiti (ka. 2187) jJAnAntaram / nanu pramANasya prameyatvaM kuto yenedamucyate pramANena vinA prameyapratIterabhAva iti (kaM. 218.7) / tatrAha 'pramANasyApItyAdi (kaM. 218.8) / parataHprAmANyameveti (kaM. 218.9) evakAro bhinnakramaH, sa caivaM yogyaH; parata eva prAmANyam / tasyApIti (kaM. 218.9) aparasyApi / na jJAtaprAmANyamiti (kaM. 218.11) jJAnaprAmANyameva pramANamartha paricchinatyevaM nizcayo nAstItyarthaH / tarhi kimarthaM jJAnAntaramapekSate ityatrAha tenatvarthe (kaM. 218.11) ityAdi / kutazcinimittAditi (kaM. 218.12) abhyAsapATavAbhAvAta akhilvishessaagrhnnaadvaa| viSayasandehAditi (kaM. 218.12) viSaye eva sandeho na punarjJAnam / kAraNAntarAditi (kaM. 218.13) jJAnAntarAt / "akhilavizeSagrahaH grahaNAditi ( kaM. 218.14) sAmIpyAdinA / [ku0] nanu jJAnatvena saha parAparabhAvAjjAtiH, tathAhi yadi jJAnatvaM, paramajJAne cakSuSi prAmANyaM na syAt, atha pramANatvaM, paramapramANe saMzayAdau jJAnatvaM na syAta, tasmAdavyabhicAryanubhavakaraNatvaM prAmANyamiti sthite tasya.svatasvaM dUSayituM vikalpayati tatkimiti (kaM. 218) / 1 prAmANyasyApi-kaM. 1, kaM. 2; je. 3 / 2 pratIyamAna-je. 2, je. 3 / 3 jJAyamAne pareNa prAmANyaM jJeyam - kaM. 1; kaM. 2 / 4 karaNA - kaM. 1; kaM. 2 / 5 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abapustakayo sti / 6 svasmAdvAtmana - a, ba, ka / 7 vRtti - a| 8 prAmANyasyApi - kaM. 1 / 9 karaNAntarAt - kaM. 1 / 10 akhilavizeSagrahaNAt - kaM. 1 / / Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 513 nyAyakandalI lekhameva pramANamudeti, tatra tadutpattyavArthanizcaye pramAtunirAkAsatvAt 'prAmANya pratipitsava nAstIti na pramANAntarAnusaraNam / yastu tatrApi jJAnasyobhayathA darzanena sandehamAropayati sa na zaknotyAropayitum, tadarthanizcayenaiva parAhatatvAt / yathAha maNDano brahmasiddhau "anAzvAso hi vijJAne jJAnenaivApabAdhyate" iti / yadi pravRttyarthaM prAmANyaM 'jijJAsyate ? yatrAnavadhAritaprAmANyasyaivArthasaMzayAt pravRttirabhUt tatrArthaprAptiparituSTasya prAmANye jijJAsA nAsti, kathaM pravRttisAmarthyAt pramANasyArthavattvAvadhAraNam ? na tatrApi karSakasyeva bIjaparIkSArtha prAmANyaparIkSArthameva 'pravRtta[Ti0] tyarthaH / yastu tatrApi jJAnasya iti :- dRDhe hi jJAne sthANupuruSajJAnavadAnubhavikastAvatsandeho 'nAstyeva / kiJcijjJAnaM pramANaM dRSTaM kiJciccApramANamityubhayathA darzanAttu yaH puruSa AhAryasandehamAropayiSyati 'so'pyazaktaH 'dRDhe jJAne sandehajJAnasya kasyApyanudayAd utpAde cAtiprasaGgAt / / 'yadAha maNDana iti :-tenaiva jJAnena sunizcitenAtizayavatA'nAzvAso bAdhyate iti maNDanAcAryo brahmasiddhigranthe prAha / yadi paraM pravRttyarthama iti :-'evameva tAvatsarveSvapi jJAneSu jijJAsA nAsti yasmAttu jJAnAdarthe pravarteta tasyaiva sarvathA prAmANyamavadhArayituM jijJAsA bhavatIti pramANAntarairajijJAsitaprAmANyaireva pravartakasya "jJAnasya prAmANyamavadhAryata iti bhAvaH / [paM0] na pramANAntarAnusaraNa(kaM. 218.16)mityatra prmaannaantrmrthnirbhaasaadi| tatrApIti (kaM. 218.17) pramRSTasandehakalaGkepi pramANe / ubhayathA darzaneneti (kaM. 218.17) satyAsatyatvadarzanena / Aropayitu (kaM. 218.17) mityatra sandehamiti karmapadam / jJAnenaiveti (kaM. 218.19) sunizcitenAtizayena / ___. paravAkyaM yadI(kaM. 218.19)tyaadi| "jijJAsyate (kaM. 218.19) ityasmAtpurastadetyadhyAhAryam / kathaM pravRttisAmarthyAdityAdi (kaM. 218.21) pravRttisAmarthyAditi ko'rthaH ? saMgatA-arthena samarthA-arthAvyabhicaHriNI pravRttistasyA bhAvaH sAmarthyam / pravRtteH sAmarthyaH pravRttisAmarthyaH tasmAditi samAsaH / pramANato'rthapratipattI 'pravRttisAmarthyAdarthavatpramANam' iti nyAyabhASyavacanA'vaSTammaina pravRttisAmarthyAt pramANasyArthavattA'vadhAraNaM [ku.] tatrAdya dUSayati yadi tAvaditi (kaM. 218) - utpadyamAnena jJAnena svaprAmANyagrahe sati tadaprAmANyasaMzayo tasya vizeSAgrahaNakAraNatvAditi bhAvaH / viparyayajJAne ceti (kaM. 218)-samAnanyAyatayA tenApi svakIyasyAprAmANyasya grahaNAditi bhAvaH / 1 pratipityaiva - kaM. 1, kaM.2; aprAmANyapramityeva -je.3| 2 anAzvAso jJAyamAne-kaM. 1, kaM. 2 / 3 vijijJAsyate-kaM. 1; kaM. 2 / 4 pravRttirasyAstyeva-kaM.1; kaM. 2 / 5 nAstya ca-a, ba / 6 soNazakto - a, ba / 7 dRSTe jJAnasandehasya - a, ba, ka / 8 yathAha - mu. je. 1, je. 2, je. 3 / 9 evmevtaavshyprvessvipi-a| 10 pravartakasya prAmANyamavadhAryate -a, ba / 11 vijijnyaasyte-kN.1| Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI syAstyevaM tadathitA jnyaane| 'yasya tu prAmANyasandehAdarthe 'sandihAnasyArthagrahaNArthameva pravRttirjAtA, tasyArthaprApticaritArthasyAmabhisaMhitamapi prAmANyAvadhAraNaM vastusAmarthyAdbhavati, pravRttisAmarthyasya prAmANyAvyabhicArAt / tadevaM tAvat prAmANyaM svato na jJAyate / nApi svato jAyate / yadi jJAnamutpadya pazcAt svAtmani yathArthaparicchedakatvaM janayati, pratipadyemahi tasya svataH pramANatAm / yathArthAvabodhasvabhAvasyaiva tasya svIya kAraNAdutpatti pazyantaH parApekSameva tasya 'prAmANyaM manyAmahe / atha manyase pramANaM svayameva 'svasya prAmANyaM janayatIti svataH pramANatvaM na brUmaH, api tu jJAnaM prAmANyotpAdAya svotpAdakakAraNakalApAdanyannApekSata iti svataH [Ti0] nanu muktyAdI bahutarAyAsasAdhye pramANAntarAvadhArita prAmANyAdeva jJAnAtpravRttirbhavatu jalAdau punaH 'sukhaprApye'rthe pramANAntareranavadhAritaprAmANyAdeva 'jJAnamAtrAt pravRttirdRzyate iti kutaH parataH prAmANyam ? navam, tatrApi pravRttisAmarthyAdeva "prAmANyamavadhAryate na svataH ata uktaM "pramANato'rthapratipatto pravRttisAmarthyAdarthavatpramANam / " . atra ca saMgatA arthena samarthA'rthAvyabhicAriNI pravRttistasyAbhAvastasmAd ityevamAkSepaparihArAvatrAnu"ktAvapi drssttvyo| atha para: pravRttisAmarthyAdapi pramANatAmamazyannAha yatrAnavadhArita"prAmANyasya iti / yadi mAnamutpadya iti / [paM0] yadbhavadbhirucyate tadyutAmiti vAkyArthaH / atha zrIdharaH prAha na tatrApItyAdi (ka. 218.21) / tathiseti : (ka. 218.22) praamaannyjnyaanaarthitaa| pravRttisAmarthyasyeti (kaM. 218.24) sAmathyaM sNgtaarthtvmevaavybhicaaritvmityrthH| tatazca pravRtteH sAmathyaM "pravRttisAmathyaM tasyeti vigrhH| svante na jJAyate iti (ke. 218.25) kintu prtH| yadi jJAnam (kaM. 219.1) ityAdi vAkyasyAyaM bhAvArthaH / svasmAja jJAnasvarUpAdeva jJAnasya prAmANyaM jAyate / ityayamarthastadA ghaTate yadA jJAnaM pUrvamutpadya pazcAtsvayameva svAtmani yathArtha paricchedakatvaM prAmANyamutpAdayati, na punarevamanubhUyate / janayatI (kaM. 219.1) tyataH purastadeti pdmdhyaahaarym| pramANatA( ka. 219.2)mityataH puraH kinvityadhyAhAryam / yathArthAvabodhasvabhAvasyavetyataH (kaM. 219.2) pura: punariti padamadhyAhAryam / tasyeti (kaM. 219.2) jJAnasya / "svIyakAraNAdutpattimiti (kaM. 219.3) svIyAtkAraNAdutpattirdRzyate ma tu svajJAnasvarUpAdityarthaH / parApekSameveti (kaM. 219.3) kAraNamapi hi param / [ku0] bhayaM ca myAyaH,-sAdhAraNagrAhakAdeva svaprAmANyagrahe'pi samAna ityAzaye parasyAkauzalaM zaMkate atha svAtmanIti (kaM. 218)-ghaTakudyA ('yAM) prabhAtamiti nyAyenottaramAha na ceti (?) samAnanyAyatayA tenApi svakIyaM prAmANya parato jJAyate / anabhyastadazAyAM sAMzayikatvAta, aprAmANyavaditi / ka. 2; je. 3 / 2 yasya - kaM. 1, kaM. 2 / 3 sandehastasyArthagrahaNArthameva pravRttasyArthaprApti caritArthasya-je. 3 | 4 kAraNA-kaM.1; kN.2| 5 tasya prAmANyaM-kaM. 1; kaM. 2 / 6 svakIyaM-kaM. 1kN.2| 7 prAmANyAt jnyaanaat-h| 8 suSaprIpye-a, ba / 9 jJAnamAtrAttu-ma, ba, k| 10 prAmANyamavadhAryate -a / 11 nuktAmapi-a, ba / 12 prAmANyati-a, ba / 13 pravRttisAmathyaM pravRttisAmadhya-paJjikAyAM punraavRttm-sN.| 14 'kAraNAdutpatti'-kaM. 1 / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI prAmANyam / etadapyasat / yadi hyanyanAnatiriktajJAnotpAdikaiva sAmagrI prAmANye kAraNam, viparyayajJAnaM kutaH ? yathArthajJAnajananaM kAraNAnAM svabhAvaH, sa yadA boSaH pracyAvyate tadA tAnyayathArthajJAnaM janayanti, yadA tu svabhAvapracyutihetavo doSA na bhavanti, tadA teSAM yathArthajJAnajananameva svabhAvo vyavatiSThata iti cet? tat kiM vaktRjJAnamAtrAdeva tatpUrvake vAkye yathArthatotpAdaH ? 'nanvevaM sati sarvameva vAkyamavitathaM syAt / atha pramANajJAnAdvAkye 'yathArthatotpAdaH ? na tahi kAraNasvarUpamAtrAt prAmANyamapi tu tadguNAt / zabdasya kAraNamarthajJAnam, tasya guNo yathArthatvam / ayathArthatvaM ca doSaH / 'tatra yathArthatAyA vAkyaprAmANyahetutve kAraNaguNAdeva tasya prAmANyam, na svarUpamAtrAt / [Ti0] svataH svasmAd jJAnasvarUpAdeva jJAnasya prAmANyaM jAyate ityamarthastadA ghaTate yadA jJAnaM pUrvamutpadya pazcAtsvayameva svAtmani yathArthaparicchedakatvaM prAmANyamutpAdayati na punarevamanubhUyate iti darzayati yathArthAvabodhasvabhAvasyaiva iti.-svIyAtkAraNAdutpattidRzyate na tu svasmAt jJAnasvarUpAdityarthaH / atha paramAzaGkane 'yathArthajJAnajananamiti etena doSANAmapi yayArthajJAnajananalakSaNakAraNasvabhAvapracyAvanadvAreNa mithyAjJAnotpattI sahakAritvAt aprAmANyaM parata utpadyate prAmANyaM tu jJAnasAmagrIta eveti para siddhAnto darzitaH / atha guNAnAmapi prAmANyotpatto kAraNatvaM siSAdhayiSudRSTAntArtha vAkyasya yathArthatAM pratipAdayati tatki vaktRjJAneti / atha pramANeti vaktRsambandhino jJAnamAtrAdeva tAvanna tatpUrvakasya [40] "prAmANye kAraNa (kaM. 219.7) mityasmAtpurastarhi itydhyaahaarym| paravAkyaM yathArthatyAdi (kaM. 219.7) / tatkimiti (kaM. 219.10) kAkvA vyAkhyeyam / vaktRjJAna"mAtratvAditi (kaM. 219.10) vaktuH sambandhi yajjJAnaM "kevalamasmAdityarthaH / pramANajJAnAditi (kaM. 219.11) pramANabhUta jAnAt / tadguNAditi (kaM. 219.12) kAraNAt / etadeva spaSTayati zabdasya kAraNa(kaM. 219.12)mityAdinA / tadguNAditi (ka. 219.12) arthajJAna'guNAt / jJAnAntarANAmiti (kaM. 219.15) pratyakSAdInAm / zabdAdhInapramANajJAnavaditi (kaM. 219.16) zabdagatapramANajJAna [va]dityarthaH / kAraNaguNasyeti (kaM. 219.17) kAraNayathArthatvasya / doSapratibandhAditi (kaM. 219.18) doSabAdhanAt / [ku.] asya pratikUlatarkatayA'navasthAmAzaMkate pareNa prAmANya iti (kaM. 218) - anvayavyatirekAbhyAM jijJAsAyA: prAmANyajJAnaM prati kAraNatvaM darzayan pariharati "nAnenAnavastheti (kaM. 218) / jijJAsAyA: sArvatra (tri) katvamAzakate yastu tatrApIti (kaM. 218) / pariharati sa na zaknotIti (kaM. 218) / tadarthanizcayeneti (kaM. 218)- idaM prAmANyaM sAMzayikaprAmANyaM pramANatvAdityasyAtathAsbena nizvAyakatvAnupapatteriti bhAvaH / 1 evaM-kaM. 1; kaM. 2 / 2 tadutpAdaH-je. 1, je. 2 / 3 tatra jnyaane-je.1| 4 svarUpAdideva - a / 5 ayathArtha - a, ba / 6 siddhaM to - a, ba / 7rdaSTAntArthavAkyasya - a, ba / 8 vaktijJAneti - a, ba / 9 tAvattatpUrvakasya - a, ba, ka / 10 prAmANyakAraNaM-kaM. 1; atra paJjikAkRtA 'puraH' tahiM ityadhyAhAryam iti sUcitaM tattu na samyak, arthadRSTayA pazcAt 'tahi' ityadhyAhAryam / evaM tahi viparyayajJAnaM kutaH ? iti praznaH saMgato bhavati - sN.| 11 mAtrAditi- kaM. 1, 12 kevlaasyaadityrthH-pN.| 13 naanvsthaa-ke| Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyatra nyAyakandalI zabdasya ca guNAt prAmANye jJAnAntarANAmapi tathaiva syAt / vivAdAdhyAsitAni vijJAnAni kAraNaguNAdhInaprAmANyAni pramANajJAnatvAcchabdAdhInapramANajJAnavat / zabde'pi kAraNaguNasya boSAbhAve vyApAro na prAmANyotpattAviti cet ? na, gugena doSapratibandhAd doSakAryasyAyathArthatvasyotpattirmA bhUt, yathArthatvotpAdastu kutaH ? kAraNAbhAve hi 'kAryAbhAvo na tu viparItasya kAryasya bhAvaH / jJAnasvarUpamAtrAditi cet ? na, tasyAvizeSAt / arthasambandho hi jJAnasya vizeSaH, sa ceddoSapratibandhamAtropakSINatvAdyathArthatotpattAvanaGgam, svarUpasyAvizeSAd nArthavizeSaniyataM vAkyaM syAdavizeSAdvizeSasiddherabhAvAt / atha yadarthaviSayaM jJAnaM tadarthaviSayameva tad vAkyaM janayatIti, tadA jJAnasya yathArthataiva vAkyasya yathArthatAhetuH, na bodharUpatAmAtramityAyAMtaM tasya . [Ti0] vAkyasya prAmANyAvadhAraNaM mithyArthasya vAkyasya sarvathA'bhAvaprasaGgAt / tasmAtpramANabhUtabaktRjJAnapUrvakaM yadvAkyaM tasyaiva prAmANyamiti yathArthatvasya vaktRjJAnaguNasyApi kAraNatvaM siddhamiti bhAvaH / kAraNaguNAdhInatvasya dRSTAnte'siddhimAzaGkate zabde'pi kAraNaguNasyeti / atra ca dRSTAntaH 'sAdhyavikalatvAd vipakSaH tatra hetorgamanAd "viruddho. hetvAbhAsaH / arthasambandho hi iti-bodhamAtre hi jJAnasya 'svarUpaM pratiniyatArthasambandhazca vizeSaH / sa yadi vizeSaH / pratiniyatArthasambandhalakSaNo guNo doSapratibandhamAtrameva karoti anyatra tu prAmANyotpattyAdAvakiJcitkarastadA ... svarUpamAtrasya jJAnarUpatA mAtrasyAviziSTatvAt 'tatpUrvake vAkye idaM ghaTaniyatamidaM paTaniyatamityartha vizeSaniyamo na / [paM0] "yathArthatotpAdastu kuta iti (kaM. 219.18) yathArthotpAdastu bhavanmate kutaH sidhyatItyarthaH / viparItasyeti (kaM. 219.19) yathArthatvasya / jJAnasvarUpamAtrAditi (kaM.219.19) jJAnasya svarUpAdeva kevalAdyathArthatotpAdo na tu guNAditi bhAvaH / zrIdhara: prAha na tasyAvizeSAditi (kaM. 219.20) jJAnasvarUpamAtraM yathArthatve'yathArthatve vA viziSTam , bodhamAtra hi jJAnasya svarUpaM pratiniyatArthasambandhazca vishessyH| sa yadi vizeSa: pratiniyatArthasambandhalakSaNo doSapratibandhamAtrameva karoti anyatra pramANotpatyAdAvakiJcitkarastadA svarUpamAtrasya jJAnasvarUpatAmAtrasyA'viziSTatvAttatpUrvake vAkye 'idaM ghaTaniyatama', 'idaM paTaniyataM' ityavizeSaniyamo na syAt / kAraNagatAd bodharUpatvamAtra lakSaNAdavizeSAdarthavizeSaniyamalakSaNAyA vizeSasiddherabhAvAta, kAraNagatavizeSasyaiva kAryavizeSahetutvAditi bhAvaH / tasyA vizeSAditi yaduktaM tadeva vivRNoti arthasambandho hi (kaM. 219.20) ityAdinA / vizeSa iti (kaM. 219.20) guNaH / arthavizeSanipatamiti (kaM. 219.22) idamevetyeva "niyamitArthapratibaddham / tadavAkyaM janayatI (kaM. 219.23) [ku0] astvevaM jijJAsAyAM praamaannygrhnnaadnvsthaabhaavH| tatra prAmANyagrAhakasya pravRttisAmarthyaliMgasya vyAptigrahaNaM na saMbhavatItyAzayena codayati yade(dI)ti bhASyamavatArayitum / 1 kAryasyAbhAvo-je.1, je. 2 / 2 bhAva:-kaM. 1; kaM. 2 / 3 vAkyaM-kaM.1; ka. 2 / 4 sAdhanavikalatvAd - a, ba, ka / 5 viruddhA hetvAbhAsA:-a, ba / 6 bodhamAtre - a, ba / 7 svarUpe - a, b| 8 mAtrasya viziSTatvAt -k| 9 pUrvavAkye - a, ba, k| 10 yathArthatvo-kaM. 1 / 11 niyatArthaprasiddham - ba / 12 vAkyaM janayati - kaM. 1 / / Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumogamAviTIkAtrayopetam 517 nyAyakandalI guNAdeva prAmANyam / astu vA guNasya doSAbhAve vyApArastathApi parataH prAmANyaM na hIyate, tadutpattI sarvatra kAraNasvabhAvavyatiriktasya doSAbhAvasyApyanvayavyatirekAbhyAM sAmarthyAvadhAraNAt / 'doSAbhAvAdviparyayAbhAvaH, prAmANyaM tvindriyAdisvarUpamAtrAdhInamiti cet ? doSaH prAmANyotpattiH pratibadhyate, viparyayaH punarindriyAdisvarUpA'dhIna eveti kasmAnna kalpyate ? doSAnvayavyatirekAnuvidhAyitvAdviparyayasya naivaM kalpaneti cet ? prAmANyasyApi doSAbhAvAnvayavyatirekAnuvidhAyitvadarzanAnna tatkalpaneti samAnam / nahi tadasti pramANaM yaddoSANAM prAgabhAvaM pradhvaMsAbhAvaM naapeksste| evaM 'pravRttyAdikAryajananavyApAro'pi pramANasya parata eva na svarUpamAtrAdhInaH, upakArApakArAdisApekSasya pravRttyAdikAryajanakatvAdityeSA dik / [Ti0] syAt kAraNagatAd bodharUpatAmAtralakSaNAda vizeSA[darthavizeSaniyamalakSaNAyA] vizeSasiddharabhAvAt kAraNagatavizeSasyaiva kAryavizeSahetutvAditi bhAvaH / doSaiH prAmANyotpattiH iti aprAmANyamapi svataH kinna kalpyate iti bhAvaH / na hi tadasti pramANam iti nana bhAvarUpakAraNApekSayA svato jAyata ityucyate tadatrAstyeveti / navam, abhAvarUpANAmapi doSANAM sambhavAtteSAmabhAvasya bhAvarUpatvAt / :: atha tRtIyaM vikalpaM nirAcaSTe evaM vyApAro'pi iti -prAmANyaM svato vyApriyate iti tRtIyasya vikalpasyAyamarthaH, pramANamatpannaM sat kAraNAnapekSaM pramAtuH pravRttinivRttyAdikaM vyApAra janayatIti tannAsti, asmRtavastU pakArApakArasya jJAnamAtrAdevApravRttarUpakArApakArasmaraNasya jJAnAtiriktasya vyApAreNApekSaNIyatvAt / anumAne tu pramA jJAnamAtrahetvatiriktahetujanyA, kAryatve sati jJAna"vizeSatvAt apramAvat / atra IzvarajJAnavyavacchedArtha kAryatve satItyuktam / tathA prAmANyaM parato jJAyate'nabhyAsadazAyAM sAMzayikatvAd apramANavat // iti zabdAntarbhAvaH // piM0] tyatra taditi jJAnam / tasyeti (kaM. 219.24) vAkyasya / guNAdeveti (ka. 219.24) yAthArthyAdeva / doSAbhAve iti (kaM. 2.19.24) doSAbhAve eva / parataH prAmANyaM na hIyate iti (kaM. 219.25) doSAbhAvasyaiva paratvAt / paravAkyaM doSAbhAvAdityAdi (kaM. 220.2) / jJAnasyAprAmANyamapi svataH kinna kalpyate iti paraM prati codayannAha doSaH prAmANyotpattiH pratibadhyate (kaM. 220.3) ityaadi| yApi prAmANyotpattiH pratihanyate na tu viparyayaH kriyate, viparyayaH punarindriyamana svarUpAdhIna eveti kasmAnna kalpyate iti vAkyArthaH / "na tatkalpaneti (kaM. 220.4) - indriyAdisvarUpamAtrAdhInatvakalpanA na prAmANyasyAbhimatetyarthaH / yahoSANAM prAgabhAvaM pradhvaMsAbhAvaM nApekSate (kaM. 220.6) iti doSeSvanupagateSUpagateSu vA prAmANya miti bhAvaH / kiM vA svato vyApriyate' ityetaM tRtIyavikalpa carcayati "evaM vyApAropItyAdinA (kaM. 220.7) / parata eveti - yaduktaM kiM satparamityAha upakAretyAdi (kaM. 220.8) / pravRtyAdIti (kaM. 220.8) upakArasmaraNe pravRttiH apakArasmaraNa nivRttiH / "prayukta iti preritH| 1 dossaabhaavaacc-je.3| 2dhIna iti-kaM. 1; kaM.2; je.3| 3 evaM vyApAropi-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 lakSaNAdarthavizeSaH - ka; [ ] etacihnAntargata: pATha: a, ba,pustakayo sti| 5 tadatrApyastyeva - a, ba; tdtraastyev-k| 6 evaM pravRtyAdikAryajananavyApAro'pi mu. evaM vyApAro'pi-je. 1, je. 2, je.3| 7 tRtIyaa, ba, k| 8 stuupkaaropkaarsy-k| 9 pakSaNIyatvAt- a, ba / 10 vizeSAt-a, ba / . 11 navaM kalpanA -kN.1| 12 evaM prvRttyaadikaaryjnnvyaapaaro'pi-kN.1| 13 pratIkamidaM kaM. 1 pustake nAsti / .. Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [188] prasiddhAbhinayasya ceSTayA pratipattidarzanAt tadapyanumAnameva / . nmv| nyAyakandalI [188] hastasyAvAGamukhAkuJcanAdAhvAnaM pratIyate, parAGamukho kSepaNAcca visarjanapratItirbhavati, etatpramANAntaramicchanti kecit / tAn pratyAha-prasiddhAbhinayasyeti / . karAkuJcanAvilakSaNo'bhinayo'nenAbhiprAyeNa kriyata ityevaM yatpuruSasya prasiddho'bhinayaH, tasya ceSTayA karavinyAsenAhvAnavisarjanAdipratItirdRzyate nAnyasya, atastadapi ceSTayA jnyaanmnumaanmev| [Ti0] ( // atha ceSTAntarbhAvanirUpaNam / / ) . [188] 'ceSTA'numAnameva itiH- iyaM ceSTA evaMvidhArthAvyabhicAriNI, "evaM samaye evaMvidhapuruSeNa kriyamANaceSTAtvAd, 'madIyaceSTAvat ; athavA vivAdAdhyAsitaH pumAna AvarjanavisarjanAbhiprAyavAn, evaMvidhAkuJjanAdimattvAt yathA'hamiti // ceSTAntarbhAvaH / / [paM0] [188-189] gavA iti (kaM. 220.23) vyAkhyeyapadaM gosArUpyeNa (kaM. 220.23) iti vyAkhyAnapadam / pUrvamImAMsakA iti (kaM. 220.26) / [ku0] [188] ceSTAyAH pRthak pramANamAzaMkate hastasyeti (kaM. 220)-yadAbhimukhyena hastAkuJcanaM kriyate tatkRtivyApyamAkuJcanaM tadabhigamanavidheyatayA pratIyate, [ta] dAbhimukhena hastasya parAGgamukhAt kSepaNaM kriyate, tatkRtivyApyamutkSepaNaM kattvapekSayA dUradezagamanaM ca tathA pratIyate / tadetAdRzahastakarmatAdRzamarthavizeSa pratipAdanapramANam / na cendriyasaMbandhAbhAvAdanumAnam / ataH pRta(tha)getatpramANamityarthaH / karAkuzcanAdIti (kaM. 220) yatra ceSTAyAM saMketavizeSaNArthapratipattiH, sA zabda ivAbhiprAyAvacchedakamanumApayatItyanumAnameva / evaM ca prayogaH- ayaM puruSo mama svasamIpadezaprApti vidheyatayA viti, mavAbhimukhyena viziSTAMgulivinyAsavattvAt / yo yadAbhimukhyena viziSTAMgulinyAsavAn tasya svasamIpadezaprApti vidhatte / yathA'ham / evaM visarjane'pi draSTavyamityarthaH / 1 madhomukhA-je. / / 2 utkSepAcca - je. 1, je. 2, je. 3 / 3 ceSTyA jJAnamanamAnameva mu. 4 dhavaMvidhA - a, b| 5 ceSTAtvavit ceSTAvat-ma, c| Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviDhIkAtrayopetam 519 prazastapAdabhASyam [189] AptenA prasiddhasya gavayasya gavA gavayapratipAdanAdupamAnamAptavacanameva / __ nyAyakandalI [189] upamAnasyAnumAne'ntarbhAvaM kurvannAha-AptenA'prasiddhasya gavayasya gavA gavayapratipAdanAdupamAnamAptavacanameva / AptiH sAkSAdarthasya prAptiH yathArthopalambhaH, tayA vartate ityAptaH sAkSAtkRtadharmA 'yathAdRSTasyArthasya cikhyApayiSayA 'prayuktopadeSTA, tenAptena vanecareNa viditagavayenA prasiddhagavayasyAjJAtagavayasya nAgarikasya kIdaggavaya iti pRcchato gavA gosArUpyeNa gavayasya pratipAvanApamAnaM yathA gaurgavayastatheti vAkyamAptavacanameva, . vaktRprAmANyAdeva 'ttraarthprtiitH| bhAptavacanaM cAnumAnam / tasmAvupamAnamapyanumAnAvyatiriktamityabhiprAyaH / [Ti0] ( // atha upamAnAntarbhAvanirUpaNama / [189] AptiH sAkSAd iti sAkSAditi draDhatarapramANopalakSaNArtha senAnumAme'pyarthaprAptirAptiH sAmsyAstIti 'abhrAdyaca / jaranmImAMsakamatopamAnamupadAntarbhAvayati ye tAvatpUrveti / ye'pi zabarasvAmIti - 'eteSAM mate gavaye sArUpyadarzanaM karaNaM "svakIyagosAdRzyaM (zya) "viSayastad vijJAnaM pramANaphalam / nana sAdRzyaM saMyoga"vadubhayaniSThaM nakasyAM gavi dRSTAyAM gavayAgrahaNe gRhItamiti kathaM tasya smaraNamityata bhAha sAdRzyaM hi iti yathA sAmAnyaM sarvAsu [paM0] [sA]dRzyaM hItyAdi (kaM. 221.2) ekakavyakti grahaNAdhInaM sAdRzyaM saMyogastu ubhayasambandhi grahaNAdhIna iti vAkyArthaH / pratyekavyaktisamAptimeva spaSTayati gopiNDasyetyA (kaM. 221.4) dinA / adarzane'pIti (kaM. 221.4) na hi tadA dRSTA vane gopiNDaM pazyannati ekaikatre [ti] ( kaM. 221.6 ) prtivyktiprtigopinnddlkssnne| taditi (kaM. 221.7) sAdRzyam / ki0] [189] iha kecidya yA gaustathA gavaya iti vanecaravAkyAd gavayasya gavA yatsAdRzyaM pratIyate tadevopamAnasya viSaya iti matvA tatpratItikaraNaM banecaravacanamevopamAnamityAcakSate / tacca prAguktanyAyenAnumAnAntargatamityevaMparatayA bhASyamavatArya vyAcaSTe- upamAnasyetyAdinA'numAnamevetyantena / atra gosArUpyeNeti (kaM. 220) prakRtyAdibhya upasaMkhyAnamiti tRtiiyaa| sAdRzyasya svajJAnaM prati anupapatteH / yetviti (?) / asmin sAdara (zyo) pamAne vanecaravAkyabhAvAttadvAreNAnumAnAntarbhAvo durvacana iti bhAvaH / tadidaM pramANameva na bhavati / tato'ntarbhAvaH cintanIya ityAha tabapIti (kaM. 221) / 1 -prsiddhgvysy-de| 2 prasiddhagavayassa-je. 1, je. 2, je. 3 / 3 yathArtha-kaM. 1, kaM. 2 / 4 prayoktA -kaM. 1, kaM. 2 / 5 prasiddhagavayasya nAgarikasya -je. 1, je. 2 / 6 tathA pratIte:-kaM. 1, kaM. 2; bhatha pratIte: -je. 1; je. 2 / 7 atrAdya ca-a, ba / 8 ye-a, ba, k| 9 eSAM- a, ba, ka / 10 svakIyaM-a, ba,ka / 11 viSayavijJAna-a, ba, ka / 12 tadubhayaniSThaM-a, ba, ka / Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ye tAvat pUrvamImAMsakA vanecaravacanamevopamAnamAhuH, teSAmidamanumAnameva / 'ye'pi zabarasvAmiziSyA anubhUtasya gopiNDasya vane gavayadarzanAt smRtyArUDhAyAM gavi 'madIyA gauranena sadRzI' iti sArUpyajJAnamupamAnamAcakSate, tadapi smaraNameva / sAdRzyaM hi sAmAnyavat pratyeka vyaktisamAptaM na saMyogavadubhayatra vyAsajya vartate, gopiNDasyAdarzane'pi vane gavayavyaktau gosadRzo'yamiti pratItyutpAdAt / yathoktaM mImAMsAgurubhiH-- sAmAnyavacca sAdRzyamekakatra smaapyte|| pratiyoginyadRSTe'pi yasmAt tadupalabhyate // iti / [Ti0] vyaktiSu vartate tathA sAdRzyamapIti tasmAtpratyeka vyaktisamAptiH / '[ekakavyaktigrahaNAdhInaM grahaNamartho jJeyaH / saMyogepyubhayatra gyAsaktirubhayasambandhigrahaNAdhInaM grahaNamityartho vyAkhyeyaH / ] 'ekakavyaktisamAptimeva spaSTayati gopiNDasya iti-tadAnIM vane gorabhAvAdadarzanam / tathApi svAzrayasannikarSeti-pratItirjAtA 'kevalaM tu na vikalpiteti bhAvaH / yadi tvekaikavyaktiniSTaM na gRhyate tadA bAdhakamAha yadi gavi purA ityAdi / 'sadRzadarzanAbhivyakteti - gavA sadazo gavayastasya darzanenA'bhivyaktIkRto yaH sNskaarstjjnyaa| [paM0] svAzrayetyAdi (kaM. 221.9) svAzrayo gopiNDaH / pratiyogyantarAgrahaNAditi (kaM. 221.10) yadapekSayA hrasvatvaM dIrghatvaM ca tatpratiyogyantaram / svAzrayapratyAsattimAtreNa (kaM. 221.10) * ityatra svAzrayaH parimANAzrayaH / svarUpato grahaNamiti (kaM. 221.11) punaridaM dIrghamidaM hrasvamiti grahaNaM pratiyoginastadAnIm vyApyagrahaNAt / / yadi tvekakavyaktiniSThaM sAdRzyaM na gRhyate tadAbAdhakamAha - yadItyAdi (kaM. 221.13) / indriyApAtamAtreNeti (kaM. 221.16) anena nirvikalpaM sUcayati / na gRhIta (kaM. 221.13) mityata. purastadetyadhyAhAryam / sampratyapi gavaye na gRhyate (kaM. 221.13) ityataH pura[sta] thetyadhyAhAryam / avizeSAditi (kaM. 221.15) gosadRzaM yadi na gahItaM tadA agrahaNAvizeSAtmahiSAzvAdismaraNamapi kuto na bhavatItyarthaH / paravAkyaM yAvatAmityAdi (kaM. 221.15) / atra pratyekamiti (ka. 221.17) ekaikamavayavaM prati / AzrayagrahaNeneti (kaM. 221.17) gopiNDagrahaNena / AzrayagrahaNena pratyekaM gRhItAnItyevaM pdghttnaa| "gahItAnItyasmAtpurastadetyadhyAhAryam / na pramANAntaramiti (kaM. 221.19) na upamAnAkhyaM pramANamityarthaH / nana nirvikalpakena gahItaM kathaM smayate ityAha-dRSTA ce (kaM. 221.19)tyAdi / [ku0] nanUbhayanirUpaNAdhInanirUpaNasya sAdRzyasya pUrvamananubhavAtkathamidaM smaraNamityata Aha-sAdRzyaM hIti (kaM. 221) saMyogivadekatrAparisamAptI hi ubhayanirUpaNAdhInanirUpaNatvamityarthaH / natvetadeva / kuta ityata Aha-gopiMDasyeti (kaM. 221)-na hi vyAsajyavRtti: saMyogAdibhiranyatarAdarzane pratIyata ityarthaH / uktamartha parakIyAbhiyuktavAkyena dRDhayati - yathoktamiti (kaM. 221) / . 1 ye ca - je. 1 / 2 vtiiti--a| 3 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH abaka pustakeSu naasti| 4 pratyeka-Da / 5 idAnIM ca te gorbhaav...a,b| 6 yadApi - a, ba, ka / 7 kevlN-|| 8 sdshdrshnenaabhivykteti-b| 9 naapivyktii-a| 10 'gRhItAni' iti kaM.1 pustake nAsti / Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 521 nyAyakandalI pratyeka parisamApta'tve'pi sAdRzyasya yadyapi gavayagrahaNAbhAvAd 'gavayasadRzo'yamiti / gavi pUrva pratItirnAsIt, tathApi svAzrayasannikarSamAtrabhAvinI sAdRzyapratItiruditava / yathA pratiyogyantarAgrahaNAt tasmAdidaM dIrghamidaM hrasvamiti 'pratyayAbhAve'pi svAzrayapratyAsattimAtreNa parimANasya svarUpato grahaNam / kathamanyathA dezAntaragataH pratiyoginaM gRhItvA asmAt taddIrgha hrasvamiti cAdhya vasyati / ___ yadi gavi purA sAdRzyamindriyApAtamAtreNa na gRhItam ? sampratyapi gavaye na 'gRhyate, gavayadarzanAdeva gavyeva ca smaraNamityubhayaniyamo na syAdavizeSAt / yAvatAM khuralAGgalitvAdisAmAnyAnAM gavi grahaNam, tAvatAmeva gavaye'pi grahaNAt smaraNaniyama [Ti0] nanu nirvikalpena gRhItaM kathaM smaryate ityAha dRSTA ca iti - gotvavyutpattirahito'pyekaM gotvaM dRSTvA'nyasyAM gavi gotvamidamiti saJjAmajAnannapi tadevAtrApi vidyate iti jAnAtyeva / ___atha naiyAyikamatamupadarya dUSayiSyannAha ye'pi zrutAtidezetyAdi - prasiddhasyAtikrameNa dezanaM kathanamatidezaH prasiddhanAprasiddhesya nirUpaNam / etanmate hyakRtasamayasaJjAsamabhivyAhRtavAkyArthasmaraNasadhrIcInaM gavayapiNDasthasAdRzya: 'jJAnaM pramAyAM karaNam / asyArthaH gavayo'yamityakRtasaGketA yA saJjJA tayA'bhivyAhRtaM yada vAkyaM yathA gaustathA [paM0] ye'pIti (kaM. 221.21) nayAyikAH / zrutAtidezavAkyasyeti (kaM. 221.21) prasiddhena aprasiddhasya sAdhanamatidezaH / yathA "gaustathA gavaya iti (kaM. 221.23) zrutamatidezavAkyaM yena saH tasya / sajJAsajJIti (kaM. 221.23) gavayeti sajJA saJI tu gavayapiNDaH / tajjanitA ce(kaM. 221.23) tyAdi / tajjanitA ca buddhirAgama iti pdghttnaa| [ku0] nanvidaM pratyakSaviruddhamityata Aha - pratyekamiti (kaM. 221) / apekSaNa(?)yAntarAbhAvAt savikalpakAbhAvenAnupalambhabhramo'yaM satyameva nirvikalpopalambha ityarthaH / savikalpakakAraNaM darzayan dRSTAntamAha -yathA pratiyogIti (kaM. 221) / evamanaMgIkAre vyavahitAyAM gavi gavayasAdRzyaM durjJAnamevetyata Aha - yadi gavIti (kaM. 221), ubhayaniyamo na syAditi (kaM. 221) / ubhayorapi sahAgrahaNe parasparasAdRzyaM nAcekSatetyarthaH / anupalabdhagavaye na gavyupalabhyamAnAyAM pratiyogismaraNAbhAvAt sAdRzyaM na gRhiitm| saMprati tu gosambandhyavayavasAmAnyadarzanAt pratiyoginyAyA gosmaraNamiti vizeSa iti zaMkate-yAvatAmiti (ka. 221) / evaM tahi avayavasAmAnyavyatirekeNa sAdRzyakalpanAyAM kalpanAgauravamityAzayavAnpariharati bhayovayaveti (kaM. 221) / evaM pUrvameva gRhItaM sArUpyaM tatsmRtizca, sAmagrIbhAvAditi darzayanupasaMharati tasmAditi (kaM. 221) / 1 tve ca - je. 1, je. 2, je. 3 / 2 sAdRzyaM - kaM. 1, kaM. 2 / 3 gavayasadRza iti - kaM. 1, kaM. 2 / 4 ucitava-kaM. 1; kaM. 2 / 5 pratItya-kaM. 1; kN.2| 6 adhyavasyeta-je. 3; vyavasyati-kaM. 1; kaM. 2 / 7 gRhyate - kaM. 1; kaM. 2; je. 1, je.2| 8 vikalpena-a, ba; nirviklpken-dd| 9 jJAnaprabhAyAM-a, ba / 10 saGketAyAM sajJA tayA-a; saGketayA sajJA tyaa-b| 11 gaugvystyaa-kN.1| Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI iti cet ? bhUyo'vayavasAmAnyAnyevobhayavRttitvAt sAdRzyam / tAni cet pratyekamA'zrayagrahaNena gRhItAni gRhyante, gRhItameva sAdRzyam / tasmAd gavayagrahaNe satyasagnihitagopiNDAcalambinI sAdRzyapratItiH sadazavarzanAbhivyaktasaMskArajanyA smRtireva, na pramANAntaram / dRSTA ca nirvikalpakagRhItasyApi smRtiviSayatA, avyutpannenaikapiNDagrahaNe prathamamavikalpitasya sAmAnyasya piNDAntaragrahaNe pratyabhijJAnAt / ye'pi zrutAtidezavAkyasya gavaya'dazino gosAdRzyapratItyA 'asya gavayazagdo mAmadheyam' iti saMjJAsaMjJisambandhapratItimupamAnamicchanti, teSAmapi yathA gaurgavayastatheti vAkyaM tajjanatA ca 'loke yaH khalu gavaya iti zrUyate sa gosadRzaH' iti buddhirAgama eva / [fro] gavaya ityevaMrUpaM tadarthasmaraNa'sahitaM tatsadRzo'yamiti jJAnaM pramAyAM karaNamiti / sajJAsajJAsambandho viSayastajjJAnaM tu phalamiti / prathamaM tAvad vAkyazravaNakAla eva gavaye pratyakSe sajJAsajJAsambandhajJAna lakSaNAyAH pramAyAH karaNaM vAkyaM tadarthazceti dvayamapyantarbhAvayati teSAmapi yathA iti / zabdasyAgamatvaM mukhyaM tadarthasya tu goNamiti / 'atha saJjAsajJi sambandhajJAnarUpaM phalamapi nopamAnamiti darzayati yadapi gosadazasya iti / tatra tacchabdaprayogAd iti-gosadazo gavayazabdavAcya iti pakSastatra go(gavaya)zabdaprayogAditi hetuH| sAmAnyena jJAnamanumAnameva [paM0] atra vAkyasyAgamatvaM mukhyaM tadarthasya tu gauNam iti dRSTavyam / tatreti (kaM. 221.25) gavaye / tacchabdaprayogAviti (kaM. 221.25) gavayazabdaprayogAt / sAmAnyena jJAnamanumAnameveti (kaM. 222.2) atra sAmAnyeneti ko'rthaH ? ayaM sa iti pratyakSeNAnupadarzitaviSayamityarthaH / anumAnaM hi sAmAnyaviSayameva na vizeSaviSayaM dhUmavatvena hi vahnisAmAnyaM sAdhyata na tu tasya tApAdayo vizeSAH / trailokyavyAvRttapiNDa pratItiriti (kaM. 222.3) bhasAdhAraNapiNDapratItiH / tadgatatveneti (kaM. 222.4) gavayapiNDagatatvena / sadapotyAdi (kaM. 222.4) gadye tadapi [ku0] mamvidaM saMkhyAyAM samUhAlaMbanasyaiva jJAnasya saMskArakAraNatvoktayA viruddhayata ata mAha dRSTA ceti (kaM. 221) / kvacidevamapi kAryAnusArAnkalpanIyaM itarathA kAryasyAkasmikatvaprasaMgAdityarthaH / saMprati meSTAdhikopamAnaM zaMkate ve'pIti (kaM. 221) atra vanecaravAkyazravaNAnantaraM gavayasya gavA sAdRzyazAnamekam , vipinaM gatasya pratyakSeNa dvitIyam / tenaivAtavyAvasyagavayapiMDajhAnaM tanimittakasajJAnamiti / tatra carama phalaM pariziSTayam catuSTayaM militaM karaNamiti parasya siddhAntazvaramasya laiMgikatvapratipAdanenaiva yadyapi nirastaH tathApi dRSTAnsatayA pUrveSAM yathAyathaM karaNabhedamuskItaMyananta yati teSAmiti (kaM. 221) / tatra prathamasya sAdRzyamAnasya vanecaravAkyaM karaNamityAha yathA gauriti (kaM. 221) / saMjJAsaMjJisambandhapratipatte laiMgikamAha yadapIti (kaM. 221) tadapyanumAnamiti (kaM. 221) / (mivAto? ) sphUTa vimato gosadRzo gavaya sadRza (?) vAcya iti pratijJAyAH darzitaprAyasvAd hesvAdIMzcaturAvayavAnAha tatreti ( ? ) / siMhAvalokananyAyenodAharaNasthamavijJA (gA)meneti (kaM. 221) hetovizeSaNamanusaMganIyam / tamcAvigAnaM vanecarasyAptatvamiti nizceyaM dRSTavyam / taccAptapratya[ya] yunyamAnamavayazabdaviSayatvAditi hetvartha iti ma vaiyyadhikaraNam / sAmAnyena jJAnamiti gavAMtarasAdRzyavANi 1 mAzrayagrahaNe gRhItAni -je. 1; AzrayagrahaNena gRhynte| 2 darzane -ka. 1; kaM. 2 / 3 sahitaM -a, ba / 4 yeprtyksse-a,b,k| 5 lakSaNAyAH karaNa-a; lakSaNAyAH prabhAyAH karaNa-ba, ka / 6 athA- a, ba, ka / 7 sambandharUpaM -a, ba, / 8 buddhiH-kaM. 1 / Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI yadapi gosadazasya gavayazabdavAcyatvajJAnaM tadapyanumAnam, tatra tacchabdaprayogAt / yaH khalu zabdo yatrAbhiyuktairavigAnena prayujyate sa tasya vAcakaH / prayujyate cAraNya' karavigAnema gosadRze gavayazabda iti / tasmAt so'pi gavayazabdavAcya eveti sAmAnyena jJAnamammAnameva / pratyakSe gavaye sAdRzyajJAnaM trailokyavyAvRtta piNDabuddhirapi pratyakSaphalam / yacca tadgatatvena saMjJAsaMjJisambandhAnusandhAnam, tadapi sAdRzyagrahaNAbhivyaktapUrvIpajAptasAmAnyapravRttagosadRzagavayazabdavAcyatvajJAnajamitasaMskAranatvAdekatropajAtasAmAgyaviSayasakatajJAnasaMskArakRtatajjAtIyapiNDAntaraviSayatacchandavAcyatvAnusandhAmavat smaraNameva / evaM hi tadAyamanusandhatte 'asyaiva tanmayA 'pUrvametacchabdavAcyatvamavagatam' ityupamAnAbhAvaH / [Ti0] iti-sAmAnyeneti ayaM sa iti pratyakSeNAmupadarzitasajJAviSayamityarthaH / evamapratyakSe gavaye'ntarbhAvamadrAvyedAnIM pratyakSe gavaye upadezasahakRtaM gosAdRzyajJAnaM sajJAsajJisambandhalakSaNAyAH pramAyAH karaNaM nopamAnaM bhavatIti varzayati pratyakSe gavaye sAdRzyeti :- trailokyavyAvRtto'yama sAdhAraNaH piNDa iti sajhollekhAdarvAGmatirbhavatItyetadapi vikalpya dUSitam / atha pratyakSe gavaye tatpiNDivizeSaniSThatayA sajJAsaJi'sambandhajJAnaM phalarUpamantarbhAvayati yacca tadgatatvena iti- tadapi smaraNameveti sambandhaH / atra dRSTAnta ekatropajAtasAmAnyaviSayeti // upamAnAntarbhAvaH / [paM0] sAdRzyagrahaNAbhivyaktapUrvopajAtasAmAnyapravRttagosadRzagavayazabdavAcyatvajJAnajanitasaMskArajatvAtsmaraNameveti padayojanA / atraiva ca pUrvopajAtasAmAnyeti (kaM. 222.5) sAmAnyaM khuralAGgulasvAdi / gosadazagavayazabvajJAneti (kaM, 222.5) gosadRzasya yadgavayazabdavAcyatvajJAnamiti samAsaH / ekatropajAtasAmAnye (kaM. 222.6) tyAdi / atra sAmAnyaM gosAmAnyam / ekatropajAtasAmAnyetyAdidyaiva yo'rthaH so'vyutpannemakapiNDagrahaNetyAdinA (kaM. 221.20) prAgukto vraSTavyaH / tacchabda iti (kaM. 222.8) gozabdaH / ayamiti (ka. 222.7) [a] gyanAgarakaH / asyaveti (kaM. 222.8) gavayapiNDasyaiva / [ro] gavi vanecaravAkyazravaNasamanantaraM gavayazamdavAcyatvapratItyanudayAsadRzya(za)topalakSaNatve nizcite pazuvizeSasAdRzyopalakSaNAmyathAnupapattyA vA kavadRtayAdi (?) bailakSaNyena vyutpattyA vA pazuvizeSavAcakatvanizcayAtpazutvAvAntarasAmAnyasya nimittatayA kroDIkAro'pyasminnanumAne'rthasiddha iti bhAvaH / pratyakSa gavaya iti indriyasaMbaddhe gavaya ityarthaH / piNDabuddhirapItyapizabdena gavayasvabuddhiH, samuccIyate / nanviti / ! )-[idAmI pratyakSIkRtagavayasve tannimittayAdhyamasau gavayazabdavAcya iti tAva [saMjJAsaMzisambandhajAnama / kathaM tama tacchabdaprayogarUpaliMgakAryamityata Aha yacca taditi (kaM. 221) / satyamidAnImayamasau gavaya iti jJAnaM bhavatyeva kiMtu sA[tada]pramANaM bhavati / smaraNarUpatvAt / smaraNatvaM ca saMskArajatvAt / ataH saMskArobodhaka mirdiSTaM-sAdRzyagrahaNeti (kaM. 221) / yastu pUrvAgasAdRzyaM na jJAtaM na ca zabvapravRttinimittaM sAdRzyaM, tAvadguNAvayaka kamasAmAnyAtmakaM, tasya tadvadabhidhAyizavapravRttinimittatvazaMkAyAM guNAdInAM tadvattAsahAbhedaprasaMgAtsaptamasya bhAvarUpasya sAdRzyazabdavAcyasya pramANabAdhAyAH prAgeva darzitatvAt / ityupmaanaantrbhaavH|| 1 NvakenA-ke.1; kN.2| 2 piNDapratItirapi - je. 1, je.2| 3 pUrvameva tacchabda - kaM.1: kN.2|| 4 gve-dd| 5 msaadhaarnnN-dd| 6 sambandhAjJAnaM-a, ba, ka / 7 phalaM-a, ba / 8 bhadRSTAnta -a, ba / , 9 jJAta-a, ba, ka / Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [190-191] darzanArthA'darthApattivirodhyeva, zravaNAdanumitAnumAnam / nyAyakandalI [190] dRSTaH zruto vArtho'nyathA nopapadyata ityrthaantrklp'netyrthaapttiH| zrutagrahaNasya pRthagabhidhAnasAphalyamupapAdayatA pareNArthApattirubhayathopapAditA dRSTArthApattiH, zrutArthApattizca / yatrArtho'nyathAnupapadyamAno'rthAntaraM gamayati, sA dRSTArthApattiH / yathA jIvati caitro gRhe nAstItyatrAbhAvapramANena gRhe caitrasyAbhAvaH pratIto jIvatItizrutezca tatra sambhavo'pi pratIyate, jIvato gRhAvasthAnopalambhAt / na caikasya caitrAdeH yugapadekatra bhAvAbhAvasambhavaH, tayoH 'sahAnavasthAnavirodhAt / tadayamabhAvaH pratIyamAno jIvatIti zravaNAnopapadyate / anupapadyamAnazca yasmin sati upapadyate tatkalpayati / jIvato . ' gahAbhAvo'nyathA noppdyte| yadyayaM bahirna bhavatIti jIvatItyanena saha virodha [Ti0] [190] ( // atha arthApattipramANAntarbhAvanirUpaNam // ) na caikasya yugapadekatra iti ekasya dravyasyeti jJeyaM tena pradezavRtteH saMyogasyaikatravAvayavini bhAvAbhAva'sambhave'pi na virodhaH / sAvakAzaniravakAzayoH iti bahirgahe ca sAvakAza jIvataH satvapratipAdakaM zabdarUpaM pramANa gahAdanyatrA [paM0] [190] pareNeti (kaM. 222.10) mImAMsakena / satreti (kaM. 222.13) gRhe| virodha eveti (kaM. 222.17) virodhe satyevetyarthaH / tasyeti (kaM. 222.17) abhAvasya / anupapattiriti (kaM. 222.17) ya: kila jIvati sa kathaM gRhe na bhavati ? / sAvakAzaniravakAzayoH pramANayoriti (kaM. 222.19) jIvanpratipAdakAgame gRhAsatvapratipAdake [pra]mANamityarthaH / virodhe satIti (kaM. 222.19) ekaviSayayohiM sAvakAzAnavakAzayo: pramANayovirodho bhavati / anupapattimukheneti (kaM. 222.19) [ku0] [190] arthApattyantarbhAvaparaM bhASyamavatArayituM pareSAmarthApattilakSaNaM purato vyAcaSTe arthApattiriti (kaM. 222) / dRSTA Vteti (kaM. 222) atra dRSTazabdasya cAkSuSajJAnaviSayaparatve indriyAntaragRhItasyAnumitasya vA grahaNaprasaMgA[t] jJAnamAtraviSayaparatvamapyuktam / tatra ca zabdagRhItasyApi tata eva siddheH zi()tagrahaNasya vaiyyarthyamityata - Aha zRtaprahaNasyeti (kaM. 222) gRhyata iti grahaNaM zrutapadam / tasya pRthagabhidhAnaM pRthaguccAraNam / tatazca brAhmaNaparivrAjakanyAyenAdhIyata Aha zrRtArthApatteH ko'pi vizeSo'bhimata ityabhisaMdhinA ubhayato'pi [pratipAditA'rthApattiriti bhaavH| tameva vizeSa darzayati yatrArtha iti (kaM. 222)-zabda iti zeSaH / evamarthAMntaramityatrApi zabdAntaramiti draSTavyam / 1 arthApattistadapyanumAnameva / virodhinyaiva zabdazravaNAdana mitAnumAnameva iti nyA. (590-9) samma bhAvyapATho bhAti, drshnaarthaaptti-de| 2 kalpanArthApatti:-kaM. 1, kaM. 2 / 3 caikasya yugapade-kaM. 1, kaM. 2; je. 1, je. 2 / 4 sahAvatthAna-kaM. 1, kaM. 2 / 5 'yadyayaM bahirna bhavatIti' ityadhikaM-kaM. 1; kaM. 2 pustkyoH| 6 saMbhave-a, ba / 7 gRhe kv-a| Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 525 nyAyakandalI eva tsyaanuppttiH| sA caitrasya bahirbhAve pratIte nivrtte| caitro jIvati gRhe ca nAsti bahiHsadbhAvAditi sAvakAzaniravakAzayoH pramANayovirodhe sati niravakAzasyAnupapattimukhena sAvakAzasya viSayAntaropapAdanAt tyorvirodhaapaadnmrthaapttiH| yA punardezAdiniyatasya sambandhino darzanAt sambandhasmaraNadvAreNa sambandhyantarapratItiH sAnumAnamityanayorbhedo jJAnodayaprakArabhedAt / yathoktam anvayAdhInajanmatvamanumAne vyavasthitam / . arthApattiriyaM tvanyA vyatirekapratinI // iti / tathA zrutArthApattirapi yatrAnupapadyamAnaH zabdaH zabdAntaraM kalpayati, yathA 'pIno divA na bhaGakte' iti vAkyAd rAtrau bhuGakta iti 'vaakyklpnaa| [Ti0] navakAzaM gRhAsatvapratipAdakabhAva pramANamiti / 'atha dhUmAdayo'pi vahni vinA'nupapadyamAnA vahnayAdikaM gamayantItyanumAnamapyarthApattireveti siddhAntavAdinamAzaGkya paraH prAha 'yA punardezAdIti / vyatirekapravartanIti bhaTTamate piM0] na hi jIvato gahAbhAva upapadyate / sAvakAzasyeti (kaM. 222.20) jIvatsAvasya / viSayAntaropapAdanAditi (kaM, 222.20) atra viSayAntaraM bahilakSaNaM jJeyam / tayora virodhApAdanamiti (kaM. 222.20) bhinnaviSayatayA'virodhaH / jIvatyAvasya hi bahiHsadbhAvo viSayaH / abhAvasya tu gahAsatvaviSayaH / dezAdiniyatasyeti (kaM. 222.21) parvatAdiniyatasya / sambandhi na iti (kaM. 222.21) dhumaadeH| sambandhasmaraNadvAreNeti (kaM. 222.21) sambandhaH kAryakAraNabhAvAdilakSaNaH / sambandhyantarapratItiriti (kaM. 222.21) atra sambandhyantaraM vahniprakRtikam / anayoriti (kaM. 222.22) anumAnArthApattyoH / vyatirekapravartitIti (kaM. 222.24) bhaTTamate hi kevalavyatirekI hetuH pUrvoktasvarUpArthApattireveti / tato yatrAnvayamukhena pravRttistatra tu vyatireka eva ttraarthaapttiH| pIna iti (kaM. 222.26) devadattAdiH krtaa| . [ku0] nanu jIvaMzcaitretyAdervAkyAdiyamapi zrutArthApattirevetyata Aha - atrAbhAvapramANeneti (kaM. 222) - nAyaM paroktavAkyAnuvAdaH kintu svayameva vimarzaprakAra ityarthaH / jIvatIti (kaM. 222) zRtezceti (kaM. 222)jIvanasya pramANAntarasiddhatvAdityarthaH / nanu pramANasiddhakAnAmanupapattiH ata Aha na caikatreti (syeti) / nanu virodhasta_nyataradAdhyatAmityata Aha tadayamiti (kaM. 222)-ubhayorupajIvyopajIvakabhAvAbhAvena tulyabalatvAtbAdhyabAdhaka bhAva iti bhAvaH / tarhi parasparapratighAtAdubhayorapyasAdhyadha(tva) (dhakatva? )mityata Aha-anupapadyamAnazceti 1 dhasAdhana- kaM. 1; kaM. 2 / 2 zrutArthApattirapi-kaM. 1, kaM. 2; je. 1, je. 2 / 3 vAkyaikadeza-kaM. 1, kN.2| .. 4 adh-a| 5 yo punardezAd -a| 6 ravirodhasAdhana-kaM. 1 / . Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 gyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tatra dRSTArthApatti tAvadanamAne'ntarbhAvayati- 'darzanArthAdarthApattivirodhye'veti / dRzyata iti darzanam, darzanaM ca tadarthazceti darzanArthaH paJcabhiH 'pramANairevAvagato'rthaH / tasmAddarzanArthAdarthAntarasyApattirarthAntarasyA'vagativirodhyanumAnameva / ' yasya yathA niyamastasya tathaiva liGgatvam, iha tu pramANAntaraviruddha evArtho'rthAntarAvinAbhUta iti virodhyeva liGgam / ___ ayamabhiprAyaH-gRhAbhAvo yadyanupapattimAtreNa bahirbhAvaM kalpayati, niyamahetorabhAvAd arthAntaramapi kalpayet / svopapattaye gahAbhAvo'rthAntaraM kalpayati, anyasmin kalpite ca na tasyopapattiriti ceta ? bahirbhAve sati tasyopapatti rityapi kena kathitam ? vayaM tu brUmo bahirbhAve'pi sati gRhAbhAvasyAnupapattireva / dRSTametad yadavyApaka [Ti0] 'kevalavyatirekI heturarthAMpattireveti / paJcabhiH pramANaH iti- arthApatterevAdyApi sAdhyamAnatvAtpratyakSAnumAnopamAnazabdAbhAvApekSayA pnycbhirityuktm| 'athAvinAbhAva eva bahiH saddhAve gamaka iti "pratipipAdayiSurAha ayamabhiprAya ityAdi / bahirbhAvasya "gRhAbhAvopapattau gamakatApratipipAdayiSayA paraH prAha "dRSTametad yadvyApakam iti / "yovam [paM0] paJcabhiriti (kaM. 223.3) arthApatteradyApi sAdhyamAnatvAt paJcabhirityuktaM yAvatA SaDbhiriti vaktuM yuktamAsIt / avagato'rtha iti (kaM. 223.3) artho jIvanam / arthAntarasyeti (kaM. 223.4) bahirbhAvasya / yasya yathAniyamastasya tathaiva liGgatvamiti (kaM. 223.5) atra ca virodhitvena liGgatvamityabhiprAyaH / pramANAntaravirukha iti (kaM. 223.5) pramANAntaraM jIvanAbhidhAyaka AgamaH / artha iti (kaM. 223.6) gRhe abhAvaH / arthAntarAbinAbhUta iti (kaM. 223.6) arthAnsaraM bahirbhAvalakSaNam / ___ anyasminni [ti] (kaM. 223.8) mrnne| tasyeti (kaM. 223.7) tacchabdena svopapattaye (kaM. 223.8) ityatra gRhItasya 'sva'zabdasya parAmarzaH / tasyeti (kaM. 223.9) gRhAbhAvasya / gRhAbhAvasyAnupapattiriti (kaM. 223.10) [ku0] (kaM. 222) - anyataraviSayasaMkocakalpanayA ubhayorapi sAdhakatve saMbhavati / tadabhAvakalpanamanyAyyamityarthaH / tadevobhayoH sAdhakatvam / anumAnasya viSayasaMkocaM darzayati jIvata iti (kaM. 222)-evaM cAsyAnumAnAbahirbhAva ityAha caitro jIvatIti (kaM. 222)-evaM ca prayogaH / - arthApattirnAnumAnam / vyAptipakSadharmatayorananusaMdhAne'pi svArthapratItihetutvAt / pratyakSavaditi vyatirekaprarvatinIti anumAnasAmagrI vyatireke'pi pravartinItyarthaH / nanu pInatvamarthApattyA bhojanamapyarthameva kalpayatItIyamapi dRSTArthApattirevetyata Aha rAtrau bhuGkta iti (ka. 222)-vAkya[ekadeza] kalpaneti (kaM. 222)-apekSaNIyam / rAtribhojanavAkyAbhAve pUrvaM vAkyamapratyAyakamiti bhaav|| paJcamiriti (kaM. 223)-paramatenoktam, tatrApyupagrahe caitrAbhAvasya SaSThapramANatvAt / nanu kathamidaM 1 darzanArthApatti-je.1, je. 2, je. 3 / 2 pramANaragato'rthaH-kaM. 1, kN.2| 3 vagativirodhyeva virodhya - kaM.17 kaM. 2, me.1| 4 arthaantrmpi-je.1| 5 riti kena tatkathitam -kaM.1; kaM. 2 / 6 adhyApakaMkaM. 1, kaM. 2 / 7 kevalavyatirekauti -dd| 8 arthaaptterdyaapi-h| 9 arthvinaa-dd| 10 pratipAdayiSubha, b| 11 sya haabhaavo.-dd| 12 dRSTametad vyaapkm-mu.| 13 natvevam mu. yadyevam-ne. 1 je. 2, je. 3 / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 527 nyAyakandalI dragyamekatrAsti tadanyatra nAstIti / yathA prAcIpratIcyorekatropalabhyamAnaH savitA'nyatra na bhavatIti, idaM darzanabalena vAvadhAryate jIvato gRhAbhAvo bahirbhAve satyupapadyate nAnyatheti / 'yovamanvayAvagatipUvikaiva tathopapattyavagatiH ? tathA sati cApattiranumAnameva, anvayAdhInajanmatvAt / yattu virodhe sati pravartata iti tadvadharmyamAtram / tathA cAtra prayogaH-devadatto bahirasti, jIvana sambandhitve sati 'gehe'nupalabhyamAnatvAt, ahmiveti| zrutArthApattimantarbhAvayati-zravaNAdanumitAnumAnamiti / pIno divA na bhukte iti vAkyazravaNAdrAtribhojanakalpanA 'anumitAnumAnam' / liGgabhUtena vAkyenAnumitAt pInatvAt tatkAraNasya rAtribhojanasyAnumAmAt / [Ti0] iti-'jIvato gRhAbhAvopapattistathopapattiH / nanvarthApatteH pramANadvayaviruddhe'rthe pravRttiranumAnAdvaidharmya tatkathamasyA 'vidharmaNo'numAnatvamityAha yattu virodhe sati iti - paro hi jIvangRhe nAstIti [zabda zravaNAt bahirastIti] vAkyapratItimApattiphalamAha / siddhAntavAdI tu vAkyenAnupapadyamAnena bahirastIti vAkyaM nAkSipyate 'kintu vAkyena vAkyAntaranirapekSeNaiva svArthe pratipAdise tadartho'napapadyamAno bahiH sattvamartha manumApayati ma tu bahirastIti zabdamAkSipatIti pratipipAdayiSayA prAha arthApratipAdakatvama ityAdi / / [paM0] catro hi jIvati tatazca gRhepi bhavati bahirapi bhavatviti bhaavnaa| atha bhaTTaH prAha dRSTametadityAdi (kaM. 223.10) zrIdhara: prAha "yadyevamityAdi (kaM. 223.13) / tathopapattyavagatiriti (kaM. 223.13) jIvato guhAbhAvopapatti-stathopapattiH / nanu bho jIvanagrAhi pratyakSaM gahAbhAvagrAhi abhAvapramANaM evaMrUpaM pramANadvaye viruddha'rthe pravartamAnAdavitteranumAnAdvaidhayaM dRzyate tatkathamasyAvidharmaNo'numAnatvamityAzakyAha yattu virodhe (kaM. 223.14) ityAdi / pravartate (kaM. 223.15) ityatrArthApattiH karkI / vaidharmyamAtramiti (kaM. 223.15) iha caturviMzatirjAtidoSAH iti nAmnA prasiddhAni dUSaNAbhAsAni, teSvekaM vaidhayaM nAma; taccaivam 'anityaH zabdaH kRtakatvAd ghaTattad' ityatra prayoge kazcidAha 'nityaH zabdo niravayavatvAd anityaM hi sAvayavaM dRSTaM ghaTAdIti / na cAsti vizeSahetu / [ku.] virodhyanumAnamityata Aha - gRhAbhAva iti (kaM. 223) / svadarzanazraddhAjADayena sambandhAntaraM vaktumazaknuvantaM prati svayameva tadAha vayaM tviti (kaM. 223) / yadavyApakadravyamekanAstIti (kaM. 223) bahiH sarge gRhAbhAvo na virudhyata * iti pradarzanAyoktaM vyAptistu vyatyaye na drssttnyaa| tataH kimityata Aha - yadyevamiti (!) anvayAdhInajanmatvAditi (kaM. 223)-anena puurvpksshetovishessnnaasiddhidrshitaa| nanvevaM tahi liMgaliginoH parasparAnakalyAtkathametadvirodhyanamAnamiti zaMkAmapanayannevAnu [mAnA] vAMtarabhedo nAnumAnabAhya iti darzayati yattviti (kaM. 223) / nanvevamastu vyAptiH pakSadharmatA kIdRzA iti zaMkA nirAkurvanprayogamAha tathA cAtreti (kaM. 223) / nanu nyUne(na)vAkyena kathaM 1 etadabadhAryate-je. 2, je. 3 / 2 natve-kaM. 1; kN.2| 3 sambandhatve-me. 1 / 4 gRhe-kaM.1; kaM.2 / 5 jIvito-a, ba / 6 dharmaNo-a, ba / 7 [ ] etacihrAntargata: pATha: abapustakayo sti, shbdaashrvnnaat-kN| 8 vindtu-a| 9 manubhAvayati-a, b| 10 natveba-kaM. 1 / Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamASyam nyAyakandalI idamatrAkUtam-arthApratipAdakatvaM pramANasyAnupapattiH / 'divA na bhukte' iti vAkyaM ca svArtha bodhayatyeva, kA tasyA'nupapannatA? pInatvaM bhojanakArya divAbhojane sati tan nopapadyate, kAraNAbhAvAt / tadanupapattau ca vAkyamapyanupapannam, ananvitArthatvAditi cet ? tamurthAnupapattirvAkyasyAnupapannatvamarthopapattizcopapannatvam, na tvasya svruupennoppttynuppttii| divA na bhujAnasya pInatvalakSaNazcArtho bhojanakAryatvAdrAtribhojana'rUpeNArthenopapadyate, na rAtribhojanavAkyenetyarthasyAnupapatyA tasya tadvAkyasya copapattiheturartha evArthanIyo na vAkyam, anuppaadktvaat| 'arthyamAnazcArtho'rthenaivAvagamyate, divA bhojanarahitasya pInatvasya rAtribhojanakAryatvAvyabhicArAditi nAstyarthApattiH shbdgocraa| [Ti0] paramAzaGkate ponatvaM bhojanetyAdi / 'aryamAnazvArtha iti :- arthyamAna: 'sAdhyo rAtribhojanalakSaNo'rthaH arthena. divAbhojanarahitasya pInatvalakSaNena gamyate'namIyate ityarthaH / punarbhedamAzaGkate atha matamartha iti tadUpapattyA'rthopapattyA tasyArthasya vAcako yaH zabdastasya / pramANAntarAvagatasya iti pramANAntaraM pratyakSAdi tena zAbdenArthena / 'tasmin sati iti kalApAdigrAhake pratyakSa sati / anyathA divAvAkyapadeti rAtribhojanarUpasyetyartharUpasyetyarthaH / na tAbhyAm iti / [paM0] ghaTasAdharmyAtkRtakatvAdanityaH zabdo na 'punastadvaidhAnniravayavatvAnnitya iti| etacca vaidhyodbhaavnN : dUSaNAbhAsamA na dUSaNaM kRtakatvasya samyagdhetoH sAdhyasAdhanakSamatvAt tathA'nvayo'pi / yatpramANadvayeviruddhe'rthopatteH pravartanAyAnumAnato vaidhamyaM pratipAditaM na jAtidoSamAtram anumAnasya dUSaNatvAt iti bhAvArthaH / etadeva dRDhayati : tathA cAtra prayoga (kaM. 223.15) ityaadinaa| tatkAraNasyeti (kaM. 223.19) pInatvakAraNasya / paraH prAha pInatva(kaM. 223.21)mityAdi / taditi (kaM. 223.22) pInatvam / tadanupapattAviti (kaM. 223.22) piittvaanupptto| zrIdharaH prAha tItyAdi (kaM. 223.22) / asyeti (kaM. 223.23) vAkyasya / arthasyeti (kaM. 223.25 ) pInatvarUpasya / "tasyeti (kaM. 223.25) arthasya / artha eveti (kaM. 224.1) rAtrIbhojanarUpaH / anupapAdakatvAditi (kaM. 224.1) anupapattihetutvAt / artha iti (kaM. 224.2) rAtribhojanarUpaH / artheneti (kaM. 224.2) pInatvena / nAsyArthAMpattiH zabdagocareti (kaM. 224.3) kitvarthagocareti bhAvaH / [ku0] pInatvaM pratipAdyate yena tatsvakAraNaM rAtribhojanamanumApayedityata Aha - idamatreti (kaM. 223)-vAkyaM hi tadA nyUnaM bhavet yadi kalpyamAnaM vAkyazeSamantareNa zrayamANAnAM yadA nAmanvayo na syAt, iha cAstyanvayaH / pInakartRkabhojanAbhAvasya rAtrI bhuGkta ityazravaNe'pi kAlavizeSasambandhapratItirityarthaH / pramANAntaragamyasyArthasyAnvayAnupayogamajJAnataH parasya matamAzaMkate = pInatvamAzaMkate pInatvamiti (kaM. 223)-zaMkiturabhiprAyaM darzayannuttaramAha tahatheti (kaM. 223)arthasyeti, evaM taharthadharmAnupapattirbhavatA shbdaadhyaaropiterityrthH| pramANAntaragamyasyArthasya zabdasya rAtribhojanavAkyA.1 mupapadyamAnatA-je. 1, je. 2 / 2 nopapadyate-kaM. 1; kaM. 2 / 3 svarUpeNa-je. 1, je. 2 / 4 upapadyamAna - kaM. 1; kaM. 2 / 5 arthamAnasvArtha -a, ba / 6 sAdho-a, ba, ka / 7 shbden-a| 8 tasmi sati kalAvAdi-a; tasmi satIti vikalpAdi -b| 9 bhojanasyetyarthaH-a, ba, rAtribhojanarUpasyetyarthaH - ka / 10 arthasya iti a pustake na dRzyate / Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapanikAkusumogamAviTIkAyopetam 529 nyAyakandalI ___ atha matam-artho'rthenaivopapadyata iti tadupapatyaiva tacchandasyApyupapannatA, kintu zAbdo'rthaH zAbdenaivArthenopapadyate, pramANAntarAvagatasya tena sahAnvayAbhAvAt / mahi pacatItyukte kriyAyAH karmaNA vinAmupapattiH pacyamAnasya kalAyasya 'pratyakSeNa darzanAdupazAmyati, tasmin satyapi ki pacatItyAkAGakSAyA anivRttaH / zabdopanIte tu karmaNi mivicikitsaH pratyayo bhavati 'zAkaM pacati kalAyaM pacati' iti / 'pIno vivA na bhuDakse' ityapi vAkyAryAnupapattiriyamA, tasmA'dasyAH zAmdenaivArthenopazAntirbhaviSyatIti prathamamarthApattyA rAtribhojanapratipAdakaM vAkyameva 'prArthanIyam, anyathA divAbAkyapadArthaiH saha rAtribhojanasyAnvayAbhAvAt / vAkyaviSaye cArthApattiparyavasAne rAtribhojana'martho nApatti[Ti0] tAbhyAM divAbhojanavAkyatadarthAbhyAM tadupasthApanaM rAtribhojanavAkyopasthApanam / pratyAsatti kAryakAraNabhAvarUpAmabhyupagamadvAreNa pratipAdyAdhunA bhaTTaH svamatenaivAha na 'cArthapattau iti :-anumAnavaditi vyatirekadRSTAntaH / na cArthenArtha evAyam ityAdi-arthena,divAbhojanA bhAve sati pInatvena svApekSayA dvitIyo rAtribhojanalakSaNo'rtha eva gamyate na tu tatpratipAdakaM vAkyamapIti na vAcyaM kintu vAkyamapi gamyate iti bhAvaH / vizeSaNadvAreNa kAraNamAha tattirohita iti [paM0] prAbhAkaramAkSipannAha atha matam (kaM. 224.3) ityaadinaa| tadupapasyeti (kaM. 223.4) arthoppttyaa| tacchamvasyati / (ka. 224.4) arthavAcakazabdasya / zAgdeneti (kaM. 224.4) rAtrI bhuGkte iti vAkyena / pramANAntarAvagatasya (kaM. 223.5) ityatra pramANAntaraM pratyakSAdi / teneti (kaM. 224.5) zAbdena / karmaNeti (kaM. 223.6) vyaapyen.| anupapattiriti (kaM. 224.6) kartRpadaM tadvopazAmyatItya(kaM. 224.6)nena kriyApadaM na yojyam / pacyamAnasyeti (kaM. 224.6) sthAlyAM rAdhyamAnasya nivRttasyetyarthaH / tasminniti (kaM. 224.7) kalayAdigrAhake prtyksse| karmaNIti (kaM. 224.8) vyApye / ityapIti (kaM. 224.9) iti ukte satyamItyarthaH / zAradeneti (kaM. 224.9) zabdAbhidhA yena / artha neti (kaM. 224.10) rAtribhojanena / upazAntiriti (kaM. 224.10) "nirAkAMkSatA / "vAkyameva prArthanIyamiti (kaM. 224.10) ko'rthaH prathamaM vAkyameva prArthanIyaM tato ko'rthopi prArthanIya ityarthaH / rAtribhojanasyeti (kaM. 224.11) arthasya / "arthopapattiviSayatAmetIti (kaM. 224.12) kintu vAkyamevArthApattiviSayatAmetIti arthaH / [ku0] bhAve'pi svArtha bodhayitumupapanna eveti bhAvaH / astvevaM rAtri [bhojana] vAkyAbhAve'pi pInasyAdibhojanAbhAvapratItiH / tena pInatvenArthena kalpyamAno'rtha eva / nanu vAkyamiti kuto vinigamanetyata Aha-divA'(na)bhuJAnasyeti (ka. 223) tadvAkyasyeti (kaM. 223) / paramArthatastu tasya svArthapratipAdaka-prAgevopapannatvamuktam / kalpanayobhayorarthatva(vaM) saMharati- arthamAnazceti (upapadyamAnazceti) (kaM. 224) / vyAptimAha divAbhojaneti (kaM. 224) / ete SaSTayau 1 pratyakSeNopa-kaM.1; kaM. 2 / 2 pacatIti-je. 3 / 3 dasyApi- kaM. 1, kaM. 2 / 4 arthanIyam - kaM.1; kaM. 2 / 5 marthanArthopa nArthApatti-je. 2 / 6 cArthopattAviti -a, ba / 7na cArtho evAya-a, b| 8 bhojanabhAve - a, ba, ka / 9 pratyakSeNopazAmyati-kaM. 1 / 10 sakAGkSata -a| 11 vAkyamevArthanIyam - kN.5| 12 arthaaptti-kN.1| 67 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakavalIsaMvalitaprazastapAbamASyam nyAyakandalI viSayatAmeti, tasya vAkyAdevAvagamAt / na caitadvAcyam, divAvAkyasya tadarthasya vA rAtrivAkyena saha pratyAsatyabhAvAnna tAbhyAM tadupasthApanamiti, arthapratyAsattidvAreNa vAkyasyApi pratyAsannatvAt / na cApittAvanumAnavat pratyAsattirapekSate, tasyA anupapattimAtreNaiva pravRtteH / taduktam na cArthenArtha evAyaM dvitIyo gamyate punaH / savikalpakavijJAnagrAhyatvAttattirohitaH // zamdAntarANyabuddhvA' sA nArthamevAvagacchati / tenaiSA prathamaM tAvaniyataM vaakygocraa| vAkyameva tu vAkyAthaM gatatvAd gamayiSyati // iti / ... [Ti0] artho hi rajanIbhojanarUpaH savikalpakajJAna'grAhAH tatastena vikalpena rAtrI bhuGkta ityevaMrUpeNa vAkyena "tirohitaH vikalpasya vaakyollekhruuptvaat| 'zabdAntarANi iti-setyrthaapttiH| vAkyameva iti vAkyaM rAtrI mukta ityevaM rUpam / gatatvAd iti pramANenApattirUpeNa pratItatvAdityarthaH / [paM0] tAbhyAmiti (kaM. 224.14) divAvAkyatadarthAmyAm / tadupa[sthApa] namiti (kaM. 224.14) rAtrivAkyopasthAnam / arthapratyAsattidvAreNe (kaM. 224.14) tyabhigamArtho raatribhojnruupH| vAkyasyeti (kaM. 224.14) rAtrI bhakte ityasya / anumAnavaditi (kaM. 224.15) vaidhaHdaSTAntaH / tasyA iti (kaM. 224.15) arthApattaH / na cArthenetyAdi (kaM. 224.17) zlokaH / byAkhyA arthaH -pInatvaM, tadindriyApAtamAtragrAhyatvAnnivikalpakagrAhyam / rAtribhojanarUpastvarthaH savikalpakajJAnagrAhyaH ityatastena vAkyena tirohitaH / vAkyaM hi savikalpakajJAne pratartate / ato vAkyatirohitasyArthasya grahaNAtprathamaM zabdaviSayatvamevArthApattestato'rthaviSayatvam / 'sA iti bhapattiH / gatatvAditi (kaM. 224.21) buddhatvAt / [ku0] byadhikaraNe / evaM zrutApatteH dRSTArthApattAvantarbhAvamupapAditamapi svagranthavirodhAdazraddadhAnasya matamAzaMkate atha matamiti (kaM 224) / / nanvanamvitena vAkyenArthasya pratipAdanatvAtkathaM tatkaroti vAkyasya pratyAsasiriti parituSyannAha macApityeti (kaM. 224)- savikalpakavijJAnavyatirekeNa grAhyatvAdityatra jJAnavyatirekeNa grahaNaM cintyam / tattirohitamiti jJAnasya prAkaTyAnumeyatvAditi shessH| gRhNAtu tatsavikalpakaM vijJAnamevetyata Aha zamdAntarANIti (kaM. 224) eveti (kaM. 224)-arthApattiparAmarzAtstrIliGganirdezaH / avagacchatIti (kaM. 224)- gata[tvA]diti (kaM. 224) . cAntarbhAvita [v]ryo'rthH| 1 apekSyate-je. 1, je. 3 / 2 budhvA'sAmarthya-kaM. 1, kaM. 2 pustakasaMpAdakena kalpitaH pAThaH tADapatrapAThalAbhAnAvazyako yataH so'rthaanusaarii-sN.| grAhyatastena-ma, b| 4 turohito-bha, b| 5 zamdAntarApi-a, ba / 6 pratIkamidaM kaM. 1 pustake nAsti / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapanikAkusumIdagamAviThIkAnayopetam 531 nyAyakandalI [191] atrocyate-padAni vAkyArthapratipAdanAya prayujyante / tAni pratyeka padArtha saMsargAsmakaM vAkyArtha pratipAdayitumazaknuvantyaparyavasitavyApAratvAd ekArthakArINi padAntarANyapebhante / yatra punaramIbhirvAkyArthaH pratipAditaH, tatraiSAM zagvAntarApekSA nAstyeva, svagyApArasya kRtatvAt / yastaiH pratipAvito'rthaH sa nopapadyata iti cet ? 'mopapAdi, nArthasyAvirodhoM papAdanamapi zabdasya vyApAraH, kintu pratipAdanam / taccAmenAsannihite'pi rAtrivAkye kRtameva / pratIyate hi divA'bhojanavAkyAt pInasyAbhojanam, niHsandigdhA'bhrAntA 'ceyaM pratItiH, anyathArthApaserapi pravRttyabhAvAt / 'nizcityeva hi pInasya vivA'bhojanapramANasiddhasyAnupapattirna yukteti tadupapAdanArthamayaMte, sambigdhe viparItatvena cAvadhArite 'tvasmin kasyopapattayerthAntarakalpanA syAt ? na cArthayoH [hiM0] [191] ekArthakArINi iti :- eko'rtho vAkyArthapratipattilakSaNaH / yatra punaH iti :-bhamIbhiH parityarthaH / mithyAtvAjJAnasaMzayabhedAttrividhamapyaprAmANyaM divAbhojanavAkye nirAcaSTe pratIyate hi ityaadi| manu pInasvabhojanAbhAvayoH parasparavirodhAda rajanIbhojanavAkyaM vinA kathamartha"pratItiH sambhavatItyAha na cArthayoH iti pratItiranubhavasiddhA nApratItirbhavati / anumitAnumAnamiti divAbhojanavAkyA tavanamAnaM tato'pi rAtribhojanalamaNasyArtha"syAnumAnamiti, tathA ca prayogaH devadatto rAtribhojanavAna rasAyanAcakRtapItatve sati vivA'nujAmatvAd mahamiveti / arthApattiH // [10] [191] matrocyate iti (kaM. 224.22) zrIdhareNa / "svavyApArasya hatatvAviti (kaM. 224.25) idamuktaM bhavati-pIno devadatto divA na bhuGkte' ityataireva padairarthaH pratipAdito 'rAtrau bhakte' iti / zamdAntareNa ki sAdhyaM? para mAha yastairityAdi (kaM. 224.25) tairiti 'divA bhakte / ityebhiH paryo'rthaH pInasvalakSaNa uktaH sa / rAtrI bhuGkte iti vAkyaM sAkSAduktaM vinA na (divA na) bhuGkte ghaTata iti baakyaarth:| zrIdharaH prAha "mopapAdItyAdi (kaM. 224.25) / arthApatterapIti (kaM. 225.3) tvdissttaayaaH| viparItatvena "vA avadhArita iti (kaM. 225.4) [10] [191] atrocyata iti (kaM. 224) pramANAntarApanItApani rapekSeNa divA bhuGkta iti vAkyaM svArtha bodhayatyeveti pUrva yaduktaM tadevAnukUlatarkasahitamucyata ityarthaH / kiM tarhi pAmdasyAnupapattiH kyApi nAstItyata AhapadAnIti (kaM. 224)- ekArthakArINIti (kaM. 224)- eko'rtha:- saMsargapratItiH / punarapi parasya prAcImeva (?) prAntimAzaGkate - yastariti (kaM. 224) / yu(u)ktaM smArayanpariharati mo(mo) papAdauti (kaM. 224) - kathaM kRtamityatra pratyakSa pramANamAha-pratIyata iti (kaM. 225) sAmagryabhAve jJAto'yaM pratyayaH saMzayo vA'stu viparyayo vetyata 1 saMsparzA-kaM.1; kaM. 2 / 2 yastairupapAdito-kaM.1 .2 / 3 nopapAdi-kaM.1 . 2 / 4 dhApAdanam - je. 3 / 5 cAtre-kaM. 1; kN.2| 6 nizcitasyaiva - kaM. 1, kaM. 2 / 7 papAdana - kaM. 1, kaM.2 .3 / 8 tasmin-kaM. 1, kaM. 2, je.3| 9 prspraavirodhaad-m| 10 pratItirityAha-a, ba, ka / .11 syAnumiti:--a, ba, k| 12 svvyaapaarkRtktvaaditi-b| 13 noppaadi-kN.1| 14 cAvadhArite-kaM. 1 / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 vyAyakambalIsaMvalitaprazastapAvamASyam prazastapAdabhASyam [192] sambhavo'pyavinAbhAvitvAvanumAnameva / myAyakandalI parasparavirodha iti tayoH pratItirapratItirbhavati / tasmAdarthapratItyevopapannaH zagdo na zabdAntaramapekSate, 'kartavyAntarAbhAvAt / artha eva tu tenAbhihito'rthAntareNa vinAnupapadyamAnaH pratItyanusAreNa svopapattaye tat 'mRgayatIti suvyAhRtaM zabdazravaNAdanumitAnumAnamiti / [192] zataM sahasra sambhavatIti sambhavAkhyAt pramANAntarAt 'sahasra zatajJAnamiti kecit / tannirAsArthamAha-sambhavo'pyavinAbhAvitvAdanumAnameva / sahasraM zatenAvinAbhUtam, tatpUrvakatvAt / tena sahasrAcchatajJAnamanumAnameva / [Ti0] [192] ( // atha sambhavapramANAntarbhAvanirUpaNam / / ) 'sahasraM zatena iti sahanaM zatenAsti prasiddha sahanavaditi dRSTAntaH / athavA vivAdAspadasahanaH 'zatavAn zatApekSayAdhikaparimANatvAt prasiddhasahanaditi / / sambhavaH / / [paM0] vAtAdijasvena vA avadhArite / 'asminniti (kaM. 225.5) pInatve / arthayoriti (kaM. 225.5) piintvdivaa'bhojnyoH| kartavyAntarAmAvAditi (kaM. 225.7) arthapratItivyatiriktakartavyAbhAvAt / taditi arthAntaraM bhojanarUpam / mRgayatI (kaM. 225.8) tyatrAsmanepadAbhAvaH Atmanepadamanityamiti vacanAt / . tatpUrvakatvAviti (kaM. 225.13) zatapUrvakatvAt / "tasyeti-jJAnasya / . [192-93] yo'pIti (kaM. 225.19) miimaaNskH| pramANamiti (kaM. 225.19) pratyakSAdibhyaH pRthaka SaSThaM pramANamityarthaH / svarUpaviprakRSTasyeti (kaM. 225.20) pizAcAdeH / jJAnakAraneSviti (kaM. 225.20) rUpAmokamanaskArAdiSu / niratizayatvAditi (kaM. 225.22) nirvizeSatvAt / nAyamiti (kaM. 225.23) ayaM [ku0] mAha-niHsaMdigdheti (kaM. 225) koTidvayAnullekhAdabAdhA veti zeSaH / anukUlaM tarkamAha -anyatheti (kaM. 225) / kathaM prakRtyabhAva ityata Aha-nizritasyaiva hauti (kaM. 225)-nacAryayoriti (kaM. 225)virodhimorapratIto niradhikaraNo virodho ma pratIyata iti bhAvaH / katrtaryantarAbhAvivAdityarthaH / [192] prayogastu-sahasrasaMkhyA svato nyUnasaMkhyAdhAreSatpadyate, tato'dhikasaMkhyAtvAt, ekatvAdhArabhUteSUtpadyamAnadvitvAdivaviti jJAnaM jJeyasya kAryamiti / 1 kartavyatA - kaM. 1, kN.2| 2 mRgayatItyavyAhatam - kaM. 1, kaM. 2 3 sahasreNa - kaM. 1, kaM. 2 / 4 pratIkamidaM abakapustakeSu naasti| 5 shsnaa-bh| 6 vaaspdN-a| 7 zatadhAn-a, b| 8 tsminkN.1| pratIkamidaM nAsti kaM. 1 pustke| 10 puurvktvaat-a| 11 pratIkamidaM kaM. 1 pustake nAsti / Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam 533 prazastapAdabhASyam [193 to 196] abhAvo'pyanumAnameva, yathotpannaM kArya kAraNasaddhAve liGgam, evamanutpannaM kArya kAraNAsadbhAve liGgam / nyAyakandalI [193] prameyAbhAvapratItau bhAvagrAhakapratyakSAdipaJcapramANAnutpattirabhAvAkhyaM pramANAntaraM kaizcidiSTam / tadvayudasyati-abhAvo'pyanamAmameva / kathamityatrAha-yathotpanna kArya kAraNasadbhAve liGgam evamanutpannaM kArya kAraNAsAve liGgam / 'zAnaM zeyasya kArya tasyAbhAvo jJeyAbhAvasya liGgaM yathA kArya kAraNasya liGgam / ) yo'pyabhAvaM pramANamicchati, tasyApi na jJAnAnutpAvamAtrAt prameyAbhAvajJAnam, svarUpaviprakRSTasyApi vastuno'bhAvapratItiprasaGgAt / kintu jAnakAraNeSa satsu jJAnayogyasya vastuno jJAnAnutpAdo'bhAvAvaganimittam / na cAyogyAnupalambhAyogyAnupalambhasya kazcit svarUpato vizeSaH, abhAvasya niratizayatvAt / sena nAyaM svazaktyaivendriyavad bodhakaH, kintu yogyAnupalambho jJeyAmA na vyabhicarati / ayogyAnupalambhastu vyabhicarati, satyapi jJeye tasya sambhavAt, etAvatA vizeSeNa yogyAnupalambhaH pratipAdako maaprH| evaM satyabhAvo liGgameva syAvavinAbhAvagrahaNasApekSatvAt / tadanapekSatve tvavizeSeNa 'sarvasyaivAbhAvasyAbodhakatvamiti dunivAraH prsnggH| . re] [193-194] ( / atha abhAvapramANAnsarbhAvanirUpaNam // ) . kAraNAsadbhAve iti 'sAmarayasadbhAve ityarthaH / tema dhuum| 'bhAvasyAGgArarUpavahnayabhAvAgamakatve'pi ma doSaH / [paM0] yogyAnupalabhmaH / pratipAdake (kaM. 226.1) iti liGgaheturiti yAvata / nApara (kaM. 226.2) ityana ' aparazamdena yogyAnapalambhaH / abhAvo liGga-meva syAditi (kaM. 226.2) atra abhAvo yogyaanuplbhmH| savanapekSasve iti (kaM. 226.3) avinAbhAvagrahaNAnapekSatve / 'sarvasyavAbhAvasya bodhakatvamiti (kaM. 226.4) atra karmaNi sssstthii| * [ku0] [193] yadyapyanutpannaM ghaTAdikAryamapi svaprAgabhAvAvacchevakatayA nirUpyamANaM svasAmadhyabhAvamanumApayatyeva, tathApi parAbhimatameva devakUlacaMtra(trA)bhAvaliMgatayA jJAnaprAmabhAvodAharaNaM draSavyam / etaccAne spaSTIbhaviSyati / mana vyAptigrahaNamanapekSya pravartamAnasya kathaM liMgasvamata Aha-yo'pIti (kaM. 225)-svarUpavinakRSTazyApIti (kaM. 225)-taditarasAmagryAmasatyAmapItyapi zabvArthaH / ata evAha zAmakaraNeSu satsvapIti (kaM. 225) / 1mityata-kaM 1, kaM 2 / 2] etaccihnAntargataH pAThaH kaM. 1, kaM. 2 pustakayosti / 3 tasyAbhAvasyAbhAvabodhakatvamiti dunivAraNaprasaGga:-kaM. 1, kN.2| 4 kAraNasadbhAve-a, ba, ka / 5 sadbhAvasadbhAvetyartha:-Da , 6 dhUmAbhAvasyApyaGgAra -a, ba, kA 7 tasyAbhAvasyAbhAvabodhakatvam - kN.1| ... Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI api cendriyasannikarSAdupalabhyamAne bhUtale'bhAvajJAnamapi bhavati 'aghaTaM bhUtalam' iti, tatra bhUtalasyevAbhAvasyApi pratyakSatA ki neSyate ? bhAvAMzenaivendriyasya sambadhaH, yogyatvAditi cet ? nedamanupapAditaM sidhyati / kAryagamyA hi yogyatA, yathendriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi kArya bhAve dRzyate, tadvadabhAve'pIti bhAvavadabhAvo'pi indriyagrahaNayogya eva / kAryadarzanAdeva cAsyendriyasambandho'pi kazcit kalpayiSyate / ___atha matam-niradhikaraNo na kasyacidabhAvaH pratIyate, dezAdiniyamena pravRttinivRttidarzanAt / yadadhikaraNazcAyaM pratIyate tasya pratItAvindriyavyApAro nAmAvagrahaNe, indriyavyApAroparame'pyabhAvapratItidarzanAt / tathAhi-kazcit svarUpeNa devakulAdikaM pratItya sthAnAntaraM gato bevakule devadatto'sti nAstIti kenacit pRSTaH tavAnImeva zAtajijJAso 'nAstIti pratyeti pratItya ca vyAharati nAstIti / na ca pUrvameva' [Ti0] 'jJAnaM jJeyasya kAryamiti jJeyakAyaMtvaM pratyakSajJAnApekSayoktaM, zabdajJAnasya bhUtabhaviSyaviSayasyApi sambhavAt, tayozvAvidyamAnayoniyamaprAkakAlabhAvAbhAvena sAkSAjjanakatvA bhAvAt / [paM0] yogyaanuplbhmsyetydhyaahaarH| ttshcaaymrth.| yadi yogyAnapalammo'vinAbhAvagrahaNamantareNa pravartate tadA avizeSeNa ghaTAbhAvamiva paTAbhAvamapi jJApayet ata evAha 'dunivAraH prasaGga iti (kaM. 2264) / nedamiti (kaM. 226.7) idaM yogyatvam / kAryamiti (kaM. 226.8) jJAnam / asyeti (ka. 226.9) "abhAvasya / indriyasambandho'pi kazciditi (kaM. 226.9) smbndhvishessnniibhaavaakhyH| indriyeNa hi sambadhaM ghaTAdi tasya vizeSaNam abhAvaH, yathA 'aghaTaM bhUtam' eSa smbndhvishessnniibhaavsmbndhH| niradhikaraNa iti (kaM. 226.10) bhuutlaadyaashrynirpekssH| kasyaciditi (kaM. 226.1.) ghaTAdeH / pravRttinivRttidarzanAditi (ka. 226.11) yatra hi ghaTAbhAvaH pratIyate tatra deze'skhalitacakrAmaNAdikA pravRttiH [ku0] abhAvAgamanimittamiti (kaM. 225) abhAvajJAnanimittamityarthaH / astvevaM tataH kimityata Aha na ceti (kaM. 225)niratizayatvAditi (kaM. 225) jJAnotpattopayikA(?)tizayAbhAvAdityarthaH / tahi ko'tizaya ityata mAha kitviti (kaM. 225) - avyabhicAragrahaNamevAtizaya ityarthaH / upasaMharati evaM satIti (kaM. 226) - manukUlatamAha tadanapekSatva iti (kaM. 226) sarvasyeti (?) ayogyAnupalambhasyetyarthaH / bhASye vidyAdanumAnamevetyupalakSaNam / indriyavyApArAnuvidhAnAtpratyakSamapyabhAvajJAnamastItyAha api ceti (kaM. 226) / parasya siddhAntathazAjAghamAzaMkate bhAvAMzenaveti (kaM. 226) / 1 nAsya grahaNe-je. 2 / 2 ntaragato-kaM. 1, kaM. 2 / 3 nAstIti pratItyAbhAvaM vyavaharati -kaM. 1, kaM. 2 / 4 pratIkamidaM mu. pustake nAsti kintu tatraiva (6) pAdaTippaNe-je. 1; je. 2, je. 3, ityatrAsti / 5 bhAvatpAt - k| 6 dunivAraNa-kaM. 1 / 7 bhAvasya - ba / Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumogamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI devakulagrahaNasamaye devadattAbhAvo nirvikalpena gRhItaH, samprati 'smayate iti vAcyam, yuktaM ghaTAdInAmindriyasannikarSAnirvikalpena grahaNam, teSAM svarUpasya parAmapekSasvAt / abhAvasya tu pratiSedhasvabhAvasya svarUpameva yasyAyaM pratiSedhaH 'tavadhInam / atastatpratiSedhatAmantareNa tadabhAvasya svarUpAntarAbhAvAt / tatrAsya pratiyogisvarUpanirUpaNamantareNa nirUpaNamazakyam / ayameva hi bhAvAbhAvayovizeSo yadekasya vidhirUpatayA grahaNam aparasya 'tvanyapratiSedhamukhena / yadAha nyAyavAttikakAra:-"svatantraparatantropalabdhyanupalabdhikAraNabhAvAcca vizeSaH, 'sat khalu pramANasyAlambanaM svatantram, asattu paratantramanyapratiSedhamukheneti" / yadi tvabhAvasyApi svAtantryeNa grahaNaM tadA bhAvAdavizeSaH syAt / ato nAstyabhAvasya nirvikalpakena grahaNam / [Ti0] yo'pi iti :-'mImAMsakAH pramANamanumAnAdatiriktamityarthaH / kAryadarzanAdeva iti:-kArya jJAnamindriya sambandhaH sNyuktvishessnntaasmvetvishessnntaadiH| 'svatantraparatantreti tatraiva granthe pUrva bhAvAbhAvayovizeSapratipAdane hetUn [paM0] kriyate'nyatra nivRttiH| tasyeti (kaM. 226.12) bhUtalAdeH / "gata iti (ka. 226.13) gataH san / na cetyAdi gaye na ca (kaM. 226.15) iti vAcyam (kaM. 226.16) evaM pada svarUpameveti (kaM. 226.18) svarUpamapItyarthaH / yasyeti (kaM. 226.18) ghttaadeH| tabadhInamiti (kaM. 226.18) ghaTAdyadhInam / tadabhAvasyeti (kaM 226.19) ghaTAdyabhAvazya / tatreti (kaM. 226.19) evaM satItyarthaH / asyeti (kaM. 226.19) abhAvasya / pratiyogIti (kaM. 226.19) ghaTAdiH / nyAyavArtikakAra iti (kaM. 226.21) udyotakarAcAryaH / avizeSaH (kaM. 226.23) [iti prAptotItyarthaH / mibikalpakemeti (kaM. 226.24) indriyApAta pratyakSeNa / / [kuo] manu saMyogasamavAyavirahiNo bhAvasya kathamindriyagrahaNayogyatvamata Aha kAryadarzanAditi (kaM. 226) kazciditi - vizeSaNavizeSyabhAvanAmA [ka]zcitsaMzleSa ityarthaH / atra prayogaH-vimataM ghaTAbhAvajJAnamindriyakAryam, tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAdbhUtalajJAnavaditi / hetoranyathAsiddhimAzaMkate -apa matamiti (kaM. 226) / paurastasya jJAnaprAgabhAvasya liMgatayodAharaNasya phalaM darzayituM tadanusAri parakIyAbhAvapramANaM dRSTAntenodAharati tathA hoti (kaM. 226) / siddhAntinaH parihArAbhAsamAzaMkya dUSayati na ceti (kaM. 226) - pratiSedha[svabhAvasya sva] rUpameveti (kaM. 226)-pratiSedha eva svarUpamityanvayaH / tatrAsyeti (kaM. 226) / tatazca pratiyogiviziSTasya grahaNAnirvikalpaka ma saMbhavatItyarthaH / 1 smaryamANa-kaM. 1; kN.2| 2 syAttadadhInam - kaM. 1, kaM. 2 / 3 tu para-je. 1, je. 2; anya - je. 3 / 4 sattu-kaM. 1, kaM. 2 / 5 syAditi-je. 1, je. 2 / 6 yo'pi iti yopIti mImAMsaka:-a, ba / 7 smbndhsmbndhH-k| 8 svatantraparatantrateti -a, ba, ka / 9 heturnirUpya-a, ba / 10 sthAnAntaragata-kaM. 1 / Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 nyAyakamdalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI __ yadapi 'vikalpitaM kiM devadattasaMkIrNasya devakulasya pUrva pratItirAsIt ? tadviviktasya vA? 'saMkIrNagrahaNe tAvat kevalasya na smaraNam / viviktagrahaNe 'cAbhAvo gRhIta eva pazcAt smaryata iti prAptam / tadapyasAram, devadattabhAvAbhAvayoragrahaNe'pi devakulasya svarUpeNa grahaNAt / tasmAnna pUrvamabhAvagrahaNam, tadabhAvAnna smRtiH, na ca tadAnI pramANAntaramupalabhyate / tasmAdvayavahite pratiyogini smRtyArUDhe'bhAvagrahaNAya pratyakSAdipramANapaJcakavyAvRttireva pramANam / ekatra cAbhAvasyAbhAvaparicchedyatve siddhe'nyatrApi tenaiva setsyatIti siddhabhabhAvasya pramANAntaratvam / atrocyate-dezAntaraM gataH kenacitpRSTo devakule devadattasyaidAnIntanAnupalambhene- . dAnIntanAbhAvaM pratyeti 'idAnIM nAsti' iti ? kiM vA prAktanAnupalambhena prAktanAbhAvaM [Ti0] nirUpya 'punarhetvantaraM 'sUcitaM svtntrtyaadi| bhAvo hi svatantro palabdhau kAraNaM bhavati, abhAvastu prtntraanuplbdhau| atrAnupalabdhiH pratiSedhamukhenopalambhaH / [paM0] vikalpitamiti (kaM. 226.25) kvcicchaastre| devadattasaGkIrNasyeti (kaM. 226.25) devadattasaMyuktasya / kevalasya na smara[Na]miti (kaM. 226.26) yadA gRhItaM hi smaryate / gRhIta eveti (kaM. 226.27) indriyApAtamAtrajena nirvikalpakena pUrvamevadhArita eva / tadAnImiti (kaM. 227.2) devakulasya svruupgrhnnaavsre| pramANAntaramiti (kaM. 227.2) yenAbhAvo gRhyate / pratiyoginIti (kaM. 227.3) devakula / amAvasyeti (kaM. 227.4) prameyAbhAvasya / abhAvaparicchedyatve iti (kaM. 227.9) abhaavprmaannnishcytve| atrocyate iti / atha mata (kaM. 226.10) mityArabhya yatpareNoktaM tatra zrIdhareNa pratividhIyate ityarthaH / dvitIyaM vikalpaM nirasyati prAktanAbhAvetyAdi (kaM 227.9) / nedAnImanuvartate (kaM. 227.10) buddhInAM vinAza (zi)tvAt / avasthAntaraprApte (kaM. 227.10) riti pUrvAvasthA'varAvasthA ceti avasthAdvayam / iti rAdvAnta iti (kaM. 227.13) iti siddhAnto mImAMsakasyaM / [ku.] nyAyavArtikakAra = AcAryodyotakaraH / dUSaNoddhAramAzaMkya dUSayati yavapIti (kaM. 226) parihArAbhAsadUSaNamupasaMharati tasmAt (bha) pUrvamiti (kaM. 226) pUrvapakSamupasaMharati tasmAd vyavahita iti (kaM. 227) nanvasta (tu) devakulacaitrAbhAve abhAva: pramANa dezAntaragatasya tadAnIM taddezavatino ghaTAbhAva: pratyakSo bhaviSyati, indriyavyApArasaMbhavAdityata Aha ekatreti (kaM. 227) / sa cA'yaM nyAyaH- iha bhUtale ghaTAbhAvo'bhAvagrAhyaH, abhAvatvAta, dezAntaragatasya devakulacaitrAbhAvavaditi / tatra grAhakamabhAvaM kAlabhedena dvadhA vikalpayati - dezAntaramiti (kaM. 227) gatasyAyaM vikalpo draSTavyaH / bhAcaM dUSayati -babAnItaneti (kaM. 227)-atredAnIMtanAbhAve grAhye kAlabAdho'pi 1 vikalpitaM devadatta ... - je. 3 / 2 sahorNasya -je.2| 3 vA-kaM 1, kaM. 2 / 4 vyavahite'pi-kaM.1, kaM.2 5 syedaaniintnaabhaavenaanuplmbhen-je.| 6 nirUpyahetvantaraM - a, ba, dd| 7 samaccitaM -dd| 8 palabdho -bh| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI devakulagrahaNasamaye nAsIditi ? idAnIntanAnupalandhistAvadyogyAnupalabdhirna bhavati, dezavyavadhAnAt / sampratya'bhAvo'pi tatra devadattasya sandigdhaH, AgamanasyApi sambhavAt / prAktanAbhAvaparicchedayogyA 'tu prAktanAnupalabdhirnedAnImanuvartate, avasthAmtaraprApteH / na cAvidyamAnA 'pratItikAraNaM bhavitumarhati / nApi smRtyArUDhA vyApriyate, pUrvamasaMviditatvAt / nahyanupalabdhiH pramANAntarasaMvedyA, abhAvarUpatvAt / anupalabdhyantarApekSAyAM cAnavasthA syAt / tasmAviyamagRhItavendriyavadarthaparicchediketi rAkhAntaH, tathA sati kutastasyAH smaraNam? anubhavAbhAvAt / ___atha matam-devakule devadattAnupalambho devadattopalambhena 'nivaya'te, na ca dezAntaragatasya tadupalambho jAtaH, tasmAdastyeva tadanupalambhaH / yadi svavasthAntaramApannaH, na cAvasthAbhede vastubheda iti / astu tarhi tAvavihaivam / yatra tu pUrva pratiyogismaraNAbhAvAdvastvabhAvo na gRhItaH, pazcAt kAlAntare vastugrahaNAvihedAnIM nAsIditi prAktanAbhAvajJAnam, tatra kaH pratIkAraH ? 'nivRtto hi tavastvanupalambhastasyopalambhena / na cAnupalambhaH 'pUrvamAmIditi sampratyavidyamAno'pi pratItihetuH, pranaSTendriyasyApi [paM0] dezAntaragatasyeti (kaM. 227.15) pramAtuH / tadupalambha iti (kaM. 227.16) devadattopalambhaH / yaSi viti (kaM. 227.16) yadi param / avasthAntaramiti (kaM. 227.16) tadA tato'dyatana ityevaM ruupm| zrIdharaH prAha astu ta_tyAdi (kaM 227.16) / pratiyogismaraNAbhAvAditi (kaM. 227.17) devakulasmaraNAbhAvAt / vastvabhAva iti (kaM. .227.17) devadattAbhAvaH / tasyeti (kaM. 227.19) vastunaH / [ta] syopalammena (ke. 227.19) ityasmAtpurA kiMntvityadhyAhAryam / pratItiheturiti kiM. 227.20) devadattAbhAvapratItihetuH / bhaTTaH prAha adyatane [ku0] draSTavyaH / dvitIyaM dUSayati -prAktaneti (kaM. 227) - avasthAntaraprApteriti (kaM. 227) etatkAlaviziSTasya tadAnIMtanatvaM nAstyevetyarthaH / pramANAntarasaMvedyeti (kaM. 227)-pratyakSAdyanyatarasaMvetyarthaH / kuta ityata mAhaabhAvarUpatvAviti (kaM. 227)-anavasyeti (kaM. 227) anupalabdhigrAhake yatSaSThaM pramANaM tadapyanupalabdhirUpatvAdanyena SaSThena vedyamevaM tadApyanyenetyatiprasaMgAdityarthaH / na ca dezAntaragatasyeti (kaM. 227) smaraNAbhAvAditi zeSaH / ihAvacchedAnAmasahakArikAlabhedastatazca tadbhadAdapi kAryAbhAvo yukta eva / tathApyaMgIkRtya dUSaNAntaramAha astu tAvaviti (kaM. 227)-tathA'vasthAbhedaH kArya vyAhanti / tathA nivRttimapyAha-niSpatItyAzayatvAcchaMkate-adyatanenaiveti (ka. 227) na prAktane sati miNi kAlabhedaH kAryabhedAyopayajyate / nivartamAna ta miNi na dhArayitaM zaknotIti bhAvaH / 1 tyabhAvo devadattasya - kaM. 1, kaM. 2 / 2 ca -je. 1, je. 2 / 3 pratItiH- je. 1, je. 2 / 4 vinikaM. 1, .2; nivartate-je. 3 / 5 nivrtto-je.3| 6 pUrva naasiiditi-je.3| 7 tadanupalambha- 1 / Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhAvyam nyAyakandalI viSayagrahaNaprasaGgAt / adyatanena va tUpalambhena cAdyatanAnapalambhastasya nivartitaH, prAktanAnupalambhastvastyeva / tena prAkkAlInAbhAvaparicchedayogyena prAktanAbhAvaH paricchidyata iti cet ? aho pANDityam ? aho 'naipuNyam ? anupalambha upalambhaprAgabhAvaH, sa ca vastUtpattyavadhireka eva na prAktanAdyatanakAla bhedena bhidyate, tatrAdyatanAnupalambho nivRttaH, prAktano na nivRtta iti kaH kuzAgrIyabuddheranya imamatisUkSmavivekamavagAhate / tasmAdabhAvo'bhAvenaiva paricchidyata iti na buddhaghAmahe / kathaM tahi svarUpamAtraM gahItvA sthAnAntaraM gatasya smaryamANe pratiyoginyabhAvapratItiH? anumAnAt, yo hi 'yasmin pratiyogini smaryamANe smRtiyogyaH satyAmapi susmarSAyAM na smaryate, sa tasya grahaNakAle 'nAsIditi / yathA kevale pradeze smaryamANe tatra prAkpratIto ghaTo'smaryamANaH / na ca 'smayate devakule smaryamANe satyAmapi susmUrSAyAM smatiyogyo'pi devadattaH / tasmAt so'pi devakulagrahaNasamaye nAsIditi smRtyabhAvAdana [paM0] metyAdi (kaM. 227.21) / teneti (kaM. 227.22 ) prAktanAnupalambhena / prAkkAlInAbhAvaparicchedayogyeneti (kaM.227.22) prAkkAlInAbhAvasamarthana / kaH kuzAgrIyabuddhe (kaM. 227.25) rityAdiH viparItalakSaNayA upahAsaH / abhAvo'bhAvenaiva paricchita iti na buddhacAmahe iti (kaM. 227.25) ko'rthaH ? kintvabhAvonamAnava paricchidyate vkssymaannyuktyetyrthH| paraH pRcchati kathamityAdi (kaM 227.26) / svarUpamAtramiti (kaM 227.26) devakulasatkam / 'gatasyeti (kaM. 227.26) prmaatuH| pratiyoginIti (kaM 227.27) devkule| abhAvapratItiriti (kaM. 227.27) devadattAbhAvapratItiH / zrIdhara uttarayati (kaM 227.27) anumA[nA]diti anumAnamevAha yo hIti (kaM. 227.27) / yo devdttH| pratiyoginIti (kaM. 227.27) devakula / tasyeti (kaM. 228.1) pramAtuH / smRtyabhAvAditi ki0] nanu yadi dezAntaragatena devakUlacaitrAbhAvo nAbhAvena paricchidyate nApIndriyeNa, asaMnnikRSTatvAta, nApi smRtyA, nirvika [lpaka] syApi nirAsena, saMskArAbhAvAt / na ca na parichidyate nAsIditi vyavahAradarzanAkimatra kartavyamiti sauhArdena pRcchati -ki (kathaM) tIti (kaM. 227) / uttaraM svarUpamAtramiti vyAptimAha yo hoti (kaM. 227)upanayamAha na smaryate devakula iti (kaM. 228) - vi(ni)gamanamAha tasmAditi (kaM. 228) - etadanusAreNa pratijJAhetU bahireva drssttvyau| evaM ca prayoganiSkarSaH-devakulaM tadAnIM caitrAbhAvavat, smaraNayogye susmUrSite tasminnasmaryamANe smayamANatvAt / astu pradezazcatravAn prati [yogi]prAganubhUtaH saMsmaraNayogye susmUrSite tasminnasmaryamANe na 1 tUpalambhena -kaM. 1; kaM. 2; vastUpalambhenAnupa -je. 3 / 2 naipuNyam-je. 2 / 3 ntaragatasya - kaM. 1 kaM. 2, je.3| 4 yasmin smaryamANe-kaM. 1 kaM. 2 / 5 nAsIt-je. 1, je. 2 / 6 smaryate ca-je, 1; je.2 / 7 smRtyabhAvAnumAnam - je. 3 / 8 sthAnAntaragatasya-kaM. 1 / 9 pustake pratIkamidaM nAsti / / Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI mAnam / sahopalabdhayorapi vastunoH saMskArapATavAdivirahAdekasyAsmaraNaparasya smaraNaM dRSTam, yathAdhItasya zlokasyaikasya padAntarAsmaraNe'pi padAntarasmaraNam / tatra kathamekasya smaraNe parasyAsmaraNAt abhAvAnumAnamanaikAntikatvAditi cet ? sahasthitayorapi padArthayoH kadAcit kAraNAnurodhAdeka upalabhyate nAparaH, tatrApi kathaM bhUtalopalambhAdanupalabhyamAnasya ghaTasyAbhAvasiddhiH? [194] atha matam - ekajJAnasaMsargiNorekopalambhe'parasyAnupalambho'bhAvasAdhanaM na sarvaH / yena 'vijJAnena pradezo gRhyate tenaiva tatsaMyogI ghaTo'pi gRhyate, 'yA ca pradezagrahaNe sAmagrI saMva ghaTasyApi saamgrii| yadi pradeze ghaTo'bhaviSyat so'pi pradeze jJAyamAne 'vyajJAsyata, tattulyasAmagrIkatvAt / na jJAyate ca, tasmAnAstyeva, tadanupalambhasya prakArAntareNAsambhavAditi / yadyevamasmAkamapyekajJAnasaMsargiNorekasmaraNamabhAvasAdhanam / 'yA devakula[Ti0] punarapi paro naiyAyikagranthavikalpitamAzaGkaya nirAcaSTe yadapi ityAdi / tasmAd vyavahite iti :-pratiyogini pratisambandhini devkulaado| ekatra ca iti devakulAdau devadattAbhAvasya prameyasya pramANapaJcakAbhAvarUpapramANa paricchedyatetyartham / anumAnantu 'vivAdAdhyasto'bhAvo'bhAvapramANagrAhyo'bhAvatvAd devakule caitrAbhAvavaditi / ' avasthAntaraprApte iti-ataddezatvamatadakAlatvaM cAvasthAntaram / na ca iti :- avidyamAnA 'nupalabdhiH / pUrvamasaMviditatvAd iti :- pUrva hi devakule'nupalabdhiH svarUpasattAmAtraiva saJjAtA na punaH "saMvidateti / asaMviditatvameva grAhakapramANA bhAvAd darzayati [paM0] (kaM. 228.4) devadattasmRterabhAvAt / para Aha sahopalabdhayo (ka. 228.4) rityAdi / ekasyeti (kaM. 228.7) devakulasya / parasyeti (kaM. 228.7) devadattasya / kAraNAnurodhAditi (kaM. 228.8) kAraNamatra vidhAnAdi / [194] zrIdharaH prAha yadyevamityAdi (kaM. 228.14) tavasmaraNasyeti (kaM. 228.19) devadattAsmaraNasya / nAstyanupapatti (kaM 228.21) rityata upanyAsastAvadanupalabhyamAnaM uddizyoktaH / [ku0] smaryate yatrAcaitrasyeva gRhapradeza iti vyatirekI smaraNAbhAve saMskArapATavAbhAva upAdhiriti darza [yi ] tvA[vya]bhicAramAzaMkate sahopalabdhayorapIti (kaM. 228) / samAnanyAyatayA parihatuM pratibandhImAha sahasthitayorapIti (kaM. 228) SaSThapramANasvIkAre'pIti zeSaH / . [194] parasyAnukUlaM tarka pratibandhImocanAya zaMkato atha matamiti (kaM. 228) / svamate'pi tameva taka yojayati - yadyevamiti (kaM. 228) / saMskArapATavAbhAvamupAdhimasiddhikurvan grahaNasAmazyabhedamAha-yA ca devakulasyeti (kaM. 228) / upAdhimuddhRtya vyabhicAramudvahati - zlokasya tviti (kaM. 228) - nAstyanupapattiriti (kaM. 228) / saMskArapATava bhedAtsA(sa) hasmaraNayogyatve vizeSaNaM vipakSe na vartate / ataH kuto vyabhicAra ityarthaH / .. 1hi jJAnena-kaM. 1, kaM. 2, je. 2; jnyaanen-je.3| 2 yaiv-kN.1|-kN. 1 / 3 vijJAsyeta- kaM. 1, kaM. 2, je.1| 4 yaiva-kaM. 1, kaM. 2, je. 3 / 1 paricchedyate ityarthaH- a, ba, paricche dyate ityrth:-dd| 2 mtkaaltvN-a| 3 mAno-a, ba / 4 saMvidi - a, ba, sNviditi-k| 5 pramANAbhAva-a / Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam . nyAyakandalI grahaNasAmagrI 'sA devadattasyApi tatsaMyuktasya grahaNasAmagrI, 'yA ca devakulasya smaraNasAmagrI 'sA devadattasyApi smRtisAmagrI, tadekajJAnasaMsagitvAd yadi devakulagrahaNakAle devadatto'bhaviSyat so'pi devakule smaryamANe asmariSyat, tattulyasAmagrItvAt / na ca smaryate, tasmAnAsIdeva, tadasmaraNasya prakArAntareNAsambhavAditi samAnam / zlokasya tu padAnyuccAraNAnurodhAt krameNa paThyante, nekajJAnasaMsargANi / teSu yatra tu 'paTutaraH saMskAro jAtastat smaryate, nAparamiti naastynuppttiH| evamupalabhyamAnasyApi vastuno yat prAktanAbhAvajJAnaM prAgidamiha nAsIditi. jJAnam, tadapi pratiyoginaH prAktanAstitve smaryamANe tatsattAsmRtyabhAvAdanumAnam / ye tu smRtyabhAvamapyabhAvaM pramANamAcakSate teSAm "abhAvo'pi pramANAbhAvaH" iti bhASyavirodhaH, "pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate" ityAdivAttikavirodhazcetyalaM. bhunaa| [paM0] na jhanupalabdhiH ityAdi / rAdhAnta iti mImAMsakAnAmiti zeSaH / yatra tu pUrvamiti pratiyogino deva'kulAderasmaraNAt "kevalaM bhUtadarzane devakulAdyabhAvo na gRhItaH / atha pratipAdigrahaNAbhiprAyeNa paraM 'pratyAha sahasthitayorapi iti:-kAraNApi dhAnAdeH / "tadapi pratiyogina. iti :-pratisambandhino bhUtalasyetyarthaH / tatsattA pUrvamA vastunaH sattA / teSAmabhAvo'pi pramANeti-smRterapramANatvAttadabhAvasya "pramANAbhAvatvAnupapatteriti bhAvaH / idAnIM yatra tu "pUrvamityAdinA (kaM. 228.20 ) prAguktamupalabhyamAnapakSamanumAnatayA sthApayiSyannAha evamupalabhyamAnasyetyAdi (kaM. 228.21) pratiyogina iti (kaM. 228.23) devakulasya / tatsatteti (kaM. 228.23) devdttsttaa| abhAvo'pi pramANAbhAva iti bhASyavirodha iti (kaM. 228.24) smRtihi na pramANam iti kathaM tadabhAvebhAvapramANam, pramANAbhAvasyApi bhAvapramANatvAt / [Fo] uktaM prakAramanyatrAdizati - evamiti (kaM. 228) - prAktanAstitva iti (kaM. 228) pUrvakAlasaMbaMdha ityarthaH / smaryamANa iti (kaM. 228) susmUrSita ityrthH| tassattAsmRtyabhAvAviti (ka. 228) ttkaalsNbNdhsmRtybhaavaadityrthH| nanvayamapIha bhatale ghaTAbhAvo na pratyakSaH abhAvatvAta dezAntaragatasya devakUlasya caitrAbhAvavadityasya kA gatiriti ceta, na / apratyakSatve indriyavyApAravilopasyopAdhitvAt / iMha cendriyavyApArasyAnanyathAsiddhatvAt / na cAdhikaraNagrahaNAyendriyavyApAra iti vaktavyam , aMdhasya tvagupanIte zyAme ghaTe na raktarUpAbhASapratItiprasaMgAt / asmAkaM tu yathAkathaMcidgRhIte'dhikaraNapratiyogigrAhakamindriyagrAhyAbhAvavAdinAM na kiJcidaniSTamityabhiprAyeNopa[saM harati -ityalaM bahuneti (kaM. pR. 228) / 1 saiva - je.3| 2 yA-je.1, yeva - je.3| 3 saiv-je.3| 4 nAsIda devadattaH-kaM. 1, kaM. 2 / 5 bahutaraH-kaM. 1, kaM. 2 / 6 devakulAde devakulAda smaraNAt -a, b| 7 kevala -dd| 8 smRtyAha-a, ba / 9vidhaanaadau-a| 10 'tadapi' iti aba pustakayo sti / 11 pramANabhAvatvA - a, ba / 12 'pUrvam' iti *. 1 pustake naasti| Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 541 nyAyakandalI [195] ye punarevamAhuH - abhAvarUpasya prameyasyAbhAvAnna sAdhvI tasya pramANacinteti / ta idaM praSTavyAH, nAstIti saMvidaH kimAlambanam ? yadi na kiJcit ? dattaH svahasto nirAlambanaM vijJAnamicchatAM mahAyAnikAnAm / atha bhUtalamAlambanam ? kaNTakAdimatyapi bhUtale kaNTako nAstIti saMvittiH, tatpUrvakazca niHzaGkaM gamanAgamanalakSaNo vyApAro dunivaarH| kevalabhUtalaviSayaM 'nAstIti' saMvedanam, kaNTakasadbhAve ca kaivalyaM nivRttamiti pratipattipravRttyorabhAva iti cet ? kiM' kaivalyaM bhUtalasya svarUpameva? kimuta dharmAntaram ? svarUpaM tAvat kaNTakAdisaMvedane'pyaparAvRttamiti sa eva pratipattipravRttyoravirAmo doSaH / dharmAntarapakSe ca tattvAntarasiddhiH / atha manyase bhAva evaikAkI sadvitIyazceti 'dvayImavasthAmanubhavati / tatraikAkI bhAvaH svarUpamAtramiti kevala iti cocyate, tAdRzasya tasya dRzye pratiyogini ghaTAdau [Ti0] [195] dattaH svahasta iti tatpakSAGgIkArAd bAhu'dAnena te skhalanto rakSitA ityarthaH / mahAyAnikA maadhymikbauddhaaH| dharmAntareti :-'kaNTakavattvadharmApekSayA dharmAntaraM tatpakSe tattvAntarasyAbhAvasya siddhirityabhiprAyaH / [paM0] [195] ye punariti (kaM. 228.26) praabhaakraaH| te hi paJcapramANavAdino'bhAvaM pramANaM na manyante na sAdhvI (kaM. 228.26) tyaadi| prameyAbhAve hi kutaH pramANamityarthaH / battaH svahasta iti (kaM. 229.2) satpakSAbhyupagamAt / mahAyAnikAnAmiti (kaM. 229.2) vijJAnavAdinAM mAdhyamikabauddhAnAm / aya bhUtalamAlambanam (kaM. 229.2) ityasmAtpurastadetyadhyAhAryam / saMvitti(kaM. 229.3)rityasmAtpura: syAdityadhyAhAryam / paravAkyaM kebaletyAdi (kaM. 229.4) / pratipattipravRttyoriti (kaM. 229.5) pratipattirnAstItirUpA saMvit / pravRttistu - nishshgmnaadikaa| dharmAntaramiti (kaM. 229.6) kaNTakavattvadharmApekSayA dharmAntaraM kaivlym| tattvAntarasiddhiriti (kaM. 229.8) abhaavsiddhiH| .tAdRzasyeti (kaM. 229.9) ekAkinaH / tasyeti (kaM. 229.10) bhAvasya / dRzye iti (kaM. 229.10) upalabdhilakSaNaprApte / tAdRzasyetyAdi gadye (kaM. 229.9) tAdRzasya tasyopalabdhiriti pdyojnaa| 'anupalabdhi [ku0] [195] evaM bhedAnpratyabhAvAkhyasya pramANasya yathAsaMbhavaM pratyakSAnumAnayoraMtarbhAvamuktvA prameye vivadamAnAprAbhAkArAnutthApayati ye punariti (kaM. 228) nAstIti (kaM. 229) saMvidaH kimAlambanamiti (kaM. 229) kiM mArUpe (svarUpa) meva vA bhUtalaM kevalaM bhUtalaM vA bhedA ekAkibhUtalaM veti praznArthaH / AdyaM dUSayati yadi neti (kaM. 229) dvitIyaM dUSayati-aya bhUtalamiti (kaM. 229) - na hi kaMTakavadbhUtalamityarthaH / tRtIyamAzaGkate kevaleti (kaM. 229) dvitIyasmAditi zeSamAha kaNTakAdIti (kaM. 229) / vikalpya dUSayati ki bhUtalasyeti (kaM. 229) / tattvAntarasiddhiriti (kaM. 229) / tathA cAbhAvaH kevalamiti saMjJAmAtraM bhidyata ityarthaH / caturtha mutthApayati atha manyasa 1 nanu kiM - kaM. 1, kaM. 2; na kevalyaM -je. 2, je. 3 / 2 dvitIyam -je. 2, je. 3 / 3 dAne -a| 4 kaNTakatva - a, ba, ka / 5 siddharityabhiprAyaH- a, ba / 6 upalabdhighaTAnyabhAvaM-kaM. 1 / Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam . nyAyakandalI jikSite 'satyupalabdhighaMTAdyabhAvavyavahAraM pravartayatIti / atrApi bramaH-ghaTAve'rabhAvaM bhUtalaM ca vyatirekyakAkizabdasyArthaH kaH samarthito bhavadbhiryo hi nAstIti pratiSedhadhiya Alambanam ? nahi viSayavalakSaNyamantareNa vilakSaNAyA buddharastyudayaH, nApi vyavahArabhedasya 'saMbhavaH / svAbhAvikaM yadekatvaM bhAvasya tadevaikAkitvamiti cet ? kimekatvaM pratiyogirahitatvam ? ekatvasaMkhyA vA ? ekatvasaMkhyA tAvadyAvadAzrayabhAvinI bhAvasya sadvitIyAvasthAyAmapyanuvartate / atha pratiyogirahitatvaM svAbhAvikamekatvamucyate, siddhaM prameyAntaram / / nanvabhAvavAdino'pi bhUtalagrahaNamabhAvapratItikAraNam, apratIte bhUtale ttraabhaavprtiiteryogaat| tatra na tAvat kaNTakAdisahitabhUtalopalambhAt kaNTako nAstIti 'prtiitiH| abhAvaviziSTabhUtalagrahaNasyAbhAvapratItihetutve 'cAbhAvagrahaNAt tadabhAvaviziSTabhUtala. [Ti0atrApi bama iti:-ghaTAdyabhAvaM vizeSaNatvena bhUtalaM ca vizeSyatvena muktvetyarthaH / paraH prAha nanvabhAvavAdino'pi iti :- abhAvagrahaNAdabhAvaviziSTeti kaNTakasahitasya bhUtalasyAbhAvAtItAvakAraNatvAt jJAtakaNTakAbhAvasyaivAbhAvajJa ne kAraNatvAdAtmAzrayo doSaH / arthAbhAvavyatiriktA arthasadbhAvayuktApi syAdata ukta pratiyogisaMsargavyatirekiNi iti / : [paM0] ghaMTAghabhAvavyavahAraM pravartayatIti (kaM. 229.10) na punarabhAvAkhyaM prameyAntaramastItyarthaH / brama iti (kaM. 229.11) 'vayaM kndliikaaraaH| ghaTAdera bhAvamiti (kaM. 229.11) vizeSaNatvena / bhUtalaM ceti (kaM. 229.11) vizeSyatvena / 'vilakSaNAyA iti (kaM. 229.13) upastIti buddhayapekSayA nAstIti vailakSaNyam / nApi vyavahArabhedasyAsambhava (kaM 229.13) iti atra viSayavalakSaNyamantareNeti yogH| tato'yamoM viSayavalakSaNyamantareNa vyavahArabhedasyApi sambhavo nAsti / pratiSedhe hi nAstIti vyavahAraH, pUrva tu astIti vyavahAraH / sadvitIyAvasthA[yA]miti (kaM. 229.16) kaNTakatvadazAyAm / pratiyogirahitatvamiti (kaM. 229.16) kaNTakarahitatvam / prameyAntaramiti (kaM. 229.17) abhAvaH / [ku0] iti (kaM. 229) / tRtIyasmAdvizeSa darzayitumekAki zabdaM nirbuvANakAdAcitka[tva] bhAvavyavahArasAmagrImutpAdayati-tatraikAkIti (kaM. 229) asahAye hyekAkinI (ni)janya: ziSyate / asahAyatvaM ca sahAyapratiyogitayA tadabuddhimapekSata iti bhAvaH / niruktimAtramatiricyate tenArtha ityabhiprAyavAnpariharati atrApIti (kaM. 229) / nanu niruktimAtrabhede'pi buddhibhidyate yathA vRttivAkyayoH vRttau hi saMsRSTa pradhAnaM pratIyate / vAkye tu pradhAnopasarjanayo: saMsargamAtramiti iha ca kevalaM bhUtalamiti vAkyaM tRtIyaH pakSaH / caturthastvekAkIti vRttiriti mahAnbhedam (:) ityata Aha na hIti (kaM. 229) bhedatAM zAbdI pravRttiH / sA vyavahArabhedAnupayoginI na hi rAjJaH puruSamAnayeti coditastu tato'bhisaMbhavatItyarthaH / svAbhAvikazceti (kaM ceti) (kaM. 229) / tatazca viSayabhedo'pi bhaviSyati / 1 anuplbdhi-pN.| 2 rabhAvAd-kaM. 1, kN.2| 3 sdbhaav:-je.1| 4 prtiitirsti-je.1| 5 cAbhAvagrahaNe tadabhAvagrahaNe tadabhAvaviziSTabhUtalagrahaNam, tadabhAvaviziSTAd - kaM. 1, kaM. 2; cAbhAvagrahaNAdabhAva viziSTamUtalagrahaNam / abhAvaviziSTabhUtalagrahaNAccAbhAvadrahaNam-je. 3; cAbhAvagrahe tadabhAvaviziSTabhUtalagrahaNamabhAvaviziSTabhUtalagrahaNAccAbhAvagrahaNam-je. 2 / 6 vayaM-iti bapustake nAsti / 7 rabhAvAdU-kaM. 1 / 8 vilkssnnvaa-pN| Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam ___ nyAyakandalI grahaNam, abhAvaviziSTabhUtalagrahaNAccAbhAvagrahaNamiti svayameva svasya kAraNama'bhyupagataM syAt / tasmAdabhAvavyatiriktA pratiyogisaMsargavyatirekiNI bhUtalasya tvayApi kAcidekAkitvAvasthAnupagantavyA, yasyAH pratItAvabhAvapratItiH syAt, saivAsmAkaM nAstIti vyavahAraM prvrtytiiti| tadapyayuktam, bhuutlsvruupgrhnnsyaivaabhaavprtiitihetutvaat| na ca sadvitIyagrahaNe'pyetpratItiprasaGgaH, 'bhUtalagrahaNavadabhAvendriyasagnikarSopyabhAvagrahaNasAmagrI, kaNTakAdisaddhAve tadabhAvo nAstIti viSayendriyasannikarSAbhAvAt satyapi bhatalagrahaNe nAbhAvapratItiH, nahi cakSurAlokAdikamapalambhakAraNamastIti yadyatra nAsti tadapi tatra pratIyate / tadevaM siddho'bhAvaH / [Ti0] viSayendriyasanika bhAvAd iti-viSayo'bhAvarUpaH / siddho'bhAva iti :-vivAdAspadamaghaTaM bhUtalamiti jJAnaM vizeSaNajJAnakRtaM viziSTajJAnatvAt saghaTabhatalamiti 'jJAnavat / athavA aghaTaM bhUtalamiti zabdo bhUtalAtiriktArthaviSayo . bhUtalAtiriktazabdatvAt saghaTaM bhatalamiti zabdavat / [paM0] punaH prabhAkara zvodayati nanvityAdi (kaM. 229.17) / abhAvavAdino'pIti (kaM. 229.17) vaizeSikAderbhaTTasya vA / svayameva svasya kAraNamiti (kaM. 229.21) svAtmani kriyAvirodhadoSa ityarthaH / abhAvena abhAvagrahaNAta abhAvavyatirikteti (kaM. 229.22) ukte'pi saMzayaH, arthAbhAvavyatiriktA, arthasadbhAvayuktApi syAt ata uktaM pratiyogisaMsargetyAdi (kaM. 229-22) / tvayA'pIti (kaM. 229-23) he abhAvavAdin / saiveti (kaM. 229-24) ekaakitvaavsthaa| etatpratItiprasaGga iti (kaM. 229 -25) abhAvapratItiprasaGgaH / abhAvendriyasannikarSo'pIti (kaM. 229-26) yarthandriyAnvayavyatirekAnuvidhAyi kArya bhAve dRzyate tadvadabhAve'pIti bhaNanAt / tadabhAvo nAstIti (kaM 230.1) abhAvendriyasannikarSoM nAstItyarthaH / viSayantriyasannikarSAbhAvAditi (kaM. 230.1) atra viSayo'bhAvaH / satyapi bhUtalagrahaNe iti (kaM. 230-1) kaNTakavattvena / sadvitIyAvasthAyAmiti draSTavyam / 'yaditi (kaM. 230-2) . ghaTAdi / siddho'bhAva iti (kaM. 230-3) atra sAdhanamucyate "vivAdAspadaM bhUtalamiti jJAnaM vizeSaNajJAnakRtaM, viziSTatvAt, saMghaTaM bhUtalAmiti jJAnavat" / athavA aghaTaM bhatalamiti bhazabdo bhUtalAtiriktArthaviSayo bhUtalAtiriktazabdatvAt saghaTaM bhUtalamiti zabdavata ityabhAvasiddhiH / [ku0] tasya vidhiviSayatvAditIhaikatvamityekAkiparyAyAdekazabdAdvA bhAvapratyayaH saMkhyAvAcino vA dvitIye viSayabhedasiddhiH / prathame tadabhISTasiddhirityAzayAtvA vikalpya dUSayati kimekatvamiti (kaM. 229) pratibandhyA'bhAvavyatiriktAM tadvyabahArasAmagrI sAdhayitumAha nanviti (kaM. 229) svayameveti (kaM. 229) / svavyAvRttapratItezca parasparaM kAryakAraNabhAvAdanyonyAzrayatvamityarthaH / pratiyogisaMsargivyatirekiNIti (kaM. 229) / ghaTAbhAvaprasaMgaparihArAyetadvizeSaNam / yadyapyayaM vikalpo bhAvavilopAyApi prabhavati tathAhi ghaTo ghaTavati vartate / tadabhAvavati vA Adyena cAtmAzrayatvaM ca dvitIye virodhaH / tasmAd ghaTa: na kvacidapi vartata iti suvacameva / tathApi sukRttayaiva tadabhidhAya svapakSanirvAhamAha tadapyayuktamiti (kaM. 229) bhUtalopalaMma (grahaNa) vaditi (kaM. 229) / pratyakSajJAnaviSayasyApi sAmagyanupravezAditi bhAvaH / ata eva bhAvapratIti dRSTAntIkarotIti tahi (na hi) 'cakSurAdIti (kaM. 230) / 1 mipyupagataM-je. 1, je. 2, je. 3 / 2 kitvAvasthAnumantavyA-je. 1; bhyupagantavyA-kaM. 1, kaM. 2 / 3 bhUtalopalambhavat-je. 1, je.2| 4 kaNTakAtibhAve ca-je.1; je.2| 5 jJAnavati - a, ba, jnyaanN-dd| 6 ydi| 7 ckssuraalokaadi-kN,| Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 myAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamASyam nyAyakandalI [196] sa ca 'caturdhA rUDhaH-prAgabhAvaH, pradhvaMsAbhAvaH, itaretarAbhAvaH, atyantAbhAvazceti / prAgutpatteH kAraNeSu kAryasyAbhAvaH prAgabhAvaH, [tatra prAk kAryotpatteH pUrvamabhAvo vizeSasya prAgabhAvaH / sa cAnAdirapyanityaH, kAryotpAdena tasya vinAzAt, avinAze ca kAryasyotpattyabhAvAt / kaH prAgabhAvasya vinAzaH ? vastUtpAda evA nivRtte vastuni prAgabhAvopalabdhiprasaGga iti cet ? vastuvadvastvavayavAnAmapyArabdhakAryANAM prAgabhAvavinAzalakSaNatvAt / utpannasya svarUpapracyutiH pradhvaMsAbhAvaH / sa cotpattimAnapyavinAzI, bhAvasya punaranupalambhAt / prAgabhUtasya pazcAdbhAva utpAvaH, pradhvaMsasya kaH prAgabhAvaH ? yasyArthasya yaH pradhvaMsaH tasyArthasya svarUpasthitireva tatpradhvaMsasya prAmabhAvaH / yathA vastUtpattireva tatprAgabhAvasya vinAzaH, tathA pradhvaMsotpattireva tatprAgabhAvasya vinAzaH / [Ti0] [196] nanu 'nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH / ' iti vastUtpAdavinAzAnabhyupagamAt kautastyo prAgabhAva pradhvaMsAbhAvAviti pratyavatiSThante tatrAha yavasadabhUtaM tasya katham iti| atyantAbhAva iti asataH kAlatraye'pIti [paM0] [196] paraH pRcchati kaH prAgabhAvasyetyAdi (kaM. 230.6) / zrIdharaH vastUtpAda eveti (kaM. 230.7) vastuvaditi (kaM. 230.8) ghaTavat / vastvavayavAnAmiti (kaM. 230.8) kapAlAdInAm / utpattimAniti (kaM. 230.9) zrutvA paraH prAha -prAgabhUtasyetyAdi (kaM. 230.10) zrIdharaH yasyArthasye(kaM. 230.11) tyAdi / tatprAgabhAvasyeti (kaM. 230 12) vastuprAgabhAvasya / 'tasprAgabhAvasyeti (kaM. 230.12) prdhvNspraagbhaavsy| [ku0] [196] kAraNeSu kAryasyAbhAva iti (kaM. 230) / nanu tadAnIM bhAve utpannasya tasya kathaM smRtiviSayatA'smaryamANe ca tasminpratiyogini tatprAgabhAvaH kathaM pratyetavya iti cet, na / tasyApi pUrvadRSTaghaTatvajAtyAkAntatayA buddhAvArohAt / itarathA ghaTaM kariSyAmItyAdi vyavahAravilopaprasakte kAryotpAdena tasya vinAzAditi (kaM. 230) / yadyapyutpadyamAnaM kAryameva prAgabhAvasya pradhvaMsaH, tathApi tasya kAryotpattirupacArAdabhAvo bhAvaM nivartayatIti ca dRSTavyA(yam) / avinAze ceti (kaM. 230)-taM nivRttirUpatva ityarthaH / tathA cAyaM saMkSepa:-prAgabhAvo bhAvakAlenAnuvartate bhAvasya tannivRttirUpatvAditi gUDhAbhisandhiH / pRcchati kaH prAgabhAvasyeti (ka. 230)-sukumAramuttaraM-vastUtpAda eveti ( kaM. 230) / abhisandhimuddhATayati nivRtte vastunIti (kaM. 230) svA(vastva)yavAnAmapIti (kaM. 230) pradhvaMsasyApItyarthaH / itarathA teSAmapi vinAze prAgabhAvonmajjanaprasakteH / sa cotpattimAnapIti (kaM. 230) i(a)vadhimAnapItyarthaH / svakAraNasamavAyalakSaNAyA utpatterabhAvAt / evamavinAzItyuttarAvahya (! ) rahita ityarthaH / sattAbhivyaMjaka svarUpapracyuterazaMkanIyatvAt / atra pramANamAha bhAvasyeti (kaM. 23.) / utpatteraupacArikatvamajAnAna: pRcchati prAga1 caturdUhaH- kaM. 1, kaM. 2; caturdhAvyUha - je. 2 / 2[ ] etaccihnAntargataH pAThaH - je. 1, je. 2, je. 3 / pustakeSu naasti| 4 prdhvNsaabhaavaavidhvNsaabhaavaaditi-a| 5 abhyntaabhaav-a| 6 'a' pustake 'tatprAgabhAvasya' iti pAThaH lekhakapramAdA bhraSTaH / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam nyAyakandalI yadasadbhUtaM tasya 'kathaM sadbhAvo yacca sadbhUtaM tasya kathamabhAva ityaparicodyam, kAraNasAmarthyasyAparyanuyojyatvAt / gavyazvAbhAvo'zve ca gorabhAva itaretarAbhAvaH / sa ca sarvatrako 'nityaH ekapiNDavinAze'pi sAmAnyavat piNDAntare pratyabhijJAnAt / 'yathA ca sAmAnyamadRSTavazAdupajAyamAnenaiva piNDena saha sambaddhacate, 'nitye ca svabhAvasiddham, tathetaretarAbhAvo'pi / iyAMstu vizeSaH-piNDagrahaNamAtreNa sAmAnyagrahaNam, 'itaretarAbhAvagrahaNaM tu pratiyogisApekSam, pararUpanirUpaNIyatvAt / atyantAbhAvo yadasataH pratiSedha iti / itaretarAbhAva evAtyantAbhAva iti cet ? aho rAjamArga eva bhramaH ? itaretarAbhAvo hi svarUpasiddhayoreva gavAzvayoritaretarAtmatA [Ti0] zeSaH / asadbhUtasyaiva buddhAvAropitasya iti mastakamAtrasya viSANamAtrasya ca kAryakAraNabhAvaH pratItaH zazamastakAdAvAropya niSidhyate, ataH pratiyoginirUpaNAdhInanirUpaNIyatvamiti / abhAvaH // [paM0] 'nA'sato vidyate bhAvo, nAbhAvo vidyate sata' iti vastUtvAdavinAzA'nabhyupagamAt kutastyo prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAditi pRcchantaM sAGkhyamAkSipannAha yadasadbhUtamityAdinA (kaM. 230.13) nityeti (kaM. 230.15) AtmAdau / asata iti (kaM. 230.19) kAlatraye'pyavidyamAnasya kharaviSANAdeH / [ku0] bhUtasyeti (kaM. 230) upacAraM darzayanuttaramAha yasyeti (kaM. 230) sA evotpatti: paarmaarthikii| pradhvaMsasya tu pUrvAvadhisadbhAvamAtreNaupacArikItyarthaH / na kevalaM pradhvaMsasyotpattiropacArikI, api tu prAgabhAvasya vinAzo'pi tatheti darzayasyabhAvottarAvadhittvaM vyAcaSTe yatheti (kaM. 230)-nA'sato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sata iti vadatAM sAMkhyAnAM matamapanyasya dUSayati yadasaditi (kaM. 230) / nanu yadyasata utpattiH, zilAzakalAdaMkura: kasmAnna jAyata ityata Aha kAraNasAmarthyasyeti (kaM. 230) saca sarvatraka iti (kaM. 230) samavAyanirUpake bhedAdeina vyavayita iti bhAvaH / yadasataH pratiSedha iti tatkAryatayA vA jijJAsitasyaivetyarthaH / evamiha bhUtale ghaTo nAstItyeSo'pyatyaMtAbhAvatvena saMgrahIto bhavati / nanu khatmatvamapyasadeva kasmAnna taniSedho'pyatyaMtAbhAva iti zaMkate itaretarAbhAva iti (kaM, 230)-evakAro bhinnakramo'tyaMtAbhAva ityanantaraM draSTavyaH / pariharati aho iti (kaM. 230) itaretarAtmatApratiSedha iti (kaM. 230) itaretarAtmatayA pratiSidhyate / nanvitarasminnitaratAtmatva adyevamapi syAt / rUpasya cAtyantAbhAva vAyAveti bhAvaH / dezakAlAnavacchinnAdhikaraNA 1 kathamabhAva iti na paricodyam -kaM.1; kaM. 2 / 2 nitya eva - kaM. 1, kaM. 2 / 3 yathA sAmAnya - kaM. 1; kaM. 2 / 4 nityatvaM - kaM. 1; kaM. 2 / 5 abhAvagrahaNaM tu-je. 1, je. 2, je. 3 / Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .546. nyAyakavalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [197] 'tathavaitihyamapyavitathamAptopadeza eveti / . nyAyakandalI prtissedhH| atyantAbhAve tu sarvathA asadbhUtasyaiva buddhAvAropitasya dezakAlAnavacchinnaH pratiSedhaH / yathA SaTpadArthebhyo nAnyatprameyamastIti / yadi cAtyantAbhAvo neSyate, SaDeva padArthA 'ityayaM niyamo durghaTaH syAt / [197] aitihyamapyavitathamAptopadeza eva'iti ha' iti nipAtasamudAya upadezapAramparye vartate, tatrAyaM svArthikaH vyaJ pratyayaH, aitihyamiti / vitathamaiticaM tAvat pramANameva na bhavati / avitathamAptavacanameva / Aptopa-. dezazcAnumAnam / tasmAdavitathamaitiAmanumAnAnna vyatiricyate itybhipraayH| [Ti0] [197] ( // atha aitihyApramANAntarbhAvanirUpaNam // ) aitihyam iti iha 'vaTe yakSa 'ityajJAtavaktRkaM vAkyamaMtihyam / / / aitihyam // . ( // iti anumAne zabdAdInAM pramANAntarbhAvanirUpaNam // svArthAnumAnaM samAptam // ) [paM0] [197-98] pratipAdanamiti (kaM. 231.8) jJApanam / tatpratipattijanana samartha iti (kaM. 231.11) liGgapratipattijananakSamaH / rUpeSviti (kaM. 231.12) pratijJAdiSu / pratipAdayatItyatra (kaM. 231.13) vAkyaM kartR / tatpratipAditAditi (kaM. 231.13) paJcAvayavavAkyapratipAditAt / tasyeti (kaM. 231.14) anumAnasya / [ku0] vacchinna ityarthaH / na hi rUpAbhAvAdhikaraNatvaM prati vAyordezabhedaH kAlabhedo vA prayojako bhavati / tathA sati kasyApi kadAcidrUpatvaprasaMgAt / upalakSaNaM caitat / dezakAlAvacchinnAdhikaraNopyatyaMtAbhAvo bhavatyeva / yathehedAnI ghaTo nAsti, yathA ca saMgrAmasthale jayaM (ya) vAnanyo bhUpo nAstIti / yathA SaTpadArthebhyo idamudAharaNamevaM vyAkhyeyam / avAntarabhedaM vihAya bhAveSa saptatvasaMkhyA nAstIti / anyathA pratItyapratItibhyAM niSedhavyAghAtAdiyameva ca vyAvRttirevakArA ityAha yadi ceti (kaM. 230) / [197] upadezapAraMparyamiti (kaM. 230) anena zRMgagrAhikayA kasyAcidupadeSTuH prasiddhayabhAvaM darzayati / tatazcAnirdiSTapravaktRkaM pravAdapAraMparyamaitihyamiti lakSaNamucitam / avitathAmatihyamAtramupadeza eveti pramANabhUtavAkyasvAtpitrAdivAkyavaditi shessH| 4 mAptopadeza-kaM.1; kaM. 2 / 1 tthaitihympi-de| 2 kAlAvacchinnaH-je. 1, je.2| 3 ityatra-je. 3 / 5 vaye - a, ba / 6 ityanyAta - a| 5 samartha pazcAkya - kaM 1 / Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [198 to 200] paJcAvayavena vAkyena svanizcitArthapratipAdanaM parArthAnumAnam / paJcAvayavenaiva vAkyena saMzayitaviparItAvyutpannAnAM pareSAM svanizcitArthapratipAdanaM parArthAnumAnaM vijnyeym| nyAyakandalI [198] parArthAnumAnavyutpAdanArthamAha-paJcAvayavena vAkyena svanizcitArthapratipAdanaM 'parArthAnumAnamiti / pratipAdanIyasyArthasya yAvati zabdasamUhe pratItiH paryavasyati, tasya paJcabhAgAH samUhApekSayAvayavA ityucyante / svayaM 'sAdhyAnantarIyakatvena nizcito'rthaH svanizcitArthaH, . sAdhyAvinAbhUtaM liGgam / tasya paJcAvayavena vAkyena pratipAdanaM tatpratipattijananasamarthapaJcAvayavavAkyaprayogaH parArthAnamAnam / paJcAvayavaM hi vAkyaM yAvatsu rUpeSa liGgasya sAdhyAvinAbhAvaH parisamApyate tAvadrUpaM liGgaM pratipAdayati / [20] [198] . . ( // atha parArthAnumAnanirUpaNam // ) 'tasya ca paJca iti :- nanu 'dravyasamavAyikAraNamavayavaH, tatkathaM pakSAdizabdAnAmavayavatvamityAha samUhApekSayA iti / "na tu vAkyameva iti :- ayaM hi sAdhyAvinAbhUtamidaM liGgamityasyArthasya pratipAdakamiti manyate / tasya iti :sAdhyasyetyarthaH / [paM0] apare sviti (kaM. 231.15) prAbhAkarAH / yatparaH zabdaH [sa] zabdArtha iti (kaM. 231.16) yathA kambugrIvAdimadarthaparo ghaTa zabda iti sa eva kambagrIvAdimAnoM ghttshbdsyaarthH| sAdhyaparamiti (kaM. 231.16) sAdhyaniSTham / tatpratipAdanArthamiti (kaM. 231.16) sAdhyapratipAdanArtham / 'tasyeti (kaM. 231.16) vAkyasya / [ku0] [198] nanu svanizcayArthamanumAnamityuktaM tahi kathaM paro bodhaH, tadabodhane vA ki zAstrasya prayojanamiti zaMkAnirAsaparatayA 'bhASyamavatArayati parArthAnumAneti (kaM. 231) / nanvavayavo nAma samavAyikAraNavizeSaH yathA tantavaH paTasyAvayavA iti; samavAyikAraNatvaM ca dravyakarma tatkathaM guNAnAmupapadyata ityata Aha pratipAdanIyasyeti (kaM. 231) / anenAvayavasAmyAdavayavatvaM pratijJAdInAm, avayavasAmyaM ca vaktanAmakakAryakaratvam / yathA evaM paTaM kurvanto bhvstmtvo'vyvaaH| evaM vivakSitArthapratyayaM kurvatapratijJAdayaH samudAyasya vAkyasyAvayavA samudAyina ityarthaH / nanu varNAnAmAzutaravinAzinAmapi varNAnAmekasmRtisamAruDhAnAmekakAryakaratvAsaMbhavAdetadeva bhASyavAkyaM kutaH tadekadaiva ca vAkyalakSaNaM pUrvapadasmRtinicayasahitAntyapadasmRtisaMketaM smRtyanugRhItApratisaMdhIyamAnA vizeSapratipattirvAkyamityantyapadAnubhavamityasaMbhAvilakSaNamuktam / varNasamudAyapadasya ekAnubhavagocaratvAsaMbhavAt / anubhUyaMte tu pratyekaM varNAH (naam)| 1 mAnaM vijJeyam - de| 2 paryastA- kaM. 1, kaM. 2, ki.| 3 parArthamanumAna - je. 1, je. 2 / 4 sAdhyA - kaM. 1; kaM. 2 / 5 tasya paJca mu, tasya ca paJca - je 1, 2, 3 / 6 dravyasamavAyaH kAraNaM samavAyastatkathaM-a, dravyasamavAyakAraNaM samavAyastatkathaM - ba, drvysmvaaykaarnnmvyvsttkthN-k| 7 na vAkyameva mu. na tu vAkyameva - je. 1, 2, 3 / 8 asya-kaM 1 / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam .. nyAyakandalI tatpratipAditAcca liGgAt saadhysiddhiH| 'na tu vAkyameva sAdhyaM 'bodhayati, tasya zAbdatvaprasaGgAt / tasmAdavinAbhUtaliGgAbhidhAyakavAkyaprayoga eva parArthAnumAnamucyate / apare tu yatparaH zabdaH sa zabdArthaH, vAkyaM ca sAdhyaparam, tatpratipAdanArthamasya prayogAt / liGgapratipAdanaM tvavAntaravyApAraH, vacanamAtreNa vipratipannasya sAdhya'pratIterabhAvAditi vadanta evaM vyAcakSate-svanizcitIrthaH sAdhyaH, tasya liGgapratipAdanamevAvAntaravyApArIkRtya paJcAvayavena vAkyena pratipAdanaM tatpratipAdakavAkyaprayogaH parArthAnamAnamiti / [Ti0] 'dvayavayaveti bauddhA hi yatsattatkSaNikaM yathA ghaTa iti vyAptiH, saMzca vivAdAspadIbhUto bhAvaH iti pakSadharmatetyavayavadvitvaM mnynte| mImAMsakAstu zabdo nitya iti pakSaH, zrAvaNatvAd iti hetuH, zAbdatvavad iti dRssttaantshcetyvyvtrymnggokurvte| [paM0] vipratipannasya sAdhyapratIterabhAvAditi (kaM. 231.17) sAdhyabhaNanamAtreNa vipratipannasya pratipattirnopapadyate'to liGgapratipAdanarUpo'vAntaravyApAra ityarthaH / tasya liGge (kaM. 231.18) tyAdi gadye tasya paJcAvayavena vAkyena pratipAdanamiti yogH| [p0] na caite pratyekaM padaM na ca pUrvavarNasmRtinicayasahitasyAntyavarNAnubhavasya viSayapadAmiti yuktam / smRtInAM ca kramavasaMskArakAryatvaM nAsahabhAvAdvinazyadavinazyadavasthayorUpAtyaMtye varNAnubhayozca na padaM viSayaH ! pUrvavarNasahitayoreva tayoH padatvAt / pUrvavarNAnubhavAnAM ca tatkAle vinAzAt / na ca pUrvavarNAnubhavajanitasaMskArasahakAriNo'ntyavaNaM zravaNA landhajanmanaH pratyayasyakasyApAditasmRtyanabhavarUpavaicitryasya sadasadvarNAvagAhino viSayabhAvamApannavarNekArthapratItihetRtvAdeka padamiti vAcyam / saMbandhasaMvedanAhitasaMskArobdodhasamayajanmanA svajanmanA svajanitena saMskAreNa saMbandhasmRtyutpattisamaye vinaashaatpdaarthaavbodhktvaanpptteH| tasmAnsmaryamANA ekArthapratyayenakakAryAvacchinnA varNA eka padama / evaM padAmyapyekasmRtisamArUDhAni cedvAkyArthaH (thaM) bodhayanti dazadADimAni SaDapUpA ityevamAdInika (ku) to vAkyArtha nibodhayantItyata uktaM pratisaMghIyamAneti (kaM. ?) pratisaMdhAnaM pratipadaM saMdhanam / tacca svArthadvAreNAkAMkSAyogyatAsannidhyadhInam / na caitaddazadADimAnIti vAkye samastIti / na tato vAkyArthabodhaH / tadvadevaM bhUtalasya vAkyasya paJcabhAgakadezAvAntaravAkyAnvaya vA ucyate ityata eva vAkyArthapratIteranyathAnupapatteH / tadanyathAnupapattyA kalpitasya vAkyasphoTasya niraMzatayA tasyAnupapattirityapi nirastam / na ca gorityekaM padamiti pratyakSeNava sphoTasiddhiH shNkniiyaa| niyatAnapUrvake niyatasaMkhyakavarNApekSayA saMketasya grhnnaadekaarthprtiityvcchinntyaa'nythaasiddhiH| / nanu pratipAdanaM pratipadyamAnaM prayojakabyApAraH, sa kathamanumitikaraNamityata Aha - tatpratipattIti (kaM. 231) vAkyaprayogaH- prayujyamAnaM vAkyamanumAnasya vAcakatvAdanumAnamityupacaryate bhASye tu kArakavyApArAbhidhAnamupacAre hetusambandhaM drshyitumityrthH| tadetadAha parArthAnumAnaM hoti (kaM. 231) tasya zAbdatvaprasaMgAditi (kaM. 231) 1 na vAkya - kaM. 1, kN.2| 2 sAdhayeti - je. 1 / 3 pratItyabhAvAt - je. 1, je. 2 / 4 tArtha:kaM. 1: kN.2| 5 pAdanamavAntara-je. 1, je. 2, je. 3 / 6 dvavayavam mu.| 7 yadyat - a, ba; ytsttt-k| Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 549 nyAyakandalI svoktaM vivRNoti - 'pnycaavyvenaivetyaadinaa| dvayavayavameva vAkyamityeke / vyavayavamityapare / tatpratiSedhArthamevakArakaraNam-paJcAvayavenaiveti / pratipAdye'rthe yasya saMzayo'sti sa saMzayitaH, yasya viparyayajJAnaM sa viparItaH, yasya na saMzayo na viparyayaH 'kintvajJAnamAtraM so'vyutpannaH, trayo'pi te pratipAdanArhAH, tattvapratItivirahAt / [199] yo yAni padAni samaditAni prayaGakte, sa tatpadArthasaMsargapratipAdanAbhiprAyavAniti sAmAnyena svAtmani niyame pratIte pazcAt padasamUhaprayogAdvaktustatpadArthasaMsargapratipAdanAbhiprAyAvagatidvAreNa padebhyo vAkyArthAnamAnaM na tu pdaarthebhysttprtiitiH| nahi padArtho [Ti0] [199] yo yAni padAni itiH-Aptatve sati tatpadoccArakatvAd iti hetuH / nanu yathA padaiH padArthaH pratipAdyate tathA 'padArthe vAkyArthapratipAdikA zaktirapi kriyate ityata Aha-nApi vAkyArtheti zabdarUpasya hi 'pramANasya padArtharUpa [paM0] yavayavamiti (kaM. 231.20) vyApti: pakSadharmatA ceti dvAvayavau yasya tat / eke (kaM. 231.21) iti saugatAH / avayavamiti (kaM. 231.21) pakSahetudRSTAntAkhyastrayo'vayavA yasya tat / apare iti (kaM. 231.21) miimaaNskaaH| ... [199] dvitIyavyAkhyAnavAdimatamAzrityAha yo yAnI (kaM. 231.24) tyAdi / tatpadArthasaMsarge (kaM. 231.25) tyatra sNsrgo'nvyH| tatpavArthasaMsargapratipAdanAbhiprAyavAna (kaM. 231.25) iti pkssH| atra cAptatve sati tatpadoccArakatvAditi hetuH sAkSAdanukto draSTavyaH / svAtmani niyame (kaM. 231.25) yathA'hamityavinAbhAvo [ku0] Aptokto hi zabdaH pratItihetuH, paMcAvayavasya vAkyasyAprayoktatvena pratijJayaiva siddheH hetvAdyavayavavaiyyarthyaprasaMgAdityarthaH / nanu jJApakopadezAdbhavatu jJApyajJAnaM zAbdam, tarhi vRkSamabhisaMvidyate vidyudityatra vidyujjJAnamapi zAbdaM jJAnamityataH pakSAntaramAha-apara iti (kaM. 231) / __ nanu liMgaliMgino'nubhayorapi pratipAdyatve vAkya bheda syAdityata Aha liMgapratipAdanaM tviti (kaM. 231) na vyAptezca sAkSAdeva sAdhyam / kimiti na pratipAdayatItyata Aha - vacanamAtreNeti (kaM. 231) / paunaruktyaM pariharanbhASyamavatArayati-svoktamiti (kaM. 231) paJcamityukte: prayojanaM kathitam / adhikAripradarzanaM ca vivaraNArthaH / nanvasusaMdigdho'dhikArI, saMdigdhe nyAyaH pravartate ityuktatvAditarayostu kathaM adhikAraH, pratyuta viparyastaH pratikalameva sAdhanaM prayukte'vyutpannaH sUktamapi na jAnAti padAnA mArtheSu saMgatigrahaNasyAbhAvAditi ceta, na abhiprAyAnavabodhAt / ayamatra abhiprAyaH, viparyastasya jalpavitaMDAbhyAmahaMkAre maline sAMzayikasya sataH kAraNikena pratipAdana kartavyam / avyutpannasyApi vyutpattimAdI kRtvA yathAkathaMcitsaMzayaM vyApAdya pazcAtpratipAdanaM kartavyamiti / ata evAha trayo'pyate (trayo'pi te) iti (kaM. 231) / [199] uttaraM prakaraNaM yadyapi nAsmAkamabhiprAyaH / liMgatayA zabdapramANamiti vadatAmanuprayogi, tathApi parakIyasiddhAntamanusRtya kiJcinnirUpayati yo tra (yA)nIti (kaM. 231)-ata evoktaM mImAMsakAnAmiti (kaM. 232) / 1 paJcAvayavena vAkyenetyAdinA - je. 1, je. 2 / 2 kintu svajJAna - kaM. 1; kaM. 2, kintu jJAna - je. 3 / 3 padArthaH - a, ba, ka / 4 premANasya - a, prAmANasya - ba / 5 st-pnyjikaa| Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI nAma 'pramANamasti mImAMsakAnAm / nApi vAkyArthapratipAdanAya padaiH pratyekamabhidhIyamAnAnAM padArthAnAM vAkyArthapratipAdanazaktirAvirbhavati, prameyapratItimAtravyApArasya pramANasya prameyazaktyAdhAyakatvAbhAvAt / tasmAt padArthA vAkyArthaM pratipAdayanto liGgatvena vA pratipAdayeyuranyathAnupapattyA vA, ubhayathA'pyazAbdo vAkyArthaH syAt / . nanu kiM padAni pratyekamekaikamarthaM pratipAdayanti vAkyArthasya liGgam ? kiM vA.. parasparAnvitaM svArtha bodhayanti ? atrake tAvadAhuH - vyutpattyapekSayA padAnAmarthapratipAvanam / vyutpattizca gAmAnaya gAM badhAnetyAdiSu vRddhavyavahAreSu 'kriyAnvite kArake, kArakAnvitAyAM ca kriyAyAma, na svruupmaatre| ataH parasparAnvitA eva padArthAH padaiH pratipAdyanta iti| TikA prameya pratItAveva vyApAro na punaH 'padArtharUpe prameye vAkyArthapratipAdanazaktyAdhAyakatve'pItyarthaH / atha tanmatamevopasaMharati tasmAtpadArthA iti :-liGgatvena tAvad vivAdAdhyAsitAH padArthAH parasparasaMsargavanta AkAGkSAdimattve sati AptapraNItapadArthatvAt sampratipannakapadArthavad iti / anyathAnupapattyA tu AkAGkSAdimattve satyAptoktapadArthatvaM "parasparasaMsargamantareNAna"papadyamAnaM saMsargamAkSipatIti / ityevaM padArthasya vAkyArthapratipAdane pRthakapramANatvaM nirAkRtya . "anumAnArthApattitve'pi dUSaNamAha ubhayathApyazAbda iti / [40] na hi padArtho nAma"pramANamasti mImAMsakAnA (kaM. 232.1) miti-kintu padAnyeva vAkyAthaM pratipAdayanti / vaizeSikA hi padArthebhyo vAkyArthapratItimicchanti, mImAMsakAstu padebhya iti bhAvArthaH / prameyapratItyatra (kaM. 232.3) prameyaH padArthaH / pramANasyeti (kaM. 232.4) padalakSaNasya / mImAMsakA vaizeSikaM pRcchanti tasmAt padArthA (kaM. 232.4) ityAdi / liGgatveneti (kaM. 232.5) agnidhuumaadau| anyathAnupapattyeti (kaM. 232.5) candrodayaH samudravRddhayAdau / mazAbda iti (kaM. 232.5) Artha evetyarthaH / [ku0] nanu yathA svarUpeNa pramANasyApi dhUmasya liMgatayA'nusaMdhIyamAnAvasthAyAM pramANatvaM tathA padArthAnAmapi padaiH pratipAdyamAnAnAM pramANatvaM bhaviSyatItyata Aha nApIti (kaM. 232). bhavedapyevaM yathA vyAptipakSadharmatAnusaMdhAnaM dhmsyetikrtvytaa| evaM padaiH pratipAdanamapi yadi padArthAnAmiSTi(ti)kartavyatA na syAt, na caivaM padakAryasya jJAnasya padArthasvarUpamAtraviSayatvAdatIndriyAyAzva zakteranaGgIkArAdityarthaH / yadyapi yogyAnvitapadArthAvacchinnavivakSAnumAne'pi na kAciddarzanajAtirasmAkaM tathApyupapattiranusartavyeti vicAramArabhamANastatpUrvAGga saMzayamAha-nanu kimiti (kaM. 232) 1 pramANAntara - kaM.1 ke. 2 / 2 pratibodhayanti - je. 1 / 3 kriyAnviteSu kArakeSu - kaM. 1, kaM. 2 / 4 vA-kaM. 1, kaM. 2 / 5 prtiivev-a| 6 padArtharUpa-a, ba / 7 prameya-a, ba, ka / 8 dhAya ke'pItyarthaH - a, ba / 9 AkAGkSAmatve- a| 10 parasya saMsarga-a, ba / 11 nupadyamAnaM-a, ba / 12 Anumano'pitti - a, ba / 13 pramANAntara - kaM. 1 / Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjiphAkusumodagamAdiTIkAtrayopetama 551 nyAyakandalI atra nirUpyate - yadi gAmAnayetyAdivAkye gAmiti padenaivAnayetyAnvitaH svArtho'bhihitastadAnayetipadaM vyartham, uktArthatvAt / AnayetipadenAnayanArthe'bhihite satyAnayetyAnvitaH svArtho gopadenAbhidhIyate, tenAnayeti padasya na vaiyaryamiti cet ? tAnayeti padaM kevalaM svArthamAtramAcakSANamananvitAbhidhAyi prAptam / yathA cedamananvitArtha tathA padAntaramapi syAditi dattajalAJjaliranvitAbhidhAmavAdaH / 'athAnayeti padenApi pUrvapadAbhihitenArthenAnvitaH svArtho'bhidhIyate, tadA yAvat pUrvapadaM svArtha nAbhidhatte tAvaduttarapadasya pUrvapadArthAnvitasvArthAbhidhAnaM nAsti / yAvaccottarapadaM svArtha nAbhidhatte, tAvat pUrvapadasyottarapadArthAnvitasvArthapratipAdanaM na bhavatItyanyonyAzrayatvam / atha manyase-prathamaM padAni kevalaM padArtha smArayanti, pazcAditaretarasmAritenArthenAnvitaM svArthamabhidadhatIti, tato netaretarAzrayatvam / tadapyasAram, sarvadaiva hi padAnyanvitena 'svArthena saha gRhItasAhacaryANi nAnanvitaM kevalaM padArthamAtraM smArayitumIzate, yathAnabhavaM smaraNasya prvRtteH| vRddhavyavahAreSvanvayavyatirekAbhyAM gozabdasya kakudAdimadarthe niyamo gRhIto na [Ti0] atrake tAvad iti :- anvitAbhidhAnavAdinaH prAbhAkarAH - ityrthH| teSAM pratyekam iti :- kadAcitkaraNatvaM kaMdAcitkarmatvamiti vybhicaarH| tanmatamabhyupagamya sAmyamApAdayati evaM tahi iti / "atha gopiNDasmaraNavat kAraNAdismaraNamapi prasaJjayiSyannAha na ca smaraNam ityAdi / sAhacaryaniyamo'vinAbhAvaM spaSTayati taddhi iti : [paM0] atha zrIdharo mImAMsakaM pRcchati nanu kiM padAni (kaM. 232.6) ityAdi / pratyekamekakamartha pratipAdayanti vAkyArthasya liGgamiti (kaM. 232.6) atra pratipAdayantIti jasantaM padam / pratipAdayanti 'santItyarthaH / anena ca vAkyenAbhihitAnvayavAdimataH sUcA (citaH) / 'ki ceti-anenAbhidhAnavAdaM pratikSipannabhihitAnvayavAdaM tu svIkurvana zrIdharaH prAha -atra nirUpyate iti-atrAnvitAbhidhAnavAde vicAraH kriyate ityarthaH / paraH prAha-AnayetyAdi / svArthati - gotvam / pUrvapadAbhihiteneti atra pUrvapadaM gAmiti / artheneti '...... anubhavaM smaraNasya pravRttariti anubhavazvAnvitAnAmeva ... iti bhAvaH / paravAkyaM vRddha ityAdi / gozabdasya kakudAdimadarthe niyamo gRhIta iti anvitatve satyapi gozabdasya kakudAdimatyevArthe'vinAbhAvo nizcita ityrthH| na kriyAkaraNAvidhviti AnayanabandhanAdiSu [ku0] pUrvapakSamAha atraka iti (kaM. 232)-siddhAntamAha atra nirUpyata iti (kaM. 232) / sambandhapratItiH sambanipratIti vinA nopapadyate / tatrAnvitArthamapi dadhatpadaM sambandhinamapi ki svayameva bodhayati, padAntarapratyAyitena vAnvitaM svArthamAtram / nAdya ityAha yadIti (kaM. 232) / dvitIyamutthApya dUSayati Anayeti (kaM. 232 padeneti (kaM. 232) payA ceti (kaM. 232) / gAmiti padamanvitAbhidhAyipadatvAdAnayeti padavadityanvitAbhidhAyi kimapi na syAdityarthaH / 1 nayeti-vAkye-je. 1, je. 2 / 2 yadA-kaM. 1; kaM. 2 / 3 padArthena-kaM. 1; kaM. 2; padArthenaiva-je. 3 / 4 samApAdayati-a, saamysmaapaadyti-b| 5 athA-a, ba / 6 vibhAva-a / 7 ataH parANi kAnicitpatrANi '-'a' pustake nopalabhyante / 8 kiMvA-kaM. 9 atra ba pusta ke ekA paGktiH naSTA / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI kriyAkaraNAdiSviti teSAM pratyeka vyabhicAre'pi gozabdasya prayogadarzanAt / tenAyaM gozabdaH zrUyamANo'bhyAsapATavAdavyabhicaritasAhacarya kakudAdimadarthamAtraM smArayati, na kriyAkaraNAdInIti cet ? evaM tahi yasya zabdasya yatrArthe sAhacaryaniyamo gRhyate tatraiva tasyAbhidhAyakatvaM nAnyatretya'nanvitArthAbhidhAne'pi samAnam / na ca smaraNamanumAnavat / sAhacaryaniyamamapekSya pravartata ityapi supratItam, taddhi saMskAramAtranibandhanaM pratiyogimAtradarzanAdapi bhavati / tathAhi - dhUmadarzanAdagniriva rasavatyAdipradezo'pi smayate, tadyadi gozabdaH sahabhAvapratItimAtreNaiva gopiNDaM smArayati, gopiNDapratiyogino'pi padArthAna kadAcit smArayet / niyamena tu gopiNDameva smArayaMstadviSayaM vAcakatvamevAvalambate, tathAsatyeva niyamasambhavAt / kiJca yathA vAkye padAnAmanvitAbhidhAmaM tathA pade'pi prakRtipratyayayoranvitAbhidhAnamicchanti bhavantaH, tAbhyAM cet parasparAmvitaH svArtho'bhihitaH kastadanyaH padArtho yaH padena pazcAt smaryate ? tadetadAstAM nagnATakapakSapatitaM vacaH / [Ti0] tatsmaraNaM, pratiyogI pratisambaMdhi (dhI) dhUmAdigopiNDAdi [:] ca, tanmAtradarzanAdavinAbhAvAbhAvepItyarthaH / tadetad iti :- nagnATA maGgala'pAThakAnucarAstatpakSapAtitamasadbhUtArthatvAt / [paM0] punaravinAbhAvo na gRhIta ityarthaH / vyabhicAre'pIti kadAcita karaNatvaM kadAcitkAryatvamityAdi vyabhicAraH / yatrArthe iti = gavAdau / ananvitAbhidhAne'pIti abhihitAnvayavAde / anumAnavaditi byatirekidRSTAntaH / pratiyogimAtradarzanAditi AnayanAdikriyA pratiyogino gavAdereva darzanAt / sahabhAva pratItimAtreNeti na tu vAcakatvenetyabhiprAyaH / padArthAniti - AnayanAdIn / tathAsatyeveti vAcakatvesatyeva na tu smArakatve / padArthAnAM kevalaM padArthasmAraNaM punaH dUSayati yathA vAkye - ityAdinA nagna [nA]TakapakSapatitamiti nagnanATakAmaMgalapAThakAnucarAstatpakSapatitamasaMgatArthatvAdaniyatapakSagrAhItyarthaH / paravAkyaM-astvevamityAdi / evamiti-abhihitAnvayavAdimatena / pratyakSavAcakasyeti-ghaTa: kveti paSTe pratyakSo'yamityuttarasya pratyakSavAcakatvam / jJAnahetoriti liMgAt / vacanasya parArthatvAditi-asyAdyaH( ! ) athetyadhyAhAryam / ku0] anyonyAzrayatvamiti (kaM. 232) evaM cAbhidhAnameva syAditi bhAvaH / sarvadeveti (kaM. 232) bhavatpakSa iti zeSaH / zaMkate vRddhavyavahAreSviti (kaM. 232) bahuvacanena naikasminvyavahAre zaktigraha iti darzayati / pariharati evaM tIti (kaM. 232) pratipAdikaiH svArthAnAM vibhaktizca zaktInAM smaraNe sati pazcAtsaMsargarUpavAkyArthabodhaM vihAya nAnvitAbhidhAnaM pazyAma ityarthaH / niyatasAhacarya smarantIti yaduktaM tadapi netyAhana ceti (kaM. 233) na ca padAnAM smaraNameva vyApAra ityAha tadyadIti(kaM. 233) / evaM padAnAmanvitAbhidhAne prasaMjJitaM doSaM prakRtipratyayoratidizati ki ceti (kaM. 233) / * nanvitAbhidhAne'pi - kaM. 1, kaM. 2; je. 2, je. 3 / 2 dhUmAdirgopiNDAdi c-a| 3 pAvakA - a| . Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaMjikAkuMsumodgAdiSTIkAtrayopetam 553 nyAyakandalI [ 200] prakRtamanusarAmaH / astvevaM padAnAmarthapratipAdanam, idaM tu na saGgacchate 'parArthamanumAnamiti / liGga tajjanitaM vA jJAnamanumAnam / na ca liGgasya jJAnasya ca parArthatvam / anumAnavAcakasya zabdasya parArthatvAdanumAnaM parArtha mucyeta cet pratyakSavAcakasyApi zabdasya parArthatvAt pratyakSamapi parArthamucyeta ? taduktam .jJAnAdvA, jJAnahetorvA naanysyaastynumaantaa| . . ., tayozca na parArthatvaM prasiddha lokavedayoH // , vacanasya praarthtvaadnumaanpraarthtaa| pratyakSasyApi pArAyaM taddvAraM kiM na kalpyate // iti / 1. atra 'samAdhi:-na zabdasya parArthatvAt 'tadvAcyamanumAnaparArthamiti vadAmaH, api tu yas parArtha paJcAyavaM vAkyaM talliGgapratItidvAreNAnumitihetutvAdanumAnamiti brUmaH / nanvevamapi liGgapratipAdakasya pratyakSasyAnumAna topacAraprasaGgaH ? na prasaGgastatra laukikazabdaprayogAbhAvAt / .. ......... ..... [Ti0] [200] idaM tu [na] saGgacchata iti :- idaM vakSyamANam / na ca liGgasya iti :-dhUmAdevU mAdijJAnasya ca parArthatvaM nAsti dhUmasya'jJAnadvAreNopayogAta, jJAnasya ca pramAta niSThatvAt / para AcAryotaramAzaGkate anumAna vAcakasya iti sAdhyAvinAbhUtaliGgapratipAdakAnAmavayavAnAM. parArthatvAdanumAne'pi parArthamupacayaMte iti bhAvaH / pratyakSavAcakasyAH iti ghaTa: kkAstIti pRSTe pratyakSo'yamittyuttarasya pratyakSavAcakatvam / nanvevamapi iti yena pratyakSeNa dhUmAdi gRhyate tasyApi pAramparyeNAnumAnakAraNatvAt / uttaraM laukiketi Arope hi sati nimittAnusaraNaM na tu nimittamastItyAropo na khala yayA "mANavake pAcakatvAropastathA pAcake'pi.mANavakatvAropa iti bhAvaH / ( // iti parArthAnumAnanirUpaNam // ) .... . [paM0] [200] anumAnaparArthateti-asmAtpurastAdadhyAhAryam (! ) / pratyakSasyApi pArAyaMmiti-pazya mRgo dhAvatItyAdau / tadadvAramiti vacanaparArthatvadvArAyAtam / liMgapratipAdakasyeti liMgagamakasya / laukikazabdeti-atra loka. prAmANikaloke draSTavyaH / .. / .. . [ku0] [200] ih yadanumAnaM tatparArthamityucyate iti viparyasta AkSipati idaM tviti ( ke. 233) / anumAnaM hi kiM parArthazabdena mukhyayA vRttyocyate, upacAreNa vaa| nAdya ityAha - liGgaM tajjanitaM veti (kaM. 233) na dvitIya ityAha - anumAnavAcakasyeti (kaM. 233) pratyakSavAcakasyeti (kaM. 233) / iha ghaTe kiM pramANamiti prazne sati kimatra pRcchayate cakSureva pramANamiti pratipAditam / pratyakSamapi parArthamucyatAmityarthajJAnahetoriti jJAnaviSaya(yA)nvayAlligAdityarthaH / 1 parArthA-kaM. 1; kaM. 2 / 2 mucyate - kaM. 1; kaM. 2, je. 3 / 3 prati samAdhiH - je. 1, je. 2 / 4 tadvAramanumAnapArArthya-kaM. 1; kaM. 2 / 5 tAvatAra-kaM.1; kaM. 2 / 6 parAvartatva-a, ba / 7 niSThitatvAta -a, ba, ka / 8 vAcasya-a, ba, 9 ityrthH-ch| 10 nusaraNaM nanusaraNaM mittmstii-a| 11 mANavake'pi mANavakatvAropa iti bhAva:-a, ba, ka / 7. tvaM nanusaraNa miti- / / niStitvAta Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [201] avayavAH punaH pratijJApadezanidarzanAnusandhAnapratyAmnAyAH / tatrAnumeyoddezo'virodhI prtijnyaa| 'pratipipAdayiSitadharmaviziSTasya dharmiNopadezaviSayamApAdanArthamuddezamAnaM pratijJA, yathA dravyaM vAyuriti / nyAyakandalI [201] paJcAvayavaM vAkyamityuktam / ke punaste 'paJcAvayavAH? tatrAha-avayavAH punaH pratijJApadezanidarzanAnusandhAnapratyAmnAyAH / punaHzabdo vaakyaalngkaare| tatra teSAM madhye'nameyoddezo'virodhI pratijJA / etat svayameva vivRNoti -prtipipaadyissitetyaadinaa| pratipAdayitumiSTo yo dharmastena viziSTo dharmo anumeyaH pakSa iti kathyate / tasya yaduddezamAtraM saGkIrtanamAtraM sAdhanarahitaM sA pratijeti / yathopadizanti santa : "vacanasya pratijJAtvaM tadarthasya ca pakSatA" iti / [Ti.] ( // atha parArthAnumAnAGgapaJcAvayavanirUpaNe pratijJAnirUpaNam // ) [201] zaktasya sUcakam iti - hetuvacanaM sAdhyasiddhi pratyazaktamapi sAdhyasiddhI zaktasya dhUmAdyarthasya sUcakaM . bauddhamate zabdAnA marthasUcakatvAditi / dhUmazabdena hi dhUmarUpo'rthaH sUcyate-arthena ca sAdhyaM sAmyate iti hetupratipAdaka: [paM0] [201-202] santa iti bhaattttaaH| tasyA iti paJcamyantaM padam / zaktasyetyAdi zlokaH / vyAkhyA-hetuvacori[ti] dhUmAdityAdirUpaM hetuvacanaM sAdhyasiddhaM prati svayamazaktamapi sa ca sAdhyasiddhau zaktasya dhUmAdyarthasya sUcakam / etAvatA hetuvacanasya paramparayA sAdhyasAdhanakSamatvaM pratipAditaM pUrvArdhe / uttarArdhe tu pAramparyeNa nApyalamiti / [ku0] parArthamanumAnamityanayoH padayoH mukhyavRttI sAmAnAdhikaraNyaM nArohatIyaM bhrAntiviSayamupacAraM niSedhasvAbhimataM ca yatparArthamanamAnamityaupacArika sAmAnAdhikaraNyaM darzayansamAdhatte atra samAdhiriti (. 233) atrApyUpacAre'tiprasaMgaM codayati / prayojanAbhAve laukika eva pracAraH soDhaya ityAzayena pariharati na prasaMga iti (kaM. 233) / / [201] punaH zabdo vAkyAlaMkAra iti (kaM. 234)-vibhAgasya nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedaparatayA zabdarUpANAM jijJAsAdInAmavayavatvanirAsAvadhAraNArtha punaH zabdo na bhavatItyarthaH / vAkyasya vA'laMkAro vAcyabhedapratipAdanaM yathA yajJadatto bhuGkte, devadattaH punaradhIte iti / svarameva iti (kaM. 234) - pratyAmnAyAdo vyabhicAraparihArAyeti zeSa: zakya (kta) sya sUcakamiti (kaM. 234) - sAdhanaM hi sAdhyena vinA aparyavasyate tadAkSipatItyarthaH / nanvAkSipto viSayIbhaviSyatItyata Aha - na(?) khalviti (kaM. 234) / ayaM parvato'gnimAnnaveti saMzayAnaM prati dhUmavattvAdityu 1 prtipaadyipytH-de| 2 mApAdayituM-kaM. 1, kaM. 2; ki.| 3 avayavAH-je. 1, je. 2 / 4 mAsUcakasvAditi-a, ba / Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 555 nyAyakandalI yadi heturahitamaddezamAtraM pratijJA 'naitasyAH sAdhyasiddhirastIti asAdhanAGgatvAnna prayogamarhati / yathA vadanti tathAgatA:-- zaktasya sUcakaM heturvaco'zaktamapi svayam / . sAdhyAbhidhAnAt pakSoktiH pAramparyeNa nApyalam // iti| 'atrAha-apadezaviSaya'mApAdanArthamiti / apadezo hetustasya viSayamAzrayamApAdayituM pratipAdayituM 'pratijJA / khala yatra kvacana sAdhyasAdhanAya hetuH prayujyate, tasya siddhatvAt, api tahi kasmizciddharmiNi pratiniyate, tasminnanupamyasyamAne nirAzrayo hetunaM pravarteta / tasyApravRttau na sAdhyasiddhirataH pratijJayA migrAhakaM pramANamupadarzayantyA hetorAzrayo dharmI sannidhApyate, ityAzrayopadarzanadvAreNa hetuM pravartayantI pratijJA sAdhyasiddharaGgam / tathA ca nyAyabhASyam - "asatyAM pratijJAyAma'nAzrayA hetvAdayo na pravartaram" iti / [Ti0] zabdaH pAramparyeNa sAdhyasiddhI zaktaH pakSoktistu saadhymrthmbhidhtte| sa cArthaH svayamasiddhaH sAdhyatvAdeveti pAramparyeNApi pakSapratipAdakavacanaM sAdhyasiddhau na samartham / na tu pratipAdayiSitena iti kintu pratipannadharmaviziSTa iti vaacym| pratItasyaiva vizeSaNatvAditi / tattvopaplavavAdinI hanumAnamapamAnayanti yadutAnumAne tAvatpakSasya pakSatA mavAstavIM sAdhayitumupakrAnto hi pakSaH na ca parvata: sAdhayitumupakrAntaH siddhatvAt / vahnimAtraM tu asiddhatvA [paM0] atra pAramparyeNApi sAdhyasiddhau na samarthA / kutaH? sAdhyAbhidhAnAt / pakSo hi sAdhyamagnimabhidhatte / na punaH siddha dharma sAdhyaM ca gamakaM vyabhicArAditi pAramparyeNApi sAdhyasiddhau samarthA na bhavatIti zlokArthaH / Azrayamiti = parvatAdikam / tasyeti = hetoH / api sviti / "kintu sAdhanasAmarthyamiti upnyH| apratItasyeti - dharmasya / [ku.] cyamAnamanApekSitAcca vA(?)nAdimANaM svArthamapi na pratipAdayati / cakSumAna(?)prati nAdyaprazaMsAvat / tatkuto'yaM parvato'gnimAniti vacanamAkSipet / svArthapratipAdanAvAntarakAryatvaniyamAdupapAdakAkSepasyeti bhaavH| AzrayopadarzanadvAreNApekSitanirdezena hetojijJAsAmutpAdayaM (ya)ti - zroturavadhAnaM kurvatItyarthaH / upanayAdeveti (kaM. 235) - udAharaNAntara upanyasyamAnatayA udAharaNasusAdhyaviziSTo hetorAzraya upanayena 'pratipAdyata ityarthaH / satyametat, yadi pratijJAmantareNopanayapravRtteH vacanamastItyAzayena pariharati neti (kaM. 235) - kuto na pravRttirityata Aha upanayaro hIti (kaM. 235) / 1 nava tasyAH -kaM. 1; kN.2| 2 tatrAha-kaM. 1, kaM. 2 / 3 mApAdayituM-kaM.1; kaM. 2 / 4 atra kaM. 2 saMpAdakena kalpitaH pAThaH yathArthatvAt svokRtH-sN.| 5 tu - kaM. 1, kaM. 2 / 6 nirAzrayA - je. 1, je. 2 / 7 paadk-dd| 8.tu pratipAdayiSiteneti - a, ba, DA pratipAdayiSitena-mu. 9 tAvatpakSatA - a, ba / 10 na baastvii-dd| 11 kintu -........ tadanu sAdhanasAmarthyam-kaM / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhAdhyama nyAyakandalI upanayAdeva hetorAzrayaH pratIyata iti cenna, asati pratijJAvacane tasvAsapravRtteH / 'upanayo hi sAdhanasya pakSadharmatAlakSaNaM sAmarthyamupadarzayati / na ca pratyetuH prathamasena sAdhanaM pratyAkAGakSA, kintu sAdhye, tasya pradhAnatvAt / AkAGakSite sAdhye 'tatsidvayaGga sAdhanaM pazcAdAkAMkSyate, tadanu sAdhanasAmarthyamiti prathama sAdhyavacanamevopatiSThate, na punaragrata eva sAdhanasAmarthyamucyate, tasya tadAnImanapekSitatvAt / .. pratipipAdayiSitena dharmeNa viziSTo dharmAti vipratiSiddhamidam, 'apratItasyAvizeSakatvAditi cet ? satyama, apratItaM vizeSaNaM na bhavati, pratItastu sAdhyo dharmaH 'sa idAnoM pakSe vipratipannaM prati jJApanAya dharmivizeSaNatayA pratijJAyate / ata eva ca [Ti.] sAdhayitumupakrAntamatastasyaiva vAstavI pakSatA, tadAdhAratvAttu parvatasyaupacArikItti / ata eva hetoH pakSadharmatA'pi na vAstavI, tathAhi 'anitya. zabdaH kRtakatvAda' ityatra sAdhvatvAdanityatvasyaiva vAstavI. pakSatA tasya ca dharmaH kRtakatvaM na bhavati, yasya ca zabdasya kRtakatvaM dharmastasya pakSataupacArikIti na hetoAstavI 'pakSadharmatA'pi bhavatItyAzakyAha ata eva dharmiNaH pakSa (dharma)tA. ityAdi / . [paM0] avizeSakatvAditi na hi apratItaM vizeSaNaM bhavitumarhati / sapakSe iti mahAnasAdi / dharmiNaH pakSatA vAstavI iti jJAtavye pakSadharmatve pakSo dharmAbhidhIyate iti vacanAt / tasyeti = parvatAdeH / pratipAdyadharmetyAdi pratipAdye dharma vahnimatvAdiH / "pacyamAnatvasaMbhavAditi vyaktIkriyamANatvaghaTanAt / anityatvaM sAdhyate iti, asmAtpurastAdityadhyAhAyam / [ku0] nanu yadi pradhAnatvAtsAdhyamevAkAMkSitaM lahi tato'nyatra sAdhake kimiti pravartata ityata Aha-AkAMkSita iti (ka. 235) - anena prakAreNApi sisAdhayiSitadharmavizeSyahetvAzrayaH upanayame'samarthami (rthaH )ti dra (STa) vyama / tvyvhitmpyupyujyte| avyavahitameva vaa| Adye AMtarAlikabAdhavyAkulito nAMjasA vyavahitaH syAt / dvitIye va (tva ) najJAyAM vartAmahe vayamapyavyavadhAnena vivAdaviSayamapanIyasAdhanamabhidhAnIyamiti vadAmaH / na cAvyavahitaM prakaraNa pratiddeti cocyate iti (kaM. 235)-kutaH tasyA: sAdhyAnaMgatA / nanu pramitameva vizeSaNaM pratItireva vizeSyabuddhiprayojikA, na tu pramitiH, itarathA sazayaviparyayau dattajalAJjala (lo) syAtAm / iha ca prativAdini Aptasva sade [hes] pi vAdivacanAdvizeSaNa pratoyata evetyAzayena pariharati satyamiti (kaM. 235) / kiM ca pramitasyaiva vizeSaNatve pakSasya ca durvacatvAdanumAnapravRttireva na syAdityAha - ata eveti (kaM. 235) aprasiddhasyeti (kaM. 235) anizcitasyetyarthaH / 1 upanaya:-kaM. 1; kaM. 2 / 2 na pratyetu-kaM. 1; kN.2| 3 tatsiddhayarthaM pazcAtsAdhanamAkAGkSate-kaM. 1, kaM. 2 tatsiddhayaGga sAdhanaM pazcAdAkAGkSati-je. 1 je 2 / 4 pratItasya vizeSakatvAt -je. 1, je. 2 / 5 sapakSekaM. 1; kaM. 2 / 6 eva dharmiNaH - kaM. 1, kaM. 2; je.3| 7 pakSadharmatA - a, ba, k| 8 pakSadharmatApi na bhavatI - a, ba, ka / 9 pakSatA - mu. je. 1, 2, 3:10 idaM pratIkaM kaM-pustake naasti| .. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumogamAviTIkAbayopetam nyAyakandalI dharmiNaH pakSatA vAstavI, tasya svarUpeNa siddhasyApi pratipAdyadharmaviziSTatvenAprasiddhasya tena rUpeNa 'ApAdyamAnatvasambhavAt / pakSadharmatApi hetoritthameva, yadi kevalamevAnityatvaM sAdhyete, bhavecchabdadharmasya kRtakatvasyApakSadharmatA, zabda evaM tvanitye sAdhye nAyaM dossH| yathAhurAcAryA :-- sa eva cobhayAtmAyaM gamyo gamaka eva ca / ... asiddhenaikadezena, gamyaH 'siddhena bodhakaH // iti / ... pratijJAyA udAharaNamAha - dravyaM vAyuriti / yo vA pratipadyamAno'pi tasya dravyatvaM na pratipadyate, taM prati sAdhayitumiSTema dravyatvenaM viziSTasya vAyorabhidhAna pratijJA kriyate - dravyaM vAyariti / ' [Ti] asiddhenekadezena iti 'asiddhenAnityatvena sa zabdo gamyaH sAdhyaH siddhena tu kRtakatvAMzena sAdhaka ityarthaH / [paM0] AcAryAH iti-bhaattttaaH| sa eveti = dharmI / ayamiti = zabdAdiH / sa evAyaM ubhayAtmA bhavatIti yogaa| ekadezeneti anityatAdinA sAdhyadharmeNa siddheneti kRtakatvAdinA sAdhanadharmeNa / bodhaka iti gamaka ityetAvanmAtramucyate ityasmAtpurastAdadhyAhAryam / nAnumAnikI iti , kintu pratyakSetyarthaH / pratyakSapratItaspati-uSNatvasya / tenaiveti : pratyakSeNa / tasminniti = pratyakSe / tatpratItyavaruddha iti uSNatvapratItivyApte / [ku0] nanu yatsisAdhayiSitaM tadevAhatya sAdhyatAm, ki tadviziSTopanyAsenetyata Ahe - pakSadharmateti (ke. 236) upayoginIti bhaavH| ---- .... yo vAyumiti (kaM. 235) sparzazabdadhRtikaMpaiH kAryaH kAraNatayA mAtumima [ma]numAno [nam ] piH| yo dravyatvaM na pratipadyet, taM prati sisAdhayiSitadravyatvaviziSTavAyunidezaH - pratijJA kriyata ityarthaH / nanvavirodhItyatra virodhAnA bAdho'bhipretaH / sa ca balavatA pramANena sAdhyaviparyaya grahaNarUpaH, atastadviSayasya kathaM sAdhyatetyata Aha bAdineti (kaM. 235) citratvAtpuruSAbhisaMdhInAM kvacidevamapi saMbhavedityarthaH / 1.pacya - je. 1, je. 2. je. 3 / 2 anityatve sAdhye-je. 1 / 3 siddho na-kaM. 1; kN.2| 4 pratijJAyAm -je. 1, je.2| 5 asiddhenApi zabdo gamyaH-a, ba, ka / Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 gyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAyana prazastapAdabhASyam [202] avirodhigrahaNAt pratyakSAnumAnAbhyupagata'svazAstrasvavacanavirodhino nirastI bhavanti / yathA'nuSNo'gniriti pratyakSavirodhI, ghanamambaramityanumAnavirodhI, brAhmaNena surA peyetyAgamavirodhI] 'vaizeSikasya prAgutpatteH satkAryamiti bruvataH svazAstravirodhI, na zabdo'rthapratyAyaka iti svvcnvirodhii| myAyakandalI [202] avirodhigrahaNasya tAtparya kathayati - avirodhigrahaNAt pratyakSAnumAnAbhyupagatasvazAstrasvavacanavirodhino nirastA bhavantIti / vAdinA sAdhayitumabhipreto'rthaH sAdhya ityucyate / pratyakSAdiviruddho'pi kadAcidanena bhramAt sAdhayitumiSyate, tadyadyavizeSeNAnameyoddezaH pratijJetyetAvanmAtramucyate, pratyakSAdiviruddhamapi vacanaM pratijJA syAt / na ceyaM pratijJA, tadarthasya sAdhayitumazakyatvAt, ato'virodhigrahaNaM kRtam / na vidyate pratyakSAdi virodho yasyAnumeyoddezasya asAvapratyakSAdivirodhastasya vacanaM pratijJA, 'yasya tu [Ti0] [202] 'avirodhigrahaNasya iti :- anumeyoddezo'virodhI pratijJeti bhaassye| yathA'nuSNo'gniH iti :atrAgnistejo'vayavItyarthaH / tena kRtakatvaM "pakSakadeze'siddhaM na bhavati tejaH pr'maannuunaampksstvaat| vaipriitypricche| [paM0] vaiparItyaparicchede iti.....nizcaye sati / parasyeti = anumAnasya / mUle iti = sNshye| pUrveNa viSayo hUta itiko'rthaH ? prathamapravRttenAdhyakSeNAnumAnasya viSayo hUta ityarthaH / paravAkyaM bAdhAvinetyAdi avinAbhAvaM hi vinA hetureva na yujyate, avinAbhUtazca bAdhyate kathamiti codyArthaH / kRtakatvAdityasyaiveti atra hi trairUpyaM sadapi bAdhitam / ku0] [202] nanu nAviruNadIti -virodhIti vyAkhyAne'nuSNo'yamagniritIyamapi pratijJA syAt, na hIyaM pratyakSam , viruNadvikSAlA (?) bhedavatItyAdikaM sA ca pratijJA na syAdityata Aha- na vidyata iti (kaM. 235) / nanu pratipAdayiSayA pakSavacanaM pratijJA sAdhyAnirdezaH pratijJeti samAnatantralakSaNaparyAlocanayA'nuSNo'gniritIyaM pratijJava kasmAnna syAdityata Aha kimaneneti (kaM. 235) yatsAdhanamahatI[ti] (kaM. 235) arhakRtya (?) cetyanuzAsanaprAmANyAdityarthaH / sa eva pakSa iti (kaM. 235)-pakSalakSye'pi sAdhyadharmaviziSTa itikRtya copAdAnAditi bhAvaH / nanu pramANatve samAne ukto'nyatarasya bAdhakatvaM niyamenetyata Aha - anuSNa iti (kaM. 236) - abhAvasya pratiyoginirUpaNamantareNa dunirUpatvAgniSedhakena pratiyogigrAhakamavazyamupajIvyam / tatazcopajIvyavizeSAniSedhapratijJA nodetIti bhAvaH / nana pratIyatAM kAmaM pratiyogI tatpratyayAyakaM pramANamiti kuta ityata Aha pratyakSapratItasya iti 1 shaastrsvvcn-de| 2 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH vyo. bhASye naasti| 3 vaizeSikasya satkAryam - kaM. 1; ka. 2; ki| 4 gatazAstrasvavacana - je. 1, je. 2, je. 3 / 5 yasya tadvirodho-kaM. 1, kaM. 2 / 6 avirodha - a, ba, k| 7 anumeyoddezavirodhI pratijJe tu-m| 8 pakSakadeze na bhavati - a| 9 paramANanA pakSatvAt - a, ba / Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJikAkusumodgamAriTIkAtrayopetam nyAyakandalI tadvirodho'sti na sA pratijJetyarthaH / kimanenoktaM bhavati ? na vAdyabhiprAyavyAptimAtreNa sAdhyatA, kiM tu yat sAdhanamarhati tat sAdhyam, sa eva ca pakSastaditaraH pakSAbhAsa iti / pratyakSAdivirodhodAharaNaM yathA- anuSNo'gniriti / anuSNa ityuSNasparzapratiSedho'yam / avagataM ca pratiSidhyate nAnavagatam / na coSNatvasya baDheranyatropalambhasambhavaH, vahnAvapi tasya pratItirnAnumAnikI, pratyakSAbhAve anumA'nasyApravRtteH / pratyakSapratItasya ca pratiSedhe pratyakSaprAmANyAbhyupagamena pravartamAna pratiSedhAnumAnaM tadviparIta'vRtti tenaiva bAdhyate, viSayApahArAt / ko viSaya syApahAraH ? tadviparItArthapravedanam, tasmin satyanumAnasya kiM bhavati ? utpattyabhAvaH, prathamapravRttenAbAdhitaviSayapratyakSeNa vahvaruSNatve pratipAdite tatpratItyavaruddha ca tasyAnuSNatvapratItirna bhavati / hetorapyayameva bAdho yadayamanuSNatvapratipAdanAya prayuktaH tatpratIti na karoti, pratyakSavirodhAt / yathoktam - ... vaparItya'paricchede nAvakAzaH parasya tu| mUle tasya hyanutpanne pUrveNa viSayo hRtaH // iti / [Ti0] ityAdi :- sAdhya syAnuSNatvasya yadvaiparItya muSNatvarUpaM tasya pratyakSeNa paricchede parasyAnumAnasyAvakAzo nAsti / bhatra hetumAha mUle tasya iti :-tasyAnumAnasya mUle saMzaye'nutpanne pUrveNa pratyakSeNa viSayo'numAnapravRttyAdhAro [paM0] tadImiti-tadAnumitipadavibhAgaH...... itynenaakaarlopsNhitaa| paravAkyaM-pratyakSavirodha ityAdi / zrIdharavAkyaM -na pakSasyetyAdi / karmaNa iti - anumeyasyAgneH / svaviSaye iti - anitytvaado| tasya sAmarthyAditi yadyayaM hetuH duSTa: syAttadA na kadAcidapi sAdhyaM sAdhayediti bhAvaH / sAdhayati cAyamanyatra zabdAdau sAdhyam / karmakaraNayorapya [ku0] (kaM. 236) / kvacidapi prayoginaH pramANasiddhatvAnabhyupagame vAjiviSANadhyeva (?) pratiSedho'pi na saMgaccheteti bhAvaH / pratiSedhAnumAnamiti (kaM. 236) pratiSedhapratijJetyarthaH / nanu bAdho nAma vinAzo votpattipratibandho vaa| nAdyaH / pratijJAyAH zabdarUpatvAt / zabdavinAze ca kAraNAdanyadeva kSateH / na dvitIyaH / kAraNAnyanupamRdyotpattaniSpratibandhatvAt / kAraNAni-AdIni pratyakSeNopamRdyaMta ityata Aha viSayApahArAditi (kaM. 236) svaviSayapratyAyanamAtravyApArasya kathamanyaviSayApahartutvamityAzayena pRcchati / (ka. 236) uttaraM tadviparIteti (kaM. 236) / nanu kimetAvadityabhiprAyeNa pRcchati tasminniti (kaM. 236) uttaramutpatyabhAva iti (kaM. 236) nanvenameva kuta ityata Aha prathameti (kaM. 236) tatpratItyavaruddha iti (kaM. 236)pramitAviraheNopanyasyamAnapratijJAvAkyaM nAvadhArayatIti bhAvaH / 1 prAyamAtreNa - kaM. 1; kaM. 2 / 2 eva pakSa - kaM. 1; kaM. 2 / 3 syApyapravRtteH - je. 3 / 4 vati - je. 2 / 5 viSayApahAraH-je. 1, je. 2 / 6 parichinne -je.1| 7 sAdhyasyANatvasya -bha, b| 8 yadvaiparItyaM , muSNatvarUpaM - a, ba, ka / Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prhidai. TAR yAyakandalIsaMvaliMtaprazastapAdabhASyam bhigrahaNa nyAyakandalI jA "bAdhAvinAbhAvayovirodhAdavinAbhUtasya bAdhAnupapattiriti cet yadi rUpyamavinAbhAvo'bhimataH tadAstyevAvinAbhUtasya bAdhaH, yathAnuSNo'gniH kRtakatvAdityasyaiva / athAbAdhitaviSayatve sati rUpyamavinAbhAva ityabhiprAyeNocyate - avinAbhUtasya nAsti bAdheti, tdomityucyte| kintvabAdhitaviSayatvameva rUpaM kathayituM pratyakSA dyAvarAdhigrahaNa kRtam / .. . . ... / pratyakSavirodhaH kiM pakSasya doSaH? kiM vA hetoH ? na pakSasya, 'dhrminnstaadvsthyaat| nApi hetoH, svaviSaye tasya, sAmarthyAt .. viSayAntare sarvasyavAsAmarthyAt / kintu pratipAdayituridaM dUSaNam, yo'viSaye sAdhanaM pryukte| yadi pratijJAtArthapratItiyogyatA: virahastatpratipAdanayogyatAvirahazca dUSaNamabhimatam ? tadA karmakaraNayorapyasti doSaH / [Ti0] hRtaH / jijJAsito, hyanumAnasya viSayo jijJAsA na saMzaye bhavati, saMzayazca pramANaniNite'rthe syAt, tata: pratyakSaparicchinne uSNatve saMzayAbhAvAt jijJAsAyA abhAve'numAnapravRttinaM bhavatIti bhAvaH / 'karmaNastAdavasthyAd iti karmaNaH / sAdhyasyetyarthaH / [tadAkarmakaraNayoH iti :- sAdhyasAdhanayorityarthaH] - ht: (iti pratijJA) // ..: [paM0] [iti] karmeti pratijJA, karaNamiti heturucyate / atre karmaNo doSaH pratijJAtArthapratItiyogyatAvirahaH karaNasya tu doSaH tatpratipAdanayogyatAvirahaH / pratijJAtArthapratyAnayanasAmarthyAbhAva iti yAvat / karaNaM hi heturUpaM pratijJAtArthapratIti karoti / tAM cainna karoti tahi pratijJArthapratyAnayanasAmArthyAbhAvAkhya eva tasya doSa iti bhAvanA / dRSTAntagrAhaka [ku0] nanu samAnataMtre , kAlatyayApadiSTa iti heturakhAvena duST ityucyate taskathamavirodha. ityata Aha hetorapIti (kaM. 236) pratyakSavirodhAditi (kaM. 236) pratyakSeNAnuSNatvapramItavirodhAdityarthaH / katasdanayoryathArtha ityatrAbhiprayuktavAkyaM pratijJAdUSaNasya chAyastve pramANayati ta (ya) thoktamiti (kaM. 236) mUle / prajJAbAdhe'nutpanne pUrveNopajIvyena viSayoddhRtaviparyayaparicchedAtpramitajJAnaviSa(ya)ta ityarthaH / / .... . .. ____ nanu sAdhyavati salile tadviparyayavali vahnau ca dRzyamAnaM kRtakatvaM saMdigdhahetvAbhAso bhaviSyati, kimarthaM pRthagvirodhacintetyAzayavAnAzaMkate bAdheti (kaM. 236) tatkiM vipakSadarzanAtsaMdigdhatA pakSe'pi vA sAdhyaviparyayavati / nAdya ityAha yadIti(kaM. 236) na hi kRtakatvasya vahni vihAya kvacidanuSNatvavyavahAra ityarthaH / na dvitIya ityAha atha bAdhiteti (kaM. 236) evaM tahiM bAdhakamupajIvyasaMdigdhatvodbhAvanaM mRtamAraNakalpyamityabhiprAyavAnupasaMharati 1 dyavirodhItyuktam - je. 3 / 2 karmaNaH - je. 1, je. 2, je. 3 / 3 pratipAdanam yogyatA - kaM. 1; kaM. 2 / 4 abhAvo-a, ba, k| 5 dharmiNa ma., karmaNa-je. 1, je. 2, je. 3 / 6 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH bhabapustakayo sti| Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTokAtrayopetam 561 nyAyakandalI - ghnmmbrmitynumaanvirodhii| yena pramANenAkAzamavagataM tenaivAkAzasya nityatvaM niravayavatvaM ca pratipAditam, ato nibiDAvayavamambaramiti pratijJA migraahkaanumaanviruddhaa| . brAhmaNena surA peyetyaagmvirodhii| 'brAhmaNasya pAnArhA surA pItA pApasAdhanaM na bhavatIti pratijJArthaH / atra kSIramudAharaNam, kSIrasya ca pApasAdhanatvAbhAvaH zrutismatyAgamaikasamadhigamyaH / yenaivAgamena kSIrapAnasya pApasAdhanatvAbhAvaH pratipAditaH, tenaiva surApAnasya pApasAdhanatvaM pratipAditamiti brAhmaNena surA peyeti pratijJAyA dRSTAntagrAhakapramANavirodhaH / 'vaizeSikasya . prAgutpatteH satkAryamiti bruvataH svshaastrvirodhii| vaizeSiko hi vaizeSikazAstraprAmANyAbhyapagamena vAdAdiSu pravartate / tasya 'prAgutpAdAt sat kAryam' iti bruvataH pratijJAyAH 'svazAstreNa virodhaH, vaizeSikazAstre 'asadutpadyate' iti pratipAdanAt / [paM0] pramANavirodha iti dRSTAnnagrAhakeNa kSIrasyApApasAdhanatvapratipAdakenAgamalakSaNena pramANe na virodhaH / etadartha iti zabdenArtha pratipAdayatItyasyArthasya pratipAdanArtham / paravAkyaM pratyakSetyAdi / tadbhAvamAvitvAnumAnasamadhigamyamiti zabdo'rthapratyAyakastadbhAvabhAvitvAt / arthapratyayabhAve hi zabdapravRttiH / [ku0] tatkintviti (kaM. 236) dRSyaM vivinakti pratyakSeti (kaM. 236) miNastAdavasthyAditi (kaM. 236) yadi vahniH svayaM"." idamuSet tadA bhavesa bAdhaH / natvevaM tasyAcetanatvAdityarthaH / svaviSaya iti (kaM. 236) na hi kRtakatvaM svayamevAnupalavyaM sisAdhayipata tyarthaH / ki viti (kaM 236) mukhyayA vRttyA vAdina evetyarthaH / yadi pratijJArthe goNyA vRttyA pakSe hetuzca dUSyaH guNastu vAdidoSaliMgatA (tayA) 'yogyavikIrSayA hi ka; dUSya ityarthaH / natvAkAzasyAdyatve kimanumAnam, kathaM vA tenAyatvAnumAnabAdha ityata Aha yeneti (kaM. 236) / api ziSTaM hi liMgazabde bhinnameva gaganaM gamayati svAbhedagamanIyAntarI (ri)katayA nityatvaM niravayatvaM ca gamayatyeveti bhAvaH / nanu surAyA apeyatvaM pASANaM vadanavyavahAryatayA vA'nya vyavahAryasve'pi nodakAdivatkhAdyatayA yadubhayathApi na zAstravirodha ityata Aha brAhmaNasyeti (kaM. 236) pAnAhatyaniSiddhapAnetyarthaH / adya sAdhane na bhavatIti niSedhAnumitapratyavAyasAdhanaM na bhavatItyarthaH / nanu surA peyeti pratijJAvatA varAkeNAgamaH pramANatayA'bhyupagamya iti 3 vaMzaSikasyApi- kaM. 1; kaM. 2 / 1 vAsya - je 1, je. 2 / 2 brAhmaNasya surA-kaM. 1; kN.2| 4 zAstreNa - kaM. 1; kaM. 2 / 5 tacchAstre - je. 3 / Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI .: zabdo nArthapratyAyaka'iti svvcnvirodhii| yadi zabdasyArthapratyAyakatvaM nAsti, tadA 'zabdoM nAthaM pratipAdayati' ityasyArthasya pratipAdanAya shbdpryogo'nuppnnH| . artha'tadartha zabdaH prayujyate ? tadabhyupagataM zabdasyArthapratyAyakatvamiti pratijJAyAH svavacanavirodhaH / pratyakSAnumAnAvagattavastuta'tvAkhyAnaM zAstram / tadvirodhaH pratyakSAnumAnavirodha eva, tathA tadbhAvabhAvitvAnumAnasamadhigamyaM zabdasyArthapratyAyakatvaM pratiSedhayato'numAnaviruddhava pratijJA, kasmAt 'svazAstrasvavacanavirodhayoH pRthagabhidhAnam ? atrocyate-pramANAbhAsamUlamapi zAstraM bhavati yathA zAkyAdInAm, atra bauddhasya 'sarvamakSaNikam' iti pratijAnataH svazAstravirodha eva, na prmaannvirodhH| svavacanam api kadAcidapramANamUlamapi syAt, atastadvirodhoM na pramANavirodhaH, kintuM svavacanavirodha eva / [ku0] kuto'vasIyata ityata Aha -atra kSIramiti (kaM. 236) AgamaprAmANyAnabhyupagame kSIrasya dRSTAntasya. sAdhyavikalatA syAditi bhAvaH / prAgutpatteH kArya saditi bruvANo vaizeSike zAstra pramANItvakArIti kuto'yaM nirNaya ityata Aha vaizeSiketi (kaM. 237) bAdi (da)prAraMbhe vAdibhyAM pratitantrasiddhAntaH svokartavyaH itarathA nirAzrayo vAdo duSkara iti bhAvaH / nana zabdo nArthapratyAyaka iti pratijAnAno na kavizabdo'rthapratyAyaka iti bravIti tatkathaM svavacanavirodha ityata Aha yadi zabdasyeti (kaM. 237) anusandhatta iti shessH| tatazca zabdasyArthapratyAyakatvamabhisaMdadhAnasya svabhisaMhita pratipipAdayiSitayA zabdameva yuJjAnasya vAGmanasayovisaMvAdaH / aprayuJjAnasya svAbhisaMhitasya pratipAdanamazakyamiti bhAvaH / tRtIyacaturthayoidAharaNayoH paunaruktyamAzaMkate-pratyakSAnumAneti (kaM. 237) yadyapi zAstramadhyanumAnameva zabdasya pRthakpramANatvaniSedhAt, tathApi na tAvanmAtreNodAharaNaponaruktyam, kintu tanmUlapramANApekSayetyata Aha tadbhAvabhAvitveti (kaM. 237) - anumAna[sama]dhigamyamiti (kaM. 237) / pratipAditametat puruSo dharmI ityAdinA / tatrAbhyupagatasvazAstravirodhodAharaNasya paunaruktyaM pariharati pramANAbhAsamUlamapIti (kaM. 237) / svavacanavirodhodAharaNasya paunaruktyaM pariharati svavacanamapIti (kaM. 237) / / 1 tadarthaH - kaM.1; kaM. 2 / 2-rthapratipAdaka-kaM.1; kN.2| 3 tattvAnvAkhyAnaM - kaM.1 kN.2| 4 svazAstravacana- kaM. 1; kaM. 2 / 5 bhavati zAkyAdInAma- kaM.1, kaM. 2 / / Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamamadidIkAnayopetam 563 prazastapAdabhASyam [203] liGgavacanamapadezaH / madanumeyena sahacaritaM tatsamAna jAtIye ca sarvatra sAmAnyena prasiddhaM tadviparIte ca sarvasminnasadeva talliGgamuktam , tasya vcnmpdeshH| yathA kriyAvattvAd . guNavattvA'cca'. (vai..sU. 2-1-13): iti / tathA ca tadanumeye'sti tatsamAnajAtIye ca sarvasmin guNavattva'masarvasmina 'kriyAvattvam asti / ubhayamapyetadavravye nAstyeva / tasmAt tasya vacanamapadeza iti.siddham / / / . .. nyAyakandalI [203] liGgavacanamapadezaH / asyAyaM kathayati - yadanumeyenetyAdinA / tatsugamam / udAharaNamAha - 'kriyAvattvAd guNavattvAcca' (vai. sU. 2-1-13) iti / dravyaM vAyuriti 'pratijJAyAM kriyAvatvAditi kriyAvattvasya liGgasya vacanamapadezaH, tasyAmeva pratijJAyAM guNavattvasya liGgasya guNavattvAditi vacanamapadezaH, 'ubhayorupanyAsaH sapakSakadezavRtteH sapakSavyApakasya ca hetutvapradarzanArthaH / yaduktaM liGgalakSaNaM tat kriyAvattvasya guNavattvasya cAstItyAha - tathA ca taditi / tad guNavattvamanumeye'sti tatsamAnajAtIye sapane dravye sarvasminnasti, asarvasmin sapakSakadeze mUrtadravyamAne kriyAvatvamasti, ubhayamapyetat [Ti0] [203 to 206] ( // atha hetuhetvAbhAsanirUpaNam // ) 'sAvayavatvaM ca (na?) vAdinaH iti :- jainAnapekSayedamuktaM tanmate zabdasya paudgalikatvAt / para eva saMzaya[paM0] [203] sapakSavyApakasya ca hetutvapradarzanArthamiti - kriyAvattvaM hi heturanantarameva vakSyamANayA yuktyA sapakSakadezavRttiratastadgrahaNAdanye'pi prayatnAntarIyakatvAdayaH sapakSakadezavRttayo hetavo hetutvena darzitAH / prayatnAntarIyakatvasya tu sapakSakadezavRttitvamevaM draSTavyam -anityaH zabdaH, prayatnAntarIyakatvAt' / prayatnAntarIyakatvaM hi anityeSu ghaTAdiSu dRSTam / anityeSvapi vidyudAdiSu na dRSTam / ataH spksskdeshvRttiH| tathA guNavattvaM heturanaMtarameva vakSyamANayA yuktyA sapakSavyApako'tastadgrahaNAdanye'pi kRtakatvAdayaH sapakSavyApakA hetavo hetutvena darzitA iti [ku0] [203] sugamamiti (kaM. 237) liMgalakSaNavyAkhyAnAvasare vyAkhyAtatvAditi zeSaH / kriyAvatvAditi (kaM. 237) asaMbhavavyAvRtteti zeSaH / u(a)padeza iti (kaM. 238) heturiti (kaM. 238) / samAnataMtraprasiddhihetu (tva) dezapadaM vyAcakSANastatra svasAdhanatva[vyAkhyA ekamiti vizeSaNamiha draSTavyamiti sUcayati apadezalakSaNakathaneneti (kaM. 240)-vizeSavidheH zeSaniSedhaparatvAditi bhAvaH / liMgavacanamapadeza ityukte'liMgavacanasyAnapadezatvaM siddham / aliMgalakSaNena rahitaM yena vA liMgalakSaNena rahitamityuktaM tatra vivekamAha - anumeyeneti (kaM. 240) / 1 jAtIye sarvatra-kaM. 1, kaM. 2, ki.; jAtIye ca sarvatra ca vyo. (603) / 2 sarvasmin -de| 3 kriyAvattvam ubhaya-kaM. 1, kaM. 2, ki / 4 pratijJAyAH- kaM. 1, kN.2| 5 tayo-kaM.1; kaM. 2 / 6 sAvayatva-a, ba / . 7 -pradarzanArthaH - ke| Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [204] etenAsiddhaviruddhasandigdhAnadhyavasitavacanAnAmanapadezatvamuktaM bhavati / tatrAsiddhazcaturvidhaH- ubhayAsiddhaH anyatarAsiddhaH, tadbhAvAsiddhaH, anumeyAsiddhazceti / tatrobhayAsiddha ubhayorvAdiprativAdinorasiddhaH, yathA'nityaH zabdaH sAvayavatvAditi / 'anyatarAsiddho yathA- anityaH zabdaH kAryatvAditi / tadbhAvAsiddho yathA . dhamabhAvenAgnyadhinatau kartavyAyAmapanyasyamAno bASpo 'dhUmabhAvenAsiddha iti / . anumeyAsiddho yathA 'pArthivaM tamaH kRSNarUpavattvAditi / - nyAyakandalI kriyAvattvaM guNavattvaM cAdravye vipakSe nAstyeva, tasyobhayasya vacanaM kriyAvattvAd guNavattvAdityevaM rUpamapadeza iti heturiti siddhaM vyavasthitaM nirdoSatvAt / [204] etena apadezalakSaNakathanena arthAdasiddhaviruddhasandigdhAnadhyavasitavacanAnAmanapadezatvamuktaM bhavati / anumeyena sahacaritamityanenAsiddhavacanasyAnapadezatvamuktam / tatsamAnajAtIye ca prasiddhamityanena viruddhAnadhyavasitavacanayoranapadezatvam / tadviparIte nAstyevetyanena sandigdhavacanasyAnapadezatvamiti vivekaH / [Ti0] janakatvena viruddhAvyabhicAriNaH prakaraNasamAd bhedamAha 'ayameva hi ityAdi "viruddhAvyabhicArI hi saMzayaM pratyuta utpAdayati hetudayasya sadbhAvAt; yathA kiJcidauSadhaM pUrvarogaM tAvanna zamayati kintu pratyuta rogAntaramutpAdayati, prakaraNasame tu jijJAsito'rthaH saMzayaM nivartayitumeva na zaknoti na punaH karoti / nityAnityadharmAnupalabdhyA hi zabde [paM0] vAkyArthaH / samAnajAtIye iti vAyusamAnajAtIye / mUrtadraSyamAtre kriyAvattvamastIti na punaramUrtadravye AkAzadigAdau iti bhAvaH / adravye iti = gunnkrmaadii| [204] anapadezatvamiti = ahetutvam / viruddhAnadhyavasitavacanayoranapadezatvamiti-viruddho hi vipakSa eva bhavati / anadhyavasitaH tvasAdhAraNa ucyate / tasya ca kutaH sapakSe prsiddhiH| sa hi na sapakSe, na vipakSe vartate / yathA 'anityaH zabdaH, zrAvaNatvAt / ' zabdadharmiNaM vihAya zrAvaNatvaM na kvApi sapakSe na ca vipakSe vartate / [ku0] [204] asiddha kathayatIti (kaM. 240) avAnta rabhedeneti zeSaH / na vAdina iti (ke. 240)-nayAyikasya vaizeSikasya vA na yathA'vayavatvaM siddhe siddham, tAbhyAmanuguNatayA zAbdasya svIkArAt / nApi prativAdina iti (kaM. 240) bhATTasya prAbhAkarasya vA na zabde sAvayavatvaM siddham / bhATTena nityadravyatayA prAbhAkareNa nityaguNatayA . 1 anyntraasiddho'nityH-de| 2 'dhamabhAvenAsiddha' iti de pustake naasti| 3 pArthivaM dravyaM-kaM. 1, kaM. 2, kiM / 4 ayameva ca -ma.,je.1, je. 2, je. 3 / 5 viruddhavyabhicArI-a, ba / 6 shkoti-a| Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 565 nyAyakandalI eSAmasiddhaviruddhasandigdhAnadhyavasitAnAM madhye asiddhaM kathayati-tatrAsiddhazcaturvidha 'ubhayAsiddho'nyatarAsiddhastadbhAvAsiddho'numeyAsida iti / . tatrobhayAsiddhaH ubhayorvAdiprativAdinorasiddhaH, yathA'nityaH zabdaH sAvayavatvAditi zabda sAvayavatvaM na vAdino nApi prativAdinaH siddhamityubhayAsiddhaH / / __ anyatarAsiddhaH kAryatvAdanityaH zabda iti / yadyapi zabde vastutaH kAryatvamasti, tathApi vipratipannasya mImAMsaka svAsimiti / anyatarAsiddha sAdhyaM na sAdhayati yAvanna prasAdhyate / / tadbhAvAsiddho yathA dhUmabhAvenA'gnyadhigatau kartavyAyAmapanyasyamAno bASpo dhUmabhAvena 'dhUmasvarUpeNAsiddhastadbhAvAsiddha ityucyate / anumeyAsiddho yathA pArthivaM tamaH 'kRSNarUpavattvAt / tamo nAma dravyAntaraM nAsti, Aropitasya kaayemaatrsy pratIteH, atastamodravyaM pArthivaM kRSNarUpavattvAdityanumeyA nityAdirUpajijJa sitadharma'nizcaya eva notpadyate na punaH 'saMzayaH pratyuta janyate, yathA kenacidauSadhena rogo na nivatyaMte pratyuta [rogAntaraM na] janyate tasmAt saMzayahetutvAt viruddhAvyabhicArI pRthagevAyaM na puna 'nizcayAhetutvAdanadhyavasita iti bhAvaH / atha bhASyakAra evAnadhya vasitatvamasyApAdayiSyanna sAdhAraNatvamApAdayati nanvayamasAdhAraNa iti:-nana kriyAvattva (vattvA)sparzavatve pratyeka saMzayahetuH sama dite vA? tatrAdye "pakSe prAha kriyAvattvAsparzavattve iti / (paM0] nApi prativAdina iti - jainAnA[ma]pekSayedamuktam / anyathA zabdo paujad)likatvAtsAvayava eva / Aropitasyati "kAkola (lU) kAdiSu . dRSTam / kArye sarvataH prabhAve sati andhakAratayA upacarita prmaataa("| nanu dravyabhUtaM tamo nAnetyAzayAdAropitasyetyUce anumeyAsiddhamiti - vyAkhyeyapadam / AzrayAsiddhamiti byAkhyAlapadama / AhitAgnyAdIti AhitAgnyAdayo hi pUrvanipAte vikalpyante / AzrayAsitirapyubhayatheti anyatarobhayabhedAdAzrayA [ku0] sviikaaraat| sAdhyaM na sAdhayatIti (kaM. 240) svayameva parAmRzyamAnasya liMgasyAnumitikaraNatvAditi * bhAvaH / asiddheriti ( iti) (kaM. 240) saMdehAdityarthaH / itarathA tattvenopanyAsAnupapatteH / nanu tamo dharmI pratIyata eva tatkathamizmasiddhamityata Aha tamo nAmeti (kaM. 240) kiM tamo dravyatayA 1 ubhayAsiddha ityAdi-kaM. 1, kaM. 2 / 2 syAsiddham -kaM. 1, ke. 2 / 3 nAgnyadhigato, agnyadhigato je. 2, je. 3 / 4 rUpeNa - a. 1; dhUmarUpeNa -je. 3 / 5 rUpattvAt -je. 1, je. 2, je. 3 / 6 nitvayaMpa* vanotpAdyate - a, ba / 7 pratyuta sNshy:-dd| 8 nizcayahetu-a, ba, k| 9 vasthita-a, ba, ka / 10 pakSepakSe-a, b| 11 ataH paraH kazcita pATho chinnaprAyaH eva 'ba' pustke| Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI siddhamAzrayAsiddham / anumeyamasiddhaM yasyetyasiddhAnumeyamiti 'prAptAvAhitAgnyAditvAnniSThAyAH puurvnipaatH| yathA heturanyatarAsiddha ubhayAsiddho vA bhadati, evamAzrayAsiddhirapyubhayathA / 'yathA ca heturvAdiprativAdinoH pratyeka samuditayorvA ajJAnAt sandehAdviparyayAdvA asiddho bhavati, tthaashryo'pi| yathA ca hetuH kazcidvAdino'jJAnA siddhaH prativAdino sandigdhAsiddha iti / yadvA vAdino'jJAnAsiddhaH, yadi vA prativAdino viparyayAsiddhaH / yadvA vAdinaH sandehAsiddhaH prativAdino'jJAnAsiddhaH / yadvA viparyayAsiddho bhavati vAdinaH, prativAdinaH sandehAsiddhaH / evamAzrayo'poti yojanIyam / vizeSaNAsiddhAdayaH, anyatarAsiddhoM bhayAsiddheSvevAntarbhavantIti pRthaGanoktAH / [Ti0] dvitIyapakSe prAha 'sannipAtazca tayoH itiH-kriyAvattva sahitamasparzavattvaM sapakSavipakSavyAvRttatvAdasAdhAraNama / atra / dRSTAnto yathA'cAkSuSatveti / zabdarasagandhasparzabuddhayAdayo guNAH, AtmAnyatve sAmAnyavattve acAkSuSatve sati pratyakSatvAt . ityatra kevala pratyakSatvaM ghaTAdidravyeSvatyasti "kevalaM cAcAkSuSatvamAkAzAdiSvapyasti / samuditaM tu pakSAdanyatra nAstyevetyasAdhAraNatvam / atra cAtmAnyatve satItyanena manaHpratyakSasyAtmana: sAmAnyavattve satItyanena rasatvAdisAmAnyAnAM vyavacchedaH / asAdhAraNatve pratipAdite'pi paro'nadhyavasitatvamamRSyamANaH prAha yadyapi viruddheti saMzayahetutvAt sandigdha eva syAnatvanadhyavasita iti bhAvaH / asAdhAraNasya tu iti vipakSAdeva kevalAd vyAvRttirityevamekasminne vAnte [paM0] siddhirapi dvidhetyarthaH / atra codAharaNadvaye darzite ziSyasya niHzaMkA prtiitirbhvti| tattu vayaM saMpradAyAbhAvAnna jAnImaH / pratyekamiti - anyatarAsiddhau dazitaH / samuditayoriti ubhayAsiddho darzitaH tathAzrayo'poti hetorAzrayo'numeyaM(yaH) ityarthaH / Azrayo'pItyArabhya pRthaGnoktA-ityetadvAkyaM yAvadakSarArtho sugmH| bhAvArthastudAharaNayite / tAni tu vayaM saMpradAyAbhAvAnna vidmaH iti nAdizAmaH / [ku0] pratIyate guNatayA [vA] ? nAdya ityAha dravyAntaraM nAstIti (kaM. 240) / dvitIye tvAzrayAsiddhizcetyAha Aropitasyeti (kaM. 240) evamAzrayAsiddhirapIti (kaM. 240) / ___ tatrAnyatarAzrayAsiddhaM yathA zRMgatvAtvAdgozRMgavaditi / vizeSaNAsiddhAdaya iti (kaM. 240 ) AdyagrahaNAdvizeSAsiddhavyadhikaraNAsiddhAdayo gRhyate / 1 prApte vAhitA-je. 1, je. 2; prApte AhitA-je. 3 / 2 yathA ca hetoH - kaM. 1, kaM. 2; yathA hetuH -je. 1, je. 2 / 3 dasandigdha:-kaM. 1, kaM. 2 / 4 ntarbhUtatvAt - je. 3 / 5 sannipAtazcAyoH-a, ba / 6 sahitasparzavattvaM - a, ba / 7 kevalaM cAkSuSatva - a, ba / 8 na tvadhyavasita - a, ba / 9 vante - a| Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 567 prazastapAdabhASyam [205] yo hyanumeye'vidyamAno'pi tatsamAna'jAtIye ca sarvasminnAsti tadviparIte cAsti sa.viparItasAdhanAviruddhaH, yathA yasmAdviSANI tasmAdazva iti / . nyAyakandalI [205] viruddhaM hetvAbhAsaM kathayati - yo 'hyanumeye vidyamAno'pi tatsamAnajAtI ye ca sarvasminnAsti tadviparIte cAsti sa viparItasAdhanatvAdviruddha iti / yadA kazcidvanAntarite gopiNDe viSANamupalabhya 'ayaM piNDo'zvo viSANitvAt' iti sAdhayati, tadA viSANitvamazvajAtIye piNDAntare'vidyamAnamazvaviparIte gavi 'mahiSAdau ca vipakSe 'vidya nAnaM vyAptibalenAzvatvaviruddhamanazvatvaM sAdhayadabhimatasAdhyaviparItaprasAdhanAdviruddhamityucyate / idaM vipakSakadezavRtteviruddhasyodAharaNam, viSANitvasya sarvatrAnazve stambhAdAvasambhavAt / samastavipakSavyApakasya viruddhasyodAharaNaM nityaH zabdaH kRtakatvAditi draSTavyam / [hiM0] niyatA na bhavati kintu 'sapakSAdvipakSAcceti / para eva svapakSaM dRDhayati yadAhuH itiH- yastu gandhavattvAdiH tayoH sapakSavipakSayorabhAvo vyAvRttistanmukhena dvAreNa saMzayahetuH / nanu sapakSavipakSa'vyAvRttatvenobhayA bhAvanizcaya eva syAnna saMzaya ityAha dvayAsattvavirodhAcca [iti] :-dvayonityAnityayo rasattvamekatra dharmiNi viruddhaprakArAntarAbhAvAditi . bhAva: / [paM0] [205] 'sarvasminnAstIti vipakSe eva bhAvAdviruddha iti vacanAt / piNDAntare iti-ashvaantrvesraado| vipakSakadezavRttariti anazve mahiSagavAdI asti viSANitvam / anazve stambhAdau nAsti / ato vipakSakadezavRtti / kRtakatvAditi draSTavyamiti - anityAnAM sarveSAM kRtakatvAt / parabyApArApekSAbhAvasvabhAvaniSpatto kRtakaH / [ku0] [205] viruddhaM kathayatIti (kaM. 240) lakSaNeneti zeSaH / vanAntariteti (kaM. 240) bodhayA (bodhena ?) saha sAMkarya parihartumidaM vizeSaNam / teSAmiti (kaM. ?) draSTaNAmityarthaH / darzanA[diti] (kaM. 241) / 1 jAtIye sarva - kaM. 1; kaM. 2 / 2 hyanumeya iti - kaM. 1, kaM. 2 / 3 mahipyAdau - kaM. 1; kaM. 2 / 4 viparItasAdha -kaM. 1; kaM. 2 / 5 sapakSAcceti - a, ba, ka / 6 vyAvRtti-a, ba, ka / 7 bhAvI -a, ba / 8 rasatvamekatvamekatra-a, ba, ka / 9 pratIkamidaM kaM. pustake mAsti / Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [206] yastu sannanumeye tatsamAnAsamAnajAtIyayoH sAdhAraNaH sanneva sa sandehajanakatvAt sandigdhaH, yathA yasmAdviSANI tasmAd gauriti / ekasmizca dvayorhetvoryathoktalakSaNayoviruddhayoH 'sannipAte sati saMzayadarzanAdayamanyaH sandigdha iti kecit / yathA 'mUrtatvAmUrtatvaM prati manasaH kriyAvattvAsparzavattvayoriti / nyAyakandalI [206] yastu sannanumeye piNi, tatsamAnajAtIyayoH sapakSavipakSayoH, sAdhAraNaH sa sandehajanakatvAt sandigdhaH / yathA yasmAdviSANI tasmAd gauriti / yadAyaM piNDo : gauviSANitvAditi sAdhyate, tadA viSANitvaM gavi mahiSe ca darzanAt sandehamApAdayan sandigdho hetvAbhAsaH syAt / ayaM sapakSavyApako vipakSakadezavRttiranekAntikaH / sapakSavipakSayoApako nityaH zabdaH prameyatvAditi / sapakSavipakSakadezattiH nityamAkAzamamartatvAditi / sapakSakadezavRttivipakSavyApako dravyaM zabdo niravayavatvAditi / samAnAsamAnajAtIyayoH sAdhAraNa iti yat sAdhAraNapadaM tasya vivaraNaM sanneveti / yarthako dharmaH sapakSavipakSayordarzanArmiNi sandehaM kurvan sandigdho hetvAbhAsaH syAt, evamekasmin miNi dvayorhetvostulyabalayoviruddhArthaprasAdhakayoH sannipAte sati 'saMzayadarzanAdayaM viruddhadvayasannipAto'nyaH sandigdho hetvAbhAsa iti kaizciduktam, tadrUSayitumupanyasyati - ekasmizceti / tasyodAharaNamAha-yathA mUrtatvAmUrtatvaM prati manasaH kriyAvattvAsparzattvayoriti / mUtaM manaH kriyAvatvAccharAdivat, amUrta mano'sparzavattvA [Ti0] vibhAgajatvameva vyAcaSTe vimAgajavibhAgeti vibhAgaja vibhAgo'samavAyikAraNaM yasyeti vigrahaH / vibhAgAddhiH ya. zabda utpadyate tasyAkAzaM samavAyi kAraNamasamavAyikAraNaM tu vibhAgajo vibhAgaH, tasyAkAze'pi samavetatvAta, [paM0] [206] 'sapama[vipakSa] vyApaka iti - atra sapakSA gAvaH / vipakSakadezavRttiriti vipakSA mahiSAzvAdayaH / sapakSavipakSakadezavRttiH nityamAkAzamamUrtatvAditi niyatadravyaparimANaM mUrteH sAdhyasyAstIti / mUrtaH abhrAditvAt / [ku0] [206] sandehamApAdayansaMdigdheti (kaM. 241) sapakSavipakSakadezavRttiriti (kaM. 241) amUrtatvaM hi 1 sannipAte saMzaya-vyo. (607-8) / 2 mUrtAmUrtatvaM - kaM. prA. 4 pu. vyo. (608) pATho'yaM samIcIno bhAti / 3 saMzayasya-je. 1, je. 2 / 4 vibhAge-a, ba / 5 kAraNasamavAyikAraNaM-a, ba / 6 vibhAgaje-a, ba / 7 spkssvipkssyopik-kN| Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsamodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam nanvayamasAdhAraNa evAcAkSuSapratyakSatvavat saMhatayoranyatarapakSAsambhavAt / tatazcAnadhyavasita iti vakSyAmaH / nyAyakandalI dAkAzavaditi viruddhArthaprasAdhakayoH kriyAvattvAsparzavattvayorhetvoH sannipAte manaso marttatvAmarttatvaM prati saMzayaH, na yatrobhayorapi sAdhakatvam, vastuno dvayAtmakatvAsambhavAt / nApi parasparavirodhAdubhayorapyasAdhakatvam 'mUrtAmUrtatvavyatirekeNa prakArAntarAbhAvAt / na cAnyatarasya heto vizeSo'vagamyate yenaikapakSAvadhAraNaM syAt / ataH kriyAvattvAsparzavattvAbhyAM manasi saMzayo bhavati ki mUtaM kiM vAmUrtamiti / ayameva ca viruddhAvyabhicAriNaH prakaraNasamA do yadayaM saMzayaM karoti, prakaraNasamastu sandigdhe'rthe prayujyamAnaH saMzayaM na 'nivartayati / nanvayamasAdhAraNa eva, 'acAkSuSapratyakSatvavat saMhatayoranyatarapakSAsambhavAditi / kriyAvattvAsparzavattve pratyekaM na tAvat saMzayaM janayataH, nirNayahetutvAt / sannipAtazca tayorayamasAdhAraNa evaM, saMhatayostayormanovyatirekeNAnyatarapakSe sapakSe vipakSe vA'sambhavAt, yathA'cAkSuSatvapratyakSatvayoH pratyekaM guNavyabhicAre'pi samuditayorguNavyatirekeNAnyatrAsambhavaH / yadyapi viruddhAvyabhicAridharmadvayopanipAto'sAdhAraNo dharmaH, tathApi saMzaya [Ti[ "samavAyikAraNe samavAya rUpapratyAsattisambhavAt vibhAgajavibhAgA"samavAyikAraNatvAcchabdo nityo vA syAdanityo veti' sandehaH / [paM0] apratyaye rUpasiddhiH / na mUrto'mUrtaH / tasya bhAvo'mUrtatvam / tasmAdamUrtatvAt / atra vAkye iyaM bhAvanAnityayorapi paramANumanasomUrtatvAdAtmAdInAM cAmUrtatvAta sapakSakadezavRttitvamanityAnAmapi buddhayAdInAmamUrtatvAt / [ku0] sapakSakadeze buddhyAdau vartate ghaTAdau ca na vartata ityarthaH / vipakSakadeze AtmAdo vartate, paramANI ca [na] vartate 1 cAkSaSatva - kaM. 1, kaM. 2, kiN| 2 kAzAdi-kaM. 1; kaM. 2 / 3 mUrtA - kaM. 1; kaM. 2 / 4 tiSayo gamyate - je. 1; vizeSo gamyate-je. 2, je. 3 / 5 kiM mUtaM vA-je. 2 / 6 nivartayatIti - kaM. 1; kaM. 2 / 7 acAkSuSatva - kaM. 1; ka. 2 / 8 yadi-je. 1 / 9 sAdhAraNaH -je. 1 / 1. samavAya -k| 11 samavAyi-a, ba, k| 72 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamASyam nyAyakandalI hetutvameva / vyatirekiNo hi vipakSAdevakasmAd vyAvRttiniyatA, tena pakSe nirNayahetutvam / asAdhAraNasya tu vyAvRttiranakAntiko, vipakSAdiva sapakSAdapi tasyAH sambhavAt / tatra yadi gandhavatvamanityavyAvRttatvAnnityatvaM sAdhayati, nityAdapi gaganAd vyAvRtteranityatvamapi sAdhayet ? na cAstyubhayoH siddhiH, vastuno dvarUpyAbhAvAt / nApyubhayorasiddhiH, prakArAntarAbhAvAt / ato gandhavattvAt pRthivyAM saMzayo bhavati kimiyaM nityA ? . kiM vAnityA ? iti / 'yathAhubhaTTamizrAH yatrAsAdhAraNo dharmastudabhAvamukhena tu / dvayAsattvavirodhAcca 'sa naH saMzayakAraNam // yaccAha nyAyavArtikakAraH- vibhAgajatvaM vibhAgajavibhAgAsamavAyikAraNakatvaM narte zabdAt sambhavatIti sarvato 'vyAvRtteH saMzayaheturiti / atrAha - tatazcAnadhvasita iti vakSyAma iti / viruddhayoH sannipAto'sAdhAraNo'sAdhAraNatvAccAnadhyavasito'yamiti vkssyaamH| kimuktaM syAt ? asAdhAraNo dharmo'dhya'vasAyaM na karoti na punaH saMzayaM karotIti vakSyAma ityrthH| , [paM0] ghaTAdInAM ca mUrtatvAdvipakSakadezavRttitvahetoramUrtadravyasya / niravayavatvAditi dravyatve'pi paramANau ni ravayavatvam, pRthivyAdInAM sAvayavatvamiti sapakSakadezavRttitA / vipakSabyApakatvaM tu adravyANAM guNakarmAdInAM sarveSAmapi, niravayavatvAditi bhaavnaa| [ku0] dvayoH hetvoH tulyabalayoriti vizeSagrahaNAt / tulyabalatvaM cAbhimAnika draSTavyam / mUrtatvaM cAmUrtatvaM ca iti sa dvndvH| vibhASakavadbhavatItyekavacanam / 1 asAdhAraNasya vyAvRtti - je. 1 / 2 yadA - kaM. 1; kaM. 2 / 3 mataH- kaM. 1, kaM. 2 / 4 vyAvRttitaH -je. 1, je.2| 5 vakSyAmaH-je. 3 / 6'dhyavasAyaM na karotIti vakSyAma ityarthaH-kaM.1 ke.2; 'dhyavasAyaM karoti na tu saMzayaM karotIti vakSyAma ityarthaH-je. 1, je.2| Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyama [207] nanu zAstre tatra tatrobhayathA darzanaM saMzayakAraNamapadizyata iti, na saMzayo viSayadvaitadarzanAt, saMzayotpattau viSayadvaitadarzanameva nimittam, tulyabalatve ca tayoH 'parasparaM virodhAgnirNayAnutpAdakatvaM syAnna' tu saMzayahetutvam, na ca tayostulya balavattvamasti, anyatarasyAnumeyoddezasyAgamabAdhitatvAdayaM tu viruddhabheda eva / nyAyakandalI [207] viruddhAvyabhicAriNaH saMzayahetutvAbhAve pratipAdite zAstravirodhaM codayati / 'nana ca zAstre tatra tatrobhayathA darzanaM saMzayakAraNamAdizyate iti ubhayathA darzanam / ubhAbhyAM viruddhadharmAbhyAM sahaikasya dharmiNo darzanaM saMzayakAraNamiti zAstre tatra tatra sthAne kathitam 'dRSTaM ca dRSTavad dRSTvA ' saMzayo bhavati (vai. a. 2 A. 2 sU. 18) / amUrtatvena sahAtmani dRSTamasparzavattvaM yathA manasi 'dRzyate, tathA mUrtatvena saha paramANau dRSTaM kriyAvattvamapi dRzyate, ato'mUrtatvena saha dRSTamasparzavattvamiva mUrtatvena saha dRSTaM kiyAvattvamapi dRSTvA saMzayo bhavati kiM mano mUrttam ? kimutAmUrtam ? iti / [Ti0] [207] saMzayajanakatvaM prakArAntareNApi nirAcaSTe 'na ca viruddhAvyabhicArI iti / prayogAbhAvameva darzayati yadi tAvad ityAdi / punaH parAbhiprAyamAzaGkate viruddhaM pratyanumAnam ityAdi / siddhAntavAdyAha "yadi dvitIyavad iti| [paM0] [207] anyaH saMdigdhaH viruddhAvyabhicArisaMjJaH / viruddhAvyabhicAriNa iti prastutasyeva hetvAbhAsasya saMjJAntaram / viruddhAvyabhicAriNa: saMzayahetutve bhASyakAro dUSaNaM vyAjahAra nanvayamasAdhAraNa evetyaadinaa| manovyati. rekeNeti - asparzavatvaM kriyAvattvaM ca dvayamasaMhataM manasyevAste / asparzavattvaM hi AtmAdAvapi draSTavyam, kriyAvattvaM mUrtadravyeSvapi / pratyekaM guNavyabhicAre'pIti pratyeti(ka)macAkSuSatvapratyakSatvayordravye'pi vartamAnatvAt kevaleSu guNeSveva vRttistiItyarthaH / samuditayorguNavyatirekeNAnyatrAsaMbhava iti ko bhAvaH? acAkSuSatvapratyakSatve saMhate dve'pyete guNeSveva [ku0] [207] nanu vyAptayonizcAyakatvAtkathaM saMzayahetutvamuktamityata Aha na hyatrobhayoriti (kaM. 241) vastuno dvayAtmakatvAsaMbhavAditi (kaM. 241) pratikUlatarkaparAhateAptisaMdehAdityarthaH / nanvevamapi svasAdhyayoranupasthApanAtkathaM saMzayahetutvAtsaMdigdhatvam, viruddhAvyabhicAriNaH, tahi prakaraNasamo'pi saMdigdhaH syAt, so'pi prakAreNa cintAM pravartayansaMzayakarItyevetyata Aha - ayameva ceti (kaM. 242)-prakaraNasamastviti (kaM. 241) samuditau hi parasparavirodhitau saMzayaM kurutaH, tayoranyatamastu prakaraNasamaH / pratipakSabaddhatayA na nirNayaM karotItyetAvatA bhAsa ityarthaH / / 1 darzanaM kAraNaM-kaM. 1, kaM. 2; kiN| 2 paraspara - kaM. 1, kaM. 2; ki| 3 na sNshy-de| 4 bltv-de| 5 hetvabhAve - kaM. 1, kN.2| 6 nanviti / ubhayathA darzanamiti-kaM.1; kaM.2 7 vartate - je..1, je. 2 / . 8 na tu-mU.je. 1, je.2,je. 3 / 9 viruddhvybhicaarii-a| 10 praaye-a| 11 yad-a, ba, ka / Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 dhyAyakambalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam bhyAyakandalI 'yathAdRSTamayathAdRSTamubhayathA dRSTatvAt saMzayaH' (a. 2 A. 2 sU. 19) / yathA yaina dharmeNa mUrtatvAvyabhicAriNA kriyAvattvena samaM 'vRSTam' manastasmAt 'ayathAdRSTam' amUrtatvAvyabhicAriNA sparzavattvema samaM dRSTam, ataH 'ubhayathA dRSTatvAt' saMzayaH ki kriyAvatvAnmataM manaH? utAsparzavatvAdamUrtam ? iti sUtrArthaH / tena viruddhAvyabhicAriNaH saMzayahetutvaM nirAkurvataH shaastrvirodhH| etat pariharati - na saMzayaH, viSayadvaitadarzanAditi / yat tvayoktaM zAstravirodha iti tanna, yasmAt saMzayo viSayadvaitadarzanAd bhavati / etadeva vivRNoti - saMzayotpattI viSayadvaitadarzanaM kAraNamiti / yAdRze dharmiNyUrdhvasvabhAve saMzayo jAyate 'sthANurvA puruSo vA' iti, tAdRzasya viSayasya pUrva dvaitadarzanamubhayathAdarzanaM sthANutvapuruSatvAbhyAM saha darzanaM saMzayakAraNam, na tvekasya dharmiNo viruddhadharmadvayasannipAtastasya kAraNama, tasmAnAyaM sUtrArtho yadviruddhAvyabhicAridharmadvayopanipAtAt saMzaya ityabhiprAyaH / [Ti0] 'yanmUrtA(tatvA)mUrtatvAbhyAm iti :- yavastutvaM tyormuuttvaamuurtsvyoH| kintu vizvaprameda eva iti Agamaviruddha ityarthaH / [paM0] nAnyatra / tatazcaivamanumAna pravartate - 'sukhAdayo guNAH, acAkSuSatvaM sati pratyakSatvAt / ' atraiva ca 'guNavyatirekeNeti atra guNA: sparzarasagandhazabdabuddhayAdayo vAcyAH, na tu rUpam, tasya cakSuSatve sati pratyakSasvAt / prakRte tasyAnupayogAditi bhAvaH / paravAkyaM yadyapItyAdi / vyatirekiNo hItyAdi-ayaM ca vyatirekI meM bhavati, kintvasAdhAraNaH / sa ca sapakSavipakSavyAvRttatvAtsaMzayahetureveti parAbhiprAyaH / pakSe nirNayahetutvamiti 'sAtmakaM jIvaccharIram, prANAdimattvAt / [ku0] parihArabhASyaM vyAkhyAtuM pravartate nanviti (kaM. 241) nanu pratyeka rUpasaMpannayoH kathamasAdhAraNatvamityata AhakriyAvatvAsparzavatva iti (kaM. 241) / yathA'cAkSuSatva iti (kaM. 242) gandhAdayo dravyam, sAmAnyatve satyacAkSuSapratyakSatvAdityasminprayome'sAdhAraNatvaM draSTavyam / / na svasAdhAraNatvaM saMzayahetutvAbhAve sAdhye viruddhamiti zakate bhASyamavatArayitum - yadi (yapi). viruddhati (kaM. 242) yadyasAdhAraNasaMzayahetuH tahi kevalavyatirekyapi tathA syAdasAdhAraNatvAvizeSAdityata Aha -vyatirekiNa iti (kaM. 242) eta(ka)smAditi (kaM. 242) sapakSAvapi tasyA [pAdatvAditi zeSaH / na hi sarvamanityam, sattvAdityasya tathA bhAvaH saMbhavati / 1 yanmUrtatvA- mu. je. 3; yanmUrtatvAmUrtAbhyAm - je. 1; yanmUrtAmUrtAbhyAm -je. 2 / 2 idaM pratIkaM-kaM. pustake naasti| Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam 573 nyAyakandalI tathA ca dRSTaM ca dRSTavadRSTvetyasyAyamarthaH -'dRSTameva padArtha sthANuM vA puruSa vA, 'dRSTavad' dRSTAbhyAM sthANupuruSAntarAbhyAM tulyaM vartamAnaM dRSTam, sthANupuruSAntarasamAnamiti yAvat, dezAntare kAlAntare vA punardRSTvA kutazcinnimittAdvizeSAnupalambhe sati saMzayo 'bhavatIti / dRSTaM ceti cazabdena pUrvamadRSTamapi padArtha dRSTavad dRSTAbhyAM sthANupuruSAntarAbhyAM samAnaM dRSTvA saMzaya ityarthaH / sUtrAntaraM ca yathAdRSTamayathAdRSTamubhayathAdRSTamityekardhAmavizeSAnusmaraNakRtaM saMzayaM darzayati / pUrvadRSTameva puruSaM yathAdRSTam' yena yenAvasthAvizeSeNa dRSTaM muNDa jaTilaM vA, tasmAdayathAdRSTamanyenAnyenAvasthAbhedena dRSTam, kAlAntare dRSTvA, avasthA vizeSamapazyataH smarata'zcaivaM tasyaiva prAktanI manavasthitAmubhayomavasthAM kimayamidAnI muNDaH kiM vA jaTila iti saMzayaH syAditi sUtrArthaH / na tu viruddhAvyabhicArI saMzayahetuH, prayogAbhAvAt / yadi tAvadAdyasya hetoryathoktalakSaNatvamavagataM tadA tasmAdyo'rtho'vadhAritaH sa tathaiveti na dvitIyasya prayogaH, pratipattibAdhitatvAt / athAyaM yathoktalakSaNo na bhavati, tadAnImayameva doSo vAcyaH, ki [paM0] yatsAtmakaM na bhavati tatprANAdimadapi na bhavati yathA ghaTa' iti vipakSAdeva vyAvRttirvyatirekiNaH / anekAntiko [iti ] saMzayaheturityarthaH / tasyA iti dhyAvRtteH / gandhavattvamiti 'nityA pRthivI, gandhavattvA'dityanamAne / anityavyAvatattvAditi - anena vipakSavyAvRtti darzayati / nityatvaM sAdhayatItyasmAtpurastAdadhyAhAryam / nityAdapi gaganAditi - anena gaganasya nityatvena sapakSaM darzayati / ubhayoriti = nityatvAnityatvayoH / [ku.] nanvasAdhAraNo dharmo viruddhAbhyAM sahAdRzyamAnatastatsmRtyahetutve kathaM tatra saMzayaM kuryAdityata Aha tatra yadIti (kaM. 242) yathA sAdhAraNo dharmo'nvayavizeSe na vizeSo smArayati, evamasAdhAraNo'pi vyatirekamukhena vizeSo smaarytyevetyrthH| nanbastyadhyavasitattvamasAdhAraNasya, saMzayahetutvAtsa digvattvamapi bhaviSyati, dRzyate hi nimitta[sa]mavAyAtsaMjJAsamAveza ityata Aha kimuktamiti (kaM. 242) codayatIti (kaM. 242) sUtrArthamanyathAgRhItamabhiprAyeNeti zeSaH / viruddhadharmAbhyAmiti (kaM. 242) viruddhadharmopanAyakAbhyAmityarthaH / kutaH sUtre kathitamityata Aha dRSTaM ceti (kaM. 242) / pUrvapakSAbhiprAyeNa sUtraM yojayati amUrtatveneti (kaM. 242) 'bhASye tatra tatreti (kaM. bhA. 239) zrutyA vIpsAyA viSayaM darzayituM sUtrAntaraM paThitvA pUrvapakSAnusAreNa vyAcaSTe yamAdRSTamiti (kaM. 242) samAnadharmasaMzayakAraNatvaM darzayati - tanneti (kaM. 243) / vivaraNabhASyattAtparyamupadarzayanvyAcaSTe yAdRza iti (kaM 243) 4 smaratazca 1 pUrvameva daSTam - kaM.1; kN.2| 2 bhavati - kaM.1, kN.2| 3 bheda-je. 1; je. 2 / 'tasyaiva-je. 1, je. 2, je. 3 / 5 mava-kaM. 1 kaM. 2 / 6 shaastre-ke| Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 dhyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI pratyanumAnena ? viruddhaM pratyanumAnaM na vyabhicarati, nAtivartata iti viruddhAvyabhicArI prathamo hetustasyAyameva doSo yadviparItAna'mAnasambhavaH / dvitIyena pratipakSe 'sthApyamAne 'prathamasya sAdhyasAdhakatvAbhAvAditi cet ? yadi dvitIyavat prathamamapyanumAnalakSaNopapannam, na prathamasyAsAdhakatvam / tadasAdhakatve'nyatrApyanumAne ka AzvAsaH ? vastuno dvarUpyAbhAvAdasAdhakatvamiti cet ? vastu dvirUpaM na bhavatIti kenaMtaduktam ? yathA hi pramANamarthaM gamayati, tadeva hi tasya tattvam / arthaka vastUbhayAtmakaM na bhavatIti sudRDhapramANAvasito'yamartho na zakyate'nyathA kartum, tahi tayostulya balavattA nAstyeva, ekasya yathArthatvAditi, kutaH saMzayaH ? yadyapi vastuvRttyA dvayoryathArthatA nAsti, tathApyanyatarasya vizeSAnupalambhena bhaveta tulyabalatvAbhimAna iti cedastvevam, tathApi tulyabalatvAdyathottareNAcaM pratibadhyate, [paM0] 'yastvityAdizlokaH / vyAkhyA-dvitIyapAdAnte tu apyarthe bhinnakramazca / sa ityasmAtparo yojyaH / tato'yamarthaH siddhaH / yaccAsAdhAraNo dharmo gandhavattvAdiH so'pi ko'rthaH ? asAdhAraNo'pi na sAdhAraNa evetyarthaH / no'smAkaM." saMzayakAraNam / kathaM saMzayakAraNam ? tadabhAvamukhena sapakSavipakSAbhAvadvAreNavetyarthaH / tathA dvayAsattvavirodhAditi mitho viruddhadharmadvayasya nityatvAnityatvAdirUpasyakasmin pathivyAdau asattvavirodhAt / cakArAtsattvavirodhAccAsAdhAraNo dharmaH saMzayaheturiti shlokaarthH| ayaM ca loka: yadi gandhatvamanityavyAvatattvAdityAdinA sandarbhaNa pratipAditasyArthasya saMgrAhaka iti draSTavyaH / [ku0] asyA[yama]rtha iti (kaM. 243) akSarArtha ityarthaH / sthANuM puruSaM veti sthANujAtIyaM cetyarthaH / itarathA sthANupuruSAntarasamAnamityanena virodhaprasaMgAt / adRSTamapIti (kaM. 243) adRSTa jAtIyamapItyarthaH / nanu yadi samAnadharmasyaiva saMzayakAraNatvaM tahi dvitIyaM sUtraM kimarthamityata Aha sUtrAntara ceti (kaM. 243) ekadharmIti (ka. 243) ekasya dharmiNo yo vizeSo maNDatvajaTilatve tayoranasmaraNakRtamityarthaH / yadyapi dvayoravasthayorekapuruSa AzrayaH samAno dRzyamAnasaMzayahetuH, tathApi saMzayaviSayabhedapradarzanAya sUtrAntaramiti bhAvaH / bhakSarArthaM vyAcaSTe pUrva dRSTameveti (ka. 243) tasmAdayathAdRSTamiti (kaM. 243) tasmAtpUrvAvasthAvizeSAdayathAvasthAntaratvAd dRSTamityarthaH / kAlAntare dRSTvetyadhyAhAraH / ubhayathAdraSTumityasya vivaragaM smaratazca prAktanImavasthAyinImavasthAmiti saMzayavelAyAmavasthAdvayAnabhavasyApyanupapatterevaM vivaraNam / anantaraM bhASyamabhiprAyadarzanapUrvamavatArayati 'naca viruddhati (kaM. 243) a(?)prayogAbhAvAditi (kaM. 243) zeSaH / pratipattibAdhitvAditi (ka. 243) svayameva pramANena mUrtatvaM pratipadya 3 kathamasya-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 balatvaM 1 prtynumaan-je.3| 2 upasthA - kaM. 1; kaM. 2, je. 3 / -kaM. 1; kaM. 2 / 5 yacca - kN| 6 tu-kN.| Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 575 __nyAyakandalI tathAyenApyuttaraM pratibadhyata iti 'parasparapratibandhAdubhayoH svasAdhyasAdhakatvaM na syAt, na tu saMzayakartRtvam, vizeSAnupalambhamAtreNa viruddhobhayavizeSopasthAnAbhAvAdityAha - 'tulyabalatve ca tayoH parasparaM virodhAnnirNayAnutpAdakatvaM syAnna tu saMzayahetutvamiti / .. nanu yadvastu tanmUrta bhavatyamUrta vA, na mUrtAmUrtAbhyAM prakArAntaramupalabdham, ato manasi mUrtatvAmUrttatvayoranupalambhe'pi dvayorabhAvaM dvayorapi 'bhAvamasambhAvayato bhavatyevAnyatarapakSe saMzayaH / satyaM bhavatyeva, na tu viruddhAvyabhicAridharmadvayasannipAtAt, kintu vastutvAt / yApUrtatvAmUrtatvAbhyAM dRSTasAhacarya manasi pratIyamAnaM smRtidvAreNa tayorupasthApanaM karoti / 'tulyabalatvamabhyupagamya viruddhAvyabhicAriNaH saMzayahetutvaM nirastam, 'na tvanayostulyabalatvamasti, anyatarasyAnumeyoddezasya 'amUrta manaH' ityasyAgamena tadabhAvAdaNu manaH (a. 7 bhA. 1 sU. 23) iti sUtreNa bAdhitatvAt / athedaM sUtramapramANam, vyApakameva manaH, tadA manaHsadbhAve na kiJcit pramANamastotyamUrta manaH asparzatvAditi heturAzrayAsiddhaH / piM0] nyAyavAtikakAra iti - udyotakarAcAryaH / vibhAgajavibhAgAsamavAyikAraNatvamiti - vibhAgajavibhAgo'samavAyikAraNa yasyeti samAsa: vibhAgajamiti vyAkhyeyapadam, vibhAgajavibhAgAsamavAyikAraNatvamiti vyAkhyAmaparda jJeyam / sarvata iti sapakSAdvipakSAcca / atrAheti bhaassykaarH| 'kartA pratipAdite iti bhASyakAreNa / mobayatIti = paraH / kaNAdasUtraM darzayati dRSTaM ca dRSTavad dRSTavA saMzayo bhavatItyetat / dRSTamiti / 'dRSTaM sakriyAvattvamapi dRzyate iti - atra manasIti yojyam / punaH dvitIyaM sUtraM darzayati- 'yayAdRSTamayathAdRSTamubhayathAdRSTatvAt' saMzaya ityetat / [ku0] mAnasya tadvirodhamUrtatvajijJAsAbhAvAdityarthaH / na bhavatIti (kaM. 243) avagatamiti zeSaH / pratyanumAnayoga evAvagatadoSodbhAvamityatha ma (nA)yaM doSa ityata Aha dvitIyeneti (kaM. 243) / . . . . . _nanu na tAvatpratyanumAnamAtraM na doSaH, tathA sati prathamenaiva pratyanumAnena duSTasya dvitIyasya prayogAnupapattiprasaMgAt, tato tva(tvA)de(dA)[va]va dUSaNaM vaktavyam, no ced duSTaseva [ityabhiprAyeNAha yadi dvitIyavaditi (kaM. * 243) / satyaM pratyanumAnamAtraM na doSaH kintu pratyanumAnena vastudvarUpyalakSaNapari (prati) kUlatarkaparAhatiH sUcyate iti zaMkate vastuna iti (kaM. 243) - kiM vastuno dvarUpyaM svarUpeNavAniSTaM pramANavirodhAdvA ? nAdya ityAha dvirUpavastu (vastu dvirUpaM) na [iti] (kaM. 243) / dvitIyena dUSaNAntaramavazyaMbhAvi, itarathA pramANavirodhasyaivAnupapatterityAha atheti (kaM. 243) / vizeSAnupalambhamAtreNeti (kaM. 244) vizeSAnupalambhamAtrakAryeNa pratirodheNetyarthaH / anupa 1 parasparaM-kaM. 1; kaM. 2 / 2 sAdhakatvaM syAt-je. 1, je. 2, je. 3 / 3 tulyabalatve ceti-kaM. 1, kaM. 2 / 4 bhAvaM sambhAvayato - je. 2 / 5 sa saMzayaH- kaM. 1; kN.2| 6 tulyabalavatva -je.1| 7 nanu tayoH - je. 1, je. 2 / 8 kartA-iti kaM. pustake nAsti / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI atha yugapajjAnAnutpattyA siddhaM manastadA migrAhakapramANabAdhito yugapajjJAnAnutpattermanaso'NuparimANatve sati sambhavAt vyApakatve manaso yugapatsamastendriyasambandhAdhugapadeva jJAnAni prasajyante / anumeyoddezasyAgamavirodhaH kiM dUSaNamata Aha - ayaM tu viruddhabheda 'eva / ayamAgamaviruddho'numeyoddezo'virodhI pratijJetyavirodhigrahaNena nivatitAnAM pratyakSAdiviruddhAnAM pratijJAbhAsAnAM prabheda eva, nAyaM sandigdho hetvAbhAsaH / kintu viruddhaprabheda eveti tuzabdArthaH / [paM0] sUtradvayamidaM dvitIyAdhyAye / tasmAditi mUrtatvAt vyabhicArakriyAvattvadarzanAt / nirAkurvata iti-prazastapAdabhASye iti jJeyam / zAstravirodha iti - kaNAdasUtravirodhaH / etatpariharatItyatra bhASyakAra: kartA / tasyeti = saMzayasya / kutazvinimittAditi-dUratvAndhakArAdinA / pUrvamadRSTamapoti-prAg hi pUrvadRSTamevetyuktam / sUtrAntaraM ceti-etatkartupadaM saMzayaM darzayati - ityAbhyAM karmakriyAbhyAM smbndhniiym| anavasthitAmubhayomavasthAmiti - muNDatAjaTilate. hiM praavtinyau| prayogAbhAvAdityuktvA prayogAbhAvameva darzayati - yadi taavdityaadinaa| athAyamiti - ayamadyaH / ayameveti yathoktalakSaNAbhAvaH / [ku0] lamme'pIti (kaM. 244) anupsthaanepiityrthH| anyatarapakSa iti (kaM.244) anyatarapakSopamArdanAdanyatarapakSajJAnarUpasaMzaya ityarthaH / vastutvAditi (kaM. 244) samAnadharmarUpAdityarthaH / etadevAha yanmUrtatvAmUrtatvAbhyAmiti (kaM. 244) / vRtaM kIrtanbhASyamavatArayati tulyabalavatvamiti (kaM. 244) bhASyakArokta AgamavirodhaH prastutaviruddhAvyabhicAryabhiprAyeti darzayansUtraM paThati tadabhAvAditi (ka. 244) / paramArthatastu anyatarasya doSavattAyA upalakSaNametadraSTavyam / apramANIkRtakaraNAdasya prativAdinaH kathamayamAgama ityata Aha ya(a)yedamiti (kaM. 244) / . prakArAntareNAzrayasiddhamAzaMkate atheti (ka. 244) dhamigrAhakapramANabAdhita iti yugapajjJAnAnutpatti hi manaH sAdhayatI (yti)| svopapAdakatayA'NutvamantarbhAvyeva sAdhayatItyarthaH / tadetadAha vyApakatva iti (kaM. 244) ki dUSaNamiti (kaM. 244) katamaM dUSaNamityarthaH / 1 iti- kaM. 1, kaM. 2 / 2 virodhaH-je. 1, je. 2 / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 577 prazastapAdabhASyam [208] 'yazcAnumeye vidyamAnastatsamAnAsamAnajAtIyayora'sanneva 'so'nyataratrAsiddho'nadhyavasAyahetutvAdanadhyavasitaH, yathA satkAryamutpatteriti / ayamaprasiddho'napadeza (vai. sU. 3-1-15) iti vcnaadvruddhH| nyAyakandalI [208] anadhyavasita ityasAdhAraNo hetvAbhAsaH kathyate / taM vyutpAdayati-yazcAnumeye vidyamAnastatsamAnAsamAnajAtIyayorasanneva so'nyataratrAsiddho'nadhyavasAyahetutvAdanadhyavasitaH, yathA satkAryamutpatteriti / sarva kAryamutpAdAt pUrvamapi saditi 'sAdhye, utpatteriti hetuH sAMkhyAnAm / sati sapakSe vyomAdAvasati vipakSe gaganakusumAdAvabhAvAnnakatara pakSAdhyavasAyaM karoti / viziSTArthakriyAjananayogyena rUpeNa pUrvamanabhivyaktasya pazcAdabhivyaktirevotpattiriti sAMkhyAH, tena teSAmutpatteriti hetonaM svto'siddhtaa| ___ayamanadhyavasito hetvAbhAsaH kena vacanena sUtrakRtA saMgahIta ityAha-ayamaprasiddho'napadeza (a. 3 A. 1 sU. 15) iti vacanAdavaruddha iti / anekAntikavada [Ti0] [208] zrotragrahaNo yo'rthaH iti - zrotragrahaNaH zabda ityetAvallakSaNaM zabdatve'pi "gatatvAvativyApakamata . "uktamartha iti / "vaizeSikANAM hyaryazabdena dravyaguNakarmaNAmabhidhAnaM tena zrotragrahaNo guNaH zabdaH ityarthaH / viruddhobhayeti [paM0] [208] [tathe"] veti (kaM. 243.19) yathoktalakSaNAbhAvaH / paraH prAha vimityAdi (kaM. 243.21) / zrIdharaH prAha yadi dvitIyavadi (kaM. 243.24)tyaadi| tadasApakatve (kaM. 243.25) iti, prathamasyAsAdhakatve / .anyatrApIti (kaM. 243.25) dvitIye'pi / asApakatva (kaM. 243.24) mityatra prathamAnumAnasyeti yojyam / yathA hotyAdi (kaM. 243.26) yenaiva rUpeNa pramANaM kartR artha gamayati tadeva tasyArthasya rUpaM tatazca varUpyAbhAva iti vAkyArthaH / paravAkyaM - arthakamityAdi (kaM. 243.27) / zrIdharaH prAha tahI (kaM. 244.1)tyAdi / vizeSopasthApanAbhAvAriti (kaM. 244.6) saMzayo hi viruddhobhayavizeSopasthApane sati bhavati / 8] anantaraM bhASyasaMgatimAha anadhyavasita iti (kaM. 244) akSapAdamate'sAdhAraNo hetvAbhAso'smanmate'nadhyavasita iti kathyata ityarthaH / bhASye samAnAsamAnajAtIyayorasaMniti pakSamAtravRttitvAparam / / 1 yazca smnumeye-gyo.(610)| 2 rasanneva ca-vyo. (610) / 3 anyatarA-kaM. 1, kaM. 2 ki.| 4 vacanAdeva rud:-de| 5 ttsmaanaasmaanjaatiiyyorityaadi| 6 sAdhyate - kaM. 1, kN.2| 7 pakSAvasAyaM-je. 2 / 8 ityatrAha-je. 3 / 9 napadeza iti-kaM. 1, kN.2| 10 gttvaatmuurttvaadti-a| 11 uktasamartha-a, ba / 12 vizeSikANAM-a, ba / 13 atra pUrvANi patrANi (paJjikAyAH) nopalabhyante / Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam ___ nanu 'cAyaM vizeSaH saMzayaheturabhihitaH zAstre tulyajAtIyeSvarthAntarabhUteSu vizeSasyobhayathA dRSTatvAditi (a. 2 A. 2 sU. 22) na anyArthatvAt zabde vizeSadarzanAt saMzayAnutpattirityukte nAyaM dravyAdInAmanyatamasya vizeSaH syAcchAvaNatvaM kintu sAmAnyameva sampadyate, kasmAt ? tulyajAtIyeSvarthAntara bhUteSu dravyAdibhedAnAmekaikazo vizeSasyobhayathA dRSTatvAvityakte, na saMzayakAraNam / anyathA SaTsvapi padArtheSu saMzayaprasaGgAt / tasmAt sAmAnya pratyakSAdeva saMzaya iti / nyAyakandalI sAdhAraNo dharmaH saMzayaM karoti, tenAsya 'sandigdhazcAnapadezaH' ityanena saMgraho yukto na punaraprasiddhavacanenetyabhiprAyeNAha - nanu cAyaM saMzayaheturabhihitaH zAstre tulyajAtIyeSvarthAntarabhUteSu vizeSasyobhayathA dRSTatvAditi / tulyajAtIyeSvarthAntarabhateSviti paJcamyarthe sptmii| padArthAnAM vizeSa stulyajAtIyebhyo arthAntarabhUtebhyo bhavati / yathA pRthivyAM gandhavattvaM vizeSo dravyAntarebhyo'pi syAd guNakarmabhyazca bhavati / zabde ca zrAvaNatvaM vizeSo dRzyate tat kiM zabdasya rUpAdibhyaH 'sajAtIyebhyo'yaM vizeSaH ? kiM vA vijAtIyebhyaH ? yadi zabdo guNastadA rUpAdibhyaH sajAtIyebhyo vizeSo'yam, [Ti0] viruddhasya sthANu puruSarUpasya dvayasya smaraNe saMzayo bhavati / ubhayasmRtizca tadA bhavati yadA udhvaMtAdilakSaNaH sAdhAraNo dharmo vizeSeNa sthANu puruSarUpeNa saha dRSTo bhavati naanythaa| tasmAdetadapi zrAvaNatvAdipRthivItvAdi[paM0] yaditi (kaM. 244.7) vastutvam / tayoriti (kaM. 244.11) mUrtatvAmUrtayoH / / nirastamiti (kaM 244.12) bhASyakAreNa / tadamAvAdaNu mana (kaM. 244.13). vai. sU. (7-1-30) iti saptamAdhyAye sUtram / ko'rthaH ? tasyApi kRtasya vibhavasya vyApakatvasyAbhAvAt manoNviti pakSaH / vyApakaM hi AkAzAdi dravyam aNu na [bha] vati / avyApakaM ca manastasmAdaNviti sUtrasyArthaH / migrAhakapramANabAdhita (kaM. 244.16) ityatra heturiti pUrvato yojyam / dharmiNastasya grAhakam astitvapratipAdakaM yatpramANaM yugapajjJAnAnutpattyAkhyaM liGga tenaiva bAdhito 'asparzavatvAd' iti heturiti paramArthaH / [ku0] nanu samAnAsamAnajAtIyayoH sattvanirUpaNAya prAyaM na hi zazaviSANe sattvaM nirUpayitu] zakyate, vipakSa gaganakusumAdAviti tu vacanam, tatra sattvanirUpaNAbhAvAbhiprAyaM draSTavyam / nanu prAgami(?) sata: keyamutpattistatazcAsidhyeva hetoH dUSayite kamarthaM dUSaNAntaraM nirdizyata ityAha viziSTArtheti (kaM 244) / abhiprAyaM darzayanbhASyamava- . 1 nanu cAyaM sNshy-de| 2 bhUteSu ca-vyo. (610) de| 3 uktam-kaM. 1, kaM. 2, ki| 4 pratyayA-kaM. 1, kaM.2 ki / 5 nanu ceti-kaM. 1, kaM.2 6 tulyajAtIyebhyo bhavati arthAntarabhUtebhyazca bhavati-kaM. 1, kaM.2; me. 3; tulyajAtIyebhyo'rthAntarabhUtebhyazca bhavati-je. 2 / 7 samAna-kaM. 1; kN.2| 8 puruSasya yasya-a, ba, ka / 9 puruSasvarUpeNa - bha, v| Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 579 __ nyAyakandalI atha dravyaM karma vA ? tadA vijAtIyebhya iti zabde zrAvaNatvAd dravyaM guNaH karmeti saMzaya iti pUrvapakSavAdinA sUtravirodhe darzite satyAha - nAnyArthatvAditi / nAyaM sUtrArthoM yadasAdhAraNo dharmaH saMzayaheturiti, kintvasyAnya evaarthH| tamevArtha darzayati - zabde vizeSadarzanAdityAdinA / zrotragrahaNo 'yo'rthaH sa zabda iti pratipAdya / tasmin dravyaM guNaH karmeti saMzaya, (vai. sU. 2-2-25) ityabhihitaM sUtrakAreNa / tasyAyamarthaHtasmin zrotragrahaNe'rthe saMzayaH kiM dravyaM kiM vA guNaH kimuta karmeti / [Ti0] rUpAvivakSayA vizeSatvarUpeNaiva saMzayahetuH / yatpunaH iti - asAdhAraNaM zrAvaNatvalakSaNam / vizeSasyapRthivyAderityarthaH / . // iti hetuH / / ( // iti hetu-hetvAbhAsanirUpaNam // ) [paM0] kimiti (ka. 244.19) kiM nAmakam / 'viruddhaprabheda eveti (kaM. 244.21) AgamaviruddhAkhyaH / tatsamAnAsamAnajAtIyayoriti (ka. 244.23) sapakSavipakSayoH / abhAvAditi (kaM. 244.25) ubhayathAvyutpatterabhAvAt / na tvasiddha evAyamityAha viziSTArthetyAdi (kaM. 244.26) / svata iti (kaM. 244.27) sAGkhyamatApekSayA / .... 'avaruddha iti (kaM. 245.1) saMgRhItaH / avaruddha ityasmAtpuro nanu iti adhyAhAryam / Aheti (ka. 245.1) parIbhUya bhASyakRdAhetyarthaH / 'zAstre iti kaNAdasUtre / arthAntarabhUtebhya iti (kaM. 245.5) vijAtIyebhyaH / vizeSa iti (kaM. 245.7) vyAvRttiH / vijAtIyebhya iti (kaM. 245.7) dravyakarmabhyaH / vijAtIyebhya iti (kaM. 245.9) guNebhyaH / zrAvaNatvAditi (kaM 245.9) zravaNagrAhyatvAt / Aheti (kaM. 245.10) bhASyakRt / dhotragrahaNa iti (kaM. 245.12) zrotreNa grahaNaM yasyAsau zrotragrahaNaH / zrotragrahaNo yo'rthaH sa zabda (vai. sU. 2-2-24) iti kaNAdasUtram / 'tasmin dravyaM guNaH karmeti saMzayaH' (ka. 244.13) (vai. sU. 2-2-25) etadapi kaNAdasUtram / abhihitamiti (kaM. 244.13) dvitIyAdhyAye / [ku0] tArayati anaikAntiketi (kaM. 245) / nanu vizeSo nAma asAdhAraNo dharmaH, sa kathaM tulyajAtIyeSvarthAntarabhUteSu ca syAdityata Aha tulyajAtIyeSviti (kaM. 245) / paJcamyarthe saptamIti chando ca sUtrANi bhavanti, chandasi ca vyatyayo darzita ityarthaH / kiM vA vijAtIyebhya iti (kaM. 245) / yathA gandhavattvaM rUpAdibhyo vijAtIyebhya vizeSIt, evaM zrAvaNasvamapi syAt / tatazca zabdo rUpAdInAM sajAtIyo vijAtIyo veti saMzaya ityarthaH / tatazca kiM phalamityata Aha - yadIti (kaM. 245) zrotragrAhyameveti (?) anyasyAvacanAdasyeva pratyAsannatvAditi bhAvaH / parasya dravyaguNakarmaNAM madhya iti draSTavyatayA vA guNatayA vA karmatayA vA sandehaviSayIbhavatA zabdasya zrAvaNatvaM vizeSatayA sandehaM na karotItyarthaH / 1 yo'rthaH zabdaH-je. 2 / 2 viruddhabheda -kaM. 1, kaM. 2 / 3 saMgRhItaH - kaM. 1 / 4 pratIkamidaM kaM. 1 pustake nAsti / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 nyAyakampalIsaMvalitaprazastapAvamAdhyama nyAyakandalI atra pareNoktam - zrotragrahaNe zabde saMzayaM vadatA tvayA zrotragrAhyatvameva saMzayakAraNatvamuktam / zrotragrAhyatvaM ca vizeSaH, tasya darzanAt saMzayAnupapattiH / viruddhobhayasmRtipUrvako hi saMzayaH, smRtizca nAsAdhAraNadharmadarzanAdbhavati, tasya kenacidvizeSeNa sahAnupalammA diti pareNokte sati sUtrakAreNa prativihitametat, nAyaM dravyAdInAmanyatamasya vizeSaH zrAvaNatvam, dravyaguNakarmaNAM madhye'nyatamasya dravyasya guNasya karmaNo vA zrAvaNatvaM vizeSo na bhavati, kintu teSAM sAmAnyamevedaM sampadyate, kasmAt ? tulyajAtIyeSvarthAntarabhUteSu ca dravyAdibhedAnAme kakazo vizeSasyobhayathA vRSTatvAdityuktam / bhidyante iti bhedAH, dravyAdaya eva bhedA dravyAdibhedA dravyaguNakarmANi, teSAM madhye ekakasya dravyasya guNasya karmaNo vA tulyajAtIyebhyo'rthAntarabhUtebhyo vizeSa 'ubhayathA dRSTaH' / pRthivyAH 'parajAtIyebhyo vizeSaH pRthivItvaM dravyatvena saha dRSTam ? rUpasya vizeSo rUpatvaM guNatvena saha dRSTam, utkSepaNasya vizeSa utkSepaNatvaM karmatvena saha dRSTam / zabdasyApi zrAvaNatvaM 'vizeSaH guNatvena saha dRSTaM tasmAdetavapi vizeSatvena rUpeNa dravyAdInAM sAmAnyameva / tatazcAsya tena rUpeNa saMzayahetutvaM yuktam / yat punarasAdhAraNaM rUpaM na tat saMzayakAraNam, [paM0] yatpareNoktaM taddarzayati zrotragrahaNe (kaM. 244.15) ityAdi / tvayeti (kaM. 244.15) he suutrkaar| smRtizceti (kaM. 245.17) viruddhobhydhrmsmRtH| nAsAdhAraNadharmadarzanAvatIti (kaM. 245.17) sAdhAraNadharmadarzanAdeva hi smRtiH| tasyeti (kaM. 245.17) asAdhAraNadharmasya / kenaciditi (kaM. 245.17) sajAtIyena vijAtIyena vA / nAyaM dravyAdInAmanyatamasya vizeSaH zrAvaNatvamiti (kaM. 245.18) 'kaNAdasUtram / kintu teSAM sAmAnyamevedaM sampadyate iti (kaM. 245.20) teSAmiti dravyaguNakarmaNAm / sAmAnyameveti sAdhAraNameva / idamiti zrAvaNatvam / avA'yaM tAtparyArthaH-zrAvaNatvaM zrAvaNatvena na saMzayahetuH kintu vizeSatvena rUpeNa vizeSatvaM ca sAdhAraNameva / [ku0] bhedasya karaNasAdhanatve vizeSyapratisambandhAnupapatteH karmasAdhAna]tAM vyAcaSTe miyanta iti (kaM. 245) ubhayaSA dRSTa iti (kaM. 245) upalakSaNametat / aniyamena draSTavyatvAdisahacarito dRSTa ityarthaH / vizeSatvenaikenopAdhinAkrAMto dharmaH samA[nA]dInAM dRSTa iti bhAvaH / nanu vizeSaH samAnadharmatayA saMzayakAraNamiti sUtrasyArthamuktvA tasyaiva vizeSasya saMzayakaraNatvaniSedho nopapadyata ityata Aha atyunariti (?) suvyatyasya prayojanamAha tulyajAtIyebhya iti (kaM. 246) prakhyAvibhUtAnAmiti (kaM. 246) dravyAdijAtIyAnAmarthAntarabhUtAnAM ca drasyAdibhedAnAM vizeSApekSayA'pAdAnAmA [ma]pi darzanApekSayA dRSTazande'pi 1 evaM pareNokte -je. 1, je. 2, je. / / 2 ekazaH - je. 1, je. 2 / 3 svasamAna - kaM. 1; kaM. 2 / .4 vizeSaH tasmAdetadapi-je.je.2; vizeSaH guNasvena tasmAdetadapi-kaM.1, kaM. 2 5 nAyamityAdi kaNAdasUtrapAThe moplbhyte-sN.| Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581 TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 581 nyAyakandalI vizeSasmArakatvAbhAvAdityAha-na sNshykaarnnmiti| tulyajAtIyebhyo'rthAntarabhUtebhyazceti vaktavye sUtre saptamyabhidhAnAdeSo'pyartho gamyate / zande zrAvaNatvavizeSadarzanAd dravyaM guNaH karmeti saMzayaH / dravyAdibhedAnAmekaikazo vizeSasya tulyajAtIyeSu sapakSeSvarthAntarabhateSu vipakSeSu darzanAditi / kimuktaM syAt ? vizeSo dravye guNe karmaNi ca dRSTaH / zabde ca zrAvaNatvaM vizeSo dRzyate, tasmAdvizeSatvAd dravyAdiviSayaH saMzayaH / 'yadi cAsAdhAraNamapi rUpaM saMzayakAraNam, tadA SaTsvapi padArtheSu 'saMzayaprasaGgaH ? sarveSAmeva teSAmasAdhAraNadharmayogitvAt, tatazca saMzayasyAvirAmaprasaGgaH ityAha - 'anyathA SaTsvapi padArtheSu saMzayaprasaGgAditi / upasaMharati - tasmAditi / sAdhAraNo dharmo viruddhavizeSAbhyAM saha dRSTasAhacaryaH, tayoH smaraNaM zaknoti kArayitumatastaddarzanAdeva saMzayo bhavati, nAsAdhAraNadharmadarzanAdityupasaMhArArthaH / [paM0] atha paraH pRcchati kasmAditi (kaM. 24..21) / atrottaraM tulyajAtIyeSvarthAntarabhUteSu ca dravyAdi bhedAnAmeki]kazo vizeSasyobhayathA dRSTatvAdi(kaM. 245.21)tyantam kaNAdasUtram (vai. sU. 2-2-16) uktam (kaM. 245.22) iti suutr| arthAntarabhUtebhya (kaM. 245.24) ityatra cakAraM vinApi samuccayo gamyaH / 'svaparajAtIyebhya (kaM. 245.24) iti svajAtIyA abAdayaH, parajAtIyA guNAdayaH / dravyatveneti (kaM. 245.25) dradhyatvaM saadhaarnnm| sAmAnyameveti (kaM. 246.1) sAdhAraNameva / tena rUpeNeti (kaM. 246.2) vizeSatvena / darzanAditi (ka. 246.6) pRthivyAH svaparajAtIyebhyo vizeSaH pRthiviitvmityuktriityaa| sAdhAraNo dharma iti (kaM. 246.11) vizeSatvAkhyaH / tayoriti (kaM. 246.12) viruddhvishessyoH| [ku0] zrAvaNatvaM vizeSo dRzyate saH / kiM pRthivyAdayastulyajAtIyAH, kiM vA rUpAdayaH kiM votkSepaNAdayaH iti saMzaya ityarthaH / yadyasAdhAraNamapoti (kaM. 246) samAnadharmatayA'nanusaMdhIyamAnaca(dha)maMtayA'pIti zeSaH / avirAmaprasaMga iti (kaM. 246) asAdhAraNadharmasyAvirAmAdityarthaH / . nanu samAnadharmatayA'nusaMdhIyamAno'pi vizeSo na viramatyeva tatkathaM bhavatA evamapi saMzayavirAma ityata mAha sAdhAraNadharma iti (kaM. 246) yAvadguNatvasAdhakavizeSaM na pazyati tAvadeva hi zrAvaNatvaM samAnadharmatayAnusaMdhIyamAnaM viruddhavizeSa smArayitumiSTa[mi]ti bhAvaH / sAmAnyapratyayAviti ca bhASyaM (kaM. 235) vizeSasyApi sAmAnyatayA pratyakSIkaraNAdeva saMzaya iti vyAkhyAyem / 3 anyatheti-kaM 1, kN.2| 1 yadya - je. 1, je. 2, je.3| 2 saMzayaH syAt - je. 1, je. 2, je.3| .4 'ekaikazaH' iti padaM sUtrapAThe naasti| 5 svasamAna-kaM. 1 / Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [209] dvividhaM nidarzanaM sAdhayeNa vaidharyeNa ca / tatrAnumeyasAmAnyena liGgasAmAnyasyAnavidhAnadarzanaM sAdharmyanidarzanam / tadyathA yat kriyAvat tad dravyaM dRSTaM yathA zara iti / anumeyaviparyaye ca liGgasyAbhAvadarzanaM 'vaidhaya'nidarzanam, tadyathA 'yadadravyaM tat kriyAvanna bhavati yathA satteti / nyAyakandalI [209] nidarzanasvarUpanirUpaNArthamAha - dvividhaM nidarzanaM sAdharmyaNa vaidhayeNa ceti / sAdhyasAdhanayoranagamo nidarzyate yena vacanena tadvacanaM sAdharmyanidarzanama, sAdhyavyAvattyA sAdhanavyAvRttiryena vacanena nidarzyate tadvadharmyanidarzanamiti bhedaH / tatra. * tayormadhye 'sAdharmyanidarzanaM kathayati - tatrAnumeyetyAdinA / tadvayaktameva / vaidhaya'nidarzanaM kathayati - anumeyaviparyaya ityAdinA / tadapi vyaktameva / [Ti0] [209-210] 'vyabhicAriNyapi iti - 'viSamavyAptike dhuumaadaa(vhnyaadaa)vityrthH| tadrUpasya vyApakarUpasyetyarthaH / vyApakagRhItasta iti :- yadyapi vastuta: paramArthataH kRtakatvAnityatvAdau vyApyo heturvyApakatvena 'sAdhyatvena gahIto yadanityaM tatkRtakamapIti mamavyAptikatvAta paramAdhikye'pi yatra dhumastatra vahniriti dhumavyApakavanirUpavyApyA bhAve'pyaviruddho dhUmamantareNApi vahnaH sadbhAvAt / tato 'dhUmalakSaNaM vyApyaM na pratipAdayet / [paM0] [209-210] "apratipannasyeti (kaM. 248.1) puMsaH / ananugata iti (kaM. 248.2) ananvayaH / tadekaniyatA vyAptiriti (kaM. 248.4) vyApakaM tadatanniSThaM vyAptaM taniSThameva ceti vacanAt / vyApakasyati (kaM. 248.5) agneH / vyApyavyabhicArAditi (kaM. 248.5) vyApyo dhmH| vyabhicAriNyapIti (kaM. 248.7) viSamavyAptike . hetau dhUmAnumAne iti yAvat / tadrUpasyeti (kaM. 248.8) vyApakarUpasya vyApya rahitasya / [ku.] [209] "nidarzanasyeti (kaM. 246) dRzyate sAdhyasAdhanayorvyAptiranena vacanenetyavayavArthAnusAreNa prasiddhasAmAnya lakSaNasyeti zeSaH / vyAkhyAlAghavAya lakSaNabhASyArthamAkRSya vibhAgoddezasyAvayavAthaM darzayati sAdhyasAdhanayoriti / (kaM. 246)-arthAditi (! ) vizeSaNAnAM vyAvRttyarthatvAdityarthaH / 1 tadyathA' iti vyo. pratIke nAsti 'de' ityatrApi nAsti-(vyo. 613) / 2 vaidhaya'sya -de| 3 ydnnyN-de| - 4 sAdharmyanidarzanamAha-tatrAnumeya ityAdinA-je.1, je. 2 / 5 vyabhicAriNApi-a, ba / 6 viSamavyAptadhamAyA-a, b| 7 vyApakatvena gRhIto-a, ba, ka / 8 bhA'pi veviruddho-a, ba, ka / 9 vyApyaM dhUmalakSaNaM vyApyatvaM -dd| 10 apratipannasAdhyasAdhanayo:-- kaM.1 / 11 nidrshnsvruupm-kN| Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 583 prazastapAibhASyam [210] anena nidarzanAbhAsA nirastA bhavanti / tadyathA-nityaH zabdo'mUrttatvAt, yadamattaM dRSTaM tannityam, yathA paramANuryathA karma yathA sthAlI yathA tamaH ambaravaditi, yad dravyaM tat kriyAvad dRSTamiti ca liGgAnumeyobhayAzrayAsiddhAnanugataviparItAnugatAH sAdharmyanidarzanAbhAsAH / nyAyakandalI {210] anena nidarzanAbhAsA nirastA bhavanti / anidarzanAnyapi kenacit sAdharmyaNa nidarzanavadAbhAsanta 'iti nidarzanAbhAsAH nidarzanasadRzAH, anena nidarzana'lakSaNakathanenArthAnirastA bhavanti, tallakSaNarahitatvAt / yAvanidarzanAbhAsAnAM svarUpaM na jJAyate, tAvat teSAM svavAkye varjanaM paravAkye copAlambho na zakyate kartum, atasteSAM svarUpaM 'kathayati - yathA nityaH zabdo'martatvAt, yadamUrta tannityaM dRSTam, yathA paramANaH, yathA karma, yathA sthAlI, yathA tamo'mbaravat yadravyaM tat kriyAvaddaSTamiti ca liGgAnumeyobhayAzrayAsiddhAnanugataviparItAnugatAH sAdharmyanidarzanAbhAsAH / nityaH zabdo'mUrtatvAt, yathA paramANuriti liGgAsiddho nidarzanAbhAsa: paramANoramUrtatvAbhAvAt yathA karmatyanumeyAsiddhaH, karmaNo nityatvAbhAvAt / yathA sthAlItyubhayAsiddhaH, na sthAlyAM sAdhyaM [paM0] gurava iti (kaM. 248.8) bhaTTAH / vyApakatvetyAdi (kaM. 248.9) / ihAnumAnaM dvidhA, samavyAptikaM viSamavyAptikaM ca / tatra samavyAptikaM yathA 'anityaH zabdaH kRtakatvAt ghaTavat atra yathA anityatvena kRtakatvaM vyAptaM tathA kRtakatvenAnityatvamapi vyAptamiti pakSahetoH samavyAptikatvam / viSamavyAptikaM yathA 'agnimAnayaM parvato dhamavattvAt mahAnasavata' atra pakSahetvoH parasparaM samavyAptirnAsti vyabhicArAt / dhUmaM vinApi kvacidagnirdaSTo kvacinna bhavatyeveti viSamavyAptikatvam / evamubhayathA'numAne dRzyamAne vyAptippyamukhena kartavyA vyApakamukhena 'vA? iti ziSyaprazne sati vyApyamakhenaiva vyAptiH kartavyA na tu vyApakamakhenetyetatpratipAdayati / yathA - yadyapi samavyAptike [ku0] [210] svarUpamiti ( ka. 247) avAnta ra bhedamudAharaNaM cetyarthaH / liGgAsiddha iti (kaM. 247) asiddhaligasAdhanavikala ityarthaH / evamanumeyAsiddha ityAdAvapi / paramArtha[ta] iti (kaM. 247) AropinIlarUpasya * tamastvena pratipAditattvAdityarthaH / / ___ nanvevaM nityatvAmUrtatvayoranugati rastyeva tatkathama(mi)yamana nugata ityata Aha yadhapIti (kaM. 247) anugatiranugataM na vidyate / anugatamabhiSeyatayA tasminvacanavizeSe so'nanugata udAharaNAbhAsa ityarthaH / viparItAnugata iti (kaM. 248) abhidhAnagataM viparItatvamana gata upcryte| nanu vyApyasyeva prathamamabhidhAnaM kartavyamityetadukta ityata Aha 3 darzayati - je. 1, je. 2 / 1 iti nidarzanamadazA: -- ke. 1, kaM. 2 / 2 lakSaNenAthA -- kaM. 1, kaM. 2 / Xba pustaka ataH parANi patrANi na santi / atraparyantameva tatpustakam / Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI nityatvamasti, nApi sAdhanamamUrtatvam / yathA tama ityAzrayAsiddhaH / paramArthatastamo nAma na kiJcidasti, kva sAdhyasAdhanayoAptiH kathyate ? ambaravaditya'nanugato'yaM nidarzanAbhAsaH / yadyapyambare nityatvamamUrtatvamubhayamapyasti, tathApi yadamUrta tannityamevaM na brUte, kintvambaravadityetAvanmAtramAha / na caitasmAdvacanAda'prapannasya sAdhyasAdhanayorambare sadbhAvapratItirasti, tasmAdananugato'yaM nidrshnaabhaasH| yadyaM tat kriyAvadRSTamiti viparItAnugataH, dravyaM vAyuH kriyAvattvAdityatrApi vyApyaM kriyAvattvaM vyApakaM ca dravyatvam / 'yacca vyApyaM tadekaniyatA vyAptina saMyogavadubhayatra vyAsajyate, vyApakasya vyaapynybhicaaraat| yatrApi samavyAptike kRtakatvAnityatvAdau vyApyasyApi vyApakatvamasti, tatrApi vyApyatvarUpaM samAzritaiva vyAptirna vyApakatva rUpAzrayA, vyabhicAriNyapi 'tadrUpasya sambhavAt / yathopadizanti guravaH vyApakatvagRhItastu vyApyo yadyapi vstutH| Adhikye'pyaviruddhatvAvadhApyaM na pratipAdayet // iti / [40] kRtakatvAnityatvAdI anumAne vastutaH paramArthato yo heturvyApakatvena pakSatvena gRhIto nizcitaH, 'tu' zabda: bhinnakramatvAt sa tu vyApako vyApyaM na pratipAdayet vyApyastu vyApakaM pratipAdayatyeva / nana, vyApako vyApyaM na pratipAdayet vyApyastu vyApyaM pratipAdayatyeveti kathamucyate ! yAvatA vyApako'pi vyApyaM pratipAdayan dRzyate kRtakatvAnityatvAdo anumAne iti paravacanamuddizyAha AdhikyepyaviruddhatvAditi (kaM. 248.10) Adhi [kya] zabdena viSamabhyAptikaM vahayAdyanamAnam ucyate tatazcAyamarthaH-viSayavyApti ke'pi vahvayanamAne yathA virodho na bhavati / evamuktaM bhavati samavyAptikAnumAneSu vyApakamukhena vyApyamukhena vA vyApti darzayatAM nAsti virodhaH. viSamavyAptikAnumAne tu vyApyamukhenaiva vyApti darzayatAM nAsti virodhaH, vyApakamukhena tu vyApti darzayatAM virodhaH agnechUmaM vinA'pi darzanAt / tasmAtsamavyAptikeSu viSamavyAptikeSu vA anumAneSu vyA[pya] mukhAd vyAptidarzanIyA na tu myApakamukheneti / yathA(yaM) yatra dhUmastatrAgniH, yatkRtakaM tadanityamiti / [ku0] dravyaM vAyuriti (kaM. 248) tadekaniyateti (kaM. 248) ekadhA'navAcyatve'pi kartakarmavyApAro parasparaM bhidyate / tatra ca karmavyApAra eva gamakatve prayojakaH / tatazcAnumAnopayoginI myAptiH karmaNa eveti bhAvaH / vyApyatvanirUpa[Na] samAzritaveti vyApyatvarUpeNa samAzritAnamAtRbhirapekSiteti bhAvaH / vyApyaM na pratipAdayediti (kaM. 248) vyApakatva 1 nanugato-je. 1, je. 2, je. 3 / 2 dapratipannasAdhya -kaM. 1, kaM. 2 / 3 yattu -je.3| 4 samAzrityaiva -kaM.1, kaM. 2 / 5 rUpAzrayatvAt - kaM. 1, kaM. 2 / 6 tadrUpasyApi sambhavAt-kaM. 1, kaM. 2, tadrUpasya bhAvAt -je. 1, je. 2 / Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam .. 585 prazastapAdabhASyam [211] yadanityaM tanmUtaM dRSTam, yathA karma yathA paramANuryathAkAzaM yathA 'tamaH, ghaTavat, yaniSkriyaM tadadravyaJceti liGgAnumeyobhayAvyAvasAzrayAsiddhAvyAvRttaviparItavyAvRttA vaidhaya'nidarzanAbhAsA iti // nyAyakandalI ato vyAptiApyagatatvena darzanIyA yat kriyAvat tadvyamiti / na vyApakagatatvena tatra tasyA abhAvAt, ato viparItAnugato'yam / liGgaM cAnumeyaM cobhayaM cAzrayazca liGgAnumeyobhayAzrayAH, te'siddhA yeSAM te liGgAnumeyobhayAzrayAsiddhAH, liGgAnumeyobhayAzrayAsiddhAzcAnanugatAzca viparItAnugatAzceti yojnaa| [211] vaidhaya'nidarzanAbhAsAn kathayati - yadanityamityAdinA / nityaH zabdo'mUrttatvAd yadanityaM tanmUtaM yathA karmeti liGgAvyAvRtto vaidhaya'nidarzanAbhAsaH, karmaNo 'mUrtatvAbhAvAt / yathA paramANurityanumeyAvyAvRttaH, anumeyaM nityatvaM paramANoM ne vyAvRttam / yathAkAzamityubhayavyAvRttaH, nAkAzAdamUrtatvaM nApi nityatvaM vyAvRttam / yathA tama [Ti0] [211] 'niyamyatvaniyantRtve iti :- vyApyavyApakatve 'sAdhyasAdhakatve cetyarthaH / / ( // iti nidarzana-nidarzanAbhAsanirUpaNam / / ) [paM0] vyApya gateneti (kaM. 248.11) yatra dhUmastatra tatra vahnirityeva / na tu vyApaka gateneti (kaM. 248.11) yatra yatrAgnistatra dhUma iti vyAptinaM darzanIyetyarthaH / tatreti (kaM. 248.12) vyApake / viparItAnugata iti (kaM. 248.12) viparItAnvayAkhyaH / - [211] anyAvRtta iti (kaM. 248.20) apradarzitavyAvRttiH / 'apratipannasyeti (kaM. 248.22) puMsaH / yathA sAdhyaM vyApakaM sAdhanaM vyApyamiti kaM. 248.23) anvayajJeyam / tathA sAdhyAbhAvo vyApyaH sAdhanAbhAvazca vyApaka iti (kaM. 248.24) vyatirekajJeyam / yadAhuH, ka0 rUpemeti zeSaH / vyApyagatatvena darzanIyeti (kaM.248) prathamamiti zeSaH / sAdhyArthinA sAdhanasyaiva prathamamAkAMkSitatvAtkimAzritatvAti Azraye [iti niSedhasyApi pAramArthikenavAdhikaraNena nirUpaNIyatve prasAdhitamiti bhAvaH / 1 tamaH tathA ghaTavat, yanniSkriyaM tadadravyaM dssttmiti-de| 2 nanugatazca viparItAnugatazceti-je.1, je.2, je. 3 / / .3 murtya-kaM. 1, kaM. 2; je. 2, je. 3 / 4 ravyAvRttam - kaM. 1; kN.2| 5 niyamatra - a, ba / 6 sAdhyasAdhakatve iti abapustakayo sti| 7,8 gttven-kN.1| 9 viprtipnnsth-kN.1| Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI ityAzrayAsiddhaH / paramArthatastu tama eva nAsti, kimAzrayA sAdhyasAdhanayoAvRttiH syAt / ghttvdityvyaavRttH| yadyapi ghaTe sAdhyasAdhanayorasti vyAvRttiH, tathApi yadanityaM tanmartamityevaM na vadati, na ca tathAnabhidhAne sAdhyasAdhanayordhyAvRttipratipattivi'pratipannasya bhavati, ato'ymvyaavRttH| yanniSkriyaM tadadravyamiti viparItavyAvRttaH / yathA sAdhyaM vyApakaM sAdhanaM vyApyam, tathA sAdhyAbhAvo vyApyaH sAdhanAbhAvazca vyApakaH / yathoktam - niyamyatvaniyantRtve bhAvayoryAdRze mate / viparIte pratIyete te eva tadabhAvayoH // iti / tatra dravyaM ghAyaH kriyAvattvAdityatra viparyayavyAptipradarzanArtha yadadravyaM tadakriyamiti vAcyam, 'ayaM tu na tathA brUte, kintvevamAha-yanniSkriyaM tadadravyamiti / evaM ca na vyAptirasti, AkAzasya kriyArahitatve'pi dravyatvAt, tasmAd dviparItavyAvRtto'yaM vaidhrmynidrshnaabhaasH| liGgaM cAnumeyaM cobhayaM ca liGgAnumeyobhayAni tAnyavyAvRttAni yeSAM te tathoktAH / Azrayo'siddho yasya sa AzrayAsiddhaH, liGgAnumeyobhayAvyAvRttazcAzrayAsiddhazca avyAvRttazca viparItavyAvRttazceti vyaakhyaa| [paM0] sAdhyaM vyApakamityAhuH, sAdhanaM vyaapymucyte| prayogenvayavatyevaM vyatireke viparyaya / / iti // vyApyavyApakatve / [tada] bhAvayoriti (kaM. 248.26) sAdhyA[bhAva] sAdhanAbhAvayoH / viparyayavyAptipradarzanArthamiti (kaM. 248.27) vyatirekavyAptipradarzanArtham / viparItavyAvRtta iti (kaM. 249.3) vipriitvytirekii| [ku0] [211] nanu prakaraNavyutpannasya nidarzanasya vAkyAtmakasya sAdhyasAdhanAdyakaraNatvaM nopapadyate nidarzana iti (kaM. 249) / anusaMdhAnazabdasyAthaM vyAcaSTe dRSTasya iti (kaM. 249) - udAharaNe sAdhye na saMghaTitasAdhanasya pazcAtpakSe saMghaTanamanusaMdhAnamityarthaH / 1 apratipannasya-je. 1, je. 2 / 2 ayaM na tathA -je. 1, je. 2; ayaM ca na tathA - je. 3 / / Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 587 TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam prazastapAdabhASyam [212] nidarzane'numeyasAmAnyena saha dRSTasya liGgasAmAnyamanumeye'nvAnayanamanusandhAnam / 'anumeyadharmamAtratvenAbhihitaM liGgasAmAnyamanupalabdhazaktikaM nidarzane sAdhyadharmasAmAnyena saha dRSTama'numeye yena vacanenAnusandhIyate tadanusandhAnam / tathA ca vAyuH kriyAvAniti / anumeyAbhAve ca tasyAsattvamupalabhya na ca tathA vAyuniSkriya iti / nyAyakandalI [212] nidarzane'numeyasAmAnyena saha dRSTasya liGgasAmAnyasyAnumeye'nvAnayanamanusandhAnam / nidarzyate nizcitA sAdhyasAdhanayorvyAptirasminniti nidarzanaM dRSTAntaH, tasminnanumeya'sAmAnyena sAdhyasAmAnyena saha dRSTasya pratItasya liGgasAmAnyasyAnumeye sAdhyamiNyanvAnayanaM sadbhAvopadarzanaM yena vacanena kriyate tadanusandhAnam / dRSTAnte sAdhyAvinAbhUtatvena darzitaM liGga pakSe'nusandhIyate pratipAdyate, aneneti vyutpattyA / etadeva svoktaM vivRNoti - anumeyadharmamAtratvenAbhihitaM liGgasAmAnyamiti / pratijJA: nantaraM hetuvacanena liGga vastuvyAvRttyAnumeye'stItyetAvanmAtratayA hetutvenAbhihitaH, na tu miNi tasya sadbhAvaH kathita ityabhiprAyaH / liGgasya sAdhyapratipAdane zaktiranvayavyatireko pakSadharmatA ca, sA pUrva pratijJAhetuvacanAbhyAM tasya nAvagatetyanupalabdhazaktikaM nidarzane sAdhyadharmasAmAnyena saha dRSTamanumeye yena vacanenAnusandhIyate tadanusandhAnamiti / [Ti0] - ( // atha anusandhAnanirUpaNam // ). ___[212] 'eka[sya] zabdasya iti :- ekasya hetusvarUpa pratipAdakasya zabdasya ubhayArthavAcakatvasya hetusvarUpapakSadharmatAlakSaNArthadvayavAcakatvasyAbhAvAt // ( // ityanusandhAnanirUpaNam // ) [paM0] [212] 'pakSadharmatA ceti (kaM. 249.22) iti zaktiH / saha dRSTamiti (kaM. 249.24) sAdhanam / idamiti (kaM. 249.26) vahnimatvAdiH / [ku0] [212] vivRNotIti (kaM. 249) hetutvavacanena ponaruktayaparihArAyeti zeSaH / vastuvyAvRttyA'numeye'stIti (kaM. 249) anupAkhye vyAvRttyA sAdhye sati anumAtavye sati sAdhanamastIti etAvanmAtraM pratipAditaM na tu pakSadharmatvenetyarthaH / 1 anumeye-de| 2 anumeyena yena vcnenaanusndhaanN-de| 3 meyasAmAnyena saha-kaM. 1; kaM. 2 / 4 ekasya -ma. je. 1, 2, 3 / 5 prtytipaadksy-a| 6 hetuhetusvruup-k| 7 atra "pakSadhamaMtA ca seti seti zaktiH" iti pAThena bhAvyamiti bhaati-sN| Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAkhyam nyAyakandalI ayamatrAbhisandhiH-parArthaH zabdo yathA yathA parasya 'jijJAsodayate tathA tathA prayujyate, pratyetuzca sAdhye'bhihite sAdhane bhavatyAkAGakSA - kuta idaM 'siddhayati iti / na tu sAdhanasya 'sAmarthya, svarUpAvagatipUrvakatvAt sAmarthya jijnyaasaayaaH| sAdhane cAkAGakSite prayujyamAnaM hetuvacanaM hetusvarUpamAtraM kathayati, na tasya pakSadharmatAm, ekasya zabdasyo'bhayArthavAcakatvAbhAvAt / vijJAte hetau kathamasya hetutvamiti sAmarthya jijJAsAyAM sAdhyapratIteravinAbhAvapratItinAntarIyakatvAdvayAptivacanenAvinAbhAve kathite satyavadhAritasAmarthyasya hetoH pakSe pazcAt sambhavo jijJAsyata ityudAharaNAnantaraM pakSadharmatAvagamArthamupagantavya upanayaH, hetutvAbhidhAnasAmarthyAdeva pakSadharmatvaM pratIyate, vyadhikaraNasyAsAdhakatvAditi cet ? tadabhidhAnasAmarthyAyAptirapi lapsyate, ananvitasya hetutvAbhAvAdityudAharaNamapi na vAcyam / asAdhAraNasyApi bhrAntyA hetutvAbhidhAnopapattena tasmAdekAntenAnvayapratItirastItyudAharaNena vyAptirupadaryata iti ced ? dharmiNyavidyamAnasyApi bhrameNa hetutvAbhidhAnopalambhAnna tataH pakSadharmatAsiddhirastotyudAharaNasthasya liGgasya pakSe'stitva [paM0] na tu sAdhanasya sAmarthya (kaM. 249.26) ityatra bhavatyAkAGkSati (kaM. 249.26) sambandhanIyam / ekasyeti . (kaM. 250.2) hetoH| ubhayArthavAcakatvAbhAvAditi (kaM. 250.3) svarUpamAtraM pakSadharmatA cetyubhayam / upagantavya' iti (kaM. 250.6) pakSaH kAryaH / bauddhaH prAha hetutvetyAdi (kaM. 250.6) / vyadhikaraNasyAsAdhakatvAditi (kaM. 250.7) apakSadharmatve vaiyadhikaraNyaM, kAkasya kASNya, dhavalaH prAsAda itivat / tadabhidhAnasAmarthyAditi (kaM. 250.7) hetutvAbhidhAnasAmarthyAt / ananvitasyeti (kaM. 250.8) akRtavyAptikasya / paraH prAha asAdhAraNasyApI (kaM. 250.9)tyaadi| tasmAditi (kaM. 250.9) hetoH| dharmiNyavidyamAnasyApIti (kaM. 250.10) zabne cAkSuSavat / paraH [ku0] nanu yadi sAdhanamabhihitam, kimataH paramanveSaNIyamityAzaMkya bhASyazeSamavatArayati liMgasyeti (kaM. 249) seti (kaM. 249) zaktiH parAmRzyate / nanu liMgalakSaNaparyAlocanayA'padezenaivAnvayavyatirekapadAdharmatayA lakSyaMta ityata Aha ayamatreti (kaM. 249) lakSaNajijJAsA'pi lakSyAvagamAvyApyAzrayA notpadyata iti bhAvaH / nanu tenaivApadezena jijJAsAmanusmRtya vyApArAntareNa sAmarthya pratipAdanako virodha ityAha ekasyeti (kaM. 250) anyAyazcAnekArtha iti nyAyAditi bhAvaH / nanvevaM sati zaktipratipAdikatvasAmyA udAharaNopanayayoH kramaniyamaH kiMkRta ityata Aha vijJAta iti (kaM 250) sAdhanasya sAdhyaprayojakatve nizcite pazcAddharmavizeSasambandhajijJAsA bhavatIti bhAvaH / hetutve'bhidhAnA veti itarathA paJcamI na syAditi bhAvaH / sAmAnyena parihartuM pratibaMdhImAha tadabhidhAneti (kaM 250) / pratibandhImocanamAzaMkate asAdhAraNasyeti (kaM. 250) samaH samAdhIrityAha na dharmI astIti (?) / .. 1 jijJAsopajAyate - je. 3 / 4 bhayathA - je. 2 / 2 siddhayati - kaM. 1; kaM. 2 / 3 sAmarthyam - kaM. 1; kaM. 2 / Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumaudgamAdiTIkAtrayopaitam - 589 nyAyakandalI nizcayArthamupanayo vAcyaH / asiddhasya bhramAdupanayo'pi dRzyate kathaM tasmAdapi pakSadharmatAsiddhiriti cet ? asiddhAvinAbhAvasyApi bhrAntyA vyAptivacanaM dRzyate kathaM tasmAdanvayasiddhiH ? udAharaNe vyAptigrAhakapramANAnusAreNAnvayanizcayo na vAGmAtreNa, tasya sarvatrAvizeSAditi cet ? upanaye'pi pakSadharmatA'grAhipramANAnusArAdeva taddharmatAnizcayo na vacana'mAtrAt / hetvabhidhAnAnyathAnupapattyaiva pakSadharmatAgrAhipramANAnusAro bhavatIti cet ? tadanyathAnupapattyaiva vyAptigrAhakapramANAnusAro bhaviSyati / hetuvacanasyAnyArthatvAnna tadupanayanasAmarthyamastIti tadupasthApanamadAharaNena kriyata iti cet ? ihApi saMva 'rotiranugamyatAm, alamanyathA sambhAvitena / astu ta panayaH, vyartha hetuvacanam ? na, asati hetuvacane sAdhanasvarUpAnavabodhAt, tatsAmarthya jijJAsAyA anupapattau udAharaNAdivacanAnAM pravRttyabhAvAt / tathA ca nyAyabhASyam - 'asati hetau kasya sAdhanabhAvaH pradarzyate' iti / [paM0] asiddhasya (kaM. 250.12) tyAdi / tasmAditi (kaM. 250.13) dRSTAntAt / paraH ubAharaNe (kaM. 250.14) ityAdi / na vAGmAtreNeti (kaM. 250.15) ko'rthaH, tasmAd vyAptidarzanIyetyarthaH / paraH hetvityAdi (kaM. 250.16) / atra kimupanayeneti parAzayaH / sUrivAkyaM tadanyathetyAdi (kaM. 250.17) / atra kiM vyApto'stIti sUrerAzayaH / paraH hetvi (kaM. 250.18) tyaadi| anyArthatvAditi (kaM. 250.18) sAdhyasAdhanArthatvAt / tadupanayanasAmarthyamiti (kaM. 250.18) pramANopanayanasAmarthyam / paraH astu (kaM. 250.20) ityAdi / sUrine (kaM. 250.21)tyAdi / tatsAmarthyajijJAsAyA iti (kaM. 250.21) sAdhanasAmarthyajijJAsAyAH / [ku0] nanu bhrAntyApi vacanasaMbhave upanayAGgIkAre'pi vinAbhimatasiddhiriti zaMkate asiddhasyeti (kaM. 250) pratibaMdhyA mocanazaMkAnyAyasAmAnyAtpratipAdanaM ca sugamam / zaMkate hetvabhidhAneti (kaM. 250) pratibandhImAha tadanyatheti (kaM. 250) sanmocanamAzaMkate hetuvacanasyeti (kaM. 250) / atra pramANadvayavirodhAbhAvAdapattirnAvataratIti bhaavH| samaH samAdhirityAha ihApIti (kaM. 250) / zaMkate astu tIti (kaM. 250) liMgasya pakSadharmatAM pratipAdayanuparnayo nAMtarAyakatayA tatsvarUpa [ma]pi pratipAdayatyeveti bhAvaH / pariharati neti (kaM. 250) svarUpaM jJAtvaiva kathamasya sAmarthya miti jijJAsata iti bhAvaH / nizcayo na bhUtaH vAdinaH AptatvasaMdehAditi bhAvaH / 2 grAhaka-kaM.1, kN.2| 3 mAtratvAta-kaM.1; kaM. 2 / 4 nIti-je. 3 / 1 vacanamAtreNa-kaM. 1; kN.2| 5 bcnmaatrenn-kN.1| Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [213-214] anumeyatvenoddiSTe cAnizcite ca 'pareSAM nizcayApAdanAtha pratijJAyAH 'punarvacanaM pratyAmnAyaH / 'pratipAdyatvenoddiSTe cAnizcite ca pareSAM 'hetvAdibhiravayavairAhitazaktInAM parisamAptena vAkyena nizcayApAdanAtha pratijJAyAH punarvacanaM pratyAmnAyaH, tasmAd dravyameveti / nyAyakandalI [213] 'anusandhAnasyAkAraM darzayati tathA ca vAyuH kriyAvAniti / vaidhAnusandhAnamAhaanumeyAbhAve'nyatarasyAsattvamupalabhyAbhidhatte na ca tathA vAyuniSkriya iti / / pratyAmnAyaM vyAcaSTe - 'anumeyatvenoddiSTe cAnizcite ca pareSAM punizcayApAdanArtha pratijJAyAH punarvacanaM pratyAmnAya iti / pratijJAvacanena pakSe anumeyatvena pratipAdyatvenoddiSTe sAdhyadharme'nizcite tasyaiva sAdhyamiNi 'pratyAmnAyaM pratyAvRttyAbhidhAnaM yena vacanena kriyate ttprtyaamnaayH| abhihitasya punarabhidhAnaM kimarthamata Aha-pareSAM nizcayApAdanArthamiti / prathamaM sAdhyamabhihitaM na tu tanizcitam, pratijJAmAtreNa sAdhyasiddharabhAvAt / tasyoparzite hetau, kathite cahetoH sAmarthya, nizcayaH pratyAmnAyena kriyata [Ti.] (||ath pratyAmnAyanirUpaNam / / ) [213 to 215] asati pratyAmnAya ' iti :- ekamarthaM granthakRnmatena samastarUpopapannaM liGgamanyamate tu sAdhyamiti / 'vastuM prati iti padArtha lakSyIkRtyetyarthaH / paO1213] pA3 2131 "pareSAM punarityatra gadye (kaM. 252.) punarvacanamiti yogH| tasyaiveti (kaM. 252.6) saadhydhrmsy| . pratyAmnAyeneti (kaM. 252.10) nigamanena / teSAmiti (kaM. 252.12) pareSAm / / ___ ekamamiti (252.17) ekamarthaM granthakAramate samastarUpopapannaM liGgam / yatpara: "zabdaH sazabdArtha ityAdi / vAdimate tu sAdhyam etasminniti (kaM. 252.18) pratyAmnAye / zaknuvantIti (kaM. 252.18) atra avayavAH pratipAdayitumiti yogH| [ku0] [213] svataMtratvAditi (kaM. 252) AkAMkSAsannidhimatvepi yogyatayA jJAnAbhAvenAnvayajJAbhAvAditi bhAvaH / sati sviti (kaM. 252) siddho satyAraMbho niyamAyeti nyAyAt / sAdhyaviparyayajijJAsAvicchede sati yogyatAnu 1 pareSAM pun-de| 2 vcnN-de| 3 anumeye pratipAdyatve-vyo. (616) / 4 hetvAdibhirAhita-vyo. (616) / 5 anusandhAnasyodAharaNamAha - tathA ceti / vaidhAnusandhAnaM darzayati - anumeyAbhAve ceti - kaM. 1; kaM. 2 / 6 anumeyatvenoddiSTe iti-kaM. 1; kaM. 2 / 7 pratyAmnAya:-kaM. 1; kaM. 2 / 8 hetusAmarthya nizcavaH-je. 1, je. 2 / 9 vastupadArtha-a, ba, ka / 10 nirdiSTaM gadya-kaM. 1 pustake nopalabhyate / 11 pratIkamidaM kaM. 1 pustake naasti| Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam na hyetasminnasati 'pUrveSAmavayavAnAM samastAnAM vyastAnAM vA tadarthavAcakatvamasti, gamyamAnArthatvAditi cenna, atiprasaGgAt / tathAhi pratijJAnantaraM hetumAtrAbhidhAnaM kartavyama, viduSAmanvayavyatireka smaraNAt tadarthAvatirbhaviSTa tIti tasmAdatraivArthaparisamAptiH / nyAyakandalI ityasya sAphalyam / etadeva darzayati- pratipAdyatvenoddiSTa ityAdinA / prathamaM vacanamAtreNa pareSAM sAdhyanizcayo na bhUtaH; teSAM hetUdAharaNopanayairavayavahatostrarUpye darzite sajAtAnumeyapratipattisAmarthyAnAM pratyAmnAye kRte "parisamAptena' vAkyena paripUrNena 'vAkyena' nizcayo jAyata ityetadartha pratijJAyAH punarvacanaM pratyAmnAyaH pravartate, tasyodAharaNam - tasmAd dravyameveti / . hetvAdibhiravayavaireva sAdhyaM nizcIyate ki pratyAmnAyena ? ityata Ahana hyetasminnasatIti / pratijJAdayo'vayavAH pratyeka svArthamAtreNa paryavasAyino'sati pratyAmnAye nekamarthaM 'pratipAdayitumIzate, svatantratvAt / sati tvetasminnetadarthAkADAkSopagRhItAH aGgAGgibhAvamupagacchantaH zaknuvantIti yuktaH pratyAmnAyaH / punazcodayati gamyamAnArthatvAditi / . [paM0] gamyamAnArthatvAditi (kaM. 252.19) "cediti bhASyametat / tasyeti (kaM. 252.25) liGgasya / bahirvyAptipakSadharmatAmAtramiti (kaM. 252.26) bahirvyAptidaSTAntavacanama / tasminniti (kaM. 252.26) ubhaya rUpe saamrthy| tadubhayamiti (kaM. 253.) bahirvyAptipakSadharmatAtvalakSaNamabAdhitaviSayatvA'satpratipakSatvalakSaNaM ceti tadbhayama / upasaMhRte'pi sAdhane (kaM 253.2) ityanenopanaya uktaH / prakhyApitasAmarthyamiti (kaM. 253.5) upanayanasyo[dI]ritasAdhyasAdhanazaktikamityarthaH / sAdhanamiti (kaM. 253.5) kartRbhUtam / asyeti (kaM. 253 6) pratyAmnAyasya / . pratipannamiti (kaM. 253.8) pumAMsam / durunneyatvAditi (kaM. 253 10) pAThasthAne 'duranvayatvAdityapi pAThaH kvacidRzyate, tatra durunnayatvAd durlakSyatvAdityarthaH / tacchaktyanurodhAditi (ka 253.10) pratipAdyazaktyanurodhAt / vicitrazakti[ma] tvAditi (kaM. 251.11) ko'pi hi kiyadapi paricchinatti / "si / ku.] sandhAnapUrvaka niyatakakoTijijJAsA / etadu[A] kAMkSodyatanayA cAkAMkSayA vAkyAnAM parasparaM prAdhAnA(nyA)pasarpaNabhAvamAnAkula: pratisandadhAnaH pratipatvAsaMsargarUpamekamarthamavagacchatIti bhAvaH / 1 pareSAM - kaM. 1; kaM. 2, ki / 2 darzanAt athAdhigati - vyo. (617) / 3 parisamAptena paripUrNana - kaM. 1: kaM. 2 / 4 pratyAyayituM-kaM.1; kaM. 2 / 5 nAkAGkSo -kaM. 1; kaM. 2 / 6 diti-kaM. 1; kaM. 2 / 7 ced kaM. 1 pustake kandalyAM nAsti - bhASye tu asti| 8 pratIkamidaM-kaM. 1 pustake noplbhyte| 9 pA. 1 / 2 / 4. pu| 10 ita UdhvaM patrANi nopalabhyante / Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 592 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI [214] ayamabhiprAyaH svArthAnamAne yeva pratipattisAmagrI, saiva parArthAnamAne'pi / iyAMstu vizeSaH, svapratItAviyaM svayamanusandhIyate, parapratItau ca pareNa bodhyate / svayaM ca liGgasAmAdartho'vagamyate, parasyApi tadeva gamakam / vAkyaM tu liGgopakSepamAtre caritArtham / pratipAditaM ca hetvAdibhiravayavaiH pakSadharmatAnvayavyatirekopapannaM liGgam / tAvataiva ca tasmAdarthAvagatisambhavAt kRtaM nigamaneneti / samAdhatte - nAtiprasaGgAditi / vAkyaM liGgasAmarthyameva bodhayati na sAdhyam / ki tu tasya sAmarthya bahirvyAptipakSadharmatAmAtram, satyapi tasmin prakaraNasamakAlAtyayApadiSTayorasAdhakatvAt, api tvabAdhitaviSayatvamasatpratipakSatvamapi sAmarthyam / 'tadubhayaM yAvatpramANena na pratipAdyate, tAvatpratipakSa sambhavAzaGkAyA anivartanAt / dharmiNyupasaMhRte'pi sAdhane sAdhyapratIterayoga 'iti viparItapramANAbhAvapratipAdanArtha nigamanamanena viparItapramANAbhAvagrAhaka prmaannmupdrshyte| tadabhAve pratipAdite, prakaraNasamakAlAtyayApadiSTatvAbhAve nizcite, prakhyApitasAmarthya sAdhanaM sAdhyaM samarthayatIti pratyAmnAyopayogaH / tatra yayanuktamapi 'sAmarthyamarthAdgamyata ityasya pratikSepaH kriyate, tadodAharaNAdikamapi pratikSeptavyam / . pratijJAnantaraM hetvabhidhAne kRte viduSAM svayamevAnvayavyatirekasmaraNAdarthAvagatisambhavAt / etaduktaM bhavati / na pratipannaM prati parArthAnumAnam, vaiyarthyAt / na ca pratipAdyasya kiyatyaMze pratipattirasti, kiyati nAstIti zakyamavagantum, paracittavRtte durunneyatvAt / [ku0] [214] nanu pratyAmnAyapra(vya? )tirekeNA(Na)yogyatAsandhAnAbhAvAtsaMsargasya kathaM gamyamAnatvamityata Aha ayamabhiprAya iti (kaM. 252) / nanu svArthAnumAne'pi yogyatAnusaMdhAnamaMgaM bhaviSyatItyata Aha svayaM ceti (kaM. 252) yogyatA hi dharmaH, na ca svArthAnumAne zabdo'stItyarthaH / liGgopakSepamAtreti (kaM. 252) liGgapratipAdanamAtra ityarthaH / nanu tatraiva pratyAmnAyopayojyata ityata Aha pratipAditaM ceti (kaM. 252) hetvAdibhirityupalakSaNaM pratijJAdibhizcaturbhirityarthaH / satyaM vAkyamiti bhavatA yA svArthAnumAnasAmagyaMgIkRtA tAmeva liGga bodhayatItyarthaH / nanu catubhirevAvayavaistasyAvabodhitatvArika nigamanenAraMsyata ityata Aha ki sviti (kaM. 252) satyapi tasminniti (kaM. 252) svArthAnumAne'pIti zeSaH / 1 tatsadbhAvo-kaM. 1; kaM. 2 / 2 bhAvazaGkAyA-je. 1, je. 2; sambhavazaGkAyA - je. 3 / 3 iti viparItapramANAbhAvagrAhaka-kaM. 1, kaM. 2 / 4 sAmarthya jAyate-je. 1, je. 2 / 5 tyane-kaM. 1, kaM. 2 / 6 durjeyatvAt - je. 1; duranvayAt - je. 2, je. 3 / Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 593 nyAyakandalI nApi tacchaktyanurodhAdvAkyakalpanA yuktA, pratipattaNAM vicitra'zaktikattvAt / tasmAt paraM bodhayatA yAvatA hetoH sAdhakatvaM vastuvRttyopapadyate tAvAnartho vacanena pratipAdanIyaH, na pratipattavizeSAnurodhena vartitavyam / yathoktam - vastu pratyabhidhAtavyaM siddhArtho na 'narAna prati / ko hi vipratipa'nAsti'buddhIranudhAvati // upasaMharati - tasmAdatraivArthaparisamAptiriti / yasmAnigamane sati hetoH samagraM sAmarthya pratIyate tasmAdatraiva nigamane arthasya sAdhyasya parisamAptiH pratItiparyavasAnam / .. yaduvaM yojanA, yasmAnigamanamantareNa viparItapramANAbhAvo 'nAvagamyate, tasmAvetasminnevArthasya samyaghetu sAmarthyasya parisamAptiH paryavasAnamiti / ... pratyekamuktamevAvayavAnAM 'rUpamekatra saMhRtya praznapUrvakaM kathayati- kthmityaadinaa| ki zabdo nityaH kiM vA anitya ityanyataradharmajijJAsAyAM pratijJAvacanenAnizcitenAnityatvamAtreNa viziSTaH zabdaH kathyate "anityaH zabdaH' iti / [ku.] nanvabAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvayoranumitisAmagryantarbhAvaH kuta ityata Aha ubhayamapIti (?) / siddhAntabhASyaM yojayati tatreti (kaM. 253) / nanvabAdhitaviSayatvAsatpratipakSatve vadat (?) sapakSe satvAderapi kathaM gamyamAnatvamityata .Aha pratijJAntaramiti (kaM. 253) samabhivyAhArAnyathAnupapatterityarthaH / viduSAmiti (kaM. 253) anenAviduSAM cet bAdhitaviSayatvAdikamapi vacano (namu) paneyamiti sUcayati / nanu yadi na vidvAn yaM cAdyavAkyaprayogasya viSayaH tasya vidvatvAdeva, avidvAnapi padapadArthasaMgatigrahaNa (NA? ) bhAvAnna viSayastahi ko'sya viSaya ityata Aha - etaduktaM bhavatIti (kaM. 253) na ca pratipAdyasyeti (kaM. 253) anena gRhItasaMgatika eva liGgasAmarthyAjJAnamAtreNa yaM cAdyavAkyaprayogaviSaya iti sUcayati / nanu yathA kathaMcidigitAdinA paracittavRtte (ra) nunayo bhaviSyatItyata Aha nApIti . (kaM. 253) pratipattaNAmanyathAsiddhegitatvAdityarthaH / vastuvRttyeti (kaM. 253) pratipAdyamAtrasAdhAraNeneti zeSaH / - nanarAnpratIti (kaM. 253) [prati]pattivizeSApekSayA vAkyasya nyUnAdhikabhAvo na kartavya iti bhAvaH / - pratyekamuktameveti (kaM. 253) ziSyabuddhivezadyAyeti zeSaH / anyataradharmajijJAsAyAmiti (kaM. 253) niyatahetorabhAvAdaniyatakoTikAyAM jijJAsAyAmityarthaH / zaktimattvAta-kaM. 1; kaM. 2 / 2 parAna-kaM. 1, kaM. 2 / 3 pannAyA-kaM 1, kaM. 2, kaM. 3 / 4 tabuddhe-kaM. 1, kaM. 2; tabuddhIranudhAvati iti - je. 1 / 5 na gamyate - je. 1, je. 2, je. 3 / 6 asminnevArthasya - je. 1 / 7 atha - je. 1 / 8 anitya iti - kaM. 1, kaM. 2 / 9 parAnprati - kaM. 1 / Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 myAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [215-216] katham ? anityaH zabda ityanenAnizcitAnityatvamAtraviziSTaH zabdaH kathyate / prayatnAnantarIyakatvAdityane nAnityatvasAdhanadharmamAtramabhidhIyate / iha yat prayatnAnantarIyakaM tadanityaM dRSTam yathA ghaTa' ityanena sAdhyasAmAnyena 'sAdhanasAmAnyasyAnugamamAtramucyate / nityamaprayatnAnantarIyakaM dRSTam yathAkAzamityanena 'sAdhyAbhAvena sAdhanasyAsattvaM prviite| tathA ca prayatnAnantarIyakaH 'zabdo dRSTo na ca tathAkAzavaraprayatnAnantarIyakaH zabda ityanvayamyatirekAbhyAM dRSTasAmarthyasya sAdhanasAmAnyasya zagve'nusandhAna gamyate / tasmAdanityaH zabda ityanenAnitya eva zabda 'iti prtipipaavyissitaarthprismaaptirgmyte| / nyAyakandalI [215] 'tatra ko heturityapekSAyAM prayatnAnantarIyakatvAt pUrvamasataH prayatnAnantaramupalabhyamAnatvAviti hetuvacanenAnityatvasya sAdhanadharmamAtramabhidhIyate / mAtragrahaNena pakSadharmatAyA anvayavyatirekayozcAnabhidhAnaM darzayati / avagatasAdhanasya kathamidaM sAdhyaM gamayatIti sAdhanasAmarthyApekSAyAmiha jagati yat prayatnAnantarIyakaM tadanityaM dRSTamityudAharaNena sAdhyasAmAnyena sAdhanasAmAnyasyAnagamamAtraM karoti na tu svarUpAntaramiti mAtrazabdArthaH / nityamaprayatnAnamtarIyakamiti vaidharmyanidarzanena sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvaH pradazyate - yat prayatnAnantarIyakaM tadanityamiti / vRSTametat, kiM tu zabde tadasti naveti jijJAsAyAM tathA ca prayatnAnamtarIyakaH zabda iti, yathA ghaTaH prayatnAnantarIyakaH, tathA [ku.] [215] nanu yadi prayatnAnaMtarIyakatvaM prayatnakArya hyanyathAsimityata Aha pUrvamasata iti (kaM. 253) / ma tu svarUpAntara iti (kaM. 254) pakSadharmatAtmakamityarthaH / zabde dharmiNyanusandhAnamiti (kaM. 254) sAkalyena sambandha itparSaH / ato'vagamyata iti (kaM. 254) anena paunaruktayam / pratyAmnAyasya saMgatimAha yathA tAvavi (yavi)ti (kaM. 254) upajImyena balavatA pramANena bAdhAdityarthaH / kadAcitprayatnAnaMtaroyakaH zabdo'nityo bhavedityavazyaM zaMkayA bhAgyam / myAyeneti niyAmakamavazyatAmiti nyAyeneti zeSaH / nana tasmAdanityaH zabda iti pratyAmnAyavartinA vacchandena yapi prakRto hetuH parAmRzyate na kazciditi [A]zayaH syAttasya prayatlAntarIyakatvAdityanena hetuvacanenaiva diSTatvAdityata nAi yasmAditi (kaM. 254) tadApi sAdhyaviparyayagrAhaka pramANaM vAdiprativAdinozcetasi viparivartata eva / itarayA vAripravRttyanupapatteH na ca tadeva tasmAdityanena parAeM zakyate virodhAttasmAttaniSedho yogyatayA parAmarzanIya 1 sApayaMbaMdhayaMmAtram -de| 2 saamaanysy-de| 3 saadhyaabhaave-de| 4 zabdo na ca tathAprayatnAnantarIyaka: -de| 5 saadhnsy-de| 6 ityapi prtipaadyissytaa-de| 7 tadanakuto - je.1| 8 anityatvasAdhana -kaM. 1; kaM. 2 / 9 mAtragrahaNena hetoH - je. 1 / Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam ... tasmAt paJcAvayavenaiva vAkyena pareSAM svanizcitArthapratipAdanaM kriyate, ityetatparArthAnumAnaM siddhamiti / / nyAyakandalI zabdo'pi prytnaanntriiykH| na ca tathAkAzavavaprayatnAnantarIyaka ityanusandhAnenAnvayavyatirekAbhyAM dRSTasAmarthyasya dRSTAvinAbhAvasya prayatnAnantarIyakatvasya zabde dharmiNyanusandhAnamavasthAnaM gamyate / yathA yat kRtakaM tadanuSNaM dRSTaM ghaTa iti satyapi bahiApti'sambhave'pi kadAcit kRtakastejo'vayavI anuSNo na bhavati, pramANavirodhAt / tathA yat prayatnAnantarIyakaM tadanityamiti bahirvyAptisambhave kadAcit prayatnAnantarIyakaH zabdo'nityo na bhaveviti vipakSA'zaGkAyAM hetorasAdhakatve tasmAdanityaH zabda iti pratyAmnAyaH, yasmAnityatvapratipAdakaM pramANaM nAsti tasmAcchabdo'nityo nityo na bhvtiityrthH| anenAnyavyAvRttivAcinA viparItapramANAbhAvagrAhakaM pramANa'mupasthApya tavamAve pratipAdite 'viparyayazaGkAnivRttau darzitAvimAbhAvAddhatomaNyupasaMhRtAd vyAptigrAhakapramANabalena nivicikitsaH sAdhyaM pratyeti, nAparaM kiJcidapekSata ityanena * pratyAmnAyenAnitya eva zabda iti pratipipAdayiSitasyArthasya parisamAptinizcayo gamyate / [ka0] ityabhiprAyeNa pratyAmnAyatAtparya vyAcaSTe - aneneti (kaM. 254) / viparItapramANAbhAvagrAhaka pramANamityatra tarkAdvitIyena pramANazabdenogyate pramANAMgatvAttadanena yadi nityaM syAt, prayatnAnamtarIyako na bhavediti vipakSe'niSTA* pattimupasthApya.pratyAmnAya prakRtasAdhanasAmarthyakaviSayiNA (NI) jijJAsAM pramAturjanayatItyuktaM bhavati / nanvevaM yadi samastameva paMcAvayavaM vAkyaM samarthasAdha [na] meva pratipAdayati tahi sAdhyapratItiH kuta ityata mAha pazitAvinAbhAvAviti (kaM. 254) bAdhakapramANAbhAvena tadekaniyatapakSetaratvopAdhizaMkAyA anavakAzatvavyAptisaMkocasvAbhAvena pakSadhamaMtAsahAyavyAptigrAhakaM pramANa pakSe sAdhyamupasthApayatIti bhAvaH / tadevamupakrame svanizcitAzabdasya liMgaparatAyAM bhASyaM yojitam / idAnIM tasyaiva sAdhyadharmaparatve nigamanasyApi sAdhyaparatvaM vaktavyam / tacca durvacanam, tatsUcanIyasya tasya sAdhanaM pratyevAMgabhAvAdityata Aha sAdhye (dhyama) pi [iti] (kaM. 254) / yadyapi teSAmapyavayavAnAM sAdhanasAmarthyasya vyApteH pratipAdamamavAntaraNyApAro yathA tadvadasyApyabAdhitaviSayatvAsatpratipakSatvapasAmarthyapratipAdanamavAntaravyApAra iti suvacanameva, tathApi zrUyamANAnusAreNa sAdhyaparatvavyAkhyAnaM dhAryata iti bhaavH| - 1na cAkAza-kaM. 1, kN.2| 2 mupasthApanaM - kaM. 1; kaM. 2 / 3 sambhave kRtaka-kaM. 1: kN.2| 4 vipakSazaGkAyo - je. 1, je. 3 / 5 cchabdo nityo na-kaM.1; kN.2|6 mupasthApyate, upasthApite ca * tadabhAve-kaM.1; kaM. 2 / 7 viparIta-kaM.1, kN.2| 8 pekSyate-kaM. 1, kaM. 2 / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 596 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI . sAdhyavAkyArthavAdinastu nigamanasyetthamarthavattvaM samarthayanti - anyadeva ghaTasya kRtakatvamanyacchabdasya, tatra yadi nAma ghaTasya kRtakatvamanityatvena vyAptaM kimetAvatA zabdagatenApi tathA 'bhavitavyam ? iti vyAmahyato darzitayorapi liGgasya pakSadharmatvAvinAbhAvayoH sAdhyapratItyabhAve sati nigamanena tasmAditi sarvanAmnA sAmAnyena pravRttavyAptigrAhakaM pramANamanusmArya zabde anityatvaM pratipAdyate, yasmAdyat kRtakaM tadanityamiti sAmAnyena pratItaM na vizeSataH, tasmAt kRtakatvenAnityaH zabda iti / etasmin pakSe ca prakaraNasamakAlAtyayApadiSTatvAbhAvaH pakSa vacanenaivopadaya'te asatpratipakSatvAbAdhitaviSayatvayoH pakSalakSaNatvAt / ___ apare tu tasmAditi trairUpyameva parAmazanti 'yasmAdyat kRtakaM tadanityaM dRSTam, yasmAt kRtakaH zabdaH, yasmAcca pratipakSabAdhayorasambhavastasmAt kRtakatvAdanityaH zabdaH' iti / upasaMharati - tasmAditi / yasmAt paJcasvevAvayaveSu samagrasya sAdhanasAmarthyasya pratItau sAdhyapratItiH paryavasyati, nAparaM kiJcidapekSate, tasmAt paJcAvayavenaivAnyUnAdhikena vAkyena 'svanizcitasyArthasya pratipAdanaM kriyata iti kRtvA etatpaJcAvayavaM vAkyaM parArthAnumAnamiti siddhaM vyavasthitam / [ku0] anyadeveti (kaM. 254)- yadyapi prAgasataH sattAsambandhakAryatvameva tathApyupAdhibhedagamaH kasyacitsaM [bha] vediti bhAvaH / tadidamuktaM vyAmugdhasyeti sAmAnyena pravRttavyAptigrAhakapramANamanusmAyeMti (kaM. 254) anena pratyAmnAyasya bhedabhramanivArakatvaM darzayati / nanu pakSavacanasya kathaM kAlAtyayApadadiSTatvAdyabhAvo syAdityata Aha [a] satpratipakSa[tve]ti (kaM. 254) dharmaviziSTo hi pakSo na ca bAdhayoH viSaya [upa]padyate-jijJAsyate-iti bhAvaH / ubhayapakSasAdhAraNyena matAntaramanusmRtya pratyAmnAya vyAcaSTe apare sviti (kaM. 254) trarUpyamiti (kaM. 254) yAM (yaM) ca rUpopalakSaNamataH yasmAcca pratipakSabAdhayorasambhava iti (kaM. 254) anena virodhaH upalakSaNasya phalam, tayoH prAguktapakSadharmatAntarbhAvaH sU[ca] yanupasaMharati / parArthAnumAnavyAkhyAnamiti zeSaH / 1 bhAvyamiti vyAmuhyata uparzitayorapi - je. 1, vyAmuhyate - je. 3 / 2 vacanenaiva pradazyate -je. 1 / 3 sunizcitA-je. 1, je. 2 / Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam __ nyAyakandalI [216] ye tu pratyakSamevaikaM pramANamicchanto nAnumAnaM pramANamiti vadanti, te idaM praSTavyAH, kimekameva pratyakSaM svalakSaNaM pramANaM yatsvarUpaM pratIyate ? kiM vA sarvameva ? na tAvadekameva pramANam, aparasya tattulyasAmagrIkasyAprAmANyakAraNAbhAvAt / athAtItamanAgataM ca puruSAntaravati sarvameva pratyakSaM svalakSaNaM pramANam ? kathamidaM 'nizcIyate ? pratIyamAnapramANavyaktisajAtIyatvAditi cet ? aGgIkRtaM svabhAvAnumAnasya prAmANyam / evamanumAnapramANatvamapi. vikalpya vAcyam / kazca 'pratyakSamevaikaM pramANamiti pratipAdyate? na tAvat svAtmaiva, pratipAdakatvAt / parazcet ? sa kiM pratipannaH pratipAdyate? vipratipanno vA ? 'na tAvat pratipannaH pratipAdyo pratipannasya pratipAdanavayAt / vipratipannazcet ? puruSAntaragatA vipratipattizca na 'pratyakSeNa gamyate / vacanaliGganAnamIyate cet ? siddhaM kAryAnumAnasya prAmANyam / . anamAnamapramANamiti kena pramANena sAdhyate ? pratyakSaM vidhiviSayam, na kasyacitpratiSedhe prabhavati / anupalabdhyA tavava'gamyate cet ? tamunupalabdhiliGgakamanumAnaM syAt / tathA coktaM saugataiH pramANetarasAmAnyasthiteranyadhiyo gateH / pramANAntarasadbhAvaH pratiSedhAcca kasyacit // iti / | ye'tu pratyakSam iti :-ye cArvAkA ityrthH| evamanumAneti na tAvadanamAnaM svarUpeNApramANe kintvamumAnAbhA sadRSTAntAt, tathA 'caanumaansiddhiH| puruSAntaragatA iti :-viruddhA pratipattirjJAnaM vipratipattiH / *"pramANAntarasAmAnyeti :- vivAdAdhyastaM parakIyamatItAnAgataM vA pratyakSaM" pramANaM, pratyakSatvAd idAnIMtanapratyakSavad [5] [216] tadevamadhikasaMkhyAvyavacchedena pramANaDhayaM vyAkhyAtam / saMprati nyUnasaMkhyAvyavacchattuM paramatamAzaMkate pe viti (ka. 255) anumAnasya prAmANyamApAdayituM vikalpayati idamiti (kaM. 255) / aMgIkRtamiti (kaM. 255) yatpratyakSaM tatpramANam, vimataM ca pratyakSamityeva / svalakSaNAntarasya prAmANyAMgIkArAdityarthaH / evamanumAnapramANatvamapIti (kaM. 255) yadevAnumAnAbhAsa svalakSaNamapramANatayA gRhyate kiM tadevApramANamata tajjAtIyamanumAnAbhAsAntaramapItyevaM vikalpya prAguktameva dUSaNaM vaktavyamityarthaH / puruSAntaragatA vipratipattirityupalakSaNametat / pratIyate - je.1| 2 pratyakSa pramANaM-kaM. 1, kaM.2; pramANamiti - je. 2, je.3| 3na pratipannaH pratipannasya pratipAdanavayAta-kaM. 1, kaM. 2; na tAvat pratipannaH pratipAdyo vaiyarthyAt -je. 1, na pratipanna: pratipAyo vaiyati - je. 3: na pratipannaH pratipAdyate vyaat-| 4 pratyakSato'vagamyate-je. 1. 5 amamAnaM pramANa-kaM.1 (na) anumAnaM, pramANa-kaM. 2 / 6 sAdhyate-je. 1; gamyate-kaM. 1, kaM. 2 / / 7 yastu tu-a| 8 bhAse - a, ba, k| 9 cAnumAnasiddhiH-a, ba, k| 10 pratipattijJAnaM -ma, ba, ka / 11 pramANettara-ma. je. 1, je. 2, je. 3 / 12 pratyakSa svA... a, ba, ka / Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 598 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvamAdhyama prazastapAdabhASyam [217] vizeSadarzanajamavadhAraNajJAnaM saMzayavirodhI nirNayaH / etadeva 'pratyakSamanumAnaM vA / yad vizeSadarzanAt saMzayavirodhyutpadyate sa 'pratyakSanirNayaH / 'yathA sthANupuruSayorUqhatAmAtrasAdRzyAlocanAdvizeSeSvapratyakSeSUbhayavizeSAna nyAyakandalI - pramANa tadabhAvasAmAnyavyavasthApanAta, parabuddharadhigamAt, kasyacidarthasya pratiSedhAcca pratyakSAt pramANAntarasya svabhAvakAryAnupalabdhiliGgasyAnumAnasya sadbhAva iti vAttikArtha iti / [217] nirNayaM kecit pratyakSAnumAnAbhyAM 'pramANAntaramicchanti, tAn pratyAha - vizeSadarzanajamityAdi / yatra vizeSAnupalambhAt saMzayaH saMjAtaH, tatra vizeSadarzanAjjAyamAnamavadhAraNajJAnaM nirNayaH / sa ca saMzayavirodhI, tasminnupajAyamAne saMzayasyocchedAt / yathAha maNDano vibhramaviveke - . [Ti0] ityanumAnAtpratyakSaprAmANyam / tathA vivAdAdhyAsitamanumAna (na) pramANa manumAnasvAd, gaganakamalaM surabhi kamalasvAt 'krIDAsaraHkamalavadityanu mAnavadanu"mAnasyApramANasvam , tata: "pramANApramANavyavasthAta eva siddhamanumAnam / . ( // iti pratyAmnAyanirUpaNam // ) . . ... ( // iti buddhayadhikAre vidyAbhedanirUpaNe'numAnanirUpaNam // ) ( // atha buddhaghadhikAre vidyAbhedanirUpaNe nirNayanirUpaNam // ) __ [217-218] nirNaya kecid iti :- "prAmANAntaraM pramityantaramityarthaH / vibhramaviveka iti :-evamabhidhAne "svagranthe / yadyapi sarvameva iti :- "nizcayo'tra yathArtho jJeyaH tena "marumarIcikAdijJAnavyavacchedaH // "smRtiH / / / ( // iti nirNayanirUpaNam // .) [ku0] saMpratipattirapIti draSTavyam / tadajJAne saMpratipannaparityAgAtpramANatadAbhAsasAmAnyAvasthAnAditi pramANAnAM tavAbhAsAnAM ca pratyekamekajAtIyatvAvasthAnAdityarthaH / tadetadvauddhamatena cArvAkanirAkaraNam / 1 prtykssaanumaanN-de| 2 nirNaya -de| 3 ytr-de| 4 tadAbhAsa-je.1 / 5 vyavasthAnAt-je. 2, je. 3 / 6 liGgakasya / -je. 1, je. 3 / 7 pramAntaraM - je.1| 8 manumAnAd-a, ba / 9 krIDArasaH -a, ba / 10 mAnAdana-ka; mAnAdamAna-a, ba / 11 mAnasya prAmANatvam-a, ba / 12 prAmANapramANa-ma, / 13 pramANetara-mu. je.1, 2, 3 / 14 svagrantha- a| 15 nirNayo'tra - a, ba, ka / 16 mahamarIcikAdi-a / 17 smRtiviSaye na kiJcidapi Tippanam ato nirNayasya smRtezca samAptiratrava sheyaa| Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumogamAviTIkAtrayopaitam / 599 prazastapAdabhASyam smaraNAt, kimayaM sthANurvA puruSo veti saMzayotpattau ziraHpANyAvidarzanAt puruSa evAyamityavadhAraNajJAnaM pratyakSanirNayaH / viSANamAtradarzanAda gaurgavayo veti saMzayotpattI sAnAmAtradarzanAd gorevAyamityavadhAraNajJAnamanumAnanirNaya iti / [218] liGgadarzanecchAnusmaraNAdyapekSAdAtmamanasoH saMyogavizeSAt paTvAbhyAsAvarapratyayajanitAcca saMskArAd dRSTazrutAnubhUteSvartheSu zeSAnuvyavasAyecchAnusmaraNadveSaheturatItaviSayA smRtiriti / nyAyakandalI . nizcite na khalu sthANAvUrdhvatvena 'vizerate / vizerate iti saMzerata ityarthaH / yadyapi sarvameva nizcayAtmakaM jJAnaM nirNayaH, tathApi saMzayottarakAla'bhAvino nirNayatvena prasiddhiprAbalyAt saMzayavirodhItyuktam - svoktaM saMgrahavAkyaM vivRNvanirNayasya pratyakSAnamAnayorantarbhAvaM darzayati - etadeva pratyakSamanumAnaM yadvizeSadarzanAt saMzayavirodhyutpadyate sa nirNaya iti / pratyakSaviSaye yadavadhAraNAtmakaM jJAnaM sa pratyakSanirNayaH / yaccAnumAnaviSaye'vadhAraNajJAnaM so'numAnanirNaya iti uparitanena granthasandarbhaNa 'kathayati / [218] smRtilakSaNAM vidyAmAcaSTe - 'liGgadarzanecchetyAdinA / liGgadarzanaM 'cecchA cAnusmaraNaM ca / Adizabdena nyAyasUtroktAni praNidhAnAdIni gRhyante, tAnyapekSamANAdAtmamanasoH saMyogavizeSAditi smRtikAraNakathanam / AtmamanaHsaMyogasya ca liGgadarzanAdisahakAritaiva vizeSaH, kevalAvasmAtsmaraNAnutpatteH / 'liGgadarzanAdivat saMskAro'pi [p0] [217] nanu vadhyaghAtakabhAvarUpo virodhaH sarvajJAnasAdhAraNa eva na vyatirekeNa tu bAdhyabAdhakabhAvaH saMzayanirNayayoH kodaza ityata Aha tasminnupajAyamAnasaMzayocchedAditi (kaM. 256) punarutpatterityarthaH / atravAbhiyuktaH pAkyamAha yacA Aheti (kaM. 256) nizrite nirNaye satItyarthaH / prasiddhiprAbalyAditi (kaM. 256) / yathoktaM vimRzya pakSAbhyAmavidhAraNaM nirNaya iti saMzayanirNayayo: virodhaH na gavAvAdivaditaretarAbhAvavattvaM bAdhyabAdhakabhAva iti darzayannityarthaH / 1 navyavasAyasmaraNecchA - vyo. (620) / 2 vizerata iti-kaM. 1; kN.2| 3 bhAvitvena - kaM. 1; ka. 2 / ' 4 darzayati - je. 1 / 5 liGgadarzanetyAdinA - je.1, je. 2, je. 3 / 6 cecchAnusmaraNa-kaM.1; kaM. 2 7 saMnamante-kaM.1 .2 / 8 nupptteH-je.2| 9 darzanavat -kaM. 1; kaM. 2 / Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAramAvyam nyAyakandalI smRtenimittakAraNamityAha - paTvAbhyAsAdarapratyayaja'nitAcca saMskArAditi paTupratyayaH sphuTatarapratyayastasmAt saMskAro jAyate / tena gacchattaNasaMsparzajJAnAt kvacit paTupratyayotpAde'pi grahaNayogyaH saMskAro na bhavati / 'yathA sakRt paThite'nuvAke / tena gRhItasyAvRttyA punaHpunargrahaNalakSaNo'bhyAsaH saMskArakAraNam, tasmin satyanuvAkasya grahaNadarzanAt / 'kvacidatyantAzcaryakare vastuni sakRdupalabdhe'pi kAlAntare smRtidarzanAdAdaragrahaNamapi saMskAranimittam / dRSTazrutAnubhUteSviti viSaya saGkIrtanam / dRSTeSviti 'pratyakSapratIteSu zruteSviti zabdAvagateSu 'anubhUteSvityanumiteSvityarthaH / zeSAnuvyavasAyecchAsmaraNadveSaheturiti kAryanirUpaNam / ziSyata pariziSyate iti 'zeSaH' / 'anu' pazcAdvayavasitiH anu vyvsaayH| zeSazcAsAvanavyavasAyazca zeSAnuvyavasAyaH, prathamopajAtaliGgajJAnApekSayA tadanantarbhAvyanumeyajJAnam, tasya hetuAptismaraNam / sukhasAdhanatvasmRtiricchAhetuH / prathamapadasmRtidvitIyapadAnusmaraNahetuH / duHkhasAdhakasmaraNaM veSahetuH / "tavityevaM smRterAkAraH, tatra cArthasyAtItattvaM pUrvAnubhUtatvaM pratIyata ityatItaviSayA smRtiH| ata eva na pramANam, tasyAH pUrvAnubhavaviSayatvopadarzanenArtha nizcinvatyA arthaparicchede pUrvAnubhavapAratantryAt / anumAnajJAnaM tUtpattau parApekSaM "svaviSayaparicchede svatantrameva, smRtiriva / tasmAt pUrvAnubhavAnusandhAnenArthapratItyabhAvAt / yathAhustantraTIkAyAM sarvottara"dhiyo guravaH - [ku0] [2181 samAsAntarazaMkAnivRtyartha dvandvaM vyAcaSTe liMgadarzanaM ceti (kaM. 256) liMgadarzanaM vahanyAdiliMgasya dhUmAderdazanamirchAnusmaraNamanukramavatAmanyatamasya smaraNam / nanvAtmanaH saMyogasya sarvadA'nyatarakriyAjanyatvena na vizeSaH saMbhavatItyata Aha AtmamanaHsaMyogasyeti (kaM. 257) parapratyayaviSayodvaudhAtizayakRtaM pratyapATavaM grahaNadarzanAditi / punaruccAraNopayogismaraNadarzanAdityarthaH / atyantAzcayaMtare vastunIti (kaM. 257) a (autsukyavizeSaNa darzanIya ityarthaH / viSayasaMkIrtanamiti (kaM. 257) kAraNabhedavadviSayabhedo'pi vaidhamyaMmiti darzayitumityarthaH / nanbatItaviSayatvamanumAnasyApyasti tatkathaM smRtereva vaidharmyamityata Aha tatra ceti (kaM. 257) ata eva na pramANaM na prametyarthaH / nanu yadi jJAnAntarasApekSatayA smRtinaM pramAtaryanamitirapi tathA syAdityata Aha - anumAnajJAnamiti (kaM. 257) / smRtiriveti (kaM. 257) svaviSayaparicchede puurvaanubhvaapekssnnaat|| 1 anitAt saMskArAjjAyate-kaM. 1; kaM. 2 / 2 na-je. 1, je. 2, je. 3 / 3 yathA sAkSAt-kaM.1 .2 / 4 kvaciccAtyantAzcaryatare vastuni sakRdupalabdhe-kaM. 1, kaM. 2; kvacidatyanta-je. 3 / 5 saGkIrtanaM kRtam - kaM. 1, kaM. 2 / 6 pratyakSIkRteSu -kaM. 1, kN.2| 7 anubhateSvanu -kaM. 1, kaM. 2 / 8 vyavasAyaH - kaM. 1, kaM. 2 / 9zceti -kaM. 1, kN.2| 10 tadityeva - kaM. 1, kN.2| 11 svaviSaye-kaM. 1; kaM. 2 / 12 buddhayo-kaM. 1, Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam prazastapAdabhASyam [219) 'AmnAyavidhAtaNAmRSINAmatItAnAgatavartamAneSvatIndriyeSvartheSu dharmAviSu granthopanibaddheSvanupanibaddheSu cAtmamanasoH saMyogAd dharmavizeSAcca yat prAtibhaM yathArthanivedanaM jJAnamutpadyate tadArSamityAcakSate / tat tu prastAreNa devarSINAm, kadAcideva laukikAnAM yathA kanyakA bravIti 'zvo meM bhrAtA''ganteti hRdayaM me kathayati' iti / nyAyakandalI pUrvavijJAnaviSayaM vijJAnaM smRtiriSyate / pUrvajJAnAdvinA tasyAH prAmANyaM nAvagamyate // iti / yathA cedamAhuH kArikAyAm tatra yat pUrvavijJAnaM tasya praamaannymissyte|| tadupasthAnamAtreNa smRteH syAccaritArthatA // iti / - ye tvanarbhajatvAt smRteraprAmANyamAhuH, teSAmatItAnAgataviSayasyAnu'mAnasyAprAmANyaM syAditi dUSaNam / . . . (219] ArSa vyAcaSTe - AmnAyavidhAtaNAmiti / AmnAyo vedastasya vidhAtAraH kartAro ye RSayasteSAmatIteSvanAgateSu vartamAneSva'tIndriyeSvindriyapathAtIteSu dharmAdharmadikkAlaprabhRtiSu pranthopanibaddhaSvAgamapratipAditeSvanupanibaddheSvAgamApratipAditeSu cAtmamanasoH saMyogAdyat prAtibhaM jJAnaM yathAtmanivedanaM yathAnyasvarUpasaMvedanaM saMzayaviparyayarahitaM ( // atha buddhayadhikAre vidyAbhedanirUpaNe ArSanirUpaNam // ) [219] yogi pratyakSa yogajo dharmaH sahakArI ArSe tu nAyaM kumArikANAM yogajadharmAbhAvAd iti yovizeSaH / / ArSam // . ( // iti buddhaghadhikAraH samAptaH // ) [ku0] [219] tasya vidhAtAraH kartAra iti (kaM. 258) tasya vibhAgAdikAra: dhyAsAdaya Izvarasyeva praNetRtvAMgIkArAdatizayAdhAnamapi karotItyarthaH / yathA dvayaM tailena kurvatIti (!) / AgamApratipAditeSviti (kaM. 258) yeSA[evaM vaktakA? ]dInAM kevalamAcArAyevAnaSThAnAtAnyAgamApratipAditAnyAcakSate vidvAMsa iti (kaM. 258) / 1 aamnaayvidhaatnnaamtiitaa-de| 2 smRtezva-ka.1, ka. 2 3 nasya praamaannyN-je.| 4 tIndriyeSvatheMSvindriyapathAtIteSu-je. 2,.3tIndriyeSu-kaM.1kaM. 2 / 5 yathArSanivedanaM yathA svarUpasaMvedanaM-kaM. 1, kaM. 2 / 6 pratyakSo-ba - . Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 vyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamASyam prazastapAdabhASyam siddhadarzanaM na jJAnAntaram 'kasmAt ? aJjanapAdalepakhagagulikAdisiddhAna dRzyadraSNA sUkSmavyavahitaviprakRSTeNvaryeSu yaddarzanaM tatpratyakSameva / atha vivyAntarikSabhaumAnAM prANinAM grahanakSatrasaJcArAdinimittaM dharmAdharmavipAkadarzanamiSTama, tadapyanumAnameva / atha liGgAnapekSaM 'dharmAdiSu darzanamiSTaM tadapi pratyakSArSayoranyatarasminnantarbhUtamityevaM buddhiriti / nyAyakandalI jJAnamutpadyate tadAmityAcakSate vidvAMsaH / indriyaliGgAdyabhAve 'yadarthapratibhAnaM sA pratibhA, pratibhava prAtibhamityucyate 'vidvdbhiH| tasyotpattiranupapannA kAraNAbhAvA-. 'dityanuyoge sati idamuktam dharmavizeSAditi / viziSyate iti vizeSo dharma eva vizeSo dharmavizeSaH 'tapaHsamAdhijaH prakRSTo dharmastasmAt prtibhodyH| tatta prAtibhaM prastAraNa bAhulyena devarSINAM bhavati, kadAcideva laukikAnAm / yathA kanyakA bravIti zvo me bhrAtA''ganteti hRdayaM me kathayatIti / na ce saMzayaH, ubhayakoTisaMsparzAbhAvAt / na ca viparyayaH, saMvAdAdataH pramANameva / [ku0] AjJAnasabhAve pramANaM sUcayati - idamiti (kaM. 258) evaM vaktakAcanuSThAnaM svAbhimatasAkSAtkAripuruSavartitvaM ziSTAcAratvAtrAgniSTomavat , yadvA purANavyavahAraprasiddhi pramANaM pratibhava prAtibhamiti pratijJAtatvAt / yadi prakRSTadharmasahitAtmamanaHsaMyogajamASaM jJAnaM tahi yuktAvasthAdayogipratyakSAntarbhAvaH syAdityata Aha kadAcideva laukikAnAmiti (kaM. 258) hi laukikAnAM yuktAvasthA saMbhavati, prakRSTasudharmakAryadarzanAtkanyAyA api kalpyata iti bhAvaH / ataH pramANamevetyarthAvyabhicAyanabhavatvAditi bhAvaH / ma ca vAcyaM parokSatve'numAnAntarbhAvaH, aparokSatve pratyakSAntarbhAva iti / pakSadvayavyApakamindriyaliMgavyAvasyA tattvavyAvakteH / tatpratyakSatvamevetyaMjanAdisahakRtasyaivAlocanasya razmeLavahitaviprakRSTaprAptiraiva kalyatAma, kalpanAlAghavAyeti bhAvaH / yathoktaM laukikarapIti khala maNimaMtroSadhInAM prabhAva iti grahasaMcArAdInAM liMgatvAditi brahaspatyAdivacanAlligatvAvanaterityarthaH / zeSamatirohitArtham / maina myAkhyAvikhyAtakItiH kulizakamalalUlU (muDu ? ) patirbuddhimicchan spaSTa mArge manojJe matimadadhipatiH zrIdharAcAryadRSTe / 1 kathaya - sUkSmavyavahitaviprakRSTeSvartheSu siddhAnI draSTaNAM dRzyAnAmaJjanapAdalepakhar3agagulikAdisiddhAnAM darzanaM prtykssmev-de| 2 nimittamupalabhya - vyo. (123) / 3 dharmAdharmAdisu-vyo. (623), dhrmaatmaadissu-de| 4 yvrthprtibhaasn-je.2| 5 tatra bhadri :-je. 2, jeM.3; - kaM.1, kaM. 2 / 6 ditynupyoge-kN.1| 7 vidyAtapa:-ka. 1; kN.2| 8 sasu prastAreNa-kaM.1 kaM. 2 / 9 mapi-ka. 17 kN.2|| Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [220] anugrahalakSaNaM sukham / snagAdyabhipretaviSayasAnnidhye satISTopalabdhIndriyArthasannikarSAd dharmAdyapekSAdAtmamanasoH saMyogAdanugrahAbhiSvaGganayanAdiprasAdajanakamutpadyate tat sukham / atIteSu viSayeSu smRtijam / anAgateSu saGkalpajam / yattu viduSAmasatsu viSayAnusmaraNecchAsaGkalpezvAvirbhavati tadvidyAzamasantoSadharmavizeSanimittamiti // ... myAyakandalI. siddhadarzanamapi vidyAntaramiti kecidicchanti tannivRttyarthamAha-siddhadarzanaM na jJAnAntaram / etadevopapAdayati-kasmAdityAdinA / 'praznapUrvakamajanapAdalepAdisiddhAnAM dRzyAnAM darzanayogyAnAM svarUpavatA padArthAnAM draSTAro ye te 'siddhAH' ucyante / teSAM dRzyadraSTragAmaJjanAdisiddhAnAM sUkSmeSu vyavahiteSu vipra'kRSTeSu cArtheSa yaddarzanamindriyAdhonAnubhavastatpratyakSameva / atha divyAntarikSabhaumAnAM prANinA grahanakSatrasaJcAranimittaM dharmAdharmavipAkadarzanaM 'siddhadarzanamiSTaM tadapyanumAnameva, grahasaJcArAdInAM liGgasvAt / atha liGgAnapekSaM dharmAdiSu darzanamiSTaM siddhAnAM tatpratyakSArSayoranyatarasminnantabhatam / yadi dharmAdidarzanamindriyajaM tadA pratyakSam / athendriyAnapekSaM tadApamityarthaH / upasaMharati-evaM buddhiriti / evamanantarokta granthakrameNa / buddhiAkhyAtetyarthaH / iti'zabdaH parisamApti sUcayati / ( // atha guNagranthe sukhanirUpaNam // ) [Ti0] ___[220-221] 'anugraha (haH) sukhaviSayam iti :- 'atra bhAva'pradhAno'nugraha-zabdaH // sukham // [ku0] budhyadhvaM tAM buddhedrA (?) bhavadabhilaSitaprAptaye tatpradiSTAna bhogAnmAkRtkamA (1)nyaiH kumatikaluSitarvamaM (vA ! )bhiniSyamA (ma) rthAn // iti buddhiprakaraNam // 1 nusmrnnsngklpessu-de| 2 prayatna -kaM. 1; kaM. 2 / 3 viprakRSTeSu yadarzana -kaM. 1; kaM. 2 / 4 siddhajJAna-- kaM. 1; kaM. 2 / 5 miSTaM tat-kaM. 1; kaM. 2 / 6 ktena krameNa buddhiriti buddhiAkhyAtetyarthaH- ka. 1, ka. 2; evamanantaroktena krameNa buddhiAzyAyAtetyartha:-je. 2,je. 3 / 7 amubahaH -ma. je. 1,2,3 / 8 bhnn-a,| 9 prabhAvo-a,ba,ka Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 gAyakandalIsavalitaprazastapadimAvyam prazastapAdabhASyam [221] upaghAtalakSaNaM duHkham / viSAdyanabhipretaviSayasAnidhye satyaniSTopalabdhIndriyArthasannikarSAdadharmAdyapekSAdAtmamanasoH saMyogAdyadamoMpaghAtadanyanimittamutpadyate tad duHkham / bhaMtIteSu sarpavyAghracaurAviSu smRtilam / anAgateSu saGkalpajamiti / nyAyakandalI [221] buddhikAryatvAt sukha' buddhayanantaraM vyAcaSTe-anugrahalakSaNaM sukhamiti / amugRhyate'nenetyanagrahaH, anugrahalakSaNamanagrahasvabhAvamityarthaH / sukhaM jhanakalasvabhAvatayA svaviSaya manubhavaM kurvan 'puruSamanugRhNAti / etadeva vyAcaSTe-sragAdIti / srakcandanavanitAdayo ye'bhipretA viSayAsteSAM 'sAnnidhye sannikarSe satISTIpalabdhIndriyArthasannikarSAddharmAdyapekSA. dhadutpadyate tat sukham / indriya sannihite'pyabhimate'rthe viSayAntaranyAsaktasya sukhAnutpAdAdiSTopalabdheH kAraNatvaM gamyate / viyuktasya sukhAbhAvAdviSayasannikarSasyApi kaarnntvaavgmH| 'dharmAdItyAvipadena svasthatAdiparigrahaH / anugrahAbhiSvaGganayanAdiprasAda'janakamiti kAryopavarNanam / anugrahaH sukhaviSayaM saMvedanam / abhiSvaGgaH anurAgaH, nayanAdiprasAdo vaimalyam / AvizabdAnmukhaprasAdasya grahaNam / eteSAM sukhaM janakam / sukhemotpannena svAnubhavo janyate, sa evAtmano'nugrahaH, sukhe copajAte mukhAdInAM prasannatA syAt / sukha. 'sAdhaneSvanurAgaH sukhAdbhavati / atIteSu smRtijam atIteSu sukhasAdhaneSvanubhUteSu sukhaM pUrvAnusmaraNAdbhavati anAgateSvidaM me bhaviSyatIti saGkalpAjjAyate / yattu viduSAmAtmajJAnavatAmasatsu viSayAnusmaraNasaGkarUpeSvasati viSaye'sati cAnusmaraNe asati ca saGkalpa 'cAvirbhavati, tadvidyAzamasantoSadharmavizeSanimittamiti / vidyA AtmajJAnam, zamo jitendriyatvam, santoSo dehasthitihetumAtrAtiriktAnanikAdikSatvam, dharmavizeSaH prakRSToM dharmo nivartakalakSaNaH, etaccatuSTayanimittam / ye tu duHkhAbhAvameva sukhamAhusteSAmAnandAtmatAnubhavavirodhA, hitamAsyAmi ahitaM hAsyAmoti pravRttidvavidhyAnupapattizca / 1 buDheranantaraM-je. 3 / 2 puruSAntara-kaM. 1, kaM. 2 / 3 sAnnidhye sapti - kaM. 1, kaM. 2 / 4 sannihite - kaM.1,kaM.2; je. je.3 5 dhaadi-je.1|6 janana-je. saadhne-je.3| 8 anAgateSu saGkalpajamidaM meM bhaviSyAta bhavatvidamiti - je. 1 / 9 yadAvibhavati - je. 1 / 10 tmanA -. 1; kaM. 2 // Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopaitam 105 prazastapAdabhASyam [222] svArtha parArtha vA'prAptaprArthanecchA / sA cAtmamanasoH saMyogAt sukhAdyapekSAt smRtyapekSAdvotpadyate / prayatnasmRtidharmAdharmahetuH / kAmo'bhilASaH, rAgaH ' saGkalpaH, kAruNyam vairAgyamupadhA bhAva ityevamAdaya icchaabhedaaH| bhyAyakandalI sukhapratyanIkatayA tadanantaraM duHkhaM dhyAcaSTe-upaghAtalakSaNaM duHkham / upahanyate'nenetyupaghAtaH, upaghAtalakSaNam upaghAtasvabhAvam / duHkhamupajAtaM. pratikUlasvabhAvatayA svAtmaviSayamanabhavaM kurvadAtmAnamupahanti / etadvivRNoti-'aniSTopalabdhotyAdinA / amarSo'sahiSNutA dveSa iti yAvat / upaghAto duHkhAnubhavaH, dainyaM vicchAyatA, teSA nimittam / duHkhe sati tadanubhavalakSaNa 'AtmopaghAtaH syAt / atIteSu sarpAdiSu smRtijam, anAgateSu saGkalpajamiti 'sukhavayAkhyAnam / [222] svArtha parArtha vA'prAptaprArthanecchA / aprAptasya vastunaH svArtha prati yA prArthanA idaM me bhUyAditi, parArthaM vA yA prArthanA asyedaM bhavatviti secchA / sA cAtmamanasoH saMyogAt sukhAdyapekSAt smRtyapekSAdvotpadyate / anAgate sukhasAdhane vastumIcchA upajAyate, tadutpattI ca tadviSayasAdhya sukhamanAgatamapi buddhisiddhatvAnimittakAraNam / 'yathAha nyAyapAtikakAra:-"phalasya prayojakatvAt" iti / atikrAnte sukhahetAvicchotpatteH smRtiH kAraNam / prayatnasmRtidharmAdharmahetuH / upAdAnecchAtastadanuguNaH prayatno bhavati, smaraNe chAtaH smaraNam, vihiteSa jyotiSTomAdiSu phalecchayA pravRttasya dharmoM jAyate / pratiSiddheSu rAgAt pravRttasyAdharmaH / kAmAdayo'pi santi te kasmAnoktAH? ata Aha- kAma ityaadi| ( // atha puNagranthe icchAnirUpaNam // ) : [cito]. ..... ! [222 to 227] 'phalasya prayojakatvAd iti svargAdisukhaM hyagniSTomAMdI prayojayati // icchA // . 1 viSAdItyAdinA-je. 5 / 9 Asmana upadhAtaH - je. 3 / / . 3 pUrva - kaM. 1; kaM. 2 / 4 vA prArthanA - .1, kaM. 2 5 sukhapikSAt -je.2| 6yavAha -kaM.1 6.2 7 upajAyate -je.1. 8 phatasya-a, baiN| prayojanasvAd-a, ba, ka / .. Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama : prazastapAdabhASyam maithunecchA kAmaH / 'abhyavahArecchAbhilASaH / punaH punaviSayAnuraJjanecchA raagH| anAsannakriyecchA saGkalpaH / svArthamanapekSya paraduHkhaprahANecchA kAruNyam / doSadarzanAdviSayatyAgecchA vairAgyam / paravaJcanecchA updhaa| antanigaDhecchA bhAvaH / cikIrSAjihIrSatyAdikriyAbhedAdicchAbhedA bhavanti / [223] prajvalanAtmako dveSaH / yasmin sati prajvalitamivAtmAnaM manyate sa dveSaH / sa cAtmamanasoH saMyogAd duHkhApekSAt smRtyapekSAdvotpadyate / ytnsmRtidhrmaadhrmsmRtihetuH| krodho droho manyurakSamA'marSa iti dveSabhedAH // - nyAyakandalI ___ kAmAdaya icchAprabhedAH, na tattvAntaramiti yaduktaM tadeva darzayati- maithunecchA kAma iti / nirupapadaH kAmazabdo maithunecchAyAmeva pravartate, anyatra tasya padAntarasamabhivyAhArAt 'pravRttiH, yathA svargakAmo yajeta iti / abhyavahArecchA abhilASaH / abhyavahAro bhojanam, tatrecchA abhilASaH / punaH punaviSayAnurajanecchA rAgaH / punaviSayANAM bhogecchA rAga ityarthaH / anAsannakriyecchA sngklpH| anAgatasyArthasya karaNecchA saGkalpaH / svArthamanapekSya paraduHkha'prahANecchA kAruNyam / 'svArtha svaprayojanaM kimapyanabhisandhAya yA paraduHkhaprahANe apanayane icchA sA kAruNyam / doSadarzanAd duHkhahetu'tvAvagamAd viSayANAM parityAgecchA vairAgyam / paravaJcanecchA parapratAraNecchA upadhA / antanigaDhecchA liGkarAvirbhAvitA yecchA sA bhaavH| cikIrSA jihIrSA ityAdikriyAbhedAdicchAbhevA bhavanti / karaNecchA cikIrSA, haraNecchA 'jihIrSA, gamanecchA jigamiSetyevamAdaya icchAbhedAH kriyaabhedaadbhvnti| [223] prajvalanAtmako dvessH| etadvivRNoti-yasmin satItyAdinA / tadvayaktam / sa cAtmamanasoH saMyogAd duHkhApekSAt smRtyapekSAd votpadyate / ['sannihite duHkhahetAvanabhUyamAne tatsAdhye duHkhe dveSo duHkhAdutpadyate] / atIte duHkhahetau tajjaduHkhasmRtijo dveSaH / 1 abhyavaharaNecchA-vyo, (626)-de| 2 vRttiH- je. 1 / 3 praharaNecchA-je. 2 / 4 svArthaprayojanaM - kaM.1 kaM. 2 / 5 tvAvagame - kaM. 1; kaM. 2 / 6 parityAge icchA - kaM. 1, kaM. 2 / 7 jihIrSA ityevamAdayaH - je.1| 8 [ ] etacciAntargataH pAThaH kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| . . Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTokAtrayopetam prazastapAdabhASyam [224] prayatnaH saMrambha utsAha iti paryAyAH / sa dvividhaH jIvanapUrvakaH, icchAdveSapUrvakazca / tatra jIvanapUrvakaH suptasya prANApAnasantAnaprerakaH, prabodhakAle cAntaHkaraNasyendriyAntaraprAptihetuH / asya jIvanapUrvakasyAtmamanasoH saMyogAddharmAdharmApekSAdutpattiH / itarastu hitAhitaprAptiparihArasamarthasya 'vyApArasya hetuH zarIra vidhArakazca / sa cAtmamanasoH saMyogAdicchApekSAd dveSApekSAdvotpadyate // .. nyAyakandalI prayatnadharmAdharmasmRtihetuH / enamahaM hanmIti prayatno dveSAt, vedArthaviplavakAriSu dveSAddharmaH, tadaryaparipAlanapareSu dveSAdadharmaH / smRtirapi dveSA'dupajAyate, yo yaM dveSTi sa taM satataM smarati / krodho droho manyurakSamA'marSa iti dvessbhedaaH| zarIrendriyAdivikArahetuH kSaNamAtrabhAvI dveSaH krodhH| alakSitavikArazcirAnabaddhApakArAvasAno dveSo drohaH / apakRtasya pratyapakArAsamarthasyAntanigUDho dveSo manyuH / prgunndvesso'kssmaa| svaguNaparibhavasamuttho dvesso'mrssH| [224] prayatnaH saMrambha utsAha iti paryAyAH / sa dvividho jIvanapUrvaka 'icchAdveSapUrvakaraceti / sadehasyAtmano vipacyamAnakarmAzayasahitasya manasA 'saha saMyogaH sambandho jIvanam, tatpUrvakaH prayatnaH kAmarthakriyAM karoti ityata Aha- .. ... tatra jIvanapUrvaka iti / suptasya prANApAnakriyA prayatnakAryA prANApAnakriyAtvAt, jAgrataH pANApAnakriyAvat kriyAtvAt / na ca tadAnImicchAdveSo prayatnahetU sambhavataH, tasmAjjIvanapUrvaka eva prayatnaH prANApAnaprerako gamyate / na kevalaM jIvanapUrvakaH prayatnaH prANApAnaprerakaH, kintu prabodhakAle'ntaHkaraNasyendriyAntaraprAptihetuzca / viSayopalambhAmumitAntaHkaraNendriyasaMyogaH prayatnapUrvakAntaHkaraNakriyAjanyaH, antaHkaraNendriyasaMyogatvAt, jAgarAntaHkaraNendriyasaMyogavaditi prayatnapUrvakatAsiddhiH / asya jIvanapUrvakasyAtmamanasoH saMyogAdarmAdharmApekSAdutpattiH, dharmAdharmApekSa AtmamanasoH saMyogo jIvanam, tsmaadsyotpttirityrthH| - .. . .1 vyAyAmasya - 2 vidhAyaka -de| 3 vijAyate - je.3|| 4 nabaddho'pakArAva-je. 1, je. 2, * je. 3. 5 ityAdi-kaM. 1, kN.2|6 saha sambandho-je.1; sahayogaH smbndho--je.2| 7 prayatlakAryAkriyAtvAt - kaM. 1, kaM. 3 / 8 jIvanapUrvaka eva-kaM. 1, kaM. 2 / / Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 "nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [225] gurutvaM jalabhUmyoH patanakarmakAraNam / apratyakSaM patanakarmAnumeyaM saMyogaprayatnasaMskAravirodhi / tasya caabaadiprmaannuruupaadivnnityaanitytvnisspttyH| .. nyAyakandalI . ... itarastu icchAdveSa'pUrvakastu hitAhitaprAptiparihArasamarthasya 'vyApArasya hetuH zarIravidhArakazca / gurutve satya'patataH - zarIrasyecchApUrvakaH prayatno vidhArakaH / sa cAtmamanasoH saMyogAdicchAdveSApekSAdutpadyate / hitasAdhanopAdAne prayatna icchApUrvakaH, duHkhasAdhanaparityAge prayatno dveSapUrvakaH / [225] gurutvaM jalabhUmyorityAzrayakathanam / patanakarmakAraNamiti tasya kAryanirUpaNam / apratyakSamiti svabhAvopavarNanam, na kenacidvindriyeNa gurutvaM gRhyata ityarthaH / ye tu tvagindriyagrAhyaM garutvamAhaH, teSAmadhaHsthitasya dravyasya sparzopalambhavad gurutvopalambhaprasaGgaH, tvagindriyasyArthopalambhe 'svasannikarSavyatirekeNAnyApekSAsambhavAt / yattUparisthitasya gurutvaM pratIyate, taddhastAdInAmadhogamanAnumAnAt / atIndriyaM cet kathamasya pratItiH ? ityata Aha-'patanakarmAnameyamiti / yadavayavidravyasya patanaM tena yadekArthasamavetAsamavAyi kAraNamanamIyate tadeva hi no gurutvam / etenaitat pratyuktaM yaduktamaparaH- "avayadhigurutvakAryasyAvanativizeSasyAnupalambhAdavavini gurutvAbhAvaH" iti, avayavinaH patanAbhAvaprasaGgAt / 'athAvayavAnAM gurutvAdeva tasya patanam ? tadAvayavAnAmapi svAvayAvApekSayA'vayavitvAt / patanamiti sarvatra kArye taducchedaH / atha vyadhikaraNebhyaH "svAvayavagurutvebhyo'vayavAnAM patanAsambhavAt teSu gurutvaM kalpyate, tadA avayavinyapi kalpanIyam, nyAyasya samAnatvAt / yat punaravayavigurutvasya kAryAtireko 1 asya ca-kaM 1, kaM. 2, ki| 2 pUrvakazca-kaM. 1, kaM.2; pUrvaka: - je.1| 3 vyAyAmasya-vyApArasyakaM. 1, kaM. 2; bhASye-de pustake vyAyAmasya ityasya sthAne vyApArasya iti pAThaH -sN.| 4 satyApatataH -je. 2, je.3 / 5 pAdAneSu - kaM. 1, kaM. 2; je. 2 / 6 tatsannikarSa -je.1| 7 patanAnumeyamiti -je. 1, je. 2, je.3| 8 kAraNaM tadeva - kaM.1 .2 .9 athAvayavagurutvAdevAsya-je., vayavagurutvAdeva tasya-je. 3, vayavAnAM gurutvAdevAsya - je. 2 / 10 svAvayavagurutvAt - kaM. 1, kaM. 2 . 2, je.| . Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAkTiIkAmayopetam prazastapAdabhASyam [226] dravatvaM syandanakarmakAraNam / nidravyavRtti / satu dvividham / 'sAsiddhikam, naimittikaM ca / sAMsiddhikamapAM vizeSaguNaH / naimittikaM pRthivItejasoH sAmAnyapuNaH / nyAyakandalI na gRhyate, tadavayavAvayavigurutvabhedasyAlpAntaratvAt / yathA mahati dravye unmIyamAne tatpatitasUkSmadravyAntaragurutva'kAryAntarAgrahaNam / saMyogaprayatnasaMskAravirodhi / gurutvasya saMyogena prayatmena vegAkhyena ca saMskAreNa saha virodho vidyate, taiH pratibaddhasya svakAryAkaraNAt / tathA ca dolArUDhasya saMyogena 'pratibandhAdapatanam, prayatnena pratibandhAdapatanaM ca zarIrasya, vegena pratibandhAdapatanaM bahiH kSiptasya shrshlaakaadeH| 'tasya cAbAdiparamANurUpAdivanityAnityatvaniSpattayaH / yathApyaparamANurUpAkyo nityAstathA pArthivApyaparamANuSvapi gurutvam / yathA cAbAdikAryadravye kAraNaguNapUrvaprakrameNa rUpAdayo jAyante, AzrayavinAzAcca vinazyanti, tathA gurutvamapi / [226] dravatvaM syandanakarmakAraNam / yat syandana karmakAraNaM tad dravatvamityarthaH / nidravyavRtti pRthivyudakajvalanavRttItyarthaH / tattu dvividhamiti / gurutvamekavidhaM pravatvaM tu dvividhamiti tuzabdArthaH / naimittikaM sAMsiddhikaM ca / 'nimittaM vahnisaMyogaH, tasyedaM kArya'miti naimittikam / 'sAMsiddhikaM svabhAvasiddham vahnisaMyogAnapekSamiti yAvat / sAMsiddhikamapAM vizeSaguNaH, anyatrAbhAvAt / naimittikaM pRthivItejasoH sAmAnyaguNaH, "sAdhAraNaguNatvAt / sAMsiddhikasya dravatvasya garutvavannityAnityatvaniSpattayaH / yathA nityadravyasamavetaM gurutvaM nityam, anityadravyasamavetaM ca kAryakAraNaguNapUrvakamAzrayavinAzAdvi"nazyatIti tathA sAMsiddhika dravatvamapi / 1 naimitikaM sAMsiddhikaM ca ttr-de| 2 kAryAgrahaNam - kaM. 1, kaM. 2; je. 2, je. 3 / 3, 4, 5 kaM. 1 pustake sarvatra pratibaddhatvAd iti paatthH| 6 asya ca - kaM. 1, kaM. 2 / 7 karmaNa:-je. 1, je. 2 je. 3 / 8 nimittaM ca-kaM. 1, kN.2| 9 sAMsiddhikaM ca-kaM. 1, kaM. 2; je. 2, je. 3 / 10 sAdhAraNasvAta-kaM. 1; kaM2; be. 3 / 11 vinAzi-je. 1, je. 2 / 77 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam sAMsiddhikasya gurutvavannityAnityatvaniSpattayaH / saGghAtadarzanAt sAMsiddhika'dravatvamayuktamiti cenna, divyena tejasA saMyuktAnAmApyAnAM paramANUnAM parasparaM saMyogo dravyArambhakaH saGghAtAkhyaH, tena paramANudravatvapratibandhAt kArye himakarakAdau drvtvaanutpttiH| naimittikaM ca pRthivItejasoragnisaMyogajam / katham ? 'sapirjatamadhacchiSTAdInAM kAraNeSu paramANuSvagnisaMyogAdvegApekSAt karmotpattau tajjebhyo vibhAgebhyo dravyArambhakasaMyogavinAzAt kAryadravyanivRttAvagnisaMyogAdauSNyApekSAt svatantreSu paramANuSu nyAyakandalI atra codayati-saGghAtadarzanAt sAMsiddhikadravatvamayuktamiti cet Apyasya himaka'rakAdevyasya saGghAtadarzanAt kAThinyadarzanAdapAM svabhAvasiddhaM dravatvamityayuktam / samAdhatte-divyaneti / 'sarvatrodake svabhAvasiddhasya dravatvasyopalambhAdapAM svabhAvasiddhameva dravatvaM tAvanizcitam / yatra tu himakarakAdau kArye dravatvAnutpattistatra divyena tejasA saMyuktAnAmApyaparamANUnAM parasparasaMyogo dravyArambhakaH saGghAtAkhyaH, tena himakarakArambhakANAM paramANUnAM dravatvapratibandhAt / tejaHsaMyogena paramANUnAM dravatvaM pratibaddhamityanyatrA pyadravyasya lavaNasya vahnisaMyogena dravatvapratibandhadarzanAdanumitam / lavaNasyA"pyatvamapi himakarakAdivatkAlAntareNa dravIbhAvadarzanAdavagatam / vilayanaM tu himakarakAdebhauM mAgnisaMyogAt yadvilayanaM kaThinadravyasya, tadvahnisaMyogAdavagatam yathA suvarNAdInAm / himakarakAdivilayanamapi vilayanameva / tasmAdihApi dRSTasAmaryo vahnisaMyoga eva nimittmaashriiyte| sAMsiddhikaM dravatvaM vyAkhyAya "naimittikaM dravatvaM vyAcaSTe-naimittikaM pRthivItejasoragnisaMyogajamiti / kathamityajJena pRSTaH snnuppaadyti-spirityaadinaa| sapirjatamadhUcchiSTAnAM pArthivAnAM kAraNeSu paramANuSvagnisaMyogAt"karmotpattau satyAM karmajebhyo 1 sAMsiddhikamayuktam - kaM. 1, kaM. 2, kiM / 2 sapirAdInAM - vyo (632) / 3 karakAdidravyasya --je. 1, je. 2, je. 3 / 4 sarvatrodakasya dravatvasvabhAvasyopalambhAdapAM svAbhAvikameva -je. 3 / 5 yattu-je. 1 / 6 sambaddhAnAM -kaM. 1, kaM. 2 / 7 pratibandhanAt-je. 1. / 8 pyalavaNasya-je. 1, je. 3 / 9 lavaNalakSaNasya-je. 3 / 10 aapydrvytvmpi-je.1| 11 naimittikaM vyAcaSTe-kaM. 1, kaM 2; je. 1 / 12 kriyotpatto-kaM 1, kaM. 2; je. 3 / Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 611 prazastapAdabhASyam dravatvamutpadyate, tatasteSu bhoginAmadRSTApekSAdAtmANusaMyogAt karmotpattau tajjebhyaH saMyogebhyo dvayaNukAdiprakrameNa kAryadravyamutpadyate, tasmizca rUpAdyutpattisamakAlaM kAraNa guNaprakrameNa dravatvamutpadyata iti / [227] sneho'pAM vishessgunnH| saMgrahamRjAdihetuH / asyApi gurutvavannityAnityatvaniSpattayaH / .. [228] saMskArastrividhaH- vego bhAvanA sthitisthApakazca / tatra vego matimatsu paJcasu dravyeSu nimittavizeSApekSAt karmaNo jAyate niyatadikriyAprabandhahetuH sparzavaddravyasaMyogavizeSavirodhI kvcitkaarnngunnpuurvkrmennotpdyte| . nyAyakandalI vibhAgebhyaH sapirAdhArambhakasaMyogavinAzAt sapirAdidravyanivRttau satyAM svatantreSu paramANuSa vahnisaMyogAd dravatvamutpadyate / tadanantaramutpannadravatveSu paramANuSa bhoginAmadRSTApekSAdAtmaparamANusaMyogAt kriyotpattau satyAM karmajebhyaH paramANUnAM parasparasaMyogebhyo yaNukAdiprakrameNa kAryadravye jAte rUpAdyutpattikAle eva kAraNadravatvebhyo drvtvmutpdyte| himakarakAdivilayane'pyevameva 'kramaH / [227] sneho'pAM vizeSaguNaH saMgrahamajAdihetuH / saMgrahaH parasparama'saMyuktAnAM saktvAdInAM piNDIbhAvaprAptihetuH saMyogavizeSaH / mRjA kAyasyodvartanAdikRtA vizuddhiH / Adi zabdAnmRdutvaM ca, teSAM hetuH snehaH / asyApi gurutvavannityAnityatvaniSpattayaH / gurutvaM ca paramANuSu nityam, kArye ca kAraNaguNapUrvakamAzrayavinAzAdvi'nAzi, tathA snehopIti / ( // atha guNagranthe saMskAranirUpaNam // ) 1 guNapUrvakrameNa - vyo (632) / 2 nyAyaH - kaM. 1, kaM. 2 / 3 mayuktAnAM - kaM. 1, kaM. 2 / viyuktAnAM - .je. 3 / 4 zuddhiH -kaM. 1, kN.2| 5 hetuH snehasyApi-kaM. 1.kaM. 2 / 6 vinazyati - je. 1 / Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 vAyaralIsaMvalitaprazastapAdanASyam nyAyakandalI [228] saMskArastrividho vego bhAvanAsthitasthApakazceti / tatra vego matimatsu paJca meSu nimittavizeSApekSAt karmaNo jAyate / paJcasu dravyeSu pRthivyaptejovAyumanassu karma vegaM karoti nAnyatra, svayamabhAvAt / nodanAbhighAtAdinimittavizeSApekSaM na kevalam, mandagatau vegAbhAvAt / niyatidikriyAprabandhahetuH / yaddigAbhimukhyena kriyayA bego janyate taddigabhimukhatayaiva kriyAsantAnasya heturityarthaH / sparzavadravyasaMyogavizeSavirodhI / viziSTena sparzavadravyasaMyogenAtyantanibiDAvayavavRttinA vego binAzyate, yaH svayaMviziSTaH / mandastu vegaH sparzavadravyasaMyogamAtreNa vinazyati, yathAtidUraM gatasyeSostimitavAyapratibaddhasya / 'kvacitkAraNaguNapUrvaprakrameNotpadyate / bAhulyena tAvadvagaH karmajaH, kvacidvegavadavayavArabdhe jalAvayavini kAraNavegebhyo'pi jAyate / 1 sthiti-kaM. 1,kN.2| 2 sparzavaditi-kaM. 1, kaM. 2 / 3 kvaciditi - kaM. 1, kN.2| Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumonamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [229 to 230] bhAvanAsaMjJakastvAtmaguNo 'dRSTazrutAnubhUteSvartheSu smRtipratyabhijJAna hetubhavati jJAnamadaduHkhAdivirodhI, paTavabhyAsAdarapratyayajaH, paTu'pratyayApekSAdAtmamanasoH 'saMyogAdAzcarye'rthe paTuH 'saMskAro jAyate / yathA dAkSiNAtyasyoSTradarzanAditi / vidyAzilpavyAyAmAdiSvabhyasyamAneSu tasminnevArthe pUrvapUrvasaMskAramapekSamANAduttarottarasmAt pratyayAdAtmamanasoH 'saMyogAt saMskArAtizayo jAyate / nyAyakandalI [229] bhAvanAsa kastvAtmaguNaH / bhAvanAsaMjJakastu saMskAra AtmaguNaH / 'dRSTabhutAnubhUteSviti / dRSTazrutAnubhUteSvartheSu smRteH pratyabhijJAnasya ca heturiti tasya kAryakathanam / dRSTazrutAnubhUteSviti viparyayAvagato'pyartho boddhavyaH, tatrApi smRtidarzanAt / 'mAnamakaduHkhAdivirodhI / pratipakSajJAnena saMskAro vinAzyate / dyUtAdivyasanApannasya pUrvAdhItavismaraNAt / madenApi saMskArasya vinAzaH, surAmattasya pUrvasmRtivi"lopAt / maraNAdiduHkhAdapi saMskAro vinazyati, janmAntarAnubhUtasmaraNAbhAvAt / Adizanvena sukhAviparigrahaH, bhogAsaktasya kupitasya vA pUrvavRttasmatyabhAvAt / pada"bhyAsAdarapratyayanaH / paTupratyayAdabhyAsapratyayAdAdarapratyayAcca saMskAro jAyate / paTupratyayApekSAdAtmamanaso. saMyogavizeSAdAzcarye'rthe paTuH saMskAro jAyate / "yathA dAkSiNAtyasyoSTradarzanAditi / uSTro dAkSiNAtyasyAtyantAnanubhUtAkAratvAdAzcaryabhUto'rthaH / taddarzanAt tasya paTuH saMskAro jAyate, kAlAntare'pyuSTrAnubhavasmRtijananAt / abhyAsapratyayajaM saMskAraM drshyti-"vidyaashilpvyaayaamaadissvityaadinaa| vidyA zAstrAgamAdikA, zilpaM pattrabhaGgAdikriyA, vyAyAma AyudhAdizramaH, teSvabhyasyamAneSu tasminnevArthe pUrvagRhIte / [Ti0] [228 to 232] atha sphoTavAdI sphoTa"pratidvandvinaM nityazabdavAdinaM mImAMsakamAzaGkate nityatvAdvarNAnAm iti / "tathApi teSAm iti jJAnAnAM kSaNikatvAt / 1 dRsstt:-de| 2. heturjnyaan-de| 3 prtyyaapekssaadaashcrye'rthe-de| 4 saMyogavizeSAt-pA. 5. pu. 2 / 5 saMskArAtizayo-kaM. 1, kN.2| 6 sNyogaacc-de| 7 bhAvanetyAdi-kaM. 1, kN.2| 8 Atmano guNaH -je.1| 9 pratIkamidaM-je. 1, je. 2, je. 3. pustakeSu nAsti / 10 jJAneti-kaM 1, kaM. 2 / 11 lopAt-kaM. 1, kaM. 2 / 12 paTvabhyAseti-kaM. 1, kaM. 2 / 13 tmamanaHsaMyogAta je-1| 14 yati-kaM. 1, kaM. 2 / 15 vidyAzilpetyAdi-kaM. 1, kaM. 2 / 16 prasiddhaddhinaM - a, b| 17 tathApi na teSAm - mu| Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyama nyAyakandalI 'pUrvapUrvasaMskAramapekSamANAdAtmamanasoH saMyogAt saMskArAtizAyo jAyate yaH suciramanuvartate, sphuTataraM ca smaraNaM karoti / na hyAdyAnubhava eva saMskAravizeSamAdhatte, prathamaM tadarthasmaraNAbhAvAt / nApyuttara eva tasya hetuH, pUrvAbhyAsavaiyarthyAt / tasmAt pUrvasaMskArApekSottarottarAnubhavAhitAdhikAdhikasaMskArotpattikrameNopAntyasaMskArApekSAdatyAnubhavAt tadutpattiH / [230] idaM tviha nirUpyate / vidyAyAmabhyasyamAnAyAM ki tadartho vAkyena pratipAdyate ? kiM vA sphoTena ? kutaH saMzayaH ? vipratipatteH / eke vadanti sphoTo'tha pratipAdayatIti / apare tvArvAkyaM pratyAyakamiti / ato yuktaH saMzayaH / kiM tAvatprAptam ? sphoTo'rthapratyAyaka iti / yadi hi varNAnatiriktaM padam, padAnatiriktaM ca vAkyam, tadArthapratyaya eva . na syAditi / tathAhi na varNAH pratyekamarthaviSayAM dhiyamAvirbhAvayanti, zeSavarNavaiyAt / samudAyazca teSAM na sambhavati, antyavarNagrahaNasamaye pUrveSAmasambhavAt / nityatvAdvarNAnAmasti samudAya iti cet ? tathApi na teSAM pratItiranuvartate, apratIyamAnAnAM ca pratyAyakatve 'sarvadArthapratItiprasaGgaH / nahi pratItya apratIyamAnAnAM sarvathA apratIyamAnAnAM ca kazcidvizeSaH / pUrvAvagatA varNAH smRtyArUDhAH pratItihetava iti cet ? yadi hi smRtirapi kramabhAvinI? tadA nAsti varNavat sAhityam, tRtIyavarNagrahaNakAle prathamavarNasmRtivilopAt, yugapadutpAdastu smRtInAmanAzaGkanIya eva, jJAnayogapadyapratiSedhAt / atha prathama'mAdye varNe jJAnam, tena saMskAraH, tadanu dvitIyavarNajJAnam, tena prAktanena saMskAreNAnyo viziSTaH saMskAro janyata ityanena krameNAntye nikhilavarNaviSayaH saMskAro [Ti0] 'nanvatyantApratItAnAmarthapratyAyakatvaM pUrvapratItyApratItAnAM tvarthapratyAyakatvamiti nAtiprasaGga ityAha na hi pratItyApratIye iti / asti cAyaM 'pratItibheda iti etenArtha"pratItyanyathAnupapattyA sphoTasiddhAvapattiH pramANaM darzitam / 1 pUrvetyAdi yata:-ka. 1, kaM. 2 / 2 eva hetu:-kaM. 1, kaM. 2 / 3 anubhavAdhikAdhika-je. 1 / 4 sarvadA. pratIti-je. 1, je. 2 / 5 varNasAhityam-ka. 1, kaM. 2, na varNavat sAhityama je. 3 / 6 AdyavarNajJAnaM tadanu saMskAraH, tadana tRtIyavarNajJAnam, tena prAktanena saMskAreNAntyo-kaM. 1, kaM.2 7 krameNAnte-kaM.1, kaM.2; krameNAntyo-je. 2 / 8 nanvatyantAnA sarvArthA - a, ba; nnvtyaanaamrthaanaa-k| 9 pratItabheda - a, ba / 10 prtiityaathaa-a| 13 meNAna Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI jAto nikhilavarNaviSayAmekAmeva smRti yugapat karotItyAzrIyate, tadA kramo 'hIyate / kramo hi paurvAparyam, tacca dezanibandhanaM kAlanibandhanaM vA syAt, ubhayamapi tadvarNeSu nAvakAzaM labhate, teSAM sarvagatatvAnnityatvAcca / buddhikrAnibandhanastu varNAnAM kramo bhavet, sa caikasyAM smRtibuddhau 'viparivartamAnAnAM pratyastamita 'ityakramANAmeva pratipAdakatvam / tatazca saro raso vanaM navaM nadI dInetyAdiSvarthabhedapratyayo na syAdvarNAnAmabhedAt, kramasya pratItyanaGgatvAcca / asti cAyaM pratItibhedaH savarNeSvanupapadyamAnaH ? tayatiriktaM nimittAntaramAkSipatIti sphoTasiddhiH / nana sphoTo'pi nAnabhivyakto'rthaM pratipAdayati, sarvadArthopalabdhiprasaGgAt / abhivyaktizca na tasya varNebhyaH sambhavati, uktena nyAyena teSAmeka'kazaH samuditAnAmapyasAmarthyAt, tasmAt sphoTAdapi durlabhA arthapratItiH / / atra vadanti / prayatnabhedAnupAtino vAyavIyA dhvanayaH pratyekameva tattadvarNAtmakatayA sphoTamasphuTamabhivya jayantaH pUrvapUrvaviSayasaMskArasAcivyalAbhArdantye sphoTamAbhAsayanti / tathA cAnte pratyastamitanikhilavarNavi"bhAgollekhamakramamanavayavamekaM vispaSTamarthatattvamanubhayate / yadi hi varNA eva padam ? na tadekabuddhinirgrAhyamiti anAlambanA buddhiH paryavasyati / 'zabdAdarthaM pratipadyAmahe' iti ca vyapadezo na ghaTate / tasmAdvarNavyatiriktaH ko'pi sambhavatyeko yasmAdarthaH sphuTI"bhavatIti / Ti.] - yadi hi varNA eva iti :- eka padaM mayA gRhItamityevaMbuddhiranAlambanA syAt bahuzabdAlambanatvAt / "dUSaNAntaraM cAha zabdAdartham iti-kintu zabdebhyo'tha pratipadyAmahe iti bahuvacanena prayoga: syAt / yadi hi tasya iti -pUrva 'gha' iti 'Ta' ca varNAtmatayA jJAtasyAntye svarUpasaMvedanaM sphoTarUpasya saMvedanam / kintu "vanapratyayavad iti - yathA * samuditeSu vRkSeSu vanamiti pratyayastathA samRditeSu varNeSu "ekaM [padaM] iti "pratyayaH / "pratItizca nAstItyuktam iti pratyakSato hi zabdasyaiva pratIyamAnatvaM na pUnaH sphoTasyeti / 1 hIyeta-kaM. 1, kaM. 2;je. 2 / 2 parivartamAnAnAM kaM. 1, kaM 2, viparivartitAnAM-je. 2 / 3 iti kramANAmeva -je. 3 / 4 matazca-kaM. 1, kaM. 2 / 5 sarvadopalabdhiprasaGgAt-je. 1, je. 2. je, 3 / 6 mekaikataH samuditAnAM cAsAmarthyAta kaM. 1 kaM 2 / 7 vyaJjanta:-je. 2, je 3 / 8 pUrva-kaM. 1 kaM. 2 / 9 ante sphoTamAbhAsayante -kaM. 1, kaM. 2, AbhAsayanti -je. 3, antye sphuTamAbhAsayante-je. 2 / 10 vibhAgollekhakrama kaM. 1, kaM. 2 / .11 bhavati. je. 1, je. 2, je. 3 / 12 gRhIta ityevaM-a, ba / 13 dUSaNAntaramAha-a, ba / 14 vacana - a, b| 15 eka miti-a, ba, k| 16 pratyaya-a, ba / 17 pratItizcu-a%; pritiitishc-b| Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 616 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdanASyam prazastapAdabhASyam [231] prayatnena manazcakSuSi sthApayitvA'pUrvamartha didRkSamANasya vidyutsampAtadarzanavadAdarapratyayaH tamapekSamANAdAtmamanasoH saMyogAt saMskArAtizayo jAyate / yathA devahUde 'rAjatasauvarNapadmadarzanAditi / nyAyakandalI evaM prApte'bhidhIyate / guNaratnAbharaNaH kAyasthakulatilakaH 'pANDudAsa ityAdiSu padeSaccAryamANeSu kramabhAvino varNAH paraM pratIyante na tvante varNavyatiriktasya kasyacidarthasya saMvedanamasti / yadi hi tasya pUrva varNAtmakatayA saMviditasyAnte svarUpasaMvedanam, pUrvajJAnasya mithyAtva mavasIyate rajatajJAnasyeva zuktikAsaMvittau / na caivaM pratipattirasti 'nAyaM varNaH kiM tu skoTaH' iti / yA ceyamekAvazinI buddhiH, sApi nArthAntaramavabhAsayati, kintu vanapratyayavadvarNasamudAyamAtra'mAlambate / 'zabdAdartha' pratipadyAmahe' iti varNasamudAyamevorIkRtya lokaH prayukte / na ca pratyakSeNApratIyamAnaH pramANAntarataH zakyo nirUpayitum, upAyAbhAvAt / arthapratItyanyathAnupapattistadupAya iti cet ? kimapratIyamAnaH sphoTo'rthAdhigamahetuH samarthito bhavadbhiH? pratIyamAno vA ? apratIyamAnasya hetutve srvdaarthprtiitiprsnggH| pratItizca tasya nAstItyuktam, arthapratyayo'pi ca varNAnAmeva tadbhAvabhAvitAmanugacchati, teSAmeva varaM vyutpattyanusAreNArthapratipAdane kazcidupAya "AzrIyatAm na punarapratIyamAnasya gaganakusumasyeva kalpanA "yuktaa| na cedaM vAcyaM varNAnAM pratipAdakatve kramabhede kartabhede vyavadhAne ca pratItiprasaGga iti / nahi viparItakramAH kartubhedAnupAtino deza [Ti0] "saMskArAH khala iti yasya vastuna: "rUpaprakhyayA svarUpajJAnena vibhAvitA janitAstatrava vastuni "phalaM smRtirUpaM jJAnaM janayati nArthe, tataH saMskArebhyo nArthajJAnam / yadyapi smRtihetutvam iti kAryAntare'rthapratyAyanarUpe / etAvatA anyenApatteranyathopapattirdaSaNaM pratipAditam // saMskAraH // 1 sauvrnnpjt-vyo| 2 ratnAbhara:-je. 3 / 3 zrI itipAlA: cANDadAsa iti paatthaantrm-je.|| 4 na tvanyasya -je.3| 5 avasIyeta-je. 2, je. 3 / 6 mada-kaM. 1, ka. 2 / 7 mevorarIkRtya-kaM. 1, kaM. 2 / 8 dhigame -kaM. 1, kaM. 2 / 9 pratyayo-kaM. 1, ka. 2, pratyayo'pi je. 1 / 10 Azrito-je. 1, je. 2 / 11 kRtAje. 1, je. 2 / 11 saMskArA hi khala mu.- je. 1, 2, 3 / 13 pratyakSeyA-a, b| 14 phala - a, ba, ka / Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI kAlavyavahitAsta'dadhiyaH kAraNama, kAryonnayA hi zaktayo bhAvAnAbha, yathA tebhyaH kArya dRzyate, tathaiva teSAM zaktayaH kalpyante / yathopadizanti santaH yAvanto yAdazA ye ca yadarthapratipAdane / varNAH prajJAtasAmarthyAste tathaivAvabodhakAH // iti // 'ata evaM nadIdInetyAdiSvarthabhedaH, kramabhedAt / varNeSu kramo nAsti sa kathameSAmaGga syAditi cenna teSAmutpatti mAjAmavyApyavRttInAM deza'kRtasya kAlakRtasya ca paurvAparyasya sambhavAt / yaccedamuktam 'pratyekazaH samuditAnAM ca na sAmarthyamiti, tadapi na parasya matamAlocitam / yadyapi varNA anavasthAyinastathApi tadviSayAH kramabhAvinaH saMskArAH saMbhUya padArthadhiyamAtanvate / yadvA pUrvavarNasaMskArasmaraNayora nyatarApekSo'ntyo varNaH pratyAyakaH, yathA cAnekasaMskArAH saMbhUya smaraNaM janayanti tathopapAditaM dvitve / atha manyase varNaviSayAt saMskArAdarthapratItirayuktA, saMskArA hi yadviSayopalambhasambhAvitajanmAnastadviSayAmeva smRtimAdhAtumIzate na kAryAntaram / yathAha maNDanaH sphoTasiddhau saMskArAH khalu yadvasturUpaprakhyA vibhAvitAH / phalaM tatraiva janayantyato'rthe dhIna kalpyate // iti / - tadapyasamIcInam / yataH padArthapratItyanuguNatayA pratyekamanubhavairAdhIyamAnA varNaviSayAH saMskArAH smRtihetusaMskAravilakSaNazaktaya evAdhIyante, tathAbhUtAnAmeva teSAM kAryeNAdhigamAt / santu vA bhAvanArUpAH saMskArAstathApi teSAmarthapratipAdanasAmarthyamupapadyate, tadbhAvabhAvitvAt / yo hi sphoTaM kalpayati, tena sphoTasyArthapratyAyanazaktirapi kalpanIyeti kalpanAgauravam / ubhayasiddhasya saMskArasya sAmarthyamAtrakalpanAyAM lAghavamastItyetadeva kalpayitumucitam / yathoktaM nyAyavAdibhiH yadyapi smRtihetutvaM saMskArasya vyavasthitam / kAryAntare'pi sAmayaM na tasya pratihanyate // iti / tadevaM varNebhya eva saMskAradvAreNArthapratyayasambhavAdayuktA sphoTakalpaneti / 1 tadarthaviSayaH-je. 3 / 2 'sarvagatatvAnnityatvAcca varNAnAM kramabhAva:' pATho'yaM-je-1, je. 2, je. 3, pustake nAsti, atra ca na tasya saMgatiH ato na svIkRtaH sN.| 3 dezakAlakRtasya-kaM. 1, kaM. 2 / 4 ekaikaza:-je. 3 / 5 nyatarasApekSa-kaM. 1, kaM. 2 / 6 tibhaavinaa:-je.1| 7 pratipAdana-kaM. 1, kaM. 2 / 78 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyana prazastapAdabhASyam [232] sthitisthApakastu sparzavadravyeSu vartamAno ghanAvayavasanniveza viziSTeSu kAlAntarAvasthAyiSu svAzrayamanyathAkRtaM 'yathAvasthitaM sthApayati / sthAvarajaGgamavikAreSa dhanuHzAkhA'zRGgadantAsthisUtravastrAdiSu bhugnasaMvartiteSu sthitisthApakasya kArya saMlakSyate / nityAnityatvaniSpattayo'syApi 'gurutvavat / nyAyakandalI [231] AdarapratyayajaM saMskAraM darzayati-prayatnenetyAdinA / AdaraH prayatnAtizayaH, tasmAdapUrvamartha draSTumicchato yadvidyutsampAtadarzanavadarthadarzanaM tadAdarapratyayaH, tamevApekSamANAdAtmamanasoH saMyogAt saMskArAtizayo jAyate, cirakAlAtikrame'pi tasyAnacchedAt / . atrodAharaNam-yathA devahUde 'rAjatasauvarNapadmadarzanAditi / devahade caitramAsasya citrAnakSatrasaMyuktAyAM paurNamAsyAmardharAtre rAjatAni sauvarNAni ca padmAni dRzyanta iti vArtAmavagamya tasyAM tithau didRkSayA militAnAM sannidhIyamAne'rdharAtre prayatnAtizayA- .. ccakSaSi manaH sthApayitvA sthitAnAmutthiteSu padmaSu kSaNamAtradarzanAdAdarapratyayAt saMskArAtizayaH kAlAntare'pi sphuTatarasmRtiheturupajAyate / [232] 'sthitasthApakaM kathayati-sthitasthApakastviti / asparzavadvyavRtterbhAvanAkhyAt saMskArAt sparzavadvyavRttitvena sthita sthApakasya vizeSamAkhyAtuM tuzabdaH / "ghanA nibiDA ye avayavasanivezAH taiviziSTeSu sparzavatsu dravyeSu vartamAnaH sthitasthApakaH svAzrayamanyathAkRtamavanAmitaM yathAvatsthApayati pUrvavada jakaroti / ye pratyakSato'napalambhAt sthitisthApakasyAbhAvamicchanti tAn prati tasya kAryeNa sadbhAvaM darzayannAha-sthAvarajaGgamavikAreSviti / bhugnA: "kubjIkRtAH saMvirtatAH pUrvAvasthAM prApitAH, bhagnAzca te saMvartitAzceti bhugnasaMvirtatAH teSu sthitisthApakasya kArya lakSyate / kimuktaM syAt ? dhanuHzAkhAdiSvavanAmitavimukteSu yat pUrvAvasthAprAptihetorAdyasya karmaNaH ekArthasamavetamasamavAyikAraNaM sa sthitisthApakaH saMskAraH, anyasyAsambhavAt / anye tu bhagnasaMvartite / guruvaTaNA-yAvara dusarAsara ityAdi-kAja . sajAvayAsyati ka. skaa| 1 vartamAne de| 2 viziSTe akAlAnta raa-de| 3 yathAvat - de| 4 dantazRGgAsthiSu - de| 5 bhasma -de| 6 gurutvavadRSTavyAH -pA. 5. pu. dN| 7 ityAdi-kaM. 1, kaM. 2 / 8, 9, 10-sthiti kaM. 1, kaM. 2 / 11 ye ghanA-kaM. 1, kaM. 2 / 12 pUrvavadajaM-kaM. 1, kaM. 2 / 13 AkuJcIkRtAH -je. 1 / / Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTokAtrayopetam prazastapAdabhASyam (233] dharmaH puruSaguNaH / kartuH priyahitamokSahetuH, atIndriyo'ntyasukhasaMvijJAnavirodhI puruSAntaHkaraNa'saMyogavizuddhAbhisandhinaH varNAzramiNAM pratiniyatasAdhananimittaH / tasya' tu sAdhanAni zrutismRtivihitAni varNAzramiNAM sAmAnyavizeSabhAvenAvasthitAnidravyaguNakarmANi / nyAyakandalI viti sUkSmastrAdiSviti asyedaM vizeSaNamiti manyamAnAH bhagnAni yAni sUtrAdIni saMvartitAni teSviti vyAcakSate / tasya nityAnityatvaniSpattayo gurutvavat / yathA gurutvaM paramANuSu nityaM 'kAryeSvanityaM kAraNaguNapUrvakaM ca, tathA sthitisthApako'pItyarthaH / [233] 'dharmaH puruSaguNaH / yo dharmaH, sa puruSasya guNo na karmasAmarthyamityarthaH / kartuH priyahitamokSahetuH / kartuH priyaM sukham, hitaM sukhasAdhanam, mokSo navAnAmAtmavizeSaguNAnAmatyantocchedasteSAM hetuH / kartuH priyAdInAmeva yo hetuH sa dharma iti vyAkhyeyam / na tu katareva yaH priyAdihetuH sa dharma iti vyAkhyA, putreNa kRtasya zrAddhasya pitRgAmitRptiphalazravaNAt / vRSTikAmena kArIyA~ kRtAyAM tadanyasyApi samIpadezatino vRSTiphalasambandhadarzanAt / . svargakAmo yajetetyAdivAkye yAgena svarga kuryAditi karmaNaH zreyaHsAdhanatvaM bhrUyate / yazca niHzrayasena puruSaM saMyunakti sa dharmaH, tasmAdyAgAdikameva dharmaH, na puruSaguNaH / tathAhi, yo yAgamanutiSThati taM dhArmikamityAcakSate / etadayuktam / kSaNikasya karmaNaH kAlAntarabhAviphalasAdhanatvAsambandhAt / athocyate / kSaNikaM karma, kAlAnta[Ti0] ( // atha guNagranthe dharmAdharmanirUpaNam / ) [233 to 235] phalAya vihitam iti vihitaM sad yAgAdikarma 'cirabhAvine phalAya bhavati / zaktiH kAryAnumeyA iti zaktistAvatpratyakSena 'na karmagatatvena nApyAtmagatatvenopalabhyate kintu kaaryaanumeyaa| tato yasmikarmarUpe Azraye gatA agniSToma: "svargahetuH ityevamupalabhyate tasminnevAzraye gtaa'nggiikrtvyaa| svAzrayA yatravAzraye karmarUpe utpannA tdaashryaa| 1 saMyogAdupajAyate vishddhaabhisndhij:-de| 2 tasya ca -de| 3 kArye'nityaM -je. 3 / 4 dharmaH puruSetikaM. 1, kaM 2 / 5 priya sukhaM - kaM. 1. kaM. 2 / 6 pitRgAmiphalazravaNAt - je. 1 / 7 ciratA - a| 8 na tAvatkarmagatatvena - a, ba, k| 9 asmin - a, ba / 10 svarga ityeva - a, ba, ka / / Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 nyAyakavalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI bhAvi ca svargaphalam, vinaSTAcca kAraNAt kAryasyAnutpattiH, zrutaM ca yAgAveH kAraNatvam, tadetadanyathAnupapattyA phalotpattyanuguNaM kimapi kAlAntarAvasthAyi karmasAmarthya kalpyate, yadvAreNa karmaNAM zrutA phalasAdhanatA nirvahati / tacca pramANAntarAgocaratvAdapUrvamiti gypdishyte| yathoktam phalAya vihitaM karma kSaNikaM cirbhaavine| tasiddhirnAnyathetyetadapUrvamapi kalpyate // atrocyate / na karmasAmarthya kSaNika karmaNi samavaiti, zaktimati vinaSTe nirAzrayasya sAmarthyasyAvasthAnAsaMbhavAt / svargAdikaM ca phalaM tadAnImanAgatameva, na zakterAzrayo bhavitumarhati / yadi tvanuSThAnAnantarameva svargo bhavati ? apUrvakalpanAvaiyaryam, tadupabhogazca dunivAraH / viziSTazarIrendriyAdi virahAdananubhavazcet ? tIyaM tadAnImanupajAta eva svargasyopabhogyakasya svabhAvatvAt / anupabhogyamapi sukhasvarUpamastIti avRSTakalpaneyam / tasmAnna phalAzrayamapUrvam / na cAkAzAdisamavetAdapUrvAdAtmagAmiphalasambhavaH / vastubhUtaM ca kAryamanAdhAraM nopapadyate, tasmAdAtmasamavetasyaiva tasyotpattirabhyanujJeyA / tathA sati na tatkarmasAmathyaM syAt, anyasAmarthyasyAnyatrAsamavAyAt / mathAnyasyApyanyasamavetA zaktiriSyate, tasyAH kAryAnumeyatvAditi cet / ' yathoktam zaktiH kAryAnumeyA hi yadgatavopalabhyate / tadgataivAbhyupetavyA svAzrayAnyAzrayApi ca // iti / / tadayuktam / vinaSTa zaktimati tannirapekSasya zaktimAtrasya kAryajanakatvAnu palambhA de etenaitadapi pratyuktam / yaduktaM maNDanena vidhiviveke-"tavAhitatvAt tasya [Ti.] 'athavA'gyA'zrayA'nyasminAtmAdAvAzritA bhavatu / "binaNTe zaktimati iti - zaktimati karmaNItyarthaH / tavAhitatvAd iti 'tena yAgena kRtvA tasya yAgasyaiva zaktirnatvAtmana ityarthaH / 'yAgenA hi iti - 1 mbhAdeva tenaitadapi-kaM. 1, kaM. 2 / 2 atha yA-a, ba, ka / 3 zrasminnAtma - a, b| 4 nAtmadoSAzritA-a, ba, ka / 5 vinaSTe naSTe -bh| 6 sa na yogena-a, sena yogena-ba; tena yogen-k| 7 mAgenAhitatvAd ma. yogena-a, ba; yAgena-ka, dd| Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 621 nyAyakandalI zaktiriti" yAgenAhitatvAdapUrva yAgasya kArya syAnna tu zaktiH, apUrvopakRtAt karmaNaH phalA'nutpatteH, tasmAcciranivRtta karmaNi dezakAlAvasthAdisahakAriNo'pUrvAdeSa phala'syotpattirityapUrvameva zreyaH sAdhanam / 'karaNatvazrutistu yAgAvarapUrvajananadvAreNa na sAkSAditi pramANAnurodhAdAzrayaNIyam / tathA sati yuktaM dharmaH puruSaguNa iti / yo'pi yAgAdau dharmavyapadezaH, so'pyapUrvasAdhanatayA prItisAdhana iva svrgshbdpryogH| svargasAdhane hi coditasya jyotiSTomasya nirantaraM prItisAdhanatayArthavAdena stutezcandanAdau ca prItiyoge sati prayogAta, tadabhAve cAprayogAta, protinibandhanaH svargazabdaH 'tasya yathAlakSaNyA prItisAdhane prayogaH prItimAtrAbhidhAne'pi, tasmAt prItisAdhanapratItyupapatterubhayAbhidhAnazaktikalpanAvaiyarthyAt / evaM dharmazabdasyApi lakSaNayA tatsAdhane prayogaH, ekAbhidhAnAdevobhayapratItisiddharubhayAbhidhAnazaktikalpanAnavakAzAditi tAkikANAM prakriyA / atIndriyaH kenacidindriyeNAyogibhirna gRhyata ityatIndriyo dharmaH / antyasukhasaMvijJAnavirodhI / dharmastAvat kAryatvAdavazyaM vinAzI, na ca nirhetuko vinAzaH kasyacidvidyate / 'anyatastato vinAze cAsya niyamena phalotpattikAlaM yAvadavasthAnaM na syAt / phalaM ca dharmasya kasyacidanekasaMvatsarasahasropabhogyam, tasya yadi prathamopabhogAdeva nAzaH, kAlAntare phalAnutpAdaH / nacaikasya nirbhAgasya bhAgazo nAzaH sambhAvyate, tasmAdantyasyaiva sukhasya samyagavijJAnena dharmo vinAzyate / ye tu nityaM dharmAmAhusteSAM prAyaNAnupapattiH, dharmAdharmakSayAbhAvAt / puruSAntaHkaraNasaMyogaH / AtmavizeSaguNatvAt sukhAdivat / vi"zuddho'bhisandhinaH / vizuddho'bhisandhiH dambhAdirahitaH saMkalpavizeSaH, tasmAddharmo jAyate / "varNAzramiNAM pratiniyatasAdhananimittaH / varNA brAhmaNa [Ti.] . "apUrvamadRSTaparyAya iti siddhAntavAdino'bhiprAyaH / "apUrveNa paramate zaktisaJakenopakRtAtsahitA ca karmaNaH phalasyAnu 1 nupapatteH-je. 1 / 2 syotpattarapUrva-kaM. 1, kaM. 2, je.2| 3 kAraNa-kaM. 1, kaM. 2 4 yasya-kaM. 1, kaM. 2 . 5 patpatteH-kaM. 1, k.2| 6 yatastatA-je. 1, je. 2 / 7 dapi-kaM. 1, kaM. 2, je. 1 / 8 ntyasyaiva-ka. 1, kaM. 2 / 9 maraNAnupapattiH -je.1| 10 karaNeti -kaM. 1, kaM. 2 / 11 vizuddhetikaM. 1, kaM. 2 / 12 varNAzramiNAmiti-kaM. 1, kaM 2 / 13 pUrva-a, ba / 14 pUrveNa-a, b| Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 yAyakavalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam . prazastapAdabhASyam [234] tatra sAmAnyAni dharma zraddhA, ahiMsA, bhUtahitatvam, satyavacanam, asteyam, brahmacaryam, anupadhA, krodhavarjanamabhiSecanam, zucidravyasevanam, viziSTadevatAbhaktirupavAso'pramAvazca / brAhmaNakSatriyavizAM sAmAnyAni dharmasAdhanAni ijyAdhyayanadAnAni brAhmaNasya viziSTAni pratigrahAdhyApanayAjanAni svavarNavihitAzca saMskArAH / nyAyakandalI kSatriyavizadrAH / AzramiNo brahmacArigRhasthavAnaprasthayatayaH / teSAM dharmaH prativarNa pratyAzramaM cAdhikRtya vihitaiH sAdhanajanyata ityarthaH / [234] atIndriyasya dharmasya sAdhanAni kutaH pratyetavyAni tatrAha- tasya tviti / viziSTenAnuSThAnenAcAryamukhAccha yata eva na likhitvA gRhyata iti zrutirvedaH, smRtirmanvAdivAkyaM tAbhyAM vihitAni 'pratipAditAni / sAmAnya vizeSabhAvenAvasthitAni dravyaguNakarmANi sAmAnyani dharmasAdhanAni / tatra sarveSAM 'varNAnAmAzramiNAM ca sAmAnyarUpatayA dharmasAdhanAni kathyante / dharme zraddhA dharme manaHprasAdaH / ahiMsA bhUtAnAmanabhidrohasaMkalpaH / pratiSiddhasyAbhidrohasya nivRtteradharmo na bhavati, na dharmo jAyate / anabhidrohasaMkalpasya vihitatvAt syAdeva dharmasAdhanam / 'bhUtahitaM bhUtAnAmanugrahaH / satyavacanaM yathArthavacanam / asteyamazAstrapUrvakaM parasvagrahaNaM mayA na kartavyamiti saMkalpaH, na tu parasvAdAnanivRttimAtramabhAvarUpam / brahmacaryam strIsevAparivarjanam / etadapi saMkalparUpam / anupadhA 'bhAve vizuddhiH, vizuddhenAbhiprAyeNa kRtAnAM karmaNAM dharmasAdhanatvAt / krodhavarjanaM krodhaparityAgaH, so'pi saMkalpAtmaka eva / abhiSecanaM snAnam / [Ti] tpatti karmaNo vinAzAta / teSAM prAyaNeti prakarSeNAgataM gamanaM prAyaNaM maraNamityarthaH / cakramAdAya iti :-vaMzAdimayaM.. 1 vaizyAnAmijyAdhyayanadAnAni - kaM. 1, kaM. 2 / 2 niyatAzca - vyo (640) de| 3 pratipAditAni varNAzramiNAM-kaM. 1, kN.2| 4 varNAzramiNAM - kaM. 1, kaM. 2 / 5 sAmAnyAni -je. 1 / 6 bhUtahitatvaM -kaM. 1, kaM. 2 / 7 bhAvazuddhi-kaM 1,kaM 2 / 8 prAyeNa - a, ba, ka / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 623 TippaNapaJjikAkusumogamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam kSatriyasya samyak prajApAlanamasAdhunigraho yuddhaSvanivarttanaM svakIyAzca saMskArAH / vaizyasya krayavikrayakRSipazupAlanAni svakIyAzca saMskArAH / - zUdrasya 'pUrvavarNapAratantryamamantrikAzca kriyaaH| AzramiNAM tu brahmacAriNo gurukula nivAsinaH svazAstravihitAni guruzabhUSAmnIndhanabhekSyAcaraNAni madhumAMsadivAsvapnAJjanAbhyaJjanAdivarjanaM ca / nyAyakandalI zucidravyasevanaM zucInAM tilAdidravyANAM kvacitparvaNi niyamena sevanaM dharmasAdhanam / viziSTadevatAbhaktiH trayIsamatAyAM devatAyAM bhaktirityarthaH / upavAsa ekAdazyAdaubhojananivRttisaMkalpaH / apramAdo nityanaimittikAnAM karmaNAmavazyambhAvena karaNam / etAni sarveSAmeva samAnAni 'dharmasAdhanAni brAhmaNakSatriyavizAM sAmAnyAni dharmasAdhanAni ijyAdhyayanadAnAni / ijyA yAgahomAnuSThAnam / adhyayanaM vedapAThaH / dAnaM svadravyasya parasvatApattiphalaH saMkalpavizeSaH / zUdrasyApi dAnamastyeva, tena yajJAdiSu yaddAnaM tadabhiprAyeNedaM traivaNikAnAM viziSTaM dharmasAdhanamuktam / brAhmaNasya viziSTAnyasAdhAraNAni dharmasAdhanAni pratipAdayati- pratigrahAdhyApanayAjanAni / pratigraho viziSTAd dravyagrahaNam / adhyApanaM tu prasiddha meva / yAjanamAtvijyam / etAni brAhmaNasya dharmasAdhanAni, tasyAmIbhirevopAyairajitAnAM dravyANAM 'dharmAdhikArAt - svavarNavihitAzcASTacatvAriMzatsaMskArAH vaidikakarmAnuSThAnayogyatApAvanadvAreNa brAhmaNasya dharmasAdhanam / kSatriyasya viziSTAni dharmasAdhanAni / samyak prajApAlanaM nyAyavRttInAM prajAnAM parirakSaNam / asAdhunigrahaH, duSTAnAM yathAzAstraM zAsanam / yuddheSvanivartanaM yuddheSu vijayAvadhiH prANAvadhirvA AyudhavyApAraH / svakIyAzca sNskaaraaH| [Ti0] 'kaThinaM tApasabhAjanaM cakram / parvaNI iti parvaNI zabda IkArAntaH paurNamAsyamAvAsyAvAcakaH / 1 zadrasya paartntrym-de| 2 vaasinH-de| 3 dazyAdi-kaM. 1, kaM 2, je. 3 / 4 avazyakaraNaM-je. 1 / 5 dharmasAdhanAni - ivyA-kaM. 1, kaM 2 / 6 parastvApatti saMkalpavizeSa:- ka. 1, ka. 2 / 7 karyAdhikAgatave. 2 / 8 kavinaM -a, / 9 mAsyAmAvAcakaH-a, ba / Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [235) vidyAvratasnAtakasya kRtadArasya gRhasthasya zAlInayAyAvaravRttya pAjitararthaMbhUtamanuSyadevapitRbrahmAkhyAnAM paJcAnAM mahAyajJAnAM sAyamprAtaranaSThAnam / ekAgnividhAnena pAkayajJasaMsthAnAM ['ca nityAnAM zaktau vidyamAnAyAmagnyAdheyAdInAM ca haviryajJasaMsthAnAmagniSTomAdInAM somayajJasaMsthAnAM ca ] RtvantareSu brahmacaryamapatyotpAdanaM ca / brahmacAriNo gRhasthasya 'vA vanavAso valkalAjinakezazmazrunakharoma'dhAraNam / vanyahutAtithizeSabhojanAni 'vanasthasya / - nyAyakandalI vaizyasya krayavikrayakRSipazupAlanAni / mUlyaM dattvA parasmAd dravyagrahaNaM krayaH, mUlyamAdAya parasya svadravyadAnaM vikrayaH, / kRSiH 'parikamitAyAM bhUmau bIjasya vapanaM ropaNaM, ca pazupAlanaM gojAvikAdiparirakSaNam / etAni vaizyasya dharmasAdhanAni, tasyAmIbhirevopAyarajitAnAM dhanAnAM 'dharmAGgatvAt / zUdrasya pUrveSu varNeSu pAratantryamamantrikAzca kriyA dharmasAdhanam / [235] AzramiNAM tu dharmasAdhanamucyate / brahmacAriNo gurukulanivAsina iti / upanIya yaH ziSyaM sAGga sarahasyaM ca vedamadhyApayati sa guruH, tasya kule gRhe vasanazIlasya brahmacAriNaH svazAstravihitAni brahmacAriNamadhikRtya zAstreNa vihitAni / [ 'guruzuzraSAgnIndhanabhekSyAcaraNAni, madhumAMsadivAsvapnAbhyaJjanAJjanavarjanaM ca vrtruupdhrmsaadhnm|] guruzuzrUSA guroH paricaryA, guruzuzrUSA ca agnizcendhanaM ca bhakSyaM ca teSAmAcaraNAni / guruzuzrUSAbhakSyayoH karaNamevAcaraNam / agnerAcaraNam, pratyahaM magnau homaH indhanasyAcaraNamagnyartha vanAdindhanasyAharaNamiti vivekaH / gRhasthasya dharmasAdhanam kathayati-vidyAvratasnAtakasyeti / yo vedAdhyayanArtha gahItaM vratamadhIte vede visajitavAna sa vidyAvatasnAtakaH, tasya kRtadArasya kRtapatnIpari 1 pAjite t-de| 2 / ] etazcihnAntargataH pAThaH de pustake naasti| 3 vA grAmAnirgatasya-kaM. 1, kaM. 2 / 4 dhAraNaM ca-kaM. 1, kN.2| 5 vAnaprasthasya-kaM. 1. kaM. 2 / 6 parikarSitAyAM-kaM. 1, ka. 2 / 7 karmAGgatvAt -je. 2 / 8 [ ] etacihnAntargataH pAThaH kaM. 1,kaM. 2 pustakayo sti| 9 agnhomH-je.2| Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 625 TippaNapatrikA mukhodgamAvikAnayopetam nyAyakandalI grahasya gRhasthasya zAlInayAyAvaravRttyupAjitairabhUtamanuSyavevapitR brahmAkhyAnAM paJcAmA mahAyajJAnAM sAyaM prAtaranuSThAnam / yAvatA dhAnyena kuzUlamAtraM kumbhIpAtraM vA paripUryate, yahamekAhaM vA vartanaM bhavati, tAvanmAtrasya pareNa svayamAnIyamAnasya zraDayA dIyamAnasya yaH parigrahaH sA zAlInA vRttiH / parasmAda'pratigRhNatazcakramAdAya yatmatyazAnaM bhikSATanaM sA yAyAvaravRttiH / tAbhyAmupAjitarartheH paJcAnAM mahAyajJAnAM sAyaM prAtaraparAhne cAnuSThAnaM gRhasthasya dharmasAdhanam / bhUtebhyo balipradAna bhUtayajJaH / atithipUjanaM manuSyayajJaH / homo devayajJaH / zrAddhaM pitRyajJaH / brahmayajJo vedapAThaH / ekAbhividhAnera pAka yajJasaMsthAnAM nityAnAM zakttau vidyamAnAyAmanuSThAnam / anuSThAnam / ekAniriti aupAsanikaH / tasya vidhAnaM vivAhakAle parigrahaH / tena pAkayazasthAnA pAkayajJavizeSANAmaSTakApArvaNIcaMtryAzvayujyAdInAM nityAnAmavazyakaraNIyAnAM sati sAmarthya'nuSThAnam / agnyA dhayAdInAM haviryajJasaMsthAnAmagniSTomAdInAM somayajJasaMsthAnAM ca / anuSThAnaM dharmasAdhanam, agnyAdheyazabdenAgnyAdhAnasyAbhidhAnam, yadbrAhmaNena vasante kriyate / haviryajJasaMsthA haviryajJavizeSA 'darzapaurNamAsacAturmAsyAgrahAyaNAdikA iSTayaH kathyante / agniSTomAdIti agniSTomokthyaSoDazIvAjapeyAtirAtrAptoryAmAH saptasomayajJavizeSAH somayajJasaMsthA ucyante / 'Rtvantareti / RtukAlAdanya kAleSu brahmacagraMvratarUpeNa strIsevAparivarjanaM dharmasAdhanam / apatyotpAdanamapi dharmasAdhanam, putreNa lokAJjayatIti zruteH / banasthasya dharmasAdhanaM kathayati-brahmacAriNo gRhasthasya veti "yavaharetAtyA zramA bhavati tabaharevAyaM pravrajet" iti zravaNAt sati zraddhopanaye brahmacAriNo banAyo bhavati / gRhasthasya vA tasya vAnaprasthavatamAcarato valkalAjinakezaramabhunasahomaH dhAraNam, vanyasya phalamUlasya bhojanaM hutazeSabhojanaM, atithizeSabhojanaM ca dharmasAdhanam / 1 brahmAkhyAnAM mhaayjnyaanaaN-je.1| 2 kuzalapAtraM-kaM. 1, kaM. 2. / 3.dapratibrahamata-kaM....2 .4 yajJasaMsthAnAmiti - kaM. 1, kaM. 2 / 5 agnyAdheyAdInAmiti-kaM. 1. kaM. 2 / 6 dAraM-kaM.., kaM. 3 ..... 7 Rtvantaredhviti - kaM. 1, kaM. 2 / 8 danyakAleSu brahmacarya -kaM. 1, kaM. 2 / 9 gRhasthasya kA bo vAso bhavati - je. / 79 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 nyAyakambalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [236] trayANAmanyatamasya zraddhAvataH sarvabhUtebhyo nityamabhayaM dattvA, saMnyasya svAni karmANi, yamaniyameSvapramattasya SaTpadArthaprasaMkhyAnAdyogaprasAdhanaM pravajitasyeti / dRSTaM prayojanamanuddizyetAni sAdhanAni bhAvaprasAdaM cApekSyAtmamanasoH saMyogA- . dharmotpattiriti / nyAyakandalI yaH prAjApatyAmiSTi nirUpya sarvasvaM dakSiNAM dattvAtmanyagni samAdhAya putre bhAyA~ nikSipya pravajitaH, na tasya homo 'nApyatithiparigrahaH / yastu saha patnyA sahavAgninA banaM prasthitaH, tasya hutazeSabhojanamatithizeSa bhojanaM ca / [236] yatidharma 'kathayati-trayANAmiti / yatyA zramaparigrahe'pi niyamo nAsti, zraddhopagame sati brahmacAryeva yatirbhavati, gRhastho vA bhavati, vAnaprastho vetyanenAbhiprAyeNoktaM trayANAmanyatamasyeti / zraddhAvataH cittaprasAdavataH sarvabhUtebhyo nityamabhayaM dattvA bhUtAni mayA na jAtu hisitavyAnIti adrohasaGkalpaM gRhItvA, svAni karmANi kAmyAni saMnyasya parityajya yamaniyameSvapramattasya / ahiMsAsatyAdayo yamAH / yathAha bhagavAn pataJjali:ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahA yamA iti / tapaHzaucAdayastu niyamAH / yathAha sa eva 'bhagavAn-zaucasantoSatapaHsvAdhyAyezvarapraNidhAnAni niyamA iti / nyAyabhASyakArastu pratyAzramaM viziSTaM dharmasAdhananiyamamAha / teSvapramattasya tAnanatikramataH / SaTpadArthaprasaMkhyAnAt SaNNAM padArthAnAM tattvajJAnAdyogasyAtmajJAnotpAdana samarthasya samAdhivizeSasya 'prasAdhanamutpAdanaM pravrajitasya dharmasAdhanam / arthatAni dharma sAdhayanti tathA kathayati-dRSTaM ceti / lAbhapUjAdiprayojanamanuddizyAnabhisandhAya yadaitAni sAdhanAni [Ti0] [236] evaM tattveti 'nAsmItyanena kriyAyAH na me ityanena sambandhasya nAhamityanena kartRtvasya niSedhaH / tena nivRtteti :- arthavazAdityarthaH / 1na tasyA-kaM.1, kN.2| 2 bhAjanaM ca dharmasAdhanam -kaM. 1, kaM. 2 / 3 nirUpayati -kaM. 1, kaM. 2 / 4 yatyAzraya -Ne. 3 / 5 bhagavAn pataJjali: - je. 3 / 6 sAmarthyasya - je. 3 / 7 sAdhanam - je. 2 / 8 mo'smii-m| 9 vRteti - ma, ba, ka / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 627 . nyAyakandalI kriyante, tadaitAni sAdhanAni bhAvaprasAdaM cAbhiprAyavizuddhi cApekSyAtmamanasoH saMyogAdarmotpattiriti / pratyahaM duHkhairabhihanyamAnasya tattvato 'vijJAteSu duHkhaikanidAneSa viSayeSa viraktasyAtyantikaM duHkhaviyogamicchataH "AtmakhyAtiraviplavA hAnopAyaH" 'tasyAzca samAdhivizeSo nibandhanam' iti zrutavataH "saMnyasya sarvakAmyakarmANi samAdhimanatiSThAsataH" / tatpratyanIka bhUyiSThaM grAmaM parityajya vanamAzritasya yamaniyamAbhyAM kRtAtmasaMskArasya samAdhyabhyAsAnnivatako dharmo jAyate / tasmAdasya prakRSTaH samAdhistato'nyaH prakRSTataro dharmaH, 'tasmAdapyanyaH prakRSTatamaH samAdhirityanena krameNAntye janmani sa tAdRzaH samAdhivizeSaH pariNamati yo dvandvenApyabhibhavituM na zakyate / dRSTo hi kiJcidabhimataM viSayamAdareNAnucintayataH tadekAgrIbhUtacittasya sannihiteSu prabaleSvapi viSayeSu 'asaMbodhaH, yatheSukAra iSo labdhalakSyo''bhyAse gacchantamapi rAjAnaM na buddhayate / tathA ca bhagavAn pataJjali:-"abhyAsavairAgyAbhyAM tanirodhaH" iti / evaM pariNate samAdhAvAtmasvarUpasAkSAtkArivijJAnamudeti / yathAhuH kApilAH evaM tattvAbhyAsAnnAstI na me nAhamityaparizeSam / __ aviparyayAdvizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // iti / ___ ata AtmajJAnArthaM yatinA yogasAdhanamanuSThIyate / jJAnaM jJeyAbhivyaktimAtraphalam, zrautAtmajJAnenApyAtmasvarUpaM prApyate, kimasya dhyAnAbhyAsAt pratyakSIkaraNeneti cet ? na, parokSasya pratyakSajJAnabAdhane sAmarthyAbhAvAt / svarUpatastAvadAtmA na kartA na bhoktA, kintUdAsIna eva / tatra dehendriya sambandhopAdhikRto'haM mameti kartRtvabhoktRtvapratyayo mithyA'tasmistaditi bhAvAt / etatkRtazcAnukUleSu rAgaH pratikUleSa dveSaH, tAbhyAM pravRttinivRttI, tato dharmAdharma, tatazca saMsAraH / yathoktaM saugataiH Atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAt parigrahadveSau / - anayoH saMpratibaddhAH sarve bhAvAH prajAyante // 1 nirjaatess-je.2| 2 tiSThAmaH-kaM. 1, kN.2| 3 tsmaadnyH-je.1| 4 sambadhaH-kaM. 1, kaM. 2 / 5 lakSyAbhyAso-kaM. 1, kaM. 2 / 6 nAsmi na me nAha-kaM. 1, kaM. 2, je.1| 7 jJAnArthinA-kaM. 1, kN.2| '8 pratyakSagAdhane - kaM. 1, kaM. 2 / 9 sambandhAdyapAdhi-kaM. 1, kaM. 2 / / Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 nyAyakamdatIsaMvalitaprazastapavibhASyam nyAyakandalI anAdivAsanA'vAsito'siprabalo nisargasiddhaH sarvaH sAMvyavahArikaH 'pratyakSeNaiSa pratyayaH / zrautamAtmatattvajJAnaM kSaNikamanupalabdhasaMvAdaM parokSaM ca / na ca dRDhataraH pratyakSAvabhAsaH parokSAvabhAsena zakyate niSeddham / nahi zatazo'pi pramANAntarAvagate guDasya mAdhurye duSTendriyajaH tiktapratibhAsastatkRtazca duHkhAvagamo nivartate, tasmAt pratyakSajAnArtha samAdhirupAsitavyaH / pracite samAdhau tatsAmarthyAt kartRtvabhoktatvaripanthinyAtmatattve sphuTIbhUte samAne viSaye vidyAvidyayovirodhAdahaGkAramamakAravAsanocchede sannapi prapaJco nAtmAnaM spRzati / tathA ca kApilaruktam tena nivRttaprasavAmarthavazAt sptruupvinivRttau| ... prakRti pazyati puruSaH prekSakavadavasthitaH svasthaH / / __tena tattvajJAnena satA nivRttaprasavAM nivRttopabhogajananasAmarthyAj jJAnadharmavairAgyasvaryAdharmAjJAnAvairAgyAnaizvaryebhyaH saptarUpebhyo vinivRttAM prakRti puruSaH prekSakavadudAsInaH svastho rajastamovRttikaluSatayA buddhayA 'nasambhinnaH pazyatItyarthaH / yadyapyanAdiriyaM mohavAsanA AdimAMzca tattvasAkSAtkAraH, tathApyanena sA niruddhayate, tattvAvagraho hi dhiyAM paramaM balam / 2 nisargabaddhaH-kaM. 1, kaM. 2 / 3 pratyakSeNaveSa - kaM. 1, kaM. 2 / 1 vAsita iti -kaM. 1, kaM. 2 / 4 asambhinnaH - kaM. 1, kaM. 2 / Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumaudagamAviTIsAvApatam prazastapAdabhASyam [237] adharmo'pyAtmaguNaH / krturhitprtyvaayheturtiiniyo'ntyduHkhsvijnyaamvirodhii| tasya tu sAdhanAni zAstre 'pratiSiddhAni dharmasAdhanaviparItAni hiMsAnatasteyAdIni, vihitAkaraNaM, pramAdazcaitAni duSTAbhisandhiM cApekSyAtmamanasoH sNyogaaddhrmsyotpttiH| nyAyakandalI [237] adharmo'pyAtmaguNaH / 'na kevalaM dhrmo'dhrmopyaatmgunnH| 'krturhitprtyvaayhetuH| karturahitaM duHkhasAdhanam, pratyavAyo duHkham, tayoradharmo hetuH / [atIndriyo na kenApIndriyeNa gRhyata ityarthaH] antyaduHkhasaMvijJAnavirodhI / antyasya duHkhasya samyAgvijJAnena vinAzyate / tasya sAdhanAni zAstre pratiSiddhAni dharmasAdhanaviparItAni hiMsAntasteyAdIni / hiMsA parAbhidrohaH / anRtaM mithyAvacanam / steyamazAstrapUrva parasvagrahaNam / evamAdIni dharmasAdhanaviparItAni zAstre pratiSitAni yAni tAnyadharmasAdhanAni / 'vihitAkaraNaM pramAdazca / vihitAkaraNamavazyakartavyAkaraNam / anAro'buddhipUrvakojalakramaH, etadapi dvayamadharmasAdhanam / yathaitebhyo dharmasyotpatistahabasietAni ca duSTaM cAmisandhimapekSyAtmamanasoH saMyogAdadharmotpattiriti / catra kAmanApUrvakamadharmasAdhanA 'nuSThAnaM tatra duSTo'bhi sandhiH kAraNam / akAmakRte tu pramAnAspa haitutvam / [Ti0] - [237 to 241] "santoSasukhaM zarIrAdiparikhedaM ca iti :- abhamaMmizratvAdamaH zarIrAdiparikhede kAraNam / saMskAravazAdanuvartamAnasya iti :- dehapakSe "saMskriyate AbhyA"mAtmA iti saMskArazabdena dharmA"dhamA ucyate / bokova 1 viprti-de|, 2 etAni ca duSTaM cAbhisandhimapekSya - kandalyAm / 3 na kevala mo'dharmopdAtmaguNaH' iti pATho je. 1 pustake naasti| 4 karturiti-kaM. 1, kaM. 2 / 5 [ ] etacihAntargataH pAThaHka.1,kaM.2, je. 2 pustake naasti| 6 neti-kaM. 1, kaM. 2 / 7 vijJAnaM tena-kaM. 1, ke.2| 8 vihitIkaraNa vihisaMsthAvasya karaNIsyAkartavyatA-kaM. 1, kaM. 2, je.3| 9 ceti-kaM. 1, kaM. 2 / 10 sandhiradharmakAraNam -kaM.1, k.2| .11 santoSaH sukhaM zarIrAdiparikhede kAraNam -a, ba, k| 12 skiyte-a| 13 aatmaatyaiti-| 14 dharmI-a, ba, ka / Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhAjyam prazastapAdabhASyam .... 'aviduSo rAgadveSavataH pravartakAddharmAt 'prakRSTAt svalpAdharmasahitAt brahmendraprajApatipita'manaSyalokeSvAzayAnurUpariSTazarIrendriyaviSayasukhAdibhiryogo bhavati / tathA prakRSTAdadharmAt svalpadharmasahitAt pretatiryagyonisthAneSvaniSTazarIrendriyaviSayaduHkhAdibhiryogo 'bhavati / evaM pravRttilakSaNAddharmAdadharmasahitAddevamanuSyatiryaDAnArakeSu punaH punaH saMsAra'prabandho bhavati / nyAyakandalI evamadharmasya sAdhanamabhidhAya saMprati sAdhyaM kathayati-aviduSa ityAdinA / yaH kartA bhoktA'smItyAtmAnamabhimanyate, paramArthato duHkhasAdhanaM ca bAhyAdhyAtmikaviSayaM sukhasAdhanamityabhimanyate so'vidvAn / sa ca svopabhogatRSNA pariplutaH sukhasAdhana tvenAropite viSaye rajyate, taduparodhini ca dviSTo bhavati / tasya pravartakAddharmAddevo vA syAM gandharyo vA syAmiti punarbhavaprArthanayA kRtAd dharmAt prakRSTAt phalAtizayahetorAzayAnurUpaH 'karmAnurUpariSTazarIrAdibhiH sambandho bhavati, brahmendrAdisthAne'pi mAtrayA duHkhasambhedo'sti / na cAdharmAdanyad duHkhasaMvedo'sti / na cAdharmAdanyaduHkhasya karaNamataH svalpAdharmasahitAdityuktam / yasya prakRSTo dharmastasya prakRSTAni zarIrAdIni bhavanti, yasya prakRSTataro dharmaH tasya prakRSTatarANi bhavanti, yasya prakRSTatamo dharmastasya prakRSTatamAnIti pratipAdayitumAzayAnurUpairityuktam / iSTazabdaH pratyekaM zarIrAdiSu sambaddhayate, dvandvAnantaraM prayogAt / tathA prakRSTAvadharmAt pretayonInAM tiryagyonInAM ca sthAneSvaniSTaH zarIrAdibhiryogo bhavati / pretAdisthAne'pi manAk sukhamasti, tacca dharmasya kAryam, ataH svalpadharmasahitAdityuktam / upasaMharati / evamiti / [Tio] hi iti saMharSaH sukham , AyAso duHkhaM "tAbhyAM mucyate / vastuvRttyA tatsambhave'pi tadgatarAgAdyabhAvAt / antaHkaraNeti 1 aviduSo pravatakAddharmAt-vyo (644) / 2 prkRtyaa-de| 3 pitRgASimanuSya-vyo (64) / 4 ityevaM-vyo. (644) de| 5 bandho-kaM. 1, kaM. 2, 6 stI-kaM. 1, kaM. 2 / 7viplata:-je. 1 / 8 tvAropite-kaM. 1, kaM. 2., tvena bAhye viSaye-je. 3 / 9 nurUpairiSTazarIrAdibhi:-je. 1, dharmAnurUpairiSTazarIrAdibhiH-je. 2, dharmAnarUpaiviziSTazarIrAdibhi:- je. 3 / 1. sambhavanti-je. 1, je. 3 / 11 tAbhyAmucyate-a, ba, ka / Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [238-239-240) jJAnapUrvakAttu kRtAdasaMkalpitaphalAdvizuddhe kule jAtasya duHkha vigamopAyajijJAsorAcAryamupasaGgamyotpannaSaTpadArthatattvajJAnasyAjJAnanivRttau viraktasya 'rAgadveSAbhAvAt tajjayodharmAdharmayoranutpattau 'pUrvasaJcitayozcopabhogAgnirodhe santoSasukhaM nyAyakandalI [238] evaM dharmAt saMsAraM pratipAdyApavarga pratipAdayati jJAnapUrvakAt sviti / "svarUpatazcAhamadAsIno bAhyAdhyAtmikAzca viSayAH sarva evaite duHkhasAdhanam" iti yasya jJAnamabhUt, sa dRSTAnavikaviSayasukhavitRSNaH "evamahaM bhUyAsamiti me bhUyAsuH" iti phalAkADakSayA vinA 'nivRttisAdhanatayA vihitamaparaM cAvazyakaraNIyaM karma karoti / tasmAt karmaNo jJAnapUrvakAt kRtAdasya 'vizuddha kule janma bhavati / akulInasya zraddhA na bhavati / na cAzraddadhAnasya jijJAsA sampadyate / na cAjijJAsostattvajJAnam / tadvikalasya ca nAsti mokSaprAptiH / ato mokSAnuguNamasaMkalpitaphalaM karma vizuddha kule janma grAhayati, vizuddhe kule jAtasya pratyahaM 'duHkhairanuhanyamAnasya duHkhavigamopAye jijJAsA sampadyate "kutonu khalvayaM mama duHkhoparamaH syAt" iti / sa caivamAvirbhUtajijJAsa AcAryamupagacchati, tasya cAcAryopadezAt SaNNAM padArthAnAM zrautaM tattvajJAnaM jAyate / tadanu zravaNamanananididhyAsanAdikrameNa pratyakSaM bhavati / utpannatattvajJAnasyA jJAnaM savAsanaM nivrtte| viparyayajJAnaM tannivRttau viraktasya 'vicchinnarAgadveSasaMskArasya rAgadveSayorabhAvAt tajja"yordhamAdharmayoranutpAdaH / klezavAsanopanibaddhA hi pravRttayastu"SAvanaddhA iva taNDulAH prarohanti / kSINeSu klezeSu nistuSA iva taNDulAH kArya na pratisandadhate / yathAha bhagavAn pataJjali:-"sati mUle tadvipAko jAtyAyu gAH" iti / [Ti0] "antaHkaraNaM kAraNaM yasyeti bahuvrIhiH / "utpanno(tpannA) pavargiNa iti:- "utpannanaSTasyetyarthaH / / s"dharmaH // 1 viyogopAya - vyo. (644) / 2 rAgadveSAdya - kaM. 1, kaM. 2 / 3 saJcitayo- vyo. (644) de. / 4 svarUpata: svabhAvahama-je. 1, je. 2, svarUparmA'hama-je. 3 / 5 nivRtta - kaM. 1, kaM. 2 / 6 hi zuddha-je. 1 / 7 duHkhairabhi-kaM. 1, kaM. 2 / 8 syAjJAnanivRttau savAsanaviparyayajJAnanivRttau-kaM. 1, kaM. 2 / 9 rAgasaMskArasya -je. 2, je. 3 / 10 tajjayo rAgadveSajanyayo-je.2, je. 3 / 11 tuSAbaddhA-je. 3 / 12 antaHkAraNaM yasyeti-a, ba, k| 13 utpannApagiNa iti pratIkaM pustake nAsti / 14 utpannAnaSTasya - dd| 15 atra dharmAdharmanirUpaNaM samAptam, ataH dharmAdharmI iti padena bhAvyam / ..... .. . Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApakAlIsaMbalitaprazastapAdamASyam prazastapAdabhASyam mArIparicchedaM polpAca rAgAdinivattI nivattilakSaNaH kevalo dharmaH paramArthavarzana mulaM kRtvA nivartate / 'sakA nirodhAt ni/jasyAtmanaH zarIrAdinivRttiH, punaH garIrAmAnutpato pAndhanAnalabadupazamo mokSa iti / nyAyakandalI yamAha bhagavAnakSapAda:- "na pravRttiH pratisandhAnAya 'hInaklezasya" iti / pUrvasaJci pozca dharmAdharmayonirodha upabhogAt, nivRttiphalahetozca karmAntarAt / santoSasukhaM zarIra'parikhe cotpAna rAgAdinivRttI nivRttilakSaNaH kevalo dharmaH paramArthadarzanajaM sukhaM kRtvA nivartate / nivasyate saMsAro'nayeti nivRttiH, nivRttilakSaNaM yasyAsau mivRttilakSaNo nivattisvabhAvo dharma rAgAdinivattau bhatAyAM kevalo vyavasthitaH santoSasukhaM zarIra parikhe cotyAca paramArthadarzanajamAtmadarzanajaM sukhaM karoti, tatkRtvA nivartate / 'AvamAnikakAryavidhitvAt tadA nirbIjasyAtmanaH zarIrAdinivRttau punaH zarIrAdhanutpattI dagdhendhanAnalavadupazamo mokSaH / yadA paramArthadarzanaM kRtvA nivRtto dharmaH, tadA nirvIjasyAtmanaH zarIrAdibIjadharmAdharmarahitasyAtmana utpannAnAM zarIrAdInAM karmakSayAnivRttau bhUtAyAmanAgatAnAM kAraNAbhAvAda'nutpattau yathA dagdhendhanasyAnalasyopazamaH punaranutpAdaH, evaM punaH zarIrAnutpAdo mokSaH / [239] iveM nirUpyate / ki mAnamAnAnmuktiH ? uta jJAnakarmasamuccayAt ? jJAnakarmasalvayAriti badAmaH / nivRttetarAbhilASasya kAmyakarmabhyo nivRttasyApi nityanaimittikakarmAdhikAro na nivartate, lAni epanItaM brAhmaNamAtramadhikRtya vihitAni / mumukSurapi brAhmaNa eva, jAteranucchedAt / sa yadyadhikAritve satyavazyakaraNIyAnyatikramet pratyavAyo'nya pratyahamapacIyeta, tadupacayAcca baddho na mucyate / yathoktam [di0] // iti guNapadArthaH // ati bhI madhAriziSya paM. narajandrakRte kandalI TippaNake guNapadArthaH samAptaH] // - kA nirbiijsyaa-ye| mINa-the. 3 / 3 paricchedaM - kaM. 1, kaM. 2 / 4 ccheda -kaM. 1, kaM. 2 / 5 kRtaa-je.| prAdhimAvikakAryavinirodhAt-kaM. 1, kaM. 2 / 7 danutpAde-je. 1, je. 2, je. 3 / 8 iti zrImad guNapadArthaH iti a, ba, ka pustkessu| 1[ ] etaccihnAntargataH pAThaH a, ba pustakayo sti / Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI yAni kAmyAni karmANi pratiSiddhAni yAnyapi / . tAni bandhantyakurvantaM nityanaimittikAnyapi // iti / . vihitAkaraNamabhAvaH, na' na cAbhAvasya bhAvahetutvamasti / ato nAsmAt pratyavAyotpattiriti cet ? na, vihitAkaraNe'nyakaraNAt pratyavAyasya sambhavAt / abhAvasya hi svAtantryeNa hetutvaM neSyate, na tu bhAvopasarjanatayA / na ca zarIrI sandhyAdikAle kAyena vAcA manasA vA kiJcinna karoti, zarIradhAraNAdInAmapi karaNAt / yathoktam karmaNAM prAgabhAvo yo vihitAkaraNAdiSu / na cAnarthakaratvena vastutvAnnApanIyate // svakAle yadakurvastatkarotyanyadacetanaH / pratyavAyo'sya tenaiva nAbhAvena sa janyate // iti / . abhAvena kevalena nAsau janyata ityarthaH / pratiSiddhAcaraNAt pratyavAyaH zarIradhAraNAdikaM ca na pratiSiddham / tatkurvannapi yadi 'sandhyAyAM yogamabhyasyati ko doSa iti cet ? 'tanna, tatkAle vihitasyAvazyakartavyatAvidherarthAt kevalasya zarIradhAraNAdeH karaNaM pratiSiddhamiti / tadAcarato bhavatyeva pratiSiddhAcaraNanimittaH pratyavAyaH / athocyate / dIrghakAlAdaranarantaryasevitabhAvanAhitavizadabhAvamAtmajJAnameva rAgadveSau mohaM ca samalakASaM kaSadvihitAkaraNanimittaM pratyavAyamapi 'kaSatIti tadayuktam / yatra hyabhyAsaH prasIdati, tatra tattvagraho jAtaH saMzayaviparyayau vyuvasyati, na tvasya vastvantaranirvahaNe sAmarthya dRSTapUrvam / yadi punarAtmajJAnaM karmANi niruNaddhi upArUDhaphalabhogamapi karma nirandhyAt, tataH sudUraM gatA jIvanmuktiH ? tattvadarzanAnantarameva vilInAkhilakarmaNo dehapAtAt / asti cAyaM paramArthadRSTiniruddhAkhilAvidyo'pi citralikhitamivAbhAsamAtreNa sarvaM jagat pazyannekatrApyanArUDhAbhinivezaH prArabdhaphalaM karmavizeSa 1na cAbhAvo bhAvasya heturapi-kaM. 1. kaM. 2 / 2 sandhyayA-kaM.1, kaM. 2 3 cenna-kaM. 1,kaM.2; cet-je.1| 4 tatkAle hi - je. 2 / 5 sevinAhita - je. 1, je. 3 / 6 kaSatIti cet - kaM. 1, kaM. 2, kaSati - je. 2 / '7 karmApi-je. 3 / 80 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI mupabhujAnaH kulAlavyApAravigame cakrabhrAntivat saMskAravazAdanavartamAnasya dehapAtamudIkSamANaH / tathA ca zrutiH jIvanneva hi vidvAn saMharSAyAsAbhyAM 'vipramucyate, iti / tathA cAhuH kApilA : samyagjJAnAdhigamAddharmAdInAmakAraNaprAptau / tiSThati saMskAravazAccakrabhramavaddhatazarIraH // iti / dharmAdInAmakAraNaprAptAviti tattvajJAnenocchinneSu savAsanaklezeSu dharmAdInAM sahakArikAraNaprAptyabhAve stiityrthH| alabdhavRttIni karmANi tattvajJAnAdvilIyanta iti cet ? na, teSAmapi karmatvAdArabdhaphalakarmavajjJAnena vinAzAbhAvAt / yo'pi 'kSIyante cAsya karmANi tasmin dRSTe 'parAvare' ityupadezaH, tasyApyayamarthaH-jAne sati anAgatAni karmANi na kriyanta iti / na punarayamasyArthaH utpannAni karmANi jJAnena vinAzyanta iti / tathA cAgamAntaram 'nAmukta kSIyate karma kalpakoTizatairapi' avazyameva bhoktavyaM kRtaM karma zubhAzubham ityAdi / jJAnaM yadi na kSiNoti karmANi ? anekajanmasahastrasaJcitAnAM karmaNAM kutaH parikSayaH ? bhogAt karmabhizca / tadartha coditairanantAnAM kathamekasmin janmani parikSaya iti cet ? na, kAlAniyamAt / yathaiva tAvat pratijanma karmANi cIyante, tathaiva bhogAt kSIyante ca / yAni tvaparikSINAni tAnyAtmajJenApUrvama'saJcinvatA ca krameNopabhogAt karmabhizca 'nAzyante / yathoktam kurvannAtmasvarUpajJo bhogAt karmaparikSayam / . yugakoTisahasreNa kazcideko vimucyate // iti / tadevaM vihitamakurvataH pratyavAyopapattestasya ca bandhahetutvAdanyato virAmAbhAvAt, pratyavAyanirodhArtha muktimicchatA yogAbhyAsAvirodhena bhikSAbhojanAdivadyathAkAlaM vihitAnyanuSTheyAni, yAvadasyAtmatattvaM na sphuTIbhavati / sphuTIkRtAtmatattvasyApi jIvanmuktasya tAvatkarmANi bhavanti, yAvaddehayAtrAnuvartate / AtmaikapratiSThasya tvabhyarNa 1 vimucyate-je. 1 / 2 yathAhuH-je. 2 / 3 'paravire' avazyameva kartavyaM kRtaM karma zubhAzubham-ityadhikaM je. 3 pustake / 4 zatairapItyAdi-kaM. 1, kaM. 2; zatarapIti-je. 3 / 5 saMkSayaH-je. 2 / 6 mapUrva saJcinvatA-kaM. 1, kaM. 2 / 7 vilopyante-je. 1, je. 2, je. 3 / 8 pratyavAyotpatte-kaM. 1, kaM. 2 / 9 yAvadyAtrA-kaM. 1, kaM. 2 / Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 635 nyAyakandalI mokSasya parikSINaprAyakarmaNaH tAni 'nazyantyeva, bahiH saMvittivirahAt / pariNatasamAdhisAmarthyavizadIkRtamupacitavairAgyAhitaparipAkaparyantamApAditaviSayAdvaitamunmUlitanikhilaviparyayavAsanamekAgrIkRtAntaHkaraNakAraNamAtmajJAnameva kevalaM tadAnIM 'sajAyate na bahiHsaMvedanam, bAhyendriyavyApAroparamAt / tatra kaH saMbhavaH karmaNAm ? tathA ca zrutiH 'na zRNotItyAhurekIbhavati na pazyatItyAhurekIbhavatItyAdi / tadA cAkaraNanimittaH pratyavAyo'pi nAsti, sandhyeyamupasthitetyAdikamajAnato brAhmaNosmIti pratItirahitasya karmAdhikAraparibhraMzAt / yathoktam . brAhmaNatvAnahaMmAnI kathaM karmANi saMsRjediti / _____ na cAsyoparatasamastavyApArasya kASThavadavasthitasyApi prANihiMsApi saMbhavati / yat punarasya dRSTadraSTavyasya kSINakSetavyasya vazIkRtamanaso viSayAvabodhasmaraNasaMkalpasukhaduHkhAdirahittasya brahmalagnasamAdherapi zarIraM kiyantaM cit (kAlamanuvartate) taccharIrasthitimAtrahetorAyuvipAkasya karmagrantheranucchedAt / yadA tu yAvantaM kAlamAyuvipAkena karmaNA zarIraM dhArayitavyaM tAvatkAlaprAptirabhUt, tadA svakAryakaraNAt karmasamucchede tatkAryasya zarIrasya nivRttiH| tannivRttau tatkAryasya tattvajJAnasyApi vinAzAdAtmA kaivalyamApadyate / tatrAtmatattvajJAnasya vihitAnAM ca karmaNAM bandhahetukarma'pratibandhe vyApArAdasti sambhayakAritA / zarIrAdiviviktamAtmAnaM jAnatazca tadupakArApakArAvAtmanyapratisandadhAnasyAhaGkAramamakArayoruparame satyupakAriNyapakAriNi ca rAgadveSayorabhAvAdudAsInasyApravRttAvanAgatayoH kuzaletarakarmaNorasaJcayAt, saJcitayozcopabhogena karmabhizca parikSayAdvihitAkaraNanimittasya pratyavAyasya ca vihitAnuSThAnenaiva 'pratibandhAt / kSINe karmaNyahikasya dehasya nivRttau kAraNAntarAbhAvAdAmuSmikasya dehasya 'punarutpattyabhAve satyAtmanaH svarUpeNAvasthAnama / yathoktam nityanaimittikaireva kurvANo duritakSayam / jJAnaM ca vimalIkurvannabhyAsena tu pAcayet // abhyAsAt pakvavijJAnaH kaivalyaM labhate naraH / iti / 1 bhrazyante-je. 1, je. 2. je. 3 / 2 AtmatatvajJAna-kaM. 1,kaM. 2 / 3 santAyate-je. 2, je.3| 4 du:khabahiSkRtasya-kaM. 1, kaM. 2 / 5 kaarnnaat-je.1| 6 pratibandha-kaM. 1, kN.2| 7 pratirodhAta-je. 2 / 8 punarAyatyabhAve-je. 2 / Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tathA parairapyayaM gRhIto mArgaH / karmaNA sattvasaMzuddhirjJAnenAtmavinizcayaH / bhavedvimuktirabhyAsAt tayoreva samuccayAt // iti / [240] kiM punarAtmanaH svarUpaM yenAvasthitirmuktirucyate ? AnandAtmateti kecit / tadayuktam / vikalpAsahatvAt / sa kimAnando muktAvanubhUyate vA? na vA? yadi nAnubhUyate ? sthitopyasthitAnna viziSyate, anupabhogyatvAt / anubhUyate cet ? anubhavasya kAraNaM vAcyam / na ca kAyakaraNAdivigame tadutpattikAraNaM pazyAmaH / antaHkaraNasaMyogaH kAraNamiti cet ? na, dharmAdharmopagRhItasya hi manasaH 'sahAyatvAt, . tapakhilazubhAzubhabojanA'zoparIbhUtaM nAtmAnukUlyena varttate / yogajadharmAnugrahAdAtmAnamanukUlayati cet ? yogajo'pi dharmaH kRtakatvAdavazyaM vinAzIti tatprakSaye manasaH ko'nugrahItA? atha matam-acetanasyAtmano muktasyApi pASANAdavizeSaH, so'pi hi na sukhAyate na ca duHkhAyate, mukto'pi yadi tathaiva, ko'nayovizeSa.? tasmAdastyAtmanaH svAbhAviko citiH, sA yadendriyarbahirAkRSyate, tadA bahirmukhIbhavati / yadA vindriyANyuparatAni bhavanti, tadA svAtmanyevAnandasvabhAve nimajjati / ayaM hi citerAtmA yadi yaM kaJcidavabhAsayati, yadi punariyaM muktAvasthAyAmadAste, tahi 'sthitApi na sthitaiva / varamAtmA jaDa eva kalpita iti cet ? atrocyate-kiM citerAnandAtmatA svAbhAviko ? kAraNAntarajanyA vA ? na tAvadavabhAsakAraNaM muktAvasti, kAyakaraNAdInAM tatkAraNAnAM vilayAdityuktam / svAbhAvikI cet ? saMsArAvasthAyAmapyAnando'nubhUyeta, citicaityayorubhayorapi sambhavAt / avidyApratibandhAdananubhava iti cet ? na, nityAyAzciterAnandAnugrahasvabhAvAyAH svarUpasyApracyateH kaH pratibandhArthaH ? pracyutau vA svarUpasya kA nityatA ? tasmAnitya Anando nityayA cityA cetyamAno dvayorapyavasthayoravizeSeNa cetyate / na caivamasti, saMsArAvasthAyAmutpannAparvAgaNo viSayendriyAdhInajJAnasya sukhasyAnubhavAt / ato nAstyAtmano 1kAraNatAM-kaM 1, kaM.2;je. 2 / 2 sahAyatA-je. 1, je. 3 / 3 nAzopagataM-kaM. 1, kaM. 2 / 4 na duHkhAyate-kaM. 1, kaM.2; je. 2, je. 3 / 5 sthito'pyasthita eva-kaM. 1, kaM. 2; sthitApyanavasthitaiva-je. 3 / 6 kalpyatAmiti-kaM. 1, 6.2 / 7 nubhava-kaM. 1, kaM. 2 / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 637 prazastapAdabhASyam [241] zabdo'mbaraguNaH zrotragrAhyaH, kSaNikaH, kAryakAraNobhayavirodhI, saMyogavibhAgazabdajaH, pradezavattiH, samAnAsamAnajAtIyakAraNaH / sa dvividho varNalakSaNo 'dhvanilakSaNazca / tatra akArAdivarNalakSaNaH, zaGkhAdinimitto 'dhvanilakSaNazca / nyAyakandalI nityaM sukhaM tadabhAvAnna 'tadanubhavamayo mokSAvasthA, kintu samastAtmavizeSaguNocchedopalakSitA svarUpasthitireva / yathA cAyaM puruSArthastathopapAditam / [241] zabdo'mbaraguNaH AkAzaguNaH / nanu saMkhyAdayo'pyAkAzaguNaH sambhavanti / kathamidaM zabdasya lakSaNaM syAdata Aha-zrotragrAhya iti / zrotragrAhyatve satyambaraguNo yaH sa zabda ityarthaH / parasya vipratipattinirAkaraNArthamAha-kSaNika iti / AzutaravinAzI zabdo na tu nityaH, uccAraNAdUrdhvamanupalambhAt / sadbhAve pramANAbhAvena 'vyaJjakakSaNikatvakalpanAnavakAzAt / pratyabhijJAnasya jvAlAdivatsAmAnyaviSayatvenopapattestIvamandatAdibhedasya ca vyaktibhedaprasAdhakatvAt / kAryakAraNobhayavirodhI AdyaH zabdaH svakAryeNa virudhyate / 'antyaH svakAraNenopAntyazabdena virudhyate, anyasya vinAzakAraNasyAbhAvAt / madhyavartinastUbhayathA virudhyante / saMyogavibhAgazabdajaH / AdyaH zabdaH saMyogAdvibhAgAcca jAyate, tatpUrvakastu zabdAditi vivekaH / pradezavRttiH avyApyavRttirityarthaH / etaccopapAditam / samAnAsamAna'jAtIyakAraNaH / zabdajaH zabdaH samAnajAtIyakAraNaH / saMyogajavibhAgajazca asamAnajAtIyakAraNaH / sa dvividho varNalakSaNaH dhvanilakSaNazca / akArAdivarNalakSaNaH, zaGkhAdinimitto dhvnilkssnnH| - tatra tayormadhye, varNalakSaNasyotpatti rucyate / AtmamanamoH saMyogAt pUrvAnubhUtavarNasmRtyapekSAt tatsadazavarNoccAraNe kartavye icchA bhavati / tataH prayatnastaM prayatnaM 1, 2 avarNalakSaNazca-vyo (650) de. 5 / 3 po. 2 / 3 tadanubhavo-kaM. 1, kaM. 2 / 4 santi-kaM. 1, kaM. 2; bhavanti-je. 2 / 5 vyaJjakatvakalpanA-kaM. 1, kaM. 2 / 6 antyazabda:-je. 5 / 7 jAtIyeti-kaM. 1, ka. 2 / '8 rabhidhIyata-je. 2 / Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam tatra varNalakSaNasyotpattirAtmamanasoH saMyogAt smRtyapekSAdvarNoccAraNecchA, tadanantaraM prayatnaH, tamapekSamANAdAtmavAyusaMyogAdvAyau karma jAyate / sa codhvaM gacchan 'kaNThAdInabhihanti, tataH sthAnavAyu saMyogApekSAt sthAnAkAzasaMyogAt varNotpattiH / avarNalakSaNo'pi bherIdaNDa'saMyogAdyapekSAr3heryAkAzasaMyogAdutpadyate / veNuparva- . vibhAgApekSAd veNvAkAzavibhAgAcca / .. nyAyakandalI nimittakAraNamapekSamANAdAtmavAyusaMyogAdasamavAyikAraNAt koSThayavAyo karma jAyate / 'sa ca vAyurUvaM gacchan kaNThAdInabhihanti hRtkaNThatAlvAdIn pradezAnabhihanti / tato'bhighAtAdanantaraM sthAnasya kaNThAdeH kauSThayavAyunA saha yaH saMyogasta nimittakAraNabhUtamapekSamANAt sthAnAkAzasaMyogAt smvaayikaarnnaadvrnnotpttiH| avarNalakSaNo'pi bherIdaNDasaMyogAddaNDagataM vegamapekSamANA ryAkAzasaMyogAdupajAyate / bheryAkAzasaMyogo'samavAyikAraNama, bherIdaNDasaMyogo daNDagatazca vego nimittakAraNam / veNuparvavibhAgAdveNvAkAzavibhAgAcca zabdo jAyate / zabdAcca zabdaniSpatti kathayati-zabdAt saMyogavibhAganiSpannAdvIcIsantAnavacchabdasantAnaH yathA jalavI cyAH tadavyavahite deze vIcyantaramupajAyate, tato'pyanyat tato'pyanyadityanena krameNa vIcIsantAno bhavati, tathA zabdAdutpannAt tadavyavahite deze zamdAntaraM tato'pyanayorgamanAgamanAbhAvAt prAptasyaivopalabdhiriti tato'pyanyat tato'pyanyadityanena krameNa zabdasantAno bhavati / evaM santAnena zrotradeze samAgatasyAntyazabdasya grahaNam / nanveSA kalpanA kutaH siddhayatItyata Aha-zrotrazabdayoriti / na zrotraM zamdadezamupagacchati, nApi zabdaH zrotradezam, tayoniSkriyatvAt / aprAptasya grahaNaM nAsti, indriyANAM prApyakAritvAt / prakArAntareNa copalabdhirna ghaTate / dRSTA ca vIcIsantAne 1 urHknntthaadiin-de| 2 saMgogApekSamANAMta-kaM. 1, kN.2| 3 saMyogApekSAd-kaM. 1, kaM. 2 / 4 vibhAgAdkaM. 1, kN.2| 5 sa vAyu-je. 1 / 6 ghAtAnantaraM-kaM. 1, kaM. 2 / 7 nimitaM-je. 1 / 8 vibhAgApekSAd-je. 1 / 9 vIcyA-kaM. 1, kN.2| 10 jAyate-je. 2 / Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 639 prazastapAdabhASyam zabdAcca saMyogavibhAganiSpannAdvIcIsantAnavacchabdasantAna ityevaM santAnena zrotrapradezamAgatasya grahaNam / zrotrazabdayorgamanAgamanAbhAvAdaprAptasya 'cAnupalabdheH parizeSAt santAnasiddhiriti / iti prazastapAdabhASye guNapadArthaH samAptaH / . nyAyakandalI svotpattideze vinazyatAmapi svapratyAsattimapekSya tadavyavahite deze sadazakAryArambhaparamparayA dezAntaraprAptiH, tena zabdasantAnaH 'klpyte| na cAnavasthA, yAvadUraM nimittakAraNabhUtaH kauSThyavAyuranuvartate, tAvadUraM zabdasantAnA'nuvRtteH / ata eva prativAtaM zabdAnupalambhaH, kauSThayavAyupratIghAtAt / atIvAyaM mArgastArkikaiH kSuNNastenAsmAbhiriha bhASyatAtparyamAnaM vyAkhyAtam nAparA yuktiruktaa| guNopabaddhasiddhAnto yuktizuktiprabhAvitaH / muktAhAra iva svaccho hRdi vinyasyatAmayam // ..iti 'bhaTTazrIzrIdharakRtAyAM padArthapravezanyAyakandalITIkAyAM guNapadArthaH samAptaH / 1 santAnanyAyena - vyo. 650 pA-6, 7 pu.| 2 gamanAsambhavAda-vyo (650) / 3 grahaNaM nAsti-kaM. 1, kaM. 2 / 4 kalpate-je. 1, je. 2, je. 3 / 5 navattiH kaM. 1, kaM. 2 / 6 iti zrI zrIdhara-je. 1, atra je. 1 pustake guNaprakaraNe suvarNamayasaMsthAna ityeka: zlokaH puSpikAyA lekhanadoSAdatra praviSTa:-anyasmin kasmiMzcidapi pustake'yaM zloka: atra guNaprakaraNAnte nAsti sN.| Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam atha karmapadArthanirUpaNam prazastapAdabhASyam [242] utkSepaNAdInAM paJcAnAmapi karmatvasambandhaH / ekadravyavattvaM kSaNikatvaM mUrtadravyavRttitvamaguNavattvaM gurutvadravatvaprayatnasaMyogavatvaM svakAryasaMyogavirodhitvaM saMyogavibhAganirapekSakAraNatvamasamavAyikAraNatvaM svaparAzrayasamavetakAryArambhakatvaM samAna-. . ____ nyAyakandalI jagadaGakurabIjAya saMsArArNavasetave / namo jJAnAmata'syandicandrAyArdhendumaulaye // [242] utkSepaNA'dInAM parasparaM sAdharmyamitarapadArthavaidhayaM ca pratipAdayannAhautkSepaNAdInAmiti / karmatvaM nAma sAmAnyam, tena saha sambandha utkSepaNAdInAmeva. ekadravyavattvam ekadA ekasmin dravye ekameva karma vartate, ekaM karma 'ekatraiva dravye vartata ityekadravyavattvam / yadyekasmin dravye yugapadviruddhobhayakarmasamavAyaH syAt, tadA // atha 'karma // Ti0] [242 to 254] saMyogavibhAgAnapekSakAraNatvam iti :- nanu pUrva pradezAsaMyogaviziSTaM kAla mapekSya [karmaNottarapradeze saMyogo janyate na tu pUrvasaMyoge satyeva yathA kAryavinAzaviziSTaM kAlamapekSya] vibhAgenottaravibhAgo janyate,tasmAd vibhAgavaduttarasaMyogaM prati karmaNo'pi sApekSakAraNatvameveti kathamanapekSakAraNatvam? ki0] [242] *nanvekadravyatvaM rUpAdiSvapyasti tatkathamidamutkSepaNAdInAM tato vaidhaya'mityata Aha ekadeti (kaM.290) yathA rUpAdayaH svasamAnajAtIyena rasAdinA sahaikasmindravye vartante, naivamutkSepaNAdayaH svasamAnajAtIyaiH sahaikasmindravye vartanta ityartham dvitIyaM tu vyAkhyAnaM saMyogAdivadanekadravyavRttitvavyudAsAya svarUpAdisAmyaM prathamavyAkhyAte'rthe pramANaM sUcayituM tarkamAha yadIti (ka. 290) tatra tAvadviruddhakarmadvayasamAvezAbhAve pratyakSameva pramANam / pratIyate yutkssepnnvdpkssepnnaabhaavH| aviruddhakarmadvayasamAvezAbhAve pramANaM vimataM (?) karmAntarAzrite na vartate / karmatvAtsaMpratipannavaditi dvitIyavyAkhyAte'rthe pratyakSameva pramANamAha [ekasyeti (kaM. 290)] ekasyeva sahagacchatoH saMyogino: gamanabheda: pratyakSasiddha iti bhAvaH / kSaNikatvAdikaM parasparasAdharmyamAtraM rUpAdiSvapi saMbhavAt / gurutveti (kaM. 290) gurutvAdiSvanyatamena samuditairvA jAyamAnatvamityarthaH / saMyogagrahaNasya prayojanamAha natviti (kaM.. 290) / nanu gaNAnAmapi keSAMcidasamavAyikAraNatvaM vidyate, kathamidaM vaidhaya'mityata Aha yatheti (kaM. 290) sattAvyatiriktanimittakAraNajAtihitatve satyasamavAyikAraNatvamutkSepaNAdInAmityarthaH / svaparAdhati (ka. 290) idaM' sAdharmyamAtra saMyogavibhAgayorapi samAnatvAtparAzraya eveti svaa|(th) yAda nAsmizcetyarthaH / After Buddhi, he directely comes * S'V. has not discussed the remaining Gunas. to the discussion of Karma. 5 mapekSyottara 1 syanda-je. 1 / 2 dInAM ca-kaM. 1, kaM. 2 / 3 atha karma:- a, ba / 4 prdeshaa-k| pradeze-ba, k| 6 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH a pustake nAsti / Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 641 prazastapAdabhASyam jAtIyAnArambhakatvaM dravyAnArambhakatvaM ca pratiniyatajAtiyogitvam / digviziSTakAryArambhakatvaM ca vizeSaH / nyAyakandalI tayoH parasparapratibandhAdigvizeSasaMyogavibhAgAnutpattau saMyogavibhAgayoranapekSaM kAraNaM karmeti lakSaNahAniH syAt / athAviruddhakarmadvayasamAvezaH, tadaikasmAdeva taddezadravyasaMyogavibhAgayorupapatteH dvitIyakalpanAvaiyarthyam / evamekaM karma nAnekatra vartate, ekasya calane tasmAt karmaNo'nyasya calanAnupalambhAt / kSaNikatvamAzataravinAzitvam / mUrtadravyavRttitvam avacchinnaparimANadravyavRttitvam / aguNavattvaM 'guNarahitatvam / gurutvadravatvaprayatna saMyogajatvam / 'svakAryasaMyogavirodhitvam / 'svakAryeNa saMyogena vinAzyatva na vibhAgavinAzyatvam, uttarasaMyogAbhAvaprasaGgAt / . saMyogavibhAganirapekSa kAraNam / yathA vegArambhe nodanAbhighAtavizeSApekSatvaM navaM saMyogavibhAgArambhe 'nodnaadypeksstvmityrthH| asamavAyikAraNatvam yathA guNAnAM nimittakAraNatvamapi naivaM karmaNAm, kiM tvasamavAyikAraNatvamevetyarthaH / 'svaparAzrayasamavetakAryArambhakatvam / svAzraye parAzraye ca vyAsajya samavetaM yatkArya saMyogavibhAgalakSaNaM tadArambhakatvam / 'samAnajAtIyAnArambhakatvam / karmaNaH karmAntarArambhe gacchato gativi'rAmo na syAt / icchAprayatnAdivirAmAdante gativirAma iti cet ? tIMcchAprayatnAdikamevottarottarakarmaNAmapi kAraNam na tu krm| vivAdAdhyAsitaM [Ti.] navam, pUrva saMyoganAzasya uttarasaMyogapratibandhakanivartanenaiva caritArthatvAt / "pralayAnantarAvasthAbhAvi karmavyatiriktatve [ku0] icchAprayatnAdoti (kaM. 291) Adizabdena vego gRhyate / tIcchAderevAnvayavyatirekAnuvidhAnAdibheda ityarthaH / nanu tantukriyAnantara paTo jAyate tatkathaM dravyAnArambhakatvamityata Aha uttarasaMyogAditi (kaM. 291) digviziSTeti (kaM. 291) digvizeSaviziSTakAryArabhakatvamiti vyAkhyeyam / 1 guNavatva-kaM. 1, kaM. 2 2 saMyogajanyatvam-je. 3; gurutvadravatvasaMyogajanyatvam-je. 2 3 svakAryeti-kaM. 1, paM. 2 / 4 svkaarysNyogvinaashytvm-je.1| 5 vibhAgeti-kaM. 1, kaM.2 6 tadapekSatvam-je. 1, je. 2, je. 3 / 7 svaparAzrayeti-kaM. 1, kaM. 2 / 8 samAneti-kaM. 1, .ka 2 / 9vinAzo-kaM. 1, kaM. 2 / 10 uttarakarmaNAmapi-je. 1 / 11 mahApralayA...ma. je. 1, 2, 3 / Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [243] tatrotkSepaNaM zarIrAvayaveSu tatsambaddheSu ca yadUrdhva bhAgbhiH pradezaH saMyogakAraNamadho bhAgbhizca vibhAgakAraNaM karmotpadyate 'gurutvaprayatnasaMyogebhyastadutkSepaNam / tadviparItasaMyogavibhAgakAraNaM karmA vakSepaNam / Rjuno dravyasyAgrAvayavAnAM taddezaivibhAgaH saMyogazca, mUlapradezairyena karmaNAvayavI kuTilaH sajAyate tadAkuJcanam / nyAyakandalI karma karmakAraNaM na bhavati, karmatvAt antyakarmavat / athavA vivAdAdhyAsitaM karma karmasAdhyaM na bhavati, karmatvAdAdyakarmavat / 'dravyAnArambhakatvam / uttarasaMyogAnivRtte karmaNi dravyasyotpAdAt / pratiniyatajAtiyogitvam / utkSepaNAdiSu pratyekamutkSepaNatvAdiyoga ityarthaH / etatsarvapaJcAnAmapi sAdharmyam / digviziSTakAryakartRtvameva kathayati-tatreti / [243] zarIrAvayaveSu hastAdiSu tatsambaddheSu musalAdiSu ca yadUrdhvabhAgbhiH pradezaH saMyogakAraNam, adhobhAgbhizca vibhAgakAraNaM gurutvasaMyogaprayatnebhyo jAyate tdutkssepnnm| tadviparItasaMyogavibhAgakAraNaM karmAvakSepaNam / adhodezasaMyograkAraNamUrdhvadezavibhAgakAraNaM "karmAvakSepaNamityarthaH / "Rjuna iti / taddezairagrAvayavasambaddharAkAzAdidezaH saJjAyate iti, yena karmaNeti sambandhaH / "agrAvayavAnAM mUlapradezavibhAgAduttaradezasaMyogotpattau satyAmityarthaH / [Ti0] sati manaHkarmatvAd iti :- atra yogimanovyavacchedArtham 'ayogimanaHkarmatvAd' iti kartavyam / [ku0] [243] gurutvasaMyogaprayatnebhya iti (ka. 291) tUlamuSalAdiSu gurutvatAratamya-utkSepaNatAratamyadarzanAd gurutvamapi kAraNam / iha ca samuditAnAmeva kAraNatvam, anyatamApAye [u] kSepaNAnutpatteH / apakSepaNe'pi kAraNaM 1 bhAgbhiH saMyogakAraNam-vyo. de| 2 bhAgbhizca pradeza:-kaM. 1, kaM. 2 / 3 gurutvadravatva-vyo. (654) / 4 pakSepaNaM-kaM.1 kN.2| 5 dravyeti-kaM. 1, kaM. 2 // 6 tpAdanam-kaM. 1, kN.2|7 niyateti-kaM. 1, kaM. 2 / 8 sarvamapi paJcAnAM-kaM. 1, 2 / 9 tadviparIteti-kaM. 1, kaM. 2 / 10 karmApa-kaM.1, kaM. 2. / / 11,12 sarveSvapi tADapatrIyapustakeSu pratIkarUpeNa sampUrNabhASyasya pATho dattaH sN.| Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetama 643 .. prazastapAdabhASyam tadviparyayeNa saMyogavibhAgotpattau yena karmaNAvayavI RjuH sampadyate tatprasAraNam / yadaniyatadik'pradezasaMyogavibhAgakAraNaM tadgamanamiti / etatpaJcavidhamapi karma zarIrAvayaveSu tatsambaddheSu ca satpratyayamasatpratyayaM ca / yadanyattadapratyayameteSvanyeSu ca, tadgamanameva / karmaNAM jAti paJcatvamayuktam gamanAvizeSAt / ___ nyAyakandalI 'satpratyayamiti / prayatnapUrvakamaprayatnapUrvakaM ca bhavatItyarthaH / yadanyaditi / eteSu zarIrAvayaveSa masalAdiSvanyeSa vA dravyeSu yat tadapratyayajaM karma jAyate satpratyayAdanyat tadgamanameva / codayati-karmaNAmiti utkSepaNAdInAM karmaNAM jAti paJcatvamayuktam, gamanAt sarveSAmavizeSAdabhedAditi codanArthaH / [Ti.] // iti zrImala"dhAriziSya paM. zrInaracandrakRtikAdalITIppanake karmapadArthaH samApsaH / / [ku.] pUrvoktameva draSTavyam / nanu prasAraNenAya (ya) saMyogaH kriyate pUrva (4) tatrAgasambandhAbhAvAtkathaM tadviparyayeNeti bhASyamityata Aha avayavAnAmiti (kaM. 292) bhavatItyarthaH / iti yathAsaMbhaveneti zeSaH / 1 smprsaarnnN-de| 2 digdesh-de| 3 tadapratyayameSa-kaM. 1, ke.2| 4 tadgamanamitti-kaM. 1,kN.2| 5 paJcakasva ka. 1, kaM. 2 / 6, 7 sarveSvapi tADapatrIyeSu pustakeSu pratIkarUpeNa sampUrNabhASyasya pATho dattaH saM / 8 eteSu ca musalAdiSvanyeSu vA-jai. 1 je. 3 / 9 pratyayaja-kaM. 1, ka. 2; je. 2, je. 3 / 10 paJcaka-kaM. 1, kaM. 2 / 11 zrImala kargapadArthaH samApta:- a, ba / Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 myAyakambalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [244] 'sarva hi kSaNikaM karma 'gamanamAtramutpanaM svAzrayasyordhvamastiryagvA'paramANuvivaramAtraH pradezaH saMyogavibhAgAn karoti, 'sarvatra ca gamanapratyayo'viziSTastasmAdgamanameva sarvamiti / na, vargazaH pratyayAnuvRttivyAvRttidarzanAt / ihotkSepaNaM paratrApakSepaNamityevamAdi sarvatra vargazaH pratyayAna vRttivyAvRttI 'dRSTe, taddhatuH sAmAnya vizeSabhedo'vagamyate / teSAmudAdyupasarga vizeSAt pratiniyatadigviziSTakAryArambhatvAdupalakSaNabhedo'pi siddhaH / nyAyakandalI [244] sarveSAM gamanAdavizeSameva kathayati-sarva hotyAdinA / utkSepaNAdiSadhvaM gacchati adho gacchatIti pratyayadarzanAt sarvamevedamutkSepaNAdikaM gmnmev| . samAdhate-neti / yat tvayoktaM tanna, utkSepaNAdiSu vargazaH prativarga pratyayAnuvRttivyAvRttyodarzanAt / govarga azvAdivargavyAvRttvA pratyayAnugamadarzanAd gotvaM kalpyate yathA, tathotkSepaNAdiSu prativargamitaravyAvRttyA pratyayAnugamadarzanAdutkSe paNatvAdisAmAnyakalpanetyabhiprAyaH / asya vivaraNaM sugamam / . . . "teSAmiti / upalakSaNabhedo'pItyapizabdaH kAryArambhAdityasmAt paro draSTavyaH / upalakSyate'nyavilakSaNatayA pratipAdyate vyaktiranayetyapalakSaNaM jAtiH / tadayamatrArthaHna kevalamanuvRttivyAvRttipratyayadarzanAdutkSepaNApakSepaNAdInAM jAtibhedaH siddhaH, udAdhupasargabhedAt "pratiniyatadigviziSTakAryArambhAdapi siddhaH / apare tu teSAmutkSepaNAdonAmudAdyupasargavizeSAdiviziSTakAryArambhAdupalakSaNabhedo'pi pratipasibhedo'pi siddha iti / abhede hi yathotkSepaNamUrdhvasaMyogavibhAgaheturevamapakSepaNAdikamapi syAt / [ku0] [244] asyaiva yathArthasya vyAkhyAnaparaM bhASyaM paThati yadanyaditi (kaM. 294) tavyAcaSTe eteviti (ka. 294) atra sa pratyayaM zarIrAvayave tatsambandhavati paJcavidhaM cAsatpratyayaM tvaniyatAdhikaraNaM gamanameveti / ka:(?) pratyayadarzanAditi (kaM. 294) gatipratyayAnuvRttidarzanAdityarthaH / __ pratyayAnuvRttivyAvRttyeti (kaM. 294) utkSipati vi(i)tyAdiSu anuvRttivyAvRttipratyakSavad dRzyata iti bhAvaH / 1 sarva kssnnik-de| 2 cln-de| 3 pyaNumAtra:-kaM. 1, kaM. 2 / 4 sarvatra-kaM. 1, kaM. 2 / 5 vRttiAvRttizca-vyo. .(658) pA. 5 pu| 6 dRSTA-vyo. (658) / 7 vizeSo-vyo. (658) / 8 bhedAt-vyo. (658) / 9 mitaravarga-kaM. 1, kaM. 2 / 10 kSepaNAdi-je 1 / 11 atrApi sarveSvapi tADapatrIyapustakeSa sampUrNamUlabhASya pATho dttH-sN| 12 tadayamarthaH-je. 1, je. 2, je. 3 / 13 bhedAd viziSTakAryArambhAta-je. 1, bhedAd digviziSTakAryArambhAt-je. 2, je. 3 / Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [245] [evamapi paJcavetyavadhAraNAnupapattiH / niSkramaNapravezanAdiSvapi vargazaH pratyayAnuvRttivyAvRttidarzanAt / ] 'yadyutkSepaNAdiSu sarvatra vargazaH pratyayAnuvRttivyAvRttidarzanAjjAtibheda iSyate, [evaM ca niSkramaNapravezanAdiSvapi] kAryabhedAt teSu pratyayAnuvRttivyAvRttI iti 'cet ? na, utkSepaNAdiSvapi kAryabhedAdeva prtyyaanvRttivyaavRttiprsnggH| atha samAne vargazaH pratyayAnavRttivyAvRttisadbhAve utkSepaNAdInAmeva jAtibhedo na niSkramaNAdInAmityatra 'vizeSe heturastIti / na jAtisaGkaraprasaGgAt / niSkramaNAdInAM jAtibhedAt pratyayAnuvRttivyAvRttau jAtisaGkaraH prasajyate / katham ? dvayordraSTrorekasmAdapavarakAdapavarakAntaraM gacchato yugapanniSkramaNapravezanapratyayau dRSTau, tathA dvArapradeze pravizati niSkAmatIti ca / yadA tu pratisIrAdyapanItaM bhavati, nyAyakandalI * (245] punazcodayati-evamapIti / yadi prativarga pratyayA'nuvRttivyAvRttidarzanAdutkSepaNAdiSu sAmAnyamabhyupeyate, tadA niSkramaNAdiSvapi prativarga pratyayAnavRttivyAvattidarzanAniSkramaNatvAdikamabhyupeyam, tatazca paJcaivetyavadhAraNAnupapattiH / atha niSkramaNAdiSu kAryabhedAt pratyayabhedo na jAtibhedAta, tadotkSepaNAdiSvapi tathA syAdityAhakAryabhedAt teSviti / samAdhatte neti / yadi niSkramaNatvAdijAtaya iSyante, tadA jAtisaGkaraprasaGgaH / ekasyAM vyaktau viruddhAnekajAtisamavAyaH prasajyata ityarthaH / - kathamiti pRSTaH sannAha-dvayodraSTroriti / dvayoSTrorekasmAdapavarakAdapavarakAntaraM gacchataH puruSasya yau draSTArau tayoreka syAM karmavyavatau niSkramaNapravezanapratyayau | punazcodayatIti (kaM. 295) nyUnatvacocaM samAdhAyAdhikyaM cogyatayA parasparaparihAreNa sthitAnAM - jAtInAmekatrasamAvezo jAtisaMkara ityAha ekasyAM vyaktAviti (kaM. 295 na kevalaM niSkramaNapravezanayorjAtisAGkaryama, kiJcitkiJcitpratyayAnuvRttirapi na(nA)stIti pradarzanapara bhASyaM vivyAcaSTe yadA'nuvRttipratItiriti (?) tasmAdgamanameveti (ka. 295) utkSepaNAdicatuSTayavyatiriktaM karma sarva gamanameva, na tu bhramaNatvAdinA bhidyata iti bhAvaH / 1 [ ] etaccihnAntargata: pATha: de pustake nAsti / 2 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH de pustake nAsti / ksse-de| 4 vizeSa-kaM 1, kaM. 2 / 5 nvttidrshnaat-je.1| 6 atra sarveSvapi tADapatrIyeSa pustakeSu pratIkarUpeNa sampUrNa mUlabhASyapAThaH dttH| 7 'dvayordraSTroH' iti-je. 1, je. 2, je. 3 pustakeSu nAsti / 8 ekasyAM vyaktau-kaM. 1, kaM. 2 / Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam tadA na 'pravezanapratyayo nApi niSkramaNapratyayaH, kintu gamanapratyaya eva bhavati / tathA nAlikAyAM vaMzapatrAdau 'patati bahUnAM draSTaNAM yugapad bhramaNapatanapravezanapratyayA dRSTA iti jAtisaGkaraprasaGgaH / na caivamutkSepaNAdiSu pratyayasaGkaro dRSTaH / tasmAdutkSepaNAdInAmeva jAtibhedAt pratyayAnavattivyAvRttI, niSkramaNAdInAM tu kAryabhedAditi / ___ kathaM yugapatpratyayabheda iti cet ? atha mataM yathA jAtisaro nAsti, evamaneka'karmasaGkaro'pi nAstItyekasmin karmaNi yugapad / dRNAM bhramaNapatanapravezanapratyayAH kathaM bhavantIti ? nyAyakandalI dRssttau| yato'pavarakAt puruSo nirgacchati tatra sthitasya nirgacchatIti pratyayaH, yatra pravizati tatra sthitasya pravizatIti prtyyH| yadi jAtikRtAvimau pratyayau dRSTau tadaikasyAM vyaktau parasparaviruddhaniSkramaNatvapravezanatvajAtidvayasamAvezo dUSaNa syAt / 'tayA dvArapradeze pravizati niSkrAmatIti yarthakasminneva bahuprakoSThake gRhe prakoSThAt prakoSThAntaraM gacchati puruSe pUrvAparaprakoSThasthitayoSTroripradeze nirgacchati pravizatIti 'pratyayau bhvtH| yadA tu pratisIrAdyapanItaM 'madhyasthitaM javanikAdyapanItaM bhavati, tadA na 'pravezanapratyayo nApi niSkramaNapratyayaH kintu gamana pratyaya eva bhavati / tasmAd gamanameva, tatropAdhikRtazca pratyayabheda ityabhiprAyaH / udAharaNAntaramAha-tathA nAlikAyAmiti / nAliketi gartasyAbhidhAnam / svapakSe vizeSamAha-na caivamiti / upasaMharati-tasmAditi / ekadaikasmin dravya [ku.] udAharaNAntaramAha[iti] (kaM. 295) vaktRjAtisAMkaryapradarzanAyeti zeSaH / ekadeti (ka. 295) ekaM karma katha kAryahetuH yataH pratyaya bhedaH syAdityabhiprAyaH / avayavakarmasviti (kaM. 295) Azraya bhedena karmabhedAd bhramaNapratyayaH; apekSAbhedAcca pavanapravezapratyayAviti bhAvaH / 1 na niSkramaNapratyayo nApi pravezanapratyaya; - de| 2 patati drssttnnaa-de| 3 karmasamAveza-kaM. 1, kaM. 2 / 4 tathA dvArapradeze pravizati niSkAmatIti yartha-kaM.5, kN.2| 5 pratyayo bhavatIti-je. pratyayo bhavati-je. 2, je. 3 / 6 madhyasthita-je. 2 / 7 pravezapratyayo-je. 2 / Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 647 prazastapAdabhASyam ___atra brUmaH / na, avayavAvayavinodi'viziSTasaMyogavibhAgAnAM bhedAd / yo hi draSTA avayavAnAM pArzvataH paryAyeNa dikapradezaiH saMyogavibhAgAn pazyati tasya bhramaNapratyayo bhavati, 'yastva'vayavina Urdhva pradezAd vibhAgamadhaHsaMyogaM cAvekSate tasya patanapratyayo bhavati / yaH punarnAlikAnta'rdeze saMyoga bahirdeze ca vibhAgaM pazyati, tasya pravezanapratyayo bhavatIti siddhaH kAryabhedAniSkramaNAdInAM pratyayabheda iti / bhavatUtkSepaNAdInAM jAtibhedAt pratyayabhedaH, niSkramaNAdInAM tu kAryabhedAditi / .[246] atha gamanatvaM kiM karmatvaparyAyaH ? AhosvidaparaM sAmAnyamiti ? kutaste saMrAyaH ? samasteSatkSepaNAdiSu karmapratyayavad gamanapratyayAvizeSAt karmatvaparyAya iti gamyate / yatastUtkSepaNAdivadvizeSasaMjJayAbhihitaM tasmAdaparaM sAmAnyaM syAriti / : nyAyakandalI tAvadekameva karma bhavati, tatra kathaM yugapadanekakarbhapratyaya ityAha-kathamiti / tadvivRNoti-atha mtmityaadinaa| atra brUma iti siddhaantopkrmH| yat tvayoktaM tanna, avayavAnAmavayavinazca 'dizAviziSTAnAM saMyogavibhAgAnAM bhedAt / asya sugama vivaraNam / avayavakarmasu pArzvataH saMyogavibhAgakAraNeSu bhramaNapratyayaH, avayavikriyAyAM kAryabhedAt. patanapravezanapratyayAvityarthaH / " [246] bhavatUtkSepaNAdInAM jAtibhedAt pratyaya bhedaH / atha gamanatvaM kiM karmatvaparyAyaH, AhosvidaparaM sAmAnyamiti / siddhAntI pRcchati-kRtaste saMzayaH ? saMzayo'trAnupapanna itybhipraayH| paraH saMzayamupapAdayati-samasteviti / utkSepaNAdiSu sarveSu yathA ku0] saMzayo ['trAnupapanna iti (kaM. 296) samAnadharmAbhAvAtpathagabhidhAnasya ca jAtibhedanizcayahetorbhAvAditi bhAvaH / samastabheda[vyApakatvAditi (kaM. 296)-ayaM bhAvaH- ekasyAM vyaktI sahanirUpyamANatvAtki namanatvakarmatve hastatva-karatvavatparasparaM bhidyate, ki vA dravyatva-pRthivItvAdivat bhidyate, [iti atra] vizeSAbhidhAna ca nirNAyakam / .. [246] gamanatvaM karmatvAnna bhidyate / utkSepaNAdicatuSTayavyApakatvAtkarmatvavaditi satpratipakSatvAtsatpratipakSasya 1 digdeza-vyo. (659) / 2 yohi-kaM 1, kaM. 2 / 3 vayavinyUrdhva-vyo. (659) / kaM. 2 / 5 ca prshyti-de| 6-7 deshen-de| 8 digdeza-kaM. 1, kaM 2 / 4 pradezaH-kaM. 1, Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam na, karmatvaparyAyatvAt / AtmatvapuruSatvavatkarmatvaparyAya eva gamanatvamiti / atha vizeSasaMjJayA kimartha gamanagrahaNaM kRtamiti ? na, bhramaNAdyavarodhArthatvAt / utkSepaNAdizabdaranavaruddhAnAM bhramaNapatanaspandanAdInAmavarodhArtha gamanagrahaNaM kRtamiti / anyathA hi yAnyeva catvAri vizeSasaMjJayoktAni tAnyeva sAmAnyavizeSasaMjJAviSayANi prasajyeraniti / . nyAyakandalI karmapratyayazcalanAtmakatApratyayastathA teSu gamanapratyayaH, Urdhva gacchatyadho gacchati mUlapradezaM gacchatyapradezaM gacchatIti pratyayo bhvtiiti| tena gamanatvaM karmatvaparyAya iti gamyate, samastabhedavyApakatvAt / 'yattatkSepaNAdivad gamanamapi pRthagabhihitaM vizeSasaMjJayA, tasmAd gamanatvamaparaM sAmAnyaM syAta, avAntarabhedanirUpaNAvasare tasya saMkIrtanAt / evamupapAdite pareNa saMzaye sati 'AcAryaH prAha-neti / na kartavyaH saMzayaH kutaH ? gamanatvasya kamaMtvaparyAyatvAt / etadvivRNoti-AtmatvapuruSatvavatkarmatvaparyAya eva gamanatvamiti / yathAtmatvasya paryAyaH puruSatvaM samastabhedavyApakatvAt tathA gamanatvaM karmatvasya paryAyaH / atha kimartha vizeSasaMjJayA, pRthag gamanagrahaNaM kRtam ? iti codyti-arthti| ___ uttaramAha-neti / utkSepaNAdizabdaranavaruddhA na saMgRhItA bhramaNAdayaH / yadi gamanagrahaNaM na kriyeta, tadA teSAM karmatvena saMgraho na syAt / kintu vizeSasaMjJayoddiSTA. nAmutkSepaNAdInAmeva paraM karmatvasaMjJAviSayatvaM bhavet / bhramaNAdayo'pi ca loke karmatvena prasiddhAH, atasteSAM parigrahArtha pRthag gamanagrahaNaM kRtamiti granthArthaH / / [ku.] ca saMzayahetutvaM prAgeva nirAkRtamiti / AcArya prAha iti (ka. 297) ekAdazamatamiti zeSaH / asya ca duSTatvAdekAdazimatatvaM doSazca bhramaNaM karmatvAparasAmAnyavatkarmatvAt , utkSepaNavadityanumAnavirodhaH / 1 calanAtmatA-je. 1, je. 2, je.3| 2 yatastu-kaM. 1, kaM. 2 3 muni:-ka. 1, ka.2 4 tathA yadi gamanatvaM samastabheda-je. 2 / 5 karmatvena lokaprasiddhA:-kaM. 1, kaM. 2 // 6 prigrhnnaarth-je.3| 7 maniH prAha iti vi. pustke| Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkUsumodagamAdiTIkAtrayopetam 649 prazastapAibhASyam athavA astvaparaM sAmAnyaM gamanatvam aniyatadigdezasaMyogavibhAgakAraNeSa bhramaNAdiSveva vartate, gamana'zabdazcotkSepaNAdiSu bhAkto draSTavyaH, svAzrayasaMyogavibhAgakartRtvasAmAnyAditi / [247] satpratyayakarmavidhiH / katham ? cikISiteSu yajJAdhyayanadAnakRSyAdiSu yadA hastamutkSeptumicchatyapakSeptuM vA, tadA hastavatyAtmapradeze prayatnaH saJjAyate / taM prayatna nyAyakandalI athavA astvaparaM sAmAnyaM gamanatvam, tatkeSu vartate tatrAha-'aniyatadigdeze kutastA kSepaNAdiSu gamanapratyayaH ? ata Aha-gamanazabdastviti / gamanazabdagrahaNasyopalakSaNArthatvAda gamana'pratyayo'pyutkSepaNAdiSu bhAkto vyAkhyeyaH / upacArasya bojamAha-svAzrayasaMyogavibhAgakartRtvasAmAnyAditi / gamanaM svAzrayasya saMyogavibhAgau karoti, utkSepaNAdayo'pi kurvanti, etAvatA sAdhaye'NotkSepaNAdiSu gamanavyavahAraH / anena sAdhayeNa gamane kasmAdutkSepaNAdivyavahAro na bhavati ? paGgalyapATalatvAdisAdhayeNa vahnAvapi mANavakavyavahAraH kasmAna bhavati ? athocyate na kAraNasadbhAve satyupacArakalpanA, kintu sthite vyavahAre kAraNakalpaneti / evaM cedatrApi sa evaM parihAraH / [ 247] satpratyayakarmavidhiH-prayatnapUrvakaH karmaprakAraH kathyata ityarthaH / kathamiti-pRSTaH sannAha-cikISiteSviti / yajJAdiSu kartumabhipreteSu satsu yadA puruSo hastamutkSeptumavakSeptuM vecchati, tadA hastavatyAtmapradeze prayatno jAyate / taM prayatnaM nimittakAraNabhatamapekSa [ku0] [247] etatprasiddhatvAdanabhidhAya siddhAntabhASyamupAdatte karmaprakAra iti (kaM. 298) karmotpatiprakAra: kathyata ityarthaH / karmapaTataratvaM (karmotpAdaka?) kIdaza ityata Aha-saMskArajanakakarmotpAdaka iti (kaM. 300) abhidhAtasya haste bhAvAdevamucyate / asminpakSa iti (kaM. 300) ubhayorapi prAktanasaMskArasAmyAdevamucyate / 1 shbdstu-de| 2 tadA tdaa-de| 3 astvaparaM-je. 2 / 4 aniyatami-kaM. 1, kN.2| 5 ata AhagamanazabdabrahaNasyopalakSaNatvAd-je. 1, ata Aha gamanazabdastviti / zabdagrahaNasyopalakSaNatvAt-je. 2 / 6 pratyaya utkSepa-kaM. 1, kaM. 2 / 7 draSTavyaH-kaM. 1 kaM. 2 / 8 pUrvaka-kaM. 1, kaM 2 / 9 mutkSeptumi-kaM. 1, kaM. 2 / Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam gurutvaM cApekSamANAdAtmahastasaMyogAddhaste karma bhavati, hastavat sarvazarIrAvayaveSu pAdAdiSu zarIre ceti / tatsambaddheSvapi katham ? yadA hastena musalaM gRhItvecchAM karoti 'utkSipAmi hastena musalam' iti, tadanantaraM prayatnastamapekSamANAdAtmahastasaMyogAdyasminneva kAle . haste utkSepaNakarmotpadyate, tasminneva kAle tameva prayatnamapekSamANAddhastamusalasaMyogAnmusale'pi karmeti / tato dUramutkSipte masale tadarthecchA nivartate / 'punarapyapakSepaNecchotpadyate / tadanantaraM prayatnastamapekSamANAdyathoktAt 'saMyogadvayAddhastamusalayoryugapadapakSe nyAyakandalI mANAdAtmahastasaMyogAdasamavAyikAraNAste karma bhavati / satyapi prayatne garutvarahitasya utkSepaNApakSepaNayorazakyakaraNatvAd gurutvasyApi kAraNatvam / hastavatsarvazarIrAvayaveSu pAdAdiSu zarIre ceti / pAde karmotpattau pAdavatyAtmapradeze prayatno nimittakAraNam, pAdAtmasaMyogo'samavAyikAraNam / evaM sarvatra zarIrAvayavakriyotpattI draSTavyam / zarIrakriyotpattAvapi zarIrAtmasaMyogo'samavAyikAraNam, zarIravadAtma'pradeze prayatno nimittakAraNam / tatsambaddheSvapi, zarIrAvayavasambaddheSvapi kathaM karmotpattiriti praznArthaH / yadA . hastena musalaM gRhItvecchAM karoti 'utkSipAmi hastena musalam' iti, tadanantaraM tasyA icchAyA anantaram, prayatnaH hastena musalamUrdhvamutkSipAmIti hastamusalayoryugapadutkSepaNecchAtaH prayatno jAyamAnastayoryugapadutkSepaNasamartho viziSTa eva jAyate / taM prayatna 'viziSTaM nimittamapapekSamANAdAtmahastasaMyogAt samavAyikAraNAdyasminneva kAle haste [ku.] nanakSepaNe kartavye AkarSaNaM viruddhamityata Aha 'anAkRSTasyeti (kaM. 301) anvayavyatirekAbhyAM kSepaNasyAkaSarNa kAraNamityavagatamityarthaH / 1 puun:-de| 2 saMyogA-kaM. 1, kN.2| 3 zarIrAvayaveSa-je. 1 / 4 pradezo-je. 3 / zarIrasambaddheSa-kaM. 1, kaM. 2: tatsambaddheSvapi-je. 3 / sambaddheSa zarIrAvayavasambaddhaSvapi-je. 2 / micchataH-je. 1 / 7 viziSTamave-je. 1, je. 2 / 8 anAkRSyeti vi. pustake / 5 tatsambaddheSa 6 dunkSeptu Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 651 prazastapAdabhASyam paNakarmaNI bhavataH, tato'ntyena masalakarmaNolakhalamasalayorabhighAtAkhyaH saMyogaH kriyate, sa saMyogo musala'gatavegamapekSamANo'pratyayaM musale utpatanakarma karoti / tatkarmAbhighAtApekSaM musale saMskAramArabhate / tamapekSya musalahastasaMyogo'pratyayaM haste'pyutpatanakarma karoti / yadyapi prAktanaH saMskAro vinaSTastathApi musalolukhalayoH saMyogaH [paTukarmotpAdakaH saMyogavizeSabhAvAt tasya saMskArArambhe sAcivyasamartho bhavati / nyAyakandalI utkSepaNakarmotpadyate, tasminneva kAle tameva 'prayatnamubhayArthamutpannamapekSamANAddhastamusalasaMyogAdasamavAyikAraNAnmusale'pi karma bhavati, kAraNayogapadyAt / tato dUramutkSipte musale tadarthecchA nivartate utkSepaNecchA nivartate / punarapyapakSepaNecchotpadyate hastena musalasyApakSepaNecchopajAyata ityarthaH / tadanantaraM prayatnaH so'pi jAyamAna utkSepaNaprayatnavad viziSTa eva jAyate / 'taM prayatnamapekSamANAdyathoktAt saMyogadvayAdAtmahastasaMyogAddhastamusalasaMyogAddhastamusalayoryugapadakSepaNakarmaNI bhavataH / tato'ntyena musalakarmaNolakhalamasalayorabhighAtAkhyaH saMyogaH kriyate / apakSiptasya musalasyAnyena karmaNA ulakhalamusalasamaveto musalasyotpatanahetuH saMyogaH kriyata ityarthaH / sa saMyogo musalagatavegamapekSamANo'pratyayamaprayatnapUrvakaM musale. utpatanakarma karoti / utpatanakarmotpattau abhighAto'samavAyikAraNaM musalagato vego nimittakAraNam, musalaM samavAyikAraNam / tatkarmAbhighAtApekSaM musale saMskAramArabhate utpatanakarma svakAraNAbhighAtAkhyaM saMyogamapekSamANaM musale vegamArabhate / taM saMskAramapekSya hastamasalamaMyogo'samavAyikAraNabhUto'pratyayamaprayatnapUrvakaM haste'pyutpatanakarma karoti / yo'sau [ku0] kRtAyudhAbhyAsa iti (kaM. 302) = tAratamyAnuvidhAnAdabhyAsasya kAraNatvam / vAmeneti (kaM. 302) upalakSaNam / sadhyasAcini viparyayadarzanAt / kAraNajau (yau)gapatyAditi (kaM. 302) prayatnavadAtmasaMyogasya-prayatnavadAtmasaMyuktasaMyogasya ca yugapadbhAvAdityarthaH / 2 prytnmpe-je.1| 3 taM ca-kaM. 1, kN.2| 4 karoti bego nimittakAraNaM-kaM. 1, , 1 mslveg-de| kaM. 2 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam athavA prAktana eva paTuH saMskAro'bhighAtAdavinazyannavasthita ityataH saMskAravati punaH saMskArArambho nAstyato yasmin kAle saMskArApekSAdabhighAtAdapratyayaM musale utpatanakarma, tasminneva kAle tameva saMskAramapekSamANAnmusalahastasaMyogAdapratyayaM haste'pyutpatanakarmeti / pANimukteSu gamanavidhiH, katham ? yadA tomaraM hastena 'gRhItvotkSeptumicchotpadyate, hastena tomaramutkSipAmi iti / tadanantaraM prayatnaH, tamapekSamANAdyathoktAt saMyogadvayAt tomarahastayoryugapadAkarSaNakarmaNI bhavataH / prasArite ca haste tadAkarSaNArthaH prayatno nivrtte| nyAyakandalI prAktano'pakSepaNasaMskAro musalagataH 'so'pyabhighAtAdvinaSTaH tadabhAve kathaM musale pratyayamutpatanakarmotpatanasaMskAramArabhate ? 'apekSAkAraNAbhAvAdata Ahayadyapi prAktanaH saMskAro vinaSTaH, tathApi musalolakhalasaMyogaH paTukarmotpAdakaH saMskArajanakakarmotpAdakaH / kutaH ? saMyogavizeSabhAvAta saMyogavizeSatvAt / kimato yadyevam ? tatrAha-tasya karmaNaH saMskArArambhe kartavye sAcivyasamartho bhavati, sAhAyye samartho bhavati / asmin pakSe hastamusalayorutpatanakarmaNI krameNa bhavataH / AzubhAvAcca yogapadyagrahaNam / prakArAntaramAha-athavA prAktana eva paTuH saMskAro'bhidhAtAdavinazyannavasthita iti viziSTa kAraNa janyatvAdatiprabalaH saMskAraH sparzavadravyasaMyogenApi na vinazyati / ataH saMskAravati saMskArAntarArambho nAsti, 'ataH prAktanApakSepaNasaMskAro na vinaSTaH, ataH prAktanasaMskAravati musale saMskArAntarArambho nAstIti pratIyate / yasmin kAle saMskArApekSAdabhighAtAdapratyayaM musale utpatanakarma, tasminneva kAle tameva saMskAramapekSa [ku0] teneti (kaM. 303) ekakaparamANuparimiteSvAkAzAde(di)STeSvantyAnAM pratyekameva svkaarnnkrmvinaashktvenetyrthH| nodanAbhighAtayoriti (kaM. 303) pUrvapUrvakarmotpAdanena saMskArasyaikasyaiva kalpanayA gatitAratamyasaMbhavA 1 gahItvecchAM karoti-vyo. (665) 2 pATho'yaM: kaM. 1, kaM. 2 pustakayo sti| 3 so'bhi-je 1, je. 2, je. 3 / 4 apekSya-je. 1, je. 2 / 5 kAraNajatvA-ka-1, kaM. 2 / 6 yataH-kaM. 1, kaM. 2, je:2| . Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 653 prazastapAdabhASyam tadanantaraM 'tiryagaz2a daramAsannaM vA kSipAmItIcchA saJjAyate / tadanantaraM tadanurUpaH prayatnastamapekSamANastomarahastasaMyogo nodanAkhyaH / tasmAt tomare karmotpannaM nodanApekSa tasmin saMskAramArabhate / tataH saMskAranodanAbhyAM tAvat karmANi bhavanti yAvaddhastatomaravibhAga iti / tato vibhAgAnodane nivRtte saMskArAvaM tiryaga dUramAsannaM vA prayatnAnurUpANi karmANi bhavantyApatanAditi / tathA yantra mukteSvapi gamanavidhiH / katham ? yo balavAn kRtavyAyAmo vAmena kareNa dhanuviSTabhya dakSiNena zaraM sandhAya sazarAM jyAM muSTinA 'gRhItvA AkarSaNecchAM nyAyakandalI mANAddhastamusalasaMyogAdapratyayaM haste'pyutpatanakarmeti / asmin pakSe hastamusalotpatanakarmaNostivameva yogapadyam / ___ pANimukteSu gamanavidhiH katham ? pANimukteSu dravyeSu gamanavidhiH gamanaprakAra: kathamutpadyata iti prazne kRte satyAha-'yadA tomaraM gRhItvAtkSeptumicchotpadyate 'hastena tomaramutkSipAmi iti' / tadanantaraM prayatnamapekSamANAdyathoktasaMyogadvayAdAnyahastasaMyogahastatomarasaMyogAcca hastatomarayoryugapadAkarSaNakarmaNI bhavataH / yugapadAkarSaNeti, anA'kRSyotkSeptumazakyatvAt / prasArite haste tadAkarSaNArthaH prayatno nivartate iti tayohastatomarayorAkarSaNa prayojanaH prayatno nivartate, tadvirodhiprasAraNaprayatnotpAdAdityarthaH / saMskArabhedakalpane kalpanAgauravamityarthaH yathA tarostaruNasyeti (kaM. 303) pUrvapUrvakarmapradhvaMsasahAya eka eva saMskAro maMda-taratamAtmAntaramevezvarAdi (?) bhedAbha(bhe)dabhinnaM karma karotItyamumathaM darzaya (yi) tumidamuktam / na tu dRSTAntatayA kAjo (yoM)tpattyA tarorbhedAt / 1 Urdhvamadho dUramAsannaM vA (vyo. 666) / 2 mukteSa-kaM 1, kaM. 2 vyo. (666) / 3 gRhItvecchAM-vyo. (666) / 4 yadA tomaramiti-kaM. 1. kN.2| 5 anAkRSya kSeptuma-je. 2 / 6 mazakyatvAtprayalo-ka. 1, kaM 2 / 7 prayojana-kaM. 1, kaM. 2 / Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam karoti, sajyeSvAkarSayAmyetaddhanuriti / tadanantaraM prayatnastamapekSamANAdAtmahastasaMyogAdAkarSaNakarma haste yadevotpadyate tadaiva tameva prayatnamapekSamANAddhastajyAzarasaMyogAd jyAyAM zare ca karma, prayatnaviziSTahastajyAzarasaMyogamapekSamANAbhyAM jyAkoTisaMyogAbhyAM karmaNI bhavato dhanuSkoTayorityetat sarvaM yugapat / evamAkarNAdAkRSTe dhanuSi nAtaH paramanena gantavyamiti yajjJAnaM tatastadAkarSaNArthasya prayatnasya vinAzastataH] 'punarmokSaNecchA sajAyate tadanantaraM 'prayatnastamapekSamANAdAtmAGgalisaMyogAdaGgalikarma tasmAjjyAGgalivibhAgaH, tato vibhAgAt saMyogavinAzaH, tasmin vinaSTe pratibandhakAbhAvAdyadA dhanuSi vartamAnaH sthitisthApakaH saMskAro maNDalI bhataM dhanuryathAvasthitaM sthApayati, tadA tameva saMskAramapekSAmANAddhanAsaMyogA nyAyakandalI tadanantaraM / prasAraNAnantaram / tiryagavaM vA dUramAsannaM vA kSipAmItIcchotpadyate / tadanantaraM tadanurUpaH prayatnaH, tiryakkSepaNecchAyAM tiryakkSepaNaprayatno jAyate / UrdhvakSepaNecchAyAmUrdhvakSepaNaprayatno jAyate / dUrakSepaNecchAyAM mahAn prayatnaH, AsannakSepaNecchAyAM ca zithilaH prayatno jAyata iti tadanurUpazabdArthaH / tamapekSamANastomarahastasaMyogo nodanAkhyo nodyasya tomarasya nodakasya ca hastasya sahagamanahetutvAt / tasmAnnodanAkhyAdyathoktAdicchAnurUpaprayatnApekSAt tomare karmotpannam / tatkarma nodanApekSam, tasmin tomare saMskAramArabhate / tataH saMskAranodanAbhyAM tAvatkarmANi bhavanti yAvaddhastatomaravibhAga iti / tato vibhAgAnivRte nodane saMskArAdUrdhva tiryag dUramAsannAM vA tadanurUpANi karmANi bhavanti ApatanAditi / tomarasya patanaM yAvat saMskArAnurUpANi karmANi bhvntiityrthH| 1 [paTukarmotpAda: saMyogavizeSabhAvAd ityArabhya 'vinAzastataH' ityetatparyantaH pAThaH de pustake bhraSTaH saMtu [ ] etat cihnadvayena darzita: sN.| 2 tadanarUpa: prayatnaH-vyo. (667) / 3 atra kandalyanusAraNe 'aGgalivabhAga' iti pATho de pustake tu aGgalivibhAga ityeva paatthH| 4 kRtN-de| 5 tadanantaramiti-kaM. 1, kaM. 2 / 6 NecchAyA:-je.1 7 jAyata iti-kaM. 1, kN.2| 8 tataH saMskAreti-kaM. 1, phN.2| 9 saMskArAtadanuM-kaM, 1, kaM. 2 / Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 655 prazastapAdabhASyam jjyAyAM zare ca karmotpadyate / 'tatsvakAraNApekSaM jyAyAM saMskAraM karoti / tamapekSamANa iSujyAsaMyogo nodanam, tasmAdiSAvAdyaM karma nodanApekSamiSau saMskAramArabhate / tasmAt saMskArAnnodanasahAyAt tAvat karmANi bhavanti yAvadiSujyAvibhAgaH, vibhAgAnivRtte nodane karmANyuttarottarANISusaMskArAdevApatanAditi / nyAyakandalI 'yantramakteSvapi gamanavidhiH / katham ? yo balavAn / kRtavyAyAmaH kRtAyudhAbhyAso vAmena kareNa dhanuviSTabhya gADhaM gRhItvA dakSiNena zaraM sandhAya jyAyAM zaraM saMyojya sazarAM jyAM zareNa saha vartamAnAM jyAM muSTinA gRhItvA icchAM karoti sajyeSvAkarSayAmyetaddhanuriti / jyeti dhanurguNasyAkhyA, iSuriti zarasyAbhidhAnam / jyA ca iSuzca jyeSa, saha 'jyeSubhyAM vartata iti sajyeSa, dhanuretadAkarSayAmItIcchAyA AkAro zitaH / tadanantaraM prayatnastamapekSamANAdAtmahastasaMyogAdAkarSaNakarma haste yadevotpadyate, tadaiva ta'meva prayatnamapekSamANAddhasta'jyAsaMyogAjjyAyAM karma zare ca karma hastazarasaMyogAt / prayatna viziSTajyAhastasaMyogamapekSamANAbhyAM jyAkoTisaMyogAbhyAM karmaNI dhanuSkoTayorityetatsarva yugapata, kAraNayogapadyAt / evamAkarNAdAkRSTa dhanaSi nAtaH paramanena hastena gantavyamiti yajjJAnaM tasmAt / tadAkarSaNArthasyeti dhanurAkarSaNArthasya prayatnasya vinAza iti / tataH zarasya guNasya ca "bhokSaNecchA / tadanantaraM prayatno mokSaNArthaH, tamapekSamANAdAtmAGgalisaMyogAdaGgalikarma / tasmA iGgalivibhAgaH, zaraguNAbhyAm / tato vibhAgAccharaguNAGgalisaMyogavinAzastasmin saMyoge vinaSTe pratibandhakAbhAvAdyadA dhanuSi 1 ttshc-de| 2 tnnodnaapekssN-de| 3 karmANyuttarANi tu-de| 4 pATho'yaM-kaM. 1, kaM. 2, pustakayonAsti / 5 tAbhyAM-je. 1, je. 2, je. 3 / 6 taM-kaM. 1, kN.2| 7 hastajyAzarasaMyogAt-kaM. 1, kN.2| 8 arthadRSTyA atra karma ityenena padena bhAvyam anyathA hastazarasaMyogAt iti vyarthaM syAt / 9 viziSTaM-je. 2 / 10 mokSaNecchA ca kaM-1, kaM. 2 / 11 jyAGgalivibhAga:-kaM.-1, kaM. 2 / Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 myAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamASyam prazastapAdabhASyam bahani karmANi kramazaH kasmAt ? saMyogabahutvAt / ekastu saMskAraH, antarAle karmaNo'pekSAkAraNAbhAvAditi / evamAtmAdhiSThiteSu satpratyayamasatpratyayaM ca karmoktam / nyAyakandalI vartamAnaH sthitisthApakaH saMskAro maNDalobhataM dhanuryathAvasthitaM sthApayati tadA taM saMskAramapekSamANAddhanAsaMyogAjjyAyAM zare ca karmotpadyate / tat karma svakAraNApekSaM dhanAsaMyogApekSaM jyAyAM saMskAraM vegAkhyaM karoti, 'taM saMskAramapekSamANa iSujyAsaMyogo nodanam, nodyasyeSornodakasya guNasya sahagamanahetutvAt / tasmAt nodanAdiSAvAdyaM karma bhUtaM nodanApekSamiSau saMskAramArabhate / tasmAt saMskArAt nodanasahAyAt tAvat 'karmANi bhavanti yAvadiSajyAvibhAgaH / vibhAgAnivRtte nodane karmANi uttarottarANi saMskArAdeva vegAkhyAd bhavanti yAvatpatanam, iSoretasya ca pAto gurutvapratibandhakasaMskArakSayAt / atra codayati-bahani karmANi kramazaH kasmAditi / jyAvibhaktasyeSorantarAle kramazo bahUni karmANi bhavantIti kasmAt kalpyate ? ekameva karma kuto na kalpitamityabhiprAyaH / samAdhatte-saMyogabahutvAditi / uttarasaMyogAntaM karmetyavasthitam / kSiptasyeSorantarAle bahavaH saMyogA dRzyante / tena bahani karmANi bhavantItyAzrIyate / ekastu saMskAraH, antarAle karmaNo'pekSAkAraNAbhAvAt / nodanAbhighAtayoranyatarApekSaM karma saMskAramArabhate na karmamAtram, vegAbhAvAt / na cAntarAle nodanaM nApyabhighAtaH, tasmAdeka eva zarajyAsaMyogApekSeNa zarakarmaNA kRto viziSTaH saMskAro yAvatpatanamanuvartate / yathA yathA cAsya kAryakaraNAcchaktiH kSIyate, tathA tathA kArya mandataratamAdibhedabhinnamupajAyate / yathA tarostaruNasya phalaM prakRSyate'niHkRSyate ca jIrNasya / 1 dhiSThiteSu tatsambaddheSa calatpratyayamasahatpratyayaM c| 2 taM-kaM. 1, kN.2| 3 vegaakssN-je.1| 4 taM ca-kaM. 1, kaM. 2 / 5 karma saMskAra-kaM. 1, kaM. 2, kama nodanApekSamiSo saMskAra-je. 3 / 6 karmANi ca-je. 2 / 7 uttarANi-kaM. 1, kaM. 2 / 8 tasya ca-je. 1, je. 2, je. 3 / 9 apakRSyate-kaM. 1, kaM. 2 / / Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [248] anadhiSThiteSu bAhyeSu caturSu mahAbhUteSvapratyayaM karma gamanameva nodanAdibhyo bhavati / ___tatra nodanaM gurutvadravatvavegaprayatnAn samastavyastAnapekSamANo yaH saMyogavizeSo nodanamavibhAgahetoH / karmaNaH kAraNam, tasmAccaturdhvapi mahAbhUteSu karma bhavati / yathA paGkAkhyAyAM pRthivyAm / nyAyakandalI [248) upasaMharati-evamiti / anadhiSThiteSu bAhyeSu caturSu mahAbhUteSvapratyayaM gamanameva nodanAdibhyo bhavati / 'AtmanA asAdhAraNena sambandhinAnadhiSThiteSu bAhyeSvaprayatnapUrvaka 'gamanAkhyameva karma bhavati, 'notkSepaNAdirUpamityarthaH / mahAbhUteSu nodanAdibhyaH karma bhavatItyuktam / atha' kimidaM nodanamata Aha- tatra nodanaM gurutvadvatvaprayatnavegAna samastavyastAnapekSamANo yaH saMyogavizeSaH / kathamayaM saMyogavizeSo nodanamucyate tatrAha-nodanamavibhAgahetoH karmaNaH kAraNamiti / nodyanodakayoH paraspara'vibhAga na karoti yatkarma tasya kAraNaM nodanam / / . kimuktaM syAt ? anena saMyogena saha nodako nodyaM nodayati nAnyathA, tenAyaM nodanamucyate / nodanaM tu kva karmakAraNamatrAha-yathA pakAkhyAyAM pRthivyAmiti / yadA paGkasyopari mandavyavasthApitA prastaraguTikA kramazaH paGkana samamadho gacchati, tadA gurutvApekSaH prastarapasaMyogo nodanam / yadA prayatnena dUramutthApya prastareNAbhihanyate [ku0] [248] nanu guNaviziSTamAtmAntaramevezvaraH, na cezvarAnadhiSThiteSu karmotpadyate, tasya sarvanimittakAraNatvAt , tatkayamAtmAdhiSThiteSu karmocyata ityarthaH (ityata Aha ? ) asAdhAraNeneti (kaM. 303) jIvenetyarthaH / - nanu samastavyastagurutvAdyapekSatvamabhighAte vidyate kathamidaM nodanasya lakSaNamityabhiprAyeNa pRcchati 'kathamidaM saMyoga iti (kaM. 304) avibhAgahetukarmakAraNasaMyogo nodanamiti lakSaNaM pariziSTaM tu rUpakathanamiti bhAvaH / 1 hetorekasya-kaM. 1, kaM. 2 / 2 anyenA-je. 1 / 3 gamanAkSa-je. 2 / 4 notkSepaNApakSepaNAdika-kaM 1, kaM. 2 / 5 aMtha kiM- 1, kaM. 2 / 6 kathaM-kaM 1, kaM. 2 / 7 vibhAgAna-je. 2 / 8 kathamevaM saMyogavizeSa-kaM. 1 / Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam vegApekSo yaH saMyogavizeSo vibhAgahetorekasya karmaNaH kAraNaM so'bhighAtaH / tasmAdapi caturSu mahAbhUteSu karma bhavati, 'yathA pASANAdiSu 'niSThure vastunyabhipatiteSu / nyAyakandalI pastadA gurutvaprayatnavegApekSaH saMyogo nodanam, yadA jalenAhanyate tadA samastApekSaH saMyogo nodanamiti yathAsambhavamUhyamiti / . vegApekSo yaH saMyoga ekasya vibhAgakRtaH karmaNaH kAraNaM so'bhighAtaH, abhighAtyAbhighAtakayoH parasparavibhAgo yataH karmaNo jAyate tasyaivaikasya heturyaH saMyogavizeSaH so'bhighAtaH / tasmAdapi caturSa mahAbhateSu karma bhavati / yathA pASANAdiSu niSThure vastunyabhipatiteSu / nodanaM parasparAvibhAgahetorekasya karmaNaH kAraNaM na parasparavibhAgahetoH, evamabhighAto'pi parasparavibhAgahetorevaikasya karmaNaH kAraNaM na parasparAvibhAgahetoridamuktamekasya karmaNaH kaarnnm| saMyuktasaMyogaM vyAcaSTe-pAdAdibhirnu'dyamAnAyAmabhihanyamAnAyAM vA paGakAkhyAyAM pRthivyAM yaH saMyogo nodanAbhighAtayoranyatarApekSa-ubhayApekSo vA saMyuktasaMyogastasmAdapi ye pradezA na nadyante nApyabhihanyante teSvapi karma jAyate / ekatra pathivyAM pAdena nadyamAnAyAmabhihanyamAnAyAM vA ye pradezA na nudyante nApyabhihanyante teSvapi karma dRzyate / tatra calatAM pradezAntarANAM nudyamAnAbhihanya'mAnabhUpradezaH saha saMyuktapradeza [ku.] : praznapUrvakamavayavArtha vyAcaSTe kimuktamiti (kaM.304) lakSaNaM vivinakti - ayaM nodanamiti (ka. 304) anyatarApekSasya saMyuktasaMyogasya karmakAraNatvena prasiddhatvAdubhayApekSamudAharati tatrAbhighAtakamiti (?) abhighAtakahastAdikaM - 1 prsprvibhaagkRt-de| 2 so'bhighAtaH yathA pASANAdiSu-vyo. (672) sobhighAtaH / tasmAdapi bhuutessu-de| . 3 'niSThare vastunyabhipatiteSu' iti padAni 'de' pustake na santi sN.| 4 nUyamAnAyAmiti-kaM. 1, kaM. 2 / 5mAna:-je. Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 659 prazastapAdabhASyam tathA pAdAdibhindyamAnAyAmabhihanyamAnAyAM 'vA paDAkhyAyAM pRthivyAM yaH saMyogo nodanAbhighAtayoranyatarApekSa ubhayApekSo vA sa saMyuktasaMyogaH, tAmAdapi ye pradezA ma nudyante nApyabhihanyante teSvapi karma jAyate / [249] pRthivyudakayorgurutvavidhArakasaMyogaprayatnavegA'bhAve sati gurutvAdhadadhogamanaM 'tatpatanam / yathA musala zarIreSvAdiSUktam / tatrAdyaM gurutvAt, dvitIyAdIni tu gurutvasaMskArAbhyAm / nyAyakandalI saMyogaH kAraNam / yatrAbhighAtaka dravyaM bhUpradezamabhihatya kiJcidadho nItvotpatati, tatra pradezAntarakriyAyAmabhayApekSaH saMyuktasaMyogo hetuH / / [249) gurutvasya karmakAraNatvamAha / pRthivyadakayorgurutvavidhArakasaMyogaprayatnavegAbhASe gurutvAdyadadhogamanaM tatpatanam / yathA musalazarIrAdiSUktam / gurutvapratibandhakasya hastasaMyogasyAbhAve musalasya yadadhogamanaM tatpatanaM gurutvAdbhavati / evaM gurutvavidhArakaprayatnAbhAve. zarIrasya patanam, kSiptasyeSorantarAle dhegAbhAvAt patanaM gurusvAt / tatrAdyaM karma gurutvAd dvitIyAdIni tu gurutvasaMskArAbhyAm / teSu musalAdiSvAdhaM karma gurutvAdbhavati tena karmaNA saMskAraH kriyate, tadanuttarottarakarmANi gurutvasaMskArAbhyAM jAyante, dvayorapi pratyekamanyatra sAmarthyAvadhAraNAt / bhapradezaM kaMtukAdikaM kiMcidadhonatvotpatati / tatra kaMtukasaMyuktasya karmotpattI saMyuktasaMyogenobhayamapekSaNIyamityarthaH / gurutva(tvA)bhidhArakAsguNAnvitavya (?)vyAcaSTe murutvapratibandhakasyati (kaM. 305) / [249] nanu gurutvenaikema patane saMbhavati saMskAra: kimarthama]pekSyata ityata Aha yorapoti (kaM. 305) / ramin 1 vA yaH sNyogo-de| 2 tasmAdapi pRthivyAdiSu karma bhavati / pe ca pradezA-kaM. 1, kaM.2 / / vegAmAve gurutvaa-de| 4'tatpatanam' iti 'de' pustake nAsti / 5 zarIrAdiSu-kaM. 1, kN.2| 6 prayatnasyAbhAve-je.1, je.2; vidhArakasya prayatnabhyAbhAve-je. 2 / 7 tadanantaramattarakarmANi-kaM. 1, kN.2| Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [250] srotobhUtAnAmapAM sthalAnimnAbhisarpaNaM yattadvatvAt syandanam / kathama ? samantAdrodhaHsaMyogenAvayavidravatvaM pratibaddham, avayavadravatvamapyekArthasamavetaM tenaiva pratibaddham, uttarottarAvayavadravatvAni saMyuktasaMyogaH pratibaddhAni / 'yadA tu mAtrayA setubhedaH kRto bhavati, tadA samantAt pratibaddhatvAdavayavidravatvasya kAryArambho nAsti / 'setusamIpasthasyAvayavadravatvasyottarottareSAmavayava'dravatvAnAM pratibandhakAbhAvAd vRttilAbhaH / ___nyAyakandalI [250] dravatvasya kAraNatvaM kathayati-srotobhUtAnAmapAM sthalAnnimnAbhisarpaNaM yattad dravatvAt syandanam / apAM 'yannimnAbhisarpaNaM tatsyandanaM dravatvAdupajAyata ityarthaH / kathamiti praznaH / samantAdityuttaram / samantAta sarvato 'rodhaHsaMyoge kUlasaMyoge sati avayavino dravatvaM pratibaddhaM 'syandanaM na karoti / avayavadravatvamapyekArthasamavetaM tenaiva pratibaddham, yasminnavayave sAkSAdrodhaHsaMyogo'sti tadavayava gataM dravatvaM tenaiva rodhaHsaMyogena prAtabaddham, uttarottarANi tvavayavadravatvAni saMyuktasaMyogaH pratibaddhAni, rodhaHsaMyuktenAvayavena saha saMyogAdavayavAntarasya dravatvaM pratibaddhamiti / tatsaMyogAdaparasya pratibaddhamityenenaiva nyAyenottarottaradravatvAni pratibaddhAni / yadA tu mAtrayA setubhedaH kRto bhavati, tadA samantAt pratibaddhasyAvayavidravatvasya kAryArambho nAsti, dIrghatareNa setunA samantAt pratibaddhasyAvayavino mahAparimANasyaikadezakRtenAlpIyasA mArgeNa nirgamAbhAvAt / setusamIpasthasya tvavayavadravatvasya vRttilAbho bhavati, alpasyAvayavasya tena mArgeNa nirgatisambhavAt / tasya vRttilAbhe cottareSAmavayavadravatvAnAmapi pratibandhakAbhAvAdvattilAbhaH svakAryakartRtvaM syAt / [ku0] [250] alpIyasA mArgaNeti (kaM. 306) yAvadIrgho'vayavI notpadyate tAvatpUrvasyAvayavino nirgamAbhAvaH pratyakSasiddha ityarthaH / nanu saMyuktAnAmevAbhisarpaNaM ta_samavAyikAraNanAzAbhAvAtpUrvasyAvayavino na nAza ityata Aha tena ca na parasparamiti / 1 yadA tu setubhedaH-vyo. de| 2 sRtostu-de| 3 drvtvaanaampi-de| 4 yattu-je 2 / 5 yatra sthalAnkaM. 1, kN.2| 6 rodhaH saMyoge sti-je-2| 7 syandanaM vA-kaM. 1, kaM 2 / 8 gata-kaM. 1, kaM. 2 / 9 evaM drvtvaanaampi-je.1| Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTokAtrayopetama prazastapAdabhASyam tataH kramazaH saMyuktAnAmevAbhisarpaNam / tataH pUrvadravyavinAze sati prabandhenAvasthitairavayavaghaM dravyamArabhyate / tatra ca kAraNaguNapUrvakrameNa dravatvamutpadyate / [tatra ca kAraNAnAM saMyuktAnAM prabandhena gamane yadavaryAvani karmotpadyate] tat syandanAkhyamiti / [251] saMskArAt karma iSvAdiSavatam / tathA cakrAdiSvavayavAnAM pArzvataH pratiniyatadigdezasaMyogavibhAgotpattau yadavayavinaH saMskArAdaniyatadigdezasaMyogavibhAganimittaM karma tad bhramaNamiti / [ evamAdayA gmnvishessaaH|] nyAyakandalI - tataH kramazaH saMyuktAnAmevAbhisarpaNam / setusamIpastho'vayavaH prathamamabhisarpati, 'tadana tatsamIpasthastatastatsamIpastha ityanena krameNa sarve'vayavA abhisarpanti / te cAbhisarpanto na parasparabhinnadezA abhisarpanti, "ki tu tathAbhisarpanti yathA parasparasaMyuktA bhavantItyetadavadyotanArthamuktaM saMyuktAnAmevAbhisarpaNam / 'na punarasyAyamartho'pracyataprAcyasaMyogAnAmevAbhisarpaNamiti, saMsthAnAntaropalambhAt / tataH prAktanasaMyogavinAze pUrvadravyavinAze prabandhenAvasthita rathayavaiH saMyuktIbhAvenAvasthitairavayavairdIrgha dravyamArabhyate / tatra ca kAraNagaNapUrvaprakrameNa dravatvamutpadyate / avayavadravatvebhyo dIrghatare'vayavini dravatvamutpadyate / tatra ca kAraNAnAM saMyuktAnAM prabandhena gamane yadavayavini karmotpadyate dravatvAt tatsyandanam / tatra tasmin dravatve utpanne sati kAraNAnAmavayavAnAM prabandhena gamane 'paGaktIbhAvenAbhinnadezatayA gamane yadavayavini dravatvAt karmotpadyate tatsyandanAkhyam / [251] saMskArAt karmeSvAdiSuktam, tathA cakrAdiSu / tathAzabdo yathAzabdamapekSate, yattadonityasambandhAt / yathA iSvAdiSu saMskArAt karma kathitam, tathA cakrAdiSvapi bhavatItyarthaH / etadeva darzayati-avayavAnAM pArvataH pratiniyatadigdezasaMyogavibhAgotpatto [ku0] [251] 'daNDavigame veti (kaM. 307) yAvatsaMskAravinAzAtkarmasaMtAnoparama ityarthaH / 1 [] etaccihnAntargataH pAThaH 'de' pustake nAsti / 2 [] etaccihnAntargataH pATho vyomavatyAM nAsti / 3 tadana tatsamIpastha ityanena ca krameNa -je. 1 / 4 kintu yathAparasparasaMyuktA-je. 2 / 5 na punarayamoM -je.1, na tu punarasyAyamoM-je. 3., na punarayamasyArtho-je. 2 / 6 saMsaktIbhAvenA-je. 1, je. 3 / 7 dNddvigmesviti-kN.2| Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 pyAyakambalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [252] prANAkhye tu vAyo karma AtmavAyusaMyogAdicchA dveSaprayatnApekSAjjAgrata icchAnavidhAnadarzanAt, suptasya tu jIvanapUrvakaprayatnApekSAt / nyAyakandalI yadavayavinaH saMskArAdaniyatadigdezasaMyogavibhAganimittaM karma tad bhramaNam / pArzvataH pratiniyatA ye digdezAstaiH sahAvayavAnAM vibhAgasaMyogayArutpattau satyAM yadavaryAvanaH saMskArAdaniyatadigdezaH sarvatodikkavibhAgasaMyogayo nimittaM karma jAyate tadabhramaNam / prathamaM cakrAvayavini daNDasaMyAgAt karmotpadyate / 'uttarottarANi karmANi 'nodanAdabhighAtAt karmajAt saMskArAcca bhavanti / evaM vegAda daNDasaMyukte cakrAvayave AdyaM karma daNDasaMyogAt, avayavAntareSu ca saMyuktasaMyogAt, daNDasaMyuktasyAvayavasyottarottarakarmANi saMskArAnnodanAcca / apareSAM saMskArAt, saMyuktasaMyogAcca / daNDavigame tu cakre tadavayaveSu ca saMskArAdeva kevalAt / upasaMharati-evamAdayo gamanavizeSA iti / 252] prANAkhye 'vAyo karma AtmavAyusaMyogAdicchAdveSaprayatnApekSAda jAgrataH puruSasya prANAkhye vAyau karma icchAdveSa pUrvakaprayatnAd bhavatIti / kamidaM "jJAtamata Aha-icchAnuvidhAnadarzanAt / recakapUrakAdiprayogeSvicchAnuvidhAyinI prANakriyopalabhyate / nAsArandhrapraviSTe rajasi tannirAsArtha prANakriyA dvaSAdapi bhavati, ataH prayatna paviketyavagamyate / suptasya jIvanapUrvakaprayatnApekSAdAtmavAyasaMyogAt / "prANakriyA-suptasya prANakriyA prayatnakAryA prANakriyAtvAt "jAgrataH prANakriyAvat / sa cecchAdveSapUrvako na bhavati, suptasyecchAdveSayorabhAvAt / tasmAjjIvanapUrvaka eva nizcIyate, prANadhAraNasya tatpUrvakatvAt / [ku0] [252] kamidamiti (kaM. 308) tadviSaye chAyA'pratyakSatvAtprazna. / "recakapUrakatvAdiSviti (kaM. 308) bhanena vimataM pra(prA)Nakarma icchAkAryam, jAgraM (!) prANakarmatvAt , prANAyAmavelAyAM yogiprANakarmavaditi prayogaH sUcitaH / icchAnuvidhAnadarzanAviti (kaM. 308) atra dveSo'pyupalakSyate atastasya karmakAraNatvamudAharaNe darzayati nAsAranpreti (kaM. 308) / 1 dveSapUrvakaprayatnA-kaM. 1, kaM. 2 / 2 saMyogavibhAgayo-kaM. 1, kaM. 2 / 3 saMyoganimittaM-kaM. 1, kaM. 2 / 4 uttraanni-je.1| 5 nodanAt karmajAt-je. 1, je. 2 / 6 eva daNDasaMyuktaM-je. 1, je. 2, je.3| 7 vigte-je.3| 8 vAyukarma-je.2 / 9 icchAdveSapUrvakaprayatnApekSAd bhavatIti-kaM. 1, kN.2| 10 pUrvakAje. 1 / 11 jAta-kaM. 1, kaM. 2 / 12 pUrvikeyamava-je. 2 / 13 suptasya-kaM. 1, kaM. 2 / 14 jAgrat-je. 1, je. 2, je. 3 / 15 pUrakattvAdiprayogeSviti kN.2| Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam (253] AkAzakAladi'gAtmanAM satyapi dravyabhAve 'niSkriyatvaM sAmAnyAdivadamUrtatvAt / mUrtirasarvagatadravyaparimANam, tadanuvidhAyinI ca kriyA, sA cAkAzAdiSu nAsti / tasmAnna teSAM kriyAsambandho'stIti / [254] savigrahe manasondriyAntarasambandhArtha jAgrataH karma AtmamanaHsaMyogAdicchAdveSapUrvakaprayatnApekSAt, anvabhiprAyamindriyAntareNa viSayAntaropalabdhidarzanAt / suptasya prabodhakAle jIvanapUrvaka prayatnApekSAt / nyAyakandalI [253] caturSu mahAbhUteSvivAkAzAdiSu kasmAt kriyotpattirna 'cintyata ityata Aha AkAzakAladigAtmanAM satyapi dravyabhAve niSkriyatvaM sAmAnyAdivadamUrtatvAt / kriyAvattvaM mUrtatvena vyApta mUrtatvaM cAkAzAdiSu nAsti, ataH kriyAvattvamapi na vidyata ityarthaH / etadeva vivaNoti-mattirityAdinA tadvacaktam / [254] manasi karmakAraNamAha-savigraha iti / jAgrataH puruSasya savigrahe manasi sazarIre manasIndriyAntarasambandhArtha karma AtmamanaHsaMyogAdicchAdveSapUrvaka prayatnApekSAdbhavati / icchAdveSapUrvakaH prayatno jAgrato manaHkriyAheturiti / kathametadavagataM tatrAha-anvabhiprAyamindriyAntareNa viSayopalabdhidarzanAt / jAgarAvasthAyAmabhiprAyAnatikrameNendriyAntareNa cakSurAdinA viSayopalabdhidRzyate / yadA rUpaM jighRkSati puruSastadA rUpaM pazyati, yadA rasaM jighRkSate tadA rasaM rasayati / na cAntaHkaraNasambandhamantareNa 'bAhye[ku0] [253] caturSu mahAbhUteSviti (kaM 308) / [254] dravyatvA(tva)sya kriyAvatvaprayojakatvaM manyamAnasya praznaH / mUrtatvasyopAdhitvAd dravyatvamaprayojakamityabhiprAyavataH parihAra ityAha abhiprAyAnatikramaNeti (kaM. 309) icchAnatikramaNetyarthaH / 1 digAtmAna:-vyo. (673) de| 2 niSkriyAH vyo. (673) de| 3 cintitatyAha-kaM. 1, kaM. 2, na cintyata ityaah-je.2| 4 digAtmanAmiti-kaM. 1, kN.2| 5 manasi-kaM. 1, kN.2| 6 jighRkSate-kaM. 1, kaM. 2 / 7 bAhyendriyasya-kaM.1, kaM. 2 / Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 myAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam apasarpaNakarmopasarpaNakarma cAtmamanaHsaMyogAdadRSTApekSAt / katham ? yadA jIvanasahakAriNordharmAdharmayorupabhogAt pra'kSayo'nyonyAbhibhavo vA tadA jIvanasahAyayovaikalye tatpUrvakaprayatnavaikalyAt prANanirodha satyanyAbhyAM labdhavattibhyAM dharmAdharmAbhyAmAtmamanaHmayogasa hAyAbhyAM mRtazarIrAdvibhAgakA raNamapasarpaNakarmotpadyate / nyAyakandalI ndriyaviSayagrAhakatvamasti / tasmAdicchAdveSapUrvakAta prayatnAnmanasi kriyA bhateti gamyate / 'suptasya prabodhakAle jIvanapUrvaka prayatnApekSAt / suptasya puruSasyendriyAntarasambandhArtha prabodhakAle manasi kriyA jIvanapUrvaka prayatnApekSAdAtma manaHsaMyogAt / 'apasarpaNopasarpaNakarma cAtmamanaHsaMyogAdadRSTApekSAdupajAyate / etadeva kathamityAdinA praznapUrvakaM kathayati / "viziSTAtmamanaHsaMyogo jIvanam, tasya svakAryakaraNe dharmAdhauM sahakAriNau / yadA tayorupabhogAt "prakSayo vinAzo'nyonyAbhibhavo vA parasparapratibandhAt svakAryAkaraNaM vA, tato jIvanasahAyayoH dharmAdharmayorvaikalye'bhAve sati tatpUrvakaprayatna"vaikalyAd jIvanapUrvakasya prayatnasya vaikalyAdabhAvAt prANavAyonirodhe sati patite"tasmina zarIre yAbhyAM dharmAdharmAbhyAM dehAntare phalaM bhojayitavyaM tau labdhavRttiko bhUnAvaihikazaroropabhogyadharmAdharmapratibaddhatvAd dehAntara"bhogyAbhyAM dharmAdharmAbhyAM kArya na. kRtam / yadA tvaihikazarIropabhogyau dharmAdhau prakSINau tadA dehAnta ropabhogyayodharmAdharmayovRttilAbhaH / pratibandhAbhA"vo jAtaH / yadA rUpaM jighRkSatItyuttaragrathAryAlocanayA na tvetAvatA manasi karmavattvamavagamyata ityata Aha - "na cAnta:karaNamantareNeti (kaM. 310) / viziSTAtmamanaHsaMyoga iti (ka. 310) upabhojakAdRSTopagraha eva vaiziSTyam / parasparapratibandhAditi (kaM. 310) aMtyasukhasaMvijJAnAtprameva kiJcitkarma balavatA karmAntareNa nirudhyata yathAMgaH (?) 1prtykssyo-de| 2 vaikalyAta-kaM. 1, kaM. 2 / 3 vRttilabdhadharmAdharmAbhyAM-vyo. (676) de| 4 sahakAribhyAM-vyo. (676) / 5 sampAditena-vyo. (676) de| 6 suptasyeti-kaM.1, kN.2| 7 manaso:-kaM. 1, kaM. 2 / 8 apasarpaNeti-kaM. 1, kN.2|| 9 etadapi-kaM. 1, kaM. 2 / 10 viziSTAtmasaMyogo-je. 2 / 11 kSayo-je. 1 / 12 vaikalyAdabhAbAt-je. 1 / 13 asmin-kaM. 1, kaM. 2 / 14 bhogaakhyN-je.1| 15 bhAvajjAta:-kaM. 1, kN.2| 16 karaNasambandhamantareNeti-kaM. 2 / Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 665 prazastapAdabhASyam. tataH zarIrAdahirapagataM tAbhyAmeva dharmAdharmAbhyAM samutpannenAtivAhikazarIreNa sambadhyate, tatsaMkrAntaM ca svarga narakaM vA gatvA AzayAnurUpeNa zarIreNa sambaddhacate, tatsaMyogArtha karmopasarpaNamiti / nyAyakandalI tAbhyAM labdhavRttibhyAmahikadehopabhogyAt karmaNo'nyAbhyAmAtmamanaHsaMyogasahAyAbhyAMmRtazarIrAnmanaso. vibhAgakAraNamapasarpaNakarmotpadyate / apasarpaNakarmotpattAvAtmamanaHsaMyogo'samavAyikAraNam, manaH samavAyikAraNam, labdhavRttI dharmAdhamau nimittakAraNam / tatastadanantaraM tanmano matazarIrAvAhinirgataM tAbhyAmeva landhavattibhyAM dharmAdharmAbhyAM sakAzAdutpannenAtivAhikazarIreNa sambaddhaghate / tatsaMkrAntaM tadAtivAhikazarIrasaMkrAntaM manaH svarga narakaM vA gacchati / tatra gatvA AzayAnurUpeNa karmAnurUpeNa zarIreNa sambaddhayate / svarge narake vA yadupajAtaM zarIraM tatra tAvanmanaHsambandhena bhavitavyam, anyathA tasmin deze bhogAsambhavAt / na cAtmavadagatvaiva manaso dehAntarasambandho'sti, avyApakatvAt / gamanaM ca tasyatAvaddaraM kevalasya na sambhavati, mahApralayAnantarAvasthAvyatirekeNAzarIrasya manasaH karmAbhAvAt / tasmAnmRtazarIrapratyAsannamadRSTavazAdupajAtakriyaraNubhidurghaNukAdiprakrameNArabdhamatisUkSmamanupalabdhiyogyaM zarIraM [ku0] . anabhyAsena vedAnAm . AcArasya ca varya(ja)nAt (AcAryasya ca vacanAt (?)AlasyAdanaM (dInAM)doSAcca mRtyuviprAMjighaM(pA)satIti (?)niyamenAnsyasukhaduHkhajJAnenaiva karma vinazyettadevaM vacanamanarthakameva syAdityarthaH / - nanu ko'yaM dharmAdharmayovRttilAbha ityata Aha aihikazaroreti (kaM. 310) / manasa AmuSmikazarIrasaMbandhe pramANaM sUcayituM tarkamAha svarga narake veti (kaM. 310)-pramANaM cedamAmuSmikazarIraM manaHsaMyuktameva bhogaM karoti, zarIratvAt, aihikazarIravaditi saMyuktasaMyogena siddhasAdhanatAmAzaMkya parihari(ra)ti 'na cAgatvaneti (kaM. 310) AmuSmikazarIrajanyaM sukha(kha) tAvatprAya (yo)dezikaM vima(bha? ) kAryANAM (!)vA samavAyikAraNAM(NAnAM ?) cAnurodhenava 1 saMyujyate-vyo. (676), pA. 1-de| 2 pasarpaNAkhyamiti-vyo. (676) / 3 apasarpaNotpattI-je. 1, je. 2, je. 3 / 4 mno-je.1| 5 deshaantr-je.| 6na cAtmavadagasvaiveti-kaM. 2 / 4 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam yoginAM ca bahirudrecitasya manaso'bhipretadezagamanaM pratyAgamanaM ca, tathA sargakAle pratyagreNa zarIreNa sambandhArtha karmAdRSTakAritam / evamanyadapi mahAbhUteSu yatpratyakSAnumAnAbhyAmanupalabhyamAnakAraNamupakArApakAra'samartha tadapyadRSTakAritam, yathA sargAdAvaNukarma, agnivAyvoru tiryaggamane, nyAyakandalI parikalpyate / tacca mRtazarIramatikramya manasaH svarganarakAdide'zaMprativahanadharmakatvA. dAtivAhikamityucyate / maraNajanmanorantarAle manasaH karma zarIropagRhItasyaivotpadyate, mahApralayAnantarAvasthAbhAvimanaHkarmavyatiriktatve sati manaHkarmatvAd dRzyamAnazarIravRttimanaHkarmavat / AgamazcAtra saMvAdako dRzyata iti / tatsaMyogArthaM ca karmopasarpaNamiti / tena svarge narake vA pratyagrajAtena zarIreNa manaHsaMyogArtha karmopasarpaNamiti / .yoginAM ca bahirudrecitasya bahiniHsAritasya manaso'bhipretadezagamanaM pratyAgamanaM ca / tathA 'sargakAle pratyagreNa zarIreNa sambandhArtha 'manaHkarmAdRSTakAritam / na kevalame tAvat sarvamanyadapi mahAbhUteSu yatpratyakSAnumAnAbhyAmanupalabhyamAnakAraNamupakArApakArasamartha tadapyadRSTakAritam, yathA sargAdAvaNukarma, 'agnivAyvoryathAsaMkhyamUrvatiryaggamane, "mahAbhUtAnAM bhUgolakAdInAM ca prakSobhaNaM calanam, parIkSAkAle' pradai ( ?) niyamaH sayoga aihikasukhasyAsamavAyikAraNam, tathApi yadyAmuSmika(ka)zarIrasaMyuktena manasA AtmanaH saMyogo'samavAyikAraNaM syAt , tadA AmuSmikAbahireva prasaMga iti bhAvaH / AtivAhikazarIrasadbhAve satarkapramANamAha gamanaM ta(ca)tasyeti (kaM. 310), AtivAhikamityucyata iti (kaM. 310) "atikramya vahaneti (kaM. 310) cAha 1 anydpi-de| 2 samathaM ca bhavati-kaM. 1, kaM. 2 3 dezAtivA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 vopapa-kaM. 1, kaM. 2 / 5 iti nAbhiniveSTavyam-je. 1 / 6 svargakAle-je. 1, je.3| 7 manasaH karma-je. 1, je. 2, karmA-je. 3 / 8 metatsarva-je. 1, je. 2, je.3| 9 agnivAyvorUrvatiryaggamane-je. 1, je.3| 1. bhUtAnAM-je. 3 / 11 atikrmyeti-kN.2| Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 667 prazastapAdabhASyam mahAbhUtAnAM prakSobhaNam / 'abhiSiktAnAM maNInAM taskaraM prati gamanam, ayaso'yaskAntAbhisarpaNaM ceti / iti prazastapAdabhASye karmapadArthaH samAptaH // . nyAyakandalI bhiSiktAnAM maNInAM taskaraM prati gamanam, ayaso'yaskAntAbhisarpaNaM ca sarvametadadRSTakAritamiti / hitAhitaphalopAyaprAptityAganibandhanam / karmeti paramaM tattvaM yatnataH kriyatAM hRdi // iti bhaTTazrIzrIdharakRtAyAM padArthapravezanyAyakandalITIkAyAM karmapadArthaH samAptaH / saprayojanamasyatyA (styA) tivAhikam / mahApralayAnantarAvastheti (kaM. 310) svargAdizarIrahetumana[:]saMbhavApna vyartha vizeSaNatvam / [iti] karma // 1 abhivAsitamaNImAM-de. Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam atha sAmAnyapadArthanirUpaNam [255] sAmAnyaM dvividham-paramaparaM ca / svaviSayasarvagata'mabhedAtmakamaneka vRtti ekadvibahuSvAtmasvarUpAnuvRttipratyayakAraNaM svarUpAbhedenAdhAreSu prabandhena vartamAnamana'vRttipratyayakAraNam / nyAyakandalI [255] jayanti jagadutpattisthitisaMhRtihetavaH / vizvasya paramAtmAno brahmaviSNumahezvarAH // __ 'sAmAnyaM vyAcaSTe-dvividhaM sAmAnyaM paramaparaM ceti / kRtavyAkhyAnametaduddezAvasare / 'sarva sarvagataM sAmAnyamiti kecit / taniSedhArthamAha-svaviSayasarvagatamiti / yatsAmAnyaM yatra piNDe pratIyate sa tasya svo viSayaH, tatra sarvasmin gataM samavetam, sarvatra tatpratyayAt / sarvasarvagatatvAbhAve tvanupalabdhireva pramANam / 'abhedAtmakam, abhinnasvabhAvam / yena svabhAvenaikatra piNDe vartate sAmAnyaM tenaiva svabhAvena piNDA. ntare'pi vartate, tatpratyayAvizeSAdityarthaH / 'anekeSu piNDeSu vRttiryasya tadanekavRtti / [Ti0] // atha sAmAnyam // - [255 to 263] ata evAtra bAdhakahetava iti :-yadekaM tadekatrava vartate yathaikabhAjanagataM tAlaphalAdi / yadanekavRtti tadanekaM yathAnekabhAjana gataM tAlaphalAdi, ityAdyavayavivAdoktabAdhahetavaH / nAtireva "ca vyakteH svarUpam [ku0] [255] kRtavyAkhyAnamiti (kaM. 312) ekavyaktisamAviSTayoniyamena parAparabhAva ityAdi vyA (khyA) ta[mi]. tyarthaH / sarva sarvagatamiti (kaM. 312) AkA[zA ?]disAmAnyeneti shessH| sa sasya svaviSaya iti (kaM. 313) masyAnA (matsyAnAM ?) jalaviSaya iti vissyshbdsyaanytrbhaavaarthtvaadityrthH| tatpratyayAvizeSAditi (kaM. 313) vizeSatve'nugamAyogAdityarthaH / nanvetena vRttitaM nA(?)yathA'nekabhAjanagata tA]laphalAnItyata Aha-abhinnasvabhAvamanekatreti (kaM. 313) idamanumAnaM migrAhakapramANamityarthaH / abhedasvabhAvamityAdipadatrayaM samucitadravyAdibhyaH sAmAnyasya vaidhayaMpratipAdAyeti darzayituM saMgati karoti dvitvAvikamapIti (kaM. 313) yadyapyanyenaiva pade[na] vaidhayaM 1 mabhinnA-kaM. 1, kN.2| 2 nagamapratyayakAri-kaM. 1, kN.2| 3 buddhi-3.(686)yo de, pA. 5 pu. / 4 sAmAnyaM paramaparaM ceti-je.2| 5 sarva-kaM. 1, kaM. 2, je.2| 6 abhinnA-kaM. 1, kaM. 2 / 7 anekeSu vRtiysy-je.1| 8 'atha sAmAnyam' Da-pustake nAsti / 9 eva tatra-ma., eva cAtra-je. 2; evAtra-je. 1, 3 / 10 gt-a,b| 11 ca na vyakte:-ma. / Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTokAtrayopetam prazastapAdabhASyam katham ? pratipiNDaM sAmAnyApekSaM prabandhena jJAnotpattAvabhyAsapratyayajanitAcca saMskArAdatItajJAnaprabandhapratyavekSaNAd yadanugatamasti tatsAmAnyamiti / nyAyakandalI abhinnasvabhAvamanekatra vartata 'iti ca pratItisAmarthyAt samarthanIyam / nahi pramANAvagate'rthe kAcidanupapattirnAma / dvitvAdikamapyabhinnasvabhAvamanekatra vartate, tasmAt sAmAnyasya vizeSo na labhyate tatrAha-ekadvibahuSvAtmasvarUpAnuvRttipratyayakAraNamiti / sAmAnyamekasmin piNDe dvayoH piNDayobahuSu vA piNDeSvAtmasvarUpAnugamapratyayaM karoti / ekasya piNDasya dvayo'bahUnAmapyapalambhe gauriti pratyayasya bhAvAta, dvitvAdikaM tvevaM na bhavatIti vizeSaH / anekavRttittve sati yadekadvibahuSvAtmasvarUpAnugamapratyayakAraNaM tat sAmAnyamiti lakSaNArthaH / etadeva vivRNoti-svarUpAbhedeneti / ekasmin piNDe yat svarUpaM / tatpiNDAntare'pi tasmAdabhedenAdhAreSu prabandhenAnuparameNa pUrvapUrvapiNDAparityAgena vartamAnaM yadanuvRttipratyayakAraNaM svAtma' svarUpAnugamapratItikAraNaM sAmAnyam / [Ti0] . iti :- svaM svakIyamanyasmAd byAvartaka rUpaM svarUpam / nanu nivikalpakapRSThabhUtaH zabdollekhijJAnarUpo vikalpaH saGketaviSayo bhaviSyatIsyAha nApi vikalpaH zabdArtha iti / jAnavadazakyasaGketatvAd iti :- yathA savikalpaka supratipAdaM ditaM) tathApi prAguktaM bhrama nivArayitumitaratpadadvayamupAttamiti bhAvaH / anekavRttitve satIti (kaM. 313) . ekasvabhAve ceti zeSaH / ekasmipiNDe yatsvarUpamiti (kaM. 313) uttarapratItiviSayasya pUrvapratItiviSayabhedapratipAdanametat / anuparameNeti (kaM. 313) pUrvapratItiviSayasyottarapratItiviSayAdarthasiddho'bhedo tena pratipAdyata ityetAbatA'paunaruktyaM parasya prazna iti pramANaviSaya iti bhAvaH / piNDa piNDaM pratIti (kaM. 313) anekeSu piNDeSvityarthaH / 'sAmAnyApekSayeti. (kaM. 313) jAtyAdyavalakSaNyenAnekeSu jJAneSatpadyamAneSu sasvityarthaH / tatazcASaM samudAyArtha :yadyanekeSu piNDeSvevamanuvRttaM kiJcinna syAdanuvRttapratya[yA ? ]rthasattAsamarthanAdikamuddazai visRta[m] (?) / 1 iti-je.1, je. 3 / 2 ekadvibahaSviti-kaM. 1, kaM. 2 / 3 bahUnAM vopalambhe sati-kaM. 1, ka. 2 / 4'piNDAntare'pi-je.1, je. 2, je. 3 / 5 sada-kaM. 1, kaM. 2, yadanugata-je. 2 6 svarUpA-kaM. 1, kaM. 2 / 7 sUtaH - a,b| 8 saamaanyaapekssmiti-kN.2| Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamAdhyam / prazastapAdabhASyam [256] tatra sattAsAmAnyaM paramanavRttipratyayakAraNameva / yathA parasparaviziSTeSa carmavastra. kambalAdiSvekasmAnIladravyAbhisambandhA'nIlaM nIlamiti pratyayAnuvRttiH, tathA paraspara. viziSTeSu dravyaguNakarmasvaviziSTA satsaditi pratyayAnuvRttiH / sA 'cArthAntarAd sambandhAd bhavitumarhatIti yattadarthAntaraM sA satteti siddhA / 'sattAnasambandhAt satsaditi pratyayAnavattiH, tasmAt sA sAmAnyameva / nyAyakandalI - kathamiti parasya praznaH / kathamanekeSu piNDeSu sAmAnyasya vRttiravagamyata ityarthaH / uttaramAha-pratipiNDamiti / piNDaM piNDaM prati sAmAnyApekSaM yathA bhavati, tathA jJAnotpattau satyAM yo'bhyAsapratyayastena yaH saMskAro janitaH, tasmAdatItasya jJAnaprabandhasya jJAnapravAhasya pratyavekSaNAt smaraNAd yadanugatamasti. tatsAmAnyam / kimaktaM syAt ? ekasmin piNDe sAmAnyamupalabhya piNDAntare tasya pratyabhijJAnAdekasyAnekavRttitvamavagamyate / ata evAtra bAdhakahetavaH pratyakSavirodhAdapAsyante / [256] yatpUrvamuktaM paramaparaM ca dvividhaM sAmAnyamiti tadidAnI vivicya kathayatitatra paraM sattAsAmAnyamanuvRttipratyayakAraNameva / yadyapi pratyakSeNa pratIyate sattA, tathApi vipratipannaM pratyanumAnamAha-yathA parasparaviziSTeSviti / tadvacaktam / dravyAdiSu satsaditipratyayAnuvRttiH vyatiriktapratyayanibandhanA, bhinneSu pratyayAnuvRttitvAt, carmavastrAdiSu nIlapratyayAnuvRttivat / yasmAt sattA triSu dravyAdiSu pratyayAnuvRti karoti na vyAvRttim, tasmAt sAmAnyameva na vizeSa ityupasaMhArArthaH / [Ti0] jJAnamazakyasaGketaM tathA AkAro'pItyarthaH / tadeva sAmAnyamityAdi :- 'bhedAbhAvo'rdharUpam, svalakSaNamekam - 1, vikalpajJAnaM dvitIyam - 2, jJAnAkArastRtIyam - 3, tadAkArasya bahirAropazcaturtharUpam - 4, ityevama dhaMpaJcamarUpaM [256 to 258] prANigatAnIti (kaM. 314) dravyasya pRthivItvAdivatpRthivItvasyAgotvAdayo'vAMtaravizeSa ityarthaH / evaM nIkatvAdayo'pi rUpatvasya katva-vatvAdayaH zabdasyeti / ki dravyatvAdInAmiti (kaM. 314) / 1 vnysmaan-de| 2 niilbhiti-de| 3 cArthAntarAd bhavituM-kaM. 1, kaM. 2 / / 4 sattAsambandhAt-vyo. (687), de| 5 ata eva tatra-kaM. 1, kaM. 2, ata eva cAtra-je. 2 / 6 dravyAdiSu-je. 1, dravyAdiSu triSa-je je. 3 / 7 tadeva ca ma. je. 1, 3; tadeva-je. 2 / 8 bhedo'bhAvo - a, ba / 9 mrdhpnycmaakaarmucyte-| Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 671 prazastapAdabhASyam [257] aparaM dravyatvaguNatvakarmatvAdi 'anuvRttivyAvRttipratyayahetutvAt sAmAnya vizeSazca bhavati / tatra dravyatvaM parasparaviziSTeSu pRthivyAdiSvanuvRttipratyayahetutvAt sAmAnyam, guNakarmabhyo 'vyAvRttipratyayahetutvAd vizeSaH / tathA guNatvaM parasparaviziSTeSu rUpAdiSvanuvRttihetutvAt [sAmAnyam, dravyakarmabhyo vyAvRttihetutvAd vizeSaH / tathA karmatvaM parasparaviziSTeSUtkSepaNAdiSvanuvRttipratyayahetutvAt sAmAnyam, dravyaguNebhyo vyAvRttihetutvAdvizeSaH] / ___ nyAyakandalI (257) aparaM dravyatvaguNatvakarmatvAdi anavRttivyAvRttihetutvAt sAmAnyaM vizeSazca bhavati / dravyatva dravyeSvanuvattipratyayahetutvAt sAmAnyam, guNakarmabhyo vyAvRttihetusvAdvizeSaH / guNatvaM guNeSva'nuvRttipratyayahetutvAt sAmAnyam, dravyakarmabhyo dhyAvRttipratyayahetutvAdvizeSaH / tathA karmatvaM parasparaviziSTeSutkSepaNAdiSvanuvRttipratyayahetutvAt sAmAnyaM dravyaguNebhyo vyAvRttihetutvAdvizeSaH / dravyatvAdivat pRthivItvAdInAmapyanuvRttivyAvRttipratyayahetutvAt sAmAnyavizeSabhAvo'stItyAha-evamiti / prANigatAni sAmAnyAni gotvAzvatvAdIni, aprANigatAni ghaTatvapaTatvAdIni / kiM dravyatvAdInAM sAmAnyarUpatvaM vAstavam ? kiM vA [Ti.] svalakSaNamekamAropitabAhyatvamiti cocyate / tatsAmAnyaM sNsrgvissyH| ekapratyavamarzasya iti pratyavamoM vikalpaH / na ca tasminprantIyamAne iti tasminnabhAve ityarthaH / "zabdasyAtadviSayatvAd iti zabdo hyabhAvaviSayo (nArtha)zabdaviSayo'to na zabdAdIpratItiH / na ca zabdaM vihAyArthapratipattI pramANAntaramasti / sAmAnyapadArthaH / / na bhavantIti (kaM. 315) bhedasAdhakAbhAvAdityarthaH / sAmAnyavizeSayoH parasparavirodhAdanyatarasya gauNatvamavazyaMbhAvi, tatkataradatra goNamiti praznArtha: / pRthakkAryanirUpaNamiti (kaM. 315) buddhirUpakAryanirUpaNamityarthaH / 1 anuvRttivyAvRttihetutvAt-kaM. 1, kaM. 2, de, pA. 6 pu| 2 anuvRttihetutvAta-kaM. 1, kaM. 2 / 3 vyAvRttihetutvAt-kaM. 1, kaM. 2 / 4 [] etaccihnAntargataH pAThaH de pustake nAsti / 5 SvanuvRttihetutvAta-je. 3 / 6 svarUpa-kaM. 1, kN.2| 7 zabdasya-a, ba, ka / 8 padArthasamApto dRzyamAnA pUSpikA sAmAnyapadArthasamAptI nAsti / Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 gyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam evaM pathivItvarUpatvotkSepaNatvagotvaghaTatvapaTatvAdInAmapi prANyaprANigatAnAmanavRttivyAvRttihetutvAt sAmAnyavizeSabhAvaH siddhaH / 'etAni dravyatvAdIni prabhUtaviSayatvAt prAdhAnyena sAmAnyAni, svAzraya vizeSakatvAd bhaktyA vizeSAkhyAnoti / [258-259] lakSaNabhedAdeSAM dravyaguNakarmabhyaH padArthAntaratvaM siddham / ata eva ca nityatvam / nyAyakandalI. vizeSa'rUpatA ? AhosvidubhayarUpatA ? atrAha-etAnIti / samAnAnAM bhAvaH sAmAnyamiti sAmAnyalakSaNaM vyatvAdiSu vidyate, svAzrayaM sarvato vizinaSToti vizeSa iti tu lakSaNaM nAsti / ata etAni mukhyayA vRttyA sAmAnyAnyeva na vizeSAH, vizeSasaMjJA tUpacAreNa labhante / vizeSo hiM svAzrayaM sarvato viziSTi, dravyatvAdikamapi vijAtIyebhyaH svAzrayasya vizeSakamityetAvatA sAdharmyaNopacArapravRttiH / [258] 'dravyatvAdIni dravyAdivyatiriktAni na bhavanti, atasteSAM pRthakkAryanirUpaNamanyAyyamityatrAha-lakSaNabhedAditi / anugatAkArabuddhivedyAni dravyatvAdIni, vyAvRttibaddhivedyAzca dravyAdivyaktayaH, tasmAdeSAM dravyatvAdInAM lakSaNabhedAt pratItibhedAda dravyaguNakarmabhyaH padArthAntaratvam / ata eva ca nityatvam / yata eka sAmAnyasya dravyAdibhyo bhedaH, ata eva nityatvam / dravyAdyabhede sAmAnyasya dravyAdivinAze vinAzastadutpAde cotpAdaH syAt, bhede tu nAyaM vidhiravatiSThata iti / [ku.] manugatAkAreti (kaM. 315) buddhibhedasyaiva tadbhedasAdhakatayA nirUpaNam , natvanyataH siddhabhedasya buddhirUpakAryanirUpaNamiti bhaavH| ata eveti (kaM. 315) bhedasAdhakasyAnuvRttipratyayasyAnukUlastarka :- vinAzakAraNabhAve sati bhAvarUpatvAnnityatvaM tadravyAghabhedenopapadyata ityarthaH / 1 etAni tu-kaM. 1, kaM. 2 / 2 vishessaattu-ve| 3, 4 svarUpatA-kaM. 1, kaM. 2 / 5 vizeSaNa-kaM. 1, kaM. 2 / 6 dravyatvAni-je. 1, je.3| Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapatrikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI [259] atrake vadanti / bhinneSvanugatA buddhiH sAmAnya vyavasthApayati / sA ca pratipiNDaM daNDapuruSAviva na 'svatantra sAmAnyavizeSalakSaNe dve vastunI pratibhAsayati / nApi tayorvizeSaNavizeSyabhAvaH, 'gotvavAnityevamanudayAt / kiM tu tAdAtmyagrAhiNI pratItiriyam, gaurayamityekAtmatAparAmarzAt, ubhayoranyonyaprahANena svarUpAntarAbhAvAcca / anuvRttatA hi gotvasyeva sAmAnyAntarasyApi svarUpam, vyAvRttatApi govyakteriva' vyaktyantarANAmapi svabhAvaH / sAmAnyAntaravyAvRttaM tu gotvasya svarUpam, vyaktyantaravyA vRttizca govyakteH svabhAvaH parasparAtmatAmantareNAnyonyaM na zakyate nirdeSTum / na ca tasya sa eva svabhAvaH sa eva ca sambandhItyupapadyate, niHsvabhAvasya sambandhAbhAvAt / tasmAjjAtivyaktyoH parasparAtmataiva tattvam / evaM sati bhedAbhedavAdo'pi siddhayati / yathA hi zAbaleyo gaurityevaM pratIyate tathA bAhuleyo'pi / na cAsti kasyacid bAdhaH zAbaleya eva gaurna bAhuleya iti / kintu sarveSAmekamatitvameva 'sa gaurayamapi gauriti' / tatra pratItibalena zAbaleyAtmakasya gotvasya bAhuleyAtma[ku0] [259] evaM prasAdhitaM jAtivyaktyorAtyaMtikaM bhedamasahamAnAtparAnucchapayati ati (kaM. 315) svataMtra iti (kaM 315) atyaMtabhinna ityarthaH / . nanvabhinnayo: katha vizeSaNavizeSyabhAva ityata Aha-nApi tayoriti (kaM. 315) / nanu yadi bhedaM vizeSaNavizeSyatAM na gRhNAti tatkathaM sAmAnyaM (ma ,vasthApayatItyata Aha - kinviti (kaM. 315) tAdAtmyagrAhiNIti (kaM. 315) tAdAtmyattayA sAmAnyagrahaNAta(t ) tavyavasthApayatItyarthaH / 'ekAkAreNeti sambandhapratipAdakazabdollekhaviraheNa sAmAnyAdhikaraNyAvamarzanAdityarthaH / nanvanuvRttatva sAmAnyasya svarUpaM vyAvRttatvaM ca vyakteH svarUpaM parasparaparihAreNaiva pratIyata ityata AhaanuvRttatA hIti (kaM. 315) sAmAnyAntarasyApIti (kaM. 315) azvAdirityarthaH / tatazca tanmAtra svarUpamityarthaH / tarhi kIdazamanayoH svarUpamityata Aha-sAmAnyAntaradhyAvRttaM tviti (kaM. 315) ta_yameva svarUpabhedo'stvityata Ahaparaspareti (kaM. 315) satyamayaM svarUpa bhedaH / sa eva tu parasparamantareNa na saMbhavatItyarthaH / nanvanyAnyavyAvRttatayA parasparAtmatAmantareNApi svarUpabhedo'stvityata Aha - na ca tasya sa eveti (ka. 315, 'niHsvabhAvavatvAditi (kaM. 315) azyAvRttasvabhAva virahAtparasparavyAvRttatayA vyAvRttAtmakatve cetaretarAzraya prasagAditi bhAvaH / tatkimatyantamabheda eva jAtivyaktyoH , tathA sati vyapadezAbhede tadabhAve kathaM tAdAtmyavAcoyUktirapItyata Aha-tatreti .1 svAtantryeNa-kaM-1, kaM. 2 / 2 gotvA gotvavAna-ka. 1, kaM. 2, je; 3; atra je. 1 pustake 'gauH' iti padamadhyAhArya gotvavAn iti samucita: pATho'sti / 3 govyakta:-kaM. 1, kaM. 2 / 4 vyAvattezca-je. 1, je. 3 / 5 NAnyo na-kaM. 1, kaM. 2 / 6 ayaM pATho nAsti vi. pustke| 7 bhAvasya sambandhAbhAvAditi vi. pustake / 85. Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakanvalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI katve siddhe zAbaleyAd bhedo'pi siddhayati / ayameva hi sAmAnyasya pUrvapiNDAd bhevo yat piNDAntarAtmakatvam / idameva ca sAmAnyarUpatvaM yadubhayAtmakatvam / bhedAbhedAvekasya viruddhAviti cet ? na, yuktijasya bhavataH sAmpratametadabhidhAtum / tadviruddhaM yatra buddhi'viparyasyati / yattu sarvadA pramANena tathaiva pratIyate, tatra virodhAbhidhAna meva viruddham / anyatraivaM na dRSTamiti cet ? kiM vai pratyakSamapi anumAnamiva dRSTamanusarati ? . hataM ta_damanavasthayA / athedaM svasAmarthyAt pravartate ? tadA 'yathA yadvastu yaddarzayati tathaiva tat, na tvetadanyatrAdarzanena pratyAkhyAnamarhati 'sarvabhAvapratyAkhyAnaprasaGgAt / tasmAt sAmAnya vyaktyutpAdavinAzayorutpAdavinAzavattvAdvayaktyantarAvasthAne cAvasthAnAnnityamanityaM ca, na punanitya meva / __ evaM prApte'bhidhIyate-ki jAtivyaktyoravilakSaNamAkAraM 'galtIpratItistayorabhedaM gRhNAti ? Ahosvit parasparavilakSaNAvAkArau ? Aye kalpe tAvadekameva vastu syAt, nobhayorekAtmakatvam avilakSaNAkArabuddhivedya'tvasyAbhedalakSaNatvAt / (kaM. 315) tatra pratItibalena parasparabhinnAbhinnAbhivyaktibhirayaM gaura: [aya] zyAma iti jAte.. sAmAnAdhikaraNya viSayIkurvanpratyakSapramANaM drshitm| saprati tasya pratikUlatarkamAzaMkya pariharati bhedAbhedAdAvapoti (kaM. 315) yuktijasyeti (kaM. 315) maivaM vaktavyam , yAdRzo viSayastAdRzyeva buddhayA bhavitavyam ; anyathAdRzI tu sA tena saha virudhyata ityarthaH / astvevaM tataH kimityata Aha-yattviti (kaM. 315) anyatreti (ka. 315) daNDapuruSAdAvevaM bhinnAbhinnasvabhAvatvaM dRSTamityarthaH / ki vai pratyakSamapIti (kaM. 316) vyAptiMbalena pravartate, yato'nyatravamadarzanAdihApi nAnumanyata ityarthaH / evamanaMgIkAre ko doSa ityata Aha-hatamiti (kaM. 316) vyAptigrAhakamapi pratyakSaM pratyakSAntaragahItAM vyAptimapekSate tathApi pakSAntaramityanavasthayA na kvacitpravartata ityarthaH / nanveva hi nazyanIbhirvyaktibhiH saha tAdAtmyAtmAmAnyenApi naSTavyama, na ca naSTavyaktyantare punaravasthAna yujyata ityata Aha-tasmAditi (kaM. 316) yathA darzanAnusAreNa bhedAbhedI tathA niyatvAnityatve'pIti bhAvaH / nobhayoriti (ka. 316) ekAtmatvamubhayorvaktavyam / na cAvilakSaNatve tatsaMbhavatIti bhAvaH / nAsti ceti 1 viparyeti-kaM. 1, kaM. 2 / 2 pratIyate-je. 3 / 3 yathA vastu -je. 1 / 4 sarvAbhAva-je. 3 / 5 meveti-je. 1 / 6 gaNAti tatpratItiH? uta-kaM. 1, kN.2| 7 vedysy-je.1| 8 bhedAbhedAviti ke 2 / 1'ca' iti vi. pustake naasti| Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTokAtrayopetam nyAyakandalI dvitIye tu kalpe vyAhatireva, vilakSaNAkArasaMvittireva hi bhedasaMvittiH / tasyAH sambhave sati tayorabhevapratipattireva 'nAsti, kathaM bhinnayorabhedo vyavasthApyate ? kayaM tahi tAdAtmyapratItiH ? na kathaJciditi vadAmaH / yadi tAvadeka AkAro'nubhUyate, ekasyaiva vastunaH pratItiriyaM nobhayoH / atha dvAvAkArAvanubhUyete tadAsyAH . pratIterasambhava eva / yatpuna gaurityayamavibhAgena saMvedanaM tatsamavAyasAmarthyAt / saMyoge hi dvayoH saMsargAvabhAsaH, samavAyasya punareSa mahimA yadatra, sambandhinAvayaHpiNDahnivata piNDIbhatAveva pratIyate 'jAtireva ca vyakteH svarUpam / tena satyapi bhede badarAdivat kuNDasya jAtito vyakteH svarUpaM pRthaga na niSkRSyate / parasparaparihAreNa tUpalambho'styeva, dUre gotvAgrahaNe'pi piNDasya grahaNAt / pUrvapiNDAgrahaNe'pi piNDAntare gotvagrahaNAt / tasmAdvayakteratyantaM bhinnameva sAmAnyamiti tAkikANAM prakriyA / (ke 316) tathAtve vA na kvacidAtyantiko bhedaH syAditi bhaavH| kathamiti (ka. 316) na kathaMcidityarthaH / suhRbhUtvA pRcchati kathaM tahIti (kaM 316) bhinnayorekatvaM tAdAtmyaM ki vA bhAgena savedanaH (ma). tatrAdyAnaMgIkAra pagahana ityata Aha-na kathaMciditi (kaM 316) kathamanagokAra ityatra prAcImeva yuktimanuvadati yadi tAvaditi (kaM. 316) / dvitIyasyAnyathAsiddhirityAha-'yastviti (kaM. 316) / nanu yadi jAtivyaktyoH samavAyo'pi saMsargaH syAttahi daMDapuruSasaMyoga saMyoga iva kimiti na pratIyata ityata Aha-saMyoga iti (kaM. 316) piNDIbhUtAveveti (kaM. 316) evakArAbhinnakramaH sambandhinAvityasyAnantaraM draSTavyaH / piMDa(DI)bhUtAvapRthagbhUtau sambandhinAvevecchaM (?) pratIyete / sambandhastu svaM (?) viziSTapratyayeNa(na) na kAryeNAnumIyata ityarthaH / nanvayaHpiNDo vahi vinApi kvacidapalabhyate, vatirapyaHpiNDa vinA; navaM kadAcidapi jAtivyaktI, tatkathamanayoaMdasiddhirityata Aha-Idazatveti (?) - ayaM bhAva: ki jAtivyaktyorasambaddhayoranavasthAnAddhado nirAkriyate, parasparaparihAre nAnupalabhAdvA / tatrAdyo'prayojaka ayutasiddharupAdhitvAt dvitIya asiddha eveti / 'pRthak nizcayeti (kaM. 316) avasthitanaye vizeSo draSTavyaH / tArkikANAmiti (kaM. 316) vizeSaNapRyagavasthitayoranupalabhasyAbhedahetoranukUlatarkavirahasUcayitum / 3 jAtireva na ca-kaM. 1, kaM. 2 / 1. nAstyeva-je 2 / - 4yatpunariti-kaM.1 / 2 goriyamiti-je. 1. je. 3, gaurymiti-je.2| 5 pRthaka na niSkrayata iti kaM 2 / Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam prazastapAdabhASyam [260-263] dravyAdiSu vRttiniyamAt pratyayabhedAcca parasparatazcAnyatvam / pratyeka vAzrayeSu lakSaNAvizeSAdvizeSalakSaNAbhAvAccaikatvam / nyAyakandalI [260} dravyAdiSu vRttiniyamAt pratyayabhedAcca parasparatazcAnyatvam, dravyatvAdayaH pratyeka dravyAdiSveva niyatAH / pratyayabhedAzcaiteSu dRzyante, tasmAd dravyAdiSu vRttiniyamAta pratyayabhedAcca dravyatvAdInAM parasparato bhedaH / abhedAtmakaM sAmAnyamiti pUrva pratijJAmAtreNoktaM tadidAnI pramANasiddhaM tasya karoti-pratyekaM svA'zrayeSa lakSaNAvizeSAdvizeSalakSaNAbhAvAccaikatvam / lakSyate'neneti lakSaNamanuga'tAkAraM jJAnam / pratyekaM pratipiNDamavizeSAdvailakSaNyAbhAvAdvizeSe bhede lakSaNasya pramANasyAbhAvAcca sAmAnyasya svAzrayeSvekatvamabhinna'svabhAvatvamityarthaH / svaviSaye sarvatra sAmAnyaM samavaiti nAnyatreti yatpUrvamuktaM tatra kAraNamAhayadyapIti / yadyapi sAmAnyAni yatra tatropajAyamAnena piNDena sambandhAdaparicchinnadezAnyaniyatadezAni, tathApyupalakSaNasyAbhivyaJjakasyAvayavasaMsthAnavizeSasya niyamAniyatatvAt piNDotpAdakakAraNasAmagrIniyamAcca svaviSaye sarvatra samavayanti nAnyatreti / [ku0] [260] dravyatvAdaya iti (kaM. 316) parAparabhatAnAM nyUnAdhikavyaktivRttitayA bhedaH / viruddhAnAM tu mitha: ktivattitayA tada dRSTavyama / vailakSaNyAbhAvAditi (kaM. 316) anenAnuvRttipratyayarUpaM pratyakSaM meM (kSameva ?) vipakSe bAdhakatarkasahitaM sAmAnyasya vyaktibhedavirahe pramANaM darzitakAraNamAhetyarthaH / .. aniyatadezAnIti (kaM. 317) apraiveti (?) niyaMtuM zakyAnItyarthaH / saMsthAnaniyama eva kuta ityata AhapiMDotpAdaketi (kaM. 317) sAmagroniyamAditi (kaM. 317) sAmagrIsvabhAvabhedAtityarthaH / 2 anugatAkAra-kaM. 1, kaM. 2, je. 3 / 3 svabhAva-kaM. 1, kaM. 2 / 1 svAzrayeSviti-kaM. 1, kaM. 2 / 4 tasya-kaM. 1, kN.2| Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 677 prazastapAdabhASyam yadyapyaparicchinnadezAni 'sAmAnyAni, tathApyupalakSaNaniyamAt kAraNasAmagrIniyamAcca svaviSayasarvagatAni / antarAle ca saMyogasamavAyavRttyabhAvAdavyapadezyAnIti / ___iti prazastapAdabhASye sAmAnyapadArthaH samAptaH / nyAyakandalI [261) etaduktaM bhavati-sAsnAdisaMsthAnavizeSo gotvasya vyaJjakaH, kesarAdisaMsthAnavizeSo'zvatvasya, viziSTagrIvAdisaMsthAnavizeSo ghaTatvasya, pratItiniyamAt / ete ca saMsthAnavizeSA na sarveSu piNDeSu sAdhAraNAH, api tu pratiniyateSu bhavanti / tatra yadyapi sarva sAmAnyaM sarvatropajAyamAnena 'svaviSayeNeva piNDAntareNApi sambaddhaM kSamate, tathApi yasyAbhivyaJjakaM yatra piNDa sambhavati tasya tatraiva samavAyo nAnyatra / evaM 'sAmagrI niyamAdapi sAmAnyasambandhaniyamaH / eSa hi tantvAdInAM kAraNAnAM svabhAvo 'yadetairutpAdyamAne dravye paTatvameva samavaiti, 'nAnyat / eSa hi matpiNDAdInAM mahimA yattaH kriyAmANe dravye ghaTatvameva samavaiti, nAnyat / na tAvat sAmAnyamanyato gatvAnyatra sambadhyate, niSkriyatvAt / tatrApi yadi pUrva nAsIt ? tatropajAyamAnena piNDenAsya sambandho na syAt / dRzyate ca sarvatropajAyamAnena piNDena sambandhaH, tasmAt sarvaM sarvatrAstIti kasyacinmataM tannirAkurvannAhaantarAle saMyogasamavAyavRttyabhAvAdavyapadezyAnoti / antarAlamiti AkAzaM vA digadravyaM [ku0] [261] viSaya vizeSasamavAyisamavAyaniyame pramANasyAsphuTatvAnuktamarthaM saMgRhya darzayati etaduktamiti (kaM. 317) -atra pratItiniyama eva samavAyaniyame pramANam / tatra tu prayojaka: saMsthAnaniyamaH / tatrApi prayojaka: kAraNasvabhAva iti vivekaH / evaM sAmagrIniyamAdapIti (kaM. 317) niyatapratItyutpAdakasaMsthAnotpAdanadvAreNeti bhAvaH / AgAmibhASyaM samarthayitumukta vidyadana (?) mAzaMkate na tAvaditi (kaM. 317) na vA sambaddhAnAmeveti zeSaH / AdhArAdheyabhAvasya saMbandhAMtaranAntarIyakatvAditi bhAvaH / vastuzakteriti (kaM. 317) balAdanyato nAgatamapi sAmAnya jAyamAnena piNDena saMbadhyata ityaMgIkartavyamityarthaH / 1. sAmAnyAni bhavanti-kaM. 1, kaM. 2 / 2 svaviSayeNaiva-kaM. 1, kaM. 2, je. 3; svaviSayeNa ca-je. 2 / 3 tasyA-je. 3 / 4 sAmanyA -kaM. 1, kN.2| 5 yadetairutpadyamAne-kaM. 1,kN.2| 6 naaprN-je.2| / Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvamASyam nyAyakandalI vA sti'mitavAyurvA mUrtadravyAbhAvo vA, teSu gotvAdisAmAnyAnAM na saMyogo nApi samavAyaH / na cAsambaddhAnAmeva teSAmavasthAne pramANamasti / ato'ntarAle na sAmAnyAni vyapadizyante na santItyarthaH / kathaM tarhi tatropajAyamAnena piNDena sambadhyante ? kAraNasAmarthyAt / saMyogo hyanyataH samAgatasya bhavati, tatraivAvasthitasya vA bhavati / tasmAdvilakSaNastu samavAyo yatra yatrava piNDotpattau kAraNAni vyApriyante, tatra tatraiva kAraNAnAM sAmarthyAt piNDa'nyato'nAgatasya tatrasthitasyApi sAmAnyasya bhavati, vastuzakteraparyanuyojyatvAt / [262] atrAhuH saugatA:-pratIyamAneSu bhedeSu maNisUtravaveka'syAkArasyAnupalambhAt .. sAmAnyaM nAstyeveti / tadayuktam, anekAsu govyaktidhvanabhayamAnAsvazvAdivyaktivilakSaNatayA 'sAmAnyAkArapratItisambhavAt / yadi zAbaleyAdiSu parasparabhinneSvekamanuvattaM na kiJcidasti, yathA gavAzvavyaktayaH parasparavilakSaNAH 'saMvedyante tathA govyaktayo'pi saMvedyAH syuH / yathA vA govyaktayaH sarUpAH pratIyante tathA gavAzvavyaktayo'pi pratIyeran, vizeSAbhAvAt / niyamena tu govyaktayaH pratIyamAnAH sarUpAH svavargasAdhAraNamazvAdivyAvRttaM kiJcidekaM rUpamApakSipanti, ekArthakriyAkAritvAdekahetutvAdvA / govyaktInAmekatvamiti cet ? nAsati sAmAnye 'vyaktInAmiva vyaktihetUnAM vyaktikAryAgAmapi parasparavyAvRttAnAmekatvAt / kiJca, [ku0] [262] "tatrAhuH saugatA iti (kaM. 317) uktaM pramANamajAnAnA iti zeSaH / uktamevAnuvRttipratyayarUpaM pramANaM darzayati anekAsviti (kaM. 317) anukUlaM tarkamAha yadIti (kaM. 317) upasaMharati niyameneti (kaM. 318) ekArthakriyAkAritvAditi (kaM. 318) ekArthanidohanavahanAdilakSaNA eko hetuH u(va)SabhAdiH / nAmatIti (kaM. 318) ekajAtikoDI kRtAmevArthakriyANAM hetUnAM cakatvamiti bhAvaH / na vAyaM niyama ityAha ki ceti (kaM. 318) hetubhede ekAkArAM pratoti kAryAbhede'pyanekAkArAM pratIti darzayati yA ca gauriti (kaM. 318) api ceti (kaM. 318) sAmAnyadvArA zabdArthayoH saMke[te sati vAcyavAcakabhAve ghaTate / sAmAnyAnaMgIkAre tu na ghaTata evetyarthaH / 1 stimitavega-kaM. 1, kaM 2 / 2 vA vyavasthitasya-je. 2 / 3 ekasyAnupalambhAta-je. 1 / 4 samAnAkAraje. 2 / 5 vidynte-je.1| 6 mAkSipati-kaM. 1, ka. 2 / 7 hetutvAcca-kaM. 1, ka. 2 / 8 govyaktInAmiva-je 2 / 9 atra ekatvAdasambhavAt iti mudritaH pAThaH na tu 'ekatvAt' tatra-je. 1 ityatra 'ekatvAbhAvAt' je. 2. je. 3 ityatra 'ekatvAsambhavAt' iti pAThaH / atra ekatvAsambhAvAt ityanantaram 'ekatvam' iti pade adhyAhAryamANaM'rthaH samIcIno bhavati / tathA hi 'na asati sAmAnya vyaktInAmiva vyaktihetUnAm ekatvam vyaktikAryANAmapi parassaravyAvRttAnAmekatvAsambhavAta' ityarthaH-sampAdakaH / 10 atrA0-kaM. Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 679 nyAyakandalI yadyekahetutvAdekatvam, bhinna kAraNaprabhavANAM vyaktInAmekatvaM na syAt / dRzyate cAbhinnasvabhAvAnAmapi kAraNabhedo yathA vahnAranirmathanAdvidyuta AdityagabhastikSobhitAt sUryakAntAdapi maNerutpattiH / ekakAryatvAdekatve ca vijAtIyAnAmapyekatvApattiH, dRSTA hi vAhadohanAdikriyA gavAdivyaktInAmiva 'mahiSyAdivyaktInAmapi / yA ca gaurna duhyate na ca vAhyate sA gaurna syAt / api ca sAmAnyAbhAve ko'rthaH zabdasaMsargaviSayaH ? na tAvat svalakSaNam, tasya kSaNikasya sarvato vyAvRttasya saGketaviSayatvAbhAvAt / nApi vikalpaH zabdArthaH, 'tasyApi kSaNikatvAdasAdhAraNatvAcca / vikalpAkAraH zabdArtha iti cet ? kiM vikalpAkAro vikalpavyatiriktaH ? avyatirikto vA ? yadi bhinnaH, sa kiM sarvavikalpasAdhAraNaH, ki vA prativikalpaM bhidyate ? sAdhAraNatve tAvadetasya sAmAnyAdabhedaH, yadi param ? tava jJAnadharmo'mmasmAkaM cArthadharma bahirmukhatayA pratIyamAnatvAditi 'na kazcidvizeSaH / yadi vyatirikto'yamAkAraH pratijJAnaM bhidyate, athavA jJAnAdavyatirikta eva, ubhayathApi na zabdasaMsargayogyatA, jJAnavadazakyasaDetatvAt / 'vikalpaH pAramparyeNa tadutpattipratibandhAd bAhyAtmatayA svAkAramAropya vikalpayati, tatrAyaM zabdasaMsarga iti cet ? bAhyatvenAropito vikalpAkAra 'vikalpaikAdhInasvabhAvatvAdvikalpe jAyamAne jAyamAna iva, vinazyati vinazyanniva pratIyamAnaH prativikalpaM bhinna evAvatiSThate / na ca bhedAnupAtinI saGketapravRttirityuktam / athocyate-yAdazameko govikalpe bAhyAtmatayA svapratibhAsamAropayati govikalpAntaramapi tAdRzamevAropayati, vikalpAzca pratyekaM svAkAramAtragrAhiNo na parasparA[ku0] * AkAre vikalpAdbhinnaH sarvajJAnasAdhAraNa iti pakSaM dayitvA abhedapado (de? ) sAdhAraNatvaM sazaMkameveti hRdi nidhAyobhayorasAdhAraNatve dUSaNamAha-yadi vyatirikto'yamiti (kaM. 318) jJAnavaditi (kaM. 318) kSaNikatveneti zeSaH / pAramparyeNa tadutpattipratibandhAditi (kaM. 318)-bAhyArthamamuccha (?) nirvikalpa ekabhAvatvam, vikalpasya pAramparyeNa bAhyAdutpattistAvanmAtrasaMbandhAtsvAkAra...bAhyatayA vikalpo gocarayatIti bhAvaH / 1 kaark-je.1| 2 gavAdInAmiba-je. 1, je. 3; gavAmiva-je. 3 / 3 mahiSIvyaktInAmapi-je. 1 je. 3 / 4 tasya-kaM. 1, kaM. 2 / 5 kazcidvizeSa:-kaM. 1, ka. 2 / 6 viklppaarmpryenn-je.1| 7 ekAdhIna-kaM. 1, k.2| 8 pAtini-kaM. 1, kN.2| 9 vikalpAntaramapi-je. 3 / Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAvabhASyam nyAyakandalI ropitAnAmAkArANAM bhedagrahaNAya paryApnuvanti, tasyobhayagrahaNAdhInatvAt / tadagrahaNAcca vikalpAropitAnAmAkArANAmekatvamAropya vikalpAnAmeko viSaya ityucyte| tadeva ca sAmAnyaM bahirAropitebhyo vikalpAkArebhyo'tyantabhedAbhAvenA'bhAvarUpaM svalakSaNajJAnatadAkArAropitaizcaturbhiH sahAbhiH samasyA paJcamAkAra ityucyamAnamAropitabAhyatvazabdAbhidheyaM zabdasaMsargaviSayaH / tadadhyavasAya eva svalakSaNAdhyavasAyaH, tadAtmatayA tasya samAropAt / anyavyAvRttisvabhAvaM bhAvAbhAvasAdhAraNaM cedam, gaurasti nAstIti prayogAt / bhAvAtmakatve hyasya gaurastIti prayogAsambhavaH, punaruktatvAt / nAstIti ca na prayujyate, virodhAt / evaM tasyAbhAvAtmakatve nAstIti punaruktam, astIti virudhyate / yathoktam 'ghaTo'stIti na vaktavyaM sanneva hi yato ghaTaH / . nAstItyapi na vaktavyaM virodhAta sadasattvayoH / / iti / etasmAdeva ca bhinnAnAmapi vyaktInAmekatAvabhAsaH / idaM hi sarveSAmeva vikalpAnAM viSayo'sya 'cakatvAdvikalpAnAmapyekatvam / teSAmapyekatvAcca tatkAraNAnAM 'pratipiNDabhAvinA nirvikalpakAnAmapyekatvam / teSAmekatvAcca tatkAraNAnAM vyaktInAmekatvAvagamaH / yathoktam ___Aropya vikalpayatIti (kaM. 318) kA(?) nirdezaH kathamiti para eva pRSTavyAH / na hi kSaNikasya kramabhAvivyApArA tvaya (ttvayaM) saMbhavaH / 'vikalpaikAdhInasvabhAvAditi (kaM. 318) ekameva vikalpyaM pratyasAdhAraNatvAdityarthaH / apAramAthikasvajanmavinAzayorasaMbhavAjjAyamAnayA ivetyaktaM atyaMtabhedAbhAveneti (kaM. 319) taddharmitayA''ropitasya tebhyo'tyantamabhedenetyarthaH / artharUpaM vAcyarUpametacca sAmAnyamityasya vizeSaNaM kathamasya vAcyamityata Aha-svalakSaNajJAnatadAkArAropitairiti (kaM. 319) svalakSaNaM jJAnaM cAnubhavavikalparUpam, ubhayamapyAkAravikalpasyAropitatvaM tasyaiva bAhyatvamati / 'caturbhiH sahAbhisamasya ekIkRtyArdhapaMcamAkAra iti (kaM. 319) ardha-ekatvarUpaM sAmAnyaM paMcama AkAro yasminnadhyavasIyamAne tacchabdAbhidheyamityanvayaH / AropitabAhyatvaM zabdeti (kaM 319) tu vacanaM zabdasyApyevaMbhUtasAmAnyadvArA vAcakatvamiti darzayitum / 1 nAbhAva-kaM. 1, kaM. 2 / 2 bAhyatvaM-kaM. 1, kaM. 2 / 3 ghaTo nAstIti-kaM. 1, kaM. 2 / 4 syaikatvAda-kaM. 1, kaM 2, je. 2 / 5 teSAmekatvAta-kaM 1, kaM. 2 / 6 'pratipiNDabhAvAnAm' iti je. 1 pustake nAsti / 7 vikalpAkAra ekAdhInasvAbhAvAditi kN| 8 samasyArdhapaM.-kaM / Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 681 nyAyakandalI. ekapratyavamarSasya hetutvAddhIrabhedinI / 'ekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhinnatA // iti / etadapyayuktam, vikalpAnupapatteH / vikalpAkArANAM bhedAgrahaNAdAropitamaikyaM sAmAnyamAcakSate bhikSavaH / atra brUmaH / kimAkArANAM bhedAgrahaNamevAbhedasamAropaH ? AhosvivabhedagrahaNamabhedAropaH ? na tAvadAyaH kalpaH, bheda'samAropasyApi prasaGgAt / yathA vikalpAkArANAM bhedo na gRhyate, tadvadabhedo'pi. na gRhyate / tatra bhedAgrahaNAdabhedAropavadabhedAgrahaNAd bhedAropasyApi prasaktAvabhedocitavyavahArapravR'tyayogaH / abhedagrahaNamabhedAropa ityapi na yuktam, AtmavAde eko hyanekavarzI teSAM bhedAbhedI pratyeti / nairAtmyavAde nako'nekArthadraSTA na kazcidasti, vikalpAnA pratyekaM svAkAramAtraniyatatvAt / astu vA'nekArthadarzI kazcidekastathApyekaM nimittamantareNa bhinnajvAkAreSu nAbhedagrahaNamasti / bhavadvA gavAzvamahiSAdyAkAreSvapi bhavedavizeSAt / [263] gavAkAreSvapyagovyAvattirekaM nimittamastIti cet ? ke punaragAvo yayAvRttyA gavAkAreSvekatvamAropyate ? ye gAvo na bhavanti te'gAva iti cet ? gAvaH ke ? te ye'gAvo na bhavanti te gAva iti cet ? 'gavAM svarUpe nirUpite tadvayAvRttatvenAgavAM svarUpaM nirUpyate, 'agavAM ca svarUpe nirUpite tayAvRttyA gavAM svarUpanirUpaNamityekApratipattAvitarApratipatterubhayApratipattiH / yathAha tatrabhavAna nanvadhyavasAyamAna ityuktaM ko'yamadhyavasAya ityata Aha-anyavyAvRttisvabhAvamiti (kaM. 319) bhAvatve ca prabhAvarUpatve va (ca) bAdhakasaMbhavAditi zeSaH / tadeva bAdhakamAha-bhAvAbhAveti (kaM. 319) abhAvatayApi pAramArthikatvaM nirAkartumubhayasAdhAraNyamuktam, na kevalaM sAmAnyameva / aparamArthasatkartuH kArakavyApAramArabhya vijAtIyasaMtAnotpAdAdyadidamekatvam laukikAnAmanupapatterityarthaH / pUrvapUrvavikalpajanitavAsanAsaMvilInasyottarottaravikalpasyotpattarekAnekadravyANi [bhaviSya ] (yaM) tItyata Aha-'astu tAvaditi (kaM. 319) / [263] paramatamAzaMkate gavAkAreviti (kaM. 320) gUDhAbhisandheH pRcchati ke punariti (kaM. 320) abhisaMdhimaviduSanuttaraM yA (ye) gAvo na bhavatI (ntI)ti (kaM. 320) / punaH pRcchati gAvaH ka iti (kaM. 320) uttaraM ta iti (kaM. 320) / abhisaMdhimuddhATayati gavAzvarUpe nirUpite iti (kaM. 320) / / 1 ekadhIheta-je. 2 / 2 samAropitasya-kaM. 1, kaM. 2 / 3 tyayogAta-kaM. 1, kaM.2 / 4 ye'gAvo na bhavantIti cet-kaM. 1, kaM. 2 / 5 gavAzvasvarUpe-kaM. 1, kaM. 2 / 6 agavAM-kaM. 1, kaM. 2 / 7 astu veti kaM / Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI 'siddhazcAgaurapohyeta goniSedhAtmakazca saH / tatra gaurava vaktavyo nasA yaH pratiSidhyate / gavyasiddhe tvagaurnAsti tadabhAve tu gauH kutaH // iti athAnyApohaH 'zabdArtho'nAropitabAhyatvam ? tatrApyucyate, ko'yamapoho nAma ? kimagorapoho bhAvo'bhAvo vA ? yadi bhAvaH, sa kiM gopiNDasvabhAvo'thAgopiNDAtmakaH ? gopiNDAtmakatve tAvadasyAsAdhAraNatA, na cAsA'dhAraNe'rthe zabdapravRttirityuktam / agopiNDAtmakatve'pyayameva doSo dUSaNAntaraM caitadadhikam / yad gozabdasyAgaurityayamarthaH prApnoti / yadi tu piNDavyatiriktamanekasAdhAraNaM vastubhatamapohatattvamiSyate ? zabdamAtraviSayA vipratipattiH / athApoho'nyavyAvRttirUpatvAdabhAvasvabhAva iSyate ? tadAsya pratyakSeNa grahaNaM na syAt, jJAnajanakasyaiva. grAhyalakSaNatvAt / abhAvasya ca samastArthakriyAvirahalakSaNatvAt / na ca pratyakSAgRhIte'rthe saGkatagrahaNamastItyabhAve zabdasyApravRttireva / na ca tasmin pratIyamAne zroturarthaviSayA pravRttiH syAt, bhAvAbhAvayoranyatvAdasambandhAcca / svalakSaNAtmakatvenAbhAvapratItAvavivekena svalakSaNe pravRttiriti cet ? 'yathoktaM dRzyavikalpyAvavekIkRtyAtatsannivezinyA bhrAntyA pravRttiH pratipattaNAm iti / tadayuktam / apratIte tadAtmakatayA abhAvasamAropAnupapatteH / na ca zrotustadAnImarthaprati kiM(kima)gaurapoha iti (kaM. 320) gozabdArthatayA svIkRto'poha i[tya]rthaH / ayameveti (kaM. 320) asAdhAraNatvamevetItyarthaH / agaurityayamartha iti (kaM. 320) azvAdirayamityarthaH / dvitIyapakSamanadya dUSayati athApoha iti (kaM. 320) abhAvasvabhAveti (kaM. 320) tazca(cca) jJAnakAraNatvAbhAvAd bAhyalakSaNatvaM nopapadyata iti bhAvaH / 1 siddhazcA iti pATho'rthadRSTayA samIcIna iti kaM. 2 pustakasampAdakasya sUcanaM svIkRtya pATho'yaM sviikRtH-sN| 2 zabdArtha-je. 3 / 3 sAdhAraNAtmake-kaM. 1, kaM. 2 / 4 piNDAtmake-kaM. 1, kaM. 2 / 5 gozabdasya gaurityayamartho na prApnoti-kaM. 1, kaM. 2 / 6 pratyayatvena-kaM. 1, kaM. 2 / 7 yathokta-kaM. 1 pustake nAsti, kaM. 2 pustake sampAdakena sUcitau dvAvapi pAThau je. 1, je. 2, je. 3 pustake cAsti / adhikaM tu atatsannivezibhyo'pi iti pAThAntaraM ne. 1 pustake, tattu je. 2 pustake, kaM. 1, kaM. 2 pustkyoshcoplbhyte| 8 tadAtmatayA-je. 1, je. 2 / Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam TippaNa 683 nyAyakandalI pattirasti zabdasyAtadviSayatvAt pramANAntarasyAbhAvAt / asti ca zabdA'darthapratipattistasmAnnAbhAvo'pi zabdArthaH / na cAnyadekaM nimittaM kiJcidasti / sarvamidamarthajAtaM parasparavyAvRttaM pratikSaNama'pUrvamanubhayamAnaM na zabdAt pratIyate / nApi pratyakSapratItamapi hAnopAdAnaviSayo bhaveta, aparijJAtasAmarthyatvAt / asti ca zAbdo vyavahAraH, asti ca prANabhRnmA'trAnubandhinI pratyakSapUrvikA hitAhitaprAptiparihArArthA lokayAtrA / saiva ca bhinnAsu vyaktiSu sAmAnyamekaM vyavasthApayati / tadviSayA zabdapravattiryaccopalabhyate tajjAtIyatvena tadartha'kriyAyogyatAM vinizcityApUrvAvagate'pyarthe lokaH pravartata iti / bhinneSvanugatAkArA buddhirjAtarnibandhanam / asyA abhAve naiveyaM lokayAtrA pravartate // iti / iti bhaTTazrIzrIdharaviracitAyAM padArtha pravezakanyAyakandalITIkAyAM sAmAnyapadArthaH samAptaH // [ku0] nanvapratyakSe'pi zakrAdau saMka (ke)to dRzyate tadvadatrApi bhaviSyatItyata Aha-na ca tasminniti (kaM. 320) / nanu zabdo'bhAvameva pratyAkSaya (?) tu tatraiva pravartamAnaH puruSo nAMtarIyakatayA'bhAvaM pratyAsyatItyata Aha-asaMbandhAcceti (kaM. 320) asaMmbandhamAzaMka[ta] svalakSaNAtmakatveneti (kaM. 320) anAropitasya lakSaNatAdAtmyenetyarthaH / apra[tI]ta iti (kaM. 320) tAdAtmyAropA hi adhiSThAnapratItipUrvaka eva bhavatItyarthaH / sAmAnyamaMgIkurvataH saMketAmapapattimupasaMharati sarvamidamiti (kaM. 320) aparijJAta-sAmarthyatvAditi (kaM. 321) sAmAnyAnaMgIkAre tajjAtIyaliMgAnusAM(saM)dhAnavirahAdityarthaH / // [iti ] sAmAnyam // 1 darthe pravRttiH-kaM. 1, kaM. 2, je. 2 / 2 mapUrvamapUrva-kaM. 1, ka. 2 / 3 pratyakSA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 maatraanuvtinii| 5 yadviSayAH zabdAta pratyayAH pravRttayazcopalabhyantaM-kaM.1, kN.2| 6 kriyopa-kaM. 1, kN.2| 7 nibandhanA-kaM. 1, kN.2| 8 prbhaavennveyN-je.1| 9 praveza-kaM. 1, kaM. 2 / Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam atha vizeSapadArthanirUpaNam [264] 'anteSu bhavA antyAH , svAzrayavizeSakatvAdvizeSAH / vinAzArambharahiteSa nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanassu pratidravyamekaikazo vartamAnA atyantavyAvRttibuddhihetavaH / yathAsmadAdInAM gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtiguNakriyAvayavasaMyoganimittA pratyayavyAvRttirdRSTA gauH zuklaH zIghragatiH 'pInaH kakumAn mahAghaNTa iti / tathAsmadvi nyAyakandalI [264] caturyugacaturvidyAcaturvarNavidhAyine / / namaH paJcatvazanyAya caturmukhabhRte sadA // vizeSavyAkhyAnArthamAha-anteSu bhavA antyA iti / utpAdavinAzayorante'vasthitatvAdantazabdavAcyAni nityadravyANi, teSu bhavAH sthitA ityarthaH / svAzrayasya sarvato vizeSakatvAd bhedakatvAdvizeSAH / etadvivRNoti-vinAzArambharahiteSvityAdinA / vinAzArambharahiteSvityantyapadasya vivaraNam / atyantavyAvRttibuddhihetava iti ca svAzrayasya vizeSakatvAdityasya vivaraNam / pratidravyamekakazo vartamAnA iti / dravyaM dravyaM pratyekako vizeSo vartata ityarthaH / ekenaiva vizeSeNa 'svAzrayasya vyAvRttisiddharanekavizeSakalpanAvayAt / yathA cedaM vizeSANAM lakSaNaM bhavati tathA pUrva vyAkhyAtam / [paM0] [264] (atyaM)tavyAvRttisvabhAvatvAditi (kaM. 324.10) vyAkhyAnapadam / atra ca vAkye'yaM bhAvArthaH - antyavizeSA atyantavyAvRtyAtmakA atasteSu svata eva pratyayavyAvRttinaM vizeSAntarasambandhAt / yathA pradIpe [ku.] [264] nanvanto nAma vinAzaH, tatra ca nivRttakAryA'vayava (vA) eva bhavanti, na ca te vizeSA ityata AhautpAvavinAzayoriti (kaM. 323) ihaikaikadA (zaH) iti (kaM. 323) yadyekasminnityayamarthaH syAt, tata ekasmindravye'neke vizeSAH prasajyeranityata Aha-ekaka iti (kaM. 323) prathamAsamarthAcchasi (di) tyarthaH / vyAsajyavRttiratyaMtavyAvRtti 1 antyessu-de| 2 pauna-kaM. 1, kaM. 2 / 3 pratIkamidaM-je. 1 pustake nAsti / 4 svAzrayavyAvRtti-je. 3 / 5 pUrvameva vyAkhyAtam-je. 2 / Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAdiTIkAtrayopetam 685 prazastapAdabhASyam ziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmamanassu cAnyanimittAsambhavAd yebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM 'vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH, dezakAlaviprakarSadaSTe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati, te'ntyA vishessaaH| yadi punarantyavizeSamantareNa yoginAM yogajAddharmAt pratyayavyAvRttiH pratyabhijJAnaM ca syAt ? tataH kiM syAt ? naivaM bhavati / yathA na yogajAddharmAdazukle nyAyakandalI siddhe vizeSasadbhAve teSAM lakSaNAbhidhAnaM yuktaM nAsiddhe, ityAzaGkayaca vizeSANAM sadbhAvaM pratipAdayituM granthamavatArayati-yathetyAdinA / yathA gavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtinimittA gauriti, guNanimittA zukla iti, kriyAnimittA zIghragatiriti, avayavanimittA 'pIna iti kakumAniti, saMyoganimittA mahAghaNTa iti, 'yathA asmadAdInAM pratyayavyAvRttirdRSTA / tathAsmadviziSTAnAM yoginAM tulyAkRtiguNakriyeSu tulyAkRtiSu tulyaguNeSu tulyakriyeSu paramANuSu muktAtmamanassu cAnyanimittAsambhavAdyebhyo nimittebhyaH pratyAdhAramayamasmAdvilakSaNa iti pratyayavyAvRttirbhavati te'ntyA vizeSAH / __ yathAsmadAdInAM gavAdivyaktiSu 'pratyayabhedo bhavati, tathA paramANvAdiSvapi taddarzinAM parasparApekSayA pratyayabhedena bhavitavyam, 'vyaktibhedasya sambhavAt / na cAsya vyaktibheda eva nimittam / tadupalambhe'pi sthANvAdiSu saMzayadarzanAt / nimittAntaraM [paM0] prakAzAtmake svata eva prakAzo na pradIpAntarAt yathA vA'zvamAMse svata evAzucitvam / ye ca paramANavo'tadAtmakA atyantavyAvRtyanAramakA'sAdhAraNadharmANasteSu vizeSayogAdeva pratyayavyAvRttiryathA'prakAzAtmakeSu ghaTAdiSu pradIpAdeva [ku0] budvihetava iti (kaM. 323) anenava niSiddhA / pInaH kakudyAnityudAharaNaM dvayaM[ka] kuzRMgavatsaMyogitvanivRttaye hetvasiddhimAzaMkya pariharati yathA'smadAdInAmiti (kaM. 323) vyaktimevasya saMbhavAditi (kaM. 323) hetu siddhiH(daH) 1 vilkssnno'ymiti-de| 2 viprakarSa-kaM. 1, kaM. 2, viprakRSTadRSTe-vyo. (694), viprakRSTe-pA. 7 pu / 3 ko doSa:-vyo. (694)de pustake'yaM pATho nAsti / 4 pInakakumAna-kaM. 1, kaM. 2 / 5 'yathA'-kaM. 1, kaM.2 . pustakayo sti / 6 prtyyvyaavRttiH-je.2|| 7 vyaktibhedasambhavAta-kaM.1, kaM.2;vyaktibhedasya sadbhAvAta-je. 2 / Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 bhyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam - prazastapAdabhASyam zuklapratyayaH sajAyate, atyantA'dRSTe ca pratyabhijJAnam / yadi syAnmithyA bhavet / / tathehApyantyavizeSamantareNa yoginAM na yogajAddharmAt pratyayavyAvRttiH pratyabhijJAnaM vA bhavitumarhati / athAntyavizeSeSviva paramANuSu kasmAnna svataH pratyayavyAvRttiH kalpyata iti cet ? na, tAdAtmyAt / ihAtadAtmakeSvanyanimittaH pratyayo bhavati yathA ghaTAdiSu nyAyakandalI ca nAsti, AkRterguNasya kriyAyAzca tulyatvAt / na ca nirnimittaH pratyayabhedo dRSTaH, tasmAdyadasya nimittaM sa vizeSa iti / dezaviprakarSeNa kAlaviprakarSeNa ca dRSTAH paramANavaH kasyacitpratyabhijJAviSayAH sAmAnyavizeSavattvAd ghaTAdivat / na ca pUrvadRSTe'rthe pratyabhijJAnaM vizeSAvagatimantareNa bhavati, ato'sti tasya nimittaM vizeSaH / atra codayati-yadi punariti / yathA yogajadharmasAmarthyAdyoginAmatIndriyArthadarzanaM bhavati, tathA vizeSamantareNaiva pratyayavyAvRttiH pratyabhijJAnaM ca bhaviSyatIti codanArthaH / ___ samAdhatte-naivamiti / yathA yoginAmazakle zukla pratyayo na bhavati, atyantAdRSTe ca pratyabhijJAnaM na syAt / yadi syAt ? mithyApratyayo bhavet / tathA antyavizeSamantareNa pratyayavyAvRttiH pratyabhijJAnaM ca na bhavitumarhati / yogajAddharmAdatIndriyArthadarzanaM na punarasmAninimitta eva pratyayo 'bhavatItyabhiprAyaH / [paM0] prakAzo na svato yathA vA'zvamAMsaspraSTaNAm (a)zvamAMsasparzAdevA'zucitvaM na svataH / sAmAnyadharmaketviti (kaM. 324.12) tulyAkRtiguNatvAditi hetuH / [ku.] siddhasAdhanatvamAzaMkya nirAkaroti -na cAsyeti (kaM. 323) sAmAnyavizeSavattvAditi (kaM. 323) prameyatvAdityarthaH / pratyekamanuvartanta iti (kaM. 324) nityatayA vartanta ityarthaH / 1 dRssttpuurve-de| 2 mantareNa na yogajAd-vyo. (694) 3 dRSTo-vyo. (695) / 4 bhaviSya-kaM. 1, kaM. 2 / Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam 687 prazastapAdabhASyam pradIpAt, na tu pradIpe pradIpAntarAt / 'yathA vAzvamAMsAdInAM svata evAzucitvaM tadyogAdanyeSAm, tathApi tAdAtmyAdantyavizeSeSu svata eva pratyayavyAvRttiH, tadyogAt 'paramANvAdiSviti / / iti prazastapAdabhASye vizeSapadArthaH samAptaH / . nyAyakandalI punazcodayati-athAntyavizeSeSviti / na tAvadantyavizeSeSvapi vizeSAntarasambhavo'navasthAnAt / yathA ca teSu vizeSAntaramantareNa svata eva pratyayavyAvRttirbhavati yoginAM tathA paramANuSvapi bhaviSyati ? kiM vizeSakalpanayetyatrottaramAha-neti / yattvayoktaM tanna, kutastAdAtmyAt / etaveva vivRNoti-iheti / atadAtmakeSvanyanimittaH pratyayo bhavati, na tadAtmakeSu / yathA ghaTAdiSvaprakAzasvabhAveSu pradIpAdeH prakAzasvabhAvAt prakAzo bhavati, na tu pradIpe pradIpAntarAt prakAzaH kintu svata eva / 'yathA vAzvamAMsAdInAM svata evAzucitvam, spraSTuH pratyavAyakaratvaM tadyogAt / tatsambandhAdanyeSAmazucitvam / tathehApi tAdAtmyAdatyantavyAvRttisvabhAvatvAdantyavizeSeSu svata eva svarUpAdeva pratyayavyAvRttina 'vizeSAntarasambandhAt / atadAtmakeSu tu paramAgvAdiSu 'sAdhAraNadharmakeSu vizeSayogAdeva pratyayavyAvRttiyuktA na svarUpamAtrAditi / nityadravyeSu sarveSu parasparasadharmasu / pratyekamanavartante vizeSA bhedahetavaH // iti bhaTTazrIzrIdharakRtAyAM padArthapravezanyAyakandalITIkAyAM vizeSapadArthaH smaaptH|| iti maladhArI zrI ziDilakasUriziSya zrIrAjazekharasariviracitAyAM zrInyAyakandalIpaJjikAyAM vizeSapadArthaH smaaptH| [ku0] // [iti] vizeSAH // . 1 yathA gavAzva-kaM. 1, kN.2| 2 paramANaSa-vyo. (695) / 3 yathA gavA-kaM. 1, kaM. 2 / 4 sambhavAta kaM. 1, kaM.2 pustakasya sampAdakena sUcitaH pAThaH je. 1, je. 2, je. 3 pustkessvsti| 5 paramANuSa-kaM. 1, - kN.2| 6 sAmAnya-kaM. 1, kN.2| Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam atha samavAyapadArthanirUpaNam [265] ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha iha pratyaya hetuH sa samavAyaH / dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAM kAryakAraNabhUtAnAmakAryakAraNabhUtAnAM vAyutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhAvenAvasthitAnAmihedamiti buddhiryato bhavati, yatazcAsarvagatAnAmadhigatAnyatvAnAma viSvagbhAvaH sa samavAyAkhyaH sambandhaH / nyAyakandalI [265] 'tubhyaM bhava bhide vizvasaMhArotpattihetave / / nirmalajJAnadehAya namaH somAya zambhave // samavAyanirUpaNArthamAha-ayutasiddhAnAmAdhAryAdhAra bhUtAnAM yaH sambandha iha pratyayahetuH sa samavAyaH / tadetatkRtavyAkhyAnamuddezAvasare / ke te ayutasiddhA yeSAM sambandhaH samavAyo bhavet ? ata Aha-dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAmiti / kAryakAraNabhUtA [Tio] ( // atha samavAyapadArthanirUpaNam // ) [265 to 270] 'abAdhitehapratyayatvAd iti :- grAmArAmAnta rAlaM 'dUrAdapazyata 'iha grAme 'drumAH' iti pratyayaH sambandhamantareNApi syAt tadvyavacchedArtham abAdhiteti vizeSaNam / nanviha tantuSu paTa ityAdi [paM0] [265 to 270] atha samavAyapadArthe uddezyAvasare dravyapadArthasyAbhedA avayavAvayavinAmiti (kaM. 325.13) atra dvndvH| avayavA: kAraNama, avayavI kAryaH / anityadravyatadguNAnAmiti (kaM. 325.13) (a)nityadravyANi dvayaNukAdIni tadguNAzca rUpAdayaH / anityadravyANi ca tadguNAzca anityadravyatadguNAH teSAm / atrApi kAraNAni anityadravyANi, kAryANi tu rUpAdIni / nityadravyatatsamavetAM [nAma ] nityaguNAnAmiti (kaM. 325.14) nityadravyANyAtmAdIni, tatsamavetAzvAnityaguNA budhyAdayaH / nityadravyANi ca tatsamavetA anityaguNAzceti pUrvavat dvandvaH / [ku0] [265] nanvaniyamakathanamityuktaM kiM sarvadevAniyamaH, tathA sati vizeSANAmeva kAryakAraNabhUtAnAM samavAyaH, teSAmevAkAryakAraNabhUtAnAmapi syAt, tathA ca virodhaH syAdityato viSayavyavasthAniyama Aha-avayavAvayavinAmiti (kaM. 325) ayutasiddhinAmiti niyama iti (kaM. 325) saMyogAd vyAvartakadharma iti bhAvaH / 'AdhAryAdhArabhatAnAmi 1 hetuH smvaay:-de| 2 aviSvagbhAvenAvasthitAnAma-vyo. (694) / 3 bhantanti -kaM.1, kN.2| samavAya-je. 1 / 5 bhatAnAM kAryakAraNabhatAnAmakAryakAraNabhUtAnAM yaH-kaM. 1, kaM. 2 / 6 avadhArita pratyayatvAd mu., abAdhitanehapratyayatvAd-je. 1, 2, 3 / 7 dUrAdapadazata - a, dUrAdapazata -ba, k| 8 kramAH-a / 9 AdhAryAdhArabhAvenAvasthitAnAmityapItI-kaM / Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam 689 prazastapAdabhASyam katham ? yatheha kuNDe dadhIti pratyayaH sambandhe sati dRSTaH, tatheha tantuSu paTaH, 'iha vIraNeSu kaTaH, iha dravye guNakarmaNI, iha dravyaguNakarmasu sattA, iha dravye dravyatvam, iha guNe guNatvam, iha karmaNi karmatvam, iha nityadravye'ntyA vizeSA iti pratyayadarzanAdastyeSAM sambandha iti jJAyate / nyAyakandalI nAmakAryakAraNabhUtAnAmityaniyamakathanam / avayavAvayavinAmanityadravyatadguNAnAM nityadravyatatsama'vetAnAM nityaguNAnAM karmatadvatAM kAryakAraNabhUtAnAM samavAyaH, nityadravyatadguNAnAM sAmAnyatadvatAmantyavizeSatadvatAM cAkAryakAraNabhUtAnAM samavAyo'yutasiddhAnAmiti niyamaH / evamAdhAryAdhArabhAvenAvasthitAnAmityapi niyama eva / ihedamiti buddhiryataH kAraNAdbhavati yatazcAsarvagatAnAM niyatadezAvasthitAnAmadhigatAnyatvAnAmadhigatasvarUpabhedAnAmaviSvagbhAvo'pathagbhAvo'svAtantryaM sa samavAyaH, bhinnayoH parasparopazleSasya sambandhakRtatvopalambhAt / [Ti0] pratyayAnA mavayavAvayavyAdi'tAdAtmyasambandhanimittatvAbhyupagamAt siddhasAdhanamidam ? navam, bhinnasambandhidvayasvIkAre tAdAtmyaM samavAyaparyAya eva syAta / athAbhinnau sambandhinAveva tAdAtmyaM tAMbhinnayoH sambandhAbhAve 'na' siddha mAdhanatA, sambandhasya sambandhidvayAdhAratvAditi / / cha / / [paM0] atra kAraNAni AtmAdI[ni ], kAryA buddhayAdayaH / karmatadvatAmiti (kaM. 325.14) karmANi ca utkSepaNAdIni tadantazca karmavantaH, teSAM karmatadvatAm / atrApi kAraNAni karmANi kaaryaastdvntH| kAryakAraNabhUtAnAmiti (kaM. 325.14) kAraNakArya bhUtAnAminyarthaH / alpasva ratvAttu kAryazabdasya pUrvanipAta: / nityadravyatadguNAnAmiti (kaM. 325.15) tpIti (ka. 325) sAdhAraNatayA'yamapi saMyogAd vyAvartako dharma ityarthaH / yatazceti (kaM. 325) bhASyaM lakSaNaparaM draSTavyam / etadeveti (kaM. 325) pramANadarzaneneti zeSaH / 1 iha tantuSu paTaH, iha dravye dravyagaNakarmANi / 2 miti niyama-ka. 1, kaM. 2 / 3 samavetAnAmanitya-kaM. 1. ka. 2, je. 1 / 4 asvAtantrya samavAya:-je. 1 je. 2, je. 3 / 5 mvyvyaadi-a| 6 taadaatmyN-dd| 7 saadhntaa-dd| 87 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [266] na cAsau saMyogaH, sambandhinAmayutasiddhatvAt, anyatarakarmAdinimittAsambhavAta, vibhAgAntatvAdarzanAt adhi karaNAdhikartavyayoreva bhAvAditi / nyAyakandalI etadeva kathamityAdinA praznapUrvakamupapAdayati-yathA iha kuNDe dadhIti pratyayaH kuNDadaghnoH sambandhe sati dRSTaH tatheha tantuSu paTa ityAdipratyayAnAM darzanAdastyeSAM tantupaTAdInAM sambandha iti jJAyate / iha tantuSu paTa ityAdipratyayAH sambandhanimittakA abAdhitehapratyayatvAt, iha kuNDe dadhItipratyayavat / [2663 nanvayaM saMyogo bhaviSyatItyata Aha-na cAsau saMyoga iti / asau 'tantapaTAdInAM sambandho na saMyogo bhavati, kutaH ? ityatrAha-sambandhinAmayutasiddhatvAditi / saMyogo hi yutasiddhAnAmeva bhavati / ayaM tvayutasiddhAnAmiti / tathA saMyogo'nyatarakarmaja ubhayakarmajaH saMyogajo vA syAditi / iha tu anyatarakarmAdInAM nimittAnAmabhAvo bhAvotpAdakakAraNasAmarthya bhAvitvAt / saMyogasya vibhAgAntatvaM vibhAgavinAzitvaM dazyate na samavAyasya / saMyogaH svatantrayorapi bhavati, yathovisthitayoraGgalyoH / ayaM tvadhikaraNAdhikartavyayoreva bhavati, tasmAnAyaM saMyogaH, kintu tasmAt pRthageva / [paM0] nityAni dravyANi ApyAdiparamANavo nityatadguNAstadrUpAdayazceti vyAkhyeyam / pArthivAstu paramANavaH pArthivarUpAdayazca pAkajotpattau parAvartanazIlA iti anityA ataste'tra na graahyaaH| tatazca nityadravyANi ca nityatadguNAzceti dvandvaH / adhigatasvarUpabhedAnAmi[ti] paTasya anyasvarUpaM tantUnAmanyasvarUpam / paravAkyaM nanvayaM saMyogo bhaviSyatIti (kaM. 326.4) / iha tviti (kaM. 326.9) tantupaTAdisambandhe / bhAvotpAdetyAdi (kaM. 324.9) bhAvotpAda: pdaarthotpttiH| vibhAgavinAzyatvamiti (kaM. 326.10) vibhAgena [ku0] [266] saMyogo hi yutasiddhAnAmiti (kaM. 326) vyatirekavyAptipradarzanametat / prayogastu - avayavAvayabyAdInAM parasparasambandhaH saMyogo na bhavati / ayutasiddhasambandhatvAt / na yadevaM na tadevam / yathAdadhikuNDayoriti / kathamanyatarakarmAdInAmasaMbhava ityata Aha-bhAvotpAdaketi (kaM. 326) bhAvitvAditi (kaM. 326) abhivyaMgyatvenotpattivirahAdityarthaH / atrApi pUrvavad vyatirekI prayogaH draSTavyaH / 1nimittprtyyaabhaavaat-de| 2 krnnkrtvyyorev-de| 3 avadhArita-kaM. 1, kaM. 2 / 4 tantuSu paTAdInAM-je. 3 / 5 bhAvitatvAta-je. 3 / 6 vinAzyatvaM-kaM.1,kaM.2 / Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 691 prazastapAdabhASyam [267) sa ca dravyAdibhyaH padArthAntaraM bhAvavallakSaNabhedAt / yathA bhAvasya dravyatvAdInAM svAdhAreSu AtmAnurUpapratyayakartRtvAt svAzrayAdibhyaH parasparatazcArthAntarabhAvaH, tathA samavAyasyApi paJcasu padArtheSvihetipratyayadarzanAt tebhyaH padArthAntaratvamiti / nyAyakandalI 1267] evaM sthite samavAye tasya dravyAdibhyo bhedaM pratipAdayati-sa ca dravyAdibhyaH padArthAntaramiti / kuta ityata Aha-bhAvavallakSaNabhedAditi / etadvivaNoti-yatheti / bhAva iti sattAmahAsAmAnyamucyate / dravyatvAdItyAdipadena guNatvAdiparigrahaH / yathA bhAvasya svAdhAreSu dravyaguNakarmasu AtmAnurUpaH pratyayaH satsaditipratyayaH, dravyatvasya svAzrayeSu dravyeSvAtmAnurUpaH pratyayaH dravyaM dravyamitipratyayaH, guNatvasya svAzrayeSu guNeSvAtmAnurUpaH pratyayo guNa iti pratyayaH, karmatvasya svAzrayeSu karmasu AtmAnurUpaH pratyayaH karmetipratyayaH, tasya kartRtvAd bhAvadravyatvAdInAM svAzrayAdibhyaH parasparatazcArthAntarabhAvaH, tathA samavAyasyApi paJcasu padArtheSviheti pratyayadarzanAt tebhyaH paJcabhyaH padArthAntaratvam / [paM0] vinAzyatvam / na samavAyasyeti (kaM. 326.10) samavAyasya vibhAgavinAzyatvaM na dRzyate vinAzakasya vibhAgasyavAbhAvAt / adhikaraNASikartavyayoriti (kaM. 326.11) AdhAryAdhArayoH / yathA bhAvasyetyAdi (kaM 326.22) [gaye] yatheti padasya arthAntarabhAva (kaM 327.2) ityanena saha sambandhaH / ava vAkye ('itya) bhAvasyeti sattAyAH / kartRtvAditi (kaM. 327.1) vidhAyitvAt / bhAvavyatvAdInAmiti (ka. 327.1) [a]parasAmAnyAnAm / svAzrayAdibhya (kaM 327.1) iti dravyaguNakarmabhyaH / AdidrahaNA samavetasamavAyaH / yathA (gha)Te rUpaM samavetaM rUpaM ca rUpatvaM samavetamiti / parasparatazceti (kaM. 327.2) yathA dravyatvAta pRthivItvamarthAntarabhUtaM gaNatvAdrUpatvamarthAnta rabhRtaM karmatvAdutkSepaNatvamarthAntarabhUtamitibhAvaH iti / [ku0] [267] evaM sAdhitasadbhAvasya lakSaNenaiva siddhasya saMbhedasaMbhA (bhavA?)vayatvasya sugrahatvAya prapaMcaparaM bhASyamupAdAya vyAcaSTe evaM sthita iti (kaM. 326) ata Aheti (kaM. 326) / 1 sattAsAmAnya-kaM. 1, kaM. 2 / dRSTyA - sN.| 2 svAtmA-je. 2 / 3 karmatvA-je. 2 / 4 itya iti nirarthakamartha Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam [268] na ca saMyogavannAnAtvam, bhAvalliGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAcca / tasmAddhAvavatsarvatraika. samavAya iti / 'nanu yadyekaH samavAyaH ? dravyaguNakarmaNAM dravyatvaguNatvakarmatvAdivizeSaNaiH saha sambandhekatvAt padArthasaGkaraprasaGga iti / nyAyakandalI [268] kimayameka Ahosvidaneka ityatrAha-na ca saMyogavannAnAtvamiti / yathA saMyogo nAnA, naivaM samavAyaH / kuta ityatrAha-bhAvavalliGgAvizeSAdvizeSaliGgAbhAvAcca / yathA satsaditijJAnasya lakSaNasya sarvatrAvizeSAdavalakSaNyAdvizeSe bhede lakSaNasya pramANasyAbhAvAcca sarvatraiko bhAvaH, tadvadihetipratyayasya lakSaNasya sarvatrAvailakSaNyAd bhede pramANAbhAvAcca sarvatraikaH samavAya iti / upasaMharati-tasmAditi / / codayati-'yokaH samavAya iti / samavAyasyaikatve ya eva dravyatvasya pRthivyAdiSu yogaH, sa eva guNatvasya guNeSu, karmatvasya ca karmasu / tatra yathA dravyatvasya : yogaH pRthivyAdiSvastIti [teSAM dravyatvam, tathA tadyogasya guNAdiSvapi sambhavAt 'teSAmapi dravyatvam] yathA ca guNatvasya yogo rUpAdiSvastIti rUpAdInAM tathA, [paM0] 'sattA tadyogasyeti (kaM. 327.23) dravyatvayogasya / sambandhAnta reNe]ti (kaM. 328.5) ukta saMyogAdinA / saMyogasyaikatve'pIti (kaM. 328.14) ekatvaM dviSThatvAt / tadutpAde iti (kaM. 329.14) saMyogotpAde / sambandhinAmiti (kaM. 329.15.) tantupaTAdi / upapAditamiti (kaM. 329.16) dravyapadArthe / paravAkyaM kimasambandhameve (kaM. 329.18) tyaadi| tasya dravyAzritatvAditi (kaM. 329.20) saMyogA hi guNaH sa ca (dravya)zrayIti kRtvA / vRtyantaramiti sambandhAntaram / [ku0] [268] ekatvaM pramANavizeSaH / pramANaM ca samavAya eka: / avAMtarabhedalakSaNavirahitvAt / sattAvat / na samavAyasadbhAvamAtreNeti (kaM. 328) ekasyApyupAdhibhedAr3hedakatvamiti bhAvaH / punazcodayatIti (kaM. 328) 1 yadyekaH samavAyo nn-de| 2 yoka-kaM. 1, kaM. 2 / 3 atra je. 1 pustake lekhaka doSAta [] etacihnAntargataH pAThaH punraavRttH| 4 tthaa-kN.1| Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam na, AdhArAdheyaniyamAt / yadyapyekaH 'samavAyaH sarvatra svatantraH, tathApyAdhArAdheyaniyamo'sti / kathaM dravyeSveva dravyatvam, gaNeSveva gaNatvam, karmasveva karmatvamiti / nyAyakandalI tadyogasya dravyakarmaNorapi bhAvAt tayorapi guNatvaM syAt / evaM ca karmasvapi padArthAnAM saGkIrNatA darzayitavyA / samAdhatte-neti / na ca padArthAnAM saGkIrNatA, kutaH ? AdhArAdheyaniyamAt / na samavAyasadbhAvamAtreNa dravyatvam, kintu 'dravyatvasamavAyAd dravyatvam tat samavAyazca dravyeSveva na gaNakarmasu, ato na teSAM dravyatvam / evaM guNakarmasvapi vyAkhyeyam / etatsaGagrahavAkyaM vivRNoti-yadyapyekaH samavAya ityAdinA / svatantra iti saMyogavat sambandhAntareNa na vartata ityarthaH / vyaktamaparam / punazcodayati-evamAdi kasmAditi / dravyeSveva dravyatvaM vartate, guNeSveva guNatvam, karmasveva karmatvamityevamAdi kasmAt tvayA jJAtamityarthaH / uttaramAha-anvayavyatirekadarzanAditi / dravya tvanimittasya pratyayasya dravyeSvanvayo guNakarmabhyazca vyatirekaH, guNatvanimittasya pratyayasya guNeSvanvayo dravyakarmabhyazca vyatirekaH, tathA karmatva __svata evAyamiti-ayaM smvaayH| kAraNasamavAyasya kAryalakSaNatvAditi-kArya kAraNasamavetaM yathA paTastantuSu samavetaH / saMyogasya kRtakatvAtkAryarUpaH sa ca svotpAdakakAraNe samaveta iti sambandharUpAbhivRttyantaraM samavAyalakSaNamapekSate / samavAyastu svayameva vRttirUpa: iti na vRttyantaramapekSate / [navaM] samavAyasya vRttisambhava itiindriyeNa saMyuktaM vastu, tatsamavetA sattA iti saMyuktasamavAyAdindriyeNa graahyaa| [ tathA na samavAyaH / ] nahi [ku0] upAdhInAmapyAdhAraniyame kAraNaM pRcchatItyarthaH / samavAyavizeSa iti (kaM. 328) anvayavyatireko'pi ki kRta iti zaMkArthaH / saMyogasyaikatve'pIti (kaM. 328) vastusvabhAvakRta ityuttarArthaH / / 1 samavAyaH svatantraH tthaadhaaraa-de| 2 sambhavAta-je. 2 / 3 dravyasamavAyAd dravyatvaM samavAyazca dravye eva-kaM. 1, kaM. 2 / 4 svatantra:-kaM. 1, kN.2| 5 dravyatvamiti tsy-je.1| .. . Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdamASyam prazastapAdabhASyam evamAdi kasmAt ? anvayavyatirekadarzanAt / iheti samavAya'nimittasya jJAnasyAnvayadarzanAt sarvatraikaH samavAya iti gamyate / dravyatvAdinimittAnAM vyatirekadarzanAt 'pratiniyamo jJAyate / yathA kuNDadadhnoH saMyoga'katve'pi bhavatyAzrayA zrayibhAvaniyamaH / tathA dravyatvAdInAmapi samavAyakatve'pi vyaGagyavyaJjakazaktibhedAdAdhArAdheyaniyama iti / nyAyakandalI nimittasya pratyayasya karmasvanvayo dravyaguNebhyazca vyatireko dRzyate, tasmAdanvayavyatirekadarzanAd dravyatvAdInAM niyamo jJAyate / asya vivaraNaM sugamam / samavAyAvizeSe kuta' evAyaM niyamaH dravyatvasya pRthivyAdiSveva samavAyo gaNatvasya rUpAdiSveva karmatvasyotkSepaNAdiSveva nAnyatra ? ityata Aha-yatheti / saMyogasyakatve'pi kuNDadadhnorAzrayAyibhAvasya niyamo dRSTaH, zaktiniyamAt / kuNDamevAzrayo 'dadhyevAdheyaM na tu kuNDamA'yaM dadhi vA'dhAraH / tathA samavAyakatvepi dravyatvAdInAmAdhArAdheyaniyamo vyaGgayavyaJjakazaktibhedAt / kimuktaM syAt ?, dravyatvAbhivyaJjikA zaktidravyANAmeva, tena dravyeSveva dravyatvaM samavaiti nAnyatreti / evaM guNakarmasvapi vyAkhyeyam / [paM0] samavAyo'pi smvaayaantrsmvetH| bhAvagrahaNetyAdi atra bhAvaH sattA / sambandhA[bhAvAbhidhAnaM pralApa iti yadi...... viSayajJAnamaMndriyakaM tadendriyasaMyUktAtva] syaivaM sambandhatvAtkRtaH sambandhAbhAva ityrthH| tadeva vAcyamiti saMvedanameva vAcyam / kathamasya sNvednmityrthH| apratyakSa iti anmeyH| svAtantryapratirodhaka iti / avi...(?) sAdhana? ] rUpatvAt / iti samavAyapadArthaH samarthitaH / tatsamarthanAya ca samathiteyaM bhaTTa zrIdharaviracitA nyAyakandalI. vRttiriti / atha bhaTTa zrIdharo granthaprazasti prastauti-suvarNatyAdi padyaH / akSINanijapakSeSviti akSINanijapratijJeSu vidvatsu iti yAvat / acchuketi ambhoketyapi paatthH| SaTpadArthahitAmiti tarkapakSe SaTbhyaH padArthebhya: dravyaguNakarmasAmAnya 1 nimittjnyaansy-de| 2 pratiniyamo'pi vijnyaayte-de| 3 katve-kaM. 1, kaM. 2 / 4 zrayiniyamaH-deH / 5 tvAdInAM smvaayktve-de| 6 kUta eSa-je. 2 / 7 dadhyevAzrayi evaM-kaM. 1, kaM. 2, je. 2 / Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodagamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam [269] sambandhyanityatve'pi na saMyogavadanityatvaM bhAvavadakAraNatvAt / yathA pramANataH kAraNAnupalabdhernityo bhAva ityuktaM tathA samavAyo'pIti / nAsya kiJcit kAraNaM pramANata upalabhyata iti / [270] kayA punarvRttyA dravyAdiSu samavAyo vartate ? na saMyogaH sambhavati, 'tasya guNatvena dravyAdhitatvAt / nApi samavAyastasyaikatvAt / na cAnyA vRttirastIti / nyAyakandalI [269] kiM. punarayamanitya AhosvinnityaH ? iti saMzaye satyAha-sambandhyanityatve'poti / yathA sambandhinoranityatve saMyogasyAnityatvam na, tathA samavAyinoranityatve samavAyasyAnityatvaM bhAvavadakAraNatvAditi / etadvivaNoti-yathetyAdinA / yukto hi sambandhivinAze saMyogasya vinAzaH, tadutpAde sambandhinoH samavAyikAraNatvAt / samavAyasya tu sambandhinau na kAraNam, sambandhimAtratvAt / yathA' caitau na kAraNaM tathopapAditam / tasmAdetasya sambandhivinAze'pyavinAzaH, sattAvadAzrayAntare'pi pratyabhijJAyamAnatvAt / [270] kimasambaddha eva samavAyaH sambandhino sambandhayati ? sambaddho vA ? na tAvadasambaddhasya sambandhakatvaM yuktam, atiprasaGgAt / sambandhazcAsya na saMyogarUpaH sambhavati, piM0] .. vizeSasamavAyebhya hitAmiti / dvitIyapakSe bhramarArthaM hitAm / pANDadAsa iti kaaysthaakhyH| upadikarotIti apadarevArthaH zabdaparAvartena / svagranthAntanikSipati tatazca maryava racitamiti vktiityrthH| 'paJcAnAmiti brahmahatyAsurApAna-steya-guvaMganAgamana-tatsaMsargAkhyAnAm iti nyaaykndliiprshsti:| [ku0] [269] tathopapAditamiti (kaM. 329) anyatarakarmAdInAM nimittAdInAmabhAvAdityatra sattAvadAzrayAntare'pIti (kaM. 329) ekatvasya ca prAgeva sAdhitatvAditi zeSaH / [270] tasyakatvAditi (kaM. 329) vRttivRttimadbhAvasya ca bhedAdhiSThAnatvAditi zeSaH / para iti (kaM. 329) siddhAMtItyarthaH / yo AdyaH sambandhaH saH sarvo vattimAna, yathA saMyoga iti vyAptiH kAryatvena sopAdhiketyAha kRtako hIti 1 danityatvaM, kthm-de| 2 smvaayo'pi-de| 3 asy-de| 5 prtybhijnyaanaat-je.2| 6 ime pratIke ke. pustake na staH / mudritaH paatthH| 4 yathA na-kaM. 1, kaM. 2, je. 1, je. 3 / 7 upAyaM karotIti atratyaM jalpaM tairevArthaH -- Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam prazastapAdabhASyam na 'tAdAtmyAt / yathA dravyagaNakarmaNAM sadAtmakasya bhAvasya nAnyaH sattaH.. yogo'sti / evamavibhAgino vRttyAtmakasya samavAyasya nAnyA vRttirasti, tasmAt svaatmvRttiH| nyAyakandalI tasya dravyAzritatvAt / nApi samavAyaH, ekatvAt / na ca saMyogasamavAyAbhyAM vRttyantaramasti / tatkathamasya vRttirityata Aha-kayA punarvRttyA dravyAdiSu samavAyo vartata iti / vRttyabhAvAnna vartata ityabhiprAyaH / etat samAdhate neti / vRttyabhAvAnna vartata ityetanna, tAdAtmyAda vRttyAtmakatvAt svata evAyaM vRttiriti / kRtako hi saMyogastasya vRttyAtmakasyApi vRttyantaramasti, kAraNasamavAyasya kAryalakSaNatvAt / samavAyasya vRttyantaraM nAsti / tasmAdasya * svAtmanA svarUpeNaiva vRttina vRttyantareNetyarthaH / ata' evAtIndriyaH sattAdInAmiva pratyakSeSu vRttyabhAvAt / yathA sattAdInAM pratyakSedhvartheSu vRttirasti tena te saMyuktasamavAyAdindriyeSu gRhyante, naivaM samavAyasya vRttisambhavaH / ato'tIndriyo'yam, saMyogasamavAyApekSasyaivendriyasya bhAvagrahaNasAmopalambhAt / yadi samavAyaviSayamaindriyakaM saMvedanamasti ? sambandhAbhAvAbhidhAnaM pralApaH / atha nAsti, tadeva vAcyamityatrAha-svAtmagatasaMvedanAbhAvAcceti / yathendriyeNa saMyogapratibhAso naivaM samavAyapratibhAsaH, sambandhinoH piNDIbhAvopalambhAt, ato'yamapratyakSaH / upasaMharati-tasmAditi / [ku.] (kaM. 329) gahAvagrahaNavyabhicAraparihArAya vizeSaNam / atra prayogaH- samavAyo na bAhyendriyagrAhyaH / vidhipratyayaviSayatve mati saMyogasamavAyayoranyatareNApi saMbaMdhena indriyAsaMbaddhatvAt / vyavahitaviprakRSTavaditi / indriyajijJAsya icchayA'nuvyava pAyasaMbhavAttasya sadasattayoranavyavasAyasadasatve evaM pramANa kimartha [manamAnopanyAsa ityarthaH / yathendriyeNeti (kaM. 330) saMyogaviSayaM jJAnaM pratyakSatayA'navyavasIyate / navaM samavAyaviSayamityarthaH / svAtantryapratirodhaka iti (ka. 330) bhedavRttIH pRthagbhAvAnavabodhAdapazleSo: niyataM pArataMtryaM yat / kRta: samavAya ityrthH|| 1 tAdAtmyAda bhaavvt-de| 2 paraH-kaM. 1, prsy-je.3| 3 ata eva cAtIndriya:-je. 3 / Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 697 TippaNapamikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam prazastapAdabhASyam ata evAtIndriyaH, sattAdInAmiva pratyakSeSu vRttyabhAvAt, svAtmagatasaMvedanAbhAvAcca / tasmAdiha buddhadhanumeyaH samavAya 'iti / iti prazastapAdabhASye samavAyapadArthaH smaaptH|| nyAyakandalI parasparopasaMzleSo bhinnAnAM yatkRto bhavet / * samavAyaH sa vijJeyaH svAtantryapratirodhakaH // iti bhaTTazrIzrIdharakRtAyAM padArthapravezanyAyakandalITIkAyAM ___samavAyapadArthaH samAptaH // . [Ti.] iti maladhAriziSya paM. zrInaracandrakRtau kandaloTippanake samavAyapadArtha: 'samAptaH // ||'smaaptN cedaM kandalITippanakam / / // 'granthAgraM 2500 // zrIpraznavAhinakule koTikanAmani gaNe jagadvandye / zrImadhyamazAkhAyAM vaMze zrIsthUlabhadramuneH // 1 // gacche harSapurIye zrImajjayasiMhamUrivaraziSyaH / SaSThASTamatIvratapAH SavikRtityAgasAhasikaH // 2 // [ku.] ityevaM yudhi vairiNAmiva guNaM jitvA zaraiH kaMdalITIkAyAM bahudhA vivaadmtulaayrsdshino| vidvadbhayaH pratipAditAH svadhigamAH sarve padArthAH svayaM vajrabrahma (?) nRpeNa parvatasujAtA (tAjA) niH prasIdatviti / / svasti zrImanmahAmaMDalezvareNa zastrazAstravidAM patyA ziDilavommidevena viracitA nyAyakaMdalI vyAkhyAne nyAyakusumodgamodaye samavAyapadArthaH samAptaH / ||ch||ch / zrIH // cha / 1 iti siddham / 2 samAptaH iti 'a,ba' pustakayo sti| 3 idaM samAptivAkyaM'' pustake puSpikAlokAdanantaramasti / 4 granthAgrantha 2300 - a, granthAgrantha 2500-v| 88 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 'nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam / prazastapAdabhASyam yogAcAravibhUtyA yastoSayitvA mahezvaram / cakre vaizeSikaM zAstraM tasmai kaNabhuje namaH // 'iti prazastapAdaviracitaM dravyAdiSaTpadArthabhASyaM samAptam // nyAyakandalI suvarNamayasaMsthAnaramyA sarvottarasthitiH / sumeroH zRGgavIthIva TokeyaM nyAyakandalI // 1 // akSINanijapakSeSa khyApayantI guNAnasau / paraprasiddhasiddhAntAn dalAta nyAyakandalI // 2 // [Tika ( // puSpikA // ) 'pRthvIdharaH sakalatarkavitarkasImA dhImAn jagI yadiha kandalIkArahasyam / vyaktIkRtaM tadakhilasmRtibIjabodhaM prArohaNAya naracandramunIzvareNa // 1 // [paM0] zrutA deNyAcakrezvaryAH pratipannasutaH zrotAbdhigovindaH / zrI (a) rabhayasUrirabhavannissaGgasiddhabahuvidyaH // 3 // . tribhivizeSakam - parasahasrAnbhUdevAn (ya) dakSaM kaubhayaM (?) cyH| prabodhyamedantapure vIracaityamacIkarat // 4 // zrIgurjarezvaro dRSTvA tIvra malaparISadam (?) / zrIkarNo birudaM yasya maladhArItyaghoSayat // 5 // nAthaM surASTra rASTrasya nAthaM tu taM surASTrasya khagArapratibodhya yaH / ujjayantatIrthapathaM-khilIbhUtamayI vahat // 6 // 1 idaM padyaM pu. 6 de pustake caasti| 2 iti padArthaprakAzakAkhyaM bhASyaM kRtirAcAyabhagavatprazastakaraNapadAnAm de| 3 siddhAnAM-je. 1 / 4 puSpikeyam 'ma' pustake nAsti / Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jagadAna TippaNapatrikAkusumodgamAviTIkAtrayopetam nyAyakandalI AsIddakSiNarADhAyAM dvijAnAM puNyakarmaNAm / bhUrisRSTiriti grAmo 'bhUriziSTajanAzrayaH // 3 // ambhorAzerivaMtasmAd babhUva kSiticandramAH / / jagadAnanda'kRdvandho bRhaspatiriti dvijaH // 4 // tasmAdvizuddhagaNaratnamahAsamudro vidyAlatAsamavalambanabharuho'bhUt / svacchAzayo vividhakIrtinadIpravAhaprasyandasampadabalo baladevanAmA // 5 // [Ti0] 'muninayanayakSasaGye - varSe 1327 svaparArthasiddhaye sudhiyA / likhitamidaM kandalyA: TippanakaM kamadacandreNa ( // samApto'yaM granthaH // ). [paM0] tasyopadezAnirmucya catasrazcapalekSaNAH / pradhumno rAjasacivazcAritryaM pratyapachata // 7 // bhohemacandra ityAsIt sUri riguNaH sa tu / granthalakSavinirmAtA nirgranthAnAM vizeSakaH // 8 // pratibodhya...caTTamudaNDaiH kanakadaNDakalasaryaH / uttaMsivAn paritaH svadezaparadezacetyAmi // 9 // siddhabhUdhavamuddaNDaH - 1 bhUri-kaM. 1, kaM. 2 / 2 bhUrizreSThi-kaM. 1, kN.2| 3 dAnandanAd-kaM 1, kaM. 2 / 4 riva-kaM. 1, kaM. 2, je. 3 / 5 praspandanottama-kaM. 1, kaM. 2 / 6 puSpikeyaM - 'a, ba, Da' pustakeSu nAsti yata iyaM na grandakartuH __ kintu 'ka' pustakalekhakasya 'a' pustakalekhakasya tu puSpikA ityaM vartate / bhAsIdatra mahAmunizca vijayAnandAkhyasUrIzvaraH - zrIlakSmIvinayAkhyazca suguNastasyAjani ziSyakaH / tacchiSyasya munIzahaMsavijayasyAtropadezena ca / granthoyaM likhito babhUva bhavinA mokSAsyazarmodyadaH / / Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 * nyAyakandalIsaMvalitaprazastapAdabhASyam nyAyakandalI tasyAbhUd bhUriyazaso vizuddhakulasambhavA / 'abboketyarcitaguNA guNino gRhamedhinI // 6 // sacchAyaH sthUlaphalado bahuzAkho dvijAzrayaH / 'tAbhyAM zrIdhara ityuccairarthikalpadrumo'bhavat // 7 // asau vidyAvidagdhAnAmasUta zravaNocitAm / SaTapadArthahitAmetAM rucirAM nyAyakandalIm // 4 // [paM0] prativarSa jIvarakSAmazItyahamazotyaham / yasyopadezAt siddhezastAmrapatreSvalIlikhat // 10 // zrI zrIcandramunIndro vibudhendramunizca tasya vaMzyo dvau / yau lATIyadezamudrAmujjhitvA jagRhaturdIkSAm // 11 // zrIcandrasUriziSyaH bhImunicandraH prabhuH suci (ca)ritraH / caulakyamAta (tu)lanapaM vAgmI pravAjyayopahitaH(?) / / 12 / / prabrAjayAmAsa tatkramiko devaprabhasUriH kila pANDavAyanacaritram / zrIdharmasArazAstraM ca nirmame sukRtikulatilakaH // 13 // sukavi tadIya siMhAsanasArvabhaumastadIzvaraH zrInaracandranAmA / sarasvatI[la]bdhavaraprasAdavidyamuSTindhayadhIrbabhUva // 14 // TippanamanardharAghavazAstre kila TippanaM ca kandalyAm / sAraM jyotiSamaTTabhakhya: prAkRtadIpikAmapi ca // 15 // tasya guroH priyaziSyo ... prabhunarendraprabhaH prabhAvAvyaH / yo'laMkAramahodadhimakarotkAkusthakeliM ca // 16 // rAjAnaH pratibodhitA: kati kati granthAH svayaM nirmitA: bauddhAH kati [vi]nirjitAH kati tapAsyugrANi taptAni ca / 1 aJcuke-je. 1, ambhoke-je. 3 / 2 ta syAm-kaM. 1, kaM. 2 / Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TippaNapaJjikAkusumodgamAdiTIkAtrayopetam 701 nyAyakandalI tryadhikadazottaranavazatazAkAbde nyAyakandalI racitA zrIpANDudAsayAcitabhaTTazrIzrIdhareNeyam // 9 // samApteyaM padArthapravezanyAyakandalITIkA / samApto'yaM granthaH // [paM0] sUtrAmamitanmatim zrImavarSapurIyagacchamukuTa: zrIsUrisUtramiti / tacchiSyarmunibhizca vetti naparaM vAgIzvarau tanmi(ndhi)tam (?) // 17 // naracandrasUrivaMze sUri zrIpadmadeva ityAsIt / sUrizrI zrItilakastasya mRgendrAsane jayati // 18 // taccaraNareNukaNikAmuSitabhAlasthalo'tra kandalyAm / zrIrA[jazekharasU] riH zrIpaJjikAmatanot // 19 // pUjyazrItilakAbhidhAnasuguroH sAmarthyataM [tas ] tadbhUtam mAdRkSo'pi yadatra sabhyapurato dhatte vacazcApalam / yaDDimbhA api zuddhasaMskRtagiraH kAzmIradezodbhavAH vAgdevyAH sa khalu prabhAvavibhavastatrasthitAyAzciram // 20 // bhetad dhruvaM yadatra doSakAlaSyaM jAtaM me matimAnyataH / tatkSAlayantu santaH svabuddhigaMgAmbadhArayA // 21 // Page #727 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Word Index ... [In this Index I stands for prazastapAdabhASyam also called padArthadharmasaMgrahaH, II stands for nyAyakadalI, III stands for nyAyakandalI TippaNam , IV stands for pajikA and V stands for kusumodgam . Devanagari nos. indicate the page nos. of the book.] bhadharmaH bhakSapAdaH . II. 632; V. 4, 577. bhaNuH I. 265, 265; II. 235, 243, 250, 268; III. 251; IV. 265, 268; V. 1, 237, 25.. bhatyantAmAva: II. 544, 545; III. 16; IV. 546; V. 26, 545. bharaSTam . . I. 39; V. 17. . I. 219, 241, 247, 248, 250.252, 254, 629; II. 152, 247, 248, 252, 619. 629; III. 38, 152; IV. 24, 35; V. 252, 254. bhanadhyavasAyaH I. 427, 428; II. 427, 428, III. 427; IV. 427, 428; V. 428. bhanAdiH II. 628. bhanityaH I. 91, 110; II. 58, 60, 61,93; III. 60, 61, 93; .. . ... IV. 50, 60, 61,93, V... bhanivacanIyakhyAtivAdina -V. 426. anupapattiH I. 62.. bhanumAnam II. 244; III. 32, 33, 243; IV. 36; V. 5, 17, 18, 32, 35, 74, 75, 86. . manvayaH .. . II. 19, 253, 283; IV. 145; V. 21, 166, 219, 253. bhanvayamyatirekaH . I. 694; II. 308, 693, 694; IV. 335; V. 356, 369, bhanvitAbhidhAnavAdaH (vAdin) II. 551; III. 551.. bhapa. .. ... ... I. 29, 105; II. 30, 77, 83, 1.4, 15, 241; III, 115; IV. 88, 115; V.:43, Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aparatvam apavargaH apAkajaH apUrvam . bhabhAvaH abhAvavAdin abhihitAnvayavAdaH ayutasiddhiH arthApattiH I. 38, 85, 107, 124, 233, 141, 243, 248, 249, 255; III. ., 257, IV. 70, 77; V. 36. II. 631. I. 207, 248, 257; II. 247, 257; IV. 247; V. 248. . II. 15, 620, 21, III. 14, 621. . II. 25, 30, 30, 44, 51, 52, 57, 3 - 75, 197 - 199, 235; III. 25, 34, 51, 57, , 197, 199; IV. 25, 36, 51,4-75, 19.--199; V. 26, 34, 36, 51, 52, 3, 197, 199. IV. 546, IV. 551, 552. II. 44-50, 119; III. 44, 49; V. 48, 49, 55. I. 514; II. 524, 525, 527-529; III. 524, 526, 530, 531; IV. 525, 525-530; V. 151, 355, 524, 526, 53.. I. 4.5, 432; II. 405, 412; III. 4.5; IV. 13, 152; V. 4.5. II.352. IV. 318. .:. I. 4.1; II. 118, 253-255, 282, 401, 68, 641; III. 253, 372, IV. 233, 252-24, 268, 288, 355; V. 253, 291, 371,101. . avidyA asatkAryavAdaH asatkhyAtivAdin asamavAyikAraNam [bhA] AkAkSA AkAzam II. 18, 22; III. 18; IV. 20. I. 29, 71, 77, 353; II. 61, 1, 7, 153, 256; III. 71; IV. 21, 49, 50, 1, 77. 153, 164, 252; V. 71, 153. V.... . .. . . ....... : ....... II. 328, 557, 648; III. 353, 500, 553; IV. 218, 55% V.,48..:.. AgamaH AcAryaH Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtmA I: 29, 71, 77, 176, 213, 255; II. 61, 71, 77; 176, 177, 211, 214, 225, 230, 253, 255, 62 ; III. 71, 176, 225, 226; IV. 71, 77, 176, 22', 226, 230; V. 1, 16, 177, 225, 226, 243. - V. 13. mAlayavijJAnam itaretarAnvayaH itaretarAbhAvaH indriyam I. 38, 213, 219, 241, 243, 248, 250, 251, 254, 605, 607; II. 38, 152, 211, 214, 235, 248, 250, 251, 605, 606; III. 37, 605; IV. 24, 37, 150, 235. V. 28. II. 18. II. 544, 545; III. 16; IV. 3. I. 104, 126, 179, 216; II. 98, 104, 105, 113, 126, 179-181, 183, 184, 203-205, 114, 216, 217; IIl. 98, 305, 126, 203, 205, 215, 216; IV. 98, 105, 126, 180, 181, 204, 2 .5, 21:; V. 13, 98, 203, 216. IzvarakRSNaH IV. 351. . . udayanAcAryaH IV.2, 164. II. 85; IV. 1., 81, 223, 535, 575; V. 60, 81, udyotakarAcAryaH upAdAnam umbekaH II. 146; III. 9; IV. 146. IV. 24. . aitizam I. 546; II. 546; III. 5.6; V. 546. kaNAdaH .. . . - - I. 1; II. 9-11,366; II. 1; IV. 2, 4, 9, 10, 12, 26, 366, 367, V.8,1.. Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - -sUtram kandalIkAraH kandalITippanam IV.:492.506,575, 576,579-581. IV. 336, 176, 542. III. 1. . I. 23, 619, 642 650, 651, 655, 656, 655, 666, 688; II. 24, 25, 36, 46, 58, 65, 83, 152; 622, 638,640, 642, 643, 650, 651, 654-656, 657, 666, 665, III. 24, 25, 4, 53, 60, 642, 643 IV..2, 24, 25, 46, 57, 67, 152, 694; V. 25, 46, karmapadArthaH karmavipAkaH kAdambarI kApila: kApotI kAmaH I. 665; II. 667. I.. 139; II. 139, 140. II... ... .. II. 625, 628, 634. II. 9; III. S; IV. 8. 1. 606; II. 0 6... II. 6.1, :. . I. 29, 71, 48, 153, 164, 290, 397-399, 401, II. 1, 1, 58, 153, 158, 164, 165, 170, 290, 295,. 397-399, 401; III. 41, 165, 169, 10, 23, 204; IV. 71, 78, 165, 169, 273, 289; V 71,78, 158, 194-166.. kArikA kAlaH III. 508. .: IV. 2, V. 6. kAlidAsaH kiraNAvalI kumArilamizraH krodhaH IV. 326. II.6.7. II. 152; III. 13, 152; IV. 13, 152; V. 13. klezaH [ga] gandhaH I. 38,85,87, 241, 243, 247, 249, 251, 255, 262; II. 38, 86, 87, 91, 242, 243, 249, 251, 253, 262, 266; III. 85, 91, 105, 256, 257, 263; IV: 77, 91, 354; V. 33, 87, 11, 105. Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I. 23, 38, 39, 56, 67, 169, 172, 213, 216, 219, 233, 239, 241, 19, 639, 688; II. 23-25, 33, 36,38,40, 4,46,52, 58, 65, 68, 83, 105, 155, 158, 160, 169, 214, 216, 217, 219, 233, 241, 622, 63; III. 24,38-40,46,59,60,05, 155, 160, 216, 219, 239, 241; IV. 2, 24, 25, 40, 44, 46, 52, 57, 67, 105, 155, 216, 239, 241, 688 694; V. 24, 25, 38, 43, 44, 46, 53, 83, 155, 216, 219, 241. I: 39, 77, 85, 107, 241, 243, 247, 250-252, 254, 257,08,642, 650; II. 77, 80, 86, 247, 250, 252, 254, 255, 604, 619, 650; III. 79, 257; IV. 75; V. 79, 250, 254. IV. 137. . ... . - III. 590; IV. 59... gurutvam gautamaH andhakAramatam cakSuH I. 259; II. 43, 159, 285; III. 34, 257; IV. 36, 258, 259, 281; V. 36, 257, 259, 260. IV. 380. . III. 454, 5:7; V. 178, 19, 495, 598. candrahAsaH / .. cArvAkaH . . . jaiminIyAH jJAnam III. 511, 563; IV. 565. . IV. 16. ... .. I. 250; II. 244, 245, 281, 282, 284-286, 627; .. III. 29, 244, 284; IV. 15, 244, 245, 281; V. 28, 244, 282. tattvopaplavavAdin tathAgata: III. 555. II. 555. IV. 24. ... II. 6... . tantraTIkA Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tamaH II. 32; 34-36; III. 32, 34-36; IV. 29-32, 36; .V. 32, 34-36... . II. 4.8,109; III. 408; IV. 408-410; V. 40841.. . II 17, 621, 639; IV. 19. I. 29, 114; II. 30, 34, 53, 47, 83, 14, 115, 241; III. 114, 115, 123; IV. 30, 81, 88, 114, 124; V.80, 81, 83, 115, 124. tArkikAH tejas [va] dika ivatvam I. 29, 01, 78, 153, 141, 172, 14; II. 61, 71; 74, 153, 158, 172, 14, 175; III. 71, 172; IV. 71, 74, 175; V. 71, 78, 158, 17.. I. 38, 213, 219, 241, 243, 244, 250, 251, 254, 6.4; II. 23, 24, 38, 152, 211, 114, 218, 241, 248, 250-252, 604, 605. III. 38, 630; IV: 23, 24, 17, 218, V.36, 152, 218, 25.. I. 39, 79, 85, 1.7, 241, 243, 247, 248, 250252, 254, 257, 6.9; II. 79, 86, 90, 248, 252, 254, 255, 609; III. 79, 90, 257; IV. 75; V. 90. I. 23, 29, 56, 62, 67, 76, 161, 170, 617, 676, 688; II. 23-25, 29, 30, 32, 33, 36, 44, 46, 56; 58, 62, 65, 67, 76, 83, 161, 171, 622, 676; III, 30-33,36,46, 52, 6., 62, 65,67 IV. 2, 24, 25, 30, 35, 36, 44, 46, 56, 55, 12, 65, 76, 164, 688, 694; V. 25, 26, 33, 33, 43, 46, 62, 83, dravyam dravyapadArthaH dvitvam I. 235, 238; II. 237, 238; III. 238; IV. 23.8; V. 238. I. 241, 249, 255; II. 249, 255; III. 8, 78, 251; IV. 251. I. 38, 244, 606, 607; II. 38, 152, 213, 214, 219, 235, 241, 243, 248, 250, 251, 254, 606, 6.7, 625, 633; III. 13, 152, 211, 250, 251; IV. 13, 24, 30, 235; V. 13, 27. Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 709 I. 26, 219, 241, 247, 248, 250-352, 254, 619, 633; II. 26, 28, 29, 152, 247, 248, 252, 619, 621, 622, 626, 627, 632. III. 26, 38, 152; IV. 24, 26, 37, V. 26-28. 38, 252, 254. dharmakIrtiH IV. 229, 310.. [na] . . . . . . . . . . . . . naracandra TippanakagyAlyAnam . III. 632, 643, 695; IV. 386. nAstikaH IV. 218, 49.. nAstikavaitaNDikAH V. 57. .. .. nityam I. 93, 10, 161, 100, II. 58, 93, 171; III. 32; ..: : IV: 57, 93; V. 20, 55. nimittakAraNam . - I. 254, 40%; II. 138, 163, 249, 253-255, 282, 288, 293, 374,411,138,39, 49; III. 372; - IV. 251, 253, 288; V. 24, 254, 255, 375, 401, nigranthaH ( jainaH) II. 422; IV. 421. nirvikalpaH III. 281. nirvikalpakajJAnam .. III. 302; IV. 3.2, 310. -vyApAraH II. 438-440, 445; III. 441; IV. 18, 441, 445, 446; V. 438, 439, 443. nivRttiH / II. 632. naiyAyikAH II. 6:5; III 191, 521, 539; IV. 30, 285, 414, 472, 521; V. 168,564. nairAtmyavAdina - . :. V.475. / nyAyakandalI II. 639; IV. 1, 2, 695; V. 2, 1.1, 697. . nyAyakandalIkAraH IV. 19. nyAyabhASyam II. 555, 589, 62.3.. nyAyamImAMsAbhASyam .. II. 6; V. 6. . . II. S. IV. 6. nyAyavArtikakAra .... II. 535, 570, 105; IV. 535, 575; V. 537. nyAyazAsam IV.29. . . . . . . . Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSilasvAmI patamali: ( sUtra) padArtha dharma saMgrahaH paratvam paratvAparatvam paramANuH parArthAnumAnam parimANam II. IV. 6... II. 152, 403, 626, 627, 631; V... ..... . I. 1; II. 12; V. 12, 25. I. 38, 85, 1.5, 124, 233, 241, 143, 248, 249, 255; I: 32, 38, 61, 4, 86, 241348,209, 255. III. 8, 255; IV. 70; V. 36. I. 393; II. 393, 396; III. 393, 195: IV. 393; . V. 31. . .. . I.265, 644, II. 17, 32, 33, 1,10, 13, 235, 12.4.3, 265, 26, 267, 20, 272, 16, 685 III. 17, 32, 51,79, 88,151, 215, 216, 265. IV. 31, 83, 10, 150, 265, 270; V. 15, 33, 71, 79, 250, 266. I. 547; II. 545, 548; III. 547, 553; V. 547, 548. I. 38, 85, 1.7, 124, 153, 11,19, 152, 219, 233, 241, 243, 247, 248, 251, 257; II. 32, 38, 1,78, 86, 14, 15, 16, 102, 153, 235, 242, 243, 248, 251, 253; III. 94, 95, 16, 1.2, 251, 255; IV. 35, 61, 77, 14, 25, 16, 1.2, 152; V.95,248. II. 628. I. 265; II. 253, 255, 255, 265; IV. 265, 275. III. 234; IV. 231. II. 628. II. 15. 637, V. 16. I. 38, 85, 107, 124, 153, 11, 169, 152, 219, 233, 241, 243, 247, 249, 251, 255, 257. II. 32, 38, 78, 86; 153, 235, 241, 249, 255; III. 255; IV.35,77, 152, 193... parokSam pAkajaH pANDudAsaH puruSaH puruSArthaH pRthaktvam Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthivI prakRtiH prajApatiH pratyakSam pratyakSapramANam pratyabhijJA pradhvaMsAbhAvaH prabhAkaraH I. 29, 69, 84; II. 30, 69, 77, 83, 84, 85, 88, 155, 241; III. 30, 83, 1.6, 115y IV. 30, 77, 85, 8, 106, 115; V. 69, 83, 84, 08. II. 15, 628; IV. 16; V. 16. IV. 137. I. 76, 433; II. 19, 20, 76, 86, 88, 256, 433, 631; III. 76, 79, 433, 640, IV. 20, 21, 6, 88, 433, V. 11,39,86,433, 4.. IV. 145. II. 206, 247, 272; III. 2.6, 272; IV. 206; V. 206, 272. II. 59, 60,544; III. 2, 16,59, 60,67,368,544; IV. 3, 59, 60, 67, 168, 545; V. 26... III. 233; IV. 24. . . . I. 38, 213, 219, 241, 243, 24, 250, 251, 252, 254, II. 38, 152, 211, 248, 250, 251,252, 609; III. 37, 252; IV. 35, 152; V. 251. V. 35. II. 9, 10, III. 10; IV. 2, 4. V. 113, 494. . I. 639; IV 576 HI. 60, 544, 633; III. 2, 5, 16, 60, 544; IV. 3, .60, 168, 297, 356, 544, 545; V.57, 59, 60, 64, 544, 545. III. 421, 451, 502, 512, 551; IV. 423, 451, 505, 599, 541, 543, 540; V. 541, 56.. III. 257; IV. 21, 42, 232, 245. prayatnaH pralayaH prazastakaradevaH prazastadevaH . prazastapAdabhASyam prAgabhAvaH prAbhAkaraH prAbhAkarA: V. 7. bANaH 'bAIspatyam ... II. 495; IV: 97.497, . Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 bAha (vastvAbhAva )vAdim II. 312, 317, 318. __ -bAhyArthavAdin . . . . baddhiH I. 38, 13, 211, 241, 243, 248, 249, 254, 402; II. 37, 38, 43, 4, 241, 244, 248, 249, 254, 281, 282, 283, 284, 402, III. 37, 47, 64 65, 282, 283, 284, 402, IV. 24, 37,47, 64, 65, 152, 249, 281, 282, 283, 402; V. 13, 14, 248, 249, 2.4, 281, 284, 402, 603.. II.52 III.319.329,340.346.469,44,484, 185, 5.0,511, 512, 548, 554; IV. 342, 346, 403, 407, 421, 475, 477, 19, 481, 482, 483, 484,485, 502, 511, 588. bauDamatam ... III. 13, 191, 200, 206, 207, 208, 209; IV. 13, 24, 146, 177, 185, 186, 187, 191, 195, 199, 203, 207; 208, 226, 231, 267, 285; V. 179, 191. brahmasiddhiH .II. 513; III. 513. bhaTTAcAryAH - bhAraH --- bhAhAH -mizrAH bhaviSyottaram IV. 35.. III. 235, 353. III.511,512, 525,029; IV.417, 426 457,458, 511, 525, 527, 535, 543, 554. . V. 243. II. 406, 570; IV. 355, 557, 564, 583. V.5. I. 241, 247, 248, 254; II. 241, 247, 248, IV. 247. I. 6.6; II. 23, 28, 34, 35, 36, 57, 198, 199; III. 34, 36, 199; IV. 35, 36, 199 235, V. 34, 36, 39, 53, 199. III. 498, 558; IV. 392, 419, 591; V. 416, 393, 495, 5.8,548, 549, bhAvanA bhASaH bhASyam Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASyakAraH IV. 513. III. 565; IV. 390.571, 575, 576, 578; V. 49, 175, 176, 416, 576. IV.579; V. 415. IV. 164. -(kRt ) bhUSaNakAraH [ma] maNDanaM: maNDanamizraH manaH manuH . maladhAriH mAdhyamika mImAMsakaH II. 513, 598, 615, 620; III. 513. II. 24; III. 32; IV. 23, 24. I. 29, 179, 182, 226; II. 61, 158, 179, 180, 182, 183, 184, 216, 227, 228, 229, 235, 241, 243, 285; III. 215, 226, 225, 228, 037, 238; IV. 61, 182, 227, V. 13, 158, 182, 226, 227, 229, 237. III. 622; IV. 130 II. 632. III. 13, 316, 315, 541; IV. 13, 541; V. 317. II. 550,565, III. 456, 473, 506,509,535, 548, 613; IV. 354, 458, 459, 503, 524, 532, 540, 549, 550, 551; V. 502,504, 549. II. 520; IV. 518. III. 519. II. 168; III. 9; IV. 9, 19, 154, 219, 220, 246, 260; V. 159, 369. III. 10; IV. 1 III. 143; IV. 142.......... II. 11; IV. 11. I. 632; II. 619, 632, 655. II. 633. -(pUrva) -(jara) mImAMsakAH mImAMsA mImAMsAbhASyam mImAMsAvartikakRta mokSaH mohaH .. yutasiddhiH I. 383; II. 48, 49, 119, 383, 84; III. 48, 49, 383; IV. 119, 383; V. 48, 49. Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 714 yogazAstram yogAcAraH II. 112. III. 303, 304, 307, 309, 311, 312, 315, 316; IV. 14.303305, 309,316,318. rasaH rAgaH rituMgola: I. 38, 76, 77,85, 87, 187, 241, 243, 247, 249, 251, 257, 262; II. 38, 77, 86, 105, 242, 243, 247, 249, 251, 253, 262, 266; III. 38, 256, 255, 262; IV. 77, 105, 250, 262; V. 33, 76, - 83, 262. I.605, 6.6%3 II. 152, 606, 627, 633; III. 13, 152; IV. 13, V. 13, 27. ... V. 1. I. 38, 85, 87, 107, 241, 242, 247, 249, 250, 251, 257, 259, 265; II. 32, 33, 38, 76, 88, 10, 105, 241, 242, 243, 247, 249, 251, 253, 256, 257, 258, 259, 260, 261,65, 26 III. 33,38,74, 6,90, 105, 256, 257, 258, 262, 265; IV. 75, . 90, 105, 241, 242, 247, 249, 254, 258, 262, 265; V. 33, 38, 76, 83, 85, 10, 247, 257, 28. IV. 24.. rUpam .. revaNaH [la] liGgam I. 161, 12, 144, 213; II. 128, 11, 11, 174, 175,21,213, 244, 245, 297; III. 161; IV. 297; V. 18, 129. IV. 2. .. II. 422. . lIlAvatI lokAyatikaH [va] vallabhAcAryaH vAdimatam *V... vAyuH IV. 59.. I. 29, 124; II. 33, 70, 124, 125, 129; III. 33, ..124, 125, 13.3; IV. 124, 125, 129, 130, 132. V.33, 125, 13.. Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAtikakAramizrAH II. 223, IV. 223.. : vAsanA II. 14, 118; III. 13, 118; IV. 13, 118; V. 13, 118. vijJAnavAdin III. 318; IV. 318, 541. -(kebala) III. 312,315. . -(mahAyAnika) II. 541; III. 541; IV. 541. --(sAkAra) V. 317. .. vijJAnAtmavAdin. ___V. 246. vidyA . I. 401, 403; II. 405, 433; III. 405, 433; V. 4.5. vidhivivekaH II.620.: vinAzaH I. 397, 398, 400; II. 397, 398, 400; V. 397. : viparyaya I. 416, 421; II. 416, 415, 418,400, 421, 422, 422, 426, 633; III. 416, 421, 422; IV. 426; - V. 417, 420, 423, 426. . vipAkaH . II. 152; III. 152; IV. 152. . vibhAgaH 1. 36, 38, 85, 107, 124, 153, 161, 169, 172, 219, 233, 241, 243, 249, 250, 251, 254, 255, 642,643, 147, 649, 654; II, 24,31,32, 36, 52, 78, 86, 153, 242, 249, 251, 255, 370, 642, 647, 641, 654; III. 8, 24, 36, 52, 53, 78, 389; IV. 36, 35, 52, 77, 152, 249, 370, 383, 392; V. 24, 30, 36, 53, 241, 249, 255, 392. vibhuH II. 61; V. 27. .. II. 598; III, 59 .. vibhramavivekaH . viyogaH II. 38; IV. 37. vizeSaH I. 23, 29, 46, 62, 65, 174, 252, 255, 648, 688; II. 24, 30, 40, 45, 46, 62, 63, 11, 174, 175, 252, 255; III. 30, 45, 53, 54, 62, 63, 65; IV. 2, : : 24,40,41,43, 47, 62, 63,64,67 V. 29, 34, ... ... 41,45, 56, 62, 63, 252, 677,686. vizeSapadArthaH ... I.687, II. 687; IV. 647.. Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH vRttikAraH vegaH vedAntAH vedAntin ( jarad) vaidhaya'm I. 106, 16, 125; III. 98, 1.6, 113, 116, 125, V.98, 127. IV. 392. I. 241, 243, 247, 249, 251, 252, 254; II. 249, 252; III. 255. . II. 17; III. 220, 222, 246; IV. 19, 222, 246; V. 19. III. 422; IV. 426. I. 23, 82, 84; II. 23, 24, 25, 64, 72, 82, 84, 88, 239, 240, 258; III. 54, 258; IV. 4; V. 24, 26, 29, 31, 82, 81, 89. III. 303, 305, 311, 312; IV. 14, 303, 305. IV 22, 438. I. 77, 241, 242, II. 77, 158, 407,558, 561; III. 26, 199,209, 243, 312, 314, 319,352,407, 502,510,511,577; IV. 50, 52, 121, 146, 186, 187, 195, 199, 208, 209, 226, 303, 312, 354, 355, 416, 420, 450, 459, 481, 5.5, 543, 550; V. 168, 265, 562, 564. IV. 421 vaibhASika: vaiyAkaraNaH vaizeSika: -(darzanam ) myatirekaH I. 216; 11. 19, 191, 193, 216, 218, 249, 253, 283; III. 64, 191, 249; IV. 64, 191, 21, 249; V. 34, 191, 219, 249, 253. vyatirekavAdin (kevala) vyatirekagyAptiH vyavahAraH myAptiH vyomavatI jyomazivaH IV. 475. II. 145; IV. 145; V. 13, 166. II. 40%; IV. 40; V. 57. II. 63; III. 32, 63; V. 86, 88. IV. 2. III. 127, 128, 499; IV. 2, 19, 30, 59, 60, 62, 65, 65, 127, 166, 167, 232, 333, 336, 347, 348, 357, 360, 371, 371, 476, 500. Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [] zabarasvAmin zabarasvAmI zabdazaktiH zarIram . ..214, 21"...21% IV. 1.1 zaMkarAcArya: zAkyaH ziDilabahmabhUpatiH zrIdharaH II. 520; III. 519. II. 6; III. 144; IV.6, 142. I.153, 154,11, 241, 143, 248, 249, 255, 594; II. 18, 61, 105, 153, 154, 161, 13, 241, 243, 248, 249, 253, 255, 256, 593, 594, 595, 596, 603, 637, 638; III. 105, 154; IV. 1, 105, 153, 241; V. 18,36, 153, 248, 249, 594. II. 18; III. 18. I. 95, 179, 216; II. 95, 98, 100, 101, 102, 179, 180, 184, 214, 215, 216, 215; III. 97, 98, 100, 1.1, 102, 179, 180, 205, 216; IV. 95, 98, 100, 102, 180, 215, 216; V. 13, 95, 98, 100, 101, 102, 215, 216. IV. 23. I. 421; II. 421, 422; IV. 421. V. 2. II. 639, 683, 687; IV. 292, 309, 318, 322, 325, 335, 342, 345, 351,363, 379, 380, 381, 391,408, 12, 413, 428, 440, 468, 450, 451, 452, 466, 472, 476, 481, 484, 488, 489, 494, 501, 503, 505, 508, 514, 516, 527, 528, 531, 536, 537,538,539, 544, 551, 559, 577, 694; V. 602, 694. . II. 238; IV. 2, 4, 20, 22, 36, 39, 55, 59, 64, 66, 74, 75, 82, 89, 96 108, 120, 121, 130, 143, 144, 154, 153, 175, 188, 109, 198, 201, 232, 233, 276, 281; V. 81, 132. III. 238. IV. 111. IV. 238,687. IV... zrIdharAcAryaH zrInaracandraH zrInAracandraTippaNakam zrIrAjazekharasUriH zrIvatsAcAryaH Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 zrIziDilavoMmidevaH V. 238, 697. [sa] sannidhiH samavAyaH I: 41; II. 41, 42, 44; III. 41, 43; IV. 41, 43; V. 41, 43. .... II. 18, 22, 78; III. 18; IV. 20, 48. I. 23. 47, 56, 383, 688, 652, 691, 694, 695, 696; II. 24, 25, 47, 48, 49, 52, 55, 56, 58, 59, 11, 65, 67, 384, 675, 677, 69., 692, 693, 694, 695; 696, 697; III. 47, 49, 53, 54, 55, 56, 57, 59, - 62, 78, 695; IV. 2, 24, 52, 56,59, 69, 67, 68, 71, 693, 695; V. 29, 34, 47, 48,49, 50, 55, 56, 57, 61, 45, 86, 89, 382, 188, 193, 194, 696 697. III. 666, 688. . I. 401; II. 138, 155, 163, 2.0, 245, 288, 253, 255, 282, 292, 293, 360, 401, 18,665; III. 8, 44, 200, 258, 377, 54.5; IV. 8, 163, 228, 233, 246, 248, 253, 254, 288, 355, 359; V. 161, 218, 252, 253, 254, 265, 290, 391, 373, 401, 547, samavAyapadArthaH / samavAyikAraNam samavAyin sambandhaH savikalpakaH II. 61, 76; IV. 8, 36, 6); V. 61, 5, 68. . II. 22, 58; III. 57; IV. 32; V. 16, 55, 85. II. 282, 438, 439, 440, 441, III. 281,.441; IV. 438, 439, 440, 441; V. 282, 438, 439, 441, saMkalpa:: saMkhyA . I. 604, 605, 6.6; II. 606. . I. 38, 85, 107, 124, 153, 169, 172, 219, 233, 241 243, 250, 251, 275; II. 38, 78, 86, 125, 153, 235, 242, 243, 275; III. 255, IV. 37, 77, 152, 241, 242, 251, 275; V. 38, 342. II. 381. I. 38, 71, 85, 105, 124, 161, 169, 172, 219, 233, 241, 243, 248, 24, 250, 251, 252, 254, saMgrahaTIkA saMyogaH Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255, 346, 357. 359, 363, 365, 366, 642, 643, 6.7, 649, 650, 651, 652, 654, 656, 657-662, 664, 665, 677, 690, 692, 695; II. 32, 38, 52, 59, 71, 73, 78, 80, 86, 153, 158, 170, 177, 242, 248, 249, 250, 251, 202, 254, 255, 256, 346, 347, 357, 358, 359, 360, 363, 364, 365, 366, 367, 382, 384,609, 641, 642, 647, 649-667, 675, 677, 678, 685, 69", 692, 695, 696; III. 8, 25, 39,52, 53, 57, 73, 78, 153, 170, 242, 248, .256, 346, 347,357,358,363, 364, 365,366,367. saMzayaH saMskAraH 'I. 414, 415; II. 63, 411, 412, 413, 414, 415, 633; III. 63, 41, 413, 415; IV. 63, 64, 411, .413, 414, 415; V. 63, 411, 412, 414, 415, I. 39, 85, 1.7, 124, 125, 219, 233, 250, 611, 622, 623, 651, 652, 653, 654, 655, 656; II. 39 86, 87, 152, 203, 204, 205, 250, 251, 600, .609, 612, 613, 614, 617, 618, 623, 652, 652, .654, 656; III. 39, 40, 152, 203, 204, 616, 629; . IV. 24, 37,38, 39,75,81; V. 13, 28, 649, 653 IV. 37, 52, 59,71,73, 77, 152, 248, 249, 20, 255, 346, 347, 357, 358, 359, 360, 363, 364, 366, 367, 382, 383, 690, 692; V. 26, 34, 36, 53, 56, 71, 73, 177, 241, 248, 249, 251, 255, 256, 346, 347, 358, 359, 360, 364, 365, 366, 367, 382, 651, 664, 665, 666, 675, 690, 695, sApa (ptatiH) sAdharmyam II. 350, 434, 577; III. 350, 351, 352, 577, IV. 156, 350, 353, 354, 403, 404, 545, 579; V. 403, 545. IV. 351. I. 23, 56, 82; II. 23 24, 43, 54, 56, 58, 62, 72, 74, 82, 86, 239, 645; III. 54, 20, 62, 78, 82, 358; IV. 62; V. 24, 29, 31, 43, 62, 64, 82. Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . sAmAnyam sAmAnyapadArthasA(kA)rikAsiddhAntavAdina sukham .. sUtrakAraH -(-kRt) riH I. 23, 29,41,63,648,649,66-672,675, II. 25, 3., 1,45, 52, 58, 3.65, 668-604, 60,64, 689; III. 668-672; IV. 2, 25, 3, 45, 62, 63, 65 65, 194; V. 29, 31, 34,41,44, 46, 53 1, 63, 65, 668, 669, 63, 675, 674, 60, 683.85 I. 668, 677, II. 183. IV. 24. III. 501, 525, 571, 621. I. 38, 213. 219, 241, 043, 248, 250, 251, 254, 6.5; II. 23, 24, 28,152, 211,214,218,41,148 250, 251, 252, 603, 04.1.5 III.38, 15. 3 - IV. 24, 37, 218, 250, 251; V. 151, 218, 25... II. 30, 38, 86, 235, 579, 580, III. 84, 154; IV. 506,580, V. 8.. III. 505; IV. 505. IV. 30, 318, 330 IV. 381, 409, 40, 41, 43, 4, 511, 589. II. 439, 479, 627; III. 439; IV. 4.5,440, 400, 490, 508, 549; V. 471, 484 II. 597, 678; IV. 282; V. 13, 179, 197, 192, 208, 226, 228, 276, 678. III. 229, 277, 303, 304, 3.7, 311, 315; IV. 14, 276, 277, 278, 303, 305, 316. . I. 39, 107, 241, 243, 247, 251, 15.. II. 151, 253; III. 255; V. 249, 251. ' I. 38,76, 85, 85, 107, 124, 241, 243, 247, 149, 250, 251, 254, 257, 264; II. 33, 38,76, 86, 12, 105, 124, 241, 243, 24, 251, 253, 254, 214, 265; III. 33, 92, 124, 256, 250, 214; IV. 75, 92, 105, 254, 264. V. 33, 56, 12, 254. II. 615; III. 13. II. 4.1; III. 598; V. 6... -(vAkyam ) saugataH saugatAH sautrAntikam snehaH sparzaH sphoTavAdin smRtiH Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svataHprAmANyavAdinaH III. 511. svama (zAmam ) I. 429, 10; II. 429, 430, 432, III. 499; V. 429, 432. I.47,688; II. 8,47, 195, 196, 197, 284, 619, 685, III. 17, 20,47,79, 84, 196, 197, IV. 48, 196, 197, 216. 185; V. 13, 14, 196, 197,216. Page #747 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #748 -------------------------------------------------------------------------- _