Nyayakandali

SR No.: 004336
Original Sutra Author: N/A
Author: J S Jetly, Vasant G Parikh
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1991
Total Pages: 748
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 16 MB

Page 158

टिप्पणपञ्जिकाकुसुमोद्गमादिटीकात्रयोपेतम् न्यायकन्दली हेतुः। तस्यैकत्वानेकत्वसंशये सत्याह-एकः सन्निति / ननु पञ्च वायवः 'शारीराः भूयन्ते ? तत्राह-क्रियाभेदादिति / मूत्रपुरीषयोरधोनयनादपानः, रसस्य गर्भ'नाडीषु वितननाद् व्यानः, अन्नपानादेरूद्ध्वं नयनादुदानः, मुखनासिकाभ्यां निष्क्रमणात् प्राणः, आहारेषु पाकार्थमुदर्य्यस्य वह्नः समं सर्वत्र नयनात् समान इति न वास्तवमेतेषां पञ्चत्वमपि तु कल्पितम् / कथम् ? एकस्मिन्नाश्रये मूर्तानां समावेशाभावात् / [कु०] मनु उद्देशक्रमानुसारेण वायुनिरूपणानन्तरमाकाशे निरूपयितव्ये सृष्टिसंहारविधेः कोऽवसर इत्यत आह उत्पत्तिमन्तीति (कं. 4919) / अयं भावः, इह तावन्नित्यानित्यभेदेन पृथिव्यादीनां द्वैविध्यं निरूपितं, तदेतदनुपपन्नम्, तथा हि अयं कार्यकारगप्रवाहः पृथिमादीनां विच्छेदवान तद्रहितो वा? नाद्यः कार्याणामस्मदादिशक्यज्ञानकारणनैरन्तर्यमान् (णा)? भद्मत्वानपेक्षित्वे वैचित्र्यानुपपतेः तदा पात्वे च तेषामनियतविपाकसमयतया युगपद्विच्छेदानुपपत्तेरचेतनया च तेषां स्वयमेव प्रवृत्तिनिवृत्यनुपपत्तेः / अदृष्टतया अस्मदाद्यधिष्ठानेन प्रवृत्त्यनुपपत्तेश्च / अविच्छेदे "तद्वचनादाम्नायस्य प्रामाण्यम्" इति नोपपद्यते, शिष्योपाध्यायसम्प्रदायाविच्छेदेने वाम्नायस्येश्वरप्रणयनानपेक्षत्वादितीमामनुपपत्तिमपाकर्तुं कार्यवैचियापादकस्याधिष्ठाताऽस्मयादिविलक्षगो जगकर्ता निरूप्यते इत्यवसरवानेव सृष्टिसंहारवाद इति / उत्पत्तिविनाशौ निरूपणीयाविति / (कं. 50.1) परोक्तदूषणापाकरणेनेति शेषः / तत्र चेदमपाकरणं, यत्तावदेतदनुमानं यत्कायं तदस्मदादिशक्यज्ञानकारणपूर्वकामति, तदगुरादिना व्यभिचारि / विपर्यये कार्यकारणसन्तानोऽयं कदाचिदस्मदाद्यशक्यज्ञानोपादानपूर्वक: कार्यकारणसन्तानत्वात् आरण्यवह्निसन्तानवदिति परिशिष्टं घेश्वरवादे स्वयमेवापाकरिष्यति / ननु ""चतुर्णा द्रव्यारम्भकत्वस्पर्शवत्वे" (प्र.भा.) इत्यनेन (कार्य) कार्यस्वानित्यत्वे कारण[त्वं]च ता दित्यिनेन च साधर्म्यप्रकरणे सृष्टिसंहारयो नि]रूपणात्पुनः किं तनिरूपणेनेत्यत आह यद्यपीति (कं. 50.4) / विलक्षणयोरिति (कं. 50.5) उत्तरस्मिन्नुत्तरस्मिन्सति पूर्वस्य (पूर्व) पूर्वस्येति ईश्वरेच्छानुसारेण क्रमभावित्वं लक्षण्य म् / एतच्च पूर्व न निरूपित (मि)(प्र)तिभावः / कपिजलानिति (कं. 50.6) यद्यपि तत्र चतुर्थाद्यालम्भे हिंसानिषेधवन्नेह बहुवचनस्य त्रित्वपर्यवसायित्वनिश्चयहेतुः कश्चिदस्ति तथापि संशयः स्यात् कतीनामिति / एवं परं दृष्टान्ताभिधानं द्रष्टव्यम् / अर्थप्रतिपादनमात्रस्येति (कं. 50.12) क्रमो विवक्षितः, सृष्टिसंहारयोरप्युपपूर्वकत्वेनानादिता प्रवाहस्य द्योतयितुमिति भावः / दिवः दिवसमित्यनेनेति (कं. 5..17) रात्रिश्न तावती 'रात्रि युगसहस्रान्तामिति स्मृतेरिति द्रष्टव्यम् / आत्माणुसंयोगाश्च (कं. 51.9) इत्यनेन समवायलक्षणा अदृष्टस्य परमाणुभिः प्राप्ति दर्शयति / पारम्पर्यंगावयवावयवितया / ननु नित्यवर्गस्य सर्वस्यास्थाने वक्तव्ये किमर्थं परमाणूनामात्मनां चैवाह इत्यत आह दिगादय इति (कं. 51.26) / 1 शरीरे-जे. 1, जे. 3 / 2 नाडीवितननाद - कं. 1, कं. 2 / 3 किन्तु-जे. 1, ने.३। 4 चतुर्णा द्रव्यारम्भकत्वे स्पर्शवत्वे इति प्रशस्तपादभाष्यम् / 5 "कारणत्वं चान्यत्र पारिमाण्डस्यादिभ्यः" इति प्र. भा.। 6. प्रतोकं इदं-कं.१ पुस्तके नास्ति / किन्तु देवानां दिनं देवानां रात्रिः इति त्वस्ति /