Nyayakandali

SR No.: 004336
Original Sutra Author: N/A
Author: J S Jetly, Vasant G Parikh
Publisher: Oriental Research Institute Vadodra
Publication Year: 1991
Total Pages: 748
Language: Sanskrit
Classification: Book_Devnagari
File Size: 16 MB

Page 103

78 न्यायकन्दलीसंवलितप्रशस्तपादभाष्यम् प्रशस्तपादभाष्यम् [42] दिक्कालयोः पञ्चगुणवत्त्वं सर्वोत्पत्तिमतां निमित्तकारणत्वञ्च / न्यायकन्दली [42] सङ्कघापरिमाणपृथकत्वसंयोगविभागाः पञ्चैव गणा दिशि काले च वर्तन्त इत्याहदिक्कालयोरिति / न केवलमनयोः पञ्चगुणवत्त्वं साधर्म्य सर्वोत्पत्तिमतां निमित्तकारणत्वञ्च साधर्म्यम् / ननु दिक्कालौ सर्वेषामुत्पत्तिमतां निमित्तमिति कुत एतत् प्रत्येतव्यम् ? यदि सन्निधिमात्रेण? आकाशस्यापि कारणत्वं स्यात्, अथ तद्व्यपदेशात् ? सोऽप्यनैकान्तिकः, गृहे जातो गोष्ठे जात इत्यनिमित्तेऽपि दर्शनात् / अत्रोच्यते-अस्ति तावत् तन्त्वादिप्रतिनियमात् पटायुत्पत्तिवद्देशविशेषनियमात कालविशेषनियमाच्च सर्वेषामत्पत्तिः, यदि देशकालविशेषावपि न कारणम्, यत्र वचन हेतवः कायं कुर्य्यरविशेषात् / सर्वदा सर्वत्र कारणाभावात् कार्यानुत्पत्तिरिति चेत् ? यत्र देशे काले च कारणानि भवन्ति तत्र तेषां जनकत्वं 'नान्यत्रेत्यभ्युपेतं विशिष्टदेशकालयोरङ्गत्वम्, कार्य्यजननाय तयोः कारणरपेक्षणीयत्वात् / इदमेव च देशस्य कालस्य च निमित्तत्वम्, यदेकत्र कार्योत्पत्तिरन्यत्रानुत्पत्तिरिति / [टि०] [42] क्षित्युदकेति - सम्भावितमिदं साधर्म्य न तु व्यापकमीश्वरात्मन्यसम्भवात् / , . दिककालयोः इति तत्समवेतद्वित्वद्विप्रथकत्व संयोगविभागबर्जम, अन्येषत्पत्तिमत्स सर्वशब्दो वर्तते तान्प्रति दिक कालयोः समवायकारणत्वात् ।अस्ति तावदिति देशविशेषो दिकप्रदेशविशेषः / [पं०] [42] यदि सन्निधिमात्रेणेति-अतः पुरः तीत्यध्याहार्यम् / तद्व्यपदेशादिति ताभ्यां दिक्कालाभ्यां व्यपदेशात्, उदीच्यो वाऽन्तिक इत्यादिकात् / देशविशेषनियमात्कालविशेषनियमात्सर्वेषामुत्पत्तिरिति कोऽर्थः ? नियतदेशसद्भावेऽपि नियतकालमन्तरेण कार्य नोत्पद्यते। नियतकालसद्भावेऽपि च नियतदेशमन्तरेण कार्य नोत्पद्यते इति / देशकालयोरेव निमित्तकारणता / आकाशात्मनोस्तु संनिहिततायामन्वयमात्रेण न निमित्तकारणता / कारणत्वस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यामवसीयमानत्वादित्यर्थः / यदि देशकालविशेषावपि न कारणमिति -अस्मात्पुरस्तीत्यध्याहार्यम् / हेतव इति = तन्त्वादयः, कार्यमिति = पटादिकम् / सर्वदेति = सर्वस्मिन्काले / सर्वत्रेति = सर्वस्मिन्देशे / कार्यानुत्पतिरिति चेदिति अस्मात् पुरस्तीत्यध्याहार्यम् अङ्गत्वमिति = हेतुत्वम् / [कुo] वैय[धि करण्यं तु विवक्षातः कारकाणि भवन्तीति परिभाषणान्न दोषः / उत्तरम्-अत्रोच्यते इति (कं. 25.17) / 'दिक्कालविशेषौ कार्यविशेषनिमित्तं तदन्वयव्यतिरेकित्वाद् बीजवदिति प्रयोगः / अस्यानुकलं तर्कमाह यदीति (कं. 25.18) / सामग्रीवैकल्यमुपाधिमाशङ्कय दिक्कालविशेषयोरपि तदनुप्रवेशेन परिहरति सर्वदेति (कं. 25.19) / 1 नान्यत्रेत्यभ्युपेतव्यं-कं. 1, नान्यत्रेत्यभ्युपगन्तव्यं-कं.२। 2 तत्समवेति-दु; 3 संयोगो-अ,ब; 4 लव्यो-ड;