Page Text
________________ 148 न्यायकन्दलीसंवलितप्रशस्तपादभाष्यम् न्यायकन्दली चेत् ? सत्यमस्ति, परं प्रेरणोपायो न भवति, स्वात्मनि क्रियाविरोधात् / प्रेय॑तयाऽस्तीति चेत् ? ईश्वरस्यापि प्रेर्यः परमाणुरस्ति / 'नन स्वशरीरे प्रेरणाया इच्छाप्रयत्नाभ्यामुत्पत्तेरिच्छाप्रयत्नयोश्च सति शरीरे भावादसत्यभावाद् अस्ति तस्य स्वप्रेरणायामिच्छाप्रयत्नजननद्वारेणोपायत्वमिति चेन्न, तस्येच्छाप्रयत्नयोरुपजननं प्रत्येव कारणत्वात्, लब्धात्मकयोरिच्छाप्रयत्नयोः प्रेरणाकरणकाले तु तदनुपाय'भूतमेव शरीरं कर्मत्वादिति व्यभिचारः, अनपेक्षितशरीरव्यापारस्येच्छाप्रयत्नमात्र सचिवस्यैव चेतनस्य कदाचिदचेतनव्यापार प्रति सामर्थ्यदर्शनात्, बुद्धिमदव्यभिचारि तु कार्यत्वमितीश्वरसिद्धिः। [टि०] [68] अनपेक्षितशरीरव्यापारस्य इति-ननु स्वशरीरच'लने प्राणसम्बन्धमात्माऽपेक्षते इति कथमिच्छा. प्रयत्न सचिवस्यैव कर्तत्वमित्युक्तम् ? ममर्षशरीरगतस्य वातग्रस्तशरीरा परार्धगतस्य वाऽऽत्मनो हस्तादिचलनसमर्थ [पं०] क्रियाविरोधादिति। न हि स्वमात्मानं छिनत्ति / ईश्वरस्यापि प्रेयः परमाणुरस्तीति-सोऽपि प्रेरणोपायः प्राप्नोतीति भावः / परः शरीरे प्रेरणायेत्यादि / तस्येति = शरीरस्य / इच्छाप्रयत्नयोरूपजननं प्रतिकारणत्वादिति न तु स्वप्रेरणायामिति शेषः / तदनुपायभूतमेवेति-तद् = शरीरम् / कर्मत्वादिति प्रेर्यत्वात्कर्मभूतं हि शरीरम् / व्यभिचार इति [कु०] पुनरप्युपायतया दृष्टान्तेऽपि कर्तृव्यापकत्वमाशङ्कते "शरीरप्रेरणीया इति (कं. 56.16) [ ] याः प्रयत्नजननद्वारेणेति (कं. 56.18) पदेन स्वात्मनि क्रियाविरोधो नास्तीति सूचयति / ननु यथेच्छाप्रयत्नजननद्वारा परम्परया कारणमिति शरीरप्रेरणायामकारणमिति परित्यज्यते एवं बुद्धिरपि परित्यज्यतामिति चोद्यमपाकुर्वन्नुपसंहरति बुद्धिमदव्यभिचारित्विति (कं. 56.22) / यद्यपि नित्यः प्रयत्नो बुद्धि मापक्षत इति प्रयत्नवत्पूर्वकत्वमात्रमुपस्थाप्य महाभूतचतुष्टये कार्यत्वं पर्यवस्यति तथापि 'ईशानः सर्वभूतानाम्' इत्यागमबलेन नित्यज्ञानेन्छयोरपि नित्यप्रयत्नेन तुल्ययोगक्षेमत्वादपरित्याग इति भावः / पुनरपि साहचर्यमात्रेण भोगायतनस्य व्यापकत्वमाशङ्क्य कार्येच्छाप्रयत्नत्वोपाधिना परिहरति "इच्छाप्रयत्नयोरिति. (कं. 56.22) / ननु नित्यबुद्धयादि तयोराकाशादिष्वस्मदादिबद्धयादिषु च परस्परपरिहारेणोपलभ्यमानयोरेकत्रेश्वरबद्धयादौ समवायविरोध इत्याशङ्क्याह न चेति (कं. 56.24) / अयमभिसन्धिः, इह नित्यत्वबुद्धित्वयो[वि] रोधो भवन् यथासङ्यमाकाशादावस्मदादिबुद्धौ च प्रतिनियताधिकरणतया वर्तमानयोर्वाऽन्यतरस्मिन्नेकत्रोपसंक्रियमाणयो ? अप्रतीति (?) परमेश्वरे उपसंह्रियमाणयोर्वा प्रतीते वा? आद्ये तावदविरोधः उष्णशीतयोरिव पावके पयसि च वर्तमानयोः / द्वितीयेऽपि न विरोधः, अस्मदादिबुद्धौ नित्यत्वस्य गगने वा बुद्धित्वस्यानभ्युपगमात् / तृतीये तु उपसंहाराधिकस्याप्रतीतेरेव न विरोधः / न हि शशविषाणे - 1 ननु स्वशरीरे इति - जे. 1, जे. 2, जे. 3 इत्येतेषु पुस्तकेषु नास्ति / 2 कारणत्वात्-कं. 1, कं. 2 / 3 भूतमेव कर्मत्वात् - जे. 1, जे. 2, जे. 3 / 4 सचिवस्य -जे. 1, जे. 3 / 5 अनपेक्षित - अ, ब; 6 स्खलने - अ; 7 सचिवकर्तृमि-अ; सचिवकर्तृत्व -ब, क; 8 शरीरार्ध - अ, ब; शरीरपार्श्व - क; 9 प्रत्येवं कारकत्वात-कं। 10 स्वशरीरे प्रेरणाया-कं.१। 11 इच्छाप्रयत्नोत्पत्तावपि-कं. 1. /
| SR No. | 004336 |
| Book Title | Nyayakandali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | J S Jetly, Vasant G Parikh |
| Publisher | Oriental Research Institute Vadodra |
| Publication Year | 1991 |
| Total Pages | 748 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 16 MB |