Page Text
________________ 574 ध्यायकन्दलीसंवलितप्रशस्तपादभाष्यम् न्यायकन्दली प्रत्यनुमानेन ? विरुद्धं प्रत्यनुमानं न व्यभिचरति, नातिवर्तत इति विरुद्धाव्यभिचारी प्रथमो हेतुस्तस्यायमेव दोषो यद्विपरीतान'मानसम्भवः / द्वितीयेन प्रतिपक्षे 'स्थाप्यमाने 'प्रथमस्य साध्यसाधकत्वाभावादिति चेत् ? यदि द्वितीयवत् प्रथममप्यनुमानलक्षणोपपन्नम्, न प्रथमस्यासाधकत्वम् / तदसाधकत्वेऽन्यत्राप्यनुमाने क आश्वासः ? वस्तुनो द्वरूप्याभावादसाधकत्वमिति चेत् ? वस्तु द्विरूपं न भवतीति केनंतदुक्तम् ? यथा हि प्रमाणमर्थं गमयति, तदेव हि तस्य तत्त्वम् / अर्थक वस्तूभयात्मकं न भवतीति सुदृढप्रमाणावसितोऽयमर्थो न शक्यतेऽन्यथा कर्तुम्, तहि तयोस्तुल्य बलवत्ता नास्त्येव, एकस्य यथार्थत्वादिति, कुतः संशयः ? यद्यपि वस्तुवृत्त्या द्वयोर्यथार्थता नास्ति, तथाप्यन्यतरस्य विशेषानुपलम्भेन भवेत तुल्यबलत्वाभिमान इति चेदस्त्वेवम्, तथापि तुल्यबलत्वाद्यथोत्तरेणाचं प्रतिबध्यते, [पं०] 'यस्त्वित्यादिश्लोकः / व्याख्या-द्वितीयपादान्ते तु अप्यर्थे भिन्नक्रमश्च / स इत्यस्मात्परो योज्यः / ततोऽयमर्थः सिद्धः / यच्चासाधारणो धर्मो गन्धवत्त्वादिः सोऽपि कोऽर्थः ? असाधारणोऽपि न साधारण एवेत्यर्थः / नोऽस्माकं." संशयकारणम् / कथं संशयकारणम् ? तदभावमुखेन सपक्षविपक्षाभावद्वारेणवेत्यर्थः / तथा द्वयासत्त्वविरोधादिति मिथो विरुद्धधर्मद्वयस्य नित्यत्वानित्यत्वादिरूपस्यकस्मिन् पथिव्यादौ असत्त्वविरोधात् / चकारात्सत्त्वविरोधाच्चासाधारणो धर्मः संशयहेतुरिति श्लोकार्थः। अयं च लोक: यदि गन्धत्वमनित्यव्यावतत्त्वादित्यादिना सन्दर्भण प्रतिपादितस्यार्थस्य संग्राहक इति द्रष्टव्यः / [कु०] अस्या[यम]र्थ इति (कं. 243) अक्षरार्थ इत्यर्थः / स्थाणुं पुरुषं वेति स्थाणुजातीयं चेत्यर्थः / इतरथा स्थाणुपुरुषान्तरसमानमित्यनेन विरोधप्रसंगात् / अदृष्टमपीति (कं. 243) अदृष्ट जातीयमपीत्यर्थः / ननु यदि समानधर्मस्यैव संशयकारणत्वं तहि द्वितीयं सूत्रं किमर्थमित्यत आह सूत्रान्तर चेति (कं. 243) एकधर्मीति (क. 243) एकस्य धर्मिणो यो विशेषो मण्डत्वजटिलत्वे तयोरनस्मरणकृतमित्यर्थः / यद्यपि द्वयोरवस्थयोरेकपुरुष आश्रयः समानो दृश्यमानसंशयहेतुः, तथापि संशयविषयभेदप्रदर्शनाय सूत्रान्तरमिति भावः / भक्षरार्थं व्याचष्टे पूर्व दृष्टमेवेति (क. 243) तस्मादयथादृष्टमिति (कं. 243) तस्मात्पूर्वावस्थाविशेषादयथावस्थान्तरत्वाद् दृष्टमित्यर्थः / कालान्तरे दृष्ट्वेत्यध्याहारः / उभयथाद्रष्टुमित्यस्य विवरगं स्मरतश्च प्राक्तनीमवस्थायिनीमवस्थामिति संशयवेलायामवस्थाद्वयानभवस्याप्यनुपपत्तेरेवं विवरणम् / अनन्तरं भाष्यमभिप्रायदर्शनपूर्वमवतारयति 'नच विरुद्धति (कं. 243) अ(?)प्रयोगाभावादिति (कं. 243) शेषः / प्रतिपत्तिबाधित्वादिति (क. 243) स्वयमेव प्रमाणेन मूर्तत्वं प्रतिपद्य 3 कथमस्य-जे. 1, जे. 2, जे. 3 / 4 बलत्वं 1 प्रत्यनुमान-जे.३। 2 उपस्था - कं. 1; कं. 2, जे. 3 / -कं. 1; कं. 2 / 5 यच्च - कं। 6 तु-कं.।
| SR No. | 004336 |
| Book Title | Nyayakandali |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | J S Jetly, Vasant G Parikh |
| Publisher | Oriental Research Institute Vadodra |
| Publication Year | 1991 |
| Total Pages | 748 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 16 MB |