Heer Saubhagya Mahakavyam

Author(s): Devvimal Gani, Shivdatta Pandit, Kashinath Sharma
Publisher: Kalandri Jain S M Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002262/1

Page #1

हीरसौभाग्यम्
: प्रेरका :
आचार्यदेव श्रीमद् विजयॐकारसूरीश्वराः
器
कालन्द्री जैन संघ, कालन्द्री, राजस्थान

Page #2

श्री कालन्द्री जैन सङ्घ ग्रन्थमाला : क्रमाङ्क I
विजयभद्रसूरीश्वर सदगुरुभ्यो नमः
पं. देवविमल गणि विरचितं - स्वोपज्ञवृत्तिभूषितम् हीर सौभाग्य महाकाव्यम्
प्रेरका : पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद् विजयॐकारसूरीश्वराः
. प्रकाशक : श्री कालन्द्री जैन श्वे. मू. संघ
कालन्द्री (राजस्थान)
-

Page #3

वि. सं. २०४१
. मूल्य :
प्रा....प्ति....स्था....न
सौ रूपये
विजयभद्र चेरिटेबल ट्रस्ट
पार्श्वभक्तिनगर, हाईवे,
भीलडीया तीर्थ . .. ( वाया डीसा, गुजरात.)
मोतीलाल. बनारसीदास बंगला रोड, जवाहरनगर, ___ दील्ली-११०००७
सरस्वती पुस्तक भंडार
- हाथीखाना, रतनपोल, अमदावाद-३८०००१ (गुजरात)
मुद्रण व्यवस्थाः मोहनलाल जमनादास शाह
२१, अचल भवन, मोदी स्ट्रीट, कोट बम्बई-४००००१
सोमचंद डी. शाह
"सुघोषा" कार्यालय पालीताणा-३६४२७० (गुजरात)
प्रारंभ के पृष्ठ भरत प्रिन्टरी दानापीठ के पीछे, पालीताना-३६४ २७०

Page #4

HİRA SAUBHĀGYA MAHĀKĀVYAN
with auto commentary by DEVAVIMAL GANI
EDITORS : pt. SHIVADATTA pt. KASHINATH SHARMA

Page #5

Copies can be had of
Parsva Bhakti Nagar
High way, BHILADIYATI ( Via Deesa, Gujarat )
Motilal Banarasidass 40, U. A Bungalow Road, . Jawahar nagar, ':.
DELHI-110 007 :
V I
Saraswati Pustak Bhandar 1 Somchand D. Shah Hathi Khana, Ratanpole, A. Sughosha Karyalaya - AHMEDABAD À PALITANA-364270 380 001
(Gujarat)
1985
PRICE: 100 Rupees
Front Pages Printed at ; BHARAT PRIFTERY
Kantilal D. Shah Behind Grain Market, PALITANA-364270

Page #6

देवाधिदेव श्री मुनि सुव्रत भगवान
कालंद्री (राजस्थान)

Page #7


Page #8

स्मृतिरेखा
महामहिम श्री मुनिसुव्रतस्वामी भगवान आदि
जिनबिम्बों की
पूज्यपाद शासनप्रभावक आचार्यदेव श्रीमद् विजयॐकारसूरीश्वरजी महाराजा की
पावन निश्रा में सम्पन्न
।
प्रतिष्ठा
____ (वि. सं. २०४०, वैशाख शुक्ला पंचमी )
. की पावन स्मृति में र श्री कालन्द्री जैन संघ द्वारा प्रकाशित
है हीर सौभाग्य महाकाव्यम्

Page #9

હીરસૌભાગ્યમની હે પજ્ઞ વૃત્તિ એક વિશાળી સંદર્ભ ગ્રંથ
-પં. શ્રી પ્રદ્યુમ્નવિજ્યજી ગણી. સંસ્કૃત કાવ્ય સાહિત્યમાં “હિર સૌભાગ્યમ્'નું. નામ. અને સ્થાન આગલી હરોળમાં છે.
તેના સત્તર સર્ગોમાં આવેલા ત્રણ હજાર સાતસોને અડસઠ શ્લોકોમાં પથરાયેલી કાવ્ય પ્રતિભા રસન્ન વિદ્વાનને પ્રથમ નજરે જ આકર્ષી લે તેવી છે. વાંચતા જાવ, તેના પૃષ્ઠોને વધતી સરસરી યાત્રા કરતા જાવ અને રસ-છોળથી તમે પૂરેપૂરા ભીંજાઈ જાવ, બહુશ્રુત કૃતિકાર -
કાવ્ય દ્વારા રસ-સમંદર ભણું ખેંચી જતા પૂજ્ય કવિ શ્રી દેવવિમલ ગણું પણ વૃત્તિ દ્વારા જ્ઞાનના વિસ્તૃત. અવકાશની યાત્રાએ સહદય વાચકને લઈ જાય છે. તે
સત્તાણુ પીસ્તાલીસ શ્લોક પ્રમાણ કાયાવાળી આ પણ વૃત્તિ એક વિશાળ સન્દર્ભ ગ્રન્થની ગરજ સારે છે.
ટીકામાં ઠામ ઠામ અનેક કેના ઉદાહરણ આપીને અને પિતાના રચના પ્રયોગની પુષ્ટિ માટે અનેક માન્ય કાવ્યની પંક્તિઓની પંક્તિઓ ટાંકીને વૃત્તિકારે પોતાનું બહુશ્રુતપણું અને રચના પ્રત્યેની વફાદારીપૂર્ણ ચીવટ બતાવી છે. (વૃત્તિમાં આવતા આવા ઉદ્ધરણે વિષે મહેનત કરવામાં આવે તે કર્તાના બહુશ્રતપણાને ઉદ્ધરણ ગ્રન્થનો મોટો આંક સ્પષ્ટ રૂપમાં બહાર લાવી શકે)

Page #10

“ધો વિ...”
જિજ્ઞાસુ વાચકને વૃત્તિના વાચનથી આડકતરો લાભ એ મળે છે કે, એક ગ્રથનું આ વાચન અનેક ગ્રન્થોમાં તેને પ્રવેશ અપાવી શકે છે.
સંસ્કૃત કાવ્ય ગ્રન્થાના પ્રસિદ્ધ ટીકાકાર શ્રી મલ્લિનાથે શ્રી માઘ કવિ માટે કહ્યું છે તેમ આપણે શ્રી દેવવિમલ ગણુ માટે કહી શકીએ? જાને રવિ, વરં તુ તિનઃ, તત્સરિ સંસેવનાર.......માત્ર “હીર સૌભાગ્યમ” ના ઊંડા પરિશીલનથી વાચકમાં પારદર્શી વિદ્વતા પ્રગટી ઊઠે. સુભાષિતેને ખજાને -
કાવ્યગત પદાર્થોને વધુ વિશદ બનાવવા માટે, વૃત્તિમાં, જે તે સ્થળે, તરકાલીન/ળમા સૈકામાં પ્રચલિત લોકભાષાની કહેવત તથા સુભાષિત કવિવરે ટાંકયા છે. તત્કાલીન સાંસ્કૃતિક વિષ પર સાર પ્રકાશ પાડનાર આ કહેવત/સુભાષિત ભાષા શાસ્ત્રની દષ્ટિએ પણ સારા અધ્યયનની તક પૂરી પાડે છે. - નમૂનારૂપે એક લોકોક્તિ આપું. સર્ગ ૧૪, શ્લેક ૨૧ની ટીકામાં આ દુહો કે મઝાને છેઃ . નાથા નg, કુરિ પિર, વજ સરિણા મા !
लच्छी हिंडा घरि घरि, महिला पस सभाव ।
દુહો કહે છેઃ લક્ષમીજીને સાગર જે પિતા મળે, કૃષ્ણ જેવા પતિ મળ્યા અને ચન્દ્ર જે ભાઈ મળે, તેય તે ઘરે ઘરે ફરે છે; ખરેખર નારીને સ્વભાવ કયાંથી જાય?
પ્રસ્તુત લોકગત ટીકામાં જ અનિત્યતા સૂચક એક સુભાષિત છે જે વાંચતાં જ હદયંગમ બની જાય છે?
यौवन जाइ वेगि नदी, आयु जलहर जाइ । इन्दु चन्दु नागिन्दु, कहो कुण थिर रहइ ॥

Page #11

એક મહત્વપૂર્ણ પાઠ :
વૃત્તિકાર ઘણા સ્થળે પોતે મૂળમાં કરેલ શબ્દ પ્રયોગ શુદ્ધ છે એ બતાવવા અન્ય માન્ય કાવ્યોની પંક્તિઓની પંક્તિઓ ટાંકે છે એમ ઉપર મેં લખ્યું છે; હવે અહીં જણાવ્યું કે આવા સાક્ષી પાઠ આપણને કે નવો પ્રકાશ આપી જતા હોય છે. * -
એક ઉદાહરણ આપુંઃ સકલાણં ચૈત્યવન્દનના છેડે ઘનિતાતાનાં એ શ્લોક બોલાય છે; તેનું અન્તિમ ચરણ આપણે આ પ્રમાણે બોલીએ છીએઃ નિવમવનાનાં મારતોડથું નમામિ આનો અર્થ કરતાં પ્રશ્ન એ આવે છે કે નમસ્કાર રૂપ ક્રિયાનું કામ કર્યું? હું નમું છું. પણ કોને ? ઉપરના ત્રણે ચરણે તો નિવમવનાના એ પદના જ વિશેષણે છે. '
આ પ્રશ્નને સુંદર ઉત્તર “હીરસૌભાગ્યમ” ની વૃત્તિમાં મળે છે. : ૧૬, શ્લોક ૧૩૩ની ટીકામાં મૂળ શ્લોકમાં શબદ પ્રતિમા અર્થમાં વાપર્યો છે. તેની પુષ્ટિ કરતાં વૃત્તિકાર કહે છે : સવ ફાઇન पूर्वसरिभिः प्रतिमा प्रोक्ताऽस्ति । यथा अवनितलगतानां कृत्रिमाकृत्रि. मानां, वरभवनगतानां दिव्यवैमानिकानाम् । इह मनुजकृतानां देवराजार्चितानां, जिनवरभवनानां भावतोऽर्चा नमामि ॥
કેવું સરસ સમાધાન મળી ગયું! “માવત's નમાયિ” પાઠે છૂપાયેલ કર્મને શોધી કાઢ્યું. હું ભાવથી આવા જિન મંદિરોમાં રહેલ મૂર્તિને નમું છું.
વ શબ્દ પ્રતિમા અર્થમાં અન્યત્ર પણ વપરાયેલ છે. નિશીથ ચૂર્ણિ, પ્રથમ ઉ. ગાથા ૬૦૪માં તથા ત્રિષષ્ટિ પર્વ ૧. સગ ૫, શ્લોક ૩૬૮માં પણ સંઘ શબ્દ પ્રતિમા અર્થ માં ઉપયુક્ત થયેલ આપણે જોઈ શકીએ છીએ. ઓસરી શબ્દનું મૂળ અવસર :
અગાઉ લખી આવ્યો છું કે, ભાષા શાસ્ત્રીય દષ્ટિએ પણ આ વૃત્તિનું અનુશીલન મઝાનું બની રહે તેવું છે. આ

Page #12

9
નજર
સરસરી નાખતાં સ ૧૭, àાક ૧૧૩ની ટીકામાં દેહરાસર શબ્દ વાપરવામાં આવ્યેા છે. તેના પર મારી દૃષ્ટિ પડી. આવા અનેક દૃશ્યશબ્દો પ્રસ્તુત ટીકામાંથી આપણને મળી શકે.
મૂળ પાઠે આમ छे : यस्योपदेशाद् बहवो विहाराः संजज्ञिरे મન્દિર ચૈત્યગુન્હા:। ટીકામાં લખ્યું છે : મન્દિરનૈત્યયુાઃ ગૃહદેવતાયસર સદિતા: ફેદરાસર કૃત્તિ... અહીં મન્દિર અને ચૈત્ય શબ્દ એકાક લાગે; પણ તેની સ્પષ્ટતા કરતાં ટીકાકારે ઘરદેહરાસર માટે ચૈત્ય શબ્દવાપર્યા છે.... સેવતા-અવસર શબ્દ આપણને ખ્યાલ આપે છે કે એસરી શબ્દનું મૂળ અવસર શબ્દમાં છે.
ગ'ભીર અધ્યયનની આવશ્યક્તા : -
ઉપર જેની આછી શી માહિતી આપી છે તેવી સામગ્રી વૃત્તિમાં ખૂબ પડી છે. રસજ્ઞ વાચક માટે મૂળ કાવ્ય રસના ખજાના ખાલી આપે છે અને જ્ઞાનપિપાસુ વાચકને તેની વૃત્તિ અધ્યયન/સંશેાધનની નવી નવી તકે પૂરી પાડે છે
વર્તમાન સમયમાં, જયારે ગંભીર અધ્યયન વિરલ બન્યું છે ત્યારે આવી મહાકાવ્યનું અધ્યયન વધુને વધુ પ્રમાણમાં થવુ જોઇએ. સંસ્કૃત વ્યાકરણુના અભ્યાસ પછી સસ્કૃત ભાષાની વ્યુત્પત્તિ માટે આ કાવ્યના તેમજ તેને પગલે પગલે સામ સૌભાગ્ય, વિજય પ્રશસ્તિ, વિજય દેવ માહાત્મ્ય વગેરેનું અધ્યયન જરૂરી છે.
પ્રસ્તુત મહાકાવ્ય પરથી સમકાલીન કવિ શ્રી ઋષભદાસે હીરવિજયસૂરિના રાસ વિ. સં. ૧૬૮૫માં રચ્યા છે. પ્રાચીન ગુજરાતી ભાષાના અધ્યેતાએ માટે પ્રસ્તુત રાસમાં વિપુલ સામગ્રી ભરેલી છે.
દેવકીનન જૈન ઉપાશ્રય,
નારણપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૧૩ માગસર વદ ૩, ૨૦૪૧

Page #13

ही र सौ भा ग्यम् :
संक्षिप्त परिचय
-गणिवर्यश्री यशोविजयजी कविवर श्री देवक्मिल गणीने प्रस्तुत महाकाव्य हीरसौभाग्यम् एवं उस पर पाण्डित्यपूर्ण व्याख्या ‘सुखावबोध' लिखकर, निःशङ्क, . ख्यातकीर्ति विद्वानोंकी पङ्क्ति में स्थान अर्जित किया है। उनके पारगामी बहुश्रुतत्व का स्पष्टतः प्रतिभासन कराती है प्रस्तुत कृति ।.. कृति का शीर्षक
जैसा कि नाम से सूचित है, हीर सौभाग्यम् जगद्गुरु श्री हीरविजयसूरि महाराज की जीवनी को स्वयं में समेटे हुए है । कृति का नाम 'हीरसौमाग्यम् ' श्री प्रतिष्ठा सोम कृत 'सोम सौभाग्यम् ' ( सोमसुन्दरसू रि महाराज की जीवनी जिस में उकेरी गई है) से सादृश्य रखता है । हो सकता है कि वह पूर्वकालीन ‘सोमसौभाग्यम् ' पर से रखा गया हो। __अंग्रेजी प्रस्तावना में डॉ. जी. वी. तगारी महोदयने दूसरा भी सूचितार्थ उक्त नाम से नीकाला है । उनके कथानानुसार, प्रत्येक सर्ग के अन्त में अपनी श्रद्धेय जननी सौभाग्यदेवी का स्मरण करने वाले ग्रन्थकार ने कृति का नाम इस रूप में रखकर माता को श्रद्धासुमन अर्पित किये हैं ।
रचना समय
मुनिराजश्री दर्शनविजयजी (त्रिपुटी) ने अपने ग्रन्थ 'पट्टावली समुच्चय' (खण्ड १) में प्रस्तुत ग्रन्थ का रचना समय . विक्रमीय

Page #14

11
सत्रहवीं शती के द्वितीय और तृतीय चरण निर्धारित किया है । उन्होंने लिखा है कि वि. सं. १६३९ में प्रस्तुत ग्रन्थ की रचना प्रारंभ हुई एवं वि. सं. १६५६ में ग्रन्थ पूर्ण हुआ !
रचना समय के आकलन के आधार स्तंभों में पहला स्रोत है उपाध्याय धर्मसागरजी रचित स्वोपज्ञ ' गुरु परिवाडी' की टीका वि. सं. १६४८ में पूर्ण उक्त कृति में जगद्गुरु हीरविजयसू, रि महाराज की सङ्क्षिप्त जीवनी लिख कर विशेषार्थीओं को ' हीर सौभाग्यम्' देखने की सूचना दी है । अतः ग्रन्थरचना का प्रारंभ वि. सं. १६४८ से पूर्व अनुमित किया जा सकता है ।
चरित्रनायक हीरविजयसूरि महाराज का स्वर्गगमन वि. सं. १६५२ में हुआ। । स्वर्गगंभन तक की पूर्ण जीवनी वर्णित होने के कारण ग्रन्थपूर्णता के समय का अनुमान लगाया गया ।
हीरविजयसूरि महाराज
आपका जन्म वि. सं. १५८३, मृगशीर्ष शुक्ला नवमी को पालनपुर (गुजरात) में हुआ । पिताजीका नाम : कुराशाह । माताजी का नाम : नाथीबाई | आपका नाम था हीरजी ।
विजयदानसूरि महाराज के करकमलों से आपकी दीक्षा वि. सं. १५९६, कार्तिक कृष्णा दूज को हुई । दीक्षा- नाम : मुनि हरर्ष ।
स्व-पर शास्त्रों के मर्मगामी अभ्यास के बाद नाडलाई
पंडितपद से, उसी गाँव में एवं वि. १६१० में विभूषित किया गया ।
( राजस्थान ) में वि. सं. वि. सं. १६०८ में सिरोही ( राजस्थान )
१६०७ में उन्हें उपाध्याय पद से में आचार्यपद से

Page #15

12
आचार्य पदार्पण के समय उनका नाम हीरविजयसूरि रखा गया । वि. सं. १६२२ में वडावली (गुजरात) में आचार्यवर श्री दानसरि महाराज का स्वर्गवास होने से आप गच्छनायक बने । . ... बादशाह अकबर की ओर से उनको आमन्त्रण । वि. सं. १६३९, मार्गशीर्ष कृष्णा सप्तमी को गन्धार (गुजरात) से विहार एवं उसी वर्ष की ज्येष्ठ कृष्णा द्वादशी को फतेपुर सीक्री में बादशाह
से भेंट ।
आपके चारित्र्य एवं ज्ञान का बादशाह पर अनन्य प्रभाव पडा और अहिंसा के पथपर बादशाहने पदार्पण किया । .. महाकाव्य एवं उसकी व्याख्या . .
प्रस्तुत महाकाव्य 17 सर्गों में विभक्त है । कुल मिलाकर पद्य संख्या 2789 है । टीका का श्लोकाग्र 9745 है ।
पाण्डित्यपूर्ण व्याख्या में समय समय पर 'रघुवंश' एवं 'नैषध' जैसे काव्यों के अवतरण देकर अपनी बात कविने पुष्ट की है । व्याकरण विषयक चर्चा में 'क्रियाकलाप' जैसे ग्रन्थों को उद्धत किया है । चाचिलि [ सर्ग १४, श्लोक ७३ ] प्रयोग सिद्ध करने के लिए 'प्रक्रिया कौमुदी' का आश्रय लिया है।
____ उस समय में प्रचलित कतिपय गुजराती शब्द भी व्याख्या में दृष्टिगोचर होते है। जैसे कि, सूरवाय [ स. ९, श्लोक ९२ ], हिन्दु [पृ. ६१८ ], कथीयो [पृ. ९०२ ], मांडवो [पृ. ९४२ ], घांट [ पृ. ९०२ ], अणाव्युं [ पृ. ६७५] आदि । ग्रन्थकार एवं उनकी अन्य कृति - ग्रन्थकार देवविमल गणी विमलसिंहविमल गणी के शिष्य थे।

Page #16

13.
उनके पाण्डित्य के विषय में हम ज्यादा नहि लिखेंगे, क्योंकि स्वयं कृति ही उसे बोल रही है । . ..
ईडर (गुजरात) स्थित श्री आत्म-कमल-लब्धिसूरीश्वरजी शास्त्र संग्रह से [ प्रत क्रमांक ९८९] ६ पृष्ठ की एक प्रत मिली है। इस कृति का नाम है 'हीरसुन्दर काव्य' । टिप्पणी वाले इस काव्य के कर्ता है श्री देवविमल गणी । - हीर सुन्दर काव्य के 121 लोक प्रमाण प्रथम सर्ग एवं उसकी टिप्पणी उपलब्ध है । मुनिश्री दर्शनविजयजी की मान्यतानुसार पं. देवविमल गणी ने पहले हीर सुन्दर काव्य बनाया था और तत्पश्चात् उस में परिवर्तन करके 'हीर सौभाग्य महाकाव्यम् ' बनाया था ॥ [ जैन सत्य प्रकाश, वर्ष १५, अंक १ ] ॥
हीर सुन्दर काव्य का प्रथम सर्ग तो उपलब्ध हुआ है ॥ आगे सर्जन हुआ होगा या नहि यह तो कोई प्रत ही कह सकती है ॥ अन्तिम कामना
न्याकरण के अध्ययन के पश्चात् इस ग्रन्थ के अनुशीलन से संस्कृत भाषा को ठोस आधार दिया जा सकता है ॥ विद्वानों से अनुग्रह है कि वे इस ग्रन्थ को अपने अध्यापन में विशेष रूप से स्थान दें।
जैन उपाश्रय . वाव ( वाया डीसा, गुजरात ) , कार्तिकी पूर्णिमा, वि. २०४२

Page #17

Deva VIMALA GANI'S HIRA SAUBHĀGYAM:
INTRODUCTION
BY G V. TAGARE Gujarat has a glorious tradition of Sanskrit Şcholarship. Lakulīsa, the author of the Pāśupata Sūtra and probably the founder of that Saivite sect, Sthiramati, the famous Mahāyāna Buddhist, philosopher, Uvața the pre-Sāyaṇa commentator of the vedic works, the grammarian-poet Bhatti, Māgha, the author of the Mahākāvya sisupālavadha, the great Jaina polymath Hemachndrācārya; to name a few, all are the eminent sons of Gujarat. The Scholar-poet Deva-vimala Gaņi (DV.) the author of the present beautiful religious-cumhistorical epic poem Hira-saubhāgyam' is another son of Gujarat who carried the tradition of Sk. scholarship in the 16th century A. D.
THE TITLE From the colophone of every Canto (Sarga), verse 19 of the concluding verses of the poem and the 3rd stanza of the introduction of the poet's commentary of this epic 'Hīra-Saubhāgyam' (H. S.) seems to be the title of this poem.
It seems to be the fashion at those days to add the word "Saubhāgyam” to the name of the hero of the 1. (alahaa) faraife 74ÀZEFA.cat E17177€ | TUESI verse 1911 2. Faletta 417974107891771agifisaith etc.
Also vide benediction sought for HS, in canto XVII 213 fatai Ata 11797014 ll

Page #18

15
poem to indicate the glory or the glorious life of the hero. Thus Soma-saubhagyam describes the glorious life of Somasundara Suri. But here the word Saubhagya in Hira-Saubhagyam has a special significance as Saubhagya-Devi was the name of the author's mother. The poet has thus indicated his affection and respect for his mother by immortalising her name in the title of the epic.
The avowed aim of the author was to describe the life of Hira-vijaya Suri (HV.). Hira-Saubhagya" is the name of the poem as can be seen from the last verse of every canto:
·
तद् ब्राह्मीक्रमसेविदेव विमलव्यावर्णिते हिरयुक्लौभाग्याभिधहीरस्रुरि चरिते सर्गों
(Number of the sarga stated after this)
Hira-vijaya Suri was the leader of the Tapāgachha in the 16 th. Cent. A. D He was greatly respected by the Moghul emperor Akbar who conferred on Suriji the title Jagad-guru' (The teacher of the world) The Ain-i-Akbarī and Akbarnāmā testify to the relations between Akbar and Suri. As the hero is historical person, a few facts of his life as gleaned from historical records and poems like HS, Padmasagara's Jagadguru Kavya, Rṣabhadāsa's Hīravijaya-sūri Rasa may be briefly presented
""
HIRAVIJAYA SURI
(A biographical sketch of the hero) Hiraji Kura-Shah Oswal1 was born in V. S. 1583 1. P. 20 (f's Hindi translation, Agrā, Samvat 1980) by gfa
falfaszt

Page #19

16
(A. D. 1527) on Monday, Mārgaśirşa Sukla Navami, at Prahlādana-pura (i.e. Pālanpur ). His mother's name was Nāthībai. He has three brothers viz. Samghajī, Surajī and Sripala and three sisters namely Rambhā, Raṇī, and Vimalā. He lost his parents in his early childhood. His elder sisters Vimalā and Rānī ( who were married and had homes in Anhilwāda Pätan ) brought the parentless child to Patan. At that time, Vijaya Dāna Sūri of Tapāgaccha was staying at Patan. Hīrajī, though a child attended his sermons and he got himself initiated under Vijay Dāna ‘ūri on Monday, 2nd day in the dark half of Kārtika V. S. 15962 (A. D. 1540 ). Aftter the Dīkņā (Initiation cermony ), he was named "Hīraharja":
At that time, Devagiri (Daulatábād) in Mahārāshtra was a famous centre of learning with specialisat. 1. In his commentary on HS. III 26-32 gives the horo.
scop of HV as follows: . .
370; df9
2
मंगल
a
7 qer
शुक्र
- 10 stog 2. संवत् १५९६ वर्षे गुर्जरमण्डलानुसारेण कार्तिक वदि देवमासानुसारेण तु मार्ग
aftaffeafedtari fant Ardei gryti! -HS. V. 208-209 Com. P. 246 . 1

Page #20

17
ion in Nyāya ( Logic). He studied under Brāhmin Pandits Nyāya ( Logic ), Vyākaraņa (Grammar ), Jyotişa ( Astronomy-cum-Astrology ), Mathematics, six systems of philosophy (Darśanas ) and Śaiva Šāstra as in Cintāmani. 1
After his return in V. S. 1607, Hiraharsa was made a Pandit at Nadulāi (Marwār ). He was promoted as Vacaka? in V. S. 1608 ( A. D. 1552 ). In V. S. 1610 (A. D. 1554 ) Vijaya Dāna Sūri conferred on Hiraha. rsa HV.) the Surī-ship (the title Ācārya ) on the 5th day of bright half of Pausa.
'After his Suri-ship, he was renamed as “ HiraVijaya Sūri.” He bacame de jure head of Tapāgaccha, soon after Suriji's teacher passed away on the 12th day of the bright half of Vaišākha V. S. 1622 ( A. D. !566 ) at Vațapallikā (Vadālı )4 ·
1 hose were very troublesome days to non-niuslims. We are told how HV had to go underground to save 1. H S. VI 55-65. The Com. gives us a clear idca of
the syllabus of studies traditionally prescribed for
Jaina initiate's . 2. H. S. VI 76 com. 3. संवत् १६१० वर्षे पौषमासे शुक्लपञ्चमीवासरे श्रीहर्षवाचकस्य सू रिपदस्थापना ।
-HS VI 108-109 com. A special feature of this ceremony is that the old Acārya 'seats' his pupil ( established him on his post of an Acārya ) and bows down to him formally once only. Afterwards the senior retired Acarya is paid res
pects as a guru by the new Acarya of others as well. 4 HS. VI. 186; Surīśvara aur Samrāt p 26.

Page #21

18
his life and how his community Protected him. But better days came when Akbar conquered Gujarat. In A. D. 1575 Akbar established Ibadatkhana for religious discussions which led to the proclamation of Din-e-Ilahi in A. D. 1579. In Ain-i-Akbari II. 3 (H. S. Jarret's translation ), we have a list of participants in these discuss. ions and HV is mentioned as · Hariji Sur'. There are two versions how Akbar came to know of HV. According to our text (X. 96-130 ) Akbar enquired if there was any saint who was competent to help people across this Samsara and Sūriji's name was strongly recommended by the members of that assembly. The other version gives the credit to a young Jaina Śravikā Campā who told that HV was her Guru.3.
Akbar sent an order to Sahib Khān (Shāhabuddin Ahmed Khān) his Subhedar at Ahmedabad to send for Sūriji respectfully with elephants, horses and other paraphernalia. It was the same Sāhib Khān who harassed Suriji in V. S. 1636. But the imperial order must be obeyed and the invitation to Fatehpur was conveyed to Acarya who was then staying at Gandhār on the west coast of Gujarat. Sūriji accepted the invitatir n but 1. Surīśvara aur Samrāt pp. 26–34. 2. “ The Shāhanshāh's court became the home of enqui· rers of 'seven clames and the assemblage of the wise
of every religion and sect".
-Akbarnāmā (H. Beceridge's translation) Vol. II Lp. 366. 3. Rşabhadāsa's Hīravijaya Sūri Rāsa and Padmasāgara
Gani's Jagadguru Kāvya inform us that the procession of Campā after her six months fast made Akbar curious and she told her of HV.

Page #22

19.
declined to accept presents and conveyance. It was reg arded as a triumph of the Jaina community and HV's journey from Gandhār to Ahmedabad and from Ahmedabad to Fatehpur via Mahiśāne (Mehsana) AnahilPatan Siddhapura, Mt. Abu, Śrīrohiņī (Sirohī), Rāṇapura, Medinipura (Medtā). Sāngānera and Abhirāmābāda was celebrated like a triumphal march, by the local Jaina communities. Acarya went to see Akbar for the first time on the 12th day of the bright half of JyesthaV. S. 1639.
Akbar enquired about the reality of the nature of God, Guru (Spritual preceptor) and Dharma, which HV. explained to Akbar's satisfaction (HS XIV. 28-36) Akbar then enquired about the vows (vratas) to be observed by Jaina sages. HV succinctly explained those vows. (HS. XIV-38-61). After the discussion, Akbar offered (the Jaina section of) his library. But he grate fully declined that offer. (Other sources say that a library in the name of Akbar was established at Agra.) Suriji spent that Caturmasya (Four months stay in the rainy season) at Agra. Though our text is silent, Padmasagara's Jagadguru Kavya and Hemavijaya's Vijayaprasasti Mahākāvya mention that it was at the saying of HV that Akbar prohibited animal-slaughter during Paryusana Parva.
Akbar was so much influenced by suriji that at his order he released all the encaged birds, freed all prisoners and prohibited fishing in the Dabar Lake near Fatehpura (HS. XIV 176-181). He confered on HV the title 'Jagad-guru' (HS.XIV 203-205). HS. XIV. 273-275 give a list of days on which animal

Page #23

20 slaughter was prohibited. He said Akbar to abolish Jeziyā taxi and tax on sacred places in Gujarat. During his stay at Akbar's capital he visited places like Mathurā, Gwālior.
In V. S. 1642, owing to an urgent call from his successor-disciple Vijayasena Sūri, Ācārya returned to Gujarat but kept behind him his eminent disciple at Akbar's court. He initiated 160 disciples, conferred Pandit-ships on 160 Sādhus and made 7 sages as Upādhyāyas. (Rşabhadāsa-HV-Sūri Rāsa 221). Being a Mahākāvya, our text is selective in describing: events. The greatest event in the last stage of HV's life was his pilgrimage to Satruñjaya. Hill. Our text has devoted one complete Canto (XVI) for the description of this pilgrimage in V. S. 1650 which should be read in the original. Rşabhadāsa corroborates it in his Hīravijaya Sūri Rāsa. One important point noted in our text (XVI 141 ) is that HV had to stay at Siddhācala (Satruñjaya Hill) at night due to his physical disability.
After returing to Pálitanā, Sūriji promised his followers at Dvīpa ( Diu ) to visit their place. He spent the Cāturmāsa of V S 1651 at Unnata-nagara (ūnā). His health brcke down. A message sent to his successordisciple Vijaya-sena Sūri who was at Lāhor with Akbar. His health deteriorated fast. Paryusaņa Parva of V. S. 1652 was completed At night on the 10th day of bright half of Bhādrapada V. S. 1652 he sent for Vimalahārșa and other ·ādhus and gave them final instructions 1. Akbar abolished the Jeziyā tax from his realm in the 9th year of his reign. But at that time Gujarat was not a part of his kingdom Hence this firman.

Page #24

21
to abide by the advice of Vijayasena Sūri. The next day in the evening, he know that the time for Pratikramaņa had come.
After Pratikramaņa, he sat in meditation and passed away quietly.
Akbar donated 22 Bighas of land for his memorial. Ladakībai of Diu built a Stūpa and established Pādukās. Vijayasena Sūri arrived 15 days after the Sāmādhi (Kāla Dharma ) of his Guru and assumed the leadership of his Gaccha. : The poet prays pārśvānatha · Victory' to his poem Hīrā Saubhāgya Kāvya. Thus the epic starts with a mangalācaraṇa in praise of Pārśva and concludes with a prayer unto him.
HIRA-SAUBHĀGYAM AS AN EPIC POEM
Hīra-saubhāgyam (HS.) is a historical epic poem. A reference to the biographical sketch of Hīra-Vijaya Sūri (HV) will show that HV played a historic role for his community through his religious influence over Akbar. In fact the imperial conferment of the title Jagadguru on HV inspired the poet to write this ornate epic on him1. but the selection of a sign197 hero instead of a state hero (like Dāsarathi Rāma ) has modified the nature of this epic and transformed it in to a religious saga, as no wars, Svayamvaras and other flamboyant incidents of royal life have any scope in the life
1. तस्य. साहिश्रीमदकब्बरनरपतिप्रदत्तजगद्गुरुबिरुदतया जगति विख्यातिभाजो व्रतिनां alya1f75562 SATA ĪPATEIT TH #lēj afá ar aalla i Com. on HS. I. 5

Page #25

22
of a sage. But Deva-Vimala Gani (DV), being a gifted, Poet, has written an ornate classical epic on HV. The poem contains 17 Sargas and 2789 verses. Thus the first condition of the composition of a Mahā Kāvya viz division into Sargas is fulfilled.
After paying respects to Tirthankara Pārśva, the poet paints a glowing picture of Gujarat, its rivers, towns and country side. To him Gujarat with the Sara. svati flowing over it is like god Siva with the Ganga flowing over him. The river Sarasvati greets young couples by waving lotus-flowers with a warmy hand swanvoice (1.49). The Picture of the happy pasteral life in Gujarat (1.59-64) is still covetable. One feels with the poet that goddess Laksmi decided to abide permanently in Gujarat (I. 61).
The descriptions of towns-another characteristic of a Mahākāvya-are graphic with beautiful similes and Utpreksās. For example the description of Prahladanapura or modern Palanpur (I.69-74), Śrīkarī or 'modern Sikri near Fatehpur (U.P.) in Canto X 63 ff. The jou rney of the hero from Gujarat to Fatehpur appears like the triumphal march of a victorious king. As far the description of a person, the poet describes Akbar (X. 12 ff) like a hero from Hindu mythology. But it will be a matter of opinion whether all the parts of the body of a female deity-sasana devata-be described so romantically because Acarya Hemcandra Suri described Lord Mahavira and others in so many details in the Trisastiśalākāpurusa-carita. His descriptions of various seasons in I. 85-92 and elsewhere (another condition of a Mahākāvya ) are charming. But the poet is

Page #26

23
at his best when he describes his ( Jaina ) holy places. For example his description of Satruñjaya Hill in Ch. XV 30 ff should be read in the original. The epic thus fulfills most of the traditional characteristics of a Mahākāvya.
THE AUTHOR The author of this beautiful religious epic is Deva -Vimala Gaņi ( 1). V.). In the concluding stanza of each Canto (af) DV states that he is the son of Śivā Sādhu or Śivā Sāha and Saubhāgya-1 jevī. In designating this epic as Hīra-Saubhāgyam, he has immortalised his mother's name by incorporating it in the title of the poem, though it must be conceded that it was then a fashion '1o bring " Saubhāgya” in the title of poem. For example, Soma-Saubhāgyam on the life of Soma-Sundara-Sūri...
The name of DV's preceptor is Sīnha-Vimala-gaņi. In the Prasasti verses at the end of book, he gives the genealogy of his teachers as follows :
Sripati sitafa, Jagarsi Fofo, Sinha-Vimala-gaņi atafaha af. Emulating tne example of Acārya Hemacandra sūri, he wrote a commentary on his own work (SvopajnaVrtti स्वोपवृत्ति ) called Sukhāvabodha सुखावबोधा on his epic poem Hīra-Saubhāgyam (HS), the present text. In its Praśasti he acknowledges that the (Ms. of his ) epic was completely corrected ( handslips rectified ?) by Dhana-Vijaya (galaga) the disciple of Kalyaņa - Vimala (TTTTTHS). He concludes the Prasasti by extending the same request (of correcting the slips) to his readers 1. 1. यत्किञ्चिदप्यवद्यं भवेदिहानुग्रहं प्रणीय मयि ।
संशोध्यं तद् विबुधैः साधिममुखगुणमणिनिधिमिः ॥ प्रशस्ति २२ ॥

Page #27

24
Both the poem and the commentary show that he was an erudite scholar familiar with Jaina and Brāhmanical literature. The knowledge of different Sastric works 1. e. g. जैन आगम, अलङ्कारशास्त्र, ज्योतिष, काव्य, नाट्यशास्त्र, नाटक, प्रमाणशास्त्र, वेदान्त and लक्षण (grammer) ___The list may be summarised as follows : I. Complet Svetāmbara Jaina Agama, II. Non-Agamic works: 1. अलङ्कारग्रन्थ :- वाग्भटालङ्कार, काव्यानुशासन, छन्दोनुशासन, वृत्तरत्नाकर
2. ज्योतिष ( Astronomy-cum-Astrology ): नारचन्द्र, आरम्भसिद्धि, वाराहीसिद्धि, कर्णकुतूहल
3. काव्य : रघुवंश, मेघदूत, कुमारसम्भवे, किरात (किरातर्जुनीय) .माघ (शिशुपाल वध), नैषध, चम्पू, कादम्बरी. पद्मानन्द यदुसुन्दर ( no name of the Campū is mentioned even while quoting ).
__4. Dramaturgy & Dramas (नाट्यशास्त्र and नाटकs ) पिङ्गल, भरत and Dramas : हनूमत् , इताङ्गद, रघुभीम
5. Logic (प्रमाणशास्त्र) Brahmanical :- तर्कभाषा, सप्तपदार्थी, मितभाषिणी, प्रमाणमञ्जषा, शशधर-वरदराजी (१), मणिकण्ठ-वर्धमान, प्रशस्तपादभाष्य, वर्धमानेन्दु, किरणावलि, चिन्तामणि, पूर्वमीमांसा, पञ्चाध्यायी
5 B. Jaina Logic : प्रमाणमञ्जरी, स्याद्वादमञ्जरी. रत्नाकरावतारिका सम्मति, स्याद्वादरत्नाकर
6. Vedanta : Upanişads or the Com. on the four vedas
7. Grammar (लक्षण) : Three sects of the schools of Sk. grammar
(1) ऐन्द्र, चान्द्र, काशकृत्स्न, आपिशल, शाकटायन, पाणिनीय, अमरचन्द्र and जैनेन्द्र
(2) ब्राह्म, ईशान, ऐन्द्र, प्राजापत्य, बृहस्पति, त्वाष्ट्र, आपिशल and पाणिनीय
§ The last two are on metrical science or prosody. Was prosody regarded a part of अलङ्कारशास्र in Gujarat at the poet's time?

Page #28

25
attributed to his hero HV in HS VI 62-64 and XIV-86 89 can be expected of him though in the commentary, he limits himself mainly to five Brahmanical Mahākāvyas especially to and fg and Acāry Hemacandra's Sk. grammar and Lexicon.
But a reference to his commentary on HS. shows that he is not intersted in grammar or Metrics though he has used a rich variety of metres in HS. He depends more on Acarya Hemacandra's Sk. grammar and Lexicon (Haima Koša) and specifically quotes his authority. He did know Panini's system of grammar as he quotes Ramacandra's Prakriya Kaumudi in explaining the form Cacali (HS XIV. 73) as atis'ayena cañacaläh. He often quotes from Raghuvamsa Naiṣadha and Sisupālvadha though Naiṣadha, seems to be his favou rite poem. His apt quotations from Prakrit and Apabhramśa certify to his taste and. acquaintance with Prakrits. Though a master of classical Sk., he adopts his Sk. to his times by using Hyper-Sanskritisation for
(3) ऐन्द्र, माणिनि जैनेन्द्र शाकटायन, वामन, चान्द्र, सरस्वती कण्ठाभरण बुद्धिसागर, विश्रान्तविद्याभरण, भीमसेन, कलापक, मुष्टिव्याकरण, शैब, गौड, जयोत्पल, सारस्वत, सिद्ध हैम, जयहैम
It is doubtful whether these grammars were actually available or the author is repeating traditional names recorded in the following verses :
1. The list of eight
ब्राह्ममीशानमैन्द्र च प्राजापत्यं बृहस्पतिम् । स्वाष्ट्रमा पिशलं चैव पाणिनीयमथाष्टमम् ॥ 2. The list of eighteen
S.
ऐन्द्र - पाणिनि - जैनेन्द्र शाकटायन - वामने । चान्द्रं सरस्वतीकण्ठाभरणं बुद्धिसागरः ॥ विश्रान्तविद्याभरण भीमसेनकलापकम् । मुष्टिव्याकरण शैवं गौडं नन्दिजयोत्पलम् ॥ सारस्वतं सिद्धमं जयहैमं तथापरम् । इति व्याकरणं सर्वशब्दप्राभृतिसम्भवम् ॥
3

Page #29

26
the names of persons titles and places and things or adopts them directly.
On rare occasions, he assimilates Gujarati words by Sanskritising them. For example
2014 ( VII-82 ) for pricu, Fefta for weftal, poglawl for A123, but nosa is a Sk. word ( see monier-williams P. 775 3rd column.) qift an arm current in Gujarat then. DATE OF HĪRASAUBHAGYA
As pointed out by H.R. - Kapadiā, on the strength of the reference in Dharma-Sāgara-gani's PattāvaliSamuccaya DV completed the major portion of the poem before VS 1648 but completed it after the death of HV in V.S. 1652 ( Jaina-Satya Prakās' a XVII 1:36.)
Whether DV composed a poem called Hīra Sundara Kávya and enlarged it into the present Hīra Saubhāg. yam is a moot point. H. R. Kapadia does not believe in the theory proposed by Muni Maharaja Sri Darśana Vijayaji in Jain Satya Prakās's Vol. 15. Further research will throw some light on it as an epitome can be an abridgement of a big work and not necessarily the first draft or coha as the Muniji puts it. .
Muniji Municandra Vijayaji has rendered a valuable service to the scholarly world by republishing this beautiful historical-cum-religious Sk. epic.
44 Pratibha nagar,
KOLHAPUR-416 008 1. For examples : * for Mogul, 11 for Gazi XIV 82, qilaalle for Padshah (XIV. 84, XVII. 191), REEFT I. 129 for Mohmad, FFTFATA (XI. 18) for Firman. Names of places : #femiya ( Medta ), fastar ( Bikaner ), siteifeuit ( Sirohi ), silish for (Sikri ), 319 for ( Mr. Abu ), Jaga for ( Una ).

Page #30

त्रुटितश्लोकानां पूर्तिः
.
हेमाजनिर्यासपिशङ्गितै: सित
च्छदैः सदा स्वामिनि ! भान्ति पल्वलाः । क्रौञ्चैरपि क्रेतियते कजाश्रये,
प्रवेशकाले किमु तूर्य-निःस्वनैः ॥ २ ॥ १३७ ॥ प्रस्थापितः सिद्धपुरात्पुरोऽपि, .
साहेरभिप्रायबुभुत्सया यः । . मिमेल तस्मिन् विमलादिहर्षो
पाध्यायसिंहो ग्रहव द्दिवीन्दोः ॥ १३ ॥ ३२ ॥ भट्टारकेन्द्रो नगरादमुष्मादेतं पुनर्वाचकवासवं ततः । सीहादिराजबिमलाहविज्ञोत्तसेनयुक्तं गुरुणेव साक्षात् ॥१३॥३३॥ प्रेषीत्पुरस्तूर्णमपि क्षितीन्द्रं ज्ञातुं तदीयाशयमात्मनाऽसौ । प्रज्ञात्मदर्शप्रतिबिम्ब विश्वपदार्थसाथै स्वमिव प्रधानम् ॥१३॥ ३४॥ शनैः शनैतत्पथि सञ्चरिष्णुः स्वल्पैः समायास्यति वासरैः सः तदुक्त इत्यागममीहमानः स वाचकेन्द्र विससर्ज साहिः ॥१३॥४१॥ ततः क्षितीन्द्रः व्रतिनां व्रतीश्वरं,
समीपभाजामभिधाः स्म पृच्छति । परस्पर-तस्य पुरस्त एव ता:,
महामणीनामिव तद्विदोऽवदन् ॥१४ । ८३ ॥ १ इदं तु ध्येयं-प्रस्तुतमहाकाव्यस्य हीरसौभाग्यस्य निर्णयसागरसंस्करणे केचन श्लोका अपूर्णा अबोपलभ्यन्ते, अत एव तत्प्रतिबिम्बमुद्रणपद्धत्त्या ( Photo offset printing) मुद्रिते अस्मिन् ग्रन्थेऽपि त अपूर्णा एव ।
विर्य मुनिराजश्री धुरन्धरविजयादिभिः एतेषां श्लोकानां टीकानुसारेण कृता पूर्तिः अत्र प्रदयते ॥
आद्यम् अङ्क सर्गसूचकं, ततः परं श्लोकसूचकमित्यपि ध्येयम् ।।

Page #31

28
श्रीलाभलाभपुरयुङ्मुलताननाम
नीवृदयस्य कुसुमाशुगबाणसङ्ख्यम् । षष्ठं तु रक्षणकृते स्वसवेशदेशे,
तत्साधुसिन्धुरसना रजनीश्वरस्य ॥१४ । १९४ ।।.. परेऽपि तत्रोपागत्य सङ्घाः स्थानं निजं निजम् । तीर्थानिव विभोः पादानभिवन्ध ययुः क्रमात् ।।१४ । २५८ ॥ ज्ञात्वा शक्तिमितो विराटनगरे गन्तुं प्रभुः स्वामयं श्रीहर्षायवाचकाव निमणिं प्रेषीत्तदाभ्यर्णगम् । स्वीयां मूर्ति भिवापरां सपदि स प्राप्य कमात्तत्पुरं, क्लप्तस्तत्र महामहैविरचयाञ्चके प्रतिष्ठां तत: ॥१४ । २६२॥ . पुरीमयापामिव पञ्चवक्त्रध्वजो जिनेन्द्रः पुनरुन्नताह्वाम् ।। कृत्वा पवित्रां चरणारविन्दैश्चक्रे चतुर्मासकमन्तिमं सः ॥१७ । १२० ।।

Page #32

भयन:
पुज्यपाद संघस्थविर आचार्यदेव श्रीमद् विजयभद्र सुरीश्वरजी महाराजा

Page #33


Page #34

शुद्धि पत्र कम्
म पृष्ठम् पंक्ति: शुद्धपाठः । पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः ७ २६ प्राकार
३७ १६ मिलितुं नभःप्र' ११ ५ चलस्य
४२ १८ दिग्पति ११ २७ कारित
साधुमघवा १२ ८ सोमसौ । ४४ १३ मघवा १० सुमङ्गलाभूः
रागसागरात् . ११ भरतचक्री . ५६ ४ गगनप २० जिन
शोचि:सुर ___२१ दाती
शोचिःस १५ १९ शनीभविष्णु
__सरःसरि १७ १० कौतुकिनीस
निर्मिमाते .. ३ . कृताश्चता ।
जान्धृत २७ १ . गूधाको
६४ २५ मेदुरैः २९.८ वर्माणि . ६५ ३१ सयमेव
। १७ परिखा प्लव ६६ २ मुटियं ३३ ...२८ - विधेवालक्षि
एकाकारस्य ३६ . १२ मारकत
७० ६ दृङ्मन्दर ३६ २९. मुदभूतं अद्वैत- ७०. ७ नगृह
मनुपमं यत्क । ७१ ५ वयस्याऽन्ति . १. इदं शुद्धिपत्रकं पूर्व पूज्य पं. श्री मुक्तिविजयजी कृतं (पूज्य आचार्यदेवश्री जिनेन्द्रसू रिप्रेषितं) आसीत् , पश्चाद् विद्वद्वर्यमुनिवरश्री धुरन्धरविजयजी-मुनिश्री चन्द्रविजयजी (पूज्य आचार्यदेवश्री कलापूर्णसू रीश्वरपरिवारीय ) पंडितवर्यकान्तिलालभाईकृत शुद्धिपत्रकानुसारेण संकलितमस्माभि इति तेषां कृतज्ञतापूर्वकं स्मरणं करोमि ॥

Page #35

':
कृतेन्दु
२५.
पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः | पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः १० उरुदेशे
श्रीइन्द्रभूति १२. चतुःसमुद्रीप १७ किंरत्नपा १०२ ३० भवभा १३,१५ प्यशैल
१०४
केन .... ३० मुक्तिलक्षम्या १०४ २६ यदेकज्रिक २. राज्यं
निष्ठया . . २२ क्रमाञ्चक्री |
१०५ ११ सभा स 'मणीचकां
१०५ २३ पुनरप्य . जितो
१०६ ११ निर्गमनाद् वातैः जितः से | १०६ २ . दण्डौ के न
१०७ . ९ । पाणिःप्र ८४ १६ पुंसां
११० ९ उन्नीय रचनावाग्दे
। ११० . २९ सिक्तसाधुमघवा १११ ८ . चक्रव ८७ २९ जागरिकाकर १११ . ९ : सामुद्रि २९ महेभ्य
२५ . द्वैतीयिकः ८ चकाङ्के
२७. स्वणांद्रि . २१,२५ स्वः सानु ११२ २८ फली विलासी
२० वश्यायदीधिती ११३ १ चलचञ्च ९३ २७ तन्मुखे
३० किमुत्प्रेक्ष्यते २६ कुमुदिनीसुरभि
अवलम्बित २७ शरदिवांजनि ११६ १९ विहृतं ४ विदभो
य: मेने मानित. ६ कुसुमायुधस्य
११८५ वत्रा ३० लब्धिशिया ११८ ८ वत्रा ६ लब्धिनां | १९८ २२ लवन्यता .
११
११५

Page #36

31
.
पृष्ठम्
पंक्तिः
१३८
२५
१३८ २८ १४०२ १४१
१४३ २४ १४३ - २७
三三三三三是說法是否总是会在西是否是否忘西亞
पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः ११९ २१ सुतसूरि १२२ २ मनःसुमनः १२३३० . मनोज्ञता १२४ । १६ सौहदं १२५ १९
· तुल्य १२७ . ३ वक्त्राब्ज
मध्यमपद लो १२८ १ दर्शनैरपि १२८ १९ सृक्कणी १२९ २१ कंदले .
तान् दु. . १३० २७ लयो नु शाखा
८ प्यमुष्य - १३२ . .३ वक्षः१३२ १३. शील:
___२५ . स्वकीय १३४ १७. सरिभरे' १३४ . २२ यत्र कृता १३४ २५ हस्तपदह १३५ १२,१७ गन्धफली १३५ २३. नैष-दोषै १३९ २४ . भीषुमाली १३५ २८ अभीषुमालीव
१३६ .१ प्रमुखा - १३६ . १४ यदास १३६ १४ स घन:
शुद्धपाठः कार्मुकैः 'रणार्थ रयोश्ववाह्यम् । स्नपयन्त्य हारः मानसे मानसौका शीतभा अग्निभूति 'मेतार्य उत्प्रेक्ष्यते- . लब्धा वक्रमावं सपुन श्मीनिव यः तपस्विनो' ... पट्टरमा
१४४
१८
२१ २८
निश्
१४६ १४६ १४७ १४८ १४८
'न्दिरा मूर्ति स्तेनोपि स्तेनोपि कृतेऽकृत श्री रोणत्स्वनि भद्रबाहुनामा संघात्
१५०
२६
संघात्
१५१
५ मिथ्यात्वि'

Page #37

१७४
१२
पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः ... | पृष्ठम्
मध्यस्थस्तु-: १७१ कौस्तुभम
૨૭ર २३ स्यंदने ।
१७२ उत्तुङ्ग
१७२ १५४
न्यादिमगुल्म सत्यापि
१७३ स्म लक्ष्मी श्रिया षट्त्रिं १७५
कोट्यंश १७५ १५६ १२ प्रभवेद्धनुष्मान् १७५
°निक्षेप-पारि
एवं न चेहि १७६ १५८ ११ संघ साधु १७६ २० . मुक्तिन
१७६ स्याम्रहीञ्च १७७ १६०
श्वस्तन
विद्याधराख्या: १६० २१ विद्याधराभि १७९ राजीः
१७९ १० पदे पट्टे १८० दवीयोभव
१८० १६८ १४ विसदृ
१८० १६९ १० पदे पट्टे १६९ १६ पार्यो
शाखाप्र १६९ २२ वटस्येव । १८१
पंक्तिः शुद्धपाठः २८ भूपीठस्य
सिंहोऽध्य २४ सोमप्रभश्रीमणि ३० तवल्लनाभि
येनौज्झि ... २७ विनिर्जयान्ते
जिनराज । १६ 'चत्वरानयन २५ ज्ञातवृत्तान्तः २६. गणिना .
'शूलपाणि १६ स्वा व्यधा १८ पेथडदे २१ चतुरशीति २५ पठनना
'कान्त्येव
'पप्लया २० . निर्धाटनपू २८ श्रीमुनिसुन्दर १४ सुरसुन्दरीर्गुण
उत्प्रेक्ष्यते यः श्री १५ अत्र जगति जम्बू
गणनाथो जम्बूस्वामी इव जज्ञे, अथवा महिमोद
येन अपरोऽन्यः ९ मानो
१५८
१EO
१६८
१६९

Page #38

.
२२
રર "
पृष्ठम् पंक्तिः . शुद्धपाठः | पृष्ठम् पंक्तिः १८२ १५ भाविनी म १८२ २८ तत्त्वरितमेव १८६२ सर्गे
१९४ °धिष्ठानपैं' . कर्णःश्रोत्र
१९५ सर्वजलमयी १९५ १८६ ३० भ्रियते
. १९५ १८७११ फलवतीं ... १९७ १८७ २२ हद्भट्टारक १९८६ १८७ २४ प्राबोधयत्तीव्रत- १९८ .
पःप्रतापमाबि भद्राप्तोक्ति
१९९ . २१ १८७ २८ चतुर्विधाहार' १८८ . १० - सङ्घपतिज्ञ
१७. रुहिणीप्रेया निव
३ : तबाहीक्रम . | २०० २३ २३ - 'सरोराज २०० २६ ___३ . . व्याहृतामितमधु
२०१ १६. सुरा देवा एव २०१ १९१ २०. उत्ततारसमव २०१ १९२ २६. साधूनां
२०२१ भव्यप्राणिगणानां | २०२
૨૦૨ १९३ २ निर्गमे न
२०२ १९३ १६ दृश्यन्ते ।
शुद्धपाठः । द्रमका नि महोदयपुरस्य एवाभवन् अनर्थदण्ड कुण थिर पुनर्यत्कर' भवे न 'लाक्षीसार्व ईशित्वम् मू . गृहीष्यामीति मैनाक देशना श्रवण विजयदानसूरीन्द्रस्य . भवभग्नो . वपुः शोभा नृपपत्नी विरचितं पत्रं वपुः क ज्यापरि गृहेवाग गृहेव यथा तदनु ता वस्थायाः
२००
१
१९०
१२०
२८
૨૦૨

Page #39

१५
२२७
२२७
२०४
२०५.
२०५
पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः । पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः २०२ १६ धर्म त्वं वि २२४ ३० विनता २०२ १७ प्रभवता
२२५ २३ वार्वा २०३ ३ कणेहत्य
२२६
हरिहरेश्व २०३६ स्वभगिन्या
महः कटकौघा. २०४ भुवने भूषिते स्व
अमीपाला . २८ पुनस्तमवोचत्
सुधाप्यदसीये . ११ वद शैषं २२९ १३ पतिः संम त्वं शेष
ध्वनितयः २०६ 'विकाहेतवः २२९ , २४
ध्वनितयः.. २०६ ३० रोग-तृण
मोहनामनि २०७. १८. पवरकः
२३० ३ मृषासंग्रामो २०८ गीतयो गा
२३० ५ प्रहरेति २०८६ यौ
२३०८ र्ध्वनि २०८
वक्रभाव २३१ १८. विवधं २०८ केशान्
३ हस्तेन २०८ सीमाल
५ . नि जौकः स्था' २०९ दधत्कशाप्र
'ननयितीव २१० १७ लघुभ्रातरस्य
वारिणा व्यलि २११ २७ भुंजन्ति
२३४
°मालाम् २१३
રરૂક ૨૦ कलत्रं क्रटीरं २१३ __ दनिनादान्
ककुद्भतीति ‘रतनिश्चि
शीलितुं २१७
संश्रयन्नि २३५ १ विभावनरसे २२२ २२ शोभितम् २३६ . ६ पि न स्यादे २२४ २१ नभस्त । २३६ २३ ज्योत्स्नैव
३
क्रयाण
२१

Page #40

35
पृष्ठम्
पंक्तिः
पृष्ठम् पंक्तिः
२३७
२०
२५९
२२
२६१
२४० ३२ २४३ १६ २४४ १८ २४४ . १८
शुद्धपाठः विपञ्चीव भुव इवा कलं विधुम पुरुहूत छल्लीभि छल्ली चोचं वल्कं च वल्कलं साऽप्यनेन 'नेः यशसा .
२६५
२६६
२४
२४६
२४
२६८
०७
श्लोकेन
२६८
७
२६८
शुद्धपाठः. वृन्दविवरैर्वि नागरीणां श्राद्धी हीरहर्षगणेस्तत्र शेषो 'द्विजात् 'मसीव चन्द्रिका 'नरीनृत्यति মাক্ক प्रज्ञप्त्य पातिकदशा प्रज्ञप्ति औपपातिक प्रज्ञप्ति प्रज्ञप्ति श्रुतस्कन्धम् जीतपर्युषणा तन्दुल वैचारिक चन्दा विज्झय अनुयोगद्वार कलित सख्यां श्रीहीरहर्ष संगतो
२६८
९
२४७ - ११ . 'मुक्ता मरन्द
२६८ २४७. ११ - पानुषङ्गी.
२६८ २४९ १३ हसा २४९ - ७ असाधा २४९ १७.. तब्राह्मीक
२६८ २० विद्वत्त ... २१. मेघानां विभ्रमान्
२६८ १९. व्रजतीह
२६८ लोचयितुं किमु
२६८ जिनः प्र
२६८ २९ कमठता
२७० तीर्थकर
२७१ २५८ . १५ भूच्छाय
२७१ ___ २७ नगरन्ध्रकृत्युतो । २७२
२५१
१२ १४ १४
२२.
२५२
२५५
२ २१ २९
२५

Page #41

पृष्ठम् पंक्ति:
२७२
३०
२७२
२७४
२७४
२७४
२७४
२७६
२७७
२७७
२७७
२७८
२७८
२७९
२७९
२८०
२८१
૨૮૨
२८२
२८३
२८४
२८५
२८५
२६
१५
१८
2m 10
३०
१३
२६
२९
११
१७
१२
or
१६
२६
S
७
शुद्ध पाठः
'हर्षवाचक
अवस
'चामाम्लादितपो
विजयदानसरे
'देवता प्रभोः
गणिपीडका
घर्दाद्वा
दिनवक्त्रे
'निमित्तानि श
कुनानि शुभानि
अक्षयत् अ
दर्शयत् ।
जनिभाजां
कृता
भणितां
'शिल्पको तु
'ज्ञानानां कौतु
कस्य प्र
श्री हीरहर्ष
'भिषिक्तोत्र
श्रमणद्यु
कापणार्थ
'समर्थ'
गृहसंपत्ति
परानपि
36
दिशां
पृष्ठम्
२८५
२८५
२८६
२८७
२८८
૨૮૮
२८८
२९०
२९१
२९३
२९४
२९६
२९६
२९७
३००
३०१
पंक्तिः
१४
२४
१५
३०२
३०२
३०२
३०६
३१४
३१६
४
८
२०
१७
३०१
२०
३०१
२०
३०१ २३
१
११
६
१६
शुद्धपाठः
महोभरैः
स्वभ
'शान्ततामित्यर्थः
विजहुतुः विमाननीयताम्
.
सत् कण जानिधन्विनः
गगनाव
वासेसोर्णोति
..क्रमणसूत्र
सुप्तया
ऋष्यांक
'तिकाचन्द्र
फलकलितां
जयसिंहशिशो
०
पुरुहूतः
दुझ्य
भङ्गाऽभि
दिनंयाव
'नादमेदुरी
पृथव
पृक्थं
श्वपचेन
पौरुहूती 'धिकापाणि

Page #42

पृष्ठम्
३१७
३१८
३१८
३१९
३२०
३२२
११
३२२
२०
३२२
२२
३२२: २३
३२३ २२
३२४
२
३२४ ૨૨
३२५
१९
३२५ २९.
३२६
३२६
३२७
३२७
३२८
३३१
पंक्ति:
३३१
३३३
३३३
३३५
३३६
१४
१४
५
१५.
२७
७
१४
शुद्ध पाठः
पारावारा
'पधेस्तन्निजिघृ
tas
. श्लेषाकुलितानां
संतमस समूहै.
निष्काषितोऽहं
'सितो लोक
तमोजिघांसो
लाली
सुधाशैः
दिशा
रज्यन् निज
रजतस्या'
०
"नालि पुरं
संकल्पात्मानो'
'नाद्धीते:
'भोगाकलिते
पौरुहूती
हंसांसाह
श्रेणी शशा
तयाधि
धातकीखण्ड
भृत्स्रुरिराज:
मा
बिम्बं
37
पृष्ठम्
३३६
३३७
३३८
३३८
३३९
३३९
३३९
३३९
३४१
३४१
३४१
રૂર
३४२
३४३
३४३
३४३
३४४
३४५
३४५
३४६
३४६
३४६
३४६
पंक्ति:
२५
२५
३१
१३
१५
१७
१८
१५
२१
१८
२२
२
११
१०
११
११
१९
शुद्ध पाठः
लक्ष्मीरिव
कृ
'दश्या
बद्धूवा
डुढौ
करणाय
निभं व्थाजः
प्राभृतीकृत इव
मृणालान
नयनानां
है गुल
जना
धृतोच्छ
'अजव
'प्रकाण्डाद्याः
'स्वपरदेशा
विड्वरं
प्रसादयत्य
अव
'जङ्घा
रूपवर्णयो
तदेवीay
तदेवीपुं
न चेदचै

Page #43

38
سہ
३४६
سن
३५८
س
* * * * *
ن
الف
الف
الف
३५१
३५२
ليه
पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः ३४६
मोहं ३१ उरू अर्थावस्या त ३४७ २५ तत्कैव ३४८ १५ हन्तु ३४९ ६ कटीरं
___ जन्मशिशु
स्थली हाटक ३५०
प्रसूनशया यस्या वलग्नेन मध्याज्यादि त्रिवली वि नैषधे तस्याः स्वत्वेशु
देवी प्रसत्ते: ३५३ ८ ८ परमेष्ठयजों
कालिन्दी રૂદ્ધ રર एव जल
५ स्म चित्त
कुम्भसं
स्म विलसत: स्म ३५६ १७ श्रेयोनिपा ३५६ ३१ सुखिनौ
सातवन्तौ ३५७ १५ कूटे
* ...
पृष्ठम् पंक्ति शुद्धपाठः
२६. कान्तोत्तान ३५८ १४ पराभावु ३५८ १९ । शालीकुरु
निध्याय .
प्रवालास्ती
__ बभुवुः । ३६०
लता शालि __२७ भुजामृणाली ३६२ ६ तुल्यामि ३६२ २९ . . भजन्तः ३६३ ७ लतावासनि ३६३ - १७ पायिचकोर'
___णाडखजराजी द्वि
नीरविप्रुषो ३६६ २
श्रिया मिश्रित ३६८ १८ अन्येऽपि ३६८ २८ वदनार
नैकेऽभिरूपा:
या न
बभस्तीति ३७०
णवमन्दिरं ३७०
रसज्ञापाच्या ३७१
सुधाहूदे ३७१
द्रहस्तत्र ।
انا
Ww . mWW.
اسد
اس
'न्तच्दः
३५५
३६९
३५६

Page #44

पृष्ठम् पंक्ति शुद्धपाठः । पृष्ठम् पंक्ति ३७१ १५ सरसी सुधाया। ३८५ १२ ३७२ २३,२५ परिवा ३७३. १२ वादभाजोः
३८६ ३७३
२४ . यश्वसिती ३७३.
२८ यत्श्वसितं ३८८ १५ ३७४ ३ मलयवायोः ३८९. ७,१० ३७४
स्विमनः कलित:
३९४ २६ आत्मदर्शी . ३७६ २५ धेर्मूर्धनि ।
३९७ ७ ३७७ शपथमिव
३९७ ७-८ ३७७ 'श्चकोराम्बुज
१२ ३७७ २४ गर्धपक्षौ . .
३९८ २२ काण्उाशु .
२५ .३७८ १
३९८ सुधाभु ३७८ . १
१७ मध्याचक्षु
३९९ 'त्कुरङ्गः .
३९९ १९ तत्ततोऽनुकु
४०० २१-२२ ३७८ २९ केतोरान्दो
४०० २२ शस्त्राणि ३७९ २८ 'सुरी श्रवः
४०० २२ स्वर्वधू
४०० ३० ३८०
मनोभूधनु २६ प्रणिन्ये
४०० ३१
४०१ १ - २३ प्रणिन्ये
धृष्यमनाकलनीयम्
४०१ १७
शुद्धपाठः कला 'कण्ठपृष्ठे क्षपाणां 'निल सुषमामाश्लि पुरुहूत पितृमा °षतीविलोचना अथवाशनाया रुरुन्यंकु समूरैणस्यरोहिषा: स्वर्भाणुं पाश मन्दिरः प्रचेताः दाक्षायण्य: 'ने तारका अस्तां कृताः बहु भञ्जिकामुख यदनेक सौधकन्धराहरिभिः संझराग जुठवणे प्रात:सेना कौशिका 'गोत्रवित्रास
२२

Page #45

ALI
USE
पृष्ठम् ४०२ ४०२ ४०४ ४०५ ४०६
४०७
४०८
४०८ ४०९
४०९ ४०९
पंक्ति शुद्धपाठः १० सुरतोत्सव १८ पारिवाजि २५ शीलभू ।
'प्रस्तृतैररु उत्पाटय नन्दन्को कुङ्कमखचि. यव्व जीवलोए
सूरिोगीव १४ भवनव्यन्तर २६
चतुर्मासी २७ हर्षाद्वर्षा
'श्चतुर्मासी वर्षाशर धात्रीपुरंदर:
पुरुहूतो २८ संघेन २८ नीगृह्यत
गर्दतोय ७ . आग्नेय
'निर्ग्रन्थ जनैलॊकनि ख्यापितो
र्यकज़म्भकगी १७ हुताशने
पृष्ठम् . पंक्ति शुद्धपाठः ४१६ २१ तानाम् आचारा ४१७ १८ सम्यक्त्वानी ४२१ । १७ अरुन्तुदं... ४२१ २८
. मरुन्तुद ४२२
तन्महोभूप... ४२२ २५ तस्याहूति' .
सत्यंकारमिव
परितनभूमौ કરંદ २८ 'मुक्तिकाप्रवालं ४२७ २६ 'वषोयैर्विकैः ४२७ २७ . विक्को ४२७ ३१ बलिगृह ४२९ . ३ 'यतिदिनचर्या ४३०. १९ कुम्भवत्कुं
विजेतु एवाप्रधा
बलिगृह ४३८
च्छसन्ति ४३८
तग्गंधिया ४४०
मानव्यूग्रहभे ४४०
जन्यावनी यद
ऽनुकः काम ४४१ १० महोहुताश
१२ नेत्रपात्त्राः २८ कीर्तिहंस
०
४३१
२४
०
४१० ४१०
४११
४४०
J9 m9
४४३
४१५ ४१५

Page #46

पृष्ठम् पंकि
४४५
४४५
ف
१८
४४६
१
४४६
१६
४४६ २४
४४९
४५०
४५०
४५१
४५२
४५३
४५४
१७
२४
२३
૧૪
४५४
११
४५५
१७
४५६ १७
४५६ २३
४५६
२.५
४५६
४६०
४६०
४६०
४६१
१७
४६३
२२
१६७
१
४६७ १५
४६८
११
शुद्धपाठः
दिगीशान्
'तङ्कात्
भूमी - 'ज्जयश्री
लक्ष्म्याः
तथा
'नतोऽदान'
नेष्यन्ते
विहित:
मीनां कस्य
सां
'हीतदिक्तिरो
हित:
'मिविधैर
सङ्गरङ्गाः ग्रहाब्जनीगो
“सरःसविधे
'पेन्द्रवजे
निधिकिम्पु
बिभ्र
मुख्या
'धान्या
नगरों
'रीं अमरपुरीं
अमरावती'
'सुधामीनाङ्कस्य तत्तत्प्रभो !
प्रमाणातीता
रेनूना
41
पृष्ठम् पंक्तिः
४६९
४७०
૩૭૦
४७१
१२
२७
२८
१०
૦૨ २४
१३
२८
२१
१
२२
२१
४७४
४७६
४७९
४८१
४८२
४८३
४८६
૪૮૭
२३
३०
२९
४८८
?
४९०
४९१
४९१
४९१
४९२
४९४
४९५
४९५.
४९५ २३
४९६
१०
४९६
४९९
४९९
२७
સર
१६
१८
१९
७
१५
११
१५
१२
२९
शुद्ध पाठः
स्वः स्त्रैण'
कु कुत्सितं
प्रमदा 'वेवाञ्जलियों.
जित
षट्त्रिंशत्प्रति
'वीर्य'
प्रतिघत
वजेन्दानुज
मीश प्रया
सरे: स्मेर
तत्त्वानुगा स संभा
'लक्ष विल'
श्रोत्रमfor
'स्तनू मानि
प्रीतिमन्त
स्वदेश
संवसथा -
'द्वानद्यः
पाणिग्रहणं
'रुगातंकः
मावत
ततस्सो'
'हस्त'
आपाथोना
०
राशामु
'शोभः
लौह

Page #47

42
५०२
५०३
५३८
કરૂ૮
५०५
२५
५०६
पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः । । पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः ४९९ ३१ लौहो
५३२ २५ कच्चोलका २१ के रत्नगर्भावरोधे
चरणारविन्दं न वसती ५३८ -१९. विजयसेनसरे २८ र्यते बालवाय
२४ . . नां निवहस्य ५०४ असिवत्करवाल
तम सम शैषे करीव
__ सुधांशोर्बहलं ५०५ २१ शेषे शिशिर
८ पुरुहूतो पद्मद्रहादा ५४१ १७ अधः कृतः ५०८ १६ शिष्टिनिरा ५४३: ९ बाणे पृषक्त ५११८ न्तीत्यपिशाने
खगगार्धपक्षी ५११ १४ चेद
.४४ .१० बल्लो तस्या उ ५१२ १८ पुरुहूतो
५४४ -१९ ज्ञसंगः भरभृत ५४४ २८ त्मभूसरि पयःसुतो
'विकसितैर जम्बूचास .
'म्बरीसाद' "हे तहेव न . ५४७ ४ वर्धिष्णुभिः वाक् केका ५४७ २३ - भृता विन्ध्य भैरवी
__ वपुः शोभा ४ मुदयज्योति
२२ तावमुक्यः ___ 'नाम् आली
शाखिशाखा १८. 'निलालोल'
- ৱিা २२ पुरुहूतो
धाम ५२४ २५
सानुनीवोद ५२७ .३ प्रतिभट
सानुनि ५३० २८ येनवजा
२७ शोभया . ५३२ २५ याणक'
२८ सत्यभामेति
१३
at
U
५२२
५५५
पुरु

Page #48

2
२
w
w
६०२
पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः | पृष्ठम् पंक्ति शुद्धपाठः ५६० १२ मृगाङ्कस्यों ५९७ १२ मुक्तिकान्तां कुतः ५९७
मुक्तिकान्तां निर्झराम्भप्लवाः ५९७
कांश्चन १ जातोक्ष
५९७ २१ कांश्चन जातोक्ष
रौप्या निपा ५७४ २२ पुरुहूत
'गतातीन्द्र रन्दो मर .
तीववीवध: सूरेः
६०१ १६ वीक्ष्यावलोक्य ५८१ १७ चश्चरीक:
६०१ २४ कट्यादि २० चञ्चरीकः ।
वहिष्यते ३. मानवानाम् ६०२ ३ पुरुहूतं ५८९ १० स धा
पावनीकर वितिष्ठते.
भूतिपुत्रं नाथमाथे ..
तनुजन्मन: ५९० २१ माथे मथन
स्वाहानायी ५९० - २६ दभ्येत्य
प्रियाऽस्य ५९१ २३ ताफ्रे !
६०२ २६
वितिष्ठमानः ५९२ १६ वे न गों
६०४
स्याद् वृद्धि ५९२ . २७न विषयी
पुरुहूत ५९२ २१ पुरुहूतस्य
रोगान् नाश ५९२ २३ पुरुहूतस्य
सुधा बुधा' श्राद्धश्राद्धी
पवर्गादि सर्व ५९३ १८ प्लुतउत्तेजितउत्ते
६०७७
'चलोपमो ५९३ १९ प्लुतोत्तेजितो.
पदग्रान्प्र तेरितानि च
६११
निजौजसैवाऽम ५९३ १९. स्तुरङ्गा ६१२ २७ प्रासादे की
w
w
w
६०४
w
w

Page #49

44
पृष्ठम् ६१३ ६१३ ६१४
६१५
२६
६१७
२५
६१७ ६१७
६५
पंक्ति शुद्धपाठः । पृष्ठम् पंक्तिः शुद्धपाठः. ११ शेखः । ६३५ . २७ आजिहाना २१ शेखाय
६३७ ३० . लेखौ च लेखा २६ शेख ।
___२९ प्याधार्मिकाः नभस्यसजल' ६४० .
७. 'तमस्नेह °त्साधो
६४० _____२० गगनाध्वगो गण' ३ पातिसाहे ६४१ ५ श्रृङ्गारिणीः. .
शेखगृह ६४१ १८ च तोषे . . १५ - शेषीकरणे ६४३ जगती यं २९ टंकार
६४४ . १० शतिमहंतां प्ररूपयती
विंशति वि. ९ प्रतिभा प्रति ६४५ ९. ये लक्ष्म्ये व २७ सरेर्वाङ्म ६७५ २५ . अनुत्तरोपपातिक वाचीव
६७५ . २९ औपपातिक ३०
६७६ - ७ भक्तपरिज्ञा वृत्ति:
तन्दुल वैचारिक तीवा त्या ६७६ ११ जीतकल्प २२ प्रमातयुगं । ६७६ १५ उत्तराध्ययन गणिवर
६७६ . प्रशस्तपादभाष्य २९ 'मिवाकरं
६७६
सम्मति ३१ चक्रमणा ६७७
वैयाकर ३ . मत्वर्थका ६७७
जैनेन्द्र २७ स्वयंवरस्या.
६७७
वामने जिर
६७७ ३ भीमसेन .
६२४
சர்
६२५४
४
६७६
वृति
w
w
६२७
w
६
w
६३५
w
ww

Page #50

पुज्यपाद शासन प्रभावक आचार्यदेव श्रीमद् विजय ॐकार सुरीश्वरजी महाराज

Page #51


Page #52

विषयानुक्रमणिका।
विषयः।
पृष्ठे ।। विषयः । मङ्गलाचरणम् ... ... ... १ वसन्तर्तुवर्णनम् ... वाग्देवीनमस्कारोक्तिः ... ... २ प्रीष्मर्तुवर्णनम् प्रसत्तिस्पृहा ... ...
वर्षावर्णनम् अनुकूलत्वदर्शना ... ...
शरद्वर्णनम् ... ... प्रस्तुताभिधेयत्वम्
हेमन्तवर्णनम् ... खानौद्धत्यप्रकटनम् । ...
शिशिरवर्णनम् स्वेतरायोग्यत्वम् .... ...
... ४ प्राकारवर्णनम् ... ... खीययोग्यताप्रदर्शना
४ हटावर्णनम् ... ... रचनासामर्थ्यदर्शना
५ गृहवर्णनम् ... ... पीठिकासमाप्तिः ... ... ... . ५/नागरवर्णनम् ... ... वर्णनारम्भः ... ... ... '५ नागरीवर्णनम्, प्रह्लादपुरवर्णनसमाजम्बुद्वीपवर्णनम् ... .....
प्तिश्च ... ... ... मेरुवर्णनम्
मुहमन्दपातिसाहिवर्णनम् । भरतक्षेत्रवर्णनं तद्भागश्च
प्रथमसर्गसमाप्तिः... ... तदन्तःपातिगङ्गावर्णनम् ... आनन्दपुरवर्णनम् ... द्वितीयसर्गारम्भः ... ... शह्येश्वरनाथवर्णनम्
कुंरासाहवर्णनम् ... ... स्तम्भननाथवर्णनम् .
नाथीवर्णनम् ... ... सरखतीवर्णनम् ...
१७. दम्पत्योर्वनक्रीडा ... ... साभ्रमतीवर्णनम् ...
१८ गजखमादिकम् ... ... केलिशैलवर्णनम् ...
| गजखनविचारकथनखशयनसमगम. केदारवर्णनम् ...
२० नम् ... ... ... ... गोधेनुवर्णनंम् ...
२१ स्वप्नजागरिकायां भरतदिग्विजयो. देशवर्णनम् ...
२२ द्वारप्रतिमाप्रासादकारादिवर्णनम् प्रह्लादनपुरवर्णनम् .. ... २३ सख्युक्तरात्रिविरामादिकथनम् ... प्रह्लादनपार्श्वनाथवर्णनम् ... ... २५ द्वितीयसर्गसमाप्तिः ... ... नररत्नखनिनगरम् ... ... . २५ नगरोपवनवर्णना ... ... ... २७ तृतीयसारम्भः ... ... ... बने षडतूनां सत्तादर्शनम् ... २८ नाथीगर्भधारणादिकम् ... ...
::::::::::::::::::::::::::

Page #53

विषयः । कपोलस्तनादिपाण्डिमत्वं यः पूर्णत्वं च हीरजन्मसमयादिकम् हरजन्ममाहात्म्यम् पुत्रवधपनि कादानादिः पुत्रोत्सवनामकरणादिः धात्रीपरिपालन श्टङ्गारकरणादिकम्
स्तनयोः
::
...
...
चतुर्थ सर्गारम्भः महावीरप परम्परावर्णनारम्भः
महावीरवर्णनम् गौतमखामिवर्णनम् सुधर्मास्वामिवर्णनम् जम्बूखामिवर्णनम्
प्रभवस्वामिवर्णनम् शय्यंभवस्वामिवर्णनम् यशोभद्रखामिवर्णनम् ... संभूतिविजयखामिवर्णनम् भद्रबाहुसूरिवर्णनम् स्थूलभद्रवर्णनम्
...
0.0
...
...
...
बालक्रीडा ....
हीरकुमार सर्वाङ्गवर्णनम्
१२०
कुमारगुणलक्षणभूषणादिवर्णनम् १३५
तृतीयसर्गसमाप्तिः
१४१
...
...
सुस्थितप्रतिबद्धयोर्वर्णनम् इन्द्र दिन्न सूरिवर्णनम् . दिन सूरिवर्णनम् सीह गिरिरिवर्णनम् वज्रखामिवर्णनम् बज्रसेन सूरिवर्णनम् चन्द्रसूरिवर्णनम्
....
१०१
१०५
१०७
११०
... ११६
...
...
...
....
9.0
...
...
...
...
...
...
...
...
पृष्ठे ।
१५०
१५१
आर्यमहागिरि-आर्यसुहस्तिवर्णनम् १५३ मुनिचन्द्रसूरिवर्णनम्
....
९२
९७
...
...
...
विषयः । सामन्तभद्रवर्णनम् वृद्धदेवसूरिवर्णनम् प्रद्योतनसूरवर्णनम् मानदेवसूरिवर्णनम् मानतुङ्गसूरिवर्णनम् वीराचार्यवर्णनम्
१४२
१४३
१४३
१४३.
१४५
१४६
૧૪૮
जयदेवसूरिवर्णनम् देवानन्दवर्णनम्
विक्रमसूरिवर्णनम् नरसिंहसूरवर्णनम् समुद्रसूरिवर्णनम्
...
...
...
...
...
द्वितीय- मानदेवसूरिवर्णनम् विबुधप्रभसूरिवर्णनम् जयानन्द सूरिवर्णनम् रविप्रभसूरिवर्णनम् यशोदेवसूरिवर्णनम् देवरवर्णनम् तृतीयं - मानदेवसूरिवर्णनम् विमलचन्द्रसूरिवर्णनम् उद्दयोतसूरिवर्णनम् सर्वदेवसूरिवर्णनम् १४९ देवसूरिवर्णनम्
૧૪૯
१५०
द्वितीय- सर्वदेवसूरिवर्णनम्
यशोभद्र - नेमीचन्द्रसूरिवर्णनम्
800
...
...
...
...
...
...
...
पृष्ठे ।
... १६१
... १६१
१६२
१६२
१६४
....१६५
...
...
...
...
...
१५५
... १५५
अजितदेवसूरिवर्णनम् सोमप्रभ-मणिरत्नसूरिवर्णनम् जगचन्द्रसूरिवर्णनम् १५६ देवेन्द्रसूरिवर्णनम्
१५६
१५७ धर्मघोषसूरिवर्णनम्
१५९
सोमप्रभसूरवर्णनम् सोम तिलकसूरिवर्णनम्
१६०
...
- १६६
...' १६७
१६७
१६७
...
१६७
... १६८
...
१६८
१६८
१६९
१६९
... १६९
१७०
१७१
...
...
...
:
...
...
- १६६
१६.६
...
१६५ १६५.
...
१७२
१७३
.... १७४ ... १७४
१७७
१७७
...
...
१७१
१७१
१७२

Page #54

...
विषयः । देवसुन्दर सूरिवर्णनम् .. सोमसुन्दरसूरिवर्णनम् ... मुनिसुन्दरसूरिवर्णनम् रत्नशेखरसूरिवर्णनम् . लक्ष्मीसागरसूरिवर्णनम् सुमतिसाधुसूरिवर्णनम् विमलसूरिवर्णनम् . आनन्दविमलसूरिवर्णनम् विजयदानसूरिवर्णनम्
चतुर्थ सर्गसमाप्तिः
...
...
...
...
.ws
...
...
...
...
...
...
पञ्चमसर्गारम्भः हीरकुमारागमन - गुरुवन्दने गुरुदेशना ... हीरकुमारस्य वैराग्योत्पत्तिः हीरकुमारं प्रति गुरुवाक्यानि विजयदानसूरिपुरो हीरकुमारस्य दीक्षा ग्रहणनिश्चयः
विमलाभगिनीं प्रति हीरकुमारस्य दीक्षादेशमार्गणवचनम् विमलायाः प्रथमोक्तिः ••• प्रव्रज्याढतायां भगिनीं प्रति कु.
मारवचः शीतकालकाव्यम्
***
...
***
...
...
...
...
समय काव्यम् वर्षाकाव्यम् विमलाया द्वितीयवारं वाक्यानि कुमारोकं यत्तिसात कृच्छीतकाल
...
काव्यम् कुमारोक मुनिमनःसुखकृद्रीष्मर्तुकाव्यम्
कुमारोक्त श्रमणखान्तविश्रामकारि
वर्ष काव्यम्
२
...
...
पृष्ठे ।
विषयः ।
१७७ विमलायास्तृतीयवारं वाक्यम्
१७८ | विमलां स्वसारं प्रति कुमारस्यापि
१७८
तृतीयवारं प्रतिवचः
१८० विमलाया दीक्षादेशप्रदानम्
१८० दीक्षानुज्ञादानानन्तरं धर्मकारकत्वेन
१८०
भगिनी स्तुति:...
१८१ भगिनीवचनानन्तरं खजनवर्गादेश
...
हुल्यम्
१८९
द्यानयनम् १८९ दीक्षाग्रहणप्रस्थानसमये कुमारपुरो १९२
१८१
ग्रहणम्
२१२
www
१८७ | दीक्षामुहूर्त दिवसावलोकनम्
२१३
१८९ दीक्षासमये कुमारश्टङ्गारवर्णनम् २१४ दीक्षासमये हीरस्यारोहणार्थं तुरगा
२०३ हीरकुमारस्य दीक्षाग्रहणम् २०४ | पञ्चमसर्गसमाप्तिः ...
...
जीवत्स्वामिवर्णनम्
... २०७ गिरिवननद्यः
...
...
...
900
गीतनृत्यवादित्रादिकथनम् २२४ १९५ तत्समयानीतगजाश्वरथलोकभारबा१९५
...
...
...
२३७
२३० पौराङ्गनाविविधविचेष्टितवर्णनम् ... २३१ १९८ | कुमाररूपदर्शनादिविचारः पौराङ्गनानां हीरकुमार दर्शनोद्भूत१९९ / मिथः कथाप्रथा २०१ हीरकुमारस्योपवनप्रवेशः... दीक्षाग्रहणयोग्यंवटद्रुमवर्णनम्
२०५/
२०६ | षष्ठसर्गारम्भः
२०६ : हीरहर्षगणेः पठनसमयगुणवत्त्वम् मलयाचलवर्णनम् ...
२०७ माणिक्यस्वामिवर्णनम् अन्तरीक्षपार्श्वनाथवर्णनम् २०७ | कर हेटकपार्श्वनाथवर्णनम् ...
...
...
...
...
पृष्टे ।
...
२०८
...
२१०
२१०
...
२१०
...
२२४
२४९
२४९
२५३
२५५
... २५५
२५६
२५६
२५६
२३९
२४१
२४३
२४४
२४९

Page #55

विषयः । देवगिरिवर्णनम् देवगिरिनागरवर्णनम्
पृष्ठे । ! विषयः । २५७ कमावर्णनम्
२५८ | कोडिमदेवीवर्णनम्
...
देवगिरिनगराङ्गनावर्णनम् ... २५८ | कोडिमदेव्याः सिंहस्वप्नदर्शनम्
...
...
990
देवगिरि निजामसाहिवर्णनम् देवसीव्यवहारिवर्णनम् जसमादेवीवर्णनम् पण्डितद्विजवर्णनम् हीरहर्षगणेर्द्विजपण्डितपार्श्वे पठन
...
वर्णनम्
२६५
हीरहर्षगणेः खपरशास्त्रपरिज्ञानम् २६७ विहारमार्गवर्णनम् ...
२६८
...
....
...
...
...
ही रहर्षगणैर्गुरुपार्श्वगमनम् हीरहर्षगणेर्वाचकपदस्थापनासमयः २७१
२७०
... २७२.
२७३
खाभाविकदानम् विजयदानसूरेर्ध्यानम् विजयदान सूरिपुरोध्यानप्रत्यक्षीकृतशासनदेवताप्रोक्ताचार्य पदोचि
तकथनम्
...
...
पृष्ठे ।
२९१
२९२
830
२९३
... २६० विजयसेन सूरेर्जन्म दीक्षादिवर्णनम् २९५
२६१ हीरविजयसूरेः पट्टधरत्ववर्णनम् . २६२ | डीखानगरवर्णनम् ...
३००
३०१
३०२
२६४ चतुर्मासागमनम् षष्ठसर्गसमाप्तिः
३०३
...
...
...
800
...
...
...
...
२७६
विजयदानसूरिध्यानविधानानन्तरं बहिरागमनम् ... शकुनावलोकनम् हीरविजय सूरेराचार्य पदस्थापनाकाल: २७८ | चन्द्रोदयवर्णनम्
२७७ तारकाणामुदयः
...
आचार्यपद महोत्सवः
२८० चन्द्रिकाप्रचारवर्णनम्
२८१ | सप्तमसर्गसमाप्तिः ...
...
सूरीन्द्रद्वयस्य पत्तनप्रवेशः समरथभणशालीकृतमहोत्सवपूर्वक - हीरविजयसूरिपुरंदराचार्यपदनन्दिवन्दनकप्रदानवर्णनम्
हीर विजयसूरेस्त प्रागच्छ साम्राज्यप्राप्तिः हीरविजयसूरिगुणाः मेदपादमण्डलवर्णनम् नारदपुरीवर्णनम् ... उदयसिंहराणकवर्णनम्
...
४
...
...
...
...
...
....
वर्णनम् २७४ | संध्यारागवर्णनम् .. संध्यारागंत मित्रवर्णनम् अन्धकाराविर्भवनम्
२८२
२८४
२८६
२८७
... २८९
... २९०
सप्तम सर्गारम्भः
वर्षावर्णनम्
हीरविजयसूरेः सूरिमन्त्रस्य ध्यानविधानारम्भः ..
| शरद्वर्णनम् ...
सूर्यास्तवर्णनम्
संध्यावन्दनाधिकारे सर्व पक्षिरवादि
...
पदनखाः
पादाः ...
***
...
...
..7
...
...
...
अष्टमसर्गारम्भः
३३४
सूरेर्ध्यानविधानम्...
३३४
सूरिपुरो निशीथे शासन देवागमनम् ३३५ शासनदेवतावर्णनारम्भः
३३७
अङ्गवर्णनारम्भः पादतलरक्तिमवर्णनम्
***
...
...
३.०३
३०३
...
३०५
३०५
३०८
३११
३१४
३१७
३१८
३२०
३२४
३२७
३३३
३३९
३३९
३३९
३४१

Page #56

३४४
३४५
३४९
विषयः।
विषयः । पाणिः .
३४३ : कर्णकुण्डलवर्णनम् ...
... ३८० चरणनूपुरवर्णनम्
कर्णोत्पलवर्णनम् ... ... जबावर्णनम् ...
भ्रूयुगलवर्णनम् जानुवर्णनम् ....
देवीललाटस्थलवर्णनम् ... ३८२ जघनवर्णनम् ...
३४६ देवीवदनवर्णनम् ... ३.३ नितम्बवर्णनम्
केशपाशवर्णनम् ... ... कटिवर्णनम् ...
सीमन्तवर्णनम् . ... पृष्ठदेशवर्णनम्
केशपाशे कुसुमरचनावर्णनम नाभिवर्णनम् .....
| अष्टमसर्गसमाप्तिः ... ... ३०८ मध्यवर्णनम् ... .... त्रिवलीवर्णनम् ....
नवमसर्गारम्भः ... ... ... रोमराजीवर्णनम् ... ३५४ गुर्वभिप्रायजिज्ञासया देवीप्रश्नः पः .... ३८९ चक्रवाकदम्पत्योर्विरहवर्णनम् ... ३५५ गुरोर्दैवीप्रश्नः ... ... स्तनवर्णनम् ... ... ... ३५६ | देवतया.पट्टधुरंधरत्वकथनम् पाणिनखाः ... ३५७ |गुरोईदये विमर्शः
... ३९३ कराङ्गुलिवर्णनम् ... ३५८ शासनदेवतागमनम् ... ... ३९४ पाणिवर्णनम् ... ...
३५९ चन्द्रस्यास्ताचलगमनम् ... भुजावर्णनम् ... .... ... ३५९ / चन्द्रस्यास्तमयनम्
... ३९९ स्कन्धवर्णनम् ... ... ... ३६१ शुक्रादिमहत्तारास्तः ... कण्ठपीठवर्णनम् . ... ... ३६२, अन्धकारगमनम् ... ... मुखवर्णनम् ..... ... ... ३६३ रात्रिगमनम् ... ... देवीचिबुकवर्णनम् . ... ... ३६४ प्रातःसंध्यावर्णनम् ... ... अधरवर्णनम् ... ... ... ३६५ सूर्योदयवर्णनम् ....... ... ४०५ सस्मितदन्तकान्तिवर्णनम् ... ३६६ अरुणतरुणप्रभावर्णनम् ... ... ४०६ दन्तवर्णनम् ... ... ... ३६८ सूर्यप्रभाप्रस्तारः ... ... ४०७ वाणीवर्णनम् .... ... ... ३७० ध्यानोत्थानाकमिपुरागमनाचार्यपदअधरोष्ठमध्यरेखावर्णनम् ... ३७३ स्थापनम् .... ... ... देवीवक्रपरिमलवर्णनम् ... ३७३ मेघजीमुनेर्लुम्पाकमतत्यागः नासिकावर्णनम् ... ... ३७४ हीरविजयसूरेरकमिपुरगमनम् ... कपोलवर्णनम् ... ... ... ३७५ अकबरागमनम् ...
... ... ... ४२० लोचनवर्णनम् ... ... ... ३७६ प्राचीनश्राद्धकरणम् कर्णवर्णनम् ... ... ... ३७८ वाद्यानयनम् ... ... .. ४२१ कर्णान्तर्गतनवसंख्याङ्कवर्णनम् ३७९ मेघजीऋषिमहः ... ... ... .४२२.
४०१
وسلس لس

Page #57

विषयः ।
विजयसेन सूरिनन्दि:
हीर विजयसूरिधर्मकृत्यानि महिम
संपदश्च गान्धारवर्णनम्
गान्धार नगरे हीरसूरिस्थितिः नवमसर्गसमाप्तिः
दशमसर्गारम्भः
दिल्ली देश वर्णनम्
दिल्ली पुरवर्णनम् हमाँउपातिसाहिवर्णनम्
अकब्वरवर्णनम् श्रीकरवर्णनम् तस्याः प्रकारवर्णनम्
वर्णनम् नगरनृपगृहवर्णनम् नरनारीवर्णनम् अकब्बरवासित फतेपुरवर्णनम् अकब्बरसभावर्णनम् साहिप्रश्नाः हीर विजयसूरिगुणाः दशमसर्गसमाप्तिः ..
...
एकादशसर्गारम्भः दूताह्वानवचनानि ...
विषयः । श्राद्धानामाकरणं तत्प्रश्नश्च
राजनगर श्राद्धानां खानदत्तहीरविज४२४ यसूरीश्वराकारणादेशः ४९६ ४२६ | अव पुरश्राद्धानां गुरुवन्दनालोचः ४९७ ४२७ गन्धारे श्राद्धानां गमनम् ... ४९८ ... ४२८ श्राद्धानामकब्बरसा हि साहिबखानयो-. रुदन्तकथनपूर्वे गुरूणां तत्स्फुरमानार्पणम्
...
***
...
...
... ४५९ हीरसूरि प्रतिवचनम् ४६० हीरगुरोः श्राद्धकृत स्तुतिः ..
...
...
पृष्ठे ४.२३
....
...
...
४२९
४२९ | उपकार करणकथनम्
...
४३२ | सतामपकारकारिण्युपकारकरणवि४३३ ज्ञप्तिः ४३४ प्रभोः साहिसमीपे गमनार्थे श्राद्धानां ४५५ विज्ञप्तिः
...
...
...
...
....
४८५
•- ४८५ खसंयमसमृद्धि निरूपणम्... दूतप्रोत लोकपालादिषु कृत्याभाव- सूरिणा तस्य स्वामिभकता प्रका
कथनम्
૪૯૯
...
शिता दूतयोः साहेः सूरिसमाकारणादेशः ४८९ एकादशसर्गसमाप्तिः अकमिपुरे दूतगमनम् साहिस्फुरन्मानस्यार्पणं वाचनं च साहिबखान कृत साहिपरिवारादीनां
...
४९०
४९१ द्वादशसर्गारम्भः
कुशलप्रश्नः
:: :: :: :: :
४६० | हीरविजयसूरेः प्राचीं दिशं प्रति ४६२ प्रस्थितौ शुभशकुनानि ४६२ | गन्धाराकमिपुरमध्यमार्गवर्णनम् . ४६३. सूरेरकमिपुर संमुखीकरणम् ४६९ | सूरेर्भूपगृहागमनोपवेशने । ४७२ | साहिबखानस्य सूरिपुरो वस्तुग्रहणविषया विज्ञप्तिः
...
૪૬૪
...
| खानस्य तुरङ्गादिप्रदानाप्रहे गुरोः प्रतिवचनानि ...
पृष्ठे
... ५०५
५०६ ५१०
४९४
४९९.
- ५०२
.५०४
५१२
५१६
५१९
५२३
५२५
५२८
५३१
५३६
हीरसूरेः पतने समागमनम्
*५३६
४९२ पुरकृतानुसारेण समवसरणवर्णनम् ५४० दूतप्रोक्तसाहिप्रमुखकुशलोक्तिः ४९४ पत्तनात् शिरोत्तरायावन्मार्गः
५४४
५३४
५३६

Page #58

विषयः ।
पृष्ठे। विषयः ।
पृष्ठे । अर्जुनपल्लीपतिगृहागमनम् ... ५४५ साहिसंदिष्टवचनश्रवणपूर्व शेषगृहअर्जुनकिरातपतिप्रमदानां विविधवि- गमनम् ... ... ... ६१५
लासे चेष्टाखरूपवर्णनम् ... ५४७ खमतानुशिष्टिपृच्छा ... ... ६१८ अर्जुनपल्लीपतितत्सेवकानां नियम- कर्मणो जगत्कर्तृत्वस्थापने सूरिप्रत्यु.
दानम् ... ... ... ... ५५३ त्तरम् ... ... ... ... ६२० अर्बुदाचलवर्णनम्... ... ... ५५४ हीरविजयसूरिवर्णनम् ... ... ६२१ अर्बुदाचलकौतुकानि ... ... ५६०
शारीरकसुखप्रश्नः ... ... अर्बुदाचलसर्वप्रासादवर्णनम् ...
साध्वाचारादिकुशलप्रश्नः ... ... विमलवसतिवर्णनम् . ... ...
साहिकृतकुशलालापप्रश्नः ... विमलवसतिमध्यवर्णनम् ... ...
साहिकृतकुशलागमादिप्रश्नप्रत्युत्तराणि ६३१ ऋषभदेवस्तुतिः ... ...
आक्षेपप्रश्नवाक्यम् ... ... ६३३ वस्तुपालवसतिवर्णनम् ... '...
आकारणाद्यपराधोद्भावनम् ... ६३५ द्वादशसर्गसमाप्तिः ... ...
स्थानस्य साहेः प्रश्नोत्तरम्
मौन्दीकमालमेवाडावर्णितसूरिगुणाः ६३७ प्रयोदशसर्गारम्भः ... ... ५७८ दूत
दूतौ प्रति साहेः सूरेराकारणागमनशिवपुर्या प्रभोः पादावधारणवर्णनं
हेतूक्तिः ... ... ... ६४२ तन्महवर्णनं च ___... ... ५७८
सूरिकथितानि तीर्थानि ... ... ६४३
| साहिजातानामाशीर्वाददानम् ... ६४६ धरणविहारवर्णनम् ... ... ५८२
त्रयोदशसर्गसमाप्तिः ... ... ६४७ राणपुरयात्रा ... ... ... ५८५ मेदिनीपुरागमनफलपार्श्वनाथयात्रा
चतुर्दशसर्गारम्भः ... ... ... ६४८ वाचकप्रस्थापनं च ... ... ५८६ मरिन्द्रकृपालुताजैनशासनयोः प्रशंसा ६४८ विमलहर्षोपाध्यायस्य साहिना मिल
चित्रशालिकायामागत्य सूरिनृपावुप· नगोष्टीपश्चादागमनानि ... ५८८ विष्टौ ... ... ... ... ६५१ फतेपुरसमीपे प्रभोरागमः सूरेः प्रवेशोत्सवकरणार्थ साहेर्विज्ञ- साहेर्देवगुरून्प्रति देवगुरुधर्माणां प्तिस्तदादेशप्राप्तिश्च ... ... ५९१ प्रश्नः ... ... ... ...
६५५ फतेपुरसंघस्य संमुखगमनारम्भः ५९२ देवस्वरूपम् ... ... ... ६५६ पुरसंघकृतहीरसूरिसंमुखकरणोत्सवः ५९२ गुरुस्वरूपम् ... ... ... ६५७ गुरुवन्दनाधिकारः ... ... ६०२ धर्मस्वरूपम् ... ... ... ६५७ सूरिदेशनानन्तरं श्राद्धदानम् ... ६०४ सुधर्मदेवगुरुनिरूपणम् ... ... ६५८ वर्षागमनारम्भः ... ... ... ६०६ साहेः पुरः सूरिभिः खस्य तत्त्वत्रसूरिसमागमस्य साहेनिवेदनम् ... ६११ याराधनं प्रोक्तम् ... ... ६५८ .

Page #59

८८८८८८
० ०० --
साम्
...
: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: :: ::
८
विषयः । पृष्ठे। विषयः ।
पृष्ठे। . सूरीणां कियद्रतधारणविषये साहेः गुरोर्दानाय पुनराग्रहः ... ...
प्रश्नः ... ... ... ___... ६५८ गुरोर्वन्दिमोचनार्थ याचना प्रथमं व्रतम् ... ... ... ६५९ सूरिवाक्याद्वन्दिमोचनम् ... ... द्वितीयं व्रतम् ...
६६० पञ्ज पक्षिमोचनमार्गणम् ... सृतीय व्रतम् ... ... ... ६६१ मनसा साहिप्रशंसा ... ... चतुर्थ ब्रह्मवतम् ... ... ६६१ डामरतटाकार्पणम्... ... पञ्चमं व्रतम् ... ... ... ६६५ सर्वजगजन्तुकपाविषयप्रश्न: षष्ठं रात्रिभोजनम् ... ... ६६६ नवरोजनामामारिप्रदानं गुरोः सप्तमं निमित्ताद्यभाषणव्रतम् ... ६६७ जगद्गुरुबिरुदम् ...
७१३ खस्य व्रतपालनसामर्थ्यकथनम् ... ६६७ बन्दीमोचनम्
७१३ परीक्षार्थ साहिप्रश्ने गुरोनिषेधवाक् ६६८ पक्षिमोचनम् ...
७१४ शेखपुरः साहिवर्णिता गुरोर्गुणाः ... ६६९ अमारिप्रवर्तनम् .... ७१५ साहेः गुरून्प्रति शिष्यप्रश्नः ... ६७३ वनचारिणां वार्ता... ... साहिना खयमेवोक्तसूरिशिष्यसंख्या ६७४
गज मिथुनालापः .... यतिना परस्पराभिधान निवेदनम्...
महिष मिथुनालाप: यतिप्रोक्तपुस्तकरहस्यावबोधः ... ६
व्याघ्रमिथुनालापः ... पुस्तकोत्पत्तितत्प्रदानकथनम् ... ६७७
वराहमिथुनालापः... साहेः पुस्तकदानाग्रहः सूरेनिषेधवचश्च ६७८,
मृगमिथुनालापः ... शेखनाथसिंहविज्ञापनात्साहिपुस्तक
इति वनचराः'... ग्रहणम् . ... ... ... ६ सूरेः समहं वसतावागमनम् ... ६
मयूरमिथुनालाप: ... थानसिंहकृतसूरिसमागममहोत्सवः ६८८
कोकिलमिथुनालापः पुस्तककोशः ... ... ...६८९
कुक्कुटमिथुनालाप:... आगरानगरे गमनम् ... ...
हंस मिथुनालाप: ... आगरानगरे चातुर्मासकरणम्
चक्रवाकमिथुनालापः सूरेः शौर्यपुरागमनम्
. इति खचराः ... नेमिनाथवर्णनम् ... ... ... ६९३ मत्स्य मिथुनालाप: ... ... फतेपुरागमनम् ... ... ... ६९४ | वादल मिथुनालापः . ... ... ७२४ पुनर्गुरोः शेखगृहागमनम्... ... ६९७ नकादिजलजन्तुमिथुनालापः ... ७२४ सूरिणा समं साहेर्द्वितीयवारं गोष्ठी ६९७ इति जलचरा:... ... ... ७२४ सूरीणां गजाश्वादिप्रदाने साहिविज्ञप्तिः ६९८ इति श्रीहीरविजयसूरिवचनादकब्ब- . साहिदीयमानवस्वनुपादाने सूरिप्र- रसाहिना निखिलमण्डलेष्वमारिः
त्युत्तरवचः ... ... ... ७०० प्रवर्तिता ... ... ... ७२७
८
-
.
-
.
.
१.१.१ ११,११,११११११११
.
.
१.२२
WW.

Page #60

८१२
22
विषयः ।, पृष्ठे । विषयः ।
पृष्ठे । थानसिंहप्रतिष्ठायां शान्तिचन्द्रस्यो. पद्यया प्रथममेखलारोहणम् ... ७९७
पाध्यायपदम् ... __... ७२८ गुरोर्विमलाचलपट्यारोहणे गिरिमेखमथुरायात्रा ... ... ७२८ लावर्णनम् ... ... ... .७९८ गोपगिरियात्रा ... ... ... ७२९ शजयतीर्थे प्रथमप्राकारे प्रवेशः ८०३ श्रीहीरविजयसूरिश्राद्धदानम् ... ७३० मरुदेवीशिखरवर्णनम् ... ... ८०४ मेवातमण्डलादागत्य नांगपुरे चतु- द्वितीयप्राकारप्रासादेषु देववन्दनम् ८०६
सिकरणम् ... ... ... ७३० सर्वाभ्यन्तरप्राकारप्रतोलीसोपानानि विराटनगरप्रतिष्ठा ... ... ७३२ मूलप्रासादवर्णनम् ... ... ...
.. ८१० शिवपुर्या देवप्रतिष्ठाद्वयपूर्वकं चतु- तोरणवर्णनम् . ... ...
सिकरणम् ... ... ... ७३४ चैत्यकंधरामृगेन्द्राः गुर्जरदेशागमनम् ... ... ... ७३५ शिखरवर्णनम् ... शान्तिचन्द्रोपाध्यायगुर्जरागमनं । चैत्यकलशः ...
फुरमानदानं च ... ... ७३६ चैत्यशृङ्गदण्डः ... अमारिदिनव्यक्तिः ... ... ७३७ पताका ... ... जेजीयाकरविमुक्तिः ... ... ७३८ पताकापश्चाननः ...
८१९ गुरोविमलाचलार्पणम् ... .... ७३८ शिखरपार्श्वप्रदेशाः
८२१ भानुचन्द्रस्योपाध्यायपदम् ... ७४१ मण्डपमध्यचित्राणि ... ... विजयसेनसूरेादे विजयाः सवाई. प्रासादमध्यस्तम्भाः . बिरुदं च ........ ७४२ गजस्कन्धाधिरूढा मरुदेवी । सूरिकीर्तिवर्णनम् ........
गर्भागारः ... ... ... ८२५ चतुर्दशसर्गसमाप्तिः ...
ऋषभप्रतिमा ... ...
राजादनी ... ... .... ८२७ पश्चदशसर्गरम्भः :..
हीरसूरिकृता ऋषभदेवस्तुतिः ८३० शत्रुजयदर्शनम् सिद्धिशैलं विशिनष्टि
शत्रुजयाद्रिमाहात्म्यवर्णनम्
षोडशसर्गसमाप्तिः ... ... ८४८ त्रिवेणीसंगमः .... पश्चदशसर्गसमाप्तिः ..: ... ७८५ सप्तदशसर्गारम्भः ... ... ... ८४८ षोडशसर्गारम्भः ... .... ... ७८५ पादलिप्तपुराद्वीपबन्दिर प्रति प्रस्थानम् ८४८ पादलिप्तपुरम् ... ... ... ७८५ मार्गोल्लङ्घनम् ... ... ... संघागमनम् ... ... ... ७८८ जलदोदयः ... ... ... ८५८ ललितसरोवरे यात्रिकजनविधिक्रीडा ७९२ सागरस्य सागरे पिपतिषा... ... ८६० शगुंजयान्तिकशिवप्रासादे वासका- पद्मावत्यादेशः. ... ... ...
वस्थानम् ... ... ... ७९४ अजयराजस्य रागोपशमः... ...
::::::::::::::::::
८२२
८२३
८२४
८५...

Page #61

विषयः । अजयराजरोगापहारका जयपार्श्वना
'थप्रस्तावनम्
द्वीपवन्दिरे संघागमनम् द्वीपोतपुरसं मुखागमनवर्णनम्
उपाश्रयागमनम् उन्नतनगरे चतुर्मास्यवस्थानम् अभिग्रहध्यानस्वाध्यायादि
सूरेरातपस्यासमयं तपः क्रियानुष्ठाना
दिवर्णनम्
परिवारकथनम्
१०
...
पृष्ठे ।
विषयः । सर्वनियमविरोधनालोचनम्
लोचनम्
८८८ ...
८९१
प्रथमव्रते प्राकृतजीव हिंसालोचनम् ८८९ द्वितीयत्रते मृषावादालोचनम् तृतीयत्रते अदत्तादानालोचनम् चतुर्थव्रते मैथुनालोचनम् ... पञ्चमव्रते परिग्रहालोचनम् पञ्चव्रताधारणलोचनम्
षष्ठते रात्रिभोजन क्रियाशैथिल्या-
लोचनम्
८७५
८८२
कथनम्
माहात्म्यकथनम्
८८४ नागरनैगमस्य नक्तं नाटकदर्शनम् ८८६ | विमानदर्शनवार्ताकथनम् ...
संलेखनादर्शनम्
अर्हत्सिद्धसाधुधर्माणां चतुर्णा शरणम् ८८७ माकन्दफलस्य पातिसाहिसमीपे प्रेपञ्चज्ञानाचारादिपञ्चाचारातीचारा
षणम्
स्तूपकरणं तन्माहात्म्यं च विजयसेनसूरिविजयः विजय सेनसूरेर्गुरौ स्वर्गते खेदवा
क्यानि आशीर्वादः
८९१
८९१
८६५
आराधनाविधानम् ८६६ | उगतपुरपार्श्वग्रामस्य भहंस्य दिव्यविमान दर्शनम् ... ८७२ मण्डपिकाकरणसूरिशरीरशायनम् ९०१
८६७
८९७
८७२
९०४
८७३
९-०५
...
सूरिशरीरसंस्कारकरणम् .
सूरिनिर्वाणप्रस्तावनम्
पातिसाहेः स्खमे स्वस्य स्वलोकगमन
८९२
८९२ | ग्रन्थान्तमङ्गलकरणम्
ग्रन्थसमाप्तिः
८९२ ग्रन्थप्रशस्तिः
पृ
***
८९३
८९३
९०६
९०७
९.०७
९०७
९०८
९१०
९११
९१४
९१६
९१६
९१७

Page #62

काव्यमाला।
देवविमलगणिविरचितं
हीरसौभाग्यम्। स्वोपज्ञया व्याख्यया समलंकृतम् ।
प्रथम सर्गः। श्रेयः श्रीजयमंगलैकनिलयः संकल्पकल्पद्रुमो __ भूयाद्भरिविभूतये म भगवा-श्रीपार्श्वचिन्तामणिः । भव्यानां दशदिग्भुवां प्रणमतां मन्ये निहन्तुं तमो ..बिभ्राणा दशतां बभुः क्रमनखा यस्यार्भभास्वत्त्विषः ॥ श्रीचिन्तामणिपार्श्वमोहितकर चिन्तामणीवनृणां ... सिद्धिश्रीपरिरम्भिणं प्रणिदघे विश्वत्रयीनायकम् । सान्द्रानन्दमरन्दसुन्दरहृदम्भोजन्मलीलालसा
हंसीवद्विधिना पुनः प्रवि(णि)दधे वाग्वादिनी देवताम् ॥ : खोपज्ञहीरसौभाग्यकाव्यस्याव्यासशालिनीम् ।
- कुर्वे वृत्ति विदग्धानां झगित्यर्थविबोधिकाम् ॥ इह हि प्रन्थारम्भे प्रन्यकर्ता स्वाभिमतार्थसिद्धये शिष्टाचारपरिपालनाय च सकलविघ्रविघातकारकं विशिष्टेष्टदेवतानमस्कारलक्षणं मङ्गलमाचरति । तदेव सूत्रमुच्यतेश्रियं स पार्धाधिपतिः प्रदिश्यात्सुधाशनाधीशवतंसितांहिः । जगन्निदिध्यासुरिव त्रिमूर्तिर्यत्कीर्तिरासीत्रिदशत्रवन्ती ॥ १ ॥ स त्रिजगदद्वैतमहिमा श्रिया त्रैलोक्याधिपत्यलक्षणया चतुस्त्रि[श]दतिशयरूपया लक्षम्या वा युक्तः पार्श्व एवाधिपतिः स्वामी जगदीश्वरः । यद्वा-अष्टचत्वारिंशत्सहस्रयक्ष. नायकः पार्श्वनामा यक्षस्तस्याधिपतिःप्रभुः। सकलसुरासुराधिपत्येऽपि पार्श्वनाथशासनाधिछातया सर्वदा पार्श्वनाथसमीप एव वर्तितया च । भद्रबाहुखामिनापि तथैवोक्तम् । 'उवसग्गहरं पासम्' इति तस्योपादानम् । श्रियं लक्ष्मी प्रदिश्यात्प्रदेयादित्याशी:प्रयोगः । किंलक्षणः पार्थाधिपतिः । मुधाममृतमश्नन्तीति सुधा अमृतमशनं येषां वा । सुषा पीयूषमश्यते एभिरिति भावे(3) वा । सुधाशना देवास्तेषामधीशा नायकाः । द्वात्रिशयन्तरिन्द्राः, विशतिर्भुवनेन्द्राः, दश कल्पेन्द्राः, द्वौ सूर्याचन्द्रमसौ इति चतुःषष्टि. रिन्द्रास्तैर्वतंसितौ । 'तत्करोति तदाचप्टे' इतीनक्तप्रत्यये 'वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपस

Page #63

काव्यमाला।
गयोः' इत्यकारलोपे च वर्तसिताविति सिद्धौ । अवतंसौ कुर्वन्तीति अवतंसयन्ति, अव. तंस्थेते स्म इत्यवतंसितौ। अथवा सुधाशनाधीशानामवतंसः । 'संजातोऽनयोः । इतो जा. तार्थे' इतीतःप्रत्ययः । तादृशावंही चरणौ यस्य । अथ यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात्स कः । यत्कीर्तिः यस्य पार्श्वनाथस्य समाज्ञा । 'श्लोकः कीर्तिर्यशोऽभिख्या समाज्ञा' इति हेमचन्द्रनाममालायाम् । जगन्ति त्रीणि भुवनानि निदिध्यासुर्निध्यातुमिच्छुरिव । 'निध्यानमवलोकनम्' इति हैम्याम् । तथा—'पश्यति विभावयत्यपि विलोकते नाक्षते गवेषयति । निध्यायत्यन्विषति' इति क्रियाकलाप । द्रष्टुकामेव । तिस्रो मूर्तयम्तनवो यस्याः सा त्रिमर्तिस्त्रिदशलवन्ती सुरनदी गङ्गा आसीज्जाता। गजारूपा जातेत्यर्थः । गङ्गा हि त्रिध्वपि लोकेषु प्रवहतीति कविसमयः । तथा [हि]--'विबुधानन्दमन्दिरं विबुधानां देवानां जलक्रीडादिभिरानन्दमन्दिरं प्रमोदसदनम् । अर्थात्स्वर्गमार्गप्रवृत्तम् । पुम:--सान्तरप्रौढं रसायां पृथिव्यामन्तरे स्वभ्रे अर्थात्पाताले प्रवहति स्मेति प्रौढम्' इति चम्पूकथायां तहिप्पनकेऽर्थश्च । इति गङ्गा त्रिपथगा । तेन त्रिलोकी स्वैरं दिदृक्षोर्यकीतत्रिपथगारूपमूर्तिनिर्माणं युक्तमेवेति ॥
सम्यगुपासिता हि वाग्देवता कवितृणामसाधारणी कवित्वशक्ति विश्राणयति, अतो वाग्वादिनी नमस्कुर्वन्कविराह
प्रीणाति या प्राज्ञशश्चकोरीविभावरीवल्लभमण्डलीव । तमस्तिरस्कारकरी सुरी तां भक्तेर्नतेर्गोचरयामि वाचम् ॥ २॥
अहं तां प्रसिद्धां विद्यासंसिद्धये सकलकविकुलैः समाराध्यमानां वाचं सुरौं सरस्वती दवतां भक्तः सेवासत्क्रियावशानतेः प्रणामस्य गोचरीकरोमि । गोचरां करोमीति गोचरयामि । 'निर्डित्करणे' इति ञिः । प्रणमामीत्यर्थः । 'गोचरयन्ति न वाचो यच्चरितं चन्द्रचन्द्रिकारुचिरम् । वाचस्पतेर्वचस्वी को वान्यो वर्णस्य जगति ॥ इति हस्तिमतीचैत्यप्रशस्तौ। कीदृशीं वाचम् । तमसोऽज्ञानस्य पापस्य वा । तस्याः पापक्षयकारिता शात्रेऽपि दृश्यते । यथा-'सुअदेवया भगवईनाणावरणीयकम्मसंघायं । ते सिंखवे उसययन्ति।' तथा-'भवविरहवरं देहि मे देवि सारम्' इति संसारदावास्तुतौ । भवविरहस्तु कर्मक्षयजनित एव स्यात् । तथा-'जीसेरिव ते सा हृता देवी हरतु दुरियाई'। यद्यपरा क्षेत्रदेवी दुरितहन्त्री तहिं श्रुतदेवी पातकघातुका कथं न । तिरस्कारो विनाशस्तस्य. करी कारिकां अज्ञानहन्त्रीम् । सा का। या वाग्देवी प्राज्ञानां विदग्धानां दृशो दृष्टीः प्रीणात्यानन्दयति । केव । विभा०। यथा विभावरी रात्रिस्तस्या वल्लभो भर्ता चन्द्रस्तस्य म. ण्डली संपूर्णबिम्बम् । मण्डलशब्दस्य त्रिलिङ्गत्वेन मण्डली । यथा-'शुद्धा सुधादीधितिमण्डलीयम्' इति । चकोरीश्चकोराङ्गनाः प्रीणयति । विभावरीवल्लभमण्डल्यपि कीदग्विधा । तमसो ध्वान्तस्य तिरस्कारकरी निर्नाशिका ॥ __अथ गुरोरनुभावादेव देवादीनां सम्यक्स्वरूपावगमो वाग्देवतासमाराधनमत्रायुपायाधिगमश्च भवेत्, ततस्तत्प्रसत्तिं स्पृहयन्कविराह

Page #64

• १ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
यच्चक्षुषा मातृमुखोऽप्यशेषविशेषविच्छेखरतानुषङ्गी। गुरुं सुराणामधरीकरोति भवन्तु ते श्रीगुरवः प्रसन्नाः ॥ ३ ॥ ते विश्वविख्याताः श्रिया शोभया युक्ता गुरवोऽर्थान्मयि विषये प्रसत्तिभाजः प्रसादभाजनं भवन्तु । ते के । यच्च० । येषां गुरूणां चक्षुषा दृशा प्रसन्न नयनावलोकनेन कृत्वा । 'यदृष्टिपातसामर्थ्यान्मको वाचस्पतिर्भवेत्' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । मातमुखो जडोऽपि अशेषाः समस्खा ये विशेषा वाङ्मयरहस्यानि विदन्ति जानन्तीति अशेषविशेषविदो विशारदास्तेषां शेखरताया उत्तंसमावस्यानुषङ्गः प्रसङ्गोऽस्यास्तीति तादृशः सन् सुराणां गुरु बृहस्पतिमधरीकरोति हीनोकरोति स्वप्रतिभाप्रागल्भ्येन पराजयते ॥
विशदहृदयात्मदर्शप्रतिविम्बितसमस्तभुवनपदार्थसार्थान्सदसद्विवेचनचातुर्याचार्यान्महा. स्मनो निजविनिर्मितत्तविशुद्धिहेतवे अनुकूलयन्कविराह
कवित्वनिष्कं कषितुं कवीनां येषां मनीषा कषपट्टिकेव । सन्तः प्रसन्ना मयि सन्तु शुद्धाशयाः प्रवाहा इव जाह्नवीयाः ॥ ४॥ ते सन्तो महात्मानो मयि विषये प्रसन्नाः प्रसादोपेताः प्रज्ञाप्रारभारावगताशेषविशेषोपनिषत्तया वृत्तशुद्धिविधानविधिना मय्यनुग्रहपरायणाः सन्तु भवन्तु । किं[विधा:] सन्तः । शुद्धो मात्सर्यरहित आशयोऽभिप्रायो मनो वा येषां ते। आशयशब्देन चित्त. मपि प्रोच्यते । यथा नैषधे-'दयासमुद्रे स तदाशयेऽतिथीचकार' इति । तद्वृत्तिः-तदाशये नलचित्ते । शुद्धाशयाः क इव । प्रवाहा इव । यथा जाहवीया जाह्नव्या मनाया इमे जाइवीयाः प्रवाहा ओघा निर्मलमध्याः स्यः । ते के सन्तः । येषां सतां मनीषा बुद्धिः कवीनां काव्यकर्तृणां कवित्वं काव्यम् । जातावेकवचनम् । तदेव निष्कं सुवर्ण कपितुं सम्यक्परीक्षितुं कषपटिकेव कषः स्वर्णपरीक्षणपाषाणविशेषस्तस्य पट्टिका शिला तद्वद्वर्तते । यथा कोपलेन स्वर्ण परीक्ष्यते तथा यत्प्रतिभाप्रागल्भ्येन काव्यमपि वि. शुद्ध विधीयते ॥
. अथ प्रस्तुताभिधेयमाह. अमन्दगन्धैरिव गन्धसारो दिशो यशोभिः सुरभीकरोति । .. · वृत्तं व्रतीन्द्रस्य तनोमि तस्य कुरान्ववायाम्बरपद्मवन्धोः ॥ ५ ॥ . अहं तस्य साहिश्रीमदकब्बरनरपतिप्रदत्तजगद्गुरु बिरुदतया जगति विख्यातिभाजो वतिनां साधनामिन्द्रस्य श्रीहीरविजयसूरीश्वरस्य वृत्तं काव्यं चरितं वा तनोमि विस्तारयामि । करोमीत्यर्थः । कथिताः करणे तनने ग्रथने चोत्पादने च ये पू. र्वम् । ते धातवः स्पृशन्ति प्रायस्तुल्यार्थतामेव ॥ इति क्रियाकलापोक्तेः । किं च वृत्त. नायकाश्चतुर्विधा वर्ण्यन्ते। धीरोदात्ताः, धीरोद्धताः, धीरललिताः, धीरप्रशान्ताश्च । तत्र धीरोदात्ता रामचन्द्रादयः, धीरोद्धता दुर्योधनादयः, धीरललिता नलादयः, धीरप्रशान्ता जीमूतवाहनप्रमुखाः । तेषु तेष्वपि नायकेषु श्रीहीरविजयसूरेधीरप्रशान्तत्वेन वृत्तकरणं

Page #65

काव्यमाला।
युक्तिमदेव । किं । कुरा इति नामा व्यवहारी तस्य योऽन्ववायो वंशः । 'गोत्रं तु संतानोऽन्ववायोऽभिजनः कुलम्' इति हैमः । स एवाम्बरमाकाशं तत्र प्रकाशकत्वात्पद्मानां बन्धुरिव पद्मबन्धुर्भास्वान् । यत्तदोः संबन्धात्तस्य। कस्य । यो व्रतीन्द्रो यशोभिः स्वकीतिभिः कृत्वा दिशः सर्वा अप्याशाः सुरभीकरोति वासयति । चित्रास्पदीकरोतीत्यर्थः । क इव । गन्धसार इव । यथा चन्दनद्रुमः अमन्दैरतिबहुलैर्गन्धैः परिमलैर्दिशः सुरभयति समस्तहारेतः सुरभीकुरुते ॥ वर्णनीयस्योत्कर्षाविष्करणद्वारेण आत्मनोऽनौद्धत्यं प्रतिपादयन्कविराहपारे गिरां वृत्तमिदं व सूरेस्तनुप्रकाशा व च शेमुषी मे । प्रक्रम्य मोहादहमङ्गुलीस्तत्प्रमातुमीहे चरणं मुरारेः ॥ ६ ॥
सूरेः श्रीहीरविजययतीन्द्रस्य गिरां पारे वाचामगोचरः । 'गिरां हि पारे निषधेन्द्रवृ. त्तम्' इति नैषधे । वक्तुमशक्य मिदमिदानीतनसर्वजनप्रतीतं वृत्तं वास्ते । च पुनः तनुः स्तोकः प्रकाशो विषयो यस्या एतादृशी मे मम शेमुषी बुद्धिः क्व । तत्तस्मात्कारंणादहं मोहान्मौज्यादज्ञानाद्वा । 'सोऽहं हंसायितुं मोहाईकः पङ्गुर्यथेच्छति' इति चम्पूकथायाम् ।। मोहोऽज्ञानमिति तद्वृत्तिः । अङ्गलीः करशाखाः प्रक्रम्य प्रारभ्य। 'प्रारम्भः प्रोपतः क्रमः' इति हैम्याम् । स्थापयित्वा । मुरारेर्नारायणस्य चरणं पदम् । आकाशमित्यर्थः । प्रमातुमीहे' प्रमाणविषयं नेतुमिच्छामि । यथा कश्चिदज्ञानवान्पुमान्स्वाङ्गलीमण्डयित्वा अनन्तं नभः प्रमातुमारभते, न पुनः प्रभवति, तथा वाचां गोचरातीतं गुरुवृत्तं कर्तु प्रारब्धवानप्यहं न सम्यक्तया पूर्ण प्रणेतुं प्रभविष्णुरिति तत्त्वम् ॥ .. न तु कश्चिदपि प्रभुवृत्तं भाषितुं प्रभुर्भबेत्तदेवाह
यो वालुका हैमवतीप्रतीरे प्रमाति संख्याति च विप्लुषोऽब्धेः । ताराः पुनः पारयति प्रमातुं गुणान्गणेन्दोर्गणयेन्न सोऽपि ॥ ७ ॥
यो जनो हैमवत्या मन्दाकिन्याः। 'गङ्गा त्रिपथगा ऋषिकुल्या हैमवती' इति हैम्याम् । प्रतीरे तटे। 'तटं तीरं प्रतीरं च' इति हैम्याम् । वालुकाः सिकताकणान्प्रमाति प्रमाणयति च। पुनः-यो अब्धेः समुद्रस्य विप्लुषो जलबिन्दून्संख्याति संख्यागोचरीकरोति । पुनःयस्तारास्तारकाः प्रमातुं प्रमाणीकर्तुं पारयति समर्थोभवति । सोऽपि प्रज्ञाप्रकर्षपराभूत. पुरुहूतसूरिरपि गणस्तपागच्छस्तत्र इन्दुरिव सर्वेषामाह्लादकत्वेन इन्दुस्तस्य गच्छनायकस्य हीरविजयसूरेर्गुणाज्ञानदर्शनचारित्रशमदमादिकान न गणयेद्गणयितुं न शक्नुयात् ॥ प्रागुक्तं पुनरपि द्रढयन्स्वकीयसामर्थ्य वक्तिवृत्तं विभोर्भाषितुमप्रभुर्यज्जम्भारिसूरिस्तदहं किमीशे ।
यः शृङ्गिशृङ्गाग्रगतैर्दुरापः किं भूमिगस्तं विधुमाददीत ।। ८ ।। विभोहीरविजयसूरीश्वरस्य यद्वृत्तं चरित्रं भाषितुं वक्तुं जम्भारेः शक्रस्य सूरि

Page #66

१ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् ।
राचार्यः । 'प्रज्ञाप्राग्भारपराङ्मुखीकृतपुरंदरगुरुः' इति चम्पूकथायाम्। सोऽप्रभुरसमर्थः । तद्वत्तं वक्तुमहं कविः किं कथम् । अथ वा क्रिमिति प्रश्न वितर्के ईशे समर्थीभवामि । अपि तु नेत्यर्थः । उक्तमर्थमर्थान्तरेण द्रढयांत-यश्चन्द्रः ऋङ्गिणः शिखरिणः शैलस्य शृङ्गं शिखरं तस्य यदनं सर्वोपरितनभूमिभागः तत्र गतैः प्राप्तैः पुरुषैः । दुःखेन कष्टेन आप्यते लभ्यते इति दुरापः । सर्वथापि प्राप्तुं न शक्यः । तं विधुं चन्द्रमसं भूमिगो भूमौ स्थितः पुमान्किमिति प्रश्ने आददीत गृह्णीयात्स्वपाणिना ॥
यद्येवं तर्हि वृत्तं न कर्तव्यम् । नहि, कर्तव्यं त्ववश्यमेव । तर्हि कथं करिष्यतेऽतः करणसामर्थ्यमाह-- प्रभोः प्रभावादथ वा कथं न प्रभुर्भवामि प्रविधातुमेतत् । खःसत्प्रसादात्रिदशाचलस्य शिखामु खेलायति किं न खञ्जः ॥ ९ ॥ अथ वेति स्मरणगर्भे पक्षान्तरे वा । अत्रान्तरे मम गुरुभक्तिप्राग्भारवशाविर्भूतभाग्योदयात्स्मृतिविषयमायातम् , तदेव काव्ये प्रोच्यते ! प्रभो_रविजयसूरेः प्रभावान्माहाम्यादेतत्काव्यं प्रविधातुं निर्मातुमहं प्रभुः समर्थः कथं न भवामि । अपि तु प्रभुर्भवाम्येव । उक्तमर्थमर्थान्तरेण समर्थयति-खञ्जश्वरणविकलः पुमान् स्वः स्वर्गे सीदति तिष्ठतीति स्वःसद्देवस्तस्य प्रसादादंनुग्रहात्रिदशाचलस्य मेरोः शिखासु अग्रभागभूमःषु किं न खेलायति क्रीडति । अपि तु खेलतीत्यर्थः । यथा खो दिव्यानुभावात्सुरशिखरिशिखरे खेलति, तथाहमपि हीरसूरिमाहात्म्यादेतत्काव्यं कर्तुं समर्थीभवाम्येव । 'क्रीडति विह. रति रमते खेलति खेलायतीति खेलार्थाः' इति क्रियाकलापे ॥
इति पीठिकापद्धतिः । अथ वर्णनप्रारम्भ:- . सुपर्वभि गिभिरगिसंधैर्लीलां स्वयं विभ्रदिव त्रिलोक्याः ।
प्रेयानिव स्त्रीभिरिहास्ति जम्बूद्वीपोऽधिवेलाभिरुपास्यमानः ॥ १० ॥ . इह जगति भूमण्डलरूपमध्यमलोके पार्थिवो रजतहेमरत्नमयोऽनादृताभिधानस्य द्वी. पाधिदेवस्यावासभूत उत्तरकुरुवी. जम्बूवृक्षस्तेनोपलक्षितो द्वीपो जम्बूद्वीपोऽस्ति वर्तते । जम्बूद्वीपः किं क्रियमाणः । उपास्यमानः सेव्यमानः । काभिः । अब्धेः समुद्रस्य वे. लाभिर्जलवृद्धिभिः । कः काभिरिव । प्रेयान् . स्त्रीभिरिव । यथा अतिशयन प्रियः । मापिटभ्रातपुत्रादिसर्वस्वजनेभ्योऽपि पतिव्रतानां स्त्रीणां प्रेमाधिक्यं भर्तर्येव तेन प्रेयानिति पदोपादानम् । कान्तः स्त्रीभिनिषेव्यते । जम्बूद्वीपः किं कुर्वन् । उत्प्रेक्ष्यते-बि. भ्रदिव धारयनिव । काम् । लीलां शोभां विलासं वा । कस्याः । त्रिलोक्या जगत्रयस्य । कथम् । स्वयमात्मना । कैः । क्रीडार्थमागतैहिमवगिरिसुरसरित्यग्रहदादिनिवासिभिर्वा सुपर्वभिर्देवैः । तथा-भोगिभिर्नागकुमारैः । तथा-अङ्गिसँधैहिसाथैः । 'संघः सार्थस्तु देहिनां समूहे' । अशवाङ्गिविशेषणान्यपि । आङ्गिसंधैः । किं० । सुशोभनानि

Page #67

काव्यमाला।
पर्वाणि पर्युषणादीपालिकादीनि येषां ते तथा । पुनः कि० । भोगो राज्यादिसुखमस्त्ये. षामिति मत्वर्थीयप्रत्यये भोगिनस्तैः । विलासम् । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धात्वर्थत्वा. दाश्लेषणं मिलनं कलयन् ॥
नीराजयन्तीष्विव चित्रभानुमादाय दिग्वारविलासिनीषु । संवर्धयन्तीषु पयःपृषद्भिर्वेलासु कान्ताखिव मुक्तिकाभिः ॥ ११ ॥ यं शंभुशैलच्छविरोमगुच्छचन्द्रातपत्रोद्धतवाहिनीकम् ।।... वार्धेस्तरङ्गा मगधा इवोर्वधवं स्तुवन्तीव गभीररावैः ॥ १२ ॥ यं जम्बूद्वीपं वार्धेः समुद्रस्य तरङ्गाः कल्लोलाः ।उत्प्रेक्ष्यते-भीररावैर्मन्द्रस्वरैः स्तुव. न्तीव स्तुतिं कुर्वन्तीव । के इव । मगधा इव । यथा मागधा वंशादिस्तुतिकारिणः उर्वीधवं पृथ्वीपतिं स्तुवन्ति । किं० जम्बू: । शंभुशैलः कैलासस्तस्य च्छवयः स्फटिकरत्ननिर्यद्दद्युतय एव रोमगुच्छाश्चामराणि यस्य तथा चन्द्रो विधुमण्डल एवातपत्र छत्रं यस्य । पुनः किं० । उद्धता रङ्गत्तरजैरुत्कटा वाहिन्यो नद्यो यस्य । पश्चात्कर्मधारयः। उवधिवमपि शंभुशैलच्छविवदुज्ज्वला रोमगुच्छा यस्यां तथा-चन्द्रतुल्यमातपवारणं यस्य । तथाउद्धताः स्वच्छोत्कर्षाद्वैरिवारं तृणं मन्यमाना वाहिन्यः सेना यस्य । अत्रापि कर्मधारयः । कामु सतीषु । दिग्वारविलासिनीषु सतीषु दिश एव वाराङ्गनास्तासु । उत्प्रेक्ष्यते-नीराजयन्तीष्विव । नीराजनामारात्रिकां कुर्वतीषु । नीराजनां कुर्वन्ति इति नीराजयन्ति । करणे त्रिप्रत्ययः । नीराजयन्तीति नीराजयन्त्यस्तासु । 'प्रदक्षिणीकृत्य जयाय सृष्टया रराज नीराजनया स राजघः' इति नैषधे । 'नीराजनया आरात्रिकविधानेन' इति तदृत्तिः। किं कृत्वा । चित्रभानुं सूर्यमादाय गृहीत्वा । अन्या अपि वारविलासिन्यश्चित्रभानुं वद्धिमादाय राजानं नीराजयन्ति । 'बनो हंसश्चित्रभानुर्विवस्वान्' । तथा-'वृषाकपिः पावकचित्रभानू' इति सूर्यवद्विनाम्नी हैम्याम् । पुनः कासु सतीषु । वेलासु समुद्रजलवृद्धिषु सतीषु । किं कुर्वतीषु । संवर्धयन्तीषु अवकिरन्तीषु । उत्प्रेक्ष्यते-वर्धापयन्तीष्विव । वर्धापयन्तीति प्रयोगः कल्पकिरणावल्याम् । कैः । पयसां पानीयानां पृषद्भिबिन्दुभिः । काखिव। कान्तास्विव । यथा कामिन्यः क्षमाकान्तं मुक्तिकाभिर्मुक्ताफलैरुपलक्षणालाजैपि वर्धापयन्ति । 'अवाकिरन्वयोवृद्धास्तं लाजैः पौरयोषितः' इति रघुवंशेऽपि । 'सिता वमन्तः खलु कीर्तिमुक्तिकाः' इति नैषधे ॥ युग्मम् ॥
चन्द्रार्कचक्रद्वयभूप्रभूतक्षेत्रप्रभू रत्ननिधानवाधिः । यः कोऽपि चक्रीव चकास्त्यसंख्यद्वीपावनीपैः समुपास्यमानः ॥ १३ ॥ यो जम्बूद्वीपः कोऽप्यद्भुतवैभवः । 'जयति मधुसहायः सर्वसंसारवल्लीजननजरठकन्दः कोऽपि कन्दर्पदेवः' इति चम्पूकथायाम् । 'कोऽप्यद्भुतवैभवः' इति तहिप्पनके । चक्रीव सार्वभौम इव चकास्ति शोभते । किंविशिष्टो यः । चन्द्रो विधुरकः सूर्यस्तावेव

Page #68

१ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
चक्रे रथाङ्गे तयोर्द्वयं बिभर्तीति चक्रद्वयभृत् । पुनः किंभूतः । प्रभूतानां क्षेत्राणाम् । १ भरत २ हिमवत् ३ हरिवर्ष ४ महाविदेह ५ देवकुरु ६ उत्तरकुरु ७ रम्यक ८ ऐरण्यवत ९ ऐरावताभिधानानां नवसंख्याकानां वर्षाणां प्रकर्षेण भूरुत्पत्तिस्थानम् । पुनः किंभूतः । रत्नानां मणीनां निधानानां च वार्धिर्वार्धिनामधेया संख्या यत्र । 'शतं सहस्रमयुतं लक्षप्रयुतकोटयः । अर्बुदमब्जं खर्वे च निखर्वे च महाम्बुजम् । शङ्कुर्वाधिरन्त्यं मध्यं परार्ध्य चेति नामतः॥' इति हैममालायाम् । लौकिका संख्या । यद्वा रत्नैरुपलक्षितानि संपूर्णानि वा निधानानि निधयः वार्धिश्च । सगरचक्रवर्तिवचसा सुस्थितसुरानीतः शत्रुंजयरौलाद्वादशक्रोशदूरमुक्तः समुद्रो यत्र । पुनः किंभूतः । असंख्याः संख्यातीता ये द्वीपाः । १ धातुकीखण्ड २ पुष्कर ३ वारुणी ४ क्षीर ५ घृत ६ इक्षु ७ नन्दीश्वर ८ अरुण ९ अरुणवर १० अरुणवरावभास एवं त्रिप्रत्ययावतारकुण्डल - शङ्ख- रुचक- भुजग--कुश क्रौञ्चप्रमुखा असंख्याता द्वीपास्त एवावनीं पृथ्वीं पान्ति रक्षन्ति इति कृत्वा भूपास्तैरुपास्यमानः संसेव्यमानः । चक्री तु एकचक्रभृत्तथा एकस्य भरतादेः क्षेत्रस्य प्रभुः स्वामी । तथा चतु. र्दशनवनिधानवानेव, द्वात्रिंशत्सहस्रसंख्याकैरेव भूपै राजभिः सेव्यः ॥ इति जम्बूद्वीपः ॥
अन्तःस्फुरन्मौक्तिकरत्नराजीविराजिकुल्येशदुकूलभानः ।
भाखज्जगत्यर्जुनमेखलाया निशावशा हर्मणिकर्णिकायाः ॥ १४ ॥ संध्यारुचीकुङ्कमपङ्किलाङ्कप्राचीप्रतीचीक्षितिभृत्कुचायाः ।
द्वीपश्रियास्तारकतारहारे किनायको राजति रत्नसानुः
१५ ॥
यत्र जम्बूद्वीपे रत्नसानुर्मेरू राजति शोभते । किं । उत्प्रेक्ष्यते — द्वीपश्रिया जम्बूद्वीपल • दम्यास्तारका ज्योतींषि ता एव तारा निर्मलमौक्तिकानि । 'तारो निर्मलमौक्तिके' इत्यनेकार्थः । तेषां हारस्तत्र किनायको मध्यमणि: । किंभूताया द्वीपश्रियाः । अन्तर्मध्ये स्फुरतां द्योतमानानां मौक्तिकानां मुक्ताफलानां रत्नानां मणीनां राजी श्रेणी तया विराजते इत्येवंशीलो य: कुल्यानां नदीनाम् । 'कुल्या तु सारिणी नद्योः' इत्यनेकार्थः । ईशः स्वामी । "यादः स्रोतोवार्नदीश:' इति हैमीवचनात् । स[मुद्र ] एव दुकूलं क्षौमवस्त्रं भजत्याश्रयते सा तस्याः । ' सागराच्चाग्रे स्युर्नमी मेखलाम्बराः' इति हैमीवचनात् । समुद्रस्य वस्त्रत्वेनोपादानम् । पुनः किंभूतायाः । भास्वन्ती दीप्यमाना या जगती । कपिशीर्षकवजितप्रकारभित्तिः । सैवार्जुनस्य सुवर्णस्य मेखला काची यस्याः सा तस्याः । पुनः किंभूतायाः । निशा रात्रिर्वशा प्रिया यस्य स निशापतिश्चन्द्रस्तथा हर्मणिर्भास्करस्तावेव कर्णिके कर्णभूषणे यस्याः सा तस्याः । पुनः किंभूतायाः । संध्ये दिनाद्यवसानभवे तयो रुची कान्तिः । रुची शब्दो दीर्घेकारान्तोऽप्यस्ति । यधा --- रुच्यो रुचीभिर्जितकाञ्चनाभिः' इति नैषधे । सैव कुङ्कुमं केसरं तेन पङ्किलौ व्याप्तावङ्कावुत्सङ्गौ ययोस्तथाविधौ यौ प्राची पूर्वा प्रतीची पश्चिमा तयोः क्षितिभृतौ पर्वतावदयास्ताचलनामानौ तावेत्र कुचौ स्तनौ यस्यास्तस्याः ॥ युग्मम् ॥
१. 'कुण्डलाया:' इति पाठः.

Page #69

काव्यमाला। यत्रोल्लसद्गौरिमतुङ्गिमश्रीझरप्रवृत्तिः स्फुटभद्रशाली । करीव हेम्नः शिखरी विभाति रवीन्दुघण्टाग्रहघर्घरीमान् ॥ १६ ॥ यत्र द्वीपे हेनः स्वर्णस्य शिखरी पर्वतो मेरुर्विभाति । क इव । करीव हस्तीव । किंभूतो मेरुः करी च। उल्लसन्ती प्रोल्लासं प्राप्नुवन्ती स्फुरन्ती गौरिम्नः । 'गोरस्तु श्वेतपी. तयोः' इत्यनेकार्थः । पीतत्वस्य श्वेततायाश्च । तथा-तुङ्गिन उन्नतत्वस्य श्रीः शोभा यस्मिन् सः । समासान्तविधेरनित्यत्वाझ्यवस्थितविभाषयात्र समासान्तः कप्रत्ययो नागात् । नैषधेऽप्येवं दृश्यते । यथा-'उडुपरिषदि मध्यस्थायिशीतांशुलेखानुकरणपटुलक्ष्मीमक्षिल. क्षीचकार' इति । गजविशेषणेऽप्येवमेव । पुनः किंभूतः । झराणां निझराणां प्रवृत्तिः प्रवर्तनं प्रसरणं यस्माद्यस्मिन्वा मेरौ । करिणि तु निर्झरप्रचारवत्सप्तधाप्रवृत्तिर्मदप्रवाहो यस्मिन् । 'मदो दानं प्रवृत्तिश्च' इति हैम्याम् । पुनः किंभूतः । स्फुटं चिनिद्रमुन्मिपितं वि. कसितम्। दलितं स्फुटितं स्फुटम्' इति हैम्याम् । भद्रशालाख्यं वनं यत्र । करी तु स्फुट प्रकटं भद्रजातित्वेन शालते शोभते इति सः । 'शाल प्रशंसायाम्' इति कल्पद्रुमे । पुनः किंभूतः । रवीन्दू सूर्याचन्द्रमसौ तावेव घण्टे तथा प्रहा मङ्गलाद्या उपलक्षणानक्षत्रतारकास्त एव घर्घर्यः क्षुद्रघण्टिका यस्मिन्सः । गजोऽपि रवीन्दुवद्वृत्तघण्टाभ्यां ग्रहसक्किद्विणीभिश्च युक्तो भवति ॥
यत्रार्थिनोऽर्थेशमिव प्रसार्य करान्सुवर्ण विवरीषवः किम् । प्रदक्षिणागोचरतां नयन्ति ज्योतिर्गणा गैरिकसानुमन्तम् ॥ १७ ॥ यत्र जम्बूद्वीपे ज्योतिर्गणा ग्रहनक्षत्रतारासमूहा गैरिकस्य । 'गैरिकं स्वर्णधात्वोः' इ. त्यनेकार्थः । सानुमन्तं पर्वतं सुमेरुम् । प्रदक्षिणाया दक्षिणावर्तभ्रमिक्रियाया गोचरतां नयन्ति प्रापयन्ति । मन्ये न मे श्रवणगोचरतां गतोऽसि' इति कल्याणमन्दिरस्तवे । तथा'द्वीपाधिपान्नयनयोर्नय गोचरत्वम्' इति नैषधे । कि० । उत्प्रेक्ष्यते-करन्किरणान्पाणीन्प्रसार्य विस्तार्य विवरीषवः । 'वृञ् याचने । वरीतुमिच्छवो याचितुकामाः किम् । के इव। अधिन इव । यथा याचकाः करान्प्रसार्य सरलीकृत्य स्वर्णमभ्यर्थयितुकामा अर्थेशं धनपति प्रदक्षिणयन्त्यनुकूलीकुर्वन्ति ॥ इति मेरुः ॥ सवेशकैश्यायितकूलिनीशो ललामलीलायितसिद्धशैलः ।
द्वीपेन्दिराया इव भालपट्टो यस्मिन्व्यभाद्भारतनाम वर्षम् ॥ १८ ॥ यस्मिञ्जम्बूद्वीपे भारतमिति नाम यस्य तादृशं वर्षे क्षेत्र व्यभावभासे । यादृक् प्रथमाघरकेष्वभूत् ताइक्पश्चमारके नास्ते।अवसर्पिणीकालानुभावात्सर्वेऽपि पदार्था अनन्तगुणपर्यादिभिहीयमानाः सन्त्यत एव भूतकालः । उत्प्रेक्ष्यते-द्वीपेन्दिराया जम्बूद्वीपलक्षम्या भालपट्टो ललाटमिव । किंभूतः । सवेशे संनिधौ श्यागत्वाकैश्यायितः केशसमह
१. 'द्वीपावनीन्दोरिव' इति पाठः.

Page #70

१ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् ।
इवाचरितः । 'केशानां कैश्यकेशिके' इति हम्याम् । कूलिनीशो लवणाम्बुराशियस । पुनः किंभूतः । ललानस्तिलकस्य लीला विलासस्तद्वदाचरितः सिद्धशैलः शत्रुजयाद्रियस्मिन् यस्य वा । ललामशब्दो नकारान्ताकारान्तोऽप्यस्ति लिङ्गानुशासनावो ।
पराजितद्वीपततिप्रतीष्टचिरत्नरत्नाद्युपदागणेन । द्वीपेन पृथ्वीपतिनेव वर्ष व्यधायि धामोपनिधेरिवैतत् ॥ १९॥ द्वीपेन जम्बूनाम्ना एतद्वर्ष भारतं क्षेत्रमुपनिधैः । उत्प्रेक्ष्यते-न्यासस्य धाम गृहं व्य. धायि चक्रे । केनेव । पृथ्वीपतिनेव । यथा राज्ञा निक्षेपस्य निकेतनं क्रियते । किमतेन द्वीपेन पृथ्वीपतिना च । पराजिता निजोजोविभवैः पराभूता स्वायत्तीकृता च । 'ओजो बले प्रतापे च' इत्यनेकार्थः । या द्वीपानां ततिः श्रेणी तस्याः सकाशात्प्रतीटो गृहीतश्विरत्नानि चिरकालोत्पन्नानि रत्नानि मणयस्तदादिरुपदागण: प्राभृतप्रकरो येन स तेन । 'प्रतीष्टकामज्वलदस्त्रजालकम्', तथा 'चिरत्नरत्नाचितमुच्चितं चिरात्' इति नैषधे ॥ इति भरतक्षेत्रम् ॥
वैताढ्यशैलो विपुलां द्विफालां विनिर्मिमीते स्म निजेन यस्य । यमीभ्रमीभङ्गिविभूष्यमाणां स्त्रैणस्य सीमन्त इव प्रवेणीम् ॥ २० ॥
वैतान्यनामा शैलः यस्य भरतक्षेत्रस्य भूमी द्विफालां द्विभागां निमिमीते स्म कृतवान् । 'द्विफालबद्धाश्चिकुराः शिरःस्थितम्' इति नैषधे । केन । निजेन आत्मना। श्रुत्वा निजं भीमजया निरस्तम्' इति नैषधे । 'निजमात्मानम्' इति तद्वत्तिः । क इव । सीमन्त इव । यथा स्त्रैणस्पः स्त्रीणां समूहस्य सीमन्तः केशवम प्रवेणी कबरीं द्विफालां कुरुते । किंभूताम् । भूमी प्रवेणी च । यमी यमुना तस्या भ्रमी भ्रमणमावर्तकृज्जलपरिभ्रान्तिस्तस्या भङ्गयो विलासाः । 'शृङ्गारभङ्गिरुचिरेऽपि' इति नैषधे। 'शृङ्गारविलासयोग्येऽपि' इति त. द्वत्तिः । रचनाश्च । ताभिर्विभूष्यमाणामलंक्रियमाणाम् ॥
वैताठ्यशैलेन विभज्यमानावुभौ विभागौ भरतस्य भातः । : द्वीपावनीपं किमुपेत्य भूत्या जितौ भजन्तौ फणिनाकिलोकौ ॥ २१ ॥
भरतक्षेत्रस्य वैताढ्यनाम्ना शैलेन विभज्यमानौ विभागीक्रियमाणावुभौ द्वौ विभागा. वंशी भातो राजतः । किमुत्प्रेक्ष्यते । भृत्या स्वलक्ष्म्या जितौ पराभूतौ सन्तौ उपेत्य समीपमागत्य द्वीपमेवावनीपं भूपं सेवमानौ भजन्तौ फणिनां नागानां नाकिनां देवानां लोको भुवनौ । पातालखर्गलोकावित्यर्थः ॥ इति भरतक्षेत्रस्य द्वौ विभागौ ॥
खच्छन्दकेलीतरलीभवन्त्याः स्रस्तं शिरस्तो भुवि वर्षलक्ष्म्याः । किमुत्तरीयं मरुतोत्तरङ्गीकृतं सितं यत्र बभस्ति गङ्गा ॥ २२ ॥ .
यत्र भरतक्षेत्रे गङ्गा बभस्ति भासते । “निशानभःसदृशे रजनीगगनतुल्ये। तथा निशानस्तेजस्विभिर्वभस्तीति । तथा सदृश इ: कामो यस्य' इति चम्पूटिप्पनके । उत्प्रे

Page #71

काव्यमाला।
क्ष्यते-स्वच्छन्दं स्वेच्छया केली क्रीडा । 'केलीभिरुद्धर कृशोदर' इति नैषधे । तया तरलीभवन्त्यावश्लाजायमानाया वर्षलक्ष्म्या भरतक्षेत्रश्रियाः शिरस्तो मस्तकाद्भुवि भूमौ सस्तं पतितमुत्तरीयमुपर्याच्छादनवस्त्रं प्रावरणमिव । किंभूतम् । मरुता वायुना उत्पावल्येन तरङ्गयुकं कृतम् । पुनः किंभूतम् । सितमुज्ज्वलम् ॥ इति गडा॥इतिभरतक्षेत्रम् ॥ - तदक्षिणार्धे सुरगेहगर्वसर्वकषो गूर्जरनीवृदास्ते ।
श्रियेव रन्तुं पुरुषोत्तमेन जगत्कृताकारि विलासवेश्म ॥ २३ ॥ तस्य भरतक्षेत्रस्य दक्षिणदिक्पार्श्ववर्तिनि अर्धे सामिभागे खण्डे सुरगेहस्य स्वर्गस्य यो गर्वः स्ववैभवाहंकारस्तस्य सर्वकषः सर्वापारी गूर्जर इति नामा नीद्देश आस्ते वर्तते । उत्प्रेक्ष्यते-पुरुषोत्तमेन नरश्रेष्ठेन। जातावेकवचनम् । विष्णुना च सार्धे रन्तुं कीहितुं श्रिया लक्ष्म्या का जगत्कृता सर्वसृष्टिविधायिना विधात्रा विलासवेश्म केलि निकेतनमकारि कारतमिव । ण्यन्तप्रयोगः ॥ . .
अशेषदेशेषु विशेषितश्रीर्यो .मञ्जिमानं वहते स्म देशः । आक्रान्तदिक्चक्र इवाखिलेषु वसुंधराभर्तृषु सार्वभौमः ॥ २४ ॥ यो देशो गर्जरमण्डलो मञ्जुनो भावो मञ्जिमा तं चारुतां वहते स्म दधौ । किंभूतो देशः । विशेषः सर्वातिशायिता संजातोऽस्यामिति विशेषिता श्रीर्धनधान्यादिका सर्वापि संपत्तिरूपा लक्ष्मीः शोभा वा यस्य । अत्र समासान्तविधेरनित्यत्वात्कप्रत्ययाभावः । केषु । अशेषेषु समस्तेषु देशेषु जनपदेषु । पुनः किंभूतम् । आक्रान्तं महत्त्वादात्मना व्याप्तं दिशां चतसणामुपलक्षणाद्विदिशामपि एतावता अष्टानां हरितां चक्रं मण्डलं येन । क इव । सार्वभौम इव । यथा सर्वभूमेरीश्वरश्चक्रवर्ती अखिलेषु सर्वेषु वसुंधराभर्तृषु भूपालेषु विशेषितश्रीभवति । किंभूतः । आक्रान्तं खभुजबलेन विजितं दिक्चक्रं येन ॥.
सुखामिभाजो विबुधाभिरामाः सजिष्णवो यत्र पुरः स्फुरन्ति । धृता दधानेन दिवाभ्यसूयां येनामरावत्य इवाप्रमेयाः ॥ २५ ॥ यत्र देश पुरो नगर्यः स्फुरन्ति । किंभूताः । सुशोभनं नीतिमन्तं खामिनं राजानं भजन्ति इति सुस्वामिभाजः । पुनः किंभूताः । विशेषेण बुधाश्चतुर्दशविद्यावेदिनः पण्डितास्तैरभिरामा मनोज्ञाः । पुनः किंभूताः । सह जिष्णुभिर्जयनशीलैः सुभटादिभिर्वर्तन्ते यास्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-दिवा देवलोकेन सहाभ्यसूयामी? दधानेन वहता येन देशेन अप्रमेयाः प्रमातुमशक्या गणनातीता अमरावत्य इन्द्रपुर्य इव धृताः । किंभूता अमरावत्यः । सुस्वामिनं सहस्राक्षत्वात्सर्वप्रकृतिभाववेदिनं पुरंदरं स्वामिकार्तिकं वा भजन्तीति । पुनः किंभूताः । विबुधैर्देवै रम्याः । पुनः किंभूताः । सह जिष्णुना शक्रेण कृष्णेन वा वर्तन्ते यास्ताः । सश्रीका हरय इति चम्पूकथायाम् । अथ वा जिष्णुश्च जिष्णुश्च जिष्णू कृष्णेन्द्री ताभ्यो सह । सरूपाणामेकशेषे ॥

Page #72

१ सर्गः]
हीरसौमाग्यम् ।
अथ कानिचित्तीर्थानि प्रतिपाद्यन्तेशत्रुजयाद्रेस्तलहट्टिकायां यदापभिर्वासयति स पूर्वम् । द्विषन्निव क्षोणिभृतां विनीतां यस्मिंस्तदानन्दपुरं समस्ति ॥ २६ ॥ यनगरं पूर्व प्रथमयात्राकरणसमये शत्रुजयाद्रिदर्शनादुत्पन्नामन्दानन्दात् शत्रुजयादेः सिद्धावलयस्य तलहहिकायां सीमभूमौ । 'सम्मेतशैलतलहहिकायां प्रामसत्तमे । क्षेमंकरः सार्थनामा प्रामाध्यक्षो भवानभूत् ॥' इति प्रतिक्रमणसूत्रबृहद्वृत्तौ । ऋषभस्यापत्यमार्षभिभरतचक्री वासयति स्म निवेशितवान् । वार्धकिरत्नेनेति शेषः । क इव । क्षोणिभृतां द्विषन्निव । यथा पर्वतानां शत्रुरिन्द्रः पूर्व प्रथमं श्रीऋषभस्वामिराज्यावसरे सर्वनगर. पुरग्रामादिनिवेशनप्रथमप्रारम्भे विनीतां नाम्नी नगरी वासितवान् । धनदेनेति शेषः । यस्मिन्देशे तदानन्दपुरमधुना नु बृहनगरापराभिधानं पुरं विभाति ॥ इत्यानन्दपुरम् ॥
यत्तुङ्गतारङ्गगिरौ गिरीशशैलोपमे कोटिशिला समस्ति । स्वयंवरोर्वीव शिवाम्बुजाक्षीपाणिग्रहे कोटिमुनीश्वराणाम् ॥ २७ ॥ यस्मिन्देशे तुङ्गेऽभ्रंलिहे तारङ्गनानि पर्वते कोटिशिला समस्ति विद्यते । किंमते तारङ्गगिरौ । गिरीशस्य शिवस्य शैल: कैलाशस्तस्योपमा सादृश्यं यस्य स तस्मिन् । उ. ‘रप्रेक्ष्यते-कोटिसंख्याकानां मुनीश्वराणां शिवं सिद्धिः सेवाम्बुजाक्षी वधूस्तस्याः पाणिप्रहे विवाहे स्वयंवरोर्वी स्वयंवरमण्डपमेदिनीव ॥
यत्पर्वते कल्पितसप्तभूमी राजर्षिणाकार्यत जैनगेहः। इवाघिरोढुं शिवचन्द्रशालां निःश्रेणिकारोहणसप्तकाङ्का ॥ २८ ॥
यस्मिस्तारङ्गशैले राजर्षिणा कुमारपालेन कल्पिता रचिताः सप्तसंख्याका भूमयः । पिट्टणिका । उपर्युषार स्थितिस्थानकानि यत्र स कल्पितसप्तभूमि नगेहः प्रासादः शिल्पिभिरकार्यतं निर्मापितः । उत्प्रेक्ष्यते-शिवं मोक्षस्तदेव चन्द्रशाला शिरोगृहं तामधिरोदुमुपरि चटितुम् । चटतिप्रयोग ऋषिमण्डलवृत्तौ। यथा-'चटिष्यति कथं प्रौढदेहोऽयं गजराजवत्' इति । आरोहणानां सोपानानां सप्तकमङ्के उत्सङ्गे यस्यास्तादृशी निःश्रेणिका अधिरोहणी कारितेव ॥
गभीरताधःकृतवार्धिनेवोपदीकृतं दन्तिनमुद्वहन्तम् । राजर्षिरस्मिन्विजयाङ्गजातं तीर्थाधिपं स्थापयति म चैत्ये ॥ २९॥ अस्मिस्तारङ्गगिरौ चैत्ये स्वकारिताप्रासादे राजर्षिः कुमारपालभूपालो विजयाया जितशत्रुनृपपत्न्या अङ्गजातं नन्दनमजितनामानं द्वितीयतीर्थकरं स्थापयति स्म निवेशयामास। किं कुर्वन्तम् । उद्वहन्तं दधतम् । कं कर्मतापन्नम् । दन्तिनमल्लिाञ्छनरूपं गजम् । उत्प्रेक्ष्यते-गभीरतया गाम्भीर्येणाधःकृतेन अलब्धमध्यत्वेन पराभूतेन वार्धिना समुद्रेण उपदीकृतं दौकितमिव । वा? जलकारणां सद्भाव[स]त्वादैरावणस्याप्यर्णवे समुत्पन्नत्वा

Page #73

काव्यमाला।
च्छेयमुत्प्रेक्षा । अथ वा 'विन्ध्येन धैर्यैरिव धिकृतेन' इति पाठः । तत्र धैर्मन्दरादिभ्योऽप्यतिशायिस्वधीरताभिधिकृतेनातिभूतेन विन्ध्येन विन्ध्याचलेनोपदीकृतमिव । विन्ध्याचले हि कारणां सद्भावः । 'रोहणाचले रत्नानि । मलयाद्री चन्दनानि । विन्ध्याचले गजाः' इत्यादि काव्यकल्पलतायाम् । तथा-'स्वस्थानात्पदमात्रमप्यचलतो विन्ध्यस्य चानेकशो जायन्ते मदपालिपालितयशःश्रीलम्भिनः कुम्भिनः' इति सूक्तेऽपि ॥
चैत्येन चूडामणिनेवं शीर्ष विर्भूष्य राजर्षिरमुष्य श्रृंङ्गम् । .. सिद्धाचलस्येव सुमङ्गलाभूस्तीर्थत्वमुखें प्रथयांचकार ॥ ३० ॥
कुमारपालोऽमुष्य तारणगिरेः । तारण इत्यभिधानं सामसौभाग्यकाव्ये । तीर्थत्वं च सकलकर्मक्षयकरणविधिना मोक्षगमनस्थानकतामुळ पृथिव्यां प्रथयांचकार विस्तारयामास । क इव । सुमङ्गला भूरिख । यथा सुमङ्गला ऋषभदेवपत्नी तस्या तस्या वां भवतीति सुमङ्गलाभूर्भरच(त)क्री सिद्धाचलस्य शत्रुजयाद्रेस्तीर्थतां प्रथयति सा । किं कृत्वा । विभुष्य विभूषां शोभा लम्भयित्वा । कम् । शृङ्गं शिखरम् । अर्थात्तारणगिरेरेव । केन । चैत्येन स्वकारित विहारेण । किं केनेव ।, शीर्षे चूडामणिनेव । यथा कश्चित्पुमान् मस्तकं चूडामणिना विभूषयति ॥
देशे पुनस्तत्र समस्ति शर्केश्वरोऽन्तिकस्थायुकनीगनाथः । धात्रा धरित्र्यां जगदिष्टसिद्ध्यै मेरोरिवादाय सुरद्रुरुप्तः ॥ ३१ ॥
अपरतीर्थवर्णनाधिकारे तत्र गुर्जरदेशे पुनरन्यत् श्रीशद्वेश्वरपार्श्वनाथः तीर्थ समस्ति जागति । किं० शङ्केश्वरः । अन्तिके समीपे स्थायुकः सेवाहेवाकितया नित्यं तिष्ठत्येवंशील: नागानां नाथः प्रभुर्धरणेन्द्रो यस्य । अथ वा। षष्ठाशीतिसंहस्रनागनायकप्राग्जन्मवर्धमानाचार्याभिधानशद्धेश्वराधिष्ठायकनागेन्द्रो यस्य । अथ वा पुरुषादेयनामकर्माणं श्रीपावनाथं विमुच्य अन्येषां देवानां समीपे अधिष्ठातृत्वेन । अमानोना प्रतिषेधे । ना कदा. चिदपि न गच्छन्तीति नागाः अष्टाचत्वारिंशसहस्रयक्षास्तेषां नाथः पार्श्वयक्षो यस्य सः । उत्प्रेक्ष्यते-जगदिष्टसिद्ध्यै । 'तात्स्थ्यात्तद्यपदेशः' इति न्यायाज्जगज्जनानामिष्टस्याभिलषितस्य सिद्ध्यै पूर्तये मेरोः मुरतरुनिवासभूमेरादाय गृहीत्वार्थात्कल्पद्रुमं धात्रा ब्रह्मणा धरित्र्यां गुर्जरमण्डलमेदिन्याम् । धरित्रीति गुर्जराभिधानम् । अथवा केवलं भूमावेव सुरदुः कल्पवृक्ष उप्तः प्ररोपित इव ॥ विद्याधरेन्द्रौ विनमिन मिश्च यद्विम्बमभ्यर्चयतः म पूर्वम् । स्वर्गे ततोऽपूजि विडोजसा यत्स्वधाम्न एव स्पृहयेव सिद्धेः ॥ ३२ ॥ नमिश्च पुनर्विनमिर्नाम विद्याधरेन्द्रौ छद्मस्थश्रीऋषभदेवसेवासंतुष्टधरणेन्द्रप्रदत्तवैताच्यदक्षिणोत्तरश्रेणिद्वयराज्याष्टाचत्वारिंशद्विद्यालंकृतौ पूर्व प्रथममस्याश्चतुर्विशत्यादिसमये श्रीमयुगादिदेवे विद्यमाने सति नमिविनमिनामानौ खेचरेन्द्रौ यस्य श्रीशङ्केश्वरपार्श्व.

Page #74

१ सर्गः] . हीरसौभाग्यम् ।
१३ नाथस्य बिम्ब प्रतिमामभ्यर्चयतः स्म पूजयतः स्म । बिम्बशब्दः पुनपुंसके । ततस्तदनन्तरं यद्विम्बं विडोजसा शक्रेणापूजि पूजितम् । उत्प्रेक्ष्यते-स्वर्गे देवलोके मनुष्यावतारं विनैव देवसंबन्धिवैक्रियशरीरेणैव सिद्धेर्मुक्तेः स्पृहया वाञ्छयेव ॥
तेनाथ मुक्तं गिरिनारिशृङ्गेऽधिगम्य माणिक्यमिवामराणाम् ।. नीत्वात्मधाम्नोर्विधुपद्मपाणी यदार्चतां निर्वृतिमीहमानौ ॥ ३३ ॥ विधुपद्मपाणी चन्द्राौं यत् श्रीशर्केश्वरपार्श्वबिम्बमात्मधाम्नोः स्वगृहयोनिजविमानयोर्वा नीत्वा आनीय आर्चतां पूजयतः स्म । किं कृत्वा । अथ कियत्कालं पूजनात्तं तेन शक्रेण सौधर्मेन्द्रेण गिरिनारिशृङ्गे रैवताद्रेः काश्चनबलानकाख्यशिखरे मुक्तं स्थापितम् अर्थाद्यत्पार्श्वविम्बं सुराणां माणिक्यमिव चिन्तारत्नमिवाधिगम्य संप्राप्य । विधुपद्मपाणी किं कुर्वाणौ । ईहमानौ कावन्तौ । काम् । निर्वृति मुक्ति सुखं च ॥
ताभ्यां ततः स्थापितमुज्जयन्ते पाच स्वसर्वस्वमिवावसाय । आखण्डलः कुण्डलिनां क्रमेण सभाजनायानयदात्मधाम्नि ॥ ३४ ॥ कुण्डलिनां भुजंगानामाखण्डलः पुरंदरो नागेन्द्रः क्रमेण कियता कालेन श्रीपार्श्वबिम्ब सभाजनाय पूजनार्थम् । 'सभाजनं तत्र ससर्ज तेषां सभाजने पश्यति विस्मिते सा' इति नैषधे । 'सभाजनं पूजनम्' इति तंदृत्तिः । आत्मधानिं स्वमन्दिरे आनयदानयति स्म । किं कृत्वा । अवसाय ज्ञात्वा । कम् । पार्श्वनाथम् । पुनः पूर्ववदेव ताभ्यां चन्द्रार्काभ्यामुज्जयन्ते रैवताचले स्थापितं न्यासीकृतम् । किमिव । स्वसर्वस्वमिव स्वस्यात्मनः सर्वव्यनिधिमिव ॥ गिराथ नेमेररविन्दनाभिरुपास्य पद्माप्रियमष्टमेन । आनाययत्तेनं जितं तमात्मद्विषजयं मूर्तिमिवाश्रयन्तम् ॥ ३५ ॥ अथ कियत्कालपूजनानन्तरमरविन्दनाभिर्नारायणो नेमेः श्रीनेमिनाथस्य गिरा वाचाटमेनाष्टमभक्तेन पद्माप्रियं पद्मावत्याः प्राणनाथं धरणेन्द्रमुपास्य आराध्य तेन धरणेन्द्रेण तं पूर्वव्यावर्णितस्वरूपं जिनं पार्श्वनाथमानाययत् । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्ति शरीरंमाश्रयन्तमास्मनः स्वस्य द्विषतां वैरिणां विजयमिव । 'अरविन्दनाभिः' इति माघकाव्ये । तथा 'अर. विन्दनाभिर्भाललोचनश्चक्रपाणि रित्यादयः शिष्टप्रयोगाः संमता एव' इति कातन्त्रव्याकरणवार्तिकेऽपि ॥
ततो जरा येन यदूद्वहानां न्यवारि वारा स्नपनोद्भवेन । बाणस्य कुष्टं वपुषस्त्विषेव राजीविनीजीवितवल्लभेन ॥ ३६॥ ततोऽत्रागमनानन्तरं येन श्रीपार्श्वनाथेन सपनोद्भवेन निजनानसमुत्पनेन दारा स. लिलेन कृत्वा यवहानां यदुनन्दनानां समस्तयादवानां जरा प्रतिवासुदेवजरासंधविद्याशखसमुद्भूतीवनसा । 'विस्रसा जरा' इति हैम्याम् । न्यवारि निवारिता । केनेव । राजी

Page #75

काव्यमाला1
विनीजीवितवल्लभेनेव । यथा पद्मिनीप्राणनाथेन भानुना विषा,स्वकिरणेन कृत्वा बाणस्य बाणनाम्नः कवेर्वपुषः शरीरात्कुष्टं दुष्टरोगविशेषो निराकृतः । एतद्यतिकरविस्तरभक्तामरस्तववृत्तेरवसेयः॥
यत्रार्हताध्मायि निजध्वजिन्यास्त्राणाय कम्बुभ्रंमता समन्तात् । तत्राच्युतेनारिजयप्रशस्तिरिवात्मनः शङ्खपुरं न्यधायि ॥ ३७ ॥ यत्र स्थाने निजस्या(जाया) आत्मीयाया निजस्य स्वस्य वा ध्वजिन्याः सेनायास्त्रा. णाय रक्षणाय समन्तात्सेनासर्वतो भ्रमता भ्रमणी कुर्वता सता अर्हता श्रीनेमिनाथेनं कम्बुः शक्रशङ्खोऽध्मायि वादितः पूर्यते स्म । तत्र तस्मिन्स्थाने अच्युतेन विष्णुना शसपुरं नाम नगरं न्यधायि स्थापितम् । वासितमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनो निजस्य शत्रूणामरीणां जयप्रशस्तिः संग्रामे जरासंधादिद्वेषिनिषूदनाद्यक्षरमालिकेव ॥ .
वसुंधराया इव वैजयन्तं निर्माप्य चैत्यं सुरगोत्रमित्रम् । . . निवेशयामास सुवर्णबिन्दुरानन्दसान्द्रोऽत्र जिनेन्द्रबिम्बम् ॥ ३८ ॥
सुवर्णबिन्दुर्नारायणोऽत्र चैत्ये जिनेन्द्रविम्ब श्रीपार्श्वनाथप्रतिमां निवेशयामास स्थापि. तवान् । किं कारयित्वा । निर्माप्य विधापयित्वा । किम् । चैत्यं प्रासादम् । किंभूतम् । सुराणां गोत्रस्य गिरेमरोः । 'शैलोऽद्रिः शिखरी शिलोच्चयगिरी गोत्रोऽचलः सानुमान्' इति हैम्याम् । मित्रं सुराद्रिवत्तुङ्गमित्यर्थः । केि. सुवर्णविन्दुः । आनन्दसान्द्रः प्रमोदमेदुरः। उत्प्रेक्ष्यते-वसुंधरायाः पृथिव्या वैजयन्तमिन्द्रप्रासादमिव ॥
स्वकारितेशाचलचारुचैत्ये निशिंतः सज्जनमन्त्रिणा यः । ‘स रोपितः स्वःशिखरीव सौधाङ्गणेऽस्य जज्ञेऽखिलसिद्धिदायी ॥३९॥
स शर्केश्वरपार्श्वनाथोऽस्य सजनमन्त्रिणोऽखिलाः समस्ता अष्टसंख्याका अणिमाद्या अन्या वा मन्त्रतन्त्रस्वर्णरूप्यादिका हृदयाभिलाषिता सिद्धीर्ददानीत्येवंशीलो. दायी दायको जज्ञे जातः । क इव । स्वःशिखरीव । यथा सौधस्य निजमन्दिरस्याङ्गणे रोपित उप्तः सुरद्रुमो निखिलार्थसिद्धिदः स्यात् । स कः । यः प्रभुः स्वेनैवात्मनैव कारितं शिल्पिभिनिर्मापितम्, तथा-ईशाचल: कैलाशस्तद्वच्चार तुङ्गं सुधाधवलं च यच्चैत्यं प्रासादस्तस्मिन् सजननाम्ना मत्रिणा निवेशितः स्थापितः। अथ वा सजनमन्त्रिणा स्वकारितोत्तुङ्गचैत्ये निवेशितस्तस्मिन् सौधाङ्गणे प्ररोपितसुरतरुरिव सकलार्थसिद्धिदातासीत् । अत्र च 'प्ररोपितः' इति पाठः ॥ निःस्वादिवैश्वर्यमनाप्य झंझूपुरातो दुर्जनशल्यभूमान् । रूपं यतः स्मारमिवाप्य देवस व यच्चैत्यमचीकरच्च ॥ ४० ॥ च पुनः-कियति काले व्यतीते सति दुर्जनशल्यनामा भूमान् राजा यच्चैत्यं यस्य भगवतः प्रासादमचीकरत् शिल्पिभिः कारयामास । उत्प्रेक्ष्यते-देवस व सुपर्वविमान

Page #76

१ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । मिव । किं कृत्वा । यतः श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथात् रूपं दुष्टरोगापगमात्सर्वाङ्गसुभगतामाप्य लब्ध्वा । उत्प्रेक्ष्यते-स्मारं स्मरसंबन्धि रूपं संप्राप्य । पुनः किं कृत्वा । अनाप्य अनासाद्य । कुतः-झंझपुरे झंझूवाडाख्यग्रामे । योऽर्कः साधिष्ठायकसूर्यप्रतिमा ततः । प्रथम हि दुर्जनशल्यभूमीपतिः सूर्यपुर उपविष्टः । ततस्तदधिष्ठायकेन प्रोक्तं यत्-'तवाङ्गकुष्ठादिरोगामयो मयापनेतुं न शक्यते । ततस्त्वं शङ्खश्वरपार्श्वनाथपार्श्व प्रयाहि । स एव तव सर्वाङ्गीणान्रोगानपनेष्यति । तदनु शङ्केश्वरपार्श्वनाथमाराध्य सम्यग् रूपवानासीदिति संप्रदायः । अतो झंझपुरस्थभास्करात्सम्यक् रूपं न प्राप्तम् । कस्मादिव । निःस्वादिव । यथा दरिद्रपुरुषादैश्वर्य नाप्यते । अत्र पूर्वीचार्यप्रणीतस्तुतिकाव्यानि यथा-'अपूपुजत्त्वां विनमिन मिश्च वैतात्यशैले वृषभेशकाले । सौधर्मकल्पे सुरनायकेन त्वं पूजितो भरितरं च कालम् ॥ १ ॥ आराधितस्त्वं समयं कियन्तं चान्द्रे विमाने किल भानवेऽपि । 4. ग्रावतीदेवतया च नागाधिपेन देवावसरेऽर्चितस्त्वम् ॥ २॥ यदा जरासंधप्रयुक्तविद्याबलेन जातं स्ववलं जरार्तम् । तदा मुदा नेमिगिरा मुरारिः पातालतस्त्वां तपसा निनाय ॥ ३ ॥ तव प्रभोस्तान्त्रजलेन सिक्तं रोगैविमुक्तं कटकं बभूव । संस्थापितं तीर्थमिदं तदानीं शवेश्वराख्यं यदुपुंगवेन ॥ ४ ॥ तथा कथंचित्तव चैत्यमत्र श्रीकृष्णराजो रचयांचकार । स द्वारकास्थोऽपि यथा भवन्तं ननाम नित्यं किल सप्रभावम् ॥ ५ ॥ श्रीविक्रमान्मन्मथवाणमेरुमहेशतुल्ये समय व्यतीते। त्वं श्रेष्ठिना सज्जननामकेन निवेशितः सर्वसमृद्धिदोऽभूः ॥ ६॥ झंझपुरे सूर्यपुरोऽनवाप्तं त्वतोऽधिगम्यागमनङ्गरूपम् । अचीकरदुर्जनशल्यभूपो विमानतुल्यं तव देवचैत्यम् ॥ ७॥' इति ।
पद्मावतीप्राणपतिः प्रसूनाशनी भविष्णुश्चरणारविन्दे । · तन्तन्यते यन्महिमानमुव्यां सरोजसौरभ्यमिवाहिकान्तः ॥ ४१ ॥
पद्मावत्या वैरोट्यापरनामधेयायाः प्राणपतिर्भता धरणोरगेन्द्रो यन्महिमानं यस्य श्रीशड्वेश्वरपार्श्वनाथस्य माहात्म्यमुयो धरित्र्यां तन्तन्यते अद्यापि यावदतिशयेन विस्तारयति । पद्मापतिः किंभूतः । प्रसूनं पुष्पं तदेवाशनमाहारो यस्य स प्रसूनाशनो भृङ्गः । 'भोज्यं तु पुष्पमधुनी' इति हैमीवचनात् । स भविष्णुर्भवनशीलः । कस्मिन् । अर्थाद्यद्भगवत. चरणारविन्दे मादपछे। क इव । अहिकान्त इव । यथा अहिकान्तो वायुः । 'वातो. ऽहिकान्तपवमानमरुत्' इति हैम्याम् । सरोजसौरभ्यं कमलपरिमलं क्षितौ तन्तनोति ॥
यो ध्वंसतेऽष्टापि दरान्नराणां व्यालान्ववायानिव वैनतेयः । शयेशयालूः पुनरष्टसिद्धीः प्रणेमुषां यः कुरुते कृपालुः ॥ ४२ ॥ यो भगवानराणामर्थादात्माश्रितमानवानां दरान् मनुष्यादुत्पन्न इह लोकभयम् , सिंहस. पीद्युत्पन्नपरलोकभयम्,चौरराजाद्युत्पन्नादानभयम्, अग्निविद्युदाद्यकस्माद्भयम्,दुःकालजा. तजीविकाभयम् , मरणभयम्,अयशोभयम्, नरकतिर्यग्गत्यादिदुःखजं संसारभयमेतान्यष्टौ । अथ वा मत्तेभमृगेन्द्रदवाग्निभुजंगसंग्रामसमुद्ररोगचौराभिधानानि महाभयानि विध्वंसते ना

Page #77

१.६
काव्यमाल ।
शयति । क इव । वैनतेय इव । यथा वैनतेयोऽष्टसंख्यान् व्यालानां सर्पाणामन्ववायान् कुलानि वासुक्यनन्ततक्षककंकोलपद्ममहापद्मशङ्खकुलीश शिनामानि विध्वंसते । पुनः कृपालुर्दया• वान् प्रणेमुषां निजपादाम्बुजयोर्नश्रीभूतानां जनानां लघिमा वशिता ईशत्वं प्राकाम्यं म हिमा अणिमा यत्र कामावसायित्वं प्राप्तिरित्यष्टसंख्याका अष्टनाम्न्यो वा सिद्धयः ताः शये हस्ते शयालुः शयनशीला हस्तस्थिताः कुरुते संपादयति ॥
ऊर्जस्वलत्वं कलय कलौ यो निधिर्महिम्नां महसामिवांशुः ।
जागतिं शङ्खश्वरपार्श्वनाथः श्रेयः पुरीप्रस्थित पान्थसार्थः ॥ ४३ ॥
यः श्रीशङ्खेश्वरपार्श्वनाथो जागर्ति स्फूर्जति । किं कुर्वन् | कलौ कलिकालेsपि युगे ऊर्जस्वलत्वं स्फूर्तिमत्तां कलयन् धारयन् । किंभूतः । महिमां माहात्म्यानां प्रभावानां निघिराश्रयस्थानम् । क इव । अंशुरिव । यथा सूर्यो महसां तेजसां प्रतापानां वा निंधानम् । पुनः किंभूतः । श्रेयः सिद्धिरेव पुरी नगरी तत्र प्रस्थिताश्चलिता ये पान्या भव्याध्वगास्तेषां सार्थ इव सार्थः ॥ इति श्रीशङ्खश्वरपार्श्वनाथः ॥
तत्रापि च स्फूर्तिमियर्त्यपूर्वी श्रीस्थम्भने स्थम्भनपार्श्वदेवः । व्यध्वंसि धन्वन्तरिणेव येन कुष्टोपतापोऽभयदेवसूरेः ॥ ४४ ॥
अपि च- पुनरन्यद्वर्णनप्रस्तावे तत्र गुर्जरमण्डले श्रिया लक्ष्म्या युक्तं यत्स्थम्भनं स्थम्भतीर्थपुरं तत्र स्थम्भननामा पार्श्वदेवोऽपूर्वामसाधारणीं स्फूर्ति मियतिं गच्छति । प्राप्नोतीत्यर्थः । येन श्रीस्थम्भनपार्श्वदेवेन नवागीवृत्तिविधोऽभयदेवसरे: कुष्ठोपतापः । अर्थात् शरीरात्कुष्ठनामा उपतापो रोग: । 'रोगो रुजा रुगातको • आम आमय आकल्यमुपतापो गदः समः' इति हैम्याम् । व्यध्वंसि निरस्तः । केनेव । धन्वन्तरिणेव । कविसमयानुसारेण नारायणासुरसुरमथितक्षीरसमुद्रसमुद्भूतचतुर्दशरत्नमध्ये धन्वन्तरिनाम वैद्यरत्नमजायत । यथा धन्वन्तरिरत्नेन धन्वन्तरिनाम्ना वैद्यराजेन कुष्टादिसर्वरोगो विध्वस्यते ॥ स्वक्षारतां सूनुकलङ्कितां च मार्छु क्रमाम्भोजरजोमृतेन ।
वेलाछलाद्यं जलधिर्द्विवेलमुत्कण्ठितो नन्तुमिवाभ्युपैति ॥ ४५ ॥
जलधिः समुद्रो द्विवेलं द्वे वेले वारौ यत्रेति क्रियाविशेषणम् । वारद्वयं वेलाछलाद्वारिवृद्धिव्याजात् । उत्प्रेक्ष्यते - यं स्थम्भनपार्श्वदेवं नन्तुं नमस्कर्तुमिवाभ्युपैति अभिमुखं समेति । किंभूतो जलधिः । उत्कण्ठितः कण्ठादूर्ध्वमुत्कण्ठ उत्कण्ठत्वं संजातमस्येति भावप्रधानो निर्देशः । अन्योऽप्युत्कण्ठित औत्सुक्यकलितो जिनं नन्तुमायाति । किं कर्तुम् । मार्टुमपनेतुम् । काम् । स्वस्यात्मनः क्षारतां लवणतां द्रोहन्तशक्रोद्धतां च । च पुनः सूनोश्चन्द्रमसः । विधोः समुत्पन्नत्वात् । कलङ्को गुरुदाराधिगमनात्परस्त्रीलाम्पव्यापवादो ऽस्यास्तीति कलङ्की तस्य भावः कलङ्किता ताम् । 'कलङ्कोऽङ्कापवादयो:' इत्यनेकार्थः । केन । क्रमादर्थाद्भगवत्पादावेवाम्भोजे कमले तयो रजो रेणुस्तदेवामृतं पीयूषं तेन । ‘त्वत्पादपङ्कजरजोऽमृतदिग्धदेहा' इति भक्तामर स्तोत्रे ॥ इति स्थम्भनपार्श्वनाथः ॥

Page #78

१ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
तीर्थानि तीर्थाधिपपावितानि परस्सहस्राण्यपराण्यपीह ।
स्फूर्ति परां बिभ्रति पूर्वदेशे जिनेशकल्याणकशालिनीव ॥ ४६ ॥
.
• अपि पुन:, इह देशे लाडणचारूपप्रमुखानि अन्यान्यपराणि परस्सहस्राणि सहस्रात्पराणि सहस्रशः अनेकसहस्रसंख्यानि तीर्थानि पुण्यस्थानानि परां प्रकृष्टां स्फूर्ति विभ्रति कलयन्ति । किं० | तीर्थाधिपैर्जिनेन्द्रैरर्थात् जिनप्रतिमाभिः पावितानि पावनीकृतानि । पवित्रितानीत्यर्थः । कस्मिन्निव । पूर्वदेश इव । यथा पूर्वदेशे सहस्रसंख्याकानि तीर्थानि स्फुरन्ति । किंभूते पूर्वदेशे । जिनेशास्तीर्थकरास्तेषां कल्याणकानि व्यवनजन्मदीक्षाज्ञानमोक्षगमनस्थानानि तैः शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलस्तस्मिन् ॥ इति पुण्यस्थानानि ॥
अथ क्रीerस्थानकानि.
१७
नवोदयं हीरकुमारचन्द्रं निरीक्षितुं कौतुकिनीसमेता |
स्वयं स्वयंभूतनया किमेषा सरस्वती यत्र विभाति सिन्धुः ॥ ४७ ॥ यत्र देशे सरस्वतीनामा सिन्धुर्नदी विभाति शोभते । उत्प्रेक्ष्यते – नवो नूतनो भा विनि भूतोपचारादुदयो यस्य तं तथोक्तम् । हीरनामा कुमारेषु कुमाराणां वा मध्ये चन्द्र इव दीप्यमानत्वात् विविधनादहासवाग्विलासविश्राणनादिभिराह्लादकत्वाद्वा कुमारचन्द्रस्तं निरीक्षितुं द्रष्टुं कौतुकं विद्यते यस्याः सा कौतुकिनी कुतूहलाकलिता । एषा किं स्वयंभुवो धातुस्तनया पुत्री भारती स्वयमात्मना नदीरूपेणेत्यर्थः । ' ब्रह्मपुत्री सरस्वती नदी' इति हैमीवचनात् । समेता समांगतेव । अन्यापि वशा कौतुकान्नवोदयं चन्द्रं प्रेक्षितुं समेति ॥
कपोलपालीमृगनाभिपत्रलताङ्कितैश्च द्विजचन्द्रिकायैः ।
क्रीडन्मृगाक्षी वदनैर्बभौ या सहस्रचन्द्रेव विरञ्चिपुत्री ॥ ४८ ॥
या विरश्चिपुत्री सरस्वती सरित् क्रीडन्त्यो जलविलासं सृजन्त्यो या मृगाक्ष्यः सारङ्गनयनास्तरुण्यस्तासां वंदनैर्मुखैः सहस्रचन्द्रेव दशशतमृगाङ्केव बभौ भाति स्म । किंभूतैर्वदनैः । कपोलपालीषु गण्डस्थलेषु । पालीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । ' कपोलपाली जनितानुबिम्बयोः' इति नैषधे । या मृगनाभेः कस्तूरिकायाः पत्रलता: पत्रवल्लयः ताभिरङ्कितैः कलितैः । पुनः किंभूतैः । द्विजानां दन्तानां चन्द्रिका ज्योत्स्ना । कान्तिरित्यर्थः । ता अ क्रोडे येषां तैः । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघुवंशे ॥
यूनो रिरंसोपगतान्सकान्तान्हंसखनैः स्वागतमुच्चरन्ती । तरङ्गहस्तस्थितपङ्कजैर्या विश्राणयामास किमर्धमर्ध्यान् ॥ ४९ ॥
या सरस्वती नदी यूनस्तरुणान् । तरङ्गाः स्वकल्लोला एव हस्तास्तेषु स्थितैः पङ्कजैः कमलैः कृत्वा । किम् । उत्प्रेक्ष्यते - अर्धे पूजाविधिम् । 'अर्घः पूजाविधौ मूल्ये द्रव्ये' इत्यनेकार्थः । विश्राणयामास । 'दत्ते ददाति विश्राणयति प्रयच्छति च' इति क्रियाकलापे । प्र
1
३

Page #79

काव्यमाला।
दत्ते स्म । या किं कुर्वती। उच्चरन्ती कथयन्ती।पृच्छन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-उच्चरन्तीव। गर्भितोत्प्रेक्षा । किम् । स्वागतं सुखेनागतं कुशलप्रश्नं वा । कैः । हंसस्वनैमङ्गलरावैः । कान्प्रति । यूनस्तरुणान् । किंभृतान् । रिंसया जलक्रीडां कर्तुमिच्छया उपगतान् स्वस्मिन् विषये समागतान् । पुनः किंभूतान् । सकान्तान्सहकान्ताभिर्वर्तन्ते ये प्रियायुक्तान् । पुनः किंभूतान् । अान् पूजायोग्यान् ।।
विधोधियामन्दमरन्दलीनशिलीमुखोन्मीलितपुण्डरीकम् । वीक्ष्याभितो यत्र चकोरिकाभिरभ्रामि पीयूषरसाभिकाभिः ॥ ५० ॥ यत्र सरस्वत्यां सरिति अमन्दमरन्दार्थ प्रचुरमकरन्दपानकृते लीना अन्तर्निलीय स्थिताः शिलीमुखा भ्रमराः यत्र एवंविधम् । तथा-उन्मीलितं विकसितं पुण्डरीक सिता. म्भोजं वीक्ष्य विलोक्य पीयूषस्यामृतस्य रसो निःस्यन्दस्तस्याभिकाभिः कामयित्रीभिः । 'कामुकः कमिता कम्रोऽनुकः कामयिताभिकः' इति हैम्याम् । चकोरिकाभिर्योत्स्नाप्रियजायाभिर्विधोधिया चन्द्रबुद्ध्या अभितः समन्तादभ्रामि भ्राम्यते स्म । चकोरिकानाममृतपानमने वक्ष्यते ॥ इति सरस्वती ॥
मुक्तालताङ्केव निजोपकण्ठश्रेणीभवलक्ष्मणपक्षिलक्षैः । शिञ्जानमञ्जीरवतीव कूलानुकूलकूजत्कलहंसिकामिः ॥ ५१ ॥ शिलीमुखाश्लेषिसरोरुहेव सनेत्रक्रिश्रियमाश्रयन्ती । रथाङ्गनामद्वितयेन तुङ्गपीनस्तनद्वन्द्वमिवोद्वहन्ती ॥ १२ ॥ रोमावली शैवलवल्लरीभिरिवादधानापि च यत्र देशे। खकेलिलोलान्वरवर्णिनीव युवव्रजान्साभ्रमती तनोति ॥ ५३ ॥ अपि च पुनः यत्र देशे साभ्रमती नाम नदी वरवणिनीव प्रधानस्त्रीव युवव्रजांस्तरुणगणान् स्वस्यात्मनि विषये केलिषु जलंक्रीडासु कामकेलिविलासेषु वा लोलांश्चपलानत्युत्सुकांस्तनोति। करोतीत्यर्थः । किंभूता साभ्रमती । निजस्यात्मनः स्वकीयस्य वोपकण्ठे समीपे तटपार्श्वे । 'कांटा' इति लोकप्रसिद्ध्या। श्रेणीभवतां पतया वितिष्ठमानानां लक्ष्मणपक्षिणां सारसविहंगमानाम् । 'सारसस्तु लक्ष्मणः स्यात्' इति हैम्याम् । लक्षः मुक्तालताङ्केव मुक्ताफलहारोऽङ्के । 'पूर्वभागे उपस्योऽङ्कः' इति हैम्याम् । कटेर्व पूर्वकायः । कण्ठादिए यस्याः । अथवा अको भूषा यस्यास्तादृशीव । 'अङ्को भूषारूपकलक्ष्मसु' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूता । कूले तटेऽनुकूलं कर्णयोरमृतायमानं कूजन्तीभिः शब्दायमानाभिः कलहंसिकाभिः कृत्वा शिानमन्जीरवतीव रणभणिति निक्कणायमाननपुरमण्डितेव । पुनः किंभता । सह नेत्रेण नयनेन वर्तते यत्तत्सनेत्रं यद्वकं तस्य श्रियं लक्ष्मीमाश्रयन्तीवेत्युत्प्रेक्ष्यते । केन । शिलीमुखं भ्रमरमाश्लिषत्यालिङ्गतीत्येवंशीलं यत्सरोरुट पद्मं तेन । 'तजलात्सरसः पङ्कात् परै रुटहजन्मजैः' इति हैम्याम् । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-उद्वहन्तीव दधतीव ।

Page #80

१९
१ सर्गः)
हीरसौमाग्यम् । किम् । तुङ्गमुच्चं पीनं पुष्टं यत्स्तनद्वन्द्वं कुचयुग्मं तत् । केन । रथाङ्गनामोश्चक्रवाकयोद्वितयेन युगलेन । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-आदधाना आईषत्कलयन्तीव । काम् । रोमावली लो. मलेखाम् । काभिः । शैवलवल्लरीभिः शेवालमञ्जरीभिः । 'चञ्चुच्युता शैवलमअरीव' इति कुमारसंभवे । स्त्रीणां प्रायो लोमलेखा खल्पैव प्रशस्यते । 'बहुलोमा दरिद्रा स्यात्' इति वचनात्ततोऽत्रादधानेत्युपादानम् । किं च स्त्रीणामुदरे रोमराजी वर्ण्यमाना दृश्यते। तथा'घणपन्वयरोमरायवणगहण' इति । तथा-'वयसी शिशुता तदुत्तरे सुदृशी स्वाभिविधि विधित्सुनी । विधिनापि न लोमलेखया कृतसीम्री प्रविभज्य रज्यतः॥' इति नैषधेऽपि। तथा-'वरवर्णिन्यप्युक्तविशेषणविशिष्टैव स्यात्' इति ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इति साभ्रमती॥
यत्रोन्नमद्वारिदवर्मिताङ्गास्तडिल्लतोपात्तनिशातशस्त्राः । आखण्डलेन द्विषतेव रोषाद्योढुं व्यवस्यन्ति विलासशैलाः ॥ १४ ॥ यत्र देशे कुत्राप्येकस्मिन्पार्धे इलादुर्गपुरसवेशप्रदेशे विलासशैलाः क्रीडापर्वता रोपात् स्ववंश्यलक्षपक्षच्छेदोद्भूतात्कोपाद्विषता वैरिणा आखण्डलेन शक्रेण साकं यो संप्रामं कर्तुं व्यवस्यन्ति प्रगल्भन्ते प्रयतन्ते इव । किंभूताः शैलाः । उन्नमन्त उत्पाबल्येन जलभरेण नम्रीभवन्तो वारिदा मेघास्तैर्वमितं वर्म संनाहः । स संजातोऽस्मिन्निति वर्मितं संनाहयुक्तं जातमङ्गं वपुर्येषां ते । संनाहानां तु जात्यलोहत्वेन श्यामत्वात् । घनोऽपि श्यामस्तत एकवर्णत्वेन तदुपमानमिति । पुनः किंभूताः । तडिल्लता विद्युद्वितानान्येव उपातानि गृहीतानि शाणोत्तेजितानि शस्त्राणि प्रहरणानि यैः । विद्युता निकषनिर्मलीकृताना सांयुगीनानां शस्त्राणां झगब्भिति दीप्तित्वात्तुल्यता । तथा-करवालंउलालइकरीषीजझवझबइझबूकइजिसीवीज' इति पूर्वाचार्यकृतजीरापल्लीपार्श्वनाथप्राकृतस्तोत्रे संग्रामाधिकारे ॥ इयत्तयानन्तमपि प्रमातुं प्रगल्भमाना इव कौतुकेन । शैलाः कृतव्योमवहावगाहा जगाहिरे निर्जरराजमार्गम् ॥ ५५ ॥ . क्वापि यत्र देशे शैलाः पर्वता निर्जराणां राजा निर्जरराजः शक्रस्तस्य मार्ग पन्थानमेतावता गगनं यथा सुराणां मार्गस्तथा सुरेन्द्रस्यापि मार्गः। 'येनामुना बहुविगाढसुरेश्वराध्वइत्यादि नैषधे । जगाहिरे अवगाहन्ते स्म । व्याप्नुवन्ति स्मेत्यर्थः । किंभूताः शैलाः । कृतो निमितोऽत्युनततया व्योमवहायामाकाशगङ्गायामवगाहो जले प्रवेशो यैस्ते इवेत्युत्प्रेक्ष्यते । कौतुकेन कुतुहलेने । अनन्तमपि. पाररहितमपि निर्जरनभ इयत्तया एतावत्प्रमाणत्वेन प्रमातुं प्रमाणविषयीक प्रगल्भमाना उद्यम कुर्वाणा इव । कौतुकिनो हि निर्विचारम-. सौत्सुक्याद्यत्र तत्राप्युत्सहन्ते ॥ सवाहिनीकाः स्मितनूत(न)चूतच्छत्रा झरन्निर्झररोमगुच्छाः । अनिढुवाना धरणीधरत्वमिवात्मनां यत्र बभुगिरीन्द्राः ॥ १६ ॥ यत्र देशे कुत्रापि प्रदेशे गिरीन्द्रास्तुङ्गशैलाः वभुर्वभासिरे इवेत्युत्प्रेक्ष्यते । आत्मनां स्वेषां धरणीधरत्वं भूभृद्भाव गिरित्वं राजतां चेत्यर्थः । अनिबुवानाः प्रकटीकुर्वाणा इव । 'स्फुटं

Page #81

काव्यमाला । च लब्ध्वामरयुग्मचिहनैरनिङ्गवानं निजवाजिराजताम्' इति नैषधे । किंभूता गिरीन्द्राः । सह वाहिनीभिर्नदीभिः सेनाभिश्च वर्तन्ते ये । अत्र समासान्तः कः । पुनः किंभूताः । स्मिता विकसिता मजरीपिञ्जरीकृतास्थता नूता(ना) नवीना ये चूताः सहकारास्त एव छत्राणि आतपत्राणि येषाम् । पुनः किंभूताः । झरन्तो वहन्तो ये निर्झरास्त एव रोमगु. च्छाश्चामराणि येषाम् । राजानोऽपि छत्रचामरसेनासंयुताः स्युः ॥ .. विद्युन्मणीभूषणभूप्यमाणा मिलठ्ठलाकाघनपुष्पनद्धा । कादम्बिनी बद्धशिखानुषङ्गा यद्गोत्रलक्ष्म्याः कबरीव रेजे ॥ १७ ॥ यत्र देशे शैलोपरि कादम्बिनी मेघमाला रेजे । प्रायो मेघा गिरौ भवन्त्येवेति 'गिरी वर्षन्ति वारिदाः' इति सूक्तेऽपि । भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते यद्गोत्राणां गुर्जरभूधराणां लक्ष्म्याः श्रियः कबरी वेणीव । किंभूता कादम्बिनी कबरी च। बद्धो रचितः शिखायामधित्यकायां शृङ्गाग्रे मस्तकोपरि वा अनुषङ्गः प्रसङ्गो यया सा । पुनः किंभूता । विद्यु. देव विद्योतमानानि वा । 'विद्युन्मणिमेखलालंकारधारिण्यः' इति चम्पूकथायाम् । 'विद्योतमानरत्नकाञ्ची' इति तहिप्पनके । मणीनां भूषणान्याभरणानि तैर्भूष्यमाणा अलंक्रियमाणा । पुनः किंभूता । मिलन्तीभिः सङ्ग कुर्वन्तीभिर्बलाकाभिर्वककान्ताभिः । तथा घनपुष्पैर्जलैर्नद्धा युक्ता । 'क्षीरं पुष्करमेघपुष्पकमलान्यापः पयःपाथसी' इति हैम्याम् । व्यर्थत्वात् घनपुष्पमिति पक्षे मिलद्धलाकातुल्यैः शुभ्रत्वाद्धनैः सान्दैः पुष्पैः कुसुमैर्नद्धा गुम्फिता ॥
नित्यातिवाहाद्विगतावलम्बेऽम्बरेऽम्बरद्वीपवती विखिन्ना। प्रोत्तुङ्गयद्भूधरनिर्झराणां निभेन भूभागमिवाभ्युपैति ॥ ५८ ॥ अम्बरद्वीपवती गगनापगा आकाशगङ्गा भूभागं पृथ्वीदेशममि लक्षीकृत्याभ्युपैति अवतरति । पृथिव्यामवतरतीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-प्रोत्तुङ्गा अभ्रंलिहा ये भूधरा गुर्जरगिरयस्ते. षां निर्झराणां निभेन कपटेनेव भूभागमभ्युपैतीति शेषः । किंभूता अम्बरद्वीपवती । वि. खिन्ना प्राप्तखेदेव । कस्मात् । नित्यातिवाहानिरन्तरातिशयेन वहनात् । क । अम्बरे आकाशे । किंभूते अम्बरे । विगतावलम्बे सर्वथापि सर्वत्राप्यपगत आश्रयो यस्माद्यस्य वा ॥ इति केलिशैलाः॥
कैदार्यमुज्जृम्भितशालि यस्मिन्विहंगवृन्दैर्व्यरुचञ्चरद्भिः । महीन्दिराया मणिगुम्फगर्भो नीलीविनीलः किमयं निचोलः ॥ ५९ ॥ यस्मिन् देशे।क्वचिदपीत्यध्याहार्यम् । क्वापि प्रदेशे उज्जम्भिता निर्यदङ्कराः शालयः क. लमाद्या यत्र तत्तथोक्तम् । कैदार्य केदारसमूहः । चरद्भिर्भक्षयद्भिश्चणि कर्तुमितस्ततो विचरद्भिर्वा विहंगबन्दैः खगणैर्व्यरुचद्भाति स्म। किमुत्प्रेक्ष्यते-महीन्दिराया भूमिलक्ष्म्या

Page #82

१ सर्गः] . हीरसौमाग्यम् ।
२१ मणीनां विविधरनानां गुम्फो रचना गर्ने मध्ये यस्य । तथा नीली । लोक 'गुली' इति प्रसिद्धा । तद्वन्नीलो हरितवर्णो निचोलः । असौ कक्षुक इव ॥
कैदारिकं वापि समञ्जरीकशालि व्यलासीन्नदसंनिधाने । रोमावली नाभिविभासिमध्यदेशे किमेषा विषयेन्दिरायाः ॥१०॥ यत्र क्वापि कस्मिन्नपि प्रदेशे समञ्जरीकाः कलिकाकलिताः शालयो यत्र तत्तथोक्तं कैदारिक केदारवारो नदसंनिधाने द्रह(हृद)संनिधाने व्यलासीद्विलसति स्म । किमुत्तेक्ष्यते-विषयेन्दिरायाः देशश्रियाः नामिना तुन्दकूपिकया। नाभिशब्दः पुंस्त्रियोः । वि. भासिनि शोभनशीले मध्यदेशे उदरे । एषा प्रत्यक्षलक्षा रोमावली लोमलेखेव ॥
उत्तालतालं करतालिकाभिः सृजन्ति गीतीरिह शालिगोप्यः। श्रिया समग्रान्विषयान्विजित्य कीर्तीः स्थितानामिह गुर्जराणाम् ॥६॥ इह गुर्जरदेशे उत्तालतालमुत्तालास्वरितवादिनस्ताला यत्रैवं यथा स्यात्तथेति क्रियाविशेषणम् । करतालिकाभिहस्ततालाहतिध्वनितैः । शालीनां कमलक्षेत्राणां गोप्यो र क्षिका गीतीर्मधुरध्वनितालापगानानि मुजन्ति कुर्वन्ति । इवोत्प्रेक्षते-श्रिया सर्वातिशयिलक्ष्म्या समग्रान् भूमीमण्डलवर्तिसमस्तान् विषयान् मण्डलान् विजित्य स्थितानामेकस्थानस्थायुकानां गुर्जराणां गूर्जरनामदेशानाम् । देशानामसे बहुत्वमेव वाच्यम् । कीर्तीर्यशांसीव गायन्ति ॥ इति केदाराः ॥ कुत्रापि दम्यैरनुगम्यमानाः सरिद्वरायाः सखितां दधानाः । यद्गोचरद्रोणदुघाश्चरन्ति मूर्ताः समाज्ञा इव मण्डलस्य ॥ १२ ॥ कुत्रापि कस्मिन्नपि स्थाने वचन गुर्जरदेशप्रदेशे यस्य देशस्य गोचरे गवां चरणस्थाने। द्रोणपरिमाणं दुग्धमासामिति द्रोणदुघा गावश्चरन्ति । 'चर गतिभक्षणयोः' अयं प्रयोगः । तृणादि भक्षयन्ति । गावः किं क्रियमाणाः। दम्यैर्वत्सतरैरनुगम्यमानाः । स्वप्रौढवत्ससहिता इत्यर्थः । पुनः किं कुर्वाणाः । सरिद्वराया गङ्गायाः सखितां श्वेत्यात्सादृश्यं दधाना बि. भ्रत्यः । इवोत्प्रेक्ष्यते-मण्डलस्य गुर्जरदेशस्य मूर्ताः शरीरसंयुक्ताः समाज्ञाः कीर्तय इव ॥
गावः क्वचिद्भान्ति सुधामुधाकृत्पयःस्रवन्त्यः प्रविभाव्य वत्सान् । यदीय॑या निष्ठितनाकभाग्यैरिवावतीर्णा भुवि देवगावः ॥ १३ ॥ क्वचित् प्रदेशे गावो धेनवो भान्ति । किं कुर्वत्यः । सुधां पीयूषं मुधा स्वमाधुर्यातिशयानिष्फलां करोति तादृशं पयो दुग्धं सवन्त्यः । किं कृत्वा । वत्सांस्तर्णकानात्मनीयवत्सरूपाणि प्रविभाव्य दृष्ट्वा । इवोत्प्रेक्ष्यते-यदीर्घ्यया गुर्जरदेशेन सममरूपया। ईयॊद्भुतपापेनेति शेषः । निष्टितेः समप्रभुक्त्या अतिदुरितोदयेन वा क्षीणे कस्य सर्लोकस्य भाग्यः पुण्यैः भुवि क्षोण्यामुळमवतीर्णाः समागता देवगावः कामधेनव इव ॥

Page #83

२२
काव्यमाला |
ब्रह्माण्डभाण्डोपरिभित्तिभागप्रोत्तानयानोद्भवदर्तिमानः ।
सातं चरन्त्यः किमुपेत्य धात्र्यां स्वर्धेनवो यत्र विभान्ति गावः ॥ ६४ ॥ यत्र देशे गावो भान्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते - ब्रह्माण्डभाण्डस्य भुवनगोलकस्योपरितनभित्तिभागे ऊर्ध्वकुड्यप्रदेशे प्रोत्तानयानमम्बुप्रतिबिम्बवदूर्ध्वपादमघोवपुरेवंविधं यद्गमनं तेनोद्भवन्तीं प्रादुर्भवन्तीमति पीडाम् । 'पीडा बाधातिराभीलम्' इति हैम्याम् । चिन्तां वा भजन्तीति तादृशः सत्यः धात्र्यां भूमौ उपेत्यागत्य सातं सुखं यथा स्यात्तथा चरन्त्यः स्वैरं गच्छन्त्यः । अथ वा । स्वेच्छया तृणाद्याहरन्त्यः | 'चर गतिभक्षणयोः" इति धातोर्गमनभक्षणार्थत्वात् । स्वर्धेनवः कामगव्य इव । प्रोत्तानयानं नैषधे यथा - ' — 'वैद्भ केलिशोभे मरकतशिखरादुज्झितैरं शुदर्भे ब्रह्माण्डाघातभग्नस्यदजमदतया हीघृताचाङ्मुखत्वैः । कस्या नोत्तानगाया दिवि सुरसुरभेरास्यदेशे गतायैर्यगोग्रासप्रदानत्र तसुकृतमविश्रान्तंमुज्जृभस्म ॥' इति ॥ इति गोधेनवः ॥
यस्मिंश्च राजर्षियशोमरन्दवृन्दारविन्दैः पुटभेदनान्तः ।
द्वात्रिंशता श्री ऋषभादिसार्वचैत्यैविलेसे दशनैरिवास्ये ॥ ६५ ॥
यस्मिन्देशे च पुनः पुटभेदनान्तः । अणहिल्लपटकनामुपत्तनमध्ये । किं च सामान्यतोsपि पुटभेदनशब्देन नगरमुच्यते । नैषधे यथा कुण्डिनपुरम् - ' द्वीपान्तरेभ्यः पुटभेदनं तत्क्षणादवापे सुरभूमिभूपैः' इति । विशेषस्तु 'पत्तनं रत्नयोनिस्तत्पत्तनं पुटभेदनम् । द्वात्रिंशता द्वात्रिंशत्संख्याकैः श्रिया युक्तानाम् ऋषभादीनां सार्वानां जिनानां चैत्यैर्दन्तपङ्गयेव एकयैव श्रेण्या स्थापितैः एकस्मिन्नेव प्रासादे । द्वात्रिंशत्प्रासादा दन्तद्वात्रिंशिका - विहारः । तैर्द्वात्रिंशद्विहारैविलेसे शुशुभे । कैः । राजर्षेः कुमारभूपालस्य, यशांसि कीर्तयस्तान्येव मरन्दानां मकरन्दानां वृन्दानि पटलानि तेषामरविन्दानि कमलानि तैः । कैः कस्मिन्निव । दशनैरास्य इव । यथा व दन्तैर्विलस्यते ॥
श्रीस्तम्भतीर्थ पुटभेदनं च यत्रोभयत्र स्फुरतः पुरे द्वे । अहम्मदाबादपुराननाया किं कुण्डले गूर्जरदेशलक्ष्म्याः ॥ ६६ ॥
यत्र देशे उभयत्र द्वयोः पार्श्वयोः द्वे पुरे नगरे विभातः शोभते । द्वे के । एकं श्रिया जलधिनन्दनया युक्तं स्तम्भतीर्थे च पुनर्द्वितीयं पुटभेदनं बृहत्पत्तनम् । इवोत्प्रेक्षते - अहम्मदाबादपुरं सांप्रतीनसमये राजधानी राजनगरमेवाननं वदनं यस्यास्तादृश्या गुर्जरदेशलक्ष्म्या द्वे कुण्डले कर्णाभरणे इव ॥
विभूतिभाक्कालभिदङ्कदुर्गः क्रीडत्कुमारः सकलाधरश्च ।
अहीनभूषः सवृषः सुपर्वसरस्वती भृद्भववद्वभौयः ॥ ६७ ॥
2
यो देशो भववदीश्वर इव बभौ भाति स्म । किंभूतो देशो भवश्च । विशिष्टां भूर्ति लक्ष्मी विभूति संपदं वा भस्म च भजतीति । 'भृतिस्तु भस्मनि । मांसपाकविशेषे त्र सं

Page #84

१ सर्गः)
हीरसौमाम्यम् । पदुत्पादयोरपि' इत्यनेकार्थः। पुनः किंभूतः । कालं कलिकालं सर्वदापि सर्वसुखानुभवनत्वाद्यन्मण्डले कलियुगस्य प्रवेशमात्रमपि नास्तीति । तथा-दैत्यं कालनामानं भिनत्तीति कालभित् । पुनः किंभूतः । अङ्के क्रोडे दुर्गाः कोटाः पार्वती व यस्य सोऽङ्कदुर्गः । पुनः किंभूतः । क्रीडन्तो विविधबालावस्थोचितकेलिपरायणा रममाणाः कुमारा बालकाः । तथा क्रीडन् बालवयोयोग्यां यौवनसमययोग्यां वा क्रीडां विलासं कुर्वन्कुमारः स्वामिकार्तिको यस्य यत्र वा स क्रीडत्कुमारः । पूर्व हि तारकासुराभिभूताः पुरंदरप्रमुखाः सर्वे सुराः विधातुः पावे गत्वा स्वदेवीरत्नमञ्जषाग्रहणसुरद्रुमोन्मूलनादिममात्मपराभवं निवेदयामासुः । तदनु ब्रह्मणोक्तम्-'प्रागनेन दुस्तपस्तप्त्वा मामति प्रसनं प्रणीय सप्तवासरशिशुं मुक्त्वा परः कश्चित्सुरो नरो वा मां हन्तुं न शक्नुयादिति मत्तो वरं जग्राह । ततः स्वयमुप्तविपवृक्षोऽपि स्वेनैव छेत्तुमसांप्रतम् । तस्मान्ममैवायं हन्तुमनुचितः । ततो यदा ईश्वरः पार्वती परिणेष्यति तत्सुतः सप्तमे दिने युष्माकं सेनानीत्वमङ्गीकृत्य तारकं हनिष्यति' । ततो मुदिता देवाः । स्वस्थानमागत्य कामः प्रेषितः । स शंभुना भस्मीकृतः। ततो गौरीतपसा प्रीत ईश्वरः परिणिनाय । तत्पुत्रः स्वामिकार्तिको जातः-इति कुमारसंभवे । पुनः किंभूतः । कलाश्चतुःषष्टि-सप्ततिश्च धरन्तीति तादृशैः स्त्रीपुरुषैः सह वर्तते यः । पक्षे कला षोडशांशः षोडश कला विभीति तादृशेन शशिना सह वर्तते यः । पुनः किंभूतः । अहीनां संपूर्णाम् । तथा अहीनां सणामिनः स्वामी तेन भूषा शोभा यस्य । पुनः किंमतः । वृषेण धर्मेण वृषभेन वर्तते यः । पुन: किंभूतः । सुशोभनानि पर्वाण्यक्षततृतीयादीनि सरस्वती नाम्नी नदी सुरसरितं वा विभीति ॥
यत्रैकदेशे वपुषीव वक्रः श्रीधानधाराभिधमण्डलोऽस्ति । वर्लोकजैविभवैरिव खैरधःकृतो येन भुजंगलोकः ॥ ६८॥ त(य)त्र गुर्जरदेशे एकदेशे एकस्मिन् भूभागे स प्रसिद्धो धानधाराभिधमण्डलोऽस्ति । क इव । वक्र इव । यथा वपुषि शरीरे एकदेशे मुखमस्ति। वक्रशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयोः। येन धानधारदेशेन स्वर्लोकस्य जैत्रैर्जयनशीलैः स्वैविभवैः स्वश्रियामतिशयैर्भुजंगलोको नागलोको बलिवेश्म अधःकृतो हीनीकृतस्तिरस्कृतः स्वाधो विहितः ॥ इति देशवर्णनम् ॥ अथ प्रह्लादनपुरवर्णनावसरःसवाडवे श्रीपुरुषोत्तमाङ्के नाथे नदीनामिव तत्र देशे । प्रह्लादनं नाम पुरं चकास्ति पुरः प्रतिच्छन्द इवाद्रिदस्योः ॥ ६९ ॥ प्रह्लादनं नाम पुरं नगरं चकास्ति दीप्यते । कुत्र । देशे । किंभते । तत्र-गुर्जरमण्डलस्यैकपार्श्ववर्तिनि धाराधराख्यमण्डले । उत्प्रेक्ष्यते-नदीनां नाथे इव समुद्रे । किंभूते देशे समुद्रे च। सह वाढवैविप्रैडिवेन वाडवानलेन च वर्तते यःस सवाहवस्तस्मिन्। पुनः किंमते। श्रिया विविधविभवेन शोभया वा युक्ताः पुरुषोत्तमाः प्रकृष्टनरा व्यवहारिप्रमुखाः, लक्ष्मीकृष्णौ च, अङ्के उत्सले मध्ये यस्य स श्रीपुरुषोत्तमाइस्तस्मिन् । पुरमुत्प्रे

Page #85

. २४
काव्यमाला।
क्ष्यते-अदिदस्योरिन्द्रस्य पुरो नगर्या अमरावत्याः प्रतिच्छन्दः प्रतिविम्बमिव । समुद्रजले प्रतिबिम्बमुचितमेव ॥
इदं पुरा सारदलैः प्रणीय त्वष्ट्रावशिष्टैरिव तद्दलांशैः । दृक्कर्णगीर्वाणपुरे प्रणीते न चेत्किमाभ्यामतिरिच्यते तत् ॥ ७० ॥ त्वष्टा विश्वकर्मणा दृक्वर्णानां नागानां गीर्वाणानां देवानां पुरे नगरे प्रणीते निर्मिते इवोत्प्रेक्ष्यते । किंमते । अवशिष्टैः शेषैरुद्धतैस्तस्य सारस्य दलानि तेषामंशैर्लवैरिव कृते । किं कृत्वा । पुरा पूर्व सारदलैः प्रधानद्रव्यैरिदं प्रह्लादनाई पुरं प्रणीय निष्पाद्य । एवं चेन्न तर्हि प्रह्लादनपुरमाभ्यां नाकिनागपुराभ्यां कथं केन प्रकारेण अतिरिच्यते अ. पिकीमवति । श्रियेति शेषः ।। रघूद्वहोपक्रममब्धिमध्यस्थायीव सेतुः शशिकान्तकृप्तः । .. चन्द्राचिराश्लेषविनिर्यदर्णःपूर्णान्तिकः क्वापि चकास्ति यस्मिन् ॥७१॥ यस्मिन् प्रह्लादनपुरे क्वापि कुत्रापि स्थाने शशिकान्तैश्चन्द्रोपलैः क्लृप्तो रचितः सेतुः पद्या चकास्ति । नगरवर्णने च चन्द्रकान्तसूर्यकान्तमयाः सेतवो वर्ण्यमाना दृश्यन्ते । यथा नैषधे-'रविकान्तमयेन सेतुना सकलाहवलनोहितोमणा' इति । किंभूतः । चन्द्रस्यार्चिषः कान्तेराश्लेषेण संपर्केण विनिर्यद्भिर्गच्छद्भिरोभिः पानीयैः पूर्णे पूरिते भरिते अन्तिके समीपे द्वैपार्श्वे यस्य सः । क इव भाति । रघूद्वहोपक्रमसेतुरिव । यथा रघुदहेन नन्दनेन रामेण आदावुपक्रान्तः मन्दोदरीप्रमुखसपादलक्षान्तःपुरीपतित्वेऽपि परदारातिलम्पटतया स्वभगिनीशूर्पनखाव्यावणिताद्वैतरू[प]लक्ष्मीसमाकर्णनतत्सङ्गमोत्सुकितदशमस्तकापहृतस्वकान्तासीतानयनायौं लङ्कागमनावसरे रघुनन्दनेन समुद्रोपक. ण्ठादारभ्य लङ्कां यावन्निबद्ध इत्यर्थः । तादृशः सेतुश्चकास्ति । किंभूतः । अब्धेर्दक्षिणसमुद्रस्य मध्ये विचाले तिष्ठतीत्येवंशीलः ॥
क्वचित्पुरं प्रत्यफलत्तटाकोदरे जगत्पत्तनजित्वरश्रि । येनाभिभूति गमिता महेन्द्रपुरीव दुःखादिह दत्तझम्पा ॥ ७२ ॥
जगतां त्रयाणां भुवनानां पत्तनानां यावनगराणाम् । अत्र पत्तनशब्दः सामान्यतः पु. रनगरवाची । न विशेषद्योतकः जित्वरी जयनशीला पुंवद्भावे ईकारो गतः । श्रीः संपत् शोमा वा यस्य तत्तथोक्तं पुरं नगरम् । क्वचित्कुत्रापि समीपभूभागभाजि तटाकोदरे सरोमध्ये प्रत्यफलत्प्रतिबिम्बति स्म । नैषधेऽपि नगरस्य जलाशये प्रतिफलनं दृश्यते । यथा'विललास जलाशयोदरे वचन द्यौरनुविम्बितेव या' इति । इवोत्प्रेक्ष्यते-येन प्रह्लादपुरेणाभिभूति स्वाद्वैतश्रिया पराभवं गमिता प्रापिता सती दुःखाजगत्समक्षस्वविजयकरगजाता सा तादृशे तटाकोदरे दत्ता झम्पा अगाधतलमध्ये संपातपाटवं यया तादृशी महेन्द्रपूरिन्द्रनगरीव अमरावतीव ।।

Page #86

१ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
कपालिमित्रं त्रिशिराः कुबेरः पिशाचकी पुण्यजनः पतिर्मे । तन्नाभिगम्यः किमितीत्वरीव त्यक्त्वा तमागादलकेयमुर्व्याम् ॥ ७३ ॥ यत्पुरं भातीति संबन्धः । किमुत्प्रेक्ष्यते - इयं प्रत्यक्षलक्ष्या अलका धनदपुरी उर्व्या भूमण्डले आगादायाता । किं कृत्वा । त्यक्त्वा मुक्त्वा । कम् । तं धनदपतिम् । केव । इत्वरीव । यथा पांशुला धनदमपि स्वकान्तं विहाय स्वाभिमतेऽन्यपुंसि रता परपृथिव्यामागच्छति । किमिति हेतोः । तं हेतुं दर्शयति यस्मान्मे मम पतिरेवंविधः कपालिनो रुद्रस्य रुण्डमालिनो योगिनो वा मित्रं सुहृत् एतावता भिक्षुकः । पुनः किंभूतः । त्रीणि शिरांसि मस्तकानि यस्य इति बीभत्सः । पुनः किंभूतः । कुत्सितं निकृष्टं बेरं शरीरं यस्येति कुरूपः । पिशाचाश्छलकारिणो देवविशेषा यस्येति छलावेशादिदोषभीतिः । पुनः किंभूतः ! पुण्यजनो राक्षसः इति क्रूरः । 'यक्षो नृधर्मधनदौ नरवाहनश्च' इति यक्षापराभिधानम्, तथा 'यक्षः पुण्यजनो राजा' इति द्वयमपि हैम्याम् । तत्त्वतस्तु सर्वाण्यपि धनदनामांनि । तत्तस्मात्कारणान्नाभिगम्यः न सेव्यः ॥
रामायुतैस्तार्क्ष्यशतै रमाभिः प्रद्युम्नकोट्या शतशूरवंशैः ।
२५
जितेन कृष्णेन पुरी स्वकीयोपदीकृतेयं किमु मण्डलस्य ॥ ७४ ॥ पुरं भातीति संबन्ध: । किमुत्प्रेक्ष्यते - कृष्णेन नारायणेन मण्डलस्य देशस्योपदीकृता ढौकिता इयं प्रह्लादनपुरलक्षणा स्वकीया पुरी द्वारकेत्र । किंभूतेन कृष्णेन । जितेनार्थाबुर्जरदेशेन । कैः । रामाणामयुतैः । अयुतं दशसहस्री स्यात् । बहुवचनत्वाल्लक्षसंख्यैः । रामो बलभद्र:, रामाः स्त्रियः । समासान्तपदे न कोऽपि भेदः । तार्क्ष्याणां शतैः शतसंख्यैः । उपलक्षणत्वात्वद्दंस्रलक्षसंख्यैः । तार्क्ष्यो गरुडो वाजी चं । पुनः काभिः । रमाभिर्विविधप्रकाराभिर्धनधान्यरूपाभिर्लक्ष्मीभि: संपद्भिः । पुनः कैः । प्रकृष्टानां न्यायमार्गोपार्जितानां बहुसंततिस्थायिनां वा द्युम्नानां द्रव्याणां कोट्या शतलक्ष्या । प्रद्युम्नो मदनः । पुनः कैः । शतसहस्रसंख्यैः शूराणां सुभटानां वंशैरन्वयैः कुलैः । शूरनामा यादवपूर्वजहरिवंश्यनृपः। कृष्णस्य तु एतत्सर्वेऽप्येकैका इति पराजयः ॥ इति समुदायेन प्रह्लादनपुरवर्णनम् ॥ अथ पृथक्पृथग्वर्णषु प्रथमं प्रह्लादनपार्श्वनाथवर्णनप्रस्ताव:प्रह्लादनाच्चन्द्र इवाङ्गभाजामन्वर्थनामाजनि यो जगत्याम् ।
प्रह्लादनः पार्श्वपतिः स तत्र प्रह्लादनाङ्के व्यलसद्विहारे ॥ ७५ ॥
तत्र प्रह्लादनपुरे प्रह्लादन इत्याहा नाम यस्य तस्मिन्विहारे चैत्ये । पाल्हविहार इति लोके प्रसिद्धे । स जाग्रन्महिमा प्रह्लादनो नाम पार्श्वपतिर्व्यलसद्विलसति स्म । सकः । यः पार्श्वनाथोऽङ्गभाजां प्राणिनां प्रह्लादनादानन्दोत्पादनाज्जगत्यां क्षितौ विश्वे वा । 'स्याल्लोको विष्टपं विश्वं भुवनं जगती जगत्' इति हैमीवचनात् । अन्वर्थमनुगतार्थे सत्यार्थे नाम यस्य स तथोक्तः । अजनि संजातः । क इव । चन्द्र इव । यथा चन्द्रोनामाहादनादनुगतार्थो जायते । 'चदि आहादे' । चन्दत्याह्लादयति जनानिति चन्द्रः ॥
४

Page #87

२६
काव्यमाला |
यदीयमूर्तिर्निरमापि भक्त्या प्रह्लादनाम्ना पुरि राणकेण । तस्याजयस्येव नृपस्य पार्श्वोऽप्यामापहः स्नानजलेन जज्ञे ॥ ७६ ॥ प्रह्लादनाना राणकेन पुरि स्वनगरे भक्त्या सेवासक्त्या । अर्बुदशैलाचलदुर्गशिखरस्थचतुर्वदनप्रासादमध्यगतैकपित्तलमयप्रतिमागालनादुत्पन्न कुष्ठादिमहामयेन निजरोगापगमनचिकित्साप्रश्नादनु नवीन श्री पार्श्वनाथप्रतिमाप्रासादनिर्मापणात्तवाङ्गात्समप्ररोगाः शान्तिं यास्यन्तीति सातिशयज्ञानवत्साधुसिन्धुरवचसा यदीया श्रीप्रह्लादनपार्श्वनाथसबंन्धिनी मूर्तिः प्रतिमा निरमापि कारिता । अपि पुनः स पार्श्वनाथस्तस्य प्रह्लादमराणकस्य नानजलेन आमान् रोगान् कुष्ठादीनपहन्तीति आमापहस्तादृशो जज्ञे जातः । कस्येव । अजयस्येव । यथा पद्मावतीवचनात् जलदगर्जिततडित्प्रचण्डपवनादिविघ्नोपशान्तिकृते समुद्रसलिलान्तरालाकर्षणस्वयानमात्रे निवेशनान्निर्विन्नद्वीपवन्दिरागतरत्नसार व्यवहारिसमा - नीतापिता जयपार्श्वनाथ दशरथपितुरजयनाम्नो नृपस्य राज्ञः सप्तोत्तरशतरोगा पहन्ता जातः । एतद्विस्तरस्त्वग्रे वक्ष्यते ॥
प्रदेहि नः साक्षरतामबाह्यां बाह्यामिवाख्यातुमितीव पार्श्वः ।
भोगैर्निजैः पञ्चशतीमिताभिर्यः सेव्यते विश्वलयुक्पुरीभिः ॥ ७७ ॥ पञ्चशतीमिताभिरर्धसहस्रप्रमाणाभिः विश्वल इति पूर्वप्रयुक्तेन शब्देन युञ्जन्ति योगं प्राप्नुवन्तीति ताश्च ताः पुर्यश्च ताभिः । वीसलपुरीनामनाणकविशेषैरित्यर्थः । कर्त्रीभिर्निजैरात्मीयैर्भोगैः पूजादिप्रकारैर्यः पार्श्वनाथः सेव्यते उपास्यते । इत्याख्यातुं वक्तुमिव । इति किम् । यन्नोऽस्माकमबाह्यामन्तरङ्गां साक्षरतां प्रदेहि प्रयच्छ । कामित्र । बाह्यामिव । यथास्माकं बाह्या साक्षरता अक्षरयुक्ततास्ते । एतावता प्रत्यहं पञ्चशतीवीसलपुरीणां श्रीपार्श्वनाथस्य भोगो जायते ॥
1
स्वचोक्षभावेन जिता जिनेन निर्मातुकामा इव तत्प्रसत्तिम् । यत्राक्षता मूढकसंमिता यच्चैत्येऽनिशं प्रागुपजग्मिवांसः ॥ ७८ ॥
यत्र नगरे यस्मिन्प्रह्लादनविहारे अनिशं निरन्तरं प्रतिदिनं मूढकसंमिता मूढकप्रमाणा अक्षता निस्तुषाः कलमाः प्राक् पूर्व श्रीमज्जगच्चन्द्रसूरिवार के उपजग्मिवांस आगच्छन्तोऽभूवन् । उत्प्रेक्ष्यते - जिनेन श्रीपार्श्वनाथेन स्वस्यात्मनश्चक्षभावेन निर्मलाशयत्वेन जिता अभिभूताः सन्तस्तस्य श्रीप्रह्रादनपार्श्वस्य प्रसति प्रसादनां निर्मातुकामाः कर्तुमिच्छन्त इवागताः । एतावता प्रल्हादनविहारे नित्यमेकमूढकमाना अक्षता आयान्ति स्मेत्यर्थः ॥
उद्वेगमावं स्वमिवापकर्तुं श्रीपार्श्वभर्तुः परिशीलनाभिः । .
नित्यं कलासंख्यमणप्रमाणान्यस्मिन्पुनः पूगफलान्युपेयुः ॥ ७९ ॥ अस्मिश्चैत्ये प्रह्लादनविहारे नित्यं प्रत्यहं कलाः षोडश तत्संख्यानां मणानां चत्वारिंश

Page #88

१ सर्गः] __ हीरसौमाम्यम् ।
२७ सेरमितानां प्रमाणं येषां तानि पूगफलानि क्रमुकीसस्यानि । 'पूगे क्रमुकगीवाकू तस्योद्वेगं पुनः फलम्' इति हैम्याम् । उपेयुः पुरा आगच्छन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीपार्श्वभर्तुः परिशीलनाभिः सेवाभिः कृत्वा स्वं स्वकीयमुद्वेगभावं निर्वेदत्वमपकर्तु हन्तुमिव । एता. वता चैत्ये प्रत्यहं षोडशमणपूगीफलान्यागच्छन्ति स्म ।
अशीतिरस्मिन्नधिकाश्चतुभिर्महेभ्यमुख्याः श्रितशीकरीकाः। सुरा विमानैरिव याप्यमानैः स्मागत्य शृण्वन्ति गिरं गुरूणाम् ॥८०॥
अस्मिन् प्रह्लादनपुरे चतुर्भिरधिका अशीतिः । चतुरशीतिरित्यर्थः । महेभ्यमुख्याः प्रकृष्टव्यवहारिणोऽर्थात् प्रह्लादनपार्श्वनाथं प्रणम्य गुरूणां धर्माचार्याणा गिरं वाणी देशनां शृ. ण्वन्ति स्म शुश्रुवुः । किंभूताः । श्रिताः शीको महेभ्यताया गजमान्यताया वा चिह्नविशेषा यः आसन्नविशेषा वा छत्राकृतयो वा। फिरङ्गदेशप्रसिद्धाः । किं कृत्वा । आगत्य। कैः । याप्यमानैः शिविकाभिः । कैरिव । विमानैरिव । यथा देवा विमानैरागच्छन्ति ॥ अथ रत्नपुरुषोत्पत्तिस्थानकतां कविर्दर्शयतिवपुःश्रिया भसितमच्छकेतुरद्वैतवैराग्यरसाम्बुराशिः । लब्धीर्दधानो विविधाश्च वज्रस्वामीव विश्वागमपारदृश्वा ॥ ८१ ॥ सोमादिमः सुन्दरसूरिसिंहः प्राग्वाटवंश्यो निजजन्मना यत् । साकेतमिक्ष्वाकुकुलावतंसो महोक्षलक्ष्मेव पुरापुनीत ॥ ८२ ॥ प्राग्वाटानां वंशे भव: प्राग्वाटवंश्यः । सोम इति शब्द आदिमः प्रथमो यस्य स सु. न्दरनामा सूरिष्याचार्येषु सिंहो मुख्यः । 'सिंहशार्दूलनागाद्याः प्रशस्यार्थप्रकाशकाः' इति हैमीवचनात् । एतावता श्रीसोमसुन्दरसुरीन्द्रः निजस्यात्मन उत्पत्त्या कृत्वा यत्प्रह्लाद. नपुरं पुरा पूर्वमपुनीत पवित्रीचकार । क इव । महोक्षलक्ष्मेव । यथा इक्ष्वाकणां कुलस्य वंशस्य अवतंसः शेखरः श्रीवृषभलाञ्छनो जिनो भाविनि भूतोपचागत् । साकेतं को. शलां नगरी स्वजन्मना पावनीकरोति स्म । सूरिः किंविशिष्टः । वपुषः शरीरस्य श्रिया शोभया भत्सितो न्यकृतो मच्छकेतुमानध्वजो मदनो येन । पुनः किंभूतः । अद्वैतोऽसाधारणो यो वैराग्यरसः संसारविरक्तताशान्ततादिरूपः तस्याम्बुराशि: समुद्रः । पुनः किं कुर्वाणः । दधानो बिभ्राणः । काः । विविधा नानाप्रकारा लब्धीः सामर्थ्यविशेषान् । च पुनः किंभूतः । विश्वे समस्ताः स्वदर्शनपरदर्शनसक्ता ये आगमाः शास्त्राणि तेषां पारं दृष्टवानिति पारदृश्वा । स्वसमयपरसमयपारगामी । क इव । वज्रस्वामीव यथा वज्रस्वामी पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टोऽजनिष्ट ॥ युग्मम् ॥ इति नररत्नखनिनगरम् ।
अथ मुख्यतो नगरवर्णनम् । तत्रादावुपवनं वर्ण्यतेविभाति यत्रोपवनं विनिद्रत्सान्द्रद्रुमद्रोणिमिलद्विहङ्गम् । भूवास्तुपौलस्त्यपुरीभ्रमेण तामन्वितं चित्ररथं किमेतत् ॥ ८३ ॥

Page #89

२८
काव्यमाला ।
यत्र प्रह्लादनपुरे उपवनं समीपोद्यानं विभाति शोभते । किंभूतम् । विनिद्रन्तो विकस्वरीभवन्तस्तथा सान्द्राः सच्छाया घनपत्रच्छन्ना वा ये द्रुमा वृक्षास्तेषां द्रोणिः श्रेणिः । 'भिल्ली पल्लवशङ्कया विचिनुते सान्द्रद्रुमद्रोणिषु' इति चम्पूकथायाम् । द्रोणिः श्रेणिरिति तहिप्पनके । तथा 'द्रोणी तु नीति। नौभेदे शैलसंधौ वा इत्यनेकार्थः। 'द्रोणी द्रोणिरिदन्तः श्रेण्यामपि' इत्यनेकार्थावचूरिः । तत्र मिलन्तो विहङ्गाः पक्षिणो यत्र तत् । किमु. त्प्रेक्ष्यते-भुवि पृथिव्यां वास्तु गृहं यस्याः । वास्तुशब्देन गृहमपि । यथा नैषधे-'यावपौलस्त्यवास्तूभवदुभयहरिल्लोमलेखोत्तरीये' इति । सा पौलस्त्यपुरी धन्दनगरी तस्या भ्रमेण शङ्कया तामन्वितमनुपृष्टे समेतं तच्चक्षुर्गोचरतामगच्छत् । चैत्ररथं वैश्रवणोद्यानमिव ।।
आमुष्मिकामैहिकवत्समीहां निर्माहि नः पूरयितुं प्रभूष्णून् । विज्ञीप्सवः पार्श्वमितीव यत्र प्राप्ता द्रुमाङ्गा इव कल्पवृक्षाः ॥ ८४ ॥ 'यत्रोपवने द्रुमा वृक्षास्त एवाझं शरीरं येषां ते कल्पवृक्षाः प्राप्ताः समेताः । उत्प्रेक्ष्यतेपार्श्व प्रलादनपार्श्वनाथमित्यमुना प्रकारेण विज्ञीप्सवो विज्ञापितुं विज्ञप्तिका कर्तुमिच्छव इव । इति किम् । हे पार्श्वप्रभो, त्वं नोऽस्मानैहिकवत् इहलोकसंपन्धिनीमिव आमुष्मिकां परलोकसंवन्धिनीमपि समीहां वाञ्छां पूरयितुं प्रदातुमर्थात्सुरासुरनराणां प्रभूष्णून समर्थान् निर्माहि ॥ अथ वने षढतूनां सत्तां दर्शयतिश्रीनन्दनं हीरकुमाररूपं यस्यां भविष्यन्तमवेत्य मन्ये । साहायकायास्य समं समेत्य सर्वर्तवस्तद्विपिनं भजन्ते ॥ ८५ ॥ सर्वे वसन्तप्रीष्मवर्षाशरद्धेमन्तशिशिरनामान ऋतवः समयविशेषाः समं समकालं समेत्यागत्य तस्याः पुर्यास्तदेव वा विपिनं वनं भजन्ते सेवन्ते । तत्राहमेवं मन्ये जानामि विचारयामि वा । हीरकुमारस्य रूपं स्वरूपं यस्य तादृशं श्रीनन्दनं कामं यस्यां पुर्या भविष्यन्तं भावितमवेत्य ज्ञात्वा अस्य स्मरस्य प्राग्वत्साहायकाय सहायककार्यायेव वनं श्रयन्ते ॥ इति समुदायेन सर्वर्तवः ॥
अथ प्रथम वसन्तऋतुःयत्र भ्रमद्धृङ्गरसालमाला विलोक्य कूजत्कलकण्ठबालाः। रतीशवीरस्तृणवत्रिलोकीमजीगणन्निस्तुलशस्त्रलाभात् ॥ ८६ ॥ यंत्र वने भ्रमन्तो मकरन्दपानार्थमितस्ततः पर्यटन्तो भृङ्गा मधुकरा यासु तादृश्यो रसालमालाः सहकारपङ्कीविलोक्य निस्तुलानामसाधारणानां प्रतिभटकोटीभिरप्यभिभवितुमशक्यानां शस्त्राणामायुधानां लाभात्प्राप्तः । रतीशवीरः स्मरसुभटस्त्रिलोकीं जगत्रयीं तात्स्थ्यात्तद्यपदेशान्नाकिनागनागरान् तृणवत्तृणमिव अजीगणत् गणयति स्म मन्यते स्म वा । किंभूता रसालमालाः । कूजन्त्यः पञ्चमध्वनिमुद्भावयन्त्यः कलकण्ठानां कोकिलानां पालाः खियो यासु ताः॥

Page #90

होरसौभाग्यम् ।
चूतप्ररोहायुधकिंशुकार्धचन्द्राशुगानां दलवर्मितानाम् ।
यद्भूरुहां स्वर्द्वजयोद्यतानामदुन्दुभीयन्त पिकाः क्वणन्तः ॥ ८७ ॥ स्वर्भूरुहां कल्पवृक्षाणां जयाय पराभवायोद्यतानां प्रगल्भमानानां कृतोद्यमानां यस्य वनस्य भूरुहां तरूणां क्वणन्तः कूजन्तः पिकाः कलकण्ठा अदुन्दुभीयन्त दुन्दुभय इवाचरन्ति स्म । किंभूतानां भूरुहाम् । चूतानां माकन्दानां प्ररोहा अङ्कुरास्त एवायुधानि प्रहरणानि येषां ते तथा किंशुकानि पलाशकुसुमानि तान्येवार्धचन्द्राकारा आशुगा बाणा येषां पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूतानाम् । दलैः पत्रैः कृत्वा वर्मितानां संनाहितानां कवचयुक्तीभूतानां तथा दलानि सैन्यानि कर्माणि कवचास्तानि संजातानि एषामिति वा ॥ अथ ग्रीष्मः
मे नमस्याम्बुधरायमाणतमालधारागृहधोरणीभिः । तपर्तुताम्यत्तनुकुअलक्ष्म्याः सुसीमतायै किमनुष्ठिताभिः ॥ ८८ ॥
नमस्यस्य भाद्रपदस्य अम्बुधरो मेघस्तद्वदाचरन्तीभिस्तमालानां तापिच्छतरूणां धाराभिर्यन्त्रविशेषकृत जलधाराभिरुपलक्षितानां गृहाणां सौधानां धोरणीभिः श्रेणीभिर्बभे रेजे । उत्प्रेक्ष्यते - तपर्तुना श्रीष्मसमयेन ताम्यन्ती ग्लानिं खेदं वा गच्छन्ती तनुः शरीरं यस्यास्तादृश्याः कुञ्जलक्ष्म्या वनथियाः सुसीमतायै शीतलताकृते । 'शीते तुषारः शिशिरः सुसीमः शीतलो जडः । हिम:' इति हैम्याम् । किंभूताभिः । अनुष्ठिताभिः कृताभिरजनैस्तया वा ॥ अथ वर्षा
१ सर्गः ]
-
२९
श्रीहीरवीक्षोत्सुकता इवान्तनेत्राणि विस्मेरमणीचकानि ।
धाराकदम्बा दधतेऽत्र सत्रा सान्द्रापनिद्रत्कुटजावनीजैः ॥ ८९ ॥
अत्रोपवने धाराभिर्मेघवृष्टिभिराहता आच्छोटिताः कदम्बा नीपद्रुमांस्ते विस्मेराणि विकचानि मणीकानि कुसुमानि दधते धारयन्ति । कथम् । सत्रा सार्धम् । कैः । सान्द्राः स्निग्धा अपनिद्रन्तो विकसन्तो ये कुटजा गिरिमल्लिका एवावनिजा द्रुमास्तैः । इवोत्प्रेक्ष्यते । अन्तश्चित्ते श्रीभिर्युक्तस्य हीरकुमारस्य वीक्षायां दर्शने उत्सुकिता उत्क - ण्ठिताः सन्तो विनिद्रनेत्राणीव दधते ॥
अथ शरत्
सप्तच्छदान्स्पर्धितदानगन्धीन्रोलम्बरावाकुलितान्विलोक्य । विरोधिकुम्भिभ्रममादधाना धावन्ति मुग्धा इह सिन्धुरेन्द्राः ॥ ९० ॥ इह वने मुग्धा मूर्खा मदोद्धततया किमप्यविदन्तो वा सिन्धुरेन्द्रा गजराजा अभिमुखा धावन्त्यभिमुखं गच्छन्ति । किं कुर्वाणाः । विगेधिकुम्भिनां प्रतिभटगजानां भ्रमं भ्रान्ति आदधाना बिभ्रतः । किं कृत्वा । सप्तच्छदान् सप्तपर्णद्रुमान् विलोक्य । किंभूतान् ।

Page #91

काव्यमाला।
स्पर्धितः स्पर्धाविषयीकृतो दानस्य निजमदाम्बुनो गन्धो यैस्तान् । पुनः किंभूतान् । रोलम्बानां भ्रमराणां रावैर्गुजितैराकुलितान् सशब्दान्संजातान् ॥ अय हेमन्तःशाखाविशेषोन्मिषितप्रसूनान्शार्दूलबालानिव लोद्रसालात् । . . दृष्ट्वा हृदुत्पिञ्जलितैनिकुञ्जे ललविरे तत्ककुभः कुरङ्गैः ॥ ९१ ॥ ... निकुञ्जे उपवने नगरोद्याने कुरङ्गमगैस्तेषां लोद्रद्रुमाणां ककुभो दिशो ललछिरे उल्ल. हिताः । पलायितैरित्यर्थः । किंभूतैः । हृदि मनसि विषये उत्पिालत्वं भृशमाकुलत्वं जातं येषां तैः । किं कृत्वा । दृष्ट्वा। कान् । शाखाविशेषेषु शिखाग्रेषु उन्मिपितानि विकसितानि प्रसूनानि पुष्पाणि एषां तथोक्तान्। लोदा जातिविशेषा गान्धिकापणेषु प्रसिद्धाः । सालाः पादपास्तान् । कानिव। शार्दूलानां व्याघ्राणाम् । शार्दूलो राक्षसान्तरे । व्याघ्रऽत्र पशुभेदे च सत्तमे तूत्तरस्थितः' इत्यनेकार्थः । बालान् डिम्भानिव ॥ .
अथ शिशिरःपतिप्ररूद्वैः प्रचलत्पतङ्गपोतैः प्रियङ्गप्रकरैर्बभेऽस्मिन् । वनश्रियाः प्रावरणैरिवान्तर्विच्छित्तिमद्भिस्तुहिनद्विषद्भिः ॥ ९२ ॥
अस्मिन् पुरो वने प्रियङ्गप्रकरैः फलिनीपटलैः बभे । किंभूतैः । पतया श्रेण्या प्ररूढेरुद्गतैः । पुनः किंभूतैः । प्रचलन्तोऽन्तः संचन्तः पतङ्गानां विहङ्गानां पोताः शिशवो येषु ते तैः । उत्प्रेक्ष्यते-वनश्रिया उद्यानलक्ष्म्याः प्रावरणैरिव प्रच्छादनैरिव । पुनः किं. भूतैः । विच्छित्तिमद्भिः रचनाश्चितैः । पुनः किंभूतैः । तुहिनस्य हिमस्य । शीतस्येत्यर्थः । द्विषद्भिः शत्रुभिनिवारकैः ॥
दृग्दानदासीकृतदेववन्याः प्रगल्भसे त्वं पुरतः कियन्मे । .. वनश्रियाश्चैत्ररथं किमित्यं दन्ता हसन्त्या इव भान्ति कुन्दाः ॥१३॥ कुन्दा मुचकुन्दतरवो भान्ति शोभन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यममुना प्रकारेण चैत्ररथमलकाकाननं प्रति हसन्या पराभूतिगर्भ हास्यं सृजन्त्या वनश्रियाः प्रह्लादनगरोपकाननलक्ष्म्या दन्ता दशना इव । इत्थं कथम् । हे चैत्ररथ, दृग्दानेनैव संमुखावलोकनेनैव दासीकृताः किंकयों देवानां वन्यो यावत्काननानि यया । 'स्ववनीसंप्रवदत्यिकापिका' इति नैषधे । तादृश्या मे मम पुरोऽने त्वं कियत् प्रगल्भसे कियन्तमुत्साहं वहसे । मत्पुरस्त्वं न किमपीत्यर्थः॥
इति षड्तवः । क्रीडत्तुरङ्गद्विपपद्मनेत्राः क्रीडासरस्यो विपिन विरेजुः । उच्चैःश्रवःस्वर्द्विरदाप्सरस्काः सुधापयोधेः प्रतिमा इवैताः ॥ ९४ ॥

Page #92

१ सर्गः]
। हीरसौभाग्यम् ।
यस्येति संवन्धः । विपिने क्रीडाथै सरस्यो महान्ति सरासि विरेजुर्भान्ति स्म । किं. भूताः । क्रीडन्तो जलकेलिं कुर्वन्तस्तुरङ्गा अश्वा द्विपा हस्तिनः पद्मनेत्रा विलासवत्यश्च यासु ताः । इवोत्प्रेक्ष्यते-सुधापयोधेः क्षीरसमुद्रस्यैताः क्रीडासरस्यः प्रतिमाः प्रतिवि. म्बानीव । किंभूताः। उच्चैःश्रवा इन्द्राश्वः, स्वर्द्विरद ऐरावतः, अप्सरसः उर्वश्यादयो यासु ताः । सर्वेषां क्षीरसमुद्रसमुत्पन्नत्वेन ॥ मधुप्रधावन्मधुकृन्निरुद्धैर्जाम्बूनदैर्यत्र बभेऽरविन्दैः । सरःश्रियामाभरणैरिवान्तःसंदर्भगीभवदश्मगर्भः ॥ ९५ ॥ यत्र वने जाम्बूनदैः सौवर्णररविन्दैः कमलैर्बभे बभासे। 'विकसितकनककमलकुवलयोछलितरजःपुञ्जपिञ्जरितराजहंसावतंसया' इति चम्पूकथायां स्वर्णकमलसद्भावः । किंभूतैः। मध्वर्थ मकरन्दकृते प्रधावन्तो दूरादाघ्राय त्वरितमागच्छन्तो मधुकृतो भ्रमरास्तैनिरुद्धे.
प्तैः । उत्प्रेक्ष्यते-सरःश्रियां तटाकलक्ष्मीणामाभरणैर्भषणैरिव । किंभूतैः । अन्तर्मध्ये संदर्भो विविधरचना येषां तादृशा गर्भीभवन्तः कुक्षौ संपद्यमाना अश्मगर्भा मरकतमणयो येषु तैः ॥ पत्रान्तराजज्जलबिन्दुवृन्दैः सरःसु यस्मिन्स्मितपुण्डरीकैः ।
अदीपि मुक्ताकलितातपत्रैर्नन्दीसरःश्रीजयिनामिवैषाम् ॥ ९६ ॥ यस्मिन् वने सरःसु अर्थादुपवनमध्यस्थक्रीडातडाकेषु स्मितैर्विकसितैः पुण्डरीकैः श्वेतकमलैरदीपि व्यराजि । किंभूतैः । पत्रान्तेषु पलाशप्रान्तेषु राजन्तो झगब्भागति कान्त्या दीप्यमाना ये बिंन्दवः सलिलकणास्तेषां वृन्दानि येषु तैः । इवोत्प्रेक्ष्यते-नन्दीसरःश्रीजयिनां शक्रसरसीलक्ष्मीजित्वराणाम् । 'मघवास्य तु । (अस्येन्द्रस्य) द्विषः पत्नी सुतः' इ. त्याद्यारभ्य 'हाहादयस्तु गन्धर्वाः' इति यावत्सर्वेऽप्यस्य हरेरिति व्याख्ययमिति हेमचन्द्र.. हार्दम् । तेनेन्द्रसरः इति । एषां सरसां मुक्ताकलितातपत्रैर्मुक्ताजालकयुक्तच्छत्रैरिव ॥ इति वनक्रीडातडाकाः ॥
दृकर्णवेणी कलकण्ठकण्ठी बिम्बाधरा सिन्धुरराजयाना । प्रसूननेत्रा स्तबकस्तनी च भुक्ता वनश्रीरिह गन्धवाहैः ॥ ९७ ॥ इह स्थाने पुरीबहिःपरिसरे वनश्रीरुद्यानलक्ष्मीर्गन्धवाहैर्भुक्ता विलसिता । अन्यापि स्त्री वने गन्धस्य मृगनाभिचन्दनादिसौरभस्य वाहैर्धारकर्युवभिर्भुज्यते । किंभूता वनश्रीः स्त्री च । दृक्कर्णा भुजङ्गा एव तत्तुल्या च वेणी कबरी यस्याः सा । पुनः किंभता । ए. कोऽपि चकारः सर्वत्रापि योज्यः । कलकण्ठानां कोकिलानां कण्ठो ध्वनिर्यस्याः तत्तु. ल्यश्च ध्वनिर्यस्याः सा। 'कण्ठो ध्वनौ संनिधाने ग्रीवायां मदनद्रुमे' इत्यनेकार्थः । च पुनः किंभूता । विम्बं बिल्वं गोहकं वा तदेव तत्सदृशश्च अधर ओष्ठो यस्याः । पुनः किंभूता ।
१. 'उर्वश्यादय इव प्रतिकृतयः' इति व्याख्येयम्.

Page #93

काव्यमाला।
सिन्धुरराजानां गजेन्द्राणी यानं गमनं तद्वद्वा गतिर्यस्याः। च पुनः किंभूता। प्रसूनं पुष्प. मेव तत्समानं नेत्रं नयनं यस्याः । च पुनः किंभता । स्तवको कुसुमगुच्छौ एव तत्स्वरूपी स्तनौ कुचौ यस्याः सा ॥ इति प्रह्लादनपुरोपवनवर्णनम् ॥
कस्रेण वप्रेण वसुप्रभेणासतीव यूना सह संसिसृक्षुः। दूती चिकीर्षुः परिखामिवास्य स्थितानुबिम्बेन निकुञ्जलक्ष्मीः ॥ ९८ ॥ निकुञ्जलक्ष्मीवनश्रीरनुबिम्बन प्रतिविम्बितेन कृत्वा स्थिता । अर्थात् परिखापयसि तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अस्य पुरस्य परिखां दुती संदेशहारिकां स्वेच्छया परदारपुरुषेषु संचारभाजोरभिसारिकयोः पुरुषयोषितोमिथः संदेशादीनुक्त्वा दत्त्वा च मिथः संगमकारि.. कावार्ता चिकीर्षुः कर्तुमिच्छरिव स्थिता । दूतीकरणे हेतुमाह-वनश्रीः किं कर्तुमिच्छुः । संसिसक्षुः । सङ्गं कर्तुमिच्छुः । 'निर्वापयिष्यन्निव संसिसृक्षुः' इति नैषधे । केन । वप्रेण प्राकारेण । 'वप्रत्रयं चारुचतुर्मुखाङ्गता' इति हैम्याम् । तथा 'वप्रः प्राकाररोधयोः । क्षेत्रे तते चये रेणौ' इत्यनेकार्थः । किंभूतेन । कमेण मनोज्ञेन । 'काम्यं कर्मे कमनीयम्' इति हैम्याम् । वसूनां मणीनां प्रभा कान्तियत्र । केव । असतीव । यथा पांसुला स्त्री केनापि यूना सङ्गं कर्तुकामा कामपि समीपवर्तिनी दूतीं कर्तुमिच्छन्ती तगृहे उपेत्य तिष्ठति । किंमूतेन यूना । कम्रेण स्वकामुकेन । 'कामुकः कमिता कम्रः' इति हैम्याम् । पुनः किंभूतेन । वसुभिर्द्रव्यैः प्रकर्षेण भातीति । 'वसु स्वादौ रत्ने कृद्यौषधे धने' इत्यनेकार्थः ॥
खर्जिष्णुपुर्याः परिखाप्लवङ्गरावैरुदस्यात्मतरङ्गहस्तान् । अदःपुरस्ते कियती विभूतिर्वस्वोकसारामिति गर्हतीव ॥ ९९ ॥ स्वः स्वर्गस्य जिष्णोर्जयनशीलायाः पुर्याः प्रह्लादननगर्याः परिखा खनिका । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनस्तरङ्गानेव हस्तानुद्यम्य उध्वीकृत्य प्लवङ्गरावैर्मण्डूकशब्दैर्वस्वोकसारां ध. नदनगरीम् । इत्यमुना प्रकारेण गर्हति निन्दतीव । यददःपुरः अस्या नगर्या अग्रे ते विभूतिः समृद्धिः कियती कियत्प्रमाणा । न किमपीत्यर्थः । इहाखिलेऽपि काव्ये केवल. मुत्प्रेक्षैव । अन्यत्र ग्रन्थादावप्येवं क्वापि दृश्यते । यथा नैषधे-'सिन्दुरद्युति मुग्धमूपनि धृतस्कन्धावधि श्यामिके व्योमान्तःस्पृशि सिन्धुरेऽस्य समरारम्भोद्धरे धावति । जानीमो नु यदि प्रदोषतिमिरव्यामिश्रसंध्याधियेवास्तं यान्ति समस्तबाहुजभुजातेजःसहस्रां. शवः' ॥, 'अविरलमिदमम्भः स्वच्छयोच्छालयन्त्या विकचकमलकान्तोत्तानहस्तद्वयेन । परिकलित इवार्थः कामबाणातिथिभ्यः सलिलमिव वितीर्ण बाल्यलीलासुखाय ॥' इति चम्पूकथायाम् । एवमन्यत्रापि ज्ञेयम् ॥ पिपासितं रोचकितं च रहुँ वाः पायितुं चारयितुं च शष्पान् । चन्द्रः किमागात्परिखेन्दुबिम्बपश्यैर्व्यमशीति जनै रजन्याम् ॥१०॥ परिखायां खातिकाजले इन्दोश्चन्द्रस्य बिम्ब प्रतिबिम्ब पश्यन्तीति परिखेन्दुबिम्ब

Page #94

१ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । पश्यास्तै नैलॊकै रजन्या रात्रौ इत्यमुना प्रकारेण व्यमशि वितय॑ते स्म । इति किम् । पिपासितं तृपितम् । च पुनः रोचकितं बुभुक्षितम् । 'बुभुक्षायामशनाया जिघत्सा रोचको रुचिः' इति हैम्याम् । रोचकः संजातोऽस्येति रोचकितस्तं रङ्कमुत्सङ्गमृगं वाः पानीयं पायितुं च पुनः शष्पानीलवणांश्वारयितुम् । किमुत्प्रेक्ष्यते-इह परिखायां चन्द्र आगादिव ॥ इति पुरपरिखा ॥
नभःपरीरम्भणलोलुभैर्यद्वप्रो मणिश्रेणिमहःप्ररोहैः । घनान्विनाखण्डलधन्वदण्डमकाण्डमाडम्बरयन्निवास्ते ॥ १०१ ।। यद्वप्रो यस्य प्रलादनपुरस्य वप्रः प्राकार आस्ते वर्तते । उत्प्रेक्ष्यते-मणिश्रेणीनां रबराजीनां महःप्ररोहै रोचिरङ्करैर्घनान् मेघान्विना । अन्येष्वपि ऋतुषु मेघागमः कालानुभावेन भवत्येव । माघेऽपि मेघस्य दृश्यमानत्वात् । तथा प्रावृट्कालेऽपि कदाचिज्जलधारा भवन्ति न भवन्ति चेति कलियुगे नियमो न दृश्यते, अतः प्रोक्तं प्रावृषं विना मेघानपि विना चेति । अकाण्ड · प्रावृषमन्तरेण आखण्डलधन्वदण्डमिन्द्रधनुर्यष्टी. माडम्बरयन् प्रकटयन्निवास्ते । रत्नकान्तिरिन्द्रधनुकारा' निर्यान्ति । किंभूतैः प्ररोहैः। नभस आकाशस्य परीरम्भणमालिङ्गनं तत्र लोलुभैालसैः ॥
सालोऽदसीयः ससनातनश्रीः कपाटपक्षश्च सुवर्णकायः । विगाहमानो गगनं कथं न लभेत तायेण सदृक्षभावम् ॥ १०२॥
अस्याः पुर्या अयमदसीयः। नासादसीया तिलपुष्पतूणम्' इति नैषधे । सालः प्राकारः तार्येण गरुडेन सदृक्षभावं सादृश्यं कथं केन प्रकारेण न लभेत प्राप्नुयात् ।। अपि तु प्राप्रोत्येवेति । किंभूतः सालो गरुडश्च । सह सनातनया अनश्वरया नित्यस्थायुकया । 'सदा सनानिशं शश्वत्' इति हैमीवचनात् । श्रिया अद्वैतशोभया विष्णुलक्ष्मीभ्यां च वर्तते यः । 'दामोदरः शौरिसनातनौ विधुः' इति हैम्याम् । स च पुनः किंभूतः । कपाटाचेव तत्तुल्यौ पंक्षी यस्य सः । स च पुनः किंभूतः । सुवर्णस्य हेम्नः कायोऽहं यस्य स हिरण्मयः । पुनः किं कुर्वाणः । गगनमाकाशमुच्चैस्त्वेन भ्रमणेन च विगाहमानः स्वगोचरीकुर्वाणः ॥ ... मणीघणिश्रेणिधुतान्धकारैरभ्रंकषैर्यत्कपिशीर्षकौघैः। यानश्वरोदित्वरकर्मसाक्षिलक्षेव पूर्दक्षजनरलक्षि ॥ १०३ ॥ दक्षजनैर्विदग्धलोकैर्या प्रलादनपुरी अनश्वराः शाश्वता उदित्वरा उदयशीलाः कर्मसाक्षिणो भास्करास्तेषां लक्षाः शतसहस्राणि, यस्यामेवंविधे वालक्षि दृश्यते स्म । कैः । अभ्रंकषैर्गगनोल्लेखिभिर्यत्कपिशीर्षकाणामालकानामोघैः समूहैः । किंमतैः । मणीघृणीनां रत्नकान्तीनां श्रेणीभी राजीभि(तानि दलितान्यन्धकाराणि येः॥

Page #95

२४
काव्यमाला।
चन्द्राश्मवेश्मस्मितमुद्वहन्ती कटाक्षयन्ती सितकेतनैश्च । युवेव जायां नगरीमिवैतां क्रोडीकरोति प्रणयेन वप्रः॥ १०४ ॥ वप्रः प्राकारः प्रणयेन स्नेहेन। 'प्रणयः स्नेहयाच्चयोः। विस्रम्भ प्रसरेऽपि च' इत्यनेकार्थः । उत्प्रेक्ष्यते-एतां नगरी क्रोडीकरोति आलिङ्गतीवेत्युत्प्रेक्षा । 'आलिङ्गनं परिष्वङ्गपरीरम्भः क्रोडीकृतिः' इति हैम्याम् । वास्तवार्थे तु मध्येकरोति इत्यर्थः । क इव । युवेव। यथा युवा तरुणः स्नेहेन जायां पनी कोडीकरोति परिरम्भते । किंभता पुरी जायां च ! चन्द्राश्मवेश्मानि विधुकान्तरत्नघटितगृहाणि तान्येव तत्तुल्यं च स्मितं हसितमुद्वहन्तीं विभ्रतीम् । पुनः किंभूताम् । सितकेतनैरुज्ज्वलपताकाभिः कृत्वा कटाक्षयन्ती कटाक्षान्सृजन्ती मुञ्चन्तीम् । 'कटाक्षाः कृष्णाः श्वेताश्च वर्ष्याः' इति काव्यकल्पलतायाम् ॥ इति प्राकारः॥
खालवेश्मावनिवास्तुशस्तवस्तुव्रजात्मभरिगर्भगेहैः। ... यत्रापणैः कुत्रितयापणानां वंश्यैरिवावाप्यत कापि लक्ष्मीः ॥ १०५॥ यत्र पुर्यामाप हैः काप्यनिर्वचनीया लक्ष्मीः शोभा अवाप्यत प्राप्ता । उत्प्रेक्ष्यतेकुत्रितयापणानां कूनां स्वर्गनागलोकभूलोकनाम्नां भूमीनां त्रितयं त्रिकम् । त्रैलोक्यमित्यर्थः । तास्थ्यात्तद्यपदेशात्रिभुवने विद्यमानसकलपदार्थसार्थास्ते मत्रतत्रादिविधिनाराध्यमानैः पूर्वमित्रैर्वा देवैः संपूर्यते(पण्यन्ते) एप्विति ते कुत्रिकापणास्तेषां वंश्यैः कुलेषूद्भवैरिव । किंभूतैरापणैः । स्वः स्वर्लोके, व्यालवेश्मनि नागलोके पाताले, अवनौ भूमण्डले च वास्तु स्थानं येषां तादृशाः शस्ताः सर्वोत्कृष्टाः प्रशस्या वस्तुव्रजा धनधान्यवत्रादिपदार्थसास्तैिरात्मभरयो भृतमध्या गर्भगेहा गर्भागाराणि अपवरकादिस्थानानि येषां तैः । 'कुमुदमकरन्दौघैः कुक्षिभार4मरोत्करः' इति नैषधे । कुक्षिभरिभृतमध्य इति तद्वृत्तौ ॥
बालीककालागुरुगन्धसारसारङ्गनाभीहिमवालुकाभिः । सद्भिः समाज्ञाभिरिवादसीयापणैरवास्यन्त दिशोऽप्यशेषाः ॥ १०६ ॥ अदसीयापणैः पुरीसंबन्धिभिर्हटैरशेषाः समस्ता अपि दिशोऽवास्यन्त सुरभीक्रियन्ते । काभिः । वाहिकानि कुङ्कमानि कालागुरवः काकतुण्डा गन्धसाराश्चन्दनाः सारङ्गनाभ्यः कस्तूरिकाः । कस्तूरीवाच्यपि नाभिशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । यथा नैषधे'गोरोचनाकुङ्कमचन्दनैणनाभीविलेपान्पुनरुक्तयन्ति' इति । हिमवालुकाः कर्पूरास्ताभिः । काभिरिव । समाज्ञाभिारेव । यथा-सद्भित्तमैः समाज्ञाभिः स्वकीर्तिभिर्दिशो वास्यन्ते ॥
यदापणश्रेणिषु सान्द्रचान्द्रक्षोदेषु गाङ्गाविव वालुकासु । । मौग्ध्येन नीलैरिव काचगोलैः क्रीडन्ति डिम्भाः स्फुरदिन्द्रनीलैः॥१०७॥ पदापणश्रेणिषु पुरीविपणिपशिषु डिम्भा महेभ्यबालकाः क्रीडन्ति, रमन्ते । केषु ।

Page #96

१ सर्गः ]
होरसौभाग्यम् ।
३५
' सान्द्रचान्द्रक्षोदेषु स्निग्धेषु निबिडेषु वा कर्पूराणां चूर्णेषु । केन । मौग्ध्येन ज्ञानेन । कास्विव । वालुकास्विव । यथा गाङ्गासु गङ्गासंबन्धिनीषु पुलिनसिकतासु कुमाराः क्रीडन्ति तथैव घनसारचूर्णेषु रमन्ते इति कर्पूरपारीप्राचुर्यात्तत्क्षोदास्तु बहिः क्षिप्यन्ते । कैः । स्फुरन्तो दीप्यमाना ये इन्द्रनीला नीलमणयो मरकतरत्नानि तैः । कैरिव । काचगोलैरिव । यथा— शिशवः काचानां क्षारमृद्विकाराणां गोलैर्गुटकैः शङ्खा इति प्रसिद्धैः खेलन्ति । किंभूतैः । नीलैईरिद्वणैः । अनेन विशेषणेन मणिरत्नबाहुल्यमपि प्रतिपादितम् ॥ इति हट्टा: ॥
1
यच्चान्द्रचामीकरवेश्मचन्द्रचण्डाचिषौ गर्भगताङ्गिरावैः ।
मिथः किमित्युन्नयतोऽभियातिर्जेयः कथं राहुरजय्यवीर्यः ॥ १०८ ॥
यस्याः पुर्याश्चान्द्राणां चन्द्रकान्तमणीनां ( चान्द्राणां सौवर्णानाम् ? ) । 'चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः । स्वर्णे सुधांशौ कर्पूरे कम्पिल्ले मेचकेऽपि च' इत्यनेकार्थः । (चामीकराणां सौवर्णानाम्) चन्द्रोपलैः स्वर्णैश्च घटिते क्वापि वेश्मनि गृहे एव चन्द्रचण्डाचिपौ विधुभास्करौ तौ गर्भे गृहमध्ये गतानां प्राप्तानामङ्गिनां मनुष्याणां रावैर्मिथोवार्तादिशब्दैः मिथः परस्परमित्यमुना प्रकारेण । किमुत्प्रेक्ष्यते—उन्नयतः किमु । विचारयत इव । 'वितर्कः स्यादुन्नयनं परामर्शो विमर्शनम्' इति हैम्याम् । इति किम् । यत् अजय्यं जेतुमशक्यं वीर्य पराक्रमो यस्य तादृशो राहुरभियातिः शत्रुः । कथं केन प्रकारेण आत्मभ्यामावाभ्यां वा जेयो जेतव्यः । पराभवगोचरीकर्तव्य इति ॥
शशाङ्कविम्बं कुलिशाङ्गणान्तर्दृष्ट्वा वृणानानिह मुग्धडिम्भान् ।
विलोभ्य केंलीकलहंसबालैराश्वासयन्ति स्म कथंचिदम्बाः ॥ १०९ ॥
इहपुर मुग्धानविदग्धान् डिम्भान् बालकान् केलीकृते क्रीडार्थम् । 'नित्योदयोतपदं समस्तकमला केली गृहं राजते' इति पूर्वाचार्यप्रणीतचिन्तामणि पार्श्वनाथस्तोत्रे । रक्षिता ये राजहंसबालकास्तैर्विलोभ्य लोभयित्वा अम्बा जनन्यः कथंचिन्महता कष्टेन आश्वासयन्ति । किंकुर्वाणान् बालान् । वृणानान् याचमानान् । किं कृत्वा । दृष्ट्वा प्रेक्ष्य । किम् । शशाङ्कबिम्बं चन्द्रविम्बम् । क्व । कुलिशैहीं रकैर्बद्धानाम् । 'शुचीमुखं तु हीरकः । वराटकं रत्नमुख्यं वज्रपर्यायेनाम च' इति हैम्याम् । बद्धानां निर्मितानामङ्गणानां गृहाजिराणामन्तर्मध्ये ॥
चन्द्रोदये चन्दिर कान्तगर्भसंदर्भशृङ्गस्रवदम्वुपूरैः ।
शिरःस्फुरत्सिद्धधुंनी धरेन्द्रो यत्रानुचक्रे कलधौतसौधैः ॥ ११० ॥
यत्र पुरे चन्द्रोदये विधोरभ्युद्गमकाले कलधौतसौधै रूप्यमन्दिरैः शिरसि मस्तके स्फुरन्ती प्रसरन्ती वहन्ती वा सिद्धधुनी गङ्गा यस्य तादृशो धराणां पर्वतानामिन्द्रो राजा
१. समासान्तविधेरनित्यत्वेन निर्वोढव्यम्.

Page #97

काव्यमाला।
हिमाचलः । 'अहिराण्मेनकाप्राणेशो हिमवान्' इति हैम्याम् । अनुचके सदृशीकृतः । किंमतैः सौधैः । चन्दिरकान्तानां चन्द्रोपलानाम् । चन्दिर इति चन्द्रमाः शेषनाममालायाम्, अन्येष्वपि ग्रन्थेषु दृश्यते । गर्भे मध्ये संदर्भो रचना येषां तादृशेभ्यः शृङ्गेभ्यः सवन्तो निःसरन्तोऽम्बुपूराः पयःप्रवाहा येषु तैः॥
वातातिवेल्लद्धृजपल्लवाग्रकरण रावेण च किङ्किणीनाम् । . या वैभवस्पर्धितया मघोनः पुरी मयादाह्वयतीव योद्धम् ॥-१११ ॥ या नगरी वैभवेन स्वलक्ष्म्या सार्धे स्पर्धितया संहषिभावेन मघोनः शक्रस्य पुरीममरावतीं स्मयादहंकाराद्योढुं संग्रामं कर्तुम् । उत्प्रेक्ष्यते-आह्वयत्याकारयतीव । केन । वातेन वायुना अत्यतिशयेन वेल्लन्तश्चञ्चलीभवन्तो ये ध्वजपल्लवाः पताकावस्त्राणि तेषामप्रः स एव करो इस्तस्तेन । च पुनः कैन । किङ्किणीनां क्षुद्रघण्टिकानां रावण शब्देन ॥
श्रीवत्सरामाङ्गजकम्बुताय॑चक्राङ्कितैारकितैनिकेतैः । ... जज्ञे मुकुन्दैरिव यत्र चित्रमेतत्परं धेनुकमद्विषद्भिः ॥ ११२ ॥ यत्र मरकतानामिमानि मारकतानि अश्मगर्भसंबन्धीनि तैनिकेतैर्गुहैः । 'शङ्के स्वसंकेतनिकेतमाप्ताः' इति नैषधे । मुकुन्दैः कृष्णैरिव जज्ञे जातम् । अत्र बहुवचनं बहुवासुदेवापेक्षया, महत्त्वख्यापनार्थे वा । यथा च जिनशतके-'यत्क्रमाश्चक्रिणो वा' इति । किंभूतैर्मुहैः कृष्णैश्च । श्रीलक्ष्मीः, वत्सास्तर्णकाः, श्रीवत्सो हृदयचिह्नम् । उत्तमपुरुषाणां वक्षसि लक्षणविशेषः । रामाः स्त्रियः, रामो बलभद्रश्च । अङ्गजा नन्दनाः, अङ्गजः कामश्च । कम्बवः शङ्खाः, कम्बुः पाञ्चजन्यः । गृहेषु कम्बवो दृश्यन्ते । यथा नैषधे-'बहुकम्बुमणिर्वराटिका-' इति। ताा अश्वाः, तायो गरुडश्च । तेषां चक्राणि समूहाः, चक्रं सुदर्शनं च। तैरङ्कितैः सहितैः। परं केवलमिदं चित्रमाश्चर्यम् । यनिकेतैर्धेनुकं धेनुसमूहो गोकुलमद्विषद्भिः पालयद्भिः । 'धेनूनां धेनुकं धेन्वन्तानां गोधेनुकादयः' इति हैम्याम् । कृष्णैस्तु धेनुकनामा असुरस्तं द्विषद्भिर्दुह्यद्भिस्तस्य द्विषद्भिः शत्रुभिर्वा घातुकैः ॥
एतज्जगजित्वरलक्ष्मिवीक्षाक्षणोदिताद्वै(द्भूतकुतूहलेन । शङ्केत्रिदश्यः स्तिमितीभवन्त्यो विभान्ति यद्वेश्मसु शालभञ्ज्यः ॥११३॥ यद्वेश्मसु पुरीमन्दिरेषु शालभज्यः पुत्रिका विभान्ति । तत्रैवं शङ्के मन्ये । एतस्याः पुर्या जगतां त्रिभुवनपुरीणां जिल्वर्या जयनशीलाया लक्ष्म्याः वीक्षा विलोकनं स एव क्षण उत्सवस्तेनोदितमुद्भूतं यत्कुतूहलं कौतुकं तेन स्तिमितीभवन्त्यो निश्चला जायमानास्त्रिदश्यो देव्य इव । लक्ष्मीशब्दः समासमध्ये हस्वोऽप्यायाति । यथा ऋषभनम्रस्तवे-'वरणलक्ष्मिकरग्रहणोत्सवे' इति ॥

Page #98

१ सर्गः] . हीरसौभाग्यम् ।
३७ विष्णोनिहन्तुं नरकं गतस्यौत्सुक्यात्क्रमान्निर्गलितेव गङ्गा । ज्योत्स्नीषु यच्चान्द्रगृहच्युताम्भोधारा भुवं भूपयति स्म यस्मिन् ॥११४॥ यस्मिन् पुरे ज्योत्स्नीषु पूर्णिमारात्रिषु यस्य पुरस्य चान्द्रगृहेभ्यः चन्द्रकान्तमणि निर्मितमन्दिरेभ्यश्युतानां चन्द्रकिरणसंपर्केण निःसतानामम्भसां पानीयानां धारा प्रवाहः । 'प्रवाहः पुनरोघः स्याद्वेणी धारा रयश्च सः' इति हैम्याम् ।भुवं भूमी भूषयति स्म अलंकुरुतें स्म । उत्प्रेक्ष्यते-औत्सुक्याद्राभस्यानरकं नरकनामानं दैत्यमसुरं निहन्तुं गतस्य विष्णोः कृष्णस्य क्रमाच्चरणात् निर्गलिता निर्गत्य पतिता। 'विदत्यसव्ये मकरन्दलीलां मन्दाकिनी यच्चरणारविन्दे' इति नैषधे । गङ्गा भूमीमभ्येतीव ॥
ज्योतिस्तरङ्गीकृतयन्निकेतहरिन्मणीशालिशिखा चकासे । इदंपदव्येव पतङ्गपुत्री नमः प्रयान्ती मिलितुं स्वतातम् ॥ ११५ ॥ ज्योतिभिः कान्तिभिस्तरङ्गीकृतानां कल्लोलयुक्तीकृतानां यनिकेतानां नगरीगृहाणां हरिन्मणीभिनीलरत्नैः शालते शोभते इत्येवंशीला शालिनी शिखा उपरितनप्रदेशः चकासे शुशुभे दिदीपे वा । उत्प्रेक्ष्यते-इदंपदव्या एतनगरं मन्दिरशिखरमार्गेण । 'इर्दयशांसि द्विषतः सुधामुचे' इति नैषधे । 'अस्य कीर्तयः' इति तद्वृत्तौ । समासान्त एव इदंशब्दः । स्वतातं भास्करम् । 'सूर्यजा यमी' इति हैम्याम् । तथा 'यावद्गङ्गा तपनतनयाभारतीनां समाजे' इति पूर्वकविकृतौ। मिलितुं प्रयान्ती गच्छन्ती पतङ्गपुत्री यमुनेव ॥
गाङ्गेयगारुत्मतपद्मरागचन्द्राश्मवेश्मावलिरुल्ललास । प्रेयांसमुद्दिश्य महीमहेन्द्रं पुरश्रिया क्लृप्त इवाङ्गरागः ॥ ११६ ॥ गाङ्गेयानि सुवर्णानि, गारुत्मतानि हिरण्मणयः, पद्मरागा रक्तोपलाः, चन्द्राश्मानः शशिकान्तमणयः । तैनिबद्धा घटिता वेश्मावलि: सौधश्रेणिरुललास स्फुरति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-महीमहेन्द्र भूमीवासवं राजानं स्वप्रेयांसं निजकान्तं प्रत्युद्दिश्य पुरश्रिया नगरलक्ष्म्या अङ्गरागो विलेपनं कुप्तो रचितः । अन्यापि स्त्री भत्री सङ्गं चिकीर्षुर्वपुष्यङ्गरागं कुरुते॥ वेश्माश्मगर्भाङ्कसिताश्मकुम्भं निभाल्य मुग्धाभ्रधुनीरथाङ्ग्यः । शशी स विश्लेषयिता द्विषन्नः क्रुधेति तं नन्ति किमभिघातैः॥११७॥ यस्येति संबन्धात् । वेश्मनि क्वापि नगरीगृहे अश्मगर्भाणां मरकतमणिनामको मध्यो यस्य तादृशं सिताश्मनां स्फटिकरत्नानां कुम्भं कलशं निभाल्य दृष्ट्वा मुग्धा अचतुरा अभ्रधुन्या गगनापगाया आकाशगङ्गायाः रथाङ्ग्यश्चक्रवाक्योऽङ्गीणां पदानां घातैः प्रहारैः घ्नन्ति प्रहरन्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते-इति क्रुधा नन्ति । इति किम्-यत् नोऽस्माकं द्विपअहितः अत एव विश्लेषयिता वियोगकारकः स प्रसिद्धः शशी मृमाङ्क इति रुपा ॥ अर्काशुसंपर्कचयाकान्तोद्भूतानलोमावनसंनिभस्य । गेहाप्रशृङ्गस्थगजद्विषद्भिदे॒प्यैरघृष्यस्य कथंचनापि ॥ ११८ ॥

Page #99

काव्यमाला।
भियाभ्रमूवल्लभवाहनारेः प्रणश्य शङ्के शरणं श्रयन्तः । लघूभवन्मन्दरमुख्यशैलाः पुरस्य रेजुर्मणिहेमगेहाः ॥ ११९ ॥ पुरस्य मणिहेममया गेहाः सौधा रेजुर्भान्ति स्म । तत्रैवमहं शङ्के विचारयामि । अभ्रमूनामा हस्तिनी । अभ्रमशब्दो दीर्घोकारान्तोऽप्यस्ति । 'गजानामभ्रमूपतिः' इति काव्यकल्पलतायाम् । तथा 'अभ्रमूवल्लभारूढम्' इति पाण्डवचरित्रेऽपि । तस्या वल्लभो भर्ता ऐरावणः स एव वाहनं यानं यस्येन्द्रस्य स एवारिः शत्रुस्तस्य मिया भयेन प्रणश्य स्वस्थानानंष्ट्वा पुरस्य शरणमाश्रयन्तो भजन्तस्तथा लघूभवन्तः स्वल्पतनवः संपद्यमाना मन्दरमुख्याः । मन्दरो जैनमते मेरुः । शैवशासने तु मन्दरोऽन्य, इन्द्रकीलनामा मन्था नगः स एव प्रधानं येषु ते शैलाः पर्वता इव ।इह पुरे शत्रुप्रवेशाभावे कारणद्वयमाह-किंभूतस्य पुरस्य । अर्कस्य' मानोरंशवः किरणास्तेषां संपर्कः संगमस्तेन च. यस्य वप्रस्य प्राकारपीठभूमिकासंदृव्धेभ्योऽर्ककान्तेभ्यः सूर्यकान्तमणिभ्य उद्भूतः प्रकटी. भूतो योऽनलो वहिस्तेनोमावनसंनिभस्य बाणासुरपुरसदृशस्य । तत्र हि वह्निप्राकारो. ऽस्तीति ख्यातिः । तथा 'यथोह्यमानः खलु भोगिभोजिना प्रसह्य वैरोचनिपुत्रपत्तनम् । विदर्भजाया मदनस्तथा मनोऽनलावरुद्धं वयसैव वेशितः ॥' इति नैषधे । एतत्काव्यो. परि पुरावृत्तमुच्यते-पूर्व हि स्वीकार्यादन्यत्राजेयो भावीत्याराद्धगौरीपतिसुपर्वदत्तवरस्य बाणासुरस्य उघानान्या कन्यया गौरी कुलदेवीमाराध्य मम को भर्ता भविष्यतीति प्रश्ने कृते प्रद्युम्ननन्दनोऽनिरुद्धो भावीति गौर्या प्रोक्ते कथंचित्कुमारिकया स आनाय्य परिणीतः।तामादाय गच्छन्तं ज्ञातव्यतिकरो बाणस्तं निर्जित्य नागपाशैर्वद्धवान् । तत उषया कृष्ण. प्रद्युम्नादयः तद्वाचिकं विज्ञापिताः । ततः कृष्णरामप्रद्युम्ना गरुडमारुह्य पावकप्राकारेऽपि बाणपरे गत्वा हरिर्बाणासुरं शतखण्डीकृत्योषायक्तमनिरुद्धमादाय द्वारिकायामगादिति । पुनः किंभूतस्य । गेहानां पुरसौधानामग्रशृङ्गाणि उपरितनशिखराणि तेषु तिष्ठन्तीति तत्स्था गजद्विषन्तः सिंहास्तैः । पुरमन्दिरेष्वपि केसरिणां सद्भावो यथा-'यदनेककसौधकंधरा हरिभिः कुक्षिगतीकृता इव' इति नैषधे । कथंचनापि महता प्रयासेनापि द्वेष्यैवैरिभिरधृष्यस्यानाकलनीयस्य । गजयानस्य हि सिंहाङ्कितमार्गे समागमनमशक्यम् । कृशानौ तु सर्वथा प्रवेशोऽपि न स्यादत एतत्पुराश्रयणं शत्रुभयाभावात् ॥ युग्मम् ॥
बालारुणज्योतिरखर्वगर्वनिर्वासिमाणिक्यनिकाय्यकोटिः । व्यक्तीभवन्भात्यनुभूपकान्तं पुरश्रियोद्गीर्ण इवानुरागः ॥ १२० ॥ बालारुणस्याभ्युदयद्भानोज्योतिषां कान्तीनामखर्वमतिशयितं गर्वमहंकारं निर्वास. यन्ति निष्कासयन्ति निर्नाशयन्तीत्येवंशीलानि यानि माणिक्यानि पद्मरागमणयः निका. य्यानां तन्मयानां गृहाणां कोटिविभाति शोभते । क्वापि माणिक्यशब्देन केवलरत्नमेव । कुत्रापि माणिक्यशब्देन पद्मरागमणयः । 'रत्नं वसु मणिर्माणिक्यमपि' इति हैमीवृत्तौ । 'आघ्रातं परिचुम्बितं परिमुहुर्तीदं च यच्चवितं यहूरं निहितं च नीरसतया तत्र व्यथां

Page #100

१ सर्गः) . हीरसौभाग्यम् । मा कृथाः । अन्तस्तत्त्वविचारणान्धवधिरे तद्वानरेणाधुना रे माणिक्य तदेतदेव सुकृतं यणितं नाइमना ॥' इत्यत्र केवलमाणिक्यमेव । 'शिशुतरमहोमाणिक्यानामहर्मणिमण्डली' इति नैषधे । प्रत्यग्रकिरणपद्मरागाणामिति तदृत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते-भूपं नृपतिं भर्तारमनुलक्षीकृत्य पुरश्रिया उद्गीर्णा अत एव प्रकटीभवन् प्रकटो जायमानः अनुराग इव ॥
प्रीतादुपास्त्याधिगता गिरीशान्निरङ्कनैकाङ्गविधानविद्या । प्रपञ्चिता कौतुकिना किमेषा चन्द्रेण यच्चान्द्रगृहच्छलेन ॥ १२१॥ कौतुकिना कुतूहलाकलितेन चन्द्रेण एषा प्रत्यक्षलक्ष्या । निर्गतोऽको लक्ष्म येभ्यस्तानि नैकानि बहूनि यान्यङ्गानि शरीराणि तेषां विधानं निर्माणं यस्यां तादृशी विद्या । यस्या नगर्याश्चान्द्रगृहाणां चन्द्रकान्तमणिमयमन्दिराणां छलेन कपटेन । किमुत्प्रेक्ष्यते-प्रपञ्चिता विस्तारिता । किंभूता विद्या । अधिगता प्राप्ता । कस्मात् । गिरीशादीश्वरात् । किंभूतात् । उपास्त्या नित्यसेवया प्रीतात् । प्रसन्नीभूतादित्यर्थः । संतुष्टात् ॥ इति गृहाः॥
यस्मिन्दिदीपे मधुदीपरूपश्रीगर्वनिर्वासिविलासिवृन्दैः। रूपस्मयं वीक्ष्य जयस्य तस्य मदच्छिदे कि विधिना प्रणीतैः ॥१२२॥ यस्मिन् पुरे मधुदीपस्य मदनस्य रूपश्रिया शरीरसौन्दर्यलक्ष्म्या गर्वमभिमानं निर्वासयन्ति निर्दलयन्तीत्येवंशीला ये विलासिनो भोगिनस्तेषां वृन्दानि तैर्दिदीपे चकासे । 'मधुदीपमारौ मधुसारथिस्मरौ' इति हेम्याम् । किमुत्प्रेक्ष्यते-जयस्येन्द्रपुत्रस्य रूपस्मयं निजाङ्गचङ्गिमगर्व वीक्ष्य दृष्ट्वा तस्य जयन्तस्य मदच्छिदे उन्मत्ततोच्छित्यै विधिना धात्रा कृतेः प्रणातैरिव ॥ मेरोः शिखाग्रावसथव्यथाभिरुत्तीर्य सातस्थितिमीहमानाः । यस्मिन्समेताः किमु नाकिशाखिनजा वदान्या व्यलसन्युवानः ॥१२३॥ यस्मिन् युवानस्तरुणा व्यलसन् शुशुभिरे । किंभूताः । वदान्या दानशीला दानशौण्डा वा । किमुत्प्रेक्ष्यते-शिखाग्रे शिखरोपरि य आवसथो वसतिः स्थानं वासस्तेनोद्भवन्तीभिः प्रकटाभिर्जायमानाभिर्व्यथाभिरतिभिः कृत्वा मेरोः काञ्चनाचलादवतीर्य भूमीमण्डले समेत्य सातस्थितिं सुखनिवासमीहमाना इच्छन्तो नाकिनां शाखिनो देवतरवः कल्पद्रुमास्तेषां व्रजा 'गणा यस्मिन् समेता इव संगता इव ॥
जितस्मरान्पौरजनान्निपीय मा तद्वषस्यन्त्यसती सती स्तात् । इतीव योषावपुषा स्ववर्म द्विषा मखस्य व्यतिसीव्यते स्म ॥१२४॥ मखनाम्नो दैत्यस्य द्विषा वैरिणा शंभुना । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोर्योषावपुषा पार्वती. शरीरेण समं स्ववर्म निजशरीरं व्यतिसीव्यते स्म परस्परं स्यूतं योज्यते स्म । इति किम्। यत् जितो रूपाभिभूतः स्मरः कामो यैस्तादृशान् पौरजनान् नगरतरुणान् निपीय सादरमवलोक्य सती पार्वती तद्वृषस्यन्ती रागोद्रेकात् कामातुरा तेषां कामुकी भवन्ती सती सती असती व्यभिचारिणी मा स्तात् भवतातू ।। इति नागराः ॥

Page #101

४०
काव्यमाला |
यस्मिन्विभान्ति स्म विलासवत्यः स्मरावरोधभ्रममुद्वहन्त्यः । किं शक्तयो मन्मथमेदिनीन्दोरमूरमोघास्त्रिजगद्विजेतुः ॥ १२९ ॥ यस्मिन् पुरे विलासवत्यः प्रमदा विभान्ति । किं कुर्वन्त्यः । स्मरावरोधः कन्दर्पान्त:पुरं रतिस्तस्य भ्रमं भ्रान्तिम् । 'स्मरावरोध भ्रममावहन्ती' इति नैषधे दमयन्तीवर्णने । उद्वहन्त्यो मित्रत्यः । किमुत्प्रेक्ष्यते - मन्मथमेदिनीन्दोमंदननरेन्द्रस्य अमूः प्रत्यक्षाश्चक्षुर्लक्ष्या अमोघा अवन्ध्याः सफलाः शक्तयः प्रहरणविशेषाः । किंभूतस्य मन्मथस्य । त्रिजगतस्त्रिभुवनस्यापि निजेतुः पराभवशीलस्य ॥
त्यक्ताश्रवःकञ्चुकिकामुकाभिः सकर्णयन्नागररागिणीभिः । स्वमन्दिरात्कुण्डलिनीभिरस्मिन्किमीयुषीभिः शुशुभेऽङ्गनाभिः ॥ १२६ ॥ अस्मिन् नगरे अङ्गनाभिः शुशुभे । किमुत्प्रेक्ष्यते - स्वमन्दिरानिज निकेतनान्नागलोकादीयुषीभिरागताभिः कुण्डलिनीभिर्नागाङ्गनाभिरिव । किंभूताभिः । त्यक्ता उज्झिता अश्रवसः । अकर्णबधिरा इत्यर्थः । कञ्चुकिनः सौविदल्लाः । कुब्जवामना इत्यर्थः । अथवा कृत्रिमक्लीयाः कामुकाः कामयितारः कान्ता याभिस्ताभिः । पुनः किंभूताभिः । सकर्णाः प्राज्ञाः श्रोतारो वा यस्याः पुर्या नांगराश्छेकास्तेषु रागः स्नेहातिशयो विद्यते यासां तास्ताभिः । तेष्वनुरागयुक्ताभिरित्यर्थः ॥
भान्ति स्म यस्मिन्सुमनोभिरामा रामा रमाघः कृतकामरामाः । स्वस्पर्धिनं येन रुषेत्र देवगृहं निगृह्याप्सरसो गृहीताः ॥ १२७ ॥ यस्मिन् नगरे रामा नागर्यो भान्ति स्म । किंभूताः । सुमनोभिः कुसुममालिकाभिः, अथवा सुमनस्त्वेन सतीत्वेन निष्पापत्वेन वा अभिरामा मनोहराः । पुनः किंभूताः । स्माभिः वपुः प्रियरूपकसुपमाभिरधः कृते हीने विहिते तिरस्कृते कामस्य मदनस्य रामे रतिप्रीती याभिस्ताः । इवोत्प्रेक्ष्यते — येन प्रह्लादपुरेण रुषा कुधा स्वस्पर्धिनं निजसमृद्ध्या सार्धं स्पर्धाविधायिनं देवगृहं स्वर्ग निगृह्य पराजित्य वन्दीकृत्य गृहीता अप्सरसः स्वर्गवध्व इव ॥
किमग्रदूत्यो मदनावनीन्दोः सख्योऽथ वा स्वर्वरवर्णिनीनाम् । भुजंगमीनां किमुतानुवादा यत्राजनेत्रा मदयन्ति चेतः ॥ १२८ ॥ यत्र पुरे अब्जनेत्राः कमललोचनाः सुदृश: चेतः अर्थानां मनः मदयन्ति उन्मायुक्तं कुर्वन्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते-- मदनावनीन्दोः स्मरराजस्य किम् अग्रदूत्यः प्रथमसंदेशहारिका इव । अथ वा स्वः स्वर्गस्य वरवर्णिनीनां प्रधानस्त्रीणां स्म्भाघृताचीतिलोत्तमाप्रमुखाणाम् अथवा पौलोमीप्रभृतीनां सख्यो वयस्यः किमु । उत पुनः । भुजंगमीनां नागाङ्गनानामनुवादा अनुकारा इव ॥ इति नागर्यः ॥
इति प्रल्हादपुरवर्णनम् । तत्रास्ति भूमान्महमुन्दनामा स्थामैकभूर्भूवलयैकवीरः । वधूर्नवोढेव दिने दिने भूः श्रियं दधौ यत्करपीडितापि ॥ १२९ ॥

Page #102

१ सर्गः]
. हीरसौभाग्यम् । तत्र देशे महमुन्द इति नामाभिधानं यस्य तादृशो भूमान् पातिसाहिरिति म्लेच्छवंशप्रसिद्धमधिपतिनाम । सोऽस्ति तत्समयानुसारेण बभूव । किंभूतः । स्थानां पराक्रमा. णामेकाद्वितीया भूः स्थानम् । पुनः किंभूतः । भूवलयस्य भूमण्डले वा एकोऽसाधा. रणो वीरः सुभटः । स कः । यस्य करेण राजदेयांशेन पीडिता संयुक्ता जाता भूर्वसुधा दिने दिने श्रियं लक्ष्मी धनधान्यादिकां दधौ धारयति स्म अनेकलक्ष्मीवती भवति स्म । केव । वधूरिव । यथा नवोढा नवपरिणीता वर्वशा करेण पीडिता आश्लेषणादिकं नीता सती दिने दिने श्रियं शरीरोपचयलक्षणां शोभा धत्ते ॥ प्रजां द्विजिलैरिव पीड्यमानां कलेविलासैरवसाय विश्वाम् । तां शासितुं दाशरथिः किमात्तजन्मा स्वयं साहिरसौ बभासे ॥१३०॥ असौ महमुन्दनामा साहिः. पातिसाहिः वभासे राजते स्म । किमुत्प्रेक्ष्यते-तां विश्वां वसुधां शासितुं पालयितुं स्वयमात्मना पुनर्द्वितीयवारमात्तजन्मा गृहीतावतारो दाशरथी राम इव । किं कृत्वा । अवसाय विज्ञाय । काम् । विश्वां पृथ्वीम् । किं क्रियमाणाम् । कले: कलियुगस्य विलासैविलसितैः पीड्यमानां संताप्यमानाम् । कामिव । प्रजामिव । यथा प्रजां प्रकृति पुरदेशलोकां द्विजिकैः पिशुनैः पीड्यमानाः कश्चित्प्रशास्ति ।
निस्त्रिंशमन्थानगमथ्यमानमहाहवक्षीरधिजन्मना यः । वत्रे बलिध्वंसविधानधुर्यो जयश्रिया शत्रुरिवासुराणाम् ॥ १३१ ॥ यः साहिर्जयश्रिया विजयलक्ष्म्या वव्रे वृतः । क इव । असुराणां शत्रुरिव । यथा कृष्णो जयेनोपलक्षितयां श्रिया वियते । किंभूतः। यः बलिनां बलवताम् । पलं सैन्ये पराकमे च। रिपुनृपाणां बलेर्दै त्यस्य ध्वंसविधानं वधकरणं तत्र धुर्यः समर्थः शत्रुवधविधायिनां धुरि गण्यः । किंभूतया जयश्रिया । निस्त्रिंशः खड्गः स एव मंन्धानगः मन्दराद्रिः। 'मन्थानगः स भुजगप्रभुवेटिघृष्टिलेखाचलद्धवलनिर्झरवारिधारः' इति नैषधे । वासुकेर्वेष्टनघर्षणजातासु लेखासु भ्रमन्त्यो धवला निर्झरवारिधारा यस्य स मन्थाः । मथिन्शब्दस्य 'पथिमध्यभुक्षामात्' इत्यावे थेादेशे रूपम् । नगः शैल: मन्दराद्रिः-इति तद्वात्तिः । तेन मध्यमानो विलोड्यमानो यो महाहवो महासंग्रामः स एव क्षीरधिः दुग्धसमुद्रः तस्मा. बन्मोत्पत्तिर्यस्याः सा.तया ॥ अश्यामितास्यं कमलातिदानैर्जितैः प्रसत्तिप्रणिनीषयास्य । अभैरिवाभ्राद्भुवमभ्युपेतैर्यद्भूभुजो गन्धगविरेजे ॥ १३२ ॥ यस्य भूभुजः साहेर्गन्धगजैः गन्धोपलक्षितैः सिन्धुरैः विरेजे शुशुभे। उत्प्रेक्ष्यते-अभ्रादाकाशाद्भुवं भूमीमभ्युपेतैः समागतैर्भूमीमभिलक्षीकृत्य । 'अभिरभागे भागर्ववर्जितेऽर्थेऽभिः
१. 'मन्यानग' इत्यस्य समासघटकत्वेन सुपरत्वाभावादालानुपपत्तेश्चिन्त्यमेतत्. नैषधे तु समासाभावान्न कोऽपि दोषः.

Page #103

४२
काव्यमाला।
कर्मप्रवचनीयः स्यात्तत्र द्वितीया । हरिमभीति प्रक्रियायाम् । पृथिव्यामायातैरभैर्मेधैरिव । कया। अस्य भभुजः प्रसत्तेः प्रसादस्य प्रणिनीषया कर्तुमिच्छया । किमत्रैः । जितैरभिभूतैः । कैः । कमलानां लक्ष्मीनामुत्सर्गपयसां च दानैर्विश्राणनैः । कथम् । अश्यामितास्यमुन्वलीकृतं वक्र यत्रैवंविधं यथा स्यात्तथा ॥
अजय्यवीर्य निजनिर्जयायोद्यतं यमालोक्य विपक्षलक्षैः। वक्षत्रवृत्तीरपहाय भेजे क्षेत्रस्य वृत्तिः कृषिकैरिवात्र ॥ १३.३ ॥ अत्र भुवि विपक्षाणां साहिशत्रूणां लक्षैः स्वस्यात्मनः क्षत्रवृत्तीः क्षत्रियत्वेन या आजीविकाः । 'क्षत्रं तु क्षत्रियो राजा' इति हैम्याम् । ता अपहाय साहितः स्वमारणभीतेस्त्यक्त्वा क्षेत्रस्य केदारस्य वृत्तिर्जीवनं भेजे सिषेवे । कैरिव । कृषिकैरिव । यथा कृषिकारकैः क्षेत्रवृत्तिविधीयते । किं कृत्वा । निजस्यात्मनो निर्जयायाभिभवायोद्यतं प्रग. ल्भीभूतम् , तथा अजय्यं जेतुमशक्यं वीर्ये पराक्रमो यस्य तादृशं पातिसाहिमालोक्य दृष्ट्वा ॥
जम्बालयद्भिर्जलदैरिवोवीं मदाम्बुभिर्यस्य बभे द्विपेन्द्रैः । दिग्जैत्रयात्रासु जितैदिंगीशैदिग्वारणेन्द्ररुपदीकृतैः किम् ॥ १३४ ॥ यस साहेद्विपेन्द्रैगजराजैर्बभे व्यराजि । किं कुर्वद्भिः । जम्बालान्कुर्वन्तीति जम्बालयन्ति, जम्बालयन्तीति जम्बालयन्तः, तैर्जम्बालयुक्ता विदधद्भिः।काम् । उर्वी पृथ्वीम् । कैः। मदाम्बुभिः दानवारिभिः । कैरिव । जलदैरिव । यथा मेधैर्भूर्जम्बालकलिता क्रियते । किमुत्प्रेक्ष्यते-दिशां हरितां जैत्रीषु जयनशीलासु यात्रासु अभिषेणनेषु । सेनासमुदायेन रिपून् प्रत्यभिगमनेष्वित्यर्थः । जितैः स्ववशीकृतैदिंगीशैदिग्यतिभिरुपदीकृतैौकितैदिग्वारणेन्द्रदिग्गजैरिव ॥ विश्वकधन्वी शरसानृपोऽसौ मा क्वापि कुर्यात्परराजवन्माम् । निजीविषुर्भीत इतीव राजा नभो भ्रमीगोचरयांचकार ॥ १३५ ॥
राजा चन्द्रो नभो गगनं भ्रमण्या भ्रान्तेः । 'अपि भ्रमीभङ्गिभिरावृताङ्गम्' इति नैषधे । गोचरीकरोति स्म गोचरयांचकार । नभसि बभ्रामेत्यर्थः । राजा किं कर्तुमिच्छुः । जीजीविषुः साहेः सकाशाजीवितुमिच्छुः । इवोत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण भीतश्चकित इव । इति किम् । विश्वे जगति पार्थ इवैकोऽद्वितीयो धन्वी धनुर्धरोऽसौ नृपः, परे शत्रवः, अन्ये च ये राजानस्तानिव मां राजानं शरसाद्वाणविद्धम् । 'प्रसूनधन्वा शरसात्करोति माम्। इति नैषधे । मा कुर्यात् । यथा साहिः विपक्षक्षितिपान्बाणैर्विध्यति तथा मामपि वाणैर्मा हतादित्यर्थः ।। यस्य द्वेषिनिषूदनव्रतजुषः प्रत्यर्थिपृथ्वीभुजां
संत्रासेन कलिन्दभूधरगुहागर्भ किमासेदुषाम् ।

Page #104

४३
१ सर्गः)
. हीरसौभाग्यम् । स्त्रैणस्याञ्जननीलिमाङ्कितपतद्वाष्पाम्बुपूरैरिव
क्ष्मापीठे प्रसरद्भिराविरभवत्पाथोजबन्धोः सुता ॥ १३६ ॥ यस्य साहेः प्रत्यार्थपृथ्वीभुजां वैरिनृपाणां स्त्रैणस्य स्त्रीणां समूहस्य अञ्जनानां नयनकजलानां नीलिम्ना श्यामत्वेनाङ्कितैर्युक्तैः तथा पतद्भिः दुःखभरालोचनेभ्यो निःसरद्भिः बाष्पाम्वुपूरै रोदनजलप्लवैः । इवोत्प्रेक्षते-पाथोजबन्धोर्भानोः सुता पुत्री यमुना आविरभव. प्रकटीभूता। किं वा---'अये यदि समीहसे परनृपावरोधं तदा त्वमाकलय मद्वचः किमपि रूपनारायण । प्रतीपनृपनागरीनयननीरकल्लोलिनीसमुत्तरणचातुरी तुरगराजमध्यापय ।।' इति कविकृतकाव्यादी बाष्पजलेभ्यो नदीप्रादुर्भावः । तथा-'राम त्वत्तरुणप्रतापदहनज्वालाव. लीशोषिताः सर्वे वारिधयस्तवारिवनितानेत्राम्धुभिः पूरिताः' इति खण्डप्रशस्तौ बाष्पजलैः समुद्रसद्भावोऽपि वणितः । किंभूतैः पूरैः । श्मापीठे भूमण्डले प्रसरद्भिः पयःप्रवाहतया विस्तारं गच्छद्भिः । किंभूतस्य यस्य । द्वेषिणां निषूदने मूलादुन्मूलने व्रतं सर्वेऽपि शत्रवो मयावश्यमुच्छेदनीया इति रूपं नियमं जुषते सेवते तस्य । किंभूतानां प्रत्यार्थपृथ्वीभुजाम् । संत्रासेनास्याकस्मिकभयेन कलिन्दनानो भूधरस्य शैलस्य गुहानां कन्द - राणां गभी मध्यभागस्तस्याङ्कमुत्सङ्गमासेदुषां प्राप्तवताम् । कलिन्दाद्रिकन्दरामध्यप्रविष्टा. नामित्यर्थः ॥
मुत्रामाम्बुधिधामदिग्गिरिकुचद्वन्द्वाब्धिनेमीधवः ___पृथ्वीपालललाटचुम्बितपदप्रोद्दामकामाङ्कुशः। द्यां स्वर्णाचलसार्वभौम इव यो निःशेषविश्वंभरां
शासच्छात्रवगोत्रजिद्विजयते श्रीगुर्जरोर्वीपतिः ॥ १३७ ॥ श्रिया सप्ताङ्गलक्ष्म्या ऐश्वयेशोभया वा युतो गुर्जराणां गुर्जरभूमे यक उर्वीपतिः पातिसाहिविजयते सर्वोत्कर्षण प्रवर्तते । किंभूतः । सुत्रामा शक्रः अम्बुधिधामा वरुण- . स्तथोर्दिशोः प्राचीप्रतीच्योगिरी पर्वतौ उदयास्ताचलाभिधानो तावेव कुचद्वन्द्वं स्तनयुगलमस्यास्तादृश्या अधिनेमेः समुद्रमेखलाया भूमेर्धवो भर्ता । पुनः किंभूतः । पृथ्वीपालानां राज्ञां ललाटै लैश्चुम्बिताः स्पृष्टाः पदयोश्चरणयोः प्रोद्दामाः प्रकृष्टाः कामाङ्कशा नखा यस्य । किं कुर्वन् । शासत् पालयन् । काम् । निःशेषां समग्रां विश्वंभरां पृथ्वीम् । कामिव । धामिव । यथा स्वर्णाचलंस्य मेरोः सार्वभौमश्चक्रवर्ती दिवं शास्ति । 'जाम्बूनदोर्वीधरसार्वभौमः' इति नैषधे । यथा भूसार्वभौमस्तथैवेति यतः परसमये मेरोरुपरि स्वर्लोकः । नैषधे यथा--"दिवमङ्कादमराद्रिरागताम्' इति । मेरुर्भूमी(?)स्तत्रामरावती नगरी तस्याः पतिरिन्द्रः इति तन्वम् । किंभूतो राजा इन्द्रश्च । शात्रवाणामात्मवैरिणां गोत्राण वंशान् । शात्रवा रिपव एव गोत्राः पर्वतास्तान् जयतीति ॥ इति नृपवर्णनम् ॥ यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमथवा सौभाग्यदेवी पुनः
श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिवास्तोप्पतिम् ।

Page #105

४४
काव्यमाला।
तबाहीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गोऽयमाद्योऽभवत् ॥ १३८ ॥ इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनानि महाकाव्ये प्रथमप्रारम्भे जम्बूद्वीप-भरतक्षेत्र गुर्जरदेश-प्रह्लादनपुर-महमुन्दपातिसाहिवर्णनो नाम प्रथमः सर्गः।
हीर इति शब्देन युनक्ति योग प्रापोतीति हीरयुक् तादृशं सौभाग्यमिति अभिधा नाम यस्य । एतावता हीरसौभाग्यकाव्यम् । तच्च तद्धीरसूरेहीरविजयसूरीश्वरस्य चरितं वृत्तं च । पश्चात्कर्मधारयः । तत्र तस्मिन् हीरसौभाग्यकाव्ये अयं प्रत्यक्षलक्षो वर्णनागोचरीकृतः । तथा आद्यः प्रथमः सर्वसर्गाणां धुरि अभिहितः सर्गः अधिकारविशेषः अभवत् बभूव । किंभूतः । स पूर्वोक्तश्चासौ ब्राहया वाग्देवतायाः क्रमौ चरणौ सेवते आराधयतीत्येवंशीलश्च तादृशेन देवविमलेन व्यावणिते । विशेषवर्णनागोचरतां प्रापिते इत्यर्थः । यत्तदोनित्याभिसंबन्धात् म कः । यं देवविमलं शिवा इत्याला नाम यस्य तादृशः साधुः साहेषुमथवा प्रधानत्वादिन्द्रः साधुरिति वणिजां नाम प्राकृते तु अमुकसाह इत्युच्यते । तथा श्रीसुमतिसाधुसूरिकृतसोमसौभाग्यकाव्ये वणिजः साहस्य साधुरिति संज्ञा दृश्यते । सात्रापि । तया-'अपलपति रहसि दत्तं प्रकटितदक्तेऽपि संशयं कुरुते । क्रयविक्रये च लुण्ठति तथा लोके वणिक्साधुः॥' इति सुभाषिते । पुनः शिवासाहपत्नी नाम्ना सौभा. ग्यदेवी यं प्रासूत जनयामास । यं किंभूतम् । श्रीमन्तो विद्वद्वन्दारकत्वेन शोभाभाजो ये कोविदाः पण्डितास्तेघु सिंह इव सिंहः परवादिपुञ्जकुजरेन्द्रैरप्यजेयः कथमप्यनाकलनीयश्च । मुख्य इत्यर्थः । सीहविमलनामा प्रज्ञांशः । तस्यान्तेवासिनां शिष्याणां मध्ये वास्तोपतिरग्रणीः प्रथमशिष्यत्वेन प्रधानः ॥
इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते स्वोपज्ञहीरसौभाग्यकाव्यवृत्ती प्रथमप्रारम्भे जम्बूद्वीप-भरतक्षेत्र-सतीर्थसरिरिरिकेदारगोधनबन्धुरगुर्जरदेशप्रह्लादनपार्श्वनाथोपवनपरिखाप्राकारगृहहट्युवयुवतीयुक्तप्रह्लादनपुर-महमुन्दपातिसाहिवनो नाम प्रथमः सर्गः ॥
द्वितीयः सर्गः। पुरेऽथ तस्मिन्व्यवहारिपुंगवो बभूव कुंरा इति नाम धामवान् । महीरुहां स्वःशिखरीव विश्रुतो रसास्पृशां न्यकृतविश्वनिःस्वतः॥१॥
अथ देशप्रामादिवर्णनानन्तरं मातपिठमातृस्वप्नादिवर्णनादि प्रारम्भे । तस्मिन्पूर्ववर्णित. प्रहादनपुरे कुरा इति नाम व्यवहारिषु महेभ्येषु पुंगवः श्रेष्ठो बभूव संजातः । 'पुंगवो गवि भैषज्ये प्रधाने चोत्तरस्थितेः' इत्यनेकार्थः । किंमतः । धामवान् गृहमेधी । अथवा तेजस्वी प्रभाववान् । 'धाम स्थाने गृहे गेहे प्रभावे जन्मतेजसोः' इत्यनेकार्थतिलकः । पुनः

Page #106

२ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
४५
किंभूतः । विश्रुतो विख्यातः । केषां मध्ये । रसास्पृशां पुरुषाणाम् क इव । स्वःशिखरीव । यथा महीरुहाणां वृक्षाणां मध्ये कल्पवृक्षो विख्यातोऽस्ति । अतएव किंभूतः कल्पद्रु: स च । न्यक्कृता निवारिता जगन्नानां समस्तार्थिनां निःस्वता दारिद्र्यं येन ॥ अरिष्टकेतुं नवभोगसङ्गिनं त्रिरेखपाणि पुरुषोत्तमं पुनः ।
.
भ्रमाद्विवोदुर्जलधेरिवोद्वहा महेभ्यमभ्येत्य बभाज यं मुदा ॥ २ ॥ जलधेरुद्वद्दा समुद्रपुत्री लक्ष्मीर्ये महेभ्यं व्यवहारिणमभ्येत्य समागत्य मुदा प्रीत्या बभाज समाश्रिता । उत्प्रेक्ष्यते - विवोदुः स्वभर्तुः कृष्णस्य भ्रमात् भ्रान्तेरिव । किंभूतं महेभ्यम् । अरिष्टेषूपद्रवेषु अरिष्टनानि वृषभरूपे दैत्ये च केतुं धूमकेतुनामग्रहस्य सदृक्षम् । तद्विध्वंसकत्वात् । पुनः किंभूतम् । नवानां नूतनानां स्तुतिसंयुक्तानां वा भोगानां सुखानां सङ्गः संगमोऽनुभवः प्राप्तिरस्येति । पक्षे - भोगः सर्पकायः अर्थात् शेषनागशरीरं तस्य सङ्गिनं तच्छनत्वात् । पुनः किंभूतः । त्रिरेखः आकृत्या शङ्खः पाञ्चजन्यश्च पाणौ हस्ते यस्य । पुनः किंभूतः । पुरुषेषु समस्तेषु मानवेषु उत्तमं श्रेष्ठं नाम च ॥
कुबेर इत्यात्मजनावमाननां व्यपोहितुं किंपुरुषेश्वरः स्वयम् । वितीर्णसौवर्णमणीगणोऽर्थिनां प्रणीय यन्मूर्तिमिवावतीर्णवान् ॥ ३ ॥
•
कुंराख्यो महेभ्यो भातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते - किंपुरुषेश्वरो धनदः यस्य कुंरासाधोः मूर्ति शरीरं प्रणीय निर्माय स्वयमात्मना अवतीर्णवान् प्रह्लादपुरे । अवतारं गृहीतवानिव । किं कर्तुम् । व्यपो हितुमपकर्तुम् । काम् । अयं कुबेरः कुत्सितशरीरः । कुरूप इत्यर्थः । तथा - 'जातौ 'न वित्ते न गुणे च कामः सौन्दर्य एव प्रवणः स वामः । स्वच्छे स्वशैलेक्षितकुत्सवेरस्तां प्रत्यगान्न स्त्रितरां कुबेरः ॥' इति नैषधे । स वामो वक्रः । जातावुत्तमवंशे प्रवणो न, नापि वित्ते धने, न च गुणे त्यागशौर्यादौ किं तु स कुटिलः कामः सौन्दर्य एव तात्पर्यवान् । अत एव स्वच्छे निर्मले स्वशैले कैलाशे ईक्षितं दृष्टं कुत्सितं वेरं वपु - येन ईदृशः कुबेरस्तां स्त्रितरां नारीश्रेष्ठां दमयन्तीं प्रति नागात् । 'घरूपकल्पं चेलड्-' इत्यत्र 'स्त्रियोऽन्यतरस्याम्' इति ह्रस्वः । कलेवरशब्दे त्वक्षरद्वयलोपे मात्राविपर्यये बेर इति प्रयोगः । सत्यभामा भामेतिवत् — इति वृत्तिः । इत्यात्मनः स्वस्य लोके जनेऽवमाननामवगणनाम् । निन्दामित्यर्थः । किंभूतः । अर्थिनां याचकानां वितीर्णः विश्राणितः प्रदत्तः सौवर्णः सुवर्णानां समूहः । तथा मणीनां रत्नानां गणो व्रजो येन । एतावता वदान्यता सूचिता ॥
तमः सपत्नः श्रितशंभुशीलनः कुमुद्विकाशी वचनामृतं किरन् । शशीव योऽशीलि कलाभिरिभ्यराट् विमुक्तदोषः स तदत्र कौतुकम् ॥ ४ ॥
य इभ्यराट् व्यवहारिवासवः कलाभिर्द्वासप्ततिलक्षणाभिः शिल्परूपाभिर्वा अशीलि सेवितः । क इव । शशीव । यथा चन्द्रः षोडशसंख्याभिः कलाभिः शील्यते । किंभूतो यः शशी

Page #107

काव्यमाला।
च । तमसामज्ञानानां दुष्कृतकर्मणां वा ध्वान्तानां च सपत्न उच्छेदकृत् । पुनः किंभूतः । श्रितमानिर्मित शंभोजिनेन्द्रस्य जैनश्रावकत्वात् , शिवस्य च शिरःस्थायुकत्वात्, शील. नमाराधनं सेवा येन सः । पुनः किंभूतः । को पृथिव्यां मुदं प्रीति प्रमोदं कैरवाणि कुमुन्दि विकाशयति प्रकटीकरोति विदधाति प्रबोधयतीत्येवंशीलः । पुनः किंभूतः । वचनमेव वाणीतुल्यं च अमृतं सुधां किरन् विस्तारयन् वर्षन् परं तदत्र व्यवहारिणि चित्रमाश्चर्यमस्ति । यत्म महेभ्यो मुत्तास्त्यक्ता दोषा अपगुणा येन । शशी तु. सह दोषया राव्या वर्तते यः स सदोपः ॥
अलम्भि दम्भोलिशयेभशालिनी न कीतिरेतस्य परश्शतैः परैः ।।
शरत्प्रसन्नीकृतचन्द्रगोलिका सुधामरीचेर्ग्रहतारकैरिव ॥ ५ ॥ तस्य कुंराव्यवहारिणः दम्भोलिर्वजं शये यस्य स शक्रः तस्य य इभ. ऐरावणस्तद्वत् शालिनी श्वैत्यात् शोभमाना कीर्तिः परश्शतैः शतात्परैः परश्शतैः सहस्रलक्षकोटिसंख्यैग्न्यः परिभ्यै लम्भि न प्राप्ता । कैरिव । प्रहतारकैरिव । यथा सुधामरीचेरमृतकिरणस्य चन्द्रस्य शरदा घनात्ययेन प्रसन्नीकृता 'जलधररोधापसारणाद्विमलीकृता चन्द्रगोलिका चन्द्रिका प्रहा मङ्गलादयः, तारका नक्षत्रतारास्तैर्न लभ्यते नैव प्राप्यते ॥
वहन्सुपर्वद्रुमरामणीयकं सनन्दनो गोत्रपरार्ध्यतां दधत् । सुजातरूपः सुमनोमनोरमोऽनुयाति यः स्वेन सुपर्वपर्वतम् ॥ ६ ॥
यो महेभ्यः स्वेनात्मना सुपर्वपर्वतं सुरगिरि मेरुमनुयाति अनुकरोति । मेरुणा सदशीभवतीत्यर्थः । किं कुर्वन् । वहन् कलयन् । किम् । सुपर्वद्रुमाः कल्पवृक्षाः दानरूपभूषणसुषमाभिस्तद्वत्तैश्च रामणीयकं मनोहरताम् । पुनः किंभूतः । सहनन्दनाभ्यां हीरकुमारश्रीपालाभिधाभ्यां वर्तते यः । भाविनि भूतोपचारात् । पक्षे-नन्दनवनेनान्वितः । पुनः किंभृतः । गोत्रे स्ववंशे, गोत्रेषु सर्वशैलेगु हीरसूरिपुरंदरपितृत्वेन लक्षयोजनप्रमाणतया सर्वोन्नतत्वेन च परायतां प्रकृष्टतां महिमानं दधत् विभ्रत् । पुनः किंभतः । सुशोभनं जातमत्पन्नं रूपं वपुः सुभगता यस्य । मेरौ तु सुष्ट जातरूपं स्वर्ण यत्र । पुनः किंभूतः । सुमनोभिहीरादिकुसुमैर्मनो हरती(१)त्येवंशीलः । सुष्टु निष्पापं मनो येषां साधनां तेषां मनसि सुगुणमित्वेन रमते इति वा । सुमनसां महात्मनां मध्ये अभिरामो वा । सुमनस्त्वेन मनोज्ञो वा । मेरुस्तु सुमनोभिर्देवैः सुन्दरः ॥
जगज्जनावाङ्मनसावगाहिना गम्भीरभावेन जितेन साधुना । सुधात्रवन्तीपतिना हृदा दधे किमेष रोषो वडवाचिंषो मिषात् ॥ ७ ॥
येन साधुना कुंरासाहेन गम्भीरभावेन स्वगाम्भीर्येण जितेनाभिभूतेन सुधास्रवन्तीपतिना क्षीरसमुद्रेण । किमुत्प्रेक्ष्यते-हृदा हृदयेन कृत्वा वडवाचिषो वडवानलस्य भिषात् कपटात् रोषः कोपः एष प्रत्यक्षः किं दधे धृत इव। किंभूतेन गम्भीरभावेन ।

Page #108

२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४७ जगतां पातालभूमिस्वर्लोकानां जनानामसुरनरसुराणां न वाध्यनसौ वचनचित्ते अवगा. हते गोचरयतीत्येवंशीलस्तेन । वक्तुमशक्येनेत्यर्थः ॥
समाप्य कामान्मरुतां खदारुतां निरस्य तेषां च वरात्प्रसेदुषाम् । मिषादमुष्येप्सितदित्सया विशामिवावनौ स्वःफलदोऽवतीर्णवान् ॥ ८॥ इभ्यो भातीति संवन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-अमुष्य व्यवहारिणो मिषाहम्भादवनौ पृथि. व्यामवतीर्णवानागतः स्वःफलदः कल्पवृक्ष इव । कया । विशां नरेन्द्राणामीप्सितानां कामितानां मनोभिलाषाणां. दित्सया दातुमिच्छया । किं कृत्वा । मरुतां देवानां कामान्सर्वाभिलाषान्समाप्य संपूर्णीकृत्य । दत्त्वेत्यर्थः । पुनः किं कृत्वा । प्रसेदुषां स्वाभिलषितसकलार्थाभिगमेन प्रसन्नीभूतानां तेषां देवानां वरादिष्टप्रदानवचनात्स्वस्यात्मनो दारुतां काष्ठभावं निरस्यापाकृत्य ॥
अतिस्मरैतत्तनुकामनीयकैः सहाभ्यसूयां दधतौ निजश्रिया । अनौचितीक्रुद्धजगत्कृतार्कजावकारिषातां वडवासुताविव ॥९॥ निजश्रिया स्वरूपसौन्दर्यलक्ष्म्या अतिक्रान्तोऽनिर्जितः स्मरः कामो यैस्तादृशैरतस्य कुंराव्यवहारिणस्तनोः शरीरस्य कामनीयकै रमणीयताभिः । 'कामनीयकमधःकृतकामम्' इति नैषधे । सह सार्धमभ्यसूयामी| दधतौ बिभ्राणौ अर्कजौ अश्विनीपुत्रौ। उत्प्रेक्ष्यते-अनौचित्या अयुक्ततया क्रुद्धेन कुपितेन जगत्कृता ब्रह्मणा वडवासुतावश्वा. विवाकारिषातां कृतौ ॥ मिथः परिस्पर्धितया वदान्यतागुणैर्विजित्य व्यवहारिणामुना।। इमा अरक्ष्यन्त सुधाशधेनवः खगोधनस्योपधिनेव धामनि ॥ १० ॥ अमुना कुंरासाहनाना महेभ्येन स्वगोधनस्य निजगोकुलस्योपधिना कपटेन धामनि अर्थादात्ममन्दिरे इमाः सकलजगजनदृग्गोचराः सुधाशधेनवः कामगव्य इव अरक्ष्यन्त रक्षिताः । किं कृत्वा । वदान्यता दानशीलत्वं तस्या गुणैरुत्कर्षेः स्फूर्तिभिर्वा मिथः परस्परं परिस्पर्धितया समन्तात्स्पर्धनशीलत्वेन विजित्य पराभूय गृहे रक्षिताः ॥
सुपात्रसस्नेहगुणाग्यवृत्तिभृत्तमःप्रतीपः स्वकुलप्रकाशकृत् । प्रदीपदेश्योऽपि परं न धूमभाकुलं न चाध्यामलयत्कदापि यः ॥ ११ ॥ यो महेभ्यः प्रदीपस्य देश्योऽपि सदृशोऽपि सन्। 'देवं देवेन्द्रदेशीयम्' इति पाण्डवचरित्रे । परं केवलं कदापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे न धूमभाक् न निषेधे कोपयुक्तो बभूव । धूमशब्देन कोपः । यथा भक्तामरस्तोत्रे-"निघूमवर्तिरपवर्जिततैलपूर-' इति । दीपस्तु धूमयुक्तः । च पुनः कदाचिदपि कुलं वंशमपवादादिना नाध्यामलयन मलिनीचकार । दीपस्तु यत्र रक्ष्यते तद्गृहं स्थानं वा श्यामलयति । 'कुलं कुल्यगणे गेहे देहे जनपदेऽन्वये' इत्यनेकार्थः । किंभूत इभ्यः । सु शोभनानि पात्राणि

Page #109

काव्यमाला। महाव्रताणुव्रतधारकादिसंघो यस्य, तथा सहनेहेन देवे गुरौ स्वजनादिषु प्रीत्या वर्तते यः सः, तथा गुणैरौदार्यादिभिरग्र्यां मुख्यां वृत्तिं वाणिज्यादिकामाजीविका वा बिभर्तीति । 'वृत्तिस्तु वर्तने । केशिक्यादौ जीवने च' इत्यनेकार्थः । सर्वेष्वप्यप्रेसरो वा। पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूतः । तमसामज्ञानानां पापानां वा प्रतीपः शत्रुः स्वयं पु. ण्यकर्माण्याचरन् परानपि धर्मे दृढीकरोति । पुनः किंभूतः । स्वस्यात्मनः कुलमौकेशवं. शस्तत्र प्रकाशकृत् उद्योतकर्ता । स्वेन सूरिसिंहेन सूनुना वा । दीपोऽपि पात्रकलितः, मेहेन तैलेन युक्तः । 'तैलं होऽभ्यञ्जनं च' इति हैम्याम् । तन्तुप्रधानदेशाधारकः । 'वृत्तिवर्तिश्च तद्दशा' इति हैम्याम् । तथा ध्वान्तोच्छेत्ता, यस्मिन् गृहे येन वा प्रबोधितस्तदेव तस्य वा गेहं तत्रोद्योतकारकः ॥
धुनीधवं येन गभीरनिःस्वनैर्विजित्य मुक्तामणिविद्रुमावलिः । . ततः समग्रा जगृहे तदाद्यसौ बभूव कि निःस्वतया जडाशयः ॥१२॥ येन कुंराव्यवहारिणा गभीरैः सजलजलघरगर्जितसान्द्रमधुरैनिःस्वनैः स्वशब्दै(नी. घवं नदीपतिं समुदं विजित्य ततः समुद्रातू मुक्ताफलानि मुक्तामणयो रत्नानि विविध. जातीनि विद्रुमाः प्रवालानि तेषामावलिः श्रेणि: । समग्रा समस्तापि जगृहे गृहीता। किमुत्प्रेक्ष्यते-असौ समुद्रस्तदादि तं दिनमारभ्य निर्गतं.स्वं समप्रद्रव्यं यस्मात्स नि:स्व. स्तस्य भावस्तया निःस्वतया दरिद्रत्वेन जडः किं कर्तव्यतामूढ आशयश्चित्तं यस्य । अथ किं करिष्यते, क गमिष्यते, कस्य पुनः पूत्करिष्यते, कथं वा स्वं प्रत्यानेष्यते इति वि. मर्शानभिज्ञो बभूव । डलयोरैक्यादियं घटना ॥ .
व्यमोचि नामुष्य कदाचिदन्तिकं रथाङ्गपाणेरिव पद्मसद्मना । गुणव्रजेनेव नियन्त्र्य मुक्तया वितीर्णवाचेव यदृच्छयाथ वा ॥ १३॥ पद्मे कमले सन गृहं यस्याः सा तया पद्मसद्मना लक्ष्म्या अमुष्य कुंरासाधोः कदाचिदपि कस्मिन्नपि समये अन्तिकं समीपं न व्यमोचि न मुक्तम् । कस्येव । रथाङ्गपाणेरिव । यथा रथाङ्गं चक्रं पाणौ हस्ते यस्य तस्य कृष्णस्य स्वभर्तृत्वेन कदाचिदपि काले पतिव्रतया श्रिया पार्श्व न विमुच्यते नैव त्यज्यते । उत्प्रेक्ष्यते-अनेन व्यवहारिणा गुणा. नामौदार्यधैर्यगाम्भीर्यादीनां रश्मीनां वा व्रजेन समूहेन । 'गुणो भीमे हृषीके ज्यारज्जुशौर्यादितन्तुषु । सूदेऽप्रधाने संध्यादौ निर्दोषे रूपसत्त्वयोः ॥' इत्यनेकार्थतिलकः । नियत्र्य निर्बध्येव मुक्तया रक्षितया । अथ वेति पक्षान्तरे । उत्प्रेक्ष्यते-यदृच्छया तन्महेभ्यभू. रिभाग्यप्राग्भारप्रेरितस्वेच्छया वितीर्णा विश्राणिता दत्ता वाक् वाग्वधो यया तादृशयेव । वाचं दत्त्वा स्थितयेत्यर्थः ॥ इति कुंरासाहः ॥
मनः समुत्कण्ठयतस्तनूमतां पयःप्लवं शैवलिनीपतेरिव। . अमुण्य नाथी सुमुखी बभूवुषी कुमुद्वतीव द्विजचक्रवर्तिनः ॥ १४ ॥ अमुष्य कुंरासाइस्य नाथीति नाम्ना सुमुखी प्रसन्नवदना पनी बभूवुषी संजाता ।

Page #110

२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । केव । कुमुदतीव । यथा द्विजचक्रवर्तिनश्चन्द्रस्य । 'कन्दर्पेऽनल्पदर्पे विकिरति किरणाञ्शर्वरीसार्वभौमः' इति नाटकग्रन्थे । यथा शर्वरीसार्वभौमस्तथा द्विजचक्रवर्तीति । कुमुदिनी नाम प्रिया वर्तते । अमुष्य किं कुर्वतः । तनूमतां मनश्चित्तं समुत्कण्टयतः सम्यगुत्कण्ठया स्वदर्शनात्मगुणगणाकर्णनविधावत्योत्सुक्येन कलितं कुर्वतः । कमिव । पयःप्लवमिव । यथा विधुः शैवलिनीनां नदीनां पत्युर्भर्तुः समुद्रस्य पानीयपूर कण्ठात्कूलार्ध्व नयति । वृद्धिमन्तं करोतीत्यर्थः । कण्ठादूर्ध्व करोतीत्युत्कण्टयति । 'त. करोति तदाचष्टे' इति णिजिति पाणिनिः । सारस्वते तु 'निर्डिकरणे' इति । 'उत्कण्ठयति मां भक्तिरिन्दुलेखेव सागरम्' इति वाग्भटालंकारे ॥ चलेति विश्वे वचनीयताश्रुतेः प्रियेण बाणद्विषता तिरस्कृता । उदीतदुःखादिदमात्मना जनुः परं प्रपेदे किमु पद्ममन्दिरा ॥ १५ ॥ नाथी भातीति संबन्धः । किमुत्प्रेक्ष्यते-पद्ममन्दिरा लक्ष्मीरिदमात्मना एतत्स्वरूपेण । नाथीवपुषा इत्यर्थः । परमन्यजनुर्जन्म प्रपेदे प्रतिपन्नवतीव । कस्मात् । उ. दीतदुःखात्प्रकटीभूतासातात् । 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कित-'इति नैषधे । किंभूता । बाण. नानो दैत्यस्य द्विषता वैरिणा कृष्णेन प्रियेण भर्ना तिरस्कृता धिकृता । कस्याः । इयं श्रीश्वलास्थिरातिचपला इत्यमुना प्रकारेण विश्वे लोके जगति वचनीयताया अर्थाल्ल. पम्या अपवादस्य श्रुतेः श्रवणात् ॥ .. ततं वचो यत्र घनं पदाङ्गदध्वनिश्च काश्च्याः सुषिरं स्वनः पुनः । तया बभे जङ्गमरङ्गशालया किमत्र शृङ्गारनटस्व नृत्यतः ॥ १६ ॥ तया मृगशा नाथीदेव्या बभे शुशुभे । अत्र जगति । नृत्यतस्ताण्डवं कुर्वतः शृङ्गा. रनाम्नो नवरसेष्वादिभूतस्य रसस्यैव । नटस्य नर्तकस्य जङ्गमया चलन्त्या रङ्गशालया नर्तनभवनभुवेव । यत्र रश्शालायां वच: अर्थात्तस्या वचनं ततं वीणाप्रभृतिकं विस्तीर्ण च । च पुनर्यत्र पदाङ्गदानां नपुराणाम्। 'नपुरं तु तुलाकोटिः पादतः कटकाङ्गदे' इति हेम्याम्। ध्वनी रावः । धनं तालप्रभृतिकं बहलं चास्ति । पुनर्यत्र काश्च्या मेखलायाः स्वनः शब्दः सुषिरं वंशादिकं किंकण्यादिजं च वर्तते । 'ततं वीणाप्रभृतिकं तालप्रभृतिकं घनम् । वंशादिकं तु सुषिरम्' इति हैम्याम् ॥ इति नाथीवर्णनम् ॥ जगत्रयीनन्मजुषां मृगीदृशां विजित्य राजीनिनजित्वरश्रिया । अधारि किं मूर्धनि पद्मचक्षुषा जयाङ्कबालव्यजनं कचच्छटा ॥ १७ ॥ यया पद्मचक्षुषा कमललोचनया नाथीदेव्या मूर्धनि स्वमस्तके कचच्छटा केशपाशः । 'बालाः स्युस्तत्परा: पाशो रचना भार उच्चयः । हस्तः पक्षः कलापश्च केशभूयस्त्ववाचकाः ॥ इति हेम्याम् । तथा छटाशब्दः समूहवाचकश्च । 'तटान्तविश्रान्ततुरङ्गमच्छटा' इति नैषधे । किमुत्प्रेक्ष्यते-जयाङ्कबालव्यजनं वैरिविजयसूचकचिदचामरं किं धृतमिव । अर्थात्स्वमस्तके । जयचिदं हि चामराकशादिकं मौलावेव ध्रियते । गारुढिकादीनाम

Page #111

१०
काव्यमाला |
द्यापि तथैव दर्शनात् । किं कृत्वा । विजित्य परिभूय । कया । निजस्यात्मनो जिवर्या जयनशीलया श्रिया शोभया पुंवद्भावे ईकारलोपः । काः । राजी: श्रेणीः । कासाम् । मृगीदृशां हरिणनयनानां स्त्रीणाम् । किंभूतानाम् | जगतां नागलोकस्वर्लोकम् लोकानां त्रयी त्रिकं तत्र जन्मावतारं जुषन्ते भजन्ते तादृशीनाम् । त्रिभुवनोद्भवानामित्यर्थः । एतावता सुरासुरनररमणीश्रेणीनिर्जित्य जयचामरं बिभतीत्यर्थः ॥
विधुं द्विधाकृत्य विधिर्व्यधत्त यल्ललाटमर्धेन शिवे न्यधात्परम् ।
न चेन्मृगाङ्कार्धधरः कथं हरः किमर्धचन्द्रोपमितं च तद्वहेत् ॥ १८ ॥ विधिविधाता विधुमर्थादीश्वर मस्तकस्थसंपूर्णचन्द्रमादाय द्विधाकृत्य द्वौ खण्डौ विधाय अर्धेन विधोस्तदेकभागेन यस्या ललाटं भालं व्यधत्त चक्रे । अत्र गर्भितोत्प्रेक्षा । कृतवावानिव । पुनः परं द्वितीयमर्धे शिवे ईश्वरे न्यधात्स्थापयामास । एवं चेन्न स्यात्तदा हरः शिवो मृगाङ्कार्धधरो अर्धचन्द्रभृत् । ' लब्धार्धचन्द्र ईश:' इति चम्पूकथायाम् । कथं केन प्रकारेण । च पुनस्तद्भालं तस्या ललाटमर्धचन्द्रोपम (मित) मष्टमीमृगाङ्कोपमानं च कथं कया रीत्या वहेद्धरेत् ॥
मृगीदृशो हेलित केलतीश्रियो ललाटपट्टे कुरलेन निर्वभे ।
स्मितारविन्दस्य धियेव तस्थुषा यदानने पौप्पपिपासया लिना ॥ १९ ॥
तस्या मृगीदृशो नाथीदेव्या ललाटपट्टे भालस्थले कुरलेन भ्रमरालकेन निर्बंभे वभासे । 'अक्षवाजवलयेन निर्बभे' इति रघुवंशे । किंभूताया मृगीदृशः । हेलिता अपगणिता केलत्याः कन्दर्पपत्न्या रत्याः श्रीः शोभा यया । 'केलती मदनयोरुपाश्रये' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते— स्मितस्य विकसितस्यारविन्दस्य पद्मस्य धिया बुद्ध्या यदानने नाथीमुखे पौष्पस्य पुष्पानामयं पौष्पो रसः यथा पुष्पोद्भवरजस्तथा पुष्पोद्भवो मकरन्दोऽपि तस्य पिपासया पातुमिच्छया तस्थुषा स्थितवता अलिना भ्रमरेण च । किं च पौष्पं मकरन्द इति भोजप्रबन्धादिककाव्येषु दृश्यते । तथापि सति परः पाठः -- 'स्मिता रविन्दस्य धिया यदानने स्थितं रसस्येव पिपासयालिना' । उत्प्रेक्ष्यते - स्मितारविन्दस्येव प्रोज्ज़म्भिताम्भोजस्य धिया यदानने नाथीवदने रसस्य मकरन्दस्य । 'रसो मधु मकरन्दो मरन्दश्च' इति हैम्याम् । पिपासया पानस्याभिलाषेण स्थितमर्थादागत्य अलिना भृङ्गेण स्थीयत इव ॥
अभूदृशाम्भोजदृशा स्म भूयते न जातुचिद्यौवतनिर्मितौ मम । इतीव रेखेयमिदंमुखे मषेर्मिषाद्भुवोर्नाभिभुवा व्यधीयत ॥ २० ॥
नाभिभुवा धात्रा इदंमुखे अस्या नाथीदेव्या वदने । उत्प्रेक्ष्यते — इति हेतोर्भुवोमिषाद्दम्भान्मषेर्मलिनाम्बुन इयं दृश्या रेखा व्यधीयत कृतेव । इति किम् । यन्मम यौवतनिर्मितौ त्रिभुवनस्त्रीसमूहनिर्माण अमूदृशा एतत्सदृक्षया अम्भोजदृशा पद्मलोचनया

Page #112

. २ सर्गः] . हीरसौभाग्यम् । स्त्रिया जातुचित्कदाचिदपि न भूयते स्म न जाता। त्रैलोक्येऽप्येवंविधा मया कापि युवती निर्मिता नास्तीत्यर्थः ॥
खकामिनीकैरविणीतनूभवे विरश्चिना लोचनतामवापिते । विधातुमङ्के किमु लोलकैरवे यदास्यभावः शरदिन्दुना दधे ॥ २१ ॥
शरदिन्दुना घनात्ययसमयसंबन्धिना चन्द्रेण यदास्यभावो नाथीवदनता दधे अङ्गीकृता । उत्प्रेक्ष्यते-लोले चपले कैरवे कुमुदे अङ्के उत्सङ्गे विधातुं कर्तुमिव । उत्सङ्गग्रहणे हेतुमाह-स्वस्यात्मनः कामिन्याः प्रियायाः कैरविण्याः कुमुदत्यास्तनूभवे अङ्गजाते । स्वसुतयोरुत्सङ्गे करणं तु न्याय्यमेव । पुनः किंमते कैरवे । अवापिते नीते । काम् । लोचनताम् । अर्थान्नाथीदेव्या नेत्रत्वम् । केन । विरश्चिना वेधसा ।। विभाति यद्भयुगभासिनासिका विजित्य विश्वत्रितयं मनोभुवा । यदङ्गरुकपुञ्जपयोधिसंनिधौ कृतो यशःस्तम्भ इव ध्वजाङ्कितः ॥ २२ ॥ यस्या भ्रुवोर्युगेन भासते दीप्यते इत्येवंशीला नासिका विभाति । उत्प्रेक्ष्यते-मनोभुवा स्मरेण यशःस्तम्भः कृतः कीर्तिस्तम्भ आरोपित इव । किंभूतः । ध्वजाङ्कितः पताकाकलित: । कस्मिन्रोपितः । यस्या नाथीदेव्या अङ्गं शरीरं तस्य रुचां कान्तीनां पुञ्जः समूहः स एव पयोधिरतिबहुलत्वात्समुद्रस्तस्य संनिधौ पार्श्वे । किं कृत्वा । विश्वानां स्वर्भूमीपाताललक्षणानां जगतां त्रयं विजित्य निजौजसा स्वाज्ञावशंवदं विधाय। अपरोऽपि विजयी राजा जगजित्वा समुद्रतटे कीर्तिस्तम्भानारोपयतीति स्थितिः ॥
विडस्विताखण्डमृगाङ्कमण्डले कपोलपाली स्फुरतस्तदानने । . मणीमये दर्पणिके यदोकसोरिमे रतिप्रीतिमृगीदृशोरिव ॥ २३ ॥
तस्या देव्या आनने मुखे विडम्बितं निजश्रिया पराभवनं विडम्बनां प्रापितमनुकृतं वा अखण्डं संपूर्ण मृगाइस्य चन्द्रमसो मण्डलं विम्बं याभ्यां तादृशे कपोलपाली गण्डस्थले स्फुरतो लसतः । उत्प्रेक्ष्यते-यदोकसोर्या नाथी एवौको गृहं ययोस्तादृश्यो रतिप्रीत्योरेव मृगीदृशः कामस्य कान्तयोः । एतावता यां नाथीं निभात्य(ल्य) रतिश्चित्तनिर्वृतिः,प्रीतिः स्नेहः प्रमोदश्च, संपद्यत इत्यर्थः । इमे दृग्लश्ये मणीमये रत्नरचिते दर्पणिके आदर्शिके इव । 'यन्मतों विमलदर्पणिकायाम्' इति नैषधे ॥
किमिच्छता पाशयितुं जगत्रयीयुवतजान्वागुरिकेन(ण) रङ्कुवत् । स्मरेण यादःपतिपाशजित्वरी दधे द्विपाशी सुदृशः श्रुतिद्वयी ॥ २४ ॥ सुदृशो नाथीदेव्याः श्रुतिद्वयी श्रवणयुगली । भातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-स्मरेण मदनेन द्वयोः पाशयोः समाहारो द्विपाशी बन्धनग्रन्थी कि दधे धृतेन । अन्योऽप्यर्थो यथा-स्मरेण किं द्विपाशी बन्धनप्रन्थिद्वितयी किं दधे । सा का । सुदृशो नाथीदेव्याः श्रुतिद्वयी । 'ध्रुवम सरसोऽवतीर्य यं शतमध्यासत तत्सखीजनः' इति नैषधे । ध्रु

Page #113

काव्यमाला।
वमुत्प्रेक्ष्यते-अप्सरसोऽवतीर्य यां कुण्डिनपुरीमध्यासत । कः । तत्सखीजन:-इति तद्वत्तिः । स्मरेण किं कुर्वता । इच्छता वाञ्छता । किं कर्तुम् । पाशयितुं पाशे पतितान् पाशेन बद्धान् वा कर्तुम् । कान् । जगत्रयीयुक्व्रजान् त्रिभुवनतरुणगणान् । किंवत् । रङ्कवत् । यथा वागुरिकेण जालिकेन रङ्कन् जातिविशेषमृगान् । 'मृगभेदा रुरुन्यङ्करङ्कगोकर्णशम्बराः' इति हैम्याम् । पाशयितुं काङ्गता पाशो ध्रियते । किंभूता द्विपाशी । यादःपतेवरुणस्य पाशस्य जित्वरी जयनशीला ॥
वियोगवत्यौषधियोषया यदाननीभवत्कान्तसितद्युतिं प्रति । स्थितस्तदङ्के प्रहितस्तनूजवत्प्रवाल आह्वातुमिवाधरोपधेः ॥ २५ ॥ . वियोगो विरहो वीनां भृङ्गप्रमुखखगानां योगः संबन्धो यस्यास्तादृश्या, औषधिरेव योषा स्त्री तया । यदाननीभवन्तं नाथीवऋसंपवमानं कान्तं स्वभर्तारं सितद्युतिं चन्द्रं प्रति आह्वातुमाकारयितुं प्रहितः प्रेषितस्तनूजवत् पुत्रवत् । प्रवालः प्रकृष्टो दक्षः । श्लेषे बवयोरैक्यात् बालः शिशुः, पल्लवश्च । उत्प्रेक्ष्यते-अधरोपधेरोष्ठकपटात् तदन्तिके चन्द्रोत्सङ्गे स्थित इव । बालः सुतः पितुरुत्सङ्गे तिष्ठतीति स्थितिरेव ॥ निपातुकेन द्विजकान्तिमिश्रितस्मितेन यस्या रदनच्छदे बभे । जलेन वातूलतरङ्गितात्मना सुधापयोधेरिव हेमकन्दले ॥ २६ ॥ यस्या रदनच्छदेऽधरे निपातुकेन निपतनशीलेन द्विजानां दन्तानां कान्त्या मिश्रितेन खचितेन स्मितेनेषद्धसितेन । 'ताम्रोष्ठपर्यस्तरुचःस्मितस्य' इति रघौ ।बभे शुशुभे। केनेव । जलेनेव । यथा सुधापयोधेः क्षीरार्णवस्य पयसा हेमकंन्दले. विद्रुमे दीप्यते । किंभूतेन । वातूलेन वातव्रजेन तरङ्गितः कल्लोलयुक्तीभूत आत्मा स्वरूप यस्य ॥
स्वकान्तवक्रामृतकान्तिदर्शनाद्भदन्तरुद्वेलितरागसागरात् । निरित्वरी विद्रुमकन्दली च यद्विलासवत्या दशनच्छदो बभौ ॥२७॥
यस्याः । 'विलासो हावे लीलायाम्' इत्यनेकार्थः । तत्र 'हावः शृङ्गारभावाप्तौ रम्योक्तस्मितवीक्षितम् । प्रियस्यानुकृतिीला श्लिष्टावाग्वेषचेष्टितैः ॥' इति तदवचूरिः । स विद्यते यस्याः सा तस्या विलासवत्या दशनच्छदोऽधरो बभौ भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मनः कान्तस्य भर्तुः कुंरासाधोर्वक्रामृतकान्तेर्मुखेन्दोर्दर्शनादवलोकनात् हृदन्तर्मनोमध्ये उद्वेलिताद्वेलामतिक्रान्त उद्वेल उद्वेलवं संजातमस्मिन्निति भावप्रधानो निर्देशः । तस्मादुत्कण्ठितात् कण्ठादूर्ध्वमागतात् रागसारात् निरित्वरी निर्गमनशीला विद्रुमकन्दली प्रवालाङ्कुर इव । कन्दलशब्दस्त्रिलिङ्गः ।।
द्विनाधिपत्यं मुख एव मुख्यतो मृगीदृशोऽस्या न कुमुद्वतीपतौ । द्विजैरमीभिर्यदसौ दिवानिशं निषेवणाया विषयं स नीयते ॥ २८ ॥

Page #114

२ सर्गः]
.
हीरसौभाग्यम् । .
५३
अस्या मृगीदृशः सारङ्गलोचनाया मुखे वदने एव मुख्यतः प्राधान्याद् द्विजानामाधि. पत्यमैश्वर्यमास्ते ।, परं कुमुदतीपतौ कुमुदिनीवल्लभे चन्द्रे न, यद्यस्मात्कारणात् असौ मुख एव । मुखशब्दः पुनपुंसके । दिवानिशम् अहोरात्रम् अमीभिश्चक्षुर्लक्ष्यद्विजैर्दन्तैनिघेवणायाः सेवायाः विषयं गोचरं नीयते स्म प्रापितः। चन्द्रस्य तु नक्षत्रताराग्रहा यथा प्रत्यक्षा दृश्यन्ते, तथा न द्विजा इति ॥
यदाननान्तर्वसतेः सुधारसादिवोद्गतः पाटल एष कन्दलः । विलासदोलेव निखेलितुं गिरोऽथ वा मृगाक्षीरसना स्म शोभते ॥२९॥
मृगाक्ष्या नाथीदेव्या रसना जिह्वा शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-यस्या आननं मुखं तस्यान्तमध्ये वसतिर्वासो यस्य तादृशात् सुधारसादमृतनिस्यन्दादुद्गतः प्ररूढः प्रकटीभूतो वा पाटलो रक्त एष जिहालक्षणः कन्दलो नवाङ्कर इव । अथ वा पक्षान्तरे यद्वदनमध्यसौधाया गिरो वाग्देवताया निखेलितुमान्दोलितुं दोलान्दोलनलीनां निर्मातुं विलासदोलेव क्रीडाप्रेवेव ॥ यदीयवाचं विधिना विधित्सुना सुधामुपात्तामधिगम्य निस्तुषाम् । सुधाशना अध्वरभोजिनस्तदादितो बभूवुस्तदभावतः किमु ॥ ३० ॥ सुधाशनाः पीयूषभोजना देवास्तदादितस्तद्दिवसप्रारम्भात् । यस्मिनहनि सुधा निष्ठिता तदिनमादौ कृत्वेत्यर्थः । किमुत्प्रेक्ष्यते--तस्याः सुधाया अभावात्क्षयादध्वरमाद्यज्ञांशं भुञ्जन्तीत्येवंशीला अध्वरभोजिनो यज्ञाहारा बभूवुः संजाता इव । किं कृत्वा । अधिगम्य ज्ञाला । काम् । सुधाम् । किंभूतां सुधाम् । उपात्तां गृहीताम् । पुनः किंभूताम् । निर्गतस्तुषो अवशिष्टो बुशमात्रो यस्यां सा । 'तुषो बुशे' इति हैम्याम् । केन । विधिना सृष्टिकर्ता । विधिना किं चिकीर्षणा । विधित्सुना कर्तु काश्ता । काम् । यदीयां ना. थासंबन्धिनी वाचं वाणीम् । नाथीवचनचातुरीमित्यर्थः ॥
कुशेशयादर्शसुधांशुजित्वरं विधाय वेधाः इदमीयमाननम् । इदं दृशा मा कुदृशां प्रदुष्यतादितीव चक्रे चिबुकेन दन्तुरम् ॥३१॥ वेधा विधाता अस्या इदम् इदमीयमाननं वदनं विधाय निर्माय । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः चिबुकेन अंसिकाधःप्रदेशेन कृत्वा । 'दन्तवस्त्रं च तत्वान्तौ मृकणी असिकं त्वधः । असिकाधस्तु चिबुकम्' इति हैम्याम् । दन्तुरं विषमोन्नतं चक्रे कृतवानिव । किंमतमाननम् । कुशेशयानि पद्मानि, आदर्शा दर्पणाः, सुधांशवश्चन्द्राः, तेषां जित्वरं जयनशीलम् । यथा द्वादशसूर्यास्तथा चन्द्रा अपि बहवः सन्ति । 'स्फुरदम्भःसरोदम्भात्तैहिकेयभयादिव । राकामृगाङ्काः संभूय विभान्ति शरणागताः ॥' इति राघवपाण्डवीयचरित्रे । तथा'विधोविधिषिम्वशतानि लोपं लोपं कुदृरात्रिषु मासि मासि । अभङ्गरश्रीकमिमं किमस्या मु. खेन्दुमस्थापयदेकशेषम् ।।' इति नैषधे । तत्र चन्द्राणां बहुत्वोक्तेन दोषः । इति किम् । यदिदमाननं कुदृशां दुष्टानां दृशा दृग्दोषेण मा दुष्यताद्विकृति मा गच्छतादिति हेतुः ॥

Page #115

काव्यमाला ।
विजित्य कान्त्या जगृहे क्रुधा यदाननेन लक्ष्मीः क्षणदापतेस्तथा । हृदस्फुटच्चेन्न कुतस्ततः सुधा निरित्वरी क्षुद्रतदङ्करन्ध्रतः ॥ ३२ ॥ यदाननेन नाथीमुखेन कान्त्या स्त्रशोभया। 'आभा राढाविभूषा श्रीरभिख्याकान्ति. विभ्रमाः' इति हैं म्याम् । तथा—'कान्तिः शोभाकामनयोः' इत्यनेकार्थः । कामना इच्छा । 'प्रभायां काव्यगुणे च कान्तिः' इति तदवचूरिः । विजित्य क्षणदापतेनिशापतेश्चन्द्रस्य तथा तेन प्रकारेण क्रुधा स्वस्पर्धिभावोद्भूतकोपेन लक्ष्मी गृहें आदता। तथा कथम् । यथा येन स्ववैभवादानाविर्भूताद्वैतदुःखातिरेकेण तस्य चन्द्रस्य हृत् हृदयमस्फुटत् स्फुटितम् इति चेन्न भवेत्तदा कुतः कारणात् क्षुद्रो लघुर्यस्तस्य चन्द्रस्याङ्कः कलङ्कः स एव रन्धं छिद्रं ततस्तस्मात्ततश्चन्द्रात्सुधा निरित्वरी निर्गमनशीला स्यात्.॥ . समं यदास्येन मृधे महौजसा निरोजसाभाजि किमेणलक्ष्मणा ।
यतोऽमुनाद्यापि तदङ्कबोधिका व्यमोचि नाभ्रभ्रमणी कदाचन ॥३३॥ महौजसा महाकान्तिना महाबलेन वा महाप्रतापेन वा । 'ओजो दीप्तिप्रकाशयोः । अवष्टम्भे बले धातुतेजसोः' इत्यनेकार्थः । 'प्राणः स्थामतरःपराक्रमबलद्युम्नानि शौया. जसी' इति हैम्याम् । ओजःशब्देन प्रतापोऽप्युच्यते । यथा नैषधे-'तदोजसस्तयशसः स्थिताविमौ वृथेति चित्ते कुरुते यदा यदा। तनोति भानोः परिवेषकैतवात्तदा विधिः कुण्डलनां विधोरपि ॥' इति । यदास्येन नाथीमुखेन समं सार्ध मृधे संग्रामे निरोजसा निर्वलेन एणलक्ष्मणा मृगलाञ्छनेन चन्द्रेण अभाजि भग्नम् । पलायितमित्यर्थः । यतो यस्मा. कारणात् अमुना विधुना तस्य भङ्गस्य अङ्कश्चिहं तस्य बोधिका ज्ञापयित्री कथयित्री वा । 'निजत्रिनेत्रावतरत्वबोधिका' इति नैषधे । कदाचनापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे । अद्ययाव. दित्यर्थः । अभ्रे आकाशे भ्रमणी पर्यटनम् । 'विधेः कदाचिद्रमणी विलासे' इति नैषधे । नभसि भ्रान्तिन व्यमोचि न मुक्ता । नेत्यव्ययं निषेधे ॥ त्रिनेत्रनेत्रानलभस्मितात्मभूप्रभोजगन्निर्जयवादनोचितः । जगत्कृतादाय यदङ्गनिर्मिती किमेष कम्बुर्गलकन्दलीकृतः ॥ ३४ ॥ जगत्कृता विश्वविधायिना धात्रा यदङ्ग निर्मिती नाथीदेहनिर्माणे। किमुत्प्रेक्ष्यते-एष प्रत्यक्षः कम्बुः शङ्खो गलकन्दलीकृतः कण्ठपीटता प्रापित इव । किं कृत्वा । आदाय गृहीत्वा अर्थात् कम्बुम् । कस्य । त्रिनेत्रः शिवस्तस्य नेत्र तृतीयलोचनं तस्यानलेन कोपहिना भस्मितस्य ज्वलितस्य आत्मभूप्रभोः स्मरराजस्य । 'आत्मभृः स्मरवेधतो.' इत्यनेकार्थः । किंभूतं कम्बुम् । जगतां सुरासुरनराणां निर्जये वादनस्योचितो योग्यः॥
अनन्यलावण्यतरङ्गचङ्गतां नितम्बलीलापुलिनं च बिभ्रती । धुनीव रोधोविहसन्मृणालिकां भुजाद्वयीं या विभरांबभूवुषी ॥ ३५ ॥ या नाथी भुजाद्वयीं बाहुयुगलीम् । 'अस्तं यान्ति समस्तबाहुजभुजातेजःसहस्रांशवः'

Page #116

२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । इति नैषधे । बिभरांदभवुषी विभर्ति स्म । केव । धुनीव । यथा सरित् रोधसि तटे विहसन्तीमुन्मिषन्ती मृणालिकां बिसलतां धत्ते । या किं कुर्वती । अनन्यस्यासाधारणस्य लावण्यस्य रूपातिशयस्य तरङ्गाणां चङ्गतां चारुताम् । 'राजते जिनवचनपद्धतिरुक्तिचङ्गिममालिनी' इति पद्मसुन्दरकविकुतसंस्कृते चङ्गशब्देन मनोज्ञः । पुनः किं कु. वती । नितम्ब आरोहः स्त्रीकट्याः पश्चाद्भागः । 'नितम्बारोहौ स्नीकट्याः पश्चाजघनम. प्रतः' इति हैम्याम् । स एव लीलाकारि विलासविधायकमर्थान्मध्यपदलोपाद्वा पुलिनं तट बिभ्रती धारयन्ती ॥
सकुङ्कमैतद्वदनेन निर्जितं जिगीषया तच्छलदर्शनोत्सुकम् । किमागतं कोकनदं तदन्तिके चकास्ति तस्या नवपाणिपल्लवः ॥ ३६॥ तस्या नाथीदेव्या नवनं नवः स्तुतिः । ‘णु स्तुतौ । सलक्षणतया दातृतया वा स्तुतियुक्तो यः पाणिपल्लव: करकिसलयं स चकास्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते--कोकनदं रक्तोत्पलं तस्य भुखस्य समीपे पार्श्वे आगतं समेतमिव । किंमतम् । सह कुङ्कमेन घुसणेन वर्तते तादृशा । रक्तीभतेनेत्यर्थः । एतस्याः कुंराकान्ताया वदनेन मुखेन निर्जितं पराभूतम् । 'अयमुदयति घुसणारुणतरुणीवदनोपमश्चन्द्रः' इति विदग्धमुखमण्डनकाव्ये । तथा'स्पर्धा मिलत्कुमरोधभासा' इति नैपधेऽपि । अत एव । पुनः किंभूतम् । तस्य मुखस्य च्छलस्य स्खलितस्य दर्शने अवलोकने उत्सुकमुत्सुकीभूतम् । कया । जिगीषया अर्थास्वशत्रोस्तन्मुखस्यैव जेतुमिच्छया। प्रतिपक्षो हि छले प्राप्ते परिभ्यते ॥
पृथक्पृथक्पञ्चमुखद्विपन्मुखान्निहन्तुकामेन रुपा मनोभुवा ।
शराश्रये यत्करनाम्नि कल्पिता अमी शराः पञ्च किमङ्गुलीमयाः ॥३७॥ 'मनोभुवा चेतोजन्मना स्मरेण यस्या हीरजनन्याः करः पाणिरेव नाम यस्य तादृशे तस्मिन्वा शराश्रये तूणीरे । किमुत्प्रेक्ष्यते-अङ्गुलीमयाः करशाखारूपाः पञ्च कल्पद्रुमसंख्याकाः अमी जनदृग्गोचराः कल्पिता रचिता इव । स्मरेण किं कर्तुकामेन । रुषा स्वव्यापादनापादनोदितद्वेषाकोपेन पञ्चमुखः शंभुरेव द्विषन् वैरी तस्य मुखान् पञ्चसंख्याकानि वक्राणि । मुखशब्दः पुनपुंसके । पृथक् पृथक् भिन्नानि भिन्नानि कृत्वा निहन्तुकामेन छेत्तुमिच्छता । एतावता पञ्च शिरांसि छेत्तुमित्यर्थः । मुखशब्देन शिरःसमे. तमेव । यथा दशमुखस्य । ‘हरिहरि हरिणीदृशो निमित्तं दश दशकंधरमौलयो लुठन्ति' इति खण्डप्रशस्तौ । यथा तत्र दश मौलयस्तथात्रापि पञ्चापि मस्तकानि इति ॥
यदीयपृष्ठे कनकत्विषि स्मितप्रसूनशून्येतरकुन्तलच्छटा । शिलातले त्वर्गिगिरेरिव ग्रहाङ्किताभ्रवीथी प्रतिबिम्बिता व्यभात् ॥ ३८॥ कनकत्विषि काञ्चनकान्तिनि यस्या इदं यदीयं नाथीसंवन्धि तच्च तत्पृष्ठं च तनोश्चरमः प्रदेशः । 'पृष्ठं तु चरमं तनोः' इति हैम्याम् । तत्र स्मितैर्विकसितैः प्रसूनैः पुष्पैः

Page #117

काव्यमाला।
शून्येतरा निर्भरभृता कुन्तलच्छटा केशश्रेणिय॑भावभासे । केव । अभ्रवीथीव । .... ....... यथा स्वर्गिगिरेमरोः काश्चनेन स्वर्णत्वेन त्विषते दीप्यते इति काश्चनत्विट तस्मिन् तादृशे शिलातले प्रतिविम्बिता । 'तत्कम्बुप्रतिविम्बितं किमु शरत्पर्जन्यराजि. श्रियः' इति नैषधे । अभ्रवीथी गमनपद्धतिर्विभाति । 'वीथी वर्त्मनि पतौ च गृहाङ्गे नाव्यरूपके' इत्यनेकार्थः । किंभूता अभ्रवीथी । ग्रहैरुपलक्षणानक्षत्रताराग्रहैः अङ्किताः सहिताः॥
परानवाप्यान्निजवासपत्तनान्मनोभिधानान्मदनावनीभुजा ... जगद्विजेतुं चलितस्य हृत्सुमस्त्रजा पुरो वन्दनमालिकायितम् ॥ ३९ ॥ यस्या नाथीदेव्या हृत् हृदयं तत्र वक्षसि सुमस्रजा पुष्पमालया मदनावनीभुजः स्मर. राजस्य पुरोऽप्रे पुरस्ताद्वन्दनमालिकायितं मङ्गल्यदामवदाचरितम् । मङ्गलाय जातमित्यर्थः । किंभूतस्य मदनस्य । चलितस्य प्रस्थितस्य । कुतः । परैरन्यराजन्यजनैरवाप्तुं योग्यमवाप्यं न अवाप्यमनवाप्यं तस्मात्प्राप्तुमशक्यात् मनोभिधानादर्थात् नाथीचित्त. नानः निजस्यात्मीयस्य पत्तनादधिष्ठाननगरात् । राजधान्या इत्यर्थः । एतावता स्वभर्तारं विना परेण केनापि पुंसा तन्मनः सर्वथापि ग्रहीतुमशक्यम् । एतेन विशेषणेनं तस्याः स. तीत्वमसूचि । चलितस्य किं कर्तुम् । विजेतुं स्ववशीकर्तुम् । किम् । जगत् त्रिभुवनम् ॥
यदीयहृत्केलिनिकेतखेलिनं झषाङ्कमाकारयितुं सुहृत्तया । सितांशुनेव प्रहितोडुमण्डली विभाति यद्वक्षसि मौक्तिकावली ॥ ४० ॥ यस्या वक्षसि हृदये मौक्तिकावली हारलता हारमौक्तिकपतिविभाति । उत्प्रेक्ष्यतेसितांशुना चन्द्रेण सुहृत्तया स्वमित्रत्वेन झषाकं मच्छलाञ्छनं काममाकारयितुं स्वपार्श्व आह्वातुं प्रहिता प्रेषितोडुमण्डली तारकश्रेणिरिव । किंभूतं झषाङ्कम् । यदीयं नाथीसंबन्धि हृन्मन एव केलिनिकेतं क्रीडागृहं तत्र खेलतीत्येवंशीलम् । 'भीमं कृत्वाखे. लिनम्' इति पाण्डवचरित्रे ॥
रथाङ्गलीलां दधतौ प्रभाम्भसि स्तनौ तदीयौ स्फुरतः सचूचुकौ । मरन्दलुभ्यद्भमरानुषङ्गिनौ(गौ) सुवर्णपङ्केरुहकुमालाविव ॥ ११ ॥
प्रभाम्भसि यत्कायकान्तिनीरपूरे रथाङ्गयोश्चक्रवाकयोलीलां शोभां दधतौ धारयन्ती तस्या इमौ तदीयौ नाथीसंवन्धिनौ कुचौ स्फुरतः । किंभूतौ । सह चूचुकाभ्यां स्तनवृ. न्ताभ्यां वर्तेते यौ । उत्प्रेक्ष्यते-सुवर्णपङ्केरुहयोः कनककमलयोः कुड्मलौ कोशाविव । कुबलौ पुंक्लीवलिङ्गे । किंभूतौ । मरन्देषु मधुषु लुभ्यतां लोलुपीभवतां भ्रमराणामनुषङ्गः सङ्गो ययोः । उपरिभ्रमरपरीरम्भितावित्यर्थः ॥
तनूलतागाधतरङ्गितप्रभाप्रतानपायोधिपयस्तितीर्षया । हरिन्मणीसेतुरिवात्मजन्मना व्यधायि रोमावलिरेणचक्षुषः ॥ ४२ ॥

Page #118

२ सगः]
.
हीरसौभाग्यम् ।
यस्या एणचक्षुषो मृगेक्षणाया रोमावलिलोमलेखा। इवोत्प्रेक्ष्यते-आत्मजन्मना स्मरण हरिन्मणोनां मरकतरत्नानाम् । नीलरत्नघटित इत्यर्थः । सेतुः पद्येव व्यधायि निष्पादितः । कया। तनुलता नाथीकाययष्टिः तस्या अगाधमतिशायि अलब्धमध्यं तथा तरङ्गितं कलोलितं यत् प्रभाणां कान्तीनां प्रतानं वृन्दः स एव पाथोधिः समुद्रः तस्य पानीयानां तितीर्षया तरीतुमिच्छया । अथ वा "रिरंसया' इति पारे तु समुद्रजले सहावरोधेन खेलि. तुमिच्छया। श्रूयते हि 'स्तम्भतीर्थे खासमोहल इति नाम्नः स्वमन्दिराजलधिजले खेलनार्थी केनापि पातिसाहिना सेतुः कारितोऽभूतदाकृतिरधुनापि किंचित् दृश्यते श्रूयते च' इति । अत्रोत्प्रेक्षार्थे स्मरेण, वास्तवार्थे त्वात्मजन्मना धात्रा। 'मनःशृङ्गारसंकल्पात्मनो योनिः' इति स्मराभिधानम् । तथा 'नाभिपद्मात्मभूरपि' इति धातुरभिधा । इदं द्वयमपि हैम्याम् ॥
द्रवीभवद्भरिसिताभ्रचन्दनप्रगल्भवाल्हीककुरङ्गनाभिभिः । विलिप्य काचित्कुतुकात्पृथग्वलीः कदाचिदेतामिदमूचुषी सखी ॥४३॥
काचित्सखी कदाचित्प्रसाधनसमये एतो नाथीदेवीमिदमग्रे वक्ष्यमाणमूचुषी कथितवती । किं कृत्वा । कुतुकात्कौतुहलादलीरुदरवर्तिमांससंकोचलक्षणा रेखा विलिप्य लिप्वा । काभिः । द्रवीभवन्त्यः सपङ्कजलभावं भजन्त्यो याः भूरिः प्रचुरः, सिताघ्रः कर्पूरो यत्र ताइक्चन्दनं श्रीखण्डम्, तथा प्रगल्भं मनोझं वाल्हीकं कुङ्कमम्, तथा कुरङ्गनाभिः क. स्तूरिका, ताभिः । कथम् । पृथक् एकां वली चन्दनेन, द्वितीयां वली कुङ्कमेन, तृ. तीयां वलि कस्तूरिकयेत्यर्थः । इदं किमुवाच तदेवोच्यते ॥
त्वया स्वकीयों सुमनस्तरङ्गिणी वचोविलासेन पुनः सरस्वती। यमस्वसा कुन्तलभङ्गिभिर्जिता भजन्त्युपेत्य त्रिवलीछलादिव ॥ ४४ ॥ हे सखि, त्वया भवत्या स्वकी- अद्वैतपतिव्रताव्रतोद्भूतात्मयशसा. सुमनस्तरङ्गिणी सुरसरिद्या । पुनर्वचोविलासेन वचनचातुर्येण सरस्वती ब्रह्मपुत्री । पुनः कुन्तलानां केशानां भङ्गिभी रचनाभिर्यमस्वसा यमुना तिस्रोऽपि नद्यो जिताः सन्त्य उपेत्य पार्श्वे आगत्य त्रिवलिच्छलादुदरस्थवलित्रिककपटाद्भजन्तीव सेवन्ते इव । इत्यनयासाधारणयोत्प्रेक्षया तत्तनलतायां त्रिवेणीसंगमोऽपि सूचितस्तेन च सा तीर्थभूतापि प्रतिपादिता । तीर्थ च महापुरुषागमनं संभवत्येव । तेन महापुरुषस्य हीरविजयसूरेस्त्रावतरणं युक्तमेवेति ॥ युग्मम् ॥ निरीक्ष्य लक्ष्मी निजभर्तृमातरं स्थितां सदाध्यास्य विजम्भि पङ्कजम् ।. इवानुकतुं रतिरात्मनापि तां यदीयनाभीनलिने निषेदुषी ॥ ४५ ॥ रतिः कन्दर्पपत्नी यदीयनाभीन लिने नाभाटुन्दकूपिकाकमले। 'नाभिः स्यात्तन्दकृषिका' इति हैम्याम् । 'नाभीविले पात्पुनरुक्तयन्तीम्' इति नैषधे । निषेदुषी स्थितवती । इवोत्प्रेक्ष्यते-आत्मना स्वेन स्वयमपि लक्ष्मीमनुकत कमलायाः सदृशी भवितुमिव ।

Page #119

५८
काव्यमाला।
किं कृत्वा । निरीक्ष्य दृष्ट्वा । अर्थात् काम् । तां लक्ष्मीम् । किंभूताम् । निजस्यात्मनो भर्तुः कन्दर्पस्य मातरं जननी स्वश्वम् । पुनः किंभताम् । स्थितां वसन्तीम् । किं कृत्वा । विजृम्भि पङ्कजं स्मेरारविन्दं सदा नित्यमध्यास्य आश्रित्य ॥
अगण्यलावण्यतरङ्गचङ्गिमानुषङ्गिशोचिः सुरसिन्धुसंनिधौ । निखेलितुं कि पुलिनं स्मराभ्रमूप्रियस्य यस्या जघनं विधिय॑धात् ॥४६॥ विधिब्रह्मा यस्या जघनं स्त्रीकट्या अग्रेतनप्रदेशः । 'पेड' इति जने प्रसिद्धम् । तद्वयधात् चकार । किमुत्प्रेक्ष्यते-स्मरः काम एवाभ्रमूप्रिय ऐरावणस्तस्य । अभ्रमशब्दो दी|कारान्तः । तस्य शास्त्रोक्तानि प्रागुक्तानि सन्ति । खेलितुं क्रीडितुं पुलिनं जलोज्झितं तटमिव । कुत्र । अगण्यं प्रमातुमशक्यमेतावत्तया सम्यढिश्चेतुमशक्यं वा यंलावण्यं य. द्यपि 'सद्मनसनिरीक्षणसज्जल्पनमिति बदन्ति लावण्यम् । स्पृहणीयो रतिसुभगः स्पर्शगुणो भवति सौभाग्यम् ॥' एवं प्रतिपादितमस्ति, तथाप्यत्र तु कोऽप्यद्वैतरूपातिशय एव लावण्यमुच्यते न प्राक्तनः । वपुः सुभगता । तस्य तरङ्गाणां लहरीणाम् । 'रूपचतुरपणविभवघणयौवनलहरई जाइ । एणइ अवसरि रंडापणुं पगिपगि षडकइ माइ॥' इति दोधकेऽप्युक्तम् । चङ्गिनश्चारुत्वस्यानुषङ्गोऽस्त्यस्य चगिनस्तु प्रागुक्तम् । अत्रेमन्प्रत्ययः । तादृक् । शोचिरेव कान्तिरूपा सुरसिन्धुर्गङ्गा तस्याः संनिधौ पार्श्वे ॥
अजय्यवीर्य मृडमन्यहेतिभिर्विजित्वरीभिर्जगतोऽपि जानता। स्मरेण धात्रा किमु कार्यते स्म यन्नितम्बचक्रं युवयोगिधैर्यजित् ॥४७॥ स्मरेण कामेन क; धात्रा विश्वसृष्टिकृता पार्श्वे । किमुत्प्रेक्ष्यते—यस्या नितम्बः कटी. पश्चाद्भाग आरोहः एव चक्रं कार्यते स्म । कारितम् । स्मरेण किं कुर्वता । जानता अ. वधारयता । किं कर्मतापन्नम् । मृडमीश्वरम् । किंलक्षणम् । अजय्यं जेतुमशक्यं वीर्य विक्रमो यस्य तम् । काभिः । अन्याभिरपराभिर्हेतिभिर्धनुर्वाणकृपाणकुन्तशक्तिप्रमुख. प्रहरणैः । किंभूताभिः । जगतः समस्तस्य विश्वजनस्य विजित्वरीभिर्जयनशीलाभिः । तहि चक्रेणापि किं भावि । अत एव किं चक्रं युवानो यावत्रिजगत्तरुणा योगिनः समाधिभाजः तेषां धैर्य सत्त्वमतिशयवद्वीर्यमवष्टम्भं जयतीति । शंभुरपि योगी । अतस्तद्धैर्यवि. ध्वंसकारकं चक्रं कारितमिति ॥
करीन्द्रहस्तात्कदलीप्रकाण्डतो निरस्य कार्कश्यमसारतां पुनः । इमौ किमादाय परस्परोपमं यदूरुयुग्मं विधिना विनिर्ममे ॥ ४८ ॥ विधिना विधात्रा यस्या ऊरुयुग्मं विनिर्ममे कृतम् । किंमतम् । परस्परमन्योन्यमेवोपमा सादृश्यं यस्य तत् । किमुत्प्रेक्ष्यते-इमौ करीन्द्रहस्तकदलीप्रकाण्डौ आदाय गृही. त्वा किमु चक्रे । किं कृत्वा । निरस्य अपाकृत्य कर्षयित्वा । किम् । कार्कश्यं कठिनताम् । कस्मात् । करीन्द्रः प्रधानहस्ती भद्रजातीयगन्धसिन्धुरस्तस्य हस्तः शुण्डादण्ड

Page #120

२ सर्गः] . होरसौभाग्यन् ।
५९ स्तस्मात् । पुनः किं कृत्वा । निरस्य अपास्य । काम् । असारताम् । कुतः । कदली. प्रकाण्डतः रम्भाद्रुमस्य मूलशाखावधिप्रदेशस्यान्तरालभागात् ॥
यदूरुजङ्घायुगयोर्विवृत्सतोः परस्पराद्वैतविरोधिताजुषोः । द्विराजताया गयतस्तदन्तरानिवासिजानू किमलक्ष्यतां गतौ ॥ ४९.॥ वस्या उरुजवायुगयोरन्तराले मध्ये निवासिनौ नितरां वसनशीलौ जान उरुपर्वणी अलक्ष्यतामदृश्यभावं गतौ प्राप्ती । किं कर्तुमिच्छतोः। विवृत्सतोः वधितुमिच्छतोः । किंभूतयोर्यदरुयुगयो:-परस्परमन्योन्यं या अद्वैतता असाधारणत्वं तवा विरोधितावैरिभावः । उरू जद्द आक्रम्य तदुपरिस्थते । इदमेव परमविद्वेषितामूलम् । तां जुषेते सेवेते । किमुत्प्रेक्ष्यते-द्वौ राजानौ यत्र तद्विराजं द्विराजस्य भावो द्विराजता द्वैराज्यस्य भयतो भयात् किमदृश्यतां याताविव ॥ रतीशगेहेऽजनि यत्र जङ्घयोर्गृहाश्रयस्थूणिकयोरिव द्वयम् । यदीयगुल्फावपि गुप्ततां गताविवाभिशोचिः सलिले निमज्जनात् ॥५०॥ यत्र देहे जक्योईयमजनि । उत्प्रेक्ष्यते-रतीशस्य स्मरस्य गेहे मन्दिरे गृहाश्रययोः सौधाधारभूतयोः स्थूणिकयोः स्तम्भयोयमिव । अपि पुनर्यदीवगुल्फो नाथीचरणग्रन्थी गुप्ततां प्रच्छन्नतां प्राप्तौ । स्त्रीणां गुल्फावदृश्यावेव वर्म्यते । यथा नैषधे-'अरुन्धती कामपुरन्ध्रिलक्ष्मीजम्भद्विपदारनवाम्पिकानाम् । चतुर्दशीयं तदिहोचितैव गुल्फद्वयाप्ता यददृश्यसिद्धिः ॥' एतदृत्तिः–'यसिष्टपली च, रतिश्च, लक्ष्मीश्च, जम्भद्विषद्दाराः शची मा च, नवाम्बिकानवदुर्गास्ताश्च, एतासामियं भैमी चतुर्दशी चतुर्दशसंख्यापूरिकापि चतुर्दशी तिथिश्च तत्तुल्येत्यर्थः । तदिहास्यां भैम्यामुचितैव यतो हेतोरदृश्यसिद्धिरदृश्यतयावस्थानम् अन्तर्धानविधिविद्या गुल्फद्वयेनाप्ता । अरुन्धत्यादिसंनिधाने अदृश्यसिद्धियुक्तैव । चतुर्दशीतिथौ चादृश्यसिद्धिर्जायते इत्यागमशास्त्रसंप्रदायः । गुल्फयोश्चानभिव्यक्तत्वं सुलक्षणम्' इति । तत्रोत्प्रेक्ष्यते-अङ्योश्चरणयोः शोचिः कान्तिरेव सलिलं पा. नीयं तस्मिन्निमज्जनाद्रगडनादिव । जले निमन न दृश्यते इति प्रसिद्धिः ॥ पदारविन्दोन्नतताभिरात्मनः पराजितैः कुञ्जरराजयानया। अगोपि मन्दाक्षविलक्षितात्मभिर्वने वसद्भिः कमठैरिवाननम् ॥ ११ ॥ कमठः कच्छपरान स्वमुखमगोपि गुप्तीकृतम् । क्रोटिक्षेपणादिति शेषः । किं कुर्वद्भिः । वने जले विपिने वा वसद्भिस्तिष्टद्भिः। 'वनं प्रस्रवणे गेहे प्रवासेऽम्भसि कानने। समूहे पर्वतेऽपि स्यात् (प्रस्रवणे निर्झरे) इत्यनेकार्थः । किमुत्प्रेक्ष्यते-कुञ्जरराजयानया गजेन्द्रगमनया यया आत्मन: स्वस्य पदारविन्दयोश्चरणकमलयोरुनतताभिः पराजितैः सद्भिः मन्दाक्षण लजया विलक्षितो विमनीभूत आत्मा चित्तं यस्य तादृशैः किमास्यमगोपि । 'आत्मा चित्ते धृती यत्ने धिषणायां कलेवरे । परमात्मनि जीवेऽके हुताशनसमीरयोः ॥ स्वभावे, इत्यनेकार्थः ॥

Page #121

६०
काव्यमाला |
यदीयपादौ सरलाङ्गुली द्युता करम्बितौ झांकृतिकारिनूपुरौ । श्रियानुयातः कमले दलद्दले मरन्दनिः स्यन्दिनदत्सितच्छदे ॥ ५२ ॥
यदीयौ पादौ नाथीसंबन्धिनौ चरणौ श्रिया शोभया कमले पद्म अनुयातः अनुकु रुतः। सदृशौ भवत इत्यर्थः। किंभूतौ पादौ । सरला अकुटिला अङ्गुलयः पदशाखा ययोः । पुनः किंभूतौ । द्युता कान्त्या करम्बितौ व्याप्तौ । पुनः किंभूतौ । झांकृतिं रणझणिति • शब्दं कुरुत इत्येवंशीलो नूपुरौ मञ्जीरौ ययोः । कमले किंभूते । दलन्ति विजृम्भमाणानि दलानि पत्राणि ययोः । पुनः किंभूते । मरन्दं मधु निःस्यन्देते क्षरत इत्येवंशीले । तथा - नदन्तः शब्दायमानाः सितच्छदा हंसा ययोस्तौ पश्चात्कर्मधारयः ॥ प्रभाप्रथातैलकरम्बितान्तरे यदङ्क्षिपात्रेऽङ्गुलिवर्तिवर्तिनः ।
नखाः प्रदीपा इव विस्फुरत्विषोऽपुषन्विभूषामभिभूततामसाः ॥ १३ ॥ नखा अर्थान्नार्थीकामाङ्कुशाः प्रदीपा इव विभूषां शोभामपुषन् पुष्टामकार्षुः । क । यदङ्घ्रिपात्रे यस्याश्चरणनाम्नि अमत्रे भाजने । किंभूते । प्रभानां कान्तीनां प्रथा विस्तार एव तैलं स्नेहस्तेन करम्बितमर्थात्संपूर्णमन्तरं मध्यं यस्य तस्मिन् । नखाः किंभूताः । भङ्गुलय एव वर्तयो दशास्तासु वर्तन्ते तिष्ठन्तीत्येवंशीलाः पुनः किंभूताः । विस्फुरन्ती विद्योतमाना त्विट् ज्योतिर्येषां ते । पुनः किंभूताः । अभिभूता ध्वस्तास्तामसास्तमसा ध्वान्तानां समूहा यैस्ते । 'तामसास्तिग्मरोचिषः' इति वीतरागस्तवे ॥
व्यलीलसत्पाटलिमा पदाम्बुजद्वयस्य यस्याः सरसीजचक्षुषः । स्वमार्दवेनाभिमवं विधित्सतः प्रवालपुत्रैरुपदीकृतः किमु ॥ ९४ ॥
सरसीजं कमलं तद्वच्चक्षुर्लोचनं यस्यास्तादृश्या यस्याः पदाम्बुजयोचरणकमलयोर्द्वयस्य युगलस्य पाटलिमा रक्तता व्यलीलसद्भासते स्म । किमुत्प्रेक्ष्यते - स्वमार्दवेन निजसुकुमारतया अभिभवं पराभूति विधित्सतो विधातुमिच्छतः चरणारविन्दद्वन्द्वस्य प्रवा लपुत्रैः पल्लवपटलैः उपदीकृतः किमु । ढौकित इव ॥
असौ जयन्ती जलजं खपाणिना रदैश्व तारश्रियमात्मना रंमाम् । मृगाङ्कमास्येन रुचा च चम्पकं स्मरस्य हेतिः किमु विश्वजित्वरी ५९
असौ नाथीदेवी । किमुत्प्रेक्ष्यते - विश्वजित्वरी जगज्जयनशीला स्मरस्य कामस्य हेतिः किमु शस्त्रमिव । जगजिष्णुतां दर्शयति - असौ किं कुर्वती । जयन्ती पराभवन्ती । किम् । जलजं कमलम् । केन । स्वपाणिना निजहस्तेन । पुनः काम् । तारश्रियं तारकाणां निर्मलमौक्तिकानां वा । 'तारो निर्मलमौक्तिके' इत्यनेकार्थवचनात् । यद्वा रजतानां श्रियं शोभाम् । नक्षत्रवाची तारशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'प्रथममुपहृत्यार्थे तारैरखण्डिततण्डुलैः' इति नैषधे । कैः । रदैर्दन्तैः । पुनः काम् । रमां लक्ष्मीम् ।

Page #122

२ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
६ १
केन । आत्मना स्वरूपेण शरीरेण वा आत्मशब्देन च वपुः । प्रागनेकार्थोक्तेन दर्शितमस्तीति । पुनः कम् । मृगाङ्कं चन्द्रम् । केन | आस्येन वदनेन । अपि पुनः किम् । चम्पकं हेमपुष्पकम् | चम्पककुसुममित्यर्थः । जातावेकवचनम् । कया । रुचा कान्त्या ॥ इति नाथीसङ्गवर्णनम् ॥
अथो मिथः प्रीतिपरीतदम्पती इमौ कलाकेलिविलासशीलिनौ ।
विलेसतुः केलिसरः सरिद्वनीगिरीन्द्रभूमीषु रतिस्मराविव ॥ ९६ ॥ अथ कुंरानाथीदेव्योर्गुणरूपवर्णनानन्तरं तयोविविधकीडावर्णनारम्भः । मिथः परस्परं प्रीत्या स्नेहेन प्रमोदेन वा परीतौ व्याप्तौ दम्पती स्त्रीभतीरौ इमौ नाथीकुंराख्यमहेभ्यौ अथवा इमौ पूर्व व्यावर्णितस्वरूपौ दम्पती नाथीकुंराव्यवहारिणौ केलये क्रीडा । ये सरांसि पद्माकराः सरितो नद्यः वन्य उद्यानानि गिरीन्द्राः सर्वक्रीडास्पदोपेताः पर्वताः तेषां भूमीषु स्थानकेषु विलेसतुः विविधक्रीडां चक्रतुः । इमौ किंभूतौ । कलाकेले: कामस्य विलासं लीलां शीलतो भजत इत्येवंशीलौ । इवोत्प्रेक्ष्यते— इमौ रतिस्मरौ केलतीकामाविव ॥
काकतुण्डैणमदद्रवाङ्कितोरसोः परिक्षालनतः कदापि तौ ।
सुतामिवार्कस्य विहारवाहिनीं विनिर्मिमाते जलकेलिलालसौ ॥ ५७ ॥ कदापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे दम्पती नाथीकुंराख्यौ सह काकतुण्डेन कृष्णा गुरुणा वर्तते तादृशस्यैणमदस्य कस्तूरिकाया द्रवः पङ्कस्तेनाङ्कितयोर्व्याप्तयोरुरसोर्वक्षःस्थलयोः परिक्षालनतो घावनतः विहारवाहिनीं विलांसनदीम् । 'विहारस्तु जिनालये । लीलायां भ्रमरे स्कन्धे' इत्यनेकार्थ: । 'निद्रां विहारार्धपथे गतानाम्' इति रघौ । अर्कस्य सुतामिव यमुनामिव कस्तूरीद्रवैः श्यामलीकृतजलाम् अंत एव यमुनोपमां निर्ममाते कुर्वते । किंभूतौ । जलकेलौ संलिलक्रीडायां लालसौ लोलौ । 'लालसा लोलयाच्ञयोः । तृष्णातिरेके औत्सुक्ये' इत्यनेकार्थः ॥
कुमुत्स्मिता षट्पदपङ्किकुन्तला स्मितोत्पलाक्षी कजकुडनलस्तनी । प्रियेव पाथः प्लवने सहंसिका तरङ्गवाहुः सरिदालिलिङ्ग तम् ॥ १८ ॥ सरित् क्रीडानदी पाथः प्लवने जलकेलिसमये स्नानविधाने तं महेभ्यं कुंरासाधुमा लिलिङ्ग । केव । प्रियेव । यथा पाणिगृहीती पत्नी स्वपतिमाश्लिष्यति । किंभूता नदी प्रिया च । कुमुत्कैरवम् । जातावेकवचनम् । तदेव तद्वद्वा स्मितमीषद्धसितं यस्याः सा । भर्त्रा लेष
समये स्त्रियाः किंचिस्मितं जायते । पुनः किंभूता । षट्पदानां भ्रमराणां पतयः श्रेणयस्ता एव तद्वच्च श्यामाः कुन्तला केशा यस्याः । पुनः किंभूता । स्मितं विकसितं यदुत्पलं तदेव तद्वद्वा अक्षिणी चक्षुषी यस्याः । 'किमु कुवलयनेत्राः सन्ति नो नाकनार्यस्त्रिदशपतिरहल्यां तापसीं यत्सिदेव' इति चम्पूकथायाम् । पुनः किंभूता । कजकुड्मलौ कमलमुकुलौ तावेव तद्वद्वा स्तनों कुचौ यस्याः । पुनः किंभूता । हंस एक हंसकः । 'हंसको

Page #123

काव्यमाला।
हंसनपुरयोः'। सह हंसकैमराईसकाभ्यां नुपुराभ्यां वा वर्तते या । पुनः किंभूता। तरङ्गी अर्थादुभयपार्श्ववर्तिनौ कल्लोलौं तावेव च तत्तुल्यौ बाहू भुजौ यस्याः ।। विजृम्भिजाम्बूनदपद्मनिष्पतत्परागपिङ्गीकृतवारिशालिनि । । समं करिण्या करिणेव पङ्कजाकरेऽमुनाक्रीडि कुरङ्गचक्षुषा ॥ ५९॥ अमुना कुरामहेभ्येन कुरङ्गचक्षुषा खमृगलोचनया आत्मस्त्रिया समं कदाचित्पङ्कजाकरे कमलकलिततटाके अक्रीहि क्रीडां चक्रे । किंभृते पङ्कजाकरे । विजृम्भीणि विस्मराणि जाम्बूनदानि सौवर्णानि यानि पद्मानि तेभ्यो निष्पतद्भिनि:सरद्भिवंगलद्भिः परागे रजोभिः पिङ्गीकृतेन पीततां प्रापितेन वारिणा जलेन शालते शोभते इत्येवंशीलस्तस्मिन् । कनककमलसद्भावश्चम्पूकथोक्तेन प्राग्दर्शितोऽस्तीति । केनेव । करिणेव । यथा करिणा हस्तिना करिण्या स्वहस्तिन्या समं विन्ध्याचलजलाशये क्रीड्यते ॥
स्मितारविन्दोदयदिन्दुविभ्रमादिवाम्बुलीलासमये तयोर्मुखे । . विमुग्धसारङ्गचकोरशावका, मरन्दपीयूषपिपासयामजन् ॥ ६ ॥ विमुग्धा अचतुराः सारङ्गाणां भृङ्गाणाम् । 'सारङ्गो हरिणे शैले कुअरे चातके खगे। शबले चिश्चिरीके च' इत्यनेकार्थतिलके । चकोराणां ज्योत्स्नाप्रियाणां शावका बाला अम्बुलीलासमये जलक्रीडाकरणव्यतिकरे तयोर्नाथीकुंरामहेभ्ययोर्मुखे वक्रे अभजन सेवन्ते स्म । कया । मरन्दानां मधूनां पीयूषाणाममृतानां च पिपासया पातुमिच्छया । इवोत्प्रेक्ष्यते-स्मितारविन्दस्य विकसितकमलस्य तथा उदयत उदयं गच्छत इन्दोश्चन्द्रस्य च भ्रमाद्धान्तः । 'कणे हत्य चकोरीणां गणः पीत्वा सुधासवम् । अजायत मदेनेव गुञ्जापुञ्जारुणेक्षणः ॥' इति चकोराणां सुधापानं वस्तुपालकीतिकौमुद्याम् ॥
प्रफुल्लकङ्केल्लिरसालमल्लिकाकदम्बजम्बूनिकुरम्बचुम्बिते । अलीव साकं सुदृशा स निष्कुटे कदापि रेमे श्रितसूनशीलनः ॥ ६१॥ स महेभ्यः कदापि कस्मिन्नपि समये सुदृशा स्वस्त्रिया साकं सार्धे निष्कुटे गृहारामे रेमे कीडति स्म । क इव । अलीव । यथा भ्रमरो भ्रमर्या सममारामे रमते। किंमतः । श्रितं निर्मितं सूनानां कुसुमानां शीलनमवचयमालाग्रन्थनप्रियावतंसीकरणादि येन । भृङ्गोऽपि पुष्पसेवी। किंभूते निष्कुटे । प्रफुल्लाः कुसुमिता ये ककेल्लयोऽशोकाः, रसालाः सहकाराः, मलिका विचकिलाः, कदम्बा नीपाः धाराकदम्बाश्च, जम्ब्वः श्यामफलाः प्रसिद्धाः तेषां निकुरम्बं वृन्दं तैन चुम्बिते कलिते ॥
रसालसालस्य तले विलासिना प्रणीय वीणां क्वणनानुवादिनीम् । अगीयत श्रोत्रसुधारसोपमं क्वचिन्मृगाक्ष्या सह किंनरेन्द्रवत् ॥ ६२ ॥ विलासिना क्रीडाशीलेन कुंरासाधुना मृगाक्ष्या स्वप्रियया नाथीदेव्या सह कुत्रापि कस्मिन्नपि वनप्रदेशे रसालसालस्य सहकारतरोस्तले अधोभूमौ श्रोत्रयोः कर्णयोः सुधा

Page #124

२ सर्गः]
.
हीरसौभाग्यम् ।
रसस्य अमृतनिस्यन्दस्य उपमा साम्यं यत्रैवंविधमगीयत गीतम् । किं कृत्वा । कणनं निजध्वनिमनुवदतीति अनुकरोतीत्येवंशीलां वीणां प्रणीय सजीकृत्य । किंवत् । किंनरेन्द्रवत् । यथा किंपुरुषेश्वरेण स्वरसेन स्त्रिया सह गीयते ॥
कदापि मन्दार इव स्मितद्रुमे विलासदोलामवलम्ब्य लीलया । न्यखेलि तेनोपवने मृगीदृशा समं स्वदेव्या गुसदेव नन्दने ॥ ६३ ॥ कस्मिन्नवसरे तेन व्यवहारिणा मृगीदृशः स्वदयितया सह उपवने पुरस्य वा स्वय. हस्य समीपारामे लीलया शृङ्गारभावजक्रियया न्यखेलि क्रीडितम् । 'लीला केलिविलासश्च शृङ्गारभावजा क्रिया' इत्यनेकार्थः । अत्र विलासः स्थानादीनां वैशद्यमित्यवर्णा । किं कृत्वा । मन्दारे कल्पद्रुमे इव । कस्मिन्नपि स्मितद्रुमे विकसिततरौ । तरुशाखायामित्यर्थः । विलासार्थ दोलां क्रीडाकृते प्रेड्ढोलनमवलम्व्याश्रित्य । केनेव । युसदेव । यथा देवेन स्वदेव्या समं मन्दारे मन्दारनान्नि कल्पवृक्षे दोलां बद्धा नन्दनवने क्रीज्यते ॥ कदाचिदिभ्यः कलधौतभूधरे चिखेल सार्धं परमाणुमध्यया । मृगाङ्कचूडामणिरद्रिचक्रिणस्तनूजयेवाद्भुतभूतिभासुरः ॥ ६४ ॥ इम्यो व्यवहारी कदाचित्कस्मिन्नपि वासरे कलधौतभूधरे क्रीडार्थनिर्मितरजतपर्वते परमाणुमध्यया स्वकृशोदर्या नाधीदेव्या समम् । 'अध्यापयामः परमाणुमध्याः' इति नै. घधे । चिखेल खेलति स्म । श्वेत्याद्रपतुल्योरूपमयो वा । तथा चम्पूकथायाम्-'राजते राजतेनायं सानुना सानुनायकः' इति । यथा शृङ्गं तथा सर्वोऽप्यद्रिः । क इव । मृगाङ्कचूडामणिरिव · । 'मृगाङ्कचूडामणिवर्जनार्जितम्' इति नैषधे । यथा-ईश्वरोऽदिच. क्रिणो हिमाद्रेस्तनूजा पुत्र्या पार्वत्या समं रूयाचले कैलाशे खेलति । इभ्यः किंभूतः । अद्भुतया विद्वच्चेतश्चमत्कारकारिण्या भत्या संपदा भासुरो नागरिकेषु दीप्यमानः । शिवस्तु भस्मना शुभ्रः । 'भुतिस्तु भस्मनि । मांसपाकविशेषे च संपदुत्पादयोरपि' इत्यनेकार्थः ॥
विनोदमेवं सृजतोरहर्निशं तयोः स्मराज्ञैकवशंवदात्मनोः । दिनानि दोगुन्दकदेवयोरिव प्रमोदभाजोरतिचक्रमुः क्रमात् ॥ १५ ॥ तयोर्नाथीकुंराव्यवहारिणोः क्रमाद्विविधविलासकरणपरिपाट्या दिनानि वासरा अतिचक्रमुरतिक्रामंन्ति-स्म । तयोः किंभूतयोः । प्रमोदभाजोरानन्दमेदुरयोः । पुनः किंभतयोः । स्मरस्य मदनस्याज्ञा आदेशः तस्या एकोऽद्वितीयो वशंवद आयत्त आत्मा चित्तं च वयोस्तौ । पुनः किं कुर्वतोः । एवं पूर्वोक्तप्रकारेण अहनिशं निरन्तरं विनोदं क्रीडां सृजतोः । कयोरिव । दोगुन्दकदेवयोरिव । यथा दोगुन्दकदेवयोविविधक्रीडाकुर्वतो - सरा अतिकामन्ति ॥ इति दम्पत्योर्वनादिक्रीडाकरणादिः॥
कदाचिदम्भोरुहिणीव निद्रया सुखं प्रसुप्ता प्रहरेऽन्तिमे निशः। तदङ्गनास्वप्नसरोवगाहिनं न्यभालयज्जम्भनिशुम्भकुम्भिनम् ॥ ६६ ॥

Page #125

६४
काव्यमाला |
कदाचिदाधानकाले तदङ्गना कुंरापत्नी नाथी निशो रात्रेरन्तिमे पश्चिमे चतुर्थे प्रहरे यामे जम्भनाम्नो दैत्यस्य निशुम्भो हिंसनं यस्य यस्माद्वा । स इन्द्रस्तस्य कुम्भिन मैरावणं न्यभालयत्पश्यति स्म । किंभूतम् । स्वप्न एव सरस्तटाकस्तमवगाहते भजते इत्येवंशीलः । ऐरावणोऽपि तदङ्गना इत्यतोऽकारपृथक्करणेन अस्वनानां सरो नन्दीसरोनामानं पद्माकरमवगाहते मध्ये प्रविश्य क्रीडया इतस्ततः स्वेच्छया गच्छतीत्येवंशीलः स्यात् । किंभूता तदङ्गना । निद्रया निरर्तिस्वापेन । अतएव सुखं यथा स्यात्तथा । सातेनेत्यर्थः । प्रसुप्ता शय्यायां शयाना । केव | अम्बुरुहिणीव । यथा पद्मिनी रात्री स्वपिति ॥ अथ चतुर्भिर्गजं विशिनष्टि—
श्रियेव निर्जित्य समग्रदिग्गजान्धृतेर्जयाङ्केश्वमरैर्विराजितम् ।
प्रभुं धराणामिव धात्वधित्यकां स्वमूर्ध्नि सिन्दूररुचिं च विभ्रतम् ॥६७॥ किंलक्षणं गजम् । चर्मरे रोमगुच्छेविराजितं शोभितम् । इवोत्प्रेक्ष्यते - श्रिया शौण्डीरिमतुङ्गिमश्वेतिमलक्षणागणितगुणगणादिमस्वलक्ष्म्या समग्रान् सर्वान् । पुण्डरीक वामन कुमुद-अञ्जन-पुष्पदन्त सार्वभौम सुप्रतीकाख्यान् सप्त दिग्गजान्निर्जित्य जित्वा जयाङ्कस्तद्विजयसूचकैर्धृतैरिव । पुनः किं कुर्वन्तम् । विभ्रतं धारयन्तम् । काम् । सि दूरस्य शृङ्गारभूषणस्य रुचि कान्तिम् । रक्तिमानमित्यर्थः । कस्मिन् । स्वमूर्ध्नि निजमस्तके | कमिव । धराणां प्रभुमिव । यथा गिरिराजो हिमाद्विर्धातोर्गैरिकस्य अधिन्यका मूर्ध्व - भूमीं धत्ते ॥
अखण्डचण्डेतरधाममण्डलान्तरालतो निर्गतमङ्कवर्त्मना ।
महीतले स्त्यानतया कथंचनावतिष्ठमानं किमु वा सुधारसम् ॥ ६८ ॥ वा अथवा । गजं किसूत्प्रेक्ष्यते - महीतले भूमण्डले स्त्यानतया स्तिमितत्वेन कथंचन केनापि प्रकारेण अवतिष्टमानं स्थितिं कुर्वाणं सुधारसमिव । किमुत्प्रेक्षायाम् । किंभूतं सुधारसम् । अखण्डस्य संपूर्णस्य चण्डात्तीक्ष्णादितरं शिशिरं धाम तेजो यस्यैतावता चन्द्रस्य मण्डलं बिम्बं तस्यान्तरालतो मध्यान्निर्गतं निःसृतम् । केन । अङ्कवर्त्मना लाञ्चनमार्गेण ॥
सृजन्तमुच्चैः स्वकरं मदोदयात्कुलाद्विसान्द्रप्रतिनादमन्दुरैः ।
स्वगर्जितैः स्पधिंतया पयोमुचां चमूं विगायन्तमिवातिकोपतः ॥ ६९ ॥ गजं किं कुर्वन्तम् । मदस्योन्मत्तताया उदयादाविर्भावात्स्वकरं निजगुण्डादण्डमुनै
सृजन्तं कुर्वन्तम् । उत्प्रेक्ष्यते - स्वगर्जितैरात्मगजरावैः सार्धं स्पर्धितया हंसर्पिवेन अतिकोपतोऽधिकक्रोधात् पयोमुचां मेघानां चमूमनीकम् । वृन्दमित्यर्थः । विगायन्तमवगणयन्तमिव । ‘नवाम्वुदानीकमुहूर्त लाञ्छने' इति रघुवंशे । अनीकवच्चनूः । किंभूतैगर्जितः । कुलादिषु मन्दरप्रमुख कुल शैलेषु सान्द्रेण बहुलेन प्रतिनादेन प्रतिशब्देन मेदुरैः पुष्टैः ॥

Page #126

२ सर्गः ]
हीरसौभाम्यम् ।
कुतूहलेनेव महीविहारिणं महीधरं कैरवबन्धुधारिणः । किमेतयोर्भाग्यनभोमणेरहः शरद्विधोर्वा किमु पिण्डितं महः ॥ ७० ॥
६५
अथ वा उत्प्रेक्ष्यते - कुतूहलेन कौतुकेन मयां पृथिव्यां विहरति खेलति इत्येवंशीलं कैरवबन्धुं चन्द्रं धरतीत्येवंशीलस्तस्य शंभोर्महीधरं शैलं कैलासमिव । अथवा किम् । उत्प्रेक्ष्यते । एतयोर्नाथीकुंराव्यवहारिणोर्भाग्यं पुण्यं तदेव नभोमणिः सूर्यस्तस्याहर्दि - नमिव । अहो भानोरुदयः । तथा एतस्मात्स्वप्नात्तयोर्भाग्याभ्युदयो भविष्यति । अथवा शरद्विधोर्मेघात्ययोदितचन्द्रस्य पिण्डितं पिण्डीभूतं महः कान्तिरिव ॥ आदितः पञ्चभिः कुलकम् || इति गजस्वप्नः ॥
व्यमोचि तं स्वप्नमवेक्ष्य संलये विलोचनाम्भोरुहमुद्रणानया । पयोरुहिण्येव पयोजवान्धवोदये शचीकान्तहरिन्महीधरे ॥ ७१ ॥
अनया नावीदेव्या संलये निद्रायाम् । 'निद्रा प्रमीला शयनं संवेश: स्वापसंलयौ' इति हैम्याम् । तं पूर्वोक्तं गजस्वप्नमवेक्ष्य दृष्ट्वा विलोचनाम्भोरुहयोर्नयनकमलयोर्मुद्रणा निमीलनं व्यमच मुक्तम् । निद्रा त्यक्तेत्यर्थः । कयेव । पयोरुहिण्येव । यथा शच्या इन्द्राण्या: कान्तः शक्रस्तस्य हरित् दिकू पूर्वा तस्या महीधर उदयशैलस्तत्र योजनान्यवस्य भास्करस्य अभ्युदयं विभाव्य पयोजिन्या पद्मिन्या नेत्रतुल्यपयोरुहयोर्मुद्रणा मुकुलनं विमोच्यते ॥
सुखं शयाना निशि निद्रयाङ्गना निभाव्य तं स्वप्नमवाप संमदम् । यथा परंब्रह्म समीररुन्ध(रोध)नैर्निबद्धपद्मासन योगिमण्डली ॥ ७२ ॥ अङ्गना नाथी संमदं हर्षमवाप लेभे । किं कृत्वा । निभालय दृष्ट्वा । कम् । तं पूर्वव्यावर्णित स्वरूपं हस्तिस्वनम् । किंभूता नाथी । निशि रात्रौ निद्रया सुखं सातेन शयाना स्वपन्ती । सुप्ता सतीत्यर्थः । केव । निबद्धेति । यथा निबद्धं रचितं पद्मासनमासनविशेषो यैस्तादृशानां योगिनां योगमार्गसाधकानां मण्डली श्रेणी समीराणां प्राणापानादीनां पवनानां रुन्ध(रोध)नै रोधैः परब्रह्म परमात्मानमालोक्य परमं संमदं प्राप्नोति । योगिनो हि पद्मासनेनोपविश्य वातरुन्ध (रोध)नपूर्वकमेकताना योगध्यानं कुर्वन्तः परमात्मानमात्मनि हृदयकमलंकर्णिकायां वीक्ष्य । 'त्वां योगिनो जिन सदा परमात्मरूपमन्वेषयन्ति हृदयाम्बुजकोशदेशे' इति कल्याणमन्दिरस्तवेऽपि । 'परमानन्दभाजः सन्तो ध्यानाद्विरमन्ते' इत्येष व्यतिकरः कुमारसंभवे ॥
गभीरिमाणं दधतः सपल्लवस्मितप्रसूनव्रजराजितान्तरात् । स्वहंसतूलीशयनोद दसौ क्षणादुदुस्थात्करिणीव सैकतात् ॥ ७३ ॥ असौ नाथी स्वस्य हंसतूलीनाम्नः शयनस्य । यद्वा आत्मनो हंसानां पक्षरोमभिर्भूता तूली । अथवा हंसनामलक्षणकेन पट्टशाटकेन । 'स्वयमेवाभरणालंकारं मुयइ' इति कल्पसू
९

Page #127

६६
काव्यमाला। त्रे । 'भगवान्स्वयमेवाभरणालंकारान्मुश्चति । तान्याभरणानि कुलमहतरिका हंसलक्षणेन पटशाटकेन प्रतीच्छति । तथा 'पञ्च मुढियं लोयं करेइ ।' शक्रोऽपि हंसलक्षणेन पटशाटकेन केशान्प्रतीक्ष्य क्षीरसमुद्रे वायति ।-इति कल्पवृत्तिः । निर्मिता तूली प्रस्तरणोपकरणविशेषः । लोके 'तुलाई' इति प्रसिद्धा । तत्संयुक्तस्य शयनस्य वा शय्याया उदरान्मध्यात्क्षणात्तत्कालमुदस्थादुत्थिता । किं कुर्वतः स्वहंसेत्यादि । दघतो.धारयतः । कम् । गभीरिमाणं मध्ये निम्नतां 'मज्झन्ने गम्भीरे' इति कल्पादिमसूत्रवचनात् । पुनः किंभूतात् । सपल्लवाः किसलयकलिताः स्मिता विकसिता ये प्रसूनव्रजाः 'कुसुमसमूहास्तै राजितं शोभितमन्तरं मध्यं यस्य । केव । करिणीव । यथा हस्तिनी उभयपक्षपरावतनादिना । कथंचिन्निम्नीभूतात् । 'शय्यां त्यजन्त्युभयपक्षविनीतनिद्राः' इति रघौ । उभयाभ्यां पक्षाभ्यां पार्श्वभ्यां परावर्तनेन लोठनेन विनीता अपाकृता निद्रा यैः-इति तद्वत्तिः। तथा समीपतरुनिष्पतत्पल्लवपुष्पोपचितात्सैकताबलोज्झिततटादुत्तिष्ठते ॥ . .
मरालबालेव विलासगामिनी क्षितौ क्षिपन्ती पदपद्मयामलम् । ततः समुद्दिश्य पति पतिव्रता महेभ्यपत्नी पदवीं व्यभूषयत् ॥ ७४ ॥
शय्याया उत्थानानन्तरं महेभ्यपत्नी नाथी पतिं स्वभर्तारमुद्दिश्य । पतिपार्श्वे गन्तुकामेत्यर्थः । पदवी मार्गे व्यभूषयदलंकृतवती । किंभूता ।पतिरेव स्वभव व्रतं सतीत्वेन यस्याः स्वपाणिग्रहीतारं विना स्वप्नेऽपि त्रिधापि नान्यं पुमांसं कामयते सा पतिव्रता । प्रथमं तु सतीत्वसूचनमुक्तम् । अत्र काव्ये तु प्रकटत्वेन सतीत्वं प्रतिपादितम् । किं कुर्वन्ती । क्षितौ पृथिव्यां पदपद्मयोर्यामलं युग्मं क्षिपन्ती स्थापयन्ती । पुनः किंभूता । विलासेन लीलया मन्थरं गच्छतीत्येवंशीला । केव । मरालबालेव । यथा हंसस्य पत्नी हंसी विलासगामिनी भवेत् ॥
क्षणादथोविलयोर्वसी मणीविभूषणध्वंसितरोदसीतमाः । असौ पुरस्ताप्रकटीबभूवुषी प्रियस्य मूर्तेव कुलाधिदेवता ॥ ७५ ॥ अथ स्वप्नदर्शनोत्थाननिर्गमनानन्तरमसौ नाथी क्षणात्स्तोककालादेव प्रियस्य कुंरासाधोः स्वभर्तुः पुरस्तादग्रे प्रकटीवभूवुषी व्यक्ता जाता समेत्याने तस्थौ । किंभूता । उ. वीवलयस्य भूमण्डलस्य उर्वसी नामाप्सराः । 'विशति विशति वेदीमुर्वसी सेयमुक्ः' इति नैषधे । पुनः किंभूता । मणीभूषणै रत्नाभरणैर्ध्वसितं निर्दलितं रोदस्यो-वाभूम्योस्तमो ध्वान्तं यया सा । उत्प्रेक्ष्यते । तस्येत्यस्य मूर्ता तनुमती कुलाधिदेवता गोत्राधिछात्री देवीव । साप्यप्सरा भूषणमाणिक्यकान्तिविध्वस्ततमाः स्यात् ॥
तया क्रमादिभ्यविभावरीवरो विमुद्रणाया गमितः स गोचरम् । वचोविलासैररुणांशुभिर्यथारविन्दवृन्दं दिवसाननश्रिया ॥ ७६ ॥ तया नाथीदेव्या क्रमादागमनानुक्रमेण वचोविलासैः स्ववचनचातुर्याविशयैः स कुरा

Page #128

२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । ह्न इभ्येषु लक्ष्मीवत्सु विभावरीवरश्चन्द्रो मुख्यो विमुद्रणाया जागरणस्य गोचरं विषयं ग मितः प्रापितः । प्रबोधित इत्यर्थः । कयेव । दिवसाननश्रियेव । यथा प्रभातलक्ष्म्यारुणांशुभिर्भानुीकरणैररविन्दानां पद्मानां घृन्दं विमुद्रणाया गोचरं गम्यते । विकाश्यते इत्यर्थः ॥
सुमध्वजोवधिरजैशस्त्रया रहस्यवत्स्वप्न उदात्तनेत्रया । विनिद्रतां लोचनयोवितन्वते न्यवेदि तस्मै व्यवहारिभास्वते ।। ७७ ॥ उदात्ते स्फारे कुमुदकमल कुवलयचकोरहरिणखजनजयनशीले नेत्रे नयने यस्यास्तया तस्मै स्वकान्ताय स्वप्नो निद्रावस्थायां गजेन्द्रदर्शनं न्यवेदि कथितः । किंवत् । रहस्यवत् । यथा रहस्यं स्वाप्रेयाय निवेद्यते । तस्मै किंभूताय । व्यवहारिषु दीप्यमानत्वाद्भास्वते सूर्याय । पुनः किं कुर्वते । विलोचनयोर्नेत्रयोविनिद्रतां निद्राभावात्स्मेरतां तन्वते विस्तारयते । कुर्वत इत्यर्थः । तया किंभूतया । सुमध्वजोवधिरः स्मरराजस्तस्य जैत्रं जगजयनशीलं यत् शस्त्रमायुधं तद्रूपया ॥ . किमावयोरेष फलं प्रदास्यति स्वपाणिसिक्तस्मयमानशाखिवत् । इदं निगद्य प्रमदाद्वसुंधराप्सरा व्यरंसीयवहारिवर्णिनी ॥ ७८ ।। व्यवहारिणः कुंरासाधोर्वणिनी स्त्री नाथी प्रमदादानन्दात् इदमेतदुच्यमानं निगद्य कथयित्वा अर्थाद्भर्तुः पुरः । व्यरंसीद्विरमति स्म । किंभूता । वसुंधराया भूमेदिव्यरूपत्वादप्सराः। 'वातु जलोकोऽप्सरसः । 'सिकताः सुमनः समाः'। एतेषां शब्दानां बहुत्वं वा स्यात् । इति लिङ्गानुशासने । इदं किम् । यदेष गजस्वप्न आवयोर्दम्पत्योः किं फलं प्रदास्यति । किंवत् । स्वपाणिना निजहस्तेन सिक्तो जलेनाभिषिक्तोऽत एव स्मयमानः शाखाप्रशाखापत्रपल्लवपुष्पोपचितो जायमानः शाखिवद्वक्ष इव ॥
तदाननेन्दोरमृतोमिमालिनो गिरं सुधाया भगिनीमिवोद्गताम् । . निपीय कर्णैः पुटकैरिवान्तरा स कूणिताक्षः परमां मुदं दधौ ॥७९॥ स महेभ्यः कुराख्योऽन्तरा हृदयमध्ये परमामुत्कृष्टां मुदं प्रीतिमानन्दं दधौ धारयति स्म । किं कृत्वा । निपीय पीत्वा । सादरं श्रुत्वेत्यर्थः । काम् । गिरं वाणीम् । कः । कणैः श्रवणः । तादृक् शुभस्वप्नश्रवणोत्कण्ठया वारंवारप्रश्ने मुहुर्मुहुः कर्णदानाद्वहुत्वम् । उत्प्रेक्ष्यते । पुटकैरिव । अन्योऽपि रसः पुटकैः पयिते । किंभृतः सः । विकुणिते निमीलेते अक्षिणी दृशौ येन । 'उत्कलोलां दिशि दिशि जनाः कीर्तिपीयूषसिन्धुं यस्याद्यापि श्रवणपुटकैः कूणिकाक्षाः पिबन्ति' इति चन्धकथायाम् । किंभूतां गिरम् । उद्गतां प्र. कटीभृताम् । कस्मात् । तदाननेन्दो थीवदनचन्द्रात् । उत्प्रेक्ष्यते । सुधाया अमृतस्य भगिनी जामिमिव । भगिनी किंभृताम् । अमृतोमिमालिनः सुधासमुद्रात्प्रादुर्भूताम् । 'लक्ष्मीकास्तुभपारिजातसहजः सनुः सुधाम्भोनिधेर्देवेन प्रणयप्रसाराविधिना मूर्धा धृतः शंभुना । अद्याप्युज्हाति नैव देवविहितं क्षीणं क्षपावल्लभं केनान्येन विलक्यते विधिगतिः

Page #129

काव्यमाला।
पाषाणरेखासखी ॥ इति भोजप्रबन्धे क्षीरसमुद्रस्य सुधासमुद्रत्वं प्रतिपादितमस्ति । तथान्यत्रापि काव्यकल्पलताग्रन्थादिष्वपि विद्यते च । अथ वा वदनेन्दोः कथंभतात् । अमृतोर्मिमालिनः सुधासमुद्रात् । तदेव गत्वा पतितं सुधाम्बुधौ दधाति पङ्कीभवदतां विधौ' इति नैषधे । अथवा 'तदाननेन्दोरमृताब्धिजन्मनः' इति पाठः । सुधायाः किंभृ. तायाः । तदाननेन्दोर्वा किंभूताम् । अमृताब्धिः समुद्रस्तस्माजन्मोत्पत्तिर्यस्या यस्य वा ॥ द्विजावलीचन्द्रिकयानुविद्धया स्मितश्रिया श्वेतितसृक्कदेशया । भुजान्तरामोगविलासिनीरिवोपचिन्वता चञ्चरमौक्तिकावलीः ॥ ८० ॥ निगद्यते स्म व्यवहारिणा क्षणं विमृश्य सा तेन सुकेशमानिनी । रथाङ्गनाम्नेव रथाङ्गबान्धवोदये रथाङ्गी सविधे समीयुषी ॥ ८१ ॥
. . (युग्मम्) तेन व्यवहारिणा कुंरासाधुना क्षणं स्वल्पकालं विमृश्य विचार्य स्वबुद्ध्या सु शोभनाः केशाः कुन्तला यस्याः सा सुकेशी । सुकेशी स्वां मन्यते इति सुकेशमानिनी । 'क्यङ् मानिनोश्च' एतयोः परयोः पुंवद्भावः स्यात् सा नाथी निगद्यते स्म भाषिता । केनेव । रथाङ्गनाम्नेव । यथा रथाङ्गबान्धवस्य भानोरुदये सविधे आत्मनः पार्श्वे समीयुषी समागता रथाङ्गी चक्रवाकी रथाङ्गेन चक्रवाकेन वाद्यते । तेन किं कुर्वता । चश्चुराः प्रधाना मौक्तिकावलीहारानिव उपचिन्वता पुष्णता । किंभूताः । भुजान्तरस्य हृदयस्याभोगो विस्तारस्तत्र विलसन्तीत्येवंशीलास्ताः । तथा . [स्मितश्रिया ईषद्ध सितलक्ष्म्या ।] किंभूतया [स्मितश्रिया । द्विजावलीचन्द्रिकया दन्तपतिज्योत्स्नया । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघौ । अनुविद्धया व्याप्तया । पुनः किंभूतया । श्वेतितो धवलीकृतः मुक्कदेश औष्टप्रान्तदेशो यया । ‘दन्तवस्त्रं च तत्प्रान्तौ सक्कणी' इति हैम्याम् ॥ युग्मम् ॥
अनेकपस्वप्ननिरीक्षणादवाप्स्यते तदन्वर्थसुतोऽचिंरात्त्वया । महोदयः केवललम्भतो मुनीसमज्ययेवाम्बुजमञ्जुलोचने ॥ ८२ ॥ हे अम्बुजं कमलं तद्वन्म नी मनोज्ञे लोचने नयने यस्यास्तस्याः संबोधनमम्बुजमञ्ज. लोचने हे प्रिये, अनेकपस्य गजस्य स्वप्नस्य निरीक्षणाद्दर्शनात् अचिरात्स्तोककालादेव तस्यानेकपस्यान्वर्थोऽनेकान् बहून् पाति रक्षति स्वामितया संसाराद्धर्मोपदेशमहाव्रताणुव्रता. दिप्रदानेन तारयतीत्यनुगतार्थो यस्य तादृशः सुतः पुत्रस्त्वया भवत्या अवाप्स्यते । कयेव । मुनीसमज्ययेव । यथा मुनीनां साधूनाम् । मुनीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । यथा लिङ्गानुशासने'यानीमुन्यौ स्वातिगव्यूतिवस्त्यः' इति । भावचारित्रं विना केवलज्ञानं न स्यादिति मुनीपदो. पादानम् । समज्यया सभया अर्थाद्वन्द्वेन केवलस्य एकागाकारस्य पञ्चमज्ञानस्य केवलज्ञानस्य आसादनात्तृतमहोदयो मोक्षोऽवाप्यते। य उदय आगतः कदापि न याति स एव महोदयः ।। १. अयं पाठ उपचयने हेतुतया योज्यः.

Page #130

२ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
जयन्तवज्जम्भनिशुम्भभामिनी पतिं चमूनामिव सर्वमङ्गला । वशेव शौरेः सुमनःशरासनं क्रमाच्च पुत्रं प्रसविष्यसि प्रिये ॥ ८३ ॥ हे प्रिये, गर्भत्वेन प्राप्तं च पुनः क्रमात्पूर्णसमयपरिपाट्या पुत्रं नन्दनं प्रसविष्यसि जनयिष्यसि । का किंवत् । जम्भनिशुम्भस्य इन्द्रस्य भामिनी प्रिया इन्द्राणी जयन्तवत् जयदत्तमिव । पुनः का कमिव । सर्वमङ्गला पार्वती चमूपति स्वामिकार्तिकामेव । पुनः का कमित्र । शौरेर्विष्णोर्वशा लक्ष्मीः सुमनाः सुमनसो वा पुष्पं शरासनं धनुर्यस्य । सुमन:शब्दस्य वा बहुत्वमिति लिङ्गानुशासने । 'पुष्पाण्यस्येषुचापास्त्राणि' इति हैम्याम् । कन्दर्पमिव ॥
६९
इति प्रणीय श्रुतिगोचरं वचः प्रियस्य दधे पुलकोद्गमस्तया । तद्वितामुर्वरयेव जीवनं निपीय सस्याङ्कुरराजिराजिता ॥ ८४ ॥
तया नाथीदेव्या पुलकोद्रमो रोमाञ्चाविर्भावो दधे धृतः । किं कृत्वा । इति पूर्वोक्तप्रकारेण प्रियस्य स्वभर्तुर्वचः वचनं श्रुतिगोचरं श्रवणगतं प्रणीय कृत्वा । श्रुत्वेत्यर्थः । कयेव । उर्वरयेव । यथा सर्वसस्यया भुवा तद्वितां मेघानां जीवनं जलं निपीय पीत्वा सस्थानां सर्वधान्याङ्कुराणां प्ररोहाणां राजिभी राजते इत्येवंशीला तस्या भावो राजिता सस्याङ्कुरराजिराजिता । सर्वधान्यप्ररोहश्रेणिशोभनशीलत्वं ध्रियते । 'उर्वरा सर्वसस्या भू:' इति म्याम् ॥
धवः सुधाधामसगोत्रवक्रयेत्यवादि बद्धाञ्जलिपाणिपद्मया ।
वरे सुरेन्दोरिव कान्त तावके वचः प्रपञ्चेऽव्यभिचारितास्तु मे ॥ ८९ ॥ सुधाधाम्नोऽमृतकिरणस्य चन्द्रस्य सगोत्रं स्वजनो बान्धवः । तुल्यमिति यावत् । व मुखं यस्यास्तया चन्द्रवदनया धवः स्वभर्ता इत्यमुना प्रकारेण अवादि भाषितः । त किंभूतया । बद्धो-रचितोऽञ्जलिर्योजनं याभ्यां तादृशौ पाणिपद्म करकमलौ यस्याः । कमल(?)शब्दः पुंक्लीबलिङ्गयोः । इति किम् । हे कान्त, तावके त्वदीये वचः प्रपञ्चे वचनविस्तारे वाग्वैभवे वा मे मम व्यभिचरति मृषा भवतीत्येवंशीलं व्यभिचारि न व्यभिचारि अव्यभिचारि तस्य भावः अव्यभिचारिता सत्यता अस्तु भवतान् । कस्मिन्निव । वरे इव । यथा सुरेन्दोरिन्द्रस्य प्रधानदेवस्य वा बरे अभीष्टवाक्प्रदाने अव्यभिचारिता भवेत् ॥
मिथः प्रथाभिर्वचलां वचस्विनौ कियच्चिरं तस्थतुरत्र दम्पती । वसन्त कुलत्सहकारकाने पिकाविवोदीरितपञ्चमस्वनौ ॥ ८६ ॥
अत्र इभ्यशय्यागृहे वचस्विनौ विशिष्टवाग्विलासशालिनौ दम्पती स्त्रीभर्तारौ मिथः परस्परं वचसां निजनिजवचनानां प्रथाभिविस्तारैः । वार्ताविनोदै रित्यर्थः । कियच्चिरं कियन्तीं वेलां यावत्तस्थतुः स्थितौ । काविव । पिंकाविव । यथा वसन्तेन मधुमासेन फुलतां विकसताम् । मञ्जरीपिञ्जरीभवतामित्यर्थः । सहकाराणाम् आम्राणां कानने उदीरितः प्रकटीकृतः

Page #131

काव्यमाला |
पञ्चमनाम्नो रागस्य स्वनो ध्वनिर्याभ्यां तौ । पिकी च पिक्रश्च पिकौ । 'पुमान् स्त्रिया तक्षणश्वेदेव विशेषः । स्त्रिया सहोतौ पुमान् शिष्यते न स्त्री, स्त्रीपुंसलक्षणश्चेदेव विशेषः । ब्राह्मणी च ब्राह्मणश्च ब्राह्मणौ तलक्षणः किम् । कुक्कुटमयूर्थी' इति प्रक्रिया कौमुद्याम् । तिन पिकीशब्दस्य लोपे पिकाविति । किंचिचिरं तिष्ठतः ॥
मुदाथ नाथी शयनीयमन्दिरं क्रमेण संक्रन्दनसद्मसुन्दरम् ।
व्यभूषयत्किं पुरुषप्रभोरिवारविन्दहन्दिरकन्दरोदरम् ॥ ८७ ॥ अथ स्वार्थकथनतत्तद्वार्तानन्तरं नाथी मुद्दा प्रमोदेन क्रमेण भर्तृविसर्जनगृहमार्गागमन परिपाट्या शयनीयमन्दिरं स्वशय्यागृहं व्यभूषयदलंकरोति स्म । किंभूतम् । संक्रन्दनः शक्रस्तस्य सद्म मन्दिरं तत्संबन्धि वा वैजयन्तप्रासादस्तद्वत्सुन्दरं रमणीयमिति गर्भितोपमा । केव । अरविन्ददृगिव । यथा किंपुरुषाणां किंनराणां प्रभोरिन्द्रस्य प्रकृष्ट किंनरस्य कस्यचिद्वा पत्नी मन्दरस्य मेरोरिन्द्रकीलशैलस्य का कन्दराया गुहाया उदरं मध्यं विभूषयति । किंनराणामवस्थानं मन्दरकन्दरासु वर्ण्यते । यथा चम्पूकथायाम् — 'मन्दं मन्दरकन्दरासु शयितानुत्थापयन्किनरान्' इति ॥ इति गजस्वप्नविचारकथनस्वशयनसद्मगमनम् ॥
सुखं स्वकीये सदने निषेदुषी मुदं महास्वप्नजुषं प्रपेदुषी ।
७०
इदं कलाकेलिमरालमानसे व्यचिन्तयत्सा विदुषीव मानसे ॥ ८८ ॥
सा नाथी मानसे स्वचित्ते इदं वक्ष्यमाणं व्यचिन्तयद् विमृशति स्म । केव । विदुीव । यथा पण्डिता हृदये शास्त्रार्थादि विचिन्तयति । किंभूते मानसे । कलाकेलिः कामः स एव मरालो राजहंसस्तस्य क्रीडार्थे वासार्थ वा । 'मानसौका:' इति हमैविच - नातू मानसनानि सरसि । सा किंभूता । सुखं निराधिव्याधिकं यथा स्यात्तथा स्वकीये निजे शयनीयसदने मन्दिरे निषेदुषी उपविष्टा । पुनः किंभूता । महानद्भुत आश्चर्यकारी यः स्वप्नः स्वापावस्थायामैरावणवारणविलोकनं तं जुषते सेवते तादृशीं महास्वनसंजातां मुदं प्रीतिमानन्दं प्रपेदुषी ॥
पुनः सृजन्त्यां मयि मुद्रणां दृशोः परैरपस्वप्नविजृम्भितैरसौ ।
निहन्यतां मासहजैरिव ग्रहैस्त्रिकोणकेन्द्रोपगतः शुभग्रहः ॥ ८९ ॥ पुनर्द्वितीयवारं दृशोर्लोचनयोर्मुद्रणां निमीलनम् । निद्रामित्यर्थः । सृजन्त्यां कुर्वत्यां मयि परैरन्यैरपस्वप्रविजृम्भितैर्दुष्टस्वप्रदर्शन विलसितैरसौ गजदर्शनलक्षणः शुभः स्वप्नो मानिहन्यतां मा व्यर्थीक्रियताम् । क इव । शुभग्रह इव । यथा असहजैः शत्रुभूतैर्भीममन्दादिभिर्ब्रहैः खरैर्नवपञ्चमं त्रिकोणं प्रथमचतुःसप्तमदशमाख्यानि केन्द्राणि तेषु भवनेषु गतः प्राप्तः शुभो गुरुबुधादिः प्रशस्यग्रहो निहन्यते निर्बलीक्रियते ॥
इदं विमृश्येयमजूहह्वत्ततः सखीरशेषाः स्वकपारिपार्श्विकाः । द्विरेफगुञ्जारवमञ्जुवादिनी वसन्तलक्ष्मीः पिककामिनीरिव ॥ ९०

Page #132

२ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
७१
इदं पूर्वोक्तं विमृश्य विचार्य । इयं नाथी मुदा हर्षेण स्वकपारिपार्श्विका निजसमीपवर्तिनीरशेषाः समस्ता अपि सखीर्वयसी ( ? ) र जूहवदाकारयामास । केव । वसन्तलक्ष्मीरिव । यथा द्विरेफाणां भ्रमराणां गुञ्जरवेण गुञ्जितेन एव मनोज्ञं वदतीत्येवंशीला वसन्तश्रीः पिककामिनीः कोकिला आह्वयते ॥
ततो वयस्यो(?)ऽन्तिकमाश्रिता मधुत्रताङ्गनाश्चतलतामिव स्मिताम् । बभाषिरे कोकिलकामिनीगणक्कणाद्वयीवादनिनादयानया ॥ ९१ ॥
ततः सखीसमागमनानन्तरमनया नाथीदेव्या वयस्यः (?) सख्यो बभाषिरे वादिताः । वयस्य: (?) किंमताः । अन्तिकं नाथीसमीपमाश्रिताः सेवमानाः अर्थात्संनिधाने समागताः । का इव । मधुव्रताङ्गना इव । यथा भृत्यः स्मितां विकसितां कलिकाकलितां चूतलतां माकन्दवल्लीमाश्रयन्ते । अनया किंभूतया । कोकिलकामिनीगणानां विकीप्रकराणां कणेन रावेण सह अद्वयीवाद एकीभावो यस्य वण: कलकूजितमिवाद्वयीवादोऽसाधारणतया यस्मिंस्तादृशो निनादो रावो ध्वनिर्यस्याः ॥
चकोरिके चन्द्रकले लवङ्गिके मृणालिके पुष्पलते कुरङ्गि । कुरङ्गनामे सुरभे शशिप्रभे विनोदिके मोदिनि वन्दि सुन्दरि ॥ ९२ ॥ तथा प्रथन्तां कथका यथा कन्था ममाग्रतः श्रीजिनचक्रिसंकथाः | यथा शुभस्वप्नदृशा मया निशापनीयते पद्धतिवत्पथिस्पृशा ॥ ९३ ॥ ( युग्मम् ) पूर्वकाव्ये केवलानि सखीनां विशेषणान्येव सन्ति । चम्पूकथायामप्येवंविधान्येव सखीनामानि दृश्यन्ते । नैषधेऽपि च । एवंविधा अभिधाना हे सख्यः, यूयं ममाश्रतो मत्पुरस्तात् जिनानाम्नुपभादीनां चक्रिणां भरतप्रमुखाणां चक्रवर्तिनां संकथा वार्ता | 'वत्संकथापि जगतां दुरितानि हन्ति' इति भक्तामर स्तोत्रे । नववार्तापीति तद्वृत्तिः । तथा तेन प्रकारेण प्रथन्तां विस्तारयन्तु । कथयन्वित्यर्थः । क इव । कथका इव । यथा कथका वाचका वक्तारः कथाः पूर्वपुरुषचरितानि प्रथयन्ति विस्तारेण वदन्ति तथा । कथम् । यथा शुभं प्रशस्तं स्वप्नं पश्यतीत्येवंशीला तया शुभस्वप्नदृशा मया भवत्स्वामिन्या निशा अवशिष्टा रजनिरपनीयतेऽतिक्राम्यते परिपूर्णीक्रियते वा । किंवत् । पद्धतिवत् । यथा पन्थानं मार्ग स्पृशति भजतीति पथिस्पृक् पथिकी तया कथाभिर्वार्ताभिः कृत्वा पद्धतिर्मार्गोऽपनीयते उल्लङ्घयते तथा । 'कलहंता, भरकन्ता, भयसंतत्ता, कहाणयेलग्गा । पियहंसण ऊससिया, पश्च विमग्गं न याति ॥' इति सूक्तोक्तः ॥ युग्मम् ॥
कथानुषङ्गेषु मिथः सखीजनोदितेषु काचिद्वयसीदमालपत् । परेषु गान्धर्वरसेषु पञ्चमप्रपञ्चगीतिं विदुरेव गायनी ॥ ९४ ॥ मिथोऽन्योन्यं सखीरूपैर्जनैर्लेी कैरुदितेषु उक्तेषु कथितेषु कथानुषङ्गेषु वार्ताप्रस्तावैषु

Page #133

७२
काव्यमाला।
सत्सु काचिदनिर्दिष्टनामा वयसी सखी इदमग्रे वक्ष्यमाणमालपद्वभाषे । केव । गायनीव । यथा परेष्वन्येषु गान्धर्वाणां गायनानां गीतानां वा । 'गीतं गानं गेयं गीतिर्गान्धर्वम् इति हैम्याम् । रसेषु सत्सु विदुरा गीतिनिपुणी गायनी गान्धर्विका पञ्चमरागस्य प्रपञ्चो विस्तारो यत्र तादृशीं गीतिमालपति । गायतीत्यर्थः ॥ .. पुराभवन्नाभिमहीहिमातेस्तनूभवः श्रीवृषभध्वजो जिनः ।
इवात्मभू राजसभावभासितः ससर्ज यो विष्टपसृष्टिमात्मना ॥ ९५ ॥ हे स्वामिनि, पुरा पूर्व युगस्यादौ सर्वव्यवस्थाप्रादुर्भवनव्यतिकरे नवाशीतिपक्षाधिकव्यशीतिपूर्वलक्षावशेषे तृतीयारकपर्यन्ते नाभिर्नामा मह्यां भूमौ हिमातिश्चन्द्रस्तस्य । 'इदं तमुवीतलशीतलद्युतिम्' इति नैषधे । तनूभवः पुत्रः श्रिया राज्यतीर्थकृलक्ष्म्या युक्तोवृषभः ककुद्मान् कुरुदेशे ध्वजश्चितं यस्य तादृक् जिनस्तीर्थकरः एतावता ऋषभजिनो. ऽभवद्बभूव । स कः । यत्तदोः संबन्धात् यो राज्ञां राजन्यानामिक्ष्वाकुवंशोद्भवानां सभया समूहेन । 'सदेवमणु आसुराए परिसाए समणुगम्ममाणग्गो' इति कल्पसूत्रे । 'पर्षदा समहेन' इति तद्वत्तिः । 'सुरसमाजसमाक्रमणोचितः' । समाजः समूहं इति रघु. वंशे । 'उडुपरिषदः किं नार्हन्ती निशः किमनौचिती' इति नैषधे । नक्षत्रसमुहस्पति तद्वृत्तिः । ततः सभावाचकाः शब्दाः समूहेऽपि दृश्यन्ते । अथवा सभायां परिणदि अवभासितः शोभित उपविष्टः । तादृशः सन्नात्मना स्वेन विष्टपस्य विश्वस्य सृष्टिं सर्वव्यवहारशिल्पकलाराज्यस्थितिप्रजापालनादिसर्ग ससर्ज करोति स्म । क इव । आत्मभरिव । यथा । ब्रह्मा राजसभावेन रजोगुणस्वभावेन भासितः सन् जगत्सर्गे चक्रे ॥
अमुष्य नाभेयजिनावनीनभोमणेरजायन्त शतं तनूरुहाः। पवेरिवानाः क्रतवः शतक्रतोरिव च्छदानीव पुनः पयोरुहः ॥ ९६ ॥
अमुष्य एतस्य नाभरपत्यं नाभेयो वृषभः स एव जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये अवन्या भूमेरति तेजस्त्वेन नभोमणेः सूर्यस्य । अथवा-अवनीनभोमणी राजा । 'मध्यंदिनावधिविधेर्वसुधाविवस्वान्' इति नैषधे । तथा 'पाण्डोरवनिमार्तण्डस्य' इति पाण्डवचरित्रे । जिनराजस्येत्यर्थः । शतं शतसंख्याकास्तनूरुहाः । 'तनूरुहस्तु पुत्रे गरुति लोनि वा' इत्यनेकार्थः । अजायन्त जाताः । कस्येव । पवेरिव । यथा वनस्य शतमस्राः कोट्यो भवन्ति स्म । पुनः कस्येव । शतक्रतोरिव । यथा इन्द्रस्य शतमिताः क्रतवः प्रतिमा यज्ञा वा आसन् । 'इन्द्रेण कार्तिकश्रेष्ठिभवे पश्चमी प्रतिमा शतवारं व्यूढा' इति कल्पकिरणा. वल्याम् । पुनः कस्येव । पयोरुह इवात्र षष्ठी । यथा कमलस्य शतं छदानि पत्राणि जायन्ते ॥
जिनावनीन्दोः किल धर्मकर्मणोर्व्यवस्थयास्मादुदभावि भूतले । रथाङ्गपाथोरुहयोर्मुदोदितारविन्दिनीवल्लभमण्डलादिव ॥९७ ॥

Page #134

२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
किलेति श्रूयते निश्चितं वा । भूतले भरतक्षेत्रक्षोणीमण्डले अस्माजिनावनीन्दोरेतस्माद. पमतीर्थकराद्धर्मः सुकृतं कर्म कृषिवाणिज्यादि तयोव्यवस्थया विवेकेन उदभावि प्रकटीभूतम् । कस्मात्कयेव । उदितादभ्युदयं प्राप्तादरविन्दिनीवल्लभस्य पद्मिनीपतेर्भानोर्मण्डलाद् विम्बात् स्थाश्वक्रवाकः पाथरुहं कमलम् । जातिवाचित्वादेकवचनम् । तयोर्मुदा हर्षेणोद्भूयते । यतो रथाङ्गानां प्रियाभिवियोगः कमलानां संकोचश्व रात्रौ भवेदतो दिवसे हर्षः । मुदेति कर्तपदं तृतीयान्तम् ॥
बभूव नाभेयविभुः स आदिमः क्षितौ समयावनिभामिनीभुजाम् ।
पुलोमनाप्राणपतेर्मतङ्गजो महामृगाणामिव दानशालिनाम् ॥ ९८ ॥ • हे नाथीदेवि, क्षितौ पृथिव्यां स पूर्वोक्तस्वरूपो नाभेय एव विभुः स्वामी ऋषभदेवः । . समग्रा ये अवनी भीमेव भामिनों भुनन्ति इति अवनिभामिनीभुजः । 'वसुमतीयुवतीभुजङ्गः' तथा 'यामिनीकामिनीपतिः' इत्यादि काव्य कल्पलतायाम् । राजानस्तेषां मध्ये आदिम: प्रथमः । अस्यामवसर्पिण्यां प्रथमं श्रीऋषभदेवस्यैव राज्यस्य जातत्वात् । शक्रेण प्रथमम् ऋषभदेवम्य राज्याभिषेकः कृत इति । क इव । मतङ्गज इव । यथा पुलो. मजाया इन्द्राण्याः । 'हृष्यन्मुहुर्लोम पुलोमजायाः' इति नैषधे । प्राणपतिर्भर्ता शक्रस्तस्य गज ऐरावणः स महामृगाणां हस्तिनाम् आदिमो जज्ञे । तथा च चम्पकथायाम्-'नारायणनाभ्यम्भोरुहकुहरकुटीमधिशयानस्य वेदविद्यां निगदतो भगवतः पितामहस्य बृहद्रथान्तरविकीर्णाभासनामानि सामानि नायतः सामश्लोकरसनिष्यन्दादुदपद्यन्त ऐरावतसुप्रतीकप्रभृतयोऽष्टौ दिग्गजेन्द्राः । तेभ्योऽभवन् भद्रमन्द्रमृगसंकीर्णजातयो गिरिचरनदीचरो. भयचारिणः करिणः । प्रसिद्धं चैतत्सामजा गजा इति । केचित्पुनरन्यथा कथयन्ति । किल सकलसुरासुरकरपरिघपरिवर्यमानमन्दरमन्थानमथितदुग्धाम्भोधेरजनि जनितजगद्विस्मयोल्लसलक्ष्मीमृगाङ्कसुरभिसुरद्रुमधन्वन्तरिकौस्तुभोच्चैःश्रवसां सहभः शशधरकरका. न्तिरैरावतः । तत्प्रसूतिर शेषवनान्यलंकरोति' इति । किंभूतानां नृपाणां च गजानां च । दानविश्राणनैर्मदाम्बुभिश्च शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलाः ॥ ... पयोधिपुत्रीतनयावनीपतेरिवानुबिम्बेषु महीविहारिषु ।
शताङ्गजातेषु तदादिमप्रभोर्बभूव मुख्यो भरताभिधोऽङ्गजः ॥ ९९ ॥ तस्य पूर्ववर्णितस्वरूपस्य आदिमप्रभोक्रषभदेवस्य शतसंख्येष्वङ्गजातेषु भरत इत्यभिधा नाम यस्य तादृशोऽङ्गजः पुत्रो मुख्यः प्रथमः श्रेठो वा बभूव । उत्प्रेक्ष्यते । शता. गजातेष्वनुबिम्बेष्विव । कस्य । पयोधेः क्षीरसमुदस्य पुत्री नन्दना लक्ष्मीस्तस्यास्तनयः कामः स एवावनीपती राजा तस्य । किंभूतेष्वनुबिम्बेषु । मयां भूमौ विहरन्ति क्रीडन्तीत्येवंशीलेषु । शतमपि सुताः स्मरप्रतिकृतय इव दृश्यन्ते इत्यर्थः ॥
यदीययात्रासु चमूसमुत्थितैर्दिवस्पृथिव्योः प्रविसारिपांसुभिः । अहस्त्रियामीयांते पद्मिनीपतिः पतङ्गति ध्वान्तति तत्प्रभाभरः ॥१०॥

Page #135

७४
काव्यमाला।
यस्येमा यदीयास्तासु भरतचक्रिसंबन्धिनीषु यात्रासु दिग्विजयकृतप्रयाणेषु चमूसमुत्थितश्चतुरङ्गचक्रचलनादुरुड्डीना दिवस्पृथिव्योराकाशभुवोः प्रविसरन्ति विस्तरन्तीत्येवंशीलः पांसुभि लीभिरहदिवसस्त्रियामीयति निशेवाचरति । निःशेषतया रविप्रकाशस्य रुन्धनात् । पुनः पद्मिनीपतिः भास्वान् पतङ्गति खद्योत इवाचरति । किंचिदृश्यमानत्वेन । 'सर्वप्रातिपदिकात् क्विप् वा आचारे' इत्येके । तेन कृष्णवदाचर. तीति कृष्णति' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तथा पतङ्गति · । पुनस्तस्य भानोः प्रभाभरो ध्वान्तति अन्धकार इवाचरति । भासां श्यामीभूतत्वेन ॥
हरेमहिष्यां हरिति प्रयातवान्य आदितः सादितगोत्रशात्रवः । पतिः सुराणामिव दानवारियुग्गजेन्द्रसिन्धूद्भववाजिराजितः ॥ १०१॥ यो भरतचक्रवर्ती आदितो दिग्विजयकरणव्यतिकरे प्रथमतो हरेरिन्द्रस्य महिध्यां पन्यां हरिति दिशि । प्राच्यामित्यर्थः । 'निजमुखमितः स्मेरं धत्ते हरेमहिषी हारत्' इति नैषधे । प्रयातवान् गतः । क इव । सुराणां पतिरिव । यथा शंक: पूर्वी दिशं प्रति प्रयाति, तत्पतित्वात् । किंभूतो यः शक्रश्च ! सादितं हतं गोत्रं वंशो येषां तादृशाः शा. त्रवा वैरिणो यस्य । यद्वा सादिता निर्मलमुच्छेदिताः गोत्रसहिताः सवंशाः शात्रवा रिपवी येन । पक्षे-सादिता गोत्राः पर्वता एव शात्रवो येन । पुनः किंभूतः । दानवारिभिर्मदजलैयुञ्जन्ति योगं प्राप्नुवन्तीति दानवारियुजो निर्यद्वहुलमदसलिला ये गजेन्द्रा भद्रजातीयगन्धोपलक्षिताः सिन्धुराः [तैः] सिन्धुदेशे उद्भव उत्पत्तिर्येषां तादृशैर्वाजिभिरश्वैश्वि] राजितः शोभितः । पक्षे-दानवानां दैत्यानामरिभिर्वैरिभिर्युनक्तीति । देवयुक्त इत्यर्थः । तथा गजेन्द्र ऐरावणः सिन्धूद्भवः 'समुद्रोत्पन्न उच्चैःश्रवा अश्वः तेन च राजितः । स सिन्धुजं शीतंमहःसहोदरं हसन्तमुच्चैःश्रवसः श्रियं हयम्' इति नैषधे ।।
स सार्वभौमो ध्वजदण्डशेखरीकृतस्फुरत्काञ्चनकुम्भकान्तिभिः । मतङ्गरञ्जनशैलमांसलैः क्षितौ तनोतीव सविद्युदम्वुदम् ॥ १०२ ॥ सर्वस्या भमरीश्वरः सार्वभौमश्चक्रवर्ती स भरतः । उत्प्रेक्ष्यते । सविधुदम्बुदं तडिकलितजलधरं क्षितौ पृथिव्यां तनोतीव करोतीव । कैः । अजननामा शैलः पर्वतः तद्वन्मांसलैः पुटैरुनतैश्च । तादृशैर्मतङ्गजैः स्वसेनाकुन्नरैः । किंभूतैर्मतङ्गजैः । ध्वजानां
पताकानामर्थाद्गजसंबन्धिनीनां दण्डेषु शेखरीकृतानामुत्तंसतां प्रापितानामुपरिस्थि. तानां वा स्फुरतां दीप्यमानानां झगझगितिकान्तीनां काञ्चनकुम्भानां हेमकलशानां कान्तिज्योतिर्येषु तैः ॥
दशामवाप्स्यन्ति यदन्तिमामिमेऽसदाश्रया लक्षमिताः क्षितिक्षितः । विवर्णतेतीव दिगङ्गनागणैर्मुखे निषेवेऽस्य चमूरजोभरैः ॥ १०३ ॥ दिगङ्गनागणैर्हरिद्वधूवृन्दैः कर्तृभिरस्य भरतचक्रिणश्चमूरजोरैश्चतुरङ्गदलचलनोद्भूत

Page #136

. २ सर्गः होरसौभाग्यम् ।
७५ भरिधूलीपटलेर्मुख वक्रे । उत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः विवर्णता विच्छायता श्यामवं निषेवे भेने । सेवितं धृतमित्यर्थः । इति किम् । यद्यस्मात्कारणादस्मदाश्रया वयमेवाश्रयो निवासस्थानं शरणं वा येषां तादृशा इमे लक्षमिताः शतसहस्रसंख्याकाः क्षितिक्षितो राजानः । अन्ते अर्थादायुषोऽवसाने भवामन्तिमां चरमा संग्रामादिना मरणलक्षणां दशामवस्थामवाप्स्यन्ति लप्स्यन्ते ॥
चमूध्वनिः प्राग्गिरिकंदरोदरे प्रियोपगूढं सुखसुप्तर्फिनरान् । इदं यशो गापयितुं गुहागतप्रतिवनै गरयन्निवोद्गतः ॥ १०४ ॥ अस्य भरतचक्रिणश्चमूध्वनिर्गजवाजिरथपत्तिचतुरङ्गकटककोलाहलशब्द उद्गतः प्रादुर्भूतः । उत्प्रेक्ष्यते । प्रारिगरेः पूर्वाचलस्योदयाद्रे: कंदराणां गुहानाम् उदरे मध्ये प्रियोपगहें प्रियां किंनरीमुपगह्यालिङ्गय । 'क्यबर्थे समासे णमुल' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । चिरविरचितविविधनिधुवनविमोदखेद निद्रालतया क्रीडारसिकतया च स्वस्वसुखेन निरातङ्कया सुप्तान् किनगन् प्रति इदं यशो भरतचक्रिकीर्ति गापयितुं गानविषयां कारयितुं गुहासु गह्वरेषु गतैः प्राप्तैः प्रतिस्वनैः प्रतिशब्दैः कृत्वा जागरयन् प्रषोधयन्निव विनिद्रान् कुर्वन् उत्थापयन्निव ॥
प्रगल्भफालैगगने नखैः पुनर्महीतलस्योत्खननैहयवनः । जयं सृज खर्बलिवेश्मनोयोरथेति संज्ञापयति स्वयं पतिम् ॥ १० ॥ हयव्रजो वाजिबातो .गगने नभोङ्गणे प्रगल्भफालैः प्रकृष्टप्रकयोंल्ललनै हच्चैरुङय. नैर्वा पुनर्नखैः खुरैर्महीतलस्य भूमेर्मण्डलस्य अधःप्रदेशस्य उत्प्राबल्येन खननैः क्षोदनैः । उत्प्रेक्ष्यते । यं पति भरतचक्रिणं स्वं स्वामिनमित्यमुनाकारेण संज्ञापयतीव । इति किम् । यत् हे सार्वभौम, भृमिस्त्वया सर्वापि साधिता । अथ स्वः स्वलोकः, बलि. वेश्म पातालम्, तयोयोस्त्वं जयं सृज साधय । स्वर्गपाताले अपि भूमिवत्स्वायत्तीकुरु इत्यर्थः ॥
पयोधिरोधःस्थलरोधिभिः प्रभोरसजि गर्जाञ्जनबन्धुसिन्धुरैः । . चराचरे वर्षितुमुत्सुकैरितः किमम्बुदैरम्बुजिघृक्षयागतैः ॥ १०६ ॥
प्रभो तक्षेत्रस्वामिनो भरतभर्तुरञ्जनस्य कनलस्य श्यामत्वेन बन्धुभिस्तुल्यैः । अथवा अञ्जनाचलस्य श्यामत्वेन तुगत्वेन वा सदृशैः । अथवा अञ्जनाद्रेः सहोदरैरन्यै. रञ्जनाचलैरिवेत्यर्थः । तादृशैः सिन्धुरैः गन्धगजेनर्जा बंहितं गर्जितमसजि चक्रे । किंभूतैः सिन्धुरैः । पयोधेः समुद्रस्य रोधस्तटस्तस्य स्थलं वेलागमनभूस्तद्रुन्धन्तीत्येवं. शीलैः । उत्प्रेक्ष्यते । इतः समुद्रादम्बुजिक्षया पानीयानां ग्रहणेच्च्या आगतैः किम् अम्बुदैर्मधैरिव । किंभूतैः । चगचरे सर्वजगति भूमीमण्डले वर्षितुं जलवृष्टिं विधातुमुत्सुकैरत्कण्ठितः ॥

Page #137

काव्यमाला |
इक्षुडिम्भान्क्षितिरक्षिणो महौजसा समुत्खाय पुनः प्ररोपयन् । स पूर्वपायोनिधिसैकतक्षिति (तो) क्षितेविवदा व्रजति स्न सस्मयः १०७ सक्षितेविवोटा भर्ता भरतभूपतिः पूर्वपाथोनिधेः प्राचीसमुद्रस्य । 'पूर्वपर्वततिरोहितात्मनः ' इति वीरधवलनृपुरोहित सोमेश्वरभविनिर्मित वस्तुपालकी कौमुदीसोदरसुग्थोत्सवकाव्ये । संकते (तक्षिती) जलोज्झितप्रदेशे व्रजति स्म जगाम । किंभूतः । सह स्मयेन गर्वेण वर्तते यः स सस्मयः । किं कुर्वन् । महौजसा सर्वयः सातिशायिना षट्खण्डमण्डित भरतभूमीवलयोद्भव यावद्वाजिवार्णवेसर सैरभ करंभ नृपभयुगलमण्डलाकलितसवालवृद्धवयस्थवशासखपुरुष पौरुपशनाक्रमणीयेन पराक्रमेण अधिका वा । ओजःशब्देन प्रतापोऽपि कथ्यते । यथा नैषधे- 'तदोजसस्तद्यशसः स्थिताविमौ वृथेति चित्ते कुरुते यदा यदा । तनोति भानोः परिवेषकैतवात्तदा विधिः कुण्डलनां विधोरपि ॥' इति । क्षितिरक्षिणो भूपालान् । निपयि यस्य क्षितिरक्षिणः कथा:' इत्यपि नैषधे । समुत्खाय राज्याशयित्वा । पुनः पश्चात्प्ररोपवन् । राज्यस्थाने वा स्थापयन् । कानिव । इक्षुडिम्भानिव । यथा कश्चित्कृषिकः इक्षणामं सिपत्रकाणां डिम्भान् प्ररोहान् उत्खाय उप्तस्थानकादुत्खन्यान्यस्मिन्स्थाने प्ररोपयति । 'पलालजा है: पिहितेक्षुडिम्भ:' इत्यपि नैषधे ॥
अनिता नृपैर्वले बिलेशयैरिवैतद्वसुधाधवे दधे ।
विनम्रता च ध्रियते स्म वेतसै रये स्रवन्त्या इव भूरिवेतसैः ॥ १०८ ॥ एतद्वसुधाधवे एतस्मिन् भरतभूपाले सुल्झनामा देशस्तन्नायकैः सुराजैरजिद्मता सरलत्वं दधे धृतं तत्कालमेवागत्य प्रणेमे । कैरिव । यथा बिलेशयैः भुजङ्गमैर्बिले भूगतरन्ध्रे स्वनिवसनस्थाने प्रवेशसमये अजिह्मता अवक्रत्वं ध्रियते । च पुनः अस्मिन् नृपे भरिवैतसैतस्वदेशभूपालैविनम्रता विशेषेण नमनशीलत्रं ध्रियते स्म | कैरिव । वेतसैरिव । यथा वन्त्या नद्या ये प्रवाहे मध्ये तटे वा उद्गमनशीलैर्वे तसनामवृक्षविशेषैर्विनम्रता श्रियते ॥ अवापितो गोचरतां स मागधैरिव स्तवस्य प्रमदेन मागधैः । सृजद्भिरिन्द्रोऽद्रिगणैः कलिं गजैरिवोपलै रुद्धनतः कलिङ्गजैः ॥ १०९॥ स भरतचक्री मागधैर्मगधदेशोद्भवभूपैः प्रमदेन हर्षेण स्तवस्य स्तुतेर्गोचरतविषयत्वम् । दीपाधिपान्नयनयोर्नय गोचरत्वम्' इति नैषधे । अवापितः लम्भितः । कैरिव । मागधैरिव । यथा मागधैर्बन्दिजनैश्चक्रवर्ती स्तूयते । पुनः कलिङ्गदेशभृपैः रुद्धनतः पूर्वं रुद्धः पश्चान्नतः नमस्कृतः । ' पीतप्रतिबद्धवत्साम्' इति रघौ । 'पूर्व पीतः पश्चात्प्रतिबद्धो वत्सो यस्याः सा' इति तद्वृत्तिश्च । “पूर्वकालैकजरस्पुराणनव केवलाः सामानाधिकरणेन' एते समानाधिकरणेन समस्यन्ते स तत्पुरुषः । भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तानां शब्दानामेकस्मिन्नर्थे प्रवृत्तिः समानाधिकरणम् । पूर्वकालार्थस्तु अपरकालार्थेन । यथा स्नातानुलिप्तः । पूत्र स्नातः पञ्चादनुलिप्तः । तथा 'तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः । समानाभिधेयो

Page #138

२ सर्गः
हीरसौमाग्यम् । यस्तत्पुरुषः स कर्मधाग्याड्यः स्यात् । पीतश्वासौ प्रतिबद्धश्च । तथा नातश्चासावनुलिप्तश्च । तथा रुद्रश्चासौ नतश्च । इत्येषोऽपि विग्रहस्तेन कर्मधारयगर्मितस्तत्पुरुषः समासः" इति प्रक्रियाको मुद्याम् । किं कुर्वद्भिः । गजैः साधनभूतैर्हस्तिभिः काले संग्राम मुजद्भिः कुर्वद्भिः । कारेव । अद्विगणैः । यथा पर्वतप्रकरैः उपलैः प्रस्तरैः कृत्वा । युद्धं विदधद्भिः सद्भिरिन्द्रो रुध्यते प्रणम्यते च ॥
चतुर्दिशामप्ययमर्णवावधीनिति प्रदेशाध्वजिनीभिरानशे । विभासिताभिः मितसिन्धुरश्रिया यथाभ्रिकाभिः प्रसरत्पयोधरः।।११०॥
अथ भरतसार्वभौम इत्यमुना प्रकारेण ध्वजिनीभिः सेनाभिः कृत्वा चतस्रश्च पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तरलक्षणास्ता दिशश्च चतुर्दिशस्तासाम् । कथम् । अपि चतसृणामपि दिशामित्यर्थः । प्रदेशान् विभागान् आनशे व्याप्नोति स्म । किंभूतान्प्रदेशान् । अर्णवः समुद्रोऽवधिर्मर्यादा यस्य । अथवा अर्णवाचत्वारः समुद्राः । 'पयोधरीभूतचतुःसमुद्रां जुगोप गोरूपधरामिवोवीम्' इति रघुकाव्ये । तथा 'चतु: समुद्रो परिखे नपाणामन्तःपुरे वासित कीर्तिदारे । दानं दया सूनृतमातिथेयी चतुर्यः रक्षणसौविदल्लाः ॥' इति नैषधे । 'वासिता रक्षिताः कीर्तय एव दारा यत्र । तादृशे चतुरणवखातिके भूमीमण्डले एव नृपा. णामन्तःपुरे दानं, कृपा, सत्यवचनम्, अतिथिसक्रिया, एतच्चतुष्टयी तदन्तःपुररक्षणार्थ सौविदलाः कश्चकिनः । एभिश्चतुभिः प्रकारैविना कीर्तिन तिष्ठति ।' इति तद्वृत्तिः । अतश्चत्वारः समुद्रा मर्यादा येषां ते । किंभताभिर्ध्वजिनीभिः । सितानां भद्रजातित्वेन शुभ्राणां सिन्धुराणां हस्तिनां श्रिया शोभया विभासिताभिः शोभिताभिः । क इव । प्रसरत्पयोधर इव । यथा श्वेतगजेन ऐरावणेन । 'प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव' इति .रघौ । अब वा अनस्य मेघस्य मातङ्गो हस्ती अभ्रमातङ्गः । 'ऐरावणोऽभ्रमातङ्गश्चतु. ‘दन्तः' इति हेमीवचनात् । विभासिताभिरत्रिकाभिवदलैः कृता गगनाङ्गणविस्तरन्मेघश्चतुर्दिक्प्रदेशान्व्याप्नोति । अत्र यथा इवाथै ॥
अर्थप वेलातटतः समं भेटेन्यवीवृतनीधिनेमिनायकः । गभीररावैरुदरं भरन्भुवो रयः पयोधरिव यादसां भरैः ॥ १११ ॥ अथ चतुर्दग्विजयानन्तरमेघ वर्ण्यमानबलोक नीरधिनेमेरासमुद्रान्तपृथिव्या ना. यकः पतिर्भरतचक्रवती तेलातटतः समुद्रस्य वेलाया जलवृद्धिस्थानकस्य तटात्तीराद्भटैः मेनाचरैः शरैः समं साध न्यवीवृतनिवर्तते स्म । पश्चादवले इत्यर्थः । क इव । रय इव । यथा पयोधेः ममद्रस्य रयः पयःप्रवाहः । 'प्रवाहः पुनरोधः स्याद्वेणी धारा ग्यश्च सः' इति हेम्याम् । यादसां नकचक्रपाठीनपीठादीनां भरैः बजेः साकं वेलातटानिवर्तते । किंमत एष रयश्च । गभीररावैश्चतुरङ्गतुरङ्गगजस्यन्दनपदातिप्रबलबलचलनोद्भूतैः स्वभावजेश्च गम्भीरध्वनिभिः कृत्वा भुवः पृथिव्या उदरं मध्यं भरन् पूरयन् । अथ वा 'पृथिवी पपूरयन्' इन्यांप पाठः॥

Page #139

काव्यमाला।
स चक्रिणां भारतभूमिभामिनीविशेषकाणां वृषभाङ्गजोऽग्रणीः । तदीयवप्तेव जिनावनीभुनामभूत्सुरश्रेणिनिषेवितक्रमः ॥ ११२ ॥ स जगद्विख्यातो वृषभस्यादिदेवस्याङ्गजः सनुर्भरतचक्री भारतं भरतक्षेत्रं तस्य भूमिः सैव भामिनी स्त्री तस्या विशेषकाणां तिलकानां भरत-सगर-मघवा-सनत्कुमार-शान्तिकुन्थु-अर-सुभम-पद्म-हरिषेण-जय-ब्रह्मदत्ताभिधानानां द्वादशसंख्याकानां चक्रिणां मध्ये अग्रणीर्मुख्यः प्रथमो वा अभुद्वभूव । क इव । तदीयवप्तेव । यथा तस्य भरतस्यायं तदीयः वप्ता पिता युगादिदेवः । जिनानां सामान्यकेवलिनाम् । अथ वा ऋषभ-अजितशंभव अभिनन्दन-सुमति-पद्मप्रभ-सुपार्श्व-चन्द्रप्रभ-सुविधि-शीतल-श्रेयांस-वासुपूज्य-विमल-अनन्त-धर्म-शान्ति-कुन्थु-अर-मल्लि-मुनिसुव्रत-नमि-नेमि-पाश्व-वर्धमाननाम्नां चतुर्विशतितीर्थकृतां मध्ये आदिमः अजायत । किंभूतो भरतस्तत्पिता च। सुराणां षोदशसहस्राङ्गरक्षकयक्षमुख्यानां चतुःषष्टिदेवेन्द्रादीनां च श्रेणिभिनिषेवितौ परिचिती क्रमौ चरणौ यस्य ॥
य आदिमोद्वारकरो जिनालयं व्यधापयन्मूर्धनि सिद्धभूभृतः। .. समग्रतीर्थेष्वपि सार्वभौमताममुष्य वक्तुं किमु हेमशेखरम् ॥ ११३ ॥
आदौ भवः अपिणीततीयारपर्यन्ते । प्रथमस्योद्वारस्य चैत्यस्थापनारूपस्य करः कारकः अत एव यो भरतचक्री सिद्धभूभृतः शत्रुजयस्य मूर्धनि ऋषभकूटनामनि शिखरे जिनालयम् ऋषभदेवप्रासादं व्यधापयद्वार्धकिरलपावें कारयति स्म। किमत्प्रेक्ष्यते । अमुष्य श्रीशत्रुजयगिरेः लमगेषु त्रिजंगद्वासिषु तीर्थेषु सार्वभौमतां चक्रवर्तित्वं वक्तुं कथयितुम् । जनानां पुर इति शेष: । हेमशेखरं सुवर्णोत्तंसं किमु कारयति स्म ।।
मृगाक्षि सोपारककुल्यपाकयोरमूल्यमाणिक्यविनीलरत्नयोः । खतातमूर्ती भरतेन कारिते दृशाविवैते भरतावनीश्रियः ॥ ११४ ॥ मृगवदक्षिणी नयने यस्यास्तस्याः संबोधने हे हरिणलोचने, तेन भरतेन अमूल्ययोर्महर्ययोर्मूल्यं ज्ञातुमपि कर्तुमपि केनाप्यशक्ययोर्माणिक्यं पद्मरागमणिरन्यो वा कश्चिन्मणिविशेषः विनीलरत्नं मरकतमणिस्तयोः स्वतातस्य ऋषभदेवस्य मूर्ती प्रतिमे कारिते निर्मापिते । कयोः पुरयोः । सोपारकनाम शत्रुजयतलहटिकायां पतनम्, कुल्यपाकनामान्यनगरम्, तयोः पुरयोः । अद्यापि विद्यते इत्यध्याहारः । उत्प्रेक्ष्यते । भरतावनाश्रियो भरतक्षेत्रक्षोणिलक्ष्म्या एते प्रतिमे दृशौ नेत्रे इव ॥
तथा चतुर्विंशतितीर्थकृगृहं धराधवोऽष्टापदभूध्रमूर्धनि । . व्यधापयच्छाश्वतसार्ववेश्मवत्तदद्य यावद्धृववद्वितिष्ठते ॥ ११५ ॥ तथा पुनः स धराधवो भरतभूपतिरष्टापदभूध्रमूर्धनि कैलाशशैलशिखरे तुल्गनासामस्वस्ववर्णप्रमाणपद्मासनाद्यङ्कितचतुर्विंशतितीर्थकृत्प्रतिमालंकृतसिंहनिषद्या नाम चतु.

Page #140

२ सर्गः) . हीरसौभाग्यम् ।
७९ विशतेस्तीर्थकृतामृषभादीनां वर्धमानान्तानां जिनानां गृहं प्रासादं व्यधापयत्कारित. वान् । किं तत् । शाश्वतसार्ववेश्मवत् सिद्धायतन मिव । तच्चैत्यमद्य यावदद्यतनं दिवसं मर्यादोकृत्य वितिष्ठते स्थितमस्ति । किंवत् । ध्रुववत् । यया ध्रुव उतानपादजस्तारको ऽद्याप्याकाशे विद्यते ॥
परान्परःकोटिजिनालयानयं हिरण्यमाणिक्यमयानचीकरत् । जिनेन्द्रमूर्तीरपि कोटिशस्तरीरिवाङ्गिनां संसृतिसिन्धुपातिनाम् ॥११६॥
अयं भरतचक्रवर्ती परान् अन्यान् परःकोटिजिनालयान् कोटेः परे परकोट्यः । कोटिश इत्यर्थः । तादृशान् प्रासादानचीकरत् कारयामास । किंभूतान् । हिरण्यं सुवर्ण माणिक्यानि रत्नानि मणिविशेषा वा तन्मयान् तै रचितान् । अपि पुनः कोटिशो जि. नेन्द्राणाम् अतीतानागतवर्तमानचतुविशतितीर्थकृतां मूर्तीः प्रतिमाः कारयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते । संमृतिः संसारः स एव सिन्धुः समुद्रः तत्र रागद्वेषादिना पतनशीलाना. महिनां प्राणिनां तरीस्तरीतुं नाव इव ॥ .
नृपोऽयमाद्योऽजनि संघनायकः कृशाङ्गि शत्रुजयरूप्यशीलयोः । क्षमाभृतां भोगभृतां च योऽग्रणीरभूत्पुनः कुण्डलिनामिवाधिभूः ११७ हे कृशागि तन्वङ्गि, अयं नृपो भरतभूमीन्द्रः शत्रुजयरूप्यशीलयोविमलाचलाष्टापद. योराद्यः प्रथमः संघनायकः संघपतिरजनि संजातः । पुनर्यः क्षमाभृतां राज्ञां भोगभृतां भौगिनाम् । 'भोग: श्रीभरतेश्वरे प्रतिपदं लब्धिस्तथा गौतमे' इति सूक्तवचनात् । भोगो राज्यादिसुखं सर्पदेहश्च राज्यादिसर्वसुखभाजां वा अग्रणीच्ख्योऽभूद्वभूव । क इव । कुण्डलिनामधिभरिव । यथा नागनाथः शेषः पृथ्वीधारिणां कुलपर्वतादीनां तथा भोगं सर्पकायं विभ्रतीति भागभृतस्तेषां वासुकिप्रमुखनागानामग्रणीः । शैला हि पादैर्धरां दधते, शेपस्तु सहनसंख्यः स्वफणामण्डलैः सर्वो वसुंधरां धत्ते । अतोऽप्रणीत्वम् ॥
असौ प्रकामप्रमदं ददानया प्रसूतया ध्यानसुधापयोधिना। शिवश्रिया अग्रजयेव केवलश्रिया श्रितो दर्पणिकानिकेतने॥ ११८ ॥
असी भरतचक्री दर्पणिकानिकेतने आदर्शगृहे । 'यन्मतौ विमलदर्पणिकायाम्' इति नैषधे । केवल श्रिया केवलज्ञानलक्ष्म्या धितो भेजे । किंभूतया। प्रकामं सर्वाति शायिनमनन्तं प्रमदं हर्षन् । परमानन्दमित्यर्थः । ददानया यच्छन्त्या। धीरपि प्रकृष्टस्य मातपादाम्भो. जभक्तस्य कानस्य प्रानस्य स्वाङ्गजातस्य प्रमोद दत्ते । पुनः किंभूतया । ध्यानं शुक्लप्रणिधानं तदेव सुधापयोधिः क्षीरसमुद्रः गुल्लध्यानवदुज्वलत्वात्क्षीरमयत्वात् ध्यानामृताधिः । 'गुणश्रेणिसुधानिन्धोः पाण्डोरजागरौजसः' इति पाण्डवचरित्रे । तेन प्रसतया जनितया । श्रीरपि दुग्याब्धेर्जाता । उत्प्रेक्ष्यते । शिवधिया मर्तिलक्ष्म्या अप्रजया ज्ये. भगिन्येव प्रथमोपनत्वेन केवलज्ञानानन्तरं मोक्षमाप्तेः ।।

Page #141

८०
काव्यमाला ।
दिगन्तवासं किमपास्य काश्यपीविलासशीलैः ककुभां पुरंदरैः । तदष्टपट्टक्षितिषैरवाप्यतामुनेत्र सीमन्तिनि केवलेन्दिरा ॥ ११९ ॥ 'केशेषु वर्त्म सीमन्त:' इति इम्याम् । प्रशस्यः सीमन्तोऽस्यस्यास्तस्याः संवोधनं है सीमन्तिनि, तस्य भरतस्य अष्टसंख्याकैः पट्टेषु पदेषु क्षितिपैः । अथ वा । तत्पधारिभिमध्यपदलोपे नृपैः । भरतादारभ्य अष्टपट्टधरै राजभिरित्यर्थः । अमुनेव भरतंचक्रिणेव आदर्शगृहे केवलंन्दिरा केवलज्ञानलक्ष्मीरवाप्यत प्राप्ता । उत्प्रेक्ष्यते । दिगन्तवासं दिशां प्रान्ते वसतिमपास्य त्यक्त्वा काश्यपी भूमिस्तस्यां विलासः स्थानवैशिष्ट्यं क्रीडनं वा तत्र शीलं स्वभावो येषां तैः । 'लीला केलिविलासच शृङ्गारभावजक्रिया' इत्यनेकार्थः । केलिः क्रीडा विलासः स्थानवैशिष्ट्यमित्येवं भूरिः ककुभां पुरंदरैरष्टदिक्पालैः किम् । 'आखण्डलो दण्डधरः शिखावान्पतिः प्रतीच्या इति दिव्यहेन्द्रैः' इति नैषधे ॥
ततोऽस्य संख्यातिगपट्टपतिभिः प्रपद्य शत्रुंजयमूर्ध्नि केवलम् । महोदयश्रीः समसेवि भास्करैरिवोदयं द्यौरुदयावनीधरे ॥ १२० ॥
ततः अष्टम पट्टधरदण्डवीर्यराजांनन्तरमस्य भरतचक्रिणः संख्यामतिगच्छन्त्यतिकामन्तीति संख्यातिगाः। कर्मणि डः । ताभिः । असंख्याताभिरित्यर्थः । पतिभिः पट्टधरराजराशत्रुंजयमूर्ध्नि विमलाचलशिखरे केवलं केवलज्ञानं प्रतिपद्यासाद्याधिगत्य महोदयश्रीर्मुक्तिलक्ष्मीः समसेवि संसेविता । कैरिव । भास्करैरिव । यथा दिवाकरैरुदयावनीघरे पूर्वपर्वते उदयमुद्रममवाप्य द्यौर्गगनमण्डली सेव्यते ॥
बभूवुरिक्ष्वाकुकुले सहस्रशः सहस्रशोचिः सदृशा महौजसा । : ततः क्षितीन्द्रा जगदीहितावहा महेन्द्रशैले सुरभूरुहा इव ॥ १२१ ॥ ततः संख्यातिगपट्टपरंपराप्रान्तवर्तिजितशत्रुभूपतिरासीत्तेन स्वसुताजित तीर्थकृते राज्ये विश्राणितम्, श्रीभगवता च स्वपितृभ्रातृसुमित्रधात्री पतिपुत्राय सगरकुमाराय राज्यं प्रददे, स क्रमाद्वक्री भूत्वा चारित्रमादाय सिद्धः सगरचक्रिणोऽनन्तरम् । इक्ष्वाकुकुले सौधर्मेन्द्रेण स्वयं स्थापितस्य श्रीऋषभदेवस्य वंशे सहस्रशः अर्थादसंख्याताः क्षितीन्द्राः पृथिवीपुरंदरा राजानो बभूवुः संजाताः । किंभूताः । महौजसा अतिशायिप्रतापैः सहस्रशोचिषः सूर्यस्य सदृशास्तुल्याः । पुनः किंभूताः । जगदीहितावहाः विश्वकामितविधायकाः । क इव । सुरभूरुहा इव । यथा महेन्द्रशैले मेरौ जगदभिलषितपूरकाः कल्पवृक्षा भवन्ति ॥
इति स्वनागरिकायां मरतदिग्विजयोद्वारप्रतिमाप्रासादकारापणकेवलज्ञानतत्पट्टपरंप• रावर्णनम् ॥
इदं वदन्त्यामरविन्दचक्षुषः पुरोऽय तस्यामपरा निपस्तनी । गिराननं योजयति स्म कौतुकान्मरालिकायामिव कीरकामिनी ॥१२२॥

Page #142

२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
८१
अथ भरतचत्रिदिग्विजयादिकथितानन्तरम् अरविन्दचक्षुषः कमललोचनाया नाथीदेव्याः पुरोऽग्रे तस्यां प्रागुक्तायां सख्यामिदं पूर्वोक्तम् ऋषभभरतदिग्विजयचैत्यनिर्मापणादि वदन्त्यां सत्याम् अपरा अन्या काचित्रिपस्तनी कलशोच्चकुचा कौतुकात् कौतूहलाद्विरा वाचा आननं मुखं योजयति स्म । उवाचेत्यर्थः । केव । कीरकामिनीव । यथा मराठिकायां वदन्त्यां हस्यां भाषमाणायां सत्यां की वक्ति ॥
मृगाक्षि पश्यामरसिन्धुसारिणीं त्वमभ्रवीथीं सुमनोवनीमिव । मयूखलेखामकरन्दितारकामणीचका मेचकिमालिमण्डलाम् ॥ १२३ ॥ मृगवदक्षिणी यस्यास्तस्याः संबोधनं हे मृगाक्षि स्वामिनि, त्वमभ्रवीथीं गगनपद्धति पश्य विलोकय । उत्प्रेक्ष्यते । सुमनोवनीमित्र पुष्पवाटिकामिव । देववनं वा । किंभूता । अमरसिन्धुराकाशगङ्गा सैव सारिणी कुल्वा यस्याम् । पुनः किम्ता । मयूखलेखा किरश्रेणिरेव मकरन्दो मधु विद्यते येषु तादृशास्तारका एव मणीचकानि कुसुमानि यस्याम् । भेचकिमा गगनश्यामत्वम् । ' धृतगम्भीरखनीख़नीलिमा' इति नैषधे । तथा 'अचिचण्डांशुरोचिर्गगनमलिनिमा कजलं दह्यमानम्' इति खण्डप्रशस्तौ । तदेव अलिनां भ्रमराणां मण्डलानि वृन्दानि यस्याम् ॥
मृगेन्द्रमध्ये मृगयस्व तारकाञ्श्रमोदबिन्दुस्तबकानिवाङ्गके ।
विभावरी कैरवचक्षुषोऽमुना निखेलयन्त्या दयितामृतांशुना ॥ १२४॥
मृगेन्द्रः केसरी तद्वन्मध्यमुदरं यस्याः, यद्वा मृगेन्द्रमध्यवन्मध्यं यस्याः । मध्यमपदलोपी समासः । कृशोदरीत्यर्थः । त्वं तारकान् (?) ज्योतिश्चक्राणि मृगयस्व पश्य । 'पयःपारावारं परमपुरुषोऽयं मृगयते' इति खण्डप्रशस्तौ । इवोत्प्रेक्ष्यते । अमुना दृश्यमानेन दयितेन भीमृतांशुना सुधाकरेण चन्द्रेण सार्धं निखेलयन्त्या सुरतादिक्रीडां कुर्वत्या विभावरी कैरवचक्षुषो रजनीकुमुदनेत्राया रात्रिस्त्रियः अङ्गमेवाङ्गकम् । 'अकिंचने किंचन नायकाङ्गके' इति नैषधे । श्रमोदविन्दुस्तवकान् परिश्रमसंजातप्रस्वेदजलकणगुच्छानिव । 'श्रमोद विन्दुप्रकरानू' इति पाठो वा । तदा परिश्रमसलिलकणनिकरानिव ॥
कुशेशयामोदिनि वीक्ष्यतामसो शनैः शनैः पङ्कजकाननानिलः । स्वदाननाम्भोजजनुः प्रभञ्जनैर्जितान्तिके किं समुपैति सेवितुम् ॥ १२१ ॥ कुशेशवं कमलं तद्वद्दामोदो वपुः परिमलोऽस्यस्यास्तस्याः संबोधनं हे कुशेशयामोदिनि । पद्मिनीत्यर्थः । हे स्वामिनि, वीक्ष्यतां विलोक्यताम् । अवधार्यतामित्यर्थः । असौ प्रत्यक्षं शरीरस्पर्शनानुभूयमानः पङ्कजकाननानिलो नलिनवनपवनः शनैः अन्तिके श्रीमत्याः पार्श्वे उपैलागच्छति किम् । उत्प्रेक्ष्यते । त्वदाननाम्भोजासन वदनारविन्दाज्जनुरुत्पतिर्येषां तादृशैः प्रभञ्जनैः वद्भकमलसुरभिश्वाससमरिणैत्रतैः सेवितुं त्वत्समीपे इव समुपैति ॥
11

Page #143

८२
काव्यमाला।
करेणुकुम्भस्तनि पश्य दीप्यतेऽन्तिके मणीकुट्टिमविम्बितारकैः । त्वदाननस्वामिसितांशुसेवनाकृते नभस्तः किमुपागतैरिह ॥ १२६ ॥ करेगोहेखिनः कुम्भी शिरसः पिण्डाविव पीनावुच्ची स्तनौ कुची यस्यास्तस्याः संबोधनं हे करेणुकुम्भस्तनि कुम्भिकुम्भपानोचकुचकलशे स्वामिनि, त्वं पश्य निरीक्षम्व। अन्तिके श्रीमत्याः समीपे मगिकुष्टिमविम्बितारकर्विविधरननिबसाधारणभूमौ बि. म्बन्ति अतिस्वच्छवस्तुनि संक्रामन्ति इति बिम्बानि विम्यान्यस्त्ये(नि सन्त्ये)यां तादृशैस्तारकैज्योतिमिदीप्यते । किमुत्प्रेक्ष्यते । त्वदाननं तव मुखमेवं स्वामी पतिः सि. तांशुश्चन्द्रस्तस्य सेवनाकृते पर्युपासनां कर्तुं किमु नभस्तो गगनादिह त्वगृहाङ्गणे समागतैः समेतैरिव ॥
त्वदीयवापीतपनास्तमुद्रिताम्बुजन्मकोशव्यसनानुपातिनः । - क्षपाक्षयायोंकृतिमन्त्रवर्णकानिव द्विरेफा गणयन्ति गुञ्जितैः ॥ १२७॥
हे स्वामिनि, त्वदीयवाप्यां तव क्रीडागृहदीधिकायां तपनस्य सूर्यस्याम्तेन परद्वीपो. पगमनेनावश्यीभावेन । 'तेजोवसाने ब्रजति द्वीपान्तरमहर्मणिः' इति सूक्तवचनात् । मुद्रितानां निमीलितानां मुकुलीभूतानामम्बुजन्मनां कोशेषु यहन्धलक्षणं व्यसनमापत् कोशान्तदुःखस्थितिविपत्तिस्तामनुलक्षीकृत्य ज्ञात्वैव । यत्पमुद्रणायां यामिनी यावकोशान्तरदुःखेन स्थातन्यमेवेति विचार्य पतन्तीत्येवंशीलाः पातिनः । पतित्वा स्थिता इत्यर्थः । द्विरेफा भ्रमराः । अत एवोत्प्रेक्ष्यते । गुञ्जितैर्गुआरवैः कृत्वा क्षपाक्षयाय निशानाशाय । ओंकृतिमत्रवर्णकान् ओंकारपूर्वकवर्णस्तस्याक्षराणि गणपन्ति जपन्तीव ॥
नमःश्रियास्तारकमौक्तिकस्रनः किमेणनाभीशितिमाङ्कनायकः । दृशा विनिर्दिश्य शशाङ्कमादरात्परा ददे कापि गिरं मृगेक्षणा ॥ १२८ ॥ परा अन्या कापि मृगेक्षणा सखी आदरात् तस्यां स्वस्वामिन्यामतिवहुमानादिरं वाणीमाददे । जवाहेत्यर्थः । किं कृत्वा । दशा नेत्रेण शशाङ्क चन्दं विनिर्दिश्य दर्शयित्वा । यतः । शशः आड़े चक्षुषि उत्स) वा यस्य । 'अङ्गः क्रोडेऽन्तिकागसोः' इत्यनेकार्थः । अत एवोत्प्रेक्ष्यते । नमःश्रिया गगनलक्ष्म्यास्तारका ज्योतिर्गणा उज्ज्वलानि वा मौक्तिकानि स्थूलमुक्ताफलानि तेषां स्रजो मालायाः । हारस्येत्यर्थः । एणनाभ्याः कस्तूरिकायाः शितिमा श्यामतमझे कोडे यस्य कस्तरीकलितमध्यो नायको मध्यमणिः किम् ॥ निजाक्षिलक्ष्मीहसिताजखञ्जनेऽधरीकृतः सुभ्र तवास्यविभ्रमैः । विवर्णताश्लेषिमुखस्नपाभरादिवास्ततां याति तमस्विनीपतिः ॥ १२९ ॥ निजस्यात्मनः । यद्वा निजयोरात्मीययोरक्ष्णोर्नयनयोलक्ष्म्या शोभया हमिता निर्मसिता भन्जानि उत्पलकुमुदजातियावत्कमलानि, तथा खजनाः खञ्जरीटा यया तस्याः

Page #144

२ सर्गः
होरसौभाग्यम् ।
संबोधनं हे निजाक्षिलक्ष्मीहसिताब्जखाने। तथा शोभने भ्रुवौ यस्यास्तस्याः संबोधनं हे सुभ्र, तमस्विनीपतिश्चन्द्रोऽस्ततां याति । उत्प्रेक्ष्यते । नपाभराल्लज्जातिशयादिव किम् अधरीकृतो हीनो हितः जित इत्यर्थः । कैः । तवास्यविभ्रमः भवन्मुखश्रीभिः । अत एव किंभूतः । विवर्णताया विच्छायताया आश्लेषो यत्र तादृङ्मुखं यस्य ॥
निजात्यदासीकृतशारदोदयत्सितदाते भृङ्गिततारतारके। . विनिद्रतां वीक्ष्य तवेक्षणाम्बुजे हियेव निद्राति कुमुद्वनं वने ॥१३०॥
निजेनात्मीयेनास्येन कृत्वा दासीकृतः किंकरता प्रापितः शारदः शरत्कालसंवन्धी उदयनभस्युद्गच्छन् सितयुतिश्चन्द्रो यया तस्याः संबोधने निजास्यदासीकृतशारदोदयत्सिताते हे स्वामिनि, वने कानने जले वा स्थलेऽपि कमलिनीकमलसद्भावो दृश्यते । यथा-'ददर्श तत्र स्थलपद्मिनी नलः' इति नैषधे । तथा—'उत्फुल्लस्थलपद्मानभवच्चरणभूषिता' इति चम्पूकथायाम् । कुमुदनं कैरवकाननं निद्राति संकुचति । उत्प्रेक्ष्यते । भृङ्गिते भृङ्गाविवाचरिते श्यामलत्वात् तारे निर्मलतारिके कनीनिके यत्र तादृशं तव श्रीमत्या ईक्षणं लोचनमेवाम्बुजं कमलं तत्र विनिद्रतां विकाशतां वीक्ष्य विलोक्य यदा कमलं विकसति तदा कुमुदं संकुचतीति स्थितिः । हियेव लज्जयेव क(तस्मा. स्वस्य हानश्रीकत्वात्रपा ॥ कृशाङ्गि राजन्यपयातवैभवेऽपराश्रये शोच्यदशावशंवदे ।
शनैः शनैस्तारगणा इवानुगा विभावयाभ्रे विरलीभवन्त्यमी ॥ १३१॥ हे कृशाङ्गि तन्वङ्गि, त्वमने नभसि विभावय पश्य । अपयातवैभवे गतश्रीके राजनि भपाले चन्द्रे च अनुगाः सेवका इव अमी दृश्यमानास्तारगणा ज्योतिर्वजाः शनैः शनैविरलीभवन्ति स्तोका जायन्ते । किंभूते राजनि । अपरेषां सश्रीकाणामाश्रयो भाजनं यस्य । गताखिललक्ष्मीको हि तदर्थ सश्रीकं परं श्रयते इति स्थितिरेवेति । तत्त्वतस्तु अपरस्यां पश्चिमायामाश्रयो वेश्म यस्य । पुनः किंमते । शोच्या शोचनार्हा दशा अवस्था तम्या वशंवदे आयत्ते ॥
प्रपूर्णपाथोरुहबन्धुगर्भिणी तनूभवत्तारकतारभूषणा । हरेहरित्पाण्डुरिमाणमानने बिभर्ति मत्तेभगतेव सुस्मिते ॥ १३२ ॥ सु शोभनं स्मितमीपद्धसनं यस्यास्तस्याः संवोधने हे सुस्मिते । एतावता बहुहासनिषेधः । हरेरिन्द्रस्य हरित् दिक् पूर्वा आनने मुखे पाण्डुरिमाणमौज्ज्वल्यं धत्ते । किंमता। प्रपूर्णः संपूर्णीभूतः प्रसवसमयं प्राप्तः पाथोरुहाणां पद्मानां बन्धुः भास्वान् स एव गोऽस्त्यस्याः । अत एव । पुनः किंभता । तनभवन्तः स्तोकीभावं भजन्तः प्रभातत्वात्तारकास्तारा एव ताराण्येवोज्ज्वला नि भूषणानि यस्याः सा । केव । मत्तभगतेव । यथा आपनमत्त्वा स्त्री के पाण्डुरतां धत्ते । किंभुता । संपूर्णा भाग्यवत्तया

Page #145

ܕܐ
काव्यमाला ।
भानुवत्स्वयं दीप्यमानो मातुश्च दुःप्रेक्ष्यतेजः करोति। यथा-धामैकधामगगा(गा?)या गङ्गाया इव भास्करम् । गर्भमन्तर्दधानाया दुरालोकमद्वपुः ॥' इति पाण्डवचारेत्रे । गर्भोऽस्त्यस्या एतावता नाथीदेव्या भास्वत्संनिभो गर्भो भावीत्यसूचि । पुनः किंभूता । गर्भोद्भवात्खेदादल्पीभवत्तारकवदुज्ज्वलमौक्तिकाभरणानि यस्याः । 'शरीरसादादसमग्रभूषणा' इति रघुकाव्ये ॥
तमस्विनीशेऽस्तमिते प्रकाशतां विलोकयास्ये दंधतेऽखिला दिशः । कलङ्किदोपाकररुद्रसङ्गिनां वहन्ति केन व्यसनोदय मुदम् ॥ १३३ ॥ हे स्वामिनि, त्वं विलोकय निरीक्षस्व । तमस्विनाशे निशानायके चन्द्र अस्तं नाशं क्षयं वा इते प्राप्ते सति अखिलाः मी अपि दिश: आस्ये मुखे प्रकाशतां प्रकटतां नक्तं तु तमिस्रवस्त्रेणाच्छादितत्वादव्यक्तता जातासीत् । प्रभाते पुनस्तमःपटोत्मारणाप्रकटत्वं हर्षहास्यं वा दधते धारयन्ति । 'प्रकाशः स्फुटहास्ययोः' इत्यनेकार्थः । युक्तो: ऽयमर्थः । कलङ्किनामपवादवताम् । 'कलङ्कोऽङ्कापवादयोः । कालायसमलावपि' इत्यनेकार्थः । तथा दोषाकराणां निखिलापगुणखनीनां रुद्रस्य चण्डस्य जनसंहारकारिणः सङ्गोऽस्त्येषामिति रुद्रसङ्गिनस्तेषाम् । 'क्षये जगज्जीवृषिवं शिवं वदन्' इति नैषधे । पश्चात्कर्मधारयः । पाप्मवतीपतीनां च । 'तमोऽज्ञानेऽन्धकारे च पाप्मनि' इत्यनेकार्थः । पुंसा व्यसनोदये आपत्प्रकटीभावे के जना मुदं हर्ष न वहन्ति विभ्रति । अपि तु सर्वेऽपि मुदमावइन्ते ॥
इतः श्रियानिर्जितविश्वयौवते समुजिहानः सविता निपीयताम् । किमु स्फुरद्भाग्यभरो विभावरीवियुज्यमानद्विजसंततेरसौ ॥ १३४ ॥
हे श्रिया स्ववपुर्लक्ष्म्या निर्जितानि पराभूतानि विश्वेषां त्रयाणां जगताम् । त्रैलोक्यस्यापीत्यर्थः । यौवतानि युवतीसमूहा यया तस्याः संबोधने श्रियानिर्जितविश्वयौवते । अ. लुक्समासः । हे स्वामिनि, इत: अस्मिन् पार्श्व । प्राच्या दिशीत्यर्थः । उजिहानः समभ्युदयन्। 'मुखेन्दुनानेन सहोजिहानाम्' इति नैषधे। 'उजिहानामुदयन्तीम्' इति तद्वृत्तिः। सविता सूर्यस्त्वया निपीयतां सादरमवलोक्यताम् । यथा सूर्योदयः संजातस्तथा तवापि कुल दिनकरः पुत्रः संजात एवेति सादरत्वम् । किमुत्प्रेक्ष्यते । विभावाँ निशायां वियुज्यमानानां वियोगमाप्नवतां द्विजानां पक्षिणामांचक्रवाकविहंगमानाम् । 'विहगयोः कृ. पयैव शनैर्ययोरविरहविरहध्रुवभेदयोः' इति रघुवंशे । संततेः श्रेण्याः असौ सूर्यलक्षणः स्फुरन् प्रकटीभवन् भाग्यभरः पुण्यसमुदय इव ॥
। निरित्वरीभिर्मधुपीभिरुल्लसत्सरोजकोशात्सखि मञ्जु गुज्यते । .. किं गायनीभिर्धवलस्य वासरश्रियाजबन्धोः करपीडनोत्सवे ॥ १३५ ॥
हे सखि, उल्लसत्सरोजकोशात् विकसत्कमलमुकुलानिरित्वरीभिनिर्गमनशीलाभिर्मधुपीभिभ्रमरीभिर्मञ्ज मनोहरं यथा स्यात्तथा गुज्यते गुजारवः क्रियते । किमत्प्रेक्ष्यते ।

Page #146

२ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् । अजबन्धोर्भास्करस्य वासरश्रिया दिनलम्या समं करपीडनोत्सवे पाणिग्रहणमहे धव. तस्य गायनीभिगीनकत्रीभिः । किं धवमङ्गलगायनीभिरिवेत्यर्थः ॥
हले हिमाम्भः पतितं विहंगमव्याहारलीलायितवल्लिपल्लवे । गायन्मृगाक्षीदशनच्छदे द्विजज्योत्स्नास्मितश्रीरिव लक्ष्यते क्षणम् १३६ हे हले हे सखि, 'किं नन्दिः किं मुरारि:-क्रीडां कर्तुं प्रवृत्तः स्वयमपि तु हले भूपतिर्भाजदेवः' इति धनपालपोत्तभोजस्तुती। विहंगमानां पक्षिणां व्याहाराणां वचसाम् । कूजितानामित्यर्थः । 'व्याहारो भाषितं वचः' इति हैम्याम् । लीलया क्रीडया आचरितं यत्र तादृश्या वळ्या लतायाः पल्लवे किसलये पतितं हिमाम्भ: तुहिनजलं क्षणं क्षणमात्रं लश्यते दृश्यते । केव । द्विजज्योत्नास्मितश्रीरिव । यथा गायन्त्या गानं कुर्वत्या मृगाक्ष्याः स्त्रिया दशनन्छदे अधरे पर्यस्ता द्विजानां दन्ताना ज्योत्स्ना कान्तिस्तया कलितस्मितस्य हसितस्य श्रीलक्ष्मीः क्षणमीक्ष्यते ॥ हैभान्जनिर्यासपिशशितैः..........
........... ॥ १३७ ॥ हे स्वामिनि, हेम्न इमानि हैमानि अब्जानि तेषां निर्यासै रसैरर्थात् परागमकरन्दैः पिशङ्गितैः पिङ्गीकृतैः सितन्छदैहसैः कुत्वा पल्वलाः सरोवराणि भान्ति । उत्प्रेक्ष्यते । वतं. सैः खर्णशेखरैरिव । 'वष्टि भागुरिरलोपमवाप्योरुपसर्गयोः' इत्यकारलोपः । अपि पुनः कौञ्चैः प्रसिद्धैः पक्षिविशेषैः क्रियते प्रभातप्रधमारम्भोत्थितः केंकारवो विधीयते। किमूत्प्रेक्ष्यते । कंजाश्रये पद्माकरे पद्मसमनि वा प्रवेशे प्रवेशकरणमहोत्सवे तूर्यनिःस्वनैः किमु वादिवनिर्षिरिव ॥
वाता वान्ति स्मितकजसरिद्वारि कल्लोलयन्तो __ मन्दं मन्दं स्खलितगतयः स्त्रैणवक्षोनशैलैः। जातिस्नेहात्किमिह मिलितुं कम्पितैराननाना
___ माजानेया अपि हरिहयानाह्वयन्ते विभाते ॥ १३८ ॥ हे स्वामिनि, वाताः प्रातर्वायवो वान्ति । वातास्त्रिविधाः । वर्ण्यन्ते-शीता मन्दाः सुरभयश्च । तदेव दर्शयति-किंभता वाताः । स्मितानि विकसितानि कजानि कमलानि यत्र तादृश्याः सरितो नद्या वारि प्रवहत्पयःपूरं कल्लोलयन्तः लहरीकलितं कुर्वन्तः उत्तुङ्गरत्तरङ्गयुक्तं विरचयन्तः । एतावता कमलकलितजलकलोलनेन सुगन्धवं शीतत्वं च दर्शितम् । पुनः किंभूताः । मन्दं मन्दं शनैः । 'मन्दं मन्दं नुदति पवनश्चानुकूलो यथा त्वाम्' इति मेघदूतकाव्ये । स्खलिता मन्दीभूता भग्ना वा गतियेषाम् । कैः । - णस्य युवतीजनत्रजस्य वक्षोजशैलैः विककितकुचाचलैः । एतावता मन्दत्वं च इति
१. अयं मुलश्लोकछुटितः पुस्तके नोपलभ्यते.

Page #147

काव्यमाला ।
त्रिधापि वाता दर्शिताः । अपि पुनविभाते दिनोदये समये आजानेयाः कुलीनाश्वा आननानां वक्राणां कम्पितैर्वलनैरूर्वाधःकरणेहरेरिन्द्रस्य रवेवा यांस्तुरझान् । 'हरि विदित्वा हरिभिश्च वाजिभिः' इति रघुवंशे । इति प्रसिद्धोच्चैःश्रवस्येकस्मिन्नश्वेऽपि इन्द्रस्याश्वबाहुल्यम् । तथा-'पर्य(ज)न्यहर्यश्वऋभुक्षिबाहु-' इति हैम्याम् । उच्चैःश्रवाः श्वेताश्वः । हरयो नीलवर्णा अश्वा यस्येत्यन्यहरिद्वर्णवाजिंसद्भावः प्रोक्तः । रवेस्तु तुरङ्गमानां सप्तत्वेन बाहुल्यमेवास्ते । आह्वयन्ते आकारयन्ति । किमुत्प्रेक्ष्यते । जातेरवानां कुलस्य स्नेहात्प्रीतेः मिलितुमिह भुवि उच्चैर्गमनशक्त्यभावामीमण्डले स्वसमीपे वा किमाझ्यन्ते ॥
चन्द्राननेऽमन्दमरन्दबाप्पा कुमुदती मुद्रितनेत्रपत्रा । .. .. विधोवियोगादिव कोशमध्यावरुद्धगुञ्जन्मधुपैविरौति ॥ १.३९ ॥
चन्द्रानने संपूर्णपावणेन्दुरिव वदनं यस्याः । अथवा चन्द्रवदाल्हादकं मुखं यस्याः संबोधने नाथीदेवि, कुमुदती कैरविणी कोशमध्ये स्वकुमुदमुकुलान्तराले अवरुद्धैश्चन्दास्तेन बद्धमुकुलमध्य एव स्थितैः । तथा-गुञ्जद्भिः शब्दायमा मधुपैभृङ्गविरोति शब्दायते। इवोत्प्रेक्ष्यते । विधोर्भर्तुश्चन्द्रमसो वियोगाद्विरहादिव रोदिति । रोदनलक्षणमाह-किंभूता कुमुदती । अमन्दो बहुलो यो मरन्दो मधु स एव बाष्पो नेत्राम्बु अश्रुजलं यस्याः। पुनः किंभूता । मुद्रिते निमीलिते नेत्रे एव तत्तुल्ये वा पन्ने यस्याः सा ॥
उपगतमिहान्यस्माद्द्वीपात्प्रगेऽधिपतिं त्विषा
मनुरतिपरीरम्भारम्भप्रसारिकरं पुरः। विकचवदना राजीविन्यः स्फुटोद्गतकण्टका
नयनकमलैरालोकन्ते वशा इव वल्लभम् ॥ १४० ॥ हे स्वामिनि, राजीविन्यः पद्मिन्यः प्रगे प्रभाते त्विषां पति सूर्य नयनान्येव तत्त. ल्यैर्वा कमलैः । कमललोचनैरित्यर्थः । आलोकन्ते पश्यन्ति । का इव । वशा इव । यथा कामिन्यो वल्लभं स्वकान्तं वीक्षन्ते । किंभूतं सूर्य वल्लभं च । अन्यस्मादपरस्माद्वीपाद्वन्दिरात् । 'तेजोवसाने व्रजति द्वीपान्तरमहर्मणिः' इति सूक्तोक्तेः । तथा-'द्वीपमन्तर्जले तटम्' इत्युक्तेश्च । इतरस्माकस्माच्चिद्दीपान्तरात् इह द्वीपे उपगतमागमने । 'गमनार्थाः समभ्युपाड्भ्यः पराः कथिताः । 'उपगतोऽपि च मण्डलनाभिताम्' इति रघुवंशे । उप. गतः प्राप्त इति तदृत्तिः । पुनः किंभूतम् । पुरोऽने अनुरत्या अनुरागेण । 'रागोऽनुरागो. ऽनुरतिः' इति हैम्याम् । यः परीरम्भ आलिङ्गनं तस्यारम्भाय उपक्रमार्थ प्रसारिण: प्रसरण - शीलाः कराः किरणा इस्ताश्च यस्य । किंभूताः पभिन्यो वशाश्च : विकचवदना विकसितमुखाः । पुनः किंभूताः । स्फुटं प्रकटमुद्भूताः प्रादुर्भताः कण्टका अङ्करविशेषाः । ना. लीतः कण्टकाः स्युः । 'कण्टकः पद्मनाले' इति वचनात् । तथा-उद्तो रोमाञ्चो या. साम् । 'रोमाञ्चः कण्टको रोमविकारो रोमहर्षणम्' इति हैम्याम् । स्त्रीपुरुषयोरपि विशेष णानि स्युः ॥ इति सखिकथितरात्रिविरामविभातदिनकरोदयवर्णनम् ॥

Page #148

२ सर्गः
हीरसौभाग्यम् । आनन्दाद्वयवादमेदुरमना मध्ये सखीनामिति
प्रारब्धाभिनवोक्तियुक्तिरचना वाग्देवताश्रीजुषाम् । देवीनां जयवाहिनीव सुमनोवल्लीव वा वीरुधां
__ताराणां विधुमण्डलीव महिला कामप्यवाप श्रियम् ॥ १४१ ॥ सा महिला नाथी देवी सखीनां स्ववयसी(स्या)नां मध्ये स्थिता सती कामप्यनिर्व. चनीयां श्रियं शोभामवाय लेभे । किंभूता सा । आनन्दस्य प्रमोदस्य योऽद्वयवादोऽद्वैतता तेन मेदुरं पुष्टं मनो यस्याः । किभूतानां सखीनाम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेणारब्धाः प्रकाशिता अभिनवा नृतना उक्तयो वार्तास्तासां युक्तीनां योजनानां न्यायानां रचनाः संदर्भास्तैः कृत्वा तानु वा वाग्देवतायाः सरस्वत्याः श्रीजुषां शोभाभाजां वाग्वादिनीवद्वा लक्ष्मीभृताम् । केव कासां मध्ये श्रियमाप्नोति । देवीनां देवाङ्गनानां मध्ये जयवाहिनी इन्द्राणीव । पुनः केव । वीरुधां वल्लीनां मध्ये सुमनोवल्ली कल्पलतेव । ताराणां तारकाणाम् । 'भकनीनिकयोस्ताराः' इति लिङ्गानुशासने । पुंस्त्रीलिङ्गे ताराशब्दः । मध्ये विधुमण्डली चन्द्रविम्बमिव । 'कुवलयमृणालमण्डला' इति लिङ्गानुशासने मण्डलशब्दस्त्रिलिङ्गे ॥ यं प्रासूत शिवाहसाधुमथवा सौभाग्यदेवी पुनः
श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । नद्रालीक्रमसेविदेवविमलव्यावणिते हीरयु. क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गो द्वितीयोऽभवत् ॥ १४२॥ पण्डितदेवविमलगणिव्यावणिते हीरसौभाग्याभिधे महाकाव्ये हीरविजयसूरिचरिते द्वितीयः सर्गोऽभवत् जातः ॥
इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये कुंरानाथीमजस्वप्न-तजागरिका-ऋषभदेवभरतदिग्विजय-सखीकथितभरतदिग्विजयादि-रात्रिविरामदिनकरोदयवर्णनो नाम द्वितीयः सर्गः ॥
- तृतीयः सर्गः। कल्पद्रुमाङ्करमिवामरशैलभूमी
रत्नं विदूरधरणीव घनस्वनोत्थम् । · अन्तर्मदोदयमिवेभकपोलपाली
_ नाथी ततोऽवहत दोहदलक्षणं सा ॥ १ ॥ ततः स्वप्नदर्शनधर्मजागरिकरणानन्तरं सा कुंरामभ्यपनी नाथीदेवी दोहदलक्षणं गर्भ

Page #149

काव्यमाला।
मवहत धत्ते स्म । 'सुदक्षिणा दोहदलक्षणं दधौ' इति रघुवंशे । तथा 'गर्भस्तु गरभो. भ्रूणो दोहदलक्षणं च सः' इति हैम्यामपि । केव । अमरशैलभूमीव । यथा मेरुमही कल्पद्रुमाङ्करं सुरतरुप्ररोहं वहते । पुनः केव । विदूरधरणीव । यथा दिदूरपर्वतस्य पृ. थिवी । 'यथा विदूरीन्दिरदरतां गमी' इति नैषधे । घनवनोत्यं प्रावृट्समयप्रादुर्भतं पयोधरधीरगारवश्रवणसमुद्भूतं रत्नं वैदूर्य नाम मणि बिभर्ति । प्रावृट्काले हि सजलजल.. घरौजितगजिताकर्णनसमये एव विदरभूधरभूमौ वैदूर्यरत्नशलाकाः प्रादुर्भवन्तीति श्रुतिः । पुनः केव । इभकपोलपालीव । यथा गजेन्द्रगण्डस्थलम् । पालीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । यथा-'कालिन्दीकूलपालीषु' इति पाण्डवचरित्रे । अन्तर्मध्ये मदानां दानजलानामुदयं प्रादुर्भावं धत्ते । 'अन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः' इति रघौ ॥
श्रीमन्महेभ्यपुरुहूतपयोरुहाक्षी
नीराज्यमानवदना शरदिन्दुबिम्बैः । आसेदुषी शशिमुखी सुषमां दधाना
गर्भ पलालपिहितेक्षुशिशुं क्षमेव ॥ २ ॥ शुक्ती रसोद्भवमिवाम्बु धनावलीव ___ माणिक्यराशिमिव शैवलिनीशवेला । विद्याविशेषमिव विज्ञसभाप्तबिम्ब
प्रासादभूमिरिव वायुसखं शमीव ॥ ३ ॥ रक्ताङ्कपतिरिव कृष्णलताप्ररोह
मात्रेयदृष्टिरिव वल्लभमौषधीनाम् । धात्री निधानमिव शैलगुहेव सिंह कंसारिनामिकनकोशकुटीव शंभुम् ॥ ४ ॥
(त्रिभिर्विशेषकम्) धीमतः शोभाभाजो गणनातीतलक्ष्मीकलितस्य वा, महेभ्यानां अत्युच्चशिलोच्चयप्रमाणवारणपरिमाणसुवर्णवतां व्यवहारिणां मध्ये पुरुहूतस्य इन्द्रस्य सर्वेभ्योऽपि लक्ष्म्या अतिशायित्वात् कुंरासाधोः पयोरुहाक्षी कमलनयना स्त्री नाथी नामा पत्नी सुषुमां सातिशयिनी शोभामासेदुषी प्राप्तवती । लेभे इत्यर्थः । किंभूता। शशिमुखी चन्द्रानना। किं क्रियमाणा । शरदिन्दुबिम्बैः शरत्कालसंबन्धिमृगाङ्कमण्डलैः । अर्थात् वेधसा भ्रमणीक्रियाभिः । नीराज्यमानमारात्रिक क्रियमाणं वदनं मुखं यस्याः । पुनः किं कुर्वाणा । गर्भ धारयन्ती । केव । क्षमेव । यधा पलालैर्धान्यत्वग्भिः पिहितमाच्छादि.

Page #150

३ सर्गः . होरसौभाग्यम् । तमिक्षुशिशं बालरसालप्ररोहम् । 'क्षुः सादसालोऽसिपत्रकः' इति हैम्याम् । 'रसाल इक्षी चते च' इत्यनेकार्थः । 'पलालजालैः पिहितः स्वयं हि प्रकाशमासादयतीक्षुहिम्भः' इति ने पथे । तं धारयन्ती भी सुषमामासादयति इति सर्वत्र योज्यम् ॥ पुनः केव । शक्तिरिद । यथा शुक्तिका रसोद्भवं मौक्तिकम् । पुनः केव । घनावलीव । यथा मेघमाला अम्ब जलम् । पुनः केव । शैवलिनीशवेलेव । यथा समुद्रवेला माणिक्य. राजा रत्नमण्डलीम् । पुनः केव । विज्ञसभेव । यथा विज्ञानां पण्डितानां सभा समाजः श्रेणी वा विद्यानां विशेषं रहस्यमुपनिषदं वा । 'ब्राह्मीय दौर्जनी संसद्धन्दनीया समेखला' इति चम्पूकथायाम् । पुनः केव । प्रामादभूमिरिद । यथा प्रासादस्य जैनविहारस्य भूमिः गर्भागारक्षोणी आप्तस्थाहतो बिम्ब प्रतिमाम् । बाहुल्येऽपि मूलनायकस्यैवैक्येनैकमेवाप्तबिम्बमिति । पुन: केव । शमीव। यथा शमी 'खेजडी'नामातरुर्वायुसखं कृशानुम् ॥ पुनः केव । रक्ताङ्गपङ्गिरिव । यथा विद्रुममालिका कृष्णलतायाः 'कालीवेलि' इति प्रसिद्धायाः प्ररोहमङ्करम् । पुनः केव । आत्रेयदृष्टिरिव । यथा अत्रेर्मुनिविशेषस्येयमात्रेयी सा चासो दृष्टिश्च । अत्रिनामतापससंबन्धिनी दृक 1 औषधीनां वल्लभं विधम् । 'विधुरविहग्ज:' इति हैम्याम् । 'अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः' इति रघौ । 'अत्रिजातस्य या मूर्तिः शशिनः सजनस्य च' इति चम्पूकथायाम् । पुनः केव। धात्रीव । यथा भूमिनिधानम् । पुन: केव । शैलगुहेव । यथा गिरिकन्दरा केसरिणं सिंहम् । पुनः केव । कंसारिनाभिकजकोशकुटीव । यथा कंसारेः कृष्णस्य नाभिस्तत्रोद्भुतं यत्कर्ज कमलं तस्य कोशः कुनलं स एव कुटी पर्णतृणाच्छादितसदनं सा शंभु ब्रह्माणम् ! 'शंभुर्ब्रह्माईतोः शिवे' । 'नारावर्णनाभ्यम्भोरुहकुहरकुटीमधिशयानस्य' इति चम्पूकथायाम् । प्रागुक्तमस्ति । नाभिभवत्वेनेयमुपमा । 'नाभिपद्मात्मभूरपि' इति हैम्याम् ॥ इति गर्भाधानम् ॥
एकातपत्रमिह. यत्तनुजो विधाता
साम्राज्यमिन्दुविशदं जिनशासनस्य । शीतांशुमण्डलमितीव सितातपत्री
कर्तुं स्वमूर्धनि तया स्पृहयांबभूवे ॥ ५ ॥ तया नाथीदेव्या स्वमूर्धनि निजमस्तके । उत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः शीतांशुमण्डलं चन्द्रविम्बं सितातपत्रीकर्तुः श्वेतच्छत्रं विधातुं स्पृहयांबभूवे आचकाङ्के । इति किम् । यत्तनुजो यस्यास्तनुजः पुत्रो जिनशासनस्य इह भूमण्डले एकमद्वितीयमातपत्रं छत्रं विधाता करिष्यतीति । किंभूतम् । इन्दुविशदं चन्द्रकलोज्ज्वलम् ॥
प्रेम्णा गुणाननुगुणीकृतवेणुवीणा
एणीदृशः सुमनसामदसीयसूनोः । गास्यन्ति ताभिरिति कीव(?)तया विधातुं
सौहार्दमम्बुजशा हृदि काम्यते स्म ॥ ६ ॥

Page #151

काव्यमाला।
तया अम्बुजशा नलिननयनया । उत्प्रेक्ष्यते । इति किं कारणात्ताभिः सुरीभिः सार्ध सौहार्दै मैत्र्यं विधातुं कर्तुं हृदि चित्ते काम्यते स्म वाञ्छयते स्म । इति किम् । यददसीयसूनो थीनन्दनस्य गुणान् शमदमसंयमगाम्भीर्यधैयाँदार्यस्थैर्यादिकान् सुमनसां देवानां तादृशापरानन्यागण्यग्रामगानश्रवणेन निजस्त्रैणोपरि नाभ्यसूयन्ति प्रत्युत प्रमोदन्ते इति सुमनसः । तेषामेणीदृशो वशादेव्यः प्रेम्णा हृदयहार्दन स्नेहेन गास्यन्ति । किंभूता देव्यः । अनुगुणीकृताः स्वस्वरानुयायिनीविहिता निजालाप्रसदृशीकृता वेणवो वंशास्तथा वीणा याभिः ॥
शौण्डीर्यचक्रमणचारिमदानलीला
श्रीभिर्यतो मम सुतस्तमधो विधाता । आरोढुमन्तरिति जम्भनिशुम्भकुम्भि- . . . .
कुम्भस्थले किमनया हृदि काम्यते स्म ॥ ७ ॥ अनया नाथीदेव्या । किमुत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः जम्भनिशुम्भस्य शक्रस्य कुम्भिन ऐ. रावणस्य कुम्भस्थले स्कन्धप्रदेशे आरोढुं चरितु काम्यते स्म चकमे । कुम्भस्थले चढित्वा उपवेष्टुं वाञ्छ्यते स्मेत्यर्थः । यतो यस्मात्कारणात् । शौण्डीर्यस्य पराक्रमस्य । 'पौरुषं विक्रमः शौर्य शौण्डीर्य च पराक्रम' इति हैम्याम् । तथा-चमणचारिम्णो मन्थरगतिविलासमञ्जुलत्वस्य, तथा-दानस्य विश्राणनस्य मदवारिणो वा, लीला आधिक्यातिशयविलासास्तासां श्रीभिः कृत्वा मम सुतो नन्दनस्तमैरावणमधो विधाता अधः कर्ता। तिरस्करिष्यतीत्यर्थः ॥
यत्तत्सुतो मधुरिवावनिजत्रजानां ___ कर्ता यशःसुरभिदिग्वलयः प्रबोधम् । प्रीति प्रणेतुमृतुना किमिति स्मितास्या
ग्रीष्माग्रजेन सह कामयते स चित्ते ॥ ८ ॥ यद्यस्मात्कारणात् तत्सुतस्तस्या नाथीदेव्याः सुतः पुत्रः, मधुरिव वसन्तसमयवत् अ. वनौ पृथिव्यां जाता अवनिजा जना द्रुमाश्च । 'भुविदिविजमहि(ही ?)यम्' इत्यजितशान्तिस्तववचनात् । भुविजा जना दिविजा देवाः अलुक्समासेन नामानि यथा “दिविषदो देवाः' 'क्षितिरुहः कारस्करो विष्टरः' इति हैम्याम् । तथा 'नृत्यन्ति भीमानुजगोजभाजः'। भीमानुजोऽर्जुनः स एव गोजः शाखी तं भजन्ते इति विदग्धमुखमण्डने। तेषां व्रजास्तेषां प्रबोधं प्रतिवोधं विकाशं कर्ता करिष्यति । किंभूतस्तत्सुतः । यशोभिः कीर्तिभिः सुरभि सुगन्धं वासितं दिग्वलयं दिशां विभागो यस्मात् । अथ वा । यशःसुरभीकृत. दिग्वलयः यशसा स्वकीर्त्या सुरभीकृतं सकलदिमण्डलं येन । कृतमध्यमपदस्य लोपे निमित्ताभावे नैमित्तिकस्याप्यभावः । कृधातौ परे च्चिप्रत्यय निमित्ते गते दीर्घस्याप्यभावो जात

Page #152

३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । इति । सुरभिदिग्वलयो वसन्तोऽपि । विविधविकसिततरुकुसुमपरिमलेः सुगन्धी कृताखिलदिक्चक्रः स्यात् । इति हेतोः स्मितास्या हसितवदना नाथीदेवी ग्रीष्माग्रजेन निदाघसमयबद्धधात्रा उष्णकालात्प्रथमजत्वेन वसन्तानन्तर हि ग्रीष्मसमयोद्भवनात् । ऋतुना वसन्तऋतुना समं साधै प्रीतिं नेहं प्रणेतुं कर्तुं हृदि चित्ते कामयते स्म ईहते स्म ॥
तस्याः सुतो रविरिवाम्बुजपाणिविश्व
चक्षुः प्रबोधकरकृत्ततमा महखी। भावी यतः किमिति पद्मदृशा च काझे
तन्मण्डलं स्वसदनेऽनिशमुजिहानम् ॥ ९॥ यतः कारणात्तस्या नाथीदेव्याः सुतः पुत्रो रविर्भानुमानिव अम्बुजे पद्मे इव पाणी हस्तो यस्य । तया-अम्बुजमाकृत्या कमलं पाणौ यस्य । तथा-विश्वस्य जगजनस्य धर्ममागंप्रकाशकत्वेन चक्षुरिव चक्षुः । तथा प्रबोधं तत्त्वज्ञानं तस्य करः कारकः । प्रतिबोधदायक इत्यर्थः । तथा कृत्तं छिनं तमः पापमज्ञानं वा येन स तादृशो भावी भविष्यति । रवि. स्तु-कमलकलितकरः जगच्चक्षुर्नामा । प्रबोधो विनिद्रता जागरणं तत्कारकः दलितान्धकारश्च वर्तते । पुनः किंभूतः । महस्वी प्रतापवान् । कुदृशामधृष्यः । अथ वाउत्सववान् । उत्सववाच्यपि महःशब्दः सकारान्तोऽप्यस्ति । यथा नैषधे–'एनं महस्विनमुपैहि सदारुणोच्चैः' इति । महस्विनमुत्सववन्तामेति तद्वृत्तिः । यत्र यत्रैष व्रजति तत्र तत्रोत्सवपरम्पराः पदे पदे भविष्यन्तीत्यर्थः । रविरपि तेजस्वी इति हेतोः किमुस्प्रेक्ष्यते । पद्मशा कमललोचनया नाथीदेव्या तया तन्मण्डलं रविबिम्बमनिशमहोरात्रं स्वसदने निजमन्दिरे उजिहानमुदयमानं चकाङ्के वाञ्छितम् ॥
स्वः सानुमन्तमधिरोदुमथात्मदर्शी.. कर्तु विधुं पुनरपांपतिमुत्तरीतुम् । सिद्धालयेष्वपि समाजयितुं जिनान्सा
गर्भानुभावत इयेप यथार्हदम्बा ॥ १० ॥ सा नाथी गर्भानुभावतः शुभगर्भप्रभावात् स्वः सानुमन्तं सुमेरुम् । 'रत्नसानुः सुमेरुः स्वः स्वर्गिकाञ्चनतो गिरिः' इति हैम्याम् । अधिरोढुमध्यासितुं चढितुम् । अथ पुनविधुं चन्द्रमसमात्मदर्शीकतु दर्पणं विधातुम् । स्वाननविलोकनायेति शेषः । पुनरन्यत् । अपांपतिं समुद्रमुत्तरीतुं स्वभुजाभ्यामखिलमपि जलमाक्रम्य तीा परतटे प्रयातुम् । अपि पुनः सिद्धालयेषु शाश्वतजिनप्रासादेषु जिनान् शाश्वतनाममाज ऋषभवर्धमानचन्द्राननवारिषेणान् तीर्थकृत्प्रतिमाः सभाजयितुं पूजयितुम् । 'सभाजनं तत्र ससर्ज तेषां सभाजने पश्यति विस्मिते सा' इति नैषधे । सभाजन पूजनमिति तद्वत्तिः । 'सभाजनार्थ

Page #153

९२
काव्यमाला।
सभाजयति' इति क्रियाकलापे । तथा 'ध्रुवा विनिर्दिश्य सभा सभाजितम्' इत्यपि नैषधे । सभया सभाजनेन सभाजितं पूजितमिति तद्वत्तिः । अथ प्रस्तुतम्। इष पूर्वोक्तं मन्द. राधिरोहणादि सर्वमपि वाञ्छति स्म । केव । अर्हदम्वेव । यया जिनजननी श्रीजिनमभानुभावात् पूर्वोक्तप्रकारानन्यानपि शुभदोहदोद्भुतप्रकारान् का इति स्म ॥ इति दोहदाः॥
तद्दोहदप्रकरपूर्तिविधौ सुपर्व__ वल्लया विधेरिह तथा स्पृहया व्यलासि । श्रेयोवतामिव ततिः परिपूर्णकामा
जज्ञे यथानतिचिरादियमायताक्षी ॥ ११ ॥ इहास्मिञ्जगति तस्या गर्भवत्याः दोहदानां गर्भानुभावोद्भूताभिलाषाणां प्रकरस्य समूहस्य प्रपूर्तिविधी प्रकर्षेण संपूर्णीकरणप्रकारे सुपर्ववल्या कल्पलतातुल्यया विधेर्जगत्सृष्टिकर्तुः स्पृहया वाञ्छया तथा तेन प्रकारेण व्यलासि विलसितं प्रवृत्तम् । तथा कथम् । यथा आयताक्षी आयते प्रसूतिप्रमाणे कर्णान्तं यावत्प्रसूते वा अक्षिणी नेत्रे • यस्याः सा इयं नाथी अनतिचिरात्स्तोककालादेव परिपूर्णकामा संपूर्णीभूताभिलाषा निवृत्तमनोरथा जझे जाता । केव । श्रेयोवतां ततिरिव । यथा पुण्यात्यानां जनानां श्रेणी अभिलाषावि. भवनानन्तरं त्वरितं प्रबलपुण्यवत्त्वात्पूर्णमनोरथा जायते ॥
सा दोहदोदयकृशीकृततत्प्रपूर्ति
संप्रापितोपचयसंचरचारिमश्रीः । भाति स्म फाल्गुनविपत्रितचैत्रसान्द्री
भूतावनीरुहततिविपिनस्थलीव ॥ १२ ॥ सा नाथी भाति स्म । किंभूता । पूर्व तेषां दोहदानां जगत्प्रशस्यानामुदयेनाविर्भावेन कृशीकृता दुर्बला विहिता पश्चाच्चं तेषां दोहदानां प्रपूर्त्या प्रकर्षेण पूरणेन संपूर्णीभवनेन संप्रापितः सम्यकप्रकारेण लम्भित आसादितो वा उपचयः पुष्टिर्यस्य येन ना तादृशस्य संचरस्य देहस्य चारिम्णो मनोहरतायाः श्रीर्यस्याः, चारुत्वयुक्ता लक्ष्मीर्यस्याः सा वा, समासान्तविधेरनित्यत्वात् । केव । विपिनस्थलीव यथा वनभूमि ति । किंभूता वनस्थली। प्रथमं फाल्गुनेन फाल्गुनिकमासेन विगतानि पत्राणि पर्णानि येभ्यस्ते विपत्राः। विपत्रान् करोतीति विपत्रयति । 'तत्करोति तदाचष्टे' इतीप्रत्ययः । विपश्यन्ते स्म इति विपत्रिताः । अथवा । विपत्रत्वं संजातमेष्वेषां वा । 'इतो जाताथै' इतीत प्रत्ययेऽपि । विपत्रिताः पत्ररहिताः कृता इत्यर्थः । पश्चाच्चैत्रेण मधुमासेन सान्द्रीभूताः पल्लवपुष्पफले. घनच्छाया जाता अवनीरुहा वृक्षास्ते विद्यन्ते यस्यां सा ॥
निस्तीर्य दोहदभवातिमथैणचक्षु
र्मेदवितामवयवेषु बभौ वहन्ती ।।

Page #154

३ सर्गः) . हीरसौभाग्यम् ।
स्मेरद्दलैरुपचिता नवशारदीन
_ नालीकिनीवदतिवाहितवारिवाहा ॥ १३ ॥ __ अथ दोहदपूर्णीभवनानन्तरम् । एणचक्षुर्मगनेत्रा नाथी अवयवेष्वङ्गेषु मेदस्वितां पुष्टि वहन्ती विभ्रती सती वभौ राजते स्म । किं कृत्वा । दोइदेभ्यो गानुभावोत्पन्नविविधाभिलाषेभ्यो भवामुत्पनामातै पीडां चिन्तां वा निस्तीर्य निरस्य । किंवत् । नवशारदीननाली किनीवत् । यथा नवा नूतना शारदीना शरत्कालसंबन्धिनी नालीकिनी कमलिनी स्मेरद्भिविकसद्भिः । 'स्मेरदम्भोरुहाराम' इति पाण्डवचरित्रे । दलैः पत्रैरुपचिता पुष्टा कृता । पुनः किंभता । अतिवाहितो वारिवाहो मेघसमयो यया । 'वर्षासु कमलानि शीर्यन्ते विद्राणपङ्कजसरसि' इति चम्पूकथायाम्। 'त्रिदिवसमुद्भवन्ति प्रोन्मीलत्सु नीलनी. रजेघु शरच्छीकटाक्षेष्विव' इत्यपि चम्पूकथायाम् ।
शुद्धां क्रियां विदधतामधिभूर्यदेष
भावीरितः किमिति भागवतैः प्रतापैः ।। · आनन्दपूर्वविमलव्रतिवासवस्तां
प्राग्जन्मनः समय एव समुद्दधार ॥ १५ ॥ आनन्द इति शब्दः पूर्व यस्य तादृशो विमलः एतावता आनन्दविमलनामा वतिनां साधूनां मध्ये वासवः शक्रः सुरीन्दः जन्मनः प्राक्समये एवार्थात् श्रीहीरविजयसूरिजन्मकालात्प्राक् पूर्वकमेव निर्दोषां निरवद्यां क्रियामनुष्ठानमुद्दधार समुद्धरति स्म । एतावता हीरकुमारे गर्भेऽवतीर्णमात्र एवानन्दविमलसूरिः क्रियोद्धारं कृतवानित्यर्थः । किमुत्प्रेक्ष्यते। भागवतैर्भविष्यत्सरिसंबन्धिभिः प्रतापैः प्रभावैर्माहात्म्यैः । स प्रतापः प्रभाववत्' इति है. भ्याम् । इति हेतोः ईरितः प्रेरितः किम् । यत्कारणात् एष हीरविजयसरिः शुद्धां निर्मला क्रियामनुष्ठानं विदधतां साधूनामधिभूरधिपतिर्भावी स्वामी भविष्यति । प्रागित्यव्ययम् ॥ .
कालांगुरुद्रवकरम्बितगन्धधूली
पत्रावलीकलितपाण्डरगण्डभाजा । छायाधरः शरदपास्तपयोदरोधो
. ऽवश्याय दीधितिरहस्यत तन्मुखेन ॥ १५ ॥ तन्मुखेन नाथीवदनेन अवश्यायदोधितिहिमयुतिः । 'अवश्यायस्तु तुहिनं प्रालेय मि. हिका हिमम्' इति हैम्याम् । अहस्यत इसितः । तिरस्कृत इत्यर्थः । किंमतेन तन्मुखेःन । कालागुरुद्रवेण काकतुण्डस्य पयसा पड्केन वा करम्बिताया व्याप्ताया गन्धधूल्याकस्तुर्याः पत्रावलीभिः कलितो संयुतौ । तथा-गर्भानुभावात्पाण्डुरौ विशदौ मण्डौ कपोली भजतीति भाक् तेन भाजा उल्लसद्बहलमृगमदजललिखितविचित्रपत्रमङ्गमव्यविपुलकपोलमण्डलेन मुखेन । 'शशाङ्कमन्तःस्फुरत्कलङ्कमुपहसन्ती' इति चम्पूकथायाम् ।

Page #155

९४
काव्यमाला।
किंभूतश्चन्द्रः । छायामन्तःश्यामतां धरतीति । पुनः किंभूतः । शरदा घनात्ययेन अ. पास्तो निराकृतः पयोदानां मेघानाम् । 'प्रावृषेण्यो घनो जलदायी न शारदः' । यत उक्तम्-'अन्ये ते [खलु नीरदा] जलधरास्तृष्णां विनिम्नन्ति ये भ्रातश्चातक किं वृथात्र रटितैः खिन्नोऽसि विश्राम्यताम् । मेघः शारद एष काशधवलः पानीयरिक्तोदरो गर्जत्येव हि केवलं भृशमपां नो बिन्दुमुद्यच्छति ॥ इति वष्पीहाष्टके । अतः पयोदनाम सार्थकम् । रोधो रुन्धनं यस्याः ॥
लीलाचलद्दलगणा विगलन्मरन्द
लुभ्यन्निलीनमधुपा सितपद्मपतिः । प्रस्पन्दमाननयनेन सविभ्रमभू
भाजा यदीयवदनेन विडम्ब्यते.स्म ॥ १६ ॥ यदीयवदनेन गर्भसमयत्वात् पाण्डिममण्डितेन नाथीमुखेन सितंपद्मपतिः कुमुदमण्डली। 'श्वेते तु तत्र कुमुदम्' इति हैम्याम् । विडम्ब्यते स्म अनुक्रियते स्म । 'पुण्डरीकातपत्रस्तं विकसत्कासचामरः । ऋतुर्विडम्बयामास न पुनः प्राप तच्छियम् ॥' इति रघौ । शरदृतुस्तं रघु राजानं विडम्बयामास । अत्र चामरादिभिरनुचकार, परं तलक्ष्मी न प्रापेति तद्वृत्तिः । किंभूतेन वदनेन । प्रस्पन्दमाने स्वभावचपले नयने लोचने यस्मिन् । 'प्रस्पन्दमानपरुषेतरतारमन्तश्चक्षुस्तव प्रचलितभ्रमरं च पद्मम्' इति रघौ । पुनः किंभूतेन मुखेन । सह विभ्रमेण विलासेन वर्तते तादृशी भ्रुवं नयनोरोमपद्धति भजतीति । किंभता सितपद्मपतिः । लीलया नातिशयेन मन्दमरुत्प्रेरणया चलतां लोलीभवतां दलानां प. त्राणां गणो यत्र । पुनः किंभूता । विगलन्तो निष्पतन्तो ये मरन्दा मधूनि तदर्थ लुभ्यन्तो लोलुपीभवन्तोऽतं एव निलीनाः कोशान्तानेश्चलीभय स्थिता मधुपा भ्रमरा यस्याम् । तादृशी कुमुदावली सगर्भत्वेन पाण्डुरमुखस्योपमानमिदम् । स्वभावमुखस्यान्योऽर्थः । निःसरन्मधुकृते लुब्धीभवतां निलीनानां च भृङ्गाणामासितमवस्थितं यत्र तादृक् पद्मपतिः हसिता ॥
नीलारविन्दनयना कलमावदाता
बन्धूकदन्तवसना सितकान्तिवना । कासस्मिता कुमुदिनी सुरभिमराल
लीलागतिः सरसि वाजनि सा तदानीम् ॥ १७ ॥ सा नाथी तदानीं तस्मिन् गर्भाधानसमये शरदिव घनात्ययसमय इव अजनि संजाता। किंभूता नाथी देवी शरच । नीलारविन्दे इन्दीवरे । 'नीले तु स्यादिन्दीवरम्' इति है. म्याम् । उत्पले तद्वत्ते एव वा नयने यस्याः । पुनः किंभूता । कलमा कलमनामशालयः तद्वत्तैश्चावदाता गौरकान्तिः। पुनः किंभता । बन्धकानि बन्धुजीवकतरुकुसुमानि म

Page #156

३ सर्गः]
।
हीरसौमाग्यम् ।
ध्याह एव विकसनशीलानि 'विपोरियां' इति लोके प्रसिद्धानि । 'बन्धूकप्रसवारुणाम्बरधराम्' इति लघुस्तवे । तथा 'बन्धकबन्धूभवदेतदस्या मुखेन्दुनानेन सहोज्जिहानाम्' इति नैषधेऽपि । तद्वत्तान्येव वा दन्तवसनमधरो यस्याः । पुनः किंभता । सिता उज्ज्वला कान्तिर्यस्य तादृक् वकं मुखं यस्याः । पक्षे सितकान्तिश्चन्द्र एव वदनं यस्याः । पुनः किंभूता। काशः ईषीकाः कासाः प्रसिद्धास्तद्वत्ते एव स्मितमीपद्धसितं यस्याः । पुनः किंभूता । कुमुदिन्यः कैरविण्यस्तथा ताभिश्च सुरमिः सुगन्धिः । पुनः किंभूता । मराला राजहंसास्तद्वत्तेषां च लीलया मन्थरतया गतिर्गमनं यस्यां वा । वर्षासु हंसा मानससरसि यान्ति । 'प्रोषितकलहंसवयसि' इति चम्पूकथायां मेघवर्णने । प्रोषिता मानसं प्रति प्रस्थापिताः कलहंसा एव वयांसि पक्षिणो येनेति तहिपनके । तथा 'शरदि पुनरत्रायान्ति' इति कविसमयः ॥
माणिक्यभूषणगणैर्न तदा कदाचि- त्खेदोदयाद्वपुरभूष्यत चन्द्रमुख्या। क्रीडागतामंरकरावचिताम्बुजातां
जानेऽनुयातुमनसा सरितं सुराणाम् ॥ १८ ॥ तदा गर्भसमये चन्द्रमुख्या नाथीदेव्या विधुवदनया कदाचिदपि माणिक्यानां मणीनामुपलक्षणात्स्वर्णरजतादीनां भूषणानामाभरणानां गणैः समूहैः वपुः स्वशरीरं नाभूष्यत न भूषितं नालंकृतवती(?) । अल्पशब्दस्त्वभावस्यैव वाची। नालंचक्रे । कस्मात् । खेदोदयात् गर्भधारणनिर्वेदाविर्भावात् । तत्राहमेवं जाने उत्प्रेक्ष्यते वा । क्रीडाथै जलावगाहलीलाकृते आगतानाममराणामर्थाद्देवीसखानां देवानां करैर्हस्तैरवचितानि स्वप्रियाहारावतंसादिक्रियाकृते चुण्टितानि-। गृहीतानीत्यर्थः । अम्बुजानि कमलानि यस्यां तादृशीं . सुराणां सरितं देवनदी स्वर्गङ्गामनुयातुं स्वेनानुकतुकामयेव । अत्र जाने इवार्थे ।
रेजे. स्तनाननविनीलिममञ्जुलेन ___ यस्याः समुज्ज्वलपयोधरयामलेन । केलीकृते मरकिताङ्कितसानुनेव
रौप्येण शैलयुगलेन मनोभवस्य ॥ १९ ॥ यस्या गर्भवत्याः समुज्ज्वलेन गर्भानुभावात्पाण्डुरीभूतेन पयोधरयामलेन स्तनद्वन्द्वन रेजे । तथा-'ऐरावतमस्तकपिण्डपाण्डुरमुच्चच्चुकश्यामलिनालंकृतम् आपूर्वमाणमन्तःक्षीरेण क्षणमखिद्यत पयोधरद्वन्द्वमुद्वहन्ती' इति चम्पूकथायाम् । किंभूतेन । स्तनाननयोश्चूचुकयोविनीलिम्न प्रकृष्टश्यामत्वेन मझुलेन मनोज्ञेन । इवोत्प्रेक्ष्यते । मनोमवस्य कामस्य केलीकृते क्रीडाथै रौप्येण रजतसंवन्धिना शैलयुगेन गिरियुग्मेनेव । किंभूतेन । मरकतैरश्मगर्भिनीलमणिभिरङ्कितं कलितम् । रचितमित्यर्थः । सानु शिखरं यत्र ॥

Page #157

काव्यमाला ।
यस्याः समेचकिमचूचुकचचुरेण
व्यभ्राजि शुभ्रिमभृता स्तनयोयेन । यन्मानसाश्रयनिवासिरतीशरत्यो
विप्रो विनोदमधुपाङ्ककुमुद्युगेन ॥ २० ॥ प्रेम्णा प्रणेतुमजरामरतां प्रसद्य
विश्राणितेन विधिना कुसुमायुधेन । रौप्येण नीलदृषदां दधता पिधानं
पीयूषपूर्णकलशीयुगलेन किं वा ॥ २१ ॥ . यस्या गुर्विण्याः स्तनयोयेन व्यभ्राजि शुशुभे । किंभूतेन । सह. मेचकिम्ना श्यामलत्वेन वर्तेते ये ते समेचकिमनी कृष्णत्वकलिते तादृशे चूचुके स्तनवृन्ते ताभ्यां चनुरेण मनोहारिणा । पुनः किंभूतेन । शुभ्रिमाणं पाण्डुरतां विभीति । तत्र वयमेवं विद्मः । उत्प्रेक्षामहे वा । यन्मानसं नापीचित्तं तदेवाश्रयः स्थानं गृहं वा तत्र निवसनशीलयो रतीशरत्योः स्मरतद्भार्ययोः विनोदार्थ क्रीडाकृते मधुकरा भ्रमरा अङ्के कोडे सन्त्यस्येति तादृशा कुमुद्युगेन कैरवद्वयेनैव किं वा । अथ वा प्रसद्य प्रसन्नीभूय विधिना ब्रह्मणा कुसुमायुधस्य मदनस्य विश्राणितेन प्रदत्तेन रौप्येण राजतेन रजतसंबन्धिना पीयूषपूर्णेन अमृतभृतेन सुधारसपरिपूरितेन कलशीयुगेन कुम्भीद्वयेनेव । कुम्भकलशशब्दौ पुंस्त्रीलिङ्गे । 'अवलम्बितकर्णशष्कुलीकलशी कं रचयन्नवोचत' इति नैषधे । कलशीयुगेन किंकुर्वता । नीलषदां हरिन्मणीनां पिधानं दधता विभ्रता । किं कर्तुः दत्तेन । प्रेम्णा पितामहत्वस्नेहेन अजरामरतां जरामरणरांहित्यं प्रणेतुं कर्तुम् ॥ युग्मम् ॥
पीनस्तनद्वयममेचकितं पयोभि___ स्तस्याः क्षणं क्षणमपूर्यत गर्भवत्याः। सान्दै रसैरिव विकस्वरकैरविण्याः
कोशद्विकं विशदिमश्रियमुद्वहन्त्याः ॥ २२ ॥ तस्या गर्भवत्या गुर्विण्याः पीनं पुष्टं तथा अमेचकितं पाण्डुरीभूतं स्तनद्वयं कुचद्वन्द्वं क्षणं क्षणं पयोभिः स्तन्यैः । दुग्धैरित्यर्थः । अपूर्यत पूर्ण जायते स्म । निभृतं नियते स्म । किमिव कोशद्विकमिव । यथा विकस्वराया विकसनशीलायाः । 'प्रभातेऽम्भोजिनीवासि कि चाकस्माद्विकस्वरा' इति पाण्डवचरित्रे । कैरविण्याः कुमुदिन्याः मुकुलयुगलं क्षणं क्षणं सान्द्रहलैर्घनै रसैर्मकरन्दैः संपूर्यते । किं कुर्वत्याः कैरविण्याः । विशदिनः श्वेततायाः श्रियं शोमां तस्या अप्यर्थध्वनिः । विशदिना सतीत्वेन । 'असूर्यपश्या राजदाराः' इति वचनात् । नैर्मल्येन पावित्र्येण वा युक्तां श्रियं लक्ष्मीमिन्दिरां वा उद्वहन्त्या बिभ्राणायाः॥

Page #158

३ सर्गः] - हीरसौभाग्यम् ।।
दम्भोलिभूषणभरोद्भवदंशुचाप___ चंक्राङ्कितेन पयसा परिपूरितेन । आदीयते किमु समुन्नमता चकोर
चक्षुःपयोधरयुगेन पयोधरश्रीः ॥ २३ ॥ चकोरी चकोरश्च चकोरौं । 'पुमान् स्त्रिया' स्त्रिया सहोतो पुमान् शिष्यते न स्वी इति प्रक्रियासूत्रेण चकोरौ 'तयोश्चक्षुषी इव रके चक्षुषी नेत्रे यस्यास्तस्याः । पयोधरयुगेन स्तनद्वन्द्वेन । किमूत्प्रेक्ष्यते। पयोधराणां जलवाहानां मेघानां श्री लक्ष्मी: शोभा वा आदीयते किमु गृह्यते इव । किंभूतेन पयोधरयुगेन । दम्भोलीनां वज्ररत्नानामाभरणानां भराद्वन्दादुद्भवन्तः प्रकटाः जायमाना ये निःसरन्तो वा अंशवः किरणास्तैः । अथोत् प्रारब्धेन चापचक्रेण धनुर्मण्डलेन अङ्कितेन कलितेन । 'उल्लसन्मयूखमञ्जरीरचितेन्द्रचापचक्राण्याभरणानि' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'वृता विभूषामणिरश्मिकार्मुकैः' इति नैषधेऽपि । पुनः किंभूतेन । सं सम्यक् संमीचीनं यथा स्यात्तथा उन्नमता उच्चैर्भव. ता उन्नतीभवता च । पुनः किंभूतेन । पयसा स्तन्येन पानीयेन च परि सामम्त्येन पूरितेन भृतेन ॥ इति कपोलतनादिपाण्डिमा स्तनयोः पयःपूर्णत्वं च ॥
संपूर्णचन्द्रवदना प्रसवोन्मुखत्वं
पूर्णेऽथ गर्भसमये बिभरांबभूव । . वर्षाभिमुख्यमुपकण्ठवितिष्ठमान- . . ज्येष्ठोन्मुखीकृतजनाम्बुदमण्डलीव ॥ २४ ॥ अथ सार्धसप्तदिनाधिकनवसांसपूर्णीभवनोत्तरं संपूर्णः षोडशकलाकलितः पूर्णिमासंबन्धी । चेदेकयापि कलया यत्रेन्दु_नः स्यात्सा तिथिरनुमितिरित्युच्यते । 'कलाहीने त्वनुमितिः' इति हैमीवचनात् । पूर्णिमायामेव संपूर्णश्चन्द्रः स्यादतः संपूर्णचन्द्रवदनेति। तेन पूर्णिमायामभ्युदितो यश्चन्द्रस्तद्वद्वदनं वक्रं यस्याः पार्वणेन्दुमुखी सा नाथी गर्भस्य समये काले पूर्णे परिपूर्तिभावं प्राप्ते सति सार्धसप्तदिनाधिकनवसु मासेषु संपूर्णीभूतेषु सत्सु प्रसवस्य संतानजननस्य उन्मुखतां बिभरांवभूव धारयामास दधाति स्म । केव । अम्बुदमण्डलीव । यथा मेघमाला कादाम्बनी वर्षणं वर्षः वृष्टिस्तत्याभिमुख्यं वर्षणसंमुखतां धत्ते । किंभूता सा कादम्बिनी च । उपकण्ठे समोपे वितिष्ठमानाः स्थितिं कुर्वाणा ज्येष्ठाः कुलवृद्धत्रियो ज्येष्टमासश्च यस्याः । पुनः केंभूता! उन्मुखीभूता गर्भानुभावावगतलोकोत्तरप्रभावसंतानावलोकनार्थमुत्कण्ठीकृता उच्चमुखाश्च कृताः । वर्षाकाले हि लोका उन्मुखीभूय मेघागम विलोकन्ते । यथा बम्पूकथायाम्'तिरस्कृतशशाकान्तिकलापोच्चमुखमण्डलाः' । अथ तटिप्पनकम्-त्रियः वर्षाश्च किंभूताः । तिरस्कृतः शशाइस्य कान्तिकलाप: शोभासमुदायो येन तादृशमुनमुन्नतं
१३

Page #159

९८
काव्यमाला।
भुखमण्डलं यासां तथा तिरस्कृता आच्छादिता शशाङ्कस्य चन्द्रस्य कान्तिश्रन्द्रिका याभिस्तथा काय पयोवाइपानीयाय लापाः कुटुम्बीजनजेगीयमानरासकातरुच्चं मेघागमविलोकनार्थमूर्ध्व मुखं वदनं येषां तादृशा मण्डला देशा यासु इति । तादृशा जना विश्वलोकाश्च यया ॥
वंश्यैः सुधाशनचिकित्सकयोरिवाभ
भूत्याविनिर्मितिविशारदतां दधानैः। . अध्यूपिरेऽखिलभिषग्वृषभैर्महेभ्य:
जम्भद्विषद्भवनगर्भभुवः प्रदेशाः ॥ २५ ॥... अर्भस्य बालकस्य भूत्याया विनिर्मिती करणे विशारदतां पाण्डित्यं दधानैर्बिभ्रद्भिः अखिलेषु समग्रेषु भिषक्षु वैद्येषु प्रधानत्वाद्वषभाः पुङ्गवास्तैः । दायीप्रमुखरित्यर्थः । तथा 'कुमारभृत्याकुशलैरधिष्ठिते भिषरिभराप्तैरथ गर्भवेदमनि' इति रघौ । महेभ्येषु महाव्यवहारिषु जम्भद्विषतः शक्रस्य सर्वोत्कृष्टत्वात्कुंरासाहस्य भवनस्य गेहस्य गर्भभुवो मध्यभूमेः प्रदेशा विभागा अध्यूर्षिरे । आशिश्रियिरे । संश्रिताः । उत्प्रेक्ष्यते । वैद्यैः सुधाशनानां देवानां चिकित्सकयोवैद्ययोर्दस्रयोः स्वर्लोकवैद्ययोर्वश्यैर्गोत्रे समुत्पनैरिव ॥ इति प्रसवसमयः ॥
लग्नं गुरौ शिखिनि शीलति युग्मनाम ।
भूमीभवे भजति खिड्ग इवाथ कन्याम् । याते तुलां सितमरीचिसुते सिते च . सूरेऽपि सारस इवालिविलासशीले ॥ २६ ॥ राही पुनः सुकृतिनीव धनं प्रपन्ने । ___ पत्यौ रतेरिव विधौ मकराश्रयेव । मीनं शनी सलिलवन्मदयत्यदीन
मित्थं ग्रहेषु तदयाभ्युदयावहेषु ॥ २७ ॥ विश्वावनीधरशिलीमुखपूषसंख्ये
संवत्सरेऽवनिपुरंदरविक्रमार्कात् । मासः सहस्य विशदश्रियमाश्रयन्त्यां
जन्मानुभावत इवास्य तिथौ नवम्याम् ॥ २८॥ लग्नोदयेऽथ शुभशंसिनि सार्वभौम
जन्मोचितेऽहनि ससाधिमधिष्ण्ययोगे।

Page #160

३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । कूलंकषा मखमुजामिव केकियान___ माखण्डलामृतमयूखमुखी जयं वा ॥ २९ ॥
आमोदमम्बुरुहिणीव विजृम्भमाणा ___ पञ्चार्चिषं शुचिमरीचिचकोरचक्षुः ! सौदामनीवलयमम्बुदमालिकेव
पृथ्वीव तीर्थमनघं कृषिमुर्वरेव ॥ ३० ॥ पीयूषकान्तिमिव दुग्धपयोधिवेला
सिंहं महामृगरिपोरिव वा महेला। . . विश्वावबोधमिव वासरवक्रलक्ष्मीः
श्रीखण्डसालमिव वा मलयांचलो: ॥ ३१ ॥ शृङ्गारयोनिमिव नीरजनाभपत्नी .. राज्ञः प्रतापमिव वा जगतीजयश्रीः। आचार्यमध्वरभुजामिव फाल्गुनी सा . नाथी क्रमेण तनयं अनयांचकार ॥ ३२॥
. (सप्तभिः कुलकम्) ... सा नाथी क्रमेण परिपाट्या तनयं नन्दनं जनयांबभूव जनयति स्म । कस्मिन्सति । लग्नं मूर्त तनुभवनं गुरौ बृहस्पती, तथा शिखिनि केतुग्रहे । 'अश्लेषाभूः शिखी केतुः' इति हैम्याम् । शीलति भजति सति । किंभूतं लग्नम् । युग्मं मिथुनमिति नाम यस्य इति गुरुकेतूलग्ने । पुनः कस्मिन्सति । भूमीभवे मङ्गले कन्यां भजत्याश्रयति सति । कस्मिनिवं । खिड्ग इव । यथा विटः कन्यां कुमारिकामपरिणीतां त्रियं भजते । इति कन्यायां मङ्गलः । पुनः कस्मिन्सति । सितमरीचेश्चन्द्रस्य सुते बुधे च पुनः सिते शुके सति । किंभूते बुधे शुक्रे च । याते प्राप्ते। काम् । तुलां तुलानामलमम् । अर्थात्तुलायां बुधे शुक्रे च सति । अपि पुनः । सूरे सूर्ये अलिनाम वृश्चिकलग्नं तत्र यो विलासः । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धात्वर्थात् । श्लेषणमाश्रयणं स्थितिः तत्र शीलं खभावो यस्य । क इव । सारस इव । यथा सारसपक्षी आल्या श्रेण्या कृत्वा यो विलासः क्रीडय गमनमासनं च तत्र खभावो यस्य यथा । 'श्रेणीबन्धाद्वितन्वद्भिरस्तम्भां तोरणस्रजम् । सारसैः कलनि दैः कचिदुन्न मिताननौ ॥' इति रघौ । इति चतुर्थे वृश्चिके सूर्यः । पुनः । राही विधुतुदे धनं धनलग्नं अपने सति । कस्मिन्निव । सुकृतिनि । यथा पुण्यवान् धनं द्रव्यं प्रपद्यते प्राप्नोति। इति धने राहुः। च पुनः । विधौ चन्द्र मकरो मकरलनं

Page #161

१००
काव्यमाला।
स आश्रयोऽधिष्ठानं यस्य । कस्मिनिव । पत्याविव । यथा रतेः पत्यौ भर्तरि मकरे ध्वज. रूपत्वाद्वाहने आश्रय आश्रयणं यस्य । इति मकरे चन्द्रमाः । पुन: शनों शनैश्चरे मीनं मीनलग्नं मदयति सति । किंवत् । सलिलवत् । यथा पानीयं मीनं समदं कुरुते पयस्येव मीनाः समदाः । इति मीने शनैश्चरः । इति नवापि ग्रहा जन्मकुण्डल्याम् । इत्थममुना प्रकारेण जन्मसमये ग्रहेषु सूर्यादिखेचरेषु तस्य हीरकुमारस्य अयस्य शुभकर्मण: पुण्यस्य अभ्युदयस्य वर्धमानकीर्तिप्रतापसंपद्रूपस्य महोदयस्य आवहेषु कारकेषु सत्सु । पुनः कस्यां सत्याम् । नवम्यां तिथी विद्यमानायां सत्याम् । किंलक्षणायाम् । विशदश्रियं श्वैत्यलक्ष्मीमाश्रयन्त्यां सत्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-हीरकुमारस्य जन्मानुभावतः जननप्रभावादिव । तिथिः कस्य सहस्य मार्गशीर्षनानो मासस्य । कस्मिन् । विश्वानि त्रीणि, जगन्ति अवनीधरा अष्टौ महाकुलशैलाः, शिलीमुखाः पञ्च स्मरबाणाः, पूषा भानुरेकः, इति संख्या यस्य तादृशे संवत्सरे । कस्मात् । अवनेः पृथिव्याः पुरंदरो यो. विक्रमार्कस्तस्मात् । एतावता संवत् १५८३ विक्रमादित्यसंवत्सरे मार्गशीर्षमासे नवम्यां तिथौ सोमवासरे पूर्वाभाद्रपदभे हर्षणनामयोगे घटी १२ उपरान्तवज्रयोगे मिथुनलग्ने प्रवहमाने तद्दिने प्रहादनपुरवास्तव्य औकशवंश्यसाहकुंरापत्नी नाथी देवी सुतरत्नमजीजनत् । इति संवत्सरादिः । पुनः कस्मिन्सतिं । अस्य हीरकुमारस्य शुभशंसिनि श्रेयः कथयितरि लग्नोदये मिथुनलग्नोद्गमे सति । पुनः कस्मिन्सति । सर्वभूमेरीश्वरः सार्वभौमश्चक्रवर्ती तस्य जन्मनोऽवतारस्य उचिते योग्ये अहनि वासरे सति । पुनः कस्मिन्सति । सह साधिना प्रधानत्वेन वर्तते तादृशे धिष्ण्यस्य नक्षत्रस्य योगे सति । त्वयातः किं नरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे । नाथी नन्दनमसूत इति संबन्धः । अथोपमानान्याह-केव । कूलंकषेव। यथा मखभुजां देवानां कूलंकषा नदी गङ्गा केकियानं खामिकार्तिकं जनयतीति सर्वत्र योज्यम् । पुनः केव । आखण्डलामृतमयूखमुखीव । यथा आखण्डलस्य शक्रस्य अमृतमयूखमुखी पीयूषकान्तिवका चन्द्रवदना इन्द्राणी जयं जयन्तनामानमगजम् । पुनः केव । अम्बुरुहिणीव । यथा विजृम्भमाणा विकसन्ती कमलिनी आमोदं परिमलम् । पुनः केव । शुचिमरीचिचकोरचक्षुरिव । यथा श्वेतद्युतेश्चन्द्रस्य चलचञ्चुलोचना पत्नी रोहिणी पश्चार्चिषं बुधम् । पुन: केव । अम्बुदमालिकेव । यथा कादम्विनी सौदामनी वलयं विद्युन्मण्डलम् । पुनः केव । पृथ्वीव । यथा वसुंधरा अनघं संसारापार. पारावारपारप्रापकत्वेन सर्वजगज्जनश्लाघनीयं तीर्थ शत्रुजयशैलादिसिद्धगमनस्थानम् । 'पृथ्वीव पुण्यतीर्थ सा' इति चम्पूकथायाम् । पुनः केव । उर्वरेव । यथा सर्वसस्या क्षेत्रधरित्री कृषि कर्षणम् । पुनः केव । दुग्धपयोधिवेलेव । यथा क्षीरसमुद्रवेला पीयूषकान्ति चन्द्रम् । पुन केव । महेलेव । यथा महामृगाणां गजानां रिपोरिण: केसरिणो महेला स्त्री सिंही। 'महिला स्यान्महेलया' इति शब्दप्रभेदे । तथा 'चश्च परमहेलारतो. ऽप्यपारदारिकः' इति चम्पूकथायाम् । सिंहं मृगेन्द्रम् । पुन: केव । वासरवलक्ष्मीरिव । यथा दिनाननस्य प्रभातस्य श्रीविश्वस्य जगतोऽवबोधं जागरणम् । पुनः केव। मलयाचलो:व यथा मलयशैलस्य वनभूमिः श्रीखण्डं चन्दनद्रुमाङ्करम् । पुनः केव । नीर.

Page #162

३ सर्गः] .. हीरसौभाग्यम् । जनाभस्य पद्मं ब्रह्मोत्पत्तिकमलं नाभौ यस्य स कृष्णस्तस्य पनी जाया लक्ष्मीरिव । यथा कृष्णकान्ता श्रीः शृङ्गारयोनि मदनम् । पुन: केव । जगतीजयश्रीरिव । यथा राज्ञो विजयिनृपस्य जगत्या भूमविजयलक्ष्मीप्रतापम्। पुनः केव । फाल्गुनीव । यथा पूर्वाफाल्गुनी अध्वरभुजां यज्ञभाजिनां देवानामाचार्य गुरुं बृहस्पतिम् ॥ सप्तभिः कुलकम् । इति जन्मसमयः ॥
श्यामीकृतानि कुदृशामपकीर्तिपकै
रस्मन्मुखानि विशदानि विधास्यते यत् । एष स्वकीर्तिविमलत्रिदशस्रवन्ती
विस्फूर्तिभिः किमिति दिक्प्रमदाः प्रसेदुः ॥ ३३ ॥ दिक्प्रमदा दिगङ्गनास्तज्जन्मसमये प्रसेदुः प्रसन्नीबभूवुः । निर्मला जाताः। किमुत्प्रे. क्ष्यते-इति हेतोः । इति किम् । यदेष हीरकुमारः कुदृशां दुर्वादिनां कुमतीनां वा अपकीर्तिभिः अपयशोभिरेव प.: कर्दमैः श्यामीकृतानि मलिनीकृतानि अस्मन्मुखानि खीयकीर्तिरेव विलसन्यास्त्रिजगति प्रसरन्यास्त्रिंदशस्रवन्या गङ्गाया विस्फूर्तिभिर्विलासैविंशदान्युज्ज्वलानि विधास्यते करिष्यतीति । पङ्ककलुषितानां हि गङ्गासलिलक्षालनेन निर्मलीभवनं युक्तिमदेव । पकौघे कर्दमे च । गङ्गास्नानात्पापगमनेन निर्मलीभवत्वेन प्रस. त्रता स्यादेव ॥
भावी यदेष पृथुकः सुमनोनिषेव्य. स्तदृष्टयो दिव इतीव गृहे निपेतुः । हन्ता यतः स तमसां तमसामिवारिः
प्रागेव तैः किमिति भीतिवशात्प्रणेशे ॥ ३४ ॥ यद्यस्मात्कारणात् नाथीनन्दनः पृथुकः बालकः' सुमनोभिर्देवैनिषेव्य उपास्यो भावी भविष्यति । उत्प्नेक्ष्यते-इति हेतोः तदृष्टयः सुमनोवर्षणानि पुष्पवृष्टयः दिवो व्योममण्डलात् गृहे अर्थात्तद्भवने निपेतुः पतिताः । 'चित्रीयितमतिक्हलपतत्पुष्पवृष्टया' इति नलजन्मसमये चम्पूकथायाम् । पुनर्यत्कारणात्स कुमारस्तमसामज्ञानानां पापानां वा अरिहन्ता निवारकः. भावी भविष्यति । क इव । तमसामरिरिव । यथा ध्वान्तानां शत्रुर्भाखान् तमसामन्धकाराणां हन्ता घातको भवति । किमुत्प्रेक्ष्यते इति भीतिव. शाद्भयाधीनत्वात् प्रागेव पूर्वमेव तद्वपुःप्रभाभरैरानिरस्तैस्तमोभरैः सूतिकागृहात्प्रगेशे प्रणष्टम् । पलायितमित्यर्थः । 'सुमनसः पुष्पे देवे महात्मनि च' 'तमोऽज्ञाने पापे ध्वान्ते राही च' इत्यनेकार्थाः ॥
लब्धश्रियानुसरता वसुभूतिपुत्रं .. सारूप्यमाकलयता च युगप्रधानैः ।

Page #163

१०२
काव्यमाला ।
जज्ञे चिराद्यदमुना विभुना ममान्तःप्रीत्येत्यनृत्यदिव शांभवशासनश्रीः ॥ ३५ ॥
शंभोजिनस्येदं शांभवं शासनं मतं तस्य श्रीजिनशासनलक्ष्मीरनृत्यत् नृत्यति स्म । इवोत्प्रेक्ष्यते — इति कारणादन्तश्चित्ते प्रीत्या हार्देन स्नेहेन प्रमोदेन वा । इति किम् । यच्चिरादनल्पकालादमुना कुमारेण मम जिनशासनश्रिया विभुना स्वामिना जज्ञे संजातम् । अमुना किं कुर्वता । लब्धानां विविधानां क्षीरात्रवादिकानां श्रिया शोभया संपदा वा वसुभूतिपुत्रम् | 'श्रीइन्द्रभूति वसुभूतिपुत्रं पृथ्वीभवं गौतमगोत्ररत्नम्' इति पूर्वसूरिस्तवोक्ते । वसुभूतिनाम्नो ब्राह्मणश्रेष्ठस्य पुत्रं नन्दनं गौतमखामिनमनुसरता अनुकुर्वता । च पुनः किं कुर्वता । युगप्रधानैः वज्रखाम्यादिभिः सूरिभिः सारूप्यं सादृश्यमाकलयता बिभ्रता ॥
विश्वत्रयी श्रुतिपुटैकवतंसिकाना
मस्माकमेष समजायत वासवेश्म ।
गम्भीरधीरिममुखामिरधःकृतेन्दु
श्रीभिश्च वल्गितमितीव गुणावलीभिः || ३६ ॥
गम्भीरमा गाम्भीर्य भावप्रधानो निर्देशः । धीरिमा धैर्य तावेव मुखे आदी यासाम् । अथवा गम्भीरश्च धीरच गम्भीरधीरौ गम्भीरधीरयोर्भावो गम्भीरधीरिमाणौ तावेव मुख प्रथम यासां तादृशीभिर्गुणानामावलीभिः श्रेणीभिः वल्गितं प्रोल्लसितम् । 'सुविकासहाससहकारिकारणोपलम्भपूर्णमनोरथेन वल्गितमिव वसन्तमासेन' इति चम्पूकथायाम् । किंभूताभिर्गुणावलीभिः । अधः कृता तिरस्कृता निर्मलत्वेन इन्दुश्रीचन्द्रिकाशोभा याभिः । इवोत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोर्वल्गितमिव । इति किम् । यद्विश्वेषां त्रिभुवनानां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशात्रिजगज्जनानां श्रुतिपुटेषु कर्णपालीषु एकानामद्वैतानां वतंसिकानामुत्तंसानाम् । 'वष्टि भागुरिरल्लोपम्' इत्यलोपाद्वतंसिकानाम् । 'विदर्भपुत्रीश्रवणावतंसिका' इति नैषधे । त्रैलोक्याद्वैतकर्णाभरणानामस्माकं गुणावलीनामेष हीरकुमारः वासवेश्म निवसनसदनं समजायत संजातः ॥
आजन्म यद्विधुरिवैष उदेति कीर्ति -
ज्योत्स्नाः किरन्कुवलयैकविकाशकारी ।
अस्मादृशैः किमयशोऽञ्जनमादधानैः
किंचित्प्रकाशितनिशान्तदशान्तदीप्रैः ॥ ३७ ॥
भाखन्मयूखविजिगीषुयदङ्गजातनैसर्गिकाङ्गभयभास्वदभीषुजालैः

Page #164

३ सर्गः
. हीरसौभाग्यम् । नत्कालमल्पतमतैलदशैरिवोपदीपैरितीव समजायत दीप्तिदुःस्थैः ॥ ३८ ॥
(युग्मम्) उपर्दापैः सूतिकासद्मनि समीऐ प्रदौपितः प्रदीपैदीप्तिभिर्योतिर्भिर्दुःस्थैर्दरिद्रैः । विच्छारित्यर्थः । समजायत जातम् । कैः कृत्वा । भास्वतो भानोर्मयूताः किरणान्तानपि विजिगीषुभिः स्वस्फूा विजेतुमिच्छुभिस्तादृशैर्यस्या नाधीदेव्या अङ्गजातस्य पुत्रस्य नैसर्गिकैः स्वाभाविकैः । तदेव नैसर्गिकमुन्नतत्वम्' इति रघो। अङ्गात् काययष्टेर्भवैः समुत्पनै. भीस्वतां दीप्यमानानामभीषणां कान्तीनां जालैर्वितानैर्वृन्दैः । इवोत्प्रेक्ष्यते । तत्कालं स एव कालो यत्र तत्तत्कालं तस्मिन्नेव ममय अल्पतमा अतिशयेन स्तोकास्तैलदशाः स्नेहवर्तयो येषाम् । ‘वृत्तिवर्तिश्च तद्दशा' इति हैम्याम् । तादृशैरिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः । इति किम् । यदेष हीरकुमार आजन्म जन्मसमयादारभ्य विधुश्चन्द्र इव कुवलयस्य भूमण्डलस्य, उत्पलस्य च एकमद्वितीयं यथा स्थात्तथा विकाशं(म) प्रतिवोधं विक-वतां च करोतीत्येवंशील उदेति प्रादुर्भवति । किं कुर्वन् । कीर्तिरेव औज्ज्वल्याद्विस्तारवत्तया वा ज्योत्स्नाश्चन्द्रिकाः किरन् विस्तारयन् । तर्हि किंचित्खल्पं प्रकाशितमुयोतितं प्रकटीकृतं निशान्तं गृहं रात्रेरन्तो वा यैस्तथा दशाया अवस्थाया वर्तेश्च अन्ते प्रान्ते अवसाने दीर्दीपनशीलैंरेवंविधैरम्मादृशैर्दीपैः किमिति प्रयोजनं न किमपीह कार्यम् । किं कुर्वाण: । अयशोऽपकीर्तिः श्यामलत्वात्तदेवाजनं कज्जलमादधानः कुर्वाणैरुद्रिद्भिः । अश्नवा-आ सामस्त्येन दधौद्भः ॥ युग्मम् ॥
स्वःकूलिनीजलविलोलनकप्तकेलि:
पाटच्चरो विकचवारिजसौरभाणाम् । उल्फुल्लवल्लिनवनाटकसूत्रधार
. स्तं प्रेक्षितुं किमु ववौ पवनोऽनुकूलः ॥ ३९ ॥ __ अनुकूलन्तजन्मसमये जनानानुकूलत्वाद्रोचमानः पवनो वायुर्ववौ वाति स्म । किंभूतः । खःकुलिन्या. गगनगङ्गाया जलस्य पयःपूरस्य विलोलनेन मध्ये प्रविश्यावगाहनादुल्लसत्कलोललोलीकरणेन कृप्ता रचिता केलिविलासो येनेति शीतलता । पुनः किंभूतेन । विकचवारिजानाम् । अर्थात्खःकूलिन्या एव । स्मेराम्भोरुहाणां सौरभाणां परिमलानां पाटच्चरस्तम्करोऽपहृता । 'स्मेराम्भोरुहपत्तने परिमलस्तेयी वसन्तानिलस्तत्रयैरिव यामिकैमधुकरैः प्रारब्धकोलाइलः । निर्यातस्त्वरया चलनिपतितः श्रीखण्डपङ्कद्रवैलिप्ते केरलकामिनीकुचतटे खजशनर्गच्छति ॥' इति भोजप्रबन्धे वाग्वादिन्या पानीयहारिणीरूपं विधाय कालिदासगापहारार्थमुक्तम् । इति सुरभिता । पुनः किंभूतेन । उत्फुल्लवल्लीनां विकसितलतानां नवे नुतने नाटके नृत्यकरणे चपलीभवने सूत्रधारः सूचकः ताण्डवप्रारम्भकारको रङ्गकर्ता च । 'लतावलालान्सकलागुरुः' इति नैषधे । 'असौ ते बन्धुविध्वं.

Page #165

१०४
काव्यमाला ।
सनवनाटकसूत्रभृत्' इति पाण्डवत्ररित्र । इति मन्दता । त्रिविधोऽपि समीरणो वर्णितः। किमृत्प्रेक्ष्यते-तं कुमारं प्रेक्षितुं किमु अवलोकयितुमिव वा ।।
आसीदसौ कलियुगे युगबाहुरस्मि
नहन्निवातिशयितातिशयाश्रितत्वात् । एतस्य जन्मनि जिनाधिपतेरिवान्तः
प्रीतेरितीव दिवि दुन्दुभयः प्रणेदुः ॥ ४० ॥ .. हीरकुमारस्य जन्मनि जननसमये दिवि आकाशे दुन्दुभयो मदन(ल)भेर्यो निःस्वना वा प्रणेदुर्वाद्यन्ति स्म । 'उन्नदितं वियत्यदृष्टमङ्गलवादित्रैः' इति नलजन्मनि चम्पूकथायाम् । तथा 'निःशेषदिविषद्वर्गप्रमोदपिशुनास्तदा । समाकण्यन्त सानन्दं दुन्दुभिष्वनयो दिवि ॥' इति युधिष्ठिरजन्मनि पाण्डवचरित्रं च । जिनाधिपतेरिव यथा श्रीजिनेश्वरस्य जन्मनि व्योमनि दुन्दुभयः प्रणदन्ति इवोत्प्रेक्ष्यते । इत्यमुना प्रकारेण अन्तः स्वमनसि प्रीतेर्मुदः । इति किम् । यदस्मिन् कलियुगे अतिशयितैः स्फतिप्राप्त रतिशयैर्महिमविशेषैराश्रितत्वादसौ शिशुः अर्हन्निव तीर्थकर इवासीत् । किंभुतः । युग. ववाह यस्य धूसरप्रमाणभुजः । आजानुबाहुरित्यर्थः ।।
एकांशवानपि कलौ शिशुनामुनाह
मङ्गैश्चतुर्भिरुदयीह पुरा भवामि । धर्मेण पल्लवितमन्तरितीव जाते
विश्वासुमत्प्रमददायितदङ्गजाते ॥ ११ ॥ विश्वेषां त्रयाणां सप्तानां वा चतुर्दशानां वा एकविंशतेवा । 'भुवनानि निबध्नीयात्रीणि सप्त चतुर्दश' इति वाग्भटालंकारे । वृत्त्यादावेकविंशतिरपि । जगतामसुमन्तो ज. न्तवः तेषां प्रमोदं हर्ष ददातीत्येवंशीलस्तादृशे तदङ्गजाते नाथीकुंराव्यवहारिणोरङ्गजाते पुत्रे जाते सति धर्मेण अन्तश्चित्ते पल्लवितम् । प्रहृष्टमित्यर्थः । 'चिरात्पल्लवितमिव राजवंशेन' इति चम्पूकथायां नलजन्माधिकारे । इति हेतोरिव । इति किम् । यद्यस्मात्कारणात्कलौ कलिकाले एको न द्वितीयः अंशो भागोऽर्थाच्चतुर्थपादो विद्यते यस्य स एकांशवानप्यहं धर्मः। 'पदैश्चतुर्भिः सुकृते स्थिरीकृते कृतेऽमुना केन तपः प्रपेदिरे । भुवं यदेकानि कनिष्ठया स्पृशन् दधावधर्मोऽपि कृशस्तपम्विताम् ॥' इति नैषधे । कृतयुगे किल धर्मश्चतुर्भिः पादैविजयी भवेदधर्मः पुनरेकांशेन स्यात्, कलियुगे तु अधर्मश्चतुभिः पादैर्धर्मस्त्वेकांशमात्रः एतदेव तपस्विनां महत्तपः यद्भूमी एकपादकनिछाङ्गल्या स्पृशन् तिष्ठति तथा कृतयुगेऽधर्मः कलियुगे तु धर्मस्तपस्वी कृशत्वं भजते । प्रस्तुतम् । अमुना कुमारेण चतुभिरकैः संपूर्णावयवैः सर्वात्मनव इह भरतभूमी उदयी

Page #166

३ सर्गः] . हीरसौभाग्यम् ।
१०५ अभ्युदयवान् पुरा भवामि । भविष्यामीत्यर्थः । यावत्पुरानिशतयोोंगे भविष्यत्काले वर्तमानाः इति प्रक्रियासूत्रेण पुरायोगे वर्तमानयोर्विभपयोर्भविष्यदर्थ: प्रकाश्यते । 'पुरेदमूर्ध्व भवतीति वेधसा पदं किमस्याङ्कितमूर्ध्वरेखया' इति नैषधे ॥
एतद्गुणाभिनवगानविधानपूर्व
प्रारब्धताण्डवतरङ्गिरसागरशः । प्रारप्स्यते विबुधराजसमाजरङ्गे
ऽस्माभिर्मुदेति दिवि किं ननृतेऽप्सरोभिः ॥ ४२ ॥ रम्भातिलोत्तमोर्वशीघृताचीप्रमुखाभिरप्सरोभिः खर्गाङ्गनाभिः । किमुत्प्रेक्ष्यते । इत्यमुना प्रकारेण कृत्वा मुदा किं हर्षेणेव दिवि आकाशे ननृते नर्तितं ताण्डवममण्डि । इति किम् । विबुधानां पण्डितानां राज्ञामत एव पण्डितराजत्वान्नवखपि शृङ्गारादिरसेषु कुशलत्वं ज्ञातृत्वं च यस्य तादृक् । वास्तवार्थे देवानां नायकस्तस्य समाजः समास एख रङ्गो नर्तनस्थानं तत्र एतस्य भाविसूरेः कुमारस्य गुणानां शमदमसंयमाकि (दि)कानां 'त्रिंशत्षट्त्रिंशिकासंख्यानां गणनातीतानां वा. अभिनवानां पूर्वगीतापेक्षया नूतनानां
नां गीतीनां प्राक्श्रुतगीतिश्रवणे तादृक् रसो न स्याद्यादृक् नवीनगानश्रवणे रसः समु. यते। तस्मादेतस्य ध्रुवपदगानानां विधान निर्माणं तदेव पूर्वमादिर्यत्र तादृशं प्रारब्ध. मुपक्रान्तम् । 'प्रारम्भःप्रोपतः क्रमः' इति हैम्याम् । यत्ताण्डवं नाट्यं तस्य तत्र वा तरगयुक्ता जातास्तरङ्गिताः कल्लोलिता ये रसाः शृङ्गारादयो नव आखादो वा । 'रसः खादे जले वीर्ये शृङ्गारादौ विषे द्रवे। बोले रागे देहधाती तिवादी पारदेऽपि च ॥ इत्यनेकार्थः। त एव अङ्गमवयवः शरीरं वा तादृशो रङ्गः अस्माभिरप्सरोभिः अवाप्स्यते उपक्रस्यते। 'तदनन्तरमाकाशे संगीतमुदजृम्भत । रम्भोर्वशीप्रभृतयो नृत्यमप्सरसो व्यधुः ॥' इति पाण्डवचरित्रेऽर्जुनजन्माधिकारे । तथा 'खकान्तिसर्वखापहारभयादिव दिवि ननृतुरप्सरसः' इति चंम्पूकथायां दमयन्तीजन्मनि ॥ इति हीरकुमारजन्ममाहात्म्यम् ॥
प्रल्हादनाह्वनगरं पुरमप्यमुष्य
... मूर्त्या पवित्रयितुमन्तरिवेहमानः । _ श्रीसोमसुन्दरयतिक्षितिशीतकान्ति
.. जन्मापरं खयमसौ ग्रहयांबभूव ॥ ४३ ॥ असो सोममुन्दरनामा यतीनां साधूनां मध्ये क्षितेः पृथिव्याः शीतकान्तिश्चन्द्र एतावता राजा श्रीसोममुन्दरसूरिः स्वयमात्मना परमन्यजन्मावतारं ग्रहयांवभूव जग्राह । उत्प्रेक्ष्यते । अमुष्य कुमारस्य मूर्त्या शरीरेण पुनरपि द्वितीयवारं प्रल्हादनमिति आह्वा नाम यस्य तादृशं नगरं पवित्रयितुं पावनीकर्तुमीहमानो वाञ्छन्निव । एकवारं सोमसुन्दरसूरिवपुषा प्रल्हादनपुरं पवित्रितं द्वितीयवारं हीरविजयसूरिमूर्त्या कृत्वा पवित्रीचिकीर्षुरिव ॥
१४

Page #167

काव्यमाला ।
चक्रस्य चक्रिवदुदित्वरदीप्रदीप्ति
दण्डौघचण्डिमविखण्डितचण्डभासः । इभ्यः खभृत्यजनराजिभिरुत्सुकाभिः
संवर्ध्यते स्म जननेन तनूभवस्य ॥ ४४ ॥ इभ्यः कुंराहव्यवहारी उत्सुकाभिरुत्कण्टाकलिताभिः । खस्य कुंरामहेभ्यसंवन्धिनं भृत्वजनानां सेवकलोकानां राजिभिः श्रेणिभिः तनूभवस्य पुत्रस्य जननेन जन्मना संवय॑ते स्म वर्धाप्यते। 'अत्रान्तरे प्रियभाषिताभिधाना चेटी राजानं वर्धापयति' इति कल्पकिरणावल्याम् । वर्धित इत्यन्यत्र । वर्धापनिका दत्तेत्यर्थः । किंवत् । चक्रिवत् । यथा चक्रवर्ती चक्रस्योत्पत्त्या वर्धते स्म. वर्धाप्यते स्म । किंभूतस्य सूनोश्चक्रस्य च । उदित्वरा उदयनशीलाः प्रादुर्भवन्त्यो वा । तथा दीपा दीपनशीला झलझलान्यमानां दीप्यमाना वा, दीप्तयः कान्तयः सरलतया निर्गमनाम् दृश्यमाना वा दण्डाकारा अत एव दण्डा इव दण्डाः प्रसरा वा तेषामोघो निकरः तस्य चण्डिमभिरत्युप्रताभिर्विशेषेण खण्डितोऽभिभ तश्चण्डभाः सूर्यो येन तस्य ॥ .
सूनो नेरुपनतेरिव सेवधीना-, ___ मुद्गत्वरान्खजनवक्रसुधाकरेभ्यः । वर्णान्खकर्णपुटकेन सुधायमाना
न्पीत्वा तदा प्रमुमुदे हृदये महेभ्यः ॥ ४५ ॥ . तदा तस्मिन् काले महेभ्यः कुराहव्यवहारी हृदये मनसि प्रमुमुदे जहर्ष । किं कृत्वा । पीत्वा सादरं श्रुत्वा।कान् । वर्णान् अक्षराणि । किंभूतान् । सुधायमानान् अमृतवदाचरतः । केन पीत्वा । खस्यात्मन: कर्ण एव पुटकः पत्रभाजनं तेन।अन्यदप्यमृतं पुटकेन पीयते। पुनः किंभूतान् । उद्गत्वरान् प्रकटीभवनशीलान् । 'उद्गत्वरामृतकरार्धपरा मालाम्' इति नैषधे । केभ्यः । खजनानां बन्धुवर्गाणां ज्ञातिजनानां वा आत्मीयभृत्वलोकानां वा वक्राणि वदनानि एव सुधाकराश्चन्द्रास्तेभ्यः । सुधानामाकरात्सुधापि निर्गच्छेदिति । वर्णान् कस्याः । सुनोः पुत्रस्य जनेर्जन्मनः । कस्या इव । उपनतेरिव यथा सेवधीनां नवनिधीनां खर्णरत्ननिधानानां वा आगमनस्य वर्णान् पीत्वा कश्चिन्मोदते ॥
सूनोर्जनिं निगदतामनुगव्रजाना__मासीददेयमिह तस्य किरीटमेव । भूभर्तृभावककुदं विशदातपत्रं
धात्रीपतेरिव मुदं दधतो हृदन्तः ॥ ४६ ॥ तस्य कुंरामहेभ्यस्य इह पुत्रवर्धापनिकासमये सूनो: खपुत्रस्य जनि जन्म निगदतां

Page #168

३ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
१०७
कथयतामनुगव्रजानां सेवकलोकप्रकराणां किरीटं मुकुटमेवादेयं दातुमनर्हमासीत् । एतावता मुकुटवर्जे सर्वाङ्गीणान्यप्याभरणानि प्रदत्तवानित्यर्थः । कस्येव । धात्रीपतेरिव पथा भूमीभर्तुः राज्ञः भुवः पृथिव्या भर्तृभावस्य स्वामित्वस्य ककुदं चिह्नं सूचकं वा । 'नृपतिककुदं दत्त्वा यूने सितातपवारणम्' इति रघौ । विशदातपत्रं श्वेतच्छत्रमदेयं भवति । किं कुर्वतस्तस्य । राज्ञश्च हृदन्तर्मनोमध्ये मुदं नन्दनजन्माविर्भूतां प्रीतिं प्रमोदं दधतो
धारयतः ॥
लक्ष्मीवतामधिपतेरनुजीविवृन्दैः
पुत्र प्रसूतिममितं मधु निर्दिशद्भिः । पाणिप्रदेशनविधौ ददृशेऽस्य पञ्च
शाखोऽपि लेखशिखरींव सहस्रशाखः ॥ ४७ ॥
अनुजीविनां सेवकानां वृन्दैः प्रदेशनविधौ पुत्रवर्धापनिकाप्रदानप्रमोददानसमये लक्ष्मीवतां धनधान्यादिविविधसमृद्धिभाजां व्यवहारिणामधिपतेर्नायकस्य अस्य कुंराख्यस्य पञ्चैव शाखाः शिखा अङ्गुलयो यत्र तादृशः पाणिर्हस्तः स एव लेखशिखरी कल्पशाखीव सहस्रसंख्याकाः शाखा लता यस्य । 'शिखाशाखालताः समाः' इति हैम्याम् । स सहस्रशाखो ददृशे दृष्टः । अनुजीविवृन्दैः किं कुर्वद्भिः । पुत्रस्य नाथीनन्दनस्व प्रसूतिं जन्मैव अमितं मानरहितं मधु माध्वीकमस्य महेभ्यस्य निर्दिशद्भिः कथयद्भिः । ‘अमितं मधु तत्कथा मम' इति नैषधे ॥ इति पुत्रवर्धापनिकादानादि ॥ आसाद्य तत्प्रसववेश्म समं सगोत्रैः
सुनोरतृप्ति स पिबन्वदनारविन्दम् । अद्वैतस्रंमदपरम्परयालिलिङ्गे
लक्ष्म्या पुमानिव पचेलिमपुण्यशाली ॥ ४८ ॥
स महेभ्यः न विद्यते द्वैतं युगलं येषाम् । 'युगं द्वैतं यमं युग्मम्' इति हैम्याम् । असाधारणानामित्यर्थः । तादृशानां संमदानां प्रमोदानां परम्परया आलिलिङ्गे आविष्टः । कयेव । लक्ष्म्येव । यथा पचेलिमेन परिपाकं प्रातेन उदयाचलिकायामागतेन पुण्येन सुकृ! तेन शुभकर्मणा शालते शोभते इत्येवंशीलः पुमान् श्रिया क्षीरार्णवनन्दिन्या आलिङ्गयते आश्लिष्यते । आश्रीयते इत्यर्थः । महेभ्यः किंविशिष्टः । न विद्यते तृप्तिः सौहित्यमत्यादरतया यत्र, तृप्तिरहितं यथा स्यात्तथा क्रियाविशेषणम् । सूनोः स्वपुत्रस्य वदनारविन्दं मुखकमलं पिबन् सादरमवलोकयन् । किं कृत्वा । सगोत्रैः स्वजनैः समं तस्या नाथीदेव्याः प्रसववेश्म सूतिकासदनमासाद्य संप्राप्य समागत्य ॥
तस्याङ्गजास्यशशिदर्शनतोऽम्बुराशेर्वारामिवोल्लसदमन्दमुदामियत्ताम् ।

Page #169

१०८
काव्यमाला।
हृत्सद्मसूत्रितजगत्रयविस्तरापि
विज्ञावली प्रभुरभून्न तदा प्रमातुम् ॥ ४९ ॥ तदा तस्मिन् काले पुत्रप्रसवसूतिकासदनागमननन्दनावलोकनसमये तस्य कुंरासाधोः अङ्गजः खनन्दनस्तस्यास्यं वदनमेव शशी संपूर्णपार्वणचन्द्रः । पूर्णचन्द्र एव शशी लक्ष्यते नान्यथा । अत एव शशी तस्य दर्शनतोऽवलोकनादम्बुराशेः समुद्रस्येव वारां जलानामिव उल्लसन्तीनां प्रकटीभवन्तीनाममन्दानामकुण्टानामनल्पानाममेयानां वा मुदामानन्दानामियत्ता इयत्परिमाणत्वमेतावन्मात्रतां प्रमातुं प्रमाणीकर्तुं : विज्ञावली प्राज्ञश्रेणी न प्रभुरभूत् न समर्थीवभूव । ज्ञातुं कदाचिन शक्नोति स्मेत्यर्थः । किंभूता विज्ञावली। हृत्सद्मसु स्वेषां विज्ञानां मनोमन्दिरेषु सूत्रितः सूत्रतामानीतः गोचरीकृतः । विज्ञात इत्यर्थः । जगत्रयस्य त्रिभुवनस्य विस्तरः प्रपश्चो यया । 'प्रक्रियां नातिविस्तराम्' इति सारखतप्रथमश्लोके । त्रैलोक्यसकलखरूपवेदनविदुरापीत्यर्थः । 'तेज:पालश्च विष्णोश्च कः खरूपं निरूपयेत् । स्थितं जगत्रयीसूत्रं यदीयोदरकन्दरे॥' इत्यर्बुदाचललूणिगवसतिमध्यस्थवस्तुपालप्रशस्तौ ॥
आखादयंल्लवणिमामृतमेतदास्या
वश्यायमासि वसतिं गवि चानुतिष्ठन् । पश्यन्सुतं घुसदिवाजनि निर्निमेष
नेत्रारविन्दयुगलः स महेभ्यकुम्भी ॥ ५० ॥ स कुंरानामा महेभ्यकुम्भी व्यवहारिकुञ्जरः सुतं खनन्दनं पश्यन् विकचलोचनाभ्यामवलोकयन् दिवि खर्गे सीदति तिष्ठतीति घुसत् देव इव निर्गतो निमेषो मीलनं ययोस्तादृशे नेत्रे लोचने एवारविन्दे कमले तयोर्युगलं द्वन्द्वं यस्य । मेषोन्मेषरहितनयनयामल इत्यर्थः । तादृशोऽजनि संजातः । किं कुर्वन् । एतस्यात्मनन्दनस्य आस्ये वदने एवावश्यायभास्तुहिनकिरण: चन्द्रस्तस्मिन् । 'अवश्यायस्तुहिनं प्रालेयं मिहिका हिमम्' इति हैम्याम् । लवणिमा लावण्यमेवामृतं सुधारसमाखादयन् पिबन् । पुनः किंभूतः । गवि भूमौ खर्गे च वसतिं वासमनुतिष्ठन् कुर्वन् । देवोऽपि चन्द्रामृतं पिबति। ['असितमेकसुराशितमप्यभून पुनरेष पुनर्विशदं विशम्। अपि निपीय सुरैर्जनितक्षयं खयमुदेति पुनर्नवमार्णवम् ॥' इति नैषधे । अस्यार्थः–'अर्णवादागतमार्णवं कृष्णं विषमेकेन सुरेण हरेण अशितं जग्धं पुनर्नाभूत् । पुनर्न जातमित्यर्थः । एष चन्द्रः पुनः श्वेतं विषं मुरैर्वस्यादिभिर्देवैनिपीड्य जनितक्षयम् । 'प्रथमां पिबते रविः' इत्यादि श्रुतेः । 'ईदृशमपि पुनर्जायते' इति । 'इज्येव देवप्रजभोज्यऋद्धिः शुद्धा सुधादीधितिमण्डलीयम्' इत्यपि नैषधे । खर्गे च तिष्ठति निनिमेषश्च स्यात् ॥
पूर्वाद्रिपाटलशिलावलये शशीव ।
लीलामराल इव कोकनदच्छदे वा ।

Page #170

३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
पारीन्द्रपोत इव गैरिकशृजिशृङ्गे
तत्पाणिपल्लवतले विललास बालः ॥५१॥ तस्य कुंरामहेभ्यस्य पाणिरेव शोणत्वात्पल्लवः किसलयमिव पल्लवखख तले उदरे मध्ये स बालः शुशुभे । क इव । पूर्वाद्रेरुदयाचलस्य पाटले लोहिते शिलावलये उपलोत्सझे विस्तीर्णप्रस्तरमध्ये वा। मिलिता एकतयैव दृश्यमाना वलयाकाराः शिलाः शिलावलयं तस्मिन् शशी सौम्यश्चन्द्र इव । पुनः क इव । कोकनदं रक्कोत्पलं तस्य पत्रे दले लीलायुक्तः क्रीडाकारी वा मराल: राजहंस इव । पुनः क इव । गैरिके धातुमये शृङ्गाणि सन्न्यस्मिन्निति शृङ्गी तस्य शृङ्गिणः शैलस्य शृङ्गे शिखरे पारीन्दस्य मृगेन्द्रस्य पोतः बाल: केसरिकिशोरक इव ॥
जन्मोत्सवं विदधता तनयस्य तेन ___ कामाधिकं प्रदिशतार्थिकृतेऽर्थजातम् । श्रीदस्तदावगणना गमितो निकेतं
कैलाशमूर्ध्नि विदधे किमपत्रपिष्णुः ॥ ५२ ॥ तदा तस्मिन् नन्दनजननसमये तेन कुंराव्यवहारिणा अवगणनां दानशौण्डत्वेनावहेलना गमितः प्रापितः सन् श्रीदः धनदः । किमुत्प्रेक्ष्यते।अपत्रपिष्णुर्लबाशीलः सन् कैलाशस्य स्फटिकाचलस्य मूर्ध्नि उपारे शिखायां निकेतं खसदनं विदधे कृतवानिव । महे. भ्येन किं कुर्वता । तनयस्य निजनन्दनस्य जन्मोत्सवं जननस्य महामहं विदधता कुर्वता। • पुनः किं कुर्वता । कामान्मनोभिलषितार्दप्यधिकमतिशयितमर्यानां द्रविणानां जातं समूहमाकृते याचकजनार्थम् । याचकायेत्यर्थः । प्रदिशता यच्छता ददता ॥
सूनो नेर्महमसौ विभवानुरूपं __ श्रीमन्महेभ्यमघवा घटयांबभूव । संजातजातविधिरप्यदसीयसूनु
... नि—तदर्पण इव स्फुरयांबभूव ॥ ५३ ॥ असौ कुराख्यः श्रीमन्तो लक्ष्मीकेलिनिकेतना ये महेभ्या महाव्यावहारिणस्तेषु तेषां मध्ये वा मघवा पुरंदरः प्रथमगणनीयत्वात्सर्वोत्कृष्टत्वाच्च विभवानुरूपं खद्रव्यस्थोचितं योग्यं सदृशं सूनोः पुत्रस्य जनेर्जन्मन: महमुत्सवं घटयांबभूव चकार । 'सृजति करोति प्रणयति घटयति निर्माति निमिमीते च' इति क्रियाकलापे करणार्थाः क्रियाः । अपि पुनः संजातः संपन्नः निर्वर्तितः जातस्य जन्मसंस्कारादेः प्रथमे दिवसे स्थितिपदिका तृतीये वासरे चन्द्रसूर्यदर्शनादिको विधिः प्रकारो यस्य तादृशोऽदसीयसूनुर्नाथीकुंरामहेभ्यनन्दनः निर्धूतदर्पण इव शाणाप्रोत्तेजितात्मदर्श इव । 'निर्धूतहारगुलिकाविशद

Page #171

काव्यमाला। हिमाम्भः' इति रघुवंशे । स्फुरयांबभूव दीप्यते स्म । ‘स जातकर्मण्यखिले तपखिना तपोवनादेत्य पुरोधसाकृते' इत्यपि रघौ ॥
अर्थिवजेन मिलितुं स्वककामुकेन ___ संकेतसौधमिव वारिधिनन्दनायाः। गीतिप्रतिध्वनितनर्तितकेलिकेकि
षष्ठीदिने रजनिजागरणं प्रणीय ॥ ५४ ॥ पातालभूतलसुरालयलोककोटी__ कोटीरहीर इव बालक एष भावी । उन्नीव नीतिकृतिनान्तरितीव पित्रा
सत्रा खगोत्रिभिरकारि स हीरनामा ॥ ५५ ॥ पित्रा कुराख्यव्यवहारिणा अन्तः खचित्ते । उत्प्रेक्ष्यते । इत्यमुना प्रकारेणं उन्नीय विचार्येव । 'वितर्क: स्यादुन्नयनम्' इति हैम्याम् । उन्नयनम् । पूर्वमुन्नीय गोत्रिभिः संवा खखजनैः सार्धं स नाथीजनितः शिशुर्वालक: हीर इति नाम यस्य तादृशोऽकारि कृतः । हीरकुमारो नाम निर्मितः । किंभूतेन पित्रा । नीतौ न्याये योग्यताप्रापणे कृतिना कोविदेन । चतुरेणेत्यर्थः । योग्यत्वनयनमेव दर्शयति । इति किम् । यदेष वालक: अग्रे पातालस्य बलिवेश्मनः भूतलस्य क्षोणीमण्डलस्य मुरालयस्य देवलोकस्य लोकानां नागनागरनाकिनां कोटीनां शतलक्षलक्षितानां कोटिश: संख्याकानां कोटिकोटीनां कोटीरेषु मुकुटेषु हीरक इव सर्वोत्तममणिरिव । लोकप्रसिद्धया 'नगीनो' तद्वदसौ शिशुर्भावी भविष्यति इति वित
येव । किं कृत्वा । प्रणीय विधाय । किम् । षष्टया दिने दिवसे रजन्या रात्री जागरणमुत्सव विशेषम्। किंभूतम् । गीतीनां सोत्कण्ठकलकण्ठकण्ठीकण्ठालपितमधुरगानानां प्रतिध्वनितैः प्रतिशब्दितैः कृत्वा नर्तितास्ताण्डवाडम्बरकलिता जाताः कृता वा केलिकेकिनः कीडार्थखसद्मपालितबालमयूरा यत्र । उत्प्रेक्ष्यते । षष्टीदिनरजनिजागरं खककामुकेन निजाभिलाषुकेण अर्थिवजेन याचकचक्रेण समं मिलितुं सङ्गं कर्तुं वारिधिनन्दनाया लक्ष्म्याः संकेतः 'अमुकस्मिन् स्थाने त्वया समेतव्यम् , मयापि तत्र समागम्यते' इति संकेतः । यूनो युवत्याश्च । तस्य सौधं गृहमिव । 'विशेषतीर्थष्विव जदुनन्दना' इति नैषधे ॥ इति जन्मोत्सवनामकरणादिः ॥
पूर्वापराम्बुनिधिमञ्जुलमेखलाया
भूमेः स भर्तुरुचितैः समभूषि चिहैः । दानानुकम्पनसभाजननीरसिक्ता
प्राचीनपुण्यविटपिप्रसवैरिवैतैः ॥ ५६ ॥

Page #172

३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१११ स हीरकुमारः पूर्वी प्राची अपरा प्रतीची सृष्टिभ्रमणेन पूर्वस्या दक्षिणस्यां गमनादक्षिणा गृहीता पश्चिमाया उत्तरस्यां गमनादुत्तरापि गृहीतव एतावता चतसणां दिशां ग्रहणात् तासामम्बुनिधयश्चत्वारोऽपि समुद्राः । ‘पयोधरीभूतचतुःसमुद्राम्' इति खुवं. शवचनात् । एवं मञ्जुला बन्धुरा खर्णमणिमौकिकमण्डिता मेखला काची यस्था मेखला तु वलयाकारतया कटीजघनादिप्रदेशे परिधीयते ततश्चतुर्दिग्वर्तिसमुद्रोपादानम् । अथवा अपरोऽपि पाठः । यथा 'अर्भश्चतुर्जलधिमञ्जुलमेखलायाः' । चत्वारः प्राची प्रतीची अवाची उदीचीति चतुर्दिग्वर्तिनो जलधयः समुद्रा एव मञ्जुला मनोहरा मेखला रसना यस्यास्तादृश्या भूमेः पृथिव्याः भर्तुः खामिनः चतुर्दिक्पायोनिधिपर्यन्तभूमीपालस्य चक्रिवतिनः उचितैयोग्यैः चिहैः सामुद्रककथितैर्लक्षणैः समभूषि अलंकृतः । अर्थात् हस्तपादाद्यङ्गोपाङ्गेषु शोभितः । उत्प्रेक्ष्यते । दानमभयसुपात्रपाणिप्रमुखविश्राणनम्, अनुकम्पनं मार्यमाणप्राणिमोचनदुःखितदीनकष्टापनयनादिदया, सभाजनं देवगुर्वादिपूजनभक्तिः, तद्रूपैनीरैः सलिलैः सिक्तस्य प्राचीनं पूर्वजन्मावतीर्णे यत्पुण्यं स एव विटपाः शाखाविशेषाः सन्त्यस्यास्मिन् वा इति विटपी वृक्षस्तस्य प्रसवैः पुष्परिव । 'पुष्पं सून सुमनसः प्रसवश्च मणीचकम्' इति हम्याम् ॥
सज्ञातिलोचनचकोरनिपीयमानै___ लावण्यचञ्चदमृतैरुपचीयमानैः ।
वृद्धिं दधार पृथुको प्रतिमैः प्रतीकै: तीयिकेन्दुरिव सान्द्रकलाकलापैः ॥ ५७ ॥
‘स पृथुकः हीरकुमारः न विद्यते प्रतिमा प्रतिबिम्बं सदृशं वस्तु केनापि सादृश्यं वा येषाम् । न तन्मुखस्य। प्रतिमा चराचरे' इति नैषधे । तैरसाधारणैः प्रतीकैरवयवैः । 'एकदशे प्रतीकोऽङ्गावयवापघना अपि' इति हैम्याम् । कृत्वा वृद्धिं पुष्टिं दधार धत्ते स्म । किंभूतः प्रतीकैः । सज्ञातीनां खजनानां लोचनान्येव चकोरा ज्योत्स्नाप्रियास्वैर्निपीयमानैः सादरमतृप्तं च अवलोक्यमानैः । पुनः किंभूतैः । लावण्यानि सुन्दरतातिशया एष चश्चन्ति पुण्यानि चेतोहराणि वा अमृतानि सुधारसास्तैः पुष्टिं प्राप्यमानः नीयमानः । .. के इव। द्वैतीयिकेन्दुरिव । यथा श्वेतपक्षे द्वितीयायां भवो द्वितीयिकः द्वितीयासंबन्धी वा
चन्द्रः सान्द्राणां स्निग्धानां बहुलानां वा कलानां षोडशांशलक्षणानां भागानां कलापैः कृत्वा वृद्धि धत्ते । 'केनेथका' इति कप्रत्ययः । णित्वं त्वेषां विकल्पकमिति कापि वृद्धिः । द्वितीयाया अयं द्वतीयकः ॥
पित्रोर्मनोरथगणान्कुटजावनीजा
न्प्रावृट्पयोद इव पल्लवयन्कुमारः । उत्सङ्गयोरुदलसत्कलयन्विलासं
फुल्लल्लताफलदयोरिव केलिकीरः ॥ १८ ॥

Page #173

११२
काव्यमाला।
आनन्दमेदुरितमानसपद्मचा
रकान्तरं परिचरन्स महेभ्यसूनुः । अभ्राधिकान्तरमिवार्भकभानुमाली
कस्तूरिकामृगशिशुविपिनान्तरं वा ॥ ५९॥ · जननीजनकयोः उत्सङ्गयोविलासं वालक्रीडां कलयन् कुर्वन् उदलसत् उल्लसति सा शुशुभे । क इव । केलिकीर इव । यथा केलिकलितः क्रीडाकरः कीरः । अर्थात् बालशुकः । उल्लसतोविकसतोलताफलदयोरुत्सङ्गयोरुल्लसति।कुमारः किं कुर्वन् । मनोरथगणान् । अर्थात् पित्रोः । वाञ्छाशतानि पल्लवयन् नवीकुर्वन् फलयन् वा । क इव । प्रादृट्पयोद इव । यथा वर्षाकालसंबन्धी मेघः कुटजावनीजान् नीपगुमान् पल्लवयति किशलयकलित्तान् करोति । स महेभ्यसूनुः कुंराव्यवहारिनन्दनः स हीरकुमारः आनन्देन हर्षेण मेदुरितं पुष्टीभूतं मानसं मनो यासां प्रमोदप्रपूरितानां पद्मचक्षुषां कमललोचनानामेकस्मादागन्योङ्ग उत्सङ्गः अङ्कान्तरं परिचरन् सेवमानः । ‘भजते श्रयत्युपास्ते शीलत्युपतिष्ठते च शीतयति । उपचरति परिचरति च निषेवते च प्रसादयति॥' इति क्रियाकलापे । आवभासे शुशुभे । क इव । अर्भकभानुमालीव । यथा अभ्रस्य मेघस्य अधिकान्तरमेकस्या अत्रिकाया अपरा अभ्रिका वार्दलिका अभ्राभ्रिकान्तरं भजन् डिम्भभास्करो भासते । 'जरीजृम्भडिम्भद्युमणिरमणीयांशुलहरी' इति खण्डप्रशस्तौ । पुनः क इव । कस्तूरिकामृगशिशुरिव । यथा कस्तूरिकाहरिणा बालकाः विपिनान्तरमेकस्माद्विपिनाद्वनादन्यद्विपिनं विपिनान्तरं शीलन् । पुनः क इव । द्विरदेन्द्रवाल इव । यथा गजराजस्य । 'पञ्चवर्षों गजो बालः' इति हैम्याम् । बाल: शिशुः विन्ध्योपलान्तरमेकस्माद्विन्ध्योपलाजलबालकशैलशिलायाः अन्यं विन्ध्योपलं शिलोत्सङ्गम् । विन्ध्यस्तु जलवालकः' । तथा 'प्रावा शिलोपलो गण्डः' इति द्वयमपि हैम्याम् । पुनः क इव । अर्भककाकपुष्ट इव । यथा क्षीरकण्ठकलकण्ठः कोकिलबालक: चूतद्रुमान्तरमेकस्मान्तद्रुमात्सहकारतरोरपरश्तद्रुमः अन्यो माकन्दपादपः । पुनः क इव। भ्रमर इव । यथा मधुकरः स्मेराम्बुजान्तरमेकस्मात्स्मेराम्बुजाद्विकचकमलादपरं स्मेराम्बुजं विकसितपद्मं शीलयत् । पुनः क इव । कलहंस इव । राजमरालबालकः तरङ्गोत्सङ्गान्तरम् एकस्मात्तरङ्गस्य कल्लोलत्य उत्सङ्गादपरं तरङ्गोत्सङ्घ लहरीकोडमुपचरन् भासते ॥
वर्णेऽद्रिशृङ्ग इव चन्द्रिकयानुविद्धः
कायः शिशोर्विकचगन्धफली विलासी । संचारिचन्द्रमलयद्रुमसान्द्रपङ्क
लिप्तः कयाचन चकोरदृशा चकासे ॥ ६ ॥

Page #174

११३
३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
कयाचन अनिर्दिष्ट नान्या चकोरदृशा बलचनुचक्षुषा धात्र्या अन्यस्त्रिया वा क्रीडाकारिण्या संचरतीति सर्वत्र मध्ये प्रसरतीत्येवंशील: संचारी तादृशश्चन्द्रः कर्पूरो यत्र।'चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः । वर्णे सुधांशी कर्पूरे कम्पिल्ले मेचकेऽपि च ॥' इत्यनेकार्थः । एतावता । घनकर्पूरमिश्रितरित्यर्थः । मलयद्रुमस्य चन्दनतरोः सान्द्रनिबिडैः प.वैः लिप्तः अङ्ग. रागकलितः कृतः । शिशोहीरकुमारस्य कायो देहश्वकासे विराजते स्म । 'चकास्ति चश्वति भासते भ्राजते लसत्यपि शोभते । विलसत्येवमाद्याः स्युजनार्थप्रकाशकाः॥' इति क्रियाकलापे । कायः किंभूतः । विकचा विकसिता या गन्धफली चम्पकपादपकुसुमं तद्वद्विलसतीत्येवंशीलः । 'इति चम्पकगौरागः कृतां विधोर्गन्धफली बलिश्रियम्' इति नैषधे । क इव । वर्णाद्रिशृङ्ग इव । यथा कनकाचलस्य मेरोः शिखरं चन्द्रिकया चन्द्रज्योत्स्नया अनुविद्धो व्याप्तः शोभते । 'भगयुगमथ शृङ्गोद्योगसंघा निदाघः' इति लिङ्गानुशासने शृङ्गशब्दः पुनपुंसकलिङ्गे ॥
नीलांशुकाकलितबालककामपाल__मूतॆरिवोपमितिमानयितुं कुमारे । काचित्कदाचन कुरङ्गमदाङ्गरागं
कौतूहलेन कुरुविन्ददती ततान ॥ ६१ ॥ कुरुविन्दाः पद्मरागमणयः तद्वद्दशना दन्ता यस्याः सा कुरुविन्ददती । 'को दर्शयेत्खां कुरुविन्दमालाम्,' 'चित्ते कुरुष्व कुरुविन्दसकान्तदन्ति' इति च । 'अग्रान्तशुद्धशुभ्र. वृषवराहेभ्यश्च' इति दन्तस्य दद्वा । स्त्रीलिङ्गत्वादीप् ।' इति नैषधवृत्तौ पाणिनिसूत्रम् । पदद्वयमपि च नैषधीयम् । काचिंचादृशी धात्री कदाचन कस्मिन्नपि समये कौतूहलेन कुरङ्गमदेन कस्तूरीद्रवेण कृत्वा अङ्गरागमर्थात्कुमाराङ्गे विलेपनं ततान कृतवती । उत्प्रेक्ष्यते । नीलेन अंशुकेन वसनेन कलितस्य आवृतस्य । परिहितनीलवस्त्रस्येत्यर्थः । तथा बालकस्य कुमारावस्थालंकृतस्य कामपालस्य बलभद्रस्य मूर्तेः शरीरस्योपमितिमुपमानं कुमारे खाभाविककनककेतकगौरशरीरहीरकुमारे आनयितुम् । प्रदापयितुमिवेत्यर्थः ॥
काचिच्चकोरनयना व्यवहारिसूनो
वाम्बुजं विकचनेत्रपुटैनिंपीय । चेतस्तमीदयितनिर्मलितात्मदर्श
मेराजदर्शनविधौ शिथिलीचकार ॥ ६२ ॥ काचिदज्ञाताभिधाना धात्री परा वा गता चकोरनयना कामिनी व्यवहारिसूनोः कुंरामहेभ्यनन्दनस्य वाम्बुजं मुखारविन्दं विकचैविकखरैनैरपुटेर्नयनपत्रपुटकैर्निपीय सादरमवलोक्य तमीदयितः पूर्णिमाचन्द्रः । तथा निर्मलितः शाणोत्तेजितः आत्मदर्शः दर्पणस्तथा स्मेराब्ज विकचकमलं तेषां दर्शनविधौ अवलोकनप्रकारे चेतः खमनः शिथिलीचकार मन्दीकरोति स्म। पार्वणेन्दुदर्पणपद्मेभ्योऽप्यधिकं यन्मुखनियर्थः ।

Page #175

११४
काव्यमाला।
एनं हिरण्यमणिभूषणभूषिताङ्ग
मिभ्याङ्गजं नयनयोरतिथि प्रणीय । सोऽयं स्मरो हरहुताशहतोऽवतीर्ण
एतन्मिषेण समशायि कयाचिदेवम् ।। ६३ ॥ हिरण्यमणिभूषणैः स्वर्णरत्नालंकारभूपिताङ्गमलंकृतकायमिभ्याज कुंराव्यवहारितनयमेनं हीरकुमारं नयनयोरात्मलोचनद्वन्द्रस्य अतिथि प्राघुणकं प्रणीय कृत्वा । यतः 'नयना- . तिथिं विधत्ते नेत्रप्राघुणकमातनोत्यपि च,' तथा 'दृग्गोचरीकरोति च लोचनविषयं च निर्माति,' तथा 'दृग्गोचरतां नयति च लोचनविषयत्वं च आनयति' इत्यादिः कियाकलापे। कयाचिद्धाच्या कामिन्या वा एवममुना प्रकारेण समशायि संशयश्चक्रे। . 'नैषधेन समशायि चिराय' इति नैषधे । एवं किम् । हरहुताशहतः । त्रिलोचनन. स्वभालप्रादुर्भूततृतीयलोचनज्वलनज्वालाज्वालितः । अत एव एतन्मिषेण । हीरकुमार- ' व्याजेन एतद्रूपेणेत्यर्थः । गृहीतावतारः आदत्तापरजन्मा सोऽयं प्राक्श्रवणगोचरीकृतः स्मरः काम इव मकरध्वजरूपावतारः । हीरकुमार इत्यर्थः ।।
काचिद्वशा विकचचम्पकसूनशालि___ मालां विलम्बितवती शिशुकण्ठपीठे । तस्मिंश्चिकीर्षुरिव कौतुकिनाकिमुक्त
प्रालम्बिकाङ्किनवकल्पतरूपमानम् ॥ ६४ ॥ ___ काचिद्वशा धात्री परा वा वनिता शिशोहीरकुमारस्य कण्ठपीठे विकचानां कुसुमितानां चम्पकानां हेमपुष्पकाणां सूनैः कुमुमः कृत्वा शालते' शोभते इत्येवंशीलां मालां विकसितचम्पककुसुमाकलितहारलतां विलम्बितवती चिक्षेप । स्थापयति स्मेत्यर्थः । उ. त्प्रेक्ष्यते । तस्मिन् हीरकुमारे कौतुकिना कुतूहलाकलितेन नाकिना केनापि देवेन मुक्ता अवलम्बिता स्थापिता प्रालम्बिका हेमदामदीनारमालिका सुवर्णझुम्बनकमड़े कण्ठेऽस्यास्तीति तादृशस्य नवस्य बालकस्य कल्पतरोवद्रुमस्य उपमानं साम्यं चिकीघुरिव कर्तुमिच्छुः किमु ॥
चूडामणिस्त्रिभुवनस्य यदेष भावी __ चूडामणि किमिति कापि दधार मूर्ध्नि । सूरिश्रियास्तिलकवद्भविता कुमारी
भालेऽपरास्य तिलकं किमतश्चकार ॥ ६५ ।। यद्यस्मात्कारणात एष हीरकुमारस्त्रिभुवनस्य त्रैलोक्यस्य चूडामणिरिव चूडामणि: शि. रोरत्नं भावी भविष्यति । कित्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः कापि कान्ता धात्री वा अस्य शि

Page #176

३.सगः]
हीरसौभाग्यम् । प्रोमनि मस्तके चूडामणि शिखारत्नं दधार धृतवती स्थापितवती या । पुनरयं हीरक. भारः यद्यस्मात्कारणात् सारेश्रिया आचार्यलक्ष्म्याम्तिलक इव विशेषक इव भविता भवि. प्यति। किमुत्प्रेक्ष्यदे। अपरा धात्री अस्य कुंरानायीनन्दनस्य अतः कारणात् भाले ललाटे तिलकं कुडुमादिकस्य स्वर्णरत्नमयं भूषणं पुण्ड्रकं चकार रचयामास ॥
तत्कयोमणिविनिर्मितकर्णपूर
द्वन्द्वं कयाचन विलम्बितमुद्दिदीपे । नित्योदयः कथमभूस्त्वमिदं मुखेन्दं
प्रष्टुं किमित्युपगतं शशिसूर्ययुग्मन् ।। ६६ ॥ कयाचन मण्डनकारिण्या धात्र्यान्यया वा स्त्रिया तत्कर्णयोहीरकुमारश्रवणयोः अवलम्बित न्यस्तं क्षिप्तं मणिविनिर्मितमात्खणरजतचन्द्रिकान्तपीतरत्नमयं कर्णपूरद्वन्द्वं कुण्डलयुग्ममुहिदीपे । शुशुभे । किमुत्प्रेक्ष्यते । इदं मुखेन्दुमस्य हीरकुमारस्य वदनचन्द्र प्रति इति प्रष्टुमिवोपगतं समेतं शशिसूर्ययुग्मं चन्द्रदिवाकरद्वयम् । इति किम् । हे हीरमुखेन्दो, त्वं नित्योदयः अनिशमभ्युदयोऽस्तराहित्यं यस्य तादृशः कयं केन प्र. कारेण अभूः संजातः तत्कारणमावयोवंद । यथा आवामपि नित्योदयौ भवावः ॥
नेत्रामृताञ्जनमसौ जगतां यदस्या. · नञ्जाक्षिणी किमिति काचन कज्जलेन । सर्वाङ्गसूत्रमिह धास्यति येन तस्यो
रःसूत्रिकां किमिति काचिदुरस्यधत्त ॥ ६७ ॥ यत्कारणादसी हीरकुमारः जगतां त्रिभुवनजनानां नेत्राणां नयनानाममृताञ्जनं मुधाया अञ्जनमिवास्ति भावी वा । किमुत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः काचन मण्डनकारिणी अस्य शिशोः अक्षिणी लोचने कजलेन आनन । पुनर्यन कारणेन असौ बालकः इह हृदये सवैः ममप्रैरङ्गराचाराङ्गादिभिरुपलक्षितं सूत्रं सिद्धान्तम् । जातिवाचित्वादेकवचनम् । धास्यति धारयिष्यति । किमुत्प्रेक्ष्यते । इति हेतोः कापि धात्री तस्य हीरकुमारस्य उरसि हृदये उरःसूत्रिकां मौक्तिकजालिकाम् । 'उरःसूत्रिका तु मौक्तिकः' । देशविशेषप्रसिद्धा बहुसरमुक्ताहारलतां वा अवत्त क्षिपति स्म ॥
पादारविन्दयुगलोपरिलम्बिनीनां
काणै रणज्झणितराजतकिंकिणीनाम् । वीडाविशेषललितेन मरालबाल
स्तम्बरमाविव विगायति यः कुमारः ॥ ६८ ॥ यः कुमारो वीतायाः स्वगमनस्य विशेषेणातिशयस्य ललितेन चारुतया बिलासेन

Page #177

काव्यमाला।
वा। वालशब्दो लालाघण्टान्यायेन उभयत्र संवध्यते। मरालवालस्तम्बरमौ हंसबालं वाल. गजं च । उत्प्रेक्ष्यते । विगायति निन्दतोव : कैः । क्वापैः शब्दैः । कासाम् । रणझण इनि शब्दो जात आसु इति । रणत्कारकलिता इत्यर्थः । तादृश्यो राजता रूप्यसंबन्धिन्यः । 'रौप्यघनघर्घटीजर्जरखरम्' इति हंसविशेषणं चम्पूकथायाम् । तथाविधाः किंकिण्यः लघुघुघुरिकास्तासाम् । किंभूताः । पादारविन्दयोरात्कुमारचरणकमलयोयुगलं तस्योपरि लम्बन्ते गुणप्रोताः कृत्वा ऊच लम्बायमानाः संजायन्ते । अथवा पदोपरिप्रदेशमाश्रयन्ते इत्येवंशीलाः । चरणोपरिबद्धानामत्यर्थः । इति धात्रीपरिपालनकारकरणादि ॥
कुंराहयस्य हरति स्म मनो मनोज्ञं ___ तन्मुन्मुनालपनमिभ्यगभस्तिभर्तुः । किंचिद्विजृम्भियुवभावनवोढबाला
नातिप्रगल्भकिलकिञ्चितवत्प्रियस्य ॥ ६९ ॥ मनोझं जनमनोहरं तस्य हीरकुमारस्य यन्मुन्मुनालपनमस्पष्टभाषणं तत्कुंरा इति आह्वयो नाम यस्य तादृशस्य इभ्येषु व्यवहारिषु मध्ये तत्पुत्रप्रतापेन कृत्वा भास्कर इव दीप्यमानत्वात् भास्करस्य ।सूर्यतुल्यस्येत्यर्थः । मनश्चित्तं हरति स्म । किंचित्किमपि स्तोकमात्रं विजृम्भी प्रकटीभवनशीलो युवभावस्तारुण्यं यस्यास्तथा नवोढा नवपरिणीता बाला वधूस्तस्या नातिप्रगल्भं न अतिशयेन प्रगल्भं परिणतीभूतं नातिचातुर्य वा किलकिञ्चितं विलासविशेषः । 'लीला विलासो विपिछत्तिविव्योकः किलकिश्चितम् । मोट्टायितं कुट्टिमितं ललितं विधृतं तथा । विभ्रमश्चेत्यलंकाराः स्त्रीणां खाभाविका दश ॥' इति हैम्याम् । तद्वत्प्रियस्य भर्तुश्चेतो यथा हरति । 'त्वयि वीर विराजते परं दमयन्तीकिलकित्रितं किल' इति नैषधे ॥
इक्ष्वाकुवंश इति नाभिमहीमघोना
विश्वप्रशस्यवृषभातनूभवेन । उत्केश इत्युदयवांस्तनयेन तेन
मेने महेभ्यवृषभेण निजान्ववायः ॥ ७० ॥ महेभ्यवृषभेण कुंराव्यवहारिपुङ्गवेन तेन हीरनामा तनयेन पुत्रेण उत्केश इति नाम्ना निजान्वयः खवंशः उदयवानभ्युदयः युद्ध मानतः ज्ञातः । केनेव । नाभिमहीमघोनेव यथा नाभिनरेन्द्रेण विश्वेषां त्रिभुवनजनानां प्रशस्येन श्लाघाहेण वृषभोऽः उरुप्रदेश लाञ्छनं यस्यं स वृषभाङ्कस्वेन वृषभदेवनाना तनूभवेन नन्दनेन इक्ष्वाकुनामा वंश उदयवानमानि ।।

Page #178

३ सर्गः]. हीरसौभाग्यम् ।
धात्र्योदितां प्रथमतः पृथुकप्रकाण्डः
कीरस्य शाव इव चारुमुवाच वाचम् । तस्याः पुनः समवलम्ब्य कराङ्गुलीः स
लीलायितं वितनुते स्म गतौ स्विकायाम् ॥७१ ॥ स पृथुकप्रकाण्ड: बालशार्दूल: प्रथमतः पूर्वम् । सार्वविभक्तिकस्तस् । सर्वाभ्योऽपि विभक्तिभ्यस्तस् स्यादित्येके । धात्र्या उपमात्रा उदिताम् उच्चरितां कथितां चारं मनोहरां वाचं वाणीम् उवाच वक्ति स्म । क इव । कीरस्य शाव इव । यथा शुकस्य बालकः प्रथमतः कथितां चावी मनोज्ञां वाचं वदति । पुनः स कुमारः तस्या घात्र्याः कराकुली. हस्तस्य तर्जन्यादिका अङ्गुलीः समवलम्ब्य आश्रित्य । गृहीत्वेत्यर्थः । खिकायामात्मीयायां गती गमने लीलायितं लीलया आचरितं चारुचमणविलासं तनुते स्म। लीलागमनमदशयदित्यर्थः । हंसं तनौ संनिहितं चरन्तं मुनेर्मनोवृत्तिरिव खिकायाम् ॥
चूलाक्रियामहमथाङ्गभवस्य तस्य
संतन्वता पुलककोरकितेन तेन । श्रीदायितं प्रदिशता मणिहेमजात
माढ्यायितं समुदयेन च मार्गणानाम् ॥ ७२ ॥ अथ वाग्गमनपाटवभवनानन्तरं पुलकेन रोमहर्षेण कृत्वा कोरकाः कुमलाः संजाता अस्येति । 'पुलककोरकिततनुः' इति चम्पूकथायाम् । रोमाञ्चकचकितेन कुंराव्यवहारिणा तस्य हीरनाम्नोऽङ्गभवस्य खपुत्रस्य चूलाक्रियामहं शिखण्डिकाकरणाद्युत्सवं संतन्वता कुर्वता श्रीदायितं धनदेनेवाचरितं वदान्यतातिशयेन । तेन किं कुर्वता। प्रदिशता ददता। किम् । मणयो रत्नानि हेमानि सुवर्णानि तेषां जातं समूहम् । च पुनः मार्गणानां समुदयेन याचकनिकरेण आब्यायितं स्वाभाविकमहेभ्य इवाचरितम् । ईश्वरीभूतमित्यर्थः॥
शावः शुभैरवयवैः सवितुः प्रयत्ना.. दृद्धि दधावनुदिनं स्वजनैरुपास्यः । भूमीभृतो बहलनिर्झरतस्तरङ्गैः
सिन्धुप्रवाह इव पत्ररथैर्निषेव्यः ॥ ७३ ॥ शावो हीरकुमारः सवितुस्तातस्य प्रयत्नात् ममाहितमागितप्रदानपोषणप्रकारात् शुभैः प्रशस्तरवयवैः अङ्गोपाङ्गः अनुदिनं निरन्तरं वृद्धिं पुष्टिं दधौ वर्धते स्म । किंभूतः शावः । खजनातिवर्गमानवैनिजजनैर्वा उपास्यः कृतसेवनः । क इव । सिन्धुप्रवाह इव । यथा भूमीभृतः पर्वतस्य बहुलादनल्पात् निर्झरतः । सार्वविभक्तिकत्वात्तस्प्रत्ययः । शतशो

Page #179

१९८
काव्यमाला। निराणां प्रवेशात्तररैः कलोले: नदीप्रवाहो वृद्धि धत्ते । किंभूतः सिन्धुप्रवाहः । पत्ररथैविहार्मरभिगम्यः खगसेव्यः ।
वाचस्पतेदिवि विधाय मुरान्विनेया
नुा नरानपि विधातुमुपेयुषः किम् । वप्रा व्यमोचि पठितुं सविधे द्विजस्य
- कस्यापि वाट्यविदः समहं कुमारः ॥ ७४ ॥ हीरकुमारः समहं महोत्सवपुरःसरं कस्यापि अनिर्दिष्टनानो द्विजस्य ब्राह्मणस्य स. विधे समीपे पठितुमध्येतुं वप्रा कुंराव्यवहारिणा व्यमोचि मुक्तः। किंभूतस्य द्विजस्य । वाङ्मयं शिक्षाकल्पव्याकरणादिर्शवशास्त्र वत्तीति वाङ्मयवित् तस्य । किमुत्प्रेक्ष्यते। खर्गे सुरान् देवान् विनेयान् शिष्यान् विधाय अपि पुनर्नरान् मनुष्यान् अध्यापनादिभिः शिष्यान् विधातुं कर्तुमुक्मवन्यामुपेयुष आगतस्य वाचस्पतेवृहस्पतेरिव ॥
तस्यार्भशक इव चित्रशिखण्डिसूनो- ..
लब्ध्वोपकण्ठमशटः स पठन्नकुण्ठम् । .. पोतः श्रुतिं स विधिवल्लिपिसंग्रहेण
प्रेम्णा विवेश नगरीमिव गोपुरेण ॥ ७५ ॥ स पोतो हीरकुमारः प्रेम्णा हार्देन हृदयाभिप्रायेण विधिवत् शास्त्रोक्तप्रकारेण लिपेरक्षरात्मिकायाः संग्रहेण आगमनेन । शिक्षणेनंत्यर्थः। श्रुति शास्त्र विदेश प्रविष्टः । शास्त्राभ्यास कर्तु प्रारब्धवानित्यर्थः । कामिव । नगरीमिव । यथा कश्चित् बालो गोपुरेण प्रतोल्या कृत्वा पुरी प्रविशति । पोतः किं कुर्वन् । अशटः सरलाशयः सन् । अकुण्ठं घोपात्यभ्यसनादिना तीक्ष्णं सोत्साहं वा सु अतिशयेनात्मनः सर्वप्रयत्नेन पठनधीयमानः । कि कृत्वा । तस्याध्यापकस्य उपकण्टं लब्ध्वा संप्राप्य । क इव । अर्भशक इव यथा वालक इन्द्रः । 'शैशवावधिगुरुर्गुरुरस्य' इति नपधे । एतेन काव्येन इन्द्रस्य वालवं तथा गुरुपार्श्वे मध्ययनमपि प्रोकम् । चित्रशिखण्डिसूनोवृहस्पतेः । 'विचित्रवाक्चिशिखण्डिसूनोः' इत्यपि नैषधे । पार्श्व प्राप्य पंटति ॥
छायां तनोरिव न लऋयितापि वाचं
प्रासादि तेन विनयावनतेन सूरिः । सर्वैरभावि च गुरोः सफलैः प्रयत्नै
स्तस्मिन्ननुपरभुवीव कृषीवलस्य ॥ ७६ ॥ • तेन हीरकुमारेण सूर: कलाचार्यः प्रासादि प्रसन्नीकृतः । तेन किंभूतेन । विनयेन
अवनतेन नम्रण । तेन पुनः किं कुर्वता । गुरोः स्वाध्यापकस्य वाचं वाणीम् । वचनमा

Page #180

३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । त्रमपीत्यर्थः । नोलान्यता नातिकामता । कामिव । छायामिव । यथा कोऽपि खतनोइछायां नोल्पयति गुरोस्तस्याध्यापकस्य सर्वैः सकलैः प्रयत्नरुद्यमेस्तस्मिन् हीरकुमारे सफलैः फलवद्भिरभावि संजातं संपन्नेः। कस्येव । कृषीवलस्येव । यथा कृषिकस्य कर्षणकारिण: अनूषरभुवि मर्वसस्योत्पत्तिस्थानक्षेत्रभूमौ प्रयत्नैः प्रयासैः सफलैर्भूयते ॥
तं साक्षिणं प्रणयवान्स्वगुरुं प्रणीय
स्वल्पैदिनैः स वहनैरिव धीविशेषैः । संप्राप पारमखिलागमसागरस्य
साधुः समाधिभिरिवानुपमैर्भवस्य ॥ ७७ ॥ प्रणय: स्नेहो गुरुजनेषु विद्यते यस्य स हीरकुमारस्तं खगुरुं निजकलाचार्य साक्षिणं • प्रतिभुवम् । साक्षिमात्रमित्यर्थः । प्रणीय कृत्वा स्वल्परतिस्तोकैदिनैर्वासरः अखिलागमसागरस्य समस्तशास्त्रसमुद्रस्य पारं परतीरं प्रान्तं संप्राप लेभे । गृहमेधिवासोचितं सर्वशास्त्रमधीतवानिलर्थः । कैः । धीविशेषैः खप्रज्ञोत्कः। बुद्धिविशिष्टगुणातिशयैः । कैरिव । वहनैरिव । यथा यानपात्रः कृत्वा सांयात्रिक: समुद्रस्य पारमभिलषितवेलाकूलं प्राप्नोति । अथ पृथगुपमापि । क इव । साधुरिव । यथा यती अनुपमैरसाधारणैः समाधिभिOनविशेषैः । 'ध्यानं तु विषये तस्मिन्नेकप्रत्ययसंततिः । समाधिस्तु तदेवार्थमात्राभासनरूपकः॥ इति हैम्याम् । एतावता योगः कृत्वा भवस्य संसारस्य। 'भवः सत्तात्मजन्ममु । रुद्रे श्रेयसि संसारे' इत्यनेकार्थः । पारं मोक्षणं प्राप्नोति ॥
अध्याप्य तेन विधिवत्सकलाः स विद्याः . प्रत्यर्प्यते स्म गुरुणा जनकस्य तस्य । श्रीमान्मुरारिरिव तेन हिरण्यरत्न
कोटीवितीर्य सुतसुरिरपि व्यधायि ॥ ७८ ॥ सागुणा कलाचार्येण विधिवत् शास्त्रोक्तप्रकारेण द्विसप्ततिकलानामादिमा कला लिखतगणितादिरन्तिमा कला शकुनरुतमित्युक्तप्रकारेण । अथवा मातृकादिकचाणिक्याङ्क(न्त)पाठनकविधिना सकला: समस्ता अपि विद्या अध्याप्य पाठयित्वा तस्य कुमारस्य कुंराख्यस्य वा जनकस्य पितुः स हीरकुमारः प्रत्यप्यते स्म पश्चादर्पितः। अपि पुन: तेन तजनकेन कंरामहेभ्येन सुतसूरि: स्वपुत्रहीरकुमारस्य कलाचार्यः हिरण्यानां रत्नानां मणीनां कोटीवहुशो लक्षशतानि वितीर्य दत्त्वा मुरारि: कृष्ण इव श्रीमान् लक्ष्मा. पतिर्वाधायि विहितः ॥
चित्रामिवेन्दुरनवद्यतमां स विद्या
लब्ध्वा श्रिया तदवधि व्यरुचत्कुमारः ।

Page #181

१२०
काव्यमाला |
आसीदसीममहिमाप्यनयार्भकस्य प्रोल्लेखितस्य निकषेण मणेस्त्विषेव || ७९ ॥
सकुमारः अनवद्यतमाम् अतिशयेन श्लाघनीयां विद्यां लब्ध्वा संप्राप्य तदवधि विद्याधिगमदिवस एवावधिर्मर्यादा यत्रेति क्रियाविशेषणम् । तद्दिनमारभ्येत्यर्थः । श्रिया शोभया लक्ष्म्या वा व्यरुचत् शुशुमे । 'सहस्रधात्मा व्यरुचद्विभक्तः' इति रघुवंशे । क इव । इन्दुरिव । यथा चन्द्रः अनवद्यतमामतिनिर्मुक्तमेघोपरोधां चित्रां त्वाष्ट्रीं नक्षत्रविशेषं प्राप्य श्रिया शारदीनकौमुदीलक्ष्म्या विरोचते । युद्भयो लुङि युतादिभ्यः परस्मैपदं वा स्यात् । ‘पुषादिद्युतादिलदितः परस्मैपदेषु' श्यन्विकरणपुषादेर्वृतादेर्लदितश्च परस्य च्लेरङ् स्यात् परस्मैपदेषु । अद्युतत् । अद्योतिष्ट । अरुचत् । अरोचिष्ट ।' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । अपि पुनस्तस्यार्भकस्य हीरकुमारस्य तया विद्यया कृत्वा न विद्यते सीमा मर्यादा यस्य सः असीमः । अद्वैत इत्यर्थः । तादृशो महिमा माहात्म्यं यस्य तथाविध आसीत् बभूव । कस्येव । मणेरिव । यथा निकषेण शाणेन उल्लेखितस्य उत्तेजितस्य निर्मलीकृतस्य मणे रत्नविशेषस्य त्विषा कान्त्या कृत्वा अनन्यं महत्त्वं मूल्यं महयेता भवति ॥ इति बालक्रीडा ॥
नाभीभवेन तदुदाहरणीकृतैः किं सामुद्रशास्त्रगदितैर्नरलक्षणौघैः ।
नालम्भि तत्र कुमरे व्यभिचारिभावः प्रामाणिकैः सदुपमानविधाविवेह ॥ ८० ॥
नाभीभवेन विधात्रा । किमुत्प्रेक्ष्यते । 'हाराग्रजाग्रद्गरुडाश्मरश्मिपीनाभनाभीकुहरान्धकाराम्' इति नैषधे । नाभीशब्दो दीर्घ ईकारान्तोऽस्तीति । तदुदाहरणीति । स हीरकुमार एव उदाहरणं निदर्शनं दृष्टान्तो येषां ते तदुदाहरणाः । न तदुदाहरणास्तदुदाहरणाः कृतास्तदुदाहरणीकृतास्तैः । समुद्रेण कविना कृतं शास्त्रं ग्रन्थविशेषः । सामुद्रशास्त्रं तत्र गदिताः कथितास्तैर्नराणां मनुष्याणां लक्षणानां स्वस्तिकचक्राङ्कुशादीनामोघैः समूहैस्तत्र कुमरे हीरकुमारे व्यभिचारिभावः परस्परविरोधित्वं नालम्भि न प्राप्तम् । 'कुमार: कुमरोऽपि च' इति शब्दप्रभेदे । अन्यत्रापि चरित्रादौ च । कस्मिन्निव । सदुपमानविधाविव । यथा । इह जगति प्रामाणिकैस्तार्किकैः सति सर्वप्रकारैर्योग्ये विद्यमाने उपमानविधां अन्यपदार्थस्य सादृश्यीकरणप्रकारे व्यभिचारित्वं न लक्ष्यते ॥
तस्याभवल्लव णिमातिशयः स कोऽपि प्रोत्तारयन्यदुपरि स्थविरः शिवाय ।
मुक्ताः क्षिपत्यनुदिनं पवमानमार्गे
ता एव तत्र किमु तारगणा भवन्ति ॥ ८१ ॥

Page #182

३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१२१ कुमारस्य स कोऽपि अद्वैतवैभवः लवणिमातिशयः लावण्याधिक्यं अभवत् बभूव।स कः। यदुपरि यस्य लावण्यातिशयस्योपरि स्थविरः पितामहः । 'स्थविरः शतानन्दपितामहौकः' इति हैम्याम्। 'प्रवयाः स्थविरो जरन्' इत्यपि हैम्याम् । शिवाय कल्याणकारणाय निलं प्रतिवासरं प्रोत्तारयन् उत्तारणं सृजन् न्युञ्छनीकुर्वन्वा मुक्ता मौक्तिकानि पवमानमार्गे आकाशे क्षिपति । किमुत्प्रेक्ष्यते । ता एव मुक्तास्तत्राम्बरे तारगणा ज्योतिर्मण्डलानि भवन्ति संजायन्ते ॥
स्पर्धादयादिव मिथः प्रवयं सृजद्भि
- रङ्गैः सचङ्गिमवपुर्विभवेन तेन । . ईर्ष्या तमीप्रियतमः प्रणयन्विजित्य
लक्ष्मच्छलेन मुमुचे किमु लाञ्छयित्वा ॥ ८२ ॥ तेन हीरकुमारेण ईर्ष्याम् । अर्थात् खवपुश्चारिम्णा सममसूयाम् । प्रणयन् कुर्वन् तमीप्रियतमः रजनीजानि: चन्द्रः विजित्य। अर्थात्पराभूय । गृहीत्वा वा । किमुत्प्रेक्ष्यतेलक्ष्मच्छलेन लाञ्छनकपटेन लाञ्छयित्वा लाञ्छनं मष्या अभिज्ञानं मुखे कृत्वा मुमुचे नभसि मुक्तः । 'किं नन्दिः किं मुरारिः किमु रतिरमणः किं विधुः किं विधाता' इति धनपालोक्तोपमानादत्र, विधोरुत्प्रेक्षा । तेन किम् । अङ्गैः शरीरावयवैः कृत्वा सह चनिम्ना मनोहरत्वेन वर्तते यत्तादृशस्य वपुषः शरीरस्य विभवः शोभातिशयो यस्य । अथ वा वपुर्विभवेति साधनेन जित्वेति । किं कुर्वद्भिरङ्गैः । इवोत्प्रेक्ष्यते-मिथः परस्परं स्पर्धायाः संघर्षस्य उदयात् प्रादुर्भावादिव प्रवयं पुष्टिं सृजद्भिर्विदधद्भिः ॥
. केशोच्चयः स्फुरति यस्य स नीलकण्ठ. पृष्ठे प्रविष्ट इव येन जितः कलापः ।
आबाल्यतः कुटिलता मनसोपनीता
यं भेजुषी पुनरिवैत्य कचच्छटासु ।। ८३ ॥ तस्य कुमारस्य स चामरादिप्रतिपक्षलक्षजित्वरः प्रसिद्धः केशोच्चयः केशपाशः । 'बालाः स्युस्तत्पराः पाशो रचना भार उच्चयः । हस्तः पक्ष: कलापश्च केशभूयस्त्ववाचकः ॥' इति हैम्याम् । स्फुरति भासते । स कः । येन केशोच्चयेन जितः अभिभूतः कलापः शिखण्डिकम् । उत्प्रेक्ष्यते-नीलकण्ठः शंभुर्मयूरश्च तस्य पृष्टे प्रविष्टः शरणे गत इव । पुनर्यन कुमारेण आवाल्यतः शैशवं मर्यादीकृत्य मनसः स्खचित्तात् कुटिलतावक्रत्वम् अपनीता निष्कासिता सती । उत्प्रेक्ष्यते --उपेत्यागत्य यं कुमारं कुटिलता कचच्छटासु कुन्तलावलीषु भेजुषीव श्रितवतीव । 'तटान्तविधान्ततुरङ्गमच्छटा' इति छटाशब्दः समृहवाची नैषधे । तथा 'वक्रोक्तिकुशलस्य तस्य निलम्य] केशकलापोऽपि वक्रतां भेजे' इति चम्पूकथायाम् । इति पुरुषाणां केशकलापे वक्रता वर्णितास्तीति ॥

Page #183

१२२
काव्यमाला।
स्वध्यानलोपभवकोपपिनाकिजाग्र__दातङ्कशङ्कितमनः सुमनःशरस्य । . त्यागं तनोविदधतः कृतवान्विधाता
छत्रेण यस्य किमु मौलिमवाङ्मुखेन ॥ ८४ ॥ विधाता ब्रह्मा यस्य कुमारस्य मौलिं मस्तकं कृतवांश्चक्रे । किमुत्प्रेक्ष्यते-सस्येश्वरसंबन्धिनो ध्यानस्य एकाप्रमनस्त्वेन परमात्मखरूपचिन्तनरूपस्य प्रणिधानस्य लोपेन भङ्गेन कुमारिकावस्थायां पाणिग्रहणकरणकृते सेवार्थ समागतायां गौर्या विषये रागो. त्पादनलक्षणविघ्नविधानेन पञ्चमी वा सर्वत्रभवः समुत्पन्नः कोपः व्यापादनकारणकोधो यस्य तादृग्विधात् पिनाकिनः शंभोर्जाग्रता प्रकटीभवता आतङ्केन भयेन । 'भयं. भीभीतिरातङ्कः' इति हैम्याम् । शङ्कितं खहननलक्षणशङ्कां प्राप्तं मनो यस्य तथाविधस्य । अतएव प्रतिपक्षपराभवात्प्रागेव तनोः खदेहस्य त्यागं विनाशं विदधतः कुर्वतः सुमनःशरस्य पुष्पबाणस्य कामस्य अवाङ्मुखेन अधोवक्रेण छत्रेण किमु कृतवान् । नि:खामिकतया मदनश्वेतातपत्रोपादानं युक्तमेव ॥ .
उत्तुङ्गभावमथ वर्तुलतां दधान
मुष्णीषमस्य सुषमा म बिभर्ति मौलौ। . यस्मिन्समाजिगमिषोस्तरुणत्वलक्ष्म्या
माङ्गल्यकुम्भ इव केशरुहाश्रिताः ।। ८५ ॥ अस्य कुमारस्य मौलौ मूर्धनि उष्णीषमाकारविशेषः सुषुमां सातिशायिशोभा बि. भर्ति स्म दधार । 'सोष्णीषमूर्धा ध्वजचिहपाणिः' इति चम्पूकथायां नलविशेषणम् । अत एव तीर्थकृद्भय इतरेषामप्युत्तमपुरुषाणामुष्णीषं वर्ण्यते । उष्णीषं किं कुर्वाणम् । दधानं विभ्राणम् । कम् । उत्तुङ्गभावम् उन्नतत्वम् । अथ पुनर्वर्तुलतां वृत्ताकारत्वं च । इवोत्प्रेक्ष्यते-यस्मिन्हीरकुमारे समाजिगमिषोः सम्यक्प्रकारेण आगन्तुकामायास्तरुणत्वलक्ष्म्या यौवनश्रियः केशा एव रुहा दुर्वा । 'दुर्वा त्वनन्ता शतपर्विका । हरिताली रुहा' इति हैम्याम् । ताभिराश्रित आकलितः अङ्के उत्सङ्गे यस्य तादृशो माङ्गल्यः कल्याणकारी कुम्भः कलश इव ॥
यश्चन्द्रिकाङ्कितचतुर्द्विजराजराज
द्भालार्धशीतमहसो वहते स्म शश्वत् । शुद्धाशयोऽमृतरसायितवाग्विलासो
द्वासप्ततिः कलयतात्स कलाः कथं न ।। ८६ ॥ यो हीरकुमारः शश्वनिरन्तरं चन्द्रिकया ज्योत्स्नया अङ्कितान् कलितान् । 'दशनच

Page #184

३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
- १२३ न्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघौ । इति चन्द्रिकाशब्देन दन्तगुतिश्चन्द्रिका च । चतु:संख्याका द्विजानां राजानो द्विजराजा राजदन्ताश्चन्द्रश्च तथा राजत् दीप्यमानं यद्भालं ललाटमेवार्धशीतमहाः सामिसोमस्तान् । सार्धचतुश्चन्द्रानित्यर्थः । वहते स्म दधार । स कुमारो द्वासप्ततिसंख्याकाः कलाः कथं न कलयतात् धत्ताम् । अपि तु सार्धचतुश्चन्द्रघारी गणनया द्वासप्ततिकलाकलित एव स्यात् । किंभूतः । शुद्धो निर्मल: निष्पापः विशदश्च आशयश्चित्तं मध्यं च यस्य । पुन: किंभूतः । अमृतरसवत्सुधानिस्यन्द इवा. चरितो वाग्विलासो वचनवैचित्री यस्य । चन्द्रा अपि श्वेता अमृतयुताश्च स्युः ॥
. भालस्थलप्रसृमरांशुपयःप्रवाहो. पान्तप्ररूढलतिकेव विभाति यद्भः । ..शङ्खोऽप्यभूद्वदनवारिजपार्थिवस्य
चन्द्रादिवैरिविजये किमु वादनार्हः ॥ ७ ॥ ययस्य कुमारस्य भूर्नयनयोरुपरि रोमपद्धतिर्भाति स्म रराज । उत्प्रेक्ष्यते-भालस्थलस ललाटपट्टस्य प्रसमरा विस्तरणशीला ये अंशवः किरणास्त एव पयःप्रवाहः सलिलानामोघस्तस्योपान्ते तटप्रदेशे प्ररूढा प्रोद्गता लतिका । अथवा फलिनी वल्ली खभावलतिका वा । अपि पुनर्यद्वक्रे शङ्खः भालश्रवणयोरन्तराले कश्चित् प्रदेशविशेषः अभूजज्ञे । 'शङ्खः कम्बा निधिभेदे स्थानख्यामलिकास्थानि' इत्यनेकार्थः । ललाटप्रान्तवर्तिनि अस्थनीति तदवचूर्णिः । शङ्खो भालस्रवोऽन्तरे' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-वदनमर्थात् कुमारमुखमेव वारिजानां कमलानां राजा पार्थिवस्तस्य । चन्द्रादीनां विधुदर्पणप्रमुखाणां वैरिणां शत्रूणां विजये जयप्राप्तौ पराभवनावसानसमये वा वादनस्य पूरणस्य अर्हो योग्यः शङ्खः कम्बुः किमु । विजयिराजानो हि रिपूनिर्जिय खविजयसूचकं शङ्ख वादयन्तीति प्राक्तननृपरीतिः । यथा-खाविनयकरणप्रकुपितमतङ्गतापसप्रदत्तमतङ्गजीभवनशापापनयनप्रादुर्भूतखाभाविकखरूपप्रसन्नीभवद्गान्धर्वदेवविश्राणितप्रयुक्तसंहारविभक्तमन्त्रप्रस्खापनशस्त्रानुभावपराभूतसमस्तप्रतिपक्षक्षितिपतिपताकिनीप्रारब्ध. दुर्धरमहायोधनपयोनिधिमध्यसमुद्भूतविजयश्रीखीकरणावसरे अजकुमारः 'ततः प्रियोपात्तरसोऽधरोष्ठे निवेश्य दध्मौ जलजं कुमारः' इत्येतत्सर्वविस्तारो रघुवंशे ॥
लावण्यनीरनयनाजयदीयवक्र
कासारपालिरिव कर्णयुगं विभाति । द्वीपेषु सूचयति किं स्वमितेषु भावि
श्लोकं शिशोः श्रवणयोश्च नवद्वयाङ्कः ॥ ८ ॥ कर्णयुगं कुमारश्रवणयुगं विभाति शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-लावण्यं ममोज्ञता खरूपसौन्दर्य वा एव नीरं सलिलं यत्र तथा नयने लोचने एवाब्जे कमले यत्र तादृशस्य

Page #185

१२४
काव्यमाला।
यदीयवक्रकासारस्य कुमारसंवन्धिवदनसरसः पालि: सेतुरिव सरसो जलरुन्धनस्थानं पालि: । सेतौ पाल्यालिसंवराः' इति हैम्याम् । च पुनः श्रवणयोः कर्णयोर्नवानां नवेति संख्यानां द्वयस्य युगलस्य अङ्क: अष्टादशसंख्यावाची अङ्को लिपिविशेषः स्वेन नयद्वयलक्षणेनात्मना मितेषु प्रमाणीकृतेषु अष्टादशसु द्वीपेषु । 'अष्टादशद्वीपनिखातयूपः' इति रघुवंशे। 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे। इति द्वीपानामष्टादशतापि । शिशोहीरकुमारस्य भाविनमग्रे भविष्यन्तं श्लोकं यशः सूचयति कथयति किमु । कर्णयोराकृ: तिरूपो नवाको दृश्यते । यथा 'कर्णान्तरुत्कीर्णगभीरलेखः किं तस्य सख्यैव न वा नवाङ्कः' इति नैषधे । एतावता हीरकुमारयशोऽष्टादशद्वीपेषु भविष्यतीति सूचा ॥
विद्वेषिभावमपहाय परस्परेण
केशच्छटास्फटिकहाटककुण्डलाङ्गाः । खर्भाणुशुभ्रकिरणाम्बुजबन्धवोऽमी
यस्मिन्विधातुमिव साप्तपदीनमीयुः ॥ ८९ ॥ यस्मिन्कुमारे सम्यक्स्थाने केशच्छटा केशपाशः स्फटिकं श्वेतरत्नं तथा हाटकं काञ्चनं तयो रचनाविशेषेण सदृशीकृते कुण्डले कर्णाभरणे ते अङ्गानि कायारूपाणि वा येषां तादृशा अमी प्रत्यक्षलक्षाः।खर्भाणू राहुः, शुभ्रकिरणश्चन्द्रः, अम्बुजबन्धुर्भास्करः, राहुचन्द्रार्काः। उत्प्रेक्ष्यते-मिथः परस्परं साप्तपदीनं मैन्यं सौहार्दम्। 'सख्यं तु सौहदं सौहार्द साप्तपदी. नम्' इति हम्याम् । विधातुं कर्तुम् ईयुरागता इव । किं कृत्वा । परस्परेण अन्योन्येन विद्वेषिभावं विरोधिताम् अपहाय त्यक्त्वा ॥
सक्तः श्रुतौ शिशुशशी यदसावितीव
तच्चक्षुषी श्रुतियुगं परिषखजाते । नीलोत्पले उदयतः कुमुदोर्यदाक्ष्णो
लक्ष्मी तदा तरलतारिकयोः श्रयेते ॥ ९० ॥ यद्यस्मात्कारणादसौ अयंवर्ण्यमानः शिशुषु कुमारेषु दृश्यमानो नयनानामाहादकत्वात् शशी चन्द्र इव शिशुशशी श्रुतौ शास्त्रे सक्तः प्रल आसक्तोऽस्ति । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोस्तच्चक्षुषी कुमारलोचने श्रुतियुगं श्रवणयामलं परिषस्वजाते आलिङ्गतः स्म । च पु. नर्यदा यदि नीलोत्पले कुवलंये कुमुदोः कैरवयोमध्ये उदयेते उद्गमं लभेते तदा तर. ले चपले तारिके कनीनिके ययोस्तादृशयोस्तदक्ष्णोः कुमारलोचनयोर्लक्ष्मी श्रियं शोभां श्रयेते भजेते । कुमुदे कुमारलोचनतुलामाकलयतः ॥
१. 'पूर्वपदात्संज्ञायाम्' इति हैमाभिधानचिन्तामणि:. 'क्षुम्नादित्वान्न णत्वम्' इति नामालिङ्गानुशासनव्याख्यानामाशयः.

Page #186

३ सर्गः]
__ १२५
हीरसौभाग्यम् । दृग्दोपखण्डनकृते भ्रमरं तदीये
चिहं मषेरिव मुखे कृतवान्विरश्चिः । विश्वप्रदीपसदृशो यदसौ तदीया
नासापि किं भजति दीपशिखोपमानम् ॥ ९१ ॥ विरश्चिब्रह्मा तदीये हीरकुमारसंवन्धिनि मुखे वदने भ्रमरं कुरलं भ्रमरालकः अन्यो वा आकारविशेषस्तं कृतवान् चकार। उत्प्रेक्ष्यते-दृग्दोषखण्डनकृते शाकिन्यादीनामितरेषां वा दृष्टिदोषनिवारणार्थ मषेमलिनाम्बुनः । 'मलिनाम्बु मषी मसी' इति हैम्याम् । चिहं लाञ्छनमिव कृतवानिति । इदानीमपि बालकानां दृग्दोषच्छिदे मुखे कजलचन्द्रकं मात्रः कुर्वन्तीति प्रसिद्धमेतत् । पुनर्यत्कारणादसौ विश्वे जगति प्रदीपस्य पदार्थमार्थप्रकाशकत्वेन गृहमणेः सदृशस्तुल्योऽस्ति यत्तदोः संबन्धात्तेन हेतुना । उत्प्रेक्ष्यतेतदीया तस्य कुमारस्य इयं तदीया नासा गन्धज्ञापि दीपशिखोपमानं कजलध्वजकलिकातुलनां भजति कलयति ॥
चापल्यकेलिकलिते असिताशये य
नेत्रे मिथः सदृशवैभवभाजिनी तत् । मा द्रुह्यतां कजभुवेति तदन्तराले
नासानिभेन विदधे किमु सीमदण्डः ॥ ९२ ॥ यत्कारणात् यन्नेत्रे कुमारनयने चापल्यं चपलता सैव केलि: क्रीडा तया कलिते युक्त चञ्चलतया वा यत्क्रीडनमितस्ततः परिस्फुरणं तेन सहिते । पुनः असितः श्याम आशयो मध्य खभावो वा ययोस्तादृशे स्तः वर्तेते तत्तस्मात्कारणात् सदृशं तुत्यं वैभवं शोभातिरेकं भजत इत्येवंशीले भाजिनी कुमारलोचने मिथ: परस्परं मा द्रुह्यतां मा द्रोहं कुर्वाताम् इति हेतोः कजभुवा ब्रह्मणा तदन्तराले तयोर्नेत्रयोरन्तराले मध्यभागे नासानिभेन नक्रकपटेन । उत्प्रेक्ष्यते-सीमदण्डो विभागयष्टिः किमु विदधे कृत इव ॥ . . स्थाणोः शिरोनिवसनानशनाम्बुपानं
___ संतप्य दुस्तपतपो मणिदर्पणेन । प्रापे परं जनुरिवेदमगण्यपुण्य
संप्रापणीयमदसीयकपोलरूपम् ॥ ९३ ॥ मणिदर्पणेन रत्नादर्शन अस्य कुमारस्य इमौ अदसीयो कपोलो गण्डौं तयो रूपं ख. रूपमिदं प्रत्यक्षम् । उत्प्रेक्ष्यते-परमन्यजनुरवतारः प्रापे प्राप्तमिव । किंभूतं जनुः । अगण्येन गणयितुं प्रमाणीकर्तुमशक्येन पुण्येन भाग्येन संप्रापणीयं सम्यकप्रकारेण लब्धुं योग्यम् । किं कृत्वा । दुःखेन कष्टेन तप्यते विधीयते इति दुस्तपं तादृक् तप

Page #187

काव्यमाला।
उपवासादिकष्टं संतप्य तत्वा यथाविधि[ना] विधाय । किम् । तपः । 'स्थाणुः स्तम्भकीलकशंभुषु' इत्यनेकार्थः । तस्य शिरसि मस्तके निवसनं सदा स्थितिस्तथा न वि. द्यते अशनं भोजनम् , अम्बुनो जलस्य पानं धीतिर्यत्र । 'धीतिः पानेऽथ शोषणम्' इति हैम्याम् ॥
यस्य प्रशस्ययशसः श्रुतिपाशमध्य
निष्पातिनक्रशुकचञ्चुपुटात्कथंचित् । बिम्बीफलं विगलितं स्खलितं च वक्र
पद्मोदरे किमु रदच्छदनीबभूव ॥ ९४ ॥ बिम्बीफलं गोल्हकं यस्य कुमारस्य उत्प्रेक्ष्यते । रदनच्छदनीबभूव किमु अधरः संजात इव । किंभूतम् । कथंचित्केनापि प्रकारेण बलात्कारेण वा खबन्धनभयाकुलितत्वेन विगलितं निष्पतितम् । कस्मात् । श्रुती कर्णावेव पाशौ बन्धनग्रन्थी तयोर्मध्ये निपातितो निष्पतनशीलस्य नक्रशुकस्य नासिकारूपकीरस्य चञ्चुपुटात् शृपाटिकासंपुटतः । वक्रोदरादित्यर्थः । पुनः किंभूतं बिम्बीफलम् । स्खलितं पतित्वा स्थितम् । कस्मिन् । वक्रं वदनमेव पद्मं कमलं तस्योदरे मध्ये यस्य । किंभूतस्य । प्रशस्य विश्वश्लाघनीयं यशः कीर्तिर्यस्य ॥
रक्ताङ्करक्तमणिपल्लवपाटलश्री
पाटच्चरो यदधरः श्रियमश्नुते स्म । आस्थानवेदिरिव वाङ्मयदेवताया ।
आवासवेश्मनि कुमारमुखारविन्दे ॥ ९५ ॥ यदधरो हीरकुमारस्यौष्ठः श्रियं शोभामश्नुते व्याप्नोति । बिभतीत्यर्थः । किंभूतः । रक्ताङ्का विद्रुमाः रक्तमणयः पद्मरागाः पल्लवाः किशलयानि तेषां पाटलत्रियो भावप्रधाननिर्देशाद्रक्तत्वलक्ष्म्याः स्वभावशोभाया वा पाटच्चरस्तस्करः अपहर्ता । उत्प्रेक्ष्यतेअधरः वाङ्मयदेवतायाः श्रीसरखत्याः आस्थानवेदिः सभायामुपवेशनार्थ वेदिकेव । कस्मिन् । कुमारस्य मुखमेवारविन्दं कमलं तत्र । किंभूते कुमारमुखारविन्दे । आवासवेश्मनि । वाग्देवताया आवासार्थ निवसनकृते वेदमनि गृहे । कुमारवदनारविन्दरूपे मन्दिरे निवसन्त्या इत्यर्थः ॥
अभ्युद्गतैर्मुखखनेरिव वज्ररत्नै
दन्तैरदीप्यत कुमारपुरंदरस्य । वाजधाम्न इव वा श्रुतदेवतायाः
सेवासुखानुभवनागतगौरपत्रैः ॥ ९ ॥

Page #188

१२७
३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
कुमारेषु वालकेषु रूपेण श्रिया वा पुरंदर इव पुरंदरस्तस्य दन्तैर्दशनैरदीप्यत शु. • शुभे । उत्प्रेक्ष्यते-मुखखनेर्वदनाकरादभ्युद्गतैः प्रकटीभूतैर्वज्ररत्नहीरकमणिभिरिव । वाथवा उत्प्रेक्ष्यते । वज्राब्जधानः कुमारवदन कमलमेव धाम मन्दिरं यस्यास्तादृश्याः श्रुतदेवतायाः सरखत्या: सेवया अर्थात् तद्वाहनत्वात्खखामिन्या उपासनया कृत्वा यत्सुखं तस्यानुभवनार्थं तद्वा प्राप्तुमागतैः समकालं समेतैर्गौरपत्रै राजहंसैरिव ॥
विम्बाधरे निपतिताभिरभासि यस्य
निधौतमौक्तिकशुचिद्विजचन्द्रिकाभिः । कृप्तेन्दुदर्पणपयोजजये कृताभि. भीभुवेव सुमवृष्टिभिरेतदास्ये ॥ ९७ ॥ यस्य कुमारस्य निर्धूतानि उत्तेजितानि यानि मौक्तिकानि तानीव शुचिभिरुज्ज्वलाभिर्द्विजानां दन्तानां चन्द्रिकाभिज्योत्स्नाभिरभासि निर्वभे। किंभूताभिश्चन्द्रिकाभिः । निपतिताभिः आगत्य स्थिताभिः । कस्मिन् । बिम्बाधरे गोल्हकतुल्ये ओष्ठे । उत्प्रेक्ष्यते-एतदास्ये कुमारवके नाभीभुवा नारायणनाभ्यम्भोरुहजन्मना वेधसा कृताभिः कुसुमवृष्टिभिरिव । कदा । कुप्ताभिनिमितो य इन्दोश्चन्द्रस्य दर्पणानामादर्शानां पयोजानां पद्मानां जयः परस्परविरोधायुद्धे पराभवः तत्र । तत्समय इत्यर्थः । 'नाभीमथैष श्लथवाससोऽनु' इति नैषधे नाभीशब्दो दीर्घोऽन्यस्ति ॥
पूर्णामृतैररुणरत्नमनोज्ञमध्या - पतीभवविजविराजिसवेशदेशा ।
यस्याननान्तरनिकेतनवाक्त्रिदश्या
वापीव खेलनकृते रसना बभासे ॥९८ ॥ ___ यस्य कुमारस्य रसना जिहा वभासे रेजे। उत्प्रेक्ष्यते-आननमर्थात्कुमारवदनं तस्या.न्तरं मध्यं तत्र निकेतनं सदनं यस्यास्तादृश्याः वास्त्रिदश्या भारत्याः खेलनकृते जलक्री. 'डार्थ वापी दीर्घिकेत्र । किंभूता वापी । अमृतैः पीयूषः सलिलैश्च पूर्णामृतमध्या । पुनः किंभूता वापी । अरुणरत्नैः पद्मरागमणिभिः मनोज्ञं रमणीयं बद्धं रचितं मध्यं यस्याः । मध्यमलोपीसमासः । पुनः किंभूता । पतया श्रेण्या भवद्भिर्वितिष्ठमानद्विजैर्दन्तविहंगमैश्च । अर्थात् विशदतया राजहंसपक्षिभिः विराजी शोभनशील: सवेशदेशः समीपविभागो यस्याः। वापी अपि जलाकीर्णा रत्नबद्धमध्या विहंगमकलिता च स्यात् ॥
पूज्येषु रङ्गितमना यदसौ कुमार
म्तस्य स्म रज्यत इतीव रसज्ञयापि ।

Page #189

१२८ .
काव्यमाला।
शुद्धाशयस्य दशनैरिव धार्यते स्म
श्रीमत्कुमारवृषभस्य विशुद्धिमत्ता ॥ ९९ ।। तस्य कुमारस्य रसज्ञया जिह्वया । उत्प्रेक्ष्यते-इति रज्यते स्म रक्तीभूतमिव । इति किम् । यत्कारणादसी कुमारः पूज्येषु गुर्वादिषु अभ्यर्चनीयेषु विषये रङ्गितं रागयुक्तं जातं मनश्चित्तं यस्य ताहरवर्तते । 'रङ्गः स्यान्नत्ययुद्भवो रागेऽपि' इत्यनेकार्थः । पुनः शुद्धाशयस्य शुद्धो निर्मलो निष्पाप आशयश्चित्तं मध्यं च यस्य श्रीमतो लक्ष्म्या शोभया वा शालिनः कुमारेषु बलवत्तया धर्मकर्मादिषु धुरीणतया वा वृषभ इव वृषभः प्रशस्यो वा तस्य दशनैर्दन्तैरपि विशुद्धिमत्ता अत्यौज्ज्वल्यं धार्यते स्म घृता ॥
रक्ताङ्कपल्लवमुखान्द्विषतो जिगीषु
र्धत्तेऽसिकं किमधरः सविधेऽदसीयः । भावी शिशु वि यदेष सुवृत्तशाली
भेजे तदस्य चिबुकोऽपि सुवृत्तभावंम् ॥ १०० ॥ अदसीयः कुमारसंबन्धी अधरः ओष्ठः असिकम् अधराधःप्रदेशविशेषं धत्ते धारयति । उत्प्रेक्ष्यते-रक्ताङ्कपल्लवमुखान् विद्रुमकिसलयादिमान् द्विषतो वैरिणो जिगीपुर्जेतुमिच्छुः किम् । असिकं असिरेव असिकः । खार्थे कः । स्तं खड्ग विभात । अन्योऽपि वीरो रिपून निर्जेतुं करवालं कलयति यत्कारणाद्भुवि पृथिव्यामेष शिशुर्वालक: सुवृत्तेन शोभनाचारेण शालते शोभते इत्येवंशीलो भावी । तत्कारणादस्य कुमारस्य चिवुकोऽपि असिकाधःप्रदेशोऽपि सु शोभनं वृत्तमाचारो यत्र । तादृशं भावमाशयं संदाचारतां वा । वास्तवार्थे तु शोभनवर्तुलतां भेजे सिषेवे । 'तत्प्रान्तौ सकिणी 'असिकं त्वधः । असिकाधस्तु चिबुकम्' इति हैम्याम् ॥
द्वात्रिंशताजनि रदैरपि लक्षणानि ___ द्वात्रिंशदाकलयतः शिशुवासवस्य । पीयूषवर्षिसितरोचिरसूययान्त
र्वाग्भिः सुधामिव ववर्ष मुखं तदीयम् ॥ १०१ ॥ करचरणयोश्छत्रचामरादीनि द्वात्रिंशत्संख्याकानि लक्षणानि आकलयतः बिभ्रतः । लक्षणानि यथा-'छत्रं तामरसं धनू रथवरो दम्भोलिकूर्माङ्कुशा वापी खस्तिकतोरणानि च सरः पञ्चाननः पादपः । चक्रं शङ्खगजौ समुद्रकलशौ प्रासादमध्या यवा यूपस्तूपकमण्डलून्यवनिभृत्सच्चामरो दर्पणः ।। उक्षा पताका कमलाभिषेकः सुदामकेकी घनपुण्यभाजाम्' इति षट्पदी । अथवा 'इह भवति सप्तरक्त: पडुनतः पञ्चसूक्ष्मदीर्घश्च । त्रिविपुललघुगम्भीरो द्वात्रिंशल्लक्षण: स पुमान् ॥' इति । शिशुषु महर्षिकत्वेन वासवस्य शक्रतुल्यस्य दन्तैर्वदनदशनैरपि द्वात्रिंशता द्वात्रिंशत्संख्याकैरजनि संजातम् । उत्प्रेक्ष्यते

Page #190

३ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
१२२
द्वात्रिंशत्व स्पर्धयेव इति गर्भितोत्प्रेक्षा । पुनस्तदीयं कुमारसंबन्धि वदनं वाग्भिवणीभिः कृत्वा सुधां पीयूषं ववर्ष वर्षति स्म । उत्प्रेक्ष्यते -- पीयूषममृतं वर्षतीत्येवंशी - लस्तस्य सितरोचिषश्चन्द्रस्य अन्तश्चित्तमध्ये असूयया ईर्ष्ययेव सुधामवर्षत् ॥
उद्धृत्य कण्टकगणान्किमु वारिजन्म किं वात्मदर्शमपहृत्य विचेतनत्वम् । संतक्ष्य लक्ष्मशितिमानमुतामृतांशुं
राजीवभूरकृत हीरकुमारवक्रम् ॥ १०२ ॥ राजीवभूर्वेधाः किमु इति वितर्कयामि विचारं कुर्वे । 'वितर्के किमूत च' इति है - म्याम् । वारिजन्म विकसितकमलम् । अर्थादादाय । कर्मद्वयं वा । कृधातोर्द्विकर्मकत्वेनहीरनाम्नः कुमारस्य वक्रं मुखमकृत विरचयांचकार । किं कृत्वा । कण्टकानां गणान् व्रजानुद्धृत्य निष्कास्य । ‘शशिनि खलु कलङ्कं कण्टकाः पद्मनाले जलधिजलमपेयं पण्डि निर्धनत्वम् । दयितजनवियोगो दुर्भगत्वं स्वरूपे धनपतिकृपणत्वं रत्नदोषी कृतान्तः ॥ इति सूक्तवचनात् पद्मे कण्टकाः । वा अथवा विचेतनत्वं चेतनाराहित्यम् अपहृत्य अज्ञानतां मुषित्वा आत्मदर्श दर्पणं किमादाय, हीरमुखं चक्रे । उत अथवा लक्ष्मणो लाअछनस्य शितिमानं कृष्णतां संतक्ष्योत्तार्य किम् अमृतांशुं सुधाकरं हीरवदनं विधिर्विदधे ॥ इति मुखम् ॥
निःशेषभूवलयकुण्डलिवेश्मना कि
लोकत्रिके प्रसृमरैर्यशसां विलासैः ।
रेखा भविष्यति महत्सु यदस्य कण्ठे
रेखात्रिकं किमिति निर्मितवान्विधाता ॥ १०३ ॥
विधाता ब्रह्मा अस्य कुमारस्य कण्ठे गलकदले । उत्प्रेक्ष्यते - इति हेतो रेखात्रिकं निर्मितवान् किमु कृतवानिव । इति किम् । यत् निःशेषं समयं भूवलयं मेदिनीमण्ड लम्, तथा कुण्डलिनां नागानां वेश्म गृहं पातालम्, तथा नाकिनां देवानां लोको विश्व स्वर्गस्तेषां त्रिके त्रयेऽपि प्रसृमरैः प्रतिस्थानं विस्तरणशीलैर्यशसां कीर्तनां विलासैर्वैचि - त्रीभिरस्य हीरकुमारस्य महत्सु उत्तमजनेषु रेखा भविष्यति । एतस्मात्परः कोऽप्येतागुणगणकलितस्त्रिभुवनेऽपि नास्तीति प्रसिद्धिर्भाविनी ॥
भावी यदेष वृषवज्जिनधर्मधुर्यः स्कन्धोऽप्यभूत्किमिति तत्ककुदोपमेयः । अर्भः पुरा भवति येन युगप्रधानो
जज्ञेऽस्य बाहुरपि तेन युगप्रधानः ॥ १०४ ॥
१७

Page #191

काव्यमाला |
यत्कारणादेष कुमारः वृषवद्वृषभ इव जिनस्यार्हतो धर्मे सुकृतकर्मणि धुर्यो धौरेयो धुरंघुरो भावी भविष्यति । इति हेतोः अस्य कुमारस्य स्कन्धोऽप्यंसोऽपि । उत्प्रेक्ष्यतेतस्य वृषभस्य ककुदेनांसकूटेन उपमेय उपमातुं योग्यः । किमभूद्बभूव । च पुनर्येन कारणेन अभ हीरकुमारो युगे कलिकाले विशिष्टातिशयमाहात्म्याभ्युदयात् प्रधानः प्रकृष्टः पुरा भवति अग्रे भविष्यति। पुरायोगे भविष्यदर्थे वर्तमाना 'यावत्पुरानिपातयोर्योगे लङ्’ आभ्यां निपाताभ्यां योगे भविष्यत्काले वर्तमाना स्यादिति प्रक्रिया • कौमुद्याम् । ‘पुरेदमूर्ध्वं भवतीति वेधसा' इति नैषधेऽपि । तेन हेतुना । उत्प्रेक्ष्यते— अस्यार्भकस्य बाहुर्भुजोऽपि युगवद्धूसरवत्प्रधानो व्यायतः आजानुबाहुत्वात् जज्ञे संजातः॥ - उद्दामदुर्गतिपुरेऽर्गलतांगमी यतद्दोरितीव लभतेऽर्गलयोपमानम् । यस्येभशङ्खमकरान्कलयन्प्रवाल
१३०
शाली पुनः श्रियमसूत शयः समुद्रः ॥ १०५ ॥
यत्कारणात्कुमारः उद्दाममनेकलोकानामातङ्ककारत्वादुत्कटम् । 'अबाधोच्छृङ्खलोद्दामा - न्ययन्त्रितमनर्गलम्' इति हैम्याम् । उच्छृङ्खलं यद्दुर्गतिर्नरका दिकुगतिः सैव पुरं नगरं तत्रालतां परिभावम् । 'द्वारेषु परिघोऽर्गला' इति हैम्याम् । अयं गमी गमिष्यति । 'यथा विदूराद्विरदूरतांगमी' इति नैषधे । ये जनाः अमुं सं सम्यक् त्रिधा सैविष्यन्ते तां दुर्गतिं गन्तुं न दास्यत्यसौ तत इदं विशेषणम् । उत्प्रेक्ष्यते - इतीव हेतोः । तस्य कुमारस्य दो
डोsपि अर्गलया नगरपरिघेण उपमानं सादृश्यं लभते प्राप्नोति । 'अमुष्य दोमरिदुर्गलुण्ठने ध्रुवं गृहीतार्गलदीर्घपीनता' इति नैषधे । पुनर्यस्य सह मुद्रिकया उर्मिकया साक्षराङ्गुलीयकेन वा वर्तते यः समुद्रः शयः पाणिः श्रियं शोभामसूताजीजनत् । किं कुर्वन् । दधत् । कान् । कृतिभाजः रेखाकारीभूतान् इभा गजाः, शङ्खाः कम्बवः, मकरा यादोविशेषाः, तान् । पुनः किंभूतः । प्रवालाः पलवास्तद्वत् शालते रक्तत्वेन सुकुमारत्वेन शोभते इत्येवंशीलः समुद्रोऽपि जलगजवारिजमकर कलितस्तथा विद्रुमविभाजी लक्ष्मी सूते च इत्युत्प्रेक्षा । उपमा वा ॥
तस्य स्फुरद्द्युतिपयःपरिपूर्णबाहुमूलालबालविलसद्भुजगण्डिभाजः । रेजुः शयावनिरुहोऽङ्गुलयोऽनुशाखाः कामाङ्कुशैः किसलयैरिव शालमानाः ॥ १०६ ॥
तस्य कुमारस्याङ्गुलयः करशाखा रेजुः शुशुभिरे । नु इति अव्ययं वितर्के विचारे प्रश्ने पृच्छायां वा । शयावनिरुहः पाणिरूपपादपस्य शाखाः शिखाः । किंभूतस्य शारुहः । स्फुरन्त्यो दीप्यमाना विस्तरन्त्यो वा द्युतयः कान्तय एव पयांसि स

Page #192

१३१
३ सर्ग:
हीरसौभाग्यम् । लिलानि तैः परिपूर्ण सामस्त्येन पूरितं व्याप्तं वाहमूलं भुजकोटरः स एवालवालं स्था. नक तत्र विलसन्नाश्लिष्यन् । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धातुः । अर्थात् प्रकटीभवन् यो भुजो वाहुः स एव गण्डि: प्रकाण्डं मूलात् शाखावधिप्रदेशः तं भजतीति । किं भूताः शाखाः । कामाङ्कुशेर्नखैः शालमानाः । उत्प्रेक्ष्यते-किसलयैः पल्लवैरिः । अत्र गर्भितोत्प्रेक्षा ॥
जानुस्पृशौ शिशुभुजौ विनियन्त्रणाय ।
पाशाविवाब्धिदुहितुस्तरलाशयायाः । हस्तौ समस्तकजराजतयाप्यमुष्या
धात्राक्षतैरिव यवैः समपूजिषाताम् ॥ १०७ ॥ शिशुभुजौ कुमारबाहू जानू ऊरुपर्वणि स्पृशत इति जानुप्रलम्बौ अभूताम् । उत्प्रेक्ष्यते-तरलश्चपल: आशयश्चित्तं खभावो वा यस्यास्तादृश्या अधिदुहितुर्लक्ष्म्या विनियन्त्रणाय विशेषेण बन्धनाय एकत्रावस्थिति निर्मापणाय पाशौ बन्धनग्रन्थी इव । एपि पुन: । अमुष्य कुमारस्य करी हस्ती धात्रा ब्रह्मणा अक्षतैरखण्डैर्यवैः समपूजिषाताम् अचिंताविव । समस्तानि सकलानि यानि कजानि कमला नि तेषां राजत्वेन खामितया आकृत्या तत्सेव्यत्वेन आधिपत्यम् ॥
वक्षःशिलाकलितमञ्जुलजातरूपो
नक्षत्रभूषिततनुश्च नभोगयुक्तः । . खःशाखिरुङ्महिमंधीरिमराजमानः
शावः सुपर्वशिखरीव पुपोष भूषाम् ॥ १०८ ॥ शावः हीरकुमारः सुपर्वशिखरी मेरुरिव भूषां शोभा पुपोष । शुशुभे इत्यर्थः । किंभूतः -शावः मेरुश्च । वक्षो हृदयं तदेव विस्तीर्णत्वात्तदुपमेयत्वाच शिला पृथुलप्रस्तरः तया कलितः युतः, तथा मजुलं मनोज्ञं जातमुत्पन्नं रूपं तनुवैभवः सुवर्णं च यस्य पश्चात्कर्म. धारयः । पुनः केंभूतः । न निषेधे क्षत्रियत्वेन राजन्यतया। 'क्षत्रं तु क्षत्रियो राजा - राजन्यो बाहुसंभवः' इति हैम्याम् । तथा-'क्षतात्किल त्रायत इत्युदनः क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः' इति रघौ । वणिग्जातित्वात् । नक्षत्रैर्योतिश्चकै पिता अलंकृता तनुर्वपुर्यस्य । पुनः किंभूतः । न नैव भोगेन वैपयिकमुखेन वालवादाज्या दिसुखेन वा व्यवहारित्वाद् युतः । पक्षे-नभसि आकाशे गच्छन्तीति नभोगा विद्याधराः सुराश्च तैः क. लितः तेषां क्रीडास्पदत्वात् । च पुनः खःशाखिनः कल्पवृक्षास्तद्वत्तेषां वा रुक् कान्तियस्य यत्र वा । पुनः किंभूतः । महिना माहात्म्येनाग्रे भविष्यता। भाविनि भूतोपचारात् । धीरिम्णा खाभाविकेन धैर्यण अग्रेऽपि उदेष्यता धीर वेन देवदानवमानवप्रभुविभीषिकायामपि निश्चलत्वात् शोभमानः ॥

Page #193

१३२
काव्यमाला।
प्रामाण्यमस्य वहतो महतां सदस्य___प्रामाण्यमाश्रयदुरस्तदिहास्ति चित्रम् । श्रीवत्स उल्लसति तस्य पुनः स वक्षः
. स्थायी गभीरिमविलोकनकौतुकीव ॥ १०९ ॥ इह जगति । तदिति कर्तृपदम् । चित्रमाश्चर्य विस्मयोऽस्ति यदस्य उरो हृदयमप्रा. माण्यं प्रमाणातीततामतिविशालतामनुपादेयतामाश्रयत्सेवते स्म । अस्य किं कुर्वतः । महतां महात्मनां सदसि सभायाम् । समूहे इत्यर्थः । 'उडुपरिषदः किं नाहत्वं निशः किमु नौचिती' इति नैषधे। परिषदशब्दः समूहवाची प्रामाण्यं यथार्थवादितां मुख्यतां वा य. दयं वक्त्याचरति । सन्मार्ग तदस्माकं महतां प्रमाण एवेति प्रमाणतां वहतो बिभ्रतः । पुनस्तस्य कुमारस्य श्रीवत्सः उत्तमपुरुषाणां हृदयमध्ये कश्चिदाकारविशेषः। उल्लसति शोभते। उत्प्रेक्ष्यते-स श्रीवत्सः गभीरिम्णः अर्थात्कुमारस्य गाम्भीर्यस्य विलोकने विभावने कौतुकं कौतूहलमस्त्यस्येति कृत्वा वक्षसि गाम्भीर्याश्रये हृदये तिष्ठत्येवंशीक: स्थायी बभूवेव ॥
सान्द्रीभवत्तनुविभाभरनिझरिण्याः ,
सावर्तशोण इव नाभिरमुष्य रेजे। . वक्षःस्थलेन विपुलेन सहाभ्यसूया
माबिभ्रतीव कटिरप्यभवद्विशाला ॥ ११० ॥ अमुष्य कुमारस्य नाभिस्तुन्दकूपिका रेजे भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-सान्द्रीभवनीरन्ध्रो जायमानो यस्तनोर्वपुषो विभाभरः कान्तिसमूहः स एव निर्झरिणी नदी तस्या: सहावतेन पयोविभ्रमविशेषेण युक्तः शोण: हद इव । अपि पुनरमुष्य कटिः श्रोणिविशाला विस्तीर्णा अभूभूव । उत्प्रेक्ष्यते-विपुलेन विशालेन वक्षःस्थलेन हृदयेन सह सार्धमभ्यसूयामीD बिभ्रती दधानेव ॥
कार्कश्यसंहृतिलघूकृतहस्तिहस्ता___ वूरू कृताविव शिशोर्नलिनासनेन । स्थम्भोपमो जिनमतावसथे स भावी
स्थम्भोपमां किमिति तस्य बिभर्ति जङ्घा ॥ १११ ॥ नलिनासनेन वेधसा कार्कश्यस्य कठिनतायाः संहृत्या संहरणेनापनयनेन कृत्वा लघु अल्पो ह्रखौ कृतौ यौ हस्तिनः करिणः हस्तौ शुण्डादण्डौ । उत्प्रेक्षते-शिशोः कुमारस्य ऊरू सक्थिनी कृतौ निर्मिताविव । पुनस्तस्य कुमारस्य उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः किमु जहा स्थम्भोपमा स्थूणासादृश्यं बिभर्ति । इति किम् ! यत्स हीरार्भः जिनमतमर्हच्छासनमेवा

Page #194

३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । वसथः सौधं तस्मिन् तद्भारधरणेन स्थम्भोपमः स्थम्भस्य तुल्यः भावी भविष्यति । यथा स्थम्भो गृहाधारभुतो भवति, तथायमपि श्रीजिनशासनस्याधारभूतो भविता । 'वजस्तम्भाविवते' इति जिनशतके जवायाः स्थम्भसादृश्यम् ॥
स्पर्धोदयान्निजविवृद्धिकृतौ यदूरू ।
जचे पुनः सरसिजन्मभुवा विभाव्य । तद्वन्द्वविग्रहनिषेधविधिप्रभूष्णु
____सीमाकरं विरचितं किमु जानुयुग्मम् ॥ ११२ ॥ . स्पर्धायाः परस्परं संहर्पस्य उदयादाविर्भावानिज निजयोरात्मात्मनोविशेषेण वृद्धिमु. पचयं कुरुतः सृजत इति निजविवृद्धिकृतौ यस्य कुमारस्य ऊरू पुनरर्थात्कुमारजई विभाव्य दृष्ट्वा सरसिजभुवा विधिना । उत्प्रेक्ष्यते-तयोर्द्वन्द्वयोर्युगलयोर्विग्रहस्य मिथः कलहस्य निषेधविधौ निवारणप्रकारे प्रभूष्णुः समर्थम् । अत एव सीमाया अवधेर्विभागस्य कर विधायकं जानुयुग्मं विरचिते कृतम् ॥
शुश्रूषयासनतयानिशमाप्रसादा
लब्ध्वा प्रसन्नमनसो वरमात्मयोनेः । विश्वाङ्ककारविजयप्रभविष्णुलक्ष्मि
स्मेराम्बुजन्म किमु यत्पदतामवाप ॥ ११३ ॥ स्मेराम्बुजन्म विकचकमलम् । उत्प्रेक्ष्यते-यत्पदतां कुमारस्य चरणत्वम् । पादावतारमित्यर्थः । किमवाप लभते स्मेव। किंभुताम् । विशेषु जगत्सु ये अङ्ककारा जैत्रप्रतिमालाः खश्रीपरिस्पर्धिनः । 'संकीर्णशंकरशशाङ्क कलाकारैः' इति नैषधे । तेषां विजये प्रभविष्णु: समर्था लक्ष्मीर्यस्यास्ताम् । किं कृत्वा । वरं खाभिलषितवाचं लब्ध्वा प्राप्य । कस्मात् । आत्मयोनेर्विधातुः । किंभूतात् । प्रसनं प्रसादोपेतं हृष्टं मनो हृदयं यस्य । कया । आप्रसादात् प्रसादं मर्यादीकृत्य अनिशं निरन्तरमासनतया वि. घरभावेन शुश्रूषया । 'सेवा भक्ति: परिचर्या प्रसादना । शुश्रूषाराधनोपान्तिः वरिवस्यापरिष्टयः ॥ इति हैम्याम् । आसनीभूय प्रसादसमयं यावनिलं सेवां विधाय ॥
यत्पादपङ्कजयुगाङ्गुलिभिः खकीय
लक्ष्म्या पराभवपदं गमिताः प्रवालाः । दुःखादिव द्रुमशिखाशिखरान्तरेषु
तित्यक्षवस्तनुलतां निजमुद्वबन्धुः ॥ ११४ ॥ प्रवालाः पल्लवा द्रुमाणां वृक्षाणां शिखास्तासां शिखराणि अप्राणि तेषामन्तरेषु मध्येषु । उत्प्रेक्ष्यते-निजमात्मानम् । श्रुत्वा निजं भीमजया निरस्तम्' इति नैषधे। निज

Page #195

१३४
काव्यमाला।
शब्देनात्मा उत् ऊर्व बबन्धुः बध्नन्ति स्म । खं पाशपतितं कुर्वते स्मेत्यर्थः । किं कर्तुमिच्छवः । तित्यक्षवः त्यक्तुमिच्छवो विहातुं कामा: । कस्मात् । दुःखात् । काम् । तनुलतां खशरीरयष्टिम् । किंभूताः प्रवालाः । पराभवपदमभिभूतिस्थानं गमिताः प्रापिताः । कया । खकीयया आत्मीयया लक्ष्म्या श्रिया शोभया वा । काभिः । यत्पादपङ्कजयुगाङ्गुलिभिः यस्य कुमारस्य पादौ चरणाविव पङ्कजे पद्मे तयोयुगलं द्वन्द्वं तस्याङ्गुलीभिः पदशाखाभिः ॥
कामद्विपेङ्कुश इवोद्भवितायमेव
कामाङ्कुशैः किमिति सूचयति स्म वेधाः । रत्नं यदेष भुवि सूरिभरेषु भावी ।
रत्नश्रियं किमु पुनर्निदधे स तेषु ॥ ११५ ॥ . .. वेधा ब्रह्मा एतस्य कुमारस्य कामाशैरिति नामभिर्नखैः । 'कामाङ्गशो महाराज- ' करजो नखरो नखः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-इति सूचयति स्म किम् । लोकपुरः । कथयति स्मेव । इति किम् । यदयं हीरकुमारः कामद्विपे स्मरहस्तिनि विषये अशः सृणिरिवोद्भविता प्रादुर्भावष्यति । सर्वथापि दुर्दमं मदनं यौवनेऽप्येष दमिष्यतीत्यर्थः । पुनः स ब्रह्मा तेषु कामाङ्कशेषु । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः । अत्र इतिशब्दः पूर्वपदादेव ग्राह्यः । एककाव्यत्वात् । रत्नश्रियं माणिक्यलक्ष्मी निदधे स्थापितवान् । इति किम् । यदेष कुमारो भुवि पृथिव्यां सूरिभारेवाचार्यव्रजेषु रत्नं माणिक्यमिव भावी भविष्यति । 'नगीनो' इति प्रसिद्धः ॥
यन्मूर्तिदीधितिझरेषु किमु प्ररोहा
रोमाणि कामपि रमां कलयांबभूवुः । ईदृग्विधा वयमिहैव न चापरत्र
वक्तुं गुणैः किमिति यन्त्रकृताः खरेखाः ॥ ११६ ॥ रोमाणि यस्य लोमलेखाः कामप्यसाधारणी रमां श्रियं कलयांबभूवुः धारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-यस्य कुमारस्य मूर्तिः शरीरं तस्य दीधितयः परितः प्रसरत्कान्तयः ता एव झरा निर्झरप्रवाहास्तेषु हस्तपहृदयादिवङ्गत्वाद्बहुवचनम् । तेषु प्ररोहा नीलतृणाङ्कराः किमु । पुनर्यत्र कुमारे औदार्यधैर्यगाम्भीर्यादिगुणैः उत्प्रेक्ष्यते । इति वक्तुं किमु जनानां पुरः कथयितुमिव खाः खाः सरूपाणामेकशेषे एक एव खशब्दस्तिष्ठति रेखा लघुरूपाः कृताः किमु इति किम् । यत् ईदृशी विधा प्रकारो येषाम् अनन्यसामान्यमाहात्म्येन सकललोकचेतश्चमत्कारिणस्तादृशा वयं सर्वेऽपि गुणा इहैव हीरकुमारे एव स्मो वर्तामहे, च पुन परत्र अपरस्मिन् स्थाने । एवंविधा वयं सर्वथापि न स्मः ॥

Page #196

३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
स्कन्धोपधेः ककुदढौकनकं विधाय
यस्माच्छिशोर्गतिरशिक्षि ककुद्मतेव । अभ्यस्यते गतिरिवास्य गतानुकार
कामेन विन्ध्यविपिनेष्वपि हास्तिकेन ॥ ११७ ॥ यस्मात् हीरनाम्नः शिशोः कुमारात्। उत्प्रेक्ष्यते-ककुद्मता वृषभेन गतिर्गमनमशिक्षि शिक्षितेव । किं कृत्वा । स्कन्धोपधेरैसकपटात्ककुदस्य नैचिकशिरसः ढोकनकं प्राभृतं विधाय कृत्वा । अपि पुनर्गजबजेन विन्ध्यस्य जलवालकशैलस्य विपिनेषु काननेषु गहरेषु वा। उत्प्रेक्ष्यते-गतिर्मन्थरगमनविलासः अभ्यस्यते अभ्यास इव क्रियते । शिक्ष्यते वा । किंभूतेन हास्तिकेन । अस्य कुमारस्य गतस्य विलासेन मन्थरत्वेन वा गमनस्य अनुकरणमनुकारः सदृशीभवनं तत्र कामोऽभिलाषो यस्य तेन ॥ . . लिप्ता द्रवैरिव विलीनहिरण्यराशेः
- संकल्पितेव नवगन्धकलीदलैर्वा । किं रोचनाभिरथ वा रचिता स्मिताज
गर्भंरिवाथ घटितास्य तनुश्चकाशे ॥ ११८ ॥ अस्य कुमारस्य तनुः शरीर चकाशे दिदीपे । उत्प्रेक्ष्यते-विलीनस्य खादिराङ्गाराग्निगालितस्य हिरण्यस्य राशेः कनकनिकरस्य द्रवै रसैः लिप्यते स्मेति लिप्ता दिग्धेव । वा अथवा नवैः सद्यस्कैनवीनैर्गन्धकलीदलैश्चम्पककलिकापत्रः। 'न षट्पदो गन्धकलीमजिप्रत्' इति सूक्त। संकल्पितेव विरचितेव । अथवा पक्षान्तरे रोचनाभिर्गोरोचननामगोपित्तविशेषद्रव्यः किमुत्प्रेक्ष्यते-रचिता निर्मितेव । अथ पुनः स्मिताब्जानां विकचकम. लानां गभ॑रन्तर्वतिसारदलैर्घटिता कल्पितेव ॥ इति हीरकुमारसर्वाङ्गवर्णनम् ॥
तस्मिन्पदं प्रविदधे गुणधोरणीभिः ___ सर्वाभिरर्णव इवार्णववर्णिनीभिः । आलोक्यते स्म च कदाचन नैषदोषै
दोषातनैरिव तमोभिरभीश्रुमाली ॥ ११९ ॥ तस्मिन् हीरकुमारे सर्वाभिः समस्ताभिरीदार्यधैर्यादिगुणधोरणीभिः पदं स्थानं प्रवि. दधे कृतम् । कस्मिन्निव । अर्णव इव। यथा सर्वाभिरर्णववर्णिनीभिः समुद्रपत्नीभिनंदीमि. रणवे जलनिधौ पदं स्थानं प्रविधीयते । च पुनरेष कुमारः दोषैरपगुणः कदाचन क. स्मिन्नपि समये न आलोक्यते स्म न दृष्टः । क इव । अभीश्रुमालीव यथा भाखान् दोषातनै रात्रिजातैस्तमोभिरन्धकारै लोक्यते न प्रेक्ष्यते ॥

Page #197

१३६
काव्यमाला।
खस्पर्धिनः शरभवप्रभुखानशेषा
न्कान्त्या विजित्य विजयीव निजप्रतीपान् । स व्यानशे विस्मरैः स्वयशोभिराशा
देशान्मिलत्परिमलैरिव पुष्पकालः ॥ १२० ॥ स हीरकुमारः विममरैः प्रसरणशीलः खस्यात्मनो यशोभिः कीर्तिभिः आशादेशान् दिग्विभागान् व्यानशे व्याप्नोति स्म । क इव । पुष्पकाल इव । यथा वसन्तुः मिलद्भिः परस्परं सङ्गं कुर्वद्भिः परिमलै: विकसितविविधविशेषजातितरुलतोल्लसत्कुसुमसंभवैरामोदैदिशां प्रदेशान् व्यश्नुते । किं कृत्वा । शरभवप्रमुखान् प्रतीपान् विजित्य पराजित्य । किंभूतान् । खेनात्मना सह श्रिया स्पर्धनशीलान् । क इव । विजयीव यथा जैत्रः । सर्वत्रापि जयवान् राजा समस्तान् प्रतिपक्षान् परिभूय विस्तरन् . खयशोभिः सर्वाशा व्याप्नोति ॥
भूषाशनिस्फुरितशक्रधनुः समुद्य
द्धाराङ्कितश्च जलमुक्श्रितजैनपादः । युक्तं यदा स सघनः कमलोदयेन
. चित्रं तदेव सुदिनेन यदत्र जज्ञे ॥ १२१॥ कमलोदयेन लभ्या अभ्युद्गमेन प्रादुर्भावेन घनो दृढ आस बभूव । अथ च कमलानां पानीयानामागमेन मेघो भवति । किंभूतः स मेघश्च । भूषाणामाभरणानामशनिभ्यो वज्ररत्नेभ्यः स्फुरितानि प्रकटीभूतानि शक्रधनूंषि इन्द्रचापचक्राणि यत्र । 'वृता विभूषा मणिरत्नकामुकैः' इति नैषधे । तथा 'एतान्युल्लसन्मणिमयूखमझरीरचितेन्द्रचापचक्राण्याभरणानि' इति चम्पूकथायाम् । भूषाशब्दो भूषणवाची । 'न भूष: यैषाधिचकास्ति किं तु सा' इति नैषधे । भूषणैः कृत्वा एषा अधिका न चकास्तीति तद्वत्तिः । तथा समुद्यता दीप्यमानेन हारेण मुक्ताकलापेन अङ्कितः कलितः । भूषायाः शोभायाः कारिणी अशनिर्वियुद्यत्र । तथा प्रकटीभूतमिन्द्रधनुर्यत्र । तथा समुद्यन्त्यो निष्पतन्यो धारा जलवृष्टयस्ताभिरङ्कितः। पुन: किंभूतः । डलयोरैक्यात् जडानज्ञान् अज्ञानभाजो वा मुञ्चन् दूरं त्यजन् । घनस्तु जलानि पानीयानि वर्षन् । पुनः किं. भूतः । श्रित आश्रितः जिनस्याहतो विष्णोश्च अयं जैनः पादश्चरणः तीर्थकृत्पादौ विष्णुपदं च येन एतद्युक्तमुक्तम् । परं तदेव चित्रमाश्चर्यमासीत् । यदत्र कुमारे सुदिनेन शासनदिवसेन जातं जज्ञे । घने मेघे तु दुर्दिनेन जायते ॥ इति कुमारगुणलक्षण. भूषणादिवर्णनम् ॥
क्रीडञ्जयन्त इव यज्ञभुजां कुमारैः
पौराङ्गजैः सह वयोविभवानुरूपैः ।

Page #198

हीरसौभाग्यम् ।
कालक्रमेण परिवर्तमसौ दिनानां श्रीमत्कुमारमघवा गमयांबभूव ॥ १२२ ॥
असौ हीरनामा श्रीमत्सु धनाढ्येषु शोभावत्सु वा कुमारेषु अपरिगृहीतकलत्रेषु मघवा सर्वोत्कृष्टविभूत्याधिक्यादिन्द्रः कालक्रमेण समयपरिपाट्या दिनानां दिवसानां परिवर्ते क्षेपम् । अतिक्रमणमित्यर्थः । गमयांबभूव अतिवाहयति स्म । वासरानतिक्रामति स्मेत्यर्थः । किं कुर्वन् । क्रीडन् खेलन् नानाविधबाललीलां कलयन् । कथम् । सह । कैः सह । पौराङ्गजैर्नागरिककुमारैः । किंभूतैः । वयो यादृक्षं हीरकुमारस्य वयः बायशेषरूपं तथा विभवो द्रव्यं तयोरनुरूपैः कथंचित्सदृशैः । क इव । जयन्त इव । यथा पुरंदरनन्दनो जयन्तः यज्ञभुजां देवानां कुमारैः पुत्रैः समं क्रीडति ॥ तस्यानुजो गजगतेः शतकोटिपाणेः
३ सर्गः]
श्रीपाल इत्यजनि विष्णुरिवाद्रिदस्योः । द्वे अग्रजे . स्म भवतः पुनरस्य जामी
राणी परा च विमला कमलानुरूपे ॥ १२३ ॥
तस्य हीरकुमारस्य श्रीपाल इति नाम्ना अनुजो लघुभ्राता अजनि संजातः । तस्य किंभूतस्य । गजगतेः गजवन्मत्तगजराज इव गतिर्गमनं यस्य । पुनः किंभूतस्य । शतं शतशः कोटयः द्रव्याणां शतलक्षाः पाणी हस्ते यस्य शतैर्मिता वा कनककोटयो हस्तप्राप्यायस्य तदधिपत्वात् । कस्येव । अद्विदस्योरिव । यथा गजेनार्थादैरावणेन गमनं प्रस्थानं यस्य तथा शतकोटिर्वज्र पाणौ यस्य तादृशस्य अद्रिदस्यो: पर्वत रिपोरिन्द्रस्य 'विष्णुः कृष्णनामा लघुसहोदरो जज्ञे । किंभूतः । श्रियं लक्ष्मीं भर्तृत्वेन पालयतीति श्रीपालः । कुमारोऽप्याकृत्या वज्रपाणिः । पुनः कुमारस्य द्वे उभे जामी भगिन्यौ भवतः स्म संजाते । किंभूते । अग्रजे ज्येष्ठे वृद्धे । द्वे के । एका 'राणी', च पुनः परा अन्या विमला इति नाम्नी द्वे । किंभूते । कमलाया रूपश्रिया लक्ष्म्या अनुरूपे सदृशे ॥ कृत्वा विलासमवनीवलये यथेच्छं
सोत्कण्ठयोर्विलसितुं सुरसद्मनीव । पित्रोरथ त्रिदशपद्मदृशां क्रमेण
दृग्गोचरं गतवतोर्भजतोः समाधिम् ॥ १२४ ॥ कृत्यैौर्ध्वदेहिक मसौ विधिना विधिज्ञो वंश्यैर्निजैः
जैः सह चिरस्य निरस्य शोकम् ।
उत्कः कदापि मिलितुं विमलां स्वजाि
जज्ञे महेभ्यकलभो जयवज्जयन्तीम् ॥ १२५ ॥
१३७
१८

Page #199

१३८
काव्यमाला।
अथानन्तरं कदापि कस्मिन्नपि समये असौ वर्ण्यमानः महेभ्यस्य कुंराव्यवहारिण: कलभः कुमारः । इभाद्गजाद्भव इभ्यः कलभः यथा कुले भवः कुल्यस्तथायमपीति । वि. मलां नानी निजभगिनी मिलितुमुत्कण्ठित उत्सुको जज्ञे जातः । किंवत् । जयवत् । यथा जयो वासवसूनुः जयन्तीं खजामि शक्रपुत्री मिलितुमुत्कण्ठावान् भवति । कि कृत्वा। चिरस्य चिरकालेन शोकं प्रेमबन्धाजातं परितापं निरस्य त्यक्त्वा । शोकहेतुमाहकिं कृत्वा । कृत्वा विधाय । किम् । और्वदेहिकं परलोकगमन दिवसे दानजलाअलिप्रमुखम् । कयोः । पित्रोः स्वजननीजनकयोः । कथम् । सह । कैः । वंश्यैर्गोत्रिभिः ।' किंभूतैः । निजैरात्मीयैः । केन । विधिना यथोक्तलोकप्रकारेण । असो किंभूतः । विधिमाचारं जानातीति विधिज्ञः । पित्रोः किं कुर्वतोः । समाधि धर्मध्यानं भजतोः सेवमानयोः । पुनः किंभूतयोः । गंतवतोः प्राप्तवतोः । कम् । दृग्गोचरं नयनविषयम् । कासाम् । त्रिदशानां देवानां पद्मदृशां स्त्रीणां देवाङ्गनानाम् । खर्गतयोरित्यर्थः । केन कंमेण । आयुःपर्यन्तसमयपरिपाट्या । उत्प्रेक्ष्यते-सुरसद्मनि देवलोके विलसितुं क्रीडितुं सोत्कण्ठयोः सह उत्कण्ठया वर्तेते यौ तौ तादृशयोरिव । औत्सुक्ययुक्तयोरित्यर्थः । किं कृत्वा । अवनीवलये भूमण्डले विलासं भोगोपभीगादिक्रीडां निर्माय । कथम् । यथेच्छं खाभिलाषपूरणपर्यन्तम् । कुमारावस्थायामपि तस्य शौण्डीर्यातिशयं दर्शयितुं कलभशब्दप्रहणम् । कलभस्त्रिंशदब्दकः ॥
गन्तुं ततः स्पृहयता प्रति पत्तनं स्व
भृत्येन तेन सतुरङ्गयुगः शताङ्गः । आनाय्यते स्म नमुचेर्दमनेन जम्बू-
द्वीपं विमानमिव पालकनिर्जरेण ॥ १२६ ॥ ततो भगिनीमिलनोत्कण्ठानन्तरं तेन हीरकुमारेण का स्वभृत्येन निजसेवफेन कृत्वा शताङ्गो रथ आनाय्यते स्म आनायितः । किंभूतः शताङ्गः । सह तुरङ्गयोरश्वयोर्युगेन युगलेन वर्तते यः सः । तेन किं कुर्वता । पत्तनमणहिल्लनाम पुटभेदनं गन्तुं प्रस्थातुं स्पृहयता इच्छता । केनेव । नमुचेर्दमनेनेव । यथा नमुचिनामा दैत्यविशेषस्तस्य हत्रा पुरंदरेण जिनेन्द्राणां जन्मादिकल्याणकेषु महोत्सवकरणार्थी जम्बूद्वीपं प्रति गन्तुमिच्छता पालकनाम्ना निर्जरेण पालकाख्यं विमानमानाय्यते ॥
तं पारियानिकमसावधिरुह्य भूमी___मार्गे नभस्वदतिपातिरथाश्ववाह्यम् । हैमं शताङ्गमथ सारथिना सनाथं
पाथोजपाणिरिव नाकिपथे प्रतस्थे ॥ १२७ ॥ अथ जामिमिलनोत्कण्ठया अनुसेवकपार्श्वे रथानयनानन्तरम् असौ कुमारः भूमी.

Page #200

३ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
१३९
मार्गे पृथ्वीपथे प्रतस्थे प्रचलितः । किं कृत्वा । तं प्राक् सेवकेनानायित पारियानिकम - ध्वरथमधिरुह्य अध्यास्य । किंभूतं पारियानिकम् । नभखन्तं वायुम् अर्थाद्वायुवेगमतिपतति अतिक्रामतीत्येवंशीलो वातादप्यधिको रयो वेगो ययोस्तादृशाभ्यामश्वाभ्यां तुरङ्गाभ्यां वायम् वहनयोग्यम् । पुनः किंभूतम् । सारथिना सूतेन सनाथं सहितम् । पुनः किंभूतम् । हैमं स्वर्णमयम् । क इव । पाथोजपाणिरिव । यथा भाखान् सुवर्णसंबन्धिनं स्यन्दनमाश्रित्य नाकिपथे गगने प्रतिष्टते । सूर्यरथस्यापि विशेषणानि वायुरंहो विजयि वेगवाजि वहनीयं काश्चनमय मरुणसारथियुक्तं च पाथोजे कोकनदे इवारुणी मृदुलौ च सुकुमारौ पाणी हस्तौ यस्येति कुमारस्यापि विशेषणम् ॥
कालं कियन्तमुदयान्तरितं तपस्या
साम्राज्यसंग्रहविधौ प्रविलम्बमानः । संप्राप्य पत्तनमसौ मुदितः स्वजामे
श्चौलुक्यवद्भवनभूमिमलंचकार ॥
१२८ ॥
1
असौ हीरकुमारः पत्तनमगहिल्लपुरं संप्राप्य आसाद्य मुदितो हृष्टः सन् खजागे: स्वभगिन्याः भवनभूमिं गृहभूमिमलंचकार भूषयति स्म । किंवत् । चौलुक्यवत् । यथा कुमारपालुः पत्तनमागत्य प्रमुदितः खभगिन्या गेहमलंकृतवान् । किं कुर्वाणः । प्रविलम्बमान: प्रविलम्बं विदधानः कालक्षेपं निर्मिमाणः । कं कर्मतापन्नम् । कियत्परिमाणमस्येति कियान् तं क्रियन्तं कालं कियत्समयं यावत् किंकालम् । उदयः सूरिपदलक्षणो महोदयः अन्तरितः अन्तरं व्यवधानं संजातमत्रेत्यन्तरितः । कस्मिन् । तपस्या दीक्षा सैव साम्राज्यं सकललोकैश्वर्ये तस्य संग्रह उपादानं तस्य विधौ प्रकारे । चौलु• क्यस्यापि गुर्जरमण्डलराज्यसंग्रहे ॥
तं जङ्गमं त्रिदशसालमिव स्वपुण्यप्राग्भारमङ्गिनमुतागतमात्मधानि ।
दृष्ट्या निवातसरसीजसगर्भया खं
बन्धुं निपीय विमला मुमुदे हृदन्तः ॥ १२९ ॥
तं हीरकुमारं स्वबन्धुं निजसहोदरं दृष्ट्या नयनेन निपीय सादरमवलोक्य विमला विजयसिंहमहेभ्य महिला हृदन्तर्मनोमध्ये मुमुदे जहर्ष प्रीता । किंभूतया दृष्ट्या । निवातं वातरहितं यत्सरसीजं पद्मं तस्य सगर्भया सदृशया सहोदरया वा । 'निवातपद्मस्तिमितेन चक्षुषा' इति रघुवंशे । तं किंभूतम् । आत्मधानि स्वगृहे विमलामन्दिरे समागतम् । उत्प्रेक्ष्यते - जङ्गमं प्रचलन्तं त्रिदशसालं कल्पवृक्षमिव । उत अथवा अङ्गिनं मूर्तिमन्तं स्वपुण्यत्य निजसुकृतस्य प्राग्भारमतिशयमिव ॥

Page #201

काव्यमाला। कादम्बिनीव सलिलैः सुरशैलशृङ्गं
हर्षाश्रुभिः स्वसहजं स्नपयत्यमन्दम् । संबिभ्रतं कनककेतककान्तकायं
तं खागतादि भगिनी परिपृच्छति स्म ॥ १३०॥ भगिनी विमला तं खसहजं निजभ्रातरं प्रति स्वागतादि सुखागमनकुशलप्रश्नालापप्रमुखं परिपृच्छति स्म प्रश्नयामास । तं किं कुर्वन्तम् । कनककेतकवत् काश्चनक्रकचच्छद इव कान्तं मनोज्ञं कायं गाङ्गेयगौरागयष्टी संबिभ्रतं धारयन्तम् । भगिनी किं कु.. चंती । अमन्दं बहु यथा हर्षाश्रुभिः प्रमोदनिष्पतन्नयनबाष्पपानीयैः लपयन्तीव इति . गर्भोत्प्रेक्षा । केव । कादम्बिनीव । यथा मेघमाला सलिलैनिजजलैः सुरशैलस्य मेरोः महं शिखरं स्वपयति । 'चामीकराद्रिशिरसीव नवाम्बुवाहम्' इति कल्याणमन्दिरसोत्रे मेरावपि मेघसद्भावः ॥
विज्ञातपूर्वजननीजनकप्रवृत्तेः . .
प्रेम्णा निगद्य कुशलादिकमात्मजामेः । विद्याभृतां कुमरवत्कलधौतकान्तं
वैताढ्यशृङ्गमयमासनमध्युवास ॥ १३१ ॥ अयं कुमारः आसनं विष्टरमध्युवास उपविशति स्म । किंभूतमासनम् । कलधौतेन रजतेन काश्चनेन वा कान्तं मनोज्ञम् । तद्धटितमित्यर्थः । 'कलधौतं स्वर्णरूप्ययोः' इत्यने. कार्थः । किंवत् । विद्याभृतां विद्याधराणां कुमरवत् यथा खेचराणां कुमारो रूप्यमयं वैताव्यस्य भरतादिक्षेत्रोभयभागकारिमध्यवर्तिपर्वतस्य शृङ्गं . शिखरमधिवसति । किं कृत्वा । कुशलप्रमुखखवृत्तान्तमात्मनः स्वस्य जामेर्भगिन्या: प्रेम्णा स्नेहेन निगद्य क. थयित्वा । किंभूताया भगिन्याः । विज्ञातपूर्वा पूर्वमेवावबुद्धा जननी माता जनकः पिता तयोः प्रवृत्तिः परलोकगमनवार्ता यया तस्याः ॥
अनेन गोष्ठीमनुतिष्ठतात्मजाममनोव्याहृतिवैदुषीभिः ।
अनन्यवृत्ति क्रियते स्म विज्ञै रसातिरेकै रसिकस्य यद्वत् ॥ १३२॥ अनेन हीरकुमारेण आत्मजामेनिजभगिन्या मनश्चित्तमनन्यवृत्ति न विद्यते अन्या परा वृत्तिापारो यस्य । अथ वा न विद्यते अन्यस्मिन् स्थानके वर्तनं श्रवणेक्षणादिलक्षणं यस्य यत्र वा तत् । एकतानमित्यर्थः । क्रियते स्म । काभिः । व्याहृतिभिर्वदुषीभिर्वचनचातुरीभिः । अनेन किं कुर्वता । गोष्टीमात्मीयामन्यां वा वार्तामनुतिष्ठता विद. धता । कैरिव । पण्डितैः । शृङ्गारादीनां नवानां रसानामतिरेकैराधिक्यैरतिशयैश्च कृत्वा रसिकस्य सर्वरसवेत्तुरतिचातुरीभाजः मनोऽनन्यव्यापार विधीयते ॥

Page #202

सर्गः] . हीरसौभाग्यम् !
१४१ ___ पदे पदे यत्पुरकौतुकानि निरीक्षमाणः क्षणदाकरास्यः । • निजैर्गुणैर्हार इवैष हीरो व्यधत्त वासं हृदये मनखिनाम् ॥१३३ ॥
एष कुंरानार्थीनन्दनो हीरो निजैरात्मीयैर्गुणैः सौन्दर्यादिभिर्मनस्विनां महतां चतुराणां हृदये मनसि वासं वसतिं व्यधत्त चकार । क इव । हार इव । यथा मुक्ताकलापो गुणैस्तन्तुभिः सूत्रप्रोतत्वेन हारस्य मनखिनां हृदये वक्षसि । 'हृदयं मनो वक्षश्व' इत्यनेकार्थः । परस्य हृदये लग्नं न पूर्णयति यच्छिरः' इति चम्पूकथायाम् । काव्यं पर• त्यान्य प्राज्ञस्य हृदये लग्नं चमत्कृतं बाणे परस्य वैरिणो हृदये वक्षसि लग्नं मर्मप्रविष्टमिति तट्रिपनकम् । वासं स्थानं कुरुते : किंभूतः हीर: । क्षणदाकरश्चन्द्रस्तद्वदाननं मुखं यस्य संपूर्णचन्द्रवदन: । किं कुर्बाणः । पदे पदे त्याने स्थाने यत्पुरस्याणहिल. वाटकपत्तनस्य कौतुकान्याश्चर्चाणि निरीक्षमाणः विलोकमानः ॥
हरिरिव गिरिकुने मानसैर्मानसौका
इव करकमले वा श्रीपतेः पाञ्चजन्यः । मुररिपुरिव वांधों स स्वसुर्धाम्नि तिष्ठ
न्कमपि कलयति स्म श्रीभरं शावसिंहः ॥ १३४ ॥ स हीरनामा शावेपु कुमारेषु शौर्यस्फूर्त्या सिंह इव सिंहः पञ्चानुनः श्रीभरं शोभातिशयं कलयति स्म दधार । किं कुर्वन् । खसुवृद्धभगिन्या विमलानाम्न्या धाम्नि मन्दिरे तिष्ठन् वसन् स्थिति कुर्वन् । क इव । हरिरिव । यथा केसरी गिरेः पर्वतस्य कुजे गहरे वने वा निवसति । पुनः क इव । मानसौका इव । यथा राजहंसो मानसनामनि सरसि स्थिति विधत्ते । वा पुनः क इव । पाञ्चजन्य इव । यथा देवतादत्तो हरिणैव वादनयोग्यः पाश्चजन्यनामा शङ्खः श्रीपतेर्नारायणस्य करकमले पाणिपञ तिष्ठति । अत्र इवशब्दो लालाघण्टावदुभयत्र योज्यः । पुनः क इव । मुररिपुरिव । यथा नारायणो वाधों अर्थात् क्षीरसमुद्रे वसतिं विधत्ते ॥ - यं प्रासूत शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
___ श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । .. तबाहीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गस्तृतीयोऽभवत् ॥ १३५ ॥ यं प्रासूतेति । देवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये हीरविजयसू
रीश्वरचरित्रे तृतीयः सर्गः ॥
इति पण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यनामकाव्यवृत्ता गर्भधारण. दोहदगर्भसमयलक्षणाविर्भावनजन्मजन्मपत्रिकाजन्ममहोत्सवबालक्रीडापठनसर्वाङ्गलक्षणमातृपितृपरलोकगमनपत्तनस्थभगिनीगृहागमवर्णनो नाम तृतीयः सर्गः ॥

Page #203

१४२
काव्यमाला।
चतुर्थः सर्गः। अथो पुरासन्भरते वृषाङ्कमुखाश्चतुर्विंशतितीर्थनाथाः ।
बाह्यान्यबाह्यानि तमांसि हन्तुं कृतद्विरूपा इव भानुमन्तः ॥ १॥ अथेति चतुर्थसर्गप्रारम्भे अथवा श्रीविजयदानसूरिसमागमनप्रक्रमसमये तत्पूर्व पट्टावलीप्रकटनप्रस्तावे पुरा पूर्व तृतीयारकपर्यन्तचतुर्थारकमध्ये भरते भरतनाम्नि क्षेत्रे वृषाङ्कप्रमुखा ऋषभदेवादिकाः । यथा ऋषभ-अजित-शंभव-अभिनन्दन-सुमति-पद्मप्रभ.. सुपार्श्व-चन्द्रप्रभ-सुविधि-शीतल-श्रेयांस-वासुपूज्य-विमल-अनन्त-धर्म-शान्ति-कुन्थु-अरमल्लि मुनिसुव्रत नमि-नेमि-पार्श्व-वर्धमान-नामानश्चतुर्विंशतिसंख्याकास्तीर्थनाथा जिनेन्द्रा आसन्नभूवन् । उत्प्रेक्ष्यते-कृते द्वे द्वे मूर्ती रूपे यैरेतावता चतुर्विशतिरूपा द्वादश भानुमन्तः सूर्या इव द्वादशानां द्विरं गणनया चतुर्विशतिः स्यात् । किं कर्तुम् । बाह्यानि बहिर्लोकान्तर्वतीनि अबायानि प्राणिनामन्तरङ्गवतीनि हृदयस्थानि तमांस्यन्धकाराणि अज्ञानानि पापानि वा हन्तुं व्यापादयितुं भानवो हि नामभिर्ध्वान्तारातयः ॥
इक्ष्वाकुवंशाम्बुधिशीतभासां द्वाविंशतिस्तीर्थकृतां बभूव ।
यया तमःपङ्कमपास्य पन्थाः प्राकाशि सिद्धेः शरदेव विश्वे ॥२॥ तेषां जिनानां मध्ये इत्यध्याहारः । ऋषभदेवस्य शक्रप्राभृतानीतेक्षुयष्टेराखादनाशयेन शक्रप्रतिष्ठापितेक्ष्वाकुवंशः स एवाम्बुधिः समुद्रस्तत्र क्षीरभासश्चन्द्रास्तादृशानां तीर्थकृतां जिनानां द्वाविंशतिाभ्यामधिका विंशतिर्बभूव जाता द्वाविंशतिजिनेन्द्रा इक्ष्वाकुकुले समुत्पन्ना इत्यर्थः । यया जिनद्वाविंशत्या विश्वे जगति सिद्धेमोक्षस्य पन्था मार्गः प्राकाशि प्रकाशितः प्रकटीकृतः । किं कृत्वा । तमोऽज्ञानं पापं वा तदेव मालिन्यकारित्वात्पकं कर्दमम् अपास्य निराकृत्य । कयेव । शरदेव । यथा घनात्ययेन पy विशोष्य पन्थाः प्रकटः क्रियते ॥
बभूवतुर्ती भुवनप्रदीपौ जिनौ यदूनां पुनरन्ववाये।
अरिष्टनेमिर्मुनिसुव्रतश्च स्फूर्जद्भुजाविन्द्रियवेश्मनीव ॥ ३ ॥ पुन जिनौ तीर्थकरौ यदूनां यादवानामन्ववाये वंशे बभूवतुर्जाती । किंभूतौ जिनौ । भुवनेषु त्रिषु सप्तसु वा चतुर्दशसु वा एकविंशतौ वा । 'भुवनानि निवनीयात् त्रीणि सप्त चतुर्दश' इति वाग्भटालंकारे । वृत्तौ एकविंशतिरपि इति वचनात् । तत्प्र. मितेषु जगत्सु प्रकाशकारकत्वेन प्रदीपाविव प्रदीपो । द्वौ को । एक: अरिष्टनेमि विं शतितमस्तीर्थनाथः । च पुनरपरो मुनिसुव्रतनामा विंशतितमस्तीर्थकरः । पदयोजनया कथंचित्पश्चानुपूर्व्या समानीतौ स्त: । काविव । स्फूर्ज जाविव । यथा ऊर्जखली दोदण्डी इन्द्रियवेश्मनि शरीरे स्याताम् । अत्र हेमाचार्योक्तस्य इन्द्रियायतनमिति परपर्यायस्य परावर्तनम् । 'जुहाव यन्मन्दिरमिन्द्रियाणाम्' इति नैषधोक्तवचनादिदमपि । इति जिनाः ॥

Page #204

१४३
४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
सिद्धार्थभूकान्तसुतो जिनानामपश्चिमोऽजायत पश्चिमोऽपि ।
शशी व्यभात्पकिलपङ्कजास्यकादम्बवद्यस्य यशःसुधाब्धौ ॥ ४ ॥ सिद्धार्थनामा भूकान्तः पृथ्वीपतिः तस्य सुतो नन्दनः महावीरदेवः सः अजायत जज्ञे । किंभूतः । पश्चिमोऽपि सन् जिनानां सामान्यकेवलिनी मध्ये अपश्चिम आयः । तत्तीर्थे प्रथमं वीरस्यैव केवलज्ञानोत्पन्नत्वेन । 'अपश्चिमो विपश्चिताम्' इति चम्पूकथायाम् । स कः । यस्य यशःसुधाब्धौ कीर्तिरेव सुधाब्धिः क्षीरसमुद्रस्तस्मिन् शशी चन्द्रः । पङ्किलं. कर्दमाकलितं पङ्कजं कमलमास्ये मुखे यस्यैवंविधकादम्बवत् राजहंस इव व्यभात् भाति स्म ॥
बाल्येऽपि हेमाद्रिरकम्पि येन प्रभञ्जनेनेव निकेतकेतुः । ___ श्रीद्वादशाङ्गी च यतः प्रवृत्ता गुरोगिरीणामिव जमुकन्या ॥ ५ ॥
येन महावीरेण बाल्ये शैशवेऽपि जातमात्रावस्थायामपि जन्माभिषेकसमये हेमादि. मेरुरकम्पि कम्पितः । णिगन्तोऽयं प्रयोगः । केनेव । प्रभञ्जनेनेव । यथा वायुना निकेतकेतुः । 'निकेतं परितो भ्रमन्' इति पाण्डवचरित्रे । गृहोपरिध्वजः कम्प्यते । च पुनर्यतो महावीरात् द्वादशाङ्गी गणिपिटकं प्रवृत्ता प्रावर्तत । कस्मादिव । गुरोरिव यथा गिरीणां गुरोहिमाचलात् जझुकन्या गङ्गा प्रवर्तते स्म ॥ इति महावीरः ॥
एकादशासन्गणधारिधुर्याः श्रीइन्द्रभूतिप्रमुखा अमुष्य ।
आर्योपयामे पुनरसप्तमूर्ति रुद्राः स्मरं हन्तुमिवेहमानाः ॥ ६ ॥ अमुष्य महावीरदेवस्य श्रिया शोभया लब्धिलक्ष्म्या वा युक्ता इन्द्रभूतिर्गौतमनामा प्रमुख आद्यो येषां तादृशा एकादशसंख्याकाः इन्द्रभूति-असिभूति-वायुभूति-व्यक्तसुधर्मखामि-मण्डित-मौर्यपुत्र अकम्पित अचलभ्राता-मतार्य-प्रभासाभिधाना गणधारिणां गच्छं बिभ्रतीति गणधारिणस्तेषां मध्ये धुर्या धुरंधराः आसन् जज्ञिरे । उत्प्रेक्ष्यतेपुनर्द्वितीयवारं स्मरं मदनं निहन्तुं जीविताद्यपरोपयितुमीहमानाः काकुन्तः । एकादशसंख्याका रुद्रा इव प्रकटीभूता इत्यर्थः । किंभूतं स्मरम् । पूर्वशरीरापेक्षया दाहानन्तरमपरवारमार्यायाः पार्वत्या उपयामे पाणिग्रहणसमये आप्ताः स्मरोपरि प्रसन्नी. भवनविज्ञप्तिकारि सुराननुगृह्य प्रसन्नीभूतभूतपतिवरात् लब्ध्वा मूर्तिः शरीरं येन तम् ॥
बभूव मुख्यो वसुभूतिसूनुस्तेषां गणीनामिह गौतमाह्वः ।
यो वनभावं न बभार पृथ्वीसुतोऽपि नो विष्णुपदावलम्बी ॥ ७ ॥ इह जगति महावीरशिष्येषु वा तेषामेकादशानां गणीनां गणधारिणां मध्ये वसुभू. तिनाम्नो ब्राह्मणस्य सूनुः पुत्रो मुख्यः विविधलब्धिसंपन्नत्वात्प्रकृष्टः अथ वा मुखे आदी भवो मुख्यः प्रथमः सर्वेषां पूर्व दीक्षितत्वात् प्रथमगणधरत्वाद्वा बभूव । किंभूतो वसुभूतिसूनुः । गौतम इत्याहा नाम यस्य सः । यो गौतमः पृथ्व्या ब्राह्मण्याः क्षितेश्च सु.

Page #205

१४४
कायमाला।
तोऽपि पुत्रोऽपि सन् वक्रभाषं कुटिलतभावं नवभार वने म्म । पुनर्विष्णोर्नारायणस्य पदं चरणमालम्बते आश्रयते सेवते इत्येवंशीलोऽपि न नैव विष्णुभक्तः । महावीरगगधारित्वात् । अथ च पृथिव्याः सुतो मङ्गलनामा ग्रहः स तु क्रमावं वक्रनामत्वम् । 'आरो वक्रो लोहिताङ्गो मङ्गलोकारकः कुजः' इति मङ्गलनामानि हैम्याम् । अथ च विष्णुपदमाकाशमवलम्बते भजते इत्येवंशीलोऽस्ति । ज्योतिश्चक्रस्य नभःस्थत्वात् ॥
यत्पाणिपद्मः स पुनर्भवोऽपि दत्ते नतानामपुनर्भवं यत् ।
शिष्यीकृता येन भवं विहाय शिवं श्रयन्ते च तदत्र चित्रम् ॥८॥ तत्प्रसिद्धमत्र जगति चित्रं महदाश्चर्य दृश्यते । तत्किम् । यत् यस्य गौतमस्वामिनः पाणिपभः करकमलः सह पुनर्द्वितीयवारं भवनमुत्पत्तिस्तेन सह वर्तते . यस्तादृशोऽपि सन् न विद्यते पुनरन्यवारं भवोऽवतारों यत्र तं नतानां प्रणमजनानां दत्ते विश्राणयति । तत्त्वतस्तु कामामुशकलितो मोक्षं ददाति । 'कामा१शो महाराजः करजो नखरो नखः । करशको भुजाकण्टः पुनर्भवपुनर्नवौ ॥' इति हैम्याम् । तथा तत्रैव 'महानन्दोऽमृतं सिद्धिः कैवल्यमपुनर्भवः' इति च । पुनर्थेन गीतमेन शिष्यीकृताः खविनेया विहिताः सन्तो नरा भवमीश्वरं विहाय त्यक्त्वा शिवं शंभुं श्रयन्ते भजन्ते भवः स एव शिवश्च । तत्त्वतस्तु भवं संसारं त्यक्त्वा शिवं मोक्षं यान्ति गीतमदीक्षितानां सर्वेषामपि केवलज्ञानोत्पादात् ॥
सूर्यस्य रश्मीनवलम्ब्य वज्रावलम्बरश्मीनिवयः शयाभ्याम् ।
नन्तुं जिनानार्षभिक्कृप्तमूर्तीनष्टापदो:धरमारुरोह ॥ ९ ॥ यो गौतमस्खामी खलब्ध्या योऽष्टापदमारोहति सोऽवश्यं तद्भवे एव' सिद्धिगामीति देवयाचं निशम्य प्रश्नानन्तरं भगवतापि तथैव प्रतिपादिते भगवदाज्ञादानपूर्वकमष्टापदनासानमुर्वीधर कैलाशशैलमारुरोहाधिरूढवान् चढितः । किं कृत्वा । अवलम्ब्य आश्रित्य । काभ्याम् । शयाभ्यां वहस्ताभ्याम् । कान् । सूर्यस्य रश्मीन् किरणान् । लूता उर्णनाभः कोलिकस्तस्यास्याद्वदनाद्विनिर्गता जालतन्तवः तान् वा । 'तपःकृशा. शास्तं शैलमारोढुं न वयं क्षमाः । चढिष्यति कथं प्रौढ देहोऽयं गजराजवत् ॥ पश्यत्सु. तेषु मार्तण्डकरानालम्ब्य गौतमः । गणभृन्निजलन्स्यैवाष्टापदोवं ययौ ध्रुवम् ॥' इति ऋ. षिमण्डलवृत्तौ । 'सूर्यस्यांशून् समाश्रित्य तेषामुत्पदयतामपि । स गरुत्मानिवोडीय ययौ मस गिरेः शिरः ॥ इति वृन्दारवृत्तौ । रविकिरणावलम्बनम् । तथा 'भयवं गोयमो ज. झाचारणलद्वीपलूतापुडगंमिनिस्साए उर्दुप्पयइ जाव ते पलायन्ति' इत्यावश्यकद्वाविंशतिसहख्याम् । मलयगिरिवृत्तावप्ययमेव पाठः । लूतातन्त्ववलम्बनमिति पाठद्वयमपि शास्त्रानुसारि । अथ प्रस्तुते । उत्प्रेक्ष्यते-वज्रस्य वज्ररत्नविनिर्मितानित्यर्थः । अवलम्बार्थमालम्बनकृते रश्मीन् गुणांन् रज्जूरिव । किमर्थमारुरोह - नन्तुं नमस्कर्तुम् । कान् ! जिनांश्चतुर्विंशतितीर्थकृतः । किंभूतान् । ऋषभस्यापसमाभिर्भरतचक्रवर्ती तेन

Page #206

.४ सर्गः
हीरसौभाग्यम् । कृप्ता निर्मिता मूर्तयः प्रतिमा रोषाम् । स्वस्ववर्णप्रमाणोपेतचतुर्विंशतिजिनबिम्बान्नमसितुनित्यर्थः ॥
कथं लभेतास्य तुलां सुरद्रुर्यद्यस्य नामापि पिपर्ति कामान् । तपस्वितोऽप्यभ्यवहारयन्यो द्विधामृतास्वादजुषः पुपोष ॥ १० ॥ अस्य गौतमस्वामिनः तुलां साम्यं सुरद्रुः कल्पवृक्षः कथं केन प्रकारेण लभेत । यकारणात् यस्य गौतमस्य नामापि अभिधानमपि कामान् जनानां मनोरथान् पिपति पूरयति । 'यस्याभिधानं मुनयोऽपि सर्वे गृह्णन्ति भिक्षाभ्रमणस्य काले । मिष्टानपाना. म्बरपूर्णकामाः स गौतमो यच्छतु वाञ्छितं मे ॥ इति पूर्वाचार्यकृतस्तुत्युक्तेः । तथा गृहमेधिनोऽपि व्यापारादिकार्यं कुर्वाणा गौतमस्वामिनी लब्धिरित्युञ्चरन्ति च । अथ कल्पवृक्षाभिधानग्रहणेन कोऽप्यर्थो न सरीसति तस्मात्कल्पतरूपमानं न स्यादस्येति अपि पुनर्यस्तपस्विनस्तापसावभ्यवहारयन् पायसं भोजयन् सन् द्विधा द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां कृत्वा अमृतस्य मुधाया मोक्षस्य वा खादं भोगं जुषन्ते सेवन्ते तादृशान् पुपोष। चकारेत्यर्थः । प्रथमममृतोपमं पायसमाकण्ठं भोजयित्वा ततः सिद्धिवधूविलासरसिकांश्च कृतवान् , ए. तदपि महदाश्चर्यमस्ति ॥ इति गौतमस्वामी ॥
आसीत्सुधो गणभृत्सु तेषु श्रीवर्धमानप्रभुपट्टधुयेः । विहाय विश्वे सुरभीतनूजं कः स्तात्परो धुर्यपदावलम्बी ॥ ११ ॥
तेषु गौतमादिषु गणभृत्यु गणधरेषु श्रीवर्धमानप्रभोः श्रीमहावीरखामिनः पट्टे पदे धुर्यः धुरंधरः सुधर्मानामा गणधर आसीत् । युक्तोऽयमर्थः । सुरभीतन्जं सुरभीशब्दो दीर्घईकारान्तोऽपि दृश्यते । यथा कल्पकिरणावल्याम्-'स्वप्ने मानवमृगपतितुरङ्गमात
पभसुरभीभिः' इति । तथा पाण्डवचरित्रेऽपि-'दक्षिणस्या दिशः सर्वे नीयन्ते सुरभीगणाः' इत्युक्तेः । विहाय त्यक्त्वा परोऽन्यः को धुर्यपदावलम्बी धुर्यस्य धौरेयस्य पदं युगं लक्षणं स्थानं तस्यावलम्ब आश्रयोऽस्त्यस्य ईदृशः कः स्तात् । अपि तु वृषभं विना न कोऽपि धुरीण: स्यात् ॥
यः पञ्चमोऽभूद्गणपुङ्गवानां किं पञ्चमी स्वेन गति यियासुः । यत्रोक्तिभिस्तीर्थकृतां दिदीपे शुक्तिबजे वारिमुचामिवद्भिः ॥ १२ ॥ यः सुधर्मनामा गणानां गच्छानां प्रधानानां मध्ये पश्चानां संख्यापूरणः पश्चमः अ. भूत् बभूव । उत्प्रेक्ष्यते-स्वेनात्मना पञ्चमी मुक्तिलक्षणां गति यियासुः किमु गन्तुमिच्छुरिव । पञ्चमो जज्ञे । यत्र सुधर्मस्वामिनि तीर्घकृतां पूज्यत्वख्यापनार्थ बहुत्वम् । महावीरस्य । अथवा 'वीरविभोः' इति पाठः । तत्र वीसे महावीरः । देशैकग्रहणेन देशिनो ग्रहणम् । भीमो भीमसेनः, भामा सत्यभामा, इत्यादिवत्तथा वीरपदोपादानन महावीरग्रहणं स चासौ विभुः स्वामी जगदीश्वरस्तस्य उक्तिभिवाक्यैरागभैराप्तोक्तित्वात्तेषां दि. दीपे । कस्मिन्निव । शुक्तिबजे इव । यथा शुक्तिकानां निकरे वारिमुचा मेघानामद्भिः

Page #207

१४६
काव्यमाला।
पानीयैदीप्यते मौक्तिकीभूय दीप्तिमीभिर्जायते । 'शुक्तिबजे वारिमुचो यथाद्भिः' इति पाठः । यथा इवार्थे। शेषं प्राग्वत् ॥
सरखतीशालिलसज्जिनश्रीरगाधमध्यो रसभासमानः । सिद्धान्त आस्ते यदुपज्ञमुद्यदभङ्गभङ्गः सरितामिवेशः ॥ १३ ॥ यदुपज्ञं यः सुधर्मखा. उपज्ञा आद्यं ज्ञानं यत्र तत्कर्तृकत्वात् । 'उपज्ञोपक्रमं तदा- . चिख्यासायाम् । उपज्ञोपक्रमयोरादेरा(चिख्यानेच्छायां तदन्तस्तत्पुरुषो नपुंसकः .' स्यात् । पाणिनेरुपज्ञा पाणिन्युपज्ञं ग्रन्थः तेनादौ कृत इत्यर्थः । नन्दस्य उपक्रम नन्दोपक्रमं द्रोणः तेनादौ उपक्रान्त इत्यर्थः । इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । सिद्धान्त आगमः सरितां नदीनामीशः पतिः समुद्र इवास्ते विद्यते। किंभूतः सिद्धान्तः समुद्रश्च । सर.. खत्याः श्रुतदेव्याः सरः प्रसरणं मुखे अस्त्यस्यास्तत्त्वेन तदधिष्ठापकत्वात् । तया. वा शालते शोभते इत्येवंशीलस्तथा लसन्ती दीप्यमाना जिनानां तीर्थकृतां श्रीरतिशयादिलक्षणा शोभा वा यत्र । पक्षे-नदीभिस्तत्पतित्वात् शालमानस्तं तथा लसन्तो क्रीडन्तौ श्लिष्यन्तौं वा । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धात्वर्थत्वात् । जिनश्रियौ कृ. ष्णलक्ष्म्यौ यत्र विष्णोर्जलधिशयनत्वेन तत्र क्रीडा । अथवा स्फुरन्त्यो जिनो विष्णुस्तत्साहचर्याद्वार्धिपुत्रीत्वाद्वा लक्ष्मीश्च यत्र । समासान्तविधेरनित्यत्वान्न कः । 'उडुपरिषदि मध्यस्थायिशीतांशुलेखानुकरणपटुलक्ष्मीमक्षि लक्षीचकार' इति नैषधे । पश्चात्कर्मधारयः। पुनः किंभूतः । अगाधो महार्थतया अलब्धं मध्यमतलस्पृक् च मध्यं यस्य । पुनः किंभूतः । रसैः शान्तादिभिर्जलैश्च भासमानः । पुनः किंभूतः । समुद्यन्तः प्रकटीभवन्तः अभङ्गाः संपूर्णाः भङ्गा परमाणुप्रमुखानां श्राद्धव्रतादीनामेकद्वित्रिविधादयो भङ्गजालानि तरङ्गाश्च यत्र ॥
गणीन्दुना पाट्टरमा गणीन्दुः पट्टश्रिया च व्यतिभासते स्म । . निशा निशेशेन निशा निशेश इवापि शंभोः परिचारिचेताः ॥ १४ ॥
अनूचानचन्द्रेण सुधर्मखामिना पट्टरमा महावीरदेवपट्टलक्ष्मीस्तथा गणी साङ्गप्रवचनाधीतिनां मध्ये दीप्यमानत्वेन परमैश्वर्यभाक्त्वेन इन्दुश्चन्द्रः पट्टश्रिया वर्धमानखामिपलक्ष्म्या कृत्वा व्यतिभासते स्म परस्परं शोभते स्म । केनेव का । कया क इव । निशा निशे नेव । निशा निशेश इव यथा रात्रिश्चन्द्रमसा शोभते । यथा । निशा रात्र्या कृत्वा चन्द्रमा व्यतिभासते परस्परं राजते । ‘पद्दन्नोमास्हृनिश्' इति प्रक्रियोक्तसूत्रेण निशाया निश आदेशः । किंभूतो गणीन्दुः चन्द्रश्च । शंभोजिनस्येश्वरस्य च परिचरणशीलं सेवाहेवाकिस्वभावं चेतो मनो यस्य सः ॥ इति सुधर्माखामी ॥
यशःश्रियाधःकृतकुन्दकम्बुर्जम्बूकुमारोऽजनि तस्य पट्टे । लघोरपि स्वस्य यतोऽभिभूतिं पश्यन्हियादृश्य इव स्मरोऽभूत् ॥ १५ ॥ १. लेखकप्रमादपतितः.

Page #208

४ सर्गः] .
हीरसौभाग्यम् ।
तस्य सुधर्मखामिनः पट्टे जम्बूकुमारोऽजनि जज्ञे। किंभूतः । यशःश्रिया कीतरवदाततालक्ष्म्या अध:कृतास्तिरस्कृता जिताः कुन्दानि कुन्दतरुकुसुमानि कम्बवः शहाश्व येन सः । लघोः शिशोरपि यतो जम्बूकुमारात् खस्यात्मनः पराभूति तिरस्कारं पश्यन् विलोकमानः स्मरः । उत्प्रेक्ष्यते--हिया लजयेव अदृश्यः दृशोरगोचरः अनङ्गत्वात् अभूत् ॥
उज्झांचकारीष महेभ्यकन्या मदेन्दिरामूर्तिमतीरिवाष्टौ । नवाधिका यो नवतिं हिरण्यकोटीर्नु चेटीरिव दोषराजाम् ॥ १६ ॥ एष जम्वूकुमारः अष्टौ अष्टसंख्याका महेभ्यानां खसकन्यानां पाणिमोचनपर्वणि जम्बूकुमाराय नवनवकोटीप्रदानलक्षणतो महाव्यवहारिणां कन्याः कुमारिका: उज्झांचकार त्यजति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्तिमतीः शरीरभाजो मदेन्दिराः कुलजातिरूपश्रुतैश्वर्यतपोलब्धिबलरूपाष्टमदलक्ष्मीरिव जहाँ। च पुनर्यो जम्बूः नवभिरधिका नवतिं नवनवतिमिता हिरण्यानां सुवर्णानां कोटीरुज्झांचकार तत्याज । उत्प्रेक्ष्यते-दानान्तरायला. भान्तरायवीर्यान्तरायभोगान्तरायोपभोगान्तरायहास्यरत्यरतिजुगुप्साशोककाममिथ्यात्वाज्ञाननिद्राविरतिरागद्वेषरूपाणामष्टादशसंख्याकानां दोषाणामेव राजा भूपानाम् । राजशब्दो व्यजनान्तः । 'राजा राट् पृथ्वीशक्रः' इति हैमीवचनात् । चेटीसीरिव जहाति स्म । साधुः पुमान् दासीसङ्गं न कुर्यात् ॥
वशंवदीभूतजगत्रयस्य न पुस्फुरेऽस्मिन्कमनस्य शक्त्या । हविर्भुजो भस्मितकाननस्य विस्य॑ ते किं महसाम्बुराशौ ॥ १७ ॥ अस्मिन् जम्बुकुमारे । जम्बूशब्दो दी? हखोऽप्यस्ति । 'मत्कृते जम्बुना त्यक्ता नवोढा नवकन्यका' इति कल्पवृत्तौ । कमनस्य कन्दर्पस्य शक्त्या स्फूर्त्या सामर्थन प.राक्रमेण न पुस्फुरे न स्फुरितं नालंबभूवे । किंभूतस्य कामस्य । वशंवदीभुतं वश्यं
खाज्ञाकारिसंजातं जगत्रयं त्रैलोक्यं यस्य सः । युकोऽयमर्थः । हविर्भुजो वट्वेर्महसा प्र. तापेन किं किमिति प्रश्न । अम्बुराशौ समुद्रे स्फूर्यते समर्थीभूयते । अपि तु न । किभूतस्य हविर्भुजः । भस्मितं भस्मीकृतं भस्मावशेषं विहितं ज्वालितं काननं वनम् । 'उपलक्षणत्वात्पुरादि येन तस्य ॥ . पश्यन्तु वैदुष्यमगुष्य जम्बूप्रभोर्वपुत्सितमत्स्यकेतोः । विश्वं वृषस्यन्त्यपि पांशुलेव वशीकृता येन शिवस्मितास्या ॥ १८ ॥ हे प्राज्ञाः अमुध्यास्य जम्बूप्रभोर्जम्बूस्वामिनः वैदुष्यं विदुषो भावश्चातुर्य पश्यन्तु विलोकयन्तु । किंभूतस्य जम्बूप्रभोः । वपुषा अर्थात् शरीरसौन्दर्येण भासतस्तिरस्कृ. तोऽधिकृतो मत्स्य केतुर्मकरध्वजः कामो येन । पांशुलेव स्वैरिणी व्यभिचारिणीव वि. श्वमखिलमपि जगजनं वृषस्यन्ती कामयमाना । 'वृषस्यन्ती कामुकी स्यात्' इति है. भ्याम् । अत्यर्थमभिलषन्त्यपि शिवाख्या मुक्तिनानी सितास्या विकसितकमलवदना

Page #209

काव्यमाला।
वधूरद्वैतप्रागल्भ्यभाजा येन जम्बूप्रभुणा वशीकृता खायत्ता निर्मिता। त्वया सह सङ्गं विधाय एतस्यामवसापिण्यां नान्यं भारतभवं जनमभिलषामीति वाग्बन्धप्रदानपूर्वमात्मसात्कृता ॥ इति जम्बुखामी ॥
अलंचकार प्रभवप्रभुस्तत्पट्टश्रियं पुण्ढ़ इवेन्दुवक्राम् । स्तेनापि सार्थेश इवाङ्गिनो यः श्रेयःश्रियं प्रापयदत्र चित्रम् ॥ १९॥ प्रभवनामा प्रभुः स्वामी तस्य जम्बूखामिनः पट्टश्रियं पट्टलक्ष्मीमलंचकार भूषयति . स्म । क इव । पुण्द्र इव । यथा चित्रकं तिलकम् इन्दुवक्रां चन्द्रमुखी वशामलंकरोति। यः प्रभवप्रभुः स्तेनापि तस्करीभूयापि सार्थेशः सार्थपतिरिवाङ्गिनो जनान् श्रेयःश्रियं कुशलकलितां कमलां मोक्षलक्ष्मी च प्रापयत् लम्भयति स्म । तल्लक्ष्मीप्रदानमत्र(प्र). भवप्रभौ चित्रमाश्चर्यकारकमस्ति । 'श्रेयःपुरीम्' इति पाठे मुक्तिनगरी नयति स्म ॥
किं वर्ण्यते वर्ण्यगुणस्य चौर्यचातुर्यमस्य प्रभवस्य भर्तुः। अहार्यमप्येष मनोऽभिधानमपाहरद्यत्रिदिवेन्दिरायाः ॥ २० ॥ अस्य जम्बूपधरस्य प्रभवस्य प्रभवनाम्नो भर्तुः खामिनो गणधरस्य चौर्यस्य वा चातुर्य कौशल्यं तस्करताप्रागल्भ्यं किं कया रीत्या विस्मयकृत्तया कथं वा वर्ण्यते प्रशस्यते स्तूयते वा । अस्य किंभूतस्य । वा जगजनैर्लोकोत्तरतया श्लाघनीया गुणाः शमदमसंयमरूपा यस्य । यत्कारणादेष प्रभवप्रभुः त्रिदिवेन्दिरायाः खर्गलक्ष्म्याः अहार्य देवताश्रयत्वान केनापि हर्तुं शक्यमपि मनोभिधानं निधिमपाहरजहार । मुक्तिगमनाभावात् खर्लोकमेवालंकृतवानित्यर्थः ॥ इति प्रभवखामी ॥
शय्यंभवोऽभूषयदस्य पढें सिंहासनं पित्र्यमिवावनीन्द्रः'। कलिन्दिका मौक्तिकमालिकेव यत्कण्ठपीठे विलुंठत्यकुण्ठा ॥ २१ ॥ शय्यंभवनामा भट्टः अस्य प्रभवस्वामिनः पट्टम् अभूषयत् पदमलंकरोति स्म । क इव । अवनीन्द्र इव । यथा नवाभिषिक्तभूपतिः पितुरिदं पित्र्यं पितुः संन्धि सिंहासनं केसरिणोपलक्षितमासनं सिंहासनं भूषयति । यस्य शय्यंभवगणधरस्य कलापीठे मुख एव कलिन्दिकाः सर्वविद्याः चतुर्दशापि पूर्वाणि वा लुठति तिष्ठति । समायातीलथः । किंभूता कलिन्दिका । अकुण्ठा स्फुरद्रूपा । केव । मौक्तिकमालिकेव । यथा मुक्ताहार• लता कस्यापि भाग्यवतः पुंसो गलकन्दले लुठति । किंभूता। अकुण्ठा दीप्यमाना । आमलकप्रमाणमुका ॥
यूपादधस्तः प्रतिमां जिनेन्दोर्वाचा स वाचंयमपुङ्गवस्य । दृक्संज्ञयेव स्वगुरोः किरीटी नाराचगङ्गां प्रकटीचकार ॥ २२॥ . यः शय्यंभवभः वाचंयमपुङ्गवस्य प्रभवप्रभोर्वाचा गिरा यूपात्खप्रारब्धयज्ञस्तम्भात् १. 'त्रिदिवाङ्गनायाः' इति मूलपाठः,

Page #210

४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् :
१४९ अधस्तः अधोभूमिभागात् सकोपप्रश्नोत्तरकालं यज्ञवृत्तवृहद्विजोक्त्या जिनेन्दोः श्रीशान्तिनाथस्य प्रतिमा मूर्ति प्रकटीचकार कर्षति स्म । 'सिजंभवं गणहरं जिणपडिमादं. सणेण पडिबुद्धम्' इति दशवैकालिके । अन्यत्तु वृत्त्यादौ । क इव । किरीटीव । यथा अर्जुनः खस्य गुरोः पितामहस्य वृद्धस्य वा । 'मातापिता कुलाचार्य एतेषां ज्ञातयस्तथा। वृद्धा धर्मोपदेष्टारो गुरुवर्गः सतां मतः ॥ अथ वा गुरुगाङ्गेय इति लोकोक्त्यापि गाने यस्य परशासनेऽपि गुरुगाङ्गेय इति प्रसिद्धत्वाद्गुरुरिति पदोपादानम् । एक्संज्ञया दृष्टिचेटया वा नाराचस्य बाणस्य मोचनसमय एव प्रादुर्भूतखच्छसुरभिखादृशीतलविशदपयःप्रवाहस्य लोके बाणगङ्गेति प्रसिद्धिर्जाता। तां बाणगङ्गां प्रकटीकरोति स्म । अयं व्यतिकरः पाण्डवचरित्रे॥
वगाह्य शास्त्रं मनकाहसूनोः कृते कृतश्रीदशकालिकं यः । हरिः सुधामुद्धतवान्सुपर्ववर्गस्य निर्मथ्य यथाम्बुनाथम् ॥ २३ ॥
यः शय्यंभवगणधारी मनक इत्याला नाम यस्य तादृशस्य सूनोः खनन्दनस्य कृते कार्याय परलोकसाधनाथ दशाध्ययनयुक्तं विकाले दिनावसानवेलायां कृतमतो दशवैकालिकं नाम सूत्रमकृत चके । किं कृत्वा । वगाह्य [अवगाहयित्वा । किम् । शास्त्रं सर्वसिद्धान्तसाङ्गोपाङ्गचतुर्दशपूर्वलक्षणम् । क इव । हरिरिव । यथा नारायणः सुपर्ववर्गस्य देववृन्दस्य कृते सुधापीयूषमुद्धृतवान् । किं कृत्वा । अम्बुनाथं समुद्रं निर्मथ्य विलोड्य यथा झ्वार्थे । 'पूर्वापरौ तोयनिधी वगाह्य' इति कुमारसंभवे । 'वष्टि भागुरिर लोपमवाप्योरुपसर्गयोः' इत्यकारलोपः । 'यादःस्रोतोवानंदीशः' इति हैम्याम् । वार्धेजलपतित्वमुभयत्र पर्यायपरिवर्तनं च ॥ इति शय्यंभवखामी ॥
संपूरयन्कीर्तिनभोनदीभिर्दिशो यशोभद्रगणाधिराजः । व्यभूषयत्पट्टममुष्य भूभृदधित्यकां दस्युरिव द्विपानाम् ॥ २४ ॥ यशोभद्रनामा गणाधिग्जो गच्छपतिरमुष्य शय्यंभवगणभृतः पट्ट व्यभूषयत् । किं कुर्वन् । कीर्तयः खयशां. ता एव नभोनद्यो गङ्गाः । अर्थात् गङ्गाप्रवाहाः । त्रैलोक्यां त्रिश्रो(स्रो)तोभिः प्रवहमानत्वेन त्रिपथगा अतो बहुवचनम् । ताभिः कृत्वा दिशो दशाप्याशा: संपूरयन् । निर्झरं भरन् व्याप्नुवन् व्यभूषयत् । क इव । दस्युरिव । यथा द्विपानां हस्तिनां शत्रुः केसरी भूभृतः शैलस्य अधित्यकामूर्ध्वभूमी विभूषयति ॥
एतद्यशःक्षीरधिनीरपूरैः संपूरितायां परितस्त्रिलोक्याम्। अबुध्यमानोऽम्बुनिधि स्वशय्यां पद्मेशयोऽभूदिव पद्मनामः ॥ २५ ॥ पद्म नाभौ यस्य स पद्मनाभः कृष्णः । उत्प्रेक्ष्यते-पद्मे कमले शेते खपितीति
१. 'शय्यंभवं गणधरं जिनप्रतिमादर्शनेन प्रतिबुद्धम्' इति संस्कृतम्. २. 'समुद्रम् इति मूलपाठः. ३. प्रक्षिप्तम् ; ल्यबादेशापत्तेः.

Page #211

१५०
काव्यमाला।
पद्मशयः । अलुक्समासोऽयम् । अभूत् बभूवेव । किं कुर्वाण: पद्मनाभः । अबुध्यमानो न जानन् । अपश्यनित्यर्थः । कं कर्मतापन्नम् । अम्बुनिधिमर्थात् क्षीरसमुद्रम् । किंभूतम् । खस्यात्मनः शय्यां पर्यकं तत्र शायित्वात् अब्धिशयनत्वेन विष्णोः । कस्यां स. स्याम् । एतस्य यशोभद्रसूरेः यशः प्रसरत्कीर्तिनिकरः स एव क्षीरधिर्दुग्धवारिधिस्तस्य नीरपूराणि पयःप्रवाहास्तैः परितः सर्वत्रापि संपूरितायां निर्झरभृतायां धवलीकृताया त्रिलोक्यां सत्याम् ॥ इति यशोभद्रसूरिः ॥
संभूतिपूर्वो विजयो गुरुस्तत्पढें श्रिया पल्लवयांचकार । कदम्बजम्बूकुटजावनीजकुञ्ज नभोम्भोद इवाम्बुवृष्ट्या ॥ २६ ॥
संभूतिरिति शब्दः पूर्व यस तादृशो विजय एतावता संभूतिविजयनामा गुरुः सूरिस्तस्य यशोभद्रसूरेः पटं श्रिया खशोभया पल्लवयांचकार अलंकारयति स्म । क इव । नभोम्भोद इव । यथा श्रावणमेघ: अम्बुवृष्ट्या जलवणेन कृत्वा कदम्बा धाराकदम्बा नीपाः, जम्बूः श्यामफलाः, कुटजा गिरिमल्लिकाः 'कुडउ' इति प्रसिद्धाः, तं एवावनीजा वृक्षाः तेषां कुझं काननं पल्लवयति किशलयकलितं कुरुते : पूर्वोत्तात्रयोऽपि तरवः प्रावृष्येव पुष्यन्ति ॥
संहर्षरोषात्खजिघांसुमेतत्प्रतापमार्तण्डमवेक्ष्य साक्षात् । युयुत्सया हैहयवत्सहस्रं सहस्रभासेव करा ध्रियन्ते ॥ २७ ॥ सहस्रभासा सूर्येण सहस्रं दशशती करा हस्ताः किरणाश्च ध्रियन्ते धार्यन्ते । उत्प्रेश्यते-युयुत्सया योद्भुमिच्छयेव । किंवत् हैहेयवत् । यथा कार्तवीर्यनृपो युयुत्सगा सहस्रसंख्यान करान् पाणीन् धत्ते । 'संग्रामनिर्विष्टसहस्रबाहुर्बभूव योगी किल कार्तवीर्यः' इति रघुवंशे । तथा 'बाहुसहस्रार्जुन: पिशुनः' इति सूक्ते च । हैहयस्तु कार्तवीर्यः दो:सहस्रभृदर्जुनः' इति हैम्याम् । किं कृत्वा । एतस्य संभूतिविजयस्य प्रताप एव चण्डत्वान्मार्तण्डो भानुतं साक्षात्प्रत्यक्षमवेक्ष्य विलोक्य । किंभूतम् । संहपेण स्पर्धया कृत्वा यो रोषः क्रोधस्तस्मात्खमात्मानं जिघांसुं हन्तुं कान्तम् ॥ इति संभूतिविजयः॥
स तत्सतीोऽजनि भद्रबाहुः सूरिः समग्रागमपारदृश्वा । दशाश्रुतस्कन्धत उद्दधार वज्राकराद्वज्रमिवात्र कल्पम् ॥ २८ ॥ स प्रसिद्धो बाहुभद्रनामा सूरिस्तस्य संभूतिविजयस्य सतीर्थ्य एकगुरुभ्राता । 'सतीास्त्वेकगुरवः' इति हैम्याम् । किंभूतः । समग्राणां सर्वेषामङ्गोपाङ्गपूर्वादीनामागमानां पारं दृष्टवान् इति पारदृश्वा पारगामी चतुर्दशपूर्वधरत्वात् । स कः । यो भगवान् अत्र पञ्चमारके कलियुगे वा दशाश्रुतस्कन्धतः प्रत्याख्यानाभिधनवमपूर्वदशाश्रुतस्त. न्धाध्ययनतः कल्पं कल्पनाम सूत्रमुद्दधार उद्धृतवान् । कमिव । वज्रमिव । यथा कश्चिद्भाग्यवान् वज्राणां हीरकाणामाकरात् खनेर्वजं रत्नमुख्यमुद्धरति ॥

Page #212

४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१५१ उपप्लवो मन्त्रमयोपसर्गहरस्तवेनावधि येन संधात् । जनुष्मतो जाङ्गुलिकेन जाग्रद्गरस्य वेगः किल जाङ्गुलीभिः ॥ २९॥ येन भगवता मन्त्रमयेन विषधरस्फुलिङ्गनाममन्त्रतद्विधमन्यन्त्रधानेन उपसर्गहर इति नाम्ना श्रीपार्श्वनाथस्य स्तवेन स्तोत्रेण कृत्वा संधात् साधुसाध्वीश्राद्धश्राद्धीलक्षणात् उपप्लवः मिथ्यान्विव्यन्तरीभूतभ्रातृवराहमिहिरनिर्मितमान्द्यमरकाभिधोपद्रवोऽवधिहतो निवारितः । अत्र किलेति इवाथें। 'उत्प्रेक्षाद्योतकाः शङ्के मन्ये नूनमिव ध्रुवम् । जाने किलादयो ज्ञेया प्रायेणैव क्रियोद्भवाः ॥' इति काव्यकल्पलतायाम् । केनेव । जाङ्गलिकेन किल । यथा विषभिषजा जालीभिः समग्रभुजगविषापहारणीभिः विद्याभिः जनुष्मतो विषवेगपूणितजनात् जाग्रत्प्रत्यङ्गोपाङ्गं प्रसरतो गरस्य विषधरविषस्य वेगः प्रसरो हन्यते निराक्रियते । हन्तेर्वधिरादेश: भूते सिविषये ॥
यत्कीतिगङ्गां प्रसूतां त्रिलोक्यामालोक्य किं षण्मुखतां दधानः । जगन्द्रमीभिर्जननी दिदृक्षुर्गङ्गासुतोऽध्यास्त मयूरपृष्ठम् ॥ ३० ॥ गङ्गासुतः खामिकार्तिकः । गङ्गोमाकृत्तिकामुतः' इति हैम्याम् । मयूरस्य केकिनः पृष्ठं तनोश्वरमं भागं प्रदेशम् अध्यात्त आरुरोह । किं कुर्वाणः । षट्संख्याकानि मुखानि यस्य तस्य भावस्तां दधानो विभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-जगत्सु त्रिभुवनेषु श्रमीभिर्धमणैः पर्यटनः कृत्वा जननी मातरं मन्दाकिनी दिदृक्षुटुमिच्छु: किमु । भ्रमीशब्दो दीर्घाऽप्यस्ति । 'अपि धर्माभङ्गिभिरावृताङ्गीम्' इति नैषधे । किं कृत्वा । व्यालोक्य दृष्ट्वा । काम् । यत्कीर्तिगहाम् । यस्य भद्रबाहुखामिनः कीर्तिरेव मन्दाकिनीम् । केंभूताम् । त्रिलोक्यां स्खलोकपाताललोकभूलोकत्रिके निरन्तरतया प्रमृता अतिधवलीकृतत्रिभुव• नामित्यर्थः ॥ इति श्रीभद्रबाहुखामी ॥
श्रीम्थूलभद्रेण निजान्ववायश्रो(स्रो)तस्विनीनायककौस्तुभेन । विश्वत्रयी तद्यशसेव शोभामलम्भि तत्पट्टपयोधिपुत्री ॥ ३१ ॥
श्रिया शोभया युक्तेन स्थूलभद्रण तयोः संभूतिविजयभद्रवाहुखामिनोः पट्टस्य प• योधिपुत्री लक्ष्मी: शोभामलम्भि प्रापिता । केनेव । तद्यशसेव । यथा तस्य श्रीस्थूल
भद्रस्य यशसा श्लोकेन विश्वत्रयी त्रिलोकी शोभा लम्भिता । किंभूतेन स्थूलभद्रेण । निजः स्वकीयो यो नागरनामा ब्राह्मणवंशः स एव स्रोतस्विनीनायक: नदीपतिः समुद्रः तत्र कौस्तुभेन नारायणबाहुमध्य प्यास्तुर्मणि विशेषस्तत्सदृशस्तेन ॥ .
प्रवालमुक्तामणिमञ्जिमश्रीचित्राप्सरःस्वर्द्विरदाश्वदृश्यम् । कोशागृहं प्रावृपि यः विषेवे हरिर्धनच्छायमिवाम्बुराशिम् ॥ ३२ ॥
यः श्रीस्थूलभद्रः प्रावृपि वर्षाकाले कोशानाम्न्या वेश्या या गृहं मन्दिरं सिषेवे भेजे । प्रथमं चतुमासमकापादिलर्थः । केचितु कदाचिदपि चकारेत्यूचुः । क इव । हरिरिव ।

Page #213

१५२
काव्यमाला।
यथा कृष्णो जलदसमये समुद्रं सेवते । किंभूतं कोशागृहमम्बुराशिम् । प्रवाला विद्रुमा मुक्ता मौक्तिकानि मणयो रत्नानि तेषां माखनश्चास्तायाः शोभा यत्र । चिश्चित्रितरालेख्यीकृतरःसरोभिः सुराङ्गनाभिरथ वा रम्भातिलोत्तमाघृताचीमेनकाउर्वशीप्रमुसाभिः खर्वेदयाभिः तथा खः खर्गस्य द्विरदैरैरावणैरवैरुच्चैःश्रवोभिः ऐरावणस्य उच्चैःश्रवसश्च शतशो रूपनिर्माणादथ वा । द्विरदेन हस्तिमलेन अश्वन उःश्रवसा सर्वेषामपि समुदाये बहुवचनं तैदयं दर्शनार्थम् । पक्ष-हेनकन्दलमुक्ताफलमाणिक्यानां मन्जिमा चारता यत्र तथा श्रीलक्ष्मीस्तथा चित्रा विविधा आश्चर्यकारका वा अप्सरमः श्वेतगनोच:श्रवसी तर्विलोकयितुं योग्यं तेषां तत्रोत्पन्नत्वेन पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूतः । घ. ना निविडा छाया वही शोभा यत्र । तथा घना सान्द्रा घनानां मेघानां जलग्रहणागतानां छाया प्रतिच्छायिका सूर्यातपमुक्तप्रदेशः । 'छांहडी' इति लोके प्रनिडा यत्र । 'विभाषा सेनामुराछायाशालानिशानाम् । एतदन्तस्तत्पुरुषो वा क्लीवं स्यात् । 'द्विजसेनं यवसुरु कुड्यच्छायं गोवालं श्वनिशं पक्षे द्विजसेना' इति प्रक्रियाकोमुद्याम् ।।
पण्याङ्गनायाः किलकिञ्चितानि न लेभिरे यस्य हृदि प्रवेशम् । . धनुतः सानुमतः शिलायां पृषत्कपतेः प्रहृतानि यद्वत् ॥ ३३ ॥ पण्याङ्गनायाः कोशावेश्यायाः किलकिश्चितानि प्रमोदगदिततालीवादनगीतादिव्यामिधक्रीडालीककपोलात्मपाणि निवेशनाश्रुपातघातहर्षभियादिसंकराः । यस्य श्रीस्थूलभद्रस्य हृदि मानसे प्रवेशं स्थानं न लेभिरे न प्राप्नुवन्ति । यद्वद्यथा धनु तो धनुर्धर स्य पृषकानां बाणानां पतेः श्रेण्याः प्रहतानि प्रहाराः सानुमतः पर्वतस्य शिलायामुपलक्षणात गण्डोपले प्रवेशं न लभन्ते ।।
प्रानिर्जितश्रीरथनेमिमुख्यवीरावलीनामिव वैरशुद्धेः । विधित्सयाध्यास्य तदाश्रयं यो ध्यानासिनानङ्गनृपं जघान ॥ ३४ ॥
यः स्थूलभद्रो ध्यानं प्रणिधानं तदेव असिः खड्गतेन कृत्वा अनइनामानं नृपं राजानं जघान हतवान् । किं कृत्वा । अध्यास्य आश्रित्य । प्रविश्चेत्यर्थः । कम् । तस्य अनङ्गस्यैव कोशावेश्यामन्दिररूपमाश्रयं स्थानं गृहं वा । 'पस्त्यं संस्त्याय आश्रयः । ओको निवास आवासो वसतिः शरणं क्षयः ॥' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-वरमुद्धवि. रोधशोधनस्य विधित्सयेव कर्तुमिच्छयेव । कासाम । प्राक् पूर्वकाले निर्जिताः पराभूता ये । श्रीमान् महावीरत्वलक्ष्मीकलितः श्रीनेमिनाथसहोदररथनेमिः । स एव प्रमुखो मुख्यः आदिमो येषु । नन्दिषेणार्द्रकुमाराषाढभूतिमुखा: । परेऽपि वीराः पश्चात् पराक्रमकारकत्वात् सुभटास्तेषामावल्यः श्रेण्यस्तासाम् ॥
चक्रीव रत्नानि चतुर्दशापि पूर्वाणि धत्ते स्म पतिर्यतीनाम् । यश्च कचिद्देवकुले स्वजामी चित्रीयितुं सत्य इवास सिंहः ॥ ३५ ॥ यः स्थूलभद्रः चतुर्दशापि पूर्वाणि क्वचित्सूत्रतः कचित्सूत्रार्थतः । इति प्रघोषः ।

Page #214

४ सर्ग:]
गैरसौभाग्यम् ।
धत्ते म धारयति स्म । किंभूतः । यः यतीनां साधूनां पतिः खामी गणधरः । क इव । * चक्रीव । यथा चक्रवतों चतुर्दशरत्नानि धत्ते । च पुनर्यः कचित्कुत्रचिद्देवकुटे यक्षाद्यायत ने । क्वचित्सिहगुहायामपीति श्रूयते । यक्षाः, यक्षदिन्नाः, भूताः, भूतदिनाः, सेना, वेना, रेणा : क्वचिदेगापि नामद्न्द्रम् । एतन्नाम्नी: खजामीः सत्पापिनिजभगिनीः । क्वचिंदेकामेकैवभूतां स्वसार चित्रीयितुमाश्रर्ययुक्ताः कर्तुमाश्चर्यमुत्पादयितुं सिंहः केसरिरूपधारक आस बभूव । क इव । सल इव । यथा सत्यः अवतयः पनाननो
भवति ॥
येनोपदेशच्छलतः स्वपाणिसंज्ञाज्ञया स्तम्भतलाददार्श । निधिः स्वनिक्षिप्त इव प्रवासिसुहृहिण्याः सदने समेत्य ॥ ३६ ॥
येन श्रीस्थूलभद्रेण सदने अर्थान्मित्रमन्दिरे समेत्यागत्य प्रवासिनः परदेशाध्वनीनस्य। व्यापारार्थ याचनाकृते वा परमण्डले यातस्य । ब्राह्मणत्वाद्याचनाया न दोषः । एताहशस्य मुहृदः खमित्रस्य गृहिण्याः पत्न्या निधिनिधानमदर्शि दर्शितः । कस्मात् । स्तम्भतलात् । स्तम्भादधःप्रदेशात् । कया । संसारासारताप्रकटनसुहृत्करणानुभावखर्गापवर्गादिप्रापकलक्षणस्य उपदेशस्य धर्मदेशनादानन्त्यस्य च्छलतो मिषतः स्वस्यात्मनः पाणेहस्तस्य संज्ञा दर्शनादिचेष्टा सेवाज्ञा आदेशस्तया । क इव । खनिक्षिप्त इव । यथा आत्मनो हस्तेन भूमौ गुप्तीकृत्य रक्षितः निधिः खेष्टस्य दश्यते ॥ इति स्थूलभद्रखामी॥ पट्टेऽथ तस्यार्यमहागिरिश्चापरः क्रमादार्यसुहस्तिसूरिः । बभूवतुर्धर्मधुरं दधानौ रथं यथा सारथिकस्य रथ्यौ ॥ ३७॥ अध श्रीस्थूलभद्रे स्वर्गमलकुर्वाणेऽनन्तरं तस्य स्थूलभदस्य पट्टे क्रमात् द्वौ पट्टधरौ वभूवतुः सजाती । द्वौ को । एक आर्यमहागिरिः च पुनरपर आर्यमुहस्तिसूरिः । द्वावपि किं कुर्वाणः । धर्मस्य श्रीमन्महावीरप्रणीतस्य मोक्षमार्गसाधकस्य सुकृतस्य धुरं दधानों धर्मकर्मणि कमेटी । यथा अत्र इवार्थे । कस्मिन् काविव । रथे रथ्याविव । यथा सारधिकस्य रथे म्यदने रथ्यौ रथस्य वोढारी द्वौ वृषभी भवतः ॥ .. मरुद्गृहादार्यसुहस्तिमूर्तिभूमौ मरुद्वृक्ष इवोत्ततार ।
कृपार्णवेन दमकोऽपि येन त्रिखण्डभूमीप्रभुतामलम्भि ॥ ३८॥ आयसुहस्तिनामा सूरिस्तस्य मूर्तिः शरीरं यस्य तादशः । उत्प्रेक्ष्यते । मरुद्गहात् खर्गलोकात् मरुदक्षः कल्पद्रुमः भूमौ पृथिव्यामुत्ततार अवतीर्णवान् आगतवानिव । कृपाणवेन दबासमुद्रण येनायमुहस्तिसूरिणा द्रमको भिक्षुकोऽपि त्रिखण्डभूमेः षो. उशसहस्रदेशक्षोणेः प्रभुतामाधिपत्यमलम्भि प्रापितः ॥
भूसुध्रुवो भर्तृतया प्रगल्भभूषाविशेषानिव शातकौम्भान् । सपादलक्षानिह संप्रतियों निर्मापयामास महाविहारान् ।। ३९ ।।

Page #215

१५४
काव्यमाला। यो द्रमकजीवः संप्रतिनृपतीभूय इह स्वभुजवलसाधितत्रिखण्डभूमीमण्डले महावि. हारान् उत्तङ्गशृङ्गाङ्गणोल्लिखितगगनतलान् प्रासादानिर्मापयामास शिल्पिभिः कारयति स्म । किंभूतान् । सह पादेन एकेनांशेन पश्चविंशतिसहसमितभागेन वर्तते यत्तादृशं लक्षं शतसहस्राणि येषु तान् । सपादलक्षप्रमितानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते । भर्तृतया खामित्वेन भूरेव सुभ्रः भूमीभामिनी तस्याः शातकुम्भानां वर्णानामिमे शातकौम्भास्तान् । हिरण्मयानित्यर्थः । प्रगल्भान् मनोज्ञान् भूषार्थ शोभाकृते विशेषान् तिलकानिव । अथ । वा अतिशयिनोऽलंकारानिव ॥
यः संप्रतिक्षोणिपतिः सपादकोटी पेटीः खयशोनिधीनाम् । स्याद्वादिनां सद्मसु शिल्पिसंधैरचीकरत्पारगतीयमूर्तीः ॥ ४० ॥
यः संप्रति म क्षोणिपतिः राजा शिल्पिना सूत्रधाराणां संधैः समूहैः । 'संघसार्थों : तु देहिनां वृन्दे' इति हैम्याम् । स्याद्वादिनामर्हतां सद्मम गृहेषु खकारितप्रासादेषु . अन्यत्रापि च पारगतानामिमाः पारगतीया मूर्तीः प्रतिमा जिनेन्द्रविम्वानि अचीक. रत् निर्मापयामासिवान् । किंभूताः । सह पादेनकेन पश्चविंशतिलक्षरूपेण अंशेन युक्ताः कोटीः शतलक्षी इति संख्या यासु ताः इति व्युत्पत्त्या बहुत्वम् । अन्यथा तु एकत्वमेव स्यात् । नु इति वितर्के । खस्यात्मनो यशांस्येव निधयः निधनानि सारद्रव्याणि तेषां पेटीमञ्जूषा इव ॥
नक्तं नलिन्यादिगुल्मनामविमानमार्गः प्रभुणा च बेन । खेहप्रियेणेव महेभ्यसूनोरदीवन्तीसुकुमालनामः ॥ ४१ ॥
च पुनर्येनार्यसुहस्तिनाना प्रभुणा सूरिणा अवन्तीसुकुमाल इंति नाम यस्य तादृशस्य महेभ्यसूनोर्व्यवहारिपुत्रस्य नक्तं निशायाः प्रथमे यामे नलिनीतिपदमादौ यस्य तादृशस्य गुल्मनाम्नः एतावता नलिनीगुल्माभिधानस्य विमानस्य मार्गः तपस्याग्रहणपूर्वकं कन्धेरिकाश्मशानकायोत्सर्गघोरपरीषहसहनलक्षण: पन्थाः दर्शितः प्रकाशितः । केनेव । स्नेहनियेणेव । यथा प्रदीपेन नक्तं मार्गः प्रदीत प्रकाश्यते ॥
स्थाने स्ववप्तुस्त्रिदिवं गतस्य व्यधादवन्तीसुकुमालसुनुः । नामा महाकाल इतीह पुण्यपानीयशालामिव सार्वशालाम् ॥ ४२ ॥ इहावन्तीपुरीपरिसरवर्तिकन्थेरिकावनश्मशाने अवन्तीसुकुमालस्य सूनुनन्दनः त्रिदिवं वर्ग गतस्य प्राप्तस्य खवप्नुः निजतातस्य स्थाने नवप्रसूतबुभुक्षितसर्वापत्ययुक्तविकरालगाली सर्वाङ्गभक्षणसमयानशनपूर्वकपरलोकगमनभूमिप्रदेशे महाकाल इति नाम सार्वशालां श्रीमदवन्तीपार्श्वनाथप्रसादं व्यधाच्चकार । अर्थात्सूत्रधारैरकारयदित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते। पुण्यमेव पानीयं तस्य शालां प्रपामिव । लोकेऽपि पुण्यार्थ पानीयशाला प्रपा कार्यते ॥ इति भार्यमहागिरि-आर्यसुरस्तिमुरीन्द्रौ एकपट्टधरौ ।

Page #216

सर्गः] . हीरसौभाग्यम् ।
१९९ श्रीमत्सुहस्तिबतिवासवस्य श्रीसुस्थितः सुप्रतिबद्धसूरिः। पदं विनेयौ नयतः स्वलक्ष्मी क्रमं मुरारेरिव पुष्पदन्तौ ॥ ४३ ॥ श्रीमत्सुहस्तिनाम्नो व्रतिवासवस्य मुनीन्द्रस्य विनेयौ उभौ शिष्यौ पदं पहुं श्रियं शोभा नयतः स्म प्रापयतः स्म । द्वौ कौ । एकः श्रीयुक्त: शोभाकलितः सुस्थितनामा सूरिः, अपरः सुप्रतिबद्धनामा आचार्यः । काविव । पुष्पदन्तौ। 'पुष्पदन्तावेकोक्त्या शशिभास्करौ' इति हैम्याम् । यथा सूर्याचन्द्रमसौ मुरारेः क्रममाकाशं लक्ष्मी लम्भयतः ॥
प्रीति सृजन्ती पुरुषोत्तमानां दुग्धाम्बुराशेरिव पद्मवासा । हृदा जिनं विभ्रत आविरासीत्तत्सूरियुग्मादिह कौटिकाख्या ॥ ४४ ॥ इह दक्षिणभरतार्धभूमौ तत्सूरियुग्मात् सुस्थितसुप्रतिवद्धनामाचार्यद्वन्द्वात् गणस्य गच्छस्य कोटिका इति आख्या नामाविरासीत् प्रकटीवभूव । पूर्वं तु सुधर्मखामिनमारभ्य सुहन्ति सूरि यावत्साधूनां निर्ग्रन्था इत्यभिधानमासीत् । मुस्थितसुप्रतिबद्धसूरियुगलात् द्वितीयं कौटिकगण इति नाम वभूव । कोटिशः सूरिमन्त्रजापात् कीट्यंशसूरिमन्त्रधारित्वाद्रा कौटिकः । केव । पद्मवासेव । यथा दुग्धाम्बुराशेः क्षीरसमुद्रालक्ष्मीराविर्वभूव । सूरियुग्मात् दुग्धाम्बुराशेश्च किं कुर्वतः । हृदा हृदयेन मनसो मध्येऽन्तरेण जिनमर्हन्तं विष्णुं च विभ्रतो धारयतः । कौटिकाख्या पद्मवासा च किं कुर्वती । पुरुषेपत्तमानां श्रेष्टानां धार्मिकाणां विष्णोश्च प्रीतिमानन्दं तुष्टिं स्नेहं सृजन्ती कुर्वती ॥ इति मुस्थितसुप्रतिबद्धौ सूरी एकपट्टधरावेव ॥
श्रीइन्द्रदिन्नबतिसार्वभौमस्तत्पट्टलक्ष्मीतिलकं बभूव । निशुम्भ्यते दाम्भिकता म येन कलिन्दकन्येव हलायुधेन ॥ ४५ ॥ श्रिया त्रिंशत्सूरिगुणलक्ष्म्याकलितसुप्रतिद्धिमान् इन्द्रदिन्ननामा वतिनां वाचंयमानां मध्ये सार्वभौमश्चक्रवर्ती तयोः मुस्थितमुप्रतिबद्धाचार्ययोः पहलक्ष्म्यास्तिलकं विशेपको बभूव संजातः । स कः । येन भगवता दाम्भिकता दम्भवारिता कापट्यं निशुम्भ्यते स्म निर्दलितम् । केनेव । हलायुधेनेव । यथा वलभद्रेण कलिन्दकन्या यमुना निशुम्भिता । पराभूतेत्यर्थः । 'रुक्मिप्रलम्बयमुनाभिदनन्तभाल-' इति हैम्यां रामनामसु ॥ पक्षद्वयं भिन्नतमोभरेण पित्रोः पवित्रीक्रियते स्म येन । कुबेरदिग्दक्षिणयोः पदव्योर्द्वन्द्वं प्रियेणेव पयोजिनीनाम् ॥ ४६ ॥ येन इन्द्र दिन्नसूरिणा पित्रोर्जननीजनकयोः पक्षद्वयं वंशद्वन्द्वम् । मातृवंशः पितृवंशश्वेत्यर्थः । पवित्रीक्रियते स्म पावनीचक्रे । केनेव । प्रियेणेव । यथा पयोजिनीनां कमलिनीनां भ; भानुना कुबेरदिग्दक्षिणयोः उत्तरायाम्योः पदव्योर्मार्गयोर्द्वन्द्वं युगलं

Page #217

काव्यमाला |
१५६.
पवित्र्यते । येन भानुना च किंभूतेन । भिन्नो निर्दलितस्तमसामज्ञानानां पाप्मनां वा ध्वान्तानां च भरः समूहो येन ॥ इति श्रीइन्द्र दिन्नसूरिः ॥
श्रीदिन्नसूरिर्गुणभूरिरस्मात्सप्तर्षिभूरङ्गिरसो यथासीत् । येनानुरागोऽवधि कालनेमिः कल्लोलिनीवल्लभशायिनेव ॥ ४७ ॥
अस्मात् श्रीइन्द्रदिन्नसूरेः श्रीदिनसूरिरासीत् । किंभूतः । गुणा भूरयो बहुला - यस्मिन् । कस्मात्क इव । अङ्गिरसः सप्तर्पिभूरिव । यथा । अङ्गिरा नाम तापसविशेषस्तस्मात् बृहस्पतिर्जातः । 'वृहस्पतिः मुराचार्यो जीवश्चित्रशिखण्डिजः । सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिन:' इति हैम्याम् । तथा । 'गीर्वृहत्योः पतिरुतथ्यानुजाङ्गिरसौ गुरुः इत्यपि हैम्याम् । येन दिनसूरिणा अनुरागो हतः । केनेव । कल्लोलिनीवल्लभशायिनेव । यथा नारायणेन कालनेमिर्नामा दैलो निहन्यते स्म ॥
पञ्चाशुगान्यः समितीविंधाय बभञ्ज पञ्चाशुगपञ्चबाणीम् ।
शरेण केनापि न चेत्कदाचित्कस्मान्न तं स प्रभवेद्वपुष्मान् ॥ ४८ ॥
यो दिन सूरिः पञ्च ईर्ष्या-भाषा- एषणा - आदाननिक्षेपपा - पारिष्टा पनि काख्याः पञ्चसंख्याकाः समितीराचारविशेषान् पञ्च प्रमाणान् आशुगान् बाणान् विधाय पञ्चाशुगस्य कामस्य पञ्चानां बाणानां समाहारः पञ्चवाणी तां पञ्चापि सायकान् बभज भनक्ति स्म | ‘चिच्छेद' इत्यपि पाठः । तत्र छिनत्ति स्मेत्यर्थः । एवं चेत्तर्हि स धनुष्मान् स्मरधनुर्धरः कदाचित् कस्मिन्नपि प्रस्तावे केनापि संमोहन- उन्माद - तापन शोषण मारणाख्यानां पञ्चानां विशिखानां मध्ये केनचित् शरेण कृत्वा तं दिन्नसूरि कस्मात्कारणात् न प्रभवेत् प्रहरेत् । ‘आद्य संमोहनोन्मादौ परौ तापनशोषणी । तथा मारण इत्याहुः पञ्च बाणा मनोभुवः ॥' इति स्मरवाणनामानि सूक्ते ॥ इति दिनसूरिः ॥
सूरीश्वरः सीहागिरिः क्रमेण व्यभासयत्तत्प्रभुपट्टलक्ष्मीम् ।
जिनस्य पादं शिरसा स्पृशन्तीं निकाय्यराजीमिव केतुवारः ॥ ४९ ॥
क्रमेण पट्टपरिपाट्या सीगिरिर्नामा सूरीश्वरः स चासी प्रभुश्च तत्प्रभुस्तस्य दिन्नसूरेः पट्टलक्ष्मी व्यभासयत् कान्तिमतीं चकार । भूषयति स्मेत्यर्थः । क इव । केतुवार इव । यथा ध्वजजो निकाय्यराजीं सौधधोरणीं विभासयति । पट्टलक्ष्मी निकाय्यराजीं च किंभूताम् । शिरसा मस्तकेन आदिना च । 'माथासिरऊं' इति लोकप्रसिद्धित्वात् । शृङ्गेण च जिनस्यार्हतः पादं पट्टपरम्पराया आदिभूतत्वाजिनस्य विष्णुपदमाकाशं च । स्पृशन्तीमाश्रयन्तीम् ॥
विन्ध्यं निपीताब्धिरिव व्रतीन्द्रो य एधमानं निषिषेध कोपम् । यद्वाक्तरङ्गैश्च जिताभ्रसिन्धुस्त्रपातिरेकादिव निम्नगासीत् ॥ ९० ॥

Page #218

४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१५७ यः सीहगिरि म व्रतीन्द्रो मुनिपुरंदर एधमानं जगजनाश्रयत्वेन वर्धमानं कोपं क्रोधं निषिषेध न्यवारयत् । क इव । निपीताब्धिरिव । यथा अगस्तितापसः कथंचित् सूर्यमार्गरुन्धनाय वर्धितुं प्रवृत्तविन्ध्याचलं निषेधते स्म । च पुनर्यस्य सीहगिरिसूरेवाक्तरङ्गैर्वचनचातुर्यरसकल्लोलैः कृत्वा जिताभिभूता सती अभ्रसिन्धुर्गगनगङ्गा । उत्प्रे. क्ष्यते। त्रपातिरेकात् लजातिशयात् निम्नं नीचैर्गच्छतीति निम्नगेवासीदधोवदना जाता ॥ इति सीहगिरिसूरिः ॥
तमोभरोवीधरभेदवज्रिवज्रोऽथ वज्रप्रभुरेतदीयम् । पढें परां प्रापयति स भूषां माणिक्यकोटीर इवोत्तमाङ्गम् ॥ ११ ॥ अथानन्तरं वज्रप्रभुर्वज्रस्वामी एतदीयं सीहगिरिसंघन्धिनं पट्ट परां प्रकृष्टां भूषा लक्ष्मी प्रापयति स्म । किंभूतो वज्रप्रभुः । तमसामज्ञानानां पापानां च भरः समुदायः स एवोवीधरः पर्वतस्तत्य भेदे व्यापादने दलने वज्रिणः शक्रस्य वज्र इव कुलिशः । हीरमणिशङ्कामपाकर्तुं वज्रीति पदोपादानम् । तथा च नैषधे-'स्फुलिङ्गाः स्फुटं भालो. दूतभवाक्षिभानुहुतभुग्जम्भारिदम्भोलयः' इति । क इव अलंकृतवान् । कोटीर इव । यथा माणिक्यानां मणिविशेषाणां कोटीरो मुकुटः उत्तमाङ्गं भूपालमौलिं नृपमस्तकं श्रियं नयति ॥
आशैशवादेव जहौ निजाम्बां वेलामिव क्षीरनिधेः सुधांशुः । अध्यैष्ट यः पालनके शयानोऽप्येकादशाङ्गी स्मृतपूर्वजन्मा ॥ १२ ॥ • यो वज्रस्वामी आशैशवादेव । किंचिन्यूनषण्मास्यवस्थामारभ्य रोदनदम्भेनेत्यान्तरं निजामात्मीयामम्बां सुनन्दानाम्नी मातरं जही त्यजति स्म । क इव । सुधांशुरिव । यथा चन्द्रो वाल्यादेव सहरिसुरासुरकरैर्मन्दरेण मथ्यमानक्षीरनीरनायकान्तरोत्पत्तिसमये एव क्षीरनिधेदुग्धवारिधेवलां जहाति. स्म । च पुनर्यः पालनके बालकानामन्दोलनस्थानकविशेष शयानोऽपि वपन्नपि एकादशानामाचाराङ्ग-सूत्रकृदङ्ग-स्थानाङ्गसमवायाङ्ग-भगवत्लङ्ग-ज्ञाताधर्मकथाङ्ग-उपासकदशाङ्ग-अन्तकृद्दशाङ्गाण-अनुत्तरोपपातिका'दशाङ्ग-प्रश्रव्याकरणाङ्ग-विपाकश्रुताङ्ग-रूपाणामगाणां समाहार एकादशाङ्गी ताम"ध्येष्ट अधीतवान् कण्ठपीठीकरोति स्म । स्वसंनिधिस्थितवहुश्रुतार्यिकागण्यमानैकादशाङ्गसूत्रश्रवणादेव पूर्वाधीतामेकादशाङ्गी स्मृतवानित्यर्थः । अत एव किंभूतम् । स्मृतं खहगोचरीकृतं पूर्व प्राक्तनं जन्मावतारो येन । जातिस्मरणेनाविज्ञातप्राचीनजन्मा ॥
यः पुष्पदः पल्लवलीलयेव वैराग्यलक्ष्म्यालमकारि बाल्ये । प्राग्जन्ममित्रात्रिदशान्नभोगविद्यां पुनक्रियलब्धिमापत् ॥ १३ ॥
यो वनस्वामी बाल्ये शैशवे वैराग्यलक्ष्म्या संयमग्रहणबुद्ध्या संसारासारताभावनधिया वा अलमकारि अलंकृतः भुष्यते स्म । क इव । पुष्पद इव । यथा पादपः प.

Page #219

१५८
काव्यमाला । क्लवानां किशलयाना लीलया विलासेनालंक्रियते । पुनर्यो वज्रखामी प्राग्जन्मनः पूर्वदे. वभवसंबन्धिनो मित्रात् सुहृद्भावमासादितात् त्रिदशात् तिर्यक्ज़म्भकनिर्जरात् नभो. गविद्यामाकाशगामिनी विद्या मत्रविशेषं पुनरन्यां वैफियलब्धि नवीनरूपादिविकुर्वाणां शकिं च आपल्लेभे ॥
दुर्भिक्षवर्षेषु सुभिक्षभूमी संघ कृपानीरनिधेनिनीषोः । - वज्रप्रभोर्यस्य पटः पटीयान्विमानवयोमनि दीप्यते स्म ॥ ५४॥ .
यस्य वज्रप्रभोः पटो वस्त्रं वपुराच्छादनवसनं कल्प: व्योमनि आकाशे विमानवत् दिव्ययानमिव दीप्यते स्म शुशुभे । किंभूतः पटः । अतिशयेन पटुः पटीयान् पटुमहती बहुसंघजनोपवेशनोचितां वृद्धि प्राप्तः । ईप्सितस्थान प्रापयितुं समर्थो वा । किंभूतस्य वज्रप्रभोः । कृपायाः दुर्भिक्षसीदत्संघजनोपरिदयाया नीरनिधेः समुद्रस्य । अत एव किं कर्तुमिच्छोः । निनीषोर्नेतुमिच्छोः प्रापयितुकामस्य । कम् । संघसाधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपजैनवर्गम् । काम् । सुभिक्षभूमी प्रभूतनिष्पन्नधान्यशतशोऽनुभावसुकालव.. सुधां बौद्धनगरीम् । केषु । दुर्भिक्षवर्षेषु कालानुभावाद्वादशवत्सरी यावन्मेघजलविन्दु. मात्रवृष्टेरभावेन अन्नपानदौल याद्दुःकालसंवत्सरेषु ॥ ..
सहैव देहेन समग्रसंघ नयत्यसौ सिद्धिपुरीमिवैनम् । । जनैरिति व्योमनि तळमाणः पटः प्रभोबौद्धपुरीमवाप ॥ ५५ ॥ प्रभोर्वघ्रस्खामिन: पट: कल्पः वस्त्रं वा बौद्धपुरी सुगतनगरीमवाप गतः प्राप्तः । पट: किं क्रियमाणः । इति अमुना प्रकारेण जनैलॊकैव्योमनि आकाशे अर्थाद्गच्छन् वितय॑माणो विचार्यमाणः । इति कथम् । यदसौ वज्रखामिपटो देहेन'वर्तमानेन उदारिकशरीरेणैव सह एनं दृश्यमानं समग्रमखिलं संघं सिद्धिपुरी भुक्तिनगरी नयति प्रापयतीव ॥ ध्यातुर्वरं श्रीः श्रुतदेवतेव यस्यादरात्पद्ममदत्त पद्मा। वनापितुर्मित्रहुताशनस्याग्रहाच्च यो विंशतिलक्षपुष्पान् ॥ १६ ॥ पर्युषणदिनेषु अष्टाहिकामहोत्सवं कर्तुमिच्छोः जैनद्विष्टतया बौद्धनृपतिवारितमालितमण्डलात् पुष्पमात्रमप्यनाप्नुवतः संघस्य कृते कुसुमानयनार्थ प्रस्थितस्य पद्महदे यातस्य यस्य वज्रवामिनः पद्मा लक्ष्मीः आदरात् भक्तिभरतः स्तवनवन्दनपूर्वकं पञ खहृदा सहस्रपत्रमादाय भगवत्पूजार्थ प्रयान्ती श्रीस्तत्सहस्रदलकमलं पद्मार्थोपगतायास्मै अदत्त दत्तवती । केव । श्रुतदेवतेव । यथा सरखती ध्यातुर्ध्यानकर्तुः पुंसः वरमभिमतार्थसिद्धिं दत्ते । च पुनर्यो वज्रखामी पितुर्धनगिरेमित्रस्य हुताशननामदेवस्य वनात्काननात् तत्सुरेणैवावचित्यानीय ढौकितान् विशतिलक्षमितान् पुष्पान् कुसुमान्यग्रहीत् गृहीतवान् । मित्रतिर्यक् जम्भकदेवविनिर्मितविमाने स्थापितवानित्यर्थः । पुष्पशब्दः पुनपुंसके ॥

Page #220

४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । मूतैरिव स्वस्य गुणैः प्रफुल्लत्पुष्पोत्करैः पर्युषणाक्षणेषु ।
समुन्नतिं शाम्भवशासनस्य तस्यां सुनन्दातनयस्ततान ॥ १७ ॥ __ सनन्दः नाम्नी धनगिरिपत्नी तस्यास्तनयो नन्दनो वज़खामी पर्युषणाक्षणेषु वार्षिकपर्वष्टादिकादिवासरमहोत्सवेषु तस्यां बौद्धनगया शाम्भवस्य जैनस्य शासनस्य उन्नति प्रभावनां ततान चकार । कैः । प्रफुल्लत्पुष्पोत्करैः विकसत्कुसुमसमूहैः । उत्प्रेक्ष्यते । मू. तैरङ्गयुतैः खस्य वज्रखाम्यात्मनः प्रशमादिभिर्गुणैरिव ॥
प्राबोधयद्वौद्धपुरीप्रभुं यः समं समग्रैरपि पौरलोकैः । साकं शकुन्तैरिव पङ्कजानां कुलं समुद्यद्गनाध्वनीनः ५८॥ यो वेज्रखामी बौद्धपुरीप्रभुं मुगतनगरीखामिनं प्राबोधयत् प्रतिबोधयति स्म । जैनं चकारेत्यर्थः । कथम् । सार्धम् । कैः । समग्रैः समस्तैरपि पौरलोकर्नागरिकजनैः समम् । क इव । समुद्यद्गगनाध्वनीन इव यथा अभ्युदयं प्राप्नुवन् भास्करः शकुन्तैर्विहंगर्मः साकं सह पङ्कजानां पद्मानां कुजं वनं कमलपटलं प्रवोधयति । जागरयति वि. काशयति च ॥
अपास्यति स्माद्यसुतां सरागां यो रुक्मिणी काञ्चनकोटिभिश्च । क्रीडन्मृगेन्द्रां स्मितसल्लकीभिनिकुञ्जराजीमिव कुञ्जरेन्द्रः ॥ १९ ॥ यो वज्रवानी काञ्चनानां मुतर्णकानां कोटिभिः । 'कोडीसए धणसंचियस्स गुणस्स भरियारा कन्नाए' इत्युपदेशमालांवचनात् । कोटीनां शतैः सममाव्यस्य महाव्यवहारिणः मुतां पुत्री रुक्मिणीति नान्नी कन्याम् अपास्यति म त्यक्तवान् । किंभूताम् । सरागां खसोधसंनिधिस्थितसाध्वीगीयमानयगुणग्रामा कर्णनोद्धृतानुरागवशंवदतया 'अस्मिन् भवे मम प्राणनाथो वनस्खाम्येव नान्यः' इति कृतनिश्चयतया सस्नेहां जहौ । क इव । कुञ्जरेन्द्र इव । यथा गजराजः सितसल्लीभिर्विकसितगजप्रियातरुपतिभिः सार्ध 'स. लकी तु गजप्रिया' इति हैम्याम् । निकुअराजी वनमालामपास्यति । किंभूतां निकुञ्ज. • राजीम् । क्रीडन्मृगेन्द्रां स्वेच्छया रममाणपश्चाननाम् ॥ इति वज्रस्वामी ॥
श्रीवज्रसेनोऽथ तदीयपढें व्यभासयत्प्रीणितजन्तुजातः । स्फुरन्मदोद्भेद इव द्विपेन्द्रकपोलमानन्दितचञ्चरीकः ॥ १० ॥
अथानन्तरं वज्रसेननामा सूरिस्तदीयपढें वज्रवामिसंवन्धिपदं व्यभासयत् भूषयति स्म । किंभूतो वज्रसेनः । प्रीणितानि प्रतिबोधप्रदानेन तृप्तियुक्तानि कृतानि जन्तूनां प्राणिनां जातानि समूहा येन । क इव । स्फुरन्मदोद्भेद इव । यथा प्रकटीभवन् दानो. दकोदयः दीप्यमानः शोभाकारी दानजलाविर्भावो वा द्विपेन्द्रस्य गजराजस्य कपोलं गण्डस्थलमलंकुरुते । किंभूतः । आनन्दिता यथाकामं कुसुमामोदाभिभावुकमदाम्भ:पातेन प्रमोदिताश्चञ्चरीका मधुकरनिकरा येन ।।

Page #221

१६०
दुर्भिक्षके पायसमेक्ष्य लक्षपकं महेभ्यस्य गृहे प्रभुर्यः । दिने द्वितीये कुलदेवतेव न्यवेदयद्भाविसुकालमस्य ॥ ६१ ॥
काव्यमाला |
यः वज्रसेनः प्रभुर्गणस्वामी दुर्भिक्षके द्वितीयवारं द्वादशहायनजलवाहारृष्टेरुद्धृतदुःकालसमये श्रीवज्रखामिना दक्षिणस्यां दिशि प्रेषितः सन् अस्य महेभ्यस्य द्वितीये आगामिनि दिने वासरे भावि भविष्यत्सुभिक्षं सुकालं न्यवेदयत् कथयामास । केव । कुलदेवतेव ! यथा सम्यगाराधिता गोत्रदेवी सुभिक्षं निवेदयति । किं कृत्वा । एक्ष्य आलोक्य । किम् । पायसं परमान्नम् । किंभूतं पायसम् । लक्षेण सुवर्णटङ्कानां शतसहख्या पक्कं शालि दुग्धादि मेलयित्वा राद्धं निष्पन्नम् । कस्मिन् । यस्य कस्यचिन्महे - भ्यस्य व्यवहारिणः गृहे मन्दिरे । तस्यैव चतुर्नन्दनस्येभ्यस्य दीक्षाग्रहणवाग्वन्धपूर्वकं स्वस्तनदिने याममध्ये पञ्चशतीयुगंधरीधान्यभृतवहनागमनैर्भाविसुकालमावेदितवानि - त्यर्थः ॥
चत्वार एतत्तनया विनेयाः शाखाभृतस्तस्य विभोर्बभूवुः । इवामरद्वेषिचमूजयश्रीजुषः सुरेन्द्रद्विरदस्य दन्ताः ॥ ६२ ॥
चत्वारः चतुःसंख्याका एतस्य महेभ्यस्य तनया नन्दनास्तस्य वज्रसेनस्य विभोः स्वामिन: विनेयाः शिष्या बभूवुः । नागेन्द्र-चन्द्र- निर्वृति-विद्याराख्याः शाखा बिभ्रति धारयन्तीति तादृशाः । कस्य के इव । सुरेन्द्रद्विरदस्य दन्ता इव । यथा शक्रगजस्य ऐरावणस्य दन्तकोशाश्चत्वारो भवन्ति । किंभूता दन्ताः । अमरद्वेषिणां दानवानां चमूनां सेनानां जयस्य विजयस्य श्रियं लक्ष्मीं जुषन्ते सेवन्ते ॥ इति वज्रसेनसूरिः ॥ भर्त्रा सुराणामिव लोकपालेष्वेतेषु सौदर्ययतीश्वरेषु । श्रीचन्द्रनाम्ना मुनिपुङ्गवेन तत्पट्टपूर्वा प्रमदेन भेजे ॥ ६३ ॥
एतेषु नागेन्द्र-चन्द्र-निर्वृति-विद्याराभिधेषु चतुर्षु सौदर्येषु भ्रातृषु यतीश्वरेषु स्रिषु मध्ये चन्द्रनाम्ना मुनिपुङ्गवेन सुरीन्द्रेण तस्य वज्रसेनसूरेः पट्ट एव पूर्वा प्राचीदिकू भेजे सिषेवे । केन । प्रमोदेनानन्देन । केनेव । भर्त्रेव । यथा इन्द्र-यम- वरुण - कुबेराख्येषु लोकपालेषु मध्ये सुराणां देवानां भर्त्राधिपतिना शक्रेण पूर्वाशा सेव्यते ॥
राजा स्वयं राजनतं सदोषो निर्दोषमङ्कोपगतो निरङ्कम् |
सास्तो निरस्तं च निजाधिकं यं समीक्ष्य चिक्षाय शशी किमर्त्या ॥ ६४ ॥
यं चन्द्रसूरिं निजादात्मनः सकाशात् अधिकं समीक्ष्य दृष्ट्वा शशी चन्द्रः । उत्प्रेक्ष्यते । अर्त्या दुःखेन किमु विक्षाय क्षीणो जात इव । आधिक्यमेव दर्शयति । किंभूतः शशी । स्वयमात्मना एको राजा । यं किंभूतम् । राजभिर्भूमीन्द्रैर्नतं नमस्कृतम् । 'राजा तु नृपचन्द्रयक्षेषु' इति अनेकार्थः । पुनः किंभूतः शशी । सह दोषैः कलङ्कादिकैर्दोषिया रात्र्या च तत्पतित्वाद्वर्तते यः । यं किंभूतम् । निर्गता दोषा अपगुणा

Page #222

४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
यस्मात्सः । पुनः किंभूतः शशी । अड्रेन मध्यवर्तिश्यामतालक्षणेन लाञ्छनेन गुरुदारा• धिगमनात्कल नापवादेनोपगतो युक्तः। यं किं भूतम् । निर्गतोऽङ्गः संयममालिन्यादिकलको मन्तुर्वा यस्मात् । 'अङ्को भूषारूपकलक्ष्मसु । चित्राजौ नाटकाद्यंशे स्थाने कोडेऽन्तिकागमोः ॥ इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः शशी। सहास्तेन वर्तते यः । यं किंभूतम् । निर्गतोऽस्तः क्षयो यस्मात्सदाभ्युदयत्वात् ।।
श्रीचन्द्रसूररथ चन्द्रगच्छ इति प्रथा प्रादूरभूद्गणस्य । भागीरथीनाम भगीरथाख्यमहीमहेन्द्रादिव देवनद्याः ॥ ६५ ॥
अथ चन्द्रमरिपट्टभवनानन्तरं श्रीयुक्ताचन्द्रनामसूरेगणस्य कोटिकगच्छस्य चन्द्रगच्छ इति प्रथा ख्यातिः प्रादुरभूत् प्रकटोभूता । कस्मात्कत्या इव । भगीरथाख्यमहीमहेन्द्राद्देवनद्या इव । यथा सगरचक्रिज्येष्टनन्दनजहुकुमारसूनुर्भगीरथ इत्याख्या नाम यस्य नादृशान्महीमहेन्द्राद्वमुधावासवात् एतावता भगीरथभूपात् देवनद्या गङ्गाया भागीरधीति नाम प्रकटीभूतम् ॥ इति चन्द्रमूरिः ॥ इति गच्छस्य चन्द्रगच्छ इति तृतीयं नाम । कल्लोलिकारुण्यरसान्वितस्य सामन्तभद्रप्रभुरस्य पट्टम् । व्यराजयद्वारिरुहाकरस्य मध्यं यथोन्निद्रितपुण्डरीकम् ॥ ६६ ॥ अस्य चन्द्रसूरेः पटं सामन्तभद्रप्रभुळगजयत् विभूषयामास । अस्य किंभूतस्य । कल्लोलास्तरका बाहुल्येन वृद्धिः संजातास्मिंस्तादृशेन कारुण्याख्येन कृपानाम्ना रसैनान्वितो युक्तः । तस्य । अत्रापि यथा इवार्थे । किमिव । मध्यमिव । यथा वारिरुहाकरस्य • तटाकस्य मध्यमन्तरालमुनिद्रितं विकस्वरीभूतं पुण्डरीकं श्वेतकमलविशेषं विराजयति॥
वैमुख्यभाग्यो विषयात्कुरङ्गद्वेषीव जज्ञे विपिने निवासी । : तस्मान्मुनीन्दोवनवासिसंज्ञा परा पुनः प्रादुरभून्मुनीनाम् ॥ ६७ ॥ ___ यः सामन्तभद्रप्रभुः विपिने वन एव निवसति तिष्ठतीति एवंशीलो जज्ञे जातः । प्रायो वनवास्येवासीदित्यर्थः । किंभूतः । विषयात् शब्दरूपगन्धरसस्पर्शसंज्ञात् गोचरात् वैमुख्यं पराङ्मुखतां भजते सेवते । सर्वथापि तेषु मनोमात्रमकुर्वन् । क इव । । करइद्वेषीव । यथा मृगेन्द्रो विपिने निवासी स्यात् । किंभूतः । विषयाद्देशात् अथ वा
वसझमेर्विमुखतामाश्रयेत् । तस्मात्सामन्तभद्रात्सूरेर्मुनीन्दोः सूरेर्मुनीनां साधूनां पुनश्चतुर्थवारं परा अन्या वनवासीति चतुथीं संज्ञा नाम प्रादुरभूत् प्रकटीबभूवुषी ॥ इति सामन्तभद्रसूरिः ॥ इति गच्छस्य वनवासीति चतुर्थ नाम ॥ कोरण्टके वीरजिनेन्द्रमूर्ति दृक्पान्थवृत्तिं कृतपुण्यपाकाम् । यः प्रत्यतिष्ठत्किमु सत्रशालां म वृद्धदेवोऽजनि तस्य पट्टे ॥ ६८ ॥ म प्रसिद्धो वृद्धदेवनामा सूरि: सामन्तसूरेः पट्टेऽजनि जज्ञे । यत्तदोनित्य भिसंब. वात्स कः । यो वृद्धदेवसूरिः कोरण्ट के कोरण्टकनानि नगरे वीरजिनेन्द्रस्य रहावीर

Page #223

१६२.
काव्यमाला।
देवस्य मूर्ति प्रतिमा प्रत्यतिष्ठत्प्रतिष्ठितवान् । किंभूतां मूर्तिम् । दृशोऽर्थाद्भव्यनेत्राण्येव पान्था इतस्ततः भ्रमणशीलत्वात्पथिकाः तेषां वृत्तिर्वर्तनमाजीविका यत्रातिप्रहाददातृत्वात् विश्रामस्थानम् । पुनः किंभूताम् । कृतो निर्मितः पुण्यस्य सुकृतस्य पाकः फलप्रदानाभि मुखता यया । उत्प्रेक्ष्यते-सत्रशालां किमु दानशालामिव । कीदृशी । दृग्वत् पर्यटनकारिण: पान्था मार्गचारिणः तेषां वृत्तिराजीविका यस्याम् । पुनः किंभूताम् । कृतः कल्पितः पुण्यः पवित्रः सम्यक् पाक: अन्नादिसंस्कारो यस्याम् ॥ इति वृद्ध देवसूरिः ॥
प्रद्योतनाहप्रभुणाप्यमुष्य पढें परं वैभवमाबभार । त्रैलोक्यलक्ष्मीतिलकायितेन पितुः स्वपुत्रेण यथान्ववायः ॥ ६९ ॥ अपि पुनरमुष्य श्रीवृद्धदेवसूरिशक्रस्य पट्टः प्रद्योतन इत्याह्वा नाम यस्य तादृशेन प्रभुणा सूरीन्द्रेण कृत्वा परं प्रकृष्टं वैभवं शोभामावभार धत्ते स्म । यथा पितुस्तातस्याः न्ववायो वंशः म्वपुत्रेण निजनन्दनेन खस्य पितुरेव पुत्रेणेति । औरसेनेत्यसूचि । परमां श्रियं बिभर्ति । प्रद्योतनसूरिणा पुत्रेण च किंभूतेन । त्रैलोक्यस्य भुवनत्रयस्य लक्ष्म्याः श्रियस्तिलकवद्विशेषक इवाचरितेन । 'तस्तरात्मगुणयेन त्रिलोक्यास्तिलकायितम्' इति चम्पूकथायाम् ॥
प्रबोधयन्भव्यसरोजराजी संशोषयन्दर्नयकर्दमांश्च । दोषोदयं निर्दलयन्महस्वी प्रद्योतनोऽन्यः किमभूद्भवोऽयम् ॥ ७० ॥ अयं प्रद्योतनसूरिः भुवः पृथिव्या अन्यो व्योमापेक्षया अपरः प्रद्योतनः सूर्यः अ. भूत् संजातः । किंभूतः । भव्या: प्राणिन एव सरोजराज्यः कमलमालान्ताः प्रबोधयन् सम्यक्त्वशालिनः सृजन् । पुन: किंभूतः । दुर्नया मिथ्यादृश एव पदास्तान् शोषयन् विरलयन् मूलादुच्छिन्दन् वा। पुनः किंभूतः । दोषाणामपगुणानामुदयमाविभीवं निदल यन् विध्वंसयन् मूलतोऽपि निवारयन् । पुनः. किंभूतः । महखी । 'पडिरूवो तैअस्सी' इत्युपदेशमालावचनात् । तेजस्वी परवादिभिरसह्यः । सूर्योऽपि भव्याः खाभिमता मैत्र्यात्पद्मपसीविकाशयति, तथा दुष्टो नयो जनादियातनासंचारलक्षणो येषां ताक् जम्वालान् शोषं नयति, तथा दोषाणां रात्रीणामुदयं निर्दलयति । तथा महखी प्रतापवांश्च भवति । ‘स राशिरासीन्महसां महोज्वलः' इति नैषधे । महसां भूयसः प्रतापानां राशिरिव राशिरिति तद्वृत्तिः ॥ इति प्रद्योतनसूरिः ॥ धिया जयंश्चित्रशिंखण्डिसूनुं गङ्गातरङ्गायितवाग्विलासः ।
श्रीमानदेवः पदमेतदीयं सभ्यः सभास्थानमिवाध्युवास ॥ ७१ ॥ श्रिया विशिष्टशोभया युक्तो मानदेवनामा सूरिः एतदीयं प्रद्योतनसूरिसंवन्धि पद पट्टमध्युवासाश्रितवान् । किं कुर्वन् । धिया प्रतिभाप्राग्भारेण चित्रशिखण्डिनां सप्तर्षीणां सूनुं पुत्रं बृहस्पतिम् । सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिन:' तथा 'जीवश्चित्रशिखण्डिजः' इति है. म्याम् । तथा 'विचित्रवाक् चित्रशिखण्डिनन्दनः' इति नैषधे । जयन् पराभवन् ।

Page #224

४ सर्गः
हीरसौभाग्यम् । पुनः किंमतः । गङ्गायास्तरङ्गाः कल्लोलान्तद्वदाचरिता वाचां वाणीनां विलासा वैचित्र्यो यस्य । 'असकृदमृतबिन्दुस्पन्दिनो वाग्विलासाः' इति चम्पूकथायाम् । 'निरन्तरसुधारसाविष्दारिण्या वचनवैचित्र्या' इति चम्पूटिप्पनके । क इव । सभ्य इव । यथा पार्षद्यः साधुर्वा सभारूपं स्थानं गृहं पदं वा आश्रयति । सभ्योऽपि किंभूतः । प्रज्ञया सुराचार्य जयन् , मन्दाकिनी वीचीयमानवचनचातुर्यः, सभायां साधुः.सभ्यः ॥ पदप्रदानावसरे समीक्ष्य साक्षात्तदंसोपरिवाणिपझे। . राज्यादिव क्षोणिपुरंदरस्य भ्रंशोऽस्य भावी नियमस्थितेर्हा ॥ ७२ ॥ इत्थं गुरुं खं विमनायमानमालोक्य लोकेश्वरगीतकीर्तिः ।। तत्याज यः षड्विकृतीव्रतीन्द्रः षडान्तरारीनिव जेतुकामः ॥ ७३ ॥ ये लोकानां पातालभूमिवर्गलक्षणानामीश्वरैरिन्दैर्नागेन्द्रनरेन्द्रसुरेन्द्रगीता गानविषयीकृता कीर्तिता वा कीर्तिर्यस्य तादृशो वतिनां साधूनामिन्द्रः स्वामी श्रीमानदेवसूरिः षट्संख्याका घृतपक्कानतैलगुडदविदुग्धाभिधा विकृतीस्तत्याज जहाति स्म । उत्प्रेक्ष्यतेषट्संख्याकान् कामक्रोधमदमत्सरमायालोभादिकान् आन्तरान् अन्तरङ्गान् रिपून् विजेतुकामः पराभवितुमिच्छरिव । किं कृत्वा । इत्थममुना प्रकारेण विमनायमानं विरुद्धं मनो यम्य स विमनाः, न विमना विमनाः स्यादिति विमनायते, चिमनायते इति विमनायमानस्तम् । भृशादिभ्यो भुव्यर्थे च्वेलोपश्च हल:। भृशादिभ्यश्चव्यर्थे भवत्यर्थेक्यङ् स्यात् न तु व्यन्तेभ्य: अन्त्रहलूलोपश्च । अभृशो भृशो भवतीति भृशायते उन्मनायते' इति प्रक्रिया कोमुद्याम् । खमात्मीयं गुरुं प्रद्योतनसूरिमालोक्य दृष्ट्वा । इत्थं कथं पदस्य सूरिपदस्य प्रदानावसरे विश्राणनव्यतिकरे तदंस परि मान देवसूरिस्कन्धोपरिष्टात् साक्षात्प्रत्यक्षलक्ष्ये वाणिपद्मे सरखतीलक्ष्म्यो । वाणिशब्दो ह्रखोऽप्यस्ति । 'अन्तर्वाणिस्तु शास्त्रवित्' इति हेम्याम् । अन्यत्रापि-व......' । हा इति खेदे । सरखतीलक्ष्मीसंश्रितत्वेन राजादिसत्कारजनितप्रमादाचरणवशादित्यध्याहार्यम् । नियमस्थितेश्चारित्रादस्य मम पधरस्य अंशो भावी व्रताटो भविष्यतीति । कस्येव । क्षोणिपुरंदरस्येव । यथा कस्यनिद्राज्ञः अन्यायासेवनरूपप्रमादाद्राज्याझंशो भवति । युग्मम् ॥ .. चमूभिरुर्वीन्द्रमिवामरीभिरुपास्यमानं यमवेक्ष्य कश्चित् । . किं स्त्रीयुतोऽसाविति संशयानो नडुलकेऽशिक्ष्यत ताभिरेव ॥ ७४ ॥ • चमूभिगंजवाजिरथपत्तिलक्षणाभिश्चतुरङ्गिणीभिः सेनाभिः उवीन्द्रं क्षोणीशक्रमिव । पद्मा-जया विजया-अपराजिताभिधाभिश्चतसृभिर्देवीभिः प्रत्यक्षमुपास्यमानं सेव्यमानं नड्डलनगरोपाश्रयापवरके यं मानदेवसूरिमवेक्ष्य दृष्ट्वा असौ आचार्यः किं स्त्रीयुतो वनिताकलेतोऽस्तीति संशयान: संदेहं कुर्वाण: । कश्चित् खयं संतिष्टासुतया दुय्यवनप्रकरैः प्रणुन्नतन्निकृष्टनिर्जरनिर्मितजनमापाप्लवोपद्रुतेन तिक्षशिलानगरीसंघेन कृतकायोत्सर्गप्र१. 'तक्षशिला' इति पाठो भवन

Page #225

• काव्यमाला।
भावादागत(या)नहलपुरस्थितश्रीमानदेवसूरयो यद्यत्रायान्ति तदा शान्तिर्भवेत् , परमत्र म्लेच्छा आगत्य स्थास्यन्ति, ततः संघेन त्रिवर्षीमध्येऽन्यत्र कुत्रापि गत्वा स्थात मिति जिनशासनदेव्या गिराश्रीमानदेवसूरीन्द्राकारणार्थ तत्समय एव खजनमरकोपद्रवप्रशमनोत्सुकीभूततत्संघेन प्रेषितः । अज्ञातसूरिखरूपः कोऽपि श्राद्धः । ताभिर्विजयाप्रमुखसूरीभिरेवाशिक्षि । शिक्षा ताडयित्वा कुदृयित्वा दृढबन्धनबद्धः पूत्कुर्वाणः कृपापारावारधीगुरुवाचैव मुक्तः । यत्रैवंविधाः शङ्काभाज: श्राद्धास्तत्र सर्वथापि श्रीपूज्यपादैर्न गन्तव्यमिति विजयादेवतया निषिद्धाः सन्तः श्रीगुरवस्तत्संघे शान्त्यर्थ शान्ति 'शान्तिनिशान्तम्' इति विजयादेवीमन्त्रमयलघुशान्ति विधाय तच्छ्राद्धेन सार्धं प्रेषयित्वा तत्र मरकोपद्रवं निवारितवानिति शेषः ॥ इति श्रीमानदेवसूरिः ॥
तदीयपट्टाम्बरभानुमाली श्रीमानतुङ्गश्रमणेन्दुरासीत् । य औजिढत्साधुजनान्निजाज्ञां नाथान्पृथिव्या इव सार्वभौमः ॥ ७५ ॥
श्रीमानतुङ्गनामा श्रमणानां मुनीनां मध्ये इन्दुरिवाह्लादकत्वादिन्दुः सूरिरासीत् बभूव। . किंभूतः । तदीयो मानदेवसूरिसंबन्धी यः पट्टः स एवाम्वरमाकाशं तत्र प्रकाशकत्वा. दुद्द्योतकारित्वाद्भानुमाली भाखान् यो मानतुङ्गसूरिः साधुजनान् वाचंयमव्रजान् अन्यदर्शनकदाग्रहाग्रस्तत्वेन समीचीनान् लोकान् निजाज्ञां भगवत्प्रणीतसाध्वाचारलक्षणां निजस्यात्मन आज्ञामादेशमाजिढद्वाहयामास धारयांचकार । क इव । सार्वभौम इव । यथा चक्रवती पृथिव्या नाथान् भूपतीन् खाज्ञां ग्राहयति ॥
भक्तामराहस्तवनेन सूरिर्बभञ्ज योऽङ्गान्निगडानशेषान् ।। प्रवर्तितामन्दमदोदयेन गम्भीरवेदीव करी धरेन्दोः ॥ ७६ ॥ . यो मानतुगसूरिः भक्तामर इत्याला नाम यस्य तादृशेनः स्तवेन स्तोत्रेण कृत्वा अङ्गात् खशरीरादशेषान् अष्टचत्वारिंशदपि निगडान् शृङ्खलान् बभञ्ज भनक्ति स्म । क इव । करीव । यथा धरेन्दो राज्ञः गम्भीरवेदी अवमताङ्कुशः अवगणिततीक्ष्णाङ्कु. शप्रहारो हस्ती प्रवर्तितोऽतिप्रवहमानो यो मदोदयो दानवारिप्रादुर्भावस्तेन कृत्वा पादादिनियमनशृङ्खलान् भनक्ति त्रोटयति । 'त्वग्भेदाद्रुधिरस्रावादामांसव्यथनादपि । संज्ञां न लभते यस्तमाहुर्गम्भीरवेदिनम् ॥
श्रीमानतुङ्गः करणेन भक्तामरस्तुतेस्तं क्षितिशीतकान्तिम् । चकार ननं फलपुष्पपत्रभारेण यद्वत्फलदं वसन्तः ॥ ७७ ॥ येन नृपतिना मार्तण्डचण्डीस्तुतिशतककरणापगतकुष्ठबाणकविकृतचतुरङ्गनवीनाङ्गीभूतमयूरकविमहिमालोकनोद्भूतचमत्कारेण पुनर्जनदर्शनमाहात्म्यदर्शनोत्कण्ठितचेतसा . अष्टचत्वारिंशतालेरापादकण्ठमङ्गं निगडनिबद्धं कृत्वा प्रदत्तमहत्तालकापवरके निक्षिप्तः श्रीमानतुङ्गसूरिः 'भकामरप्रणतमौलिमणिप्रभाणाम्' इति नामादिदेवस्तुतेः स्तोत्रस्य करणेन निर्माणेन तं पूर्वोक्तं खपरीक्षाकारिणं क्षितिशीतकान्ति राजानं ननं खचरण

Page #226

४ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
१६५ प्रणमनप्रवणं चकार कृतवान् । यः क इव । वसन्तो यद्वत् अत्र यदिगोवाथे । यथा वसन्तो मधुसमय: फलानि सस्यानि पुष्पाणि कुसुमानि पत्राणि पर्णानि तेषां भारेण वीवधेन कृत्वा फलदं वृक्षं नम्र भूमीमण्डलोपगतं कुरुते ॥ भयादिमेनाथ हरस्तवेन यो दुष्टदेवादिकृतोपसर्गान् । श्रीभद्रबाहुः स्वकृतोपसर्गहरस्तवेनेव जहार संघात् ॥ ७८ ॥ अथ पुनयों मानतुङ्गसूरियमिति पदमादिमं प्रथमं यत्र तादृशेन हरस्तवेन एतावता 'नमिऊण पणयसुरगण' इति नाम्ना भयहरस्तवेन कृत्वा संघाचातुर्वर्ण्यश्रीसंघमध्यादृष्टाः करा ये देवा व्यन्तरभवनपतिज्योतिष्का आदिशब्दाद्देव्यादीनां संग्रहस्तत्कृतोपसर्गान् तनिर्मितविविधोपप्लवान् जहार हृतवान् । क इव । श्रीभद्रबाहुरिव । यथा श्रीभद्रवाहुखामी स्वेनात्मना कृतं रचितं यत् ‘उवसग्गहरं पासं' इति नाम्ना स्तवनं श्रीपार्श्वनाथस्तोत्रं तेन कृत्वा चारित्रभ्रंशात्संघापमानितार्तध्यानाद्यन्तरीभूतवराहमिहिरविहितोपसर्ग हरति स्म ॥ इति मानतुङ्गसूरिः ॥
सद्ध्याननागेश्वररश्मिसाम्यमन्थाद्रिणालोड्य मदाम्बुराशिम् । तत्पट्टलक्ष्मीरथ वीरनाम्नाचार्येण वत्रे वनमालिनेव ॥ ७९ ॥ अथ मानसूरेरनन्तरं वीर इति नाम यस्य तादृशेनाचार्येण सूरिणा । वीराचार्येणेत्यर्थः। तस्य मानतुङ्गसूरेः पटलक्ष्मी: वत्रे वृता । केनेव । वनमालिनेव । यथा कृष्णेन श्री: समुद्रपुत्री बृता । किं कृत्वा । मद उन्मोहसंभेदः स एवाथ वा अष्टौ कुल-जाति-बलश्रुत-ऐश्वर्य-रूप-तप-लब्धिरूपा मदास्त एव समुद्रस्तं सत् शोभनं ध्यानं धर्मशुक्लरूपं प्रणिधानं तदेवोज्ज्वलत्वान्नागेश्वरः शेषनागः स एव रश्मिर्मथनरज्जु: तयुक्तो यः सम्म्यं समता तदेव मन्याद्रिर्मन्दराचल: तेनालोड्य निर्मथ्य कृष्णेनापि क्षीरसमुद्रं मथित्वा तदुद्भता श्रीः परिणीता ॥ इति वीराचार्यः ॥
ततोऽजनि श्रीजयदेवसूरिईरीकृताशेषकुवादिवृन्दः । यद्वाग्विलासैरवहेलितश्रीः सुधा किमु क्षीरनिधौ ममज्ज ॥ ८० ॥ 'ततो वीराचार्यादनन्तरं स श्रीजयदेवनामा सूरिरजनि संजज्ञे । किंभूतः । दूरीकृता वाद निर्जित्य निर्वासिता अशेषाः समग्रा अपि कुत्सितं जिनशासनविरुद्धं वदन्तीत्येवंशीलाः कुवादिन: सौगतादयः निह वादयो वा तेषां वृन्दः समुदायो येन । स कः । यस्य श्रीजयदेवस्य सूरेवाग्विलासर्वचनविलसितैरवहेलिता अवगणनां गमिता श्रीर्माधुर्यशोभा यस्यास्तादृशी सुधा पीयुषम् । उत्प्रेक्ष्यते-क्षीरनिधी दुग्धसमुद्रे इव ममज जाडेतेव ॥ इति श्रीजयदेवसूरिः ॥ स्वःकामिनीकीर्तितकीर्तिदेवानन्दश्चिदानन्दमना मुनीन्द्रः। तारुण्यमेणाङ्कमुखीमिवैतत्पदृश्रियं वैभवमानिनाय ॥ ८१ ॥

Page #227

काव्यमाला।
__ स्वःकामिनीभिः सुराङ्गनाभियादिकारित्वादप्सरोभिः खर्वेश्याभिर्वा कीर्तिता पदे पदे गीता अथवा गीतिभिर्विस्तारिता कीर्तिर्यस्य । 'कीर्तिर्यशसि विस्तारे' इत्यनेकार्थः । तादृशो देवानन्दो नाम मुनीन्द्रस्तस्य जयदेवसूरेः पट्टश्रियं पवैभवं शोभामानिनाय प्रापयति स्म । किं कृत्वा । चिदानन्दे मोक्षे मनो यस्य । क: कामिव ! तारुण्यमेणाकमुखीमिव । यथा यौवनं चन्द्रवदनां श्रियं लम्भयति ॥ इति देवानन्दसूरिः ॥
श्रीविक्रमः सूरिपुरंदरोऽभूत्तत्पट्टदुग्धाब्धिसुधामरीचिः । तमश्चमूं हन्तुमनाः समग्रां कि विक्रमोऽङ्गीकृतकाययष्टिः ॥ ८२॥ ततो देवानन्दसूरेरनन्तरं श्रीविक्रमनामा सूरिषु पुरंदरः इन्द्रो बभूव । किंभूतः । तस्य देवानन्दसूरेः पट एव दुग्धाब्धिः क्षीरसमुद्रस्तत्र तस्य वा वृद्धिकारित्वात्सुधाम- . रीचिश्चन्द्रः । उत्प्रेक्ष्यते-समयां समस्तामपि तमसामज्ञानानां पापानां चमू सेनां समूह वा हन्तुं व्यापादयितुमङ्गीकृता गृहीता काययष्टिः शरीरं येन तादृशो विक्रमः किमु । मूर्तिमान् पराक्रम इवेत्यर्थः ॥ इति विक्रमसूरिः ॥
आसीत्ततः श्रीनरसिंहसूरिः स वाङ्मयाम्भोनिधिपारदृश्वा । अत्याजि यक्षः किल येन मांसं खापं.जगद्वारिजबन्धुनेव ॥ ८३ ॥ ततो विक्रमसूरेः पट्टे श्रीनरसिंहनामा सूरिरासीत्संजातः । किंभूतः । वाङ्मयं सि. द्धान्तः स एवाम्भोनिविः समुद्रस्तस्य पारं दृष्टवा निति पारदृश्वा पारगामी । 'कनिप्वनिए वा' इति सारखतसूत्रेण वनिप्प्रत्ययः । किलेति श्रूयते । येन नरसिंहमूरिणा कश्चिदनिर्दिष्टनामा यक्षो वटवासी मांसमत्याजि त्याजितः । प्रतिबोध्य मासाशनिताममोचयदित्यर्थः । केनेव । वारिजबन्धुनेव । यथा सूर्येण जगद्विश्वं खापं निद्रावस्था त्याज्यते॥ इति नरसिंहसूरिः॥
महर्घ्यमाणिक्यमिवाङ्गुलीयं षोमाणभूपालकुलप्रदीपः । पट्टश्रियं श्रीनरसिंहसूरेरलंकरोति स्म समूद्रसरिः॥ ८४ ॥ श्रीनरसिंहसूरेः पश्रियं समुद्रनामा सूरिरलंकरोति स्म । किंभूतः । खोमाणनामानो ये भूपाला राजानस्तेषां कुले वंशे गृहे वा उद्योतकारित्वात्प्रदीप इव प्रदीपः । किमिव । महर्यमाणिक्यमिव । यथा बहुमूल्यं रत्नमङ्गुलीयं मुद्रिकामलंकुरुते ॥ दिग्वाससो येन विजित्य वादे नागहदे नागनमस्यतीर्थम् । खवश्यमानीयतं भूमिभ; दुर्गः प्रतीपानिव संपराये ॥ ५ ॥ येन समुद्रसूरिणा नागहूदाख्ये नगरे वादे शास्त्रचर्चासमये दिग्वाससोऽनेकान्दिगम्बरान्विजित्य निरुत्तरीकृत्य नागेन धरणोरगेन्द्रेण नमस्यं नमस्करणीयं तीर्थ पार्श्वनाथ बिम्बं खवयं जैनश्वेताम्बरसंघायत्तमानीयत । केनेव । भूमिभव । यथा संपराये संग्रामे प्रतोपान्वैरिणो निर्जिय दुर्गः कोटः खवश्यः क्रियते ॥ इति श्रीसमुद्रसूरिः ।।

Page #228

४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१६७ स मानदेवोऽजनि तस्य पट्टे वाग्देवता यन्मुखपद्मसद्म । तृप्तामृतैश्चारुवचोविलासच्छलादिवोद्गारमिवातनोति ॥ ६ ॥ तस्य समुद्रसूरेः पट्टे स भुवि विख्यातो यशोभिः प्रथितः श्रीमानदेवसूरिरजनि । स कः । यस्य मानदेवसूरेर्मुखपद्मं वदनकमलमेव सद्म वसतिर्यस्यास्तादृशी वाग्देवता स. रखती सुधाशनत्वादमृतैः सुधारसैः तृप्ता आकण्ठपानादतितृप्ति प्राप्ता सती चारवो मनोज्ञा ये वाग्विलासा वचोवैचित्र्यः तेषां छलात्कपटात्तदुद्गारममृतोद्गारमिवातनोति कुरुते ॥ इति द्वितीयश्रीमानदेवसूरिः ॥ पदे तदीये विबुधप्रमेण म भूयते सूरिपुरंदरेण ।
येनाभिभूतः किल पुष्पधन्वा पुनर्युयुत्सुर्विषमायुधोऽभूत् ॥ ८७ ॥ तदीये मानदेवसूरिसंबन्धिनि पदे पदे विबुधप्रभेण सूरिपुरंदरेण आचार्यशक्रेण भूयते स्म संजातम् । येन श्रीविबुधप्रभसूरिणा अभिभूतः पराजितः पुष्पधन्वा कामः । किलेत्युत्प्रेक्षायाम् । काव्यकल्पलतायामुक्तत्वात् । पुनर्युयुत्सुर्द्वितीयवारं प्रभुणा समं योझुमिच्छुः सन् विषमानि तीक्ष्णानि दुर्जेयान्यायुधानि शस्त्राणि यस्य तादृशोऽभूदिव । मृदुलास्त्रोऽभिभूयते न विषमास्त्रः ॥ इति विबुधप्रभसूरिः ॥ तत्पट्टपकेहमानसौकाः श्रीमाञ्जयानन्दविभुर्बभूव ।
यस्याशयेऽमात्समयोऽप्यशेषः कुम्भोद्भवस्य प्रसृताविवाब्धिः ॥ ८ ॥ • श्रीलक्ष्मीः शोभा वा विद्यते यस्मिन् स श्रीमान् जयानन्दनामा विभुर्गच्छाधिपः . तस्य विवुधप्रभसूरेः पट्टः स एव पढेरुहं कमलं तत्र मानसौका हंसो बभूव । स कः । यस्याशये हृदये अशेषः समग्रोऽपि समय: सिद्धान्तोऽमान्ममौ । आशयशब्देन हृदयमपि यथा । 'दयासमुद्रे स तदाशयेऽतिथी चकार कारुण्यरसापगा गिरः' इति नैषधे । आशयो मन इति तद्वृत्तिः । कस्यामिव । प्रस्ताविव । यथा कुम्भोद्भवस्यागस्तिमुनेः प्रसतौ प्रसारिताङ्गुलौ पाणौ अब्धिः समुद्रो भाति स्म ॥ इति जयानन्दसूरिः ॥ ___यदाननं चन्द्रति दन्तकान्तिर्घोत्लायते भ्रूयुगमङ्कतीह ।
वाचां विलासोऽपि सुधायते तत्पदे मुनीन्द्रः स रविप्रभोऽभूत् ॥८९॥ तस्य जयानन्दसूरेः पदे स रविप्रभनामा मुनीन्द्रोऽभूत् । स कः । यस्य रविप्रभसूरेराननं मुखं चन्द्रति चन्द्र इवाचरति । 'सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विप् वा आचारे इ. त्येके' इति क्विपप्रत्यये तदुदाहरणानि कृष्ण इवाचरतीति कृष्णति खति कृष्णामास खामासेति प्रक्रियाकौमुद्याम्, तथात्रापीति । यस्य दन्तानां कान्तिोत्स्नायते चन्द्रिकेवाचरति । 'कर्तुः क्यङ् सलोपश्च' । उपमानात्कर्तुः सुबन्तादाचारेऽर्थे क्यङ् स्यात्सलोपश्च । 'अकृत्सार्वधातुके इति दीर्घः' इति प्रक्रियायाम् । इह मुखचन्द्र भ्रूयुगमङ्कति लाञ्छनवदाचरति। अत्राप्याचरणार्थे विप् । अपि पुनरिह वक्रविधौ वाचां

Page #229

१६८ .
काव्यमाला। वचनानां विलासो वैचित्र्यं वैदुषी वा सुधायते पीयूषवदाचरति ॥ इति रविप्रभसूरिः ॥
वर्धिष्णुयत्कीर्तिसुधार्णवेन व्यलुम्पि नामाप्यसितादिभावैः । अर्हन्महिमेव जगत्यजन्यैः सोऽभूद्यशोदेवविभुः पदेऽस्य ॥ ९ ॥ अस्य रविप्रभसूरेः पदे स यशोदेवनामा विभुर्गणाधिपोऽभूजज्ञे । स कः । वधिष्णुर्वर्घनशील: । 'दूरवर्धिष्णुपापर्धिः' इति पाण्डवचरित्रे । यशोदेवसूरेः कीर्तिरेव सुधा-. र्णवः क्षीरसमुद्रस्तेन कृत्वा करणपदम् । असितादिभावैः कृष्णनीलपदार्थैः खनामापि . व्यलुम्पि लुप्तम् । तद्यशोभिर्धवलीकृते सर्वविश्वे नीलादिपदार्थाः क्वापि नावसीयन्ते इति लोपः । केनेव । अर्हन्महिनेव यथा तीर्थकृन्माहात्म्येन करणपदेन कृत्वा जगति भूलोके अजन्यैः ईतिमिः खनामापि लुप्यते । 'अजन्यमीतिरुत्पातः' इति हैम्याम् ॥ इति यशोदेवसूरिः॥
प्रद्युमदेवोऽथ पदे तदीये प्रद्युम्नदेवोऽभिनवो बभूव । मिन्दन्मवं मुक्तरतिर्दवीयो भवन्मधुर्विश्वक्भिाव्यमूर्तिः ॥ ९१ ॥ ..
अथानन्तरं तदीये यशोदेवसंबन्धिनि पदे प्रद्युम्नदेवनामा सूरिर्बभूव । किभूतः । अभिनवो नवीनः प्राचीनो द्विसदृशलक्षण: प्रद्युम्नदेवः कन्दर्पदेवः । अभिनवत्वमेव दर्शयति। किं कुर्वन् । भवं संसार भिन्दन् उच्छेदयन् । स्मरस्तु भवेन शंभुना भिन्नः, अयं खयं भवं मिनत्ति । पुनः किंभूतः । मुक्का त्यता रतिः विश्वे स्यादिपदार्थेषु प्रीतिरासक्तिर्वा येन । स्मरस्तु रतिप्रियः । पुनः किंभूतः । दवीयः अतिशयेन दूरे भवत्संपद्यमानं मधु मद्यं वा यस्मात् । स्मरस्तु मधुर्वसन्तः सहायो यस्य । पुनः किंभूतः । विश्वेन जगजनेन विमाव्या लोचनकचोलकैनिपीयमानलावण्यामृता सादरमवलोक्यमाना वा मूर्तिः शरीरं यस्य । स्मरस्त्वनकः ॥ इति प्रद्युम्नदेवसूरिः ॥
श्रीमानदेवेन पुनः स्वकीर्तिज्योत्स्वावदातीकृतविष्टपेन। . एतत्पदश्रीरगमि प्रतिष्ठां शक्तित्रयेणेव नरेन्द्रलक्ष्मीः ॥.९२ ॥ पुनर्नाना तृतीयवारं श्रीमानदेवेन सूरिणा एतस्य प्रद्युम्नदेवस्य पदश्रीः पट्टलक्ष्मीः प्रतिष्ठां सातिशायिशोभां विख्याति वा अगमि प्रापिता । 'न्यादयो ण्यन्तनिष्कर्मग. त्या मुख्यकर्मणि । प्रलयं यान्ति दुधादिगौणेऽन्ये तु यथारुचि ॥ अस्योदाहरणानि यथा-निन्ये विजनमजागरि रजनिमगमि मदमवाचि संभोगम् । गोपी हावमकार्यत मावश्चनामनन्तेन ॥' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । अयं ण्यन्तः गम्धातुप्रयोगः । किंभूतेन मानदेवेन । खस्यात्मनः कीर्तिरेव ज्योत्स्ना कौमुदी तया अव.. दावीकृतं धवलितं विष्टपं त्रिभुवनं येन प्रतिष्ठां प्रापिता । केनेव । शक्तित्रयेणेव । यथा प्रभुत्वोत्साहमवलक्षणेन शक्तित्रिकेण नरेन्द्रस्य राज्ञः श्रीः राज्यलक्ष्मीः प्रतिष्ठां प्राप्यते ॥ इति तृतीयमानदेवसूरिः ॥

Page #230

४ सर्गः) हीरसौभाग्यम् । वाचंयमेन्द्राद्विमलादिचन्द्रात्पदाञ्जभृङ्गीभवदिन्द्रचन्द्रात् । अमुष्य पट्टः श्रियमश्नुते स्म परंतपाद्भप इव प्रतापात् ॥ ९३ ॥ विमलमिति पदमादी यस्य तादृशाञ्चन्द्रात् एतावता विमलचन्द्रात् सुरीश्वरात् अ. मुष्य श्रीमान देवसूरेः परः श्रियं शोभामश्रुते स्म । किंभूतो विमलचन्द्रः । पदाजयो. श्वरणकमलयो ङ्गीभवन्तो भ्रमराः संपद्यमाना इन्द्राः शक्राश्चन्द्राः शशाङ्का यस्य । कस्मादिव । प्रतापादिव । यथा-भूपो राजा परं वैरिणं तापयतीति सत्यार्थात्परंतपा. प्रतापात् सकाशालक्ष्मी शोभामश्नुते ॥ इति विमलचन्द्रसूरिः ।।
रेजेऽस्य पट्टे स्मररूपधेयः सूरीन्दुरुद्दयोतननामधेयः । दिग्वारणेन्द्रा इव सूरिचन्द्राः संजज्ञिरे यत्पदधारिणोऽष्टौ ॥९४ ॥
अस्य विमलचन्द्रसूरेः पदे पदे उद्दयोतननामा सूरीन्दुः रेजे वभासे । किंभूतः । म्मरः कामः तद्पधेयं प्रशस्तं रूपं यस्य । 'यं वभार दहनः खलु तापं रूपधेयभर. मस्य विमृश्य' इति नैषधे । यस्य उद्दयोतनसूरेः पधारिणः पट्टधराः अटी अष्टसं. ध्याकाः संजज्ञिरे संजाताः। के इव । दिग्वारणा इव । यथा- ऐरावत-पुण्डरीक-वामनकुमुद-अञ्जन-पुष्पदन्त-सार्वभौम-सुप्रतीक-इति नामान: अष्टी दिग्गजेन्द्राः भवन्ति॥ मुहूर्तमद्वैतमवेत्य टेलीग्रामस्य यः सीनि बृहवटाधः । अस्थापयच्चैत्यतरोस्तलेऽष्टौ पार्चे गणेन्द्रानिव काशिकुञ्जे ॥ ९५ ॥ य उद्दयोतनमूरिः अतं समग्रग्रहगोचरोचग्रहनवांशादिविशुद्धमुहूर्तममाधारणवेलामवेत्य ज्ञात्वा टेलीनानो ग्रामम्य सीन्नि सीमायां बृह(टायो महतो न्यग्रोधद्रुमस्य तले अधस्ताद्भमा अष्टौ गणेन्द्रानाचार्यानस्थापयत् स्थापयति स्म । क इव। पार्थ इव । यथा श्रीपार्थनाथः काशिको वाराणमीपुरीपरिसरवने ममवसरणमध्यस्थितसर्वजनछायाकारिकेवलज्ञानोत्पत्तिकपादपश्चैत्यतरुस्तस्य नले अटी गणधरान् स्थापितवान् ।। शाखा प्रशाग्वाभिरमुल्य वृद्धि हहटम्यैव यतो भवित्री । ततो बृहद्दच्छ इतीह नामापरं गणम्य प्रकटीबभूव ।। ९६ ॥ यतो बम्माकारणात शाखा वयरीमुख्या: प्रशाखास्तदुद्भवा अपरापरनामधेयम्पाताभिः कृत्वा अमुध्य गणस्य वृद्धिर्भवित्री विस्तारो भावी । कस्येव । बह्वटस्येव । यथा बृहतो महतो वृद्धस्य वा वटस न्यग्रोधस्य प्रक्षवृक्षम्य शाखाप्रशाखाभिर्वृद्धिर्महान् विस्तारो भवति । ततः कारणात इह जगति भूमीमण्डले चन्द्रगच्छ स्य बहद्गच्छ: लोकोक्त्या 'वडगच्छ' इत्परं पञ्चमं नाम प्रकटीवभूव । विख्यातं जातम् ॥ इति श्रीउ. योतनमूरिः । अत्र गच्छस्य बृहद्गच्छस्यवडगच्छा इति पञ्चमं नाम जातम् ॥ माहात्म्यनम्रीकृतसर्वदेवः पदे तदीयेऽजनि सर्वदेवः । तारापतिस्तारकपपदेव गुणश्रिया यः प्रभुरन्वयायि ॥ ९७ ॥ .
२०

Page #231

काव्यमाला।
तदीये उद्दयोतनमूरिसंबन्धिनि पदे सर्वदेवो नाना सूरिरजनि । किंभूतः । माहा. त्म्येन खप्रभावेन कृत्वा नम्रीकृता नमनशीला विहिताः सर्वे समस्ता अपि देवा इन्द्र. चन्द्रादयः सुरा येन । स कः । यः प्रभुः सर्वदेवसरिर्गुणश्रिया शमदमसंयमधैर्यगा. म्भीर्याद्यनेकगुणलक्ष्या अन्वयायि अनुगत. । आश्रित इत्यर्थः । क इव । तारापतिरिव । यथा चन्द्रस्तारकपर्षदा ताराश्रेण्या अनुगम्यते आधीयते । अत्र पर्षदशब्दः श्रेणीवाची । 'उडुपरिषदः किं नार्हन्ती निशा किमनौचिती' इति नैषधे । अर्हतो भावः आर्हन्ती । 'अर्हतो नुम्बा' इति विभाषया नुविधानात् आर्हन्ती आहती रूपयसि. द्विरिति प्रसङ्गाद्दर्शिता ॥
यो रामसेनाह्वपुरे व्रतीन्दुर्लब्धिश्रियं गौतमवद्दधानः । . नाभेयचैत्ये महसेनसूनोर्जिनस्य मूर्तेर्विदधे प्रतिष्ठाम् ॥ ९८ ॥ यो व्रतीन्दुः सर्वदेवसूरिः रामसेना इत्यावा नाम यस्य ताइकू पुरे रामसेणिनगरे नाभेय देवस्य श्रीऋषभनाथस्य चैत्ये प्रामादे महसेननाम्रो नृपस्यं सूनोनन्दनस्य धीच. न्द्रप्रभखामिनः मूर्तेः प्रतिमायाः प्रतिष्ठां विदधे कृतवान् । सूरिः किं कुर्वाण: । गौतमवद्गौतमखामीव लब्धीनां तपःशक्तिविशेषाणां क्षीरामवादिकानां श्रियं शोभां दधानो धारयन् ॥
चन्द्रावतीशस्य नृपस्य नेत्र इवास योऽशेषविशेषदर्शी । तं क्लुप्तचैत्यं प्रतिबोध्य वाचा प्रावाजयत्कुङ्कुणमन्त्रिणं यः ॥ ९९ ॥
यः सर्वदेवसूरिः कुङ्कुणनामानं मन्त्रिणं प्रधानं वाचा खवाणीविलासेन प्रतियोध्य संसारविरकं कृत्वा प्रावाजयद्दीक्षयामास । किंभूतं. कुङ्कणम् । कुप्तं निर्मापितं चैत्यं जिनप्रासादो येन । यः कुङ्कुणो मन्त्री चन्द्रावत्याः पुर्या ईशस्य खामिन: चण्डाउलिनगरनाथस्य नृपस्य राज्ञः नेत्र इवास नयनमिव बभूव । तद्वारैव सर्वकार्यार्थानां विलोकनत्वेन । किंभूतो यः । अशेषाः समस्ता ये विशेषाः षद्गुणशक्तित्रिकसामादिचतुष्कोपायादिकार्योपनिषदस्तान् पश्यति सम्यक्तया जानाति वक्तीत्येवंशील: समग्रराजकार्यकुशल इत्यर्थः ॥ इति श्रीसर्वदेवसूरिः ॥
कुर्वन्निवासं गवि गौरवश्रीगिरामधीशो विबुधैरुपास्यः । श्रीदेवसूरिः किमु देवसूरिः पदे तदीयेऽप्यजनि क्रमेण ॥ १० ॥
अपि पुनः तदीये सर्वदेवसंवन्धिनि पदे क्रमेण महावीरपट्टपरिपाट्या श्रीदेवसूरिरजनि जातः । उत्प्रेक्ष्यते-देवसूरि: देवसूरिज्रहस्पतिः किमु देवानां सुराणामाचार्योऽध्यापकः । द्वयोरपि साधर्म्य दर्शयति-किं कुर्वन् । गवि पृथिव्यां स्वर्गे च निवास वसतिं कुर्वन् । पुनः किंभूतः । गौरवेण माहात्म्येन गुरुत्वेन शकादीनामध्यापकत्वेन । अय वा गुरुबृहस्पतिर्जीवो देवाचार्यस्तत्त्वेन श्रीः शोभा यस्य । पुन: किंभूतः । गिरां

Page #232

१७१
४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । वाचामधीशः । वागीशो वाक्पती वाग्ग्मी' इति हैम्याम् । 'गीबृहत्योः पतिः' इत्यपि च । वाचम्पतिवान् । पुनः किंभूतः । विबुधैः पण्डितैः सुरैश्च उपास्यः सेन्यः । 'वि. बुधः पण्डिते सुरे' इत्यनेकार्थः ॥ इति श्रीदेवसूरिः ॥
दोपोदयोदीततमःप्रपञ्चव्यापादनव्यापृतिदीक्षितेन । श्रीसर्वदेवेन पदं तदीयमदीपि दीपेन यथा निकेतम् ॥ १०१ ॥ श्रीगवे देवेन तदीय देवमूरिसंवन्धिपदमदीपि उद्दयोतितम् । केनेव । दीपेनेव । अत्र यथा इवार्थे । यथा कजलध्वजेन निकेतं मन्दिरं दीप्यते । किंभूतेन सर्वदेवेन दि. पेन च । दोषाणामपगुणानां निशानां च उदयेनाविर्भावेन उदीतानि समेत्य स्थितानि अ. थवा दोषाणां संभवेन प्रकटीभूतानि यानि तमांसि पापानि अन्धकाराणि च तेषां प्रपत्रो विस्तारः तस्य व्यापादनं तदेव व्यापृतिर्व्यापारस्तत्र दीक्षितेन गृहीतव्रतेन । सजेनेत्यर्थः । 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कत' इति नैषधे। 'संकेतनिकेतमाप्ता' इत्यपि तत्रैव । ई गत्यर्थधातुः ॥ इति द्वितीयश्रीसर्वदेवमूरिः ॥
श्रीमद्यशोभद्रगणावनीन्द्रः श्रीनेमिचन्द्रतिपुङ्गवश्व । तत्पट्टमाकन्दमुभौ भजेते शुकोऽन्यपुष्टश्च यथा विहंगौ ॥ १०२ ॥ उमा सूरीन्द्री तस्य सर्वदेवसूरेः पट एव माकन्दः सहकारस्तं भजेते संश्रयेते। उभी को । एको यशोभदनामा गणावनीन्द्रः गच्छाधिराजः । च पुनः परः श्रीनेमिचन्द्रनामा वतिनां साधूनां मध्ये पुङ्गवः प्रधानो धुरंधरत्वादृषभो वा । यथेत्युपमाने । काविव । विहगाविव । न्यथा उभी विहंगो माकन्दं भजेते । उभौ कौ । एकः शुकः कीरः, अपरोऽन्य पुष्टः कोकिल: ॥ इति यशोभद्रनेमीचन्द्रसूरीन्द्रौ ॥
तयोः पदे श्रीमुनिचन्द्रसुरिरभूत्ततो निर्मितनैकशास्त्रः । शास्त्रे न कुत्रापि तदीयबुद्धिश्वस्खाल वीखेच समीरणस्य ॥ १०३ ॥ ततोऽनन्तरं तयोर्यशोभद्रने मिनन्द्रमुनीन्द्रयोः पदे पट्टे श्रीमुनिचन्द्रसूरीन्दुरभुत् । किंभूतः । निर्मिता नि नानानि कृतानि स्वयं नैकानि बहूनि शास्त्राणि ग्रन्था येन । नवीनग्रन्थनिष्पादनमसाधारणमेधां विना न स्यादत एवोच्यते । तदीया श्रीमुनिचन्द्रमूरिसंबन्धिनी बुद्धि मदिः कुत्रापि कस्मिन्नपि शास्त्रे न चस्खाल न स्खलिता न कुण्ठी. भुता । अस्खलितानुस्यूतशास्त्रव्याख्याने प्रागल्भ्यवतीत्यर्थः । केव । वीवेव । चथा गमीरणस्य पवनस्य वीला गतिः कुत्रापि वनगहनादौ न स्खलति ॥
भूपीष्ठखण्डानिव चक्रवर्ती यतीभवपडिकृतीहौ यः । कदापि काये न दधन्ममत्वं पपी पुनर्यः सकृदारनालम् ॥ १०४ ॥ यः श्रीमुनीन्द्रचन्द्रमूरिः पसंख्याका घृत-तैल-दुग्ध-दधि-पक्वान्न-गुड-नानीर्विकृतीमंदादिविकारकारिणीजही तत्याज । कदाचिदपि न भुनक्ति (भुङ्क्ते) स्मेत्यर्थः ।

Page #233

१७२
काव्यमाला।
क इव । चक्रवर्तीव । यथा द्वात्रिंशत्सहस्रदेशाधिपतिश्चक्रवतीत्युच्यते । स सार्वभौमः वैताढ्यशैलद्विभागीकृतोत्तरार्धदक्षिणार्थभरतक्षेत्रस्य द्वयोरप्यर्धयोः गङ्गासिन्धुनदीभ्यां त्रिभिर्भागविभक्तत्वात् । एको गङ्गातः प्राच्यां दिशि, द्वितीयो गङ्गासिन्धुमध्यवर्ती, तृतीयः सिन्धुनदीतः पश्चिमायाम् । एवं भूपीठस्य भारतक्षेत्रक्षोणीमण्डलस्य षट् ख. ण्डान् जहाति । किं कुर्वन् । यतीभवन् । संसारोद्विग्नः साध्वाचरामङ्गीकुर्वन् । दीक्षा गृहन्नित्यर्थः । च पुनर्यः सूरिः सकृदेकवारमेवारनालं कानिकं पपी पिबति स्म । किं कु. र्वन् । कदापि कस्मिन्नपि ऐश्वर्यमहन्वानुभवसमयेऽपि काये खशरीरे मम इत्यस्य भावो ममत्वं नैव दधत् ॥ इति श्रीमुनिचन्द्रसूरिः । निर्जीयते स्म कचनापि नायं कृतोपसर्गरपि देववगैः ।। इतीव नामा भुवि विश्रुतेन जज्ञेऽस्य पट्टेऽजितदेवसूरिः ॥ १०५ ॥
अस्य मुनिचन्द्रसूरेः पट्टे अजितदेव इति नाना सूरिजज्ञे । उत्प्रेक्ष्यने-इतीव हे... तो वि पृथिव्यां नानाभिधानेन विख्यातेन । इति किम् । यदयं सूरिः कृता विहिता . उपसर्गा विविधमनोवचनकायक्षोभनप्रकारा उपद्रवा यस्तादृशैरपि देववर्गः सुरसाथैः क्वचनापि कुत्रापि काले देशे वा न निर्जीयते स्म नाभिभूत इति हेतोरजितदेव इति नाना आसीत् ॥ इति श्रीअजितदेवसूरिः ॥ जगत्पुनानः सुमनःसवन्तीरयो जटाजूटमिवेन्दुमौलेः । ..
अमुष्य पट्ट विजयादिसिंहो ध्यासांबभूवाथ तपस्विसिंहः ॥ १०६ ॥
अथानन्तरममुष्याजितदेवसूरेः पट्ट विजय इति पदमादी यत्र तादृशः सिंहः एतावता विजयसिंहसूरिः अध्यासांबभूव आश्रयति स्म । किंभूतः । तपखिषु तपःकारकेषु साधुषु वा सिंहः पञ्चाननः । क इव । सुमनःस्रवन्तीरय इव । यथा सुमनसा देवानां स्रवन्ती नदी गङ्गा तस्या रयः प्रवाहः इन्दुमोलेरीश्वरस्य जटाजूटं कपदम् । 'शंभोः कपर्दस्तु जटाजूटः' इति हैम्याम् । श्रयते । विजयसिंहो गङ्गाप्रवाहश्च किं कुर्वाणः । जगद्विश्वं पुनान: पवित्रीकुर्वाण: ॥
सोमप्रभः श्रीमणिरत्नसूरी अमुष्य पढें नयतः स्म लक्ष्मीम् । । इक्ष्वाकुवंशं भरतश्च बाहुबलिस्तनूजाविव नाभिसूनोः ॥ १०७ ॥ अमुष्य विजयसिंहसूरेः पट्टमेकः सोमप्रभनामा अपरो मणिरत्ननामा सूरी आचार्य: लक्ष्मी शोभा नयतः प्रापयंताम् । काविव । तनूजाविव । यथा नाभिनाम्नः सप्तमकुलकरस्य सूनोर्नन्दनस्य श्रीऋषभदेवस्य पुत्रौ । एको भरतचक्री च पुनर्द्वितीयो बाहुबलिद्वौ तनयौ श्रीऋषभदेवस्य बाल्यावस्थायां वंशस्थापनार्थ समेतस्य पुरंदरस्य पाणिस्थितेच. यष्टेरवलोकनात्प्रभोस्तद्वल्लानाभिलाषादिन्द्रेण स्थापितमिक्ष्वाकुवंशं भूषां नयतः ॥ इति सोमप्रभमणिरत्नसूरीन्द्रौ।

Page #234

१७३
४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
श्रीमज्जगच्चन्द्र इदंपदश्रीललामलीलायितमाततान । • येनोज्झि शैथिल्यपथस्तटाको घनाविलो मानसवासिनेव ॥ १०८ ॥
श्रीमानतिशायिशोभाभाजनं जगञ्चन्द्र इति नाम्ना सूरिरिदं पदस्य इनदः एतदिल्यादिशब्दाः समासान्ता आपे दृदयन्ते । यथा नैषधे-'इदं यशांसि द्वेषतः सुधारुनः' इति । अनयोः सोमप्रभमणिरत्नसूरीन्द्रयोः पत्य श्रियो लक्ष्म्या २लान्नास्तलकत्य ललामस्य वा । ललामशब्दो नान्तोऽदन्तश्च । लीलायितं लीलावदाचरितं लीलयाचरितं वा आततान कुरुते म्म । गुरुपट्टलक्ष्मीतिलकमासीदित्यर्थः । येन श्रीजगञ्चन्द्रसूरिणा शथिल्यपथः स्वगच्छवासिसाधुजनानां कलिकालानुभावात्संयमपालने हीनतमाध्यवसाय. भाजां शिथिलताकलितो मार्ग औज्झि त्यक्त: । प्राचीनमुनीनां मार्ग आदत इत्यर्थः । त्यक्तः केनेव । मानसवासिनेव । यथा हंसेन घनेन मेघदृष्टया आविल: कलुषीभूतजलस्तटाक उज्झ्यते । वर्षाकाले हेि हंसा जलदजलागमनजम्वालबहुलीभूतपयांति सरांसि संत्यज्य मानसमेवाद्रियन्ते । 'झुद्धोलू कनखप्रपातविगलत्पक्षा अपि खाश्रयं ये नोज्झन्ति पुरीषपुष्टवपुर्घस्ते केचिदन्ये द्विजाः। ये तु वर्गतरङ्गिणीविसलतालेशेन संवधिता गहानीरमपि त्यजन्ति कलुषं ते राजहंसा वयम् ॥' इति सूक्ते ॥
द्वात्रिंशदाशावसनैरभेद्यो वादं सृजन्हीरकवद्यदासीत् । आघाटभूपेन स हीरलाद्यो नाम्ना जगच्चन्द्र इति न्यगादि ॥ १०९ ॥ यद्यस्मात्कारणायः श्रीजगच्चन्द्रसूरिः द्वात्रिंशत्संख्याकैराशावसनेदिगम्बराचार्यवी. दिभिः सार्ध वादं मजन् कुर्वन् हीरकवद्वज्रमणिरिव अभेद्यो भेत्तुमशक्यः अजेय आसीन् तत्कारणादाघाटनामनगरस्य भूपेन राज्ञा संप्रति लोके आहडनगरमिति प्रसिद्धपुरम्य खामिना स सूरिः इदमेतन्यगादि प्रोक्तः । इदं किम् । यदयं सूरीन्द्रो नान्ना होरला इति पदमाद्यं यत्र तादृशो जगचन्द्र एतावता हीरलाजगञ्चन्द्रसूरिरिति कथितः ॥ ... आचाम्लकादशहायनान्ते तपेत्यवापविरुदं मुनीन्दुः । ___महाहवैरिविनिर्नयान्ते भर्तेव भूमेर्जितकाशिसंज्ञाम् ॥ ११० ॥
यो मुनीन्दुः श्रीजगन्चन्द्रसूरिः निरन्तरनिर्मितैराचाम्लके: केवलजलान्तर्भक्तभक्षणलक्षणतपोविशेषैः कृत्वा द्वादशसंख्याकानां हायनानां वर्षाणामन्तेऽवसाने तपा इति विरुदमवापत् प्राप । द्वादशवत्सरी यावनिरन्तरमाचाम्लान् कुर्वाणं यं प्रेक्ष्य नृपेण प्रोक्तं यदमी महातपा दृश्यन्ते तदा तपा इति विरुदवान् प्रभुरभुदित्यर्थः । क इव । भूमिभतेंव । यथा पृथ्वीपतिमहद्भिगुरुभिराहवैः संग्रामैः कृत्वा वैरिणां शतॄणां त्रिनिर्जयस्य पराभवनस्य प्रान्ते पर्यन्ते जितकाशी जिताहव इति संज्ञां प्राप्नोति ॥
अस्मात्ततः प्रादुरभूत्तपाख्या नेत्रादिवानेर्द्विजराजलेखा । अदीपि यस्माच मुमुक्षुलक्ष्म्या वसन्तमासादिव भानुभासा ॥ १११ ॥

Page #235

१७४.
काव्यमाला।
ततस्तपा इति नामकथनानन्तरं तद्दिनमारभ्य च अस्मा जगनन्द्रमृरेबृहद्गच्छस्य त. पागच्छ इत्याख्या नाम प्रादुरासीत्प्रकटीवभूव । कस्मादिव : नेत्रादिव । यथा अत्रे. स्तापसविशेषस्य नयनाद्विजराजस्य चन्द्रस्य लेखा मण्डली प्रादुर्भूना । च. पुनर्य मात्प्र. भोर्मुमुक्षुलक्ष्म्या यतिश्रिया अदीपि अधिकं दीप्यते स्म । कन्सादिय । वसन्तमासा. दिव । यथा मधुसमयाद्भानोर्भास्करस्य भासा प्रभया दीप्यते ॥ इति श्रीजगचन्द्रसूरिः॥ इति बृहद्गच्छस्य तपागच्छ इति पठं नाम संजातम् ॥
देवेन्द्रकर्णाभरणीभवद्भिर्यशोभिरुद्भासितविष्टपेन ।
देवेन्द्रदेवेन बभेऽस्य पट्टे विष्णोर्यथा वक्षसि कौस्तुभेन ॥ ११२ ॥ - अस्य श्रीजगच्चन्द्रसूरेः पट्टे देवेन्द्र इति नाम यस्य तादृशेन देवेन भट्टारकेण । 'पादा । भट्टारको देवः प्रयोज्याः पूज्यनामतः' इति हमीवचनात् । बभे शुशुभे । किंभूतन ! देवेन्द्राणां सुरसार्वभौमानां कर्णयोः श्रवणयोराभरणीभवद्भिभूपणः संपद्यमान: क- . र्णपूरायमाणैः गीतगोष्टीषु तुम्बुरुप्रमुखसुरगन्धर्वगणजेगीयमानं यद्गुणश्रवणकतानाः सु.' रेन्द्राः संजायन्ते इत्यर्थः । यशोभिः कृत्वा उद्भासिनं शोभां नीत विष्टपं विश्वं येन । केनेव । कौस्तुभेनेव । यथेत्युपमाने । इवार्थे वा । यथा विष्णोनारायणस्य वक्षसि हृदये कौस्तुभेन समुद्रोत्पनरत्नविशेषेण उद्भास्यते ॥ इति श्रीदेवेन्द्रसूरिः ।। निजागनोद्गीतयदीयकीर्ति शुश्रूपुरक्षित्र(श्र)वसामृभुक्षाः । चक्षुःसहस्रे रसिकः किमाधात्पट्टे स तस्याजनि धर्मघोषः ॥ ११३ ॥ तस्य देवेन्द्रसूरेः पट्टे स मन्त्रादिशक्तिमान् मुनीनां विघ्नहतो प्रसिद्धः धर्मघोपसूरिरजनि जातः । यस्य निजस्य शेषनागात्मनः अङ्गनाभिः कामिनीभिः धर्मगीतगोष्टयामु. प्राबल्येन हर्षोत्कृष्टतया वा गीतां गानविषयं नीतां यदीयां श्रीधर्मघोषसंवन्धिनी कीर्ति शुश्रूषुः श्रोतुमिच्छु: रसिक: जगदद्वैतगुणगणप्रगुणयगीतगानाकर्णनोल: सन् अक्षिणी नेत्रे एव स्र(ध)वसी कणी येषां तेषामक्षिश्रवसा नागानामृभुक्षा इन्द्रः। नागानां हि चक्षूप्येव कर्णाः, न तु पृथक् श्रवणेन्द्रियभाजः । यतः 'अश्रोत्राः फणिनस्तदेव रुचिरं नो चेदहिखामिना' इति खण्डप्रशस्तौ । उत्प्रेक्ष्यते-नागेन्द्रः चक्षुःसहस्रे नयनविंशतिशती(?) आधाञ्चकार दधार वा । 'शेषो नागाधिपोऽनन्तो द्विसहस्राक्ष आलुकः' इति हैम्याम् । भोगिनो हि नयनः पश्यन्ति शृण्वन्ति च यतः । 'अदस्तदाकर्णि फलान्यजीवितं दृशोर्द्वयं नस्तदवीक्षि चाफलम्' इति नैषधे ॥
मिथ्यामतोत्सर्पणबद्धकरं प्रेक्ष्य क्षितौ जीर्णकपर्दिनं यः ।
प्रबोध्य वाचा जितराजबिम्बाधिष्ठायकं पूर्वमिव व्यधत्त ॥ ११४ ॥ . __यः श्रीधर्मघोषसूरिः जावडिनिर्मितं श्रीशgजयोद्धारसमये वज्रस्वामिमाहात्म्यानवीनकपर्दियक्षेण त्याजितशत्रुजयं जीर्णकपर्दिराजं गोमुखापरपर्यायं वाचा खमधुरया गिरा

Page #236

• ४ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
१७१
प्रतिबोध्य सम्यक्त्वधारिणं विधाय जिनराजस्य तीर्थकृतमे बिम्बस्य प्रतिमाया अधिष्ठायक व्यधत्त चकार । कमिव । पूर्वमिव । यथा पूर्व विमलाचले ऋषभमूर्तेरधिष्ठायकोऽभूत्तथैव तत्राप्यकृत । किं कृत्वा । प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । अर्थात्तं कपर्दिनम् । किंभूतम् । मिथ्यामतस्य विमला।निष्कासनान्यकपर्दिस्थापनेारोषेण मिथ्यात्वस्योत्सर्पणे वृद्धिविधाने बद्धा कक्षाङ्गीकारो येन । कस्याम् । क्षितौ देवकपत्तनादिभूमौ ॥ शिष्यार्थनानिर्मितसंस्तवस्यानुभावतो देवकपत्तनेऽब्धिः । भूपस्य शुश्रूषुरिवास्य रत्नं तरङ्गहस्तैरुपदीचकार ॥ ११५ ॥ कौतुकान्मणिदर्शनोत्कण्ठया वा निजशिष्याणामर्थनया याच्या आग्रहेण वा निर्मितो रचितोऽर्थान्मन्त्रमय: संस्तवः स्तोत्रं तस्यानुभावत: प्रभावात् देवकपत्तनसमीपसमुद्रः अस्य श्रीधर्मघोषसूरेस्तरङ्गाः कलोला एव हस्तास्तै रत्नं मणिमुपदीचकार ढोकयामास । तेषां च स निर्ग्रन्थत्वेनाग्रहणाभावादम्बुधिः खतरङ्गहस्तोपरि रत्नं दर्शयामासेत्यर्थः । कस्येव । भूपस्येव । यथा शुश्रूषुः सेवां कर्तुमिच्छुः पुमान् राज्ञो रत्नमुपदीकुरुते ।। विद्यापुरे योऽखिलशाकिनीनामुपद्रवं द्रावयति स्म सूरिः । श्रीहेमचन्द्रो भृगुकच्छसंज्ञे पुरे यथा दुर्धरयोगिनीनाम् ॥ ११६ ॥ यः श्रीधर्मघोषसूरिः प्राक् साधुजनसंतापकारिकाणां खागमने पट्टकादिमण्डनं मांसलोहकटकीभूतपायसवटकविहारणं च गुरुशयनपट्टिकोत्पाटनचच्चरानयनमित्याद्युपद्रवविधायिकानां धीविकानामधारिकाणामखिलानां सर्वासां शाकिनीनां सिद्धसीकोत्तरिकाणामुपसर्गनुपद्रवं द्रावयति स्म । चच्च(त्व)रे गमनानन्तरं गुरुभिरुच्छायाभिमन्त्रितचतु:सूचीनां पट्टिकाचतुःपादोपरिक्षेपणेन स्तम्भितानां विभातपायविभावर्या विवसनानां तासां बहुविलपनाननाङ्गुलोक्षेपणनृपतिमृतिभीतिनिवेदनब्रह्मादिसप्तवाग्बन्धप्रदाननगरजनविज्ञप्त्यवधारणालयान्तःपट्टिकानयनपूर्वकं निवारितान् साधुजनान् निरुपद्रवांश्चके। क इव । श्रीहेमचन्द्र इव । यथा धीहेमाचार्यः भृगुकच्छ इति संज्ञा नाम यस्य तादृशे पुरे स्व निर्मापितश्रीमुनिसुव्रतस्वामिप्रासादे प्रहादाद्भगवत्पूजां प्रणीय सायं चैत्याकाशभूमी नृत्यं कर्वतस्त. दवसरे कुत्रचित् प्रयान्तीनां दुर्धराणामुत्कटानां दुष्टानां चतुःषष्टिमितानां योगिनीनामव्यन्तरीविशेषाणां दोषे संजाते सति निश्चेष्टकाष्ठीभूताम्रमन्त्रिणो ज्ञानवृत्तान्त:पवनसाधनया गगनमार्गेण क्षणेनागतः श्रीहेमचन्द्रसूरिः समेत्य साधं समेतयशोभद्रगणिता सिन्धुदेवीप्रासादे गत्वा हक्कादानात्सिन्धुदेवतया भाषणकृते जिह्वाकर्षणादतिरोषजुषा गणिनो दूष(ख)लमध्ये कर्करोपरिमुशलप्रहारप्रदानात्राहि त्राहीति सिन्धुदेवीशरणीभूताभिस्ताभिः समं सिन्धुदेवी सयशोभद्रश्रीहेमचन्दसूरि सानुनयं पदयोः प्रणनाम। तद्वाग्बन्धः कपूर्वकं सर्वदेवानामुपद्रवं विद्रावितवान् आम्रभटं च सजीकृतवान् ॥
यो योगिनं पुष्पकरण्डिनीस्थं दुश्चेष्टितै पनबद्धकक्षम् । पादावनम्र विदधेऽन्तिमोऽहन्निवास्थिकग्रामिकशूलपाणिम् ॥ ११७ ॥

Page #237

१७६
काव्यमाला। य: श्रीधर्मघोषसूरिः पुष्पकरण्डिन्यामुजयिन्याम् । 'उजयिनी स्याद्विशालावन्ती पुष्पकरण्डिनी' इति हैम्याम् । तिष्टतीति पुष्पकरण्डिनीस्थस्तं कमपि सिद्धचेटकपेटकमत एव दुष्टचेष्टितैभयंकरप्रकारैः साधूनां भापने भयोत्पादने बद्धकक्षं सजीभूतं कोऽपि साधुस्तं प्रतिकर्तुं न शक्नोति अतएव तद्भयकरणप्रकारमाह-प्राक् साधुविहारनिषेध गुवागमने च गोचरीगतसाधूनां प्रश्ने स्थास्यथ । गुरुशिक्षितस्तरुक्तम् । स्थिताः स्म । ततो महत्कुद्दालतुल्यदन्तानदर्शयद्योगी । साधवः कपोणिकां दर्शयित्वा गुरुपायं गताः । तत उपाश्रयेऽपि अतिभयंकरप्रचुरोन्दरविडालकुक्कुरशृगालश्वापदवृश्चिकभुजगादिदर्शनादिना गुरुमपि भापनोद्यतं प्रभुणा च जैनमन्त्रस्मरणानुभावेन पुरजननृपतच्छिष्यसमक्षं. ' मन्त्राधिष्टायकेन बद्धा पुरप्रासादशिखरसंघटनास्फालनपूर्वकं पनघृष्यमाणप्रवहन्छोणितशरीरं शिघ्या अहं म्रिये म्रिये कोऽपि मामवत्विति पुनः पुनदीनभाषिणं वेदनया । पूकुर्वाणं गगनेनोपाश्रये नीतं योगिनं पदावननं खचरणयोनमनशीलं विदधे कृतवान् । के. इव । अर्हनिव । यथा अन्तिमश्वरमश्चतुविशतितमोऽर्हन् जिनः श्रीमन्महावीर देवः अस्थिकग्रामस्थायुकश्रुतपाणिनामानं यक्षं खचरणसेवापरायण चके । सोऽपि किंभूतः । दुष्टेजीवप्रणाशनकरश्चेष्टितैरुपसर्गर्भगवतो भापनोद्यतम् (?) ॥
यस्योपदेशान्नुपमन्त्रिपृथ्वीधरश्चतुर्भिः सहितांमशीतिम् । ज्ञातीरिवोद्धर्तुमिदंमिताः स्था व्यधापयत्तीर्थकृतां विहासन् ॥ ११८ ॥ यस्य श्रीधर्मघोषसूरेरुपदेशाद्वाचा नृपस्य मालवमण्डलपतिमण्डलं पाचलस्थपातिसाहेमन्त्री प्रधानः पृथ्वीधरः लोकोक्त्या च पेधडदे इति नामा चतुर्भिः सहितां युतामशी. तिमेतावता चतुरशीतिं तीर्थकृतां श्रीजिनानां विहारान् प्रासादान् व्यधापयत्कारितवान् । उत्प्रेक्ष्यते-इदंमिताः प्रासादसंख्याश्चतुर्विंशतिप्रमाणाः स्वाः खकीया; वणिक्संबन्धिनीचतुरशीतिज्ञातीरुद्धर्तुं संसारानिस्तारयितुमिव । तथा तस्योपदेशाच्च श्रीशत्रुजयगिरिनारिसंघपतीभवन् रैवतगिरौ च इदमस्माकं तीर्थमिदमस्माकं तीर्थमिति मिथो दिगम्बरैः सह विवादे 'य इन्द्रमालां परिधत्ते तस्येदं तीर्धम्' इति संघवृद्धः प्रोक्ते सुवर्ण सिद्ध्यानायेन खकृतसुवर्णषट्पञ्चाशदूटीभिः इन्द्रमालां परिहितवान् , तथा शजयोजयन्तमूलप्रासादशिखरदण्डयोरेकसौवर्णध्वजाधिरोपणादिना चाष्टौ घटीर्व्ययितवांश्चेति शेषः ।।
दंशादहेाहितकाष्ठभारविषौषधीसज्जतनुर्निशान्ते । महात्मवद्यो विकृतीविहाय वृत्तिं व्यधादेव युगंधरीभिः ॥ ११९ ।।
यो धर्मघोषसूरिः युगंधरीभिरेव वृत्तिमाहार व्यधात् । अन्यधान्यप्रत्याख्यानं चकारे. त्यर्थः । किं कृत्वा । घृतादिकाः षड्कृितीविहाय सक्त्वा विमुच्य । किंवत् । महात्मवत् । यथा महात्मा सुजनोविकृतीः परद्रोहादिप्रकारान् पिशुनता वा विजहाति । किं. भूतः । अहेर्भुजङ्गमस्य देशाद्भक्षणात् निशान्ते रात्र्यवसाने प्रभाते ग्राहिता श्राद्धपाच समानायिता या काष्टभाराद्विषस्यौषधी वली विषापहारिणी लता तया सना निविपा तनुः

Page #238

४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
शरीरं यस्य । अत्रायं संप्रदायः - कदाचिन्नक्तं दुष्टसर्पस्य दशाद्विषवेगोद्भवन्मूर्छया घूर्णितं गुरुमालोक्य कमपि तदुपायमजानन्तं किंकर्तव्यतामूढं संघं विज्ञाय प्रभुः संघ प्रत्याख्यो- 'प्रातर्या प्रथमं काष्टभारिका समेति तन्मध्यादमुकाभिज्ञानेन विषापहारिमौषधीं गृहीत्वा धृष्ट्रा च मृदुको (मद्दशे) देया सजो भविष्यामि' इति गुरुगिरमाकर्ण्य हृष्टेन संघेन तथाकृते सज्जीभूतः प्रभुस्तदादिषड्डिकृतीः प्रत्याख्याय - युगंधर्यैव केवलमाहारमकरोदिति ॥ इति धर्मघोषसूरिः ॥
यस्माद्दिदीपे चरणस्य लक्ष्मीज्र्ज्योत्स्नेव चान्द्री शरदोऽनुषङ्गात् । सोमप्रभाख्यो जनदृक्चकोरीसोमप्रभः सूरिरभूत्पदेऽस्य ॥ १२० ॥
अस्य धर्मघोषसूरेः पदे सोमप्रभ इत्याख्या नाम यस्य तादृश: सूरिरभूत् । किंभूतः । जनानां लोकानां दृशो दृष्टयः ता एव चकोर्यो ज्योत्स्नाप्रिय प्रियास्तासां प्रह्ला दकत्वेन सोमस्य चन्द्रस्य प्रभेव चन्द्रिकेव यः । यस्मात्सूरेश्वरणस्य चारित्रस्य लक्ष्मीदिदीपे अतीव शोभितवती । केव । ज्योत्स्नेव । यथा शरदो मेघात्ययस्यानुषङ्गादाश्लेषात्संगमाच्चन्द्रस्येयं चान्द्री कौमुदी दीप्यते ॥ इति श्रीसोमप्रभसूरिः ॥ तेनापि सोमतिलकाभिधसूरिरात्म
पट्टे न्यवेशि वशिलक्ष्मिलसल्ललामम् ।
१७७
वादेषु येन परवादिकदम्बकस्या
नध्यायता प्रतिपदेव मुखे न्यवासि ॥ १२१ ॥
अपि पुनस्तेन श्रीसोमप्रभसूरिणा आत्मपट्टे खपदे सोमतिलक इत्यभिधा नाम यस्य तादृशः सूरिराचार्यः न्यवेशि स्थापितः । ' न्यवेशि रत्नत्रितये जिनेन यः' इति नैषधे । किंभूतः । वशिनां जितात्मनां श्रमणानां या लक्ष्मीस्तस्या लसद्दीप्यमानं ललामं तिलकम् । ललामशब्दो नकारान्तोऽकारान्तोऽप्यस्ति । येन सोमतिलकसूरिणा वादेषु पारे - नैयायिकादयः पारे जैनाभासाः परपक्षीयास्त एव वादिनो वादं कर्तुमुद्यतास्तार्किका वा तेषां कदम्वकस्य वृन्दस्य मुखेऽनध्यायता तूष्णीकता मौनमेव न्यवासि वासिता । कयेव । प्रतिपदेव । यथा प्रतिपत्तिथिना छात्राणां मुखेऽनध्यायता अध्ययनाभावो मुखे वा॒स्यते । ‘प्रतिपत्पठनाशिनी' इत्युक्तेः ॥ इति सोमतिलकसूरिः ॥ संस्थापितो निजपदे गुरुणाथ तेन श्रीदेवसुन्दरगुरुः सुरसुन्दरश्रीः ।
अह्रोमुखेन तिमिरेण तमखिनीव
येन व्यपास्यत समं मदनेन माया ॥ १२२ ॥ अथानन्तरं तेन प्रभुणा श्रीसोमतिलकसूरीन्द्रेण निजस्यात्मनः पदे पट्टे श्रीदेवसुन्दरगुरुः संस्थापितः । किंभूतः । देववत्सुर इव सुन्दरा जनमनोहरा श्रीः शरीरशोभा
२३

Page #239

१७८
काव्यमाला |
यस्य । येन श्रीदेवसुन्दरगुरुणा मदेन (दनेन) मुन्मोहसंभेदेन गर्वेण वा । अथ वा जातावेकवचनम् | अष्टभिर्मदैः समं माया शठता दम्भचारिता वा व्यपास्यत निरस्ता । केनेव | अहोमुखेनेव यथा प्रभातेन तिमिरेणान्धकारेण सार्धं तमखिनी रात्रिव्यपास्यते । अहोमुखेनेत्यत्रालुक्समासः, पृथक् पदद्वयी वा ॥ इति श्रीदेवसुन्दर सूरिः ॥
धूकैरर्कमिव द्विषद्भिरुदये हन्तुं परैः प्रेषितं
कंचिच्चन्द्ररुचा प्रमादविमुखं खापेऽपि दृष्ट्वा प्रभुम् । क्षाम्यन्तं गदिताखिलव्यतिकरं संबोध्य योऽदीक्षय
त्स श्रीमानथ सोमसुन्दरगुरुर्भेजे तदीयं पदम् ॥ १२३ ॥
अथानन्तरं स प्रसिद्धमहिमा श्रीमान् जगति संयमसंवेगादिगुणैः कृत्वा शोभावान् - सोमसुन्दरनामा गुरुस्तदीयं देवसुन्दरसूरि संवन्धि पदं भेजे श्रितवान् । स कः । यः श्री सोमसुन्दरसूरिः कंचिदनिर्दिष्टनामानं घातुकं घातकारिणं पुमांसं संबोध्य प्रतिवोधयित्वादीक्षयत् संघस्यादेशपूर्वकं तत्समक्षं च प्रात्राजयत् । कंचित् किंभूतम् । उ-' दये उद्गमनसमये अर्कै सूर्य घूकैः कौशिकैरिव उदये सूरिमाहात्म्य दर्शनचमत्कृतचेतोभिर्जगजनैः प्रतिपदं प्रणीतातिश्लाघाकर्णनव्यतिकरे द्विषद्भिः वैरायमाणैः परैः परपश्रीयैर्दुर्वादिभिर्वा हन्तुं गुरुं व्यापादयितुं प्रेषितं प्रहितम् । पुनः किं कुर्वन्तम् । चन्द्रोदये चन्द्रे गगनमण्डलमवगाहमाने सति जालान्तरागतसान्द्रचन्द्रिकया खापे निद्रावस्थायामपि प्रमादादनवधानताया विमुखम् । प्रमादरहितमित्यर्थः । रजोहरणेन संस्तारकं स्वस्य पार्श्व च पृष्टं च प्रमार्ज्ड पार्श्व परावर्तयन्तं दृष्ट्वा दृग्गोचरीकृत्य 'अहो अमी निद्रायामपि क्षुद्रजन्तुजातरक्षाकारिणो दृश्यन्ते, तत्कथमेते कृपापीयूषपारावाराः परेभ्यो द्रुह्यन्तो भविष्यन्ति । ततो महापातकिभिरेतद्दुष्कर्मकारणार्थ प्रेषितेन मया परलोके शुभोदर्ककाङ्क्षिणा सर्वथाप्येते महानुभावा न घात्याः, प्रत्युत रक्षणीयाः, आत्मनोऽप्यै हि कलौकिकपारलौकिक शिवाय शरणमाश्रयणीयाश्च' इति वितर्कपूर्वकं गुरुं जागरयित्वा मनोजनितमपि खापराधं पादयोर्लगित्वा क्षाम्यन्तं गर्हन्तं च । अत एव किंभूतम् । गदितः कथितः स्वस्यात्मनोऽखिलः समस्तोऽपि व्यतिकरः परप्रेषणादिकः व्यापारः समयो वा येन ॥ इति श्रीसोमसुन्दरसूरिः ॥ पट्टश्रियास्य मुनिसुन्दरसूरिशक्रे
संप्राप्तया कुवलयप्रतिबोधदक्षे ।
कान्तेव पद्मसुहृदः शरदिन्दुबिम्बे
प्रीतिः परा व्यरचि लोचनयोर्जनानाम् ॥ १२४ ॥
श्रीमुनिसुन्दरनाम्नि सूरिशके संप्राप्तया संमागतया अस्य श्रीसोमसुन्दरसूरे: परश्रिया जनानां भविकलोकानां लोचनयोनेत्रयोः परा प्रकृष्टा प्रीतिः प्रमोदो व्यरचि ।

Page #240

४ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
१७९ कस्मिन्निव । शरदिन्दुविम्ब इव । यथा शरदः शरत्कालसंबन्धिनि चन्द्रमण्डले समे• तया पद्मसुहृदः सूर्यस्य कान्त्या दीप्त्या जनदृशां परा प्रीतिर्विरचय्यते। 'पुपोष वृद्धि हरिदश्वदीवितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति रघुवंशे । हरिदश्वो भाखांस्तस्य दी. धितेः कान्तेरनुप्रवेशात्मंक्रमणालघुचन्द्रो द्वितीयां प्रारभ्य वर्धते-इति तद्वत्तिः । किंभूते मुनिसुन्दरसूरीन्द्रे चन्द्रबिम्ब च । कुवलयं भूमण्डलमुत्पलं च तस्य प्रतिवोधे बोधिबीजदेशविरतिसर्वविरतिप्रमुखप्रदाने विकाशने च दक्षे चतुरे ॥
योगिनीजनितमायुपप्लवं येन शान्तिकरसंस्तवादिह । वर्षणादिव तपर्तुतप्तयो नीरवाहनिवहेन जप्निरे ॥ १२५ ॥ येन श्रीमुनिमुन्दरसूरिणा इह शिवपुर्या भूमीमण्डले दुष्टयोगिनीभिर्दुराशययन्तरीदेवीविशेषाभिर्जनिता उत्पादिता मारेर्जनमरकस्योपलवा उपद्रवाः सन्तिकरं सन्तिजिणम्' इत्यादि शान्तिकरनाम्नः संस्तवात्स्तोत्रात्स्तुतिप्रभावा अमिरे निहता निवारिताः । केनेव । नीरवाहेनेव । यथा मेघेन वर्षणाजलवृष्टिविधानात्तपतॊग्रामसमयस्य तप्तय. तापा निहन्यन्ते ॥ . बाल्येऽपि रदमीन्सरसीजबन्धुरिवावधानानि वहन्सहस्रम् । अष्टोत्तरं वर्तुलिकानिनादशतं स्म वेवेक्ति धियां निधिर्यः ॥ १२६ ॥ यो मुनिमुन्दरसूरिौल्येऽपि शैशवे क्षुल्लकत्वेऽपि अष्टाभिरधिकं वर्तुलिकानां कच्चोलिकानां 'वाटका कचोली' इति प्रसिद्धानां निनादानां शब्दानां शतं वचित्सहस्रमपि वेवेक्ति पृथक् पृथक् कृत्वा कथयति म्म । पत्तनसमागतैरभुक्त देशोपेतपण्डितद्विजं . पत्रावलम्बनं विधाय प्रतिपत्तनपण्डितस्थानं जलभृतकुण्डलकं तृणपूलकं च स्खशिष्य मौचयन्तं तच्छिष्यनिद्वटिनपूर्वकं मुनिमुन्दरशिशुना राजसभायां स्वेन सार्थ समाग
तचतुरशीतिपा(?)पधशालासत्काचार्यादे जायमाने षण्मास्यन्ते राजकथनपूर्व खाद. याष्टोत्तरशतवतुलिकानां पृथक् पृथक् शब्दान् कथायेत्वा तं विजिग्ये । पदप्रणम्रीचके
चेति भावः । किंभूतः । धियां विशिष्टबुद्धीनां निधिर्निधानम् । किं कुर्वन् । सहस्रं दशशतीमवधानानि वहुप्रकारधारणाविशेषान् वहन् बिभ्रत् । क इव । सरसीरुहबन्धु• 'रिव । यथा भाखान् वाल्येऽपि रदमीन् सहस्रं रश्मीन् वहते धारयति ॥ __ अलम्भि याम्यां दिशि येन काली सरस्वतीदं विरुदं बुधेभ्यः ।
वेरुदीच्यामिव तत्र तेजोऽतिरिच्यते यत्पुनरत्र चित्रम् ॥ १२७ ॥ येन श्रीसुन्दरमूरिणा याम्यां दक्षिणस्यां दिशि अयं काली सरखती इदमेतद्विरुदं नाम विशेषोऽलम्भि प्राप्तम् । केभ्यः । बुधेभ्यः दाक्षिणात्यपण्डितेभ्यः । पुनर्यदु[दीच्यामुतरस्यां दिशि रवे नोरिव तत्र दक्षिणस्यां दिश्यपि अस्य सूरेस्तेजः प्रतापः । एत. स्योत्तरमद्य न: समजनि त्वत्तेजसां लवने साहस्रैरपि पङ्गुरद्दिभिरभिव्यक्तीभवन्भानुमान्' इति नैषधे । तेजसा प्रतापानां लक्नेऽतिक्रमणे-इति तद्वृत्तिः । अतिरिच्यते

Page #241

१८०
काव्यमाला।
अतिशायी भवति । तदा जगति महचित्रमस्माकं जायते । सूर्यस्य दक्षिणस्यां तु तेजो. हानिरुत्तरस्यां तु तेजोद्धिः । एतद्गुरोस्तु दक्षिणस्यामपि प्रतापः केनापि सोढुं न शक्यत इत्याश्चर्यम् ॥ इति श्रीमुनिसुन्दरसूरिः ॥
सूरेस्ततोऽजायत रत्नशेखरः श्रीपुण्डरीको वृषभध्वजादिव । बाम्बीति नामा द्विजपुङ्गवेन न्यगादि यो बालसरस्वतीति ॥ १२८॥ ततस्तस्मात् श्रीमुनिसुन्दरसूरीन्द्रात् रत्नशेखर इति नामा सूरिरजायत । क इव । यथा भरतचक्रवर्तिप्रथमसुतः श्रिया गणभृलक्ष्म्या कलितः पुण्डरीकनामा श्रीवृषभध्वजात् वृषभलाञ्छनात् । ध्वजश्चिद्दे पताकायां शिश्ने पूर्व दिशो गृहे । खटाने शोण्डिके माने' इत्यनेकार्थतिलके । आदिदेवाजज्ञे । यः श्रीरत्नशेखरसूरिः स्थम्भतीर्थे बाम्बीनाना द्विजपुङ्गवेन ब्राह्मणश्रेष्ठेन अयं बालसरखती इति न्यगादि कथितः । तदादि बालसरखतीति विरुदं दधार ॥ इति रत्नशेखरसूरिः ॥ लक्ष्मीसागरसूरिशीतंमहसा लक्ष्मीरवापे ततो .
दीपेनेव गुणोदयं कलयता ज्योतिर्वृहद्भानुतः । गायन्तीः सुरसुन्दरीगुणगणान्यस्याष्टदिक्सङ्गिनी
विज्ञायाष्ट विनिर्ममे किमु विधिः श्रोतुं श्रुतीरात्मनः ॥ १२९ ॥ ततः श्रीरत्नशेखरसूरेः सकाशात लक्ष्मीसागर इति नाम्ना सूरिशीतमहसा आचार्येषु भविकाह्लादकत्वेन चन्द्रेण लक्ष्मीः पदृश्रीरवापे प्राप्ता । केनेव । दीपेनेव । यथा गृहमणिना बृहद्भानोहेः सकाशात् ज्योतिर्दीप्तिरवाप्यते । किं कुर्वता, मूरिणा दीपेन च । गुणानां शमदममार्दवार्जवगाम्भीर्यधैर्यादीनां वृत्तेः सूत्रमय्याश्योदयमाविर्भावं च कलयता बिभ्रता । यस्य गुरोर्गुणानां गणान् समूहान् अष्टमु पूर्वाग्नियामीनैर्ऋतप्रतीचीवायूदीचीशानीदिक्षु विदिक्षु च सङ्गोऽस्त्यासामित्यष्टदिक्सङ्गिनीरष्टदिक्षु संतिष्टमानाः सुरसुन्दरीर्देवाङ्गना गायन्तीः कलकण्ठीकष्टानुकरणप्रवणाकुण्ठकण्टकुहरप्रेढोलनापूर्वकमपूर्वगीतिमातन्वतीर्विज्ञाय ज्ञात्वा विधिमा तान् गुणान् श्रोतुं स्वश्रवणगोचरीकतुम् । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनः खस्याष्टसंख्याकाः श्रुतीः कान्किमु निर्ममे कृतवानिव सृ. टिकर्तृकत्वात् । 'दुहिणो विरञ्चिद्रुघणो विरश्चः परमेष्टय जोऽष्टश्रवणः खयंभूः' इति हैम्याम् ॥ इति श्रीलक्ष्मीसागरसूरिः ॥
सुमतिसाधुरभूदथ तत्पदे त्रिजगतीजननेत्रसुधाञ्जनम् । समकुचत्रपया हृदि यद्विरां मधुरिमाधरिता किमु गोस्तनी ॥ १३०॥
अथानन्तरं तस्य श्रीलक्ष्मीसागरसूरेः पदे सुमतिसाधुरिति नामा सूरिरभूद्धभूव । किंभूतः । त्रिजगत्यास्त्रैलोक्यस्य 'त्रिजगतीं पुनन्ती कविसेविता' इति सप्तशतीस्तोप्रकजिनप्रभसूरिकृत ऋषभनाम्नः स्तोत्रे तथा जगतीशब्देन विश्रमप्युच्यते। यथा

Page #242

४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१८१ 'स्याल्लोको विष्टपं विश्वं भुवनं जगती जगत्' इति हैम्याम् । तेन त्रित्वसंख्योपलक्षिता जगती भुवनं त्रिजगतीति संभाव्यते । जना लोका अर्थात् मुरासुरोरगनरास्तेषां ने. त्राणां सुधाञ्जनं नयनासे चनकत्वेनामृतमयश्रोताञ्जनं यद्रािं यस्य वचनविलासानां मधुरिना माधुर्यातिशयेनाधारता हीनीकृता तिरस्कृता सती गोस्तनी द्राक्षा हृदि मनसि त्रपया लजोदयेन । उत्प्रेक्ष्यते-समकुचत्किमु संकोचं प्राप्तवतीव ॥ इति श्रीसुमतिसाधुसूरिः ॥
शीलेन जम्बुगणनाथ इवात्र वज्र
स्वामी परः किमथ वा महिमोदयेन । जज्ञे नवद्वयशतव्रतिसेव्यमाना ' नाम्नाथ हेमविमलः प्रभुरस्य पट्टे ॥ १३१ ॥ अथानन्तरमस्य सुमतिसाधुसूरेः पट्टे नाना अभिधानेन हेमविमल: गच्छाधिराजो जज्ञे जातः । किंभूतः । नवानां नवसंख्यानां द्वयं नवद्वयमेतावताष्टादश तन्मितानि शतानि नवद्यशतानि । तानीव ते व्रतिनश्च साधवस्तः सेव्यमानो नित्यमुपास्यमानः । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । अष्टादशशतश्रमणपरिवार इत्यर्थः । यः श्रीहेमविमलसूरिः शीलेन दृढब्रह्मचर्येण कृत्वा अत्र जगति । उत्प्रेक्ष्यते-अपरोऽन्यः किमु वनखामी जज्ञे ॥ इति हेमविमलसूरिः ॥ विभूषामद्वैतामकलयदथानन्दविमले
वतीन्द्रे विद्राणाखिलकुदृशि तत्पट्टकमला । 'वसन्ते वासन्तीततिरिव पुनर्धमजयिनि • . क्षितीन्द्रे राज्यश्रीरिव विजितविश्वप्रतिभटे ॥ १३२ ॥
अधानन्तरं तस्य श्रीहेम विमलसूरेः पट्टकमला पदलक्ष्मी: आनन्दविमलनान्नि व. तिनां साधूनामिन्द्रे पुरंदरे सूरिशके न विद्यते द्वैतं युमलमादपरं वस्तुतुल्यं यस्याः
सा द्वैता ताम्। असाधारणीमित्यर्थः। विभूषां शोभामकलयत् दधार । किंभूता । विदाणाः .' पलायिताः । 'विद्राणे रणचवरात्' इति नैषधे । अखिलाः समग्रा अपि कुदृशः परपा
क्षिकाः कुमतभाज: परवादिनो वा यस्मात् । पुनः केव । वासन्तीततिरिव । यथा · मधुसमये माधवी अतिमुक्तकी नाम लतापनिरनन्यां श्रियं बिभर्ति । पुनः केव ।
राज्यश्रीरिव । धर्मेणोपलक्षितः । अथ वा । धर्मेण कृत्वा जयोऽस्यास्तीति धर्मजयी तादृशे क्षितीन्द्रे पृथ्वीपुरंदरे राज्यश्रीभूपत्वलक्ष्मी: शोभां धत्ते । किंभूते नृपे । वि. जिताः पराभूताः विश्वे सर्वे प्रतिभटा वैरिणो येन ॥ त्यक्त्वाशेषकुपक्षिकांश्च कुदृशः किंपाकभूमीरुहा
नरोलम्बैरिव पारिजातशिखरी यो जन्मिभिः शिश्रिये ।

Page #243

१८२
येनात्मा शिथिलीभवन्मुनिपथादप्युद्धतः सूरिणा
संसाराम्बुनिधेरिवोद्धतकुदृग्यादोत्रजव्याकुलात् ॥ १३३ ॥
यः श्रीआनन्द विमलसूरिः जन्मिभिर्भविकैः शिश्रिये श्रितः । किं कृत्वा । कुदृशः सौगतादीन् च पुनरशेषान् समस्तान् कुपक्षिकान् लुम्पाकप्रमुखान् त्यक्त्वा विमुच्य श्रितः । कैरिव । रोलम्बैरिव । यथा भ्रमरैः किंपाकनामानो महीरुहा महाकालपादपा: विषवृक्षास्तान्विहाय दूरेणापास्य पारिजातशिखरी मन्दारनामा दुमो वृक्षविशेषः कश्चित्सेव्यते । अथ वा कल्पवृक्षविशेषः । कल्पः, पारिजातः, मन्दारः, हरिचन्दनः, संतान, एते पञ्श्चापि देवद्रुमाः । कल्पद्रुमेष्वपि विशेषः पारिजातः । यथा रघौं— 'कल्पद्रुमाणामिव पारिजातः' इति । अपि पुनर्येन भगवता शिथिलीभवन् प्रमादपदवीं परि गच्छन् यो मुनीनां साधूनां पन्था मार्गस्तस्मादात्मा खजीव उद्धृतः । उत्प्रेक्ष्यते--: उद्धता उत्कटा ये कुदृशो दुर्वादिनः नैयायिकादयः परपक्षिकाः कुमतमतोद्बोधका वा त एव यादोत्रजा दुष्टजलचरनिकरा: मकरादयस्तैर्व्या कुलात्संकीर्णपरिपूर्णो भूताद्भयंक राद्वा संसारोऽनन्तधाभवपरम्पराभ्रमणरूपः स एवापारत्वादम्बुधिः समुद्रस्तस्मादिवोद्धृतः पारं प्रापितः ॥
शुद्धां क्रियामुद्धरतोऽस्य भाविनीमद्वत्प्रवृद्धिस्तमितीव शंसितुम् । स्वप्नेऽनुयुक्तेरनु कस्यचिज्जिनध्यातुर्द्वितीयेन्दुरदर्शयन्निजम् ॥ १३४ ॥ जिनस्य श्री पार्श्वनाथस्य ध्यातुन कर्तुः । पार्श्वनाथमन्त्राराधकस्येत्यर्थः । कुमर गिरिसत्कस्य कस्यचित् श्राद्धस्यानुयुक्तेः प्रश्नादनु पश्चात्स्वने स्वापंजागरावस्थायामुपविटस्यैव प्रभोः पुरः किंचिन्निद्रानिमीलितनयनस्य द्वितीयेन्दुः उदय द्वितीयादिनचन्द्रः निजमात्मानमदर्शयत् दर्शयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - इत्यमुना प्रकारेण शंसितुं कथयितुमित्र । इति किम् । मद्यथाद्य विविधातोद्यवादन जननमस्करणमहोत्सव विधानपूर्वकमहमुदितो दिने दिने चन्द्रिकालादिभिर्मम वृद्धिर्भाविनी । तथा —- शुद्ध निर्दोषां क्रियां यथावत्साधुमार्गानुष्ठानमुद्धरतोऽनुतिष्ठतः । विशुद्धकियोद्धारं विदधत इत्यर्थः । अस्य श्रीआनन्दविमलसूरेः प्रकर्षेण शिष्य प्रशिष्यमाहात्म्यादिभिर्ब्रद्धिर्भवित्री भविष्यवीति । तथा - क्रियोद्धारविधित्सुना सूरीन्द्रेण कश्चित्सिद्ध श्रीपार्श्वनाथमत्रः श्राद्धः प्रथमं पृष्टस्तेन च ध्यानं विदधता किंचिन्निद्रामुद्रितनेत्रेणाभ्युदयमानं द्वितीयाचन्द्र दृष्ट्वा समेत्य प्रभुपुरः प्रोचे ं । यद्ययं द्वितीयाचन्द्र इव दिने दिने वर्धमानाभ्युदयभाजो भविष्यथ, तच्चरितमेव क्रियोद्धारं कुरुत, विलम्बो नैव विधेयः । ततः श्रीआनन्दविमलसूरिणा श्रीहेमविमलसूरिशासनपूर्व शुद्ध क्रिया उद्धृता इति वादः ॥
जैनार्चाश्रमणाद्यभावभणनाम्भःप्लाव्यमानात्मनां
जज्ञे द्वीप इव व्रतीशितुरिहोद्धारः क्रियाया नृणाम् ।
काव्यमाला ।
"

Page #244

हीरसौभाग्यम् ।
विद्यासागरनामवाचकवरो यस्याथ दुर्हग्गणा
न्सेनानीरिव चक्रिणो रिपुनृपान्प्राक्स्वस्य वश्यान्व्यधात् ॥ १३५ ॥ इह भरत क्षेत्रदक्षिणार्धमध्यखण्डे व्रतीशितुः श्रीआनन्दविमलसूरेः क्रियायाः शुद्धानुठानस्योद्धारो विधानं नृणां भव्यजनानां द्वीप इवान्नर्जले तटमिव जज्ञे जातः । किंभूतानां नृणाम् | जैनार्थानां तीर्थकृत्संबन्धिनीनां प्रतिमानां, तथा श्रमणांनां साधूनामभावमसत्तां सिद्धान्ते क्वापि प्रतिमा प्रोक्ता नास्ति, गुर्जरादिदेशेषु साधवः सर्वथा न सन्तीति भणनं लुम्पाककटुकमतीनां कथनम् । इत्याद्यपरापरकुपक्षिपक्षखख कपोलकल्पित कुमतवादरूपैरम्भोभिः प्रवर्धमाननीरपूरैः प्लाव्यमान उपद्यमाणो विविधोद्धतकुमतिमतसंत. तसलिलप्लवे । ब्रुडन्नित्यर्थः । आत्मा येषाम् । अथ क्रियोद्धारानन्तरं कियति समये व्यतिक्रान्ते सति अथ पुनर्यस्य सूरेविद्यासागर इति नाम यस्य तादृशो वाचकवरः उपाध्यायश्रेष्टः दुई ग्गणान् कुमतिसमूहान् खवश्यानात्मायत्तान् सूरिशासनविधायिनो व्य धात् कृतवान् । क इव । सेनानीरिव । यथा चक्रिणचमूपतिः रिपुनृपान् प्राक् प्रत्यक् खण्डादिम्लेच्छभूपालान् स्ववश्यान् चक्रवर्ति निर्देशकारिणः कुरुते ॥
प्रातः साधुवृतस्त्वदापणपुगे यो याति सूरीशिता सम्यक्संयमवान्स पूर्वगणिवत्सेव्यस्त्वयाहर्निशम् । स्वप्नेऽस्वमगिरेति यं निजगृहे नीत्वातिभक्त्या प्रभुं
श्राद्धः कश्चन मण्डपाद्भिवसतिर्भेजे सगोत्रैः समम् || १३६ ॥
४ सर्गः ]
१८३
कथन कोsपि मण्डपा मण्डपाचले वसतिगृहं यस्य तादृक् श्राद्धः कटुकमतिरास्तिक: स्वप्ने स्वापावस्थायामित्यमुना प्रकारेणास्वप्नगिरा पूर्वजसुरवचनेन अतिभक्तया • कृत्वा निजगृहे वसीधे नीत्वा समानीय यं प्रभुं स्वगोत्र: खखर्जनः समं भेजे श्राद्धीभूयाराधयति स्म । इति किम् । हे वत्स, त्वं तु दुर्वादिव्रातविविधविरुद्धालपनाकर्णनाकलितानेककल्पनाजनितसंशीतिव्याकुली कृत नेक लोक कलियुगानुभावात्कटुमतिरसि । तथापि प्रातः प्रभाते यामानन्तरमष्टभिः साधुभिः श्रमणैः परिवृतः परिकलितः यः सूरीशिता सूरीन्द्रः त्वदापणस्य तव हट्टस्य पुरोऽग्रे याति गच्छति, स सूरिरस्मिन् कलियुगे सम्यक् संयमवान् । विशुद्धचारित्रकलितः त्वया भवताहर्निशं निरन्तरं पूर्वगणिवत् प्राचीनाचार्य इव सेव्य उपासनीय: । 'साने प्रवचनेऽधीती गणिरनूचा. नथ' इति हैम्याम् । तस्याभिज्ञानं तव हस्ते कुसुमान्यर्पयामीति जागरणेऽपि पाणी पुष्पाणि दृष्टवान् खजनानां च स्वप्ननिवेदनपूर्वे दर्शितवांश्चेति काव्येऽनुक्तमपि जातत्वाद्वृत्तौ प्रोक्तम् ॥
तमःस्तोमप्राये कुनयनगणैर्दारुणतमे
कलौ श्रीसूरीन्दुः शरणमभवद्यो जनिमताम् ।

Page #245

१८४
काव्यमाला।
मृगारातिव्यालद्विरदशबरव्यूहबहुले
गिरे१ःसंचारे गहन इव सार्थः पथिजुषाम् ॥ १३७ ॥ य: श्रीसूरीन्दुरानन्दविमलसूरिसुधांशुः कली पञ्चमारककाले जनिमतां प्राणिनामा. श्रयोऽभवद्वभूव । कलौ किंभूते । तमसामज्ञानानां पापानां च स्तोमः समूहस्तेन प्रायो बहुलः । पुनः किंभूते । कुनयनानां दुर्वादिना कुपक्षिकाणां च गणैः परिवारः दारुणतमे अतिशयेन मुदृशां भयकारिणि । ते हि संगताः सन्तोऽनन्तभवपरम्परा · वर्धयन्तीति भीतिहेतवः । क इव ! सार्थ इव । यथा सार्थः जनसमुदायः गिरेः पर्वतस्य दुःखेन' संचरणं यत्र स दुःखेनोल्लयितुं शक्ये तादृशे गहने कान्तारे रविकिरणाप्रवेशे शा. खाप्रशाखाभिरेकीभूतविविधवृक्षलक्षप्रदेशे पन्थानं जुषन्ते सेवन्ते इति कृत्वा पथिजुषः पान्थास्तेषामाश्रयो विश्रामस्थानं शरणं भवति । किंभूते गहने । मृगारातयः सिंहाः, व्याला भुजगा दुष्टा गजा वा, द्विरदा: पारे हस्तिनः, शवरा भिल्लाः, तेषां व्यूहैः समूहै. बहुले निर्भरभृते । पुन: किंभूते । तमःस्तोमप्राये अन्धकारभृते। पुनः किंभूते । कुनयनानां दृष्टिविषसाणां गणर्दारुणतमे अतिभीषणे ॥
गभीरिम्णा पाथोनिधिरिद महिनापरमरु- . .
गिरिश्चेतोजन्मप्रतिभटतया वा गगनजित् ।' प्रसारै रश्मीनां सरसिरुहिणीनामिव पतिः ___पवित्रीचक्रे यो विहृतिभिरशेषा अपि दिशः ॥ १३८ ॥ यो भगवान् गभीरिम्णा गाम्भीर्येण कृत्वा। उत्प्रेक्ष्यते-पाथोनिधिः समुद्र इव वर्तते। पुनर्महिना माहात्म्येन कृत्वा महतो भावो महिमा । 'लोहितादेङित् इमन्' इति सारखतसूत्रेण इमन्प्रत्ययः । उत्प्रेक्ष्यते-अपरोऽन्यो मरुतां देवानां गिरिः पर्वतः । अन्यो मेरुरिव । वा पुनरुत्प्रेक्ष्यते-चेतासे जन्मोत्पत्तिर्यस्य स स्मरस्तस्य प्रतिभटतया शत्रुत्वेन गगनजिद्बुद्ध इव । 'बुद्धस्तु सुगतो धर्ममारलोकखजिद्धर्मराजो विज्ञानमातृकः' इति हैम्याम् । समुद्र इव गम्भीरः मेरुरिव महिमावासः । वुद्ध इव कामजेतेत्यर्थः । तथा यो गुरुर्विहृतिभिः खविहारैः कृत्वा अशेषाः समस्ता अपि चतस्रः पूर्वापश्चिमादक्षिणोत्तरालक्षणा दिशः पवित्रीचके पावनीकृतवान् । क इव । पतिरिव । यथा सरसिरुहिणीनां पद्मिनीनां पतिर्भर्ता सूर्यः रश्मीनां खकिरणानां प्रसारैर्विस्तारण: कृत्वा सर्वाशाः पुनाति पवित्रयति ॥
यो दक्षिणावर्त इव स्रवन्तीपतिप्लवे कम्बुकदम्बकेन ।
वाचंयमानां निवहेन पृथ्वीपीठे परीतो विजहार सूरी ॥ १३९ ॥ यः श्रीआनन्दविमलसूरिः पाचंयमानां मुनीनां निवहेन वृन्देन परीतः परिवृतः सन् पृथ्वीपीठे भूमण्डले विजहार विहारं कृतवान् । क इव । दक्षिणावर्त इव दक्षिणे

Page #246

४ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
१८५ पार्श्व आवर्तः कुण्डलनालक्षणो यस्य तादृशः शङ्खः कम्बूनां वामावर्तवतां शङ्खानां कदम्बन गणेन परिवृतः स्रवन्तीनां नदीनां पत्युभर्तुः समुद्रस्य पयःप्लवे नीरपूरे विहरति विचरति ॥
भागीरथीव यामी पुनीते भुवनत्रयम् ।
परं विशेषः कोऽप्यस्या निम्नगा न कदाचन ॥ १४० ॥ यहाह्यो यस्य वाणी भुवनत्रयं त्रैलोक्यं पुनीते त्रिजगजनान् पवित्रीकुरुते । केव । भागीरथीव । यथा गङ्गा त्रिभिर्निजै: प्रवाहः त्रिस्रोतस्त्वेन त्रिभुवनं खर्गपातालभूमीत्रयं पवित्रयति । यथा-'विवुधानन्दमन्दिरं वन्दे रसान्तरप्रौढम्' इति चम्पूकथायाम् । वि. बुधानां देवानामानन्दमन्दिरं प्रमोदनमित्यर्थात्स्वर्गमार्गप्रवृत्तम् । 'नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजैः' इत्यपि रघौ । तथा रसायां पृथिव्याम् , तथा अन्तरे खत्रे अर्थात्याताले प्रकण ऊढम्-इति चम्पूवृत्तिः । एतद्विशेषणेन त्रैलोक्येऽपि त्रिभिः प्रवाहैर्गङ्गा प्रवहतीति कविसमयः । परमस्य ब्राहृया कोऽप्यद्भुतवैभवः अस्या विशेषोऽस्ति यत्कदाचन कस्मिन्नपि काले निम्नगा निम्नं नीचैरवद्यं गच्छतीति तादृशी न, गङ्गा तु निम्नगा। अथ च यस्य ब्राह्मी सरस्वती सरित गङ्गेव त्रिभुवनं पुनीते । परं केवलमस्याः को. ऽप्याश्चर्यकारी विशेषः । यद्गङ्गा त्रिभिः स्रोतोभिः त्रिभुवनम् । इयं तु एकेन स्रोतसा बचोनैरन्तर्येऽपि स्रोतःशब्दः इति टिप्पनके । पवित्रयति निन्नगापि नेत्यर्थध्वनिः ।।
ये कर्णाभरणीबभूवुरनिशं विश्वयीजन्मिनां
सान्द्रोन्निद्रितचन्द्रिका इव शुचीचक्रुस्त्रिलोकीमपि । - यान्संस्तोतुमिवाभवद्भुजगरानिवासहस्रद्वय
स्तेषां सूरिपुरंदरः स समभूदेको गुणानां निधिः ॥ १४१ ॥ स विशुद्धक्रियोद्धारकारकत्वेन जगद्विख्यातः सूरिपुरंदरः श्रीआनन्दविमलसूरीन्द्रः तेषां विश्वाह्नादविधायिनां पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टानां वा गुणानामेकोऽद्वितीयत्वेन निधिनिधानं समभुन् सम्यक् जातः । ते के। ये गुणा अनिशं निरन्तरं विश्वत्रयीजन्मिनां त्रैलोक्योत्पत्तिभाजां मुरासुरनगणां कर्णाभरणीबभूवुः कर्णपूरतां प्रापुः । त्रैलोक्यलोकाः सोत्कण्टमहर्निशमाकर्णयन्ति स्मेत्यर्थः । पुनर्ये गुणास्त्रिलोकी जगत्रयीमपि शुचीचक्रुः धवलयन्ति स्म । का इव । सान्द्रा नीरन्ध्रा बहला उनिद्रिताः दिवस्पृथिज्योर्विस्तृताः चन्द्रिकाश्चन्द्रज्योत्स्ना इव । यथा चन्द्रिका भुवनं श्वेतयति । पुनर्यान् गु. णान्संस्तोतुं स्तुतिगोचरीकर्तुं भुजगराट् शेषनागेन्द्र: जिद्वानां रसज्ञानां सहस्रयोर्दशशत्योर्द्वयं युगलं विंशतिशती यस्य तादृश आसीत् ॥ अश्रोत्रैः श्रोतुकामैर्भुजगपरिवृद्धैर्यज्जगद्गीतकीर्ति शब्दाधिष्ठानसृष्टयै शतदलनिलयो याचितम्तां चिकीर्षुः ।
२४

Page #247

१८६.
काव्यमाला।
न्याय्या नासौ मयातिक्रमितुमिह जगत्सर्गभङ्गीव्यवस्था
शक्तिं शब्दं ग्रहीतुं किमिति स कृतवानेव तदृष्टिसर्गेः ॥ १४२ ॥ स जगत्सृष्टिनिर्माणकर्मकर्मठत्वेन प्रसिद्धः शतानि शतसंख्याकानि दलानि पत्राणि यत्र तादृशं 'परं शतसहस्राभ्यां पत्रं राजीवपुष्करे' इति हैमीवचनात् कमलं निलयं गृहं यस्य । ताम्यंस्तामरसान्तरालवसतिदेवः वयंभूरभूत्' इति खण्डप्रशस्तौ । ब्रह्मा तह.. टिसर्गे तेषां नागेन्द्राणां दृष्टीनां लोचनानां सर्ग सृष्टी निर्माण एव । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः किमु शब्दं प्रहीतुं श्रोतुमित्यर्थः । शक्ति सामर्थ्य कृतवानिव। दृक्काः कृता.इत्यर्थः । इति किम् । यदिह जगति असौ मत्कृता जगतो विश्वस्य सर्गस्य मष्टेभङ्गी रचना तस्या व्य. वस्था स्थापना परिपाटी वा मयैव ब्रह्मणा का अतिक्रमितुमुल्लचयितुं न न्याय्या न यु-. क्तिमती उचिता। योग्येति यावत् । ब्रह्मा किं चिकीर्षुः । तां कर्णसृष्टिं चिकीर्षुः कर्तुः : मिच्छुः । अश्रोत्रैः श्रवणरहितैर्भुजगपरिर्दर्नागनायकैः शब्दाधिष्टानानां कर्णानाम् । 'श्रुतौ श्रवः शब्दाधिष्ठाना पेंजूषमहानादध्वनिग्रहाः । श्रोत्रं श्रवणं च' इति हैम्याम् । सृष्टथै नवीननिर्माणाय याचितोऽभ्यर्थितः सन् । किंभूतैर्नागेन्द्रः किं कर्तुकामैः । यस्य श्रीआनन्दविमलसूरेजगद्भिस्तात्स्थ्यात्तव्यपदेश इति न्यायाजगतो जनैः मुरासुरनागनागरकिंनरविद्याधरसिद्धसमाजमिथुनैः सानन्दं गीतां मधुरध्वनिभिर्गानगोचरीकृता कीर्त श्रोतुकामैराकर्णयितुमभिलषद्भिः ॥
भूरेषा किमु चन्द्रचन्दनरसैरालिप्यते सर्वतो।
दुग्धाब्धिप्रसरत्तरङ्गितपयःपूरैरिवाप्लाव्यते । क्षोदैमौक्तिकजैविलीनतुहिनैः कुन्दैरुतापूर्यते
यत्कीर्ति प्रसृतां विभाव्य विबुधैरित्यन्तरारेक्यते ॥ १४३ ॥ यस्यानन्दविमलसूरेः प्रस्तां भूमण्डले विस्तृतां कीर्ति विभाव्यालोक्य विबुधैः पण्डि. तैरित्यमुना प्रकारेण अन्तश्चित्तमध्ये आरेक्यते विचार्यते । 'रेकृङ् शकुङ् शङ्कायाम्' इत्यस्य धातोः प्रयोगः । इति किम् । एषा भूर्भूमी । उत्प्रेक्ष्यते-चन्द्रचन्दनरसैः कर्पू. राकलितश्रीखण्डनुमद्रवैः सर्वतः सर्वेष्वपि प्रदेशेषु आलिप्यते किमु ववली क्रियत इव । अथवा-दुग्धाब्धेः क्षीरसमुद्रस्य प्रसरद्भिविस्तारं गच्छद्भिस्तरङ्गितैः कल्लोलमालाकलितैर्भवद्भिस्तरङ्गाः संजाता एष्विति वा तादृशैः पयःपूरैर्जलप्लवैः उत्प्रेक्ष्यते । आप्ला. व्यत इव । खमध्यगतेव क्रियते । सर्वापि सर्वललमयी विधीयते । उताथवा मौक्तिकेभ्यो मुक्ताफलेभ्यो जायन्ते स्मेति मौक्तिकजैः क्षोदेशृणैरिव । चूर्णीकृतमुक्ताभिः पूरितेव । उताथ वा विलीनैवीभूतैस्तुहिनैर्हिमैर्वा आपूर्यते । अथ वा कुन्दैविनिद्रमुचकन्दकुसुमैर्वा आपूर्यते निर्भर म्रियते इत्यारेकाखान्ते क्रियते । 'संदेहद्वापरारेका' इति हैम्याम् । यत्र संदेहस्तत्रैव विचारः ॥ इति श्रीआनन्दविमलसरिः ॥

Page #248

४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१८७ विजयदानमुमुक्षुपुरंदरः पदममुष्य ततः समभूषयत् ।
उदयभूमिभृतः शिखरं शरद्विशददीप्तिरिवाम्बरकेतनः ॥ १४४ ॥ ___ ततोऽनन्तरं विजयदाननामा मुमुक्षूणां श्रमणानां मध्ये पुरंदर इन्द्रः अमुष्य श्रीआनन्दविमलसूरेः पदं पटं समभूषयत्सम्यक् प्रकारेणालंकरोति स्म । क इव । अम्बरकेतन इव । यथा भाखानुदयाचलस्य शृङ्गं शिखरं भूषयति । 'गगनाध्वजाध्वगा' इति हैम्याम् । पर्यायपरिवर्तनात् । अम्बरकेतनः किंभूतः । शरदा मेघापगमेन वि. शदा निर्मला जलधररोधाभावादतिदीप्ता दीप्तिः कान्तिर्यस्य ॥
आज्ञां यस्य विधाय मूर्धनि मुदा शीर्षामिवाप्तप्रभोः
सौराष्टेषु जगर्षिनामविबुधाधीशा विहारैनिजैः । लुम्पाकान्परिवर्तमारुतं इव प्रोन्मूल्य मूलाद्रुमा
न्सम्यक्त्वाख्यकृषि सुखं कुलवती चक्रे नभोम्भोदवत् ॥१४॥ जगर्षिनामानः जग उऋषिरिति नामाभिधानं येषां तादृशा विवुधाधीशाः पण्डितमण्डलाखण्डलाः सौराष्ट्रेषु सम्यक्त्वमित्याख्या नाम यस्यास्तादृशीं कृषि कर्षणं सुखं निरु. पद्रवं यथा स्यात्तथा फलवतीं सफलां चक्रे । करोति स्म । क इव । नभोम्भोद इव । यथा श्रावणमेघः कृषि कर्षणं विशेषात्पष्टिक्यव्रीहिजातिसफलां कुरुते । किं कृत्वा । लुम्पाकान् ‘लूका' इत्यभिधानान् कुपाक्षिकान् मूलात्पादादारभ्य प्रोन्मूल्य मूलादुन्मूलयित्वा । कानिव । द्रुमानिव । यथा परिवर्तस्य कल्पान्तकालस्य मारुत: पवन: तरून् मूलाधादुन्मूलयति । स्थानकात् कृष्ट्वा बहिः क्षिपति । कैः । निजैरात्मीयविहारविचरणैः। पवनोऽपि स्वप्रचाररंहोभिः द्रुमाणां क्षुद्रतरूणां तृणानामुन्मूलनेन ससार । अथ वा 'नींदण' इति लोकप्रसिद्धेन कृत्वा कृषिः सफला स्यात् । विहाराः । किं कृला। यस्य श्री. विजयदानसूरेः आज्ञामादेशं मुदा हर्षेण मूधनि खमस्तके विधाय कृत्वा । कामिव । शीर्षामिव । यथा आप्तप्रभोरर्हद्भाधारकस्य आप्तस्तीर्थकरः स चासी प्रभुश्च खामी भु. वनाधीशस्तस्य शीर्षी 'शेषा' इति प्रसिद्ध कश्चिद्भाग्यवान् लब्ध्वा मौलौ धत्ते ॥
प्राबोधयदुःशकनैकतीव्रतपोमिहाप्तोक्तिकृतोक्तियुक्तिभिः । स तत्र लुम्पाकजनं यतीन्द्रो भाखानिवाम्भोजवनं मरीचिभिः ॥१४६॥ स यतीन्द्रो जगर्षिप्रज्ञांसस्तत्र सौराष्ट्रमण्डले लुम्पाकजनं लुकामतभावितलोकं प्रायोधयत् बोधयति स्म । काभिः । आप्नोक्तिः सिद्धान्तस्तेन कृता निर्मिता या उक्तीनां युक्तयस्ताभिः । किंभूतः । सतीव्राण्यतिदुष्कराणि चतुर्विधारप्रत्याख्यानरूपपश्वषष्ठसप्ताष्टनवदशायुपवसनरूपाणि तपांसि तान्येव प्रतापस्तेषां वा प्रतापस्तमाविभ्रत्कलयन् । क इव । भावानिव । यथा भानुभान् मरीचिभिः कान्तिभिः कृला अम्भोजवनं कमलकाननं प्रबोधयति विकासयति ॥

Page #249

काव्यमाला ।
यद्वाचा गलराजमन्त्रिमुकुटो निर्माप्य पाण्मासिकी
मुक्ति सिद्धगिरौ व्यधाद्भरतवद्यात्रां समं यात्रिकैः । पञ्चाक्षी दमितुं च पञ्चविकृतीस्तत्याज यः सर्वदा __ प्राणश्यस्तरणेफेहा इव पुनर्यस्योदये दुर्दशः ॥ १४७ ॥ यस्य श्रीविजयदानसूरेर्वाचा अर्थादुपदेशेन कृत्वा गलराज इति नामा मत्रिषु प्रधानेषु मुकुट: कोटीरः गलराजः । अथ वा 'गलो महतो' इति लोके प्रसिद्धः । स षट्सु मासेषु भवा पाण्मासिकी। षण्मासान् यावदित्यर्थः । मुक्ति 'भुगतउ' इति प्रसिद्धां केनापि कस्यापि पावें शुक्लद्रविणं न मार्गणीयम् अहमेव श्रीमदुक्तं यथेप्सितं द्रव्यं दास्या.. मीत्यधिपस्य प्रोक्त्वां या यात्रिकाणां यात्रा कार्यते सा मुक्तिरिति तां निर्माप्य कारयिः बा सिद्धगिरौ श्रीशत्रुजये भरतवत् ऋषभदेवनन्दनप्रथमचक्रवर्तिसंघपतेराभिरिवं यात्रिकर्यात्रां कर्तुमागतः संघजनैः समं सार्ध यात्रां व्यधाच्चकार । च पुनर्यः सूरिः सर्वदा यावजीवं पञ्चविकृतीस्तत्याज । अहासीजहो । सत्प्रेक्ष्यते-पञ्चानामक्षाणां समा. हारः पञ्चाक्षी पञ्चेन्द्रियाणि तां दमितुं यत्रयितुम् अथवा खवशीकर्तुं किमु । इति गर्भितोत्प्रेक्षा । पुनर्यस्य सूरेरुदये माहात्म्यप्रादुर्भावे समागमनसमये वा दुर्दशः कुपाक्षिकाः प्राणश्यन् पलायिताः । क इव । ग्रहा इव । यथा तरणे नोरुपये प्रहा. उपलक्षणानक्षताराः प्रणश्यन्ति ॥ रत्नानामिव रोहणोऽम्बुरुहिणी प्रेयानिव ज्योतिषां
विन्ध्याद्रिः करिणामिवामरगिरिः स्वर्भूरुहाणामिव । लब्धीनां वसुभूतिनन्दन इवाम्भोधिः सुधानामिव
श्रीमत्सूरिशतक्रतुर्भुवि चिरं जीयाद्गुणानां गृहम् ॥ १४८ ॥ श्रीमन्तो गणलक्ष्मीशालिनः शोभाभाजो वा ये सूरय आचार्यास्तेषु तेषां मध्ये वा अद्वैतेश्वर्यकलितत्वेन शतक्रतुरिन्द्र इव । इन्द्रः श्रीविजयदानसूरि वि पृथिव्यां चिरं गलितावधिकालं जीयाद्विजयताम् । किंभूतः । गुणानां शमदमादीनां गृहं वास: वेश्म । क इव । रोहण इव । यथा रोहणो रत्नाचलो रत्नानां मणीनां गृहम् । 'ये रत्नाचलवा. सिनो हि पुरुषास्तेषां न.रत्नोद्यमः' इत्युक्तेः । पुनः क इव । अम्बुरुहिणीनां प्रेयानिव यथा कमलिनीनां भर्ता भानुज्योतिषां किरणानां गृहम् । पुनः क इव । विन्ध्याद्रिरिव । यथा विन्ध्याचल: करिणां गजानां गृहं स्थानम् । पुनः क इव । अमरगिरिरिव । यथा देवानां पर्वतो मेरुः खर्भूरुहाणां कल्पवृक्षाणां स्थानम् । पुनः क इव । वसुभूतिनन्दन इव । यथा वसुभूतिनानो ब्राह्मणस्य पुत्रः श्रीगौतमखामी लम्धीनामक्षीणमहानसीप्रसुखाणां तपःसिद्धिविशेषाणां स्थानम् । पुनः क इव । अम्भोधिरिव । यथा समुदः सुधानां समुद्रमध्योत्पन्नत्वेन पीयूषाणां स्थानम् ॥

Page #250

५ सर्गः). हीरसौभाग्यम् । यं प्रासूत शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामनिमम् । तद्ब्राह्मी क्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु-. ___ क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गश्चतुर्थोऽभवत् ॥ १४९ ॥ इति श्रीसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि
महाकाव्ये श्रीमन्महावीरदेवपट्टपरम्परावर्णनो नाम चतुर्थः सर्गः ॥ तेन ब्राहया वाग्वादिन्याः क्रमौ सेवते आराधयतीत्येवंशीलेन विशेषेण आसामस्त्येन जन्मादिप्रारम्भं मर्यादीकृत्य वर्णनागोचरीकृते विरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये श्रीमन्महावीरपट्टपरम्परावर्णनो नाम चतुर्थः सर्गः अभवद्बभूव ॥ इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यकाव्यवृत्ती श्रीमन्महावीरदेवमारभ्य विजयदानसूरीन्द्रं यावत्पट्टपरम्परा
प्रादुर्भवनो नाम चतुर्थः सर्गः ॥
पञ्चमः सर्गः। आजगाम विहरन्स धरित्र्यां पत्तने विजयदानमुनीन्द्रः ।
राजहंस इव ज(सुतायाः प्रोल्लसत्कमलशालिनि नीरे ॥ १॥ अथ चतुर्थसर्गानन्तरं पञ्चमसर्गप्रारभ्भे स पूर्व व्यावर्णितखरूपो विजयदाननामा • मुनीन्द्रः साधुशको धरित्र्यां गुर्जरदेशविशेषोऽभिधानं तत्र विहरन् ग्रामानुग्रामं विच. रन् सुखं सुखेन विहारं कुर्वन् पत्तने अणहिल्लपाटकाभिधाने पुटभेदने आजगाम आगत्य समवमृतः । किंभूते पत्तने । प्रोल्लसन्ती वृद्धि प्राप्नुवन्ती कमला लक्ष्मीस्तया शालिनि शोभनशीले । तत्पुरुष ह्रखत्वम् । अथ वा प्रकर्षेण निरन्तरतया वासस्थानत्वादुल्लसन्ती हृष्यमाणा कमला श्रीयंत्र तथा शोभनशीले । क इव । राजहंस इव । यथा राजमरालो जडुसुताया गङ्गाया नीरे आगच्छति समायाति । किंभूते नीरे । प्रोल्लसन्ति विजृम्भमाणानि यानि कमलानि तैः शालते इत्येवंशीले शोभाकलिते । 'महानन्दसाराराजमरालायाहते नमः' इति सकलाहत्प्रतिष्टाने ॥
सांप्रतीनयुगजन्तुपवित्रीकर्तुरर्हत इव वतिभर्तुः ।।
आगमं श्रवणगोचरयित्वा नागरा हृदि ननन्दुरमन्दम् ॥ २ ॥ नागराः पत्तनश्राद्धजना हृदि हृदये अमन्दं बहु ननन्दु हृषुः । 'पारेचरणामन्दनन्दबखेन्दुः' इति नैषधे । किं कृत्वा । आगममागमनं श्रवणयोः कर्णयोगोचरयित्वा गोचरं विधाय । श्रुत्वेत्यर्थः । कस्य । व्रतिभतुर्विजयदानसूरेः । उत्प्रेक्ष्यते-सांप्रतीन आधुनिको

Page #251

१९०
काव्यमाला |
युगः: कलिकालः तस्य तस्मिन् वा ये जन्तवः प्राणिनस्तान् पवित्रीकर्तुः पावनीकरणशीलस्य । शीले तृञ् । अर्हतस्तीर्थकरस्येव ॥
व्याहृता मितमधु स्पृहयद्भिर्नागरैरुपगतैर्गणधारी । दानवारि मधुकृन्निकुरम्बैर्गन्धसिन्धुर इवैष नि (सिषेवे ॥ ३ ॥
● आगतैः समायातैर्नागरैः पत्तनसतजनैरेष विजयदानमूरि र्निषेवे (?) भेजे । किं कुर्वद्भिः । व्याहतं सूरिवचस्तदेवामितं प्रमाणरहितं मधु क्षौद्रं स्पृहयद्भिः । ' अमितं मधु तत्कथा मम श्रवणप्राघुणकीकृता जनैः' इति नैषधे । कैरिव । मधुकृन्निकुरम्बकैरिव । यथा भृङ्गगणैः गन्धेनोपलक्षितः सिन्धुरो वारणो गन्धहस्ती निषेव्यते । किं कुर्वद्भिः । दानवारि मदाम्भः काङ्क्षद्भिः ॥
सूरिशक्रपरिषत्कृतभूषैस्तद्गवेषणरसादनिमेषैः ।
वाक्सुधारसपिबैः पुरलोकैर्भूगतैरिव बभे सुरलोकैः ॥ ४ ॥
पुरलोकैर्नागरजनैर्बभे शुशुभे । किंभूतैः पुरलोकैः । सूरिशक्रस्याचार्यपुरंदरस्य परि वत्सभा । 'पर्षत्परिषदा सह' इति शब्दप्रभेदे । तत्र कृता निर्मिता भूषा शोभा यैस्तैः । पुनः किंभूतैः । तस्य सूरीन्द्रस्य अर्थाद्गुरुमुखस्य यङ्गवेषणं दर्शनं तस्य रसादनुरागान विद्यते निमेषो नेत्रनिमीलनं येषाम् । पुनः किंभूतैः । वाक् गुरोवाणी- सेव सुधारसोऽमृतनिःस्यन्दः तं पिबन्तीति । उत्प्रेक्ष्यते -- भूगतैः पृथ्वीप्राप्तैभूमौ समेतैर्वा पुरा देवी एवं जनास्तैरिव । तेऽपि शक्रसभाविहितशोभा निमेषरहिताः पीयूपपायिनश्च भवन्ति ॥ आत्मनामिव वतंसविधित्सात्युत्सुकैर्विकच कोकनदेन । पौरमौलिभिरचुम्ब्यत सूरेः संमदात्पदयुगं युगबाहोः ॥ ५ ॥ पौरमौलिभिर्नागरोत्तमाङ्गैः संमदादानन्दात्सूरेर्विजयदानगुरोः पदयुगं चरणद्वन्द्वमचुम्ब्यत । पदयोर्नम्रीभूतः इत्यर्थः । किंभूतस्य गुरोः । युगवद्धृसर इव दीघौं बाह यस्य । आजानुबाहुत्वादिदं विशेषणम् । उत्प्रेक्ष्यते - आत्मनां स्वेषां विकचेन स्मितेन कोकनदेन रक्तोत्पलेन वतंसस्य शेखरस्य या विधित्सा कर्तुमिच्छा तत्रातिशयेन उत्सु कैरुत्कण्ठितैरिव । ' वष्टि भागुरि:-' इति सूत्रेण अवोपसर्गस्याकारस्य लोपः ॥ इति गुरोः परागमनवन्दने ॥
आगमं गणधरस्य कुमारो ज्ञातवानथ मिथो जनवाग्भिः । कोकपोत इवं नक्तविरामे ताम्रचूडवचनैस्तपनस्य || ६ ||
अथ गुरोरागमनानन्तरं पूर्वव्यावर्णितस्वरूपो हीरकुमारो मिथः परस्परं जनानां नागरिकलोकानां वाग्भिर्वचनरचनाभिर्गणधरस्य विजयदानसूरेर्गच्छनायकस्यागमं पत्तनोपाश्रयसंसरणं ज्ञातवान् बुबुधे । क इव । कोकपोत इव । यथा चक्रवाकबालकः नक्तविरामे निशात्यये ताम्रचूडानां कुक्कुटानां वचनैर्भाषितैस्तपनस्यागममुदयं जानाति ॥

Page #252

५ सगेः] हीरसौभाग्यम् ।
१९१ बालसाल इव कोरकभूषामुद्वहन्वपुषि कण्टकलेखाम् । • तं मुदा नमसितुं स्पृहयन्सोऽध्यास सारथिसनाथरथाकम् ॥ ७ ॥ ___ स होरकुमारः सारथिना सूतेन सनाथ: संयुक्तो यो रथः स्यन्दनस्तस्याङ्कमुत्सङ्गम् । मध्यमित्यर्थः । अध्यास अधिरोहति स्म । किं कुर्वन् । स्पृहयन् कासन् । किं कतुम् । तं गुरुं नमसितुं नमस्कर्तुम् । 'नमसितुमना यनाम स्थाननाम न पूषणम्' इति नेपधे । कया । मुदा हर्षेण । किं कुर्वन् । वपुषि शरीरे कण्टकलेखां रोमाञ्चराजीम् । 'रोमानः कण्टको रोमविकारो रोमहर्षणम्' इति म्याम् । उद्वहन् धारयन् । क इव । बालसाल इव । यथा नवतरुः कोरकाणां कलिकानां मञ्जरीणां भूषां शोभामुद्वहते॥
रंहसास्य मनसो विभुवीक्षोत्कण्ठितस्य दधता किमु मूर्तिम् ।
संचरन्पथि रथेन स तेन प्राप्तवानुपमुनीन्द्रनिकेतम् ॥ ८॥ । स हीरकुमारस्तेन पत्तनागमनसमये व्यावर्णितेन रथेन शताङ्गेन पथि पत्तनमध्य. मार्ग संचरन् प्रचलन्नुपमुनीन्द्रनिकेतं गुरोरुपाश्रयसमीपं प्राप्तवान् समायातः । उत्प्रे. श्यते-मूर्ति शरीरं दधतां विभ्रता विभोः सूरेवीक्षा दर्शनं तत्रोत्कण्ठितस्यात्युत्सुकितस्यास्य कुमारस्य मनसश्चित्तस्य रंहसा वेगेनेव रथेनेत्यसावुत्प्रेक्षा ॥
म्यन्दनान्मणिहिरण्यवरेण्यश्रीजुषः प्रमदमेदुरिताङ्गः ।
स्वर्गिवर्ग इव नाकिविमानादुत्ततार भुवि हीरकुमारः ॥९॥ हीरकुमारः स्यन्दनाद्रथाद्भुवि पृथिव्यामुत्ततार उत्तरति स्म। गुरुं वन्दितुमिति शेषः । किंभूतः कुमारः । प्रमदेन हर्षेण मेदुरितं पुष्टिप्राप्तं पुष्टं जातं वा अङ्गं शरीरं यस्य । स्यन्दनात्कस्मात्क इव । नोकिविमानात् स्वर्गिवर्ग इव । यथा देवयानाद्देवव्रजो भूमौ उत्तरसामवशरणस्थं जिनं नन्तु मिति शेषः । किंभूताद्रथाद्विमानाच्च । मणिभी रत्नैर्हिरण्यैः मुत्र गेवरेण्या प्रकृष्टां श्रियं जुषन्ते सेवते इति ॥ : . सूरिवऋविधुवीक्षणजन्मानन्ददुग्धनिधिफेन इवोद्यन् ।
चन्द्रिकाच्छुरितरुग्दशनानामानने स्मितमनेन वितेने ॥ १० ॥ .. अनेन हीरकुमारेण आनने स्वमुखे स्मितमीषद्धसितं वितेने विदधे चक्रे । किंभूतं स्मितम् । दशनानां दन्तानां चान्द्रकया दीप्त्या छुरिता व्याप्ता । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति । तथा 'चन्द्रच्छुरितं वपुः' इति पाण्डवचरित्रे । रुकान्तिर्यम्य तत् । उत्प्रेक्ष्यते-उद्यन् प्रकटीभवन् सूरेविजयदानगुरोर्व मुखमेव विधुश्चन्द्रस्तस्य वीक्षणाद्दर्शनाचन्मोत्पत्तिर्यस्य तादृशो य आनन्दो हर्षः स एव दुग्धनिधिः क्षीरसमुद्रस्तस्य फैनो डिण्डीर इव ॥
सुरिराजचरणाम्बुजयुग्मे नेमुषो मुखममुष्य बभासे । आगतो मिलितुमत्र वसन्ती जामिमात्मन इव श्रियमिन्दुः ॥ ११ ॥

Page #253

१९२
काव्यमाला।
अमुष्य हीरकुमारस्य मुखं वदनं बभासे राजते स्म । अमुष्य किं चक्रुषः । नेमुषः प्रणतस्य । क्व । सूरिराजस्य विजयदानमुनीन्द्रस्य चरणौ पादावेवाम्बुजे कमले तयो. युग्मे द्वन्द्वे । उत्प्रेक्ष्यते-अत्र गुरुपादाम्बुजे वसन्तीं नित्यस्थायुकां वासिनीमात्मनः खस्य जामि भगिनीं श्रियं लक्ष्मी मिलितुमिन्दुश्चन्द्र इवागतः समायातः । हीरकुमारवदनस्य पार्वणरोहिणीरमणस्य समानत्वादियमुपमा । चन्द्रलक्ष्म्योयोरपि समुद्रोत्पन्नत्वेन भ्रातृ. भगिन्योर्व्यवहारः । 'रत्नाकरस्तव पिता कमले निवासो भ्राता सुधामयतनुः पतिरादिदेवः । किं देवि केन कमले वद शिक्षितासि सारङ्गशृङ्गकुटिलानि विचेष्टितानि ॥ इति सूक्ते॥
भाति तत्पदरजोऽस्य ललाटे पर्वमेव तिलकं कृतमेतत । त्वय्यथ त्वरितमेव समेप्ये भाषितुं किमिति तत्पदलक्ष्म्या ॥ १२ ॥ ..
तस्य गुरोः पदस्य चरणग्य रजो रेणुः अस्य हीरकुमारस्य भाले ललाटपट्टे राजते । उत्प्रेक्ष्यते-तत्पदलदम्या विजयदानसूरिपट्टश्रिया इत्यमुना प्रकारेण भाषितुं वक्तुं पूर्व प्रथममेव एतत्प्रत्यक्षलक्ष्यं किमु तिलकं विशेषकं कृतं रचितमिव । इति किं यत् अथ एतस्मात्सूरेः सकाशादहं त्वयि विषये त्वरितं शीघ्रमेव समेष्ये समागमिष्यामि समेष्ये । अयम् 'ईडच्' गौ दिवादिको धातुरात्मनेपदी च ॥
तस्य लोचनपथे पृथुकेन्द्रस्तस्थिवानथ यथासनमेषः । सक्रियेव विधिना परिषत्सा तेन कांचिदपुषच्च विभूषाम् ॥ १३ ॥
अथ वन्दनविधेरनन्तरम् एष हीरकुमारलक्षण: पृथुकेन्द्रः कुमारपुरंदरस्तस्य सूरे. लोचनयोनयनयोः पथे मार्गे । पथशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'यथा क: पथः स्मृतः' इति । 'तथापथः पथि स्मृतः' इति शब्दप्रभेदे । नकारान्तो वायम् । तत्र टाडका इति डप्रत्ययः । गुरोरणे इत्यर्थः । तस्थिवानुपविष्टः । कथम् । यथासनं यथास्थानम् आस्यते उपविश्यते अस्मिन् प्रदेशे इत्यासनम् । पुन:-~सा परिषत् सभा तेन हीरकुमारेण कांचिदपूर्वी विभूषां शोभामपुषत् पुष्णाति स्म । केव । सत्क्रियेव । यथा शोभनमनुष्टानं विधिना शास्त्रोक्तप्रकारेण कृत्वा शोभते ॥ इति हीरकुमारागमनगुरुवन्दने ।
देशनां शमवतां शतमन्युः स प्रबोधयितुमङ्गिसमाजम् । प्रादिशद्वरयिता वसतीनां कौमुदीमिव वनं कुमुदानाम् ॥ १४ ॥
स महावीरपट्टपरम्परायातो विजयदानसूरिः नामा शमवतामुपशमिनां साांधून मध्ये शतमन्युः शतक्रतुः शक्रः देशनां धर्मोपदेशं प्रादिशद्ददौ । व्याख्यानं करोति स्मेत्यर्थः । किं कर्तुम्। अङ्गिनां भव्यप्रगणिनां समाज सभां प्रबोधयितुं धर्म स्थापयितुम् । क इव । वरयितेव । यथा वसतीनां रात्रीणां कान्तश्रन्द्रः कुमुदानां कैरवाणां वनं काननमाकर वा प्रतिबोधयितुं विकाशयितुं कौमुदीं चन्द्रिका प्रदिशति । विस्तारयतीत्यर्थः ॥

Page #254

१९३
५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
इन्द्रवारणमिवेयमसारा संसृतिः कृतदुरन्तविकारा ।
पकिलावट इवात्र निममा निर्गमेन भविनः प्रभवन्ति ॥ १५ ॥ भो भव्याः, इयं संसृतिः संसार इन्द्रवारणनाम कटुकं फलं तद्वदसारा । इन्द्रवारणफलं हि बहिर्दश्यमानं रम्यं परंमध्ये निःसारम् अतिकटुकतया केनापि खादितुमशक्यत्वाद्विष. फलवत् तथा संसृतिरपि । किंभूता संसृतिः । कृतो निष्पादितो दुर्दुष्टोऽनन्तदुःखदा. यकत्वेन अन्तोऽवसानं यस्य तादृशो विकारो विकृतिर्यया । फलमपि दुष्टविकृतिकृत् । तथा अत्र संसारे निममा ब्रूडिताः । पतिता इत्यर्थः । भविनो जीवा निर्गमे निःसरणे विषये न प्रभवन्ति नैव समर्थीभवन्ति । निगोदादिष्वनन्तपुद्गलपरावर्तकर्तृत्वेन । क. स्मिन्निव । पतिलावट इव । यथा जम्बालजालाकलितकूपे निममा निमज्य स्थिता जन्तवो निर्गन्तुं न प्रभवन्ति ॥
नारकादिगतयोऽत्र चतस्रः संस्फुरन्त्यसुमतामिव पुर्यः ।
सन्ति भूपतिपथा इव लक्षा योनयश्चतुरशीतिरमूषु ॥ १६ ॥ भो भव्याः, अत्र संमृती असुमतां जन्तूनां चतस्रश्चतुःसंख्याका नारकादिगतयः । 'नरकस्तु नारकः स्यानिरयो दुर्गतिश्च सः' इति हैम्याम् । आदिशब्दात्तिर्यड्नरसुरलक्षणा गतयो गमनस्थानानि संस्फुरन्ति प्रकाशीभावं भजन्ति । का इव । पुर्य इव । यथा जन्तूनां वासस्थानां नगर्यो दृशन्ते । पुनरमूषु चतुर्गतिषु चतुरशीतिलक्षा योनयो जीवानामुत्पादस्थानकानि सन्ति वर्तन्ते । क इव । भूपतिपथा इव । यथा नगरीषु चतुरशीतिप्रमाणा राजमार्गा भवन्ति । 'चतुराशी चहुटा' इति लोकप्रसिद्धिः ॥ ___ मर्त्यजन्मनगरीमधिगत्य प्राणिनो भ्रमिवशेन कथंचित् । . दर्शनादिवरवस्त्वनवाप्तेरायुरेव धनवत्क्षपयन्ति ॥ १७ ॥ प्राणिनो जीवा दर्शनं सम्यक्त्वमादी येषां देशविरतिसर्वविरतिप्रमुखाणां वरवस्तूनां प्रधानपदार्थानामनवाप्तेरलाभात् धनवदर्थानीवीद्रव्यमिवायुजीवितकालमेव क्षपयन्ति निष्ठापयन्ति । किं कृला । भ्रमिवशेन भवपरम्परारण्यपरिभ्रमणप्रकारेण कथंचि. दृशदृष्टान्तैर्महता कष्टेन कृला मर्त्यजन्म मनुष्योत्पत्तिर्नाम नगरीमधिगत्य प्राप्य । 'अ. धिगत्य जगत्यधीश्वरात्' इति नैषधे । अधिगत्य । लब्ध्वा इत्यर्थः ॥
निर्गतायुरखिलद्रविणास्ते रङ्कचन्नरकवर्म भजन्तः।
हा दुरागतदशा अशरण्या नित्यदुःखमनुभूय म्रियन्ते ॥ १८ ॥ हा इति खेदे । ते पूर्वोक्ताः प्राणिनः न विद्यते शरणागतसाधुः रक्षिता पालयिता वा येषां ते अशरण्या । शरणरहिता इत्यर्थः । तथा दुर्दुष्टा शोचनाही आगता दशा अवस्था येषां तादृशाः सन्तो नित्यमनिशं दुःखं क्लेशपरम्परामनुभूय विवध प्राप्य था नियन्ते । किं कुर्वन्तः । निर्गतं निष्टितं क्षयं प्राप्तमायुजीवितकालत देवाखिलं

Page #255

१९१
काव्यमाला।
समस्तं द्रविणं धनं येभ्यो येषां वा तथाविधाः सन्तो नरकस्य दुर्गतवर्ममार्ग भजन्ते आश्र'यन्ते। किंवत् । रकवत् । यथा द्रमकानिधापितसमस्तखधनाः सन्तो मार्ग नगर• ध्वानं भजन्तः केनचिदप्यकृतरक्षा दुष्टावस्थापतिता नित्यमनुभूय म्रियन्ते ॥
धर्ममार्हतमतो जनिमन्तो यानपात्रमिव संग्रहयध्वम् । - तस्थुषी भवपयोनिधिपारे मुक्तिनामनगरी च जिहीध्वम् ॥ १९ ॥ हे जनिमन्तो भव्याः, अतोऽस्मात्कारणाद्यानपात्रं वहनमिवाईतं ज़िनप्रणीतं धर्म सं. ग्रहयध्वम् । धर्मसंग्रहं कुरुतेत्यर्थः । 'ग्रहाति ग्रहयते लाति' इति क्रियाकलापे ग्रहणार्थाः क्रियाः । पुनयूयं भवन्तः भवः संसारः स एव पयोनिधिरगाधत्वात्समुद्रः तस्य पारे परस्मिंस्तटे तस्थुषी स्थितिमती मुक्तिः सिद्धिरेव नाम यस्यास्तादृशीं नगरी जिहीध्वं गच्छत । यानपात्रसंग्राहिणो जना हि पाथोपियरपारपुरीमासादयन्तीति स्थितिः ॥
द्वे महोदरपुरस्य पदव्यौ प्रध्वरा च विषमा च जिनोक्ते । ।
आदिमा ननु महाव्रतनामा पश्चिमा पुनरणुव्रतरूपा ॥ २० ॥ • भो भव्याः,महोदयपुरस्य मुक्तिनामनगरस्य द्वे उभे पदव्यौ मार्गो स्त: भगवता कथितौ वर्तेते । द्वे के । एका प्रध्वरा सरला च, पुनरपरा विषमा कुटिला । तत्र द्वयोर्मध्ये आ. दिमा पदवी प्रथमो मार्गः ननु निश्चितं महान्ति सर्वसावद्यव्यापारनिषेधरूपाणि । सर्वप्राणातिपातविरमण-सर्वमृषावादविरमण-सर्वादत्तादानविरमण-सर्वभैथुनविरमणसर्वपरिग्रहविरमण-इति पञ्च महाव्रतानीति नाम यस्याः सा,। 'साक्षादप्सरसो विमानकलितव्योमान एवाभवान्' इति नैषधे । तेन महाव्रतनामा इति प्रयोग: । पुनः पश्चिमा तयोरन्तिमा अणुव्रतानि देशविरतिभाजाम् । स्थूलप्राणातिपातविरमणस्थूलमृषावादविरमण-स्थूलादत्तादानविरमण-खदारसंतोषपरस्त्रीविधवावेश्याकन्याविरमण-स्थूलपरिग्रहपरिमाण-दिग्विरमण-भोगोपभोगविरमण-अनर्घदण्डविरमण-सामायिकवत-देशावगासिक-पौषधोपवासव्रत-अतिथिसंविभागव्रतरूपाणि द्वादशसंख्याकानि रूपं यस्याः सा ॥
तर्णमस्ति यदि तत्र यियासा प्रध्वरे पथि ततः प्रयतध्वम् ।
सौगतोदितपदार्थ इवास्ते यद्भवः स्फुरदशाश्वतभावः ॥ २१ ॥ भो भव्याः, यदि भवतां तत्र महोदयपुरे तूर्ण शीघ्रं यियासा गन्तुमिच्छास्ति वर्तते, ततस्तहि प्रध्वरे साधुमार्गरूपे सरले पथि पदव्यां प्रयतध्वं प्रयत्नं कुरुध्वम् । यद्यस्माकारणात् भवः संसारः स्फुरन् प्रकटीभवन् अशाश्वतभावः विनश्वरता यत्र एतादृश आस्ते । क इव । सौगतादिपदार्थ इव । यथा बौद्धकथितवस्तुव्रजे 'सर्वे क्षणिकम्' इति वाक्यात यावत्पदार्थसार्थे अनित्यता वर्तते ॥

Page #256

५ सर्गः
हीरसौभाग्यम् । अनित्यतामेव दर्शयति
सांध्यराग इव जीवितमस्ते यौवनं च सरितामिव वेगः ।
यत्क्षणेव कमला क्षणिकेयं तत्त्वरध्वमनिशं जिनधर्मे ॥ २२ ॥ यत्कारणात् सांध्यरागः संध्यासमयसंबन्धी रागः उपलक्षणानीलपीतकृष्णवतरक्ताभ्रिकाप्रकरस्तद्वजीवितम् । यथा संध्याग: क्षणात् प्रध्वंसं भजते तथा जीवितव्यमपीति । च पुनयौवनं तारुण्यं सरितां प्रावृषेण्यनदीनां वेग इवास्ति । यथा नदीनां पूरं त्वरितं प्रयाति। यतः 'यौवन जाइ वेगिनदी युंजलपाइ इन्दचन्दनागेन्द कहो कुण थिट रहइ' इति सूतोकेः । तथा यौवनमपि । पुतत्कारणात् इयं कमला लक्ष्मीः क्षणेव वेद्युदिव क्षणशब्दो वेश्मरत्नशान्तिचरित्रेऽस्ति । क्षणिका क्षणमात्रस्थायुका । 'करिकर्णचला कमला' इति वचनात् । तत्कारणादनिशं जिनधर्मे त्वरध्वं त्वरां कुरुध्वम् । शीघ्र जिनधर्ममेव कुरुतेत्यर्थः ॥ इति गुरुदेशना ॥
भारतीमिति निशम्य शमीन्दोः कल्पिताप्लव इवामृतकुण्डे ।
उल्लसत्पुलकपल्लविताङ्गश्चेतसीति विततर्क कुमारः ॥ २३ ॥ कुमारो हीरनामा चेतसि खमनसि इति वक्ष्यमाणं वितर्के चिन्तयामास । किंभूतः कुमारः। उल्लसन् प्रकटीभवन् यः पुलको रोमाञ्चस्तेन पल्लवितमङ्गं वपुर्यस्य । उत्प्रेक्ष्यतेअमृतस्य सुधायाः कुण्डे कल्पितः कृतः आप्लवः स्नानं येन तादृश इव । किं कृत्वा । शमीन्दोर्मुनिचन्दस्येत्यायुक्तप्रकारेण भारती वाणीम् । देशनामित्यर्थः । निशम्य श्रुत्वा ॥
अस्ति कश्चन न कस्यचनापि भ्रातृपुत्रपितृमित्रजनादि ।
संसृतौ क्षणिकतां कलयन्त्यां नानुयाति परलोकजुषं यत् ॥ २४॥ कस्यचनापि पुंसो भ्राता बन्धुः, पुत्रः सुतः, पिताजनकः, मित्रं सुहृत्, जनः कुटुम्ववर्गः, स आदौ पूर्व यस्य तादृक्कश्चिन्नास्ति यत्कारणात् क्षणिकतां क्षणमात्रस्थायित्वं 'जे पुवढे दिहा ते अवरहे न दीसन्ति' इति वचनात् क्षण विध्वंसिभावं कलंयन्त्यां दधयां संसृतौ संसारे परलोकजुषं भवान्तरभाजं खजनं कोऽपि नानुयाति न पश्चात्पृष्ठे वा ब्रजति । अन्यस्मिन् भवेन कोऽपि सार्ध याति । एक एव जीवो यातीत्यर्थः । यतः परलोकजुषां खकर्मभिर्गतयो भिन्नपथा हि देहिनाम्' इति रघौ ॥ ... वल्लभीभवति यद्भवभाजां खार्थ एव न तथात्र परार्थः ।
पर्वणीन्दुरपि पङ्कजपाणिं यात्यसौ वसुकृतेऽपरथा नो ॥२५॥ यत्कारणादत्र जगति भवभाजां जन्तूनां यथा येन प्रकारेण खार्थ एव केवलं निजकार्थमेव वल्लभीभवति इष्टो जायते, तथा तेन प्रकारेण प्राणिनां परेषामर्थः अन्यकृत्यं न वल्लभः स्यात् । उक्तमर्थ दृष्टान्तेन द्रढयति--असा प्रत्यक्षो महत्सु विख्यातिमान् इन्दुश्चन्द्रोऽपि पर्वणि अमावास्यायां वसुकृते रत्नकृते । वसु कान्तिधनयोः । तदर्थ

Page #257

१९६
काव्यमाला।
पङ्कजपाणि सूर्य प्रतिभानुपाणे याति । क्षीणश्चन्द्रः पर्वणि भास्करपार्श्वे गला कान्ति. मादायाभ्युदयते इति कविसमयः । अपरथा अन्यसमये अर्थे मृते स्वाभ्युदये संजाते न कदाचिद्गच्छति । एवमन्योऽपि कमलाङ्कितकरं धनिनं प्रति द्रव्यार्थ प्रयाति । कार्य मृते तत्पार्श्वमपि नोपैति । तस्मात्कोऽपि कस्यापि नास्ति । 'प्रकारवचने थाल्' । . 'सामान्यस्य भेदको विशेष प्रकारस्तद्वृत्तेः किमादेस्थाल् स्यात् सर्वप्रकारेण इति सर्वथा इतरथा अपरथा' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ॥
कार्यकाल इतरोऽपि नरेणादीयते तदनु मुच्यत एव । विभ्रमाय विधृतो हृदि हारो हीयते रहसि सोममुखीभिः ॥२६॥ . नरेण मनुष्येण कार्यकाले खकृत्यसमये इतरोऽप्यन्योऽपि खकार्यकृते आदीयते. खीक्रियते । तदनु कार्यकरणानन्तरं सृते कृते मुच्यते त्यज्यत एव । उक्तमर्थमन्त-: रेण दृढीकरोति-सोममुखीभिः स्त्रीभिः विभ्रमाय विलासार्थ शोभाकृते वा हृदि वक्षसि . हृदये धृतः परिहितो हारो मुक्ताकलापो रहसि सुरतक्रीडाकरणसमये । 'संभोगश्च रहो रतिः' इति हैम्याम् । हीयते उत्तार्यते हृदयात् पृथक्रियते । ततः सर्वेषां स्वार्थ एवाभीष्टः॥
जन्मिनामयमकृत्रिममित्रं श्रेयसे तदुदयेजिनधर्मः। .
वैभवाय परिशीलनभावं लम्भितः क्षितिशशीव कृतज्ञः ॥ २७ ॥ तत्कारणात् असारे संसारे अयं स्वर्गापवर्गसाधकत्वेन प्रसिद्धः अकृत्रिममित्रं खाभाविकसुहृत् जिनोक्तो भगवत्प्रणीतो धर्मः परिशीलनभावमुपासनागोचरतां लम्भितः प्रापितः सन् श्रेयसे ऐहलौकिकमुक्तिकृते च उदयेत् प्रकटीभवेत् । किंभूतः । कृतं निर्मितं जानातीति कृतज्ञः । क इव । क्षितिशशीव । यथा कृतज्ञो नृपः सेवितः सन् वैभवाय विभूतिकृते भवेत् ॥
स्वानुजन्मभगिनीकुलवृद्धानाददे तदनुयुज्य तपस्याम् ।
पारलम्भनविभुर्भववाधैर्यत्तरीव नियमस्थितिरेषा ॥ २८ ॥ यत्कारणादेषा मुक्तिनगरप्रध्वरप्रद्धतिः प्रसिद्धा नियमे पश्चमहाव्रतादिमूलगुणोत्तरगुणसम्यक्पालनरूपे यावजीवावस्थानं नियमस्थितिदीक्षा तरीव नौरिव संसारसमुद्रस्य पारलम्भने परतटप्रापणे विभुः समर्था आस्ते । 'तां तृतीयपुरुषार्थवारिधेः पारलम्भनतरीमरीरमत्' इति नैषधे । तत्कारणात् खो ज्ञातिवर्गः । अनुजन्मा कनीयान् श्रीपालाख्यभ्राता राणीविमलासख्ये द्वे भगिन्यौ जामी कुलवृद्धान् गोत्रमहत्तराननुयुज्य पृष्ट्या अहं तपस्यां संयममाददे गृह्णामि ॥ इति हीरकुमारस्य संसारासारताविचारः ॥
सूरिसिन्धुरपुरः स कुमारो व्याजहार मनसीति विमृश्य । दन्तकान्तिमुचुकुन्दसुमैस्तत्पादयोरिव सृजन्नुपहारम् ॥ २९ ॥

Page #258

५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
१९७
स हीरकुमारः मनसि स्वचित्ते इति पूर्वोक्तं विमृश्य विचार्य सूरिषु सिन्धुरः शौण्डीरत्वेन गज्ञस्तस्य पुरोऽग्रे व्याजहार वदति न्म । उत्प्रेक्ष्यते - दन्तानां कान्तय एव मुचकुन्दा द्रुमविशेषास्तेषां सुमैः पुष्पैस्तस्य सूरेः पादयोश्चरणयोरुपहारं पूजाम् । 'पूजार्हणासपर्यार्चा उपहारवली समौ' इति हैम्याम् । सृजन् कुर्वन्निव ॥
प्राप्य तावककरादिह दीक्षामाहितायतिहितामिव शिक्षाम् । सेवितुं चरणतामरसं ते मानसं मुनिप कामयते मे ॥ ३० ॥
हे मुनिप सूरीन्द्र, ते तव चरणतामरसं पादपद्मं सेवितुं मे मम मनः कामयते वाञ्छति । किं कृत्वा । इहास्मिन्नेव समये तावकात् त्वदीयात्करात् पाणेक्षां प्राप्य समासाद्य । उत्प्रेक्ष्यते—आहितं स्थापितमायतौ उत्तरकाले हितं पथ्यं यया तादृशीं शिक्षामिव ॥
एवमुक्तवति हीरकुमारे सूरिशीतकिरणः स्म गृणाति । मथ्यमानंमकराकररावं ह्रेपयन्निव गभीरविरावैः ॥ ३१ ॥
सूरिषु मध्ये शीतकिरण: सौम्यगुणेन चन्द्रो गृणाति स्म बभाषे । कस्मिन् सति । एवममुना प्रकारेण उक्तवति कथितवति हीरकुमारे सति । उत्प्रेक्ष्यते - सूरिर्गभीरविरावैर्मन्द्रध्वनिभिर्मथ्यमानो नारायणेन मन्दरगिरिणा विलोड्यमानो यो मकराकरः समुद्रस्तस्य रावं गम्भीरनिर्घोषं लजयन् लज्जायुक्तं कुर्वन्निव ॥
मा कृथाः क्वचन तत्प्रतिवन्धं बान्धवस्वजनमित्रजनेषु । गन्धवाह इव भूधरसिन्धुग्रामसीमपुर भूमिधुनीषु ॥ ३२ ॥
हे कुमार, यद्येवं तवाशयस्तत्तदा तर्हि क्वचन केष्वपि बान्धवा भ्रातरः खजनाः सगोत्राः ज्ञातयः, मित्राणि सुहृदः, तत्प्रमुखेषु जनेषु लोकेषु प्रतिबन्धं ममत्वेन स्नेहेन कृत्वा संसारे स्थायिभावं मा कृथा मा कुर्याः । क इव । गन्धवाह इव । यथा वायुर्भूधराः पर्वताः, सिन्धवः समुद्राः, ग्रामाः संनिवेशा:, सीमा ग्रामनगरसमीपबहिः प्रदेशाः, पुराणि नगराणि, भूमयोऽखिलवसुंधरा, धुन्यो नयः, तासु प्रतिबन्धं न विदधाति ॥ यैरवर्धि जिनधर्मसुरद्रुः पूर्वजन्मनि जनैरिह तेषाम् । तद्दलानि कमलाकमलाक्षी सार्वभौमपदवीप्रमुखानि ॥ ३३ ॥ तत्सुमानि सुरवैभवलम्भः कीर्तयः परिमलोऽप्यदसीयः । सिद्धिमुग्धमृगदृक्परिरम्भारम्भणानि पुनरस्य फलानि ॥ ३४ ॥
(युग्मम्)
हीरकुमार, यैर्जनैः पूर्वजन्मनि प्राचीने भवे जिनधर्मरूपः सुरद्रुः कल्पवृक्षोsa वृद्धि प्रापितः तेषां जनानामिह जन्मनि कमला लक्ष्मीः । अथ च कमला श्रीस्तत्तल्या कमलाक्षी अरविन्दलोचना स्त्री, यया परिणीतमात्रया गृहे चागतया सत्या

Page #259

१९८
काव्यमाला।
सर्वतः सौधधनधान्यद्विपदचतुष्पदादिभिः परिपूर्यते सा लक्ष्मीसदशा पद्माक्षी तथा सार्वभौमः सर्वस्या भूमेरीश्वरश्चक्रवर्ती तस्य पदवी एताः प्रमुखाः आदिमाः प्रकृष्टा वा येषु तादृशानि तस्य सुरद्रोदलानि पत्राणि सन्ति । तथा सुराणामुपलक्षणादिन्द्रादीनां वैभवानां संपदा लम्भः प्राप्तिः सा तस्य सुमानि पुष्पाणि । 'प्रसूनं कुसुमं सुमम्' इति हैम्याम् । तथा कीर्तयः सुरासुरनरखेचर किंनरमिथुनगीयमानयशांसि अपि पुनरस्यायमदसीयः परिमल: आमोदः सौरभम् । तथा सिद्धयो लघिमा, वशिता, ईशत्वम्, प्रा. काम्यम् , अणिमा, महिमा, यत्र कामावसायित्वम् , प्राप्तिः, इत्यष्टौ अन्या अपि मत्रत.
विद्यातपःशक्तिप्रमुखाः सिद्धय एव मुग्धमृगदृशो रम्याङ्गना । अथ वा सिद्धिर्म क्तिरेव प्रधानवधूस्वाभिस्तया वा सार्धमालिङ्गनानि परिरम्भणानि भासादनानि वेषामारम्भाः प्रक्रमास्तानि पुनरस्य कल्पद्रोः फलानि वर्तन्ते ॥
धर्म एव मनुजैरिह मन्त्रः सार्वकामिक इवैष निषेव्यः। . .
येन वाङ्मनसपारगतं यत्तत्करोति करसात्तरसासौ ॥ ३५ ॥ . इह जन्मनि मनुजैर्मानवैरेष पूर्वव्यावर्णितखरूपः धर्म एव निषेव्यः सेवनीयः मा. राध्यः । क इव । मन्त्र इव । यथा कैश्चित्पुभिर्विनर्यादिना प्रसन्नीभवद्गुरुप्रदत्तः स. र्वान् समस्तान् कामान्मनोभिलषितान् करोति पूरयतीति सार्वकामिको मन्त्री निषे. व्यते सम्यगुपासनागोचरीक्रियते । येन कारणेनासौ धर्मो यद्वस्तु वायनसयोः पारगतं वचनमनसोर्गोचरातीतं यत्र पदार्थे वाचो मनसश्च गोचरो न भवति तदपि वस्तु तरसा शीघ्रं करसात्करप्राप्तं करोति । 'का नाम तत्र चिन्ता प्रभवति पुरुषस्य पौरुषं यत्र । वाड्यनसयोरविषये विधी च चिन्तान्तरं किमिह ॥' इति चम्पूकथायाम् ॥ इति कुमारमुद्दिश्य गुरुवाक्यम् ॥
तां निपीय मुनिवासववाचं स्मेरदृक्प्रबुबुधे स कुमारः ।
कैरवोत्कर इव स्मितकोशश्चन्द्रिका कुमुदिनीरमणस्य ॥ ३६ ॥ स कुमारः प्रवुबुधे प्रतिवुद्धः । किंभूतः । स्मेरदृक् हर्षेण हसितनयनः । तो पू. वोक्को मुनिवासवस्य सूरीन्द्रस्य वाचं वाणी निपीय सादरं श्रुत्वा पीत्वा । क इव । करवोत्कर इव । यथा कुमुदिनीरमणस्य विधोश्चन्द्रिका ज्योत्स्ना निपीय कुमुदप्रकरः प्रबुध्यते विकाशं लभते । किंभूतः । स्मिता विकसिताः कोशाः कुङ्मला यस्य ॥
निश्चिकाय विनयानतकायस्तत्पुरः शिशुशशी स्वतपस्याम् ।
शंभुसुध्रुव इवाम्बुजनाभः प्रत्यगाच भवनं निजजामेः ॥ ३७॥ शिशुशशी कुमारचन्द्रः तस्य सुरेः पुरोऽप्रे खस्यात्मनस्तपस्यां दीक्षाग्रहणं निश्चिकाय अहमवश्यं श्रीमत्पार्श्वे परिव्रजां गृहीष्यामिति निश्चयं कृतवान् । किंभूतः । विनयेन आ सामस्त्येन नतो नम्रीभूतः कायः शरीरं यस्य । च पूनर्निजजामेविमलाया भवनं गृहं प्रत्युजगाम । क इव । अम्बुजनाभ इव । यथा कृष्णः शंभुसुभ्रवः पार्वत्या

Page #260

। सर्गः]. हीरसौभाग्यम् ।
१९९ भवनं प्रति गच्छति । भवानी हि कृष्णभगिनीति कविसम् यः । 'भवानी कृष्णमेनाकवसा' इति हैम्याम् । अम्भोजनाभः अम्बुजनाभः इत्यादयः प्रयोगाः पाण्डवचरित्रे सन्तीति ।। इति विजयदानसूरिपुरो हीरकुमारस्य दीक्षाग्रहणनिश्चयकरणम् ॥
इच्छता हृदि महोदयलक्ष्मीसङ्गतिमिव जैनतपस्याम् ।
भाष्यते स्म भवनं प्रविभूष्यानेन भावयतिना निजजामिः ॥३८॥ अनेन निजजामिः खभगिनी भाष्यते स्म भाषिता वादिता । अनेन किंभूतेन । भा. वेन परिणामेन यतिना साधुना । अथ वा भावे आशये मनति यतित्वं चारित्रमस्येति तेन भावयतिना । किं कृत्वा भाषिता । भवनमर्थाद्भगिनीभवनं प्रकर्षेण विभूष्य शोभां नीत्वा गृहे आगत्येत्यर्थः। अनेन किं कुर्वता। जिनानां तीर्थकृतामियं जैनी तपस्यां दीक्षा. मर्थाद्रहीतुमिच्छता हृदये वाञ्छता । उत्प्रेक्ष्यते-महोदयलक्ष्या मुक्तिश्रिया महाभ्युदयसंपदो वा सङ्गे संगमे मिलने दूतिमिव संदेशहारिकामिव । 'तस्याः वयंवरपरिग्रहदूतिरेषा मुक्तावली हृदिपदं भवतः करोतु' इति चम्पूकथायाम् । 'दूत्यां तिरपि स्मृता' इति शब्दप्रभेदे ॥ .
धारिणीसुत इवाद्य सुधर्मस्वामिनं विजयदानमुनीन्द्रम् ।
वन्दितुं विजयसिंहमहेभ्याम्भोजदृग्गत इतोऽहमभूवम् ॥ ३९ ॥ विजयसिंहनामा यो महेभ्यो व्यवहारी तस्याम्भोजक् प्रियतमे हे जामे अद्याह. मितो भवत्या गृहाद्विजयदाननामानं मुनीन्द्रं सूरिं वन्दितुं नमस्कर्तुं गतोऽभूवम् । क इव । धारिणीसुत इव धारिणीनामा ऋषभव्यवहारिपत्नी तस्याः सुतो जम्बुकुमारः सुधर्मखामिनं श्रीमहावीरपञ्चमगणधरं नन्तुं गतोऽभूत् ॥ . कीलनैकललितं कलयन्ती या कशेव तुरगस्य भवस्य ।
देशनाश्रवणगोचरभावं लम्भिता श्रमणशीतमरीचेः ॥ ४०॥ . हे जामे, श्रमणशीतमरीचेविजयसूरीन्द्रस्य सा परमशान्तरसमयी धर्मकथा मया बद्भाना श्रवणयोः कर्णयोः गोचरभावं विषयतां लम्भिता नीता । श्रुतेत्यर्थः । 'नूनं न मे श्रवणगोचरतां गतोऽसि' इति कल्याणमन्दिरस्तोत्रे । सा का । या धर्मदेशना भ. वस्यं संसारस्य कीलने ताडने अथ वा कीलनायां पराभवविधानविषये । 'बजते हेलि. हयालिकीलनाम्' इति नैषधे । एकमद्वितीयं ललितं विलासं व्यवसायं कलयन्ती बि. भ्रती वर्तते। केव । कशेव । यथा कशा चर्मदण्डः 'चाबखो' इति लोके प्रसिद्धा तुरंगस्याश्वस्य ताडने अद्वैतं व्यापार बिभर्ति ॥
उन्नमज्जलधरादिव जामे सूरिराजवदनादुदयद्भिः ।
वाणिवैभवरसैद्धयमेतत्पूर्यते स्म मम कर्णकलश्योः ॥ ४१ ॥ हे जामे हे विमले, सूरिराजस्य वदनान्मुखादुदयद्भिः प्रकटीभवद्भिः वाणीनां दाचा

Page #261

२००
काव्यमाला।
विलासा वैचित्र्यास्त एव रसा जलानि तैर्ममेदं मदीयमेतत्प्रत्यक्षशब्दविषयगोचरं कर्णी श्रवणावेव कलश्यो कुम्भ्यौ तयोर्द्वयं युगलं पूर्यते स्म पूणीभूतम् । श्रवणशब्दः पुनपुं. सके । 'आलोचनान्तात् श्रवणौ वितत्य' इति लिङ्गानुशासनावचूर्णी । तथा 'अवलम्बितकर्णशष्कुलीकलशीकं रचयत्रवोचत' इति नैषधे । कस्मादिव । उन्नमत्रलधरादिव । यथा उन्नमतो जलभरैर्नम्रीभवन्तो जलधरान्मेघादुदितैः प्रादुर्भूतैनारैः सलिलैः कलशीद्वन्द्वं परिपूर्णीभवति । वाणिशब्दो ह्रखोऽप्यस्ति । यथा 'अन्तर्वाणिस्तु शास्त्रवित्' इति हैम्याम् । तथा भर्तृहरशतके प्रोक्तं च–'केयूरा न विभूषयन्ति पुरुष हारा न चन्द्रोज्ज्वला न स्नानं न विलेपनं न कुसुमं नालंकृता मूर्धजाः । एका वाणि. रलंकरोति पुरुष या संस्कृता पठ्यते क्षीयन्ते किल भूषणानि सततं वाग्भूपणं भूष. णम् ॥' इत्यत्रापि वाणिशब्दो हवः ॥
सूरिभर्तुरमृतादपि वाचो दृश्यते जगति कोऽपि विशेषः । .
त्यक्तमन्यव इदंरसिका यन्मन्युबद्धमनसस्त्वमृताशाः॥ ४२ ॥. हे जामे, जगति विश्वे अमृतात्पीयूषात्सूरिभर्तुर्बाचो वाण्याः कोऽप्यद्भुतवैभवो वि. शेषः अतिशायित्वमनिर्वचनीयमहिमा दृश्यते अवलोक्यते ज्ञायते वा । यद्यस्मात्का रणात् इदंरसिका गुरुवचनसुधापानरसवन्तो जनास्त्यक्तमन्यव उज्झितकोपा जायन्ते अस्यां वाण्यां रसिकाः इदंरसिकाः । 'इदं यशांसि द्विषतः सुधारुचः' इति नैषधे तु पुनः । अमृताशाः सुधापायिनो देवा मन्युबद्धमनसः कोपकलितान्तःकरणाः तत्त्व तस्तु यज्ञोत्कण्ठहृदयाः तदशनत्वात् । 'खाहा खधा ऋतुसुधाभुज आदितेयाः' इति
हैम्याम् ॥
सांप्रतं भगिनि तेन मुनीन्दोः संनिधौ ग्रहयितुं व्रतलक्ष्मीम् ।
उत्सुकोऽहमभवं भवमनो धारिणेय इव वीरजिनेन्दोः ॥ ४३ ॥ हे भगिनि, तेन एतादृग्गुरुवचनामृतपानौत्सुक्येन कारणेन सांप्रतमधुना मुनीन्दो विजयदानसूरेः पार्श्वे व्रतलक्ष्मी चारित्रश्रियं ग्रहयितुमादातुमहमुत्सुक उत्कण्ठितो ऽभवं संजातः । 'गृह्णाति ग्रहयते लाली' इति क्रियाकलापे । ग्रहयते इत्यस्य ण्यन्तस्य तुम्प्रत्ययप्रयोगः । अहं किंभूतः । भवात्संसारात्पुनः पुनः पर्यटने भग्न उद्विग्नः । व इव । धारिणेय इव । यथा श्रेणिकनृपत्नी धारिणी तस्या नन्दनो मेघकुमारः श्रीमहा वीरजिनवरस्य पावे. व्रतं ग्रहीतुमुत्सुको जज्ञे ॥
सेतुबन्धमिव संसृतिसिन्धोस्तद्रताय मम देहि निदेशम् ।
विनयेन्न हि महोदयलक्ष्मीसंमुखं निजजनं हितकाङ्क्षी ॥ ४४ ॥ हे जामे, तत्कारणात्त्वं मम व्रताय चारित्रग्रहणार्थ निदेशमाज्ञां देहि । कमिव सेतुबन्धमिव पद्याविरचनमिव । लोके 'पाज' इति प्रसिद्धा । कस्य । संसृतिः संसारः स एवागाधत्वात्सिन्धु: समुद्रस्तस्य । हि यस्मात्कारणान्महानुदयोऽत्यैश्वर्यं मोक्षश्च तरू

Page #262

५ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
२०१
लक्ष्मीस्तत्राभिमुखं संमुखीभूतं निजजनं खकीयबन्धुवर्ग हितकाडी खजनहिताभिलापुको जनः को विनयोद्वेनं कुर्यात् , अपि तु न कोऽपि नान्तरायी भवेत् ॥ इति विमलाभगिनीं प्रति हीर कुमारस्य दीक्षादेशमार्गणवचनम् ॥
तद्वचो विचरितं सहजेन प्राप्तमात्रमपि कर्णपुटान्तः ।
क्षिप्ततप्तगुरुपत्रमिवास्या दुःखमप्रतिममातनुते स्म ॥ ४५ ॥ सहजेन भ्रात्रा । ['भ्राता तु स्यात्सहोदरः । समानोदर्यः सोदर्यः सगर्भसहजा अपि ॥' इाते हैम्याम् ।] विरचितं कथित तद्वचो दीक्षादेशमार्गणरूपं तत्पूर्वोक्तं वाक्यं कर्णपुटान्तः श्रोत्रपात्रमध्ये प्राप्तमात्रमपि केवलमेकवारं गतमपि अस्या विमलाया हीरकुमारस्य वृहद्भगिन्या अप्रतिममसाधारणं दुःखमातनुते स्म चक्रे । किमिव । क्षिप्ततप्तगुरुपत्र मिव ! यथा-क्षिप्तं स्थापितं तप्तमुष्णीकृतं गुरुपत्रं कर्णयोरतिदुःखदं स्यात् ॥
डिम्भलम्भितविडम्बनभाजा दुःखतः परभृतेव भगिन्या ।
स न्यगादि मृदुगद्गदवाचा साधिमाधरितपुष्पधनुःश्रीः ॥ ४६ ॥ स हीरकुमारो भगिन्या विमलाखस्रा न्यगादि भाषितः । किंभूतया । मृद्वी कोमला तथा वाष्परस्पष्टा तादृशी वाग्वाणी यस्याः । अथवा साधनभूतया वाचा कृत्वा । कुतः । कुतस्तादृग्भ्रातृप्रव्रज्या परिणामोद्धृतदुःखतः । स किंभूतः । साधिन्ना शरीरसौन्दर्येण । 'साधुरम्यमनोज्ञानि' इति हैम्याम् । अधरिता हीनीकृता तिरस्कृता वा पुष्पधनुषः कामस्य श्रीर्वपुः शोभा येन । त्वयादृतः किं नरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे ॥ उत्प्रेक्ष्यते--परभृतेव । यथा कोकिलया भाष्यते विखरमुच्यते । किंभूतया । डि. म्भेन अव्यक्तबालकेन लम्भितं प्रापितं यद्विडम्वनं संतापनं तद्भजतीतिपरान् काकबालकान् पुष्णन्तीति परभृतः । 'कोकिलैः पालितः काकस्तथा चास्तु पोषितः' इति वचनात् । तथा परभृत् व्यञ्जनान्तः। 'परभृतां मदनालसचेतसाम्-' इत्यादि रघुकु. मारयोरपि ॥
सांप्रतं व्यतिकरस्तव कोऽयं वार्धकोचितविधेश्चरणस्य । ... लीढि वत्स विषयस्य रसालस्येव पक्रिमफलस्य रसांस्त्वम् ॥४७॥ ' हे वत्स, सांप्रतमिदानी बाललीलायां तव भवतश्चरणस्य चारित्रस्य कोऽयं व्यतिकरः क एष प्रस्तावसमय: । किंभूतस्य चरणस्य । वार्धके वृद्धावस्थायामुचितो योग्यो विधिराचरणं यस्य । किं च हे बन्धो, अधुना त्वं विषयस्य शब्दादिगोचरस्य रसानास्वादान् लीढि आखादय । रागाननुभव । कस्येव । पक्रिमफलस्येव । यथा कोऽपि रसालस्य सहकारतरो: परिपक्वफलस्य रसात्रिस्यन्दानाखादयति जनः ॥
१. वस्तुतस्तु परभृता माक्येव । कोकिलडिम्भो रूपसादृश्यविडम्बनातः काकाभ्यां पाल्यते इत्येव संप्रदायः.

Page #263

२०२
काव्यमाला ।
भाग्यभाजि जलजन्मगृहैवागन्तुका तरुणता त्वयि वत्स ।
कामकेलिवसतौ रतिसख्यां त्वं रमख युवतीभिरमुष्याम् ॥ ४८ ॥ हे वत्स, त्वयि विषये तरुणता यौवनावस्था आगन्तुका आगमनोत्सुकशीला वर्तते। केव । जलजन्मगृहैव । यथा भाग्यभाजि पुण्यवति पुरुषे जलजन्ममन्दिरा लक्ष्मीरागमनशीला भवेत् । पुनर्हे बन्धो, त्वममुष्यां तारुण्यावस्थायां युवतीभियौवनवतीभिः स्त्रीभिः साधै रमख विलासं कुरु । 'युवतीकरनिर्मलनि मथितम्' इति दीर्घोऽपि युवतीशब्दः । किंभूतायाममुष्याम् । कामस्य कन्दर्पस्य केलिवसती क्रीडागृहे । पुनः किं.. भूतायाम् । रते रागस्य सख्यां वयस्याम् । रतिः स्मरस्त्रियां रागे रते' इत्यनेकार्थः ॥
यौवनेऽर्जय यशोगुणलक्ष्मीः क्षोणिमानिव महःक्षितिकोशान् ।
आर्हतं तदनु धर्ममयि त्वं स्थाविरे स्थिरतया विदधीथाः ॥ ४९॥ __ हे वत्स, यौवने तारुण्ये यशांसि कीर्तीर्गुणान् महत्त्वौदार्यादिलक्षणान् लक्ष्मीरमिताः. श्रियश्च अर्जय खायत्तीकुरु । क इव । क्षोणिमानिव । तथा भूपतिस्तारुण्ये महः प्रतापं क्षितिं परदेशमण्डलं कोशान् बहून् भाण्डागारोत्करानुपार्जयति । 'खात्पालधनमुक्नेतृपतिमत्त्वर्थकादयः' इति हैम्यामुक्तत्वेन क्षोणिमानित्यत्र मत्त्व यप्रत्ययः । अयि पुनर्हे वत्स, अनु तारुण्यावस्थायां पश्चात्स्थाविरे वार्धके वृद्धवयसि स्थिरतया स्थैर्येण अचपलचित्तत्वेन आर्हतमहदुक्तं तं चारित्रलक्षणं धर्म विदधीथाः कुर्वीथाः ॥
मौक्तिकेन किल सोदर सर्वेः श्लाघ्यतेऽत्र भवता पितृवंशः ।
भ्रातृवत्यहमपि त्वयकास्मि श्रीरिवामृतकरेण वरेण ॥ ५० ॥ हे सोदर, अत्र लोके भवता त्वया कृत्वा । अथ वा अत्रभवता पूज्येन । भाविनि भूतो. पचाराजनानां माननीयेन वा भवता । अत्रभवत्तत्रभवच्छब्दौ पूज्यार्थे निपात्येते इति वचनात् । पितृवंशस्तातान्वयः कुंरासाहकुलम् । सर्वैर्जनैः श्लाध्यते प्रशस्यते स्तूयते । केनेव । मौक्तिकेनेव । अत्र किलेति इवार्थे । यथा मौक्तिकेन मुक्ताफलेन कृत्वा मुक्ताफलानां पिता तत्मादुत्पन्नत्वात्तेषां तादृशो वंशो वेणुः शतपर्वा जनैः श्लाध्यते । 'उत्प्रेक्षाद्योतकाः शङ्के मन्ये नूनमिव ध्रुवम् । जाने किलादयो ज्ञेयाः प्रायेणेयं क्रियोद्भवाः॥' इति कविशिक्षायाम् । अपि पुनर्हे बन्धो, अहं त्वयका कृला भ्रातमती सोदरवती अस्मि वर्ते । केव । श्रीरिव । यथा लक्ष्मीरमृतकरेण चन्द्रेण बन्धुमत्यस्ति । द्वयोरपि समुद्रोत्पन्नत्वेन । किंभूतेन त्वया चन्द्रेण च । वरेण जनेषु ज्ञातिषु श्रेष्ठेन ॥ .
त्वद्वधूमुखसुधांशुसुधायाः पानमुत्सुकतया प्रविधित्सू ।
मद्विलोचनचकोरशकुन्तौ चापलं रचयतश्विरमेतौ ॥ ११ ॥ हे बन्धो, एतौ दृश्यमानौ मद्विलोचने मम नेत्रे एव चकोरशकुन्तौ ज्योत्स्नाप्रियपक्षिणौ चिरं बहुकालं यावच्चापलं चञ्चलताम् । उत्कण्ठतामित्यर्थः । रचयतः कुर्वते । किं.

Page #264

५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
२०३
कर्तुमिच्छू । उत्सुकतया उत्कण्ठितत्वेन त्वःवास्तव जामायाः । 'दाराः क्षेत्रं वधूर्भार्या जनी जाया परिग्रहः' इति हैम्याम् । मुखं वदनमेव मुधांठस्तस्य सुधां दर्शनामृतं तस्याः पानं पीति प्रविधित्सू कर्तुमिच्छू । 'कणे हत्यचकोरीण गणः पीला सुधासवम् । अजायत मदेनेव गुञ्जापुञ्जारुणेक्षणा ॥' इति वस्तुपालकीर्तिकौमुद्यां चकोराणां ज्योत्स्नापाने प्रसिद्धेऽपि इत्यमृतपानमपि ॥ इति विमलायाः प्रथमोक्तिः ॥
वाङ्मयविरचितैरिदमाद्यैः श्रोत्रपत्रपथिकैः स्वभगिन्याः ।
प्रेरितो निगदति स्म कुमारो गर्जितैरिव शिखी धनपतेः ॥ १२ ॥ कुमारो हीरनामा बालको निगदति स्म बभाषे । किंलक्षणः । प्रेरितः प्रणोदितः । कैः । इदं पूर्वोक्तमाद्यं प्रथमं येषु तादृशैर्वाङ्मयैर्वाचां प्रपञ्चैः । 'इतीदृशैस्तं विरचय्य वाङ्मयैः' इति नैषधे। किंभूतैर्वाङ्मयैः । विरचितैः प्रणीतैः । उक्तरित्यर्थः। कया । भगिन्या खबृहत्खस्रा । पुनः किंभूतैः । श्रोत्रयोरर्थात् कुमारस्य कर्णयोः पथिकैः प्राघुणीभूतैः । श्रुतैरित्यर्थः । वभाषे । क इव । शिखीव । यथा मयूरो घनपते: मेघमालाया गर्जितैगरिवैः प्रेरितो वक्ति केकारवं कुरुते ॥
जीवितं कुशशिखास्थमिवाम्भः पांशुलेव तरला कमलापि ।
ऐक्षवाग्रमिव यौवतमेतत्प्रेक्षणक्षण इव स्वजनोऽपि ॥ ५३॥ . हे जामे, जीवितमायुर्जीवितव्यं कुशशिखास्थं दर्भाग्रस्थायुकभम्भो नीरमिव वर्तते । दर्भाग्रस्थमम्भः कियत्कालमवतिष्ठते तथा जीवितमपि । अपि पुनः-कमला पांसुलेव व्यभिचारिणीव तरला चपला । अस्थिरा आस्ते । पुनरेतत्संसारिजनैराद्रियमाणं यौवतं युवतीनां समूहः स्त्रीगुणः ऐक्षवाप्रमिव इथूणामिदमैक्षवं तादृशमग्रं प्रान्तं तद्वत् । यथा इथूणामग्रे नीरसता तथा विचार्यमाणमनुभूयमानं च स्त्रैणं प्रान्ते नीरसमेव जायते । अमि पुनः स्वजनो ज्ञातिवर्गः परिजनो वा प्रेक्षणक्षण इव रामलक्ष्मणादिरूपदर्शननाट. कप्रस्ताव इव क्षणदृष्टनष्टः स्यात् ॥
यद्गमिष्यति ममार्भकभावोऽलंकरिष्यति तनुं च युवश्रीः ।
वाधकं पुनरमात्यमिव खं भूषयिष्यति क इत्यवगच्छेत् ॥ १४ ॥ .' हे जामे, यन्मम मदीयोऽर्भकभावः शैशवं गमिष्यति यास्यति । च पुनर्युवश्री: भावप्रधाननिर्देशात्तारुण्यलक्ष्मीः । अथ वा युवत्त्वेन श्रीलक्ष्मी: शोभा मम तनुः शरीरमलंकरिष्यति । पुनर्वार्धकं वृद्धावस्था स्वमर्थादात्मीयात्मानं भूषयिष्यति । कमिव । अमात्य मिव । यथा प्रधानं वार्धकं भूषयति । 'वार्धकं भूषयत्यत्र राजामात्यभिषमुनीन्' इति वचनात् कः पुमानित्यवस्थात्रयं भावीदमवगच्छेत् अवबुध्येत । अपि तु न कोऽपीत्यर्थः ॥
जन्तुरेष इह जामिकलत्रभ्रातृमातृपितृपुत्रविशेषैः । वम्भ्रमीति परमाणुरिवैको नीलिमारुणिमपीतिमरागैः ॥ ५५ ॥

Page #265

२०४
काव्यमाला |
हे भगिनि एष जन्तुः प्राणी इह जगति एक एव जामिर्भगिनी, कलत्रं पत्नी, भ्राता बन्धुः, माता जननी, पिता जनकः, पुत्रः सुतः, एतेषां विशेषैः प्रकारैः बम्भ्रमीति संसारचक्रे अतिशयेन पर्यटति । क इव । परमाणुरिव । यथा एक एव परमाणुनीलत्वपीतत्वरक्तत्वादिरागैरङ्गैर्भुवने भ्राम्यति ॥
सौरभेण मलयदुरिवात्मा यस्य धर्मविधिना स्म विभाति ।
तेन विष्टपमशेषमभूषि प्रोच्यते स्म किमुताभिजनादि ॥ १६ ॥
हे जामे, यस्यात्मा धर्मविधिना जैनधर्माचरणप्रकारेण विभाति स्म शोभितः । क इव । मलयदुरिव । यथा चन्दनतरुः सौरभेण परिमलेन विभाति तेन पुंसा अशेषं समस्तमपि विश्वमभूषि भूषितम् । तर्हि अभिजनादि किमुत प्रोच्यते । निखिलेऽपि भुवने स्ववंशादि तु सुतरामेव भूषितमिति बोध्यम् ॥
निम्नगेव परिसर्पति निम्नं या दधाति पितृसूरिव रागम् । भोगिनीव कुटिला कमलाक्षी सा सतामनुचिताभ्युपगन्तुम् ॥५७॥ हे जामे, या स्त्री निम्नगेव नदीव निम्नं नीचैः परिसर्पति गच्छति । नीचगामिनी । 'कामिन्यो नीचगामिन्यः' इति वचनात् । तथा — या स्त्री पितृसूः संध्येव क्षणं रागं दधाति । यथा संध्या क्षणं पञ्चाप्यतिशायिवर्णविशेषान् दर्शयित्वा नीरागा स्वयमपि कापि याति तथैव स्त्री । तथा या कान्ता भोगिनीव भुजङ्गीव कुटिला । वक्रगामिनी वक्ति अन्यदन्यच्च कुरुते सा कमलाक्षी वनिता सतामुत्तमानामभ्युपगन्तुमङ्गीकर्तुमनुचिता सर्वथापि नैव योग्या ॥
या जहाति न कदाप्यनुषङ्गं या विरागवति चाधिकरागा । तां जगज्जनमनःकमनीयां लिप्सते शिवकनीं मम चेतः ॥ ५८ ॥
हे जामे, या वधूः कदापि कस्मिन्नपि समये भर्तुरनुषङ्गं सङ्गम् । पार्श्वमित्यर्थः । न जहाति न मुञ्चति । च पुनर्या विरागवति वैराग्यभाजिनि नीरागेऽपि पुंसि अधिक
रागा उत्कृष्टरङ्गा भवति । तां शिवकन्यां जगद्विख्यातां मुक्तिकन्यां मम चेतश्चित्तं लिप्सते वाञ्छति । किंभूतानां जगताम् । भूर्भुवः स्वस्त्रयीजन्मिनां सुरासुरनराणां मनोभिरन्तःकरणैः कमनीयामभिलषणीयाम् ॥ इति प्रव्रज्यादृढतायां भगिनीं प्रति कुमारवचः ॥
निश्चिकाय वचनैरथ तैस्तैस्तस्य सा व्रतविधौ द्रढिमानम् । मौक्तिकस्रजमिवाश्रुकणौघैस्तन्वती हृदि पुनस्तदवोचत् ॥ १९ ॥
अथ भ्रातुर्वचनश्रवणानन्तरं सा विमला तैस्तैः पूर्वोक्तवचनैस्तस्य हीरकुमारस्य व्रतविधौ दीक्षाग्रहणविषये द्रढिमानं दृढतां निश्चिकाय निर्धारयामास । निर्धारं कृतवती । पुनः सा जामिः तं भ्रातरमवोचद्वक्ति स्म । किं कुर्वती । अश्रुकणौघैः बाष्पबिन्दुवृन्दैः।

Page #266

१. सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
२०५
उत्प्रेक्ष्यते - हृदि हृदये वक्षसि मौक्तिकस्रजं मुक्ताफलमालिकामिव तन्वती कुर्वती विस्तारयन्तीव ॥
वत्स वत्सलतया तव किंचिद्वच्मि कर्णपथिकीकुरु तत्त्वम् ।
यद्रसायनमिव खजनानामस्ति वाग्विरचना हितगर्भा ॥ ६० ॥
हे वत्स लघुभ्रात:, तव भवतः वत्सलतया हितकृत्त्वेन यत्किंचिद्भविनामायतिहितविधायक विचाय वच्मि कथयामि, तत्त्वं तवाप्यायतिसुखदं मदुक्तं कर्णपथिकीकुरु श्रवणप्राघुणं प्रणय । ण्वित्यर्थः । यद्यस्मात्कारणात्स्वजनानां बन्धुवर्गाणां हितं पथ्यमायती सुखकारकोपायो गर्भे मध्ये यस्यास्तादृशी वाग्विरचना वचनक्रमः । हितशिक्ष त्यर्थः । रसायनं सिद्धैषधमिवास्ति । प्राणिनां तुष्टिपुष्टिकृद्भवति ॥
अङ्गनाङ्गपरिरम्भहसन्तीगर्भगेहनिवहान्प्रविहाय ।
मर्षयिष्यसि कथं वद सैष्यं भूमिमानिव भटानरिसैन्यम् ॥ ६१ ॥ भ्रातः त्वं वद कथय अङ्गनानां खपाणिगृहीतगृहिणीनामङ्गस्य कायस्य परिरम्भ आश्लेषः स्वकामिनीकायेन सममालिङ्गनम् । शीतकाले तस्योष्णस्पर्शत्वात् । तथा-- हसन्त्यः कृशानुशकटिकाः, तथा - गर्भगेहा अपवारकाः । 'उरडा' इति लोके प्रसिद्धा । एतेषां निवहान् समूहान् प्रविहाय त्यक्त्वा त्वं सैष्यं शिशिरर्तुम् । उपलक्षणाद्धेमन्तमपि । एताबता शीतकालं कथं केन प्रकारेण मर्षयिष्यति सहिष्यते । 'सहते मृष्यति मर्पति मृषयति मर्षयति मते चैव क्षमते तितिक्षते च क्षाम्यति चेति क्षमाविषयाः ॥' इति क्रियाकलापे सहनार्थाः क्रियाः । क इव । भूमिमानिव । यथा राजा भटान्वीरान् विहा य मुक्त्वा अरिसैन्यं शत्रुसेनां कथं सहते ॥ इति शीतकालकाव्यम् ॥ चन्द्रचन्दन शिरोगृहशय्यावारवामनयनावनकेलीः ।
अन्तरेण तरणीरिव सिन्धुग्रष्म एष किमु निस्तरणीयः ॥ ६२ ॥ चन्द्रः शीतरुचिः, चन्दनं श्रीखण्डविलेपनं शिरोगृहम्, चन्द्रशाला । उष्णकाले हि युवानो गृहोपरितनाकाशभूमौ शेरते शीतलात् । तथा — शय्या हंसार्कतूल्यः पल्यङ्का वा । ' तथा - वारवामनयनाः एकैकस्य राजादेरन्यस्यापि पुण्यवतः पुंसो बह्वीषु गृहिणीषु या 'स्वकीयवारके स्वस्यावसरे समेत्य पत्या समं विलसति सा अथ वा चक्रवर्त्यादीनामिव वारविलासिन्यः एकैकस्याः स्त्रियोsनु द्वे द्वे वाराङ्गने । 'सहेलिका' इति प्रसिद्धा । तास्तु चक्रवर्त्यादिभिरेव भुज्यन्ते । नान्यैः पाणिगृहीतिवत् । इति ता वारवर्णिन्यः । तथा— वनकेलयः उद्याननिखेलनानि तमालधारा जलयन्त्र मन्दिरादिषु क्रीडा । एता अन्तरेण विना हे भ्रातः त्वया भवता एष लुकाझलादिभिः सकलजगत्संतापहारको ग्रीष्म उष्णकालः । वसन्तग्रीष्मौ द्वावप्युष्णसमयः । स किमु कथं निस्तरणीयः अतिक्रमणीय: । क इव । सिन्धुरिव । यथा तरणीवेंडा विना समुद्रः कथं निस्तीर्यते उत्तीर्यते ॥ इति ग्रीष्मसमयकाव्यम् ॥

Page #267

२०६
काव्यमाला। क्रीडितुं रतिपतेरिव गेहाः प्रावृषेण्यदिवसाः कथमेते ।
गीतनृत्ययुवतीजनलीलामुख्यसौख्यविमुखेन विषह्याः ॥ ६३ ॥ हे भ्रातः, एते व्रजनप्रसिद्धा जगजीविका हेतवः प्रायेण हि विजयदशमी यावजनाः घनं समीहन्ते तेन शरदपि वर्षान्तरे वोच्यते । प्रावृषेण्या वर्षासमयसंबन्धिनो दिवसा दिनानि कथं कया रीत्या त्वया विषह्याः सहनीयाः । किंभूतेन लया । गीतं गानम्, नृत्यं नाटकम् , युवतीजनस्तरुणीभिः सार्ध लीला विलास: दोलान्दोलनप्रमुखाः क्रीडाः,ता मुख्याः प्रकृष्टा मुखे आदी भवा मुख्या आद्या यत्र तादृक् यत्सौख्यं सांसारिकसुसं तस्माद्विमुखेन पराङ्मुखेन । तत्त्यक्तुकामत्वात् । प्रावृषेण्यदिवसा उत्प्रेक्ष्यन्ते-रतिपतेः कामस्य क्रीडितुं विलसितुं गेहा मन्दिराणीव ॥ इति वर्षाऋतुकाव्यम् ॥
जम्भमाणजलजद्वितयीवाशिद्वयी प्रदधती प्रदिमानम् ।
क्षोणिचक्रमणदुःखमियं ते मर्षयिष्यति कथं कथयैतत् ॥ ६४ ॥ हे सहोदर, त्वमेतन्मया प्रोच्यमानं कथय निवेदय । इयं शङ्खचक्राङ्कुशातपवारणां. दिलक्षणैर्लक्षिता अद्वियी चरणयुगली क्षोणिचक्रमणस्य कठिनभूमीपीठे पर्यटनस्य पर्यटनेन वा दुःखमसातं कथं मर्षयिष्यति सहिष्यते । किं कुर्वती । म्रदिमानं सौकुमार्य प्रदधती प्रकर्षणातिशयेन बिभ्राणा । केव । जृम्भमाणजलजद्वितयीव । यथा स्मेरत्कमलयामलं म्रदिमानं धत्ते ॥
वक्रवारिजधिया समुपेतां षट्पदावलिमिवालकमालाम् ।
लुश्चयिष्यसि कथं मुखलक्ष्मीन्युञ्छितामृतमयूख सगर्भ ॥ ६ ॥ हे मुखलक्ष्म्या वदनशोभाया उपरि न्युञ्छितो न्युञ्छनीकृत्य क्षिप्तोऽमृतमयूखश्चन्द्रो यस्य [अर्थाद्विधिना] स तस्य संबोधनं हे मुखलक्ष्मीन्युञ्छितामृतमयूख, समानो गर्भो यस्य । 'सहादेः' इति समानस्य स आदेशः । हे सगर्भ एकमातृगर्भोत्पन्नभ्रातः, त्वमलकमालां चिकुरच्छटां केशपाशं कथं लुञ्चयिष्यसि उत्पाटयिष्यसि । उत्प्रेक्ष्यतेवक्रे वदने वारिजस्य पद्मस्य धिया बुद्ध्या भ्रमेण समुपेतां समागतां षट्पदावली भृङ्गमालिकामिव ॥
राशिना सुमनसामिव सर्पिस्तर्पितोद्धतधनंजयकीलाः ।
तत्परीषहततिः किमसह्या विग्रहेण मृदुना तव सह्या ॥ ६६ ॥ हे भ्रातः, तव भवतो मृदुना सुकुमारेण विग्रहेण शरीरेण असह्या कातरचित्तेन सोढुमशक्या । तादृशी चासौ कातरीकृतानेकजना द्वाविंशतिमाना प्रसिद्धा जिनशासने विख्याता परीषहाणाम् क्षुधा-पिपासा-शीत-उष्ण-दंश-मशक-अचेल-अरति-स्त्री-चर्यानिषद्या-शय्या-आक्रोश-वध-याचना-अलाभ-रोग-नृण-स्पर्शन-सत्कार-मेल प्रज्ञा-अज्ञान-स. म्यक्त्वनाम्नां] ततिः श्रेणी कथं केन प्रकारेण सह्या मर्षणीया सोढव्या । केनेव । राशि

Page #268

५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
२०७
नेव । यथा सुमनसां कुसुमानां निकरेण सर्पिषा घृतेन तर्पितो य उत्कट उच्छिखो ना धनंजय वह्निस्तस्य कीला ज्वाला कथं क्षम्यते ॥ इति विमलाया द्वितीयवारं वाक्यानि ॥ कुन्दकुमलजयं सृजतेवाभीशुभिः प्रसृमरैर्दशनानाम् ।
प्रत्यवादि वदतां विदुरेणानेन जामिरिति नीतिमंता सा ॥ ६७ ॥ अनेन कुमारेण जामिर्विमलाभगिनी इति वक्ष्यमाणं प्रत्यवादि प्रत्युत्तरीकृता । प्रत्युत्तरो दत्त इत्यर्थः । अनेन किंभूतेन । वदतां वक्तृणां मध्ये विदुरेण विदग्धेन अतिचतुरेण । पुनः किंभूतेन । नीतिमता न्यायशालिना नययुक्तेन । उत्प्रेक्ष्यते - दशनानां खदन्तानां प्रसृमरैर्विस्तरणशीलैरभीशुभिः किरणैः कृत्वा कुन्दकुमलानां मुचकुन्दकलिकानां पराभवं सृजता कुर्वतेव ॥
वैर्णिनीव विरतिः कृतसङ्गा ध्यानसंततिरसौ हसनीव ।
शान्ततापवरकः किमु जामे शर्मणे शमवतां तुहिनत ॥ ६८ ॥ हे जा, तुहिन हिमसमये शीतकाले शमवतामुपशमिनां मुनीनाममी शर्मणे सुखाय भवन्ति । अमी के तान् प्रतिपादयति - कृतो विहितः सङ्गः सर्वाङ्गानुषो यया तादृशी विरतिः सर्वसङ्गपरित्यागलक्षणा सदापार्श्ववर्तिनी वरवर्णिनीव कान्तेवास्ते । तथा असौ संसारं मुमुक्षुभिरहर्निशं ध्यायमाना ध्यानसंततिः प्रणिधानानामेकाद्यंशैः क्रिययमाणत्वात् परम्परा हसनी अङ्गारशकटीव ध्यानलीलानां न शीतं न तापश्च लगति । तथा शान्तता शमपरिणामः अपवरक इव वर्तते । किमु इवार्थे । गर्भागारः किमु । 'गर्भागारेऽपवारकः' इति हैम्याम् ॥ इति कुमारोक्तं यतिसातकृच्छीत कालकाव्यम् ॥
अङ्गरागमिव सद्गुरुशिक्षा श्रीजिनस्य च विधोरिव सेवा । केलिरब्जसरसीव च योगे प्रीणयन्ति शमिनोऽपि निदाघे ॥ ६९ ॥
हे जामे, एते पदार्था निदाघे ग्रीष्मसमयेऽपि शमिनः शान्तमानसान् मुनीन् प्रीणयन्ति तोषयन्ति । तानेव प्रदर्शयति - एकः सन् शोभनो गुरुर्हिताहितोपदेशकः तस्य शिक्षा स्वर्गापवर्गमार्गैकसाधन विधायिकानुशास्तिः अङ्गरागो विलेपनमिवास्ते । च पुनः श्रीभिश्चतुस्त्रिंशदतिशयलक्ष्मीभिः कलितो जिनो वीतरागस्तस्य विधोश्चन्द्रमस इव . सेवा परिचर्या । च पुनर्योगे यम-नियम - करण प्राणायाम प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधिरूपाष्टाङ्गलक्षणे अब्जसरसि कमलकलिततटाके इव के लिर्जलक्रीडा प्रीणातीति शेषः ॥ इति कुमारोक्तं मुनिमनः सुखकृत् ग्रीष्मसमयकाव्यम् ॥
यत्र गीतय इवागमघोषास्ताण्डवा इव पुनर्भवभावाः ।
वारिवाहदिवसाः शमभाजां नित्यमुत्सवमया इव सन्ति ॥ ७० ॥
हे भगिनि वारिवाह दिवसा वर्षाकालवासराः शमभाजां शान्तरसशालिनां श्रमणानां
१. आदर्शपुस्तके त्रुटितोऽयं सार्धश्लोकः स्वकल्पनयास्माभिः संभावितः

Page #269

काव्यमाला। नित्यं सदोत्सवमयाः महामहप्रचुराः सन्ति । तदेव दर्शयति-यत्र प्रावृषि वर्षाकाले
आगमानां सिद्धान्तानां घोषाः पठनध्वनयः गीतयोगानामिव श्रयन्ते। पुनर्यत्र भवभावाः गर्व संसारपदार्थाः संसारखरूपाणि वा ताण्डवा नृत्यानीव नाटकानीव विलोक्यन्ते। ताण्डवशब्दः पुनपुंसके । 'पूर्वत्रिदिवताण्डवाः' इति लिङ्गानुशासने ॥ इति कुमारोक्तं श्रमणखान्तविश्रामकारि वर्षतुकाव्यम् ॥
यो विजेतुमिव वारिजराजीं पश्यतस्तत इतः क्रमणेन ।
पल्लवांश्च विभवैरतिदृप्तौ तौ क्रमौ कलयतः किमसातम् ॥ ७१ ॥ हे भगिनि, तौ क्रमौ चरणौ असातं दुःखं कथं कलयतः धत्तः । यो क्रमौ विभवै. लक्ष्मीभिः कृत्वा अतिदृप्तौ अधिकमदाध्मान्तौ सन्तौ वारिजराजी कमलमालां च पुनः पल्लवान् प्रवालान् जेतुं पराभवितुं तत इतः इतस्ततः क्रमणेन पर्यटनेन पश्यतः वि. लोकयतः । यौ परान् विजिगीषतस्तौ सातासातं न गणयतः ॥
द्वेषिणामिव गणाः शितिमानं वक्रभावमपि ये कलयन्ति ।
को महाभट इवात्महितैषी नोच्छिनत्ति ननु तानिह केशात् ॥७२॥ ननु इति प्रश्ने । हे खसः, तान् केशान् कुन्तलान् कः प्राज्ञः पुमानोच्छिन्नत्ति नोच्छेदयति । कः किंभूतः । आत्मनः खस्य हितमायतिकालं सुखमिच्छतीत्येवंशील आत्महितैषी खसुखाभिलाषुकः । क इव । महाभट इव । यथा सर्वाङ्गीणबलवान् सु. भटः राजादिकः खाभ्युदयकाली सन् कुत्सितान् ईशानधिपतीन् केशान् कुग्रामवासिन: पल्लीपतिप्रमुखानथ वा सीमालाभूपालान् खस्पर्धित्वेन शत्रूनुच्छेदयति । तान् कान् । ये द्वेषिणां वैरिणां गणा व्रजा इव शितिमानमर्थान्मनसि श्यामतां कालुष्यम् । द्रो. हमित्यर्थः । अपि पुनर्वक्रभावं कुटिलतां कपटिभावं कलयन्ति बिभ्रति । प्रायः सत्पुरुषाणां स्त्रीणां च केशेषु वक्रत्वं वर्ण्यते । यथा चम्पूकथायाम् 'वक्रोक्तिकुशलस्य नलस्य केशकलापोऽपि वकतां भेजे' । तथा 'अरालकेशी वशा' ॥
जैमिनीयमनुजा इव दैवे विग्रहे न शमिनः कृतयत्नाः ।
क्षेत्रमत्र हि तपोविधिसीरक्षेडितं दिशति निर्वृतिसस्यम् ॥ ७३ ॥ हे सहोदरे, शमिनश्चारित्रिणो विग्रहे शरीरे मेघकुमार इव न कृतयत्ना नैव विनिमितपालनाः ममत्वपरिणामरहिता भवन्ति । के इव । जैमिनीयमनुजा इव । यथा जैमिनीयमतानुयायिनो मनुजा जना दैवे देवतासंबन्धिनि शरीरे न कृतोद्यमा नैव निर्मितप्रयत्लाः ते हि देवानां शरीरं न मन्यन्ते । 'विग्रहं मखभुजामसहिष्णुस्तस्य जैमिनिमुनित्वमुदीये' इति नैषधे । हि यस्मात्कारणात्तपस्यां विधिभिः एकावल्यादिबहुवि. धप्तकारैरेव सीरैर्हलैः क्षेडितं गृहीतसारं त्रिसतीकृतं च सत् क्षेत्रं वपुः कृषिभूमिश्च ।
१. परस्मैपदं चिन्यम्.

Page #270

५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२०९ 'क्षेत्रं भरतादौ भगाङ्गयोः । केदारे सिद्धभूपत्न्योः ' इत्यनेकार्थः । अत्र जगति निर्वृतिसस्यं मोक्षफलं सुखेन सुखकद्वा धान्यं दिशति ददाति । सस्यं धान्यफलयोरिति ।
इन्द्रियाण्यनिशमुत्पथगानि शूकलानिव वहशमरश्मीन् ।
यो नियन्त्रयति जन्तुरविनां प्राप्य निर्वृतिपुरीं सं सुखी स्यात्।।७४॥ हे भगिनि, स जन्तुः प्राणी अविनां निरन्तरायां निर्वृतिपुरीं मुक्तिनगरीं प्राप्यासाद्य सुखी स्यात् । स कः । यः पुमान् अनिशं नित्यमुत्पथगानि उन्मार्गप्रवृत्तानि इन्द्रियाणि । श्रोत्रेक्षणनासारसनास्पर्शनरूपाणि पश्चापि हृषीकानि नियन्त्रयति निरुध्य स्वायत्तानि कुरुते खवशीकरोति । किं कुर्वन् । शमरश्मीन् शमतापरिणामरूपकशा वहन् धारयन् । कानिव । शूकलानिव । उपमाने लिङ्गविपर्ययः । “लिङ्गभेदं तु मेनिरे' इति वाग्भटालंकारे । यथा उत्पथगान् दुर्विनीतानश्वान् कशा दधत्कशा प्रहारैः सादी अश्ववारो नियन्त्रयति दमयति ॥
मानवान्वयमसौ छलदर्शी छाययास्त्यनुसरन्निव कालः।
आयतौ हितमतः करणीयं तजिनक्रमयुगं शरणीयम् ॥ ७५ ॥ हे सोदरे, असौ प्रत्यक्षः चर्मचक्षुभिरपि लक्ष्यमाणः खयमात्मना छलदशी छिद्रावलोककः रन्ध्रान्वेषी कालो यमः हायया वपुःप्रतिच्छायिकया । छायाछलेनेत्यर्थः । मानवान्प्रति मनुष्यान् प्रति मनुष्याननुसरन्ननुगच्छन्निवास्ति । यदुक्तम्-'छयामिसेण कालो सव्वजियाणं छलं गवेसन्तो। पास कहवि न मुश्चइ ता धम्मे उजमं कुणह ॥ इति वचनात् । अतोऽस्मात्कारणान्मानवैरायतौ उत्तरकाले हितम् । येन कृत्वा जन्तुः इहलोकपरलोकयोः सुखी स्यात् तद्धितं पथ्यं करणीयं विधातव्यम् । तत्कारणात्तद्धितकर्तृजिनक्रमयुगं श्रीवीतरागचरणयुगलं शरणीयं शरणीकरणीयमाश्रयितव्यम् ॥ इति हीरकुमारस्य भगिनीं प्रति द्वितीयवारं प्रत्युत्तरवचांसि ॥ - वाङ्मयर्जितसुधामधुदुग्धैर्निर्जयं विदधतीव शुकीनाम् ।
इत्थमुक्तवति हीरकुमारे सा बिभेद वदनाम्बुजमुद्राम् ॥ ७६ ॥ • हीरकुमारे इत्यममुना प्रकारेण उक्तवति भाषितवति सति सा विमला वदनाम्बुज• मुद्रां मुखकमलमुद्रणं मौनलक्षणां बिभेद त्यक्तवती । बंभाषे इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-जि. तानि पराभूतानि सुधा पीयूषं मधु क्षौद्रं दुग्धं पयो यैस्तादृशैर्वाङ्मयैर्वचनविलासैः कृत्वा शुकीनां कीरकान्तानां निर्जयं विदधतीव कुर्वतीव ॥
नाहती व्रतविधौ तव तेनाद्यापि यत्स्फुरति शैशवमङ्गे ।
योद्भुराहव इवापटुतायां तेन तिष्ठ कियतीः शरदस्त्वम् ॥ ७७ ॥ हे सहोदर, तेन कारणेन तव भवतो व्रतविधौ संयमग्रहणप्रकारे नाहती न योग्यता बहतो भावः आईती । 'अर्हतो नुम्वा' इति विभाषया नुम्विधानादार्हन्ती आहतीति

Page #271

२१०
काव्यमाला।
रूपद्वयं स्यात् । 'उडुपरिषदः किं नाहन्ती निशः किमनौचिती' इति नैषधे । यद्यस्मात्कारणात्तवाङ्गे भवतः शरीरे शैशवं बालभावः स्फुरति दीप्यते। बाल्यावस्थायां हि संयमग्रहणमनुचितं शिशुत्वेनायोग्यत्वात् । कस्येव । योबुरिव । यथा भटस्यापटुतायां सत्या. मसामध्ये सति आहवे संग्रामे अनौचिती । 'योद्धारस्तु भटा योधाः' इति हैम्याम् । तेन हेतुना हे वत्स, त्वं कियती: कियत्प्रमाणाः शरदो वर्षाणि तिष्ठ गृहे स्थितिं कुरु प्रतीक्षख ।खसीध एव वैराग्यवान् वासं विधेहि ॥ इति विमलायास्तृतीयवार वाक्यम्॥
शैशवेऽपि मदमोहमहेभान्सिहशाव इव हिंसितुमीशः ।
तत्समादिश ममास्य निदेशं तामिदं तदनु सोऽपि जगाद ॥७८ ॥ तदनु भगिनीभाषितस्य पश्चात् सोऽपि हीरकुमारोऽपि तां विमला प्रति इदमस्मिनेव काव्ये प्रोच्यमानं जगाद बभाषे । हे जामे, शैशवे बाल्येऽप्यहं मदाः जाति.. कुल-रूप-बल-श्रुत-लाभ-तप-ऐश्वर्य-नामानोऽष्टौ, तथा मोहो मौढ्यं रागो वा, त एव महेमा मत्तहस्तिनस्तान् हिंसितुं निहन्तुं समर्थोऽस्मि । क इव । सिंहशाव इव । यथा केसरिकिशोरकः शिशुत्वेऽपि गजेन्द्रान् दलयितुमलंभूष्णुर्भवेत् । 'विश्वव्यापि तमो हिनस्ति तरणिर्बालोऽपि कल्पाङ्कुरो दारिद्राणि गजावलि हरिशिशुः काष्ठानि वहे: कणः।' इति पूर्वाचार्यप्रणीतश्रीचिन्तामणिपार्श्वनाथस्तुतौ । तथा 'सिंहः शिशुरपि निपतति मदमलिनकपोलभित्तिषु गजेषु । न पुनर्नखमुखविलिखितभूतलकुहरस्थिते नकुले ॥' इति सूक्तेऽपि तत्कारणात्वं मम लघुभ्रातास्य संयमस्य ग्रहणस्य निदेशमाज्ञा देहि ॥ इति विमला खसार प्रति कुमारस्यापि तृतीयवारं प्रतिवचः ॥ .
तस्य वीचिभिरिवामरसिन्धोरुक्तियुक्तिभिरितोऽप्यपराभिः ।
ओमिति प्रवदति स्म कथंचित्सापि बाष्पभरगद्गदवाग्भिः ॥ ७९ ॥ अमरसिन्धोर्देवनद्याः गङ्गाया वीचिभिः रङ्गत्तरङ्गः इव तस्य कुमारस्य इतोऽप्येतत्पूवोक्तादप्यपराभिरन्याभिरुक्तियुक्तिभिर्वचनप्रपञ्चैः सा विमला जामिरपि कथंचिन्महता कष्टेन बाष्पाणां दु:खाश्रूणां भरेण निरन्तरप्रवाहेण कृत्वा गद्गदाभिरस्पष्टाक्षराभिर्वाग्भिर्वाणीभिः कृत्वा । ओमिति एवमस्त्विति प्रवदति स्म कथयति स्म । दीक्षादेशं ददावित्यर्थः ॥ इति विमलाया दीक्षादेशप्रदानम् ॥
पूर्वमेव नियमस्थितिकालात्सा गलद्बहुलदृग्जलपूरैः ।
भ्रातरं खयमिव मपयन्तीदं पुनर्गदितुमारभते स्म ॥ ८० ॥ सा विमला पुनरिदं वक्ष्यमाणं गतुिं वक्तुमारभते स्म उपचक्रमे । किं कुर्वती । । नियमस्थितिकालात्संयमग्रहणसमयात्पूर्व प्रथममेव गलतां लोचनद्वन्द्वानिःसरतां बहुलानामविच्छिन्नानां प्रवाहानां दृशोश्चक्षुषोर्जलानामनुसलिलानां पूरैर्धारावर्षप्लवैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-भ्रातरं खबान्धवं नपयन्ती स्नानं कारयन्तीव ॥

Page #272

५ सर्गः]. हीरसौभाग्यम् ।
२११ __यादसां भवधुनीधवमध्ये मादृशामतिदुराकलनीयः । • संयमः सुकृतविप्रयुतानां भ्रातरल्पतरसामिव दुर्गः ॥ ८१॥ हे भ्रातः, सुकृतविप्रयुतानां पुण्यरहितानां मादृशामसद्विधानां संयमश्चारित्रमतिदुराकलनीयः अतिशयेन दुरधिगमः दुःखेनादरणीयः । मादृशां किंभूतानाम् । भवः संसारः स एव धुनीधवो नदीपतिः समुद्रस्तस्य मध्ये कोडे यादसा जलचराणां नकाणाम् । क इव । दुर्ग इव । यथाल्पतरसां स्वल्पबलानाम् । 'प्राणस्थामतरः पराक्रमवलद्युम्नानि शौर्योजसी' इति हैम्याम् । स्तोकं सैन्यं भुजबलं वा येषां तेषां नृपाणां दुर्ग: कोहः दुष्प्राप: प्रहीतुमशक्यः ॥
संततोपचितकर्मगणस्यानादिधाभवपरम्परयास्ते। __ क्रीतभृत्य इव भर्तृजनस्यायत्तधीरिह सुधीरपि बन्धो ॥ २ ॥ हे बन्धो, इह जगति अनादिधा न विद्यते आदिर्यस्याः सा अनादिः अनादिप्रकारा इत्यनादिधा तादृशी भन्नपरम्परा संसारे संसारता अवतारसंततिस्तया कृत्वा संततं निरन्तरमुपचितः प्रचुरीकृतो यः कर्मणां पुण्यपापरूपाणां गणस्य व्रजस्य सुधीरपि पण्डितोऽपि जाननप्यायत्तधीर्वश आस्ते । क इव । क्रीतभृत्य इव । यथा मूल्यगृहीतः सेवको भर्तृजनस्य खामिनोऽधीनः स्यात् । 'अनादिधा विश्वपरम्परायाम्' इति नैषधे ॥
कर्मसंततितिरोहितभावश्चेष्टतेऽत्र निरवग्रहचेष्टः ।
लोक एप निखिलोऽपि पिशाचावेशिताशय इव व्रतकाड्जिन् ।।८३॥ हे व्रतकाड्दिन संयमाभिलाघुक हे भ्रातः, एष जगति दृश्यमानः निखिल: समस्तो. ऽपि लोको जनः पिशाचेन व्यन्तरजातिविशेषेण देवेनावेशितोऽधिष्ठित आशयश्चित्तं परिणममो वा यस्य तादृश इव निरवग्रहा खतत्रा चेष्टा हास्यविनोदक्रीडाकरणादिख. भावो यस्य तथाविधः सन् चेष्टते विलसति । किंभूतो लोकः । कर्मणां प्राचीनजन्माचीर्णानां शुभाशुभपुद्गलपरिणामरूपाणां संतत्या प्रकृतिपरम्परया तिरोहित आवृतोभावः सम्यग्ज्ञानरूपो जीवखभावो यस्य ॥ .. संसृतेः सुखमशेषममुष्या बान्धवातमिवानुभवन्ति । .. हीनसंगममिवारमणीयं जानते न तु जनाः परिणामे ॥ ८४ ॥
हे बान्धव हीरकुमार, लोकाः समस्ता अपि संसारिजनाः अमुष्याः संसृतेः अस्य संसारस्याशेष समग्रमपि सुखं शर्म अमृतमिव सुधारसखादमिवानुभवन्ति भुजन्ते। तु पुनः हीनसंगममिव नीचजात्या कर्मणा वा पिशुनत्वेन वा निकृष्टर्मिलनं सौहार्दादिकरणमिव परिणामे प्रान्ते अवसाने विरसं महादुःखदं जना न जानते नैव विदन्ति । यदुक्तं सूक्तम्-'नीचसरीसो कीजइ संग चढइ कलङ्क हुइ जसभङ्ग । हाथि अहार करइ जइ कोइ कह दाझह कइ कालो होई ॥' इति ॥

Page #273

२१२
काव्यमाला।
संसृतेर्मतिमतां वर तस्यास्त्वं पृथग्भवितुमिच्छसि वत्स ।
पुण्डरीकमिव पल्वलपकात्तत्सगर्भ भुवि धन्यतमस्त्वम् ॥ ८५ ॥ हे मतिमतां वर सुबुद्धिमाजां श्रेष्ठ हे वत्स, लघुभ्रातः । 'वत्सा उरस्तुग्वर्षतर्णकाः' इत्यनेकार्थः । तुक् अपत्यमुपलक्षणाल्लघुभ्रात्रादावपि इत्यवचूर्णिः । तस्याः पूर्वव्यावर्णितखरूपायाः संसतेः संसारात्सकाशात्त्वं पृथग्भवितुम् । त्यक्तु मित्यर्थः । इच्छसि वाञ्छसि। किमिव । पुण्डरीकमिव । यधा पल्वलपङ्कात्तटाककर्दमात्कमलं भिन्नं भवति । भूमीपीठे जम्वाल:, तदुपरि जलम् ।द्वे अपि मुक्त्वा द्वयोरुपरि पद्म तिप्टेत् । पुण्डरीकशब्देन तस्य श्रेष्ठत्वख्यापन तत्कारणात् । हे समान, एको गर्भो यस्य तस्य संबोधनं हे सगर्भ बान्धव, भुवि पृथिव्यां त्वमेव धन्यतमः अतिशयेन पुण्यवान् । 'सुकृती पुण्यवान् धन्यः' इति हैम्याम् ॥ इति दीक्षानुज्ञादानानन्तरं धर्मकारकत्वेन भगिनीस्तुतिः ॥ . .
एतदालपितमात्मभगिन्याः श्रोत्रपत्रपुटकेन निपीय ।
सातमाप मृदुतित्तिरपिच्छस्पर्शजातमिव हीरकुमारः ॥ ८६ ॥ आत्मभगिन्या निजजामेः एतत्पूर्वोक्तं भ्रातृप्रशंसाकरणात्मकमालप्रितं भाषितं श्रोत्रं कर्णस्तदेव पत्रस्य पर्णस्य पुटको भाजनविशेषः । 'दुंदडो' इति लोकप्रसिद्धः । तेन निपीय पीत्वा । सादरं श्रुत्वेत्यर्थः । हीरकुमारः सातं सुखमाप लेभे । उत्प्रेक्ष्यते-मृदु सुकुमारं यतित्तिरः खरकोणः पक्षिविशेषः । लोके 'गणेश' इति प्रसिद्धः । तस्य पिच्छं पतत्रं तनूरहं तस्य स्पर्शः संघटस्तेन जातमुत्पन्नमिव सुखम् । अर्थात् कर्णयोः तित्ति. रपक्षिणोऽतिमृदुलपिच्छस्य परावर्त्यमानस्य कर्णेऽतीव सातं जायते । यदुक्तं चम्पू. कथायाम्-'कोष्णं किं नु निषिच्यते तव बलात्तैलं सखि श्रोत्रयोरन्तस्तित्तिरपक्षिपत्रमथ वा मन्दं मृदु भ्राम्यति । येनाङ्गेषु निखातमन्मथशरप्रस्फारपिच्छच्छविनीलीमेचक्रितोच्चकचकरुचा रोम्णां वहत्युद्गमः ॥' इति ॥
रोमहर्षणमिषात्तदनुज्ञोटेलहर्षजलधौ शिशुकाये ।
उत्वसन्ति किमु किंचन लोलद्वालशालिशफराः परितोऽमी ॥८॥ शिशुकाये हीरकुमारशरीरे रोमहर्षणस्य रोमाञ्चस्य मिषाच्छलादमी प्रत्यक्षलक्षाः किं. चन किमपि लोलन्तश्चश्चलीभवन्तः । 'कावेरीतीरभूमीरुहभुजगवधूभुक्तमुक्तावशेषः कर्णाटीचीनपीनस्तनवसनदशान्दोलनस्पन्दमन्दः । लोलल्लाटीललाटालकतिलकलतालास्यलीलाविलोल: कष्टं भो दाक्षिणात्यः प्रसरति पवनः पान्थकान्ताकृतान्तः ॥' इति भोजप्रबन्धे। बाला लघवः शालिनः शोभाकलिताः शफरा मीनाः। परितः सर्वतः । उत्प्रेक्ष्यतेउत्खसन्ति उच्छलन्ति । किंभूते शिशुकाये । तस्या विमलानाम्न्या भगिन्या अनुज्ञा संयमादानादेशस्तेनोद्वेलो वेलामतिक्रम्य प्रसरन् यो हर्षः प्रमोदः स एव जलधिः समुद्रो यत्र । यादःपतिवान्मकराकरवाच्च मीनानां संभवो युक्त एव जलनिधौ ॥

Page #274

६ सर्गः] . हीरसौभाग्यम् ।
२१३ . एतया ध्वनिनिरस्तविपञ्च्या भूतलोपगतयेव घृताच्या ।
त्वं गृहाण च सगोत्रजनेभ्यः शासनं स पुनरेतदवादि ॥ ८ ॥ एतया भगिन्या पुनरेतदित्थममुना प्रकारेण स कुमारोऽवादि भाषितः । किंभूतया एतया। ध्वनिना मधुरखरेण निरस्ता तिरस्कृता विपश्ची वीणा यया । उत्प्रेक्ष्यते--भूतले क्षोणीमण्डले उपगतया प्राप्तया । 'उपगतोऽपि च मण्डलनाभिताम्' इति रघुवंशे । मण्डलनाभिता द्वादशराजचक्रवर्तितां प्राप्त इति तदृत्तिः । आगतया वा । 'आगमने च गमनार्थाः समभ्युपाङ्भ्य: पराः कथिताः' इति क्रियाकलापे । घृताच्या घृताचीनामाप्सरसा इव । 'अवतरति घृताचीस्कन्धविन्यस्तहस्तः' इति चम्पूकथायामिन्द्रविशेषणम्। तथा-'इत्यनक्षरमवाचि घृताच्या दीर्घनिःश्वसितनिर्गमितेन' इति नैषधे । इदं किम् । तदाह-हे वत्स, च पुनस्वं सगोत्रः खजना एव जनास्तेभ्यः शासनं दीक्षादेशं गृहाण आदत्व ॥
भारती श्रुतियुगाञ्जलिना तां वस्वसुर्मधुसखीं विनिपीय ।
शैक्षवन्निजगरोहितशिक्षा से स्म भूत्प्रमदमेदुरिताङ्गः ॥ २॥ स हीरकुमारः खखसुर्निजभगिन्या विमलायास्तां खजनादेशादानरूपां भारती वाणी श्रुतियुगं कर्णयुगमेवाझलिस्तेन विशेषेण सादरं निपीय पीला प्रमदेन हर्षेण मेदुरितं पुष्टीभूतमङ्गं वपुर्यस्य तादृशः स्म भूत्संजातः । किंवत् । शैक्षवत् । यथा शैक्षः प्राथमकल्पिक: निजगुरोहितामहिकामुष्मिकसाधनहारिणी शिक्षा सादरं श्रुत्वा हृष्टो भवति । किंभूतां भारतीम् । मधुनः क्षौद्रस्य सखी वयसीं मधुमृष्टाम् ॥ . स्वानुजादिनिखिलस्वजनेभ्यः शासनं व्रतविधेः पृथुकोऽपि ।
आददे पुनरसौ व्यवहारी लाभवद्विविधवस्तुगणेभ्यः ॥ ९० ॥ अपि पुनः पृथुको हीरकुमारः खस्यात्मनोऽनुजो भ्रांता श्रीपालनामा स आदौ येषां तादृशाः निखिलाः समस्ताः खजनाः गोत्रिवर्गमनुष्यास्तेभ्यः सकाशादतविधेः संयमा. चरणस्य शासनमादेशमाददे गृहीतवान् । किंवत् । लाभवत् । यथा व्यवहारी व्यापारकारको विविधानां नानाप्रकाराणां वस्तूनां क्रियाणकाणां गणेभ्य: समुदायेभ्यो लाभमधिकंफलं गृह्णाति । 'लाभोऽधिकं फलम्' इति हैम्याम् ॥ इति भगिनीवचनान्तरं खजनवर्गादेशग्रहणम् ॥
भूचरानिव विधेरनुवादान्सोपवीतकृतवेदनिदानान् ।
राजहंसगकमण्डलुपाणीनाजुहाव गणकान्स सुवाणीन् ॥ ९१॥ स हीरकुमारो गणकान् ज्योतिःशास्त्रविदः । 'सांवत्सरो ज्योतिषिको मौहर्तिको निमित्तवित्। दैवज्ञगणकादेशिज्ञानिकार्तान्तिका अपि ॥' इति हैम्याम् । आजुहाव आ१. सोऽभवत्' इत्येवमेव पाठः साधुः.

Page #275

२१४
काव्यमाला ।
कारयामास । किंभूतान् । सहोपवीतेन यज्ञसूत्रेण वर्तन्ते ये । पुनः किंभूतान् । कृतो निर्मितो वेदानां निनाद उच्चारो येस्ते । पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूतान् । राजहंसवद्गच्छन्तीति । पुनः किंभूतान् । कमण्डलु: कुण्डिका पाणौ हस्ते येषाम् । 'कुण्डिका तु कमण्डलुः' इति हैम्याम् । ततः कर्मधारयः । पुनः किंभूतान् । सुवाणीन् शोभना वाचो येषां ते । उत्प्रेक्ष्यते-भूचरान् क्षोणीचारिणः विधेब्रह्मणोऽनुवादा अनुवदन्ति सदृशीभवन्तीति स्वरूपाणीव । ब्रह्मणो ब्राह्मणत्वेन सोपवीतता वेदककर्तृत्वाद्वेदोच्चारित्दं कम-. ण्डलकरत्वं सुवाक्त्वं च युक्तम् ॥
आत्मकामितमुखानिव मूर्तान्पुष्पपल्लवफलाक्षतपुञ्जान् ।
तत्पुरोऽयमुपहृत्य सगोत्रैः पृच्छति स्म चरणस्य मुहूर्तम् ॥ ६२ ॥ . अयं हीरकुमारः सगोत्रैः खजनैः समं चरणस्य चारित्रस्य मुहूर्त पृच्छति स्म । किं कृत्वा । उपहृत्य ढोकयित्वा । कान् । पुष्पाणि कुसुमानि, पल्लवाः किशलयानि, फलानि तरुसस्यानि, अक्षता लाजा अक्षततण्डुला वा, तेषां पुमान् व्रजान् । कथम् । तत्पुरस्तेषां मौहूर्तिकानामग्रे । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनः खस्य कामितानामभीप्सितपदार्थार्ना मुखान् प्रारम्भानिव ॥
पूर्वनिर्मितपरस्परत निश्चितोच्चपदसंपदुदकैः । ,
तैरथौगत महोदयसद्मद्वारवद्रतदिनं पृथुकेन्दोः ॥ ९३ ॥ अथ प्रश्नानन्तरं तेज्यौतिषिकैर्वतदिनं संयमग्रहणवासरः औच्यत कथितम् । किंवत् । पृथुकेन्दोः कुमारचन्द्रस्य महानुदयो मोक्षो वा महोदयः स एव सद्म गृहं तस्य द्वारवद्वारमिव । तः किंभूतैः । पूर्व प्रथमं निर्मितः कृतः परस्परमन्योन्यं तकों दोषरा. हित्यग्रहगोचरांशोच्चनीचादीनां विचारो यः । पुनः किंभूतः । निश्चितो निश्चयं नीतो निर्धारितोऽर्थात्कुमारस्यैव उच्चस्यातिशयिनः पदस्य गणधरत्वलक्षणस्य संपदो लक्ष्म्याः उदर्कः उत्तरकाले फलं यः ॥
वर्णरूप्यमणिमौक्तिकदानैरीश्वरानिव विधाय विधिज्ञः ।
निश्चितव्रतमुहूर्तदिनस्तान्वर्णिनः स विससर्ज कुमारः ॥ ९४ ॥ स हीरकुमारः वणिनो ब्राह्मणानधिकारान्मौहूर्तिकान् विससर्ज यथागतं प्रेषीत् । किं कृत्वा । विधाय निर्माय । अर्थात् ज्योतिषिकानेव । कानिव । ईश्वरानिव महेभ्यानिव । कैः । स्वर्णानि काञ्चनानि । रूप्याणि रजतानि मणयो रत्नानि मौक्तिकानि मुक्ताफलानि तेषां दानर्विश्राणनेः । किंभूतः कुमारः । विधिमुचितकरणादिकं जानातीति विधिज्ञः सदाचारचतुरः । पुनः किंभूतः । निश्चितो निर्धारीकृतः व्रतस्य दीक्षागुहूर्तस्य दिनो दिवसो येन सः ॥ इति दीक्षामुहूर्तदिवसावलोकनम् ॥
आगतेऽहि सुहृदीव तदुक्ते शुद्धगोचरनवांशकयुक्ते । संमदाद्विजयसिंहमुखेभ्याः प्रारभन्त चरणक्षणमस्य ॥ ९५॥

Page #276

५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
विजयसिंहनामा हीरकुमारस्य भगिन्या विमलाया मती स मुख आदियेषां तादृशाः इभ्या व्यवहारिणः अस्य कुमारस्य चरणक्षणं चारित्रमहोत्सवं प्रारभन्त उपकामन्ति स्म । कस्मात् । संमदात्प्रभोदात् । कस्मिन्सति । तैर्गणकैरुते कथिते अहि दिवसे आगते संप्राप्ते सति । कस्मिन्निव । सुहृदीव। यथा विवाहादावाकारिते मित्र महोत्सवाः प्रारभ्यन्ते । किंभूतेऽहि । शुद्धा निर्दोषा गोचरा रेखादानादयः नवांशका लममध्यगतविशिष्टतमवेलास्तैर्युक्त सहिते ॥
केचिदुच्चमणिपीठनिषण्णं गन्धबन्धुरपयोभृतकुम्भैः ।
निर्जरा इव जिनावनिजानि दीक्षणस्य समयेऽस्त्रपयंस्तम् ॥ ९६ ॥ केचित्पुरुषा दीक्षणस्य संयमग्रहणस्य समये प्रस्तावे अान्मुहूर्तवासरे तं हीरकुमार. मनपयन् स्नानं कारयन्ति स्म । कैः । गन्धैर्वासनार्थमन्तर्मुक्तकुसुमादिपरिमलैबन्धुरैमनोज्ञैः पयोभिः सलिलैभृताः पूरिता ये कुम्भाः कलशास्तैः । किंभूतं तम् । उच्चमुन्नतं तथा मणिमयं रत्नघटितं यत्पीटमासनम्। स्नानचतुष्किका इत्यर्थः । तत्र निषण्णमुपविष्टम् । के कमिव । निर्जरा जिनावनिजानिमिव । यथा दीक्षाग्रहणावसरे देवा अर्थाच्चतुःष. ष्टिप्रमितेन्द्रादयोऽमरा जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये अवनिर्जाया भूमिरेव पनीर्यस्य । 'जायाया निङ्' । जायाशब्दानिप्रत्ययो भवति । 'लोपो व्योर्वलि' । वकारयकारयो. चलिप्रत्यये परे लोपो भवति । सखरयोरिति शेषः । यकारलोपे । अवनिजानी राजा एतावता जिनराजं तीर्थोदकपूर्णकलशैः ॥
सांप्रतं कथममुष्य जडेनाश्लेषणं विबुधकैरवबन्धोः । . कोऽप्यरुक्षयदितीव तदीयं वाससातिमृदुलेन शरीरम् ॥ ९७ ॥
कोऽपि पुमान् अतिमृदुलेनाधिकसुकुमारेण वाससा वस्त्रेण तदीयं हीरकुमारसंबन्धि शरीरं कायम् । उत्प्रेक्ष्यते-इतीव हेतोः अरुक्षयन्निनीरयामास। इति किम् । यद्विबुधेषु विचक्षणपुरुषेषु कैरवबन्धुश्चन्द्रस्तस्य पण्डितपुरंदरस्यामुष्य हीरकुमारस्य जडेन मूर्खण डलयोरैक्याजलेन पानीयेन सममाश्लेषणं संगमनं कथं केन प्रकारेण सांप्रतं युक्तम् । अपि तु न कथमपीति । पण्डितो हि मूर्खसङ्गं कदापि न कुर्यादिति ख्यातिः । 'मूरखसास्सिी गोठडी पगि पगि कर न बुधीज' इति सूक्तोक्तेः ॥ - काञ्चनप्रतिमयेव नितान्तोत्तेजनादनुपमप्रभयास्य । , मार्जनान्मृदुलगन्धदुकूलैर्निर्मलेन वपुषा पुपुषे श्रीः ॥ ९८ ॥
मृदुलानि कोमलानि गन्धेनोपलक्षितानि दुकूलानि क्षौमानि गन्धकाषाय्य: तैमार्जनान्निभरीकरणाद्रुक्षणान्निर्मलेन शुचिना अस्य कुमारस्य वपुषा देहेन श्रीः शोभा पुपुषे पुष्टा कृता । उत्प्रेक्ष्यते-काश्चनप्रतिमयेव यथा सुवर्णमूर्त्या नितान्तमतिशयेनोत्तेजनादुद्दीपनान्निर्मलीकरणादनुपमा असाधारणा प्रभा कान्तिर्यस्यास्तादृशी श्रीः पुष्यते ॥ .

Page #277

काव्यमाला।
तत्कलाकुशलमानववर्गस्तं प्रसाधयितुमारभते स्म ।
खस्तरूनिव निपातयितुं श्रीगर्वपर्वतशिखामधिरूढान् ॥ ९९ ॥ तस्य प्रसाधनस्य मण्डनस्य कलायां विज्ञाने कुशलश्चतुरः । 'तथैव तत्कालमथानुजीविभिः प्रसाधनासञ्जनशिल्पपारगैः । निजस्य पाणिग्रहणक्षणोचिता कृता नलस्यापि विभोर्विभूषणा ॥' 'विभूषणा प्रसाधना कृता' इति नैषधे, तद्वृत्तौ च । इति पुरुषस्यापि प्र. साधना दृश्यते । मानवाना मनुष्याणां वर्गः समुदायः तं कुमारं प्रसाधयितुं मण्डयितु. मंशुकाभरणादि परिधापयितुमारभते स्म उपनामति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीणां विशिटशोभानां यो गर्वोऽहंकारः स एव पर्वतो गिरिस्तस्य शिखाम्। उपरितनभूमीशिखरमित्यर्थः । तामधिरूढानध्याश्रितान् स्वस्तरून् कल्पवृक्षान् निपातयितुमधःक्षेप्तुं जेतुमिव ॥
सान्द्रचन्द्रनिकुरम्बकरम्बीभूतनूत(न)घुसृणद्रवचर्चा ।
तत्तनौ विलसति स्म सुमेरौ चन्द्रिकाखचितसांध्यरुचीव ॥ १०॥ सान्द्राः स्निग्धा बहला वा ये चन्द्राः कर्पूरास्तेषां निकुरम्बः समूहस्तेन करम्बीभूतो मिश्रो जातो यो नूतो(नो) नवीनो घुसणानां कुडमानां द्रवो बहलपङ्कः तस्य चर्चा विले. पनम् । 'चन्द्रो विधौ च कर्पूरे वर्णे च' इत्यनेकार्थः । तस्य कुमारस्य तनौ काये वि. लसति स्म शुशुभे । केव । चन्द्रिकाखचितसांध्यरुचीव। यथा सुमेरौ सुराचले चन्द्रज्योत्स्नया मिश्रिता संध्यासमयसंवन्धिनी कान्तिः । [सांध्यराग इत्यर्थः ।] शोभते। 'रुच्यो रुचीभिर्जितकाश्चनाभिः' इति नैषधे रुचीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति ॥
सौरभं सुमनसां समुदायोऽध्यापयेद्यदि महारजतस्यं । ,
अङ्गरागललितार्भकमूर्तेस्तल्लभेत तुलनां कलयापि ॥ १०१॥ सुमनसां कुसुमानां समुदायः सर्वजातिजातपुष्पप्रकरः यदि महारजतस्य सुवर्णस्य सौरभं सुगन्धितां स्वपरिमलमध्यापयेत् पाठयेत् शिक्षयेत् । दद्यादित्यर्थः । विद्याप्रदान हि अध्यापननिजामोद दत्ते । तत्सदा अङ्गरागेण श्रीखण्डविलेपनेन ललिताया मनोज्ञाया अर्भकस्य हीरकुमारस्य मृर्तेः शरीरस्य कलया अंशेनापि तुलनां सदृशीभावं लभेत प्रा. प्रयात् । महारजतमित्यर्थः ।।
विश्वजैत्रमिव मोहमहीन्द्रं हन्तुमर्भधरणीरमणेन ।
खड्गरत्नमिव केशकलापो धूपधूमपटलीभिरधूपि ॥ १०२॥ अर्हो हीरकुमारः स एव धरणीरमणो राजा तेन केशकलापः केशपाशः धूपस्य कृष्णागुरुकुन्दरुष्कतुरुष्कप्रमुखसुगन्धवस्तुनः धूमपटलीभिधूमश्रेणीभिरधूपि धूपितः सुगन्धीकृतः । वासित इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वेषां सुरासुरोरगनराणां जैत्रं जयनशीलं मोहनामानं महीन्द्र राजानं हन्तुं व्यापादयितुमिव खड्गरत्नं धूपितम् । राज्ञापि वैरिणं व्यापादयितुं खखड्गरत्नं धूप्यते इति रीतिः ॥

Page #278

५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२१७ खं क्षणात्क्षयमवेक्ष्य सृजद्भिः पारलौकिकसुखाय तपांसि ।
धूमपानमिव धूपजधूमव्याजतस्तदलकेः क्रियते स्म ॥ १०३ ॥ तदलकैः कुमारस्य केशैः । उत्प्रेक्ष्यते-धूपात् केशधूपनायो जातो धूमस्तस्य व्याजात्कपटेन धूमपानमिव क्रियते विधीयते । किं कुर्वद्भिः । परलोके भवत्पारलौकिकं तच्च तन्मुखं च तस्मै तदर्थ कष्टानि तपांसि मुजद्भिः कुर्वद्भिः । किं कृत्वा । क्षणात्खपकालात्स्वमात्मीयं क्षयं विनाशं लोचलक्षणमवेक्ष्य ज्ञात्वा ॥
मानिनीजनमनोनयनस्वं यैरनीयत हृतेविषयत्वम् ।
पारिपन्थिकभरैरिव लेभे बन्धनं किमिति तच्चिकुरैस्तैः ॥ १०४ ॥ तैस्तस्य कुमारस्य चिकुरैः केशैः । [उत्प्रेक्ष्यते-] इति पश्यतोहरत्वाद्धेतोर्बन्धनं नियत्रणं लेभे प्राप्तम् । कैरिव । पारिपन्थिकभरैरिव । यथा तस्करगणैवौरिकाकरणाद्वन्धनं प्राप्यते । तैः कैः । यश्चिकुरैमानिनीजनानां नागरिककामिनीलोकानां मनांसि हृदयानि तथा नयनानि विलोचनानि तान्येव खं विभवो हृतेरपहरणस्य विषयत्वं गोचरताम् । 'मन्ये न मे श्रवणगोचरतां गतोऽसि' इति कल्याणमन्दिरस्तवने । अनीयत लम्भितं प्रापितम् । अपहृतमित्यर्थः ॥
सूनसंगतशिलीमुखलेखासूनसायकधनुःशरराशेः । संश्रयञ्छ्यिमिवार्भकमल्लीकुङ्मलाकलितकुन्तलहस्तः ॥ १० ॥ अर्भकस्य हीरकुमारस्य मल्ल्या मल्लिकायाः कुड्मला: कोरकाः । 'मल्लीभिः प्रतिमल्लीभावं दधती विभाति भावत्की' इति राजवर्णने । तैराकलितो युक्तो यः कुन्तलहस्त: केशपाशः सूनेषु कुसुमेषु संगता मकरन्दपानार्थमागता ये शिलीमुखा भ्रमरास्तेषां लेखा श्रेणि: सैव सूनसायकस्य धनूंषि कार्मुकाणि शरा बाणास्तेषां राशेः समूहस्य श्रियं शोभा श्रयनिवास्तीत्युत्प्रेक्षा ॥
मूर्ध्नि तस्य मुकुटेन दिदीषेऽनर्घ्यरत्नपटलीललितेन ।
बर्हचामरजयं चिकुराणां विभ्रमैरिव विधाय धृतेन ॥ १०६ ॥ - तस्य कुमारस्य मूर्ध्नि मस्तके मुकुटेन किरीटेन दिदीपे रेजे। किंभूतेन । अनानां बहुमूत्यानां रत्नानां विविधमणीनां पटली श्रेणी तया ललितेन मनोज्ञेन । उत्प्रेक्ष्यते-चिकुराणामर्थात्कुमारकेशानां विभ्रमैः शोभाभिः । 'आभा राढा विभूषा श्रीरभिख्याकान्तिविभ्रमाः' इति हैम्याम् । विलासर्वा । बाँणि मयूरपिच्छानि । 'अस्य वाकेका पिच्छबहशिखण्ड कम्' इति हैम्याम् । तथा चामराणि बालव्यजनानि तेषां जयं पराभवं विधाय कृत्वा धृतेनेव कलितेनेव ॥
पट्टिकार्भकविभोः कनकस्यालीकमण्डलमलंकुरुते स्म । विभ्रमेण चिहुराम्बुधराणां हादिनीव निकटे विलुठन्ती ॥१०॥
२८

Page #279

२१८
काव्यमाला।
कनकस्य हेम्नः पट्टिका भूषणविशेषः कोऽपि ललाटस्य । नलस्य भाले पट्टिका । तथा दमयन्त्या अपि । 'धृतैकया हाटकपट्टिकालके' । स्त्रीपुरुषयोरपि पट्टिकाख्य आभरणविशेष:-इति नैषधे । अधुना तु स्तम्भतीर्थद्वीपादौ लोकप्रसिद्ध्या 'असावउ' इति ज्ञायते । तदपि बहुतिलकमयं ललाटाभरणमर्भकविभोः कुमारेन्द्रस्य अलीकमण्डलं भालस्थलमलंकुरुते स्म भूषयामास । उत्प्रेक्ष्यते-चिहुराः केशाः एवाम्बुधरा मेघा. स्तेषां भ्रमेण भ्रान्या बुद्ध्या निकटे समीपे विलुठन्ती तिष्ठन्ती मिलन्ती च हादिनी विद्युदिव । 'चिकुराश्चिहुरा' इति शब्दप्रभेदे ॥
दिद्युते मणिकरम्बितयास्ये शातकुम्भकृतपट्टिकयास्य । .
खैरमात्मन इवाननलक्ष्म्या निर्मितेन वरणेन निवस्तुम् ॥ १०८॥ अस्य कुमारस्य आस्ये मणिभिः रत्नैः करम्बिक्त्या खचितया शातकुम्भेन कनकेन । कृतया निर्मितया पट्टिकया दिद्युते । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनः स्वस्य खैरं स्वेच्छया नि-. वस्तुं वासार्थ स्थातुमाननलक्ष्म्या निर्मितेन रचितेन वरणेन प्राकारेणेव । प्राकारस्यार्थोऽप्रे वक्ष्यते । तस्मादन्यापतद्वयी(?) ।। पाठान्तरे उत्प्रेक्ष्यते-मुखस्यार्थात्कुमारककस्य इन्दुश्चन्द्रः, पद्मानि कमलानि, मुकुरा दर्पणास्तेषामभिभावेन पराभवनेन उद्भूतं साक्षात्प्रकटीभूतं नूतं नवीनं महः प्रतापस्तेनेव वा ॥ ,
भालमण्डलममण्ड्यत राजज्जातरूपतिलकेन तदीयम् ।
तस्थुषात्र चरणक्षणवीक्षाकाङ्क्षिणाल्पवपुषांशुमतेव ॥ १०९॥ भालमण्डलं ललाटपट्टः राजन् शोभमानः जातरूपस्य खर्णस्य तिलविशेषकस्तिलक: तेनामण्ड्यत भूषितम् । उत्प्रेक्ष्यते-चरणस्य चारित्रस्य क्षणो महोत्सवः तस्य वीक्षा दर्शनं काइतीत्येवंशीलेन अभिलाषकेण, तथा अल्पं लघु वपः शरीरं यस्य तादृशेनात्र भाले तस्थुषा अर्थात्समेत्य स्थितवता अंशुमता भास्करेणेव ॥
यस्य भालतलचन्दनबिन्दोर्दम्भतो वदनकैरवबन्धुः ।
कोपनां प्रियतमामिव तारामानुकूल्यविधये व्यधिताके ॥ ११० ॥ यस्य कुमारस्य वदनकैरवबन्धुर्वक्रचन्द्रमा भालतले ललाटे कृत: श्रीखण्डस्य मण्डलाकारतिलकबिन्दुः तस्य दम्भतश्छलात्कोपनां चण्डामत्यमर्षणां तथा प्रियतमामतिशयेन वल्लभां तारां कामपि कान्तां तारिकाम् । तस्य तारापतित्वात् ।उत्प्रेक्ष्यते-आनुकू. ल्यविधये खानुकूलीकरणप्रकाराय अङ्के निजोत्सङ्गे व्यर्धित कृतवानिव । 'अचुम्बि या चन्दनबिन्दुमण्डली नलीयवकेण' इति नैषधेऽपि ॥
यस्य चान्दन उपभ्र बभासे बिन्दुरङ्गजभट प्रणिहन्तुम् ।
नासिकानलिकया गुलिकेयं येन मोक्तुमनसा विधृतेव ॥ १११ ॥ १. 'इन्दुपद्ममुकुराद्यभिभावोद्भूतनूतमहसेव मुखस्य' इति पाठान्तरम्.

Page #280

५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
२१९
यस्य कुमारस्य उपभ्र भुवोर्मध्ये समीपे चान्दनश्चन्दनसंबन्धी बिन्दुर्वृत्ततिलकं ब. भासे शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अङ्गजः स्मरः कमनः । 'कलाकेलिरनन्यजोऽङ्गजः' इति हैम्याम् । तथा 'अङ्गजो मन्मथे सुते । मदे केशे' इत्यनेकार्थः । स एव भटो वीरस्तं प्रणिहन्तुं यमातिथिं कर्तुं नासिकैव नलिकागुलिकाक्षेपणोपकरणं 'बन्दूकहाथनाली' इति लोकप्रसिद्धा । तथा 'नलिके न तदुच्चनासिके त्वयि. नालीकविमुक्तिकामयोः' इति नैषधे । नासा नलिकेव । तया कृत्वा मोक्तुमनसा क्षेप्नुकामेन इयं प्रत्यक्षलक्ष्या गुलिकेव । धृता । ‘सीसागोली' इति प्रसिद्धा ॥
चापलस्य नियमोऽभ्युपगम्योऽतःपरं द्युनिशमत्र युवाभ्याम् ।
एतदालपितुमञ्जनरेखा कल्पिता नयनयोरिव तस्य ॥ ११२ ॥ तस्य हीरकुमारस्य नयनयोर्नेत्रयोरञ्जनस्य कजलस्य रेखा कल्पिता । लोचने अअिते इत्यर्थः । बालत्वादथ वा महोत्सवानिर्मिता रेखा । किं च विवाहादी तरुणानां वृद्धानां पुरुषाणामपि चक्षुषोरञ्जनरेखा क्रियते इति लोकरूढिरपि स्थितिश्च । उत्प्रेक्ष्यते--एत. दत्रैव कथ्यमानमालपितु वक्त मिव । तदेवाह-हे नयने, अतःपरम् अद्यतनदिवसादारभ्य युनिशं दिवारात्री चापलस्य चटुलताया नियमो निषेधः युवाभ्यामभ्युपगम्यः अङ्गीकरणीयः । कदाचिदपि चापल्यं न विधेयमिति भावः ॥
उत्पलाजकुमुदादिमदस्यून्यद्विलोचननृपौ परिभूय ।
सालयोः सुखमिवाञ्जनरेखानीलरत्नकृतयोर्वसतः स्म ॥ ११३ ॥ यस्य कुमारस्य विलोचने नयने एव नानी ययोस्तौ तादृशौ नृपौ राजानौ उत्पलं नीलकमलं अब्जं पद्मं कुमुदं श्वेतकमलं तान्यादिमानि प्रथमभवानि येषां तादृक्षान् दस्यून् विपक्षान् परिभूय जित्वा अञ्जनरेखारूपैनीलरत्नैर्हरिन्मणिभिः कृतयोः सालयोः सुखं यथा स्यात्तथा क्रियाविशेषणम् । उत्प्रेक्ष्यते-वसतः स्म अतिष्ठतामिव ॥ अथ वा । यद्विलोच. ननृपौ कुमारनयननामराजो सालयोः प्राकारयोर्मध्ये सुखं शर्मणा यथा स्यानथा वसतः तिष्ठतः स्म। किंभूतयोः सालयोः। अञ्जनरेखारूपाणि यानि नीलरत्नााने मरकतमणयः तैः कृतयोर्निष्पादितयोः । उत्प्रेक्ष्यते-उत्पलानि कुवलयानि अब्जानि कमलानि कुमुदानि कैरवाणि तान्यादिमानि प्रथमानि येषां तादृक्षान् दस्यून् शत्रून् परिभूय निर्जित्येव सुर्ख वसतः । येन सर्वेऽप्यरयोऽभिभूय वशीकृताः स सुखं वसतीति ॥
भृङ्गसंगतवतंससरोजे तस्य कर्णयुगले शुशुभाते ।
विग्रहीतुमनसी नयनाभ्यामागते किमितरेतरवैरात् ॥ ११४ ॥ तस्य कुमारस्य कर्णयुगले श्रवणद्वन्द्वे भृङ्गाभ्यां मधुपानागतभ्रमराभ्यां संगते संयुक्त वतंससरोजे कर्णपूरकमले शुशुभाते रेजतुः । उत्प्रेक्ष्यते-इतरेतरेण परस्परं वैराद्विरोधानयनाभ्यां नेत्राभ्यां साध विग्रहीतुमनसी योद्धकामे किमागते पार्श्वे संप्राप्ते ॥
2पा पारभूय ।

Page #281

२२०
काव्यमाला।
श्रोत्रपत्रयुगमाश्रितवत्या दिद्युते मणिवतंसिकयास्य ।
अचिषेव वदनान्तरमान्त्या पिण्डभावमितया स्थितयास्मिन्॥११५॥ अस्य कुमारस्य श्रोत्रे कर्णावेव पत्रे तयोर्युगं द्वन्द्वमाश्रितवत्या भजन्त्या मणिवतं. सिकया रत्नोत्तंसेन । 'विदर्भपुत्रीश्रवणावतंसिका' इति नैषधे । दिद्युते शोभितम् । उस्प्रेक्ष्यते-वदनान्तर्मुखमध्ये अमान्त्या बाहुल्यात्स्थातुमशक्नुवत्या अर्चिषा कान्त्येव । अर्चिः कान्तिवाची । स्त्रीक्लीबलिङ्गः । 'रोदोर्चिषीनामगुणवयट अयट्' इति लिङ्गानुशासने । किंभूतया अर्चिषा । पिण्डभावं पिण्डतामितया प्राप्तया । पिण्डीभूय स्थित येत्यर्थः । पुनः किंभूतया । अस्मिन् कुमारकर्णे स्थितया वसन्त्या ॥
मन्महे सकलशीतलभासां सार्वभौममिदमाननचन्द्रम् । ..
कुण्डलच्छलतमीरमणाभ्यामन्यथा कथमुपास्यत एषः ॥ ११६ ॥ इदमाननचन्द्रममुष्य मुखमेव चन्द्रं विधुं सकलाः समस्ता · ये शीतलभांस: चन्द्र मसः तेषां सार्वभौमव्यतिकरेण कुण्डलयोः कर्णाभरणयोः छलात्कपटात्तमीरमणाभ्यां चन्द्राभ्यामेष इदमाननचन्द्रः कथं केन प्रकारेण उपास्यते सेव्यते ॥
कुण्डले कलयती प्रतिबिम्बे गण्डयोर्वहति हीरकुमारः ।
क्रोधमुख्यचतुरात्मविपक्षान्भेत्तुकाम इव चक्रचतुष्कः ॥ ११७ ॥ हीरकुमारः कुण्डले कर्णवेष्टिके वहति धारयति । कुण्डले किं कुर्वती । गण्डयोः कुमारस्यादर्शोपमगल्लयोः कपोलयोः प्रतिबिम्बे प्रतिमे केलयती बिभ्रती । उत्प्रेक्ष्यतेक्रोधः कोपो मुख्यः प्रकृष्टः प्रथमो वा येषु तादृशाः। क्रोधमानमायालोभाभिधानाश्चत्वारः चतु:संख्याकाः कषाया एवात्मनः खस्य विपक्षाः शत्रवस्तान् । चतुःकषायद्वेष्यानित्यर्थः । भेत्तुकामो वैरादेककालमेव हन्तुमनाः सन् चक्राणामायुधविशेषाणां चतुष्कं चतुष्टयमिव बिभर्ति ॥
व्यालवल्लिदलखण्डनजन्मा शोणिमाधरदले विललास ।
एतदीयहृदयादनुरागो निःसरन्बहिरिव स्थित एषः ॥ ११८ ॥ अधरदले कुमारस्याधरोष्टपत्रे शोणिमा रक्तता । 'वर्णदृढादिभ्यः ष्यच्च' । वर्णविशेषार्थेभ्यो दृढादिभ्यश्च व्यञ् स्यात् , इमनिज्वा भावार्थे । 'शौक्लयं शुक्तिमा, दार्य द्र. ढिमा, लावण्यं लवणिमा।' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । विललास बभासे । किंभूतः शोणिमा। व्यालवल्लया नागरवल्लया । 'ताम्बूलवल्ली ताम्बूली नागपर्यायवल्लयपि' इति हैम्याम् । दलानां पत्राणां खण्डनाचर्वणाजन्मोत्पत्तिर्यस्य । उत्प्रेक्ष्यते-एतदीयात्कुमारसंबन्धि हृदयान्मनसः । 'हृदयं मनो वक्षश्च स्तनान्तरं हृत् हृदयम्' । तथा 'हृच्चेतो हृदयं चित्तम्' इति द्वयमपि हैम्याम् । निःसरनिर्गच्छन्नेष प्रत्यक्षो बहिःप्रदेशे अधरोष्ठे स्थित इव ॥
१.२. कलयती इति नुम्रहितः प्रयोग: 'शपश्यनोनित्यम्' इति सूत्रविरुद्धः.

Page #282

५ सगेः हीरसौभाग्यम् :
२२१ रागसगिरदनच्छदराजत्तस्मितं दशनी पतिमिश्रम् । • पल्लवोदरविहारिहिमाम्भोविभ्रमं किमु जिघृक्षति लक्ष्म्या ॥११९॥
रागस्य नागवल्लीदलाखादनजनितरक्ततायाः सङ्गोऽस्त्यस्य तादृक् यो रदनच्छद ओटस्तत्र राजद्दीप्यमानं यत्तस्मितं प्रमोदमेदुरतया ईषन्मानं कुम्मरस्य हसितं तत्कर्तृपदं लक्ष्म्या खशोभया महा वा : उत्प्रेक्ष्यते-पल्लवोदरे प्रवालमध्ये विहरति एवंशीलं हिमाम्भस्तुहिनजलं तस्य विभ्रमं श्रियं विलासं वा किमु जिघृक्षति ग्रहीतुमिच्छतीव । किंभूतम् । तस्मितं दशनानां दन्तानां दीधित्या कान्त्या मिश्रं करम्बितम् ॥
रज्यते स्म दशनप्रकरणामुष्य कुण्डलिपुरंदरबाहोः ।
रागिणी सविधगां च रसज्ञां प्रेक्ष्य कैर्न ध्रियते ह्यनुरागः॥१२०॥ __ अमुष्यं कुमारस्य दशनप्रकरेण दन्तवृन्देन रज्यते स्म रक्तीभूतम् । सरागीभूयते । बालानां दन्ता हि यावकपुस्तिकया रज्यते स्म स्त्रीणां चेति लोकस्य व्यवस्था । किंभूतस्य अमुष्य । कुण्डलिनां भोगिनां पुरंदरो वासवः शेषनागेन्द्र स्तद्वद्दी! बाहू भुजौ. यस्य । यद्रक्तीभूतं तद्युक्तमेव । तदेव दर्शयति-हि यस्मात्कारणात्सविधगां पार्श्ववर्तिनी समीपस्थायुकां रागिणी रागो रक्तिमा अनुरागोऽन्तरणस्नेहश्च तेन कलितां रागवती तथा रसानास्वादान् । तिक्तः कटकषायाम्ललवणमधुराख्यान , अथ वा शृङ्गारहास्यकरुणारौद्रवीरभयानकबीभत्साद्भुतशान्तनामकानवप्रमाणान् रसान् जानातीति रसज्ञा तां प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । कैः । पुंभिः अनुरागो न ध्रियते, अपि तु विविधरसेषु निपुणां रागवती पार्श्वस्थायिनी कामिनीं विलोक्य सर्वैः कामुकै रागो ध्रियत एव । तत्त्वतस्तु रसज्ञा जिह्वा ।
संयमाध्यवसितिप्रथमानप्रावृषेण्यजलवाहघटायाः ।
बिन्दुवृन्दमुदियाय किमेतत्कण्ठपीठकृतमौक्तिकहारः ॥ १२१ ॥ एतस्य कुमारस्य कण्ठपीठे गलकन्दले कृतः स्थापितः । परिहित इत्यर्थः । मौक्तिकहारो मुक्तालता। स उत्प्रेक्ष्यते-बिन्दुवृन्दं कणनिकर इवोदियाय प्रकटीभूतम् । कस्याः। संयमस्य चारित्रस्य या अध्यवसितिरध्यवसाय: परिणामः सैव प्रथमाना विस्तरन्ती प्रावृषेण्या वर्षाकालसंवन्धिनी जलवाहानां वर्षणोन्मुखमेघानां घटा माला तस्याः ॥
एतदीयवदनामृतभासा स्पर्धयेव सह शीतलभासा । ____ नूततारकततिर्धियते स्मामुक्तमौक्तिकलताकपटेन ॥ १२२ ॥ . एतदीयेन हीरकुमारसंबन्धिना वदनामृतभासा वक्र विधुना नूता नवीना तारकततिज्योतिर्मण्डला ध्रियते स्म बिभरांबभूवे। केन । आमुक्ता कण्ठपीठे स्थापिता परिहिता या मौक्तिकलता मुक्काकलाप: स्थूलमुक्ताफलहारः तस्य कपटेन छलेन । उत्प्रेक्ष्यते-शीतलभासा गगनाङ्गणस्थायुकखाभाविकचन्द्रेण सह साध स्पर्धया संघरेण ईर्ष्णयेव धृता इत्यर्थः॥

Page #283

२२२
काव्यमाला।
भारसासहितया जितशेषः किं श्रितो वलयमस्य विभाति ।
मोहशूरमसुभिः प्रवियोज्यानेन वीरवलयं विधृतं वा ॥ १२३ ॥ __ अस्य हीरकुमारस्य वलयं कनककटकः विभाति । उत्प्रेक्ष्यते-भारस्य क्षमादेभविनि भूतोपचारात्सूरिपदादेर्वा सासहितया सहनशीलत्वेन । भृशं सहते इति सासहिः । 'अहिर्महीगौरवसास हिर्यः' इति नैषधे । सास हिश्चाचलि: पापतिर्वावदिरित्यादय इकारान्ता निपातिताः-इति तद्वत्तिः । जित: पराभूतः शेषो नागेन्दः । किं संश्रितः । अथ ' वा मोहनामानं वीरं सुभटममुभिः प्राणैः प्रवियोज्य पृथकृत्वा। निहत्येत्यर्थः । वीरवलयं . ' सुभटत्वसंसूचकः कटको विधृतं धारितमिव वा ॥
योगिनेव दधतात्मनि मुद्रामूर्मिकां च दधताम्बुधिनेव । ।
फुल्लपल्लवविलासजुषा तत्पाणिनाध्रियत कांपि विभूषा ॥ १२४ ॥ तत्पाणिना कुमारहस्तेन काप्यपूर्वा अनिर्वचनीया शोभा अध्रियत धृता । किंभ तेन तत्पाणिना । फुल्ला विनिद्रीभूता ये पल्लवाः किसलयानि तेषां विलास लीलां जुषते भजते । तत्पाणिना किं कुर्वता आत्मनि स्वस्मिन्विषये मुद्रां साक्षरोर्मिकां वहता। केनेव । योगिनेव । यथा योगभाजा मुनिना आत्मनि विपये योगमुद्रा. उह्यते । 'मुद्रातो लभते मूल्यं विमुद्रः कार्यनाशकः । राजा मुनिश्च लेखश्च कोशो मुष्टिश्च पञ्चमः ॥' इयं तु स्वाभाविकी मुद्रा च पुनर्वाङ्मनसां योगो रुन्धनं नियन्त्रणं विद्यते यस्य स मुनिर्मुद्रामिङ्गिताकारविशेषम् । पुनः किंभूतेन । दधता बिभ्रता । काम् । ऊर्मिकां निरक्षरमङ्गुलीयकम् । केनेव । अम्बुधिनेव । यथा समुद्रेण ऊर्मय एवोर्मिकास्तरङ्गा धीयन्ते ॥
पाणिना विरुरुचे पविरोचिश्चापचक्रविलसत्कटकेन ।
गन्धसिन्धुरतुरङ्गशताङ्गालंकृतेन जगतीपतिनेव ॥ १२५ ॥ पाणिना अर्थादधिकाराद्वा कुमारहस्तेन जगत्याः पृथिव्याः पत्या भव राज्ञेव वि. रुरुचे क्षोभितम् । किंभूतेन पाणिना राज्ञा च । पवीनां वज्ररत्नानां रोचींषि कान्तय एव चापचक्राणि धनुर्मण्डलानि तैर्विलसन् दीप्यमानः कटको वलयं यस्य । 'वृता वि. भूषा मणिरश्मिकार्मुकैः' इति नैषधे । तथा विविधरत्नप्रभासंवलित शक्रधनुरिति कविसमये प्रसिद्धिः-इति नराम् । अथ च वज्रनामा आयुधविशेषस्तथा कान्तियुक्तैर्धनुश्वकैः प्रहरणैश्च विस्फुरद्विशेषेण प्रतिपक्षलक्षपराभवनप्रकारेण विशिष्टतया खखामिभक्तिमत्त्वेन वा स्फुरदितस्ततो जिष्णुतया भूमण्डलं स्वखाम्यायत्तं कुर्वन् कटकं सैन्यं यस्य । पुन: किंभूतेन । गन्धसिन्धुरतुरङ्गशताङ्गालंकृतेन अर्थादाकृतिभूतैः गन्धसिन्धुरो गन्धहस्ती तथा तुरङ्गः सपर्याणिताश्वः तथा शताङ्गो रथस्तैरलंकृतेन विविधलक्ष्मीभूतैविभूषितेन । पक्षे गन्धगजेन्द्रा विविधजातीयवाजिनः पुष्परथ-योग्यारथ-अध्वरथकर्णीरथ-प्रमुखरथास्तैरलंकृतेन कलितेन ॥

Page #284

सर्गः]
२२३
हीरसौभाग्यम् । रामणीयकहृतापरचित्तं तत्कलत्रमवलोक्य युवेव । . जातरूपकलितो गुणशाली शृङ्खलः किमकरोत्परिरम्भम् ॥१२॥
तस्य कुमारस्य कलत्रं कटीम् , अर्थ वनिना स्त्रियं वा, अवलोक्य दृग्गोचरीकृय । उत्प्रेक्ष्यते-भङ्खलः । 'सा शृङ्खला पुंस्कटिस्था' । शृङ्खलशब्दस्त्रिलिङ्गः । रत्नजटितकनकंघटितकटिदवरकः परिरम्भमालिङ्गनमकरोत्किमु आलिङ्गति स्मेव। क इव । युवेव । यथा तरुणः पुमान् कस्यापि लघोः प्रौढीभूतं कलत्रं युवती परिरम्भते। किंभूतं कलत्रम् । रामणीयकेन रमणीयत्वेन खाभाविकसौन्दर्यण हृतानि ववशीकृतानि अपरेषां लक्ष. प्रेक्षकलोकानां कामिनां च चित्तानि मनांसि येन । किंभूतः शृङ्खलो युवा च । जातरूपेण सुवर्णेन कलितो हिरण्मयः । तथा जातमुत्पन्नं यदद्वैतं रूपं वपुःसुन्दरता तेन युक्तश्च । पुनः किंभूतः । गुणैः सुवर्णदवरकैः हेमतन्तुभिः शालन्ते इत्येवंशीलस्तैथितखात् । तथा गुणरौदार्यादिभिः शृङ्गारादिभिर्वा द्वासप्ततिकलागुणैर्वा शोभते इत्येवंशील: ॥
भूषणैः कनकरत्ननिबद्धैर्भूषितो व्यरुचदेष कुमारः।
मञ्जरीभरकरम्बितकायः कल्पसाल इव भूतलशाली ॥ १२७॥ एष हीरनामा कुमारः तदानीं कनकानि काञ्चनानि रत्नानि मणयस्तैनिबद्धै रचितैर्भूषणैराभरणैः कृत्वा भूषितोऽलंकृतः व्यरुचत् विराजते स्म । 'द्युयो लुङि' द्युतादिभ्यः परस्मैपदं वा स्यात् । 'युष्पादिद्युतादिलदितः परस्मैपदेषु' । श्यन्विकरणपुषादेर्युतादेलदितश्च परस्य च्लेरङ् स्यात्परम्मैपदेषु । अद्युतत् अद्योतिष्ट । व्यरुचत् व्यरोचिष्ट ।' इति प्रक्रियाकौमुद्यां साधना । उत्प्रेक्ष्यते-मञ्जरीणां कलिकानां भरः समूहस्तेन करम्बितः पूरितः कायः शाखाप्रशाखालक्षणं वपुर्यस्य तादृशो भूतले पृथ्वीपीठे शालते शोमते इत्येवंशील: । भूमीमण्डलोपगत इत्यर्थः । कल्पसाल: सुरतरुरिव ॥
दर्पणेष्विव गवेषयति खं भूषणेषु किरणाङ्करितेषु । . दर्पणार्पणविधाभिरमुष्मिन्निष्फलाभिरजनि खजनानाम् ॥ १२८ ।।
अमुध्मिन् हीरकुमारे स्वजनानां बन्धुवर्गलोकानाम् अथवा खस्य जनानामात्मीयलोकानाम्। सेवकानामित्यर्थः । दर्पणानामादर्शानामर्पणानि प्रदानानि। आत्मदर्शदर्शनानीत्यर्थः । तेषां विधाभिः प्रकारैः निष्फलाभिर्निरर्थकाभिरजनि जाता। अमुष्मिन् किं कुर्वति । किरणैः कान्तिभिः कृत्वा अंकुरितेषु प्ररोहसहितेषु जातेषु भूषणेवाभरणेषु खमात्मानम् । [स्वरूपमित्यर्थः ।] गवेषयति विलोकयति । केष्विव । दर्पणेष्विव । यथा कश्चिन्मुकुरेषु स्वं निभालयति ॥
दीप्यते किमधिकं सुषमा नोऽमुष्य वा मुषितमन्मथकान्तेः । भूषणानि मृगयन्त इतीव स्फाररत्ननयनैरिदमङ्गम् ॥ १२९ ॥

Page #285

काव्यमाला।
__ भूषणानि आभरणानि। उत्प्रेक्ष्यते-स्फाराणि विकाशभाजि रत्नान्येव नयनानि तैरिति हेतोरिदमङ्गं कुमार कायं मृगयन्ते पश्यन्तीव । इति किम् । नोऽम्माकं भूषणानां सुषमा अतिशयिनी शोभा कि अधिका, अथवा मुषिता अपहृता आच्छिद्य गृहीता मन्मथ स्य कामस्य कान्तिः शोभा येन तादृशस्य कुमारस्य सुषमा शरीरातिशायि सौन्दर्य किंवा अधिका दीप्यते ॥
तद्विभूषणमणीनिकुरम्बैः स्पर्धिभिः प्रतिभटैरिव भूत्या।
प्राप्य तन्मृधधरां दधिरे स्वज्योतिरङ्कुरसुरेन्द्रधनूंषि ॥ १३० ॥ भूत्या शोभया लक्ष्म्या वा स्पर्धिभिः स्पर्धनशीलस्तस्य कुमारस्य विभूषणानामलंकाराणां मणीनि कुरम्बै रत्नप्रकरैः तन्मृधधरां स कुमार एव संग्रामकरणोचितभूमी तां प्राप्य आसाद्य । उत्प्रेक्ष्यते-ज्योतींषि दीधितयः तेषामङ्कराः प्ररोहास्त एव सुरेन्द्रधनूंषि इन्द्रचापचकाणि दधिरे धृतानीव । करिव ! प्रतिभटैरिव । यथा संपदा स्पर्धमानैः प्रतिपक्षैः शत्रुभी रणभूमीलब्ध्वा परस्परं संग्रामकरणे कृते सुरेन्द्रचापोपमानि कार्मुकानि ध्रियन्ते ॥
भूरुहैविहसितैरिव कुञ्जः सौरभैरिव सरोरुहपुञ्जः ।
सान्द्रचन्द्रकिरणैरिव दोषा भूषणैरपुषदेष विभूषाम् ॥ १३१ ॥ एष कुमारो भूषणैरलकारैराभरणैः कृत्वा विभूषां शोभामपुषत्पुष्णाति स्म । क इव । कुञ्ज इव । यथा काननं वसन्तर्तुना विहसितैः कुसुमितेः भूरुहेवृक्षः कृत्वा शोभते । पुनः क इव । सरोरुहपुञ्ज इव । यथा पद्मप्रकरः सौरभैः परिमलैः कृत्वा शोभां लभते । पुनः केव । दोषेव । यथा रजनी सान्दैनयनानन्ददायिभिनीरन्धेश्चन्द्र स्य विधोः किरणैः र. श्मिभिः कृत्वा श्रियं पुष्णाति ॥ इति दीक्षासमये कुमारशृङ्गारवर्णनम् ॥
निर्जितेन यशसा सितभासा प्राभृतीकृतमिवैत्य नमस्तः ।
आनयन्नथ तुरङ्गममुष्यारोहणार्थमनघस्य मनुष्याः ॥ १३२ ॥ अथ शृङ्गारविधानान्तरं मनुष्या मानवाः अमुष्य कुमारस्यारोहणार्थमध्यारोढुं तुर जात्यवाजिनमानयनानयन्ते स्म । किंभूतस्यामुष्य । अनघस्य प्रशस्यस्य निष्पापस्य वा । उत्प्रेक्ष्यते-यशसा अर्थाद्यशःश्वत्यश्रिया निर्जितेन पराभूतेन सितभासा चन्द्रमसा नभस्त आकाशमण्डलादेत्यागत्य प्राभृतीकृतमीत्कुमारस्य ढौ कितमिव ॥ . . यन्नभस्वदतिपातिरयेन न्यकृतेन विनतातनयेन ।
तत्तुलां कलयितुं बलिदस्युः सेवनामगमि यानतयेव ॥ १३३ ॥ यस्य तुरगस्य नभवन्तं समीरणमतिपतत्यतिक्रामतीत्येवंशीलेन रयेण वेगेन । 'रयो वेगप्रवाहयोः' इत्यनेकार्थः । न्यकृतेन विजितेन विततानाम्नी अरुणगरुडयोर्जननी तस्यास्तनयेनात्रार्थाद्रुडेन तत्तुलां कुमारारोहणार्थमानीततुरङ्गमवेगमादृश्यं कलयितुं

Page #286

६ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् ।
२२५
प्राप्तुम् । उत्प्रेक्ष्यते-यानतया वाहनत्वेन बलिदस्युः कृष्णा सेवनां परिचरणामगमि प्रापित इव सेव्यते स्म । 'न्यादयो ण्यन्तनिष्कर्मा गत्यर्था मुग्ख्यकर्मणि । प्रत्ययं यान्ति दुह्यादिगाणेऽन्ये तु यथारुचि ॥ अनन्तेन कृष्णेन गोपी वनमगमि नीता। इत्युदाहरणम्' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ॥
यो दृशा भुवि पुनर्दिवि फालैर्नागवेश्मनि खुरोत्खननैश्च । .. स्फूर्तिभिस्तत इतस्त्रिजगत्यां स्वाङ्ककारमिव पश्यति जेतुम्॥१३४॥
यस्तुरङ्गमः स्फूर्तिभिर्विस्फूर्जनः इतस्ततः संस्फुरणैः कृत्वा त्रिजगत्यां त्रिलोक्यामपि । 'त्रिजगतीं पुनती कविसेविता' इति जिनप्रभसूरिकृतर्षभनम्रस्तोत्रे। इत्यत्रैकवचनात्रिजगत्यामप्येकवचनम् । त्रित्वेन त्रित्वसंख्यया वा उपलक्षिता जगती भुवनं त्रिजगतीति एवं संभाव्यते । तत्त्वं तु तज्ज्ञा एव विदन्ति । वाङ्ककार निजरहरफूर्जितजैत्रप्रतिमल्लं जेतुं पराभवितुमिव इतस्ततः सर्वत्रापि पश्यति । 'दूर गौरगुणैरहं कृतिभृतां जत्राङ्ककारे चरंति' इति नैषधे । कथं विलोकयति तदेव दर्शयति-भुवि पृथिव्यां दृशा विलोचनावलोकनेन । पुनर्दिवि गगनाङ्गणे फालैरुच्चैरुल्ललनलक्षणैः । 'सान्द्रोत्फालमिषाद्विगायति पदा स्प्रष्टुं तुरङ्गोऽपि गाम्' इति नैषधे । च पुनर्नागवेश्मनि पाताले खुरैः शफैरत्खननै: भूविदारणैः ॥
स्पर्धयार्कतुरगान्खजिगीषून्धूननेन शिरसः समराय ।
अङ्ककारविभवाभिभवाहपूर्विकाभिरयमाह्वयतीव ॥ १३५ ॥ - अयं तुरङ्गः अङ्ककारविभवानां जैत्रप्रतिमलसंपदाम् । 'शशाङ्ककलाङ्ककारः' इति नैषधे । अभिभवः पराभवनं तेनाहंपूर्विका गर्वावेशास्ताभिः कृत्वा शिरसो मस्तकस्य धूननेन कम्पनेन । खकन्धराया अधउर्ध्वकरणेनेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-अर्कतुरगान् सूथरथरथ्यवाजिनः समराय संग्रामविधानाय आह्वयत्याकारयतीव । किंभूतानतुरङ्गमान् । स्पर्धया संहर्षेण खस्यात्मनः खमात्मानं वा जिगीषून् जेतुमिच्छून् ॥ .. आत्मफेनहरिचन्दनसान्द्रस्यन्दचर्चनविधाभिरिवार्चा । - पत्प्रहारभवमम्बुधिनेमेः खापराधमधरीकुरुते यः ॥ १३६ ॥
य: अर्वा तुरगः अम्बुधिनेमे मेः । उत्प्रेक्ष्यते-पदा चरणानां प्रहारैर्घातः ताडनैर्भवं 'पत्कजमिति' दर्शनात्यत्प्रहाररिति । अथ च । 'क्व तच्छयच्छायलवोऽपि पल्लवे' इति नैषधे । पदो लवः पल्लवः इति व्युत्पत्त्या तस्य नलस्य छायाया लवोऽप्यंशः क्व' इति तद्वत्तौ । स्वापराधं निजमन्तुमधरीकुरुते शामयतीव । काभिः । आत्मनः फेना मुखलालास्तद्रूपा हरिचन्दनस्य श्रीखण्डस्य सान्द्राः स्निग्धा ये स्यन्दा रसा द्रवा वा तैश्चचनविधाभिः पूजनप्रकारैः ॥

Page #287

२२६ .
काव्यमाला।
वृत्रशात्रवतुरङ्गममुख्यान्वैभवेन परिभूय तुरङ्गान् ।
स्कन्धकेसरसटाकपटात्तच्चिचामरमिवायमधत्त ॥ १३७ ॥ स्कन्धस्यांसस्य स्कन्धेऽते वा प्ररूढाना प्रादुर्भूताना केसराणा केशानां सटा श्रेणी कैसरनामानः सटास्तुरगस्कन्धकुन्तलाः तत्कपटादयं तुरङ्गः । उत्प्रेक्ष्यते-तस्य जयस्व चिहं लक्षणं चामरे वालव्यजनमधत्त बिभर्ति स्मेव । किं कृत्वा। वैभवेन खलक्ष्म्या - प्रशात्रवस्य शक्रस्य तुरङ्गम उच्चैःश्रवाः स एव मुख्यः प्रकृष्टः प्रथमो वा येषु तादृशा. स्तुरहान् परिभूय जिला ॥
रोहिणीकमलिनीरमणाश्वान्वोपरिस्थितिजुषः सुषमाभिः ।।
निर्जिगीषुरिव निर्जरमार्गे फालकेलिमयमातनुते स्म ॥ १३८॥ . अयमश्वः निर्जरमार्गे आकाशे फालकेलिमुच्चैरुल्ललनस्य विशेषस्य विलासमातनुते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मन उपरि ऊ स्थितिं स्थानं जुषन्ते भजन्ते। ऊर्ध्वगामित्वेन आकाशगमनशीलत्वेन निजोपरिस्थितानित्यर्थः । तादृशान् रोहिण्याः कमलिन्याश्च रमगयोभत्रोः चन्द्रसूर्ययोः अश्वास्तुरङ्गमास्तान् सुषमाभिः अतिशायिशोभाभिः कृत्वा निजिगीषुर्निर्जेतुमिच्छुरिव ॥ . अर्जितानि गरुडस्य च गत्या निर्जयैर्हरिहरैश्च विभूत्या ।
उद्गिरन्निव यशांसि हरिर्यः फेनपिण्डपटलीकपटेन ॥ १३९ ॥ यो हरिस्तुरङ्गः फेनानां मुखनिर्गतकफलालानां पिण्डा बुद्धदाकारा गोलकास्तेषां पटली वृन्दं तस्य कपटेन व्याजेन यशांसि वकीर्तीरुद्गिरन्निव प्रकटीकुर्वनिवास्ते । किंभूतानि यशांसि । गत्या पवनवेगगमनेन गरुडस्य, तथा विभूत्या खलक्ष्म्या हरिहरेरिन्द्राश्वस्य उच्चैःश्रवसो, निर्जयैः पराभवनैरर्जितानि संचितानि ॥
आरुरोह जितजिष्णुहयं तं श्वैत्यतः फणिपतिं च जयन्तम् ।
वाजिनं कनकवैभवरा(भा)जं कैटभारिरिव नीडजराजम् ॥१४॥ स कुमारो वाजिनमश्वमारुरोह अध्यासामास । किंभूतं वाजिनम् । जितोऽर्थालक्षम्या पराभूतो जिष्णोरिन्द्रस्य हय उच्चैःश्रवा नाम तुरगो येन तम् । पुनः किं कुर्वन्तम् । श्वैत्यतः शुभ्रिमविभ्रमात्फणिपति शेषनागं जयन्तं परिभवन्तम् । पुनः किंभूतम् । कनकाना काश्चनानां वैभवः पर्याणखलीन प्रमुखभूषा तं भजतीति । क इव । कैटभारिरिव । यथा कृष्णो नीडे कुलाये 'मालो' इति प्रसिद्ध जाता नीडजाः पक्षिणस्तेषां राजा गरुडस्तमारोहति चढति । किंभूतं नीडजराजम् । जितो जिष्णुर्वासवो येन व. ब्रिजित्त्वात् । गत्या चातित्वरितगगनगमनेन हय इन्द्राश्वो येन । च पुनः किंभूतम् । फणिपति नागेन्द्रम।जातिवाचित्वादेकवचनम्। सर्वनागनायकान् जयन्तं पराभवन्तम् ।

Page #288

५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२२७ तदरातित्वात् । वर्णशोभावन्तं स्वर्णकायत्वात् । गरुडविशेषणान्यपि ॥ इति दीक्षासमये कुमारारोहणार्थमानीततुरगवर्णनम् ॥
तत्र भावयतिनः पुलकोद्यत्कञ्चकानणुमहः कटकोघाः । मुक्तिपत्तनजिघृक्षुमनस्कौत्सुक्यभाज इव राजकुमाराः ॥ १४१ ॥ भूविहारिहयवाहनशस्यानेकमूर्तय इवोत्सवपश्याः । . वाहपृष्ठमधिरुह्य कुमारा आगमन्नपि परे जितमाराः ॥ १४२ ॥
(युग्मम्) तत्र तस्मिन्नवसरे तस्मिन् स्थाने वा जितमाराः खरूपसौन्दर्याभिभूतमदनाः अपरे अन्येऽपि भावयतिनः अभिप्रायेण चारित्रवन्तः अमी पालादिमाः कुमाराः आगमन् समागताः । किं कृत्वा । वाहानां जात्यतुरङ्गाणां पृष्ठमधिरुय अध्यास्य । उत्प्रेक्ष्यतेउत्सवं संयममहामहं पश्यन्त्यवलोकयन्तीति तादृश्यो भूविहारिण्यः क्षोणीचारिण्यः हयवाहनस्य एवं तस्य शस्याः श्लाघ्याः रम्यास्तथा अनेका बह्वयो मूर्तय: शरीराणि इव । किंभूताः कुमाराः । (इव यथा पृथ्वीपति) पुलको रोमाञ्चः स एवोद्यन् प्रकटीभवन् क. श्वकः संनाहो येषाम. तथा अनण महन्महः कान्तिः प्रतापश्व येषाम् । अथवा अनणभिर्बहुलैर्महोभिः किरणैः प्रतापैश्च युक्तानां कटकानां वलयानां सैन्यानामोघाः समूहाः येषाम् । पुनः किंभूताः मुक्तिः सिद्धिः सैव पत्तनं महानगर तजिघृक्षु प्रहीतुमिच्छु मनो येषाम् । समासान्तः कप् । पुन: किंभूताः । यत एव मुक्तिनगरजिघृक्षवस्तत एवोत्कण्ठां भजन्त इति । अथ वा औत्सुक्यं संयमोत्कण्ठां भजन्ते। पश्चात्कर्मधारयः । उत्प्रेक्ष्यतेराजकुमारा इव । यथा पृथ्वीपतिपुत्राः एवंविधा भवन्ति ॥ - पद्मिनीप्रियतमो दिवसादौ पावकादिव सहस्रमयूखैः । .. पूरुषैनिखिलमण्डलमध्यात्तत्क्षणादुपगतैः परिवत्रे ॥ १४३ ॥ : हीरकुमारो निखिलः समस्तो यो मण्डलो गुर्जरदेशस्तस्य मध्यादन्तरालात्तत्क्षणात्स एव कुमारस्य संयमग्रहणलक्षणः क्षणः प्रस्तावः उत्सवो वा तस्माद्धेतोरुपगतैरायातैः पूरुषैर्मानुषैरुपलक्षणात्साहचर्याद्वा स्त्रीभिश्च । 'पुरुषः पूरुषो नरः' इति हैम्याम् । परि. वने परिवृतः । क इव । पद्मिनीपतिरिव यथा भाखान् दिवसादौ प्रभाते पावकाहरुपगतैः समेतैः सहस्रसंख्याकैः किरणैः परिबियते । सूर्यो हि सायमस्तं गच्छन् खकिरणान् वही निक्षिपति । प्रभाते च गृह्णाति इति च कविसमयः । तथा च रघुवंशे'दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशने' इति ॥
तत्र तद्रतमहोपगतानां मेलकः स्फुरति पञ्चजनानाम् । कौतुकेन निजशक्तिदिदृक्षो किनः किमिह कायनिकायः ॥१४४॥

Page #289

२२८.
काव्यमाला ।
तत्र व्यतिकरे तस्य कुमारस्य व्रतस्य संयमस्य महोत्सवे उपगतानां समागतानां पञ्चजनानां लोकानाम् | 'मर्त्यः पञ्चजनो भूस्टक्' इति हैम्याम् । मेलक: संगमः स्फुरति । 'मेलके सङ्गसंगमाः' इति हैम्याम् । तथा 'जगत्रयीनायकमेलकेऽस्मिन्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते — कौतुकेन कुतूहलेन कृत्वा निजस्यात्मनः । 'श्रुत्वा निजं भीमजया 'निरस्तम्' इति नैषधे । निजशब्देनात्मा । शक्ति सामर्थ्य दिदृक्षोईटुमिच्छोर्नाकिनः कस्यचिद्देवस्य इहास्मिन् प्रस्तावे स्थाने वा कायनिकायो देहव्रजः किमु । निकायस्तु सधर्मिणां समुदायः । 'तथास्या हेर्भूयः फगसमुचितः काययष्टीनिकायः' इति नैषधे ॥
निष्पतन्मदविलोलकपोलास्तत्पुरः समचलन्द्विरदेन्द्राः ।
विन्ध्यभूभ्र इव निर्झरशाली जङ्गमः करणबंहिममाली ॥ १४५ ॥
तत्पुरः हीरकुमारस्याग्रे द्विरदेन्द्रा गजराजाः समचलन् संचरन्ति स्म । किंभूताः । निष्पतन्निरन्तरं निःसरन् यो मदो दानाम्भस्तेन विलोलाश्चञ्चलाः कपोला गण्डस्थलानि येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते - विन्ध्यभूध्र इव विन्ध्याचल इव । किंभूतः । जङ्गमः संचरन् । पुनः किंभूतः । निर्झरैर्निः सरत्सलिलैः शालते शोभत इत्येवंशीलः । पुनः किंभूतः । करणानां शरीराणां बंहिमा बाहुल्यं मलते धारयतीत्येवंशीलः । 'मलि मात्र धारणे' धातुः । बहुरूपवानित्यर्थः ॥
स्यन्दनैः स्यदविगानितवातैस्तत्पुरोऽङ्कविलसज्जनजातैः ।
पुस्फुरे सुरसमूहसनाथैः क्ष्मागतैरिव मरुद्रथसार्थैः ॥ १४६ ॥
तस्य कुमारस्य पुरोऽग्रे स्यन्दनै रथैः पुस्फुरे दिदीपे । किंभूतैः स्यन्दनैः । स्यदेन वेगेन विगानितोऽवगणितो वातः पवनो यैः । ' स्यदझाङ्कारितपत्रपद्धतिः' इति नैषधे । पुनः किंभूतैः । अङ्के क्रोडे रथोत्सङ्गे विलसन्तः शोभमाना जना मनुष्यास्तेषां जातं समूहो येषु । उत्प्रेक्ष्यते— क्ष्मागतैर्भूमण्डले समेतैः सुराणां देवानां समूहेन गणेन सनाथैः सहितैर्मरुद्रथसाथैः निर्जररथवृन्दैरिव ॥
स्वर्णपल्ययनपल्लविताङ्गास्तत्पुरः प्रविचलन्ति तुरङ्गाः ।
तचुरङ्गविजिताः शशिभास्वद्वाजिनः किमु निषेवितुमेताः ॥ १४७ ॥
तस्य कुमारस्याग्रे तुरङ्गाः प्रविचरन्ति । किंभूताः । स्वर्णस्य हेत्रः पल्ययनं पर्याण तेन पल्लवितं मण्डितमङ्गं कायो येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते - तेन हीरकुमारारोहणार्थमानीतेन तुरङ्गेणाश्वेन विजिताः खश्रिया पराभूताः सन्तो निषेवितुमर्थात्तमेवाश्वमुपासितुमेता आगताः । शशिनः चन्द्रस्य भाखतः सूर्यस्य वाजिनोऽश्वा इव ॥
मागधा मधुरमङ्गलवाचः प्रोच्चकैरुदचरन्पुरतोऽस्य । आह्वयन्त इव दर्शयितुं किं दिमहेन्द्रनिवहं महमेनम् ॥ १४८ ॥

Page #290

५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२२९ मागधा मङ्गलपाटका अस्य कुमारस्याप्रतः प्रोच्चकैरतिशयेनोच्चखरेण मधुरा मिष्टाः श्रवणसुखकारिण्यो मङ्गलवाचः कल्याणशंसिनीर्वाणीः उदचरन् उच्चरन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते--एनं महं कुमारदीक्षोत्सवं दर्शयितुं दिङ्महेन्द्र निवहं लोकपालमण्डलम् । 'आखण्डलो दण्डधरः शिखावान् पतिः प्रतीच्याः इति दिङ्महेन्द्राः' इति नैषधे । इह पत्तनभूमी आह्वयन्त आकारयन्त इव । किम् इवार्थे ॥
गायनैरयमगायि समेतैः स्वर्गृहात्किमिह तुम्बुरुवर्गः। · अभ्यषिच्यत सुधाप्यवसीये वेणुभिः श्रवसि वैणविकौघैः ॥१४९॥ अयं हीरकुमारो गायनैर्गानकर्तृभिर्जनैः अगायि गानगोचरीकृतः । उत्प्रेक्ष्यतेखर्ग्रहाद्देवलोकरूपसद्मनः सकाशादिह भूलोके पत्तने समेतैस्तुम्बुरुवर्गः देवगायनाना समुदायरिक अपि पुनर्वैणविकौघैर्वशवादकवृन्दैवेणुभिर्वशैः कृत्वा अदसीये कुमारसंब. न्धिनि श्रवसि कर्णे सुधा पीयूषमभ्यषिच्यत सिक्ता ॥
घोषणास्य यशसामिव भेरीभाकृतिळरचि कैश्चन मार्गे । किंनरालिरिव वैणिकपतिसंमदात्तमुपवीणयति स्म ॥ १५० ॥ कैश्चन भेरीवादकैर्मार्गे पथि भेरीणां वादिनविशेषाणां दुन्दुभीनां वा भाकृतिर्भावारध्वनिर्व्यरचि चक्रे । उत्प्रेक्ष्यते-अस्य कुमारस्य यशसा कीतीनो घोषणा पटहवाद. नमिव । पुनर्वैणिकानां वीणावादकानां पतिः श्रेणिः संमदात् हर्षात् तं हीरकुमारमुपवीणयति स्म वीणया गायति स्म । 'उपवीणयितुं ययौ रवेरुदयावृत्तिपथेन नारदः' इति रघौ । किमिव । किंनरालिरिव यथा किंपुरुषमालिका वीणया कृत्वा गायति गानं कुरुते ॥ : साङ्गजे प्रबलमोहमहीन्द्रे प्रापिते पितृपतेरतिथित्वम् ।
यस्य चञ्चुपुटचञ्चुररावा मङ्गलध्वनितमः किमुदीर्णाः ॥ १५१ ॥ चधुपुटास्तालाः कांस्यतालाः वाद्यविशेषास्तेषां चक्षुराः मनोज्ञा रावाः शब्दा उदीर्णाः प्रकटीकृताः । ताला वादिता इत्यर्थः । अर्थान्मार्गे तालवादकैः । उत्प्रेक्ष्यते'. यस्य कुमारस्य मङ्गलध्वनितमः मङ्गलशब्दा इवोदीर्णाः । कस्मिन्सति । सहागजेन स्मरेण
पुत्रेण च वर्तते यस्तादृशे मोहनामति महीन्द्रे राजनि पितृपतेर्यमस्य अतिथित्वं प्राघुणलं प्रापिते नीते सति । हते इत्यर्थः । 'यमः कृतान्तः पितृदक्षिणाशाप्रेतात्पतिः' इति हैम्याम् ॥
ताण्डवं व्यरचि वारवधूभिस्तत्पुरः किमु सुपर्ववधूभिः ।
तथ्यवत्पथिमिथः पृथु मिथ्यायुद्धमुद्धतनरैर्निरमायि ॥ १५२॥ तस्य कुमारस्य पुरः पुरस्ताद्वारवधूभिः पणाङ्गनारूपपात्रैस्ताण्डवं नृत्यं व्यरचि विर

Page #291

२३०
काव्यमाला।
चितं कृतम् । उत्प्रेक्ष्यते-सुपर्ववधूमिः अप्सरोभिरिव । 'स्वःस्वर्गिवध्वोऽप्सरसः' इति हैम्याम् । पुनरुद्धतनरैरुत्कटपुरुषैः पथि मार्गे मिथः परस्परं पृथु बह यथा स्यात्तथा मिथ्यायुद्ध मृथासंग्रामो निरमायि निर्मितम् । विवाहादिमहोत्सवेषु दाक्षिणात्या नरः पुरस्तात्प्रतिचतुष्पथं खड्गपाणय: परस्परं मिथ्यायुद्धं कुर्वन्तीति सौराष्ट्रमण्डलादी इ. श्यते । 'ततः प्रतीच्छ प्रसरेति भाषिणी परस्परोल्लासितशल्यपल्लवे । मृषामृधं सादिवले कुतूहलानलस्य नासीरगते वितेनतुः ॥' इति नैषधे । किंवत् । तथ्यवत् । यथा . उद्धताः खड्गपाणयः पुरुषाः सत्यं युद्धं विदधते ॥
दुन्दुभिध्वनितिभिर्जयशब्दं तस्य बन्दिवदुदीरयतीव ।
तद्गुणानिव मुदा निगदन्ती दंध्वनीति मधुरापि न(नु)भेरी॥१५३॥ . दुन्दुभिर्मदनभेरी निखातो वा ध्वनितिभिर्भाङ्काररावैस्तस्य कुमारस्य जयशब्दः जयजयरावमुदीरयति प्रकटीकरोति इव वदतीव । किंवत् । बन्दिवत् । यथा महल पाठकः जयजयेति शब्दमुदीरयति । अपि पुनर्भेरी वाद्यविशेषो दध्वनीति अतिशयेन . शब्दायते । किंभूता । मधुरा श्रवणसुखका रिरावा ।. उत्प्रेक्ष्यते-मुदा हर्षेण तस्य कुमारस्य गुणान् धैयौदार्यगाम्भीर्यवैराग्यशमदमादिकान्निगदन्ती कथयन्तीव दंध्वनीति ॥ इति दीक्षाग्रहणप्रस्थानसमये कुमारपुरो गीतनृत्यवादित्रादिकथनम् ॥
क्षात्रियैरिव सुतैर्युवराजोऽलंकृतैः परिवृतोऽन्यकुमारैः ।
प्रस्थितिं पथि चकार कुमारोऽनल्पकल्पितमहेषु सगोत्रैः ॥ १५४ ॥ हीरकुमारः सगोत्रैः स्वजनैरनल्पा अतिशायिनो बहवो वा कल्पिता विरचिता ये महा उत्सवास्तेषु सत्सु पथि मार्गे प्रस्थितिं प्रस्थानं चकार । प्रचचालेत्यर्थः । किंभूतः । परिवृतः सहितः । कैः । अन्यैः दीक्षाग्रहणोत्सुकीभूतैरपरैः कुमारैः । किंभूतैः । अलंकृतैर्मणिवर्णादिभरणगणभूषितैः । क इव । युवराज इव । यथा क्षात्रियैः क्षत्रियसंब. न्धिभिः सुतैनन्दनैः परिवृतो युवराज: पथि प्रतिष्ठते । किंभूतो युवराजः । स खपितुः समग्रराज्यभारधुरंधरः । क्षात्रियैः सुतैः किंभूतैः । गां पृथ्वी क्षत्रियत्वेन ब्रायन्ते सम्यक्तया रक्षन्तीति गोत्रास्तैः । केषु सत्सु । प्रस्थानमङ्गला दिकादभ्रनिर्मितोत्सवेषु ॥
हेषितैर्हयगणस्य गजानां गर्जितैश्च रथचीत्कृतिभिश्च ।
रोदसी जनरवैरपि शब्दाद्वैतवादकलिते इव जाते ॥ १५ ॥ रोदसी द्यावापृथिव्यौ शब्दाद्वैतवादकलिते न विद्यते द्वैतो द्वितीयो वादो वदनं कथनं यत्र स शब्दानामद्वैतवादः शब्दाद्वैतवादस्तेन युक्ते इव जाते इव केवलम् । शब्दमये इव संपन्ने । कैः । हयगणस्य वाजिवजस्य हेषितैhषारवैः । 'हेषा हेषा तुरा- . णाम्' इति हैम्याम् । च पुन: कैः । गजानां हस्तिनां गर्जितैः गर्जारवैः । च पुनः रथानां शताङ्गानां चीत्कृतिभिः चीत्काररवैः अपि पुनर्जनरवैलोंककोलाहले: ॥

Page #292

५ सर्गः) हीरसौभाग्यम् ।
२३६ ___ रेणुभिः समुदडीयत रङ्गद्वाजिवारणरथाभ्युदिताभिः ।
दिक्पतीन्निगदितुं महमत्राभूतभाविनमियोत्सुकिताभिः ॥ १५६ ॥ रङ्गन्तस्त्वरितत्वरितमुपर्युपरि चलन्तो वाजिनो बहुविधाश्वा वारणा: झारितगजा रथाः पुरुषस्त्रीभृतस्यन्दना: तेभ्योऽभ्युदिताभिरुच्छ्रिताभिः रेणुभिधूलीभिः समुदडीबत उड्डीतम् । 'उदडीयत वैकृतात्करग्रहजादस्य विकखरखरैः' इति नैषधे । 'कटाही पष्ठिरेण्विषु' इति लिङ्गानुशासने रेणुशब्दस्त्रिषु लिङ्गेषु प्रोक्तस्तेनात्र स्त्रीलिङ्गो विव. क्षितः । उत्प्रेक्ष्यते-दिक्पतीनिन्द्रादिलोकपालान् अत्र जगति अभूतं न कदाचिदपि पूर्व संजातम् , तथा न भाविनमागामिकाले कदाचिदपि न भविष्यन्तम् , भूतश्चासौ भावी च भूतभावी, न भूतभावी अभूतभावी, तं महमर्थात्तत्कुमारदीक्षामहोत्सवं निगदितुमु. त्सुकिताभिरिवोत्कण्ठिताभिरिव ॥
तद्गजादिभरभारमसह्यं स्वेन वीक्ष्य निरपेक्षमहीन्द्रः ।
याचितेन जलजन्मभुवेवाचीकरत्कुलगिरीन्स्वसहायान् ॥ १५७ ॥ अहीन्द्रो नागराज: याचितेन भूमीभारधारणसंभागिनमर्थितेन जलजन्मभुवा विधात्रा का कुलगिरीन् भूभरधारिणोऽष्टौ मन्दरकैलाशहिमाचलादिकान् कुलाचलानचीकरत्कारयामास । 'यद्यपि कूर्मकुलाचलफणिपतिविधृतापि चलति वसुधेयम् । प्रतिपन्नमचलमनसां न चलति पुंसां युगान्तेऽपि ॥' इति सूक्ते । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मनो भूभारोद्धरणसहायानिव कारयति स्म । किं कृत्वा । तद्गजादीति । तस्मिन् कुमारसंयममहोत्सवसमये समानीतगजवाजिरथजनव्रजभवमुत्पन्नं भारं विविधं स्वेनात्मना निर्गता अपेक्षा परसहायता यत्र एवं यथा स्यात्तथा एकेनात्मना वोढुमुत्पाटयितुमसह्यमशक्यं वीक्ष्य दृष्ट्वा ज्ञात्वा ॥ इति तत्समयानीतगजाश्वरथलोकभारबाहुल्यम् ॥ .. तद्विलोकनरसस्तिमितानां चित्रविभ्रममिवोपगतानाम् ।
तत्पुरालयविलासवतीनां चेष्टितैरिति तदाविरभावि ॥ १५८ ॥ . तदा तस्मिन् समये तत्पुरमणहिल्लपत्तनं नगर तत्रालयो यासां तासां पत्तननिवासिनीनां विलासंवतीनां युवतीना मित्यमुना प्रकारेण चेष्टितर्विलसितैराविरभावि प्रकटीभूतम् । किंभूतानां विलासवतीनाम् । तस्य महामहपुरःसरं संयम प्रहीतुं प्रस्थितस्य कुमारस्य यद्विलोकनं निरीक्षणं तस्य रसेन रागेण स्तिमितानां निश्चलीभूतानाम् । उत्प्रेक्ष्यते-चित्रविभ्रममालेख्यविलासमुपगतानां प्राप्तानामिव । चित्रलिखितानामिव जातानाम् ॥
काचिदीक्षणरसेन बबन्धोद्वेष्टितं न निजकुन्तलहस्तम् । कौतुकादिव कलापिकलापश्रीकलापमनुमातुमनेन ॥ १५९ ॥

Page #293

२३२
काव्यमाला।
काचिद्विलासवती ईक्षणस्यात्तद्विलोकनस्य रसेन उद्वेष्टितं छोटितमपि निजस्यात्मनः कुन्तलहस्तं केशपाशं न वबन्ध । उत्प्रेक्ष्यते-कौतुकात्कौतूहलादनेन निजकुन्त. लहन्तेन कलापिनां मयूराणां कलापस्य बर्हस्य शिखण्डकस्य श्रीकलापं शोभासमुदयमनुमातुं सदृशीकर्तुमिव ॥ .
कापि वीक्षणरसत्वरमाणा स्रस्तमप्यधृत मूर्ध्नि न माल्यम् ।
यजितेन मदनेन निजौकः स्थायिनोज्झितमिवास्त्रमवेत्य ॥१६॥ कापि कामिनी सस्तमर्थान्मस्तकात्पतितमपि माल्यं पुष्पदाम मूर्षि वशिरसि नाधृत न धृतवती नारोपयति स्म । किंभूता। वीक्षणस्यार्थात्कुमारालोकनस्य रसेन रागेण त्वरमाणा शीघ्रं व्रजन्ती भवन्ती वा । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मीयस्यात्मनो वा यदोको वशारूपं मन्दिरं तत्र स्थायिना वसनशीलेन । तथा येन कुमारेण जितेन मदनेन का. मेन उज्झितं त्यक्तमस्त्रं प्रहरणमिव अवेत्य ज्ञात्वा ॥ ..
हंसपादभरितार्धमहासीत्केशवम तमवेक्षितुमन्या ।
पूर्णरागिणमिह प्रविधातुं श्यामलाशयमलंभवतात्कः ॥ १६१ ॥ अन्या कापि खअननयना तं कुमारमवेक्षितुमर्थादुत्सुका सती हंसपादेन सिन्दूरेण भरितं पूरितमधे सामिभागो यस्य तादृशं केशवम सीमन्तमहासीत्तत्याज मुक्तवती। युक्तोऽयमर्थः । इह जगति श्यामलाशयं मलिनमानसं पिशुनम् । 'दयासमुद्रे स तदाशये. ऽतिथीचकार कारुण्यरसापगा गिरः' इति नैषधे । आशये. मनसीति तद्वृत्तिः । पूर्णो रागोऽस्त्यस्मिन्वा तादृशमतिशायि रागरङ्गत्तरङ्गितं कर्तुम् । क्रः पुमानलंभवतात् समर्थो भवतु । अपि तु न कोऽपीत्यर्थः ॥
भाति मुक्तमलिके रभसेनाप्यन्ययार्धकृतचन्दनचित्रम् ।
स्पर्धिजित्त्वरकलां शिशुसोमोऽध्येतुमागत इवैष मुखाब्जात्॥१६२॥ अपि पुनरन्यया अपरया कयापि कामिन्या अलिके खललाटपदे अर्धकृतं सामिर. चितं चन्दनस्य श्रीखण्डस्य तिलकं रभसेनौत्सुक्येन मुक्तं त्यक्तं ललाटे अर्धकृतमेव तिलक. ममोचि इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-एषोऽर्धतिलकरूपः शिशुसोमो बालचन्द्र: मुखाब्जाधुवतीवदनकमलात्स्पर्धिनां खशोभाविद्वेषिणां जित्त्वरीं जयनशीलां कलां चातुरीमध्येतुं पठितुमभ्यसितुमागत; समेत इव ।।
पातुमप्रभु कुमारविभूषां स्वं दृशोर्द्वयमवेत्य कयाचित् ।
लोचने इव धृते इतरे स्वश्रोत्रयोः स्मितवतंससरोजे ॥ १६३ ॥ कयाचित्कान्तया खश्रोत्रयोरात्मकर्णयोः स्मिते विकसिते वतंससरोजे उत्तंसकमले धृते धारिते । क्षिप्ते इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इतरे अन्ये लोचने नयने इव कलिते । किं कृत्वा । अवेस ज्ञात्वा । किं कर्मतापन्नम्। दृशोर्द्वयं चक्षुषोतियम् । किंभूतम् । खमा.

Page #294

५ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
२२३
त्मीयम् । पुनः किंभूतम् । अप्रभु असमर्थम् । किं कर्तुम् । पातुम् । सादरावलोकनं पानमुच्यते । सम्यक्तया निरीक्षितुम् । काम् । कुमारविभूषां हीराशशोः शरीर. शोभाम् ॥ ___ राजतः श्रुतिपुटे धृतमेकं कुण्डलं च मुखमुत्सुक़ितायाः।
भास्करामृतकराविव पर्वाप्यन्तरेण मिलितौ स्फुटमेतौ ॥ १६४ ॥ उत्सुकितायाः कुमारं प्रेक्षितुमुत्कण्ठितायाः कस्याश्चित् श्रुतिपुटे कर्णपालौ धृतं स्थापितमेकमत्यौत्सुक्यादेकस्मिन्नेव कर्ण एकं कुण्डलं क्षिप्तं राभस्यानान्यदित्यर्थः । तच्च पुनर्वदनं तस्या एव मुखं द्वे राजतः शुशुभाते। उत्प्रेक्ष्यते-पर्वामावास्यामन्तरेणापि । 'पञ्चदश्यौ यज्ञकाली पक्षान्तौ पर्वणी अपि' इति हैमीवचनात् । पूर्णिमामावस्योः पर्वेति संज्ञा । अमावास्यां विनापि स्फुटं प्रकटं यथा स्यात्तथा मिलितो संगती एकत्र भूतो एतौ कुण्डलमुखौ भास्करामृतकरी सूर्याचन्द्रमसाविव । अमावास्यायां हि सूर्यचन्द्री एकत्र मिलतः । 'दर्शः सूर्येन्दुसंगमः' इति हैम्याम् ॥
तद्दिदृक्षुरपराञ्जनयष्ट्यानञ्ज सव्यनयनं न तदन्यत् ।
वामतां भजति यः शितिमैव स्यात्तदाननमितीव विचिन्त्य॥१६॥ तं कुमार दिदृक्षुष्टुमिच्छुस्तद्दिदृक्षुः । 'तावदेव ऋषिरिन्द्रदिदृक्षुर्नारदस्त्रिदशधाम जगाम' इति नैषधे । अपरा पूर्वोक्ताभ्यः अन्या काचित्कामिनी अञ्जनयष्टया कजलश. लाकया कृत्वा सव्यं वामं नयनम् । 'वाम शरीरेऽङ्ग सव्यमपसव्यं तु दक्षिणम्' इति है. म्याम् । चक्षुः आनन्न । तदन्यत्तस्मात्सव्यादन्यदपरमपसव्यं नयनं दक्षिणं नेति निषेधे। राभस्यान्नानक्ति स्म । 'अञ्जू व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु' रुधादिर्धातुः । तेनानतीति रूपम् । परोक्षायामानन्जेति । उत्प्रेक्ष्यते इति विचिन्त्य वितर्का । इति किम् । 'यः वामता सव्यत्वमथ च प्रतिकूलभावं भजति आश्रयति तदानने तस्य वदने एव नि. श्चितं शितिमा श्यामतैव स्यात्' इति ॥
काचनातिरभसान्मृगनाभीवारिणाव्यलिखदेककपोलम् ।
मन्मुखं जितशशी श्रयतेऽसौ गण्डमूर्तिरिति किं व विवक्षुः॥१६६॥ • काचन मृगाक्षी मृगस्याक्षिणी इवाक्षिणी यस्याः सा मृगाक्षी । 'वैयधिकरण्ये बहुव्रीही मध्यमपदलोपश्च' इति सूत्रेण एकाक्षिशब्दलोपः । सूत्रोदाहरणं यथा-कुमुदस्य गन्ध इव गन्धो यस्याः सा कुमुदगन्धिः । अत्रैकगन्धशब्दलोपः इति सारस्वते । हरिणनयना अतिरभसात्कुमारविलोकनयाल्सुक्यान्मृगनाभीवारिणा कस्तूरिकाद्रवेण कृत्वा एकं कपोलं निजगण्डस्थलं व्यलिखत् । पत्रवल्लीकलितं कृतवती । चित्रयति स्मेत्यर्थः । गोरे हि कपोलमण्डले मृगनाभिमण्डनमतीव शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-इति किं विवक्षुलीकानां पुरस्तादमुना प्रकारेण वक्ता मिच्छरिव । इति किम् । यदसौ.गण्डमूर्तिः कपोलकाय. जितः खशोभातिशयेनाभिभूतः शशी चन्द्रः मन्मुखं मम वदनं श्रयते सेवत इति ।।

Page #295

२३४
काव्यमाला।
तद्विभावनरसव्यवसाया नागवल्लिदलविभ्रमतोऽन्या । .कापि केलिकमलं निजवक्रस्पर्धयेव कवलीकुरुते स्म ॥ १६७ ॥ अन्या कापि कान्ता नागवल्यास्ताम्बूलीलताया दलानां पत्राणां विभ्रमतो भ्रान्तेः । बुद्धेरित्यर्थः । 'कर्णान्तविभ्रमभ्रान्तकृष्णार्जुनविलोचना' इति चम्पूकथायाम् । विभ्रमेण श्रान्तेति तहिपनके । केलिकमलं क्रीडापञ कवली रुते स्म । खादति स्मेत्यर्थः । किं. भूता कापि । तस्य कुमारस्य यद्विभावनं विलोकनं तस्य रसो रागः स एव व्यवसायो व्यापारोऽस्याः । उत्प्रेक्ष्यते-निजेनात्मीयेन वक्रेण वदनेन साध स्पर्धया संहर्षेणेव । विभूषाभिरीय॑येत्यर्थः ॥
काचन व्यधित काञ्चनकाञ्ची कण्ठपीठलुठितां रभसेन ।
इन्दुजां मिलितुमब्जपिशङ्गां यन्मुखाङ्गपितृसोममिवैताम् ॥१६॥ काचन नितम्बिनी रभसेन कुमारदर्शनौत्सुक्येन काञ्चनकाची कलधौतमेखला कण्ठपीठे गलकन्दले लुठितां विलम्बिताम् । क्षिप्तामित्यर्थः । व्यधित चकार।राभस्यान्मुक्काहारभ्रान्त्या मेखलां कण्ठे चिक्षेपेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-यस्याः सीमन्तिन्याः मुखं वदनमेवाझं कायो यस्य यत्स्त्री(मुख)वपुषं पितरं तातं सोमं चन्द्र मिलितुं तातस्नेहादे. तामागतामन्जैरर्थात्सुवर्णकमलपरागः पिशङ्गां पीतां भूतामिन्दुजो रेवानदीमिव ॥
कापि मौक्तिकलतां खकटीरे विभ्रमादधृत सारसनस्य ।
वेश्मनीव रचितां रतिभर्तुः कुन्दकुङ्मलितवन्दनमाला ॥ १६९ ॥ कापि वरवर्णिनी सारसनस्य मणिमेखलाया विभ्रमाद्धान्तेः कुमारदर्शनोत्सुक्यात्वकटीरे निजकटीतटे। 'कलापो रसना सारसनं काञ्ची च सप्तकी, तथा-'श्रोणिः कलत्रकटीरं काञ्चीपदं ककुद्मतान्ति' द्वयमपि हैम्याम् । मौक्तिकलतां मुक्ताहारम् । अधृत परिदधौ । उत्प्रेक्ष्यते-रतिभर्तुः स्मरस्य वेश्मनि । गृहद्वारे इत्यर्थः ॥
हारचारिमकुचौ परया नो वाससातिरभसात्पिदधाते ।
माल्यशालिकलशद्वितयीव श्रेयसे पथि धृता व्रजतोऽस्य ॥ १७० ॥ परया अन्यया कयाचिन्महिलया हारस्य मुक्तालतायाश्चारिमा रमणीयता ययोर्हारेण रम्यत्वं वा ययोस्तादृशौ कुचौ स्तनी अतिरभसात्कुमारप्रेक्षणात्यौत्सुक्यानो इति निषेधे । 'अमानो नाः प्रतिषेधे' इति व्याकरणवचनात् वाससा वस्त्रेण कृत्वा पि. दधाते पिहितौ परोक्षाद्विवचनम् । उत्प्रेक्ष्यते-बजतो दीक्षाग्रहणार्थ गच्छतोऽस्य हीरकुमारस्य पथि मागें माल्येन पुष्पमालया शालते शोभते इत्येवंशीला कलशयो: कुम्भयोः द्वितयी द्वयीव श्रेयसे कल्याणकृते धृता पुरस्कृता ॥
नूपुरं निजभुजे रभसेनाजीघटत्कटकविभ्रमतोऽन्या । वैभवैर्भुजभरभिभूतं शालितुं किमु मृणालमुपेतम् ॥ १७१ ॥

Page #296

५ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
२३६ अन्या परा कापि चकोरलोचना रभसेन कुनारविभावरसेनोत्सुकत्व, नाव. लयस्य विभ्रमतो भ्रान्तेर्नपुरं मजीरं निजस्यात्मनो निजे आत्नीये का भुजे बाही अ. जीघटत् घटयामास परिवृतवती । उत्प्रेक्ष्यते-भुजभवैर्विभवैः खबाहुसमुत्पन्नशोभातिशयः अभिभूतं पराजित सन्मृणालं कमलनालं शीलितुमान्निजजित्वरभुजमेव सेवितुमुपेतमागतमिव ॥
तद्वेषणरसोत्सुकचेताः काचनाध्वनि धृतश्लथबन्धम् ।
अम्बरं हरिणदृक्स्वकरेणालम्ब्य संचरति चन्द्रकलेव ॥ १७२ ॥ काचन हरिणेक्षणा तस्य हीरकुमारस्य यद्गवेषणं निवर्णनं तस्य रसो रागस्तेनोत्सुक. मुत्कण्ठितं चेतचित्तं यस्यास्तादशी सती अध्वनि पत्तनमार्ग पृतः कलितः श्वथः शिथिल: बन्धो बन्धनप्रन्थियेन तादृग्विधमम्बरं परिधानवस्त्रं खकरेण निजहस्तेन आलम्ब्य आश्रित्य । गृहीत्वेत्यर्थः । संचरति व्रजति । केव । चन्द्रकलेव । यथा शशिलेखा अम्बरमाकाशं खकरेण आत्मकिरणेन । जातिवाचित्वादेकवचनम् । आश्रित्य संचरति ॥
अन्ययार्धरचिंतात्मकलापापातिमौक्तिकभरै रभसेन ।
सृज्यते स्म विधये किमु लाजोत्क्षेपणा वरयितुर्बतलक्ष्म्याः ॥१७॥ अन्यया अपरया कयाचित्तरललोचनया रभसेन कुमारेक्षणात्मुकभावेन अर्धरचितः साभिप्रोतो य आत्मकलापः खस्य मणिमौक्तिकका बनमयमेखला तत्सकाशादासामस्त्येन पतन्तीत्येवंशीलानि निपातुकानि यानि मौक्तिकानि मुक्ताफलानि तेषां भरैः समूहैः कृत्वा व्रतलक्ष्म्याश्चारित्रश्रियाः क्रयितुः परिणेतुः कुमारस्य विधये आचारार्थ लाजोक्षेपणा अक्षतैः संवर्धनं मौक्तिकैर्वर्धापनमित्यर्थः । किमु मृज्यते । क्रियते परिणेता हिं. महलाई .सधववधूभिलाजरक्षतेमौक्तिकैर्वा वर्धाप्यते इति विधिः ।।
काचिदर्भकमपास्य धयन्तं यात्यवेक्षितुममुं खगवाक्षम् ।
वेश्मनि स्तननिपातिपयोभिर्जाह्नवीं जनयतीव नवीनाम् ॥ १७४ ॥ काचिदन्या युवती वेश्मनि निजमन्दिरे पयोधरकुम्भयोनिष्पतनशीलदविरलनिर्गलद्भिः पयोभिर्दुग्धधाराभिः । उत्प्रेक्ष्यते-नवीना नूतनां जाड़वीं गङ्गां जनयति उत्पा. दयतीव । करोतीवेति यावत् । किं कुवन्ती । अमुं हीरकुमारमवेक्षितुं विलोकयितुं ख. गवाक्षं निजनिकेतनसंवन्धिजालकं प्रति यान्ती गच्छन्ती । किं कृत्वा । धयन्तं ख. पयोधरपय: पिबन्तमर्भकं निजनन्दनमपास्य त्यक्त्वा रुदन्तमेव विहायेत्यर्थः ॥
प्राप्तरूपविभवं वहते यः स्यात्किमत्र स जडैरनुषङ्गी ।
अर्धधौ तमितरा म्वमितीवोत्कण्ठिता तरलदृकूममौज्झत् ॥ १७५ ॥ उत्कण्टिता कुनारदशनोबुकित चेता इतरा अपग तरलहक् चपललोचना । उत्प्रे.

Page #297

२३६
काव्यमाला ।
क्ष्यत-इति हेतोः खमात्मीयं क्रमं चरणमधोतं सामिप्रक्षालितमौज्झनहाति म त्यक्तवती । इति किम् । हेतुमाह--यः पुमान् प्राप्तरूपविभवमधिगतसम्यग्रूपत्वेन शोभा पण्डितत्वेन वा संपदम् । 'विद्वान्सुधीकविविचक्षणलब्धवर्णा ज्ञप्राप्तरूपकृतिकघ्यभिरूपधीराः' इति हैम्याम् । वहते धारयति । अत्र जगति स जनः जडैः । डलयोरेक्यात् । जलैः पानीयः मूखैश्च सार्धमनुषङ्गी संगमवान् कृतसङ्गः कथं भवति । अपि तु कदाचिदपि स्यादेवेति विचारः ॥
स्फाटिकावनिषु वेश्मनि यान्त्या वीक्ष्य यावकपदानि परस्याः ।
मुग्धभृङ्गविहगैर्जलरोहद्रक्तपङ्कजधियेव दधावे ॥ १७६ ॥ वेश्मनि खगृहे स्फाटिकावनिषु स्फाटिकरत्ननिबद्धभूमीषु यान्त्या अर्थात्कुमारं दूटुमुत्सुकतया व्रजन्त्या अपरस्या अन्यस्यास्तरुण्याः यावकपदानि नवीनालक्तकरसा. द्राणि पदानि क्रमस्थापनानि वीक्ष्य विलोक्य मुग्धैरचतुरे ङ्गा भ्रमरा एंव विहङ्गाः पक्षिणस्तैर्दधावे धावितम् । उड्डीय गत्वा तदुपरिष्टादुपविष्टमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-ज. लेषु सरःप्रभृतिपानीयेषु रोहन्त्युद्गच्छन्ति प्रादुर्भवन्ति इति जलरोहन्ति तादृशानि यानि रक्तपङ्कजानि शोणकमलानि कोकनदानि तेषां धिया बुद्ध्या श्रमेणेव ॥
काप्यलक्तकधियोत्सुकिता पत्पद्मयोरकृत चन्दनचर्चाम् । __ रक्तयोर्न सविधे प्रहितां खां चन्द्रिका शशभृता सखितापै॥१७७|| उत्सुकिता कुमारावलोकनरसेनोत्कण्ठिता कापि काचिदपरा लीलावती अलक्तधिया यावकरसभ्रान्त्या पत्पद्मयोः खचरणतामरसयोः चन्दनस्य श्रीखण्डद्रवस्य चर्चा विलेप. नम् । 'अङ्गरागो विलेपनं चार्चिक्यं समालम्भनं चर्चा स्यात्' इति हेम्याम् । अकृत कृतवती । उत्प्रेक्ष्यते - रक्तयोः खानुरागिणोः । 'रक्तं नील्यादिरजिते । कुङ्कुमेऽसज्यनुरक्त प्राचीनामलकेऽरुणे' इत्यनेकार्थः । स्वाभाविकारुणयोरिति तत्त्वम् । अर्थानिजो. परि रागं दधानयोः अनयोः पदपद्मयोः सविधे पावें सखिताय मैत्रीकरणाथै शशभृता चन्द्रेण प्रहितां प्रेषितां खामात्मीयां चन्द्रिका कौमुदीं न अपि तु ज्योत्स्नेव नकारो मौलार्थमेव वक्तीति । यथा नैषधे-'अनुभवति शचीत्थं सा घृताचीमुखाभिर्न सहसहचरीभिनन्दनानन्दमुच्चैः' इति । चन्द्रिका तु दन्तकान्तिरप्युच्यते । 'दशनचन्द्रि. कया व्यवभासितं हसितमासवगन्धि मधोरिव' इति रघुवचनात् । ततः खचन्द्रिका. मित्युक्तम् ॥
दर्शयन्त्यपरपद्ममुखी तं कापि पाणिमकरोन्निजमुच्चैः ।
व्योमपल्वलमिव स्मयमानोन्नालताम्रनलिनं प्रणयन्ती ॥ १७८ ॥ काचिदपरा अन्या पद्ममुखी अरविन्दवदना तं कुमारं दर्शयन्ती लोचनगोचरं का. रयन्ती सती निजमात्मीयं पाणिं हस्तमुच्चैः ऊर्ध्वमकरोच्चकार । उत्प्रेक्ष्यते-स्मयमानं

Page #298

५ सगः] हीरसौभाग्यम् ।
२३७ विजृम्भमाणं विकसत्तथा उन्नालमुर्नालं यस्य तादृक् तानं रक्तं कमलं यत्र तादृशं . व्योमपल्वलं गगनतटाकं प्रणयन्ती कुर्वन्तीव ॥
सुभ्रवामिह महे जगृहे किं चक्षुषैव सकलेन्द्रियवृत्तिः ।
ज्योतिचिरिव भानुमता यत्कापि सा प्रभवति स्म.न किंचित् १७९ इहास्मिन् महे कुमारदीक्षाया उत्सवे सुभ्रुवाम् अणहिलपाटकपतनवनितानां निखिलानां चतुर्णा श्रवणनासिकारसनास्पर्शननाम्नामिन्द्रियाणां वृत्तिापारः । उत्प्रे. श्यते-चक्षुषा लोचनेनैव जगृहे गृहीता किम् । केनेव । भानुमतेव । यथा भास्करेण ज्योतिषां ग्रहनक्षत्रतारकाणामर्चिः कान्तिर्गृह्यते । यद्यस्मात्कारणात् सा चतुरिन्द्रिय. वृत्तिः क्वापि क्वचिदपि ववव्यापारे किंचित्किमपि श्रोतुमाघ्रातुमाखादयितुं स्प्रत्रुमपि न प्रभवति स्म न समर्थीबभूव । ज्योतीष्यपि कापि ज्योतिरचिरपि कापि किंचिन्नालं भवति ॥ इति पौराङ्गनाविविधचेष्टितवर्णनम् ॥
रामणीयकतिरस्कृतकामं तं निपीय नयनैः पथि कामम् । वल्लकीकुलसवीमिव वाणीमित्यथो युवतिराजिरभाणीत् ॥ १८० ॥ अथो विविधचेष्टितानन्तरं स्वगृहगवाक्षस्थितानां युवतीनां पत्तननागरीणां राजि: श्रेणिः इत्यप्रे वक्ष्यमाणां वाणी वाचं मिधः परस्परमभाणीत् बभाषे । किं कृत्वा। ते कुमार काममत्यर्थ नयनः खलोचनैः पथि मागे अर्थादीक्षाग्रहणार्थ गच्छन्तं निपीय सा. दरमवलोक्य । किंभूतं कुमारम् । रामणीयकेन शरीरसौन्दर्यण तिरस्कृतो निर्भर्सितः कामः कन्दपों येन तम् । वाणीमुत्प्रेक्ष्यते-वल्लकीकुलस्य वीणावजस्य वीणावंशस्य वा। 'गोत्रं तु संतानोऽन्ववायोऽभिजनः कुलम्' इति हैम्याम् । 'कुलं तेषां सजातीनाम्' इ. खपि हेम्याम् । वीणावंशस्य सखामिव वयसीमिव विपश्चीवञ्चावा वाचमित्यर्थः ॥ : सांप्रतं तदिह शैशवशेषः सांप्रतं व्रतजिघृक्षुरयं यत् ।
अन्यथा कथमसावनुकुर्यादात्मना जगति जम्बुकुमारम् ॥१८१ ॥ शशवं बाल्यावस्था शेषमवशिष्टं यस्य किंचिद्विद्यमानशिशुत्वदशः । त्रयोदशचतुर्दशवर्षीयत्वात् । प्रणीतवाञ्शैशवशेषवानयम्' इति नेषधे । तादृशोऽयं हीरकुमारः • यत्सांप्रतमधुना व्रतजिघृक्षु: संयममादातुमिच्छुरस्ति इहास्मिन् शैशवसमये तत्संयमग्र• हणं सांप्रतं युक्तम् । अन्यथा व्रतग्रहणमन्तरेण जगती विश्वे असौ हीरकुमारः आ. स्मना खेन कृत्वा जम्बुकुमारं चरमकेवलिनं जम्बूखामिनं कथं केन प्रकारेण अनुकु. र्यात् सदृशं कुर्वीत । जम्बुशब्दो दीघों ह्रखोऽप्यस्ति । सारखतव्याकरणे वधूजम्बूशब्दी नदीवदिति । तथा 'मत्कृते जम्बुना त्यक्ता नवोढा नवकन्यकाः' इति कल्पवृत्तौ ॥
अङ्गजाभिलषणोद्भवकोपवान्तचित्तचतुराननशापात् । रुद्रनेत्रशिखिनीव निपत्यादत्त जन्म कमनः परमेतत् ॥ १८२ ॥

Page #299

२३८
काव्यमाला |
कमनः कन्दर्पः । उत्प्रेक्ष्यते-- एतत्प्रत्यक्षं दृश्यमानं हीरकुमाररूपं परमन्यजन्मावतारभादन गृहीतवान् । किं कृत्वा । रुद्रस्य शंभोनेंत्रं तृतीयं भाले लोचनं तस्य शिखि न तस्य वहियत्वेन अमेर्विद्यमानलात् वहाँ निपत्य झम्पां दत्त्वा भस्मीभूय वा । कस्मातू । अङ्गायातिलोत्तमानान्न्याः वनन्दनाया यदभिलषणं वाञ्छनं कामक्रीडाचिकीर्षा तस्मादुद्भव उत्पत्तिर्यस्य तादृशो यः कोपः क्रोधः तेन वान्तं पूरितं चित्तं मनो यस्य तादृग्विधो यश्चतुराननो ब्रह्मा तस्य शापात् । यदुक्तं कुमारसंभवे - 'अभिलाषमुदीरिते. न्द्रियः स्वसुतायामकरोत्प्रजापतिः । अथ तेन निगृह्य विक्रियामभिशप्तः फलमेतदभूत ॥' इति । तथा नैषधेऽपि -- 'पद्मनन्दनसुतारिरंसुता ॥
अद्विजार्धघटनाङ्कितमूर्त्या व्रीडमाकलयता गिरिशेन । प्रैयरूपकवती तनुरेतत्कैतवात्किमुररीक्रियते स्म ॥ १८३॥
गिरिशेन ईश्वरेण एतस्य हीरकुमारस्य कैतवात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते - प्रेयरूपकवती रमणीयत्वकलिता तनुः शरीरयष्टिः उररीक्रियते स्म अङ्गीकृता गृहीता प्रियरू पस्य भावः प्रैरूपकम् । मनोज्ञादित्वाद्रुण् । 'प्रेयरूपक विशेष निदेशैः' इति नैषधे । गिरिशेन किं कुर्वता । व्रीडं लनाम् । व्रीडशब्दः शब्दप्रभेदे अकारान्तोऽप्यस्ति । यथा'व्रीडायां भवे व्रीड:' इति । ' त्वयि स्मरत्रीडसमस्ययानया' इति नैषधेऽपि । आकलयता दधता । कया । अद्विजाया हिमाचलपुत्र्याः पार्वत्याः अर्धस्य शरीरार्धभागस्य या घटना योजना तयाङ्किता कलिता या मूर्तिः स्वशरीरं तया कृत्वा । 'सापीश्वरे - वति तद्गुणौघान् प्रसह्य चेतो हरतोऽर्धशंभुः । अभूदपर्णाङ्गुलिरुद्धकर्णा' इति नैषधे । अर्ध शंभोरित्यर्धशंभुरिति तद्वृत्तिः । तेन कारणेन तां खतनुं संत्यज्य ईश्वरेण जननयननिरीक्षणीया अपरा मूर्तिरङ्गीकृतेत्यर्थः ॥
त्यक्तपूर्ववपुषा निजयोषाविप्रयोगजनितान्तरदुःखात् । उर्वशीप्रियतमेन किमेतत्कैतवेन जगृहे तनुरन्या ॥ १८४ ॥
उर्वशीनामाप्सरास्तस्याः प्रियतमेन भत्री पुरूरवसा । 'पुरूरवा बोध ऐल उर्वशीरमणश्च सः' इति Šमीवचनात् । एतत्कैतवेन हीरकुमार मिषेण । उत्प्रेक्ष्यते - अपरा कुमारलक्षणा तनूर्मूर्तिर्जगृहे गृहीतेव । किंभूतेन उर्वशीप्रियतमेन । त्यक्तमुज्झितं पूर्व प्राचीनं पुरूरवोलक्षणं वपुः शरीरं येन । कस्मात् । निजस्यात्मनो निजा आत्मीया वा या योषा प्रियतमा उर्वशी अप्सराः । 'अप्सरः स्वप्सराः प्रोक्ता' इति शब्दप्रभेदे । 'वा तु जलोकोऽप्सरसः सिकतासुमनः समाः एते शब्दा बहुत्वे वा । 'इमा जलौकसः । इयं जलौकाः । इमा अप्सरसः । इयमप्सराः' इत्यादि लिङ्गानुशासने च । तस्य । विप्रयोगेण विरहेण जनितमुत्पादितं यदन्तरमन्तर्मनसि भवमन्तरङ्गमतिशायि इत्यर्थः । दुःखं तस्मात् । 'प्रियावियोगज्वलतादिवैलाम्' इति नैषधे । पुरूरवस उर्वशीवियोग: । तथा नलवर्णने - 'करोषि लजा गुरुमौलिमलदखी हठश्रीहरणादुदस्तो' इत्यपि नेपये ॥

Page #300

१ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
दयोः किमयमन्यतमोऽस्मिन्नागतस्त्रिदिवतः क्षितिपीठे । निष्कलङ्क इव विष्णुपदस्योपास्तिभिः कुमुदिनीदयितो वा ॥ १८९ ॥ दयोरश्विनपुत्रयोर्मये । उत्प्रेक्ष्यते - अयं हीरकुमाररूपः अन्यतमः एकः कश्चि त्रिदिवतो देवलोकादस्मिन् क्षितिपीठे पत्तनलक्षणे भूमण्डले आगतः किं समायात इव । अथ वा विष्णुपदस्य पुरुषोत्तमपादस्य उपास्तिभिः सेवाभिः कृत्वा निर्गतः कलङ्की लाञ्छनमपवादो वा यस्मात्तादृशः । उत्प्रेक्ष्यते - कुमुदिनीदयितः कैरविणीप्राणप्रियश्चन्द्रो वा क्षितौ पत्तनपृथिव्यां समागतः ॥ इति कुमाररूपदर्शनादिविचारः ॥
२३९
माद्यसि स्मर जगज्जयिनीभिर्हेतिभिः किमु हताश वशाभिः । संश्रिते हि चरितश्रियमस्मिंस्त्वन्मदोऽयमव केशिवदासीत् ॥ १८६॥
हे हताश, मूलादेव विगतां उच्छिन्ना आशा वाञ्छा यस्य ईदृशः हे स्मर कन्दर्प जगतां त्रयाणां भुवनानाम् । 'तात्स्य्यात्तद्यपदेश:' इति न्यायान्नाकिनागनागराणां त्रिजगजनानां जयिनी भिर्जयनशीलाभिर्वशीका रिकाभिः वशाभिस्तरुणीभिरेव हेतिभिः स्वामोघप्रहरणभूताभिः कृत्वा किं कथं माद्यसि मदमाकलयसि मत्तो भवसि । हि यस्मात्कारणात् अस्मिन् सासारिकविषयविमुखे हीरकुमारे चरितश्रियं चारित्रलक्ष्मीं संश्रिते सति अयं सर्वजगननविदितः प्रत्यक्षलक्ष्यस्त्वन्मदः यदहं युवतीरूपामोघशक्तिभिः कृत्वा हरिहरेन्द्र चतुराननादिकान् सर्वान् स्ववशीकरोमि इति तवाभिमानः अवकेशिवन्निष्फलतरुरिव आसीत् फलवन्ध्यो बभूव ॥
दैत्यमर्त्यमरुतां विजये त्वं साहसिक्यमथ मोह जहीहि ।
भूधरं हरिरिवाशनिनासौ संयमेन निहनिष्यति यत्त्वाम् ॥ १८७॥ हे मोह, अधायतन दिनात्प्रारभ्य त्वं दैया दानवा मर्त्या मानवा मरुतो देवास्तेषां विजये पराभवने, साहसिक्यं साहसकर्मसत्वं बलवत्तां वा जहीहि यज मुच । सहसा वर्तते इति साहसिकः । 'ओजः सहोम्भसा वर्तते' इतीकण | साहसिकस्य भावः साहसिक्यम् | 'अहो मदीयस्तव साहसिक्यम्' इति नैषधे । यत्कारणादसी हीरकुमार: संयमेन शुद्धचारित्रेण कृत्वा त्वां भवन्तं निहनिष्यति व्यापादयिष्यति मूलादुन्मूलयिष्यति । क इव । हरिरिवं । श्रथा पुरंदरः अशनिना वज्रेण कृत्वा भूधरं पर्वतं हन्ति चूर्णीकरोति ॥
संसृते व्रतमानिransit दुष्प्रवृत्तिमिव यत्त्यजति त्वाम् ।
निष्फला तदबलेव परम्यां सक्तमानसपतेरपमानात् ॥ १८८ ॥ हे ते संसार, यद्यस्मात्कारणात् व्रतरमायां संयमलक्ष्म्यां निरत आसक्तमना रक्तीभूतचेता असी हीरकुमारस्त्वां भवतीं जहाति । कामिव । दुष्प्रवृत्तिमिव । यथा महात्मा दुष्ट प्रवृत्ति वार्ता दुष्टं निन्द्यमाचरणं वा मुत्रति तत्तस्मात्कारणात् त्वं भवती

Page #301

काव्यमाला।
संमृतिर्निष्फला अभूर्जाता। खरूपेण तरुणीगणाभिलपणीयेन विविधविषयमुसासन भाग्यवता पुंमा संसारः सफलो भवेत्तनु अनेन नादृतं तम्मात्त्वं निष्फलैव । केव । अ. बलेव । यथा युवती परस्यामन्यवनितायामासक्तीभूतमादरवजातं सानुरागीभूतं मानस मनो यस्य तादृशस्य पत्युः प्रियस्यापमानादत्रगणनानिष्फला भवति । संसार सुखानुभवनरूपफलानवाप्तेर्निष्फलत्वमिति ॥
राग सागर इवासि निपीतोऽनेन पीततटिनीपतिनेव 1 .
दर्प खर्परकरीभव सर्पनरङ्कवद्युधि जितो यदनेन ॥ १८९ ॥ हे राग हे अनुराग, सागरः समुद्र इव त्वमनेन कुमारेण निपीत आचान्तो निष्ठापितोऽसि । केनेव । पीततटिनीपतिनेव । यथा अगस्तिना तापसेन समुद्रो निपीतथुलु कीकृतः । 'अगस्त्योऽगस्तिः पीताब्धिः' इति हैम्याम् । पीताब्धिरित्यत्राब्धिपर्यायपरिवर्तन कृतम् । पुनर्हे दर्प अभिमान, यत्कारणात्त्वमनेन हीरकुमारेण युधि परस्पर संप्रामे जितः पराभूतः निःसारीकृतः तत्कारणात्सर्पनितस्तत: पर्यटन् भ्रंमणी कुर्वस्त्वं रङ्कवत् द्रमक इव भिक्षुकवत् खर्परकरीभव खर्पर घटादिकपालठिक्करं तदेव करे पाणी यस्य तादृशो भव संपद्यत । ठिक्करं करे कृत्वा भिक्षा मार्गयेत्यर्थः ॥
मानमाननसरोरुहनत्या मानिनीजन जहीहि जहीहि ।
मोहनाह्वमणिनेव मनखी न व्यमोह्यत यतो भवतायम् ॥ १९०॥ हे मानिनीजन हे रूपचातुर्यादिभिः साभिमानका मिनीलोक, त्वं लजावशेनाननसरोरुहाणां वदनकमलानां नत्या नम्रीकरणेन मुखं नीचैः कृत्वा मानं दर्प गर्व जहीहि जहीहि । कोपनात्युक्तौ वीप्सा पुनः पुनर्भाषणं वीप्सा । त्यज यज । संभ्रमवशाद्वा द्वि. रुक्तिः । 'त्यज त्यजाकारणरोषणे रुषम्' इति नैषधे । यतः कारणात् मनखी विशिष्टमनोवा(नखा)न् देवतादिभिरप्यक्षोभ्यमना वा अयं कुमारो भवता त्वया न व्यमोह्यत. न मोहितः नात्मवशीकृतः । केनेव । मोहनाहमणिनेव यथा मोहनकृन्नामरत्नेन जनो मोह्यते मोहं प्राप्यते ॥
स्वर्णजालकविमानगतानां सुभ्रुवां भ्रूव इवाप्सरसां सः ।
आननामृतरुचीभ्य उदीतास्ताः सुधा इव कथाः पिबति स्म १९१ स कुमारः सुध्रुवां पत्तनपुरंध्रीणामाननानि वदनानि तान्येवामृतरुच्यः चन्द्राः । रुचीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । 'रुच्यो रुचीभिर्जितकाश्चनाभिः' इति नैषधे । तेभ्य उदीता उद्गता। 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कितः' इत्यपि नैषधे । ईङ् गती दीर्घईकारो धातुः । ता. पूर्वोक्ताः कथा वार्ताः । त्वत्संकथापि जगतां दुरितानि हन्ति' इति भक्तामरस्तवे । 'सं. कथा वार्ता' इति तद्वत्तिः । पिवति स्म सादरं शृणोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-सुधा इव । यथा कश्चिद्देवश्चन्द्रादुदितां सुधां पिवति । 'विरहिवर्गवधव्यसनाकुलं कलय पापमशेषफलं विधुम् । सुरनिपीतसुधाकमपापकम्' इति नैषधे । किंभूतानां सभ्रवाम् । स्वर्ण

Page #302

५ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
२४१
जालकानि काश्चनरचितगवाक्षा एव विमानानि देवतानां खर्गे स्थितिस्थानानि तेषु गतानां संप्राप्तानाम् । सुखं निषेदुपीनामित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-भुवः पृथ्व्या अप्सरसा सुराङ्गनानामिव । अप्सरसोऽपि विमानस्थायिन्यः स्युः ॥ इति पौराङ्गनानां हीरकुमारदर्शनीद्भूतमियः कथाप्रथा ॥
नीरदोऽवनिभृतामिव तापं वृष्टिभी रजतहेममयीभिः ।
सोऽर्थिनां प्रमथयन्पथि दौःस्थ्यं संचचार पुटभेदनमध्ये ॥१९२॥ स हीरकुमारः पुटभेदनमध्ये पत्तनविचाले संचचार संचरति स्म । 'पत्तनं पुटभेदनम्' इति हैम्याम् । तथा 'द्वीपान्तरेभ्यः पुटभेदनं तत्क्षणादवापे सुरभूमिभूपैः' इति नैषधे । किं कुर्वन् । रजतानि रूप्याणि हेमानि काञ्चनानि तन्मयीभिस्तैः प्रचुराभिः धानाभिर्वा वृष्टिभिः दानैः रूपकवर्गकादिविश्राणनैः कृत्वा पथि मार्गे अभिनां याचकानां दौःस्थ्य दारियं प्रमथयनिर्दलयन् । क इव । नीरद इव । यथा वारिदो मेघ: अवनिभृतां भूधराणां पर्वतानां तापं निदाघदाचं प्रमथयति प्रशमयति । यदुक्तम्-'धाराधरा एवं धराधराणां निदाघदाघौघविघातदक्षाः' इति सूक्तम् । काभिः । वृष्टिभिजलवर्षणैः ॥
तद्यशोधरणिभर्तुरितोऽन्यद्वीपनिर्जयकृते प्रयियासोः । · अध्वरोधिजलधीनिव रोद्धं तत्क्षणे क्षितिरजोभिरुदीये ॥ १९३ ॥ तस्मिन् कुमारस्य दीक्षाग्रहणार्थ समहं गमनसमये क्षितेः पृथिव्याः सकाशात् रजोभिधूलीभिरुदीये प्रकटीभूतम् । प्रमृतमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इतोऽस्माजम्बूद्वीपादन्येषां षण्णाम् पुष्करशाककौञ्चकुशशाल्मलप्लक्षनाम्नां द्वीपानाम् । 'सप्तद्वीपा वसुमती' इति शिवराजर्षिवचनात् । षड्वोपाभिधानानि नैषधे । जनमते तु जम्बूद्वीपं धातुकीखण्डम् , पुष्करवरद्वीपम् , वारुणीवरद्वीपम् , घृतवरद्वीपम् , क्षीरवरद्वीपम् , इक्षुवरद्वीपम् , इति । अथवा अटादशसंख्याकानां द्वीपानाम्। 'अष्टादशद्वीपनिखातयूपः' इति रघुवंशे । तथा । 'नवद्वयीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नेषधे । निजयकृते विजयाथै प्रयियासोः प्रयातुमिच्छोः तद्यशोधरणिभर्तुः कुमारलोकराजस्य । धरणिशब्दो ह्रखोऽप्यस्ति । यथा-- 'धरणिविरहिणि कान्तमुद्रे समुद्रे' इति नाटककाव्ये । अध्वानं मार्ग झन्धतीत्येवंशीलान् जलधीन् । लवणवादूदकक्षीरोददधिमण्डघृतोदसुरोदकेचरसनाम्नः जिनशासने सप्त समुद्राः । लवणसमुद्रकालोदधिपुष्करोदधिवारुणीसमुद्रघृतोदक्षीरोदधिइक्षुरससमुद्रनामानोऽर्णवाः सप्तसंख्याकान् गमनमार्गरोधकान् समुद्रान् रोदुमावरीतुं स्थलीकर्तुमिव रेणुभिः प्रसने ॥
संयमाय समियाय कुमारः पत्तनोपविपिने दितदोषः ।
पूर्वपर्वतशिरःशिखराङ्के पद्मिनीपतिरिवाभ्युदयाय ॥ १९४ ॥ हीरकुमारः संयमाय चारित्रग्रहणार्थ पत्तनस्योपविपिने समीपोद्याने समियाय समा

Page #303

काव्यमाला।
जगाम । क इव । पद्मिनीपति रिव । यथा कमलिनीकान्तो भास्करः अभ्युदयाय उद्गमनार्थ पूर्वपर्वत उदयाचलः । 'पूर्वपर्वततिरोहितात्मनः' इति वस्तुपालकीर्तिकौमुदी. भ्रातृसुरथोत्सवकाव्ये । तस्य शिरसि मस्तके। उपरितनभागे इत्यर्थः । यच्छिखरं * तस्याङ्के उत्सङ्गे समेति । किंभूतः कुमारः पद्मिनीपतिश्च । दिताः । 'दो अवखण्डने' । खण्डिताश्छिन्ना दोषा अपगुणा रात्रयश्च येन सः ॥
कौतुकाद्भुवमुपेत्य वसन्ती खःपुरीमिव पुरीमवगत्य ।
आगतं किमनु नन्दनमत्रोद्यानमेष निपपौ नयनाभ्याम् ॥ १९५॥ एष हीरकुमार उद्यानं विपिनं नयनाभ्यां निजनेत्राभ्यां कृत्वा पपी सादरमवलोकयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अत्र पत्तनसमीपे अनु पश्चादागतं किं नन्दनं देवराजवनमिव । किं कृत्वा । पृष्ठे समेतं कौतुकानागरिकनिकरविशिष्टरूपविविधविचेष्टितवीक्षणोद्भूत कौतूहलाद्भुवं भूमीमण्डलमुपेत्य अभ्यागत्य । 'भुवि समेत्य' इति वा पाठे भुवि पृथिव्यां समेत्यागत्य वसन्तीं वासं सृजन्तीं तस्थुषी स्वःपुरी खनगरीममरावतीमिव पुरीम् अणहिल्लपत्तनरूपां नगरीमवगत्य ज्ञात्वा । 'ज्ञातं सितगते अवात्' इति हैम्याम् । तथा—'अवगच्छति मूढचेतनः प्रियनाशं हृदि शल्यमर्पितम् । स्थिरधीस्तु तदेव मन्यते कुशलद्वारतया समुदृतम् ॥' इति रघुवंशे ॥
शारिकाशुकशिखण्डिकपोतीपोतकेलिकलनाकमनीयम् ।
मत्तवारणविचित्रितसालं प्राविशद्हमिवोपवनं सः ॥ १९६ ॥ स हीरकुमारो गृहं मन्दिरमिव उपवनं तत्पत्तनसमीपोद्यानं प्राविशत् प्रविशति स्म । किंभूतं गृहमुपवनं च । महेभ्यानां गृहे क्रीडाविनोदविधानार्थ विविधाः पक्षिणः स्युः । तदेव दर्शयति-शारिकाः पीतपादाः, शुकाः कीराः, शिखण्डिनो मयूराः, कपोतीनां पारा. वताङ्गनानाम् । 'परिणतरविगर्भव्याकुला पौरहूती दिगपि घनकपोती हुंकृतैः क्रन्थतीव' इति कालिदासकृतप्रभातवर्णनकाव्ये। पोताः शिशकः । अथवा कपोत्यः अत्यन्त विषयित्वात्कदाचिदपि कपोताः प्रियाणां पार्श्व न मुञ्चन्त्यतः कपोताः कपोत्यः । तथा पोताः दशवर्षीया गजबालाः । ‘पञ्चवर्षो गजो बाल: स्यात्पोतो दशवार्षिकः' इति हैम्याम् । पोतसाहचर्यात्त. न्मातरः पितरोऽप्यागता एवेति । महेभ्यानां गृहेऽपि गजा भवन्ति । 'गजान्तलक्ष्मीः ध्वजान्तः प्रासादः' इति वचनात् । तेषां याः केलिकलनाः क्रीडाकरणानि तैः कमनीयं मनोज्ञम् । पुनः किंभूतम् । मत्तवारण: मदो रसिन्धुराः । पूर्वोक्तास्तु सामान्यगजा:, एते तु गन्धसिन्धुराः, अयं विशेषः । तथा विशिष्टाश्चित्रा आखुपर्णी समुद्राभिधाना वा औषधयस्ताभिर्युक्ता जाता । अथवा चित्रिता उरगविशेषाः । 'चित्रडि' इति प्रसिद्धाः। तैः सहिता जाता वा । वृक्षाणां कोटरेषु प्रायो भजङ्गा भवन्ति । साला वृक्षा यत्र ग्रहे त मत्तालम्बाः । 'मत्तालम्बोपाश्रयः स्यात्प्रग्रीवो मत्तवारणः' इति हैम्याम् । 'घोडला' इति प्रसिद्धाः । तथा विविधैश्चित्ररालेख्यैः सहिता जाताः । श्लेषे शसयोरैक्यात् । शाला

Page #304

५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
चित्रशाला यत्र । 'चित्रा त्वाखुपर्णीसुभद्रयोः । गोदुम्बाप्सरसोर्दन्त्यां नक्षत्रौषधिभेदयोः' इत्यनेकार्थः । राजगृहे तु सुतरां स भवेदेव । यथा पाण्डवचरित्रे दमयन्तीप्रवासे'लीलाकुरङ्गकक्रीडासारिके केलिबहिणः । गृहपारावता: सद्म कीरवापीसितच्छदाः । प्रेयांसमनुगच्छन्तीमनुजानीत मां मनाक् ॥' तथा द्रौपदीप्रवासे-'हंहो बहिन्नहो हंस हले हरिणि हे शुक । कुशलं वस्त्वसौ देवाद्याति वः परिचालिका । इत्यापृच्छय पत. द्वाष्पा केलिपात्राणि सर्वतः ॥' इति ॥
पुष्पपल्लवफलानि दधानाः शाखिनः स्मितशिखाग्रशयेषु ।
स्वागतं द्विजरवैः किमुदीर्यास्यातिथेयमतिथेरिह चक्रुः ॥ १९७ ॥ इह वने शाखिनो वृक्षाः अतिथेनिजप्राघुणकस्य अस्य कुमारस्य आतिथेयमतिथिसत्रियां किमु चक्रुः कुर्वन्ति स्म । किं कृत्वा । द्विजाना खाङ्कस्थायुकानां पक्षिणां रवैः शब्दैः खागतं सुखेनागतं कुशलप्रश्नादिकं वा उदीर्य कथयित्वा । पृष्ट्वा वा इत्यर्थः । किं कुर्वाणाः शाखिनः । स्मिता विकसिता याः शिखाः खशाखास्ता एवाग्रहस्ता हस्ताप्राणि अथ वा तासां शिखानामग्राणि तान्येव शयाः पाणयस्तेषु पुष्पाणि कुसुमानि पल्लवाः प्र. वालाः फलानि सस्यानि दधानाः धारयन्तः ॥
तत्र सस्यभरगौरवभाग्भिः कोकिलाक्कणितसंस्तववाग्भिः । . पादपैरयमनम्यत वन्यै विसूरिपुरहूतधियेव ॥ १९८ ॥
तत्रोद्याने अयं कुमारः वन्यैः काननभवैः पादपैर्वृक्षः अनम्यत नमस्कृतः । किंभूतैः पादपैः । सस्यानां फलानाम् । 'फलं तु सस्यम्' इति हैम्याम् । भराः समूहास्तेषां गौरवं भारं भजन्तीति । पुनः किंभूतैः। कोकिलानां कलकण्ठानां क्वणितानि कूजितानि पश्चमालापास्तान्येव संस्तवः स्तुतिस्तयुक्ता तद्रूपा वा वाग्येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते-भाविनो भविप्यतः आचार्यपुरंदरस्य धिया बुद्धथैव ॥ इत्युपवनम् ॥
कामनीयकमशेषममुष्यान्वेषयन्वटतरुं स ददर्श ।
श्रीतिरस्कृतसमग्रवनस्य छत्रमेतदिव मूनि वनस्य ॥ १९९ ॥ ___स कुमारो वटतरुं प्रक्षवृक्षं ददर्श पश्यति स्म । किं कुर्वन्कुमारः । अन्वेषयन् विलो. कयन् । किम् । अमुष्योद्यानस्याशेषं समस्तमपि कामनीयकं मनोज्ञताम् । कमनीयस्य भावः कामनीयकम् । मनोज्ञादित्वाद्रुञ् । 'कामनीयकमधःकृतकामम्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-धीभिः खशोभाभिः तिरस्कृतानि पराजितानि समग्राणि सर्वाष्यपि वनानि नन्दनचैत्ररथादीनि काननानि येन तादृशस्यास्य वनस्य पत्तनोपविपिनस्य मूर्ध्नि मस्तके एतन्महावटरूपेण दृश्यमानं छत्रमातपवारणमिव ॥
न्यक्षरुशनिकरेषु गुरुत्वं यद्विभर्ति मनुजेष्विव भूमान् । गौरवात्किमिति लोलविहहै:ज्यते स्म चमरैरिव पक्षैः ॥ २० ॥

Page #305

२४४
काव्यमाला।
यो वटतरुोलैरुड्यनादितस्ततः पर्यटनाद्वा चपलैविहङ्गैः पक्षिभिः । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोर्गौरवान्माहात्म्यात्किमु चमरैर्वालव्यजनैरिव । 'चमरश्चामरः' इति शब्दप्रभेदे । तथा 'चमरचामरे दैत्ये' इत्यनेकार्थः । पक्षस्तनूरुहवींज्यते स्म । इति किम् । यद्यस्मात्कारणात् न्यक्षाः समस्ता ये रुक्षाः पादपास्तेषां निकरेषु गणेषु गुरुत्वं महत्वं बिभर्ति धत्ते। क इव । भूमानिव । यथा मनुजेषु अशेषमनुष्येषु राजा गौरव कलयति । पाठान्तरेअथवा सर्ववृक्षेषु मखमुशिखरी सुरतरुः कल्पवृक्षो गुरुतां धत्ते ॥
रागिणः प्रणयतोऽखिललोकाशैशवावधिजगज्जनगेयान् । .
तद्गुणानिव निशम्य सरागः पल्लवैरयमशालत शालः ॥ २०१॥ अयं शालो पटतरुः पल्लवैः किसलयैः अशालत शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तद्गुणान् हीरकुमारस्य धैर्यौदार्यगाम्भीर्यशमदमादिमान् गुणान् निशम्याकर्ण्य सरागो रक्तो जात इव । गुणान् किं कुर्वतः । अखिलान् समस्तान् लोकान् नाकिनागररूपजनान् रागिणो निजानुरक्तान् प्रणयतः । पुनः किंभूतान् । शैशवावधि बाल्यावस्था मर्यादीकृत्य जगतां । पातालवर्गभूमीलक्षणानां भुवनानां जनैः सुरासुरनरैर्गेयान् गातुं योग्यान् ॥
वल्कलैः कलयतात्मनि भूषां बिभ्रता कपिशशालिजटालीम् ।
काननस्थितिमताजनि तेनातन्वता किमु तपो व्रतिनेव ॥ २०२ ॥ तेन वद्रुमेण । उत्प्रेक्ष्यते--तिनेव तापसेनेव तपः अनाहारलक्षणं कष्टं किमु कुर्वता अजनि जातम् । केनेव । व्रतिनेव । यथा तापसेन तप:कुर्वता जायते । किं. भूतेन तेन व्रतिना च वल्कलैः वल्लीभिक्षविशेषत्वरिभश्च । 'त्वचि वल्ली चोक्तं वल्कलम्' इति हैम्याम् । कृत्वा आत्मनि खस्मिन् विषये भूषां शोभा · कलयता दधता । पुन: किंभूतेन । कपिशां पीतरक्ताम् , तथा शालिनी शोभनशीलाम् , जटानां शिफानां वृक्षमूलानां सटानां सार्द्रभस्मभरैरेकीकृत केशानां च । 'प्रकाण्डौघजटाः शिफाः', 'जटाः सटा' इति द्वयमपि हैम्याम् । 'जटा केशविकारे मांसिमूलयोः' इत्यनेकार्थः । आली श्रेणी बिभ्रता धारयता । पुनः किंभूतेन । कानने वने स्थितिर्वासो विद्यते यस्य ॥ ..
निष्कुहान्तरितविष्किरवारस्फारतारनिनदैवटशाखी।
यो मरुत्तरलपल्लवहस्तैराह्वयन्निव निजान्तिक एतम् ॥ २०३ ॥ यो वटतरुः एतं कुमारम् । उत्प्रेक्ष्यते-निजान्तिके स्वसमीपे आयुयन्नाकारयन्निवास्ते । कैः । निष्कुहान्तरितानां स्वकोटरव्यवहितानां तरुस्कन्धरन्ध्रमध्यगतानां विष्किराणां विहङ्गानां वारस्य समूहस्य स्फारैः स्पष्टैः पटुभिस्तारैरत्युच्चैः कृतैर्निनादैः कूजितैः । पुनः कैः । मरुता पवनेन तरलाश्चश्चला ये पल्लवाः प्रवालास्त एव हस्ताः पाणयस्तैः कृत्वा चेत्यध्याहार्यम् ॥ इति दीक्षाग्रहणयोग्यवद्रुमवर्णनम् ॥
शिश्रिये विजयदानयतीन्द्रः पूर्वमेव तदुपागमनाद्यम् । छाययाखिलजनं सुखयन्तं कः श्रयेन्न धनदाश्रयमत्र ॥ २० ॥

Page #306

५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
विजयदाननामा यतीन्द्रः सूरिः तदुपागमनात्कुमारस्यागमनात्पूर्वमेव प्रथममेव यं वटतरुं शिश्रिये श्रितवान् । प्रागेव तत्रागत्य निषण्ण इत्यर्थः । युक्तोऽयमर्थः । अत्र जगति छायया आश्रयेण । 'वयं श्रीमच्छायया जीवामः' इति लोकरूढिः। प्रतिच्छायिकया चाखिलजनं समस्तलोकं सुखयन्तं सुखीकुर्वन्तम्, तथा धनदानां वदान्यानां वैश्रवणस्य वा आश्रयं स्थानम् । 'वटो वैश्रवणाश्रयः' इति हैम्याम् । कः सुखार्थी पुमानाश्रयेन सेवेत । अपि तु सर्वोऽपि जनस्तं भजेदित्यर्थः ॥
तीर्थनाथमिव चैत्यतरोस्तत्पादपस्य सविधे स्थितिमन्तम् ।
संमदेन स कुमारमहेन्द्रस्त्रिः प्रदक्षिणयति स्म मुनीन्द्रम् ॥ २० ॥ स कुमारमहेन्द्रः हीरनामा । शिशुव(श)कः संमदेन हर्षेण कृत्वा मुनीन्द्रं श्रीविजयदानसूरिं त्रिः वारत्रयं प्रदक्षिणयति स्म प्रदक्षिणीकृतवान् । किंभूतं मुनीन्द्रम् । तस्य पूर्वव्यावर्णितस्य पादपस्य वटशाखिनः सविधे समीपे स्थितिरुपवेशनं विद्यते यस्य । कमिव । तीर्थनाथमिव । यथा महेन्द्रः पुरंदरश्चैत्यतरोरशोकदुमस्य केवलज्ञानोत्पत्तिस्थानकवृक्षस्य वा पार्श्व तिष्ठन्तं जिनेन्द्रं त्रिःकृत्वः त्रिवारं प्रदक्षिणीकरोति । प्रभोः प्रदक्षिणात्रयं ददाति स्मेत्यर्थः ॥
उत्ततार तुरगात्स कुमारो बर्हिणादिव सुतः सुरसिन्धोः ।
श्रीगुरुं प्रमुदितश्च ललाटन्यस्तहस्तनलिनस्तमनंसीत् ॥ २०६ ॥ स.हीरनामा कुमारस्तुरगादश्वादुत्ततार उत्तीर्णवान् । क इव । सुरसिन्धोः सुत इव । यथा सुरसिन्धोर्देवनद्याः गङ्गाया नन्दनः स्वामि कार्तिकः बहिणान्मयूरादुत्तरति । 'आवासवृक्षोन्मुखबर्हिणानि' 'इति रघुवंशे । उत्तीर्य च पुनस्तं महावीरदेवपटपरम्परायातं दीक्षादानगुरुं वा श्रीगुरुं शोभाकलित विजयदानसूरिम् अनंसीत् प्रणमति स्म । किंभूतः। . प्रमुदितो हृष्टवदनः । पुनः किंभूतः । ललाटे खभालस्थले न्यस्तो स्थापितौ हस्तौ पाणी — एव नलिने कमले यत्र ॥
रामणीयकविधेरवधेर्मे भूषया वपुषि कृत्रिमया किम् ।
तत्यजे निजतनोरिति सर्वाङ्गीणभूषणभरः किमनेन ॥ २०७॥ अनेन हीरकुमारेण निजतनोः स्वाङ्गात् । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः सर्वाण्यङ्गानि व्याप्नो. ति। पथ्यकर्मपत्रपात्रं व्याप्नोति' इति सूत्रेग ख ईनादेशश्च । सर्वाङ्गीण इति सर्वाङ्गोपाङ्गसंबन्धी । भूषणानामाभरणानां भरः समूहस्तत्यजे त्यक्तः । सर्वानलंकारामिजाङ्गादुत्तारयति स्मेत्यर्थः । इति किम् । तत्कारणमाह-ग़मणीयकस्य रमणीयताया मनोज्ञत्वस्य विधेः प्रकारस्य अवधे: सीमाया मे मम वपुषि शरीरे कृत्रिमया औपाधिक्या भूषया शोभया भूषणैर्वा । भूषाशब्देन भूषणान्यप्युच्यते । उक्तं तु प्राक्प्रतिपादितमास्ते । किमस्तु । न किमपीयर्थः । रमणीयस्य भावो रामणीयकम् । योपधाद्रुञ् ॥

Page #307

काव्यमाला।
षड्ग्रहेषुशशिसंख्यमितेऽब्दे कार्तिकस्य च तिथौ द्विकसंख्ये । यन्निरस्तभवनिःश्वसितार्चिधूमवर्तिभिरिवाविशदास्ये ॥ २० ॥ संयमं विजयदानमुनीन्दोराददे सह परैः स कुमारः ।
पद्मिनीप्रियतमात्प्रविकाशं पुण्डरीकमिव पङ्कजपुजैः ॥ २०९॥ स हीरकुमारः परैरन्यैरमीपालकुमारप्रमुखैरपरकुमारैः सार्धे श्रीविजयदाननाम्रो मुनीन्दोः साधुसुधांशोः सूरीन्द्रात्स काशात् संयमं चारित्रमाददे जगृहे । किमिव । पुण्डरीकमिव । यथा सिताम्भोजं पङ्कजपुजैरन्यकमलकलापैः समं पद्मिनीप्रियतमात्सूर्यात् सकाशात्प्रविकाशं विकस्वरतामादत्ते । पण्डरीकशब्दः प्राधान्यरव्यापकः । 'परिसवरपुण्डरीआणम इति शकस्तववचनात् । कस्मिन सति । षडरसमिता संख्या. पहा आदित्याद्या इदानींतनलोकप्रसिद्धा नव, इषवः स्मरस्य बाणाः पञ्च, शशी चन्द्र एकः, एषां संख्यया प्रमाणेन मिते मानीकृते अब्दे वर्षे सति । च पुनः . कस्मिन् सति । कार्तिकस्य बाहुलस्य । कार्तिकमासस्येत्यर्थः । द्विकसंख्ये द्विकसंख्या प्रमाणं यस्य तादृशे एतावता द्वितीयानाम्नि तिथी । तिथिशब्दः पुंस्त्रियोः । 'प्रनिस्तिथ्यशनीमणिशृणिः' इति लिङ्गानुशासने । तिथौ किंभूते । अविशदास्ये न विद्यते विशदमुज्ज्वलमास्यं मुखं प्रारम्भो वा यस्य । कृष्णद्वितीयायां प्रथमाश्चतस्रो घटिका निशा अन्धकारेण श्यामाः स्युः । उत्प्रेक्ष्यते-येन हीरकुमारेण निरस्तो ध्वस्तोऽभिभूतो यो भवः संसारस्तस्य निःश्वसितानि दुःखप्राग्भारोद्भूतनिःश्वासास्तान्येवा षि अत्युष्णत्वाद्यस्तेषां धूमवर्तयो धूमलेखास्ताभिः । 'उष्णीकृतमुखे इव निःश्वासानलधूमवर्तय इवोद्गीर्णास्तमोराजयः' इति चम्पूकथायाम् । एतावता विक्रमार्कात् षण्णवत्यधिके पश्चदशशते वर्षाणामतिकान्ते १५९६ कार्तिकबहुलद्वितीयायां हीरकुमारो दीक्षां जग्राहेति तात्पर्यार्थः । संवत् १५९६ वर्षे गुर्जरमण्डलानुसारेण कार्तिकवदि देवमासानुसारेण तु मार्गशीर्षासितद्वितीयायां तिथौ हीरकुमारदीक्षा इत्युक्तम् ॥
संयमश्रियमवाप्य कुमारः साधिकं शरदमिन्दुरिवाभात् ।
सोऽप्यनेन सुषमां श्रयते स्मार्थेन वागिव पुरीव नृपेण ॥ २१०॥ स कुमारः संयमश्रियं चारित्रलक्ष्मीमवाप्यासाद्य । सहाधिकतया वर्तते यत्तत्साधिकमिति क्रियाविशेषणम् । आभात बभासे । अथ वा स कुमारः अधिकं यथा स्यात्तथा बभौ । क इव । इन्दुरिव । यथा चन्द्रः शरदं घनात्ययं संप्राप्याधिकं शोभते । पाठान्तरार्थो यथा-स कुमारः संयमश्रियमुपेत्यागत्य । प्राप्येत्यर्थः । अधिक आभाद्भाति स्म । क इव । अत्रिनेत्रज इव । यथा अत्रिर्नामा मुनिविशेषस्तस्य नेत्रं नयनं तस्माजायत इत्यत्रिनेत्रजश्चन्द्रो यथा । यथा रघुवंशे-'अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः' इति ।
१. 'संयमश्रियमुपेत्य स चित्रामत्रिनेत्रज इवाधिकमाभात्' इति पाठान्तरम्.

Page #308

५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । चित्रां त्वाष्ट्रीं प्राप्याधिकं दीप्यते । अपि पुनः सा संयमश्रीरपि हीरकुमारेण कृत्वा सुषमामतिशायिशोभा श्रयते स्म । केव । वागिव । यथा काव्यादिरूपा सत्कविवाणी चतुरचेतश्चमत्कारकारकेणार्थेन सुषमा श्रयते । पुनः केव । पुरीव । यथा नगरी नीति मता नृपेण सुषमां भजते ॥
हीरहर्ष इति नाम तदीयं निर्ममे विजयदानयतीन्द्रः ।
स्पर्धयेव यशसास्य जनानां कर्णपूरपदवीं तदवापत् ॥ २११ ॥ श्रीविजयदाननामा यतीन्द्रः सूरिः तदीयं हीरकुमारसंबन्धिनामाभिधानं हीरहर्ष इति निर्ममे कृतवान् । तन्नाम अस्य हीरहर्षमुनेः श्लोकेन साकं स्पर्धया संहर्षेणेव ईय॑या वा कृत्वा जनानां सकलभूलोकलोकानां कर्णी श्रवणौ पूर्येते अनेनेति कर्णपूगै कर्णा'भरणौ कुण्डली तयोः पदवी मार्गमश्वर्यादिमयं स्थानं श्रूयमाणतापदं वा अवापत् प्राप॥
नभोङ्गणान्निर्जरहस्तमुक्तामरन्दलुभ्यन्मधुपानुषङ्गे ।
पपात तस्योपरि पुष्पवृष्टिः कटाक्षलक्षा इव मोक्षलक्ष्म्याः ॥२१२॥ नभोगणादाकाशात्तस्योपरि पुष्पवृष्टिः कुसुमवर्ष पपात जाता । किंभूता। निर्जराणां देवानां हस्तैः करैः मुक्ता । पुन: किंभूता। मरन्देषु अविरलानर्गलगलन्मधुषु लुभ्यतां लुब्धीभवतां लोलुपीभावभाजां मधुपानां भ्रमराणामनुषङ्गो यस्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-मोक्षलक्ष्म्याः मुक्ति श्रियाः कटाक्षाणामक्षिविकूणितानां लक्षाः शतसहस्राणि इव । लक्षशब्दः स्त्रीक्लीबयोः । 'माने लक्षम्' इति लिङ्गानुशासने ॥
महाव्रती कालमनोभवारिमहोक्षलीलागतिगौरकान्तिः ।
शिवाश्रितः शंभुरिव क्रमेणैशानी दिशं पूर्वमसौ बभाज ॥२१३॥ ___ अयं हीरहर्षमुनिः क्रमेण दीक्षाग्रहणानन्तरं पूर्व प्रथममेशानी दिशमीशानविदिशं बभाज श्रितवान् । तस्यां विहारं कृतवानित्यर्थः । दीक्षितो हि तपस्याग्रहणानन्तरं प्रथममैशानी दिशं प्रति विहरतीति विधिः । क इव । शंभुरिव । यथा ईश्वर ऐशानी दिशं तदधिपत्वात् । कथंभूतोऽयं शंभुश्च । महाव्रती पञ्चमहाव्रतवान् शंभुनामा च । 'महाव्रती वह्नि हिरण्यरेताः' इति हैम्याम् । महाव्रत कापालिलिङ्गमस्यास्तीति व्युत्पत्तिः । कालः कलिकाल: मनोभवः स्मरस्तयो रिपुः । 'कालो यमे दैत्ये च' । मृत्युंजयः का. लारिः स्मरदाही च शिवः । पुनः किंभूतः । महानुक्षो मत्तवृषभस्तद्वद्गतिर्गमनं यस्य । 'मत्तोक्षगमनः पुमान्' इति काव्यकल्पलतायाम् । मत्तो(हो)क्षेण गमनं यस्य वृषभवा. हनत्वात् । पुनः किंभूतः । गौरा स्वर्णवर्णा कान्तिर्यस्य । पक्षे-श्वेता वर्णेन भस्मना वा रुचिर्यस्य । 'गौरः श्वेतेऽरुणे पीते विशुद्धे चन्द्रमस्यपि' इत्यनेकार्थः । पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूतः । शिवमङ्गलैः शिवया पार्वत्या च आश्रितः अर्धशंभुत्वात् ॥

Page #309

२४८
काव्यमाला।
फलभो यूथनाथेन यद्वद्दम्यः ककुद्मता ।
हीरहर्षः समं सूरिशक्रेण विजहार सः २१४ ॥ स हीरहर्षमुनिः सूरीशक्रेण श्रीविजयदानसूरीन्द्रेण समं सार्ध विजहार विहार कृ. तवान् । किंवत् । यद्वत् । यथा कलभो वालगजः यूधनाथन पष्टिवर्षीयगजराजेन समं विहरति । पुनर्यद्वद्यथा दम्यो वत्सतरः पुष्टो वासः प्राढवृषभेण सह विहरति । 'दम्यो वत्सतरः समा' इति हेम्याम् । यद्वच्छब्द इवार्थे । डमरुकमणिवलालाघण्टान्यायेनोभयत्रापि संबध्यते ॥
प्रीतिजिनेषु वृजिनेषु न तस्य जज्ञे
योगं व्यगाहत मनो न कदापि भोगम् । अङ्गीचकार विरतिं न रति कदाचि
नव्योऽप्यनव्य इव सोऽजनि साधुधुर्यः ॥ २१५ ॥ . स हीरहर्षनामा साधुषु यतिषु धुयों धुरीण: नव्योऽपि नवदीक्षितोऽपि अनव्यः पुरातन इव बहुकालीनमुनिरिवाजनि संजातः । तदेव दर्शयति-तस्रा हीर हर्षमुनेः जिनेषु तीर्थकरेषु प्रीतिः स्नेहस्तत्परता, परं वृजिनेषु हार्द न जज्ञे । 'स्नेहः प्रीतिः प्रेम हार्दम्' इति हेभ्याम् । तस्य मन: योग यमनियमाद्यष्टाङ्गलक्षणां सर्वविरतिमङ्गीचकार । पुन: कदापि कस्मिन्नपि क्षणे रति चिन्तासक्तिम् । 'वृद्धाखिव गतप्रायासु वर्षासु रतिम. कुवाणः' इति चम्पूकथायाम् । राते चिन्तासक्ति मिति तटिपनके । अथ वा रतिमनु. रागं मैथुनादिकं वा ॥
सूरीन्दोः संनिधौ श्रीमान्कुमारश्रमणोऽनिशम् ।
संतानस्य नवोन्निद्रत्पारिजात इवाबभौ ॥ २१६ ॥ . श्रीमानतिशायिशोभावान् कुमारश्रमण: हीरहर्षसाधुः अनिशं निरन्तरं सूरीन्दोर्वि. जयदानसूरिचन्द्रस्य संनिधो पावें बभीक इव । नवोन्निद्रनारिजात इव । यथा नवीनो बाल उन्निद्रद्विकवरीभवन्कुसुमादि कलितो जायमान: पारिजातो विशिष्टकल्पवृक्षः सं. तानस्य नान्नो देवद्रुमस्य समीपे भाति । 'कल्प: पारिजातो मन्दारो हरिचन्दनः । संता. नश्च' इति पञ्चसु कल्पतरुषु मध्ये कविसमये पारिजातस्यैव प्राधान्यं दृश्यते प्रायः । यथा रघुवंशे-'तेषां महार्हासनसंस्थितानामुदारनेपथ्य भृतां स मध्ये । रराज धाम्ना रघुसूनुरेव कल्पद्रुमाणामिव पारिजातः ॥' इति ॥
श्रमणधरणीभर्तुः पादारविन्दनिषेवनात्प्रमुदितमना नाथीदेवीतनूजयतीश्वरः ।

Page #310

६ सर्गः) हीरसौभाग्यम् ।
२४९ अनुपमशमक्षीराम्भोधौ विलासरसं सृज
न्सितगरुदिवामन्दानन्दं दिनानि निनाय सः ॥ २१७ ॥ स नाथीदेव्यास्तनूजो नन्दनः स एव यतिनां मध्ये । 'यतिश्च यतिनि प्रोक्तः' इति शब्दाभेदे । ईश्वरो मुख्यः हीरहर्षमुनीन्द्रो दिनानि शुद्धसंयमविधिना वासरान्निनाय अतिवाहयामास । अतिक्रामति स्मेत्यर्थः । किंभूतः । श्रमणानां साधूनां भर्तुः खामिनो विजयदानसूरेः पादारविन्दनिषेवनया चरणकमलपरिचर्यया कृत्वा प्रमुदितमाह्लादयुकं जातं मनो यस्य । किं कुर्वन् । अनुपमो न विद्यते उपमा साम्यं यस्य । साधारण इत्यर्थः । तादृशो यः शमः शान्तरसाकलितपरिणामः स एव क्षीराम्भोधिर्दुग्धजलनिधिस्तत्रामन्दो बहुल आनन्दो यत्रैवं यथा स्यात्तथा विलासरसं क्रीडाखादम् । आखादोऽनुभवने । अथ वा विलासे क्रीडायां रसमनुराग सृजन् कुर्वन् । 'रसः स्वादे जले वीर्य शृङ्गारादौ दवे विषे। बोले रागे देहधातौ तिक्तादौ पारदेऽपि च ॥' इत्यनेकार्थः । क इव । सितगरुदिव । यथा सितच्छदो हंसः परमानन्दः सन् क्षीरसमुद्रे विलासरसं जलक्रीडारसं सृजति हंसानां सद्भावः क्षीरसमुद्रेऽपि दृश्यते । यथा स्नातस्यास्तुतौ-'हंसासाहतपद्मरेणुकपिशक्षीरार्णवाम्भोभृतैः' इति ॥
• यं प्रासूत शिवाह्नसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः .. पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तद्ब्राह्मी क्रमसेविदेवविमलव्यावणिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गोऽभवत्पञ्चमः ॥ २१८ ॥ इति पण्डितदेवविमलगणिना व्यावर्णिते वर्णनागोचरीकृते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये पञ्चमः सर्गः अभवजातः ॥
इति पण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यकाव्यवृत्तौ श्रीविजयदानसूरिवन्दनदेशनाश्रवणवैराग्यभवनविमलाभगिन्यादिकादेशमार्गणविविधयुक्तिनिषेधनदा
गधिमननपूर्वकादेशप्रदानशृङ्गारभूपादिपरिधानवोश्वारोहणतौर्यत्रिकादिमहोत्सवपु'रःसरपुरमध्यप्रस्थानपौराङ्गनाविविधचेष्टनतन्नानाप्रकारवार्ताश्रवणोपवनवद्रुमवर्णनदीक्षाग्रहणनामस्थापनविहारादिवर्णनो नाम पञ्चमः सर्गः ॥
षष्ठः सर्गः । अथ सूरिपुरंदरान्तिके निखिलं वाङ्मयमामनन्नयम् ।
गणधारिसुधर्मसंनिधाविव जम्बूः सुषमामपूपुषत् ॥ १ ॥ अथ दीक्षाग्रहणानन्तरं सूरिपुरंदरस्य विजयदानसूरीन्द्रस्यान्तिके समीपे निखिलं समग्र वाङ्मयं शास्त्रमामनन् पठन् अभ्यसन् वा । 'ना अभ्यासे' इत्यस्य धातोर्मनादेशः

Page #311

२५०
काव्यमाला ।
'पठत्यामनति' इति क्रियाकलापे । अयं हीरहनामा मुनिः सुषमां सातिशयशो भामपूपुषत् पुष्णाति स्म । अधिकं शुशुभे इत्यर्थः । क इव । जम्बूरिव । यथा श्रीमहावीर देवेनानुज्ञातं गणं साधुगच्छं धरतीत्येवंशोलो यः सुधर्मस्वामी सुधर्मनामा पञ्चमगधरः तस्य संनिधौ पार्श्वे शास्त्रमधीयानो जम्बूस्वामी सुषमां पुपोष ॥
श्रुतमत्र गणीन्दुनामुना निहितं स्फूर्तिमनुत्तरां दधैौ ।
इव शुक्तिकसंपुटान्तरे सलिलं स्वातिमिलत्पयोमुचा ॥ २ ॥ अमुना विजयदाननान्ना गणीन्दुना सूरिचन्द्रेण अत्र हीरहर्षमुनौ निहितं स्थापितमदध्यापितं सत् श्रुतं शास्त्रमनुत्तरामसाधारणीं स्फूर्ति चमत्कारकारितां दधौ धत्ते स्म । किमिद । सलिलमिव । यथा स्वातिनक्षत्रेण मिलता संगच्छमानेन पयोमुचा मेघेन । शुक्तिकयोः संपुटस्यान्तर्मध्ये निहितं जलमद्भुतामद्वैतमुक्ताकारतया स्फूर्ति विभर्ति ॥ अधिगत्य ततः श्रुतं व्रतिक्षितिभर्तुर्दधिरेऽमुना श्रियः । सुरभेः सैमिरेण सौरभं मलयोर्वीरुहकाननादिव ॥ ३ ॥
अमुना हीरहर्षमुनिना ततस्तस्माद्विजयदानाभिधानाद्वतिक्षितिभर्तुः सूरेः सकाशात् शास्त्रमय प्राप्य । 'अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथं मुक्ति पुरुषोत्तमात्ततः' इति नैषधे । श्रियः शोभा दधिरे धृताः । केनेव । समिरेणेव । यथा सुरभेर्वसन्तस्य समि रेण मलयानिलेन मलयोर्वीरुहाणां चन्दनानां काननाद्वनात्सौरभं सुगन्धितां परिमलं प्राप्य शोभा ध्रियते ॥
स्खलति स्म न कुत्रचिद्वचोरचनास्यागमपारदृश्वनः ।
ह्रदिनीहृदयेशितुश्चलज्जलकल्लोलपरम्परा किमु || ४ |
1
आगमानां जैन सिद्धान्तानां पारं प्रान्तं दृष्टवानित्यागमपारदृश्वा तस्य । आगमपारगामिन इत्यर्थः । अस्य हीरहर्षमुनेर्वचोरचना वाक्चातुरी वचनविलासो वा कुत्रचित्कापि स्थाने न स्खलति स्म न कुण्ठीभूता । सर्वत्राप्यस्खलित प्रचारैवासीदित्यर्थः । केव । चलबलकल्लोलपरम्परेव यथा हृदिनीनां नदीनां हृदयेशितुर्हृदयनायकस्य । 'हृदयेशा प्राणसमा' इत्यादिनामानि स्त्रीभन्त्रोंर्भवन्ति । तथा — 'हृदय नायक चक्रिजिनश्रियोः' इति ऋषभ म्रस्तवे । प्राणवल्लभस्य समुद्रस्य चलन्ती दिशि दिशि प्रसरन्ती जलानां कल्लोलानां तरङ्गाणां परम्परा श्रेणी क्वापि न स्खलति । किमु अत्रेवार्थे ॥
असमानमहा दिनेशवन्मतिमांश्चित्रशिखण्डिपुत्रवत् । भटवच्चरणोल्लसन्मना विनयी यो रघुसूनुवव्यभात् ॥ ५ ॥
यो हीरहर्षमुनिर्व्यभात् बभौ । किंभूतः । असमानमसाधारणं महः प्रतापो यस्य परैः परवादिभिः परपाक्षिकैः खपाक्षिकैर्वा असहनीयप्रतापः । किंवत् । दिनेशवत् दिवस
१.-२. समिरशब्दस्य ह्रस्वमध्यस्य कोशव्याकरणाप्रसिद्धत्वेन 'समरेण' इति पाठ्यम्.

Page #312

.६ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
२५१
नायक इव । यथा भास्करः अन्यासह्यप्रतापो मवेत् । पुनः किंभूतः । मतिमान् कुशाप्रतीक्ष्णबुद्धिर्विद्यते यस्य । किंवत् । चित्रशिखण्डिपुत्रवद्यथा बृहस्पतिरद्वैतप्रज्ञावान् वर्तते। 'जीवश्चित्रशिखण्डिजः' इति हैम्याम् । तथा 'विचित्रवाक्चिशिखण्डिनन्दनः' इति नैषधे । विचित्रवाग्विषये चित्रशिखण्डिनन्दनो बृहस्पतिरेवेति तद्वत्तिः । पुन: किंभूतः । चरणे चारित्रे उल्लसत्प्रोल्लासेन प्रह्लादेन कलितं मनश्चित्तं यस्य । किंवत् । भटवत् । यथा-शूरो रणे संग्रामे उल्लसत्सोत्सुकीभवत्साभिलाषं वा जायमानम् । 'विग्रहमिच्छन्ति भटा वैद्याश्च व्याधिपीडितं लोकम् । मृतकबहुलं च विप्राः क्षेमसुभिक्षं च निर्ग्रन्थाः ॥ इति वचनात् । मनो यस्य । च पुनरर्थे । पुनः किंभूतः । विनयी विनयक. लितः । किंवत् । रघुसूनुवलक्ष्मणवत् । 'विनये लक्ष्मणः' इति काव्यकल्पलतायाम् । अथ वा विशिष्टः शास्त्रागमप्रोको नयो न्यायोऽस्त्यस्मिन्निति । किंवत् । रघुसूनुवद्रामचन्द्र इव । 'न्याये रामः' इत्यपि काव्यकल्पलतायाम् ॥
गिरिराज इव क्षमाधरो बुधलक्ष्मी दधदभ्रमार्गवत् ।
जलजासनवद्भवान्तकृद्रतधुर्यः स महोक्षवह्वभौ ॥ ६ ॥ स हीरहर्षमुनिर्बभौ भाति स्म । किंभूतः । क्षमा शान्ति निष्कोपतां धरतीति । क इव । गिरिराज इव । यथा हिमाचलः क्षमाधरः पृथ्वीधारकः कुलाचलत्वात् । यद्यपि 'कूर्मकुलाचलफणिपतिविधृतापि चलति वसुधेयम्' इति सूक्तोक्तेः 'हिमालयो नाम नगाधिराजः' इति कुमारसंभवे मेरुवा । मेरोरपि गिरिपतित्वं यथा-'पातालमाविशतु यातु सुरेन्द्रलोकमारोहतु क्षितिधराधिपतिं सुमेरुम् । मन्त्रौषधैः प्रहरणैश्च करोतु रक्षां यद्भावि तद्भवति नात्र विचारहेतुः ॥ इति सूक्तावल्याम् । क्षमाधरत्वं तु शैलत्वात्कुलगिरित्वाद्वा । पुनः किं कुर्वन् । दधत् धारयन् । काम्। बुधत्वेन चिद्वत्तया लक्ष्मी शोभाम् । किंवत् । मार्गवत् । यथा अभ्राणां मेघाणां मार्ग आकाशः । 'सुराभ्रोडुमरुत्पथोऽम्बरम्' इति हैम्याम् । बुधस्य चन्द्रपुत्रस्य ग्रहविशेषस्य लक्ष्मी श्रियं विभर्ति । 'बुधः सौम्ये कवा' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः । भवान्तकृत्संसारोच्छेदकः । किंवत् । जलजासनवत् । यथा कमलासनो ब्रह्मा भवान्तकृन्नामास्ते । पुनः किंभूतः । व्रते चारित्रे धुर्यः पञ्चमहाव्रतभारोद्धारैकधुरीणः । किंवत् । महोक्षवद्यथा ऋषभो धुरं. धरः स्यात् ॥ इति हीरहर्षगणे पठनसमयगुणवत्त्वम् ॥
तरुणी तपनात्मजन्मनो हरिदास्ते भुवि नाम दक्षिणा ।
किमु कस्यचनापि कोपिनो वतिनः खनिपपात शापतः ॥ ७ ॥ भुवि पृथिव्यां तपनात्मजन्मनो भानुनन्दनस्य यमस्य तरुणी गृहिणी हरिदिगास्ते । किं नाम । दक्षिणा अपाचीनाम्नेत्यर्थः । यद्यपि तरुणीशब्देन युवती कथ्यते सामान्येन गृहिण्या अप्यभिधानं दृश्यते । यथा चम्पूकथायां नलं प्रति प्रहितकिंनरेण सायं किं. नरी प्रत्युक्तम्-'अजनि रजनिः किमेतत्तरणिस्तरतीव पश्चिमपयोधौ । घनतरुणि

Page #313

२५२ .
काव्यमाला।
तरुणि विपिने क्वचिदस्मिन्नेव निवसामः ॥' इति दिशोऽपि स्त्रीत्वम् । “निजमुखमितः स्मेरं धत्ते हरेमहिषी हरित् ।' तथा 'वरुगगृहिणीमाशामासादयन्तममुं रुची' इति पदद्वयमपि नैषधे । तेन इदमपि तद्वत् । उत्प्रेक्ष्य ते-कत्यचनाप्यनिर्दिष्टनाम्नः को. पिनो रोषवतः तिनस्तापसस्य शापतः शापवशात्स्व: स्वर्ग: निपपात उच्चैः स्थानादधोभूमौ त्रुटित्वा निपतितः इति परशासनकविसमयवर्णनमात्रमेव । यथा कादम्बरीकथायां केनापि तापसेन तापसः कश्चित्त्वरितं गच्छन् शप्तः । यतस्त्वं मामवन्दित्वैव तुरगवद्गच्छसि ततस्त्वं तुरगो भव।' स तथैव जातः । तथा 'मतङ्गशापादवलेपमूलादवाप्तवानस्मि मतङ्गजत्वम्' इति रघौ । परं न जैनं वच इति ॥
वसति स घटोद्भवो मुनिर्दिशि यस्यां चिरमुज्झितान्यदिक् । ..
किमु शम्बरवैरिविभ्रमैर्युवतीभिर्युववद्विमोहितः ॥ ८॥ घटात्कुम्भादुद्भव उत्पत्तिर्यस्य तादृशो मुनिरगस्तितापसः यस्यां दक्षिणस्यां देिशि चिरं गलितावधिकालं वसति स्म स्थितिमानजनि किम् । उज्झिता त्यक्ता अन्याः पूर्वादिकास्तिस्रो दिशो येन। उत्प्रेक्ष्यते-युवतीभिर्दाक्षिणात्यतरुणीभिः शम्बरनाम्नो दैत्यस्य वैरिणो हन्तुः स्मरस्य । 'अरी शम्बरशूर्पको' इति हैम्याम् । विभ्रमैर्विलासैर्युववत्तरुण इव विशेषेण मोहितः । मोहमत्यनुरागं नेहातिशयं वा। मोहं मूर्छामविद्याम् । यथा अनेकार्थनाममालायाम्-'मोहो मूर्छाविपर्ययो' । “मूर्छाविद्या । 'न मुश्चामः कामानहह विषमो मोहमहिमा" इति तदवचूरिः । अविद्या अहंमत्यज्ञाने प्रापितः किमु नीत इव ॥
स्मरविष्टपजैत्रशस्त्रितस्त्रितरोदीर्णविनोदविभ्रमात् ।
बजतीव कुतूहलीक्षितुं किमु मन्दीभवदधिरंशुमान् ॥९॥ अंशुमान् सूर्यः इह दक्षिणस्यां दिशि व्रजति । किंभूतः । मन्दीभवन्तः वीक्षणरसाद्गमने अत्वरिता जायमानास्तेजोभिः प्रतापैः रहिता वा भवन्तो जायमानाः । 'दिशि मन्दायते तेजो दक्षिणस्यां रवेरपि' इति रघुवचनात् । अयश्चरणाः किरणा वा । अनिशब्देन किरणा अप्युच्यन्ते । यथा नैषधे-'साहस्रैरपि पङ्गुरङ्गिभिरभिव्यक्तीभवन् भानुमान्' इति । किंभूतः । कुतूहलं कौतुकमस्यास्तीति । अत एवोत्प्रेक्ष्यते-स्मरस्य कन्दर्पस्य विष्टपानां त्रयाणां भुवनानां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशान्नाकिनागनागराणां जैशस्त्रिताभिर्जयनशीलप्रहरणवदाचरिताभिस्त्रितराभिः प्रधानस्त्रीभिः । 'रहः सहचरी राजन्नेतामपि स्त्रितरा क्षणम्' इति नैषधे । स्त्रितरां श्रेष्ठामिति तदृत्तिः । 'हखो वा, स्त्रियां कापि तरादौ च परे हखो वा भवति । वेणीका श्रेयसीतरा प्रेयसितरा' इति सारखते । तथा स्त्रितरा स्त्रीतरा इति । उदीर्णाः खभावेन प्रकटीकृता विनोदा हास्यक्रीडानृत्यगीतादिका विभ्रमा हावभावविलासाः । अथवा विनोदेन परस्परानन्दकी डाहास्येन विलासास्तानीक्षितुं मोचयितुं किमु व्रजति । दक्षिणदेशविचक्षणनारीति लोकप्रसिद्धिः॥

Page #314

६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । शमनस्य मृगीदृशो दिशो माणमुक्ताफलशालमानया । सरितां दयितस्य वेलया विलसन्मेखलयेव दिद्युते ॥ १० ॥ सरितां नदीनां दयितस्य भर्तुः समुद्रस्यार्थाद्दक्षिणोदधेवेलया । 'वेला स्याद्वद्धिरम्भसाम्' इति हैम्याम् । दक्षिणदिशि वेलया दिद्युते शंमनस्य धर्मराजस्व मृगीदृशः पत्न्याः स्त्रिया दिशो दक्षिणाशाया दक्षिण दिमगीदृशः मणिभिर्विविधरत्नस्तथा मुक्ताफलेभौतिकैः शालमानया शोभमानया विलसन्त्या आश्लिषन्त्या । 'लस श्लेषणक्रीड. नयोः' । अयं धातुः । मेखलया काश्येव । 'खंगकालकलत्रदिग्भवः' इति नैषधे ॥
. तिलकं हरितामसावमूं जिनमाणिक्यविभुर्यतः श्रितः । . किमपाच्यपयोनिधिः स्वनैरिदमावेदयते तरङ्गजैः ॥ ११ ॥
अपाच्यो दाक्षिणात्यपयोनिधिः समुद्रः दक्षिणार्णवस्तरङ्गजैः निजलोलकल्लोलकला. पजन्मभिः खनैर्गम्भीरनिषिः इदमस्मिन्नेव काव्ये कथ्यमानमावेदयते । अल्लोकानां कथयतीव । [णि]जन्तानां धातूनामुभयपदं स्यात् । तेनात्रात्मनेपदम् । तथा च प्रक्रियाकौमुद्याम्-'णिचश्च' । 'णिजन्ताद्धातोरात्मनेपदमपि स्यादात्मगा मिनि कर्तृफले । चोरयति चुरादेर्णिच् । अनेन सूत्रेण णिजन्तत्वे आत्मनेपदे चोरयते तथात्रापीति वोध्यम् । इदं किम् । यदसौ हारेद्दक्षिणा दिक् हरितां पूर्वापरोत्तराणां दिशा तिलक विशेषकम् । यतः कारणादमूं दक्षिणां दिशं जिनप्रथमस्तीर्थकरः माणिक्यनामा विभुः खामी भरतेन स्त्रमुद्रामाणिक्यनिर्मापितस्तन्नामैव माणिक्यस्वामी श्रितः । वैतान्यशैलादागत्यात्रैव स्थितिमतानीत् । यत्कारणादगस्तिर्मुनिरप्यमूं दिशं श्रितः । तिस्रो हरितस्त्यक्त्वा अत्रैव तिष्ठतीत्यर्थः । इयं तु परसमयानुसारिण्यनुमानमात्रेणैवोक्तिः । इंति केवलदक्षिणदिक् ॥ अथ तत्र केषांचित्पदार्थानां वर्णनावसरः
मलयो मलयद्रुमेदुरः शुशुभे यत्र सुमेरुसोदरः ।
शमनस्य विलाससानुमानिव रन्तुं निजदिङ्मगीदृशा ॥ १२ ॥ यत्र दक्षिणस्यां दिशि मलयो नाम पर्वतः दक्षिणाचल: शुशुभे भाति स्म । किंभूतः। उच्चैस्तरत्वेन सुमेरोः काञ्चनाचलस्य सोदरो बन्धुः। सदृश इत्यर्थः। पुनः किंभूतः । मलयद्गुमैश्चन्दनतरुभिः मेदुरः पुष्टः । भृत इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-शमनस्य यमस्य निजस्यात्मनो या दिग्दक्षिणा हरित्सव मृगीदृक् हरिणेक्षणा पत्नी तया सार्ध रन्तुं विविधं वि. नोदं विधातुं विलाससानुमान् क्रीडापर्वत इव ॥
मलयो बलिवेश्मवद्वभौ कलयन्कुण्डलिमण्डलीरिह । - विशदामृतकुण्डमण्डितो धृत'नागबलाहकोत्सवः ॥ १३ ॥ इह दक्षिणम्यां दिशि मलयो गिरिराशाचलो बलिवेश्मवन्नागलोक इव बभौ । किं

Page #315

२६४
काव्यमाला।
कुर्वन् । कुण्डलिनां गन्धशैत्यलोभाच्चन्दनद्रुमान् परिरभ्य स्थितानां नागानां मण्डली: कलयन् । 'चन्द्र लाञ्छनता हिमं हिमगिरौ क्षारं जलं सागरे रुद्धाश्चन्दनपादपा विषधरैरम्भोरुहं कण्टकैः' । तथा-'दोजीहा वंकग्गया जइ विसहरा न हुंति । ता चंदण तुह छांहडी वहुसजण निवसंति ॥' इति सूक्ते । तथा-'विषमो मलयाहिमण्डलीविषफूत्कारमयो मयोहितः' इति नैषधेऽपि । नागलोकोऽपि नागश्रेणीभिर्भूतः । पुनः किंभूतः । विशदानि निर्मलान्यच्छानि श्वेतानि च यान्यमृतानां नीराणां मुधानाम् । 'अमृतं गगने हृद्ये खर्णतोये रसायने । कैवल्ये गोरसे यज्ञशेषे माक्षीकवर्णयोः ॥ सुधा याचितयो रत्ने चन्द्रे च' इत्यनेकार्थतिलकः । कुण्डानि दृषद्बद्ध निम्नजलस्थानानि तैर्मण्डितो भूषितः । पाताले तु नवसंख्याकानि सुधाकुण्डानि सन्तीति कविसमयः । पुनः किंभूतः । धृताः पुंनागाः सुरपर्णिका वृक्षविशेषा येन । पक्षे-पुमानागो वासुकिः . सर्पराजो येन । 'धूर्जटिजटाजूट इव पुंनागवेष्टितों वापीपरिसरः' इति चम्पूकथायाम् । पुंनागो वासुकिरिति तट्टिप्पणके । तथा बलाहकानां वकानामुत्सवः सुरतक्रीडागर्भ: प्रसवादिर्यत्र वर्षाकाले हि बकाः क्वापि नीडान् विधाय प्रावृट् उपविशन्ति । 'पावस. बक बइठा' इति लोकप्रसिद्धम् । अथ वा बलाहकानां मेघानामुत्सव उनमनमत्र । मेघा हि प्रायो गिरिषु सर्वदैव भवन्ति । 'शरत्प्रवासिताः सन्तः पुनस्तत्कमलाप्तये । शैलादौ क्वापि तिष्ठन्ति तपस्यन्त इवाम्बुदाः ॥ इति वचनात् । पक्षे बलाहको नागवि. शेषः । अथ कम्बलाश्वतरधृतराष्ट्रबलाहकाः । इत्यादयः परे नागाः' इति हैम्याम् । तस्योत्सवो महो हर्षोल्लासः । 'बलाहकोऽम्बुदे शैले दैत्ये नागे हयान्तरे । बके च' इत्यनेकार्थतिलकः॥
मलयो मलयद्रुसौरभैः प्रतिदिक्षु प्रहितैनरैरिवं । ,
रसिकायितदिग्विलासिनीनिजभूमौ हयतीव खेलितुम् ॥ १४ ॥ मलयः पर्वतः कर्ता प्रतिदिक्षु समन्तात्सर्वदिशासु । 'आपं चैव हलन्तानां यथा वाचा निशा दिशा' इति सारखतव्याकरणे प्रक्रियायां च । प्रहितैः प्रेषितैनरैः खसेव. कपुरुषैरिव । उत्प्रेक्ष्यते-मलयद्रुमाणां श्रीखण्डपादपानां सौरभैः परिमलें: कृत्वा रसिका इवाचरिता इति रसिकायितास्तादृशीर्दिग्विलासिनीदिगङ्गनाः । कर्मपदम् । खेलितुं क्रीडां विधातुं निजभूमौ आत्मीयविनोदस्थाने ह्वयत्याकारयतीव ॥
यदुदीतसमीरणः समं प्रसरच्चन्दनसारसौरभैः।
कटकैर्विजयीव भूपतिनिखिलाशा अपि पर्यपूरयत् ॥ १५ ॥ यस्मान्मलयाचलादुदीतः प्रकटीभूतः समीरण: पवनः । मलयानिल इति प्रसिद्धः । समं समकालमतिवेगवत्तया चतुर्दिवप्रसृतत्वाच्चैकसमयमेव निखिलाशाः समग्रा अपि दिशः पर्यपूरयद्याप्नोति स्म । भरति स्मेत्यर्थः । कैः । प्रसरद्भिरविरलं नि:सद्भिश्चन्दनानां गन्धसारतरूणां सारैः प्रकृष्टैः सौरभैः सुगन्धताभिः परिमले: । क इव । भूपति

Page #316

६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
२५९
रिव । जयनशीलो विजयी राजा कटकैः खसैन्यैः कृत्वा सकला अप्याशाः पूरयति ॥
1
इति मलयाचलः ॥
इह शंकरभूमिभृत्सुखंकरमाणिक्यविभुर्विभासते ।
महिषाङ्कदिगङ्गनामुखे किमु माणिक्यमयो विशेषकः ॥ १६ ॥
इह दक्षिणदिशि शंकरनामा यो भूमिभूद्राजा तस्य रोगोपशामकत्वेन सुखंकरः शकर्ता माणिक्यनामा विभुः स्वामी विभासते भाति । उत्प्रेक्ष्यते - महिषः कासरः स एवाङ्कश्चिहं यस्यैतावता महिषवाहनो यमः । 'दृश्यते खलु वाह्यत्वे वृषस्य वृषवाहनः । तथा धार्यत्वे वृषलाञ्छन: । 'तथा वृषाङ्कोऽपि' इति हैम्याम् । तथा महिषाङ्को महिषवाहनो यमः तस्य दिग्दक्षिणाशा सैंवाङ्गना गृहिणी तस्या मुखे माणिक्यमयो नीलरत्नघटितो विशेषकस्तिलक इव ॥
विविधाभरणप्रभाङ्कुरच्छुरिता या जिनमूर्तिराबभौ ।
किमशेषयशःप्रशस्तिका प्रथमार्हत्तनुजन्मचक्रिणः ॥ १७ ॥
या माणिक्यस्वामिनो मूर्तिः प्रतिमा आबभौ । किंभूता । विविधान्यनेकप्रकाराणि यान्याभरणान्यलंकारास्तेषां प्रभाणां कान्तीनामङ्कुराः प्ररोहास्तै छुरिता व्याप्ताः । ' चन्दनच्छुरितं वपुः' इति पाण्डवचरित्रे । उत्प्रेक्ष्यते - प्रथम आद्योऽर्हस्तीर्थकरो वृषभदेव - स्तस्य तनुजन्मा नन्दनः स एव चक्री । एतावता भरतचक्रवर्ती तस्याशेषाणां समग्राणां यशसां दिग्विजयसंघपत्तिभवनप्रमुखधर्म कर्मकरणोद्भूताद्भुतकीर्तीनां प्रशस्तिका किमु लिखिताक्षरमालिकेव ॥ इति माणिक्यखामी ॥
अपि पार्श्वजिनान्तरिक्षकाभिध उच्चैः स्थितिकैतवादिह ।
किमु लम्भयितुं महोदयं भविनां भूवलयाप्रचेलिवान् ॥ १८ ॥
अपि पुनरर्थे । इह दक्षिणस्यामाशायामन्तरिक्ष इत्यभिधा नाम यस्य सोऽन्तरिक्षकाभिधः पार्श्वनामा जिनस्तीर्थकरः । एतावता श्रीअन्तरिक्षपार्श्वनाथः उच्चैरन्तरिक्षे गगने .या स्थितिः वसनस्थानं तस्याः कैतवान्मिषाद्भूवलयात्क्षोणीमण्डलात्प्रचेलिवान् प्रस्थितः । उत्प्रेक्ष्यते - भविनां स्वभक्तभव्यजन्तूनां महोदयं लोकाग्रस्थानं मोक्षं लम्भयितुं किमु प्रापयितुमिव प्रचलितः ॥
फणभृद्भगवन्निभालनादनुभूताहिविभुत्ववैभवः ।
स्पृहयन्भुवनद्वयीशतां फणदम्भाद्भजतीव यं पुनः ॥ १९ ॥
फणभृन्नागेन्द्रः फणदम्भात्स्फटाकपटात्पुनर्द्वितीयवारं [ यमन्तरिक्षपार्श्वनाथम् ] । उत्प्रेस्यते - भजतीव श्रितवानिव । किंभूतः । भगवतः कमवतापसपञ्चाग्निसाधनाध्यवसायसमानीतार्धनिर्दग्धविदारितदारुमध्यविनिर्गतसामिप्रज्वलितशरीरसर्पस्य श्रीमत्पार्श्वनायस्य प्रत्यक्षतो निभालनाद्दर्शनानुभावादनुभूतः प्राप्तः अहीनां नागदेवानां विभुत्वं

Page #317

२५६
काव्यमाला।
खामिता धरणेन्द्रभावस्तस्य वैभवः संपद्येन सः । एकस्य नागलोकस्यैश्वर्य प्राप्तोऽपि पुनर्भुवनद्वय्याः क्षोणीमण्डलवर्गलोकद्वयस्येशतां खामित्वं स्पृहयन् । एतावता समं त्रैलोक्येशतां कान्निवेत्यर्थः ॥ इत्यन्तरिक्षपार्श्वनाथः ॥
करहेटकपार्श्वनायको दिशि यत्रास्ति पुनः प्रभाववान् ।
न जहाति कदापि यत्पदं किमु तस्यैव समीहया फणी ॥ २० ॥ पुनरन्यतीर्थाविर्भावने। यत्र दक्षिणस्यां दिशि स जगद्विख्यातः करहेटकनामनि पुरे करहेटक इति नाम यस्य तादृशः पार्श्वनायकः । एतावता 'करहेडो' पार्श्वनाथः इत्यर्थः। ' अस्ति जागर्ति। किंभूतः । प्रभाववान् अतिमाहात्म्यकलितः । यत्पदं यस्य करहेटकपार्श्वनाथस्य चरणं कदापि कस्मिन्नपि समये फणी नागेन्द्रो न जहाति न मुश्चति । उत्प्रे. . क्ष्यते-तस्यैव तस्य प्रभोः पदं स्थितिस्थानं मोक्षलक्षणं तीर्थ करपदवीं वा तस्यैव समीहया किमु स्पृहयेव ॥
विभवैः सह माधवादयः प्रतिवर्ष यमुपेत्य भेजिरे ।
किमिदं गदितुं तनूमतां मरुतामप्ययमेव देवता ॥२१॥ माधवादयः कृष्णप्रमुखाः सर्वे देवाः प्रतिवर्ष संवत्सरं संवत्सरं प्रति दीपालिकादिवसे इत्यर्थादवसेयम् । विभवैः सह खखभक्तलोकपात्रवाद्यादिभिः ऋद्धिभिः साधै उपेत्य समीपे समेत्य श्रीकरहेटकाख्यपार्श्वनाथं भेजिरे । आत्मीयात्मीयसेवककृतनृत्यगीतवाद्यमानवादित्रादिभक्तिभिः सिषेविरे । अद्याप्येवमेव दृश्यमानमस्तीति । उत्प्रेक्ष्यते--तनूमतां कलिकालजातसर्वजगजन्तूनामिदमत्रैव वक्ष्यमाणं गदितुं किमु कथयितुमिव । इदं किम्। तदेवाह-यदयं श्रीपार्श्वनाथो मरुतामस्मत्प्रमुखाणां समग्रगीर्वाणानां देवता अ. स्माकमप्ययमेवाराध्यस्ततो देवाधिदेवः स्वयमेव नास्मत्प्रमुखाः सुरा इति ॥ इति श्रीकरहेटकपार्श्वनाथः ॥
इह जीवत आदिमप्रभोरपि सोपारकनामपत्तने ।
प्रतिमा प्रतिभासते सतां वृषकोशः प्रकटः किमार्षभेः ॥ २२ ॥ अपि पुनरिह दक्षिणस्यां जीवतः प्राणान् धारयतः । विद्यमानस्येत्यर्थः । आदिमप्रभोः प्रथमतीर्थकरस्य ऋषभदेवस्य । जीवत्स्वामिन इत्यर्थः । प्रतिमा मूर्तिरार्षभर्भरतचक्रिणः प्रकटः स्पष्टो जगजननयननीयमानो वृषकोशः पुण्यभाण्डागारः किमु सतां सजनानां प्रतिभासते हृदये स्फुरति । कस्मिन् । सोपारक इति नाम यस्य तादृशे पत्तने पुटभेदने ॥ इति जीवत्स्वामी ॥
दिशि बिभ्रति यत्र भूभृतः श्रियमभ्रंकषशृङ्गसङ्गिनः ।
किमु शकभयद्रुताः श्रिताः कुलशैला जिनमन्तरिक्षकम् ॥ २३ ॥ यत्र दक्षिणस्यां दिशि भूभृतोऽनेके शैलाः श्रियं शोभा बिभ्रति धारयन्ति । किं

Page #318

६ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
२५७ भूताः । अभ्रमाकाशं कषन्त्युल्लिखन्ति घर्षयन्तीत्यभ्रंकषाणि । गगनालिङ्गीनीत्यर्थः । - हाणि शिखराणि तेषां सङ्गो विद्यते येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मनो विद्वेषी शत्रुः इन्द्रस्य भयेन विद्वताः पलायिता नष्टाः सन्तः अन्तरिक्षकं श्रीअन्तरिक्षनामानम् । खार्थे कः । जिनं जगन्नाथं श्रिताः सेवमानाः कुलाचलाः किमु मन्दरहरगिरिप्रमुखाः पर्वता इव ॥
विपिनानि पदे पदे मुदं ददते यत्र विलासशालिनाम् ।
स्फटिकाचलमूर्धनीव यद्विजितं चैत्ररथं हिया ययौ ॥ २४ ॥ यत्रापाच्यां दिशि विपिनानि विस्मेरद्विविधवृक्षलक्षकमनीयानि वनानि पदे पदे स्थाने स्थाने मुदं हर्षे ददते विश्राणयन्ति यच्छन्ते । केषाम् । विलासेन ज्यादिभिः समं पुष्पावचयासवपानगीतनृत्यनिधुवनादिविनोदेन विविधक्रीडया शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलाः । तरुणीसखतरुणा इत्यर्थः । तेषाम् । यैर्वनैर्विजितं खशोभया पराभूतं सच्चैत्ररथं धनदवनम् । उत्प्रेक्ष्यते-हिया लजया कृत्वा स्फटिकाचलमूर्धनि कैलासशिखरशिरसि । 'रजताद्रिस्तु कैलासोऽष्टापदः स्फटिकाचलः' इति हैम्याम् । ययौ गतमिव ॥
सरितो दिशि यत्र निमगेत्यपवादं व्यपनेतुमात्मनः ।
स्थितवत्य उपेत्य सेवितुं किमपाचीगृहनाभिसंभवम् ॥ २५ ॥ यत्र याम्यां दिशि हरिति सरितोऽनेका नद्यः उपेत्यागत्य स्थितवत्यः न्यवसन्। स्थिता इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-अपाच्या दक्षिणस्यां दिशि गृहं स्थानं वसतिर्यस्य तादृशं नाभेर्नु. पात्संभव उत्पत्तिर्यस्य ऋषभदेवं माणिक्यखामिनमथवा सोपाकरकपत्तनाधीशजीवत्वामिनम् । आदिदेवमित्यर्थः । सेवितुं स्थितवत्य इव । किं कर्तुम् । आत्मनः खस्य निम्नं गच्छन्तीति निम्नगा नीचगामिनीत्यपवादं निन्दामपयशो वा व्यपनेतुमपाकर्तुम् ॥
पिबतान्मुनिरेष नोऽपि मा पतिवत्पर्वतजा भयादिति । दिशि यत्र समेत्य संश्रिता इह जीवद्वषभाङ्कपारगम् ॥ २६ ॥
.. (इति पाठान्तरम्). यत्र दक्षिणस्यां दिशि पर्वतजा नद्यः । उत्प्रेक्ष्यते-इति भयादिव समेत्यागत्य जी. वदृषभाकपारगं विद्यमानवृषभाकपारगं जिनम् । जीवत्स्वामिनमित्यर्थः । इति किम् । एष मुनिरगस्तिः पतिवत्समुद्रमिव नोऽस्मानपि मा पिवतात् । अगस्तिर्मुनिर्भगवांस्तु मुनीश्वरोऽस्ति । अतः श्रयणं भयापहम् । इति पाठान्तरे ॥ इति गिरिवननद्यः ॥
मणिकाञ्चनकल्पनन्दनैर्विबुधैः श्रीहरिभिः सजिष्णुभिः ।
इह देवगिरेरिव श्रियं कलयन्देवगिरिविरोचते ॥ २७ ॥ . इह दक्षिणस्यां दिशि देवगिरि म नगरं विरोचते भाति । उत्प्रेक्ष्यते-देवगिरे.

Page #319

२१८
काव्यमाला।
मेरोः श्रियं शोभां कलयन् दधत् । 'मेरुमस्तके हि खर्गोऽस्त्रि' इति कविसमयः । 'वरणः कनकस्य मानिनी दिवमङ्कादमराद्रिरागताम् । घनरत्नकपाटपक्षतिः परिरभ्यानुनयनुवास याम् ॥' इति नैषधे। तेन मेरौ स्वर्गधर्मारोपणे न दोषः । कैः कृत्वा । मणिभी रत्नैः काञ्चनैः सुवर्णः कल्पैः सदाचारैः कल्पवृक्षैश्च । नन्दनैः पुत्रैः नन्दनवनेन च । एते धर्मास्तु मेरौ । अथ स्वर्गधर्माः । विबुधैर्विविधैर्विशिष्टर्वा बुधैः विशारदैः देवैश्च श्रीयुक्ताः शोभाकलिता हरयः तुरगा गजा वा यत्र । पक्षे लक्ष्म्या संयुतो हरिविष्णुर्यत्र सहजिष्णुभिर्जयनशीलैर्भटेर्वर्तते । पक्षे सहजिष्णुना पुरंदरेण विद्यन्ते ये ते ॥
कचिदिन्दुमणीमिथोमिलद्बहलोढ्योतनिकेतकैतवात् ।
ध्रुववासविधानकाशिणी वसति स्वैरमिवात्र पूर्णिमा ॥ २८ ॥ अत्र देवगिरिनगरे ध्रुवः शाश्वतो यो वास: स्थितिर्वसनं तस्य यद्विधान निर्माणं त. त्काङ्क्षति अभिलषतीत्येवंशीला । उत्प्रेक्ष्यते-खैरं स्वेच्छया पूर्णिमा पूर्णचन्द्रा राकातिथी रात्रिरूपा वसति तिष्ठतीव । कस्मात् । क्वचित्कुन्नापि स्थाने इन्दुमणीनां चन्द्रकान्तरत्नानां मिथः परस्परं मिलनेकीभवन् यो बहलो निविड उद्दयोतः प्रकाशो येषां तादृशानां निकेतानां गृहाणां कैतवाच्छलात् । 'शङ्के खसंकेतनिकेतमाप्ता' इति नैषधे ॥
अपि नीलमणीनिकेतनच्छलभूछायमुदित्वरैः करैः । द्विषतेव विवस्वता पुरीं शरणीकृत्य युयुत्सु लक्ष्यते ॥ २९ ॥ अपि पुनः कुत्र चन्दनप्रदेशे नीलमणीनिबद्धानां निकेतनानां मन्दिराणां छलं कपट यस्य। [नीलमणीनां मन्दिराणि क्वापि दृश्यन्ते। यथा नैषधे–'नृपनीलमणीगृहत्विषामुपधेर्यत्र भयेन भाखतः। शरणार्थमुवास वासरेऽप्यसदावृत्त्युदयत्तमं तमः॥' इति ।] तादृशं भूच्छायमन्धकारमुदित्वरैरुच्चैरुद्यद्भिर्निर्गच्छद्भिः करैः किरणहस्तश्च । उत्प्रेक्ष्यते-द्विषता खवैरिणा विवखता सूर्येण सार्धम् । 'मित्रो ध्वान्तारातिरजांशुहस्तः' इति हैम्याम् । यथा हि। 'ध्वान्ते रविचन्द्रदीपका वैरिणो वर्ण्यन्ते' इति कविकल्पलतायाम् । युयुत्सु यो. मिच्छु इव लक्ष्यते । अर्थाजनैर्जायते । दृश्यते संग्रामं चिकीर्षुः तावदुच्चैःकर: स्यात् । महतः कस्यापि पार्श्व गृहीत्वा महखिना समं संग्रामो विधीयते । अयं शास्त्रविधिः । अत एव किं कृत्वा पुरी देवगिरिनगरी शरणीकृत्य खाश्रयां(य) विधाय ॥ इति देवगिरिनगरम् ॥ .
नगरे नगरन्ध्रकृद्युतो नितरां दिद्युतिरेऽत्र नागराः ।
मरुतां तनुगर्वखर्वताकृतये विश्वकृता कृता इव ॥ ३० ॥ अत्र देवगिरौ नगरे पुरे नागराः पौरयुवानो नितरामतिशयेन दिद्युतिरे विभान्ति स्म । किंभूताः । नगस्य क्रौश्चाचलस्य रन्ध्र छिद्रं करोतीति नगरन्ध्रकृत्स्वामिकार्तिकस्तद्वद्दयुत्कान्तिर्येषाम् । पाददीधितिकरातिद्युतः' इति हैम्याम् । 'सनगरं नगरन्ध्रकरौजसः' इति रघौ । 'स्कन्देन बाणैः कृत्वा क्रौञ्चाचल: सच्छिद्रो विहितोऽस्तीति' पट्टिकायाम्

Page #320

६ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
२५९ तथा । 'स्कन्देषुवृन्दनिवरैर्विवरीतुकामः क्रौञ्चाचलः' इति नैषधे । खामिकार्तिकशररा रे. कृतविवरैछिट्टैरिति तद्वत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते-मरुतां देवानां तनूनां गर्वः शरीरसौन्दयातिशवाभिमानः तस्य खर्वता कुब्जीकरणत्वं नीर्चः कारिता तिरस्कारकत्वं तस्य कृतये कार्यार्थ विश्वकृता जगत्सृष्टिविधायिना ब्रह्मणा कृताः खयं निष्पादिता इव ॥
रतिकान्तकलावहेलि यत्तरुणानां तनुरामणीयकम् ।
स्पृहयन्त इवात्मजन्मनो निकटेऽहर्निशमासते सुराः ॥ ३१ ॥ सुरा देवा आत्मजन्मनो ब्रह्मणः । 'नाभिपद्मात्मभरपि' इति हैम्याम् । निकटे समीपे अहर्निशं नियमासते तिष्ठन्ति । 'आसते शतमविक्षिति भूपास्तोयराशिरसि ते खलु कूपाः' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते--यत्तरुणानां देवगिरिनगरवयस्थनागराणां रतिका. न्तसं स्मरस्य कलां रूपशोभालक्षगाम् । अथ वा भावप्रधाननिर्देशात्कलत्वं मनोज्ञतामवहेलयत्येवंशीलं तनूनां शरीराणां रामणीयकं सौन्दर्य स्पृहयन्तः इव अर्थादभ्यर्थयन्त इव ॥ इति देवगिरिनागराः ॥
प्रतिपञ्चमुलं द्विषं व्ययीकृतसस्त्रितया निरायुधः।
अकरोदिदमङ्गनामिषादिव हेतीः शतशः स्मरः पुनः ॥ ३२ ॥ . स्मरः कामः इदमङ्गनानां देवगिरिनागरीणां मिषात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-शतशः ! बहूनि शतानि हेतीः प्रहरणान्यकरोदिव चकार । किंभूतः स्मरः । द्विषं खवैरिणं प. श्वमुखमीश्वरं प्रति । 'पञ्चमुखोऽष्टमूर्तिः' इति हैम्याम् । व्ययीकृतानि संग्रामे क्षिप्तानि सर्वाणि समस्तान्यस्त्राण्यायुधानि येन तत्त्वेन । मुखं मुखं प्रत्येकैकं बाणं क्षिप्तम् । एवं पञ्चानामपि शराणां क्षेपानिरायुधीभूतः शस्त्ररहितो जातः ॥ : स्वपदाभिककुम्भसंभवं तपसः पातयितुं मरुद्ध(त्व)ता ।
इदमिन्दुमुखीमिषादिह प्रहिताः स्वर्गिमृगीदृशः किमु ॥ ३३ ॥ मरुद्व(त्व)ता इन्द्रेण इदमिन्दुमुखीनामस्य देवगिरिनगरस्य चन्द्राननानां नागराणां मिषाद्याजात् । उत्प्रेक्ष्यते-इह दक्षिणस्यां दिशि खर्गिमृगीदृश: अप्सरसः किमु प्रहिताः प्रेषिता इव । किं कर्तुम् । खपदमिन्द्रपदवी देवलोकैश्वर्य तस्याभिकं तपसा कामयितारं कुम्भसंभवमगस्ति तापसं तपस उपवासादिकष्टकरणात्पातयितुं भ्रंशयितुम् । इदं तु शैवशासनानुयायि वचो न जैनपरम् । कविसमयानुगामित्वादुक्तमित्यभ्यूह्यम् ॥
जलकेलिगलद्विलेपनीकृतगोशीर्षविलोचनाञ्जनैः ।
पुरि पद्मदृशः प्रकुर्वते गृहवापीविधुमण्डलीरिव ॥ ३४ ॥ पुरि देवगिरिनगरे पद्मशः कमललोचनाः स्त्रियः गृहवापीर्जलभवनविलासदीपिका विधुमण्डलीः शशिबिम्बानीव प्रकुर्वते । मण्डलशब्दस्त्रिषु लिङ्गेषु । 'कुवलयमृणालमण्डलाः' इति लिङ्गानुशासने । मण्डलः, मण्डलम् , मण्डली । तथा च नैषधे-'शुद्धा सु

Page #321

काव्यमाला।
धादीधितिमण्डलीयम्' इति । कैः । जलकेलिषु मलिलकीडामु गलद्भिजलसंगमात् द्र. वीभूय निप्पनद्भिः । विलेपनीकृतैरङ्गरागतां प्रापितंगांशीर्षश्चन्दनद्रवैस्तथा विलोचनानां नेत्राणामअन: कजल: । कृत्वा चन्दनद्रवानुषङ्गात्सलिलानामौज्ज्वल्यं तथा कुत्रचिल्लाञ्छनस्थाने कजलकालिमा जायते इति शशाङ्कसादृश्यम् ॥ इति देवगिरिनगराङ्गनाः ॥
पुरि तत्र निजामसाहिनाजनि राज्ञा रघुसूनुनीतिना।
तदुपात्तदिशा महविना विदधे येन यमोऽपि दण्डभृत् ॥ ३५ ॥ तत्र तस्यां पुरि देवगिरिनगर्यो निजामसाहिरिति नाम यस्य तादृशेन राज्ञा नृपेण अजनि जज्ञे । किंभूतः । रघुसूनुः रामचन्द्रस्तद्वन्नीतिायो यस्य । येन महविना प्रबलप्रतापवता निजामसाहिना यमः सूरसूतोऽपि दण्डं राजदेयांशं वेत्रयष्टिं वा विभीति दण्डभृत् विदधे । दण्डदाता प्रतीहारो वा कृत इत्यर्थः । किंभूतेन येन । तस्य यमस्य उपात्ता गृहीता खायत्तीकृता दिग्दक्षिणा हरियेन । 'यमः कृतान्तः पितृदक्षिणाशाप्रेतात्पतिर्दण्डधरो कसूनुः' इति हैम्याम् ॥
समरे निहतारिनिष्पतद्रुधिराबासवपानकातया ।
यदसिच्छलतः स्फुटीकृता रसनेवाम्बुजबन्धुसूनुना ॥ ३६ ॥ यस्य निजामसाहेरसिः खड्गलता तस्य छलतः कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-अम्बुजानां प. मानां वन्धुर्मित्रं सूर्यस्तस्य सूनुना पुत्रेण यमेन रसना जिवेव प्रकटीकृता। कया । समरे अर्थानिजामसाहेवैरिभिः समं संग्रामे निहता व्यापादिता येऽरयो वैरिवीरास्तेषां निष्प. तन्ति शरीरानिःसरन्ति यानि रुधिराणि तान्येवाह्वा नाम यस्य तादृश आसवः सीधुदे. शविशेषजा मदिरा राजादीनां पानयोग्या न विकलताकृत् । सोऽधुना द्वीपबन्दिरादौ 'सरसक' इत्युच्यते । तस्य पानं तस्य काया वाञ्छयेव ॥
महसां निवहे महीशितुर्विपिनेऽपि स्फुरितेऽतिदुःसहे । .
दवधीविधुरास्तदाश्रयाः प्रतिपक्षाः सरसीर्जगाहिरे ॥ ३७ ॥ महीशितुनिजामसाहेगेहसां प्रताणनां निवहे समूहे । ‘स राशिरासीन्महसाम्' इति नैषधे । महसां भूयसः प्रतापानामिति तदृत्तिः । विपिने अरण्येऽपि स्फुरिते प्रकटीभूते सति तदेव विपिनमाश्रयः स्थानं येषामरण्वस्थायिनः प्रतिपक्षास्तवैरिणः दवधीविधुरा वने दावानलोऽयं लग्न इति बुद्ध्या व्याकुलीभवन्तः सन्तः । देव त्वद्भुजदण्डदर्पगरिमोगीर्णप्रतापानलज्वालापक्रिमकीर्तिपारदघटीविस्फोटिता विन्दवः' इति खण्डप्रशस्तौ । प्रता. पस्य वहिरूपत्वम् । सरसीमहातटाकान् महत्सरः सरसीजंगाहिरे अवगाहितवन्तः । खप्रज्वलनभयेन सरसीषु प्रविष्टा इत्यर्थः । किंभूते निवहे । अतिशयेन दुःखेन सह्यते इत्यतिदुःसहे सोढुमशक्ये । इयमत्र गर्भितोत्प्रेक्षा ॥
अहिता अमुना पराहता वनवासाः शबरा इवाभवन् । अबला इव वातवेपितादपि पत्राद्विपिनेऽपि बिभ्यिरे ॥ ३८ ॥

Page #322

हीरसौभाग्यन ।
अमुना निजामसाहिना पराहताः संग्रामे परिभूता अहिता वैरिभूपालाः शबरा भिल्ला इव । इति शवरवधूभिस्तय॑माणान्यवापुः सपदि विपुलविन्ध्यस्कन्धमध्यं बलानि' इति चम्पूकथायाम् । शवरवधूभिभिल्लीभिरिति तट्टिप्पनके । वने वासो वसनं स्थिति . येषां तादृशा अभूवन् जाताः । अपि पुन भांतिविद्रुताः सन्तः भयाकुलिता वा विपिने वनेऽपि वातवेपितान्मारुतान्दोलितात्पत्रात्पर्णादपि आगतोऽस्मत्पृष्ठे शत्रुरिति धिया अवला निःसत्त्वा इव त्रिय इव वा विभ्यिरे महाभयमलभन्त । भीताः पलायन्ते स्मेत्यर्थः॥ इते देवगिरिस्खामि निजामसाहिः ॥
अथ तत्पुरि देवसीत्यभूदभिधानेन वणिक्पुरंदरः । __विधिनास्य यशःप्रशस्तयोऽम्बरपट्टे लिखिता इवोडवः ॥ ३९ ॥ - अथेति दिगादिनृपवर्णनानन्तरम् । अथ वा या श्राद्धीहीरगणिस्तत्र द्विजपार्श्वे पठतो द्रव्यादिदायिनी भाविनी तद्दम्पत्योर्वर्णनारम्भः । 'अथ अथो समुच्चये मङ्गले संशयारम्भाधिकारान्तरेषु च' इत्यनेकार्थः । तस्यां पुरि सा चासौ पूश्च तत्पूस्तस्यां तत्पुरि देवगिरिनगरे। देवसीत्यभिधानेन नाम्ना वणिजां नैगमानां मध्ये पुरंदरः श्रेष्ठः अभूत्संजातः। उत्प्रेक्ष्यते-विधिना ब्रह्मणा अस्य देवसीव्यवहारिणो यशःप्रशस्तयः कीर्तिवर्णनमयाक्ष. रमालिका अम्बरमाकाशरूपः पट्टस्तस्मिन् लिखिता उत्कीर्णा इव। प्रशस्तयः काः। उडवस्तारका एव । तारकखरूपेण वा प्रशस्तिवर्णाः । 'ध्रुवमप्सरसोऽवतीर्य यां शतमध्यासत तत्सत्री जनः' इति नैपधे । 'जघनस्तनभारगौरवाद्वियदालम्ब्य विहर्तुमक्षमाः' सत्यः शतशोऽप्सरसः सुराङ्गना अवतीर्य आकाशादागत्य यां नगरी कुण्डिनपुरमध्यासताश्रयन्ति स्म । अप्सरसः कस्तत्सखीजनो दमयन्त्या वयसीजनरूप इत्यर्थः । इति तद्वदिदमपीति॥
सुरयौवतजैत्रकान्तियधुवतीसंगमरङ्गिमानसः ।
वपुरस्य दधत्सुधाशनः किमु कोऽप्यत्र पुरेऽवतीर्णवान् ॥ ४० ॥ अत्र देवगिरी कोऽप्यनिर्दिष्टनामा सुधाशनो देवः । उत्प्रेक्ष्यते-अवतीर्णवान्किमु । अवतारं गृहीतवानिव । किं कुर्वन् । अस्य देवसीव्यवहारिणः वपुः शरीरं दधत् बि. भ्राणः । किंभूतः । सुधाशनः सुराणां देवानां यौवतस्य युवतीसमूहस्य जैत्राजयनशीला कान्तिः शोभा यासां तादृशीभिर्यस्य नगरस्य युवतीभिस्तरुणीभिः समं संगमे रङ्गो रागोऽस्यास्मिन्वा । 'रङ्गो नृत्ययुद्भुवोः । रागे च' इत्यनेकार्थः । तादृङ्मानसं मनो यस्य ॥
कमनः कमनात्प्रसेदुषः सह सारङ्गशोपशीलितात् ।
भव साङ्ग इतीय तन्निभाद्वरमाप्याजनि मूर्तिमानिह ॥ ४१ ॥ कमनः कामस्तन्निभाद्देवसीच्छलात् । उत्प्रेक्ष्यते--इह देवगिरौ मूर्तिमान् शरीरयुक्त इवाजाने संजातः । किं कृत्वा । सारङ्गशा सह खप्रियया रत्या सार्धम् । उपशीलितात्स
१. अयं नैषधीयसंवाद उत्तरश्लोकयोग्यः, अत्र श्लोकेऽवतारबोधकपदाभावात्.

Page #323

२६२ .
काव्यमाला। मीपं समेत्यातिशयेन सेवितादत एव प्रसेदुगः प्रसन्नीभूतात्कमनाद्विधातुः । 'कमनः कलाकेलिरनन्यजोऽङ्गजः' इति कन्दपनामानि । तथा । 'कमनः साविक वेदगर्भाः' इति विधातुर्नामानि । इदं द्वयमपि हेम्याम् । सकाशादियमुना प्रकारेण वरमिष्टाभिलाषतिद्विमाप्य लब्ध्वा । इति किम् । यत् हे स्मर, त्वं सानो भव अस्मत्प्रभावात्सशरीरः संघवखेति ॥ इति देवसीव्यवहारी ॥
अदसीयविलासवत्यभूजसमादेव्यभिधानधारिणी। विधिना प्रहितेव वर्णिका त्रिदिवस्त्रैणदिक्षुभूस्पृशाम् ॥ ४२ ॥ अदसीया देवसीयवहारिसंबन्धिनी । 'मुखविधुमदसीयं सेवितुं लम्बमानः' इति नैषधे । विलासवती गृहिणी जसमादेवीत्यभिधानं नाम धरत्येवंशीला धारिणी अभूत्सं. जाता । उत्प्रेक्ष्यते-त्रिदिवस्य खर्गलोकम्य स्त्रैणं देवाङ्गनावर्ग द्रष्टुमिच्छवो दिदृक्षवस्तादृशा भूस्पृशो मानवास्तेषां कृते विधिना ब्रह्मणा वर्णिकेव प्रहिता भूमी प्रेषिता ॥
कमलान्मधुपानुषङ्गिनः सितकान्तेरुदयास्तदूषितात् ।
कमलाधिशयालुकेशवादतिखिन्नेव तमेत्य भेजुषी ॥ ४३ ॥ कमला लक्ष्मीरेत्यागल तं देवसीव्यवहारिणं भेजुषी सेवते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अतिखिन्नेव अतिशयेन खेदं प्राप्तवतीव । कस्मात् । कमलाद्वासपद्मात् । किंभूतः । मधुपर्मद्यपः षट्पदैर्वा अनुषसो मिलनं यस्य । पुनः कस्मात् । सितकान्तेश्चन्द्रात् । किंभूतात्। उदयेन स्तोकस्तोकोद्गमेन अस्तेन नाशेन दिने दिने मरणेन क्षीयमाणशरीरतया च दू: षितादृष्टीकृतात् । संतापितादित्यर्थः । अन्धौ समुद्रे पञ्चविषयंभोगसुखानुभवनसमयपयोधरकाले शयालोनिद्राशीलात् केशवात्स्वभर्तुनारायणात् । उद्विग्नेयर्थः ॥
वृषभध्वजगोषिलोचनानलकीलाशलभं स्ववल्लभम् ।
अवगत्य रतिः परं जनुर्निभतोऽस्याः प्रतिपेदुषी किमु ॥ ४४ ॥ रातः स्मरकान्ता अत्या जसमादेव्या निभतो व्याजात् । उत्प्रेक्ष्यते-परमन्यजन्मावतारं प्रतिपेदुषी किमु प्रतिपन्नेव । किं कृत्वा । वृषभध्वजः शंकरः । 'धार्या ध्वजास्त्रपाप्यमौलिभूषणभृन्निभाः' इति हैमीवचनात् । वृषभस्य धार्यत्वेन शंभोवृषभध्वजत्वम् । तस्य गोधि लम् । 'भाले गोध्यलिकालीकाः' इति हेम्याम् । तस्य तत्र वा यल्लोचनं तृतीयं नयनं तस्यानलो वहिस्तस्य कीलासु ज्वालासु शलभं पतङ्गम् । भस्मीभूतमित्यर्थः। वलभं निजजीवितेशं काममवगत्य ज्ञात्वा ॥
अनया निजरूपसंपदाभिभवं लम्भितया श्रिया किमु ।
जलधौ विमनायमानया दयितोपास्तिनिभादगम्यत ॥ ४५ ॥ अनया जसमादेव्या निजस्यात्मनो निजया आत्मीयया वा रूपसंपदा शरीररामणःयकवैभवेन अभिभवं पराजयं लम्भितया प्रापितया श्रिया हरिप्रियया । उत्प्रेक्ष्यते

Page #324

६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
२६३
विमनायमानया विरुद्धमनस्कीभवन्त्या लजाखेदचिन्तादुःखोदयमनुभवन्या । 'चिराय तस्थे विमनायमानया' इति नैषधे । 'भृशादिभ्यो भुव्यच्वेर्लोपश्च हलः' । 'भृशादिभ्यो भुव्यर्थे भवत्यर्थे क्यङ् स्यात् । न तु च्च्यन्तेभ्यः अन्तहल् लोपश्च । अभृशो भृशो भवतीति भृशायते । नोन्मना उन्मना भवतीत्युन्मनायते' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तथा न वि. मना विमना भवतीति विमनायते इति विमनायमाना तया विमनायमानया सत्या दयितोपास्तिनिभात्समुद्रशायिन: कान्तकृष्णस्य सेवाकपटाजलधी समुद्रे अगम्यत गता। बडितेत्यर्थः ॥ इति जसमादेवी ॥
युवसंमदकन्दलीघनैः कमलानन्दनकेलिशीलनैः ।
त्रिदशाविव दम्पती सुखं वसतस्तौ त्रिदिवोपमे पुरे ॥ ४६ ॥ तौ दम्पती जसमादेवीदेवसीव्यवहारिणौ पुरे देवगिरिनगरे सुखं यथा स्यात्तथा वसतस्तिष्ठतः । किंभूते पुरे । त्रिदिवस्य देवलोकस्य उपमा सादृश्यं यस्य । तौ काविव । त्रिदशाविव । यथा देवीदेवौ त्रिदिवे खर्गे सुखं वसतः । देवी च देवश्च देवौ, त्रिदशी च त्रिदशश्च त्रिदशौ । 'पुमान् स्त्रिया' । 'स्त्रिया सहोक्तौ पुमान् शिष्यते, न स्त्री। ब्राह्मणी च ब्राह्मणश्च ब्राह्मणौ' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तथा 'आदेश्च द्वन्द्वे' । 'द्वन्द्वे आदिपदस्य लोपो भवति । माता च पिता च पितरौ पुत्रौ श्वशुरौ' इत्यादि सारखतव्याकरणेऽपि । सुखं वसतः तिष्ठतः । कमलाया लक्ष्म्या नन्दनः पुत्रः कामस्तस्य केलि. क्रीडा तस्याः शीलनैः सेवनैः पञ्चविषयभोगानुभवनैः । किंभूतैः । यूनां तरुणानां संमदा आनन्दास्ते एव कन्दल्यः कन्दास्तेषु घनैर्मघैः। तदुल्लासकारकत्वात्। 'कन्दलं तु नवाकरे कलध्वनावुपरागे मृगमदे कलापे पञ्चखपि त्रिलिङ्गः । कदली द्रुमे रम्भाख्ये' इत्यनेकार्थस्तदवचूरिश्च । अथ वा तरुणानां हर्षा एव कन्दल्यः रम्भास्तेषु घनैः जलधरैः ॥
परशासनशास्त्रमालिकामयमध्येतुमथो गुरोगिरा ।
व्रजति स्म कदापि दक्षिणां हरितं हीरमुनिर्दिनेशवत् ॥ ४७ ॥
अथो हीरहर्षगणेरधिकारप्रारम्भे अयं पूर्वव्यावर्णितो ग्रन्थनायको वा हीरमुनिहींर.' हर्षनामा मुनिर्गणिराचार्योपाध्यादीनां सर्वेषां साधुसंज्ञा तु जागत्येवेति दक्षिणां हरितं
प्रति व्रजति स्म । कदा । कदापि कस्मिन्नपि समये । कया । गुरोर्विजयदानसूरेगिरा वाचा । किं कर्तुम् । परेषां शैवादीनां शासनानि दर्शनानि तेषां तत्संबन्धिनां शास्त्राणां
माणग्रन्थानां मालिकां श्रेणीमध्येतुं पठितुम्। परशासनोपनिषदं ज्ञातुमित्यर्थः । किंवत् । दिनेशवत् । यथा भाखान्दक्षिणां दिशं प्रति याति ॥
अथ देवगिरावगम्यताखिलतर्काधिजिगांसयामुना ।
पटलेन पयोमुचां यथा सलिलादानसमीहयाम्बुधौ ॥ ४८ ॥ अथेति दक्षिण दिग्गमनानन्तरममुना हीरहर्पगणिना देवगिरी नगरे अगम्यत गतम् ।

Page #325

२६४
काव्यमाला। कया। अखिलं समस्तं यत्तर्कशास्त्रं तस्याधिजिगांसया पिपठिषया। 'इङश्व' । 'इङ्अध्ययने' इत्यस्य धातोर्गमिरादेशः स्यात्सनि परे । 'अविजिगांसते' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । केनेव । पटलेनेव । यथा पयोमुचा मेघानां पटलेन वृन्देन सलिलानां जलानामादानं ग्रहणं तस्य समीहया वाञ्छया अम्वुधौ समुद्रे गम्यते । 'अव्दैर्वारिजिघृक्षयार्णवगतैः साकं व्रजन्ती मुहुः' इति खण्डप्रशस्ती । अत्र यथा इवार्थे ॥
पठता सह धर्मसागरव्रतिना देवगिरौ गुरुर्व्यभात् ।
सहकार इव प्रफुल्लता नवराजादनशाखिना वने ॥ ४९ ॥ ___ सह पठता सार्धमधीयानेन धर्मसागरनाम्ना वतिना मुनिना गुरुर्भाविनिभूतोपचारात् हीरहर्षगुरुर्व्यभात् वभासे। क इव । सहकार इव । यथा प्रफुल्लता विकसता नवः प्रत्यप्रः राजादनः प्रियाल एव शाखी द्रुमः तेन वने सहकारो माकन्दो भाति ॥
पुरसंघजनैः प्रणोदितैरमुनाधीतिकृते कृतीन्दुना ।
प्रतिबिम्बमिव घुसद्गुरोर्द्विज आनायि ततः कुतश्चन ॥ ५० ॥ ततस्तदनन्तरं कृतीन्दुना कोविदचन्द्रेण अमुना हीरहर्षगणिना अधीतिकृते स्वाध्य. यनकार्याय प्रणोदितैः प्रेरितैः पुरस्य देवगिरिनगरस्य संघजनैः श्राद्धवगैः । यद्यपि सा. धुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपचतुर्विधः संघः प्रोच्यते तथाप्यत्राधिकारात्संप्रदायाद्वा श्राद्धवर्ग एव संघः कुतश्चन कस्मादपि स्थानात् द्विजो ब्राह्मण आनायि आकारितः। उ. स्प्रेक्ष्यते-द्युसद्गुरोबृहस्पतेः प्रतिबिम्वमिवापररूपमिव ॥ ___तदुपान्तभुवं व्यभूषयत्स ततो गौरगरुगतिर्द्विजः ।'
अवतीर्ण इवारविन्दभूः स्वकसर्गस्य दिदृक्षया क्षितौ ॥ ११ ॥ तत आकारितानन्तरं-स द्विजः पण्डितब्राह्मण: तस्य हीरहर्षगणेरुपान्तभुवं समीपक्षोणी व्यभूषयदलंचकार प्रभोः पार्श्वे समायातः । किंभूतो द्विजः । गौरगरुत्सितच्छदो हंसस्तद्वन्मन्थरा गतिर्यस्य । उत्प्रेक्ष्यते-खकस्यात्मना कृतस्य सर्गस्य भूलोकसृष्टेः दि. दृक्षया द्रष्टुमिच्छया क्षितौ पृथिव्यामवतीर्णवानायातः अरविन्दभूर्ब्रह्मेव ॥ द्विजं विशिनिष्टि
मृडमूर्धनिवाससौहृदान्मिलितुं जगुसुतामिवागताम् । __ अलिकाविळू ललाटिकां वहमानो हरिचन्दनोद्भवाम् ॥ १२ ॥ किं कुर्वाणो द्विजः । हरिचन्दनोद्भवांश्रीखण्डनिर्मितां ललाटिकां ललाटालंकारम् । तिल. कमित्यर्थः । 'ललाटिकासीमनि चूर्णकुन्तला' इति नैषधे । लोके आडि' इति प्रसिद्धा। वहमानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-मृडस्येश्वरस्य मूर्धनि मस्तके निवास एकत्र स्थितिनिवसनं तेन यत्सौहृदं मैत्री तस्मादलिकार्धविधुं भालरूपार्धचन्द्रम् । 'लब्धार्धचन्द्र ईशः' इति चम्पूकथायाम् । मिलितुमागतां जहुसुतां गङ्गामिव ॥

Page #326

हीरसौभाग्यम् ।
२६५ उपवीतमुरःस्थलान्तरे कलयंश्चन्दनचन्द्रचर्चितः ।
दमनो मदनम्य भूतिमानिव वैकक्षितकुण्डलीश्वरः ॥ १३ ॥ पुनः किं कुर्वन् । उरःस्थले वक्षोमध्ये उपवीतं यज्ञसूत्रं कलयन् दधत् । किंभूतः । चन्दनं मलयतरुद्रवरूथा चन्द्रः कपूरस्ताभ्यां कृत्वा चर्चितः कृताङ्गरागः । उत्प्रेक्ष्यतेवैकक्षः उत्तरासङ्गः संजातोऽस्य प्रावारीकृतो वा कुण्डलीश्वरः शेषनागाधिपो यस्य येन वा । 'शेषो नागाधिपोऽनन्तो द्विसहस्राक्ष आलुकः । स च श्यामोऽथ वा शुक्लः सितपङ्कजलाञ्छनः ॥' इति हैम्याम् । तथा भूतिमान् भस्मोद्धलनः । मदनस्य कामस्य दमनो वैरी शंभुरिव ॥
शिववाङ्मयवाधिपारगोऽनिशषट्कर्मरतो व्रतान्वितः ।
वपुरभ्युपगत्य वर्णिनामिव धर्मः प्रकटीभवन्नयम् ॥ १४ ॥ अथ वा वपुः शरीरमभ्युपगत्याङ्गीकृत्य प्रकटीभवन्नक्षिलक्ष्यः संपद्यमानः वर्णिनां ब्राह्मणानामयं प्रत्यक्षो धर्म इव । किंभूतो द्विजः । शिववाङ्मयं नैयायिकशास्त्रं तदेव वाधिः समुद्रः तस्य पारगः पारगामी । पुन: किंभूतः । अनिशं षट्सु अध्ययनाध्यापनयजनयाजनदानप्रतिग्रहलक्षणेषु कर्मसु ब्राह्मणोचितेषु कार्येषु रत आसक्तः । पुनः किं. भूतः । व्राह्मणानां शैवशासनस्य वा उचितैर्योग्यैर्नियमैरन्वितः कलितः । अत एव तद्धर्मोत्प्रेक्षा ॥ इत्यादिचतुर्भिः कलापकेन पण्डितद्विजवर्णनम् ॥ .. “स पपाठ सधर्मसागरोऽखिलनैयायिकवाङ्मयं ततः।
समयं सुगतस्य सौगतादिव हंसः परमादिहंसयुक् ॥ ५५ ॥ स हीरहर्षगणिस्ततो ब्राह्मणादखिलं समग्रं नैयायिकानां वाड्मयं शास्त्रं पपाठ पठति स्म । स किंभूतः । सह धर्मसागरेण वर्तते यः । क इव । हंस इव । यथा हरिभद्रसू- रिभागिनेगको हंसः सुगतस्य बौद्धस्य समयं शास्त्रम् । 'आप्तोक्तिः समयागमौ' इति है.
म्याम् । 'समयः शपथे भाषासंपदोः कालसंविदौ । सिद्धान्ताचारसंकेतनियमावसरेषु च ॥ क्रियाकारे निर्देशे च' इत्यनेकार्थः । सौगताद्वौद्धाचार्यात्पठति स्म । किंभूतो हंसः । परम इति पदमादौ यस्य तादृशेन हंसेन युनक्ति सङ्गं प्राप्नोति एतावता परमहंसकलितः ॥
कलयन्प्रतिभामनुत्तरामतितीक्ष्णां स कुशः शिखामिव । प्रथमं प्रविधाय तर्कयुक्परिभाषामुखशास्त्रसंग्रहम् ॥ १६ ॥
द्रविणार्पणहृष्टमानसादथ चिन्तामणिमग्रहीद्विजान् । - परिशीलनकर्मतोषितादिव चिन्तामणिमादितेयतः ॥ ५७ ॥
अथ पठनप्रारम्भानन्तरं स हीरहर्षगणिविणानां द्रव्याणामर्पणाद्दानात्प्रीतं हृष्टं मानसं मनो यस्य तादृशाद्धिजात्पण्डितब्राह्मणाच्चिन्तामणि नामशैवशास्त्रमहोत् । कुत इव ।आदितेयत इव यथा कश्चिद्भाग्यवान् पुरुषः परिशीलनकर्मणा सेवाविधिना तोषितात्प्रसन्नीकृ.

Page #327

२६६
काव्यमाला।
पादादितेयतो देवाचिन्तामणिनाम रत्नं गृहाति । किं कृत्वा । प्रथमं पूर्व तर्कशब्देन युनक्ति तादृशी परिभाषा नामप्रमाणा दिमशास्त्रं तन्मुखे आदी येषां तेषां तर्कपरिभाषामितभाषिणी-शशधर-मणिकण्ठ-वरदराजी-प्रशस्तपदभाष्य-वर्धमान-वर्धमानेन्दु-किरणावली-प्रमुखशास्त्राणां संग्रहमध्ययनं कृत्वा इत्यर्थः । स किं कुर्वन् । अतितीक्ष्णामतिशयेन निशितामनुत्तरामसाधारणी च प्रतिभा बुद्धिं कलयन् । क इव । कुश इव । यथा दर्भः अतितीक्ष्णां शिखामग्रभागं कलयति । शिखां किंभूताम् । अनुत्तराम् । तस्मादुत्तरोऽग्रे. तनवर्ती कोऽपि पदार्थो न तीक्ष्णः स्यादिति ॥
प्रतिभाविभवैः पठन्क्रमात्समयस्यास्य स पारमाप्तवान् ।
प्रचरन्पवमानवर्त्मनोऽध्वरथैर्भानुमतामिव व्रजः ॥ १८॥ स हीरहर्षगणिः क्रमादनुक्रमेण पठनपरिपाट्या पठन्नध्ययनं कुर्वाणः प्रतिभाविभवैः बुद्धिविशेषैः कृत्वा अस्य पाठकद्विजस्य समयग्य शास्त्रस्य पारमन्तं प्राप्तवान् लभते स्म । क इव । व्रज इव । यथा प्रचरन् प्रचारं कुर्वन् भानुमतां सूर्याणां समूहः द्वादशत्वा.. द्भानूनाम् । 'सूरस्त्वष्टा द्वादशात्मा च हेलिः' इति हैम्याम् । 'गुहनेत्र-राशि-भासा संक्रान्यादित्यचक्रिराजानः । चक्रबृहस्पतिहस्ताः सभासदो द्वादश भवन्ति ॥' इति संख्या नाममालायाम् । काव्यकल्पलतायां चेति वचनात् च ब्रजपदोपादानम् । जनमताच्च संख्याः । सूर्या: अध्वरथैः पारियानिकैः पवमानवर्त्मनो वायुमार्गस्य गगनस्य. पारमाप्नोति॥
अमुनाध्ययने समापिते द्विजराजद्रविणार्पणाविधौ ।
सुमनोलतिकेव केवलं जसमादेव्यजनिष्ट सा तदा ॥ ५९॥ अमुना हीरहर्षगणिना अध्ययने पठने समापिते संपूर्णीकृते सति तदा तस्मिन्नवसरे द्विजराजस्य पाठकब्राह्मणश्रेष्ठस्य द्रविणानां धनानामर्पणा प्रदानम् । 'चकारसेवाचणदपंणार्पणा' इति नैषधे । तस्या विधिः प्रकारस्तंत्र केवलमे केव सा पूर्वव्यावर्णितखरूपा देवसीदयिता जसमादेव्येव सुमनोलतिकेव कल्पवल्लीवाजनि । जसमादेव्येवं सर्वमपि पाठनद्रविणं वितीर्णमित्यर्थः ॥
शिरसीव शिवस्य जाह्नवी शरदश्चन्द्रमसीव जाह्नवी ।
अलिनीव मृणालिनीवने हृदि रेमेऽस्य गणेः कलन्दिका ॥ १० ॥ अस्यामुष्य हीरहर्षनाम्नो गणे«दि हृदयविषये कलन्दिका सर्व विद्या रेमे वसति स्फुर[पा वा जाता । केव । जाह्नवीव । यथा शिवस्येश्वरस्य शिरसि मस्तके जागवी गङ्गा रमते । 'धूर्जटिजटाजूट इव गङ्गया पुण्यसलिलै: प्रावितः' इति चम्पूकथायाम् । पुनः केव । चन्द्रिकेव । यथा शरदो घनात्ययसंवन्धिनि चन्द्रमसि विधौ कौमुदी रमते । पुनः केव । अलिनीव । यथा मृणालिनीनां कमलिनीनां वने भ्रमरी रमते ॥

Page #328

२६७
६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
विधिना वचसामधीश्वरी किमुताकारि वृहस्पतिः क्षितेः ।
निखिलागमपारगाहिनं तमुदीक्ष्येदमतकि तार्किकैः ॥ ६१ ॥ निखिलानां समस्तानां जैनशैवादीनामागमानां शास्त्राणां पारमन्तं गच्छतीत्येवंशीलं तं हीरहर्षगणिमुदीश्य दृष्ट्वा तर्के विचारे प्रमाणशास्त्रे वा चतुरास्तार्किकास्तैरिदमत्रैव व. श्यमाणमतर्कि विचारितम् । इदं किम् । स्वर्ग वाग्वादिनी बृहस्पती वर्तते विधिना ब्रह्मणा क्षितेः पृथिव्या इयं वचसामधीश्वरी सरखती अकारि ऋता, उताथवा भूमेरयं दहस्पतिः सुरगुरुरकारि निर्मित इव ॥ इति हीरहर्षगर्द्विजपण्डितपार्श्वे पठनवर्णनम् ॥
भवति स्म विचक्षणः क्षणादथ सामुद्रिकवत्स लक्षणे।
अपि काव्यविशेषवित्तया विजितः काव्य इवाभवन्नरामः ॥ १२ ॥ - तत्पठितसर्वशास्त्रकथारम्भाधिकारे स होरपगणिर्लक्षणे शब्दशास्त्र । जातिवाचिवादेकवचनम् । अटसु व्याकरणेषु ऐन्द-चान्द्र-काशि(श)-कृष्ण(न)-आपिशल-शाकटायनपाणिनीय अमर-चान्द्र-जैनेन्द्ररूपेषु । अथवा 'ब्राह्ममीशानमैन्दं च प्राजापत्यं वृहस्प. तिम् । त्वाष्ट्रमापिशलं चैव पाणिनीयमथाटमम् ॥ इत्यष्टसु महाव्याकरणेषु । अथ वा अष्टादशसु महाव्याकरणेषु । 'ऐन्द्रपाणिनि जैनेन्द्र शाकटायनवामने । चान्दं सरस्वतीकण्ठाभरणं वुद्धिसागरः ।। विश्रान्तविद्याभरणं भीमसेनकलापकम् । मुष्टिव्याकरणं शैवगोडं नन्दिजयोत्पलम् । सारम्वतं सिद्ध हैमं जयहमं तथापरम् । हाते व्याकरणं सर्वशब्दप्राभृतिसंभवम् ॥' इत्येवंरूपेषु । इति नाममु लक्षणग्रन्थेष्वित्यर्थः । विचक्षणवतुरो भवति स्म । कथम् । श्रणात्स्वल्पकालात् । किंवत् । सामुद्रिकवद्यथा समुद्रेण पण्डितेन प्रोक्तं सामुद्रं तद्वेत्तीति तत्र चतुरो वा सामुद्रिक: लक्षणे नरनारीणां करचरणरेखाद्याकारशरीरस्थमपीतिलकादिविशेषे निपुणः । अपि पुनः काव्यानां रघु-कुमारसंभव मेघदूतचम्पू-कादम्बरी-माघ-पद्मानन्द-नैषधादीनां विशेपरित्तया रहस्यानां ज्ञातृत्वेनेलपि व्याख्येयम् ॥
पदमस्य हृदि व्यतन्तनीदनिशं ज्योतिरिवाभ्रवर्त्मनि ।
नरिनृत्यति नर्तकीव धीरपि तकांगमरङ्गवेश्मनि ॥ ६३ ॥ ज्योतिःशास्त्रमस्य हीरहर्षगणे दि दृदयं पदं स्थानं व्यतन्तनी द्वितनोति म । चकारे. त्यर्थः । कथम् । अनिशं निरन्तरम् । कमिकिमिव । अभ्रवर्मनि ज्योतिरिव । यथा मेघमार्गे गगने ज्योतिर्ग्रहनक्षत्रतारकादि सदा पदं कुरुते । 'नक्षत्रं तारका ताराज्यो. तिषी भमुडु ग्रहः' इति हैम्याम् । अपि पुनरस्य धीबुद्धिलागमः प्रमाणशास्त्रम् । 'आग, मस्त्वागतौ शास्त्रे' इत्यनेकार्थः । स एव रङ्गवेइम नाद कस्थानकमान्दरं तत्र नरीनृत्यति अति गयेन नृत्यं कुरुते। केव । नर्तकीव । यथा ताण्डवकारिका रङ्गवेमनि नृत्यं

Page #329

२६८
काव्यमाला।
गणितं ह्यनुरागिरागवन्न विसस्मार स मानसान्निजात् ।
प्रसृतास्य मतिर्जिनागमेऽम्बुधिकाच्यामिव चक्रिणश्चमूः ॥ ६४ ॥ स हीरहर्षगणिर्गणितं संख्यानं शास्त्रं त्रिशतीलीलावतीप्रमुखं हि निश्चितं निजादा. त्मीयान्मानसाच्चित्तात् न विसस्मार न विस्मारयति स्म । किंवत् । अनुरागिरागवत् । यथा कोऽपि रागवान् पुमान् खानुरक्तीभूतजनस्नेहम् । तजनमेवेत्यर्थः । मनसः कदाचिन विस्मारयति । पुनरस्य मतिजिनागमे । आचाराङ्ग सूत्रकृदङ्ग स्थानाङ्ग-समयाङ्ग-विवाहविज्ञप्त्यङ्ग-ज्ञाताधर्मकथा उपासकदशाङ्ग-अनुत्तरोपपातिकादशाङ्ग-प्रश्नव्याकरणाङ्ग-विपा. कश्रुताङ्ग इत्येकादशाङ्गानि । अपातिका-राजप्रश्नीय-जीवाभिगम-प्रज्ञापना-चन्द्रप्रज्ञप्तीजम्बूद्वीपप्रज्ञप्ती-द्वीपसागरप्रज्ञप्ती-निरयावलिका-दशाश्रुतस्कम्-निशीथव्यवहार इति द्वादशोपाङ्गानि । क्वचिदन्यान्यपि । सूर्यप्रज्ञप्ति-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ती-चन्द्रप्रज्ञप्ती-कल्पिका-कल्पावतंसिका-पुष्पिता-पुष्पचूलिका-वृष्णिदशा इति । निशीथ-महानिशीथ पञ्चकल्प-जातकल्प-पर्युपणकल्प-व्यवहार इति षटू छेदाः । उत्तराध्ययन-पिण्डनियुक्ति-आवश्यक. दशवैकालिक इति चत्वारो मूलग्रन्थाः । चतु:शरण-आतुरप्रत्याख्यान-महाप्रत्याख्यानभक्तप्रकीर्णक-तण्डुलवैकालिक-चन्दाविस्मय-गणि विद्या-मरणविभक्तिक-देवेन्द्रस्तव संस्तारकप्रकीर्णक इति दशप्रकीर्णकानि । नन्दीसूत्र-अनुयोगधार इति पञ्चचत्वारिंशदागमाः । ते च वृत्तिभाष्यचूर्ण्यवचूरिनियुक्तिटिप्पनि ककर्मग्रन्थक्षेत्रविचार संग्रहणीचरित्रप्रमुखजैनशास्त्रे प्रसृता विस्तारं प्राप्ता। केव । चमूरिव । यथा चक्रिण: षट्खण्डाधिपतेः सेना अम्बुधिकाभ्यां समुद्रमेखलायामासमुद्रान्तक्षोणीमण्डले प्रसरति ॥
बहुना किमु तन्मनखिनोऽखिलषड्दर्शनशास्त्रमालिका ।
गलकन्दलमालिलिङ्ग याववत्खञ्जनमञ्जुलेक्षणा ॥ १५॥ बहुना किमु अर्थाद्वहुक्तेन किमस्तु । यद्यस्मात्कारणात् अखिलानि भाष्यटीकावचूरिमुख्याङ्गयुक्तानि जैननैयायिकबौद्धसांख्यवैशेपिकनास्तिकाख्यानां पण्णां दर्शनानां शात्राणां तन्मतप्रसिद्धानामागमानां प्रकरणानां च संततिः श्रेणिः स चासौ मनस्वी च अथ वा तस्य मनखिनो विशुद्धमानसस्य निष्पापस्य हीरहर्षगणेगलकन्दलं कण्ठपीठमालि लिङ्ग आलिङ्गति स्म । किंवत् । युववत् । यथा यूनस्तरुणस्य पुंसः कण्ठपीठं खञ्जनः खञ्जरीट: पक्षिविशेषः लोके 'गङ्गेटिउ' इति क्वचित्प्रसिद्धः अतिचपलस्वभावः तद्वन्मञ्जुले मनोज्ञे ईक्षणे नेत्रे यस्यास्तादृशी स्त्री आलिङ्गति। ‘भवत्कृते खञ्जनमञ्जुलाक्षी' इति पञ्चाशिकायाम् । 'अपि खन्जनमञ्जनाञ्चिते' इति नैषधे ॥ इति हीरहर्षगणेः स्वपरशास्त्रपरिज्ञानम् ॥
सविधे स्वगुरोः सगौरवं गमनायोत्सुकमाशयं ततः ।
अयमर्जितशास्त्रवैभवोऽधित सार्थेश इव व्रतीशिता ॥ ६६ ॥ ततः पठितानन्तरम् । अयं हीरहर्षनामा व्रतीशिता मुनिनायकः सगौरवं सबहुमानं

Page #330

६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
यथा स्यात्तथा स्वगुरोः श्रीविजयदानसूरेः सविधे समीपे गमनायोपगन्तुमुत्सुकमुत्कण्ठितमाशयं परिणाम मनी वा अधित दधार । किंभूतः । अर्जितः वायत्तीकृतः शास्त्राण्येव वैभवः संपत्तियेन । क इव । सार्थेश इव । यथा उपार्जित बहुविभवः सार्थनाथः खगुरोः पितुः पार्श्वे गन्तुमुत्कण्ठमना भवेत् ॥
अथ दक्षिणदेशतो महाव्रतभृन्मूर्छितमत्स्यलाञ्छनः ।
मलयानिलवत्प्रचेलिवान्यशसा सौरभयन्भुवस्तलम् ॥ ६७ ॥ अथ वगुरुसमीपगमनोत्सुकाशयानन्तरं पठितानन्तरं वा दक्षिणनामा देशो जनपदस्ततः हीरहर्षगणिः प्रचेलिवान् प्रतिष्टते स्म । किंभूतः । महावताने पञ्च प्राणातिपातविरमणादीनि व्रतानि बिभतीति । अत एव पुनः किंभूतः । मूर्छितो मूर्छा चैतन्य. रोधं निधनावस्थां च नीतो मत्स्यलाञ्छनः स्मरो येन । महाव्रतीश्वरोऽपि एवंविधः स्मरनः। पुनः किंभूतः । यशसा स्वकीर्त्या कृत्वा भुवस्तलं मेदिनीमण्डलं सौरभयन् सुगन्धीकुर्वन् धवलयन् । किंवत् प्रचेलिवान् । मलयानिलवद् यथा दक्षिणदेशो मलयाचलप्रदेशः । 'मलय आषाढो दक्षिणाचलः' इति हेम्याम् । तस्मान्मलयानिलो दक्षिणपवनः प्रचलति । 'कष्टं भो दाक्षिणात्यः प्रसरति पवनः पान्थकान्ताकृतान्तः' इति भोजप्रबन्धे । सोऽपि किंभूतः । मूर्छितो वृद्धि नीतो मन्मथो येन। 'मूर्छन् वृद्धिमूर्छनयोः' अयं धातुः। भुवो मध्यमपि सुगन्धयति च ॥
मरुतामिव पद्धतीः पुरीषकन्यामिथुनाजराजिनी । मकरान्वितमीनशालिनीः सरितः साजबलाहकाः पुनः ॥ ६८ ॥ वसतीरिव वल्गुविष्टराः सकुरङ्गाः शशिमण्डलीरिव । स्फुरदप्सरसो यथा दिवः पदवीलचितवान्मुनीश्वरः ॥ ६९ ॥
. (युग्मम्) - मुनीश्वरो हीरहर्षगणिः पुरीनगरी चितवान् अतिचक्राम । किंभूताः पुरी: । वृषा वृषभा तथा कन्याः कुमारिकाः मिथुनानि क्रीडासक्तानां यूनां पशूनां पक्षिणां वा युगलानि स्त्रीपुंसलक्षणानि अजाइछागा हरिहरविरश्चिप्रतिमा वा । 'अजश्छागे हरे विष्णौ रघुजे वेधसि स्मरे' इत्यनेकार्थः । ते राजन्ते इत्येवंशीलाः । का इव । मरुतां देवानां पवनानां वा पद्धतीर्मार्गानिव। देववीथी: किंभूताः । वृषकन्यामिथुनमेपनामानो राशयः तैः शोभन्ते इत्येवंशीलाः । पुनर्यः सरितो नदीरुल्लचितवान् । किंभूताः । मकरा जलयादांसि तैरन्विता युक्ताः, तथा मीना मत्स्यास्तै: शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीला अपि । पुनः किंभूताः । सहाजैः कमलेः, तथा बलाहकैर्वकैवर्तन्ते यास्ताः । अपि वायुवीथीरिव । किंभूताः । मकरराशिकलिताः मीनराशिना शालन्ते । सहाब्जेन चन्द्रमसा तथा बलाहकमें घेर्वर्तन्ते याः । 'गगनवीथीमिव सिंहराशिराजितां उत्पतङ्गामुत्क्षिप्तवृश्रि.

Page #331

२७०
काव्यमाला।
कामाविर्भूतसादरोहिणी मूला च' इति चम्च्यायाम् । पुन: पदवीमागीनुछलवे । कि. भूताः । वल्गनः मनोज्ञा: पल्लवपासूनफलकालितत्वेन रम्या: विष्टरा वृक्षा चासु । का इव । वसतीरिव यथा गृहाः प्रकृष्टासनाः स्युः । 'विष्टरः पीठयक्षयोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूताः । सह कुरङ्गमग तन्ते ये (याः)। का इव । शशिमण्डलीरिव । यथा च. न्द्रविम्बा लाञ्छनमृगयुक्ताः स्युः । पुन: किंभूताः । स्फुरन्ति पदेपदे दृश्यमानानि अप्प्र. धानाने सरांसि यागु । यथा इवार्थ । का इव । दिवा यथा । देववसतीः स्फुरन्स । इतस्ततो भ्रमन्त्यः क्रीडन्त्यो. वा अप्सरस: उर्वशीप्रमुखाः सुराङ्गना यासु ।। इति वि... हारमार्गः ॥
मरुदेशमभूषयत्क्रमादथ कुंराङ्गजसाबुसिन्धुरः ।
अतुलैरिव धन्वजन्मिनां सुकृतैः स्वःशिखरी समीयिवान् ॥ ७० ॥ . अथ मार्गोलचनानन्तरं कुंराङ्गजो हीरहर्षः स एव साधूनां मध्ये सिन्धुरः क्रमादनुक्र. मेमा मरुनामानं देशं मण्डलं अभूपयत् शोभा नयति स्म। उत्प्रेक्ष्यते-धन्वनो ममदेशसंवन्धिनो ये जन्मिनो जनास्तेषां न विद्यते तुला साम्यं येषां तरसाधारणैः सुकृतैः पुण्यः स्वःशिखरी कल्पद्रुमः इव समीधिवान् समाजगाम ॥ . .
कविना च बुधेन संनिधिस्थितिभाजा क्षितिजन्मना पुनः ।
सविधे स गुरोरुपेयिवान्विधुवद्वागमृतं ततः किरन् । ७१ ॥ ततो मरुदेशागमनानन्तरं स हीरहर्षगणिर्गुरोविजयदानशूरेः सविधे पाथे उपेयिवान् आगतः । किंवत् । विधुवत् । यथा चन्द्रो गुरोर्वा वस्पतेः पार्थ उपैति । कि. भृतः स विधुः । कविना काव्यकर्ता शुक्रेण च । पुन: केन । बुधेनं । तत्लार्ध पठनात् पाण्डतेन चार्थाद्धर्मसागरगणिना, सोमपुत्रेण च । किंभूतेन । क्षितो भूमण्डले जन्मोत्पत्तिर्यस्य मनुष्यत्वात् , यथा मङ्गलेन च । पुनः किंभूतेन । संनियों समीपे, एकराशी च स्थिति निवासं भजतीति भाक् तेनान्वितो युक्तः । किं कुर्वन् । वाग्वाण्येवामृतं सुधा किरन् विस्तारयन् ॥
स चुचुम्ब पदाम्बुजं गुरोरभिनोनूय नवैः स्तवैस्ततः ।
मतिदर्पणिकानुबिम्बितश्रुतिभावः शकटालसूनुवत् ॥ ७२ ॥ ततो गुरुसमीपागमनानन्तरं स हीरहर्षगणिर्गुरोविजयदानसूरेः पदाम्बुजं चरणकमलं चुचुम्ब वन्दितवान् । किं कृत्वा । नवनवीनैः स्तवैः स्तोत्रैः कृत्वा अभिनोनूयातिशयेन स्तुत्वा । किंभूतः । मतिबुद्धिरेव दर्पणिका आदर्शिका । 'मन्मतो विमलदर्पणिकायाम्' इति नैषधे । मेवातदेशादौ हस्तकं विना दर्पणस्यादर्शिकेत्यभिधानम् । तस्यामनु. विम्बिताः संक्रान्ताः श्रुतीनां समस्त शास्त्राणां भावा रहस्यानि यस्त्र ! अथवः श्रुतयः पड्दर्शनशास्त्राणि भावा जगापदार्था चना । किंवत् । शकटालनामा न परवानः तन्य

Page #332

. ६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
२७१ सूनुः पुत्रः स्थूलभद्रम्तद्वत् । यथा श्रीस्थूलभद्रो मुनिः पठित्वागत्य संभूतिविजयगुरोः पादारविन्दं ववन्दे ॥ इति हीरहर्षगणेः गुरुपार्श्वगमनम् ॥
अथ नारदनाम्नि पत्तने तुरगव्योमरसेन्दुवत्सरे । वृषभाङ्कजिनालये गिरेरिव शंभोर्विभवैः सहोदरे ॥ ७३ ॥. पदमाप्यत पण्डिताह्वयं गणिना तेन यतिक्षितीशितुः । अभिभूय बुधं बुधश्रिया पदमस्यैव किमात्तमात्मना ॥ ७४ ॥
(युग्मम्) अथ गुरुवन्दनानन्तरं हीरहर्षगणिना यतिनां मध्ये क्षितीशितुः नृपाद्विजयदानसूरीन्द्रात् पण्डित इति आह्वयं नाम एतादृशपदं प्रज्ञाम्। संपदमित्यर्थः । आप्यत प्राप्तम् । उ. त्प्रेक्षते-बुधनिया भावप्रधाननिर्देशाद्धत्वस्य पण्डितस्य लक्ष्म्या बुधं रोहिणीनन्दनमभिभूय पराजित्य । त(अ)स्यैव बुधस्यैव पदमात्मना खेनात्तं किं गृहीतमिव । कुत्र वत्सरे । तुरंगाः सूर्याश्वाः सप्त (७), व्योमाकाशं शून्यम् (०), रसाः तिक्त-कटु-कषायआम्ल-लवण-मधुराख्याः षट् (६), इन्दुश्चन्द्रः एक (१) एव, एतावता विक्रमार्कात् सप्तोत्तरे षोडशशतवर्षे (१६०७) । कुत्र पुरे। नारद इति नाम यस्य तादृशे पत्तने ।प. त्तनशब्दः सामान्यतो नगरवाची। 'नगरी पु: पुरी द्रङ्गं पत्तनं पुटभेदनम्' इति हमीवचनात् , न. तु मुख्यवृत्त्येति । अथवा रत्नोत्पत्तिस्थानम् । 'पत्तनं रत्नयोनिः' इति वचनात्। रत्नोपमविजयसेनसूरेरुत्पत्तिस्थानकत्वाद्वा पत्तनम् । 'नडुलाई' नगरे इत्यर्थः । कुत्र स्थाने । वृषभाङ्कस्य सौरभेयध्वजस्यादिनाथस्यालये चैत्ये । उत्प्रेक्षते-विभवैस्तुङ्गिमधवलिमादिशोभाभिः कृत्वा शंभोरीश्वरस्य गिरेः शैलस्य कैलासस्य सहोदरे बान्धवे इव ॥ संवत् १६०७ वर्षे हीरहर्षगणेः पण्डितपदस्थापना ॥
अपि नारदपुर्यनुत्तरैरिव संख्यां विभवैर्हरेः पुरः । तपसः सितपञ्चमीदिने कुलशैलाभ्ररसात्मवत्सरे ॥ ७९ ॥
सुहृदेव समेत्य शोभिते वरकाणाख्यफणीन्दुकेतुना । . .. जलजध्वजसार्वमन्दिरे पदमस्याजनि वाचकाह्वयम् ॥ ७६ ॥
(युग्मम्) - अपि पुनर्जलजः शसोध्वजश्चिद्रं यस्य स चासौ सार्वश्च। एतावता नेमिनाथतीर्थकृत्। जलजशब्देन शङ्खोऽप्युच्यते । यथा रघुवंशे-'ततः प्रियोपात्तरसाधरोष्ठे निवेश्य दध्मी जलजं कुमारः' इति । 'जलजं कमले शङ्ख' इत्यनेकार्थेऽपि । तस्य मन्दिरे प्रासादे अस्य श्रीहर्षप्रज्ञांशस्य वाचकाह्वयं उपाध्यायनामपदमजनि संजातम् । किंभूते मन्दिरे । वरकाणा इत्याख्या नाम यस्य तादृशेन फणीन्दुर्नागराज: केतुश्चिद्रं यस्यैतावता श्रीव

Page #333

२७२
काव्यमाला।
र्षकाणापार्श्वनाथेन समेत्य वरकाणापुरादागत्य शोभितेऽलंकृते । केनेव । सुहृदेव । यथा मित्रेणागत्य मित्रमन्दिरं भूष्यते । कस्यां पुर्याम् । नारदपुरि पूर्वोक्तायां नारदपुर्याम् । उत्प्रेक्षते-अनुत्तरैरसाधारणेविंभवैः संपद्भिः कृत्वा हरेरिन्द्रस्य नारायणस्य वा पुरः अमरावत्या द्वारिकाया वा सख्यां वयस्यामिव । कदाजनि । कुलशैला अष्टौ (८), अभ्रमाकाशम् (.), रसास्तिक्तादयः षट् (६), आत्मा एकः (१), एतन्मिते वत्सरे हायने विक्रमार्कावनीन्द्रादष्टाधिकषोडशशते (१६०८) । कस्मिन्वासरे । तपसो माघमासस्य । 'माघस्तपा' इति हैम्याम् । सिताया उज्वलायाः पञ्चम्या दिने ॥ संवत् १६०८ वर्षे पण्डितहीरहर्षगणेचिकपदस्थापना ॥
विबुधावथ राजपूर्वको विमलो धर्मयुतश्च सागरः ।
सचिवाविव वाचकेश्वरौ कृतवान्सूरिमहीपुरंदरः ॥ ७७ ॥ . अथ पुनः सूरिमहीपुरंदरो विजयदानसूरिराजः विबुधौ पण्डितपदधारिणौ । प्रज्ञाशावित्यर्थः । एको राज इदं पदं पूर्व यस्य स राजपूर्वकः तादृशो विमल: च पुन: धर्म इति नाम्ना युतः सहितः सागरः एतावता राजविमलधर्मसागरनामानी विवुधौ वाचके: श्वरौ उपाध्यायमुख्यौ कृतवान् । काविव । सचिवाविव । यथा महीमहेन्द्रः कौचिद्योग्यो प्रधानौ विदधाति ॥
श्रियमाश्रयते स्म वाचकत्रितयी सा श्रमणावनीशिंतुः । . प्रतिबोधयितुं जगत्रयीमिव मूर्तित्रितयी समुद्यता ॥ ७८ ॥ श्रमणावनीशितुः विजयदानसूरिभूमीपतेः सा पूर्वोक्ता वाचकानामुपाध्यायानां त्रितयी श्रियं शोभामाश्रयते स्म शुशुभे । उत्प्रेक्षते-जगत्रितयीं त्रैलोक्यं प्रतिबोधयितुं धर्मे स्थापयितुं सूरेर्मुनीन्द्रस्य मूर्तित्रितयीव समुद्यता । तिस्रो मूर्तय इव प्रकटीभूताः॥
विहरन्सह वाचकेन्दुना शिवपुर्या समवासरद्गुरुः ।
वसुभूतिसुतेन संगतौ भगवानराजगृहे यथान्तिमः ॥ ७९ ॥ वाचकेन्दुना प्रक्रमात् हीरहर्षउपाध्यायविधुना सह विहरन् महीमण्डले ग्रानानुग्राम सुखं सुखेन विहारं कुर्वन् गुरुर्विजयदानसूरिः शिवपुर्यो श्रीरोहिण्यां सीरोहानामनगरे समवासरत् समवसृतः । समागत इत्यर्थः । क इव । भगवानिव यथान्तिमश्चरमो भगवांस्तीर्थकृत् श्रीमन् महावीर देवः वसुभूतिनानो द्विजस्य सूतेन पुत्रेण गौतमस्वामिना पंगतः सहितो राजगृहे समवसरति स्म ॥
त्रिदिवोजयिनी पुरीं तदाजनि दूदाबनृपो विभूषयन् ।
सुखयञ्जनतां वदान्यतां कलयन्विक्रमभानुमानिव ॥ ८० ॥ तदा तस्मिन्नवसरे श्रीविजयदानहीरहर्षकाचककलितश्रीविजयदानसूरिपादावधा. रणसमये दूदा इति आह्वा अभिधानं यस्य तादृशो नृपो राजा अजनि संजातः । दवस.

Page #334

६. सर्गः]
नीरसौभाग्यम् ।
२७३
रापेक्षया वर्तते इत्यर्थः । कि कुर्वन् । विभूषयन् शोभां लम्भयन् । काम् । त्रिदिवं वर्ग अमरावती तात्स्थयात् तद्यपदेशात् खर्गनगरी खसमृद्ध्या उत्प्राबल्येन जयति पराभल्येवंशीलां पुरीं श्रीरोहिणीम् । पुनः किं कुर्वन् । जनतां पुरजनपदवासिनं सर्व लोकसमूह सुखयन् सुखीकुर्वन् । पुन: किं कुर्वन् । वदान्यतां दानशीलत्वं कलयनतिशायिनमुदारभावं विभ्रत् । क इव । विक्रमभानुमानिव । यथा विक्रमादित्यभूपाल जातः । सोऽपि लक्ष्म्या त्रिदिवतुल्यां उबयिनीमवन्तीम् । मध्यमपदलोपी समासः । भू. षयनलंकुर्वन् परदुःखकातरविरुदत्वेनाखिललोकं सुखयन् निर्विघ्नं विदधत् कोटिशः सुवर्णटंककानां दातृत्वेन । 'अवलोअणे सहस्सं आलावे दस सहस्साइं । हसिऊण देइ लक्खं परिउसे विकमो कोडी ॥' इति खाभाविकदानम् । काव्यगाथादीनां कोटिशः सुवर्णानि इति दानिभावं च बिभ्राण इति ॥
सचिवः पुनरस्य भूभुजोऽजनि चाङ्गाभिधसंघनायकः । जिनधर्मरतो निधिर्धियामभयः श्रेणिकभूपतेरिव ॥ ८१ ॥ पुनरन्यदस्य दूदाभिधस्य भूभुजो भूमीपालस्य चाङ्गा इत्यभिधा नाम यस्य तादृशः संघनायकः संघपतिरेतावता 'चाङ्गोसंघवी' नामा सचिवः मत्री अजनि संजातः । किंभूतः । जिन स्याहतो धर्मे रतः आसक्त: श्राद्धधर्मपालकः । पुनः किंभूतः । धियां बुद्धीनां निधिर्निधानम् । क इव । अभय इव । यथा श्रेणिकनाम्नो भूपतेः पृथिवीनायकस्याभयकुमारनामा प्रधानः समभवत् ।सोऽपि जिनप्रणीतधर्मरतस्तथीत्पातिक्यादीनां चतसृणां बुद्धीनां शेवधिः ॥ .
निरमापयदस्य पूर्वजो धरणो राणपुरे चतुर्मुखम् ।
वृषभध्वजतीर्थकृद्गृहं नलिनीगुल्ममिवागतं क्षितौ ॥ ८२ ॥ अस्य चाङ्गासंघभूपतेः पूर्वजः कुले पूर्व जायते स्म तादृशो धरणो धरणकः इति नामा संघपतिः रागपुरे राणपुरनाम्नि नगरे चत्वारि चतुःसंख्याकानि मुखानि द्वाराणि यस्य तादृशं वृषभो ध्वजश्चिदं लाञ्छनं यस्य स एव तीर्थकृजिनेन्द्रः एतावता ऋषभदेवस्तस्य गृहं प्रासादं निरमापयत् शिल्पिभिः कारयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-क्षितौ पृथिव्यामर्थात् खर्गादागतं नलिनीगुल्मं नलिनीगुल्मनामविमानमिव ॥
गणपुंगवमन्त्रमन्वहं विधिनाराद्धमना मुनीश्वरः । .. अथ सुस्थितसूरिशक्रवत्प्रणिधानं विदधे स तत्पुरे ॥ ८३ ॥
अथ शिवपुर्यागमनानन्तरं मुनीश्वरः श्रीविजयदानपूरिः प्रणिधानं ध्यानं विदधे कृतवान् । क । तत्पुरे श्रीरोहिणीनगरे । किंवत् । सुस्थितसूरिशक्रवत् यथा सुस्थितनामा सूरिषु शक्रः पुरंदरः अर्थात् काकन्यां नगर्यो ध्यानं करोति स्म । किं कर्तुकामः(मनाः) । गणपुंगवस्य प्रेमन्त्रं आचार्याणां परम्परया आगतं (गौतमगणभृत् किं)
३५

Page #335

काव्यमाला।
मन्त्रं अन्वहं निरन्तरम् । त्रिमासी यावदित्यर्थः । केन । विधिना षटाष्टमचतुर्थीवामाहादितपोविधानजिनसौभाग्यादिमुद्राप्रमुखशास्त्रोक्तगुरुपरम्पराप्राप्तप्रकारेण । आरार्द्ध साधयितुं मनो यस्य ॥
विषयेऽप्यखिले तदा पुरीपतिना मारिरवारि जन्मिनाम् ।
परमार्हतभूमिभास्करं किमु संस्मारयितुं स्वयं नृणाम् ॥ ८४ ॥ . तदा विजयवानसूरेनिविधानावसरे पुरीपतिना शिवपुरीस्वामिना दूदाभिधानभूपेन अखिले समस्तेऽपि विषये स्वमण्डले जन्मिनां द्विपद चतुःपदपक्षिमन्स्यादीनां प्राणिनां मारिर्हिसा अवारि निषिद्धा, अमारि प्रवर्तिता । उत्प्रेक्ष्यते-परमार्हतः कु.. मारपाल: । 'कुमारपालश्चौलुक्यो राजर्षिः परमार्हतः ।' इति हैम्याम् । स एव भूमेः पृथिव्याः भास्करः सूर्यः । 'माध्यंदिनावधि विधेर्वसुधाविवस्वान्' इति नैषधे । एतावता कुमारपालभूपालं खयमात्मना नृणां मनुष्याणां संस्मारयितुं स्मृतिगोचरं कारयितुं किमुं॥
अनिशं वरिवस्थितस्य तत्तपसः सिद्धिरिवाङ्गसङ्गिनी। स्वककान्ततयातिहार्दतो व्रतलक्ष्मीरिव वा वपुष्मती ।। ८५ ॥ सुरसिन्धुरवत्कदाचन प्रणिधानाम्बुधिमध्यगाहिनः । जिनशासनदेवताप्रभोः प्रकटीभावमवीभजत्पुरः ॥ ८६ ॥
(युग्मम्) कदाचन कस्मिन्नपि समयेध्यानपरिसमाप्तिव्यतिकरे जिनशासन देवता शासनाधिष्ठायिका सुरी (१) वाणी (२) त्रिभुवनखामिकी (३) श्रीदेवी (४) यक्षराज (५) गणिपीवका एते शासनाविष्ठातारः। तत्र तिमणां देवीना मध्ये अन्यतमा अमरी देवता प्रभोर्विजयदानसूरेः पुरोऽप्रे प्रकटीभावं प्रचक्षतामवीभजत् भजते स्म । प्रादु नेत्यर्थः । प्रणिधानं सूरिमन्त्रध्यानं तदेवाम्बुधिरर्थात् क्षीरसमुद्रस्तस्य मध्यं गाहते इत्येवंशीलत्य । किं. वत् । सुरसिन्धुरवत् । यथा ऐरावणः प्रगिधानं शुक्लध्यानं तद्वदलम् । एतावता दु. ग्वाम्बुधिस्वस्य मध्यमवगाहते तदुत्पनत्वात्तस्य । उत्प्रेक्ष्यते-जिनशासनदेवता अनिशं अहोरात्रं परिवस्थितस्य सेवितत्याचीर्णस्य तस्य विजयदानसूरेस्तपसः अङ्गस. ङ्गिनी अगस्य शरीरस्य सङ्गः अस्त्यस्या इति मूर्तिमती सिद्धि रिव वा । अथवा स्खककान्ततया निजभर्तृत्वेन अतिहादात् बहुस्नेहात् । स्नेहः प्रीतिः प्रेम हार्दम्' इति हैम्याम् । वपुष्मती अङ्गीकृताङ्गलता शरीरिणी व्रतलक्ष्मीश्चारित्रश्रीरिव प्रादुर्भूता ॥ इति विजयदानसूरेया॑नम् ॥
सफलीकुरु किंकरीमिव क्वचिदादिश्य विधौ व्रतीन्द्र माम् । .
प्रणिपत्य पदाम्बुजं प्रभोरिति सा शासननिर्जरी जगौ ॥ ८७॥ सा ध्यानप्रत्यक्षीकृता शासननिर्जरी जिनशासनदेवता इति वक्ष्यमाणं जगौ ब

Page #336


Page #337

काव्यमाला।
लासेषु क्रीडासु.लालसाः साभिलाषास्तादृशा भ्रमरीभूता मधुकरा इवाचरिता वसुंधराधवाः राजानो यस्य राजसेव्यो भावीत्यर्थः ॥
अयमेव हि हीरवाचकोऽस्त्युचितः सूरिपदस्य नापरः ।
धरणीधवसूनुरेव यद्वसुधाधीशपदस्य नेतरः ॥ ९२ ॥ हे प्रभो, हि निश्चितं अयमेव एष हीरहर्षवाचकेन्द्र एव सूरिपदस्याचार्यपदस्थाप.. नाया उचितो योग्योऽस्ति । परं नापरः नान्यः शिष्यः । यद्यस्मात्कारणाद्वसुधाधीशपदस्य राज्यस्योचितो धरणीधवस्य भूमीविभवस्य राज्ञः सूनुः राजपुत्रः एव परं नेतर. जातीयः हीनकुलीनः ॥ ..
प्रणिगद्य पुरो गुरोरिदं प्रमदेनापि विनम्य तत्पदम् ।
त्रिदशी क्षणतस्तिरोदधे स्तनयित्वा स्तनयित्नुपतिवत् ॥ ९३ ॥ त्रिदशी शासनदेवता । 'निपीय तं यस्त्रिदशीभिरर्जितः' इति नैषधे । क्षणतः क्षणमात्रात् तत्कालमेव तिरोदधे अदृश्या बभूव । किं कृत्वा । गुरोः सूरेः पुरोऽग्रे इदं प्रागुक्तं प्रणिगद्य कथयित्वा । अपि पुन: प्रमदेन हर्षेण तत्पदं. गुरुचरणं विनम्य विशेषेण पञ्चाङ्गभूस्पर्शनादिना नत्वा अदृश्यीभूता। किंवत् । स्तनयित्नुपतिवद्यथा मेघमाला स्तनयित्वा गर्जित्वा विनम्योनतीभूयार्थाद्वायत्वा तिरोधत्ते ॥ इति विजयदानसूरिपुरोध्यानप्रत्यक्षीकृतशासनदेवताप्रोक्ताचार्यपदोचितकथनम् ॥
स तदीयगिरं निपीय तां शितिवल्लीमिव हेमकन्दलः ।
मुदमन्तरनुत्तरां दधद्गमयामास दिनानि कानिचित् ॥ ९४ ॥ स सूरिः अर्थाद्धयानस्थः एव कानिचिद्दिनानि कियत्प्रमाणान् वासरान् गमयामासातिकामति स्म । किं कुर्वन् । अन्तश्चित्तमध्ये अनुत्तरामनन्यसामान्यां मुदं हर्ष दधद् धारयन् । क इव । हेमकन्दल इव । यथा विद्रुमः अन्तरा खमध्ये शितिवल्ली कृष्णलतां 'कालीवेली' इति प्रसिद्धां धत्ते । किं कृत्वा । तदीयां शासन देवतासंवन्धिनी गिरं वाणी निपीय पीत्वात्यादरेण निशम्य ॥
अथ साधुसुधाशनाधिपः प्रणिधानं परिपूर्य सूर्यरुक् ।
शशभृच्छरदभ्रकादिव प्रणिधानास्पदतो विनिर्ययौ ॥ ९५ ॥ अथ शासनदेवताप्रत्यक्षागमनध्यानसंपूर्णीभवनानन्तरं साधूनां मुनीनां मध्ये सुधाममृतं अनन्तीति अशनं भोजनं येषां वा ते सुधाशनाः देवाः तेषामधिपः खामी इन्द्रः एतावता विजयदानसूरिपुरंदरः प्रणिधानस्य ध्यानस्यास्पदं स्थानं ततो वि. निर्ययौ वहिराजगाम । क इव । शशभृदिव । यथा चन्द्रः शरदभ्रकात् शरत्कालसं. बन्धिनोऽभ्रकान्मेघान्मेघवर्धकाद्वा निर्गच्छति । किं कृत्वा । प्रणिधानं सूरिमन्त्रस्य

Page #338

२७७
६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । जापं स्मरणं परिपूर्य समाप्य परिपूर्णीकृत्य । किंभूतः । सूर्यस्येव देदीप्यमाना रुक् कान्तिर्यस्य । विधुरपि सूर्यस्य रुचो दीधितयो यस्मिन् । 'पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदी. धितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति रघौ ॥
स बभाज समाजमात्मना श्रमणानां श्रमणावनीमणिः ।
क्षितिमानिव बाहुजन्मनां विलसन्मङ्गलतूर्यनिखनैः ॥ ९६ ॥ • स प्रसिद्धः मूरिपरम्परायातः प्रणिधानविधाता वा श्रमणावनीमणिः यतिराजः
आत्मना स्वेन श्रमणानां साधूनां समाज पर्षदं वभाज शिधाय । क इव । क्षितिमानिव । यथा भूपतिर्बाहुब्रह्मणो भुजोत्पत्तियेषां ते बाहुजन्मान: क्षत्रियास्तेषाम् । 'क्षत्रं तु क्षत्रियो राजा राजन्यो बाहुसंभवः' इति हैम्याम् । 'तत्तस्मिन्विनिमज्ज्य बाहुजभटैरारम्भि रम्भा-' इति नैषधेऽपि । सभां भजते । केः । विलसतां हर्षोत्कर्षात्प्रतिदिशं मधुरं वाद्यमानानां मङ्गलकारिणां तूर्याणां वाद्यानां निखनैर्निर्घोषैः । समम् ॥
जहिरे मिहिरौजसा महीपतिना वारचरास्तदा नराः।
भ्रमरा इव कोशशायिनो दिवववे स्मितपद्मराशिना ।। ९७ ।। तदा 'गुरोः सभायामागमनावसरे महीपांतेना शिवपुरीखामिदूदाभिधभूपतिना वारचराः कारागारनिवासिनो बन्दीजना जहिरे मुमुचिरे । किंभूतेन महीपतिना। मिहिरस्य भानोरिव । 'दिवादिनाहर्दिवसप्रभाविभाभासः करः स्यान्मि हिरो विरोचन:' इति हैम्याम् । ओजः प्रतापो यस्य । 'तदोजसस्तद्यशसः स्थिताविमो' इति नैषधे ।
ओजःशब्देनात्र प्रताप उच्यते । केनेव । स्मितपद्मराशिनेव । यथा दिनवक्रे प्रभाते विकचकमलकलापेन कोशेषु निजमुकुलेघु शेरते सूर्यास्तेन मुकुलीभूतेषु कुमलेषु निर्गमनानलंभूष्णुतया तत्रैव बद्धा इव तिष्ठन्तीत्येवंशीला भ्रमरा भृङ्गा हीयन्ते मु. च्यन्ते । 'तदप्यवेहि स्वशये शयालु' इति नैषधे । करस्थितमित्यर्थः ॥ इति विजयदानसूरिध्यानविधानानन्तरं बहिरागमनम् ॥ . तिनामिव तथ्यभाषिणां जनिभाजां विपिनाभ्रचारिणाम् । .. श्रमणेन्दुरवैक्षयत्पुनः स निमित्तानि निमित्तवेदिभिः ॥ ९८ ॥
स श्रमणेन्दुर्विजयदानसूरिचन्द्रः शकुनानि विन्दति जानन्तीति निमित्तवेदिनस्तै. निर्मितानि शकुनानि शुभानि तु .................. । तथा नैषधे 'हाहा प्रतीपपवनाशकुनान्न जग्मुः' इति पुनपुंसकत्वमुभयत्रात्र । केषाम् । विपिनेषु वनेषु अभ्रे आकाशे चरन्तीत्येवंशीला विपिनाभ्रचारिणस्तेषां मृगशृगालादयो वनचारिणः, चाषखजनशिखितित्तिरदेवीभारद्वाजादयो गगनचरास्तेषां रजनिभाजां प्राणिनाम् । किं. लक्षणानाम् । व्रतिनां साधूनामिव । तथ्यं सत्यं भाषते इत्येवंशीलास्तथ्यभाषिणः तेषाम् ॥

Page #339


Page #340

६ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
जनरतिश्लाघनीयो मह उत्सवः पुरे शिवपुर्या आरभ्यत प्रारब्धः । किंवत् । विवाहवत् । यथा केनाप्यभिनानवता धनिना पाणिग्रहणावसरे संसारिजनातिप्रशस्यो महामहः प्रारभ्यते ॥
अथ शिल्पिचणैरचीकरन्ननुवादैरिव विश्वकर्मणः ।
मणिमण्डपमंशुडम्बराधरितादित्यममात्यमानवाः ॥ १०३ ॥ अथ मुहूर्तनिर्धारणमहोत्सवप्रारम्भणानन्तरं अमात्यमानवाः चाङ्गासंघपतिप्रधानसेवकजनाः शिल्पिचणैः प्रशस्यविज्ञानिभिर्मणीनां उपलक्षणात् काश्चनरत्नानां गणैः खचित मण्डपं जनाश्रयमचीकरत् कारयन्ति स्म । 'किंभूतं मणिमण्डपम् । अंशूनां किरणानामाडम्बरेण प्रतिदिशं अविरलातिप्रसरणेनाधरितो हीनीकृतस्तिरस्कृतो वा आदित्यो भास्करो येन । शिल्पिचणैरुत्प्रेक्षते-विश्वकर्मणो देवानां वर्द्धकेः सूत्रधारस्यानुवादैः प्रतिरूपैरिव । प्रशत्यार्थे चचवणौ शब्दो योज्याविति प्रक्रियायाम् ॥
मणिकल्पितशिल्पिकौतुकप्रकरालोकनलालसाशयाः ।
त्रिदशास्त्रिदशीसखा दिवः किमिहालेख्यमिषादुपागमन् ॥ १०४ ॥ इह मण्डपे आलेख्यानां चित्राणां मिषात् कपटादिवो देवलोकात् त्रिदशीसखाः खखदेवीसंयुक्ताः त्रिदशा निर्जरा उपागमन् किम् आगता इव । किंभूतानिदशाः । मणिभिः पञ्चविधरत्नैः कल्पितानां रचितानां शिल्पानां चित्ररूपादिविज्ञानानां प्र. करस्य समूहस्य - आलोकने दर्शने लालसा लोलुपा आशया अभिप्राया मानसानि वा येषां ते.॥
स मुहूर्तदिने गुरुः समं मुनिभिर्मण्डपमध्यमीयिवान् ।
सदसः सदनं धुसद्मभिः प्रतिपन्थी पृथिवीभृतामिव ॥ १०५॥ स गुरुर्विजयदानसूरिः मुनिभिः समं गणिपण्डितोपाध्यायादिसाधुभिः सार्द्ध मुहूतस्य दिने वासरे मण्डपस्य मध्यमीयिवान् गतः । क इव । प्रतिपन्थीव । यथा पृथिवीभृतां पर्वतानां प्रतिपन्थी वैरी इन्दः द्युसद्मभिः खर्गगृहैः सुरैः सह सदसः सभायाः सदन मन्दिरमेत्यागच्छति । 'नृपस्य नातिप्रमनाः सदोगृहम्' इति रघुवंशे ॥
इदमीयमहामहेक्षणोपनतैः पौरनरैः परःशतैः । निभृतं श्रियते स्म मण्डपो नवकासार इवाम्बुदाम्बुभिः ॥ १०६॥ परःशनैः शतात्परे परः शताः तैः सहस्रसंख्यैः पौरनरैर्नागरिकलोकैः मण्डपः सूरिपदप्रदानास्पदं निभृतं धनं भ्रियते स्म भृतः । किंभूतैः पौरनरैः । इदमीयस्य हीरहोंपाध्यायसंवन्धिनो महामहस्याचार्यपदस्थापनातिशयितोत्सवस्य ईक्षणार्थमुपनतैः समागतः । क इव । नवकासार इव । यथा नवीनस्तडागः अम्बुदाम्बुभिः प्रावृद्पयो. घरपानीयैः निर्भर पूर्यते ॥

Page #341

२८०
काव्यमाला।
त्रिशलातनुजन्मशासनाभ्युदयं मूर्तमिव व्रतीश्वरम् ।
यतिभिस्तमजूहबद्गुरुस्त्रिदशीशंसितभाग्यवैभवम् ॥ १०७ ॥ गुरुर्विजयदानसूरिः साधुभिः उपाध्यायपण्डितादिमुनिभिः कृत्वा नं हीरहोंपाध्यायमजूहवत् आकारयामास । किंभूतं तम् । त्रिदश्या शासनदेवतया शंसित: श्राघितो भाग्यस्य सुकृतस्य पुण्योदयस्य वैभवः संपद् यस्य । इवोत्प्रेक्षते-मृत मूर्तिमन्तमङ्गीकृताङ्गं त्रिशलायाः सिद्धार्थपृथिवीपतिपत्न्यास्तनुजन्मनो नन्दनस्य श्रीमन्महा. वीरदेवस्य शासनस्य अभ्युदयमुन्नतिमिव ॥
गगनात्मरसेन्दुहायने विशदे पौषजपञ्चमीदिने। . धृतशीतरुचीरुचिच्छलोज्ज्वलवस्त्रे किमु तत्पदोत्सवे ॥ १०८ ॥ . व्रतिवारिधिनेमिवासवः स्वपदे स्थापितवान्स वाचकम् । . . इव पञ्चमकं गणाधिपं मृगराजध्वजतीर्थनायकः ॥ १०९ ॥ .
(युग्मम्) स विजयदाननामा वतिनां श्रमणानां वारिधिनेमेसुंधरायाः नायकः स्वामी । राजा इत्यर्थः । सूरिः तं हीरहर्षनामानं वाचकमुपाध्यायं खपदे निजपट्टे. स्थापितवान् सं. स्थापयामास । क इव । मृगराजध्वजतीर्थनायक इव यथा मृगराजः सिंहो ध्वजश्चिदं लाञ्छनं यस्य तादृशस्तीर्थनायकस्तीर्थेश्वर एतावता श्रीमहावीरजिनः पञ्चानां संख्यापूरण: पञ्चमः, पश्चम एव पश्चमकः, तं गणस्य साधुसमुदायरूपगच्छस्य नायकं स्वामिनं पश्चशतच्छात्रैः समं प्रव्रजितत्वात् । तद्यतिकरे पञ्चशतसाधूनां गणस्य नाथं गणधरं सुधर्मखामिनं स्वपदे स्थापयति स्म । कस्मिन्हायने । गगनमाकाशं शून्यम् (०), आत्मा क्षेत्रज्ञ एकः (१), रसास्तिक्तादयः षट् (६), इन्दुश्चन्द्रोऽप्येकः (१),तन्मित हायने वत्सरे विक्रमादित्याद्दशाधिकषोडशशत (१६१०) वर्षातिकमे । कुत्र दिवसे । पौषजपचमी दिने पौषमासे जाता या पश्चमी नाम्नी तिथिस्त दिवसे । किंभूते । विशदे शुक्के। उत्प्रेक्षतेतत्पदोत्सवे तस्य हीरहर्षोपाध्यायस्य पदस्याचार्यपदप्रदानस्य उत्सवे महामहे धृतं परिहितं शीतरुचीरुचिः चन्द्रचन्द्रिका तस्याश्छलेन कपटेन उज्ज्वलं धवलं वस्त्रं वसनं येन एवंविधे इव वासरे । शुक्लपश्चमीदिने इत्यर्थः ॥ संवत् १६१० वर्षे पौषमासे शुक्लपश्चमीवासरे श्रीहर्षवाचकस्य सूरिपदस्थापना ॥इति श्रीहीरविजयसूरेराचार्यपदस्थापना ॥
हृदि हीर इवैष विष्टपे विजयोऽस्यैव पुनर्भविष्यति ।
अत एव कृतास्य सूरिणा विजयाहा किमु हीरपूर्विका ॥ ११० ॥ यत्कारणादेष सूरिः हृदि अर्थाजगतां हृदये हीर इव वज्रमाणेरिव । जनभाषया. 'हीरो' । रहस्यं च भविष्यति । पुनरपरार्थे न्यासे विष्टपे विश्वे अस्यैव सूरेरेव जयो कुवादिवादेषु विजयो भविष्यति नान्यस्य । उत्प्रेक्ष्यते-अतः कारणात् सूरिणा वि.

Page #342

६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२८१ जयदानगुरुणा अस्य हीरहर्षस्य हीर इति नाम पूर्व यस्याः सा होरपूर्विका विजयाह्वा विजय इत्याख्या कृता किमु । एतावता हीरविजयसूरिरित्यभिधानं निर्मितम् ॥
इदमेव दिनं जगत्पतेरभिषेकाहमितीव संमदात् ।
उदयादिमसिंहभूमिमानभिषिक्तात्र तदैव बाहुजैः ॥ १११ ॥ अत्र शिवपुर्या संमदादानन्दात् बाहुजैः राजन्यैः । 'तत्तस्मिन्विनिमज्ज्य बाहुजभटेरारम्भि रम्भा-' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोस्तदैव तस्मिन्नवसरे उदय इति पदमादिमं पत्रं तादृशः सिंह एव भूमिमानृपः एतावता उदयसिंहराजा अभिषिक्त इव श्रीरोहिणीमण्डलराज्ये संस्थापितः । इति किम् । इदमेव दिनं यस्मिन् दिने श्रीहीरहर्षविजयसूरेराचार्यपदं प्रदत्तं तदेवं दिनं जगतां भूलोकस्य पत्युभर्तुश्चकवादेरभिषे. कस्य राज्यस्थापनाया अर्हमुचितं योग्यम् ॥
भुवि मङ्गलतूर्यनिखनो दिवि दिव्योऽजनि दुंदुभिध्वनिः ।
इति तौ किमु शंसतो गुरुर्न ऋतेऽस्मादपरोऽस्ति रोदसोः॥११२॥ भुवि पृथिव्यां मङ्गलानां भूयसां श्रेयसां सूचकानां तूर्याणां वादित्राणां निखनो निर्घोषः, तथा दिवि आकाशे दिव्यो देवतासंबन्धी दुंदुभीनां मदनभेरीणां निखानानां वा ध्वनिः शब्दः अजनि संजातः । उत्प्रेक्ष्यते-तौ द्वावपि शब्दो इत्यमुना प्रकारेण शंसतोऽर्थालोकानां पुरः कथयत इव । इति किम् । यत् रोदस्योर्यावापृथिव्योरस्मात् हीरविजयसूरेरपरोऽन्यो द्वितीयो कोऽपि असाधारणगुणगणो गुरुर्नास्ति ॥
पिकपञ्चमकूजितक्कणास्तमगायन्यणुकोदरीगणाः ।
अदसीययशोजिगासयोपगताः किंपुरुषाङ्गना इव ॥ ११३ ॥ . व्यणुकोदरीगणा कृशोदरीनारीनिवहाः । 'शृङ्गारसर्ग व्यणुकोदरीयम्' इति नैषधे । तदा तस्मिन् सूरिपदप्रदानसमये तमगायन् तद्गुणग्रामं गायन्ति स्म । किंभूताः । पि. कानां कोकिलानां पञ्चमकूजितं वसन्तसमयोनिद्रसान्द्रमाकन्दकलिकाखादनोद्घटितकण्ठकुहरप्रोखोलितपञ्चममधुरध्वनिस्तद्वन् क्वणो निनादो यासाम् । उत्प्रेक्ष्यते-अ. दसीयानां हीरविजयसंबन्धिनां यशसा कीर्तीनां जिगासया गातुमिच्छया उपगताः । खलोकालोके खस्थानाद्वा शिवपुर्या समागताः किंपुरुषाङ्गनाः किंनर्य इव ॥ इत्याचार्यपदमहोत्सवः॥
त्रिजगन्नयनामृताञ्जनं शुशुभाते यतिपुंगवावुभौ ।
सुरभीकृतभूतलौ यशःसुमनोभिर्मधुमाधवाविव ॥ ११४ ॥ उभौ द्वौ यतिपुंगवौ विजयदानहीरविजयसूरीन्द्री शुशुभाते शोभां लभेते स्म । किं. भूतौ । त्रिजगतां तात्स्थ्यात् तद्यपदेशत्वात् त्रिभुवनजनानां नयनेषु लोचनेषु आवादकत्वेन अमृताननं सुधाया अञ्जनतुल्यौ । पुनः किंभूतौ । यशोभिरेव. मुमनोभिर्वि

Page #343

२८२
काव्यमाला।
कसितकुसमः कृत्वा सुरभीकृतं वासितं मुगन्धं विहितं भूतलं महीमण्डलं याभ्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-मधुमाधवौ चैत्रवैशाखमासाविव ।।
द्युसदामिव मेदिनीरुहौ जगतीजंगमतानुसङ्गिनौ ।
स्म विभूषयतः क्रमेण तौ विहरन्तावणहिल्लपत्तनम् ॥ ११५ ॥ क्रमेण विहारपरिपाट्या ती विजयदानहीरविजयसूरीन्द्रौ अणहिल्लनाम पत्तनं विभूषयतः स्म अलंचक्रतुः । किं कुर्वन्तौ। उत्प्रेक्ष्यते-द्युसदां देवानां मेदिनीरुही पादपौ . कल्पवृक्षाविव । किंभूतौ । जगत्यां भूमिपीठे जंगमतायाः संचरणशीलत्वस्य अनुसङ्गः सङ्गोऽस्त्यनयोस्तौ ॥
श्रवणधुमणी मणीव तौ मुनिमुक्तावलिमध्यशालिनौ ।
पुरि तत्र तमोनिशुम्भनौ गणलक्ष्मी मदयांबभूवतुः ॥ ११६ ॥ . तत्र पुरि पत्तननगरे तौ विजयदानहीरविजयनामानौ श्रमणद्युमणी मुनिमार्तण्डौ। . सुरीन्द्रावित्यर्थः।गणलक्ष्मी तपागच्छश्रियं मदयांबभूवतुः । शृङ्गारकलितां कुर्वाते स्मेत्यर्थः। । काविव । मणीव । नायकरत्ने इव । मणीवादिवर्जमिति द्विवचनेऽपि संधिः स्यात् । यथा मणीव दंपतीव रोदसीव । 'मणीव नीलोत्तरलौ विरेजंतुः' इति नैषधेऽपि । किंभूतौ । मुनयः साधव एव मुक्तावलिमौक्तिकहारस्तस्य मध्ये शालेते इत्येवंशीली । पुनः किंभूतौ । तमसामज्ञानान्धकाराणां निशुम्भनौ व्यापादकौ । नायकमणी अपि स्त्रियं समदां सृजतः मुक्तावलिमध्यस्थायिनी तमोनिहन्तृकौ च ॥ इति द्वयोरपि सूरीन्द्रयोः पत्तने पादावधारणम् ॥ .
अथ तत्र समथेनामभृद्भणशाली भवति स्म भूतिमान् । सचिवो यवनस्य भूभुजो मतिवार्धिश्चणकाङ्गजन्मवत् ॥ ११७ ॥ अथ पत्तनागमनानन्तरं तत्राणहिलपत्तने समर्थ इति नाम बिभतीति समर्थनामभृत् भणशाली वक्षस्कारव्यापारकरिणां कश्चित् संज्ञाविशेषः भवति स्माभवत् । एतावता समरथभणशालीतिनामा । किंभूतः । सचिवः प्रधानः । कस्य । भूभुजः पत्तनाधीशस्य सेरखानस्य । किंभूतस्य । यवनस्य 'पठाण' इति नाम म्लेच्छजातीयस्य । पुनः किंभूतः । भूतिमान् हस्तितुरगादिलक्ष्मीकलितः । पुनः किंभूतः । मतिवाधिः बुद्धिसमुद्रः । किंवत् । चणकाङ्गजन्मवत् । यथा चणकनामा द्विजविशेषस्तस्याङ्गजन्मा पुत्रश्चाणक्यो धीनिधिरभूत् ॥
उपचक्रमिरे महामहा अमुनाचार्यपदस्य नन्दये ।
शिवशैवलिनीवरोद्वहोपयमार्थ प्रथमोत्सवा इव ॥ ११८ ॥ अमुना समर्थभणशालीसचिवेन आचार्यपदस्य नन्दये नन्दिकारापरणार्थ महामहा अतिशयिन उत्सवा उपचक्रमिरे प्रारब्धाः । उत्प्रेक्ष्यन्ते-शिवमे(ए)व मुक्तिरूपो यः

Page #344

६ सर्गः) हीरसौभाग्यम् ।
२८३ शैवलिनीनां नदीनां वरो भर्ता समुद्रस्तस्योद्वहा पुत्री लक्ष्मीस्तस्या उपयमः पाणिग्रहणं तस्मिन् । सिद्धिलक्ष्मीविवाहे इत्यर्थः । प्रथमोत्सवा इव आदिमाः क्षणा इव ॥
पुरि जानपदीयमानववज आकार्यत तेन सेवकैः ।
पिकभृङ्गभरः स्वसौरभैरिव कुञ्ज स्मितचूतशाखिना ॥ ११९ ॥ तेन समर्थमणशालिमन्त्रिणा सेवकैः स्वभृत्यवगैर्जानपदीयो गुर्जरमण्डलसंबन्धी मानवव्रजो जनसमूहः पुरि पत्तननगरे आकार्यत आहूयते स्म । आमन्त्रित इत्यर्थः । केनेव । स्मितचूतशाखिनेव । यथा वसन्तसमयविकसितसहकारतरुणा खस्यात्मीयस्य सौरभैरामोदैः परिमलैः कृत्वा पिकभृङ्गभरः कोकिलमधुकरनिकरः कुञ्ज कानने आकार्यते। . सुकृतं प्रविधाय सत्क्रियाममुना संघजनस्य संमदात् ।
समचीयत शम्बलं महोदयपुर्या प्रयियासुना किमु ॥ १२०॥ अमुना पत्तनाधीशधीसखेन सुकृतं पुण्यं समचीयत सम्यक्प्रकारेण पुष्टं क्रियते स्म । किं कृत्वा । संमदादतिहर्षात् संघजनस्य चातुर्वर्ण्यस्य संघलोकस्य सत्क्रियामशनपानस्वादिमवस्त्राभरणश्रीफलादिदानेन सत्कारं प्रविधाय कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-महोदयपुर्या निर्वृतिनामनगयाँ प्रयियासुना प्रकर्षेण गन्तुमिच्छुना सता अमुना मन्त्रिणा शम्बलं मार्गनिर्वाहकृत्पाथेयं किमु संचितम् ॥
गुरुनन्दिमहेऽङ्गनासखैर्वसतेमध्यमभूषि मानुषैः ।
जिनजन्ममहे मरुद्गिरेरिव गीर्वाणगणैरधित्यका ॥ १२१ ॥ गुरोहीरविजयसूरीशितुः नन्दिमहे गच्छानुज्ञामहोत्सवे अङ्गनासखैः खखकलत्रकलितैरथवा निजापरवनितावर्गसहितैर्मानुषैः पुरुषैर्वसतेरुपाश्रयस्य मध्यमभूषि अलंकियते स्म । कैरिव । गीर्वाणगणेरिव । यथा जिनस्य अर्हद्भट्टारकस्य जन्ममहे जन्माभिषेकोत्सवे सुराङ्गनानुगतैर्भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्कविमानवासिसुरसमूहैर्मरुद्गिरेनिर्जरोवीधरस्य मेरोरधित्यका ऊर्वभूमिश्चलिका भूष्यते॥
गणिनन्दिमहेऽप्सरोगणैरिव मुक्ताभिरुपेत्य यौवतैः ।
करपीडनमण्डपो यथाक्षतपुरैः समवय॑तालयः ॥ १२२ ॥ साङ्गे प्रवचने अधीती गणिरनूचानश्च तस्य गणेनेन्दिमहे निर्वाणमहोत्सवे यौवतैर्विविधकुलजन्मपुरनिवासियुवतीसमूहरुपेत्यागत्याक्षतपुजैर्लाजव्रजैरालयः उपाश्रयः श्रीगुरुं अतिबहुलसंमर्दतः प्रामुमशक्नुवद्भिन्तदाश्रयत्वाद्वसतिरेव समवयंत वर्धापितः। क इव । करपीडनमण्डप इव। यथा विवाहमण्डपः सधववधूभिरक्षतैर्वर्धाप्यते । करिव । अप्सरोगणैरिव । यथा गौतमादिगणधरः नन्दिमहोत्सवे सुरसुन्दरीवृन्दैर्मुक्ताभिर्मुक्ताफलैः संवर्यते । 'आप्तैर्वर्धापयांचके शुभे योगः शुभस्य हि' इति प्रतिक्रमणसूत्रवृत्तौ ।।

Page #345

२८४
काव्यमाला |
जिनवगणधारिणः पदं समनुज्ञाप्य स सूरिचक्रिणः । गुरुरस्य सहस्रदीधितिप्रमितावर्तनवन्दनान्यदात् ॥ १२३ ॥
स गुरुर्विजयदानसूरिः अस्य सूरिचक्रिणः हीरविजयसूरि सार्वभौमस्य सहस्रदीधितो द्वादशभास्कराः तैरिव प्रमीयन्ते प्रमाणविषयीक्रियन्ते इति सहस्रदीधितिप्रमितानि तादृशान्यावर्तनानि हस्तावर्त करणानि येषु तादृशानि । एतावता द्वादशावर्त वन्दन कानि अदात् ददाति स्म । किं कृत्वा । गणधारिणः गच्छधरस्य पदं समनुज्ञाप्य सम्यक्प्रकारे - णानुज्ञां दत्त्वा । किंवत् | जिनवत् । यथा जिनोऽर्थान्महावीरतीर्थंकरः सुधर्मस्वामिनो गणधारिणः पदं समनुज्ञापयति ॥
वशिनोऽस्य ततो वशंवदां गणभृद्भूमिमणिर्गणश्रियम् ।
स्वसुतस्य पितेव संपदं प्रणयेन प्रणिनाय नीतिमान् ॥ १२४ ॥ . ततो द्वादशावर्तयन्दनप्रदानानन्तरं गणभृत्सु गच्छधरेषु भूमिमणिः क्षोणीरत्नं राजा विजयदानसूरीन्द्रः प्रणयेन स्नेहेन वशिनो जितेन्द्रियस्य अस्य हीरविजयसूरेर्गणश्रियं तपागच्छलक्ष्मीं वशंवदामायत्तां प्रणिनाय चकार । 'सृजति करोति प्रणयति घटयति निर्माति निर्मिमीते च' इति करणार्थाः क्रियाकलापे । क इव । पितेव । यथा जनकः स्वसुतस्य निजपुत्रस्य संपदं गृहासंपत्ति अनुक्रमागतात्मगृहलक्ष्मीं वशंवदां प्र णयति । किंभूतः । नीतिमान् युक्तायुक्त विचारोपेतः । गुरुः पिता च ॥ इति समरथभ. णशालीकृतमहोत्सवपूर्वक श्रीहीर विजय सूरिपुरंदराचार्यपदनन्दिवन्दनकप्रदानवर्णनम् ॥ मुदमादधिरे मुमुक्षवस्तमवाप्याभिनवोदयं प्रभुम् ।
ननृते नरकद्विषं पुनर्गणलक्ष्म्या पुरुषोत्तमं पतिम् ॥ १२५ ॥
मुमुक्षवः संसारासारकारागारं मोक्तमिच्छवः तपागच्छसाधवः अभि सामस्त्येन नवः . 'णु स्तुती' नवनं नवः स्तुतिस्तयुक्तः प्रशंसास्पदं नवीनो वा उदयोऽभ्युदयनं प्रादुर्भावो यस्य तादृशं प्रभुं स्वामिनं हीरविजयसूरिं अवाप्य लब्ध्वा मुदमानन्दम् । अर्थान् मानसे आदधिरे धारयन्ति स्म । पुनरर्थान्तरन्यासे गणलक्ष्म्या तपागच्छश्रिया नवीनाभ्युदयं तं पतिं नायकं प्राप्य ननृते नर्तितम् । किंभूतम् । नरकस्य दुर्गतेर्द्विषं वैरिणम् । पुनः किंभूतम् । पुरुषेषु सकलमनुष्येषु उत्तमं आचार्यत्वात् श्रेष्ठम् । तथा श्रिया क्षीरनीरनिधेर्नन्दिन्यापि नरकासुरसंहारकारिणं पुरुषोत्तमं नारायणं पति भर्तारं संप्राप्य ननृते ॥
गणपूर्वगिरौ महोदय श्रमणव्योममणीसमीक्षणात् ।
कुनयैरिह कौशिकायितं भविकैः पङ्कजकाननायितम् ॥ १२६ ॥ इह जगति भूमिपीठे वा गणस्तपागच्छः स एव पूर्वगिरिरुदयाचल: । 'पूर्वपर्वत तिरोहितात्मनः' इति सुरथोत्सवकाव्ये पूर्वशब्दः । तथा 'अथोदयः पूर्वाद्रिः' इति हैम्या

Page #346

६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२८५ मपि । तस्मिन् महान् सर्वातिशायी उदयः पदस्थापनासमय एव सर्वोत्कृष्टं माहात्म्य यस्य तादृशो यः श्रमणव्योममणी सर्वसाधुषु तेजखित्वेन भास्करः तस्य समीक्षणादर्श. नात् कुत्सितो विरुद्धो नयो मतं येषां ते कुनयाः कुपाक्षिकास्तैः कौशिकाः घूकास्तैरिवाचरितं प्रण(न)ष्टमित्यर्थः । पुनर्भव्यैमोक्षगमनयोग्यैर्जनैः सम्यग्दृष्टिभिः पङ्कजानां कमलानां काननैर्वनैरिवाचरितम् । विकसितमित्यर्थः ॥
स्वयमेष शिवं गमी पुरानपि संप्रापयितुं प्रभुः प्रभुः ।
इति वक्तुमिवेश्वरान्दिशा यशसा व्यानशिरेऽखिला दिशः।। १२७॥ यशसा अर्थात् सूरीन्द्रश्लोकेनाखिलाः समस्ता दशापि दिशः व्यानशिरे व्याप्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-दिशां हरिताम् ईश्वराबायकान् । दिक्पालानित्यर्थः । इत्यग्रे वक्ष्यमाणं वक्तुं कथयितुमिव । इति किम् । यदेष प्रभुहीरविजयरिः स्वयमात्मना शिवं मोक्षं गमी गमिष्यति कालसामाग्र्यभावाद्भवान्तरेऽपि पुन: परानन्यानपि जन्तून् मोक्षं संप्रापयितुं प्रभुः समर्थोऽस्ति । 'यथा विदूराद्रिरदूरतां गमी' इति नैषधे ॥
कजपाणितमोद्विषज्जगन्नयनस्यास्य महोभरैर्भरात् ।
किमु चण्डरुचेरसूयया भ्रियते भूमिनभस्तलद्वयी ॥ १२८ ॥ अस्य सूरेः मेहोभारेः प्रतापपटलैर्भरादतिशयामिनभस्थलद्वयी मेदिनीगगनमण्डलयामलं भिंयते अभिव्याप्यते । उत्प्रेक्ष्यते-चण्डरुचेः सूर्यस्यार्थात् प्रतापैः सार्द्धमसूयया ईय॑येव । अस्य किंभूतस्य । कजं कमलं अरुणत्वेन मृदुत्वेन वा तत्तुल्यः पाणिर्यस्य । अथवा आकृत्या कजं पद्मं पाणी हस्ते यस्य । तथा तमसामज्ञानानां पापानां वा द्विषन् वैरी । तथा जगतां विश्वेषां धर्ममार्गदर्शकत्वेन नयनरूपः । पक्षे कमलानितकरस्यान्धकारद्विषतः जगच्चक्षुषः । विशेषणत्रयेऽपि कर्मधारयः ॥
स. पतिव्रतयेव वल्लभो गणलक्ष्म्या समुपास्यत प्रभुः ।
अमुनागमि सा पुनर्मुदं नगरी नीतिमतेव भूभृता ॥ १२९॥ . स हीरविजयसूरिर्गणलक्ष्म्या तपागच्छश्रिया समुपास्यते सम्यक् सेव्यते स्म । क. येव । पतिव्रतयेव पतिः । खभर्तेव व्रतं नियमो यस्याः खकीयं भर्तारं विना खप्नेऽपि नान्यं कामुकं कामयते । सा पतिव्रता तया सत्या युवत्या वल्लभः खकान्तः सम्यक त्रिकरणशुद्ध्या सेव्यते । पुनरन्यदर्थे अमुना सूरिणा सा गणलक्ष्मीर्मुदं परमानन्दमगमि प्रापिता । केनेव । भूभृतेव । यथा नीतिमता न्यायनिष्ठेन पार्थिवेन नगरी उपलक्षणात् खजनपदकलिता आत्मवासराजधानी प्रमोदं प्राप्यते । अथवा 'तरुणीवत्तरुणेन मूरिणा' इति पाठस्तदा किंवत् । तरुणीवत् । यथा तरुणेन यूना पुंसा तरुणी युवती मुदं प्रीति गम्यते प्राप्यते । ण्यन्तः प्रयोगः । किंभूतेन तरुणेन । सूरिणा पण्डितेन विविधविलासरसचतुरशीतिकामासनक्रीडानर्मवचनचातुरीचतुरेण । 'मेधाविकोविद.

Page #347

२८६
काव्यमाला। विशारदसूरिदोषहक्' इति हैम्यां विद्वन्नाम । तथा । 'वाचो वाच्यविवेकविक्लवधियामीदग्विधा मादृशां लप्स्यन्ते क्व किलावकाशमथवा सर्वसहाः सूरयः' इति चम्कथायामपि । अथवेति स्मरणगर्ने पक्षान्तरे वा सूरयो विद्वांसः सर्वसहाः । मादृशामनतिप्रकृष्टा अपि वाचः सहिष्यन्ते हृद्यवधारयिष्यति ज्ञातृत्वादिति तहिप्पनके ॥
अभजन्त यतिव्रजा विभुं विहगाः स्मेरमिवावनीरुहम् ।
पृणति स्म स तान्पुनर्महोदयसस्यं स प्रदिशंस्तानिव ।। १३० ॥ . यतिव्रजास्तपागणश्रमणसमूहा विभुं हीरविजयसूरिमभजन्त सेवन्ते स्म । के इव । विहंगा इव । यथा पक्षिण: स्मेरं विकसितमवनीरुहं वृक्षं सेवन्ते । पुनः स रिस्तान् मुनिमण्डलान् पृणति स्म प्रीणाति स्म । किं कुर्वन् सः । महोदयो मोक्षो महानुदयो वा स एव सस्यं फलं प्रदिशन् प्रयच्छन् ददानः । क इव-। स इव । यथा स स्मेरावनी. रुहः फलं खसस्यं विश्राणयन् विहगान् प्रीणाति । 'प्रीणाति प्रीणयति च पृणतीति' प्रीणनार्थाः स्युः' इति क्रियाकलापे ॥ इति हीरविजयसूरेस्तपागच्छसाम्राज्यप्राप्तिः ॥ .
कुनयान्नयता विनम्रतां जयिनेव प्रतिगर्नतोऽमुना ।
दधताधरितः क्षमा ह्रिया किमु पातालमहीश्वरोऽविशत् ॥ १३१॥ क्षमामतिशायिनी शान्ति उपशान्तवामित्यर्थः दधता धारयता अमुना सूरिणा अ. धरित: हीनीकृतो धिकृतः सन् अहीश्वरः क्षमां पृथिवीं धरतीति तादृशः शेषनागः । उत्प्रेक्ष्यते-हिया लजया किमु पातालं रसातलमविशत् प्रविष्ट इव । 'क्षमा क्षितिक्षान्त्योः ' इत्यनेकार्थः । अमुना किं कुर्वता । [प्रतिगर्जतो वैतण्डिकान्] कुनयान् कुपाक्षिकान् शाक्यादीन् विनम्रतां प्रणमनशीलतां नयता प्रापयता । केनेव । जयि. नेव । यथा विजयकारिणा नृपतिना प्रतिगर्जन्तः स्पर्द्धिनः पार्थिवा विनम्रतां नीयन्ते। 'सुहृदयो हृदयः प्रतिगर्जताम्' इति रघुवंशे ॥
परिशीलितशीललीलया तुलयञ्श्रीसकडालनन्दनम् ।
स गभीरतयेव सागरं गुणमाणिक्यनिधिः पराभवत् ॥ १३२ ॥ गुणाः शमदमार्जवमार्दवादयस्त एव माणिक्यानि रत्नानि तेषां निधिनिधानं स सूरिरुत्प्रेक्ष्यते--गभीरतया त्रिजगजनातिशायिस्खगाम्भीर्येण सागरं पराभवत्पराजैषीदेिव । के कुर्वन् । परिशीलितमावालकालात्परिपालितं यत् शीलं ब्रह्मचर्य तस्य लीला विलासस्तया सकडालनानो नागंरजातिद्विजस्य नन्दनं पुत्रं श्रीस्थूलभद्रं तुलयन् सदृशीकुर्वन् ॥
निजधैर्यवदान्यताश्रिया विजिता येन सुराचलद्रुमाः।
किमु तद्विजयाय मन्त्रणं सहवासच्छलतो वितन्वते ॥१३३ ॥ येन सृरिणा निजस्यात्मनो धैर्यस्य धैर्यताया घोरोपसर्गपरिषहनिष्कम्पतायाः, तथा

Page #348

.६ सर्गः) हीरसौभाग्यम् ।
२८७ वदान्यताया दानशीलतायाः श्रिया शोभया आधिक्येन वा सुराणां देवानां अचला: पर्वताः पञ्च मेरवः तथा द्रुमा वृक्षाः पञ्च कल्पतरवः विजिताः पराभूताः सन्तः सहवासच्छलतः एकत्र निवसनकपटतः । उत्प्रेक्ष्यते-तद्विजयाय सूरिपराभवनार्थ मन्त्रणं मिथ आलोचं किमु वितन्वते कुर्वन्तीव ॥ इति हीरविजयसूरिगुणाः ॥
अधिपौ निखिलक्षमाभृतां सुरसेव्यौ कलधौतदीधिती । हिमहेमगिरी नु जंगमौ मुनिचन्द्रौ भुवि तौ विजहतुः ॥ १३४ ॥ तौ मुनिचन्द्रौ विजयदानसूरि-हीरविजयसूरीन्द्रौ भुवि पृथ्वीपीठे विजहतुः विहार चक्रतुः । किंभूतौ । निखिलाः समस्ताः क्षान्तिधराः शान्तिरसशालिनः साधवः तेषामधिपो स्वामिनी । पुनः किंभूतौ । सुरेदेवैः सेव्यौ उपासनीयौ । पुनः किंभूतौ । कलधौतं काञ्चनं तद्दीधिती शरीरकान्ती ययोस्ती । नु इति वितकें । जंगमौ संचरन्ती हिमहेमगिरी हिमाचलसुराचलाविव । किंभूतौ । क्षमाधराणां पर्वतानां नाथौ । 'हिमालयो नाम नगाधिराजः' इति कुमारसंभवनामकाव्ये । तथा 'आरोहतु क्षितिधराधिपतिं सुमेरुम्' इति सूक्तावल्याम् । तथा देवनिषेवनीयौ । 'कलधौतं रूप्यसुवर्णयोः' इत्यनेकार्थः । कलधौते इव रूप्यसुवर्णे इव कान्ती शोभा रुची शोभा वा ययोस्ती ॥
“अथ भावडसूनुसूरिराण्मुदिरै दुरिते नभस्तले ।
इव मानस इष्टमानसः कृतवान्सूरतिवन्दिरे स्थितिम् ॥ १३५ ॥ अथ हीरविजयसूरेनन्दिभवनानन्तर कदाचित् कस्मिन्नपि संवत्सरे मुदिरैः प्रावृषे. ण्यपयोदै#दुरिते पुष्टे कृते निभृते नभस्तले गगनमण्डले सति । वर्षाकाले इत्यर्थः । भावड इति नाम्नो व्यवहारिणः सूनुर्नन्दनः स एव सूरिराट् एतावता विजयदानसूरिभूमिमघवा सूरतिनाम्नि वन्दिरे स्थलजलमार्गागमनस्थाननगरे स्थितिं चतुर्मासिका. स्थानलक्षणां चक्रे कृतवान् । क इव । इष्टमानस इव । यथा राजहंसो वर्षासमये मा. नसनानि सरसि वसतिं कुरुते । 'नृपमानसमिष्टमानसः' इति नैषधे । इष्टमानसो हंस इति तद्वृत्तौ ॥ .... विलसत्यथ मेदपाटकाभिधदेशो वसुधाविशेषकः । .
निखिलेष्वपि मण्डलेषु यः प्रमुखोऽङ्गावयवेषु वक्रवत् ॥ १३६ ॥ अथ विजयसेनसूरेजन्मदीक्षावसरः अथापरवर्णनप्रारम्भे मेदपाट इत्यभिधा नाम यस्य तादृशो देशो विलसति शोभते । किंभूतः । वसुधायाः पृथिव्याः विशेषकः अर्थाक्षोणीलक्ष्म्यास्तिलकः यो जनपदः निखिलेषु मण्डलेषु देशेषु प्रमुखः प्रकृष्टः सर्वधातुखनीस्थानत्वेन प्रशस्यः । किंवत् । वक्रवत् । यथा समप्रेष्वगावयवेषु वक्र वदनं प्रमुखं चतुरिन्द्रियवसतित्वेन प्रवरम् । वकं पुनपुंसके ॥

Page #349

२८८
काव्यमाला।
सुरमन्दिरजित्वरश्रिया गमितं येन विमानमीयताम् ।
फणभृद्भुवनं भुवस्तलं भजति वीडभरोदयादिव ॥ १३७ ॥ येन मेदपाटमण्डलेन सुरमन्दिरस्य खर्लोकस्य जित्वर्या जयनशीलया श्रिया लक्ष्म्या विमाननीयतामपमानपदवीं गमितं प्रापितं सत्फणाभृद्भुवनं नागलोक उत्प्रेक्षते-व्रीडभरस्य लज्जातिरेकस्योदयादाविर्भावाद् भुवस्तलं भूमेरधोविभागं भजति शीलतीव । बीडशब्दोऽकारान्तोऽपि नाममालावृत्तौ तथा 'ब्रीडायां च भवेद्रीडः' इति शब्दप्रभेदे ॥
अलकायितपूःपरम्पराः परमं बिभ्रति यत्र विभ्रमम् ।
नभसोऽनवलम्वनच्युतेः शतशोऽशा इव भूतले दिवः ॥ १३८ ॥ यत्र देशे अलकायिता सर्वसमृद्धया धनदनगरीवदाचरिताः पू:परम्परा पुरीपतयः परममुत्कृष्टं विभ्रमं शोभां बिभ्रति धारयन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-नभसः आकाशादनवल. म्बनेन आधाररहितत्वेन च्युतिः पतनं यस्यास्तादृश्या दिवो देवलोकस्य भूतले भूमिमण्डले शतशः शतसंख्याका अंशा भागाः खण्डा इव ॥
त्रिजगद्विजयोद्यतस्य यद्वनराज्यो रतिज़ानि धन्विनः ।
सुमसंगतषट्पदा धनुर्विशिखोल्लासिखलरिका इव ॥ १३९ ॥ यद्वनराज्यो मेदपाटमण्डलसंबन्धिन्यो विविधविपिनश्रेणयः शोभन्ते इति संबन्धः । किंभूताः । सुमेषु पुष्पेषु संगता विकसत्यत्र प्रकरनिःसरदमन्दमकरन्दपानागमनेन मि. लिता अथवा मकरन्दपानलोलुपतया समेत्यान्तर्निलीयमानाः षट्पदा मधुकरा यासु ताः । उत्प्रेक्ष्यन्ते-त्रिजगद्विजयोद्यतस्य त्रिभुवनजनपरम्परापराभवनविनिर्मितोद्यतस्य र. तिर्जाया यस्य स रतिजानिः । 'जायाया निङ्' इतिनिप्रत्ययः । 'लोपो व्योवलि' इति यकारलोपे सिद्धं जानिरिति प्रक्रियाकौमुद्याम् । रतिपतिः स एव धन्वी धनुर्धरस्तस्य कुसुमायुधधानुष्कस्य धनूंषि कोदण्डा विशिखा बाणास्तैरुल्लसन्ति शोभन्ते इत्येवंशीला: खलूरिकाः धनुर्विद्याभ्यसनभूमय इव । यत्र धनुःपरिश्रमः क्रियते ॥
श्रितनागसगन्धसारभूरुहमाला व्यलसन्निहाचलाः । .
मलयस्य विलासमूर्तयः शमनाशाङ्कमपास्य हृष्यतः ॥ १४० ॥ इह मेदपाटमण्डले अचलाश्चित्रकूटप्रसुखाः पर्तता व्यलसन् विभान्ति स्म । किंभूताः । श्रिता नागा हस्तिनो यैः । तथा सह गन्धैः परिमलैस्तथा सारैर्मजभिर्वर्तन्ते तादृश्यो भूरुहाणां विविधवृक्षाणां मालाः श्रेणयो येषु । पश्चात् कर्मधारयः । उत्प्रेक्ष्यते-मल. यस्य दक्षिणाचलस्य विलासेनाक्रीडया अथवा विलासार्थ मूर्त्तय काया इव । किंभूता मूर्तयः । श्रिता नागा भुजगा याभिः । 'रुद्धाश्चन्दनपादपा विषधरैरम्भोरुहाः [कण्ट]. कैः' इति सूतोक्तेः । अथ अन्येषामपि द्रुमाणां कोटरेषु प्रायो भुजंगा भवेयुरिति सगन्धसाराः चन्दनद्रुमकलिता भूरुहाणां रसालसालपुंनागप्रियंगुलवङ्गादितरूणां मा

Page #350

६ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
२८९
लाः पतयो यासु । मलयस्य किं कुर्वतः । शमनस्य यमस्याशाया वाञ्छाया अङ्कमुत्सङ्गम् । तत्त्वतस्तु दक्षिणादिक्कोडम् । अपास्य त्यक्त्वा हृष्यतः प्रमोदं प्राप्नुवतः । प्रायो दुष्टाशयसमीपं त्यजन् जनः संतुष्यति ॥ इति मेदपादमण्डलः ॥
इह नीवृति नारदाभिधा नगरी नागपुरीक राजते ।
बलिराजविराजितान्तरा रममाणानणुभोगिभाजिनी ॥ १४१ ॥
इहास्मिन् नीत्रुति मण्डले नारदाभिधा 'नडुलाई' इति नाम्ना लोकप्रसिद्धा नारद इत्यभिधा नाम यस्यास्तादृशी नगरी नागपुरीव भोगवतीव राजते दीप्यते । किंभूता । बलिना बलवता राज्ञा विशेषेण राजितं शोभितं अन्तरं मध्यं यस्याः । पक्षे - बलि - नाम्ना नृपेण दानवाधिपतिना भूषितमन्तरं मध्यं बलिवेश्मत्वात् । पुनः किंभूता । रममाणाः स्वैरं क्रीडां कुर्वाणाः अनणवो महान्तो भोगिनो राज्यादिसुखवन्तो विलासिनस्तान् भजतीत्येवंशीला । पक्षे – खेलनमहाकायभुजगकलिता ॥
उपमातुमिवामरावतीं भुवने तन्निभभावदुर्विधे ।
कृतवानरविन्दनन्दनः पुरमेतां विबुधैरुपासिताम् ॥ १४२ ॥
अरविन्दनन्दनो ब्रह्मा । ‘पद्मनन्दनसुतारिरंसुना' इति नैषधे । यथा पद्मनन्दनस्तथैवारविन्दनन्दन इति । एतां 'नडुलाई' नगरीं कृतवान् निर्मितवान् । किंभूताम् । विबुधैविशिष्टपण्डितैर्देवैश्च उपासितां सेविताम् । उत्प्रेक्ष्यते - तन्निभभावैस्तस्या अमरावत्या निभास्तुल्या ये भाचा नगरीरूपाः पदार्थास्तैर्दुर्विधे दरिद्रे इन्द्रपुरी प्रतिमापरनगरीरहिते तादृशे भुवने विश्वे अमरावतीमिन्द्रनगरीमुपमातुमुपमायुक्तां कर्तुमिव । अमरावतीसंनिभामित्यर्थः ॥
: युवतीयुवराजिराजिते नगरे सालनिभान्मनोभवः ।
स्थितवान्नवसूरिसाध्वसादिव दुर्गे प्रविधाय सानुगः ॥ १४३॥
मनोभवो मदनो नगरे 'नडुलाई' पुर्याम् । उत्प्रेक्ष्यते – नवसूरे: हीरविजयाचार्यस्य साध्वसाद्भयात् स्थितवानिव । किं कृत्वा । दुर्गे कोहं प्रविधाय निष्पाद्य । कस्मात् । सालनिभात् नगरी प्राकारच्छलात् । किंभूते नगरे । युवतीयुवराजिराजिते तरुणीतरुणश्रेणीभूषिते । स्मरः किंभूतः । सानुगः सहानुगैः खसेवकैर्निजपरीवारैर्वर्तते यः ॥ यदनन्यहिरण्यशीतरुग्मणिक्कॢप्तालयलक्ष्मिकाङ्क्षया ।
चरणं मुरवैरिणोऽनिशं शुचिचन्द्रावुपचेरतुः किमु ॥ १४४ ॥ यस्याः नारदपुर्या अनन्यानामसाधारणानां हिरण्यैः सुवणैः तथा शीतरुग्मणिभिः चन्द्रकान्तरत्नैः कृप्तानां निर्मितानाम् । सुवर्णचन्द्रकान्तमयानामित्यर्थः । आलयानाम् । अनेक मन्दिराणामित्यर्थः । लक्ष्म्याः शोभायाः । लक्ष्मीशब्दः शब्दभेदे हवोऽप्यस्ति । तथा समासमध्ये ह्रस्वशब्दानयने न दोषः । यदुक्तं जिनप्रभसूरिकृत चतुर्विंशतिजिनस्तव -
३७

Page #351

२९०
काव्यमाला। ऋषभनने-'चरणलक्ष्मिकरग्रहणोत्सवे' इति । उत्प्रेक्ष्यते-शुचिचन्द्रौ सूर्याचन्द्रमसो । 'हारः शुचीनी गमनाजाध्वगा' इति हैम्यां रविनामानि । मुरवैरिणो विष्णोश्चरणं पदं अनिशं निरन्तरं किमु उपचेरतु: सेवेते स्म ।।
प्रविभाव्य भवेन भस्मितं स्मरमेतन्निखिलानुजीविनः ।
किमु यत्र समेत्य चक्रिरे वसतिं पौरपरम्परोपधेः ॥ १४५ ॥ एतस्य स्मरण निखिलाः समस्ता अप्यनुजीविनः सेवका: यत्र नारदपुर्या समेल्यागत्य । उत्प्रेक्ष्यते-पुरे भवाः पौराः नागरिकजनाः तेषां परम्पराः श्रेणयः तासामुपधेः कपटात् वसातें निवासं चक्रिरे कृतवन्तः । किमु किं कृत्वा । भवेन शंभुना स्वधैर्यलोपोद्भूतकोपानलेन भस्मितं ज्वालितावशेषीकृतं भस्म करोतीति भस्मयति भस्म्यते स्मेति भस्मितस्तम् । 'तत्करोति तदाचष्टे' इति मिः ज्यन्तत्वा(न्ता)त्तक् । स्मरं खखा. मिनं मनोभवं प्रविभाव्य दृग्गोचरीकृत्य ॥ __ कुतुकाबहुरूपिणं स्मरं हृदि निश्चित्य रतिर्युवभ्रमात् ।
खयमप्यकरोदिदंमिता निजमूर्तीरिव यद्वधूपधेः ॥ १४६ ॥ रतिः शृङ्गारयोनिसीमन्तिनी खयमात्मनापि । उत्प्रेक्ष्यते-यद्वधूपधेर्नारदनामनगगरीसुन्दरीदम्भात् । इदंमिताः स्मररूपप्रमाणा यावन्ति स्मररूपाणि तावन्निजमूती. रात्मीयकायान् किमु अकरोत् कृतवतीव । किं कृत्वा । युवभ्रमानारदनगरीतरुणजन. भ्रान्त्या कुतुकात् कौतूहलात् खकान्तं स्मरं बहुरूपिणं अनेकानि रूपाणि सन्त्यस्येत्येवं. विधं हृदि मनसि निश्चित्य निधाय निश्चयेनावधार्य यावन्ति रूमाणि खभळ स्मरेण कौतुकात्क्रीडाथै कृतानि, रत्यापि तेन समं रमणार्थ. तावन्त्यात्मीयानि रूपाणि निर्मितानीत्यर्थः । एतावता स्मररूपा युवानः, रतिरूपाश्च युवत्यः सन्तीत्यर्थः ॥ इति नारदपुरीवर्णनम् ॥
मुरवैरिपुरीव माधवोऽजनि तत्रोदयसिंहभूधनः ।
धरणी रमणं प्रणीय यं शुशुभे सूरमिवारविन्दिनी ॥ १४७ ॥ तत्र नारदपुर्या उदयसिंहनामा भूधनो भूमीपतिरजनि संजातः । क इव । माधव इव । यथा यथा मुरनानो दैत्यस्य वैरी नारायणस्तस्य पूर्नगरी तस्यां द्वारिकायां पुर्या श्रीपतिर्नाम भूपतिः संजायते स्म । तथा धरणी मेदपाटमण्डलमेदिनी ये उदयसिंहराणकं रमणं भर्तारं प्रणीय कृत्वा शुशुभे शोभते स्म । केव । अरविन्दिनीव । यथा कमलिनी सूरं सूर्य स्खपति प्रणीय शोभितवती ।।
युवतीव युवानमङ्गजान्कलधौतप्रमुखान्खनीव्रजान् ।
पृथिवी पृथिवीपुरंदरं यमवाप्य प्रमदादजीजनत् ॥ १४८ ॥ पृथिवी मेदपाटदेशावनी प्रमदादानन्दाद्यं पृथिवीपुरंदरं उदयसिंहराणकमवाप्य

Page #352

६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
२९१
भर्तृत्वेन अधिगत्य कलधौते कनकरूप्ये प्रमुखे आदी येषां तादृशान् सर्वधातुप्रधानान् खनीव्रजान् खानिनिकरानजीजनत् प्रकटीकृतवती । केव । युवतीव । यथा तरुणी स्त्री तरुणं युवानं तरुणं यौवनमदोन्मत्तं कान्तं प्राप्य अङ्गजान् नन्दनान् जनयति ॥
विपुलां विपुलाहवाहताहितशूरस्रवदखराशिना ।
हृदयेशवदूर्णुनाव यो नवकौसुम्भिकवाससा वशाम् ॥ १४९ ॥
य उदयसिंहमहीमहेन्द्रो विपुलाहवेषु महासंग्रामेषु आहताः सामस्त्येन सपरिवारेण व्यापादिता येsहिताः खशत्रुभूताः शूराः स्वभटास्तेषां स्रवताङ्गोपाङ्गेभ्यो निःसरता अखराशिना रुधिरप्रकरेण विपुलां वसुधामूर्णुनावाच्छादयामास । किंवत् । हृदयेशवत् प्राणवल्लभ इव । यथा भर्त्ता स्वकान्तां नवेन सद्यस्केन कौसुम्भिकेन कुसुम्भेन रक्तं वस्त्रं कौसुम्भिकं तेन कुसुम्भरञ्जितेन वाससा नोर्णाति आच्छादयति परिधापयति । 'ऊर्णुक्छ आच्छादने' ह्वादिको धातुः ॥
बहुना महिमाभिनन्द्यते किममुप्योदय सिंहभूपतेः ।
न चिरादजरामरीभवेद्युधि योऽभ्येत्य हि संमुखीभवेत् ॥ १५० ॥ अमुष्योदय सिंहभूपतेर्महिमा माहात्म्यं बहुनाधिक्येन किं अभि सामस्त्येन नन्द्यते समृद्धि प्राप्यते । अभिनन्द्यते प्रशस्यते वा । यस्मात् कारणाद्युधि संग्रामे यः कोऽपि वीरः सुभट: अमुष्य भूवलयैकवीरस्य राज्ञः अभ्येत्य शौर्यादागत्य संमुखीभवेत् संभु• खीभूयात् तेन सह संग्रामं कुर्यात् स विक्रान्तो न चिरादल्पकालादेव अजरामरीभवेदजरामरत्वं लभते । देवभूयं भजेदित्यर्थः । यतः —— :- 'जिते च लभ्यते लक्ष्मीर्मृते चापि सुराङ्गना । क्षणविध्वंसिनि काये का चिन्ता मरणे रणे ॥' इति वृत्तरत्नाकरवृत्तिवचनात् ॥ इत्युंदयसिंहराणकः ॥
अपि तत्र कमाख्यनैगमोऽजनि तद्भूपुरुहूतसंमतः ।
व्यवहारिषु यः पुरोगतां समवर्गेषु दधार धर्मवत् ॥ १५१ ॥
अपि पुनस्तत्र नडुलाई नगर्यो कमा इत्याख्या नाम यस्य तादृशो नैगमो वणिक् अजनि जातः। किंभूतः। तस्य पूर्वव्यावर्णितस्य भूपुरुहूतस्योदयसिंहभूमीन्द्रस्य संमतो मान्यः । 'इदमः प्रत्यक्षगते समीपतरवत्तिं चैतदो रूपम् । अदसस्तु विप्रकृष्टे तदिति परोक्षे विजानीयांत् ॥' ग्रन्थकरणावसरे तस्य राज्ञः परोक्षत्वात् एतत्कथनम् । अथवा इदं स्वाभावि - कवचनम्, कवीनां वर्णनौत्सुक्यात् सर्वमपि प्रत्यक्षमेव स्यान्नैषधे प्रयोग निदर्शनात् । इह नगर्यो यः कमाख्यः साधुर्व्यवहारिषु लक्ष्मीवत्सु पुरोगतां प्रकृष्टताम् । 'वर्य वरेण्यं प्रकरं पुरोगम्' इति हैम्याम् । मुख्यतामित्यर्थः । दधार विभात्तं स्म । किंवत् । धर्मवत् यथा समेषु सर्वेषु चतुर्षु वर्णेषु अर्थादिलक्षणेषु धर्मः प्रधानतां धत्ते । अर्थकाममोक्षाणां धर्माधीनत्वेन धर्म एव मुख्यः ॥
1

Page #353

२९२
काव्यमाला ।
किमपास्य जिनांहिसेवया शशिना येन कलङ्ककश्मलम् । स्थितमेत्य दिवः क्षितौ पुनर्नभसो नीलिमसङ्गशङ्कया ॥ ११२ ॥ येन यद्रूपेण कमामूर्तिना शशिना चन्द्रेण । उत्प्रेक्ष्यते - दिव आकाशादेत्य आगत्य क्षितौ पृथिव्याम् । अर्थात् नडुलाईनगर्याम् । स्थितं वासो विहितः । किं कृत्वा । जिनो वीतरागः स्वविमानप्रसादगतशाश्वतार्हत्प्रतिमा तस्यां हे: पदस्य सेवया विविधपूजास्तवाद्युपासनया । अथ च जिनो विष्णुस्तस्यांद्देरुपास्या । तत्त्वतस्तु 'आकाशं विष्णुपदम्' इत्यभिधानम् । कलङ्करूपं कश्मलं मलमपास्य निरस्य । तर्हि तत्रैव कथं न स्थितम्, स्थानाभावे हेतुमाहइ-कया । पुनर्व्याघुट्य नभसः आकाशस्य नीलिमा श्यामलत्वं तस्य सङ्गो मिलनं भवनं तस्य शङ्कया अनिष्टोत्प्रेक्षणेन । ' धृतगम्भीरखनीखनीलिमा' इति नैषधे गगनस्य श्यामत्वम् । श्यामनीलत्वयोरभेदः ॥
करवीरगृहत्वमुग्रतां प्रविहायात्मविरूपनेत्रताम् ।
पुरि यन्निभतोऽवतीर्णवानिव पीयूषमयूखशेखरः ॥ १५३॥ पुरनारदपु यस्य कमासाहस्य निभतः कपटातू । उत्प्रेक्षते - पीयूषमयूखशेखरचन्द्रमौलिरीश्वरोऽवतीर्णवानिव अवतारं गृहीतवानिव । किं कृत्वा । करवीरगृहत्वं इम. शानवेश्मताम् । 'श्मशानं करवीरं स्यात्' इति हैम्याम् । पुनरुग्रताम् । चण्डतां तथात्मनो निजस्य विरूपं विरुद्धं विकृताकारं वह्निमयत्वान्नेत्रं यस्य तत्ताम् । 'अहिर्बुनो विरूपाक्ष-विषान्तकौ च' इति म्याम् । तृतीयानललोचनतामित्यर्थः । प्रविहाय त्यक्त्वा ॥ इति कमावर्णनम् ॥
कोडाईत्यस्य कान्तासीज्जगतीयुवतीमणिः ।
यथा सुमनसां सार्वभौमस्य जयवाहिनी ॥ १५४ ॥
अस्य कमाव्यवहारिण: कोडाई इति नाम्ना कान्ता पत्नी आसीत् । किंभूता । जगत्या भूमेर्युवतीनां यावद्वनितानां मध्ये मणी रत्नम् । केव । जयवाहिनीव । यथा सुमनसां देवानां सार्वभौमस्य चक्रवर्त्तिनः शक्रस्य पौलोमी नाम पत्नी आस्ते । यथेतीवार्थे ॥ रम्भा दम्भादिवामुष्यास्त्रिदशी त्रिदशौकसः ।
विमोहिता कमारूपं निरूप्यास्यामुपागता ॥ ११९ ॥
कमाव्यवहारिणो रूपं शरीरसौन्दर्य निरूप्य विलोक्य विमोहिता रागातिशयं प्राप्ता सती अमुष्या कोडिमा देव्या दम्भात् कपटात् त्रिदशौकसः स्वर्लोकतः अस्यां मडुलाईउपागता समेत । उत्प्रेक्ष्यते - रम्भानान्नी त्रिदशी अप्सरा इव देवीव । अथवा 'प्रेक्ष्य क्ष्मायामुपागता' इति पाठः ॥
दृष्ट्वा पतितं त्यां प्रीत्येव त्यक्तकायया ।
दुःखात्सपत्न्यास्तत्पत्न्या व्याजाज्जन्माददेऽपरम् ॥ ११६ ॥

Page #354

६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
२९३
प्रीत्या प्रीतिनाम्न्या स्मरागनया तस्य कमासाधोः पन्या व्याजात् कोडिमदेवीदम्भात् । उत्प्रेक्ष्यते-अपरमन्यजन्मावतार आददे गृहीतम् । किंभूतया प्रीत्या । समान एक: पतिर्यस्याः सा सपत्नी। 'सपल्यादिषु नित्यं नुक् वाच्यः' इति सपत्नी। तस्या दुःखा. दसातात् त्यक्त उज्झितः कायः शरीरं यया । किं कृत्वा । पतिं स्मरं खकान्तं रत्या रतिविषये रतमत्यासतं दृष्ट्वा विलोक्य । 'श्रेणीद्वयेशयोः कन्ये उपायंस्त स..क्रमात् । वैजयन्ती जयन्ती च रतिप्रीती इव स्मरः ॥ इति रत्नशेखरसूरिकृतप्रतिक्रमसूत्रनों स्मरस्य रतिप्रीतिनान्यौ द्वे पत्यौ ॥
त्यक्त्वावतीर्णा पुरुषं पुराणं स्वमिमां रमाम् ।
विलक्ष्यः प्रेक्ष्य तदुःखान्ममजेवार्णवे जले ॥ १५७ ॥ . अर्थात् श्रीपतिः तदुःखात्तस्याः स्वपत्न्याः लक्ष्म्याः दु:खादसातादतीवाा। उत्प्रेक्ष्यतेआणवे समुद्रसंबन्धिन्यगाधे जले पानीये ममज मनवानिव । किंभूतः । विलक्ष्यः पन्याः परलोकगमनावलोकनाद्विमनायमानः । किं कृला । प्रेक्ष्य प्रविभाव्य । काम् । रमां ल. क्ष्मीम्। किंलक्षणाम् । अवतीर्णा गृहीतावताराम् । काम् । कोडिमदेवीम् । कोडाईरूपामित्यर्थः । 'ध्रुवमप्सरसोऽवतीर्य यां शतमध्यासत तत्सखीजन:' । ध्रुवमुत्प्रेक्ष्यते-'शतं श. तशः संख्याः अप्सरसः सुराङ्गनाः अवतीर्य यां नगरीमध्यासताश्रयन्ति स्म । परं कः । तत्सखीजनः तस्या दमयन्त्या वयसीरूपो लोकसमुदायः' इति नैषधतद्वृत्ती । किं कृत्वा । पुराणं जीर्ण वृद्ध पुरुषं भर्तारं स्वमात्मानं त्यक्त्वा निरस्य । वृद्धपुरुषनिर्वेदान्निजं विमुच्येत्यर्थः ॥
स्पर्धयेव दिवा दम्भादस्याः स्त्रैणशिरोमणेः।
धृतेतरा पुरा रम्भा चित्तभूभूमिभृत्सभा ॥ १५८ ॥ . पुरा नारदनामनगर्यास्याः कोडिमदेव्या दम्भाद्याजात्। उप्रेक्ष्यते-इतरा अन्या रम्भा अप्सरोविशेषा धृता कलितेव । कया । दिवा दैवलोकेन समं साधं सार्धया संघर्षण असूयया वा । अस्याः किंलक्षणायाः । स्त्रीणां समूहः स्त्रैणं तस्य शिरोमणेचूडामणिसंनिभायाः । किंभूता रम्भा । चित्तभूः कामः स एव भूमिभृत्पार्थिवस्तस्य सभा उपवेष्टुमा. स्थानशाला ॥ इति कोडिमदेवी ॥ ____ अमन्दानन्दसंदोहमेदुरौ तौ वधूवरौ ।
गमयांचक्रतुः कालं केलतीश्रीसुताविव ॥ १५९ ॥ तौ पूर्वव्यावर्णितखरूपी वधूवरौ कोडिमदेवीकमाह्नव्यवहारिणौ कालं सुखगृइवाससं. बन्धिनं गमयांचक्रतुरतिचक्रमतुः । काविव । केलतीश्रीसुताविव । यथा केलती रतिः । 'केलतीमदनयोरुपाश्रये' इति नैषधे । 'केलती रतिः' इति तद्वृत्तौ । श्रीसुतः कामः । विविधविलासैरनेहसं गमयतः स्म । किंभूतौ । अमन्दा अकुण्ठाः प्रत्यहं वर्धमाना ये आनन्दास्तेषां संदोहो नानात्वं तेन मेदुरौ पुष्टौ ॥

Page #355

२९४
काव्यमाला ।
कदाप्यदर्शि तत्पत्न्या स्वप्ने सुखशयानया ।
उत्सङ्गसंगतः सिंहः श्रेयोराशिरिवाङ्गवान् ॥ १६० ।। कदापि कस्मिन्नपि निशासमये सुखेनाधिव्याधिरहितत्वेन शयानया सुब्वचा किंचि. निद्रायमाणया तत्पत्न्या कमाकान्तया कोडिमदेव्या स्वप्ने निद्रावस्थायामुत्सङ्गे निजकोडे संगतः स्थायुकः सिंहः केसरी अदर्शि दृष्टः । उत्प्रेक्ष्यते-अगवान्मूर्तिमान् श्रेयोराशिः पुण्यपुञ्ज इव ॥
मृणालधवलान्स्कन्धे बिभ्रद्वन्धुरकेसरान् ।
शिखरे शिखरी शंभोः शारदीनानिवाम्बुदान् ॥ १६१ ॥ .. सिंहः किं कुर्वन् । स्कन्धे भुजशिरसि मृणालं कमलनालं तद्वद्धवलानुज्ज्वलान् , तथा बन्धुरान्मनोज्ञान् केसरान् स्कन्धोद्गतरोमाणि बिभ्रत् धारयन् । क इव । शिखरी यथा शंभोभूधरः कैलासः शिखरे खशृङ्गे शारदीनान् शरत्कालसंबन्धिनः निःशेषेण वर्षणेन विशदीभूतान् अम्बुदान् मेघान् बिभर्ति । 'अन्ये ते अलदायिनो जलधरास्तृष्णां विनिघ्नन्ति ते भ्रातश्चातक किं वृथात्र रटितैः खिन्नोऽसि विश्रम्यताम् । मेघः शारद एष काशधवल: पानीयरिक्तोदरो गर्जत्येव हि केवलं भृशमपां नो विन्दुमप्युज्झति ॥' इति चातकाष्टके सूक्ते शारदमेघे धवलिमा ॥
किमभ्यर्थयमानानामुच्छेत्तुं दौस्थ्यमर्थिनाम् ।
कुम्भिकुम्भभिदालग्ना मुक्ता बिभ्रन्नखान्तरे ।, १६२ ॥ पुनः किं कुर्वन् । नखानां कामाङ्कुशानानन्तरे मध्ये अर्थानखाग्रेषु कुम्भिनां भद्रजातिभवानां हस्तिनां कुम्भानां शिरःपिण्डानाम्। 'कुम्भौ तु शिरसः पिण्डौ' इति हैम्याम् । मस्तकानां भिदा विदारणं द्विधाकरणं तदवसरे विलग्नानां नखाग्राणामतितीक्ष्णत्वे भिदा समये लगित्वा स्थिता मुक्ता मौक्तिकानि बिभ्रद्दधत् । उत्प्रेक्ष्यते-अभ्यर्थयमानानां याचनां कुर्वाणानामर्थिनां याचकानां दौस्थ्यं दारिद्यमुच्छेत्तुं मूलानिहन्तुं किं धनान्यी. कर्तुमिव ॥
जृम्भणादाननं काशप्रतीकाशो विकाशयन् ।
मत्तस्तम्बेरमीकान्तकवलीकृतये किमु ॥ १६३ ॥ पुनः किं कुर्वन् ।जम्भणात् जम्माकरणात् आननं निजमुखं विकाशयन्विकस्वरं कु. ईन् । प्रसारयन्नित्यर्थः । किंभूतः । काशाः प्रतीता ईपिकास्तेषां प्रतीकाशः श्वैत्येन तत्सं. निभः । 'विकसत्कासचामरः' इति रघुवंशे । उत्प्रेक्ष्यते-मत्ता मदोत्कटा ये स्तम्बे. रमीकान्ताः करिणः तेषां कवलीकृतये गण्डोलीकरणार्थ किमु । भक्षणार्थमिवेत्यर्थः । आदितश्चतुर्मिः कुलकम् ॥ इति सिंहखप्नः ॥

Page #356

६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२९५ जहे महेलया निद्रा विनिद्रन्नेत्रपत्रया ।
संगतिौर्जनीयेव सज्जनानां समज्यया ॥ १६४ ॥ विनिद्रती विकाशं प्राप्नुवती नेत्रपत्रे नयनकमलदले यस्यास्तया कमाकान्तया कोडिमदेव्या निद्रा प्रमीला सुप्त्यवस्था जहे त्यक्ता । 'महिला स्यान्महेलया' इति शब्दप्रभेदे । तथा । 'यश्च परमहेलारतोऽप्यपारदारिकः' इति चम्पूकथायाम् । कयेव । समज्ययेव । यथा सजनानां साधूनां समज्यया सभया । 'ब्राह्मीव दौर्जनी संसद्वन्दनी. या समेखला' इति चम्पूकथायाम् । श्रेण्यर्थवाची सभाशब्दः । दुर्जनानामियं दौर्जनीया दुर्जनसंवन्धिनी सभा श्रेणी । 'उडुपरिषदः किं नार्हन्ती निश: किमनौचिती' इति नैषधे परिषच्छब्दः पतयर्थवाची । संगतिर्मिलनम् गोष्टी वा हीयते ॥
कंसारेरिव रुक्मिण्या स खप्नः खपतेः पुरः ।
. तया मुदितयाभाषि भाषितेशोपमेयया ॥ १६५ ॥ तया कोडिमदेव्या स सिंहदर्शनलक्षण: स्वप्नः खपतेः कमाख्यव्यवहारिण: निजभर्तुः पुरोऽग्रे अभाषि कथितः । कयेव । रुक्मिण्येव । यथा रुक्मिनृपभगिन्या खपतेः कंसारेः कृष्णस्याग्रे नक्तदृष्टः स्वप्नोऽभाषि प्रोक्तः । तया रुक्मिण्या च किंलक्षणया । मुदितया हृष्टचितया । पुनः किंभूतया । भाषितेशोपमेयया भाषितेशया खवचनचातुर्या कृत्वा सरखत्या सार्धमुपमीयते उपमातुं योग्येत्यर्थः ।।
स विचार्य विचारज्ञोऽङ्गनामिदमजीगदत् ।
सूनुः सिंह इवाधृष्यो भविता तव भामिनि ॥ १६६ ॥ • स कमानाम व्यवहारी अङ्गनां निजकामिनी कोडिमदेवीं इदमत्रैवानुष्टुमि वक्ष्यमाणमजीगदत्कथयति स्म । किं कृत्वा । विचार्य खखाभाविकमतिपूर्वकबुद्धिविज्ञानेन विमृश्य । सिंहदर्शनलक्षणापूर्वखप्नविचार विधायेत्यर्थः । स व्यवहारी किं विचारज्ञः । आयतौ खपरहितावहोदर्कविमर्शने कुशलः । इदं किम् । हे भामिनि वर्णिनि सिंह इव पञ्चाननवत् परैरधृष्योऽनाकलनीयः । 'अधृष्यश्चाभिगम्यश्च' इति रघुवंशे । तव भवत्याः सूनुर्नन्दनो भविता भविष्यति ॥
गन्धसिन्धुरराजस्य वशवालसगामिनी ।
अन्तर्वली ततः पत्नी महेभ्यस्य बभूवुषी ॥ १६७ ॥ ततः सिंहस्वप्नदर्शनपुत्रप्राप्तिरूपतदर्थश्रवणानन्तरं महेभ्यस्य कमानामव्यवहारिणः पत्नी जाया कोडिमदेवी अन्तर्वनी गुर्विणी गर्भवती बभूवुषी संजायते स्म । किंभूता । अलसं मन्थरमचपलं गच्छतीत्येवंशीला गामिनी। केव । वशेव । यथा गन्धेनोत्कटमदवारिसौरभेणोपलक्षितः । सिन्धुरराजो गजेन्द्रस्तस्य वशा प्रिया हस्तिनी मन्थर जति तत्रापि गर्भमन्तर्वहन्ती सा । 'वशा नार्या वन्ध्यगव्यां

Page #357

२९६
काव्यमाला।
हस्तिन्यां दुहितर्यपि । वेश्यायामपि' इत्यनेकार्थः । यद्यपि वशाशब्दो हस्तिन्यां प्रवतते तथापि बाहुल्यानार्यामेव प्रयुज्यमानत्वाद्गन्धसिन्धुरराजस्य वशा हस्तिनीत्यभिधानम् । गन्धेभपत्नीत्वात्प्राधान्यं च ॥
समयेऽथ तया रत्या ब्रह्मसूरिव नन्दनः । ___ सुषुवे सुषुमास्तोमः प्रोद्भवन्मूर्तिमानिव ॥ १६८ ॥.. . अथ गर्भभवनानन्तरं समये सार्धसप्तवासराधिकनवमासपरिपूर्तिप्रस्ताव तया' कोडिमदेव्या नन्दनः पुत्रः सुषुवे प्रसूतः । कयेव । रत्येव । यथा कन्दर्पपत्न्या ब्रह्मसूरनिरुद्धनामा तनयः प्रसूतः । 'कन्दर्पसुतोऽनिरुद्ध ऋष्याक ऊषेशो ब्रह्मसूश्च सः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्तिमान् शरीरसंयुतः प्रोद्भवन् प्रकटीभवन् सुषुमास्तोमः सातिशायिशोभासमुदय इव ॥
तनूजन्माननज्योत्स्नानाथे लवणिमामृतम् ।
चकोरेणेव पिबता ननृते पितृचक्षुषा ॥ १६९ ॥ पितृचक्षुषा कमामहेभ्यलोचनेन ननृते नर्तितम् । किं कुर्वता । पितृचक्षुषा तनूजन्मनः खनन्दनस्य आननमेव वदनमेव ज्योत्स्नानाथश्चन्द्रमास्तस्मिन् लवणिमा लावण्यं सौन्दर्यमेवामृतं सुधां पिबता। सादरमवलोकयतेत्यर्थः । केनेव । चकोरेण यथा ज्योत्स्नाप्रियेण कुमुदबान्धवबिम्बे ज्योलामृतं पिबता सता नृत्यते ॥
क्षीरकण्ठः कृतोत्कण्ठः संजाते जातकर्मणि ।
उत्तेजित इवादर्शः शिश्रिये परमां श्रियम् ॥ १७० ॥ क्षीरकण्ठः शिशुः कमादारकः जातकर्मणि जातस्य संप्राप्तजन्मनः सूनोः स्थितिपदिकाचन्द्रसूर्यदर्शनषष्ठीजागरणाशुचितादिनिवर्तनादिके कर्मणि कर्तव्ये संजाते सति परमां प्रकृष्यं श्रियं शोभा शिश्रिये श्रयति स्म बभाज । किंभूतः क्षीरकण्ठः । कृता निर्मिता खसौन्दर्यादिगुणैः खजनादीनां दर्शनाद्युत्कण्ठा औत्सुक्यं येन । क इव श्रियं श्रितवान् । उत्तेजितः शाणोल्लिखितो निर्मलीकृत आदर्श इव । यथा उत्तेजितो दर्पणः शोभा भजते ॥
अयं जयं यतः कर्ता सिंहवद्वेषिदन्तिनाम् ।
जयसिंह इतीवास्य बीजी नाम विनिर्ममे ॥ १७१ ॥ बीजी तत्पिता कमावः । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोस्तस्य कुमारस्य जयसिंह इति नामविनिर्ममे कृतवानिव । इति किम् । यतः कारणादयं कुमारः सिंहवत्केसरीव द्वेषिणः खशात्रवान् ] जिनशासनप्रतिकूलताभाजो वा कुवादिनस्त एव दन्तिनो गजास्तेषां जयं पराभवं कर्ता विधास्यति । वप्ता तु जनकत्तातो बीजी जनयिता पिता' इति हेम्याम् ॥

Page #358

६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२९७ धात्रीभिः प्रेमपात्रीभिः पाल्यमानः स बाल्यतः ।
रामो यादवरामाभिरिवासौ ववृधे क्रमात् ॥ १७२ ॥ अथ नामादिनिर्माणानन्तरं स जयसिंहकुमारः क्रमादनुक्रमेण ववृधे वर्धते स्म । किंभूतः । बाल्यतो जन्मदिनं प्रभृतीकृत्य प्रेमपात्रीभिः कुमारोपर्यतिशयितस्नेहभाजनभूताभिर्धात्रीभिरुपमातृभिः पाल्यमानः रक्ष्यमाण: सम्यग्यत्नेन गोप्यमानः । क इव । राम इव । यथा बलभद्रो यादवानां यदुवंशोत्पन्नानां रामाभिर्वनिताभिः पाल्यमानो वर्धते स्म ।
पुपोषावयवैर्वृद्धिं स क्रमेण स्तनंधयः । __ आलवालाम्बुपायीव शाखाभिश्चन्दनाङ्करः ॥ १७३ ॥ स जयसिंहः क्रमेण परिपाट्या अवयवैरङ्गोपाङ्गैर्वृद्धिमुपचयं पुपोष पुष्णाति स्म । किंभूतः । स्तन्धयः उपमातृणां पयोधरपयःमा(पा)नविधायी । क इव । चन्दनाङ्कुर इव । यथा आलवालस्य स्थानकस्याम्बु पानीयं पिबतीत्येवंशीलः श्रीखण्डपादपप्ररोहः शाखाप्रशाखाभिरुपचयं लभते ॥ .. स प्राक्चक्रमणैः पित्रोरारोप्य प्रीतिवीरुधम् ।
आलपन्सफलीचक्रे वर्षन्निव घनाघनः ॥ १७४ ॥ स जयसिंहः आलपन् त्रुवन्. सन् पित्रोर्जननीजनकयोः प्रीतिवीरुधं स्नेहलतां सफ. लीचक्रे कलकलितां कृतवान् । किं कृत्वा । प्राक् पूर्व चकमणैर्हिण्डनैः कृत्वा आरोग्य स्थानके निवेश्य । रोपयित्वेत्यर्थ: । सफलीचक्रे क इव । घनाघन इव । यथा वर्षन् वारिवृष्टिं सृजन् वारिवाहः प्राग्वल्ली वृक्षादिष्वारोप्य स्थापयित्वा सफलीकुरुते ॥
वर्धमानः क्रमेणासावजनिष्टाष्टहायनः ।।
प्रत्यहं प्रणयन्केलीः सिन्धुराधिपपोतवत् ॥ १७५ ॥ . असौ जयसिंहः क्रमेण वर्षपरिपाट्या वर्धमानः सन्नष्टा(टौ)संख्याकानि हायनानि वत्सराणि यस्य तादृशोऽजनिष्ट संजातवान् । किं कुर्वन् । प्रत्यहं बाल्यत्वानिरर्गल: प्रतिवासरं केलीर्बालवयोयोग्याः क्रीडाः प्रणयन् कुर्वन् । किंवत् । सिन्धुराधिपपोतवत् । यथा गजेन्द्रस्य दशवार्षिकः शिशुर्गजो बालक्रीडां कुर्वन् वर्धते । 'स्यात्पोतो दशवार्षिकः' इति हैम्याम् ॥
सोऽनवद्यास्ततो विद्याः स्माधीते गुरुसंनिधौ ।
हार्द तासां च जग्राहाभिज्ञवन्मुग्धचेतसाम् ॥ १७६ ॥ ततोऽष्टवर्षभवनानन्तरं स जयसिंहो गुरुसंनिधौ कलाचार्यस्य समीपे अनवद्या निपापाः प्रशस्ता वा विद्या अधीते स्म पठति स्म । च पुनस्तासां विद्यानां हार्दै रहस्य
३८

Page #359

२९८.
काव्यमाला।
विशेषादिकं जग्राह । यतः'-वेश्यानामिव विद्यानां मुखं कैः कैन चुम्बितम् । हृदयप्राहिणस्तासां द्वित्राः सन्ति न वा क्षिती ॥' इति सूक्तवचनात् । स विद्याहृदयग्राही जज्ञे । किंवत् । अभिज्ञवत् । यथा छेकः पुमान् मुग्धं कार्याकार्यविचारानभिज्ञं हिताहित. ज्ञानरहितं वा परवञ्चनकपटाभिप्रायवेदनामूढं वा चेतो मनो ये तेपां पुंसां हार्दै ग. हाति रहस्यं पृष्ठा दत्ते । यतः- रचावइ रचइ नही परमन लिन्ति न दिन्ति । धुत्तछयल्ला एह गुण मन हरि मान करन्ति ॥ इति वचनात् ॥ . . . . .
सिद्ध्यध्वानं प्रतिष्ठासुर्विधित्सुर्धर्ममार्हतम् ।
सखायमिव तद्वप्ता संयमं समुपाददे ॥ १७७ ॥ ततोऽनन्तरमित्यध्याहारः । तस्य जयसिंहस्य वप्ता पिता संयमं चारित्रं समुपाददे सम्यक्प्रकारेण गृह्णाति स्म । कमिव । सखायमिव । यथा कश्चित्सखायं मित्रं वा गु: हाति । सख्युङ्ग्रह्ण कारणमाह-किं चिकीर्षुः । सिद्ध्यवानं मोक्षमार्ग प्रतिष्टासुः प्र. स्थातुमिच्छुः । पुनः किं कर्तुमिच्छुः । आर्हतं जैन धर्म चारित्रलक्षणं दिधिन्मुः विधातुमिच्छुः कर्तुकामः । यो हि मागे प्रतिटते तस्य सहायोऽवश्वं विलोक्यते । कार्यकरणेऽपि च सख्युरपेक्षा स्यादिति ॥
ततो नमसितुं तातं कुमारः स कदाचन ।
प्रतिष्ठते स्म सानन्दं वृषभाङ्कमिवार्षभिः ॥ १७८ ॥ ततः पितुः परिव्रज्याग्रहणानन्तरं स जयसिंहकुमारः कदाचन कस्मिन्नपि समये तातं खपितरं कमर्षि नम सितुं नमस्कर्तुम् । 'नमसि तुमना यत्नांम स्वामनाम न पूपणम' इति नैषधे । सानन्दं सप्रमोदं प्रतिष्ठते स्म । प्रचचाल । क.इव । आर्षभिरिव । यथा भरतो वृषभाङ्क खतातमृषभदेवं प्रणन्तुं प्रचलति म्म ॥
प्रीतिवापीपयःपूराप्लवनैः पुलकाङ्किता।
प्रसूस्तमनुयाति स्म गौरिवाङ्गजमात्मनः ॥ १७९ ॥ प्रसूर्जयसिंहजननी कोडाई तं स्वनन्दनमनुयाति स्म अनुजगाम । किंभूता । प्रीतिः खपुत्रोपरि यः स्नेहः सैव वापी दीर्घिका तस्याः पयःपूरे आपवनैः नान: कृत्वा पुलकाङ्किता रोमाञ्चकञ्चककलिता जाता । केव । गौरिव । आत्मनोऽङ्गजं वत्सरूपमनुगच्छति।।
श्रीमन्मुनिनिशारत्नं जयसिंहकुमारराट् ।
प्रणतेर्गोचरीचक्रे श्रीवीरमतिमुक्तवत् ॥ १८० ॥ जयसिंहनामा कुमारराट् पृथुकपार्थिवः श्रीमन्तं गपाल मीरमगं मुनीनां मध्ये निशारत्नं चन्द्रमसं विजयदानसूरिं प्रणतेनमस्कारख गोचरीचक्रे विषयी कृतः। प्रणत इत्यर्थः। किंवत् । अतिमुक्तवत् । यथा अतिमुक्तककुमारः श्रीवीरं श्रीमन्महावीर देवं प्रणतवान् ॥

Page #360

६ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
२९९ अथ पृथुकपुरोगः संमदेन व्रतीन्दो
रिव गजसुकुमालः खामिनोऽरिष्टनेमेः । अधिकमधरयन्ती साधिमानं सुधानां
श्रवणविषयभावं देशनामानिनाय ॥ १८१ ॥ अथ सूरतिवन्दिरे सूरिपार्थागमनानन्तरं पृथुकपुरोग: कुमारश्रेष्ठः । 'वर्य वरेण्यं प्रवरं पुरोगम्' इति हैम्याम् । संमदेन हर्षेण व्रतीन्दोः सूरेदेशनां धर्मोपदेशं श्रवणविषयभावं श्रुतिगोचरतामानिनाय प्रापयति स्म । शृणोति स्मेत्यर्थः । देशनां किं कुर्वतीम् । सुधानाममृतरसानां साधिमानं चारुताम् । आस्वादमित्यर्थः । अधरयन्ती हानी कुर्वतीम् । किमधिकं बहु यथा स्यात्तथा। मिष्टत्वेन सुधामपि धिकुर्वतीमित्यर्थः । क इव । गजसुकुमाल इव । यथा कृष्णलघुभ्राता देवक्या अष्टमः पुत्रो गजसुकुनाल: अरिटनेमेः श्रीनेमिनाथस्य खामिनो जगन्नाथस्य तीर्थकृतो देशनां शुश्राव ॥
असारादेहिना देहात्सारोऽर्हद्धर्म एव हि ।
उद्धार्योऽनर्थकार्यर्थाद्दानशौण्डेन दानवत् ॥ १८२ ॥ देहिना भविकप्राणिना असारादाधिव्याधिजरादिभिः साररहितीकृताइहादात्मशरीरा. दहतो जिनस्य जिनप्रणीत एव सारो निखिलार्थसाधको धर्म एवोद्धार्य उद्धरणीयः । किंवत् । दानवृत् । यथा अनर्थ पितृभ्रातृपुत्रमित्रादिद्रोहं कारयतीत्येवंशीलादर्थाद्धनादानशौण्डेन वदान्येन दानमुद्रियते । यदुक्तम्-'दानं वित्तादृतं वाचः कीर्तिधर्मों तथायुषः । परोपकरणं कायादसारात्सारमुद्धरेत् ॥' इति ॥
प्रबुबुधे प्रभुदेशनयानया शिशुसहस्रदृशा समसम्बया । • विशदचन्द्रिकयेव कुमुद्वतीलतिकया कुमुदेन तमीमणेः ॥ १८३ ॥ शिशुसहस्रदृशा कुमारपुरंदरेण प्रबुबुधे प्रतिबोधः प्राप्यते स्म संसाराधरज्यत । . कथम् । समं सार्धम् । कया । अम्बया तजनन्या कोडिमदेव्या । कयां । प्रभोर्विनयदानसूरेरनया पूर्वोक्तया देशनया धर्मकथया । केनेव । कुमुदेनेव । यथा तमीमणेश्चन्दस्य विशदचन्द्रिकया शरत्समय निर्धूतोद्धरजलधररोधनिर्मलीभवञ्चन्द्रगोलिकया कृत्वा कुमुद्वतीलतिकया कुमुदिनीवल्या समं करवेण प्रबुध्यते ॥
प्रभोरुपान्ते सममम्बया महामहैर्महेभ्यीभवदर्थिमण्डलैः । सुनन्दया सीहगिरेः स वज्रस्वामीव जग्राह शिशुस्तपस्याम् ॥ १८४ ॥ स शिशुर्जयसिंहकुमारः अम्बया कोडाईमात्रा समं प्रभोर्विजयदानसूरेरुपान्ते समीपे महामहे विकजनविनिर्मितानेकाधिकोत्सवैस्तपत्यां दीक्षां जग्राह आदत्ते स्म । महामहैः किंलक्षणैः । महेभ्यीभवदर्थिमण्डलमहेभ्यीभवन्तः कामिताधिकधनप्रदान

Page #361

काव्यमाला।
र्धनाया जायमाना अर्थिनां याचकानां मण्डलाः समूहा येषु । क इव । वज्रखामीव । यथा धनगिरिसुतः वज्रस्वामिनो जननी सुनन्दानाम्नी तया सजनयित्र्या साधं सींह गिरिनामाचार्यस्य पार्थे महामहोत्सवैः प्रव्रज्यां गृह्णाति स्म ।
जयविमल इदं तन्नामधेयं विधिज्ञो __व्यधित विजयदानः सूरिसारङ्गराजः । पुनरभिनवसूरेस्तं प्रदत्ते स्म सूनो
विनयिन इव वप्ता खं क्रमेणागतं खम् ॥ १८५ ॥ विजयदाननामा सूरिष्वाचार्येषु सारङ्गराजो मृगेन्द्रः सिंहः जयविमल इदमेतत्तस्य जयसिंहमुने मधेयमभिधानं व्यधित विदधाति स्म । किंभूतः । विधि शास्त्रोक्तं लौ.. किकं च आचारं जानाति वेत्तीति विधिज्ञः । पुनरंन्यमर्थमभिधत्ते-पुनस्तं जयविमलमुनिमभिनवसूरेनवीनस्थापिताचार्यस्य हीरविजयसूरेः प्रदत्ते स्म दत्तवान् । क इव ।। वप्तेव । यथा पिता तातः कुलकमेण खान्ववायपरिपाट्या समेत स्वमात्मीयं खं द्रविणं विनयिनो विनयवतः खनन्दनवैनयिककर्तव्यापहृतचेताः पिता सूनोर्निजनन्दनस्य प्रददाति ॥ इति विजयसेनसूरेर्जन्मदीक्षादिवर्णनम् ॥
विजयदानविभुर्वटपल्लिकाभिधपुरेऽथ विभूषितवान्दिवम् ।
भुवि भरेण विसार्य पुनर्दिवि प्रथयितुं महिमानमिवात्मनः॥१८॥ अथानन्तरं विजयदाननामा विभुर्गच्छाधिपतिः सूरिः वटपल्लिका ('वडली' इति लोकप्रसिद्धा) इत्यभिधा नाम यस्य तादृशे पुरे दिवं खकिं विभूषितवान् अलंकरोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मनः खस्य महिमानं माहात्म्यं दिवि देवलोके पुनर्भूमण्डलापेक्षया द्वितीयस्थाने प्रथयितुं विस्तारयितुमिव । किं कृत्वा । भुवि पृथिव्यां भरेणातिशयेनान्महिमानं विसार्य विस्तारयित्वा ।।
सूरीन्द्रहीरविजयः प्रतिपद्य पट्ट
लक्ष्मी गुरोरनु विशिष्य पुपोष भूषाम् । वस्तुर्निजस्य युवराज इवाधिपत्यं ।
क्रान्तारिचक्रमखिलाम्बुधिमेखलायाः ॥ १८७ ॥ सूरीन्द्रः सूरीणां सर्वेषां मध्ये परमैश्वर्या दिन्द्रः एवंविधः श्रीहीरविजयः एतावता श्रीहीरविजयसूरिपुरंदरः गुरोविजयदानसूरेरनु पश्चात् पट्टलक्ष्मी पट्टश्रियं प्रतिपद्याङ्गीकृत्य विशिष्य विशेषप्रकारेण कृत्वा भूषां शोभा पुपोष पुष्णाति स्म । क इव । युवराज इव । यथा युवराजपदवीं प्रतिपन्नो राजकुमारो निजस्य वप्नुः आत्मीयस्य जनकत्यानन्तरं क्रान्तारिचक्र पराभूताभिमानिभूमिपतिमण्डलं वशीकृतसमस्तप्रतिपन्थिपार्थिवसाथै वा अखिलाम्बुधिमेखलाया निःशेषकाश्यपीपीठस्याधिपत्यमैश्वर्य प्राप्याधिकं शोभते ।।

Page #362

६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
मण्डयत्यमरमन्दिरं गुरौ दीप्यते स्म मुनिवासवोऽधिकम् ।
यामिनीप्रियतमे पराम्बुधर्मध्यभागमिव पद्मिनीपतिः ॥ १८८ ॥ गुरौ विजयदानसूरीश्वरे अमरमन्दिरं सुरसदनं देवलोकं मण्डयत्यलंकुर्वति सति । 'मण्डति भूषत्वलंकरोत्यपि च मण्डयति भूषयत्यपि' इति क्रियाकलापे । मुनिवासवो हीरविजयसूरिपुरहूतः अधिकमतिशयेन दीप्यते स्म स्फूर्तिं बिभर्ति स्म । क इव । पद्मिनीपतिरिव । यथा यामिनीप्रियतमे निशानाथे चन्द्रे पराम्बुधेः पश्चिमसमुद्रस्य मध्यभागमन्तरालं भजति सति पद्मिनीपतिरधिकमतिशायितया दीप्यते एतावता दिवसोदयमवाप्य भाखानधिकतेजखी स्यात् ।। इति विजयदाने सूरीन्द्रे परलोकं प्राप्ते श्रीहीरविजयसूरेः पट्टधरत्ववर्णनम् ।।
यद्हशृङ्गाङ्गणनद्धमारुतप्रेझुत्पताकापटपल्लवच्छलात् । गोष्ठीमनुष्ठातुमिवामरावतीं श्रिया सखीमायतीव पाणिना ॥ १८९॥ यत्पुरं डीसानगरम् । उत्प्रेक्ष्यते- गोष्टीमनुष्टातुं परस्परं प्रीतिवार्ता विधातुं श्रिया समृद्धया शोभया सखीं वयसीममरावतीं पुरंदरपुरी प्राणिना हस्तेन आह्वयत्याकारयतीव भूचराणां तूर्वलोकगमनं न भवेत् , खेचराणां त्वध उर्ध्वगमनशक्तिरस्त्येव, तस्मादमरावत्याकारणं युक्तमेव । कस्मात् । गेहशृङ्गाङ्गणे डीसानगरगृहशिखराजिरे नद्धः अंडटकमध्यनिवेशितदण्डपान्तनिबद्धः, तथा मारुतेन वातेन प्रेङ्खनितस्ततश्चञ्चली. भवन्पताकापटपल्लवो ध्वजवसनाञ्चलस्तस्य छलं कपटं तस्मात् । अत्र यावद्धजवाचित्वादेकवचनमेव विवक्षितम् ॥
यदीयराजद्विभवाभिभूतया पौलस्त्यपुर्या किमभाजि लज्जया ।
यदुष्ण्यतेऽद्यापि तया न भङ्गोऽभिज्ञानमीशानशिलोच्चयाश्रयः ॥१९०॥ : यदीयो डीसानगरसंबन्धी राजन् जगति शोभां प्राप्नुवन् यो विभवः समृद्धयतिशयस्तेनाभिभूतया जितया पौलस्त्यपुर्या धनदनगर्या । उत्प्रेक्ष्यते-लजया त्रपया कृत्वा किमभाजि नंष्ट्रा गतम् । यस्मात्कारणादद्यापि अद्यतनदिनं यावत्तया अलकापुर्या भङ्गाभिज्ञानं पलायनचिह्नमीशानशिलोचयाश्रयः कैलासशैलशिखरस्थिति!ज्झ्यते न त्यज्यते ॥
यदीयलक्ष्म्या विजितेव लङ्का प्रणश्य मध्येऽम्बुनिधेविवेश । कदाचन प्रावृषि सूरिराजो डीसाह्वयं तत्पुरमाससाद ॥ १९१॥ यदीयया डीसानगरसंबन्धिन्या लक्ष्म्या श्रिया विजिता पराभूता सती लङ्का दशमस्तकपुरी । उत्प्रेक्ष्यते-पराभूता त्रपातिरेका दुःखाद्वा प्रणश्य प्रपलाय्य अम्बुनिधेमध्ये समुद्रान्तराले विवेश प्रविष्टेव । कदाचन कस्यांचित्प्रावृषि वर्षाकाले सूरिराजो हीरविजयसूरिर्वसुधाविवस्वान् । तत्पूर्वव्यावर्णितं 'डीसा' इत्याह्वयं नाम यस्य तादृक्पुरमाससाद भजति । इत्यन्ते त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इति डीसानगरं च । .

Page #363

३०२
काव्यमाला। कुलाद्रिवाधिप्रतिनादभेदुरीभविष्णुनिःस्वानितत्र्यनिःखनम् । जिनेश्वरस्येव जना वितेनिरे पुरप्रवेशेऽतिमहं मुनीशितः ॥ १९२ ॥
जना डीसानगरसंघलोकाः जिनेश्वरस्येव तीर्थकर्तुरिव मुनीशितुहरिविजयसूरेः पुरप्रवेशे डीसानगरमध्यसमागमनावसरे अतिशयेन महमुत्सवं वितेनिरे कुर्वन्ति स्म । किंभूतं महम् । कुलाद्रिषु मन्दरहिमाचलकैलासादिकाष्टकुलपर्वतकंदरेषु, तथा वार्धा समुद्रमध्ये प्रतिनादैः प्रतिशब्दैमेंदुरीभविष्णु: पुष्टीभवनशीलः तादृशो निःखानितानां वादितानां तूर्याणां वादित्राणां निःखनो यत्र । अथ वा निःस्वाना राजवाद्यानि । संजातानि एषु लोके 'नीसाण' इति प्रसिद्धास्तादृशां वाद्यानां निर्घोषो महाशब्दो यत्र ॥
सूरिवासवसमागमस्फुरत्प्रीतिपल्लवितचित्तवृत्तिभिः ।
नागरैरमितपृत्कु(रिक्थ)वर्षिभिः स्पर्धयेव धनदो निधीश्वरः ॥१९३॥ अमितं मानातीतं प(रि)क्थं द्रविणं वर्षन्ति याचकानां यधाकामं ददते इत्येवंशीलैर्ना । गरैडींसानगरजनैः सार्धम् । उत्प्रेक्ष्यते-स्पर्धया संह(घ)षणेव निधीश्वरो वेश्रवणो धनं ददातीति धनदोऽभूदिव बभूवानिव । किंभूतैर्नागरैः । सूरिवासवस्य हीरविजयसूरीन्द्रस्य समागमेन समवसरणेन कृत्वा स्फुरन्ती प्रकटीभवन्ती या प्रीतिः प्रमोदातिशयस्तया पल्लविता मेदुरीभूता चित्तवृत्तिर्मनोव्यापारो येषाम् ॥
नृत्यच्चन्द्रकिचक्रमुन्मदनदहप्पीहबालाकुलं - श्रीसूनोरिव यौवराज्यसमयं व्यालोक्य वर्षागमम् । क्रीडछान्तरसामानससरोजन्माकरे हंसव
च्छ्रीसूरीश्वरहीरहीरविजयस्तस्मिन्सुखं तस्थिवान् ॥ १९४ ॥ श्रिया खखगणलक्ष्म्या युक्ता ये सूरीणां खल्पश्रुताध्ययनेन सामान्याचार्याणां मध्ये ईश्वरा व्यवहारिणः साङ्गप्रवचनेष्वधीतिनोऽनूचानास्तेषु हीरो मुकुटमणिर्वज्ररत्नं तत्तुल्यः श्रीहीरविजयनामा सूरिपुरंदरः तस्मिन् डीसानगरे चिन्तानाचान्तहृदयत्वेन निर्विघ्नत्वेन वा सुखसहितं यथा स्यात्तथा तस्थिवान् चतुर्मासीमासीदति स्म । स्थित इत्यर्थः । किं कृत्वा । वर्षागमं मेघागमनसमयं व्यालोक्य समीक्ष्य । किंभूतम् । नृत्यन्ति कान्त केकारवकलितताण्डवं कुर्वाणानि चन्द्र किणां मयूराणां चक्राणि पटलानि यत्र । चन्द्रकं पिच्छ मिति विद्यते येषां ते चन्द्रकिणः । 'मेचकश्चन्द्रकः समौ' इति हैम्याम् । 'सेव्याः संप्रति सान्द्रचन्द्र किकुलैरुत्ताण्डवैर्मण्डिताः' इति चम्पूकथायाम् । पुनः किंभूताः । उत्कृष्टो मदो येषां ते। मदोद्धता इत्यर्थः । नदन्तः शब्दायमानाः नन्दत्यो बप्पीहानां चातकानां बालाः स्त्रियः शिशवो वा । प्रायो विपदि स्त्रीणां शिशूनां च कातर्य स्यात् , अतो बालाशब्दोपादानम् । ताभिस्तैर्वा आकुलं व्याप्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीसू. नोः कन्दर्पस्य यौवराज्यसमयमिव । युवा चासौ राजा च युवराजस्तस्य भावो गौवराज्यं

Page #364

६ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् । तस्य समयः युवराजपदाभिषेचनप्रस्तावमिव । सूरिः किं कुर्वन् । क्रीडन् । केली निर्मिमाणः । कुत्र । शान्तरसो नवमोपशम रस इत्याहा नाम यस्य तादृशे मानसनाम्नि सरोजन्मनां पद्मानामाकरे । 'पद्माकरस्तडागः स्यात्' इति हैमीवचनात् । मानससरोवर इत्यर्थः । किंवत् । हंसवत् । यथा हंसो वर्षागमं विलोक्य मानससरसि क्रीडन् तिष्ठति ॥
यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तद्ब्राह्मीक्रमसेविदेवविमलव्यावणिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते षष्ठोऽत्र सगांऽभवत् ॥ १९५ ॥ अत्र हीरविजयसूरिचरित्रे हीरसौभाग्यनान्नि महाकाव्ये षण्णां संख्यापूरणः षष्ठः सोऽधिकारः अभवत्संजातः । ।
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभा. ग्यकाव्यवृत्ती हीरहर्षगणेदक्षिणदिग्गमनाद्वजसमीपपठनमेदपाटमण्डलस्थगुरुपार्श्वगमनपण्डितवाचकपदप्रदानमरुदेशशिवपुरीसंघाग्रहवशाचार्यपदप्रस्थापनाणहिल्लपत्तननन्दिभवनविजयसेनसूरिजन्मदीक्षादिकथनडीसापुरचतुर्मासागमनवर्णनो नाम षष्टः सर्गः ॥
..
सप्तमः सर्गः। सूरीन्दुरानन्दयति स्म तस्मिन्पुरे समग्रानपि नागरान्सः ।
पचेलिमः प्राक्तनपुण्यपुञ्जः प्रादुर्भवन्मूर्त इवैष तेषाम् ॥ १ ॥ स श्रीहीरविजयसूरिमुधाकरः तस्मिन् डीसानानि पुरे समप्रान् सर्वानपि नागरा. पौरलोकान् आनन्दयति न्म प्रमोदमुत्यादयामास । उत्प्रेक्ष्यते-तेषां डीसापुरपौरा. णामेष चक्षुःप्रत्यक्षलक्ष्यः मूर्तस्तनुमान् पचोलेमः परिपाकं प्राप्तः प्राक्तनः प्राचीनज. न्मोपार्जितः पुण्यपुजः सुकृतसमूह इव ॥
मिलठ्ठलाकाम्बरमुद्वहन्ती लीलागतोद्वेजितराजहंसा । श्यामातिनम्रा च पयोधरोद्यद्धाराभिरामा पिहिताननेन्दुः ॥ २ ॥ सुरायुधभ्रूलतिकात्मयोनिमुज्जीवयन्तीव तडिद्विलासा । मुदे तदानीमजनिष्ट यूनां प्रावृण्नवोढा वरवणिनीव ॥ ३ ॥

Page #365

३०४
काव्यमाला।
तदा तस्मिन् डीसानगरे हीरविजयसूरेश्चतुर्मासकस्थितिसमये यूनां तरुणजनानां मदनमदमेदुरीभूतानां नवोढा यौवनवती नवपरिणीता वरवर्णिनी सर्वकलाकुशलप्र. धानस्त्रीव प्रावृट् वर्षा मुदे प्रमोदायाजनिष्ट संजाता । वृद्धानां तु शीतवातकर्दमा दिना दुःखदायिन्यत एव यूनामिति पदोपादानम् । किंलक्षणा प्रावृट् वरवर्णिनी च । मिलन्त्यः श्लिष्यन्त्यः भर्ना समागमं कुर्वन्त्यः बलाका बलाकाङ्गना यत्र । 'गर्भाधानक्षणपरिचयानूनमाबद्धमालाः सेविष्यन्ते नयनसुभगं खे भवन्तं बलाकाः' इति मेघदूतकाव्ये । प्रायो वर्षाकाले बकास्तु वृक्षादिषूपविश्य तिष्ठन्ति । बकाङ्गनास्तानाहारैः पोषयन्त्यत एबाम्बरे भ्राम्यन्ति । तादृशमम्बरमाकाशम् । पक्षे मिलन्त्यः श्रेणीभवन्यः बलाका बलाहकमहिलास्तद्वदुज्वलं नवपाणिग्रहणावसरत्वाद्धवलमम्वरं वसन- . मुद्वहन्ती धारयन्ती । यतः । श्वेतं परिणयवासः स्यात् । पुनः किंभूता । लीलया खभाल वेन, न तु मन्त्राकर्षणादिना, आगतेन अनादिजगनिसर्गेण वर्षितुमागमनेन उद्वेजिता विजयकरणप्रस्थानेषु विघ्नं प्रापिता राजहंसा विजयिराजानो यया । 'विश्रान्तजिष्णुक्ष्मापालयुधि' इति चम्पूकथायाम् । विजयिनो हि. राजानः प्रावृट्समये कुत्राप्यवस्थितिं कुर्वते, शरदि च विजयाय प्रतिष्ठते । अथ वा लीलया वर्षणविलासेन यदागमनं तेनोद्वेजिता जम्बालजालाविलजलावलोकनेनोद्वेगं गमिता अत एव मानसं प्रति प्रस्थातुमुत्सुकीकृता राजहंसा यया । 'प्रोषितकलहंसवयसि' इति चम्पूकथायाम् । 'प्रोषिता मानसं प्रति प्रस्थापिताः कलहंसविहंगमा येन' इति तद्वृत्तौ । पक्षे मन्थरगमनविलासेनावहेलिता राजमराला यया स्त्रिया । पुनः किंभूता। श्यामा सजलदपटलकालिमाकलिता । पक्षे षोडशवार्षिकी । पुनः किंभूता । अतिनम्रा अतिशयेन गुर्वादिषु नमनशीला लघुवृद्धानां विनयपरा । यदुक्तम्-'नमणी पमणी बहुगुणी विहुपखिवंस. विशुद्ध । पुण्यविना नवि पामिइ करिधणुहा घरि भज ॥' इति वचनात् । पक्षे अतिशयेन नम्रा उन्नमय्यागता मेदिनीमण्डलालिगिवईलिका । पुनः किंलक्षणा । पयोधरेभ्यो मेघेभ्य उद्यन्तीभिः प्रकटीभवन्तीभिर्धाराभिर्जलवृष्टिभिरभिरामा । पक्षे पयोधरयोः पीनोच्चकु. चयोरुद्यता उपरिस्फुरता हारेण मुक्ताकलापेन हारिणी मनोज्ञा । पुन: किंलक्षणा । पिहित आवृतोऽर्थात् घनाभ्रमरेणादृश्यीकृत आननस्य मुखस्य तुल्य इन्दुश्चन्द्रो यस्याम् । पक्षे नवपरिणयनलजावशाद्वसनेनाच्छादितो वदनचन्द्रो यया । पुनः किंलक्षणा । सुरायुधमिन्द्रधनुरेव स्त्रीपक्षे शंक्रचापचक्रवद्वका कुटिला भ्रूवल्ली यस्याः । पुन: किंलक्षणा । आत्मयोनि स्मरमुजीवयन्तीव ग्रीष्मसमये तापातिरेकान्मृतप्रायीभूतसदनं पुनर्जीवितं कुर्वतीव । पक्षे विभ्रमविलासैः काममुद्दीपयन्तीव । भर्तुरिति शेषः । वर्षाणां तरुणयोषितामवलोकनात्प्रायो यूनां स्मरः प्रादुर्भवेदिति । पुनः किंभूता । तडितां विद्युता विलासाः स्फुरणानि झंकारा वा यस्याम् । पक्षे तडिद्वद्विलासाश्चञ्चलकेलयो यस्याः शृङ्गारचेष्टितानि वा यस्याः ॥ युग्मम् ॥ इति वर्षागमः ।।

Page #366

• सर्गः] हीरसौभाग्यम् । ३०९
अथ व्यधत्त प्रणिधानमिच्छन्कंचित्स संस्थापयितुं स्वपट्टे ।
पुरेऽपि जीवातुरिवाखिलेऽपि प्रावर्तत प्राणभृताममारिः ॥ ४ ॥ अथ तत्र डीसानगरे चतुर्मासीमासीने सति वर्षावहलीभवनानन्तरं स हीरविजयसूरिः प्रणिधानं सूरिमन्त्रस्मरणं व्यधत्त विदधाति स्म । किं कुर्वन् । इच्छन्कान् । किं कर्तुम् । कमपि योग्यं शिष्यं खपट्टे निजपदे संस्थापयितुम् । अपि पुनस्तस्मिन्निखिलेऽपि समग्रेऽपि पुरे डीसानगरे प्राणभृतां जन्तूनाममारिर्द्विपदचतुष्पदपक्षिमत्स्या'दिप्राणिवधनिषेधो जीवदया प्रावर्तत प्रवृत्ता । तत्पुरखामिना प्रवर्तितेत्यर्थः । क इव । जीवातुरिव अर्थात् स्थलचरखेचरजलचराणां जीवनौषधमिव ।।
द्वारं स्वसिद्धेरिव सूरिराजो ध्यानं दधानो वसुभूतिसूनोः । ___ अहान्यहर्बान्धवबन्धुरौजास्तन्निष्ठयेवागमयद्बहूनि ॥ ५ ॥
सूरिराजः श्रीहीरविजयसूरिभूमीपुरुहूतः तस्य ध्यानस्य निष्ठा चतुर्थषष्ठाष्टमाचामाम्लादिविविधतपोनेकमुद्रासनादिविधानपूर्वकसूरिगणनविधिक्रिया तयैव निश्चयेन बहूनि घनान्यहानि दिनानि अगमयदतिकामति स्म । सूरिमन्त्राराधनविधेस्त्रिमासावधिखात् ऋतोस्तु द्विमासावधित्वाच्चेति । किंभूतः । अहर्बान्धवो भाखान् । 'चक्राब्जाहबर्बान्धवः सप्तसप्तिः' इति हैम्याम् । तस्येव बन्धुरमतिशायि ओजः प्रतापो यस्य । किं कुर्वाणः । वसुभूतिनानो द्विजस्य सूनोर्नन्दनस्य श्रीगौतमखामिनो ध्यानं स्मरणमनुचिन्तनमर्थात्वहृदये दधानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मनः सिद्धेः श्रीजिनशासनाधिष्ठायकदेवतागमनलक्षणफलनिष्पत्तेर प्रवेशनमार्ग इव ॥ इति हीरविजयसूरेः सूरिमन्त्रस्य ध्यानविधानारम्भः ॥ : संपिप्रती कामितमुत्सुकानां दिग्जेत्रयात्रांसु धराधवानाम् ।
अथोपतस्थे शरदस्य सूरेविधित्सयेव प्रणिधानसिद्धेः ॥ ६ ॥ अथ ध्यानविधानावसरे शरद्धनविरामसमय: उपतस्थे समाजगाम । 'अथैनं समुपस्थिता ! पार्थिवश्रीद्धितीयेव शरत्पङ्कजलक्षणा ॥' इति रघुवंशे । 'उपस्थिता आगता' इति तदृत्तिः । किं कुर्वती । दिशा पूर्वादीनां हरितां जयनशीलासु यात्रासु प्रस्थानेषु सम्यगुत्सुकानामुत्कण्ठितानाम् । दिग्विजयं कर्तुकामानामित्यर्थः । धराधवानां पृथिवीपतीनां नृपाणां कामितं समीहितं संपिप्रती संपूरयन्ती पूर्ण प्रणयन्ती। 'पृपालनपूरणयोः' इत्ययं धातुः । उत्प्रेक्ष्यते-अस्य हीरविजयनाम्नः सूरेभट्टारकस्य प्रणिधानसिद्धेविधित्सया कर्तुमिच्छयेवागता ॥
मलीमसीभूतमशेषमभ्रमातङ्गसङ्गेन पदं मुरारेः। द्विजाधिपः क्षालयतीव यस्यां निस्तन्द्रचन्द्रातपनीरपूरैः ॥ ७ ॥

Page #367

३०६
काव्यमाला |
1
यस्यां शरदि द्विजाधिपो ब्राह्मणश्रेष्ठः शशभृच्च । उत्प्रेक्ष्येते - निस्तन्द्रो मेघा अहिमधूमप्रमुखनिर्मुक्तत्वेन निर्मलो यश्चन्द्रातपश्चन्द्रिका तत्तुल्यैर्विशदैन रपूरैः । गङ्गोदकसमुदायैरित्यर्थः । पक्षे । ज्योत्स्नैव जलप्लवैः कृत्वा मुरारेर्नारायणस्य पदं स्थानं चरणं च नभः क्षालयति धावयतीव । किंभूतं पदम् । मलीमसीभूतं अपावनं जातम् । केन । अभ्रस्याकाशस्य मातङ्गश्चाण्डालस्तस्य । अथवा गगनमातङ्गेन समं संगमेन । अथवा अने आकाशे पर्वतायुच्चस्थाने खपाचेन समं संगमेन कृत्वा अस्पृश्यभावमभ्युपगतम् । मातङ्गस्पृष्टं हि वस्तु जलेन शुध्यतीति जनप्रतीतिः । पक्षे । अभ्रमातङ्गैर्मेधैः । 'नभसः कलभैरुपासितम्' इति नैषधे । 'नभसः कलभैर्मेधैः' इति तद्वृत्तिः । मलीमसीभूतं श्यामलं -संजातं घनान्धकारमयीभवनात् । ' दिवापि श्रूयमाणरजनिशङ्का कुलचक्रवाकचक्रकुशि' इति चम्पूकथायाम् । मलिनीभूतं हि जलैः क्षालयित्वा निर्मलीक्रियते इत्यपि लोकरूढिः ।. तत्त्वतस्तु ऐरावणगजकलितं जातम् । 'प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव' इति रघुवंशे । पुनः किंभूतम् । अशेषं संपूर्णमध्याकाशं वस्तुतस्तु चन्द्रचन्द्रिकया नभो धवलीक्रियते । 'आप्लावितमिव मुक्तमर्यादेन दुग्धवारिधिना विलिप्तदिग्भित्तिकमिव सान्द्रसुधापङ्कपिण्डैः प्रविष्टमिव स्फटिकमणिमहामन्दरोदरदरीषु भुवनमासीत्' इति चम्पूकथायाम् । चन्द्रोये सर्वे वेतीतेि ॥
गाधा व्यधाद्याम्बरचुम्बिरङ्गतरङ्गपूरानपि सिन्धुदारान् । जगत्प्रसारोत्सुकयद्यशःक्ष्माधरस्य किं सुप्रतराः प्रणेतुम् ॥ ८॥ या शरत् अम्बरमाकाशं चुम्बन्ति आलिङ्गन्ति इत्येवंशीलाः, तथा रङ्गन्त उपर्युपरि प्रसर्पन्तस्तरङ्गाः कल्लोला येषु तादृशाः पूराः पयः प्लवा येषां तादृशानपि सिन्धुदान् समुद्रपत्नीर्नदीर्गाधाः पादोत्तरणयोग्याः | 'सरितः कुर्वती गाधाः' इति रघुवंशे । व्यधाच्चकार । उत्प्रेक्ष्यते— जगत्सु त्रिषु भुवनेषु प्रसारः प्रसरणं पर्यटनं तत्रोत्सुकस्योत्कण्ठितस्य यस्य हीरविजयसूरेर्यशः श्लोकः स एव क्ष्माधरो राजा तस्य सुप्रतराः सुखेन स्वयं पादोत्तरणसातेन वीर्यन्ते उत्तीर्यन्ते प्रोल्लङ्घयन्ते तादृग्विधाः प्रणेतुं कर्तुं सुखेन तरीतुं शक्या विधातुमिव वा ॥
आखादितखादुमृणालकाण्डाः कूजन्ति लीलालसराजहंसाः । आगन्तुकार्हन्मतदेवतायाः स्मरध्वजाः पूर्वमिव ध्वनन्तः ॥ ९ ॥
लीलया विविधजलक्रीडया अलसा मन्थरा राजहंसा अत्यरुणचचुचरणा मराला: कूजन्ति शब्दायन्ते । ‘राजहंसास्त्वमी चचुचरणैरतिलोहितैः' इति हैम्याम् । किंभूताः । आखादिताः कवलीकृताः खादवो मधुरा रसनावदनहृदयाह्लादकरा मृणालानां कमल.. नालानां काण्डाः स्तम्बाः पटलानि यैः । उत्प्रेक्ष्यते - आगन्तुकाया आगमनशीलाया हीरविजयसूरेः पुरः प्रकटीभवितुकामाया अर्हन्मतदेवतायाः शासनदेव्याः पूर्व प्रथम

Page #368

७ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
२०७ मेव ध्वनन्तः शब्दायमाना वाघमाना वा स्मरध्वजा वाद्यानीव । 'वाद्यं वादित्रमातोद्यं तूर्य तूरं स्मरध्वजः' इति हैम्यां वादिवनामानि ॥
निर्मुष्टनिःशेषनिषद्वरायाः किं वर्ण्यतेऽस्याः शरदिन्दिरायाः ।
जडाशयानप्यसृजत्प्रसन्नाशयान्कविश्रीकलितांश्च यत्सा(द्या)॥१०॥ __ अस्याः हीरविजयसूरिध्यानसमयसमेतायाः शरदिन्दिराया जलधरविरामलक्ष्म्याः किम् अर्थाद्वीप्सा किं किं माहात्म्यं Wते प्रशस्यते । किंभूतायाः । निर्मुष्टो निःशेषेण मृष्टो निवारितोऽपहृतो वा निर्गतः शेषो लवलेशमात्रो निषद्वरः कर्दमो यस्याः । अथवा निर्मुष्टो निर्धूतः शोषं नीतो निःशेषः समस्तोऽपि कर्दमो यया । यद्यस्मात्कारणात् या शरलक्ष्मीर्जडाशयान् जडस्वभावान् जडहृदयान्वा । मूर्खानित्यर्थः । प्रसन्ना. शयान् निर्मलीभूतमध्यान् प्रसन्नतायुक्तखभावान् झगित्यर्थावबोधगोचरत्वं प्रसादगुणस्त. युक्तचित्तान् त्वरितमेव शास्त्रार्थमतबुध्यन्ते तादृशान्। पण्डितानित्यर्थः । असृजत्कृतवती। च पुनः कवित्वेन पाण्डित्येन काव्यकर्तृत्वेन वा । 'विद्वान् सुधीः कवि विचक्षणलब्धवर्णाः' इति हैम्यां पण्डितनामानि । तथा 'वयमपि कवयः कवयः [कवयः] कवयश्च कालिदासाद्याः' इति कविशब्देन काव्यकर्तापि । या श्री: शोभा लक्ष्मीर्वा तया कलितान्युक्तान् करोति स्म । तत्त्वतस्तु डलयोरैक्यात् जलाशयांस्तडाकादिनीरस्थानानि
खच्छमध्यान् तथा कस्य पानीयस्य वयः पक्षिणो हंसादयस्तैः सहितांश्चके । वर्षासु हंसा हि मानससरसि यान्ति । शरदि पुनः कमलकलितेषु निर्मलसलिलेषु सरःसु समायान्ति इति कविसमयः ॥
स्मितेषु पद्मेषु मुखेष्विवास्या रङ्गत्सु नेत्रेष्विव खञ्जनेषु । बन्दिष्विव स्मेरसरोजपौप्पनिष्पातिगुञ्जन्मधुकृद्रजेषु ॥ ११ ॥ पटीप्विवोद्दामकलामकौघावदातकेदारवसुंधरासु । भूपास्विवास्या विविधासु लीनशिलीमुखस्मेरसुमावलीषु ॥ १२ ॥ गणाधिराजे प्रणिधानदुग्धपाथोनिधौ मीन इवातिलीने ।
तदा कदाचिद्गगनाध्वनीनोऽपराचलाभ्यर्णभुवं बभाज ॥ १३ ॥ ' तंदा तस्मिन् शरत्समये कदाचित्कस्मिन्नपि दिनावसानव्यतिकरे गगनाध्वनीनः । 'गगनाद्ध जाध्वगो' इति हैम्याम् । सूर्यनामसु । तथा 'अध्वनीनोऽध्वगोऽध्वन्यः पान्थः पथिकदेशिको' इति हेम्याम् । अपराचलस्य अस्तादेरभ्यर्णभुवं समीपभूमीप्रदेश बभाज श्रयति स्म । कस्मिन् सति । गणाधिराज हीरविजयसूरीन्द्र प्रणिधानं ध्यानम् । 'सोऽपश्यत्प्रणिधानेन संततेः स्तम्भकारणम्' इति रघुवंशे । तदेव दुग्धपाथोनिधिः क्षीरसमुद्रः तस्मिन्मीनो मत्स्य इव अतिशयेन लीने मग्नीभूते । अथ समयवर्णनम् । केषु सत्सु । स्मितेषु विकसितेषु पयेषु कमलेषु सत्सु । उत्प्रेक्ष्यते-अस्याः शरलक्ष्म्याः

Page #369

३०८
काव्यमाला। मुखेषु क्रीडाकृतानेकवदनेष्विव । पुनः केषु सत्सु । रङ्गत्सु लीलया अशनाद्यर्थ वा इतस्ततो भ्राम्यत्सु खञ्जनेषु खञ्जरीटेषु 'गंगेटिया'ख्यपक्षिविशेषेषु सत्सु । वर्षाकाले हि खजनानां शिरःसु शिखा समायाति तदनुभावाददृश्यीभावं भजन्ते । ततः शरदि पुनः शिखापाताच्चक्षुर्लक्षतामाकलयन्ति तेनेतस्ततो भ्रमणं कुर्वते । तदुपर्युत्प्रेक्षा । उत्प्रेक्ष्यतेशरलक्ष्म्या नेत्रेषु स्त्रीखभावाच्चञ्चललोचनेष्विव । 'भवत्कृते खञ्जनमञ्जलाक्षि' इति बिल्हणपश्चाशिकायाम् । पुन: केषु सत्सु । स्मेराणां विनिद्राणां सरोजानामरविन्दानां पौष्पेषु परागेषु निष्पातिनो निपतनशीला आगत्य मकरन्दपानकृते निलीय स्थिति कुर्वाणाः तथा खच्छन्दमाकण्ठमकरन्दाखादनोन्मदिष्णुभवदमन्दानन्दं शब्दायमाना गुञ्जन्तः गुआरनं विदधाना मधुकृतां भ्रमराणां व्रजाः समूहास्तेषु सत्सु । उत्प्रेक्ष्यते-अस्याः शरलक्ष्म्या बन्दिषु मङ्गलपाठकेष्विव । पुनः कासु सतीषु । उद्दामा: परिपाकप्राप्तत्वेन मनोरमा ये कलामकाः कलमशालयः । 'कलमस्तु कलामकः' इति हैम्याम् । तेषामोघाः समूहास्तैरवदाता उज्वलाः । केदाराणां वसुंधरा भूमयस्तासु सतीषु । उत्प्रेक्ष्यतेशरदिन्दिरायाः पटीषु उत्तरीयनिवसनेष्विव । पुनः कासु सतीषु । विविधासु श्वेतरक्तनीलपीतकृष्णाद्यनेकविधासु । तथा लीना मधुपानकृते मध्ये प्रविश्य स्थिताः शिलीमुखा भृङ्गा यासु तादृश्यासु(शीषु) स्मेरासु हसितासु सुमानां पुष्पाणामावलीषु.श्रेणीमु सतीषु । उत्प्रेक्ष्यते-अस्याः शरदिन्दिराया विविधप्रकारामु भूषासु आभरणेष्विव । 'विनापि भूषामवधिः श्रियामसौ' इति नैषधे । 'भूषा भूषणानि' इति तद्वृत्तिः । त्रिभिर्विशेषकम् । इति शरत्समयः ॥
विधेनियोगेन निजास्तपश्यान्पुत्रानिवोत्सङ्गजुषः स्वरश्मीन् ।
दृष्ट्वा यियातूंस्तदुदीतकोपादिवारुणीभूतमथारुणेन ॥ १४ ॥ अथास्ताचलसमीपगमनानन्तरम् अरुणेन भास्करेण अरुणीभूतं रक्तनाभूयत । उप्रेक्ष्यते तदुदीतकोपादिव तेषु खरदिमषु उदीतः प्रादुर्भूतो. यः कोप: क्रोधस्तस्मादिव । किं कृत्वा । दृष्ट्वा अवलोक्य । कान् । खरश्मीन् आत्मीयकिरणान् । किंभूतान् । उत्सङ्ग कोडं जुषन्ते भजन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-पुत्रानन्दनानिव । पुनः किंभूतान् । विधे. दैवस्य नियोगेन परवशतया निजस्य सूर्यात्मनः अस्तं क्षयं पश्यन्ति विलोकयन्तीति । अत एव किं कर्तुमिच्छून् । यियासून् आत्मनः पार्श्वदन्यत्र कुत्रचिद्गन्तुमिच्छून् ॥
जहेऽम्बरं सायमशीतभासा नीत्वास्तधात्रीधरगह्वरान्तः ।
प्रदोषनाम्ना परिमोषिणेवासहायिभावेन बलाद्गृहीतम् ॥ १५ ॥ न विद्यन्ते शीताः शिशिराः शीतला भासः कान्तयो यस्योष्णरश्मित्वात् अशीतभास्तेनाशीतभासा भानुना सायं संध्यासमये अम्बरमाकाशं वसनमपि जहे त्यक्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-प्रदोष इति नाम यस्य तेन प्रदोषनाम्ना परिमोषिणा तस्करेण । यामिनीमुखचौरेणेत्यर्थः । अस्तधात्रीधरः पश्चिमाचलः तस्य गट्ठरान्तः गुहामध्ये घनद्रुमगहन

Page #370

७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
३०९
मध्येच नीत्वा प्रापयित्वा असहायिभावेन सहायः सखा अस्यास्तीति सहायी न साहायी असहायी तस्य भावस्तेन सहाय राहित्येन । एकाकित्वेनेत्यर्थः । बलात् हठात् गृहीतमादत्तमिव । कस्मिंश्चिद्बलवति तस्करादिके वसनादि गृहीतुमुद्यते एकाकिना निर्बलेन पुंसा त्यज्यत एव ॥
कलङ्कवानिन्दुरथाभ्युदेताकलङ्किनो विश्वविबोधिनो मे ।
न सांप्रतं सांप्रतमत्र वस्तुमितीव याति क्वचिदंशुमाली ॥ १६ ॥
अंशुमाली सूर्यः कचित् कुत्रचन स्थाने याति गच्छति । उत्प्रेक्ष्यते— इति कार - णादिव । इति किम् । यत् । अथ दिवसावसानानन्तरं कलङ्कवान् दोषाकरत्वेन कलकलितः । अथवा कामितया गुरुदार कामुकत्वात्सकलङ्क इन्दुश्चन्द्रोऽभ्युदेता उदयध्यते तत्कारणादकलङ्किनो निष्कलंङ्कस्य तथा विश्वविबोधिनः जगत्प्रतिबोधप्रविधानशीलस्य मे ममात्र भुवने सांप्रतमधुना वस्तुं स्थातुं न सांप्रतं न युक्तं नोचितीमञ्चति ॥
खरागिणीमञ्जनकुम्भिकुम्भप्रगल्भपीनस्तनदिङ्मृगाक्षीम् ।
निर्वर्ण्य रागीव दिनावसाने किं पद्मिनीप्राणपतिः प्रयाति ॥ १७॥ पद्मिनी | यस्याः शरीरसौरभभरमाघ्राय मधुरा मालतीप्रमुखकुसुमजातीर्विहाय यसनोपरि परिभ्राम्यन्ति सा पद्मिनीत्युच्यते । तस्याः प्राणपतिः प्राणेभ्योऽतिवल्लभः पतिव्रतात्वेन भाखान् दिनावसाने संध्यासमये प्रयाति गच्छति । उत्प्रेक्ष्यते – अञ्जननामा पश्चिम दिग्गजः । यतः - 'ऐरावतः पुण्डरीको वामनः कुमुदोऽञ्जनः । पुष्पदन्तः सार्वभौमः सुप्रतीकश्च दिग्गजाः ॥ एते पूर्वाद्यानां दिशामष्टौ दिग्दन्तिनः सन्ति । तेषु प्रतीच्या दिग्दन्ती अञ्जननामा कुम्भी गनस्तस्य कुम्भी शिरसः पिण्डौ तावेव प्रगल्भौ कामिजनमनोहारिणौ तथा पीनावतिपुष्ट स्तनौ पयोधरौ यस्यास्तादृशी दिक् प्रतीची सेव मृगाक्षी हरिणनयना तां स्वम्मिन्विषये रागिणीमनुरागिणीं प्रेमातिरेकभाजिनीमरुणां च निर्वर्ण्य दृष्वेव याति । क इव । रागीव । यथा कश्चिद्रागी पुमान् पद्मिनीपतिरपि स्वाङ्गनामवगणयन् । 'स्वाधीनेऽपि कलत्रे नीचः परदारलम्पटो भवति । संपूर्णेऽपि तटाके काकः कुम्भोदकं पिवति ॥', तथा 'चातुर्येणातिवाचं मुगणमणिखनीं भाग्यसौभाग्यलक्ष्मीं स्वाधीनां भक्तिभाजं विमलकुलभवां शीलमाशीलयन्तीम् । प्रेमाढ्यां पद्म खां परयुवतिरतो हा विहायेन्दुवक्रामन्यां वामां कुरूपामनुसरति जनो मन्मथं तद्धिगस्तु ॥', 'सह देशे विन्नाणं अणरसमन्भं मिगाइयं गीयम् । नियमहिलाणय रूवं तन्निविलोएन अग्घन्ति ॥ इति वचनात् । रागातिरेकवान् सन् स्वस्मिन्नत्यनुरक्तां कामिनी प्रेक्ष्य सायं तत्संनिधी याति ॥
उत्तुङ्गतारङ्गशिखावलम्बि किंजल्कलीलायितरश्मिराशि । पयोधिपूरेऽम्बुजबन्धुबिम्बं स्मेरारुणाम्भोरुहवद्विभाति ॥ १८ ॥

Page #371

३१०
काव्यमाला।
पयोधिपूरे पश्चिमसमुद्रसलिलप्लवे अम्बुजवन्धोः पद्ममुहृदो दिवाकरस्य बिम्बं मण्डलं स्मेरारुणाम्भोरुहवद्विकसितरक्तकमलमिव विभाति । नीरधिनीरोपरि विकच. कोकनदसदृशं दृश्यते इत्यर्थः । किंभूतम् । उत्तुङ्गो गगनाङ्गणालिङ्गी यस्तारङ्गस्तरङ्गाणां समूहस्तारङ्गः। अत्र समूहार्थेऽण् । कल्लोलकलापः । 'वारं वारं तारतरस्वरनिर्जितगङ्गातारङ्गाम्' इति पद्मसुन्दरनिर्मितभारतीस्तवने । तस्य शिखामग्रभागमवलम्बते आश्रयतीति एवं शीलम् । पुनः किंभूतम् । किंजल्कानो कमलकेसराणां लीला विलासस्तद्वदाचरितो रश्मिराशिः करनिकरो यस्य ॥
पूरे समुद्रस्य बभस्ति बिम्बं राजीविनीजीवितनायकस्य ।
पयोधिपल्यङ्कतले शयालोरुल्लासि चक्रं किमु चक्रपाणेः ॥ १९॥ . समुद्रस्य पश्चिमवीचिमालिनः पूरे पयःप्रवे राजीविनीनां पद्मिनीनां जीवितनायकस्य प्राणवल्लभस्य विम्ब मण्डलं बभस्ति भासते । 'वररजनीकर कान्ते चित्राभरणे . निशानभःसदृशे । तव नृप मजनभवने सविता नाभाति परमश्रीः ॥' इति चम्पूकथायाम् । 'तत्र द्वितीयराजार्थे निशानस्तेजस्विभिर्वभस्ति' इति तट्टिप्यन के । उत्प्रेक्ष्यतेपयोधिः समुद्र एव पल्यङ्कः शय्या तस्य तले शयालोः शयनशीलस्य । 'दासाहः पुरुषोत्तमोऽग्धिशयनोपेन्द्रावजेन्द्रानुजौ' इति हैन्याम् । चक्रपाणेर्विष्णोरुल्लासि प्रोल्लसनशीलं चक्रं किमु । विस्फुरत्सुदर्शनं नाम रथाङ्गमिव ।
खण्डेन चण्डद्युतिमण्डलेन न्यमजि पूरे मकराकरस्य ।
सूरेर्महःसाम्यकृतेऽब्धिझम्पासृजा शनैर्निष्पततेव' भीतेः ॥ २० ॥ चण्डद्युतेर्भास्करस्य मण्डलेन खण्डेन शकलेन चतुर्थभागेन कृत्वा मकराकरस्य समुद्रस्य पूरे न्यमजि वैडितम् । मण्डलचतुर्थांशो जलधिमध्ये निमग्न इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-सूरेहीरविजयसूरीन्द्रस्य महसां भूयसां प्रतापानां साम्यकृते तुल्यत्वप्राप्त्यर्थमब्धौ समुद्रे झम्पां पयःसंपातपाटवं सृजति करोति इत्यब्धिझम्पासृट् तेनाकेंण भीतेः खान्ते भयवशात् शनैर्लघु निष्पततेव ॥
अम्भोधिमध्येऽधितबिम्बमम्भोजिनीवरस्य स्फुरति स्म सायम् । .
अतादृशीं प्रेक्ष्य दशां प्रियस्य किमब्धिमज्जद्दिनलक्ष्मिभालम् ॥२१॥ सायं संध्यासमये अम्भोधेः समुद्रस्य मध्ये अम्भोजिनीवरत्य पद्मिनीपतेर्भानोर. धितं भावप्रधाननिर्देशादर्धत्वं जातमस्मिन्नित्यर्धितं बिम्बं मण्डलम् । अर्धमब्धिमध्ये मनम, अर्ध च बहिदृश्यमानं चेत्यर्थः । स्फुरति दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-प्रियस्य खभर्तुर्भानोरतादृशीं विश्वशोच्यामस्तलक्षणां दशामवस्थां प्रेक्ष्य दृग्गोचरीकृत्य । अर्था
१. भावल्युडन्तनिशानशब्दादर्श आद्यजिति भावः.

Page #372

तर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३११ तदुःखातिरेकादधौ मजन्त्या ब्रूडन्त्याः पतन्या वा दिनलक्ष्म्या वासरनिया भालं ललाटमिव ॥
भानोर्बभौ मण्डलखण्डमब्धौ गन्तुः पुरारेमिलितुं मुरारिम् ।
मृगाङ्कलेखेव सरोषचण्डीसालक्तपादाहतिशोणितश्रीः ॥ २२ ॥ अब्धौ समुद्रे भानोः सूर्यस्य मण्डलस्य बिम्बस्य खण्डं शकलम् । बिम्बचतुर्थाशमात्रमित्यर्थः । बभौ शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मुरारि नारायणं मिलितुं गन्तुर्गच्छतीति गन्ता तस्य पुरारेः शंभोर्मुगाङ्गलेखेव शिरःशेखरपीयूषमयूखकलेव शिरःशशिकलेव । किंभूता। सरोषा कुतश्चित्कारणात्कोपकलिता या चण्डी अत्यन्तकोपना कामिनी पार्वती च । 'चण्डस्त्वत्यन्तकोपनः' इति हैमीवचनात् । स्त्री चेच्चण्डी । 'दुर्गा चण्डी सिंहयाना मृडानी' इत्यपि हैम्यां पार्वतीनामानि । तस्याः सालक्तकेन सह यावकरसेन वर्तते यस्तादृशः पादश्चरणस्तस्याहत्या शिरसि प्रहारेण शोणत्वं संजातमस्यामिति शोणिता रक्तीभूता श्रीर्वपुर्लक्ष्मीर्यस्याः । कथंचित्सुरतकलहे कुपितां पार्वतीमनुनेतुं पादपतितस्य शंभोः शिरसि कोपात्पादप्रहारः प्रदत्तः, तदवसरे चरणाालक्तकरसे लग्ने रक्ता जातेत्यर्थः ॥
द्वीपे परस्मिन्नितरोऽस्ति कश्चिदस्य व्रतीन्द्रस्य वशी सदृक्षः।
दिदृक्षयान्तः कुतुकादितीव पतिस्त्विषां याति परत्र खण्डे ॥२३॥ त्विषां पतिर्भानुमान्परत्र अन्यस्मिन् खण्डे द्वीपे प्रदेशे वा याति । उत्प्रेक्ष्यतेअन्तश्चेतोमध्ये कुतुकात्कौतूहलादित्यमुना प्रकारेण दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छयेव । इति किम् । यदन्यस्मिन्नपरस्मिन्द्वीपेऽस्य हीरविजयनान्नो व्रतीन्द्रस्य सूरेः सदृक्षस्तुल्य इतो. ऽन्यः कश्चिद्वशी जितेन्द्रिय आस्ते न वेति ॥
अनक्षिलक्ष्यीभवति स्म भाखान्निजाङ्गनायामनुरागिभावात् ।
क्वचिन्निगूढं वरुणेन रोषादिवैष पाशेन नियन्य मुक्तः ॥ २४ ॥ भाखान्मार्तण्डः अक्ष्णोर्नयनयोर्लक्ष्यो दृश्य: अक्षिलक्ष्यः दृग्गोचरो नाक्षिलक्ष्योऽनक्षिलक्ष्यः स भवति स्मेति अनक्षिलक्ष्यीभवति स्म । अदृश्यो जातः । अस्तं गत इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-निजाङ्गनायां पश्चिमदिमृगलोचनायाम् । 'वरुणगृहिणीमाशामासादयन्तममुं रुची' इति नैषधे । अनुराग: प्रेमातिरेकोऽस्त्यस्मिन्वा दृग्भावश्चित्ताभिप्रायो यस्य अनुरक्तत्वेन वा रोषात्कोपोदयात्क्वचित्कुत्रापि प्रदेशे वरुणेन प्रतीचीपतिना पाशेन बन्धनप्रन्थिना नियन्य बद्धवा निगूढं गुप्तस्थाने मुक्तः स्थापितो रक्षित इव ॥ इति सूर्यास्तवर्णनम् ॥
आवासविस्मेरमहीरुहाणां सायं शिखाः शिश्रियिरे शकुन्ताः । विश्वोपकर्ता व गतः सगोत्रः खगस्तदीक्षार्थमिवास्थुरुच्चैः ॥२६॥

Page #373

३१२
काव्यमाला।
शकुन्ताः पक्षिणः सायं संध्यासमयमनुलक्ष्यीकृत्य आवासनमावासस्तदर्थम् । निशायां निवस्तुमित्यर्थः । आवासार्हा वा विकसिता ये महीरुहा पादपास्तेषाम् । 'आवासवृक्षो. न्मुखबर्हिणानि' इति रघुवंशे। तथा ‘फलबर्हाभ्यामिनच्' । 'फलिनः, बर्हिणः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । शिखाः शाखा: शिश्रियिरे भजन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वोपकर्ता जगजनानां प्रबोधालोककारकत्वेनोपकारकारकः तथा सगोत्रो नोऽस्माकमाकाशचरत्वेन सदृशं गोत्रं नाम यस्य स सगोत्रः । 'गोत्रसंज्ञानामधेयाख्याह्वा' इति हैम्याम् । खगो भानुमाली । 'सूर्योऽर्कः किरणो भगो ग्रहपुषः पूषा पतङ्गः खगः' इति सूर्याभिधानानि हैम्याम् । क कुत्रस्थाने गतः यातवान् । तस्य खगस्य ईक्षार्थमालो. कनार्थमिवोच्चैः उपरितनशिखासु अस्थुः स्थिताः ॥
मरन्दनिस्पन्दितमालतालीः सायं स्म शीलन्ति कलापिमालाः ।
प्रावृद्पयोदस्य धियेव मैत्र्यादुपेयुषोऽभ्रान्मिलितुं क्षमायाम् ॥२६॥ कलापिमाला मयूरमण्डली सायं संध्यासमये मरन्दानां विकसितकुसुममकरन्दानां नितरामतिशायितया स्पन्दः क्षरणमस्त्यासु तादृश्यस्तमालास्तापिच्छास्तालीवृक्षविशेषाः शीलन्ति श्रयन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-अभ्रादाकाशान्मैत्र्यात्सौहार्दान्मिलितुमर्थादात्मनोमिलनाथै क्षमायो भूमण्डले उपयुषः समागतस्य प्रावृट्पयोदस्य वार्षिकसेघस्य धिया बुद्ध्या । भ्रमादिवेत्यर्थः ॥
विकालवेलामनु. सूत्रकण्ठा अनीनदन्नीडसनीडभाजः ।
दृष्ट्वा जगच्चक्षुरनिष्टमेते पठन्ति किं शान्तिकमन्त्रपाठान् ॥ २७ ॥ विकालवेला दिवसावसानसमयमनुलक्ष्यीकृत्य । व्यालोक्येत्यर्थः । 'दिनावसानमुत्सूरो विकालसबली अपि' इति हैम्याम् । सूत्रकण्ठाः शुकाः अनीनदन् अतिशयेन शब्दायन्ते स्म। किंभूताः । नीडानां कुलायानां सनीडं समीपं भजन्तीति । उत्प्रेक्ष्यते-जगतो विश्वेषां प्राणिनां सर्वमार्गाणां स्वेषां परेषां वा सर्वपदार्थानां दर्शकत्वाच्चक्षुरिव लोचनमिव तस्य जगच्चक्षुषो भानोरनिष्टमस्तलक्षणामापदं दृष्ट्वा एते द्विजाः किं शान्तिकान् शान्तिकारकान्मत्रपाठान्मन्त्रोच्चारान्पठन्त्युच्चरन्तीव । ब्राह्मणा हि विपत्तौ विघ्ने वा शान्तिकं कुर्वाणाः शान्तिकमन्त्रपाठानुच्चरन्तीति लोकरूढिः । 'सूत्रकण्ठः शुके विप्रे खअरीटक-' पोतयोः' इत्यनेकार्थतिलकः ॥
वियन्मणीवल्लभविप्रयुक्तां पाथोजिनीं मुद्रितवनकोशाम् ।
रसार्पणप्रीतहृदस्तदानीमालापयन्तीव रवैद्विरेफाः ॥ २८ ॥ तदानीं संध्यायां सूर्येऽस्तमिते द्विरेफाः मधुकरा रवैः खगुञ्जारवैः शब्दैः कृत्वा पाथोजिनी पद्मिनीम्। उत्प्रेक्ष्यते-आलापयन्तीव शोकापनोदं मनाक् प्रणेतुं वादन्तीव । किंभूता द्विरेफाः । रसानां निजोज्जम्भमाणपाथोजनिर्यन्मकरन्दानामर्पणेन पूर्वप्रदानेनाकण्ठपानोपकारकरणेन प्रीतमतीव हृष्टं हृद् मनो येषाम् । किंभूनां पद्मिनीम् । विय

Page #374

७ सर्गः हीरसौभाग्यम् । न्मणी गगनरनं सूर्यः । भानुर्नभोहर्मणी' इति हैम्याम् । स एव वल्लभः प्राणप्रियो भता पद्मिनीपतित्वेन तस्य । तेन विप्रयुक्तां प्राप्तवियोगाम् । विरहिणीमित्यर्थः । पुनः किंभूताम् । अत एव मुद्रितो मुकुलीकृतः संकोचितः पिहितो वा वकसदृशः कोशः कुझ्यलो यस्यास्ताम् । पूर्वप्रीणितखजनादिः कामपि प्रियवियोगिनी कामिनीमागत्य सुखदुःखादिवार्ता प्रश्नेनालापयतीति रीतिः ॥
सरोजिनी कोशकुचौ निपीड्याधरच्छदे पीतरसैः स्ववातात् ।
मीलन्मुखी कम्पमिषान्निषेद्धी जहे महेलेव युवद्विरेफैः ॥ २९ ॥ युवद्विरेफैस्तरुणभृङ्गैः सरोजिनी पद्मिनी जहे । केव । महेलेव । यथा युवभिर्युवती त्यज्यते । किं कृत्वा । कोशौ मुकुलावेव कुचौ निपीड्य मर्दयित्वा । किंभूतैर्द्विरेफैः युव. भिश्च । अधरच्छदे अधस्तनपत्रे ओष्ठदले च । निपीतो नितरामाखादितो रसो मकरन्दो. ऽमृतरसो यैः । 'खमाह संध्यामधरोष्ठलेख्याम्' इति नैषधे । 'अधस्तनोऽधरः' इति तदृत्तिः । किंभूता । खवातान्निजपक्षपवनाद्यः कम्पस्तन्मिषानिषेद्री निषेधनशीला खं निवारयन्ती । अत एव किंभूता । मीलन्मुखी संकुचद्वदना ॥
विश्वं विशन्तीं द्विषतीमुषां स्वामन्विष्य तस्याः किममङ्गलाय । _रथाङ्गनामां निवहैर्वियुक्तैर्विमुक्तकण्ठं रुरुदे दिनान्ते ॥ ३० ॥ वियुक्तैः वियोगिभिः निजाइनारथाङ्गविहंगमीभ्यः पृथग्भूतैर्दैववशाखां प्रियां मीलितुमशक्नुवद्भिः इत.एव पृथक्स्थानस्थितैः । 'रविरहविरहध्रुवभेदयोः' इति रघुवंशवचनात् । रथाङ्गनाम्नां चक्रवाकानां निवहैनिकरैर्दिनान्ते दिवसावसाने प्रदोषसमये विमुक्तकण्ठं गाढखरेण रुरुदे रोदनमकारि । किं कृत्वा । विश्वं जगन्मध्यं विशन्तीं प्रवेशं सृजन्तीम् । तथा खामात्मीयां द्विषती वैरिणीमुषां निशामन्विष्य विलोक्य । उत्प्रेक्ष्यते-तस्या रात्रेः किममालायापशकुनार्थम् । गमनागमने हि प्रायः प्राणिनां खयं रोदनं पररोदनश्रवणं च महाकष्टाय जायते ॥
मृगीदृशामञ्जनमञ्जुलाभिर्विलोचनश्रीभिरिवाभिभूताः ।
वीडेन नीडद्रुमकोटरान्तः प्रयान्ति संध्यामनु खञ्जरीटाः ॥ ३१॥ ... संध्यां पितृप्रसूसमयमनुलक्ष्यीकृत्य खारीटाः खाननामानः शकुनविशेषाः नी.
डानां खखकुलायानां ये ठुमा महीरुहास्तेषां कोटरान्तः निष्कुहमध्यभागे। 'निष्कुहः कोटरो मा' इति हैम्याम् । प्रयान्ति गच्छन्ति । प्रविशन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-मृगीदृशां सारङ्गीनयनानां सुलोचनानां स्त्रीणामञ्जनमञ्जलाभिः कजलशलाकाअनावन्मनोज्ञामिः विलोचनश्रीभिर्विशिष्टनयनलक्ष्मीभिरभिभूताः सन्तो ब्रीडेन लजयेव । व्रीडशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'बीडमावहति मामकं मनः' इति नैषधे ॥ १. मोति तु प्रकृतानुपयुक्तं भवेत्.
४०

Page #375

काव्यमाला। दोषामुखेन द्विषतेव वार्धी क्षिप्तं समीक्ष्य खविपक्षमर्कम् ।
शत्रोरगोत्रीभवनादिवाभ्रभुवोर्मुदाभ्राम्यत घूकलोकैः ॥ ३२ ॥ घूकलोकैः कौशिकशकुन्तसंकरैरभ्रभुवोावापृथिव्योर्मुदा खशात्रववारिजबान्धवास्तविभावनाभ्युदितप्रमोदेन अभ्राम्यत इतस्ततो बंभ्रम्यते स्म । 'आलोकतालोकमुलु. कलोकः' इति नैषधे । तथा 'आकाशे तमसि सममिते कोकलोके सशोके' इति नाटकशास्त्रेऽपि पक्षिशब्दानां पुरः समूहवाची लोकशब्दो दृश्यते, तेन घूकलोकः इति .. प्रयोगः । उत्प्रेक्ष्यते-शत्रोरगोत्रीभवनात् खीयविपक्षजगजक्षुषो वंशस्य नाम्रोऽपि वा अभावो जात इतीव मुदा भ्रान्तम् । किं कृत्वा । द्विषतेव शात्रवेनेव दोषामुखेन प्रदोषेण खविपक्षं निजप्रत्यर्थिनं भास्करं वाधौं अगाधपयोधिपयोमध्ये क्षिप्तं पातितं समीक्ष्य दृष्ट्वा ॥
कपोतपालीतटसंनिविष्टा हुंकुर्वते वापि कपोतपोताः। -
शोच्यां दशां प्राप्तमुदीक्ष्य मित्रमुदीयमानान्मनसीव दुःखात् ॥३३॥ क्वापि कुत्रापि स्थाने कपोतपाल्या विटङ्कस्य । 'कपोतपाली विटङ्कः' इति हैम्याम् । तटे एकत्र प्रान्तप्रदेशे संनिविष्टाः संस्थितिं कुर्वाणाः सन्तः कपोतपोताः पारावतबालका हुंकुर्वते हुंकारं कुर्वन्ति । कपोतानां कूजितं प्राय एवंविधमेव श्रूयते । यदुक्तं कालिदासकविना विभातवर्णनाधिकारे-'परिणतरविगर्भव्याकुला पौरहती दिगपि धनकपोती हुंकृतैः कुन्थतीव' इति । उत्प्रेक्ष्यते-शोच्या शोचनाही दशामस्तलक्षणामवस्थां प्राप्तमासादितं मित्रं सूर्य सुहृदं च उदीक्ष्य दृष्ट्वा मनसि वचेतसि उदीयमानात् प्रकटीभवतो दु:खादिव ॥
पिकाश्चुकूजुः सहकारकुञ्ज रत्या रतश्रान्ततया शयालोः ।
जगज्जयस्यावसरं जिगीषोः संसूचयन्तीव रतीशभर्तुः ॥ ३४ ॥ सहकारकु माकन्दपादपकानने पिकाः कोकिलावुकूजुः शब्दायन्ते । प्रोनिद्रसान्द्रामन्दमाकन्दमञ्जरीपुञ्जाखादनमधुरध्वनिप्रपञ्चपञ्चमगीतिमुच्चरन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-खपत्न्या रत्या समं रतेन संभोगाभोगविनोदेन श्रान्ततया प्राप्तश्रमत्वेन सुरतसंजातखेदेन शयालोनिद्राशीलस्य । तथा जिगीषोस्त्रिजगजेतुमिच्छोः रतीशः कामः स एव भर्ता प्रभुस्तस्य जगतां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशानाकिनागनागराणां जयस्य पराभवनप्रविधानस्यावसरं व्यतिकरं वेलां प्रस्ताव संसूचयन्ति कथयन्तीव ।यतो नक्तं प्रायः सर्वेऽपि संसारिणो जनाः स्मरवशा जायन्ते इति ॥ इति संध्यावर्णनाधिकारे सर्वविहगविरुतादिवर्णनम् ॥
समुल्ललासाभ्रपथेऽथ संध्यारागो विरागीकृतचक्रचक्रः । पञ्चेषुणा विश्वजिगीषुणेयं प्रादायि शोणीव नवोपकार्या ॥ ३५ ॥ अथ संध्यासमयाविर्भावानन्तरमत्राणां मेघानां पथे मार्गे । नभोङ्गणे इत्यर्थः ।

Page #376

७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
३१५
संध्यारागः । रवेरस्तगमनानन्तरं प्रायो व्योमाङ्गणे दिशि दिशि रक्तिमा प्रादुर्भवति । संध्यासमये जातत्वात्संध्यारागः समुल्ललास सम्यग्दृश्यमानः स्फुरति स्म । किंभूतः । विरागीकृतानि वियोगव्याकुलाङ्गीभवनत्वेन सदुःखानि कृतानि चत्राणां चक्रवाकानां चक्राणि वृन्दानि येन । उत्प्रेक्ष्यते - विश्वानि त्रीणि सप्त चतुर्दश वा एकविंशतिर्वा जगन्ति भुवनानि जिगीषुणा पराभवितुमिच्छुना पचेषुणा मदननृपतिना इयमेषा संध्यारागलक्षणा प्रत्यक्षा शोणी रक्ता नवोपकार्या नवीनपटकुटी प्रादायि दत्ता । 'रचयति रुचिः शोणीमेतां कुमारितरारवैः' इति नैषधे ॥
नभोङ्गणे सान्द्रितसांध्यरागैर्बभेऽम्बुधिं शीलति हेलिबिम्बे । भर्तुर्विधोरागमने प्रणीतै रात्रिस्त्रिया कुङ्कुमहस्तकैः किम् ॥ ३६ ॥ नभोङ्गणे गगनमण्डले सान्द्रत्वं निबिडीभावः संजातोऽस्त्येषु तादृशैः संध्यायां सूर्यास्तसमये भवैः सांध्यरागैः पदे पदे पाटलाभ्रपटलैः बभे शुशुभे । कस्मिन्सति । हेलिबिम्बे मार्तण्डमण्डले अम्बुधिं समुद्रमध्यं शीलति श्रयति सति । उत्प्रेक्ष्यते - विधोश्चन्द्रमसः भर्तुः खप्राणवल्लभस्यागमने पादावधारणसमये रात्रिस्त्रिया यामिनीकामिन्या प्रणीतैः प्रदत्तैर्दिग्भित्तिगगनाङ्गणेषु वितीर्णै: कुङ्कुमहस्तकैः घुसृणद्रव्यलिप्तहस्त बिम्ब कैः किम् ॥ मज्जत्ककुप्कुञ्जरबिन्दुवृन्दारुणीभवद्व्योमसरित्तरङ्गैः ।
- अश्रेऽरुणाम्भोजर जोविमिश्रैरदभ्रसंध्या निभात्प्रसत्रे ॥ ३७ ॥ मजतां सकलवासरतपत्तपनतापसंतापिततनुतया सायं शिशिरतानिर्मितये जलकेलिकरणसमये लीलयां सलिलान्तरे बूडतां कुकुभामष्टदिशामैरावताद्यष्टदिग्गजानां बिन्दुवृन्दैः शोणमदोदककणगणैः । पञ्चम्यां हि दशायां करीन्द्राणां कपोलपालीभ्यः पाटला बिन्दवो निर्गच्छन्तीति शास्त्रे कविसमयः । तथाहि - 'भूर्जत्वचः कुञ्जरबिन्दुशोणाः' इति कुमारसंभवे । अरुणीभवद्भिः शोणिमानं प्राप्नुवद्भिः व्योमसरितो गगनगक्षयास्तरङ्गैः कल्लोलैः अदभ्राणि अनेकानि अभ्राणि संध्यासमयाविर्भवद्वर्दका (ला) नि तेषां - निभात्कपटाद व्योममार्गे प्रसत्रे प्रसृतम् । इति गर्भोत्प्रेक्षा । किंभूतैस्तरङ्गैः । अरुणाम्भोजानि कोकनदानि तेषां रजोभिः पाटलपरागैः विमिश्रैः करम्बितैः ॥
आगामुकं कामुकमक्षिलक्ष्यं प्रणीय राजानमनन्तलक्ष्म्या । अङ्गेऽङ्गरागो घुसृणैः प्रणीतः सांध्योल्लसल्लोहितिमा किमेषः ॥ ३८ ॥ संध्यासंबन्धी समुल्लसन् स्फुरन् लोहितिमा रक्तिमा । राग इत्यर्थः । भातीत्युक्तिलेशः । उत्प्रेक्ष्यते — एष दृश्यमानः प्रत्यक्षः सांध्यराग एव अनन्तलक्ष्म्या गगनश्रिया अङ्गे खतनूलतायां घुसृणैर्द्रवीभवत्कुङ्कुमैरङ्गरागो विलेपनं किं प्रणीतो निर्मित इव । किं कृत्वा । कामुकं स्वकामयितारं स्वस्यां विषये भोगाभिलाषिणमत एव आगामुकमात्मसमीपे समागमनशीलं राजानं चन्द्रं नृपं च अक्षिलक्ष्यं दृग्गोचरं प्रणीय कृत्वा । दृप्रेत्यर्थः ॥

Page #377

काव्यमाला।
निशानने श्रीसुतमत्तकान्तैरत्युत्सवायोत्सुकभावभाग्भिः ।
दिग्वारसारङ्गविलोचनाभिः संध्यारुणश्रीरुदगारि रागः ॥ ३९ ॥ दिश एव वारसारङ्गविलोचना वारविलासिन्यः ताभिः संध्यायाः अरुणश्री रक्तिमश्रीः, स एव तद्रुप एव वा। उत्प्रेक्ष्यते-रागः खपति प्रत्यतिशाय्यनुराग: उदगारि उनीर्णः। प्रकटीकृत इत्यर्थः । किंभूताभिः । दिग्वारसारङ्गविलोचनाभिः निशानने यामिनीमुखे एव संध्यात एवारभ्य श्रीसुतेन कन्दर्पण कृत्वा मत्तैरुन्मदिष्णूभूतैरुन्मादिमिर्मदोद्धरः . कान्तैः स्वभर्तृभिः दिङ्नायकैः सार्धे रतः सुरतस्योत्सवाय विविधप्रकारकामक्रीडाविला. सार्थमुत्सुक उत्कण्ठितो यो भावश्चित्ताभिप्रायस्तमाशयं भजन्तीति तादृशीभिः ॥
खौवताभिप्रतिकर्मसज्जप्रसाधिका पाणिपयोरुहेभ्यः । निपातुकालक्तकपङ्कपङ्क्तिः संध्याभ्रिका व्योनि बभूवुषीव ॥ ४० ॥ खयौवतानां स्वर्गागनानामप्सरसां 'स्वःस्वर्गिवध्वप्सरसः' इति हैम्याम् । अङ्गीणां चरणानां प्रतिकर्म प्रसाधनं मण्डनादिकरणम् । 'मण्डनं पुनः प्रसाधनं प्रतिकर्म' इत्यापे हैम्याम् । तत्र प्रसाधने सजानां प्रवणानां पतिः श्रेणी सैव । उत्प्रेक्ष्यते-व्योनि आकाशे संध्यात्रिका संध्यासमयप्रादुर्भवदभ्रपटली बभूवुषी जातेव ।।
अनीशी व्योममणेर्दिनश्रीचूडामणेः प्रेक्ष्य दशां खभर्तुः ।
दुःखेन ताम्बूलमहायि वक्रासंध्याभ्रदम्भादिव दिग्वधूभिः ॥४१॥ दिग्वधूभिर्दिगङ्गनाभिः दुःखेन चित्तोद्भूतातिखेदोदयेन संध्याकालीनाभ्राणां दम्भायाजात् । उत्प्रेक्ष्यते-वक्रान्निजवदनात्ताम्बूलं दशनचर्वितनागवल्लीदलचूर्णमहायि क्षिप्तमिव । किं कृत्वा। दिनश्रिया वासरलक्ष्म्याश्डामणे: शिरोमणेयॊममणेः सहस्रकिरणस्य अनीदृशी दुष्टामस्तलक्षणाम् । 'ईदृशीं च कथमाकलयित्री' इति नैषधे । दशामवस्था प्रेक्ष्य चक्षुर्लक्ष्यीकृत्य । किंभूतस्य भानोः । खभर्तुनिंजेश्वरस्य । "दिशो हरिद्भिहरितामिवेश्वरः' इति रघुवंशे । 'हरितामीश्वरः पतिः सूर्यः' इति तद्वृत्तिः ॥
पत्यौ गवां कापि गतेऽस्य बन्धून्पद्मान्रथाङ्गारिपुवत्प्रदोषः ।
क्लिश्नाति कोपाकिमतो दिगीशैः संध्याभ्रदम्भादरुणीबभूवे ॥४२॥ दिगीशैदिक्पालकैः । उत्प्रेक्ष्यते-अत एतत्कारणात् उत्पन्नात् प्रकटीभूतात्कोपाकोधात्संध्याभ्राणां दम्भाब्याजास्किमरुणीवभूवे रक्तैर्जातम् । कारणं प्रतिपादयति-गवां भूमीना किरणानां च पत्यौ खामिनि भास्करे राजनि च क्वापि कुत्रापि स्थाने गते प्रयाते सति अस्य बन्धून्मित्राणि पद्मान् कमलान् । द्वावपि पुनपुंसकलिङ्गो । रथाङ्गांश्चऋवाकान् संकोचवियोगादिप्रकारै रिपुवद्वैरिवत्प्रदोषो यामिनीमुखं क्लिश्नाति पीडयति । यथा कश्चित्प्रत्यर्थी पृथ्वीनाथे कार्यवैयध्यात्वचन गते सति तत्खजनजनान् संतापयति ॥ इति संध्यारायः॥

Page #378

७ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
३१७ अभ्रे मनासंतमसैः प्रदोषरागान्तरेऽथ प्रकटीबभूवे ।
प्रवालपुञ्जे सयमानकृष्णवल्लीप्ररोहैरिव वार्धिमध्ये ॥ ४३ ॥ अथ संध्यारागभवनानन्तरमभ्रे आकाशे प्रदोषो यामिनीमुखं संध्या तत्य यो रागो रक्तिमा तस्यान्तरे मध्ये मनाक किंचन संतमसैरन्धकारैः प्रकटीवभूवे प्रादुर्भूतम् । कोरेव । स्मयमानकृष्णवल्लीप्ररोहैरिव । यथा वाधिमध्ये परीवारान्तरालभूमौ प्रवालपुले विद्रुमकन्दलवृन्दे विस्मेरकृष्णलतानां 'कालीवेल' इति लोकमध्ये प्रसिद्धानामङ्कुरैः प्रकटीभूयते ॥
विभ्राजिसंध्याभ्रपरम्पराभिरलम्भि भूच्छायभरैविभूतिः ।
स्मेरारुणाम्भोरुहमण्डलीभिभृङ्गैरिवान्तर्मधुपानलीनैः ॥ ४४ ॥ विभ्राजन्त इत्येवंशीलाभिर्विभ्राजिनीभिः शोभनशीलाभिः संध्यारागरतीभूताना. मभ्राणां वदलिकानां परम्पराभिः श्रेणीभिः कत्रीभिर्भूच्छायभरैरन्धकारनिकरैः करणैविभूतिः शोभा अलम्भि संप्राप्ता । काभिरिव । स्मेरारुणाम्भोरुहमण्डलीभिरिव यथा विकचानां कोकनदानां मालिकाभिः अन्तर्विकसितकोशमध्ये मधूनां मकरन्दानां पानार्थमाखादनकृते लोनैरातृप्तिपानरसान्निश्चलीभूतै क्षैर्भमरैः कृत्वा लक्ष्मीः शोभा प्राप्यते॥ ... तमोगणालिङ्गिनभोङ्गणश्रीः संध्याभरागच्छुरिता चकासे । ___ वृन्दारकैः कुङ्कुमगन्धधूलीद्रवैरिवासिच्यत शक्रमार्गः ॥ ४५ ॥
संध्यासमयोद्भूतानामभ्राणां रागै रक्तिमभिदछुरिता व्याप्ता । 'चन्दनच्छुरितं वपुः' इति पाण्डवचरित्रे । तमसो तिमिराणां गणेन समुदायेन आलिङ्गिता चुम्बिता कलिता नभोङ्गणश्रीगंगनतललक्ष्मीश्वकासे शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-वृन्दारकैदेंवैः कुङ्कुमैघुसूणरसकलितैर्गन्धधूलीनां जायमृगनाभीनां द्रवैः पङ्कः कृत्वा शक्रमार्गः पुरंदरपदवी गगनमसिच्यत सिक्त इव । 'येनामुना बहुविगाढसुरेश्वराध्व-' इति नैषधे । 'सुरेश्वराध्वा गगनम्' इति तद्वत्तिः ॥
सुधान्धसामध्वनि सांध्यरागोल्लासं विलुप्य प्रसृतं तमोभिः ।
मलीमसाः खावसरं प्रपद्य परोदयं हन्त कुतः सहन्ते ॥ ४६॥ ___ सांध्यरागस्य जगत्वभावात्प्रादुर्भवतः संध्यायां दिनादौ दिनान्ते च द्वे सांध्ये भवतः । अत्र चाधिकारादिनान्तसंध्याया एवेति वाच्यम् । यतोऽप्रेतननिशायां शासनदेवता समेध्यती विवक्ष्यते रागो रक्तिमा तस्योल्लासमाविर्भावं प्रसारं वा विलुप्य निराकृत्य निषिध्य सुधामृतमेवान्धो भोजनं येषां ते सुधान्धसो देवाः । 'खाहावधाक्रतुसुधाभुज आदितेयाः' इति हैमीवचनात् । सुधाशना देवास्तेषामध्वनि मार्गे पथि गगने तमोभिर्भूच्छायभरैः प्रसृतं विस्तृतम् । जगद्व्याप्तमित्यर्थः । युक्तोऽयमर्थः । मलीमसा मलिनाः

Page #379

३१८
काव्यमाला। पापा वा वस्यात्मनोऽवसरं प्रस्तावं वेलामभ्युदयसमयं वा प्रपद्य प्राप्य । हन्त इति खेदे । परेषामन्येषामात्मव्यतिरिक्तानामुदयमुनातें कुतः सहन्ते । अपि तु नीचखभावान्न सहन्ते एव ॥ इति संध्यारागतमिस्रवर्णनम् ॥
पुरारिकंसारिपदप्रसत्तेरजय्यवीर्य शशिनं निशम्य ।
ध्वान्तोपधेस्तानि निघृक्षयेव तमोभिरभ्रे बहुभिर्बभूवे ॥ ४७ ॥ ध्वान्तानामन्धकाराणामुपधेर्व्याजात् । उत्प्रेक्ष्यते--तमोभिः खर्भानुभिरभ्र आकाशे बहुभिर्घनैर्बभूवे संजातमिव । अनेके विधुतुदा बभूवुरित्यर्थः । कया। तस्य खकवलायमानस्य शशिनो निजिघृक्षया निग्रहीतुमिच्छया निग्रहं कर्तु काङ्ग्या । किं कृत्वा । पुरनाम्रो दैत्यस्य अरिः शत्रुरीश्वरस्तस्य तथा कंसनामासुरस्य अरिद्वेषी तस्य च पदस्य क्रमस्य विष्णुपदस्य प्रसत्तेः प्रसादात्सेवानुभवाजेतु मशक्यमजय्यं वीर्य पराक्रमो यस्य तादृशं शशिनं चन्द्रं निशम्य आकर्ण्य ॥
क्वचिजगत्साक्षिणमेक्ष्य यातं जगजगज्जीवपिनो जिघत्सुः ।
स्वीयं विभाव्यावसरं स्मरारिभूच्छायकायां सृजतीव मायाम् ॥४८॥ जगजीवपिबः विश्वप्राणहरः । ईश्वररूपेण संहारकारकत्वात् । जीवेऽत्सुजीवितप्राणाः' इति हैम्याम् । तथा 'क्षये जगजीवपिबं शिवं वदन्' इति नैषधे । स्मरारिरीश्वरः खी. यमात्मीयं तमसोऽभ्युदयत्वात् शिवस्तु तमः प्रगुणः अत एव अवसरं प्रस्तावं समय विभाव्य विलोक्य ज्ञात्वा वा । उत्प्रेक्ष्यते-जगद्विश्वं जिघत्सुः खादितुमिच्छुः भूच्छायं निबिडतमतमिस्रमेव कायः शरीरं यस्यास्तादृशीं मायाम् । शाम्बरीकपटविद्यामित्यर्थः । सृजतीव करोतीव । किं कृत्वा । जगत्साक्षिणं शुभाशुभकर्मकर्तृणां जगजनानां प्रतिभुवं भास्करं क्वचित्कुत्रापि दृग्गोचरप्रदेशे यातम् एक्ष्य विभाव्य ॥
पशोरिवोर्वीदिवगोचरस्य ध्वान्तस्य भोः पश्यत मन्दिमानम् । .
निहन्यमानोऽपि मुहुः करेण चण्डद्युता धावति रोदसोर्यत् ॥४९॥ भो लोकाः पण्डिताः, यूयं पशोस्तिरश्च इव छागस्येव वा ध्वान्तस्य निशान्धकारस्य मन्दिमानं मूढतां मूर्खतामज्ञानतां पश्यत विलोकयत । 'अथोदयति निर्दोष सचिवेन्दी नवे रवेः । कोकको कनदानन्दिमन्दिमानमगान्महः ॥' इति वस्तुपालकीर्तिकौमुद्यां सूर्यास्तमनवर्णने । किंभूतस्य । उव/दिवगोचरत्य द्यावाभूमीविषयस्य पशोरपि भूनीप.. र्वतायूलस्थाने चरणगोचरो यस्य । यद्यस्मात्कारणात् चण्डद्युता अत्यन्तकोपना कान्तिर्यस्य । कोपारुणीभूतेनेत्यर्थः। तादृशेन पुंसा करेण किरणेन खरेण करेण हस्तेन चपेटादिप्रदायिपाणिना मुहुर्वारंवारं निहन्यमानः ताज्यमानं हस्तपादप्रभृतिप्रहृतिभिः व्यापाद्यमानं वधादिभिः सत् रोदसोर्दिवस्मृथिव्योर्धावति पुनः पुनः समायाति । ध्वान्तशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयोः ॥

Page #380

७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३१९ अङ्काच्युताया रभसेन बाल्याल्लीलां सृजन्त्याः खपितुर्गभस्तेः ।
जामेर्यमस्येव पयःप्रवाहै ते नभोभूमितले तमोभिः ॥ ५० ॥ तमोभिस्तिमिरैर्नभोभूमितले नभस्तलं भूमीतलं च भृते व्याप्ते बाल्याद्वालखभावाश्लीलां क्रीडाम् । 'फ्रीडा लीला च नर्म च' इति हैम्याम् । सृजन्याः कुर्वन्त्याः खस्य जनकस्य पितुर्गभस्तेर्भास्करस्य अकादुत्सङ्गात् रभसेनौत्सुक्येन च्युतायाः पतितायाः यमस्य शमनस्य जामेर्भगिन्या अलभत । शमनखसुः शिशुत्वम् "दिवसकराङ्कतले चला लुण्ठन्ती' इति नैषधे । यमुनायाः पयःप्रवाहैः सलिलीधैरिव व्योममहीमण्डले निर्भर भृते । कालिन्द्याः कृष्णजलत्वेनेयमुत्प्रेक्षा ॥
रथाङ्गनाम्नां दिवसावसाने वियोगभाजां सममङ्गनाभिः । .. स्फुरद्विषादानलधूमलेखा मन्ये तमिस्रा बहुलीबभूवुः ॥ ११ ॥ तमिस्रा अन्धकाराणि । तमिस्रशब्दः स्त्रीक्लीवलिङ्गयोः । बहुलीबभूवुः निबिडा नीरन्ध्राः संजायन्ते स्म । तत्राहमेवं मन्ये विचारयामि । दिवसावसाने दिनपर्यन्ते संध्याया एवारभ्य अङ्गनाभिः खोयवल्लभाभिः रथाङ्गविहंगमीभिः समं सार्धे वियोगभाजां परस्परविश्लेषकुलितानां रथाङ्गनाम्नां चक्रवाकानां स्फुरन्त्यः प्रकटीभवन्त्यः विषादः खेदः स एवानलो हुताशनः तस्य धूमानां लेखाः श्रेणय इव ॥
गते गवां स्वामिनि नाभ्युदीते राजन्यथाराजकवद्विभाव्य ।
खैरप्रचारेण जगत्समग्रमुपाद्रवद्दस्युरिवान्धकारः ॥ १२ ॥ अन्धकारः खैर खेच्छया प्रचारेण द्यावाभूम्योः संचरणेन दस्युरिव प्रत्यर्थीव चौर • इव वा समनं जगत्सर्वमपि भुवनमुपाद्रवदुपद्रवति स्म । किं कृत्वा । गवां किरणानां
पृथिवीनां च खामिनि नायके भानौ भूधने च । 'गोखामिनि स्फुरिततेजसि दृष्टमात्रे' इति कल्याणमन्दिरस्तवने । क्वापि कुत्रापि गते अस्तमिते परजनपदे प्रयाते मृते वा सति अथ पश्चात् राजनि चन्द्रे पट्टधरनृपे च नाभ्युदीते नोदयं प्राप्ते पट्टे स्थापिते
च । अत एवाराजकवनिःखामिकमिव जगद्विभाव्य निरीक्ष्य । 'हा हा महाकष्टमराजकं .. जगत्' इति मृगयावर्णने धनपालोक्तिः ॥
कियद्विहायः कियती क्षितिवो प्रमातुकामस्तमसां समूहः । ... कुतूहलाक्रान्तमना इतीव द्यावापृथिव्योः प्रसरीसरीति ॥ १३ ॥
तमसामन्धकाराणां समूहो यावापृथिव्योर्नभोभूमण्डलयोः प्रसरीसरीति अतिशयेन प्रसरति । उत्प्रेक्ष्यते-विहायो गगनं किंप्रमाणमस्येति कियत् । तथा वा पुनः क्षितिः पृथिवी कियती कियत्प्रमाणा । 'किचती पञ्चसहस्री कियती लक्षा च कोटिरपि कियती। औदार्योन्नतमनसां रत्नवती वसुमती कियती ॥' इति सूक्तोक्तिः । इत्यमुना प्रकारेण

Page #381

३२०
काव्यमाला। कुतूहलेन कौतुकेनाकान्तमाकुलितं व्याप्तं वा मनो यस्य तादृक् सन् प्रमातुकामः प्रमाणीकर्तुमना इव ॥
तेपे तपो भूधरगहरान्तस्त्यक्ताशनाम्भः प्रतिवासरं यत् ।
व्योमावनीव्यापकसिद्धिरस्मादलम्भि भूच्छायभरैरिवैषा ॥ १४ ॥ भूच्छायभरैः संतमसमूहैर्भूधराणां पर्वतानां गह्वराणां गुहानां महाकन्दराणामन्तमध्ये अर्थात्स्थिला प्रतिवासरं दिवसं दिवसं प्रति त्यक्ते अशनाम्भसी आहारपाने यत्र, तादृशं क्रियाविशेषणं वा मुक्तानपानं यथा स्यात्तथा तपस्तेपे । नियमविशेषकष्टं तप्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-अतोऽस्मादुग्रतपसः एषा प्रत्यक्षलक्ष्या व्योमावन्योर्नभोभूम्योापनरूपा सिद्धिः फलनिष्पत्तिर्लब्धिविशेषा अलम्भि लब्धा संप्राप्ता ॥ इत्यन्धकारा. . विर्भवनम् ॥ .
अथोददीप्यन्त नभःपदव्यां झगज्झगित्युस्रविमिश्रताराः ।
खकान्तमायान्तमवेत्य रात्र्या पुष्पोपचारो व्यरचीव मार्गे ॥ ५५ ॥ अथ तमःप्रसारानन्तरं झगज्झगिति कृद्भिदेदीप्यमानैरुपैः किरणैर्विमिश्राः करम्बितास्तादृशास्तारास्तारका ज्योतिर्मण्डला नभःपदव्यां गगनमार्गे उददीप्यन्त प्रस्फुरन्ति स्म।उत्प्रेक्ष्यते-खकान्तं निजवल्लभं रात्रिपतिलाच्चन्द्रम् । 'रोहिणीद्विजनिशीषधीपतिः' इति हैमीवचनात् । मायान्तमागच्छन्तम् । खपार्श्वे इत्यध्याहारः । अवेत्य विज्ञाय राच्या चन्द्रपन्या। 'उषादोषेन्दुकान्ता' इति हैम्याम् । मार्गे भर्तुरागमनस्याध्वनि पुष्पोपचारः कुसुमप्रकरो व्यरचि विरचित इव ॥ . .
कुक्षिभरि क्षोणिनभःपदव्यो दृप्ताहितं संतमसं जिघांसोः ।
ताराः वयं राज्ञ इहायियासोः पताकिनीव प्रसृता पुरस्तात् ॥१६॥ इह जगति गगनाङ्गणे वा खयमात्मनायियासोरागन्तुकामस्य राज्ञः रजनीजीवि. तवल्लभस्य पार्थिवपुंगवस्य च पुरस्तादग्रे तारास्तारकारूपा पताकिनी सेनेव प्रसूता प्रसरति स्म । यत्र राज्ञोऽभिषेणनाभिलाषस्तत्र पुरस्त्वरितमनीकं प्रसरतीति रीतिनीतिश्च । राज्ञः किं कर्तुमिच्छोः । क्षोणिनभःपदव्योश्चतुर्दिगन्ति]सागरान्तगगनाम्बरमण्डलयोः कुक्षिभरि भृतमध्यम् । तथा दृप्तं जगदाक्रम[ण]कारकम् । तथा अहितं प्रतिपक्षम् । 'ध्वान्तस्य रविचन्द्ररत्नदीपकाविपक्षाः' इति काव्यकल्पलतायाम् । संतमसमन्धकार जिघांसोर्हन्तुमिच्छोः । अन्योऽपि बलवान् भूपतिर्दृप्तं भुवमाकामन्तं बलिष्ठं प्रतिपन्थिनं हन्तुमिच्छति ॥
चिरंविनोदैर्दिननायकेनाभिकेन साकं सुरवर्मलक्ष्म्या । नक्षत्रलक्षात्किमशेषवक्षः श्रमाम्बुभिर्बिन्दुकितं बभूव ॥ ५७ ॥

Page #382

७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । अभिकेन निजकामुकेन दिननायकेन साकं भानुमता समं चिरं बहुकालं सकलं वासरं यावद्विनोदैविविधमानसाभिलषितक्रीडारसैः कृत्वा सुरवर्त्मलक्ष्म्या गगनश्रिया अशेषमखिलं वक्षो हृदयस्थलम् । उत्प्रेक्ष्यते-नक्षत्राणामुडूनाम् इति सामान्योक्तिः । यतो हैम्यामपि सर्वेषां नामानि सामान्येनैवोक्तानि न विशेषात् , यथा-'नक्षत्रं तारका ताराज्योतिषी भमुडुग्रहाः । धिष्ण्यमृक्षम्' इति, तथापि उपलक्षणाद्रहनक्षत्रतारकाणां लक्षात्कपटात् श्रमाम्बुभिः बहुविनोदविधानोद्भूतप्रस्वेदसलिलैर्बिन्दवः संजाता अस्मिनिति । खार्थे कः । बिन्दुकितं जलकणकलितं जातम् । 'स्वेदबिन्दुकितनासिकाशिखं तन्मुखं सुखयति स्म नैषधम्' इति नैषधे । किं बभूव संजातमिव ॥
आगन्तुकस्योदयशृङ्गिशृङ्गास्थानीं तमोद्विड्दमनस्य राज्ञः । नभोवितानं किमकारि तारामुक्ताङ्कितं सृष्टिकृतोपरिष्टात् ॥१८॥
सृष्टिकृता जगत्सर्गविधायकेन विधात्रा राज्ञश्चन्द्रस्य पृथिवीपुरंदरस्य उपरिष्टात् मस्तकोपरितनभागे । उत्प्रेक्ष्यते-तारास्तारका उपलक्षणानक्षत्रताराग्रहा एव मुक्ता. फलानि. तैरङ्कितं विचित्ररचनाचारिमाश्चितं नभो गगनतलमेव वितानं चन्द्रोदयः किमकारि निर्मितम् । रचितमिव । राज्ञः किंभूतस्य । शृङ्गिणः पर्वतस्य । पूर्वपर्वतस्येत्यर्थः । शृङ्गं शिखरं तदेवास्थानीमुपवेशनसभामागन्तुकत्य आगमनशीलस्य । पुनः किंभूतस्य । तमांस्येव द्विषन्तः शत्रवस्तेषां दमनस्यान्तकारकस्य । 'अप्यन्तकारिदमनदर्पच्छिन्मथनादयः' इति हैम्याम् ॥
नभोगसारङ्गदृशां रतीशराभस्यवश्यप्रियखेलिनीनाम् । वक्षःस्थहारच्युतमुक्तिकाभिर्नभःस्थली तारकिता किमासीत् ॥ १९ ॥ रतीशराभस्येन तारुण्यवयस्त्वेन यन्मदनौत्सुक्यं यौवनोन्मादेन मदनात्युत्कण्ठाभाक्त्वेन वश्या खायत्तीभूता ये प्रिया वल्लभास्तैः समं स्मरमते वात्स्यायनोक्तविविधविनोदैः खेलन्ति क्रीडन्तीत्येवंशीलास्तादृशीनाम् । 'भीमं कृत्वाङ्कखेलनम्' इति पा. ण्डवचरित्रे । नभसि आकाशे गच्छन्तीति नभोगा देवास्तेषां सारङ्गदृशो मृगलोचनाः स्त्रियो देव्यस्तासां वक्षःसु हृदयस्थलेषु तिष्ठन्तीति वक्षःस्थास्तादृशा हारा मुक्ताकलापास्तेभ्यश्च्युतास्त्रुटित्वा पतिता मुक्तिका मुक्ता एव मुक्तिका मुक्ताफलानि ताभिः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-नभःस्थली गगनमण्डली तारकिता तारकाः संजाता अस्यामिति तादृशी तारककलिता किमासीत् बभूवुषीव । 'नक्षत्रभूः क्षत्रकुलप्रसूतेर्युक्तो न भोगैः खलु भोगभाजः' इति चम्पूकथायां नलस्य मेरोरप्याधिक्यवर्णनम् । 'न भोगैः राज्यादिसुखैन युक्तः । पक्षे नभोगैर्देवैः सहितः' इति तटिप्पनके ॥
खर्दण्डदण्डं दधता तमिस्रवासो वसानेन सितेतरश्रि । कपालमालेव धृता विहायःकपालिना वक्षसि तारतारा ॥ ६ ॥

Page #383

३२२
काव्यमाला।
विहाय:कपालिना नभोनाम्ना योगिना वक्षसि खहृदयस्थले तारा उज्ज्वला केश. चर्मरहितत्वेन केवलं तुम्बिकात्वेन च धवला तारा ज्योतिश्वकं च तद्रूपा । उत्प्रेक्ष्यतेकपालमाला निर्नाथद्रमकमनुजमुण्डली च 'तुम्बिली' इति लोकप्रसिद्धा धृतेव कलितेव । कपालिना कपालधारणं युक्तिमदेव । यतः कपालानि विकचत्वनृमुण्डानि मालात्वेन सन्त्यस्येति कपाली । किं कुर्वता । खर्दण्डो लोके 'खर्दण्डउ' अथ वा पितृपथः इति प्रसिद्धः । गगनान्तराले भ्रमन् किंचित् श्वेतवर्णो दण्डाकारेण दृश्यमानो मार्गाकारेण वा स दण्डो यष्टिस्तं दधता बिभ्रता । पुनः किं कुर्वाणेन । सितादुज्ज्वलवर्णादितरा कृष्णवर्णा श्रीः शोभा यस्य तादृक् तमिस्र ध्वान्तं तदेव वासो वसनं वसानेन परिदधानेन । 'गुणिप्रायाणि वस्त्राणि भूषणानि तव प्रभो । वसानश्च दधानश्च सत्कविरि तिष्ठति ॥' इति भोजप्रबन्धे॥ तथा तवाप्यस्तु यथा त्रियामे निष्कास्यतेऽहं गलहस्तयित्वा । शपन्नितीवाक्षिपदृक्षलक्षाक्षतानहोग्यभिमत्र्य गच्छन् ॥ ११ ॥ गच्छन् परद्वीपं प्रति व्रजन्नहर्दिनमेव योगी त्रियामां प्रत्यक्षिपत्क्षिपति स्म । उत्प्रेश्यते-इत्यमुना प्रकारेण सिद्ध विद्यामन्त्रतन्त्रोपयोगवान् अभिमन्य मन्त्रेण स्थानभ्रंशादिकारकया विद्यया मन्त्रयित्वा जापं दत्त्वा ऋक्षाणां तारकादिज्योतिषां लक्षात्कपटात् लाजानक्षततण्डुलान्वा त्रियामा प्रत्यक्षिपत्क्षिपति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण त्रियामामात्मप्रवासदायिनी वैरिणीं चन्द्ररमणीं शपन् शापं ददान इव । इति किम् । हे त्रियामे इति संबोधनम्। शात्रवत्वेन चतुर्यामाया अपि त्रियामेति कथनं क्षयकृत्सूचकम् । यथाहं त्वया गलहस्तयित्वा गलेहस्तं 'गलोघो' इति प्रसिद्धः, चपेटां वा दत्त्वा निष्कास्यते लोकमध्यात् रोदःकन्दरमन्दिराद्वा कर्ण्यते तथा तेनैव प्रकारेण गलहस्तचपेटा. दिप्रदानादिना तवापि भवत्या अपि निष्कासनमस्तु स्तोकवेलयैव भवतात् ॥
प्रस्थातुकामेन तमो जिघांसोर्जयाय पूर्वावनिभृद्गतेन । अक्षेपि राज्ञा दशदिक्षु मन्ये शान्त्यै बलिस्तारकतन्दुलालीः ॥ १२ ॥ पूर्वावनिभृद्गतेन उदयाचलरूपराजधानीस्थायुकेन पूर्वाद्रौ स्थितेन वा। राज्ञा चन्द्रेण जिष्णुजगतीभुजा च । उत्प्रेक्ष्यते--शान्त्यै निर्विघ्नतानिर्माणकृते दिक्षु सर्वदिशां प्रदेशेषु तारकाणामेव ज्योतिषामेव तन्दुलानां निस्तुपोकृताक्षतकलमानां माला श्रेणी। तद्रूप इत्यर्थः । बलि: देवदानवादीनां गगनादिदिक्षु क्षेपणीयसिद्धान्नादिवस्तुजातमक्षेपि क्षिप्त इव । राज्ञा किं कर्तुकामेन। तमसां तमसो वा अन्धकारस्य विधुतुदस्य वा जिघांसोर्निजप्रत्यनीकस्य जयाय वशीकरणाथै भूयः पराभवनार्थ वा प्रस्थातुकामेन प्रचलितुमनसा ॥
१. 'निष्कास्यते' इति प्रथमपुरुषप्रयोगश्चिन्त्यः, 'अहम्' इति कर्मणा समानाधिकरण्यात्. 'अहंयुः' इत्यत्रैवाहमो विभक्तिप्रतिरूपकत्वेन वा समाधेयम्.

Page #384

७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३२३ कान्ते निममेऽम्बुनिधौ प्रणश्य दिनश्रियोऽत्राणतया प्रयान्त्याः । आच्छिद्य मुक्ताभरणानि तारा द्विषत्तयेवाददिरे रजन्या ॥ ६३ ॥ अत्राणतया अरक्षकत्वेन अशरणभावेन वा प्रणश्य जीवनाशं नष्टा प्रयान्त्याः क्वचिद्गुप्तस्थाने गच्छन्त्या दिनश्रियो दिवसलक्ष्म्यास्तारा.एव ज्योतीरूपाणि वा मुक्ताभरणानि मक्ताफलमयानि भषणानि द्विषत्तया वैरिभावेन रजन्या रात्र्या आच्छिद्य हटालं कृत्वा आददिरे उद्दाल्य गृहीतानीव । कस्मिन्सति । कान्ते अर्थाद्दिनश्रिया भर्तरि भास्करे अम्बुनिधौ समुद्रपयःप्लवे निमग्ने ब्रूडिते सति ॥
खःकूलिनीकूलविलासिनीनां प्रदोपविश्लेषिविहंगमीनाम् । विलोचनोद्भूतपयःपृषद्भिः किमम्बरं तारकितं पतद्भिः ॥ ६४ ॥
खःकूलिन्या गगनगङ्गायाः कूले तटे विलसन्ति । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धावर्थत्वेन आश्लिष्याश्रित्य तिष्ठन्ति खैरं भर्ता वा क्रीडन्तीति वा । इत्येवंशीलास्तादृशीनाम् । तथा प्रदोषे दोषामुखे विश्लेषो निजप्रियेण समं वियोगोऽस्त्यासां तासां विहंगमीनां पक्षिणीनाम् । अर्थाचक्रवाकीनाम् । 'विगयोः कृपयेव शनैर्ययौ रविरहर्विरहध्रु. वभेदयोः' इति रघुवंशे । 'दिवसावसाने निश्चयेन वियोगयोः विहगयोश्चक्रवाकीचक्रवाकयोः कृपयेव' इति तदृत्तिः । 'पुमान् स्त्रिया,' 'स्त्रिया सहोक्तौ पुमान् शिष्यते न तु स्त्री' इति केवलविहगशब्दः । तथा 'निजपारेवृढं गाढप्रेमा रथाङ्गविहंगमी' इति नेषधे विहंगमीशब्दः । 'स्वर्गिगङ्गास्थाहः' इति काव्यकल्पलतायाम् । विलोचनेभ्यः नेत्रेभ्य उद्भूतानां वियोगातिदु:खीदयादाविर्भूतानाम् । नेत्रनिःसृतानामित्यर्थः । पयसामश्रुजलानां पृषद्भिविन्दुभिः । 'बिन्दौ पृषत्पृषतविप्नुषः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-पतद्भिः क्षरद्भिः अर्थात् गगनाङ्गणमागत्य तिष्ठद्भिः सद्भिः अम्बरमाकाशं तारकितं तारकाः संजाता अस्मिन्निति तादृशं तारककलापकलितं किं जातं बभूवेव ॥
स्वां निष्ठितां प्रेक्ष्य सुधां सुधांशैः पुनः कृतेऽस्या इव मथ्यमानात् । सुधाम्बुधेयॊनि समुच्छलद्भिरम्भःकणैस्तारभरैर्बभूवे ॥ १५ ॥ सुधाम्बुधः क्षीरसमुद्रात्सुधाया उत्पत्तिस्थानत्वात्कविसमये प्रसिद्धत्वाच्च सुधाम्बुधिः। तथा 'सुधाम्भोनिधिडिण्डीरपिण्डपाण्डुयशःकुशेशयखण्डमण्डितसकलसंसारसराः' इति चम्पूकथायाम् । व्योनि पवमानपदव्यामुच्छलद्भिर्वे गच्छद्भिरम्भःकणैर्जलबिन्दुभिः । उत्प्रेक्ष्यते-तारभरैयोतितिर्बभूवे संजातम् । सुधाम्भोधेः किं क्रियमाणात् । स्वां स्व. कीयां नारायणमथनसमयसमुद्भतां प्राचीनां सुधां पीयूषं निष्टितां व्ययितां भुक्त्वा पीत्वा सर्वामपि क्षयं नीतां प्रेक्ष्य दृष्ट्वा पुनर्व्याधुट्य अस्याः सुधायाः कृते अर्थाय । तर्हि तेऽन्यमप्याहारं कथं न कुर्वन्तीत्यत आह-यतस्ते केवलं सुधाममृतमेवानन्तीति सुधाशा देवास्तैमथ्यमानात् विलोक्यमानात् ॥ इति तारकाणामुदयः॥

Page #385

३२४
काव्यमाला। अथो दधे चण्डकरे प्रयाते प्राच्या मुखे किंचन पाण्डिमश्रीः। म्मितं प्रमोदादिव सौम्यराजोदयं प्रकृत्येव दिशां समीक्ष्य ॥ ६६ ॥
अथो संध्यारागान्धकारतारकाभ्युदयानन्तरं चण्डकरे उग्रदण्डे नृपे सूर्ये प्रयाते अतमिते सति प्राच्या पूर्व दिशा किंचन किमपि मुखे खवदने पाण्डिमश्रीरुज्वलतायाः शोभा दधे धृता । प्राच्यां दिशि धवलिमा प्रादुर्भवति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-सौम्यराजो. दयं सोगतासंयुक्तत्य राज्ञश्चदस्य भूवल्लभस्य च उदयमुद्गमनं पैतृकपदप्राप्तिलक्षणांभ्यु. दयं समीक्ष्य विलोक्य प्रकृत्येव प्रजयेव नगरलोकेनेव । 'राज्याङ्गानि प्रकृतयः पौराणां श्रेणयोऽपि च' इति हैम्याम् । दिशा पूर्वहरिता प्रमोदात्खाभिमतराजप्राप्तिजनितहर्षाविर्भावात्स्मितं हसितमिव ॥
संमृज्य रज्यद्दयितेन पत्नी हरेहरित्तारविभूषणश्रीः । गर्भ वहन्ती मिहिकामयूखं मुखेऽपुषत्पाण्डुरिमाणमूहे ॥६७ ॥ हरेरेिन्द्रस्य पत्नी कान्ता हरित् दिक् एतावता पूर्वदिक् मुखे निजास्ये पाण्डुरिमाणं धवलतामपुषत् पुपोष अतीव पाण्डुरवदना संजातवती । 'निजमुखमितः स्मरं धत्ते हरेमहिषी हरित्' इति नैषधे । तत्राहमेवमूहे तर्कयामि । 'ऊह वितर्के' इत्ययं.धातुः । मिहिकामयूखं हिमकरं चन्द्रं तमेव गर्भ भ्रूणं दोहदनक्षणं वहन्ती सती दधानेव। किं कृत्वा ।रज्यता अनुरक्तीभवता।'रज्यन्नखस्याङ्गुलिपञ्चकरय' इति नैषधे। दयितेन प्राणप्रि. येण पुरंदरेण साकं समं संसृज्य सङ्गं कृत्वा। निर्वापयिष्यन्निव संसिसृक्षोः' इति नैषधे । 'सझं कर्तुमिच्छोः' इति तदृत्तिः । किंभूता हरित् । ताराणां निर्मलमौक्तिकानाम् । 'तारो निर्मलमौक्तिके' इत्यनेकार्थः । ताराणां राजतीयानां वा ताराणां शुभ्राणां वा तारकरूपाणां वा विभूषणानामाभरणानां श्रीः शोभा यस्याः । 'प्रथममुपहृत्यार्थ तारैरखण्डिततन्दुलैः' इति नैषधे । तारकवाची तारशब्दः । अपरस्तद्वत् । अपरापि युक्ती राज्यं निजवल्लभेन समं संगमनागुर्विणी सती खवदने विशदिमानं दधातीति रीतिः स्थितिश्च ॥
आकण्ठमम्भःसु निमज्य काममन्त्रोऽलिशब्दैः कुमुदैरसाधि । विकाशलक्ष्मी ददती किमेपा तसिद्धिरिन्दुद्युतिराविरासीत् ॥ ६८ ॥
कुमुदैः कैरवैश्चन्द्रविकाशिकमले: आकण्ठं गलकन्दलं मर्यादीकृत्य अम्भःसु पानीयेषु निमज्य बृडित्वा अलिशब्दमधुकरमधुरगुजारवैः कृत्वा काममन्त्री मानसमनीषितप्रदायिका विद्या असाधि साधित आराद्धः । उत्प्रेक्ष्यते-एषा प्रत्यक्षलक्ष्या इन्दुा तिश्चन्द्रचन्द्रिकारूपा तत्साधकस्याभीष्टविधायक्रमवस्य सिद्धिः फलनिष्पत्तिराविरासीत्किम
टीभूतेव । तत्सिद्धिः किं कुर्वती । एषां कुमुदानां विकाशलक्ष्मी स्मेरताश्रियं विश्राणयन्ती ॥

Page #386

७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । सान्द्रद्रुमोल्लासिनि पूर्वशैलशृङ्गाङ्गणे चञ्चति चन्द्रलेखा । किंचिनिरीक्ष्या हरिदिमृगाक्ष्याश्चूडामणिः किं चिकुरान्तरस्था॥१९॥ सान्दविनिद्रद्दल(निबिडदल)मण्डलकलितान्तरालसच्छायपादपपटलोल्लसनशीले पूर्वशैलस्य उदयाचलस्य शृङ्गागणे शिखराजिरे उपरितनभूविभागे किंचिनिरीक्ष्या खल्पतरचक्षुर्लक्ष्या चन्द्रलेखा शशिकला चश्चति संशोभते । 'चञ्चति चकास्ति लसत्यपि शोभते' इति क्रियाकलापे । उत्प्रेक्ष्यते-हरेः पुरंदरस्य दिक् पूर्वाशा सैव मृगाक्षी हरिणेक्षणा वधूत त्याः चिकुराः केशपाशास्तेषामन्तरे मध्ये तिष्टतीति चिकुरान्तरस्था निबिडघन. केशकलापत्वेन किंचिन्मनाक् निरीक्ष्या दृग्गोचरा चूडामणिः किमु शिरोरत्नमिव । मणि. शब्दः पुंस्त्रीलिङ्गयोरपि । यथा 'प्रश्निस्तिथ्यशनीमणि: मृणिः' इति लिझनुशासने। तथा हखो दीर्घोऽपि । अथ वा चूडामणिमस्तकाभरणविशेषः । सौराष्ट्रगुर्जरेषु तु 'वाक' इति लोकोतया तत्र पुंलिङ्ग एवावधार्यते ॥
दत्त्वाधिपत्यं निखिलाचलानां स्वदिग्गिरेः स्वर्गिरिचक्रिणेव । मौलिस्थले राजतपट्टबन्धो विनिर्मितः स्फूर्जति सामिसोमः ॥ ७० ॥ सामिसोमः अर्धविधुः स्फूर्जति स्फूर्तिमियति । दीप्यते इत्यर्थः । 'पूर्व गाधिसुतेन सामिघटिता मुक्ता नु मन्दाकिनी यत्प्रासाददुकूलवल्लिरनिलान्दोलैरखेलद्दिवि' इति नैषधे। 'सामिघटिता अर्धनिष्पादिता' इति तद्वत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते-खगिरेचकिमा कामनावलचक्रवर्तिना शक्रेण । 'जाम्बूनदोवीधरसार्वभौम' इति नैषधे इन्द्राभिधानम् । खदिग्गिरेरात्मीयाशाशैलस्य उदयाभिधानस्य भूधरस्य निखिलाचलानां सकलभूमण्डलवतिपर्वतानामाधिपत्यमैश्वर्य राज्यं दत्त्वा मौलिस्थले शिरोमण्डले राजतो राजतस्यायं रूप्यसंबन्धी पट्टबन्धो विनिर्मितः कृत इव बद्ध इव ॥
सुरेन्द्रदिग्भूधरमूर्ध्नि बिम्बमपूर्णमाभासत शीतभासः । खण्डं शिखायामिव सैहिकेयदंष्ट्रान्तरायन्त्रणतोऽजनिष्ट ॥ ७१ ॥ सुरेन्द्रस्य निर्जरनायकस्य दिक् पूर्वाशा तस्या भूधर उदयपर्वतः तस्य मूर्ध्नि मस्तके शिखरे शीतभासश्चन्द्रस्य अपूर्ण किंचित्यूनं किमपूर्णनिर्गमनात्खण्डं विम्बमण्डलमामासत राजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-सैहिकेयस्य सिंहिकासुतस्य खर्भानोर्द्रष्ट्राणां दाढानामन्तरा मध्ये यन्त्रणतः पीडनतः निर्गमनतः शिखायामग्रभागे खण्डं शकलमिवाजनिष्ट संजातमिव ॥ संपूर्णपीयूषमयूखबिम्बं बभौ ततः स्वीयदिगङ्गनायै ।।
मरन्दलीनालिपुरंदरेण समर्प्यते स्म स्मितपुण्डरीकम् ॥ ७२ ॥ __ततोऽनन्तरं संपूर्णमखण्डं पीयूषमयूखस्य चन्द्रस्य विम्बं मण्डलं बभौ भासते स्म! उत्प्रेक्ष्यते-पुरंदरेण इन्द्रेण खीयायै आत्मीयाय दिगगनायै हरित्कान्तायै निजपूर्व

Page #387

काव्यमाला। दिक्पग्रनयनाय मरन्दाथै मकरन्दपानकृते लीना अन्तर्निश्चलीभूता अलयो भ्रमरा यत्र तादृक् स्मितपुण्डरीकं विस्मरश्वेतकमलं किं समर्प्यते स्म विश्राणितं दत्तमिव ॥ पितामहस्य बतिराट्चरित्रैश्चित्रीयमाणस्य विधूतमौलेः ।
कमण्डलुश्चान्द्र इवोत्पलाङ्कः स्रस्तः शयादुल्लसति स्म सोमः ॥ ७३ ॥ ___सोमश्चन्द्र उल्लसति म्म उल्लासं दशदिक्षु ज्योतिःप्रसारमातनुते स्म शोभते स्म वा । कवेरपरवर्णनराभस्येन मा ग्रन्थनायको विस्मृतोऽभूदिति । तमेव स्मारयति इति सर्वत्रापि योजनीयम् । उत्प्रेक्ष्यते-वतिराजः श्रीहीरविजयसूरिपुरंदरस्य चरित्रैः सर्वातिशायिभिरवदातैश्चित्रीयमाणस्य अनन्यसामान्यविस्मयरसं दधानस्य अत एव विस्मयातिरेकाद्विधूतः कम्पितो मौलिमस्तकं येन तादृशस्य पितामहस्य वृद्धस्य विधातुः शयात्पाणिपद्मात्त्रस्त: कथंचित्पतितः अत्याश्चर्यरसवशाच्चित्तवैय त्र्येण पाणिपङ्कजाद्गलितः । तथा उत्पलाङ्कः कुवलयकलितं तथा चान्द्रश्चन्द्रकान्तमणिमयः कमण्डलुरिव कुण्डिकाख्यं जलपानपात्र मिव । 'कुण्डिका तु कमण्डलुः' इति हैम्याम् ॥
पीयूषपूर्णः कलधौतक्लप्तोऽभिषेककुम्भः किमु कौमुदीशः । शृङ्गारयोनि जगदाधिपत्येऽभिषिञ्चता विश्वकृता व्यधायि ॥ ७४ ॥
शृङ्गारयोनि श्रीनन्दनम् । 'मनःशृङ्गारसंकल्पात्मनो योनिः' इति हैम्यां स्मरमामसु । जगदाधिपत्ये सर्वेषां भुवनानां राज्ये नक्तं स्मरस्यैश्वर्यादभिषिश्चता अभिषेकं कुर्वाणेन विश्वकृता जगत्सृष्टिकारकेण विधिना । उत्प्रेक्ष्यते-कौमुदीशः चन्द्रिकापतिः शीतकान्तिरूपः पीयूषणामृतरसेन पूर्णो भरितः । तथा कलधौतै रजतैः क्लृप्तो विनि. मितो घटितः अभिषेककुम्भः अभिषेककरणकृते कलशः किमु व्यधायि विनिर्मित इव ॥
क्षयात्सुधायाश्चिरकालपानात्तां याचमानाननुगृह्य देवान् । सुधारुचिर्विश्वसृजा सुधाया अक्षीणकुम्भः किमु कल्प्यते स्म ॥७९॥ विश्वसजा त्रिभुवनसर्वसृष्टिविधायिना वेधसा सुधारुचिश्चन्द्रः । उत्प्रेक्ष्यतेसुधाया अमृतरसस्य न कदाचिदपि क्षीयत इत्यक्षीण: अक्षयकुम्भश्चन्द्रकान्तमणिमयः कलशः किमु कल्प्यते स्म विनिर्मितो घटित इव । किं कृत्वा । चिरकालं बहुसमयं यावत्पानाद्वीतेः 'सुधायाः पूर्वपीयूषस्य क्षयानाशात् तां पुनः सुधां याचमानानभ्यर्थयमानान्मार्गयतो देवाननुगृय सर्वेषां सुराणामुपरि पीयूषपायित्वेन अनुग्रहं कृत्वा ॥
प्राग्दिङ्मगाझ्या प्रणयेन पत्यौ समीयुषि स्वावसथं सुरेन्द्रे । उद्बोधितो भेत्तुमिवान्धकारं निशीथिनीनायकदीप्रदीपः ॥ ७६ ॥ प्राग्दिङ्मृगाक्ष्या पूर्वहरिनामहरिणनयनया रात्रित्वादन्धकारं भेत्तुं निराकर्तुम् । उत्प्रेक्ष्यते-निशीथिनीनायकः शर्वरीवरयिता चन्द्र एव दीप्रो दीपनशील: प्रसरज्ज्योतिर्जालजटिलो दीपो मन्दिरमणिरुद्बोधितः प्रकटीकृत इव । कस्मिन्सति । प्रणयेन

Page #388

७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
३२७
प्रेम्णा याचनया वा । 'प्रणयः प्रेमयाच्चयोः । विस्रम्भे प्रसरे चापि' इत्यनेकार्थः। खा. वसथं निज निकेतनं समीयुषि सम्यग्भोगागकलिते संप्राप्ते पत्यौ भर्तरि सुरेन्द्र निर्जरनायके सति । अथ वा शके स्नेहेन खगृहे समागते सति ॥ इति चन्द्रोदयः ॥
पूर्वाद्रिमौलेरथ मन्दमन्दं प्रचक्रमे गन्तुमचण्डरोचिः । निजोदयश्रीनवनृत्तसूत्रधारापरादि मिलितुं किमुत्कः ॥ ७७ ॥
अथाभ्युदयानन्तरं न विद्यन्ते चण्डानि तीक्ष्णानि रोचींषि यस्य सः अचण्डरोचिः शीतकान्तिश्चन्द्रः पूर्वाद्रिमौलेरुदयाचलचूलातः मन्दमन्दं शनैःशनैः । 'गगनमवजगाहे मन्दमन्दं मृगाः' इति चम्पूकथायाम् । तथा-'मन्दं मन्दं नुदति पवनश्चातकस्तोयगृचः' इति मेघदूतेऽपि दृश्यते । गन्तुं प्रचलितुं प्रचक्रमे प्रारब्धवान् । 'प्रचक्रमे वक्तुमनुक्रमज्ञा सविस्तरं वाक्यमिदं सुनन्दा' इति रघुवंशे । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मनः उदयश्रिया अभ्युद्गमनलक्ष्म्या नवं नवीनं यन्नृत्तं ताण्डवं नाटकं तत्र तस्य वा सूत्रधारं नृत्यकलाचार्यम् । नाटकप्रारम्भकमित्यर्थः। तादृशमपरादि पश्चिमाचलम् । अस्तादिमित्यर्थः। मिलितुमुत्कः किमु उत्कण्ठित इव । चन्द्रस्य हि प्रतिपद्वितीययोः पश्चिमाचलादेवाभ्यु. दयः । तस्मादस्ताचल एव चन्द्रस्योदयाचल: । 'उदयगिरिकुरङ्गीचङ्गकण्डूयनेन खपिति सुखमिदानीमन्तरोदोःकुरङ्गः' । पुनः 'परिणतरविगर्भव्याकुला पौरहूती दिगपि घनकपोतीहुंकृते क्रन्थतीव' इत्युदयनाचार्यकालिदासकवीन्द्रयोः प्रातवर्णने पृथक्पृथक् पदद्वये ॥ स्वर्भाणुभीतेः शरणीकृतेन प्राचीधवेनायमुपेक्षितः सन् ।
त्रस्यञ्छशाङ्कः किमु पश्चिमाशापतेः शरण्यस्य समेत्युपान्ते ॥ ७८ ॥ . त्रस्यन् रिपोः सकाशात्रासमाकस्मिकं भयं संप्राप्नुवन् अयं गगनावगाही शशाङ्कआंन्द्रः । उत्प्रेक्ष्यते-शरण्यस्य शरणागतवत्सलस्य पश्चिमाशापतेः पश्चिमदिक्पालकस्य वरुणस्योपान्ते समीपे किमु समेति समागच्छतीव । किंभूतः सन्। वाणुभीतेः निजस्यात्यन्तप्रत्यर्थितया गिलनशीलस्य विधुतुदस्य भीतेर्भयात् शरणीकृतेन आगत्याश्रितेन प्राचीधवेन पूर्वदिक्पतिना वज्रपाणिनाप्युपेक्षितः अकृतममत्वः सन् न खशरणे रक्षित इत्यर्थः ॥
प्राचीपयोरशिपयःप्लवान्तविलासमाधाय मरालबालः । - क्रीडां चिकीर्षुः किमु पश्चिमाब्धौ नभोध्वनासौ प्रचचाल चन्द्रः ७९
असौ प्रत्यक्षलक्ष्यः वर्णनगोचरीकर्तुमारब्धो वा चन्द्रः श्वेतकान्तिनभोध्वना गगनमार्गेण प्रचचाल चलति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पश्चिमाब्धौ प्रतीचीसमुदनीरपूरे क्रीडां जलकेलिविलासं चिकीर्षुः कर्तुमिच्छुमरालबाल: शिशुकलहंसः किमु प्रचलति । किं कृत्वा । प्राचीपयोराशेः पूर्वसमुद्रस्य पयःप्लवान्तः पानीयपूरमध्ये विलास मजनोन्मजन

Page #389

३२८
काव्यमाला।
तरणतामरसविसावादनादिकां क्रीडामाधाय कृत्वा । समुद्रे हंसानां · सद्भावो दृश्यते । यदुक्तम्-'हंसान्सहेत(?) पद्मरेणुकपिशशीरार्णवाम्भोभृतैः' इति स्नातस्य स्तुतौ ॥
संचारि निर्दण्डमिवातपत्रं विहस्तको वा चलदात्मदर्शः। क्रीडातडागः किमु जङ्गमो वा स्मरावनीन्दोः शशभृद्भासे ॥ ८ ॥ शशभृच्चन्द्रो वभासे राजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्मरावनीन्दोः मेदिनीकुमुदसुहृदः कामराजस्य संचारि दिव्यानुभावेन खयं संचरणशीलं तथा निर्गतो दण्डो यस्मात्तन्नि-' दण्डमवष्टम्भयष्टया रहितमातपत्रं सितातपवारणमिव वाथ वा । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-स्मरनरपतेर्विहस्तको हस्तग्रहणोचितस्थाणुनिर्मुक्तः चलन् खयमेव प्रतिष्टमान आत्मदर्श: दर्पण इव वा । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-कन्दर्पपार्थिवस्य जङ्गमः कथंचन देवतानुभावाड्रमणरसिकक्रीडातडाको लीलासरोवरमिव ॥ इति चन्द्रमण्डलसंचारः ॥ . .
भीतेः खिकाया दिवसस्य लक्ष्मी विज्ञाय नष्टामिह जीवनाशम् । . विद्मो वसत्या हसितं हसन्त्या ज्योत्स्ना जजम्भे गगने सुधांशोः।।८ १॥
सुधांशोश्चन्द्रस्य मनागित्यध्याहार्य ततः किंचित् ज्योत्स्ना चन्द्रिका जजृम्भे प्रकटीभूता विस्तृता वा । इहात्र ज्योत्स्नाविज़म्भणे वयमेवं विद्मो जानीमः । विचारयाम इत्यर्थः । इह जीवलोके खिकायाः खस्या रात्र्याः सकाशात् । 'हंसं तनौ संनिहितं वरन्तं मुनेर्मनोवृत्तिरिव स्विकायाम्' इति नैषधे । भीतेर्भयाजीवनाशं नष्टां जीवं गृहीत्वा प्रपलाय्य गतां दिवसस्य वासरस्य लक्ष्मी श्रियं विज्ञाय ज्ञात्वा अवधार्य हसन्त्याः खोत्कर्षेण हास्य सृजन्यावसत्या निशाया हसितं स्मितं हास्यमिव ।
अम्बरे विरुरुचे सुधारुचेश्चन्द्रचञ्चुरमरीचिसंचयः ।
दुग्धवारिनिधिरात्मजं विधुं किं चिराय मिलितुं समीयिवान् ॥८२॥ अम्बरे आकाशमण्डले सुधारुचेरमृतकिरणस्य चन्द्रस्य चन्द्रवत्कर्पूर इव चक्षुरो मनोज्ञः । धवल इत्यर्थः । 'चन्द्रोऽम्बुकाम्ययोः ।वणे सुधांशी कर्पूरे कम्पिल्ले मेचकेऽपि च॥' इत्यनेकार्थः । मरीचीनां कान्तीनां संचयो निकरो विरुरुचे विरोचते स्म शुशुभे। 'विरुरुचे.."ष्टितभूमिषु' इति रघुवंशे। उत्प्रेक्ष्यते-दुग्धवारिनिधिः क्षीरसमुद्रः आत्मजं नन्दनं दुग्धाम्भोनिधावुत्पनत्वेन विधुं सुधादीधितिं चिराय वहोः कालात् । 'चिराय चिररात्राय चिरस्य च चिराचिरम्' इति हैम्यामव्ययाधिकारे । मिलितुं पुत्रस्नेहेन मिलनार्थ समीयिवान्कि समागत इव ॥ गगने चन्द्रगोलिकाङ्गः ॥
खर्ग गता ऋतुभुजां प्रभवामि तृप्त्यै
तद्वन्नणामपि धरामधिगत्य नित्यम् । पीयूषसंततिरितीव विचिन्तयन्ती
ज्योत्स्नातनूरवततार तलेऽचलायाः ॥ ८३ ॥ .

Page #390

७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३२९ ज्योत्स्नातनश्चन्द्रिकाकाया पीयूषसंततिरमृतराजी। उत्प्रेक्ष्यते इति विचिन्तयन्ती सती अचलायास्तले मण्डले अवततार उत्तीर्णेव । इति किम् । यथेत्यध्याहारः । यथाहं वर्ग देवलोकं गता संप्राप्ता सती ऋतुभुजां यज्ञांशभोजिनां देवानां तृप्त्यै सौहित्याय बुभुक्षोपशमाय प्रभवामि समर्थो स्यां तद्वत्तथा धरामधिगत्य पृथिवीं संप्राप्य मनुष्याणामप्यनाशनानां नियं सदा तृप्तिकृते समर्थीभवामि ॥
प्रससार महीविहायसोमिहिकादीधितिदीधितिव्रजः ।
युवतेरिव शीतदीधितेरुपसंव्यानममेचकद्युति ॥ ८४ ॥ मिहिकादीधितेहिमकिरणस्य विधोः । 'प्रालेयं मिहिका हिमम् । स्थानीहारस्तुषारच' इति हैम्याम् । दीधितीनां कान्तीनां व्रजो निकरः महीविहायसोभूमीनभसोः प्रससार विस्तरति स्म । द्यावापृथिव्योः समकालं विस्तारं प्राप्त इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-शीतदीधितेश्चन्द्रस्य युवतेस्तरुण्या यामिन्या अमेचकाः श्वेता न मेचका अमेचका उज्ज्वला द्युतिः कान्तिर्यस्य । 'या कुन्देन्दुतुषारहारधवला या श्वेतपद्मासना या वीणावरदण्डमण्डितकरा या शुभ्रवस्त्रावृता' इति विशेषणाद्वाग्देवतावसनवद्विशदमुपसंव्यानं परिधानवस्त्रमिव । 'गुणशब्दो विरोध्यथै नादिरितरोत्तरः। अभिधत्ते यथा कृष्णः स्यादसितः सितेतरः ॥' इति हैम्याम् ॥
वारिराशिरशनाविहायसोः कौमुदीभिरुदरं स्म पूर्यते ।
अन्धकाररिपुनिर्जयोद्भवत्कीर्तिभिः किमु कुमुद्वतीपतेः ॥ ८५ ॥ . कौमुदीभिश्चन्द्रिकाभिर्वारिराशिः समुद्रः स एव रशना मेखला यस्या एतावता स[म मुद्रा मेदिनी । मेखला तु शरीरान्तरेऽवस्थायिनी न पृथग्भवतीति । अतः समुद्रसहिता महीति समेतम्(?) । तथा विहाय आकाशं तयोरुदरं मध्य पूर्यते स्म पूर्णीकियते स्म । व्याप्तमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-कुमुदतीपतेः कैरविणीकान्तस्य विधोः अन्धकार एव रिपुवीन्तशत्रुः । अथ वा रिपुः सूर्यः । “मित्रो ध्वान्तारातिरन्जांशुः' इति हैमीवचनात् । चन्द्रोदये भानुरस्तमीयते । सूर्यः खोदये च चान्द्रमसीं सर्वामपि विभूतिमादत्ते इति परस्परशत्रुतापि । तस्य ध्वान्तस्य सूर्यस्य वा निर्जयात्पराभवादुद्भवन्तीभिः प्रकटाभिर्जायमानाभिः कीर्तिभिः किमु समाज्ञाभिरिव दिवस्पृथिव्या व्याप्ते ॥
भूमीनभोमण्डलमेदुरश्रीज्योत्स्नावपुर्विष्णुपदीप्रवाहैः। नक्तंदिनं जमुपदप्रसत्तेः प्राकाम्यरूपा किमवापि सिद्धिः ॥ ८६ ॥ भूमी पृथिवीपीठं नभोमण्डलं गगनस्थलं तयोर्विषये मेदुरा उपचयप्राचुर्य प्राप्ता श्रीलक्ष्मीः शोभा वा यस्यास्तादृशी ज्योत्स्ना कौमुदी सैव वपुर्गात्रयष्टिर्यस्यास्तादृश्या विष्णुपद्या गङ्गायाः प्रवाहैः प्रसरत्पयःपूरैर्नकं दिन रात्री दिवा च जहोर्नारायणस्य पदमाकाशं चरणश्च तस्य प्रसत्तेः प्रसादनतः । 'प्रसादनं प्रसत्तिः' इति व्युत्पत्त्या सेव
४२

Page #391

३३०
काव्यमाला। नमित्यर्थः । भक्तेः सकाशात् । उत्प्रेक्ष्यते-प्राकाम्यरूपा रोदःकन्दरविस्तरणशीला बहुरूपकारिणी सिद्धिः फलनिष्पत्तिरवापि किं लब्धा संप्राप्तेव ॥
चूर्णैः प्रपूर्णा किमु मौक्तिकानां पीयूषपकैः किमु वा [विलिप्ता । श्रीखण्डनीरैरथवा भिषिक्ता ज्योत्स्नाभिरुर्वी धवलीकृताभात्॥ ८७ ॥ ज्योत्स्नाभिः [धवलीकृता] प्रतिदिशं प्रसरच्चन्द्रसान्द्रचन्द्रिकाभिर्निरन्तरमतिश्वेता प्रापिता उवीं समस्तापि वसुमती आभात् आ]बभासे । उत्प्रेक्ष्यते-मौक्तिकाना स्थूलमुक्ताफलानां चूर्णैः क्षोदैनिष्पिष्य सूक्ष्मीकृतरजोभिः प्रपूर्णा प्रकर्षेण (धवलीकृता) पूरिता किमु भरितेव । वा अथवा पीयूपपकैरमृतकर्दमैः स्त्यानीभूतसुधारसैर्विलिप्ता किमु विशेषेण कृतविलेपने च अङ्गरागकलिता कृता । अथ वा श्रीखण्डनीरैः स्थूलघृष्टचन्दनवारिद्रवैरभिषिक्ता किं कृताभिषेकेव ॥
आप्लाविते किं सुरसिन्धुसुभ्रवः स्रोतःसहस्रैः परितः प्रसृत्वरैः । . कर्पूरपारीविलसद्यशोभरैः सूरीशितुर्वा विशदीकृते इव ॥ ८ ॥ विलीयमानैस्तुहिनावनीभृन्नीहारचारैर्निभृतं भृते वा। प्रपूरिते सान्द्रितचन्द्रचन्द्रातपैविभातः स्म दिवस्पृथिव्यौ ॥ ८९ ॥ सान्द्रं नीरन्ध्रत्वं संजातमेषामेषु वा इति सान्द्रिता बहलिताश्चन्द्रस्य निशानायकस्य चन्द्रातपाश्चन्द्रगोलिकास्तैः प्रपूरिते प्रकर्षण पूर्णीकृते । सर्वतोऽपि निर्भर भरिते व्याप्ते इत्यर्थः । दिवस्पृथिव्या द्यावाभूम्यौ विभातः स्म । तत्रोत्प्रेक्ष्यते-परितः सर्व. तोऽपि दशदिकप्रदेशेष्वपि प्रसृत्वरैः प्रसरणशीलैः सुराणां देवानां' सिन्धोः समुद्रस्य सुभ्रवः पन्याः । 'कर्युद्वीपवतीसमुद्रदयिताधुन्यौ स्रवन्तीसरस्वत्यौ' इति हैम्याम् । देवनद्या गङ्गायाः स्रोतसां पयःप्रवाहाणां सहस्रर्दशशतीभिः आप्लाविते किम् । खकुक्षिगतीकृते इव निर्भर भृते इत्यर्थः । वा पुनरुत्प्रेक्ष्यते-सूरीशितुहीरविजयसूरीन्द्रस्य । पुनः सूरिनामग्रहणं बहबहमानसूचकम् । कर्पूराणां घनसाराणां पार्यः । 'फडसि' इति लोके प्रसिद्धाः । 'पारी पूरपरागयोः । पात्र्यां कर्करिकायां च पादबन्धे च हस्तिनः ॥' इत्यनेकार्थः । 'कर्परपारीपरिसराङ्गम' इति तद्वत्तिः। तथा 'कर्परपूरकमनीयशोभिरामम' इति स्तत्यादौ । तत्र पुरशब्देन समह एव । तदाद्विलसद्भिः शुभ्रिमविभ्रमैः शोभमानै: यशसां भरैः श्लोकानां प्रकरैः । श्लोकः कीर्तिर्यशोऽभिख्या समाज्ञा' इति हैम्यां यशोनामानि। विशदीकृते इव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-विलीयमानैर्गलद्भिवीभवद्भिः तुहिनावनीभृतो हिमाचलस्य नीहारचारैर्हिमनिवर्हर्निभृतं निचितं भृते वा भरिते वा । युग्मम् ॥ इति चन्द्रचन्द्रिकायाः प्रचारः॥
१. 'ज्योत्स्नाभिः' इत्युत्तरमुचितोऽपि 'धवलीकृता' इति पाठः कैश्विदत्र प्रक्षिप्तः.

Page #392

७ सर्गः) हीरसौभाग्यम् ।
गङ्गावज्जलजन्मबन्धुतनया स्वःकुम्भिवत्कुञ्जरो
नीरं क्षीरवदुत्पलं कुमुदवत्कादम्बवद्वायसः । वल्ली भौक्तिकहारसन्मरकतश्रेणीशशाशाश्मन
लक्ष्मी कांचिदमी दधुः सिनरुचौ चन्द्रातपं चिन्वांते ॥९॥ सितरुचौ शारदीने चन्दे चन्द्रातपं चन्दगोलिका चिन्वति पुष्णति उपचय प्रापयति सति । विस्तारयतीत्यर्थः । अमी अत्रैव वृत्ते प्रकाश्यमाना यमुनादयः पदायोः कांचिद. नन्यां लक्ष्मों शोभां दधुर्विधति स्म । तानेव दर्शयति कविः-जलजन्मनां कमलानां बन्धुः सूर्यः तन्य तनया पुत्री यमुना । 'यगुना यमभगिनी कालिन्दी सूर्यजा यमी' इति हैम्याम् । गमावलमों धत्ते । चन्द्रिकया शुचीभवत्पयःप्रवाहत्वेन गङ्गासाम्यमापेत्ययः । तया कुमरो गजः । जातावेकवचनं सर्वत्रापि योज्यम् । समस्ता अपि हस्तिनः खःकु. भिवत् ऐरावणगजबभिवं विधति स्म । नीरं समप्रमापि जलं क्षीरसहग्यामेव । तथा उत्पल कुवलयनीलकमलमण्डलं कुमुढवत्कैरवमेव श्रेतारविन्दमित्र । तथा वायसः कोल: सर्वेऽपि बलिभुज: कादम्बवत्कलहंसा इत्र । तथा मरकताना गारुत्मताना नीलमणीनां श्रेणी माला शशाङ्कादमवञ्चन्द्रकान्तरनपद्विारेव । तथा वल्लो समग्रलतावि. तानं मौक्तिकहारवन्मुक्ताफलकलाप इव शोभा वमार ॥ स्मेरकैरवशश्मा कुवलयान्युत्सयत्यङ्गना
भृङ्गान्मालिकबालिकाः सुमधिया गृहन्ति केलीवने । मुक्ताभान्तिभृतः किरातवनिताश्चिन्वन्ति गुजावजां
श्वञ्चच्चन्द्रमसो भ्रमं वितनुते नो कस्य चन्द्रातपः ॥ ९१॥ चश्वतो गगनमण्डले निखिलकलाकलापकलनदीप्यमानस्य चन्दमसः सुधादीधिते. चन्दातपःप्रतिह रित्प्रनत्वरसान्द्र चन्दिका कत्य पुंसः स्त्रीगणस्य वा भ्रमं भ्रान्ति नो वित. नुते चिनुते । आपे तु सर्वस्यापि करोतीत्यर्थः। तमेव प्रदर्शयति-अनना मुग्धकामिन्यः स्मरतां विकसताम् । 'सरदम्भाहारामपवमानामेवानिलः' इति पाण्डवचारेत्रे स्मेरद्वि. काशनाय दृश्यते । कैरवाणां थेत कमलानां शया भ्रमेण कुवलयाने नीलोत्पलाने उत्तंसयन्ति अवतंसानि कुर्वन्ति । शिरसि श्रवणयोवी अवतंस निर्माणस्थानद्दामद ह. दयते शास्त्रादी यथा : 'आपीडशेखरोत्तंसावतंसाः शिरसः नजि' इति हैम्याम् । तया 'विलोचनाभ्यामतिमात्रपीडितेऽवतंमनोलाम्बुरुहटयों खलु । तयोः प्रतिद्वन्दितयाधिः रोपयांवभूवतुभाममुताश्रुती ततः ॥ इति नैपधे । पुनमालिकानां मालाकारकाणां बालिका. कुमार्यः। अथ वा बाला एवं बालिकाः स्त्रियः। केलोयने कीडाकानने वेषां परेषां राजादीना वा । 'नियोहयोतपद समस्तकमला केलीगृहे राजते' इति श्रीचिन्तामगिपाश्रनायन्तोत्र केलोशन्दो दीर्घाऽप्यस्ति । सुमधिया पुष्पवुया भृशान् भ्रमरान् गृहन्ति । पुनर्मुक्तानां

Page #393

३३२
काव्यमाला।
मुक्ताफलानां भ्रान्ति भ्रम विभ्रतीति मुकात्रान्तिभृतः मौक्तिकप्रमघारेण्यः किरातव. निताः पुलिन्दपुर यः गुआवजांश्चिन्वन्ति आददते ॥
ज्ञायन्ते वसुधासुधाकरगृहा गर्जास्वैः कुम्भिनां
दुग्धाब्धिः प्रतिनादमदुरमिलत्कल्लोलकोलाहलैः । शैलाः कन्दरमन्दिराइविलुठत्कण्ठीरवक्ष्वेडितै
जीते श्वेतकरोदयेऽम्बरसरिड्डिण्डीरपिण्डोपमे ॥ ९२ ॥ अम्बरसरितो गगनापगायाः सिद्धसिन्धोः । भूपीठस्थगडायास्तु प्रादृट्प्रसर नीरवाह. वर्षणप्रकर्षप्रवहत्प्रबलजम्बाल जालाविलीभवजलजम्बालिनीप्लवमिलनात्कदाचित्कालुष्य- . मपि भवत्येव । यदुतम्-'गट्टानीरमपि त्यजन्ति कलुषं ते राजहंसा वयम्' इति । पर नभोनद्यां तु कदाचिदप्याविलीभावो न स्यादेव । तस्मादाकाशगङ्गायाः डिण्डीराणां. फेनानां पिण्डाः समूहाः । 'पिण्डो वन्दे जपापुष्पे गोले चोलेजसिहयोः । कवले च' इत्यनेकार्थः । तेषामुपमा सायं यस्य तादृशे श्वेतकरस्य चन्दस्य उदये जाते सति । बसुधा पथिवो तस्या आहादकारकत्वात्सुधाकराश्चन्द्रा' अतिन्यायिवत्तया सुधासचा उचितातिस्तोकत्वेन अमृतोपमानाः करा राजदेयांशा येषाम् । 'इदं तमुवीतलशीतलातिम्' इति नेपधे । तेषां राज्ञां गृहा आवासाः ते कुम्भिनां मदोदुरसिन्धुराणां गर्जा रवैः कृत्वा ज्ञायन्ते नकं राजकार्यायागतराजसेवकैरवसीयन्ते उपलक्ष्यन्ते वा । तथा प्रतिनादः प्रतिशब्दः कृत्वा मेदुरैः पुद्धि प्राप्तवलीभूतैर्वा मिलतामन्योन्य संगच्छतां संनिहितीभवताम्। वा अथ वा खयमेव प्रादुर्भवतां कलोलानां तरक्षाणो कोलाहलरद्वैतनादस्तु मुलवां कृत्वा दुग्धाब्धिः क्षीरसमुद्रो ज्ञायते । तया कन्दरां गुहा एव मन्दिरालि निवाससदनााने तेषामड़े उत्सई । कन्दरशब्दनिपु लिङ्गानुशासने । यथा 'पिठरप्रतिसरपाअकन्दरा' इति । विल्टतामितस्ततः पाश्व परिवर्तयतां कण्ठीरवाणां मृगेन्द्राणां वेडितैः वेडाशब्दः सिंहनादेः । 'वडा तु सिंहनादोऽथ' इति हम्याम् । कृत्वा शैलाः पर्वता ज्ञायन्ते अवयुध्यन्ते । अवलोककरियध्याहारः । शारदीनसान्द्रचान्दचन्द्रिकया क्षोणीमण्डले धवलीकृते एतैरभिज्ञानैः कृत्वा प्रागुक्ताः पदायाः कथमप्यवयुध्यन्ते बुधैरित्यर्थः ।
दुग्धाम्भोनिधिनिर्जरा इव नराः सर्वेऽपि संजज्ञिरे
खःसिन्धोरधिदेवता इव बमुस्त्रस्यत्कुरङ्गीदृशः । स्फारस्फाटिकस्त्रकोटिघटितेवासीत्पुनर्मेदिनी
क्षुभ्यरक्षीरसमुद्रसान्द्रविभवे जाते शशाङ्कोदये ॥ ९३ ॥ शुभ्यतः हरिणा मन्दरमन्याचलनिर्मथनावसरे क्षोभं प्राप्नुवतः इतस्ततः सडिण्डीर• पिण्डपाण्डरसलिलोच्छलनेनातीव शुभिमभाज: क्षीरसमुद्रस्येव सान्दोऽतिनेहलो बहलीमतो वा विभवो धवलिमत्रीयस्य तादृशे शशाहोदये चन्द्राभ्युगमने जाते सति सर्वे

Page #394

• सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
समस्ता अपि नरा भूचराः पुरुषाः दुग्वाम्भोनिधेः क्षीरनीरधानर्जरा अधिष्टातृसुरा इव संजज्ञिरे । ते हि अतीव शुभ्रवपुर्वसनविभवाः स्युः । अत एव तदुपमानम् । पुनखस्यन्त्यत्रासं प्रामुवलो याः कुरड्यो मृगागनास्तद्वत्तरलायश्चला दृशो यासाम् । एतावता वनिताः सर्वा अपि खःसिन्धोर्गङ्गाया अधिदेवता इव अधिष्ठायिका देवता गङ्गादेव्य इव वभुः शोभन्ते स्म । पुनमें दिनी पृथ्वी । उत्प्रेक्ष्यते-स्फारा अना ये स्फाटिकाः स्फटिकमणिसमूहास्तेषु रत्नान्यतीव सारमणयः मुख्यानि वा । यदुक्तम्-'येषा मन्दररनसलशिखरे जन्माभिषेकः कृतः' इति नातस्य स्तुतौ । मन्दराणां धातु खण्ड. पुष्करायद्वीपसत्कानां चतुर्णा मेरूणां मध्ये रत्नं सर्वेभ्य उच्चस्तरत्वेन लक्षयोजनप्रमाणत्वेन मुख्य इत्येकव्याख्या । तेषां स्फाटिकमणीनां कोट्यस्ताभिः कृत्वा घटितेव निष्पादिते. बासीभूव भूमी ॥ इति चन्द्रिकाभ्युदये विविधा भावाः ॥
विजयिन इव राज्ञः श्वेतभासो विभाव्या_ भ्युदयमखिलकाष्ठामध्यराजत्करस्य । विहितसकलसंध्यावश्यको ध्यानलीला
कमलकलमरालः स म भूत्सूरिराज्ञः ॥ ९ ॥ स श्रीहीरविजयनामा सूरीणामाचार्याणां मध्ये दीप्यमानत्वात्प्रतापवत्त्वाद्वा राजा। अथ वा राजा मुख्यः। स ध्यानं सूरिमबजापरूपप्रणिधानं तदेव लीलाकमलं क्रीडाकरणोचितमरविन्दं तत्र कलमरालः कलहंसः । 'कलमरालविहंगमवाहना' इति वाग्देवता. स्तोत्र । प्रकृष्टो राजहंसों वा। स्म भूदजायत। 'स्मयोगेऽप्यटो लोपमिच्छन्ति। म भूत्' इति सारखतव्याकरणे । स किंलक्षणः । विहितं कृतं पकलं समस्तं संध्यायां दिनावसाने .आवश्यक प्रतिक्रमणादिविधिर्येन । अथ वा निर्मितसंख्यासंबन्धिकमावश्यकमवश्यकतव्यं
येन । किं कृत्वा । श्वेतभासः सितकान्तेश्चन्द्रस्याभ्युदयं विभाव्य । 'पश्यति विमावय. त्यपि विलोकते वीक्षते गवेपयति' इत्यादि क्रियाकलापे विलोकनार्याः क्रियाः । .. स्येव । विजयिनः सर्वत्राप्यप्रतिहतपराक्रमत्वेनानेकराजचक्रजयनशीलस्य राज इव नृपस्य । किंभूतस्य चन्दस्य राज्ञश्च । अखिलानां समग्राणां काष्टानां दिशा मध्ये राजन्तो दीप्यमानाः कराः किरणा राजदेयांशा यस्य ॥
यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामनिमम् । तद्रालीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिरचिते सर्गोऽगवत्सप्तमः ॥ ९५ ॥ चिन्समिदमिति शमापिका..

Page #395

३३१
काव्यमाला।
अत्र श्रीहीरसौभाग्यन्गम्नि महाकाव्ये सप्तानां संख्यापूरणः सप्तमः सर्ग: अकारनामविशेषोऽमवसंजातः ॥ इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डिन देवविमलगाणेविरचितायां खोपज्ञहोरसौभाग्यमहाकाव्यवृत्ती वर्षांशरत्समयसूर्यास्त संध्यारागति मिरतारकचन्दो.
दयचन्द्रिकाप्रचारादिवर्णनो नाम सप्तमः सर्गः ॥
अष्टमः सर्गः । अथो निशीथे द्विजराजराजज्ज्योतिःप्रथाभिर्मथितान्धकारे । निवातनालीक इव वतीन्दुर्ध्यानं दधानः स्तिमितीवभूव ॥१॥
अयो चन्द्रोदयचन्द्रिकाप्रसारानन्तरं ध्यानं मनो निश्चलीकरणानन्तरं वा निशीथेऽर्थरात्रे ध्यानं सूरिमन्त्रप्रणिधानं दधानः । कुर्वाण इत्यर्थः । सन्त्रतीन्दुः मूरिशीतकान्तिः । नियातनालीक इव वातवेगाभावेन निष्प्रकम्पपद्मवत्स्तिमि तीवभूव निश्चलो जातः । 'निवातपस्तिमितेन चक्षुषा' इति रची। किंस्ते निशीथे । द्विजानां राजा चन्दस्तस्य राजतां दीप्यमानानां ज्योतिषां किरणानामचिन्द्रिलाणां प्रधाभिर्विस्तारैः कृत्वा माथत निर्दलितमन्धकार ध्वान्तं यत्र । नालीकशब्दः पुंक्लीवलिङ्गयोः ।,
पर्यङ्कबन्धः स विभोव्रतश्रीविलासपर्य इवावभासे । कथं भरोऽमुध्य मया विपरो हृदेति यस्मिन्समशेत शेषः ॥२॥ विभोः सूरीन्द्रस्य स यो ध्यानसमये विहितः पर्यवन्धः पद्मासनरचनाविशेषः आवभासे सामस्त्येन शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-व्रतथिया संयमलक्ष्या विलासार्थ क्रीडाकृते पर्यः पल्यडू इव । स कः । यस्मिन् पर्यवन्धे शेषः शेषनामा नागाधिराजो हृदा स्वमनसा इत्यमुना प्रकारेण समशेत संशयं कृतवान् । इति किम् । यदमुध्य पर्यबन्धस्य भरो भारोऽसहायेन एकेनैव मया कथं केन प्रकारण विषह्यो विशेषेण सहनीयः । धार्य इत्यर्थः । ध्यानभाजां हि योगीन्दाणां ध्यानसमये पर्यवन्धस्यातिशायी भारो भवतीति कविसमयः । यदुक्त कुमारसंभवे-'सतो भुजंगाधिपते: फणारधः कयंचिद्भुतभूमिभागे । शनैःकृतप्राणविमुक्तिराशेः पर्यवन्धं निविडं विभेद ॥ इति ॥
भुजान्तरासन्नशयारविन्दे विभोश्चकासे विशदाक्षमाला। हृद्ध्यानदुग्धाम्बुनिधिप्रतीरं प्रपेदुषी किं कलहंसपतिः ॥ ३ ॥
भुजान्तरस्य वक्षःस्थलस्य आसन्ने सापवर्तिनि शयारविन्द करकमले धवलवा. अक्षमाला जपमालिका चकासे भासते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-हृदि हारविजयसूरिहृदयवि. षये यो ध्यानं शुक्लप्रणिधानं तदेव दुग्धाम्बुनिधिः क्षीरसमुदस्तस्य प्रवीर तटं प्रपेदुशो

Page #396

३३५
८ सर्गः] . हीरसौभाग्यम् । प्राप्तवती मानसादिजलाशयेभ्यः खैरै विलासरसिकायितमानसा समागतवती कलहंसानां राजमरालानां मालाधोरणी पङ्किरिव ॥
श्रीसूरिमनं विजने व्रतीन्द्रो जपन्स गोत्रत्रिदशीमिव स्वाम् । दध्यौ हृदा श्रीजिनशासनस्याधिष्ठायिकां निर्जरनीरंजाक्षीम् ॥ ४ ॥ विजने एकान्ते अपरजनरहितस्थाने श्रिया सर्वशक्तिलक्ष्म्या युकः सूरीणामाचार्याणां मत्रं जपन् ध्यायन् सन् व्रतीन्द्रो हीरविजयसूरिः हृदा मनसा कृत्वा षड्दर्शनेष्वपि सर्वातिशायिन्या श्रिया लक्ष्म्या शोभया वा कलितस्य जिनशासनस्य अधिष्ठायिका प्रत्यक्षसांनिध्यविधायिनी निर्जरनीरजाक्षी नाकिकमललोचनां देवतां दध्यौ ध्यायति स्म । कामिव । खां वकीयां गोत्रत्रिदशीमिव । यथा कश्चित्पुमानिजां कुल• देवतां ध्यानगोचरां कुरुते । 'निपीय तं यस्त्रिदशीभिरर्जितः' इति नैषधे । 'गोत्रं तु संतानोऽन्ववायोऽभिजनः कुलम्' इति हैम्याम् ॥ इति सूरेानविधानम् ॥ ... ध्यानानुभावेन ततो निशीथे सूरीशितुः शासनदेवतायाः ।
केतुर्निकेतस्य रयेण वायोरिव क्षणादासनमाचकम्पे ॥५॥ ततो ध्याने जिनशासनाधिष्ठायिकास्मृतिगोचरीकरणानन्तरं सूरीशितुहीरविजयसू. रीश्वरस्य ध्यानानुभावेन प्रणिधानमाहात्म्येन शासनदेवताया निशीथेऽर्धरात्रे आसनमुपवेशनस्य विष्टरम् । 'विष्टरः पीठमासनम्' इति हैम्याम् । आचकम्पे आ सामस्त्येन दोलायमानमासीत्प्रचलति स्म । क इव । केतुरिव । यथा निकेतस्य गृहस्य केतुः वैजयन्ती वायोः पवमानस्य रयेण वेगेन कृत्वा कम्पते चश्चलीभवति ॥ . स्वविष्टरं कम्प्रमवेक्ष्य बिम्बमिवोत्तरङ्गाम्बुधिबिम्बितेन्दोः । .. शोणारविन्दायितमीक्षणेन रोषारुणेन त्रिदशाङ्गनायाः ॥ ६ ॥ :- त्रिदशाङ्गनाया जिनशासनदेवताया रोषेण कोपेन कृत्वा अरुणेन रक्तीभूतेन ईक्ष'णेन लोचनेन । नयनद्वन्द्वेनेत्यर्थः । शोणारविन्दायितं कोकनदमिवाचरितम् । अत्र गभितोमपास्ते । किं कृत्वा । खस्यात्मनः खमात्मीयं विष्टरं सिंहासनमवेक्ष्य विलोक्य । किंभूतं विष्टरम् । कम्प्रं कम्पनशीलं चश्चलीभूतम् । किमिव । बिम्बमिव । यथा उदूर्व गगनचुम्बिनस्तरङ्गाः कल्लोला यस्य एतावता समयखभावेन प्रबलपवनवेगप्रवृद्धो योऽम्बुधिः समुद्रस्तत्र बिम्वितः रात्री जलस्यातिवच्छभावेन संक्रान्तः । 'यद्यपि ख. च्छभावेन दर्शयत्यम्बुधिर्मणीन् । तथापि जानुदन्नोऽयमिति चेतसि मा कृथाः ॥' इति -वचनात् । प्रतिबिम्बितो य इन्दुश्चन्द्रस्तस्य विम्बि प्रतिमाभावं प्राप्तं मण्डलं कम्पते अतिशयेन कम्पनशीलं स्यात् ॥
ध्यानस्थितं शासनदेवता सा निपीय तं ज्ञानदृशा वशीन्द्रम् । . मुदं दधारामृतकुण्डमध्यप्रणीतलीलाप्लवनेव चित्ते ॥ ७ ॥

Page #397

३३६
काव्यमाला। .
__ सा ध्यानगोचरीकृता शासनदेवता श्रीजिनमताधिष्टायिका निर्जरी ज्ञानदृशा निजावधिज्ञानलोचनेन ध्यानस्थितं प्रणिधानोपविष्टं हीरविजयनामानं वशीन्द्रं जितेन्द्रियाणामधिराज सूरि निपीय सादरमवलोक्य चित्ते खमानसे मुदमानन्दं दधार धत्ते स्म । प्रमोदं प्रापेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-अमृतस्य सुधायाः कुण्डे परितो निबद्धानेकसोपानपटलप्रवणे जलाशये अर्थादमृतकुण्डमध्ये प्रणीतं कृतं लीलया खैरक्रीडया । नतु तापमलापनोदाय देवानां तापाद्यभावात् । आप्लवनं स्नानं यया तादृशीव । 'मानं सवनमाप्लवः' इति हैम्याम् । आप्लवनमाप्लवः इति वाक्यमेवानीतमस्तीति ॥
अथाविरासीद्वशिशीतकान्तेः पुरः स्फुरज्जैनमताधिदेवी। प्रसादितोपासनया शमश्रीरिवेयमङ्गीकृतकाययष्टिः॥८॥ अथ ध्यानस्थिरस्थायुकसूरीन्द्रदर्शनानन्तरं स्फुरन्ती वपुराभरणमणिदीप्तिभिदीप्यमाना जिनानां तीर्थकृताम् । अथ वा जिनस्य महावीरस्येदं जैनम् । तादृशं मतं शासनं तस्याधिदेवी अधिष्ठात्री देवता वशी जितेन्द्रियग्रामो मुनिजनस्तन्मध्ये शीतकान्तेश्वन्द्रस्यैतावता सूरीन्द्रस्य पुरोऽग्रे आविरासीत्प्रकटीभूता । उत्प्रेक्ष्यते--उपासनया निर. म्तरसेवनया कृत्वा प्रसादिता प्रसादयुक्ता विहिता । प्रसन्नीकृतेत्यर्थः । अतएवाङ्गीकृता उपात्ता गृहीता काययष्टिस्तनूलता यया तादृशी शमश्रीर्मूर्तिमती उपलक्ष्मीरिव प्रभोः पुरः प्रादुर्भूता ॥
कलामिवेन्दोर्जगते द्वितीयां प्राप्तां सुरी दर्शयितुं खमस्मै । निद्रां दृशा किंचन चुम्बतांपि प्रेक्ष्यामुनाजायत जाग्रतेव ॥९॥
अमुना सूरीन्द्रेण जाग्रतेव जागरणावस्थितेनेव निन्द्रारहितेनेव अजायत संजातम्। अमुना किं कुर्वता । किंचन किमपि उदरिकामत्रं दृशा नेत्रेण निद्रां प्रमीलां चुम्बता आश्रयतापि । किं कृत्वा प्रेक्ष्य व्यालोक्य । काम् । सुरी शासनदेवताम् । किंलक्षणाम् । अस्मै सूरीन्द्राय खमात्मानं दर्शयितुं दृग्गोचरीकारयितुं प्राप्तां पुरःसमागताम् । कामिव । द्वितीयां तिथिमिव । यथा इन्दोः सुधादीधितेः कलां षोडशांशम् ।अत्रार्थाबगस्थितिवशाच्च कलात्रयमयीं खेला जगते सकललोकाय दर्शयितुं प्राप्तांजनो जानाति ॥
प्रवाललक्ष्मीमिव कामितद्रोस्तध्यानसिद्धेः किमुताग्रदूती। प्रत्यक्षवत्प्रादुरभूत्पुरोऽस्य स्वप्नेऽपि सा सार्वमताधिदेवी ॥ १०॥ सा हीरविजयसूरिसूरिमन्त्रध्यानानुभावाभ्यागता सार्वस्य धीमचरमकृन्महावीरभग. वतो मतं शासनं तस्याधिदेवी अधिष्ठायिका निर्जरी। श्रीवीरशासनदेवता इत्यर्थः । खप्ने किंचिनिद्रावस्थायामपि प्रत्यक्षवबाप्रदवस्थास्थायुकचक्षुर्लक्ष्यवत् । अस्य सूरेः पु. रोऽप्रतः प्रादुरभूत्प्रकटीभवति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कामितद्रोरर्थात् हीरसूरेरभिलषित. शाखिनः प्रवाललक्ष्मीः पलवश्रीरिव । द्रुमाणां हि प्रथमं पल्लवाः प्रादुर्भवन्ति । तदुप.

Page #398

८ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
मानम् । उताथ वा तस्य सूरेया॑नस्य सूरिमन्त्रजापस्य सिद्धेः फलनिष्पत्तेः । अथ च सिद्धिनान्या देवताया विघ्नराजपाबें सिद्धिबुद्धिनान्यौ देवते अनुचौँ वर्तेते इति लोकप्रसिद्धिः । तस्या अग्रदूती । किं प्रथमशासनहारिकेव ॥ इति सूरिपुरो निशीथे शासनदेवतागमनम् ॥
अथ शासनदेवतावर्णनारम्भःसृष्टिं सिसृक्षोः सुदृशां पुरा यः स्वयंभुवः शिल्पगुरुर्बभूव । विधाय तां बिम्बमिवादसीयशिक्षाकृतेशोऽर्पयति स्म तस्मै ॥ ११ ॥ स शिल्पगुरुः अमूषां सुलोचनानामियमदसीया । 'नासादसीया तिलपुष्पतूणम्' इति नैषधे । सृष्टिः सर्गः । स्त्रीरूपघटनमित्यर्थः । सृष्टिरिति मध्यमपदलोपी समासः । तस्याः सृष्टेः शिक्षणं न पुनर्निर्माणक्रिया तत्कृते तदर्थ बिम्बं मूलरूपं निरूप्य अन्या. नि तद्रूपाणि निर्माप्यन्ते । एतावता शासनदेवतारूपबिम्बे विधाय तस्मै धात्रे अर्प. यति स्म दत्तवान् । यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात् । स कः । सुदृशां चारुचक्षुषां स्त्रीणां हि कटाक्षादिहेतुतया दृष्टिरेव प्रधाना तस्यां च शोभनत्वेन सर्वाङ्गीणशोभनत्वं सुतरामागतमिवेति । तथोक्तम्-'सर्वेन्द्रियाणां नयनं प्रधानम्' इति । तथा-'तदनु पुनर. पाङ्गोत्सङ्गसंचारितानां जयति तरुणयोषिल्लोचनानां विलासः' इति चम्पूकथाद्वितीयश्लोकान्त्यद्विपदी । इति सृष्टिरचनां सिमक्षोः कर्तुमिच्छोः खयंभुवो ब्रह्मणः पुरा पूर्व विज्ञानज्ञानाभ्यासनसमये शैशवे यः कश्चिदज्ञाताश्रुतनामा शिल्पगुरुर्विज्ञानाचार्यः कलाचार्यो वा बभूवासीत् । प्रायो हि कलाकौशल्यगृहगुरुमन्तरेण जगञ्चेतश्चमत्कारि शिल्पं न संगच्छते ॥ - महीवियद्वीक्षणकेलिलोलीभवन्मनाः स्वैरविहारिणीयम् ।
जम्बूह्रदिन्या अधिदेवतेव समीयुषी काञ्चनचारिमश्रीः ॥ १२ ॥ इयं शासनसुरीरूपा । उत्प्रेक्ष्यते-जम्बूहदिन्या जम्बूनामनद्याः । जम्बूद्वी. पसत्कजम्बूवृक्षाः । तेषां जम्बूफलरसैर्जम्बूसरित्प्रवहति । तन्मृत्स्ना च जाम्बूनदं भवति । जम्बूनद्यां भवं जाम्बूनदमिति व्युत्पत्त्या इति कविसमयः । तदेव दर्यते'जाम्बूनदं जगति विश्रुतिमेति मृत्स्ना कृत्नापि सा तव रुचा विजितनि यस्याः । तजाम्बवद्रवभवास्य सुधाविधाम्बुजम्बूसरिद्वहति सीमनि कम्युकण्ठि ॥' इति नैषधे । अधिदेवता अधिष्टायिका देवी समीयुषीव समागतवतोव । किंभूता । मह्या भूमेवियत आकाशस्य च द्वयो नभसोवांक्षणमवलोकनं तदेव केलि: क्रीडा तत्र लोलीभवच्चञ्चलं जायमानं मनश्चेतो यस्याः । अत एव पुनः किंभूता । खैर स्वेच्छया विहरति संचरतीत्येवंशीला । देवा देव्यो हि खैरविहारा भवेयुः । अतोऽपि स्वेच्छया संचारिणी । पुनः किंभूता। काञ्चनत्वेन काञ्चनवद्वा चारिम्णो वपुमनोज्ञत्वस्य श्रीः शोभा यस्याः सा ॥

Page #399

३३८
काव्यमाला। निर्यत्सुरानाशनिभूषणानि विरेजुरङ्गानि सुराङ्गनायाः ।
स्वस्पर्धिनः श्रीभिरिवेन्द्रचापवज्राण्यमीभिर्विधृतानि जेतुम् ॥ १३ ॥ __ सुराङ्गनाया जिनशासनत्रिदश्या अङ्गान्यवयवाः । 'एकदेशे प्रतीकोऽङ्गावयवापघना
अपि' इति हैम्याम् । तथा 'अङ्गमन्तिकमात्रयोः । उपसर्जनभूते स्यादभ्युपायप्रतीकयोः॥' इत्यनेकार्थः । विरेजुर्विभान्ति स्म । किंभूतान्यङ्गानि । निर्यन्ति निर्गच्छन्ति प्रादुर्भवन्ति सुरास्त्राणि इन्द्रधनूंषि । 'धनुर्देवायुधम्' इति हैम्याम् । इन्द्रधन्वाप्युच्यते । तथा 'तस्मै .खभूषा दृषदंशु शिल्पं बलिद्विषः कार्मुकमर्पयन्ती' इति नैषधे । मणिज्योतिरिन्द्रधनुराकृत्या निर्याति । यथा नैषधे-'वृता विभूषा मणिरश्मिकामुकैः' इति । येभ्यस्तादृशान्यशनिभूषणानि वज्ररत्नखचिताभरणानि येषु तानि । अशनिशब्देनात्र वज्ररत्नमुच्यते। 'शुचीमुखं तु हीरकः । वराटकं रत्नमुख्यं वज्रपर्यायनाम च ॥' इति हैम्याम् । उत्प्रे. श्यते-अमीभिरङ्गः श्रीभिः शोभाभिः कृत्वा खस्पर्धिनः निजप्रतिमल्लीभूतशत्रून् जेतुं पराभवितुमिन्द्रचापवज्राणि शस्त्राणीव विधृतानि ॥
राजीवराजी विजिता यदङ्गैर्मृदुश्रिया रङ्गदनगरङ्गैः । तत्तुल्यभावाय तपः सृजन्ती वने वसन्तीव कुशेशयासीत् ॥ १४ ॥
यदङ्गैर्यस्या देव्या अङ्गैरवयवैर्मृदुश्रिया भावप्रधाननिर्देशात्सौकुमार्यलक्ष्म्या विजिता पराभूता सती राजीवराजी कमलमालिका । उत्प्रेक्ष्यन्ते-वने निकुञ्ज वसन्ती सती वासं विदधती । तिष्ठन्तीत्यर्थः । कुशेशयासीत् दर्भशायिनी बभूवेव । 'वनं कानननीरयोः' इत्यनेकार्थः । तथा कुशेशयं पद्मनामापि । यथा 'कमलं नलिनं पद्ममरविन्दं कुशेशयम्' इति हैम्याम् । तत्रोत्प्रेक्षापि । 'कुशो दर्भ जले द्वीपे' इत्यनेकार्थः । किं कुर्यन्ती । तेषामङ्गानां तुल्यभावाय सादृश्याय तपः सृजन्ती अनुतिष्ठन्ती । अन्यापि किंचित्फलं मनसि स्पृहयन्ती सती वनमध्यस्थायिनी तपः कुर्वाणा कुशप्रस्तरे शेते । किंभूतः । यदङ्गैः रङ्गन्नृत्यं कुर्वन् । 'नृत्यविधाने नृत्यति नटति च रङ्गति च विलसति च' इति क्रियाकलापे । योऽनङ्गः स्मरस्तस्य रङ्गैर्नर्तनस्थानै रङ्गन्ती जङ्गमा अनङ्गनर्तकस्य रङ्गा नर्तनशाला वा ॥
अगण्यनैपुण्यमुखान्नियन्त्र्य संरक्षितान्प्रेक्ष्य गुणांस्त्रिदश्याः । स्वयन्त्रणोद्भूतभयातिरेकात्तस्याः प्रणेशे किमशेषदोषैः ॥ १५ ॥ तस्याः शासनदेव्याः सकाशात् अशेषदोषैः समग्रापगुणैः प्रणेशे प्रणष्टं प्रपलाय्य गतम् । उत्प्रेक्ष्यते-स्वेषां खकीयात्मनां यद्यन्त्रणं बन्धनं तस्मादुद्भूताजाताद्भयातिरेकात्साध्वसातिशयादिव । किं कृत्वा । अगण्यान् गणयितुमशक्यान् गणनातिगानतिशायिनो वा नैपुण्यं दाक्षिण्यम्। चातुर्यमित्यर्थः । तदेव मुखमादौ मुखे वा धुरि येषां तान् । 'मुखमुपाये प्रारम्भे श्रेष्ठे निःसरणास्ययोः' इत्यनेकार्थः । गुणान्नियच्य नितरां यन्त्रयित्वा बद्धा त्रि.

Page #400

८ सर्गः] - हीरसौभाग्यम् ।
। ३१२ दश्या शासनदेव्या रक्षितान् खप्नेऽप्यन्यस्थानगमनाप्रदानतया गोपितान् प्रेक्ष्य दृग्गो. चरीकृत्य ॥ इति शासनदेवतासाधारणसर्वाङ्गवर्णनम् ॥
अथ पृथगङ्गवर्णनारम्भणम् । तत्र 'मानवा मौलितो वा देवाश्चरणतः पुनः' इति वचनात्कविसमयानुसारेण देवतापादादारभ्य वर्णयितुं प्रारभ्यते
जिनेशितुः शासनदेवतायाः पादारविन्देऽरुणिमा दिदीपे । प्रणेमुषीणां दिविषद्वधूनां सीमन्तसिन्दूरमिवात्र लग्नम् ॥ १६ ॥ जिनानां सामान्यकेवलिनामीशतुरधिराजस्य श्रीतीर्थकृतः शासनदेवताया जिनमक्तचातुर्वर्ण्यसंघस्य सम्यक्सांनिध्यविधायिन्या देव्याः पादारविन्दे चरणतामरसे अरुणिमा पादतले खाभाविकी रक्तता दिदीपे दीप्यते स्म शुशुभे । उत्प्रेक्ष्यते-प्रणेमुषीणां सेव्यत्वेन प्रणीतप्रणामानां दिविषद्वधूनां देवाङ्गनानां सीमन्तस्य केशेषु वर्त्मनः सिन्दूर शृङ्गारभूषणम् अत्र पादारविन्दतले लग्नमिव ॥ यत्पादपद्मन पराजितेन विजृम्भमाणारुणवारिजेन । शुश्रूषणायारुणिमा तदक्के शङ्के डुढौत्केऽरुणलक्ष्मिलक्षात् ॥ १७ ॥ विजृम्भमाणेन विकाशं प्राप्नुवता अरुणवारिजेन रक्तकमलेन । कोकनदेनेत्यर्थः । कर्ता । शुश्रूषणाय सेवाकारणाय अरुणिमा आत्मीयरक्तिमा तदके पादपद्मोत्सङ्गे अहमेवं शङ्के संशयं कुर्वे मन्ये । विचारयामीत्यर्थः । अरुणा या लक्ष्मीः शोभा विभूति तस्या लक्षात्कपटात् । 'व्यपदेशो मिषं लक्षं निभव्याजः' इति हैम्याम् । लमिशब्दो हखः शब्दप्रभेदे । अरुणिमा रक्तता खरागो डुढौके किमु प्राभृतीक इव । • किंभूतेन कोकनदेन । यत्पादप न यस्याः शासनदेवतायाः पादपद्मनेव चरणारविन्दद्वन्टेन पराजितेन पराभवपदवी प्रापितेन अर्थादात्मीयविभवेन ॥ इति पादतलरतिमा॥
यस्याः स्फुरत्कान्तिविकाशिताशाः कामाङ्कुशा दिद्युतिरे पदाजे । इदं मुखाम्भोजविनिर्जितेन राज्ञेव रत्नान्युपदीकृतानि ॥ १८ ॥ यस्याः शासनदेव्याः पदाब्जे चरणारविन्दद्वन्द्व कामाङ्कशा नखा दिद्युतिरे द्यो तन्ते स्म शुशुभिरे । किंभूताः । स्फुरन्तीभिरितस्ततः प्रसरन्तीभिः सूर्यज्योति:स्पर्धया वा स्फूर्जन्तीभिः कान्तिभिर्दीप्तिभिः विकाशिता प्रकटीभावं प्रापिता उद्यो. तिता आशा दशदिशो यैस्ते । उत्प्रेक्ष्यते-इदं मुखाम्भोजेन अस्या वदनवारिजन्मना। 'इदं नृपप्रार्थिभिरुज्झितोऽर्थिभिः, तथा 'इदं यशांसि द्विषतः सुधारुचः' इति पदद्वयमपि नैषधे । विनिर्जितेन पराजयगोचरीकृतेन राज्ञा चन्द्रेण नृपेण च रत्नाकरोद्भवत्वेन कोशसौधाधिपतित्वेन च द्वयोरपि मणीनां सद्भावात् रत्नानि जात्यपद्मरागमणयः उपदीकृताान ढौकितानीव ॥

Page #401

काव्यमाला।
यदाश्रयीभूय किमर्भसूराः राहुं निहन्तुं नखराङ्गभाजः । प्रणम्रगीर्वाणवधूप्रवेणीछायाच्छलाङ्गीकृतचन्द्रहासाः ॥ १९ ॥ दानवारिपरिग्रहपदमेव । अथ वा यो दानवारिपरिप्रहः स एवाश्रयः शरणं येषां तादृशा भूत्वा यत् यो वा आश्रयो येषां ते यदाश्रयाः। न यदाश्रया अयदाश्रया भूत्वा इति यदाश्रयीभूय अर्भसूराः बालारुणाः प्रभातप्रोद्यन्मार्तण्डाः शासनत्रिदशीक्रमका. . माशाः एवाझं वपुलता भजन्ते सेवन्ते तादृशाः सन्तो भवन्तः राहुं खर्भाणुदानवं . निहन्तुं शमनसदनातिथीकर्तुं प्रणम्राणां देवीचलननमनशीलानां गीर्वाणवधूनां सुरागनानां प्रवेणीनां कबरीणां छायाः प्रतिबिम्बानि तासां छायानां छलेन कपटेन अङ्गीकृता . गृहीताश्चन्द्रहासा महाखड्गा इव सन्ति । नखाना रकत्वेनोद्गच्छदादित्योपमानम् ॥ . इदंपदीभूय भवान्तरेऽपि लौहित्यलक्षात्कलितानुरागाम् । . . पद्मद्वयीं प्रेक्ष्य नखाङ्गबालारुणा इवैतन्मिलनार्थमीयुः ॥ २० ॥ पद्मद्वयीं खबन्धुभूतामम्भोजन्मद्वितयीं प्रेक्ष्यालोक्य चक्षुर्लक्ष्यीकृत्य एतस्याः पद्मद्वय्या अर्थाद्वन्धुत्वेन मित्रत्वेन वा मिलनार्थमीयुरागता नखा अर्थाद्देवीचरण. जन्मकामाशा एवाङ्गानि शरीराणि येषां तादृशा बाला नवमुदयं लभमाना अरुणा भास्करा इव । किंभूतां पद्मद्वयीम् । इदंपदीभूय । 'जगत्कर्तृजगत्सर्गप्रणयनपरवशत्वे विधेर्विश्वव्यापारपारवश्यादवतीर्णस्य संसारचक्रे' इति चम्पूकथायाम् । अस्या जिनशासनदेवतायाश्चरणौ भूत्वा पदभावं प्रपद्य भवान्तरेऽन्यस्मिन्नपि भवे जन्मनि अपरावतारे संप्राप्तेऽपि लौहित्यस्य खाभाविकस्फुरद्रक्तताया लक्षात्कपटात्कलितः पूर्ववद्धृतोऽनुरागः स्नेहातिरेकता पाटलिमा च यया ताम् ॥
प्रपेदुषीं यत्पदतां पयोजद्वयीं विभाव्याभकशीतभासः । निजानुरज्यन्मनसं प्रणेतुं नखीबभूवुः किमु तत्रिदश्याः ॥ २१ ॥
अर्भकशीतभासो बालचन्द्राः । तेषां चारुणत्वं कविसमये दृश्यते । यथा-'अ. यमुदयति घुसणारुणतरुणीवदनोपमश्चन्द्रः' इति विदग्धमुखमण्डने, तथा-'स्फुरदम्भःसरोदम्भात्सँहिकेयभयादिव । राकामृगाङ्काः संभूय विभान्ति शरणागताः ॥' इति पाण्डवचरित्रे च चन्द्रबाहुल्यं प्रोक्तमस्तीति । तथात्रापीदं द्वयमपि उद्यतां चन्द्रसूर्याणां बालत्वमेव प्रतिपद्यते । तत्रिदश्याः सा सूरिध्यानाकृष्टागता वासौ त्रिदशी च त्रिदशवशा तस्या नखीबभूवुः तत्पदपुनर्भवभावं भजन्ते स्म । देवतानखा जाता इत्यर्थः । किं कृत्वा । यत्पदतां तत्रिदशचरणभावं प्रपेदुषीं प्राप्तवतीं प्रयोजयोः कमलयोयीं युगली विभाव्य चक्षुषा समीक्ष्य । उत्प्रेक्ष्यते-तां पद्मद्वितयीं निजे खात्मनि विषये अनुरज्यत् सरागीभवत् । 'चकास्ति रज्यच्छविरुज्झिहानः' इति नैषधे । मनः खान्तं यस्यास्तादृशीं प्रणेतुं किमु कर्तुमिव । 'सृजति करोति प्रणयति' इत्यादिकरगार्थाः क्रियाः क्रियाकलापे ॥

Page #402

८ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
सौन्दर्यपाथः प्लवपादपद्माकरेऽङ्गुलीनालजुषोऽनिमिष्याः । कामाङ्कुशाः शोणसरोजराज्यो ज्योतिर्मरन्दोपचिता इवाबभुः ॥ २२ ॥
३४१
अनिमिष्या देवतायाः नखा अनुरागा भान्ति स्म । अयं प्रयोगः क्रियारत्नसमुच्चयेऽप्यस्ति । उत्प्रेक्ष्यते - शोणसरोजराज्यः कोकनदपलय इव । कस्मिन् । सौन्दर्य मनोहरत्वं तदेव पाथसां पानीयानां प्लवः पूरो यस्मिंस्तादृशे पादे चरणरूपे पद्माकरे सरसि । चरणे त्वाकृतिकमलानां सद्भावात्कमलाकरत्वम् । किं शोणसरोजराज्याः । अङ्गुल्यः पादशाखास्ता एव नाला मृणानि जुषन्ते भजन्ते । पुनः किंभूताः । ज्योतींषि नखकान्तय: एव मरन्दा मधूनि तैरुपचिताः पुष्टाः । भृता इत्यर्थः ॥ इति पदनखाः ॥ नखोल्लसत्पल्लवशालमानैर्नग्रामरीनेत्रभिलद्विरेफैः ।
शाखाविंशेषैः पदशाखिनः किं तदङ्गुलीभिर्भियते स्म शोभा ॥ २३ ॥ तदङ्गुलीभिर्देवी पदशाखाभिः शोभा त्रियते ध्रियते स्म । 'डुभृञ् धारणपोषणयोः' इत्यस्य रूपम् । उत्प्रेक्ष्यते - पदशाखिनः पादपादपस्य किं शाखाविशेषैर्विशिष्टशाखाभिरिव । किंभूतैः । नखाः एवोल्लसन्तः स्फुरन्तः विकसन्तो वा पल्लवाः प्रवालास्तैः कृत्वा शालमानैः शोभाभासुरैः । पुनः किंभूतैः । नम्राणां नमनशीलानाममरीणां त्रिदशीनां नेत्राणां नवानां प्रतिबिम्बितान्येव । मध्यमपदलोपी समासः । मिलन्तः समीपे समागच्छन्तो द्विरेफा भृङ्गा येषु ॥
पदं मयेदं प्रददे शिरःसु दिशां दशानामपि सुन्दरीणाम् ।
इतीव रेखाः क्रमयोरमर्साङ्गुलीमिषात्तत्प्रमिता बिभर्ति ॥ २४ ॥
अमर्त्या देवसुन्दरी । 'अलम्भि मर्त्याभिरमुष्य दर्शने' इति नैषधे । यथा मर्त्या तथा अमर्त्या । तथा अमर्त्यापि अङ्गुलीनाम् । अत्राङ्गुष्ठोऽप्यङ्गुलीमध्य एव गण्यते न पृथक् क्रियते । यदुक्तं नैषधेऽपि - ' रज्यन्नखस्याङ्गुलिपञ्चकस्य मिषादसौ हिङ्गुलपतू । हेमैकपुङ्खास्ति विशुद्धपर्वा प्रियाकरे पश्चशरी स्मरस्य ॥' इति । दशानां मिषा' च्छलात्कमयोर्द्वयोश्चरणयोस्तत्प्रमिता दशदिक्प्रमाणा रेखा बिभर्ति धत्ते । उढोक्ष्यतेइति हेतोरिव । इति किम् । यन्मया खीयाद्वैतरूपश्रिया कृत्वा दशानां पूर्वा, अभिः, दक्षिणा, नैर्ऋती, प्रतीची, वायवी, उत्तरा, ऐशानी, ऊर्ध्वदिक्, अधोदिक् । एकस्मिन् पक्षे | अष्टदिक्षु मानुष्यः ऊर्ध्वलोके देवाङ्गनाः अधोलोके च नागाना असुराङ्गनाश्च । अपरस्मिन् पक्षे । तिर्यग्लोके दशदिक्षु सर्वत्रापि देव्यो वर्तन्ते इति । दशदिग्वर्तिनीनां सुन्दरीणां स्त्रीणां शिरःसु मस्तकेषु रूपसौन्दर्यातिरेकात् इदं पदम् । अयं चरणः प्रददे प्रदत्तम् । पदशब्दः पुंलिङ्गनपुंसकलिङ्गयोः । 'चरणः क्रमणः पादः पदोsनिश्चलनः क्रमः' इति हैम्याम् । तथा— 'पदं किमस्याङ्कितमूर्ध्वरेखया' इति नैषधे ॥ इति पादाङ्गुल्यः ॥

Page #403

काव्यमाला।
विलासिबालव्यजनाधृतोद्यच्छत्रा स्फुरद्वारिजराजमाना ।
अधीश्वरीवाखिलवारिजानां यदीयपादद्वितयी दिदीपे ॥ २५ ॥ यस्या देव्या इयं यदीया शासनदेवतासंवन्धिनी पादद्वितयी चरणयुगली दिदीपे शुशुभे । उत्प्रेक्ष्यते-अखिलानां समप्राणां वारिजानां जलजन्मनामत्रार्थात्कमलानामेव पदयोः पद्मानामुपमानत्वात् । वारिजशब्देन शङ्खोऽप्युच्यते । 'कम्बुस्तु वारिजस्त्रिरेख: षोडशावर्तः शङ्खः' इति हैमीवचनात् परं तन्निरासः । अथ वारिजशब्देन मुख्यतया पद्ममेवोच्यते तस्मात्कमलानामेवाधीश्वरी स्वामिनीव राज्ञीव । कि राजचिहं दर्यते विलसत इत्येवं शोभमाने बालव्यजने आकृतिरूपें । 'छत्तचामरपडागजूअलचमंडिया' इत्यजितशान्तिस्तवनात् । चामरे यस्यां यस्या वा । पुनः किंभूता । धृतमाकलितमाकारकायमातपत्रं छत्रं यया । स्फुरद्भिः प्रकटीभवद्भिः रेखाकारधारिभिर्वारिजैः पद्मविराजमाना शालिनी ॥
कथंचनाभ्यर्थनया मृदुत्वं रागश्रियं चाप्य पदारविन्दात् । प्रवालमाला धरणीरुहाणामिवाधमर्णीभवति स्म तस्याः ॥ २६ ॥ धरणीरुहाणां पादपानां प्रवालमाला पल्लवपतिः । तरूणां प्रवालकथनेन विद्रुमाणां निरासः कृतः । उत्प्रेक्ष्यते-तस्या देव्या अधमर्णीभवति स्म प्राहका जाताः । किं कृत्वा । कथंचन महता कष्टेन केनापि प्रकारेण वा अभ्यर्थनया देवीपुरस्ताद्याचनया कृत्वा पदारविन्दादर्थात् शासनदेवीचरणकमलान्मृदुत्वं सौकुमार्य च पुनः रागश्रियं लौहित्यलक्ष्मी चाप्य लब्ध्वा ॥ . .,
प्रसादकान्ती दधती सुवर्णालंकारिणी रम्यतमक्रमा च ।
संश्लेषदक्षाप्रतिमोपमानश्रीः श्लोकमालेव सुरी चकासे ॥ २७ ॥ . __ सुरी(शान)त्रिदशी श्लोकमालेव अनुष्टुभां पतिरिव चकासे दीयते स्म । किंभूता सुरी श्लोकमाला च । प्रसादं प्रसनभावं कान्ति शोभां वपुर्दीप्तिं वा तथा झगित्यर्थावबोधगोचरत्वं प्रसादगुणः । तथा दीप्तरसत्वं कान्तिस्ते दधती दधाना । पुनः किंभूता । सुवर्णैः काश्चनैर्विरचिता अलंकारा अङ्गप्रत्यङ्गाभरणानि विद्यन्ते सन्ति वास्याः । तथा शोभना वर्णा अक्षराणि । तथा उपमोत्प्रेक्षारूपकाद्या अलंकारास्ते सन्ति अस्यामिति । अस्त्यर्थीय इन् । पुनः किंभूता । रम्यतमी अतिशयेन मनोज्ञौ सामुद्रोकलक्षणलक्षितावत एवातिरुचिरौ क्रमौ चरणौ यस्याः अतिरमणीयचतुश्चरणा अनु. क्रमो वा यस्याः । पुनः किंभूता संश्लेषे खकामुकेन वल्लभेन समं सस्नेहसरोमाश्चाञ्चितं लतावेष्टितकाद्यालिङ्गनविशेषे निपुणा चातुर्यवती । तथा । शब्दगुणार्थगुणशब्दालंकारार्थालंकारादिरूपः सम्यक् समीचीनश्वेतश्चमत्कारकारी श्लेषस्तत्र दक्षा पट्टी। पुन: किंभूता । अप्रतिमोपमानश्रीः न विद्यते प्रतिमा सादृश्यं यस्याः । 'न तन्मुखस्य प्रतिमा.

Page #404

८ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । चराचरे' इति नैषधे । तादृशी उपमानश्रीः शोभा लक्ष्मीर्वा यस्याः । तथा अप्रतिमा असाधारणा उपमानरुपलक्षणादुत्प्रेक्षाद्यैः श्रीलक्ष्मीः शोभा यस्याः ॥ इति पादाः ॥
यत्पादराजौ परिशुद्धपार्णी निर्जित्य गत्याखिलराजहंसान् । उच्चै रुचिस्फूर्तिमिषाजिगीषू प्रस्थातुकामाविव नाकिनागम् ॥ २८ ॥ यस्या देवतायाः पादौ चरणावेव राजौ राजानौ पार्थिवी अपरावपि बलवद्भूपती नाकिनां नागं गीर्वाणानां वारणमैरावणं निर्जरश्रेष्ठं शक्रं वा । यदुक्तं है. म्याम्- 'स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुङ्गवर्षभकुञ्जराः । सिंहशार्दूलनागाद्यास्तलजश्च मतल्लिकाः । मचर्चिकाप्रकाण्डोद्धयः प्रशस्यार्थप्रकाशकाः ॥' इति । जिगीषू जेतुमिच्छन्तौ सन्तौ । रुचीनां निःसरद्वहलप्रबलकान्तीनां स्फूर्तेः स्फुरणस्य मिषात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यतेउच्चैरूर्व वर्गलोकं प्रति प्रस्थातुकामौ गन्तुमीहमानाविव प्रचलितुमनसाविव । ऐराव. णवासवयोः खर्गस्थायुकत्वेन उच्चैर्गमनम् । राज्ञामपि इन्द्रनिर्जयनं दृश्यते । यथा रघुवंशे इन्दुमतीखयंवरे कार्तवीर्यवर्णनाधिकारे-'कारागृहे निर्जितवासवेन लङ्केश्वरेणोषितमा प्रसादात्' । तथा सूक्ते-'दृषद्भिः सागरो बद्धः इन्द्रजिन्मानवैर्जितः । वानरैवे. ष्टिता लङ्का जीवद्भिः किं न दृश्यते॥' इति । किं कृत्वा । गत्या गमने विलासेन प्रयाणेनाभिलाषेण तेन वाखिलान् समस्तान् राजहंसान् सितच्छदान् पार्थिवपुङ्गवांश्च । प्रबलपृथिवीपुरंदरानित्यर्थः । निर्जित्य पराभूय खवशीकृत्य च । किंभूतौ पादराजौ । परि सामस्त्येन सर्वप्रकारेण समन्तात्समग्रतया वा शुद्धो लाञ्छनाभावेन निर्मलः पाणिः घुश्योरधः प्रदेशी ययोः । तथा परि समन्तात् समग्रवपदेशापेक्षया निर्दोषो विरोधादिरहितः पाणिः पाश्चात्यो विजयिनो राज्ञः खदेशपृष्टवर्ती राजा ययोस्तौ। शुद्धपाणिरयान्वितः' इति रघुवंशे । यो विजयी नृपोऽपरदेशसाधनार्थ प्रतिष्ठते सोऽवश्य खदेशपाश्चात्यं पार्थिवं पुरग्रामाश्च हस्त्यादिप्रदानेन मैत्रीविधानेन च शुद्ध खानुकूलीकरोतीति स्थितिः । नो चेदशुद्धः स तद्देशे विद्वरं कुरुते तस्मानिर्दोषीकरणं तदभिधानं च पाणिरित्युच्यते ॥ इति पाणिः ॥
जम्भद्विषत्कुम्भिपराभविन्या ययातिभूतिं गमितः स्वगत्या । कि हंसकस्तां चरणारविन्दे तस्थौ प्रसत्तेविषयीचिकीर्षुः ॥ २९ ॥ हंस एव हंसकः । खार्थे कः । राजहंसः नूपुरम् । 'पिण्याकझर्झरहंसकशङ्खपुङ्खाः' इति लिङ्गानुशासने. पुंनपुंसकलिङ्गः । चरणारविन्दे अर्थाद्देवीपादपद्मे तस्थौ स्थितवान् । उत्प्रेक्ष्यते-तां शासनदेवतां प्रसत्तेः प्रसादस्य विषयीचिकीर्षुः किं गोचरीकर्तुमिच्छुरिव । हंसकः कथंभूतः सन् । यया त्रिदश्या खगत्या निजगमनातिविलासेन अतिभूतिं पराभवं गमितः प्रापितः सन् । किंभूतया गत्या । जम्भनामा दैत्यस्तस्य द्विषन् वैरी हन्ता वासवस्तस्य कुम्भी हस्ती ऐरावणस्तं पराभवति निर्जयति इत्येवंशीला तया।'

Page #405

३४४
काव्यमाला।
खजिह्मयानेन विगानितः सन्नाखण्डलः कुण्डलिनामिवैताम् । सिञ्जानमञ्जीरविनिर्मिताङ्गः प्रसाहयत्यङ्क्रिपयोजलमः ॥ ३० ॥
कुण्डलिनां भुजंगमानामाखण्डल: पुरंदरः खामी शेषनामनागाधिराजः पादपयोजे क्रमकमले लम आश्रित्य स्थितः सन् । उत्प्रेक्ष्यते-एतां शासनदेवतां प्रसन्नां करोतीव । प्रसादकलितां निर्मिमीत इव । यो हि बलवन्तं निजजेतारं प्रसादयितुमिच्छति स तत्पदयोर्लगति । चाटुवाक्यानि ब्रूते । इति रीतिः । किंभूतः । सिआनं शब्दायमानं रणझणितिरावं कुर्वाणं यन्मञ्जीरं नूपुरं तदेव विहितं निर्मितमङ्गं वपुर्येन । पुनः किंलक्षणः सन् । खस्यात्मनो जिझेन वक्रेण यानेन गमनेन । यौवनोन्मादेन प्रायः स्त्रीणां गतिर्वक्री भवति । अपरोऽपि पाठः । यथा-'खश्लोकशौक्लयेन' खस्यात्मनः श्लोकस्य यशसः शौक्लयेन शुक्लतया वा विगानितोऽधरीकृतः ॥ इति चरणनूपुरम् ॥ .
यया जगज्जैत्रतमश्रियाशिगुल्फः परां कोटिमवापितः सन् । पराक्षिलक्ष्यत्वमयांबभूव न चक्रवर्ती तु कंदाचनापि ॥ ३१॥
यया शासनदेवतया जगतां भुवनानां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशात्रैलोक्यकामिनीनां जैत्रतमया अतिशयेन जैत्रया जयनशीलया श्रिया आत्मलक्ष्म्या परी प्रकृष्टां कोटिमुत्कर्ष काष्ठामवापितो नीतः सन् । पराक्षिलक्ष्यत्वम् अङ्गिगुल्फश्चरणप्रन्थिघुण्टकः कदाचनापि कस्मिन्नपि समये पराक्षिलक्ष्यत्वं परेषामन्येषां चक्षुष्मतामणोलोचनयोर्लक्ष्यत्वं दृश्यतां गोचरत्वं न अयांबभूव गच्छति स्म । 'अय गतौ' इत्यस्य धातोराम्प्रत्यये प्रयोगा यथा-अयांचक्रे, अयांबभूव, अयामासेति । क इव । चक्रेण मरखेचरेन्द्राद्यप्रतिहतेनामोघरथाङ्गायुधेन वर्तते । षट्खण्डक्षोणीमण्डलान्तरे प्रवर्तते दिग्विजयं विदधातीत्येवंशोलचक्रवर्ती सार्वभौम इति । यथा चक्री परेषां प्रत्यर्थिनां कदाचिदपि कस्मिन्नपि प्रस्तावे आजीवितान्तमक्षिलक्ष्यत्वं लोचनगोचरत्वं तां नायते न प्राप्नोति । प्रतिमटै पैदृष्टयापि द्रष्टुं न शक्यते इत्यर्थः । एतावता देवीगुल्फी न दृ. श्येते । स्त्रीणां गुल्फजानू अदृश्यावेव श्लाघ्येते इति सामुद्रशास्त्रे । तथा 'गुल्फद्वयाप्ता यददृश्यसिद्धिः' इति नैषधे ॥
यजङ्घयाधःकरणादुदीतत्रीडातिरेकादिदमीयगुल्फः । मन्ये न्यमज्जन्नवनिर्यदर्चिरर्णःप्रपूर्णीभवदशिशोणे ॥ ३२ ॥ यस्याः शासनसुराङ्गनायाः जक्या अधःकरणान्नीचेंविधानात्तिरस्करणाद्वा उदीता प्रकटीभूता । 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कत' इति नैषधे । या ब्रीडा लजा तस्या . अतिरेकादतिशयात् अस्या अयमिदमीयः । 'मध्यं तनूकृत्य यदीदमीयम्' इति नैषधे । देवीचरणसंबन्धी गुल्फो घुण्टकः । अहमेवं मन्ये वितर्कयामि । नवानि नवीनानि निर्यन्ति प्रादुर्भवन्ति यान्य/षि अर्थात्तत्क्रमकान्तयः तान्येवार्णासि पानीयानि तैः प्रपू

Page #406

' ८ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । ३४५ पीभवनाकण्ठं व्याप्तः संपद्यमानः अजिर्देवीपादः स एव शोणो हृदस्तस्मिन्यमन्किमु ब्रूडति स्मेव ॥
श्रीमज्जिनाधीशमताधिदेव्या जो विभूषामनघे दधाते । किमु प्रगल्भकमनामधेयवृन्दारकोर्वीरुहयोः प्रकाण्डे ॥ ३३ ॥
श्रीमांश्चतुस्त्रिंशदतिशयादिका लक्ष्मी त्रैलोक्याधिपत्यलक्ष्मीर्वा विद्यते यस्य स श्री. मान् यो जिनानां जयन्ति सर्वथापि रागद्वेषादिकानन्तरङ्गान् शात्रवानिति जिनास्तेषां सामान्यकेवलीनामधीशः खामी तीर्थकरोऽर्थान्महावीरभगवान् तस्य मतं शासनं तस्याधिदेव्या अधिष्ठायिकाया देवतायाः अनघे निष्पापे प्रशस्ये जचे नलकिन्यौ विभूषां शोमां दधाते कलयतः । उत्प्रेक्ष्यते-प्रगल्भौ प्रकृष्टौ यौ क्रमौ देवीपादौ तावेव नामधेयमभिधानं ययोस्तादृशयोर्वृन्दारकोर्वीरुहयोः कल्पवृक्षयोः। प्रकाण्डे किमु वृक्षस्कन्धाविव । 'मूलाच्छाखावधिर्गण्डिः प्रकाण्डौघः' इति हैम्यां प्रकाण्ड: पुंक्लीबलिङ्गयोः ॥
यस्याः प्रकाण्डस्फुरदुग्रजङ्घा सदृक्षलक्ष्मीस्पृहयालवः किम् । विषय भारं भवनव्रजानां स्तम्भा मनुष्यानुपकुर्वते स्म ॥ ३४ ॥ स्तम्भाः स्थूणाः भवनव्रजानां गृहगणानां भारं वीवधं विषह्य क्षान्त्वा मनुष्यानुपलक्षणात्सुरान् त्रिभुवनेऽपि गृहभाराधारभूतस्तम्भानां विद्यमानत्वेन एतावता त्रिज. गबनानुपकुर्वते स उपकारं कुर्वन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-यस्यास्त्रिदश्याः प्रकाण्डे वृक्षस्कन्धाविव स्फुरन्त्योः शोभमानयोः जक्योः सदृक्षलक्ष्म्याः समानविभूषायाः स्पृहयालवः किम् अभिलाषुका इव कामयितार इव ॥
सारङ्गनाभीसुरभेरमुष्या जङ्घाविभूषाभिरधःकृताभिः । - मृगाङ्गनाभिगिरिगह्वरोर्वी मन्दाक्षलक्ष्याभिरिव प्रपेदे ॥ ३५ ॥
मन्दाक्षस्य लजाया लक्ष्याभिर्वध्याभिनपातिरेककलिताभिगाङ्गनाभिहरिणरमणीमिः। उत्प्रेक्ष्यते-गिरिगवरोर्वी गिरीणां शैलानां गह्वराणां गुहानाम् , अथ वा निकुजाना. मुर्वी भूमिः । 'गहरो बिलभेदयोः । कुछे' इत्यनेकार्थः । तथा 'गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेश' इति रघुवंशे । 'परस्परमिलच्छाखापटलपादपतिनिबिडवनमित्यर्थः' इति तद्वृत्तिः । प्रपेदे प्रपन्नेव । किंभूता। मृगनाभिः सारङ्गनाभिः कस्तूरिका । 'गोरोचनाचन्दनकुङ्कुमैणनाभी. विलेपा पुनरुक्तयन्ती' इति नैषधे । तथा कस्तूरिकानामापि । 'मृगनाभिगमदः कस्तूरीगन्धधूल्यपि' इति हैम्याम् । तद्वत्सुरभेः सुगन्धायाः । श्वासवपुःपरिमलकलिताया इत्यर्थः । अमुष्या वर्ण्यमानशासननिर्जरनितम्विन्याः जक्योनलकिन्योविभूषाभिः शोभाभिरधःकृताभिस्तिरस्कृताभिः । जिताभिरित्यर्थः ॥
जो यदीये प्रणयन्प्रयत्नात्प्रकाण्डसारं पृथिवीरुहाणाम् । जग्राह धाता किमभावि तेषु ततः स्फुरत्कोटरकूटरन्धैः ॥ ३६ ॥
४४

Page #407

३४६ .
काव्यमाला।
यस्या इमे यदीये देवतासंवन्धिन्यौ जो प्रयत्नात्सादरादेकतानतया वा एकाप्रम. नसा प्रणयन्कुर्वन् सन् धाता जगत्कर्ता पृथिवीरहाणां रमणीयसान्द्रद्रुमाणां प्रकाण्डानां सारं सारदलिकपटलं जग्राहाददे गृहीतवान् । उत्प्रेक्ष्यते-ततः सारवस्तुग्रहणानन्तरं तेषु प्रकाण्डेषु तरुस्कन्धेषु स्फुरन्तः प्रकटीभवन्तो ये कोटरा: निष्कुहाः । 'पोलाडि' इति लोके प्रसिद्धाः । त एव कूटं कपटं येषां तादृशै रन्धैश्छिद्ररभावि भूतम् । संजातमित्यर्थः ॥ इति ज॥
कपोलयुग्मेन मरुधुवत्या तिरस्कृते दर्पणिके विभूत्या । गुप्तं स्थिते जानुनिभादुपेत्य जेतुं द्विषं छिद्रदिक्षयेव ॥ ३७ ॥ दर्पणिके आदर्शिके । 'यन्मती विमलदर्पणिकायाम्' इति नैषधे । उपेत्य । कुतश्चिदागत्य गुप्तं छन्नं स्थिते तिष्ठतः स्म । कस्मात् । जान्वोर्जानुनो रूपवर्णोनिभाइम्भात् । अर्थात् तद्देवी वपुष्येवोषिते । उत्प्रेक्ष्यते-द्विषं स्वशात्रवं जेतुं पराभवितुं छिद्राणां वैरिणोरपगुणानां दोषाणां येगवेषितैदोंषैः स्वद्वेषी सुखं निमेषमात्रानिहन्यते निर्जी• . यते वा । तद्रन्ध्राणां दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छयेव । तथा दोषे ज्ञाते सति शत्रुः सुखेन पराभूयते इति लोकेऽपि प्रसिद्धिः । तस्मात् किंलक्षणे दर्पणिके । मरुावत्याः गीर्वाणगृहिण्याः । शासनदेव्या इत्यर्थः । कपोलयुग्मेन गल्लयामलेन विभूत्या स्वीयवैभवेन कृत्वा तिरस्कृते तिरस्कारं न्यकार प्रापिते । पराभूत इत्यर्थः । गुप्तमिति विशेषणात् दृश्यते । 'निगूढजाणु-' इति कल्पसूत्रेऽपि लक्ष्मीवर्णने ॥
आदर्शिकाघानि मिथो मृधेषु यजानुना स्पर्धितया स्वकान्त्या । ततः किमु प्रापदतुच्छमूर्छा न वेद चैतन्यवती किमेषा॥ ३८॥ यजानुना यस्या देवताया नलकीलेन स्वस्यात्मनः कान्या विभूषया । 'कान्तिः शोभायामिच्छायां प्रभायामपि' इत्यनेकार्थः । समं सार्धे स्पर्धितया स्पोद्भावुकभा. वेन संहर्षित्वेन मिथो मृधेषु परस्परक्रोधोद्धततया विधीयमानयुद्धेषु आदर्शिका मुकुरिका लोके मेवातमण्डलादौ यस्या अधो हस्तको न स्यात् पृष्ठे च ग्रहणाई किमप्यङ्कटकादि भवेत्तस्या अभिधानम् 'आरसी' इत्युच्यते । अघानि दृढप्रहा. रादिभिनिहता । उत्प्रेक्ष्यते-ततः प्रहारादिहेतोरतुच्छामतिघनां वालयितुमशक्यां मूर्छा मोहचैतन्याभावं किमु प्रापल्लब्धवतीव । एवं चेन्न तर्हि एषा आदर्शिका अचैतन्यवती चेतनाया भावश्चैतन्यं तद्विद्यते यस्याः सा चैतन्यवती न चैतन्यवती अचैतन्यवती चेतनाविरहिता किं कथं लक्ष्यते ॥ इति जानू ।। रम्भास्फुरद्वैभवयत्सुपर्वसारङ्गटक्केलिनिकेतनस्य । अन्तर्वसत्सालसदृक्स्मरस्य स्तम्भौ प्रगल्भौ स्फुरतः किमूरू ॥ ३९ ॥ गुरू अर्थाद्यस्याः स स्फुरतः शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-रम्भा नामाप्सरास्तद्वत्स्फुरन् प्रकटीभवन् दीप्यमानो वा वैभवो वपुःशोभातिशयः तादृशी या सूरिपुरस्कारस्थायुका

Page #408

८ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३४७ चासौ सुपर्वसारङ्गमुक् च सुरहरिणीनयना शासनदेवी सैव केलये क्रीडाकृते अर्थान्मनोभवस्यैव यनिकेतनं मन्दिरं तस्य स्तम्भौ स्थूणे इव । अन्यदपि रम्भाह कदलीगृहं 'केलिहरु' इति वा प्रसिद्धम् । तत्राप्याधारस्तम्भौ भवतः । किंलक्षणस्य गृहस्य । अन्तः सौधमध्ये वसन् वासं विदधानः तिष्ठन् । सह अलसदृशा, मन्थरनयनया, स्वगुणेनोपमानेन मनोज्ञादिपदेन च विशेषिताङ्गकर्मा स्त्री यथा तरललोचना । 'अलसेक्षणा मृगाक्षी' इति हैम्याम् । स्त्रिया रत्या वर्तते यः स स्मरः कामो यत्र तस्य ॥
यदूरसृष्टयै करिणां करेभ्यो मन्ये मृदुत्वं गृहयांबभूव । स्वयं स्वयंभूरिति तेषु नो चेदेकान्तकार्कश्यमिदं कुतस्त्यम् ॥ ४० ॥
यदूरुसृष्टयै यस्या देवताया उर्वोः सस्नोः सृष्टयै निर्माणाय खयंभूर्विधाता खयमात्मना नान्यैरत्राहमेवं मन्ये जानामि वितर्कयामि करिणां गजेन्द्राणां करेभ्यो हस्तेभ्यः। शुण्डा. दण्डेभ्य इत्यर्थः । मृदुत्वं सकुमारभावम् । सौकुमार्यकलितदलिकसारमित्यर्थः । गृहयांबभूव गृहीतवान् । 'गृह्णाति गृहयते लाति' इति ग्रहणार्थाः क्रियाः क्रियाकलापे । 'अन्तादाम्' इति गृहयांबभूवेति । एवं चेन तर्हि तेषु हस्तिहस्तेषु इदं प्रत्यक्षलक्ष्यं सर्वजनप्रतीतं वा एकान्तेन अतिमात्रं केवलं वा कार्कश्यं त्वचि काठिन्यं कुतस्त्यं कुतो. भवम् । ततो ज्ञायते सौकुमार्ये गृहीते केवलं कर्कशतैव स्थितवती । 'नागेन्द्रहस्तास्त्वचि कर्कशत्वात्' इति कुमारसंभवेऽपि ॥
दृप्तां यदूरुद्वितयीं प्रतीपामन्विष्य संहर्षकरी करेण । प्रणश्य भीत्याभ्रमुकामुकः किं दम्भोलिपाणिं शरणीचकार ॥ ४१ ॥
अभ्रमुकामुक ऐरावणगजः । 'पयोनिलीनाभ्रमुकामुकावलीरदान्' इति नैषधे । 'ऐरावतो हस्तिमल्लः श्वेतगजोऽभ्रमुप्रियः' इति हैम्यामपि । भीत्या भयेन कृत्वा प्रणश्य प्रपलाय्य दम्भोलिपाणिं वज्रि पुरंदरं शरणीचकार आश्रितवान् , वज्रपाणित्वेन देव. दानवमानवैरजेय इति तं बभाज। भीतेः कारणमाह-किं कृत्वा। करेण खकीयशुण्डादण्डेन समं संहर्षकरों स्पर्धाकारकाम् अत एव प्रतीपां प्रतिपक्षां तथा पुनईप्तां बलिष्ठां यदूरुद्वितयीं देवीसधियुगलीमन्विष्य व्यालोक्य ॥
तत्केव वार्ता मम राजहंसान्सर्वानसौ यजयति स्वगत्या । इत्यूरुकायं किमु तावदस्याः करं करीन्द्रो व्यतरत्रिदश्याः ॥ ४२ ॥
असौ देवी खगत्या निजगमनेन आत्मीयाभिषेणयेन कृत्वा सर्वान् समस्तानपि राजहंसान् प्रकृष्टबलिष्ठभूपालान् तत्त्वतस्तु खमन्थरगमनविलासेन कृत्वा राजमरालान् यत्कारणाजयति खवशीकरोति पराभवति च, तत्तस्मात्कारणात् मम पशुमात्रस्य पर. वशीभूतस्य च कैव वार्ता मजयेऽस्या न कश्चिदपि प्रयासः । यतोऽहं करो राजदेयां. शोऽस्यास्तीति करदाता चतुष्पदमात्रं तस्मान्मजयमवश्यमेषा कन्येवेति । उत्प्रेक्ष्यतेइति हेतोः करीन्दो गजराजः तावत्प्रथममेवास्यास्त्रिदश्या जघनेन कव्या अग्रभागेन

Page #409

३४८.
काव्यमाला।
बभासे शुशुभे, मन्ये इत्युत्प्रेक्षायाम् । उत्प्रेक्ष्यते अथवा जघनस्थलशोभाविषये अहमेवं मन्ये विचारयामि यत्खस्यात्मनो विलासवत्या रत्या पत्न्या सह रिरंसया रन्तुमिच्छया सुरतादिविविधक्रीडाविलासकरणार्थ सुमनःशरेण कुसुमबाणेन मनोभवेन कृतेन देवशक्त्या वयं विनिर्मितेन विनोदविधायिना क्रीडानिर्माणसमीहोत्पादकेन जाम्बूनदस्य जात्यकाञ्चनस्य मन्दिरेण सदनेनेव ॥
भस्मीकृतं धूर्जटिनाक्षिलक्ष्यीकृत्य प्रसूनध्वजजीवितेशम् । मा हन्तुमामेष इतीव रत्या गुप्तं गृहं यजघनं व्यधायि ॥ ४३ ॥ रत्या स्मरपत्न्या यजघनं देव्याः कटेरप्रभाग: 'पेडू' इति प्रसिद्धं गुप्तं छन्नं पर. . लोचनागोचरं गृहं व्यधायि स्थानं चक्रे । किं कृत्वा । धूर्जटिना शंभुना भस्मीकृतं नि . जातिकोपप्रज्वलल्ललाटलोचनानलज्वालावलीभिर्चालितं भस्मावशेषीकृतं प्रसूनध्वजो . मदनः । 'प्रद्युम्नः श्रीनन्दनश्च कन्दर्पः पुष्पकेतनः' इति हैम्याम् । 'केतुः पताका केतनं' ध्वजः' इति ध्वजनामानि हैम्याम् , यथा पुष्पकेतनस्तथा प्रसूनध्वज इति, स एव जी- . वितेशः खप्राणनाथो भर्ता स्मरस्तमक्ष्णोः खनेत्रयोर्लक्ष्वं दृश्यम् । खदृग्गोचरमित्यर्थः । कृत्वा । व्यालोक्येत्यर्थः । तत्रोत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोरिव । इति किम् । यदेष धूर्जटिः स्मरशत्रुत्वान्मां स्मरपत्नी मा हन्तुं मा व्यापादयतात् ॥ इति जघनम् ॥
तीथोधिभतुमेतदेवतायाश्चकास्ति लक्ष्म्याप्रतिमो नितम्बः । मोघीकृतेषूमखजिहिषन्तं जेतुं धृतं चक्रमिव स्मरेण ॥ ४४ ॥ तीर्थस्य चातुर्वर्ण्यस्य संघस्याधिभर्ता खामी नायकः जिनो महावीरस्तस्य यन्मतं शासनं तस्य देवता अधिष्ठायिका देवी तस्या लक्ष्म्या शोभया कृत्वा अप्रतिमः न वि. द्यते प्रतिमा प्रतिरूपं सदृशं वस्तु यस्य स नितम्ब आरोहः कटीपृष्ठप्रदेशः । 'नितम्बारोही स्त्रीकट्याः पश्चाजघनमग्रतः' इति हैम्याम् । चकास्ति शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-मो. घीकृता निष्फला विहिता इषवो बाणा येन तादृशो यो मखजित् मखनामा कश्चिदानवविशेषस्तस्य जित् जेता एतावता ईश्वरः स एव द्विषन् प्रत्यर्थी तं जेतुं स्मरेण कामेन धृतं धारितमङ्गीकृतं चक्रमायुधविशेष इव । नितम्बस्य चक्रोपमानम् । यथा-'रोमावलीदण्डनितम्बचक्रे' इति नैषधे । तथा—'पृथुवर्तुलतनितम्बकृन्मिहिरस्यन्दनशिल्पशिक्षया । विधिरेककचक्रचारिणं किमु निर्मित्सति मान्मथं रथम् ॥' इत्यपि नैषधे ॥
यदङ्गरङ्गन्नवराजधानीनिवासिनः श्रीसुतभूविवोढुः । स्फुटीभवत्पुष्परथस्य शङ्के रथाङ्गमेतत्रिदशीनितम्बः ॥ ४५ ॥ त्रिदश्याः शासनदेव्या नितम्बो विभातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-यस्या देवताया . अङ्गं शरीरं तदेव रङ्गन्ती जङ्गमा नवा राजधानी स्कन्धावारो मूर्धाभिषिक्तनिवासनगरी तत्र निवसतीत्येवंशीलो यः श्रीसुतो लक्ष्मीनन्दनो मदनः स एव भूविवोढा धरणीरमणस्तस्य पुष्परथस्य क्रीडाकरणोचितशताङ्गस्य । 'सक्रीडार्थः पुष्परथः' इति हैम्याम् ।

Page #410

< सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३४९ स्फुटीभवत्प्रकटं जायमानमेतत्प्रत्यक्षं रथाङ्गं देवीनितम्बतनुचक्रमिव शङ्के इवार्थे । अय वा अहमेव शङ्के वितकै कुर्वे । स कः । एतत्रिदशीनितम्बः एतस्या देव्या आरोहः । इति नितम्बः ॥
एतत्कलत्रस्य हरेः कलत्रक्षेत्रस्य सौभाग्यमुदीर्यते किम् । गाङ्गेयमप्यातनुते स्म काञ्चीनिभान्निजालिङ्गनलालसं यत् ॥ ४६ ॥ हरेः केसरिणः कलत्रं कटीकटः । 'कटिः श्रोणिः कलत्रं कुटीरं काश्चीपदं ककुद्मती' इति हैम्याम् । तस्य जैत्रस्य जयनशीलस्य तथा हरेः विष्णोः कलत्रस्य पत्न्या लक्ष्म्याः । जैत्रस्येत्यप्यर्थध्वनिः । एतस्या देव्याः कलत्रस्य कट्याः । एतस्य कस्यापि कलत्रस्य पत्न्या इत्यप्यर्थध्वनिः । 'कलत्रं श्रोणी भार्यायां दुर्गस्थाने च भूभुजाम्' इत्यनेकार्थः । 'द्वितीयोढा. कलत्रं च' इति हैम्याम् । सौभाग्यं सुभगतां सौन्दर्य चातुर्य वा किमुदीर्यते । किमित्यनिर्वचनीयमाहात्म्यं वर्ण्यते इत्यर्थः । यद्यस्मात्कारणाद्गाङ्गेयं ग. जातनयं भीष्मम् । अपिशब्देन ब्रह्मव्रतधारित्वेन सर्वथापि स्त्रीविषयविमुखमपीति लक्ष्यते । अथ च तत्त्वतो गाङ्गेयं सुवर्ण काञ्चीनिभान्मेखलाच्छलान्निजस्यात्मन आलिगने परीरम्भणे लालसं लोलमौत्सुक्यं वा यस्य जातदोहदं वा तृष्णातिरेको वा यस्य तादृशमातनुते स्म चकार । 'लालसो लोलयाश्चयोः । तृष्णातिरेक औत्सुक्ये' इत्यने. कार्थः । अमरस्तु–'इच्छातिरेकस्तु लालसा ॥
अस्याः कलत्रं हरिजित्वरं यन्मा मां हरिं तज्जयताद्भियेति । अढौकि काञ्ची कनकस्य तेन शय्याब्धिमुक्तामणिमण्डितेव ॥ ४७ ॥ यद्यस्मात्कारणात् अस्या देव्या हरेः पश्चाननस्य जित्वरं जयनशीलम् । अथ च कलत्रं पत्नीत्यर्थः । विद्यते तत्तस्मात्कारणात् मां नाना एकाभिधानेन हरि कृष्णमपि मा जयतान्मा पराभवतात् । इति हेतोभिया भयेन हरिणा अर्थात्प्रसत्तये शय्याभूतः पर्यङ्कभावप्राप्तस्याब्धेः समुद्रस्य मुक्तामणिभिर्मुक्ताफलै रत्नश्च मण्डिता भूषिता कनकस्य खर्णस्य काश्ची मेखलेवाढौकि प्राभृतीकृतेव ॥ इति कटिः ॥
उमोपयामे पुनराप्तजन्म शिशुस्मरस्येन्द्रगुरोरुपान्ते । अध्येतुकामस्य कलास्त्रिदश्याः पृष्ठस्थलीहाटकपट्टिकेव ॥ १८ ॥ त्रिदश्याः शासनदेवतायाः पृष्ठस्थली तनोश्चरमप्रदेशः । 'पृष्ठं तु चरमं तनोः' इति हैमीवचनात् । उमायाः पार्वत्याः उपयामे पाणिग्रहणकरणानन्तरं समये हरिविरञ्चिशकाद्यशेषवृन्दारकवृन्दातियाच्या प्रसन्नीभूतभूतपतिनिर्मितानुग्रहा पुनर्द्वितीयवारमाप्त लब्धं जन्मोत्पत्तिर्येन अत एवाभिनवोत्पादहेतोः शिशोर्बालकस्य स्मरस्य मन्मथस्य हाटकस्य जायजाम्बूनदस्य पट्टिकेव हस्तलेखविधानपट्टिकेव । स्मरस्य किं कर्तुकामस्य । इन्द्रस्य पुरंदरस्य गुरोराचार्यस्य बृहस्पतेः । 'ईदृशीं गिरमुदीर्य बिडौजा जोषमास न विशिष्य वभाषे । नात्र चित्रमभिधाकुशलत्वे शैशवावधिगुरुर्गुरुरस्य ॥' इति नैषधे । 'अभिधाकु

Page #411

३५०
काव्यमाला।
शलत्वेन वचनचातुर्ये' इति तद्रुत्तिः । उपान्ते समीपे कलामातृकाद्यारम्भतो लिखि• तगणितादिमाः शकुनरुतपर्यन्ताद्वा सप्ततिकला मानवप्रसिद्धाः । देवानां कलास्तु त एवं विदन्ति नास्माकं वाङ्मनोगोचरा अध्येतुकामस्य पठितुमनसः ।।
संक्रान्तवेणीग्रथितप्रसूनपतिर्बभौ पृष्ठतटे तदीये । संवेशनश्रान्तशयालुकामकृतेऽकेतूली किमु निम्ममध्या ॥ ४९ ॥ तस्या देव्या इदं तदीयं तस्मिन्देवीसंवन्धिनि पृष्ठतटे 'वासउ' इति लोकप्रसिद्ध नाम वपुःप्रान्तप्रदेशे संक्रान्ता प्रतिबिम्बिता वेण्या कबर्या या ग्रथिता गुम्फिता वेणीप्रथनावसरे मध्ये संदृब्धा प्रसूनानां कुसुमानां पतिः श्रेणी बभौ विराजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-संवेशनेन रतिप्रीतिपत्नीभ्यां समं चिरसंभोगेन श्रान्तस्य श्रमं प्राप्तस्यात एव प्रायोभोगिनां शय्या कुसुमान्यास्तीर्यन्ते इति रीतिस्थिती । अर्कतूली शयालोनिद्रा शीलस्य कामस्य मदनस्य कृते कार्याय निम्नं गम्भीरं मध्यमन्तरालं शय्यामध्यवर्ती प्रदेशो यस्यास्तादृशी अर्कतूली अर्कतूलपटलोपचिता प्रसूनशयो वा प्रायो भोगिनां शय्या कुसुमान्यास्तीर्यन्ते इति रीतिस्थिती । अर्कतूलीनामा काचित् शय्याविशेषो वा ॥ इति पृष्ठदेशः ॥
आवर्तविभाजितरङ्गितान्तर्योतिःपयःपूरितनाभिरस्याः । समं वशाभ्यां स्मरसिन्धुरस्य स्वैरं रिरंसोः स्फुरतीव शोणः ॥ ५० ॥
अस्याः शासननाकिनायकाया आवर्तेन भ्रमरकाकृतिविशेषेण, पयसां भ्रमेण वा । 'आवर्तः पयसां भ्रमः' इति हैमीवचनात् । विभ्राजते शोभते इत्येवंशीलं तथा तरङ्गाः कल्लोलाः संजाता अस्मिन्निति तरङ्गितं तादृशमन्तर्मध्यं येषां तादृग्विधानि ज्योतींषि खाभाविकरनस्फुरत्कान्तयस्तान्येव पयांसि सलिलानि तैः पूरिता व्याप्ता नाभिस्तुन्दकूपिका स्फुरति परमां स्फूर्तिमतिलभते। उत्प्रेक्ष्यते-वशाभ्यां रतिप्रीतिनामभार्याभ्यां हस्तिनीभ्यां च । 'वशा नार्या वन्ध्यगव्यां हस्तिन्यां दुहितर्यपि । वेश्यायां च' इत्यने. कार्थः । खैरं स्वेच्छया रिरंसोः रन्तुमिच्छोः जलक्रीडां कर्तुकामस्य वा स्मरसिन्धुरस्य मदोन्मत्तोद्धतत्वान्मदनदन्तिनः कामरूपमहामृगेन्द्रस्य शोणो हद इव । हृदेषु करिणः क्रीडन्त्येव ॥
प्रसारिशोचिर्मकरन्दसान्द्रा परिस्फुरत्कामुकद्दग्द्विरेफा । अनन्यलावण्यजले यदीयनाभिर्बभौ जम्भितपद्मिनीव ॥ ११ ॥ अनन्यमसाधारणं यल्लावण्यं शरीरसौन्दर्य तदेव जलं सलिलं तत्र यस्यास्त्रिदश्या इयं यदीया नाभिस्तुन्दकूपिका जृम्भिता विकसिता या पद्मिनी कमलं तद्वद्वभौ भाति स्म । 'पद्मिनी योषिदन्तरे । अब्जेऽब्जिन्यां सरस्यां च' इलनेकार्थः । किंभूता । प्र. सारि प्रसरणशीलं यत् शोचियोतिस्तदेव मकरन्दो मधुरसस्तेन सान्द्रा स्निग्धा । पुनः किंभूता । परि समन्तात्स्फुरन्तो ये कामुकास्तदभिलाषुकास्तेषां दृशस्तदुपरि निक्षिप्तने

Page #412

८ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३५१ त्राणि । यदुकम्-'सा पिच्छइ पिअवयणं जोई पुणनाहि मण्डलं तीसे । पुल्वभवन्तरनेहो कागाइ चुणन्ति तकरम् ॥' इति । ता एव द्विरेफा भ्रमरा यत्र ॥
यदङ्गगेहे निवसन्प्रसूनायुधः सुधाभुक्स्पृहयन्खवल्माम् । अचीकरत्कूपमिवामृतस्य विरञ्चिना पूर्तकृतेव नाभिम् ॥ १२ ॥ प्रसून कुसुममेवायुधं प्रहरणं यस्य । 'पुष्पाण्यस्येषुचापास्त्राणि' इति हैम्याम् । स स्मरः सुधाभुक सुधां पीयूषं भुनक्ति आहारयति इति सुधाशनो देवः खस्यात्मनो वल्भामशनमाहारं स्पृहयन् काइन् सन् । उत्प्रेक्ष्यते-नाभिमाद्देवतातुन्दकूपिकां पूर्तकृ. तेव खनकेनेव विरश्चिना ब्रह्मणा अमृतस्य पीयूषस्य कूपमचीकरत्कारयति स । कि कुर्वन् । स्मरः यदङ्गं यस्याः शरीरं तदेव गेहं सुवर्णसौधं तत्र निवसन्निवासं कुर्वन् ॥ इति नाभिः ॥ यस्यावलमेन विगानितेन पञ्चाननेनानुचिकीर्षयास्य ।
वैमुख्यभाजा विषयाद्विशेषाकि तप्यते भूधरगहरान्तः ॥ १३ ॥ पञ्चाननेन मृगेन्द्रेण भूधरस्य पर्वतस्य गवरान्तर्गुहामध्ये। उत्प्रेक्ष्यते-अस्यावलमस्य मध्यस्य अनुचिकीर्षया अनुकर्तुमिच्छया तप्यते तप इव क्रियते । किंभूतेन पञ्चाननेन । यस्या देवताया वलमेन मध्यप्रदेशेन विजितेन। पुनः किंभूतेन । विशेषाद्विशेषप्रकारेण विषयात् शब्दादिगोचरात् । 'संवत्सरेण रतमेति किलैकवारं सिंहावली द्विरदशूकरमांसभोजी' इति हेमचन्द्रवचनात् । अथ च विषयाजनपदाच्च विमुख: विरक्तेन पराङ्मुखेन च । प्रायः सिंहादयो हि श्वापदा विजनघनगहनसानुमत्कन्दरनिवासिन एव भवन्ति ॥
तपस्यतः शंभुदिधक्षयाधिकनिष्ठया स्पृष्टभुवः स्मरस्य । मध्यं पुरो निर्मितनाभिहोमकुण्डा तपोवेदिरिव कशिष्टा ।। ५४ ॥. अर्थसंगत्या शासनदेव्या मध्यं विभातीति संवन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-शंभुदिधक्षया खवत्. शंभोरीश्वरस्यापि दिधक्षया दग्धुमिच्छया भस्मसात्कर्तु कावया तपस्यतः तीव्र तपः कुर्वतः । यतो घोरतपःसाधनमन्तरेण निजाभिलषितसिद्धिर्न स्यात् । तपसि स्थितस्य ऋशिष्टा अतिशयेन कृशा वेदिरिव तपःकरणव्यतिकरोपवेशनवेदिकेव । किंभूता वेदिः । पुरोऽप्रभागे निर्मितं निष्पादितं नाभिरर्थाद्देवतायास्तुन्दकूपिकैव होमार्थ कुण्डं यस्याः । तापसा हि तपः साधयन्तः सन्तः मध्वज्यादि जुह्वति । किंभूतस्य स्मरस्य । अङ्ग्रेर्वामचरणस्य कनिष्टया प्रान्ताङ्गुल्या कृत्वा स्पृष्टा आश्लिष्टा भूर्भूमियैन । 'भुवं यदेकानिकनिष्ठया स्पृशन्दधावधर्मोऽपि कृशस्तपखिताम्' इति नैषधे । 'एतदेव तपखिनां महत्तपः । यद्वामचरणकनिष्टाङ्गुल्यग्रमात्रेण भुवं स्पृशंस्तपस्यति' इति तद्वत्तिः । यादृक् शरीरावस्थितिक्षेत्रं तादृगेव स्थानं विलोक्यते तत एव कशिष्टेति ॥

Page #413

३५२
काव्यमाला। सर्वाङ्गसृष्टि सृजतस्तदीयां धातुर्विलग्नस्य विधानकाले । प्राप्तः क्षयं सारदलस्य कोशोऽल्पीयस्ततोऽभूदिव मध्यमस्याः ॥५५॥
तस्या इयं तदीया सर्वेषां समग्राणामङ्गानामवयवानां सृष्टिं रचनां निर्माणं सृजतः कुर्वतो धातुर्जगत्कर्तुविलमस्यार्थाद्देवीमध्यस्य विधानकाले प्रणयनसमये सारदलस्य प्रकृ. ष्टनिर्माणयोग्यपरमाणुपिण्डस्य कोशो भाण्डागारः क्षयं क्षीणतां स्तोकभावं प्राप्तः। उत्प्रेक्ष्यते-ततस्तस्मात्कारणादस्यास्त्रिदश्या मध्यमल्पीयः अतिशयेनाल्पं कृशतमम--. भूदिव जातम् ॥ इति मध्यम् ॥ यदङ्गयष्टीबहलीभविष्णुरोचिष्णुरोचिश्चयनिर्झरिण्याः । प्रादुर्भवन्ती त्रिवलीविलासिकल्लोलमालेव विभाति मध्ये ॥ १६॥ मध्ये अर्थाद्देव्या उदरे विलग्ने त्रिवली त्वक्संकोचलक्षणा त्रित्वसंख्यायुक्ता वली त्रिव-. ली। यथा जिनप्रभसूरिकृतऋषभनम्रस्तवे-'त्रिजगतीं पुनती कविसेविता' इति । वि. भाति शोभते । 'मध्येन सा वेदिविलग्नमध्या वलित्रयं चारु बभार बाला' इति कुमारसंभवे । 'मध्येनोदरेण' इति तद्वत्तिः । तथा 'त्रयीमयीभूतंबलीविभङ्गा,' पुनः 'उदरं परि. माति मुष्टिना कुतुकी कोऽपि दमखसुः किमु । धृततच्चतुरङ्गुलीव यद्भलिभि ति सहे. मकाश्चिभिः ॥' इति नैषधै । उदरे वलित्रिकं भवेद्भाग्यवद्योषिताम् । उत्प्रेक्ष्यतेयदङ्गयष्टया यस्या देव्या अङ्गयष्टयास्तनूलतायाः । 'अध्याहारः स्मरहरशिरश्चन्द्र. शेषस्य शेषस्याहर्भूयः फणसमुचितः काययष्टीनिकायः' इति नैषधे । तत्र बहलीभवि. ष्णुनीरन्ध्रभवनशीलः तथा रोचिष्णुः शोभनशीलो यो रोचिश्चयः कान्तिनिकरः स एव निर्झरिणी नदी तस्यां प्रादुर्भवन्ती प्रकटीसंजायमाना विलसति परस्परमाश्लि. ज्यतीत्येवशीला कल्लोलमाला तरङ्गमण्डलीव । अथवा प्रकठीभवन्ती लोचनगोचरत्वमागच्छन्ती तिस्रश्च ता वल्यश्च त्रिवल्यस्त्रिवल्य एव विलसनशीला विराजमानस्वभावा लहरी राजीव ॥
चण्डी सपत्नी प्रबला ममास्ते ज्यायानजो वेदजडः पतिर्मे । भर्चा वियोगो हरिणा ममापि दुःखं जहीदं तिसृणामपीति ॥ १७ ॥ वक्तुं जगत्कल्पितकल्पवल्लि जहोर्विधेश्वांशुमतः सुताभिः । मध्ये समेत्य त्रिवलीच्छलेन प्रसादपात्रीक्रियते किमेषा ॥ १८ ॥ सुताशब्दः त्रिषु स्थानेषु प्रत्येकं योजनीयः । जहोर्नारायणस्य सुता गङ्गा । 'तीर्ये तोयव्यतिकरभवे जहुकन्यासरय्वोः' इति रघौ । पुनर्विधेब्रह्मणः सुता सरखती। 'ब्रह्मपुत्री सरखती' इति हैम्याम् । तथा 'दशमनामब्रह्मणः सुता' इति भारवीस्तोत्रे। च पुनरंशुमतः सूर्यस्य । 'स्यत्वेंशुपतिरंशुमान्' इति हैम्याम् । सुता पुत्री यमुना । 'कृतान्तजनकः प्रद्योतनस्तापनः' इति हेमचन्द्रोक्तिः । तथा 'अलभत शमनखसुः

Page #414

< सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
शिशुत्वं दिवसकरातले चला लुठन्ती' इति नैषधे। एतावता गङ्गासरखतीयमुनानामनदीभिः मध्ये उदरे तिमणां वलीनां त्वक्संकोचलक्षणानां छलेन कपटेन समेत्य देवीपाचे आगत्य । उत्प्रेक्ष्यते इति वक्तुं कथयितुम् । किम् । एषा देवीप्रसत्तेः प्रसादस्य पात्रं स्थानं क्रियते । याचना सफला तु प्रसादपात्रीकृतादेव प्रभोः स्यादतो देवी प्रसाद्यत इत्यर्थः । इति किम् । मम गङ्गायाः प्रबला सिंहयानत्वेन बलवती चण्डी अत्यन्त. कोपना पार्वती सपत्नी वर्तते । द्वयोरपीश्वरपत्रीत्वेन सापत्न्यम् । तथा मम सरखत्याः पतिायानतिवृद्धः, तथाजः पशुब्रह्मा, तथा वेदजडोऽज्ञानः । 'स्थविरशतानन्दपितामही कस्तथा परमेष्टाजोऽष्टश्रवणः स्वयंभूः' इति हैम्याम् । किमपि न वेत्ति वैदिकः । यतः 'न वेदतां वेदजडः सवत्काम्' इति नैषधे सरखत्या ब्राह्मणस्त्रीत्वम् । तथा एकादशं नाम ब्रह्माणी । इति हेतोर्मम पतिर्भास्ते । तथा भर्ना प्रियेण हरिणा कृष्णेन सार्ध मम यमुनाया वियोगो विरहः । 'जम्मन्तरेण विहडइ उत्तममहिलाणज कियं पिम्मम् । कालिन्दा कन्हविरहे अजवि कालं जलं वहइ ॥ इति वृत्तरत्नाकरवृ. त्तिवोधकवचनात् । विद्यते इदमेतत्पूर्वोक्तलक्षणम् । तिमृणामप्यस्माकमुषितानां पूरणे प्रदाने कल्पवल्लि सुरलते जहि निवारय मूलाच्छिन्धि । इति विज्ञपयितुमिव । दुःखमसातम् ॥
अध्यारुरुक्षोर्हदधित्यकायां वपुPहस्य स्मरमेदिनीन्दोः । सौवर्णसोपानपरम्परेव मध्ये विरेजे त्रिवली त्रिदश्याः ॥ १९ ॥ त्रिदश्याः शासनदेवताया मध्ये उदरे त्रिवली विरेजे। हृत् हृदयमेव अधित्यकायामुपरितनभूमिकां चन्द्रशालिकामध्यारुरुक्षोरध्यारोढुमिच्छोः । यद्वपुः यस्या देव्या वपु. रेवं गृहं मन्दिर यस्य तादृशः स्मरः कामः स एव मेदिन्या भूमेरिन्दुराल्हादकत्वाचन्द्रः । 'कामयेम हि महीमिहिकांशो' इति नैषधे । सौवर्णा सुवर्णसंबन्धिनी काश्चनरचिता सोपानानामारोहणानां परम्परा श्रेणीव ॥
जगत्रयीस्त्रैणजयार्जितायाः श्वैत्येन कीर्तेरनया विजित्य । बन्दीकृता निर्झरिणी सुराणामिव त्रिवेणी त्रिवली चकास्ति ॥ ३० ॥
देव्या इति संबन्धात् । त्रिवली मांससंकोचलक्षणा त्रित्वसंख्याकलिता वली चकास्ति दीप्यते । उत्प्रेक्ष्यते-अनया शासनदेवतया कीर्तेः खकीययशसः श्वैत्येन शुत्रिमश्रिया विजित्य पराभूय बन्दीकृता निगृह्य रक्षिता सुराणां निर्झरिणी नदीव गङ्गेव किं निर्मरिणी त्रिवेणी तिस्रो वेण्यः प्रवाहा यस्याः । 'प्रवाहः पुनरोधः स्याद्वेणीधारा रयश्च सः' इति हैम्याम् । तथा गङ्गायास्त्रिस्रोतस्त्वात् । 'त्रिस्रोता जाह्नवी मन्दाकिनी' इति है. म्याम् । कीर्तेः किंभूतायाः । जगतां वर्गपातालभूमण्डलानां त्रयी त्रिकं तस्याः स्त्रैणस्य स्त्रीसमूहस्य मुरासुरनरनागाङ्नागणस्य जयेन निजवैभवभरेण पराभवेनार्जितायाः स्वीकृतायाः ॥ इति त्रिवली ॥

Page #415

३५४
काव्यमाला ।
स्तनान्तरीपाङ्कवपुःप्रसर्पज्योतिःस्रवन्तीसलिलप्ररूढा ।
लोमावली शैवलवल्लरीव रराज राजीवविलोचनायाः ॥ ६१ ॥
राजीवे कमळे तत्तुल्ये विलोचने यस्याः कमलचक्षुषो देव्याः लोमावली रोमराजी रराज राजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते - शैवलवल्लरीव शैवालमञ्जरीव । 'मुखेन्दुभातस्तनवाकचचच्युता शैवलवल्लरीव' इति कुमारसंभवे । किंभूता । स्तनौ कुचावेवान्तरीपे अन्तर्जले तटे द्वीपो अङ्के उत्सङ्गे मध्ये यस्यास्तादृशे वपुषि कार्य वपुषो देहस्य वा प्रसपति कल्लोलविलासेरितस्ततः प्रसरति ज्योतिः कान्तिरेव स्रवन्ती नदी तस्याः सलिले पानीये जलमध्ये प्ररूढा समुद्रता । प्रादुर्भूतेत्यर्थः ॥
विनिद्रनीलोत्पल केसरश्रीः खःसुभ्रुवो राजति रोमराजी ।
किं तुङ्गवक्षोजकलिन्दशृङ्गिशृङ्गान्तरोदीतकलिन्दकन्या ॥ ६२ ॥
खःसुभ्रुवः सुराङ्गनायाः । ‘खः स्वर्गिवध्वोऽप्सरसः' इति हैम्याम् । रोमराजी रोमलेखा राजति । किंभूता । विनिद्राणि विकसितानि यानि नीलोत्पलानि इन्दीवराणि तेषामिव श्रीः शोभा सौन्दर्ये यस्याः । उत्प्रेक्ष्यते - तुङ्गावत्युच्च यौ वक्षोजी कुचौ तावेव कलिन्दनाम्नः शृङ्गाणि शिखराणि सन्ति अस्यास्मिन्वा स शृङ्गी शैलस्तस्य शृङ्गान्तरे शिखरमध्ये उदीता प्रादुर्भूता कलिन्दकन्या कालिन्दी किं यमुनेव ॥ स्मरद्विपस्यैणमदाभिरामवक्षोजविन्ध्याचलसंनिधाने ।
नाभीह्रदाभ्यर्णविभासिनी यल्लोमावली केलिकृते वनीव ॥ ६३ ॥
यल्लोमावली यस्या रोमराजी स्मरद्विपस्य काम एवातिमदोन्मत्तत्वाद्गजः तस्य केलिङ्कृते क्रीडाकरणार्थं बनी उद्यानमिव । 'खवनी संप्रवदत्पिकापि का' इति नैषधे । क स्थाने । एणमदैः एणानां मृगाणां मदैः क्रीडाविनोदरसैरभिरामः । ' मदो रसो मये इभदानयोर्गेर्वे । वीर्ये कस्तूरिकामुदो:' इत्यनेकार्थतिलकः । तत्त्वतस्तु कस्तूरिकाविलेपनाभिरामो यो वक्षोजः स्तनः । एवं जलबालकशैलस्तस्य संनिधाने समीपे । निकटवर्तिप्रदेशे इत्यर्थः । किंभूता वनी । नाभीरूपो हदो हदस्तस्याभ्यर्णे पार्श्वे विभासते शोभते इत्येवंशीला ॥
निजाक्षिलक्ष्मीहसितैणशावकश्रेण्या व्यभाल्लोमलता त्रिदश्याः ।
मध्यं कृशं वर्धयितुं किमस्या वयः श्रिया नीलमदायि सूत्रम् ॥ ६४ ॥ निजस्यात्मनोऽक्षिलक्ष्म्या नेत्रवैभवेन हसिता अवहेलिता एणानां सारङ्गाणां शावकानां बालकानां श्रेणी धोरणी यया तादृश्याः त्रिदश्याः शासन देवतायाः लोमान्येव रोमाण्येव सरललताकारत्वाल्लतेव व्यभावभासे । उत्प्रेक्ष्यते - अस्या देव्याः कृशं क्षामं परमाणुपरिमाणत्वात् । 'अध्यापयामः परमाणुमध्याः' इति नैषधे । मध्यमुदरं वर्धयितुं किंचि दुपचयगोचरीकर्तुं वयः श्रिया यौवनलक्ष्म्या । वयःशब्देनात्र तारुण्यमेव लक्ष्यते ।

Page #416

८ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
यथा नैषधे-'उरोभुवा कुम्भयुगेन जम्भितं नवोपहारेण वयः कृतेन किम् । 'यौवनेन कृतेन नवीनोपयानेन स्तनकलशद्वन्द्वेन' इति तद्वत्तिः । नीलं नीलवर्ण सूत्रमदायि । दवरिकेव दत्ता 'दोरी' इति प्रसिद्धा । यः पदार्थों वर्धयितुं काश्ते तत्र प्रथमं दवारेकासूत्रं दीयते इति सूत्रकृच्छिल्पे प्रसिद्धम् ॥ इति रोमराजी ॥
यस्याः स्तनौ संस्फुरतः सचित्तनिवासिमीनाकमहीधनस्य ।
विलासवत्योरिव शातकुम्भासंदृब्धलीलालयतुङ्गशृङ्गौ ॥ १५ ॥ . यस्या अमायाः स्तनी पयोधरी संस्फुरतः विलसतः । उत्प्रेक्ष्यते-चित्ते अर्थादेवीहृदये निवसनशीलस्य मीनो मत्स्योऽश्चिई यस्य स मकरध्वजः स्मरः । 'निषधवसुधामाजाकस्य प्रियाङ्कमुपेयुषः' इति नैषधे । स एव मही भूमिरेव धनं यस्य एतावता राजा तस्य मदननृपस्य विलासवत्यो रतिप्रीतिनान्योर्नितम्बिन्योः शातकुम्भेन सुवर्णेन संदृब्धौ निर्मिती घटितौ वा । हिरण्मयावित्यर्थः । लीलालययोः क्रीडामन्दिरयोस्तुगावत्युन्नतौ शृङ्गी शिखरें इव । 'नखयुगमधिकाङ्गः संयुगः पद्मरागो भगयुगमघटंगोद्योगशृङ्गा निदाघः' इति लिङ्गानुशासने पुनपुंसकलिङ्गे ॥
तन्निर्वृतेः स्थानमुरोजयुग्मं जागर्ति गीर्वाणमृगीदृशोऽस्याः । प्रोद्यन्महानन्दरसा यदस्मिन्मुक्ता दृशो नोपनमन्ति भूयः ॥ १६ ॥ तत्तस्मात्कारणादस्या गीर्वाणमृगीदृशः शासनदेवतायाः उरोजयुग्मं वक्षोजन्मद्वन्द्वं स्तनद्वयं निर्धतेर्मोक्षस्य सुखस्य च स्थानं पदं जागर्ति विद्यते । 'सत्तायामस्त्यास्ते जा. गर्ति च विद्यते' इति क्रियाकलापे सत्तार्थाः क्रियाः । प्रकटीभवति वा । यद्यस्मात्कारणात् अस्मिन् देव्याः उरोजयुग्मं पयोधरद्वन्द्वं मुक्ता मोक्ष प्राप्ताः संसारकारागारादिति। सकलकर्मक्षयान्मुक्तात्मतां गताः । कामुकै रागातिशयान्मुक्ताः प्रेषिता निःक्षिप्ता वा । दृशो दृष्टयः प्रोद्यन्प्रकटीभवन्महानतिशायि आनन्याश्रयत्वादानन्दः प्रमोदः संजायमानोत्कृष्टानन्दस्तस्य तत्र वा यो रसः आखादो रागो वा यासां तादृश्यः सत्यः भूयः पश्चान उपनमन्त्यागच्छन्ति । तत्रैव स्थितास्तिष्ठन्ति । मुकात्मानः कामुकदृष्टयश्च सर्वथापि पश्चान्नायान्त्येवेत्यर्थः ॥
मित्रे गतेऽस्तं वियुनक्ति राजनरात्रिः कलत्रं तव नः कुलानि । इतीव दुःखं गदितुं प्रपन्नौ यद्वक्रचन्द्रं किमु चक्रवाकौ ॥ १७ ॥ कुचावेव चक्रवाको स्तनरूपी वा रथाङ्गविहंगमौ यद्वक्रं यस्यास्त्रिदश्या वक्रं वदनमेव आननरूपं वा चन्द्रं द्विजपतिं प्रपन्नौ समाश्रितो । 'त्वामेव वीततमसं परवादिनोऽपि नूनं विभो हरिहरादिधिया प्रपन्नाः' इति कल्याणमन्दिरस्तवने । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण दुःखं खकीयातीवासातं गदितुं कथयितुमिव । इति किम् । यत् हे राजन् हे कुवलयबान्धव हे मध्यमभुवनजनाहादक, मित्रे अर्थादस्माकं सुहृदि बान्धवे च भा: स्करे अस्तं क्षयं द्वीपान्तरं वा तेजोवसाने । 'बजति द्वीपान्तरमहर्मणिः' इति सूक्तमु

Page #417

३१६
काव्यमाला। ताकलापे । तव भवतः कलत्रं कामिनी यामिनी नः अस्माकं कुलानि गोत्राणि वंशान् वियुनक्ति वियोजयति । परम्परं वियोग प्रापयति । यदुक्तम्-'उत्कूजति श्वसिति मु. त्यति याति तीरे तीरातरं तरुतलात्पुनरेति वापीम् । वाप्यो न तिष्ठति न वाति मृणालखण्डं चक्रः क्षपासु विरहे खलु चक्रवाक्याः ॥ कवलितमिह नालं कन्दलं त्वेह दृष्टमिह हि कमलकोशे पीतमम्मः सुशीतम् । इति विरटति रात्री पर्यटन्ती तटान्ते सहचरपरिमुक्ता चक्रवाकी वराकी ॥' इति परस्परचक्रवाकदम्पत्योर्विरहः ॥ . .
प्रोत्तुङ्गपीनस्तनवैभवेन ययाभिभूतौ सुरकुम्भिकुम्भौ। ऊहे सहेते श्रियमाप्तुमेतत्साधारणीमङ्कुशकीलनानि ॥ १८ ॥ सुराणां देवाना कुम्भी हस्ती ऐरावणस्तस्य कुम्भी शिरसः पिण्डी अङ्कशस्य निशिता. शस्य कीलनानि ताडनानि प्रहारान् सहेते क्षाम्यतः। तत्राहमूहे तर्कयामि । किं कुम्भी' प्रोत्तुङ्गी अत्युनतौ तथा पीनी पुष्टी उपचयं प्राप्ती यौ स्तनौ खस्याः कुचौ तयोर्वैभवेन . शोभया कृत्वा यया देव्या अभिभूतौ पराभवं प्रापिती, उत्प्रेक्ष्यते-एतत्साधारणीम् एतयोर्देवीस्तनयोः एताभ्यां वा साधारणी सदृशीम् । तुल्यः समानः सदृक्षः सरूपः सदृशः समः । साधारणसधर्माणौ सवर्णः संनिभः सहक्' इति हैम्यां तुल्यनामानि । तया 'साधारणी गिरमुषर्बुधनैषधाभ्याम्' इति नैषधे। श्रियं लक्ष्मी प्राप्तुमधिगन्तुमिव ॥
प्रसूनमालाभिरलंकृताभ्यां खःसुभ्रवोऽभासि पयोधराभ्याम् । प्रस्थातुकामस्य जगज्जयाय श्रेयो निपाभ्यामिव मीनकेतोः॥ ३९ ॥ खःशुभ्रवः शासनदेवतायाः पयोधराभ्यां स्तनाभ्यामभासि शुशुभे । भावोक्किारयम् । भावस्यैकत्वादेकवचनमेव । किंभूताभ्यां पयोधराभ्याम् । प्रसूनानां विकचपञ्चवर्णकुसुमानां मालाभिर्विचित्ररचनाप्रथितमाल्यैहरिरलंकृताभ्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-जगजयाय जगतां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशाजगजनानां सुरासुरनागनागराणां जयाय खवशीकर. णार्थ खाकवशंवदविधानाय प्रस्थातुकामस्य प्रस्थानं कर्तुं कामयमानस्य अघलिन्मनोराजधानीतः प्रतिष्ठासमानस्य मीनकेतोर्मकरध्वजस्य धात्रीपतेः श्रेयोथै मङ्गलकृते निपाभ्यां कुम्भाभ्यामिव । 'युक्तं हि पार्थिवनिपस्य सतस्तवैव' इति कल्याणमन्दिरखवे। तथा 'घटः कुम्भः करीरश्च कलशः कलसो निपः' इति हैम्याम् ॥
कुम्भीन्द्रकुम्भौ कुचभूयमूहेऽनुभूय यस्याः सुखिनावभूताम् । सुव्यक्तमुक्ताफलमालिकानां सौभाग्यमाभ्यामिह लभ्यते यत् ॥ ७० ॥ कुम्भीन्द्रस्य गजराजस्य कुम्भी शिरःपिण्डौ यस्या देव्याः कुचभूयं विश्वसृजो विश्वविधानव्यापारपारवश्यात्स्तनभावमनुभूय संप्राप्य । 'खदेवभूयं चरितार्थमस्तु' इति नै. षधे । तथा 'भुवो भावे' इति क्यए । 'ब्रह्मभूयं गतः ब्रह्मभावं प्राप्तः' इति सारखत. व्याकरणे । सुखिनः सातवन्तः । यद्यस्मात्कारणात् । सु अतिशयेन व्यक्तानां प्रकटांनां

Page #418

८ सर्गः]
__ हीरसौभाग्यम् । जगनयनानेपेयानां मुक्ताफलानामामलकमानमौक्तिकानां श्रेणीनां सजो हाराणा च आभ्यां कुम्भिकुम्माभ्यां सौभाग्यं सुषमा सौन्दर्य लभ्यते प्राप्यते । खभावेन तु तयोर्मध्ये मुक्का गुप्ताः, न लोचनगोचराः सन्ति । यतो भद्रजातित्वेन तयोस्तेषामुत्पादात् ॥ प्रसूनतारावलिशालितायां वेणीतमायामुदिते मुखेन्दौ। यन्माद्यतस्तत्कुचचक्रवाको श्रीसूनुसौराज्यविजम्भितं तत् ॥ ७१ ॥ प्रसूनानि मालतीकुन्दादिकुसुमानि एव श्वैत्यानारास्तारकास्तेषामावलिः परम्परा तया शालितायां शोभितायां देव्याः शासनदेवतायाः वेणी कबरी सैव तमा रात्रिः। 'त्रियामा यामिनी भौती तमी तमा विभावरी' इति हैम्याम् । तस्यां निशायां मुखेन्दौ देवीवदनचन्द्रे उदिते उदयं प्राप्ते सति यत्तस्याः कुचौ स्तनावेव चक्रवाको रथाङ्गविहंगमौ माद्यतः मदं लभेते । यतस्तयोस्तमायां वियोग एव स्यान्न संयोगः । तं विरहमपास्य नदिनं संयुक्तौ सन्तौ परस्परेण प्रमुदितमनसौ यन्माद्यतस्तत्राहमेवममुना प्रकारेण मन्ये जाने विचारयामि । तत् श्रीसूनोर्लक्ष्मीनन्दनस्य मदनराजस्य सुशोमनराजतायाः सौराज्यस्य विजृम्भितं विलसितम् । यदा सुराज्यं स्यात्तदा केषामपि दुःखातको न स्यादेवेति ॥
पत्रावलीव्याजवती यदीयवक्षोजदम्भर्षभनामकूपे। . विजित्य विश्वं विजयप्रशस्तिलिपीकृता श्रीसुतचक्रिणेव ॥ ७२ ॥ विश्व सचराचरं जगद्विजिस निजाज्ञापालनपरं प्रणीय श्रीसुतः कामनामा चक्रीसार्वभौमः तेन । उत्प्रेक्ष्यते-यदीयो यस्या देव्या अयं देवीसंवन्धी यो वक्षोजः स्तनः स एव दम्भः कपटं यस्य तादृशे ऋषभनामकूटे क्षुल्लाहमवगिरिनिकटवर्तिनि षदखण्डवि. जयविधायिनश्चक्रवर्तिनः स्वनाम लिखनस्थाने जिनशासनप्रसिद्ध । ऋषभकूटनामर्शलशिलायामित्यर्थः । पत्रावली पत्रवल्ली स्तनतटे चान्दनद्रवो विविधरचनाविशेषः । यथा हेमाचार्यकृतकर्णराजवर्णने–'मुखे हारावाप्तिर्नयनयुगले कङ्कणभरो नितम्बे पत्राली सतिलकमभूत्पाणियुगलम्' इति । यथा पत्राली अपि सैव व्याजः कपटं विद्यते यस्यास्तादृशी विजयप्रशस्तिरिव लिपीकृता लिखिता । यन्मया सचराचरमपि त्रैलोक्यं खभु. जवीर्यवैभवेन विजिस मच्छासनवशंवदं व्यधायि । इत्यहंकारसूचकाक्षरमालिका लिखितेव खयम् । 'अविरलमिदमम्भः स्वेच्छयोच्छालयन्या विकचकमलकान्तोत्तोनहस्त. द्वयेन । परिकलित इवार्थः कामबाणातिथिभ्यः सलिलमिव वितीर्ण बाल्यलीलासुखाय ॥' इति चम्पूकथायाम् । एवमेका केवलवोत्प्रेक्षा दृश्यते तस्मात्केवलोत्प्रेक्षा युक्तिमती च. म्पृक्तरानयनेनेति न कश्चिदोषः ॥ इति स्तनौ ॥
यया स्ववक्षोरुहयोजितेन तुङ्गश्रिया रोहणभूधरेण । . दत्तानि दण्डे किमुदात्तलक्ष्मीपुष्पाणि पाण्योर्नखरच्छलेन ॥ ७३ ॥

Page #419

काव्यमाला।
यया देव्या खयोरात्मीययोर्वक्षोरुहयोरुरोजन्मनोः स्तनयोस्तुश्रिया उच्चत्वल. क्षम्या जितेनाभिभूतेन रोहणभूधरेण रत्नाचलेन पाण्योर्हस्तयोर्नखराणां कामाखुशानां छलेन कपटेन । उत्प्रेक्ष्यते-उदात्तानि महाया॑णि । 'उदात्तनायकोपेता' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'उदात्तो महात्मा महायच नायको वृत्तखामी मध्यमणिश्च तेनोपेता युक्ता' इति तट्टिप्पणके । लक्ष्मीपुष्पाणि पद्मरागमणयः दण्डे विजयावसाने दण्डकरणसमये दत्तानि कि विश्राणितानीव । तथा-'अष्टौ हाटककोटयत्रिनवतिर्मुक्ताफलानां . तुलाः पञ्चाशन्मदगन्धलुब्धमधुपक्रोधोद्धराः सिन्धुराः । अश्वानामयुतं मरुयुवतिजिद्वा-. रागनानां शतं दण्डे पाण्ड्यनृपेण ढौकित मिदं वैतालिकस्यापितम् ॥' इति विक्रमार्कदानपत्रे । अत्रापि ढौकितमग्रे दत्तमुक्तम् ॥
खयं विनिर्मापयितुं जयं स्वशोभापराभावुकयन्नखानाम् । राजानमभ्यर्थयते खकान्तमुपान्तयाता किमु तारकाली ॥ ७४ ॥ . उपान्तयाता समीपे समेता तारकाली ताराश्रेणी । उत्प्रेक्ष्यते-खकान्तं निजभतारं राजानं चन्द्रं भूपतिं च किमु अभ्यर्थयते याचतीव । किं कर्तुम् । खस्याः शो. भायाः वैभवस्य परा भावुकानां पराभवनशीलानां यस्या देव्या . नखानां कामाकुशानां निजेनात्मनैव पराभवं निर्मापयितुं कारयितुं हे राजन् त्वं तथास्माकं साहाय्यं कुरु यथा वयं खयं वैरिणो जयामः । 'नखानामुपमानानि रत्नताराप्रसूनानि' इत्यादि का. व्यकल्पलतायाम् ॥ इति पाणिनखाः॥
प्रसूनधन्वा निजदेहदाहे. निध्याय दग्धान्विशिखानशेषान् ।. कामाङ्कशाली कुरुविन्दपुङ्खान्यदङ्गुलीस्तानथ किं चकार ॥ ७ ॥ प्रसूनधन्वा कुसुमकोदण्ड: अथ पश्चात्पुनर्वा यदङ्गुलीर्यस्याः करशाखा एव तान्विशिखान्। किम् । उत्प्रेक्ष्यते-चकार कृतवानिव । 'प्रसूनधन्वा शरसात्करोति माम्' इति नैषधे । किंभूतान् तान् । कामाङ्कुशानां नखानामाली श्रेणी एव कुरुविन्दस्य हिंगुलस्य पुताः । अथ वा कुरुविन्दमणिमयाः पुजाः बाणपश्चात्प्रदेशा येषाम् । चित्ते कुरुष्व कु. रुविन्दसकान्तदन्ति' इति नैषधे । ‘पद्मरागमणिसमानकान्तिकादन्ति' इति तद्वत्तिः । किं कृत्वा । निजस्थात्मनो देहस्य दाहे खशरीरस्य भस्मीभवनसमये अशेषान् समस्तान्पश्चापि विशिखान्बाणान् दग्धान् ज्वलितान् निधाय दृष्ट्वा पश्यति विभावयत्यपि । 'विलोकते वीक्षते गवेषयति निध्यायत्यन्विषति' इति क्रियाकलापे ॥
वने स्वमुद्दध्य शिखासु भूमीरुहां तपोऽतप्यत यन्निरन्नम् । यदङ्गुलीभूयमिव प्रवालैः पचेलिमैस्तैः सुकृतैरवापे ॥ ७६ ॥ वने कानने निकुञ्जमध्ये भूमीरुहां तरूणां शिखासु शाखासु खमात्मानमुद्वध्य अर्व बद्धा प्रवालैः पल्लवैः यनिरनं निराहारं तपः कष्टमतप्यत तप्तमाचरितम् । उत्प्रेक्ष्यतेपचेलिमैः परिपाकं प्राप्तैरुदयावलिकायामागतैस्तपोजनितैः सुकृतैः पुष्पैः कृत्वा य.

Page #420

८ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३५९ दडलीभूयं देवीकरशाखाभाव इवापे प्राप्तः । दुमप्रवालीस्तीनं तपस्तप्त्वा यदङ्गुलीबभूव इत्यर्थः ॥
सुपर्वपारिप्लवलोचनायाः श्रियं दधौ धौरषिरङ्गुलीनाम् । विजृम्भमाणारुणपाणिपङ्केरुहे प्ररूढा दलमालिकेव ॥ ७७ ॥ सुधाशनस्य पारिप्लवलोचना चञ्चलाक्षी। 'चञ्चलं चपलं लोलं चलं पारिलवास्थिरे' इति हैम्याम् । तस्या अहुलीनां करशाखानां धौरणि: श्रेणी श्रियं शोभा दधौ श्रयते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विजृम्भमाणं दिनाकरकरनिकरसंपर्काद्विकाशमाश्रयमाणं निर्निद्रीभवत्तथा अरुणं रक्तं यत्पाणिरेव पङ्केरुहं करकोकनदं तत्र प्ररूढोद्गता दलमालिकेव पा. उलिमशालिनी पत्रपतिरिव ॥ इति कराकुल्यः ॥
अजय्ययत्पाणिपयोरुहाभ्यां सहाहवे संस्रवदस्रपूरैः । शोणीभवद्भिः कमलैरवापेऽरुणाम्बुजख्यातिरिव क्षमायाम् ॥ ७८ ॥ अजय्ये केनापि प्रतिपक्षेन पक्षलक्षवैभवाभ्यां जेतुमशक्ये यस्या देव्याः पाणिपयोरुहे करकमले ताभ्यां सह सार्धमाहवे गहासंग्रामे क्रियमाणे सति स्रवन्तः प्रत्यर्थिप्रगल्भप्रहरणप्रहारैः शरीरेभ्यो निःसरन्तो येऽत्राणां रुधिराणां पूराः प्रवाहास्तैः कृत्वा शोणीभवद्भिः सर्वाङ्गेष्वपि शोणमयैरिव जायमानै रक्ततां प्राप्नुवद्भिश्च कमलैः । उत्प्रेक्ष्यतेएतानि सर्वाणि अरुणाम्बुजानीति ख्यातिः कोकनदानीति प्रसिद्धिरवापे प्रामेव ॥
आबालमुधद्वलयः शिखाश्चाङ्गुल्यः पुनयेत्र नखाः सुमानि ।
ज्योतिर्मरन्दानि करद्रुमोऽस्या यूनां मनोभृङ्गगणं धिनोति ॥ ७९ ॥ • अस्या देव्याः । यत्तदोनिंत्यसंबन्धादसतोरपि यत्तदोमध्ये एको गृह्यते । स प्रसिद्धो. जिनभक्तानां सिद्धिविधायी करः पाणिः स एव द्वमस्ताः कर्ता । यूनां तरुण जनानां मनांसि चित्तानि एव भृङ्गा भ्रमरास्तेषां गणं धिनोति प्रीणयति । 'विधि प्रीणने' इदित्त्वानुम् । 'धिन्विकृण्वोरश्च' आभ्यामुग्रत्ययः म्यादकारान्तादेशश्च स्यात्कर्तरि सार्वधातुके । उप्रत्ययस्याशित्त्वादलोपः। अलोपस्य स्थानिवत्त्वानोपधागुणः । धिनोतीति सिद्धम् । यत्र करद्रुमे उद्यन्प्रकटीभवन्दीप्यमानो वा वलयः कटकः । 'पूजाजन्यप्रमयसमया राजसूयो हिरण्यारण्ये संख्यं मलयवलयौ वाजपेयः कषायः' इति लिङ्गानुशासने पुंक्तीवलिङ्गे । आबाल: स्थानकम् । च पुनर्यत्र पाणियादपे अमुल्यः करशासाः एव शिखाः शाखाः । पुनर्यत्र ज्योतीष्येव निःसरत्कान्तय एव मरन्दा मधूनि येषु तादृशानि नखा: कामाशा एव सुमानि पुष्पाणि वर्तन्ते ॥ इति पाणिः ॥ मृणालिकाभिर्जलदुर्गभाग्भिरपि स्वजैत्री प्रविभाव्य वाहान् । खसूनुपद्मः प्रहितः किमेतदुपास्तये पाणिरराजदस्याः ॥ ८० ॥ अस्या देवतायाः पाणिः करः अराजत् दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-जलं पानोयमेव

Page #421

३६०
कायमाला।
दुःखेन गम्यते तीर्यते ग्रहीतुं शक्यते इति वा दुर्गः अगाधि नीरं कोहो वा, तं भजत्याश्रयन्तीत्येवंविधाभिरपि जलदुर्गस्थिताभिरेभिः मृणालिकाभिः कमलनालैः खासा. मात्मनां जैत्री जयनशीलाम् अत्याः शासनदेव्या वाहां भुजां प्रविभाव्य समीक्ष्य खसूनुर्निजाङ्गजन्मा पद्मः कमलमेतस्यास्त्रिदश्या जैव्या उपास्तये सेवाकरणाथै प्रहितः । किमु प्रेषित इव । यो येन जीयते स खयं सूनुना वा तमुपास्ते इति रीतिः ॥ .
इयं मृणाली जडसङ्गमौज्य निजाङ्गजेनानुगताम्बुजेन । एत्याश्रिता किं विबुधाम्बुजाक्षीं यद्दोलताशालिशया व्यलासीत् ॥८१॥ यस्या देव्या दोर्लता बाहुवल्ली व्यलासीद्विलसति स्म । किंभूता । शालिशया शालनशील: शोभाकलितः शयः पाणिर्यस्याः । उत्प्रेक्ष्यते-जडानां मूर्खाणां डलयोरैक्याजलानां पानीयानां सङ्गं सहवासं चिरकालावस्थितिम् औज्झ्य संत्यज्य निजेनात्मीयेनाअजेन नन्दनेन खस्मिन्नुत्पन्नत्वादम्वुजेन जलजन्मना पद्मेन अनुगता सहिता इयमेषा. प्रत्यक्षा बाहुदेहा मृणाली कमलनालम् । मृणालशब्दस्त्रिलिङ्गः । 'कुवलयमृणालमण्डला' इति लिङ्गानुशासने खतस्त्रिलिङ्गे । एत्यागत्य विवुधां सर्वचातुर्यकलाकलितां विदुषीमम्बुजाक्षी कमललोचनां स्त्रियं सुराङ्गना चाश्रिता किं निषेवितवतीव ॥
बभौ भुजाभ्यां मखभुङ्मगाक्षी दग्धायुधस्येव कृते स्मरस्य । रसालवल्लीमयकामुकाभ्यामभ्यर्थनादात्मभुवा कृताभ्याम् ॥ ८२.॥ मखं यज्ञं भुनक्तीति मखभुक् देवः । 'खाहाखधाक्रतुसुधाभुज आदितेयाः' इति हैम्याम् । 'मखांशभाजां प्रथमो निगद्यसे' इति रघौ । 'मुखं मखाखांदविदाम्' इति नैषधे । तस्य मृगाक्षी हरिणेक्षणा प्रिया शासनदेवी भुजाभ्यां बाहुभ्यां कृत्वा बभौ भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-दग्धानि ज्वलितानि आयुधानि समग्रशस्त्राणि यस्य तादृशस्य स्मरस्य कामस्य कृतेऽर्थमभ्यर्थनादर्थान्मदनातिथिविहितबहुयाचनात आत्मभुवा विधात्रा कृताभ्यां निर्मिताभ्यां रसालवल्लीमयाभ्यामिक्षुलतारूपाभ्यां कार्मुकाभ्यां कोदण्डाभ्यामिव । 'पुष्पाः पञ्चशरः शरासनमपि ज्याशून्यमिक्षोर्लता जेतव्यं जनतां त्रयं प्रतिदिनं जेताप्यनङ्गः किल' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'इक्षुः स्याद्रसालोऽसिपत्रकः' इति हैम्याम् । तथा 'रसाल इक्षौ चूते च' इत्यनेकार्थः । अथ वा रसालवल्लीमयाभ्यामाम्रलताप्रधानाभ्यां चापाभ्यामिव ॥
समुच्चरच्चन्द्ररुचीचयाम्भा पार्श्वद्वयोद्भूतभुजा मृणाली। जम्बूनदीवोच्चकुचान्तरीपा या भाति दृग्भृङ्गमुखारविन्दा ॥ ८३ ॥ या शासनसुरी जम्बूनदीव भाति । किंभूता। समुच्चरन्तीनां प्रादुर्भवन्तीनां चन्द्रसा. न्द्राणां सुवर्णसदृशीनां हेमरूपाणां वा रुचीनां कान्तीनाम् । 'वरुणगृहिणीमाशामासाद. यन्तममुं रुची निचयसि च यांशांशभ्रंशक्रमेण निरंशुकम्' इति नैषधे । चयः समूहः स एवाम्भो नीरं यस्यां वपुषः काश्चनवर्णत्वात्तद्रुच्योऽपि तादृग्वर्णाः स्युः । पुनः किं

Page #422

८ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३६१ भूता । पार्श्वद्वयमुभयतटयुगलं समीपद्वन् वा । 'कक्षाधःप्रदेशद्वितयं पार्श्वमन्तिके । कक्षाधोऽवयवे वकोपायपर्युसमूहयोः ॥' इत्यनेकार्थः । तत्रोद्भूतौ उद्गती भुजारूपी बाहु. मूत्रों मृणाल्यौ कमलनाले यस्याम् । 'शुङ्गोऽथलिञ्जभुजशाटसटाः सपाटः' इति लिङ्गानुशासने । भुजः । भुजाशब्दः पुंस्त्रीलिङ्गयोः। पुनः किंभूता । उच्चावुन्नती कुचावेवान्तरीपे अन्तर्जले तटे यस्याम् । पुनः किंभूता । दृशावेव भृङ्गो पदचरणी यत्र तादृशं मुखं वदनमेवारविन्दं कमलं यस्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-जम्बूनदीव ॥ इति भुजा ॥ , भुजान्तरानुत्तरराजधान्या अभ्यर्णभूमौ रतिजानिभर्तुः ।
किमु स्फुरच्चन्दनचारिमश्रीक्रीडाद्रिकूटौ लसतस्तदंसौ ॥ ८४ ॥
तस्या देव्या अंसौ स्कन्धी लसतः शोभां लभेते । उत्प्रेक्ष्यते-रतिरेव जाया यस्य स रतिजानिः कंदर्पदेवः स एव भर्ता त्रिभुवनं विभीति सुरासुरोरगनराणां तदाज्ञावशंवदीभूतत्वेन । अयं वा हास्यविविधविनोदविलाससंयोगभोगादिभिर्जगजनान्बिभर्ति पुष्णातीति । 'डुभृञ् धारणपोषणयोः' अयं धातुः । ततः......"खामी श्रीनन्दनरा. जाधिराजस्तस्य स्फुरन्ती परमोत्कर्षमुद्वहन्ती चन्दनस्य मलयद्रुमद्रवस्य गोशीर्षशाखिनो वा पत्रवल्लीविचित्रचित्ररचनाविलेपनादेः सुरभिपर्णश्रेणिपरिमलादेवी चन्दनतरौ पुष्पफलानामसंभवः । यदुक्तम्-'यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलपुष्पवर्जितो वि. हितः । निजवपुषैव परेषां तथापि संतापमपनयति ॥' इति वचनात्पत्राणां संभवो दृश्यते । तथा. चम्पूकथायाम्-'नागरुचिताश्रन्दनपत्रभङ्गा भवद्वैरिवधूवदनेवनेव' । 'किलक्षणे नागरुणा काकतुण्डेन चिता व्याप्ता सहिताश्चन्दनद्रवस्य पत्रवल्लयो भान्ति । तथा नागानां भुजंगमानां रुचिता ईप्सिता चन्दनद्रुमाणां पत्राणां पर्णानां भङ्गाः शकलानि भान्ति' इति चम्पूटिप्पणकम् । चारिमायाः सुगन्धिताया: श्रीः शोभा ययोः तादृशी क्रीडादेः केलि. शैलस्य कूटी शिखरे इव कूटे इव । कुत्र । भुजान्तरं देवीहृदयं तदेवानुत्तरा न विद्यते वैशिध्येण लक्ष्म्या वा उत्तरः अग्रेतनवी पदार्थो यस्याः सासाधारणा राजधानी स्मरराजनिवसनस्थाननगरं तस्या अभ्यर्णभूमौ समीपप्रदेशे । राजधान्याः संनिधी क्रीडावननदीवापीपर्वतादयो भवन्ति । तत्र प्रियासखा नृपादयः खैर क्रीडन्तीति रीतिः ॥
स्वःसुभ्रवः प्रेक्ष्य पयोधरौ स्वसंस्पर्धिनौ तुङ्गिमविभ्रमेण । जयाय तयुद्धविधित्सयेव कुम्भौ समेतौ स्फुरतस्तदंसौ ॥ ८५ ॥
खःसुभ्रवः सुराङ्गनायास्तस्याः अंसौ स्कन्धौ स्फुरतः । उत्प्रेक्ष्यते-जयाय प्रतिपक्षपराभवकृते स्वयं तयुद्धविधित्सया ताभ्यां स्तनाभ्यां सार्धे युद्धस्य संग्रामस्य विधित्सया चिकीर्षया विधातुमिच्छया समेतावागतौ कुम्भौ कलशाविव । किं कृत्वा । तुङ्गिन्न उच्चताया विभ्रमेण लक्ष्म्या कृत्वा खाभ्यां घटात्मभ्यो साध स्पर्धेते इत्येवंशीली। ख:सुभ्रवः पयोधरौ चौ प्रेक्ष्य दृग्गोचरीकृत्य ॥ इति स्कन्धौ ॥

Page #423

२६२
काव्यमाला। अम्याः सदृशां श्रियमाश्रयन्ती नास्ति त्रिलोक्यामपि कापि कान्ता । इतीव रेखात्रितयं ततान तत्कण्ठपीटे सरसीजजन्मा ॥ ८६ सरशीजात्कमलाजन्म उत्पत्तिर्यस्य स सरसीजजन्मा विधाता तस्या देव्याः कण्टपीठे गलकन्दले । उत्प्रेक्ष्यते-इदीव हेतो रेखानां नितयं त्रिकं ततान विस्तारयामास । च. कारेत्यर्थः । इति किम् । यदस्याः शासनत्रिदश्याः सदृक्षां साधारणीम् । तुत्यामित्यर्थः । . श्रियं शरीरसौन्दर्यलक्ष्मीमाश्रयन्ती भजन्ती कापि ज्ञाताज्ञाता काचन कान्ता सुलोचना . त्रिलोक्यां वर्गवलिगृहमहीवलयत्रयेऽपि नाकिनागनागराङ्गनासु नास्त्येवेति जगत्रये. ऽपि न विद्यते ॥
कण्ठश्रिया खःकुरविन्ददत्या निर्जीयमानैनिखिलैत्रिरेखैः । रथाङ्गपाणिं प्रति पाञ्चजन्यः पूत्कर्तुकामैः प्रहितः किमेकः ॥ ७ ॥ निखिलत्रिरेखैः समस्तैः शङ्खः पूत्कर्तुकामैः एवं कर्तुमिच्छद्भिः मद्भिः अर्थात्सर्वैः. संभूय रथाङ्गं वरिवारिभिरप्रतिहतं चक्रं पाणौ हस्ते यस्य स रथाङ्गपाणिविष्णुस्तं प्रति एकः पाञ्चजन्यनामा शङ्खः । उत्प्रेक्ष्यते-किं प्रहितः प्रषित इव । किं क्रियमाणैः । निखिलत्रिरेखैर्निजीयमानैः पराभवनपदवीं नीयमानैः हठात्प्राप्यमानैः । कया। स्वकुरविन्ददत्या वर्गस्य कुरविन्दाः पद्मरागमणयः । 'स्वे हि दर्शयति कः परेणथानर्घ्यदन्तकुरविन्दमालिके' इति नैषधे । तद्वदन्ता दशना यस्याः सा । कया कृत्वा । कण्ठश्रिया निजगललक्ष्म्या साधनभूतया ॥
कण्ठीकृतो यजलजस्त्रिदश्यास्तद्वेधसा साधु विधीयते स्म । नैसर्गिकानार्जवमात्मनिष्ठं जयादवाद्यं कथमन्यथायम् ॥ ८॥ वेधसा ब्रह्मणा यजलजस्त्रिरेखः त्रिदश्या देव्याः कण्ठीकृतः कण्ठपीठता प्रापितः । 'ततः प्रियोपात्तरसाधरौष्ठे निवेश्य दध्मौ जल कुमारः' इति रघौ । अहमेवं मन्ये । जगत्सृष्टिकृता तत्साधु सम्यग्विधीयते स्म समीचीनमनुष्ठितम् । अन्यथा अपरप्र. कारेण यत्कण्ठपीठीकरणमन्तरेण अयं शङ्खः आत्मनि खसिमन्विषये निष्ठा स्थितिर्यस्य तादृशं नैसर्गिकं खाभाविकं खोत्पत्तिसमयादेव जातमपर्यवसानस्थायुकमनार्जवं कथं केन प्रकारेण जह्यात्त्यजेत् । यदुक्तम्-'विमलता वचनस्य न गोचरे जनयिता तव शङ्ख महोदधिः । मुदमलं तनुते च तव ध्वनिः किमु ततो निहिता हृदि वक्रता ॥' इति । अपि तु न कयापि विधया नैव मुश्चेत् ॥
यत्कण्ठपीठेन हठादुपात्तां दृष्ट्वात्मभूषामखिलास्त्रिरेखाः । पूत्कुर्वते किं विकलीभवन्तः प्रत्यालयं भैक्षभुजो भुजन्तः ॥ ८९ ॥ अखिलाः समस्तास्त्रिरेखाः शङ्खाः विकलीभवन्तो गृथिला जायमानाः प्रत्यालयं गृहं गृहं प्रति पूर्वते।लोकानां पुरः पूत्कारं कुर्वन्तीत्यर्थः । विकलतामेव दर्शयति-किं.

Page #424

८ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् । भूताः। भिक्षाणां सनुहो भैक्षं भुजन्यश्नन्तीति भैक्षभुजो भिक्षुकाः सान्यासिकयोगिप्र. मुखास्तान् भजन्तः सेवमाना इति विकल्पेन विचारानभिज्ञता । वैकल्पकारणमाह-किं कृत्वा । यस्या देव्याः कण्ठपीठेन गलकन्दलेन हठाद्वलादुपात्तां गृहीतामात्मनः खस्य भूषामाभरणादिलक्ष्मीम् । 'विनापि भूषामवधिः श्रियामसौ' इति नैषधे । आभरणगणमन्तरेणापि दमयन्ती श्रियां सुषमाणामवधिः सीमास्तीति' इति तदृत्तिः । दृष्ट्वा वि. लोक्य ॥ इति कण्ठपीठः ॥
यूनो मनोजन्मनृपस्य तस्या वपुलतायाः स निकेतभाजः । शृङ्गारभूषासुषमादिदृक्षोरिवात्मदर्शः शुशुभे तदास्यम् ॥ ९० ॥ तस्यास्त्रिदश्या आस्यं शुशुभे रेजे । उत्प्रेक्ष्यते-यूनस्तरुणस्य मनोजन्मनृपस्य स्मरराजस्य आत्मदों दर्पण इव । किंभूतस्य मनोजन्मनृपस्य ।यस्या देव्या वपुलता शरी. रयष्टी सैवावासाथै वासकृते निकेतं भवनं भजतीति तस्य । पुनः किं कर्तुमिच्छोः । शृङ्गारार्थ शोभाकृते या भूषा भूषणानि । 'तस्मै खभूषादृषदंशुशिल्पबलिद्विषः कार्मुक. मर्पयन्ती' इति नैषधे । “निजभूषणमणिकिरणगणव्यतिरेकेण' इति तदृत्तिः । तेषामाभरणानां सुषमां सातिशायिनी शोभाम् । 'सुषमा सातिशायिनी' इति हैम्याम् । 'सा अतिशायिनी शोभा सुषमा प्रोच्यते' इति तद्वत्तिः । तां दिदृक्षोः द्रष्टुमिच्छोः । 'ताव. देव ऋषिरिन्द्र दिढक्षुः' इति नैषधे । 'नारदर्षिरिन्द्रद्रष्टुमिच्छुः' इति तद्वृत्तिः ॥
कृष्णच्छविं भ्रूयुगलीं दधानं ज्योत्स्नासुधापायि चकोरचक्षुः । उत्सङ्गसङ्गीकृततारदन्तमास्यं त्रिदश्याः शशिबिम्बति स्म ॥ ९१ ॥ त्रिदश्याः शासनामाया आस्यं वदनं शशिबिम्बति चन्द्रमण्डलमिवाचरति । 'सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विप् वाचारे इत्येके' इति विप्प्रत्यये शशिबिम्बतीति सिद्धम् । किं कुंर्वाणम् । लक्ष्म लाञ्छनं तद्वत्कृष्णा मेचका छविः कान्तिर्यस्यास्तादृशीं भ्रूयुगलीमूर्ध्वनयनयोरुपरिप्रदेशे रोमपद्धतिद्वितयीम् । 'उच्चै राज्यादिदानात्कलिकलुषमलक्षालनात्तामसानामुच्छिन्दाद्विघ्नभेदात्रिदशपतिकरस्पर्शनाद्दर्शनस्य । हेतुत्वात्सस्यसूर्याद्युदयफलपदखर्जनज्ञानभूत्वाद्धस्ते नाभेयदेवप्रभुपदयुगली..... गौरिवेह ॥ इति श्रीसोमसुन्द. रसूरिकृतस्तोत्रे युगलीशब्दः । दधानं बिभ्राणम् । पुन: किंभूतम् । ज्योत्स्ना चन्द्रिका ज्योत्स्नाप्रियत्वात् तथा सुधाममृतं पिबत इत्येवंशीलौ। 'कणे हृत्य चकोरीणां गणः पीत्वा सुधासवम् । अजायत मदेनेव गुञ्जापुआरुणेक्षणाः ॥ इति वस्तुपालकीर्तिकौमुद्यां चन्द्रोदयवर्णने यथा चकोराणां न्योत्स्नापानं तथा सुधापानमपि दृश्यते इति । चकोरौ ज्योत्स्नाप्रियावेव चक्षुषी यत्र । अथ वा ज्योत्स्नारूपां सुधां सुधारुचित्वात्पिबत इत्येवंशीली तादृशी चलचञ्चू एनत्तुल्ये वा चक्षुषी नेत्रे यत्र । पुनः किंभूतम् । उत्सङ्गो क्रोडे सङ्गोऽस्त्यासां तादृशाः कृतास्तारास्तारकाः । 'तारकाभकनीनिकयोस्तारौं' इति लिङ्गानुशासने नक्ष. त्रकनीनिकयोरर्थयोस्तारशब्द: पुंस्त्रीलिङ्गे । यथा 'तारस्तारा च' इत्यवचूर्णौ । एव दैत्यात्तद्रूपा वा तत्तुल्या वा दन्ता यत्र तत् ॥

Page #425

काव्यमाला।
चिकीर्षता यन्मुखमात्तसारमात्मानमन्विष्य चतुर्मुखेन । गलन्मरन्दाश्रुकणाजराजीद्विरेफरावैरिव रारटीति ॥ ९२ ॥ गलन्तः पतन्तो ये मरन्दाः मधूनि मकरन्दबिन्दवस्त एवाश्रुकणा रोदने नयननिर्गतनीरविप्लुषो यस्याम्। तादृशी अब्जराजी कमलमाला। उत्प्रेक्ष्यते-द्विरेफरावैर्मधुकरगुअारवै रारटीति अतिशयेन रोदिति पूत्कृति वा कुरुते। किं कृत्वा। यन्मुखं यस्या शासनदेवताया वदनं चिकीर्षता कर्तुमिच्छता चतुर्मुखेन ब्रह्मणा आत्तं गृहीतं सारम् ।' 'सम्यग्मज्जा सारो मञ्जि' इति हैम्याम् । सारदलं वा खकीयसद्वस्तु यस्मात्तादृशमात्मानमन्विष्य विलोक्य ॥
यदीयचेतोवसतौ वसन्तं स्वमित्रपुष्पास्त्रनृपं निरीक्ष्य । किमागतस्तं मिलितुं मृगाको वक्रं चकासे सुरकम्बुकण्ठ्याः ।। ९३ ॥
सुरस्य कम्बुः त्रिरेखः एतावता दक्षिणावर्तशङ्ख तद्वत् रेखात्रिकाङ्कितः कण्ठो यस्या स्तस्याः । सुरकम्बुकण्ठ्याः सुरस्य कम्बुकण्ठ्या वध्वा इति वा । सुधाशनवध्वा वक्र वदनं चकासे दिदीपे । उत्प्रेक्ष्यते-यस्या इदं यदीयं चेतश्चित्तं तदेव वसतिर्वासवेश्म तत्र वसन्तं वासं कुर्वाणम् । देवीसंबन्धिनि हृदयसदने तिष्ठन्तमित्यर्थः । तथा खस्यात्मनो मित्रं सखायं पुष्पास्त्रनामानं मदनाभिधानं नृपं राजानं निरीक्ष्य व्यालोच्य । तं प्रति मिलितुमागतो गगनात्समागतः । किंभूतः । मृगाङ्कः शशधरश्चन्द्र इव ॥
यस्या मुखं स्वर्वनितार्चितायाः संवर्ध्य ताराततिमुक्तिकाभिः । स्वःसिन्धुतीरे किमु दिङ्मृगाक्ष्यो निमिच्य रात्रीमणिमुत्सृजन्ति॥९४॥
खःखर्गस्य वनिताः सीमन्तिन्यः ताभिरचिंतायाः पूजितायाः यस्याः शासनदेव. ताया मुखं वदनं निर्मिच्य नीराजयित्वा मुखस्य न्युञ्छनं कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-दिङ्मृ. गाक्ष्यः दिगङ्गनाः खःसिन्धुतीरे खर्गगङ्गातटे रात्रीमणिं निशारत्नं चन्द्रम् । 'कथयति परिश्रान्ति रात्रीतमः सह युध्वना' इति नैषधे रात्रीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । चन्द्रकान्त. रत्नमपि किमु उत्सजन्ति त्यजन्ति । किं कृत्वा । ताराणामाग्रहनक्षत्रतारकाणां ततयः श्रेणयः एव मुक्तिकाः लघुमुक्ताफलानि ताभिः । 'सिता वमन्त्यः खलु कीर्तिमुक्तिकाः' इति नैषधे । अथवा मुक्ता एव मुक्तिकास्ताभिः कृत्वा संवर्य वर्धयित्वा इदानींतन्या अपि सधववध्वः खगुरून्मुक्ताफलैर्वर्धयित्वा मणिप्रमुखं न्युञ्छनीकृत्य क्वचिन्मुञ्चन्तीति रीतिः ॥ इति मुखम् ॥
अगण्यलावण्यपयस्त्रिदश्या आस्यात्प्रसर्पद्विलसत्तरङ्गैः। मा स्ताहिस्तादिति निमभागं चक्रे विरश्चिश्चिबुकं किमन्ते ॥ ९५ ॥ विरश्चिब्रह्मा अन्ते वकप्रान्तप्रदेशे । उप्रेक्ष्यते-इतीव हेतोनिम्नो गम्भीरो नीची भागः प्रदेशो यस्य तादृशं चिबुकमसिकाधःप्रदेशं चक्रे निर्मितवान् । इति किम् ।

Page #426

८ संर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
यदस्यास्त्रिदश्या देव्या आस्वादककुण्डाद्विलसत्तरः प्रस्फुरस्कल्लोलैः स्वरङ्गाकारीभवत्कान्तिप्रतानैः । 'विमलं वर्तुलं कान्तितरङ्गि वदनं विभो' इत्युक्तेः । कृत्वा प्रसर्पनिःसरत् 'गच्छति विसर्पत्ययत्ययते' इति क्रियाकलापे । यथा विसर्पति तथा प्रसर्पत्यपि । अगण्यममेयं यल्लावण्यं लवणिमा तदेव पयः पानीयं बहिस्तान्मुखादहि गे मा स्तान्मा भवतु वादहिर्मा निर्यातु। 'धृत्युद्भवा यच्चिबुके चकास्ति निम्ने मनागङ्गुलियत्रणेव' इति नैषधे ॥
यदाननाम्भोरुहवाससौधे सातं वसन्त्या जलराशिपुत्र्याः । विलासवापीव पयोविहारं खैरं विधातुं चिबुकस्त्रिदश्याः ॥ ९६ ॥ त्रिदश्याः शासनदेव्याश्चिबुकः । उत्प्रेक्ष्यते-जलराशिपुच्या लक्ष्म्या विलासवापीव कीडादीर्घिकेव। किं कर्तुम् । स्वैर स्वेच्छया पयसि वारिणि विहारं जलकेलिम् । 'यस्याव. रोधस्तनचन्दनानां प्रक्षालनाद्वारिविहारकाले' इति रघुवंशे । विधातुं कर्तुम् । किं कु
त्या जलराशिपुत्र्याः । यदाननाम्भोरुहवाससौधे यस्या देव्या आननं वदनमेवाम्भोरुहं कमलं तदेव वाससौधं वसनसदनं तत्र सातं सुखं यथा स्यात्तथा वसन्याः स्थिति कुर्वत्याः ॥ इति देवीचिबुकाः ।।
रेजेऽधरोऽस्या हरिमन्थकालात्प्रवासिनं यन्मुखचन्द्रपुत्रम् । हृल्लेखभाजा मिलितुं प्रवालः पयोधिनाहातुमिव प्रयुक्तः ॥ ९७ ॥ अस्या देव्या अधरः ओष्ठो रेजे राजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पयोधिना समुद्रेण यस्या मुखमेव चन्द्रं खपुत्रमाहातुमाकारयितुमिव प्रवाल: समुद्रोत्पन्नत्वाद्विद्रुमः । अथ वा प्रकृष्ट उक्तसंदेशवाक्यकथको बालकः प्रयुक्तः प्रेषितः । किंलक्षणेन समुद्रेण । हल्लेखमुत्कण्ठामौत्सुक्यं भजतीति तादृशेन । किं कर्तुम् । मिलितुं पुत्रप्रेम्णा सङ्गं कर्तुम् । चन्द्रस्य समुद्रोत्पन्नत्वेन नन्दनत्वम् । किंभूतं चन्द्रम् । हरिणा विष्णुना मन्दराद्रिणा यो मन्यो मन्थनं तस्य काल: समयः तस्मादारभ्य प्रवासिनं परदेशे गतं पुनरागतम् अत एव मिलनोत्कण्ठा ॥
यदाननाङ्गीकृतविग्रहेण रदच्छदाङ्गः क्षणदाकरेण । प्रियौषधेरङ्गभवः किमेष प्रपाल्यते वप्तृतया प्रबालः ॥९८ ॥ यस्या देव्या आननं मुखं तदेव अङ्गीकृतः अभ्युपगतः गृहीतो विग्रहः शरीरं येन तादृशेन क्षणदाकरेण विधुना प्रियायाः खकान्ताया औषधेः फलपाकावसानिकायाः आभवस्तनुजः । चन्द्रस्यौषधीपतित्वात् पतिपत्नीसंबन्धः । प्रबालस्य चौषधीजातत्वादौषध्याः पुत्रत्वमेवोपपन्नम् । तथा रदच्छदोऽधरः स एवाझं यस्य तादृशः प्रवाल: पल्लवः प्रकृष्टो बाल: प्रवाल: । अथवा प्रकर्षेण बालकश्च वप्तृतया पितृत्वेन प्रपाल्यते सम्यतया पाल्यते । अन्यो वप्ता आत्मपत्नीसंजातमतीव बालकं निजनन्दनं प्रेम्णा प्रपालयति ॥

Page #427

३१६
काव्यमाला। इदमुखीभूतमवेत्य चन्द्रं बालं तदीयं करचक्रवालम् । अन्वागतं प्राक्प्रणयादिवैतद्दन्तच्छन्दः स्फूर्तिमियति तस्याः ॥ ९९ ॥ तस्या देव्या दशनच्छदो दशनपत्रमधरः स्फूर्ति शोभामियति । उत्प्रेक्ष्यते-इदंमुखीभूतम् अस्या वदनभावं प्राप्तं चन्द्रं खजनकुमुदसुहृदमवेत्य ज्ञात्वा सम्यगवबुध्य प्राक्प्रणयात्पूर्वस्नेहाचन्द्रावस्थायां नित्यमुत्सङ्गसङ्गीकरणप्रीतेः एतद्दशनच्छददेहं देवीद. न्तवस्त्रगात्रं तदीयं यद्वदनीभूतचन्द्रसंबन्धि तथा बालं लघुकुमारे कराणां किरणानां चक्रवालं मण्डलमन्वागतं पृष्ठे समेतमिव । यो बालः स पितुर्मातुर्वा पृष्ठे समेतीति रीतिरपि बालत्वात्किरणानामरुणत्वमपि युक्तमेवेति ॥
यद्दन्तपत्रेण रणेऽभिभूता नंष्ट्वा प्रविष्टापि पयोधिमध्ये । रक्ताङ्कराजी हृदि कृष्णवल्लीं शल्यं किमद्यापि न पर्यहार्षीत् ॥१०॥ यस्या देवताया दन्तपत्रेण दशनदलेनाधरेण रणे परस्पर्धितया मिथो युद्धे अभिभूता पराजिता सतीरकाङ्कराजी विद्रुममालिका हृदि मनसि विषये हृदये वक्षसि वा कृष्णवल्लीम् । 'कालिवेल' इति लोकप्रसिद्धा । तद्रूपं तामेव वा शल्यं शूककण्टकादीनां शलाकां हृदये मर्मप्रविष्टशस्त्रं वा । 'शल्यं शस्त्रशलाकयोः' इत्यनेकार्थः । तथा 'शल्यं शरीरान्तर्गतं शस्त्रादिसीमाच्छिदं बंशादीनां शलाकाविशेषश्च' इति लिङ्गानुशासने । अ. द्यापि अद्यतनं दिनं यावन्न पर्यहार्षीत् परिहरति स्म हृदये एवावतिष्ठमानमास्ते किम् । नष्टा यदधरोद्धरविरोधिविरुद्धविधानातिसाध्वसात्प्रणश्य पयोधिः समुद्रस्तस्य मध्ये अ. त्यगाधजलान्तः प्रविष्टा प्रविश्य स्थितापि ॥ इत्यधरः ॥ .
बन्धूकबन्धूभवदेतदीयदन्तच्छदे दन्तरुचिश्चकासे । , निपेतुषी कोकनदच्छदाङ्के शरत्सुधादीधितिकौमुदीव ॥ १०१ ॥
बन्धूको बन्धुजीवः । 'विपोहरिया' इति लोकप्रसिद्धिः । स रक्तकुसुमः स्यात् । तथा 'बन्धुजीवविघातं ग्रीष्मदिवसावसानजनाः' इति चम्पूकथायाम् । ग्रीष्मे हि बन्धू. कानि शुष्यन्ति । तथा 'बन्धूकप्रसवारुणाम्बरधराम्' इति लघुस्तवेऽपि । तस्य बन्धूककुसुमस्य बन्धूभवन् सहोदरो मित्रं वा जायमानो य एतदीयो देवतासंबन्धी दन्तच्छदोऽधरस्वत्र निपेतुषी पतनशीला पतिता वा दन्तानामर्थाद्देवीदशनानां रुचिः कान्तिश्वकासे दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कोकनदस्य विकसितरक्तोत्पलस्य यच्छदं पत्रं तस्याङ्के उत्सरु निपेतुषी समीयुषी प्राप्ता शरदो घनात्ययस्य सुधादीधितिरमृतवत् शर. कालेन जलधररोधोपरोधावधीरणेन निर्मलीकृतत्वादुज्ज्वला अतिविशदीभूता दीधितयः कान्तयो यस्येत्यन्वर्थनामा चन्द्रस्तस्य कौमुदी चन्द्रिकेव । अथ वोपमा । यथा रक्तकमलपलाशे शारदीननिशानायककौमुदी शोभते ॥
पीयूषपूर्णस्मरकेलिशोणमणीनिबद्धाधरदीर्घिकायाम् । यस्या विनिद्रद्विजचन्द्रिकाभिराश्रीयते कैरविणीवनश्रीः ॥ १०२॥

Page #428

८ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३१७ यस्याः शासनसुर्याः विनिद्रन्तीनिविजृम्भमाणाभिर्द्विजानां दन्तानां चन्द्रिकाभिज्योंनाभिः । कान्तिभिरित्यर्थः । 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघौ । कैरविणीनां कुमुदिनीनां चन्द्रविकाशिविशदविकसितारविन्दिनीनां वनं काननम् । वृन्दमित्यर्थः । तस्य श्रीः लक्ष्मीः शोभा आश्रीयते आलम्ब्यते। कस्याम् । पीयूषैः सुधारसैः पूर्णायां निर्भरभरितायां स्मरस्य रतिपतेः केलये क्रीडाकरणार्थ शोण रक्तर्मणीभिः रत्नैः । पद्मरागगणैरित्यर्थः। निबद्धायां रचितायां घटितायामधरोऽर्थादेव्या ओष्टः स एव दीधिका वापी तयां राजीव । 'वनराजिनि दीपिकावारिणि स्नानम्' इति पाण्डवचरित्रेऽर्जुनस्याष्टापदयात्राधिकारे । यत्र राजीवानि तत्र राजीविनीलताया अपि सद्भाव इति । तथा 'केचिददन्त्यमृतमस्ति पुरे सुराणां केचिद्वदन्ति वनिताधरपल्लवेषु । ब्रूमो वयं त्वदरिवर्गकरागुलीषु यत्पानतो मरणमागतमप्यपास्तम् ॥' इति भोजप्रबन्धे वनिताधरेषु सुधारसः ॥
खर्भाणुभीरो रजतीचरिष्णोः कलङ्कभाजः क्षयिनः सितांशोः । ज्योत्स्ना किमुद्वेगवती यदास्यं भेजेऽपविघ्नं दशनांशुदम्भात् ॥१०॥ सितांशोश्चन्द्रादुद्वेगवती खेदं प्राप्ता सती ज्योत्स्ना । उत्प्रेक्ष्यते-दशनानां राजदन्तानामंशवः किरणास्तेषां दम्भात्कपटात् अपगता विघ्ना वसतौ खानिष्टकारिण: प्र. त्यूहा यस्मात्तादृक् यदास्यं देवीवदनं भेजे श्रितवतीव । उद्वेगकारणान्याह-किंभूतस्य सितांशोः । खर्भाणो राहोः सकाशाद्भीरोभीरुकस्य । खाभ्यवहारकारिसिंहिकेयभयविहुलीभूतस्येत्यर्थः । एतावता सवैरत्वमुक्तम् । पुनः किंभूतस्य । रजन्यां निशायामेव पारदारिकपाटच्चरादिवचरिष्णोः संचरणशीलस्य । एतावता चौरविटादिचेष्टावत्वं च । अत एव पुनः किंभूतस्य । कलई गुरुदाराभिगमनादपवादं लाञ्छनं च भजतीति कलङ्कभाजः । एतावता सापवादत्वं सुशीलताराहित्यं च । पुनः किंभूतस्य । क्षयिनः क्षयरोगवतः । खपरदारेष्वत्यासक्तस्य व्यसनिनो राजयक्ष्मादयो रोगा भवेयुरवश्यम् । यतः 'कम्पः स्वेदश्रमो मूर्छा भ्रमिला निर्वलक्षयः । राजयक्ष्मादिरोगाश्च भवेयुमैथुनोत्थिताः॥' इति योगशास्त्रे । पक्षे कृष्णपक्षानुभावात् कलाभिहींयमानतया क्षीणताभाजः । सितांशो. रिति पदेनापि पाण्डुरत्वं सूचितम् । तच्च रोगादिना दुःखाद्यतिरेकेण वा पाण्डिमा जायते । ततः पाण्डुकुष्ठरोगवतः भूतादिवद्वलदेहस्य वा । ततोऽपि विरूपवतः । एतेभ्यः कारणेभ्यः एतैः कारणैर्वा मनस्युद्वेगं प्राप्ता ॥ यस्याः पृणन्निर्जरदृक्चकोरान्दन्तप्रभाभिर्वदनं दिदीपे । शरद्विनिद्रीकृतचन्द्रिकाभिर्विभावरीणामिव सार्वभौमः ॥ १० ॥ वस्या देवताया दन्तप्रभाभिर्दशनदीप्तिभिः कृत्वा वदनं मुखं दिदीपे । वदनं किं कुर्वत् । पृणत् प्रीणयत् । 'पृण प्रीणने तुदादिधातोरयं प्रयोगः । कान् । निर्जरा देवास्तेषां दृशो लोचनान्येव कोरा ज्योत्स्नाप्रियास्तान् । क इव । सार्वभौम इव । यथा विभावरीणां शर्वरीणां सार्वभौमश्चक्रवर्ती प्राणनाथश्चन्द्रः ! 'कन्दर्पऽनल्पदर्षे विकिरति

Page #429

काव्यमाला ।
किरणाञ्शार्वरीसार्वभौमः' इति नाटकग्रन्थे । शरदा घनात्ययेन विनिद्रीकता जलध. रधारावधारणेन निर्मलीकृत्य विस्तारिता याश्चन्द्रिकाश्चन्द्रगोलिकास्ताभिः कृत्वा दीप्यते॥
स्मितश्रियामिश्रितदन्तकान्तिश्चकास्ति गीर्वाणमृगेक्षणायाः। बन्दीकृता चन्द्रमसं विजित्य ज्योल्लास्य दारा वदनेन विद्मः॥१०॥ गीर्वाणस्य अमोघसदसद्वचनप्रपश्चनाराचस्य देवस्य मृगेक्षणाया हरिणलोचनायाः त्रियः शासनदेवतायाः स्मितस्य कथंचिद्विनोदावसररसविनिर्मितहसितस्य त्रिया श्वे. तिमलक्ष्म्या मिश्रिता करम्बिता व्याप्ता दन्तानां दशनानां कान्तिीप्तिश्चकास्ति दीप्यते । तत्र वयमेवं विद्मो जानीमो वितकै वा कुर्मः उत्प्रेक्षामहे वा । वदनेन देवतामुखेन अर्थानिजजगजित्वरवैभवेन चन्द्रमसं कुमुदबान्धवं विजित्य पराभूयास्य चन्द्रमसः दारा जाया ज्योत्स्ना कौमुदी बन्दीकृता निगृह्य रक्षितेव । 'विद्म इत्युत्प्रेक्षाविष• . येऽपि भवेत्' इति काव्यकल्पलतायाम् ॥ इति सस्मितदन्तकान्तिः ॥
मरुन्मृगाक्षीवदनाब्जदन्तैस्तारेशतारैर्विजितैर्विभूत्या । आलोच्यते तद्विजिगीषयेव संभूय तीरेऽम्बरनिर्झरिण्याः ॥ १०६ ॥ तारा ज्योतींषि तेषामीशस्तारेशश्चन्द्रः । तथा तारा उपलक्षणात्सर्वेऽपि ग्रहनक्षत्रतारकास्तैः संभूय एकत्र मिलित्वा अम्बरनिर्झरिण्या गगनतरङ्गिण्याः । आकाशगङ्गाया इत्यर्थः । तीरे रोधसि तटप्रदेशे। उत्प्रेक्ष्यते-आलोच्यते मन्यते बिचार इव विधीयते। कया। तद्विजिगीषया। तेषां खद्वेष्याणां वदन्तानां विजिगीषा पराबुभूषा अभिभवि. तुमिच्छा तया । अन्यापि निजप्रतिपन्थिपराजयचिकीर्षया एकान्तप्रदेशे मिलित्वा मिथो मन्त्रयन्ति । किम् । तारेशतारैर्मरुन्मृगाक्ष्या सुरहरिणचक्षुषा देवतया वदनाब्जेन खमुखकमलेन तथा दन्तैर्दशनैश्च विभूत्या तेषामद्वैतलक्ष्म्या कृत्वा विजितैः पराभूतैः ॥
अजय्यवीर्य मुखपद्ममस्याः श्रिया जयन्तं खमवेत्य राज्ञा । संधि विधातुं प्रहिताः प्रधाना द्विजाः समं तेन किमुल्लसन्ति ॥१०७॥ द्विजा देवीदशना उल्लसन्ति दीप्यन्ते । किंभूताः । प्रधानाः प्रकृष्टलक्षणोपेताः । उत्प्रेक्ष्यदे-राज्ञा चन्द्रेण नृपेण च तेन खजैत्रेण मुखपद्मन समं संधि परस्पर मेलं प्रीतिं वा विधातुं प्रधानाः सचिवा द्विजाः खपारिपार्श्वका ब्राह्मणाः पुरोहितादयः प्रहिताः प्रेषिता इव । किं कृत्वा । अजय्यं जेतुमशक्यं केनापि स्पर्धिना विरोधिना कदापि कथमपि षड्गुणैस्तिसभिः शक्तिभिश्चतुभिरुपायैश्चतसृभिर्बुद्धिभिरपि न जीयते पराभूयते इत्यजय्यं तादृशं वीर्य पराक्रमो यस्य तादृशमस्या देव्या मुखपद्मं वादनारविन्दं खमात्मानं श्रिया लक्ष्म्या कृत्वा जयन्तं पराभवन्तमवेत्य ज्ञात्वा योऽधिकबलो निजनिजिगीषुश्च तेन साथै संधिरेवोचित इति ॥

Page #430

८ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
पाण्डुः क्षयी शून्यनभश्चरिष्णुर्निरङ्गराहोर्द्विषतोऽपि बिंभ्यत् । दोषाकरः श्याममुखो वराकोऽस्माकं पुरस्ताज्जड कस्त्वमेकः ॥ १०८ ॥ हंसतोऽक्षीणसुखा मुखस्था जिताहिताः स्फीतगुणा विशुद्धाः । नैकेऽभिभूताः किमितीन्दुमुद्ययुता त्रिदश्याः प्रहसन्ति दन्ताः ॥ १०९ ॥ त्रिदश्याः शासनामर्त्यायाः दन्ता दशना उद्यन्ती प्रकटीभवन्ती उच्चैर्निर्यान्ती वा कान्तिस्तया कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते - इति हेतो इन्दुं विधुं प्रकर्षेण हसन्तीव शशिनो हास्यं सृजन्तीव । इति किम् । यत् हे इन्दो हे जड मूर्ख जडखरूप जडाशय । 'किमु दधौ जड वा वडवानलात्' इति नैषधे चन्द्रसंबोधनं जड इति । अस्माकं पुरस्ताद्दन्तानाम वराक: तपखी द्रुमको वा त्वं कः । न कश्चिदपीत्यर्थः । वराकतामेवादर्शयतिकिंभूतस्त्वम् । पाण्डुः पाण्डुरोगवान् श्वेतकुष्ट विनष्टवपुः । भूतादिबद्ध बलविग्रहो वा । पुनः किंभूतः । क्षयी राजयक्ष्मा रोगोऽस्यास्तीति । क्षयात्प्रतिदिनं कलानामपगमात् । बहुलपक्षे वपुषः क्षीणता अस्त्यस्मिन्निति वा क्षयी | पुनः किंभूतः । शून्यं निर्मानुषं तथानेनैव सम्यक्तया बभस्तीति भातीति नभः कुत्सितस्थानम् । 'निशानभः सदृशे' इति चम्पूकथायाम् । निशानैस्तेजखिभिवरैिर्बभस्ति शोभते इति निशा निभास्तथा सदृश: इ कामो यस्य तस्य संबोधनम् । पक्षे रात्रिगगनतुल्ये इति तटिप्पन (ण) के । तत्र नगरग्रामाराममानवादिरिक्त के स्थानके चरिष्णुः संचरणशीलः श्मशानादिषु भक्षणशीलो वा । 'चर मतिभक्षणयोः' अस्य धातोः प्रयोगत्वेन जग्धिः स्थितिश्चेति व्यर्थता । पुनः 'किंभूतः । निर्गतमङ्गं शरीरं यस्य । विष्णुना सुदर्शनचक्रे शिरोवशेषीकृतत्वादङ्गराहित्यम् । तादृशाद्राहोः विधुंतुदाद्विषतो वैरिणः सकाशाद्विभ्यद्भयमाकलयत् । पुनः किंभूतः । दोषाणामपगुणानामाकरः खनिः निशाकरश्च । पुनः किंभूतः । श्यामं कलङ्केन कृत्वा कृष्णं - मुखं वक्रं - यस्य । प्रायः कलङ्ककलिताः श्यामानना एव स्युः । पुनः किंभूतः । एको. नास्ति द्वितीयः सदृशः कोऽपि एवंविधस्त्वं क्व । वयं पुनः कीदृशाः । हंसवत् उभयपक्षविशुद्धत्वेन द्योतन्ते इति । पुनः किंभूताः । अक्षीणं न क्षीयते स्मेत्यक्षीणम् अनिष्टीयमानं संपूर्ण वा सर्वाङ्गीणं वा सुखं सातं येषाम् । एतावता रोगराहित्यसातवन्तः । पुनः किंभूताः । मुखे सर्वेषामप्यग्रे वक्रे च तिष्ठन्ति इति मुखस्थाः । एतावता सुस्थानभाजः । पुनः किंभूताः । जिताः स्वकीय परमवैभवैरभिभूताः वज्ररत्नकुन्दतारकादयोऽहिताः प्रतिस्पर्धिनो यैस्ते जिताहिताः । एतावता निर्वैरिताः । पुनः किंभूताः । स्फीता विश्ववि-ख्याता वृद्धि प्राप्ता वा गुणा येषां ते स्फीतगुणाः । एतावता गुणवत्त्वम् । पुनः किंभूताः । विशेषेण शुद्धा निष्कलङ्काः सर्वत्रावदाताः । एतावता सर्वदाप्युच्चैः शिरसः । पुनः किंभूताः । नैके अनेके द्वात्रिंशप्रमाणत्वेन । एतावता वृद्धिभाजः सगोत्रत्वात् । पुनः किं --- भूताः । अभिलक्षणयुक्तं रूपं येषाम् । 'अभिप्सालक्षणयोः' इत्यनेकार्थः । अभिरूपाः पण्डिताः । 'विद्वान्सुधीः कविविचक्षणलब्धवर्णाः ज्ञप्राप्तरूपकृतिकृष्ट्यभिरूपधीराः' - इति हैम्याम् ॥ युग्मम् ॥
४७
११९

Page #431

काव्यमाला।
आशानुरागातिशयं सृजन्ती प्रचेतसः स्फारमरीचितारा । समुजिहानद्विजराजराजिवक्रा म संध्येव विभाति देवी ॥ ११० ॥
सा श्रीवीरशासनाधिष्ठायिका देवी संध्येव दिनावसानपितृसूरिव विभाति स्म । प्रातःकालीनापि संध्या प्रोच्यते । अतोऽर्थेन दिनावसानस्येत्युक्तम् । 'संध्या तु पितृसूः' इति संध्यानामद्वयं हैम्याम् । देवी संध्या च किं कुर्वती । प्रचेतसः प्रकृष्टमुन्नतेच्छं चेतो मनो यस्य तादृशस्य महतोऽपि आशाया वाञ्छाया अनुरागस्य मोहस्य स्नेहस्य वा अतिश- - यमाधिक्यमुत्कर्ष वा सृजन्ती कुर्वन्ती। महान्तोऽपि यामालोक्य मुह्यन्ति स्निह्यन्ति च । यां स्पृहयन्तीत्यर्थः । पक्षे प्रचेतसो वरुणस्य । 'वरुणस्त्वर्णतमन्दिरं प्रचेताः' इति है.. म्याम् । आशाया दिशः पश्चिमाया अनुगतं क्रमागतं रागस्य रक्तताया अतिशयं प्राः बल्यं संध्यारागं सृजन्ती विदधाना । पुनः किंभूताः । स्फारा उदारा बहुप्रदेशदर्शिन्यो लक्षयोजनविषयत्वान्मरीचयो दीप्तयस्तादृशे तारे कनी निके यस्याः । पक्षे दीप्यमाना झगज्झगिति कुर्वन्त्यः कान्तयो रोचिषो येषां तादृशास्तारा ज्योतींषि यस्यां सा । पुनः किंभूताः । समुजिहान उदयमानः । 'मुखेन्दुनानेन सहोजिहाने' इति नैषधे । 'चन्द्रेण सममुदयन्ती' इति तद्वृत्तिः । द्विजराजश्चन्द्रः द्विजानां रदनानां राजानो द्विजराजा दन्तश्रेष्ठाः । 'कचिदमाद्यन्तस्य परत्वम्' इति दन्तानां राजा राजदन्ता इति दन्तश. ब्दस्य परत्वम् । तै राजन्तें इत्येवंशील: प्रारम्भः । पूर्णिमायां संध्याप्रारम्भ एव च. न्द्रोऽभ्युदेति । अतः प्रारम्भो वदनं च यस्याः सा । राजदन्तशोभितवदना देवी। उदितचन्द्रप्रारम्भा च संध्या ॥ इति दन्ताः ॥
शशी सुधां प्रेक्ष्य निपीयमानां सुरैः सृजंस्तत्र ममत्वमन्तः ।
ररक्ष निक्षिप्य रहो रसज्ञा पात्र्यामिवैतां कृतयन्मुखाङ्गः ॥ १११ ॥ ___ शशी शशधरो विधुः एतां वसुधां रह एकान्तस्थानस्थितायां रसज्ञा देवीरसना सैव पात्री भाजनविशेषस्तस्यां निक्षिप्य स्थापयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते-ररक्षेव गोपायति स्मेव रक्षितवानिव । किंभूतः शशी । कृतं स्वेनैव निष्पादितं खात्मनैव विरचितं यस्या देव्या मुखं वदनमेव अङ्गं शरीरं येन । शशी किं कुर्वन् । अन्तश्चित्तमध्ये तत्र खसुधा. विषये ममत्वम् इयं सुधा मया यथाकथंचिद्रक्षणीयैवेति । मम इत्यस्य भावो ममता तो मोहमूच्छी सृजन् कुर्वन् । किं कृत्वा । सुरैः सुधाशनैः निपीयमानां पीत्वापीत्वा निष्ठाप्यमानाम् । यदुक्तम्-'विरहिवर्गवधव्यसनाकुलं कलय पापमशेषकलं विधुम् । सुरनिपीतसुधाकमपापकम्' इति नैषधे । सुराश्चन्द्रमसः सुधां पिबन्ति इति सुधां निजाङ्कस्थायुकपीयूषं प्रेक्ष्य विलोक्य ॥
यस्या रसज्ञां जयिनीं निभाल्य शोणच्छदं तत्तुलनाविलासम् । पितामहं प्रार्थयते खतातारविन्दगेहे निवसन्तमूहे ॥ ११२ ॥ शोणच्छदं रक्तोत्पलपत्रं पितामहं जनकजनकं धातारं च प्रति अहमेवमूहे वितर्क

Page #432

८ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । यामि । तत्तुलनाविलासं तस्या देवीरसज्ञायास्तुलनां सादृश्यं तस्य विलास वैचित्र्यं लीला वा। 'असकृदमृतबिन्दुस्यन्दिनो वाग्विलासाः' इति चम्पूकथायाम् । 'निरन्तरसु. धारसाविष्कारिणो वाग्विलासा वचनवैचित्र्ये' इति तटिप्पन(ण)कम् । प्रार्थयते याचतीव । ण्यन्तत्वाद्विकर्मत्वम् । पितामहं किं कुर्वन्तम् । खस्यात्मनः खजन्मकर्तृत्वेन तातो जनकोऽरविन्दः पद्मः स एव तत्र वा गेहं मन्दिरं तत्र निवसन्तं निवास कुर्वन्तम् । एतावता संबन्धो जातः संवन्धे च प्रार्थना फलेग्रहिः स्यादिति किं कृत्वा प्रार्थयते । यस्या देवताया जिह्वां रसज्ञां जयिनी निजजयनशीलां निभाल्य निरीक्ष्य ॥
खं निष्ठितं नित्यमुपर्वपानात्पीयूषमन्विष्य सितत्विषेव ।
प्रैषीदमानापयितुं रसज्ञासुधादोऽस्या द्विजराजिराभात् ॥ ११३ ॥ • अस्या देवताया द्विजराजिर्दन्तपक्तिराभाद्बभौ । उत्प्रेक्ष्यते-सितत्विषा चन्द्रमसा इदं पीयूषमानापयितुमात्मार्थे आनयनार्थमस्या देव्या रसज्ञा जिला सैव सुधाया अमृतरसस्य हदो द्रवस्वत्र द्विजराजिस्तदधिपतित्वात्खभृत्यवीभूता द्विजपतिर्दशनावलीरूपा ब्राह्मणमण्डली प्रैषि प्रहितेव । किं कृत्वा । नित्यमहोरात्रं सुपर्वणां देवानां सुधाशनत्वात्पानात्पानवशतः निष्ठितं क्षीणं खल्पावशिष्टं वा पीयूषं सुधारसमन्विष्य समीक्ष्य ।।
जाने यदास्यं सरसीरुहाया विजम्भिजिहारुणपद्मपत्रा। श्रेणीभवन्तः पुलिनावतंसा हंसद्विजाः स्युः कथमन्यथास्याम् ॥११४॥ यदास्यं देवीवदनम् अहमेवं जाने वेद्मि । सुधाया अमृतरसस्य सरसी महत्सरोवर. मिव । किंभूतम्। विजृम्भि विकसनशीलं जिला देवीरसना सैवारुणपद्मस्य रककमलस्य पञ्चं दलं यस्यां सा । एवं चेन्न तर्हि अन्यथा सुधासरसीमन्तरेण अस्यां सरस्यां पुलि. नस्य जलोज्झितप्रदेशस्य तटस्येत्यर्थः । 'पुलिनं तनलोज्झितम्' इति हैम्याम् । अवतंसाः शेखरीभूतास्तथा श्रेणीभवन्तः पलया जायभानाः सन्तस्तिष्ठन्तः हंसद्विजाः सितच्छदविहंगमाः हंसवदुज्ज्वला द्विजा दशनाः कथं केन प्रकारेण स्युर्भवेयुः ॥ - वर्षिष्णुदेवीहृदयानुरागवारांनिधेविंद्रुमकन्दलीव । · कण्ठत्रिरेखेन मुखे गृहीता पुपोष भूषां रसनादसीया ॥ ११५ ॥
भदसीया अमुष्या इयमदसीया शासनदेवतासंबन्धिनी रसना जिला भूषां शोमां पुपोष पुष्णाति स्म । शुशुभे इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-कण्ठ एव त्रिरेखः तिस्रो रेखा यति कम्बुनोपमेयत्वात्कम्बुरेव तेन मुखे खवदने गृहीता उपात्ता वर्धिष्णुर्वर्धनशीलो यो देव्या हृदये मनसि । हृदयं मनो वक्षश्च । अनुरागः खप्रियायुपरि अत्यन्तानुरक्तता वर्धमानो राग: स एव वारांनिधिः समुद्रः तस्य । तदुत्पन्नस्येत्यर्थः । विद्रुमस्य प्रवालस्य कन्दली नवाकर इव । 'कन्दली रूपरागेऽपि कलापे च नवाङ्करे । मृगजातिप्रभेदे च' इति लिङ्गानुशासनावचूनों विद्रुमाणां शङ्खानां च समुद्रे सद्भावात्तद्रहणमुचितमेवेति ॥ इति रसज्ञा ॥

Page #433

३७२
काव्यमाला।
जडीभवन्ती रिपुनिये यद्वाचा जिता हीविधुरा विपञ्ची ।
यियासया शैवलिनीशपारे तुम्बद्वयं किं बिभरांबभूव ॥ ११६ ॥ ___ यद्वाचा देवी सुधारसोगारायमान(ण)वाण्या जिताभिभूता अत एव हिया परात्पराभवोद्भूतभूरिलजया विधुरा विह्वला व्याकुला विपश्ची वीणा । शैवलिनीशस्य सरिद्भर्तुः समुद्रस्य पारे अपरपार्श्ववर्तिनि तटे यियासया मन्दाक्षलक्षीकृतत्वेनापरस्य कस्यापि खास्यं दर्शयितुमशनुवन्ती गन्तुमिच्छया। उत्प्रेक्ष्यते--तुम्बद्यं किम्। अलावुयुगलमिव विमरांवभूव धृतवतीव. । यो नद्यादिजलमुत्तितीर्घः स तुम्बकानि धरति इति रीतिः । किं कुर्वती । रिपुनिये प्रतिपन्थिपराभवने प्रतिपक्षस्य प्रतीकारकरणे जडीभवन्ती किंकर्तव्यतायाम् अतः परं मयाथ किं करणीयमिति कार्यकरणविषये मन्दिमानं मूढतां दधाना । खशात्रवं प्रतिकर्तुमशक्नुवन्तीत्यर्थः ॥
श्रवःसुधायै जगतां यदीयवाचे पिकेन स्पृहयालनेव । अभ्यस्यते भैक्षभुजा तरुभ्योऽनिशं वने पञ्चमगीतिरुच्चैः ॥ ११७॥ पिकेन कोकिलेन अनिशं निरन्तरं वने सहकारकानने । प्रायः पिकानां मनो माकन्दनिकुञ्ज एव रमते नान्यस्मिन् शाखिखण्डे । यत:-'यद्यपि दिशि दिशि तरवः परिमलमत्तालिपटलवाचालाः । तदपि स एकरसालः कोकिलहृदि हन्त जागति॥ इति । उचैरतिशयेन बाढखरेण वा पश्चमस्य पञ्चमनानो रागस्य गीतिर्गानं कण्ठकुहरान्तराने. कतानलयमूर्छनाघोलनापूर्वको ध्वनिर्वा अभ्यस्यते अभ्याससाध्यो विधीयते । यः पठन् शास्त्राभ्यासं कुरुते स बाढखरेणैव उद्घोषं कुरुते । किंभूतेन पिकेंन । तरुभ्योऽर्थान्माकन्दपादपेभ्यो भैक्षं मञ्जरीकलिकारूपं भिक्षाणां समूहो भैक्षम् । अत्र समूहार्थेऽण्प्रत्ययः । भुनक्ति अश्नातीति तेन भैक्षभुजा । उत्प्रेक्ष्यते-स्पृहयालुनेवाभिलाषुकेनेव । कस्यै । जगतां त्रिजगजनानां श्रवसां कर्णानामुपोषितानामिव पारणायै सुधायै अमृतरसभूतायै ॥
स्वरैकसारं परवादिनीभ्यः संगृह्य जाने जलजासनेन । विधीयते स्म ध्वनितं त्रिदश्यास्ताभ्योऽतिरिच्येत न चेत्कुतस्तत्॥११८॥
परवादिनीभ्यः सप्ततन्त्रीविपञ्चीभ्यः । 'साथ तन्त्रीभिः सप्तभिः परवादिनी' इति हैम्याम् । सर्ववीणासकाशात् खराणाम् 'षड्ज-ऋषभ-गान्धार-मध्यम-पञ्चम-धैवतनिषध-इति सप्तानां तत्रीभवांनां ध्वनीनाम् 'षड्जऋषभगान्धारा मध्यमः पञ्चमस्तथा। धैवतो निषधः सप्ततन्त्रीकण्ठोद्भवाः खराः ॥' इति हेम्याम् । अत्र तु वलीक्वणानामेवोपादानं मध्यादेकमद्वितीयं सारं श्रेष्ठदलम् । 'सारो मजास्थिरांशयोः । बले श्रेष्ठे च' इत्यनेकार्थः । संगृह्य संग्रहं कृत्वा गृहीत्वा वा जाने वेनि । उत्प्रेक्ष्यते वा-अहमेवं चिद्गोचरीकरोमि । जल जासनेन कमलविष्टरेण ब्रह्मणां त्रिदश्या वीरशासनदेवताया

Page #434

. ( सर्गः]
.
हीरसौभाग्यम् ।
ध्वनितं सारखरो विधीयते स कृतम् । एवं चेन्न तर्हि नितं देवीनिखनस्ताभ्यः परवादिनीभ्यः कुतोऽतिरिच्यते कस्मात्कारणादधिकीभवति ॥
यद्वाक्पुरस्तादिव पाण्डुराभिर्दिलीयते स्म त्रपया सुधाभिः । सितोपलाभिश्च तपखिनीभिस्तृणं किमादाय मुखेन तस्थे ॥ ११९ ॥ यस्या देवताचा वाचां माधुर्याद्वैततया निजनिर्जित्वरीणां वाणीनां पुरस्तादग्रे त्रपया लजया कृत्वा पाण्डुराभिर्धवलीभूताभिर्दुःखातिरेकात्पाण्डूभूय सुधाभिरमृतरसैः । उत्प्रे. क्ष्यते-विलीयते स्म विलीनमिव गलित्वा गतमिव द्रवीभावः प्रापेव । च पुनर्यस्या वाचा पुरः तपखिनीभिर्वराकीभिः दुर्बलाभिः पाण्डुराभिरपि सितोपलाभिः शर्कराभिः तपखितया । उत्प्रेक्ष्यते-मुखेन वक्रेण कृत्वा तृणमादाय गृहीत्वा किं तस्थे स्थितमिव । यद्धाचा जिता पाण्डुरीभूय अमृतं विलीय गतं सिता मुखे तृणं गृहीत्वा स्थितेति भावः ॥ इति वाणी ॥
खप्रीतिरत्योरिदमोष्ठधानोः सापत्न्यतः संस्थितिवासभाजोः । स्मरस्तदर्धे विवभाज सीमां रेखामिषात्कि विनिनीषुराजिम् ॥ १२० ॥ स्मरः कन्दर्पस्तदर्धे तयोर्निजनितम्बिन्योर्निवासस्थानकीभूताधारस्यार्धे तुल्योभय. पार्श्वयोर्मध्ये। उत्प्रेक्ष्यते-रेखाया अवरमध्यगतरेखाकारस्य मिषात्कपटात्सीमामवधिभूतभूमी विवभाज विभागीकृतवानिव विभागीकृत्य द्वयोर्दत्तवानिव वा। स्मरः किं कर्तुमिच्छुः । विनिनीषुः व्यपनेतुमिच्छुर्निवारयितुं काहुन् । काम् । आजि परस्परकलहम् । कयोः। खस्यात्मनः प्रीतिरतिनान्योः पन्योः । किंभूतयोः । इदमस्या देव्या ओष्ठो दशनच्छद एव धाम मन्दिर ययोः । अत एवः पुनः किंभूतयोः । समान एव पतिर्भर्ता ययोस्ते सपल्यौ संपन्योर्भावः सापत्यं सापन्यतः सपत्नीभावतः कृतसपत्नीकत्वादित्यर्थः । सं. स्थितौ परस्परं सम्यस्थितौ वसतिविषये विशेषेण वादं कलिम् इदं स्थानकं मदीयमिदं स्थानकं मदीयमिति क्लेशं भजतस्तयोः । खस्वस्थानाधिकस्थान लिप्सया मिथो वि. वादकारिण्योरित्यर्थः ॥ इत्यधरोष्ठमध्यरेखा ॥
तत्साधु मन्ये मलयानिलेन यदेतदीयस्वसितीबभूवे । सर्वर्तुपुष्पोद्भवसौरभस्य सौभाग्यमाप्नोति किमन्यथासौ ॥ १२१ ॥ तत्साधु मन्ये अहं कविस्तत्साधु समीचीनं मन्ये हृदि मानयामि वेद्मि यन्मलयानिलेन मलयद्रुमपरिमलसुरभीकृतमलयशैलप्रसरत्पवनेन दाक्षिणात्यवायुना एतस्या इदमेतदीयं देवतासंवन्धि यत्स्व सितं श्वासः तद्वभूवे जातम् । 'श्वासस्तु श्वसितम्' इति हैम्याम्। देवीश्वासरूपेण संजज्ञे अन्यथा तद्भवनव्यतिरेकेण असौ मलयानिलः सर्वे वा ते ऋत. वश्व सर्वर्तवः हिम-शिशिर-वसन्त-ग्रीष्म-वर्षा-शरल्लक्षणा: षडपि ऋतवः समयविशेषास्तेषां पुष्पाणि कुसुमानि तेभ्यः उद्भवेभ्य उद्भव उत्पत्तिर्यस्य तादृशं यत्सौरभं सुरभिता आमोदो ना तत्य सौभाग्यं सुभगतां माहात्म्यं वा किं कथं केन प्रकारेणा

Page #435

३७४
काव्यमाला। मोति लभते । अपि तु न केनापीति । यतो मलयानिलो वसन्तर्तावेव नान्यतुषु ततो वसन्तौ एव कुसुमसौरभ लभते । एतद्वदनश्वासानिलस्य तु सर्व कपुष्पपरिमललम्भः तस्मात्साधिमैव प्रलयवायोः संजातः ।।।
निमीलनोन्मीलनदूषितेभ्यो नित्यं दधन्यो मधुपानुपङ्गम् । निर्वेदवान्पद्मकुमुदनेभ्यः स्थितः किमामोद इदंमुखाजे ॥ १२२ ॥ पद्मकुमुदनेभ्यः कमलकैरवकाननेभ्यः सकाशानिर्वेदवान् खेदमेदखिमनः कलितः प्राप्तोद्वेगः । उत्प्रेक्ष्यते-आमोदः परिमलः इदंमुखाब्जे शासनसुरीवारविन्दे किं स्थितः समेत्य खयं वसतीव । किंभूतेभ्य: पद्मकुमुदनेभ्यः । निमीलनं संकोचः, उन्मीलनं विकाशः । निशायां पद्मं निमीलति कैरवमुन्मीलति दिने पद्ममुन्मीलति कुमुदं निमीलति । आभ्यां कमात्संपद्विपयां दूषितेभ्यः विकार प्रापितेभ्यः । पीडितेभ्य इत्यर्थः । पुनः किंभूतेभ्यः । निसं निरन्तरं मधुपैर्मद्यपायिभिज्रमरैर्वा अनुषो । मिलनं संगमं दधयो धारयन्यः । कुर्वन्यः इत्यर्थः ॥ विश्राणयित्वेव पुरा खसारसौरभ्यमेतद्वदनाम्बुजाय । शोभासहस्रांश इतः पयोजपरन्पराभिर्गृहयांबभूवे ॥ १२३ ॥ पयोजपरम्पराभिः पद्मानामनेकाभिः पतिभिः इतोऽस्मादेव तद्वदनाम्बुजाद्देवतावदनारविन्दात् शोभाना श्रीमत्ता-सुकुमारता-सुरभिता-संपूर्णता-वृत्तता-मनोज्ञता-प्रभृतिलक्ष्मीणां सहस्रः दशशतसंख्यः अंशो भागः । 'यदि प्रसादीकुरुते सुधांशोरेषा सहस्रांशमपि स्मितस्य' इति नैषधे । गृहयांबभूवे गृहीतः । उत्प्रेक्ष्यते-पुरा पूर्व पूर्वस्मि. न्काले एतस्याः शासनदेव्या वदनं मुखमेवाब्जं कमलं तस्मै खस्यात्मनः सारे श्रेष्ठभूतं सौरभ्यं सुरभितां विश्राणयित्वेव प्रदायेव ॥ इति देवीवक्रपरिमलः ॥ व्यर्थीकृतां शक्तिमवेत्य पूषद्विषा विरक्तेनिजहेतिहातुः । तूणीरमादाय मनोभवस्य विरश्चिनास्या व्यरचीव नासा ॥ १२४ ।। विरश्चिना अस्यात्रिदश्या नासा व्यरचि चक्रे । उत्प्रेक्ष्यते-मनोभवस्य स्मरस्य तू.. जीर निषङ्गं रिकं शराश्रयमादाय गृहीत्वेव । किंभूतस्य मनोभवस्य । विरकेविरागा. न्मानसीय निर्वेदात् हेतोहेंतीनां निजप्रहरणानां हातुस्त्यजनशीलस्य । 'ओहाक् त्यागे' तृन् । हानं शीलो हाता तस्य हातुः जहातीत्येवंशीलस्य । किं कृत्वा । पूषद्विषा पूषनानः शत्रोः व्यापादकेन शंभुना । 'गजपूषपुरानङ्गकालान्धकमखासुहृत्' इति हैम्याम् । शक्ति खस्य वीर्य बलं सर्वायुधसामर्थ्य वा व्यथींकृतां निष्फलां वन्भ्यां विनिर्मितामवेत्स ज्ञात्वा ॥
यन्नासिकां वीक्ष्य जगन्निरीक्ष्यामेतत्पुरः श्रीर्मम का हियेति । शङ्केऽनिशं न्यकृतिकैतवेन वं गोप्यते कीरसृपाटिकाभिः ॥ १२५ ॥ .

Page #436

सर्गः
हीरसौभाग्यम् । कीरसपाटिकाभिः शुकचत्रुभिः अहमेवं शङ्के विचारयामि । उत्प्रेक्ष्यते वा-इति हेतोहिया लजया अनिशं निरन्तरं दिवा रात्रावपि न्यकृतेनीचैःकरणस्य केतवेन कपटेन कृत्वा खमात्मानं गोप्यते गुप्तीक्रियते छन्नो रक्ष्यते इव । इति किम् । एतत्पुरः एतस्या नासिकाया पुरस्तान्मम श्रीः का । न कापीत्यर्थः । किं कृत्वा । सम्यग्लक्षणोपे. ततया जगनिरीक्ष्यां त्रिजगजनैर्विलोकनीयां यस्या देव्या नासिका वीक्ष्य ॥
मुक्त्वा द्विषः पञ्चमुखी प्रति स्वान्पश्चापि रोपान्स्मरधन्विनाजौ । यदङ्गवासौकसि किं निषङ्गो रिक्तो विमुक्तोऽजनि नासिकास्याः॥१२६॥ स्मरधन्विना विषमायुधधनुर्धरेण यस्या देवताया अझं शरीरं तदेव वासार्थ निवसनकृते ओको गृहं तत्र रिक्तो निखिलविशिखव्यपगमनतोच्चारणरहित: अत एव वि. मुक्तः सदनान्तःस्थापितः निषङ्गः तूणीरः । उत्प्रेक्ष्यते-अस्याः शासनदेवताया नासा गन्धज्ञा किमजनि संजात इव । किं कृत्वा । द्विषः खशात्रवस्य ईश्वरस्य पञ्चानां मुखानां समाहारः पञ्चमुखी तो प्रति । शंभोः पञ्च वदनानि सन्ति कविसमये । 'मृत्युंजयः पञ्चमुखोऽष्टमूर्तिः' इति हैम्याम् । पञ्चसंख्याकानि मुखानि प्रति आजी संग्रामे पश्चापि पञ्चप्रमाणानपि। स्मरस्य पश्चैव बाणास्तूणीरे नाधिकाः । यतः-'बाणाः पञ्च रतिप्रियाः' इति हैम्याम् । रोपान् बाणान् मुक्त्वा क्षिप्त्वा ॥
स्वमन्दिरे यद्वदनारविन्दे लावण्यलक्ष्म्या प्रकटीकृतेव । भ्रूकैतवात्कज्जलमुद्गिरन्ती प्रदीपलेखा विललास नासा ॥ १२७ ॥ नासा अर्थाजिनशासनदेवताया नासिका विललास शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मीयस्य मन्दिरे निवाससदने यस्या देव्या वदनारविन्दे मुखकमले लावण्यं लवणिमा विभ्रमविलासशोभातिशयः तस्य लक्ष्म्या धिया प्रकटीकृता उद्बोधिता प्रदीपलेखा मेहंप्रिया कलिकेव । किं कुर्वन्ती । भ्रुवोलोचनयोरूर्वयो रोमपद्धत्योः कैतवाद्याजात्कअलमञ्जनमुगिरन्ती खशिखायाः सकाशात् भ्रूश्यामिकाञ्जनं प्रादुःकुर्वन्ती ॥ इति नासिका ॥ निजप्रतिद्वन्द्विविधंतुदस्य निरीय भाग्याभ्युदयेन वात्। ' पुनस्तदातङ्कितचेतसेव यद्गण्डभूयं विधुनानुसते ॥ १२८ ॥ विधुना चन्द्रेण यस्या देव्या गण्डभूयं गल्लभावः कपोलरूपता अनुसने आश्रिता । उत्प्रेक्ष्यते-पुनर्व्याधुव्य द्वितीयवारमपि तस्माद्विधुतुदाद्वैरिणः सकाशादातङ्को भयं संजातोऽस्मि नित्यातङ्कितं भीतियुक्तं जातं चेतो मनो यस्यैवंविधेनेव । किं कृत्वा । निजस्यात्मनः निज आत्मीयो वा प्रतिद्वन्द्वी प्रत्यर्थी यो विधुतुदो राहुस्तस्य वकान्मु. खाद्भाग्यस्य प्राचीनाचीर्णसुकृतस्याभ्युदयेनाविर्भावेन कथंचित्पूर्वपुण्यप्रकरपरिपाकव. शेन कृत्वा निरीय निर्गत्य केनापि भाग्यसंभारोदयेन वैरिवदनाद्विनिर्गत्य पुनस्तदानन· निष्पतनाशङ्कया विधुना यत्कपोलकायीबभूवे इत्यर्थः ॥

Page #437

काव्यमाला। यदास्यतोऽभ्यर्थयितुं विभूषांभरं त्रियामादयितात्मदर्शी ।
तन्नित्यसेवाविधये कपोलपालीद्वयीभावमिवाभजेताम् ॥ १२९ ॥ . . त्रियामादयितो निशापतिः चन्द्रस्तथा आत्मदर्शी दर्पण एती द्वावपि तस्य देवीवदनस्य नित्यमहोरात्रमविरहितं सेवायाः पर्युपास्तविधये प्रकाराय । करणार्थमित्यर्थः । कपोलयाल्योर्गण्डस्थल्योः । 'कपोलपालीजनितानुबिम्बयोः' इति नैषधे । द्वयी द्वितयी यामलं तस्या भावं तत्स्वरूपताम् । उत्प्रेक्ष्यते-अभजेताम् भेजतुरिव । किं कर्तुम् । यदास्यतो देवीबदनात् विभूषाभर शोभासमुदयातिश्यसभ्यर्थयितुं याचितुम् ॥
कपोलभित्तौ मृगनाभिपङ्कश्चित्रीकृतोऽस्या मकरश्वकासे । यद्वेश्मनोऽदृश्यतनोरनङ्गतयात्मयोनेरिव लक्ष्म लक्ष्यम् ॥१३० ॥ यस्याः शासनदेवतायाः कपोलो गण्डस्तद्रूपायां भित्तो कुज्ये मृगनाभेः कस्तूरिकायाः पड़ेः कृत्वा चित्रीकृत भालेल्यता प्रापिको मकरो मत्स्यविशेष: लोके 'मगर' इति प्रसिद्धः । चकासे शोभते स्म । 'कपोलपत्रान्सकरात्सकेतुः । 'कपोले पत्रवलीरूपान्मकरात्' इति तद्वृत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मयोनेर्मकरध्वजस्य लक्ष्यं जनदृग्गोचरं लक्ष्म केतनं चिहमिव । किंभूतस्य आत्मयोनेः । यद्वेश्मनो यैव शासनदेवतैव वेश्म वासभवनं यस्य । पुनः किंभूतस्य । अनङ्गतया अशरीरत्वेन शंभुना भस्मीकृत्य नामशेषीकृतत्वात् अदृश्या न नयनगोचरीभूता तनुः शरीरं यस्य ॥ इति कपोल: ॥. हिरण्यगर्भः प्रणयन्सुरी तां विद्मोऽरविन्दं वदनीचकार । मरन्दलुभ्यन्नयनद्विरेफौ न चेद्भवेतां कथमन्यथास्मिन् ॥ १३१ ॥ वयमेवं विनः जानीमः उत्प्रेक्षामहे वा । हिरण्यगर्भः विधाता । 'हिरण्यगर्भो लोकेशो नाभिपद्मात्मभूरपि' इति हैम्याम् । तां जिनशासनाधिष्ठात्री सुरी प्रणयन् घटयन् सन्नरविन्दं प्रफुल्लत्पनं वदनीचकार तस्या मुखं कृतवान् । एवं चेन्न तर्हि अन्यथा अपरप्रकारेण अरविन्दव्यतिरेकेण अस्मिन्नानननलिने मरन्दार्थ मकरन्दपानकृते लुभ्यन्तौ लोलुपीभवन्तौ नयने लोचने एव द्विरेफौ भ्रमरौ कथं केन प्रकारेण भवेताम् ॥
स्फुरन्महोगोचरिताखिलाशौ भूपाविवास्या भवतः स्म नेत्रौ। अधारिषातां कथमातपत्रे पक्ष्मोपंधे मूर्धनि चेन्न ताभ्याम् ॥ १३२॥ अस्याः सुधाशनसारङ्गलोचनाया नेत्रौ नयने भूपाविव राजानाविव भवतः स्म संजाती। स्फुरता सर्वत्र प्रसरता महसा तेजसा गोचरिता खदर्शनविषयीकृता । दृष्टेत्यर्थः । अ. खिलाः समस्ता अपि आशा दिशो याभ्यां तो। स्फुरद्भिः प्रत्यर्थिपार्थिवसार्थासाभाव प्रदधद्भिः महोभिः प्रतापैः । स राशिरासीन्महसाम्' इति नैषधे । 'महसां प्रतापानाम्' इति तद्वत्तिः । गोचरीकता व्याप्ताः समग्रा अपि हरितो याभ्यां भूपाभ्याम् । एवं चेन तर्हि राजभावमन्तरेण ताभ्यां नेत्राभ्यां मूर्धनि निजोपरिमस्तके पश्मोपधेर्नेत्ररोमच्छलादातपत्रे द्वे छत्रे कथं केन प्रकारेणाधारिषातां विकृते ।

Page #438

८ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
असूयया खीयपराभविष्णुं दृशं यदीयां प्रविभाव्य भृङ्गाः । स्पधी न दध्मोऽथ वयं कदाचिदितीव चक्रुः कजकोशपानम् ॥१३३॥ भृङ्गा भ्रमराः इति हेतोः कजानां कमलानां कोशानां कुड्यलाना मुकुलानां पानमन्मकरन्दधीतिम् । 'धीतिः पाने' इति हैम्याम् । 'धेद पाने' अस्य धातोः रूपम् । धानं धयनं धीतिः । पानं कुर्वन्ति स्म कोशपानं शापथमिव चक्रुः कृतवन्तः । इति किम् । पूर्व तु यदभूत्तत्तु जातमेव । अद्यतनाद्दिनादारभ्य वयं त्वया समं स्पर्धा सहर्ष कदाचित्कस्मिन्नपि समये न दध्मो धारयामो न वहामो वा । स्पर्धा न कुर्म इत्यर्थः । किं कृत्वा चक्रुः । यदीया देवीसंबन्धिनी दृशं दृष्टिमसूयया भृङ्गाणां मानसे संस्पधिताम्वधार्य तदुद्भूतभूरितमेय॑या कृत्वा खीयामात्मीयां पराभविष्णु पराभवशीला प्रविभाव्य समीक्ष्य ॥
सारैर्दलैः शासनदेवतायाः प्रणीय नेत्रे इव पद्मयोनिः। शेषैरशेषैर्दलिकैरकार्षीत्पुनश्चकाराम्बुजखञ्जरीटान् ॥ १३४ ॥ पद्मयोनिर्ब्रह्मा । 'जनकायोनिजरुहजन्मभूसूत्यणादयः' इति हैम्याम् । पुनर्द्वितीय. वार शेषेरुदत्तरशेषैः सकलैः सारेतरदलिकैर्वस्तुवैः कृत्वा चकोरान् ज्योत्स्नाप्रियान् अम्बुजानि कमलकुवलयकुमुदादीनि सलिलजन्मानि तथा खक्षरीटान् खञ्जनान् लोके 'गङ्गेटिवा' इति प्रसिद्धानकार्षत्करोति स्म । किं कृत्वा। प्रणीय निर्माय । कैः । कर्मतापनः । उत्प्रेक्ष्यते-सारैः सर्वविशिष्टभूतैः अशेषद्वेषिसंताननिर्जित्वरैर्दलैरद्वैतद्रव्यैः शासनदेव. ताया जिनमताधिष्ठायिकायात्रिदश्याः किमु नेत्रे कर्णान्तायतलोचने इव कृत्वा ॥ -
जेया त्रिलोक्येव शरैस्त्रिभिस्तच्छेषा द्विकाण्डी किमिति स्मरेण । त्यक्ताथ सा पद्मभुवा कृतार्थीकृतेव देव्या नयने प्रणीय ॥ १३५ ॥
अथ पश्चान्मदनधनुर्धरेण त्यजनानन्तरं सा कृत्यबन्धत्वेन क्षिप्ता त्यक्ता द्विवाणी द्वयोर्वाणयोः समाहार इति पद्मभुवा पङ्कजजन्मना विधिना देव्याः शासनदेवताया नयने विलोचने प्रणीय विधाय कृतार्थीकृता सफला विहितेव । सा का । या द्वयोः काण्डयोः समाहारो द्विकाण्डी द्विशरी । 'बाणे पृषक्तविशिखौ खगगर्धपक्षाकाण्डाशुगप्र. दरसायकपत्रवाहाः' इति हैम्याम् । बाणद्वयमित्यर्थः । इति हेतोः स्मरेण विषमायुधधानुष्केण त्यक्ता उज्झिता । इति किम् । त्रयाणां वर्गपातालभूमण्डललक्षणानां लोकानां समाहारस्त्रिलोकी एव त्रिभुवनमेव जेया पराभवनविषयीकरणीया । नापरा मम जेतुं योग्या त्रिलोकी । सा तु त्रिलोकी त्रिभिरेव पत्रिभिर्मया जेष्यते तर्हि शेषा पश्चसु शरेष्ववशिष्टा द्विवाणी किमिति किं कार्यार्थ केवलं भारभूतेव । न किंचित्कृत्यकृते तेनोज्झिता ॥

Page #439

३७८
काव्यमाला।
श्रिया सुधाभाक्परमाणुमध्या चक्षुर्विभूषामनुकतुकामैः । गुप्तं क्वचित्पावृषि सञ्जरीटैराराध्यते मन्त्र इवाप्तदत्तः ॥ १३६ ॥ खञ्जरीटेः खञ्जनपक्षिभिः प्राषि वर्षाकाले क्वचित्कुत्रापि जनदृग्गोचरे स्थाने गुप्तमत एव यथा कश्चिन्न वेत्ति तथा छन्नं यथा स्यात्तथा । उत्प्रेक्ष्यते-आप्तेन विश्वास. प्राप्तेन केनचित् हितकृता सिद्धेन वा केनचन दत्तोऽतिप्रसन्नीभूत्वा विधाणितो मत्रो. ऽतिप्रभावयुक्तवर्णपाठमयः आराध्यते साध्यते इव । किं कर्तुकामैः खअनैः । श्रिया . खशोभया वैभवेन सुधाभुजो देवस्य परमाणुवदतिसूक्ष्मत्वान्मध्यमुदरं यस्याः सा पर. माणुमध्या । तस्याश्चक्षुषो लोचनस्य विभूषां लक्ष्मी विलासमनुकतु स्वेन सदृशीं विधातुं कामोऽभिलाषो येषां तैः ॥
चन्द्राच्चकोरोऽमृतपानदम्भाद्यानस्थितो गन्धवहात्कुरङ्गाः । पितामहात्पङ्कजमासनस्थं यदक्षिलक्ष्मीमिव मार्गयन्ति ॥ १३७ ॥ .
चकोरजातिवाचित्वादेकवचनम् । ज्योत्स्नाप्रियप्रकरः चन्द्रात्सुधाकरादमृतपानस्य दम्भात्कैतवात् यस्याः शासनदेवतायाः अक्ष्णोर्टशोर्लक्ष्मी मुषमा मार्गयतीव । उत्प्रेक्ष्यते-याचतीव यथा याने वाहने स्थितः सन् कुरङ्गो मृगो गन्धवहात्पवनात्सकाशात्। 'मातरिश्वा जगत्प्राणः पृषदश्वो महाबलः' इति हैम्याम् । पृषत्कुरङ्गजातिविशेषः। तथा 'कर्तु शशाङ्काभिमुखं न भैम्या मृगं दृगम्भोरुहनिर्जितं यत् । अस्या विवाहाय ययौ विदर्भास्तद्वाहनस्तेन न गन्धवाहः॥' इति नैषधे। पवनात्सकाशात् । उत्प्रेक्ष्यतेयदक्षिलक्ष्मी मार्गयतीव । आसने विष्टरे तिष्ठतीत्यासनस्थं ब्रह्मण: सरोरुहासनत्वात् । 'भवान्तकृजगत्कर्तृसरोरुहासनाः' इति हैम्याम् । पङ्कजं कमलं पितामहाजनकजनका. द्विधातुः सकाशाद्देवीविलोचनविभ्रमं याचतीव ॥ ..
स्मितं दिने निश्यपि नित्यरङ्गङ्गाङ्कितं स्याद्यदि पुण्डरीकम् । प्रस्पन्दमानान्तरतारिकां तत्तनोतु कुर्यादृशमेतदीयाम् ॥ १३८ ॥
यदि कदाचिद्देवतानुभावात् दिने वासरे निश्यपि रात्रावपि स्मितं विकाशं प्राप्त तथा नित्य रात्रौ दिवा वा विरहितं रान्तौ मकरन्दं पातुमितस्ततो भ्रमणतश्चपलायमानौ भृङ्गौ द्विरेफौ ताभ्यामङ्कितं कलितमेवंविधं पुण्डरीकं श्वेतकमलं स्यात्ततस्तर्हि यथाकथंचित्तत्पुण्डरीकं प्रस्पन्दमाना प्रचलन्ती अन्तरे मध्ये तारिका कनीनिका यस्यां तादृशीम् । एतदीयामेतस्या इमां त्रिदश्या देव्या इमां दृष्टिमनुकुर्यात् सदृशीभवेत् । अनुकारं विदध्यादित्यर्थः ॥ इति लोचनम् ॥
प्रीत्य' च रत्या सह मीनकेतोरन्दोलनादोहदपूरणाय । विनिर्मिते नाभिभुवेव लीलादोले तदीये श्रवसी विभातः ॥ १३९ ॥ तदीये देवीसंबन्धिनी श्रवसी को विभात: शोभेते। उत्प्रेक्ष्यते-नाभिभुवा पद्म

Page #440

८ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
जन्मना लीलादोले केलिप्रेलोले विनिर्मिते खयंकृते इव । कस्मै । प्रीत्या च पुनः रत्या प्रीतिरतिनाम्न्यो द्वे स्मरपन्यौ ताभ्यां स्त्रीभ्यां समं सह मीनकेतोर्मकरध्वजस्य दो. लाभ्यां प्रेसोलनाभ्यां यान्दोलना तस्या यो दोहदो वाञ्छा अभिलाषस्तस्य पूरणाय संपादनाय परिपूर्तये । 'दोलान्दोलनदोहदोऽपि च चलवीचीचयैः पूर्यते' इति हंसाष्टके॥
मोघीकृताशेषशरं गिरीशं प्रत्यर्थिनं पाशयितुं कथंचित् । अधारि पाशो विषमायुधेन यद्वेश्मनेव श्रवणच्छलेन ॥ १४०॥ यद्वेश्मना या शासनदेव्येव वेश्म वासमन्दिरं यस्य तादृशेन विषमायुधेन विषमा. ण्येकीभावभाजि । एकत्रिपञ्चसप्तसंख्यावन्ति विषमाण्युच्यन्ते । 'लक्ष्मैतत्सप्त गणा गो. पेता भवति नेह विषमे जः ।' आर्याया एतल्लक्षणम् । अष्टमस्थाने गुर्वक्षरयुताश्चतुर्मात्रिकाः । सप्त गणा भवन्ति । 'इहार्यायां विषमे एकत्रिपञ्चसप्तस्थाने जगणो न भवति' इति वृत्तरत्नाकरे । तथा समानि तु द्विचतुःषडष्टादीनि तेनात्रार्थाद्विषमाणि पश्चसंख्याकानि आयुधानि अर्थाद्वाणा यस्य । विषमाणि दुर्धराण्यसह्यानि वा शास्त्राणि यस्य । 'विषमायुधो दर्पकः कामहृच्छया' इति हैम्याम् । स तेन स्मरेण श्रवणच्छलेन कर्णकपटेन । उत्प्रेक्ष्यते-पाश इवाधारि बन्धनग्रन्थिरिव धृतः । किं कर्तुम् । मोघीकृता व्यर्थी विहितास्तृणप्रायाः प्रणीता अशेषाः समस्ताः शरा अर्थान्मन्मथमार्गणा येन ता. दृशं गिरीशं शंकर प्रत्यर्थिनं स्वशत्रु कथंचित्केनापि प्रकारेण कृत्वा पाशयितुं पाशसात्कर्तुं पाशेन बढुं पाशे पातितं वा कर्तुम् ॥
धृतैकपाशेन पयोधिधामा स्वाङ्कप्रभुत्वेन किमात्मयोनिः । स्पधी दधानः श्रवसी त्रिदश्याः पाशद्वयीमाकलयांचकार ॥ १४१॥
आत्मयोनिर्मदनः त्रिदश्या जिनशासननिर्जरनितम्विन्याः श्रवसी कर्णावेव पाशद्वयीं बन्धनग्रन्धियुगलीमाकलयांचकार निभर्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-धृत उपात्त एक एव पाशो येन तादृशेन पयोधिधाम्ना जलनिधिनिकेतनेन वरुणेन । 'वरुणस्त्वर्णवमन्दिरः प्रचेताः' इति हैम्याम् । समं साधं खस्यात्मनः अङ्कश्चिहं मकरः यादोऽपरनामा । 'अन्येऽपि यादोभेदाः स्युर्बहवो मकरादयः' इति हैम्याम् । तस्य मकरस्य प्रभुत्वेन खामितया। 'जलयादःपतिपाशिमेघनादाः' इति हेमचन्द्रवचनात् । खस्य तस्य च मकरप्रभुत्वेन हेतुना स्पर्धी संघर्षमीयॊ वा दधानः बिभ्रदिव ॥ इति कौँ ॥
श्रियाभ्यभूयन्त मया समग्रा नवद्वयद्वीपमहीमहेलाः । इतीव वक्तुं जगतां स्म धत्ते सुरीश्रवःसङ्गि नवाङ्कयुग्मम् ।। १४२॥ सुरी शासनसुधाशनवधूः श्रवसोः कर्णयोः सङ्गो मिलनं स्थितिर्वा यस्य तादृशं नवायोर्नवसंख्याकयोरङ्कयोर्मानविशेषयोः नवाझाकारयोर्युग्मं द्वन्द्वं धत्ते धारयति । उत्प्रे. क्ष्यते-जगतां त्रिजगजनानां सुरासुरनराणामित्यमुना प्रकारेण वक्तुं कथयितुमिव ।

Page #441

३८.
.
काव्यमाला।
इति किम् । यन्मया श्रिया खवपुलतारामणीयकलक्ष्म्या कृत्वा नचाना नवसंख्याकाना द्वयं युगलं ते च ते द्वीपाश्च । अष्टादशद्वीपे इत्यर्थः । 'अष्टादशद्वीपानेखातयूपः' इति रघुवंशे । तथा 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । तेषां मही पृथिवी तस्यास्त. त्रोत्पन्ना वा महेलाः प्रमदाः अभ्यभूयन्त पराभवगोचरीचक्रिरे इतिकारणात्कर्णयामलसंगतनवाङ्कद्वन्द्वं ववधूर्धत्ते । 'कर्णान्तरुत्कीर्णगभीरलेखः किं तस्य संख्यैव नवा नवाङ्कः' इति नैषधे ॥ इति कर्णान्तर्गतनवसंख्याकः ॥
स्वपृष्ठलमागतकेशकायस्वर्भाणुमालोक्य जिनाधिदेव्याः। त्रायस्व नौ वक्तुमितीन्दुभानू श्रुत्योर्विलग्नाविव कुण्डलाङ्गौ ॥१४३॥
खयोः सूर्याचन्द्रमसात्मनोः पृष्ठे पश्चात्प्रदेशे लग्न एवागतः पृष्ठश्लिष्ट एव समुपेतः तादृक् । तथा केशा देवीचिकुरा एव कुन्तलरूप एव कायः शरीरं यस्य श्यामवर्णत्वा. स्वर्भाणुर्विधंतुदस्तं आलोक्य वैरित्वात्सभयं विभाव्य । कुण्डले कर्णवेष्टिके एव अहं देहो ययोस्तादृशौ इन्दुभानू चन्द्रसूर्यौ । जयति पराभवति वाह्यावाह्यशत्रूनिति जिनः त्रिभुवनाधिनाथस्तस्याधिदेवी अधिष्ठात्री देवता तादृक्खामिसेवकतया तस्या अप्यचि. न्यसामर्थ्यात् । श्रुत्योः श्रवणयोः। उत्प्रेक्ष्यते-इत्येतद्वक्ष्यमाणं वक्तुं कथयितुमिव वि. लमौ लगित्वा स्थितौ । अन्यावपि किंचित्खकृत्यं कथयितुकामौ खामिश्रवणयोर्विलगतः। इति किम् । हे त्रैलोक्याधीशाधिदेवते प्रवलपराक्रमे, त्वं नौ आवयोः प्रचण्डविधुतुददैत्यादस्मजिघांसोः सकाशाबायख रक्षाजीवितप्रदानेन पालय ॥ इति कर्णकुण्डले ॥
नीलोत्पले कर्णयुगे चकासांबभूवतुः स्त्रैणमणेः सुराणाम् । युयुत्सुनी तन्नयनोत्पलाभ्यामिव प्रतिस्पर्धितयाभ्युपेते ॥ १४४ ॥ सुराणां निर्जराणां स्त्रीणां समूहः स्त्रैणं स्त्रीसमूहापेक्षया सुराणामित्यत्र बहुवचनं तस्य तस्मिन्वा मणे रनभूतायाः शासनदेवतायाः कर्णयुगे कर्णयुगले नीलोत्पले इन्दीवरे। नीले तु स्यादिन्दीवरम्' इति हैम्याम् । चकासांबभूवतुः भातः स्म। उत्प्रेक्ष्यते--तस्यास्त्रिदश्या नयने विलोचने एवोत्पले कुवलये ताभ्यां समं सार्धे प्रतिस्पर्धितया परस्पराद्वैतवैभवातिरेकोद्भूताभ्यसूयया कृत्वा युयुत्सुनी योद्धकामे इवाभ्युपेते संमुखं समेते । अपरोऽपि संस्पर्धोदयाग्निजसपत्नोपरि योद्धमायाति ॥
अभ्यस्यतास्याः श्रवसी मनोभूर्धनुर्धरेणेव धृते शरव्ये । न चेद्भवेतां कथमन्तरालेऽनयोर्विनीले कमले कलम्बौ ॥ १५ ॥ अभ्यस्यता त्रिजगज्जयकृते शराभ्यासं कुर्वता मनोभूर्मदनो नाम धनुर्धरो धानु. कस्तेन अस्यास्त्रिदश्याः श्रवसी श्रवणावेव । उत्प्रेक्ष्यते-शरव्ये वेध्ये धृते मण्डिते इव । एवं चेन्न तर्हि अनयोः श्रवःशरव्ययोः अन्तराले मध्ये विनीले नीलवर्णे कमले एतावता नीलोत्पले एव कलम्बी बाणौ । 'रोपाः कलमाशरमार्गणचित्रपुत्राः' इति

Page #442

८ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । हैम्याम् । कथं केन कारणेन भवेताम् । किं च कुण्डले नीलोत्पले च नैषधे दमयन्ती. परिणयनशृङ्गाराधिकारे दृश्यते । यथा-'अवादि भैमी परिधाप्य कुण्डले वयस्य याभ्यामभितः समन्वयः' । तथा-'धृतं च तं सोत्पलयुग्ममेतया व्यराजदस्यां पतिते दृशाविव' । इत्यपि तत्रैव इदं द्वितयमप्यानीतमस्ति । किं चैवं ज्ञायते यत्कर्णकुण्डलमध्ये एव नीलोत्पले भविष्यतः ॥ कर्णयोरुत्पले ॥ .
कटाक्षबाणान्प्रगुणान्प्रणीय स्वःसुभ्रुवो भ्रूः कुटलीभवन्ती । धनुर्लता श्रीसुतधन्विनेव प्रसाधिताभात्रिजगज्जयाय ॥ १४६ ॥
कुटलीभवन्ती वक्रभावं भजन्ती खःसुभ्रुवो देव्या भ्रूरूध्वे रोमपद्धतिरभादमी। उत्प्रे.क्ष्यते-श्रीसुतधन्विना मदनधानुष्केण त्रिजगतत्रिभुवनस्य जयाय पराभवनाय वशी.
करणाय वा प्रसाधिता प्रगुणीकृता धनुर्ल तेव कोदण्डयष्टिरिव । किं कृत्वा । कटाक्षान. क्षिविकूणितानि नेत्रत्रिभागावलोकितानि एव बाणाः शरास्तान् प्रगुणान् सज्जान् प्रणीय विधाय ॥
उज्जम्भवाम्बुजमन्दिराया लीलाप्रवालोऽयमिवेन्दिरायाः । उप्ता तया वा फलिनीव भालाजिरे विरेजे सुरसुध्रुवो भूः ॥ १४७ ॥ सुरसुभ्रवः सुपर्वप्रमदायाः भ्रूविरेजे भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-उज्जम्भं विकसितं यद्कं देवीवदनं तदेवाम्बुजं जलरुहं कमलं तत्र मन्दिरं सदनं यस्यास्तादृश्या इन्दि. राया लक्ष्म्याः अयं प्रत्यक्षलक्ष्यो लीलायै विलासार्थे प्रवाल: तमालसालपल्लवः इव । वाथ वा तया श्रिया भालाजिरे ललाटप्राङ्गणे उप्ता प्ररोपिता फलिनी प्रियकुलतेव । 'प्रियजुः फलिनी श्यामा' इति हैम्याम् ॥
मिथो मुनीन्द्रेण मृधे मनोभूभूमीपतिर्जर्जरिताशयष्टिः । सुपर्वसुभ्रूभ्रुवमाश्मगर्भयष्टीमिवालम्बकृते ततान ॥ १४८ ॥ मनोभूभूमीपतिश्चेतोभववसुधाधिनाथ: मदननृपः आलम्बकृते खस्यैवावलम्बनार्थमाधारविधानोपयोगार्थम् । उत्प्रेक्ष्यते-सुपर्वसुभ्रवः सुराङ्गनायाः ध्रुवमेवारमगर्भयष्टी मरकतमणिमयदण्डम् । 'भरकतं त्वश्मगर्भः' इति हैम्याम् । ततान कृतवानिव । किभूतः । मिथः परस्परं मृधे संग्रामे मुनीन्द्रेण हीरविजयसूरिणा जर्जरिता प्रहारैर्जर्जरीकृता अङ्गयष्टिः शरीरं यस्य । जर्जरः पुमान् खशरीराधारकृते हस्ते यष्टिं गृहात । किं चापरवर्णनादिराभस्यादन्यकृतामावर्णनीयनायको विस्मृतः स्यादिति तदन्तर्देवीव. र्णनान्तराले मुनीन्द्रपदोपादानम् । यथा नैषधेऽपि कुण्डिनपुरवर्णनाधिकारे- पयसा नैषधशीलशीतलम्' इति तदृत्तावप्येतदेकोकमस्ति ॥
नीलारविन्देन पुरा प्रणीय दृशं त्रिदश्याः सरसीजजन्मा। किंजल्कवृन्दैर्वदने तदीयैः प्रणीतवान्भ्रूलतिकामिवास्याः ॥ ११९॥

Page #443

३८२
-काव्यमाला। सरसीजजन्मा पद्मनन्दनः विधाता अस्याः शासनदेवताया वदने मुखे तदीयैनीलारविन्दसंबन्धिभिः किंजल्कवृन्दैः केसरनिकरैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-भ्रूलतिका लोचनो.
रोमपद्धतिवल्ली प्रणीतवान् कृतवानिव । 'प्रणीतवाशैशवशेषवानयं जगजयं तेन च कोशमक्षयम्' इति नैषधे । किं कृत्वा । पुरा प्रथमं नीलारविन्देनाविनिद्रदिन्दीवरेण त्रिदश्या बहिर्मुखयोषितः दृशं विलोचनं प्रणीय खयं विनिर्माय ॥
संस्पर्धिभावं दधता खलक्ष्म्या खण्डेन चण्डेतरकान्तिनेव। . . जग्राह योद्धं त्रिदशीललाटं भ्रूयुग्मकायां करवालयष्टिम् ॥ ११० ॥ त्रिदशीललाटं शासनवृन्दारकसुन्दर्या भालं भ्रूयुग्मं ध्रुवोर्यामलमेव कायः शरीर यस्यास्तादृशीं करवालयष्टिं निकषोल्लिखितनिशितनिस्त्रिंशलता जग्राह गृहयांबभूव । उत्प्रेक्ष्यते-खलक्ष्म्या आत्मीयश्रिया समं संस्पर्धिभावं खवैभवोत्सेकितया स्पर्धनशीलतां दधता बिभ्राणेन खण्डेनार्धेन । 'खण्डेऽर्धशकलं भित्तम्' इति हैम्याम् । चण्डातीक्ष्णादितरा अपरा एतावता अनुष्णा शीता कान्तिः दीप्तिर्यस्य तादृशेन चन्द्रेण सुधादीधितिना एतावताष्टमीतमीरमणेन समं सार्ध योदु संग्राम विधातुमिव । 'खगा. यत्ताखिला पृथ्वी' इति वचनात् ॥ इति भ्रूयुगलम् ॥
स्मरं रतिप्रीतिनितम्बिनीभ्यां सहाभिषेक्तुं भुवनाधिपत्ये । यद्भालदम्भाजलजासनेन मन्ये प्रणिन्यै कलधौतपट्टः ॥ १५१ ॥ रतिप्रीतिनानीभ्यां द्वाभ्यां नितम्बिनीभ्यां गृहिणीभ्याम् । 'रतिप्रीती इव स्मरः' इति प्रतिक्रमणसूत्रवृत्तौ । ततो मदनस्य एका रतिः अपरा च प्रीतिः एते द्वे पत्न्यौ ताभ्यां साध राज्ञामभिषेकसमये राजीनामप्यभिषेको दृश्यते। यथा कृताभिषेका महिषी' इति हैम्याम् । स्मरं कामं भुवनाधिपत्ये त्रैलोक्यराज्ये अभिषेक्तुमभिषेकं विधातुम् अहमेवं मन्ये जानामि । उत्प्रेक्षे वा । जलजासनेन कमलविष्टरेण ब्रह्मणा यस्या देव्या भालस्य ललाटस्य दम्भात्कपटात्कलधौतस्य काश्चनस्य पट्टः पट्टकः प्रणिन्यै विनिर्मित इव ॥
त्रैलोक्यमाक्रम्य पराक्रमेण सुखं निषण्णस्य झषध्वजस्य । व्यधत्त हेमः फलकं विधातावष्टम्भनायेव तदीयमालम् ॥ १५२ ॥ विधाता ब्रह्मा । झषो मीनों ध्वजः केतनं चिरं वा यस्य स मत्स्यलाञ्छनो मदनः मर्थान्मन्मथपृथ्वीपतिस्तस्यावष्टम्भनाय पृष्ठप्रदानार्थम् । उत्प्रेक्ष्यते-तदीयं शासनसु. रीसंबन्धि भालं ललाटं हेम्नः काश्चनस्य फलकं 'पाटिउं' इति प्रसिद्ध व्यधत्त विद. धाति स्म चकार । किंभूतस्य झषध्वजस्य । पराक्रमेण खपुरुषाकारेण निजभुजवीर्येण कृत्वा त्रैलोक्यं तात्स्थ्यात्तद्यपदेशात्सुरलोकपातालभूमीलोकवासिनः सुरासुरनागनांगरनिकरानाक्रम्य पराभूय खाजैकवशंवदीकृत्य सुखं सातेन निषण्णस्योपविष्टस्य आसीनस्य ॥

Page #444

८ सर्गः]
. हीरसौभाग्यम् । अधृष्यमन्विष्य यदीयभालं निजं प्रति स्पर्धितया जिगीषत् । अर्धामृतांशुः प्रपलाय्य पूषद्विषो जटाजूट इव प्रविष्टः ॥ १५३ ॥ अर्धामृतांशुः सामिसोमः प्रपलाय्य भयात्प्रणश्य । उत्प्रेक्ष्यते-पूषद्विषः पूषनानो दानवेन्द्रस्य व्यापादकस्य शंभोर्जटाजूटे विकटकपर्दे प्रविष्ट इव निलीय तस्थिवानिव । कि कृत्वा । स्पर्धितया स्पर्धनशीलत्वेन निजमात्मानम् । निजशब्देन काप्यात्माप्युच्यते । यथा नैषधे-'श्रुत्वा निजं भीमजया निरस्तम्' इति । जिगीषत् जेतुमिच्छपराभवितुं महिमानं तादृशं तदीयभालं देवललनाललाटमेवाधृष्य मनाक् कलनीयम् कथमप्यभिभवितुमशक्यं द्वेष्यं वैरिणमन्विष्य निरीक्ष्य ॥ • अद्वैतलक्ष्मीकमवेक्ष्य यस्या भालं तदीयश्रियमीहमानः।
विश्वंभरस्येव पदे लगित्वा तां मार्गयत्यर्भ इवार्धचन्द्रः ॥ १५४ ॥
अर्धचन्द्रः अष्टमीतमीप्रियतमः विश्वं भुवनमभीप्सितप्रदानेन पुष्णाति पुष्टं कुरुते । 'भृत् धारणपोषणयोः' अस्य धातोः प्रयोगः । विभर्ति रक्षति प्रत्यूहव्यूहापहरणेन वा इति विश्वंभरः कृष्णः तस्य पदे चरणे विष्णुपदे लगित्वा विलग्य समाश्लिष्य । उत्प्रेक्ष्यतेतां विबुधवधूललाटलक्ष्मी मार्गयतीव याचतीव । 'अर्दति मार्गति मार्गयति याचति याचतेऽर्थनार्थाः स्युः' इति क्रियाकलापे । क इव । अर्भ इव । यथा बालकः पितुः पदं विलग्य याचते । किं कुर्वाणः । तदीयां सुधाशनवधूगोधिसंबन्धिनीं श्रियं लक्ष्मीमीहमानः कान् । किं कृत्वा । यस्याः शासनसुमनःसुन्दर्या अद्वैतं न विद्यते द्वैतं युगल मेतत्सदृशमपर वस्तु यस्याः सा तादृशी लक्ष्मीः सुषमा यस्य । खार्थे कः । अद्वैतल. क्ष्मीकमसाधारणवैभवं भालमलीकमवेक्ष्य व्यालोक्य ॥
यद्भाललक्ष्म्याधरितोऽर्धचन्द्रस्तत्साम्यमिच्छन्वरुणालयस्थाम् । अभीष्टदां कामदुधां प्रतीचीमस्तच्छलाद्याति किमारिरात्सुः ॥१५॥ यस्या भालस्यालिकस्य लक्षम्या विभूषयाधरितो हीनीकृतो धिक्कारभावं लम्भितो. ऽर्धचन्द्रः सामिकुमुदिनीदयितः प्रतीची पश्चिमां दिशमाशामस्तच्छलात्कपटात् याति गच्छति । उत्प्रेक्ष्यते-तत्साम्यं तस्य अप्सरोललाटस्य लक्ष्म्याः शोभायाः साम्यं सादृश्यमिच्छन् मनसि वाञ्छन् सन् वरुणस्य पश्चिमदिक्पतेरालये गृहे तिष्ठतीति तां वरुणवेश्मनिवासिनीमित्यर्थः । तथा अभीष्टमभिलषितं जनमनःकामितं ददातीति तादृशं कामं मनोरथं दोग्धि प्रपूरयतीति कामदुधा । 'दुह प्रपूरणे' अयं धातुः । तो कामधेनुमारिरात्सुः आराधयितुमिच्छुरिव । 'हविषे दीर्घसत्रस्य सा चेदानी प्रचेतसः । भुजङ्गपिहितद्वारं पातालमधितिष्ठति ॥' इति रघुवंशे । तथा 'क्रतोः कृते जाप्रति वेत्ति कः कति प्रभोरपां वेश्मनि कामधेनवः' इति नैषधेऽपि ॥ इति देवीललाटस्थलम् ॥
यदाननश्रीजितमजबन्धोः पद्मं करकोड इवैत्य बन्धोः । निवेदमावेदयते स्वमेतत्पुरो भ्रमभृङ्गगणकणेन ॥ १५६ ॥

Page #445

काव्यमाला।
पन कमलं भ्रमन्तो मधुपानकृते समेत्य लोलुभतयेतस्ततो भ्राम्यन्तो ये भृशा भ्र. मरास्तेषां गणस्य समुदायस्य कणेन गुआरवेण कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-एतस्य खबन्धो. सूर्यस्य पुरोऽप्रे स्वमात्मीयं निर्वेदं पराभवोद्भूतभूयस्वरखेदं निजावमाननादुःखं वा आवेदयते कथयतीव । किं कृत्वा । बन्धोः खमित्रस्य । अब्जबन्धोररविन्दसुहृदो भानोः फरकोडे हस्तोत्सङ्गे एत्यागत्य । 'चक्राब्जाहर्बान्धवः सप्तसप्तिः', तथा 'मित्रो ध्वान्तारातिरन्जांशुहस्तः' इतीदं द्वयमपि हैम्याम् । तथा 'स्फुटारविन्दाङ्कितपाणिपङ्कजम्' इति नैषधे । किंभूत पद्मम् । यस्या देव्या आननस्य खपरिस्पर्धिपराभावुकंवैभववदनस्य श्रिया शोभया जितं पराभूतम् ॥
वकं त्रिदश्या विजितात्मदर्शनिशामणि प्रेक्ष्य हिरण्यगर्भः । सृष्टि सिसक्षुः किमदोनुरूपां विनिर्मिमीतेऽम्बुजहस्तलेखम् ॥ १५७ ॥ हिरण्यगर्भो ब्रह्मा अम्बुजैः सकलकमलकलापैः कृत्वा हस्तलेखम् 'हस्तोलक' इति प्रसिद्धम् । विनिर्मिमीते कुरुते । उत्प्रेक्ष्यते-अदोनुरूपाम् अस्या गीर्वाणगृहिणीवदनार.. विन्दसदृशीम् । 'अदःसमित्संमुखवैरियौवतश्रुटद्भुजा कम्युमृणालहारिणी' इति नैषधे समासान्तोऽदस्शब्दः । सृष्टिं रचनो सिम्रक्षुः स्रष्टुमिच्छुः क कालनिव । किं कृत्वा । विजिताः खवैभवाभिभूता आत्मदर्शा दर्पणा निशामणयश्चन्द्रमसो येन तादृशं त्रिदश्याः शासनसुररमण्या वकं वदनं प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । वकशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयोः । 'नेत्रं वकपवित्रपत्रसमरोशीरान्धकारावरः' इति लिशानुशासने ॥
मन्ये कुमुद्वन्धुरिदंमृगाङ्कमुखीमुखीभूय सुखी बभूव । नियन्य यत्तेन तमः खदस्युः प्राक्षेपि पृष्ठे स्फुटकेशंकायः ॥ १५८॥
अहं अन्यकृदेवममुना प्रकारेण मन्ये विचारयामि । यत्कुमुद्वन्धुः कैरवसुहृच्चन्द्रमाः इदंमृगाकमुखीमुखीभूय इयं चासौ मृगाङ्कमुखी च कौमुदीदयितवदना च तस्या मुखी. भूय वदनभावं प्रतिपद्य । 'इदं नृपप्रार्थिभिरुज्झितोऽर्थिभिः' इति नैषधे । अत्रेदंशब्दः समासान्तः । सुखी बभूव सातवान् निश्चिन्तो वा संजातः । यद्यस्मात्कारणात् स्फुट: प्रकटो दृश्यमानत्वात्केशा एव देवीशिरश्चिकुरा एव कायो देहो यस्य तादृशः । स्वदस्युनिजप्रत्यनीकस्तमोविधुतुदः नियलय बद्धा पृष्टे खपृष्ठप्रदेशे प्राक्षेपि प्रक्षिप्तः । धम्मि. लस्य विधुतुदोपमानत्वं काव्यकल्पलतायाम् । 'धम्मिल्लः संयताः केशाः' इति हैम्याम् । एतदेव महत्सुखम् । यत्स्वद्विषन्नभिभूय नियच्य रक्ष्यते ॥ इति देवीवदनम् ।।
अहो महीयान्महिमा सुपर्वसारङ्गचक्षुश्चिकुरच्छटायाः।
मिर्जित्य यस्मात्पशुनापि पश्चादचीकरद्या चमरान्प्रतीपान् ॥ ११९ ॥ __ अहो इत्याश्चर्ये । यथा नैषधे- 'अहो अहोभिर्महिमा हिमागमेऽप्यभिप्रपेदे प्रथितो स्मरार्दिताम्' । सुपर्वसारङ्गचक्षुषः सुरहरिणेक्षणायाः शासनदेव्याः चिकुरच्छटाया:- कु.

Page #446

८ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । न्तलकलापस्य । 'जहास तस्याः कुटिलाः कचच्छटाः' इति नैषधे । छटाशब्देन श्रोणी। 'भटान्तविश्रान्ततुरङ्गमच्छटाः' इत्यपि नैषधे । 'अश्वश्रोणी' इति तदृत्तिः । महीयानतिशयेन महानतिशायी महिमा माहात्म्यं दृश्यते । यस्मात्कारणात् या चिकुरच्छटा प्रतीपान खश्रीप्रतिस्पर्धितया प्रतिकूलीभूतान् चमरान बालव्यजनानि निर्जित्य निजौजसा पराभूय पशुना तिरश्चापि चमरधेन्वापि का । न किंचिदर्थे पशुशब्दात्तिर्ययात्रे अज्ञानेऽपि । तथा 'पशुस्तिर्यक् इति हैम्याम् । तथा नैषधे-'पशुनाप्यपुरस्कृतेन तत्तुलनामिच्छतु चामरेण कः' इति । पार्श्वे पश्चाद्भागे। उपहास्यवाक्यमेतत् । अचीकरत् कारयति स्म ॥ स्पर्धा विधत्ते सुमनःसुकेशीकेशच्छटामिर्यदसौ कलापः । अनौचितीयं तमितीव केकी जहाति कोपादपि पक्षभूतम् ॥ १६०॥ केकी मयूरः । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोः पक्षभूतमपि सहायभूतमपि । 'पक्षः सहायः पिच्छं च,' तथा 'पक्षो मासाथै पिच्छे च सहाये विरोधे। देहाङ्गे राजकुञ्जरे' इत्यनेकार्थः । कलातं शिखण्डकं कोपात्क्रोधातिरेकाजहाति त्यजतीव । इति किम् । यदसौ मम शोभाकारी प. क्षभूतोऽपि मात्सर्यासूयादिदोषनिर्मुक्तं मनो मानसं यस्यास्तादृश्याः सुकेश्याः । केशल क्षणेन कृत्वा सर्वाण्यप्यङ्गलक्षणानि सूचितानि स्त्रियाः । तत्त्वतस्तु शासननायिकायाः केशच्छटाभिः कुन्तलमालिकाभिः सार्ध स्पधी संघर्ष विधत्ते करोति इयमनौचिती व योग्यसा । 'सानौचिती चेतसि नश्चकास्तु' इति नैषधे । एतन्नौचित्यमिति कारणात्त्यागः॥
श्रीस्पर्धया यच्चिकुरान्विजेतुं व्यवस्यमानान्स्वमवेत्य बर्हः । त्रासात्प्रणश्यन्निव नीलकण्ठः पृष्ठे प्रविष्टः शरणाभिलाषी ॥ १६१॥ बर्हः कलापः त्रासात् रात्री आकस्मिकातात् । 'बासस्त्वाकस्मिकं भयम्' इति हैम्याम् । प्रणश्यन् प्रपलायमानः सन् शरणमात्मत्राणमभिलषतीत्येवंशील: नीलकण्ठो महादेवो मयूरश्च । तस्य पृष्ठे प्रविष्ट इव । नीलकण्ठं शरणीचकारेत्यर्थः । किं कृत्वा । श्रिया शोभया लम्या वा या परस्पर्धा संघर्षः तेन त्वा स्वमात्मानं विजेतुं पराभवितुं व्यवस्यमानानुद्यम कुर्वाणान्प्रगल्भमानान्देवीकेशान्कुन्तलानवेत्य ज्ञात्वा ॥ इति केशपाशः ॥
सीमन्तदण्डः सुरपद्मदृष्टरुन्मादयामास मनांसि यूनाम् । सहावरोधैश्चरतः स्मरस्य व्यक्तीभवन्ती पदवी किमेषा ॥ १६२॥ सुरपद्मदृष्टेर्वृन्दारकारविन्दलोचनायाः सीमन्तः केशवा स एव दण्डाकृतित्वाद्दण्डः। द्वाभ्यां कृत्वा यदावध्यन्ते तदा मध्ये केशरहिता दण्डाकृतिर्लक्ष्यते । सैव सीमन्तः 'सईघो' इति लोकप्रसिद्धः । परं स्त्रीणामेव न पुंसाम् । सौराष्ट्रसर्जरादिषु । परं ला. टदेशादिषु श्रूयते। यथा लाटदेशवासिना श्रीहर्षकविना नैषधे समानीतोऽस्ति 'द्विफालबद्वाश्चिकुराः शिरःस्थितम्' इति । द्वाभ्यां फालाभ्यां च संयम्यमाने केशपाशे मध्ये
४९

Page #447

३८१
काव्यमाला। सीमन्तः स्यादेवेति । स देवीसीमन्तो यूनां वयःस्थाना तरुणानां मनांसि सस्मरविकारचेतांसि उन्मादयामास । 'उन्मादश्चित्तविप्लवः' । तयुक्तानि कृतवानित्यर्थः । उत्प्रे क्ष्यवे-अवरोधैरन्तःपुरपुरंध्रीभिः रतिप्रीतिनाग्यौ द्वे पत्न्यौ प्रसिद्ध स्तः, परमन्या अपि भाविन्यः एवमवसीयते कविसमयानुसारेण । यदुक्कं नैषधे--'सखीशतानां सर. सैर्विलासैः स्मरावरोधभ्रममावहन्ती । विलोकयामास सभां स भैम्याः' इति । चरतः अत्र देवीशिरसि संचरतः सतः अनगरङ्गाभिधाने शास्त्रे प्रोक्तमस्ति यत्पश्चदशसु ति. थिषु स्त्रीणां पञ्चदशसु शिरःप्रभृतिषु स्थानकेषु स्मरः संचरति इति । स्मरस्य कामस्य व्यकीभवन्ती प्रकटा जायमाना एषा केशवर्मलक्षणा पदवी मार्ग इव । यतो धनजलसंचारेण अमार्गो मार्गः स्यादिति प्रत्यक्षं लक्ष्यते ॥ .
प्रेक्ष्य स्वदाहे ज्वलितास्त्रमालां जेयं कथं विश्वमिदं मयेति । पितामहोऽदान्मदनस्य तस्याः सीमन्तदण्डं विमनायितस्य ॥ १६३ ॥ पितामहो ब्रह्मा पितुः पिता च इत्यमुना प्रकारेण विमनायितस्य विरुद्धमना इवाच. रितस्य विमनस्कीभूतस्य मदनस्य । उत्प्रेक्ष्यते-तस्या मन्युभुमा निन्याः सीमन्तमेव दण्डं प्रतिभटकोटिकटकाप्रतिहतिप्रचण्डदण्डरत्नमदादिव पौत्रं प्रेम्णा प्रदत्तवानिव । इति किम् । खदेहदाहे शंभुना कोपानलेनात्मशरीरभस्मीकरणसमये ज्वलितां दग्यां भ. सितीभूतामस्त्रमाला प्रहरणपटली प्रेक्ष्य निणीय । अथो भस्मीभूताशेषास्त्रसंघातेन मया विजयिना मदनेन विश्वं त्रिभुवनं कथं केन प्रकारेण जेयं जेतव्यं पराभवनीयं वशीकर्तव्यं वा इति ॥
सिन्दूरपूरप्रचितेन तस्याः सीमन्तदण्डेन शिरोरुहाली ।' विद्युद्विलासेन पयःप्रपूर्णा पयोमुचां पतिरिव व्यराजत् ॥ १६४ ॥
पूरशब्दोऽत्र लक्षणया समूहवाची । सिन्दूरपूरेण शृङ्गारभूषणगणेन प्रचितेन व्याप्तेन । सिन्दूरपूरितेनेत्यर्थः । सीमन्तदण्डेन कृत्वा तस्या देवतायाः शिरोरुहाली कचच्छटा व्यराजद्भाति स्म । का केनेव । पतिर्विद्युद्विलासेन । यद्वा पयोभिः पानीयैः प्रपूर्णानां निर्भरं भृतानां पयोमुचा वर्षन्मेघानां मालिका तडिद्विलसितेन कृत्वा विद्युद्विजृम्भितेन कृत्वा विराजते ॥ इति सीमन्तः ॥
प्रफुल्लमल्लीकुसुमावनद्धयत्केशपाशः स्फुरयांबभूव । अपूजि पुष्पैरिव चामरादिद्विषज्जयस्यावसरे दिगीशैः ॥ १६५॥ प्रफुल्लविकसितैर्मल्लया मल्लिकाया विचकिलस्य । 'मल्लीभिः प्रतिमल्लीभावं दधती वि. भाति भावत्की' इति राजवर्णने । कुसुमैः पुष्पैरवनद्धो प्रथितो यस्यां मरुत्सीमन्तिन्यां के. शपाशः स्फुरयांबभूव विभ्राजते स्म । अत्र खार्थे ञिः केवलार्थकथयित्री । उत्प्रेक्ष्यतेचामरादीनाम् । आदिशब्दात्कलापिकलापविधुतदक्षपाणानां ग्रहः । द्विषतां परस्परस्पर्धा

Page #448

८ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । विर्भावाद्वैरिणामेव विजयस्य पराभवनस्यावसरे प्रस्तावे दिगीशैस्तद्वेरिविजययालोकनोद्धताद्वैताश्चर्यैरशेषाशापालकैः पुष्पैः कुसुमैः कृत्वा अपूजि पूजितोऽभ्यर्चित इव ॥
संदर्भितान्तर्मुचकुन्दमल्लीकचच्छटायाः कपटादमुष्याः । वक्रेन्दुना मैव्यविधित्स्येव ताराङ्कितेयं कुहुराजगाम ॥ १६६ ॥ संदी रचनाविशेषः संजातो यासां ताः संदर्भिता प्रथिता अन्तर्मध्ये मुचकुन्दाः कुन्दद्रुमास्तथा मल्लयो नवमल्लिका । 'मल्लिका स्याद्विच किल: सप्तला नवमालिका' इति हैम्याम् । अर्थात् तद्विकसितविकचकुसुमानि यस्यां तादृश्याः कचच्छटायाः कुन्तल. मालिकायाः कपटायाजादियं दृश्यमाना कुहुरमावास्या आजगाम समागता। किंभूता। ताराङ्किता ग्रहनक्षत्रतारककलिता । उत्प्रेक्ष्यते-अमुष्या अनिमिघ्या वक्रेन्दुना वदनकुमुदिनीदयितेन समं सार्ध मैत्र्यं सौहार्द तस्य विधित्सया विधातुमिच्छया एव कर्तु काइयेव ॥ इति केशपाशे कुसुमरचना ॥
वेणीकृपाणा भुजकर्णपाशा नासानिषङ्गा नयनाशुगा च । भ्रूकार्मुका कान्तनितम्बचक्रा स्मरास्त्रशालेव सुरी चकासे ॥ १६७ ॥ मुरी शासनदेवतमत्तेभगमना चकासे दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्मरस्य मधुसारथे. रस्त्राणामायुधानां शाला सदनमिव । आयुधान्येव दर्शयति-किं वेणी कबरी सैव कृपाणश्चन्द्रहासासिय स्याम् । पुनः किंभूता। भुजी बाहू तथा कर्णौ श्रवणावेव पाशा बन्धनग्रन्थयो यस्याम् । पुनः किंभूता । नासा गन्धज्ञा सैव निषगस्तूणीरो यस्याम् । पुनः किंभूता । नयने लोचने एवाशुगौ वाणौ यस्याम् । पुन: किंभूता । भ्ररेव कार्मुकं श. रासनं धनुर्यस्याम् । पुनः किंभूता । कान्तो मनोज्ञो वैरिणां कस्य सुखस्यान्तोऽवसानं यस्मात्तादृशो वा नितम्ब आरोहः एव चक्रं रथाङ्गं यस्याम् । 'रोमावलीदण्ड नितम्बचके गुणं च लावण्यजलं च बाला ! तारुण्यमूर्तः कुचकुम्भकर्तुः बिभर्ति मन्ये सहकारि चक्रम्॥' इति नेषधे नितम्बस्य चक्रोपमानम् । 'स्तनकलशकारकस्य तारुण्यकुलालस्य यौवनकुम्भकारस्य वाला दमयन्ती सहकारिकारणानां चक्रं समूहं बिभर्ति इत्येवमहं शङ्के । का. रणान्याह-रोमावल्येव चक्रनामको दण्डः नितम्ब एव चक्रं गुणं सूत्रं स्वाभाविकनीगुणव्रजश्च लावण्यमेव जलम्' इति तदृत्तिः ॥
विभूषणैः स्वर्णमणिप्रणीतैर्वसन्तलक्ष्मीरिव नैकपुष्पैः । विदिद्युते सा मलयानलैरिवामोदैर्दिशः सौरभयन्त्यहनिशम् ॥१६॥
सा आदितेयवासतेया वरवदना विदियुते विशेषेण द्योतते स्म । कैः । स्वर्ण जात्यजाम्बूनदं मणयो नैकविधरनानि तैः प्रणीतैर्घटितैर्विभूषणैराभूषणः। केव । वसन्तलक्ष्मीरिव यथा सुरभिसमयश्रीः । 'वसन्त इध्य: सुरभिः पुष्पकालो बलाङ्गकः' इति वसन्तनामानि हेम्याम् । नैकैरनेकप्रकारविविधजातीयः पुष्पैः कुसुमैः कृत्वा दीप्यते । किं कु

Page #449

काव्यमाला।
वन्ती । आमोदैः स्वाभाविकशरीरसुरभिताभिर्वदनारविन्दामोदैर्वा दिशः सर्वा अपि ककुभ: अहर्निशं नित्यं सौरभयन्ती सौरभकलिताः कुर्वन्ती । सुरभेर्भावः सौरभम् , सौरभयुक्तां करोतीति सौरभयति । सुगन्धयन्ती । कैरिव । मलयानिलैरिव । यथा मधुश्रीर्दाक्षिणा. त्यमारुतैः कृत्वा दिशः सुगन्धीकरोति ॥ दिव्यैर्दुकूलाभरणैविभूषिता संपूरयन्ती जगतामपीहितम् । आकृष्य भाग्येन विभोर्मरुल्लता नीता पुरस्तादिव देवता बभौ ॥१६९॥ देवता शासनदेवी बभी शुशुभे । किंभूता । दिव्यैर्देवतासंबन्धिभिर्दुकूलः क्षोमैः तथा आभरणैः कनकमणिविभूषणैः कृत्वा विभूषिता अलंकृता । किं कुर्वन्ती । जगता जगजनानां विशेषतो जिनशासनैकतानलीनमनसां भव्यलोकानामीहितमैहिकयावन्मनाकामितं संपूरयन्ती पूर्णीकुर्वन्ती । इच्छापूरणपर्यन्तं प्रयच्छन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेविभोर्गुरोर्भाग्येन सुकृतेन आकृष्य पुरस्तानीता मरुलता सुरवीरुत्कल्पवल्लीव ॥ .
निखिलदिविषद्योषालेखाकुमुदनकौमुदी ___श्रिततनुलता तद्भाग्यश्रीरिवामरसुन्दरी । .. नखरशिखरादारभ्येति क्रमाच्चिकुरावधि
प्रथितसुषममाश्लिष्यन्ती पुरः शुशुभे प्रभोः ॥ १७० ॥ अमरसुन्दरी श्रीजिनशासनाधिदेवता प्रभोहीरविजयसूरीश्वरस्य पुरोऽग्रे शुशुभे विभाति स्म । किंभूता। निखिलाः समस्ता ये दिविषदो देवास्तेषां भवनपति-वानव्यन्तरज्योतिष्क-वैमानिकनाकिनां योषा विलासवत्यः तासां लेखाः श्रेणयस्ता एव कुमुदां कैरवाणां वनानि तेषामालाददायकत्वेन कौमुदी चन्द्रचन्द्रिका । प्रायो ज्योत्स्ना हि गाननर्तनविविधविलसनप्रकारैः स्वकामुककलितयामिनीनामेव विशेषत आनन्ददायेनी स्यादिति तद्विशेषणम् । यदुक्तं च-'कुरु चन्द्र तथा ज्योत्स्नां विभाति न निशा यथा। ताम्बूलीदलवत्प्रेयान्यतो मोक्तुं न शक्यते ॥' अत्रार्थे दोधकोऽपि-'चन्दाकरितिम चांदणी जिम रयणविहाय। नागरवेलीपान जिम कंतन मेल्यो जाय॥' इति चन्द्रिकावाल्लभ्यमपि स्त्रीणाम् । किं कुर्वन्ती । नखरशिखरात् चरणनखशिखाया आरभ्य क्रमादनुक्रमेण चिकुराः केशा अवधिः सीमा यत्र तादृशीं प्रथितां सुरासुरनरनिकरविख्यातां सुषमां सातिशायिनीं श्रियमाश्लिष्यन्ती । आलिङ्गन्ती आध्रयन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेश्रिता अङ्गीकृता गृहीता वा तनुलता शरीरयष्टिरीया तादृशी तस्य हीरसूरेर्भाग्यश्रीमूर्तिः पुण्यलक्ष्मीरिव ॥
यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् ।

Page #450

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
३८९ तबाहीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु.
__ क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गोऽजनिष्टाष्टमः ॥ १७१ ॥ पण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यनाममहाकाव्यवृत्तौ अष्टानां सं. ख्यापूरणोऽष्टमः सर्गो बभूव जातः ॥ इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यनाममहाकाव्ये ध्यानविधानशासनदेवीसमागमतत्सर्वाङ्गवर्णनो नामाष्टमः सर्गः ॥
नवमः सर्गः। अथ सा त्रिदशी सूरिपुरहूतपुरो व्यभात् ।
मुक्तिसीमन्तिनीमुक्तदूतीव विवरीषया ॥ १॥ अथ ध्यानविधानसमये पुरः प्रत्यक्षागमनानन्तरं सा पूर्वव्यावर्णितखरूपा त्रिदशी शा. सनदेवता सूरिषु . पुरहूतः पुरंदरो हीरविजयसूरीन्द्रस्तस्य पुरोऽभ्यासे व्यभाद्विभाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मुक्तिः सिद्धिरेव सीमन्तिनी अत्रार्थात्खयंवरवनिता अथ वा कामुकी अन्या सामान्या वशा तया मुक्ता प्रेषिता दूती शासनहारिकेव । 'शासनहारिणा हरेः' इति रघौ । किं चिकीर्षया । विशेषेण महामहपुरःसरं वरीतुं पाणिं गृहीतुमिच्छया परिणयनाभिलाषेण ॥
वाग्विलासैः सृजन्तीव हारहूरावहेलनाम् । तृणतां च नयन्तीव निक्कणं वेणुवीणयोः ॥ २ ॥ पिकीव पञ्चमोद्गारमृतोः सख्युर्मनोभुवः ।
. गीर्वाणगृहिणी वाणीं श्रमणेन्दोः पुरोऽग्रहीत् ॥ ३ ॥ - सा गीर्वाणगृहिणी शासनसुरी श्रमणेन्दोमुमुक्षुक्षणदारमणस्य पुरः पुरस्ताद्वाणी वाचमाहीजग्राह । वचनमुवाचेत्यर्थः । केव । पिकीव । यथा कोकिला मनोभुवः स्मरस्य सख्युमित्रस्य ऋतोर्वसन्तस्य । 'सखा रतीशस्य ऋतुर्यथा वनम्' इति नैषधे । तथा 'ज. यति मधुसहायः सर्वसंसारवल्ली' इति चम्पूकथायाम् । पुरः अग्रे पञ्चमोद्गारं पञ्चमनाम्ना श्रीराग-वसन्तराग-पश्चमराग-भैरवराग-मेघमल्हारराग-नट्टनारायणराग-एतेषु पट्खपि रागेषु प्रायो विलासिनां पुंसां पञ्चमरागो वल्लभः स्यात् । अतः पञ्चमनाम्नो राग. स्योद्गार ध्वनितं गृहाति । पञ्चमालापं कुरुते इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-देवी वाग्विलासैः खवचनरचनावैचित्रीभिः कृत्वा हारहूरागां गोस्तनीनां द्राक्षाणामवहेलनामवगणनां सृजन्तीव विदधतीव । च पुनर्वेणुवीणयोः वंशविपश्योनिक्कणं मधुरध्वनि तृणतां न किंचित्करतां नयन्ती प्रापयन्तीव ।। युग्मम् ॥

Page #451

३९०
काव्यमाला। स्वयं श्रमणशक्रेण ध्यानेनेवानुगामिना।
यदाहूतानुगृह्याहं कारणं तत्प्रसाद्यताम् ॥ ४ ॥ अनुगामिना सेवकेनेव ध्यानेन सूरिमन्त्रस्य प्रणिधानेन स्मरणेन जापेन वा कृत्वा भ्रमणशक्रेण वाचंयमवास्तोष्पतिना खयमात्मना यत्कारणमुद्दिश्य अनुगृह्य ममोपर्यनुग्रहं प्रणीय प्रसादं प्रविधाय अहमाहूता आकारिता तदाकारणं यत्कारणं सहेतुः प्रसाद्यतां निगद्यताम् । ममेति शेषः॥
व्यापार्य कार्ये वचन किंकरी मां कृतार्थय ।
वज्रस्वामीव पद्मस्यार्थने पाथोधिनन्दनाम् ॥५॥ हे प्रभो सूरे, क्वचन कस्मिन्कार्ये कर्तव्ये व्यापार्य आज्ञामनुज्ञा वा प्रदाय दत्वा . किंकरी श्रीमञ्चरणसरोरुहसेविकां मां त्वं कृतार्थय सफलीकुरु । क इव । वज्रस्वामीव । यथा द्वादशाब्दिके दुर्भिक्षे खकप्रावरणकल्पाध्यासनपूर्वकं बौद्ध देशसमानीते तद्वौद्धनृपा. . देशानवाप्तकुसुममात्रविमनायितेन संघेन पर्युपणापर्वणि जिनपूजाकृते कुसुमानयनार्थमभ्यर्थितः खपितुर्मित्रादेशागृहीतविंशतिलक्षकुसुमः श्रीवज्रस्वामी पद्महदे गत्वा लक्ष्म्या प्रेक्ष्य नमस्कृत्य चागमनकारणप्रश्नानन्तरं सहस्रपत्रपद्ममार्गणेन ग्रहणेन पाथोधिनन्दनां समुद्रपुत्रीं श्रियं कृतार्थयामास ॥
निगद्येति जिनाधीशशासनामरसुन्दरी ।
भेजे जोषं मुखे शारदीनेव शिखिमण्डली ॥ ६ ॥ जिनाना सामान्यकेवलिनामधीशस्य तीर्थकरत्वात्स्वामिनः श्रीमहावीरस्य शासनस्यामरसुन्दरी देवाङ्गना इत्यमुना प्रकारेण निगद्य कथयित्वा. मुखे वदने जोषं मौनं भेजे सेवते स्म । 'जोषमासनविशिष्य बभाषे' इति नैषधे । तथा 'तूष्णीं तूष्णीका जोपं च मौने' इति हैम्याम् । मौनं कृत्वा स्थितवतीत्यर्थः । केव । शिखिमण्डलीव । यथा शार. दीना शरत्कालसंबन्धिनी । घनात्ययसमये इत्यर्थः । शिखिमण्डली मयूरमाला मुखे जोषं भजते न ब्रवीतीत्यर्थः । यदुक्तं माघकाव्ये–'समय एव करोति बलाबलं प्रणिगदन्त इतीव मनीषिणः । शरदि हंसरवापरुषीकृतखरमयूरमयूरमणीयताम् ॥' इति ॥
यदास्यकौमुदीकान्तवाक्पीयूषाभिलाषिणी ।
चलचञ्चुचलच्चक्षुरिव सा रभसादभूत् ।। ७ ॥ सा देवी रभसादौत्सुक्यात् चलचञ्चोश्चकोरस्य चलच्चक्षुश्चञ्चललोचना वनिता चकोरी तद्वदभूत्संजाता । किंभूता । यस्य सूरीन्द्रस्य आस्यमाननं तदेव कौमुदीकान्तश्चन्द्रस्तस्य वाग् वाणी एव वचोरूपं वा पीयूषं सुधारसस्तदभिलषति वाञ्छतीत्येवंशीला । 'कणे हत्य चकोरीणां गणः पीत्वा सुधारसम् । अजायत मदेनेव गुञ्जापुञ्जारुणेक्षणाः ॥' इति ज्योत्स्नापाने सत्यपि चकोरीणां सुधापानं कीर्तिकौमुद्याम् ॥ इति गुर्वभिप्रायजिज्ञासया देवीप्रश्नः ॥

Page #452

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
वाचं वाचंयमश्रेणीरोहिणीरमणस्ततः । तत्पुरो ग्राहयामास सुधाया औरसीमिव ॥ ८ ॥
३९१
ततो देववचनानन्तरं वाचंयमानां श्रमणानां श्रेणीषु धोरणीषु रोहणीरमणः विभावरीवल्लभः सूरीन्द्रः तत्पुरो जिनशासन देवतापुरस्तादग्रे वाचं वाणीं ग्राहयामास ज. ग्राह । उवाचेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - सुधाया अमृतस्य औरसीं सुजातां केवलपितृभात्रोरुत्पन्नामिव नन्दिनीमिव । 'सुजातस्त्वौर सौरस्यौ' । पुत्री त्वौरसी । 'उदधुरेष व्यस जन्निजौरसीम्' इति नैषधे ॥
अदृग्गोचरपारस्य वाङ्मयस्याम्बुधेरिव ।
यन्मनीषा सुखं देवि तरीव पारदृश्वरी ॥ ९ ॥
विनेया विनयावासाः कतिचित्ते ममासते । शौण्डीरिमधरा गन्धसिन्धुरा इव बन्धुराः ॥ १० ॥
हे देवि, मम ते खगुणैर्विख्यातिभाजः कतिचित्कियत्संख्याका विनेयाः शिष्या आसते सन्ति । 'आसते शतमधिक्षिति भूपास्तोयराशिरसि ते खलु कूपा:' इति नैषधे । तथा ‘सत्तायामस्त्यास्ते' इति क्रियाकलापे । किंभूताः । विनयावासाः विनयकुलमन्दिराणि । पुनः किंभूताः । बन्धुराः कौलीन्यादिगुणोपेताः । पुनः किंभूताः । शौण्डीरिमाणं कर्म संपन्न सेनां प्रतिशौर्य धरन्तीति । के इव । गन्धसिन्धुरा इव । यथा गन्धहस्तिनः प्रत्यर्थिपृतना पराभवनपटवो भवन्ति । ते के । येषां विनेयानां मनीषा प्रतिभा • सुखं यथा स्यात्तथा अदृग्गोचरो नयनविषयो न चक्षुप्रयः पारं परतीरं यस्य । पार. शब्द: पुंनपुंसकलिङ्गयोः । तादृशस्याम्बुधेरिव समुद्रस्येव वाङ्मयस्य सिद्धान्तस्य सर्वशास्त्रस्य वा तरीव नौरिव पारदृश्वरी पारं दृष्टवतीति पारगामिनी । 'वनोरच्' । 'वनन्तात्त्रियामीप्प्रत्ययो भवति रश्चान्तादेशः' इति प्रक्रियासूत्रेण ईप्प्रत्ययः, नकारस्य रकारः । पारदृश्वरी ॥ युग्मम् ॥
ashvi विनेयानां कतमः कमलानने ।
भास्वान्विष्णोरिव पदे ममास्त्यभ्युदयंगमी ॥ ११ ॥
हे कमलानने पद्मवदने शासनदेवि, अमीषां विनेयानां शिष्याणां मध्ये कतमः शिष्यः मम पदे पट्टे अभ्युदयं पट्टचारितां गमिष्यत्यभ्युदयंगमी अस्ति । अभ्युदयं जगद्विख्यात तां गमिष्यतीत्येवंशीलो गमी । 'भविष्यति गम्यादय:' । 'गम्यादीनामुपसंख्यानणिनि वा वृद्धिर्यति' । यदुक्तं नैषधे- ' साधोरपि खः खलु गामिनाधोगमी स तु स्वर्गमितः प्रयाणे' इति । साधनिका तु प्रागुक्ता विकल्पेन वृद्धिर्गामी गमी । क इव । भास्वानिव । यथा भास्करो विष्पे: पदे गगने अभ्युदयं गच्छति ॥ इति गुरोर्देवी प्रश्नः ॥

Page #453

३९२
काव्यमाला।
एवमालपिता तेन तं सुरी पुनरूचुषी ।
प्रावृषेण्यमिवाम्भोदं नभोन्बुपनितम्बिनी ॥ १२ ॥ तेन हीरविजयसूरिणा एवममुना प्रकारेण आलपिता भाषिता भाविपघराभिधानं पृष्टा सती सुरी निर्जरी पुनर्वितीयवारमूचुषी भाषितवती । जगादेत्यर्थः । केव । नभो.
पनितम्बिनीव नदीह्रदनिपानादिनीरमनीहमानः केवलं नभस आकाशाद्धनाघननिर्मुः कमम्बु पिवतीति नभोम्बुपो वप्पीहस्तस्य नितम्बिनी प्रमदा चातकी तेन जीवनदानादिना जगप्रसिद्धनार्थान्मेघेन गर्जितेन गभीरगर्जारवेणालपिता वादिता सती प्रावृषेण्यं वर्षाकालसंबन्धिनम् । 'प्रावृषेण्यं पयोवाहं विशुदैरावताविव' इति रघुवंशे । तथा प्रावृष एण्यप्प्रत्ययः । इति प्रावृषेण्यनिष्पत्तिः । अम्भोदं जलधरं प्रति ब्रवीति ॥
आस्ते श्रीजयविमलो यस्तेऽन्तेवासिवासवः। . .
स ते दम्यो रथस्येव धुरं पट्टस्य धास्यति ॥ १३ ॥ . हे प्रभो, यस्ते तवान्तेवासिनां शिष्याणां मध्ये वासव इव वासवो मघोनः सदृशः अखिलशिष्यशिखारत्नं श्रिया शोभया युक्तो जयविमल इति नामा वर्तते स जयविम. लप्रज्ञांशः ते तव पदृस्य धुरं धास्यति धारयिष्यति । क इव । दम्य इव । यथा प्रथमक्या गौरथवा प्रौढीभूतो वत्सो वत्सतरः । लोके 'गोधो' इति प्रसिद्धः । दम्यो रथस्य धुरं दधाति । 'गुर्वी धुरं यो भुवनस्य पित्रा धुर्येण दम्यः सदृशं विभति' इति रघौ ।।
त्वया विश्राणिता देव विधिना स्वपदेन्दिरा ।
वार्धिना विष्णुनेव श्रीश्चिरमेतेन रंस्यते ॥ १४ ॥ हे देव हे भट्टारक, त्वया प्रभुणा खपदेन्दिरा निजपट्टलक्ष्मीविधिना पूर्वाचार्यैरुक्तकृतप्रकारेण विश्राणिता प्रदत्ता सती एतेन जयविमलप्रज्ञांशेन समं चिरं बहुकालं यावत् रेस्यते क्रीडिष्यति । केव । श्रीरिव । यथा वार्धिना क्षीरनीरनिधिना विधिना वे. दोक्तप्रकारेण विश्राणिता वितीर्णा पाणौ ग्राहिता श्रीनिजनन्दना लक्ष्मीविष्णुना खप्रेयसा साकं चिरं रमते ॥
तं गुणैरप्रतीकाशं त्वद्गुणश्रीः श्रयिष्यति ।
वल्ली विवर्धमानेव स्मयमानमहीरुहम् ॥ १५ ॥ हे सूरिपुरंदर. त्वद्गुणश्रीः तव गुरुपरम्परायाता तपागच्छलक्ष्मीर्गुणैः शमदमार्जवमार्दवज्ञानादिभिरप्रतीकाशमनन्यसामान्यं तं जयविमलं श्रयिष्यति सेविष्यते। केव। वल्लीव। यथा विवर्धमाना प्रावृषेण्यप्रवर्षत्पयोधराभिषेकप्रसभप्रवृद्धि प्राप्नुवती लता मयमानं . विकसितं पल्लवपत्रपुष्पफलकलापकलितं महीरुहं पादपं श्रयते भजते ॥
पट्टधुर्येऽङ्गजे राज्ञा युवराज इवोर्जिते । त्वयास्मिन्निर्मिते कापि भाविनी शासनोन्नतिः ॥ १६ ॥

Page #454

९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
३९३ ' हे हीरविजयसूरे, त्वयास्मिन् जयविमलप्रज्ञाने पधुयें गणभारधुरीणे निर्मिते कृते काप्यद्भुतवैभवा जगदाश्चर्यकारेणी शासनस्य श्रीजिनमतस्योन्नतिर्भाविनी भ. वित्री । केनेव । राज्ञेव । यथा भूमीपतिना जिते प्रबलबले युवराजे पधुर्ये निजराज्यधुराधुरंधरे विहिते सति शासनानामुपलक्षणात् पुरमगरग्रामजनपदानां न्यायविधि विदधति सति समुन्नतिर्भवति। 'दीयतां दशलक्षानि शासनानि चतुर्दश' इति दिकमार्कदानपत्रे श्लोकः । अथवा शासनस्याज्ञायाः काप्यद्वैता उन्नतिर्जायते । कोऽध्याझा नो. लक्यतीत्यर्थः ॥
विक्रमार्क इव श्रीमत्सिद्धसेनदिवाकरात् ।
त्वत्तस्तदनु कोऽप्युर्वीबध्नो बोधिमवाप्स्यति ॥ १७ ॥ . हे देव, तस्य जयविमलस्य पदृस्थापनानन्तरं त्वत्तः श्रीमत्सकाशात् कोऽप्यद्भुत. वैभवः । उवीं पृथिवी तस्यां प्रबलप्रतापैः बध्न इव नः सहस्रकिरणसदृशो महामण्डलोकमहीपतिर्बोधिं समत्वमवाप्स्यति लप्स्यते । क इव । विक्रमार्क इव । यथा श्री. मतः पूर्वादिज्ञानातिशायिगुणैः कलिकालसर्वज्ञ इति विरुद्धधारणासाधारणलक्ष्मीवतः सिद्धसेन दिवाकराद्विक्रमादित्यनृपो बोधिबीजमवाप्तवान् ॥ इति देवतया पट्टधुरंधरकथनम् ॥ .... समाकर्ण्य सुरीवर्ण्यमानं तं पिप्रिये प्रभुः ।
रथाङ्गवृन्निशावेदिगदिताभ्युदयं रविम् ॥ १८ ॥ प्रभुः सूरीन्द्रः सुर्या शासनदेवसया वर्ण्यमानं श्लाध्यमानं तं जयविमलनामानं प्रज्ञांशं समाकर्ण्य श्रवणगोचरीकृत्य पिप्रिये निजपट्टाभ्युदयविभावनाभिप्रायेण हृदये परमां प्रीतिं प्राप्तवान् । 'प्रीङ् प्रीतो' । जहरेत्यर्थः । किंवत् । रथाङ्गवत् । यथा चक्रवाकः निशावेदिभिस्ताम्रचूडैर्गदितो निवेदितोऽभ्युदय उद्गमनसमयो यस्य तादृशं रविं दिवाकरं प्रीयते नियाभिः परस्परवियोगापगमाशया हृष्यति ॥
इत्यतयंत तेनान्तर्भाग्यसौभाग्यभूरसौ ।
प्रणुन्नयेव पुण्यैयेत्रिदश्यापि प्रशस्यते ॥ १९ ॥ तेन सूरिणा अन्तर्मनोमध्ये इत्यमुना वक्ष्यमाणप्रकारेण अतयंत विचार्यते स्म । इति किम् । यदसौ मद्विनेयो जयविमलाभिधानविबुधः भाग्यं भागधेयं पुण्यं तथा सौभाग्यं सुभगतां लोके विख्यातिर्वा तयोर्भूः स्थानं वर्तते यद्यस्मात्कारणात् त्रिदश्या जिनशासनवृन्दारिकयापि प्रशस्यते । उत्प्रेक्ष्यते--पुण्यैरर्थात्तत्सुकृतैः प्रणुनया प्रेरितयेव ।।
मेरुभूरिव भात्येषा जिनपट्टपरम्परा ।
समुद्भवन्ति येनास्यां सूरीन्द्राः स्वर्दुमा इव ॥२०॥ एषा निःशेषगणधरधोरणी तरुणीचूडागणीभूता अभ्युदिता अभ्युदीयमाना अभ्यु

Page #455

३९४
काव्यमाला।
दयप्रापयित्रीव जिनस्य श्रीमन्महावीरभगवतः पट्टानां परम्परा श्रेणी मेरुभूरिव स्वणाचलमेदिनीव भाति विभाति । येन कारणेन अस्यां जिनपट्टपरम्परायां मेरुमेदिनीध. रवनभूमौ च खईमाः कल्पवृक्षा इव सूरीन्द्राः समुद्भवन्ति प्रकटीभवन्ति ॥
अर्हन्मतैकमलयोद्भूतसूरीन्द्रचन्दनैः ।
यशःप्रसृमरामोदैः सुरभीक्रियते जगत् ॥ २१ ॥ अर्हन्मतं श्रीमजिनशासनं तदेकमलयो दक्षिणाचलस्तत्रोद्धृताः प्रादुर्भावं प्राप्ताः पट्टधुरीणभावं लम्भिता ये सूरीन्द्रा आचार्यास्त एव चन्दनाः श्रीखण्डशाखिनस्तैः क. र्तृभिर्यशांसि कीर्तय एव प्रसृमरा दशदिक्षु विस्तरणशीला ये आमोदाः परिमलास्तैः कृत्वा जगदखिलमपि भुवनं सुरभीक्रियते । सुगन्धं विधीयते इत्यर्थः ॥
इत्यन्तरुदयत्प्रीतिमेकलाद्रिकनीप्लवे ।
निचिखेल चिरं गन्धसिन्धुरेन्द्र इव प्रभुः ॥ २२ ॥ . प्रभुः सूरिः इत्यमुना प्रकारेण अन्तश्चेतसि उदयन्ती प्रकटीभवन्ती या प्रीतिः प्र. मोदः । 'प्रीतिः स्मरस्त्रियां प्रेम्णि योगमुदोः' इत्यनेकार्थः । सैव मेकलनामा अद्रिः प. र्वतविशेषस्तस्य कनी कन्या पुत्री । नर्मदा नदीत्यर्थः । तस्याः प्लवे पानीयपूरे । 'नर्मदा मेकलाद्रिजा' इति हैम्याम् । तथा 'समुत्तीर्य भगवती मेकलकन्याम्' इति चम्पूकथायाम् । चिरं बह्रीं वेला यावन्निचिखेल क्रीडति स्म । क इव । गन्धसिन्धुरेन्द्र इव । यथा कपोलपालीप्रमुखसप्तस्रोतोनिःसरन्मदाम्भःप्रवाहाघ्राणमात्रपलायितापरसिन्धुरधोरणीबन्धुरगन्धोपलक्षितसिन्धुरेन्द्रो मेकलशैलनन्दिन्या नर्मदाया: पयःप्रवाहे निरं स्वेच्छापूरणपर्यन्तं खेलति ॥ इति गुरोर्हृदये विमर्शः ।।
लोकान्कोकानिवाह्लादं लम्भयन्भानुमानिव । दानलीलायितैलां कल्पयन्कल्पभूरुहाम् ॥ २३ ॥ प्रबोधं विदधत्प्रातरिवाशेषजनुष्मताम् । पुष्पकाल इवोल्लासं प्रणयन्सुमनःश्रियाम् ॥ २४ ॥ . त्वं चिरं नन्द सूरीन्द्रेत्यभिनोनूय निर्जरी।
ततम्तच्चरणाम्भोज भ्रमरीव चुचुम्ब सा ॥ २५ ॥ ततोऽनन्तरं सा निर्जरी शासनदानवद्विषत्रस्यत्पृषती विलोचना भ्रमरी भृङ्गाङ्गनेव तचरणाम्भोज प्रभुपादारविन्दं चुचुम्ब चुम्बति स्म । नमस्करोति स्मेत्यर्थः । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण पुरोऽत्रैवानुष्टुभां बिके वक्ष्यगाणप्रकारेण अभिनोनूयातिशयेन स्तुति निर्माय । इति किम् । हे सूरीन्द्र हे आचार्यपर्जन्य, त्वं चिरं गलितावधिसमयं नन्द जयवान् प्रवर्तख पर्वतायुष्कवान् भवतात् । टुनदि समृद्धौ' अस्य धातोः प्रयोगत्वात् । ज्ञानदर्शनचारित्रादिकां समृद्धिं लभस्व वा जीया वा । त्वं किं कुर्वन् । लोकान् जग

Page #456

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।।
३९५
जनान् भाविनि भूतोपचारात् अमारिजीजियकादिकरवन्दिमोचनप्रकारेणालादं प्रमोद धर्मोपदेशप्रदानादिना भाविकलोकान् आनन्द लम्भयन् प्रापयन् । क इव । भानुमानिव। यथा सहस्ररश्मिः कोकांश्चक्रवाकानालादं लम्भयति । पुनः किंभूतः । दानलीलायितैः खविश्राणनविलसितैः कृत्वा कल्पभूरुहां सुरतरूणां हेलामवृगणना कल्पयन् कुर्वन् । अत्र गर्भितोपमा । पुनः किंभूतः । अशेषजनुष्मतां समस्तजन्तुजातानां प्रबोधं विदधत्। किमिव । प्रातरिव । यथा प्रभातं दिवसमुखं सर्वजनानां जागरणं विनिद्रतां विधत्ते। जागरयतीत्यर्थः । पुनः किंभूतः । सुमनःश्रियां सुशोभनं निष्पापापद्रोहनिर्दम्भसर्वसत्त्वहितावहं मनो येषां तेषामुत्तमानां श्रियां लक्ष्मीणां उल्लासं स्फारीभावं प्रणयन् सृजन् । क इव । पुष्पकाल इव । यथा वसन्तसमयः कुसुमश्रीणां विकास प्रणयति कुरुते । अथ वा. पूर्वश्लोकद्वयप्रतिपादितानि शत्रन्तानि संवोधनान्येव ज्ञेयानि । 'गतिस्तयोरेष जनस्तमर्दयन हा विधे त्वां करुणारुणद्धि नः' इति नैषधे। 'हे अर्दयन् हे विधे' इति तद्वत्तिः । तथा संबोधने च । 'संबोधनेऽपि शत्रानशौ भवतः । हे पचन हे पचमान जयमान' इति प्रक्रियायाम् । एवं संबोधनैर्वा भिष्टुत्य देवता प्रणमति स्म ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
ततोऽस्या धर्मलाभाशीर्व्यश्राणि श्रमणेन्दुना ।
श्रेयःसिद्धेरुपादानं तस्याः संप्रस्थिताविव ॥ २६ ॥ ततो देवीप्रणमनानन्तरं श्रमणेन्दुना सूरिचन्द्रेण अस्या देव्या धर्मलाभाभिधा आ. शीर्मङ्गलशंसनवाक् व्यश्राणि विश्राणिता प्रदत्ता । उत्प्रेक्ष्यते-तस्याः संप्रस्थितौ सम्य.
शुभावहप्रयाणे खगृहगमनावसरे श्रेयसः कल्याणस्य सिद्धनिष्पत्तेरथ वा सर्वमङ्गलकु. लगृहसिद्धेर्मुक्तरुपादानं परमं कारणमिव ॥
पुनः स्वल्पेऽपि कार्येऽहं धुर्येण गणधारिणाम् ।
प्रसादपानीकर्तव्या किंकरीवामरी त्वया ॥ २७ ॥ हे देव, गणधारिणां गच्छभारसासहीनां सूरीणां मध्ये धुर्येण धौरेयेण । गणधरधुरंधरेणेत्यर्थः । त्वया भगवता पुनद्वितीयवारं खल्पे स्तोकेऽपि कार्ये कर्तव्ये किंकरी चेटी दासीव अहं श्रीमञ्चरणसेविका अमरी शासनदेवता प्रसादस्य प्रसत्तेः पात्रीकतव्या स्थानकं कार्या । स्मर्तव्येत्यर्थः ॥
इत्युदित्वा प्रभुं नत्वा मोदमेदस्विनी ततः ।
क्षणिकेव क्षणादासीददृश्या द्योतिताम्बरा ॥ २८ ॥ देवी शासनसुरी क्षणात्क्षणमात्रानिमेषमात्रात् क्षणिकेव विद्युदिवादृश्या दृशोरगोचरा आसीत् । गतेत्यर्थः । किंभूता । द्योतितं खकान्त्या प्रकाशितमुद्दयोतयुक्तं कृतमम्बरमाकाशं यया । पुनः किंभूता । मोदेन मूरिदर्शनोद्भताद्वैतानन्देन कृत्वा मेदखिनी रोमाञ्चकञ्चकितकाययष्टित्वात्पुष्टा । हर्षप्रकषेवतीत्यर्थः । के कृत्वा । इति पूर्वोक्तप्रकारेण

Page #457

३९६
काव्यमाला।
उदित्वा कथयित्वा । प्रभोः पुर इत्यध्याहारः । पुनरित्य स्याप्यध्याहारः। प्रभुं सूरीन्द्र नत्वा प्रणम्य ॥ इति शासनदेवतागमनम् ॥
कलधौतावदातश्रीजिज्योत्स्नाविराजितः ।
कुर्वन्कुवलयोल्लासं विभुर्विधुरिवाभवत् ॥ २९ ॥ विभुः श्रीहीरविजयसूरिः विधुः सुधादीधितिरिवाभवत् जातः । किंभूतः । कलधौत काश्चनं तद्वदवदाता निर्मला पीता श्रीर्वपुःशोभा यस्य । 'विभ्राजते तव वपुः कनकाव-' दातम्' इति भक्तामरस्तोत्र। चन्द्रः किंभूतः । कलधौतं रजतं तद्वदुज्ज्वला मण्डललक्ष्मीर्यस्य । 'कलधौतं रूप्यहेनोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः । द्विजानां दशनानां ज्यो. स्नया कान्त्या विराजितः । पक्षे द्विजैश्चन्द्रपारिपार्श्वकैः सेवकविशेषैः । द्विजपतित्वाचन्द्रस्य । तथा ज्योत्स्नया चन्द्रिकया विराजितः शोभितः । पुनः किं कुर्वन् । कुवलयस्य भूमण्डलस्य प्रतिवोधदानादिना यशसा वा उल्लासमानन्दातिशयम् । पक्षे । कुवलयानां चन्द्रविकाशिकमलानामुत्पलानां विकाशं कुर्वन् सृजन् ॥
अश्रान्तानन्तपदवीलङ्घनैः श्रान्तवानिव । .
शशी शनैः शनैरस्ताचलचूलामथाश्रयत् ॥ ३० ॥ अथ देवतागमनानन्तरं शशी शीतकान्तिः शनैः शनैर्मन्दं मन्दमस्ताचलस्य चर. मादेः प्रतीचीपर्वतस्य चूलां शिखामाश्रयद्भजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अश्रान्तं विगतविश्रामं यथा स्यात्तथा निरन्तरं विद्यते अन्तोऽवसानं यस्याः सा अनन्ता अपरिमिता प्र. माणातीता या पदवी मार्गः गगनाङ्गणं तस्या लङ्घनैरतिक्रमणैः श्रान्तवान् श्रमं प्राप्तवानिव । यः परिश्रमं प्राप्तः स कुत्रचन विश्रामार्थमवतिष्ठते ॥
गर्भाश्मगर्भचन्द्राश्मकल्पितोत्तंसिकेव सा ।
अस्ताचलश्री ति स्म मौलिलीलायितेन्दुना ॥ ३१ ॥ मौलौ अर्थात् पश्चिमाचलस्य शिरःशिखरे लीलया खविचरणविलासेन न तु परस्य कस्यापि बलेन आकर्षणादिबलात्कारेणाचरितमाचरणं यस्य स लीलाचरितस्तादृशेने. न्दुना चन्द्रेण कृत्वा सा प्रसिद्धा चन्द्रस्योदयदायिनी द्वितीयायां प्रथममस्ताचलादेवोदयत्वात् । अथ वा सूर्याचन्द्रमसयोरस्तकारकत्वेन ख्यातिमती अस्ताचलस्य पश्चिमध. थिवीधरस्य श्रीलक्ष्मी ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-गर्भे मध्यप्रदेशे अश्मगर्भा मरकतमणयो यस्याः । 'मरकतं त्वश्मगर्भम्' इति हैम्याम् । तादृशी । चन्द्राश्मभिश्चन्द्रकान्तरत्नैः । 'चन्द्रकान्तश्चन्द्रमणिश्चान्द्रचन्द्रोपलश्च सः' इति हैम्याम् । यथा चन्द्रोपलस्तथा चन्दाश्मा। कल्पिता रचिता उत्तंसिका शेखरो यस्यास्तादृग्विधेव । 'विदर्भसुभ्रवणावतं. सिका' इति नैषधे । अवतंसिका तथैवोत्तंसिकापि ॥

Page #458

हीरसौभाग्यम् ।
चन्द्रश्चङ्कमणक्लान्तं स्वाशनायितरोहितम् । वनाय मोक्तमस्ताद्रेरध्यास्त किमधित्यकाम् ॥ ३२ ॥
चन्द्रो मृगाङ्कः अस्ताद्रेश्चरमाचलस्याधित्यकामूर्ध्वभूमीं सर्वशिरः शिखरकाश्यपीमध्यास्त आश्रयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते -- चक्रमणे चतुर्यामीं यावदविश्रमेण निखिलनभोत्रम - णेन क्लान्तं परिश्रान्तं विभातप्रायायां विभावय स्वस्यात्मनः क्रोडानिशलाल्यमानपाल्यमानम् । अथ वाशना या बुभुक्षा संजाता अस्येत्यशनायितं बुभुक्षाक्षाम कुक्षि रोहितमड्रमृगभेदगतकुरङ्गम्। यतो ‘मृगभेदारुरन्यं कुरङ्कुगोकर्णशंवराः । चमूरुचीनत्रमराः समरार्णस्य रोहिषौ । कदलीकन्दली कृष्णसारः पृपतरोहिताः ॥' इति हैम्याम्, तथा 'त्रस्यच्चमूहंचलचक्षुषमाचचक्षे,' तथा 'नश्यत्पृषती विलोचने,' तथा 'पृपतिकशोरी कुरुतामसंगतं कथं मनोवृत्तिमपि द्विपाधिपे' तथा 'मुखं वसत्येष कलङ्करङ्कु:' इत्यादि नैषधे । मृगभेदा मृगा एवोक्ताः सन्तीति । तथैवात्र रोहितनामा मृगभेदविशेषस्तं वनाय चरणार्थं मोक्तमित्र । 'वनाय पीतंप्रतिबद्धवत्सां यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच' इति रघौ । मोचनार्थमिव ॥
९ सर्गः ]
विभुना वाक्सुधास्पन्दिवदनेन विधुर्जितः ।
तलायै तपः काङ्क्षी बागादस्तादिगहरे ॥ ३३ ॥
३९७
विधुः मृगाङ्कः अस्ताद्रेः प्रतीचीपर्वतस्य गहुरे विविधविटपिकोटिसंकटनिकुञ्जे गुहायां वा आगादाजगाम । उत्प्रेक्ष्यते - तस्य भगवद्वक्रस्य तुला सादृश्यमुपमा तस्या आय प्राप्तये आसादनार्थं तपःकाङ्क्षी तीव्रं तपः कर्तु काङ्क्षन्वाञ्छन् इव । किंभूतो विधु: । `वाचं वाणीमेव सुधाममृतरसं स्पन्दते क्षरत्युद्गिरतीत्येवंशीलेन वदनेन स्वीयाननेन कृत्वा विभुना सूरिणा जितः पराभूतः ॥
दृष्ट्वा यान्तं जघन्यायामन्तर्भूताभ्यसूयया ।
चन्द्रश्चन्द्रिकया रुच्य इव चण्डिकया जहे ॥ ३४ ॥
चन्द्रः कैरविणीरमण: चन्द्रिकया ज्योत्स्नया जहे त्यक्तः । उत्प्रेक्ष्यते - अन्तर्मनोमध्ये भूता प्रकटा जाता अभ्यसूया ईर्ष्या तयेव । किं कृत्वा । जघन्यायां निकृष्टायां जातेर्वा रूपाद्वा श्वपचरूपायामतिकुत्सितायां च । स्वभावतः स्त्रीजातावसूयाबाहुल्यं स्यात्सपत्नीमपि द्रष्टुं न शक्नोति ततोऽन्यस्याः का किंवदन्ती । तत्रापि तां विशुद्धां विवाह्रादायिनीमेकपत्नीं सतीं विहाय मकलङ्कां जगद्विषादविधायिनीं कुरूपां मातङ्गाङ्गनामेोऽभिरत्येषा महीयस्यसूया तयेव कृत्वोज्झितः । अथ च जघन्या पश्चिमा 'अजघन्यः प्रचेताः । नलः किंभूतः । अजघन्यः सर्वोत्कृष्टः । तथा प्रकृष्टमुत्तमत्वोचितं चेतो मनो यत्य । तथा प्रचेता वरुणस्तु सजघन्यः सह जघन्यया प्रतीच्या दिशा वर्तते यः स तदतित्वात्' इति चम्पूकथायाम् । यान्तं गच्छन्तं गमनं कुर्वन्तम्

Page #459

३९८
काव्यमाला।
दृष्ट्वा खलोचनगोचरीकृत्य । क इव । रुच्य इव । यथा चण्डस्त्वत्यन्तकोपनः स्त्री चेञ्च. ण्डिका कृतं कोपं कथमप्यनुज्झन्या स्त्रिया कान्तः शूद्रीमभिसरन् हीयते त्यज्यते ॥
प्रेक्ष्य क्षपाक्षये चन्द्रं विद्राणं चन्द्रगोलिका ।
त्यक्त्वा कान्तं ययौ क्वापि पुंश्चलीव यदृच्छया ॥ ३५ ॥ चन्द्रगोलिका विशदचन्द्रिका कान्तं खभर्तारमर्थतो विभावरीवल्लभं त्यक्त्वा मुक्त्वा. संत्यज्य क्वापि कुत्रापि खरुचिते स्थाने यदृच्छया स्वेच्छया ययौ प्रयातवती । किं कृत्वा । क्षपाया निशायाः क्षये क्षीणतायां विनाशे विद्राणं निःश्रीकं मृतप्रायं चन्द्र नक्षत्रनायकं प्रेक्ष्य विभाव्य । केव। पुंश्चलीव । यथा व्यभिचारिणी स्त्री खकान्तं त्यक्त्वा. काप्यभिमते पुंसि प्रयाति ॥
रथाङ्गव्यथनोद्भूतैः पक्रिमैरिव पाप्मभिः ।
त्रियामापगमे राजा तत्यजे वसुभिः क्षणात् ॥ १६ ॥ त्रियामाया निशाया अपगमे विराम विनाशे। क्षये इत्यर्थः । राजा चन्द्रो नृपतिश्च क्षणात् निमेषमात्राद्वसुभिः किरणैर्द्रव्यैश्च तत्यजे परित्यक्तः । 'वसुस्त्वमौ देवभेदे रुचि. योके शुष्के च सुखादे रत्ने वृद्ध्योषधे घने' इत्यनेकार्थाः । उत्प्रेक्ष्यते-रथाङ्गानां चक्रवाकविहंगमानां व्ययनैः परस्परवियोगोत्पादनरुद्भूतैः संजातैस्तथा पक्रिमैः परिपाकं प्राप्तः उदयाचलिकायामुपागतैः परमपाप्मभिरुत्कृष्टदुःकृतैरिव । नृपतिरप्यकराकरकरणदण्डनपरदारगमनग्रहणसप्तव्यसनरोचनादिजनितदुरन्तदुरितैः कृत्वा । द्रव्यादिभिरादिशब्दात् अश्वगजरथपदातिसुभटजनपदपुरग्रामादिरूपलक्ष्मीधनस्त्यज्यते । क्षीणे पुण्ये विधीयमाने च दुर्नये श्रीर्याति । यतः-'पुण्ये सत्यपि लक्ष्मी दुर्नीतिरिहान्तरे क्षयं नयति । तैलेऽनुपभुकेऽपि हि दीपशिखां हन्ति वाताली ॥' इति वचनात् ॥ इति चन्द्रस्यास्ताचलगमनम् ॥
नियय हन्तुं स्वर्भाणुपाशकाढीव पाशिना ।
विधुः पाथोधिसौधेनाधातुं सौहार्दमीयिवान् ॥ ३७॥ . विधुर्वासतेयीविवोढा निशापतिः । पाथोधिरम्भोनिधिः समुद्रः स एव सौधं वासवेश्म यस्य तेन । 'वरुणस्त्वर्णवमन्दिरं प्रचेताः' इति हैम्याम् । पाशः खशात्रवनियन्त्रणदवरकप्रन्थिरस्थास्तीति पांशी वरुणः । 'जलयादःपतिपाशिमेघनादाः' इति हैम्याम् । वरुणाह्रास्त्रं तेन प्रचेतसा साध सौहार्द मित्रमित्रतामाधातुं कर्तुमीयिवान् । तद्धानि जलनिधौ जगाम । उत्प्रेक्ष्यते-पाशकासीव । मित्रीभूताद्वरुणात्पाशं गृहीतुं काति स्पृहयतीत्येवंशील इव । यतः मित्रस्य यद्विलोक्यते तन्निजमित्रात्सद्वस्तु गृह्यते इति रीतिः । किं कर्तुम् । खवैरिणं खर्भाणु विधुतुदं नियन्त्य कथंचित्पाशेन कृत्वा निबध्य हन्तुं कृतान्तनिकेतनातिथीकर्तुम् ॥

Page #460

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । ___३९९ तमीप्रियतमो मध्ये प्रत्यग्द्वीपवतीपतेः ।
जनिकर्तुर्निजस्येव मिलनाय समीयिवान् ॥ ३८ ॥ विभावरीप्राणवल्लभः विधुः प्रत्यग्द्वीपवतीपतेः पश्चिमदिक्संबन्धिनो निर्झरिणीनायकस्य समुद्रस्य प्रतीचीपाथोधेर्मध्ये समीयिवान् समांगच्छति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-निज. स्यात्मन आत्मीयस्य वा जनिकर्तुः जन कस्य । यतः-'सागरान्मुनिविलोचनोदराद्यदयादजनि तेन किं द्विजः' इति नैषधे । मिलनाय पितृस्नेहातिरेकान्मिलनार्थमिव ॥
इतोऽभ्युदयते भानुरितश्चन्द्रोऽस्तमीयते ।
इदं किमप्यनीदृक्षमहो विलसितं विधेः ॥ ३९ ॥ ___ इतोऽस्मिन् पार्श्वे पूर्वस्या दिशि भानुः सहस्ररश्मिः अभ्युदयते अभ्युदयं प्राप्नोति । 'अय गतौ' भ्वादिः आत्मनेपदी च । तथा 'गच्छति विसर्पत्ययत्ययते' इत्यादिक्रियाः क्रियाकलापे । इतः प्रतीचीननीरनिधेमध्ये। पश्चिमायां दिशीत्यर्थः । चन्द्रो रजनीजीवितेश्वरः अस्तं क्षयं नाशमीयते लभते । 'ईङ् च गतौ' दिवादिरात्मनेपदी च । अहो इत्याश्चर्ये खेदे वा । किमप्यपूर्वमनीदृशं विद्वद्भिरपि वक्तुमशक्यं वचनगोचरावीतं विधेर्देवस्य विलसितं विजृम्भितं दृश्यते ॥ इति चन्द्रमसोऽस्तमयनम् ॥ - दत्त्वोदयं त्वमेवास्तं कथं दत्से प्रियस्य नः ।
- तारका इत्युपालब्धुं भेजुरस्ताचलं किमु ॥ ४० ॥ तारका अर्थादश्विन्वादिनक्षत्राणि दाक्षायिण्यः सर्वाः शशिप्रियाः । हेमाचार्येण नामसु कश्चिद्विशेषः प्रोक्तो नास्ति । किं च 'भकनी निकयोस्तारा, तारा शब्दो भे नक्षत्रे कनी निकायां च । तारा एव तारका नक्षत्राणि' इति लिङ्गानुशासने । चन्द्रकरा अस्ताचलं प्र. तीचीपृथ्वीधरं भेजुराश्रिताः । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण उपालव्धुमुपालम्भं प्रदातुमिव । इति किम् । हे चरमारे, नोऽम्माकं तारकाणां प्रियस्य प्राणनाथस्य निशीथीनीनायकस्य त्वमेव भवानेव उदयमुद्गममैश्वर्यं वा दत्त्वा वितीर्य प्रतिपद्वितीययोस्तिध्योरस्ताचले चन्द्रोदयदर्शनात् । तस्माद्विधोरस्तादिरेवोदयाचलः । तथा प्रातर्वर्णनेऽप्युदयनाचार्येणापि प्रोक्तं यथा-'उदयगिरिकुरङ्गीशृङ्गकण्ड्यनेन खपिति सुखमि. दानीमन्तरेन्दोः कुरङ्गः' इति । प्रतिपच्चन्द्रोदयदर्शनं प्रायः सुरभिणामेव । यदुक्तम्'प्रतिपच्चन्द्रं सुरभी नकुलो नकुली पयश्च कलहंसः । चित्रकवल्लीं चाषः सूक्ष्मं धर्म सुधीवृत्ति ॥' इति । पुनस्त्वमेवास्तमस्तमयनं क्षयं च कथं दत्से ददासि ॥
नक्षत्रपद्धतेः प्रातभ्रंश्यन्तोऽम्बुधरादिव ।
क्षणाद्विलयमासेदुस्तारकाः करका इव ॥ ४१॥ तारका प्रहनक्षत्रताराः प्रातः प्रभातसमये करका धनोपला इव क्षणानिमेषमात्रा. द्विलयं क्षयमासेदुः प्राप्नुवन्ति स्म । के कुर्वन्तः । नक्षत्रपद्धतेराकाशात् । 'अभ्रं मु

Page #461

काव्यमाला।
राम्रोडुमरुत्पथोऽम्बरम्' इति हेम्याम् । भ्रश्यन्तो भ्रंशं प्राप्नुवन्तः । 'भ्रशुभ्रंशू अध:पतने' दिवादिको हैमधातुपाठे । कस्मादिव । अम्बुधरादिव । यथा जलधरान्मघात्करका भ्रश्यन्यधः पतन्ति ॥
अाब्धिममं प्रत्यूषद्विषता मुषितश्रियम् ।
तारास्तारापति प्रेक्ष्यान्वमजस्तमिवाणेवे ॥ ४२ ॥ ताराः प्रातदृश्यमानाः गुरुशुक्रादिमहत्तारका अर्णवे समुद्रे । उत्प्रेक्ष्यते--तं चन्द्र...' मन्वमबन विधुपृष्ठे बुबड्डरिव कृत्वा । तारापति खखामिनं शशिनं प्रेक्ष्य समीक्ष्य । . ' अयं गुरोस्तारकः,अयं शुक्रतारकः, इति लोकोक्यापि तारकास्तेषां तारकाणां खामित्वं तु चन्द्रमस एव । यतः-'तारकराट् किरीटः' इति नैषधे । 'अथ वा गह अदासीत: डवी संतारकोटिकोडीणं । छासठिसहस्सनवसयपणहत्तरीपगससिभिन्न ॥ इति वच.. नात् प्रहपतित्वमपि । किं च । यावान्परिवारः सूर्यस्य तावान्परिवारश्चन्द्रस्येति.जीवाभिगमे । किंभूतः । प्रत्यूषं प्रभात एव द्विषन् द्वेषी शत्रुस्तेन मुषिता गृहीता छलदर्शिना खावसरे छलं च प्राप्य हठात्सर्वाप्यादत्ता श्रीर्यस्य अत एवार्त्या चिन्तया पीडया वा दुःखातिरेकत्रपया अब्धौ समुद्रे ममं ब्रूडितम् ॥ .
निशाशनायितेनाभ्रपथे तारकतन्दुलाः ।
दिनाननशकुन्तेन शङ्के कुक्षिगतीकृता ॥ ४३ ॥ निशया राज्या कृत्वा निशायां वा चरणाभावाददर्शना जातास्त्यस्येत्यशनायितो बुभुक्षितः तेन दिनाननं प्रभातं तदेव शकुन्तः पक्षी तेन शकुन्तेन अहमेवं शङ्के वित.
यामि उत्प्रेक्षे वा । अभ्रपथे मेघमार्गे गगनवम॑नि वा तारकतन्दुलास्तारका एवात्यौज्ज्वल्यात्तन्दुलास्तुषनिर्मुक्तकलमाः। प्रथममुपहृत्यार्थे तारैरखण्डिततन्दुलैः' इति नैषधे तारकास्तन्दुलीकृताः । कुक्षौ उदरे गताः । 'कृतौ' इति विप्रत्यये कुक्षिगतीकृताः । 'इव बहुरूपकशालमञ्जिका मुखचन्द्रेषु कलङ्करङ्कवः । यदनेकपसोधकन्धरा हरिभिः कु. क्षिगतीकृता इव ॥' इति नैषधे ॥
दिग्गजेन्द्रावगाहेनोत्पन्नाः स्वःसिन्धुबुद्बुदाः ।
क्षणादिव व्यलीयन्त तारकास्तारकापथे ॥ ४४ ॥ तारकास्तारास्तारकापथे नक्षत्रवर्त्मनि आकाशे क्षणादृश्यमाना एव खल्पकालादेव व्यलीयन्त विलयं क्षयं लभन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-दिग्गजानामाशामातङ्गानामैरावतादि. हरिकुञ्जराणां जलावगाहेन संलिलक्रीडाकरणमजनादिविधिना उत्पन्ना उद्भूताः खःसि. न्धोराकाशतरङ्गिण्याः । गगनगङ्गाया इत्यर्थः । बुद्बुदाः पानीयस्थासका इव । 'जलपं. पाटो' इति प्रसिद्धाः । बुद्दा हि खल्पकालावस्थायिनः स्युः । यदुक्तम्-'सन्भरागजलबुद्बुदउवमे जीविएअ जलबिन्दुचञ्चले । जुच्चणेयनइवेगसंनिहे यावजीव किमयं न बुजमसि ॥' इति वैराग्यशतके ॥ इति शुक्रादिमहत्तारास्तः ॥

Page #462

९ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
आगामिनो गवां पत्युः प्रातः सेनापतेः पुरः ।
कांदिशीका इवानश्यन्नन्धकारविरोधिनः ॥ ४५ ॥ आगमिष्यतीत्येवंशीलस्य आगामिनो गगनमण्डले समागन्तुकस्य गवां किरणानां भूमीनां च पत्युः स्वामिनः सूर्यस्य पार्थिवस्य प्रातः प्रभाताभिधानस्य दिनाननरूपस्य वा सेनापतेरनी किनीनायकस्य पुरः पुरस्तादने । उत्प्रेक्ष्यते-कांदिशीका भयद्रुता इव । अन्धकारविरोधिनः संतमससंपन्नसंदोहा अनश्यन्पलायांचक्रिरे। 'मित्रो ध्वान्तारातिरब्जांशुहस्तः' इति हैम्याम् । एकस्य शत्रुत्वे द्वावपि परस्परं शात्रवौ भवतः इति ॥
गह्वरे भूभृतां गुप्तं तामसास्तापसा इव ।
कृशाः किमु तपस्यन्ति पुनरभ्युदयाशया ॥ ४६॥ तमसां समूहास्तामसाः । अत्र समूहार्थेऽण् । तिमिरप्रकराः कोशिका वा । 'तामसास्तिग्मरोचिषः' इति वीतरागस्तवे। कृशाः परिपन्थिपाथोजिनीपतिनिपतदृढतरकर. निकरप्रसभप्रहारजर्जरीभवद्र्घनोद्भवद्भरिचिन्तातिशयवशतो दुर्वलीभूताः सन्तः । उत्प्रेक्ष्यते--भूभृतां धरणीधराणां गहरे महत्क्रन्दरे कोटरे किमु तपस्यन्ति तीव्रतमं मुक्तानपानं तपःकष्टं कुर्वन्तीव । कथम् । गुप्तं छन्नं यथा स्यात्तथा केनाप्यज्ञातम् । कया। पुनर्द्वितीयवारमभ्युदयस्य चन्द्रचण्डरुचिप्रदीपप्रमुखद्विषत्पराभावुकविषयाद्वैतस्फूर्तिमत्तया आशया स्पृहया वाञ्छया । के इव । तापसा इव । यथा परिव्राजकाः समग्रशात्रवक्षत्रगोत्रचित्रासनकालम्भविष्णुनृपादिपदवीकामनया तपस्तन्वते॥ इत्यन्धकारगमनम् ॥ अथ विभातप्राय
विद्राणोत्पलक्क्षीणशुक्रा भ्रश्यत्पयोधरा । ____ म्लानास्येन्दुस्त्यक्ततारमुक्ता वृद्धेव शर्वरी ॥ ४७ ॥ शर्वरी रात्रिर्बद्धव जरती स्त्रीवासीत् । किंभूता निशा वृद्धा च । विद्राणे संकुचिते निमीलिते गते वा उत्पलानि कुवलयानि एव तत्तुल्ये च दृशौ नयने यस्याः । पुनः किभूता । क्षीणोऽस्त मितप्रायः। विभातेऽपि कदाचित् शुको निरीक्ष्यते। ततोऽस्तमितप्रायः अस्त मितो वादृग्गोचरीभूतः शुक्र: ग्रहविशेषो यस्याः । पक्षे । गर्भाधानाभावात्क्षीणं विनटं शुक्रं वीर्य यस्याम् । पुन: किंभूता । अश्यन्तोऽविरलीभवन्तः । पाश्चात्यरात्री प्रायो वर्दलानि भवन्ति सूर्योदये च यान्ति । अत एव चम्पूकथायां प्रातवर्णने प्रोक्तं सूर्यविशेषणम् –'करपरामृष्टपयोधरे' इति । पयोधरा मेघा अभ्ररूपा यस्याम् । पक्षे । भ्रश्यन्तावधःपतन्ती पयोधरौ स्तनौ यस्याः । पुनः किंभूता । म्लानो विच्छायीभूतो गत चन्द्रिकत्वादद्धत्वाच आस्येन्दवदनसदृशः वक्रमेव चन्द्रो यस्याः । पुनः किंभता । वक्ता उज्झितास्तारा एव उज्ज्वला वा मुक्ता मुक्ताफलानि यया । प्रायो वृद्धानां भूषणपरिधानं शोभावन दृश्यते । यदुक्तम्-'मा ज्ञातुरिय पल्हाणिइ परकपडइपडप्प । एतन्ने असुहामणां वुटा कानिधडक ॥' इति प्राकृतवाक्यात् ॥

Page #463

४०२
काव्यमाला |
रजनीवियुजां जाने द्विजानामपशापतः । कैरवाक्षी क्षणाद्राज्ञः क्षीणतां प्रतिपेदुषी ॥ ४८ ॥
राज्ञः सुधाधानः नृपतेश्च कैरवाक्षी कुमुदनयना निशीथिनी जाया राज्ञी क्षणात्स्वल्पसमयादेव क्षीणतां क्षयभावमतिकृशी भावम् । अस्थिचर्मावशेषता मित्यर्थः । 'छिन्नोऽदि रोहति तरुः क्षीणोऽप्युपचीयते पुनश्चन्द्रः । इति विमृशन्तः सन्तः संतप्यन्ते न ते - विपदा ॥' अत्र क्षीणता तु कलावशेषमात्रेणैव । 'मूलादुच्छिन्नस्योपचय एव नास्ति क्षी णस्य खल्पावशेषस्यैवोपचयः' इति सूक्तोक्तिः । प्रतिपेदुषी प्रपन्ना संप्राप्तवती । उत्प्रेक्ष्यते - रजन्यां निशासमये वियुञ्जन्ति परस्परं वियोगं प्राप्नुवन्तीति तादृशा द्विजाः पक्षिणो रथाङ्गनामानो ब्राह्मणाश्च । 'विहगयोः कृपयैव शनैर्ययौ रविरहविरहध्रुवभेदयोः ।' इति रघुवंशे । तथा वस्तुपालकीर्तिकौमुदीसहोदरे सुरथोत्सवकाव्येऽपि - 'रजनीवि•• युजां पतत्रिणाम्' इति । चक्रवाकानामिति । अपशापतः विरुद्धशपनादिव खाचारनिरतानां ब्राह्मणानां शापो लगति न तु ब्राह्मणब्रुवाणाम् । यतः - ' वृत्तस्था ब्राह्मणा ज्ञेयाः क्षत्रियाः शस्त्रपाणयः । कृषिकर्मकरा वैश्याः शूद्राः प्रेक्षणकास्तथा ॥' इति क्रियया ब्राह्मणत्वं न तु जात्या उत्तराध्ययने 'बम्बचेरेण बंभणे' इति ॥
त्यक्ततारपरीवारा छिन्नध्वान्तकचच्छटा ।
तमी तपखिनीवासीद्दयितेऽस्तमिते विधौ ॥ ४९ ॥
विधौ चन्द्रमसि दयिते भर्तरि अस्तमिते परलोकं प्राप्ते सति तमी त्रियामा । उत्प्रेक्ष्यते - तपखिनी तापसी आसीदिव परिव्राजकेव बभूव । किंभूता : त्यक्तो मुक्तस्तारास्तारका उपलक्षणाद्रहनक्षत्राणि एव परीवारः परिच्छदो यया । पुनः किंभूता । छिन्ना लूना भद्रकारिता ध्वान्तान्यन्धकाराण्येव कचच्छटा केशपाशो यया । योषितो हि भर्तरि मृते शिरः केशान्मुण्डयन्ति ॥
संसिसृक्षुः शशी कान्तां कामगादनुरागवान् ।
इत्यालोकयितुं शङ्के तमी तमनुजग्मुषी ॥ ५० ॥
तमी इन्दुकान्ता शशिनं स्ववल्लभं विधुमनुजग्मुषी पृष्ठे प्रस्थिता पश्चाद्गच्छति स्म । उत्प्रेक्ष्यते — इत्यालोकयितुमित्यमुना प्रकारेण प्रेक्षितुमिव । इति किम् । अनुरागवाननुरतिकलितः । ' रागोऽनुरागोऽनुरति:' इति हैम्याम् । अनुगतो रागो रक्तिमा तेन संयुक्तः । अस्तादिसंग मान्मनागरुणीभूतत्वादिदं विशेषणम् । शशी कां चतुर्षु वर्णेषु अ न्यतरां खेचरीमप्सरसं वा नागाङ्गनां वा । किंनानीं कान्तां स्त्रियं संसिसृक्षुः कस्याः सङ्ग कर्तुमिच्छुः । अगात्कुत्रापि मां विमुच्य गतः । 'निर्वापयिष्यन्निव संसिम्रक्षो:' इति नैषधे ॥
किं पाथेयमिवादाय क्षपा नक्षत्रमुक्तिकाः ।
प्रत्यूषे प्रोषितं कान्तं मृगाङ्कमनुगच्छति ॥ ५१ ॥

Page #464

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
प्रत्यूषे प्रभातसमये प्रोषितं द्वीपान्तरं प्रति प्रस्थितं मृगाई हरिणलाञ्छनं निजहृदयनायकं कान्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-क्षपा निशा किमनुगच्छति पृष्ठे प्रयातीय: किं कृत्वा । नक्षत्राणि उडवः उपलक्षणत्वात्तारका एव तद्रूपा वा मुक्तिका मुक्काफलानि अल्पभारबहुमूल्यानि मौक्तिकानि आदाय गृहीत्वा। किमिव । पाथेयमिव । यथा काचित्रिपुटिका 'वडीनीकरणहार' इति जने प्रसिद्धा दीर्घदर्शिनी नैपुण्यवती स्त्री कथमप्यकस्मात्कारणाद्विशंवलं खवल्लभं कुत्रचिजनपदे प्रस्थितं विज्ञाय खयं सम्यग्मणिमुकादिपाथेय. मादाय तमनुयाति ॥ . वितत्य मायिकीवाने मायां तारामयीं तमी।
क्षणाददृश्यतां निन्ये मन्ये तां दिवसानने ॥ १२ ॥ तमी यामिनी दिवसानने प्रभातसमये मन्ये उत्प्रेक्षे अहमेवं मन्ये मानयामि विमर्श विदधामि वा। क्षणात्क्षणमात्रतां स्वयं प्रपञ्चितां मायां प्रेक्षणरूपकादिरचनाकपटपाटव. मदृश्यतां दृशोरगोचरतां निन्ये लम्भयामास । किं कृत्वा । अभ्रे दशदिक्सीमव्योमम. ण्डले मायिकीव इन्द्रजालिकविद्याविधुरा वनितेव । तारामयीमुपलक्षणादहनक्षत्रप्रचुरां मायां शाम्बरीम् । इन्द्रजालमित्यर्थः । वितत्य विस्तार्य ॥
तमखिन्या विधोः पत्युविरहासहमानया ।
प्रातःसंध्याबृहद्भानौ खतनूः किमहूयत ॥ ५३ ॥ तमखिन्या पीयूषमयूखप्राणवल्लभया विधोश्चन्द्रमसः पत्युः खभर्तुविरहं वियोग न सहते इत्यसहमाना तादृश्या सत्या प्रोद्दामविरहाकुलया विधुवल्लभवियोगं सोढुमसमर्थया भवन्या । उत्प्रेक्ष्यते-प्रातःसंध्या दिवसाननरक्तिमा सैव बृहद्भानुः कृशानुस्तस्मिन् खतनूनिजगात्रलता किमहूयत हुतेव भस्मीकृतेव ॥
तूर्याणां यामिनीयामविरामे ध्वनिरुद्ययौ ।
प्रयाणं सूचयन्प्रातरिव राज्ञो मृगीदृशः ॥ ५४॥ यामिन्या निशाया यामानां चतुर्णा प्रहराणां विरामे अपगमे तुर्याणां वादित्राणां 'नगारा' इति लोकप्रसिद्धानां ध्वनिः शब्दः उद्ययौ प्रादुर्भुतः । उत्प्रेक्ष्यते-राज्ञश्चन्द्रमसो महीपतेर्वा मृगीदृशो निशाया महिष्या वा प्रयाणं प्रस्थानं सूचयन्कथयन्निव ॥ इति रात्रिगमनम् ॥
चक्रे श्रमणशक्रेण विधिर्वैभातिकस्ततः ।
जैत्रं तन्त्रमिवाधृष्यभावद्वेष्यजिगीषया ॥ ५५ ॥ ततो रात्रिगमनानन्तरं श्रमणशक्रेण वाचंयमपुरंदरेण हीरविजयसूरिणा । विभाते विधीयते, विभातस्यायं वा वैभातिकः प्रातःकालसंबन्धी विधिराचारः प्रातरावश्यका. दिकः चक्रे कृतः । उत्प्रेक्ष्यते-अधृष्याणामनाकलनीयानां दुर्धराणां भावानामन्तरङ्गा

Page #465

४०४
काव्यमाला।
णामष्टकर्मणामष्टादशदोषाणां वा द्वेष्याणां प्रतिभटानां जिगीषया जेतुमिच्छया । जैत्रं शानवगोत्रमात्रजयनशीलं तन्त्रमुपायमर्थसाधकमिव । 'तत्रं सिद्धान्ते राष्ट्रे च परिच्छन्दप्रधानयोः । अगदे कुटुम्बकृत्ये तन्तुवाने परिच्छदे ॥ श्रुतिशाखान्तरे शास्त्रे करणे अर्थसाधके । कर्तव्या तत्रोक्तिः' इत्यनेकार्थः ॥
उपभुज्य प्रियां प्राची वज्रिणा व्रजता दिवम् ।
व्युत्सृष्टमिव ताम्बूलं शोणिमा प्रातरुद्ययौ ॥ १६ ॥ . प्रातः प्रभातकाले शोणिमा प्रभातसंध्याराग उद्ययौ प्रकटीबभूव । उत्प्रेक्ष्यतेप्राची पूर्वदिशं प्रियां खजायाम् । 'कौशिकः पूर्व दिग्देवाप्सरःस्वर्गशचीपतिः' इति हैम्याम् । पूर्वदिक्पतित्वेन उपभुज्य नक्कं भुक्त्वा। 'निजमुखमितः मेरे धत्ते हरेमहिषी हरित्' इति नैषधे । दिवं खवाससदनं त्रिदिवं व्रजता गच्छता वज्रिणा शक्रेण व्यु. सृष्टं नीरसत्वेनात्ममुखात्त्यक्तं ताम्बूलं सचूर्णखदिरपूगनागवल्लीदलचर्वणपिण्डमिव ॥
प्रातःसंध्या व्यभावहिहेतिर्मुक्ता विवखता।
हन्तुं महाहवोन्मादिमन्देहानिव कोपतः ॥ १७ ॥ प्रातः प्रत्यूषसंबन्धिनी संध्या प्रभातसमयप्रादुर्भूतशोणिमा व्यभाइसंध्यारागो भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-महति प्रौढे प्रबले आहवे संग्रामे उन्माद्यन्ति उन्मत्ता भवन्ति इत्येवंशीला ये मन्देहा नाम मार्तण्डे इति यक्षभूतराक्षसविशेषाः कोपतः क्रोधातिरेकात्तान् स्वप्रत्यनीकान् हन्तुं व्यापादयितुं भस्मसात्कर्तुं विवखता भास्वता मुक्का तान्प्रति प्रहिता क्षिप्ता वह्निहेति: कार्शानवं शस्त्रमिव । 'इह हि समये मन्देहेषु व्रजन्त्युदवज्रताम्' इति नैषधे । तथा 'तिस्रः कोट्योऽर्धकोटी च मन्देहा नाम राक्षसाः । उदयन्तं सहस्रांशुमभियुध्यन्ति ते सदा ॥' इति नैषधवृत्ती ॥
संध्यारागारुणं जैनं पदं प्रातळराजत । ।
अपूजि निर्जरैर्भक्तिप्रद्वैः किं कुङ्कुमद्रवैः ॥ ५८ ॥ - जिनोऽर्हन् विष्णुश्च तस्येदं जैनं तादृक्पदं विष्णुपदमाकाशं प्रातः प्रभाते संध्यारुणं संध्यारागेण कृत्वा रक्तीभूतं व्यराजत विराजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते- भत्त्या सेवाशत्या कृत्वा प्रबैर्ननैर्नमनशीलैर्भूतैर्निर्जरैः सुपर्वभिः कुङ्कमैघुसणपङ्क्वैरपूजि किं पूजितमभ्यर्चित मिव विलिप्तमिव वा ॥
प्रातर्दिग्दन्तिनां गङ्गां बजतां जलकेलये।
जज्ञे गण्डगलद्विन्दुवृन्दैव्योमारुणं किमु ॥ ५९॥ व्योमाकाशमहणं संध्योल्लसद्रागेण कृत्वा रक्तं जज्ञे जातम् । शोपीबभूवेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-प्रातर्दिनमुखे जलकेलये सलिले क्रीडाकरणार्थ गङ्गामम्बरजम्बालिनी प्रति बजतां गच्छतां दिग्दन्तिनां हरित्कुञ्जराणां गण्डेभ्यः कपोलपालिभ्यो गलद्भिनिःसरद्भिः

Page #466

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम्। बिन्दुवृन्दैः पद्मनामभिः शोणच्छविमदवारिकणगणैः । 'बिन्दुजालं पुन: पद्मम्' इति हैम्याम् । पञ्चम्यादेदशायां करिणां कपोलेभ्यो रक्तबिन्दवो निःसरन्तीति कविसमयः । 'भूर्जत्वचः कुञ्जरबिन्दुशोणाः' इति कुमारसंभवे ॥
प्रत्यूषे मखमुग्लेखातल्पेभ्यः पतयालुभिः ।
किमास्तीर्णारुणाम्भोजपर्णैः शोणीकृतं नभः ॥ १० ॥ नभो गगनं शोणीकृतम् अधिकारार्थात्प्रभातसंध्यारागेण पाटलं प्रणीतम् । उत्प्रेक्ष्यते-प्रत्यूषे दिनवदने मखभुजां यज्ञांशभोजिना लेखा श्रेणी तस्यास्तल्पेभ्यः पल्यड्रेभ्यः पतयालुभिः पतनशीलैरास्तीर्णैः प्रस्तृते अरुणाम्भोजानां कोकनदानां पर्णैर्दलैम. भ्डलैरिव ॥ इति प्रातःसंध्या ॥ .
अथो पाथोजिनीनाथोऽभ्युदियाय नभोङ्गणे । ___ कपोलकुङ्कमक्लिन्नं प्राच्याः किं कर्णकुण्डलम् ॥ ६१॥ अथो संध्यारांगानन्तरं नभोङ्गणे आकाशाजिरे पाथोजिनीनां जलजन्मिनीनां नाथः प्राणपतिः सूर्यः अभ्युदियाय उदयाचलचूलायामुद्गमं लभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कपो. लस्य गण्डस्थलस्य पत्रवल्ली प्रापितेन कुङ्कुमेन घुसणेन क्लिन्नं व्याप्तम् । 'अयमुदयति घुसणारुणतरुणीवदनोपमश्चन्द्रः' इति विदग्धमुखमण्डनवचनात् प्राच्या आखण्डलमहिष्याः पूर्वदिशः कर्णस्यैकं कुण्डलं स्फुटं प्रकटं ताटङ्क इव ॥
पूषद्विषं प्रसांद्याम्भोमूर्ति नित्यानुशीलनैः ।
पद्मिनीभिरभीर्भर्ता पूषाहूतः किमुद्ययौ ॥ १२ ॥ . पूषा भानुमान् उद्ययौ उदयमालिङ्गति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पद्मिनीभिः कमलिनीभिः प्रेयसीभिर्भर्ता खप्राणनाथः । अथ वा पद्मिनीभिररविन्दैर्बान्धवैः सुहृद्भिर्वा निजसुहृद्धन्धुराहूतः । सप्रणयं तादृशस्य पूषद्विषः शंकरस्य नित्यमहर्निशमनुशीलनैः सर्वावसरसावधानताविधानाद्वैतसेवाभिः । जलमूर्तिरीश्वरस्य । यदुक्तम्-'क्षितिजलपवनहुताशनय. जमानाकाशसोमसूर्याख्याः । यस्य खलु मूर्तयोऽष्टौ स भवतु भवतां शिवः सिद्ध्यैः ॥' इति कविसमयोक्तिः । प्रसाद्य पूर्व प्रसन्नीकृत्याभयदानमार्गणसन्मानप्रदानादि सम्यग्वरोपादानपूर्व संतोष्य ॥
अभ्रमूवल्लभेनेवोत्खातः प्रातर्निखेलता ।
प्राग्गिरेगैरिको गण्डोपलो बालारुणो व्यभात् ॥ १३ ॥ बालारुणोऽर्भकभानुमाली व्यभाद्विभासते स्म । 'जरीज़म्भडिम्भामणिविलस-' इति खण्डप्रशस्तौ । तथा 'विश्वव्यापि तमो हिनस्ति तरणिर्बालोऽपि कल्पाङ्करो दारिद्राणि गजावली हरिशिशुः' इति श्रीचिन्तामणिपार्श्वनाथस्तुतौ । उत्प्रेक्ष्यते--प्रातः प्रभातसमये निखेलता स्वतन्त्रं तटाघातादिक्रीडां कुर्वता अभ्रमूवल्लभेन अभ्रमनामा हस्तिनी तस्या

Page #467

काव्यमाला।
भत्र । अभ्रमूशन्दो दीर्घोऽपि दृश्यते-यथा 'गजानामभ्रमूपतिः' इति काव्यकल्पलतायाम् । तथा 'अभ्रमूवल्लभारुढं निशाशेषे कदाचन । खप्ने महेन्द्रमद्राक्षीत्पृथा पृथुमनोरथा ॥ इति पाण्डवचरित्रेऽपि । ऐरावणवारणेन प्राग्गिरेः पूर्वपर्वतस्य गैरिको धातुमयो गण्डोपल: स्थूलपाषाण इवोत्खातः उत्पाद्य क्षिप्तः इव । ऐरावतदन्तावलस्य पूर्वस्या. दिशो दिग्गजत्वात्प्राग्गिरेरिति कथनं युक्तिमत् ॥
द्यावाभूमी पराभूष्णुं भूच्छायामरवैरिणम् ।
भेतुं व्यमोचि चण्डांशु चक्रं किं चक्रपाणिना ॥ ६४ ॥ .. चक्रपाणिना नारायणेन । उप्रेक्ष्यते-चण्डास्तीक्ष्णा रुद्रा वा अंशवः किरणा यस्य सूर्यरूपं वा । अथ वा चण्डं भयकारि अंशु शीघ्रगामि । 'अंशः सूत्रादिसूक्ष्मांशे किरणे चण्डदीधिती' इत्यनेकार्थः । शीघ्रगामिनि वाच्यलिङ्गः । शैध्येऽपि तत्र क्लीबम् । चक्रं सुदर्शनं नाम स्वरधाई व्यमोचि मुक्त मिव । किं कर्तुम् । द्यावाभूम्योर्दिवस्तृथिव्योर्नभोभुवोः पराभूष्णुमभिभवनशीलं भूच्छायमन्धकारमेवामरवैरिणं दानवं भेत्तुं विदारयितुं हन्तुम् ॥
कण्ठपीठीलठत्प्राणरथाङ्गाहविहायसाम् । .
जीवातुर्यमुनाबीजी व्यरचीव विरश्चिना ॥ १५ ॥ विरचिना ब्रह्मणा यमुनायाः कालिन्द्या बीजी जनकः । 'वप्ता तु जनकस्तातो बीजी जनयिता पिता' इति हैम्याम् । 'सहस्ररश्मिर्यमुनाकृतान्तजनक: प्रद्योतनस्तापनः' तथा 'यमुना यमभगिनी कालिन्दी सूर्यजा यमी' इति द्वितयमपि हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यतेजीवातुजीवनौषधमिव व्यरचि विहितम् । केषां कण्ठपीठयां गलकन्दले। 'जयत्युदरनिःसरद्वरसराजपीठीपठच्चतुर्मुखमुखावलीरचितसामनामस्तुतिः' . इति चम्पूकथायाम् । 'वंशिकवक्रोष्टिककान्यकुब्जपीठानि' इति लिङ्गानुशासने स्त्रीलीबलिङ्गयोः । पीठं पीठी च । लुठन्तः वियोगातिव्यथाव्याकुलतया निर्गमनायागच्छन्तः प्राणा असवो येषाम् । कण्ठगतजीवितानामित्यर्थः । तादृशानां रथाङ्ग इति आह्वा नाम येषाम् । 'चक्रवाको रथाशाहः कोको द्वन्द्वचरोऽपि च' इति हैम्यां रथाङ्गशब्देन चक्रमुच्यते तन्नानां विहायसां पक्षिणां चक्रवाकविहङ्गमानां जीवनस्य भेषजमिव । विहायो व्योमपक्षिणोः' इत्यनेकार्थः ॥ इति सूर्योदयः ॥
शोणी दीप्तिर्दिनेशस्याधाकुमारितरा श्रियम् ।
कोकैर्दुःखानलज्वाला किमुद्गीर्णाः सुहृत्पुरः ॥ ६ ॥ दिनेशस्य दिवसनायकस्य भानोः दीप्तिः कान्तिः श्रियं शोभामधाद्धरते स्म । किभूता । कुमारितरा बाला । प्रथमोत्पन्ना । अतिशयेन कुमारी कुमारितरा । 'हस्त्रो वा' इति सारखतसूत्रेण तरतमयोः परयोः सतोर्वा एखः । अत एव किंभूता । शोणी अत्यन्तारुणा । 'रचयति रुचिः शोणीमेतां कुमारितरा रवः' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते

Page #468

९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । कोकैश्चक्रवाकैर्विइंगमैः सुहृदः खमित्रस्य भास्करस्य पुरोऽग्रे दुःखरूपानलस्य सकलशर्वरीपरस्परवियोगसंजातासाततीव्रज्वलनज्वाला इवोद्गीर्णाः हृदयवदनाद्वहिरुद्वान्ता इव ॥
निजानुरागिणीवर्वीक्ष्य दारान्स्मेरसरोजिनीः ।
किमुद्गीर्णोऽरुणज्योतीरागो राजीवबन्धुना ॥ १७ ॥ राजीवबन्धुना अरविन्दसुहृदा सूर्येण अरुणमतिरक्कं यज्ज्योतिः कान्तिः एव रागो हृदयोदयदनुरागोऽनुरतिरुद्गीर्णः प्रकटीभूतः । किं कृत्वा । स्मेरा विकसिताननसरोजाः सरोजिनीः पद्मिनीर्दारान् निजप्रेयसी: । निजे आत्मनि विषयेऽनुरागोऽस्त्यासामित्यनुरागिण्यस्ताः सानुरागा वीक्ष्य व्यालोक्य ॥
हरिव्यापादितध्वान्तकुम्भिकुम्भसमुद्भवैः ।
रक्तै रक्तीकृता शङ्के प्रभा भाति स्म भानवी ॥ ६८ ॥ भानोरियं भानवी सूर्यसंबन्धिनी प्रभा अर्थात्कुमारीकान्तिर्भाति स्म शुशुभे । तत्राहमेवं शङ्के वितर्कयामि । हरिणा भानुना केसरिणा च व्यापादिता कराग्रनिशितनिस्त्रिशोदुरधाराविदारिता ध्वान्ता अन्धकारा एव कुम्भिन: श्यामवर्णत्वादन्धकारसाधारणा वारणाः। यत उक्तम्-'दूरतया स्थूलतया झ्यामतया गन्धलोलुपैर्मधुपैः । धावितमिभ. राजधिया तत्त्वधिया चाग्रतो महिषः ॥' इति । प्रायोऽधुना कृष्णवर्ण एव दन्तिनो दृश्यन्ते । तेषां कुम्भेभ्यः शिरःपिण्डेभ्य उद्भव उत्पत्तिर्येषां तादृशै रकै रुधिरै रक्तीकृता शोणा निर्मितेव ।।
कान्तागमे धृताताम्राम्बरा इव दिगङ्गनाः।
बन्धूकबन्धुरैर्बध्नभवैर्भान्ति प्रभाभरैः ॥ ६९॥ बन्धूकवद्वन्धूककुसुमानीव 'विपोहरिया' इति लोकप्रसिद्धानि । बन्धुरैः शोणिना सुन्दरैः बनाद्भानोर्भवैरुत्पन्नैः प्रभाभरैः कान्तिकलापर्दिगङ्गना आशावशा भान्ति वि. राजन्ते। उत्प्रेक्ष्यन्ते-कान्तस्य खभर्तुः सूर्यस्यागमे समागमनसमये । 'दिशो हरिद्भिहरितामिवेश्वरः' इति रघुवंशे । धृतानि परिहितान्याताम्राणि सामस्त्येन शोणान्यम्बराणि वासांसि याभिः एतादृश्य इव ॥ इत्यरुणतरुणप्रभा ॥
द्रुमद्रोणिषु संचिन्वन्नुल्लसन्पल्लवानिव । तन्वन्निव तटाकेषु निन्दन्कोकनदश्रियम् ॥ ७० ॥ कुर्वन्निव गिरेः शृङ्गे गैरिकावनिविभ्रमम् । ताम्बूलश्रियमास्येषु दिग्वधूनां दिशन्निव ॥ ७१ ॥ सीमन्तेषु मृगाक्षीणां सिन्दूरं पूरयन्निव । । प्रातः प्रस्तारयन्भाति भानुमान्भानुविभ्रमम् ।। ७२ ॥

Page #469

काव्यमाला। भानुमान् किरणमाली सूर्यः प्रातः वासरवदने भानूनां निजाभकप्रभाणां विभ्रम शोभा विलास वा प्रस्तारयन् विस्तारयन् भाति विभ्राजते । द्रुमाणां तरूणां द्रोणिषु । द्रोणी द्रोणिरिदन्तः श्रेण्यामपि' इत्यनेकार्थावचूर्णिः । भानुविभ्रमं विस्तारयन्निति सर्वत्र योज्यते । उत्प्रेक्ष्यते-उल्लसतः स्फुरतः विकसतो वा पल्लवान्प्रवालान्संचिन्वत्रुपचयं बाहुल्यं प्रापयन्निव । तथा तटाकेषु पद्माकरेषु । उत्प्रेक्ष्यते-कोकनदानां रक्तोत्पलानां श्रियं लक्ष्मी तन्वन्विस्तारयन्निव वहूनि कोकनदानि कुर्वन्निव । तथा । गिरेः पर्वतस्य. शृङ्गे शिखरे। उत्प्रेक्ष्यते-गैरिकावने रक्तधातुभूमेर्विभ्रमं भ्रान्ति कुर्वन्निव विरचयंन्निव। पुनर्दिग्वधूनां दशदिगङ्गनानां आस्येषु वदनेषु । उत्प्रेक्ष्यते-ताम्बूलश्रियं दिशन्ददान इव । ताम्बूले चर्विते वाधरादौ रक्तिमा भवेत् । पुनर्मंगाक्षीणां त्रस्तसारङ्गीदृशां सीमन्तेषु केशपाशवर्मसु । उत्प्रेक्ष्यते-सिन्दूरं शृङ्गारभूषणं पूरयन् सिन्दूरेण भरन्निव इति लोहितलक्ष्मीविलसितं सिद्धान्ते । 'कुडमखवियच्च जीवलोपे' इति सूर्यस्याभ्युदयसमये. कान्तिरप्यतीव रक्का स्यादिति । त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इति सूर्यप्रभाप्रस्तारः ॥ ..
प्रारेभे भानुना व्योनि क्रमाच्चङ्क्रमणक्रमः ।
विश्वविश्वंभराभोगं प्रेक्षितुं किमु कासता ॥ ७३ ॥ भानुना मार्तण्डेन व्योम्नि गगनाङ्गणे क्रमादनुक्रमेण चक्रमणक्रमः गमनस्यानुक्रमः परिपाटी चत्रमणकलितः क्रमः प्रारेमे पादाः प्रारेभिरे । अथ वा चक्रमस्य क्रम आनन्तर्यनिरन्तरत्वं विश्रामरहितत्वेन गन्तुं प्रारभतेत्यर्थः । 'क्रमः कल्पानिशक्तिषु परिपाट्याम्' इत्यनेकार्थः । 'परम्परायां पादक्षेपे आनन्तर्ये पदसंधावपि क्रमः' इत्यनेका. विचूरिः । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वस्य जगतः अथ वा विश्वस्याः समप्राया विश्वंभरायाः वसुंधरायाः आभोगं विस्तारं प्रेक्षितुं द्रष्टुं काश्ता किमु वाञ्छतेव ॥ इति दिनोदयः ।।
आसाद्य दर्शनं तस्याः शासनस्वर्गिसुभ्रवः। .
व्यरंसीध्यानतः सूरिोगीव परमात्मनः ॥ ७४ ॥ सूरिहीरविजयसूरीन्द्रो ध्यानतः सूरिमन्त्रजापतः प्रणिधानाधरसीद्विरमते स्म । किं कृत्वा । तस्याः पूर्वोकसर्वाङ्गवर्णनागमनादिव्यतिकरायाः शासनदेवतायाः दर्शनं प्रत्यक्षावलोकनमासाद्य अधिगत्य । साक्षात्समीक्ष्येत्यर्थः । क इव । योगीव । यथा योगसाधको जितेन्द्रियो ध्यानविधानकतानः परमात्मनः परमात्मखरूपस्य दर्शनं प्राप्य विरमति । ध्यानं कुर्वाणा योगीन्द्रा हृदि परमात्मानमालोक्य ध्यानाद्विरमन्ते । यथा 'योगं स चान्तः परमात्मसंज्ञं दृष्ट्वा परं ज्योतिरुपारराम' इति कुमारसंभवे ।।
सूरीन्दुर्वसतेमध्ये ध्यानस्थानादथागमत् ।
प्राग्गिरेः कन्दरकोडाद्भाखानिव नभोङ्गणम् ॥ ७ ॥ अथ शासनदेवतागमनप्रश्नकथनध्यानविरमणानन्तरं सूरीन्दुहरिविजयसूरिचन्द्रो ध्यानस्थानात्प्रणिधानविधानास्पदाद्वसतेरुपाश्रयस्य मध्ये उत्सङ्गे आगमदागतः । क इव।

Page #470

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
भावानिव । भानुमाली यथा प्राग्गिरेः प्राचीनपर्वतस्य कन्दरस्य । कन्दरशब्दनि लिङ्गे । 'पिठरप्रतिसरपात्रकन्दराः' इति लिङ्गानुशासने । कोडात् हृदयात् । मध्यादित्यर्थः । अथ वा क्रोडादुत्सङ्गानभोङ्गणं गगनाजिरे समागच्छति ॥
प्रीतिप्रहः प्रभुस्तत्र परिवत्रे व्रतिव्रजैः ।
सुनासीर इवास्थानीमासीनः खर्गिणां गणैः ॥ ७६ ॥ तत्र मौलोपाश्रये प्रभुः सूरीश्वरः प्रीया प्रमोदेन गुरुशिघ्यस्नेहेन धर्मस्य हार्दैन प्रहर्नम्रीभूतैः पदाम्भोजे भ्रमरीभावं प्राप्ततिव्रजैः श्रमणपुङ्गवगणैः परिवत्रे परिवृतः । क इव । सुनासीर इव। यथा आस्थानी सुधर्माभिधानां सभामासीन आश्रित्य तिष्ठन् । उपविष्ट इत्यर्थः । सहस्रलोचनः खर्गिणां गीर्वाणानां गणैर्वृन्दैः परिबियते ॥
तत्रागमन्पत्तनादिसंघास्तं वन्दितुं तदा।
स्वर्गादिदेवाः समवसरणस्थं यथा जिनम् ॥ ७७ ॥ तत्र डीसाभिधे नगरे पत्तनमणहिल्लपुटभेदनमादिर्येषां तेषां नगराणां संघाः श्राद्धगणास्तं ध्यानोत्थितं सूरि वन्दितुं नमस्कर्तुमागमन्नागच्छन्ति स्म । यथा इवार्थे । के इव । देवा इव । यथा खगों देवलोक आदिः प्रथमं येषां तेषां भवननगरज्योतिर्विमानानां देवा भवनपतिवानमन्तरज्यौतिष्कद्वादशकल्पवासिनः सुराः समवसरणे तिष्टतीति समवसरस्थस्तं जिनं तीर्थंकरं नमसितुमायान्ति ॥
प्रबोधयन्सुदृक्पद्मान्कुदृक्पङ्काश्च शोषयन् ।
स्पर्धयेव रवेः सूरेः प्रतापो व्यानशे दिशः ॥ ७॥ सूरेहीरविजयवाचंयमेन्दोः प्रतापो दिशो दशापि हरितः प्रति व्यानशे व्याप्नोति . स्म । उत्प्रेक्ष्यते-रवेः सूर्यस्यार्थान्मार्तण्डचण्डप्रतापस्य स्पर्धया संघर्षेण मनस्यसूयया
वा : किं कुर्वन् । सुदृशः सम्यक् दृष्टय एव पद्माः कमलानि प्रबोधयन् प्रतिबोधबन्धुरान् विदधत् । मुदर्शनिनः कुर्वन् । सूर्याऽपि पद्मानि प्रबोधयति विकाशयति । च पुनः किं कुर्वन् । कुत्सिताः शाक्यादिमतोपादानपटलसंवलिता दृश: दृष्टयो येषां सिद्धान्तविरुद्ध वादित्वाद्दष्टा दृष्टयो येषां ते कुदृशः कुवादिनः कुमतान्येव पङ्काः कर्द. मास्तान् शोषयन् निष्ठापयन् । सूर्योऽपि पङ्गं शोषयति ॥
प्रतिक्रम्य चतुर्मासी स क्रमाव्यहरत्ततः ।
हर्षाद्वर्षा इवोल्लङ्घय मानसादिष्टमानसः ॥ ७९ ॥ स सूरिः क्रमादनुक्रमेण विजयदशमीदीपालिका दिनगमनपरिपाट्या चतुणी मासानां समाहारश्चतुर्मासी वार्षिकचतुर्मासिकम् । अथ वा वर्षा शरलक्षणयोभ्यां मासाभ्यां कृत्वा चतुर्मासी, तां प्रतिक्रम्य । एतावता कार्तिकचतुर्मासिकप्रतिक्रमणं प्रणीय चतुमासी पूर्णीकृत्य वा ततस्तस्माहीसानगराधहरत् विहारं कृतवान् । इत्यर्थः । क इव ।

Page #471

काव्यमाला।
इष्टमानस इव । यथा इष्टमानसो राजहंसः वर्षा वर्षासमयमुल्लङ्घय मानसात् खावास. कासारतः हर्षादानन्दाद्विहरति पृथिवीपीठपानीयप्रपूर्णानेकपङ्कजनिकुञ्जम जुलजलाशयेषु खैर विहरति । 'नृपमानसमिष्टमानसः' इति नैषधे ॥
क्रमेणाहम्मदाबादपुरे सूरिः समीयिवान् ।
नभोनीरधिवर्णिन्याः प्रतीरे सुप्रतीकवत् ॥ ८० ॥ सूरिहीरगुरुः क्रमेण प्रामानुप्रामादिविहारपरिपाट्या अहम्मदावाद इति नाम यस्य तादृशे पुरे नगरे समीयिवान् समाजगाम । किंवत् । सुप्रतीकवत् । यथा ईशानविदि
संवन्धी अष्टमः सुप्रतीकनामा ककुप्कुञ्जरः नभस आकाशस्य नीरधेर्जलराशेवरवर्णिनी पत्नी । 'वशा सीमन्तिनी वामा वर्णिनी महिलाबला' तथा 'कर्षुर्दीपवती समुद्रदयिता : धुन्यौ स्रवन्ती सरः' इति द्वितयमपि हैम्याम् । एतावता आकाशगङ्गा । 'नदत्याकाशगङ्गायाः स्रोतस्युद्दाम दिग्गजे' इति रघुवंशे । तस्याः प्रतीरे तटे । 'तटं तीरं प्रतीरं च' इति हैम्याम् ॥
देवीनिगदितागण्यभाग्यसौभाग्यशालिनः । वस्यान्तेवासिनस्तस्य कम्माङ्गजयतीशितुः ॥ ८१ ॥ सूरीन्दुः कामयांचक्रे दातुं सूरिपदं ततः ।
तनूजस्येव राज्यस्य धुरं धात्री पुरंदरः ।। ८२ ॥ (युग्मम्) ततोऽहम्मदाबादगमनान्तरं सूरिहारविजयरज निजानिः स्वस्यात्मन: आत्मीयस्य वान्तेवासिनः समीपे वसनशीलस्य शिष्यस्य कम्मानानो व्यवहारिण: गृहीतव्रतत्वात्साधोर्वा अङ्गजः पुत्रः तथा यतीनां मध्ये ईशिता मुख्यो गीतार्थत्वात् ।। अथ वा भाविनि भूतोपचारात् निम्रन्थानां नायकः तस्य विमलप्रज्ञांशस्य सूरिपदमाचार्यपदं प्रदातुं कामयांचके अभिलषति स्म । किंभूतस्य । देव्या शासनतरुण्या निगदिते सूचिते कथिते अनण्ये अप्रमेये वाड्मानसगोचरीकर्तुमशक्ये भाग्यं पुण्यं तथा सौभाग्यं सुभगता विश्ववाल्लभ्यं ताभ्यां शालते शोभते इत्येवंशीलस्य । क इव । धात्रीपुरंदर इव । यथा पृथिवीपुरहूतो राजा तनूजस्य निजनन्दनस्य राज्यस्य खसकलमण्डलाधिपत्यधुरं प्रदातुं कामयते
प्रक्रमे तत्र तत्रत्यसंघेनागृह्यत प्रभुः ।
तमिवाभिनवं सूरिशक्रमन्यं दिदृक्षता ॥ ८३ ॥ तत्र प्रक्रमे तस्मिन्प्रस्तावे तत्रत्येन कमीपुरीयेण संधेन श्राद्धवर्गेण भगवानगृह्यत । अर्थात्सूरिपदप्रदानार्थ प्रभोराग्रहः कृतः । संघेन किं कर्तुमिच्छता । तमिव हीरविजय. गणधरमिव अन्यमपरं अभिनवं नवीनं सूरेिशनं गणभारधुरंधरं दिदृक्षता द्रष्टुमिच्छता ॥
ततः खाशयसंवादि प्रपेदे तद्वचः प्रभुः । व्रतव्यतिकरे लौकान्तिकदेवोक्तमाप्तवत् ॥ ८४ ॥

Page #472

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
४११
ततः संघाग्रहानन्तरं प्रभुहीरविजयसूरिः खस्यात्मन आशयमभिप्रायं संवदत्यनुकरोयेवंशीलं यादृशं गुरुचित्ते तादृश एव संघाग्रह इत्यर्थः । तद्वचः संघवचनं प्रपेदे प्रतिपन्नवान् । किंवत् । आप्तवत्। यथा जिनेन्द्रः व्रतव्यतिकरे दीक्षाग्रहणावसरे लोकस्य पञ्चमकल्पस्य अन्तः प्रान्तोऽवसानं तत्र तमिश्रराजिकान्तरालशालिविमानेषु । अर्चिअर्चिमालि-वैरोचन-प्रभंकर-चन्द्राभ-सूर्याभ-शुकाभ-सुप्रतिष्ठाभ-अरिष्टाभिधानेषु भवा लौकान्तिकाः । ते च नवविधाः । यथा-सारखत-आदित्य-वहि-वरुण-गर्दतोतुषित-अव्यावाध-आग्रेय-अरिष्टनामानो देवास्तेषामुक्तं कथितमिवाङ्गीकृतवान् ॥
सूरीन्द्रेणाथ दैवज्ञैर्मुहूर्त निरधार्यत ।
एतन्महोदयस्येव प्रारम्भप्रथमक्षणः ॥ ८५ ॥ अथ संघाग्रहाङ्गीकारानन्तरं सूरीन्द्रेण दैवज्ञैर्मोहूर्तिकैः साधै मुहूर्त दोषादिनिर्मुक्तशुभवासरवेलालग्नं निरधार्यत निश्चीयते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-एतस्य जयविमलप्रज्ञांशस्य यो महोदयो महानभ्युदयः तस्य प्रारम्भस्य प्रथम आद्यः क्षणः अवसरः कालविशेषः पञ्चदशलवलक्षणः ॥.
शिल्पिभिः कारितः संधैर्मण्डपो यन्मुनीशितुः। . - पट्टश्रियं वरीतुं किं स्वयंवरणमण्डपः ॥ ८६ ॥ संधैः कमीपुरश्राद्धसमुदायैः कर्तृभिः शिल्पिभिवैज्ञानिकैस्तद्रचनचातुर्यैः कृत्वा साधनभूतैर्मण्डपो बहुजनाश्रयः कारितो निर्मापितः । उत्प्रेक्ष्यते-जयविमलनानो मुनीशितुर्निग्रन्थनाथस्य पट्टश्रियं वरीतुं सूरिपदलक्ष्मीमुद्वोढुं खीकर्तु किं खयंवरणमण्डपः ॥
एतद्व्यतिकरेऽनेककौतुकालोकलालसा । : त्रिलोकी चित्रदम्भेन मण्डपे किमुपेयुषी ॥ ८७ ॥ एष चासौ व्यतिकरश्च एतद्व्यतिकर आचार्यपदप्रदानावसरस्तस्मिन्ननेकानि कौतुकानि आश्चर्याणि तेषामालोकने लालसा उत्सुका त्रिलोकी भुवनत्रयी चित्राणामालेख्यभावं लम्भितानामर्थात्सुरासुरनागराणां दम्भेन कपटेन कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-तत्र मण्डपे किमुपेयुषी आगतेव ॥
विस्तीर्णोऽपि स संकीर्णो बभूवानेकनागरैः ।
भाविभट्टारकागण्यपुण्याकृष्टैरिवागतैः ॥ ८८ ॥ स संघजनानेमापितो विस्तीर्णोऽप्यतिविपुलोऽपि सन् मण्डपो जनाश्रयः अनेकैर्गणनातीतैर्नागरैर्जनपदग्रामसंनिवेशपुरनगरजननिवहैः संकीर्णः अतिलघीयः स्थानमिव बभूव संजातः । किंभूतैर्नागरैः । आगतैः समेतैः दशदिगन्तादपि तत्रोपनतैः । उत्प्रे. क्ष्यते-भाविनो भविष्यतो भारकस्य जयविमलसूरेरगण्यैः गुरनरादिभिरपि जेतुमशक्यः पुण्यैर्भागधेयैराकृष्टैर्वारिकाबद्धानीतैरिव उपायातैः॥

Page #473

४१२
काव्यमाला।
निशि तारैरिवाकाशो प्रियमाणः म निर्भरम् ।
तन्महोमिलितै रेजे पौरैर्जानपदैर्जनैः ॥ ८९ ।। तस्य जयविमलप्रज्ञांशस्य पट्टप्रदानस्य महसि उत्सवे मिलितैरितस्तत आगत्येकी भूतैः । उत्सववाची महःशब्दः सकारान्तोऽप्यस्ति । यथा-'एनं महखिनमुपैहि सदारुणोच्चः' इति नैषधे । नलानलयोर्वर्णने । 'महखिनं तेजखिनमन्लमुत्सववन्तं च' इति तदृत्तिः। तथा 'महस्तेजस्युत्सवे च' इत्यनेकार्थः । पोरै गरैर्जानपंदैर्गुर्जरपाश्चाललाटसौराष्ट्राद्यनेकनीवृजन्मभिर्जनों के निर्भरं निचितं नीरन्ध्र भ्रियमाण: पूर्यमाणः स मण्डपो भाति स्म । कैरिव । यथा निशि तमिस्रायां रात्री तारकैरुपलक्षणानिखिल. ज्योतिःसंतानैम्रियमाण आकाशो गगनं भाति । चन्द्रोद्योते च केचिदृश्यन्ते, केचिन्न । तमिस्रायां दर्शयामिन्यां तु सर्वेऽपि स्फुटा एव लक्ष्यन्ते, तस्मादत्र तस्मिस्रा रात्रिरेवो. पादीयते नापरा॥
तीर्थेशितेव समवसरणं श्रमणाग्रणीः ।
श्रमणश्रेणिभिः सार्धमध्यासामास मण्डपम् ॥ ९ ॥ श्रमणानां तत्समयवर्तिनां संविनपक्षिणां शुद्धाचारवतां च श्रमणानां साधूनामग्रणीमुख्यो हीरविजयसूरिः श्रमणश्रेणिभिः मुनिमण्डलीभिः . सार्ध मण्डपमाचार्यपदप्रदान. स्थानमध्यासामास । क इव । तीर्थशितेव। यथा तीथेनाथः साधुभिः साधं समवसरणं धर्मदेशनमन्दिरमध्यास्ते । केनापि महर्धिकेन देवेन दानवेन वा रचितमिति शेषः ॥
पण्डिताखण्डलं श्रीमजयाद्यविमलाभिधम् ।
आह्वातुं प्रेषयामास मुनिमुख्यान्मुनीश्वरः ॥९१ ॥ मुनीश्वरो हीरभट्टारकः । जयेति पदमाद्यं यस्यास्तादृशी विमलेत्यभिधा नाम यस्य स जयविमलस्तमेव पण्डितेषु कोविदेषु आखण्डल इवाखण्डल इन्द्रस्तमाहातुमाकारयितुं मुनिमुख्यान्वाचकादिवाचंयमपुंगवान् प्रेषयामास प्रहिणोति स्म ।।
अयमानीयतामीभिर्मण्डपं पण्डिताग्रणीः ।
उत्तराहैर्गन्धवाहैरम्वुवाहोऽम्बराकवत् ॥ ९२ ॥ अमीभिर्मुनिमुख्यैरयं जयविमलनामा पण्डिताग्रणीः कोविदकुत्ररः मण्डपं जनाश्रयमानीयत आनीतः । कैरिव । गन्धवाहैरिव । यथा उत्तरस्यां भवैरुत्तराहैः समीरणः । लोके 'सूरवाय' इति प्रसिद्धैः । अम्बुवाहो जलभरनिर्भरभृतमध्यो धाराधरः अम्बरस्याकाशस्याङ्कमुत्सङ्गमानीयत ॥
प्रभु बभाज तैः सार्घ साधुभिः साधुसिन्धुरः । युवराज इवानल्पैः सामन्तैः पितरं निजम् ॥ ९३ ॥

Page #474

९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
स साधुसिन्धुरः जयविमलमुनीन्द्रः तैः सूरिप्रहितैर्मुनिपञ्चाननैः सार्धे प्रभु हीरविजयसूरीश्वरं बभाज आगत्य प्रणम्य सेवते स्म । क इव । युवराज इव । यथा सकलजनपदप्रजाचिन्ताकारकतया खापितो नृपकुमारः अनल्पैर्बहुभिः सामन्तैः सीमालभूपालै. रने कमण्डलीकमहीपालैर्वा समं निजं पितरं जनक सेवते ॥
भाविसूरेरभूत्तस्योपाध्यायपदमादितः ।
परमावधिवत्साधोरुदेष्यत्केवलश्रियः ॥ ९४ ॥ भविष्यतीत्येवंशीलो भावी स चासौ सूरिश्च तस्य भविष्यदाचार्यस्य आदितः प्रथमं तस्य जयविमलविदुषः उपाध्यायनाम पदमभूद्धभूव । एतावता आचार्यपदादावुपाध्यायपदं प्रदत्तमित्यर्थः । किंभूतम् । परमावधिवत् । यथा उदेष्यन्ती प्रकटीभविध्यन्ती केवलश्रीः केवलज्ञानलक्ष्मीर्यस्य तादृशस्य साधोः श्रमणस्य परममुत्कृष्टं पृथक्परमाणुज्ञानकृल्लोकमानमलोकेष्वपि लोकप्रमितासंख्येयखण्डावबोधविधायकमवधिज्ञानं भवति । अथ वा प्रादर्भविष्यत्केवलमेकाकारं निखिललोकालोकाकाशप्रकाशकं ज्ञानं यस्य तादृग्विधस्य जिनेशितुः तीर्थंकरस्य आदितः संयमग्रहणप्रथमसमय एव तूर्य चतुर्थ मनःपर्यायसंज्ञं ज्ञानं भवति इति द्वितीयपाठः ॥ ___ महामहैस्ततस्तस्य सूरिः सूरिपदं ददौ ।
जातवेदाः स्फुरज्योतिनिकेतनमणेरिव ॥ ९ ॥ तत उपाध्यायपदप्रदानानन्तरं सूरिहरिविजयप्रभुः महामहैरधिकजायमानोत्सवैस्तस्य जयविमलोपाध्यायस्य सूरिपदमाचार्यपदं ददौ । क इव । जातवेदा इव । यथा जातवेदाः कृशानुनिकेतनमणेर्दीपस्य स्फुरद्देदीप्यमानं ज्योतिस्तेजो दत्ते । अथ वा। क इव । यथा स्नेहप्रियो दीपस्य दशेन्धनस्य तमोपहं भूच्छायभिदुर निजमात्मीयं ज्योतिर्महो विश्राणयति ॥
उज्झित्वा शमिनोऽशेषान्सुरानिव रमा हरिम् ।
तं सूरिमुपगच्छन्ती रेजें सूरिपदेन्दिरा ॥ ९६ ॥ - तं नवं प्रत्यग्रं जयविमलनामानं सूरिमुपगच्छन्ती समायान्ती सूरिपदेन्दिरा आ.
चार्यपदलक्ष्मी रेजे विराजते स्म । किं कृत्वा । उपगच्छन्ती अशेषान् समस्तान . तदभिलाघुकान् परान् शमिनो वाचकप्रज्ञांशप्रमुखान् मुनीनुज्झित्वा संत्यज्य । केव । रमेव । यथा समग्रान् सुरासुरानौज्झ्य हरि नारायणमुपयान्ती मन्दरमन्थानकमथनस. मये क्षीरपाथोधिपाथोवेलासमुत्थितसर्वाङ्गीणलक्ष्मीसमुल्लसलक्ष्मी राजते । किंच 'देवेन श्रुतममृतमथनावसरे सुरासुरकरपरिवर्त्यमानमन्दरमन्थानकनिर्घोषबधिरितसमस्तरोद:कन्दरादिवापि दूरोच्छलितदुग्धतुषारासारतारकितनभसः समुत्पन्नानेककौस्तुभादिवस्तु.
१. 'उदेष्यत्केवलस्येव तुर्य ज्ञानं जिनेशितुः' इति पाठान्तरम्. २. 'प्रदीप इव दीपस्य निजज्योतिस्तमोपहम्' इति पाठान्तरम्..

Page #475

काव्यमाला।
विस्तारादुद्गच्छदप्सरसा मुखमण्डलैः क्षणमिव विहितविकचनलिनशोभादनेकाश्चर्यकुक्षेः क्षीरसागरात् अजनि जनितजमद्विस्मया सरजननी हस्तस्थिततरुणारविन्दा देवी देदीप्यमाना पुण्यलक्ष्मीर्यस्याः सर्वाङ्गलावण्यमधु विकचलोचनकषैरापीय पीयूषभुजो मदनमदपरवशाः परस्परमवेयन्तश्चकुश्चक्रपाणिना समं संगरम् । अथ सर्वानप्यन्तरान्तरापततस्तानुल्लल्य मन्दरगिरिशिखरभातकुम्भनिकषोपलायमानबाहोर्भगवतश्विक्षेप । क्षेपीयः कण्ठे वैकुण्ठस स्वयंवरकुसुममालिकाम् इति चम्पूकथायाम् ॥ ..
तस्य पूस्यतो विश्वकामांश्चिन्तामणेरिव ।
श्रीमद्विजयसेनेति सूरिराजोऽभिषां व्यधात् ॥ ९७ ॥ सूारेराजो हीरविजयसूरीन्द्रस्खस जयक्मिन्सूरेः श्रीमान् विजयसेन इत्यभिधां नाम व्यधाञ्चकार । तस्य किं कुर्वतः । विश्वेषां जगज्जनानां कामान्मनोभिलषितान् पूरयतः पूर्णान् सृजतः । कस्येव । चिन्तामनेरिव । यथा देवमणिः सर्वान्कामान् संपूरयति ॥
किंनर्य इव नागर्यो जगुर्गीति पिकीकणाः ।
संगीतं तेनिरे नाकिकुमारा इव. नर्तकाः ॥ ९८ ॥ नागर्यो नागराङ्गनाः किनर्यः किंपुरुषयोषित इव गीतिं गानं नगुर्गायन्ति स्म । किंभूताः । पिकीनां कोकिलानामिव क्वणः पञ्चमसूचकालापनमधुरध्वनिर्यासां तथा नर्तका नटा नाकिनां देवानां कुमारा इव संगीतं प्रेक्षणकनिमित्तप्रयुक्तगीतनृत्यवाद्यत्रयम् । अथ वा प्रेक्षणकं नाटकमेव तत्तेनिरे चकिरे ॥
त्रिलोकीमपि कुर्वाणं तत्र चित्रीकृतामिव ।
नेत्रश्रोत्रसुधास्पन्दि तौर्यत्रिकमजायत ॥ ९९ ॥ तत्र व्यतिकरे नेत्राणां लोचनानां श्रोत्राणां श्रवणानां च मध्ये सुधाममृतरसं स्पन्दते क्षरति सिञ्चतीत्येवंशीलं तादृशं तौर्यत्रिकं गीतनृत्यवाद्यत्रयमजायत जातम् । किं कुर्वाणम् । त्रिलोकी विश्वत्रयीमपि चित्रीकृतामालेल्यलिखितामिव कुर्वाणं विदधानम् ।।
तत्रास्ति श्राद्धमूर्धन्यः श्राद्धो मूलाभिधः सुधीः ।
सौन्दर्यधर्मदााभ्यां कामदेव इवापरः ॥ १० ॥ तत्राहम्मदाबादनानि राजनगरे श्राद्धेषु श्रीमत्तया पक्षश्रावकवर्गेषु मूर्धन्यः शेखरः श्राद्ध भास्तिकः मूल इसमिधा नाम यस्य मूलकप्रेष्ठिनामा सोऽस्ति विद्यते । किं. भूतः । सु शोभना जिनधर्मानुगामिनी दानादिधर्मेषु धीर्बुद्धिर्यस्य सः । उत्प्रेक्ष्यतेसौन्दर्येण वपुःश्रेयरूपकेण तथा धर्मेण पुण्यकृत्येषु दृढाशयतया च अपरोऽन्यः काम• देव इव । शरीररमणीयतया अपरः कन्दर्पदेव एकः सुस्मरो विद्यते । अपरस्स्वयं तत्तुल्यत्वेन तथा धर्मकर्तव्यदायुंन महावीरभगवतः द्वितीयश्रावकः कामदेवनामा यादृक्षोऽभूत्तादृगेवायमप्यास्ते ॥

Page #476

९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
जम्भकव्रजवजन्मोत्सवे शंभीर्वणिग्वरः ।
ववर्ष वसुधाराभिस्तस्य सूरिपदक्षणे ॥ १०१ ॥ ___ वणिग्वरः समयनैगमगणेष्वग्रणी: मूलाख्यश्रेष्ठी तस्य विजयसेनसूरेराचार्यस्य यत्पदं तस्य क्षणे प्रदानस्य महोत्सवे वसुधाराभिः मुवर्णरूप्यमाणकश्रेणिभिर्ववर्ष वर्षति स्म । सुवर्णरूप्यकमहमुन्दिनाणकैः प्रभावनां कृतवानित्यर्थः । किंवत्। जृम्भकवजवत् । यथा शंभोस्तीर्थकरस्य जिनेन्द्रस्य जन्मोत्सवे जननमहामहे सौधर्मेन्द्रादिष्टधनदलोकपालानुज्ञया वैश्रवणसेवकस्तिर्यक्जृम्भवकगीर्वाणगणो हिरण्यवर्णरजतरत्नवस्त्रवासचूर्णपुष्पफ• लादिवृष्टिं कुर्वन्ति ॥
तस्मिन्विनिहितं सूरिपदं सूरिसितांशुना ।
दिदीपे भास्वता ज्योतिरिव सायं धनंजये ॥ १०२ ॥ तस्मिन्विजयसेनाभिधाने व्रतीन्द्रे सूरिसितांशुना हीरविजयसूरिसुधामरीचिना सूरेराचार्यस्य पदं विनिहितं स्थापितं सदिदीपे दीप्यते स्म । किमिव । ज्योतिरिव । यथा भास्वता दिवाकरेण सायं संध्यासमये धनंजये वैश्वानरे विनिहितं ज्योतिर्नक्तमतीव दीप्यते । वासरे तादृशी दीप्तिन भवति याडशी निशायां दीप्रा दीप्तिर्भवति । प्रसिद्ध चैतत् । किं चास्तं व्रजन्नम्भोजिनीवल्लभो धूमध्वजे खतेजोऽवस्थाप्य गच्छति प्रातरा. गतश्च गृह्णातीति कविसमयः । तथा रघुवंशे-'दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशनेः' इति ॥ .
शोभामुभौ लभेते स्म श्रीमत्सूरिपुरंदरौ ।
प्रणिनन्तौ तमःस्तोमं सूर्याचन्द्रमसाविव ॥ १०३ ॥ ___ श्रीमन्तो गणनायकैश्वर्यलक्ष्मीकलितौ यशःशोभाभाखरी सूरिपुरंदरौ हीरविजयसे. नाभिधाचार्यबिडौजसौ उभौ द्वावपि शोभां कीति ख्यातिं लभेते स्म आसादयामासतुः । किंभूतौ । तमसामज्ञानानां दुरितानां वा स्तोमं समूहं प्रणिनन्तो व्यापादयन्तौ । काविव । सूर्याचन्द्रमसाविव । यथा दिवाकर निशाकरौ तमःस्तोममन्धकारनिकरं मूलादुच्छिन्दतौ शोभां भुवने प्रसिद्धिं लभेते ॥
वनीमिवावनी सूरिशको चङ्क्रमणैः क्रमात् ।
मधुराधाविव मासौ शोभा लम्भयतः स्म तौ ॥ १०४ ॥ ती हीरविजयविजयसेननामानौ सूरिशको आचार्यपर्जन्यौ क्रमादनुक्रमेण चक्रमणैविहरणैः विहारक्रमेण अवनी मेदिनीमण्डलं शोभां श्रियं लम्भयतः स्म प्रापयामासतुः । काविव । मधुराधाविव । यथा मधुश्चैत्रः, तथा राधो वैशाखः । चैत्रे मधुश्चैत्रकश्च वैशाखे राधमाधवी' इति हेम्याम् । एतावता वसन्तर्तुसंबन्धिनौ चैत्रवैशाखमासौ क्रमादनुक्रमतः प्रथमं चैत्रः पत्रपुष्पमञ्जरीकलिकाफलोदयोन्मुखान्कुरुते । ततो वैशाखमासः

Page #477

काव्यमाला।
परिणतफलमण्डलकलितान् सालमण्डलान् विदधाति इत्यनुक्रमः । चक्रमणेनिजागमन: कृत्वा वनीमुद्यानवीथीं वनमालां लम्भयतः । 'खवनीसंप्रवदत्पिकापि का' ॥ इति ध्यानोत्थानाकमिपुरागमनाचार्यपदस्थापनम् ॥
कोऽपि मेधाविमूर्धन्यो लुम्पाकानां मते तदा ।
मेघजी ऋषिरित्यास्ते नानामध्ये माणयथा ॥ १०५॥ तदा तस्मिन्नवसरे लुम्पाकानां 'लउका' इति नाम्ना प्रसिद्धानां मते पक्षे मेघजी, इति नाना कोऽपि कश्चिदृषिः तन्मतवेषधारकः आस्ते विद्यते । किंभूतः । मेधाविना बुद्धिमतां पण्डितानां वा मध्ये मूर्धन्यो मुकुटायमानः प्रज्ञालचूडामणिः । क इव । मणिरिव । यथा इवार्थे । यथा अमेध्ये अशुचिस्थाने रत्नं मणिर्भवति ॥ .
ऋषिः कुअरजीनामा तं लुम्पाकमतप्रभुः ।।
पल्लीपतिर्यथा वङ्कचूलं निजपदे व्यधात् ॥ १०६ ॥ लुम्पाकानां मतस्य प्रभुः खामी भारवाही कुअरजीनामा ऋषिः लुम्पाकवेषभूतं मेघजीऋषि निजपदे स्वस्थाने व्यधात्स्थापयति स्म । यथा इवाथें । क इव । पल्लीपतिरिव । यथा पल्लीपतिः चित्रातीवान्यायकारित्वात्कुपितेन व देशात्प्रवासितं खपढ़ीप्राप्त नितरां कुरानीतिकारकत्वेन स्वस्थानोचितं पुत्राभावाद्वकचूलं नाम गजपुत्रं निजपदे निधत्ते स्म । अथ वा रतिकलहकुपितपराङ्मुखभवनापरस्थानस्थचारिकार्थागततदहरङ्गस्पर्शनातिस्मरपरवशीभूतखवशाप्रार्थनाप्रक्रमनियूंढ निष्कलङ्कशीलवतदर्शनालादितकेशववसुधावासवः खपदे युवराजपदे स्थापितवान्वकचूलं नृपनन्दनम् ॥
सिद्धान्तानेष निध्यायन्कदाचित्तत्वचक्षुषा।'
प्रतिमामाहतीं चित्रवल्लीं चाप इवैक्षत ॥ १०७ ॥ एष मेघजीऋषिः कदाचित्कस्मिन्नपि प्रस्तावे । सिद्धान्तानां चाराङ्गाद्यङ्गोपपातिद्युपाङ्गप्रमुखानागमानिध्यायन् विलोकमानः सन् तत्वचक्षुषा शुद्धमनोनयनन कृत्वा अर्हतां तीर्थकृतामियमाहती तां भगवत्प्रतिमां ऐक्षत विलोकते स्म । क इव । चाष इव। यथा नीलचाषः चित्रवल्लीमीक्षते। किं कुर्वन् । ध्यायन् पश्यन् । कान् । आ सामस्त्येन गमो गमनमुपलक्षणादागमं गमागमौ येषु त आगमाः भूमीप्रदेशाः तान् । 'चित्रकवल्ली चाषः' इति सूत्रोकेः ॥
लुम्पाकानां मतात्तस्मादिव कारानिकेतनात् ।
निर्गन्तुं कामयामास स ततो मेघजीमुनिः ॥ १०८॥ ततो जिनप्रतिमाक्षरदर्शनानन्तरं स मेघजीमुनिस्तस्मालम्पाकमतानिर्गन्तुं निःसत् कामयामास काङ्क्षति स्म । कस्मा दिव । कारानिकेतनादिव । यथा. कश्चिजनः न्यायेन वा अन्यायेन न्यायेऽप्यन्यायीकृत्य वैरिबाहुल्यादिति न्यायात् । चारकं नृपा.

Page #478

९ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
दिना क्षिप्तः स तस्माद्वन्दिमन्दिरात् प्रपञ्चचातुर्येण कृत्वा निर्गन्तुं कामयते। इति मेषजीमुनेः प्रतिमाक्षरदर्शनात्प्रतिबोधः ॥
तन्मताधिकृतान्वेषधरान्वागुरिकानिव । ___ पाशे पातयतो मुग्धान्मृगानिव विवेद सः ॥ १०९ ॥ स मेघजीमुनिस्तस्य लुम्पाकस्य यन्मतं पक्षस्तत्राधिकृतोऽङ्गीकृतो यो वेषो विरुद्धसाधुलिङ्गं धरतीति तन्मतस्याधिकारिणो वेषधरा वा केवललिङ्गधारकास्तान् लुम्पाकान् वागुरिकान् वागुरा मृगजातिलकामृगादिजन्तुग्रहणपाशोऽस्त्येषामिति वागुरिकाः । अस्त्यर्थे इकः । 'अइके मत्वर्थे' इति सारस्वतेन । तान् जालिकानिव विवेद हदि जानाति स्म । किं कुर्वतः । मृगान् हरिणानिव मुग्धानभिज्ञान् तत्त्वातत्त्वविचारणाचतुरेतरान् जनाअन्तून् पाशे पाशसंदृशे कुमते पातयतः क्षेपयतः । तथानापि कोऽपि मुग्धः प्रतिभाप्रागल्भ्यनिर्मुक्तो न किमपि कपटचर्यादिकं वेतीति तादृगज्ञः केनापि धूर्तेन वारवन्धादिप्रदानेन विमोश खीकृतो लोकैः पाशे पातितेऽसौ विमुच्यते ॥
अमी वीडा प्रकुर्वन्ति बका इव शनैः शनैः।
सतां सम्यग्दृशो हन्तुं कान्तः शफरीरिव ॥ ११० ॥ अमी लुम्पाकवेषधारका बका बकोटा इव शनैः शनैर्मन्दं मन्दमालोक्यालोक्य मुग्धविप्रतारणबुद्धया वीजां गमनं प्रकुर्वन्ति पादौ विमुश्चन्ति । उत्प्रेक्ष्यते सताम् अस्मासु श्रावकत्वं नाना विद्यते पर तत्त्वं सम्यक्तया न विद्यः तेषां श्राद्धानां सतां पर मुग्धानां सम्यग्दृशः सत्यज्ञानदृष्टी । सम्यक्तानीत्यर्थः । हन्तुं व्यापादयितुं भ्रंशयितुमिव कासन्तः इच्छन्तः । का इव । शफरीरिव । यथा बकाः शफरीमत्स्यीहन्तुं स्पृहयन्तः • शनैर्हिण्डन्ते ॥
विगोपनमिवैतेषां वेषं वेषभृतामवैत् ।
तन्मतस्थं पुनमैने सौधं कूपगतं निजम् ॥ १११ ॥ स मेघजीऋषिरेतेषाममीषां कलिकालविलसितेन महावीरदेवशासनेऽपि कण्टकप्राचुद्विहुभूतानां लुम्पाकानां वेषभृतां जैनाभासलिङ्गधारिणां वेषं लिङ्गं विगोपनमिव विडम्बनाप्रायमवेत् मनसि बुबुधे । पुनः स मेघजीमुनिः तेषां लुम्पाकानां मते पक्षे तिष्ठतीति तन्मतस्थं निजमात्मानं सौधं कूपगतमिवेत्यध्याहारः । बह्वन्धकारकलितपातालावटमध्य. निष्पतितमिव मेनेऽज्ञासीत् । इति गभिंतोपमा ॥
आप्तोक्तिरत्नगर्भायाममीषां प्रतिमार्हताम् ।
निधिकुम्भीव दुःस्थानां पथिकी नाभवदृशोः ॥ ११२ ॥ आप्तोक्तिरागमः सैव रत्नगर्भा वसुंधरा तस्यां दुःस्थानां दरिद्राणां निधिकुम्भीव रत्ननिधानकलशीव । अमीषां लुम्पाकमतपक्षीभूतभूयोवेषधारिणामर्हतां तीर्थकृता
५३

Page #479

काव्यमाला।
प्रतिमा बिम्बमर्चा दृशोलोंचनयोः पथिकी विद्यमानापि पान्थी गोचरा नाभवत् । तत्र निमित्तं तु महांह एव ॥
ऐहिकामुष्मिके सौख्ये दूरेऽत्र स्थायिनो मम ।
नीरतीरे सरःपङ्के निममस्येव दन्तिनः ॥ ११३ ॥ अत्र भवपरम्परापारावारप्रतिहरिप्रसरत्पयःपूरान्तरनिपतनप्रस्फुरन्महावर्तभूते लु. म्पाकमते. तिष्ठति चिरं स्थिति विरचयतीत्येवंशीलस्य स्थायिनो मम मेघजीनामात्मनः इहलोकपरलोकसंबन्धिनी सौख्ये शर्मणी दूरे विप्रकृष्टे वर्तेते। भगवदाज्ञाविरोधेनोद्भूतभूयस्तरदुरन्तदुरितोदयप्रादुर्भूततिर्यङरकाद्यनन्तदुर्भवपरम्परोपलम्भतः शर्मलेशो. ऽपि कुत्रस्थः सत्त्वः प्राप्नुयादिति । कस्येव । दन्तिन इव । यथा सरःपङ्के निदाघानिदाघकृद्धर्मद्युतितीव्रतरकरनिकरशुष्काल्पीयःसलिलपल्वलबहुलजम्बाले निममस्य सर्वै. रप्यङ्गोपाङ्गै—डित्वा स्थितस्य किंचिल्लक्ष्याङ्गस्य नीरतीरे पानीयप्रतीरे अतिदूरे भवतः ॥
चेतसीति विचिन्त्यासौ पण्डावानिव पण्डितः। कैश्चिच्चालोचचतुरैरालोच्य सचिवैरिव ॥ ११४ ॥ स पल्वलमिवामेध्यं हंसो लुम्पाकनायकः।
अत्याक्षीपक्षमात्मीयं विनेयस्त्रिंशता समम् ॥११५॥ (यामम्) स मेघजीनामा लुम्पाकानां नायक: खामी त्रिंशता त्रिंशत्संख्यैर्विनेयैः शिष्यैः सममात्मीयं लुम्पाकसंबन्धिनं पक्षं लुम्पाकमतं गच्छं वा अत्याक्षीजहाति स्म । क इव। हंस इव । यथा राजमराल: पुरीषानेकास्थिपञ्जरविकटकण्टकठिकरकबहुजलं बालशेवालकलितमत एवामध्यमपावनं वायसनिवासोत्पादशयनादिशकुन्तसंतानं पल्वलं त्यजति । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेणार्थात्खयं तथा सिद्धान्तविरुद्धवचनभाषणभीरुकवा. भिलषितज्ञापरगीताथैश्च चेतसि खस्यैव चेतसि वेत्ति । विचिन्त्य चिन्तयित्वा । विचायेत्यर्थः । क इव । पण्डावानिव । यथा तत्त्वानुगतमतिमान् पण्डितो मेधावी विचिन्तयति । सम्यग्देवगुरुधर्मादितत्त्वं विचारयति । च पुन: सचिवैरमात्यैरिव आलोचेषु मन्त्रणेषु चतुरैनिपुणैः कैश्चिदात्मीयैः सिद्धान्तवचनभाषणातिभीरुकखाभिमताभिप्रायज्ञापरगीताथैश्वालोच्य विचारयित्वा च ॥ युग्मम् ॥ इति मेघजीमुनेर्लुम्पाकमतत्यजनम् ॥
निर्जित्य स्वमतैश्वर्यस्मयं तौर्यत्रिकोत्सवैः ।
प्राणमत्प्रतिमां जैनी जयीव निजमातरम् ॥ ११६ ॥ स मेघजीऋषिः खस्यात्मनो मतस्य लुम्पाकवर्गस्य ऐश्वर्यमाधिपत्यं तस्य स्मयमहंकारं गर्व निर्जित्य पराभूय । तदैश्वर्य मुक्त्वेत्यर्थः । अथवा 'निर्मुच्य' इति पाटो वा । तत्र निःशेषेण मुक्त्वा संबन्धमात्रमप्यरक्षयन् त्यक्त्वा । 'निर्मुक्तः पञ्चदेह्या परमसुखमयः । प्रास्तकर्मप्रपश्चः' इति पञ्चमीस्तुतौ । तौर्यत्रिकोत्सवर्गीतनृत्यवाद्यत्रिकेणोपलक्षितश्राद्ध

Page #480

९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४१९ जनारब्धमहामहैः सार्धे जैनी जिनसंबन्धिनी प्रतिमां मूर्ति प्राणमत् प्रणमति स्म । क इव । जयीव । यथा निखिलदिझ्यालनिर्जयनशीलः पृथिवीपालो लिजमातरं खजननों प्रणमति ॥
कलौ स्वकामिताप्राप्तेर्लोकानालोक्य सीदतः । पूर्णकामांश्चिकीर्षु तान्खः सुरद्रुमिवागतम् ॥ ११७ ॥ खोदयाय कलिं लुप्त्वा किमु कर्तुं कृतं युगम् । नक्तंदिनमिवादित्यं धर्म मूर्तमिवोद्गतम् ॥ ११८ ॥ चतुर्थारकवल्लोकान्पञ्चमेऽप्यरकेऽथ वा । अवतीर्णमिवोद्धर्तु कृपया गौतमं पुनः ॥ ११९ ॥ . तपागच्छश्रिया लीलाललाममिव जङ्गमम् ।
श्रीहीरविजयं प्रीतेरैषीदेष निषेवितुम् ॥१२०॥ (कलापकम्) एष मेघजीऋषिः श्रिया सूरिलक्ष्म्या कलितं हीरविजयम्। श्रीहीरविजयसूरिमित्यर्थः । प्रीतेरानन्दात् । विशुद्धधर्मप्ररूपकत्वेन गुरुस्नेहाद्वा निषेवितुमुपासितुमैषीद्वाञ्छति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तपागच्छश्रिया तपोगणलक्ष्म्या जङ्गमं संचरणशीलं लीलाललामं शृङ्गारकृते विधृतं कनकतिलकमिव । ललामशब्दो नकारान्तोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'ललामवल्ललामश्चादन्तः पुंक्लीबलिङ्गे नकारान्तः क्लीव एव' इत्यनेकार्थः । अथ हीरविजयसूरि वि. शिनष्टि । उत्प्रेक्ष्यते-खः खर्गलोकादागतं भूमीमण्डलेऽवतीर्णे सुरहूँ कल्पवृक्षमिव । कि कर्तुमिच्छम् । तान् लोकान् पूर्णकामान् इच्छापूरणपर्यन्ताधिगतसमस्तखमनोभिलाषांश्चिकीर्षु कर्तुमिच्छम् । किं कृत्वा । कलौ कलिनानि युगे पञ्चमारके स्वेषामात्मनां कामितानामभीष्टानामप्राप्तेरनासादनात्सीदतः दुःखीभवतः सकलान् यावद्वसुधावलयवतिनो लोकानालोक्य विज्ञायेत्यर्थः । पुनरुत्प्रेक्ष्यते--मूत शरीरवन्तमङ्गीकृतकाय वा उद्तं प्रकटीभूतं धर्म जैनधर्ममिव । किं कर्तुम् । नक्तं दिनमहोरात्रम् । निरन्तरमित्यर्थः । खम्यात्मन उदयाय चतुर्भिरंशस्तिरोभवनाय चतुरङ्गतया प्रादुर्भवाय वा कलिं प्रबलतापसंतापास्पद कलियुगं लुप्त्वा विलुप्य निखिलावनीमण्डलानिकास्य कृतं युगं प्रथमसमयं कतु विधातुम् । कृतयुगे हि धर्मश्चतुरङ्गः स्यात् । यदुक्तम् नेषधे-'पदैश्चतुर्भिः सुकृते स्थिर्गकृत कृतेऽमुना के न तपः प्रपेदिरे' इति । कमिव ! आदित्यमिव । यथा भास्करः नक्त निशां विलुप्य दिनं वासरं कर्तुमुद्गच्छति । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-पञ्चमे दु:समानागन्यप्यरके कृपया कारुण्यरससमुद्रतया लोकाजगजन्तून् भविकजनान्वा उद्धर्तु भवविकट. वटादुद्धत्य मोक्षे महानन्दपदे नेतुं प्रापयितुं पुनर्द्वितीयवारमवतीर्ण गृहीतावतारं गौतममिव श्रीमन्महावीरप्रथमशिष्यं गणधराग्रगण्यमिव ॥ चतुर्भिः कलापकम् ॥

Page #481

४२०
काव्यमाला।
व्रतं जिघृक्षुः सोऽकासीद्धीरसूरेः समागमम् ।
श्रीसुव्रतजिनस्येव कार्तिकः श्रेष्ठिपुङ्गवः ॥ १२१ ॥ स मेघजीऋषिः व्रतं प्रव्रज्यां जिघृक्षुः गृहीतुमिच्छुः सन् हीरसूरहीरविजयसूरीश्वरस्य समागममकमिपुरे पादावधारणं समागमनमकासीत् वाञ्छति स्म । क इव । कार्तिक इव । यथा श्रेष्ठिनां श्रीदेवताप्रतिमाङ्कितवद्धशिरःसुवर्णपट्टानां नगराधिकारिमुख्यानां मध्ये पुङ्गवः प्रधानः कार्तिकनामा श्रेष्ठी सुव्रतजिनस्य श्रीमुनिसुव्रतस्वामिनः आगमनं काङ्कति स्म ॥
विज्ञाय हीरसूरीन्दुराशयं मेघजीमुनेः।
आगादहम्मदाबादे माकन्दे कीरवत्क्रमात् ॥ १२२॥ . हीरसूरीन्दुः हीरविजयसूरिशर्वरीसार्वभौमः क्रमाद्रामानुग्रामादिविहारस्य परिपाट्या अहम्मदाबादे गुर्जरमण्डल विपुलाखण्डल निवासस्थानत्वेन राजनगरे आगात् आगच्छति स्म । स्वयमागत्य अकमिपुरे समवस्त इत्यर्थः । किंवत् । कीरवत् । यथा माकन्दे सहकारमहीरुहे शुकः समेति । किं कृत्वा आगतः । मेघजीमुनेराशयं खपाचे संयमग्रहणाभिप्रायं विज्ञाय ज्ञात्वा स्वतः परतो वा अवसाय ॥ इति हीरविजयसूरेरकमिपुरीगमनम् ॥
प्राच्यामिव प्रतीच्यां च महोऽभ्यधिकमावहन् । परोलक्षान्दधत्ताान्गृह्णन्राज्ञां श्रियं पुनः ॥ १२३ ॥ सैंहिकेयाञ्जयशौर्याद्योऽजैषीत्पूषणं श्रिया.। ...
स गुर्जरेप्वथागच्छत्साहिः श्रीमदकब्बरः ॥१२४॥ (युग्मम्) अथास्मिन्व्यतिकरे सकलवसुधावलयप्रसिद्धः श्रीमाननेकजनपदनायकाधिपत्याद्वै. तलक्ष्या लक्षितः साहिः पातिसाहिः गुर्जरेषु-आगच्छत्समागतः । स कः । योऽकबरसाहिः श्रिया वैभवेन कृत्वा पूषणं सहस्रकिरणमजैषीजयति स्म पराबभूव । 'नमसितुमना यन्नाम स्यान संप्रति पूषणम्' इति नैषधे । किं कुर्वन् । प्राच्या पूर्वस्यां दिशि इव प्रतीच्या पश्चिमायामप्याशायामभ्यधिकमतिशायितमं प्रतिपक्षपक्षलक्षदुःसहं स्वमहो निजप्रतापमावहन् आकलयन् । पुनः किंभूतः । लक्षात्परे परोलमा लक्षशस्ता.
ान् जात्यतुरङ्गमान् अर्थादश्ववारान् दधद्धारयन् । कटके कति वाजिनः सन्ति लक्षं द्विलक्षी त्रिलक्षी वा इति लोकभाषेव वर्तते । पर तावन्तोऽश्ववारा एव ज्ञेया इत्युक्तः । पुनः किं कुर्वन् । राज्ञामपरापरपृथ्वीपालानां श्रियं संपदं देशनगरप्रामादिविभूति गु
१. पाणिनीयमते तु 'नाज्झली' इति. सूत्रस्थ 'पारस्करादित्वात्सुट्' इति, केयटा. नुसारेण सुट एव संभवे तल परादित्वेन पदान्तवाभावाद्वत्वोत्वयोरप्राप्तौ 'परस्लक्षान्' इति भवेन्.

Page #482

९ सर्गः] - हीरसौभाग्यम् ।
४२१ हन्नाददानः । पुनः किं कुर्वन् । शौर्यात् शूरत्वासिंहिकाया अपत्यानि सैहिकेयाः के. सरिणः जयन्पराभवन् पराक्रमन् सिंहव्याघ्रादिश्वापदानिघ्नन् । सूर्यस्तु प्रतीच्यां म. न्दायमानमहाः सप्ताश्व एव राज्ञः श्रियं दिशन् । 'पुपोष वृद्धि हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति रघौ । तथा सैहिकेयात्वर्भानोः सकाशादभिभवं लभमानः । अत एवाकब्बरसाहेः सूर्यजयो युक्त एव ॥ युग्मम् ॥ इत्सकब्बरः ॥
साहिना सार्धमभ्येयुः प्राच्याः केऽपीह नैगमाः।
शर्वरीसार्वभौमेन नभोमागें ग्रहा इव ॥ १२५ ॥ साहिना अकबरपतिसाहिना साथै केऽपि केचन प्राच्याः पूर्वदिक्संबन्धिन: नैगमा वणिजो व्यवहारिणः इह गुर्जरमण्डले अभ्येयुरागताः । के इव । ग्रहा इव । यथा -शर्वरीसार्वभौमेन विधुना सार्ध नभोमार्गे गगनाङ्गणे ग्रहाः समायान्ति ॥
तेऽप्यासशासने जैने लीना मीना इवाम्बुनि । . स्थानसिंहादिमा मान्या अमात्या इव भूपतेः ॥ १२६ ॥ ते नेगना अपि जैने शासने भगवत्संबन्धिनि तपागच्छानिधाने शासने लोना निलीयमानमानसाः एकतानीकृतचित्ताः सन्ति । क इव । मीना इव । यथा अम्बुनि पानीयविषये लीनास्तिष्ठन्ति । किंभूताः । स्थानसिंहः रामासाहसूनुः आदिमः प्रथमो मुख्यो वा येषु ते तादृशाः । पुनः किंभूताः । महीपतेरकव्वरपातिसाहेान्या माननीयाः । क इव । अमात्याः सचिवा भूपतेर्माननाही भवन्ति ॥ इति प्राचीनश्राद्धाः ॥
अरंतुदं कुपक्षाणामिवासेचनकं सताम् । परिव्रज्योत्सवं कर्तु कासन्तो मेघजीमुनेः ॥ १२७ ॥ निशितायसशल्यानि हृदि मिध्यादृशामिव ।
आनयन्ति स ते तुर्याण्यकम्बरमहीहरेः ॥ १२८ ॥ (युग्मम् ) ते प्राचीनाः श्राद्धा अकब्बरनाम्नो महीहरेः पृथ्वीपुरंदरस्य तुर्याणि वादित्राण्यानयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मिथ्यादृशां कुवादिनां हृदि हृदये वक्षसि निशितानि तीक्ष्णानि आयसानि लोहमयानि शल्यानि त्रिशूलानीव । 'हृदि शल्यमिवार्पितम्' इति रघ । 'अतिपीडाकारित्वात्रिशूलम्' इति तदृत्तिः । तथा 'परस्परोल्लासितशल्यपलवे' इति नैषधे । 'मिथ उल्लालितकुन्ता येऽग्रे' इति तद्वतिः । ततः शल्यानि हुन्ता इव । तथा 'शल्यं शत्रशलाकयोः' इत्यनेकार्थे । शस्त्राणीव वा । प्राच्या: किं कुर्वन्तः । मेघजीमुनेः प्रव्रज्याया दीक्षाया उत्सवं महाहवं कर्तु निर्मातुं काइन्तः इहमानाः। किंभूतं परिव्रज्योत्सवम् । उ. त्प्रेक्ष्यते- कुपक्षाणां लुम्पाकादीनां कुमतभाजामरंतुदं मर्मव्यथकमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यतेसतां साधूनां जैनानां सुदृशामासेवनकमाप्यायकमिव । 'तदासेचनकं यस्य दर्शनाहक तृप्यति' इति हैम्याम् । अत्र लालाघण्टान्यायेनोभयत्रापि इव संबध्यते ॥ युग्मम् ॥ इति वाद्यानयनम् ॥

Page #483

१२२
काव्यमाला ।
स्पृहयद्विरिवोद्वोढुं सिद्धिमुग्धमृगीदृशम् ।
श्राद्धैरस्य तपस्यायाः प्रारभ्यत महामहः ॥ १२९ ।। प्राच्यैौर्जरैश्च श्राद्धैःश्रावकरस्य मेघजीमुनेस्तपस्याया दीक्षाया महामहः महोत्सवः प्रारभ्यत प्रारब्धः । उत्प्रेक्ष्यते-सिद्धिर्मुक्तिरेव मुग्धमृगीहक् कमनीयकामिनी ताम् । 'मुग्धो मूढे च रम्ये च' इत्यनेकार्थः । उद्वोढुं परिणेतुं स्पृहयद्भिः कामयमानैरिव ॥
पूरिताशेषदिग्ध्वानढक्का तयशसामिव । तन्महो भूपदिग्जेत्रयात्राढक्काक्वणा इव ॥ १३० ॥ कुलशैलपयोराशिप्रतिध्वनिविधायिनः।
वाद्यमानघनातोद्यनादाः प्रादुरबीभवन् ॥ १३१ ॥ (युग्मम्) वाद्यमानानि ताज्यमानानि वादित्रवादिकैर्जनैः करैर्दण्डेन वा निहन्यमानानि धनानि प्रभूता ने आतोद्यानि तूर्याणि तेषां नादाः शब्दाः प्रादुरबीभवन् प्रकटीभवन्ति स्म । किंभूताः । कुलशैलाः मेरुमन्दरकैलाशादिकाः कुलाचलाः तथा पयोराशिः समुद्रस्तेयु ये प्रतिध्वनयः प्रतिशब्दास्तान्विदधते प्रणयन्तीत्येवंशीलाः । उत्प्रेक्ष्यते तद्यशसां तस्य मेघजीऋषेः यशसां कीतीनां पूरिता निर्भरं भृता अशेषाः समस्ता दिशो दशाप्याशा येस्तादृशा ध्वानाः शब्दा यासां ता ढक्का यशःपटहानि खाना इव । अथवा । तस्य मेघजीमुनेर्यश एव भूपो राजा तस्य दिशां समस्त हरितां जयनशीला यात्रा वैरिजजोपरि विजयकृते प्रस्थानं तस्य तदर्थ वा ढक्काक्वणा निःखाननिःखना इव । राज्ञां हि प्रयाणेषु निःखाना वाद्यन्ते, तद्धनिभिश्च सर्वेऽपि सजीभवन्तिः॥ युग्मम् ॥
वदान्यैः श्रीदवद्दानं ददेऽगीयत गायनैः ।
अनर्ति नर्तकैरुच्चैबन्दिभिर्बिरुदावली ॥ १३२ ॥ तत्र मेघजीऋषिदीक्षासमये श्रीदवद्धनदैरिव वदान्यैर्दानशौण्डैर्विश्राणनशीलैर्दानं ददे दत्तम् पुनर्गायनैर्यन्धर्ववर्गमधुरध्वनि अगीयत । पुनर्नर्तकर्नटैस्ताण्डवाडम्बरविधायिभिरनर्ति नृत्यं निर्मितम् । पुनः बन्दिभिर्मङ्गलपाठकैबिरुदानामावलिः श्रेणि: उच्चैः कथिता ॥
वैधेयवन्निरीयान्धकूपात्कूपे पतामि किम् ।। परपक्षानगणैः स्वस्य स्वस्याहूतिकृतस्तदा ॥ १३३ ॥ अवमत्येति दीक्षां स श्रीहीरविजयान्तिके ।
सत्याकृतिमिवादत्त संगमे सुगतिश्रियाम् ॥ १३४ ॥ (युग्मम् ) स मेघजीमुनिः श्रीहीरविजयसूरेरन्तिके संनिधौ पार्श्वे दीक्षा जैनतपस्यां जग्राह गृहाति स्म समादत्तवान् । कामिव । सत्याकृति सत्यकारमिव । लोके 'संचकार' इति प्रसिद्धः । कासाम् । सुगतीनां खर्गापवर्गफलदानां श्रियां लक्ष्मीणाम् । उत्प्रेक्ष्यते वा

Page #484

९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४२३ त्रिदिवशिखराणां सत्याकृतिमिव । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण तदा तस्मिन्दीक्षाप्रहमहोत्सवसमये परपक्षान् परगच्छीयान् खरतरस्तनिकादीनवमत्यागणयित्वा । वि. मुच्येत्यर्थः । किंभूतान् परपक्षान् । खस्यात्मनः गणैर्गच्छेस्तस्य मेघजीमुनेराहूतिकृतः आकारणविधायिनः । आकारणं सूरिपदादिप्रदानादिना लोभयित्वा हठं कुर्वन्तीति तान् । इति किम् । यदहं वैधेयवन्मातृशासितो मूर्ख इव ज्ञानवानप्यज्ञानवानिव अन्धकूपात् ध्वान्तोपचितान्तरावटान्निरीय निर्गत्य पुनर्द्वितीयवारं कूपे अपरस्मिन्कूपे किं कथं प. तामि झम्पामि । अपि तु नैव पतिष्यामीत्येवं विचार्येत्यर्थः ॥ युग्मम् ॥
. उद्दयोतं शासने तेने विजयं दुर्दशां च यत् ।
इतीवास्य व्यधात्सूरिरुद्दयोतविजयाभिधाम् ॥ १३५ ॥ . सूरिहीरविजयप्रभुः । उत्प्रेक्ष्यते- इति हेतोरस्य मेघजीऋषेः उद्दयोतविजय इत्य. भिधां नाम व्यधाञ्चकार । इति किम् । यत्कारणादसौ त्यक्तलुम्पाकमताधिपत्यः शासने उद्दयोतं प्रकाशं तेने विस्तारयामास । च पुनर्दुर्दशां कुपक्षाणां कुमतानां विजयमवगणनारूपं विदधे निर्मितवान् । पराभवं विहितवानित्यर्थः ॥
पादपीठलुठन्मूर्धा बद्धाञ्जलिरसौ विभुम् ।
श्रीनाम इव नाभेयं स्वयंभुवमबीभजत् ॥ १३६ ॥ असौ उद्दयोतविजयमुनिः विभुं हीरविजयसूरीन्द्रमबीभजत्सिद्धान्तोक्कविधिवद्विनयविधानादिप्रकारेणातिशयेन भजते स्म निषेवते स्म । तदेव दर्शाते-किंभूतः । पादपीठे पदासने लुगन्मिलन्मूर्धा मौलिर्यस्य । पुनः किंभूतः । बद्धाञ्जलि: ललाटपट्टघटितकरकमलकुङ्मलः । क इव । श्रीनाभ इव । यथा श्रीनाभनामा गणधरः नाभेर्नाभिनामनृपस्यापत्यं संतानम् । नन्दन इति यावत् । नाभेय: श्रीऋषभदेवस्तं वृषभं खयंभुवं तीर्थकरं भजते स्म । विशेषणे पूर्ववत् । पादपीठे लुठन् संघटं प्राप्नुवन् मूर्धा मस्तकं यस्य । तथा बद्धो रचितोऽञ्जलि: पाणिद्वययोजनं येन ॥ इति मेघजीऋषिमहः ॥
. पारीन्द्र इव सूरीन्द्रः प्रणिहत्य तमोद्विपम् ।
नृणां व्यश्राणयबोधि मुक्तापतिमिवार्थिनाम् ॥ १३७ ॥ .. सूरीन्द्रो हीरविजयगुरुः नृणां भव्यप्राणिनां बोधिं सम्यक्त्वं व्यश्राणयद्ददाति स्म । कामिव । मुक्तापतिमिव । क इव । पारीन्द्र इव । यथा केसरी अर्थिनां याचकानां मुक्तानां खहारितकुम्भिकुम्भमध्यनिष्पतन्मौक्तिकानां श्रेणी विश्राणयति प्रयच्छति । किं कृत्वा । प्रणिहत्य व्यापाद्य । किम् । तमः अज्ञानं पापं वा तद्रूपं श्यामत्वात्तत्सदृशं द्विपं हस्तिनम् ॥
मह्या विहरति स्वैरं श्रीमत्सूरिपुरंदरे । दानवर्षितया भव्यव्रजेनानेकपायितम् ॥ १३८ ॥

Page #485

४२४
काव्यमाला ।
1
श्रीमति अद्वैतवैभवभातिनि हीरविजयनानि सूरिषु पुरंदरे मासवे मयां महीमण्डले खैरं स्वेच्छया न पारतन्त्र्याद्विहरति विहारं विदधति सति दानं द्रबिणादिविश्राणनं मदाम्भव वर्षतीत्येवंशीलस्तत्तथा । 'दानं विश्राणनमदाम्भसोः' इत्यनेकार्थे । दानवर्षणस्वभावेन भव्यत्रजेन भविकजन्तुजातेन अनेकान्बहून्दुःस्थानर्थिनो वा पान्ति दारिद्र्यादुद्धरन्ति सुखी कुर्बम्ति च तेऽनेकपाः मतङ्गजाश्च तद्वदाचरितं स्रामयोनिसदृशीभूतं च ॥ पितेव सूनुना साकं कम्माङ्गजयतीन्दुना ।
पत्तनं पावनीच हीरसूरीश्वरः क्रमात् ॥ १३९ ॥
हीरसूरीश्वरः क्रमादनुक्रमाद्विहारपरिपाट्या स्वतन्त्र ससुखविचरणात् पत्तनमणहिलवाटकाभिधानपत्तनं पावनी के पवित्रीकरोति स्म । कथम् । साकं सह । केन कस्मात् । कम्मासाधोरङ्गजो नन्दनः स एव यतिषु वाचंयमेषु यतीनां मध्ये आह्लादकत्वाद्वामृत स्वादिन्दुरिव । इन्दुराचार्येणेत्यर्थः । क इव । पितेव । यथा जनकः सूनुना सार्धं पत्तनादिपुरं समेति ॥
कृत्वा क्रमादनूचानपदनन्दि मुनीश्वरः ।
देशं स्वसूनो राजेव गणं तस्य वशं व्यधात् ॥ १४० ॥
मुनीश्वरो हीरविजयप्रतिबासवः गणं तपागच्छं तस्य बिजय सेनसूरेर्वशमायतं व्यधाच्चकार । किं कृत्वा । क्रमादनुक्रमेण । हेतौ तृतीया पञ्चमी च वाच्येति तृतीयार्थः । पूर्वसूरिपरिपाटीतः अनूचानपदस्याचार्यपदस्य नन्दि द्वादशावर्तषन्दनानुज्ञानादिविधिं कृत्वा विधाय । क इव । राजेव । यथा सकलभेदिनी मण्डलाखण्डको निजनन्दनस्य देशं खजनपदं बशमधीनं विधत्ते ॥
प्रभोर्नन्दिम हेमराज मीश्वरो मुदा ।
अमानि मामबै: श्रीद इषामितधनं ददत् ॥ १४१ ॥ प्रभोविंजयसेनसूरेर्नन्दिमहे आचार्यपदानुज्ञावन्दन कदानादिमहोत्सवे हेमराज नाम मन्त्रीश्वरः सचिवो मानवैर्जानपदैः पौरैर्नागरिकैश्च मनुजैः श्रीदो वैश्रवण एव अमानि विज्ञातोऽवबुद्धः ॥ किं कुर्वन् । मुदा प्रमोदेन अमितं प्रमाणातीतमगणितं धनं द्रविणं ददयच्छन् ॥ इति बिजयसेनसूरिनन्दिः ॥
प्रत्यतिष्ठत्पेरोलक्षा आर्हतीः प्रतिमाः प्रभुः ।
कल्पितानल्पसंकल्पाः कल्पसाललता इव ॥ १४२ ॥
प्रभुहरविजयसूरिः पैरोलक्षाः लक्षशः आर्हतीजैनीः प्रतिमा मूर्तीबिम्बानि प्रत्य तिष्ठत् प्रतितिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते - कल्पिताः प्रदत्ताः पूर्णीकृता अनल्पा अनेके भूयस्तराः संकल्पा मनोभिलषितानि याभिस्तादृशीः कल्पसाललताः कल्पद्रुमवल्लींरिव । ' कल्पद्रुमलताः' इति सोमसौभाग्यकाव्ये ॥
१. अत्र च १२३ संख्याक श्लोक टिप्पणिवत् 'परस्त्क्षा' इति भवेत्.

Page #486

९ सर्गः] - हीरसौभाग्यम् ।
४२५ पान्थानिव महानन्दपुटभेदनपद्धतौ ।
दीक्षयामास सूरीन्द्रोऽनेकानिभ्यतनूभवान् ॥ १४३ ॥ सूरीन्द्रोऽनेकान्परःशतानिभ्यतनूभवान्व्यवहारिपुत्रादीन्दीक्षयामास प्रव्राजयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-महानन्दो मोक्षः स एव पुटभेदनं रत्नयोनिपत्तनम् । रत्नयोनिरिति लोकरूढिः। तथा च रत्नसदृशानां पुरुषाणामुपत्तिस्थानम् । महानन्दे तीर्थकरचक्रवर्तिबलदेवमहामण्डलीकमहीपतिसूरिवाचकमहामुनिप्रमुखा रत्नेभ्योऽभ्यधिकानां महापुरुषाणामुत्पत्तिस्थानकं ततः पत्तनोपमानम् । तत्य पद्धतौ मार्गे पान्थान् पाथिकानिव ॥
शाखाप्रशाखाश्रेणीभिराकीर्णः श्रमणाग्रणीः ।
व्यभावट इव च्छायाच्छन्नः सेव्यश्च राजभिः ॥ १४४ ॥ श्रमणानां साधूनामग्रणीः पुरोगो हीरविजयसूरिः वट इव न्यग्रोधपादप इव व्य. भात् । किंभूतः । शाखा विमलविजयसागरसुन्दरादिका प्रशाखा आनन्दहर्षसौभा. ग्यविशालकुशलादिकास्तासां श्रेणीभिराकीर्णः परिवृतः । पुनः किंभूतः । छायया शोभया छिन्नो निचितः सहितः । पुनः किंभूतः । राजभि विनिभूतोपचाराद्रपाल: सेव्यः उपासनीयः । वटस्तु स्कन्धनिमृता: शाखास्ताभ्यः पुनर्निर्गताः प्रशाखाखास राजिभिर्व्याप्तो भरितः । तथा छायया प्रतिच्छायिकयाश्चितः सिश्चितः । तथा रा. जभिर्यक्षैः सेवनीयः । यक्षाणां वटवासित्वात् । 'यक्षः पुण्यजनो राजा गुह्यको वटवास्यपि' इति हैम्याम् ॥
समस्थापयत्तीर्थसार्थाननेकाननेकान्तवादाम्बुजाम्भोजबन्धुः । महीमण्डले रन्तुमुत्कण्ठितायाः स्फुरत्केलिगेहा इव ब्रह्मलक्ष्म्याः ॥१४॥ एकान्तेन निश्चयेन वदनमेकान्तवादो न एकान्तवादो यत्र तदनेकान्तवादं जिनशासनम्। यतः-'स्याद्वादवाद्याईतः स्यात्' इति हेमाचार्योक्तिः । स एव तदेव वाम्बुजं सरसीरुहं तत्र तद्विकाशने अम्भोजबन्धुः पद्मबान्धवः सहस्ररश्मिः सूरीन्द्रः अनेकान शतशः तीर्थानां पापसंतापापनोदस्थानानां सार्थान् समूहान् । यद्यपि हैम्याम् 'संघसार्थौ तु देहिनाम्' इत्युक्तम्, तथापि हेमचन्द्रेणैवाने कार्थे प्रोक्तम्- 'सार्थो वृन्दे वणिग्गणे इत्युत्पन्नभेदात् , तथा 'पदार्थसार्थ-' इत्यपि दर्शनात् , अनुप्रासत्वाद्वा लक्षणयापि समूहार्थ एव तसादानीतः । समस्थापयत्संस्थापयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-महीमण्डले पृथ्वीपीठे रन्तुं क्रीडितुमुत्कण्ठिताया उत्सुकिताया ब्रह्मलक्ष्म्या मुक्तिश्रियाः । 'शिवं निःश्रेयसं श्रेयो निर्वाणं ब्रह्मनिर्वृतिः' इति हैम्याम् । स्फुरन्तः निखिलसुदृग्दृग्गोचरीभावं भजन्तः केलिगेहा विलाससौधानीव । सूरिस्थापितानां तीर्थानो प्राथेवीपीठस्थायुकत्वात् अथ च ब्रह्मलक्ष्म्यास्त्रैलोक्योपरितभूमौ स्थायित्वाच्च महीमण्डले क्रीडा. काङ्केति ॥ इति हीरविजयसूरिधर्मकृत्यानि महिमसंपदः ॥

Page #487

४२६
काव्यमाला।
अथो विहारप्रतिष्ठादीक्षाद्यनन्तरं कस्मिंश्चिदकब्बरसाहेराकारणसमये गन्धारनगरे चतुर्मासी तिष्ठासोः सूरेर्गन्धारवर्णनं किंचित्
अथो लाटलक्ष्मीललामायमानं पुरं वार्धितीरेऽस्ति गन्धारनाम । किमुद्वेज्यमाना जलैरम्बुराशेः प्रतीरं पुरी संश्रिता शाङ्गपाणेः ॥ १४६ ॥ लाटस्य लाडनान्नो मण्डलस्य लक्ष्म्या ललामायमानं तिलकमिवाचरत् वार्धेः समुद्रस्य तीरं तटं तत्र गन्धार इति नाम यस्य तादृशं पुरं नगरमस्ति विद्यते । उत्प्रेक्ष्यतेअम्बुराशेः कल्लोलमालिनः प्रसरत्तुङ्गतरङ्गरङ्गविरलजलैरुद्वेज्यमाना अत्युद्वेगं प्राप्यमाना शाईपाणेर्नारायणस्य पुरी द्वारका नगरी विष्णोः कुत्रापि गते सति समुद्रेणाप्लाव्य खसलिलमध्ये गृहीता, अत एव पानीयोद्वेगात्प्रतीरं तटं संश्रिता पानीया(हिरागत्यात्र स्थितेव ॥
निधानेशरम्भाकुमारीगणेशान्दधानेन गाङ्गेयराजेश्वरांश्च । । । जिता येन वखोकसारा स्वलक्ष्म्या हियेवाश्रिता शंभुशैलस्य मौलिम् १४७
गन्धारनगरेण खलक्ष्म्या निजवैभवेन जिता परिभूता सती वखोकसारा धनदपुरी हियेव त्रपातिरेकादिव शंभुशैलस्य मौलि मस्तकमुपरितनशिखरमाश्रिता भेजुषी । येन किं कुर्वाणेन । दधानेन । कान् । निधानानां निधीनामीशाः खामिनो निधिपतयः तास्तथा रम्भाः कदलीः कुमारी: कन्यकाः तथा गणानां जनसमुदायानामीशा गणनायकास्तान् तथा गाङ्गेयं वर्ण तथा राजेश्वरं देशाधिपति राज्यलक्ष्मीवन्तमीश्वरा गजप्रमाणद्रविणधारिण: तान् बिभ्राणेन । अलकापक्षे तु सर्वेऽप्येकैकाः । निधानेशो धनदः, तथा रम्भानाम्नी धनदाङ्गजनलकूबरपत्नी । 'अस्मान्किमश्रोत्रसुधां विधाय,रम्भा चिरं भामतुला नलस्य । तत्रानुरक्ता तमनाप्य भेजे तन्नामगन्धानलकूबरं सा ॥' इति नैषधे । कुमारी पार्वती गणेशो विघ्ननायकः गङ्गाया अपत्यं गाङ्गेयः खामिकार्तिकः । 'गङ्गोमाः कृत्तिकासुतः' इति हैम्याम् । तथा 'गाङ्गेयो गुहभीष्मयोः' इत्यनेकार्थः । राजानो यक्षाईश्वरः शंभुस्तान्बिभ्रती ॥ स्फूर्त्या मणीकम्बुवराटमुक्तिका प्रवालमातङ्गतुरङ्गमश्रियाम् । विहेलितेनाम्बुधिना द्विवेलं वेलाच्छलाद्यन्नगरं न्यषेवि ॥ १४८ ॥ मणयः चन्द्रकान्ताद्याः सामान्येन सर्वजातिजानि रत्नानि कम्बवः शङ्खाः वराटा रत्नमु. ख्यानि हीरका कपर्दा वा मुक्तिका मुक्ताफलानि । 'बहुकम्बुमणीवराटकागणनाटत्करकर्कटोत्करः' इति नैषधे । हट्टेषु कम्बवोऽपि दृश्यन्ते। प्रवाला विद्वमा मातङ्गा हस्तिनः तुरङ्गमा अश्वाः श्रीर्धनधान्यादिविविधलक्ष्मीस्तासां स्फूर्त्या अत्युद्धरवैभवमरेण कृत्वा वि. हेलितेनावगणितेनाभिभूतेनाम्बुधिना समुद्रेण द्वे वेले वाराववसरौ यत्र । 'वेला वाराववसरः प्रस्तावः' इति हैम्याम् । तथा 'वेलय स्याद्वृद्धिरम्भसः' । द्विवेलमिति क्रियावि. शेषणम् । वेलाच्छलाजलवृद्धिकपटात् । वेलागममिषेणेत्यर्थः । यन्नगरं गन्धारपुरं न्यषेवि

Page #488

.९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४२७ उपास्यते स्म । अम्बुषावपि मन्यादयः सर्वेऽपि पदार्थाः सन्ति । ऐरावणोच्चैःश्रवसोस्तत्रोत्पमत्वात् जले गजाश्वानां संभवाद्वा ॥
इन्द्रनीलमणिशालिजालकाश्चन्द्रकान्तकृतचन्द्रशालिकाः । भूतलाभ्युदयिनो बभासिरे शारदीनशशिमण्डला इव ॥ १४९ ॥ यत्र गन्धारनगरे इन्द्रनीलमणिभिः मरकतादिनीलरत्नैः शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीला जालका गवाक्षा यासु तादृश्यः चन्द्रकान्तैश्चन्द्रमणिभिः कृता निर्मिता चन्द्रशालिका अर्थात्सौधानां शिरोगृहाणि उपरितनभूमिका वभासिरे भासन्ते स्म दीप्यन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-भूतले महीमण्डले अभ्यागत्योदयन्त्युद्गच्छतीत्येवशीलास्तथा शारदीनाः प्रसरत्पयोधररोधापगमप्रोल्लसत्प्रचुरचन्द्रिकाकलिताः शरत्कालसंबन्धिनी: शशिनामिति सार्थकं नाम कलङ्ककालिमाकलितचन्द्राणां मण्डला बिम्बा इव । मण्डलशब्दस्त्रिषु लिङ्गेषु । चन्द्रशालिकासु लक्ष्मसदृशेन्द्रनीलगवाक्षाः ॥ इति गन्धारवर्णनम् ॥
महैर्महीयोभिरनेकनागरैः प्रवेशितः सूरिपुरंदरः पुरम् । दिग्जैत्रयात्रासु निजानुगीकृतप्रतीपभूमीपतिसार्वभौमवत् ॥ १५० ॥
अतिशयेन महान्तो महीयांसस्तैर्महीयोभिरत्यभ्यधिकैर्महैरुत्सवैः कृत्वानेके गणनातीता नागराः पुरजनास्तैः सूरिपुरंदरो हीरविजयसूरिवासवः पुरं गन्धारनगर प्रवेशितः पुरे प्रवेशः कारितः । किंवत् । दिशां पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तराणां चतसृणां जैत्रासु जयनशीलासु यात्रासु सेनाभिः समं शात्रवेष्वभिगमोऽभिषेणनं तेषु निज. स्यात्मनोऽनुगीकृताः सेवकभावं लम्भिताः प्रतीपाः पूर्व प्रतिकूला विजये कृते च कथंचिदानुकूल्यभाजः भूमीपतयो राजांनो येन तादृक् सार्वभौमवत् । यथा चक्रवर्ती महामहैः कृत्वा नागरैर्नगरं प्रवेश्यते ॥ .. गणकैरविणीरमणः श्रमणैर्बहुभिः सह तत्पुरमध्यवसत् ।
कलभप्रकरैरिव गन्धगजो जलबालकभूधरभूवलयम् ॥ १५१॥ श्रमणैः साधुभिः सार्धं गणे तपागच्छे आह्लादकत्वेन कैरविणीनां कुमुदिनीनां रमणः प्राणनाथश्चन्द्रो गच्छनायकः तद्गन्धाराभिधानं नगरमध्यवसत् आश्रयति स्म । गन्धारबन्दिरे तस्थिवानित्यर्थः । क इव । गन्धगज इव यथा कलभैस्त्रिंशदब्दकैः प्रौढैर्गजव्रजैरुपलक्षणादिशतिवर्षीयैर्वित्कैः दशवार्षिकैः पोतैः पञ्चवार्षिकैर्बालैः इत्यादिभिरिदैः समम् । 'पञ्चवर्षों गजो बालः स्यात्पोतो दशवार्षिकः । वित्को विंशतिवर्षः स्यात्कलभ. स्त्रिंशदन्दकः ॥ इति हैम्याम् । गन्धहस्ती जलबालको विन्ध्यः स एव भूधरः पर्वतस्तस्य भूवलयं वनगहनपृथिवीपीठमधिवसति विन्ध्याद्रिवनखण्डे तिष्ठति । 'विन्ध्यस्तु जलबालकः' इति हैम्याम् ॥
अमरपुरीकृतलजे तत्र विजेतुं बलिगृहे सज्जे । प्रावृषि दुग्धपयोधौ मधुपरिपन्थीव तस्थौ सः ॥ १५२ ॥

Page #489

४१८
काव्यमाला। स प्रसिद्धः मूरिः तत्र गन्धारनगरे प्रावृषि वर्षाकाले वार्षिकचतुर्मास्यां तस्थौ ति. ष्ठति स्म । क इव । मधुपरिपन्थीव । यथा प्रावृट्समये दुग्धपयोधौ क्षीरसमुद्रे मधु. नानो दैत्यस्य परिपन्थी शत्रुर्नारायणः तिष्ठति । किंभूते गन्धारपुरे । अमराणां देवानां पुर्या नगर्या अमरावत्याः खातिशायिताभ्यधिकवैभवभरैः कृता विहिता लजा मन्दाक्षं येन । पुनः किंभूते । बलिगृहं नागलोकं विजेतुं विशेषेण खविभवाधिक्येन पराभवितुं सज्जे सज्जीभूते ॥ इति गन्धारनगरे हीरसूरेः स्थितिः ॥
जीविकामिव नभोम्बुपावलेः प्रावृषं पुनरवेत्य पत्तने ।
हीरसूरिपुरुहूतशासनात्तस्थिवान्विजयसेनसूरिराट् ॥ १५३ ॥ . विजयसेन इति नाम यस्य तादृशः सूरीणां राद राजा हीरसूरिपुरुहूतस्य हीरविजयसूरिशकस्य शासनादादेशात्पुनरपरार्थे पत्तने अणहिल्लवाटकनगरे तस्थिवान् स्थितः । . किं कृत्वा । प्रावृषं वर्षासमयमुपेतमवेत्य ज्ञात्वा । प्रावृषं कामिव । नभोम्बुपानां चातकानामावले: पतेः जीविका जीवनवृत्तिमिव ॥
प्रीणन्प्राणिनभोम्बुपान्प्रविदधदुर्वादिनां दुर्दिनं .
बोधाङ्करकरम्बितां विरजसं कुर्वश्च चित्तक्षितिम् ।। आनन्दं ददते स्म विस्मयकरी व्याहारधारां किर
न्भूमौ सुरिपुरंदरो जलधरो जम्भारिमार्गे पुनः ॥ १५४ ॥ भूमौ महीमण्डले सूरिपुरंदरो हीरविजयसूरीन्द्रः अथ च सूरिरेव पुरंदरो मेघः । यदुक्तम्-‘एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः । पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरंदरम् ॥' इति । पुनर्जम्भारिमार्गे शक्रपद्धती आकाशे । यथा देवमार्गस्तथा देवे. न्द्रमार्गोऽपि । तथा 'येनामुना बहुविगाढसुरेश्वरा धू राज्याभिषेकविकसन्महसा बभूवे' इति नैषधेऽपि । जलधरो मेघ आनन्दं जनानां प्रमोदं ददते स्म । 'दद दाने' भ्वादिरात्म. नेपदी च । किं कुर्वन् । प्राणिनो जन्तव एव नभोम्बुपा वप्पीहास्तान् प्रीणन् तर्पयन् तृप्तिमुत्पादयन् तेषाम् । पुनः किंभूतः । दुर्वादिनां परवा दिनां मिथ्यादृशां दुर्दिनं दुष्टदिवसं पराजयगोचरीकृतत्वान्मेघान्धकारं च प्रविदधत् प्रकर्षेण कुर्वन् । पुनः किंभूतः । बोधस्तत्त्वज्ञानं सम्यक्त्वं वा तदेवाङ्कुरः प्ररोहः । अथ वा बहुवचनम् । बहुजनापेक्षया तत्त्वज्ञानानि सम्यक्त्वानि च त एवाङ्करास्तैः करम्बितां व्याप्तामत एव विरजसं विगतरजस्कां पापधूलीभ्यां रहितां चित्तक्षितिं मनोमेदिनी कुर्वन् सृजन् । पुनः किंभूतः । विश्वेषां जगजनानां विस्मयकरीमाश्चर्योत्पादिकाम् । व्याहारा एव वाग्विलासा एव धाराममृतवृष्टिं किरन्विस्तारयन् ॥
भवसलिलनिधेरिवैकसेतुं विधिमवलम्ब्य तदागमप्रणीतम् । घनसमयदिनान्दिनेश्वरश्रीर्गमयामास मुनीश्वरः क्रमेण ॥ १५५ ।।

Page #490

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४२९ तदा तस्मिन् प्रावृट्समये मुनीश्वरो हीरविजयसूरिः क्रमेण पर्युषणादिपरिपाट्या घनसमय दिनान्प्रावृषेण्यवासरान् गमयामासातिकामति स्म । किंभूतः । दिनेश्ररश्री: सूर्यवत्तेजोलक्ष्मीर्यस्य । किं कृत्वा । आगमे सिद्धान्ते उद्यनियुक्तियदिनचर्यादिशास्त्रे वा प्रणीतं प्रोक्तं विधि चातुर्मासिकसाधुसंबन्धिविविधक्रियानुष्ठानादिकमवलम्ब्याश्रित्य । उत्प्रेक्ष्यते-भवः संसार एवानन्तत्वाददृग्गोचरपारत्वात्सलिलनिधिः समुद्रस्तस्य तत्र वा एकमद्वितीयं सेतुमिव । पद्यायाज इति जनप्रसिद्धाभिधानम् ॥
यं प्रासूत शिवाह्नसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
पुत्रं कोविदसीहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । . सर्गोऽसौ नवमोऽत्र देवविमलव्यावणिते हीरयु.
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिरचिते संपूर्णतां प्राप्तवान् ॥ १५६ ॥ अत्र हीरसौभाग्यकाव्ये असौ अयमेव यो लिपेर्गोचरीकृतः । नवानां संख्यापूरणो नवमः सर्ग: अधिकारविशेषः संपूर्णतां प्राप्तवान् संपूर्णो बभूव ॥
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेव विमलविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यमहाकाव्यवृत्ती शासनदेवीप्रकटीभवन-गुरुप्रश्न-तदुत्तर-खस्थानगमन-चन्द्रतारातमस्तमीविरामदिनकरोदयविजयसेनसूरिसूरिपद-मेघजीऋषिसमागमन-गन्धारनगरादिवर्णनो नास नवमः सर्गः।
. दशमः सर्गः । निःशेषदेशककुदं भुवि भाति दिल्ली
देशोऽथ केलिनिलयो नलिनालयायाः । नाभीभुवा भुजगनिर्जरसमसार
___ मादाय निर्मित इवैष खनिः सुखानाम् ॥ १॥ अथ अकब्बरपातिसाहिमिलनादिप्रारम्भणे भुवि पृथिव्यां गुर्जरजनपदापेक्षया पूवस्यां दिशि दिल्लीदेशो मेवातनाममण्डलो दिल्लीमण्डल इत्यप्यभिधा भाति शोभते । किंलक्षण: । निःशेषाणां समस्तानां देशानां जनपदानां ककुदं प्रधान: । 'ककुदं तु प्रधानंऽसे वृषाङ्के राजलक्ष्मणि' इत्यने काथेतिलके । पुन: किंभूतः । नलिने कमले आलयः सदनं यम्यास्तस्याः श्रियः केलये की डाथै निलय: सौधम् । उत्प्रेक्ष्यते-नाभीभवा नारायणनाभ्यम्भोजजन्मना ब्रह्मणा भुजगनिर्जरसद्मनोनागलोकवर्गयोः सारे सम्यग्दलिकपटलीमादाय गृहीत्वा सुखानां सर्वशर्मणां खनिराकरः । एष देशो निर्मितः कृत इव ॥
यस्मिन्विभाति भगिनी तपनाङ्गजस्य
रङ्गत्तरङ्गशिखरोन्मथितारविन्ठा ।

Page #491

काव्यमाला।
देशश्रियः किमपि निर्गलितोत्तरीया
वेणी विभूषणवतीव परिस्फुरन्ती ॥ २॥ यस्मिन्दिनीमण्डले तपनख भानोरङ्गजो नन्दनो धर्मराजस्तस्य भगिनी जामियंमुना यमभगिनी । कालिन्दी सूर्यजा यमी' इति हैम्याम् । किंभूता । रगन्तश्चलन्तो ये तरक्षाः कलोलास्तेषां शिखराण्यप्राणि तेषून्मथितानि विकसितानि अरविन्दानि पद्मानि यस्साम्।उत्प्रेक्ष्यते-देशत्रियः दिल्लीमण्डललक्ष्म्याः किमपि कथमपि केनापि प्रकारेण . निर्गलितं वापि निपतितं उत्तरीयमुपरितनच्छादननिवसनं यस्याः तादृशी परिस्फुरन्ती दृग्गोचरीभवन्ती प्रत्यक्षलक्ष्या वेणी कबरीव । किंभूता। विभूषणवती चूडामण्यादिमन स्तकाभरणभरविभ्राजिनी॥
उत्ताननक इव वक्रकजं कुशाद्या
वर्ते विभूषयति मध्यमहीममुष्य । .. उत्पत्तिमाकलयतो ददतोऽङ्गिकामा__ क्षीरार्णवे तुमुजामिव पादपस्य ॥ ३ ॥ आसेदुषीमिरवने विदुषीभिरिक्ष
च्छायासु यन्नवकुटुम्बिधनस्तनीमिः । कीर्तिर्जगज्जयिरतीशजयोजितेव
. राजीमतीशितुरगीयत गीतिरुच्चैः ॥ ४ ॥ (युग्मम्) यस्य दिल्लीमण्डलस्य नवामितरुणीभिः कुटुम्बिना कर्घकाणां घनस्तनीभिः पीनपयोधराभिः अथ वा घटस्तनीमिः जम्भवत्कुचौ यासामित्युनतस्तनीभिः वनितामिर्गी. तिर्गानमुच्चैः सातिचायिमधुरध्वनिनागीयत जगे गीता । किंभूताभिः । इक्षणां रसालानां छायासु निरातपस्थानेषु आसेदुषीमिरुपविष्टाभिः । इत्यं किम् । अवने इक्षुक्षेत्ररक्षणे विदुषीमिनिपुणाभिः । उत्प्रेक्ष्यते-जगन्ति त्रीणि भुवनानि । सुरासुरनरानित्यर्थः । जयतीत्येवंशीलस्य रतीशस्य मन्मथस्य जयेन पराभवेन क्षौदेनामूछो. जिता खीकृता राजीमतीशितुः श्रीनेमिनाथस्य कीर्तिरेवागीयत । राजीमतीशितुः किं कुर्वतः । कुश इति पदमाद्यं यत्र तादृशे मावर्ते । कुशावर्ते देशे इत्यर्थः । उत्पत्ति जन्म आकलयतः दधतः प्राप्नुवतः । कस्येव । पादपस्येव । यथा ऋतुभुजां देवानां पादपः पारिजातनामा कल्पद्रुमः क्षीरार्णवे दुग्धपयोधौ उत्पत्तिमाकलयति । पुनः किंभूतस्य । खईमवदहिनां प्राणिनां भविकानां कामानभिलाषान्ददतः यच्छतः । अथ वा। क्षीराणवे कल्पवृक्षस्येव कुशावर्तजनपदे जन्माकलयतः । कुशावर्ते किं कुर्वति । वककर्ज वदनारविन्दं उत्तानमुमतं नकं नासिका तम्मिन्निव। अमुष्य दिल्लीमण्डलस्य मध्य.

Page #492

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१३१ महीमन्तरालभूमी विभूषयति शोभा लम्भयति । मेवातमण्डलमध्ये श्रीनेमिनाथजन्मस्थानं कुशावर्तदेशोऽस्तीत्यर्थः ॥ युग्मम् ॥
संसेवितो द्विरसनैरसुराश्रयश्च
ख्यातो रसातलतया नरकानुषङ्गी । एतद्विगानमपनेतुमिदंमिषेण
___ वासो व्यधायि किमु भोगिगृहेण भूमौ ॥ ५ ॥ भोगिगृहेण नागलोकेन इदंमिषेण अस्य दिल्लीदेशस्य दम्भेन कपटेन भूमौ मही. मण्डले वासः स्थितिळधायि विहिता । उत्प्रेक्ष्यते-एतदिहैव जनैरभिधीयमानमीदृशं वा विगानमपवादमपनेतुं निवारितुमिव । एतत्किम् । यदसौ भोगिगृहो द्विरसनैर्भुजगैः 'खलैश्च संसेवित आश्रितः । च पुनरसुराणां दैत्यानामाश्रयः स्थानम् । 'असुरा दिति. दनुजाः पातालौकासुरारयः' इति हैम्याम् । पुनः रसातलमित्यनिष्टवाक्यम् । धनपालोऽप्याह-'रसातलं यातु यदत्र पौरुषम्' इति । तत्त्वेन ख्यातः प्रथितः पुनर्नरकस्य नानोऽसुरविशेषत्य । सप्तनरकानां दुर्गतीनामनुषको मिलनं यस्य ॥
तन्निर्जयोद्यतनिजस्य भयादवेत्य
___ यातं प्रणश्य बलिसद्म तलेऽचलायाः । ... · पृष्ठे विलग्न इव तं विजिगीषुरेष
खर्गः क्षितावुपजगाम मिषादमुष्य ॥ ६ ॥ तद्विजिगीषुस्तद्बलेः सद्म नागलोकं विचेतुमिच्छुः पराभवनशीलः । अत एव पृष्ठे पश्चाद्विलमः अमुष्य दिल्लीदेशस्य मिषाद्याजात् । उत्प्रेक्ष्यते-एष प्रत्यक्षः खगों देवलोकः क्षिती क्षोणीमण्डले उपजगाम समागतः । किं कृत्वा । तस्य बलिसद्मनो निर्जये परिभवनविधाने उद्यतस्य उद्यम विनिर्मिमाणस्य उत्सुकस्य वा । निजस्यात्मनो भयादर्यात्वर्गस्य भीतेरचलागः पृथिव्यास्तले अधस्ताद्भागे प्रणश्य यातं प्रतिभ्रष्टं बलिसद्म नागलोकमवेस विज्ञाय । पूर्व हि बलिसद्म भूलोकखौंकयोरुपरिष्टादासीत्-इति कवि. समयः । यदुक्तं नैषधे-'बलिसद्म दिवं स तथ्यवागुपरि माह दिवोऽपि नारदः' इति । पश्चादद्वैतविभूतिजाताबलवत्तया क्रतुभुजां भुवनेनाभिभूतं भूतले गतमित्यर्थः ॥
यः पद्मनन्दन इवास्ति हिरण्यगर्भो
रम्याप्सरा हरिरिवाच्युतवत्सलक्ष्मीः । रत्नाकरोऽम्बुधिरिवारिरिवात्मयोने
दुर्गान्वितः पविरिवासहजैरजेयः ॥ ७ ॥ यो देशः पद्मनन्दनो विरश्चिरिव । 'पद्मनन्दनसुतारिरंसुता' इति नैषधे । हिरण्यं

Page #493

४३२
काव्यमाला।
सुवर्णे गर्भ मध्ये यस्य । आकरादौ वर्णानां सद्भावात् , कनकभृत्कलशानां भूमिगर्भेषु स्थायित्वाद्वा, सुवर्गादीनि गर्ने मध्ये यस्य व्यवहारिणां सौधेषु परःशतपरोलक्षपरःकोटिहिरण्यदर्शनाद्वा । ब्रह्मणस्तु केवलं नामैव । 'हिरण्यगी लोकेशो नाभिपद्मात्मभूरपि' इति हैम्याम् । अस्ति विद्यते । पुनर्यो हरिरिव इन्द्र इव । रम्याणि कमलाकरसद्भावा: न्मनोज्ञानि अत एवात्प्रधानानि सरांसि तटाका यत्र । हरिस्त रम्या रन्तुं योग्या कला. केलिकलाभिर्विलसितुमुचिताः । रमणारे इत्यर्थः । अप्सरसो रम्भा-तिलोत्तमा घृताची: मेनकाप्रभृतयः खर्वनिताः यस्य । पुनर्योऽच्युतवनारायण इव सह लक्ष्म्या धनधान्या.. दिविभवेन शोभया वा वर्तते सः । 'समासान्तविधेरनित्यत्वात्कप्रत्ययाभावः' । कृष्णस्तु श्रिया पन्या सहितः । पुनयोऽम्बुधिः पारावारः इव रत्नानां प्रशस्तवस्तूनां रत्नपुरुषाणां नेमिनाथकृष्णबलभद्रादीनां महापुरुषाणामाकर उत्पत्तिस्थानम् । समुद्रोऽपि रत्नाकरः । पुनर्यो देशः आत्मयोनेः स्मरस्य अरिः शंभुरिव दुगैरद्रिकोटैरन्वितः ! शिवस्तु दुर्गया पार्वत्या पत्न्या युक्तः । अर्धाङ्गभाजित्वात् । पुनर्यः पविरिव वज्रवद. सहजैः शत्रुभिरजेयो जेतुमशक्यो वैरिभिरग्राह्यः । वज्रं तु दुर्भेद्यं गिरिष्वप्यकुण्ठत्वात् , सुरासुराणां दुर्जयत्वाद्वा ॥ इति दिल्लीदेशः ॥
दिल्लीति तत्र नगरी न गरीयसीभिः - श्रीभिः कचिद्विरहिता रहिता न नीत्या । रेजे गिरीशगिरिशृङ्गकृतैस्तपोभिः
प्राप्ता परां श्रियमसौ त्रिशिरःपुरीव ॥ ८ ॥ तत्र तस्मिन्मण्डले दिल्ली इति नानी नगरी पुरी अस्ति । किंभूता । गरीयसीभिः अतिमहतीभिः श्रीभिर्लक्ष्मीभिः क्वचित्कुत्रापि स्थाने न विरहिता न वियुक्ता । पुनः किंभूता । नीसा न्यायेन न रहिता न वियुक्ता । रीत्या' इति पाठे रीत्या मर्यादया उत्तमकुलाद्याचारेण व्यवहारेण वा । उत्प्रेक्ष्यते-गिरीशस्य शंभोः गिरेः कैलाशस्य शृङ्गे शिखरे कृतैः स्वस्थित्या विहितैर्निरशनपानादिकष्टतपोभिः कृत्वा परां प्रकृष्टां सर्वोत्कृष्टां वा श्रियं लक्ष्मी शोभा वा प्राप्ता असौ दिल्ली त्रिशिरसो वैश्रवणस्य पुरी नगरी अलकेव ॥
दम्भोलिपाणिनगरीविभवाभिभाव
प्रागल्भ्यमांकलयता निजवैभवेन । निर्जित्य या बलिगृहं पदमस्य मौलौ
कालीव कासरसुरासहजं ससर्ज ॥९॥ या दिल्लीपुरी निजवैभवेन आत्मीयाद्वैतलक्ष्म्या । 'स्फुरन्माझिष्टवैभवः' इति काव्यकम्पलतायाम् । बालगृहं नागलोकं निर्जिल पराभूय अस्य बलिगृहस्य मौलौ मस्तके पदं.

Page #494

१० सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
चरणं स्थानं ससर्ज सृजति स्म । किंभूतेन वैभवेन । दम्भोलिर्वजं पाणौ हस्ते यस्य स तस्य सहस्रनेत्रस्य नगर्या अमरावत्या विभवस्य अभिभवनमभिभावतत्र प्रागल्भ्यं प्रतिभावत्तां चातुर्यमुद्यममुत्साहं वा आकलयता बिभ्रता पदं चक्रे । केव । कालीव । यथा पार्वती कासरनामानं सुराणां देवानामसहजं विरोधिनं खस्यात्मनो विभोर्भावो वैभवम् । अत्र भावेऽण् । तेन वैभवेन सामर्थ्येन महत्त्वेन वा। 'स्तोत्रं सुविस्तृतमतिर्न विभुर्विधातुम्' इति कल्याणमन्दिरस्तवे । 'विभु: समर्थः' इति तद्वत्तिः । बालगृहं पातालं निर्जित्य जित्वा अस्य महिषासुरस्य मौलौ मस्तके पदं खचरणं चकार । तन्मूर्तेस्तत्प्रकारदर्शनात् ॥ इति दिल्ली ॥
तस्यां महीहिमकरण हमाँउनाना __ जज्ञे पुरंदरविजित्वरविक्रमेण । यस्यौजसेव विजितेन पदं मुरारे
स्तत्तुल्यतां स्पृहयतांशुमता न्यषेवि ॥ १० ॥ तस्यां दिल्लीनगर्या हमाँउ इति नाम यस्येति तेन हमाँउनाना महीहिमकरेण क्षोणीरोहिणीरमणेन जज्ञे संजातम् । किंभूतेन । पुरंदरस्य वासवस्य विजित्वरो विशेषेण जयनशीलो विक्रमो बलं यस्य तेन । यस्य हमाउपातिमाहेरोजसा प्रतापेन विजितेनाभिभूतेन सता । पुनस्तस्य हमाँउप्रतापस्य तुल्यतां सादृश्यं स्पृहयता इच्छता अंशुमता सूर्येण । उत्प्रेक्ष्यते-मुरारेर्नारायणस्य पदं चरणं विष्णुपदं न्यषेवि सेव्यते स्म इव ॥
श्रीकाबिलाधिपतिबब्बरपातिसाहि
पुत्रः पुलोमदमनोऽखिलमुद्गलानाम् । सूरस्य सूनुमपि निर्मितवान्सदण्डं ।
___ कालं करालमपि यः प्रसरत्प्रतापैः ॥ ११ ॥ - यो हमाँउपातिसाहिः अभिषेणनेन विनैव प्रसरद्भिर्जगद्यापकैर्दशदिक्षु विस्तृतैः प्रतापैः खतेजोभिरेव शूरस्य श्लेषचित्रयोः सकारशकारयोरभेदात् भास्करस्य सूनुं नन्दनम् । 'प्रेतात्पतिर्दण्डधरोऽर्कसूनुः' इति हैम्याम् । सुभटस्याङ्गजातमपि करालं मृत्युत्वेन विविधायुधधारकत्वेन भीषणं परेषां भयोत्पादकं कालं कृतान्तं कालवर्णमपि सदण्डं वेत्रिणम् । 'छडीदार' इति प्रसिद्धम् । राजदेयांशयुतं दण्डदायिनमित्यर्थः। निर्मितवान्विधत्ते स्म । केवलं खौजसैव, न पुनरभिषेणनादिना सदण्डं विहितवानित्यर्थः । किंभूतः । श्रिया सेनादिविभवेन कलितो यः काबिल इति नामा मुद्गलानां मण्डलो देशविशेषस्तस्याधिपतिः खामी यो बब्बरपातिसाहिस्तस्य पुत्रो नन्दनः । पुनः किंभूतः । अखिलानां मुद्गलानां यवनजातिविशेषाणां म्लेच्छानां पुलोमनाम्नो दानवविशेषस्य दमनो व्यापादकः शक्रः । मुद्गलेन्द्र इत्यर्थः ॥ इति हमाँउपातिसाहिः ॥ .

Page #495

४३४
काव्यमाला ।
तस्याङ्गजोऽभवदकब्बर भूमिभावान्भूपालमौलिमणिचुम्बितपादपद्मः । शौरेरिवाम्बुधिशयो भुजपञ्जरान्तर्विश्रान्तवार्धिवसनाजयराजहंसः ॥ १२ ॥
तस्य हमाँउसाहेरकब्बर इति नामा भूमिभाखान् परतेजस्तिरस्कारिप्रतापवत्त्वादद्वैतत्वाच्च क्षोणीसहस्ररश्मिरभवत् । 'मध्यंदिनावधिविधेर्वसुधाविवखान्' इति नैषधे । क इव । अम्बुधिशय इव । यथा शौरेर्वसुदेवस्य कृष्णः पुत्रो बभूव । किंलक्षण: । भूपा• लानां महानृपाणां मौलीनां मुकुटानां मणीभिर्माणिक्यैश्चुम्बितमाश्लिष्य समालीढं पादपद्मं चरणकमलं यस्य । पुनः किंलक्षणः । भुजौ खबाहू एवं पञ्जरं पक्षिरक्षणस्थानं तस्यान्तर्मध्ये विश्रान्तो विश्रामाय स्थितो वार्धिः समुद्रो वसनं वस्त्रं यस्याः एतावता आचतुःसमुद्रान्तपृथिव्या जयः स्वायत्तीकरणं स एव राजहंसो यस्य सः ॥ साम्राज्यमप्यधिगतो निखिलस्य नाक:
लोकस्य लोलुपतया पुनरीहमानः । भोक्तुं समग्रमपि मध्यमलोकमेत
द्व्याजादुवास मघवेव वसुंधरायाम् ॥ १३ ॥
एतथाजादकब्बर साहि कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते - वसुंधरायां विश्वंभरावलये मघवा शक्र इवोवास वसति स्म । किंभूतः । निखिलस्य समस्तस्यापि नाकलोकस्य स्वर्गस्य साम्राज्यमाधिपत्यम् । 'सम्राट् तु शास्ति यो नृपान्' इति हैम्याम् । अतः सर्वेषामपि विमानाधिपतिना किनायकानामैश्वर्यमधिगतः प्राप्तोऽपि । 'अधिगतं विधिवद्यदपालयत्' इति रघुवंशे । 'अधिगतं प्राप्तम्' इति तद्वृत्तिः । पुनर्लोलुपतया अधिकाधिक संपदैश्वर्यस्पृहयालुतया समग्रं समस्तमपि मध्यमलोकं पातालदेवलोकयोरध उपरि च वर्तमानयोर्मध्येऽन्तराले वर्तिनं लोकं भुवनं मध्यमलोकं सकलसमुद्रमेखला मण्डलं भोक्तुं खभोगविषयं विधातुमीहमानो वाञ्छन्निवेति गर्भितोत्प्रेक्षा ॥
अथास्य दिग्विजयविधित्सया प्रस्थाने वैरिणामुत्पाताविर्भावः
यात्रासु यस्य चतुरङ्गचमूप्रचारप्रोद्भूतधूलिपटलैः परितः प्रसत्रे ।
प्रस्थानमस्य दशदिग्विजयाय जाने
यातैरितः कथयितुं हरितां महेन्द्रान् ॥ १४ ॥ यस्याकब्बरपातिसाहेर्यात्रासु परजनपदजिघृक्षया प्रस्थानेषु चत्वारि चतुः संख्याकान्यांनि साधकानि गजवाजिरथपदातिलक्षणा: प्रकाराः स्कन्धा यस्यास्तादृश्याश्ञ्चम्वाः

Page #496

१० सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
सेनायाः प्रचारेण प्रकर्षेण चलनेन प्रोद्भतानां प्रबलतयोस्थितानां धुलीनां भूमिरजसां पटले राशिभिः परितः सर्वदिक्षु प्रसने प्रसृत्तम् । तत्राहमेवं जाने वेद्मि। उत्प्रेक्ष्यते वादशानां दशसंख्याकानाम् पूर्वाग्निदक्षिणानैर्ऋतपश्चिमावायूत्तरेशानाधोभुवनोछलोकानां दिशां ककुभां विजयाय स्वायत्तीकरणार्थमस्य पातिसाहेः प्रस्थानं दिग्जैत्रयात्रां हरितां दशानामाशानां महेन्द्रान्पुरंदरान् । 'पतिः प्रतीच्या इति दिङ्महेन्द्राः' इति नैषधे । इन्द्राग्नियमराक्षसवरुणपवनकुबेरेशाननागेन्द्रब्रह्माभिधान्दिक्पालान् प्रति कथयितुं निवेदयितुमितो भूमण्डलाद्यातैशीय यातैः गरिव ॥
यत्प्रस्थितौ रथहयद्विपपत्तिवीला
प्रोत्खातपांसुपिहिताखिलदिङ्मुखेषु । आक्रन्दि चक्रमिथुनैरथ पांसुलाभिः
- प्राहादि पल्लवितमन्तरुलूकलोकैः ॥ १५ ॥ यस्याकम्बरपातिसाहेः प्रस्थितौ दिग्त्रयात्रायां प्रयाणावसरे रथाः स्यन्दना हया वाजिनः द्विपा हस्तिनः पत्तयः पदातयः पादचारिणस्तेषां वीजाभिश्चमणैः बाहुल्यात्सर्वदिक्संचरणैः कृत्वा प्रोत्खातैरुत्थापितैः पांसुभिधूलीपटलीभिः पिहितान्यावृतानि आच्छादितानि । जनदृशामगोचरीकृतानीत्यर्थः । अखिलानि समग्राणि दिशां हरितां मुनानि विभागास्तेषु सत्सु सजलजलदपटलसंचलितरजनीजनितान्धकारप्रचारभ्रान्तेश्चक्राणां चक्रवाकानां मिथुनैर्द्वन्द्वैराकन्दि परस्परवियोगाशङ्कया दुःखादाक्रन्दोऽक्रियत । मुक्तकण्ठं रुरुदे इत्यर्थः । अथ पुनः पांसुलाभिव्यभिचारिणीभिस्तरुणीभिः प्राह्लादि प्रमुमुदे । घनान्धकारसमये हि तासां स्वेच्छाविहरणोत्साहस्पृहा पूर्णा स्यात् । पुनरुलूकलोकैचूंकप्रकरैरन्तश्चित्तमध्ये पल्लवितमुच्छसितम्। निशि तेषां खैरसंचारत्वात् । 'आलोकतालीकमुलुकलोकः' इति नैषधे ॥
बलवति भूमण्डलाखण्डले दिग्विजयाय प्रतिष्टमाने सति भाविपराभवाः प्रतीपपृथ्वीपालाः भूकम्परजोवृष्टिदिग्दाहरविमण्डलच्छिद्रादिकानुत्पातान्पश्यन्तीति अत एवादौ त एवं प्रोन्यन्ते
धत्ते स्म कम्पमभिषेणयति क्षितीन्द्रे
यस्मिन्प्रतीपपृथिवीपुरुहूतपृथ्वी । यस्मादतः परमसौ भविता पति,
प्रीतेर्हृदन्तरिति निर्मितताण्डवेव ॥ १६ ॥ यस्मिन्नकब्बरनाम्नि क्षितीन्द्रे वसुधावलयवासवे अभिषेणयति रिपुपार्थिवान्प्रति पताकिनीभिरभिगच्छति सति प्रतीपाः प्रतिभटा ये पृथिवीपुरुहूताः वसुमतीबिडौजसः तेषां पृथ्वी वसुंधरा कम्पं वेपथु चञ्चलतां धत्ते स्म दधौ । भूः कम्पते स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतो«दन्तः स्वमानसमध्ये प्रीतेः प्रमोदादिव । सम्यति

Page #497

काव्यमाला।
जचेतोभिप्रेतभर्तरि स्नेहाद्वा निर्मितं कृतं ताण्डवं नृत्यं यया तादृशीव । इति किम् । चस्मात्कारणादतः परमद्यतनवासरादारभ्य असी सकलराजचक्रचूडामणीरद्वैतनीतिमतामग्रणीरकब्बरक्षोणीनभोमणीर्मम भर्ता भावी भविष्यति ॥ .
संप्रस्थिते वसुमतीविजयाय यस्मि
न्भूपैविरोधिभिरदृश्यत दिक्ष दाहः। जाने निजव्यसनवीक्षणभूतनूता(ना)
सातस्खदिग्युवतिनिःश्वसिताग्निकीलः ॥ १७ ॥ यस्मिन्नकबरनृपतौ वसुमत्या वसुंधराया विजयाय स्वायत्तीकरणाथै संप्रस्थिते सम्यग्विजयविधायिमुहूर्त दिने चतुरङ्गचमूचक्रेण समं निर्मितप्रस्थाने सति । प्रचलिते. सतीत्यर्थः । विरोधो विद्यते येषां ते विरोधिनस्तैर्विपक्षैर्भूपैः क्षोणीपालैर्दिक्षु सर्वाशासु दाहो ज्वलज्वालादि ज्वालामालाकुलत्वमदृश्यत दृष्टः । सर्वा अपि हरितो ज्वलन्त्यों दृष्टा इत्यर्थः । तत्राहमेवं जाने विदांकरोमि उत्प्रेक्षे वा निजानामात्मीयानामादकब्बरपरिपन्थिपूर्वा दिदिक्पतिनृपतीनां व्यसनानां भाविमरणावधिविपत्तीनां वीक्षणेन दीर्घदर्शितया अवलोकनेन ज्ञानेन कृत्वा भूतमुत्पन्नं यन्नूनं नवीनमसातं दु:खं यासां तासां खेषां तत्तद्दिक्पतिनृपाणां दिशामेव युवतीनां प्रियाणां नि:श्वसितामेनिःश्वासानिलस्य कीलो ज्वालेव । कीलशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'त्रिनेत्रनेत्रानलकीलनीलम्' इति नैषधे । तथा 'वलरशफरमयूरकीलहालाः' इति लिङ्गानुशासने पुंस्त्रीलिङ्गे कील: कीला॥
भूपेऽभिषेणयति यत्र रजोभिवृष्टया . , __ दृष्टा दिशः परनृपैर्मलिनाः समग्राः । खखामिसंकटसमीक्षणमूर्छनोर्वी
निष्पातधूसरितगात्रलता इवैताः ॥ १८ ॥ यत्र यस्मिन्भूपे अकबरनृपे अभिषेणयात सति सेनाभिः समं प्रतिनृपतीनभिगच्छति सति परनृपैः प्रतिभटभूपालकलापै रजोभिवृष्टया अतिबहुलानां धूलीनामभि समन्ताद्वर्षणेन कृत्वा मलिनाः कश्मलाः मलीमसाः समग्राः समस्ता अपि दिश आशा दृष्टाः । उत्प्रेक्ष्यते-एता दिशः खासामात्मीयानां खामिनां भर्तृणां संकटानां व्यस. नानां समीक्षणेन सम्यतिश्चितत्वेनावलोकनेन कृत्वा मूर्छनैर्दुःखोद्भूतातुच्छमूर्छाभियो भूमौ निष्पातो निष्पतनं लुण्ठनं वा तेन धूसरिता ईषत्पाण्डुरिता धूलीललिता वा रजोमया वा जाता गात्रलताः शरीरयष्टयो यासां तादृश्य इव ॥
यन्मेदिनीकुमुदिनीरमणप्रयाणे
छिद्रं न्यभालि परिपन्थिभिरभ्रपान्थे ।

Page #498

४३७
१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
मद्वंशजक्षितिरथोदयिनी हृदन्त
१ःखप्रकर्षत इति स्फुटितोरसीव ॥ १९ ॥ कुमुदिनीनां कैरविणीनां रमणो वरयिता कुमुदिनीरमणः। मेदिन्या धरण्याः कुमुदि. नीरमणः स चासौ कुमुदिनीरमणश्च । 'इदं तमुवीतलशीतलद्युति' इति नैषधे । तस्य प्रयाणे खरिपूपरि प्रस्थाने परिपन्थिभिः प्रत्यर्थिभिरर्थात् पृथिवीनाथैरभ्रपान्थे गगनपथिके भास्करे । 'हरिः शुचीनौ गगनाद्धजाध्वगौ' इति हैम्याम् । सूर्यमण्डले इत्यर्थः । छिद्रं विवरं न्यभालि ददृशे दृष्टम् । उत्प्रेक्ष्यते-अथाकब्बरसाहेरागमनानन्तरं मद्वंशे मदीयान्ववाये जायन्ते स्म उत्पद्यन्ते स्मेति मद्वंशजाः सूर्यवंशीयास्तेषामेतावता सूर्यवंशोत्पन्नानां भूपालानां राजन्यवीराणां च क्षितिः क्षयो विनाश उदेष्यति भविष्यतीत्येवंशीला उदयिनी भाविनी इति हेतो«दन्तश्चित्तमध्ये दुःखस्य प्रकर्षतोऽतिशयतः स्फुटितं द्विधाभूतं सच्छिद्रं वा जातमुरो हृदयं यस्य तादृश इव । 'पन्था भाखति दृश्यते बिलमयः प्रत्यर्थिभिः पार्थिवैः' इति नैषधे । म्रियमाणा रणे सूर्ये छिद्रं पश्यन्तीत्वरिष्टवेदिनः । यद्वा । 'द्वावेतौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनः । परिवाड्योगयुक्तश्च रणो चाभिमुखो हतः॥' इत्युक्तत्वात् । ‘स सूर्ये छिद्रं निरीक्षते' इति तु तदृत्तिः। तत्तो भानौ रन्ध्रनिभालनमिति ॥ इति प्रतीपनृपतीनामरिष्टाविर्भावना ॥
यस्य प्रसृत्वरयशःशरभूसवित्री - खःकूलिनीव करवाललता बभूव ।
यस्यां निमज्य रिपुराजपरम्पराभि
: येनान्वभावि दितिजद्विषतां विभूतिः ॥ २० ॥ . यस्याकम्बरसाहेः करवाललता खड्गयष्टिः खःकूलिनी मन्दाकिनीव बभूव जाता। 'किंभूता । प्रसृत्वरं विश्वविस्तरणशीलं यद्यशः कीर्तिः तदेव शरभूः खामिकार्तिकस्तस्य सवित्री जननी येन कारणेन। यस्यां करवाललताखःकूलिन्यां निमज्ज्य बुडित्वा स्नात्वा तदभिमुखमागत्य प्रहृत्य च पश्चत्वमासाद्य रिपवः शत्रवो जना एव राजानस्तेषां परम्पराभिः श्रेणीभिः दितिजानां दितेरसुरमातुर्जायन्ते स्मेति दितिजास्तेषां द्विषतां वैरिणां देवानां विभूतिः सुरश्रीरन्वभावि अनुभूयते स्म । गङ्गायां रणे च त्यतप्राणा देवभूयं भजन्तीति परमतम् । 'मृते चापि सुराङ्गनाः' इत्युक्तेः ॥
यस्मिन्रणाङ्गणगते प्रहताहिताश्वाः
शौर्योदयादिवि मुहुर्मुहुरुत्पतन्ति । भूमौ निजाभिभवतः सवितुः सगोत्रां
. स्तार्थ्यानिवाश्रयितुमुत्सुकतां वहन्तः ॥ २१ ॥ यस्मिन्नकम्बरभूपतौ रणाङ्गणं संप्राममध्यं गते प्राप्ते सति प्रहताः शसंप्रहाराविना व्या.

Page #499

४३८
काव्यमाला।
पादिता ये अहितानां प्रतिपक्षिणामश्वास्तुरङ्गमास्ते शौयोदयात् शूरतायाः प्रादुर्भावान्मु. हुर्मुहुः वारंवार दिवि गगने उत्पतन्ति उच्छलन्ति उच्चैः फालां ददते । उत्प्रेक्ष्यतेभूमौ पृथ्वीपीठे निजस्यात्मनोऽभिभवतः पराभवनोदयात् सवितुः सूर्यस्य पितुर्वा सगोत्रान् खजनान्बन्धून् ताानश्वान् आश्रयितुं शरणीकर्तुमुत्सुकतामुत्कण्ठां वहन्तो धारयन्त इति । विपत्तौ खजनाः श्रीयन्ते इति स्थितिः श्रुतिर्वा ॥
एतत्कृपाणनिहताहितकुम्भिकुम्भ
निष्पातिमौक्तिकततिः समरे विरेजे। दृष्ट्वा हतान्खपतिभूमिपतींस्तदीय
लक्ष्मीक्षणप्रपतदश्रुकणावलीव ॥ २२ ॥ एते अकब्बरसाहिना कृपाणेन निजचन्द्रहासयष्टिना कृत्वा निहता व्यापादिता विदा. . रिता ये अहितानां खप्रतिपक्षाणां कुम्भिनां भद्रजातिजातानां कुम्भाः शिरःपिण्डा. स्तेभ्यो निष्पतति निर्गलति निःसरतीत्येवंशीला निष्पाविनी मौक्तिकानां मुक्ताफलाना ततिर्मालिका समरे संग्रामाङ्गणे विरेजे राजते स्म निर्वभौ । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मनः पतीनायकान् भूमिपतीन्धरणीरमणान् हतानादकव्वरेण खविरोधितया यमातिथीकृतान्दृष्ट्वा व्यालोक्य तदीयलक्ष्मीणां प्रत्यर्थिपार्थिवसंबन्धिनीनां श्रीणाम् । राज्यलक्ष्मीणामित्यर्थः । ईक्षणेभ्यो विलोचनेभ्यः प्रपतन्ती प्रकर्षणाविरलधाराधराम्बुधारायमाणधार निःसरन्ती अश्रुकणानां बाष्पबिन्दूनामावलीव धोरणिरिव ॥
रोभाङ्कराः समिति यस्य समुच्छ्रसन्ती
संवाससंगतगुणप्रगुणीभवन्तः । एतद्वदुद्धतविरोधिधराधवानों
हृल्लेखतामिव निशुम्भकृते वहन्तः ॥ २३ ॥ यस्य हमाउनन्दननृपस्य समिति संग्रामाङ्गणे रोम्णां तनूरुहाम् । लोम्नामित्यर्थः । 'रोमलोमतनूरुहः' इति हैम्याम् । अङ्कुराः प्ररोहाः समुच्छ्सन्ति उच्चैः संजायन्ते उल्लसन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-एतद्वदकब्बरसाहिरिव उद्धता उत्कटा मदोन्मत्ता ये विरोधिधरा. धवाः प्रत्यर्थिपार्थिवास्तेषां निशुम्भकृते दक्षिणारमणमदिराङ्गणप्राघुणी करणार्थ हल्लेखतामुस्कण्ठोद्रेकभावं वहन्तो बित्राणा इव । अत एव किंलक्षणाः । संवासेनाकब्बरसाहिवेहे सम्यग्वसनेन सहस्थानेन वा कृत्वा संगता मिलिताः समागता वा ये गुणा: शौयोंत्साइसत्त्वादयस्ते प्रगुणीभवन्तः प्रगल्भा जायमानाः । 'यादृशैः सहवासः संगतिस्तादृशा एवायान्ति गुणाः' इति लोकप्रसिद्धिः । यदुक्कं च-'जौ जारिसेण संगं सो वि हु तारिखो होइ । कुसुमेहिं सह वसंता तिलावि तग्गं धिया हुंति ॥' इति सूत्रोक्तिः ॥

Page #500

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४३९ एतदिनेशशशिभूदिनयामिनीभ्यां ___ सृष्टिं विधातुमखिलां विभुना न वैश्वीम् । तादृग्दिनेन्दुदयिताकृतये किमेत
तेजोयशोरविविधू विधिना प्रणीतौ ॥ २४ ॥ विधिना विश्वसृजा विधात्रा तादृश्योरतिमहत्योर्विगलितावधिसमयाभ्युदयभाजोदिनेन्दुदयितयोर्दिवसनिशयोः कृतये निर्माणाय । उत्प्रेक्ष्यते-एतत्याकब्बरसाहेस्तेजः प्रतापः । 'निजस्य तेजः शिखिनः परःशताः' इति नैषधे । तथा 'एतस्योत्तरमद्य नः समजनि त्वत्तेजसां लङ्घने' इत्यपि नैषधे । 'त्वत्तेजसां भवत्प्रतापानाम्' इति तद्वत्तिः । तथा यशः श्लोकस्तावेव रविविधू सूर्याचन्द्रमसौ प्रणीताविव निर्मापिताविव । किंभूतेन विधिना । एताभ्यो प्रत्यक्षलक्ष्यं विद्यमानाभ्यां दिनरजन्योर्गमागमं कुर्वाणाभ्यां दिनस्य वासरस्य ईशः पतिः । यतः-'परविषयाक्रमणकलाकलाधरस्यैव विषयमायाति । रजनिपतिर्भजति.दिनं दिवसपतिर्भजति नो रजनीम् ॥' इति सुभाषितोक्तेः । दिननायको पास्करः शशी मृगाङ्कस्ताभ्यां सकाशाद्भूरुत्पत्तिर्ययोस्तादृदयौ दिनयामिन्यौ वासरविभापर्यो ताभ्यां कृत्वा अखिलां समस्तामपि समग्रामपि वैश्वी जगत्संबन्धिनी सृष्टिं सर्ग निर्माणं कर्तुं रचयितुं न विभुना तयोर्द्वयोः प्रत्येकं चतुर्यामत्वेनाल्पत्वान्न समर्थेन ॥
. यद्वैरिराजकयशोगुणराशिरात्री.. प्राणेशतारकगणेन कदाचनापि । द्वीपान्तरं परिचरत्यपि यत्प्रताप
प्रद्योतने न समवाप्युदयावकाशः ॥ २५ ॥ यस्याकब्बरपातिसाहेः प्रताप एव प्रद्योतनः सहस्रकिरणः तस्मिन् द्वीपान्तरमपरं द्वीपं द्वीपानामष्टादशत्वात् । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । तेष्वन्यतमं कंचिद्वीपं परिचरति भजति सति परद्वीपे गतवति अपि सति यद्वैरिराजकस्याकब्बररिपुभूपतिप्रकरस्य । राज्ञां समूहो राजकम् । 'स्याद्राजपुत्रकं राजन्यकं राजकमाजकम्' इति हैम्याम् । यशः श्लोकस्तयुक्ता गुणानां राशयः समूहास्त एव रात्रीप्राणेशश्चन्द्रमास्तथा तारकाज्योतींषि तेषां गणेन मण्डलेन कदाचनापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे उदयस्योद्गमनस्य प्रकटीभावस्यावकाशः समयो वेला नेति नैषधे समवापि संप्राप्तः । जगत्वाभाव्यात्सूर्ये द्वीपान्तरं गते अस्तमिते चन्द्र ग्रहनक्षत्रतारका उदयावकाशं लभन्ते, परमकब्बरप्रतापसहस्ररश्मे यं प्रकारः । यतः अष्टादशखपि द्वीपेषु सर्वत्रैव सद्भावः, परमत्र नास्ती. त्येवं न तस्मिन् सहस्रांशी सति चन्द्रादिज्योतिषामुदयावकाशः कुतः स्यादिति ॥
अश्रान्तदण्डनिहताहववादनीयवाद्यस्वरैः प्रसृमरैः समरे धरेन्दोः ।

Page #501

काव्यमाला।
अस्तम्भि वैरिनृपदोयुगदण्डदर्पः
सर्पेन्द्रदर्प इव गारुडिकस्य मन्त्रैः ॥ २६ ॥ धरेन्दोर्वसुमतीवासतेयीपतेः प्रसमरैः सकलदिक्चक्रविस्तरणशीलैरश्रान्तमनवरतवाद्यवादकमानवैर्दण्डैर्वाद्यवादनयष्टिभिनिहतानि ताडितानि तथा आहवे संग्रामाङ्गगेषु वादनीयानि वादयितुमुचितानि यानि वाद्यानि रणतूराणि अन्यवादित्राणि वा तेषां खरैर्निर्घोषैः कर्तृभिःरिणोऽकबरसाहेरसहजा एव नृपाः पार्थिवास्तेषां दोर्युगदण्डावां. भुजयामलकुटानां जान्वायतत्वेन दण्डाकारत्वाद्दण्डास्तेषाम् अथ वा बाहुद्वन्द्वानां सै.' न्यानां च चक्रगरुडादिव्यूहानां वा अश्वानां प्रतिनृपतियानरत्नतुरङ्गमाणो वा उपलक्ष. णादश्ववाराणां गजरथारोहिणां च । 'दण्ड: सैन्ये दमे यमे ॥मानव्यूहे ग्रहे भेदेष्वश्वेऽर्कानुचरे मथि । प्रकाण्डे लकुटे कोणे चतुर्थोपायवर्गयोः ॥' इत्यनेकार्थः । दोऽभिमानोऽस्तम्भि स्तम्भ्यते स्म निराकृतः । जडीकृताः सर्वेऽपीत्यर्थः । कैरिव । मन्त्ररित्र गारुडं स्थावरजङ्गमविषनिवारणप्रवणमन्त्रतत्रादिशास्त्रमर्थ्यते वेत्ति वेति गारुडिकः तस्य मन्त्रैर्जाङ्गुलीप्रमुखैः सपंन्द्रस्य नागराजस्य दो गर्वो विषवेगाहंकारः स्तम्भ्यते ॥
यत्कीर्तिविद्विषदकीर्तिहतप्रतीपा- .
सृक्पतिजदुतरणिद्रुहिणाङ्गजाभिः। , जन्यावनीयदवनीशशिनस्त्रिवेणी
सङ्गः किमाविरभवत्रिदिवाभिकानाम् ॥ २७ ॥ यस्यासावकब्बराभिधानस्यावनीशशिनो वसुधासुधांशोर्जन्यावनी संग्राममेदिनी । उत्प्रेक्ष्यते-त्रिदिवाभिकानां सुरलोकाभिलाषुकाणाम् । 'कामुक: कमिता कम्रोऽनुकामयिताभिकः' इति हैम्याम् । वीराणां तिमृणां वेणीनां तरङ्गिणीप्रवाहानां सङ्गो मिलनं गङ्गायमुनासरखतीसङ्ग इव आविरभवत् प्रकटीबभूव । वनिकाभिः कृत्वा यस्य साहेः कीर्तिः प्रसरधशस्तथा विद्विषामकब्बरपातिसाहिपुगे रणे भग्नानां प्रत्यर्थिपार्थिवानामकीर्तिरपयशः । तथा च हता अकब्बरनरेन्द्रेणैव रणाङ्गणे व्यापादिता ये प्रतीपाः परिपन्थिप्र. थिवीनाथास्तेषामसूजां रुधिराणां पतयः श्रेणयस्ता एव जहोर्विष्णोस्तथा तरणेार्त. ण्डस्य । तथा च द्रुहिणस्य ब्रह्मण: अङ्गजा नन्दिन्यः। जदुनन्दना गङ्गा तरणितनया यमु. ना दुहिणोद्वहा सरखती । सरखती सरित्परसमये शोणसलिला प्रोच्यते । ततोऽमृगानयनम् । ताभिः एता एकत्रमिलितास्त्रिवेणीसङ्गोऽजनि ॥
यसंप्रहारहंतहास्तिकमस्तकान्त
निष्पातिशुक्तिजततियुधि पौस्फुरीति । दन्तावली प्रकटिता शमनेन जन्या
पाने विरोधिरुधिरासवपायिनेव ॥ २८ ॥

Page #502

१० सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
४४१
येन साहिना संप्रहारे समरे सम्यक्पर विल्लवकारि प्रहारेण वा हतानि निर्दलितानि हास्तिकानि मतङ्गजत्रजाः । हस्तिनां समूहो हास्तिकम् । 'हास्तिकं तु हस्तिनां स्यात्' इति हैम्याम् । स्वमूहार्थेऽण् । तेषां मस्तकानि कुम्भस्थलानि तेषामन्तर्मध्याद्भद्र जातिजनितत्वेन शिरः पिण्डान्तरालान्निष्पातिनां निःशेषेण निरन्तरं वा पतनशीलानां शुक्तिजानामामलकप्रमाणमुक्ताफलानां ततिर्धारणी समरे संग्रामे विरेजे विशेषेण भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते – जन्यापाने रणाङ्गणरूपवारुणीपानगोष्ठीस्थाने । ' आपानं पानगोष्ठी स्यात्' इति है - म्याम् । विरोधिनामकब्बरप्रतिभटभटानां रुधिराणि प्रहरणमहाप्रहारप्रवहदप्रमाणशोणितान्येवासवो मदिराः पिबतीत्येवंशीलेन शमनेन यमेन प्रकटिता जनदृग्गोचरीकृता दन्तावली दशनश्रेणिरिव ॥
एतद्भुजारणिसमुत्थमहो हुताशज्वालाज्वलद्बहलबाहुजवंशराशेः । उद्गत्वरैः प्रसृमरैरिव धूमवारै
राविर्बभूव शितिमा दिविषत्पदव्याम् || २९ ॥
एतस्याकब्बर साहेर्भुजो दोर्दण्डः स एवारणिरनिकाष्ठं तस्मात् सम्यंक् मित्राणां शारदीनसुधाकरतया अमित्राणां परिवर्तप्रचण्डकिरणतया उत्था उत्थानं यस्य तादृशं यन्महः प्रबलप्रतापः स एव हुताशो ज्वलज्ज्वालस्तस्य ज्वालाभिरभ्रंकष शिखाभिर्ध्वलन्तो दह्यमाना भस्मीभवन्तो वा ये बहला भूयिष्ठा अतिशयेन बहवः । ' बहोरिष्ठेयः बहोश्च भूवादेश:' । बांहुजा राजन्याः । 'राजन्यो बाहुसंभवः' इति हैम्याम् । साहिविपक्षपक्षलक्षास्तेषां वंशा अन्वयास्त एव वंशा वेणवो वा तेषां राशिः समूहः • तस्मादुद्गत्वा रुत् ऊर्ध्वं गमनशीलैः उच्चैर्निर्याथिभिरुत्थितैर्वा तथा प्रस्टमरैजंगद्यापनशीलै - धूमवारैर्वायुवाहत्रजैः । ' स्याद्वायुवाहोऽग्निवाहो दहनकेतनः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते— दिविषत्पदव्यां देवमार्गे गगनाङ्गणे शितिमा श्यामता आविर्बभूव प्रकटीभूता । प्रायो वंशेषु दह्यमानेषु प्रबला धूमाः प्रादुर्भवन्ति बहुभिश्च दहनकेतनैर्गृहाद्युपरितनभागे च मेकमा भवेदिति प्रत्यक्षमेव दृश्यते ॥
I
यस्याशुगः प्रसरदाशुगवन्निषङ्गात्कर्षागमेषु लघुहस्ततया कदाचित् । नालक्ष्यताक्षिभिरपि प्रतिपक्षलक्षै
रङ्गे लगन्पुनरबुध्यत युद्धमूर्ध्नि ॥ ३० ॥
यस्य साहेराशुगो बाणः । जातावेकवचनम् । युद्धमूर्ध्नि संग्राममस्तके प्रतिपक्षलक्षैः परिपन्थिकपृथिवीवासवशतसहस्रैः लघुहस्ततया शीघ्रवेधित्वेन निषङ्गात्तूणीरात् आकष आकर्षणानि तथा आगमा आगमनानि तेषु कदाचिदपि कस्मिन्नपि समये प्रस्तावे
५६

Page #503

४१२
काव्यमाला।
अक्षिभिरात्मीयविलोचनरपि नालक्ष्यत न दृश्यते स्म । क इव । प्रकर्षण सरन् चलन् गच्छन्नाशुगवत् वायुरिव । यथा पवमान आगच्छन्न लक्ष्यते परं पुनरजे काये लगन् प्रहत्य मध्ये प्रविशन् सोऽवुध्यत ज्ञायते स्म ॥
यं स्वर्णकायमरिनागनिपातनिष्णं ___ दृष्टया निपीय हरिवाहनवद्धलीलम् । चित्रं किमत्र यदरातिमहीन्द्रबाहु
कुम्भीनसैः समरमूर्ध्नि जडीवभूवे ॥ ३१॥ . खर्ण जाम्बूनदंतत्सदृशो गौरवर्णत्वात्कायस्तनूलता यस्य तम् , तथा अरिषु परिपन्थिषु नागाः प्रधानाः । 'सिंहशार्दूलनागाद्याः । स्युरुत्तरपदे प्रख्याः प्रशस्तार्थप्रकाशकाः ॥' इति हैन्याम् । महीपालास्तेषां निपाते यमधामाजिरातिथीकरणे निष्णं निपुणम्, तथा हरिरश्व एव उपलक्षणाद्गजोऽपि वाहनं यानं तत्र बद्धा रचिता लीला क्रीडा वाह्याली. काद्या परस्परसंप्रहारादिका येन तादृशं यं पातिसाहिमकब्बरं दृश्या विलोचनेन निपी. ' यापीय । भयविह्वलतरलकातरदृशा दृष्टेत्यर्थः । यदरातबः यस्य विपक्षकक्षामगीकुर्वाणा एव महीन्दा महामेदिनीमघवानस्तेषां बाहवो दोर्दण्डा एव कुम्भीनसा भुजंगमास्तैडीवभूवे प्रहरणग्रहणवाणक्षेपणादिप्रकारे निश्चेष्टेः संजातम् । किंकर्तव्यतामूढैरिव आलेख्यलिखितैरिव वा निर्यापारैर्जज्ञे । अत्र प्रकारे किं चित्रं को विस्मयः । यद्गरुडदर्शनादेव तत्कालं व्याला अपि जडीभवन्ति एव । गरुडः किंलक्षण: । सुवर्णस्य कायः पक्षप्रभृति शरीरं यस्य । तथा अरिभूताः शत्रुभावं प्राप्ता ये नागा भुजगास्तेषां निपाते नितरां पाते निष्णो निपुणः । तथा हरेगोविन्दस्य वाहनत्वे यानभावे बद्धा निर्मिता लीला विलासो येन ॥
यस्याशुगान्प्रणयतः प्रतिभूपतीनां
प्राणान्सुराध्वनि विधाय रविं वारव्यम् । आजिः सकार्मुककरस्य खलूरिकेव
रन्ध्र रवौ रिपुभिरैक्षि न चेत्कुतस्त्यम् ॥ ३२ ॥ यस्याकब्बरस्य राज्ञः आजि: संग्रामभुमिः खलूरिका शस्त्राभ्यासभूरिवाभू(भूव । यस्य किं कुर्वतः। सुराध्वनि गगनाङ्गणे रवि मार्तण्डमण्डलं शरव्यं वेध्यं विधाय कृत्वा प्रतिभूपतीनां प्रतिपक्षक्षोणीपालानां प्राणाञ्जीवितानि आशु त्वरिततरं गच्छन्ति परलोकं यान्तीत्याशुगाः शीव्रगामिनः शराश्च तान्प्रणयत: मृजतः । यस्य किंभूतस्य । सह कार्मु. केन कोदण्डेन वर्तते यः स तादृशः करः पाणिर्यस्य । एवं चेन्न तर्हि रिपुभिः पारे. पन्थिपृथ्वीपतिभिः रवौ सूर्यबिम्बे रन्ध्र छिद्रं कुतस्त्यं कुतोभवमैक्षि विलोकितं दृष्टम् ॥
येनाहवे प्रणिहतात्मपतिप्रवृत्ति ।
कृत्वा स्वकर्णपथिकी परिपन्थिकान्ताः । ...

Page #504

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४४३ वक्षःशिलाः स्म विलिखन्ति नखाग्रटकैः
कीर्तिप्रशस्तिमिव भूभृदकब्बरस्य ॥ ३३ ॥ परिपन्थिनां शात्रवधरित्रीभृतां कान्ताः प्रेयस्यः वक्षांसि हृदयान्येव शिलाः पृथुलपाषाणास्ता नखानां खकरजानामप्राणि शिखा एव टङ्काः पाषाणोत्कीर्णनकराण्यायसो. पकरणानि टङ्गणकानीति प्रसिद्धास्तैर्विलिखन्ति विदारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-भूभृतो राज्ञोऽकब्बरस्य नृपस्य कीर्तिर्यशस्तस्याः प्रशस्तिर्जगद्विजयकरणवर्णनवर्णावली तामिव । किं कृत्वा । येन पातिसाहिनाहवे महाविप्रहे प्रणिहता यमराजगृहाङ्गणावगाहिनो विहिता ये आत्मनां खासां पतयः प्राणनाथास्तेषां प्रवृत्ति वार्ता स्वेषामात्मीयानां कर्णानां श्रवणानां पथिकी पाथीप्राघुणकी कृत्वा । श्रुत्वेत्यर्थः ॥
एतद्भवन्निजनिशुम्भभविष्णुशङ्का
' तङ्काकुलीकृतवनेचरवैरिवध्वः ।। ‘रङ्गत्प्रपा इव पयोधरशातकौम्भ
कुम्भाश्च्युताश्रुजलपूरितनेत्रपात्रः ।। ३४ ॥ एतस्मादकब्बरधरणीधरात् भवन्नुत्पद्यमानो यो निजस्य स्वात्मनः निशुम्भो वधस्तस्माद्भविष्णुर्भवनशीला या शङ्का अनिष्टसंभावनं तया आतङ्को भयं तेनाकुलीकता विला जाता अत एव वने गिरिगहने निकुञ्ज वा चरन्ति संचारिणो वनेचरा ये वैरिणो विपक्षक्षितिपालास्तेषां वध्वः स्त्रियः रङ्गन्त्यः संचरन्त्यः । जंगमा इत्यर्थः। प्रपाः पानीय. शाला इवासन्वभवः । किंभताः। पयोधरा उच्चकचाः सलिलधारिणः। जलभृता इत्यर्थः ।
शातकौम्भाः सवर्णसंबन्धिनः कुम्भाः कलशा यास यासां वा । पुनः किंभताः । . च्युतानि दुःखप्रकर्षाद्विलोचनेभ्यो निःसरन्ति यान्यश्रूणि बाष्पाणि तेषां जलै रुदननीरभरैः पूरितानि निर्भरभृतानि नेत्राणि नयनानि एव पात्राणि पर्णानि भाजनानि यासां यासु वा । 'पात्रं तु कूलयोर्मध्ये पणे नृपतिमन्त्रिणि । योग्यभाजनयोर्यज्ञभाण्डे नाव्यानुकर्तरि ॥' इत्यनेकार्थः॥
यस्याहवोऽजनि घनाघनवत्कृपाण
विद्युत्पतत्समददन्तिमदाम्बुधारः । भल्लीनिकृत्तरिपुशोणितसिन्धुवेणी. रुड्डीनपांसुपिहिताखिलदिग्विभागः ॥ ३५ ॥ शून्यं सृजन्भुवनमप्यरिकीर्तिहंसः
श्रेण्या कुले द्विषति दुर्दिनमादधानः। .

Page #505

काव्यमाला।
विद्रावयन्परवधूवदनाम्बुजानि
शूरद्रुमान्पुलककोरकितान्प्रकुर्वन् ।। ३६ ॥ (युग्मम्) यस्य जलालदीनसाहेराहवः संग्रामो घनाघनवन्मेघ इवाजनि संजज्ञे समभूत् । किंभूतः । कृपाणा: शाणशिखरोल्लिखित निशितझगझगितिकान्तिकरवाला एव विद्युतस्तडिद्वितानानि यत्र । पुनः किंभूतः । पतन्त्यः कपोलपालीभ्योऽविरलं निःसरन्त्यः समदानां मदोद्धराणां दन्तिनां दन्तावलेन्द्राणां मदाम्बूनां दानजलानां धारा वृष्टयो यत्र । पुनः किंभूतः । भल्लीभिः शस्त्रविशेषः । 'तिमिरकरिकुम्भभेदनभल्लीष्विव दीपकलिकासु' इति चम्पूकथायाम् । निकृत्ताश्छेदिता ये रिपवो विपक्षास्तेषां शोणितानि रुधिराणि एव सिन्धूनां नदीनां वेणयः प्रवाहा यत्र ! 'उच्छङ्खलं चलन्तीनाममः ग्जलधियोषिताम्' इति पाण्डवचरित्रे । वेणीशब्दो दीर्घो हखोऽप्यस्ति । पुनः किंभूतः । उड्डीनरूटवंगतैर्दशदिग्विस्तृतैः पांसुभिः गजवाजिरथपत्तिप्रकराणामितस्ततस्त्वरितसंचरणैरुत्खातैर्भमदभ्राभ्रकविक्रमायमाणै रजोवजैः पिहिता आच्छादिता अदृग्गोचरीकृता अखिलानां समस्तानां दिशां हरितां विभागाः प्रदेशा यत्र । अपि पुनः किं कुर्वन्। अरीणां शत्रूणां कीर्तय एव हंसास्तेषां श्रेण्या धोरण्या कृत्वा भुवनं विश्वं पानीयम् । 'भुवनं वनं घनरसो यादोनिवासोऽमृतम्' इति हैम्याम् । शून्यं रिक्तं च सृजन् कुर्वन् । प्रायः प्रावृषि राजहंसा मानससरसि यान्ति । प्रायवृष्ट्या बहलजम्बालागमेन जलकालुष्यान्नान्यजलाशयेषु तिष्ठन्तीति । पुनः किं कुर्वाण: । द्विषति वैरिणि कुले वंशे विपक्षान्ववाये दौस्थ्यादौर्भाग्यवनवासपुत्रकलत्रमित्रप्रमुखखजनजनवियोगादिरूपं दुर्दिनं कुदिवसं दुष्टं दिनं मेघान्धकार वादधानः निर्मिमाणः । 'वधूवाम्भोजं भवतु न स तेषां कुदिवसः' इति नैषधे । पुनः किंभूतः । परेषां पथिकपृथ्वीनायकानां वधूनां पुरंध्रीणां वदनान्येवाम्बुजानि तामरसानि विद्रावयन् म्लानिं प्रापयनं गतप्रायाणि सृजन् । 'विद्राणपङ्कजरसे' इति चम्पूकथायां वर्षावर्णने । पुनः किंभूतः । शूराः सुभटा एव द्रुमा वृक्षास्तान्पुलकेन रोमाञ्चेन रोमहर्षणेन संनिभाश्च कोरकाः कुड्मलाः संजाता ए. ध्विति कोर कितास्तथाविधान्प्रकर्षेण कुर्वन् । 'कदाचिदच्युत इव शिशिरकमलाकरगाहोत्पन्नपुलककोरकिततनुः' इति चम्पूकथायाम् । शूरा हि साहिशौर्य श्रुत्वा रोमाचकचकिता जायन्ते इत्यर्थः ॥ युग्मम् ॥
एतत्तुरङ्गमगणा दिवि संपराये ___ प्रोत्तालंफालललितं कलयांबभूवुः । जित्वा धरां विबुधधाम पुनर्जिघृक्षोः
संलक्ष्य तत्क्षणमिवाशयमात्मभर्तुः ॥ ३७ ॥ संपराये संग्रामे एतस्याकब्बरनृपतेस्तुरङ्गमगणा वाजिवजा दिवि मरुन्मागे प्रोत्तालं शीघ्रम् । 'उतावलूं' इति प्रसिद्धिः । तथा 'चलद्वलयमुखरकरतलोत्तालतालिका

Page #506

१० सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
४४५
रम्भरमणीयरसिकरासकक्रीडानिर्भराः' इति चन्पूकथायां भिल्लीवर्णने । फालानामुच्चैर्गतिविशेषाणां ललितं विलासं कलयांबभूवुः । 'सान्द्रोत्फालमिषाद्धि गायति पदास्प्रष्टुं तुरङ्गोऽपि गाम्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-धरामासमुद्रपर्यन्तपृथिवीं जित्वा आत्मसाद्विधाय पुनरधिकलिप्सोरत एव विबुधधाम वर्ग जिघृक्षोहीतुमिच्छोरात्मभर्तुः ख. खामिनोऽकब्बरधरित्रीवरयितुः तत्क्षणं तत्कालं त्वरिततरमेवाशयमभिप्रायं संलक्ष्य विज्ञाय वोच्चैः खर्गदिग्विभागे यातुं प्रगल्भन्ते ॥ - एतद्भवद्भयगृहीतदिशो दिगीशा
निःस्वाननिःस्वनभरः प्रतिभूत्रिवान्तः । भूत्वात्मनाह्वयनिवावनिपद्मिनीश
मेनं पुनः प्रणतिगोचरतां प्रणेतुम् ॥ ३८॥ निःखानानां राजवाद्यानां 'नीसाण, दमामा वा' इति लोके प्रसिद्धानां निःस्वनभरः प्रबलनिर्घोषः पुनर्द्वितीयवारमेनमकब्बरम् अवनिपद्मिनीशं मेदिनीमण्डलमार्तण्डं प्रणतिगोचरतां नमस्कृतेविषयतां प्रणेतुं निर्मातुम् । उत्प्रेक्ष्यते-दिगीशान हरित्पतीन् आह्वयनाकारयन् इव । किं कृत्वा । अन्तः अकब्बरसाहिहरिन्महेन्द्राणां मध्ये प्रतिभूरिव साक्षीवात्मना स्वेन भूत्वा । यदा चान्तराले कश्चित्तथाविधः प्रतिभूर्भवेत् तदा एकस्य कस्याविरुद्धवत् स्यादिति हेतोः स्वयमेव साक्षीभूयाखिलान्दिक्पालानाकारयति । किंभूतान दिगीशान् । एतस्मादकबरपातिसाहेरुद्भवत उत्पद्यमानाद्भयादातङ्कया गृहीता उपात्ता दिश आशा यैस्ते गृहीतदिशस्तान् । पलायितानित्यर्थः । 'पलायितस्तु नष्टः स्यात् गृहीतदिक्तिरोहितः' इति हैम्याम् ॥
स्वीयान्ववायभवभूधरराजिमाजौ .
येनाहतामहितपक्षतया समीक्ष्य । माभ्येतु जेतुमथ मामपि राजभावा
द्रेजेऽद्रिजापतिमितीव पती रजन्याः ॥ ३९ ॥ • रजन्या रात्रेः पतिर्भर्ता चन्द्रः । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोरद्रिजापतिमीश्वरमद्रौ पर्वते जाता इत्यद्रिजा विषमदुर्गभूमिस्तत्पतेः । पर्वते कीहक्वामिनं भेजे श्रितवान् । तदाश्रयणाच्च दुर्जयत्वं परस्य वैरिण: अन्यस्य राजभावाद्वाजत्वादयं राजा तथाहमपि राजा तस्मात्परराजत्वान्मयि राजभावादखिलापरनृपतिपरिभवानन्तरं मामपि जेतुं परिभवितुं माभ्येतु मा गच्छतात् इति भीतेः कृत्वा खीये आत्मीयेऽन्ववाये संताने । चन्द्रवंशे इत्यर्थः । भवा उत्पन्ना ये भूधरा भूपालाश्चन्द्रवंशीयकाश्यपीपतयस्तेषां राजी श्रेणीमहितपक्षतया खवैरिवर्गत्वेन येनाकब्बरेण आजौ संग्रामविषये आहतां निपातिनां समीक्ष्य नयनयोर्गोचरीभावमानीय ॥

Page #507

काव्यमाला।
पूर्वापराम्बुनिधिसैकतसीमभूमी
संचारिचञ्चुरचमूचरभूरिभारम् । सोढुं न सासहिरहीश्वर एकमूनों
शीर्णा सहस्रमिति किं रचयांचकार ॥ ४० ॥ अहीश्वरः शेषनागनायकः । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोः शीी मस्तकानाम् । फणानामित्यर्थः । सहस्रं दशशतीं किं रचयांचकार रचितवानिव । इति किम् । यदहं पूर्वापरौ प्राच्यप्रतीच्यौ यावम्बुनिधी समुद्रौ तयोः सेकते नीरनिर्मुक्तपुलिने ते एव सीमनी मयादास्थाने यस्यास्तादृशी भूमी वसुधा तस्यां विषये संचारिणां संचरणशीलानां चञ्चुराणां शौर्यधैर्यादिगुणगणप्रधानानां खखामिकार्यकरणप्रवणानां चमूचराणां सेनासुभटानां भूरि भूयिष्ठं भारं गजाश्वस्यन्दनपदातिपरम्परावीवधं सोढुं धारयितुम् । एकेन मूर्श . मस्तकेन कृत्वा न सासंहिर्न समर्थः । 'अहिर्महीगौरवसासहिर्यः' इति नैषधे । तथा ' सहनशील: भृशं सहते इति । 'सासहिर्वावदिश्चाचलि:पापतिप्रभृतय इकारान्ता निपाताः' . इति नरहरू नैषधवृत्तौ ॥
पाणौ रणाङ्गणगतस्य कृपाणयष्टिः __ क्षोणीमणेस्तृणयतः पृतनां रिपूणाम् ।। भाति प्रचण्डभुजदण्डवसज्जयश्रीः
केशच्छटा प्रकटतामिव टीकमाना ॥.४१ ॥ क्षोणीमणेभूमीरत्नस्याकब्बरपातिसाहेः पाणौ हस्ते कृपाणयष्टिः करवाललता भाति राजते। किंभूता । रणाङ्गणे युद्धमूनि गतस्य प्राप्तस्य । अत एव किं कुर्वतः । रिपूणां प्रतिभटानां पृतनां सेनां पताकिनी तृणयतः तृणप्रायां मन्यमानस्य तृणीकुर्वतः । न किं. चित्करतां प्रणयतः तृणवत्खण्डयतो वा । उत्प्रेक्ष्यते-प्रकटतां प्रकाशभावं जनदृग्गोचरत्वं टीकमाना गच्छन्ती । प्रचण्डौ जानुयुगव्यायतौ द्विषजनासह्यपराक्रमी भुजदण्डौ तयोर्वसन्त्या चिरं वासं सृजन्त्याः । तिष्ठन्त्या इत्यर्थः । जयश्रियो जय. लक्ष्म्या केशच्छटा कुन्तलहस्तो वेणी वेत्यर्थः ॥
खड्गाहतोद्धतमतङ्गजदन्तकुम्भ
प्रोद्भूतपावककणोत्करमुक्तिकाभिः । क्षुण्णे तुरङ्गमखुरै रणभूतले य
___ ओजोयशोऽवनिरुहोवेपतीव बीजम् ।। ४२ ॥ यः साहिस्तुरङ्गमाणां शौर्यादयोत्सुकतया खुरैः शफेर्नखशिखाभिः क्षुण्णे क्षोदिते अ. तिवाहिते 'खेडऊं' इति जनप्रसिद्ध रणभूतले रणाङ्गणे युद्धधरामण्डले । उत्प्रेक्ष्यते

Page #508

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् । ओजः प्रतापः यशः कीर्तिस्त एवावनिम्ही पादपो तयोजिं योनिनिबन्धनं तरुप्ररोहप्रा. दुर्भावकरं पर्वतेवपतीव निःक्षिपतीव । काभिः । खनिशिततरवारिभिराहता माढदतप्रहाराः सर्वाङ्गेषु आसामस्त्येन नित्रिंशतया निस्त्रिशैनिहता वा तथा उद्धताः समरशूरा अनवरतविनिःसरत्सप्तस्थानदानपयःप्रवाहोत्कटा वा ये मतङ्गजाः कुञ्जरास्तेषां दन्तेभ्यो दन्तकोशेभ्यः ‘दंतूमल' इति प्रसिद्धेभ्यः। तथा कुम्भेभ्यः शिरःपिण्डस्थलेभ्यः प्रोद्भताः प्रकटा जाता ये पावककगोत्करा वादेम्फुलिङ्गगणास्तथा मुक्तिका मुक्ताफलानि खड्गप्रहतेभ्यो दन्तकोशेभ्यः कृशानुस्फुलिङ्गाः । दन्तेभ्यः खडाहतेः पावकोद्भवः । तथा कृपाणविदीर्णप्रहारकुम्भस्थलेभ्यो मौक्तिकााने विनिर्जग्मुः । कुम्भान्तरे नुक्तानामुत्य. त्तित्वात्तनिर्गमः इति । ताभिरवापेव ॥
युद्धोद्भुरे मुवनीतिकरे नरेशे
. त्रासात्स्वकीयवसतेरिव मूरराजौ। . भ्रष्टौ पुनस्तदनवेक्षणतोऽन्तरिक्षे
. प्रेक्षाकृते तत इतो भ्रमिमादधाते ॥ ४३ ॥ युद्धे समराङ्गणे उद्रे उद्धते उत्कट वैरिभिर्द्रष्टुमशक्यैः । तथा भुवनानां प्रबलबलवत्तया जगतामपि सुग्दानवमानवेन्द्राणामपि आकस्मिकात्यन्तिकान्तकशावतार नरेशे अकब्बराभिधाननरनायके त्रासादाकस्मिकात्मपराभवनभयभरात् सूरराजौ सुभटभूपती सूर्यचन्दौ । उत्प्रेक्ष्यते-खकीयवसतेरात्मीयनिवसनस्थानकाटौ भ्रंशं प्राप्तौ । अतिभीतेः खस्थानं परित्यज्य अन्यत्र कुत्रापि प्रपलाप्य प्रयातावित्यर्थः । पुनामुल्य तदनवेक्षणतः तस्य खस्थानकस्य अनवेक्षणतोऽनवलोकनाददर्शनात् । निजनिवासस्थाने न पश्यत इत्यर्थः । अन्तरिक्षे आकाशे न तद्भयाद्भूमौ प्रेक्षाकृते अर्थात्वस्थानदर्शनार्थ तत इतः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरासु भ्रमि भ्रान्तिमादधाते कुर्वाते । स्ववासस्थानमलभमानौ नियं भ्राम्यत इत्यर्थः ॥ .. आकस्मिकं तुमुलमेतदनन्यजन्य
व्याहन्यमानभटकोटिभवं निशम्य । आतकितैः किमिदमित्यमरैर्वदद्भि
लेभे किमीक्षणयुगेषु निमेषनैस्व्यम् ॥ ४४ ॥ एतेनाकब्बरेणानन्ये असाधारणे अदृष्टाजातपूर्व जन्ये संग्रामे व्याहन्यमानानां व्यापाद्यमानानां भटानां राजन्यवीराणां कोटीभ्यः । कवीनां कुत्रचित्केचित् कोटीप्र. मुखाः शब्दाः प्रायो बाहुल्ये दृश्यन्ते । यथा पाण्डवचरित्रे घटोत्कचस्य 'घदको' इति प्रसिद्धस्य भीम हिडम्वागजातस्यैकरात्रिरणे-'रथान् पिपेष पाषाणैर्जघान तरुभिर्गजान् । सवेगापातवातेन भटकोटीरपातयत् ॥' तथा तत्रैव गाङ्गेयस्य दशमदिवससं

Page #509

काव्यमाला।
ग्रामेऽप्युक्तम्-'कोटिशो भटसंभारसंहारे विहितश्रमम् । धनुर्विश्रामयांचक्रे कृपयेव पितामहः ॥' इति । श्रेणीभ्यो भवमुत्पन्नम् । अकस्माद्भवमाकस्मिकं तुमुलं व्याकुलकोलाहलशब्दं निशम्य श्रुत्वा आतङ्कितैः संजातभीतिभिः अत एव किमिदं किं जातं चेत्य. मुना प्रकारेण वदद्भिः कथयद्भिरमरैर्देवैः । उत्प्रेक्ष्यते-ईक्षणयुगेषु नेत्रद्वन्द्वेषु निमेषाणां नेत्रोन्मीलननिमीलनानां नैस्यं दारिद्र्यं किं लेभे प्राप्तमिव । भीतेरतिशायितया विकाशितलोचनैरेवाभूयतेत्यर्थः ॥ इति अकबरसाहिसमरवीररसवर्णनम् ॥ ..
भूमेर्जयाय चतुरम्बुधिमेखलाया ___ आराध्य पूर्वविधिना किमु जैत्रमन्त्रम् । गुप्तं कचिन्निजभुजप्रभवत्प्रताप
वहौ ततोऽयमरिकीर्तिकनी जुहाव ॥ ४५ ॥ अयमकब्बरपातिसाहिः चत्वारश्चतुःसंख्याकाः पूर्वापरदक्षिणोत्तरलक्षणा अम्बुधयः समुद्रा एव मेखला काञ्ची यस्यास्तादृश्या भूमेः पृथिव्या जयाय खीकरणाय पूर्वविधिना जापयतः प्रमुखपूर्वसेवाप्रकारेण जैत्रं यावन्निजप्रतिपक्षपक्षाणां जयनशीलं पराभवनकखभावं मन्त्रं सप्रभाववर्णात्मकां विद्यामाराध्य सम्यगुपासनां विधाय । ततः पूर्णपूर्वविधिसेवानन्तरं क्वचित्कुत्रचित्प्रदेशे गुप्तं छन्नम् यथा कश्चिजनो न पश्यति न वेत्ति तागेकान्तस्थाने । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मनो भुजाभ्यां बाहुभ्यां प्रकर्षेण भवनुत्पद्यमानो यः प्रतापो महःसंदोहः स एव वहिः कृशानुस्तस्मिन् । अरीणां वैरिवसुधाधवानां कीर्तिरूपां कीर्तिनाम्नी वा कनी कुमारिको जुहाव । तन्मन्त्रसिद्धयर्थमुत्तरसेवावसाने जुहोति स्मेत्यर्थः । शत्रुजयमाहात्म्ये केनचित् खेचरेण होतुमानीता निविडनिबद्धा गुणसुन्दरी राजकुमारी रोदनशब्दश्रवणागतेन महीपालकुमारेण रणप्रकरणप्रहरणप्रोक्तोषधीसजीकृततद्विद्याधरपाछन्मोचिता सोऽपि प्रतिबोधितश्च । नेमिचरित्रेऽपि नेमिनाथेन पञ्चमभवे अपरांजितनाम्ना कुमारेण तथैव मोचितेत्यर्थः ॥
उत्कंधरावनिधराधिकधीरभावै
भूमीभुजा विगणनां गमिताः समग्राः । एनं निभात्परिणतोद्भुरसिन्धुराणां
संसेवितुं क्षितिधराः किममी समीयुः ॥ ४६ ॥ भूमीभुजा अकब्बरराजेन उत्कंधरत्वेनोच्चैःशिरस्तया। सर्वेभ्योऽपि भूभृद्भयो मह. त्वेनेत्यर्थः । तथा अव निधरत्वेन भूमीमण्डलधारकत्वेन नागेन्द्रवत् अथवाधिकेन विश्वातिशायिना धीरभावेन धैर्येण एतैः प्रकारैः कृत्वा विगणनामवहेलनां गमिताः प्रापिताः सन्तः अमी मेरुमन्दरगौरिगुरुकैलासप्रमुखाः समग्राः समस्ता अपि क्षिति. धराः पर्वताः परिणतानां तटेषु तिर्यक्प्रहारप्रदायिनाम् । 'परिणतगजप्रेक्षणीयं द

Page #510

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् । दर्श' इति मेघदूतेऽपि । यथा उद्धराणामुत्कटानां सिन्धुराणां वारणानां निभात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-एनं मुगलमेदिनीमण्डलामण्डलम् किं संसेवितुं सम्यग्विधिनोपासितुमिव समीयुः समागताः॥
कल्पावनीरुहवनानि महीमघोना .
प्रोदामदानललितैरवहेलितानि । गुच्छप्रसूनफलभारनमच्छिखानि
बीडोदयादिव बभूवुरधोमुखानि ॥ १७ ॥ महीमघोना अकब्बरक्षोणीसहस्रचक्षुषा प्रोद्दामानां जनमनःसमीहिताधिकतया प्र. चलानां दानानां वर्णमणीगणादि विश्राणनानां ललितैः विलासैर्विजम्भितैरवहेलितानि अवगणनां गमितानि कल्पावनीरहाणां सुरतरूणां वनानि काननानि । समूहा इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते, बीडोदयालजायाः प्रादुर्भावादिव । खावज्ञासंजातातिमन्दाक्षोद्गमनेत्यर्थः । अधोमुखानि नीचैर्भूतानि वदनानि येषां तादृशानि बभूवुर्जातानीव । किंभूतानि । गुच्छाः खबकाः, प्रसूनानि कुसुमानि, फलानि सस्पानि, तेषां भारेण वीवधेन नमन्यो भूमावेत्य लगन्यः शिखाः शाखा येषाम् ॥
. एतन्महस्त्रिभुवनभ्रमणीविलासं .. चैत्राकारनिकरैरपि दुःप्रधृष्यम् । उल्लवितुं स्पृहयतेव सहस्रपादी
निर्मीयते स्म सरसीरुहिणीवरेण ॥ १८ ॥ - सरसीरुहिणीनां कमलिनीनों वरेण भर्ना भानुना । सहस्रसंख्याकानां पादानां समा. हारः सहस्रपादी दशशतचरणाः । 'पादो मूलास्रतुर्याशाद्रिषु प्रत्यन्तपर्वते' इत्यनेकार्थः । निर्मीयते स्म । कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-एतस्याकब्बरसाहेमहः प्रतापमुल्लवितुमतिक्रमितु. मिव । 'लघूङ् गती' अयं धातुभंदिरात्मनेपदी । अतिदुःसहतया निजजैत्रतया च एतत्पुरस्त्वरितुं पलायितुं वा स्पृहयता काश्ता । किंभूतं महः । त्रिभुवने त्रैलोक्येऽपि भ्रमणी पर्यटनम् । 'विधेः कदाचिद्भमणीविलासे' इति नैषधे । तत्र विलासः क्रीडा यस्य । पुनः किंभूतम् । जैत्राणां जयनशीलानां प्रतिपक्षलक्षतिरस्कृतिदीक्षितानामङ्ककाराणां प्रतिमल्लानां जिष्णूनामपि जित्वराणां निकरैः समुदायैरपि दुःप्रधृष्यं दुराकलनीयम् । सर्वथापि जेतुमशक्यमित्यर्थः । 'दूर गौरगणैरहंकृतिभृतां जैत्राङ्ककारे चर-'इ. त्यपि नैषधे ॥ . आकालिकीकुलिशशैवलिनीशवह्नि
वैश्वानराम्बुरुहिणीरमणप्रदीपाः ।

Page #511

काव्यमाला ।
अंशा अमी त्रिजगतीव परिस्फुरन्ति राशेरिवास्य महसां रिपुराजघस्य ॥ ४९ ॥
रिपून् राज्ञो निखिलसपत्नावनिपतीन् हन्तीति पञ्चतागोचरान् चरीकर्तीति रिपुराजघः। 'पाणिघताडघौ शिल्पिनि विषये निपात्या, राजघश्च राज्ञो हन्ति' इति प्रक्रियाको - मुद्याम् । तथा 'रराज नीराजनया स राजघः' इति नैषधेऽपि । तस्य एतस्याकब्बरपातिसाहेर्महसां भूयसः प्रतापानां राशेः समूहस्य । 'स राशिरासीन्महसां महोज्ज्वलः ' इति नैषधे । अर्थस्तु वृत्तौ । एवमेवेति । त्रिजगति त्रैलोक्ये अमी जनचक्षुः प्रत्यक्षलक्ष्याः अंशा भागा इव परिस्फुरन्ति स्फूर्तिं बिभ्रति । तानेव दर्शयति - आकालिकी विद्युत्, कुलिशं शककराम्भोरुहभाखद्दम्भोलिनामायुधम् शैवलिनीशो नदीपतिः समुद्रस्तस्य वह्निर्हुताशनः वडवानलः । ' और्वः संवर्तकोऽब्ध्यग्निर्वाडवो वडवामुखः’ इति हैम्याम् । तथा वैश्वानरः स्वाभाविकापरदवानलादि ज्वलनः अम्बुरुहिणीरमणः पद्मिनीप्राणनाथः सहस्ररश्मिः, प्रदीपाः स्नेहप्रियाः, इत्येते ॥
यस्यातिदानवशतः परितोषभाग्भिर्विश्वार्थिभिः सुरगवामपमानितानाम् ।
भूयोभवद्भिरविसर्जनतः पयोभि
४५०
र्निष्पातिभिः किमभवद्दिवि देवसिन्धुः ॥ ५० ॥
सुरगवां कामधेनूनामविसर्जनतो दानभावाद्भूयोभवद्भिरतिबहुलीभावं प्राप्नुवद्भिः अत एव निष्पातिभिर्निःसरणशीलैरधस्तात्पतद्भिः पयोभिर्दुग्धैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यतेदिवि आकाशे देवसिन्धुस्त्रिदशतटिनी खर्गगङ्गा अभवनातेव । किंभूतानां सुरगवाम् । यस्याकब्बर साहेरतिदानवशतो याचकजनानामिच्छाभ्यधिक्रविश्राणनाधीनतया परिसामस्त्येन तोषं संतोषं खान्तस्वास्थ्यं स्वेच्छापरिपूर्तितया संतुष्टिं भजन्तीति तादृशैर्विश्वत्रयाणां भुवनानाम् । त्रैलोक्यस्येत्यर्थः । समस्तैर्निःशेषैरर्थिभिर्याच कैरपमानितानामवगणितानाम् । खप्नेऽप्यप्रार्थितानां भूपस्य मनः कामिताधिकदानैः संतुष्टचित्तैत्रिजगद्याचकैः स्वप्नावस्थायामपि कामधेनवो निष्यन्ते इत्यर्थः ॥
संप्रीणता कुवलयं नृपसूरिराजश्लोकावनीधनयुगेन महोदयेन ।
द्वैराज्यवज्जगदभूत्परमत्र चित्र
मद्वैतसंमदपदं दधुरङ्गभाजः ॥ ५१ ॥
नृपोऽकब्बर पातिसाहिः सूरिराजो हीरविजयसूरिवसुंधरावासवः । पुनरपरवर्णनौत्सुक्येन ग्रन्थनायको विस्मृतो मा स्वादिति सूरिराजाभिधानग्रहणम् । तयोः श्लोकौ यशसी तावेवावनीधनौ राजानौ तयोर्युगेन द्वन्द्वेन कृत्वा जगद्विश्वम् । द्वौ राजानौ यत्र ।

Page #512

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१५१ राजा चन्द्रो नृपश्चेति द्विराजं तस्य भावो द्वैराज्यं तद्वद्वराज्यमिवाभूत् जातम् । किंलक्षणेन नृपसूरिराजश्लोकावनीधनयुगेन। महानतिशायी अभ्युदयोऽनवरतपरोलक्षप्रतिपक्ष. पयोधरविधंतुदादिभिरप्रतिहताद्वैतवैभवो यस्य । पुनः किं कुर्वता । कुवलयं पृथ्वीमण्ड. लमुत्पलं च संप्रीणता । प्रीतिमुत्पादयतेत्यर्थः । विकाशयता च । परं केवलमत्र द्वैराज्ये तच्चित्रमाश्चर्यमस्ति । यत्कारणादङ्गभाजः प्राणिनः न विद्यते तद्वैतं द्वितीयं कारणं युगलं वा यत्रेत्यद्वैतमसाधारणमानन्दपदं हर्षस्थानं दधुर्धारयन्ति स्म । द्वैराज्ये हि जनानां विषाद एव स्यात् , अत्र तु परमप्रमोदः, एतदेव महदाश्चर्यम् ॥
स्पधी दधन्निजयशःप्रसरैः खलक्ष्म्या
क्षोणीभुजा बहिरितो विहिताः खदेशात् । खःसिन्धुरोधसि तदादि मृगं दधानो
राजानिशं मृगयुवत्किमु बम्भ्रमीति ॥ १२ ॥ क्षोणीभुजा.अकब्बरनृपतिना निजानामात्मीयानां यशसां कीतीनां प्रसरैविस्तारैः सह खलक्ष्म्या आत्मश्चैत्यश्रिया साधै स्पर्धा संहर्षमभ्यसूयां दधद्विभ्राणः सन् राजा चन्द्रो नृपश्च इतोऽस्माद्भूमण्डलवर्तिनः खदेशानिजजनपदादात्मप्रदेशाद्वा बहिःकृतो निष्कासितः देशत्यागं कारितः। उत्प्रेक्ष्यते-तदादि तस्माद्वासरादारभ्य मृगं लक्ष्म कृष्णसारं दधानः कलयन् मृगयुवल्लुब्धक इव खःसिन्धोर्गगनगङ्गाया रोधसि तटे अनिशमहोरात्रं किमु बम्भ्रमीति अतिशयेन भ्राम्यतीव । प्रायो मृगेणैव मृगा गृह्यन्ते नद्यादिनीरसंनिधाने च पयःपानार्थ बन्यसत्त्वाश्च समायान्ति इति खयशःस्पर्धी चन्द्रो राज्ञा पृथ्वी
पीठानिष्कासितो नभसि पर्यटतीत्यर्थः ॥ .. यस्यौजसि स्फुरति जैत्र इव त्रिलोक्यां - त्रासादिवाम्बुनिधिमम्बुधिमत्रजिह्वः ।
वज्रः पुरंदरकरं सरसीजपाणिः
पादं हरेरपि दवोऽद्रिभुवं बभाज ॥ १३ ॥ ... यस्य राज्ञो जैत्रे जयनशीले इव ओजसि प्रतापे त्रैलोक्यां जगत्रयेऽपि स्फुरति परिभ्राम्यति सति त्रासादाकस्मिकभयात् । उत्प्रेक्ष्यते-अम्बुधेः समुद्रस्य मन्त्रजिह्वः कृशानुः वडवानल: अम्बुनिधिमूर्मिमालिमध्यमिव बभाजाश्रयति स्म । अपि पुनर्वञो दम्भोलि: पुरंदरस्य वासवस्य कर हस्तमिवाश्रितः । अपि पुनः सरसीजं कमलं पाणौ हस्ते यस्यैतावता मार्तण्डो हरेर्नारायणस्य पादं चरणं विष्णुपदमाकाशं श्रितवानिव । अपि पुनर्दवो दावानल: अद्रिभुवं पर्वतघनगहनावनीमिव सेवते स्म ॥
१. लिखितपूर्वटिप्पणिवत् 'परस्लक्षा' इति भवेत्,

Page #513

काव्यमाला।
अमनमद्यदमिमात्ययशोलुलाय___ मालोक्य भीतिविवशस्य हरेर्हयस्य । संत्रस्यतो वदननिर्यदमन्दफेनै
र्योतिष्मतीव समभूत्पुरुहूतपद्या ॥ ५४॥ हरेरिन्द्रस्य हयस्य तुरगस्योच्चैःश्रवसो वदनान्मुखगहरानिर्यद्भिरघोभूमौ निष्पतद्भिरम-- दैबहुलै: फेनैर्मुखकफैरश्वमुखलालाभिः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-पुरुहूतपद्या शक्रमार्गो गगनम् । ज्योतिष्मती ज्योतींषि ग्रहनक्षत्रतारका विद्यन्ते यस्यां तादृशी किमभवत्संपन्नेव। हयस्य किंभूतस्य । भीत्या भयेन विवशस्य विह्वलस्य व्याकुलस्य । अत एव किं कुर्वतः । संत्रस्यतः अकस्मान्निजजिघांसुदर्शनोद्भूतभूरिभीतिवशतो नश्यतः । किं कृत्वा। अभ्रे आकाशे भ्रमन्तं परितः पर्यटन्तं यस्याकब्बरस्याभिमातीनां विरोधिनामयशोऽपकीर्तिरेव श्यामवर्णत्वाल्लुलायं महिषमालोक्य समीक्ष्य । महिषो हि तुरगद्वेषी । यतः-'रजखलो वाहरिपुः' इति हैम्याम् । तथा जिनजन्माभिषेके देवागमे-वाजिस्थं कासरारूढः' । तथा 'हयद्विषवष्कयिणीपयःसुतम्' हयद्विषत्या महिन्या किंभूताया बष्कयिण्याः प्रौढाङ्गजाया यत्पयः सरसदुग्धं तस्य सुतं दधि । दु. ग्धोद्भवात्पयः सुतमिति । तथा 'रामालिरोमावलिदिग्विगाहिध्वान्तायते वाहनमन्तकस्य । यत्प्रेक्ष्य दूरादपि बिभ्यतः खानश्वान्गृहीत्वापसृतो विवखान् ॥' द्वयमपि नैषधे ॥
पञ्चापि देवतरवोऽधरिताः स्वदान___ लीलायितैर्वसुमतीकुसुमध्वजेन । संभूय काञ्चनशिलोच्चयचूलिकायां
किं मन्त्रयन्त्यवनिवृत्रहणं विजेतुम् ॥ १५ ॥ वसुमत्या वसुंधराया अतिरूपरामणीयकेन कुसुमध्वजेन श्रीनन्दनेन । 'निषधवसुधामानां कस्य प्रियाङ्कमुपेयुषः' इति नैषधे । 'सर्वातिशायिशरीरसौन्दर्यामीस्मरेण' इति तद्वृत्तिः । खदानस्य निजवितरणस्य लीलायितैर्विलसितैरधरितास्तिरस्कृताः पराभूताः सन्तः पश्चापि पश्चसंख्याका अपि कल्प-पारिजात-मन्दार-हरिचन्दन-संताननामानो देवतरवः सुरद्रुमाः । उत्प्रेक्ष्यते-काश्चनशिलोच्चयस्य वर्णशैलस्य मेरोचूलिकायां शिरःशिखरे संभूय एकत्र मिलित्वा सर्वेऽप्येकीभूय अवनेर्भूमेस्त्रहणं पुरंदरमकबरसाहिं विजेतुमभिभवितुं किं मत्रयन्ति रहसि आलोचनमिव कुर्वन्ति । 'रहस्यालोचनं मन्त्रः' इति हैम्याम् । तथा पाठान्तरम्-तत्र कूलंकषाणां नदीनां प्रणयी पतिः समुद्रः सनेमिः स्यन्दनचक्रधाराकारो यस्याः सा भूमिस्तस्यास्तमीविवोदुः रजनीरमणस्य । अकब्बरभूपतेरित्यर्थः । विजिगीषयेव खाभिभवविधातुर्विजेतुमिच्छयेव अनिमि

Page #514

१० सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
४५३
धान्देवान् संप्रीणयन्ति तोषयन्ति । समीहितदानादिना प्रीता हि देवा अभीष्टसिद्धिं
ददते इत्यर्थः ॥
सर्वानुवाद इव यन्महसां विहाय :पान्थः किमु प्रतिनिधिर्हुतभुक्पयोधेः ।
वज्रोऽनुकार इव कायलता हुताश
पङ्क्तिः पुनः सहचरस्तडितां विलासः ॥ ५६ ॥
यन्महंसाम् अकब्बरसाहेर्भूयसः प्रतापानां विहायः पान्थो गगनाध्वनीनः सहस्ररश्मिः सर्व समस्तरूपमनुवदतीति सर्वानुवादः पुनरप्यभिधानमिव । पुनः पयोधेः स•मुद्रस्य हुतभुक् ज्वालाजिह्वो वडवामुखः प्रतिनिधिः प्रतिबिम्बमिव । पुनर्वज्रो वासवहस्तदम्भोलिः अनुकारः सादृश्यमिव । पुनर्हुताशानां पावकानां पतिर्मालिका कायलता शरीरयष्टिरिव । पुनस्तडितां विद्युतां विलासो विजृम्भितं सहचरः सखा । 'स्निग्धः सहचरो मित्रं सखा' इति हैम्याम् ॥
ऐश्वर्यमीशत इव प्रभुतां सुरेन्द्रा
दोजो रवेर्निधिपतेश्च चदान्यभावम् ।
भोगीश्वरादवनिगौरवसाहसित्व
मादाय योऽम्बुजभुवा निरमायि भूमान् ॥ १७ ॥
यो भूमान् अकब्बरसाहिः अम्बुजभुवा नारायणनाभिनीरजजन्मना ब्रह्मणा । उत्प्रेक्ष्यते - ईशत ईश्वरादैश्वर्यमीश्वरताम् । तथा सुरेन्द्राद्देवनायकात्प्रभुतां स्वामितां सामर्थ्य वा । पुनः रवेः सहस्रकिरणादोजः प्रतापम् । 'यदोजसो यद्यशसः स्थिताविमौ ' इति - नैषधे । भोजः शब्देनात्र प्रतापः । च पुनर्निधिपतेर्वैश्रवणाद्वदान्यभावं दानशीलताम् । पुनर्भोगीश्वरात् शेषनागनाथादव ने र्मेदिनीमण्डलस्य गौरवस्य साहसित्वं सहनशीलताम् । 'सहिवहिचलिपतिभ्यो यङन्तेभ्यः किकिनौ वाच्यौ' । 'सासहिः वावहिः चाचलि: पापति:' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । आदाय गृहीत्वा निरमायि निष्पादित इव ॥ इत्यकब्बरसाहियशः प्रतापदातृतादिगुणाः ॥
क्षोणीक्षितः क्षितिरुहानिव वायुरंहः प्राच्याननामयदकब्बर भूमिपालः ।
तस्माद्दिशो जगृहिरेऽपि च दाक्षिणात्य - क्ष्माभृद्भरेण शरभादिव सिन्धुरेण ॥ १८ ॥
अकब्बरनामा भूमीपाल: क्षितिरक्षिता प्राच्यान् पूर्वदिग्भवान् पूर्वदिक्संबन्धिनो वा क्षोणीक्षितः पार्थिवान् । 'महीक्षित्पार्थिवो मूर्धाभिषिक्तो भूप्रजानृपः' इति हैम्याम् ।

Page #515

१५४
काव्यमाला।
अनामयत् खपदप्रणतान् प्रणयति स्म । क इव । वायुरह इव यया वातवेगः क्षितिरुहान् पादपान् नामयति नम्रीकरोति । अपि च पुनस्तस्मादकब्बरमुद्गलपातिसाहेर्दक्षिणस्यां दिशि भवा दाक्षिणात्यास्ते च ते माभृतश्च राजानस्तेषां भरेण वृन्देन दिशो जगृहिरे पलायितम् । 'पलायितस्तु नष्टः स्याद्गृहीतदिग्भिराहितः' इति हैम्याम् । शरभादिव । यथा अष्टापदात्कुञ्जरारातेः सकाशात् । 'शरभः कुञ्जरारातिरुत्पादकोऽष्टपादपि' इति हैम्याम् । सिन्धुरेण । जातिवाचित्वादेकवचनम् । निजाहितत्वेन हननभी.. तेर्गजेन प्रपलाय्यते ॥
आज्ञा यदम्बुनिधिनेमिविधेरधारि ___ शीर्षेव मूर्ध्नि धरणीरमणैरुदीच्यैः । पाश्चात्यभूमिपतयो यतयो बभूवु
भीतेविरागत इवोज्झितसङ्गरङ्गः ॥ ५९ ॥ यश्वासौ अम्बुनिधिनेमौ वसुधावलये विधुश्च तस्याकब्बरभूपते राज्ञः आज्ञा शासनमुदीच्यैः उत्तरस्यां भवैधरणीरमणैः पृथिवीपतिभिर्मूर्ध्नि खमस्तके शीर्षेव 'सेस' इति लोकप्रसिद्धा । अधारि ध्रियते स्म । तथा पाश्चात्यभूमिपतयः पश्चिमदिक्संबन्धिनो भीतेरकब्बरसाहिसाध्वसातिरेकाद्यतयस्तापसा बभूवुः संजाताः । 'वैखानसो वानप्रस्थो भिक्षुः सांन्यासिको यतिः' इति हैम्याम् । किंभूताः । उज्झितस्त्यक्तः सङ्गस्य गृहरहिणीधनैश्वर्यादिसंगमस्यानुषङ्गस्य रश्चित्तोत्साहो यैः । उत्प्रेक्ष्यते-विरागत इव । यथा वैराग्यात्तापसीभवन्ति । तेऽपि च विरागिणस्त्यक्तसगरमाः स्युः ॥ इत्यकब्बरस्य चतुर्दिगाक्रमणम् ॥
सर्वे जनाः सृजति राजनि यत्र राज्यं .
प्रतिपल्लवितचित्तपथा बभूवुः । दुःस्थैरिवापि न परं प्रतिपक्षलक्ष
क्षोणीमहेन्द्रमहिलानिवहैः सुखांशः ॥ ६ ॥ यत्र यस्मिन्नकब्बरे राजनि चतुरम्बुधिमेखलाखण्डले राज्यं सकलविपुलामण्डलैश्वर्य सृजति कुर्वति सति सर्वे समस्ता अपि जनाः प्रजालोकाः प्रह्लत्या प्रमोदेन । 'ह्लाद इति योगविगाभात् हवः प्रहृत्तिः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । कृत्वा पल्लविताः बहलीभूताश्चित्तपथा मनोवृत्तयो येषां तादृशा बभूवुः संजाताः । परमयं विशेषः । अथ वा पर केवलं प्रतिपक्षा अकब्बरसाहेश्वेतोवचनादि निर्विपक्षीभूता मनसैव विरुद्धविधित्सवो वा न तु कायेन कथंचिदपि प्रभविष्णवः तादृग्विधा विरोधिनस्ते च लक्षा लक्षसंख्याका ये क्षोणीमहेन्द्राः पूर्वावस्थापेक्षया क्षितिऋभुक्षाणः महानृपास्तेषां महिला अवरोधवध्वस्तासां निवहैः समूहैः दुःस्थैर्दरिद्रनिर्धनैरिव सुखस्य सातस्य शर्मणो ले.

Page #516

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४५५ शोऽप्यंशोऽपि नावापि न प्राप्तः । महाराजा अपि यत्प्रतिपक्षतया परिभवं प्राप्य सर्व राज्यं जनपदपुरप्रामद्रविणादि निर्गम्य द्रमकीभूय वनेचरा इव कान्तारान्तरचारिणो बभूवुः । अतस्तपखिनीभिस्तद्वनिताभिः कुतः सुखांशोऽपि प्राप्यत इत्यर्थः ॥
मेरुगिरिष्विव गभस्तिरिव ग्रहेषु .
बहिर्मुखेष्विव वृषा प्रमुखो नृपेषु । आक्रम्य चक्रिवदसौ क्षितिशकचक्र
__शास्ति स्म साहिरखिलां चतुरब्धिकाञ्चीम् ॥ ६१ ॥ .. असौ साहिरकवरः अखिला समप्रामपि चत्वारोऽम्बुधयः समुद्राः काञ्ची मेखला यस्यास्तादृशी पृथ्वीम् । यद्यप्युत्तरस्यां चक्रिसाध्यस्य भरतक्षेत्रस्य पर्यन्तो हिमवगिरिः तथापि कविसमयानुसार्यदो वचः । तथा च रघुवंशे–'पंयोधरीभूतचतुःसमुद्रां जुगोप गोरूपधरामिवोवींम्' इति । तथा च नैषधे दमयन्तीखयंवरसमागमे भूपतीनाम् - 'रम्येषु हर्येषु निवेशनेन सपर्यया कुण्डिननाकनाथः । प्रियोक्तिदानादरनम्रताभिरुपाचरचार स राजचक्रम् ॥ चतुःसमुद्रीपरिखे नृपाणामन्तःपुरे वासितकीर्तिदारे । दानं दयासूनृतमातिथेयी चतुष्टयीरक्षणसौविदल्लाः ॥' इति । शास्ति पालयते । किं कृत्वा । चक्रिवत् चक्रवर्तिवत् क्षितिशक्राणां मूर्धाभिषिकानां महानृपाणां चक्रं वृन्दमाक्रम्य खसेवकीकृत् । असौ किंभूतः । गिरिषु सर्वपर्वतेषु मेरुः सुवर्णाचल इव । यथा ग्रहेषु मङ्गलप्रभृतिष्वष्टाशीतिसंख्येषु गभस्तिर्भास्कर इव । प्रहपतित्वात् । 'प्रहाधिनीगो ग्रुपतिर्विकर्तनः' इति हैम्याम् । यथा बहिर्मुखेषु वृन्दारकेषु वृषा पुरंदर इव । तथा नृपेषु समस्तभूपतिषु प्रमुखो मुख्यः ॥ इत्यकब्बरवर्णनम् ॥
श्रीआगरापुरमुपेत्य कियन्ति वर्षा
___ण्यम्भोधिनेमिविधुना वसतिर्वितेने । . भूकश्यपेन मथुरामिव हेमपद्म
निष्पातिपौष्पकपिशार्कसुताकलापाम् ॥ १२ ॥ __अम्भोधिनेमेः समुद्रकाश्च्या विधुना सुधाकरेणाकब्बरेण पातिसाहिना दिल्लीनगरात 'श्रिया विविधलक्ष्म्या कलिताम् आगरा इत्यभिधानं यस्यास्तादृशीं पुरी नगरमुपेत्यागत्य कियन्ति कतिचिद्वर्षाणि यावत्स्थितिः वसतिर्वितेने विहिता । स्थित इत्यर्थः । केनेव । भूकश्यपेनेव । यथा वसुदेवेन शौर्यपुरान्मथुरामागत्य कियन्ति हायनानि वसतिर्वितन्यते स्म । 'वसुदेवो भूकश्यपो दन्दुरानकदुन्दुभिः' इति हैम्याम् । किंभूतां पुरम् । हेमपद्मानां जाम्बूनदारविन्दानां निष्पातिभिनितरां पतनशीलैरय वा काश्चननीरजेभ्यो गलद्भिः । 'पशुपतिजटाजूट इव विकसितकनकमलकुवलयोच्छलितरजःपुनपिञ्जरितराजहंसावतंसया' इति चम्पुकथायां हेमपद्मानां सद्भाव इति । पौष्पैः परागैः कपिशा पिङ्गीकृतपया यार्कसुता भानुनन्दना सैव कलाप: कलधौतमेखला यस्यां सा ताम् ॥

Page #517

*૧*
काव्यमाला |
[तस्थौ समाः स कियतीः पुरमागराख्यां भूमान्विभूष्य मधुरामिव वृष्णिसूनुः । भर्तुर्वशेव सरसा सरसीरुहास्या श्यामाङ्कमर्कतनुजा भजते स्म यस्याः ॥
स भूमण्डले मुद्गलेन्द्रतया विख्यातो भूमानकब्बर: आगरा इत्याख्या नाम यस्यास्वादृशीं पुरं नगरीं विभूष्यालंकृत्य कियतीः कियत्संख्याकाः समा वर्षाणि । 'हायनोऽब्दं समाः शरत्' इति हैम्याम् । यावत्तस्थौ स्थितिमकार्षीत् । क इव । वृष्णिसूनुरिव । यथा वृष्णेरन्धकवृष्णेः सूनुर्नन्दनो वसुदेवोदसारः कंसोपरोधेन कतिचित्संख्याकान् संवत्सरान् स्थितवान् । यस्या आगराख्यायाः पुरो मथुरापुर्याश्व अर्कतनुजा कालिन्दी अङ्कं समीपं भजते स्म सिषेवे । 'अङ्को भूषारूपकलक्ष्मसु । चित्राजौ नाटकाद्यंशे स्थाने क्रोडेऽन्तिकागसोः ॥' इत्यनेकार्थः । केव वशेव । यथा पत्नी भर्तुरन्तिकमुत्सङ्गं भजते । किंभूता । सह रसैः पानीयैः शृङ्गारादिभिर्वा वर्तते या सा सरसा । पुनः किंभूता । सरसीरुहं पद्मं तदेव तद्वद्वा आस्यं वदनं यस्याः । पुनः किंभूता । श्यामा कृष्णवर्णा । 'जम्मन्तरे न विहडइ उत्तममहिलाण जं कियंपि कम्मं । कालिन्दी कन्हविरहे अजवि कालं जलं वहई ॥' इति वृत्तरत्नाकरवृत्तौ । पक्षे षोडशवार्षिकी ॥ पाठान्तरम् ॥] स श्रीकरीपुरमवासयदात्मशिल्पि -
सार्थेन डाबरसरः सविधे धरेशः । इन्द्रानुजात इव पुण्यजनेश्वरेण
श्रीद्वारकां जलधिगाधवसंनिधाने ॥ ६३ ॥
स धरेशः अकब्बरधरणीरमणः आत्मनः स्वाज्ञावशवर्तिना शिल्पिसार्थेन विज्ञानिनिचहेन डाबर इति नाम्नः सरसः प्राक् साहिनैव स्वयं खानितस्य द्वादशक्रोशमितस्य तटाकस्य सविधे पार्श्वे श्रीकरी इति नाम्नीं पुरं नगरं अवासयत् वासयति स्म । क इव । इन्द्रानुजात इव । यथा ‘शक्रावरजो विष्णुः दाशार्हः । पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनोपेन्द्रावत्रेन्द्रानुजाः ॥ इति हैम्याम् । तथा 'का नुजे मम निजे दनुजारौ' इत्यपि नैषधे । पुण्यजनानां यक्षाणामीश्वरेण स्वामिना । 'कैलाशोकायक्षधननिधिपुण्य किंपुरुषेश्वरः' इति हैम्याम् । शक्रादिष्टधनदेन । जलधिगानां नदीनां धवो भर्ता समुद्रस्तस्य संनिधाने स मीपे श्रिया स्वर्णरत्नादिसमृद्धया संयुक्तां द्वारकानाम्नीं पुरीं वासयामास निवेशयति स्म ॥ प्राक्काश्यपीपतिरकब्बरपातिसाहि
स्तस्याः पुरः प्रतिभटान्प्रचलन्विजेतुम् । आशा दशापि कुरुते स्म फते स यस्मा - तस्मात्फतेपुरमिति प्रददे तदाह्वाम् ॥ ६४ ॥

Page #518

१० सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
तस्मा कारणान् कादयपीपतिरवनिनायकः तम्या: श्रीकणं आह्वां नाम फतेपुरमिति प्रददे दत्तवान् । करोति स्मेत्यर्थः । यत्तदोनियाभिसंबन्धाद्यद्यस्मात्कारणात् सोऽकब्ब. रपातिसाहिः प्राक् पूर्व वासनसमये तस्याः श्रीकाः पुरो नगर्याः प्रतिभटान् प्रत्यर्थिपार्थिवान विजेतं प्रचलन प्रतिपमानः दशापि प्राची-आग्नेयी-दक्षिणा-नैऋती-प्र. तीची-वायवी-उत्तरा-ऐशानी-नागी-त्राझीलक्षणा आशा दिश: फते खायत्ताः । यवना हि विजयस्याभियां 'कते' इति कथयन्ति इति । 'दशदिगन्तजिता रघुणा यथा' इति रघुवंशे । दशदिशां जय: कुरुते म कृतवान् । जनमते तु महानद्यादिषु इतस्ततः पयःप्रवाहागमनैनिन्नीभवद्भभागनिवासिशबरादिग्रामाः शैलसंधिगह्वरमध्यगतामेल्लापल्यो वा अधोदिग्वर्तिनः तथा पर्वतोपरिकोटादय ऊर्ध्वदिग्भाज इति तत्त्वम् इति दशदिग्जयः जिगायेत्यर्थः ।।
गौरीमहेश्वरगणा स्फटिकावनद्ध___ मध्या सशेवधिपतिः प्रचलत्कुमारा । कर्णातिथीभवदिभाननधीररावा
कैलासभूमिरिव या नगरी रराज ॥६५॥ चा श्रीकरीनगरी केलासभूमिः स्फटिकाचलक्षोणीव रराज राजते स्म । किंभूता। गौरीभिः काञ्चनचारुवर्णवर्णनीयणिनीभिः कलितानां महेश्वराणा महेभ्यानामगणितदविणवतां व्यवहारिणां गणा व्रजा यत्र । पक्षे पार्वतीसंयुतशंभुः तथा गणाः पार्षदाः प्रमथादयो यस्याम् । पुनः किंभूता। स्फटिकादुज्ज्वलमवनद्धं सुधाकल्पितं गृहविपणिग. णमयं मध्यं यस्याम् । यक्षे स्फटिकरत्नैरवनद्धं बद्धं मध्यं यस्याः स्फटिकाद्रित्वात् । पुन: किंभूता । सह शेवधीनां निधानानां पतिभिः स्वामिभिः अगणिताप्रमाणद्रविणत्वात्प्रतिस्थाननिक्षिप्तानेकनिधिनायकैरीश्वरैर्वर्तते या । पक्षे सधनदा । 'केलासौकायक्षधननिधिकिपुरुषश्वरः' इति हैम्याम् । पुनः किंभूता । प्रचलन्तः क्रीडाकृते स्वतत्रमितस्ततः परिभ्राम्यन्तः कुमारा राजामात्यसामन्तमहेभ्यादीनां वालका यत्र । पक्षे प्रचलन् पित्रोमिलनार्थ गमागमं कुर्वन् कुमार: स्वामिकार्तिको यत्र । स्कन्दस्यान्यत्रापि स्थितिसंभवागमागमौ युक्तौ । तथा—'मुगन्धिगन्धमादनाधिवासिनः स्कन्ददेवस्य दर्शनार्थमितो गतवानस्मि' इति चम्पूकथायाम् । अथ वा गौरीनन्दनत्वात्तत्रापि मातुः पार्श्वेऽवस्थितत्वाच्चेति द्वयोरपि कर्मधारयः । पुनः किंभूता । कर्णातिथीभवन्तः श्रवणप्राघुर्णा जायमाना इभानां मदगन्धबन्धुरसिन्धुराणामाननेभ्यो वक्रेभ्योऽर्थानिर्गता धीराः पानीयपूर्णाप्रमाणश्रावणसंबन्धिजलधरध्वनितानुकारिणो रावा गम्भीरगर्जारवा यस्याम् । पक्षे श्रूयमाणो गणनायकधीरध्वनिर्यस्याम् । विनायकस्यापि गौरीतनूजत्वात् ॥
भूमीभृतां प्रतिभटं सुमनःसु मुख्य
जिष्णूप्रधन्वपविपाणिसहस्रनेत्रम् ।

Page #519

४५८.
काव्यमाला।
प्रेक्ष्य प्रभुं हरिमिव खमुपेतमा
प्रीतेरनूपगतवत्यमरावतीयम् ॥ १६ ॥ यं नृपम् । यन्मूर्तिमित्यर्थः । उयो महीमण्डले उपेतमागतं स्वमात्मीयं प्रभुं स्वामिनं हरिमिन्द्रं प्रेक्ष्य विलोक्य । विज्ञायेत्यर्थः । प्रीतेः खखामिनि स्नेहातिरेकात् अनु पृष्ठे . उपगतवती समायाता । उत्प्रेक्ष्यते-इयं श्रीकरीरूपा अमरावती इन्द्रनगरीव । किंभूतं . यं हरिं च । भूमीभृतां विपक्षक्षोणीक्षितां पर्वतानां च प्रतिभटं विद्वेषिणं निहन्तुकम् । ' पुनः किंभूतम् । सुष्टु शोभनं मनो येषां निरवद्यहृदयेषु महत्तु देवेषु च मुख्यमग्रगण्यम् । पुनः किंभूतम् । जिष्णुं जयनशीलं तथा उग्रं प्रचाई खासहजपरःसहस्रसंहार. कारकं धन्व कोदण्डं यस्य । तथा पविर्वज्रमाकृत्या पाणे. हस्ते यस्य । प्रायः पुण्यवतां । पाणिपादेषु वज्रचक्राङ्कुशादिलक्षणानि स्युः । तथा सहसं दशशतसंख्याकानि नेत्राणि लोचनानि यस्य । 'सहसंखी राजा' इति लोकवाक्यापि । चरप्रधानपुरोहितादीनां दृग्भिभूपालाः पश्यन्तीति कविसमयोऽपि । पश्चात्कर्म धारयः । शक्रस्य त्वेतानि नामा-' न्येव सन्ति ।
स्पर्धा यया विदधतं त्रिजगज्जयिन्यः ___ दृष्ट्वा बलेर्गृहमियं क्वचिदौधिती न। ध्यात्वेति पद्मजनुषा प्रतिघातिका
त्क्षिप्तः क्षणात्क्षितितले बोलेना किमेषः ।। ६७ ॥ पद्मजनुषा ब्रह्मणा इत्यमुना प्रकारेण ध्यात्वा. विचिन्त्य प्रतिघातिरेकादनुचितविभावनोद्भूतकोपातिशयात् । उत्प्रेक्ष्यते-बलिना बलिनान्ना दैत्येन सार्धम् । अत्र सार्धपदाध्याहारः । अथ वा बलिना वलवता विधिना । बलवन्तं विना कापि कार्यसिद्धिर्न स्यात् । अत एष बलिगृहः क्षणानिमेषमात्रारिक्षतेः पृथिव्यास्तले अधोभागे क्षिप्तः पाताले प्रवेशितः । 'बलिसद्म दिवं सतथ्यवागुपरि स्माह दिवोऽपि नारदः' इत्युपरि स्थितिर्बलिगृहस्य नैषधे । इति किम् । त्रिजगजयिन्या भुवनत्रितयीयावनगरीजयनशी. लया यया श्रीकर्या नगर्या सार्ध स्पर्धामभ्यसूयां विदधतं कुर्वाणम् । बलेर्गृहं नागलोकं दृष्ट्वा खयमन्विष्य इयमनया श्रीकरीपुरा सह स्पर्धाकृतिः क्वचित्कुत्रापि नौचिती न युक्तिमती इति चेतसि विचार्य ॥
निर्वर्ण्य वर्ण्यविभवैः स्वभवैः पुरी यां
संस्पर्धया निजजयाय समुजिहानाम् । तद्भूतभूरितरभीतिविहस्तचेताः
किं द्वारका प्रविशति स्म पयोधिमध्ये ॥ १८॥ .

Page #520

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१९९ द्वारका नारायणनगरी पयोधिमध्ये समुद्रसलिलदुर्गान्तराले प्रविशति स्म प्रविष्टा । उत्प्रेक्ष्यते-तस्याः श्रीकरीपुर्याः सकाशाद्भता उत्पन्ना भूरितरा अतिमहती या भीतिभयं तया कृत्वा विहस्तं व्याकुलीभूतं चेतो मनो यस्याः। किं तादृशीव किं कृत्वा । खस्याः श्रीकर्या भवैरुत्पत्नैर्वण्य जगत्रयजनवर्णनीयैर्विभवैः श्रीभिः संस्पर्धया अभ्यसूयया कृत्वा निजस्य द्वारवत्याः आत्मनो जयाय पराभवनाय समुजिहानामुद्यतां प्रगल्भानां कृतोद्यमानां वा यां श्रीकरीपुरी निर्वर्ण्य दृग्गोचरीकृत्य॥इति समुदायेन नगरीवर्णनम् ॥ अथ पृथग्वर्णनम्
धात्रीधृतौ फणसहस्रभृताभ्यसूयां
बिभृद्भुजंगविभुनाम्बरचुम्बिमौलिः । सालः स्मयेन कपिशीर्षककोटिमुच्चै. धेर्तु मरुगृहमिव खयमप्यधत्त ॥ १९ ॥ सालो यत्प्राकारः स्मयेन गर्वावेशवशंवदतया । उत्प्रेक्ष्यते-खयमप्यात्मनोऽपि मरुगुहं स्वर्ग धर्तुमुद्दोढुं धारयितुमुच्चैर्ध्वमुपरिष्टात् कपिशीर्षकाणामहालकानां 'कासीसा' इति प्रसिद्धानां कोटिमधत्त धृतवानिव । साल: किं कुर्वन् । भुजंगविभुना शेषनागनायकेन सममभ्यसूयामोर्ध्या स्पर्धा बिभ्रद्दधानः । किंभूतेन भुजंगविभुना । धात्र्या धरिया धृती धारणविषये फणानां खशिरसां सा दशशतीं बिभर्तीति । साल: किंभूतः । अम्बरमाकाशं चुम्वतीति शिखरेण स्पृशतीत्येवंशीलो मौलिमूर्धा यस्य । . अनंलिह इत्यर्थः ॥
यद्वप्रवज्ररुचिसंचितशकचाप
चक्राइचुम्बिकपिशीर्षकराजिराभात् । युद्धं विधातुमहितेन विधुतुदेन
मित्रान्तिकं किमु समीयुरमी सगोत्राः ॥ ७० ॥ - यस्या नगर्याः वप्रः प्राकारः तस्य तत्संबन्धिनां वा वज्राणां गर्भसंदर्भीकृतकुलिशरनानां रुचिभिः कान्तिभिः संचितानि पुष्टानि कृतानि प्रकटीकृतानि वा शकचापचक्राणि इन्द्रधनुमण्डलानि । अथ च वज्रशककोदण्डचक्राख्यानि आयुधानि यस्यां तादृशी । तथा अभ्रमाकाशं चुम्बत्यालिङ्गतीत्येवंशीला अभ्रंकषा कपिशीर्षकाणां राजिः पङ्गिः आभाद्वभौ । उत्प्रेक्ष्यते-अहितेन शत्रुणा विधुतुदेन राहुणा सार्धं युद्धं संग्रामं विधातुं कर्तु मित्रस्य सुहृदः सूर्यस्य चान्तिकं समीपममी सगोत्राः खजनाः किमु समेता उपगता इव । सगोत्रत्वं तु वृत्ताकारत्वेन प्रकाशकत्वेन च नभःपान्थत्वेन प्रभाकरत्वेन च । तथा सगोत्रा हि सायुधाः संग्रामसमये सगोत्रसमीपे प्रायः समायान्ति इति रीतिरियम् । तत्रापि

Page #521

काव्यमाला।
कश्चित्सगोत्रोऽप्यनिष्टो भावदेवं च सत्पयं पर मित्रः ततः सर्वमप्युचितमेवेति ॥ इति प्राकारः ॥
यत्रापणेष्वगुरुचन्दनगन्धधूली
चन्द्रप्रकीर्णकमणीसुरदुष्यमुख्याः । ज्ञानैर्जिनैखिजगतीव समस्तवस्तु
वीथी व्यलोक्यत नरैर्निजनेत्रपझैः ॥ ७१ ॥ वत्र फतेपुरे आपणेषु व्यवहारिणां हटेषु समस्तानां वस्तूनां ऋयाणकानो वीथी घेणी नरैर्नगरपामजनपदजन्मभिर्जनैर्निजनेत्रपझैः खनयनारविन्दैव्य॑लोक्यत समीक्ष्यते स। किंभूता । अगुरवः काकतुण्डाः, चन्दनाः श्रीखण्डाः, गन्धधूल्यः कस्तूरिकाः, चन्द्राः कर्पूराः सुवर्णानि वा, प्रकीर्णकानि चामराणि मणयश्चन्द्रकान्ताद्याः सर्वजातिर. मानि वा सुरदुष्याणि देवकुलानि वासांसि मुख्यान्यादीनि प्रधानानि वा यस्याम् । कैरिव । जिनरिव । यथा वीतरागैः केवलिभिः केवलज्ञानः कृत्वा त्रिजगति त्रैलोक्ये समस्तवस्तुविखारो विलोक्यते । समस्खवस्तुविस्तारो लोके एव नालोके, तत. त्रिजगढ़हणम् ॥
श्रेणीभवन्युभयपक्षवलक्षरत्न
हट्टावली विलसति स्म फतेपुरस्य । सुखामिसंमदितयत्पुरपद्मधामा
वक्षःस्थलीकलितमौक्तिकमालिकेव ॥ ७२ ॥ ' फतेपुरस्याकबरनगरस्य श्रेणीभवन्ती द्विपक्षया जायमाना उभयपक्षयोयोः पा. वयोः । 'शव्यां जहत्युभयपक्षविनीतनिद्राः स्तम्बेरमाः' इति रघुवंशे । 'उभयाभ्यां द्वाभ्यां पक्षाभ्यां पार्धाभ्यां परिवर्तनेन कृत्वा विनीता अपहस्तिता निद्रा यैः' इति तद्वत्तौ । वलक्षरत्नानां स्फटिकमणीनां स्फटिकोपलकल्पितानां हटानामापणानामावली धोरणी विलसति स्म शुशुभे । उत्प्रेक्ष्यते-सुशोभनो नीतिमान् खामी अकब्दरसाहतेन संमदो हर्षः संजातोऽस्यास्तया संमदितया संजातानन्दया यत्पुरस्य फतेपुरनग. रस्य पद्मधान्या अरविन्दमन्दिरया लक्ष्म्या वक्षःस्थले खहृदये आकलिता धृता परि. हिता मौक्तिकमालिका मुक्काहारलवेव ॥ इति हटावली ॥
वेश्मवजाः पुरि विभान्ति मणीमरीचि
संचारचूर्णिततमीतिमिरप्रसाराः । स्फूर्त्या विजित्य सुमनोनगरी गृहीता
मन्ये विमाननिवहा अनयादसीयाः ॥ ७३ ॥

Page #522

१० सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
पुरि फतेपुरनगर्यो वेदमवजा गृहगणा विभान्ति । विभूताः। मनीनों विविधरत्नाना मरीचीनां कान्तीनां संचारेण प्रसारेण चूर्णिताः खण्डशः कृताः तमोतिमिराणां निशापकाराणां प्रसारा विस्तारा यैः । तत्राहमेवं मन्ये मानयामि जाने उत्प्रेक्षे वा। अनया नगर्या स्फूर्त्या खविभूषाविस्फूर्जितेन सुमनोनगरी अमरपुरी अमरावती विजित्य परिभूय अदसीयाः खापुरीसंबन्धिनो विमाननिवहाः सुरयाननिकरा गृहीता इबादत्ता इव ॥
चित्ते विचिन्त्य भयमनपथेऽभियाति
__ खर्भाणुतो निजपरिच्छदमप्यशेषम् । . आदाय यद्विविधरत्ननिकेतकायाः
सातं क्षिताविव वसन्ति सितांशुसूर्याः ॥ ७१ ॥ यनगो धिविधानामनेकजातीयानां रत्नानां कतनादीनां मणीनां ये निकेता नैकोचितचञ्चररचनासंदर्भितभवनास्त एव कायाः शरीराणि येषां ते। सिताशवः श्वेतकान्तयश्चन्द्राः सूर्या आदित्याः । उत्प्रेक्ष्यते-क्षितौ पृथिव्यां सातं सुखं यथा स्यातथा वसन्ति निर्विघ्नं स्थितिं कुर्वन्ति । किं कृत्वा । अभ्रपथे मेघमार्गे गगने अभि. यातिः प्रतिपन्थी यः खर्भाणुर्विधंतुदः तस्मात्सकाशाञ्चित्ते खमानसे भयं निजप्रसनसाध्वसं विचिन्त्य विमृश्य अपि पुनः अशेषं समस्तमात्मपरिच्छदं प्रहनक्षत्रतारकादिपरीवारमादाय सार्धे गृहीत्वा ॥ .
उन्नालनीरजमिव श्रियमापदेक__स्वम्भ निकेतनमकब्बरभूमिभानोः। .
वंश्या रवेरिव परेऽपि गृहा वहन्ते . शोभा मणीद्युतिविभासितदिग्विभागाः ॥ ७९ ॥ अकब्बरनामा भूमेर्विश्वंभराया भानु स्वास्तस्य एतावता राज्ञः एक एवापस्ताद्भागे स्तम्भ आधारस्थूणा यस्य तादृशं निकेतनमेकस्तम्भभवनं त्रियं शोभामापल्लभते स्म । किमिव । उन्नालं नीरजमिव । यथा उत् ऊर्ध्वमुदुच्चैः सलिलाबहिर्वति जनलोचनगो. चरं वा नालं मृणालं यस्य तादृक् नीरज कमलं श्रियं शोभामाप्नोति । अपि पुनरकब. रसाहेः परेऽन्येऽपि गृहाः सप्तभूमिकादयः प्रासादाः शोभा विभूषां वहन्ते । भासन्त इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-रवेः सूर्यस्य वंश्याः सगोत्राः इव । एकस्मिन् वंशे भवाः समुत्पन्ना वंश्याः प्रोच्यन्ते एकवंशजाः प्रायः सदृशा भवेयुरिति । अत एव मणीनां भवनगर्भसंदीभूताना नानाविधरत्नानां द्युतिभिर्कोतिर्भिविभासिताः प्रकाशिता उदयोतिता दिशा दशानामप्याशानां विभागाः प्रदेशा यैः ॥ इति नगरनृपगृहाः ॥

Page #523

काव्यमाला।
छायापथे निरवलम्बतया वसन्ती
संख्यातिपातिमखभुग्भरभारितेव । पौरस्फुरत्पुरनिभादमरावतीयं
__ भूमौ समं निजजनैय॑पतत्रुटित्वा ॥ ७६ ॥ पोरै गरैर्नगरवासिभिनिखिलजनैः स्फुरनिर्भरभृतं दृश्यमानं विलसद्वा यत्पुरं फते.. पुराभिधनगरं तस्य निभात्कपटानिजजनैः खदेवीदेवलोकैः समम् । उत्प्रेक्ष्यते-इयं प्रत्यक्षलक्ष्या अमरावती पुरंदरपुरीव त्रुटित्वावस्थानाद्भशमवाप्य न्यपतत् । अधो. भूपीटे निपतिता स्थिता चावाप्याधारम् । किंभूता । छायापथे छायारूपे न तु क्रमादिमोचित स्थाने तादृशे पधे मागे गगने निरवलम्बतया निराश्रयभावेन वसन्ती वासं विदधती। तिप्रतीत्यर्थः । पुन: किंभूता । संख्यां गणनामतिपतन्ति अतिक्रामन्तीत्येवं शीला ये मखभुजो देवालेषां भरावधैर्भारः गौरवं संजातोऽस्या इति भारिता भार.. युक्ता जाता नम्रीभता । अत एव त्रुटित्वा पतिता इत्यर्थः ॥
स्मारावरोधनधियं विदुषां ददाना __यस्मिन्स्मिताम्बुजशः श्रियमाश्रयन्ते । ' गोष्ठी विधित्सव इवात्र चतुर्निकाय
देवाङ्गनाः कुतुकिता मिलिता मिथोऽभूः ॥ ७७ ॥ यस्मिन् फतेपुरे स्मिताम्बुजदृशः स्मेरारविन्दनयनाः श्रियं शोभामाश्रयन्ते बिभ्रते। किं कुर्वाणाः। ददानाः प्रयच्छन्त्यः । काम् । स्मरस्य मदनस्येदं स्मारं तादृगवरोधनमन्तःपुरं तस्य धियं बुद्धिम् । केपाम् । विदुषां पण्डितानाम् । ‘स्मरावरोधभ्रममावहन्ती' इति नैपधे । उत्प्रेक्ष्यते--अमूः प्रत्यक्षाः चतुर्णा 'वनपतिव्यन्तरज्योतिष्कविमानवासिलक्षणानां निकायानां जातिविशेषाणां देवानामजनाः स्त्रियः मिथ: परस्परम् अत्र नगरे अमू: जगजननयनविषया मिलिता इव । किंभूताः । गोष्टी विधित्सवः अन्योन्यं गोष्ठी खखवाती कर्तु काङ्क्षन्त्यः । अत एव किंभूताः । कुतु किताः कुतुकं खपरस्परखान्तप्र. वृत्तिप्रविधाने कौतुहलं हृदयोल्लासो जातमासामिति कुतुकिताः ॥ इति नरनार्यः ॥
स्वगें सुरेश इव शेष इवाहिगेहे
चन्द्रों दिवीव निधिनाथ इवालकायाम् । प्रीणन्प्रजा दशदिशां विजयं विधाय
तस्यां पुरि क्षितिपतिः स्म करोति राज्यम् ॥ ७८ ॥ दशानामपि दिशां हरितामासमुद्रक्षितेर्विजयं स्वायत्तीकरणं विधाय कृत्वा प्रजाः प्रकृतीः समत्तलोकान् प्रोणन संतुष्टान् कुर्वन् । स क्षितिपतिः जगत्प्रसिद्धिमानक

Page #524

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् । ब्बरपातिसाहिः तस्यां फतेपुरनाम्यां पुरि नगर्या राज्यं करोति स्म। समग्रनगरजनपदगजचक्रैश्वर्यं भुनक्ति स्म । क इव। सुरेश इव। यथा खर्गे देवलोके देवेन्द्रो राज्यं पालयति । पुनः क इव । शेष इव । यथा अहिगेहे नागलोके शेषनागाधिपो धरणेन्द्रो वा राज्यं कुरुते। पुनः क इव । चन्द्र इव । यथा दिवि आकाशे निशापतिज्योतिषामैश्वर्य कुरुते । पुनः क इव। निधिनाथ इव । यथा अलकायां निधीनां समस्तमहीमण्डलगतनिधानानां नाथः स्वामी धनदः राज्यं पालयति ॥ इत्यकब्बरवासितफतेपुरवर्णनम् ॥
गान्धर्विकाः क्वचन घोषवतीं वहन्तो
गायन्ति यत्र नवपञ्चमगर्भगीतिम् । प्रस्थापितास्तमुपवीणयितुं मघोना
वर्गायनाः खजयशङ्कितचेतसेव ॥ ७९ ॥ यत्राकब्बरसभायां वचन कुत्रापि प्रदेशे घोषवतीं वीणां वहन्तः करे धारयन्तः गान्धर्विकाः गायनवरा इतरगायनजनगानेभ्योऽसाधारणोऽश्रुतपूर्वत्वान्नवीनः पञ्चमनामा रागो गर्ने मध्ये यस्यास्तादृशीं गीतिं गानं गायन्ति गेयविषयीकुर्वन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मनो जये पराभवे असौ खर्गे समेत्य मा मां जयतादिति शङ्कितं शङ्कायुक्तं जातं चेतो यस्य तादृशेन मघोना शक्रेण तं साहिं वीणया कृत्वा उप समीपे समेत्य गातुं गानगोचरीकर्तु प्रस्थापिताः प्रेषिताः खर्गायना हाहाह्हूप्रमुखा देवगन्धर्वा इव ॥
यस्यां महीमदनसंसदि नर्तकेषु "नृत्यं मनोनयनवृत्तिहरं सृजत्सु । सप्तखरैस्तदुदिताप्रमितप्रसत्ति
सप्ताङ्गलक्ष्मिमुदितध्वनितैरिवासे ॥ ८ ॥ यस्यां वर्णनागोचरीकर्तुमारब्धायामतिशाविरूपत्वान्महीमदनो भूमीमनोभूरकब्बरपातिसाहिस्तस्य संसदि सभायाम् । 'निषधवसुधामानां कस्य' इति नैषधे । नर्तकेषु नृत्यकारकेषु मनसा तथा नयनानामर्थाच्चतुरचित्तलोचनानां वृत्तेापारस्य हरमपहारकम् 'अनन्यवृत्तिविधायकं नृत्यं ताण्डवं सृजत्सु कुर्वत्सु सत्सु । षड्ज-ऋषभ-गान्धार-मध्यम-पञ्चम-धैवत-निषधनामभिः सप्तभिः खरैरासे । सप्तखराणां तानमानमूर्छनाभिर्बभूवे इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-तस्मादकब्बरसाहेरुदिता प्रकटीभूता या अप्रमाणा प्रमाणातीता असाधारणा प्रसत्तिः प्रसन्नता यस्यास्तादृश्याः । स्वामि-अमात्य-सुहृत्कोश-राष्ट्र-दुर्ग-सैन्यलक्षणानि सप्तसंख्याकान्यङ्गानि अवयवा यस्यास्तद्विधायाः लक्ष्म्या राज्यश्रियाः । समासमध्ये लक्ष्मिशब्दो द्वखोऽपि दृश्यते । यथा-'चरणलक्ष्मिकरणग्रहणोत्सवे' इति ऋषभनम्रस्तवे । तथा-'लक्ष्मीर्लक्ष्मिर्हरेः स्त्रियाम्' इति शब्दप्रभेदेऽपि । मुदितध्वनितैरिव प्रमोदमेदुरमनस्त्वेन शब्दितैरिव ॥

Page #525

४६४
काव्यमाला।
कुत्रापि मौरजिकमण्डलवाद्यमान___ माद्यन्मृदङ्गनिनदाननुकतुकामः । जैनं पदं परिचरन्विगतावलम्बः
श्रेयोऽनुतिष्ठति घनः किमु कामवर्षी ।। ८१ ॥ कुत्रापि साहिसभायाः कस्मिंश्चित्प्रदेशे मुरजान्वादयन्तीति मौरजिका मृदङ्गवादकास्तेषां मण्डलेन संदोहेन वाद्यमानानां विविधतालैः पाणिभिलाध्यमानानां तथा मा.' द्यता भोजनदानलोभेन मदवता गम्भीरनिजाभ्यां मृदङ्गानां मर्दलानां निनदान् शब्दाननुकतु सदृशीभवितुं कामोऽभिलाषो यस्य तादृक् घनो जलधरः श्रेयः मुकृतं' पुण्यमनुतिष्ठति करोतीव । किंभूतः । विगतो निर्यातोऽवलम्ब आश्रयः स्वजनादिवर्ग:
खामिनगरायुपष्टम्भो यस्य । एतावता एकाकी गगनेस्थितत्वात् च निराधारः । पुनः किंभूतः । काममतिशयेन जनमनोभिलाषं वा वर्षति प्रचुरपयोवृष्टिं कुरुते प्रददातीत्येवं. शील: कामवर्षी । पुनः किं कुर्वन् । जैनं जिनोऽर्हनारायणश्च तत्संबन्धि पदं चरण परिचरन् सेवमानः । अहंन्चरणं विष्णुपदं च भजमान: । आकाशे तिष्ठन्नित्यर्थः ॥
खर्गे न किंचिदपि दानमवामुवद्भिः __प्राप्तैस्तदाप्तुमवनी धनदाद्धरेन्द्रात् । . देवैर्न तुम्बुरुमुखैः क्वचन प्रवीणै
वीणा अवादिषत कर्णसुधां किरन्त्यः ॥ ८२ ॥ क्वचन सभायाः कुत्रचित्स्थाने प्रवीणेवीणावादनातिनिपुणवैणिकवाणावादकवाणा विपश्योऽवादिषत वाद्यन्ते स्म । किं कुर्वन्यो वीणाः । कर्णयोः श्रोतृश्रवणयोः सुधामत्यन्ताह्लादकारित्वादमृतं किरन्यो वर्षन्तः । उत्प्रेक्ष्यते-तुम्बुरुर्नामा कश्चित्मरगायनविशेषः स मुख आदिवेषां तैः। देवगायनैरित्यर्थः । नेव्युत्प्रेक्षार्थे । किंभूतैर्देवः । अवनों भूमी प्राप्तैरागतैरिव । किं कर्तुम् । अवन्या भूमेर्धनदादतिवदान्यतया वैश्रवणाद्ध रेन्द्रादकब्बरात्सकाशाद्दानं मनःसमीहितपनं आप्तुमधिगन्तुम् । तर्हि किम् । स्वर्ग दानं नास्ति । तदेवाह-किंभूतदेवैः । स्वर्ग दवलो के किंचिदपि स्तोकमात्रमपि दानं विवागन दविणादि । नेति निषेधे । नावाप्नुवद्भिः अलभमानैः । देवेन्द्रादीनां दृढमुष्टितया वसुधायां वदान्यबाहुल्यादुपेतमिति ॥
एषैव पूस्त्रिजगतीजयिनी निवस्तु__ मौचित्यमावहति भो हरितां महेन्द्राः । कुत्रापि वेणुरिति वैणविकैः प्रणुन्नो
वस्तुं किमाह्वयति तानिह सान्द्रनादैः ॥ ८३ ॥

Page #526

. १० सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
कुत्रापि साहिसभायाः क्वचन प्रदेशे वैणविकैः वेणुं वादयन्तीति वंशवादकैर्गन्धवजनैः प्रणुन्नः प्रेरितः । वादित इत्यर्थः । वेणुवंशः 'बासली' इति प्रसिद्धः । सान्द्रः स्नेहलैः श्रवणहृदयप्रेमोत्पादकैर्बहलैनीरन्त्रैर्वा नादैनिजनिनादैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यतेइति हेतोस्तान् हरितां महेन्द्रान् इह फतेपुरनानि साहिनगरे वस्तुं वासं विधातुं किमाह्वयति आकारयतीव । अन्योऽपि कश्चिजन: केनापि प्रेरितः कमप्य निर्दिष्टनामानमाकारयति : इति किम् । भो इति संबोधने । अहो हरितां महेन्द्राः दशानामपि दिशामधीशाः, त्रिजगतीजयिनी त्रिभुवननिखिलनगरी निर्जयनशीला एषैव फतेपुरलक्षणा पू: पुरी निवस्तुं वस्तुं निवासं विधातुमौचित्यमार्हन्तीयोग्यतामावहति दधातीति ॥
कुत्रापि केलिविहगा मगधा इवोर्वी· भानोर्मुदा जयजयेदमुदीरयन्ति । शास्त्राम्बुधेरिव सुधालहरीहृदन्त
स्थानोः कथाश्च कथकाः कथयांबभूवुः ॥ ८४ ॥ कुत्रापि सभायाः कस्मिन्नपि भूमिभागे केलिविहगा राजशुकसारिकाप्रमुखपतत्रिणः मुदा इष्टफलावलीप्राप्तिप्रमुदितमनस्त्वेन उर्वीभानोरतिशायिप्रतापवत्वेन वसुधाविवखतः अकब्बरस्य जयजयेदं हे साहे, त्वं चिरं विगलितावधि जय जय सर्वोत्कर्षेण वर्तख सर्वोत्कर्षेण वर्तख इदमेतदुदीरयन्ति । 'तदर्थमध्याप्य जनेन तद्वने शुका विमुक्ता पटवस्तमस्तुवन्' इति नैषधे । कथयन्ति । क इव। मगधा इव । यथा मागधा मङ्गलजयशब्दादिकथकाः जयजयशब्दं राज्ञो वदन्ति च पुन: कथकाः पुराणोदितव्याख्यानका. रिण: पुरातनकथाकथयितारो वा ब्राह्मणादयः पुरुषाः कथा महापुरुषचरितानि कथयांबभूवुः । उत्प्रेक्ष्यते-हृदन्तर्हृदयमध्ये स्थानोः स्थायुकस्य निवसनशीलस्य शास्त्राम्बुधे. मियसमुद्रस्य सुधालहरीरमृततरङ्गानिव ॥
यस्यामवीज्यत विभुश्चमरैः सुरेन्द्रः
खर्वणिनीभिरिव वारविलासिनीभिः । रेजे पुनर्नुपतिमूर्ध्नि सितातपत्रं
राजत्वनिर्जित इवोपचरन्मृगाङ्कः ॥ ८५॥ यस्यामकब्बरसभायां विभुरकब्बरपातिसाहिः वारविलासिनीभिः बालव्यजनवीजनातपत्रधारणादिप्रकारैः पार्थिवसेवाविधायिकाभिः पण्याङ्गनाजातिभिः वारसारङ्गलोचनाभिः चमरैर्वालव्यजनैः कृत्वा । 'चमरश्चामरोऽपि च' इति शब्दप्रभेदे । अवीज्यत वीज्यते स्म । क इव । सुरेन्द्र इव । यथा वासवः स्वर्वर्णिनीभिरुवंशीप्रमुखाभिरप्सरोभिः दिव्यप्रकीर्णकैर्वीज्यते । पुनरपरोक्तो यस्यां संसदि नृपतिमूर्ध्नि पातिसाहिमस्तके सितातपत्रं सितातपवारणं रेजे भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-राजत्वेन राजभावेन निर्जितः

Page #527

४६६
काव्यमाला |
सनुपचरन् सेवां कुर्वाणो मृगाङ्गः सुधादीधितिरिव । यो येन निर्जित्य निजसेवकीकृतः स तस्यातपनिवारणादिना संनिधौ विष्ठन्ननिशं सेवां विधत्ते ॥
शृङ्गारिताः क्वचन मत्तमतङ्गजेन्द्रा विन्ध्याञ्जनावनिभृतोरिव तुङ्गशृङ्गाः । 'वाजिव्रजाः क्वचन सन्ति परैरसह्यतेजोजितैः कजकरैरुपदीकृताः किम् ॥ ८६ ॥
यत्र सभायां क्वचन कुत्रचित्प्रदेशे शृङ्गारिताः सिन्दूरतैलादिभिः तथा चमरकाश्चनरचितपट्टबन्धादिभिर्विभूषिताः मत्ता मदोद्धुराः सप्तसु स्थानकेषु द्वौ कपोलौ द्वे पार्श्वे दौ शिरः पिण्डौ मेढ्रं च । अथ च कुत्राप्येवं दृश्यते यथा - ' द्वौ गण्डी लोचने द्वे च गुदं मे करः पुनः । मदच्युतिर्भवेत्सप्तस्थिति स्थानेषु हस्तिनाम् ॥' इति । पश्चात्तदक्षितां रावा तच्छास्त्रविदो विदन्तीति । एतेषु स्थानकेष्वविरलमदप्रवाहझरन्तोऽत्युत्कटा मतङ्गजेन्द्राः गजराजाः सन्ति सजलजलधर गलगर्जितं कुर्वन्तो विद्यन्ते । उत्प्रेक्ष्यते - विन्ध्यो जलबालकाद्रिः, विन्ध्याचल: अञ्जननामा च अवनिभृत् तयोस्तुङ्गा गगनाङ्गणलिङ्गिनः शृङ्गाः शिखराणीव । शृङ्गः पुंनपुंसकलिङ्गे । क्वचन वाजिव्रजाः शृङ्गारिताः । अत्राप्येतद्विशेषणम् । सुवर्णखलीनपर्याणादिभिः शोभिताः तुरङ्गमगणाः सन्ति वितिष्ठन्ते । उत्प्रेक्ष्यते परैः सर्ववैरिवारैरसत्यानि सोढुमशक्यानि यानि तेजांसि प्रबलप्रतापाः तैः कृत्वा जितैः परिभूतैः कजकरैः पद्मपाणिभिः । ' मित्रो ध्वान्तारातिरब्जांशुहस्तः' इति हैम्याम् । भास्करैः । सूर्याणां बाहुल्याद्वहुत्वम् । 'द्वादशात्मा च हेलि:' इति हैम्याम् । उपदीकृता ढौकिता इव ॥
शौर्याज्जिगीषुमवगत्य निजं मृगेन्द्रै
रेजेऽनुनेतुमिव यं प्रहितैर्मृगैः खैः । स्कन्धेन येन विजितैर्वनजैस्तुरङ्ग
द्वेष्यैर्निषेवितुमिवोपगतैश्च यस्याम् || ८७ ||
च पुनर्यस्यां सभायां क्वचन मृगैः कृष्णसारैर्हरिणे रेजे । उत्प्रेक्ष्यते - शौर्यात् शूरभावात् यं नृपं निजमात्मानं जिगीषु जेतुमिच्छुमवगत्य ज्ञात्वा मृगेन्द्रः सारङ्गराजैस्तमनुनेतुं प्रसादयितुं स्वानुकूलीकर्तुं स्वैरात्मीयसेव कर्मृगेन्द्रत्वात्प्रहितैः सेवाकृते प्रेषितैः सारङ्गैरिव । च पुनर्यस्यां क्वचिदेजे । तुरङ्गद्वेष्यैर्वन्यैर्वनखण्डजन्मभिः । ' रजखलो वाहरिपुः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते - येनाकब्बरेण स्कन्धेन निजांसस्थलेन कृत्वा विजितैः । अत एव तं नृपं निषेवितुमुपासनागोचरं नेतुं वनजैर्वन्यैः कासरैरिवोपगतैः ॥ द्वीपाधिपत्वमिह नो वनवासभाजो
यद्वीपिनो मम निरर्थकमेव नाम ।

Page #528

- १० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
तत्तत्प्रभोः प्रदिश कल्पितकल्पशाखि
न्द्वीपिव्रजो भजति वक्तुमितीव भूपम् ॥ ८ ॥ यस्यां क्वचित्स्थाने द्वीपिव्रजो व्याघ्रसमूहो भूपं.भजते । उत्प्रेक्ष्यते-इति वक्तुमिव कथयितुमिव । इति किम् । मम द्वीपीति नाम निरर्थकमिव वर्तते । द्वीपानि सन्त्यस्येति द्वीपी इदमभिधानं व्यर्थमेवास्ति । यत्कारणादिह जगति भूमण्डले वा मम द्वीपाधिपत्व. मेव नास्ति । मम किंभूतस्य । वनवासभाजः । द्वीपाधिपत्वं तु दूरे तिष्ठतु, द्वीपनगरादिमध्ये स्थितिरपि नास्ति । इदं तु जम्बुद्वीपम् । तद्रामादिष्वपि स्थितेरभावः । गिरिगहरे वासभाजः स्थिति कुर्वाणस्य । तत्तस्मात्कारणात् । हे कल्पितानां मनसोऽभिलषितानां पूरणे कल्पशाखिन् खस्तरो हे प्रभो हे साहे, तन्ममत्वं द्वीपाधिपत्वं प्रदिश देहि । इति विज्ञप्नुमिव ॥
प्राचीपतिं विबुधराजबलारिघाति· जिष्णुं सहस्रनयनं शतकोटिपाणिम् । दृष्ट्वा भ्रमादिव हरेः स्वपतेरुपेताः
खःसुभ्रुवो व्यभुरिहामितवारवध्वः ॥ ८९ ॥ इह सभायाममिताः प्राणातीतास्ताम्बूलजलवालन्यजनादिवाहिन्यो वारवध्वो वारविलासिन्यो व्यभुः शुशुभिरे । उत्प्रेक्ष्यते-खःसुध्रुवोऽप्सरसः उपेता आगताः । कस्मात् खस्यात्मनः पत्युर्भर्तुर्हरेरिन्द्रस्य भ्रमाद्भान्त्या । किं कृत्वा । दृष्ट्वा । अर्थाद्यं नृपम् । किंभूतम् । प्राचीपतिं पूर्वदिक्खामिनम् । गुर्जर देशापेक्षया फतेपुरस्य पूर्वदिग्वर्तित्वात् । पुनः किंभूतम् । विबुधानां पण्डितानां राजानमधीश्वरम् । सर्वशास्त्रकलापारगामित्वात् । पुनः किंभूतम् । बलेन कलिता बलिष्टा ये अरयो वैरिणस्तेषां घातिनं हननशीलम् । पुनः किंभूतम् । जिष्णुं जयनशीलम् । सर्वत्राप्यप्रतिहतत्वात् । पुनः किंभूतम् । सहस्रनयनं सहस्राक्षम् । पुनः किंभूतम् । शतश: कोटयः वर्णादीनां शतसहस्रलक्षाः पाणी यस्य प्रबलकोशकलितम् । इन्द्रार्थे पूर्वापतिं देवराजं बलनामदैत्यस्य रिपोर्घातिनं नाना जिष्णुं सहस्रनयनं वज्रहस्तं च ॥
ऊर्वेदमा वचन मौलिविलासिहस्ताः
श्रीकण्ठमित्रमिव शीलति राजराजिः । शैला इवैतदभिभूतमहीपतीनां
मुक्तामणीवसुगणाधुपदाः स्फुरन्ति ॥ ९० ॥ वचन क्वापि सभायां राज्ञां महामहीन्द्राणां राजिः श्रेणी शीलति । अर्थात्सभापतित्वात् । यं नृपं भजते । किंभूताः । ऊर्वेदमा ऊवींभूताः । प्रायोऽकब्बरसाहिसमाजे सर्वेऽपि जनाः सामन्तादय ऊवीभूयैव संतिष्ठन्ते इति रीतिरासीत् । पुनः किंभूताः । मौलो

Page #529

४६८
काव्यमाला ।
मस्तके विलसनशील स्थायुको हस्तौ यस्याः । कमिव । श्रीकण्ठमित्रमिव । यथा वैश्रवणं यक्षेश्वरत्वात् राज्ञां यक्षाणां राजिर्घोरणी शीलति । 'यक्षः पुण्यजनो राजा' इति हैम्याम् । पुनः क्वचन एतेनाकच्वरसाहिना अभिभूतानां वसेवकीभूतानां महीपतीनां राज्ञां मुक्ता मौक्तिकानि, मणयो रत्नानि । अधुना 'जवाहर' इति प्रसिद्धाः । वसूनि स्वर्णरूप्यधनानि तेषां गणा आदौ यासां तादृश्य उपदाः प्राभृतानि ढौकन कानि 'भिटणा' इति प्रसिद्धाः स्फुरन्ति । क इव । शैला इव । यथा अत्युच्चाः शैला वीक्ष्यन्ते । यथा अति हव्योsलिहाश्चोपदा दृश्यन्ते ||
शीलन्ति यं वचन संसदि लोकपालाः शच्या इव प्रियतमं च चतुर्दिगीशाः । साङ्गा इव क्वचन वीररसाश्च वीराः सेनान्यमेव चतुरङ्गचमूरनूनाः ॥ ९१ ॥
च पुनः संसदि सभायां वचन प्रदेशे चतसृणां प्राची - अवाची प्रतीची- उदीचीलक्षणानां दिशां हरितामीशाः स्वामिनो लोकपालाः राजानो यमकब्बरं शीलन्ति । कमिव । यथा शच्या इन्द्राण्याः प्रियतमं प्राणनाथं पुरंदरं सोमयमवरुणवैश्रवणाभिडायका लोकपालाः शीलन्ति । च पुनः क्वचन कापि वीराः सुभटाः शीलन्ति । उत्प्रेक्ष्यते - साङ्गाः सशरीरा वीरनामानः पञ्चमा रसाः इव । पुनः अनूना सुतनुत्रनिशितशस्त्रादिद्विचत्वारिंशदुपगरण कलिता चत्वारि गजवाजिरथपदातिलक्षणानि अङ्गान्यवयवा यस्यास्तादृशी चमूः शीलति । कमिव । सेनान्यमिव । अत्र एव इवार्थे । यथा चक्रवर्त्यादिसेनापतिं चतुरङ्गिणी सेना सेवते । अथवा । सेनान्यं स्वामिकार्तिकं चतुःस्कन्धा सुरसेना सेवते । देवैः स्कन्दमेव सेनांनीत्वेऽभिषिच्य तारको निहतः । एतद्विस्तरः परसमये ॥
आकाशवत्कविबुधश्रियमादधाना नीरेशितार इव जिष्णुरमाभिरामाः ।
श्रीदा इव प्रदधतोऽत्र वदान्यभावं
सभ्या विभान्ति धिषणा इव वागधीशाः ॥ ९२ ॥
अश्रीकब्बरसभायां सभायां साधवः सभ्याः सभासदः राजसभोपवेष्टारः विभान्ति शोभन्ते । किंभूताः । कवितया काव्य कर्तृत्वेन । यदुक्तं स्वगर्वापहारिणा केन चिद्विदुषा - 'वयमपि कवयः कवयः कवयः कवयश्च सिद्धसेनाद्याः । यद्यपि डलयोरैक्यं तत्कि कलभीयते रभः ॥' इति । तथा बुधतया पाण्डित्येन श्रियं शोभामा सामस्त्येन सर्वकलावेत्तृत्वेन दधानाः सभाया विभूषां कुर्वाणा वा । किंवत् । आकाशवत् । यथा आकाशाः कवीनां शुक्रानां बुधानां रोहिणीनन्दनानां च श्रियं लक्ष्मीमा सामस्त्येन बिभ्राणाः कुर्वाणा

Page #530

१० सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । वा सन्ति । सूर्याणां द्वादशत्वेन बाहुल्याद्रहाणामपि बाहुल्यम् । सूर्याणां ग्रहपतित्वात् । पुनः किंभूताः । जिष्णुत्वेन सुभटतया शौर्येण जयनशीलतया रमा लक्ष्मीः तया अ. भिरामा गजाश्वग्रामादिबहुविभुतिभ्राजिनः । 'जिते च लभ्यते लक्ष्मीः' इति वचनात् । श जैत्राणां सुभटानां हि प्रायः खामिनो प्रामान्ददते इति रीतिः । के इव । नीरेशितार इव । 'वार्नदीश: सरस्वान्' इति हैम्याम् । वारिपतिर्नदीपतिश्चेति संयोगाद्वा । यथा समुद्रा जिष्णुरमाभ्यां कृष्णतत्पत्नीभ्यां कृत्वा मनोज्ञाः । समुद्रशायी कृष्णः । लक्ष्म्यास्त जायात्वेन सांनिध्यम् । पुन: किंभूताः । वदान्यभावं दानशौण्डता प्रकपेण दधतो बिभ्रतः । के इव । श्रीदा इव । यथा धनदा दानशीलत्वं दधते । पुन: किंभूताः । वागधीशाः । प्रगल्भवाग्विलासाः । 'वागीशो वाक्पतौ' इति हैम्याम् । क इव । धिषणा इव । यथा सुराचार्याः । 'धिषणः फाल्गुनीभवः । गीर्वृहत्योः पतिः' इति हैम्याम् । वाचामधीशा भवन्ति ॥ . स्वस्त्रैणजैत्रमणिकल्पितशिल्पचञ्च
त्पाञ्चालिकापहृतलोचनचित्तवृत्तिः । पूर्वापराम्बुनिधिसीममहीमघोनो
या संसदाप सुषमां बलभित्सभेव ॥ ९३ ॥ पूर्वापराम्बुनिधी प्राच्यप्रतीच्यसमुद्री सीमा अवसानं मर्यादा यस्यास्तादृश्या मह्या भूमेर्मघोनो वासवस्य संसत् सभा सुषमां सातिशायिशोभा प्राप लेभे । केव बलभिसभेव । यथा बलनामानं दानवेन्द्रं भिनत्ति हन्तीति बलभित्पुरंदरस्तस्य सभा पर्षत् सुधर्मानानी सुषमामाप्नोति । किंभूता । स्वः स्वर्गस्य स्त्रीणां समूहः स्त्रैणं सुराङ्गनागणस्तस्य जैत्रीभिर्जयनशीलाभिः मणिभिर्विविधरत्नैः कल्पितं रचितं शिल्पं विज्ञानं तेन चञ्चन्तीभिः शोभमानाभिः । अथ वा मणिभिनिमितं विज्ञानं यासां तथा चश्चन्तीभिः पाश्चालिकाभिः पुत्रिकाभिरपहृता खायत्तीकृता खासु एकताना विहिता लोचनानामर्थाद्विलोककान्तानयनानां मनसां चेतसां च वृत्तिापारो यया सा ॥ इत्यकब्बरसभावर्णनम् ॥
गोष्ठी सृजन्क्षितिसितांशुरशेषशास्त्रा____धीतीव तत्सदसि कोविदमेदुरायाम् । धर्म विशिष्य परिचेतुमना इति स्म
सामाजिकाननुयुनक्ति कदाचिदेषः ॥ ९४ ॥ एषोऽकब्बरः क्षितिसितांशुर्धरणीरोहिणीरमणः कदाचित् कस्मिंश्चित्सगये विशिष्य विशेषप्रकारेण कृत्वा धर्म मोक्षसाधकं मार्ग परिचेतुं परिचितिगोचरीकर्तुं मनोऽन्तःकरणं यस्य सः । तस्यां पूर्वव्यावर्णितखरूपायां सदसि सभायां सामाजिकान्

Page #531

काव्यमाला।
सभ्यानित्यमुना प्रकारेणानुयुनक्ति स्म । पप्रच्छेत्यर्थः । किंभूतायां सदसि । को. विनिरवद्यविद्याविदुरविशारदवृन्दैमेंदुरायां पुष्टायां भृतायाम् । मण्डितायामित्यर्थः । क्षितिसितांशुः किं कुर्वन् । गोष्ठी विनोदवाः सृजनिर्मिमाणः । क इव । अशेषशास्त्राधीतीव । यथा अशेषेषु समस्तेषु शास्त्रेषु व्याकरणसाहित्यप्रमाणच्छन्दोवेदज्योतिरलंकारनीतिचाणक्यादिषु वाङ्मयेषु अधीतमध्ययनमस्यास्तीत्यधीती सर्वशास्त्राध्येता गोष्टी सृजति ॥ किं पप्रच्छ तदेवाह
भास्वानिव प्रकटयत्यनवद्यमार्ग
प्राणान्निजानिव पिपर्ति समग्रसत्त्वान् । धत्ते स्पृहामिह न सिद्धमिव क्वचिद्यो
ऽनुक्रोशशालिपदवीमिव योजनौघः ॥ ९५ ॥ विश्वासुमत्सु समदृक्परमेशितेव ।
सङ्गं कुसङ्गमिव शान्तमना जहाति । . यः पोतवत्तरति तारयते परांश्च
संसृत्युदन्वति स कश्चिदिहास्ति साधुः ॥९६॥ (युग्मम्) ___ इह ममाज्ञावर्तिनि महामण्डले सर्वदर्शनेषु वा स प्रसिद्धिमान् साधुर्महात्मा कश्चिकोऽपि अस्ति वर्तते । यत्तदोर्नित्यसंबन्धात् स कः । यो महात्मा भाखान् मार्तण्ड इवानवद्यं निष्पापं मार्ग पन्थानं प्रकटयति प्रकाशयति । तथा यो निजानात्मीयान्प्रा. णान् असूनिव समप्रान् सर्वान् सत्त्वान् प्राणिनः पिपर्ति पालयति । तथा यः सिद्धो मुक्तात्मेव इह विश्वे पुत्रकलनधनादिसंसाराभिषले वा क्वचित्कुत्रापि पदार्थे स्पृहां वाञ्छा न धत्ते दधाति सृजति वा । पुनर्योजनानां चतुःकोशीमानानां मार्गप्रमाणविशेषाणामोघः समूह इव अनुक्रोशेन दयया । 'कृपानुकम्पानुक्रोशः' इति हैम्याम् । अनुगतेः परस्पर संबद्धैः कोशैर्गव्यूतिभिः शालते शोभते इत्येवंशीला पदवीं मार्गमाचारं पन्थानं च धत्ते । तथा यः परमेशितेव परमेश्वर इव विश्वेषां त्रयाणां भुवनानां समस्तेषु वा असुमत्सु जन्तुषु समा समभावा खपरव्यवसायरहिता एकस्वभावैव दृक् दृष्टिर्यस्य । तथा यः शान्तमुपशमशालि मित्रामित्रेषु समतया समपरिणामतया प्रव. र्तमानं वा मनः खान्तं यस्य तादृक् सन् कुसङ्ग कुकुत्सितं पाप्मभिर्व्यसनिभिः पिशुनैर्वा सङ्गं संगममिव । सङ्गं प्रमुदाप्रमुखसंबन्धं धनभोगविलासादिकं संगम वा ज. हाति खयं त्यजति । च पुनः संमृतिः संसारः स एवागाधोऽपरचक्षुरलक्ष्यतल: उदन्वानपारः समुद्रः तस्मिन् पोतवद्यानपात्र इव खयं तरति परपारं प्रयासं विनैव मुखेन प्रयाति, परांश्च तारयते परं पारं लम्भयते ॥

Page #532

४७१
१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
वाचं सुधामिव निपीय ततः समुद्र
नेमीतमीवरयितुः श्रवणाञ्जलिभ्याम् । सामाजिकैः स जगदे द्विजचन्द्रिकाभिः
संवर्धितस्फुरदुरःस्थलतारहारैः ॥ ९७ ॥ ततः साहिप्रश्नानन्तर सामाजिकैः पार्षद्यैः स साहिर्जगदे भाषितः प्रत्युत्तर प्रदीयते स्म । किंभूतः । निजवदनपद्मविराजिद्विजानां दशनानां चन्द्रिकाभिः कान्तिभिः । दन्ताधिकारे चन्द्रिकाशब्देन कान्तिरेवोच्यते । यथा रघौ-'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति । संवर्धिताः सम्यकप्रकारेण वृद्धि नीताः स्फुरन्तो दीप्यमाना उरःस्थले वक्षःस्थाने स्थितास्तारा उज्ज्वलास्तारकसदृक्षा वा हारा मुक्ताकलापा यैः । किं कृत्वा । श्रवणे कर्णावेवाञ्जलो यो जिनपाणि: एकोऽञ्जलिः ताभ्यां द्वाभ्यां कृत्वा समुद्रनेम्या क्षोणे: तमीवरयितुः शर्वरीवरस्याकब्बरपातिसाहे: पूर्वप्ररूपितप्रश्नलक्षणां वाणी निपीय सादरं श्रवणविषयीकृत्य । कामिव । सुधामिव । कश्चिद्भाग्यवान् पुमान् सद्गुरुप्रदत्तमन्त्राराधनविधिना पूर्वप्रेम्णा वा प्राचीनाचीर्णातिशायिपुण्येन वा प्रसन्नीभूतसुधाभुजा प्रदत्तं पीयूषमञ्जलिभ्यां पिबति ॥
- अस्माभिरीशितरदृश्यत दर्शनेषु .: सर्वेषु शेखर इवाखिलधार्मिकाणाम् । एकः स हीरविजयाभिधसूरिराजः
क्ष्मापालपङ्क्तिषु भवानिव भूमिपीठे ॥ ९८ ॥ . हे ईष्टे सर्वत्र पृथिवीपीठे विजयविधानादौ समर्थीभवतीति ईशिता तस्य मंवो. धनम् हे ईशितः स्वामिन् , अस्माभिः श्रीमत्सदस्यैः भूमिपीठे निखिलमेदिनीमण्डले सर्वेषु समस्तेषु जैनबौद्ध शैवसांख्यवैशेषिकनास्तिकलक्षणेषु षट्सु दर्शनेषु शासनेषु । अथ वा भारप्राभाकरजैमनीयादिषु षड्दर्शनानां शाखाप्रशाखाभूतेष्वपि । सोऽसाधारणगणितानणुगुणगणैर्जगत्रये विख्यातः एको न द्वितीयो यस्याद्वितीयः हीरविजय इत्यभिधा नाम यस्य तादृशः सूरिष्वाचार्येषु त्रिशत्प्रतिरूपादिषगुणितषत्रिंशद्गुणै राजते दीप्यते इति राजा एतावता श्रीहोरविजय सूरिपुरुहूतोऽदृश्यत दर्शनगोचरीचक्रे नापरः । क इव । भवानिव । यथा निखिलानां मुद्गलानां प्रतिष्ठानानां ‘पठाण' इति प्रसिद्धानां विविधजातितुरुष्काणां राजपुत्राणां मापालानां पृथिवीपतीनां पतिषु मण्डलीषु भवान, साहीनामपि साहिदृश्यते । उत्प्रेक्ष्यते-अखिलानामिदानींतनयुगजन्मनां समस्तानां धार्मिकाणां धर्मकर्तृणां शेखरोऽवतंस इव मुकुटो वा ॥

Page #533

काव्यमाला।
अथ हीरविजयसूरिगुणवर्णनप्रारम्भ:
अध्याप्य देवगुरुणा स्वविनेयवर्गः ___ खख्यातये प्रतिभुवं प्रहितैरिवैतैः । सभ्यैर्गुणान्कवयितुं कतिचित्तदीया
प्रारभ्यते स्म वसुधाधिपतेः पुरस्तात् ॥ ९९ ॥ सभायां साधुभिः सभ्यैः सभास्तारैः वसुधाधिपतेर्भूमण्डलाखण्डलस्य. पुरस्तादने तदीयान् हीरविजयसूरिसंबन्धिन: कतिचित्सर्वात्मना कथयितुमशक्यतया कियत्संख्याकान् गुणान्कवयितुं स्तोतुम् । 'ईट्टे कवयति कवते' इति क्रियाकलापे । प्रारभ्यते म्म । उत्प्रेक्ष्यते-देवगुरुणा सुराचार्येण बृहस्पतिना अध्याप्य पाठयित्वा स्वयं सर्वशास्त्रका लापारगामिनो विधाय वख्यातये सर्वावनीवलये निजप्रसिद्धिविहितये भुवं प्रति भूमी. मण्डले प्रहितैः प्रस्थापितैः खविनेयवगैर्निजान्तेवासिवृन्दैरिव ॥
एतस्य दृष्टिरजनिष्ट विभो सदृक्षा ।
भिक्षाचरेऽमृतभुजामपि सार्वभौमे । भक्तेऽप्यभक्तिकृति वार्षिकवारिदस्य - वृष्टिर्यथेक्षुविपिने कनकद्रुमे च ॥ १० ॥ हे विभो खामिन् , एतस्य हीरविजयसूरेदृष्टिर्टक् भिक्षया ग्रासमात्रेण चरति वृत्तिमाजीविकां विदधातीति भिक्षाचरो भिक्षुकः । दरिद्र इत्यर्थः । तस्मिंस्तथा अमृतभुजां सुधाशनानां देवानां सार्वभौमे चक्रवर्तिनि पुरंदरे च सदृशा निर्विशेषा सदृशी अजनिष्ट संजाता । पुनर्भक्के खसेवासक्ते भक्तिनिर्भरान्तःकरणतयाशनांशुकादिदायके वा तथा भभक्तिकृति अवज्ञाकारिणि अनिष्टविधायिनि वा पुंसि तुल्यैव अस्य सूरेदृष्टिरज. निष्ट । यथा वर्षासु भवो वार्षिकः वर्षाकालसंबन्धिनो वारिदस्य बहुलसलिलाखण्डधारावर्षिणो मेघस्य वृष्टिर्वर्षणमिक्षूणां रसालानां 'सेलडी गूंदगरी' इति प्रसिद्धानां विपिने वने । क्षेत्रे इत्यर्थः । तथा कनकतरौ धत्तूरकवृक्षे च सदृशैव संजायते ॥
संध्याश्रविभ्रममिवाध्रुवभावभाज
मुद्भावयन्भवमभङ्गुरतां च सिद्धेः । आवेदयत्यसुमतः कुलयातयामो
वंश्यानिवायतिहितः स हिताहितार्थम् ॥ १०१ ॥ स हीरविजयसूरिरसुमतः सकलभविकजन्तून् प्रति हितानिहपरलोकेष्टान् । तथा भहितान् द्वयोरपि लोकयोरनिष्टविधायिनोऽर्थान् भावान्पदार्थान्वा आवेदयते कथयति। क इव । कुलयातयाम इव । यथा गोत्रबद्धः पुमान् वंश्यानिजपुत्रपौत्रादिकान् प्रति

Page #534

. १० सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
हिताहितार्थानावेदयते शुभाशुभान् भावान् कथयति हितमहितं च वक्ति । सूरिः कि कुर्वन् । संध्याघ्राणां संध्याकालसंजातविविधनीलपीतरक्तादिरागकलिताभ्रकाणां दिवसावसानपितृ(सू प्रभवद्विविधरागाणां विभ्रमं विलासमिव । अध्रुवभावभाजमशाश्वतपरिणामजुषं भवं संसारमुद्भावयन् प्रकटीकुर्वन् । च पुनः किं कुर्वन् । सिद्धेर्महानन्दनगर्या अभङ्गुरतामनश्वरत्वं शाश्वतसुखानुषङ्गितां प्रकटयन् प्रकाशयन् । अर्थाजनानां पुरस्तात् । अत एव सूरिर्यातयामश्च किंलक्षणः । आयतावुत्तरकाले इहपरलोकादौ सांसारिकसर्वव्यवहारादौ च हितः शुभचिन्तकः पथ्यवक्ता च ॥
यस्मिन्गतावधि वसन्ति परे निमग्ना
मीनवजा इव जना वृजिनावगूढाः । तस्माद्भवाम्बुनिधितः स पृथग्बभूव
पकान्तराद्धनरसादिव पुण्डरीकम् ॥ १०२॥ स सूरिस्तस्मादवाङ्मनसगोचरीभूतपूर्वपारादनन्तानन्तपुद्गलपरावर्तिनिवर्तननृत्तसूत्रधारात्संसारो देवागाधापारत्वेनाम्बुनिधिः समुद्रस्तस्मात्सकाशात् पृथक् बभूव भिनो जातः । संसारं निरस्य मोक्षमार्गे संयमे तस्थिवानित्यर्थः । किंभूतात्तस्मात् । पङ्कः पापमन्तरे मध्ये यस्य । केवलपापमयादित्यर्थः । 'अंहः कलङ्कमचं पङ्कः' इति हैम्याम् । किमिव । पुण्डरीकमिव । यथा सिताम्भोज पुण्डरीकं पङ्कः कर्दमोऽन्तरे मध्ये तले यस्य तादृशात् घनस्सात्सलिलात्पृथक् भवति । स कः । यस्मिन् भवाम्बुनिधौ संसारसमुद्रे वृजिनैः पापकर्मभिरवगूढा • आश्लिष्टा व्याप्ताः पापभरभारिताः सन्तः परे इतरे बहुलसंसारिणो जना लोका विगतो विशेषेण यातोऽवधिः सीमावसानं यत्रेति क्रियाविशे. षणम् । अनन्तानन्तसमयमित्यर्थः । लीनास्तल्लीनमानसा वसन्ति संतिष्ठन्ते । क इव । मीनवजा इव । यथा मत्स्याः समुद्रे निमन्ना एव तिष्ठन्ति ॥
संत्रस्यदेणरमणीदृगपाङ्गरङ्गो____त्सङ्गप्रणतितकटाक्षपरम्पराभिः । चेतस्यविश्यत मुमुक्षुमणेन तस्या
लोकस्य मध्य इव चण्डरुचीरुचीभिः ॥ १०३ ॥ तस्य हीरविजयस्य मुमुक्षुमणे: श्रमणमाणिक्यस्य चेतसि चित्ते संत्रस्यन्तीनां लुब्धकादीनामाकस्मिकभयाकुलतया पलायमानानामेणरमणीनां सारङ्गाङ्गनानां दृगिव चटुललोचनमिव दृक् दृष्टिर्यासां तासाम्। चपलविलोचनानां स्त्रीणामित्यर्थः। दृशां नयनानामपागयोनेंत्रप्रान्तयोरेव रङ्गयोर्नर्तनस्थानकयोरुत्सङ्गे कोडे प्रणर्तिताभिस्ताण्डवं कारिताभिः कटाक्षाणामक्षिविकूणितानां परम्पराभि|रणीभिनाविश्यत न प्रविष्टम् । काभिरिव । चण्डरो(रु)चीरुचीभिरिव । यथा तीव्रकिरणस्य भास्करस्य रुचिभिः कान्तिभिः ।

Page #535

४७४
.
काव्यमाला।
रुचीशब्दो दीर्घइकारान्तोऽप्यस्ति । यथा नैषधे-'वरुणपहिणीमाशामासादयन्तममुं रुचीनिचयमिव' इति । 'नो चेत्ता चण्डरोचीरुचिरुचिरुची' इति जिनशतकेऽपि । अलोकस्य जीवाजीवादीनामनाधारक्षेत्रस्य मध्ये विचालेन प्रविश्यते । अलोकेषु सूर्यादीनां न प्रकाशः । परशासनेऽपि दृश्यते । यथा रघुवंशे-'सोऽहमिज्याविशुद्धात्मा प्रजालोपनिमीलितः । प्रकाशश्चान्धकारश्च लोकालोक इवाचलः ॥' 'चक्रवालाचलादकि प्रकाशः परतश्चाप्रकाशः' इति तद्वृत्तौ । 'लोकालोकश्चक्रवालः' इति हैम्याम् ॥
संसृत्यसारसरणीभ्रमणीभवेन
विश्वत्रयीजनिमतां नयता विमोहम् । सङ्गेन यद्यतिपतेः पुरतः प्रणेशे
नागेन नागदमनीत इवोद्धतेन ॥ १०४ ॥ यस्य यतिपतेर्निर्ग्रन्थनाथस्य पुरतोऽग्रे सङ्गेन खजनपरिजनाभिष्वङ्गेन प्रणेशे प्रणष्टम् । संसारविरक्तत्वात्तस्य कुत्रापि प्रतिबन्धो नास्तीत्यर्थः । किंभूतेन । संसृतिः संसरणमनन्तभवाटवी पर्यटनं संसारः तद्रूपा विविधनरकतिर्यगादिदुःखपरम्परादायिस्वादसारा निकृष्टा सरणिर्मार्गस्तत्र भ्रमण्या पर्यटने भ्रमणेन कृत्वा भवेनोत्पन्नेन । सांसारिककुटुम्बसंबन्धसंजातेनेत्यर्थः । अत एव किं कुर्वता। विश्वत्रय्यास्त्रैलोक्यस्य जनिमा सुरासुरनराणां विमोहं मौव्यं नयता प्रापयता । केनेव नेशे । नागेनेव । यथा उत्कटेन मदेन कोपेन वोटुरेण भुजंगमेन नागानां सर्पाणां दमनी शक्तिमवनी औषधिविशेषस्तस्मात्प्रणश्यते ॥
संक्रान्तशक्रबलिधामधरापदार्थ
सार्थे जिनागमकषोल्लिखितान्तराले । संक्रान्तिरापि न कदापि हृदात्मदर्शे
सूरीश्वरस्य किमनङ्गतयाङ्गजेन ॥ १० ॥ सूरीश्वरस्य हृत् हृदयमेवातिखच्छत्वादात्मदर्शो दर्पणस्तत्र अङ्गजेन कंदर्पण कमनः कलाकेलि: । 'अनन्यजोऽङ्गजः' इति हैम्याम् । कदापि कस्मिन्नपि काले खापजाप्रद. वस्थातारुण्यतरुणीदर्शनादिसमयेऽपि संक्रान्तिः संक्रमणं प्रतिविम्बं प्रवेशं च नापि न प्रापे । यस्य मनसि कस्मिन्नपि प्रस्तावे स्मरोद्रेको नासीदित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-अनङ्गतया अशरीरत्वेनेव संक्रामणं तु देहस्यैव स्यात्तस्य तु स एव नास्ति तस्मात्कुतः संक्रा. न्तिरिति । किंभूते हृदात्मदर्श । संक्रान्ताः प्रतिबिम्बिताः शक्रस्येन्द्रस्य बलेर्बलिनानो दानवेन्द्रविशेषस्य धानोर्मन्दिरयोः खर्गपातालयोः । तथा धराया निखिलमहीमण्डलस्य च पदार्थानां घटपटस्तम्भकुम्भदानवदानवारिमानवाद्यनेकवस्तूनां सार्थाः समूहा यत्र । प्रतिविम्बं च निर्मले वस्तुनि स्यात् । अत एव पुनः किंभूते हृदात्मदर्शे । जिनागमो

Page #536

१० सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
४७५
जैन सिद्धान्तः स एव कषः शाणानं तेनोल्लिखितमुत्तेजितं देदीप्यमानं निर्मितमन्तरालं
मध्यं यस्य ॥
नीत्वा बहिर्निजमनः सदनान्निहन्य
मानं विभाव्य विभुना खमरातिंभावात् ।
नश्यन्निवान्यजनहृत्परमाणुमध्ये
रागो विवेश विवशाशयतादधानः ॥ १०६ ॥
रागोऽनुरागः सांसारिकः स्नेहः । उत्प्रेक्ष्यते — नश्यन्पलायमानः सन् अन्येषां सूरिव्यतिरिक्तानामितरेषां जनानां हृत् हृदयमेव परम उत्कृष्टो योऽणुः सर्वलघुरति - सूक्ष्मस्थानं तस्य मध्ये विचाले विवेश प्रविष्टवान् । नैयायिकानां मते हि मनसः परमाणुत्वमुच्यते । यथा नैषधे - ' यत्पथावधिरणुः परमः सा योगिधीरपि न पश्यति साक्षात् । बालया निजमनःपरमाणौ ह्रीदरीशय हरीकृतमेनम् ॥' इति । किंभूतः । विवरां व्याकुलमाशयमभिप्रायं मनो वा आ सामस्त्येन सर्वप्रकारेण दधानो बिभ्राणः । तदेव व्याकुलत्वमाह — किं कृत्वा । निजस्यात्मनो मनश्वित्तमेव सदनं वाससौधं तस्माद्बहिर्बाप्रदेशभूमौ नीत्वा निःसार्य कर्षयित्वा । निष्कास्येत्यर्थः । अरातिभावात्प्रतिभवं दुःखदायकत्वेन वैरित्वाद्विभुना सूरिणा निहन्यमानं मार्यमाणं खमात्मानं विभाव्य दृष्ट्वा विज्ञाय वा ॥
एतेन दुर्गतिरशोष्यत भूपमुख्य ग्रीष्मोष्मणेव विगलज्जलपङ्कपतिः । उल्लङ्घयते स्म भवपद्धतिरप्यनेन
पाथोजिनीप्रियतमेन यथाभ्रवीथी ॥ १०७ ॥
हे भूपमुख्य सकलराजचक्रचक्रवर्तिन्, एतेन सूरिणा दुर्गतिः सम्यङ्कियमयमसंयमाराधनतो दुष्टा अनन्तदुःखदायका नरकतिर्यग्लक्षणा कुगतिरशोष्यत निषिद्धा निष्ठापिता • स्वतः । केनेव । ग्रीष्मोष्मणेव यथा निदाघदाघेन विगलन्ति तापातिरेकान्निर्यान्ति विशुष्य गच्छन्ति जलानि पानीयानि यस्यास्तादृशी पङ्कानां जम्बालानां पतिः श्रेणी शोष्यते । • अपि पुनरनेन गुरुणा भवपद्धतिः भाविनि भूतोपचारात्संसारमार्ग उल्लङ्घयते स्म अविक्रान्तः । केनेव । पाथोजिनीप्रियतमेनेव । यथा पद्मिनीप्राणनाथेन सूर्येण अभ्रवीथी गगनपदवी मेघमाला वा उल्लङ्घयते ॥
वाचंयमावनिभृतः शमनामसामयोनिप्रतीपकलिताङ्कमनोगुहायाम् ।

Page #537

४७९
काव्यमाला।
खालम्भभीलुक इवोत्कटकोपकुम्भी
कर्तुं प्रवेशमपि नो प्रभविष्णुरासीत् ॥ १०८ ॥ हे सकलराजचक्रचूडामणे, वाचं वाणी यमयन्ति सावद्यव्यवहारे प्रवर्तमानां नियत्रयन्तीति वाचंयमा वाग्गुप्तिधारका । वाक्कथनेन मनःकायगुप्ती समेते । मध्यग्रहणेन आद्यन्तयोर्ग्रहणं कार्यम् । 'तुलादण्डस्येव' इति न्यायेन । तथा 'ढक्कायसमारम्भे' इत्यत्र स. मारम्भ इति मध्यमपदग्रहणेन संरम्भारम्भयोराद्यन्तयोः पदयोर्ग्रहणम् । 'तुलादण्डन्यायेन' इति श्रीरत्नशेखरसूरिपादाः श्राद्धप्रतिक्रमणसूत्रवृत्तौ प्रोचुः । तेषां संगुप्तित्रयधारिणां साधूनां तेषु वावनिभृत्पार्थिवः पर्वतश्च तस्य शमः प्रशान्तरसः स एव नामाभिधानं यस्य तादृशाः । सामवेदाद्योनिरुत्पत्तिर्यस्य । श्रूयते च–'नारायणनाभ्यम्भोरुहकुहरकुटीरमधिशयानस्य वेदविद्यानिगदतो भगवतः पितामहस्य बृहद्रथान्तरविकीर्णाभासनामानि गायत: सामश्लोकरसनिष्पन्दादुदपद्यन्त ऐरावतसुप्रतीकप्रभृतयोऽष्टौ दिग्गं. जेन्द्रास्तेभ्योऽभवन् भद्रमन्दमृगमिश्रजातयो गिरिचरनदीचरोभयचारिगः । प्रसिद्धं चैतत् सामजा गजाः' इति चम्पूकथायाम् । तस्य तेषां वा प्रतीपः शत्रुः केसरी तेन कलितोऽङ्ग उत्सङ्गो यस्यास्तादृशीम् । मनः चित्तमेव गुहा कंदरा तस्यामुत्कटो मदोद्धतः कोपः क्रोध एव कुम्भी हस्ती प्रवेशमपि कर्तुं प्रभविष्णुः समर्थो 'नासीत् न बभूव । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मन आलम्भो व्यापादनं तत्र भीलुको बिभ्यदिव ॥
विश्राणयत्यसुमतां क्षितिकान्त बोधि
बीजं निधिं जनयितेव निजाङ्गजानाम् । सिद्धः स्वसिद्धिमिव भक्तिमतां विनीता
न्तेवासिनामिव गुरुः परमात्मविद्याम् ॥ १०९ ॥ हे क्षिते भामिन्याः कान्त वल्लभ, असुमतां भव्यजन्तूनां बोधिबीजं सम्यक्त्वं विश्राणयति ददाति । क इव । जनयितेव । यथा पिता निजाङ्गजानां खनन्दनानां निधि निधानं दत्ते प्रयच्छति । पुनः क इव । सिद्ध इव । यथा विद्यासिद्धिभृद्भक्तिमतां खसेवासकानां खस्यात्मनः सिद्धि मन्त्रादिसामर्थ्य दत्ते । पुनः क इव । गुरुरिव । यथा सम्यग्धर्मोपदेष्टा विनीतानां विनयकलितानां खादेशवशंवदानामन्तेवासिनां शिष्याणां परमात्मविद्यामध्यात्मानायं वितरति ॥
मानोपमानममुना गमितः क्षितीन्दो __ जेतुं पुनः प्रतिहतस्तमरातिमिच्छन् । साहाय्यकं किमु चिकारयिषुः खकीयं
नक्तंदिन वितनुते जगतामुपास्तिम् ॥ ११०॥

Page #538

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४७७ हे क्षितीन्दो वसुधासुधांशो, भानोऽभिमानो गर्वः अपमानमात्तेन सूरिणवावगणना गमितः प्रापितः सन् पुनर्व्याघुट्य प्रतिघात्कोपात्तं सुरिमेवात्माराति खवैरिणं जेतु. मभिभवितुमिच्छन् वाञ्छन् सन् जगतां त्रिभुवनजनानामुपास्ति सेवां वितनुते विदधाति । कथम् । नक्तं दिनं रात्रिंदिवा । उत्प्रेक्ष्यते-खकीयमात्मीयं साहाय्यकं साहाय्यं चिकारयिषुः कारयितुमिच्छरिव ॥
विद्वेषिणीयमिति येन निहन्यमाना ... शिश्राय शंबरमसौ दितिजं प्रणश्य । स्थातुं न तत्र विभुरेतदुदीतभीतेः
प्रत्यङ्गिनं त्रिभुवने प्रमतीव माया ॥ १११ ॥ इयमस्माकं प्रतिभवं विद्वेषिणी वैरिणी महाहानिविधायिनी इति कृत्वा निहन्यमाना मार्यमाणा सती असौ प्रायः संसारवर्तिसर्वजनहृदयसदत्वेन जगत्प्रतीता माया शठता दम्भचर्या । कपटवर्तिरित्यर्थः । प्रणश्य कथंचित्प्राप्त्या प्रपलाय्य शंबरं शंबरनामानं दितिर्दानवमाता तस्या जायते स्मेति दितिजस्तं शिश्राय श्रिता । एतस्मात्सूरेरुदीतायाः प्रादुभूताया भीतेर्भयात् तत्रापि शंबरसमीपेऽपि स्मरेण घातित्वात्स्थातुं स्थिति कर्तु न विभुरसमर्था सती । उत्प्रेक्ष्यते-निर्विघ्नस्थानाभावात्रिभुवने त्रैलोक्येऽपि प्रत्याङ्गिनं ज. न्तून् जन्तून् प्रति माया भ्रमति पर्यटतीव ॥
संतोषतोयनिधिमध्य इवास्य मग्नो
दग्धः किमुद्धतसितप्रणिधानवहौ । जग्धोऽथ वा चरणकेसरिणा करीव
लोभः प्रभोरिति न चेत्किमनक्षिलक्ष्यः ॥ ११२ ॥ हे प्रभो स्वामिन् , सूरेर्लोभः । उत्प्रेक्ष्यते-संतोषः धृतिः निर्लोभता स एव तोय. निधिः समुद्रस्तस्य मध्ये गर्भ जलान्तराले मनो ब्रूडित इव । अथ वा उत्प्रेक्ष्यतेउद्धतः प्रज्वलन् सितप्रणिधानमेव शुक्लध्यानमेव वहिालाजिह्वः तत्र तन्मध्ये दग्धो भस्मीभूत इव । अथ वा करीव हस्तीव चरणं चारित्रं तदेव केसरी पश्चाननस्तेन जग्धो भक्षितः कुक्षिगतीकृतः इव । इति चेन्न तर्हि किं कथमनक्षिलक्ष्यः न लोचनगोचरः कदाचिदपि लोभो न दृश्यत इत्यर्थः ॥
तृष्णां महीतलमहेन्द्र विभुर्विरत्या
यो वागुरामिव कृपाणिकया न्यकृन्तत् । दुःखान्यलम्भिषत मुग्धजनैर्निपत्य
यस्यां मृगैरिव भवं विपिनं भ्रमद्भिः ॥ ११३ ॥

Page #539

४७८
काव्यमाला |
हे महीतलमहेन्द्र हे भूमीमण्डलाखण्डल, यो विभुर्हीरविजयसूरिः तृष्णां नानाभिलास्वरूपां स्पृहां विरत्या निखिलाभिलाषविरमणरूपनियमेन कृत्वा न्यकृन्तत् चिच्छेद । कामिव । वागुरामिव । यथा कश्चित्सकलजन्तुजातकृपापरः पुमान् वागुरां मृगजालिकां कृपाणिकया क्षुरिकया कर्तर्या वा कृन्तति छिनत्ति । यस्यां तृष्णायां वागुरायां भवं संसारं विपिनमरण्यं च भ्रमद्भिर्मृगैर्हरिणैरिव मुग्धजनैरज्ञा निलोकैर्निपत्य तदधीनीभूय पतित्वा दुःखानि अनेकप्रकारासातपरम्परा अलम्भिषत प्राप्तानि ॥
विश्वत्रयीश इव निःशरणात्मभाजा
मास्ते महीमिहिर यः शरणं शरण्यः ।
मैत्र्यं बिभर्ति जगता न कदाप्यमित्रभावं स भानुरिब नश्यदशेषदोषः ॥ ११४ ॥
हे महीमिहिर भूमीभानो, विश्वत्रयीशः त्रैलोक्यनायकः परमेश्वर इव यः सूरिर्निर्गतं शरणमाधारो यस्य तादृशमात्मानं भजतीति तेषामशरणानां शरणं गतिरास्ते । किंभूतः । शरण्यः शरणागतवत्सलः । पुनः स भानुरिव भास्वानिव जगता विश्वलोकेन साकं मैत्र्यं मित्रतां सखिभावं बिभर्ति परं कदापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे अमित्रभावं वैरिताशयं न विधत्ते । किंभूतः । नश्यन्तः पलायमाना अशेषाः समस्ता दोषा अपगुणा यस्मात् । सूर्यस्तु सर्वदापि मित्र इत्यभिधानत्वं परं नामित्राख्यताम् । सोऽपि किंभूतः । नश्यन्तोऽशेषाः सर्वा अपि श्वेताः कृष्णाश्च दोषा रात्रयो यस्मात् ॥
संमोहसंतमससंततिसान्द्रितेषु मानावनीधरतटीस्थपुटीकृतेषु ।
संसारवर्त्मसु विमोहवतां शिवस्या -
ख्याता पथः स जगतामिव वर्त्मवेदी ॥ ११५ ॥
हे खामिन् अखिलजलधिमेखलापीठप्रभो, संसारवर्त्मसु भवगहनमार्गेषु विमोहवतां मिथ्यात्वाज्ञानादिना मूढभावभाजां दिङ्मढीभूतानां जगतां तात्स्थ्यात्तद्यपदेश इति न्यायेन जगज्जनानां शिवस्य मोक्षस्य पथो मार्गस्याख्याता कथयिता ते । किंभूतः । संमोहो महाज्ञानम् । 'संमोहधूलीहरणे समीरम्' इति संसारदावस्तुतौ । स एव संतमसानि प्रसृमरान्धकाराणि तेषां संतत्या परम्परया सान्द्रितेषु नीरन्ध्रीकृतेषु । पुनः किंभूतः । मानोऽहंकारः स एवावनीधरः पर्वतस्तस्य तटीभिः प्रपातस्थानकैः स्थपुटीकृतेषु विषमेषु विहितेषु । क इव । वर्त्मवेदीव यथा सदसन्मार्गवेत्ता पुमान् पथिषु विमोहवतां मार्गामार्गदिगपदिक्शुद्धिविरहितानां पथिकलोकानां शिवस्य निरुपद्रवरूपस्य मार्गस्याख्याता वक्ता भवेत् । महापर्वता दिगहरैरन्धकारैर्बहलीभूतेषु विषमेषु च ॥

Page #540

४७९
१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४७९ अर्थात्क्षमाधरपदं क्वचिदप्रवृत्तं ___ यस्यात्मनस्तु गिरिभूपतिभिर्विभक्तम् । ज्ञात्वा तदाप्तमिव शीलति शाङ्गपाणिं
पर्यमूर्तिघरकुण्डलिचक्रवर्ती ।। ११६ ॥ ___ पर्यस्य पल्यङ्कस्य मूर्ति शरीरं धरतीति बिभर्तीति तादृशः कुण्डलिना भोगिना चक्रवर्ती सार्वभौमः शेषनागेन्द्रः शाहूपाणि केशवं शीलति सेवते । 'शेषशय्याशायी कृष्णः' इति श्रुतिः । उत्प्रेक्ष्यते-तत्सूरेः स चासौ हीरविजयनामा सूरिराचार्यश्च तस्य क्षमाघरपदम् आप्तुं लब्धुमिव । किं कृत्वा । यस्य सूरेरर्थात्परमार्थवृत्त्या क्षमाधरपदमद्वै. तभावेन क्वचिदन्यत्र पुरुषादावप्रवृत्तं कुत्रचित्कदाचित्केनापि न प्राप्तम् । तु पुनः आत्मनः खस्य शेषनागस्य तु क्षमाधरपदं गिरिभिः कुलशैलादिशिलोचयैः तथा भूपतिभिर्भूपालै. विभकं विभागीकृतम्। गिरयो भूपालाश्च क्षमाधराः शेषनागोऽपि क्षमाधरः इति न किमपि । शेषः । सूरिसदृशस्त्वन्यः कोऽपि त्रैलोक्येऽपि क्षमाधरो नास्ति । क्षमा शान्तिः क्षितिश्च विज्ञाय ज्ञात्वा ॥
गम्भीरभावं दधता जिनं च हृदा विगीतः प्रभुणा पयोधिः । पादारविन्दे किममुष्य लक्ष्मलक्षादुपास्त्यै स्थितवानुपेत्य ॥ ११७ ॥ पयोधिः समुद्रः अमुष्य सूरेरुपास्त्यै सेवायै । उत्प्रेक्ष्यते-लक्ष्मणः आकृतिरूपला. ञ्छनस्य लक्षात्कपटादुपेत्यागत्य समीपे समेत्य पादारविन्दे सूरिचरणकमले किं स्थितवास्तस्थाविव । किंभूतेन । प्रभुणा सूरीन्द्रेण गम्भीरभावं गाम्भीर्य तथा च पुनर्जिनमहन्तम् । चन्द्रसूर्यादीनां राजधानीषु प्रासादसद्भावात्तत्र चत्वारः ऋषभ-चन्द्रानन-वारिषेण-वर्धमान-नामानः शाश्वतजिनाः सन्ति । जिनजातिवाचित्वादेकवचनम् । तथा लोकप्रवादेन कृष्णं समुद्रशायित्वाद्दाशाहः । 'पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनोपेन्द्रावजेन्द्रानुजः' इति हैम्याम् । तं दधता । अथ सूरिस्तु जिनशासनाधारत्वाबैनत्वाञ्च जिनं वीतरागं वित्रता । केन । हृदा हृदयेनान्तःकरणेन मध्येन च ॥
धरेश येनाधरितो महिना सुजातरूपेण च धीरताभिः । महीधरो मन्युभुजामुदीतव्रीडाज्जडीभावमिवाबभार ॥ ११८ ॥ हे धरेश पृथिवीपते, येन सूरिणा महिना खमाहात्म्येन निजगौरवेण, तथा सुष्ठु शोभनं यजातं प्रकटीभूतं रूपं सौन्दर्यातिशयः शोभनेन खर्णेन च, तथा धीरताभिः परी. षदादिभिर्निष्प्रकम्पताभिः अनन्यसामान्यधैर्यैर्वा अधरितः हीनीकृतस्तिरस्कृतः सन् मन्युभुजा यज्ञांशाभ्यवहारिणां सुराणां शैलः पर्वतो मेरुरुदीतः प्रादुर्भूतो यो व्रीडो लजा तस्मात् । 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कत' इति नैषधे । तथा 'ब्रीडायां च भवेद्वीडो

Page #541

४८०
काव्यमाला ।
जामात्रे ऽप्यपत्रपा' इति शब्दप्रभेदे । व्रीडशब्दोऽकारान्तोऽप्यस्ति । 'स्मरत्रीडसमस्य यानया' इति नैषधे । जडीबभूव मूढः । विचेत इति यावत् । जातः ॥
बाह्यं हन्ति तमो द्विधापि स नृणामस्तंगमी नास्तवान्विश्वस्यैव विबोधकृत्स जगतां कृत्स्नन्पृणन्कौशिकम् । गृह्णन्सर्वरसानसौ नवरसांश्चिन्वञ्जनांस्तापय
ञ्छान्तानेष सृजन्प्रभो तदुपमां धत्ते व भावांस्ततः ॥ ११९
प्रभो खामिन्, ततस्तस्मात्कारणात् भानुः सूर्यस्तदुपमां सूरिसाम्यं क्व कुत्र लभते । अपि तु न कुत्रापि । यतो हेतोः सूर्यो बाह्यं चक्षुर्गोचरं लोकगतं तमोऽन्धकारं हन्ति । पुनः सूरिर्द्विधापि बाह्यं तमोऽज्ञानं मौख्यै तथा बाह्यं पापमपि व्यापादयति । तथा भानुः अस्तं नाशं गच्छतीत्येवंशीलो गमी । सूरिस्तु न विद्यतेऽस्तः क्षयोऽभ्युदयभ्रंशो. वा यस्येति नास्तवान् । सर्वदोदयीत्यर्थः । पुनः किंभूतः । विश्वस्यैकस्यैव भूलोकस्य वि. बोधकृजागरकारकः उद्द्योतकर्ता वा सूरिस्तु जगतां त्रयाणां भुवनानां प्रतिबोधविधाता । भावान्कि कुर्वन् । कौशिकमुलूकलोकं कृत्स्नन् पीडयन् वासरे तस्यान्धीभवनात् । गुरुस्तु कौशिकं पुरंदरं पृणन् अतिशायिसंयमगुणैः कृत्वा प्रीतिमुत्पादयन् । पुनः किंभूतः भानुमान् । सर्वानशेषान् रसान् भूमण्डलगत पानीयानि गृह्णन्नाददानः । 'श्रीष्मे सहस्ररश्मिः भूतलगत रुर्वारसानादत्ते' इति श्रुतिः । मुनीन्द्रस्तु सरसव्याख्यानविधानावसरे नवान् नवीनान्नवसंख्याकान् शृङ्गारहास्यकरुणारौद्रवीरभयानकबीभत्साद्भुतशान्ताभिधानान् रसांश्चिन्वन् पुष्टान्कुर्वन् । प्रायश्चरितानुवादेषु सर्वेऽपि रसाः समायान्ति न तथा सिद्धान्तव्याख्यानादिषु । पुनर्मार्तण्डः किं कुर्वन् । जनलोकांस्तापयन् स्वकीयात्यु - ष्णकिरणैस्तापसंतापभाजः सृजन् । भवपरम्परा परिचितीकृत दुरन्त दुरितोदीतदुःसहदुःखदावानलज्वालाप्रतप्तानेकभविक लोकान् ध्वंसितापरसिद्धान्तवैरुज्य जैनराद्धान्तसंबन्धिबन्धुरस्त्वव्याख्यानप्रागल्भ्यप्रगुणानणुपयोधरामृतधाराधोरणीभिः शान्तान्निस्ता पाञ्छीतलान् शान्तरसयुक्तान् वा कुर्वाणः ॥
यद्वाग्विधित्सया धात्रादत्तां वीक्ष्याम्बुधिः सुधाम् । खेदादिवोर्मितुमुलैः पतितो रटति क्षितौ ॥ १२० ॥
अम्बुधिः क्षीरसमुद्रोऽर्थालभ्यते उमीणां चतुर्दिग्गमनप्रवृत्तकल्लोलकलापानां तुमुलैर्व्याकुलशब्दकोलाहलैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते - क्षितौ भूपीठे पतितः सन् रटति रोदितीव पूत्कुरुते इव । किं कृत्वा । यद्वाचां वाचंयमचन्द्रमसां वाणीनां विधित्सया विधातुमिच्छया करणस्पृहया धात्रा जगत्सृजा ब्रह्मणा आदत्तां गृहीतां सुधां स्वामृतं वीक्ष्य । धनिकदोहनावसरे प्रेमातिरेका खतर्णकपानकृते गोर्गवां वा दुग्धमिव हरिणा मन्थानगमन्थानकमथनसमये तस्मात्कथंचिच्चारित्वा रक्षितं पीयूषं प्रात्तं प्रेक्ष्य ॥

Page #542

१० सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
न कदाचन गोचरा मनाक्रम भजन्ते प्रभविष्णुतां प्रभौ । दशना इव दन्तिनां महीभृति वा भानुमतीव तामसाः ॥ १२१ ॥ हे साहे, प्रभौ सूरीन्द्रे सकलसामर्थ्यवति वा यत्र कदाचन कस्मिन्नपि तारुण्यादिसमये गोचराः शब्दरूपगन्धरसस्पर्शाख्याः पश्चापि विषयाः प्रभविष्णुतां सामर्थ्य न भजन्ते स्म । तं न प्राभवन्नित्यर्थः । क इव । दशना इव । यथा दन्तिनां गजेन्द्राणां दन्तकोशा महीभृति पर्वते न प्रभवन्ति । वा पुनस्तामसा इव । यथा तामसास्तमसां समूहा घूका वा भानुमति सहस्रकिरणे न प्रभवन्ति ॥ सुधाधामदुग्धाब्धिकर्पूरपारीकुमुत्कुन्दशुधैर्यशोभिर्यतीन्दोः । कुदृक्कोटिसंटीकमानायशोभिः पुनर्विश्वमीशप्रयागी(गा)यते स्म ॥ १२२॥
हे ईष्टे सकलभूमण्डलैश्वर्यवान् भवतीति ईशस्तस्य संबोधनं हे ईश्वर, यतीन्दोः सूरेः सुधाधामामृतकिरणश्चन्द्रः, तथा दुग्धाब्धिः क्षीरसमुद्रः, तथा कर्पूराणां घनसाराणां पार्यः शकलानि 'फडसि' इति प्रसिद्धाः समूहा वा कुमुदानि कैरवाणि कुन्दानि मुचकुन्दकुसुमानि तद्वत् शुभैरुज्ज्वलैर्यशोभिः कीर्तिभिः । पुनः कुदृशा कुपाक्षिकाणां कोटेः संटीकमानैः प्रसरद्भिरयशोभिर्मषीश्यामापकीर्तिभिः कृत्वा विश्वमिदं जगत् प्रयागी(गा)यते स्म गङ्गायमुनासंयोगवदाचरति स्म । सूरियशांस्यत्युज्ज्व. लानि गङ्गाप्रवाहाः, कुदृशामपयशांसि श्यामानि कालिन्दीकलुषजलानि, तेषां सङ्गो नि. खिलेऽपि लोकेऽतो विश्वमेव प्रयागी(गा)यति(ते) प्रयागं तु एकत्रास्ते ॥
राजन्यस्य गुणान्गलन्मितिसुधास्पन्दान्निपीयादरा
न्मद्भोज्या अपि मय्यनादरपरा भोगीश्वरा भाविनः । मां तातानुगृहाण तेन सुधयात्यभ्यर्थितः साग्रह
- तानश्रावयितुं किमम्बुरुहभूरेतान्विकर्णान्व्यधात् ॥ १२३ ॥ हे राजन् , अम्बुरुहभूर्ब्रह्मा तान् सूरिगुणान् अश्रावयितुं न श्रवणगोचरीकारयितुम् । उत्प्रेक्ष्यते-एतान् भोगीन्द्रान् विकर्णान्कर्णरहितान् व्यधात् कृतवानिव । 'अश्रोत्राः फणिनस्तदेव रुचिरं नो चेदहिखा मिना' इति खण्डप्रशस्तौ । किंभूतो वेधाः । तेन कारणेन हे तात धातः, मामनुगृहाण मय्यनुग्रहं कुरु इत्यमुना प्रकारेण सुधया कक्को. लाख्येन पीयूषेन साग्रहं सोपरोधमभ्यर्थितो याचितः। यत्तदोः संबन्धाद्येन कारणेन गलन्ती निर्यान्ती मितिर्मानं येषु । अप्रमाणानित्यर्थः । तादृशान् सुधास्पन्दानमृतरसान् यस्य गुरोर्गुणान् निपीय सादरं श्रुत्वा अहमेव भोज्यं भोजनं येषां ते मोज्या अपि भोगीश्वराः सर्वेऽपि नागेन्द्राः मयि सुधायां विषये न विद्यते आदरः आइतिः पुरोऽप्रे येषाम् । अथ वा आदरे तत्परता येषां ते अनादरपरा अखीकारपरायणा . इत्यर्थः । भाविनो भविष्यन्ति । इत्ययं हेतुः ॥

Page #543

४८२.
काव्यमाला |
सुरशिखरिणस्तुङ्गे शृङ्गे ध्वनिग्रहपारणां त्रिदशसुदृशां गायन्तीनां गुणाश्रमणेशितुः । रसिकमनसौ श्यामारामावराम्बरकेतनौ
किमयत इतो गीतिं श्रोतुं तमीदिवसात्यये ॥ १२४ ॥
श्यामा शर्वरी सैव रामा वनिता तस्या वरो भर्ता । ' यामिनीकामिनीपतिः' इति काव्यकल्पलतायाम् । चन्द्र:, तथा अम्बरकेतनः सूर्यः । 'गगनध्वजाध्वगाः' इति हैम्याम् । यथा गगनध्वजस्तथा पर्यायपरिवर्तनादम्बरकेतनः । ' द्वयेऽपि भूभृदायेषु' इति है मीवचनात् । इति तौ तभी रात्रिर्दिवसो वासरस्तयोरत्यये विरामे क्षये वा । प्रभाते संध्यायां चेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - त्रिदशसुदृशां सुराङ्गनानां गीतिं गुणग्रामगानं श्रोतुं श्रवणविषयीकर्तुं किमयतः गच्छत इव । त्रिदशसुदृशां किं कुर्वन्तीनाम् । सुरशिखरिणः सुपर्वपर्वतस्य तुङ्गे गगनालिङ्गिनि शृङ्गे शिखरे गायन्तीनां गानगोचरीकुर्वन्तीनाम् ! कान् । श्रमणेशितुः सूरिराजस्य गुणान् । किंभूतां गीतिम् । ध्वनिग्रहपारणां रसिका -- यितमानसमनुजानां श्रवणानाम् । 'श्रुतौ श्रवः । शब्दाधिष्ठान पैजूषमहानादध्वनिग्रहाः ॥ कर्णः श्रोत्रं श्रवणं च' इति हैम्याम् । पारणाम् । यथा उपोषितानां ब्रड्ससरसीकृत रसवतीवलने पारणा तदाखादे चातितृप्तिः स्यात् तथा सूरिगुणगीतिश्रवणेन कर्णानां तृप्तिः स्यात् । अत एव श्रुतिपारणां गीतिं श्रोतुं प्रयातः कुत इतोऽस्मात्स्थानान्मेरोः समीपे शिखरसंनिधाने। किंभूतौ । खादरसिकमनसौ सरसगानाकर्णने रसकलिते उत्सुकतायुक्ते चेतसी ययोस्तौ ॥
धन्यास्ते नृपते फलेग्रहि पुनस्तेषामभूज्जीवितं
तैः प्रापे स्वजनुः फलं प्रथमतो गण्याश्च पुण्यात्मनाम् । यैर्लावण्यसुधां न्यपीयततमामां कण्ठमुत्कण्ठितैः
सूरैः स्मेरमुखाम्बुजन्मनि शरच्चन्द्रे चकोरैरिव ॥ १२५ ॥
हे नृपते हे नरनाथ, जगति ते पुरुषा धन्याः कृतपुण्याः पुण्यवन्तः । पुनस्तेषां पुरुषाणां जीवितं प्राणितव्यं फलेग्रहि सफलमभूत्संजातम् । पुनस्तैरेव मानवैः खजनुषः निजावरस्य फलं सार्थक भावः प्रापे लब्धम् । च पुनस्ते मानुषाः पुण्यात्मनां पवित्रात्मनाम् । सुकृतवतामित्यर्थः । मध्ये प्रथनत आदितो गण्याः पुण्यवन्तो जनास्ता - नादौ संस्थाप्य गणनीयाः संख्यागोचरीकर्तव्याः । ते के। यैरुत्कण्ठा औत्सुक्यं जाता येषां ते उत्कण्ठितास्तैरुत्कण्ठितैः सद्भिः सूरेहींरविजययतिराजस्य स्मेरं विकसितं यन्मु-खाम्बुजं तस्मिन्विषये लावण्यं सौन्दर्यमेव सुधाम् आकण्ठं कण्ठं मर्यादीकृत्य नितरामतिशयेनापीयततमामापीता आस्वादिता । कैरिव । चकोरैरिव । यथा शरच्चन्द्रे जलधरविरामसमयोदयमान सुधा किरणे ज्योत्स्ना प्रियैः पीयूषं पीयते ॥
1

Page #544

१० सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
४८३ ताडङ्का इव कर्णपूरपदवीमालम्बमाना पुन
बिभ्राणा हृदये श्रियं त्रिजगतां मुक्ताकलापा इव । हर्षादुर्भुषिता वयं स्मृतिवशायेषां प्रियाणामिव
क्षोणीभूषण भूषणैरिव गुणैस्तै ष्यते स प्रभुः ॥ १२६ ॥ हे क्षोणीभूषण मेदिनीमण्डलमण्डन, भूषणैर्मणीवर्णाभरणैरिव तैर्जगजनविख्यातैर्गुणैः कृत्वा स प्रभुः भूष्यते अलंक्रियते । ते के । ये गुणास्ताडकाः कुण्डला इव । कुण्डलशब्दः पुनपुंसकलिङ्गे । 'कमलं मलं तु शलशालकुण्डलाः' इति लिङ्गानुशासने । कौँ श्रवणौ पूरयन्तीति, कर्णो श्रवसी पूर्ये पूर्येते यैर्वा, तेषां पदवी पदमालम्बमानाः आश्रयन्तः सन्तीयध्याहारः । पुनर्ये गुणाः मुक्ताकलापा इव मौक्तिकहारा इव त्रिजगतां त्रिभुवनजनानां हृदये मनसि वक्षसि च श्रियं शोभा बिभ्राणाः सन्ति । पुन• थेषां प्रियाणामिष्टानामिव स्मृतिवशात्स्मरणयोगाद्वयं श्रीमत्सभ्या अपि हर्षाच्चेतःप्रसबताया वंशात्प्रमोदाद्वा उद्बुषिता रोमाश्चिताः स्मः ॥
पण्डा चित्रशिखण्डिनां तनुजवच्चेत्स्यादसाधारणी .. यस्यास्ये भुजगप्रभोरिव भवेज्जिह्वासहस्रं पुनः । .. यस्याप्यस्खलिता सुरेश्वरसरिद्वीचीव वाक्चातुरी
संस्तोतुं प्रभवेन्न सोऽपि सुगुरोर्यावद्गुणान्भूमणे ॥ १२७ ॥ हे भूमणे क्षोणीमाणिक्य, सोऽपि पुमान् सुगुरोझैरसूरेर्यावतः समस्तान् । 'यावजनरञ्जनव्रती' इति नैषधे । 'समस्तलोकरागोत्पादने व्रतमस्यास्ति' इति तद्वृत्तौ । गुणान् संस्तोतुं सम्यक्तया सर्वप्रकारेण वर्णयितुं न प्रभवेन समर्थीभवेत् । स कः । यस्य पुंसः चित्रशिखण्डिनां सप्तर्षीणाम्। 'सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिनः' इति हैम्याम् । तनुजवनन्दस्येव बृहस्पतेरिव । 'विचित्रवाक्चित्रशिखण्डिनन्दनः' इति नैषधे । पण्डा तच्चानुगामिनी मतिश्चेद्यदि असाधारणी विश्वे कस्यापि सदृशी न सर्वेभ्यो वाग्देवतावाचस्पतिप्रमुखम. खभुग्दानवमानवेभ्योऽभ्यधिका । 'साधारणी गिरमुषर्बुधनैषधाभ्याम्' इति नैषधे । 'साधारणात्खार्थे भो विकल्पो डीपोऽपि विकल्पोक्तिः । साधारणी साधारणा' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । अपि पुनर्भुजगप्रभोर्नागराजस्येव यस्यास्ये यदीयवदने जिह्वानां रसनानां सहस्र द्विसहस्री वा इत्याल्लभ्यते । भवेत् । अपि पुनः सुरेश्वरसरितो गगनगङ्गायाः। 'सिद्धखःखर्गिरवापगाः' इति हैम्याम् । यथा सुरापगा तथा सुरेश्व. रापगापि । तथा 'सुरेश्वरतटिनीतीरस्थसिद्धाङ्गनाः' इति भोजप्रबन्धेऽपि । वीचीव जातावेकवचनम् । कल्लोलमालिकेवेत्यर्थः । यस्य वाक्चातुरी वचनविलासः कुत्रापि वर्णनादौ अस्खलिता अकुण्ठा क्वापि न स्खलति ॥

Page #545

काव्यमाला।
दृशो गोचरो न श्रुतेः प्राघुणश्च प्रणीतः परः कश्चिदस्माभिरीदृक् । विधात्रा विधायैनमारोपि विद्मो ध्वजोऽधीश सत्सर्गसौधाग्रशृङ्गे ।। १२८॥ __ हे अधीश हे नायक, अस्माभिः खपरानेकदेशे दृश्वभिः श्रीमत्सभास्तारैरीदृगद्वैतगुणमणीगणरोहणधरणीधरः परोऽन्यः कश्चित्कोऽपि दृशो लोचनस्य गोचरो विषयः चक्षुर्लक्ष्यः तथा श्रुतेः प्राघुणः कर्णस्याप्यतिथिन प्रणीतः । न दृष्टो नापि श्रुत इत्यर्थः । अत्र वयमेवं विद्मः-विधात्रा वेधसा सतामुत्तमानां सर्गः सृष्टिनिर्माणं स एव सौधं मन्दिरं तस्याप्रशृङ्गमुपरितनशिखरं तत्र ध्वजः केतुरारोपितः । किं कृत्वा । एनं सूरिं विधाय निर्माय ॥ इति हीरविजयसूरिगुणवर्णनम् ॥
अवनिरजनिजानिः प्रेमरोमाञ्चिताङ्गो
निगदितमिति तेषां कर्णपेयं प्रणीय । रणरणकितचेता जायते स्म व्रतीन्दोः
ऋतुभुज इव सिद्धेर्दायिनो दर्शनाय ॥ १२९ ॥ अवनिः क्षोणी तस्याः । रजनी रात्रिर्जाया यस्यं । 'जायाया निङ् यलोपश्च' इति । रजनिजानिश्चन्द्रः अकबरपातिसाहिः व्रतीन्दोः सूरीश्वरस्य दर्शनाय अवलोकनार्थ रणरणक औत्सुक्यं जातं यस्मिंस्तद्रणरणकितं चेतो मनो यस्य तादृशो जायते स्म. बभूव । किंभूतः । प्रेम्णा स्नेहेन रोमाञ्चेन पुलकेन च युक्तमङ्गं यस्य । कस्येव । ऋतुभुज इव । यथा कश्चित्सिद्धेरभिलषितस्य दायिनो दानशीलस्य दर्शनार्थमुत्कण्ठमना भवेत् । किं कृत्वा । इति पूर्वोक्तप्रकारेण तेषां सभ्यानां निगदितं भाषितं सूरीस्तुतिरूपं वचःकर्णयोः पेयं पातुं योग्यं श्रवणाहै प्रणीय कृत्वा ॥ '
अवनिवलयवासवो वशीन्दोर्जगदतिशायिगुणैकतानचेताः । वसुपुरुषमिवात्मदिष्टदिष्टं स्वसविधमेनमुपानिनीषुरासीत् ॥ १३० ॥ अवनिवलयवासवो भूमण्डलाखण्डल: एनं सूरि खसविधं निजसमीपमुपानिनीषुरानेतुमिच्छुः आसीत् । किंभूतः । जगन्ति त्रीणि भुवनान्यतिशेरते अतिक्रामन्ति इत्येवंशीला ये गुणास्तेषु एकतानं लयानुगमैकामं चेतो यस्य मानसं यस्य सः । कमिव । वसुपुरुषमिव । यथा आत्मनो निजस्य दिप्टेन भाग्येन दिष्टं दत्तं वर्णनरं खसमीपमानयति ॥
यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । संजातो दशमोऽत्र देवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गो रसैरुज्ज्वलः ॥ १३१ ॥

Page #546

११ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् ।
अत्रास्मिन् हीरसौभाग्यमिति नाम यस्य तादृशे हीरसूरेहरिविजयगणधरस्य चरिते दशमः सर्गः संजातः समभवत् । किंभूतः । रसैः वीरकरणाबीभत्सशान्तादिभिर्नामभिः कृत्वा उज्वलो दीप्यमानः ॥
इति पण्डितसीहविमलशिष्यपण्डितदेवविमलविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यनाममहाकाव्यवृत्ती दिल्लीमण्डलनगरनागरहमांउतनन्दनाकबरसाहिरिपुदिग्विजयफतेपुरस्थापनासाहिसभासाहितप्रश्नसभ्यप्रोक्तश्रीहीरविजयसूरिगुणवर्णनो नाम दशमः सर्गः ॥
एकादशः सर्गः । अथाह्वातुमीहांबभूवाब्धिनेमीतमीशो मुनीनां सुनासीरमेनम् । प्रबोधाय धर्मात्मनः किं निजस्यावतीर्ण पुनहेमचन्द्रं व्रतीन्द्रम् ॥ १ ॥ अथ सभ्यजनवर्णितश्रमणेन्द्रगुणश्रवणानन्तरमब्धिनेमेः समुद्रमेखलाया भूमेस्तमीशो रात्रिपतिश्चन्द्रः । भूपतिरित्यर्थः । सः अकब्बरसाहिः एनं श्रीहीरविजयनामानं मुनीनां सुनासीर · वाचंयमपुरंदरमाह्वातुं खसमीपे समाकारयितुमीहांबभूव वाञ्छति स्म । धर्म एव आत्मा खरूपं यस्य भाविनिभूतोपचारात् तादृशस्य निजस्याकब्बरात्मनः प्रबोधाय धर्मावबोधार्थम् । अथ च धर्मात्मनः कुमारपालस्य । 'कुमारपालश्चौलुक्यो राजर्षिः परमार्हतः। मृतखमोक्का धर्मात्मा मारिव्यसनवारकः ॥' इति हैम्याम् । प्रबो. धाय प्रतिबोधकृते पुनर्द्वितीयवारमवतीर्ण गृहीतावतारं हेमचन्द्रं व्रतीन्द्रं हेमाचार्यमिव ॥
ततोऽजूहवतयुग्मं वियुग्मीकृतारातिपक्षः क्षमाकर्मसाक्षी। पयोराशिपर्यन्तराष्ट्रप्रतिष्ठा मनीषीव यद्वेद निःशेषभाषाः ॥ २॥
ततः सूरेराकारणाकालानन्तरं क्षमायाः क्षोणेः कर्मसाक्षी भाखानकब्बरसाहिः खस, भायो भूमौ च प्रसिद्धं ख्यातिमत् दूतयुग्मं संदेशहारकद्वन्दुमजूहवदाकारयामास । किंभूतः क्षमाकर्मसाक्षी । वियुग्मीकृताः वियोगं स्त्रीभिः सम-विश्लेषं प्रापिता: अरातीनां वैरिणां पक्षा वंशा रिपुवर्गा येन। किंभूतं दूतयुग्मम् । यत् निःशेषाः समस्ता भाषा वि. विधदेशोत्कीर्वेद जानातीति । क इव । मनीषीव । यथा विद्वानिःशेषाः षडपि संस्कृत-प्रा. कृत-मागधी-शौरसेनी-पैशाची-अपभ्रंशी-लक्षणा भाषा वेत्ति । किंलक्षणा भाषाः । पयोराशयश्चत्वारः समुद्राः पर्यन्तः प्रान्तो येषां तादृशा ये राष्ट्रा देशाः । राष्ट्रशब्दः पुनपुंसके । 'भ्रष्ट्रापकरराष्ट्रातक्रजठराः' इति लिङ्गानुशासने। तेषु प्रतिष्ठा माहात्म्यप्र. सिद्धिर्यासां ताः ॥ विपक्षान्क्षितौ क्ष्माभृतो हन्तुमेतो धुलोकादिवाखण्डलः खर्गिवर्गः। द्विषत्कालरात्रीयितानेकवीरं द्विषां पर्षदीति स्तवीति प्रभुं यत् ॥ ३ ॥
यदूतयुग्मं द्विषां शत्रूणां पर्षदि सभामध्ये प्रभुं वखामिनमित्यमुना प्रकारेण स्तवीति वर्णयति। किंभूतं प्रभुम् । द्विषतां प्रतिपक्षलक्षाणां कालरात्रिः प्रलय निशा । यस्यां

Page #547

४८६
काव्यमाला ।
यामिन्यां कालिका सर्वान् सत्त्वान्कुक्षिगतान्करिष्यति तद्वदाचरितानामशेषीकृताशेषद्विषः संख्यातिगा वीराः सुभटा यस्य तम् । इति किम् । यदस्माकं स्वामी द्युलोकाद्देवभवनात्स्वर्गात्स्वर्गिवर्गेर्देववृन्दैः समं विपक्षान्वैरिण एव तद्रूपान्वा क्ष्माभृतः क्षोणीपालान्पर्वतांश्च हन्तुं व्यापादयितुमुच्छेत्तुं क्षितौ पृथिव्यामेत आगतः आखण्डलः शक्र इवास्ते ॥
हतारातिसारङ्गदृकज्जलाङ्कस्रवद्वाष्पभानूद्वहावारिपूरे ।
अभिष्टौति लीलामरालायमानं यशो यत्प्रभोर्वैरभाजां समाजे ॥ ४ ॥
यहूतयुग्मं वैरभाजां विद्वेषिणां समाजे सभायां हताः खखामिना संप्रामाणे व्यापादिता ये अरातयः विपक्षक्षोणीन्द्राः तेषां सारङ्गदृशो मृगलोचनाः प्रियतमास्तासां erभ्यो नयनेभ्यः कलमञ्जनमङ्के कोडे अर्थान्मध्ये मिश्रीभूतत्वाद्येषां तादृशाः स्रवन्तो गलन्तो निरन्तरनिष्पतन्तो बाप्पा अम्बु ( श्रु) धारास्त एव भानूद्रहा सूर्यसुता यमुना तस्या वारिपुरे पयः प्रवाहे लीलामरालायमानं क्रीडालसराजहंस इवाचरत् प्रभोः खामिनो यशः श्लोकमभिष्टौति वर्णयति ॥
वचोवैदुषीमेतदीयामधृष्यां निरूप्य प्रतीपैः क्षितीशैः प्रणेसे । यदुर्वीविभोरागमात्प्राग्गभस्तेरिवानूरुरोचिस्तमिश्रप्रसारैः ॥ १ ॥
एतदीयां दूतयुग्मसंबन्धिनीमधृष्यामनाकलनीयां प्रतिपक्षपक्षलक्षस्वान्तक्षोभकारिकां वचोवैदुषीं वचनचातुरीं निरूप्य प्रेक्ष्यार्थादवधार्य यदुवींविभोः यस्याकब्बर साहेरागमादभिषेणनैरागमात्प्राक् पूर्वमेव प्रतीपैर्विरोधिभिः क्षितीशैर्भूपालैः प्रणेशे प्रपलायितम् । कैरिव । तमिश्रप्रसारैरिव । यथा गभस्तेर्भानोः आगमादुदयात्पूर्वमनूरुरोचिः अरुणप्रभां विभाव्य । ध्वान्तविस्तारैः प्रणश्यते ॥ आदितश्चतुर्भिः कुलकम् ॥ इति दूतखभावः ॥
चिरं जीव नन्देति दूतौ निगद्याधिपं नेमतुर्मूर्ध्नि पाणी प्रणीय । पुनस्तौ सुधासाधिमानं दधत्या संभावयामास वाचेव दृष्ट्या ॥ ६ ॥
हे प्रभो, त्वं चिरं बहुकालं गलितावधिसमयं जीव मेरुमहीधरसमानमायुः परिपालय । तथा नन्द पुरंदरवत्परमसमृद्धिमान् भव । इत्यमुना प्रकारेण निगद्य आशीर्वचनं कथयित्वा । तथा मूर्ध्नि मस्तके पाणी स्वहस्तौ प्रणीय संयोज्य । शिरस्यञ्जलिं विधायेत्यर्थः । तौ दूतौ संदेशहारकौ अधिपं खामिनं नेमतुः प्रणमतः स्म । पुनः सोऽकब्बरसाहिः तौ - दूतौ प्रति सुघयेव पीयूषेनेव साधिमानं मधुरिमाणं शुभ्रमाणं च दधत्या धारयन्त्या । 'वयाहतः किं भरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे | वाचेव वाण्येव दृष्टया दृशा विलोकनेन कृत्वा संभावयामास । प्रसन्नदृशा व्यलोकयदित्यर्थः ॥

Page #548

११ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
ततः क्षोणिशक्राशयं तौ बुभुत्सू स्म युङ्कः स्ववक्राम्बुजे वाग्विलासैः । सरित्प्रेयसश्चेतसस्तादृशानां पुनः केन येन प्रतीयेत पारः || ७ || ततः साहिना दृष्टिसंभावनानन्तरं तौ दूतौ वाग्विलासैर्वचनवैचित्रीभिः स्ववाम्बुजे निजवदनकमले युक्तः योजयतः स्मेत्यर्थः । किं कर्तुमिच्छू । बुभुत्सू बोद्धुमिच्छ्र ज्ञातुं काङ्क्षन्तौ । कम् । क्षोणिशकस्य साहेराशयं मनोभिप्रायम् । येन कारणेन सरित्प्रेयसः समुद्रस्य पुनस्तादृशानां गम्भीराशयानां महात्मनां चेतसो हृदयस्य च पारः परवीरं पूर्णाशयभावः केन पुंसा प्रतीयेत ज्ञायते । अपि तु न केनाप्यवबुध्यते ॥
हरिर्वा कृतान्तः प्रचेताः कुबेरः किमु त्वद्दिगम्भोजदृग्रक्षकेषु । यदेतेषु केनापि कृत्यं भवेत्तत्प्रगल्भीभवावस्तदाह्वाविधासु ॥ ८ ॥
१८७
हे ईश, हरिरिन्द्रः, तथा कृतान्तो यमः, तथा प्रचेता वरुणः, तथा कुबेरो वैश्रवणः, एतेषु चतुर्षु मध्ये चेद्यदि ते तव एकेनाप्यन्यतमेन कृत्यं कार्ये भवेत्स्यात् । उत्प्रेक्ष्यतेत्वद्दिगम्भोजदृशां तव पूर्वादक्षिणा पश्चिमोत्तरालक्षणानां नाम्नां दिङ्मृगाक्षीणां रक्षकेषु किमु रक्षाकार केष्विव सौविद्द्लेष्विव । यतो हरिर्वानरः, कृतान्तः कालः अथवा कृतस्योपकारस्यान्तोऽवसानं यस्मिन् स कृतं किमपि न वेत्ति कृतघ्नः, तथा प्रचेताः सुमना राजपत्नी जननीं मनुते । तथा कुत्सितशरीरः, एवंविधानामवरोधरक्षणं युक्तमेवेति । त्वदन्तःपुररक्षकेषु तर्हि तदानाविधासु तेषामिन्द्रादीनां चतुर्णी लोकपालानां प्राकारप्रकारेषु प्रगल्भीभवाव उद्यमं कुर्वः । तमाकारयाव इत्यर्थः ॥ त्रिलोक्या इवाधीशितुर्भूमिभर्तर्भवत्तो भवेत्कोऽपि वैमुख्यभाग्यः । पुरस्तादुदेष्यन्त्यजानन्वनाङ्केष्वनन्तानि दुःखानि खानिः स्मयानाम् ||९||
हे भूमिभर्तः हे धरणीरमणीरमण, यः कोऽपि विपक्षादिको भवत्तस्त्वत्तः सकाशात् वैमुख्यभाक् पराङ्मुखताभाजी भवेत् । कस्मादिव । त्रिलोक्यास्त्रिभुवनस्य अधीशितुः स्वामिनः परमेश्वरादिव । यथा कोऽपि पापात्मा परमेष्ठिनः पराङ्मुखो भवति । किं कुर्वन् । अजानन् अविदन् । कानि । वनाङ्केषु काननानां क्रोडेषु मध्येषु पुरस्तादप्रे उदेष्यन्ति प्रकटीभविष्यन्ति उत्पत्स्यमानानि अनन्तान्यपाराणि न विद्यतेऽन्तोऽवसानं येषां तादृशानि दुःखानि । यः किंभूतः । स्मयानामहंकाराणां खानिराकरः स्थानम् । अथ च भगवतः पराङ्मुखोऽपि पाप्मा अनादिकालानामात्याकीनं शैवशासनमिति गर्वा - वेशवशंवदो दुर्बुद्धिर्वनाङ्केषु सूक्ष्मवदरसाधारणप्रत्येकवनस्पतिकायादिमध्येषु पुरस्ताद्भाविसंसारपरम्परानु प्रादुर्भवष्यन्ति संपत्स्यमानानि अनन्तानि अनन्त कालवेयानि दुःखानि छेदनभेदनाद्यनेकवेदना न जानीते । मिथ्यामतमूढीभूतत्वात्र वेत्तीत्यर्थः ॥ असंख्येषु संख्येषु विद्वेषिलक्षाविलक्ष्यीकृतेर्बिभ्रदुत्सेकभावम् । विधित्सुर्मृधं भूधवौद्धत्यभाग्यस्त्वया पूर्वदेवेशवत्केशवेन ॥ १० ॥

Page #549

१८८
काव्यमाला। हे भूधव पृथिवीप्रियतम, औद्धत्यवान् उद्धततया उन्मत्तत्वेन वा युक्तः कोऽपि नृपः त्वया भवता साहिना समं मृधं युद्धं विवित्सुः कर्तुमिच्छुर्भवेत् । किंवत् । पूर्वदेवे. शवत् । यथा दानवेन्द्रः केशवेन नारायणेन साध संग्राम विधातुमिच्छति । 'असुरा दितिदनुजाः पातालोकः सुरारयः । पूर्वदेवाः शुक्रशिष्याः' इति हैम्याम् । यः किंभूतः । असंख्येषु संख्यातीतेषु अनेकेषु संख्येषु संग्रामेषु विद्वेषिणां वैरिणां लक्षाणां शतसहस्राणां विलक्ष्यीकृतेरभिभवनादुत्सेकभावं गर्वावेशवशंवदताम् । 'उपदा विविशुः . शश्वनोत्सेकाः कोसलेश्वरम्' इति रघौ । विभ्रद्दधान ॥
भवच्छिद्रदर्शी भवेद्वा यदन्यः पुरोभागिवद्भागधेयैर्विमुक्तः । प्रणीयानुकूलीभवन्मानसं तं पदाजे प्रभो ङ्गभूयं नयावः ॥ ११॥ । हे प्रभो खामिन् , च पुनर्यद्यदि अन्यः परः कोऽपि वैभववान् पुरोभागिवद्भुवनज. नदोषदर्शनैकतानदृष्टिरिव भवतस्तव छिद्राणि स्वेन पराभवितुमिच्छया सासूयत्वेन देशादिजिघृक्षया वा अपगुणान्दोषान्पश्यतीत्येवंशीलो भवच्छिद्रदर्शी भवेत्रातः स्यात् किं भागधेयैः सुकृतैर्विमुक्तो भाविराज्यादिभ्रंशात्पुण्यैस्त्यक्तः । तं पूर्वोकं सकलमप्य. नुकूलीभवत्तव सेवाहेवाकिभावं भवन्मानसं मनो यस्य तादृशं प्रणीय कृत्वा प्रभोः खामिनः पदाब्जे चरणकमलाङ्के भृङ्गभूयं भ्रमरीभावं नयावः प्रापयाधः ॥ त्रिमिविशेषकम् ॥ तपस्वी सभस्मा श्मशानाश्रयो वा त्रिदण्डी जटी वा मठी रुण्डमाली । व्रती वाडवो धूमपः सोमपो वा भवेद्येन ते कृत्यमादिश्यतां सः ॥१२॥
हे साहे, तपस्वी तापसः, सह भस्मना भसितोलितेन वर्तते यः स सभस्मा। योगी. त्यर्थः । श्मशाने प्रेतवने आश्रयो यस्य स श्मशानवासी चेटकादिकुमन्त्रसाधकः । तथा त्रिदण्डी त्रयो दण्डा यस्य स कापिलः त्रिशूली वा । तथा जटा भस्मावगुण्ठितके. शकलापः अस्यास्तीति जटी बृहजटाधारकः । तथा मठो निवसनस्थानं छात्रपठनशाला वा अस्यास्तीति मठी मठवासी। तथा रुण्डानां विकचनरकपालानां माला हृदये हारोऽस्यास्तीति कपाली। तथा व्रती मौननमत्वादिनियमवान् सांन्यासिको वा यती वा । तथा वाडदो ब्राह्मणः । धूमं पिबति मन्त्रादिसाधनकृते कष्टक्रियार्थे वा ऊर्ध्वपा. दा:शिरा द्रुमशिखासु खशरीरलम्बनपूर्व धूमपानकर्ता । सोमपः अमृतवल्लीरसपायी वा, एतेषु मध्ये येन केनापि ते तव कृत्यं कार्य स्यात्स आदिश्यतां प्रसाद्यतां कथ्य. ताम् ॥ इति दूतवचनानि । निगद्येति विश्रान्तयोरेतयोस्तां गिरं श्रोत्रवर्माध्वनीनां प्रणीय । अगृह्यन्त वाचः पयोराशिकाञ्चीशचीशेन शके सुधाया वयस्यः ॥ १३ ॥
पयोराशिः समुद्रः काञ्ची मेखला यस्यास्तस्या भूमेः शचीशेन पुरंदरेग वाचो वाण्यः अगृह्यन्त गृहीताः । बभाषे इत्यर्थः। तत्र वाक्षु अहमेवं शङ्क वितर्कयामि

Page #550

११ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
उत्प्रेक्षे वा-वाचः सुधाया अमृतस्य वयस्यः सख्य इव । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण निगद्य साहे. पुरः कथयित्वा विश्रान्तयोर्मानमाधाय स्थितयोः एतयोर्दूतयोस्तां पूर्वप्रातणदितां गिरं वाणी श्रोत्रयोः खश्रवणयोरेव वर्मनोर्गियोरध्वनीनां पान्यीं प्रणीय ॥
घनैरायुगपूर्तिभिश्च प्रजानां प्रचेतम्तया कोशसंपूरणैश्च । भजन्तेऽनुकुला प्रवृत्ति दिगीशाः प्रवाहा इवावारपारप्रियाणाम् ॥१४॥ हे दूतो, दिगीशाश्चत्वारोऽपि हरिन्महेन्द्राः मम मनोरुचितां ममाभिलषिता वा प्रकर्षण वृत्ति वर्तनम् । व्यापारमिति यावत् । भजन्ते श्रयन्ति । ममानुकूलीकरणाथै प्रयतन्ते । कैः कृत्वा : घनैरिन्दो मेघवर्षण: । 'जानामि त्वां प्रवर कृति)पुरुषं कामरूपं 'मघोनः' इति मेघदूतकाव्ये । 'इन्द्रादिष्टो मेघो वर्षति' इति श्रुतिश्च । च पुनरायुरापूर्तिभिः यमः प्रजानां ममापत्यानां सकललोकानामावुषो जीवितकालस्य आ सामस्त्येन पूर्तिभिः संपूरप्पैचानदायुजर्जीवितप्रदानैः । अर्धायुष्कं कमपि न यमो गृहातीत्यर्थः । च पुनः प्रजा प्रकृतीनां प्रचेतस्तया प्रकृष्टचित्तत्वेन साधुवृतितया वरुणः । प्रजानामित्युभयत्रापि लाला घण्टान्यायेन संबध्यते । च पुनमें मम कोशानां भाण्डागाराणां रत्नवर्णरजता. दीनां संपूरणैः पूरणीकरणैर्भरणैर्धनदः । के इव । प्रवाहा इव । यथा अंवारपारप्रियाणां पयोराशिपत्नीनामोघाः कूलं तटमनु लक्षीकृत्य प्रवृत्ति प्रवर्तनं प्रसरणं गमनं भजन्ते गच्छन्ति ॥
नृपनि मालेव दः ममाज्ञा पुरोगैरिवाभावि भूपैः प्रतीपैः । अहं देववत्संस्तुतस्तापसाद्यैस्ततस्तैर्ममास्ते न किंचिद्विधेयम् ॥ १५ ॥ हे दूतौ, यस्माद्धेतोः नृपैरन्यराजभिर्मालेव पुष्पदामवन्मूर्ध्नि खमस्तके मदाज्ञा मम शासनं दधे धृता । पुनः प्रतीपैः भूपैः प्रतिपक्षक्षोणीन्द्रर्मम पुरोन: पदातिभिरिवाभावे भूतं बभूवे । पुनस्तापसाद्यैः परित्राजकप्रमुखैरहं देववनिजाभीष्टदेवतेव संस्तुतः । ततः कारणात्तैयुष्मत्प्रोक्तप्रतीपनृपतितापसादिभिर्मम किंचित्किमापे विधेयं कार्य नास्ते न विद्यते ॥ इति दूतप्रोतलोकपालादिषु कृत्याभावकथनम् ॥ पुनः प्रस्तुतं वक्तिपुरे लाटलक्ष्मीललामायमाने प्रतीरेऽम्वुधेः किं नु गन्धारनानि । प्रभावैर्भुवं भासयन्हीरसूरीश्वरः साधुधर्मस्तनुमानिवास्ते ॥ १६ ॥ हे दुटी, किंतु एतत्कृत्यमास्ते । अम्बुधेः नमुद्रस्य प्रतीरे तटे गन्धार इति नामाभिधा यस तादृशे पुरे नगरे हीरसूरीश्वरः धीहीरविजयसूरिपुरंदर आस्ते विद्यते । किंभूते पुरे । लाट इति नाम मण्डलस्य 'लाडदेश' इति प्रसिद्धस्य लक्ष्याः धिया अल्ललाटपट्टे ललामायमाने तिलकवदाचरिते । हीरसूरिः किं कुर्वन् । प्रभावैर्माहात्म्यैः प्रतापैर्वा । 'सप्रभावः प्रभाववत्' इति हैम्याम् । भुवं भूमीमण्डलं भासयन् शोभां

Page #551

४९०
काव्यमाला। नयन् दीपयन्वा । उत्प्रेक्ष्यदे-तनूमान् शरीरयष्टिं बिभ्राणः साधुधर्म इव यत्याचारः किमु । 'धर्मो यमोपमापुण्यखभावाचारधन्वसु । सत्सङ्गे हन्यहिंसादौ न्यायोपनिषदोरपि॥' इति । 'धर्म दानादिके' इत्यनेकार्थः ॥
असातस्य लेशोऽपि तेनैकपद्यां यथावाप्यते नात्मना ब्रह्मणीव । शिवानामिवावासमत्रानयेतां भवन्तौ ततः सूरिसारङ्गराजम् ॥ १७ ॥
हे दूतौ, भवन्ती तथा तेन प्रकारेण ततो गन्धारनगरतस्तं हीरविजयनामानं सू. रिष्वाचार्येषु सारङ्गराज कण्ठीरवमत्र मत्पार्श्व आनयेताम् । उत्प्रेक्ष्यते-शिवानां सर्वकल्याणानामावासं वासस्थानकमिव । तथा कथं येन प्रकारेण तेन सुरिणा एकपा गन्धारफतेपुरयोरन्तरालमार्गे । ‘पदव्येकपदी पद्या पद्धतिर्वमवर्तनो' इति हैम्याम् । असातस्य दुःखस्य लेशोऽप्यंशोऽपि नावाप्यते न लभ्यते । केनेव । आत्मनेव । यथा मुक्तात्मना ब्रह्मणि मोक्षे दुःखांशो न प्राप्यते। 'क्षेत्रज आत्मा पुरुषः' इति हैम्याम् ॥
मदीयानुगः साहिबः खान आस्ते हितैषी पितेवाङ्गिनां गुर्जरेषु । . ददातां युवां तस्य निःशेषवाच्यं दधानं स्फुरन्मानमेतन्मदीयम् ॥१८॥ हे दूती, गुर्जरेषु धरित्रीजनपदेषु मध्ये मदीयानुगो मम सेवकः साहिब: साहिबनामा खान: । 'खान' इति नाम यवनजाती प्रसिद्धम् । सामन्त इत्यर्थः । आस्ते विद्यते । किंभूतः । अङ्गिनां प्राणिनां पितेव जनक इव हितमायतावभीष्टमिच्छत्सभिलषतीत्येवंशीलो हितैषी इष्टाभिलाषुकः । हे दूतौ, एतन्मया भवतोहस्ते समय॑माणं मदीयं मम संबन्धि स्फुरन्मानम् । राजल्लेखमित्यर्थः । 'फरमान' इति यवनभाषया लेखाख्या । तस्य साहिबखानस्य ददातामर्पयताम् । स्फुरन्मानं किं कुर्वाणम् । निःशेषं समस्तमपि वाच्यमुदितं(दन्तं) मम हृदयहार्द दधानं धारयत् ॥
यदास्तेऽन्य आत्मेव मे देहभेदात्स कर्ता ततः सर्वमस्मद्विधेयम् । निवृत्ते निगद्येति भूसार्वभौमे परां प्रीतिरन्तर्दधाते स्म दूतौ ॥ १९ ॥
हे दूती, तौ अन्तश्चित्ते परां प्रीतिं दधाते स्म दधतुः । कस्मिन्सति । भूसार्वभौमे अकब्बरे इति निगद्य भाषित्वा निवृत्ते विरामे सति । इति किम् । यत्कारणात् स साहिबखान: मम देहस्य शरीरस्य भेदात्पार्थक्यादन्यः अपरः आत्मा जीव इवास्ते विद्यते ततः कारणात्स साहिबखान: सर्व समस्तमप्यस्मद्विधेयमस्माकीनं कार्य कर्ता करिष्यति ॥ इति दूतयोः साहेः सूरिसमाकारणादेशः ॥
ततो दूतयुग्मं क्षमापूषलेखं प्रतस्थे समादाय तत्संनिधानात् ।। अनूनां तनूमुद्वहन्नेतदीयाभिलाषः प्रसर्पन्प्रतीव व्रतीन्द्रम् ॥ २० ॥ . ततो भूपालादेशानन्तरं दूतयुग्मं संदेशहारकद्वन्द्वं तस्य साहेः संनिधानात्समीपाप्रतस्थे प्रचचाल । किं कृत्वा । क्षमायाः पृथिव्याः पूषा भावान् तस्य लेखं स्फुरन्मानं

Page #552

. ११ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४९१ सम्यक् शिरस्यारोपणपूर्वमादाय गृहीत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-अनूना संपूर्णी तनं शरीरमुद्वहन् बिभ्राणः । तथा प्रतीन्द्रं सूरिराजं प्रति प्रसर्पन् गच्छन् । एतदीयोऽकम्बरसाहिसंबन्धी अभिलाषः कामः मनोरथ इव ॥
प्रबुद्धैरबोधीति नोत्तालफालं चलद्वीक्ष्य जङ्घालदूतद्वयं तत् । स्पदस्फूर्तिरस्थैर्यमाजां गनोभिस्ततस्तेन तेभ्योऽथ वाधीयते स्म ॥२१॥ उत्ताला अतित्वरिता फाला गगनगामीनि उल्ललारूपा गतिविशेषा यस्य तादृशं तत्साहिसंबन्धि साहिप्रेषितं वा जालमतिवेगवद्गतिकं दूतद्वयं संदेशहारकयामलं चलत्पथि प्रसर्पत् वीक्ष्य विलोक्य प्रबुद्धैर्विद्वद्भिरेतन्नाबोधि न ज्ञातम् न मनस्यवधारितम् । इति किम् । न स्थैर्य स्थिरता भजन्ते इत्यस्थैर्यभाजः चपलाशयास्तेषां मनोमिश्वित्तैस्तस्मादृतयुग्मात्किमिति उत्प्रेक्षायां विचारणायां वा । स्पदानां गतिवेगानाम् । 'रयो रहस्त्वरः स्पदः' इति हैम्याम् । तथा 'स्पदझाङ्कारितपत्रपद्धतिः' इति नैषधे । स्फूर्तिरतित्वरितता अधीयते स्म पठिता । अथ वा तेन दूतद्वन्द्वेन तेभ्यो मनोभ्योऽधीयते स्म शिक्ष्यते स्म किम् । इति संशयोत्प्रेक्षा ॥
क्रमाभ्यामतिक्रम्य संदेशहारिद्विकं ग्रामकुल्याचलारामसीमाः । मुदाहम्मदाबादमागाक्रमात्तत्सहाध्यायि किं रहसां मारुतानाम् ॥२२॥ क्रमादनुक्रमतः स्वादेशपरदेशप्रचलनपरिपाट्या तत्साहिसंबन्धि संदेशहारिद्विकं दूतद्वयं मुदा हर्षोत्कर्षेण अहम्मदाबादमागादकमिपुरमाजगाम । ‘मा गास्त्वं खेदमन्दिरम्', तथा 'अरे त्वं साध्वसं मागाः' इति सारखतव्याकरणादौ । प्रामाः संवयथास्तोकचातुर्या दिगुणा प्रामा लघुपुराणि वा उपलक्षणानगरपुरपत्तनादीन्यपि, तथा कुल्या लघुमहद्वादिन्यः, अचलाः पर्वताः, आरामाः उद्यानानि उपलक्षणाद्वनगहनारण्यादीन्यपि, सीमा ग्रामनगरादीनां क्षेत्रभूमयो देशावसानभुवो वा, ताः क्रमाभ्यां खपदाभ्यां न तु यानैरतिक्रम्योल्लङ्य । उत्प्रेक्ष्यते-दूतद्वन्द्वं मारुताना पवनानां रेहसा वेगानां सह सार्धमध्येतीत्येवंशीलं सहाध्यायि एकगुरुसमीपेऽधीतिकृत्किम् । वेगेन तुल्यत्वादियमु. स्प्रेक्षा ॥ इत्यकमिपुरे दूतगमनम् ॥
रणे वैरिणां पार्थिवा येन देहा हताः पेतुरुर्वीमिवाम्बां मिलन्ति । ययौ तत्पुराधीशितुः संनिधाने द्वयं दूतयोर्मुद्गलक्षोणिभर्तुः ॥ २३ ॥ दूतयोः शासनहारिणोर्द्वयं युगलं तस्याहम्मदाबादनाम्नः पुरस्य नगरस्याधीशितुः खामिनः मुद्गलानां काबिलमण्डलजन्मनां यवनजातिविशेषाणां क्षोणिभर्तुर्भूपस्य संनिधाने समीपे ययौ । तस्य कस्य । येन साहिबखानेन रणे संग्रामाङ्गणे वैरिणां शत्रुणां पृथिवीपरमाणुभिरारब्धाः पृथिवीविभागाः पृथिवीसंबन्धिनः । 'पार्थिवं हि निजमाजिषु वीरा गौरवाद्वपुरपास्य भजन्ते' इति नैषधे । देहाः शरीराणि हताः क

Page #553

४९२
काव्यमाला।
रवालैप्पादिताः सन्तः पेतुः । क्षितौ पतन्तीत्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यते-उवींमम्बां क्षोणी मातरं मिलन्तीव पृथिव्युत्पन्नत्वेन स्नेहात् ॥
सुवर्णश्रियाद्वैतयालंकृतायाः सुधास्पन्दिवाग्वैदुषीभूषितायाः । कुमार्या इव क्ष्मापतेः पत्रिकाया असौ तेन पाणिग्रहः कार्यते स्म ॥२४॥
तेन दूतद्वन्द्वेन असौ साहिबखानः श्मापतेर्भूमीभर्तुः कुमार्याः कन्याया इव मापतेरकब्बरसाहेः पत्रिकायाः स्फुरन्मानस्य पाणिना हस्तेन ग्रहणमादानं स्वीकरणं वा पाणिग्रहण परिणयनं च कार्यते स्म निर्माप्यते स्म । पाणौ ग्राहितेत्यर्थः । किंभूतायाः पत्रिकायाः कुमार्याश्च । अद्वैतया अनन्यसामान्यया सुशोभनानां वर्णानामक्षराणां हेम्नश्च श्रिया लक्ष्म्या सुवर्णतुल्यया वा श्रिया अलंकृताया भूषितायाः । पुनः किंभतायाः । सुधाममृतं स्पदन्ते क्षरतीति प्रस्रवतीत्येवंशीला या वाग्वदुषी वचनचातुरी तया भूषितायाः ॥
ततः कोशवभूमहेन्द्रस्य मुद्रां प्रमोदादुपादाय लेखं दधानम् । विमुद्याक्षराण्यक्षिलक्षाणि कुर्वन्विवेदाशयं तस्य निःशेषमेषः ॥ २५ ॥ ततो लेखादानानन्तरमेषः साहिबखानः तस्य स्फुरन्मानस्य निःशेषं समग्रमप्याशयमभिप्रायं रहस्यं विवेद जानाति स्म । किं कुर्वन् । विमुद्य मुद्रयित्वा अक्षराणि वर्णानक्षिलक्षाणि लोचनगोचरान् कुर्वन् । किं कृत्वा । प्रमोदादानन्दाल्लेखं साहिस्फुर. न्मानमुपादाय 'तसलीम' इति यवनप्रसिद्धेन नाना प्रणामपूर्व तदुपरि खशिरोमोचनपूर्व वा गृहीत्वा । किं कुर्वाणं लेखम् । भूमहेन्द्रस्य राज्ञः कोशं भाण्डागारमिव मुद्रां मुद्रणं निमीलनं दधानम् ॥ इति साहिस्फुरन्मानस्यार्पणं वाचनं च ॥
पुरस्तात्तयोः प्रीतिमान्मुद्गलेशो गिरं वासयामास वक्रारविन्दे । विनिर्यविजश्रेणिशोचिर्विमिश्रस्मितेनेव तन्वन्मरालैकलीलाम् ॥ २६ ॥ प्रीतिमान् नेहार्द्रहृदयो मुद्गलेशः साहिबखान: तयोर्दूतयोः पुरस्तादने वक्रारविन्दे वदनकमले गिरं वाणीं वासयामास स्थापयति स्म । बभाष इत्यर्थः । अथ च गिर सरस्वती देवी मुखपद्मे वासितवान् । सरखत्याः संनिधाने त्ववश्यं वाहेन हंसेन भाव्यं तदेव दर्शयति । उत्प्रेक्ष्यते-विनिर्यद्वदनाद्वहिनिःसरद्विजानां दन्तानां श्रेण्योर्मालिकयोः शोचिः कान्तिस्तेन विमिश्रेण करम्बितेन स्मितेन कृत्वा मरालस्य राजहंसस्य एकामद्वितीयां लीला विलासं शोभा वा तन्वद्विस्तारयन्निः ॥
प्रभुर्भद्रवान्कच्चिदास्ते हमाऊंसुतोऽकब्बरो बब्बरोर्वीशवंश्यः । जिताश्चण्डदोर्दण्डवीर्येण येन न्यवात्सुर्दिगन्तेषु शङ्के दिगीशाः ॥२७॥
कचिदिष्टपरिप्रश्ने अव्ययम् । द्विवचनस्याप्यव्ययाद्विभक्तेलृक् । हे दूतौ, अकम्बरः प्रभुनः खामी भद्रवान् कुशली आस्ते । किंभूतः । हमाऊंनान्नो राज्ञः सुतः ! पुनः

Page #554

११ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
किंभूतः । बब्बरनामा उौशो मुद्गलेन्द्रस्तस्य वंशे गोत्रे भवः वंश्यः । अहमेवं शङ्के उत्प्रेक्षे । येनाकबरसाहिना चण्डेन प्रबलेन प्रतिभटोद्भटभूमीमहेन्द्रासधेन दोर्दण्डयोर्भुजपरिघयोर्वीर्येण पराक्रमेण जिता: परिभुताः सन्तः दिगीशाश्चत्वारोऽष्टौ दश वा दिगीशा दिक्पाला दिशां हरितामन्तेष्ववसानेषु न्यवात्सुरिव निवसन्ति स्म किमु शङ्के इवार्थे ॥
चतुर्वाधिसंवर्तकोभूततेजस्ततेः सन्ति जैवात्रिकास्तस्य पुत्राः । महीचारिणः पूषविद्वेषिगोत्रद्विषद्यक्षराजाङ्गजाता इवैते ॥ २८ ॥ हे दूतौ, चतुर्पु प्राच्यप्रतीच्यापाच्योदीच्यलक्षणेषु वार्धिषु समुद्रेषु संवर्तकीभूता वडवानलभावं प्राप्ता तेजसां प्रतापानां ततिमण्डली यस्य तस्य साहेः पुत्राः शेखजी-पाहडी-दानिया-इत्यभिधानात्रयोऽपि नन्दना जैवात्रिका दीर्घायुषः सन्ति । उत्प्रेक्ष्यते—महीचारिणः क्षोण्यां कौतूहलेन संचरणशीला पूषविद्वेषी ईश्वरो गोत्रद्विषन्पर्वतरिपुरिन्द्रो यक्षराजो धनदस्तेषां क्रमेणाङ्गजाताः । खामिकार्तिक-जयन्त-नलकूबर-नामानस्तमुजा इव ॥
अये स्वस्तिमन्त्यो नृपाम्भोजनेत्रा उपेता इव मां हरेरिन्दुवाः । परीवार आस्ते शिवः सोऽपि येनावनीन्दोमनो ज्ञानिनेवान्वगामि॥२९॥
अये दूतौ, नृपाम्भोजनेत्रा अकब्बरसाहे: कमललोचना: स्त्रियः खस्तिमन्त्यः कुशलिन्यः वर्तन्ते। उत्प्रेक्ष्यते-मां महीमुपेताः समागताः हरेः शचीकान्तस्य जयवाहिनीवल्लभस्य वासवस्य इन्दुवाः कान्ताः प्रिया इव । अपि पुनरवनीन्दोभूमीतमीरमणस्य राज्ञः स परपक्षविजयित्वेन ख्यातः परिवारः स्वजनादिपरिजनः शिवो निरुपद्रवो व. र्तते । स कः । येन परीवारेण ज्ञानिना ज्ञानवतेव ज्ञानाभिप्रायेणेवावनीन्दोः पातिसाहेर्मनो मानसमन्वगामि । इङ्गिताकारज्ञातृत्वेन मनसोऽभिलषितमेव विधीयते इत्यनुगम्यते । 'अये कियद्यावदुपैषि दूरम्' इति नैषधे ॥
अनीकं शुभं भूभुजो येन जज्ञे युगान्तान्धकद्वेषिणेवारिचके । प्रजा आसते प्रीतिभाजः प्रजावन्मुदा प्रश्नयामास तावित्यधीशः ॥३०॥ . हे दूतौ, भुभुजः अकब्बरसाहेः तद्विजित्वरतया सर्वत्र प्रसिद्धमनीकं वाजिवारणरथपदातिरूपं चतुरङ्गकटकं शुभं कल्याणकलितं वर्तते । तत्किम् । येनानीकेन अरीणां वैरिणां चके वृन्दे सेनायां वा । 'वरूथिनीचमूचक्रम्' इति हेम्याम् । युगान्तस्य कल्पान्तकालस्यान्धकनाम्रो दानवस्य द्वेषिणा शत्रुणेव एतावता शंभुनेव जज्ञे संजातम् । संहारकत्वेन बभूवे इत्यर्थः । 'क्षये जगजीवपिवं शिवं वदन्' इति नैषधे । पुनर्भूभुजः प्रजाः प्रकृतयो लोकाः प्रजावत्संततय इव प्रीतिं प्रमोदं स्नेहं वा भजन्ते इति प्रीतिभाज: सन्ति । अधीश: अकमिपुरप्रभुः इत्यमुना प्रकारेण तो दूतौ प्रश्नयामास पृच्छति स्म ।। इति साहिबखानकृतसाहिपरिवारादीनां कुशलप्रश्नः ।।

Page #555

४९४
काव्यमाला। स्थितोऽद्रिः सुराणामिवाक्रम्य सर्वा दिशः साहिरास्ते प्रभो पर्वतायुः । सुताः शक्तिभेदा इव स्फूर्तिमन्तः सुखिन्यः सुमुख्योऽपि किं राजलक्ष्म्यः ३१ कुले धैर्यभाजामिवाधीश साहेः परीवारतन्त्रे अनातङ्किनी स्तः । महानन्दयुक्ताश्च मुक्तात्मवत्तत्प्रजा इत्यमुं तवयं प्रत्यवोचत् ॥ ३२ ॥ __ तद्वयं दूतयुग्मम् अमुं साहिबखानं प्रति इत्यनुना प्रकारेण प्रत्यवोचत् प्रतिभाषते स्म । प्रत्युत्तरं प्रददावित्यर्थः । हे प्रभो हे साहिबखान, साहिरकब्बरः पर्वतवद्गिरिरिव दीर्घमायुर्यस्य तादृगास्ते । किंलक्षणः । सुराणामदिौरिव सर्वाः समस्ता अपि दिशः आक्रम्य खीकृत्य स्थितः । पुनः सुताः साहिपुत्राः प्रभुत्वोत्साहमन्त्रलक्षणानां तिसृणां शक्तीनां भेदा इव स्फूर्तिमन्तः प्रोर्जखलाः सन्ति । अपि पुनः सुमुख्यः साहिगृहिण्यः सुखिन्यः शर्मशालिन्यः सन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-सुमुख्यो राजलक्ष्म्य इव । प्रबलप्रतिभटाभावात् राजलक्ष्म्यः सुखिन्यो भवेयुः । हे अधीश हे स्वामिन् , साहेः परीवारतन्त्रे परिच्छदसैन्ये । 'कटकं ध्वजिनी तन्त्रम्' इति हैम्याम् । अनातङ्किनी नीरोगे समाधिशालिनी । के इव । कुले इव । यथा धैर्यभाजां धीरताधारिणां सत्त्ववताम् । महावीराणामित्यर्थः । गोत्रे वंशौ अनातदिनी निर्भये भवतः । 'रोगो रुजारुगान्तष्कः,' तथा 'भयं भी तिरातङ्कः' इति द्वयमपि हैम्याम् । चपुनस्तस्य साहेः प्रजाः पौरजानपदाश्च लोका महानन्देन परमाह्लादेन युक्ताः सहिता वर्तन्ते । किंवत् । मुकात्मवत् । यथा संसारनिर्मुक्तात्मानः सिद्धाः महानन्देन मोक्षण सहिता भवन्ति ॥ इति दूतप्रोतसाहिप्रमुखकुशलोक्तिः ॥ युग्मम् ॥ . निपीयेति तद्वाग्विलासामृतं स ह्रदं दन्तिवत्प्रीतिमन्तर्जगाहे ।
अवेत्य प्रसत्तिं पुनः पातिसाहेरवैति स्म संप्राप्तसर्वस्ववत्वम् ॥ ३३ ॥ स साहिबखानः इति पूर्वोकप्रकारेण तयोर्दूतयोर्वाग्विलासो वचनचातुरी स एवामृतं सुधां निपीय सादरं श्रवणगोचरीकृत्य अन्तश्चित्ते प्रीति मोदं जगाहे प्राप्नोति स्म । किंवत् । दन्तिवत् । यथा हस्ती अमृतं पानीयं नितरां पीत्वा हृदं द्रहमवगाहते । पुनरपरार्थकथने । खान: पातिसाहेरकब्बरधराधिराजस्य प्रसत्तिं खस्मिन्विषये प्रसाद संतुष्टिपुष्टिमवेत्य हृद्गोचरीकृत्य स्वमात्मानं संप्राप्तं हस्ते अधिगतं सर्वखं निःशेषक्ष्मामण्डलमध्यवर्तिद्रव्यम् उपलक्षणात् राज्यादिग्रहः सर्वपदार्थसार्थो वा येन । तद्वदवैति स्म जानाति स्म बुबुधे ॥
अथाकारिताः श्रावक्रास्तेन भृत्यैश्चकोरा इव श्वेतभासा मयूखैः । क्रमात्तेऽपि तेषां गताः संनिकर्ष निदेशं प्रभोर्निर्दिशन्ति स्म सर्वम् ॥३४॥ अथ दूतवचनानन्तरं तेन साहिबखानेन भृत्यैः खसेवकैः श्रावका अकमिपुरवृद्धश्राद्धा आकारिता आहूताः । केनेव । श्वेतभासेव । यथा चन्द्रमसा मयूखैः खकिरणैश्च.

Page #556

११ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
कोरा ज्योत्स्नाप्रियाः आकार्यन्ते स्म । अपि पुनः ते भृत्याः क्रमात् खखामिनिदेशश्रवणप्रणामकरणपरिपाच्या तेषामकमि पुरतपापक्षश्राद्धानां संनिकर्षे समीपं गताः प्राप्ताः सन्तः प्रभोः स्वस्वामिनः सर्वे निदेशमाज्ञां निर्दिशन्ति स्म निवेदयन्ति स्म कथयन्ति स्म ॥ समानीयमाना अमीभिर्जनास्तेऽप्यराजन्त मध्येपुरं दानशौण्डाः । महामात्रवृन्दैर्द्विपेन्द्रा इवोर्वीपतेर्मन्दिरं दानधारां किरन्तः ॥ ३५ ॥
४९५
अमीभिः साहिबखानभृत्यैर्मव्येपुर मकमिपुरस्य मध्ये । 'पारे मध्ये षष्ट्या वा समस्यते' । समासश्चाव्ययीभावः । 'गङ्गायाः पारे पारेगङ्गम् । गङ्गायामध्ये मध्येगङ्गम्' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तद्वन्मध्येपुरं सम्यक् संमाननादिप्रकारेणास्ते श्राद्धा अपि व्यराजन्त शुशुभिरे ! किंभूताः । दानशौण्डा : बहुद्रव्यप्रदायिनः विश्राणनेन विख्याता वा । 'शौण्डा विख्यातमत्तयोः' इत्यनेकार्थः । के इव । द्विपेन्द्रा इव । यथा महामात्राणां हस्तिपकानां 'माहत' इति प्रसिद्धानां वृन्दैराधोरणगणैः उवपते राज्ञो मन्दिरे नीयमाना गज़राजा विराजन्ते । किं कुर्वन्तः । दानधारां मदवारिवृष्टिं कुर्वन्तः सृजन्तः क्षरन्तः ॥
जना जैनपक्षैकदक्षाः क्षितिक्षित्समाजं विशन्ति स्म संभूय सर्वे । ततस्तेऽप्यनयपदापूर्ण पाणीन्वबन्धूनिवास्थापयत्तानुपान्ते ॥ ३६ ॥
सर्वे समस्ता जनाः जिनानां वीतरागाणामयं जैनः स चासौ पक्षश्च । जिनशासनत्यर्थः । तत्रैकतया अद्वितीयत्वेन दक्षा अतिनिपुणा जनाः श्राद्धाः संभूय एकत्र मिलित्वा क्षितिक्षितः खानस्य समाजं सभां विशन्ति स्म । सभामध्ये ययुरित्यर्थः । ततो जनागमनानन्तरं सोऽपि खान: अनर्घ्याभिः प्रशस्याभिरुपदाभि: प्राभृतैः पूर्णाः भृताः पाणयो हस्ता येषां तान् जनान् खबन्धूनात्मखजनानिव उपान्ते स्वसमीपे अस्थापयदुपवेशयति स्म ॥
अमी मूलकर्मेव तचित्तवृत्तेः पुरः प्राभृतं भूमिभर्तुर्विमुच्य ।
. अलीकातिथीभूतहस्तेऽरविन्दाः प्रमोदप्रगल्भाः स्म भाषन्त इत्थम् ॥३७॥ अलीके ललाटे अतिथीभूतानि प्रात्रुणानि जातानि हस्ता एवारविन्दानि पद्मानि येषां कृताञ्जलय इत्यर्थः। अमी श्राद्धाः प्रमोदेन हर्षेण प्रगल्भाः सोत्साहा इत्थमग्रे वक्ष्यमाणमभाषन्त प्रोचुः । किं कृत्वा । भूमिभर्तुर्नृपस्य पुरोऽग्रे प्राभृतं ढौकितकं विमुच्य ढौकयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते - तस्य साहिबखानस्य चित्तवृत्तेर्मनोव्यापारस्य मूलकर्म कार्मणमिव ॥
नृणां शासिता त्वं वयं शासनीयाः वयं सेवकास्त्वं पुनः सेवनीयः । नियोज्या वयं त्वं नियोक्तासि यस्मात्तदादिश्यतां कृत्यमस्माकमीश ३८ हे ईश, त्वं यस्मात्कारणात् त्वं नृणां नराणां शासिता पालयिता असि, पुनर्वर्य

Page #557

४९६
काव्यमाला। शासनीयाः पालायतव्याः स्मः। पुनस्वं सेवनीय: सेवितव्यः सेवितुं योग्योऽसि, पुनर्वयं सेवकाः सेवाकारकाः म्म । पुनस्त्वं नियोक्का कार्य प्रयोजकोऽति, पुनर्वयं नियोज्याः कर्तव्ये निर्देयाः स्म । तत्तम्मात्कारगादस्माकं कृत्यं कार्यमादिश्यतां प्रसा. द्यताम् ॥ इति श्राद्धानामाकरणं तत्प्रश्नश्च ।। स ऊचेऽथ वाचेति पीयूषवर्ष किरन्कैतवाद्दन्तनिर्यद्दयुतीनाम् । चतुर्दिक्षु चण्डांशुवद्यत्प्रतापो भ्रमत्यधिनेमीचरोऽकञ्बरोऽस्ति ॥३९॥ अथ श्राद्धजनप्रश्नानन्तरं स साहिबखानो वाचा वाण्या कृत्वा इत्यग्रे वक्ष्यमाणमूचे बभाषे । किं कुर्वन् । दन्तेभ्यो दशनेभ्यो निर्यान्तीनां निःसरन्तीनां गुतीनां कान्तीनां कैतवात्कपटात्पीयूषवर्षममृतवृष्टिं किरन्विस्तारयन्निवेतीयं गर्भितोत्प्रेक्षा । किमूचे तदे. वाह-हे जनाः, अकबरनामा अधिनेमीचरः आपाथो नायकपर्यन्तपृथ्वीनाथोऽस्ति । यत्प्रतापश्चतुर्दिनु पूर्वापादक्षिणोत्तरालक्षणासु हरित्सु भ्रमति पर्यटति । किंवत् । चण्डांशुवत् । यथा भाखांश्चतुरासामुपरि भ्रमति ॥ यया ज्योत्स्नयेवावदातीक्रियन्ते दिशः सस्मिता वा वकान्तैः क्रियन्ते । सखीभिर्विशिष्येव गोशीर्षचन्द्रद्रवैः पत्रभ.कतालंक्रियन्ते ॥ ४० ॥ कदाचिजगत्कर्णपूरायमाणां गुणश्रेणिमाकर्ण्य तां हीरमूरेः । तमाह्वातुकामेन तेनात्मदूताविह प्रेषितौ दर्शनोत्कण्ठितेन ।। ४१ ॥
हे जनाः, तेनाकबरपातिमाहिना इहाहन्मदाबादे मत्याचे वा आत्मदूती स्वसंदेश. हारको प्रेषितो प्रहितो स्तः । तेन किं कर्तुकामेन । तं जगत्प्रसिद्गुपयामं होरावजयसूरिमावानुमाकारयितुं कामोऽभिलाषो यस्य तादृशेन । अत एव पुनः किंभूतेन । दर्शनोत्कण्ठितेन गुरोरालोकनौत्सुक्यभाजा। किं कृत्वा । कदाचित्कस्मिन्नपि समये जगतां भुवनानां को श्रवणो पूर्यते अनयेति कर्णपूरा । अथवा कर्णपूरी कर्णाभरणे तद्वदाचरितां यावजगजनाहादिनी हीरसूरेर्गुणानां श्रेणी धोरणीमाकण्यं श्रुत्वा । तां काम् । यया गुरुगुणश्रेण्या ज्योल्नया चन्द्रचन्द्रिकयेव दिश: सर्वा अन्याशा अवदातीक्रियन्ते श्रेता विधीयन्ते। अथ वा स्वकान्तरात्मात्मभवृभिर्दिशो निज निजदिगदना नमलीला. वशात्सस्मिताः सहासाः क्रियन्ते मृज्यन्ते । वा अथ वा । सखीभिवयसीभिर्मण्डनकारिकाभिर्वा गोशीर्षकाणां चन्दनानां चन्द्राणां कराणां च द्रवः पईः कृत्वा यत्र वल्लीनिः । 'देव भवििरवधूवदने वने च नागरुचिताश्चन्दनपत्रभहाः' इति चम्पूकथायाम् । उत्प्रेक्ष्यते-विशिष्य विशेषप्रकारणालंक्रियन्ते भूष्यन्ते इव ॥ युग्मम् ।।
समुद्रोऽपि भीतिं दधद्वारिपूराद्विशुद्धोऽपि कार्य पुनबिंभ्रदन्तः । भुवो वासवेनैष लेखो विशेषप्रवृत्ति वहल्लेखवत्प्रेषितश्च ॥ १२ ॥ हे जनाः, च पुनर्भुवो वासवेनाकब्बरेण पृथ्वीपुरंदरेण विशेषप्रवृत्ति स्वहृदयाभि

Page #558

११ सर्गः:]
हीरसौभाग्यम् ।
४९७
प्रायनिवेदकवार्ता वहन्दधत् एष मत्करकिसलयवर्ती लेखवत् देव इव लेखः स्फुरन्मानं प्रेषितः प्रहितोऽस्ति । किं कुर्वन् । सह मुद्रया मुद्रणेन जनुषामधुरणेन वर्तते यः । मुद्रायुक्त इत्यर्थः । समुद्रः पयोधिरपि वारिपूराज्जलप्लवाद्भीतिं भयं दधत् धारयन् । पुनः किं कुर्वन् । विशुद्ध धवलोsपि कार्ण्य मषिवर्णश्यामिकां अन्तः बिभ्रत्कलयन् ॥ अनुन्नीतसंप्राप्तमद्भुत्यवर्णैर्निजालोकनाविष्कृतातङ्कसगैः ।
भविष्यत्यमुष्य व्ययो यत्समाधेः सरस्या इवाकालमेघैः कजानाम् ||४३|| त्रियामाविरामा इवाम्भोजबन्धुं व्रतीन्द्रं ततो यूयमेवानयध्वम् । निगद्येति खानेन संमान्य ते स्वान्विसृष्टा निवासान्ययुः प्रीतिमन्तः ॥ ४४ ॥
साहिवखानेन नाम्ना इति पूर्वोक्तं निगद्य कथयित्वा संमान्य संमानं च प्रदाय विसृष्टाः पश्चात्प्रेषिताः श्राद्धाः प्रीतिमन्तो हृष्टमानसाः सन्तः स्वान्निवासान् ययुर्जग्मुः । निजनिकेतन स्थानेषु गता इत्यर्थः । इति किम् । हे हीरसूरिभक्तजनाः, ततः कारणात् यूयमेव भवन्त एव तीन्द्रं सूरिमानयध्वम् । अत्र गन्धारनगरादकमिपुरे आकारयत । इव । त्रियामाविरामा इव । यथा विभावरीणां विरामा दिवसावसानसमया अम्भोजबन्धुं भास्करमत्र जीवलोके रोदःकंदरे वा आनयन्ति । ततः कुतः । यतः कारणान्निजानामात्मनामालोकनान्मुद्गलजातित्वेन भीमाशयत्वाद्दर्शनादेवाविष्कृतः प्रगटभावं प्रापितः आतङ्को भयं तस्य सर्गः सृष्टिर्येस्तादृशैरनुन्नीतैरवितर्कितैरज्ञातपूर्वैः संप्राप्तैरर्थात् हीरसूरिसमीपे समागतैर्मद्धृत्यवर्णैर्मम सेवकगणैरमुष्य हीरविजयसूरेः समाधेर्ध्यानस्य चित्तस्वास्थ्यस्य वा व्ययो व्यपगमः क्षयो भविष्यति । केषामिव । कजानामिव । यथा सरस्या महत्सरसः कजस्य कमलस्य । जातिवाचित्वादेकवचनम् । सर्वजातीयाम्भोजवअकालमेघैरसमयसंप्राप्तपयोधरैर्व्ययो भवति । ' यवनीमुखपद्मानां सेहे मधुमदं न सः । बालातपमिवाब्जानामकालजलदोदयः ॥' इति रघुवंशे ॥ इति राजनगरश्राद्धानां खानदत्तहीरविजयसूरीश्वराकारणादेशः ॥
विचिन्त्यात्मचित्ते तदादेशमर्हन्मतस्योदयखर्दुमस्येव बीजम् ।
. तपापक्षमुख्याखिलश्राद्धलोका मिलित्वा मिथः प्रोचुरानन्दसान्द्राः ॥४५ ॥ - तपा इति नाम यस्य तादृग्गणस्य गच्छस्य पक्षः स्वीकारो येषां ते तपापक्षाः । 'अपक्षपातेन परीक्ष्यमाणः पक्षः' इत्यनेकार्थवृत्तौ । तेषु मुख्याः श्रेष्ठा: अखिलाः समग्रा: श्राद्धलोकाः श्रावकजना मिलित्वा एकत्र संभूय मिथः परस्परमानन्देन सान्द्रा व्याप्ताः प्रोचुः कथयन्ति स्म । किं कृत्वा । आत्मचित्ते निजमनसि तदादेशं साहिबखानाज्ञामन्मतस्य जिनशासनस्य य उदयः स एव खद्रुमः कल्पवृक्षः तस्य बीजं निदानमुत्पत्तिकारणमिति विचिन्त्यालोच्य ॥
इतः शासनं शासितुर्नः प्रजानामितो वन्दनीया विभोर्वन्द्यपादाः I इदं सौरभारोपणं जातरूपे त्रिरेखे पयःपूर्तिरप्याविरासीत् ॥ ४६ ॥
६३.

Page #559

४९८
काव्यमाला ।
इतोऽस्मिन्पार्श्वे एकपक्षे प्रजानां शासितुरकमिपुराधिपतिसाहिबखानस्य शासनमादेशः । तथा इतोऽपरस्मिन्पार्श्वे विभोः सूरीन्दोवेन्द्या स्त्रिभुवनजननमस्करणीया: पादाचरणा वन्दनीयाः प्रणतिगोचरीकार्याः । तर्हि इदमेतजातरूपे सुवर्ण सौरभस्य सुगन्धताया आरोपणं कर्तव्यमस्ति । पुनस्त्रिरेखे शङ्ख पयसां दुग्धानां पूर्तिः पूरणमाविरासीत्प्रकटीभूतम् ॥
हृदन्तर्मुनीन्दोर्निनंसा पुरास्ते नियुक्ता पुनः खामिनेदं तदासीत् । प्रतिस्थानमालोकमानान्मनुष्यान्समेत्य स्वयं पद्मवासा वृणीते ॥ ४७ ॥ पुरा पूर्व हृदन्तरस्मिंश्चित्तमध्ये मुनीन्दोः सूरीन्द्रस्य निनंसा नन्तुमिच्छा आस्ते विद्यते । पुनस्तदुपरि स्वामिना खानेन नियुक्ता आदिष्टाः । तर्हि इदमासीदेतज्जातम् । किं प्रतिस्थानं प्रति आलोकमानान्पश्यतो मनुष्यान् जनान् स्वयमात्मनैव समेत्यागल्य पद्मवासाः कमलालया लक्ष्मीर्वृणीते वरयति ॥
अलं मन्दवद्वो विलम्बैः सगर्भास्त्वरध्वं व्रजामः प्रभोः संनिधाने । विमृश्येति सर्वेऽभिनिर्याणयोग्यं मुहूर्त मिथो निर्णयन्ति स्म पौराः ॥४८॥
सर्वे पौरा नागरिकाः राजनगर श्रावकाः इत्यमुना प्रकारेण विमृश्य विचारयित्वा अभिनिर्याणस्य प्रस्थानस्य योग्यमुचितं मुहूर्ते शुभवासरवेलां निर्णयन्ति स्म । द्विजज्यौतिषिकैर्निर्धारयन्ति स्म । इति किम् । हे सगर्भा भ्रातरः, वो युष्माकं मन्दवकि यासु कुण्ठाः सालसा वा तुन्दपरिमृजा वा मूर्खा वा तद्वत्तेषामिव विलम्बैः प्रतीक्षणैरलं पूर्यतां त्वरध्वं शीघ्रीभवत । प्रभोर्गुरोः संनिधाने समीपे गन्धारवन्दिरे व्रजामो यामः ॥ इत्यकमिपुरश्राद्धानां गुरुवन्दनालोचः ॥
अथारुह्य वाह्यानि ते श्राद्धलोका: पुरे भूमिशृङ्गारगन्धारसंज्ञे । प्रभुं वन्दितुं प्रीतिमन्तः प्रचेलुजिनं स्वर्गिवर्गा इव क्षोणिपीठे ॥ ४९ ॥
अथ मुहूर्तवासरागमनानन्तरं भूमेः क्षोणीलक्ष्म्याः शृङ्गारे मण्डनायमाने भूषाभूते गन्धार इति संज्ञा नाम यस्य तादृशे पुरे प्रभुं हीरविजयसूरिं वन्दितुं नमस्कर्तुं ते पूर्वप्रोक्ताः श्राद्धलोकाः श्रावकजनाः प्रचेलुः प्रतिष्ठन्ते स्म । किं कृत्वा । वायानि रथादीनि वाहनान्यारुह्याध्यास्य । किंभूताः । प्रीतिमन्तः प्रमोदमेदुराः । क इव । स्वगिंवर्गा इव । यथा क्षोणिपीठे भूमीमण्डले जिनं तीर्थनायकं नेतुं नमस्थितुं सिंहगजाश्व फणिगरुडादीनि स्वस्खायनान्यधिरुह्य देवाः प्रचलन्ति व्रजन्ति ॥
शिवश्रीविवाहोत्सुकीभूतचित्तैर्यथा यात्रिकैः सिद्धधात्रीधरस्य । प्रयाणैरभूयःप्रमाणैरमीभिः समीपे शमीन्दोः समागम्यते स्म ॥ ९० ॥ अभिः श्राद्धैर्न विद्यते भूयो बहु प्रमाणं येषां तादृशैः प्रयाणैर्निशावासादिलक्षणैः प्रतिदिनप्रचलनैः शमीन्दोः सूरेः समीपे पार्श्व गम्यते स्म समागतम् । यथा यात्रि

Page #560

११ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
४९९ कैविविधतीर्थयात्राविधायकैर्जनः स्तोकमानैरल्पप्रमाणैः सिद्धधात्रीधरस्य श्रीश. जयशैलस्य संनिधाने गम्यते । किंभूतैः श्राद्धः यात्रिकैश्च । शिवश्रिया मुक्तिलक्ष्म्या विवाहे पाणिग्रहणकरणे उत्सुकीभूतमुत्कण्ठितं चित्तं मनो येषां तैः ॥ इति गन्धारे श्राद्धानां गमनम् ॥ स्फुरद्वाहुशाखः सपाणिप्रवालः प्रबर्हश्रियं विभ्रदभ्रान्तशोभा । नखाननसूनाचिरुद्यन्मरन्दो नमन्नागरीनेत्रविभ्राजिभृङ्गः ॥ ११ ॥ द्विजोद्भासितः सिद्धिसस्यैकधारी भवग्रीष्मतिग्मांशुतापापहारी । शिवाध्वन्यसंसेव्यमानो न्यभालि वतीन्द्रोऽध्वशाखी स तैः पौरपान्थैः॥१२॥ • तैरकमिपुरसत्त्वैः तत्रागतर्वा पोरै गरैरेव पान्थैरान्मुक्तिपुरपथिकैः स सर्वजगद्वि
ख्यातो हीरविजयनामा व्रतीन्द्रः सूरि रेवावशाखी मार्गच्छायातरुः न्यभालि निरीक्षितः। किंभूतः। स्फुरद्वाहुर्भुजैव शाखा यस्य । पुनः किंभूतः । सह पाणिप्रवालेन हस्तपल्लवेन वर्तते यः । पुनः किं कुर्वन् । प्रवहीं प्रकृष्टामथ च प्रकृष्टानां वर्हाणां पत्राणाम् । 'बर्हः पर्णे परीवारे कलापे' इत्यनेकार्थः श्रियं शोभां बिभ्रत । पुनःकिंमतः।न भ्रान्तत्वेन मिथ्याभ्रमज्ञानत्वेन सत्यज्ञानतयैव शोभते इत्येवंशीलः । तथा द्रुमार्थे अत्युच्चै स्तरत्वादाकाशे अवसानत्वेन शालते इत्येवंशीलः । पुनः किंभूतः । नखा एवानूनानि सर्वावयवसंपूर्णानि सूनानि कुसुमानि यस्मिन् स तथा । अचिरानखानानेव कान्तिरेवोद्यन्प्रकटीभवन्मरन्दो मधु यत्र । पुनः किंभूतः । नमन्तीनां भक्तिप्रसतया चरणारविन्दे लगन्तीनां नागरीणां गन्धारमागरिकनारीणां नेत्राणि लोचनान्येव विभ्राजिनः शोभनशीला भृङ्गा भ्रमरा यत्र । पुन: किंभूतः । द्विजैर्दशनैः शकुन्तैश्च उद्भासितः शोभितः । पुनः किंभूतः। सिद्धिर्मुक्तिरेव, अथ वा सिद्धयोऽष्टावणिमाद्याः, अथ वा तथा तपःशक्तयो विविधलब्धयस्ता एव सस्यानि फलानि तेषामेकोऽद्वितीयोऽन्येषु तादृक्सादृश्याभावाद्धरतीत्येवंशीलो धारी धारकः । पुनः किंभूतः । भवः संसारः स एव ग्रीष्म उष्णकाल: तस्य तिग्मांशुः सार्थकं नाम चण्ड किरणस्तस्य ज्येष्ठमाससंबन्धी तापस्तदुपरि च तपनतापो महानिदाघस्तस्य हन्ता अपहन्तीत्येवंशीलः । अत्र शीले तृञ् । हन्ता हननशील: । वृक्षच्छायायां तापोपशान्तिः स्यादिति । पुनः किंभूतः । अध्वन्यैर्मोक्षमार्गप्रस्थितपान्थैः सम्यग्ज्ञानचारित्रादिपल्लवपुष्पफलादानपूर्वकं सेव्यमान उपास्यमानः । वृक्षधर्माः सर्वेऽप्यत्रैव दर्शिताः सन्तीति ॥ युग्मम् ।।
नभोम्भोदगोजितस्तोत्ररावप्रतिध्वानितोपान्तपाथोधिमध्याः । मुदा हीरसूरीन्द्रपादारविन्दं व्यधुर्मुनि लोहोत्तमोत्सवत्ते ॥ ५३॥ ते श्राद्धा मुदा प्रमोदेन हीरसूरीन्द्रस्य हीरविजयसूरिपुरंदरस्य पादारविन्दं चरणकमलं लोहोत्तमानां सुवर्णानामुत्तंसवदवतंसशेखरमिव मूर्ध्नि निजमस्तके व्यवु: कुर्वन्ति स्म । किंभूताः। नभसः श्रावणमासस्य योऽम्भोदो वारिवीं मेघस्तस्य गर्जा गर्जितध्व

Page #561

५००
काव्यमाला।
पानः ।
निस्तद्वर्जिताः प्रवला: तत्सदृशा वा स्तोत्राणां गोयमसोहमेत्यादिकानां सूरीन्दोः स्तुतिपाठानां रावाः शब्दास्तैः प्रतिध्वानितं प्रतिशब्दयुक्तं कृतमुपान्ते समीपे गन्धारसंनिधौ यः पाथोधिः समुद्रस्तस्य मध्यं जलान्तरालं यैः । समीपे दूरे वा जलधौ प्रतिध्व. निदृश्यते । यथा नैषधे नलस्य दमयन्तीपरिणयनगमनावसरे-'विचित्रवादित्रनिनादमूर्छितः सुदूरचारी जनतामुखारवः । ममौ न कर्णेषु दिगन्तदन्तिनां पयोधिमध्यप्र. तिनादमेदुरः ॥' इति ॥
पयःपूरितप्रावृषेण्याम्बुदानामिव स्तोककैरुन्मुखत्वं दधानैः । स्फुरद्वाग्विलासामृतं पातुकामैः पुरस्तात्प्रभोस्तैरगृह्यन्त वाचः ॥ १४ ॥
तैः श्राद्धः प्रभोर्गुरोः पुरस्तादग्रे वाचो वचनान्यगृह्यन्त आदत्ताः । किं कर्तुकामैः । स्फुरन्ती चित्ताह्लादकत्वेनोल्लसन्ती या वाग्वाणी तस्या विलासो वैचित्री स एवामृतं. सुधारसः तत्पातुमाखादयितुं कामोऽभिलाषो येषां तैः । पुनः किं कुर्वाणैः । उन्मुखत्वं गुरुवदनावलोकनार्थ किंचिदुच्चैः संमुखभावं दधानैर्धारयद्भिः । कैरिव । स्तोककरिव । यथा अमृतं पयोदपयः पातुकामैः अत एवोन्मुखत्वमुच्चैर्वदनतां च पुटत्वं बिभ्राणैश्चातकैः पयोभिः सलिलै: पूरितानां भृतमध्यानां तथा प्रावृषेण्यानां वर्षाकालसंबन्धिनाम् । प्रावृषेरेण्यप्प्रत्ययः । अम्बुदानां मेघानां पुरस्ताद्वाचो गृह्यन्ते । यदुक्तम्-'विल. पति तृषा सारङ्गोऽयं त्वमुन्नतिमानहो जलमपि च ते संयोगोऽयं कथंचिदुपस्थितः । उपकृतिकृते प्रहुं तेऽतः कुरुष्व यदग्रतो भ्रमति पवनः कस्त्वं कोऽयं व ते जलविन्दवः ॥' तथा 'एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः । पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरंदरम् ॥' इति ॥ सखीभूतदिक्सुभ्रवः सौविदल्लीकृतौदार्यधैर्यादिभास्वद्गुणौघान् । चतुर्वीचिमत्खातिकं रत्नगर्भावरोधोऽनिशं वासयन्कीर्तिदारान् ॥ ५५ ॥ विपक्षान्विपक्षक्षमाभृत्सहस्रान्सृजन्मुद्गलाखण्डलः पूर्वदेशे । विभो वर्ततेऽकब्बरो द्रष्टुकामः किमाशां निजामुग्रधन्वावतीर्णः ॥ ५६ ॥
हे विभो हे गुरो, पूर्वदेशे इतः पूर्वस्यां दिशि मेवातमण्डले अकबरनामा मुद्गलानां यवनजातिविशेषाणां काबिलजनपदजन्मनामाखण्डलो वासवो वर्तते । उत्प्रेक्ष्यतेनिजामात्मीयामाशां दिशं प्राची द्रष्टुं स्वचक्षुषा निरीक्षितुं कामोऽभिलाषो यस्य तादृशः। उग्रं प्रबलं द्वेष्यैरधृष्यं धन्व देवायुध शक्रधनुर्वा स्वाभाविककोदण्डो वा यस्य स उग्र. धन्वा शक इवावतीर्णः क्षोणीमण्डल इवाजगाम । किं कुर्वत् । विपक्षा वैरिण: अथ वा विशिष्टाः पुत्रपौत्रमित्रभ्रातृखजनानिकादिकाः पक्षा येषां ताग्विधा ये क्षमाभृतो भूपतयः । अथ च विशेषा वैशिष्टयभाजः सर्वत्रोदयसामर्थ्यवन्तः पक्षा गस्तो येषां तादृक्षा ये क्षमाभृतः पर्वताश्च तेषां सहस्रान् सहनसंख्याकान् विपक्षान् विगता:

Page #562

११ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
५०१
पक्षाः परीवारा: सहाया वा मित्राणि वा पक्षतयश्छन्दाश्च येषां तादृशान् सृजन् कुर्वन् । पक्षतिशब्देन पक्षा अप्युच्यन्ते। यथा नैषधे-'दिवमङ्कादभरादिरागतां घनरनकपाटपक्षतिः' इति । किं कुर्वन् । अनिशं निरन्तरं रत्नगर्भा भूमिरेवावरोधोऽन्तःपुरं तत्र कीर्तय एव दाराः पत्न्यस्तान् वासयन् स्थापयन निवासं कारयन् । किंभूतान् कीर्तिदारान् । सखीभूता वयस्यो जाताः दिवसुभ्रवः आशावशा दिगङ्गना येषां तान् । पुनः किंभूतान् । सौविदल्लीकृता अन्तःपुररक्षकाः कृताः कञ्चकिभावं प्रापिताः । कञ्चकिनो हि पुरुषा नृपाणामवरोधरक्षाविधायिनः स्युरिति स्थितिः । औदार्य दानशौण्डता । अतिदातृत्वमित्यर्थः । धैर्य देवदानवमानवादिभिरचालनीयसत्त्वं धीरता आदी येषां तादृशा भावन्तो भुवनेषु स्फूर्तिमन्तः जगच्चेतश्चमत्कारकारिणो वा गुणानामोघाः . समूहा येषु येषां वा । किंभूता रत्नगर्भा । चत्वारः प्राच्यप्रतीच्यापाच्योदीच्यलक्षणाश्चतु:संख्याका ये वीचिमन्तः कल्लोलमालिनः समुद्रा एव खातिका परिखा यत्र । अत्र गर्भितोत्प्रेक्षा ॥ युग्मम् ॥ जगन्मानसानामिवाकृष्टिरश्मीन्सुधाधामवद्विभ्रतः शुध्रिमाणम् । कदाचित्समाकर्ण्य युष्मद्गुणौघान्प्रभून्प्रेक्षितुं कासता तेन साक्षात् ।। ५७ ॥ तनूमन्निदेशं नृपस्येव लेखं करे बिभ्रतः प्रेषिताहृतयुग्मात् । प्रभोः सूक्ष्मदर्शीव शास्त्रस्य हार्द विदित्वा मुदा साहिबः खानमुख्यः।।९८॥ इवानूरुरर्चिष्यतीन्पूर्वशैलं तदीयान्तिकं पूज्यपादान्निनीषुः ।
सहायानिवाहूय नः श्रीमुनीन्दो सुखं प्रेषयामास वः संनिधाने ॥ १९ ॥ ... हे श्रीमुनीन्दो, साहिब इति नामा खानेषु यवनसामन्तेषु मुख्यः श्रेष्ठः स मुदा • हर्षेण सहायान् सखीनथ वा अनुजीविन इव न: अस्मान् आहूयाकार्य सुखं यथा स्यातथा बहुमानपुरःसरं न तु वलेन वो युष्माकं संनिधाने समीपे प्रेषयामास प्रहिणोति स्म । साहिबखान: किं कर्तुमिच्छुः । पूज्यपादान् श्रीमद्भगवच्चरणांस्तदीयान्तिकमकबरसाहिपार्श्व निनीषुः नेतुमिच्छुः । क इव। अनूरुरिव । यथा सूर्यसारथिररुणः अर्चिध्यतीन् भास्करान् पूर्वशैलमुदयाचलं नयति । एतावता अनेनोपमानेन कृत्वा द्वयोरप्यभ्युदयः सूचितः । किं कृत्वा । दृतयुग्मात्संदेशहारिद्वन्द्वात्प्रभोरकब्बरसाहेः खखा. मिनः हार्द हृदयाभिप्रायं विदित्वा ज्ञात्वा । क इव । सूक्ष्मदर्शीव । यथा कुशाग्र्यमतिः शास्त्रस्य हार्दमुपनिषदं रहस्यं वेत्ति । दृतयुग्मात्किं कुर्वतः । करे खहस्ते लेखं साहिस्फुरन्मानं बिभ्रतो धारयतः । उत्प्रेक्ष्यते-नृपस्याकव्बरपातिसाहेमूर्तिमन्तं देहभाज मूर्त वा निदेशमाज्ञामिव । पुनः किंलक्षणात् । तेन साहिनैव प्रेषितात्स्वयं गुर्जरेषु प्रस्थापितात् । किं कुर्वता। प्रभून् श्रीमद्भगवत्पादान् साक्षात्प्रत्यक्षेण खपुरः पादाव. धारितानिजनयननलिनाभ्यां प्रेक्षितुं विलोकयितुं काता समीहमानेन । किं कृत्वा । कदाचित्कस्मिंश्चिदपि व्यतिकरे विविधविद्वद्गोष्टीसमये युष्मद्गुणौघान् श्रीमतां गुणगणान्

Page #563

५०२
.
काव्यमाला।
समाकर्ण्य सम्यक्प्रकारेण प्रवणगोचरीकृत्य । श्रुत्वेत्यर्थः । गुणान् किं कुर्वतः । सुधाधामवत्पीयूषकान्तींश्चन्द्रानिव शुध्रिमाणं श्वेतभावं विभ्रतो धारयतः । उत्प्रेक्ष्यतेजगतां त्रिभुवनजनानां सुरासुरनराणामन्तःकरणानामाकर्षणे खसमीपानयने रश्मीन् रजरिव ॥ त्रिभिविशेषकम् ॥ सुवर्णोऽप्यवर्णः सुरावासवासी न लेखोऽपि मूकोऽप्युदन्तं ब्रुवाणः । प्रभो गृह्यतां नागरैरित्युदित्वा स लेखः पुरोऽमोचि वाचंयमेन्दोः ॥६॥
नागरैरकमिपुरधावकरित्यमुना प्रकारेणोदित्वा कथयित्वा वाचंयमेन्दोः साधुसुधारुचेः सूरेः पुरोऽग्रे अकबरसाहिप्रहितो लेखः स्फुरन्मानापरनामा अमोचि मुक्तः । सूरीणां पाणिपने समर्पित इत्यर्थः । इति किम् । हे प्रभो, अयं लेखो गृह्यताम् । किंभूतः । सुशोभनो वर्णो ब्राह्मणादिविद्यते यस्य । पुनः किंभूतः । अवर्ण: न विद्यते .. वर्णो यस्य । इति विरोधः। विरोधशान्तौ तु विशिष्टः शुक्लादिरथ वा शोभनं वर्णम् अथ वा चित्रमालेख्यं वा यस्मिन् सः । अथ कृष्ण इव श्यामा वर्णा अक्षराणि यत्र । 'वर्णः वर्णे मखे स्तुती ॥ रूपे द्विजादौ शुक्लादी कुथायामक्षरे गुणे । भेदे गीतक्रमे चित्रे यशस्तालविशेषयोः ॥ अङ्गरागे च वर्ण तु कुङ्कुमे' इत्यनेकार्थः । पुनः किलक्षणः । लेखो देवोऽपि सन् सुराणां निर्जराणामावासे वसतीत्येवंशीलः । अयमपि विरोधः । लिख्यते लिपीक्रियते खहृदयगतोदन्तादिरति लेखः । पुनः किंभूतः । मूकः अवागपि वचनरहितोऽपि उदन्तं वाचिकं सर्वसमाचारं ब्रुवाणो वदन् । अयमपि विरोधः । शान्तौ तु प्रेषकेणान्तलिपिविषयीकृतं सविस्तरं वाचिकः कथयन् ॥ इति श्राद्धानामकब्बरसाहिसाहिबखानयोरुदन्तकथनपूर्व गुरूणां तत्स्फुरन्मानार्पणम् ॥ . , प्रदेशीव केशिवतिक्षोणिशकैरसौ बोधनीयो नृपः पूज्यपादैः । महान्तो हि विश्वोपकृत्यै यतन्ते घनाः किं न सर्व जगजीवयन्ति ॥११॥ __ पूज्यपादैः श्रीपूज्यैरसौ नृपोऽकब्बरपातिसाहिः बोधनीयः प्रतिबोधयितव्यः धर्मे स्थापनीयः । क इव । प्रदेशीव यथा केशिवतिक्षोणिशकैः केशिनामगणधरैः प्रदेशी नाम नृपो बोधितः श्रीमजिनधर्मे स्थापितः । हि यस्मात्कारणात् महान्तः सन्तो विश्वस्य जगजनस्य उपकृत्यै उपकारकृते यतन्ते उद्यम कुर्वन्ति । तदेव दृष्टान्तयति-घना मेघाः सर्व समस्तं सचराचरं जगद्विश्वजनं किं न जीवयन्ति । अपि तु स्ववारिवृष्टिभिजीवयन्त्येव । यदुक्तम् -'संप्रति न कल्पतरवो न सिद्धयो नापि देवता वरदाः । जलद त्वयि विश्राम्यति जगतोऽपि हि जीवितारम्भः ।।' इति जीवनदायित्वाच्च ॥ अपेक्षां च न कापि कुर्वन्ति सन्तः स्वभावेन किं तूपकुर्वन्ति सर्वान् । किमभ्यर्थितानि प्रसूनानि कैश्चिजनान्सौरभैः स्वैर्यदामोदयन्ति ॥ १२ ॥
च पुनः क्वापि कुत्रापि स्थाने य: कश्चिदभ्येत्यात्यर्थ मामभ्यर्थयते तस्याहं कृत्यं करोमीत्यपेक्षा । तां न कुर्वन्ति किंतु सन्तः स्वभावेनैव सर्वानुपकुर्वते । परेषामा

Page #564

११ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
५०३
त्मव्यतिरिक्तानामुपकारपरायणाः स्युः । तदेव दर्शयति - कैश्चिद्भोगाङ्गरङ्गिभिः पुरुषैरागत्य प्रसूनानि कुसुमानि किमिति प्रश्न अभ्यर्थितानि ययूयमभ्येत्य अस्मान्खसौरभैः सुगन्धी कुरुतेति किं प्रार्थितानि । यत्कारणात् स्वैरात्मीयैः सौरभैः परिमलैः कृत्वा जनान् लोकानामोदयन्ति सुरभीकुर्वन्ति । 'आमोदो गन्धहर्षयोः' इत्यनेकार्थः ॥
1
कदाचिद्वसन्तस्य संदेशवाचोऽपि च प्रेषितां क्वापि किं कुञ्जलक्ष्म्या | मृगाक्षीमिवोत्कण्टकां मञ्जरीभिः प्रसूनैरयं हासयामास यत्ताम् ||३३|| अपि पुनरर्थे । अपि चापरार्थे च । कदाचित्कस्मिन्नपि समये क्वापि कुत्रापि स्थाने कुञ्जलक्ष्म्या वनश्रिया वसन्तस्य वसन्तसमय किं संदेशवाचः उदन्ताः प्रेषिताः प्रहिताः सन्ति । यत्कारणादयं वसन्तस्तामुद्यानेन्दिरां मृगाक्षीं स्वसारङ्गलोचनां प्रेयसीमिव प्रसूनैः स्मेरकुसुमैः कृत्वा हासयामास । कान्तोऽपि खकान्तां प्रसूनादिक्रीडाभिः हासयति । हास्यकलितामिव चकारेत्यर्थः । किंभूतां श्रियं कान्तां च । कलितानि सुरभिसमयस्मयमानामा - नपादेषु नवप्रकटीभवत्कुसुमकोर कैरुत्कण्टकां सरोमाञ्चकञ्चुकामुच्चै रोमाञ्चां च ॥ किमभ्यर्थ्यते केनचिच्चण्डरोचिर्यदुर्वीदिवौ भासयत्येष यद्वा । विपक्षानिवोद्वासयत्यन्धकारान्पुनर्योजयत्यङ्गनाभी रथाङ्गान् ॥ ६४ ॥ यद्वा अथ वा केनचिचक्रवाकादिना चण्डरोचिः सूर्यः किमभ्ययते । यत्कारणादेष चण्डरोचि: उवदिवी भूमीनभसी भासयति प्रकाशयति । पुनर्विपक्षान् शत्रून् इव अन्धकारांस्तमांसि । अन्धकारशब्दः पुंक्लीवलिङ्गयोः । ' नेत्रं व पवित्र पत्रसमरासीरान्धकारा-' इति लिङ्गानुशासने । उद्वासयति लोकमध्यान्निष्कासयति । पुनर्वि योगव्याकुलान् रथाङ्गांश्चक्रवाकानङ्गनाभिः खरथाङ्गीभिः स्त्रीभिः समं योजयति । संगमं कारयतीत्यर्थः ॥
अयाच्यन्त किं वाम्बुदाः केनचित्किं यदुर्वीधराणां व्यपोहन्ति तापम् । .जलैर्जीवयन्तीह बप्पीहवालान्स्वनादैश्च वैदूर्यमुद्भावयन्ति ॥ ६५ ॥
किं च पुनरर्थे । केनचित्पर्वतचातकादिना किमम्बुदा मेघा अयाच्यन्त प्रार्थिताः । यत्कारणादुधराणां पर्वतानां यद्वा उर्व्या धराणां शैलानां च । 'प्रावापर्वतभूधरधराः ' इति हैम्याम् । तथा 'धरः कूर्माधिपे गिरौ । कर्पासकूले' इत्यनेकार्थः । तापं निदाघदा व्यपोहन्ति निघ्नन्ति शमयन्ति । यदुक्तम्- 'धाराधरा एव धराधराणां निदाघ'दाघौघविघातदक्षा:' इति । पुनरिह जगति बप्पीहवालांश्चातककपोतान् जलैः स्वदृष्टिसलिलपानैः कृत्वा जीवयन्ति । पुनः खनादैर्निजगर्जारवैवैदूर्य विदूरपर्वये बालवायुजापरनामवैडूर्यरत्नशङ्काम् । जातावेकवचनम् । उद्भावयन्ति त्रकटयन्ति । मेघगर्जितैर्हि विदूरशैले वैदूर्यंशलाकाः प्रादुर्भवन्तीति कविसमयः ॥ उपाकारि किं कैरवैर्वा चकोरैर्यदेतान्सितांशुः पृणत्येष किं वा । सगोत्राः पुनश्चन्द्रिकाः किं धरित्र्याः शुचीकुर्वते तां यदेताः सुधावत् ६६

Page #565

काव्यमाला।
किं वा अथ वा करवैः कुमुदैर्वा अथ वा चकोरैज्योत्स्नाप्रियः किं सितांशोश्चन्द्रस्य उपाकारि उपकृतम् । यद्यस्मात्कारणादेषः प्रत्यक्षः सितांशुरेतान्कैरवचकोरान् पृणति प्रीणयति। विकाशामृतज्योत्स्नापानेरिति शेषः । 'पृणत् प्रीणने' तुदादिर्धातुः । पुनश्चन्द्रि. काश्चन्द्रज्योत्स्नाः किं धरित्र्या भूमेः सगोत्राः सज्ञातयः सन्ति । यत्कारणादेताः कौमुद्यः तां वसुंधरां सुधावदताप्लावा इव । 'छोह' इति लोकप्रसिद्धाः सुधा इव शुचीकुर्वते धवलयन्ति । 'सुधावन्तो दृश्यन्ते अतः प्रचुराः प्रासादाः बहिश्च वारणेन्द्राः' इति चम्पूकथायाम् ॥ इत्युपकारकरणकथनम् ॥ न चैवं हृदा चिन्तनीयं शमीन्दो दधानोऽसिवत्स्वेन निस्त्रिंशभावम् । तमः श्वेतकान्तेरिख म्लेच्छमौलिः कदाचित्स मे मा विदध्याविरुद्धम् ॥६७॥ ___ शमः शान्तिः शत्रौ मित्रे च समभावो विद्यते येषां ते शमिनस्तेषां मध्ये इन्दुरति. शायिशान्तिरसभृङ्गार तत्संबोधनम् । त्वया हृदा मनसाप्येवममुना प्रकारेण न नैव चिन्तनीयं विचारणीयम् । एकवचनं तु भक्तिवशात् वीतरागस्तवजयतिहुअणप्रमुखादौ दृश्यते-'तवाङ्गे भृङ्गतां यान्ति नेत्राणि मुरयोषिताम्' इत्यादि । तथा 'तुं साम. यितुं मायवप्पतुंमित्तपियं कुरु' इत्यादि । यदेव असिवत्कराल इव स्वेनात्मना निस्त्रिंशभावं क्रूरखभावम् । 'करे नृशंसनिस्त्रिंशौ' इति हैम्याम् । पक्षे निस्त्रिंशतां चन्द्रहासताम् । 'करवालनिस्त्रिंशकृपाणखगाः' इत्यपि हैम्याम् । दधानो बिभ्राणः । म्लेच्छानां मुद्गलानां मध्ये मौलिः मुकुट: अकब्बरपातिसाहिः कदाचित्कस्मिन्नपि प्रश्नोत्तरीप्रतिवचनादिस. मये भवत्समीपं गतस्य मम विरुद्धं दुष्टमनार्यत्वं मा विदध्यान्मा कुर्यात् । क इव । तम इव । यथा सैंहीकेय: श्वेतकान्तेश्चन्द्रस्य कदाचित्पूर्णिमाप्रान्ते, एव नान्यदिनेषु, इति विरुद्धगिलनलक्षणं विरुद्धं विदधाति ॥ .
अपि स्वापकर्तुर्जनस्योपकारं प्रकुर्वन्त्यसावौचिती सत्तमानाम् । कुठारं स्वशाखाविशेषांल्लुनानं यतो गन्धसारः सुगन्धीकरोति ॥ ६८॥ हे प्रभो, खस्यात्मनोऽपकर्तुविरोधं विधातुरपि जनस्य उपकारं शिष्टाचारतां दानमानभोजनादिकं प्रकर्षेण कुर्वन्ति । असावेषा पूर्वोत्तलक्षणा सत्तमानां महतामौचिती उचितकारिता योग्यता स्वभाव एव वर्तते रीतिरेवास्ति । यतः कारणात् गन्ध एव सारं यस्य फलपुष्पवर्जितत्वात् । 'यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलपुष्पवर्जितो वि. हितः' इत्युक्तत्वात् चन्दनद्रुमः खशाखाविशेषानिजशिखाग्राणि लुनानं छिन्दानमपि कुठारं परशुं सुगन्धीकरोति सुरभयति ॥
महात्माथ वा येन नीयेत तापं प्रयत्येत तेनैव तस्योपकर्तुम् । दहेद्यो निजं चूर्णयित्वा कृशानौ तमेव स्वयं धूपयेत्काकतुण्डः ॥६९॥ अथ वा इति स्मरणगर्भे पक्षान्तरे वा महात्मा सत्तमः येनानार्येण पुंसा तापं सं. तापं नीयेत प्राप्येत तेनैव महात्मना तस्यैव खोपतापकर्तुः पुरुषस्यैव उपकर्तुं

Page #566

११ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
६०५
सम्यग्विधातुं प्रयत्येत प्रयत्नः क्रियेत । तदेव दर्शयति-यः पुमान् निजमात्मानमगु. रुमेव चूर्णयित्वा शकलीकृत्य कृशानौ ज्वलज्वलने दहेद्भस्मीकुर्यात् ज्वालयद्वा स काकतुण्ड: कृष्णागुरुः तमेव खदाहकारिणं पुमांसं धूपयेत्सुगन्धी कुर्यात् । तस्य सर्वानाग्यपि वासयेदेव ॥
पतां स्वोपकर्तापकर्ता च चित्तेऽथ वैकां तुलां प्राप्नुतो निर्विशेषम् । विषेन्दू इवानङ्गदस्योः सुधोर्वाविवाब्धेः पुनश्चन्द्रिकाकाविवेन्दोः ॥७०॥
अथ वेति पुनः पक्षान्तरे। खस्यात्मनः उपकर्ता उपकारकः, च पुनरर्थे खस्यापकर्ता विरुद्धकृत् , एतौ द्वावपि सतामुत्तमानां चित्ते अन्तःकरणे एका साधारणी तुलां सादृश्य प्राप्नुतः । सदृशीभावं लभेते इत्यर्थः । कथम् । निर्गतो विशेषो मानापमानलक्षणो यत्र तन्निविशेषम् । क्रियाविशेषणम् । कस्येव। अनङ्गदस्योरिव । यथा शंभोर्विषं कण्ठदाहकृत्कालकूटं तथा इन्दुः चूडामणिशोभाकृञ्चन्द्रः । पुन: कस्येव। अब्धेरिव । यथा समुद्रस्य जगजीवनौषधं सुधा पीयूषं तथा उर्वो निजाखिलसलिलशोषकद्वडवानलश्च । पुनः कस्येव । इन्दोरिव । यथा चन्द्रिका जगदुद्दयोतविधायिका चन्द्रगोलिका तथा अङ्कः खकलङ्कदायकं लाञ्छनं च.तुल्यां तुलां लभेते निर्विशेषभावं भजतः ॥ इति सतामपकारकारिण्युपकारकरणविज्ञप्तिः ॥
समुत्कण्टुलं मानसं मेदिनीन्द्रः प्रभौ यद्विभाष सैष्ये करीव । जलस्येव दुग्धेन सङ्गं सिसृक्षोस्त्वया किं पुनर्वाच्यमस्योपकृत्यै ॥७१॥ यत्कारणादेषोऽकब्बरनामा मेदिनीन्द्रः पृथिवीपुरंदरः पातिसाहिः प्रभौ श्रीमद्विषये समुत्कण्ठुलम् । 'सोत्सुकमुत्कण्ठुलम्' इ चारप्रदीपे प्रतिक्रमसूत्रवृत्तौ च । श्रीमद्रत्नशेखरसूरिकृतौ । उत्कण्ठाकलितं मानसं मना विभर्ति धत्ते । क इव । करीव । यथा गजेन्द्रः खमदशोभाविधायिनि सैध्ये शिशिरऋतौ उत्कण्ठितां मनोवृत्तिं दधाति । 'करिणां हि शिशिरतॊ मदोद्भावो भवेत्' इति वाग्भटकाव्यानुशासने । तत्कारणात् पुनरस्य पातिसाहेरुपकृत्यै उपकृतिकरणाय किं वाच्यं श्रीमतां वक्तव्यं किमस्ति । अस्य किं कर्तु. मिच्छोः । त्वया भगवता समं सङ्गं संयोगं मिलनं सिसृक्षोः स्रष्टुमिच्छोः कर्तुकामस्य । केनेव कस्य । दुग्धेनेव जलस्य सलिलत्य । यथा जलं पयसा साकं सहं सिमक्षति विधातुमिच्छति ॥ प्रणिनन्वने व्याधवन्नैकसत्त्वानसत्त्वीकृताशेषविद्वेषिवर्गः । ततो हेमचन्द्रेण चौलुक्यभूमानिवासौ त्वयाकब्बरो बोधनीयः ॥७२॥ ततः कारणात् सत्तमत्वहेतोः त्वया श्रीमता असौ अकब्बरो नाम मुद्गलपातिसाहिर्बोधनीयः प्रतिबोधं प्रापयितव्यः । केनेव । हेमचन्द्रेणेव । यथा हेमाचार्येण चौलुक्यभूमान् कुमारपालभूपाल: प्रतिबोधं लम्भितः । असो किं कुर्वन् । वने कानने उपलक्ष
६४

Page #567

काव्यमाला।
णागिरिगह्वरारण्यादौ व्याधवल्लुब्धक इव नैकान्मानातीतान् सत्त्वान् मृगादिप्राणिनः प्रणिनन् व्यापादयन् । पुनः किंभूतः । असत्त्वीकृताः बलरहिताः कृता धैर्यापनात् कातरा विहिता वा । 'सत्त्वं द्रव्ये गुणे वित्त व्यवसायस्वभावयोः । पिशादावात्मभावे च वले प्राणेषु जन्तुषु ॥' इत्यनेकार्थः । व्यवसायरहिता वा निर्मिताः अशेषाः समस्ता विद्वेषिणां वर्गाः पक्षा येन सः ॥
हिमोर्वीधरोर्वीव सिन्धोः सुराणां कृपाया उपादानमुक्तिस्त्वदीया . महत्त्वं विभोर्लप्स्यते चित्तवृत्तौ पयो मौक्तिकत्वं घनस्येव शुक्तौ ॥७३॥ हे प्रभो, त्वदीया श्रीमत्संबन्धिनी उक्तिर्वचनचातुरी संचितधर्मदेशना वाग्विलासो वा विभोः खामिनोऽकव्वरस्य चित्तवृत्तौ मनोविषये महत्त्वं प्रौढिमानं प्रतिष्टां लप्स्यते प्राप्स्यति । किमिव । पय इव । यथा घनस्य खातिनक्षत्रसंबन्धिजलधरस्य वृष्टिगुकं वारि शुक्तौ शुक्तिकायां विषये मौक्तिकत्वं मुक्ताफलभावं लभते । किंभूतम् । कृपाया जगजीवदयाया उपादानं मूलकारणम् । केव । हिमोर्वीधरोवीव । यथा हिमाचलवसुधा सुराणां देवानां सिन्धोर्नद्याः गङ्गायाः उपादानं, मौलं कारणम् । 'चुल्लहिमवत्पद्मद्रवादाविर्भवति भागीरथी' इति जिनमते । शवे तु 'हिमवतो. गङ्गा प्रभवति' इति भवेत् ॥
पयोदा इव प्रावृषेण्या नमन्तः प्रभोश्चक्रपाणेः पदं संस्पृशन्तः । निगद्येति वाचंयमेन्दोः पुरस्तान्न्यषेवन्त जोषं मुखे श्राद्धमुख्याः॥७॥
ते श्राद्धमुख्या अकमिपुरसक्तश्रावकपुङ्गवाः वाचंयमेन्दोः साधुसुधारुचेः सूरेः पुरस्तादित्यमुना प्रकारेण निगद्य कथयित्वा । विज्ञप्येत्यर्थः । मुखे निजानने जोषं तूष्णीभावं न्यषेवन्त सेवन्ते स्म । मौनं कृत्वा स्थिताः । किं कुर्वन्तः । नमन्तः प्रणमनप्रवीभवन्तः । पुनः किं कुर्वन्तः । संस्पृशन्तः अर्थान्मस्तकेन संघट्टयन्तः वन्दमानाः । किम् । पदं चरणम् । कस्य । प्रभोः सूरेः । किंभूतम् । चक्रं चक्रिण आयुधविशेष रथाङ्गं पाणी आकृत्या महापुरुषत्वेन हस्ते यस्य । के इव । पयोदा इव । यथा प्रावृषेण्या वर्षाकालसंबन्धिनो वारिवृष्टिविशिष्टमेघा नमन्ति समुन्नम्यायान्ति । जलमरपूर्णत्वाद्भमाबुपेत्य लगन्ति । तथा चक्रपाणेविष्णोः पदं गगनमण्डलं च स्पृशन्ति ॥ इति प्रभोः साहिसमीपे गमनार्थ श्राद्धानां विज्ञप्तिः ॥
तदीयां गिरं कर्णिकांवत्सुवर्णातितां सूक्तिमुक्तावलीशालमानाम् । विमुक्ताङ्गरागोऽपि भोगीव योगीश्वरः कर्णपूरीचकारेति चित्रम् ॥७॥ विमुक्तास्त्यक्ताः अङ्गस्य खशरीरस्य रागाः स्नानोद्वर्तनविलेपनभूषणधारणादयो येन तादृशोऽपि सन् । योगिनां यमनियमकरणप्राणायामप्रत्याहारधारणाध्यानसमाधिनामधेयानामष्टाङ्गयोगसाधकानां मनोवाकाययोगवतां वा साधूनामीश्वरो नायको राजा सूरिः भोगीव सांसारिकभोगभागिव तदीयां श्राद्धसंबन्धिनी गिरं विज्ञप्तिवाणी कर्णि

Page #568

११ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५०७ कावत्कर्णभूषणमिव कणों पूर्यते अनयेति कर्णपूरा तामकर्णपूरी करोति स्मेति कर्णपूरीचकार इति चित्रं महदाश्चर्यमास्ते । यतः कर्णभूषणं तु भोगीन्द्रस्यैव युज्यते न तु योगीन्द्रस्य । अयं तु योगीन्द्रोऽपि सन् कर्णिकां दधारेत्याश्चर्यम् । किंभूतां कर्णिकाम् । सुवर्णेन काश्चनेनाङ्किता घटिताम् , सुशोभना वर्णा अक्षराणि तैः कलिताम् । पुनः किंभूताम् । सुष्ठ हृदयाह्लादविधायिन्य उक्तयो वचनचातुर्य एव मुक्तावली मौक्तिकपतिः तया शालमाना शोभमाना। पक्षे श्लेषे शसयोरैक्यात् शुक्तीनां शुक्तिसंबन्धिनीनां मुक्तानां मुक्ताफलानाम् । एतावता भद्रगजवंशानां निषेधः । आवली माला प्रान्तनिबद्धा धोरणी तया शालमाना दीप्यमाना ॥
महीमण्डलान्तः किमाविर्भवन्तं पुनः शासनस्योदयं श्रीजिनेन्दोः । अशेषावनीशासितुः शासनं तन्निशम्येत्यसौ चिन्तयामास चित्ते॥७६॥
असौ हीरविजयसूरिः अशेषावनीशासितुः समस्तक्षितिपालपालयितुरकब्बरस्य तत्वस्याकारणलक्षणं शासनमादेशं निशम्याकर्ण्य इत्यमुना प्रकारेणाने वक्ष्यमाणं चित्ते खमनसि चिन्तयामास विचारयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तच्छासनं पुनरस्मिन्वर्तमाने कलिकालेऽपि महीमण्डलान्तः पृथिवीपीठमध्ये आविर्भवन्तं प्रकटं जायमानं श्रीजिनेन्दोर्महावीरस्य भगवतः शासनस्योदयमभ्युद्गममिव ॥
अयं हन्ति दावाग्निवद्वन्यजन्तून्प्रचण्डाशयो दण्डभृद्वद्यदास्ते । क्षितौ स्वं निधानं धनीवावनीन्दोस्तदेतस्य चित्ते कृपां निक्षिपामि।।७७॥
यत्कारणादयमकब्बरो मुद्गलपातिसाहिः दवाग्निवद्दावानल इव वने भवान् वन्यान् • काननोत्पन्नान् जन्तून् शशशंबरवराहहरिणादिसत्त्वान् हन्ति निपातयति खतन्त्राखेटकक्रीडावशंवदतया व्यापादयति । पुनर्यत्कारणादयं हमाऊंनन्दनः दण्डभृद्वद्यम इव । प्रचण्डो रोद्रो निर्दय आशयश्चित्तमभिप्रायः परिणामो वा यस्य तादृश आस्ते । तत्कारणादेतस्यावनीन्दोरकब्बरसाहेश्चित्तेऽन्तःकरणे कृपां दयां विश्वसत्त्वोपरि करुणां निक्षिपामि स्थापयामि । क इव । धनीव । यथा धनवान् पुमान् खमात्मीयं निधानं सुवर्णरूपकमणिमौक्तिकपूर्णकुम्भमञ्जूषाकटाहादिकं निधिं क्षिती वसुधाविषये निक्षिपति न्यासीकरोति ॥
दधानेन धा धुरं किं क्षितीन्द्रः कृतः संमुखीनः स केनापि धर्मे । फलाभ्युद्गमे विश्वलोकंपृणेन प्रसूनव्रजेनेव विस्मेरशाखी ॥ ७८ ॥
धो धर्मसंबन्धिनी धुरं धुर्वी दधानेन विभ्रता। धर्मधुरंधरेणेत्यर्थः । केनापि सत्त. मेन स क्षितीन्द्रः पातिसाहिः धर्मे जैनधर्मविषये संमुखीनोऽभिमुखः कृतः विहितः । केनेव । प्रसूनव्रजेनेव । यथा विश्वलोकंपृणेन समस्तजगजनानन्ददायिना कुसुमप्रकरण विस्मेरशाखी विनिद्रद्रुमः फलानां खजातियोग्यानां सस्यानामभ्युद्गमे प्रादुर्भावे संमुखः

Page #569

५०८
काव्यमाला ।
क्रियते । यतः प्रायः कुसुमेभ्य एव फलान्याविर्भवन्ति । यदुक्तम् - 'अहो अमेघजा वृष्टिरहो अकुसुमजं फलम् । अहो पुराकृतं पुण्यं यद्दृष्टो नाथलोचनैः ॥' इति जिनस्तुतौ ॥ किमाविर्बभूवे स्वभावेन धर्मे धिया शांभवे काश्यपीशासितुर्वा । यदन्तर्मदीयागमं लिप्सतेऽसौ विलासीव पुंस्कोकिलः पुष्पकालम् ७९
अथ वा काश्यपीशासितुर्भूपालस्य धिया बुद्धया स्वभावेन सहजेनैव शांभदे जै । 'शंभुः स्वयंभूर्भगवान् जगत्प्रभुस्तीर्थैकरः' इति हैम्याम् । धर्मे किमिति वितकें प्रश्नं वा । आविर्बभूवे प्रकटीभूतम् । यद्यस्मात्कारणादसौ नृपः अन्तचित्तमध्ये मदीयागमं ममागमनं लिप्सते कामयते वाञ्छति । क इव । पुंस्कोकिल इव । यथा पुमान्कोकिलः पुष्पकालं वसन्तसमयं समीहते । किंभूतः । विलासी क्रीडालालसः । वसन्ते हि को किलानां मदोदयस्ततस्तत्रैव क्रीडासक्तिः ॥
अथो जल्पतस्तान्प्रति श्रीव्रतीन्दोः क्षितीन्दोर्दधानस्य निर्देशमन्तः । ध्वनिर्निर्बभौ ढौकितो वाहिनीनां धवेनेव गम्भीरिमश्रीजितेन ॥८०॥ अथो तच्छ्राद्धकथनानन्तरं तदुक्तिश्रवणादनु मनसि विमर्शानन्तरं वा तान् श्राद्धान्प्रति जल्पतः प्रतिवदतो मुनीन्दोहरगुरोर्ध्वनिः शब्दो निर्बभौ निःशेषतयां भाति स्म । 'अक्षबीजवलयेन निर्बभौ' इति रघुवंशे । किं कुर्वाणस्य । व्रतीन्दोः क्षितीन्दोर्मेदिनीचन्द्रस्य पातिसा हेर्निर्देशमा देशमन्तः स्वचित्तविषये । 'आज्ञा शिष्टिनिराङ्गनिभ्यो दशो नियोगशासने' इति हैम्याम् । दधानस्य बिभ्राणस्य । उत्प्रेक्ष्यते - गम्भीरिमश्रिया गाम्भीर्य लक्ष्म्या | 'गम्भी रिमगुरुगुरुम्' इति पाण्डवचरित्रे । जितेनाभिभूतेन वाहिनीनां नदीनाम् । सेनानामित्यप्यर्थ: । धवेन भर्त्रा खामिना वा सेनान्या समुद्रेणेव ढौकित उपदाकृत इव ॥
निनसोर्जिनाधीश कल्याणकोवमभूत्पूर्वमेवाशयः पूर्वदेशे ।
विहर्तुं ममान्मताम्भोजभृङ्गा यियासोरिवाशा विजेतुं नृपस्य ॥८१॥ हे अर्हन्मतं श्रीमजिनशासनं तदेवाम्भोजं विजृम्भमाणकमलं तत्र भृङ्गा भ्रमरा जिनशासनैकतानमानसाः हे श्राद्धाः पूर्वदेशे प्राचीमण्डले विहर्तु विहारं विधातुं पूर्व नृपाकारणश्रीमत्कथनेभ्यः प्रागेव ममाशयः परिणामः अभूद्वभूव । मम किं कर्तुमिच्छो: । जिनानां सामान्य केव लिनामधीशास्तीर्थनायकत्वादर्हन्तश्चतुर्विंशतितीर्थकृतस्तेषां जन्मदीक्षा केवलज्ञानमोक्षगमनप्रमुख कल्याणकानामुर्वी भूमिं निनंसोर्नन्तुमिच्छो: । कस्येव । नृपस्येव । यथा आशाश्चतस्रोऽपि दिशो विजेतुं स्वायत्तीकर्तुं यियासोर्गन्तुमिच्छो: नृपस्य चक्रिणो विजयिनो मण्डलीक भूपालस्य वा पूर्व पूर्वदेशे विहर्तु गन्तुमभिप्रायो भवति । विजयी राजा हि पूर्व पूर्वदिशि यातीति स्थितिः ॥
समागान्ममाह्वाननं भूमिभानोः पुनर्वप्पभट्टेरिवामस्य राज्ञः । दिनारम्भवन्मोहनिद्राशयालुं ततस्तत्र गत्वा तमुद्बोधयामि ॥ ८२ ॥

Page #570

११ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५०९ हे श्राद्धाः, पुनर्नमश्चिकीर्षोरुपरि भूमिभानोरकब्बरसाहेममाह्वाननमाकारणं समागात् सम्यग्रीत्या अनुकूलवृत्त्या न बलहठप्रकृत्या । आह्वाननशब्दोऽपि दृश्यते । यथा चम्पूकथायाम्-'तत्तातस्य कृतादरस्य रभसादाबाननं दूरतस्तञ्चाङ्के विनिवेश्य बाहुयुगलेनाविष्य संभाषणम् । ताम्बूलं च तदर्धचर्वितमतिप्रेम्णा · मुखेनार्पितं पाषाणोपम हा कृ. तन्न हृदय स्मृत्वा न किं दीर्यसे ॥' इति । 'समागान्ममाह्वानमुर्वीमघोनः' इति पाठान्तरं वा । उवीमघोनः पृथ्वीपुरंदरस्याकब्बरस्य मम सम्यङ्मानपूर्वकमाह्वानमाकारणमागात् । कस्येव । बप्पभट्टैरिव । यथा बप्पभटिसूरेरामस्य गोपालगिरिराजनगरराजितकान्यकुब्जजनपदनायकस्य राज्ञो भूपालस्याकारणं समागात् । 'पितृदत्तराज्योपविष्टामराजेन खप्रधानपुरुषान्प्रेष्यातिमैन्याद्गुरुपायद्वप्पभहिराकारितः' इति तत्प्रबन्धात् ज्ञेयम् । ततः कारणार. तत्र पूर्वदेशे गत्वा तमंकब्बरपातिसाहिमहमुद्बोधयामि उत्प्राबल्येन सम्य. ग्ज्ञानशालिनं करोमि । प्रतिबोधयामीत्यर्थः । किंभूतम् । मोहोऽज्ञानमेव निद्रा तन्द्रा तया कृत्वा शयालुं शयनशीलम् । सदसद्विवेकामावविकलीभूतमित्यर्थः । किंवत् । दिनारम्भवत् । यथा प्रभातं मौढ्येन निद्रया शयानं जगज्जागरयति ॥
ततः पूर्वसूरीन्द्रवत्प्राच्यदेशे प्रणम्या मया श्रीजिनाधीशितारः । मयीतः प्रयाते यतस्तत्र धर्मोऽधिगन्ता विवृद्धिं मृगाके कलावत् ८३ . ततः कारणात् पूर्वसूरीन्द्रवत्प्राचीनाचार्यवत् मया प्राच्यदेशे पूर्व दिङमण्डले श्रीजिनाधीशिंतारः श्रीमजिननायकाः प्रणम्या नमस्करणीयाः । यतः कारणात् मयि इतोऽस्मात्स्थानाद्गुर्जरेभ्यो वा तत्र मेवातमण्डले साहिपार्श्वे वा प्रयाते सति धर्मो वि. वृद्धि विशेषेण वृद्धिं पुष्टिं दीप्ति वा अधिगन्ता प्राप्स्यति । 'अधिगतं विधिवद्यदपालयत्' इति रघौ । अधिगतं प्राप्तम् । 'अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथ मुक्तिं पुरुषोत्तमात्ततः' इति नैषधे । अधिगत्य प्राप्येति खस्तनीप्रयोगस्तातारीतारम् । किंवत् । कलावत् । यथा मृगाङ्के चन्द्रे पूर्वदेशं गते सति कला वृद्धिमधिगच्छति ॥
प्रतिष्ठासमानस्य मे वाषेिधी हितं काङ्कता केनचिन्नो निगद्या। यदत्रान्तरायीभवन्नम्बुदानामिवावग्रहः कस्य न स्यादनिष्टः ॥ ८४ ॥ हे श्राद्धाः, प्रतिष्ठासमानस्य पूर्वदेशान् प्रति प्रस्थातुकामस्य प्रचलितुमिच्छतो मे मम हितमायतौ इष्टं समीहितार्थ काश्ता वाञ्छता केनचिच्छाद्धेन साधुना वा चतुर्विधसंघमध्ये केनापि निषेधी निषेधिका निषेधं प्रतिपादयित्री वाक् वाणी नो निगद्या न वाच्या न कथनीया । यत्कारणादत्र कार्ये ममान्तरायीभवन् विघ्नकर्तृत्वेन जायमानः कस्य हितैषिणो धर्मवृद्धिविधातुः पुंसोऽनिष्टो द्वेषकारी असूयाकारणं न स्यात् । अपि तु सर्वस्यापि धार्मिकस्यानिष्ट एवेति । क इव । अवग्रह इव । यथाम्बुदानां जलदायकाना मेघानामवग्रहो वृष्टिरोधविधायी जगतोऽप्यनिष्टः स्यात् ॥
अनध्यायिकास्ये तिथिर्वास्यते स्माश्रये प्राधुणीवेत्युदित्वाथ तेन । निजास्यामृतांशोस्तिथीनां प्रणीत्वं तदा सार्थकं खेन निर्मित्सतेव ८९

Page #571

५१०
काव्यमाला |
अथेति पूर्वोक्तकथनानन्तरं तेन हीरसूरिणा इति पूर्ववाक्यमुदित्वा कथयित्वा श्राद्धपुरस्वानिवेद्य आस्ये स्ववदने अनध्यायिका यस्यां तिथौ किमपि नाधीयते सानध्यायिका तिथिः । ‘प्रतिपत्पाठनाशिनी' इति वचनात् । वास्यते स्म वासिता । मौनं कृत्वा स्थितमित्यर्थः । केव । प्राघुणीव । यथा आश्रये स्वगृहे कापि पूर्वपरिचिताप्यपराप्यभ्यागतिका सौजन्यात्स्थाप्यते आदरपूर्व रक्ष्यते । उत्प्रेक्ष्यते - तदा तस्मिन्नवसरे निजास्यामृतांशोरात्मीयवदनचन्द्रस्य तिथीनां प्रतिपदादिदिनानां प्रणयति करोति इति प्रणीतत्त्वं तिथिकारकत्वम् । 'तिथिप्रणी व्यभिधानत्वात् श्वेतवाज्यमृतसूस्तिथिप्रणी' इति हैम्याम् । सार्थकं सत्यार्थ निर्मित्सता निर्मातुं कर्तुमिच्छता वाञ्छतेव ॥ इति हीरसूरिप्रतिवचनम् ॥
प्रभोर्वाक्सुधासारमाकण्ठमेते सकर्णा निपीय खकर्णाञ्जलिभ्याम् । सृजन्तो निमेषानपि क्ष्मां स्पृशन्तो दधुः सौमनस्यं तदाश्चर्यमेतत् ८६ एते सकर्णाः प्राज्ञाः श्राद्धाः निमेषान्नयननिमीलनोन्मीलनानि सृजन्तः कुर्वन्तोऽपि पुनः क्ष्मां क्षोणीं स्पृशन्तोऽपि पादाभ्यां भुवं संघट्टयन्तोऽपि यत्सुमनसां भावः सौमनस्यं देवत्वं दधुः धारयन्ति स्म । देवा हि निमेषान्न कुर्वते भूमीमपि न स्पृशन्ति च । एते तु तथा नेति एतन्महदाश्चर्यमतिशायि चरित्रम् । वस्तुतस्तु शोभनप्रसन्नमनस्त्वमिति । किं कृत्वा । प्रभोहींरसूरेर्वाक् वाणी सैव सुधा पीयूषं तस्या आसारो वेगवती वृष्टिः । अथ वा सुधाया अमृतादपि सारं वस्तु श्रेष्ठः पदार्थः । तं पीत्वा । कथमाकण्ठं कण्ठपीठं यावत् आस्वाद्य सादरं श्रुत्वा वा ॥
I
किरन्त्यामृतं प्रीणितानेकजन्तोगिरा तस्य धाराकदम्बा इवामी । समुल्लासिलोमावलीकोरकाङ्गा इदं व्याहरन्ति स्म पौराः प्रमोदात् ८७ अमी अकमिपुरीयाः पौराः श्राद्धाः इदं वक्ष्यमाणं व्याहरन्ति स्म बभाषिरे । किम् । समुल्लासिनी प्रोल्लसनशीला लोमावली रोमराजी एव कोरकाः कलिका अङ्ग पुतायां येषां ते । कया कृत्वा । प्रीणिताः प्रीतिं प्रापिताः अनेके यावजातीया जन्तवः प्राणिनो येन तादृशस्य गुरोरमृतं सुधां किरन्त्या विस्तारयन्त्या भव्यानाममृतपानं कारयन्त्या गिरा वाण्या । उत्प्रेक्ष्यते-- धाराकदम्बा इव । यथा धाराभिर्जलवाहवृष्टिभिराहिताः संसिक्ताः कदम्बा धाराकदम्बाः कोरकिताङ्गाः कुम्मलकलितशाखा भवन्ति ॥
“किरन्त्यामृतं तस्य लोकंपृणस्याम्बुवाहस्य वृष्टयेव धाराकदम्बाः । गिरोल्लासिलोमावलीकुङ्मलाङ्गा इदं व्याहरन्ति स्म पौराः प्रमोदात् ८७
पौरा नागरिकाः प्रमोदादानन्दादिदं वक्ष्यमाणं व्याहरन्ति स्म भाषन्ते स्म । किम् । उल्लसतीत्येवंशीला उल्लासिनी या लोमावली रोमराजी सैव कुद्मलाः कोरका:

Page #572

११ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
१११
कलिका येषु तादृशाङ्गानि काया येषाम् । कया । तस्य सूरेगिरा वाण्या । तस्य किंलक्षणस्य | लोकंपृणस्य त्रैलोक्यलोक स्याह्लादोत्पादकस्य । गिरा किं कुर्वन्त्या । अमृतं सुधारनं मोक्षं वा किरन्त्या विस्तारयन्त्या पायन्या ददल्या च । अमृतपान मित्र प्रीतिमुत्पादयन्त्या मुक्तिदायिन्या च । कोरकिताङ्गाः क इव । धाराकदम्बा इव । यथा विसौहित्यविधायिनोऽम्बुवाहस्य मेघस्यामृतं घनसलिलं वितन्वन्त्या वृष्ट्या वर्षणेन कृत्वा धाराकदम्बाः प्रोल्लसल्लोममालिकातुल्यैः कोरकैः कुसुमकलिकाभिः कान्ताः कायाः शाखातिशाखारूपा देहा भवन्ति । धाराभिर्जलदजलवृष्टिभिराहताः कदम्बद्रुमाः धाराकदम्बाः । धाराहताः किल कदम्बाः पुष्यन्तीत्यशास्त्रे सिद्धान्तेऽपि चश्यते—'धाराहयकयम्बसमुच्छसिरोमकुत्रा' इति । तथा 'स्तोकेनेव वहन्ति पुष्पपुलकं धाराकदम्बद्रुमाः' इति चम्पूकथायाम् । 'वर्षाकालमधिगत्योज्जृम्भिता नीपाः धाराकदम्बाः । रजसि ये पुष्पन्ति ते धूलीकदम्बा: । वर्षासु ये पुष्पन्ति ते धाराकदम्बाः ' इति चम्पूकथाटिप्पनके !!" इति पाठान्तरम् ॥
जडिम्ना॒ निजां दूषितामङ्गयष्टिं तपोभिस्त्यजन्नूर्ध्वसंस्थानमुख्यैः । सुमेरुः किमादत्त सूरींन्द्रदेहं न चेह प्रतीकाशधैर्यः स कस्मात् ॥८८॥ सुमेरुः सुवर्णाचल: । उत्प्रेक्ष्यते - सूरीन्द्रस्य देहं कायं किमादत्त गृहीतवानिव । सूरिशरीरी वभूवेत्यर्थः । किं कुर्वन् । ऊर्ध्वमुध्वभूय यत्संस्थानं सम्यक् समीचीनासमीचीनतया वा स्थितिर्निष्टा वा तत्प्रमुखैस्तपोभिर्निरन्नपानादिकष्टैर्यमनियम विशेषैर्वा कृत्वा जडिना दृषत्तया जायेन दूषितां कलङ्कितां निजामात्मीयामङ्गयष्टिं वपुलतां त्यजन्नुज्झन्। एवं चेन्न तर्हि, स सूरिः कस्मात्कारणात् अप्रतीकाशमसाधारणं धैर्य धारिमा यस्य सः । अद्वैतधीरताकलितः कथं भवेत् ॥
यदुद्यत्सते भूधवस्योपकर्तुं स्वयं सूरिकण्ठीरवस्तद्धि साधु ।
विनैतं कथं सोऽवबुध्येत धीमान्यथा कार्तिकैकादशीमब्धिशायी ॥८९॥ सूरिकण्ठीरवः हीरविजयसूरिसिंहः स्वयमात्मना यद्भूधवस्याकब्बरस्योपकर्तुमुपकारं कर्तुमुद्यत्सते प्रागल्भते उद्यमं प्रयत्नं कुरुते । हि निश्चितम् । तत्साधु सम्यक् । यत्कारणादेतं सूरिं विनास धीमान् महाप्राज्ञः कथं केन प्रकारेणावबुध्येत सम्यग्ज्ञानमवा• मुयात् । क इव । अब्धिशायीव । यथा कार्तिकमासस्यैकादशीं शुक्लैकादर्शी हरिप्रबोधतिथिं देवउठणीएकादशी तामन्तरेण कृष्णः कथं जागर्ति । वर्षासमयमनुलक्ष्यीकृत्याब्धौ समुद्रे शेते इत्येवंशीलोऽव्धिशायी ॥
अहो पश्यतास्य प्रभोः साहसिक्यं परं येन नापेक्षते कंचनापि । द्विजेशद्विपद्वेषिपूषप्रदीपैः प्रतीक्ष्येत किं कापि साहायकाय ॥ ९० ॥ अहो इति परस्परसंवोधने । भ्रातरः अस्य प्रभोः श्रीगुरोः साहत्तिक्यं साहसतां साहसकर्मतां सहस्रा वर्तते इति साहसिकः । 'भोज: सहाम्भसा वर्तते' इति इक् ।

Page #573

काव्यमाला।
तस्य भावः कर्म वा साहसिक्यम् । 'अहो महीयस्तव साहसिक्यम्' इति नैषधे । प. श्यत विलोकयत । येन कारणेनायं परमन्यं कंचनापि कमपि नापेक्षते न काहुति । युक्तोऽयमर्थः । द्विजेशश्चन्द्रः, द्विपद्वेषी केसरी, पूषा सूर्यः, प्रदीपः कजलध्वजः, एतैश्चन्द्रादिभिः क्वापि कुत्रापि विषये। किमिति प्रश्ने । साहायकाय साहाय्यकृते । 'योपधाद्गुरूपोत्तमागुञ् । रमणीयसहायाद्वा । साहायकं साहाय्यम्' इति प्रक्रियाकामुद्याम् । प्रतीक्ष्येत परापेक्षा क्रियेत । अपि तु सर्वत्र स्वयमेव प्रागल्भ्यते । यदुक्तं सत्त्वे-'रथस्यैकं चक्रं भुजगय मिताः सप्त तुरगा निरालम्बो मार्गश्चरणरहितः सारथिरपि । रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति । महतां नोपकरणे ॥ विजेतव्या लङ्का चरणतरणीयो जलनिधिर्विपक्षः पौलस्त्यो रणभुवि सहायाश्च कपयः । तथाप्याजी रामः सकलमवधीद्राक्षसकुलं क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे ॥' इत्यादि ॥ इति हीरगुरोः श्राद्धकृतस्तुतिः ॥
ततोऽन्यैः समं साधुभिः सूरिसिंहः समुद्दिश्य पूर्वी दिशं स प्रतस्थे । जिगीषुः समग्रान्दिगन्ताननेकैरिवाखण्डलोऽम्भोधिनेमेरनीकैः ॥९१ ॥ श्राद्धप्रशंसानन्तरं स हीरविजयनामा सूरिषु निर्भयत्वात्साहसिकत्वाच्च सिंह इव सिंहः पश्चाननः अन्यैः खपारिपार्श्वकभूतैरपरैः साधुभिः श्रमणैः समं साधं पूर्वी प्राची दिशमुद्दिश्य मनसि कृत्वा प्रतस्थे प्रस्थानं कृतवान् । क इव । आखण्डल इव । यथा समग्रान्दिगन्तान्दिग्विभागान्। दिशामवसानभूमीर्यावदित्यर्थः । जिगीषु: स्वीचिकीर्षुः अम्भो. धिनेमेः पृथिव्या आखण्डल: पुरहूतो भूमान् अनेकैर्गजाश्वरथपत्तिप्रकरपरिकलितानीकैः कटकैः साकं प्राची हरितमुद्दिश्य प्रतिष्ठते ॥
अलंकारमालां दधाना वसाना दुकूलानि पुष्पाणि पाणौ प्रणीय । कनी प्रागभूत्संमुखीना मुनीन्दोः पुरः प्रादुरासेव मूर्ता जयश्रीः ॥१२॥ मुनीन्दोः सूरेः प्रस्थानावसरे प्राक् पूर्व कनी कन्या कुमारिका संमुखीना अभिमुखा अभवत्। संमुखमाजगामेत्यर्थः । किं कृत्वा । पुष्पाणि विकसितकुसुमानि पाणी वहस्ते प्रणीय कृत्वा । आदायेत्यर्थः । किं कुर्वाणा । अलंकारमालामाभरणश्रेणीमलंकारान् मणिसुवर्णभूषणानि कुसुममालिकां च वा दधाना बिभ्राणा परिधरन्ती वा । पुनः किं. कुर्वाणा । दुकूलानि क्षौमाणि पट्टकूलप्रमुखदिव्यवसनानि वसाना वस्ते स्मेति परिदधाना। उत्प्रेक्ष्यते-मुनीन्दोः सूरेः पुरोऽग्रे मूर्तिमती सशरीरा जयश्रीर्जयलक्ष्मीः प्रादुरासेव प्रकटीभूतेव ॥ ... विधास्यामि सांनिध्यमभ्यासमेवानिशं तस्थुषी ते किमेतद्विवक्षुः । असौ शासनस्वमंगाक्षी समेता पुरः सौरभेयी बभूव व्रतीन्दोः॥९३॥ व्रतीन्दोहीरसूरेः पुरोऽग्रे सौरभेयो सवत्सा गौर्बभूव संमुखं समेता । उत्प्रेक्ष्यते

Page #574

११ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
११३
असौ प्रत्यक्षा शासनस्वर्मृगाक्षी सिद्धायिकानाम्नी श्रीमन्महावीर जिनशासन देवतेव समेता समागता किमु । किं कर्तुमिच्छुः । एतदत्रैव काव्ये प्रोच्यमानं विवक्षुर्वकुमिच्छुः कथयितुकामा । किं तदेवाह - हे सूरे, अहं शासनमुरी अभ्यासे श्रीमत्समीपे एव तस्थुषी स्थितवती सती अनिशं निरन्तरमहोरात्रमेव ते तव महावीरपट्टधारिणः सुरे: सांनिध्यं सत्यवसरे श्रीमत्समीहितकार्य विधास्यामि करिष्यामि । दुष्करमपि भवदीसितार्थ साधयिष्यामीति ॥
प्रशान्तै रसैः पूरितः पूर्णकामो भवांस्तूर्णमेवास्तु मद्वन्मुनीन्दो । सकान्तोत्तमाङ्गे स्थितः पूर्णकुम्भः पुरोऽभूदितीव प्रभोर्वक्तुकामः ॥ ९४ ॥ सह कान्तेन भर्त्रा विद्यते या सा तस्याः सकान्तायाः सधवायाः स्त्रिय उत्तमाङ्गे मस्तके स्थितः पूर्णकुम्भो जलभरम्रतकलशः प्रभोः सूरेः पुरोऽग्रे अभूत्संजातः । अभिमुखः समाजग्मिवानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - प्रभोरविजयसूरेरित्यमुना प्रकारेण वक्तुकामः कर्थयितुमना इव । इति किम् । हे मुनीन्दो, भवान्मद्वदहमिव प्रशान्तैः प्रकर्षेण शान्तनामभिरुपशमलक्षणै रसैः सर्वेभ्योऽपि रसेभ्यः प्रशस्यत्वान्महानन्ददायित्वाच्च बहुत्वम् । पूरितः परिपूर्णीभूतः भृतः सन् तूर्णं शीघ्रमेव पूर्णाः सिद्धा निष्पन्नाः कामा अभिलाषा यस्य तादृशोऽस्तु भवतात् । यथाहं रसैः सलिलैः पूरित आकण्ठपीठं पूर्णः भृतमध्यः संजातोऽत एव पूर्णो जलादानलक्षणः कामो मनोरथो यस्य ॥ प्रणीयाभिभूतिं सुधाखःस्रवन्तीतमी कान्तमुख्याखिलद्वेषभाजाम् । किमु श्लोक एतस्य मूर्तः समेतो दधि व्यालुलोके पुरस्तादनेन ॥९५॥ अनेन हीरगुरुणा पुरस्तादप्रे दधि पयः सुतो व्यालुलोके वीक्ष्यते स्म । संमुखं दधि दृष्टमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते — मूर्तस्तनूमानेतस्य सूरेः को यशः किमु समेत आगत इव । किं कृत्वा । सुधा पीयूषम्, स्वः स्रवन्ती गङ्गा, तमीकान्तश्चन्द्रः, मुख्याः प्रकृष्टा येषामादौ वा तादृशा अखिलाः समस्ताः श्वैत्यश्रिया द्वेषभाजो वैरिणः प्रतिपक्षाः तेषाभूर्ति पराभवं प्रणीय विधाय कृत्वा ॥
यदोजोजितः किं प्रसत्त्यै समेतः पुरो हव्यवाहो गलद्वायुवाहः । यतीन्द्रेण गर्जन्गजोऽप्यालुलोके प्रयाणे प्रभोदुन्दुभिं दध्वनन्किम् ९६ यतीन्द्रेण सूरिणा पुरोऽग्रे हव्यवाहो वहिरालुलोके निरीक्षितः । किंभूतः । गलन्निर्गच्छन् वायुवाहो धूमो यस्मात् । निर्धूम इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--- येन सूरिणा ओजसा खबलप्रतापेन कृत्वा जितो भूतः सन् प्रसत्त्यै अर्थात्सूरेः प्रसन्नीकरणार्थ किं समेतः समागत इव । अपि पुनः सूरिणा गर्जन् बृंहितं विदधत् गर्जारवं गलगर्जितं कुर्वाणः गजो वारणो हस्ती । पुर आगच्छन्नित्यध्याहार्यम् । आलुलोके ददृशे । उत्प्रेक्ष्यते - प्रभोः प्रयाणे पूर्वदिप्रस्थाने दध्वनन्नतिशब्दायमानो दुन्दुभिरेव निःखान इव भेरीद वा पटहो 'वा । 'मेरी दुन्दुभिरानकः' इति त्रयोऽप्येकार्था हैम्याम् । शास्त्रान्तरे पृथगर्था अपि
६५

Page #575

५१४
काव्यमाला |
यो दृश्यन्ते । भेरी प्रसिद्धा मदनभेर्यपि । दुन्दुभिर्निः खानो राजवाद्यमानकः पटहः 'ढोल' इति प्रसिद्धः ॥
त्वयारोपि केतुः कुले योगभाजामितीवालपन्तं क्वणैः किंकिणीनाम् । स्वमूर्ध्ना विहायः स्पृशन्तं स केतुं मुमुक्षुक्षितीशोऽक्षिलक्षीचकार ९७
व मुमुक्षुक्षितीशः । निजाग्रे इति ज्ञेयम् । केतुं ध्वजमक्षिलक्षीचकार लोचनगोचरीकुरुते स्म पश्यति स्म । किं कुर्वन्तं केतुम् । स्वमूर्ध्ना निजमस्तकेन कृत्वा विहायों व्योमाङ्गणं स्पृशन्तं संघट्टयन्तम् । अम्बरचुम्बितमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - किंकिणीनां ' क्षुद्रघण्टिकानां वणैः रणज्झणितिशब्दैः इत्यालपन्तं गुरुं प्रति कथयन्तमिव । इति किम् । हे प्रभो, त्वया योगभाजां योगीन्द्राणां कुले वंशे केतुः पताका ध्वज आरोपितः ॥ सशब्दानिवाब्दान्पतद्वारिधारान्ध्वनद्भङ्गनिर्यद्रसान्सान्द्रसालान् । निरीक्ष्य क्षणं नृत्यतः क्लृप्तके कारवान्केकिनो दक्षिणानैक्षतासौ ॥ ९८ ॥
असो सूरिर्दक्षिणान्दक्षिणदिग्विभागवर्तिनः अनुकूलान्वा केकिनो मयूरानैक्षत आलोकते स्म । कतिचन शकुना दक्षिणविभागस्थिता सिद्धिविधातारो भवन्ति । यदुक्तम् —'जम्बूवा समयूरो भारद्वाहे तहेवन उलेअम् । दंसणमेव पसत्थं, पयाहिणे सव्वसंपत्ती ॥' इति । किंभूतान्केकिनः । लृप्तो विरचितः कृतः केकारवो यैस्ते । केकिनां वा केका शुक्लापाङ्गोऽस्य वा केका । अत एव केका विद्यते येषां ते केकिनः तान् । पुनः किं कुर्वतः । नृत्यतः ताण्डवमाडम्बरयन्तः । किं कृत्वा । क्षणं निमेषमात्रं सान्द्रान् सच्च्छायान् सस्नेहान्वा सालान्द्रुमान्वृक्षान्निरीक्ष्य दृष्ट्वा । किंभूतान् सालान् । ध्वनन्तो मञ्जुगुञ्जारवं कुर्वन्तः शब्दायमाना भृङ्गा भ्रमरा येषु । पुनः किंभूतानं । निर्यन्तोऽविरलं निर्गलन्तो निःसरन्तो रसा मकरन्दा येभ्यस्तान् । कानिव । अब्दानिव । यथा सहशब्दवैर्वर्तन्ते येते तथा । पतन्त्यो निरन्तरं निर्यान्त्यो वारिणां जलानां धारा रेखाकारा दृष्टयो येभ्यस्तादृशान् । मेघानालोक्य मयूरा नृत्यन्ति ॥
अवामेव वामाप्यमुष्यानुकूलं चुकूज द्रुमे भक्ष्यमादाय देवी | त्रिलोकीमिवाकारयन्सेवनायै विभोर्दक्षिणीभूय चाषोऽप्युवाच ॥ ९९ ॥
देवी कृष्णवटिकापोतकी नामा । यदुक्तं सुरथोत्सवकाव्ये - 'पोत की दयितपिच्छसच्छविः' इति । लोके तु . देवीति प्रसिद्धा । निष्कण्टकहरिततरौ स्थिता उपविष्टा सती वामापि सव्यभागवर्तिन्यपि अथ च वामाप्रतिकूलाप्युच्यते । परं नात्र परमार्थतः । अवामेव दक्षिणेव अनुकूलेव वेत्यर्थः । अमुष्य सूरेरनुकूलमायतौ हितसूचकं चुकूज बभाषे । वर्धमानखरान् कृतवती । किं कृत्वा । भक्ष्यसमूहं 'चूणि' इति प्रसिद्धमादाय गृहीत्वा भक्षयित्वा । अपि पुनः चाषः किकी दिवि: नीलपक्षिविशेषः । लोके 'नीक्वास' इति प्रसिद्धः । दक्षिणीभूयापसव्यभागवर्ती भूत्वा तोरणं बद्धा प्रदक्षिणीकृत्य

Page #576

११ सर्गः]
५१५
हीरसौभाग्यम् । वा उवाच ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विभोः सूरीश्वरस्य सेवनायै सेवाकरणार्थ त्रिलोकी विश्वत्रयोमाकारयन्निव ॥ ममा द्विजिह्वा यथा यान्ति दूरे तवापीति बभ्रुवदन्दक्षिणोऽभूत् । तवाधीश वामोऽप्यवामोऽस्तु महत्खरस्य खरः किं ब्रवीतीव वामः१००
बभ्रुनकुलः प्रभोर्दक्षिणोऽनुकूलो दक्षिणदिग्भागभागभूत् । वामाद्दक्षिणदेशे जगामेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इति वदन्कथयनिव । इतेि इयं गर्भितोत्प्रेक्षा । इति किम् । हे अधीश, यथा ममाग्रे द्विजिट्टा भुजगा दूरे यान्ति तथा तेनैव प्रकारेण तवाप्यग्रे द्वि. जिहा द्विरसना मत्सरिणः खलाः पिशुना दूरे यान्तु । पुनः खरस्य गर्दभस्य खरः । उत्प्रेक्ष्यते-इति ब्रवीतीव भाषते इव । किंभूतः । वामः सव्यभागवर्ती । इति किम् । हे अधीश, तव वामोऽपि प्रतिकूलोऽपि मदहमिवावामोऽस्तु अनुकूलो भवतात् ॥ यतो जन्मिनामीप्सितं शर्म दत्से प्रभो भिन्धि नस्तेन तिर्यक्त्वदुःखम् । इतीव म विज्ञप्यते तित्तिरैणैः स सव्यापसव्योद्भवद्धानयानैः ॥ १०१॥
तित्तिराः सरकोणाः । लोके 'गणेश' इति प्रसिद्धाः । तथा एणा मृगाः हरिणास्तैः सध्यापसव्ययोर्वामदक्षिणयोरुद्भवन्ति प्रकटानि जायमानानि यानि ध्वानाः शब्दाः तथा यानानि गमनानि तैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-स सूरिरिति विज्ञप्यते स्म । तस्य प्रभो. रिति विज्ञप्तिर्विधीयते स्म । इति किम् । हे प्रभो, यतः कारणात्वं जन्मिनां प्राणिनामीप्सितं मनोवाञ्छितं शर्म सुखं दत्से ददाति तेन कारणेन त्वं नोऽस्माकं तिर्यक्त्वस्य तिर्यक्त्वेन वा यदुःखं कटमसुखं वा भिन्धि भेदय नाशयेति ॥
व्यपोहैकदृक्त्वं त्वमस्मद्विगानं रसन्तीति किं वायसास्तस्य वामाः । . शुभायामरी भैरवा वाभ्युपेताप्यवामाभवटैरवी निःस्खनन्ती ॥ १०२॥ 'वामाः सव्ये भागे वर्तमाना वायसाः काकाः । उत्प्रेक्ष्यते-इति रसन्ति किम् इत्थं वदन्तीव । इति किम् । हे प्रभो, त्वमत्मद्विगानमस्माकमपवादं लोके निन्दाकारि एकदृक्त्वं काणक्षत्वं धूर्ततामित्यपि ध्वनिः । व्यपोह निराकुरु । अपि पुनः निःखनन्ती शब्दायमाना भैरवी पक्षिविशेषः । लोके 'भईरव' इति प्रसिद्धा अवामा दक्षिणा अ. नुकूला अभवत्संजाता । उत्प्रेक्ष्यते-शुभाय कल्याणकरणाथै भैरवी भवानीनामा भवानीलभिधाना अमरी देवी वाभ्युपेता समागता ॥
अमुष्य मुख्याः शकुनाः परःशताः परेऽप्यभूवन्शुभशंसिनः पथि । तदर्थसिद्धेरुपगन्तुकायाश्चिह्नानि किं प्राक्प्रकटीभवन्ति ॥ १०३ ॥ अमध्य श्रीहीररेः पाथ मांग शुभशंसिनः शुभोदककथयितारः परेऽन्येऽपि पुरवनसंबन्धिनः परःशताः शतशः मुख्या: प्रशस्या अभूवन्संजज्ञिरे । उत्प्रेक्ष्यतेउपगन्तुकाया आगमनशीलायाः । भविष्धन्या इत्यर्थः । 'आगमने गमनार्थाः समभ्यु.

Page #577

५१६
काव्यमाला |
पाङ्भ्यः पराः कथिता:' इति क्रियाकलापे । तदर्थसिद्धेस्तस्य सूरेरर्थसिद्धेः कामितका - यैनिष्पत्तेः प्राक् पूर्वं प्रकटीभवन्ति प्रकाशानि जायमानानि चिह्नानि किंलक्षणानीव । शकुनशब्दः पुंनपुंसके दृश्यते ॥
वाचोऽनुबिम्बाभिरिवाङ्गनाभिराशीर्भिरध्वन्यभिनन्द्यमानः । महोदयोदर्कविधायिनो धिया विमृश्य सूरिः शकुनान्पुरोऽचलत् १०४
सूरिस्तपागच्छनायक: महानतिशायी उदयो मोक्षश्च स एवोदर्क उत्तरकालजं फलं - तं विदधति कुर्वन्तीत्येवंशीलान् शकुनान् धिया स्वबुद्धया विमृश्य विचार्य पुरोऽग्रे अचलच्चचाल प्रतिष्ठते स्म । किं क्रियमाणः । अध्वनि प्रस्थानमार्गे अङ्गनाभिः श्राद्धवधूभिराशीर्भिर्मङ्गलशंसनवाणीभिरभिनन्द्यमानः स्तूयमानः । उत्प्रेक्ष्यते - अङ्गनाभिर्वाचो वाग्देवताया अनुबिम्बाभिः प्रतिकृतिभिरिव । सरस्वतीदेवीप्रतिबिम्बाभिरिव ॥ इति हीर विजयसूरेः प्राचीं दिशं प्रति प्रस्थितौ शुभशकुनानि ॥
द्विवेललीलाप्रविसारिवेलापयोभुजाभ्यां परिरभ्य भूम्ना । मत्तेभयानामिव वल्लभेनाम्भोराशिना खाकमवाप्यमानाम् ॥ १०५ ॥ महीयसीं नाम महीं स्रवन्तीं विजृम्भिहैमाजरजःपिशङ्गाम् । वेणीमिव स्वर्णमयीं नदीशनेमीन्दिरायाः प्रभुरुल्ललङ्के ॥ १०६ ॥ प्रभुहरगरिः महीं नाम स्रवन्तीं नदीमुल्लल उत्तरति स्म । किंलक्षणाम् । महीयसीमतिशयेन महतीम् । महत्प्रमाणामित्यर्थः । पुनः किंलक्षणाम् । विजृम्भिनां विकसनशीलानां हैमानां काञ्चनसंबन्धिनामव्जानां कमलानां रजोभिः पीतपरागैः कृत्वा पिशङ्गां पीतवर्णो संजाताम् । उत्प्रेक्ष्यते - नदीशनेमी न्दिरायाः । सरित्पतिमेखलालक्ष्य भूमीश्रिया इत्यर्थः । स्वर्णमयीं काञ्चनरचितां वेणीं स्त्रीशिरोरुहाभरणं संयतानां केशानामुपरि धीयते । केशाः संयतास्तन्मध्ये क्षिप्यते वा सा स्वर्णमयी प्रलम्बा गजशुण्डाकारा वेणीत्युच्यते । खर्णवेणीति शिरोरुहभूषणमधुना दक्षिणस्यां श्रूयते दृश्यते च । महीं किं क्रियमाणाम् । अम्भोराशिना समुद्रेण खाऊं निजोत्सङ्गमवाप्यमानाम् । केन कामिव । वल्लभेन मत्तेभयानामिव । यथा स्वकान्तेन मदोडर सिन्धुरगमना स्वप्राणप्रिया स्वकीयक्रोडं प्राप्यते । किं कृत्वा । द्वे वेले वारौ यत्र तद्दिवेलं लीलया स्वभावेन नोपाधितः विश्वस्वाभाव्यतः प्रकर्षेण विसरणशीलयोर्विस्ता रिज्योर्वे लयोरम्भोवृद्धयोः पयसी सलिले एव भुजे बाहू ताभ्यां कृत्वा भूम्ना बाहुल्येन परिरभ्य वपुषोरेकी करणेन गाढमा लिङ्गय ॥
क्वापि स्थपुटितां क्वापि द्रुमद्रोणीसमाकुलाम् ।
क्वचिद्वहद्वाहिनीकां किराताकलितां क्वचित् ॥ १०७ ॥

Page #578

११ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
द्विपद्वीपिद्विपद्वेष्यमुख्यजन्तूचितां क्वचित् ।
पदवीं क्षोणिभृत्क्षोणीमिव सूरिरलङ्घयत् ॥ १०८ ॥ सूरिः क्षोणिभृतः पर्वतस्य तल्लाटदेशाधिपस्य च क्षोणी गहरोवी भूमीमिव पदवीं मार्गमलक्ष्यत् अतिक्रामति स्म । किंभूताम् । क्वापि. कुत्रापि प्रदेशे स्थपुटत्वं विषमो
तत्वं संजातमस्यामिति स्थपुटिता तथा कापि स्थाने द्रुमाणां द्रोणीभिर्विविधतरुश्रेणीभिः समाकुलां निर्भरभृताम् । द्रोणिशब्दः श्रेणीवाची । यथा चम्पूकथायाम्-'भिल्लीपलवशङ्कया विचिनुते सान्द्रद्रुमद्रोणिषु' इति । 'द्रोणी तु नीवृतिभेदे शैलसंधौ च' इत्यनेकार्थः । तथा 'द्रोणि रिदन्तोऽपि समूहार्थवाची च' इति तदवचूर्णिः । तथा क्वचित्कुत्रचिद्देशे वहन्त्यो महीधरकुण्डादिभ्यो निःसरन्त्यो वाहिन्यो नद्यो यत्र । पुनः क्वचिद्गह्वरादिषु नीरागमननिम्नप्रदेशादिषु वा कोतरा इति प्रसिद्धेषु किरातैर्भिल्लैराकलितां संयुताम् । पुनः क्वचिदरण्यादौ द्विपा मत्तमतङ्गजा द्वीपिनो व्याघ्रचित्रकाया द्विपद्वेष्याः केसरिणस्त एव मुख्याः प्रकृष्टाः प्रमुखा वा ये जन्तवो वनसत्त्वास्तेषामुचितां निवासयोग्याम् ॥ युग्मम् ॥
क्रमाद्वटदले फुल्लाम्भोजे भृङ्ग इवागमत् ।
स्तम्भतीर्थस्य सङ्घन तस्मिन्प्रभुरवन्धत ॥ १०९ ॥ क्रममद्विहारपरिपाट्या प्रभु_रसूरिर्वटदले 'वडदलं' इति नाम्ना प्रसिद्ध पुरे आगमदाजगाम । क इव । भृङ्ग इव । यथा फुल्ले विकसिते अम्भोजे कमले मधुकर आगच्छति । पुनस्तस्मिन्वटदलाप्रामे प्रभुः स्तम्भतीर्थसंघेन साधुसाध्वीश्राद्धश्राद्धीरूपजनसमुदायेन अवन्धत समेत्य नमस्कृतः ॥
भक्तिप्रहमना जिनाधिपमताधिष्ठायिनी निर्जरी . तस्मिन्नत्तमवाकिरद्रतिपतिं नीरन्ध्रमुक्ताफलैः । श्रुत्वा तीर्थकरानुकारिभगवन्माहात्म्यमुत्कण्ठिता
विद्मो वन्दितुमागताः प्रियतमा राज्ञः खतारोत्करैः॥११०॥ • तस्मिन्वटदलाग्रामे भक्त्या सेवाभक्त्या प्रहं ननं प्रवणं निर्भरं वा मनो मानसं यस्यास्तादृशी जिनमतस्य श्रीजिनशासनस्य अधिष्ठायिनी अधिष्ठापिका निर्जरी सिद्धायिका नानी देवता नक्तं रात्रौ । कली प्रायो देवतानां नक्तमेवागमस्य दृश्यमानत्वात् श्रयमाणत्वाच्च निशि। नीरन्धैर्निच्छिदैर्वधर हितैः। रक्षितरित्यर्थः । मुक्ताफलैमौक्तिकैर्ऋतिपति श्रीहीरविजयसूरिमवाकिरद्वर्षयामास । “अवाकिरन्वयोवृद्धास्तं लाजैः पौरयोषितः' इति रघुवंशे । तत्र वयमेवं विद्मो जानीमः । उत्कण्ठिता उत्कण्ठाकलिता उत्सुकीभूता सती खताराणां खशरणीभूतानामात्मपरिवारीभूतानां तारकारणां तारकाभिधसेवकानां ज्योतिषां चोत्करैः समूहैः सार्धं राज्ञः कस्यचिनृपस्य चन्द्रस्य वा प्रिय

Page #579

५१८
काव्यमाला।
तमा राजी रात्रिर्वा वन्दितुं नमस्कतुमागता समेतेव ! किं कृत्वा । दीर्थकरं श्रीमत्रिनराजमनुकरोति युगप्रधानादिमहिना सदृशीभवति इत्येवंशीलं भगवतः सूरीन्द्रस्य माहात्म्यं महिमानं श्रुत्वा समाकर्ण्य ॥
तत्रानन्द्य जनान्दिनानि कतिचिद्वाचंयमाधीशिता
वातिक्रमितुं क्रमात्प्रववृते भूमेः समं साधुभिः । वाचा चन्द्रिकया तमः प्रशमयन्नेत्रांश्चकोरान्पृणं
स्ताराणां निवहैविहायस इव श्यामाङ्गनानायकः ॥ १११ ॥ वाचंयमाधीशिता मुनिनायकः क्रमादनुक्रमेण साधुभिः स्वकपारिपार्शकश्रमणैः समं साधै भूमेधारच्या वर्त्म पन्थानमतिक्रमितुमुल्लयितुं प्रववृते प्रचक्रमे प्रवृत्तः । किं. कृत्वा । तत्र वटदलानामे कतिचित्तियन्ति दिनानि वासरान् यावज्जनान् भविकलो. कानानन्ध प्रह्लाद्य प्रमोदमेदुरान्विधाय । सूरिः किं कुर्वन् । वाचा खवयनविलासेन कृत्वा तमोऽज्ञानं पापं वा प्रशमयनिष्टापयन् शान्ति नयन् वा । च पुनर्नेत्रानयनानि । नेत्रशन्दः पुंक्लीबलिङ्गयोः । पृणन् संप्रीतिमुत्पादयन् । क इव । श्यामानानायक इव । यथा चन्द्रस्ताराणां ज्योतिषां निवहर्बजै: सह विहायस आकाशस्य वाध्वानमतिऋमितुं प्रवर्तते सोऽपि शशी चन्द्रिकया कौमुद्या जनानानन्दयति । तथा तमो निशान्धकारं प्रशमयति तथा चकोरांश्च प्रीणाति । दयामा रात्रिः सेवागना स्त्री तस्या नायक: एतावता विधुः । 'यामिनीकामिनीपतिः' इलादिपदानि काव्यकल्पलतावृत्तौ । अथ च श्यामा षोडशवार्षिकी तरुणी सेवाङ्गना पाणिगृहीत्री तस्या नायकः पतिः । सर्वेषां स्मर. शास्त्राणां रहस्यानां वेत्ता अनुभविता च नायक: प्रोच्यते । सोऽपि क्वचित्कार्यवशागतो निवृत्तो वा सजनैः समं भूमेर्मार्गमुलते खतादृग्विधचातुचर्यनायिकामयीभूतम. नस्त्वाद्वा वाचान्यानयानन्दयति यो हार्दिकं वेत्ति तामेव वादयामि इति विरहरूपं तमः पापमपि प्रशनयति भाविस्वभामिनीसंयोगत्वात् स्निग्धत्वाच्च परनेत्राण्यपि प्रीणयति ॥
क्वचित्पवनवम॑वन्मृगपतङ्गचित्रान्वितं ___ क्वचिन्मदनमेदुरं कुलमिवैणकान्तादृशाम् । क्वचित्कुरुनिकेतवत्ससहदेवभीमार्जुनं
विराटनृपगेहववचन कीचकैरञ्चितम् ॥ ११२ ॥ क्वचिन्नृपसमीपवद्विविधवाहिनीमण्डितं
क्वचित्कलितमग्निविद्भवनवच्छिखिस्फूर्जितैः । करीन्द्रकुलसंकुलं क्वचिद्विन्ध्यभूमीघ्रव
व्यलङ्घत यतिक्षितिद्विजपतिः स वर्ल्स क्रमात् ॥ ११३ ॥

Page #580

११ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
५१९.
स यतिनां श्रमणानां मध्ये क्षितेः क्षोण्या द्विजपतिश्चन्द्रः । राजेत्यर्थः । क्रमाद्विहारपरिपाट्या वर्त्म मार्गे व्यलङ्घत अतिक्रान्तवान् उल्लङ्घयामाग! किंभूतं वर्म । कचित्प्रदेशे मृगाः कुरङ्गाः उपलक्षणादन्येऽपि वन्यश्वापदाः तथा विना सर्वजातिविशेषाः लोके 'चित्रडि' इति प्रसिद्धा उपलक्षणात्तत्तवातयथ । अथवा चित्रा आखुकपर्णी इन्द्रवा रुणी वा उपलक्षणात्सर्वौषधयस्ताभिरन्वितम् । किंवत् । पंवनवनैवयथा आकाशं मृगो मृगशीर्ष पतङ्गः सूर्यः तथा चित्रा नक्षत्रं तैर्युतम् । 'चित्रादन्त्यां सुभद्रायां नक्षत्रौषधिभेदयोः । दिव्यस्त्रीसपयोराखपय च' इत्यनेकार्थतिलके । पुनः किंभूतम् । मदनैर्भडल इति नाम प्रसिद्धैः पादपैमेदुरं भृतम् । किमिव । कुलमित्र । यथा एणकान्ता मृगाङ्गना हरिण्यस्तासां दृश इव दृशोऽतिचपलानि लोचनानि यासां तासां स्त्रीणां वृन्दं मदनेन कंदर्पेणोपचितम् । पुनः किंभूतम् । सह सह देवैरौषधिविशेषैस्तथा भीमैराम्लवेतसैः तथा अर्जुनैरर्जुननामवृक्षविशेषैर्वर्तते यत्तत् । किं च कुरुनिकेतवत् यथा कुरूणां कौरववंशीयनृपाणां पाण्डूनां राज्ञाम् । महत्त्वाद्बहुवचनम् । कुरोः पाण्डोर्नृपस्य वा गृहं सह सहदेवो माद्रीनन्दनः भीमार्जुनौ कुन्तीसुतौ वृकोदरकिरीटिनौ तैर्युक्तम् । 'सहदेवेनैकेन स्पर्धमाना अनेकैः सहदेवः संगताः' इति चम्पूकथायाम् । पुनः किंभूतम् | क्वचित्कुत्रचिस्थाने कीचकैः सच्छिद्रवंशैः वेणुभिः अञ्चितं कलितम् । किंवत् । विराटनृपगेहवत् । यथा विराटराजस्य गेहूं कीचकैविराटनृपपत्न्याः सुदेष्णायाः शतसहोदरैः कलितं सहितम् । पुनः किंभूतम् । कचित्प्रदेशे विविधा लघुवृद्धादयो वाहिन्यो नद्यस्ताभिर्मण्डितम् । किंवत् । नृपसमीपवत् । यथा राज्ञः पार्श्व विविधाभिर्गजहयरथपदातिप्रमुखाभिः सेनाभिर्भूषितं भवति । 'वाहिनी सिन्धु सैन्ययोः इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतम् । शिखिनां मयूराणां विविधैः स्फूर्जितैः केकारवताण्डव क्रीडादिविलासै: कलितम् । किंवत् । अग्भिविद्भवनवत् यथा अग्निहोत्रीयाणां गृहं शिखिनां दक्षिणाग्निहवनीयगार्हपत्याभिधानां त्रयाणां हुताशनानां विस्फूजितैः स्फूर्तिभिः कलितं भवेत् । पुनः किंभूतम् । करीन्द्राणां यूथनाथानां कुलैर्वशः संकुलं व्याप्तम् । किंवत् । विन्ध्यभूमीवत् । यथा विन्ध्याचलो गजेन्द्रकुलैः संकुलो भवति ॥ इति गन्धाराकमिपुरमध्यमार्गवर्णनम् ॥
. विबुधपतिपुरंध्रीबन्धुरारब्धलीलं जिनपदकृतशोभं संचरच्छेतदन्ति ।
तटमिव वरटाया वल्लभः स्वर्वहाया
अकमिपुरसमीपं भूषयामास सूरिः ॥ ११४ ॥
सूरिरकमिपुरसमीपमहम्मदाबादनगरपार्श्व भूपयामासालंकरोति स्म । किंभूतः । विबुधपतीनां कोविदपुरंदराणां पुरंध्रीभिः शुककामिनीभिः बन्धुराः तरुणकामिजनमनोइरा: आरब्धाः प्रक्रान्ता लीला वनवसन्ततरुकुसुमावच यहल्ली सकगाननृत्यान्दोलनादि

Page #581

५२०
काव्यमाला।
विलासा यत्र । पुनः किंभूतम् । जिनानां तीर्थकृतां पदैः स्थानैः । प्रासाटेरित्यर्थः । कृता विहिता शोभा यत्र । पुनः किंभूतम् । संचरन्तः सम्यक् समीचीन स्वरोचमानसल्लकीपप्रमुखं चरन्तो भक्षयन्तः। अथ वा सम्यक् खहस्तिनीभिश्चरमस्वर्णपट्टबन्धपञ्चशब्दवादित्रविविधविरुदावली प्रकटनपूर्वकं प्रचलन्तः श्वेता भद्रजातिजातत्वेनोज्ज्वला दन्तिनो गजेन्द्रा यत्र । क इव । यथा वरटाया राजहंस्याः। 'वारला वरला हंसी वारटा वरटा च सा' इति हैम्याम् । तथा 'नवप्रसूतिर्वरटा तपखिनी' इति नैषधे। वल्लभो भर्ता राजहंसः । खर्वहाया गगननिम्नगाया गङ्गायास्तटं तीरं भूपयति । किंलक्षणं तटम् । विबुधपतिः सुरेन्द्रस्तस्य पुरंध्रीभिः पत्नीभिः कमनीयप्रक्रान्तजलजन्मोपचयमजनोन्मन्बनादिजलविला यत्र । पुरंध्रीशब्दो दीर्घोऽप्यस्ति । यथा 'अखिलपुरपुरंध्रीने वनी-' इति नैषधे । तथा जिनस्य विष्णोस्त्रिभिस्तारारूपैः पदैः कृता निर्मिता शोभा यत्र । अथ वा जिनपदे आकाशे विरचिता श्रीर्येन । एतावता गगनगहेत्युपपन्नम् । तत्रैव च शक्रकान्तानामुपलक्षणात्सुराङ्गनानां च जलक्रीडाया औचिती । तथा संचरन् जलपानाद्यर्थमागच्छन्नैरावणो यत्र ॥
प्रभोरागमनोदन्तः प्रससार पुरान्तरे ।
चान्दनीय इवामोदः क्षितौ मलयभूभृतः ॥ ११५ ॥ प्रभोहीरसूरेरागमनस्यापादावधारणस्योदन्तः प्रवृत्तिः समाचारः पुरान्तरे अकमिपु. रमध्ये प्रससार विस्तरति स्म । क इव । आमोद इव । यथा चान्दनीयः श्रीखण्डद्रुमसंबन्धी परिमल: मलयाचलस्य आषाढभूधरस्य क्षितौ भूमौ प्रसरति ॥
विज्ञायागमनं यतिक्षितिपतेरामोदमेदखितां । __ प्राप्ताः पौरपरम्परा मधुऋतो!हा इवोर्वीरुहाम् । गन्तुं संमुखमस्य नश्यदतनोः सज्जीबभूवुस्ततः ।
श्राद्धा राजगृहोद्भवा इव मृगारातिध्वजस्याहतः ॥ ११६ ॥ ततस्तदागमनश्रवणानन्तरं पौरपरम्परा नागरिकपतय: अकमिपुरश्रावकप्रकराः नश्यन् द्वेषितया हन्तुं प्रतिश्रुतत्वेन मृतिभीतेः पलायमानः अतनुरनङ्गो यस्मात् । 'अतनुना नवमम्बुदमाम्वुदम्' इति नैषधे । तस्यास्य सूरेरभिमुखं गन्तुं सजीवभवः । के इव । श्राद्धा इव । यथा राजगृहे नगरे उत्पत्तिर्येषां तादृशाः श्राद्धाः मृगारातिः सिंहो ध्वजश्चिहं यस्य तस्याहतस्तीर्थकरस्य । महावीरदेवस्येस्यर्थः । संमुखं प्रयातुं सज्जा भ. वन्ति स्म । किंभूताः । आमोदेन हर्षेण मेदखितां पुष्टतामालादोल्लसितरोमाञ्चकञ्चको पचितकायत्वं प्राप्ता इत्यर्थः । किं कृत्वा । यतिक्षितिपतेर्मुनिराजस्य आगमनमकमिपुरसमीपे समवसरणं विज्ञायावगत्य । क इव । व्यूहा इव । यथा मधुऋतोर्वसन्तसमयस्यागमनं प्रादुर्भावं ज्ञात्वा उर्वीरुहां वृक्षाणां समूहा आमोदमेदखितां परिमलोपचिततां प्राप्नुवन्ति ॥

Page #582

११ सर्गः हीरसौभाग्यम।
५२१ पर्याण्यन्ते स्म वाहा हरिहरय इवोत्तीर्णवन्तः क्षमायां
काप्यप्राप्तावलम्बाम्बरचरणभवद्भूमनिर्वेदभाजः । शृङ्गार्यन्ते गजेन्द्रा गिरिगुरुवपुषः क्लृप्तसिन्दूरपूरा
विद्मः प्रातस्त्यसंध्याः कुनयसमुदवज्योतिरस्तं नयन्त्यः ॥ ११७॥ वाहास्तुरगाः पर्याण्यन्ते स्म पल्ययनकलिताः क्रियन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-वापि कस्मिन्नपि प्रदेशे अप्राप्तमनासादितमालम्बनमूनोभवनोपवेशनादिस्थित्याधारस्थानं यत्र तादृशेऽम्बरे गगनाणे चरणं परिभ्रमणं तम्माद्भवन्नुत्पद्यमानो यो भूना बाहुल्येन निर्वेदः खेदः तं भजन्तीति तादृशाः सन्तः क्षमायां पृथिव्यामवतीर्णवन्त आगता 'इन्द्राश्वा इव । 'शतैस्तमक्ष्णामनिमेषवृत्तिभिहार विदित्वा हरिभिश्व वाजिभिः' इति रघुवंशे शकस्याश्वानां बाहुल्यं न त्वेक एवोच्चैःश्रवाः । अथ वा सूर्याश्वा इव । पुनर्गजेन्द्राः शृङ्गार्यन्ते स्म रक्तपीताम्बरचरमर किंकिणीघण्टाद्यनेकशृङ्गारयुक्ताः निर्मीयन्ते स्म । किंभूताः । गिरिः पर्वतस्तद्वद्गुरु महद्वपुः शरीरं येषाम् । पर्वतप्राया इत्यर्थः। पुनः किंभूताः । कृप्तो रचित: सिन्दूराणां शृङ्गारभूषणानां पूरः समूहो येषु । उत्प्रेप्यते-प्रातस्त्याः प्रातःकालीनाः संध्या इव । किं कुर्वन्त्यः । कुनयानां शाक्यादीनां कुमतानां वा समुदायो गण: स एव ज्योतिर्ग्रहनक्षत्रतारकादिस्तदस्तं नाशं नयन्त्यः प्रापयन्यः । भूम्या व्योमर्ण्ययेनाधृषत रविरथाः पद्महम्तैः श्रिताकाः
कैश्चित्सज्जीक्रियन्ते कनकमणिमयाः सत्तुरङ्गाः शताङ्गाः । पङ्किः पादातिकानां विविधमणिगणालंकृतीरुद्वहन्ती
राभस्यादस्पृशन्ती भुवमपि सुमनःश्रेणिवत्सज्जति स्म ॥ ११८ ॥ कैश्चित्पुरुषैः सन्तः शोभनास्तुरङ्गा अश्वा येषु तादृशाः शताहाः स्यन्दना रथाः सज्जीक्रियन्ते । किंभूताः । कनकं स्वर्ण मणयो रन्नानि प्रचुराणि प्रधानानि वा येषु । पुनः किंभूताः । पद्महस्तैः क्रीडाथै हस्ते गृहीतकमलैः, अथवा भाग्यवत्तया पद्ममाकृत्या हस्ते येषां तैः । धितोऽङ्कः सेवित उत्सङ्गो येषाम् । उत्प्रेक्ष्यत-व्योन्ना नभसा सममीीया स्पर्धेद्धृताभ्यसूचया भूम्या पृथिव्या रविरधा: सूर्यस्यन्दना इवावृषत ध्रियन्ते स्म। तेऽपि कमलपाणिभिभास्करैरधिष्ठितमध्यास्तथा मुवर्णमणिमया: शोभनाश्वाश्च । सूर्याणां बाहुल्याद्रयानामपि बाहुल्यम् । पुनः पादातिकानां पत्तीनां महेभ्यानां सार्धम् । सशनाः पत्तिजना भवन्त्येव । अथ वा पादचारिणीमल्पद्रव्यत्वाद्वाहनामावस्तेन चरणचारिता तेषां पतिः परम्परा सजति स्म । किं कुर्वन्ती । विविधानामनेकप्रकाराणां मणिगणानामात्वर्णरत्नराजीनामलंकृतीभूषणानि उद्वहन्ती धारयन्ती । पुनः किंभूता। राभस्यात्मविदनोत्सुक्या वं क्षोणीमण्डलमप्यस्पृशन्ती न संघयन्ती । किंवत् ।

Page #583

५२२
काव्यमाला। भुमनःश्रेणिवत् । यथा देवराजी भुवं न स्पृशति । पादाभ्यामिति शेषः । रमालकारकृतीश्च धत्ते॥
प्रसाधिकाभिः परमाणुमध्या विभूषिताङ्गचः पुपुषुर्विभूषाम् । निसयेवोपनता व्रतीन्दोर्भुजंगलोकाद्भुजगेन्द्रवध्वः ॥ ११९ ॥
प्रसाधिकाभिर्मण्डनकारिणीभी रमणीभिः । 'प्रसाधिकालम्बितमप्रपादमाक्षिप्य काचिह्नवरागमेव' इति रघुवंशे । विभूषितं विचित्रपत्रवल्लीरचनाभिरलंकृतमहं वपुलता यासां तादृश्यः । परमाणुमध्याः कृशोदर्यः । 'अध्यापयामः परमाणुमध्याः' इति नैषधे । भूषां शोभा पुपुषुः चिन्वन्ति स्म । दधुरित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-भुजंगलोकानागमवनादतीन्दोः सूरीन्द्रस्य निनंसया नन्तुमिच्छया उपनता आगता । 'उपनमन्ति तमीशसमुत्सुकाः प्रणयतो परितुं सकलाः श्रियः' इति ऋषभनम्रस्तवे । 'उपनमन्त्याग च्छन्ति' इत्यवचूर्णौ । भुजगेन्द्रवध्वः नागनायकनायिका इव ॥
सुदृशां शिरसि व्यलीलसत्कलशाली मणिहेमनिर्मिता । स्तनवैभवभत्सितेव यद्विजिगीषुः परमभ्युपेयुषी ॥ १२० ॥ सुदृशां सकान्तकामिनीनां शिरसि मस्तके कलशानां कुम्भानां माली श्रेणी व्यलीलसत् विलसति स्म । शुशुभे इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-स्तनानामर्थात्तत्कामिनीकुचमण्डलानां वैभवेन तुङ्गतादिशोभया भत्सिता अभिभूता सती तद्विजिगीषुस्तान् कुचान् पुनर्व्याधुट्य विजेतुमिच्छुरभ्युपेयुषी । अभिमुखमुपेता समीपे समागता वा ॥ विहायोङ्गणालिङ्गिगेहाग्रशृङ्गानिलालोककेतुक्कणत्किंकिणीभिः । पुरी प्रेक्ष्य सूरिं किमायान्तमन्तर्भवत्प्रीतिरातन्तनीतीव गीतिम् १२१
आयान्तं खस्यान्तिकं समागच्छन्तं सूर हीरगुरुं प्रेक्ष्य व्यालोक्य अन्तर्मध्ये अर्थानिजचित्ते भवन्त्युत्पद्यमाना प्रीतिः प्रमोदो यस्यास्तादृशी पुरी अहम्मदाबादाभिधाना नगरी । गीतिं गानमातन्तनीति अतिशयेन सृजतीव विस्तारयतीव वा । काभिः । 'विहायोङ्गणं गगनाजिरमालिङ्गन्त्याश्लिषन्तीत्येवंशीलानां गेहानां महेभ्यभवनानामग्राणि उपरितनानि शृङ्गाणि शिखराणि तेष्वनिलैः पवनैरालोलाश्चश्चला ये केतवो वैजयन्त्यः पताकास्तेषां क्वणन्तीभिः शब्दायमानाभिः किंकिणोभिः क्षुद्रघण्टिकाभिः धुर्घरि काभिः कृत्वा ॥
तुमुलैर्बन्दिवृन्दानां तूरखरकरम्बितैः ।
भूपरीरम्भकाम्भोदनिहाँदैरिव निर्बमे ॥ १२२ ॥ बन्दिवृन्दानां मङ्गलपाठकप्रकराणां तुमुलै: कोलाहलै: बहुदानादानमनोरथैरुपर्युपरि पततां व्याकुलशब्दनिर्बभे तस्मिन्नवसरे नितरां शुशुभे । किंभूतैः तुमुलैः । तूराणामनेकजातीयवादित्राणां खरैः शब्दैः करम्बितैः मिश्रीकृतैः। व्याप्तैरित्यर्थः । 'अक्षबीजब

Page #584

११ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
५२३
लयेन निर्बभे' इति रघौ । उत्प्रेक्ष्यते - भुवो भूमन्दिराया भूमिभामिन्याः परीरम्भकस्य आलिङ्गनदायिन: अम्भोदस्य मेघस्य निर्ह्रादैः गर्जारवैरिव ॥
केऽपि कुतूहलकलिता वन्दितुमितरे विलोकितुं केचित् । विकसितसुरतरुसुममिव मधुपास्तमुपागमन्पौराः ॥ १२३ ॥
केऽपि केचन नागरिकाः कुतूहलेन कौतुकेन कलिताः सहिता उत्सुकीकृता वा सन्तः । पुनः इतरे केचित् अन्ये केचन तं गुरुं वन्दितुं नमस्कर्तुमपरे केचन विलो - कितुं तदुत्सवं द्रष्टुं पौरा नागरिकास्तं सूरिमुपागमन् सूरिसमीपे समागच्छन्ति स्म । के इव । मधुपा इव । यथा भ्रमरा विकसितं विजृम्भितं सुरतरोः कल्पवृक्षस्य सुमं पुष्पम् । जातिवाचित्वादेकवचनम् । कुसुमसमूहमुपायान्ति ॥
प्रभोः पदाम्भोजयुगं पुरीजना नमस्कृतेर्गोचरतां नयन्तः । प्रमोदनिर्यन्नयनाश्रुबिन्दुभिः श्रान्तं पथा संस्वपयन्ति मन्ये ॥ १२४ ॥ पुरीजना अहम्मदाबादवासिश्राद्ध समूहाः प्रभोः सूरेः पदाम्भोजयुगं चरणारविन्दद्वन्द्वं नमस्कृतेर्नमस्कारस्य प्रणामस्य गोचरतां विषयत्वं नयन्तः प्रापयन्तः सन्तः प्रमोदेनानन्देन निर्यतां निर्गच्छतां नयनाश्रूणां लोचनसलिलानां बिन्दुभिः कणैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते- - पथा मार्गेण । मार्गोलङ्घनेनेत्यर्थः । श्रान्तं प्राप्तक्लमं संलपयन्ति स्नानं कारयन्तीव । मम्ये इवार्थे ॥
मुमुक्षुक्षोणीन्द्रक्रमकमलभक्तिप्रणमन
क्रियाश्लिष्यत्पांसुप्रसरविलसद्भालफलकाः । व्यराजन्त स्वःश्रेयसविहितये क्लृप्ततिलका
व्यवस्यन्तः सिद्धिश्रियमिव वरीतुं पुरनराः ॥ १२५ ॥ मुमुक्षूणां संसारकारागारादात्मानं मोचयितुमिच्छूनां मुनीनां मध्ये क्षोणीन्द्रो राजा एतावता हीरसूरिस्तस्य क्रमकमलयोः पादारविन्दयोः भक्त्या प्रणमनं नमस्करणं तस्य क्रिया व्यापारकालस्तस्यामाश्लिष्यतो मिलतो लगतः पांसोरथी पदाम्बुजरजसः प्रसरो विखारस्तेन विलसन्ति शोभमानानि भालफलकानि ललाटपट्टा येषां तादृशाः पुरनरा: अहम्मदाबादश्राद्धाः व्यराजन्त बभासिरे । उत्प्रेक्ष्यते - सिद्धिश्रियं मुक्तिलक्ष्मीं वरीतुं परिणेतुं व्यवस्यन्तः प्रगल्भमानाः सन्तः । खःश्रेयसविहितये कल्याणकृतये । रतिकायितमानसैरिति पुरातनकाव्ये । क्लृप्तं रचितं तिलकं यैस्तादृदय इव !! इति सूरेरकमिपुर संमुखीकरणम् ॥
प्राघुणः श्रवणयोः श्रमणेन्दोरागमोऽकमि पुरोऽविभुवोऽद्य । वह्निवीजविलसद्दलमालाशालिवारिजवतंसवदासीत् ॥ ९२६ ॥ अथ सूरेः श्राद्धानां संमुखमहोत्सवभवनानन्तरं श्रमणेन्दोः यतिरजनिजानेरागमः

Page #585

५२४
काव्यमाला।
पादावधारणमकामेपुरस्याहम्मदावादस्य अविभूः खामी । 'अधिपस्त्वीशानो नेता परिवृढोऽधिभूः' इति हैम्याम् । साहिबखानस्तस्य श्रवणयोः कर्णयोः प्रागोऽतिथिरासीत् भवति स्म । साहिवखानेन सूरिसमागमनमाकर्णितमित्यर्थः । किंवत् । वडिवीजस्य कनकस्य । 'कलधौतलोहोत्तमवहिवीजान्यपि गारुडं गैरिकजातरूपे' इति हैम्याम् । विलसतां विकखरीभवतां दलानां पत्राणां मालया श्रेण्या शालते शोभते इत्येवंशीलस्य वारिजन्य पद्मस्य वतंसवत् । यथा ईमाम्बुजावतंसः श्रवणयोः प्राघुणो भवेत् ॥
चतुरङ्गचमूचलनप्रसृतै रजसां निवहैर्हरितां दयितान् । . . सममाहयतीव पुराधिपतिर्यतिनाथनिनंसुरसौ प्रचलन् ॥ १२७ ॥
असौ साहिवखाननामा पुराधिपतिः राजनगरराज: रजसा रेणूनां निवहैः समूहैः . हरितां दयितान् दिक्पालान् समं समकालमेवाह्वयति । अथ वा आत्मना समं सार्धमाकारयतीव । अर्थात्प्रभुं नन्तुम् । किंभूतैः । चत्वारि चतुःसंख्याकानि वाजिवारणरथपदातिलक्षणान्यानि अवयवा यस्यां तादृश्याश्चम्वाः सेनायाश्चलनेन प्रसतैः प्रतिदिशं विस्तृतैः । असौ किंभूतः । यतिनायं हीरसूरि निनसुनमस्कर्तुमिच्छुः सन् प्रचलन्प्रतिष्ठमानः ॥
तत्पुराधिपतिसाधुधरित्रीनाथयोः पथि युगं मिलति स्म । कौमदीदयितनिर्जरराजाचार्ययोर्द्वयमिवैककराशौ ॥ १२८ ॥ तत्पुरस्याहम्मदाबादनगरस्याधिपतिः साहिबखानस्तथा साधूनामनगराणां मध्ये धरित्रीनाथो महीपतिः राजा तयोर्युगं युगलं पथि सूरिसमागमनमागें मिलति स्म एकत्र भवति स्म । किमिव । द्वयमिव । यथा एक एव एककः स चासौ राशिश्च मेषादिकः ए. कराशिस्तस्मिन् कौमुदीदयितश्चन्द्रः तया निर्जराणां सुराणां राजा खामी पुरंदरस्तस्याचार्यों बृहस्पतिः । 'शैशवावधि गुहर्मुरुरस्य' इति नैषधे । तयोर्द्वन्द्वं मिलति ॥
नमति स्म मुनीश्वरं पुरीपुरहूतोऽमितभक्तिनिर्भरः । शिखरीव गरीयसीं श्रियं फलपतेः कलयन्निलातलम् ॥ १२९ ॥
न मीयते स्मेत्यमिता प्रमाणरहिता तादृश्या भक्त्या निर्भरः सोत्सुकः तादृशः पुरीपुरहूतः राजनगराखण्डल: मुनीश्वरं नमति स्म । प्रभोः प्रणाम कृतवानित्यर्थः । क इव । शिखरीव । यथा फलानां सस्यानां पङ्केः धोरण्या गरीयसीमतिगुर्वी श्रियं शोभां कलयन्बिभ्राणो वृक्षः इलातलं भूमीमण्डलं नमति ॥ प्रेक्षप्रस्खलिताखिलाम्बरचरवाते प्रणीते क्षणे
पौराणां प्रकरैः प्रवेशितमतिप्रीत्या पुरस्यान्तरे । आगृह्यानयति स्म तत्पुरपतिः सूरीश्वरं खान्गृहान्नेतं संप्रतिकाश्यपीपतिरिख श्रीमत्सुहस्तिप्रभुम् ॥ १३० ॥

Page #586

११ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
५२५
यस्मिन्पुरे पोरैः प्रभोः प्रवेशः कारित: तत्पुरस्याहम्मदाबादनानो नगरस पतिः खामी खान: एतं सूरीश्वरमागृह्यालाग्रहं विज्ञप्तिं विधाय खान् गृहान्निजान् भवनान् आनयति स्मानीतवान् । क इव । संप्रतिकाश्यपीपतिरिव । यथा संप्रति नामा काश्यपीपतिः पृथ्वीनाथः श्रीमन्तं सुहस्तिनामानं प्रभुं सूरि खान्सौधान्प्रत्यानिनाय । द्वावपि विशिनष्टि-एतं किंभूतम् । अतिप्रीत्याधिकप्रमोंदेन पौराणां नागराणां प्रकरैर्वृन्दैः पुरस्याहम्मदाबादस्य पाटलीपुत्रस्य नगरस्य च अन्तरे मध्ये प्रवेशितं प्रवेशं कारितमा. नीतम् । कस्मिन्सति । प्रेक्षया विलोकनेन, अथ वा प्रेक्षार्थ दर्शनार्थ प्रस्खलिताः कौतुकातिरेकात्स्थिरीभूताः अखिलाः समस्ता अम्बरचराः सिद्धगन्धर्व विद्याधरदेवता. दिका नभश्चारिणो निरन्तरगमनगामिनो यत्र तादृशे क्षणे महोत्सवे प्रणीते अर्थात्पौरैः कृते सति ॥
शृङ्गरम्बरचुम्बिभिर्विदधतं विघ्नं विववद्गतेः .. प्रासादं त्रिदशार्चयेव परमं प्रापय्य भूषाभरम् । भूभत्रैव हिरण्मयं प्रदलितपोन्मादिभावद्विषा
रम्योर्णायुमयं दिनेयनिहितं तेनासनं शिश्रिये ॥ १३१ ॥ तेन सूरिणा रम्यं प्रशस्यमायुमयं कम्बलिकारूपमासनं विष्टरः शिश्रिये भेजे। किंभूतमासनम् । विनेयेन शिष्येण निहितं स्थापितम् । आस्तीर्णमित्यर्थः । केनेव । भूभत्रैव । यथा भूपतिना विशिष्टं वस्तु नीयते अर्थात् खखामिने नीयते प्राप्यते इति । विनेयाः सुसेवकास्तैर्निहितं हिरण्मयं सौवर्णमासनं श्रीयते । किंभूतेन सूरिणा राज्ञा च ।प्रदलिता हता प्रोन्मादिनो दुर्धरा भावा अन्तरवाः, तथा प्रोन्मादी प्रकर्षेण उन्मत्तो भाव आशयः स्वभावो वा येषां तादृशो द्विषो वैरिणो येन श्रितम् । किं कृत्वा । त्रिद. शस्य देवस्य अर्चया प्रतिमयेव । प्रासादं देवटई भूपतिनिकेतनं च । 'प्रासादो देवभूपानाम्' इति हैम्याम् । परममतिशायिनं भूषामरं शोभासमुदयं प्रापय्यार्थादात्मनैव लम्भयित्वा । प्रापय्येति क्रियारत्नसमुच्चये । प्रासादं किं कुर्वन्तम् । अम्बरमाकाशं चुम्वत्यालिङ्गति खात्रैः संघयतीत्येवंशीलः शृङ्गरात्मीयशिखरैः कृत्वा विवस्वतः सूर्यगमनस्य विघ्नमन्तरायं दधतं कुर्वाणम् ॥ इति सूरे पगृहागमनोपवेशने ॥
उपायनीकृत्य मणीहिरण्यदुकूलदामाभरणादि भूमान् । कृताञ्जलिः संमदमेदुराङ्गः स भृत्यवत्कृत्यविदित्युवाच ॥ १३२ ॥ स भूमान् राजा साहिबखानः इत्यमुना प्रकारेण उवाच गुरोः पुरो वभाषे । किं. भूतः । कृत्यमुचितानुचितकार्य वेत्ति जानातीति । अवसरोचितवेत्तेत्यर्थः । पुनः किंभूतः । संमदेन हर्षेण कृत्वा मेदुरमुपचीयमानमहं वपुर्यस्य सः । पुनः किंभूतः । कृताञ्जलिः विहितहस्तद्वितययोजनः । किंवत्। भृत्यवत् । यथा भकः सेवकः कृताञ्जलि. पुटः स्वखामिपुरो वक्ति । किं कृत्वा । मण्यो रत्नानि, हिरण्यानि मुवर्णानि, दुकूलानि

Page #587

५२६
काव्यमाला |
क्षोमाणि उपलक्षणादपराप्यप्यंशुकरन कम्वलादीनि, दामानि मुक्ताहारादीनि, आभरणानि रजतकनकघटितविविधभूषणानि, तान्यादौ प्रथम यत्र तादृक् वस्तुजातम् । पदार्थसार्थमित्यर्थः । उपायनी कृत्य ढौकयित्वा ॥ किमुवाच तदेवाह—
साहिश्रीमदकव्बरावनिभुजेत्यादिष्टमास्ते मम द्युम्नस्यन्दनवाजिवारणमुखं संपूर्य तत्कामितम् । श्रीसूरीश्वरहीरहीरविजयं संप्रापयेस्त्वं ममा
भ्यासं स्वीयमिवाद्रियस्व तदिदं विश्राण्यमानं मया ॥ १३३ ॥
1
हे प्रभो, तत्कारणात् मया विश्राण्यमानं तुभ्यं गुरवे दीयमानमिदं प्रत्यक्षं श्रीमत्पुरो ढौकितं सर्वे वस्तुजातमाद्रियख स्वीकुरुथ । किमित्र । स्वीयमिव । यथा जनैः आत्मीयमशेषवस्तुजातमङ्गीक्रियते । यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात् यत्कारणात् । साहिना पातिसाहिना श्रीमता स्वभुजोपार्जित दश दिक्चक्रलक्ष्मीवता अकबरनाम्ना अवनिभुजा भूमी भामिनी. भोका । पृथ्वीपालेनेत्यर्थः । इत्यमुना प्रकारेण आदिष्टं 'लेखद्वारा प्रसादितमास्ते । स्फुरन्माने लिपाकारितमस्तीत्यर्थः । इति किम् । श्रिया संयमलक्ष्म्या कोतन्दिरया च युक्ता ये सूरीणामाचार्याणामीश्वरा अणिमादिविद्धिविविधलब्धिभाजो महत्तमास्तेषु सर्वोत्कृष्टत्वात् हीरोऽमूल्यवज्र मणि: । मुख्य इत्यर्थः । तादृशं हीरविजयं सूरिं ममाभ्यासं पार्श्वं प्रापयेः सम्यक् संमानादिप्रकारेण प्रेषयेः । किं कृत्वा । द्युम्नानि सुवर्णरजतमाणकादीनि द्रव्याणि, स्यन्दना रथाः, वाजिनस्तुरगाः, वारणा हस्तिनः, तन्मुखे वदने वा आदौ यस्य तादृशं तत्कामितं सूरिसमीहितं संपूर्य संपूर्णीकृत्य । सूरिर्यन्मार्गयति तत्तदर्पयित्वा फतेपुरे मत्समीपे शीघ्रं संप्रेषणीय इत्यर्थः ॥
स्वामिन्मे गन्धवाहा इव धृततनवः स्वान्तवेगास्तुरङ्गाः सोदर्याः कज्जलारिव मदमुदितश्रान्तभृङ्गाः करीन्द्राः । त्वष्ट्रेव स्वेन सृष्टा यदुपतय इवोद्यद्रथाङ्गाः शताङ्गाः
पत्तित्राताश्च मूर्ति दधत इव रसा वीरनामान एते ॥ १३४ ॥ हे स्वामिन् गुरो, मम मदीया एते श्रीमत्प्रत्यक्षलक्ष्या स्तुरङ्गाः अश्वाः सन्ति । किंभूता: । स्वान्तवन्मन इवं त्वरितो वेगो येषाम् । उत्प्रेक्ष्यते - धृततनवः अङ्गीकृताङ्गाः गन्धवाहाः पवना इव । च पुनरेते दृग्गोचरा गर्जजलधरानुवादिनः करीन्द्राः कुञ्जरराजा वर्तन्ते । किंभूताः । मदेन करिकपोलस्थल निर्गल द्वहलदानजलपानेन मुदिता हृष्टाः . अत एव भ्रान्ताः परितो भ्रमणकारिणो भृङ्गा भ्रमरा येषु ते । उत्प्रेक्ष्यते— कजला - रञ्जनगिरेः सोदर्याः सहोदरा इव । श्यामतया तुङ्गतया वा भ्रातर इव । पुनरेते श्रीपुरस्कृताश्चामरध्वजनन्दिघोषाद्यलंकृताः शताङ्गाः रथा विद्यन्ते । किंभूताः । उत्प्राबल्येन

Page #588

११ सर्गः)
,
हीरसौभाग्यम् ।
५२७
वायुवेगेन चलद्रथाङ्ग रथपादो यत्र । 'इण् गतौ' इत्यस्य धातोः शतृप्रत्यये यत् इति निष्पद्यते । 'यहारुणदारणं प्रकुर्वाणम्' इति व्यासपष्टिके काव्ये । प्रयोगस्तु क्रियारत्नसमुच्चये । के इव । यदुपतय इव । यथा वासुदेवेशाः उद्यद्दीप्यमानं रथाङ्गं प्रतिभजप्रतिहतं चक्रं नामायुधविशेषो येषां तादृशाः स्युः । उत्प्रेक्ष्यन्ते-शताङ्गाः त्वष्टा विश्वकर्मणा देववार्धकिना स्वेनात्मना मृटा निर्मिता इव । पुनरेते श्रीमत्पुरस्तादूर्ध्वदमा: पत्तिव्रजाः पदातिप्रकरा जाग्रति सन्ति । 'सत्तायामस्त्यास्ते जागर्ति च विद्यते च ध्रियतेऽथ' इति क्रियाकलापे । उत्प्रेक्ष्यते--मूर्ति तनुं दधतो बिभ्राणाः वीर इति नाम येषां तादृशाः पञ्चमा रसा इव । अस्मिन्काव्ये संबोधनपदादग्रे मे इत्यादेशोऽस्ति । स तु यद्यपि सारखतव्याकरणे 'संबोधनपदादने न भवन्ति वसादयः' इत्युक्तत्वात्तदनुसारेण संबोधनपदादग्रे एते वसादय आदेशा न भवन्त्येव, तथाप्यन्यत्र क्वाप्यादेशा दृश्यन्ते । यथा वाक्यप्रकाशे-'मित्र ते मे मोदते मनः' इत्युक्तेः । तथा वैतालिककृतौ विक्रमादित्यस्तुतावपि - 'स्वच्छेऽन्तर्मानसेऽस्मिन्कथमवनिपते तेऽम्बुपानाभिलाषः' इत्युकत्वाच्च । अत्रापि खामिनिति संबोधनादने 'मे' इत्यादेशपदं प्रयुक्तं न दोषायेति॥ स्वर्ण तदेतद्भवदङ्गचङ्गिमश्रीस्पर्धिशिक्षावितितीर्षवो रुषा । निक्षिप्य वह्रौ च घननिहत्य च्छिन्दन्ति टकैरिव यत्कलादाः॥१३॥ हे गुरो, इदं श्रीमत्पुरो ढौकितं स्वर्ण काश्चनं तत्प्रसिद्धखनीभवमास्ते । अथ वा तद्यत्संबन्धनिष्ठम् । तत्किभूतम् । यत्सुवर्ण भवतां श्रीमतामङ्गस्य वपुषश्वङ्गिमा चारुता तस्य श्रिया लक्ष्म्या राजते । 'जिनवचनपद्धतिरुक्तिचङ्गिममालिनी' इति पद्मसुन्दरकृ. तमालवरागजिनध्रुवपदे । स्पर्धते इत्येवंशीलमत एव कारणात् शिक्षां ताडनादिदण्डं वितितीर्षवो दातुमिच्छवः कलादाः स्वर्णकारा: रुषा अनौचित्यकरणोद्भूतभूमकोपेनेव वही वैश्वानरे निक्षिप्य क्षेपयित्वा । च पुनर्घनलोहमयकुटनोपकरणैनिहत्य कुट्टयित्वा टकैरायसतीक्ष्णमुखटङ्कनकैश्च छिन्दन्ति शकलीकुर्वन्तीव ॥
स्फूर्जज्ज्योतिर्जलदपथवद्वन्दमेतन्मणीनां
मुक्तापतिस्ततिरिव सतां शुद्धिमत्तां वहन्ती । यानवाता व्रतिप शिबिकाद्या विमाना इवामी
वासांस्येतान्यपि सुमनसामंशुकानीव सन्ति ।। १३६ ॥ हे व्रतिप व्रतिनः संयमिनः पाति रक्षयति पालयतीति व्रतिपस्तस्य संबोधनम् । एतत्प्रत्यक्षं झगज्झगिति कान्तितति निर्दलितान्धकार मणीनां नानारत्नानां वृन्दं वर्तते। किंभूतम् । स्फूर्जद्दीप्यमानं ज्योतिदीप्तिर्यस्य । किंवत् । जलदपथवत् । यथा जलदानां पन्था मार्गो गगनम् । स्फूर्जन्ति झगज्झगिति कान्तिमन्ति ज्योतींषि ग्रहनक्षत्रतारका यत्र तत् । पुनरेषां श्रीमल्लोचनगोचरसंचरिष्णुमौक्ति कमाला विद्यते । किं कुर्वन्ती। शुद्धिमत्तामतिशयेन निर्मलत्वं वहन्ती धारयन्ती । केव। सतां ततिरिव । उत्तमपतिनि

Page #589

३२८
.
काव्यमाला।
मेलाशयतां वहते । निष्कलङ्गितां वा धत्ते । च पुनरिमे बहुजनवायाः शिबिका याप्ययानमाद्यं प्रथमं येषु लोके 'पालखी' इति प्रसिद्धा । तत्तद्यानत्राता: मुखासनचकडो. लाभिधानोपवेशनोचितासनसंघाता वर्तन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-विनाना इव । विमानशब्दः पुंक्लीवलिङ्गे । यथा 'धनविधनविमानाः' इति लिङ्गानुशासने ' पुनरेतानि श्रीमत्परिधानार्थमानीतानि वासांसि वस्त्राणि सन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-सुमनसां देवानामंशुकानि देवदूध्यानीव ॥
अनुगृहाण गृहाण पुरस्कृतं त्वमिदमन्यदपीहितमात्मनः । . विफलयन्ति यतः सुजनाः मुरावनिरुहा इव न क्वचिदर्थनाम् ॥१३७॥ हे प्रभो, त्वं मामनुगृहाण ममोपरि प्रसादं कुरु । मध्यनुग्रहं कृत्वा इदं त्वत्प्रत्यक्षं पुरस्कृतं त्वदने मया दौकितं वस्तुजातं गृहाण । अपि पुनरन्यत्परमपि आत्मनः खस्य समीहितं कामितं च मार्गयित्वा याचित्वा च स्वीकुरु । यतः कारणात् मुजनाः सन्तः क्वचित्कुत्रापि स्थाने अर्थनां याचनां न विफलयन्ति न मोघीकुर्वन्ति । क इव । मुराव. निरुहा इव । यथा कल्पवृक्षाः क्वचनापि प्रार्थनां न निष्फलीकुर्वते॥
अलिकचुम्बिकराम्बुजयामल: प्रकटयन्विनयं स विनयवत् । इदमुदीर्य वचोव्यवहारतो निववृते श्रमणाधिपतेः पुरः ॥ १३८ ॥ स साहिबखानः श्रमणाधिपतेः सूरेः पुरोऽग्रे इदं पूर्वोक्तमुदीर्य कथयित्वा वचोव्यवहारतो वाग्व्यापारानिववृते निवृत्तः। किंभूतः । अलिकं भालं चुम्बत्याश्लिषतीत्येवंशीलं करावेवाम्बुजे पद्म तयोर्यामलं द्वन्द्व यस्य भालस्थले स्थायि करकमलयुगल: । कृताभलिरित्यर्थः । पुनः किं कुर्वन् । विनेयवत् मुशिष्य इव विनयं भक्तिनम्रतां प्रकटयन् प्रकाशयन् ॥ इति साहिबखानस्य सूरिपुरो वस्तुग्रहणविषया विज्ञप्तिः ॥
गृह्णतो गिरमुदीत्वरदन्तत्रातदीधितिरभासत सूरेः। निर्गता बहिरिव प्रणिधानक्षीरनीरधिलसल्लहरीव ॥ १३९ ॥ गिरं प्रत्युत्तरवाणी गृह्णत आददानस्य भाषमाणम्य सूरेहीरगुरोरुदीत्वरा उद्च्छन्ती प्रकटीभवन्ती दन्तानां दशनानां वातस्य व्रजस्य दीधितिः कान्तिः अभासत शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-बहिर्हृदयाद्वायप्रदेशे निर्गता निःसृता प्रणिधानं तदेव क्षीरनिधिः दुग्धोदधिः तस्य लसन्ती स्फूर्जन्ती लहरी वीचीव ॥
कलिक्षितीन्द्रानिव दुर्बलश्रुतींश्चक्रीकृतास्यान्धृतचापलान्पुनः । क्षमा सकोपानिव निम्नतस्त्यजेद्रं तुरङ्गान्स्पृहयशिवश्रियम् ॥१४॥
हे खान, शिवस्य कल्याणसिद्धेश्च श्रियं लक्ष्मी स्पृहयन् कामयमानः साधुरुत्तमो मुनिश्च कलिक्षितीन्द्रान्कलिकालोपत्रभूपालानिव तुरङ्गान्वाजिनः दूरं विप्रकृष्टं त्यजेत् मुश्चेत् । किंभूतान् तुरङ्गान् कलिनुपांश्च । दुर्बलश्रुतीन् लघुकीन् । परापवादप्रकटनपटु

Page #590

. ११ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१२९ पिशुनवचनाकर्णनपरान् । पुनः किंभूतान् । चक्रं जातिवभावाकुटिलं कृतमास्यं वदनं यः । तथा परोपकारादिकरणे वैमुख्यभाजः । पुन: किंभूतान् । धृतमङ्गीकृतं चापलं चक्रगमनोलनफालादि यैस्तथा । परदार गमनादिमकलितस्वभावान् । पुनः किं कुर्वतः । सकोपानिव क्रोधोद्धतानिव । क्षमा क्षोणी निघ्नतः पदप्रहारादिना प्रहरतः सकोपाः शान्तिमुपशमं घातयन्ति । नृपास्तु नवीनकरकरणजननिग्रहदण्डादिना पृथ्वी पीडयन्ति ॥
मदोद्धतत्वं मधुपानुषङ्गितां मातङ्गतामाश्रयशाखिघातिताम् । यस्माद्वहन्ते नृपते मतङ्गजाः सतां तदेषां न शिवाय संगमः ॥१४॥ हे नृपते राजन् , यस्मात्कारणात् एते त्वया मदर्थमानायिता अमी मतङ्गजा हस्तिनः मदैः क्षीवताभिः दानप्रवाहैश्च उद्धतत्वमुन्मत्तताम् , तथा मधुपैर्मद्यपानविधायिभिभ्रमरैश्वानुषङ्गः सङ्गोऽस्त्येषामिति मधुपानुषङ्गिनः तत्ताम् , तथा मातङ्गतां चण्डालतामस्पृश्यभावं गजताम् , तथा आश्रयाणां स्थानदायिनां छायाशनादिप्रदानैः सुखकारिणां वा शाखिना शाखाः पुत्रपौत्रप्रपौत्रादीनां विस्तारा विद्यन्ते येषां ते शाखिनस्तेषामाश्रयभूतानां कुटुम्बभाजां कुटुम्बवृद्धानां पोषकाणां वा । 'शाखा द्वमांशे वेदांशे भुजे पक्षान्तरेऽन्तिके' इत्यनेकार्थः । 'पक्षान्तरे संततिविशेषे' इत्यवचूर्णिः। द्रुमाणां च घातितां हननशीलतां वहन्ते बिभ्रते । तत्कारणादेषां गजानां संगमः सतां साधूनां न शिवाय न शुभाय मोक्षाय च ॥
द्यूतकृदिवाक्षविलसन्नरियुक्तः पिशुनवत्पुराधीश । निर्वृण्वद्भिः सद्भिः शताङ्गराशि काम्येत ॥ १४२ ॥ हे पुराधीश राजनगरनायक, निर्वृण्वद्भिः निर्वृतिं सुखं मोक्षं च कासद्भिः साधुभिः । निर्वृणोमि नगतो वसुमत्या स्वारसातलभवाहवशडी' इति नैषधे । 'निवृति न प्राप्नोमि' इति तद्वृत्तिः । शताङ्गराशिः स्यन्दननिवहः । शतानि शतश: अङ्गानि उपसर्जनभूताः प्रकाराः क्लेशादयो येषु ते भवा जन्मानि तेषां गणः भवपरम्परा न काम्येत नाभिलष्येत । 'अङ्गमन्तिकगात्रयोः । उपसर्जनभूते स्यादभ्युपायप्रतीकयोः ॥' इत्यनेकार्थः । तथा 'गौणोपसर्जनोपाग्राण्यप्रधाने' इति हेम्यामपि । किंभूतः । अक्षेण रथावयवविशेषेण विलसन् शोभमानः । क इव । द्यूतकृ दिव । यथा द्यूतकारः अक्षः प्रासकैः ‘पासा' इति प्रसिद्धनामभिर्विशेषेण नक्तं दिनं लसन् क्रीडन् रममाणो भवेत् । 'लस श्लेषकीडनयोः' इत्ययं धातुः । पुनः किंभूतः । अराः सन्त्यनयो रथपादयोश्चक्रयोस्ते अरिणी रथाङ्गे ताभ्यां युक्तः कलितः । क इव । पिशुन इव यथा द्विजिलः खलः अरिभिर्युको भवति । प्रायः खलानां बहवो वैरिणः स्युः । अथ वा अरित्वेन वैरिभावेन सर्वेषामपि शत्रुतया युक्तः । खल: खलु जगतोऽपि शत्रुभूतो न कस्यापि मित्रमिति । यदुक्तम्-'मृगमीनसबनानां तृणजलसंतोषविहितवृत्तीनाम् । लुब्धकधीवरपिशुना नि. कारणवैरिणो जगति ॥' इति ॥

Page #591

काव्यमाला |
राजन्हुताशा इव हेतिभीषणाः पुनर्गिरीशा इव रुद्रताङ्किताः । शान्तात्मनामार्द्रहृदां महात्मनां नौचित्यमेते दधते पदातयः ॥ १४३ ॥ हे राजन् भूपते, एते दण्डभृच्चण्डप्रचण्ढाकृतयः पदातयः पादचारिणः शान्तः शमवानात्मा स्वरूपं येषां तेषां शान्तात्मनाम् । तथा आई यावजन्तुजातोपरि कृपया क्लिन्नम् । पूर्णमित्यर्थः । हृदयं येषां तेषामार्द्रहृदां महात्मनां सतां साधूनां वा औचित्यं योग्यतां न दधते विभ्रते । किंभूताः । हुताशाः कृशानव इव हेतिभिर्विविधायुधैज्वलावलीभिश्च भीषणा भयानकाः अतिभीतिकारिणः । पुनः किंभूताः । रुद्रतया चण्डत्वेन अङ्किताः कलिताः । क इव । गिरीशा इव । यथा ईश्वरा रुद्राभिधानत्वेनान्विताः । यतः एकादश रुद्राः । ‘रुद्रोहीशो वामदेवो वृषाङ्कः' इति हैम्याम् ॥ माद्यन्त्यष्टापदैःथ्वीकान्त कैतवजीविनः ।
सन्तः संयमसाम्राज्या न पुनर्नयचक्षुषः ॥ १४४ ॥
हे पृथ्वीकान्त भूभामिनीवल्लभ, कैतवेन दुरोदरेण जीवन्ति प्राणान्धारयन्तीति कैतवजीविनो द्यूतकाराः अष्टापदैः शारिफलैः द्यूतक्रीडोपकरणविशेषैः कृत्वा माद्यन्ति मदेन हृष्यन्ति । पुनः सन्तः साधवः अष्टापदैः स्वर्णैः कृत्वा न मदयुक्ता भवन्ति निर्ग्रन्थत्वान्निष्परिग्रहत्वाच्च । किंभूताः । संयमस्य चारित्रस्य साम्राज्यमैश्वर्ये येषाम् । तथा नये नैगमादिसप्तभेदभिन्ने न्याये वा चक्षुर्दर्शनं येषां नय एव चक्षुर्येषां वा ॥
५३०
धामसाधिमभृतः कलयन्त्यः स्त्रीत्वमात्मनि पुनर्वनितावत् । त्यक्तगेहगृहिणीद्रविणानां प्रीणयन्ति न मनो मणिमालाः ॥ १४५ ॥ हे नृप, त्यक्तानि मुक्तानि गेहानि मन्दिराणि गृहिण्यः स्त्रियः द्रविणानि धनानि यैस्तेषां साधूनां मनश्चित्तं मणिमाला रत्नश्रेणयो न प्रीणयन्ति न तोषयन्ति । किंभूतस्य । धाम्नां तेजसां साधिमानं चारिमाणं स्फूर्ति बिभ्रतीति । त्वयादृतः किं नरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे । किं कुर्वन्त्यः । आत्मनि स्वे स्त्रीत्वं स्त्रीलिङ्गतां कलयन्त्यः । किंवत् । वनितावत् । यथा नार्यः धामसु सौधेषु साधुतां धारयन्ति । यतो गृहमण्डनाः स्त्रियः । अथ वा । 'घरघरणीइपणघरचलइनही' इति लोकोक्तिः । पुनरात्मनि विषये स्त्रीत्वं वनिताभावं बिभ्रते ॥
बिभ्राणा अपि बाह्यतो विशदतां छिद्रं दधत्यन्तरा
तेनामी उचिता न मौक्तिकगणा द्वेधापि शुद्धात्मनाम् । भूप स्तम्भजुषो जडात्मवदमी जावीवधै
र्बाधन्ते च परांस्ततो मतिमतामेभिर्न कृत्यं पुनः ॥ १४६ ॥
हे भूप हे पृथ्वीपाल, येन कारणेन अमी मौक्तिकगणा बाह्यतो बहिस्ता जनहरगो

Page #592

११ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् । चरे विशदतां निर्मलतामुज्वलत्वं बिभ्राणा अपि धारयन्तोऽपि अन्तरा मध्ये छिद्रं रन्ध्र दोषमप्यगुणं वा दधति धारयन्ति अर्थापिशुनवदित्यादनुक्तमप्यवधारणीयम् । यथा खलो बाह्ये विशदतां हासितवदनत्वं दधानोऽपि परानर्थप्रथाविधायि दुष्टाशयतां धत्ते। यदुक्तम्-'मुखं पद्मसमाकारं वाचा चन्दनशीतला । हृदयं कर्तरीतुल्यं त्रिविधं धूर्तलक्षणम् ॥' इति । तेन कारणेन द्वेधापि बहिरन्तरापि शुद्धोऽत्युज्ज्वलः निर्मलो निष्पाप आत्मा खरूपं येषां तेषां महात्मनाममी नोचिता न योग्याः। पुनर्हे भूप, यतो हेतोरमी यानव्रजाः वाहनसमूहाः जडात्मवजडात्मान इव स्तम्भान् स्थूणान् जाज्यं च जुषन्ते सेवन्ते इति स्तम्भजुषः । च पुनः परानन्यान् जन्तून् वीवधैः खभारैः कृत्वा वाधन्ते पीडयन्ति । ततः कारणादेभिर्मतिमतामखण्डपण्डाशालिनां साधूनां न कृत्यं न किमपि कार्य विद्यते ॥
भूमीन्दोऽसिचया एते उचिता एव शस्त्रिणाम् ।
भवादृशां न चास्माकं शमसौहित्यशालिनाम् ॥ ११७ ॥ हे भूमीन्दो वसुधासुधाकर, एते असिचयाः खड्गगणाः शस्त्राणि प्रहरणानि धरन्ति रक्षयन्तीत्येवंशीलानां भवादृशां विविधायुधधारिणां विरोधिवधविधानोद्धतक्रोधोद्धराणां युष्मद्विधानामेव उचिता योग्याः । अथ च वास्तवार्थे सिचया वस्त्राणि युष्मा. दृशां बहुमूल्यत्वाद्भुमीन्द्राणामेव योग्यानि । न पुनः शमेन शान्तरसाखादेन यत्सौहित्यं तृप्तिस्वप्तिस्तया शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलानां मित्रामित्राजनसदृशदृशामस्मादृशामुचिताः । यदुक्तम्-'भुञ्जीमहि वयं भैक्ष्य जीर्ण वासो वसीमहि । शयीमहि महीपीठे कुर्वीमहि किमीश्वरे ॥' इति ॥ इति खानस्य तुरङ्गादिप्रदानाग्रहे गुरोः प्रतिक्चनानि ॥
एष निपीय कवेरिव वाचं श्लेषविशेषवतीं व्रतिभर्तुः।
प्रीतमना इति तं प्रति वाणीं वासयति स्म पुनर्वदनाने॥१४८॥ - प्रीतं गुरोरतिनिर्लोभतानिभालनात्संतुष्टं मनो मानसं यस्य तादृश एष साहिबखानः इत्यमुना प्रकारेण तं सूरिं प्रति वदनाब्जे निजमुखकमले वाणी गिरं वाग्देवतां वासयति स्म वासितवान् । उवाचेत्यर्थः । अथ च लक्ष्मी मिव वाग्वादिनी पद्मवासिनी कृतवानित्यप्यर्थध्वनिः । किं कृत्वा । कवेः काव्यकर्तुरिव अथ च कवेः शुक्रस्येव । 'अजस्रमभ्यासमुपेयुषा समं मुदेव देवः कविना बुधेन च' इति नैषधे । कविः काव्यकर्ता । तथा शुक्रः । बुधो विद्वान् । चन्द्राङ्गजश्च । तथा 'उशना भार्गवः कविः' इति हैम्याम् । अथ चायं मुद्रत्वादसुरः असुराणां गुरुत्वाच्च कविवाग्यानमुचितमेव सूरिः सुगणां गुरुर्नामुराणामिति वचनाच्च सूरेः श्लेषानां श्लेषोक्तीनां विशेषा अतिशया विद्यन्ते यस्यां सा श्लेषविशेषवती तादृशीं वाचं भारतीं निपीय सादरं श्रुत्वा ।

Page #593

५३२
काव्यमाला ।
याच्ञा मे क्रियतां फलेग्रहिरसौ द्रोणिर्द्रुमाणामिव प्रनिद्रा मधुना स तुष्यति यथा पृथ्वीमहेन्द्रो मयि । इत्यावेद्य निवृत्तिमीयुषि पुराधीशे वशीन्द्रो गिरं
जग्राहोष्णऋतौ कृतव्यवसितौ मेघाम्बुधारामिव ॥ १४९ ॥
इत्यमुना पूर्वोक्तप्रकारेण आवेद्य कथयित्वा निवृत्तिमुपरममुपेयुषि मौनमासेदुपि पुराधीशे साहिबखाने सति सूरिहर गुरुर्गिरं वार्णी जग्राहोपादत्त । बभाषे इत्यर्थ: 1 क इव । मेघ इव । यथा कृता निर्मिता व्यवसितिः स्वसमयोचितप्रबल्लूकातापपयः शोषप्रमुखा व्यापृतिर्येन तादृशे उष्णऋतौ निदाघसमये निवृत्ते सति जलधरः प्रावृषेण्यपयोधरः अम्बुधारां वारिवृष्टिं गृह्णाति । इति किमावेद्य । हे गुरो, श्रीमता मे मम याच्या प्रार्थना फलेग्रहिः सफला क्रियताम् । केनेव । मधुनेव । यथा वसन्तेन ऋतुना द्रुमाणां विविधजातितरूणां द्रोणिः श्रेणि: प्रोनिद्रा विकसिता फलकलिता क्रियते । तथा यथा येन प्रकारेण स पृथिवीमहेन्द्रः अकव्वरसा हिमथि तुष्यति हष्टचित्तो भविष्यति तथा विधीयताम् ॥
रक्षामो जगदङ्गिनो न च मृषावादं वदामः कचि
न्नादत्तं ग्रहयामहे मृगदृशां बन्धूभवामः पुनः । आदध्मो न परिग्रहं निशि पुनर्ना श्रीमहि ब्रूम
ज्योतिष्कादि न भूषणानि न वयं दध्मो नृपैतान्त्रतान् ॥१५०॥
हे नृप, वयमेतान् व्रतान् नियमविशेषान् दध्मो धारयामः । व्रतशब्दः पुंनपुंसके । तानेव पृथक्कृत्य दर्शयति-वयं जगतां त्रयाणामपि भुवनानामङ्गिनो जन्तून् रक्षामः वसंतानवत्पालयामः । च पुनः क्वचित् प्राणत्यागेऽपि मृषावादं मिथ्याभाषां न वदामो ब्रूमः । पुनः क्वचिद्रामादावरण्यादावपि चादत्तं केनापि स्वामिप्रमुखेन अविश्राणितं तृणाद्यपि न ग्रहयामहे न गृह्णीमः । पुनर्मृगदृशां सर्वासामपि स्त्रीणां बन्धूभवामः । मुक्ताशेषविषयाभिलाषतया विश्ववनिताः स्वभगिनीतुल्या गणयामः । पुनः परिग्रहं धनधान्यक्षेत्र क्रियाणकांशुकादिवस्तुरूप्यमुवर्णरूप्य खर्णादिमयस्थालकच्चालका दिकं कुप्यद्विपदचतुष्पदलक्षणं नवविधवस्तूनां संग्रहं नादध्मः किमपि संसारहेतुभूततया परिग्रहमात्रं नैव रक्षयामः । पुननिशि रात्रिविषये नानीमहि सर्वथापि नैव भुञ्जाम: । पुनज्र्ज्योतिष्कादिनिमित्तलक्षणं चन्द्रग्रहादिकं न ब्रूमहे कदापि न कथयामः । पुनर्भूषणानि मणिखर्णादिमयान्याभरणानि न दध्मः वपुषि न धारयामः । अत्र दध्म इति क्रिया घण्टालोलान्यायेन उभयत्र व्रतभूषणादिषु योजनीया ॥
वाहाः पञ्च महाव्रतानि करिणः क्षान्त्यादिधर्मा दश
शीलाङ्गाख्यरथा नवद्व्यमिताः पार्श्वे सहस्राः सदा ।

Page #594

११ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५३३ मुक्तास्वर्णमणीगणाः पुनरमी येषां मुनीनां गुणा ___ यानान्यद्भूतभावनाश्च यशसां पुञ्जाः पुरोगामिनः ॥ १५१॥ विश्वस्फूर्जदमारिशिष्टपटहा मोहाद्यरिध्वंसिनः ___ साम्राज्यं दधतेऽनिशं दशदिशां ये सार्वभौमा इव । ये श्वेतांशुकशालिनः कुमुदिनीकान्ता इव क्ष्मापते
ते प्राप्ताखिलकामिता इव वयं नाशास्महे किंचन ॥ १५२ ॥ हे मापते खान, प्राप्तानि सर्वात्मना लब्धानि अखिलानि समस्तानि कामितानि वाञ्छितानि मानसिकवाचिककायिककामा यस्तादृशा इव ते वयं किंचन किमपि नाशास्महे न कामयामहे । ते के । येषामस्माकं प्राणातिपात-मृषावाद-अदत्तादान-मैथुन-परिग्रहविरमणलक्षणानि पञ्च महाव्रतान्येव वाहाः पट्टजात्यतुरङ्गाः सन्ति । पुनयेषां क्षान्यादयः क्षमा-आर्जव-मार्दव-निर्लोभतारूपमुक्तिः तपः-संयम-सत्य-निष्कपटतारूपशाच-अकिंच ब्रह्मचर्यलक्षणा दशविधसाधुधर्माभिधानाः करिण: पट्टगजेन्द्रा विद्यन्ते । पुनर्येषां पार्श्व संनिधाने सदा निरन्तरं नवद्वय मिता नवानां नवसंख्यानां द्वयं युगलमेतावता अष्टादश तेन मिताः प्रमाणीकृताः । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । सहस्रा दशशतानि । सहस्रशब्दः पुंक्लीवलिङ्गे । शीलाङ्गा इत्याख्या नाम येषां तादृशा रथाः एतावता अष्टादशसहस्रा: शीलाङ्गरथा वर्तन्ते । पुनर्येषां मुनीनां साधूनां सप्तविंशतिसंख्याका गुणाः । यथा-षण्णां प्राणातिपात-मृषावाद-अदत्तादानमैथुन-परिग्रह-रात्रिभोजन विरमणलक्षणानां व्रतानां परिपालनम् , तथा षण्णां पृथ्वीजल-अनल-वायु-वनस्पति-त्रासलक्षणानां कायानां रक्षा, तथा पश्चानां श्रवण-नयनघ्राण-रसन-स्पर्शननाम्नामिन्द्रियाणां निग्रहः, निर्लोभता, क्षमा, भावसत्यक्रिया, विशुद्धिता, मनोवचनकायानां जयः, संयमयोगयुक्तता, शीतातपादिवेदनासहनम् , उपसर्गसहनं चेति मुक्तास्वर्णमणीगणाः मौक्तिककाञ्चनरत्ननिकरा आसते । पुनर्येषामद्भुता आश्चर्यकारिण्यः द्वादशसंख्याका भावनाः अनित्य-अशरण-संसार-एकत्व-अन्यत्व-अशौच-आश्रव-संवर-कर्म-निर्जर-अधर्मस्वाख्यातता-बोधिलक्षणाः । अथ वा पश्चानां महाव्रतानां पञ्चपञ्चसं. ख्याभिः पञ्चविंशतिर्भावनाः। यथा मनोगुप्ति-दयासमिति-आदाननिक्षेपासमिति-एषणासमिति-दृष्टान्नपानग्रहणम् एताः प्रथमव्रतस्य पञ्च भावनाः, तथा हास्यविरति-लोभविरति-भयप्रत्याख्यान-क्रोधप्रत्याख्यान-आलोच्यभाषणम् एता द्वितीयव्रतस्य पश्च भावनाः । आलोच्यावग्रहयाच्ञा, अभीक्ष्णावग्रहयाच्या, देशकालापेक्षया एतावन्मात्रावग्रहयाचना, समानधार्मिकेभ्यः सकाशादवग्रहयाचनम्, अनुज्ञापितानपानभोगः, एतास्तृतीयव्रतस्य पञ्च भावनाः । स्त्रीषण्डपशुमद्वेश्मस्त्रीभुक्तासनकुड्यान्तरत्यजनम्, सरागस्त्रीकद्वाविवर्जनम्, पूर्वक्रीडितभुक्त्यादिस्मृतिनिषेधनम्, स्त्रीणां रम्याङ्गावयवावलोकनखाङ्गनीनोद्वर्तनादिसंस्कारनिराकरणम्, प्रणीतगलस्नेहविन्दुकातिरसोन्मादकद्रव्यबहुलानपान

Page #595

काव्यमाला।
परिभोगनिवारणम् एताश्चतुर्थव्रतस्य पञ्च भावनाः । मनोज्ञे शब्दे राग: अमनोज्ञे शब्दे द्वेषः, मनोज्ञे रूपे राग: अमनोज्ञे रूपे द्वेषः, मनोज्ञे गन्धे राग: अमनोज्ञे गन्धे द्वेषः, मनोज्ञे रसे रागः अमनोज्ञे रसे द्वेषः, मनोज्ञे स्पर्श रागः, अमनोज्ञे स्पर्श द्वेषः एताः पश्चमव्रतस्य पश्च भावनाः । संख्यया पञ्चविंशतिर्जाताः । अथ वा एकोनत्रिंशदपि खयमूह्याः । एता भावना वासना यानानि वाहनानि सन्ति । च पुनर्येषां पुरोगामिनः अग्रेगमनशीलाः यशसां श्लोकानां पुजा व्रजा वर्तन्ते । पुनयेषां विश्वे त्रैलोक्येऽपि स्फूर्जन्तो वाद्यमाना अमारेजीवदयायाः शिष्टय: शिक्षणानि आज्ञा वा त एव - तद्रूपा वा पटहा आनकोद्धोषणानि निःखाननिरचना वा, । पुन: मोह आदियेषां । तथाविधा अरयः क्रोधमानमायालोभमनोभवमिथ्यात्वाद्याः शत्रवः तान् ध्वंसन्ति निघ्नन्तीत्येवंशीला मोहाद्यरिध्वंसिनः सन्तीति वैरिविजयकारिणः । पुनर्थ सार्वभौमाश्चक्रवतिन इव अनिशं निरन्तरं प्राची-आग्नेयी-अपाची-नैर्ऋती-प्रतीची-वायवी-कौबेरी-ऐशानीपातालभुवन-ब्राह्मीलक्षणानां दशानां दिशामाशानाम् । 'दशदिगन्तजिता रघुणा यथा' इति: रघुवंशे । साम्राज्यं सुरासुरनराराध्यत्वादाधिपत्यं दधते बिभ्रते। पुनर्ये कुमुदिनीकान्ताः कैरविणीवल्लभाश्चन्द्रा इव श्वेतैरुज्ज्वलैरंशुकैर्वस्त्रैः । साथै कः । किरणैश्च । 'वरुणगृहिणीमाशामासादयन्तममुं रुची निवसयसि च यांशभ्रान्सक्रमेण निरंशुकम्' इति नैषधे । 'कान्तिहीनं च वस्त्रहीनं वा इति तद्वृत्तिः । शालन्ते शोभन्ते इत्येवशीलाः । श्वेताम्बरा इत्यर्थः ॥ इति खसंयमसमृद्धि निरूपणम् ॥
श्रीरामे भरतेनेव भक्तेन स्वामिनि त्वया ।
इदं यदुच्यते सर्व तदश्चत्यौचिती यतः ॥ १५३ ॥ हे भूपते, श्रीरामे श्रिया बलभद्रत्वलक्ष्म्या, अथ वा श्रिया पाथोधिपुत्र्या लक्ष्म्या, अवतारत्वात्सीतया । यथा नारायणो रामरूपेणावतीर्णस्तथा लक्ष्मीरपि जानकीकायेनावतारमादत्तवतीति शैवसमयः । तया युक्तः रामः कौसल्यानन्दनस्तस्मिन् श्रीरामचन्द्रे भरतेनेव कैकेयीतनुजेनेव खामिन्यकबरनृपे भक्तेन सेवाभक्तेन त्वया भवता इदं गजाश्वरथस्वर्णादिप्रदानं सर्व यदुच्यते कथ्यते तत्सर्वं त्वयि श्रीमति विषये औचिती योग्यतामश्चति गच्छति । युक्तमेवेत्यर्थः । यतः शास्त्रे प्रोक्तमस्ति तदनेतनकाव्येनैव निर्दिशति ॥
उपकर्तु जलदा इव परपुष्टा इव पुनः प्रियं वक्तुम् ।
स्नेहितुमिव दृक्पद्माः प्रायः प्रभवन्ति भुवि सुजनाः ॥ १५४ ॥ हे भूमीपाल, जलदा मेघा इव उपकर्तुं जगतोऽप्युपकारं कर्तुम् , पुनः परः काकैः पो. ष्यन्ते स्म इति परपुष्टाः कोकिला इव प्रियं मृष्टं वक्तुं भाषितुम् , पुनः दृक्पद्मा नयननलिनी इव । कमलनलिनपद्मारविन्दशब्दाः पुनपुंसकलिङ्गयोः । स्नेहितुं स्नेहं मैत्र्यं कर्तुं प्रायो वाहुल्येन भुवि पृथिव्यां विषये सुजना उत्तमजनाः प्रभवन्ति समर्थीभवन्ति ।

Page #596

११ सर्गः] - हीरसौभाग्यम् ।
१३५ यदुक्तम्-'नेहला नैव नेत्रेभ्यो घनेभ्यो नोपकारिणः । पिकेभ्यो नो प्रियालापा दृश्यन्ते भुवने परे॥
किं बहुनाशुगसूनोरिवात्मभतुर्विधातुरादेशम् ।
नीतिमतो दाशरथेरिव राजन्धर्मलाभोऽस्तु ॥ १५५ ॥ हे राजन् , किंबहुना भूयिष्टभाषणेन किमस्तु न किमपि । ततस्तव धर्मलाभ: धर्मलाभ इति नाना अस्मत्पक्षसंमत आशीर्वादोऽस्तु भवतात् । तव किं कर्तुः। आ. स्मभर्तुः स्वस्वामिनः अकब्बरसाहेरादेशमाज्ञां विदधातीत्येवंशीलस्य । कस्येव । आशुगसूनोरिव । यथा पवनात्मजन्मा हनूमान् खखामिनो रामचन्द्रस्यादेशविधातासीत् । पवनस्य नामपरावृत्तिर्वहुधा दृश्यते । यथा हैम्याम्-'हनूमान् वज्रकण्टकः मारुतिः' इति । तथा चम्पूकथायाम्-'प्रभञ्जनाः खण्डिताञ्जनाधरप्रवालाः' इत्यादि । पुनस्तव किंलक्षणस्य । नीतिमतो युक्तन्यायोपपन्नस्य । कस्येव । दाशरथेरिव । यथा दशरथस्यापत्यं दाशरथिः श्रीरामः न्यायवानासीत् ॥ इति सूरिणा तस्य खामिभक्तता प्रकाशिता ॥
तदुदितमधिगत्य चित्रमन्तर्दधता तेन पुरीपुरंदरेण । इव कजमलिनाथ चुम्बता तच्चरणयुगं यतिकुञ्जरो व्यसर्जि ॥१५६॥ अथ सूरिवचनानन्तरं तेन पुरीपुरंदरेण अकमिपुराधिपतिना साहिबखानेन यतिकुञ्जरः श्रीहीरविजयसूरिः व्यसजि विसज्यंते स्म । खस्थानगमनायानुमेने। खवसति प्रति प्रेषित इत्यर्थः । तेन किं कुर्वता । तच्चरणयुगं सूरिपादारविन्दद्वन्द्वं चुम्बता स्पृ. शता । केनेव । अलिनेव । यथा भ्रमरेण कर्ज कमलं चुम्ब्यते । पुनः किंभूतेन । तदु
दितं सूरिभाषितमधिगत्य विज्ञाय सम्यगवगम्य अन्तः खान्तःकरणे चित्रमाश्चर्य द: धता बिभ्रता ॥
वसतिमसुमच्चेतांसीव प्रविश्य महोत्सवं
वचनविषयातीतं स्फीतं वितन्वति पूर्जने ।
सरसिरुहभूः प्रोजृम्भाम्भोरुहीव सुखं स्थितः .. कतिचन दिनांस्तस्मिन्सूरीश्वरोऽगमयत्पुरे ॥ १५७ ॥
सूरीश्वरो हीरविजयसूरिः तस्मिन्नकमिपुरे कतिचन कियत्संख्याकान् दिनानगमयदतिकामति स्म । किंभूतः । सुखं यथा स्यात्तथा स्थितः । क इव । सरसीठहभूरिव । यथा पद्मभूर्ब्रह्मा प्रोज्ज़म्भाम्भोरुहि विकसिततामरसे तिष्ठति । 'ताम्यस्तामरसान्तरालवसतिर्देवः खयंभूरभूत्' इति खण्डप्रशस्तौ ब्रह्मणः कमले वसतिः । किं कृत्वा । वसतिमुपाश्रयं प्रविश्य उपाश्रयमध्ये गत्वा । स्थित्वेत्यर्थः । कानीव । असुमच्चतांसीव यथा जनानां भव्यलोकानां चेतांसि मनांसि प्रविवेश । चित्तेषु प्रविष्ट इत्यर्थः । अत्रैकवचनस्य बहुवचनोपमास्ति । अन्यत्रापि क्वाप्येवं दृश्यते। यथा रघुवंशेऽप्येवं दृश्यते-'वै

Page #597

६३१
काव्यमाला।
दर्भनिार्देष्टमयो कुमारो नारीमनांसीव चतुष्कमन्तः' इति । कस्मिन्सति । पूर्जने राजनगरानेकश्रावकवर्ग वचनानां वाचां विषयाद्गोचरादतीतमतिशायित्वाद्वाग्गोचरमतिक्रान्तम् । वक्तुमशक्यमित्यर्थः । पुनः स्फीतं पदे पदे क्षणे क्षणे च वर्धमानमेव न तु हीयमानं महोत्सवमतिमहं वितन्वति विस्तारयति कुर्वति सति ॥
यं प्रासूत शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः __पुत्रं कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तबाहीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिरचिते सर्गोऽयमेकादशः ॥ १५८ ॥ पण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये एकादशानां संख्यापूरणः एकादशः सर्गः संजात इति ॥
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां स्वोपज्ञहीरसौभा. : ग्याभिधमहाकाव्यवृत्ती अकब्बरसाहिपुरस्तादाकारितदूतद्वन्द्वागमनविज्ञपनतत्प्रेषणाकमिपुरपतिपार्श्वगमनश्राद्धाकारणसाहिप्रवृत्तिकथनसूरिपार्श्वप्रस्थापनतदागमनतद्वाचिककथनस्फुरन्मानार्पणसूरिप्रस्थानशकुनभवनराजनगरागमनखानसंमुखागमनस्वसदनानयनगजाश्वादिढीकनतनिषेधनखानचमत्कृतिकरणवसत्यागमनादिवर्णनो नाम एकादशः सर्गः ॥
द्वादशः सर्गः । सूरिराजोऽथ संप्रस्थितस्तत्पुरान्मेवडाभ्यां पुरोगामुकाभ्यां युतः । श्लोकचन्द्रातपश्वेतिताशामुखो यामकाभ्यां शशी पूर्वशैलादिव ॥ १ ॥
अथ राजनगरे कतिचनदिनस्थित्यनन्तरं सूरिराजः श्रीहीरविजयसूरिः तत्पुरादहम्मदाबादनगरात्सम्यक् पदे पदे संमानमहोत्सवपूर्वकं प्रस्थितः पुरश्चचाल । किंमूतः । पुरो गुरोरग्रे गामुकाभ्यां गमनशीलाभ्यां मेवडाभ्यां मोंदीकमालनामाभ्यां साहिपहितदूताभ्यां दूतानां लेखहारकाणां च । मुद्गलजातिप्रसिद्धं मेवाडा इत्यभिधानं प्रोच्यते । पनः किंमतः । शोको यशः स एव चन्द्रातपश्चन्द्रिका तेन श्वेतितानि उज्ज्वलीकतानि आशानामर्थाद्दशदिगङ्गनाना मुखानि वदनानि येन । क इव । शशीव । यथा चन्द्रवारवशापुरः समेताभ्यां पुनर्वसूतारकाभ्यां युक्तः । 'पुनर्वसू तु यामकौ' इति हैम्याम् । युक्तः पूर्वशैलात्प्राचीपर्वतात्प्रतिष्ठते । किंभूतः शशी । यशःसदृशचन्द्रगोलिकया उज्ज्वलीकृद्दिमण्डल: ॥
कुत्रचिद्वाणिनी स्रग्विणी शालिनी यत्र लोकंपृणा क्वापि वातोमिका । हंसमाला क्वचित्कापि कन्या मृगी कुत्रचिन्मालती पुष्पिताग्रा पुनः ॥२॥

Page #598

. १२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । कापि शार्दूलविक्रीडितं दृश्यते क्वापि दृप्यद्भुजंगप्रयातं पुनः । सूरिशीतयुतेः सर्पतः पद्धतौ छन्दसां जातिवत्कुञ्जभूमिः स्म भूत् ॥३॥ सूरिशीतयुतेः हीरसूरिचन्द्रस्य पद्धतौ मार्गे सर्पतः प्रचलतः कुअभूमिर्वनावनी छन्दसां विधवृत्तानो जातिरेव स्म भूत् बभूव । ‘म्मयोगेऽप्यटो लोपमिच्छन्ति' इति सारस्वतव्याकरणे । यत्र कुञ्जभूमौ छन्दोजातौ च कुत्रचित्प्रदेशे वाणिनी। 'छेका मत्ता च वाणिनी' इति हैम्याम् । तथा 'यस्मिन्महीं शासति वाणिनीनां निद्रां विहारार्धपथे गतानाम्' इति रघुवंशे । उद्याने कीडार्थ समेता दृश्यते । किंभूता वाणिनी । स्रग्विणी खजो मुक्ताफलानां सरिविशेषाः कुसुमानां माला हारा विद्यन्ते यस्याः । पुनः शालिनी अत एवानेकालंकारैः शालते शोभते इत्येवंशीला । तथा वाणिनी, स्रग्विणी, शालिनी चैतास्तिस्रोऽपि छन्दोजातयः । तथा क्वापि अंदेशे लोकान् कुसुमावचयग्रथनान्योन्यपरिधापनान्दोलनगाननर्तनादिमानेककौतुकक्रीडाकारिणो जनान्पृणातीति लोकंपृणा सकलजनसुखकारका वातानां पवनानामूर्मिका वीची समेति । अथ च छन्दसि वातोर्मिकाजातिः । पुनः कचित्कमलाकरादिषु हंसमाला राजमरालराजी कीडन्ती दृश्यते । इंसमाला छन्दोजातिश्च । कापि स्थाने स्मेरोद्यानादौ कन्या पुष्पावचयार्थमागता पुपाजीविकुमारिका विलोक्यते । अथ च कन्या छन्दोजातिः । पुनः कापि सजलशार्दू. लप्रदेशादी मृगी खलघुबालकलिता सारङ्गी चरन्ती निरीक्ष्यते । मृगी छन्दोजातिश्च । पुनः कुत्राचेत्क्रीडाकाननादौ मालतीजातिनामलता प्रेक्ष्यते । किंलक्षणा । पुष्पितं कुसु. मितं प्रसूनपरम्परापरिचितमग्रं शिखरं यस्याः सा तथा । जातिः पुष्पिताग्रा च द्वे अपि छन्दोजाती । कापि कारस्करकोटरबिलादो दृप्यतां दर्प मदं वित्रतां मदोन्मादिनां भुजंगमानां सर्पाणां प्रयातं गमनं निभाल्यते । भुजंगप्रयातं छन्दोजातिश्च । पुनः कापि गिरिगह्वरादीनां प्रदेशे शार्दूलानां व्याघ्राणां चित्रकायानां वा अथवा अन्य. हिंस्रखापदविशेषाणां विशेषेण निजमहिलाभिर्वालकैर्वा समं क्रीडित विलसितं विभाव्यते शार्दूलविक्रीडितनानी छन्दोजातिश्च ॥ युग्मम् ॥
निम्बजम्बीरजम्बूकदम्बद्रुमान्स्मेरमाकन्दकारस्करं कीरवत् । .. लवयन्प्रामसीमापुरीः स प्रभुः प्राप्तवान्पत्तनम्योपकण्ठं कमात् ॥ ४ ॥
सं प्रभुः हारसूरीश्वरः क्रमाद्रामानुग्रामविहारपारेपाट्या पत्तनस्याणहिल्लापाटकनामपुटभेदनस्य उपकण्ठं संनिधानं प्राप्तवानासादयामास । किं कुर्वन् । ग्रामान् लघुपुराणि संनिवेशान्वा सीमामुभयोामयोर्नगरयोर्वा मध्यभूमी ग्रामसर्मापभूर्वा पुरीमहन्नगराणि विश्वलपुरमहीशानकादीनि लङ्घयन्नतिक्रामन् । किं व कीरवत । यथा शुको निम्बान् पिचु. मन्दान् जम्बीरान जम्मिलान् वृक्षविशेषान् जनप्रसिद्धान् जम्बून् ठ्यामफलान्प्रसिद्वान् कदम्बानीपान् पाराकदम्बान् धूलीकदम्बांश्च जातिद्वयविशिष्टान् एतानेव दुमान् १. पाणिनीयतन्त्रे तु स्मशब्दयोगेऽडागमाभावाविधानात्खभूदिति पाठः साधुः.

Page #599

काव्यमाला।
पादपान् लक्ष्यन् मुञ्चन् स्मेरं वसन्तऋतुना विकसितं पलवदलकलिकाकुसुमफलकलितं कृतं माकन्दकारस्करं सहकारतरुं प्राप्नोत्यधिगच्छति ॥
श्रोत्रपत्रैर्निपीय प्रभोरागमामेयपीयूषमानन्दमेदस्विनः । तत्पदाम्भोजमभ्येत्य भेजुर्जनाः पान्थसार्था इव स्मेरदुर्वीरुहः ॥ ५ ॥ जनाः पत्तनश्राद्धलोकाः अभ्येत्यागत्य तत्पदाम्भोज सूरिचरणाविन्दं भेजुः सेवन्ते माप्रणमन्ति स्मेत्यर्थः । के इव। पान्थसार्था इव । यथा पथिकप्रकराः अभ्येत्य दूरात्समागत्य निदाघदाघतप्तीकृतासाः प्रबलपथभ्रमश्रान्ताश्च सन्तः स्मेरन्तं विकसन्तमुर्वीरुहं बहुलपल्लवदलफलच्छायाछन्नं मार्गवर्तिमहीरुहं भजन्ते । 'स्मेरदम्भोरुहारामपवमानमिवानिलः' इति पाण्डवचरित्रे । जनाः किंभूताः । आनन्देन प्रमोदेन मेदखिनः उपचयवन्तः स्फुरद्रोमाञ्चकचकपुष्टवपुषः । किं कृत्वा । प्रभोः श्रीगुरोरागम आगमनं तदेवामेयं प्रमाणातीतं पीयूषममृतं श्रोत्रपत्रैः कर्णपर्णदुन्दुर्निपीयातितृप्ततया पोत्वा । सादरं श्रुत्वेत्यर्थः । अथ च 'पीयूषोऽभिनवं पयः' इति हैम्याम् । सद्यस्कपयःपानाच्च पुष्टाङ्गा भवन्त्येव ॥
आजगामाथ कम्माङ्गजन्मा यतिक्ष्मातलाखण्डल: संमुखं तत्प्रभोः । सूरिणाप्यर्णवेनेव शीतयुतेः पिप्रियेऽद्वैतमस्योदयं पश्यता ॥ ६ ॥ अथ सूरेः पत्तनसमीपे समागमनानन्तरं कम्मानामसाधोरङ्गजन्मा नन्दनो विजयसेननामा यतिषु मुमुक्षुषु अथ वा यतीनां मध्ये मातलस्य महीमण्डलस्याखण्डलो वासवः । सूरीन्द्र इत्यर्थः । तस्य प्रभोः श्रीहीरावेजयसूरीन्द्रस्य संमुखमभिमुखमाजगाम समागच्छति स्म । अपि पुनरस्य विजयसूरेरद्वैतमनन्यसामान्यमुदयं वैभवातिशयप्रादुर्भावं पश्यता स्वयं विलोकयता सता सूरिणापि हीरगुरुणापि पिप्रिये प्रमुदितमद्वैतप्रीतिमत्ता समजायत । केनेव । यथा शीतयुतेः कौमुदीदयितस्याद्वैतमभ्युदयं पश्यता समुद्रेण चन्द्रजनकेन प्रीयते । यस्माद्ये समुत्पद्यन्ते स तेषां पिता, चतुर्दशानामपि रत्नानां समुद्रे समुत्पन्नत्वात्समुद्र एव पिता । यथा लक्ष्म्याः प्रसिद्ध नाम क्षीरोदतनया हैम्याम् , तथा चन्द्रोऽपि प्रसिद्धः समुद्राङ्गजः। तथा च नैषधे-'सिताम्बुजानां विरहस्य यच्छलादभावलिश्यामालेतोदरप्रियाम् । तमः समच्छायकलसंकुलं कुलं सुधांशोबहुलं वहन्निव ॥ इति । 'कुलशब्देन समूहं वंशं वा वहति' इति तद्वृत्तिः ॥
हीरसूरिक्रमद्वन्द्वनम्रीमवत्तन्मुखं प्राप कामप्यनन्यां श्रियम् । कल्पितानल्पसख्यः कथंचिन्मिथः संगतः पङ्कजेनेव शीतद्युतिः ॥ ७॥
हीरसूरेः स्वगुरुश्रीहीरविजयसूरेः क्रमद्वन्द्वे चरणयुगले नम्रीभवत्संजायमानं तन्मुखं विजयसेनसूरिवदनं कामपि वचनगोचरातीतामसाधारणी श्रियं शोभां प्राप लभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मिथः परस्परं कथंचित्केनापि प्रकारेण कल्पितं निर्मितमनल्पं बहुदृष्टं च

Page #600

१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५३५ सख्यं मैत्रीभावो येन तादृशः शीतद्युतिश्चन्दः पङ्कजेन पद्मन समं संगतो मिलित इ५ । चरणस्याम्भोजोपमा वदनस्य च चन्द्रसाम्यमित्युत्प्रेक्षा ॥
प्रश्नयामास भट्टारकाधीश्वरोऽनामयादि स्वयं तस्य सूरीशितुः। तेन रेजे पुनः सोऽधिकं सूनुना यौवराज्यान्वितेनैव भूवासवः ॥ ८॥ भट्टारकाधीश्वरो बृहद्गणधराधिराजो हीरविजयसूरीश्वरः खयमात्मना तस्य सूरीशि. तुर्विजयसेनसूरेरनामयादि नीरोगताप्रमुखं समाधिकुशलतादिकं प्रश्नयामास पृच्छति स्म । पुनः स हीरभट्टारकः तेनाचार्येण समधिकं रेजे बभौ । क इव । भूवासव इव । यथा पृथिवीपुरहूतो राजा यौवराज्येन युवराजम्य भावस्तेन यौवराज्यपदवीभावेन युक्तेन युवराजेन सूनुना नन्दनेन कृत्वा राजते ॥
नैककायान्प्रणीय स्वयं दर्शयन्द्वादशाचिः स्वचातुर्यमुामिव । शिष्यसार्था मिथो नव्यकाव्यैस्ततः संस्तुवन्ति स्म तौ सूरिभूभास्करौ९ ततो विजयसेनसूरिसमागमनानन्तरं शिष्यसार्या विद्वद्विनेयव्रजा मिथः परस्परं नव्यकाव्यैः सद्यस्ककवित्वैः कृत्वा तो हीरविजयसेननामानौ सूरी एव भूभास्करौ सू. रिराजौ । 'मध्यंदिनावधि विधेर्वसुधाविवखान्' इति नैषधे । प्रति संस्तुवन्ति स्म वर्णयामासुः । विजयसेनसूरि हीरविजयसूरि श्रीहीरविजयसूरिशिष्या तुष्टुवुः । उत्प्रेक्ष्यतेनैकान्बहून् कायान् मूर्तीः प्रणीय कृत्वा । 'निषेधार्थनकारस्य समासत्वान्नलोपाभावो निषेधार्थवाक्को तत्र निषेधार्थवाची नकारस्तत्र लोपो न भवति नैषधेत्यादौ ज्ञेयः न. अस्तु लोपो भवत्येव' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । उक्तत्वात्समासत्वाच्च नकारस्यानादेशो न स्यादिति । द्वादशाचिबृहस्पतिरा पृथिव्यां खयमात्मनैव खस्यात्मनश्चातुर्य निपुणतां दर्शयन्निव । अथ वा दर्शयन् द्वादशाचिरिव ॥ • तत्समीक्षोत्सुकीभूतदिङ्गायके पौरपुजैः प्रणीते महाडम्बरे ।
द्यामिवेन्द्रो जयन्तेन भट्टारकस्तेन सूरीन्दुना प्राविशत्पत्तनम् ॥१०॥ भट्टारकः । यद्यपि भट्टारकशब्देन पूज्यत्वख्यापनम् ‘पादा भट्टारको देवः प्रयोज्याः पूज्यनामतः' इति हैम्यामुक्तत्वात् पूज्यपादाः तथा भूपतिर्भोजदेवः तथा अद्भधारकं गृहीत्वेत्यादी प्रशस्यार्थप्रकारकत्वं दृश्यते, तथाप्यत्र जैनशासनानुसारेणाधुना लोकरूव्या भट्टारकशब्देन वृहद्गणाधिपस्तच्छिष्यस्तस्मिन्बृहद्गणाधिपे विद्यमाने आचार्य इत्युच्यते इति संप्रदायः । श्रीहीरविजयसूरिः तेन सूरीन्दुना विजयसेननाम्ना सूरिचन्द्रेणाचार्यचन्द्रमसा सार्क पत्तनं पुटभेदनं प्राविशत्प्रविशति स्म । 'द्वीपान्तरेभ्यः पृथिवीपतिभ्यः क्षणादवापे पुटभेदनं तत्' इति नैषधे । क इव । न्द्र इव । यथा पुरंदरो जयन्तेन निजनन्दनेन जयदत्तेन समं द्यां दिवं नन्दनादो क्रीडित्वागत्य प्रविशति । कस्मिन् सति । पौरपुजैर्नागरिकनिकरैर्महाडम्बरे अतिशयितोत्सवे प्रणीते कृते सति । किंभूते महाडम्बरे । तस्य महाडम्बरस्य समीक्षा सम्यक्सर्वप्रकारेणावलोकनं तत्रो.

Page #601

५४०
काव्यमाला।
त्सुकीभूता उत्कण्ठिता जाता दिडायका दिक्पाला यत्र ॥ इति हीरसूरेः पत्तने स. मागमनम् ॥ देशनामन्दिरं श्रीजिनेन्दोः पुरो व्यालुलोके वसत्यां व्रतीन्द्रस्ततः । आप्तमाराद्धकामेव लोकत्रयी वप्रत्रितयीकैतवात्समीयुषी ॥ ११ ॥ ततः पत्तने प्रवेशानन्तरं व्रतीन्द्रः सूरिः वसत्यामुपाश्रये पुरस्तात् श्रीजिनेन्दोः श्रिया त्रैलोक्याधिपत्यलक्ष्म्या कलितस्य जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये इन्दुः सर्वाह्लादकत्वात्तीर्थकरस्तस्य यदने वर्ण्यमानं सुरासुरनरेषु प्रसिद्धं वा देशनामन्दिरं समवसरणं व्यालुलोके विलोकते स्म । दृष्टवानित्यर्थः । तत्किम् । यत्र धर्मदेशनामन्दिरे वप्रत्रितय्याः प्राकारत्रयस्य कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-आप्तं श्रीजिनेन्द्रमाराटुकामा सेवितुमभिलषन्ती लोकत्रयी त्रिलोकी समीयुषी समागतेव ॥
यत्र वापीषु पश्यन्ति शंभुश्रियं वारिदेव्यः सिताम्भोजनेरिव । . . अर्हतेव स्ववाचामृतं निर्जितं सेवितुं तं पुनस्तासु संतिष्ठते ॥ १२॥ . यत्र समवसरणे वापीषु जलसंपूर्णदीर्घिकासु वारिदेव्यो जलदेवताः स्मितानि विकसितानि अम्भोजानि कमलानि तान्येव नेत्राणि नयनानि तैः । उत्प्रेक्ष्यतेविकचकमललोचनैः कृत्वा शंभुश्रियं तीर्थकृतश्चतुस्त्रिंशदतिशायाद्यतिशायिलक्ष्मी प. श्यन्ति विलोकयन्तीव । पुनरर्हता जिनेन्द्रेण खवाचा मधुरिमाद्वैतात्मगिरा अमृतं पीयूषं निर्जितमभिभूतं सत् । उत्प्रेक्ष्यते-पुनस्तं जिनेन्द्रं सेवितुमुपासितुमिव तासु वापीषु संतिष्ठते समेत्य स्थितम् ॥
यत्र सोपानपतिः शिवाहं महागेहमारोढुमूहेऽधिरोहिण्यभात् । निम्नगेत्यात्मकौलीननिर्मुष्टये जाह्नवीवोत्तरङ्गागतार्हत्पदे ॥ १३ ॥ यत्र भगवत्समवसरणे सोपानपतिः आरोहणश्रेणी अभावभौ । उत्प्रेक्ष्यते-शिवं मोक्षमित्याहा नाम यस्य तादृशं महागेहमत्युच्चैःस्थानस्थितप्रासादमारोढुमुच्चैवढितुमधिरोहिणी निःश्रेणिकेव ऊहे इवार्थे । अथ वा वितर्कयामि । 'तपःकशाङ्गासं शैलमारोढुं न वयं क्षमाः। चटिष्यति कयं प्रौढदेहोऽयं गजराजवत् ॥' इति ऋषिमण्डलवृत्तौ । वा अथ का इयं निम्नगा नीचगामिनी । कामिन्यो नीचगामिन्यः इत्यप्यर्थध्वनिः । इत्यमुना प्रकारेण आत्मनः खस्य कौलीनस्य जनापवादस्य निर्मृष्टये विनाशनाय अर्हतस्त्रैलोक्यनाय. कस्य पदे चरणे समवसरणरूंपे वा स्थाने आगता समागतवती । उतरङ्गा उत् ऊ. र्ध्वमुच्चैस्तराः सोपानरूपास्तरङ्गाः कल्लोला यस्यास्ताशी जाह्नवी जद्रुकन्या गङ्गेच ॥ यत्र सृष्टैरिव श्रेयसे तोरणैः सार्वविश्वाधिपत्याभिषेकक्षणे ।
येन नेतुं जनान्मुक्तिपुर्यामिवोद्घाटितैारवारैः पुनः पुस्फुरे ॥ १४ ॥ यत्र समवसरणे तोरणैश्चतुर्दिक्प्रतोलीषु प्रणीबहिरैर्वन्दनमालाभिर्वा पुस्फुरे

Page #602

१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५४१ शुशुभे । उत्प्रेक्ष्यते-सार्वस्य तीर्थकरत्य विश्वेषां त्रिजगतामाधिपत्यं खामित्वम् । राज्यमित्यर्थः । तस्य तत्र वा अभिषेचनं स्थापनं तस्य क्षणे प्रस्तावे महोत्सवे वा श्रे. यसे कल्याणकृतये मृष्टैर्निर्मितैरिव । लोकेऽपि प्रायो महोत्सवसमये तोरणानि बध्यन्ते । पुनर्यत्र समवसरणे द्वारवारैारद्वारैः पुस्फुरे स्फुरितम् । उत्प्रेक्ष्यते-येन भगवता जनान् भव्यलोकान् मुक्तिपुर्या सिद्धिनगर्यां मोक्षमध्ये नेतुं प्रापयितुमुद्घाटितैर्मुकुलीकृतैरर्थान्मुक्तिपुरीद्वाभिरिव ॥ . शंभुमुद्दिश्य मुक्तैः स्मरेणाशुगैमोघतां किं गतैरन्तरेऽवस्थितैः ।
ढौकितैरात्मनः किं वपुर्लिप्सया पुष्पचापेन वाभाजि यस्मिन्सुमैः॥१५॥
यस्मिन् समवसरणे सुमैः पञ्चवर्णजानुप्रमाणाप्रमाणोज्जम्भमाणकुसुमैरभ्राजि रेजे । उत्प्रेक्ष्यते-स्मरेण मनोभवेन विरोधितया शंभु पार्वतीपतिमहन्तं वा उद्दिश्य संकल्प्य मुक्तैः क्षिप्तरसाधारणसिद्धयनुभावात् शंभुविषये पुनर्मोघतां विफलतां गतः प्राप्तैः । अत एव वेध्या लब्धात् अन्तर्मध्ये विचाल एव स्थितैः पतितैराशुगैर्बाणरिव कामस्य च पुष्पशरत्वात् । अथ वा पुष्पचापेन श्रीनन्दनेन अनङ्गत्वादात्मनः खस्य वपुर्लिप्सया शरीरप्राप्तिकाङ्कया ढौकितैरुपदीकृतैः शरैः किं खविशिखैरिव ॥
धीरिमाधःकृते शीलतीव त्रपासंकुचद्गौरवे स्वर्गिरौ विष्टरे । यत्र शौर्येण निर्जित्य वन्दीकृतः श्रीजिनेनेव पञ्चाननोऽधःकृतः॥१६॥ यत्र समवसरणे विष्टरे भगवदुपवेशनोचिते सिंहासने पश्चाननः केसरी अधः अर्याजिनेन्द्रस्याधस्तास्थितः तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-श्रीजिनेन त्रिभुवनाधिपत्यलक्ष्मीविलासरसिकेन तीर्थकृता शौर्येण खशूरतया साहसिक्येन निर्जित्याभिभूय वन्दी. कृतो वन्द्यं विहितः सन् अधस्तस्थिवान् विष्टरे । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-धीरिम्णा सुरासुरनराद्यचालनासाधारणधैर्येण कृत्वा अधःकृते परिभूते नीचैः कृते न्यकारं प्रापिते । अत एव त्रपया लजाधिक्येन संकुचल्लघूभवद्गौरवं गुरुत्वमुच्चैस्तरत्वं वपुषो महत्त्वं च यस्य तादृशे शीलति । अर्थाद्भगवन्तं सेवमाने खगिरी सुवर्णाचले ॥
अर्हता त्रातुमात्माश्रितान्संसृते लुकान्कि चतुर्दिक्समेताञ्जनान् ।
यत्र तेषां चतस्रो गतीर्वा निराकर्तुमूहे चतस्रः कृता मूर्तयः ॥ १७ ॥ - यत्र समवसरणे अहता तीर्थकृता चतस्रश्चतुःसंख्याका मूर्तयः कायाः कृता निमिताः । उत्प्रेक्ष्यते-संमृतेः संसारात् अनादिभवपरम्परापरिभ्रमणदुःखभरात् भीलुकान् बिभ्यतीत्येवंशीलान् । तथा च चतुर्दिग्भ्यः पूर्वादक्षिणापश्चिमोत्तरालक्षणाभ्यः चतस्रो हरिद्भयः समेतान् खसमीपे समागतान् अत एवात्मानं भगवन्तम् । 'क्षेत्रज्ञ आत्मा पुरुषः' इति हैम्याम् । आश्रितान् उपेल खशरणीभूतान् भावकलोकान् किं त्रातुं रक्षितुमिव चतस्रो मूर्तयो विहिताः । अथ वा ऊहे अहमेवं विचारयामि । पूर्वोक्तविशे

Page #603

५४२
काव्यमाला।
षणविशिष्टानामेव तेषां जनानां चतस्रो नरकतिर्यमनुष्यसुरलक्षणाश्चतु:संख्याका अपि गवीर्भवानिराकर्तुमिव निवारयितुमिव वा चत्वारो देहा विहिता धृताः ॥
भाति भागण्डलं राजवैरादिवाप्तस्य पृष्ठे प्रविष्टः प्रणश्यारुणः । ब्रह्मणा यत्र मुक्तः किमचिजो विश्वकृत्तक्षिताङ्गस्य वा भावतः १८ यत्र श्रीजिनधर्मदेशनसदने आप्तस्य तीर्थकृतः पृष्ठे शिरसः पश्चात्प्रदेशे भामण्डलं ज्योतिःपुओ भाति विभ्राजते दीप्यते वा । उत्प्रेक्ष्यते-राज्ञा चन्द्रेण नृपेण वा सह वैराद्विरोधात् चन्द्रोदये वापि प्रणश्य याति खोदये च खकरैरेव प्रातश्चन्द्रश्रियं मुष्णाति । अत एव विरोधः। तस्मात्प्रणश्य प्रपलाय्य आप्तस्य विश्वस्तस्य अयं सर्वथापि प्राणत्यागेऽपि मह्यं कम्मचिदपि न ददााते इति विश्वासं प्राप्तस्य मित्रस्य पृष्ठे प्रविश्य स्थितोऽरुणो भानुमानिव । वाथवा ब्रह्मणा विधात्रा यत्र समवसरणे विश्वकृता देववार्धकिना तक्षितं तनूकृतं 'ताव्यू' इति लोकोत्तया तादृशमङ्गं कायो यस्य । स्वदयितादित्यतेजोसहिष्णुदक्षाङ्गजाभ्यर्थितदेववर्धकिना चक्रभ्रममारोप्य उल्लिखितवपुष इ. त्यर्थः । तादृशस्य भाखतो भास्करस्य अचिंत्रजस्तेजोराशिरिव मुक्तः स्थापितः । 'भारोप्य चक्रभ्रममुष्णतेजास्त्वष्ट्रेव यत्रोलिखितो विभाति' इति रघुवंशे ॥
किं प्रिये पूर्णिमाशर्वरी चन्द्रिका वक्रचन्द्रस्य पत्युर्द्विपार्थी श्रिते । कुन्तलैयक्ते वानुनेतुं वयं राजतोऽभ्यर्णयोश्वामराली प्रभोः ॥१९॥ प्रभोवृषभतीर्थकृतोऽभ्यर्णयोः पार्श्वयोः प्रदेशयोश्चामराली वालव्यजनमाले राजतः शोभते । उत्प्रेक्ष्यते-पत्युः खभर्तुर्वक्रचन्द्रस्य वदनविधोः । द्वयोः पार्श्वयोः समाहारो द्विपावी तामुपान्तद्वन्द्वं श्रिते। किंभूते । प्रिये द्वे कान्ते इव । एका पूर्णिमाशर्वरी राकारात्रिः, अपरा चन्द्रिका ज्योत्स्ना । 'कौमुदी कुमुदिनीभदक्षजारोहिणीद्विजनिशोष. धीपतिः' इति हेम्याम् । द्वयोरपि पतित्वात् द्वे अपि उपेत्य द्विपार्थी श्रिते । चन्द्रकामिन्याविव वाथवा प्रभो भेयदेवस्य कुन्तलेः परिव्रज्याया उपादानैः पञ्चमुष्टिलोंचविरचनावसरे प्रसरत्पवने प्रेरितागतां सस्थूललहलहायमानामानमूर्धजविलोकनानन्दितपुरंदरप्रार्थनाक्षणरक्षितैकमुष्टिमस्तकप्रशस्तकुन्तलहस्तेन न्यकृता तिरस्कृता सती स्वयमात्मना अनुनेतुमात्प्रभु प्रसादयितुं वा श्रिते प्रकीर्णकपलयाविव ॥
आतपत्रत्रयी यत्र रेजे विभोः क्षमाम्बरोद्दयोतकृत्त्वत्प्रसत्त्याभवम् । मां त्रिलोक्याः पुनोतकं त्वं सृजेतीव वक्तुं त्रिमूर्तिः श्रितोऽयं शशी२० यत्र समवसरणे विभोस्तीर्थनाथस्य आतपत्रत्रया छत्रत्रितयी रेजे विराजते स्म । उत्प्रेक्ष्यते--इत्यमुना प्रकारेण वक्तुं कथयितुं निस्रो मूर्तयः शरीराणि यस्य स त्रिमूर्तिः तादृशोऽयं भगवन्तं श्रितः सेवमान: शशी चन्द्र इव । इति किम् । हे विभो, त्वत्प्रसत्त्या श्रीमत्प्रसादात् अहं माम्बरयोभूनानभसोरुयोतकृत् प्रकाशकर्ना अभवं

Page #604

. १२ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
५४३ संजातः पुनस्त्वं मां त्रिलोक्या भुवनत्रयस्योद्योतकं प्रकाशकारं मुज कुरु । यथा यावाथि यो रुद्दयोतं करोमि तथा स्वर्गपातालभूलोकेषु प्रकाशकारकं निर्माहि इत्यर्थः ॥ विभ्रतीभिः खगान्पत्रविभ्राजिनश्चन्द्रहासप्रसूनप्रतानान्वहन् । चैत्यशाखी शिखाभिः श्रिताभिनभः स्वनिवृक्षान्विजेतुं किमुद्यच्छते २१ यत्र धर्मदेशनवेश्मनि चैत्यशासी अशोकतरुरपरी वा वटवृक्षादिसालद्रुमावसानः चलद्रुमः नमो गगनाङ्गणं श्रिताभिः गाहमानाभिः शाखाभिः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-खर्गिकृ. क्षान् सुरद्रुमान् कल्पतरून् विजेतुं पराभवितुमुद्यच्छते उद्यमं करोतीव मन्त्रीभवतीव वा । किंभूताभिः शिखाभिः। पत्रैः पक्षविभ्राजन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलान् खगान् पक्षिणो वाणांश्च बिभ्रतीभिः धारयन्तानिः । 'वाणपृषक्त विशिखौ खगगर्वपक्षाः' । तथा 'विहग विहंगमखगौ खगगर्धपक्षा आपे' इति हैम्याम् । बैत्यशासी किं कुर्वन् । चन्द्रः सुधाकर: कर्पूरी वा हासो हसितं तयोः श्वेतिना तुल्यानां प्रसूनानां कुसुमानां प्रतानान् स्तवकान् चन्द्रहासखड्गांश्च वहन् बित्राणः । अन्योऽपि सुभटो विरोधिना योद्धमिच्छु: चतुर्विधान्यायुधानि धत्ते। यथा-पाणिमुक्तानि शक्तिप्रमुखानि, यन्त्रमुकानि शरादिकानि, अमुक्तानि शत्रिकाद्यानि, मुक्तामुक्तभेदद्वयात्मकानि दण्डादिमानि, इति । तथैवायं चैत्यतरुः शरग्रहणेन पाणियन्त्रमुक्तयोर्ग्रहणम् । चन्द्रहासग्रहणेन च मुक्तामुक्तचो: संग्रहः । तथा च हैम्याम्-'अस्त्रं तच्चतुर्विधम् । मुक्तं द्विधा पाणियन्त्रमुक्त शक्तिशरादिकम् । अमुक्तं शस्त्रिकादि स्याद्यष्टयाद्यं तु द्वयात्मकम् ॥' इति ॥
देशनामन्दिरे यत्र जाम्बूनदः शक्रकेतुः पुरश्चुम्बति स्माम्बरम् ।
कौतुकान्नाकिलोकं दिदृक्षुः क्षितेस्तीर्थभर्तुः प्रसर्पन्प्रतापः किमु ॥२२॥ - यत्र धर्मदेशनामन्दिरे श्रीजिनराजसमवसरणे जाम्बूनदः वर्णनिर्मितः शक्रकेतुरिन्द्रध्वजः पुरो जिनेन्द्राग्रे अम्बरमाकाशं सहनयोजनप्रमाणत्वेनात्युच्चैस्तरत्वात् चुम्बति स्पृशति । उत्प्रेक्ष्यते-कौतुकात् हृदयमध्येऽतिकुतुहलात् नाकिनां देवानां लोकं भुवनं वासस्थानं स्वर्ग दिदृशुष्टुमिच्छुः क्षितेर्भूमेः सकाशात्प्रसपत्रुच्चैर्गच्छन् तीर्थभतुर्जिनेन्द्रस्य किमु प्रतापः ॥ विप्रलब्धं विधात्रेव रूपश्रिया खं त्रिदश्योऽवयान्ति स्म यद्वीक्षणात् ।
यत्र भान्ति स्म ते शालभजीभराः श्रीसुताम्भोजदृग्विभ्रमभ्राजिनः २३ यत्र श्रीमनिनेश्वरसमवसरणे ते जगत्रयीस्त्रैणजैत्रगात्रलताः शालभञ्जीभराः पाश्चालिकाप्रकराः भान्ति स्म शुशुभिरे । किंभूताः । श्रीसुतस्य कमलानन्दनस्य स्मरस्य अम्भोजकमललोचना स्त्री रतिस्तस्या विभ्रमः शोभा विलासो वा तद्विभ्राजन्ते इयेवंशीलाः । अथ वा रतिवद्विध्रमेण शोभया विलासेन वा शोभनशीलाः । ते के ! येषां पुत्रिकाप्रकराणां वीक्षणाद्दर्शनात् त्रिदश्यः सुराङ्गनाः स्वमात्मानं रूपश्रिया वपुर्वभवेन विधात्रा जगद्यावत्पुरुषयोषिदर्गसगंविधायिना विप्रलब्धं वञ्चितमिवावयान्ति म्म

Page #605

काव्यमाला।
मेनिरे । 'मद्विपलभ्यं पुनराह यस्त्वां तर्कः स किं तत्फलं वाचिमूकः' इति नैषधे । विप्रलधुं पोग्यं विप्रलभ्यमिति तदर्थः ॥
आप्तलक्ष्मीलताया इवोद्यत्फलं वीक्ष्य विश्वेशितुर्देशनावेश्म तत् । गोचरी स्यान्न वाक्चेतसोर्यः क्वचित्समदं विन्दति स्म व्रतीन्द्रः स तम् २४ स व्रतीन्द्रो हीरविजयसूरिः तं मोहदयासादनसदृशं संमदमानन्दं विन्दति स्म ल. भदें स्म । तं कम् । यः संमदः क्वचित्कुत्रापि स्थाने नभःकल्लोलिनीविलसत्कल्लोलमालास्सालितवाग्विलासशालिसुरासुरनरसूरिषु वा वाक्चेतसोर्वचनमनसोर्वा न गोचरी स्याद्विषयो भवेत् । किं कृत्वा। विश्वेशितुस्त्रैलोक्यनायकस्य श्रीमत्तीर्थकृतो देशनावेदमस' मक्सरणं वीक्ष्य लोचनगोचरी कृत्य । किंभूतं तत् पूर्वव्यावर्णितखरूपम् । उत्प्रेक्ष्यतेआप्तस्य जिनराजस्य लक्ष्मी वनत्रयैश्वर्यश्रीः सैव लता विकसद्बली उद्यत्प्रकटीभवत्फलमिव ॥ इति पुरकृतानुसारेण समवसरणवर्णनम् ॥ तीर्थकृद्वत्रचन्द्रेक्षणोद्वेलितानन्दसिन्धोरिवोद्भूतनूतामृतैः। .. खेन तत्राभिनोनूय नव्यैः स्तवैः श्रीजिनं नेमिवान्हीरसूरीश्वरः ॥२५॥ हीरसूरीश्वरस्तत्र समवसरणे स्वेनात्मना नव्यैः सद्यस्कैः स्तुतिरूपवृत्तैः अभिनोनूय अतिशयेन भक्तिभरेण स्तुत्वा श्रीजिनं श्रीमद्भगवन्तं नेमिवान् प्रणमति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्तवैः तीर्थकृतो जिनेन्द्रस्य वक्रं वदनमेव चन्द्रः पार्वणशार्वरीवरस्तस्येक्षणादालोकनादुद्वेलितस्य वेलामतिकान्तस्योत्कण्ठितस्य आनन्दो मानसान्तःप्रसरत्प्रमोदः स एव सिन्धुरात्क्षीरनीरनिधिस्तस्मादुद्भूतैः प्रकटैर्जातैः अमृतैः सुधारसैरिव ॥
सृष्टसर्वज्ञसंघः सुधाधामवद्वासरान्कांश्चिदत्रातिवाह्य प्रभुः । साधुवगैस्ततोऽन्वीयमानः पुरात्पूर्वदेशं प्रति प्रीतिमान्प्रस्थितः ॥२६॥ ततः पत्तने कतिचिद्दिवसस्थित्यनन्तरं पुरादणहिल्लपाटकपत्तनात्पूर्वदेशं प्रति प्राचीनमण्डलं प्रति प्रस्थितः प्रचलति स्म । किं क्रियमाणः । साधुवगैर्विजयसेनसूरिप्रमुखानेकैर्मुनिमण्डलैरन्वीयमानोऽनुगम्यमानः । किं कृत्वा। तत्र पत्तने कांश्चित्कतिचित्कियत्सं. ख्याकान्वासरान्दिवसान् अत्र पत्तनमध्ये अतिवाह्य अतिक्रम्य । किंभूतः प्रभुः । मृष्टः कृतः सर्वज्ञेन जिनेन्द्रेण सार्ध सङ्गो भक्तिस्तवनादिको येन । किंवत् । सुधाधामवत् । यथा अमृतकान्तिश्चन्द्रः सृष्टो निर्मितः सर्वज्ञस्य श्रीकण्ठस्य शिरःस्थितिलक्षणो येन स ताहगास्ते ॥ सीमभूमौ वटात्पल्लिकायास्ततो भावडस्यात्मभूः सूरिशीतयुतेः ।
वैत्यमर्चामिव श्रीजिनेन्दोमुरोः पादुकां स्तूपमभ्येत्य स प्राणमत् २७ ततः पत्तनात्प्रस्थितेरनन्तरं वटात्पल्लिकाया वटशब्दादप्रे पल्लिका वटपल्लिका 'वडली' इति नानी तस्याः सीमभूमौ ग्रामाद्वाह्यावनीप्रदेशे स्तूपमभ्येत्य स्तूपस्य समीपे

Page #606

. १२ सर्गः]
हारसौभाग्यम् ।
१४५
समागत्य गुरोः खपर्माचार्यस्य पादुकां पदद्वयीस्थापनाप्रतिबिम्बं स सूरिः प्राणमनमस्करोति ल । किंभूतस्य गुरोः ! भावडस्य भावडनानो व्यवहारिण आत्मभूनन्दनः स एव सूरिशीतयुतिः एतावता श्रीविजयदानसूरीन्दुस्तस्य । कामिव । अर्चामिव । यथा भव्यश्चैत्यं श्रीजिनप्रासादमभ्वेल श्रीमतीर्थकृतसातिमां प्रणमति ।। ब्रह्मपुत्री स्मितानेकपाङ्किता यत्पुरश्रीमणीमेखलेवाजनि । सृरिकण्ठीरवोऽकुण्टलोकोत्सवैः सिद्धपूर्व पुरं पावनं तद्यधात् ॥२८॥ मूरिकग्ठीरवः आचार्यपत्राननः अकुठेबहलैलोकानामुत्सवैमहामहैस्तत्प्रसिद्ध सिद्धपूर्व पुरम् । निद्धपुरमित्यर्थः । पावनं पवित्रं व्यधाच्चकार । सिद्धपुरे जगामेत्यर्थः । मितैविकसितरनेकैरनत्यैर्विविधप्रकारैः पद्मः कमलेरङ्किता ब्रह्मपुत्री सरखती नाम्ना नदी यत्पुरश्रिया सिद्पुरलक्ष्म्या मणीनां रत्नखचितमेखलेव काञ्चीव अजनि संजाता ॥
श्रीमदाचार्यपादा उषित्वा कियद्वासकांस्तातपादैः समं वर्त्मनि । ते न्यवर्तन्त तेभ्यस्तदादेशतः सैकतेभ्यः पयोधेरिवाम्भःप्लवाः ॥२९॥ श्रीमदाचार्यपादाः श्रीमन्तो विजयसेनपूरयः तातपादैः श्रीहरिविजयसूरीश्वरैः समं वर्मनि मागे कियवासकान् कतिचित्संख्याकान् निवासान् । वासकशब्देन रात्रय एवोच्यन्ते । तत्र दिवसास्तु स्वयमेव समेताः । उपिन्वा स्थित्वा तेभ्यः श्रीभट्टारकेभ्यः तदादेशतः तदाज्ञया तदनुशिष्टया न्यवर्तन्त पश्चाद्यवलिरे । के इव । अम्भाप्लवा इव। यथा सकतेभ्यस्तटेभ्यः सकाशात्ययोधे: समुद्रख अम्भःप्रवाः पयःपूरा निवर्तन्ते पश्चाद्वलन्ते ॥
एष निघ्नंस्तमो विश्वमुद्बोधयन्कैश्चिदुद्यन्महोभिर्मुनीन्द्रः समम् । : तत्पुरात्प्रस्थिति तेनिवान्पद्धतौ सार्वभौमो ग्रहाणामिवाभ्रे ग्रहैः ॥३०॥
एष होरसूरिमुनीन्दैर्वाचकपण्डिताखण्डलैः समं तत्पुरासिद्धपुराभिधनगरात्पद्धतौ मार्गे प्रस्थितिं प्रस्थानं तेनिवान् कुरुते स्म । क इव । सार्वभौम इव । यथा ग्रहाणां चक्रवर्ती भाम्खान् ग्रहैः सहाने आकाशे प्रस्थिति तनुते । 'ग्रहाब्जिनीगोद्युपतिः' इति हेम्यामुक्तत्वात् ग्रहपतित्वं भानोः । किं कुर्वनेप भानुश्च । तमोऽज्ञानं पापं वा ध्वान्तं च निन्नन् व्यापादयन् । पुनः किं कुर्वन् । विश्वं भुवनमुद्रोधयन्प्रतिबोधयन् वोधिवी. जान्वितं वा विदधत् जागरयन् । किंभूतः मुनिभिः । उद्य:प्रकटीभवन्महः परवादिजनेषु प्रतापो येषां तैः । उत् ऊर्ध्वं यद्गच्छत् उपलक्षणाद्दशदिक्षु स्फुरत् झगज्झगिति कुर्वन्महस्तेजो येषाम् ॥ हाते पत्तनात् शिरोत्तरायावन्मार्गः ॥
भीरुभावान्निजं व्यालमालाकुलं भीष्ममौज्झ्याश्रमं नागपूरागता । किं महीमण्डलं भिल्लपल्ली पुरो हीरमूरीन्दुना व्यालुलोके क्रमात्॥३१॥ हीरसूरीन्दुना श्रीहीरविजयसूरिचन्द्रेण क्रमाद्विहारपरिपाटीतः पुरोऽप्रे मिल्लानां

Page #607

५१६
काव्यमाला।
पुलिन्द्राणां पळी पुरी शिरोत्तराभिधानप्रामविशेषः इखग्रामो वा व्यालुलोके दृग्गोचरीचके। उत्प्रेक्ष्यते-महीमण्डलं पृथिवीपीठं प्रत्यागता । सप्तमी वा महीमण्डले समेता नागपू. भोंगावतीनानी भोगिनगरीव । किं कृत्वा । भीरुभावात् । विमेतीत्येवंशीला भीरुस्तस्या भावस्तस्मात् । अथ वा स्त्रीखभावात् । 'योषिद्विशेषास्तु कान्ता भीरुर्नितम्बिनी' इति हैम्याम् । भीतिसौलभ्याच्च । व्यालानां विषधराणां मालाभिः श्रेणीभिराकुलं निर्भरभृतमत एव भीष्मं भयानकं मनस्यत्यन्तभयोत्पादकं निजमात्मीयमाश्रयं निवासस्थानमौज्झ्य त्यक्त्वा । 'वसीत निर्भये स्थाने' इति वचनात् द्विजिह्वभरभृतं भोगिभवनं मुक्त्वा क्षितौ समायाता नागनगरीव ॥
क्वापि शक्तिं वहद्भिः कुमारैरिवाम्भोजनाभैरिवोद्यद्गदाधारिभिः । . याभिरूपैरिवाभाति कादम्बरी सादरीभूतचित्तैः किरातैता ॥ ३२ ॥
या भिल्लपल्ली आभाति । किंभूता । बलवतामपि वहद्भिः किरातैभृता । तथा कुत्रचित्स्थाने अम्भोजनाभैः कृष्णैरिव उद्यन्ती दीप्यमानां गदां सप्तधातुमयायुधविशेष . धरन्तीत्येवशीला गदाधारिणस्तादृशैः धारयन्ती शबाप्ता । क्वचन पानभूमौ कादम्बो मदिरापाने सादरीभूतं तत्परं संजातं चित्तं मनो येषाम् । कैरिव । अभिरूपैरिव । यथा कोविदैः कादम्बरीनामा वाणकविकृतग्रन्थविशेषस्तस्मिन्नादरेण अध्यायनाध्यापनासक्तमानसैर्जायते तादृशैः सुरापायिभिर्भिलभृता ॥
तत्र वित्रासयन्नर्जुनः शात्रवानस्ति पल्लीपतिः कङ्कपक्षाश्रितः । जिष्णुभावं सुभद्रानुषङ्गं पुनर्बिभ्रदद्वैतधानुष्कतां पार्थवत् ॥ ३३ ॥ तत्र शिरोत्तरानामपल्ल्यामर्जुनो नाम पल्लीपतिः अस्ति विद्यते । किंवत् । पार्थवन्मध्यमपाण्डव इव फाल्गुन इव । किं कुर्वन् । शात्रवान् विपक्षान् विशेषेण जीवं नाशं त्रासयन्विनाशयन् । पुनः किंभूतः । कङ्कानां जीवविशेषाणां पक्षाः पिच्छानि येषु । 'पत्रं पतत्रं पिच्छं वाजस्तनूरुहम् । पक्षो गरुंच्छदश्चापि' इति हैम्याम् । तन्नामन्येव कङ्कपत्राणि वाणास्तैराश्रितः । उभयपार्श्वबद्धतूणीरः । अर्जुनोऽप्येतादृक् । पुनर्विशेषः कङ्कस्य युधिष्ठिरस्य पक्षं सहायताम् अथ वा ककेन पक्षं सखिता अद्वैतप्रीतित्वात् श्रितः । 'पक्षो मासार्धे ग्रहसाध्ययोः । चुल्हीरन्ध्रे बिले पार्श्वे वर्गे केशात्परश्चये । पिच्छे विरोधे देहाङ्गे सहाये राजकुञ्जरे ॥' इत्यनेकार्थः । तथा 'अजातशत्रुः शल्यारिधर्मपुत्रो युधिष्ठिरः । कङ्कोऽजमीढः' इति हैम्याम् । पुनः किं कुर्वन् । जिष्णुभावं जयनशीलतामर्जुनाभिधानं च । तथा सु शोभनानि भद्राणि मङ्गलानि तैः सुभद्रानान्या खपत्न्या च अनुषङ्गः सङ्गस्तं बिभ्रद्धारयत् । पुनरद्वैतामसाधारणी धानुष्कतां धनुर्धरतां च विश्रद्दधानः ॥
स्पर्धया यन्मुखालोकनप्रोल्लसत्संमदेनेव वर्धिष्णुभिर्भक्तिभिः । सूरिमभ्येत्य नत्या निजं पावयन्नात्मगेहाननैषीन्निषादाधिपः ॥ ३४ ॥

Page #608

१२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
५४.
निषादाधिपोऽर्जुन: पुलिन्दराजोऽभ्येय गुरोः संमुखमागत्य नत्या पादारविन्दप्रणमनेन कृत्वा निजमात्मानं पावयन् पवित्रीकुर्वन् सन् सूरि हीरगुरुं खान् गृहान् आत्मायानि मन्दिराणि प्रत्यनेषीत् प्रापयामास । निनायेत्यर्थः । काभिः । भक्तिभिः । किंलक्षणाभिः । वार्धिष्णुभिः प्रवर्धनशीलाभिः । उत्प्रेक्ष्यते-यस्य सूरे खंवदनं तस्यालोकनेन दर्शनेन कृत्वा प्रकर्षेण उल्लसन् सर्वप्रकारेण वर्धमानो यः संमदः परमानन्दसंदोहस्तेन सार्ध स्पर्धयेव संघर्षेणेव ॥ इत्यर्जुनपल्लीपतिगृहागमनम् ॥
अथ चतुर्दशभिर्वृत्तैः किराताङ्गनां विशिनष्टि । चम्पूकथादौ तथाविधशबरदशावर्णनदर्शनात् । संबन्धस्तु चतुर्दशवृत्ते वक्ष्यते फिरातवशा खकान्ता अजहवादेति.मेरपझेक्षणा भृङ्गगुञ्जारवा हंसकोद्भासिनी सुस्मितश्रीभृतः ।
कर्णिकामादधाना रसोल्लासिनीः पद्मिनीलभासस्तथामोदिनीः ॥३५॥ किंभूताः भिल्लीः । उत्प्रेक्ष्यते-पद्मिनीरिव । पद्मिनीः स्त्रीः कमलिनीश्च । किंभूताः । स्मेराणि प्रबुद्धानि पद्मानि कमलानि तद्वत्तान्येव वा ईक्षणानि नयनानि यासाम् । पुनः किंभूताः। भृङ्गानां भ्रमराणां गुञ्जा इव रखो ध्वनिर्वासाम् । वाण्या भृङ्गीपिकीरवी' इति काव्यकल्पलतोक्त त्वात् । पक्षे मधुकराणां गुञ्जारवो यासु । पुनः किंभूताः । हंसकैनपुरैः पक्षे हंसा एव हंसकाः । स्वार्थे कः । तैमरालैरुद्भासन्ते प्राबल्येन शोभन्ते इत्येवंशीलाः । पुनः किंभूताः । सुशोभनां स्मितस्य ईषद्ध सिता सदा हसितवदनत्वस्य वा तरुणार्ककिरणसंपर्कवंशविकसिततालक्ष्मी च बिनतीर्दधतीः । पुनः किंभूताः । कर्णिकां कर्णभूषणं बीजकोशं च दधानाः । पुन: किंभूताः । नीला मरकतमणिसदृशा भासो दीप्तयो यासाम् । पक्षे नीलाः । पुनः किंभूताः । रसैः शृङ्गारादिभिविविधक्रीडारसैर्वा पक्षे मकरन्दैरुल्लसन्तीत्येवंशीलाः । रग: सलिलैमहासन्ति उद्भवन्तीत्येवंशीला वा, वारिजत्वात् । पुनः किंभूताः । आमोदः आनन्दः परिमलश्च अस्ति आसामासु वा ॥ मेखलामालिनीः शालिपादाः स्फुरद्दन्तिका दन्तियानास्तमालत्विषः । गण्डशैलोल्लसत्पत्रवल्लीभृतो विन्ध्यशैलाञ्जनोर्वीधरोवीरिव ॥ ३६ ॥
पुनरुत्प्रेक्ष्यते--विन्ध्यशैलो विन्ध्यानिस्तथा अञ्जनोर्वीधरः अवनशैलः तयोरुर्वी - मीरिव । किंभूताः । मेखला सुवर्णमणीकाधीमद्रिमध्यभागं च मलन्ते धारयन्तीत्येवं. शीलाः । पुनः किंभूताः । शालिन्यः शोभनशीलाः पादा भूषणाललकरङ्गकलिताश्चरणाः पर्यन्तपर्वता यासाम् । पुनः किंभूताः । स्फुरन्तो दीप्यमाना ह यमानाश्च दन्ता एव दन्तका दशना पर्वता बहिस्तियडिर्गता गिरिप्रदेशाश्च यासां यासु वा । पुनः किं. भूताः । दन्तिनां मत्तमतङ्गानां यानमिव चानं गमनं यासाम् । मध्यमपदलोपी समासः । पक्षे मनभानां यानं खैरगतिरत्र । पुनः किं ताः । तमालास्तापिच्छद्रुमविशेषाः । यदुक्तं नैषधे-'श्रवणपुरतमालदलाङ्कुरं शाशकुरङ्गमुखे सखि निक्षिप' इति । तद्वत् दयामा स्वतः शरीरकान्तयो यासाम् । पक्षे । तमालमालाभिः कृष्णकान्तयः । पुनः

Page #609

५४८
काव्यमाला।
किंभूताः । गण्डशैलयोर्गण्डस्थलयोरुल्लसन्त्यी विचित्रतया स्फुरन्त्यो याः पत्रवलयः पत्रलतास्सा बिभ्रतीः । पक्षे गण्डशैलाः पर्वतात्परितः स्थूलाः उपला महत्पाषाणास्तेषु उल्लसन्त्यो विकसन्त्यः पत्रैः पर्णैरुपलक्षिता उपचिता वा वल्लयो वीरुधस्ता बिभ्रतीः । 'देव भवद्वौरवधूवदने च भान्ति नारङ्गतरूपशोभे गण्डशैलस्थलालंकारिण्यो रोधलताः' इति चम्पूकथायाम् गण्डयोः शलोपमानम् । अथ वा गण्डशैलौ कपोलप्रदेशावित्यर्थः ॥
भृङ्गनेत्रा मृणालीभुजा जम्भिताम्भोजवक्रास्तरङ्गोल्लसत्कुन्तलाः । बन्धुरावर्तनाभी रथाङ्गस्तनी हंसयाना यमीवारिदेवीरिव ॥ ३७॥ .. पुनरुत्प्रेक्ष्यते-यमी वारिदेवीर्यमुनाजलदेवता इव । किंलक्षणाः । मकरन्दपानलुभ्य. दम्भोरुहाभ्यर्णपरिभ्राम्यन्तो भृङ्गा अतिश्यामत्वाच्चञ्चलत्वाच्च भ्रमरा इव भृङ्गारवा इव नेत्राणि नयनानि यासाम् । पुनः किंभूताः । मृणाल्यः कमलनालानि । नालमृणाल. शब्दौ त्रिष्वपि लिङ्गेषु । यथा-'कुवलयमृणालमण्डलानालमृणालपटलाः' इति लिङ्गानुशासने । ता इव । मृणाला एव वा भुजा बाहवो यासाम् । भुजाशब्दः पुंस्त्रीलिङ्गयोः । पुनः किंभूताः । जृम्भितानि विकाशं प्राप्तानि अम्भोजानि जलजानि तद्वत्तान्यव बकाणि वदनानि यासाम् । पुनः किंभूताः । तरङ्गाः पवनप्रसरलुलत्कलोला इव । तरङ्गा एव वा उल्लसन्तो विविधविच्छित्या स्फुरन्तः कुन्तलाः केशपाशा यासाम् । पुनः किंभूताः । बन्धुरा मनोज्ञा आवर्ता दक्षिणपार्श्वभ्रमणान्याकारविशेषा यासु तादृश्यः । पयोश्रमाः हृदादिषु सलिलमागत्य पश्चाद्वलित्वा भ्रान्त्वा च पुरः प्रचलति 'गवर' इति समुद्रावगाहिलोकेषु प्रसिद्धा जलावर्तास्तद्वत्त एव वा । नाभ्यस्तुन्दकूपिका यासाम् । पुनः किंभूताः । रथाङ्गाश्चक्रवाकास्तद्वत्त एव वा स्तनाः कुचा यासाम् । पुनः किंभूताः। हंसानां यानं लीलागमनं तद्वन्मनोशं गमनं यासु । तथा हंसानां यानं जलक्रीडाकृते कमलनालबीजकोशबीमाखादनार्थ गमनागमनं यासु ॥
विष्टरोल्लासिनीश्चन्दनामोदिनीः पल्लवोल्लासिजिह्वाः प्रसूनस्मिताः । बिम्बदन्तच्छदाः कुन्दमालाः पिकीव्याहृता मूर्तिमत्कुञ्जदेवीरिव॥३८॥ पुनरुत्प्रेक्ष्यते—मूर्तिमती: मूर्ता अङ्गीकृताङ्गोपाङ्गाः कुजलक्ष्मीर्वनश्रिय इव । किंभूताः । विष्टरेषु पीठेषु अथ वा विष्टरैरासनैर्विविधासनोपवेशैरुत्प्राबल्येन लासन्ते इत्येवंशीलाः । 'विष्टरः पीठमासनम्' इति हैम्याम् । पक्षे विष्टरैरनेकजातितरुभिः शोभनशीलाः । 'विटपी.कुट: क्षितिरुहः कारस्करो विष्टरः' इत्यपि हैम्याम् । पुनः किंभूताः । चन्दनाः श्रीखण्डा इव पद्मिनीत्वेन विलेपनभूतैर्वा मलयद्रुमैश्व आमोदः शरीरसौगन्ध्यं परिमलश्च विद्यते यासां यासु वा । पल्लवाः किसलयानि तद्वत्प्रवाला एव जिह्वा अरुणास्त्रकुमारा रसना यासाम् । पुनः किंभुताः । प्रसूनानि विकचकुसुमानि उज्ज्वलत्वात्तद्वत्तान्येव वा स्मितं महितं यासाम् । पुनः किंभूताः । बिम्बानि बिम्बीफ. लानि बिल्वीफलानि पक्कगोल्हकानि तद्वत्तान्येव वा दन्तच्छदा दशनपत्राणि अधरा

Page #610

१२ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
६४९
यासामू । पुनः किंभूताः । कुन्दानां मुचकुन्दकुसुमानां मालाः खजो हाराः कुन्दद्रुमाणां श्रेणयो यासां यासु वा । पुनः किंभूताः । पिकीनां कलकण्ठीनां व्याहृतं पञ्चमालापमधुरध्वनिरिवालपितं यासां कोकिलाकलरवो यासु ॥
कञ्चुकिप्राञ्चिताः शेषगेहा इवारामदेशा इवोत्फुल्लपुष्पाङ्किताः । किमाला इवालंकृताश्चन्द्रकैः पूर्णचन्द्रानंनाः पूर्णिमासीरिव ||३९|| पुनः किंभूताः । कञ्चुकिभिः सौविदलैः प्रकर्षेणाञ्चिताः सहिताः । ' सौविदल्ला: ककिन:' इति हैम्याम् । तथा 'काश्चिनराजर्जरशबर कबुकि कर । वलम्बलीलागामिन्यः' इति चम्पूकथायाम् | शबराधिराजशबरीणामपि कचुकिसत्तास्ते । शेषगेहा इव । यथा ना गाधिराजनिकेताः कञ्चुकिभिर्भुजंगमैः संयुता भवन्ति । शेषनागस्य नागाधिपत्वात् । - पुनः किंभूताः । उत्फुल्लैरुन्मिषितैः पुष्पैः कुसुमैरङ्किताः कुसुमावतंसहारादियुक्ताः । के इव । आरामदेशा इव । यथा वनप्रदेशाः प्रबुद्धप्रसून परिचिता भवन्ति । पुनः किंभूताः । चन्द्रकैः ललाटपट्टे वृत्ताकारतिलकैर्लोके 'चांदलो' इति नाम्ना प्रसिद्धैः अलंकृता भूषिताः । का इव । केकिमाला इव । यथा मयूरराजी चन्द्रकैः कलापैः कलिता भवन्ति । 'पिच्छं बढ़े शिखण्डकम् । प्रचलाकः कलापश्च मेचकश्चन्द्रकः समौ ॥' इति हैम्याम् । पुनः किंभूताः । पूर्णः पार्वणः षोडशकलाकलितः चन्द्रः कौमुदीपतिरिवाननं वदनं यासाम् । का इव । पूर्णिमासीरिव । पूर्णे निशाकरे सर्वकलाकलिते चन्द्रमसि सति सा पूर्णिमा सकेत्युच्यते । यथा हैम्याम् - 'सा राका पूर्णे निशाकरे' इति । किंभूता राकाः । पूर्णचन्द्र एवाबनं मुखं यासाम् ॥ मञ्जुसिञ्जानमञ्जरविस्फूर्जितैः स्पर्धमाना ध्वनद्भिर्मरालैरिव ।
I
के। लेवातायुपोतान्क्वचित्कुर्वतीगतिभियगिवद्ध्यानलीनानिव ॥ ४० ॥ पुनरुत्प्रेक्ष्यते - मनि मनोहराणि सिञ्जानानि रणज्झणिति शब्दायमानानि मञ्जीराणि नूपुराणि तेषां विस्फूर्जितैर्विलसितैः कृत्वा ध्वनद्भिर्मृदुमद कलरौप्यघन घर्घरी करुचिरखरं विरचयद्भिर्मरालैः राजहंसैः सार्धं स्पर्धमाना इव स्पर्धा कुर्वाणा इव । क्वचि - कुत्रापि स्थाने केलये क्रीडाकृते समानीय रक्षितान् वातायुपोतान् सारङ्गशा वान् गीतिभिर्माकन्दमञ्जरीपुआखादनोद्धटिनी कुष्ककुह र प्रेङ्खोलनास्खलित परभृतप्रपञ्चितपञ्चमरागविरागीकरणप्रवणस्खपाणिवीणाक्वणनानुगुणप्रगुणितामितस्फीतगीतैः कृत्वा काश्चन योगिवद्योगीन्द्रानिव ध्याने प्रणिध्याने मधुरगानाकर्णने च लीनानिश्चलाङ्गान् कुर्वतीः ॥
स्वीयरूपश्रिया मानमातन्वतीः प्रेक्ष्यमाणा मुहुः स्मेरदम्भोरुहम् । भूषयाहं विशिष्ये किमेतद्गृहा श्रीरुतेतीव चित्ते विजिज्ञासया ॥ ४१ ॥ पुनः काश्चिकि कुर्वाणाः । मुहुर्वारंवारं स्मेरदम्भोरुहं विनिद्रत्कमलं प्रेक्ष्यमाणाः पश्यन्तीः । उत्प्रेक्ष्यते—चित्ते खमानसे इयमुना प्रकारेण विजिज्ञासया विशेषप्रकारे

Page #611

६६०
काव्यमाला।
णावबोद्भुमिच्छया । इति किम् । भूषया वपुःश्रिया कृत्वा अहं विशिष्ये विशेषा भवामि । उताथ वा एतस्मिन्स्मेरदम्भोरुहे गृहमावासो यस्यास्तादृशी श्रीलक्ष्मीदेवी विशिष्यते । 'कथं च स देश: स्वर्गाद्विशिष्यते न' इति चम्पूकथायाम् । विशिष्टो भवति स्म यः ॥
निर्जितस्त्वत्सखास्मन्मुखेन हिया पश्य पाण्डूभवन्भ्राम्यतीन्दुर्दिवि । वीक्ष्यमाणा वपुर्विभ्रमं दर्पणे सूचयन्तीरितीव स्मितं तन्वतीः ॥ ४२ ॥
काश्चिद्दर्पणे आदर्श वपुर्विभ्रमं स्वशरीरसौन्दर्य शोभा वीक्ष्यमाणा निभालयन्तीः सतीः । उत्प्रेक्ष्यते-स्मितमीषद्ध सितं तन्वतीविस्तारयन्तीविदधतीश्च सतीः । इत्यमुना प्रकारेण सूचयन्तीः कथयन्तीरिव । इति किम् । हे दर्पण, त्वं पश्य सावधानतया विलोकय त्वत्सखा तव मित्रमिन्दुश्चन्द्रः । 'जलाच तातान्मुकुराञ्च मित्रानभ्यर्थ्य धत्तः खलु पद्मचन्द्रौ' इति नैषधे मुकुरचन्द्रयोमैत्र्यं मिथः । अस्मन्मुखेन अस्माकं वदनेन निर्जितः पराभवभरं प्रापितः सन् पाण्डूभवन् पाण्डुरो वपुषा जायमानः सन् धवली - तशरीरः ह्रिया लजया कृत्वा दिवि निर्मानुषतया शून्ये नभसि भ्राम्यति पर्यटतीव ॥
निष्कुटानोकहोत्फुल्लपुष्पोच्चये षट्पदान्पाणिभिर्दूरतः कुवसीः । स्पर्धितां विझते वाग्विलासैः सहास्माकमेते हृदीतीव रोषोदयात् ४३ काश्चिनिष्कुटस्य गृहारामस्य अनोकहानां विविधजातिप्ररोपितपादपानामुन्छु. लानि विनिद्रीभूतानि पुष्पाणि कुसुमानि तेषामुच्चयश्रुण्टनं ग्रहणम् । 'उचिन्वन्ति च मालतीषु कुसुमश्रद्धालवो मालिकाः' इति चम्पूकथायाम् । तथैवोच्चयः षट्पदान् भ्रमरान् पाणिभिः खकरैः दूरतः विप्रकृष्टान् कुर्वतीः प्रणयन्तीः । उत्प्रेक्ष्यते-हृदि हृदयमध्ये इत्यमुना प्रकारेण रोषोदयात्कोपप्रादुर्भावात् इव । इति किम् । यदेते षड्पदा भ्रमराः अस्माकं वाण्या वाचा सह स्पर्धितां संघर्षिभावमभ्यसूयाम् । 'वाण्या भृङ्गीपिकीरवी' इति काव्यकल्पलतावचनाद्धृङ्गीसाहचर्याङ्गोऽप्यागत एव । बिभ्रते धारयन्ति । कुर्वते इत्यर्थः । खद्वेषिणस्तु दूरमुत्सार्यत एवेति ॥
नाभिदने ह्रदेऽम्भोविहारालसास्त्रासमुत्पादयन्ती रथाङ्गात्क्वचित् । तद्विभूषां स्तनाभ्यां गृहीत्वा पुरा किं पुनस्तद्वपुष्पीतिमादित्सया ४४ क्वचित्कुत्रापि गृहोद्यानप्रदेशे नाभिदन्ने नाभिप्रमाणे । 'नाभीरम्या नीलतमालका' इति चम्पूकथायाम् । 'नीला हरितत्विषस्तमालद्रुमा नाभिरम्या नाभिदन्ताः' इति नम्पू. टिप्पनके । हदे द्रहे अम्भोविहारे जलकेलिकरणसमये अलसा मन्थरा लम्पटा वा काश्चित्किरातीः रथाङ्गात् चक्रवाकात् त्रासमाकस्मिकं भयमुत्पादयन्तीजनयन्ती: सतीः । उत्प्रेक्ष्यते-पुरा पूर्व स्तनाभ्यां निजकुचाभ्यां कुत्वा तेषां रथाङ्गानां विभूषां शोभा गृहीत्वा पुनर्द्वितीयवारं तद्वपुषां चक्रवाकशरीराणां पीतिम्नः पीततायाः आदि.

Page #612

१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । सया आदातुं गृहीतुमिच्छयेव त्रासमुत्पादयन्ती । असद्वस्तुग्रहणे समीहा भवेत् । यतः खयं श्यामवर्णत्वेन वर्णवर्णवपुः शोभादानमौचितीमञ्चति ॥ क्वापि विश्लेषयन्तीर्बकाञ्जीवनाद्धार्तराष्ट्रान्पुनर्भीमवाहा इव । राक्षसीवत्क्षपारागिणीरुत्पलाकाङ्क्षिणीः कुप्तकीलालपानाः पुनः ॥ ४५ ॥ कापि गृहोद्यानदीर्घिकादिप्रदेशे काश्चित् शबरनायकनितम्बिनीजीवनाबलात्सकाशात् वकान् बलाहकान् मीनाशिनो जलचरान् पक्षिविशेषान् तथा धार्तराष्ट्रान् सितेततरपक्षान् राजहंसजातिविशेषान् विश्लेषयन्तीः परस्परं खवशाभिः बालकैर्वा वियोगं नयन्तीः । उहाययन्तीरित्यर्थः । का इव । भीमवाहा इव । कुन्तीतनुजन्मत्रिकापेक्षजातीया . मध्यमपाण्डवस्य युधिष्ठिरानुजन्मनो वृकोदरभुजा यथा बकानिति बकनामानं राक्षसम् । बहुत्वं तु लङ्काधिपतिराक्षसराजत्वात् । तथा धार्तराष्ट्रान् धृतराष्ट्रस्यापत्यानि धृतराष्ट्रस्य पितृव्यस्य शतं दुर्योधनदुःशासनप्रमुखान् पुत्रान् जीवनाबीवितव्यात् विश्लेषयन्तीवियोजयन्तीः । निघ्नतीरित्यर्थः । पुनः काश्चित्क्षपामु हरिद्रासु। 'हरिद्रा काञ्चनी पीता निशाख्या वरवर्णिनी' इति हैम्याम् । रात्रिसर्वनामभिरर्थे सति हरिद्रवोच्यते । यथा चम्पूकथायाम्-'वररजनीकरकान्ते' इति । 'निशानभः सदृशे मजनगृहे । किंलक्षणा । वरा । विशिष्टविज्ञानोपेता रजनीकरा हरिद्रोद्वर्तनादिकारकाः पुमांसस्तैः कान्ते प्रधाने । निशानभसि किंलक्षणे । वरः सर्वकलासंपूर्णो रजनीकरश्चन्द्रस्तेन मनोज्ञे' इति चम्पू. टिप्पनके । रागो वपुरुद्वर्तनादिना भासत्तिर्विद्यते यासाम् । तथा उत्पलानि कुवलयान्याकाइन्तीत्येवंशीलाः । पुनः कुप्तं रचितं कृतं कीलालस्य पानीयस्य पानं याभिः । किंवत् । राक्षसीवत् । यथा निशाचर्यः राक्षस्यः क्षपायां रजन्यां रागोऽस्त्यासाम् । रात्रिंचर• त्वात् । तथा उत्प्राबल्येन पलं मांसमाकासति सामस्त्येन वाञ्छतीत्येवंशीलाः । पला. दत्वात् । पुनः निर्मितं कीलालस्य रुधिरस्य पानं याभिः । अमृक्पत्वात् । 'रात्रिचरो रात्रिचरः पलाद: कीनाशरक्षोनिकसात्मजाश्च । क्रव्यात्कर्बुरनैर्ऋतामृक्पः' इति हैम्याम् । 'कीलालं रुधिरे नीरे' इत्यनेकार्थः ॥
केलिवापीपयोमज्जनव्याजतो नागनारीविजेतुं व्रजन्तीरिव । नागगेहोपसीदत्तदम्भोजद्दग्विभ्रमं कुर्वतीनिःसरन्तीः पुनः ॥ ४६ ॥ काश्चित्किरातेशितुः कान्ताः केलिवापीषु क्रीडाकृते या गृहोपवनदीर्घिकास्वासु पयसि खतन्त्रसलिलान्तरालखेलनसमये पयसि पानीये मजनानां क्रीडारसागडनाना दनुप्रादुर्भवनव्यतिकरे वा सलिलादहिर्निर्गच्छन्ती: सतीः नागगेहाद्भुजंगभवनादुपसीदन्तीनामागच्छन्तीनां तदम्भोजदृशां नागनिकेतननितम्बिनीनां विभ्रमं विशेषेण भ्रान्ति कुर्वतीः सृजन्तीरिव । एतद्दीपिकावारिवर्त्मना नागलोकात्कथंचिद्भूमण्डलालोकनकुतूहलात्क्रीडाकृते वा निर्गता नागाङ्गना इवेति भ्रमः ॥

Page #613

५५२
काव्यमाला।
भाखतः कान्तिवद्वारुणीरागिणीः शालिपत्रावलीः शालिशान्खा इव । नन्दनानन्दिनीर्मन्दरोर्वीरिव प्रीणयन्तीर्मनः साधुगोष्ठीरिव ॥ १७ ॥
काश्चित्किरातीः । वारुणी मदिरा तत्र विषये तत्पाने राग: अस्लासामिति रागिणीः । 'काश्चित्कादम्बरीमधुपानमदपूर्णितदृशः' इति चम्पूकथायां भिल्लीनामपि मदि- . रापानं दृश्यते । किंवत् । कान्तिवत् । यथा भाखतः सहस्ररश्मेः कान्तयो दीप्तयः वा. ' रुण्यां वरुणदिक्पालस्य इयं दिग्वारुणी पश्चिमा दिक् तस्यां रागिण्यः । पश्चिमायां.' समेतस्य सायं मार्तण्डमण्डलस्य मरीचयो रागरनिताः सरागा भवन्ति । राग आसकिररुणिमा च । पुनः किंभूताः । शालन्ते शोभन्ते इलेवंशीलाः शालिन्यः पत्रावल्यः पत्रलताः यासाम् । का इव । शालिशाखा इव । यथा वृक्षाणां शिखाः शोभनशीलाः पत्राणां पर्णानामावल्यः श्रेणयो यासु तादृश्यो भवन्ति । पुनः किंभूताः । नन्द: नैर्निजाङ्गजैः पुत्रैरानन्दः प्रमोदः अस्त्यासाम् । का इव । मन्दरोर्वी रिव । यथा मेरुभूमयः नन्दननामवनेनानन्ददायिन्य: ताः । जिनशासने मन्दरो मेरुरुच्यते । यथा भक्तामरस्तवे-'किं मन्दरादिशिखरं चलितं कदाचित्' इति । यथा स्नातस्य स्तुती 'मन्दररत्नशैलशिखरे जन्माभिषेकः कृतः' इति । मन्दरेषु पञ्चमु मेरुयु मेरुषु रत्नं लक्षयोजनप्रमाणत्वात्सवेद्वीपसमुद्राणां मध्यवर्तित्वान्नाभिस्थानकत्वाच रनम् । अपरे चत्वारो मेरवः चतुरशीतियोजनमानाः । जिनजन्माभिषेको मेरु विनान्यत्रं न स्यादिति। तथा सिद्धान्तेष्वपि मन्दरस्मरणं लभते । 'पच्च यस्स-' इत्यादि । शेवशासनेषु तु मन्दर इन्द्रकीलशैलः । अत्र तु जैनमतानुसारेणैव मेरुः । पुनः किं कुर्वतीः । मनः तद्विभ्रमविलासक्रीडादिविलोककानामन्तःकरणं प्रीणयन्तीस्तोपयन्तीः । का इव । साधुगोष्टीरिव । यथा साधूनां संसारमुमुक्षूणाम् । अथ वा साधुभिः सत्तमैः पुंभिः समं गोष्टीः संसारापारपारावारपारोत्तरणोपायप्रकथनेन सन्मतिशिक्षाप्रदानेन च मानसं परमानन्दसंदोहासादनमेदुरं विदधतीः ॥
आश्मगर्भीयसंदर्भविभाजिनीः शालभञ्जीरिव स्वैरसंचारिणीः । सूरिपादान्प्रणम्यान्प्रणन्तुं निजास्तत्र कान्ताः किरातेशिताहवत् ४८ पुनरुत्प्रेक्ष्यते-आदमगीयो मरकतरत्नसंवन्धी । 'मरकतं त्वदमगर्भः' इति है. स्याम् । यः संदर्भो रचनाविशेषस्वेन विभ्राजन्ते इत्येवंशीलाः । पुनः किंभूताः । स्वेच्छया खतन्त्रं दिव्यानुभावात्कोकाशसूत्रधारादिकृतकी लिकादिप्रयोगाद्वा संचरणशीलाः । इतस्ततः परिभ्रमणखभावाः शालभञ्जीः पाञ्चालि का इव । एषु सर्वेष्वपि वृत्तेषु । द्वितीयाबहुवचनानि ज्ञेयान्यप्रेतनसंबन्धात् । एवं व्यावर्णितखरूपा निजा आत्मीयाः कान्ताः प्रियतमाः किरातानां भिल्लानामीशिता खामी अर्जुनस्तत्र भगवत्पादपवित्रीकृतनिकेतने प्रणम्यान जगज्जननमस्करणीयान् सूरिपादान् प्रणन्तुं नमसितुमजूहवदा

Page #614

५५३
१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । कारयामास । इत्यन्तचतुर्दशभिः कुलकम् ॥ इत्यर्जुनकिरातपतिप्रमदानां विविधविलासचेष्टाखरूपवर्णनम् ॥ जंगमं सार्वभौमं किमुर्वीभृतां सूरिशीतांशुमायान्तमालोक्य तम् । अर्जुनाम्भोजनेत्रास्तदङ्किद्वयं नेमुरानन्दसान्द्रीमवन्मानसाः ॥ १९ ॥
अर्जुननाम्नः पल्लीपतेरम्भोजनेत्रा नलिननयनाः कान्तास्तस्य हीरसूरेरब्रिद्वयं चरणयुगलं नेमुः प्रणमन्ति स्म । किंभूनाः । आनन्देन प्रमोदेन कृत्वा सान्द्रीभवन्ति निबि. डानि जायमानानि मानसानि मनांसि यासाम् । किं कृत्वा । सूरिध्वाचार्येषु ज्योतिश्चकायमानेषु मध्ये शीतांशुं सुधाकरं चन्द्रमायान्तमात्ममन्दिरेषु समागच्छन्तमालोक्य खनयनयोर्गोचरीकृत्य । दृष्लेयर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-जंगमं संचरन्तं वसुधाविहरणशीलमुर्वीभृतां पर्वतानां सार्वभौमं चक्रवर्तिनमिव । मेरुगिरिमिव ॥ कामिनीभिः किराताधिभर्तुस्ततो मौक्तिकौघैरवाकीर्यत श्रीप्रभुः । सोऽप्यवैश्वस्त्यलक्ष्मीमिवानश्वरीं खेन ताभ्यो ददौ धर्मलाभाशिषम् ५० ततो वन्दनानन्तरं किरातानां पुलिन्द्राणामधिभर्तुः खामिनः अर्जुनस्य कामिनीमिः कान्ताभिः मौक्तिकौघैर्मुक्ताफलमण्डलै: श्रीप्रभुः श्रीमान् हीरविजयसूरिः अवाकीर्यत वर्धाप्यते स्म । पुनर्वर्धापनानन्तरं सोऽपि श्रीप्रभुः खेनात्ममुखेन ताभ्यः किरातेन्द्रकामिनीभ्यः धर्मलाभमेवाशिषं मालशंसनमाशीर्वादं ददा दत्तवान् । उत्प्रेक्ष्यते-अनश्वरी शाश्वतीमवैश्वस्त्यस्य अर्थात्तासामेवार्जुननारीणामवैधव्यस्य लक्ष्मीमिव । 'विश्वस्ता विधवा समे' इति हैम्याम् । तथा 'नलात्ववैश्वस्त्यमनाप्तुमानता' इति नैषधे ॥
देशनाम्भोदधारां सुधाया इव ज्येष्ठजामि मुनीन्द्रस्य पीत्वादरात् । भिल्लभर्तुर्जजम्भे मनःकानने बोधिफुल्ललताश्लेषिहर्षद्रुमः ॥ ११ ॥ भिल्लभर्तुरर्जुननानो भिल्लानां शबराणां भर्तुर्नायकस्य पल्लीपतेर्मनो मानसमेव काननं वनं तत्र बोधिः सम्यक्त्वमेव फुल्लन्ती विकसन्ती लता वल्ली तया आश्लेष आलिङ्गनमस्त्यस्य एतादृशो हर्षद्रुमः प्रमोदपादपः जजम्भे प्रादुर्भवति स्म । किं कृत्वा । मुनीन्द्रस्य हीरसूरेर्देशना धर्मकथा सैव अम्भोदधारा मेघपयोवृष्टिस्तामादरादेकाप्रचिततया पीत्वा निपीय सादरं श्रुत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-सुधायाः पीयूषस्य ज्येष्टजामि वृद्धभगिनीमिव ॥ वर्णयामः किमस्यामृतस्राविणीं बिभ्रतो भारती वज्रसूरीन्द्रवत् । वङ्कचूलो यथा धर्मघोषेण यद्येन रौद्रोऽपि भिल्लप्रभुर्बोधितः ॥ १२ ॥ अस्य हीरसूरेः किं वर्णयामः किं किं स्तुतिगोचरीकुर्मः । अस्य किं कुर्वतः । वनसूरीन्द्रवद्वज्रवामिनाम्न आचार्यपुरंदरस्येव अमृतस्राविणी सुधारसोद्गारिणीम् । पीयूषवर्षिणीमित्यर्थः । भारती वाणी वाग्विलासं बिभ्रतो धारयतः । यत्कारणायेन भगवता

Page #615

५५४
काव्यमाला। रौद्रोऽप्यतिकरोऽपि भिल्लप्रभुः पुलिन्दपतिरर्जुन: बोधितः बोधिबीजं प्रापेतः। केनेव । यथा धर्मघोषेण सूरिचन्द्रेण चण्डोऽपि वङ्कचूलनामा राजपुत्रीपल्लीपतिः प्रतिबोधितः । कतिचिनियमान् माहिती द्वावपीत्यर्थः ॥
उत्पथे प्रस्थितांस्तन्वतश्चापलं तत्र सूरिः किरातान्परानप्यसौ । सत्पथेऽतिष्ठिपत्सत्त्वरक्षाव्रतै रश्मिभिः शूकलान्सादिवद्वाजिनः॥५३॥ असौ होरसूरिस्तत्र शिरोत्तरानामग्रामे परानन्यानपि किरातान् भिल्लान् सत्त्वानां जन्तूनां रक्षा दया अहिंसा तदादिमैः सैव प्रथमा येषु तादृशैतैर्विविधनियमैः कृत्वा सत्पथे शोभनमार्गे अतिष्ठिपत्स्थापयति स्म। किंवत् । सादिवत् । यथा तुरगाणां दूषणभू. षणलक्षणप्रस्थापनरक्षणनर्तनधौरितादिगतिकारापणादिकलाकुशल: सादी अश्ववारः । 'अश्वारोहे चाश्ववारः सादी च तुरगी च सः' इति हैम्याम् । शूकलान्दुर्विनीतान् । 'दुविनीतस्तु शूकलः' इत्यपि हैम्याम् । रश्मिभिः वल्गाकशादिरज्जुभिः कृत्वा सत्पथै सर्वजनातिवाहिते वर्त्मनि स्थापयति । किंलक्षणान् किरातान् । उत्पथे हिंसादिविधाने दुष्टाध्वनि मार्गादितरस्थाने वा प्रस्थितान्प्रवर्तमानान्प्रचलितान् । पुनः किंभूतान् । चापलं द्यूतमांसमदिरावेश्यापापर्धिचौर्यपराङ्गनागमनाद्यनेकदुर्व्यसनेषु चञ्चलतां लौल्यं चक्रपदस्थापनगमनादि च तन्वतः प्रकुर्वतः आद्रियमाणान्विस्तारयतश्च ॥ इत्यर्जुनपल्लीपतितत्सेवकानां नियमदानम् ॥
सूरिशीतांशुरापृच्छय भिल्लाधिपं संप्रणिन्ये पुरस्तादथ प्रस्थितिम् । तावदने ददर्शार्बुदोर्वीधरं विन्ध्यमभ्येतमेतं विनन्तुं किमु ॥ १४ ॥
अथार्जुनादीनां नियमदानानन्तरं सूरिशीतांशुहीरसूरिचन्द्रः भिल्लाधिपमर्जुन किरातराजमापृच्छय प्रश्नयित्वा पुरस्तादग्रे प्रस्थितिं प्रस्थानं गमनम् । प्रयाणमित्यर्थः । संप्रणिन्ये करोति स्म । प्रभुभट्टारकस्तावदप्रे पुरतः अर्बुदनामानमुवीधरं पर्वतं ददर्श लोचनगोचरीकरोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-विन्ध्यं जलबालकापरपर्यायं शैलम् । 'विन्ध्यस्तु जलबालकः' इति हैम्याम् । एतं सूरि विनन्तुं विशेषेण नमस्कर्तुमभ्येतं संमुखमागतमिव ॥
यो गिरिस्तुङ्गिमश्रीभिरन्यान्पराभूय शृङ्गारङ्गत्पयोदोपधेः । छत्रमाधत्त मायूरमुर्वीधराधीशितुर्नन्दनस्तं जयाकं किमु ॥ ५५ ॥
य उवींधराणां पर्वतानां भूपालानां चाधीशितुर्भर्तुर्नायकस्य भर्तुर्हिमाचलस्य चक्रवर्तिनो वा नन्दनः पुत्रः। गौरीवरश्वशुरभूधरसंभवोऽयमस्त्यर्बुदः ककुदमद्रिकदम्बकस्य । मन्दाकिनीधनजटे दधदुत्तमाओं यः शालकः शशिभृतोऽभिनयं करोति ॥' इति गुर्जरेश्वरपुरोहितवस्तुपालवयस्यसोमेश्वरमविरचितलूणिगवसतिपट्टिकोत्कीर्णवस्तुपालप्रशस्तावबुंदादेहिमाद्रिपुत्रत्वं प्रकटमास्ते । एतावतार्थेन अर्बुदनामा गिरिः कश्चित्सार्वभौमतनुजन्मा च । उत्प्रेक्ष्यते-भृङ्गाने शिखरोपरितनप्रदेशे रङ्गतां चरतां पयोदानां सजलजलधरा

Page #616

१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५५५ णामुपधेर्घनघटाकपटात् तजयाई तेषां पर्वतानां भूपानां च जयस्य पराभवनस्य अकं चिदं किमु मायूरं मयूरपिच्छसंवन्धि छत्रमातपत्रमिवाधत्ते बिभर्ति स्म । किं कृत्वा । तुङ्गिनः उच्चत्वस्य महिन्नः पराक्रमस्य करितुरगादिपरिवारस्य जात्यादेर्वा महत्वस्य श्रीभिलक्ष्मीभिर्वैभवैर्वा कृत्वा अन्यान्परान् गिरीनराधिपान्वा पराभूय विजित्य खवशीकृत्य वा ॥
अध्वरोद्धः सुधाधामचण्डद्युतोविन्ध्यधात्रीधरस्येव संस्पर्धया । शृङ्गलेखाभिरभ्रंकषाभिर्नभःपद्धति रुद्धवानर्बुदोर्वीधरः ॥ ५६ ॥ . अर्बुदाभिधान उर्वीधरः शैल: अभ्रमाकाशं कषन्ति विलिखन्ति घृष्यन्तीति । 'कषू विलेखने' इत्ययं धातुः । अभ्रंकषास्ताभिर्गगनमण्डलोल्लेखिनीभिः शृङ्गलेखाभिः शिखरराजीभिः कृत्वा नभःपद्धतिं व्योममार्ग रुद्धवानात्मना रुणद्धि स्म । उत्प्रेक्ष्यते-सुधाधामा चन्द्रः, श्चण्डद्युत्सूर्यः, तयोरध्वनो मार्गस्य रोद्धः रोधविधातुर्विन्ध्यधात्रीधरस्य विन्ध्याचलस्य संस्पर्धया संहर्षेणेव असूययेव ॥
क्वापि शृङ्गे विनीले तमालैः शशी यस्य चूडामणीवत्कचानां चये । कापि शोणाश्मशृङ्गे पुनर्भानुमान्प्राग्गिरेः सानुनी वोदयलक्ष्यते॥१७॥ यस्यार्बुदाग्रे क्वापि कुत्रापि स्थाने तमालैः समुल्लसद्बहलदलमण्डलसच्छवितापिच्छपादपैविनीले अतीव श्यामलीभूते शृङ्गे शिखरे शशी चन्द्रमाः कचानां चये कामिनीकेशपाशे चुडामणीवत् चूडारत्नमिव लक्ष्यते ज्ञायते वा । पुनरपरेऽर्थे क्वापि कुत्रापि प्रदेशे शोणाश्मभिः पद्मरागमणिभिनिर्मिते शृङ्गे कूटे भानुमान् सहस्ररश्मिः प्राग्गिरेरुदयाचलस्य सानुनी प्रस्थे उदयन्नभ्युद्गमं लभमान इव लक्ष्यते निरीक्ष्यते ॥
मौलिलीलायमानामृतांशुक्षरन्निझेराम्भःप्रवाहस्वरूपैरसौ।
सातपत्रस्फुरचामरैर्भूभृतां राजभावं बिभर्तीव भूमीधरः ॥ ५॥ ' असौ भूमीधरः अर्बुदाचल: सहातपत्रेण छन्त्रेण वर्तन्ते यानि तानि सातपत्राणि । तथा स्फुरन्ति इतस्ततः प्रसरन्ति चञ्चलीभवन्ति यानि चामराणि रोमगुच्छानि तैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-भूभृतां सर्वपर्वतानां राजभावं खामित्वमाधिपत्यं वा विभर्ति धारयतीव । किंभूतः । मौलौ शिरःशिखरोपरि लीलायमानो लीलया खवशेनाचरन् प्रवर्तमानः प्रचलन्वा अमृतांशुः शीतदीधितिः । तथा क्षरतां शिखरान्तरालेभ्यो निःसरता निर्झराणामम्भमां पानी यान प्रवाहा धारास्ता एवं खरूपमात्मा येषां तैः ॥
कुन्दरुङ्नीरमुङ्नीलकण्ठः पुनश्चन्द्रचूडः शिवः सिंहयानाङ्कितः । वातवेल्लल्लताक्लृप्तलास्यः सरिद्योऽनुयातीव दिग्वाससं किं दिवा ॥१९॥ योऽव॑दगिरिः दिवा दिवसं दिश आशा एव वासोसि वस्त्राणि यस्यासौ दिग्वासा ईश्वरः तमनुयात्यनुकरोति सदृशीभवतीव । 'दिकृत्तिवासा भवनीललोहितौ' इति है

Page #617

काव्यमाला।
म्याम् । द्वावपि विशिनष्टि-किंलक्षण: । कुन्दानां विकसितकुसुमसंततिसितीकृतमुचकुन्दद्रुमाणां रुक् कान्तिर्यत्र । पक्षे कुन्दवदुज्ज्वला रुक् कायकान्तिर्यस्य । पुन: किंभूतः। नीरमुग्भिः उन्नमन्नीरदैः कृत्वा नील: श्यामलीभूतः कण्ठः उपत्यकाभाग: शिरःशिखरादधस्तनप्रदेशो यस्य । पक्षे मेघवन्नीलः विषविषमानलज्वालाज्वलितत्वात्कालः कण्टो गलं यस्य । 'दधदम्बुदनीलकण्ठताम्' इति नैपधे । अर्थः पूर्ववत् । पुन: किंभूतः । चन्द्रो विधुरत्युच्चैस्तरत्वात् चूडायामग्रभागे अभ्रंकपशिखरोपरितनप्रदेशे यस्य । पक्षे. चूडायां जटाजूटे यस्य । पुनः किंभूतः । शिवो निरुपद्रवः परैर्ग्रहीतुमशक्यः शिवः । नामा च । पुनः किंलक्षण: । सिंहानां केसरिणां यानानि गमनागमनानि तैरहितः कलितः । पक्षे सिंहयानया पार्वत्या अतिश्चिदितः । तस्या अर्धाङ्गत्वात् । 'प्रसह्य चेतो हरतोऽर्धशंभोः' इति नैषधे । अर्धशंभोरीश्वरस्य शरीरार्धघटनया इत्यर्धशंभुः । पुनः किंभूतः । वातैः पवन: वेलन्त्यश्चञ्चलीभवन्यो या लताः वल्लयस्ताभिस्तद्द्वा कप्त लास्यं नाटकं येन । महानटत्वान्नाट्यप्रियत्वाच्च । पुनः किन्तः । सरिनिर्झररूपा अत्युज्ज्वलत्वात्स्वःसरिद्गङ्गा यस्य । पक्षे निर्झरंतुल्याः गिरीशत्वात् गिरीशो हिमाद्रिरपि । तत्र निर्झररूपैव गङ्गा यत्र । अथवा सरति गच्छति वित्तरतीत्येवंशीला व्यवस्थितविकल्पत्वाद्दीर्घत्वाभावस्तादृशी नित्यवाहिनी खर्वाहिनी यस्मिन् । तथा शैलोऽपि अत्युच्चत्वादतिविस्तारत्वात्पातालमूलत्वाच्च दिग्वासा दशसु दिक्षु वासो वसनं अथवा दशापि दिशो वासांसि वस्त्राणि यस्य सः । 'शिरःस्वःसरित्' इति वा पाठः । तत्र शिरसि अत्युच्चैस्तरत्वान्मस्तके स्वःसरित् गगनगङ्गा यस्य । तथा च वस्तुपालवसतिप्रश. स्तावबुंदाद्रिवर्णने-'मन्दाकिनी घनजटे दधदुत्तमाङ्गे' इति ।।
रत्नसान्वौषधीप्रस्थमुख्यश्रिया मेरुमुख्यक्षमाभृज्जयादर्जिताम् । शृङ्गनिर्गत्वराणां झराणां निभात्कीर्तिमेतां बिभर्तीव मूर्ती गिरिः॥६॥ यो गिरिरर्बुदाचल: शृङ्गेभ्यः स्खशिखरेभ्यो निर्गत्वराणां निःसरणशीलानां झराणां निर्यनिर्झरपयःप्रवाहानां निभाद्याजात् मूर्ती शरीरवतीमेतां जगजनताप्रत्यक्षलक्षा कीर्ति यशोविस्तृतिं बिभर्ति दधतीव । किंभूताम् । रत्नसानूनां मणिमयानां शिखराणां तथा औषधीनां फलपाकावसानिकानां वशीकरणस्वर्णरजतादिकारिकाणां वा लताद्रुमवि. शेषाणां प्रस्थानां विविधधातुरसकूपिकादिस्थानकानामपरशृङ्गाणां मुख्यया प्रकृष्टया श्रिया तत्प्रमुखया वा लक्ष्म्या वैभवेन क्षोभया वा । मेरोमणिशिखराणि, हिमाचले त्वौषधीप्रस्थं शृङ्गम् । अत एव मेरुः खर्णाचलो मुख्यः प्रधानो येषु । मुखे भावो मुख्य आदिर्वा येषु तादृशानां क्षमाभृतां पर्वतानां जयात्पराभवनादर्जितां खायत्तीकृताम् ॥
अर्जुनश्रीदधो मर्त्यमालास्फुरत्कंदरो भद्रसालोल्लसन्नृक्षभूः । बिभ्रतः स्वःसुमेरोरिव स्पर्धया यः पुरं क्वापि धत्ते धरित्रीधरः ॥११॥

Page #618

१२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
६५७
यो धरित्रीधरः अर्बुदपर्वतः क्वापि कुत्रापि प्रदेशे पुरं नगरं धत्ते बिभात । उत्प्रे. श्यते-ख: स्वर्ग बिभ्रतो धारयतः सुमेरोः कनकाचलस्य । 'मेरुः स्वर्गाधारः' इति परसमये । यदुक्तं च नैषधे–'दिवमङ्कादमराद्विरागताम्' इति । स्पर्धया संहर्षेणैव । यः किंभूतः । अर्जुनानां ककुभद्रुमाणां मेरुपक्षे खर्णानां व श्रियं शोभां दधातीति दधः । पुन: किंभूतः । मानां विलासागताङ्गनायुतमनुष्याणां पक्षे अमर्त्यानां स्वाङ्गनासंगत किंनरसिद्धगन्धर्वादिदेवानां मालाभिः श्रेणिभिः स्फुरन्त्यः शोभमानाः कंदरा गुहा यस्य । पुनः किंभूतः । भद्रः श्रेष्ठैरथवा कल्याणकलितैः कदाचित्केऽपि तान्न खण्डयन्ति तादृशैः सालैः पादपैर्देवदारुभिर्वा उल्लसन्नुल्लासं प्राप्नुवन् । मेरुपक्षे-भद्रसालनाना मन्दरोपत्यकावर्तिना वनेन च शोभमान: । पुनः किंभूतः । ऋक्षाणां भल्लूकानां महत्केशावृताङ्गानां रीछ' इति लोके प्रसिद्धानां वन्यस्खापदानाम् । मेरुपक्षे-कक्षाणां नक्षत्राणाम् । भूः स्थानम् । 'नक्षत्रभूः क्षत्रकुलप्रसूतेर्युक्तो नभोगैः खलु भोगभाजः । सुजातरूपोऽपि न याति यस्य समानता कांचन काञ्चनाद्रिः ॥ इति चम्पूकथायाम् ॥
अम्बरालिङ्गिशृङ्गावलीपल्वलोपाश्रयाः स्मेरदम्भोजिनी रागिणीः । योऽभिकेनाभ्रपान्थेन साकं सदा मित्रवत्कारयामासिवान्संगमम् ।। ६२ ॥ योऽर्बुदोऽदिमित्रवत्सखेव रागिणी: शोणा अनुरक्ताश्च न्मेरन्तीविकसन्तीः अनु. रागातिरेकात्मुखीभवन्तीश्चाम्भोजिनी: पद्मिनीस्त्रियः कमलिनीश्च । अभिकेन कामुकेन । 'कामुकः कमिता कम्रोऽनुक: कामयिताभिकः' इति हैम्याम् । तथा 'प्रत्यङ्गमस्यामभिकेन रक्षां कर्तुं मघोनेव निजास्त्रमस्ति' इति नैषधे। अनुरागिणा अभ्रपान्थेन भानुन, साकं सदा प्रतिदिनं संगम संयोगं कारयामासिवान् निर्मापयति स्म । प्रिय मित्रोऽपि कयाचिदनुरागिण्या पद्मिन्या कामिन्या समं व मित्रं संगमयति । किंभूताः । अम्बरमांकाशमालिङ्गन्ति संस्पृशन्तीत्येवंशीलानां शृङ्गाणां शिखराणामावली श्रेणी तस्यां ये पल्वला अखातसरांसि तेषु उपाश्रयः स्थानं यासाम् । 'केलती मदनयोरुपाश्रये' इति नैषधे । उपाश्रयः स्थानं साधूनामपि प्रसिद्धम् । अत्युच्चैस्तरशिखरसरसिरुहिणीनां रविणा संयोग: सुकर एवेति । पद्मिनोनामपि चन्द्रशालासंगतानाम् । 'चन्द्रशाला शिरोगृहम्' इति हैम्याम् ॥
सिन्धुशैलोद्भवद्गौरवैर्दुवहां बिभ्रतो भूतधात्री फणामण्डलैः । भोगिनां वासवस्येव विश्रान्तये निर्मितो नाभिजातेन यः क्ष्माधरः ६३
यः अर्बुदाचलः । उत्प्रेक्ष्यते-भोगिनां भुजंगमानां वासवस्य पुरंदरस्य शेषनागनाथस्य विश्रान्तये विश्रामं दातुं नाभिजातेन प्रजापतिना ब्रह्मणा निर्मितः कृत इव । किंभूतस्य वासवस्य । सिन्धवः सर्वेऽपि समुद्राः, शैलाः मेरुहिमाद्रिकलासाद्याः समस्ता अपि पर्वताः, तेभ्यः उद्भवद्भिरुत्पद्यमा गौरवै रैर्गुरुतरभरैर्वहां दुःखेन वोढुं शक्याम् । दुःखेन परानपेक्षत्वेन एकेन खयमेवासातेनोह्यते इति दुर्वहा तादृशी भूत

Page #619

काव्यमाला।
धात्री भूतानां चराचराणां गिरिसमुद्रादिमनुष्यपर्यन्तानां धरणशीलां समग्रमध्यमलोकं फणानां स्खशिरःस्फटानां मण्डलैश्चक्रवालैः कृत्वा विभ्रतो धारयतः ॥
कण्ठपीठीलुठत्पार्वणश्वेतरुत्तारकानायकोदात्तमुक्तालता । व्योम निर्भिद्य यातेन येनोच्चकैर्धार्यते भूभृतेवात्मभूषाकृते ॥ ६४ ॥
येन भूभृता अर्बुदाचलेन आत्मनः स्वशरीरस्य भूषाकृते शोभाविधानाय कण्ठपीव्यां ग्रीवायाम् । यथा नैषधे-'दधदम्बुदनीलकण्ठताम्' राजमन्दिरवर्णने । कण्ठशब्देन कन्धरा । एतावता अधित्यका । पीठशब्दः स्त्रीक्लीबलिङ्गः । 'जयत्युदरनिःसरद्वरसरो. जपीठीपच्चतुर्मुखमुखावलीरचितसामनामस्तुतिः' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'वंशिकवक्रोष्ठिककन्यकुब्जपीठानितक्तमव हित्थम्' इति लिङ्गानुशासनेऽपि । लुठन्तः इतस्ततो भवन्तो ये पार्वणाः पूर्णिमासंबन्धी श्वेतरुक् चन्द्रमाः तथा तारकास्तारा उपलक्षणात् ग्रहनक्षत्राणि तेषां नायको मध्यमणिस्तेन युक्ता उदात्ता उदारा महाा वा । 'उदात्तनायकोपेता' इति चम्पूकथायाम् । 'उदात्तो महात्मा महाय॑श्च' इति तट्टिपनके। मुक्तालता मौक्तिकहारो ध्रियते किमु । भूभृता किंभूतेन । व्योम गगनं निर्भिद्य अत्युचैस्तरत्वाद्भित्त्वा विदारयित्वा उच्चकैरूर्व यातेन संप्राप्तनेत्यत एव कंधरायां ज्योतिश्चकमायातम् ॥
अभ्रविभ्राजियन्मेदिनीभृङ्ग्रगुत्रातनिष्पातिपाथःप्रवाहोत्थितैः । उत्पतद्भिः पतद्भिर्नभःपद्धतौ बिन्दुवृन्दैरिवाभावि ताराभरैः ॥ १५ ॥ उत्पतद्भिर्महत्प्रस्तरोपरि निपतनादुच्चैरुच्छलद्भिः । अत एव. कारणानभःपद्धती गगनमार्गे पतद्भिर्गत्वा तिष्ठद्भिबिन्दुवृन्दैर्जलकणनिकरैः । उत्प्रेक्ष्यते-ताराभरैः तारकनिकरैरभावि भूतमिव । शुचिजलकणा एवाकाशे तारा बभूवुः । किंभूतैबिन्दुवृन्दैः । अभ्रे नगनाङ्गणे विभ्राजिनां शोभनशीलानाम्। नभसंगतानामित्यर्थः । यन्मेदिनीभृद्भगूनां यस्यार्बुदाचलस्य शृङ्गाणां भैरवंझम्पारूपाणां वा तटानां बातेभ्यः समूहेभ्यो निष्पातिभ्यो निष्पतनशीलेभ्यः अधोनिर्गमनशीलेभ्यः पाथसां निर्झरनीराणां प्रवाहेभ्यो धाराभ्यः उत्थितैरुद्गतैः प्रादुर्भूतैः ॥ मित्रपुत्र्या सह स्थातुमप्यम्बरे तामुपादाय भूमेः पुनः स्वःसरित् । यद्गिरेवत्मेना शालितालीमिलत्कुन्दमालाच्छलाद्गच्छतीवाम्बरम् ॥६६॥ शालिनीभिः शोभनशीलाभिः तालीभिः राजतालीनामभिस्तरुविशेषैः । देशैकग्रहणेन देशिनो ग्रहणम् । यथा भामाग्रहणेन सत्यतामेति । तैः समं मिलन्त्यः सङ्गं कुर्वन्त्यः एकत्रोद्गतायाः कुन्दानां विकसितकुसुमकदम्बकवलक्षीकृतमुचकुन्दपादपानां मालायाः श्रेण्याश्छलात्कपटात्स्वःसरिन्मन्दाकिनी यद्रेियस्यार्बुदशैलस्य वर्त्मना मार्गेण भूमे सकाशानभस्तलाद्भूमीमुत्तीर्य पुनस्तत्र गमनेन द्वितीयवारमम्बरमाकाशं गच्छतीव य तीव । किं कृत्वा । मित्रस्य सख्यु नोर्वा पुत्र्या यमुनया सह अम्बरेऽपि गगना'

Page #620

१२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
५५९
णेऽपि स्थातुमेकत्र स्थितिं विधातुं यथा एकया मूर्त्या प्रयागे यमुनया सह तिष्ठामि तथा अपरयापि मूर्त्या आकाशेऽपि यमुनया सहाहं वसामीति विचिन्त्य मित्रपुत्री कालिन्दीनाम्नीं सह सार्धमुपादाय गृहीत्वा ॥ रोहिणीरागिभावान्निजत्यागिनं कान्तमेणाङ्कमुत्सृज्य कोपाकुला । औषधीसंततिनिर्मिमीतेऽनिशं तापसीवत्तपांसीव यस्मिन्गिरौ॥ ६७ ॥ औषधीनां विधुवधूनाम् । चन्द्रस्य तत्पतित्वात् । 'रोहिणीद्विजनिशौषधीपतिः' इति हेमचन्द्रवचनात् । संततिः श्रेणियस्मिन् गिरौ अर्बुदपर्वते। उत्प्रेक्ष्यते-तापसीव परिब्राजिकाराजीव अनिशं निरन्तरं तपांसि शीतोष्णतापनिरशनादिकष्टानि निर्मिमीते करोतीव । किंभूता । कोपाकुला रोषोद्रेककलुषीकृताशया । किं कृत्वा । रोहिण्यां दक्षागजायां रोहिणीनाम्न्यां खसपत्न्यां पत्न्यां विषये रागिभावादत्यन्तानुरकाशयत्वान्निज. स्यात्मनस्त्यागिनं त्यजनशीलमेणाङ्कं चन्द्रमसं कान्तं खभर्तारमुत्सृज्य त्यक्त्वा ॥
भासते शातकुंम्भाश्मगर्भोपलश्रेणिसंक्लप्तशृङ्गद्वयं कुत्रचित् । यस्य विश्वातिशायिश्रियं वीक्षितुं मेरुविन्ध्याविवाल्पीभवन्तौ स्थितौ ६८ कुत्रचित्प्रदेशे शातकुम्मानां काश्चनानां तथा अश्मगर्भोपलानां मरकतरत्नानां च श्रेणिभिः सम्यक्प्रकारेण कृप्तं रचितं देवादिना कौतुकाद्विनिर्मितं शृङ्गद्वयं शिखरद्वन्द्वं भासते दीप्यते । उत्प्रेक्ष्यते-यस्य हिमाद्रिनन्दनगिरेः विश्वेभ्यः समस्तपर्वतेभ्योऽपि विश्वेभ्यो जगद्भयो वा अतिशायिनीमत्यभ्यधिकां श्रियं शोभां लक्ष्मी वा वीक्षितुं खदृग्गोचरीकर्तु स्थितावागत्य वसन्तौ तथा अल्पीभवन्तौ वपुषा लघूभवन्तौ खशरीरे खल्पे प्रणीय मेरुविन्ध्यौ खर्णाचलजलबालकशैलाविव । 'विन्यस्तु जलबालकः' इति हैम्याम् ॥ बिभ्रतो वाहिनीर्यस्य वार्धिप्लवाप्लाविनीः श्रीपराभूतभूमीभृतः । तिष्ठतः क्षोणिमाक्रम्य पूषार्चिषा वेदगर्भः करोतीव नीराजनाम् ॥१९॥ वेदगी ब्रह्मा यस्यार्बुदभूमीभृतः पूषा भाखांस्तस्यार्चिज्योतिरथ च पूष्णोभीनोस्तुल्यो जाज्वल्यमानत्वाटुःसहोऽचिनिधूमधूमध्वजस्तेन नीराजनामारात्रिकां करोतीवेत्युत्प्रेक्ष्यते--अन्यस्यापि राज्ञ आरात्रिकोत्तारणं क्रियते । यथा कस्यापि भूभृतो वेदगों ब्राह्मणः अर्थात्पुरोधाः । वेदगर्भ इति साभिप्रायं नाम तेन वेदमन्त्रोचारपूर्वकं दीनवहिना नीराजनां निर्मिमीते । यस्य किं कुर्वतः । क्षोणि भूमीमण्डलमाक्रम्याधिष्ठाय सर्वात्मनाभिव्याप्य तिष्ठतः वसतः स्थितिं कुर्वतः । पुनः किंभूतस्य । वार्थीनां चतुःसमुद्राणां प्लवान् वारिपूरानाप्लावयन्यतिकामन्ति आक्रामन्ति चेत्येवंशीला वाहिनीनदीः सेनाश्व बिभ्रतः । किंभूतस्य । श्रिया आत्मीयया शोभया चतुरङ्गचक्रादिवैभवैः कृत्वा पराभूता विजिताः खपादपद्ममधुकरीकृता भूमीभृतः पर्वता नृपाश्च येन सः ॥

Page #621

५६० .
काधमाला। यन्नभःसङ्गिशृङ्गाङ्गणालिङ्गिनां किंनराणां समं यौवतैर्गायताम् । गीतमाकर्ण्य रङ्कुर्मंगाकं तदाक्षिप्तचेता व्रजन्नप्रतोऽखेदयत् ॥ ७० ॥ रश्चन्द्रस्याङ्कमृगः अग्रतः अर्बुदाचलशृङ्गाणि संत्यज्य पुरस्ताद्रजन् प्रतिष्ठमानः मृगाई विथुमम्वेदयत् महत्खेदमुत्पादयति स्म । किंभूतो रङ्कः । तदाक्षिप्तचेताः तत्र किंनरकृतगीते आक्षिप्तं विलग्नं चेतो मनोवृत्तिर्यस्य सः । किं कृत्वा । यस्यार्बुदगिरेनभसोऽम्बरस्य सङ्गो मिलनं विद्यते येषां तादृशानि शृङ्गाङ्गणानि शिखरोपरितनप्रदेशास्तान्यालिङ्गान्त्याश्लिष्यन्ति आश्रयन्तीत्येवंशीलास्तादग्विधानाम् । तथा यौवतैर्युवतीनां किंनरीणां गणैः समं साधं गायतां खरसेन गानं कुर्वतां किनराणां किंपुरुषाणां गीतं मधुरध्वनिलयमयगेयमाकर्ण्य श्रवणपारणां प्रणीय ॥
यत्र चन्द्रोदयश्श्योतदिन्दूपलप्रस्थसंस्थायुकोन्निद्रकुन्दद्रुमे । राजते राशिरिन्दिन्दिराणां सुधासागरे शेषशायीव शक्रानुजः ॥ ७१ ॥ यत्रावुदशैले चन्द्रस्य मृगाङ्कयोदयेनाभ्युद्गमेन श्योतन्तः, क्षरन्तोऽमृतरसं स्रवन्तो ये इन्दूपलाश्चन्द्रकान्तमणयस्तेषां प्रस्थं शिखरं तत्र संस्थायुको वसनशील: उद्तत्वास्थायी तथा उनिद्रो विकसितः स्मितकुमुमव्रजविशदीकृतो यः कुन्दद्रुमः तंत्र इन्दिन्दिराणां भ्रमराणां राशिः समूहो राजते शोभते । क इव । इन्द्रावरज इव । यथा मुधाया उत्पत्तिस्थाने क्षीरसागरे शेपे नागाधिराजशय्यायां शेते स्वपिति इत्येवं. शीलः शेषशायी कृष्णः शोभते ॥
मेरुमुख्याखिलोर्वीधराणामिवोपात्तसारैरसौ वेधसासृज्यत ।, एप निःशेषभूमीमृतां निर्जयं निर्मिीते न चेद्वैभवैः स्वैः कुत ॥७२॥ मेरुः स्वर्णाचलो मुख्यः सर्वोच्चस्तरत्वात् रत्नसानुसुवर्णमयत्वाच्च प्रकृष्ट आदिमो वा मुखे आदी भव इति व्युत्पत्त्या प्रथमो येषां तादृशानामखिलानां समग्राणामुवीध. राणां पर्वतानामुपात्तैरुप समीपे आगत्य आत्तैः सम्यगवलोकनपूर्व संगृहीतः सारैः सर्वातिशायिपरमाणुदलैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-असौ अर्बुदाचलो वेधसा जगत्सृजा अमृज्यत सृष्टो विरचित इव । एवं चेन तर्हि एषोऽधंदाद्रिः खैरात्मीयवैभवैः शोभातिशयैः कृत्वा निर्गतः शेषोऽवशिष्टो येषु ते निःशेषाः समस्तास्तेषां भूमीभृतां यावजगांग. रीणां निर्जयं नितरां जयं परिभवं कुतः कस्मात्कारणानिर्मिमीते करोति ॥ इत्यर्बुदाचलवर्णनम् ॥
आरुरुक्षुर्मुमुक्षुक्षितीन्द्रस्ततोऽलंकरोति स्म देशं सवेशं गिरेः । गौरवेणाधिकोऽहं गिरिर्वास्त्यसौ चेतसीतीव हृल्लेखवान्वीक्षितुम्॥७३॥ ततोऽधंदाद्रिदर्शनानन्तरमारुरुक्षुरवुदपर्वतोपरिभूमीमध्यारोटुमिच्छुः चढितुकामो मुमुक्षुक्षि तीन्द्रः भ्रमणधरणीरमणो गिरेर्हिमादिनन्दनसानुमतः सवेशं समीपवर्तिनं

Page #622

१२ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
देशं भूभागमलंकरोति स्म भूषयामास । इत्यमुना प्रकारेण वीक्षितुं विलोकयितुं चेतसि खमानसे हल्लेखवानुकण्ठाकलित इव । इति किम् । गौरवेण माहात्म्येन गुरुतया वा कृत्वा अहमधिको गिरिर्वाभ्यधिकोऽस्ति । यद्यपि परप्रशमरससुधासमुद्रमध्यनिमग्नमनसां कदाचिदप्याशये लेशमात्रमप्यनुत्सुकता स्यात् , तन्महात्ममौलीनां तेषां सूरीणां खप्नेऽपि नायमभिप्रायः प्रादुर्भवेत् । किंतु केवलं कवेरियं कल्पनामात्रोत्प्रेक्षेति । अथ वा छाग्रस्थ्यात्कदाचिदुत्कलिकालेशः संभवत्येव गौतमादीनामपि शक्रादिकृतनाटकावलोकने ।
अर्बुदाधित्यकामप्रविभाजिनीं सूरिसिंहः समारोढुमारब्धवान् । किं व्यवस्यञ्जगन्मूर्धसंस्थायिनीमुद्विवक्षुर्महानन्दसीमन्तिनीम् ॥ ७ ॥ सूरिसिंहः अभ्र आकाशे विभ्राजते इत्येवंशीलाम् । अम्बरचुम्बिनीमित्यर्थः । अथ वा अधैर्मेधैः कृत्वा शोभनशीलाम् । 'गिरौ तिष्ठन्ति वारिदाः' इत्युक्तः । अर्बुदस्य हिमाद्रिनग्दनशैलस्याधित्यकामूलभूमेकां समारोढुं सम्यकप्रकारेण चढितुमारब्धवान् प्रारम्भते स्म । सिंहस्य तु भूधराधित्यकाध्यारोहणं युक्तमेव । उत्प्रेक्ष्यते-जगतां त्रयाणां भुवनानां मूनिं मस्तके संस्थायिनी जगत्रयोपरि संतिष्ठते निवसनशीला इत्येवंशीला महानन्दो मुक्तिरेव सीमन्तिनी प्रौढकुमारिकामुद्विवक्षुरुद्वोढुमिच्छुः परिणेतुकामः सन् व्यवस्यन् व्यवसायमुद्यमं कुर्वाण इव ॥ तद्गुणश्रेणिनिर्वर्णनानन्दितो वातपूर्णीभवत्कीचकानां कणैः । अदिरभ्यागतस्येव तस्यान्तिकागामिनः प्रीतिमान्पृच्छति खागतम् ७५
प्रीतिः स्नेहः प्रमोदो वा विद्यते यस्य तादृशोऽद्रिरर्बुदाचल: अन्तिके खसमीपे : आगच्छति आयातीत्येवंशीलस्य तस्य सूरेः वातेन वायुना पूर्णीभवतामन्तःपूर्यमा
मानां कीचकानां सच्छिद्रवंशानां वणैर्निःखानैः। ‘स कीचकैर्मारुतपूर्णरन्धैः कूजद्भिरापादितवंशकृत्यम्' इति रघौ । खागतं सुखेनागमना दिवाः पृच्छति प्रश्नयतीव । कस्येवाअभ्यागतस्येव।यथा खसमीपे समेत स्य प्रियप्राघूर्णिकस्य स्नेहकलितः खाजन्यात्प्रमो. दकलितः प्रियत्वात्खागतं पृच्छत्यनुयुनक्ति । किंभूतः अद्रिः। तस्य हीरसूरेर्गुणानां श्रेणेनिवर्णनाद्दर्शनादानन्दितः प्रहृष्टमानसो जातः ॥
लोलरोलम्बकोलाहलप्रस्तुतस्फीतकीर्तिस्तवामोदमेदस्विनी। यत्र सस्यैर्नताङ्गी लताविग्रहावाकिरत्कुञ्जदेवी प्रसूनैः प्रभुम् ॥ ७६ ॥ यत्रावुदगिरैः कुञ्जदेवी । जातावेकवचनम् । वनदेवता प्रसूनैः प्रचलपवनप्रसरप्र. पतत्कुसुमोत्करैः कृत्वा तं हीरसूरिमवाकिरत् वर्धापयति स्म । 'अवाकिरन्वयोवृद्धास्तं लाजैः पौरयोषितः' इति रघौ । किंभूता कुञ्जदेवी । लोला मकरन्दपानकृते चपला ये रोलम्बा मधुकरास्तेषां कोलाहल: गुआरूपः कलकलस्तेन प्रस्तुताः प्रारब्धाः

Page #623

५६२
काव्यमाला। स्फीता वर्धमानाः कीर्तर्यशसः स्तवाः स्तुतयो यया । पुन: किंभूता । आमोदेन पुष्पा. दिपरिमलेन प्रमोदेन वा मेदखिनी पुष्टा प्रोद्भतपुलककोरकाकलिता । पुनः किंभूता । सस्यैः खफलभारेण नताङ्गी नम्रीभवत्तनुयटो । पुनः किंभूता । लता कुसुमितफलितवल्ली एव विग्रहः शरीरे यस्याः सा ॥ यत्र कल्लोलयन्नैककल्लोलिनीर्मन्दमान्दोलयन्स्मेरदुर्वीरुहान् । . खर्णदीपद्मपौष्पैः करम्बीकृतो गन्धवाहोऽनुगामीव तं भेजिवान् ॥१७॥ . गन्धवाहः । गन्धं कुसुमादीनां मृगमदादीनां वा सौरभ्यं वहते धारयतीति गन्धवाहो वायुः पुरुषविशेषणं वा । यत्र पर्वतेऽनुगामीव सेवक इव तं हीरसूरि भेजिवान् सेवते स्म । वायुश्च त्रिधा वर्ण्यते-शीतो, मन्दः, सुरभिश्च । तदेव त्रैविध्यं दर्शयति । किं कुर्वन् गन्धवाहः । नैका अनेकस्थानस्थायिनी: कल्लोलिनीस्तरङ्गिणी: कल्लोलयन् । खरंहःप्रावल्येन कल्लोलमालाकलिताः कुर्वन् । एतेन शीतलः । पुनः किंभूतः । मन्दं . शनैः स्मरतो विजृम्भमाणान् । कुसुमितानित्यर्थः । उवामहान् विविधवृक्षान् आन्दोलयन् तरलीकुर्वाणः । एतेन मन्दः । घनगहनानोकहास्फालनेन मन्दीभूत इत्यर्थः । पुनः किं. भूतः । वर्णद्याः पर्वतस्याभ्रंकषत्वेनात्युच्चस्तरत्वाद्गगनगङ्गायाः पद्मान कमलानां पौष्प रजोभिः करम्बीकृतो व्याप्तः । एतेन सुरभिः ।
कुत्रचित्तोरणस्रग्विलासश्रियं बिभ्रति व्योमसंचारिणः सारसाः । सिद्धिपुर्या यियासोः पुरस्तात्प्रभोविश्वकāव मङ्गल्यमाला कृता ॥७॥ कुत्रचित्कस्मिंश्वनार्बुदशैलप्रदेशे व्योम्नि आकाशे संचरन्त्युडीयमाना गच्छन्तीत्येवं. शीला गगनगामिनः सारमाः पक्षिविशेषाः प्रसिद्धाः पक्षिणस्तोरणस्रज: तोरणमालाया विलासश्रियं लीलालक्ष्मी बिभ्रति धारयन्ति . । उत्प्रेक्ष्यते-सिद्धिपुर्यो निर्वृतिनगयो यियासोर्गन्तुमिच्छोः प्रभोहीरसूरीन्द्रस्य पुरस्तादग्रतः विश्वका सर्ववस्तुविधायिना विधिना कृता विहिता मङ्गल्यमाला वन्दनमालिकेव । जगत्का वा रचितेति शेषः ॥
कापि झाङ्कारिणो निर्झरान्तःप्लवाः प्लावयन्ति स्म तत्पर्वतोपत्यकाम् । सिद्धसिन्धुर्नभस्तो निरालम्बना निष्पतन्तीह क्लुप्तावलम्बा किमु ॥७९॥ क्वापि तुप्रचित्स्थाने झाकार इति शब्दोऽस्त्येष्विति झाङ्कारिणः । निर्झराणां ध्वनेाकार इति संज्ञा । यदुक्तं पाण्डवचरित्रे-'झरनिझरझाकारी' इति । सशब्दा निर्झराणामम्भःप्लवाः पयःप्रवाहास्तत्पर्वतोपत्यकामधंदाचलशिखराधोभूमिकां शिखरापेक्षयोपत्यकां प्लावयन्ति स्म निर्भरं भरन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-निरालम्बना निर्गताधारा अत एव नभस्तो गगनाङ्गणादालम्बनराहित्यानिष्पतन्ती अधोत्रश्यन्ती सती । पुनरिहार्बुदाचले कुप्तो निर्मितोऽवलम्ब आश्रयो यया तादृशी सिद्ध सिन्धुः किमु गगनगनेव । निर्झरपयसामत्यौज्वल्याद्गगोत्प्रेक्षा ॥

Page #624

१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । पर्वते कुत्रचित्कुर्वतेऽन्तर्मदैर्मेदुराः कुञ्जरा गर्जिविस्फूर्जितम् । यजितेनेव विन्ध्याद्रिणा प्राभृतं प्रापिताः शक्रनागानुवादा इमे ॥८॥ पर्वते गौरीगुरुसुतेऽचले कुत्रचित् गह्वरादिप्रदेशे अन्तर्मध्ये मद उन्मादो दानप्रवाहो वा तेन मेदुरा खेच्छाचारित्वात्पुष्टाङ्गाः कुञ्जराः षष्ठिहायना यूथनाथा गजाः । यदुक्तमुत्तराध्ययने-'कुञ्जरे सद्विहायने' इति । गर्जिविस्फूर्जितं गारवस्फूर्ति कुर्वते । सजलजलदवद्र्जन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-यजितेन अर्बुदपर्वतपराभूतेन विन्ध्याद्रिणा जलवालकशैलेन शक्रनागमिन्द्रगजमैरावणमनुवदन्त्यनुकुर्वन्ति ऐरावणोपमानाः । अथ वा हरिकरिणमनु पश्चाद्वदन्ति वयं पूर्व शोभातिशयादिभिः प्रथमतो गणनीया ऐरावतस्तु अस्मत्पश्चाद्गणनीय इति कथयन्ति वा । हस्तिमल्लप्रतिमला इत्यर्थः । इति शक्रनागानुवादा इमे प्रत्यक्षलक्ष्या गजा हस्तिनः प्राभृतमुपदां प्रापिताः ढौकिता इव ॥
आशुगालोलसालाङ्गहारो भ्रमद्भङ्गवाग्गीतिवेल्ललताहस्तकः । सूरिपादाम्बुजस्पर्शमासाद्य यो नृत्यतीव प्रमोदं दधद्भूधरः ॥ ८१ ॥
सूरेचिंयमचक्रवर्तिनः पादाम्बुजयोश्चरणकमलयोः स्पर्शमनुषङ्गमासाद्य संप्राप्य प्रमोदं मनस्यानन्दं दधद्वहन् यो भूधरोऽर्बुदाचलो नृत्यतीव नृत्यं करोतीव । नृत्यलक्षणानि दर्शयति । किंभूतः । आशुगैः शीघ्रगामिभिरतिवेगवत्तरैः पवनैः कृत्वा आसामस्त्येन शाखाप्रशाखादिभिः साध लोलाश्चपलाः संजायमाना ये साला नानाजातीयतरवः त एव तैः कृत्वा वा अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपो नाटकाभिनयदर्शनं यस्य । पुनः 'किंभूतः । भ्रमन्तो विविधविकसितकुसुममकरन्दपानार्थमितस्ततः पर्यटन्तो ये भृङ्गास्तेषां वाग्वाण्येव गीतिर्गानं यस्य । ‘वाण्या भृङ्गी पिकीरवा' इति काव्यकल्पलतायाम् । तथा वेल्लन्यो मरुत्तरला भवन्त्यो या लता वल्लयस्ता एव हस्तका विविधहस्तचेष्टनानि यस्य ॥ - यः परान्कौतुकैः काममुत्कण्ठयन्नास्य जहे मनश्चित्रमत्रास्ति किम् ।
स्मेरयन्नप्यशेषं कुमुत्काननं पद्ममुद्बोधयेत्पार्वणेन्दुः किमु ॥ ८२॥ योऽर्बुदाचलः परान्परजनान् कौतुकैरात्मीयालोकनीयानेककौतूहलैः कृत्वा काममतिशयेन उत्कण्ठयन्नुत्सुकभावं प्रापयन् सन्नपि अस्य हीरसूरेर्मनो मानसं न जढे न हृतवान् न खवशीचक्रे । अत्रेह स्थाने किं चित्रं किमाश्चर्यम् । तदेव दृढयतिअशेषं समस्तं कुमुदां कैरवाणां काननम्। वृन्दमित्यर्थः । स्मेरयन्विकाशयन्नपि पार्वणेन्दुः पूर्णिमासंबन्धी चन्द्रमाः पद्मं सूर्योदयविकसनशीलं कमलं केमूद्वोधयेद्विनिद्रीकुर्यात् विकाशयेत् अपि तु न ॥ इत्यर्बुदाचलकौतुकानि ॥
मन्दमन्दं चलन्नर्बुदोर्वीधराधित्यकामध्यरोहद्यतीनां पतिः । शंभुसौधैः पवित्रीकृतोर्वीतलां रूप्यशैलस्य चूलामिवेच्छावसुः ॥ ८३॥ यतीनां श्रमणानां पतिः खामी हीरसूरिर्मन्दमन्दं शनैः शनैः । 'गगनमवजगाहे मन्द.

Page #625

काव्यमाला ।
मन्दं मृगाङ्कः' इति चम्पूकथायाम् । चलन्संचरन्नर्बुदोवीधरस्यापित्यकामूर्ध्वभूमिकामध्यरोहदारूढवान् संप्राप्तः । क इव । इच्छावसुरिव । यथा धनदः कैलाशशेलस्य चूलामधिरोहति । किंभूतामधित्यकां चूलां च । शंभूनां वृषभादिचतुर्विशतितीर्थकृतां सौधैः यद्यपि भरतकारितः सिंहनिषद्यानामा एक एव प्रासादः । तथापि सुरविद्याधरराजभिरन्येऽपि तत्पाचे प्रासादाः कारिताः संभाव्यन्ते शत्रुजयरैवताचला दिवत् । अथ यद्येक एव तदा सर्वोत्तमत्वात्पूज्यत्वाद्वा बहुवचनम् । पक्षे शंभोरीश्वरस्य सौधैः पत्नीपत्रप्रमथादिगणानां परिजनपरिवाराणां मन्दिरैः कृत्वा पवित्रीकृतं पावनं निर्मितमुर्वीतलं भूमीपीठं यरयाः सा ॥
पुण्यभाजां हृदाकृष्टिमन्त्रानिव श्रीमदर्हद्हान्निर्जितस्वर्गृहान् । अर्बुदश्रीवतंसायमानान्प्रभुर्नेत्रपत्रैरसौ प्रीतचेताः पपौ ॥ ८४ ॥ असौ प्रभुहीरसूरिः श्रीमतः शोभाशालिन: अर्हद्हान् जिनप्रासादान् । अथ वा श्रीत्रिभुवनाधिपत्यलक्ष्मीविद्यते येषाम् तादृशानामर्हतां तीर्थकृतां गृहान् विहारान् नेत्रपत्रैलॊचनदलै: नयनपुटकैर्वा पपौ सादरमवलोकयति स्म । किंभूतः। प्रीतं मोदं प्राप्त चेतो मनो यस्य । किंभूतान् श्रीमदहगृहान् । निर्जितानि निजजगनैववैभवैरभिभूतानि वर्गृहाणि वैजयन्तादिवर्गगेहानि विमानानि वा यैः । पुनः किंभूतान् । अर्बुदस्य हिमादिनन्दनगिरेः श्रिया लक्ष्म्या अवतंसायमानान् शिरःशेखरवदाचरतः । उत्प्रेक्ष्यतेपुण्यभाजां सुकृतिनां साधूनां हृदां मानसानामाकृष्टेराकर्षणस्य मन्त्रानिव ।। .
यत्र विश्वत्रयीश्रीनिवासा जिनाधीशसौधाः स्वशृङ्गापदण्डोपधेः । वर्गृहानूर्ध्वमुत्तम्भ्य पाणीन्निजान्भर्त्सयन्तीव भूषाभिरुत्सेकिनः॥८६॥ यत्रार्बुदाचले जिनानां सामान्य केवलिनामधीशास्तीर्थनाथास्तेषां सौधा मन्दिराणि प्रासादाः । सौधशब्दः पुनपुंसके । ‘गुददोहदकुमुदच्छदकन्दाधुंदसौधमेधोत्सेधकबन्धी' इति लिङ्गानुशासने । खेपामात्मनां शृङ्गाणां शिखराणामने उपरिभागे निबद्धानां द. ण्डानां ध्वजालम्बनबन्धनयष्टीनामुपधेः कपटानिजानात्मीयान् पाणीन् उत्तम्भ्य ऊध्वीकृत्य । उत्प्रेक्ष्यते-वहान्देवलोकसंबन्धिसौधान् वैजयन्तादिकान् प्रासादान् भूषाभिः स्वकीयशोभाभिः कृत्वा निर्भर्सयन्ति तिरस्कुर्वन्तीव । किंभूता जिनाधीशसौधाः। विश्वत्रय्यास्त्रिलोक्याः श्रीणां लक्ष्मीणां निवासाः वासवेश्मानि । पुनः किंभूताः । भूषाभिः खवपुर्वेभवैः उत्सेकिनो गर्वावेशवशंवदा मदोद्धराः । 'उपदा विविशुस्तस्य नोत्सेकाः कोशलेश्वरम्' इति रघौ ॥
निक्वणत्किंकिणीर्मारुतान्दोलिता यत्पताका विलोक्येन्दुकुन्दोज्ज्वला । किं बहत्युमिनिघोषहुंकारिणी स्पर्धया सिद्धसिन्धुर्नभःपद्धतौ ॥ ८६ ॥ उर्मीणां महत्कलोलानां निर्घोषैः शब्दैः कोलाहलैः कृत्वा एताः कियन्मात्रावत्पुरः अहमेवास्मि नापरा कापि क्वापि इति स्पर्धामादधती सती हुंकरोतीत्येवंशीला अथ

Page #626

१२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
वा एताः पताकाः किं मां जयिष्यन्तीति गर्वात् हुंकरोतीत्येवंशीला सिद्ध सिन्धुः स्व. गङ्गा नभःपद्धती गगनमार्गे स्पर्धया संडंग वहति प्रसरति । 'स्रोतः सारस्वतं वहत्' इति चम्पूकथायाम् । 'वहत्प्रवर्तमानं प्रसरच्च' इति तट्टिप्पनके । किं कृत्वा । निक्कणन्त्यः शब्दायमानाः किंकिण्य: क्षुद्रघण्टिका बुधुरिका यासु । तथा मारुतैः पवनैः आन्दोलितास्तरलीकृताः । तथा इन्दुश्चन्द्रः कुन्दानि मुचकुन्दकुसुमानि तद्वदुज्ज्वला धवलाः येषां चैत्यानां पताका वैजयन्तीविलोक्य दृशा ।। इत्यर्बुदाचलसर्वप्रासादवर्णनम् ॥ अथ पृथक यक्प्रासादवर्णनम्वैमलीयवसतिं व्रतीशिता दुग्धसिन्धुवयसीमिवक्षत । श्वेतदन्तितुरगान्वितां सुधाशालिनी जिनपवित्रितान्तरम् ॥ ८७ ॥ व्रतीशिता मुनिनायकः सूरिः विमलस्येयं वैमलीया सा चासौ वसतिश्च विमलमन्त्रिनिर्मापितादिदेवप्रासादमैक्षत पश्यति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-दुग्धसिन्धोः क्षीरसमुद्रस्य वयसी सखीमिव । क्षीरसमुद्रसाम्यं दर्शयति । किंभूतां वसतिं वयसी च । श्वेता धवला आरासोपलमयत्वात् तथा दन्तिनो गजा विमलमूर्तिपृष्ठवर्तिनः तथा तुरगो विमलसविधाध्यासितोऽश्वः । अन्ये वा पक्षे श्वेतदन्ती ऐरावण: श्वेततुरग उच्चैश्रवाः । यदुक्तम्-'पयोनिलीनाभ्रमुकामुकावली,' तथा 'सहस्रमुच्चैःश्रवसां वहनिव' इति । एतद्वयमपि नैषधे । एतेन क्षीरार्णवे ऐरावणोच्चैःश्रवसां बाहुल्यं प्रतिपादितम् । ततोऽत्राप्यरावतोच्चैःश्रवसश्चेत्युक्ते न कोऽपि दोषः । तैरन्वितां कलिताम् । पुनः किंभूताम् । सुधया पक्वचूर्णकलेपेन अमृतेन च शालते शोभते इत्येवंशीलाम् । पुनः किंभूताम् । जिनविविधप्रतिमारूपतीर्थकृद्भिः अथ वा जिनेन मूलनायकभूतेन ऋषभदेवेन कृष्णेन तस्य समुद्रशायित्वेन पवित्रितं पावनीकृतम् । अथ वा पविं वज्रं त्रायते पाणौ लालयति रक्षतीति पवित्रः शक्रः तीर्थे कदाचिद्वन्दनागतः,अथ च कदाचिदनुजमिलनागतः पुरंदरः विष्णुशको संजातौ सम्यक् प्रादुर्भूती अस्मिन् तादृशमन्तरं मध्यं यस्याः ॥ कुक्षिसात्कृतमवेक्ष्य सिंहिकासूनुना वपतिशीतदीधितिम् ।
चैत्यकैतववतीव कौमुदी तद्भयादिह समेत्य तस्थुषी ॥ ८ ॥ . चैत्यं विमलवसतिरेव कैतवं कपटं विद्यते यस्याः सा चैत्यकैतववती कौमुदी चन्द्रज्योत्स्ना तस्य स्वभर्तृराहोर्भयादिहार्बुदगिरौ समेत्यागत्य तस्थुषी स्थितवतीव । किं कृत्वा । खस्यात्मनः पनि शीतदीधितिं चन्द्रमसं सिंहिकासूनुना केसरिणा स्वर्भानुना वा कुक्षिसात्कृतं भक्षितं गिलितं वा अवेक्ष्य दृष्ट्वा ॥
चैत्यमूर्धविधुकान्तनिष्पतत्पाथसि प्रतिमिनेनिभाद्विधुः । लक्ष्मपङ्कमपनेतुमात्मनः नाति दुग्धनलधेर्षिया किमु ॥ ८९ ॥ विधुश्चन्द्रमा दुग्धजलधेः क्षीरसमुद्रस्य धिया बुद्धया । भ्रमेणेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते

Page #627

काव्यमाला।
आत्मनः खस्य मण्डलहृदयवतिनं लक्ष्म लाञ्छनमेव पङ्कं कदममपनेतुं क्षालयितुं किमु नाति स्नानं करोतीव । कस्मात् । चैत्यस्य विमलवसतेर्मूर्धनि शिखरोपरितनभागे संदृब्धेभ्यः संकल्पितेभ्यो विधुकान्तेभ्यश्चन्द्रकान्तरत्नेभ्यो निष्पतति चन्द्रकिरणसंपर्काद्विनिःसरति पाथसि पयःपूरे प्रतिमितेः प्रतिबिम्बस्य निभायाजात् ॥
यन्मणीमयशिखासु बिम्बितं विम्बमम्बरमणिर्वहन्व्यभात् । ईयिवानयमियत्तया श्रियः कौतुकादनुमिमीषयास्य किम् ॥ ९० ॥ . यस्या विमलवसतेर्मणीमयशिखासु रत्नराशिरचितशिखरेषु बिम्वितं प्रतिबिम्बमत्यच्छतया संक्रान्तं बिम्बं स्वमण्डलं वहन्नम्दरमणिर्गगनरत्नं भास्करो व्यभाद्भासते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कौतुकात्कुतूहलादस्य मूलप्रासादस्य श्रियो लक्ष्म्या इयत्तया एतावत्प्रमाणत्वे. . नानुमिमीषया अनुमातुं प्रमाणीकर्तुमिच्छया अयं भाखानीयिवान्कि चैये समेत इव ॥
इह जिनालयवज्रविनिर्मिताम्बरविलम्बिशिखाग्रनिघर्षणात् । उरसि रन्ध्रमजायत यामिनीप्रणयिनः कपटादिव लक्ष्मणः ॥ ९१ ॥ यामिनीप्रणयिनो निशाप्राणनाथस्योरसि वक्षःस्थले । उत्प्रेक्ष्यते-लक्ष्मणो लाञ्छनस्य कपटाइन्धं छिद्रमजायत जातमिव । कस्मात् । इहार्बुदपर्वते जिनालयस्य भगवद्गहस्य वज्ररत्नेहोरकमणिभिनिर्मिताया रचितायास्तथा अम्बरमाकाशमालम्बते आश्रयते इत्येवंशीलायाः शिखायाः शिखरस्य अग्रे उपरितनभागेऽतिघर्षणात् नितरां घृष्टेः ।।
अभितः सितयद्वसतेर्विशदः शुशुभे लघुदेवगृहप्रकरः । उड्डयौवतमेतदिहोपगतं शशिना सह रन्तुमिवाम्बरतः ॥ ९२ ॥ सितायाः श्वेतोपलमयत्वादुज्ज्वलाया अथ वा सुधाधवलितत्वेन विशदायाः यद्वसतेमूलप्रासादस्य अभितश्चतुर्वपि दिक्षु पार्श्वेषु वा विशद आरासोपलमयत्वादत्यवदातः लघुर्मूलप्रासादापेक्षया खल्पप्रमाणोच्चैस्तरः देवगृहाणां देवकुलिकानां प्रकरः समूहः शुशुभे भासते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-शशिना स्वभा विधुना सह रन्तुं विविधविलासं वि. धातुमम्बरत आकाशादिह रसिकदम्पतीनां क्रीडोचिते अर्बुदाचले उपगतं आयातमुडवस्वारा एव यौवतं चन्द्रनितम्बिनीनिवह इव ॥
निम्रन्थपृथिवीनाथश्चैत्यं विमलमन्त्रिणः ।
वैजयन्तमिव प्रीत्या प्राविशत्रिदशेश्वरः ॥ ९३ ॥ निर्ग्रन्थनामनराणां पृथिवीनाथो राजा सूरीन्द्रः प्रीत्या प्रमोदेन विमलनानो मत्रिणः सचिवस्य चैत्यं प्रासादं प्राविशत् विमलवसतिमध्ये प्रविशति स्म । क इव । त्रिदशानामीश्वरो नायकः शक्रः यथा वैजयन्तं वैजयन्तीनानी पताका अस्त्यस्मिन्निति वैज. यन्तः तं प्रासादं प्रविशति ।। इति तिमलवसतिवर्णनम् ।।

Page #628

१२ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ! वप्ताब्धिर्मथितोऽनवाप्तपदवत्कुत्रापि बन्धुर्विधुः
शून्ये व्योमनि बम्भ्रमीति विपिनेऽप्यन्यः स्थितः स्वस्तरुः । क्षिप्तैका तु जनार्दनेन सदने पुंसा पुराणेन मे
जामिः श्रीरपरा सुधापि च सुरैः पानेन निष्ठाप्यते ॥ ९४ ॥ दुःखं कामगवी परा चरति च प्रोत्तानयानाम्बरे
धत्ते कौशिकपत्यगोत्रदमनो मन्मूर्ध्नि पादं पुनः । इत्याद्यतिमधीश भिन्धि किमिदं वक्तुं जिनं सप्रजः
खर्दन्तीव समागतो गजगणस्तेनालुलोके पुरः॥९५ ॥ (युग्मम्) तेन हीरसूरिणा पुरोऽने विमलवसतिप्रदेशे प्रथममेव गजानां श्वेतोपलनिर्मितानां हस्तिनां गणो व्रज आलुलोके दृष्टः । उत्प्रेक्ष्यते-जिनं वृषभतीर्थकरं विश्वस्यादिष्टिकरमथ वा जगत्पालकत्वेन जिनं ब्रह्मरूपेण विश्वं सृजति नारायणरूपेण पालयति ईश्वररूपेण च संहरतीति । 'एकमूर्तिस्त्रयो देवाः' इति परसमये । इदं वक्ष्यमाणं वक्तुं कथयितुं सप्रज: ससंतानः । 'तोकापत्यप्रसूतयः । तुकप्रजाः' इति हैम्याम् । खर्दन्ती किमैरावण इव समागत इह संप्राप्तः । इदं किम् । हे अधीश हे जगत्प्रभो, त्वं मे मम इति पूर्वोक्तप्रकारा काव्यस्यादौ वर्तमाना आदौ यस्यास्तादृशीमति मानसीं चिन्तामयुद्भूतां पीडां शारीरिकी व्यथां वा भिन्धि निवारय मूलादुन्मूलय । इति किं तानेव प्रकारान्प्रदर्शयति-मे मम वप्ता पिता अब्धिः क्षीरसमुद्रः अर्थादेव लभ्यते । चतुर्द• शानामपि रत्नानां क्षीरनीरनिधौ समुत्पन्नत्वेन तजनक एव गीयते । स मथितो हरिणा सुराभ्यर्थितसुधारसकृते भुजंगराजं नेत्रीकृत्य मन्दरगिरिं च मन्थानकं विधाय विलोडितः । बन्धुः पुनर्मम सहोदरो विधुश्चन्द्रमाः कुत्रापि नगरपामादिस्थाने अनवाप्तमलब्धं पदं वासस्थानं येन तद्वत् शून्ये निर्मानुघे व्योमनि आकाशमार्गे बम्भ्रमीति अतिशयेन पर्यटति । अपि पुनरन्यो बन्धुः खस्तरुः कल्पद्रुमः कुत्रापि जनसंगते पुरादौ प्रदेशे भप्राप्तावस्थितिरिव विपिने कानने स्थितो गत्वा उषितः । तु पुनरेका मे जामिभगिनी श्रीलक्ष्मीर्जनार्दनेन लोकपीडाकारकेण पुराणेन जीर्णेन वृद्धेन पुंसा पुरुषेण । कृष्णेनेत्यर्थः । सदने खमन्दिरे क्षिप्ता रक्षिता । अपि च पुनरपरान्या द्वितीया खसा सुधा पीयूषरूपा सुरैर्देवैः पाने/तिभिः कृत्वा निष्ठाप्यते क्षयं नीयते । च पुनरितरा तृतीया मम भगिनी कामगवी सुरसुरभी दुःखं महाकष्टं प्रोत्तानमूर्ध्वं पादा अधो वपुरिति व्यवस्थया यानं गमनं यस्यास्तादृशी सती अम्बरे आकाशाटव्यां चरति गोचरं कुरुते गच्छति वा । 'चर गतिभक्षणयोः' इति धात्वर्थात् । तथा 'कस्या नोत्तानगाया दिवि सुरसुरभेरास्यदेशं गताः' इति नैषधे । पुनर्गोत्राणां वंशानां कुलस्य वा जगद्गोप्राणां यावत्पर्वतानां च दमनो ध्वंसकृत्पक्षच्छेत्ता च तथा कौशिक उलूकः शक्रश्च म

Page #629

काव्यमाला।
न्मूर्ध्नि मम मस्तके पादं चरणं धत्ते। कुत्रापि जनपदे यदा कस्यचित्तिरस्काररूपनिकृष्टवचनं प्रोच्यते तदा अरे उलूक इति कथ्यते। तच्च लाभपुरसत्कपंझालमेवातमण्डलादावधुना प्रसिद्धं वर्तते । तस्मात्स निन्द्यः इत्याद्यति निवारय ॥ युग्मम् ॥
विमलाभिषधीसखः पुरो ददृशे तेन हयं विभूषयन् ।
किमु सार्थनिनंसया शतक्रतुरुच्चैःश्रवसं समीयिवान् ॥ ९६ ॥ तेन मुनीन्द्रेण विमल इत्यभिधा नाम यस्य तादृशो धीर्बुद्धिरेव सखा सहायो मित्रं वा यस्य सः धीसखश्चतुर्बुद्धि निधानः प्रधानः ददृशे दृग्गोचरीकृतः । किं कुर्वन् । हयं श्वेताश्मतुरङ्गमं विभूषयन् आरोहणेन शोभां लम्भयन् । उत्प्रेक्ष्यते-उच्चैःश्रवोनामानं निजवाजिनमारुह्य सार्थस्यार्बुदाचलाधिष्ठायिवृषभध्वजजिनस्य निनंसया नन्तुमिच्छया समीयिवानागतः शतक्रतुरिन्द्र इव ॥
प्रभुतोपगतः प्रभुभक्तिभरैः स्पृहयन्निव सिद्धिपदाय पुनः। विमल: सचिवोऽञ्जलिशालिशयद्वितयः स्थितवान्भगवत्पुरतः ॥ ९७॥
अअलिना ललाटपट्टे मुकुलीकरणेन योजनेन वा शालि शोभनशीलं शयद्वितयं पाणियुगलं यस्य तादृशो विमलनामा सचिवः प्रधानः भगवत्पुरतः युगादिजिनपते: पुरस्तादने संमुखः स्थितवान् तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-प्रभोर्भगवतो भक्तीनां प्राग्जन्मजनितसेवासक्तीनां भरैरतिशयैः प्रभुतां रोमदेशाधीशद्वादशपतिसाहिप्रमुखानेकराजकपराजयनपूर्वकं भूलोकाधिपत्यमुपगतः संप्राप्तोऽपि पुनः सिद्धिपदाय अष्टमहासिद्धिप्रधानस्थानाय मोक्षनगराय वा स्पृहयन् कामयमान इव वाञ्छन्निव । 'स्पृहेरीसितः । स्पृहेरिष्टः संप्रदानसंज्ञः स्यात् । हरये स्पृहयति । वेति केचित् । गोपी हरि स्पृहयति । ईप्सित इति किम् । पुष्पेभ्यो वनं स्पृहयति' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ॥ हरिन्मणीनिर्मितसंनिधिद्वया सिताश्मसोपानततिळलोक्यत। . उपान्तविस्मेरवनीव जाह्नवी जिनं भजन्ती विजिता समज्ञया ॥९॥ हरिन्मणीभिर्मरकतरत्नैर्निर्मितं रचितं संनिधिद्वयं पार्श्वयोर्द्वयं यस्यास्तादृशी सिताश्मनां स्फाटिकोपलानां सोपानततिरारोहणश्रेणी तेन गुरुणा व्यलोक्यत ददृशे । उत्प्रेक्ष्यते-समज्ञया स्वकीा येन विजिता पराभूता सती जिनं मारुदेवं भगवन्तं भजन्ती सेवमाना जाहवी गङ्गेव । किंभूता जाह्नवी । उपान्तयोर्द्वयोः समीपपार्श्वयोः विस्मेरा विनिद्रा वनी काननं यस्याः। 'खवनीसंप्रवदत्पिकापि का' इति नैषधे ॥
व्रतीश्वरेणैक्ष्यत तोरणावली जिनालयद्वारि शुभस्य शंसिनी । जिनाधिभर्तुः किमु मुक्तिकन्यया कृतेयमुद्वाहविधौ विरञ्चिनाः॥९९॥
व्रतीश्वरेण वाचंयमविभुना सूरिणा जिनालयस्य विमलवसतेारि द्वारदेशे तोरणावली वन्दनमालिकामाला ऐक्ष्यत निरीक्षिता। किंभूता। शुभस्य शंसिनी प्रेक्षकाणां कल्याण,

Page #630

१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । कारिगी । अथ वा शुभानि मङ्गलानि शंसति कथयति इलेवंशीला दृष्टमात्राप्यहं कत्या. णानि करोमीति कथयित्रीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-जिनाधिभर्तुर्युगादिदेवस्य मुक्तिकन्यया सिद्धिकुमार्या सहोद्वाहविधौ पाणिग्रहणकरणसमये विरश्चिना विश्वसृजा किमियं कृता एषा तोरणधोरणी विनिर्मितेव ॥
श्रीभिर्जगन्मूर्धविधूननीभिश्चैत्येऽत्र वैचित्र्यदिदृक्षयेव । रूप्याचलोऽनल्पतनुःसमीयिवांस्तेनैक्ष्यत स्तम्भततिःसिताश्मनाम् १०० तेन सूरिणा सिताश्मनां श्वेतोपलनिर्मितानां स्तम्भानां ततिः पतिरेक्ष्यतालोकिता । उत्प्रेक्ष्यते-अनल्पा बहव्यस्तनको मूर्तयो यस्य तादृप्रूपो रूप्याचल: कैलासः समीयिवानिव किं समेतः । 'रजताद्रिस्तु कैलासः' इति हैम्याम् । कया । जगतां त्रिभुवनानां तात्स्थ्यात्तद्यपदेशे सुरासुरनराणां मूनी मस्तकानां विधूननीभिः आश्चर्यातिरेकात्कम्पयित्रीभिः । 'अद्भुतकरी परमूर्धविधूननी-' इति नैषधे । श्रीभिः शोभाभिः कृत्वा अत्र चैत्ये अस्मिन्विमलमन्त्रिनिर्मापितप्रासादे वैचित्र्यस्य विचित्रताया अथ वा विशिटानां जवाबनाश्चर्यविधायिनां चित्राणां पाश्चालिकाप्रमुखाणां नानाखरूपाणामाश्चर्याप्रमालेख्यानां वा दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छया दृग्गोचरीकरणाकाङ्क्षया ॥ महाव्रतिप्राप्तमृतिं निजं पति समीक्ष्य कामं श्वशुरं जिनं श्रितः । स्मरावरोधः किमु यत्र पुत्रिकाचयोऽमुना लोचनगोचरीकृतः ॥१०१॥
अमुना वांचंयमचक्रिणां यत्र विमलवसतौ पुत्रिकाणां पाश्चालिकानां प्रचयो व्रजो लोचनयोश्चक्षुषोगोंचरीकृतः लक्ष्यो विहितः । दृष्ट इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-जिनं नारायणं श्वशुरं खभर्तुः पितरं श्रितः सेवमानः पार्श्वे स्थितः स्मरावरोधः मदनान्तःपुरं किमु । अथ च विधवकुसुमध्वजयुवतीव्रजः खस्यात्मनो जिनभक्तत्वात् श्राद्धत्वात्तस्य सुरं मोक्षलक्षणाभीष्टदायकं देवं जिनं तीर्थकरं श्रितः । ‘स्मरावरोधभ्रममुद्वहन्ती' इति नैषधे । किं कृत्वा । महाव्रती शंभुः तस्मात्प्राप्ता अधिगता मृतिमरणं येन तादृशं निजमात्मीयं पतिं भर्तारं कामं कंदर्प समीक्ष्य । अथ च महाव्रती जिनः स चास्मद्भर्तृघातकस्तद्वात्तद्वधूजनं मामपि हन्यादतो जिनं स्मरावरोध: सेवते । 'नाश्रितं वैरिणमपि हिनस्ति महान्' इति श्रुतिः ॥
ताण्डवं तन्वतीविभ्रमैर्हस्तकान्दर्शयन्तीरिहानेकपाश्चालिकाः । पाणिमुत्तम्भ्य शंभुं प्रणन्तुं जनानाह्वयन्तीरिवासौ ददर्श प्रभुः १०२ असी प्रभुः सूरिरनेका विविधजातीयाः शतशः पाश्चालिकाः पुत्रिका ददर्श दृष्टवान् । अथ पुत्रिकाणां विविधसंस्थानान्गाह-किं कुर्वतीः । ताण्डवं काश्चिन्नत्यं तन्वतीः कुर्वतीः । पुनः किंभूताः । विनमैर्विलासैः कृत्वा हस्तकान् हस्तविक्षेपान् दर्शयन्तीः । पुनः किंभूताः । पाणिं काश्चिनिजहस्तमुत्तम्भ्य ऊर्वोकृत्य शंभु नाभिनन्दं

Page #631

६७०
काव्यमाला।
प्रणन्तुं नमस्कतु जनान् लोकान् । उत्प्रेक्ष्यते-इहार्बुदाचले इह विमलवसतो वा आतयन्तीराकारयन्तीरिव ।।
यत्र पाञ्चालिकाशिल्पं निरूप्य सुरसुभ्रवः ।
मेनिरे पद्मजन्मानं स्वभूषापरिमोषिणम् ॥ १०३ ॥ यत्र प्रासादे पाश्चालिकानां पुत्रिकाणां शिल्पं जगच्चेतश्चमत्कारकारि रचनाचातुर्य निरूप्य सम्यगालोक्य सुरसुभ्रवः त्रिदशसुदृशः पद्मजन्मानं विधातारं स्वस्या आत्मनो भूषाया वपुःप्रियरूपकस्य परिमोषिणं तस्करं मेनिरे जानन्ति स्म । यदस्माकं समग्रामपि रूपलक्ष्मीमपहृत्य प्रयत्नेन विधिना एताः शालभञ्जीविनिर्मिताः ॥
चण्डरुक्किरणमण्डलस्मयं खण्डयन्समवलोकि सूरिणा।
मण्डपो विमलकीर्तिनर्तकीनर्तनाय नवरङ्गभूरिव ॥ १०४ ॥. सूरिणा मण्डपोऽर्थाच्चैत्यमध्यवर्ती बहुजनाश्रयः समवलोकि सम्यगवधानदानपूर्वक वीक्षितः । देवभवनवैचित्र्यवीक्षणे संयमिनामपि न कश्चिद्दोषः । यतस्तत्र धर्मबुद्धेरुद्धोधात् । मण्डपः किं कुर्वन् । चण्डरुचः सूर्यस्य किरण रश्मिभिर्मण्डितस्य मण्डलस्य बिम्बस्य स्मयमहंकारं खण्डयन् शकलीकुर्वन् । उत्प्रेक्ष्यते-विमलमन्त्रिणः कीतिरेव नर्तकी नृत्यकारिका पात्रं तस्या नर्तनाय ताण्डवविधानाय नवा नवीना । अथ वा 'णु स्तुतौ' । नवनं नवः नवस्य स्तुतेर्योग्या मध्यपदलोपे रङ्गभूमिर्नर्तनस्थानक्षोणिरिव ॥
वैजयन्तं विजेतुं विभूषाभरैर्वज्ररोचिःस्फुरच्चापचक्रायुधः । यः स्वशृङ्गेण गर्वादिवो गाहिना गन्तुमुच्चैर्व्यवस्यन्निवोर्जस्वलः ॥१०॥ यो मण्डपो विभूषाभरैः खशोभातिशयैः वैजयन्तमिन्द्रप्रासादं विजेतुं पराभवितुं दिवो गगनमार्गस्य गाहिना अवगाहनशीलेन । अभ्रंलिहेनेत्यर्थः । खशृङ्गेण निजशिखरेण गर्वादहंकारादुच्चैरू खलोंके गन्तुं प्रयातुं व्यवस्यन्व्यवसायमुद्योगं कुर्वन्निव । किंभूतो मण्डपः । ऊर्जस्खल: स्फूर्तिमान् प्रबलबलवान्वा । पुनः किंभूतः । वज्राणां वज्रमणीनां रोचिभिः कान्तिभिः कृत्वा स्फुरत्प्रकटीभवद्यच्चापचक्रं धनुर्मण्डलं तदेवायुधं प्रहरणं यस्य । अथ च वज्रमिन्द्रायुधं तथा रोचिषा कान्त्या स्फुरद्दीप्यमान चापयुक्तमिन्द्र धनुःकलितं चक्रं रथाङ्गं तथा आयुधान्यपराणि खड्गकुन्तभिन्दमालक्षुरिकायमदंष्ट्राप्रमुखानि शस्त्राणि यस्य । परोऽपि सुभटः खप्रतिद्वन्द्विना समं योद्धं गच्छन् संपूनि शस्त्राणि गृह्णाति ॥
आलुलोकेऽमुना गर्भगेहः पुना राजधानीव धर्मावनीभास्वतः । चित्रितामर्त्यमोरगाणां निभाद्भूर्भुवःस्वस्त्रयेणेव संसेवितः ॥ १०६ ॥ अमुना मुनीन्द्रेण गर्भगेहो गर्भागारो व्यालुलोके 'गभारो' इति लोके प्रसिद्धो दृष्टः ।

Page #632

• १२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । उत्प्रेक्ष्यते-धर्म एवावनेर्भूमे खान् विश्वत्रयातिशायितेजस्तया मास्करः एतावता राजाधिराजः । 'पाण्डोरवनिमार्तण्डस्यावदातान् गुणान् रहः' इति पाण्डवचरित्रे । राज्ञो भूमीभास्कर इति नामापि । तस्य राजधानी ससुखनिवासनगरीव। पुनरुत्प्रेक्ष्यतेचित्रितानामालेख्यभावं प्रापितानाममानां देवानां मानां मनुष्याणामुरगाणां नागानाम् । उपलक्षणादसुरादीनां परिग्रहः । तत्साहचर्यादेव दानवमानवानां पल्योऽपि गृह्यन्ते । तन्निभात्कपटात् भूर्भुवःखस्त्रयेण पातालभूमण्डलखर्गलोकत्रिकेण सम्यक् सेवित इवोपासितः ॥
. चैत्यस्य परितो देवकुलिकाः पश्यति स्म सः ।
अर्बुदाद्रिश्रियाश्चूडाभरणस्येव मुक्तिकाः ॥ १०७ ॥ • स सूरिश्चैत्यस्य विमलवसतेः परितश्चतुर्दिक्षु सर्वतो वा देवकुलिका लघुदेवगृहान् पश्यति स्म प्रदक्षिणाप्रदानावसरे दृष्टवानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-अर्बुदनाम्नोऽद्रेः पर्वतस्य श्रिया लक्ष्म्याश्चडायाः शिखाया आभरणस्य विभूषणस्य । चूडामणेरित्यर्थः । लोके 'वाक' इति प्रसिद्धस्य मुक्तिका लघुमुक्ताफलानीव । "सिता वमन्तः खलुः कीर्तिमुक्तिकाः' इति नैषधे । 'मुक्तिका लघूनि मौक्तिकानि' इति तद्वृत्तिः ॥
चैत्यं प्रदक्षिणीचक्रे समं संघेन स प्रभुः। . ज्योतिषां मण्डलेनेव मन्दरं कौमुदीपतिः ॥ १०८ ॥ स प्रभुहीरविजयसूरिः संघेन साधुसाध्वीश्राधाद्धीवर्गेण समं साधै चैत्यं मूलप्रा. सादं प्रदक्षिणीचके। त्रिर्वारं प्रदक्षिणां प्रददिवानित्यर्थः । कौमुदीपतिरिव यथा चन्द्रमा ज्योतिषां ग्रहनक्षत्रतारकाणां मण्डलेन कदम्बकेन साकं मन्दरं मेरुपर्वतं प्रदक्षिणयति। जनमते मन्दरो नेरुः । यदुक्तं स्नातस्यास्तुतौ-'येषां मन्दररत्नशैलशिखरे जन्माभिषेकः कृतः' इति । सर्वेषां तीर्थकृतां जन्माभिषेकस्थानं मेरुरेवातोऽत्र मन्दरः सुवर्णाचलः । आगमेऽपि 'मंदरस्स पन्वयस्स' इत्यादि । परशासने कविसमये च मन्दर इन्द्रकीलपर्वतः मेरोः पृथक् दृश्यते, परं त्वत्र जैनमतानुसार्येव मन्दरो मेरुरिति वचनम् ॥ इति विमलवसतिमध्यवर्णनम् ॥
विवेश वशिनामीशो गर्भगेहे जिनौकसः ।
स्तम्बेरमीविवोढेव गहरे विन्ध्यभूभृतः ॥ १०९॥ वशिनां जितेन्द्रियाणां योगिनां साधूनामीशो नायकः सूरिजिनौकसः वृषभदेवगृहस्य । प्रासादस्येत्यर्थः । गर्भगेहे गर्भागारे विवेश प्रविशति स्म । क इव । स्तम्बेरमीवि. वोढेव । यथा स्तम्बेरम्या हस्तिन्या विवोढा पतिहस्ती । 'विवोढा रमणो भोक्ता इति हैम्याम् । विन्ध्यभूभृतो जलबालकाचलस्य गहरे विविधजातिनिबिडविनिद्रद्रुमक्षोणीदुः. प्रवेशविपिने प्रविशति । 'गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेश' इति रघौ । 'बहुवृक्षावृतं वनं गवरम् इति तद्वत्तिः । तथा 'गह्वरो बिलदम्भयोः । कुओऽथ' इत्यनेकार्थः ॥

Page #633

९७२
काव्यमाला।
जातोऽक्षलक्ष्मा भगवानदर्शि सुरीन्दुना संमदमेदुरेण । जगन्महानन्दपदं निनीषुः स्वयं ततः किं कृपयावतीर्णः ॥ ११०॥ संमदैस्तीर्थारोहणचैत्यप्रतिमानिरीक्षणोद्भूतामन्दानन्दैमेंदुरेण पुष्टाङ्गेन सूरीन्दुना मुनीन्द्रचन्द्रेण जातोऽक्षलक्ष्मा वृषभलाञ्छनो भगवान् श्रीवृषभदेवः अदर्शि नयनविषयं नीतः। निरीक्षित इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-जगद्विश्वंजगजनमित्यर्थः। महान् सर्वोत्कृष्टतम आनन्दः प्रमोदो यति कृत्वा मोक्षस्तस्य पदं स्थानम् । मुक्तिनगरीमित्यर्थः । निनीषुः । प्रापयितुमिच्छुः । ततो महानन्दपदात्स्वयमात्मना कृपया संसारासारवासेऽतिसीदतां भविकलोकानामुपर्यनुकम्पया अवतीर्ण इहागत इव ॥
अपि प्रपन्नो भुवने धुरीणतां पुनस्तदीयस्पृहयेव निवृतौ । शीलन्तमङ्कच्छलतः क्रमाम्बुजं जिनस्य जातोक्षमवैक्षत प्रभुः ॥१११॥ : प्रभुः सूरिर्जातोक्षं ककुमन्तं वृषभमवैक्षत । किं कुर्वन्तम् । अङ्कस्य लाञ्छनस्य छलतः कपटात् जिनस्यार्थादादिदेवस्य क्रमाम्बुजं चरणारविन्दं शीलन्तं सेवमानम् । उत्प्रेश्यते-भुवने भूमीलोके धुरीणतां धुरंधरत्वं प्रपन्नः प्राप्तीऽपि खर्गपातालयोर्लोकयोदें. वदानवेषु सुरद्रुमैः सुधाभिश्च कृत्वा तृप्तिं विदधानेषु यतः खर्गे कल्पवृक्षाः सुधा च पाताले च नव सुधाकुण्डानि । यदुक्तं पञ्चमीस्तुतौ–'यात्वा देवाधिदेवागमदशमसुधाकुण्डमानन्दहेतु:-' इति । दशमसुधाकुण्डं जैनागम इत्यर्थः । नव तु पातालस्थानि । ततः क्षेत्राणां कृषीणां चाभावाद्वृषभाणामप्यभावः । ततः पुनर्निवृतौ मोक्षक्षेत्रे । यदुक्तं जिनशतके-'मोक्षक्षेत्राभिकालाक्षपितशुभशताक्षेमविक्षेपदक्षाः' इति ।मोक्षरूपं यत्क्षेत्रं तत्र धुरीणताया धौरेयभावस्य स्पृहया वाञ्छयेव ॥
पायं पायं विभोर्वऋविधौ लवणिमामृतम् ।
तदुद्गारैरिवास्तावि स स्तवैरिति सूरिणा ॥ ११२॥ . सूरिणा इत्यमुना प्रकारेण अग्रे वक्ष्यमाणेन स आदिदेवः स्तवैनवस्तुतिभिः अस्तावि संस्तूयते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-तस्यामृतस्योद्गारैरिव । किं कृत्वा । विभोः ऋषभदेवस्य वक्रविधौ वदनचन्द्रे लवणिमा लावण्यं सुषमामेवामृतं सुधारसमतिशायिभक्तिमत्तया पायं पायं वारं वारं पीत्वा पीत्वा आखाद्य । सादरमवलोक्येत्यर्थः । 'पौनःपुन्ये णम्पदं द्विश्च' इति सूत्रेण णमुल्प्रत्ययः । प्रत्ययसहितस्यैव धातोर्भािवश्चेति पायं पायं सिद्धम् ॥ अथ स्तुतिः
जय त्रिजगदीहितामरतरो सरोजानन
प्रसूनविशिखासनद्विरदभेदपञ्चानन । जय त्रिदशसुन्दरीविकचनेत्रनीलोत्पलै
निपीतमुखशीतरुग्लवणिमैकपीयूष हे ॥ ११३ ॥ ..

Page #634

१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
६७३ हे इति संबोधने । यदुक्तं सारखतव्याकरणे-'आभिमुख्याभिव्यक्तये हेशब्दस्य प्राक्प्रयोगः' इति । त्रिजगतां त्रयाणां भुवनानां त्रीणि च तानि जगन्ति च । त्रिजगजनानामित्यर्थः । सुरासुरनराणाम् । अथ च त्रयाणां जगतां समाहारः त्रिजगत् तेषां तस्य वा यानीहितानि कामितानि तेषां पूरणे प्रदानविधौ अमरतरो कल्पवृक्ष इति संबोधनम् । तथा हे सरोजानन हे विकसितकमलवदन । हे प्रसूनं कुसुममेव विशिखाः शरा अस्यन्ते क्षिप्यन्तेऽनेनेति विशिखासनं धनुर्यस्य स स्मरः स एव द्विरदो मदोन्मत्तहस्ती तस्य भेदे विदारणे पञ्चानन केसरिन् । त्वं जय चिरं सर्वोत्कर्षेण प्रवर्तख । तथा हे त्रिदशानां सुन्दर्यः कामिन्यः तासां विकचानि विनिद्राणि नेत्राणि नयनान्येव नीलोत्पलानि इन्दीवराणि कुवलयानि वा तैर्निपीतं सादरमवलोकितमाखादितं वा मुखं वदनमेव शीतरुक्चन्द्रमास्तस्य लवणिमा लावण्यं शोभातिशय एकमद्वितीयं न केनापि समान पीयूषं सुधारसो यस्य तत्संबोधनं पुनस्त्वं जय ॥ ____जय प्रणतपूर्वदिक्प्रणयिमौलिमालागल
· न्मरन्दकणधोरणीतपितपादपद्मद्वय । जय त्रिभुवनेन्दिराभरण नाभिभूमीधना
न्ववायगगनाङ्गणाम्बरमणे महोक्षध्वज ॥ ११४ ॥ हे प्रपतः प्रणामप्रवीभूतः पूर्व दिशः प्राचीहरितः प्रणयी पुरंदरः उपलक्षणाचतु:षष्टिरपीन्द्राः तेषां मौलयो मुकुटास्तेषां मालाः पुष्पदामानि तेभ्यो गलन्तो निःसरन्तो ये मरन्दाः कुसुमस्सास्तेषां कणानां बिन्दूनां धोरण्यः श्रेणयस्ताभिः स्वपितं कारितस्नानं प्रक्षालितं वा पादपद्मयोश्चरणारविन्दयो यं द्वन्द्वं यस्य तत्संबुद्धौ । अथ वा केवलमेक एव शक्रोऽपि वाच्यः । त्वं जय विजयख । हे त्रिभुवनस्य त्रैलोक्यस्य या इन्दिरा लक्ष्मीस्तस्या आभरण अलंकारभूत । पुनर्हे नाभिनानो भूमीधनस्य राज्ञोऽन्ववायो वंशः स एव गगनाङ्गणं व्योमाजिरं तत्राम्बरमणि: प्रकाशकत्वात्सूर्यः तत्संबुद्धौ । पुनर्हे महोक्षः ककुद्मान् ध्वजे लाञ्छने यस्य त्वं जय ॥
जय त्रिभुवनाशिवप्रशमनात्मगम्भीरिमा
पहस्तिततरङ्गिणीप्रियतमावलेप प्रभो । महोदयपयोरुहोदरविनोदपुष्पव्रता
म्बुजासन इव स्फुटीकृतविशिष्टसृष्टिक्रम ॥ ११५ ॥ हे त्रिभुवनस्य त्रिजगतः अशिवस्योपद्रवस्य अरिष्टस्य वा प्रशमन निर्णा(ना)शक । पुनहें आत्मनः खस्य गम्भीरिम्णा गाम्भीर्येण अपहस्तितो निराकृतो निर्घाटितः तरगिणी सरितां प्रियतमस्य भर्तुः समुद्रस्य अवलेपोऽहंकारो येन । 'तुलेऽवलेपं च हसे वृथैव' इति प्रतिक्रमसूत्रवृत्तौ । पुनर्हे प्रभो खामिन् , त्वं जय। हे महाननन्तज्ञानदर्शन

Page #635

६७४
काव्यमाला।
चरितसातानन्दादिप्राप्त्या अतिशायी सर्वोत्कृष्ट उदयो यत्र तादृशो मोक्षः स एव पयोरुहं पद्म तस्योदरं मध्यं तत्र विनोदो विलासस्तत्र पुष्पव्रतो भ्रमरः तत्संबुद्धौ । पुनरम्बुजासनो विधाता तद्वत्स्फुटीकृतः प्रकटितो विशिष्टो मोक्षमार्गाव्यभिचारी सृष्टे रचनायाः क्रमः परिपाटी येन तत्संबुद्धिः ॥ ।
जय प्रमथितान्तराहितपताकिनीनायको
ल्लसत्कनककेतकीकमलगर्भगौरद्युते । भवाम्बुनिधिनिष्पतन्मनुजयानपात्रोच्छुस
द्यशःसुमसुगन्धितत्रिभुवनात्र जीयाश्चिरम् ॥ ११६ ॥ हे प्रमथिता निर्दलिता आन्तरा अन्तर्भवा अन्तरङ्गा अहिताः परमप्रत्यनीकभूताः कर्मादयो रागद्वेषकषायादयोऽष्टादश दोषा वा एव पताकिनीनायकाः सेनापतयो भूमीपाला वा येन तस्य संबुद्धिः । तथा हे उल्लसतामुल्लासं भजतां विस्मेरीभवतां कनकानां काश्चनसंबन्धिनां स्वर्णमयानां केतकीनां कमलानां च यो गर्भो मध्यभागस्तद्वगौरी पीता। 'गौरः श्वेतपीतयोः' इत्यनेकार्थः । द्युतिः कान्तिर्यस्य तत्संबुद्धी । त्वं जय । पुनहें भवः संसारः स एव दुस्तरत्वादम्बुनिधिः समुद्रस्तत्र निष्पतन्तो निरवलम्बत्वेन नितरां मजन्तो बृडन्तो ये मनुजा मानवास्तेषां त्राणार्थ यानपात्र प्रवहण । तथा उच्छसत् विकसत् प्रकटीभवद्यशः कीर्तिरेव सुमं पुष्पं तेन । तत्परिमलेनेत्यर्थः । मुगन्धित वासितं सुरभीकृतं त्रिभुवनं विश्वत्रयं येन तत्संबोधने । हे ऋषभदेव । अत्रावुदपर्वते भूषणीभवन् चिरं विगलितावधिसमयं जीया विजयी भूयास्त्वम् ॥ चतुभिः कुलकम् ॥ इति ऋषभदेवस्तुतिः ॥ ।
कैलासलक्ष्मीतिलकायमानमिवेन्द्रभूतिव्रतिनां बिडौजाः । तमित्यभिष्टुत्य मुदं दधानः प्रणेमिवान्प्राञ्जलिरादिदेवम् ॥ ११७ ॥ व्रतिनां मुनीनां बिडोजाः पुरहूतः सूरिः प्रकृष्टोऽञ्जलिर्भालस्थलमिलितं पाणिपद्मद्वयं यस्य स आदिदेवमृषभखामिनं प्रणेमिवान् नमस्करोति स्म । किं कुर्वाणः । मुदं प्रमोदं दधान: बिभ्राणः । किं कृत्वा । तमादिदेव मिति पूर्वोक्तप्रकारेणाभिष्टुत्य स्तुत्वा । क इव । इन्द्रभूतिरिव । यया गौतमखामी कैलासलक्ष्म्या अष्टापदश्रियास्तिलकायमानं ललामवदाचरितमाचरन्तं वा नाभेयं जगचिन्तामण्यादिस्तुतिभिः अभिनोनूय प्राञ्जलि: प्रणमति स्म ।
आनन्दवृन्दारकनिर्झरिण्यां निमज्य जम्भद्विषतः करीव । निरस्तनिःशेषरजाः स सूरिनिरीयिवाञ्श्रीजिनराजधाम्नः ॥ ११८ ॥ स सूरिः श्रिया जगदद्वैतशोभया युक्ताबिनराजस्यादिनाथस्य धान्न: सौधात् विमलवसतेर्निरायिवान् ने गाम । किंलक्षणः । निरस्तं क्षिप्तं दूरीकृतं निःशेषं समस्तं र.

Page #636

१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
६७५ जोऽशुभकर्म येन । वहुवचनं वा वाच्यम् । किं कृत्वा । आनन्दो भगवदर्शनोद्भूताहादः स एव वृन्दारकनिर्झरिणी सुरसारेद्गङ्गा तस्यां विषये निमज्ज्य स्नानं कृत्वा । क इव । जम्भद्विषतः करीव । यथा जम्भनाम्रो दानवेन्द्रस्य द्विषतः शत्रोरिन्द्रस्य करी ऐरावणः सुरनिन्धौ निमज्ज्य यथेच्छं जलक्रीडादि निर्माय स्वशरीरादपास्तं च प्राधातादिना विलग्नं रजो येन ताग्विधो गङ्गाप्रवाहाद्वहिर्निरेति । देवगजानां तु रजोलगभावात् वैरिदमनत्वाजम्भद्विषत्तुल्यो राजा । 'भूस्तम्भभिदः' इति पाठो वा । भूमेरिन्द्रस्तस्य पट्टहस्ती मन्दाकिन्यां क्रीडित्वा खवपुर्विलग्नं रजोऽपास्य बहिर्विनिःसरतीत्यर्थः॥ पिण्डीभवद्भूभृति वस्तुपालयशः किमालोक्य परं विहारम् ।
तस्मिन्नलीव स्मितपुण्डरीके श्रेयोरसं संस्पृहयन्विवेश ॥ ११९ ॥ ‘सूरिस्तस्मिन्विहारे विवेश प्रविष्टः । क इव । अलीव । यथा भ्रमरो विशिष्टे श्वेतसरोजे मध्ये प्रविशति । किं कुर्वन् सूरिः। संस्पृहयन् वाञ्छन् । कम् । श्रेयो मोक्षस्तस्य रसमाखादम् । 'रसः स्वादे जले वीर्ये शृङ्गारादी विषे हदे । बोले रागे देहधातौ तितादी पारदेऽपि च ॥ इत्यनेकार्थः । भृङ्गोऽपि खश्रेयःकारिणं पुष्टिविधायिनं खशरीरोपचये परमं मङ्गलमेव । मकरन्दं रसो मधु। मकरन्दोऽमरन्दश्च' इति हैम्याम् । काङ्कन् । किं कृत्वा परमन्यं विमलवसतेरपेक्षया विहारं जिनसद्म आलोक्य समीक्ष्य । उत्प्रे. क्ष्यते-भूभृति अर्बुदाचले पिण्डीभवत्पिण्डाकार संपद्यमानं वस्तुपालनानो मन्त्रिणो यशः किं मूर्तिमती कीर्तिरिव ॥
चुचुम्बेऽम्बरं यन्महामण्डन जगन्नेत्रजैवात्रिकेणात्ममूर्धा ।
किमु स्नातुमाकाङ्क्षता खर्वहायाः प्रवाहे विहायोमणीतापितेन ॥१२०॥ ... यस्या वस्तुपालवसतेर्महान् सर्वातिशायी यो मण्डपस्तेनात्ममूर्धा खमस्तकेन कृत्वा अम्बरमाकाशं चुचुम्बे पस्पृशे । आलिङ्गति मैत्यर्थः । किंभूतेन । जगतां जगजनानां नेत्राणामालादकरणविधौ जैवात्रिकेण चन्द्रेण । उत्प्रेक्ष्यते-विहायसो व्योनो मणी रत्नं भाखान् तेन तापितेन तप्तीकृतसङ्गेिण सता खर्वहाया गगनगङ्गायाः प्रवाहे पयःपूरे स्नातुमाप्लवितुमाकाङ्क्षता किमु वाञ्छतेव ॥ विभाव्य यत्राद्भुतशालिभञ्जीराजीस्त्रिलोकीयुवतीर्जयन्तीः । सुरैर्मरुद्यौवतरूपशिल्पी स्म कल्प्यते कारुरिवानधीतिः ॥ १२१ ॥ यत्र वस्तुपालवसतौ सुरैर्देवैर्मरुतां त्रिदशानां यौवतस्य युवतीसमूहस्य । देवाङ्गनागणस्येत्यर्थः । रूपस्य वपूरामणीयकस्य शिल्पी रचनाकारकः न विद्यते सम्यक् शिल्पकलाया अधीतिरध्ययनं यस्य सोऽनधीतिः कारः नीचजातिशिल्पी निकृष्टशिल्पी च कल्प्यते स्म विचार्यते स्म । किं कृत्वा । यत्र वस्तुपालवसतौ त्रिलोक्या भुवनत्रयस्य युवतीस्तरुणीर्जयन्तीः पराभवन्तीः अद्भुता अतिप्रकृष्टा जगदाश्चर्यकारिणीर्वा शालिभजीराजीः पाश्चालिकामालिकाः विभाग, व्यालोक्य ॥

Page #637

५७६
काव्यमाला।
असूयता शुभ्रिमविभ्रमाय युयुत्सु यच्चैत्यमचण्डभासा । विभर्ति विद्वेषिजिगीषयताममोघशक्ति किमु दण्डदम्भात् ॥ १२२ ॥
यच्चैत्यं वस्तुपालकारितप्रासादः विद्वेषिणां वैभवेन वस्पर्धिनां जिगीपया पराभवितुमिच्छया । उत्प्रेक्ष्यते-दण्डस्य ध्वजनियन्त्रणयप्टेर्दम्भात्कपटात् एतां प्रत्यक्षाममोघा कापि न निष्फलीभवन्तीं शक्तिमायुधविशेषं लोहमयीं 'सांगि'नाम्रा प्रसिद्धां बिभर्ति दधतीव । किं कर्तुमिच्छुः । चैत्यं युयुत्सु योडुमिच्छु । केन । अचण्डमासा चन्द्रभासा. समं किं कुर्वता चन्द्रेण । असूयता ईर्ष्या कुर्वता । केन । शुभ्रिमविभ्रमाय खश्वैत्यशोभायै । 'क्रुधद्रुहेासूयार्थानां यं प्रति कोपः । क्रुधाद्यर्थानां योगे यं प्रति कोपः स संप्रदानसंज्ञः । इति चतुर्थी विभ्रमायेत्यत्र' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ॥
यच्चान्द्रचैत्योपरि शातकौम्भः कुम्भो विभूषां बिभरांबभूव । सुधासरःसंभ्रमतः समेतो रथाङ्गनामा किमु रन्तुकामः ॥ १२३ ॥ . यदेव चन्द्रकान्तमणीप्रणीतप्रासादस्तत्नुल्यो विहारस्तस्य शातकौम्भः वर्णमयः कुम्भः कलशो विभूषां शोभां विभरांबभूव । उत्प्रेक्ष्यते सुधासरसः पीयूषपूर्णपद्माकरस्य संभ्रमतो धिया समेतः समागतः रन्तुं जलादिक्रीडां कर्तुं कामोऽभिलाषो यस्य तादृशो रथाङ्गनामा चक्रवाक इव ॥
यद्वैजयन्त्या सितिमश्रिया स्वःपाथोधिपत्नी गमिता विगानम् । निम्नं व्रजन्ती त्रपयासिताजैः श्यामीकृतास्येव जडाशयासीत् ।। १२४ ॥ यस्या वस्तुपालवसतेर्वैजयन्त्या पताकया का सितिमश्रिया स्वश्वैत्यस्य लक्ष्म्या साधनेन कृत्वा स्वः खर्गस्य पाथोधेः समुद्रस्य पत्नी जाया एतावता खर्गगङ्गा सा विगानं वचनीयतां धिक्कारभावं गमिता संप्रापिता सती । उत्प्रेक्ष्यते-जडाशया किंकर्तव्यतायां विमूढमानसा आसीद्वभूवुरिव। किं कुर्वन्ती। त्रपया खहृदयान्तरुदमन्दाक्षण निम्नं नीचैर्मन्दं मन्दं वा व्रजन्ती गच्छन्ती । पुन: किंभूता। असिताब्जः नीलोत्पल: कृत्वा श्यामीकृतास्या कृष्णं विहितं मुखं यया । यो लजितः कथंचित्स्यात्स निनं मन्द प्रचलति । श्यामाननः किंकर्तव्यानभिज्ञः स्यादेव ॥
तं रैवतोर्वीधरवत्पवित्रीचिकीर्षयेवार्बुदमभ्युपेतम् । निरीक्ष्य तस्मिन्नयनाभिरामं ननाम शैवैयजिनं यतीन्द्रः ॥ १२५॥ यतीन्द्रः सूरिस्तस्मिन् वस्तुपालविहारे शिवायाः समुद्रविजयराजपत्न्याः अपत्यं पुत्रः शवेयः स चासौ जिनश्च तीर्थंकरस्तं श्रीनेमिनाथं ननाम प्रणमति स्म। किं कृत्वा । निरीक्ष्य खलोचनगोचरीकृत्य अर्थान्नेमिनाथम् । किंभूतम् । नयनयोरभिरामं हृदयनय. नयोहारिणम् । पुनः किंलक्षणं तम्। व्यावर्णितखरूपमवुदमर्बुदाचलमभ्युपेतं समागतम् उत्प्रेक्ष्यते-पवित्रीचिकीर्षया पावनीकर्तुमिच्छयेव । किंवत् । रैवतोवीधरवत् यथा उजयन्तपर्वतः पूर्व पावनीकृतस्तथैनमपीत्यर्थः ॥ इति वस्तुपालवसतिवर्णनम् ।

Page #638

५७७
१२ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
नमनेन मुनीशिता परेष्वपि चैत्येषु जिनेन्द्रसंततेः ।
धनकामयितेव संमदं दधते स्माधिगमेन शेवधेः ॥ १२६ ॥ ___ मुनीनां यतीनामीशिता पतिः सूरिः परेष्वपि देवलपाटकवर्तिध्वपि अन्येषु प्रासादेषु जिनेन्द्रसंततेः भगवत्प्रतिमापरु मनेन प्रणामकरणेन संमदं .हर्ष दधते विधत्ते स्म । 'दधि धारणे' केवलमात्मनेपदी धातुः । क इव । धनकामयितेव यथा द्रव्याभिलाषुकः पुमान् शेवधेर्निधानस्याधिगमेन प्राप्त्या प्रसादं दधाति ॥
चौलुक्यचैत्यं विधृतामृतश्रि धर्मप्रपास्थानमिवैष मार्गे । नत्वा मुनीन्द्रोऽचलदुर्गमध्ये चतुर्मुखे नाभिसुतं व्यनंसीत् ॥ १२७ ॥ एष मुनीन्दः । अचलो नामा यो दुर्ग: कोट्टस्तस्य मध्ये चतुर्मुखे प्रासादे नाभिसुतम् ऋषभदेवं व्यनंसीत् विशेषेण नव्यस्तुतिपञ्चाङ्गीभूलगनपूर्वकं नमति स्म। किं कृत्वा । देवलपाटकादलदुर्गागमनाध्वनि चौलुक्यस्य कुमारपालभूपालस्य चैयं प्रासादं नत्वा अर्थात्तत्रार्हन्तं प्रणम्य । उत्प्रेक्ष्यते-चौलुक्यचैत्यं धर्मप्रपास्थानमिव धर्मस्य पानीयशालागृहमिव । लौकिके व्यवहारे धर्मार्थमार्गश्रमश्रान्तपिपासिपथिकनिर्वृत्यर्थे मार्गे प्रपा कार्यते । किंलक्षणेन । विधृता आश्रिता अमृतवदुज्ज्वला श्रीः शोभा येन । अथवा विधृता खस्मिन्नानीय रक्षिता अमृतश्रीर्मोक्षलक्ष्मीर्येन । प्रपापि धृता आलम्बिता अमृतानां कुसुमैलाकर्पूरादिवासितजलानां प्रागुक्तसलिलैर्वा श्रीः सुषमा येन ॥
दिनानि कतिचित्सूरिगिरीन्द्रतनुजे गिरौ।
स्थितोऽर्हद्ध्याननिध्यानश्चारणश्रमणेन्द्रवत् ॥ १२८ ॥ . सूरिगिरीन्द्रस्य हेमाद्रेस्तनुजे नन्दने गिरी पर्वते अर्बुदाचले कतिचिद्दिनानि कियतो वासरान् यावस्थितः अर्हद्दर्शनादिलोभेन तत्र तस्थिवान् । किंभूतः । अर्हतो भगवतो ध्यानेन प्रणिधानेन चित्तैकाग्र्येण कृत्वा निध्यानमवलोकनं यस्य । योगिनो हि खहृदयकमले परमात्मानं साक्षात्समीक्ष्य ध्यानाद्विरमन्ति इति कुमारसंभवे पार्वतीपाणिग्रहणात्पूर्वसमये ध्यानव्यतिकरे । अथ वा अर्हतां सर्वतीर्थकृतां ध्यानं हृगोचरीकरणं स्मस्णं वा पौनःपुन्येन । वारंवारमित्यर्थः । दर्शनं चैत्यगमनादिना यस्य । किंवत् । चारणश्रमगेन्द्रवत् । यथा असाचारणविद्याचारणादिर्यतिपुंगवाः यात्रार्थ गताः क्वापि शत्रुजयादितीर्थपर्वते कानिचिद्दिवसानि तिष्ठन्ति । दिनदिवसवासराः पुनपुंसकलिङ्गे । श्रूयते तजनपदलोकवृत्त्यां पूर्वमष्टाशीतिऋषयः अत्र स्थाने तपः कुर्वाणाः आसन् । तेषां च होमादिसाधनमेका कामधेनुश्चरन्ती सती महागर्तान्तः पपात । ततस्तां निष्काशयितुमशक्का ऋषयो गत्वा हिमाचलं याचित्वा तत्पुत्रमवुदनामानं महामहीधरमत्रानैषुः । तावतासौ कामगवी स्वपयोभिस्तां गर्तामापूर्य तीर्वा च बहिनिःसरति स्म । ततः । पुनर्मास्या धेनोरेतद्गर्तायां पातो भवतु इत्याशङ्कय ऋषिभिस्तद्र्तामध्यमवृंदाद्रिणा
७३

Page #639

९७८
काव्यमाला।
पूर्यते स्म । तैः स्थापितस्तत्रैव स्थितः सोऽयमबुंदो हिमाद्रिपुत्र इति तत्पारिपार्श्वकर्शवलोकस्य प्रवृत्तिः प्रसिद्धिश्च । तथा वस्तुपालवसतिप्रशस्तावपि 'गारीवरश्वशुरभूधर. संभवोऽयमस्त्यर्बुदः ककुदमद्रिकदम्बकस्य । मन्दाकिनीघनजटे दधदुत्तमाङ्गे यः शालक: शशभृतोऽभिनयं करोति ॥' इति दृश्यते ॥
उदयशिखरिणीव श्रीमदम्भोजबन्धु. विषमविशिखवैरी स्फाटिकोर्वीभृतीव । त्रिदशपतिरिव स्वर्भूधरे सूरिसिंहो
हिमशिखरिसुतेऽस्मिन्कांचनामां बभार ॥ १२९॥ सूरिसिंहो हीरविजयनामा सूरिशार्दूल: अस्मिन्नर्बुदाचलाभिधाने हिमशिखरिसुते . तुहिनाचलनन्दने कांचन अनिर्वचनीयामाभां शोभा बभार दधाति स्म । क इव । श्रीम-: दम्भोजबन्धुरिव । यथा श्रीमान् सर्वज्योतिश्चक्रज्योतिः पराभवनप्रवणप्रतापलक्ष्मीवान् अम्भोजबन्धुर्भानुमान् उदयशिखरिणि पूर्वपर्वते अद्वैतां शोभां बिभर्ति । पुन: क इव । विषमविशिखवैरीव । यथा विषमाः सोढुमशक्या अथ वा समेतरे पश्चत्वाद्विशिखा बाणा यस्य स स्मरस्तस्य वैरी प्रतिपक्षः पार्वतीपतिः ईश्वरः स्फटिकस्यायं स्फाटिकस्तादृश उर्वीभृत्पर्वतः एतावता स्फटिकाचले कैलासे । पुनः क इव । त्रिदशपतिरिव । यथा सुरेन्द्रः स्वर्भूधरे मेरुगिरौ असाधारणां भूषां बिभर्ति । 'जाम्बूनदोर्वीधरसार्वभौम' इतीन्द्राभिधानं नैषधे ॥
यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः.
श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामनिमम् । तबाहीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु___क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गोऽभवद्वादशः ॥ १३० ॥ इति पण्डितदेवविमलगणिव्यावर्णिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये हीरविजयसूरिचरिते द्वादशाना संख्यापूरणो द्वादशः सर्गः अभवद्बभूव ॥ ___ इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनानि महाकाव्ये अकमिपुरप्रस्थानविजयसेनसूरिसंमुखागमनपत्तनपादावधारणसमवसरणवन्दनपुरःप्रस्थानासिद्धपुरागमनविजयसेनसूरिपश्चाद्वलनमार्गोल्लङ्घनार्जुनपल्लीपतिपत्नीवन्दनायुंदाचलाधिरोहणविमलवस्तुपालवसतिप्रमुखजिनस्तवनादिवर्णनो नाम द्वादशः सर्गः ॥
त्रयोदशः सर्गः । अथार्बुदादेरवतीर्य भूमी विभूषयामास स सूरिभूमान् । . वचस्तरङ्गैस्त्रिजगत्पुनानो रयो हिमाद्रेरिव देवनद्याः ॥ १॥ .

Page #640

११. सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
अथार्बुदाचलतीर्थंकृन्नमनानन्तरं सूरिभूमान् सूरिराजोऽर्बुदादेर्हिमाद्रिनन्दनावनीधरादवतीर्य अवरुथ उपत्यकामागत्य भूमीं पृथिवीपीठं विभूषयामास शोभयति स्म । किं कुर्वाणः । वचसां वचनानां तरङ्गैरस्खलित प्रचारनिः सरद्वाक्कल्लोलैत्रिजगत्रिभुवनजनं पुनानः पवित्रीकुर्वाणः । क इव । रय इव । यथा देवनद्याः गङ्गायाः प्रवाहो हिमाद्रेतुहिनाचलादवतीर्य अधः समेत्य भूमीं पुनीते । सोऽपि अस्खलित कल्लोलैत्रिजगत्रिस्रोतस्त्वात्रिभुवनं पावनं कुर्वाणः ॥
यस्यां द्विपेन्द्रैः स्वमदप्रवाहैरारामिकौधैरिव वारिपूरैः ।
१७९.
वृक्षा अवर्ध्यन्त विभुर्व्यहार्षीत्तत्रार्बुदाभ्यर्णवसुंधरायाम् || २ ||
विभुः सूरिस्तत्र तस्यार्बुदादेरभ्यर्णे समीपे या वसुंधरा भूमिस्तस्यां व्यहार्षीत् विहरति स्म । तस्य कस्याम् । यस्यामर्बुदाभ्यर्णभूमौ द्विपेन्द्रैर्मत्तगजराजैः स्वेषामात्मनां मदानां दानवारीणां प्रवाहैरथीत्कपोलेभ्यो निःसृत्य पृथिवीपीठे पतद्भिः वृक्षा द्रुमा अवर्ध्यन्त सिक्ताः सन्तः वृद्धिं नीयन्ते स्म | कैरिव । आरामि कौघैरिव । यथा वनपालवृन्दैर्वारिपूरैरभिषिञ्चनजलप्लः पादपा वृद्धिं प्राप्यन्ते ॥
मित्रं महिम्ना किमनुव्रजन्तं स्वदीर्घभावेन सहायवत्तम् । इवाचलं शैवलिनीप्रवाहः क्रमान्मुनीन्द्रोऽर्बुदमुलल ॥ ३ ॥
मुनीन्द्रः सूरिः क्रमाद्विहारपरिपाठ्या अर्बुदं पर्वतमुल्लल अतिक्रान्तवान् । क इव । शैवलिनीप्रवाह इव । यथा शैवलान्यनवरत प्रबल प्रसरत्पयः प्रवाद्दत्वात्प्रादुर्भूतप्रचुरबहलसेवालजालानि यस्यां सा शैवलिनी नदी तस्याः प्रवाहः पयःपूरः अचलं मार्गगतगिरिमुल्लङ्घते । अर्बुदमुत्प्रेक्ष्यते — महिना माहात्म्येन गुरुतया किं मित्रं सखायमिव । अत एवोत्प्रेक्ष्यते - सहायवत् अभिजनमिव । स्वस्यात्मनो दीर्घभावेन अत्यायामतयातिलम्बतया अनुव्रजन्तमिव पृष्ठे समायान्तमिव । यथा सहायोऽपि प्रस्थित पुंसोऽनुयाति । अत्र किमिति लालाघण्टान्यायेन उभयत्रापि योज्यते । द्वयोरप्युत्प्रेक्षयोः संयोजनीयमिति ॥
प्रतिष्ठमानः पुरतो व्रतीन्दुर्भूषामनैषीच्छिवपूः समीपम् ।
स्वपादसंस्पर्शनतः पयोजकुञ्जं यथा पङ्कजिनीविवोढा ॥ ४ ॥
पुरतोऽग्रतः प्रतिष्ठमानः प्रचलन् व्रतीन्दुः मुनिचन्द्रः सूरिः स्वस्यात्मनः पादयोश्वरणयोः संस्पर्शनतः शिवपुर : श्रीरोहिण्या नगर्याः समीपं पार्श्वप्रदेशं भूषां शोभामनैश्रीत् प्रापयामास । क इव । पङ्कजिनीविवोढेव । अत्र यथा इवार्थे । यथा कमलिनीरमणो भानुमान् स्वेषां पादानां किरणानां संस्पर्शनतः संपर्कात् संश्लेषात्पयोजानां क - मलानां कुआं काननं भूषां लम्भयति विकाशलक्ष्मीं नयति ॥
जनारवैरागमनं मुनीन्दोस्ततः सुरत्राणनृपो निपीय । कलापिकेकाभिरिवाम्बुदस्य नभोम्बुपः संमदमेदुरोऽभूत् ॥ ९ ॥

Page #641

काव्यमाला।
ततः शिवपुरीसमागमनानन्तरं सुरत्राणनामा नृपः शिवपुरीमण्डलखामी देवडाभिधानानां राजपुत्राणां राजा जनानां शिवपुरीवासिनां लोकानामारवैः शब्दैः। वार्ताभिरित्यर्थः । मुनीन्दोः सूरेरागमनं समवसरणम्। पादावधारणमित्यर्थः। निपीय सादरं श्रुत्वा संमदेनानन्देन मेदुरः पुष्ट: अभूद्धभूव । क इव । नभोम्बुप इव । यथा चातकः कला. पिनां मयूराणां केकाभिः केकाभिधानध्वनिभिः । मयूरवाक् केका इत्युच्यते । अम्बुदस्य मेघस्य आगमनं श्रुत्वा प्रमोदोपचिततनुर्भवति ॥
भक्त्या सुरत्राणनृपोऽभिगम्य वेत्रीव दण्डं दधदग्रगामी । प्रवेशयामास पुरी स सूरि पुराङ्गनागीतयशःप्रशस्तिम् ॥६॥ स पूर्ववृत्तपोकः सुरत्राणाभिधानो नृपोऽव॑दचलाधिपतिर्भक्त्या सेवासक्त्या अमिगम्य संमुखमागत्य सूरि पुरी श्रीरोहिणी नगरी प्रवेशयामास । शिवपुरीमध्ये आनिनायेत्यर्थः । ण्यन्तत्वात्कर्मद्वयम् । किंभूतः सः । पुरः सूरेरग्रे गच्छतीति इत्येवंशीलः। पुनः किं कुर्वन् । दण्डं वेत्रं दधद्विभ्राणः । क इव । वेत्रीव । यथा दौवारिकः प्रतीहारः वेत्रयष्टिं करे दधानः पुरो गच्छति । किंभूतः सूरिः । पुराङ्गनामिः श्रीरोहिणीनगरीनागरीभिर्गीता गानगोचरीकृता यशो कीर्तीनां प्रशस्तयो विविधा अव. दाता यस्य ॥ .. आलेख्यशेषीकृतकामदस्योरुपास्यमानस्य महीमहेन्द्रैः। .. चक्रीव चक्रस्य पुरे पुरीन्द्रो महामहं कारयति स्म सूरिः ॥ ७॥ ' पुरीन्द्रः श्रीरोहिणीपुरीपुरंदरः सुरत्राणनामा भूमान् पुरे खश्रीरोहिणीनगरे हीरविजयव्रतीन्द्रस्य महामहं प्रतिगृहापणादिषु ध्वजबन्धनादिममतिश्पयिनमुत्सवं कारयति स्म । क इव । चक्रीव । यथा चक्रवर्ती प्रथमोत्पन्नस्य चक्रस्य रथाङ्गरत्नस्य महोत्सव निर्मापयति । किंभूतस्य सूरेश्चक्रस्य च । आलेख्यं चित्रं शेषमवशिष्टं यस्य तादृशः कृतः निहितः कामः कंदर्परूपो दस्युः शत्रुर्येन । पक्षे नामशेषीकृता व्यापादिताः काममविशयेन शिरश्छेदादिना वैरिणो येन । पुनः किंभूतस्य । महीमहेन्द्रः पृथ्वीपुरंदरैः महाराजै विनि भूतोपचारे उपास्यमानस्य चक्रप्रभावादेव चकी सेव्यते । अतो मुख्यवृत्त्या चक्रमेव सेव्यम् ॥ . दिदृक्षुरेतन्महिमानमभ्रसरित्सहस्रं दधती मुखानाम् । • यत्रागता किं सितकेतुकाया पुरी स तां सूरिरलंचकार ॥ ८॥ • सूरिस्ता सुरत्राणनृपनिर्मापितानेकमहोत्सवबहलां शिवपुरीनाम्नीं नगरीमलंचकार विभूषयामास । तां काम् । यत्र श्रीरोहिण्यामेतस्य. जगजनमानस्य हीरविजयसूरेमहिमानं खाभाविकमाहात्म्यम् । अथ वा सुरत्राणधरित्रीसुत्रामनिर्मापितानन्यमहोत्सवादिगरिमाणं दिक्षुष्टुमिच्छुर्विलोकयितुमाकान्ती सती । अत एव मुखानां पयःप्रवाहरूपवक्राणां सहसं दशशतीं दधती विभ्रती । सहस्रमुखी गङ्गेति जनप्रसिदः ।

Page #642

१३ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
५८१
उत्प्रेक्ष्यते -- सितानामुज्ज्वलानां केतूनां ध्वजानां काया: शरीराणि यस्यास्तादृशी अभ्रसरिगगनापगा समागता ॥
द्वितीयराशौ शतमन्युसूरिरिव क्रमेणोपगतः स तस्याम् ।
प्रकाशयन्बोधिनिधीन्विदग्धान्महोदयस्याभिमुखीचकार ॥ ९ ॥ स सूरिः क्रमेण प्रवेशपरिपाट्या तस्यां शिवपुर्यामुपगतः समायातवान् सन् विदग्धान् कोविदान् छेकाञ्जनान् महान्सुरनराभ्युदयेभ्योऽतिशायी उदयो यत्र तादृशो मोक्षस्तस्याभिमुखीचकार । धर्मोपदेशश्रवणात देकाग्याराधनमनस्त्वेन सिद्धिगामिनो विदधाति स्म । किं कुर्वन् सूरिः । बोधेर नेकभेदभिन्नसम्यक्त्वरूपात् निधीन्निधानानि प्रकाशयन् प्रकटीकुर्वन् । क इव । शतमन्युसूरिरिव । यथा शतमन्योः शतक्रतोः पुरंदरस्य सूरिराचार्योऽध्यापयिता बृहस्पतिः । यदुक्तं नैषधे - ' ईदृशीं गिरमुदीर्य बिstar जोषमासनविशिष्य बभाषे । नात्र चित्रमभिवाकुशलत्वे शैशवावधिगुरुर्गुरुरस्य ॥' इति । यस्य कस्यचिद्भाग्यवतः पुंसः खराशितो द्वितीयो राशिस्तत्र समेतः सन् निधाद्रव्याणि प्रकाशानि विदधानः महोदयस्य राज्यमत्रिश्रेष्ठिपदादिरूपस्य महोदयस्यात्यभ्यधिकाभ्युदयस्य संमुखीकरोति । यदुक्तं ज्योतिविद्भिः - 'द्वितीये नवमे राशी बृहस्पतिरुपागतः । कुर्यान्महोदयं पुत्रगोत्रवृद्धिं धनं पुनः ॥' इति वचनात् ॥ इति शिवपुर्या प्रभोः पादावधारणं तन्मद्दवर्णनं च ॥
स प्रस्थितस्तत्पुरतः पुरस्तात्स्मितप्रसूनादिव चिञ्चिरीकः ।
गण्डे गजस्येव विर्लङ्घय मार्गे स सादडीनाम्नि पुरे जगाम ॥ १० ॥
स सूरिस्ततस्तत्पुरतः सीरोहीनगरात्पुरस्तादग्रे प्रस्थितः प्रचलितः सन् मार्गे पन्थानं विलङ्घयातिक्रम्य सादडीनाम्नि पुरे जगाम गतवान् । क इव । चिश्चिरीक इव । यथा भ्रमरः स्मिताद्विकसि तात्प्रसूनात्कुसुमात्प्रचलितः सन् मार्गमुल्लङ्घय गजस्य गन्धसिन्धुरस्य गण्डे कपोलस्थळे गच्छति । 'कटेषु करिणां पेतुः पुंनागेभ्यः शिलीमुखाः' इति रघुवंशे । प्रसूनानि त्यक्त्वा भृङ्गा गजेन्द्रगण्डस्थलगलद्दानवारि पातुं समायान्ति ॥ प्राग्वागडावन्तिविराटखानमहादिराष्ट्रापरमण्डलेषु ।
सार्थाधिपेनेव सुतेन सातं विहृत्य लाभांश्च बहूनुपार्ण्य ॥ ११ ॥ कल्याणराजद्विजयाभिधानोपाध्यायचन्द्रेण समेत्य तत्र । क्रमादविच्छिन्नतमैः प्रयाणैः श्रीतातपादाः प्रणताः प्रमोदात् ॥ १२॥ युग्मम् )
कल्याण इति पदेन राजद्दीप्यमानं विजय इत्यभिधानं नाम यस्य तादृशेनोपाध्यायेषु वाचकेषु चन्द्रेण जनाह्लादकत्वेन विधुना । एतावता कल्याणविजयोपाध्यायेनेत्यर्थः । अविच्छिन्नतमैरतिशयेन खण्डितैः त्वरितत्वरितैः प्रयाणैः प्रतिदिनं पथि प्रस्थानकैः श्रमात् खानलप्रटगुर्जरार्बुदाद्रिपरिसरदेशोल्लङ्घन परिपाठ्य्या समेत्य सादडीपुरे समागत्य

Page #643

१८२
काव्यमाला |
श्रीतातपादाः श्रीहीरविजयसूरिचरणारविन्दाः पितृपादाश्च प्रमोदादानन्दोदयात्प्रणता नमस्कृताः। किं कृत्वा । सार्थाधिपेनेव सार्थपतीभूतेन सुतेनेव पुत्रेणेव त्राक् पूर्वं गुर्जरमालवानां मध्ये वर्तमाना वागडाः । एतावता गुर्जर कच्छमध्यवर्तिनो वागडा निषिद्धाः । तथा अवन्तयो मालवा:, विराटा: मालवदक्षिणान्तरालशालिनो 'वइराड' इति प्रसिद्धाः, तथा खाना लाटदक्षिणवर्तिनः, तथा महा इति पदमादौ येषां तादृग्विधा राष्ट्राः । महाराष्ट्राः इत्यर्थ: । 'मरहड' इति प्रसिद्धाः । इत्यादिध्वपरेषु गुर्जरापेक्षया अन्येष्वपि म ण्डलेषु देशेषु सातं सुखं यथा स्यात्तथा विहृत्य विहारं कृत्वा द्रव्योपार्जनकृते बहुषु जनपदेषु व्यापारार्थं भ्रान्त्वा च पुनर्बहूननेकान् लाभान्पुण्यान्यनेकधनानि चोपा अर्जयित्वा । गृहीत्वेत्यर्थः ॥ युग्मम् ॥
विभूषयद्विन्ध्यधराभृतोऽष्टापदस्य साकेतमिवोपकण्ठम् ।
स वाचकेन्द्रानुगतस्ततः श्रीवतीश्वरो राणपुरं बभाज ॥ १३ ॥
ततो वाचकागमनानन्तरं वाचकेन्द्रेण कल्याणविजयोपाध्यायेनानुगतः श्रिया भट्टारकलक्ष्म्या कलितो व्रतीश्वरः सूरिः राणपुरं नगरं बभाज श्रितवान् । पुरं किं कुर्वत् । विन्ध्यधराभृतो विन्ध्याचलस्योपकण्ठं समीपं विभूषयदलंकुर्वाणम् । किमिव | साकेत - मिव । यथा अष्टापदस्य कैलाशशैलस्य समीपमयोध्या अलंकुरुते ॥ अथ वरणविहार:
विन्ध्याचलं तुङ्गतया वयस्यभावं भजन्तं प्रविभाव्य विद्मः ! गिरीशशैलं मिलितुं समेतं स प्रेक्षतास्मिन्धरणस्य चैत्यम् ॥ १४ ॥
स सूरिरस्मिन् राणपुरे धरणनामव्यवहारिणः चैत्यं प्रासादं प्रेक्षत व्यालोकते स्म । अत्रार्थे वयमेवं विद्मः जानीमः । तुङ्गतया अत्युच्चैस्तरत्वेन वयस्यभावं मित्रतां भजन्तमाश्रयन्तं विन्ध्याचलं प्रविभाव्य विलोक्य । विज्ञायेत्यर्थः । मिलितुं समेतमागतं समीपे समेतं गिरीशशैलं कैलाशपर्वतमिव । अत्र विद्म इवार्थे ॥
विनिद्रनीलाञ्जनिकानमेरुवनीविनीलाल कशालमाने ।
मौलौ प्रणीतं द्रुहिणेन चान्द्रचूडामणीं किं धरणीन्दिरायाः ॥ १५ ॥ चैत्यं पुनरुत्प्रेक्ष्यते - धरणीन्दिराया भूमीमण्डललक्ष्म्या मौलौ मस्तके द्रुहिणेन विश्वसृजा प्रणीतं विरचितं चान्द्राणां चन्द्रकान्तरत्नानां चूडामणीमिव शिखारत्नमित्र । किंभूते मौलौ । विनिद्रा विस्मेरा या नीलाञ्जनिकास्तमालतरवः । 'नीला अनिका कुसुमकान्तिनि तमसि' । तथा 'निलाञ्जनिका कुसुमकान्तयः किरातयुवतयः' इतीदं द्वयमपि चम्पूकथायाम् । 'नीलाञ्ज निकास्तमाला:' इति तडिप्पन के । कृष्णकान्तिवृक्षविशेषास्तेषां वनी काननं तद्वत्ते एव नीला अलकाः केशास्तैः कृत्वा शालमाने शोभमाने ॥
भूमीन्द्रकुम्भाभिधराणकस्य स्तम्भान्दधानं निजमण्डपान्तः । अनेकपस्फूर्तिभुवः समज्ञास्तम्भानिवैताञ्छिवगोत्रजैत्रान् ॥ १६ ॥

Page #644

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५८३ पुनश्चैत्यं किं कुर्वाणम् । निजस्यात्मनो मण्डपान्तः खलामण्डपमध्ये मेदपाट. मण्डलाधिपस्य भूनाविन्द्रोपमस्य कुम्भो इत्यभिधा नाम यस्य तादृशस्य राणकस्य । केषांचिदपि राजन्यानां राणो इत्यभिधा प्रोच्यते । ततः कुम्भोराणो इति प्रसिद्धस्य । राज्ञः पञ्चशतीसुवर्णकानां समर्पणेन खनाम्ना कारितान् स्तम्भान् सप्तसंख्याकान् मण्डपावाटम्भस्थूणाविशेषान्दधानं विश्राणम् । किंभूतान् स्तम्भान् । अनेकपानां करिणां स्फूर्तीनां विलसितानां भुवः स्थानानि । उत्प्रेक्ष्यते-शिवस्य शंभोगोत्रस्य शैलस्य शुभ्रश्रिया कैलाशस्य जैत्राञ्जयनशीलान् एतान्प्रत्यक्षान् समज्ञायाः कीर्तेः स्तम्भानिव । किंभूतान् । अनेका जनान् व्यापदुद्धरणव्यसननिराकरणद्रविणवितरणशरणरक्षणादिभिः पातीति रक्षतीति कृत्वा अनेकपस्तत्त्वेन स्फूर्तयः प्रसिद्धयस्तासां भुव आस्पदाः ॥
खतुङ्गिमाधःकृतरत्नसानुं विगाहमानं शिखरैर्विहायः । प्रगल्भमानं वपुषैव तेनाश्रितानिव प्रापयितुं धुलोकम् ॥ १७ ॥
चैत्यं किं कुर्वाणम् । शिखरैः स्वशृङ्गैः विहायो गगनाङ्गणं विगाहमानं संस्पृशत् कषद्वा । पुनः किंभूतम् । खतुङ्गिना स्वकीयोच्चैस्तरत्वेन अधःकृतो हीनो विहितो रत्नसानुः सुवर्णशिखरी येन । तत्रोत्प्रेक्ष्यते-आश्रितानागत्य खं सेवमानान् अर्थात् निजनायकजिनभक्तिपरायणान् जनान् तेनैव वपुषा मानुषेनैव धुलोकं खर्गभुवनं प्रापयितुं प्रगल्भमानमुद्यमं कुर्वाणमिव ॥
चेतश्चमत्कारकरीस्त्रिलोक्या लक्ष्मीः समालोक्य रसातिरेकात् । संस्तम्भिताङ्गीभिरिवासरीभिः पाञ्चालिकाभिः प्रविभासमानम् ॥ १८॥
पुनः किं कुर्वाणम् । प्रविभासमानं प्रकर्षेण दीप्यमानम् । अतिशायिशोभां दधानमित्यर्थः । काभिः। पाश्चालिकाभिः शालभञ्जीभिः । उत्प्रेक्ष्यते-त्रिलोक्या भुवनत्रितयस्य चेतसामन्तःकरणानां चमत्कारमाश्चर्यरसातिशयं करोतीति तादृशीर्लक्ष्मीरतिशायिशोभाः समालोक्य सम्यक् सर्वाङ्गीणतया निर्वर्ण्य । रसातिरेकात्केवलं दर्शनेन विस्मयाद्वैततया संस्तम्भिताङ्गीभिर्निश्चलीभूततनूलताभिरिव । अथ वा विमुक्तगमागमस्फुरणवार्तान्योन्यावलोकनाद्यशेषापरशरीरव्यापाराभिरमरीभिर्देवाङ्गनाभिरिव ॥ पाञ्चालिकाप्रौढविलासवीक्षाहणीयमानबुधवावरोधम् । अष्टापदोत्तीर्णवृषाङ्कगेहमसासहीवादिनिवासजातिम् ॥ १९ ॥ चैत्यमुत्प्रेक्ष्यते-अद्रौ पर्वते । शैलशिखरे इत्यर्थः । यो निवासो नित्यनिवसनं तमाजाता या अतिः पीडा चिन्ता शारीरिकी मानसी च तामसासहिः सोढुमशकम् । 'अहिर्महीगौरवसासहिर्यः' इति नैषधे । अष्टापदात्स्फटिकपर्वतादुत्तीर्ण भूपीठेऽभ्युपेतं वृषाङ्कस्यादिदेवस्य गेहं सिंहनिष्पद्या नाम चैत्यमिव । यद्यपि चतुर्विंशतितीर्थकृतामपि प्रासादोऽस्ति तथा मुख्यवृत्त्या ऋषभदेवस्यैव । यतो भरतचक्रिणा ऋषभदेवसमये

Page #645

५८४
काव्यमाला।
भगवन्तं खतातमेवोद्दिश्य निर्मापितः । अथ च परसमयानुसारितया वृषाङ्कस्येश्वरस्य मन्दिरमेवोत्तीर्ण शंभोः कैलासवासित्वादित्यप्यर्थध्वनिः । किंभूतम् । पाश्चालिकानां विविधरचनाचारिमापूर्वपुत्रिकाणां प्रौढानां प्रगल्भानां सुरासुरनरोरगगणमनोहारिणां विलासानां विभ्रमाणां वीक्षया दर्शनेनैव हृणीयमानो लजां प्राप्नुवन् । 'त्वयानपत्या धरणी हृणीयते' इति नैषधे । 'हृणीक् लजायाम् कण्डादिधातुः । युधवानां सर्वेषामपीन्द्राणामवरोधा अन्तःपुराणि यत्र यस्माद्वा ॥
ध्रुवं दधानं चतुराननी च हिरण्यगर्भं भवसूदनं च । पद्मासनं स्वःसदुपास्यमानं पतिं प्रजानामपरं किमुक्म् ॥ २० ॥
चैत्यमुत्प्रेक्ष्यते-उर्ध्या भूमीभुवने अपरमेकः ब्रह्मलोके सृष्टिकर्तास्ति अन्यं प्र. जानां पतिं धातारम् । किंभूतं प्रजानां पतिम् । ध्रुवं नित्यस्थायुकं स्थिरं च । पुनः किं. कुर्वाणम् । दधानं धारयन्तम् । काम् । चतुराननीम् । चतुर्णा पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरदिग्वर्तिनामाननानां वक्राणां समाहारश्चतुराननी तां चत्वारि मुखानि बिभ्राणम् । चतुर्मुखत्वात् । पुनः किंभूतम् । हिरण्यं स्वर्ण गर्ने मध्ये यस्य । प्रायः प्रासादसरोवापीकूपादो जीर्णोद्धारार्थ तत्खामिनो निधीक्षिपन्तीति स्थितिः । यदुक्तं चम्पूकथायाम्-'कुपि. तकपिकुलाकुलितलकेश्वरकिंकरा इव भमकुम्भकर्णघनखापाः कूपाः' । 'भग्नाः कुम्भानां घटानां कर्णाः काना इति प्रसिद्धा यत्र । तथा घना: प्रचुराः खाः खकीयाः पातालमूलोत्था न तु प्रवाहादिना प्रविष्टा आपः पानीयानि येषु । अथ च घनखा बहुद्रव्या आपो जलानि येषु । प्रायो वापीकूपादौ जीर्णोद्धारार्थ निधिं क्षिपन्तीति स्थितिः । पक्षे भगः कुम्भकर्णस्य रावणानुजस्य घनखापो घोरनिद्रा यैः' इति चम्पूटिप्पनके । च पुनः केंभूतम् । भवस्य संसारस्य सूदनं निर्नाशकम् । पद्मानां मण्डपान्तराले अन्यत्र वा आकृतयः पूजादिभिर्वा आसनं स्थानम् । पुनः किंभूतम् । खःसद्भिः अधिष्ठातृदेवैर्नमनक्रीडागतैर्वी सुरैरुपास्यमानं सेव्यमानम् । पक्षे ध्रुवनामा । चतुर्भिर्मुखैर्युक्तः हिरण्यगर्भनामा भवान्तकृदभिधानः पद्ममरविन्दमासने पीठे यस्य । सुरश्रेष्ठत्वाद्देवसेव्यः ब्रह्म ॥ इति सप्तभिरादिकुलकम् ॥
चातुर्गतीयातिमहान्धकूपोद्दिधीर्षयाशेषशरीरभाजाम् । मूर्तीश्चतस्रः कलयन्निवास्मिन्मुनीन्दुनादर्शि युगादिदेवः ॥ २१॥ मुनीन्दुना सूरिणा अस्मिन् धरणसंघपतिप्रासादे युगादिदेवः श्रीआदिनाथः अदर्शि लोचनगोचरीकृतः। किं कुर्वन् । चतस्रः चतुःसंख्याका मूर्तीः प्रतिमाः कलयन् दधत् । उत्प्रेक्ष्यते-चातुर्गतीयाश्चतस्रस्तिर्यकमनुजनिर्जराणां गतयः उत्पत्तिस्थामानि तत्संबन्धिन्यो या अर्तयः शारीरिक्यो मानस्यो वा पीडास्ता एव महान्तोऽगाधा अन्धकूपास्तपोनिचिता अवटास्तेभ्य उद्दिधीर्षया उद्वर्तुमिच्छया इव । केषाम् । अशेषाणां समस्तानामपि शरीरभाजामादज्ञानादन्धकूपान्तःपततां भविकजनानाम् ॥

Page #646

१३ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
निःश्रेयसस्येव सुखं जिनेन्द्रं प्रदक्षिणीकृत्य पतिर्यतीनाम् । सुधासनाभीभवदुक्तियुक्तेर्भक्तेः स्तुतेर्गोचरयांचकार ॥ २२ ॥
१८५
यतीनां पतिर्निर्ग्रन्थनाथो हीरसूरि : जिनेन्द्र श्री ऋषभदेवं भक्तेः सेवासक्तिवशात् सुधायाः पीयूषस्य सनाभीभवन्त्यः सगोत्राः संजायमानाः उक्तीनां वाक्यानां वचनप्रपञ्चानां युक्तयो रचना यस्यां तादृश्याः स्तुतेः स्तोत्रस्य गोचरयांचकार । तुष्टावेत्यर्थः । 'गोचरयन्ति न वाचो यच्चरितं चन्द्रिकारुचिरम् । वाचस्पतेर्वचखी को वान्यो वर्णयेन्मनुजः॥” इति हस्तिमती नगरीचैत्यप्रशस्तौ । किं कृत्वा । प्रभुं वृषभस्वामिनं प्रदक्षिणीकृत्य युगादिदेवस्य तिस्रः प्रदक्षिणा: प्रदाय । उत्प्रेक्ष्यते — निःश्रेयसस्य निश्चितं श्रेयो निःश्रेयसं मोक्षस्तस्य सुखं सातमेव प्रकर्षेणानुकूलीकृत्य आत्मायत्तीकृत्य । 'दाक्षिण्यमनुकूलता' इति हैम्याम् । दक्षिणोऽप्यनुकूल इति ॥
संप्राप्तयोर्निर्जरनागधाम्नोरिवान्तिकेऽर्हत्क्रमसेवनाय ।
शिरोगृहक्ष्मागृहयोः प्रणम्य जिनान्मुनीन्दुः स ततः प्रतस्थे ॥ २३ ॥
समुनीन्दुरसूरिस्ततो राणपुराद प्रतस्थे प्रचचाल । किं कृत्वा । शिरोगृहयोरुपरितनयोर्द्वयोर्भूमिकयोस्तथा क्ष्मागृहाणि भूमिगृहाणि बहूनि चतुर्मुखसत्कान्यपरचैत्यस्थानानि च तेषु जिनान् भगवत्प्रतिमाः प्रणम्य नमस्कृत्य । उत्प्रेक्ष्यते - अर्हतो मुख्यतयैव युगादिदेवस्य क्रमयोश्चरणयोः सेवनाय उपास्तिकृत: अन्तिके समीपे संप्राप्तयोः समागतयोः निर्जराणां सुराणां नागानां धानोर्मन्दिरयोरिव । खर्लोकपाताललोकयोरिव ॥ इति राणपुरयात्रा ॥
आउआपुरेशो जगडूः किमन्यस्ताल्हाभिधः साधुरनन्यदानैः । पीरोजिकाभिः खपुरप्रवेशे प्रभावनाद्युत्सवमस्य चक्रे ॥ २४॥
आउआ इति नाम्नः पुरस्य ईशः तदायत्तत्वात्तनात्रैव वसतेरभिधानात् 'ताल्लामा - नीवसही' ' इति लोकप्रसिद्धया च तत्खामी ताल्हो इति अभिधा नाम यस्य तादृशः साधुर्वणिक् । व्यवहारीत्यर्थः । वणिजो 'साह' इति नामोच्यते । ज्ञाता अज्ञाता अपि सर्वे नैगमाः साहा एव प्रतिपाद्यन्ते । तस्य साहस्य साधुरिति पर्यायो दृश्यते श्रीसुमुनिसाधुसूरिकृतसोमसौभाग्यकाव्यादिषु । उत्प्रेक्ष्यते - अनन्य दानैरसाधारणविश्राणनैः कृत्वा अन्यो द्वितीयः किं जगडूः । प्रतिग्रामपुरदेशशत्रूपकारकरणेन जगदुद्धर्ता एकस्तु भद्रेश्वरपुरवास्तव्य आसीत्, अपरस्तु सौजातः । सोऽस्य हीरसूरेः यत् आउआभिधानं पुरं तस्मिन् प्रवेशे पादावधारणप्रस्तावे पीरोजिकाभिः पीरोजपातिसाहिना खनाम्ना कारिताभिः पीरोजिका इति नामनाणकविशेषैः प्रभावना लघुवृद्धप्रतिजनप्रदानं सैवादौ धुरि यस्य तादृशमुत्सवं चक्रे कृतवान् । मरुदेशेष्वेव प्रसिद्धाः पीरोजिकास्ता ददावित्यर्थः ॥
७४

Page #647

काव्यमाला।
प्राप्यानुशास्ति प्रभुतोऽशुलक्ष्मी पर्वात्ययाच्चन्द्रमसेव भानोः । कल्याणचञ्चद्विजयाभिधानोपाध्यायचन्द्रेण ततो न्यवर्ति ॥ २५ ॥ कल्याणेन चञ्चद्राजमानं विजय इत्यभिधानं यस्य तादृशेनोपाध्यायेषु शक्रेण पुरंदरेण तत आउआग्रामात्यवतिं पश्चादलितम् । कल्याणविजयोपाध्यायः पश्चाद्वलते स्मेत्यर्थः । किं कृत्वा । प्रभुतः श्रीहीरसूरेरनुशास्तिमाज्ञां शिक्षां च प्राप्य लब्ध्वा । केनेव । चन्द्रमसेव । यथा चन्द्रेण भानोभास्करात्सकाशादंशुलक्ष्मी ज्योतिःश्रियं सं.. प्राप्य पर्वात्ययादमावास्याविरामाग्निवृत्यते ॥
ग्रामक्षमाभृद्वनदेशदुर्गानुल्लङ्घय दुर्लङ्घयभुवो बभाज । स मेदिनीनाम पुरं यतीनां पतियथा तक्षशिलां वृषाङ्कः ॥ २६ ॥ स यतीनां पतिः स्वामी सूरिः मेदिनीनाम पुरं मेडताख्यनगरं बभाज शिवाय ।. किं कृत्वा । ग्रामा लघुपुराणि संनिवेशा वा, क्षमाभृतः पर्वता: वेलकसत्कगिरयः । तत्र हि सर्वेषणं शैलानां 'वलो' इति नाम प्रसिद्धम् । वनानि काननानि, देशाः सामन्तान राज्ञां मण्डलाः, दुी विषमभूमयः कोट्टा वा, तानुल्लच्यातिक्रम्य। किंभूतान् । दुर्लक्या दुःखेन लयितुं शक्या भुवो भूमयो येषाम् । क इव । वृषाङ्क इव । यथा ऋषभदेवो ग्रामाद्यानुलक्ष्य तक्षशिलां बाहुबलिनगरी भजति स्म । अधुना तु म्लेच्छाश्रितत्वेन तस्या 'मक्का' इति नाम प्रसिद्धं श्रूयते ॥
मरुस्थलीविक्रमनागपूर्वपुरीयभव्यैर्भगवानिहैत्य । वैताढ्यशैलोत्तरदक्षिणाख्यश्रेणीनभोगैरिव स प्रणेमे ॥ २७ ॥ मरुपु सा स्थली वालुकाशैलमालाकुलस्थलप्रदेशे यद्विक्रमनगरं 'वीकानेर' इति नाम पुरम् , तथा नागमिति पदं पूर्व यत्र तादृक्पुरं 'नागोर' इति प्रसिद्धम् , तयोर्विक्रमपुरनागपुरयोः संबन्धिभिर्भव्यैः संधैरिह मेडतानगरे एत्यागत्य भगवान् सूरिः प्रणेमे नमश्के । करिव । नभोगैरिव । यथा भरतार्धविभजनजनकवतायनाम्नः शैलस्य दश योजनानि भुमेरूच गमने दशदश योजनपृथुला प्रथममेखला तस्यामुत्तरा तथा द. क्षिणा इति नाम्नी ययोस्तादृशे श्रेण्या तयोरुत्तरदक्षिणश्रेण्योर्नभसि गगनमण्डले विद्यावलेन गच्छन्ति प्रचलन्तीति नभोगा विद्याधरखेचरास्तैर्भगवांस्तीर्थकरः प्रणम्यते ॥
तं सादिमाद्यः सुरताननामाभ्युपेत्य भूपो बहु मन्यते स्म । मणिः सुराणां गुणगौरवेण कुत्रार्चनागोचरतां न गच्छेत् ॥ २८ ॥ सादिमा इति पदमाद्यं प्रथमभवं यत्र तादृशः सुरतान इति नामा । सादिमासुल. ताननामा भूपो मुद्गलेन्द्रः मेदिनीपुराधिपः अभ्युपेत्य सूरीन्दोः संमुखमागत्य तं हीरसूरि बहु मन्यते स्म बहुमानं प्रदत्ते स्म । तत्र दृष्टान्तमाचष्टे-गुणानां दानाभिलषितमानादीनां गौरवेण माहात्म्येन सुराणां मणिश्चिन्तारत्नं कुत्र व व स्थाने अर्चनायाः

Page #648

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५८७ पूजायाः गोचरतां योग्यता न गच्छेन्न प्रयायात् । अपि तु सर्वत्रापि पूजां प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ पुरं पुनानेऽम्बरवन्मुनीन्द्रे महामहोऽभूदिह दानवानाम् । तदास्यलावण्यसुधाधयानां ज्योत्लाप्रियाणामिव रोहिणीशे ॥ २९ ॥
मुनीन्द्रे हीरसूरिवासत्रे अम्बरवद्गगनाङ्गणमिव पुरं मेडताख्यनगरं पुनाने पवित्री• कुर्वाणे सति तदा सूरिसमागमनावसरे आस्ये सूरिवदने यल्लावण्यं सौन्दर्य लवणिमैव सुधाममृतरसं धयन्ति पिवन्तीति तेषां तादृशानां मानवानां मेडतापुरवासिभविकजनानां महामहोऽत्युत्सवोऽभूत्संजायते स्म । केषामिव । ज्योत्स्नाप्रियाणामिव। यथा चन्द्रोऽमृतपायिनां चकोराणामम्बरमाकाशं पुताने रोहिणीशे चन्द्रमसि महोत्सवो भवेत् ॥
एकोऽहमेव त्रिजगजनानां पिपर्मि कामानपरानपेक्षः । इति स्मयावेशवशादिवान्तः परानपास्य स्थितमेकमेव ॥ ३० ॥ मरौ सुराणामिव शाखिनं स प्रणेमिवा-श्रीफलवर्धिपार्श्वम् । अवग्रहो वृष्टिमिवेष्टसिद्धिं बध्नाति तीर्थव्यतिलङ्घनं यत् ॥३१॥(युग्मम्) स हीरसूरिः श्रिया जनादतिशायिमाहात्म्यलक्ष्म्या कलितं फलवधिनामानं पार्श्व श्रीपार्श्वनाथं प्रणेमिवान् नमस्करोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मरौ धन्वमण्डले सुराणां शाखिनं कल्पवृक्षमिव । किंलक्षणम् । परानन्याजिनबिम्बानपास्य विमुच्य एकमेव स्वयमेव स्थितं खप्रासादे प्रवसन्तम् । श्रूयते हि तत्पार्श्वे परा कापि जिनप्रतिमापि स्थातुं न शक्नोति अतश्चैकाक्येव तिष्ठति । किंचेदमस्माभिरपि श्रुतचरं दृष्टचरं च, यत् फलवधिपार्श्वनाथप्रासादद्वारि कपाटौ न तिष्ठतः। कदाचित्कश्चिदानीय योजयति तदा प्रातःसमये प्रासादाक्रोशद्वयोपरि पतितौ दृश्येते, न द्वारि स्थितौ । अपि चान्या जिनप्र. तिमापि स्थापितापि पार्श्वे न तिष्ठतीति। उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण स्मयावेशो वाटोपः तस्य वशादायत्तत्वादिव । इति किम् । परानन्यानापेक्षते न काइति । अथ वा परेषां न अपेक्षा यस्य स परानपेक्षस्तादृशोऽहमेक एव त्रिजगबनानां त्रैलोक्यलोकानां कामान्मनोरथान् पिपर्मि पूरयामि इत्येको हेतुः ॥ युग्मम् ॥ प्रस्थापित
........... ॥ ३२॥ विमल इति पदमादौ यस्य तादृशो हर्षः स एवोपाध्यायेषु सिंहः पश्चाननः तस्मिमेदिनीपुरे मिमेल मिलति स्म।अर्थादस्य सूरेः। किंवत् । ग्रहवत् । यथा बुधग्रहो दिवि गगने इन्दोर्मिलति । विमलहर्षः किंलक्षणः। सिद्धपुरात्पूर्व सिद्धपुरनगरात्पुरोऽग्रे प्रस्थापितोऽपि । कया । साहेरकब्बरपातिसाहेहृदयवर्ती य आशयः अभिप्रायः तस्य बुभुत्सया बोद्धमिच्छया । ज्ञातुमित्यर्थः ॥
..
....
..
.
....
....

Page #649

काव्यमाला।
५८८
भट्टारकेन्द्रो...........
...
...
.
....
.
...
....
....
....
..
..
.
..
...." || ३३ ॥
....
....
....
....
...
.
....
....
....
..
..
....
....
.
...
...
.
.
।
.......... ॥ ३४ ॥ (युग्मम्) असौ भट्टारकाणामिन्द्रः पुनर्द्वितीयवारं पूर्वप्रस्थापनापेक्षया तूर्ण शीघ्रममुष्मान्मेदिनीपुराभिधानानगरादेतं पूर्वोक्तं वाचकवासवं विमलहोपाध्यायं पुरोऽग्रे प्रेषीत् प्रहिणोति स्म । किं कर्तुम् । क्षितीन्द्रमकब्बरराजमपि पुनरात्मना स्वेन तदीयाशयं साहेर्निजस्याकारणाभिप्रायं किमर्थमहमाकारितोऽस्मीति साहिमनःपरिणामं ज्ञातुमवबोद्धम् । किंलक्षणम्। वाचकवासवम् । श्रिया शोभया कलितो योऽसौ सीहस्तेनादिपदभूतेन राजन्ती शोभमाना विमल इत्याह्वा नाम यस्य तादृशेन विज्ञेषु विद्वत्सु उत्तंसेन शेखरेण श्रीसीहविमलप्रज्ञांशेन युक्तं सहितम्। उत्प्रेक्ष्यते-साक्षात्प्रज्ञाप्रागल्भ्यागुरुणा बृहस्पतिनेव शकोऽपि तावद्वाचस्पतिना संयुक्त एव स्यादिति । अथोपाध्यायस्योत्प्रेक्षा उत्प्रेक्ष्यते-प्रज्ञा खप्रतिभा सैवात्मदर्शी दर्पणं तत्रं प्रतिबिम्बति संक्रामतीत्येवंशीला विश्वे समस्ता विश्वेषां वा त्रयाणां जगतां पदार्थानां सार्थाः समूहा यस्य तादृशं खमात्मीयं प्रधानमिव मन्त्रिणमिव ॥ युग्मम् ॥ इति मेदिनीपुरागमनफलपार्श्वनाथयात्रावाचकप्रस्थापनं च ॥
प्रतिष्ठमानस्य ततो व्रतीन्दोः पदे पदे पौरपरम्पराभिः । महामहश्रीः समतानि भानोरहःसमूहैरिव शारदीनैः ॥ ३५ ॥ .
ततो मेडतानगरात्प्रतिष्ठमानस्य प्रस्थानं कुर्वतः । प्रचलत इत्यर्थः । व्रतीन्दोः सूरेः पदे पदे स्थाने पुरनगरमामादौ पौराणां नागरिकाणां परम्पराभि|रणीभिः महामहश्रीरतिमहीयसी उत्सवानां शोभा समतानि निर्मिता। कस्येव । भानोरिव । यथा शारदीनैः शरत्कालसंबन्धिभिः अहःसमूहैदिनवृन्दैः सूर्यस्य पदे पदे गरीयसी महसां किरणानां श्रीः संतन्यते। महः किरणवाची शब्दप्रभेदे नाममालायामकारान्तोऽप्यस्ति । यथा-'महं तु महसा साकम्' इति । तथा सकारान्तोऽप्युत्सववाची शब्दोऽस्ति । यथा नैषधे–'एनं महखिनमुपैहि सदारुणोचैः' इति । 'महखिनमुत्सववन्तम् । महम्शब्दः सकारान्तोऽप्यस्ति' इति तद्वृत्तिः । तेजखिनं वा ॥
फतेपुरं सागरमेखलाया वखोकसाग़मिव गन्तुमिच्छुः । यावत्स साझां नगरं पवित्रीकरोति वाचंयमचक्रवर्ती ॥ ३६॥ . भूपं प्रति प्राक्प्रहितोऽथ तावच्छ्रीवाचकेन्द्रो विमलादिहर्षः । सैन्येन सैन्येश इवानुयातो विदग्धवृन्देन फतेपुरेऽगात् ॥३७॥(युग्मम्)

Page #650

. १३ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
९८९
अथेत्यपरप्रारम्भे मेदिनीपुरात्प्रभोः प्रस्थानात्प्राक् पूर्वे भूपं प्रति प्रहितः प्रेषितो त्रिमल इति पदमादौ यस्य तादृग्विधो हर्ष इति नामा श्रियोपाध्यायपदशोभया सहितो वाचकेन्द्र एतावता विमलहर्षोपाध्यायः तावत्समय एव फतेपुरे अगाद्गच्छति स्म । जगामेत्यर्थः । किंलक्षणः । विदग्धवृन्देन पण्डितमण्डलेनानुयातः । अनुगम्यमान इत्यर्थः । क इव । सैन्येश इव । यथा चक्रवर्तिना खमित्रमिलनार्थं कश्चित्सैन्येन कटकेनानुगतः प्रहितः सेनापतिश्चक्रिमित्रनगरे गच्छति । तावत्कुत्र । यावद्वाचंयमानां मुनिनां सार्वभौमश्चक्रवर्ती यावता समयेन साङ्गां नगरं पवित्रीकरोति पुनाति । किं कर्तुमिच्छुः । फतेपुरं गन्तुमिच्छुः श्रीकरीनगरीं यातुकामः । उत्प्रेक्ष्यते - सागरमेखलायाः समुद्रपर्य - न्तभूमेः वखोकसारामिव धनदनगरीमिव ॥ युग्मम् ॥
संस्निह्यतश्चक्षुरिव प्रियं स्वं श्रीपातिसाहिं मिलति स्म पूर्वम् । गोष्ठीमनुष्ठाय पुनः सधर्म्य प्रामोदयत्प्रीतमना महीन्द्रम् ॥ ३८ ॥ स मिल हर्षोपाध्यायः पूर्वं सूरिमिलनात्प्राक् साहिमकब्बर पातिसाहिं मिलति स्म । किमिव । चक्षुरिव । यथा संस्त्रियतः स्नेहातिशयं बिभ्राणस्य नयनं स्वप्रियं निजननोरुचितं प्रति गत्वा तदङ्गसंगमात्पूर्वमेव मिलति, पुनर्मिलित्वा अनन्तरं धर्म्या धर्मसंबन्धिनीं गोष्ठीं मिथो वार्तामनुष्ठाय कृत्वा प्रीतमनाः स्वयं हृष्टमानसः सन् महीन्द्रं पातिसाहि प्रामोदयत्प्रह्लादयामास ॥
कल्याणवान्कुत्र कियच्च दूरे कदायियासुः पुनरस्ति सूरिः । साहिस्तंदोदन्तममुं मुनीन्दोः स प्राश्नयत्सख्युरिवातिहृष्यन् ॥ ३९ ॥ तदा वाचक मिलनव्यतिकरे हृष्यन् मनसि प्रमोदं प्राप्नुवन् साहिरकब्बरो मुनीन्दोहींरसूरेरमुमिहैव वृत्ते कथ्यमानमुदन्तं समाचारं प्राश्नयत्पृच्छति स्म । कस्येव । सख्युरिव । यथा कश्चित्सखा खमित्रस्योदन्तं प्रश्नयति । तमेवोदन्तप्रश्नमाह - स सूरिः कल्याणवान् कुशलीवर्तते । पुनः सूरिः कुत्र स्थाने पुरे ग्रामे वा अस्ति । पुन: कियहूरे विप्रकृष्टे स्थाने वर्तते । पुनः कदा कस्मिन्काले मासे दिने अवसरे वा आयियासुरत्रागन्तुमिच्छुरस्ति ॥
प्रभुः शुभंयुर्वरिवर्ति नीतिशालीव साङ्गानगरं पुनानः । वितिष्ठते वर्त्मनि नातिदूरे विभूषितो वर्ष्मणि वार्धकेन ॥ ४० ॥ शनैः शनैः
...........
1
॥ ४१ ॥
स साहिर्वाचकेन्द्रं विससर्ज पश्चात्प्रेषयति स्म । किं कुर्वाणः । प्रभोः सूरेरागमं खपुरे पादावधारणं समीह्मानो वाञ्छन् । पुनः किंभूतः । तेनोपाध्यायेनेत्यमुना प्रकारेणोक्तो दत्तोत्तरः । इति किम् । हे साहे, प्रभुहीँरविजयसूरिनींत्या न्यायेन शीलते शोभते इ

Page #651

५९० .
काव्यमाला।
त्येवंशीलस्तादृक् राजेव शुभंयुः शुभसंयुक्तः कल्याणवान् वरिवर्ति अतिशयेन कुशली वर्तते । पुनरधुना साङ्गानगरं सांगानेरनाम पुरं पुनानः पवित्रीकुर्वाणोऽस्ति । हे साहे, नातिदूरे नेदीयस्येव वर्त्मनि मार्ग वितिष्ठन्ते । पुनः वर्मणि खशरीरे वार्धकेन वृद्धावस्थया विभूषितः शोभितः । यदुक्तम्-'अलंकरोति हि जरा राजामात्यभिषग्यतीन्' इति सूक्तेः।तत्तस्माद्वार्धककारणात् पथि मार्गे मन्दं मन्दं शनैः शनैः संचरिष्णुः संचरणशीलोऽस्ति । तथा खल्पैरेव वासरैः स्तोकैरेव दिनैः समेता श्रीमत्पावे समायास्यति ॥ इति विमलहर्षोपाध्यायस्य साहिना मिलनगोष्टीपश्चादागमनानि ॥ तद्वाचकेन्द्रादधिगत्य वार्ती श्राद्धैनिनंसोत्सुकितैः प्रमोदात् । अभ्येत्य भव्यैरिव तुङ्गिकायाः पुरो जिनेन्द्रः स ततः प्रणेमे ॥ ४२ ॥ . ततोऽकब्बरपादुिपाध्यायागमनानन्तरं स चासौ वाचकश्च तद्वाचकस्तस्माद्विमल.. होपाध्यायसकाशात् साहिप्रोक्ता वार्तामधिगत्य सम्यक् ज्ञात्वा निनंसया सूरि नन्तु-. मिच्छया उत्सुकितैरुत्कण्ठितः श्राद्धैः श्रीकरीश्राद्धजनैरभ्येत्य साङ्गानगरं यावत्संमुखमागत्य पुरः फतेपुरसंघस्य प्रथमतः प्रमोदादानन्दात् स सूरिः प्रणेमे नमश्चक्रे । कैरिव । भव्यैरिव । यथा तुङ्गिकायास्तुङ्गियानाच्या नगर्या भविकैः श्रावकैः अभ्येत्य जिनेन्द्रो महावीरः प्रणमते स्म ॥
दत्तां सुरेभ्यो हरिणाम्बुनाथमाघेऽधिगत्येव सुधां सुरेन्द्रः । प्रीतेभ्य एभ्यः प्रभुरप्यवेत्योदन्तं तमन्तर्मुदमादधार ॥ ४३ ॥
प्रभुहीरसूरिरपि प्रीतेभ्यो हृष्टेभ्य एभ्यः संमुखागतश्रावकजनेभ्यस्तं विमलहोंपाध्यायसत्कमुदन्तं साहिमिलनादिवृत्तान्तमवेत्य ज्ञात्वा अन्तश्चित्तमध्ये मुदं हर्षमादधार विभर्ति स्म । क इव । सुरेन्द्र इव । यथा पुरंदरः शक्रः अम्बुनाथस्य जलपतेः समुद्रस्य । 'यादःस्रोतोवानंदीशः' इति हैम्याम् । माघे मधनसमयावसाने हरिणा नारायणेन दत्तां विश्राणिताम् अत एव प्रीतेभ्यः यदर्थ समेता सा सिद्धिः सुराणां समजनि ततः प्रीति प्राप्तेभ्यः सुधाममृतमधिगत्य प्राप्य मनसि मोदमाधत्त दधौ ॥ .
पवित्रयंस्तीर्थ इवाध्वजन्तून्पुरेऽभिरामादिमवादनानि । यावत्समेतः प्रभुरेत्य तावबाग्वाचकेन्द्रेण नतः स तावत् ॥ ४४ ॥
स प्रभुहीरसूरिस्तावत्तस्मिन्नेव समये द्राक् शीघ्रमागत्य फतेपुरादभ्येस्य विमलहोंपाध्यायेन नतो नमस्कृतः । कदा । यावद्यस्मिन्नेव समये अभिरामा इति पदमादिमं यत्र तादृग्वाद इति नाम यस्य तादृशे पुरे एतावता अभिरामवादनगरे समेतः सम्यक् सुखेन आयातः । किं कुर्वन् । तीर्थ इव । तीर्थशब्दः पुनपुंसके । 'प्रस्थं तीर्थ प्रोथमलिन्दः' इति लिङ्गानुशासने । शत्रुजयादिरिव अध्वजन्तून्मार्गवासिनो मनुष्यान् पवित्रयन् पावनीकुर्वन् । तीर्थमपि अध्वना मागंण कृत्वा समायातान्यात्रिकालोकान्पुनाति ॥

Page #652

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१९१ मधोः पिकीकान्त इवैष युष्मत्समागमं काङ्क्षति भूमिकान्तः । तद्वाचकेनेत्युदितो व्रतीन्द्रः फतेपुरोपान्तभुवं बभाज ॥ ४५ ॥ व्रतीन्द्रो हीरसूरिः फतेपुरस्योपान्तभुवं समीपक्षोणी बभाज शिश्राय । श्रीकरीपाचे समेत इत्यर्थः । किंलक्षणः । तद्वाचकेन स चासौ य: साहिपार्श्वे गत्वागतो वाचकश्च तेन इत्यमुना प्रकारेण उदितः कथितः। विज्ञप्त इत्यर्थः । इति किम् । हे प्रभो, एषोऽक. ब्बरनामा भूमिकान्तः पृथ्वीपतिः युष्माकं समागममागमनं काकृति वाञ्छति । क इव । पिकीकान्त इव । यथा कोकिलावल्लभो मघोर्वसन्तसमयस्य समागमं कामयते ॥ इति फतेपुरसमीपे प्रभोरागमः ॥
अश्रावि संघेन ततः प्रवृत्तिर्जनाननात्सूरिसमागमस्य ।। द्वीपान्तरोपागतपण्यपूर्णपोतव्रजस्य व्यवहारिणेव ॥ ४६॥ ततः सूरेः फ़तेपुरसमीपागमनानन्तरं संघेन श्रीकरीश्राद्धवर्गेण जनानां वर्धापनिका. दायकानामाननान्मुखात्सूरेः समागमस्य प्रभोः पादावधारणस्य प्रवृत्तिर्वार्ता अश्रावि श्रूयते स्म । केनेव । व्यवहारिणेव । यथा व्यापारिणा द्वीपान्तरेभ्यः अन्योन्यद्वीपेभ्यः उपागतानां तथा पण्यैः क्रयाणकैः पूर्णानां भृतमध्यानां पोतानां यानपात्राणां गणस्य समूहस्य समागमवार्ता श्रूयते ॥
उपायनींकृत्य नृपरिवैतन्महीमघोनः कनकांशुकादि । तदागमोऽभाष्यत थानसिंहामीपालमानूमुखसंघमुख्यैः ॥ ४७ ॥
थानसिंहो रामाङ्गजसाहिसेवकः, तथा अमीपालोऽपि साहेः प्रतिदिननालिकेरढीकन. कृतू , तथा मानूमुखा: आद्या येषु तादृशैः संधैः श्राद्धवगैः मुख्यैः प्रकृष्टैः श्राद्धैः एत
न्महीमघोनः अकब्बरसाहेस्त दागमः सूरेरागमनमभाष्यत प्रोच्यते स्म । किं कृत्वा । नृपैरन्यभूपालैरिव कनकं खर्णमंशुकानि वस्त्राणि आदी यस्य तादृग्वस्तुजातमुपायनीकृत्य ढौकयित्वा ॥
आज्ञां तवासाद्य समग्रभूमीपालाङ्कपकेहभृङ्गिताङ्ग्रेः । कुमों जिनस्येव वयं प्रवेशमहं मुनीन्दोर्महनीयकीर्तेः ॥ ४ ॥ समग्राः समस्ता ये भूमिपाला राजानस्तेषामङ्क उत्सङ्गः स एव पकेरुहं पद्मं तत्र भृङ्गितौ भ्रमराविवाचरितौ अङ्गी चरणौ यस्य तत्संबोधनम् । हे साहे, तवाज्ञामादेशमासाद्य संप्राप्य वयं त्वदीया महाजनजनाः श्रावकाश्च महनीया जगजनश्लाघ्या कीर्तियशो यस्य तादृशस्य तीर्थकरस्येव मुनीन्दोः श्रीमदाहूतश्रीहीरविजयसूरेः प्रबेशस्य फतेपुरमध्ये समागमनस्य महमुत्सवं कुर्मः ॥
प्रभोर्निपीयोपगमं प्रमोदप्रोत्फुल्लवाम्बुरुहो महीन्द्रः। सुधां खगाम्भीर्यजिताब्धिनेवोपदीकृतामुच्चरति म वाचम् ॥ १९ ॥

Page #653

६९२ .
काव्यमाला।
महीन्दः साहिवाणीमुञ्चरति स्म बभाषे । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मनो गाम्भीर्येण ग. म्भीरतया जितेनाब्धिना समुद्रेण उपदीकृतां सुधामिव । किंभूतः महीन्द्रः । प्रमोदेनाल्हादेन उत्फुल्लं विकसितं वक्र मुखमेवाम्बुरुहं कमलं यस्य । किं कृत्वा । प्रभोः सूरेरुपगमं पादावधारणं निपीय सादरं श्रुत्वा ॥
यस्मिन्महाश्चर्यरसे निमग्रीभूता त्रिलोकीजनता यथा स्यात् । विनिर्मिमीध्वं तमिह प्रवेशमहं महीयांसमहो मुनीन्दोः ॥ ५० ॥
अहो इति संबोधने । हे श्राद्धाः, इह मत्फतेपुरमध्ये मुनीन्दोः सूरिराजस्य तं जगति विख्यातिभाजे महीयांसं बहुद्रविणवितरणविविधविचित्ररचनाकरणादिभिरतिमहान्तं प्रवेशस्य महमुत्सवं तथा तेन प्रकारेण निर्मिमीध्वं कुरुध्वम् । तथा कथं तं कं च । यथा येन प्रकारेण त्रिलोकीजनता त्रैलोक्यलोकनिकरः यस्मिन्प्रवेशमहोत्सवे महानतिशायी . य आश्चर्यरसः विस्मयातिरेकरसस्तस्मिन्निमनीभूता निलीयस्थीयमाना डितेव स्यात् । . अत्र गर्भितोत्प्रेक्षासौ ॥ गिरं धरेन्दोहृदये निधाय नालीकनेत्रामिव नैगमास्ते । वाचस्पतेर्गोचरयन्ति वाचो न यां कदाचिन्मुदमादधुस्ताम् ॥ ११ ॥ ते नैगमा वणिज: श्राद्धास्तामसाधारणां मुदं प्रमोदं दधुर्धारयन्ति स्म। यां मुदं वाचस्पतेः सुराचार्यस्यापि वाचो वचनरचनाः कदाचित्कस्मिन्नपि प्रस्तावे गोचरयन्ति विषयीकुर्वन्ति । गुरुगिरोऽपि यां वक्तुं न प्रभवन्तीत्यर्थः । किं कृत्वा । नालीकनेत्रां प्रफुल्लत्कमललोचनामिव धरेन्दोरकम्बरस्य वसुधाविधोगिरं वाणी हृदये निधाय हृदयं मनो वक्षश्च तस्मिन् स्थापयित्वा वक्षसि वनिता निधीयते मनसि वागवधार्यते च ॥ इति सूरेः प्रवेशोत्सवकरणाथै साहेर्विज्ञप्तिस्तदादेशप्राप्तिश्च ॥
निवृत्य पृथ्वीपुरहूतपार्धात्संघस्य चाथाकथयन्नुदन्तम् ।। सोऽपि प्रसर्पत्प्रमदामृताब्धौ मराललीलायितमाततान ॥ १२ ॥ अथ साहिनाज्ञाप्रदानानन्तरं स्थानसिंहादयः श्राद्धाः पृथिवीपुरहूतस्य साहेः पान्निवृत्य पश्चाद्वलयित्वा संघस्य समग्रश्राद्धश्रीद्वाजनवर्गस्य उदन्तं भूपतिसंबन्धिनं वृत्तान्तमकथयनिवेदयन्ति स्म । पुनः संघोऽपि।श्रुत्वेत्यध्याहार्यम् । प्रसर्पन्वर्धमानो यः प्रमोदो हर्षः स एवामृताब्धिः क्षीरसमुद्रस्तस्मिन्मराललीलायितं राजहंसविलसितमाततान कुरुते स्म । 'हंसासाहतपद्मरेणुकपिशक्षीरार्णवाम्भोभृतैः' इति नातस्यास्तुतौ। परमानन्दमेदुरीभावं बभारेत्यर्थः ॥
अथ फतेपुरसंघस्य संमुखगमनारम्भःसंघः प्रतस्थेऽभिमुखं मुनीन्दोरुत्कण्ठितामाकलयन्नकुण्ठाम् । कूलंकषाकान्त इव प्रवृद्धकल्लोलशाली रजनीश्वरस्य ॥ ५३॥ .

Page #654

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१९३ ___ संघः आगराफतेपुरश्राद्समुदायो मुनीन्दोहीरविजयसूरेरभिमुखं प्रतस्थे प्रचलति स्म । किं कुर्वन् । अकुण्ठामत्यभ्यधिकामुत्कण्ठामौत्सुक्यमस्यास्तीत्युत्कण्ठी तस्य भाव उत्कण्ठिता तामाकलयन्दधत् । के इव । कूलंकषाकान्त इव । यथा कूलं मर्यादाभूमी कषन्ति विलेिखन्ति पातयन्तीति कूलंकषा नद्यस्तासां कान्तो भर्ता समुद्रो वृद्धा वृद्धि प्राप्ता उपचिता ये कल्लोलास्तरङ्गास्तैः शालते शोभते इत्येवंशील: सन् रजनीश्वरस्य विधोरभिमुखं प्रतिष्ठते॥
सुवर्णकायानतिवातवेगान्वीडाविशेषैः क्षितिमस्पृशन्तः । · कृष्णा इवाध्यारुरुहुर्वहन्तः श्रियं हरीन्केचन चक्रहस्ताः ॥ १४ ॥ . केचन जनाः हरीनश्वानारुरुहुः अध्यासामासुः। के इव । कृष्णा इव । यथा नारायणा हरीन् गरुडानारोहन्ति । किं कुर्वन्तो जना नारायणाश्च । वहन्तो धारयन्तः । काम्। श्रियम्, विविधवस्त्राभरणादेिशोभां लक्ष्मी च। उभयेऽपि कमलां कलयन्तो वा । पुनः किंभूताः । चक्रं रथाङ्गमाकृत्या मूर्तिमद्वा सुदर्शनं हस्ते पाणौ येषाम् । किंलक्षणान् हरीन् । मुशो. भनो वर्णो रक्तपीतश्वेतादिको येषाम् । यदुक्तं हैम्याम् -'सिते तु तत्र कोकाही खोङ्गाहः श्वेतपिङ्गले। पीयूषवणे सेराहः पीते तु हरयो हये ॥ कृष्णवर्णे तु खुङ्गाहः क्रियाहो लोहितो यः । आनीलस्तु नीलकोऽत्र त्रियूहः कपिलो हयः ॥' इत्यादिवचनात् । पक्षे । खर्णकायास्तन्मयत्वात् । यदुक्तं हैम्याम्-'पक्षिखामी काश्यपी वर्णकायः' इति । पुन: किंभूताः । अतिक्रान्ता वातानां पवनानां वेगो यैईयेऽपि । पुनः किंभूताः। वीङ्खानां धौरित-बल्गित-प्लुति-उत्तेजित-उत्तरिताभिधानानां धारागतीनां विशेषैरतिशयैविविधप्रकारैर्वा। 'धौरितं वल्गितं प्लुत्युत्तेजितोत्तरितानिव । गतयः पञ्च धाराख्यास्तरङ्गाणां • क्रमादिमाः॥ इति हैम्याम् । क्षिति क्षोणीमण्डलमस्पृशन्तः पादै संघट्टयन्तः शीव्रगामितया । अथ वा उत्तालफालललितैर्भूमी स्पृशन्तोऽपि न दृश्यन्ते । यदुक्तं नैषधे-'ह. ग्ज्ञेयकेवलनभःक्रमणप्रवाहैर्वाहैरलुप्यत सहस्रहगर्वगर्वः' इति । पक्षे खगतया ॥ बभुर्विभूषांशुतडिद्वितानान्गोंर्जितस्पन्दिमदाम्बुधारान् ।
शक्रेण कायाः कुतुकात्कृताः किं यानाम्बुदान्केचिदिभान्भजन्तः॥१५॥ • केचिजनाः बभुः शुशुभिरे । किं कुर्वन्तः । इभान् हस्तिनो भजन्तोऽध्यारोहन्तः । उत्प्रेक्ष्यते-कुतुकात्कौतूहलात् शक्रेण कायाः स्वशरीराणि किं कृताः । किं कुर्वन्तः कायाः। यानानि वाहनीभूतानम्बुदान्मेघानाश्रयन्तः। 'संक्रन्दनाखण्डलमेघवाहनाः' इति हैम्याम् । इभानम्वुदांश्च किंलक्षणान् । विशिष्टा भूषा आभरणानि तेषामंशवः किरणा एव तडितां विद्युतां वितानं वृन्दं येषां तान् । 'विनैव भूषामवधिः श्रियामसौ' इति नैषधे । 'भूषा आभरणानि' इति तदृत्तिः । विशिष्टाः शोभा येषां तादृशा अंशवो यासां तादग्विधानां सौदामेनीनां मण्डलं येषु । गर्जाभिर्गारवैः कृत्वा उभयेऽप्युर्जिताः प्र. बलाः स्पन्दन्ति क्षरन्ति इत्येवंशीला मदा दानानि त एवाम्बूनि जलानि तेषां धाराः

Page #655

५९४
काव्यमाला।
प्रवाहा येषु स्पन्दन्ति निष्पतन्ति इत्येवंशीला मदेनाहंकारेण एककेभ्योऽभ्यधिकाभ्य. धिका । अथ वा ग्रीष्मतप्तीभूतं भूलोकं निर्वापयिष्यामः शीतलीकरिष्याम इति मदेन हर्षेण युक्ताः पयसां धारा येषाम् । 'मदो रेतस्यहंकारे मद्ये हर्षेभदानयोः । कस्तूरिकायां क्षैव्ये च' इत्यनेकार्थः । पश्चात्कर्मधारयः ॥
रथ्यैः सनाथान्मणिशातकुम्भसंदर्भग न्रथिकैः श्रिताङ्कान् । मरुद्रथान्स्वःसदना इवात्र व्यभूषयन्केऽपि पुनः शताङ्गान् ॥५६॥.' अत्र संमुखागमनोत्सवे पुनः केऽपि जनाः शताशान् रथान् व्यभूषयन् अलंकुर्वन्ति स्म । किंभूतान् । रथ्यैरश्वैर्वृषभैर्वा सनाथान् सहितान् । पुनः किंभूतान् । मणीनां नानाविधरनानां शातकुम्भानां वर्णानां संदर्भो रचना गर्भे मध्ये येषाम् । पुनः किंभूतान् । रथिकैः रथारोहिभिः श्रितः सेवितः अङ्क उत्सङ्गो येषाम् । के इव । स्वःसदना इव । यथा देवा मरुद्रयान् दिव्यस्यन्दनान् विभूषयन्ति ॥
स्थलप्रफुल्लन्नवहैमपद्मलेखाविभूषामिव लम्भयन्तः ।
क्रमद्वयीचङ्क्रमणक्रमेणालंचक्रिरे केचन वार्धिकाञ्चीम् ॥ १७ ॥ __ केचन जना क्रमयोश्चरणयोर्द्वयी तया यच्चक्रमणं प्रचलनं तस्य क्रमेण परिपाट्या वाधिकाची भूमीमलंचक्रिरे भूषयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-स्थले जलातिरिक्त प्रदेशे प्रफुलन्ति विजृम्भमाणानि नवानि प्रथमप्ररूढानि हैमानि कनकसंबन्धीनि पद्मानि कमलानि तेषां लेखाः श्रेणयस्तासां विभूषां शोभां लम्भयन्तः प्रापयन्त इव । उत्फुलस्थलपद्माभभवच्चरणभूषिता' इति चम्पूकथायाम् ॥ दधुस्तदा जन्मजुषो विभूषां भूषाविशेषान्वपुषा वहन्तः । श्रिया जितेनामरसद्मनेवोपदीकृताः खीयसुरा नगर्याः ॥ ५८ ॥ तदा तस्मिन्नवसरे जन्मजुषो मनुष्या विभूषामलंकारादिकं दधुर्धारयन्ति स्म । किं कुर्वन्तः । वपुषा शरीरेण भूषाणां शोभानां विशेषानतिशयान् वहन्तः दधतः । उत्प्रे. क्ष्यते-श्रिया लक्ष्म्या कृत्वा जितेनाभिभूतेन अमरसद्मना स्वर्गेण नगर्याः श्रीकर्याः खीया आत्मीयाः सुरा देवा उपदीकृता ढौकिता इव ॥
आरुह्य वाहं पितुरिन्द्रसूनुः स्निग्धैर्निखेलन्किमनेकमूर्तिः । पर्याणितप्रौढहयाधिरूढाः शृङ्गारिता भान्ति तदा कुमाराः ॥ ५९ ॥ तदा तस्मिन्प्रस्तावे शृङ्गारो वस्त्रालंकारादिवेषः संजात एषामिति शृङ्गारिताः । अथ वा शृङ्गारसहितान्कुर्वन्तीति शृङ्गारयन्ति शृङ्गार्यन्ते स्मेति शृङ्गारिताः कुमारा भान्ति शोभन्ते । किंलक्षणाः । पर्याणं पल्ययनं जातमेषामिति पर्याणिताः । पर्याणयुकं कुर्वन्तीति पर्याणयन्ति पर्याण्यन्ते स्मेति पर्याणिता वा तथा प्रौढाः प्रगल्भाः पुरुषप्रमाणा वा हया अश्वास्तानधिरूढाः । 'जवेऽपि मानेऽपि च पौरुषाधिकम्' इति नैषधे ।

Page #656

. १३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५९५ उत्प्रेक्ष्यते-पितुरिन्द्रस्य वाहमुच्चैःश्रवसमारुह्याध्यास्य अनेकाः शतशो मूर्तयो देहा यस्य । वाहा अपि अनेका इन्द्रस्य विद्यन्ते। यदुक्तं रघुवंशे-'शतैस्तमश्णामनिमेघवृत्ति. भिहरि विदित्वा हरिभिश्च वाजिभिः' इति वाजिबाहुल्यम् । एतावता श्वेतनीलवर्णानामुपलक्षणादन्यवर्णसंबन्धिनोऽपि संभाव्यन्ते । अथ च जातिवाचित्वादेकवचनम् । अनेकमूर्तित्वेन जयन्तस्यारोहणाश्वा अप्यनेके जाता एंव । अथ च स्निग्धैर्मित्रैः समं निखेलन् क्रीडन् । मित्रा अप्यनेकवर्णाश्वाधिरूढाश्च संभाव्यन्ते । तादृश इन्द्रसू- नुर्जयदत्ततामेव ॥
तदा कुमारीभिरभासि भास्वन्मुक्तामणीस्वर्णविभूषणाभिः ।
इवानुजाभिः सुरराजसूनो रिरंसयोवीतलशालिनीभिः ॥ ६० ॥ .. तदा तस्मिन्व्यतिकरे भाखन्ति दीप्यमानानि मुक्कानो लघुस्थूलप्रमाणादीनां मुक्ताफलाना मणीनां करतलपद्मरागेन्द्रनीलहीरकमुख्यानां रत्नानां वर्णानां श्वेतरक्तपीतवर्णकनकानां विभूषणान्याभरणानि यासां तादृशीभिः कुमारीभिरनूढाष्टनवदशवर्षदेशीयवालिकाभिरभासि शुशुभे । उत्प्रेक्ष्यते-रिरंसया चलवयस्त्वेन क्रीडां कर्तुमिच्छया उवींतलं भूमण्डलं शालन्ति 'सेवन्ते इत्येवंशीलाभिः सुरराजसूनोर्जयन्तस्यानुजाभिलघुभगिनीभिरिव । खसुहृद्भिः समं क्रीडां कर्तुं कौतुकात्कृतानेकमूर्ति भ्रातरं जयन्तं विभाव्य तदर्शनोत्पन्नाद्वैतात्मकौतूहलाकलितरसिकमानसतया जयन्तलघुभगिन्या जयन्या अपि कृताभिः अनेकाभिमूर्तिभिरिवेत्यर्थः । अत एताः सर्वा अपि लघुभगिन्य एव ॥
परम्पराभिः पुरसुन्दरीणां राजी जनानामनुगम्यते स्म । महे मुनीन्दोः शरदीव राजमरालमाला कलहंसिकाभिः ॥ ६१ ॥ मुनीन्दोः सुरेर्महे प्रवेशोत्सवे जनानामागराफतेपुरादिनगरनागराणां राजी श्रेणी पुरसुन्दरीणां परम्पराभिः मेवातमण्डलनागरीणां पतिभिः अनुगम्यते स्म । नराणामनु नार्योऽपि प्रचेलरित्यर्थः। काभिरिव । कलहंसिकाभिरिव । यथा शरदि घनात्यये राजमरालमाला राजहंसावली राजहंसीभिरनुगम्यते ॥
भूषामणिद्योतितदिङ्मुखाभिश्चापल्यचञ्चत्कुलबालिकाभिः । बभेऽभ्रखेदाद्भुवमीयुषीभिरिवार्भकाभिर्जलबालकाभिः ।। ६२ ॥ भूषाणामलंकाराणां मणिभिर्माणिक्यः । रत्नकान्तिभिरित्यर्थः । द्योतितानि प्रकाशितानि दिशां दशानामपि हरितां मुखानि याभिस्तादृशीभिः । तथा चापल्येन चञ्चलतया चश्चन्तीभिः कुलबालिकाभिः सुजातकुमारिकाभिः बभे दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते--अभ्रे आकाशमार्गे चिरविलसनेन बहुकालं विलासकरणेनोद्भुतखेदानिःप्रकटीभवन्निदा. झुवं भूमण्डलं प्रति ईयुषीभिरागताभिर्वालिकाभिर्लध्वीभिर्जलबालिकाभिविद्युद्भिरिव ॥
सगर्भभावं विधुना दधानाः सारखता मर्त्यनिषेव्यमानाः । तदा म रङ्गन्ति पुरस्तुरङ्गाः क्ष्मायामिवोच्चैःश्रवसोऽनुबिम्बाः ॥६३ ॥

Page #657

काव्यमाला।
तदा तस्मिनुत्सवे पुरः पुरस्तात्संघाने तुरङ्गा अश्वा रङ्गन्ति स्म। सौवर्णपयाणादिभिः शृङ्गारिताः अनधिरूढनरा लोके 'जलमतीघोडा' इति प्रसिद्धाः । ते पुरतः प्रचेलुः । उच्चैःश्रवस इन्द्राश्वस्य अनुबिम्बाः प्रतिकृतय इव । किं कुर्वाणाः । विधुना चन्द्रेण सह सगर्भभावं भ्रातृत्वम् । 'सगर्भसहजा अपि' इति हैम्याम् । तुल्यवर्णेन समुद्रोत्पन्नत्वेन च चन्द्रोच्चैःश्रवसोः तथा। पुन: किंभूताः । सारखताः काश्मीरदेशोद्भवाः । तथा मत्यः सम्यग्लक्षणयुक्तत्वेन मनुष्यनिषेव्याः उपास्यमानाः । पक्षे सरखति समुद्रे । 'यादःस्रोतो वानंदीश: सरखान्' इति हेम्याम् । भवः सारखतः । तथा अमखैः इन्द्राश्वत्वात्सुरैः संसेव्यमानः । ततोऽत्र कर्मधारयः ॥
यस्मिञ्जयन्त्यः कलकण्ठकण्ठाजगुः समुत्कण्ठितकम्बुकग्ठ्यः । सिद्धाङ्गनाः खर्गिगिरेधरायां गुणान्गणीन्दोरिव गातुमेताः ॥१४॥ यस्मिन्महोत्सवे समुत्कण्ठिताः गुरुगुणान् गातुं सम्यक् त्रिधाप्युत्कण्ठा औत्सुक्यं जातमासामिति समुत्कण्ठिताः कम्बुकण्ठ्यः सलक्षणलक्ष्मीवन्मृगाक्ष्यः जगुर्मधुरं गायन्ति स्म । किं कुर्वन्त्यः । कलकण्ठानां कोकिलानां कण्ठान् ध्वनीन् जयन्त्यः । 'कण्ठो. ध्वनौ संनिधाने ग्रीवायां मदनद्रुमे' इत्यनेकार्थः । उत्प्रेक्ष्यते-गणीनां साङ्गप्रवचनेऽधीतानामिन्दोश्चन्द्रस्य सूरीन्द्रस्य गुणान् गातुं गानगोचरीकर्तु खर्गिगिरेमॅरुपर्वतादेता आगताः सिद्धा देवविशेषास्तेषामङ्गनाः स्त्रिय इव । किं च किंनरसिद्धाङ्गना एव गीतौ प्रसिद्धिभाजः । यदुक्तं भोजप्रबन्धे-'देव त्वं जय कासि लुब्धकवधूर्हस्ते किमेतत्पलं क्षामं किं सहजं ब्रवीमि नृपते यद्यास्त ते कौतुकम् । गायन्ति त्वदरिप्रियाश्रुतटिनीतीरेषु सिद्धाङ्गना गीतान्धा न तृणं चरन्ति हरिणास्तेनामिषं दुर्बलम् ॥' इति । तथा च 'यस्मिन्नासन्नसारङ्गाः सारं गायति किंनरी' इति चम्पूकथायाम्। किं,च । मेरुः सुरावासः सर्वेषामपि देवानां साधारणवासत्वात्सिद्धानामप्यावासः । ततस्तत आगमनं युक्तमेव ॥
द्विपैव्येतायन्त पटिष्ठघण्टाटङ्कारवाव्याहतबृंहितानि । महीतलोद्वासितदुर्नयस्य प्रस्थानढक्काक्कणितानि मन्ये ॥ १५ ॥ द्विपैर्वारणैरतिशयेन पनि पटिष्ठानि तथा घण्टानामन्तर्लम्बितायतदृढलालाभिवाद्यमानवाद्यविशेषाणां देवगृहादौ गजघण्टादिषु च प्रसिद्धानां टङ्कारवैष्टणत्कृतिकृतिकृ.
निविशेषैरव्याहतानि अनिद्रुतानि बहुलीकृतानि बंहितानि गजगर्जारवाः व्यतायन्त विस्तार्यन्ते स्म । गजशब्दा बृहितान्युच्यन्ते। यदुक्कं हैम्याम् –'गजानां गर्जबंहिते' इति । उत्प्रेक्ष्यते-महीतलाद्भूमीमण्डलादुद्वासितस्य निष्कासितत्य दुर्नयस्यान्यायस्य प्रस्थाने प्रचलने ढक्का पटहः । 'ढक्का भेरी दुन्दुभिरानकः' इति हैम्याम् । तस्य क्वणितानि प्रयाणपटहध्वनय इव ॥
भांकारिभेरीनिनदन्नफेरी दैदिगन्तानपि पूरयन्तीः । कर्णातिथीकृत्य कुपक्षलनिर्घोषिवर्षाशरभीबभूवे ॥ ६६ ॥

Page #658

१३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
भामिति शब्दं कुर्वन्तीति भांकारिण्य स्तादृश्यो भेर्यो दुन्दुभयः अतिलम्बास्ताम्रमया तयुक्ता या निनदन्यः शब्दायमानाः नफेर्यः पित्तलमयाः विचित्ररचनावत्यः सुखवाद्या वादिनविशेषास्ताः कर्णातिथीकृत्य स्वश्रवणानां प्राघुणीः प्रणीय । श्रुत्वेत्यर्थः । कुत्सितः सिद्धान्तविरुद्धः पक्षः स्वीकारो येषामेतावतां कुमतभाजाम् अथवा मिथ्यादृशा लक्ष: परोलक्षः निर्घोषो नितरां घोषः कटत्कारः . भयानकगर्जितं विद्या ‘तया सुता निर्घोषिण्यः ताश्च ता वर्षाश्च प्रावृपः तासाम् । वर्षाशब्दस्य बहुवचनान्तत्वात् । शरभीवभूवे। अष्टापदीभावं भेजे । वर्षासु मेघगर्जितं निशम्य शरभा उत्पत्योत्पत्य भूमौ पतित्वा म्रियन्ते । तथा भेरीनफेरीशब्दानाकर्ण्य कुपाक्षिका अपि मृतप्राया इव जायन्ते स्म । किं कुर्वतीः नफेरी: । नादैः खाद्वैतशब्दैदिगन्तानपि निखिलहरितामवसानगहराण्यपि पूरयन्तीनिर्भर भरन्तीः ॥ · संध्याद्रुहः केऽप्यवहन्विहायोलिहः शयाम्भोरुहि वैजयन्तीः ।
प्रकाशयन्तः प्रति मुक्तकान्तं मूर्तानुरागानिव रन्तुकामाः ॥ ६७ ॥ केऽपि भव्याः अनुचरा वा शयाम्भोरुहि करकमले। एकवचनं जातिवाचित्वात् । पाणिपद्मवित्यर्थः । वैजयन्तीः पताका अवहन् धारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-रन्तुकामाः क्रीडितुमिच्छवः सन्तः मुक्तकान्तं सिद्धवर्धू प्रति मूर्ताननुरागानिव प्रकाशयन्तः प्रकटीकुर्वन्तः इव । किंभूता वैजयन्तीः । संध्यां संध्यारागश्रियं रक्ततया द्रुह्यन्तीस्तस्य स्पधिनीः । पुनः किंभूताः । विहाय आकाशं लिहन्ति स्पृशन्ति इति गगनमण्डलोलेखिनीः । अतितुङ्गाः इत्यर्थः ॥
मृगीदृशः कांचन शातकौम्भान्कुम्भाशिरोभिाबेभरांबभूवुः । प्राक्खगृहीतां सुषमा स्तनेभ्यः पश्चाजिघृक्नुपजग्मुषः किम् ॥ ६८॥ . कांचन मृगीदृशः सधववध्वः शिरोभिरुत्तमाङ्गैः कृत्वा शातकौम्भान् वर्णमयान्कु. म्भान् कलशान्बिभरांबभूवुः बिभ्रति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-प्राक् पूर्व खामात्मीयां गृहीतां पराभूयोपात्तां सुषमां सातिशायिनी स्तनेभ्यः युवतीप्रौढपयोधरेभ्यः सकाशात्कथंचनानुनयादिना पश्चाजिघृक्षुन् ग्रहीतुमिच्छून् । किंभूतान् । उपजग्मुषः आगतानिव ॥
रौप्यानिपा नीलकजापिधाना मूर्धस्वधीयन्त तदा पराभिः । महामहं तं वचनाप्यदृष्टं द्रष्टुं मृगाङ्काः किमुपेयिवांसः ॥ ६९॥ तदा तस्मिन्प्रभुप्रवेशोत्सवे पराभिरन्याभिः पद्मवदनाभिः रौप्या रजतनिर्मिता निपाः कलशाः मूर्धसु मस्तकेध्वधीयन्त ध्रियन्ते स्म । किंलक्षणाः । नीलकजस्य इन्दीवरस्य अपिधानमाच्छादनं येषु । 'वष्टि भागुरिरल्लोपमवाप्योरुपसर्गयोः' अस्मादत्र विकल्पो ग्राह्यः । तेनावगाहो वगाहश्च, अपिधानं पिवानं चेति । तदेव नैषधेऽप्याह-व्रजति कुमुदे दृष्टा मोहं दशोरपिधायके' इति । उत्प्रेक्ष्यते-कचनापि कुत्रापि स्थाने अदृष्टं न नयनाभ्यां निभालितं तं जगदद्वैतमहामहमतिशायिनमुत्सवं द्रष्टुं

Page #659

१९८
काव्यमाला। साक्षाचक्षुर्लक्षीकर्तुमुपेयिवांस: समागताः । किंभूताः । मृगाङ्काः सलक्ष्माणश्चन्द्रा इव । 'राकामृगाका: संसूय विभान्ति शरणागताः' इति पाण्डवचरित्रे पूर्णेन्दुबाहुल्यम् ॥
पुरश्चरन्तः पथि हर्षहेषामिषात्तदा वल्गितवेल्लिताङ्गाः ।
गायन्ति गन्धर्वगणा गणेन्द्रगुणान्वितन्वन्त इवाङ्गहारम् ॥ ७० ॥ ___ पथि मार्गे पुरः फतेपुरसंघस्य पुरस्ताच्चरन्तो गन्धर्वाणां वाजिनां देवगायनानां च गणाः हर्षेणे युक्ताः हेषा हयध्वनयः । 'हेषा द्वेषा तुराणाम्' इति हैम्याम् । तासां मिषात्कपटात् गणेन्द्रस्य गच्छपुरंदरस्य हीरसूरेर्गुणान् गायन्ति । किंलक्षणाः । वल्गितद्वितीयगतिविशेषैः कृत्वा वेल्लितमन्दोलितं चञ्चलीकृतमहं कायो यैस्ते । तत्राप्युप्रेक्ष्यते-अङ्गहारमङ्गविक्षेपं नृत्याङ्गविशेषं वितन्वन्तो विस्तारयन्त इव ॥ . व्यसीसृपच्छ्रोत्रसुधायमानगाना तदा वैणिकपङ्क्तिरग्रे। . . किमागतामिन्द्रपुरी पुरी तां रसादिक्षुस्तुरगास्यसंसत् ॥ ७१ ॥ तदा तत्र प्रक्रमे वैणिकानां पतिधोरणी अग्रे संघस्य पुरस्ताद्यसीसपद्विसर्पति स्म प्रचचाल । 'गच्छति विसर्पत्ययत्ययते' इति क्रियाकलापे । किंभूता। श्रोत्रयोः श्रोतृश्रवणयोः सुधायमानममतमिवाचरत् गानं गीतं यस्याः । उत्प्रेक्ष्यते-अतिक्रान्ता खवैभवैः पराभूता इन्द्रपुरी अमरावती यया तस्याः सर्वनगरीभ्योऽतिशायित्वात् तादृशीं श्रीकरी नाम नगरी रसादाश्चौत्सुक्यादिदृक्षुष्टुमिच्छुरागता समेता तुरगा. स्यानां किंनराणां संसत्सभा इव समूह इव । 'उडुपरिषदः किं नार्हन्ती निशः किमनौचिती' इति नैषधे । 'उडुपरिषदः तारासमूहस्य' इति तद्वृत्तौ ।। निःस्वानवृन्दे प्रददुः प्रहारान्केचिद्विपक्षव्रजवक्षसीव । अताडयन्केऽपि पुनर्मुदङ्गानमी सरन्ध्रा द्विमुखा इतीव ॥ ७२ ।। केऽपि निःस्वानवादका जना निःखानानां राजवाद्यानां 'दामांमा' इति प्रसिद्धानां वृन्दे प्रकरे प्रहारान् दण्डमहतीः ददुः । वादयन्ति स्मेत्यर्थः । विपक्षानां जिनशास. नप्रत्यनीकानां व्रजानां समुदायानां वक्षसि हृदये इव प्रहारान्ददते । दुर्वादिहृदयानीव ताडयन्ति । पुनः केऽपि मार्दङ्गिकाः 'माद्दलिया' इति प्रसिद्धाः मृदगान्मुरजानताडयन् धोंधों दोंदों वा इति शब्दं कारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते इति हेतोस्ताडयन्ति । इति किम् । यदमी यत्कारणादेते सह रन्|दोषैश्छिद्रेर्वा वर्तन्ते इति सरन्ध्राः सापगुणाः तथा द्विमुखाः कर्णेजपवद्धे मुखे येषां ते । एकत्र पृथक् वदन्ति, अपरत्र च भिनं वदन्तीति द्विमुखत्वम् । मृदङ्गास्तु नरमादलक्षणत्वे द्वयोः पार्श्वयोः शब्दायन्ते ॥ वनप्रदेशा इव केऽप्यलाबूव्यालम्बिवंशा सविरावितालाः । केचिन्मुकुन्दा इव कम्बुहस्ता वीणाकराः केऽपि गणा इवासन् ॥७३॥

Page #660

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
५९९ केऽपि जनास्तत्समये वनप्रदेशा विपिनभूमिभागा इव अलावू तुम्बिनीलता तुम्बकं च विशेषेणालम्बन्ते आश्रयन्ते इत्येवंशीला वंशा वेणवो येषां येषु वा अमृतीयुक्ताः केवल तुम्बकेन तन्त्रीवादका वा आसन् । तथा केचिजनास्तालधरा विशिष्टं रवन्ति ध्वनन्तीत्येवंशीला विराविणस्तादृशास्ताला व्वव्वपुटाः सशब्दतालट्ठमा वा येषां येषु वा। 'अभ्यभूयत वाहानां चरतां गात्रशिञ्जितैः । मर्मरः पवनोद्भूतराजतालीवनध्वनिः ॥' इति रघौ । इदानीमपि शुष्कपत्रास्तालतरवः सशब्दा दृश्यन्ते च । केचिजना: मुकुन्दाः कृष्णा इव कम्बु: सामान्यः शङ्खः पाश्चजन्यश्च हस्ते पाणी येषां तादृग्विधा बभूवुः । तथा केचित्पुरुषा गणा ईश्वरसेवकदेवविशेषाः । 'प्रमथाः पार्षदा गणाः' इति हैम्याम् । ते इव वीणा विपञ्ची। तथा 'गणना तु प्रभावती' इति हैमीवचनात् प्रभावतीनाम्नी वल्लकी करे हस्ते येषां तादृशा आसन्नभूवन् ॥
अपूरयन्केऽपि तदा त्रिरेखान्हंसायमानान्मुखपङ्कजाङ्के। विघ्नाधिपं किं विधृतावधानं जिघांसया विनततेः सृजन्तः ॥ ७४ ॥ केऽपि शालिकाः शङ्खवादकाः तदा तस्मिन्व्यतिकरे त्रिरेखान्कम्वूनपूरयन् प्राणवातैः पूरयन्ति स्म वादयामासुः । किंभूतान् । मुखमेव पङ्कजं कमलं तस्याङ्के उत्सङ्गे हंसायमानान् मरालानिवाचरतः । उत्प्रेक्ष्यते-विघ्नानां प्रत्यूहानां ततेोरण्या जिघांसया हन्तुमिच्छया विनाधिपं विनायकं विधृतावधानं दत्तज्ञानोपयोगम् । सावधानमित्यर्थः । किंभूताः । मृजन्तः कुर्वन्त इव ॥
गीतिं जगुः केचन रासकांश्च सूरेर्यशः केऽपि जयारवांश्च । कैश्चिन्मुदानति तमोऽप्यकर्ति प्रावति पुण्ये कुपथान्न्यवर्ति ॥ ७९ ॥ केचन जना गान्धर्विका गीति मधुरध्वनिं गानं जगुर्गायन्ति स्म । केचन रासकगा• यकाः रासकान् जन्मदिनादारभ्य सूरिपदैश्वर्यपर्यन्तान् रासान् प्राकृतभाषया चरित्रप्रबन्धान विविधपूर्वपुरुषावदातान्वा जगुः । 'के गै रै शब्दे' इति धातोः । कथयन्ति स्म गायन्ति इव । केचित्स्तुतिव्रताः पुरुषाः सूरे द्वारकस्य यशः जगजनजेगीयमानां कीर्तिं गायन्ति स्म । केऽपि मङ्गलपाठकाः जयारदान, जयजयेति शब्दानुदीरयन्ति म । पुनः कैश्चिनर्तकैः अनर्ति नृत्यं चक्रे। कया। मुदा प्रमोदाधिक्येन ।अपि पुनस्तमः खाज्ञानं निजपापं वा अकति मूलाच्छेदितम् । पुनः कश्चिद्भविकैः । पुण्ये इदं सर्वमप्युत्सवादिकं पुण्याधीनं तदैहिकामुध्मिककामिवत्तत्तदेव कुर्म इति पुण्यविषये प्रावर्ति प्रवर्तितम् । अत एव कुपधादुन्मार्गान्यवर्ति गुरुभक्तीभूतमन्यैी तन्माहात्म्यावलोकनान्मिथ्यादृशां कुपक्षाणां वा मार्गान्मताद्वातिवर्तितम् ॥
खुरैरखानि प्रचलत्तुरङ्गैर्धात्री खनित्रैः खनकैरिवात्र । गलन्मदाम्भोभिरिभैरिवाम्भोधरैर्धरा पङ्किलयांबभूवे ॥ ७६ ॥

Page #661

काव्यमाला।
अत्र गुरुमहोत्सवे प्रचलद्भिर्गुरुसंमुखं गच्छद्भिस्तुरङ्गैर श्वैर्धात्री धरित्री अखानि क्षोदिता । कैः । खुरैः स्वचरणनखशिखाभिः। कैरिव । खनकैरिव । यथा पूर्तऋद्भिः 'उड' इति भूमौ प्रसिद्धैः खनित्रैरिति भूमिखननोपकरणः खनित्रैः 'कुद्दाला' इति प्रसिद्ध स्तैः कृत्वा धरणी खन्यते । पुनः इभैः सिन्धुरैः गलद्भिः कपोलस्थलेभ्यो निःसरद्भिः मदाम्भोभिः दानवारिप्रवाहैर्धरा पृथिवी पङ्किलयांबभूवे जम्बालजालकलिता कृता । कैरिव । अम्भोधरैरिव । यथा मेघैः पयःप्रवाहैः भूर्जम्बालजालाकुला क्रियते ॥
संख्यातिगैस्तद्गजवाजिपत्तिशताङ्गभारोद्वहनाप्रभूष्णुम् । धात्रा कृता धारयितुं धरित्रीं स्तम्भा इवाहीन्द्रफणाः सहस्रम् ॥ ७७ ॥ धात्रा जगत्सृजा धरित्रीं क्षोणी धारयितुमतिभारासहितया पातालमूलं यान्ती रक्षितुम् । उत्प्रेक्ष्यते-सहस्रं दशशतीमिता अहीन्द्रस्य नागराजस्य फणा विस्तृतशिरांसि एव स्तम्भाः स्थूणाः कृताः प्रणीता इव । किंभूतां धरित्रीम् । संख्यां गप्प नामतिगच्छन्त्यतिक्रामन्तीति संख्यातिमा गणनातीता ये एतस्य सूरेः संमुखं प्रस्थितस्य संघस्य गजाः कुअरा वाजिनो विविधजनपदजन्माश्वाः पत्तयोऽनेकजातिपादचारिभृत्या मनुष्याः परे वा शताङ्गास्तुरङ्गऋषभरथ्यसनाथरथास्तेषां भारोऽतीववीधवः तस्योद्बहने उद्धरणे अप्रभूष्णुमसमर्थी शक्तिरहिताम् ॥
तद्धास्तिकाश्वीयरथोद्धुताभिधूलीभिरस्तारिषताखिलाशाः । क्षिप्तैर्दिगीशैरिव दिग्वधूभिः क्रीडद्भिरद्वैतरसेन चूर्णैः ॥ ७८ ॥
तस्य संघस्य हास्तिकेन गजगणेन तथा अश्वीयेन वाजिब्रजेन तथा रथैः स्यन्दनरुद्भूताभिरुत्खाताभिधूलीभिः रजोभिरखिलाः समस्ता अपि आशा दिशः अस्तारिषत । 'स्तृञ् आच्छादने' अयं धातुः । आच्छादिताः । उत्प्रेक्ष्यते-दिग्वधूभिः खहरिन्महिलाभिः सह क्रीडा रहःसमये खतन्त्रं कामपि कामलीलां वसन्तसमय इव सृजद्भिः कुर्वद्भिदिंगीशैः दिक्पतिभिरद्वैतेनासाधारणेन रसेन शृङ्गारविलासविनोदेन क्षिप्तः परस्परोडायितश्र्वासयोगैरिव । 'वासयोगस्तु चूर्ण स्यात्' इति हैम्याम् । 'अबीर' इति प्रसिद्धैः ॥ 'क्रीडां सृजद्भिहरितां महेन्द्रैः क्षिप्तैरिवाद्वैतरसेन चूणे:' इत्यपि पाटः । तस्यार्थ:-क्रीडामन्योन्यं नर्म मृजद्भिनिर्मिमाणैर्हरितां महेन्दैदिक्पाले: अद्वैतानन्यसा. मान्येन रसेन शृङ्गारविनोदेन दिग्वधूः खकीयखकीय दिक्कान्ताः प्रति क्षिप्तः प्रेरितेवगैर्वासयोगैरिव ॥
चलबलाकं कलधौतकुम्भैः कल्याणकुम्भैः सतडिद्विलासम् ।
रजोभिरभ्राङ्कमुदीतगर्ज तूरस्वरैरभ्रमिव ब्रुवे तम् ॥ ७९ ॥ __ अहं कविस्तं महोत्सवमभ्रं संजातोनततोयदमिव त्रुवे कथयामि । किंलक्षणम् । कलधौतानां रजतानां कुम्भैः कलशैः कृत्वा चलन्त्य उद्दीयमाना गगने विलसन्यो वा। 'गर्भाधानक्षणपरिचयात्' इति मेघदूतकाव्ये । बलाका वकाङ्गना यत्र । तथा कल्याण

Page #662

१३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । कुम्भैः कनककलशैः सह तडितां विद्युतां विलासेन विलसितेन लीलया वा वर्तते यत्तम् । पुनः किंभूतम् । रजोभिरुडीनधूलीभिरभ्राणि वादलकानि 'आभला' इति प्रसिद्धान्यङ्के कोडे मध्ये यस्य तम् । पुनः किंभूतम् । तूराणां विविधवादित्राणां खरैनिःखनैरुदिताः प्रकटीभूता गर्जा गर्जितं गम्भीरध्वनियंत्र ॥ . उद्धर्षनिध्यानधृतावधानसौधाग्रजाग्रत्पुरसुन्दरीणाम् । वीथी दिवो वक्रसहस्रपत्रैः सहस्रचन्द्रेव तदा दिदीपे ॥ ८० ॥
तदा तस्मिन्नुत्सवसमये उद्धर्षस्य प्रभुप्रवेशमहोत्सवस्य । 'क्षणोत्सवोद्धवोद्धर्षम्' इति हैम्याम् । निध्याने निरीक्षणे धृतं स्थापितमवधानं मनोध्यानं वा याभिस्तथा सौघाना खखगृहाणामग्रे शिखरे उपरि जाग्रतीनां सावधानतयोपविष्टानां स्थितानां वा पुरसुन्द. रीणां श्राद्धव्यतिरिक्तनगरनारीणां वक्रसहस्रपत्रैः वदनकमलैः कृत्वा दिवो वीथी गगनपद्धतिः सहस्रं दशशतीसंख्याकाः सहस्रशो वा चन्द्रा इन्दवो यस्यां तादृशीव दिदीपे शोभते स्म ॥ .
असजि सृष्टिविधिना नवा किं गर्भाद्भुवो वा किममी निरीयुः । समं निपेतुः किमुताम्बराद्वा विज्ञैर्जनान्वीक्ष्य तदेत्यतर्कि ॥ ८१ ॥ तदा तस्मिन् संघस्य सूरिसंमुखसमागमनसमये प्रमाणातीतान् जनान् लोकान् वीक्ष्यावालोक्य विज्ञैर्विशेषेण विचारचतुरैः इत्यमुना प्रकारेण अतर्कि विचार्यते स्म। इति किम् । विधिना सृष्टिकर्ता किं नवा अपरा नवीना सृष्टिविश्वनिर्मितिः कृता । वाथ वा अमी जनाः भुवो भूमेर्गर्भान्मध्याम्कि निरीयुः निर्गताः । उताथ वा अम्बरादाकाशात् समं एककालमेतावन्तो निपेतुः निपतिताः ॥ नभोम्बुपानब्द इवानघीतार्थनान्सुजन्नर्थिजनान्परेषु । खगौरवौर्वीवहनप्रणीतसंशीतिशेषः स चचाल संघः ॥ ८२ ॥ स फतेपुरसत्कः संघो जनसमुदायः । 'संघसार्थों तु देहिनाम्' । चचाल सूरिसंमुख प्रतिष्ठते स्म । किंभूतः । खस्यात्मनो गौरवेण हास्तिकाश्वीयरथकड्यादिजनितातिभारेण • युक्ताया उर्व्या भूमेर्वहने धारणे प्रणीता विहिता संशीतिः संशयो येन । हा मया अतिभारवतीयं जगती कथं हविष्यते इति संशीतिः तादृशः शेषो नागाधिराजो यत्र । संघः किं कुर्वन् । परेष्वन्यवदान्यजनेषु विषये न अधीता पठिता अभ्यस्ता वा अर्थ. ना याचना यैः तादृशानार्थजनान् याचकलोकान् सृजन् कुर्वन् । क इव । अब्द इव । यथा वारिदो नभोम्बुपान् नभस्तो वर्षद्वारिदात्पतत्प्रोच्चैः कृतं प्रसारितं चक्षुपुटान्तरायातमम्बु पिबन्तीति नभोम्बुपान् वप्पीहान् । तत एवोक्तम्-'एक एव खगो मानी चिरं जीवतु चातकः । पिपासितो वा म्रियते याचते वा पुरंदरम् ।।' इति । परेषु व्यतिरिकजनाशयेषु विषये निर्मुक्तार्थनान्करोति ॥

Page #663

६०२
काव्यमाला। धात्रीपवित्रीकृतये प्रणीतजनि पुनः किं वसुभूतिपुत्रम् । संघो मुनीनां मघवानमेनं स्वचक्षुषोगोंचरयांचकार ॥ ८३ ॥
संघ एनं पातिसाहिसबहुमानाबानायातं मुनीनां साधूनां मघवानं पुरहूतं श्रीहीरविजयसूरीश्वरं स्वस्यात्मनश्चक्षुषोलोचनयोगोचरयांचकार । विलोकते स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-धात्र्या भरतक्षेत्रक्षोण्याः पवित्रीकृतये पाचनीकरणाय पुनर्द्वितीयवारं प्रणीता वयमेव कृता जनिः खोत्पत्तियेन तादृशम् । किंवत् । वसुभूतिपुत्रं गौतमखामिनमिव । 'श्रीइन्द्रभूतिं वसुभूतिपुत्रपृथ्वीभवं गौतमगोत्ररत्नम्' इति पूर्वाचार्यस्तुतौ ॥ इति पुरसघकृतहीरसूरिसंमुखकरणोत्सवः ॥
प्रक्षाल्य दुग्धाम्बुधिना पयोभिः कृतं निरङ्कं तनुजन्ममोहात् । पुरीदिदृक्षोपगतं मृगाङ्कमिवैनमन्विष्य तुतोष संघः ॥ ८४ ॥ . .
संघ एनं सूरिमन्विष्य विलोक्य तुतोष जहर्ष । उत्प्रेक्ष्यते-पुरीदिदृक्षया श्रीकरीनगरीलक्ष्मीसमीक्षणकाया उपगतमायातम् । 'आगमने गमनार्थाः समभ्युपाङ्भ्यः पराः कथिताः' इति क्रियाकलापे । मृगाङ्कं चन्द्रमसमिव । किंभूतम् । दुग्धाम्बुधिना क्षीरसमुद्रेण तनुजन्मना खपुत्रस्य मोहात्स्नेहात् चन्द्र क्षीरसमुद्रोत्पन्नत्वेन द्वयोर्जन्यजनकभावसंबन्धः । पयोभिः खक्षीरैः कृत्वा प्रक्षाल्य धावयित्वा निरई निर्गतकलङ्क. मलिनिमानं कृतं निर्यितम् ॥
खाहान्वितं वहिमिवोपयन्ता श्रीसंघलोकः सुमुखीसखस्तम् । प्रदक्षिणीकृत्य समाधिपद्मानुषङ्गभाजं प्रणनाम भस्या.॥ ८५ ॥ श्रिया महा युक्तः संघस्तं गुरुं भक्त्या प्रणनाम नमस्करोति स्म । तं किंभूतम् । समाधिपद्माविशिष्टतमध्यानलक्ष्मा सहालिङ्गनैकतानादानुषङ्गो मिथःसंश्लेषसंबन्धस्तं भजतीति । संघः किंभूतः । सुमुख्यः स्त्रियः सखायो यस्य । किं कृत्वा । प्रदक्षिणीकृत्य तिस्रः प्रदक्षिणा दत्वा । क इव। उपयन्तेव । यथा नरवाडयोषित्सख: परिणेता स्वाहया खपत्न्या अन्वितं सहितम् । 'स्वाहाग्राहीप्रियस्य च' इति हैम्याम् । वहिं प्रदक्षिणीकृत्य प्रणमति । 'अन्वासितमरुन्धत्या खाहयेव हविर्भुजम् इति रघुवंशे । तथा 'हा खा. हाप्रिय धूममङ्गजममुं सूत्वा न किं दूयसे' इति सूक्तोलेः ॥
रेणुर्जिघांसुर्लघिमानमेतत्क्रमौ किमाश्लिष्य वितिष्ठमानम् । प्रणेमुषां जन्मजुषामलीकललामलीलाश्रियमश्नत स्म ॥ ८ ॥ रेणुः प्रभुपदाम्बुजरजः प्रणेमुषां प्रणतानां जन्मजपा प्राणिनामलीके भालस्थले . ललामलीलायास्तिलकविलासस्य श्रियं शोभामश्नुते स्म व्याप्नोति स्म । लेभे इत्यर्थः । किंभूतः रेणुः । एतत्क्रमौ सूरिपादौ आश्लिष्यालिङ्गय वितिष्टमानो वसन् । उत्प्रेक्ष्यतेलघिमानं निजलघुभावं जिघांसुईन्तुमिच्छुरिव । 'ये जात्या लघवः सदैव गणनां

Page #664

१३ सर्ग: हीरसौभाग्यम् । प्राप्ता न ये कुत्रचित्पद्भयामेव विवर्जिताः प्रतिदिनं भूमौ विलीनाश्चिरम् । उत्क्षिप्ताश्चपलाशयेन मरुता पश्यान्तरिक्षे सखे तुङ्गानामुपरिस्थिति क्षितिभृतां कुर्वन्यमी पांसवः ॥' इति सूक्तोकेर्लघिमा रेणूनाम् ॥
नम्राङ्गभाजां भगवन्नखेषु दृग्दन्तपतिस्मितबिम्बितानि । बालेन्दुबिम्बेषु चकोरताराचन्द्रातपाः किं मिलिता विभान्ति ॥ ८७ ॥ भगवन्नखेषु सूरेन्द्रचरणकामाङ्कुशेषु नम्राणां नमनशीलानामङ्गभाजां प्राणिनां दृशो नेत्राणि, तथा दन्तपतिः प्रमोदवशाद्विकसितवदनारविन्दानां दशनश्रेणी, स्मितं हसितं तेषां प्रतिबिम्बितानि विभान्ति । उत्प्रेक्ष्यते-बालान्युदयमानानि इन्दूनां चन्द्राणां बिम्बानि मण्डलानि तेषु मिलिताः स्नेहेन एकत्रभूताः चकोरा ज्योत्स्नाप्रियास्तथा तारकाश्चन्द्रकान्ताश्चन्द्रातपाश्चन्द्रिकाः किम् ॥
प्रभो खैनप्रनितम्बिनीनां कंचच्छटानां प्रतिमा ध्रियन्ते । खर्भाणुविद्वेषिजिगीषयार्भमार्तण्डबिम्बैरिव मण्डलायाः ॥ ८ ॥ प्रभोहीरसूरे खैः क्रमकामाशैर्नम्राणां भक्तिप्रहत्वेन नमस्करणशीलानां नितम्बिनीनां वनितानां कचच्छटानां केशपाशानां प्रतिमाः प्रतिबिम्बानि ध्रियन्ते आश्रीयन्ते। उत्प्रेक्ष्यते-खर्भाणुर्विधंतुदः स एव विद्वेषी प्रतिपक्षस्तस्य जिगीषया जेतुमिच्छया हन्तुं वाञ्छया वा अर्भा उदयमाना ये मार्तण्डा भास्करास्तेषां बिम्बैमण्डलामास्तरवा. रय इव धार्यन्ते ध्रियन्ते इव ॥
जहेषिरेऽश्वाश्च गजा जगर्जुनिध्यानतः साधुसुधामरीचेः । जम्भद्विषद्वाजिगजानिवात्मगोत्रेषु वृद्धान्पवितुं हयन्तः ॥ ८९ ॥ साधुसुधामरीचेः वाचंयमामृतकिरणस्य सूरेनिध्यानतः दर्शनादेव । 'निध्यानमवलोकनम् । दर्शनम्' इति हैम्याम् । अश्वाः प्रमोदाजहेषिरे हेषारवं विदधते स्म । च पुनगंजा हस्तिनः जगर्जुः सजलजलधररावानुयायि गर्जारवं विदधिरे । उत्प्रेक्ष्यते-आ. त्मनः खस्य गोत्रेषु वंशेषु वृद्धानग्रजानाद्यान्वा जम्भद्विषतः पुरंदरस्य वाजिनो वाहा गजा द्विरदाः । उच्चैःश्रवस: ऐरावणो गजः समुत्पन्नस्तत्संतानानि परेऽश्वा गजाश्च । यथा चम्पूकथायाम्-'किंलक्षणः।सकलसुरासुरकरपरिघपरिवर्त्तमानमन्दरमन्थानकमथितदुग्धाम्भोनिधेरजनि जनितजगद्विस्मया स्मरजननी लक्ष्मीमृगाङ्कसुरतरुधन्वन्तरिकौस्तुभोच्चैःश्रवसा सहभूः शशधरकान्तिरैरावतस्तत्प्रसूतिरियमशेषवनान्यलंकरोति । यथैव ऐरावतस्य तथैवोच्चैःश्रवसोऽपि प्रसूतिरिति ॥ उत्कण्ठुलास्तन्दुललाजमुक्तापतया प्रमोदात्पथि पौरकन्याः।
अवाकिरंस्तं पृषतैः प्रवृद्धपयोधिवेला इव शर्वरीशम् ॥ ९ ॥ उत्कण्ठुलाः सोत्कण्ठाः । 'उदः कण्ठादुलो मत्वर्थे उत्कण्ठुलः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् ।

Page #665

काव्यमाला।
तथा-'स सूर्योदयादाक् नलिनीगुल्मविमानगमनार्थमुत्कण्ठुल: संयमप्रतिपत्तये प्रहर्षक:' इत्याचारप्रदीपे श्रीरत्नशेखरसूरिकृते। पौरकन्या नागरिककुमारिकाः पथि मार्गे प्रमोदादानन्दात्तं गुरुं तन्दुलाश्चोक्षा अखण्डाः तुषकलकलमास्तथा लाजा भ्रष्टा यवाः । लाजैर्वर्धापनं शास्त्रेषु दृश्यते। यथा-'अवाकिरन्वयोवृद्धास्तं लाजैः पौरयोषितः' इति रघौ । तथा मुक्काफलानि तासां पतथा श्रेण्या अवाकिरन् वर्धापयन्ति स्म । का इव । प्रवृद्धपयोधिवेला इव । यथा चन्द्रचन्द्रिका लिङ्गनप्रवर्धमानपयसः पयोधेः समुद्रस्य वेला जलवृद्धिः । 'वेला स्यावृद्धिरम्भसः' इति हैम्याम् । पृषतैः पयोबिन्दुभिः कृत्षा शर्वरीशं रजनीनायकं चन्द्रमवकिरति वर्धापयति ॥ इति गुरुवन्दनाधिकारः ॥
विशां दृशः प्रीणति शक्रकेताविव क्षणेऽस्मिन्बहलीभविष्णौ। . . निशम्यता वर्त्मनि पौरवृद्धाविश्वस्तकान्ताशुभशंसितानि ॥९१॥ एकत्र जाग्रत्रिजगद्विभूतिदिदृक्षयात्रोपगता प्रभेव । शनैः शनैः संचरताथ तेन फतेपुरस्योपपुरं प्रपेदे ॥ ९२ ॥ (युग्मम्)
अथ संघस्य संमुखागमवन्दनानन्तरं शनैः शनैर्मन्दं मन्दं संचरता युगप्रमाणक्षोणीसमीक्षणक्रमेण प्रचलता सूरिणा फतेपुरस्य साहिराजधान्या उपपुरं शाखापुरं प्रपेदे संश्रिते। तत्राजगामेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-एकत्र एकस्मिन्नेव श्रीकरीलक्षणस्थाने जाग्रत्याः स्फुरन्या वसन्त्याः त्रिजगतां त्रयाणां भुवनानामपि विभूतेर्लक्ष्म्या दिदृक्षया द्रष्ट मि. च्छया अत्र फतेपुरसमीपे उपगता समेता प्रभा अलका धनदनगरीव । 'पुरी प्रभा। अलका वखोकसारा' इति हैम्याम् । तेन किं कुर्वता । वर्त्मनि मागे पौरेषु नागरिकेषु वृद्धा मुख्यास्तेषामविश्वस्तानामविधवानाम् । सुवासिनीनामित्यर्थः । 'विश्वस्ता विधवा समे' इति हैम्याम् । तादृशीनां कान्तानां सामान्यतः स्त्रीणाम् । अथ वा पुरे भवाः पौर्यः पौर्यश्च ता वृद्धाः पौरवृद्धाः नगरसंबन्धिन्यस्तथा महत्यः तथा अविश्वस्ताः सधवास्तादृशीनां वशानां शुभशंसितानि आशीर्वचनानि निशम्यता शृण्वता पैऋषविषयीकुर्वता । कस्मिन् सति । शक्रकेतौ इन्द्रध्वज इव अस्मिन्प्रभुप्रवेशे संमुखकरणलक्षणे क्षणे बहली. भविष्णौ दृढीभवनशीले बहुतमे जायमाने सति विशां जगजनानां दृशो लोचनानि प्रीणति प्रह्लादयति । सर्वनेत्रानन्ददायित्वात् । 'पुरहूतध्वजस्येव तस्योनयनपतयः' इति रघौ ॥ युग्मम् ॥
स श्रीकरीं गन्तुमपीहमानः शाखापुरं भूषयति स्म सुरिः। आश्लेषितुं केवलपद्मवासां श्रेणीमिवात्मा क्षपकाभिधानाम् ॥ ९३ ॥ स सूरिः श्रीकरी साहिनालंकृतां नगरीं गन्तुं प्रयातुमीहमानोऽपि शाखापुर फतेपुरस्योपपुरं भूषयति स्म अलंचकार । क इव । आत्मेव यथा भवश्वरमशरीरी जीव: केवलपद्मवासां केवलज्ञानरूपामरविन्दमन्दिरां लक्ष्मीमाश्लेषितुमालिङ्गितुं प्राप्तमीहमा

Page #666

१३ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् । नोऽपि पूर्व प्रथमं क्षपक इत्यभिधानं नाम यस्यास्तादृशीं श्रेणीमलंकुरुते प्रथमं क्षपकश्रेणीमाश्रयति ॥
विधातृपुत्रीतनयैरिवायं तोस्तूयमानोऽनुपदं कवीन्द्रैः। तत्रापि निर्बन्धवशाद्वशीन्द्रः सामन्तभूभृद्भवने न्यवात्सीत् ॥ ९४ ॥ अयं वशीन्द्रः जितेन्द्रियाणां मध्ये वासवो हीरसूरिस्तत्रापि शाखापुरेऽपि निर्बन्धवशादत्याग्रहानुरोधात् सामन्तभूभृद्भवने सामन्तः खल्पजनपदग्रामनगराधिपः स एव भूभृत् पृथिवीपतिः तस्य भवने । जगन्मल्लनामा कच्छवाह इति केषांचिद्राजन्यानां जातिविशेषा एतावता जगनालकच्छवाहा तस्य गृहे न्यवात्सीत् निवसति स्म। किं क्रियमाणः । अनुपदं पदे पदे स्थाने स्थाने कवीन्द्रैः पण्डितमण्डलाखण्डलै: तोस्तूयमानः अतिशयेन काव्यादिभिर्वर्ण्यमानः । उत्प्रेक्ष्यते-विधातुब्रह्मणः पुत्र्या नन्दिन्याः । 'दशमं ब्रह्मणः सुता' इति सरखतीनद्या अप्यभिधानम् । 'ब्रह्मपुत्री सरखती' इति हैम्याम् । वाग्देवतायाः तनयैः पुत्रैरङ्गजैरिव सारखतकुमारैरिव ॥
पचेलिमान्प्राक्तनकर्मरोगारसायनं दिव्यमिवापनेतुम् । तत्रापि शक्रः शमिनां सदस्यानुद्दिश्य धर्म कथयांबभूव ।। ९५.। तत्रापि जंगन्मल्लभूभृद्भवनेऽपि शमिनामुपशमवतां साधूनां शक्रः पुरंदरस्तन्मध्ये वा वासवः । सर्वोत्कृष्टशान्तरसवत्त्वात् । सूरिः सदस्यान् सभ्यानुद्दिश्य अङ्गीकृत्य । अथ वा सभासदामायतिहितहेतवे धर्म. भगवद्भाषितमुत्कृष्टमङ्गलमशेषसंपदुपादानं धर्मदेशनां कथयांबभूव दिशति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पचेलिमान् परिपाकमुदयावलिका प्रपेदा• नान् प्राकनान् पूर्वजन्मनिर्मितान् कर्माणि ज्ञानावरणीयादिकान्यष्टौ तान्येव रोगान् . दानाशयितुं अपनेतुं निवारयितुं दिव्यं देवसंबन्धि रसायनमौषधविशेष इव पापग'महामयान् सुधारसमिव ॥
निपीयमाना श्रवणाञ्जलिभ्यां तद्देशनासारसुधाबुधानाम् । दन्तांशुमिश्रमितमूर्तिरन्तरमान्त्युपेयाय बहिः किमेषा ॥ ९६ ॥
श्रवणौ कर्णावेवाञ्जली योजितप्रमृतपाणी ताभ्यां कृत्वा निपीयमाना सादरं श्रूय- माणा तस्य सूरेर्देशना व्याख्यानरूपा सारा प्रकृष्टा सकलपदार्थावबोधकारकत्वात् वर्गापवर्गाविसर्ववैभवदायकत्वाच्च सारत्वम् सैव सुधा पीयूषम् । अथ वा. देशनैवासारो वेगवती वृष्टिर्यस्याः तादृशी सुधा अमृतरसो वा बुधानां सकर्णानां श्रोतृणामन्तर्हृदयमध्ये अमान्ती अखण्डितप्रवाह आगच्छदमृतबाहुल्येन स्थातुमशक्नुवन्ती सती। उत्प्रेक्ष्यते-दन्तानां दशनानामंशुभिः किरणैर्मिश्रं व्याप्तं यस्मितं प्रमोदोदयादीषद्धसितं तदेव मूर्तिदेहो यस्या एषा प्रत्यक्षलक्ष्या बहिस्ताबाह्यस्थानकमुपेयाय समागतेव ॥ निशम्य वाचंयमवासवस्य तां देशनां स्त्रैणसखा मनुष्याः। परस्परस्पर्धितया ववर्षदानरमानैरिव वारणेन्द्राः ॥ ९ ॥

Page #667

काव्यमाला।
वाचंयमानां वाक्सुमतिमाजां यतीनां वासवस्य इन्द्रस्य तां धर्मदेशनां निशम्य श्रवणपारणां प्रणीय बैणसखा स्त्रीसमूहाः सखायो येषाम् । स्त्रीभिः सहिता इत्यर्थः । परस्परमन्योन्यं स्पर्धितया संहर्षशीलभावेन अमानैर्मानातीतैर्दानैर्द्रविणविश्राणनैर्ववर्ष: वर्षन्ति स्म । क इव । वारणेन्द्रा इव । यया कुअरराजा गन्धसिन्धुरा अमानैः कपोललोचनमेद्गुदकरलक्षणसप्तसु स्थानकेषु अविरलनिर्गलनतया मानातीतैर्दानैर्मदवारिमिर्षन्ति ॥
वदान्यविश्राणनमीक्षमाणो मालिन्यमालम्बत राजराजः।.. अन्वर्थनामा प्रथितस्त्रिलोक्यां कुबेर इत्येष तदादि विद्मः ॥९८॥ तदेत्यध्याहारस्वत्समये वदान्यानां दानशौण्डानां विश्राणनं विविधांशुकरजतसुव.. भिरणादिप्रदानमीक्षमाणः खलोचनाभ्यां साक्षाद्विभावयन् धनेश्वरत्वेन पुष्पकविमा: नाधिरोहणभुवनविलोककत्वेन च साक्षादीक्षणं राजराजः राज्ञामपि राजा चक्रवर्ती यक्षेश्वरश्च धनदः । 'यक्षः पुण्यजनो राजा गुटको वटवास्यपि' इति हैम्यांम् । तथा 'कैलासौका यक्षधननिधिकिंपुरुषेश्वरः' इत्यपि हैम्याम् । मालिन्यं यद्यप्यहं दानशूरोऽस्मि तथाप्येतेषां गणनातिगकामिताधिकदानाग्रे वदान्यगणनायामहं न किंचिदपीति विच्छायतामालम्बत श्रयते स्म । तत्र मालिन्ये वयमेवं विद्मः । तदादि तद्दिनादारभ्य एष राजराजः कुत्सितं विच्छायीभवनादनीदृशं वेरं शरीरं यस्य स कुबेर इत्यमुना प्रकारेण अनुगतः सदृशीभूतोऽर्थो यत्र तदन्वर्यम् । सत्यार्थमित्यर्थः । नामाभिधानं यस्य तादृशत्रिलोक्यां जगत्रयेऽपि प्रथितो विख्याति प्राप्तवानिव ॥
तदार्थिवाञ्छावचनानुरूपं विहापितं सप्तहयोऽवसाय । करान्सहस्रं प्रविसाय वाहमिवाष्टमं तत्पुरतो वृणीते || ९९॥
तदा तस्यां दानवेलायां सप्तहयः सूर्यः सहस्रं दशशती करान् सहस्रसंख्याकान् हस्तान् विसार्य कराः किरणाः हस्ताश्च । अष्टमं वाहं तुरङ्गं तेषां वदान्यानां. पुरतोऽग्रे वृणीते याचतीव । किं कृत्वा । अर्थिनां याचकानां वाञ्छाया मनसोऽभिलषितस्य वच. नस्य याचनारूपवाक्यस्य चानुरूपं तुल्यं योग्यं वा विहापितं वितरणम् । दानमित्यर्थः । अवसाय विज्ञाय ॥ इति सूरिदेशनानन्तरं श्राद्धदानम् ॥ • अथ. वर्षागमनारम्भ:हन्तुं तपतॊरिव तापमुास्तदाम्बरेऽम्भोधर उल्ललास । पुरंदरः सूरिपुरंदरस्य विवन्दिषुः पत्कजमागतः किम् ॥ १० ॥ यदा यस्मिन्नेव दिवसे श्रीहीरविजयसूरयो जगन्मल्लकच्छवाहगृहे समेतास्तदा तस्मिन्नेव वासरापराह्नसमये अम्बरे आकाशेऽम्भोधरः सजलजलवाहः उल्ललास उन्नमा व्यायाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-उर्व्याः पृथिव्यास्तप”ीष्मकालस्य । निदाघसमयजनितमित्यर्थः । तापं संज्वरं तप्तिबाहुल्यं हन्तुं व्यापादयितुमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-सूरिपुरंद

Page #668

१३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । रस्य हीरसूरिवासवस्य अथ च सूरेः खीयाचार्यस्य वाचस्पतेः पुरंदरस्य खामिनः पत्कजं चरणारविन्दं विवन्दिषुर्नमस्कर्तुकामः पुरंदरः शक्रः किमागतः । पुरंदरशन्देन शक्रो मेघश्च प्रोच्यते । यदुक्तम्-'याचते वा पुरंदरम् । पूर्व लिखितमस्त्येतत् । अय वा मेघवाहनत्वात्पुरहूतोऽपि । अथ वा मेघोऽपि दिव्यखरूपस्तेन तस्य वन्दनमपि युक्तम् । यदुक्तं मेघदूते काव्ये-जानामि त्वां प्रकृतिपुरुषं कामरूपं मघोनः' इति । इन्द्रस्य तु नमस्करणं प्रसिद्धमेवेति ॥
प्रवासिहृवारिधिमाथमन्थाचलोपमं वारिधरो जगर्ज। वीरावतंसालससूनशस्त्रं प्रोत्साहयन्विश्वजिगीषयेव ॥ १०१॥
प्रवासिना पान्थजनानां निजयुवतीजनवियोगव्याकुलीभवत् हृत् हृदयमेव वारिधिः समुद्रस्तस्य माथे मन्थनं. मास्थस्वस्मिन् मन्थाचलो मन्दराद्रिस्तस्योपमा सादृश्यं यस्य । 'विरहिमनस्तुदि' इति चम्पूकथायाम् । तादृशो वारिधरो मेघो जगर्ज गर्जारवं कुरुते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-वीरावतंसं सर्वसुभटानां मध्ये शेखरायमाणं निदाघे दाघबाहुल्येन जगद्युवजनविजयक्रियाविधाचलसमालस्यभाजं तादृशं सूनानि कुसुमान्येव शस्त्राणि प्रहरणानि यस्य स कुसुमायुधः कामस्तं विश्वेषां त्रिभुवनजन्मभाजां सुरासुरन. राणां जिगीषया खवशीचिकीर्षया प्रोत्साहयन् महोद्यमयुक्तं कुर्वन्निव प्रगल्भभावो. पगतं विदधान इव ॥
पौष्पेण चापेन जये त्रिलोक्याः स्मरेण दुःखीभवतार्थितेन ।
अमोघमम्भोजभुवेव चक्रे तदर्थमाखण्डलचापचक्रम् ॥ १०२ ॥ 'अम्भोजभुवा जगत्सृष्टिकर्ता तदर्थ कंदर्पकृते । उत्प्रेक्ष्यते-अमोघं देवदानवमानवलोकेषु सर्वत्राप्यस्खलितमाखण्डलचापचक्रं शक्रकोदण्डमण्डलं चक्रे कृतमिव । किंलक्षणेन अम्भोजभुवा । पौष्पेण कुसुमसंबन्धिना प्रसूनमयेन चापेन शरासनेन कृत्वा त्रिलोक्या जये त्रिभुवनवशीकरणे दुःखीभवता कष्टं प्राप्नुवता स्मरेण मनोभवेन अ. र्थितेन याचितेन ॥ .. विश्लेषियोषाविरहोष्मशुष्यत्तनूनिहन्तुं दयितेन रत्याः।
कार्शानवं शस्त्रमिव प्रयुक्तं व्यलीलसम्योनि तडिद्वितानम् ॥ १०३ ॥ व्योम्नि गगनाङ्गणे तडितां विद्युतां वितानम् । वृन्दमित्यर्थः । व्यलीलसद्दीप्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-रत्या दयितेन भी स्मरेण प्रयुक्तं प्रेरितम् । मुक्तमित्यर्थः । कार्शानवं कृशानुसंबन्धि वहिमयं शस्त्रमिव । किं कर्तुम् । विश्लेषो निजवल्लभैवियोगो विद्यते यासां ता विश्लेषिण्यो विरहिण्यस्तादृश्यो योषाः कामिन्यः तासां विरहोष्मणा प्रबलप्रियवियोगतापेन शुष्यन्तीः शोषं प्राप्नुवन्तीः । कृशीभवन्तीरित्यर्थः । तनूः शरीराणि निहन्तुं ज्वालयितुमिव ॥

Page #669

काव्यमाला।
आक्रम्य दैत्यारिपदं स्थितस्याम्भोदस्य माहात्म्यमुदीर्यते किम् । कृतान्ततातो दशदिक्प्रसारिकरोऽपि येनाधरितो महखी ॥ १०४ ॥
दैत्यानां दानवानामरेनिषूदनस्यापि पदं स्थानं राज्यं वाचरणं च विष्णुपदमाक्रम्य स्थितस्याभिव्याप्य वसतः अम्भोदस्य मेघस्य माहात्म्यं महिमा किं उदीर्यते वर्ण्यते कथ्यते। येन कारणेन अम्भोदेन महखी प्रतापवान् तथा दशसु दिक्षु व्याप्नुवन्तीत्येवंशीलाः करा राजदेयांशाः किरणाश्च यस्य तादृक्षः । तथा कृतान्तस्य सकलसुरासुरनरलोकसं.. हर्तुरपि तातः पिता अधरितस्तिरस्कृतः । आच्छादित इत्यर्थः । 'करः प्रत्यायशुम्भयोः । रश्मौ वर्षोपले पाणी' इत्यनेकार्थः । 'प्रत्यायो राजग्राह्यो भागः इत्यर्थः' इति तदवचूर्णिः । मेषे समुन्नते रविः कस्य खास्यं न दर्शयतीत्यधरीकरणमेव ॥ ..
प्राप्ते प्रियेऽब्देऽजनि भूजनीयं वप्पीहरावैः कृतचाटुकेव। . . प्रोद्भिन्नकन्दैः पुलकाङ्कितेवारब्धाङ्गहारेव कलापिलास्यैः ॥ १०५॥ प्रिये प्राणनाथे अब्दे मेघे प्राप्ते समागते सति भूजनी वसुधावधूः वप्पीहानां सारङ्गाणां रावैः प्रिय प्रिय इति शब्दैः कृत्वा कृतं विनिर्मितं चाट प्रियप्राय वाक्यं यया सा कृतचाटुका तादृशीवाजनि जाता । प्रोद्भिः प्रकटीभूतैः कन्दैः कन्दलै: पुलकेन रोमाञ्चेन अङ्किता कलितेवाजनि । तथा कलापिनां मयूराणां लास्यैर्नृत्यैः आरब्धः कृतः अङ्गहारोऽङ्गविक्षेपः ताण्डवविशेषो यया तादृशीवासीत् ॥ प्रेक्ष्य क्षणं कामरसोन्मदिष्णूघनानुषङ्गेण तरङ्गिताङ्गी । पुत्रीः सवन्तीः पितरो गिरीन्द्राः प्रस्थापयन्तीव पतिं पयोधिम् ॥१०॥ पितरो जनिकर्तारः ततो गिरीन्द्राः महाशैला हिमाचलाद्याः पुत्रीरङ्गजाताः पर्वतोत्पन्नत्वात् स्रवन्तीनदीः । उत्प्रेक्ष्यते-पतिं भर्तारं पयोधिं समुद्रं प्रति समुद्रस्य नदीपतित्वात्प्रस्थापयन्ति प्रेषयन्तीव । किं कृत्वा । . क्षणं क्षणमात्रं काममतिशयेन रसैः पयःपूरैः उन्मदिष्णूरुन्मत्ताः रङ्गत्तरङ्गैस्तरीतुमशक्याः तटस्थितशाखिनिषूदिनीर्वा । तथा घनानां वारिवाहानामनुषङ्गेण संगमेन तरङ्गाः कल्लोलाः संजाता अस्मिस्तादृशमङ्गं शरीरं यासां तादृशीः प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । अन्येऽपि पितरः मुहूते कंदर्परसेन उन्मत्ता धनरुपपतिभिः समं संगमेन तरङ्गितमुपचितमङ्गं कायो यासां तादृशीः वपुत्रीः प्रेक्ष्य भर्तुः पार्श्वे प्रस्थापयन्ति ॥
खयं धरित्रीधरताभिषेकोत्सवे प्रयुक्तान्कजजन्मनेव । तदोन्नमन्नीरदमुक्तधारापयःप्रवाहानवहन्महीधाः ॥ १०७ ॥ तदा तस्मिन्वर्षाकाले उन्नमन्तो नीरभारैर्नम्रीभवन्तो भूमण्डलमम्बरतलं वार्मवर्दलकैरेकीकुर्वन्तो वा ये नीरदा घनास्तैर्मुक्ता या धारा वारिवृष्टिलेखास्तासां पयसां पानीयानां प्रवाहान् महीध्राः गिरयः शैला अवहन्धारयन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कजजन्मना ब्रह्मणा

Page #670

१३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
६०९ खयमात्मनैव धरित्रीधरताया राजन्वत्त्वस्य भूमीभारोद्धताया वा अभिषेकः पट्टाभिषेककरणं तस्योत्सवे प्रयुक्तान्प्रेरितानिव ॥ किमम्बुमुक्चक्रिणमैक्ष्य वातचमूपतिक्रान्तदिगन्तचक्रम् । तदा मुधाभूतनिजप्रयत्ना विशश्रमुर्जिष्णुनृपाः प्रयाणात् ॥ १०८ ॥ तदा तस्मिन्मेघागमसमये जिष्णुनृपा जयनशीला राजानः परराजजनपदजयोद्यता भूपालाः प्रयाणादभिषेणनाद्विशश्रमुर्विश्रान्ताः स्थिताः । किंभूताः । मुधाभूता विफला जाता निजा आत्मीयाः प्रयत्ना व्यवसाया येषाम् । अविरलसलिलपूरपूरितपृथिवीतलगमनागमनसामर्थ्याभावाद्भग्नोद्यमाः । उत्प्रेक्ष्यते-अम्बुमुक् मेघः स एव चक्री सार्वभौमस्तं किमैक्ष्य दृष्ट्वा । किंलक्षणम् । वात उत्तराहपवननाम्ना चमूपतिना सेनान्या आक्रान्तं वायत्तीकृतं खामिजीमूतनूतनाभ्रकाज्ञावृतं कृतं दिशामन्तानामवसानानां चक्र मण्डलं येन ॥
अम्भोभृताभ्रभ्रमदभ्रलेखा विभूषयन्ति स्म सुपर्ववीथीम् । शके त्रिलोकीजयजागरूकसूनध्वजोर्वीधवगन्धनागाः ॥ १०९ ॥ अम्भोभिः पानीय तानि यान्यभ्राणि पयोवाहास्तेषां भ्रमतां प्रतिदिशं पर्यटताम. भ्राणाम् 'आभलां' इति प्रसिद्धानां लेखाः श्रेणयः सुपर्ववीथीं सुधाशनपद्धति गगनाझणं विभूषयन्ति स्म । तत्राहमेवं शङ्के वितर्कयामि । शङ्के इवार्थे वा । उत्प्रेक्ष्यतेत्रिलोक्यात्रिभुवनस्य जये विजयकरणव्यवसाये जागरूकस्य जागरशीलस्य सोत्साह विहिताभियोगस्य सूनध्वजो मदनः स एव उवींधवो भूपतिस्तस्य गन्धनागाः सप्तधाप्रस्रवत्प्रबलमदजलसुगन्धितबन्धुरसिन्धुरा इव । राज्ञां हि हस्तिभिर्भाव्यम् । चण्डप्रद्योतस्येव ॥
नभःस्थलीसंवलिताम्बुवाहान्समीक्ष्य रासा ददिरे प्रमोदात् । .. कुटुम्बिनीभिः किमु शूरराजाभिभूतिजायास्तदुपज्ञकीर्तेः ॥ ११० ॥
नभःस्थल्यां गगनमण्डले संवलितान्बहलीभूतानम्बुवाहान् वारिधरान् समीक्ष्य सोत्कण्ठं विलोचनगोचरीकृत्य कुटुम्बिनीभिः कुटुम्बिकघनस्तनीभिः प्रमोदात् हर्षातिरेकात् रासा रासका ददिरे दत्ताः । यदुक्तं चम्पूकथायाम्-'कलापोच्चमुखमण्डलाः' इति । 'काय जलधरपानीयाय लापा: शब्दाः कुटुम्बिनीजनजेगीयमानमेघरासकास्तैः कृत्वा उच्च मेवागमनावलोकनायोवीकृतं मुखमाननं यैस्वादृशा मण्डला देशा यासु इति तहिप्पनके । इति मेघागमे कुटुम्बिनीनां रासकप्रदानम् । उत्प्रेक्ष्यते-शूराणां शतसहस्रलक्षकोटियोधिनां सुभटानां भास्कराणां च तथा राज्ञां सामन्तनृपाणां मूर्धाभिषिक्तानां सम्राजां चन्द्राणां चाभिभूतैः पराभवनाजायते इति शूरराजाभिभूतिजा तस्यास्तदुपज्ञः स मेघ एव उपज्ञा आयं ज्ञानं यस्याः सा चासौ कीर्तिश्च तस्या इव सुभटराजजयोपार्जिताया मेघस्य कीतिरिव रासका इत्यर्थः ॥

Page #671

काव्यमाला।
तदा वराणां द्विजवत्कनीनां गर्जात्तवेदध्वनिरम्बुवाहः । शाखाकरैहियति स्म भूमीरुहां प्रवालाग्रकरांल्लतानाम् ॥ १११ ॥ तदा तत्र प्रावृट्रप्रथमसमये अवनिवनानां नवपल्लवीभवनानन्तरमम्बुवाहो मेघो भूमीरुहां पादपानां शाखा एव कराः पाणयस्तैः कृत्वा लतानां प्रवालाः पल्लवा एवाप्रकरा हस्ताग्राणि तान् ग्राहयति स्म । किंवत् । द्विजवत् यथा ब्राह्मणो वराणां परिणेतृणां शाखावल्लम्बमानैः करैः । अत्र स्कन्धादारभ्यागुली यावत्पाणिरेव विवक्षितः । कनीनां कुमारिकाणां प्रवालवदयान्प्रकृष्टान् शोणिमसौकुमार्ययुक्तान् हस्तान् ग्राहयति । तत्र तावद्वेदपाठोच्चारो भवति । तमेवाह-किलक्षणोऽम्वुधरः । गर्जाः स्तनितान्येव आत्ता गृहीता वेदध्वनयो विवाहोचितोच्चरिता वेदऋचा शब्दा येन ॥
अत्रैरनीकैरिव दिग्विभागानाक्रामतश्छिन्नतपर्तुदस्योः। । । केकारवैः किं क्रियतेऽम्बुदस्य जयध्वनिश्चन्द्रकिबन्दिवृन्दैः ॥ ११२॥
अम्बुदस्य जलधरस्य चन्द्रकिनो मयूराः । 'अच्छाच्छैः शुकपिच्छगुच्छहरितैश्छिन्ना वनान्तास्तुणैः सेव्याः संप्रति सान्द्रचन्द्रकिकुलैरुत्ताण्डवैर्मण्डिताः' इति चम्पूकथायाम्। त एव बन्दिवृन्दानि मङ्गलपाठकपटलानि तैः केकारवैः केका इति शब्दैः कृत्वा। उत्प्रेक्ष्यते-जय जय इति ध्वनिः क्रियते किं विधीयत इव । 'सरूपाणामेकशेषः' इति एकपश्चजयशब्दोऽवशिष्टः । अम्बुदस्य किं कुर्वतः । अनीकैः कटकैरिवाभैर्वद्दलकैः कृत्वा दिग्विभागान् समस्तानां हरितां प्रदेशानाक्रामतो व्याप्नुवतः खायत्तान्वा सजतः । पुनः किंभूतस्य । छिन्नो मूलादुन्मूलितस्तपर्तुनिंदाघसमय एव दस्युः शत्रुर्येन ॥ विषप्रदोऽस्थास्नु जडाशयश्चेत्यपाचिकीर्षुः खमिवापवादम् । .. तदाम्बुदस्तं ककुदं मुनीनामुपासनागोचरतां निनाय ॥ ११३ ॥
तदा प्रावृट्काले अम्बुदो घनाघनः तं मुनीनां श्रमणानां मध्ये ककुदं श्रेष्ठं मुख्य सूरिम् । 'ककुदं तु प्रधानेंऽसे वृषाङ्के राजलक्ष्मणि' इत्यनेकार्थतिलके । उपासनायाः सेवायाः गोचरतां निनाय प्रापयति स्म । सेवते स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण खमात्मीयमपवादमयशो जनमध्ये निन्दामपाचिकीर्षुनिराकर्तुमिच्छुरिव । इति किम् । यदयं मेघः विषं कालकूटं प्रददातीति । तत्त्वतस्तु जलदः । 'विषं क्ष्वेडे जले च' इत्यनेकार्थः । तथा 'विषः क्ष्वेडो रसस्तीक्ष्णं गरलौघः' इति हैम्याम् । तथा व्यासषष्ठिकमध्ये-'देवराजो मया दृष्टो वारिवारणमस्तके। भक्षयनपत्राणि विषं पीत्वा क्षयं गतः ॥' तत्त्वार्थो यथा-हे देवर, मया वारिणां वारणं तटाकपालिस्तस्य मस्तके उपरि अजो मेषो वात्कट: दृष्टः । किं कुर्वन् । अर्कस्य अर्कतः 'आकडो' इति प्रसिद्धस्य पत्राणि पर्णान् भक्षयन् खादन् । ततो विषं तटाकजलं पीत्वा क्षयं गृहं गतः इति ।

Page #672

१.३ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
६११
ततो मेोऽपि विषं गरलं जलं च प्रकर्षेणातिशयेन ददातीति विषप्रदः । तथा अस्थान नाप्येकत्र स्थातुं शक्तः प्रतिनगरभ्रामाराम सीमभीमकान्ताराकूपारान् पर्यटनशीलः । अत एवोक्तम् - 'क्षारो वारिनिधिः कलङ्ककलितश्चन्द्रो रविस्तापकृत्पर्जन्यश्चपलाशयः । तथा जडाशयो डलयोरैक्यात् जडो मन्दो मूर्खः प्रज्ञाहीनो निर्बुद्धिराशयोऽभिप्रायश्चेतो यस्य । पक्षे जलमय आशयो मध्यं यस्य जलानामाश्रयो वा । 'आशय आश्रयेऽभिप्रायपनसयोरपि' इत्यनेकार्थः । तथा 'दयासमुद्रे स तदाशयेऽतिथीचकार कारुण्यरस्रापगा गिरः' इति नैषधे। 'कृपापारावारे नलहृदये' इति तद्वृत्तिः । अतो मनोऽपि एतावता पशुवदज्ञानः पश्चात्कर्मधारयः ॥
निज़ैौजसैवोन्मदयन्मनांसि यो योगिनां यौवनवत्पयोदः ।
अहो व्यनंसीत्स्तनितैः स्तवौघैरिव स्तुवन्सोऽप्यनगारशक्रम् ॥ ११४॥ यः पयोदो धाराधरः निजस्यात्मनः ओजसा प्रतापेनैव बलेनैव । माहात्म्येनैवेत्यर्थः । योगिनां वशिनां शमिनामपि मनांसि चित्तान्यमदयन्मदयुक्तानि कृतवान् । किंवत् । यौवनवत् । तथा तारुण्यं संयमिनामपि नन्दिषेणार्द्रकुमाररथनेमिप्रमुखाणामपि मानसानि समदानि सकन्दर्पाणि करोति स्म । यदुक्तम् - 'यौवने विकिरत्येव मनः संयमिनामपि । राजमार्गे प्ररोहन्ते वर्षाकाले किलाङ्कुराः ॥' इति । अहो इति आश्चर्ये । सोऽपि कन्दर्पदपोत्पादयितापि पयोदः तमनगारशकं मुनीन्द्रं व्यनंसीत् उन्नमनागमनमिषाद्विशेषेण नमति स्म । उन्नमय्यागतत्वान्नमस्कृतिर्लक्ष्यते । किं कुर्वन् । स्तवैौघैः स्तोत्रप्रकरैरिव । उत्प्रेक्ष्यते - स्तनितैर्गर्जितैः कृत्वा स्तुवन्निव स्तुतिं कुर्वन्निव । अन्योऽपि स्तुवन्नेत्र प्रणमति ॥ इति मेघागमनम् ॥
भोगीव योगी स तदा शमश्रीसङ्गी प्रविश्य प्रणिधानसौधम् । दिनं तदर्हगुणकीर्तनेन व्यतीत्य सांध्यं विधिमन्वतिष्ठत् ॥ ११९ ॥
तदा तस्मिन् बहलीभूतनूतनजीमूतसमये स हीरसूरियोंगी मनोवचनकाययोगवान्, अथ वाष्टाङ्ग योगयुक्तः । अर्हतामतीतानागतवर्तमानतीर्थकृतां गुणानां कीर्तनेन स्तवनेन कृत्वा तज्जगन्मलमन्दिरखमागननी रदागमनसंबन्धि दिनं वासरं व्यतीत्यातिक्रम्य सांध्यं दिवसावसानसत्कं विधि प्रतिक्रमणादिकृत्यमन्वतिष्टत्करोति स्म । किं कृत्वा । दिनं व्यतीत्य । प्रणिधानं ध्यानमेव सौधं विलाससद्म प्रविश्यान्तर्निलीय । किंलक्षणः । शमश्रिया सङ्गो मिथः परिरम्भोऽस्त्यस्य स उपशमकमलानुषङ्गी । क इव । भोगीव । यथा भोगभाक् पुमान् कामिनीगा ढालिङ्गनरङ्गवान् प्रावृषि क्रीडामन्दिरे प्रविश्य सघनं दिनं व्यत्येति ॥
प्राग्भूमिभृत्स्वाभ्युदयाभिलाषी द्वीपे परस्मिन्निव रश्मिमाली । निजाननन्यक्कृतशीतकान्तिस्तस्मिन्नशेषां स उषामनैषीत् ॥ ११६ ॥

Page #673

काव्यमाला।
स सूरिस्वस्मिन् जगमल्लकच्छवाहकसामन्तमन्दिरे अशेषां समस्तामपि उषां रजनीमनैषीदतिकामति स्म । क इव । रश्मिमालीव । यथा भानुमान् परस्मिन्नन्यत्र द्वीपे अखिला निशामतिवाहयति । किंलक्षणः सूरिः भाखांश्च । प्राग्भूमिभृतः प्राचीनभूपालात् । यद्यपि चतसृणामपि दिशां पतिस्तथापि गुरूणां प्रायो गुर्जरस्थितिमत्तया गुर्जरापेक्षया च पूर्वदिशि स्थितत्वेन प्राचीपतिरेवोक्तः । तस्मादकब्बरसाहेः सकाशात् खस्मात्मनः आत्मीयजिनशासनस्य वाभ्युदयमुन्नतिमभिलषति काढति इत्येवंशीलः । सूर्यपक्षे पूर्वपर्वतादुद्गमनमिच्छतीत्येवंशीलः । 'उदयः पर्वतोनत्योः' इत्यनेकार्थः । पुनम किंभूतः । निजस्य स्खस्य आननेन वदनेन आगमनावसरेण अरुणोदयेन वा न्यक्क. तरतरस्कृतः । विच्छायीकृत इत्यर्थः । शीतकान्तिश्चन्द्रो येन ॥
प्राभातिकं कृत्यमथ प्रणीय तृणीकृतांहा विशदाशयश्च । फतेपुरं प्रत्यचलद्रतीन्द्र इवाम्बुधिं सिद्धधुनीप्रवाहः ॥ ११७ ॥ .
अथ रात्रिविरामानन्तरं सूरिः फतेपुरं प्रत्यचलत् प्रतिष्ठते स्म । किं कृत्वा । प्राभाविकं प्रभातकालसंबन्धि कृत्यमावश्यकादिकं करणीयं प्रणीय निर्माय । क इव । सिद्धधुनीप्रवाह इव । यथा गङ्गायाः पयःपूरः अम्बुधिं समुद्रं प्रति प्रचलति । किंभूतः सूरिः प्रवाहश्च । तृणीकृतं तिरस्कृतं निवारितमंहः पापं येन । पुनः किंभूतः । विशदो निर्मलो निष्पाप उज्ज्वलश्चाशयो मनो मध्यं च यस्य ॥
स श्रीकरी कैरविणीशकीर्तिः प्रावीविशद्विश्वजनीनमूर्तिः । महःसमूहोऽम्बुजबान्धवस्य विभावरीवल्लभमण्डलीवत् ॥ ११८ ॥ स सूरिः श्रीकरी पातिसाहिपुरीं प्रावीविशत् प्रविशति स्म । किंवत् । विभावरीवल्लभमण्डलीवत् । यथा अम्बुजवान्धवस्य भानोर्महःसमूहः किरणकलापः चन्द्रबिम्बं प्रविशति । अमावास्यायां हि चन्द्रः सूर्यसमीपे गत्वा किरणगणं मार्गयित्वा तेनाभ्युदयं लभते । यथा रघुवंशे--'पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधिवेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति। किंभूतः सूरिश्चन्द्रश्च । कैरविणीशः शारदचन्द्रः तद्वद्विशदा कीर्तिर्यस्य । कैरावणीनां कुमुदतीनामीशत्वेन पतितया कीर्तिः ख्यातिर्यस्य । अथ वा । कैरविणी श्वेतकमलिनी तथा ईश ईश्वरस्तद्वदुबला कीर्तिर्विस्तारः करप्रसारः सान्द्रचन्द्रिका यस्य । अथ वा जैनमतानुसारेण कुमुदिनीशकरवद्विशदा कीर्तिः प्रासादः स्फाटिकचैत्यं वा यस्मिंश्चन्द्रमण्डले । 'कीर्तिर्यशसि विस्तारे प्रासादिकर्दमेऽपि च' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः । विश्वजनेभ्यो हिता विश्वजनीनी। 'तत्र साधौ हिते च यः' इति । भुवनजनवत्सला प्रबोधकारित्वान्मूर्तिर्यस्य । चन्द्रस्तु औषधीपतित्वादमृतमयत्वात् शैत्यकारित्वाच्चन्द्र. कापतित्वाच्चाहादकारिणी हितकारिका च मूर्तिबिम्बं यस्य ॥
मुमुक्षुशक्रः सदसत्समीक्षाहृल्लेखिताशेषजनप्रदीपः । मनोरथः सिद्धिमिवावनीपप्रवेशनक्षोणिमलंचकार ॥ ११९ ॥ .

Page #674

१३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
मुमुक्षुशकः श्रमणेन्द्रः अवनीं भूमी पाति पालयति रक्षतीत्यवनीपः अकबरसा. हिस्तस्य प्रवेशनं सिंहद्वारं तस्य क्षोणि भुवं ब्रह्मप्रदेशमलंचकार भूषयति स्म । क इव । मनोरथ इव । यथा मनोरथः कार्यकरणाभिलाषः सिद्धिं कार्यनिष्पत्तिमलंकुरुते । किंभूतः सूरिः । सन् सम्यक् मार्गः असन् विरुद्धः पन्थाः तयोः सदसतोः शुद्धाशुद्धयोः मार्गयोः समीक्षा दर्शनं सम्यग्ज्ञानं तत्र हल्लेख औत्सुक्यं संजातमेषामिति हल्लेखिता। जातार्थे इतच्प्रत्ययः । उत्कण्ठिता ये अशेषाः समस्ता जना लोकास्तेषामज्ञानां तमोअन्धकारं तत्र प्रदीप इव प्रदीपो मन्दिरमणिः सर्वेषां पदार्थानां प्रकाशकारित्वात् संसारासन्मार्गदर्शकः खर्गापवर्गोत्तममार्गप्रकाशकश्च । ततो दीपोपमः ॥
समस्ति शेखोऽबलफैजनामा तुरुष्कशास्त्राम्बुधिपारदृश्वा । हमाउंसूनोः क्षितिशीतभानोदृष्टिस्तृतीयेव परिस्फुरन्ती ॥ १२० ॥ अबलफैज इति नामाभिधानं यस्य तादृशो यवनानां गुरुत्वेन माननीयः शेषः समस्ति विद्यते। किंभूतः । तुरुष्काणां यवनानां शास्त्राण्यागमाः सफाराकुरानप्रमु. खाणि तान्येवाम्बुधिर्बहुत्वात्समुद्रस्तस्य पारं दृष्टवान् इति पारदृश्वा यवनानेकशास्त्राध्येता पारगामी । उत्प्रेक्ष्यते-क्षितिशीतभानोर्वसुधासुधाकिरणस्य राज्ञः हमाउंसूनोरकब्बरपातिसाहेः परिस्फुरन्ती सामस्त्ये देदीप्यमाना तृतीया वदमवर्तिनीभ्यां द्वाभ्या हरभ्यामधिका दृष्टिर्नेत्रमिव । यतोऽसौ साहेः सर्वशास्त्ररहस्यकथयितान्याप्राण्यायो. पादृष्टा वातस्तृतीया दृक् ॥ . सहस्ररश्मेरिव सोमजन्मा समेत्य शेखस्य सवेशदेशे । तत्रेयिवांसं वतिनामधीशं तं स्थानसिंहो वदति स्म तस्मै ॥ १२१ ॥ स्थानसिंहाभिधानः श्राद्धः साहेः सामन्तसमानस्तत्र राजद्वारे इयिवांस समागतं तं हीरविजयनामानं व्रतिनां साधूनामधीशं सूरि तस्मै शेषाय वदति स्म निवेदयामास । किं कृत्वा । शेखस्याबलफैजस्य सवेशदेशे समीपभूभागे स्थाने समेत्यागत्य । क इव । सोमजन्मेव। यथा सोमाञ्चन्द्राजन्मोद्भवो यस्य स चन्द्राङ्गजो बुधः सहस्ररश्मः सूर्यस्य संनिधौ मैत्र्याल्लोके च भानोश्छत्रधरो बुध इत्युच्यते । तच्चाधारवशाद्वासमेति ॥ स श्रेणिकायाभयवन्मृगारिध्वनस्य शेखोऽपि सभां समेत्य । अकब्बरोर्वीरमणस्य सिंहद्वारे विभोरागमनं जगाद ॥ १२२ ॥ स स्थानसिंहः निवेदितावधारितगुर्वागमनः शेखोऽपि अकब्बरनामा य उवीरमण्मे भूमिभर्ता तस्य सिंहद्वारे विभोः सूरेरागमनं जगाद भाषते स्म। किं कृत्वा । समां साहेरास्थानं समेत्य । किंवत् । अभयवत् । यथा अभयकुमारो मृगारिध्वजस्य महावीरदेवस्य राजद्वारे राजगृहनगरबहिरिस्थगुणशिलाचैत्यस्थाने श्रेणिकनृपाय निगदति स॥

Page #675

११४
काव्यमाला। अयै मुदासाम्बुभिरुल्लसद्भिस्तनूरुहैर्गौरवमादधानः । पैलेषयोः प्राघुणकी प्रणीय वाचं बभाषे पुनरेष शेखम् ॥ १२३ ॥ एष पातिसाहिः शेख अबलफैजनामानं बभाषे वक्ति स्म । किं कृत्वा । वाचं सूरिसमागमनसूचकशेखवाणी पैजूषयोः कर्णयोः प्राघुणकीमभ्यागतां प्रणीय कृत्वा । अथातिथेरातिथेयीकृता विलोक्यते। तामेवाह-मुदा सूरिसमागमश्रवणोद्भूतप्रमोदेन अस्राणि बाष्पाणि तेषां अम्बुभिः जलेरये पादधावनजलमादधानः कुर्वाणः । ददान . इत्यर्थः । पुनरुल्लसद्भिस्तनूरुहै रोमभिः । 'लोमरोमतनूरुहम्' इति हैम्याम् । कृत्वा गौरवमभ्युत्थानादिक्रियामादधानः सृजन् ॥
ऋतौ वसन्तेऽवनिजन्मनेव समीयुषि श्रीश्रमणावतंसे । मनोरथेनाद्य मम प्रवीणचूडामणे पल्लवयांबभूवे ॥ १२४ ॥ हे प्रवीणानां निपुणानां विदग्धानां मध्ये चूडामणे कोटीरहीरायमाण, श्रीमति श्रमणानां मध्येऽवतसे शेखरे श्रीहीरविजयसूरीन्द्रे समीयुषि पादावधारिते सति अद्य सांप्रतीने वर्तमाने वासरे मम मनोरथेनाभिलाषेण पल्लवयांबभूवे सफलीभूयते स्म । केनेव । अवनिजन्मनेव । यथा वसन्ते ऋतौ मधुसंमये संप्राप्ते सति अवनिजन्मना । जातिवाचित्वादेकवचनम् । समस्ततरुसमुदायेन पल्लवकलितेन उपलक्षणात् प्रवालैः कुसुमैः फलैश्च संयुक्तैर्जायते ॥
द्रक्ष्यामि दियाद्य मुनीन्द्रचन्द्रमिवानुबिम्बं परमेश्वरस्य । शेखाधुनाहं नियतेर्वशेन किं चास्मि कार्यान्तरचुम्बिचेताः ॥ १२५ ॥ हे शेख, दिष्ट्या भाग्येन कृत्वा अद्य विद्यमाने अस्मिन् वासरे एवं मुनीन्द्रेषु सर्वेषु सूरिष्वालादकत्वेन चन्द्रमिव चन्द्रम् । अथ वा खखशाखासिबाटकानां खामिनो रत्नाधिका मुनीन्द्रास्तेषां मध्ये अधिकं दीप्यमानत्वात् ज्योतिषामिव स्वामित्वाद्वा तेषां चन्द्र इवेति वा तं द्रक्ष्यामि दृग्गोचरीकरिष्यामि। उत्प्रेक्ष्यते-परमेश्वरस्य परमात्मनो बिम्बं प्रतिबिम्ब मूर्ति रिव । जैनमते तु बिम्बशब्देन भगवत्प्रतिमा प्रोच्यते। अथ वा साक्षात्परमेशितुबिम्बमिव मूर्तिरिव। तथा 'संसारसिन्धावनुबिम्बमात्रं जागर्ति जाने तव वैरसेनिः । बिम्बानुबिम्बौ तु विहाय धातुर्न जातु दृष्टातिमरूपसृष्टिः ॥' इति नैषधे । परं किं चायं विशेषोऽस्ति । हे शेष, अधुना इदानींतनसमये अहं नियतेर्दैवस्य वशेनायत्तत्वेन कार्यान्तरं किंचित्कृत्यविशेषं चुम्बत्यालिङ्गतीत्येवंशीलं चेतो मानसं यस्य कार्यान्तरेण व्यग्रमना अस्मि । एतत्कथनं त्वप्रतिवुद्धत्वेन अज्ञाततत्त्वभावेन म्लेच्छत्वेन वा । यद्यास्तिकः स्यात्तदा तु सर्वमपि त्यक्त्वा वन्दत एवेति ॥
अमन्तुजन्तुव्ययपातकेनास्पृश्यां प्रणीतां धरणीं स्वधाम्नः । शेख क्षणं तेन पवित्रय त्वं गुरोः पदाम्भोजरजोमृतेन ॥ १२ ॥

Page #676

१३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
हे शेख, तेन कारणेन येनाहं कार्यान्तरेण गृहान्तर्जिगमिषामि ततोऽधुना तदाकारणानवसरः तेन हेतुना त्वं क्षणं क्षणमात्रं मुहूत यावद्रोहीरसूरेः पदाम्भोजयोश्चरणारविन्दयोर्यद्रजः परागस्तदेवामृतं सुधारसः । त्वत्पादपङ्कजरजोमृतदिग्धदेहाः' इति भक्तामरस्तववचनात् । अथ वा अमृतं पानीयं तेन कृत्वा खस्यात्मनो धानो वासगृ. हस्य धरणी भूमी पवित्रय पावनीकुरु । पावित्र्यं प्रक्षालनात् । प्रक्षालनं तु पानीयेनैव स्यात् इति । किंलक्षणां धरणीम् । अमन्ना निरपराधानां जन्तूनां प्राणिनां व्ययो विनाशो घातस्तस्य पातकेन पापेन कृत्वा अस्पृश्यां स्प्रष्टुमप्ययोग्यां प्रणीतां कृताम् । अथ च योऽस्पृश्यः कथंचित्रातः स लोकव्यवहाराद्वारिप्रक्षालनादेव स्पृश्यो भवेदिति रीतिः । इति गर्भोत्प्रेक्षा ॥ .
इदं निगद्याब्धिगभीरघोषं जोषं मुखे भूमिधवो विधाय । जगाम गेहं गृहिणीसनाथं विद्युद्विलासीव गभस्तिरभ्रम् ॥ १२७ ॥ भूमिधवः पृथ्वीपतिः अकब्बरपातिसाहिः गृहिणीभिः खकलौः सनाथं संयुक्तं गृहं खसौधं जगाम गतवान्। क इव । गभस्तिरिव । यथा भानुमान् विद्युद्भिः सौदामिनीभिविलसति शोभते इत्येवंशीलमभ्रं वर्दलकं 'वादलु' इति प्रसिद्धं मेघ वा गच्छति । किं कृत्वा । इदं पूर्वप्रोकं शेखपुरो निगद्यालप्य । कथम् । अब्धिवत् समुद्र इव गभीरो मन्द्रो घोषो ध्वनिर्यत्रैवंविधं यथा स्यात्तथा । अकबरसाहेः शब्दस्तु नवहस्तकव्याब्रवद्रुारवं कुर्वन्नासीत् ततो घोष इत्युक्तिः । पुनर्मुखे निजवदने जोषं मौनं विधाय कृत्वा । 'तूष्णीं तूष्णीकां जोषं च' इति हैम्याम् । तथा 'जोषमासनविशिष्य बभाषे' इति नैषधे ॥ इति सूरिसमागमस्य साहेनिवेदनम् ॥ : घनादधीतामिव शेखशको वाणी समाकर्ण्य हमाउंसूनोः ।
निरीय तस्याः सदसो बभाज भुवं व्रतीन्द्रेण विभूष्यमाणाम् ॥१२८॥
शेखेषु सकलतुरुष्कगुरुषु शक्रः इन्द्रः साहिः । मान्यत्वादिन्द्रत्वम् । तस्याः सदसोऽकब्बरसभाया निरीय बहिर्निर्गत्य व्रतीन्द्रेण सूरिणा विभूष्यमाणामलंक्रियमाणां भुवं भूमीभागं बभाज । सूरिसमीपे समीयिवानित्यर्थः । किं कृत्वा । हमाउंसूनोहमाउंनामा पातिसाहिस्तस्य मूनोः पुत्रस्याकब्बरसाहेर्वाणी समाकर्ण्य सम्यक् सादरं श्रुत्वा । उत्प्रे. क्ष्यते-गभीरधीरत्वात् घनात् नभस्य सजलजलधरात्सकाशात् अधीतां पठितामिव ॥
भक्त्या नताङ्गो बहुमन्यमानः स्वमन्दिरं सूरिपुरंदरं सः।। निनीषति माखिलशेखपूषा नाशंसते निर्नरशाखिनं कः ॥ १२९ ॥ अखिलेषु शेखेषु म्लेच्छजातिमान्येषु तजातीयेषु वा पूषा महत्त्वाद्दीप्यमानत्वा. द्भास्करः अबलफैजशेख: सूरिपुरंदर हीरविजयसूरीन्द्रं खमन्दिरं निजनिवाससदनं निनीषति स्म नेतुमिच्छति स्म। किंभूतः । मक्त्या दर्शनादुतपरमप्रीत्या कृत्वा

Page #677

काव्यमाला।
नताङ्गः प्रणमनेन नम्रीकृततनुः । पुनः किं कुर्वाणः । बहुमन्यमानः बहुवहुमानं ददानः । युक्तोऽयमर्थः । निर्जरशाखिनं कल्पपादपं को नाशंसते समीहते । अपि तु सर्वोऽपि इच्छेत् । 'शंस इच्छायाम्' । उभयपदी । 'आशंसते धनायति समीहते तद्वदाशास्ते' इति क्रियाकलापे ॥
अथो पृथिव्या उशना इवासौ निःशेषशास्त्रोपनिषद्यधीती । अस्पृष्टशिष्टेतरवृत्ति तस्मै न्यजीगदत्तन्निखिलं निगाद्यम् ॥ १३० ॥ अथो सूरिसमीपागमनानन्तरं शेखस्तत्साहि कथितं निखिलं समग्रमपि निगाद्यं वाच्यं न्यजीगदत्कथयति स्म। कथम् । अस्पृष्टा अनाश्रिता अनादृता वा शिष्टात्सांधोरितरा अन्या दौर्जनी वृत्तिप्पारो यत्रैवं यथा स्यात्तथा। शेख: किंभूतः । निःशेषाणां सर्वेषां शाखाणां कुरानादियवनागमानामुपनिषदि रहस्ये अधीतमध्ययनमस्यास्तीति । उत्प्रेक्ष्यतेपृथिव्या भूमेशनाः शुक्र इव । तस्य असुराणां गुरुत्वादियमुत्प्रेक्षा। इदानीं च लोकभाषया यवना असूरा उच्यन्ते । यदुक्तं दोधके-'मुंदरसरअसुरांहदलजलपीg. . वयणेहि । अमरनारदकढाविउतिहांनारीनयणे हि' ॥ .
तदुक्तियुक्तौ सनिदर्शनायां शेखं निरस्तप्रतिबन्धृभावम् । श्रुतौ प्रबन्धारमिव प्रवीणधुरीणमेनं बुबुधे बुधेन्द्रः ॥ १३१॥ बुधानां विपश्चितां सर्वशास्त्राधीतिनां मध्ये इन्द्रः सूरिः सनिदर्शनायां दृष्टान्तकलि. तायाम् । ‘स्मरात्परासोरनिमेषदर्शनाद्विभेमि तद्भिन्नमुदाहरेति सा । जनेन यूनः स्रवता तदास्पदे निदर्शनं नैषधमभ्यरेचयत् ॥' इति नैषधे । तस्य साहेरुतीनां युक्ती योजनायां चातुर्योदाररचनायामेनं शेखं प्रबन्धारं प्रबन्धो विस्तारः तस्य कर्तारं बुबुधे विवेद जानीते स्म । एनं किंभूतम् । निरस्तो निवारितो मुक्तः प्रतिबन्धुभावः प्रतिबन्ध कतादूषकत्वम् । विहंगमद्भाषितसूत्रपद्धती प्रबन्धृतास्तु प्रतिवन्धृता न ते' इत्यपि नैषधे । कमिव । प्रवीणधुरीणमिव । यथा विद्वद्वन्दारकं सनिदर्शनायां श्रुती शास्त्रे निरस्तम् इदं च शास्त्रविरुद्धम् । इदं तु दूषणमित्यादिप्रतिबन्धककर्तृत्वं दूषणोद्भावकत्वं विरोधभाषित्वं येन तादृशं प्रबन्धारं दूषणनिराकरणनानार्थयुक्तिविशेषोल्लेखप्रकाशकारिणं कश्चिद्विपश्चिद्वध्यते ॥ निशम्य तद्भाषितमेष धात्रीसहस्रनेत्रस्य ततो व्रतीन्द्रः । इयेष शेखस्य गृहे प्रयातुं सुरेन्द्रधाम्नीव सुपर्वसूरिः ॥ १३२ ॥ ततः शेखवाक्यश्रवणानन्तरमेष हीरविजयनामा व्रतीन्द्रः श्रमणशक्रः सूरिः शेखस्य गृहे मन्दिरे प्रयातुं गन्तुमियेष वाञ्छति स्म । किं कृत्वा । धात्रीसहस्रनेत्रस्य पृथिवीपुरंदरस्याकब्बरस्य तत्पूर्वोक्तं भाषितं कथितम् । वचनमित्यर्थः। निशम्याकर्ण्य । क इव कस्मिन् गन्तुम् । सुपर्वसूरिरिव । यथा सुपर्वणां देवानां सूरिराचार्यः पाठयिता वाचस्पतिः सुरेन्द्रस्य नाकिनायकस्य धाम्नि वैजयन्तनामनि प्रासादे गन्दुमिच्छति ॥

Page #678

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
शुश्रूषमाणस्य विशिष्य शिष्यस्येवास्य शेखस्य वृषा मुनीनाम् । गेहं महीपालगृहोपकण्ठे पवित्रयामास पदारविन्दैः ॥ १३३ ॥ मुनीनां वृषा वासवः सूरिर्महीपालस्य पतिसाहेहस्य प्रासादस्योपकण्ठे संनिधाने अस्याबलफैजनानः शेखस्य गेहं भवनं पदारविन्दैश्चरणकमलैः । पूज्यत्वाद्बहुवचनम् । पवित्रयामास पावनीकुरुते स्म। अस्य किं चिकीर्षमाणस्य । शुश्रूषमाणस्य सूरिसेवां विधातुमीहमानस्य । कथम्। विशिष्य विशेषप्रकारेण खसेव्याधिक्येन । कस्येव। शिष्य. स्येव । यथा विनेयकः गुरोः खस्याचार्यस्योपाध्यायस्य य रत्नाधिकस्य वा विशिष्य सर्वान्तेवासिवर्गेभ्योऽत्यभ्यधिको परिचर्या विधित्सति खयं सुशिष्यत्वात्वर्गापवर्गादिसुखसाधकत्वाच ॥ इति साहिसंदिष्टवचनश्रवणपूर्व शेषगृहगमनम् ॥
संदेहसंदोहमहाम्बुवाहमहाबलेन व्रतिवासवेन । बोद्धा श्रुतेः श्राद्ध इव खधानि धा स गोष्ठीमनुतिष्ठति स्म ॥१३॥ स शेखः खधाग्नि निजनिकेतने तिनां महाव्रतभृतां यतीनां वासवेन मघोना सह धयो धर्मसंबन्धिनी गोष्ठी वार्तामनुतिष्ठति स्म कृतवान् । किंभूतेन व्रतिवासवेन । संदेहाः संशयाः शास्त्रविचारणोद्भवाः मानसिका वा तेषां संदोहाः समूहा एव महान्तो घोराज्ञानान्धकर्तारः अम्बुवाहाः घनाघनाः तेषां विध्वंसने मूलोन्मूलने नामशेखीकरणे महाबलः प्रलयपवनस्तेन । किंलक्षणः शेखः । श्रुतेः शास्त्रस्य बोद्धा अवगन्ता प्रवीणः । यदुकम्-'पात्रे त्यागी गुणे रागी भोगी परिजनैः समम् । शास्त्रे बोद्धा रणे योद्धा पञ्चाङ्गः पुरुषः स्मृतः॥ इति सूके। क इव । श्राद्ध इव । यथा कश्चिदागमावबोधक उपासका केनापि सूरिणा समं धो गोष्ठी विधत्ते ॥
हिंसादये निर्दिशती विरोधिधर्मे मिथः स्वीयतदीयशास्त्रे। क्षीराम्भसोर्हसमिवाधिगत्य तयोविवेक्तारमसौ पुनस्तम् ॥ १३५ ॥ पुपोष भाषां खमुखेन शेखः पुरो विनेयायितवृत्तिरस्य । नतिं दधानो विनयादधीतां पाणौ प्रणीतात्सुगुणादिवास्त्रात् ॥१३६॥ असौ खसद्मनि सूरेरानेता शेखः अस्य हीरसूरेः पुरोऽग्रे खमुखेन निजवदनेन कृत्वा भाषां वाणी पुपोष पुष्णाति म पुष्टां चकार । उवाचेत्यर्थः । किंभूतः । विनेयायिता विनेयोऽन्तेवासी शिष्यस्तद्वदाचरिता वृत्तिर्मनोवाकायव्यापारो यस्य । अत एव किं कुर्वाणः। नतिं नम्रतां विनयनेन प्रवीभावं दधानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-पाणी रणशूरतया खहस्ते प्रणीतात्कृतात् । गृहीतादित्यर्थः। तथा सुगुणात् सुशोभना जगजनमनोरमका धैर्यौदार्यगाम्भीर्यार्जवमार्दवादिमा गुणा मनोज्ञो ढंकारववित्रासितानेकशात्रवो गुणो मौर्वी च यस्मिन् तादृशादत्रात्कोदण्डात् । 'धनुश्चापोऽस्त्रमिष्वासः कोदण्डं धन्व कार्मुकम्' इति हैम्याम् । अधीतां पठितामिव । यदुक्तम्-'नमणी खमणी बहुगुणी

Page #679

६१८
काव्यमाला।
विहुपखिवंशविशुद्ध । पुण्यविना न विपामिह करिधणुहोघरिभज ॥ इति सूक्ते । तथा 'शश्वद्वाणद्वितीयेन नमदाकारधारिणा । धनुषेव गुणान्येन निःशेषो रञ्जितो जनः॥' इति चम्पूकथायामपि । किं कृत्वा । मिथः परस्परं विरुध्येते इत्येवंशीली धर्मों खभावी ययोः। 'धर्मो यमोपमापुण्यखभावाचारधन्वसु । संसर्गेऽहत्यहिंसादौ न्यायोपनिषदोरपि॥' इत्यनेकार्थः। तथा हिंसा निर्मन्तुजन्तुव्यापादनं तथा दया जगजीवानां स्वप्राणवद्रक्षणं ते निर्दिशती प्ररूपयति खीयं यवनजातिसंवन्धि तथा तदीयं सूरिशासनसंबन्धि च उभे शास्त्रे अधिगत्य विदित्वा । पुनरपरार्थान्तरे । पुनद्वितीयवारमुच्यते । वा इति. पुनःशब्दार्थः । क्षीराम्भसोर्दुग्धजलयोर्हस सितच्छदमिव तयोहिँसादयाशास्त्रयोविवे. कारम् इदं सम्यक्प्ररूपणमिदमसमीचीनं प्ररूपणं च, अयं स्वर्गापवर्गसाधकः पन्याः अयं च दुर्गदुर्गतिमार्गः, इयं च नि:स्पृहाणामुक्तिः एषा च रसनादिरसलम्पटानामुक्तिरित्यादि विवेचनकर्तारं तं वशीन्द्रं जितेन्द्रियाणां पुरंदरं च अधिगत्य विज्ञाय मनसि निश्चित्य ॥ अथ खमतानुशिष्टिपृच्छापैगम्बरैनः समयेषु सूरे पुरातनैाहृतमेतदास्ते । निक्षिप्यते न्यास इव क्षमायां यमातिथिर्यो यवनस्य वंश्यः ॥१३७॥ खुदाहृयश्रीपरमेश्वरस्यास्थानी स्थितस्याधिपतेरिवोर्व्याः । उत्थाय पृथ्व्याः परिवर्तकाले गन्ता समग्रोऽपि जनः पुरस्तात्॥१३८॥
हे सूरे, नोऽस्माकं पुरातनैः प्राचीनैः पैगम्बरैः । केचनास्मन्मार्गप्रवर्तकाः विशिष्टसिद्धिबुद्धिभाजो महापुरुषा अभूवन् , तेऽस्मन्मते पैगम्बर इति संज्ञकाः प्रोच्यन्ते । तैखत्कृतेषु समयेषु शास्त्रेषु मध्ये एतन्मया श्रीमत्पुरो निवेद्यमानं व्याहृतं भाषित. मास्ते । एतत्किम् । यः कश्चन यमस्य कृतान्तस्य अतिथिः प्राघुणकः । मृत इत्यर्थः । यवनस्य । जातावेकवचनम् । तुरुष्कस्य वंश्यो गोत्रजन्मा तुरुको न्यासो निःक्षेप इव स्थापनिके च क्षमायां भूमध्ये निक्षिप्यते स्थाप्यते । स क्षोणीनिक्षिप्तः समग्रः समस्तो. ऽपि यवनवंश्यः तुरुष्कजातीयः परिवर्तकाले कल्पान्तकाले पृथ्व्या भूगर्भादुत्थाय बहिनिगेत्य खखस्वरूपेण खुदा इत्यस्मत्परंपरायां नाम यस्य तादृशस्य श्रिया समग्रलक्ष्म्या युक्तस्य परमेश्वरस्य समप्रहिन्दुवगायमानस्य जगदीश्वरस्य पुरस्तादग्रे गन्ता गमि. ष्यति । किंभूतस्य खुदावयश्रीपरमेश्वरस्य । आस्थानी स्वास्थानसभामागत्य स्थितस्य उपविष्टस्य । कस्येव । अधिपतेरिव सभामासीनस्य उर्ध्या भूमे तुर्नृपस्याग्रे समस्तोऽपि जनः समायाति खखन्यायनिर्मापणार्थम् ॥
आदर्शिकायामिव पुण्यपापे संक्राम्य संशुद्धनिजोपलब्धौ। विधास्यते साधु स तत्र तस्य न्यायं निरस्य स्वपरानुरोधम् ॥ १३९ ॥

Page #680

१३ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
हे सूरे, खुदाख्यः परमेशिता तत्र सभामध्ये सर्वस्य पूर्वोत्तस्य यवनजनस्य साधु सम्यक्प्रकारेण यथा स्यात्तथा न्यायं सदसद्यवहारविचारं विधास्यते खयमेव करिध्यते । किं कृत्वा । अयं खः खकीयो मदीयः, अयं च परः परकीयः न मत्पक्षाश्रितः, इति यज्ज्ञानं स तु सांसारिकव्यवहारः तयोः खपरयोरनुरोधो बह्वाग्रहोऽथ वा तयोरेव बोधो ज्ञानं तं निरस्य त्यक्त्वा । यदुक्तम्-'अयं निजः परो वेति गणना लधुचेतनाम् । उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥' इति । पुनरपि किं कृत्वा । आदर्शिका हस्तकनिर्मुक्का पृष्ठे च ग्रहणाही केवला दर्पणिका । मेवातमण्डलादौ भादर्शिकेत्युच्यते । तस्यामिव सम्यक्प्रकारेण शुद्धा निर्मला निष्पापा वा खपरव्यवसायविरहिता निजस्यात्मन उपलब्धिर्मतिर्ज्ञानम् । 'प्रेक्षाप्रतिपत्प्रज्ञाप्रेक्षाचिदुपलब्धयः' इति हैम्याम् । तस्यां पुण्यपापे अर्थाद्यवनजनस्य सुकृतदुष्कृते संक्राम्य खहृदये प्रतिबिम्बयित्वा । विचार्येत्यर्थः ॥
विमृश्य विश्राणयिता फलं स श्रेयोंहसोस्तस्य ततोऽनुरूपम् । मसूरगोधूमयवादिधान्यबीजस्य सस्योत्करमुर्वरेव ॥ १४० ॥ ततस्तत्सदसज्ज्ञानानन्तरं स खुदाभिधः परमेश्वरः विमृश्य अनेनैवंविधं कर्म वि. निर्मितम् अत एतस्य ईदृशमेव फलं प्रदत्तं विलोक्यते इति खमानसे विचार्य । यदुक्तम्-'यद्यावद्यादृशं येन कृतं कर्म शुभाशुभम् । तत्तावत्तादृशं तस्य फलमीशः प्रयच्छति ॥' इति चम्पूकथायाम् । एतद्वचनात् तस्य यावद्यवनजनस्य श्रेयाहस्रोः पुण्यपापयोरनुरूपमुचितं फलं सुखदुःखानुभवनरूपं विश्राणयिता खस्तनीप्रयोगः प्रदास्यति । • केव । उर्वरेव । यथा सर्वसस्या यत्रोप्तमात्राणि सर्वाण्यपि धान्यानि सम्यक् निष्पद्यन्ते . सोर्वरेत्यभिधीयते । तादृशी धरित्री। मसूरा मालवमण्डले बहुप्रसिद्धाः, गोधूमाः सर्व
त्रापि ख्याताः, तथा यवा अर्बुदपरिसरे अतिशयेन प्रथिताः प्रायशस्तु सर्वत्रापि वि.श्रुताः, एते त्रयोऽप्यादौ येषां तेषामपरेषामपि धान्यानां बीजं योनिनिबन्धस्य योग्य सस्योत्करनिवहं विश्राणयति प्रदत्ते । सर्वसस्यायां भूमौ यादृशं धान्यमुप्यते तादृशमेव लूयते इत्यर्थः ॥
नावोऽम्बुधेः कूलमिवानुकूलवातेन भिस्तिं गमिता अनेन । भोक्ष्यन्ति भोग्याद्भुतभोगभङ्गीतरङ्गिताः केऽपि ततः सुखानि॥१४१॥ ततः पुण्यफलदानादनेन खुदासंज्ञेन परमेश्वरेण केऽपि पुण्यभाजिनो यवना भिस्ति स्वर्ग गमिताः प्रापिता: सन्तो भोग्याः भोक्तुं योग्याः अथ वा भुज्यन्ते निरन्तरसातं यस्तानि भोग्यानि तैः पुण्यपरिकैः कृत्वा अद्भुताभिराश्चर्यकारिणीभिभॊगानां विविधसुखानां नानाप्रकारहृदयंगमाभ्यवहाराणामाभरणवसनागणितमणिमौक्तिकखर्णादिधनानामथवा इह लोके राज्यादिलक्ष्मीणां भङ्गीभिः रचनाभिः तरङ्गिताः प्रमोदमेदखितां गताः सन्तः । 'भोगस्तु राज्ये वेश्याभृती सुखे । धनेऽहिकायफणयोः पातालाभ्यवहारयोः।'

Page #681

१२०
काव्यमाला।
इत्यनेकार्थः । सुखानि शर्माणि भोक्ष्यन्ति । का इव। नाव इव । यथा यानपात्राणि तास्थ्यात्तद्यपदेश इति न्यायानौजना अनुकूलेन खाभिलपितस्थानप्राप्तिकारिणा वातेन अम्बुधेः समुद्रस्य कूलं तटं वेलाकूलं वा लम्भिताः सन्तः सुखं सांसारिकं सातं भुञ्जन्ति ॥ श्येनैः शकुन्ता इव पीड्यमानाः कुम्भाः कुलालैरिव पच्यमानाः। तद्गोप्तृभिदौयकिमेनसान्ये प्राप्स्यन्ति दुःखान्यपि तेन नीताः॥१४२॥ अपि पुनस्तेन खुदाख्यपरमेष्ठिना अन्ये कुकर्मकारिणो यवनजनाः एनसा पचेलिमेन पापेन कृत्वा दोयकिं नरकं नीताः संप्रापिताः सन्तो दुःखानि महाकष्टानि प्रा. प्स्यन्ति लप्स्यन्ते। किं क्रियमाणाः । श्येनैः शशादनः सिश्चानकैः । श्येनः पत्री शशा. दनः' इति हैम्याम् । शकुन्ता विहंगमा इव तद्गोप्तृभिः तस्य नरकस्य गोप्तृभिः गोपायन्तीति गोप्तारस्तैर्नरकपालकैः । 'नरयस्सरकेपाला केहिं परिवेया अच्छि । तदुत्तरे नरकर केहि-' इति विदग्धमुखमण्डने । पीज्यमानाः खादनाक्षिकर्षणमारणादिप्रकारैः सततं संताप्यमानाः । पुनः किं क्रियमाणाः । कुलालैः कुम्भकारैः कुम्भाः कलशा इव इष्टिकावत्पाचनकटाहोणतैलाद्युत्कालनाग्निक्षेपणतप्तत्रपुमानादिना निरन्तरं पच्यमानाः पचिक्रियां पक्वतां भ्रष्टतां नीयमानास्तद्गोप्तृभिरेव ॥
कुरानवाक्यं किमिदं यथार्थ महात्मनां वाक्यमिवास्ति सूरे । इव प्रसूने गगनस्य तस्मिन्नुताभ्युदेति व्यभिचारिभावः ॥ १४३ ॥ हे सूरे, महात्मनामवितथवाचामुत्तमानां भाषितं वचनमिव यवमानां, किं यच्छास्त्रं कुरानमित्युच्यते इदं यन्मया श्रीमत्पुरस्तात्पूर्व प्रतिपादितं कुरानस्य यवनशास्त्रविशेषस्य वाक्यं वचनम् । किमिति प्रश्ने। यथार्थ सत्यमस्ति । उताथ वा गगनस्य प्रसूने आकाशकुसुम इव तस्मिन् कुरानवाक्ये व्यभिचारिभावोऽसत्यत्वमभ्युदेति प्रकटीभवति । इदं सत्यमसत्यं वा तत्सम्यक् निश्चित्य वाच्यमित्यर्थः ॥ इति शेखस्य खशास्त्रानुसारिप्रश्नः ॥
इदं निगद्य व्यरमत्स तस्य बुभुत्सया वाङ्मयवेदितायाः । ततो बिडौजा यतिनामिवैकधुरां सिताया भणति स्म वाणीम् ॥१४४॥ स प्रश्नकर्ता शेख इदं पूर्वोक्तं निगद्य कथयित्वा व्यरमद्विरराम । मौनं कृत्वा स्थित इत्यर्थः । कया। तस्य साहिना धर्मगोष्ठीमनुष्ठातुमाहूतस्य हीरसूरिवाङ्मयानां म्वपरसमयशास्त्राणां वेत्ति सम्यग् जानातीत्येवंशीलो वेदी तस्य भावो वेदिता तस्या ज्ञाटताया बुभुत्सया बोद्ध मिच्छया। ततः शेखे मुखे जोषे कृते सति शेखप्रश्नानन्तरं वा यतिनां साधूनाम् । 'ब्रह्मशर्मभरचारु यतीव' इति नैषधे । मत्त्वर्थी यन्प्रत्ययः । बिडौजा इन्द्रः सूरिर्वाणी भणति स्म । उवाचेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-सितायाः शर्करायाः एकधुरामिव एका धुरं वहतीत्येकधुरां सदृशाम् । एकधुरीणैकधुरावुभावेकधुरावहौ' इति हैम्याम् ॥

Page #682

१३ सर्गः हीरसौभाग्यम् । निरञ्जनः कम्बुरिव व्यपास्तनिःशेषदोषः पुनरर्यमेव । ज्योतिर्मयो वह्निरिवास्तमूर्तिींनाङ्कवद्यः परमेशितास्ते ॥ १४५ ॥ यः परमेशिता कम्बुः शङ्ख इव निर्गतमञ्जनं रजः आदिलेंपो यस्य निरञ्जनः कर्ममललेपरहितः । 'सङ्खो इव निरजणे' इति कल्पसूत्रोक्तेः । पुनर्यः अर्यमेव भाखानिव व्यपास्ता निर्मूलमुच्छेदिता निःशेषाः समस्ता दोषा अपगुणा रात्रयश्च येन । पुनर्यो वद्विरग्निरिव ज्योतिर्मयः परमतेजःस्वरूपः । यदुक्तम्-'तेजोमयोऽपि पूज्योऽपि धातुना नीचजातिना । संगतः सहते वहिर्घनघातजयातनाम् ॥' इति । पुनींनाङ्क इव कंदर्प इवास्ता त्यक्ता मूर्तिः शरीरं येन । स्मरस्यानङ्गत्वात् । आस्ते । 'सत्तायामस्त्यास्ते' इति क्रियाकलापे । तथा 'आसते शतमधिक्षिति भूपास्तोयराशिरसिते खलु कूपाः' इति नैषधे । आस्ते आसाते आसते इति बहुवचनम् ॥
भवभ्रमीभङ्गिभरो भवीव किं रूपमाधाय सभांगमी सः । क्षेप्ता पुनर्दोयकिभिस्तिगत्योर्जनस्य कं हेतुमिह प्रतीत्य ॥ १४६ ॥ स परमेश्वरः भवेषु संसारपरम्परासु भ्रमीणां भ्रमणीनाम् । 'अपि भ्रमीभङ्गिभिरावृताङ्गम्' इति नैषधे । भङ्गयो रचना नरकतिर्यदेववैचित्र्यस्तासां भरः समूहो यस्य तादृशो भवी जीवः । ‘स पुनर्भवी जीवः स्यादसुमान्' इति हैम्याम् । संसारपर्यटनशी. लजन्तुरिव । यथा जीवः संसारे बंभ्रम्यमाणः सन्नानारूपाण्यादत्ते तथा संसारी जीव इव । किं कीदृग्जातीयं रूपं देवनरादिसंबन्धि कीदृशं शरीरमाधाय कृत्वा सभा परिषदं गमिष्यति उपवेश्यति इति सभांगमी । पुनः स खुदा इह जगति कं हेतुं रागद्वेषादिकं कारणम् । रागद्वेषौ विना शुभाशुभकारकत्वं न स्यात् । तस्य तु तावेव न स्तः । ततः • कं हेतुं प्रतीत्य समाश्रित्य जनस्य दोयकिभिस्तिनान्योर्नरकवर्गलक्षणयोर्गत्योः क्षेप्ता क्षेप्स्यति । हेतुरत्र नास्त्येव । हेत्वभावात्तत्र क्षेपणमपि न घटते ॥ सुखासुखानि प्रभविष्णु दातुं पचेलिमं प्राक्तनमेव कर्म । तस्यैव तत्कारणतास्तु मञ्जागलस्तनेनेव किमत्र तेन ॥ १४७ ॥ हे शेख, सुखासुखानि सौख्यानि दुःखानि च दातुं प्रभविष्णु समर्थ प्राक्तनं पूर्वज. न्माचीर्ण पचे लिमं परिपाक प्राप्त कमैव नान्यः कोऽपि तत्तन्मात्कारणात् तस्यैव कर्मण एव कारणता जगत्कर्तृतास्तु । अत्र जगति मञ्जागलस्तनेनेव छागिकानिगरणजेन पयोधरेणेव प्रायेणेव तेन केनचित्कल्पितेन जगत्कर्ता किमस्तु यदि अजाकण्ठोद्भूतस्तनादुग्धं प्रादुर्भवति तदा तस्मादपि विश्वसृष्टिर्घटते ॥ इति कर्मणो जगत्कर्तृत्वस्थापने सूरिप्रत्युत्तरम् ॥
इदं गदित्वा विरते व्रतीन्द्रे शेखः पुनर्वाचमिमामुवाच । . विज्ञायते तद्बहुगीवाचि वीचीव तथ्येतरता तदुक्तौ ॥ १४८ ॥

Page #683

६२२
काव्यमाला। इदं पूर्वोक्तं गदित्वा प्रत्युत्तरं प्रदाय व्रतीन्द्रे विरते निवृत्ते सति शेख: पुनर्द्वितीय. वारमिमामले वक्ष्यमाणां वाचं वाणीमुवाच वक्ति स्म । तदेवाह-हे गुरो, तद्भवदुक्तियुक्तिकारणाद्बहुगयों वाचाटस्तस्य वाचि वचने इक तदुक्तौ कुरानवाक्ये तभ्येतरता केवलं मृषाभाषितैव विज्ञायते ॥
बभाण भूयः प्रभुरेतमेतत्स्रष्टा जगत्पूर्वमिदं विधत्ते । तत्केतुवत्संहरते स पश्चात्ततोऽस्ति तस्याप्यसमश्रमोऽसौ ॥ १४९ ॥.
भूयो द्वितीयवारं प्रभुः सूरिः एतं शेखं प्रति एतदिहैव वृत्ते कथ्यमानं बभाण भ. णति स्म । निजगादेत्यर्थः । तदेव निर्दिशति-हे शेख, यदि स स्रष्टा जगत्कर्ता इदं सुरासुरनरनारकलक्षणं जगद्विश्वं विधत्ते निर्मिमीते प्रथमं सकलजगजनं निष्पादयति, पश्चात्स एव स्रष्टा विधाता केतुवडूमकेतुरिव तत्स्वेनैव कृतं विश्वं संहरते क्षयं नयति । ततः कारणात् तस्यापि जगत्कर्तुरपि । अयमसमोऽसाधारण: श्रमः क्लेशोऽस्ति विद्यते, न पुनः कदाचनापि खास्थ्यं यदेकं घटयति परं भनक्तीति ॥ कर्ता च हर्ता निजकर्मजन्यवैचित्र्यविश्वस्य न कश्चिदस्ति । वन्ध्यात्मजन्मेव तदस्तिभावोऽसन्नेव चित्ते प्रतिभासते तत् ॥ १५०॥ हे शेख, निजस्यात्मनः कर्मणा खप्राचीनजन्माचीर्णसुकृतदुष्कृतरूपेण कर्मणा जन्यमुत्पाद्यं वैचित्र्यं रचनाया विचित्रत्वं नानात्वं यस्य तादृशस्य विश्वस्य जगतः कश्चित्कर्ता निष्पादकः च पुनहर्ता संहारकः सर्वथा नास्त्येव । तत्कारणात्तस्य जगत्कर्तुर. स्तिभावः सत्ता विद्यमानत्वमसन्नेव अविद्यमान एव प्रतिभासते मम. चित्ते । मन्मनसीति भावः ॥
शेखं तमित्थं कृतपूर्वपक्षं संबोध्य सिद्धान्तवचोभिरेषः । धर्म निधत्ते स्म तदीयचित्ते कृषीवलो वीजमिवोर्वरायाम् ॥ १५१ ॥ एष सूरिस्तदीये शेखसंबन्धिनि चित्ते मानसे दयारूपं धर्म निधत्ते स्म स्थापयति स्म । क इव । कृषीवल इव । यथा कर्षक: उर्वरायां सर्वसस्यायां क्षेत्रभूमौ बीजं वपनोचितधान्यं निधत्ते वपति । किं कृत्वा । इत्थममुना प्रकारेण कृतो विहितः पूर्वपक्षो विप्रतिपत्तिर्येन । संदिग्धोऽर्थः पूर्वपक्षः । तं शेखं सिद्धान्तवचोभिर्निःसपत्नबुद्धि निश्चयः सिद्धान्तस्तस्य वाक्यैर्वचनैस्तद्रूपैर्वा प्रत्युत्तरैः । सिद्धान्तावलम्बेन पूर्वपक्षप्रतिक्षेपो भवति इति व्युत्पत्तिर्नैषधनरहर्याम् । संबोध्य बोधयित्वा ॥
बभूव वल्भावसरोऽधुना तद्विधीयतां क्वाप्युचिते पदे सा । दत्त्वाल्पमङ्गाबहु गृह्यते यद्धर्मादि पात्रादिव बुद्धिमद्भिः ॥ १५२ ॥ श्रुत्वेति शेखस्य वचो विधत्ते यावत्स वल्मामुचितप्रदेशे। अभाजि भूजम्भभिदा सभाया मध्यं दिवो भानुमतेव तावत् ॥१५३॥

Page #684

१२६
१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
तावत्तदैव तस्मिन्नेव काले भूजम्भभिदा पृथिवीपुरंदरेण अकब्बरसाहिसभायाः ख. पर्षदो मध्यमुत्सङ्गोऽभाजि समाश्रीयते स्म । सभायां समागत इत्यर्थः । केनेव। भानुमतेव । यथा भास्करेण तदैव तस्मिन्नेव वासरे दिवो व्योनो मध्यमाश्रितम् । एतावता मध्यंदिनावसरोऽपि जात इत्यर्थः । तावत्किम् । यावद्यथा यस्मिन्नेव समये प्रस्तावे उचिते प्रदेशे कर्णराजन्यभवने स सूरिर्वल्भां भोजनमाचाम्लं विधत्ते करोति । कर्तुमुप. विशतीत्यर्थः । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण शेखस्य वचो वाक्यं श्रुत्वा आकर्ण्य । इति फिम् । हे गुरो, अधुना इदानीम् । युष्माकमित्यध्याह्रियते। वल्माया अशनस्यावसरः बभूव संपन्नः । तत्कारणात् क्वापि कुत्रापि उचिते अस्माकं यवनानां समन्यनुचितं हिन्दुवर्गगृहे श्रीमतामाहारकरणयोग्ये पदे स्थाने वसत्यादौ वा गत्वा सा वल्भा विधीयतां क्रियताम् । यत्कारणाद्बुद्धिमद्भिः पण्डितैः अल्पं स्तोकं भाटकमात्रं दत्त्वा अङ्गात्स्वकायात्सकाशात् तपःक्रिया अनुष्टानादिधों गृह्यते। कथम् । बहु घनतमं यथा स्यात्तथा । कस्मादिव । पात्रादिव । यथा सुपात्राय साधवे स्वल्पमात्रादिकं दत्त्वा तस्माद्बहु स्वर्गापवर्गादिकमादीयते । यतः 'दानपात्रमधमर्णमिहैकग्राहि कोटिगुणितं दिवि दायि' इति नैषधेऽपि ॥ युग्मम् ॥
धर्मोदयस्येव मुहर्तमात्मगोष्ठीविधानावसरं विभाव्य । महीमहेन्द्रस्तमथाजुहाव मुनीन्द्रमिन्द्रावरजोर्जितश्रीः ॥ १५४ ॥
अथ स्वस्यां सभायामागमनानन्तरं महीमहेन्द्रो भूमीन्द्रोऽकब्बरसाहिस्तं खयं गुर्ज. रमण्डलादाहूतं मुनीन्द्रं सूरिराजमाजुहाव आकारयामास । स किंलक्षणः । इन्द्रस्य पु. रंदरस्यावरजो लघुभ्राता कृष्णः । 'कानुजे मम निजे दनुजारौ जाग्रति खशरणे रण. चर्चा । यद्भुजाङ्कमुपधाय जया शर्मणा स्वपिमि वीतविशङ्कः ॥ इति नैषधे । 'दासाईः पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनोपेन्द्रावजेन्द्रानुजाः' इति हैम्यामपि । तद्वदूर्जिता प्रबला श्रीलंक्ष्मीर्यस्य । किं कृत्वाजुहाव । स्वस्यात्मनः अकबरसाहेरात्मनः गोष्टीविधानस्य सूरिणा समं धर्म्यवार्ताकरणस्यावसरं समयं विभाव्य विलोक्य । विज्ञायेत्यर्थः । उत्प्रे. क्ष्यते-धर्मोदयस्य श्रीमजिनधर्मस्याभ्युदयस्य मुहूर्तं वेलामवसरमिव ॥
शेखस्ततः साधुविधुं विशुद्धधर्मोपदेष्टारमदःसमाजम् । स्वसाधकस्यान्तिकमिष्टदेवं सिद्धिप्रदो मन्त्र इवानिनाय ॥ १५५ ॥ ततः साहेराकारणानन्तरं शेखोऽबलफैजः साधुविधुं वाचंयमचन्द्रमदःसमाजमकबरसभामानिनाय आनयति स्म । 'अदःसमित्संमुखवैरियौवत-' इति नैषधे । अदःशब्दस्य समासविधानम् । किंभूतं साधुविधुम् । विशुद्धो निर्दोषो यो धर्मो दयामूलजिनाज्ञापूर्वकस्तस्योपदेष्टारं सम्यक् विविच्च वक्तारम् । क इव ।मत्र इव । यथा साध्यसद्गुरुदत्तसप्रत्ययमन्त्रः खस्यात्मनो मन्त्रस्यैव साधकस्याराधयितुः अन्तिकं समीपमिष्टदेवं मन्त्राधिष्ठायकसुरमानयति । किंभूतो मत्रः । सिद्धरिष्टाभिलषितस्य प्रदो विभ्राणयिता ॥

Page #685

१२४ .
काव्यमाला । विश्वत्रयीमीक्षितुमुत्सुकेन त्रैरूप्यभाजेव शिवाङ्गजेन । शक्तित्रिकेणेव वपुष्मता वानुगम्यमानस्तनुजत्रिकेण ॥ १५६ ॥ विभाव्य विस्मेरविलोचनाम्भोरुहेण तं साहिजलालदीनः । ज्ञानेन शक्रः कतिचित्पदानि ज्ञाताङ्गजन्मानमिवाभ्यगच्छन् ॥१५७॥ महतां मुद्गलेन्द्राणां जलालदीन इति यवनभाषया प्रसिद्धं नामोच्यते । साहिजला- . लदीनः अकब्बरपातिसाहिपुंगवः विस्मरेण हर्षोत्फुल्लेन विलोचनाम्भोरुहेण नयनकमलेन विभाव्य दृग्गोचरीकृत्य कतिचित्कानिचनापि तदानीमभ्यगच्छन्संमुखमागच्छन्ति स्म । क इव । शक्र इव । यथा सौधर्मेन्द्रो ज्ञानेनावधेरुपयोगेन अवधिचक्षुषा ज्ञाताङ्गजन्मानं श्रीमन्महावीरदेवं विलोक्य खर्गे खसभायामेव कतिचित्सप्ताष्टौ पदानि क्रमान्यावत्संमुखं गच्छति स्म । साहिः किं क्रियमाणः । आद्य एकः शेखजी, द्वि.. तीयः पाटी, तृतीयो दानीयार इति नानां तनूजन्मनां त्रिकेणानुगम्यमानः । उत्प्रे.. क्ष्यते-विश्वत्रयीं त्रैलोक्यं ईक्षितुं द्रष्टुं विलोकयितुमुत्सुकेन उत्कण्ठितेन अत एव त्र. याणां रूपाणां भावस्त्ररूप्यं तद्भजतीति त्रैरूप्यभाजा रूपत्रयीकलितेन शिवायाः पार्वत्या अङ्गजेन नन्दनेनेव एतावता खामिकार्तिकेनेव । अथ वा वपुष्मता शरीरमाश्रयता शक्तीनां प्रभुत्वोत्साहमन्त्रलक्षणानां त्रिकेणेव वा ॥ युग्मम् ॥
सूरिं दयाधर्ममिवाङ्गिजातमवन्तमङ्गीकृतकाययष्टीम् । तं गोचरं लोचनयोः प्रणीय मीमांसते स्मेति हृदा महीमान् ॥१५८॥ तं हीरविजयनामानं सूरि भयरकं लोचनयोः खनयनयोर्गोचरं विषयं प्रणीय कृत्वा । विलोक्येत्यर्थः । महीमानकब्बरपातसाहिहुंदात्ममनसा इत्यमुना प्रकारेण मी. मांसते म विचारयति स्म। 'मीमांसा तु विचारणा' इति हैम्याम् । सूरिस्तूत्प्रेक्ष्यते--अङ्गीकृता उपात्ता काययष्टी तनूलता येन तादृशमविजातं प्राणिगणमवन्तं खजीवमिव रक्षन्तं दया कृपा जगजन्तुषु कारुण्यं तद्रूपं धर्ममिव ॥ . विपक्षभावं कलयन्तमुग्रं प्रियां खमृत्याममृतां रतिं च । निर्णीय निर्विण्णमनास्तनूमांस्तपः प्रपन्नः किमु शम्बरारिः ॥ ११९॥ उत्प्रेक्ष्यते-अयं सूरिस्तपः संयमक्रियानुष्ठानोपवासादिकष्टं प्रपन्नः अधिगतः कुवाणो वा शम्बरारिः स्मर इव। किंभूतः। तनूमान् विनाङ्गं तपोऽनुष्ठानादि कर्तुं न शक्नु यादित्यङ्गीकृतकाययष्टीः। अथ वा पार्वतीपरिणयनप्रक्रमानन्तरं सर्वसुरासुरात्यर्थाभ्यर्थनाप्रसन्नीभूतभूतपतिना कायः प्रादायि इति कुमारसंभवोकेस्तदादिशरीरं संजातमिति कायकलितश्च । किंलक्षणः शम्बरारिः । तपःप्रतिपत्तो कारणमाह-निर्विण्णं खेदखिन्नं मनश्चित्तं यस्य । किं कृत्वा । विपक्षभावं वैरितां कलयन्तं बिभ्राणम् अग्रं महाक्रूरं नित्रिंशं वा तत्त्वतः शंकरम् । तथा खमृत्यावपि त्रिनेत्रनेत्रज्वलदनलज्वालाभस्मीभू

Page #686

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । तेऽपि खदेहे न मृतां नानुविपन्नां रतिनानी खप्रियां प्रियवल्लभामपि निर्णीय निचित्य विज्ञाय ॥
न कापि कामीव जहाति कान्तामकीर्तिमेतामपहर्तुकामः । किं वा पृथक्त्य निजाङ्गलमां शिवां शिवः साधितसाधुवृत्ति ॥१६॥ वाथवा निजस्यात्मीयस्य अङ्गे काये लग्नां स्यूतामिवा/भूताम् । अर्धशंभुरिति प्रसिद्धत्वेन अर्धे शंभोरित्यर्धशंभुः । तथा 'प्रसह्य चेतो हरतोऽर्धशंभुः' इति नैषधे । तथा भोजप्रबन्धे च यथा-'अर्धे दानववैरिणा गिरिजयाप्यर्धे शिवस्याहृतं राजन्विश्वमनीश्वरं समभवत्तत्तावदाकर्म्यताम् । गङ्गा सागरमम्बरं शशिकला नागाधिपः क्ष्मातलं सर्वज्ञत्वमपीश्वरत्वमभजत्त्वां मां च भिक्षाश्रिता॥' इति । अत एवार्थीभूतां शिवां पार्वती पृथक्त्य खशरीराद्भिन्नां विधाय। पुनर्द्वितीयवारम् । एकवारं तु पूर्वपन्नीसतीविरहात्तपस्तप्तं पूर्व पश्चात्सतीमेव पार्वतीभूतां परिणीय गृहमेधितामनुभूय तदपेक्षया द्वितीयवारं साधिता आराधिता साधोर्मुनेवृत्तिरावरणं येन तादृशः शिवः किम् ईश्वर इव । किं कर्तुकामः अयं शिवः । क्वापि नक्तदिवा सुप्तौ जाग्रदवस्थायामेकीभूतो बहुमध्यगतो वा गृहान्तः सभायां वा कुत्रापि स्थाने कान्तां प्रियां पार्वती न जहाति नैव त्यजति । क इव। कामीव यथा प्रबलकंदर्पवान् क्वापि कस्मिन्नपि समये प्रियां नोज्झति तत्संगत एव तिष्ठति एतां जगत्प्रसिद्धामपकीत निजापयशः अपहर्तुकामो निराकर्तुमिच्छुः ॥
प्रलम्बबर्हिमुखशाखिशाखावाहः स्फुरत्काञ्चनचारिमश्रीः। उत्कंघरो भूमिधरः सुराणां किं वाद्भुताद्भूतलसंचरिष्णुः ॥ १६१॥ किं वा अर्थ वा अद्भुतादाश्चर्यात् कौतुकौत्सुक्यात् भूतले क्षोणीमण्डले संचरिष्णुः सम्यग्रीत्या भ्रमणशील: अयं प्रत्यक्षलक्ष्यः सुराणां देवानां भूमिधरः पर्वतः सुमेरुरिव । किंलक्षणः । प्रलम्बा अतिदीर्घा या बर्हिर्मुखशाखिनः सुरतरोः शाखास्ता एव तद्वद्वा वाहा भुजा यस्य । पुनः किंभूतः । स्फुरन्ती देदीप्यमाना काञ्चनं सुवर्णे तस्य तद्वद्वा चारिमश्रीः शरीररामणीयकलक्ष्मीर्यस्य । पुनः किंभूतः । उत्कंधरः प्रोच्चैःशिरा माहाम्यवांश्च ॥ ... साम्राज्यमासाद्य दिवस्त्रिलोक्या आशंसमानः पुनराधिपत्यम् ।
तपस्तपस्यत्किमुत क्षमायां पुरंदरोपास्तपुरंध्रिपाशः ॥ १६२ ॥ उताथ वा पूर्वोक्कादपरार्थे अपास्तस्त्यकः पुरंध्रीणां खःस्त्रीणां पाशो बन्धनं येन । यदुक्तम्-'सितेन भावेन च लजया भिया पराङ्मुखैरर्धकटाक्षवीक्षितैः । वचोभिरीयाकलहेन लीलया समस्तभावैः खलु बन्धनं स्त्रियः ॥' इति विमुक्तवनितानुषङ्गः तादृशः क्षमायां जन्मभूमित्वेन सुरासुराङ्गनाखर्दुमादीनां नेहकारणत्वाद्दिवं खर्लोकं विहाय भूमौ समेत्य तपस्तपस्यन् कुर्वाणः पुरंदरः शक्र इव । किं कुर्वाणः । दिवः खर्गलोकस्य साम्राज्यं समस्तविमानाधिपति देवेन्द्राणां खामित्वं द्वात्रिंशत्सहस्रदेशाधीश्वरमुकु

Page #687

६२६
काव्यमाला।
टबद्धभूपानामिव सार्वभौमस्य तथा द्वात्रिंशल्लक्षविमानाधिपानां प्रभुत्वम् । अत एव साम्राज्यम् । 'सम्राट तु शास्ति यो नृपान्' इति हैन्याम् । आसाद्याधिगत्य । पुनस्त्रिलोक्या विश्वत्रयस्याधिपत्यं भर्तृभावमाशंसमानः काइन् ॥ इति सूरिदर्शनात्साहिहृदयवितर्काः॥
यावद्वितर्कानिति तर्कशास्त्राधीतीव चित्ते कुरुते क्षितीन्द्रः । निर्ग्रन्थनाथं निजसंनिकर्ष विभूषयन्तं पिबति स्म तावत् ॥.१६३ ॥ . क्षितीन्द्रोऽकब्बरसाहिः इति पूर्वोक्तप्रकारेण यावद्यावता समयेन चित्ते स्वमनस्येव' नात्मजनसमक्षवितर्कान्विचारान् कुरुते । क इव । तर्कशास्त्राधीतीव यथा तर्कशास्त्रेषु प्रमाणग्रन्थेषु अधीतमध्ययनं सम्यक् शास्त्रावबोधोऽस्यास्तीति तर्कभाषादिकचिन्तामणि. प्रमुखप्रमाणाध्येता वितर्कान् विविधान् तर्कान् कुरुते तावनिजस्यात्मनः संनिकर्ष समीपं विभूषयन्तमलंकुर्वन्तम् । निर्ग्रन्थनाथं हीरविजयसूरिं पिबति स्म सादरमवलोकयति स्म । सादरावलोकनं पानमुच्यते ॥
सुत्रामगोत्राधिकगौरवेण मार्गे मया संभ्रमगामिनासौ । दुरूढभूभोगिविभुर्विषादी मा स्तादितीर्वात्वरया चरन्तम् ॥ १६४ ॥
सूरिं किं कुर्वन्तम् । अत्वरया न वेगेन मन्दं मन्दं चरन्तम् 1 उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः । इति किम् । सुत्रामगोत्रान्मेरोरधिकं गौरवं गुरुता माहात्म्यं यस्य तादृशेन मार्गे पथि संभ्रमगामिना औत्सुक्यादिना त्वरितगमनशीलेन । 'आवेगस्तु त्वरिस्तूर्णिः संवेगः संभ्रमस्त्वरा' इति हैम्याम् । मया दुःखेन कष्टेन ऊढा सहस्रफणामण्डलैर्विधृता भूर्येन तादृशो भोगिविभुः शेषनागो विषादोऽस्यास्तीति विषादी विषण्णचेता निवेदवान्वा मा स्तान्मा भवतादिति ॥
इमे चले मेचकिमाङ्किते च तदौचिती रो मदःप्रचारम् । . नेत्रे क्षिपन्तं किमिति प्रमातं युगंधरायां पुरतो धरायाम् ॥ १६५ ॥ पुनः किं कुर्वन्तम् । पुरतः पुरस्तादग्रतः प्रमातं प्रमाणीकृतं युगंधरं कूबरं रथस्य वृषभस्य स्कन्धनिक्षेपणस्य योग्यं काष्ठविशेषं धूसरमिति जने प्रसिद्धं यस्यां तादृश्यां धरायां पृथ्वीपीठे नेत्रे नयने क्षिपन्तं स्थापयन्तम् । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः किम् । इति किम् । इमे नेत्रे चले चञ्चलखभावे च पुनर्मेचकिमाङ्किते अन्तःश्यामताकलिते। मलिनाशये इत्यर्थः । तत्तस्मात्कारणात् अदःप्रचारमेतयोः प्रसारं रोद्धमौचिती यो. ग्यता । उपचितमेवेत्यर्थः ॥
दण्डं खपाणौ दधतं स्वबाहाजितं भजन्तं किमु कल्पसालम् । कल्पं मुनीनामिव मूर्तिमन्तं कल्पं निजाङ्गे पुनरुद्वहन्तम् ॥ १६६ ॥ पुनः किं कुर्वन्तम् । स्वपाणौ निजवामहस्ते दण्डं यष्टीं दधतं धारयन्तम् । उत्प्रे

Page #688

१३ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
१२७
क्ष्यन्ते-खबाहया निजभुजेन जितं पराभूतम् अत एव भजन्तं सेवमानं यो येन जितः प्रायस्तं स सेवते । कल्पसालमिव कल्पद्रुममिव । पुनः किं कुर्वन्तम् । निजाङ्गे आत्मीये शरीरे कल्पं यतीनां शरीरावरणयोग्यवत्रविशेषं 'कलपडो' इति प्रसिद्धः । उद्वहन्तं बिभ्रतम् । उत्प्रेक्ष्यते-मूर्तिमन्तं शरीरशालिनं मुनीनां सुसाधूनां कल्पमाचारमिव ॥ बुधैर्न दोषाकरवंशजातैर्मरालयानैर्न च नाभिजातैः । प्रत्यर्थिभिश्चित्तभुवो न रुद्रनिग्रन्थनाथैरनुगम्यमानम् ॥ १६७ ॥ पुनः किं क्रियमाणम् । अनुगम्यमानम् अनु पश्चाद्रज्यमानम् । कैः। निर्ग्रन्यनाथैः वा. चकपण्डितगणिचरलक्षणश्रमणपुङ्गवैः । किंभूतैः । बुधैः रोहिणीनन्दनैः पुनर्न दोषाकरवंशजातैः चन्द्रगोत्रजन्मभिः । अयं तु विरोधः-ये बुधास्ते तु दोषाकरवंशजाता एव स्युः । विरोधशान्तौ तु बुधा विद्वांसस्तथा दोषाणामपगुणानामाकरः खनिर्यो वंशस्खत्र जाता न तर्हि विशुद्धवंशजन्मानः । निर्दोषपितृपक्षा इत्यर्थः । पुनः किंभूताः । मरालो राजहंसस्तेन यानं गमनं येषां ते। हंसवाहनाः च पुनर्न नाभिजाता न ब्राह्मणाः । अयमपि विरोध:-ये मरालयानास्ते तु नाभेर्नारायणनाभिपुण्डरीकादेव जाताः । विरोधशान्तौ तु हंसवन्मन्थरगमनाः । ईर्या शोधनात् । तथा द्वौ नत्री प्रकृत्यर्थ गमयतः । मौलाथै प्रापयतः । ततः न न अभिजाताः कुलीना एव । अथ वा न अभिजाता न कुलीनाः । एवं नद्वितीयेन नकारेण अकुलीनत्वनिषेधो निगद्यते। एवं सति कौलीन्यमायातम् । तैरेतावता विशुद्धमातृपक्षरित्यर्थः । 'जाइ संपन्ना कुलसंपन्ना' इति सिद्धान्तोतिः। पुनः किंभूताः । चित्तभुवः कंदर्पस्य प्रत्यर्थिभिवैरिभिः परं न रुदैन भीमैरीश्वरैः । अयमपि विरोध:-ये कामरिपवस्ते तु रुद्राः शिवा एव स्युः । विरोधशान्तौ तु त्यतसर्वसांसारिककान्ताद्यनुषगत्वान्मनोभवाभिरातिभिः शान्तरसतरङ्गितानितान्तःकरणत्वान्न रुदैः। सौम्यरित्यर्थः ॥
एकं किमद्वैततया जगत्यां कुमुद्वतीकान्तमिव द्वितीयम् । तृतीयमक्ष्णोरिव चन्द्रचूडब्रह्माच्युतानामिव वा चतुर्थम् ॥ १६८॥
पुनः किंभूतम् । जगत्यां भुवनमध्ये भरतक्षेत्रभूमौ वा अद्वैततया गुणैरसाधारणत्वेन नास्त्यस्य तुल्यः । तादृक्कोऽप्यन्यो नास्ति येन सा उपमीयते इति हेतुना एकं किम् । 'जगती मेदिनी रसा' इति हैम्याम्। 'भुवनं जगती जगत्' इत्यपि हैम्याम् । तथा 'जगती विश्वभूमयोः' इत्यनेकार्थेऽपि । पुनर्द्वितीयं कुमुद्वतीकान्तं चन्द्रमिव जगदाबादकत्वात् । च पुनरक्ष्णोर्नेत्रयोस्तृतीयम् । यथा जनानां नेत्राभ्यां भौमादिमार्गः प्रकाश्यते तथा तेनापि नेत्रीभूतेन भविकानां वर्गापवर्गादिमार्गो ज्ञाप्यते इति तृतीयं नेत्रम् । वा पुनः चन्द्रचूडः शिवः, ब्रह्मा विधाता, अच्युतो नारायणः, तेषां मध्ये चतुर्थमिव त्वपरतीर्थकैरे त्रयो देवाः सेव्यन्ते, तथा अयमपि गुणबाहुल्यात्खपरतीर्थकैरुपास्यते । अतस्तच्चतुर्थमिव ॥

Page #689

६२८
काव्यमाला। चतुर्पु वेदेष्विव पञ्चमं वा षष्ठं दुमाणामिव निर्जराणाम् । किं सप्तमं मूर्तिमतामृतूनां स्रोतःपतीनां पुनरष्टमं वा ॥ १६९ ॥
च पुनश्चतुषु चतुःसंख्येषु ऋक-यजु:-साम-अथर्वणलक्षणेषु लौकिकेषु मध्ये पश्चममिव । एतस्य सत्यवादित्वाद्वेदवन्मान्यत्वेन पश्चमम् । वा पुनः निर्जराणां देवानां द्रमाणां कल्प-पारिजात-मन्दार-हरिचन्दन-संतानलक्षणानां पञ्चानां कल्पवृक्षाणां मध्ये षष्टमिवाखिलाभिलषितदायकत्वात् । तथा मूर्तिमतां खीकृतकाययष्टीनां हिम-शिशिरवसन्त-प्रीष्म-वर्षा-शरल्लक्षणानां षण्णामृतूनां मध्ये सप्तममिव । सर्वेषामपि सेव्यत्वेन। वा पुनःस्रोतःपतीनां लवणोदधि-क्षीरोदधि-नीरोदधि-घृतोदधि-सुरोदधि-खादूदधिइसूदधि-नानां सप्तानां समुद्राणां मध्ये अष्टममिव अतिगम्भीरत्वात् गुणरत्नाकरत्वात् ॥ .
अधीश्वराणां नवमं दिशां वा कुण्डं सुधानां दशमं किमुयाम् । । एकादशं वा वतिनां वृषेषु किं द्वादशं श्रीगणपुंगवानाम् ॥ १७० ॥ . च पुनर्दिशामष्टानां हरितामीश्वराणां खामिनाम् इन्द्र-अग्नि-यम-नैर्ऋत-वरुण-वायुकुबेर-ईशानाभिधानामष्टसंख्याकानां लोकपालानां मध्ये नवममिव । यथा दिक्पालाः स. र्वेषा मप्याराध्यास्तथायमपीति । वा पुनरुा पृथिव्यां वर्तमानं दशमं सुधाकुण्डमिव । यथा पाताले नवसंख्याकानि ककोलादिपीयूषकुण्डानि विद्यन्ते, तथा भूमण्डले दशमं सुधाकुण्डमिव । अजरामरपददायकत्वात् । वा पुनर्वतिनां साधूनां वृषेषु धर्मेषु मध्ये । 'धर्मः पुण्यं वृषः श्रेयः' इति हैम्याम् ।क्षान्ति-आर्जव-मार्दव-निलोभता-तपः-संयमःसत्य-शौच-अकिंचनता-ब्रह्मचर्यमिति लक्षणेषु दशविधसाधुधर्मेषु मध्ये । यदुक्तम्'खंतीअजवमद्दवमुत्तीतवसंजमे अबोधव्वे । सव्वं सोअं आकिंचणं च बंभं च जह धम्मो ।। इति वचनात् । एकादशमेकादशसंख्यापूरणं मूर्त साधुधर्ममिव । वा पुनः श्रिया गणभृल्लक्ष्म्या शोभया वा युक्तानां गणपुंगवानां गणधारिणाम् इन्द्रभूति-अग्निभूति-वायुभूति-व्यक्त-सुधर्मखामि-मण्डित-मौर्यपुत्र-अकम्पित-अचलभ्राता मेतार्यप्रभासनामानः महावीरजिनैकादशगणधरास्तेषां मध्ये द्वादशमिव ॥ .
त्रयोदशं वाम्बुजबान्धवानां विश्वेषु देवेषु चतुर्दशं वा । रत्लेषु वै पञ्चदशं कलासु शरत्सुधांशोरिव पोडशं वा ॥ १७१॥
वा पुनरम्बुजबान्धवानांम् । धाता-अर्यमा-मित्र-वरुण-ईश-भग-इन्द्र-विवखत्पूषा-पर्जन्य-त्वष्टा-विष्णु इति द्वादशसंख्यानामकाणां मध्ये त्रयोदशं भास्करमिव । प्रतापत्वात् । वैश्वदेवेषु मध्ये । 'विश्वदेवात्रयोदश' इति काव्यकल्पलतायाम् , संख्यानाममालायां च । चतुर्दशं चतुर्दशसंख्याकमिव । दिव्यरूपत्वात् । वा पुनश्चतुर्दशसु लक्ष्मी-कोस्तुभ-पारिजात-सुरा-धन्वन्तरि-चन्द्रमा:-कामधेनु-ऐरावण-अप्सरा:-उच्चैःश्रवाःपीयूष-शाधिनु:-पाश्चजन्यशङ्खः-कालकूटविषाभिधानां चतुर्दशप्रमाणानां रत्नानां

Page #690

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
६२९ मध्ये पश्चदशं रत्नमिव । वा पुनः शरत्सुधांशोः शारदीनचन्द्रमसः कलासु पञ्चदशकलासु मध्ये षोडशमिव । पञ्चदशसु तिथिषु पञ्चदशैव कला वर्धन्ते, षोडशी कला तु शिवमस्तके अस्तीति श्रुतिः । अत एव नैषधे नलेन प्रोक्तम्-'भीमजा च हृदि मे परमास्ते जीवितादपि धनादपि गुवौं । न खमेव मम सार्हति यस्याः षोडशामपि कलां किल नोवीं ॥' इति । तथा 'परधार्मिकतिथयश्चन्द्रकलाः पञ्चदश भवन्तीह' इति काव्यकल्पलतायाम् । तथा तत्रैवोदाहरणम् । 'तिथिं तिथिं प्रति स्वर्गिभोग्यैकैककलाधिका । कला यस्येशपूजासीदेकः श्लाघ्यः स चन्द्रमाः ॥' इत्युक्तः । चन्द्रे तु पश्चदशैव कलाः ॥
किं राजधानी शममेदिनीन्दोर्धवं धुनीनामिव वा समाधेः । संकेतस व गुणावलीनां धर्मस्य साम्राज्यमिवाहतस्य ॥ १७२ ॥ उत्प्रेक्ष्यते-शममेदिनीन्दोः उपशमनानो वसुधासुधारुचेः राज्ञः राजधानी सुखवासनगरी च । 'कुलकमायाता पुरी राजधानी' इति हैम्याम् । वा पुनः समाधेयानस्य विशेष्यैकलयनिष्ठत्वेन यद्धयानं समाधिस्तस्य धुनीनां नदीनां धवं भर्तारं समुद्रमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-गुणानामावलीनां श्रेणीनां संकेतसझेव । यत्र कामुकैर्मिलितुमुत्सुकैरपरैर्वा मिलनार्थ संकेतस्तत्स्थानं संकेतगृहं प्रोच्यते । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-अर्हतामतीतानागततीर्थकृतामयमाईतः स चासौ धर्मश्च । जैनधर्मस्येत्यर्थः । साम्राज्यमिव । अनेकान्मू
र्धाभिषिक्तानमयित्वा यत्रैश्वर्य क्रियते तत्साम्राज्यम् । अत्र तु बहुसामन्तभूपनमनं स्फु. टमेवास्ते इति साम्राज्यमेव ॥
उरो मुरारेः सुभगत्वलक्ष्म्याः कृपामृतस्येव पति तमीनाम् । : भाग्यस्य वा कोशमिवाक्षयन्तं क्षान्तिस्रवन्त्या इव सानुमन्तम् ॥१७॥
उत्प्रेक्ष्यते-सुभगत्वलक्ष्म्याः सौभाग्यश्रियाः वासाथै मुरारेर्नारायणस्य उरो वक्षःस्थलमिव । यदुक्तं नैषधे-'हित्वा दैत्यरिपोरुरः खभवनं शून्यत्वदोषस्फुटा-' इति विष्णोर्वक्षो लक्ष्म्यावासमिति । पुनरुत्प्रेक्ष्यते--कृपा सकलजन्तुजातेषु करुणा सैवामृतं सुधारसस्तस्य तमीनां पतिं चन्द्रमण्डलमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-भाग्यस्य शुभकर्मोदयस्यं अक्षयन्तं सर्वथापि न व्ययीभावं भजन्तं कोशं भाण्डागारमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यतेक्षान्तिः क्षमा सैव स्रवन्ती नदी तस्याः सानुमन्तं पर्वतमिव । यतो भूभृतः सकाशात्सरितः प्रवहन्ति ॥
यशःसुमस्येव सुपर्वसालं किं ज्ञानभानोरुदयाचलं वा । सप्तर्षिपुत्रं किमु चित्रवाचामिवाकरो लब्धिमणीगणानाम् ॥ १७ ॥
उत्प्रेक्ष्यते-यशः सर्वजगजनजेगीयमानस्फीतकीर्तिरेव सुमं प्रसूनं तस्य सुपर्वसालं कल्पद्रुममिव । सदा विकाशपरिमलादिवाहुल्यात्सुरतरुकुसुमकथनम् । पुनरुत्प्रेक्ष्यते

Page #691

६३०
काव्यमाला।
ज्ञानमेव भानुः सूर्यः तस्याभ्युदयार्थमुदयाचलं पूर्वपर्वतमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-चित्राणां जगदाश्चर्यकारिणीनां वाचां वचनवैचित्रीणां सप्तर्षिपुत्रं किमु बृहस्पतिमिव । 'वृहस्पतिः सुराचार्यो जीवश्चित्रशिखण्डिजः' इति हैम्याम् । पुनस्तत्रैव 'सप्तर्षयश्चित्रशिखण्डिनः' । तथा नैषधे–'विचित्रवाक् चित्रशिखण्डिनन्दनः' इति वृहस्पतेः सप्तर्षिपुत्राभिधानम् । यथा चित्रशिखण्डिनन्दनस्तथा सप्तर्षिसूनुरपीति । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-लब्धयस्तपःप्रादुर्भूतशक्तिविशेषास्ता एव मणीनां गणास्तेषामाकरं खानिमिव ॥ आदितस्त्रयोदशभिः कुलकम् ॥ इति हीरविजयसूरिवर्णनम् ॥
तं व्याजहारेति महीमहेन्द्रो जागर्ति वातै खलु युष्मदङ्गे।। हिमं सरःपद्ममिवाध्वजन्मा क्लमोऽपि नाकामति वः शरीरम् ॥१७॥ . महीमहेन्द्रः अकब्बरपातिसाहिः तं सूरिमित्यमुना प्रकारेण व्याजहार व्यक्ति स्म । इति किम् । हे सूरे, खलु निश्चितं युष्मदने श्रीमतां देहे वार्तमनामयं समाधिर्जागर्ति विद्यते । जागीत्यत्र सत्तार्थः । यतः–'सत्तायामस्त्यास्ते जागर्तिर्विद्यते ध्रियते' इति क्रियाकलापे । अपि पुनरध्वजन्मा दूरमार्गोल्लङ्घनोद्भूतः क्लमः परिश्रमो वो युष्माकं शरीरं नाकामति न बाधते । किमिव । हिममिव । यथा सरःपमं तटाकोत्पनं कमलं तुहिनं व्यथयति ॥ इति शारीरकसुखप्रश्नः ॥ तपांसि वः सन्त्यनघानि कचिन्नास्ते समाधेः प्रतिबन्धकश्च । मनः प्रसन्नं पुनरस्ति नीरं पद्माकरस्येव घनव्यपाये ॥ १७६ ॥ हे मुनीन्दो, पुनवों युष्माकं तपांसि अनघानि प्रशस्यानि असौ तपखी तीव्र तपस्तप्त्वा मास्मद्राज्यादि वैभवं गृह्णीतादिति भावाद्विघ्नकर्तृकाणामभावात् 'निरन्तरायानि सन्ति विद्यन्ते । पुनः कश्चन धर्मद्वेषी वो युष्माकं समाधेया॑नस्य प्रतिबन्धको विघ्नविधाता नास्ते न वर्तते। पुनर्युष्माकं मनः प्रसन्नमनाविलमस्ति । किमिव । नीरमिव । यथा धनव्यपाये शरत्समये पद्माकरस्य कमलकुलालंकृतसरसो जलं प्रसन्नमतिखच्छं स्यात् ॥ इति साध्वाचारादिकुशलप्रश्नः ॥
का सा पुरी प्रापि दशां दमीशैर्वसन्तनिर्मुक्तवनानुरूपाम् । अहो अहोभिर्बहुभिः पयोदैरिवादिमै रियमन्वकम्पि ॥ १७७ ॥ अहो इति संबोधनप्रश्ने । हे सूरे, सा का पुरी किंनानी नगरी या पुरी दमिनां त. पःक्रियादिकष्टैः खात्मदमनपराणां साधूनामीशैर्नायकैः श्रीमद्भिः वसन्तेन मधुसमयेन निर्मुतस्य फलपुष्पपल्लवदलादिविरहिततरुगणस्य वनस्यानुरूपां सदृशीं दशामवस्था प्रापि लम्भिता । तदभिधानं भाषणीयमित्यर्थः । अहो सूरीन्द्राः, पुनरादिमैः प्रथमैः पुष्करावर्तनामिः पयोर्मेधैरिव । इयमास्माकीना मेवातमण्डलसंबन्धिनी वा भूः पृथिवी बहुभिरनल्पैः अहोभिर्दिवसैरन्वकम्पि अनुगृहीता पावनीकृता इत्यागमादिप्रश्नः ॥ इति साहिकृतकुशलालापप्रश्नः ॥

Page #692

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
इदं विनिर्दिश्य समुद्रकाञ्चीरुच्ये मुखे तन्वति मौनमुद्राम् । धर्मस्य धात्रीमिव वृत्रशत्रुर्वाचंयमानां स उवाच वाचम् ॥ १७८ ॥ वाचंयमानां सम्यग्वारगुप्तिमतां वृत्रशत्रुर्यतीन्द्रः स हीरविजयनामा सूरिर्वाचं थाणीमुवाच वक्ति स्म । साहिप्रश्नानामुत्तरं ददाति स्मेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते--सूरिवाणी । धर्मस्य सुकृतस्य धात्रीमुपमातरमिव वर्धयित्री भूमिमिव । स्थानं वा । कस्मिन् सति । इदं पूर्वनिगदितं कुशलादिप्रश्नं विनिर्दिश्य कथयित्वा समुद्रकाश्या जलनिधिमेखलाया भूमिभामिन्या रुच्ये भर्तरि । 'रुच्यो वरयिता धवः' इति हैम्याम् । अकवरपृथिवीपतौ मुखे खवदने मौनमुद्रां जोषेण कृत्वा मुद्रणां तूष्णीकां तन्वति कुर्वति सति ॥
क्ष्माकान्तकोटीरमणीमरीचिमधुव्रतापीतपदारविन्द । अवेहि वात घुसदामिवाप्तवचःसुधापानविधायिनां नः ॥ १७९ ॥ क्ष्माकान्ता भूमीवल्लभा अन्ये राजानस्तेषां कोटीरा मौलिमुकुटास्तेषां मणीनां विविधरत्नानां मरीचयः कान्तयः एव मधुव्रता भ्रमरास्तैरा सामस्त्येन पीते चुम्बिते सेविते वा पदारविन्दे चरणकमले यस्य तस्य संबोधने । यदुक्तम्-'अवताद्वो हयग्रीवः कमलाकर ईश्वरः। सुरासुरनराकारमधुपापीतपत्कजः ॥' इति सारस्वतव्याकरणप्रान्तनमस्कृतौ आपीत इति । हे नृप, नः अस्माकं वार्तमनामयमवेहि जानीहि । केषामिव । यथा द्युसदां सुराणां देवानामनामयं भवेत् । तत्र हेतुमाह-आप्तानां तीर्थकृताम् । 'पुरुषोत्तमवीतरागाप्ताः' इति हैम्याम् । वचांसि वाक्यानि आगमा वा। 'आप्तोक्तिः समयागमौ' इति हैम्याम् । तामि त एव वा सुधा अमृतरसास्तेषां पानं विदधे इत्येवंशीलास्तेषाम् । 'आप्तो लब्धे च सत्ये च' इत्यनेकार्थः । 'सत्ये अधिसंवादके बान्धवेऽप्याप्तः' इति चूर्णिः । तथा 'आप्तप्रत्ययितौ समौ' इति हैम्याम् । आप्तस्य पालकत्वेन विष्णोः खामित्वेनेन्द्रस्य वा वचसा सुधापानं कुर्वते इत्येवंशीलानां सुराणां तदेवाप्तत्वमुच्यते । सृष्टिप्रारम्भे ब्रह्मणा सुरा नराश्च विदधिरे, तदर्थे भोज्यकृते धान्यं सृष्टं नरैरङ्गीकृतम् , तदनिच्छद्भिर्देवैर्ब्रह्मणा प्रहितैः सृष्टिपालकत्वेन विष्णुर्याचितः, ततो विज्ञाय कृष्णेनापि मन्थाचलेन पाथोधि निर्मथ्य पीयूषमुत्पाद्य तेषां पाणौ निजाग्रजन्मने आप्ताय शक्राय प्रहितम् , ततो निजनायकत्वेनाप्तीभूतस्य तस्येन्द्रस्य वचसा सुधाहारा आसन्इति वैष्णवी श्रुतिः । तेन द्वयोरपि सुधापानविधायिता ॥
अश्वानिवाक्षाणि निरीहभावै रश्मिनजैर्यन्त्रयतां वयं नः । तपांसि निर्विघ्नतया शताङ्गा इव प्रवर्तन्त उदारकान्ते ॥ १८० ॥
उदारा अतिशायिनी स्फारा वा कान्तिप्तिः शोभा वा यस्य महती इच्छा वा । 'कान्तिः शोभाकामनयोः दीप्तौ च' इत्यनेकार्थः । तस्य संवोधने हे साहे, नोऽस्माकं शताङ्गा रथा इव तपांसि नियमविशेषा निर्विघ्नतया निरन्तरायत्वेन प्रवर्तन्ते प्रचलन्ति

Page #693

१३२
काव्यमाला। च । अस्माकं किं कुर्वताम् । रश्मिव्रजै रज्जूत्कौस्तुरगानश्वानिव निरीहभावनिर्गता ईहा स्त्रीपुत्रमित्रविभवादिषु सांसारिकेषु सर्वेष्वपि पदार्थेषु वाञ्छा येषां ते निरीहास्तेषां भावास्तैः कृत्वा निःस्पृहताभिरक्षाणि समनस्कानि पञ्चानीन्द्रियाणि खयमात्मना सार• थिभावेन यन्त्रयतां दमयतां वशीकुर्वताम् ॥
प्रत्यूहकृत्कोऽपि न नः समाधेः कुतोऽशिवं स्याद्भुवि यत्त्वयीशे । गृहाङ्गणस्थायिनि कल्पशाखिन्युपद्रवेत्किं नु दरिद्रभावः ॥ १८१ ॥ हे साहे, नोऽस्माकं समाधेर्मनःखास्थ्यस्य ध्यानस्य वा कोऽपि कश्चिदपि प्रत्यूहकृद्विघ्नविधाता नास्ति, यद्यस्मात्कारणात्त्वयि ईशे खामिनि अवनीनेतरि समर्थे अशिवोपशामके सति भुवि पृथिव्यामशिवमर्थात् त्वद्देशवासिनामकल्याणं कुतो भवेत् । अपि तु न स्यादेव । युक्तोऽयमर्थः । नु इति परिप्रश्ने। गृहस्याङ्गणे अजिरे तिष्ठतीत्येवंशीलस्तस्मिन् गृहाङ्गणस्थायिनि कल्पशाखिनि सुरद्रुमे दरिद्रभावो दारिद्यं किमुपद्रवेत् । अपि तु न दारिद्यलेशोऽपि स्यादिति ॥
अनित्यताभावनया पदार्थसार्थस्य विश्वस्य मनः पुनर्नः । क्षोदैरिवाम्भः कतकस्य शश्वत्प्रसन्नमास्ते वसुधासुधांशो.॥ १८२ ॥ हे वसुधासुधांशो सकलावनीरजनीपते भूपते, विश्वस्य जगतः पदार्थसार्थस्य वस्तुत्रजस्य अनित्यता अशाश्वतत्वम् । यतः--'ही संसारसहावो सुचरियनेहाणुरायरत्तावि । जे पुव्वत्रेदीष्ठा अवरने ते न दीसंति ॥' तथा 'संझरागजलवुनुउन्वमे जीविताण्यजलबिंदुचंचले। जुव्वणेयनइवेगसंनिभे पावजीवकिमयं न वुज्झसि ॥'; 'अनित्यानि शरीराणि विभवो नैव शाश्वतः । नित्यं संनिहितो मृत्युः कर्तव्यो धर्मसंग्रहः ॥' 'यदि जन्मजरामरणं न भवेद्यदि चेष्टवियोगभयं न भवेत् । यदि सर्वमनित्य मिदं न भवेदिह जन्मनि कस्य रतिर्न भवेत् ॥' इति वचनात्सर्वसनित्यं धर्म एव नित्यः कार्यः इति भावनया वासनया कृत्वा पुनर्नोऽस्माकं मनश्चित्तं प्रसन्नं धर्मकर्मणि निर्मलमेवास्ते । किमिव । अम्भ इव । यथा कतकस्य कतकनाम्नः फलस्य क्षोदैश्चूर्णैर्जलं प्रसन्नं खच्छं स्यात् । तथा यदुक्तम्-'विमलखामिनो वाचः कतकक्षोदसोदराः । जयन्ति त्रिजगच्छेतोजलनैर्मल्यहेतवः ॥' इति सकलार्हत्प्रतिष्ठाने ॥
गोशीर्षसौरभ्यमिवानिलेन संदेशहारिद्वितयेन इतः । गन्धारनामो नगरान्महीन्दो शनैः शनैर्वृद्धतया समागाम् ॥ १८३ ॥ हे महीन्दो साहे, गन्धार इति नामाभिधानं यस्य तादृशानगरात्समागाम् श्रीमत्पादूँ . समेतः। कथम् । शनैः शनैर्मन्दं मन्दम् । कया। वृद्धतया स्थविरत्वेन । किंलक्षण: अहम् । संदेशहारिणो तयोः । 'शासनहारिणा हरेः' इति रघौ । यथा शासनहारी तथा संदेशहारीति । तथा 'दूतः संदेशहारकः' इति हैम्याम् । द्वितयेन द्वन्द्वेन हूतः आकारितः ।

Page #694

१३ सर्गः]. हीरसौभाग्यम् । 'आकारणं हवो इतिः' इति हैम्याम् । किमिव । गोशीर्षसौरभ्यमिव । यथा चन्दनहुमस्य परिमलो अनिलेन वायुना हूयते भूमण्डलान्तरमानीयते ॥ इति साहिकृतकृतला. गमादिप्रश्नप्रत्युत्तराणि ॥
भूमानथाभाषत दूरदेशाधूयं समेताः कथमेकपंद्याम् । महेन्द्रवन्मत्तमतङ्गजेन रथेन पाथोरुहबन्धुवद्वा ॥ १८ ॥ रेवन्तवद्वा तुरगेण दिव्ययानेन वृन्दारकवृन्दवद्वा । स प्रोचिवानुज्झितयानमत्र चरन्क्रमाभ्यामहमाजगाम ॥ १८५॥ अथ कुशलागमादिकथनानन्तरं भूमान्पृथ्वीपतिरभाषत वदति स्म। हे सूरीन्दाः, यूयमेकपद्यां मार्गे। पदव्येकपदी पद्या पद्धतिर्वम' इति हैम्याम् । कयं केन प्रकारेण समेताः दूरदेशात् अत्रागताः । तानेव प्रकारान्दर्शयति- िमत्तो मदोदयो यो मतङ्गजो गजेन्द्रो गजराजः प्रशस्तहस्ती तेन समेताः । किंवत् । महेन्द्रवत् । यथा पुरंदरो मत्तमतङ्गजेन ऐरावणेन समेति । वाथवा किं रथेन स्यन्दनेन 'वहल' इति प्रसिद्धेन अध्वनि समेताः । किंवत् । पाथोरुहबन्धुवत् । यथा कमलसुहृद्भास्करो रथेन मरुद्रथेन समागच्छति । वाथवा तुरगेन प्रवरवाजिना कृत्वा समायाताः । किंवत् । रेवन्तवत् । यथा रेवन्तः अर्करेतोऽजस्तुरगेण समायाति तस्य हयवाहनत्वेन । 'रेवन्तस्त्वर्करेतोऽज: प्लवगो हयवाहनः' इति हैम्याम् । वाथवा दिव्येन मनोरमेण यानेन शिविकादिना वाहनेन समीयिवासः । किंवत् । वृन्दारकवृन्दवत् । यथा वृन्दारकाणां निर्जराणां वृन्दः समुदायः दिव्येन देवसंबन्धिना विमानेन समेति । इत्युक्तेऽनन्तरं स सूरिःप्रोचिवान् कथयति स्म। हे साहे, अहमत्र श्रीमतां समीपे उज्झितं संत्यकं यानं तुरगवाहनादिकं येन तादृशः क्रमाभ्यां चरणाभ्यां चरन् प्रचरन् आजगाम आगतवान् ॥ युग्मम् ॥
भूपोऽप्युवाचेति न साहिबाख्यखानेन युष्मभ्यमदायि किंचित् । तुरङ्गमस्यन्दनदन्तियानजाम्बूनदाद्यं दृढमुष्टिनेव ॥ १८६ ॥ अपि पुनर्भूपः पातिसाहिः इत्यमुना प्रकारेण प्रोवाच जगाद । पृच्छति स्मेत्यर्थः । इति किम् । हे सूरीन्द्राः, दृढमुष्टिना कृपणेनेव साहिब इत्याख्या नाम यस्य तादृशेन खानेन मम उम्बरकेण सामन्तेन तुरङ्गमा अश्वाः, स्यन्दना रथाः, दन्तिनो गजाः, यानानि शिबिकादीनि, जाम्बूनदं सुवर्णम्, उपलक्षणाद्रूप्यादिसंग्रहः, अमूनि वस्तूनि आद्यानि प्रथमानि मुख्यानि वा यत्र तादृशं किंचित्किमपि वस्तु युष्मभ्यं नादायि न दत्तम् ॥ इत्याक्षेपप्रश्नवाक्यम् ॥
गुरुर्जगौ बह्वदिशत्स मह्यं त्वया नियुक्तो हरिणेव मेघः । पुनर्न किंचिन्निखिलानुषणमुचा मयाग्राहि महीमहेन्द्र ॥ १८ ॥ ततः साहिप्रश्नानन्तरं गुरुहीरसूतिर्जगौ भाषते स्म । हे साहे हे महीमहेन्द्र पृथिवी
to

Page #695

६३४ .
काव्यमाला।
पुरंदर, त्वया श्रीमता नियुक्तः प्रसादितानुशिष्टिः स साहिबखानो मह्यं बहु धनमदिशत् यच्छन्नासीत् । क इव । मेघ इव । यथा हरिणा वासवेन वर्षितुं समादिष्टाः घनाघनाः बहु प्रचुरतरं नीरं दिशन्ति प्रददते । जनेभ्य इति शेषः । 'जानामि त्वां प्रवरपुरुषं कामरूपं मघोनः' इति मेघदूते । 'इन्द्रादिष्टा हि मेघाः भूमौ वर्षन्ति' इति श्रुतिः । परमयं विशेषः । निखिलं समस्तमनुषङ्ग रामाद्रविणादिसङ्गं मुश्चति दूरं त्यजति तादृशेन . मया किंचित्किमपि दीयमानं नाप्राहि नादायि न गृह्यते स्म ॥
अहो निरीहैर्महतां वतंसैर्भूर्भूषितामीभिरिवांशुभिर्योः। . तज्जन्मभिः पङ्कमिवारविन्दैर्भवं परित्यज्य पृथग्भवद्भिः ॥ १८८ ॥ ..
अहो इत्याश्चर्ये । सदस्या लोका वा । पश्यत कौतुकं परैरदीयमानमपि जगति के नाद्रियन्ते । एते तु बह्रागृहीता अपि सर्वेषामभिलषणीयानामपि स्वर्णाश्वगजादि नाददते . तस्मादमीभिः सूरीन्द्रः कृत्वा भूरशेषापि क्षोणी विभूषिता अलंकृता पवित्रिता वा। कैरिव । अंशुभिरिव । यथा अंशुभिः सहस्ररश्मिभिः । 'आदित्यः सवितार्यमा खरसहस्रोध्णांशू रविः' इति हैम्याम् । द्यौगंगनवीयी शोभिता । किंभूतैः अमीभिः । निर्गता जगजन्मकलत्रपुत्रद्रविणराज्यादियावत्पदार्थसार्थेषु ईहा वाञ्छा येषाम् । निःस्पृहैरित्यर्थः । पुनः किंभूतैः । महतां समस्तसाधुजनोत्तमाङ्गेषु अवतंसैः शेखरायमाणैः । पुनः किंभूतैः। भवं संसार परित्यज्य निर्मुच्य पृथग्भिन्नैर्भवद्भिः । कैरिव । अरविन्दैरिव । यथा पद्मः पडू जम्बालं परित्यज्य पृथग्भूयते । किंभूतैः अमीभिः अरविन्दैश्च । तजन्मभिः तत्र भवे पङ्के वा भवित्वात्पङ्कजत्वाजन्म उत्पत्तिर्येषां तैः ॥ 'चित्ते दधच्चित्रमिति क्षितीन्द्रः पुनर्युनक्ति स्म मुखं स वाचा । सौरभ्यविभाजिविज़म्भिताजं घनात्ययो हंसमृगीदृशेव ॥ १८९ ॥
स क्षितीन्द्रः पातिसाहिः पुनर्वाचा वाण्या मुखं खवदनं युनक्ति स्म संयोजयामास । किं कुर्वन् । इत्यमुना प्रकारेण चित्ते खमानसे चित्रमाश्चर्य दधद्धारयन् मुखं वाचा युयोज । क इव । घनात्यय इव । यथा शरत्काल: सौरभ्येन सौगन्ध्येन विभ्राजते शोभते इत्येवंशीलं तथा विजृम्भितं विकखरमजं कमलं हंसमृगीदृशा राजमराल. महिलया युनक्ति ॥
ग्रीष्मागमेनेव मयाध्वगानां वृथा व्यथा वः पथिजा व्यसर्जि । एतत्पुनर्गोधनवन्न किंचिच्चक्रे स्वहृद्गोचरसंचरिष्णुः ॥ १९० ॥
हे सूरयः, वो युष्माकं मया वृथा मिध्यैव पथिजा मार्गजनिता व्यथा शीतातपल्लूकाकण्टकलमादिका पीडा व्यसर्जि विश्राणिता । दत्तेत्यर्थः । केनेव । ग्रीष्मागमेनेव यथा निदाघसमयप्रादुर्भावेन अध्वगानां पान्थानां व्यथा तापतृषादिका विसृज्यते. दीयते। पुनरेतच्चक्रमकादिकं किंचित्किमपि मया खस्यात्मनः हृदो मानसस्य गोचरे विषये संचरिष्णुः संचरणशीलं हृदये वर्तमानं न चक्रे न कृतम् । किंवत्। गोधनवत् । यथा

Page #696

१३ सर्गः] हीरसौभाम्यम् । गोकुलं खहृदा निजमनसा । खेच्छयेत्यर्थः । गोचरे गवां चरणोचिताचलाओं सम्यक् खरुचितं यथा तथा चरणशीलं भक्षणखभावं क्रियते । अथ वा खं मदीयं धनं भूमिः नृपस्य भूवनत्वात् । 'खात्पालधनभुग्नेतृपतिमन्वर्थकादयः' इति हैमीवचनात् । तस्या हृदि मध्ये यो गोचरो गवां चरणस्थानं तत्र संचरणशीलमित्यर्थः ॥ विघ्नाय जज्ञे भगवत्समाधेरहं पयोवाह इवांशुभासाम् । युष्माकमाकस्मिकदुःखजन्मा तत्प्रत्यवायोऽजनि मे महीयान् ॥१९१॥ हे सूरयः, अहं भगवतां पूज्यानां ज्ञानमाहात्म्यादिगुणगणवतां युष्माकं समाधेः खास्थ्यस्य ध्यानस्य वा विघ्नाय अन्तरायकृते जज्ञे संजातोऽस्मि । क इव । पयोवाह इव । यथा जलवाहो मेघः अंशुभासां सूर्य किरणानां विघ्नाय प्रचारप्रत्यूहाय। आवरणा. येत्यर्थः । जायते तत्कारणायुष्माकं श्रीमतामकस्मादज्ञातं भवमाकस्मिकमतर्कितोपपन्नं वा यदुःखमसातं तस्माजन्मोत्पत्तिर्यस्य तादृशो महीयानतिगुरुर्मे मम प्रत्यवायोऽपराधः पापं वा अजचि संजायते स्म ॥ इत्याकारणाद्यपराधोद्भावनम् ॥
क्ष्माचक्रचक्रीत्यथ थानसिंहमुद्दिश्य जग्राह वचो वचस्वी। हितैषिणा कल्प इवादसीयः पन्थाः कथं नो कथितः पुरो मे ॥१९२॥
अथ गुरोः स्वप्रत्यवायोद्भावनानन्तरं वचस्खी वाचोयुक्तिमान् माचक्रस्य निखिलभूमीमण्डलस्य चक्री सार्वभौमोऽकब्बरसाहिः थानसिंहमुद्दिश्य संमुखमालोक्य इत्यमुना प्रकारेण वचो वाग्विलासं जग्राह । वदति स्मेत्यर्थः । हे स्थानसिंह, त्वया भवता मे मम पुरोऽग्रे एषामयमदसीयः एतत्संबन्धी । 'नासादसीया तिलपुष्यतूणम्' इति नैषधे । एकाशनपादचारादिको मार्गः साध्वाचारो वा कथं कुतः कारणात् नो कथितो न निवेदितः । केनेव। हितैषिणेव । यथा हितं खस्य परस्य वा जनस्य इष्टापत्तिमिच्छसभिलषतीत्येवंशीलेन महात्मना पुंसा कल्पः सम्यक्प्रवृत्तिरूप आचारः कथ्यते ॥
इत्यप्यवक्किं न पदप्रचारैः प्राप्स्यन्ति दुःखं यदिहाजिहानाः । निगद्य भूमानिति शारदीनसारङ्गवन्मौनमधत्त वक्रे ॥ १९३ ॥
अपि पुनस्त्वमित्यप्येतदपि किं केन प्रकारेण नाव न कथितवान् । इति किम् । यदेते सूरीन्द्राः इह दूरदेशे वर्तिनि मेवातमण्डलालंकारहारसकलकमलासंकेतनिकेतफवेपुरमाश्रयतां श्रीमतां संनिधानि पादप्रचारैः खचरणचक्रमणैः आजिहाना आगच्छन्तः । 'स्वयं वरस्याजिनमाजिहानाम्' इति नैषधे । 'अजिनमागच्छन्तीम्' इति तद्वत्तौ । 'आगमने गमनार्थाः समभ्युपाझ्यः पराः कथिताः' इति क्रियाकलापे । 'ओहाङ् गतौ' इत्यस्य आनश्प्रत्यये जिहाना आयोगे आजिहाना आगमनार्थ इति । दुःखमसातं प्राप्स्यन्ति लप्स्यन्ते । एतन्मया प्रोच्यमानं मम कथं न स्मारितम् । भूमानिसमुना प्रकारेण निगद्य कथयित्वा वक्रे खमुझे मौनं तूष्णीभावमधत्त दधौ । किंवत्। शारदीन

Page #697

काव्यमाला।
सारवत् यया शरत्कालसंबन्धी वप्पीहो मौनं धत्ते । वर्षासु तृषाक्रान्ततया जलपानार्थमुन्नमत्रीरदपुरस्ताहालप्यालप्य शरदि जलधराभावातूष्णीं विधत्ते ॥
किमुत्तरं स्यादिह मन्दधीवन्मीमांसते यावदसौ हृदीति । स दीर्घदर्शीव शशी रसायास्तं संशयानं प्रतिशंसति स्म ॥ १९४॥ मन्दा कुण्ठा घोर्बुद्धिर्यस्य सोऽल्पमेधा इव यावदसौ स्थानसिंहो हृदि निजमनसि इति मीमांसते विचारयति । इति किम् । यदिह साहिनिगदितवाक्ये किमुत्तरं प्रतिवचः - स्यात् । तावहादप्रे खपरेषां भावि हिताहितं पश्येत् खमनीषया विचार्य जानीयात्स दीर्घदशी तद्वत् रसायाः शशी क्षोणीक्षणदापतिरकब्बरसाहिः संशयानं संदेह विदधानं स्थानसिंह प्रतिशंसति प्रश्नयित्वा स्वयमेवोत्तरयांचकार ॥
एतद्वयं मानसमानसाङ्के वलक्षपक्षीकरवाम कामम् । इदं त्वयाचिन्त्यत पुण्यलक्ष्मीमाकाङ्क्षता क्षीरधिशायिनेव ।। १९५ ॥ हे स्थानसिंह, काममत्यर्थे वयमेतदने वक्ष्यमाणं भवन्मनसि वर्तमानं वा मानसं मदीयमनसस्तदेव मानसं नाम सरस्तस्याङ्के कोडे वलक्षपंक्षीकरवाम हंसायमानं विद. धाम इत्याशी प्रेरणयोरत्तमपुरुषबहुवचनम् । यदुक्तम्-‘कान्तारे निर्गतासि प्रियसखि पदवी विस्मृता किं तु मुग्ध मा रोदीरेहि यामेत्युपहृतवचसो निन्युरेनां वयस्य' इति नैषधे । यामेत्याशीरुत्तमपुरुषबहुवचनमपि । वयमेव हृदि विन इत्यर्थः । हे स्थानसिंह, त्वया भवता इदं मयोच्यमानमचिन्त्यत ध्यातं हृदि विचारितम् । त्वया किं कुर्वता । पुण्यलक्ष्मी धर्मश्रियमाकाहता वाञ्छता । केनेव । क्षीरविशायिनेव । यथा दुग्धवाघों शेते खपित्येवंशीलेन कृष्णेन पुण्या पतिव्रतात्वेन पवित्रा श्रीः कासयते ॥
खमण्डले भूतलशीतभासानीयन्त एते यदि सूरिशकाः । सुधाशनाम्भोनिषिवल्लभाया भगीरथेनेव पयःप्रवाहाः ॥ १९६ ॥ यदि एते सूरिशकाः हीरसूरीन्द्राः भूतलशीतभासा साहिना । 'इदं तमुर्वीतलशीतल. द्युतिम्' इति नैषधे । खमण्डले निजजनपदे आनीयन्ते आकार्यन्ते । केनेव । भगीरथेनेव । यथा सुधाशनानां देवानामम्भोनिधिवल्लभा समुद्रपत्नी नदी सुरसरिद्गङ्गा तस्याः पयःप्रवाहाः जलप्लवाः भगीरथनाम्रा भूमीन्दुना भूपालेन खदेशे समानीयन्ते । 'गङ्गा भगीरथेनेव पूर्वेषां पावनक्षमा । इच्छता संततिं तेन न्यस्ता मन्त्रिषु कोशला ॥' इति रघौ । तथा 'गङ्गामिव क्षितितलं रघुवंशदीपः' इति नैषधेऽपि ॥
सुधारसं प्रीतिभरण पायं पायं प्रभोर्दर्शननामधेयम् । तदा भजामो वयमप्यमा इव खभावादजरामरत्वम् ॥ १९७ ॥
तदा वयं मेवातमण्डलश्राद्धवर्गा अपि अमन्या देवा इव खभावात्सहजेनेव अजरामरत्वं जरामरणराहित्यम् । अजरामरभावमित्यर्थः । भजाम आश्रयामः । किं कृत्वा ।

Page #698

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । प्रीतिभरेण प्रेमातिशयेन मनोहार्दैन वा प्रभोर्गुरोर्दर्शनमालोकनं तदेव नामधेयमभिधा यस्य । 'नामरूपभागाह्वय-'इति हैमीवृत्तौ । ततो नामधेयरूपधेयमागधेयानि इति प्रयोगाः । तादृशं सुधारसममृतनिस्यन्दं पायं पायं पीत्वा पीत्वा । 'पौनःपुन्ये णम्पदं द्विश्व, पायं पायं भोज भोजं व्रजाते' इति सारखतव्याकरणे ॥
पुरो न मे किंचन तेन वृत्तं त्वया गुरूणां प्रतिपाद्यते स । यतः खसद्माभिमुखीभविष्णुमुपेक्षते कः सुरसौरभेयीम् ॥ १९८ ॥
हे स्थानसिंह, तेन कारणेन गुरूणां तव धर्माचार्याणां हीरसूरीणां वृत्तं साध्वाचारादिकमाचरणं ने मत्पुरोऽप्रे त्दया किंचन किंचिदपि न प्रतिपाद्यते स्म न प्रोक्तम् । युक्तोऽयमर्थः । यतः कारणात् खस्यात्मनः गृहस्याभिमुखीभविष्णुं समनः संमुखभवनशीलां मन्दिरे समागच्छती सुरसौरभेयी कामधेनुं को जन उपेक्षते । अपि तु न कोऽपि । सर्वोऽप्यायान्ती समीहते ॥
रामाङ्गजो मध्यमलोकपालवत्रादिदं वाङ्मयमभ्युदीतम् । निपीय भृङ्गो मकरन्दमम्भोरुहादिवामोदभरं बभार ॥ १९९ ॥
वर्गपातालयोरपेक्षया मध्यमः अधः पातालमुपरि च खर्गः तयोर्मध्यवर्ती मध्येवर्ती मध्येभवो मध्यमस्तादृशो लोको विश्वभुवनं तस्य पालयिता अकबरस्तस्य वकाद्वदनादभ्युदीतं प्रकटीभूतं वाङ्मयं वाक्प्रपञ्चम् । वचनरचनामित्यर्थः । 'इतीदृशैस्तं विरचय्य वाङ्मयैः' इति नैषधे । “एवंविधैः वचःप्रपञ्चैः' इति तद्वृत्तिः । रामाङ्गजः स्थानसिंहो निपीय सादरमाकर्ण्य आमोदभरं प्रमोदातिशयं बभार। क इव । भृङ्ग इव । यथा भ्रमरः अम्भोरुहात् पद्मादुदीतं मकरन्दं निपीयाखाद्य आमोदभरं परिमलातिरेकप्रमोदाधिक्यं धत्ते ॥ इति स्थानस्य साहेः प्रश्नोत्तरम् ॥
शशंस सभ्यानथ पार्थिवेन्दुरानेतुमेतानिह केन जग्मे । तेऽप्यूचुरुर्वीन्द्रमजय्यवीर्यमिवावतीर्ण भुवि कार्तवीर्यम् ॥२०॥
अथ स्थानसिंहस्य कथनानन्तरं पार्थिवेन्दुः राजराजः सभ्यान् खसभासदः पुरुषान् प्रति शशंस कथयति स्म । किं शशंस तदेवाह-एतान् सूरीन्द्रानिह मत्पार्श्वे मानेतुमाकारयितुं केन जग्मे गतम् । ततः ते सभ्या अपि उर्वीन्द्रं वसुधावासवम् ऊचुर्बभाषिरे । उत्प्रेक्ष्यते-भुवि पृथिव्यामवतीर्णमुत्पन्नं तथा अजय्यं परैर्जेतुमशक्यं वीर्य पराक्रमो यस्य तादृशं कार्तवीर्य बाहुसहस्रार्जुनमिव अजय्यबलत्वे । 'कारागृहे निर्जितवासवेन लङ्केश्वरेणोषितमा प्रसादात् । तस्य सादृश्यं वीर्यातिशयात् ॥
मौन्दीकमालाविति नामधेयौ निदेशतः शासनहारिणौ वः । इतोऽजिहातामिव मूर्तिमन्तौ लेखौ वलेखाविव कामचारौ ॥ २०१॥ हे प्रभवः, वो युष्माकं निदेशतः आदेशमङ्गीकृत्य एको मौन्दी अपरः कमाल इति

Page #699

६३८
काव्यमाला |
नामधेयावभिधानौ शासनहारिणौ दूतौ यवनमुद्गलजातिषु मध्ये मेवडा इति संज्ञकौ इतो युष्माकं समीपादजिहाताम् गतवन्तावास्ताम् । उत्प्रेक्ष्यते - मूर्तिमन्तौ मनुष्यवपुर्भाजौ लेखौ काङ्गलौ स्फुरन्माने इव पुनरुत्प्रेक्ष्यते । मूर्तिमन्तौ लेखौ देवाविव देवा हि न केनचिच्चक्षुषा लक्ष्यन्ते । अतः पार्थिवशरीरभाक्त्वाद्विलोचनगोचरौ । किंलक्षणों । कामं स्वेच्छया अतिशयेन च दिव्यया देवगल्या चरणं व्रजनं चारों गमनं ययोस्ती ॥
तैः शासितुः शासनतः पृथिव्या इतौ पुरस्तादुपसेदतुस्तौ । वसुंधराशेषविशेषवृत्तिं चिद्गोचरीकर्तुमिवास्य नेत्रे ॥ २०२॥
तौ दूतौ पुरस्तात्सा हेर उपसेदतुः आगतवन्तौ । किंभूतौ । पृथिव्या भूमेः शासितुः पालयितुः पातिसाहेः शासनत आदेशात्तैः सभ्यैः सभासद्भिः हूतावाकारितौ । उत्प्रेक्ष्यते - वसुंधरायाः समस्त क्षितिमण्डलस्याशेषां समग्रां विशेषवृत्तिं न्यायान्यायकारिशिष्टाशिष्टमित्रामित्रस्वभावोदन्तसूचयित्रीं वार्ता चिगोचरीकर्तुं ज्ञानविषयतां विधातुम् । ज्ञातुमित्यर्थः । अस्याकब्बरसाहेर्नेत्रे नयने इव । यथा नेत्राभ्यां कृत्वा जनेन सर्वमप्यालोक्यते तथा दूताभ्यां राज्ञा परमण्डलोदन्ताद्यखिळं विज्ञायते । 'चरलोचना हि राजानः' इति श्रुतिः । यदुक्तम्- 'चरैः पश्यन्ति राजानः सुहृदा व्यवहारिणः । देवाः पश्यन्ति ज्ञानेन सर्वेऽन्ये चर्मचक्षुषा ॥' ' वणिक्पुत्रैर्महेश्वराः' इति पाठः । अथ वा प्रतिभाविषयं विधातुं चिच्छब्देन बुद्धिरपि । 'प्रेक्षाचिदुपलब्धयः' इति हैम्याम् ॥
मुखं मृगाङ्कं मिलितुं स्वबन्धोर्लब्धोदयं वारिरुहे इवैते । पाणी प्रणीय प्रणयेन मध्येगोधीति धात्रीशमवोचतां तौ ॥ २०३ ॥
तौ दूतौ धात्रीशं साहिं प्रति इत्यमुना प्रकारेण अवोचतां वदतः स्म । किं कृत्वा । प्रणयेन स्वस्वामित्वादिसंबन्धस्नेहेन । भक्तेनेत्यर्थः । अथ वा आदेशयाचनार्थम् । 'प्रणयः स्नेहयाच्ञयोः' इत्यनेकार्थः । मध्ये गोधि भालान्तराले पाणी हस्तौ प्रणीय कृत्वा । ललाटेऽञ्जलिं विधायेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते - स्वस्यात्मनो बन्धोः सकाशाल्लब्धः संप्राप्त उदयो येन । सूर्यज्योतिरधिगत्य चन्द्रोऽभ्युदयतीति कविसमयः । यथा रघुकाव्ये – 'पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति । तादृशं मुखं मृगाङ्कं वदनमेव चन्द्रं मिली तुमेते समायाते वारिरुहे पद्मे इव ॥
आदिश्यतां देव निदेश्यमित्थं निर्दिश्य तौ संश्रयतः स्म तूष्णीम् । धाराधरस्येव ऋतोर्विरामे नभोम्बुपाम्भोदसुहृच्छकुन्तौ ॥ २०४ ॥
हे देव, निदेश्यं कथनार्ह वक्तव्यमादिश्यतां प्रसाद्यताम् । इत्यमुना प्रकारेण निर्दिश्य विज्ञाप्य तौ दूतौ तूष्णीं मौनं संश्रयतः भेजाते । काविव । नभोम्बुपाम्भोदसुहृच्छकुन्तौ यथा धाराधरस्य ऋतोर्वर्षाकालस्य विरामे व्यपाये । शरत्समये इत्यर्थः । चातकमयूरविहंगमौ मौनमाश्रयेते ॥

Page #700

१३. सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । भूमानिमावित्यवदत्ततोऽमी कथं समीयुः पथि कीदृशाश्व । तावप्यवक्तां तमुपागतं खर्बलिद्विषो हन्तुमिवाजनाभम् ॥ २०५ ॥ ततो दूतोक्तेरनन्तरं भूमानकब्बरसाहिरिमौ दूतौ प्रतीत्यमुना प्रकारेण अवददभाषे । इति किम् । हे मौन्दीकमालौ, अमी सूरयः पथि मार्गे कथं केन प्रकारेण समीयुः समागताः । मुद्गलम्लेच्छजातित्वाजैनमार्गानभिज्ञत्वादयं प्रश्नः । च पुनः । कीदृशाः किमाचाराश्च वर्तन्ते । अपि पुनस्तौ दूतौ तं भूपं प्रति अवकां कथयतः स्म । तमुत्प्रेक्षते-बलिन: पराक्रमचतुरङ्गचक्रादिकं बलं भुजवीर्य चमूश्च विद्यते येषां ते बलवन्तो ये द्विषो वैरिणः तथा बलिनामा पातालाधिपः सुरासुरसेव्यमानो वदान्यमौलिः । यन्नाम्ना पातालं बलिसझेति प्रसिद्धम् । स एव रिपुर्दानवेन्द्रत्वात् तांस्तं वा हन्तुं यमातिथोकतु खर्गादुपेतं देवलोकाद्भूमावागतम् । यदुक्तं चम्पूकथायाम्-'कथं च स देशः वर्गान विशिष्यते । यत्र गृहे गृहे गौर्य: स्त्रियः महेश्वरो लोकः । सश्रीका हरयः' इति । 'गौराङ्गयः पार्वती च । महेभ्यः शिवश्च । शोभायुक्तो हस्तश्च । लक्ष्मीयुक्तः कृष्णः' इति तद्वृत्तिः । अतः खर्गस्थत्वम् । अब्जनाभं नारायणमिव । अब्जवन्नाभियस्य । पक्षे अब्ज नाभौ यस्येति व्युत्पत्तिमात्रम् । तत्त्वतस्त्वभिधानमेव ॥
चूर्णैरिव खक्रमपद्मपांसुभिः प्राचीनसूरिप्रकरैः प्रतिष्ठिताम् । सभाजयन्तः प्रतिमामिव क्षमा क्रमाम्बुजाभ्यां पथि संचरन्त्यमी २०६ हे देव, अमी सूरयः खाभ्या क्रमाम्बुजाभ्यां पथि चरणकमलाभ्यां मार्गे संचरन्ति सम्यग्रीत्या प्रचलन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-प्रतिमां परमेश्वरमूर्तिमिव क्षमा क्षोणी सभाज. यन्तः पूजयन्त इव । सभाजनशब्दः पूजार्थेऽपि । यथा नैषधे-'सभाजनं तत्र स. सर्ज तेषां सभाजने पश्यति विस्मिते सा' इति । 'सभाजनं पूजाम्' इति तदृत्तिः । तथा क्रियाकलापेऽपि-'सभाजनार्थे सभाजयति' । प्रतिमां किंभूताम् । प्राचीनसूरिप्रकरैः पूर्वाचार्यनिचयैः स्वक्रमपद्मानामात्मनां पादारविन्दानां पांसुभिः रजोभिः कृत्वा प्रतिष्ठिताम् । उत्प्रेक्ष्यते-चूर्णैर्वासयोगैरिव पूज्यतया स्थापिताम् ॥
श्रेणीं सतामिव विमुक्तसमग्रदोषां ___वल्माममी विदधते सकृदेव देव । आराधयन्ति विधिवद्विधृतावधाना
योगं विधूतवनिताद्यखिलानुषङ्गम् ॥ २०७ ॥ हे देव, अमी गुरवः सकृदेव एकवारमेव वल्मामाहारं विदधते कुर्वन्ति । किंलक्षणाम् । सतामुत्तमानां श्रेणीमिव । विमुक्तसमप्रदोषां त्यकाः सर्वेऽप्याध्यकर्मिकाः सप्तचत्वारिंशन्मिता अशनदोषा एतावता नवकोटिभिर्विशुद्धां नवकोटय उच्यन्ते । खयं न कुर्वन्ति परैर्न कारयन्ति परं कुर्वन्तं नानुमोदयन्ति इति नवकोट्यस्ताभि

Page #701

काव्यमाला।
निर्दोषां तथा अपगुणाय याताम् । पुनरमी विधूतो दूरं निरस्तो वनिता नारी भादौ यस्य तादृशोऽखिल: समस्तोऽप्यनुषङ्गः सङ्गः परिचयो यत्रैवं स्यात्तथा विधिवदागमोक्तेन विधिना योगं यमाद्यष्टप्रकारसंगतमवध्यानविशेषं मनोवाकायादीनां खखव्यापारेभ्यो नियमनरूपं वा योगमाराधयन्ति । किंभूता अमी। विधृतं योगे एव निहितम् अथ वा विशेषेण धृतं संसारानियतायामवधान ध्यानं मनो वा यैः ।
विश्वे वेश्मनि तारमौक्तिकनमश्चन्द्रोदयमाजिनि ___ ज्योतिस्तैलभृतौषधीप्रियतमे स्नेहप्रियोद्भासिनि । आश्लिष्योपशमश्रियं निजभुजागण्डोपधानारिते
पयके जगतीतले सुखममी भूमीशवच्छेरते ॥ २०८ ॥. हे साहे, अमी सूरयः भूमीशवद्रूपाला इव विश्वे वेश्मनि जगन्नाम्नि निकेतने भु. वने एव भवने वा जगतीतले भूमेरुत्सङ्गरूपे पर्यके पल्यङ्के शय्यायामुपशमनाम्नीं श्रियं लक्ष्मी नामाङ्गनामाश्लिष्य गाढमालिङ्गय सुखं निर्भयं मनःखास्थ्ययुतं यथा स्यात्तथा शेरते खपन्ति निद्रासुखमनुभवन्ति । पर्यङ्के किंभूते । निजभुजा खबाहुरिव गण्डोप. धानं गल्लमसूरकं तेनाङ्किते कलिते । किंभूते वेश्मनि । तारास्तारका उपलक्षणात् ग्रहनक्षत्राणि एव मौक्तिकानि यत्र तादृशं नम आकाशमेव चन्द्रोदय उल्लोचस्तेन भ्राजते इत्येवंशीले । पुनः किंभूते । कान्तिोतिरेव तैलं स्नेहस्तेन भृतः पूरितः य औषधीप्रियतमः चन्द्रः । 'नवोदयं नाथमिवौषधीनाम्' इति रघौ । स एव मेहप्रियः दीपस्तेनोत्प्राबल्येन भासते दीप्यते सहोद्योतेन शालते इत्येवंशीले ॥ . बाद्याबाह्यजिघांसुघातुकतपस्तेजोभिरेभिर्भुवो .
जम्भारे गगनार्धगोगणधरैधिक्कारतां लम्भितः। . शत्रून्प्रत्यपकर्तुमम्बुधिशयं संशीलतीवानिशं
यायादेष कुतः सरस्वति न देणाक्ष्योषामुखे ॥ २०९ ॥ हे भुवो जम्भारे क्षोणीन्द्र, एभिर्गणधीरविजयसूरिभि स्या बहिर्भवाः कुदृक्प्रमुखाः अबाह्या अन्तरङ्गाः रागद्वेषकषादयो जिघांसवो द्वेषिणस्तेषां धातुकानि हिंसनशीलानि यानि षष्टाष्टमादिविकृष्टतपांसि तेषां तेजांसि प्रतापास्तैः साधनैः कृत्वा । तेजःशब्देन प्रतापोऽप्युच्यते । यथा नैषधे–'एतस्योत्तरमद्य नः समजनि उत्तेजसां लाने' इति । 'तव प्रतापानामतिक्रमणे' इति तद्वृत्तिः । धिकारतां पराभवभावं लम्भितः प्रापितः सन् गगनाध्वगः सूर्यः । उत्प्रेक्ष्यते-शत्रून् सूरिप्रतापरूपानिजविजयित्वात् खवैरिणः प्रत्यपकर्ते पराभवं विधातुमम्बुधिशयं समुद्रशे(शयि)तारं विष्णुमनिशं निर. न्तरं शीलतीव सेवते इव । यः शत्रुभूय परं पराभवति स तेन दैत्य एवोच्यते । वतो विष्णोर्दैत्यनिषूदनत्वेन तत्सेवनं युक्तमेव । एवं चेन्न तर्हि एष भानुरेणाङ्कस्य

Page #702

१.३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
६४१
चन्द्रस्य योषा कान्ता रात्रिस्तस्या मुखे प्रारम्भे संध्यासमये । 'रजनी वसतिश्यामा वासतेयी तमखिनी । उषा दोषेन्दुकान्ता' इति, तथा 'प्रदोषो यामिनीमुखम्' इति द्वैम्याम् । सरखति समुद्रे कुतः कारणाद्यायाद्गच्छेत् । तत्र गमनकारणं तु दैत्यारिसेवनैव ॥
कामचापभ्रुवः स्फारशृङ्गारिणी कुम्भिकुम्भप्रगल्भस्तनीः स्रग्विणीः । स्वर्वशाः किं प्रणश्यत्पृषच्चक्षुषः सुभ्रुवोऽमी तृणं मन्यते क्ष्मापते २१० हे क्ष्मापते भूमीनायक, अमी सूरयः सुभ्रुवो नारीस्तृणं मन्यते तृणप्राया गणयन्ति जानन्ति । किंभूताः सुभ्रुवः । कामस्य मदनस्य चापः कोदण्डः तद्वद्भुवो यासाम् । पुनः किंभूताः । स्फारो विश्वचेतश्चमत् कारकारी मनोहारी च शृङ्गारो वस्त्राभरणाद्याडम्ब - रोऽस्ति आसाम् । पुनः किंभूताः । कुम्भिनां गजेन्द्राणां कुम्भौ शिरसः पिण्डौ तद्वत् प्रगल्भ तुङ्गौ पीनौ च स्तनौ कुचौ यासाम् । पुनः किंभूताः । स्रजः खर्णरत्नमुक्तादीनां रक्तसुमादीनां मालाः सन्त्यासाम् । 'अस्मायामेधास्रग्भ्योऽस्त्यर्थे विनिर्वक्तव्यः' इति सारखते । पुनः किंभूताः । प्रणश्यन्तो भयपलायमाना ये पृषतो मृगविशेषाः तेषां चञ्चललोचने इव चक्षुषी यासाम् । उत्प्रेक्ष्यते - किं साक्षात्स्वर्वशा अप्सरस इव । सुराङ्गनासदृशा अपि वशा एते तृणाय मन्यन्ते । व्यञ्जनान्तोऽपि पृषच्छन्दो मृगवाची दृश्यते । यथा नैषधे- 'पृषत्किशोरी कुरुतामसंगतम्' इति ॥
विरागे नानुरागे न तोषे दोषे न भूविभो ।
मुक्तौ न सुभ्रुवां भुक्तौ चेतश्चिन्वन्त्यमी क्वचित् ॥ २११ ॥
भूविभो, अमी सूरयः विरागे वैराग्ये सर्वसंसारासारतापरिज्ञानादनित्यभावनायां चेतः स्वं मनश्चिन्वन्ति पुष्टं कुर्वन्ति परं नानुरागे क्वचित्कुत्राप्यवस्थायां न पुनः पुत्रकलत्र मित्रद्रविणाद्यनुरक्तौ आजन्म यावद्वैराग्यरङ्गतरङ्गितमानसा एव वर्तन्ते । तोषे निर्लोभ तालक्षणे संतोषे । 'संनिधौ निधयस्तस्य कामगव्यनुगामिनी । अमराः किंकरायन्ते संतोषो यस्य भूषणम् ॥' इत्युक्तेः स्वास्थ्ये चेतश्चिन्वन्ति, न पुनः क्वचित्कस्मिन्नपि दोषे अपगुणे रागद्वेषकषायादौ च । पुनर्मुक्तौ कदा अनादिसंसारपरम्परालतां मूलादुच्छिद्य मोक्षे यास्याम इत्याशये, न पुनः क्वचिद्देवनरादिकानां कलत्राणां भुक्तौ भोगे विलासे राज्यादिसुखलीलाभुक्तौ वा । 'जिनेति जिनभद्रेति वा स्मरन् । नरो न लुप्यते पापे भुक्ति मुक्ति च विन्दति ॥' इति जिनकवचनस्तोत्रे | चेतश्चिन्वन्ति ॥
भूलोके भोगिलोके च स्वर्लोके स न कश्चन । आवाभ्यामुपमीयेत योगिनां मौलिनामुना ॥ २१२ ॥
हे प्रभो, भूलोके निखिलविपुलामण्डले च पुनर्भोगिनां भुजंगमानां लोके भुवने पाताले च पुनः स्वर्लोके देवमन्दिरे कश्चन कोऽपि स वशीन्द्रो नास्ति यो योगीन्द्रः योगि

Page #703

काव्यमाला।
नामष्टानयोगभाजां मनोवाकाययोगवतां वा मध्ये मौलिना मुकुटेन शेखरेणामुना सममावाभ्यामुपमीयेत उपमानीक्रियेत ॥
नमश्चिकीर्षयामीषां तीर्थानामिव सर्वतः । पैरोलक्षा मृगाक्षीभिः सममायान्ति मानवाः ॥ २१३ ॥ हे प्रभो, शत्रुजयोजयन्तगङ्गाप्रयागादितीर्थानामिवामीषां सूरीणां . नमश्चिकीर्षया नमस्कर्तुमिच्छया सर्वतः सर्वाभ्यो दिग्भ्यः मृगाक्षीभिः खखस्नीभिः समं साध लक्षापरे परोलक्षाः सहस्रशः मानवाः समायान्ति समागच्छन्ति ॥
दूतास्यपद्महदनिर्गतेति व्रतीशितुः कीर्तिसुरस्रवन्ती । कूलंकषानामिव कामुकेन महीमघोना हृदये न्यधायि ॥ २१४ ॥ इति पूर्वव्यावर्णितखरूपयो तयोः संदेशहारिणोरास्यं वदनमेव पद्महदक्षुल्लहिमवच्छिखरिमध्यगतसहस्रयोजनविष्कम्भपश्चशतयोजनायामो लक्ष्मीदेवतानिवासस्थानं पमानामाह्रदो हृदस्तस्मानिर्गता प्रवर्तिता या व्रतीशितुहीरविजयसूरेः कीर्तिरेवातिविशदत्वात् सुरस्रवन्ती देवनदी गङ्गा सा कूलंकषानां सर्वसरितां कामुकेन अभिलाषुकेण भर्ना इव समुद्रेणेव महीमघोना वसुधावासवेन अकब्बरसाहिना हृदयं मनो वक्षश्च तस्मिन् समुद्रेण वक्षसि साहिना च खमनसि न्यधायि स्थापिता । अवधारितेत्यर्थः ॥ इति मौन्दीकमालमेवाडावर्णितसूरिगुणाः ॥
येनाकरा रोहणवन्मणीनाममी गुणानां गणिरोहिणीशाः । हूतास्ततोऽस्माभिरिहेत्युदित्वा न्यवीवृतन्नीरधिनेमिनाथः ॥ २१५ ॥ हे दूतौ, येन कारणेन अमी साङ्गप्रवचनांधीतिध्वनूचानेषु गणिषु रोहिणीशाश्चन्द्राः सूरीन्दाः गुणानां शमदमसंयमादीनामाकराः खनयः सन्ति । किंवत् । रोहणवद्रलाचल इव । यथा रोहणनामा पर्वतो मणीनामनेकेषां रत्नानामुत्पत्तिस्थानम् । ततः कारणादमी अस्माभिरिह मेवातमण्डले फतेपुरे अस्मत्सनीपे वा आहूता आकारिता नीरधिनेमेः पृथिव्या नाथः खामी पातिसाहिः इत्यमुना प्रकारेणोदित्वा कथयित्वा न्यवीवृतत् नि. वर्ततो मौनमाश्रितवान् ॥ इति दूतौ प्रति साहेः सूरेराकारणागमनहेतूक्तिः ॥
द्वाराणीव महानन्दनगयोः साधुसिन्धुराः। .
कानि वः सन्ति तीर्थानि नृपः पप्रच्छ तानिति ॥ २१६ ॥ नृपोऽकब्बरस्तान् सूरीन् इत्यमुना प्रकारण पप्रच्छ प्रश्नयामास । इति किम् । हे साधुसिन्धुराः, वो युष्माकं कानि किनामानि तीर्थानि सन्ति वर्तन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-म. हानन्दनगर्याः सिद्धिपुर्याः द्वाराणि गोपुराणि प्रतोल्य इव ॥
१. नवमसर्गीय १२३ संख्याकश्लोकटिप्पणिवत् 'परस्लक्षा' इति भवेत् , 'पृषोदरादित्वात् यथान्यासमेवास्तु वा.

Page #704

१३ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । पतिर्यतीनां जगदुत्तमाङ्गोत्तंसायमानक्रमपद्मयुग्मः । अर्थेन काव्यं कवितव वक्रं संयोजयामास स भाषितेन ॥२१७॥ यतीनां पतिहारसूरिर्भाषितेन वचसा साकं वकं मुखं संयोजयामास युनक्ति स्म संगमयति । क इव । कवितेव । यथा काव्यकर्ता अर्थेन समं काव्यं योजयति । 'भवद्वत्तं स्तोतुर्मदुपहितकण्ठस्य कवितुः' इति नैषधे कवितृशब्द: कवेर्नामापरपर्यायः । किंभूतः सूरिः । जगतां जगज्जनानामुत्तमानानि शिरांसि तेषूत्तंसायमानं शेखरा. यमाणं क्रमौं चरणावेव पद्मौ कमली द्वावपि पुनपुंसकलिङ्गयोर्युग्मं युगलं यस्य । - अथ सूरिः साहिपुरः कानिचित्तीर्थानि कथयति
राजन्यत्र पतिवरेव वृणुते कैवल्यलक्ष्मीः स्वयं ___ संघाखण्डलमूर्ध्नि वर्षति पयोऽब्दालीव राजादनी । यस्मिन्पक इव प्रयाति वृजिनं मार्तण्डकुण्डाम्भसा
तत्तीथै विमलाचलो विजयते सौराष्ट्रचूडामणिः ॥ २१८ ॥ हे राजन् पातिसाहे, जगत्रयीप्रसिद्ध पापापायव्यपायक्षेत्रं विमल इति नामाचल: पर्वतः विमलाचलोऽधुना शत्रुजय इति नाम तीर्थ विजयते सर्वोत्कृष्टत्वेन वर्तते । किंभूतः । सौराष्ट्राणां यात्रागतशत्रुजयोजयन्तपर्वतरूपतीर्थद्वयविलोकनात्प्रमुदितभरतचक्रवर्तिप्रदत्तदेवदेशाभिधानानां चूडामणि: शिखामणिसदृशः इव । तत्किम् । यत्र विमलाचले पतिवरा खयंवरा कन्येव कैवल्यलक्ष्मीः मुक्तिश्रीः खयमात्मनैव वृणुते वरयति । पुनर्यत्र राजादनी प्रियालद्रुमः । 'नवनवतिपूर्ववारान्यस्मिन्समवासरागादिजिनः । राजादनीतरुतले विमलगिरिरयं जयति तीर्थम् ॥ इति पूर्वाचार्यकृतशत्रुजयस्तुतौ । अब्दालीव कादम्बिनीव संघस्य श्राद्धवर्गस्याखण्डल इन्द्रः संघपतिस्तस्य मूर्ध्नि मस्तकोपरि पयो दुग्धं पानीयं च वर्षति । पुनर्यस्मिन्विमलाचले मार्तण्डकुण्डाम्भसा सूर्यकुण्डजलेन पङ्कः कर्दम इव वृजिनं पापं प्रयाति दूरे गच्छति ॥ . आस्तेऽभ्रंलिहरैवतादिरपरः स्वस्याः पवित्रीकृते - जाने सानुनिभेन सप्तजगतीयं सेवतेऽहर्निशम् । ... शंभोश्चन्द्रकलेव मूर्धनि पुनर्भाति स्म यस्याम्विका
यस्मिन्नेमिजिनस्तथा गजपदं कुण्डं पुनीते जगत् ॥ २१९ ॥ __ हे नृप, अपरोऽन्यः अभ्रंलिहः अम्बरंचुम्बी रैवत इति नामा अद्रिः पर्वत आस्ते अहमेवं जाने अवगच्छामि । सप्तजगती सप्तसंख्यया युक्ता जगती। सप्त भुवनानीत्यर्थः । 'त्रिजगतीं पुनती कविसेविता' इति ऋषभनम्रस्तवे । यथा त्रिजगती वस्या आत्मनः पवित्रीकृते पावनीकरणाय सानुनिभेन सप्तशिखरकपटेन अहर्निशं दिवारात्रौ यं गिरिनारगिरि सेवते भजतीव । पुनर्यस्य रैवतामूर्धनि शिरसि शिखरे अम्बिका

Page #705

काव्यमाला।
श्रीनेमिनाथशासनाधिष्ठायिका देवता भाति स्म शुशुभे । केव। चन्द्रकलेव । यथा शंभो. रीश्वरस्य मूर्ध्नि मस्तके शशिकला भाति । पुनर्यस्मिन् गिरौ नेमिनामा जिनो द्वाविंशतितमस्तीर्थनाथोऽधिपतिः श्रीनेमिनाथस्तथा गजपदं श्रीनेमिनाथवन्दनागतसौधर्मेन्द्रेण निजगजरत्नैरावणहस्तिपार्श्वप्रदापितपदातिभारपूर्वकं कारितं सर्वतीर्थावतारं गजपदं नाम कुण्डं प्रसिद्धं जगद्विश्वत्रयमपि पुनीते पवित्रीकरोति। यदुक्तं नगरपुराणे- 'दृष्ट्वा शजयं तीर्थ स्पृष्ट्वा रैवतकाचलम् । स्नात्वा गजपदे कुण्डे पुनर्जन्म न विद्यते ॥ इति ॥
अस्त्यद्रिप्रभुनन्दनोऽर्बुदगिरियस्मिन्वसत्यात्मना ___ स्थाणुशोणिभृतीव कल्पितशिवाश्लेषो वृषाङ्कः प्रभुः। . निर्जेतुं दशमौलिवत्क्षितिभृतः किं सांयुगीनान्भुजा
स्तूपान्विशतिरहतां वहति यः संमेतभूभृत्परः ॥ २२० ॥ . हे नृप साहे, परः अर्बुदनामा गिरिः अस्ति तीर्थत्वेन प्रसिद्धो विद्यते। किंभूतः । अदिप्रभोहिमाचलस्य । “हिमालयो नाम नगाधिराजः' इति कुमारसंभवे । पर्वतानां पतिस्तस्य नन्दनस्तनयः । 'गौरीगुरुखशुरभूधरसंभवोऽयमस्त्यर्बुदः ककुदमद्रिकदम्बकस्य' इति वस्तुपालवसतिप्रशस्तौ अर्बुदाचले एव । यस्मिन्नर्बुदगिरी वृषाङ्कः प्रभुः ऋषभदेवः खामी खयमात्मना वसति । पूर्व तु भरतादिसंघपतिभिः स्वखोद्धारकरणसमये ऋषभादितीर्थकृत्प्रतिमाः स्थापिताः अभवन् , परमिदानींतनसमये पञ्चमे अरके विमलमन्त्रिणा सर्वप्रासादनिर्मापणात्पूर्व स्वकारितविमलवसतो. ऋषभखामी वर्तते । कस्मिनिव । स्थाणुशोणिभृतीव । यथा अष्टापदपर्वते सतीष्वपि त्रयोविंशतितीर्थकृतप्रतिमासु भरतकारितत्वात्खतातत्वाच्च मुख्यतया ऋषभदेव एव खामी । अथ च वृषाङ्कः शंभुरचलेश्वरो यत्र परशासनदेवो विद्यते । सोऽपि कस्मिन्निव स्थाणुक्षोणिभृत्तीव । यथा कैलासेऽपि परशासनरीत्या ईश्वरो विद्यते । किंभूतौ द्वावपि । वृषो वृषभोऽको वामोरूचिह्न यस्य । शंभोर्वाहनत्वे यस्य । 'रुद्रोडीशो वामदेवो वृषाङ्कः' इति हैम्याम् । पुनः किंभूतौ । प्रभुः खामी सर्वादिभूतत्वात्प्रथमराजत्वात्सर्वसृष्टिकारणत्वाच्च शंभुरपि प्रभुः समर्थः सृष्टिसंहरणकारकत्वात् विश्वं ब्रह्मरूपेण सृजति विष्णुरूपेण पालयति शिवरूपेण संहरति । अत एवोक्तम्-'एकमूर्तिस्रयो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । समप्रसर्गनिर्माणपालनक्षयकारिणः ॥' इति । तथा नैषधेऽप्युक्तम्-'क्षये जगजीवपिबं शिवं वदन्' इति । पुनः किंभूतौ । कल्पितः कृतः शिवस्य मुक्तिलक्ष्म्याः शिवायाः पार्वत्या आश्लेष आलिङ्गनं येन । किं च नहि गुणरूपाया मुक्तेराश्लेषो युज्यते, परमेतत्तु कविसमयानुसारि वचः 'नभःपरीरम्भणलोलुभेन' इत्यादिवत्तार्किकमतात्कवीनां समयो धर्मश्च पृथगेवेति नात्र वितर्कः । पार्वत्याः परीरम्भस्तु पतित्वादर्धाङ्गत्वाच्च युक्त एव परोऽन्यः स विंशतितीर्थकृतां निर्वाणकल्याणकत्वेन विख्यातः संमेतनामा भूभृत् शैलोऽस्ति । स कः संमेताचलः ।अर्हतां जिनेन्द्राणाम् अजित-शंभव-अभिनन्दन-सुमति

Page #706

१३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
पद्मप्रभ-सुपार्श्व-चन्द्रप्रभ-सुविधि-शीतल-श्रेयांस-विमल-अनन्त-धर्म-शान्ति- कुन्थि-मल्लि-मुनिसुव्रत-शान्ति-नेमि-पार्श्वजिनचन्द्राणां विशतिविंशतिसंख्याकान् स्तुपान् स्थूलत्तम्भाकृतिविशेषान्वहति बिभर्ति । यत्र तीर्थकृतां चित्यायां शरीरसंस्कारो भवति तत्रेन्द्राः स्तूपान्कारयन्तीति स्थितिः । तत्रोत्प्रेक्ष्यते-क्षितिभृत: त्रिया खस्पधिनः सर्वपर्वतान् नृपांश्च निजेतुं पराभवितुं दशमौलिवद्रावण इव । संयुगे संग्रामे साधवः सांयुगीनास्तान् रणधुरीणान् संग्रामशौण्डान् विंशति जान्बाहूनिव बिभर्ति । जैत्रराजस्यापि परराजजेतृत्वं युक्तमेव । 'करशाखाः श्रीभतुर्विशोपकाः सकलजननखाडल्यः।दशकंधरनेत्रभुजाः संख्यया विंशतिर्वाच्याः'॥ इति काव्यकल्पलतायाम् ॥ .. यो लक्ष्म्येव जिताः कुलावनिभृतः सोपानकायाश्रिताः
जहुर्यत्परिखीचकार खधुनीं सोऽष्टापदः पर्वतः । तेनः सर्वसुपर्वणां परिभवन्भानुर्ग्रहाणां यथा
नाथो यत्र फणिध्वजः समभवत्काशीति तीर्थ पुनः ॥२२१॥ स ईश्वरवैश्रवणनिवासतया प्रथितः अष्टापदनामा पर्वतः स्फटिकाचलाख्यस्तीर्थ मुक्तिक्षेत्रं योऽष्टापदे खशक्त्यारुह्य देवान्वदते स च तद्भव एव मोक्षं गन्तेति कृत्वा सिद्धिस्थानं वर्तते। स कः । लक्ष्म्या निधिपतिनिवासित्वानिधिश्रिया रजतस्फटिकमयत्वेन गौरिमशोभया वा जिताः पसभूताः सन्तोऽष्टसंख्याकाः कुलावनिभृतः हिमाद्रि-कौश्चमलय-मन्दर-विन्ध्य-मौल्यवत्-सह्य-इन्द्रकीलाख्याः कुलपर्वताः सोपानान्यारोहणान्येव कायाः शरीराणि येषां तादृशा ये अष्टापदाद्रिश्रिताः आगत्य सेवन्ते इव । पुनर्जहुनामा नृपः खधुनीं गङ्गां परिखीचकार यत्परितः खानिको कुरुते स्म ।श्रूयते हि-पुरा श्रीमदजिततीर्थकृत्पितृव्यजभ्रातुः सगरचक्रिणो जहुप्रमुखैः षष्टिसहस्रसंख्यैः पुत्रैः पुत्रप्रेम्णा च पितृप्रदत्तस्त्रीरत्नवर्जत्रयोदशरत्नैः समं यात्रार्थमागतैरष्टापदपर्वते निजपूर्वजभरतका. रितसिंहनिषद्याः प्रासादे चतुर्विंशतिजिनानमस्कृत्य प्रमुदितैः पतितप्रायसोपानानि सजीकृत्य तदद्रिरक्षाकृते पूर्व पर्वतपरितो दण्डरत्नेन सहस्रयोजनो द्वेधा परिखा कृता पुनर्दण्डरत्नानीतमन्दाकिनीपयःप्रवाहेण पूरिता च-इति पुरातनी वृत्तिः । विशेषवि. स्तरस्तु शत्रुजयमाहात्म्यादिभ्यो ग्रन्थेभ्योऽवसेयः इति । पुन: काशी वाराणसी इति नाना तीर्थ वर्तते । परशासने तु 'वाराणसीमरणान्मुक्तिः' इति श्रूयते । यत्र काश्यां फणी नागराजो ध्वजश्चिहं यस्य स नाथो योगक्षेमकरः खामी । अलब्धस्य लब्धि. र्योगः, लब्धस्य परिपालनं क्षेमः, तयोः कर्ता । श्रीपार्श्वनाथ इत्यर्थः । समभवत्समुत्पन्नः । किं कुर्वन् । सर्वसुपर्वणां लौकिकानां हरिहरयक्षादीनां समस्तानां देवानां तेजः प्रतापं परिभवन् अपहरन् तिरस्कुर्वन् वा। क इव । भानुरिव । अत्र यथा इवार्थे । यथा भाखान् सर्वेषां ग्रहाणामुपलक्षणाद्रहनक्षत्रतारकचन्द्राणां तेजो ज्योतिरपहरति जग्रे ज्योतिः संजातः॥

Page #707

काव्यमाला।
सूरिपुरंदरगदितानिति तीर्थान्मेदिनीसुनासीरः ।
श्रवणाभरणानीव व्यधित निजश्रोत्रपत्रयुगे ।। २२२ ॥ ___ इत्यमुना प्रकारेण सूरिपुरंदरेण हीरविजयसूरिराजेन गदितान् साहिपुरःकथितान् तीर्थान् शत्रुजयादिपुण्यस्थानानि । तीर्थशब्दः पुनपुंसके । 'प्रस्थं दीर्थ प्रोद्यमलिन्दः' इति लिङ्गानुशासनपुंनपुंसके । मेदिनीसुनासीरो भूमीजम्भारातिः निजस्यात्मनः श्रोत्रपत्रे कर्णपालौ श्रवणाभरणानि कर्णपूरानिव व्यधित चकार । 'श्रवणपूरितमालदलाकरः' इति नैषधे । सम्यक् शुश्रावेत्यर्थः ॥
अपि यतिपर्जन्योदिततीर्थततिश्रुतिसुधारसःप्रसरन् ।
अविशन्मानसमुर्वीभर्तुः कर्णप्रणालिकया ॥ २२३॥ . . साहिन केवलं तीर्थानि श्रवणगोचरमात्राणि कुरुते स्म, किं तु सम्यङ्मनस्यवधारया. मास । तदेवाह-अपि पुनः यतिनां मध्ये पर्जन्येन वासवेनोदितानि निवेदितानि कथितानि यानि वीर्थानि तेषां ततिः श्रेणिस्तस्याः श्रुतिः श्रवणं सैव सुधारसः अमृत. निस्पन्दः स प्रसरन् प्रवर्धमानः कर्णः श्रवणमेव प्रणालिका जलागमननिर्गमनमार्गः तया कृत्वा उर्वीभतुः नृपस्य मानसं मनः अविशत् प्रविवेश । अथ वा उ:भृत्पर्वतः, प्रस्तावात् हिमाचलः । हिमाद्री मानसं सरोऽस्तीति कविसमयः । तथा 'सदा हंसाकुलं बिभ्रन्मानसं प्रचलजलम् । भूभृन्नाथोऽपि नायाति यस्य साम्यं हिमाचलः ॥' इति चम्पूकथायाम् । ततः पर्जन्याजलधरात्प्रादुर्भुतः प्रबलवृष्ट्या समुत्पन्नः प्रवर्धमानः पदे पदे अपरापरस्रोतःप्रवेशाद्वृद्धिं प्राप्नुवन् पयःप्रवाहः हिमाचलस्य मानसं सरः नीरागमनस्य 'घडनालां' इति लोके ख्यातत्य मार्गेण प्रविशति ॥ इति सूरिकथितानि तीर्थानि साहिना श्रुत्वावधारितानि ॥
शेखूजी इत्येकः पाटी अपरश्च दानियार इति ।
तिष्ठन्ति साहिजाता अमी कुमारा इव धुसदाम् ॥ २२४ ॥ . हे सूरयः, अमी पुरःस्थायुकाः साहिजाताः पातिसाहितनयाः लोके 'साहिजादा' इति प्रसिद्धाः तिष्ठन्ति उर्वीभूय स्थिताः सन्ति । उत्प्रेक्ष्यते-द्युसदां देवानां कुमारा इव ।अमी के। तानामप्राहं निवेदयति दर्शयति च-एकः त्रयाणां मध्ये एकोऽय शेखूजी इति नामास्ते । च पुनरपरो द्वितीयोऽयं पाटी इति नाम्ना अस्ति । च पुनरपरोऽयं तृतीयः कनिष्ठो दानियार इत्यभिधानो वर्तते ॥
एषामाशिषमखिलश्रीणां संकेतसदनमिव ददत ।
सारिण्या शिखरिण इव यथानयामी विवर्धन्ते ॥ २२५ ॥ हे सूरयः, यूयमेषां मन्नन्दनानामखिलानां सर्वप्रकाराणां श्रीणां लक्ष्मीणां संकेत

Page #708

१३ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
सदनं मिलनसंदेशगृहं मिथः प्रीतिभाजामेकान्ते संगमनगेहमिव । आशिषं मालशंसनं ददत विश्राणयत । यथा येन प्रकारेण अनया श्रीमदाशिषा अमी त्रयोऽपि साहिजाता विवर्धन्ते वृद्धि प्राप्नुवन्ति । क इव । शिखरिण इव । यथा सारिण्या कुल्यया दुमा विवर्धन्ते ॥
इति नृपमणिवाणी कर्णपेयां प्रणीय ___ व्यतरदयममीभ्यो धर्मलाभाशिषं सः । अपि निजकरक्लुप्ताशेषराज्या इवैते
ऽसमप्रमदसुधाब्धौ राजहंसीबभूवुः ॥ २२६ ॥ - अयं मुनीन्द्रः सूरिरमीभ्यः पातिसाहिपुत्रेभ्यः धर्मलाभ इति नाम्नीमाशिषं व्यतरद्ददाति स्म । किं कृत्वा । इति पूर्वोकप्रकारेण नृपमणेः समस्तराजसुररत्नस्य साहेर्वाणी कर्णयोः सादरं श्रोतुं योग्यां प्रणीय कृत्वा । श्रुत्वेत्यर्थः । अपि पुनरेते साहिपुत्रा अपि निजकरे खपाणौ कुप्तं कृतमागतमशेष समग्रं राज्यं मेदिनीमण्डलाधिपत्यं यस्तादृशा इव । असमोऽसाधारणः यः प्रमोदः । अत्र प्रमदशब्दगतो रेलो न यतिभङ्गाय संभवेत्। तथा 'बहुलभ्रामरमेचकतामसे' इत्यस्मिन्काव्ये ह्रियादयोऽपि सन्तीति काव्यकल्पलता. वृत्तरत्नाकरवृत्त्यादौ कथनात् स एव सुधाब्धिः क्षीरसमुद्रः तत्र राजहंसीभूताः सितच्छदा जाताः ॥ इति साहिजातानामाशीर्वाददानम् ॥
यं प्रासूत शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः ___ श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामादिमम् । तबाहीक्रमसेविदेवविमलेनानन्दतो निर्मिते
• वृत्ते हीरगुरोस्त्रयोदशमितः सर्गो बभूवानसौ ॥ २२७ ॥ इति हीरसूरिचरित्रहोरसौभाग्यनान्नि महाकाव्ये असौ त्रयोदश इति संख्यया मितः प्रमाणीकृतः सर्गो बभूवान् संजात इति ॥
इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभा. ग्यनाममहाकाव्यवृत्तौ शिवपुरीपादावधारणसुरवाणमहोत्सवकरणराणपुरयात्राआयुआपुरेशप्रजाप्रभावनाकरणमेडजागमननागपुरविक्रमपुरीयसंघमहोत्सवकरणफलवर्धियाकरणोपाध्यायविमलहर्षपुरप्रेषणसाहिमिलनतदुदन्ताकर्णनफतेपुरागमनसंघसंमुखागमनशेषणे. ऽध्यनन्तसाहिमिलनकुशलप्रश्नालापदूतोक्कसूरिगुणाकर्णनतीर्थकथनसाहिजाताशीर्वाद प्रदानादिवर्णनो नाम त्रयोदशः सर्गः ।।

Page #709

काव्यमाला।
चतुर्दशः सर्गः। अथ प्रदेशीव स केशिनामुना विधातुकामः सुकृतस्य संकथाम् । इदं महीन्दुर्मुनिचन्द्रमब्रवीत्पुनन्तु पूज्या मम चित्रशालिकाम् ॥ १। अथ साहिजातानामाशीर्वाददानानन्तरं स महीन्दुर्वसुधासुधांशुरकब्बरसाहिर्मुनि चन्द्र हीरविजयसूरि प्रति इदमेतदने वक्ष्यमाणमब्रवीद्वभाषे । किंभूतः सः । अमुना सूरिणा समं सुकृतस्य धर्मस्य संकयां वार्ताम् । धर्मगोष्ठीमित्यर्थः । विधातुकामः कर्तुमिच्छन् । क इव । प्रदेशीव । यथा प्रदेशी नामा राजा केशिना श्रीपार्श्वनाथापत्यकेशिग: णधरेण साधैं धर्मसंकथां कर्तुकाम आसीत् । इदं किम् । हे पूज्या जगन्मान्या भगवन्तः, मम चित्रशालिकां पुनन्तु पवित्रीकुर्वन्तु ॥ ततः ककुद्मानिव भूमिमानसौ तमित्युदीर्य क्रमचर्ययाचरत् । ..
सहामुना सूरिरपि व्यसीसृपहिडौजसा सूरिरिवामृतान्धसाम् ॥ २॥ - ततः सूरेश्चित्रशालिकायामाकारणानन्तरं तं सूरिमिति पूर्वोत्तमाकारणलक्षणमुदीर्य कथयित्वा ककुद्मान्मत्तवृषभ इवासावकब्बरो भूमिमान् क्षितिपतिः क्रमचर्यया चरणच. क्रमणेन अचल(र)त्पुरः प्रस्थितः । अपि पुन: सूरिर्गुरुरपि अमुना साहिना सह समं व्यसीसपद्रिसर्पति स्म जगाम । क इव । सरिरिव । यथा अमृतान्धसांसधाशनानां देवानामाचार्यः उपलक्षणादिन्द्रस्यापि । यदुक्कं नैषधे-'ईदृशीं गिरमुदीर्य बिडीजा जोषमासनविशिष्य बभाषे । नात्र चित्रमभिधाकुशलत्वे शैशवावधिगुरुर्गुरुरस्य ॥' इति बृहस्पतेरिन्द्रस्याचार्यत्वम् । सूरिः कलाचार्यों वाचस्पतिर्बिडौजसा शक्रेण समं कार्यवशात्प्रचलति ॥ धरातुराषाट् शमिनां शशी पुनः पथि प्रयान्तौ श्रयतः परां श्रियम् । कथंचिदुर्व्यामिव केलिशालिनौ विभावरीवल्लभभानुमालिनौ ॥ ३ ॥ धरातुराषा भूमीन्द्रः । धरातुरासाहि. मदर्थयाच्या कार्या न कार्यान्तरचुम्बिचित्ते' इति नैषधे । पुनः शमिनां शशी साधूनां सुधाकरः सूरिः । द्वावपि पथि चित्रशालिकावत्मनि प्रयान्तौ गच्छन्तौ सन्तौ परां प्रकृष्टां श्रियं शोभा श्रयतो लभेते। उत्प्रेक्ष्यतेकथंचित्केनापि कुतूहलादिना प्रकारेण एकत्र मिलित्वा उया भूमण्डले केलिभिः क्रीडाभिः शालते शोभते इत्येवंशीलौ विभावरीवल्लभभानुमालिनी चन्द्रसूर्याविव । तस्मिन् समये सूरिदर्शनादतीव शान्तीभूतः साहिश्चन्दतुल्यः, सूरिस्तु पुण्यप्रतापा. त्तदाधिकं दीप्यमानत्वाद्भानूपमो दृश्यते ॥
विभुज्य कण्ठं क्षितिपाकशासनो दृशं दिदेश द्विरदद्विषन्निव । तथा स्थितानेष गवेषयंस्ततोऽनगारपारीन्द्रमुनीनजूहवत् ॥ ४ ॥ क्षितिपाकशासनो धात्रीसुत्रामा साहिः कण्ठं प्रीवां विभुज्य चक्रीकृत्य पश्चाद्वाल.

Page #710

१४ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
यित्वा दृष्टिं दृशं दिदेश दत्तवान् । क इव । द्विरदद्विषन्निव । यथा दन्तिनां प्रतिपक्षः सिंहः कण्ठं विभुज्य दृशं दत्ते । केसरी अग्रे गच्छन् पश्चाद्विलोगयतीति तत्वभाव एव । 'गिरः विभुरि विभुज्य कण्ठम्' इति नैषधे । ततोऽग्रे कियदागस पश्चात् दृष्टिदानानन्तरमेष साहिरनगारपारीन्दस्य साधुसिन्धुरारातः सूरेः । अथ वा अनगारेषु मु. निषु पारीन्द्राः दुर्वादिवारणवित्रासकत्वेन कण्ठीरवाः । अथ वा यतिषु मुख्याः । 'स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुंगवर्षभकुञ्जराः । सिंहशार्दूलनागाद्याः पुंसि श्रेष्ठार्थगोचराः ॥' इति हैम्यामुक्तत्वात् । तादृशान् मुनीन् श्रमणानजूहवदाकारयामास । एष किं कुर्वन्। यत्र सूरिणा सार्ध मिलितास्तत्रैव स्थितांस्तिष्ठतः अथ वा तत्रैवा/भूय स्थिति कुर्वतो गवेषयन्पश्यन् ।।
सुरैरिवेन्द्रः कलभैरिव द्विपो ग्रहैरिवार्कश्च शशीव तारकैः । अदिद्युतद्वर्त्मनि सूरिवासवोऽनुगम्यमानो मुनिपुंगवैस्ततः ॥ ५ ॥ ततस्तेषां साहिनाकारणानन्तरं मुनिपुंगवैचिंयमवृषभैरनुगम्यमानो वर्त्मनि त. स्मिन्नेव चित्रशालिकाध्वनि सूरिवासवः अदिद्युतत् । क इव । सुरैर्वृन्दारकैः इन्द्रः पुरंदर इव । पुनः क इय । कलभैः त्रिंशद्वर्षीयस्तम्बेरमर्द्विपः षष्टिहायनयूथनाथ इव गजेन्द्र इव । पुनः क इव । ग्रहैमङ्गलादिभिरको भाखानिव ग्रहपतित्वात् । 'प्रहाब्जि. नीगोद्युपतिर्विकर्तनः' इति हैम्याम् । तथा जीवाभिगमसूत्रवृत्तौ–'यावान् चन्द्रपरिवारस्तावान् सूर्यस्यापि परिवारः । परमतितेजस्त्वाद्भाखत्पार्श्वे न च दृश्यते।' पुनः क इव । तारकैज्योतिर्भिः शशी चन्द्र इव अनुगम्यमानो दीप्यते ॥
अथाधिरुयोर्ध्वधरां स किंचनात्मना न्यगादीत्पृथिवीपुरंदरः । दुलीचकाख्यास्तरणं व्रतीश्वराः पुनन्तु भूपीठमिव क्रमाम्बुजैः ॥ ६ ॥
अथ साधूनां सूरिसंनिधावाहानानन्तरमात्मना स्वेन किंचन स्तोकमात्रां सोपानत्रयमयीमुच्चैरूर्वधरां सोपानत्रिकेणैव कृत्वा उच्चैर्भूमीमधिरुह्य अध्यास्याश्रित्य वा स पृथिवीपुरंदरो भूपो न्यगादीद्वभाषे । तदेवाह-हे व्रतीश्वराः सूरयः, राज्ञामुपवेशनोचितं विचित्रचित्ररचनाच रमणीयं लोकप्रसिद्धया दुलीचा इत्याख्या नाम यस्य । खार्थे कः । दुलीचकाख्यमस्मत्सभागमनागमनभूमेः आस्तरणमाच्छादनं क्रमाम्बुजैनिजचरणकमलन्यासैः पुनन्तु पवित्रीकुर्वन्तु । किमिव । भूपीठमिव । यथा क्षोणीमण्डलं खपादपद्मः पवित्र्यते ॥
गुरुर्जगादेति कदापि कीटिका भवेदधोऽस्मिन्न पदं दधे ततः । नृपोऽभ्यधादत्र न कश्चनासुमान्भवेत्सुराणामिव मन्दिरे नरः ॥ ७ ॥ गुरुः सूरिरित्यग्रे वक्ष्यमाणं जगाद वदति स्म । इति किम् । हे साहे, अधो दुलीचकस्याधस्तात् भूप्रदेशे कदाचिदपि दैवयोगात्कीटिकापि चरन्ती तिष्ठन्ती वा भवेत् । ततो जन्तुजातपालनादिहेतोरहमस्मिन्दुलीचके एतावता दुलीचकास्तरणोपरि कदापि कस्मिन्नपि प्रतावे पदं चरणं न दधे न मुञ्चासि । चक्षुरदृष्टभूमी कथमपि क्रम

Page #711

६५०
काव्यमाला।
न निक्षिपामीत्यर्थः । ततः सूरीकथनानन्तरं साहिरभ्यधावति स्म । हे सूरयः, अत्र मच्चित्रशालिकायां दुलीचकाच्छादितायां च भूमौ कदापि कस्मिन्नपि समये वर्षाग्रीष्मादावपि कश्चन कोऽपि कीटकादिरसुमान् जीवो न भवेत् नैव स्यात् । क इव । यथा मुराणां मन्दिरे देवगृहे स्वर्गे भूचरो नरो मनुजो न स्यात् ॥
गुरुर्जगावाचरणं तथाप्यदः पदं निभाल्यैव ददे परत्र नो । यतः स्वकीयाचरणं मुमुक्षुणा प्रयत्नतो रक्ष्यममर्त्यरत्नवत् ॥ ८॥ गुरुः सूरिः पुनर्जनौ जल्पति स्म-हे साहे, यद्यपि श्रीमच्चित्रशालिकायां रचनालारिमदुलीचकस्य अध उपरि वा सर्वथापि कीटिकादिजन्तुर्न स्यात् , तथापि जीवाभावे सत्यपि ममाद एतदाचरणमाचारो वर्तते यदहं निभाल्य अग्रेतनां युगप्रमाणां भूमिका नेत्राभ्यां विलोक्यैव पदं ददे स्थापयामि, न परत्र चक्षुरनवेक्षिते स्थाने सर्वथापि क्रमं न मुश्चामि । 'दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं पिबेजलम् । सत्यपूतं वदेद्वाक्यं मनःपूतं . समाचरेत् ॥' इति नीतिशास्त्रेऽपि । हे साहे, यतः कारणान्मुमुक्षुणा संसारकारागारात्वं मोचयितुमिच्छता यतिना खकीयाचरणं निजस्याचारः प्रयत्नतः प्रमादनिद्राकषायादीनां निराकरणाद्रक्ष्यं सम्यक्परिपालनीयम् । किंवत् । अमर्त्यरलवत् । यथा संतुष्टेन केनचिद्देवेन दत्तं चिन्तामणिं सम्यक्प्रयत्नेन कृत्वा रक्ष्यते ॥
ततः स यावत्कुरुते तदुच्चकैर्वभूव तावत्प्रकटैव कीटिका ।
तिप्रभोरप्रतिमां कृपालुतां पुरः क्षितीन्दोर्गदितुं किमात्मना ॥९॥ ततो गुरुगदितानन्तरं सोऽकब्बरो यावहुलीचकं करे गृहीत्वा पश्चादुच्चकैः करोति ऊर्ध्वमुत्ताटयति, तावत्तत्र प्रदेशे कीटिकैव प्रकटा साहिलोचनगोचरा, बभूव संजाता नृपेण स्वदृष्टया दृष्टा । उत्प्रेक्ष्यते-क्षितीन्दोः पुरो राज्ञोऽग्रे व्रतिप्रभोः सूरेः अप्रतिमामसाधारणां कृपालुतां दयावत्तामात्मनेव स्वेन गदितुं कथयितुमिव प्रकटीकर्तुमिव ।। ततः क्षितौ खस्य यथैकभूपतां गुरोस्तथाद्वैतदयाधिनाथताम् ।
अवेत्य चित्तेऽतिचमत्कृतिं वहन्मुहुर्मुहुस्तं प्रशशंस भूमिमान् ॥ १०॥ ततः, कीटिकादर्शनानन्तरं स भूमिमानकब्बरसाहिर्मुहुर्मुहुर्वारंवारं तं सूरीन्दं प्रशसि श्लाघते स्म । किं कुर्वन् । चित्ते मनस्यतिचमत्कृतिमतिशयेनाश्चर्य वहन् दधत् । किं कृत्वा । क्षितौ क्षितिमण्डले खस्यात्मनो यथा येन प्रकारेण अन्यराजसु ताहक्स्फूर्तिमा. हात्म्याद्यभावात् खस्यैव तदद्वैतत्वेन एकभूपतामद्वैतपातिसाहितां तथा तेन प्रकारेण गुरोरद्वैतामनन्यसामान्यां दयायाः कृपाया अधिनाथतां खामित्वम् । कृपालुतामित्यर्थः । चित्ते स्वमानसे अवेत्य ज्ञात्वा । चित्ते इत्युभयत्रापि योजनीयम् ॥
कृपालुतां वः किमहो महीयसीमुत स्तुवे खाचरणप्रवीणताम् । पयोदवत्कि तु परोपकारितां निरूपकं वा भवतां शुचेः पथः ॥ ११ ॥

Page #712

१४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । अहो सूरयः, अहं वो युष्माकं महीयसीमतिगुर्वी विश्वप्रशस्यां कृपालुतां सर्वजगजन्तुषु कृपावत्तां किमिति प्रश्ने स्तुने श्लाघाविषयं नयामि । उताथ वा वो युष्माकं खाचरणे निजाचारविधिमार्गपालने प्रवीणतां नैपुण्यं सुशिक्षिततां किं स्तुवे प्रशंसानि । पुनरहं पयोदवद्वार्षिकघनाघन इव परोपकारितां परेषां निःशेषालघुलघुप्राणिनामुपकर्तृत्वं स्तुवे कवयामि । वाथ वा भवतां शुचेः पवित्रस्य विशुद्धस्य वा पथो मार्गस्य सद्धर्माचरणस्य वा निरूपकमुपदेष्टारं कथयितारं वा स्तुवे स्तुतिविषयीकरोमि । कं कं स्तुवे श्वाघे, सर्वमपि प्रशंसापरमास्पदमिति ॥ जगत्यसाधारणता व्यतकिं वः क्षणादनेनाचरणेन शासने । सुधाभुजां भूमिरुहीव कामितप्रदातृभावेन मुमुक्षुपुंगवाः ॥ १२ ॥ हे मुमुक्षुपुंगवाः सूरीश्वराः, अनेन समग्रजगजन्तुजातपालनलक्षणेन आचरणेन सदाचरणविधानेन कृत्वा क्षणादल्पकालात्तत्कालमेव मया वो युष्माकं शासने जैनदर्शने जगति विश्वे असाधारणता सर्वेभ्योऽद्वैतता एतावता पञ्चभ्यो दर्शनेभ्यो युष्माकं जैनशासनमसाधारणमेवेति व्यतार्क मया विचारितम्। ज्ञातमित्यर्थः। कस्मिन्निव। भूमिरुहीव । यथा कामितानामैहिकाशेषमनोभिलषितानां प्रकर्षेण दातृभावेन दायकत्वेन सुधाभुजाममृताशनानां पादपे असाधारणता वितळते, एतावता यथा सर्ववृक्षजातिभ्यः कल्पद्रुमा विशेषास्तथान्यशासनेभ्यः श्रीमच्छासनमिति ॥ इति सूरीन्द्रकृपालुताजैनशासनयोः प्रशंसा ॥
कथीपकस्यास्तरणं ततः करद्वयेन दूरीकृतवान्वयं नृपः । मुनीन्द्रसङ्गादिव पापमात्मनः प्रभुः पुनाति स्म पुनः स तां क्षितिम् १३ ततः प्रभुकृपालुतावगमनप्रणीतप्रशंसानन्तरं नृपोऽकब्बरः खयं तत्रान्यसेवकाभा. वादात्मनैव करद्वयेन पाणिपद्मद्वन्द्वेन कथोपक इति नान्नः परदेशोत्पन्नजातिविशेषपट्टसूत्रमयवस्त्रस्यास्तरणं दुलीचकापराभिधानं दूरीकृतवानपसारयति स्म । पश्चात्कृत इत्यर्थः । पृथक्चक्रे । उत्प्रेक्ष्यते-मुनीन्द्रस्य हीरसूरेः सङ्गादात्मनः स्वस्य पापमिव दूरीचकार । तस्य दूरीकरणात्प्रभुः सूरिस्तामास्तरणरहितां क्षिति पुनाति स्म पवित्रयामासिवान् । ऊर्ध्व धरामारुरोहेत्यर्थः । चित्रशालिकात्रिसोपानभूमौ चढित इत्यर्थः ॥
धरेशधामाधरिताद्रिसूदनोपदीकृतास्थामिव चित्रशालिकाम् । विभूषयांचक्रतुरुर्वरावरानगाररात्रीरमणौ क्रमेण तौ ॥ १४ ॥ उर्वरायाः सर्वसस्याया भूमेः वरः खामी धनधान्यमणिप्रसवित्र्या धरित्र्याः पतिः । यदुक्तम्-'शूरश्च कृतविद्यश्च यश्च जानाति सेवितुम्। सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्तु पुरुषास्त्रयः॥ इति। तथा रघुवंशेऽपि-'क्षितिरिन्दुमतीच भामिनी पतिमासाद्य तमग्र्यपौरुषम् । प्रथमा बहुरत्नसूरभूदपरा वारमजीजनत्सुतम् ॥' इति । तथा अनगाररात्रीरमणः श्रमणचन्द्रः सूरिस्तो क्रमेण चित्रशालिकां विभूषयांचऋतुः अलंकुर्वाते स्म । उत्प्रेक्ष्यते

Page #713

१५२ .
काव्यमाला। धरेशेन भूमिपतिना धाम्ना तेजसा बलेन वा अधरीकृतेन हीनीकृतेन । अभिभूयेति शेषः । अद्रिसूदनेन मघोना उपदीकृतां ढौकितामास्था स्वीयां सौधर्मी सभामिव ॥
अवग्रहं प्राप्य महीहिमांशोनिषेदुषस्तत्र यतिक्षितिक्षितः । जलालदीनोऽपि पुरोऽभनद्भुवं सुहस्तिनः संप्रतिभूगभस्तिवत् ॥ १५ ॥ जलालदीनो यवनमुद्गलप्रसिद्धमिदं विशेषनाम साहिरपि यतिक्षितिक्षितः सूरिराजस्य । 'महीक्षित्पार्थिवो मूर्धाभिषिक्तो भूप्रजानृपः' इति हैम्याम् । पुरोऽप्रेतनां भुवं क्षोणी अभजत् बभाज । भूमावेवोपविष्टो नासने । सूरेः किं चक्रुषः किंलक्षणस्य वा। निषेदुषः उपवि. ष्टस्य। किं कृत्वा । महीहिमत्विषो भूमीसोमस्य अवग्रहमुपवेशनार्थमादेशं प्राप्याधिगत्य। किंवत् । संप्रतिभूगभस्तिवत् । यथा संप्रतेरनुज्ञामवाप्य निषण्णस्य सुहस्तिसूरेः पुरस्तात्सं.. प्रतिनामा भूगभस्तिर्भूमीभाखान् उपविशति स्म । 'मध्यदिनावधि विधेर्वसुधाविवखान्' इति नैषधे ॥ इति चित्रशालिकायामागत्य सूरिनृपावुपविष्टौ ॥
अथ धर्मकथारम्भःस धर्मकिर्मीरितसंकथाखथो मिथः प्रवृत्तासु तमित्यचीकथत् । धराविधो बीजमिवावनीरुहां वृषोऽस्त्युपादानमशेषसंपदाम् ॥ १६ ॥ अथो चित्रशालायां द्वयोरुपवेशानन्तरं स सूरिस्तमकब्बरसाहिमित्यमुना प्रकारेणाचीकथत् कथयति स्म । कासु सतीषु । धर्मेण पुण्यप्रकाशनेन किमीरितासु मिश्रासु संकथासु वार्तासु मियः सूरिभूपयोः परस्परं प्रवृत्तासु प्रारब्धासु । इति 'किम् । हे धराविधो पृथिव्या निष्कलङ्क चन्द्र हे साहे, अशेषाणां सर्वासामपि संपदां लक्ष्मीणामुपादानं मू. लकारणं वृषो धर्म एवास्ते विद्यते । किमिव । बीज मिव । यथा अवनीरुहाणां वृक्षाणामुपादानं तत्तजातिजं बीजं योनेर्निबन्धनम् ॥
अनक्षिलक्ष्यापि यथानुमीयते पयोदवृष्टिस्तटिनीपयःप्लवैः। विचक्षणैश्वेतसि तक्यते तथा विभूतिभिःप्राक्सुकृतं पचेलिमम् ॥१७॥ हे साहे, यथा येन प्रकारेण तटिन्या नद्या पयःप्लवैः पानीयपूरैः। आगतरित्यध्याहारः । अनक्षिलक्ष्या लक्षितुं द्रष्टुं योग्या लक्ष्या । 'लक्ष दर्शनाङ्कनयोः' इत्यस्य धातोः प्रयोगः। अक्ष्णोर्लक्ष्या अक्षिलक्ष्या,न अक्षिलक्ष्या अनक्षिलक्ष्या, अदृग्गोचरा।अदृष्टापीत्यर्थः । पयोदानां धनानां वृष्टिर्विचक्षणैर्निपुणैरनुमीयते अनुमानविषयीक्रियते, तथा तेनैव प्रकारेण पण्डितैविभूतिभिर्विभवैः कृत्वा अदृष्टिविषयीकृतमपि पचेलिमं परिपाकं प्राप्योदयमागतं प्राक्सुकृतं पूर्वजन्मोपार्जितं पुण्यं तय॑ते विचार्यते विज्ञायते वा ॥
अभङ्गभोगाम्बुधिशंबरीयतां धरेश धर्मेण विना जनुष्मताम् । . अपार्थतामुद्बहते परं जनुविना फलौघैरवकेशिनामिव ॥ १८ ॥

Page #714

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
१९३ हे धरेश क्षितिपते, धर्मेण सुकृताचरणेन विना जनुष्मतां प्राणिनां परं केवलं जनुर्जन्म अपार्थतां निरर्थकत्वम् अपगतोऽर्थः धर्मप्रयोजनं यस्य । यदुक्तम्-'जे जि. णधम्मबाहिरा ते जाणे वाचारि । उग्या उरहिंध्ययगया संसारिया संसारि ॥ इति । तस्य भावस्तत्ताम् । 'अर्थो हेतौ प्रयोजने । निवृत्तौ विषये वाच्ये प्रकारे द्रव्यवस्तुषु ।' इत्यनेकार्थः । एवोद्वहते बिभर्ति । तथा 'यस्य युधिष्ठिर इव न क्वचिदपार्थो वचनक्रमः' इति चम्पूकथायाम् । जनुष्मतां किमाचरताम् । अभङ्गा अनवच्छिन्नाः सततप्रवृत्ता ये भोगा विभववनिताराज्यादिसुखाखादास्त एवाम्बुधिः समुद्रः तत्र शंबरीयतां मीनानामिवाचरताम् । 'शंबरो दानवान्तरे । मत्स्यैणगिरिभेदेषु' इत्यनेकार्थः । तथा 'शंबरो. ऽनिमिषस्तिमिः । मत्स्योऽवमीनः' इति हैम्याम् ॥
कुरङ्गनाभीमपहाय भूषितुं खवर्म गृह्णाति निषद्वरं करे। निकृत्य गेहोपवने प्ररोपितं सिताभ्रसालं वपतेऽर्कपादपम् ॥ १९ ॥ अपास्य पीयूषरसं जिजीविषुर्मुखादहीन्दोः स्वदते गरं पुनः । विमुच्य धर्म नृप सार्वकामिकं विमुग्धधीर्यो विषयेऽनुरज्यते ॥ २०॥ हे नृप, सर्वानैहिकामुष्मिकान् कामानभिलाषान् करोति पूरयतीति सार्वकामिकस्तम् । 'ऋतुं विधत्ते यदि सार्वकामिकम्' इति नैषधे । तादृशं धर्म विमुच्य त्यक्त्वा यो विशेषेण मुग्धा कृपा. कृत्येप्वनभिज्ञा कार्याकार्यविचारविकला धीर्बुद्धिर्यस्यासावज्ञानो विषये भोगसुखादावनुरज्यते अनुरक्तीभवति, स पुमान् कुरङ्गनाभी कस्तूरिकाम्। मृगमदवाच्यपिनाभिशब्दो ह्रखो दीर्घोऽपि 'मृगनाभिर्मृगमदः' इत्यत्र हैम्यां दखः । तथा 'गोरोबनाचन्दनकुङ्कुमणनाभीविलेपात्पुनरुक्तयन्ती' इति नैषधे दीर्घोऽपि । अपहाय मुक्त्वा खवर्म निजशरीरं मुखस्तनाद्यवयवं स्त्रीमधिकृत्य पुनरथें केवलं वपुरेव भूषितुं वि. लेपनादिना भाले तिलकादिना वा शोभां नेतुम् । यथा 'शोभन्ते स्थितिसौष्ठवेन कतिचित्कस्तूरिकाम् ,' 'नेपालक्षितिपालभालफलके पङ्कं न शङ्केत कः' इति सूक्तपदद्वयी । निषद्वरं पडू कचवरकं करे हस्ते गृह्णाति । पुनः गेहस्य खमन्दिरस्योपवने समीपवाटिकायां गृहारामे वा प्ररोपितं स्वयं पृथक् मनोरथैरुप्तं सिताभ्रसालं कर्पूरपादपम् । 'छित्त्वा कर्पूरखण्डान्वृतिमिह कुरुते कोद्रवाणां समन्तात्' इति सिन्दूरप्रकरे । निकृत्य छित्वा । 'कृती छेदने' अयं धातुः । अर्कपादपम् 'आकडा' इति लोकप्रसिद्ध नामेति अर्कवृक्षम् । 'अर्काः किं फलसंचयेन भवतां किं वा प्रसूनैर्नवैः' इत्यपि सूक्तम् । वपते प्ररोपयति । वपधातुरुभयपदी । पुनः स पीयूषरसं तुष्टसुरदत्ताजरामरकृदमृतं संत्यज्य दूरे क्षिप्त्वा जीवितुमिच्छुजिजीविषुः सन् अहीन्दोः विषभाससहस्रभाजः शेषनागराजस्य । 'विषभारसहस्रेण वासुकिनैव गर्वितः । वृश्चिको विषमात्रेण वो वहति कण्टकम् ॥' इति सूक्तम् । मुखाद्बदनाद्गरं गरलं खदते पिबति । 'संगर गरमिवाकलयन्ति' इति नैषधे ॥ युग्मम् ॥

Page #715

काव्यमाला।
अनश्वरी श्रीर्युवता किमु ध्रुवा जरापि जीर्णा शमनः शशाम किम् । यदेष जन्तुविषयाभिलाषुको दधाति धर्मे न मनो मनागपि ॥ २१ ॥ हे नृप, श्रीलक्ष्मीरनश्वरी शाश्वती अस्थिरैव । यदुक्तम्-'सायरवप्पमुरारिपिय चन्दसरीसा भाय । लन्छी हीडइ घरि घरि महिला एह सहाय ॥' इति पुनर्युवता यौवनं ध्रुवा नित्या कदापि न यास्यति । 'यौवन जाइ वेगिनदीयुजलहइ । इन्दुचन्दुनागिन्दु- . कहो कुणथिररहइ ॥' इत्युक्तेः । पुनर्जरा विस्रसा यौवनवयोहानिलक्षणावस्था जीर्णा. स्थविरीभूता स्थातुमुत्थातुमप्यशक्का जाता किम् यजराशक्तभावान्नागमिष्यति । य. .' दुकम्-'यौवनकेरेदीहडइ कीजइ मित्त दुच्यार । कालिज वडपण आवशइ को न विवार ॥' इति । पुनः शमनो यमः शशाम शान्तीभूतः । किंभूतः । यदथ कमपि न .. व्यापादयिष्यामि मृतो वा यत्कारणादेष जन्तु वो विषयानां कामभोगादिसुखानाम- . भिलाषुकः कामयिता कामुको लोलुपः सन् धर्मे सुकृताचरणे मनागीषन्मात्रमपि. मन- . श्चित्तं न दधाति स्थापयति ॥ . प्रसृत्वरः शंबरवैरिविक्रमोऽचिरात्सृजेद्विक्रमिणोऽप्यविक्रमान् ।
उदीयतेऽस्मादपि राजयक्ष्मणा तमोभरेणेव तमखिनीमुखात् ॥ २२ ॥ हे साहे, प्रसृत्वरः प्रसरणशीलः प्रवर्धमानः शंबरनामा दैत्यविशेषस्तस्य वैरी दस्युहन्ता स्मरस्तस्य विक्रमो वीर्य प्रतापः स्मरी अपस्मारप्रसारः मदनोन्मादः अचिरादल्पकालादेव विक्रमिणोऽपि महाशक्तिमतोऽपि अविक्रमान् निर्वीर्यान् अबलान् सृजेत् कुर्यात् अपि पुनरस्मान्मदातिरेकात् राजयक्ष्मणा क्षयरोगेण उदीयते प्रादुर्भूयते । केनेव । तमोभरणेव । यथा तमखिनीमुखात्प्रदोषात्संध्यासमयादन्धकारेण स्फूर्यते ॥
मनोभुवा मोहयमानमानसो महांहसां संहतिमात्मनाचरन् । लभेत कश्चिन्नरकेषु कारणामिहैव शूलामिव पारिपन्थिकः ॥ २३ ॥ कश्चित्पापीयान् पुमान्नरकेषु कारणां सप्तखपि दुर्गतिषु परमाधार्मिकनिर्मितां क्षेत्रोभृतां महारोगशीतोष्णादिजनितां कासश्वासकठोदरादिकां तीव्रवेदनां लभेत प्राप्नुयात् । क इव । पारिपन्थिक इव । यथा परखाद्यपहर्ता तस्करो नरकेषु नारकित्वेन नरको. . भृतां महती पीडां लभते। कामिव । शूलामिव । यथा इह लोके च शूलो मार्यमाणचौ. राधिरोपणतीक्ष्णतदादिकां महती व्यथां प्राप्नोति । जन्तुः किं कुर्वन् । ननोभुवा शत्रुभूतेन कामेन मोहयमानं मोहं मूर्छा सदसद्विवेचनचातुरीविकलतां नीयमानं मानसं मनो यस्य तादृशः सन्महांहसां प्रबलपापानां संहति श्रेणीमाचरन् । यदुक्तं नैषधे दमयन्त्याः पुरस्तात्—'दधुना नल: पापभीररपि त्वत्प्रापकात्रस्यति नैनसोऽपि' इति ॥
दुरन्तदुःखाद्विषयात्तु बिभ्यता विमुक्तसङ्गेन कृपानुषङ्गिना । वशेव सौभाग्यवता खकामुकीक्रियेत केनापि मरुद्हेन्दिरा ॥ २४ ॥

Page #716

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
६५५ तु पुनः केनापि धार्मिकेण पुंसा मरुगृहेन्दिरा वर्गलोकलक्ष्मीः खकामुकी खस्मिन्निरछा यस्याः स्वाभिलापिणी। 'इच्छायुक्ता तु कामुका'। विप्रत्यये कामुकीक्रियते । अथ वा खस्यात्मनः कामुकी लालसाकलिता क्रियते । 'वृषस्यन्ती कामुकी स्यात्' इति हैम्याम् । केनेव।सौभाग्यवतेव । यथा 'सद्गमनसन्निरीक्षणसजल्पनमिति वदन्ति लावण्यम् । स्पृहणीयो रतिसुभग: स्पर्शगुणो भवति सौभाग्यम् ॥ इदं च द्वयमपि स्त्रीपुरुषयोः स्यात् । अत्र तु सुभगत्वभाजा वसुदेवेनेव सकलकामिनीजनकार्मणा वा पुरुषेण वशा वनिता खकामुकीक्रियते । पुंसा किं कुर्वता । दुर्दुष्टोऽन्तोऽवसानं यस्य प्रान्ते कठिनः वि. पाको यस्य तादृशं दुःखं यस्मात्तद्विधाविषयागोचरात् शब्द-रूप-गन्ध-रस-स्पर्शलक्षणपश्चसंख्यकात् गुणाद्विभ्यता संसारकारागारप्रपतनानन्तासातसहनादिमहाभीति बि. भ्रता अत एव विगीतोऽपमानितो मुक्तः सङ्गः पुत्रकलनधनादिकः सकलसंसारिकानुषङ्गः संसारिकस्नेहो येन । पुनः किंभूतः । कृपानुषहेन पृथ्वी-अप्-तेजो-वायु-वनस्पत्-त्रसरूपाणां षण्णां कायानां रक्षणलक्षणकरुणाकलितेन षट्कायगोकुलपालकेन समस्तयावजगच्चराचरजन्तुरक्षाक्षमणेत्यर्थः ॥
क्रमादुपक्रम्य समाधिना भवी भवं स मुञ्चन्भजते महोदयम् । स्वलोहतां सिद्धरसेन संत्यजन्सुवर्णतां धातुरिव प्रपद्यते ॥ २५ ॥
स विषयविमुखो भवी संसारी जीवः क्रमात्परिपाटीतः खगें गत्वा प्रशस्तमर्मजन्म संप्राप्य उपक्रम्य चारित्रादिविशिष्टधर्माचरणोपक्रमं कृत्वा समाधिना शुक्लध्यानयोगेन भवं संसारमुज्झन् मुञ्चन् सन् महोदयं मोक्षं निःसीमानमभ्युदयं भजते । संसारसागरं निस्तीर्थ सिद्धो भवतीत्यर्थः । क इव । धातुरिव । यथा धातुलॊहादिः सिद्धरसेन रसकूपिकादिपानीयविशेषेण खलोहतां कालायसभा नीचधातुतां संत्यजन् मुश्चन् सुवर्णतां
प्रपद्यते ॥ इति धर्मदेशना ॥ । अभाजि युष्माभिरिवानुगामिभिर्महीमहेन्द्रः परमेशिता स कः ।
अवद्यवन्ध्यां पदवीं प्ररूपयन्नुपासनामर्हति कीदृशो गुरुः ॥ २६ ॥
सुधाब्धिवद्यो ददतेऽमृतं पुनः स किंविधो धर्म इदं वदन्तु मे।। .. महीमहेलादयितोदितामिमां गिरं निपीय प्रभुरप्यचीकथत् ॥ २७ ॥ - इमां वृत्तापेक्षया पूर्वोक्तां मही भूमिरेव महेला कामिनी । 'यश्च परमहेलारतोऽप्यपारदाारेकः' इति चम्पूकथायाम् । तथा 'महिला स्थान्महेलया' इति शब्दप्रभेदे । तस्या दयितो भर्ता अकब्बरः तेनोदितां कथितां वाणी निपीय सादरं श्रुत्वा प्रभुः सूरीन्द्रोऽप्यचीकथत् वदति स्म । इमां काम् । हे सूरीन्द्राः, इदं मयैव निगद्यमानं पृच्छय. मानं मे मम वदन्तु कथयन्तु । इदं किम् । यः परमेशिता परमेश्वरो युध्माभिः श्रीमद्भिरभाजि संसेव्यते म। कैरिव । अनुगामिभिरिव । यथा महीमहेन्द्रो नीतिमान् मान् सेवकैः सेव्यते । स कः परमेष्ठी किनामा च पुनः किंगुणो गुरुरुपासनामर्हति सेवां

Page #717

काव्यमाला।
कर्तुं योग्यो भवति सेवनीयः स्यात् । गुरुः किं कुर्वन् । अवद्येन पापेन वन्ध्याम् 'अवद्यमुक्तः पथि यः प्रवर्तते' इति सिन्दूरप्रकरे । सर्वथा पापनिमुक्तां पदवीं मार्ग प्ररूपयन् । गुरोर्गुरुरिति विशेषणमपि तत्वोपदेष्टा हिताहितनिरूपकः । च पुन: सुधा. ब्धिवत्क्षीरसमुद्र इव अमृतं सुधां मोक्षं च ददते विश्राणयति । अयं 'दद दाने' धातुरात्मनेपदी भ्वादिश्च । स धर्मः किंविधः कीदृक्प्रकारः ॥ युग्मम् ॥ इति साहेदेवगुरू न्प्रति देवगुरुधर्माणां प्रश्नः ॥
जगन्ति यस्यानुभवेऽनुबिम्बितामिवात्मदशें दधते धरापते। .. जिगाय चाष्टादशदोषविद्विषो नवद्वयद्वीपभुवो जयीव यः ॥ २८ ॥ तरङ्गिणीवेणिमिवाम्भसा प्रभुर्न चाङ्कपाली नयते नितम्बिनीम् । . क्वचित्पुनर्यस्य न नर्मनर्मदाहदावगाहे द्विरदायित हृदा ॥ २९ ॥ . विभर्ति हेतीन तनूनपादिवाहितान्पुनयों न हिनस्ति हिंस्रवत् । । भवं भिनत्ति स्म करीव पञ्जरं दधाति देवः स नमस्क्रियाहतीम्॥३०॥
हे धरापते, स दीव्यति क्रीडति त्रैलोक्यैश्वर्यलम्या ब्रह्मश्रिया वा स देवः परमेश्वरो निखिलनरसुरासुराणामपि नायकः नमस्क्रियाया नमस्कृतेराहतीमौचिती योग्यतां दधाति बिभर्ति । 'उडुपरिषदः किं नार्हन्ती निशः किमनौचिती' इति नैषधे। अत्र नुम्विकल्पत्वेन रूपद्वयी आईन्ती आहती च। अर्हतो भाव आईती। 'अणतृण ईप्' इतीप्प्रत्ययः । इति सिद्धिरपि । स देवः प्रणामयोग्यः स्यात् । स वः। यस्य परमेशितुरनुभवे ज्ञाने जगन्ति त्रीणि-सप्त-चतुर्दश-एकविंशतिर्वा भुवनानि अनुबिम्वन्ति संक्रामन्तीत्येवंशीलानि अनुबिम्बीनि अनुविम्बिनां भावोऽनुबिम्बितां प्रतिबिम्बशीलतां दधते बिभ्रति। कस्मिन्निव । आत्मदर्श इव । यथा निर्मलदर्पणमण्डले क्वापि भूधनधनिगृहचित्रशालिकादिभित्त्यादौ चित्रीकृतानि त्रीणि जगन्ति प्रतिफलन्ति । च पुनर्हे भूवल्लभ, यो देवो दीनान्तराय-लाभान्तराय-वीर्यान्तराय-भोगान्तराय-उपभोगान्तराय-हास्यरति-अरति-भीति-जुगुप्सा-शोक-काम-मिथ्यात्व-अज्ञान-निद्रा-अविरति-ग-द्वेषनामानोऽटादशसंख्याका दोषा अपगुणास्त एव विद्विषो महावैरिणो जिगाय परा:तवान् । क इव । जयीव । यथा परराजजित्वरो राजा नवसंख्याकानां द्वयं द्वन्द्वं नवद्वयं नवद्वयं च ते द्वीपाश्च नवद्वयद्वीपाः इति नैषधवृत्तिनरहरिकृतसमासः । तेषामष्टादशद्वीपानां भुवो भूमीप्रदेशान् जयति खवशीकुरुते । 'नवद्वयद्वीपपृथग्जयश्रियाम्' इति नैषधे । तथा 'अष्टादशद्वीपनिखातयूपः' इति रघौ । च पुनर्यः परमेष्टी नितम्बिनी कान्तामङ्कपालीमालिङ्गनं न नयते न प्रापयति । 'आलिङ्गनं परिष्वङ्गः संश्लेष उपगूहनम् । अङ्कपाली परीरम्भः' इति हैम्याम् । क इव । प्रभुरिव । यथा अम्भसां पानीयानां खामी समुद्रस्तरङ्गिणीवेणिं नदीप्रवाहं नदीपूरं नदीनां खपत्नीत्वेनाश्लेषणं नयते लम्भयति । पुनर्यस्य परमात्मनो हृदा हृदयेन क्वचित्कुत्रापि समये प्रदेशे वा

Page #718

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । रहसि वा प्रकटं वा नर्म क्रीडा तदेव नर्मदा मेकलाचलजाता नदो नर्मदानानी तस्या हृदो द्रहस्तस्यावगाहे विलोडने जलकेलिविधौ वा न द्विरदायितं गजवदाचरितम्। प्रायो विन्ध्यपर्वतोत्पन्ना हस्तिनो विन्ध्योपकण्ठप्रवहन्नर्मदायामनिशं खैरं रमन्ते । यदु. कम्-'कोपं वारि विलोक्य वारणपते किं विस्मितेनास्यते प्रायो भाजनमस्य संप्रति भवांस्तत्पीयतामादरात् । उन्मनच्छफरीपुलिन्दललनापीनस्तनास्फालनस्फालीभूतमहोमिनिर्मलजला दूरे धुनी नर्मदा ॥' इति गजाप्टके । पुनर्हे भूमण्डलाखण्डल, यो हेतीश्चाप
चक्रशूलगदाप्रमुखानि प्रहरणानि न बिभर्ति । क इव । तनूनपादिव । यथा 'वहिहेती'ज्वाला धत्ते । 'हेतिः प्रहरणं शस्त्रम्', तथा 'हेतिः कीला शिखा ज्वाला' इति द्विकमपि हैम्याम् । पुनर्यः हिंस्रवत् घातुक इव अहितान्वैरिणो न हिनस्ति न घातयति । पुर्यः भवं संसारं भिनत्ति भनक्ति । क इव । करीव । यथा हस्ती पञ्जरं काष्ठकोष्ठं भिनत्ति भेदयप्ति । 'जयकोईमणकमेलभसलभयपंजरकुंजर' इत्यभयदेवसूरिकृतजयतिहुअणस्तोत्रे॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इति देवखरूपम् ॥
परिग्रहं. यो जलमम्वुदाविलं मरालवन्मुञ्चति सद्म संसृतेः । प्रबोधशालीनिह यः प्ररोपयेत्कृपारसापूरितमानसावनौ ॥ ३१ ॥ प्रवर्तको यः सुगतेश्च दुर्गतेर्व्यनक्ति मार्गौ रविवच्छुभाशुभौ । भवात्तरन्खेन परांश्च तारयस्तरीव वार्डं गुरुरीदृशः स्मृतः ॥ ३२॥ हे साहे, यः संसृतेः संसारस्य सद्म गृहभूतं परिग्रहं धन-धान्य-क्षेत्र-वस्तु-रूप्यसुवर्ण-कुप्य-द्विपद-चतुष्पदरूपं नवविधमपि खयमान्मना मुञ्चति जहाति । किंवत् । मरालवत् । यथा राजहंस: अम्बुदेन प्रावृषेण्यप्रबलजलधरवारिवर्षणेन जम्बालजलप्लवागमनेनाविलं पङ्किलीकृतं जलं सरसीसलिलं त्यजति । 'गङ्गानीरमपि त्यजन्ति कलुषं ते रानहंसा वयम्' इति सूक्ते । पुनर्यः कृपारसेन कारुण्यामृतेन पूरितायां भरितायां पूर्णीकृतायां वा मानसं भविजनमन एवावनि मिस्तस्यां प्रबोधाः सम्यग्ज्ञानानि त एव शालयः कलमास्तान्प्ररोपयेत् वपेत् । जलभृतभूमौ हि शालय उप्यन्ते इति स्थितिः । पुनर्यों रविवत्सूर्य इव शुभाशुभौ समीचीनासमीचीनौ मार्गों पन्थानौ व्यनक्ति प्रकटयति । किंभूतौ मागौं । सुगतेः खर्गापवर्गस्य, तथा दुर्गतेनरकतिर्यक्लादिकुगतेः प्रवर्तकः । हे साहे, ईदृश ईदृग्लक्षणो गृह्णाति तत्त्वं सम्यग्मार्ग च स्वयं विज्ञाय भव्य. जन्तूनुपदिशतीति गुरुः स्मृतः शास्त्रेषु कथितः । किं कुर्वन् । भवात्संसारात् स्वेना. स्मना तरन्पारं प्राप्नुवन् च पुनः परानन्यान् भविकांस्तारयनुत्तारयन् परपारं प्रापयन् । केव । तरीव । यथा नौधिों समुद्रे स्वेन तरति पारे गच्छति परान् खाश्रितान् लोकांश्च तारयति परतीरं लम्भयति ॥ युग्मम् ॥ इति गुरुखरूपम् ॥
जिनास्यपद्मे मकरन्दविभ्रमं दधद्विपत्पूषसुताप्रलम्बभित् । महोदयस्वर्गितरोरिवाङ्करः कृपापयोराशितमखिनीपतिः ॥ ३३ ॥

Page #719

१५८
काव्यमाला।
नरोरगस्वर्गृहसार्वभौमतादिमेन्दिरा यस्य वशंवदा सदा । पुनर्विधातेव भवान्तकारकः क्षितीन्द्र धर्मः पुनरीदृशः श्रिये ॥ ३४ ॥ हे क्षितीन्द्र धरित्रीसहस्रनेत्र, ईदृशो विश्व ईदृग्लक्षण: संसारसमुद्रमध्यनजत्समस्तजनतानां धारणादुद्धारणाद्धर्मः श्रिये मोक्षलक्ष्म्यै भवति । किं कुर्वन् । जिनस्य राग. द्वेषाद्यशेषविद्वेषितुः परमेश्वरस्यास्यपद्मे वदनकमले मकरन्दविभ्रमं मधुविलासं दधद्धारयन् । सर्वज्ञप्रणीत इत्यर्थः । किंलक्षणः । विपदापद्रूपा या पूषसुता सूर्यपुत्री यमुना . तद्भिदायां प्रलम्बभिद्बलभद्रोपमः । 'रुक्मिप्रलम्बयमुनाभित्' इति हैम्याम् । आपदल्लीनां मूलोन्मूलनकृदित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-महोदयो मोक्षः स एव स्वर्गितरुः कल्पद्रुमस्तस्याङ्कुरः प्ररोहः । यथाङ्कुरात्तर्जायते तथा धर्मादेव सर्वदुःखक्षयः स्यादिति । पुनः किंभूतः । कृपा जगजीवानुकम्पा सैवं पयोराशिः समुद्रस्तद्वर्धने तमखिनीपतिः विधुः । यथा चन्द्रात्समुद्रो वर्धते, तथा धर्मादपि दयापि वर्धमाना भवति। जीवदयामय इत्यर्थः। पुनर्यस्य धर्मस्य नरा मनुष्याः, उरगा नागाः, वहाः पुराः, तेषां सार्वभौमाश्चक्रवतिनस्तेषां भावो नरोरगवर्गहसार्वभौमता नरेन्द्रता नागेन्द्रता असुरेन्द्रता देवेन्द्रता ता आदिमा यत्यास्तादृश्य इन्दिराः सर्वत्रियो लक्ष्म्यो यस्य सदा नित्यं वशंवदा आयत्ता यं ददाति तं श्रयन्ते पुनः विधाता ब्रह्मा इव भवस्य संसारस्यान्तकारकः पातुकः विधातापि भवान्तकृन्नामा ॥ युग्मम् ॥ इति धर्मखरूपम् ॥ . जनुष्मतां शालिशया इवात्मनापुनर्भवोद्भावविधायिनोऽनिशम् ।
त्रयोऽप्यमी सन्ति समग्रमेदिनीधवावतंसीकृतपादपङ्कज ॥ ३५ ॥ समग्रा ये मेदिनीधवाः पृथिवीपतयो राजानस्तैरवतंसीकृतं शेखरीप्रणीतं पादपङ्कजं यस्य स तस्य संवोधने । अमी देवो गुरुर्धर्मश्च त्रयोऽपि जनुष्मतां जन्मभाजां भवि. कानां शालिशयाः शोभनशीलाः पाणय इव आत्मना खयमपुनर्भवस्य न विद्यते पुनस्ततोऽत्रागत्य द्वितीयवारं भव उत्पत्तिर्यस्मात्तादृशो मोक्षः तस्य तथा पुनर्भवानामुद्भावः प्रकटीभवनं तं विदधते कुर्वते इत्येवंशीलाः मुक्तिकारिणो विद्यन्ते सन्ति ॥ इति सुधर्मदेवगुरुनिरूपणम् ॥ शिवस्त्रिनेत्रीमिव भूमिमानिव त्रिशक्ति विद्यात्रितयीं सुधीरिव ।। अचालनीयां सुरशैलवत्सुरैस्तदर्हदादित्रितयीमहं वहे ॥ ३६ ॥ हे साहे, अहं तत्पूर्वव्यावर्णितस्वरूपामर्हदादीनां जिनगुरुधर्माणां त्रितयीं वहे स्वेन धारयामि । किंभूताम् । सुरैर्देवैरप्याचालनीयां चालयितुमशक्याम् । किंवत् । सुरशैलवद्यया मेरुः केनापि न चाल्यते । अहं वहे । क इव । शिव इव । यथा ईश्वरत्रिनेत्रीं लो. चनत्रितयं वहति । 'एकत्रिदृग्भालटुगेकपादः' इति हैम्याम् । यदुक्तं च-'गतियुगलकमेवोन्मत्तपुष्पोत्कराणां त्रिनयनतनुपूजा वाथ वा भूमिपातः' इति । पुनः क इव । भूमिमानिव । यथा राजा तिसणां प्रभुत्व-उत्साह-मन्त्रलक्षणानां त्रिकसंख्याकानां शक्तीनां

Page #720

- १४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
६५९ सगाहारनिशक्ति शक्तित्रिकं धत्ते । 'शक्तयस्तिस्रः प्रभुत्वोत्साहमन्त्रजाः' इति हैम्याम् । 'त्रिसाधना शक्ति रिवार्थमक्षयम्' इति रघौ । पुनः क इव । सुधीरिव । यथा विद्वान् विद्यानां व्याकरण-साहित्य-तर्कलक्षणानां त्रितयीं बिभर्ति । भुवनवलिवद्विविद्या संध्यागजवाजिनां भुवननेत्राणि' इति काव्यकल्पलतायाम् । त्रिसंख्याकानि ॥ इति साहेः पुरः सूरिभिः स्वल्य तत्वत्रचाराधनं प्रोक्तम् ॥ कति बतानीह वहध्वमात्मना परेण शक्यानि न वोढुमद्रिवत् । इदं नृपे गृच्छति भारती विभोर्मुखारविन्दे मधुपी बभूवुधी ॥ ३७ ।। विभोहरिगुरोर्मुखारविन्दे वदनपने भारती वाणी मधुपी बभूवुषी भ्रमरी संजायते स्म । प्रोवाचेत्यर्थः । कस्मिन् सति । नृपे अकब्बरे इदं निगद्यमानं पृच्छति प्रश्नं कुर्वति सति । इदं क्रिम् । हे सूरयः, इह जगति संयममार्गे वा यूयमात्मना खेन कति कियत्संख्याकानि व्रतानि नियमविशेषान् वहध्वं धारयत पालयत वा यानि व्रतानि परेण असत्वेन क्लीवप्रायेण पुंसा वोढुं धारयितुं न शक्यानि न समर्थानि । किंवत् । अद्रिवत् । यथा विष्णुव्यतिरेकेणेत्यध्याहारः । पर्वतोऽन्येन केनचिद्वोढुं न शक्यते । 'सोमसिन्धुर्जगन्नाथो गोवर्धनधरोऽपि च' इति विष्णुनामसु हैम्याम् ॥ इति सूरीणां कियद्रतधारणविषये साहेः प्रश्नः ॥ । वसुंधराभोग इवामराचलान्सुपर्वसालानिव काञ्चनाचलः ।
अहं वहे पञ्चमहाव्रतानमून्खविक्रमाधःकृतपाकशासन ॥ ३८ ॥ हे खविक्रमेण निजभुजवीर्यण कृत्वा अधःकृतो हीनीकृतस्तिरस्कारं नीतो वा पाकशासनो वज्रपाणियेन तस्य संबोधनम् । अहममूनने वक्ष्यमाणान्प्रोच्यमानान्पञ्चसंख्याकान्महाव्रतान् सर्वेभ्योऽप्यतिशायिनियमान्वहे बिभर्मि । व्रतशब्दः पुनपुंसके । 'व्रतोपवीतौ पलि लिन्तौ वसन्त' इति लिङ्गानुशासने । क इव । वसुंधराभोग इव । यथा वसुंधराया सार्धद्वयद्वीपलक्षणमनुष्यक्षेत्रभूमेराभोगो विस्तारः पञ्चामराचलान्मेरून् विभर्ति । एको जम्बूद्वीपे, द्वितीयो धातुकीखण्डपूर्वार्धे, तृतीयो धातुकीखण्डपश्चिमाधे, चतुर्थः पुष्करार्धपूर्वार्ध, पञ्चमः पुष्करार्धपश्चिमाधे, एवं पञ्च काञ्चनाचलान् धत्ते । पुनः क इव । काञ्चनाचल इव । यथा मेरुः कल्प-पारिजात-मन्दार-हरिचन्दन-संतानाभिधानान्पञ्च सुपर्वसालान् सुरद्रुमान् कलयति ॥ क्षितीन्द्र तेषामिदमादिमं व्रतं समन्तवो मन्तुमुचोऽपि जन्तवः । न पञ्चतागोचरचारिणः क्वचित्रिधा क्रियन्ते निजनन्दना इव ॥ ३९ ॥ हे क्षितीन्द्र, तेषां पञ्चानां महाव्रतानां मध्ये इदमुच्यमानमादिमं प्रथमं व्रतं वर्तते । तदेवाह-यत्वचित्प्रदेशे ग्रामे अरण्ये वा रहसि प्रकटं वा प्रमोदेन दर्पण संकल्पेन वा त्रिधा मनोवाकायैः कृत्वा समन्तवः सापराधाः अपि पुनः मन्तुमपराधं मुश्चन्ति

Page #721

१६..
काव्यमाला। त्यजन्ति ते निरपराधाः जन्तवः प्राणिनः पश्चतायाः पञ्चत्वस्य मृगोचरे विषये चरन्ति व्रजन्तीति एवंशीलाः नैव क्रियन्ते सर्वथा नैव हन्यन्ते । के इव । निजनन्दना इव । यथा खपुत्राः पञ्चताया गोचराः केनचित्पित्रा न क्रियन्ते तथा सर्वेऽपि जगजन्तवः पात्यन्ते एव ॥ न देवदेवः परमेशितुः परः प्रतापवान्नापि पयोजिनीपतेः । गुरुर्नमेरुन मरुन्मणेर्मणिस्तथा न धर्मोऽस्ति दयाविधेः परः ॥ ४० ॥ हे देवशब्देन राजभट्टारकादिरुच्यते । 'राजा भट्टारको देवः प्रयोज्याः पूज्यनामतः' इति ईम्याम् । तथा 'देव त्वद्भुजदण्डदर्पगरिमोद्गीर्णप्रतापानल-', 'देवे दिग्वि जयोद्यते' इति खण्डप्रशस्ती । तथा 'देव त्वं जय कासि लुब्धकवधूईस्ते किमेतत्पलम्' इत्यादि भोजप्रबन्धादावपि । तथा 'देवेन किं न श्रुतम्' इति चम्पूकथायाम् । यथा परमेशितुः परमेश्वरात्परो देवो नास्ति । अथ वा परमेश्वरादपरः देवानां भवनपतिवानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकानां सुराणामपि देवः पूज्यः एतावता देवाधिदेवः । अपरे सर्वे हरिहरपुरंदरादयो देवाः, परमेश्वरस्तु. देवदेवः, तथा यथा पयोजिनीपतेः सूर्यात्परः प्रतापवान्महखी तेजखी नास्ति । पुनर्यथा मेरोर्लक्षयोजनप्रमाणात्सुदर्शननाम्नः वर्णाचलात कोऽपि गुरुर्महानास्ति । सर्वेऽप्यपरेऽत्युच्चाश्चतुरशीतियोजनमानाः, अयं तु शतसहस्रयोजनोच्चैस्तरः । पुनर्यथा मरुन्मणेश्चिन्तारनात्परो मणिर्नास्ति वजपअरागकर्केतनमरकतेन्द्रनीललोहिताक्षपुलिन्दाअनहंसगर्भादयोऽनेकेऽपि मणयः सन्ति, परं चिन्तामणि विना सर्वकामकरः कोऽपि नास्ति । यथा दयानिधेः कृपाकरादपरो धर्मो न वर्तते । 'नास्ति धमों दयापरः' इति गीतायाम् ॥ इति प्रथमं व्रतम् ॥
वदन्ति वाचंयमपुंगवास्त्रिधा मृषा न भाषामपि जीवितव्यये । इयं यदंहःपटलीव दुर्गतेविमानताया अतिशायि कारणम् ॥ ११ ॥
हे साहे, वाचंयमपुंगवाः साधुसिन्धुराः जीवितव्यये प्राणत्यागेऽपि त्रिधा मनोवचनकार्यः कृत्वा मृषा अलीको भाषां वाचं न वदन्ति न ब्रुवन्ति । यत्कारणादियं मृषा भाषा विमानताया अवगणनायाः पदे पदे अपमानस्य अतिशयते सर्वेभ्योऽभ्यधिकीमवतीत्येवंशीलमतिशायि कारणं साधनं वर्तते । मिध्याभाषी सर्वत्राप्यपमानं परामवं च प्राप्नुयात् । केव । अंहःपटलीव । यथा अंहसां दुष्कृतानां पटली परम्परा दुर्गतेरतिशायि साधनमास्ते ॥
यशःसुधांशोरपिधायिका कुहूरिवादशालोलदृशः प्रियासखी। समूहनीवारजसामिवाङ्गिनां गुणावलीनामनृता हि भारती ॥ ४२ ॥ हे साहे, निश्चितमनृता असत्या भारती पाणी मृषा भाषा कुहूरमावास्येव यशः जगत्प्रसारिकीर्तिकलापः स एव सुधांशुश्चन्द्रमास्तस्यापिधायिका । 'ब्रजति कुमुदे मोहं दृष्ट्वा दृशोरपिघायिका' इति नैषधे । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-अत्र इवशब्दो घण्टालालान्यायेन

Page #722

१४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
उभयत्र योज्यते । अदशा विरुद्धदशा । तदन्यतद्विरुद्धतदमावेषु नम् वर्तते सारखतोतेः । दुर्दशा सैव लोलटक्कामिनी तस्याः प्रियसखी इष्टवयसीव । च पुनरुत्प्रेक्ष्यतेअङ्गिनां प्राणिनां गुणानां शीललबार्जवमार्दवादीनामावलीनां धोरणीनां समूहनी संमाजेनीव । लोके 'सारवणी' इति प्रसिद्धा । केषामिव । रजसामिव । यथा धूलीनां गृहादिकत्ववरकाणां प्रमार्जनकारिका । निष्काशयित्रीत्यर्थः ॥ इति द्वितीयं व्रतम् ॥
तृणादि नोपाददते च किंचनाप्यदीयमानं मुनयो महीमणे । पदं किलाविश्वसितेरिवैकदृक्ततेररिष्टः पृथिवीपुरंदर ॥ ४३॥ हे महीमणे भूमीरत्न, च पुनर्मुनयः साधवः तृणादि दन्तशोधनमात्रप्रमुखं किंचि. दपि वस्तु अदीयमानं केनाप्यविश्राण्यमानं नोपाददते नैव गृह्णन्ति । हे पृथिवीपुरंदर मेदिनीमण्डलाखण्डल, किलेति निश्चितं श्रूयते वा । हेतोर्वा । 'किल संभाव्यवार्तयोः । हेत्वरुच्योरलीके च' इत्यनेकार्थः । अस्माकं तु सर्वथापि तत्कारणाभावात् लोके जने एवाकर्ण्यते । अदत्तादानं वस्तु खामिना कथमप्यदीयमानवस्तुनो ग्रहणमविश्वसितेरवि. श्वासस्य पदं स्थानमास्ते । क इव । अरिष्ट इव । यथा निम्बतरुः । 'निम्बोऽरिष्टः पिचुमन्दः' इति हैम्याम् । एकदृक्ततेः काकश्रेण्या निवासस्थानं स्यात् ॥
अदत्तमादत्त न यस्त्रिधापि तं वृणोति विद्येव विनीतमिन्दिरा । मृगी मृगेन्द्रादिव दुर्गतिस्ततः प्रयाति दूरादवनीनभोमणे ॥४४॥ हे अवनीनभोमणे प्रतापवत्त्वामीभानो, यः पुमान् त्रिधापि मनोवचनतनुभिः कृत्वा अदत्तं वस्तु खामिना न विश्राणितं यो नादत्त न जग्राह तं पुमांसं इन्दिरा लक्ष्मीः खयमागत्य वृणोति वरयति । भजते इत्यर्थः । कमिव । विनीतमिव । यथा विनयवन्तं शिष्यं विद्या निषेवते पुनस्ततस्तस्मानिःस्पृहानरादुर्गतिर्नरकादिकुगतिर्दूराप्रयाति पालयते । क इव । मृगीव । यथा मृगेन्द्रान्मृगी कुरङ्गी दूरात्प्रयाति ॥ इति तृतीयं व्रतम् ॥
पराङ्मुखी स्याद्विषयादतिव्रजो निकुञ्जवासीव तदेकभूमिषु । · क्षमाघरो येन महोदयंगमी वशास्वनीतिष्विव कोऽनुरज्यते ॥ ४५ ॥
हे साहे, व्रतिव्रजो मुनिगणो विषयात् शब्द-रूप-गन्ध-रस-स्पर्शलक्षणात्पञ्चप्रमाणाद्गोचरात्पराङ्मुखी स्यात् विमुखो विरक्को भवेत् । क इव । निकुञ्जवासीव । यथा वने एव वसनशीलो जन्तुः श्वापदादिविषयाजनपदाद्विमुखः स्यात्कदाचिन्नगरप्रामादिषु नागच्छेत् । येन कारणेन क्षमायाः क्षान्तेः क्षमाया उपशमस्य वा धरो धर्ता पुनर्महोदयं मोक्षं गमिष्यति यास्यतीत्येवंशील: साधुस्तदेकभूमिषु तेषां पञ्चानामपि विषयाणामेका अद्वैता भूमयो वासवेश्मानि । नहि वाणिनीं विना विषयाः सुखाय स्युः । तादृशीषु वशासु स्त्रीषु न अनुरज्यते अनुरक्तीभवति । काखिव । अनीतिष्विव । यथा क्षमाधरो युवराजपदवी प्रापितः सर्वराज्यधुरंधरः पुनर्महान्तं सर्वातिशायिनमुदयं राज्यैश्वर्य

Page #723

काव्यमाला।
गमिष्यति लप्स्यते इत्येवंशीलः । अथ वा क्षमाधरो जनकेन निजनिजराज्ये स्था. पितः । पुनर्महान्तं सार्वभौमतादिलक्षणमुदयमाधिपत्यं प्राप्स्यते इत्येवंशीलः । तारश: कः । अनीतिष्वन्यायेषु अनुरागवान् भवेत् । उद्घाभिलाषी सर्वोऽपि न्यायेष्वेवानुरज्यते । यदुक्तम्-'न निमित्तद्विषां क्षेमं नायुर्वैद्यकविद्विषान् । न श्रीनीतिद्विषामेतत्रयं धर्मद्विषां नहि ॥' इति ॥
यतः स शूरः सुदृशां ध्रुवं धनुः कटाक्षबाणान्कबरीकृपाणभृत् । .. नितम्बचक्रं भुजपाशमुत्कटं पुनर्वहन्येन जितः स्मरप्रभुः ॥ ४६ ॥ .' हे मुद्गलेन्द्र, स एव पुमान् शूरः सुभटः । कथ्यते इति शेषः । येन पुंसा स्मर एव प्रभुः त्रिजगज्जेतृत्वात्समर्थो राजा इन्द्रनागेन्द्रनरेन्द्राणामपि खसेवकीकरणादाजा जितो. वशीकृतो हतो वा । किं कुर्वन् । सुदृशां चारुलोचनानां ध्रुवमेव धनु: कोदण्डम् , पुनः कटाक्षानपाङ्गदर्शनान्यक्षिविकूणितानि एव बाणानाराचान् , पुनर्नितम्बमारोहं स्त्रीकटीप. श्वात्प्रदेशम् । येन कृत्वा नितम्बिनीत्यभिधानेन प्रसिद्धा । तदेव चक्रं रथाङ्गायुधम् । पुनरुत्कटं केनापि छेत्तुमशक्यं भुजौ वाहू एव पाशं द्विषद्वन्धनार्थ वज्ररज्जुमयग्रन्थि वहन् धारयन् । किंभूतः । कबरी वेणीमेव कृपाणं चन्द्रहास बिभतीति भृत् । प्रभुः सकलसुरासुरोरगनरनायकनिर्जयेन सामर्थ्यवानिति साभिप्रायं प्रभुरिति पदम् ॥
स भद्रवांस्त्रैणकुचाचलान्तिकारूढरोमावलिसालगह्वरे। . न दस्युवद्यस्य मनोभुवा शमश्रियो हियन्ते शिवमार्गगामिनः ॥ ४७॥ हे साहे, स नरो भद्रवान् कुशली ।स कः । शिवे निरुपद्रवे मार्गे पथि मोक्षमार्गे वा गच्छतीत्येवंशीलस्य यस्य महात्मनो दस्युवत्तस्करेणेव । 'दस्युस्तस्करविद्विषोः' इत्यनेकार्थः । मनोभुवा मदनेन शमश्रियः प्रशमविभवा न हियन्ते नाच्छिद्य गृह्यन्ते । कस्मिन्विषये । स्त्रैणस्य स्त्रीसमूहस्य कुचाः प्रोत्तुङ्गपीनपयोधरास्त एवाचलाः पर्वतास्तेषामन्तिके समीपे प्ररूढा उद्गताः या रोमावल्यो लोमलेखास्ता एव साला विविधविटपवृ. क्षास्तेषां गहरे घननिकुञ्ज तस्करश्वापदादिभयंकरकानने ॥
यशस्त्रियामादयिते कलङ्कति द्विपेन्द्रति क्षीरधिसूनुवीरुधि । शमारविन्दे तुहिनोदवृन्दति व्रताम्बुवाहेष्वपि गन्धवाहति ॥ १८ ॥ निदाघति ब्रीडवहा पयःप्लवे महत्त्वगोत्रे च सहस्रनेत्रति । गुणद्रुमद्रोणिषु मन्त्रजिह्वति क्षितीश शीलं पुरुषेण खण्डितम् ॥ ४९॥
हे क्षितीश भूपते, पुरुषेण उपलक्षणाद्विशेषेण स्त्रिया वा शीलं ब्रह्मचर्य खदारसंतोपलक्षणं परपुरुषत्यागलक्षणं यावजीवनियमपालन विधं वा खण्डितं त्यक्तं भग्नं सत् । तस्येति शेषः । यशः कीर्तिरेव त्रियामादयित: शारदीनचन्द्रस्तस्मिन्कलङ्कति लाञ्छनमिवाचरति । सकलङ्कः खयशो मलिनीकरोति । पुनः क्षीरधेः क्षीरसमुद्रस्य सूनुः

Page #724

१४ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
६६३
पुत्रो नन्दन: । 'उहोङ्गात्मजः सूनुस्तनयो दारकः सुतः । पुत्रो दुहितारे स्त्रीत्वे' इति हैम्याम् । 'स्त्रीत्वे स्त्रीलिङ्गे वाच्ये सति नन्दननामशब्दो दुहितरि पुत्र्यां स्युः' इति तदवचूरिः । लक्ष्मीस्तद्रूपा वीरुद्वल्ली तत्र । तदुन्मलने इत्यर्थः । द्विपेन्द्रति ऐरावणोऽन्यो वा गजराजस्तद्वदाचरति । पुनः शमः प्रशान्तता स एवारविन्दं कमलं तस्मिंस्तुहिनोद - न्दति हिमजलकणगण इवाचरति । हिमानीयतीत्यर्थः । अपि पुनर्वतानि पञ्च महाव्रतानि द्वादशाणुव्रतानि वा अन्ये नियमविशेषा वा त एवाम्बुवाहाः पयोधरास्तेषु गन्धवाहति प्रबलप्रभञ्जन इवाचरति । पुनवींडो लज्जा स एव वहा सरित् तस्याः पयःप्लवे पानीयपूरे निदाघति ग्रीष्मकालति । 'जेणिदिनिपवनप्रचण्डलू अझलतापतडका । जिणिदिनिनदीनिवाणवाणवाविआ सवसुक्का ॥' निदाघे हि प्रायोऽखिला जलाशयाः शुष्यन्ति । तथा व्रीडशब्दः अकारान्तोऽप्यस्ति । 'वीडनं व्रीडा चित्तसंकोचः व्रीडोsपि' इति हैमवृत्त । तथा 'त्वयि स्मरत्रीडसमस्यानया' इति नैषधे । च पुनर्महत्त्वं महिमा तदेव गोत्रः पर्वतः तत्राचलच्छेदे सहस्रनेत्रति इन्द्र इवाचरति । पुनर्गुणाः सदाचरणानि त एव द्रुमा वृक्षास्तेषां द्रोणिषु श्रेणिषु । तज्ज्वालने इत्यर्थः । मन्त्रजिह्वति । अर्थद्दावानल इवाचरति । 'भिल्ली पल्लवशङ्कया विचिनुते सान्द्रद्रुमद्रोणिषु' इति चम्पूकथायाम् । 'द्रुमद्रोणयो वृक्षश्रेणयः' इति तट्टिप्पन के । 'सर्वप्रातिपदिकेभ्यः क्विप् वाचारे इत्येको कृष्ण इवाचरतीति कृष्णति । एवं खति स्वामास' इति प्रक्रिया कौमुद्याम् । तस्मादत्र सर्वत्रापि आचारार्थे विप्प्रत्ययः ॥ युग्मम् ॥
कृतप्रदोषां पितृसूरिवाशनिश्चला वनीवन्मदनावगाहिनी ।
अहेर्महेलेव च जिह्नगामिनी वधूः पयोधेरिव निम्नगामिनी ॥ ५० ॥ जलैर्वहाया इव मेघमालिका विवर्धिनी वा भवपद्धतेरघैः । मनः शमाद्वैतसुखानुषङ्गिनां वशीकरोतीश वशा न योगिनाम् ॥ ५१ ॥ हे ईश अर्थात् हे अवनीनायक; इह जगति वशा कामिनी योगिनां मनोवाक्काययोगभाजां वशीकृतात्मनां मुनीनां मनो मानसं न वशीकरोति न मोहयति न हरति । यदुक्तम् —'अकामस्य तृणं नारी निरीहस्य तृणं नृपः । तृणं ज्ञानवतां सर्वे तृणं शूरस्य जीवितम् ॥' इति वचनात् । किंभूतानां योगिनाम् । शमेन शान्तभावेनाद्वैतमसाधारणं यत्सुखं सातं तस्यानुषङ्ग आखादो विद्यते एषाम् । किंभूता वशा । कृतप्रदोषा कृता उत्पादिता: प्रकर्षेण दोषा दम्भादयः । त्रीजातौ दाम्भिकता। तथा 'स्त्रीभ्यः शिक्ष्यते केतनम्' इत्यादिसूक्तोः विविधा अपगुणा यथा । केव । पितृसूरिव । यथा संध्या कृतः प्रदोषो यामिनीमुखं यया तादृशी स्यात् । पुनः किंभूता चला अतिचञ्चलस्वभावा । केव । अशनिरिव । अत्र इवशब्दो लालाघण्टान्यायेन उभयत्रापि योज्यते । ततो यथा अशनिविद्युदतिचपला आकालिकी शतहृदा । 'चञ्चला चपलाशनिः' इति हैम्याम् । 'अशनिर्वज्रविद्युतोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूता । मदनावगाहिनी । मदनं प्रवलकंदर्पमवगा

Page #725

काव्यमाला।
हते । 'फुफुमानिसहकारी' इति वचनात् । धारयतीति । किंवत् । वनीवत् । यथा कान्तारं मदननामानं दुमम् । 'मीदुल' इति प्रसिद्ध लोके । अवगाहते विभीति । 'स्ववनी. संप्रवदपिकापि का इति नैषधे । पुनः किंभूता । जिह्मगामिनी जिद्मं वक्रं गच्छती. सेवंशीला । केव । महेलेव । यथा अहेर्भुजंगमस्य महेला वनिता भुजंगी कुटिलचारिणी भवेत् । पुनः किंभूता। निम्नं नीचहीनतमकर्मभिर्गच्छति विचरतीत्येवंशीला । अथ वा निम्नेषु नीचजातिषु गच्छन्ति सई कुर्वन्तीत्येवंशीला । 'कामिन्यो नीचगामिन्यः' इति वचनात् । नीचसत्ताः प्रायः स्युः । केव । वधूरिव । यथा पयोधे: समुद्रस्य वधूः पत्नी . नदी निम्रगा नीचैर्वहा जलस्य निम्नगतित्वान्नाम्नापि च । पुनः किंभूता । अधैः पापक. मभिः कृत्वा मवपद्धतेः संसाररचनाया अथ वा संसारपरम्परायाः संसारमार्गस्य वा । 'पद्धतिः पथि पक्की च' इत्यनेकार्थः । एतेषां समीचीना पद्धतिरित्यपि रूढ्या दृश्यते । पद्धतिराचरणं रचनापीति । तस्या विवर्धिनी विशेषेण वृद्धिकरणशीला च तत्र विवधिनी। केव । मेघमालिकेव। यथा कादम्बिनी जलैः पानीयैः वहाया नद्या वृद्धिकारिणी। . यदुक्तम्-'वर्षानदीनां पतिरङ्गनानामर्थो नराणामृतुराट् तरूणाम् । स धर्मचारी नृपतिः प्रजानां लोकागतं यौवनमानयन्ति ॥' इति ॥ युग्मम् ॥
पुरःसरास्तस्य सुरा मरुद्वी गृहाङ्गणे पाणितले मरुन्मणिः । पुरः सुरद्रुनिकटे मरुद्धटः खयंवराः स्युर्भुवनत्रयीश्रियः ॥ ५२ ॥ प्रदक्षिणो दक्षिणवारिजः पुनः खलाः सखायः सविधे च शेवधिः । न चित्रकृच्चित्रलता च सिद्धयः करेऽदधाद्योऽसिशिखोपमं व्रतम् ॥५३॥ हे साहे, यः पुमानसिशिखायाः खड्गधाराया उपमा सादृश्यं यस्य तादृशं व्रतं ब्रह्मचर्यमदधाद्धारयति स्म तस्य पुंसः सुरा देवाः पुरःसरा अग्रगामिनस्तदने पदातिवद्गच्छन्ति । पुनर्मरुद्गवी कामधेनुः गृहप्रसूता कीतगृहीता वा गौरिव गृहाङ्गणे तिष्ठेत् । मरुन्मणिश्चिन्तारत्नं तस्य पाणितले करकोडे हस्तेलिकायामेव वसेत् । पुनः सुरद्रुमः कल्पवृक्षः पुरः पुरस्तात् च्छायाकारक इव तिष्ठेत् । पुनः मरुद्धटः कामकुम्भः निकटे समीयप्रदेशे पानीयपायक इव तिष्ठेत । पार्श्ववर्तीव वा स्यात् । पुन वनत्रयीश्रियः त्रैलोक्यलक्ष्म्यः स्वयंवरा आत्मभिरेवागत्य तं वृण्वते । पुनर्दक्षिणोऽपसव्यप्रदेशे आ. वतों यस स चासौ वारिजश्च । मध्यमपदलोपी समासः । दक्षिणावर्तशः प्रदक्षिणोऽनुकूल: मार्गितं विनैव सर्व समीहितं पूरयति । 'कम्बुस्तु वारिजः' इति हैम्याम् । खला द्विजिह्वा दुर्जनाः सखायो मित्राणि भवन्ति । च पुनः शेवधिर्निधानं सविधे पृष्ठे अनुलममिवायाति च। पुनश्चित्रलता चित्रकवल्ली न चित्रकृत् । अद्रष्ट्रीणामाश्चर्यकारिणी स्यात्तस्य तु पदे पदे तत्प्राप्तित्वेन न विस्मय विधायिनी । तद्गह एवोद्गमनत्वेन वा मवेत् । च पुनः सिद्धयः लघिमा-वशिता-ऐश्वर्य-प्राकाम्य-महिमा-अणिमा-यत्र कामावसायित्वम्-प्राप्तिः-इत्यैश्वर्यम् । अष्टावपि सांसारिका महासिद्धयः । करे हस्ते

Page #726

१४ सर्गः होरसौभाग्यम् । मनोनुगामिन्यः हस्ततलस्थायिन्यो वा । महत्त्वाद्हुवचनम् । सिद्धयो नुक्तयोऽपि हस्ते ॥ युग्मम् ॥
गजोऽप्यजो गोष्पदनम्बुधिर्मगो मृगाधिपः स्रग्भुजगस्तमी दिनम् । रणः क्षणश्वाल्पगिरिमरुद्दिरित्रिधापि यो ब्रह्म बिभर्ति भूपते ॥५४॥
हे भूपते, यः पुमान् महिला वा त्रिधापि मनोवाकायब्रह्म शीलव्रतं परनारीसहोदरतां विभाते धत्ते, तस्य पुंसस्तस्याः स्त्रियो वा गजो मदोद्धरसिन्धुरोऽपि अजस्छागप्रायः स्यात् । पुनरम्बुधिः समुद्रोऽपि गोष्पदं गोखुरोत्खातभूमिस्थ जलमिव तेन तया वोल्लासयते। पुनगाधिपः पश्चाननोऽपि मृगो हरिण इव तस्या दूरं पलायते। पुनर्भुजगो विषधरोऽपि तेन स्रगिव कुसुममालिकेव तया चाकरे गृह्यते । तमी सान्धकारा रात्रिदिनमित्र तस्य तस्या वा जायते। रणो घोरोऽपि संग्रामः क्षण उत्सव इव विभर्ति। पुनमगिरिः सुराचलोऽपि . अल्पगिरिः किंचिदुच्चपाषाणभूमिरिवावरुह्यते ॥ इति चतुर्थ ब्रह्मवतम् ॥ . परिग्रहः संयमिनापवादवत्रिधापि नाङ्गीक्रियते कदाचन । तमस्तमीनामुदयादिवोरगाद्विषं यतो दोषभरः परिस्फुरेत् ॥ ५५ ॥ हे भूपते, संयसिना चारित्रवता साधुना त्रिधापि मनोवचनतनुभिरपि अपवादोऽपयश इव । कदाचन कस्मिन्नपि प्रस्तावे सुखे दु:खे वा सुकाले दुःकाले वा सुखाजीविकायां कष्टाजीविकायां वा परिग्रहो धनधान्यक्षेत्रवस्तु मुवर्णरूप्यकुप्यद्विपदचतुष्पदलक्षणो नाङ्गीक्रियते नाद्रियते । यतो यस्मात्परिग्रहादोषाणां निकेतानि दाक्षिण्यलोभाद्यपगुणानां भरो गणः परिस्फुरेत् । किमिव । तम इव । यथा तभीनां कृष्णपक्षक्षपाणामुदयात्प्रकटीभावात्परिभावाद्वा तमो घरोऽन्ध कारं स्फुरेत् । परि समन्तात्सचविश्वान्तः स्फूर्तिमत्यात् विश्वव्यापिस्फूर्तिमद्भवेत् । पुनः किमिव । विषमिव । यथा उरगाद्भुजंगमाद्रलमाविर्भवेत् ॥ गिरीन्द्रमारोहति लङ्घतेऽम्बुधीन्प्रयाति जन्यं गहनं च गाहते। असूस्तृणानीव सृजेन्निजाञ्जनस्तदुल्लसल्लोभविज़म्भितं विभो ॥ १६ ॥ हे विभो हे साहे, यजनो लोकः गिरीन्द्रं तुङ्गशैलमारोहति पर्वतोपरितलशिखरशिखायां चढति, पुनर्यदम्वुधीन् समुद्रान् लवते यानपात्रादिभिः कथं कथंचिदतिकामति अपारं पारावारं प्रतीर्य पारपारं याति । पुनर्यजन्यं दुराकलनीयरणाङ्गणं प्रयाति प्रविशति । च पुनर्गहनं भयानकं काननं कान्तारं गाहते सर्वतः परिभ्राम्यति। पुनर्जनो निजानात्मीयान सून्प्राणान् तृणानीव तृणप्रायान् सृजेत् कुर्यात्। हे राजन् , तत् पूर्वोक्तं सर्वमपि उल्लसन् वर्धमानः प्रकटीभवन् वा यो लोभस्तृष्णा तस्य विजृम्भितं विस्फूर्जितं प्रभावः ॥ इति पञ्चमं व्रतम् ॥

Page #727

काव्यमाला।
वहन्ति पञ्च व्रतिनो महाव्रतान्यमूनि वक्राणि मृगाङ्कमौलिवत् । भजन्ति दन्तद्वितयीं गजा इवापरामिमां देव पुनव्रतद्ववीम् ॥ १७॥ हे साहे, तिनो नियमवन्तः साधवः अमूनि प्राणातिपातविरमण-मृषावादविरमणअदत्तादानविरमण-विषयभोगविरमण-परिग्रहविरमणलक्षणानि पञ्चसंख्याकानि महाव्रतानि मेरुवदुरुद्धराण्यतिशायिनो नियमान् वहन्ति धारयन्ति । किंवत् । मृगाङ्कमौलि. वत् । यथा चन्द्रशेखरः शिवः पञ्चप्रमाणानि वापि वदनानि विभर्ति। 'पञ्चमुखोऽष्टमूर्तिः' इति हैम्याम् । अथ वा 'महामृगारिवत्' इति पाठः । यथा मृगाणां हस्तिनामरयः केसरिणः पञ्च वक्राणि बिभ्रति । 'पञ्चास्यो नखरायुधः' इति हैम्याम् । हे देव, पुनः साधवः इमामग्रे वक्ष्यमाणामपरां पञ्चमहानतानि उपरितनी व्रतद्वयीं भजन्ति श्रयन्ते । के इछ । गजा इव । यथा हस्तिनो दन्तद्वितयी दन्तकोशयुगलं दधते ॥ इति पञ्चमहाव्रतखरूपम् ॥ निशाशनं नीतिजुषा निषिध्यते परिप्लुतापानमिवावनीपते । निशाशनेभ्योऽपि वरं विहंगमा निशि त्यजन्तो यतिवज्जलाशने ॥१८॥ हे अवनीपते, नीतिजुषा न्यायधर्मवता धर्मे मुनिष्ठावता पुरुषेण परिप्लुतापानं मदिरा. पानमिव । 'गन्धोत्तमाकल्पमिरापरिपुताः' इति हैम्याम् । निशाशनं रात्रिभोजनं निषिध्यते निवार्यते वयं नाद्रियते । हे नृपते, निशायां रात्रावशनं भोजनं येषां ते निशाशना रात्रिभोजनास्तेभ्यो जनेभ्यः सकाशात् विहंगमाः पक्षिणोऽपि वरं समीचीनाः । वरमिति समीचीनार्थेऽपि दृश्यते । यथा सिन्दूरप्रकरे-'वर क्षिप्तो हस्तः कुपितफणिनो वक्रकुहरे वरं झम्पापातो ज्वलदनलकुण्डे विरचितः । वरं प्रासप्रान्तः सपदि जठरान्तर्विरचितो न जन्यं दौर्जन्यं तदपि विपदा सम विदुषाम् ॥' इति । किं कुर्वन्तः । यतिवन्मुनय इव । निशि रात्रौ जलाशने पानीयान्ने त्यजन्तो मुञ्चन्तः न भुजन्तः पिबन्तश्च ॥
गवामधीशं भुवनोपकारिणं महस्विनं श्रीजिनपादसेवितम् । अवेत्य मित्रं विधुरं विधीयतेऽशनादि यत्सा कथमौचिती सताम् ॥१९॥ हे साहे, गवामधीशं राजानं पति भास्करं धेनूनामधीशं कृष्णं नन्दगोपाङ्गजत्वागोकुलवासित्वाद्रजनाथत्वाच्च गवां वाचामधीशं वागीशत्वाद्गुरु वाचस्पतिमध्येतारं विधुरमस्तप्राप्तं मृतम् । 'दिष्टान्तोऽस्तं कालधर्मः' इति हैम्याम् । अवेत्य ज्ञात्वा यदशनादि भोजनप्रमुखं रङ्गसुखकारणं विधीयते क्रियते, सा सतामुत्तमानां कथमौचिती केन प्रकारेण योग्यता । अपि तु नैव । किंभूतत्य । भुवनोपकारिणः । जगतो भूलोकस्य पाल. नादुपकारको राजा द्यावापृथिव्योरुद्दयोतकर्तृत्वात्सदसन्मार्गप्रकाशत्वान्मित्रत्वाच्चोपकर्ता भास्वान् जगदुपद्रवकृत्यनिवारकत्वात्पालकत्वात्सृष्टरुपकर्ता कृष्ण: अज्ञानान्धकारच्छेतृत्वात् ज्ञानविवेकदायकत्वाद्गुरुः । पुनः किंभूतम् । महस्विनं प्रतापवन्तं नृपं किरणमालिनं भानुमुत्सववन्तं कृष्णं विद्यावत्त्वात्सर्वदाप्युत्सववत्त्वाद्गुरुः । अद्याप्युत्सवानां

Page #728

१४ सर्गः] हीरसौयाथ्वम् । जायमानत्वेन विष्णोः। 'एनं महखिनमुपैहि सदारुणोच्चैः' इति नैषधे । महस्शब्दः सकारान्तोऽप्युत्सववाची वर्तते । 'महस्तेज उत्सवश्व' इति तद्वृत्तिः । पुनः किंभूतः । श्रिया चतुस्त्रिंशदतिशयलक्ष्म्या तस्याः कादाचित्कत्वेन सदा केवलोत्पत्तिं मर्यादीकृत्य महानन्दनगरावाप्तिपर्यन्तमष्टमहाप्रातिहार्यलक्ष्म्या युक्तो जिनस्तीर्थकृदन्यतरः श्राद्धत्वेन तं सेवते इत्येवंशील: नृपः, तथा श्रिया पाथोधिपुच्या युक्तस्तस्याः पतित्वालक्ष्मीयुक्तत्वं जिनो विष्णुस्तत्पदसेवितं विष्णुपदे व्योम्नि स्थितिमत्त्वेन भानुः कमलाकलितकुण्ठवासिनः समुद्रशायिनो जिनस्य वैकुण्ठस्य पादमंशं शीलत्येवंशीलं कृष्णस्यांशावतारत्वेन न सर्वावतारित्वं किं तु दशानामप्यंशावतारित्वमेव । गुरोर्ब्रहस्पतेः खर्गस्थायुकत्वेन निजकृष्णस्य सेवनं सुकरमेव । गुरोस्त्वन्यतरः कश्चिजिनो बौद्धो विष्णुरहन्वा एतेषामन्यतरशासनस्थत्वात्। पुन: किंभूतम् । मित्रं सखायं राजन्यपि कुत्रचित्सेवकादौ हितान्वेषित्वेन मैश्यं संभाव्यते न सर्वेऽपि नृपाः कृतघ्नाः । यदुक्तम्-'मुहृदि निरन्तरचित्ते गुणवति भृत्ये प्रियासु नारीषु। स्वामिनि सौहृदयुक्त निवेद्य दुःखं सुखीभवति ॥' इति सूत्रोक्तत्वात् । तथा भाखान्मित्रनामा कुमोदत्वात् मित्रवत्सर्वजनानां दैत्याग्रुपद्रवनिराकरणेनानन्दोत्पादत्वाद्विष्णोर्गुरोस्तु । 'प्राप्ते षोडशमे वर्षे पुत्रं मित्रमिवाचरेत् ।' पुत्रमिव शिष्यमपीति । तत्त्वतस्तु सूर्यमेव विधुरं कष्टभाजमस्तंगतं मरणावस्थां प्रपन्नं सूर्यस्य वैधुर्यमस्तादेव ॥ इति षष्ठं रात्रिभोजनम् ॥
कदापि नैमित्तिकवत्तपस्विनो निमित्तमेते ब्रुवते न किंचन । यतश्चरित्रेण निमित्तभाषणात्तमिस्रपक्षाद्विधुनेव हीयते ॥ १० ॥ हे साहे, एते पूर्वोक्तषड्व्रतपालकाः प्रत्यक्षा वा श्रीमदाकारितागताः पुर उपविधास्तपस्विनः साधवः कदापि कस्मिन्नपि व्यतिकरे नैमित्तिकवनिमित्तज्ञा इव किंचन अङ्ग-स्वप्न-खर-भौम-व्यञ्जन-लक्षण-उत्पात-अस्तरिष्टम् एतेष्वष्टसु निमित्तेषु किमपि निमित्तं ग्रहवाराङ्गस्फुरणशकुनखरादिकं न ब्रुवते न कथयन्ति । अथ वा ज्योतिषिका इव किमपि शुभाशुभादिग्रहविचारं न भाषन्ते । यतः कारणात्तस्य निमित्तस्य अष्टाङ्गनिमित्तानां वा ज्यौतिष्कादेर्वा भाषणात्कथनाच्चारित्रेण संयमेन हीयते क्षीयते । केनेव । विधुनेव । यथा तमिस्रा कृष्णात्पक्षात् विधुना चन्द्रेण क्षयः प्राप्यते क्षीणीभूयते । यदुक्तमुराध्ययने-'जेलकेणं च सुविणं च अंगविज्जं च जेपउं जंति न हुते समणावुच्चंति । एवमायरियेहिं अकोपम् ।' इति ॥ इति सप्तमं निमित्ताद्यभाषणव्रतम् ॥
इति व्रतान्सप्त विभर्ति संयतव्रजः शिवश्रीपरिरम्भलोलुपः वसुंधराभोग इवाम्भसां प्रभूञ्छिखाः शिखीव घुमणिर्हयानिव ॥६॥ हे साहे, संयतानां सर्वविरतिभाजां साधूनां व्रज: समुदाय इत्यमुना प्रकारेण पूर्वव्यावर्णितस्वरूपान् सप्तसंख्याकान् व्रतानियमविशेषान् बिभर्ति धत्ते । किंभूतः । शिवश्रिया मोक्षलक्ष्म्या परिरम्भे आलिङ्गने लोलुपः लालसः । क इव विभर्ति । वसुंधरा.

Page #729

काव्यमाला।
भोग इव। यथा सप्तद्वीपाया वसुंधराया आभोगो विस्तारः । 'प्रपश्चाभोगविस्तारः' इति हैम्याम्। सप्त लवण-क्षीर-दधि-त-सुरा-इक्षु-वारिनाम्नः अम्भसा प्रभून समुद्रान् । 'यादःस्रोतोवानंदीशः सरस्वान्' इति हैम्याम् । धत्ते । पुन: क इव । शिखीव । यथा वहिः सप्त शिखा ज्वाला धत्ते । “विभावसुः सप्तोदर्चिः खाहापाही' इति हैम्याम् । पुनः क इव । घुमणिरिव । यथा नभोरनं सहस्ररश्मिः सप्त हयान् खरथे सप्ताश्वान् धारयति ॥
पुरातनैराचरितानि सूरिभिर्यथा तथा धर्तुमहं न तान्यलम् । मतङ्गजप्रक्षरधारणक्षमा मतङ्गजा एव न यत्तुरङ्गमाः ॥ १२ ॥ हे नृपते, अहं खल्पमनःकायबलाकलितकलिकालोत्पन्नजनः तथा तेन प्रकारेण तानि सप्त व्रतानि ध धारयितुं नालं न समर्थोऽस्मि । तथा कथम् । यथा येन प्रकारेण संपूर्णाद्वैतमनोवाकायबलशालिभिः सिद्धिसंप्राप्त्युचितं चारुसंहननैः सुषमासमयसंप्राप्ता. वतारैः पुरातनैः प्राचीनैः सूरिभिराचार्यैरुपलक्षणादुपाध्यायगणाश्चच्छेदकसाधुभिरप्याचारितानि सम्यक्पालितानि यद्यस्मात्कारणान्मतङ्गजानां संनाह्यानां समरोचितानां दन्तिनां प्रक्षराणां 'पाखर' इति लोकप्रसिद्धानां धारणे उद्वहने. परिधाने वा मतङ्गजा एव क्षमाः समर्थाः स्युः न पुनस्तुरङ्गमाः खयोग्यप्रक्षरधारणे समर्था अप्यश्वाः किं गजानामतिशायिभारदुर्वहां प्रक्षरां धारयन्ति । अपि तु न तथा। अहमपि पूर्वाचार्यानुष्टितोत्कृष्टानुष्ठानं विधातुं समर्थोऽपि देशकालखमनोवपुर्वलानुरूपमनुष्ठानमाचराभिलो. कोच्या खरग्रहणं निन्द्यम् । किं च तस्य मूलत एव प्रक्षरव न भाति तद्ब्रहणमयुक्तमेव यानेषु रत्नत्वात्प्रक्षरधारित्वाच्च अश्वाभिधानं न्याय्यमेव ॥ . .
श्रुतोक्तयावद्रतपालने यदाप्यलं न किंचित्तु तथापिं शक्तितः । विधिं बिभर्येष तरेन्न तारको नदीमपीशस्तरणेऽम्बुधेर्न यः ॥ ६३ ॥ हे नरेन्द्र, श्रुते शास्त्रे उक्तः प्ररूपितः कथितः यावान् समग्रः यावत्परिमाणमस्येति यावान् । 'यावज्जनरअनवती' इति नैषधे। 'समग्रलोकाना रजने प्रीणने व्रतमस्यास्तीति' इति तद्वृत्तिः । विधिः कर्तव्यार्थोपदेश आचारो वा तस्य पालने आचरणे यदापि यद्यपि नालं नाहं प्रभुः, तथापि तर्हि एषां शक्तितः स्वसामर्थ्यानुसारात् यादृशी व्रतपालनश किस्तादृशमित्यर्थः । तु पुनः किंचित्किमपि अल्पमात्रं देशकालानुरूपमाचारमाचरामि पालयामि । युक्तोऽयमर्थः । यस्तारकः खकलया जलातिकामकः अम्बुधेः समुद्र तरणे भुजाभ्यामुत्तरणे नेशः प्रभुर्न स्यात् स तारकः नदी समुद्रापेक्षया खल्पपरिमित सलिलां सरितं किं न तरेनोलक्येत् परपारं न यायात् । अपि तु तरेदेव ॥ इति खस्य व्रतपालनसामर्थ्यमुक्तम् ॥
इदं निशम्य प्रमदं दधन्नृपः प्रणीय गोष्ठीमितरां च तात्त्विकीम् । परीक्षितुं रत्नपरीक्षको मणीनिवेहमानः पुनरित्यवोचत ॥ ६४ ॥

Page #730

१४ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
नृपो राजा विभुं सूरि परीक्षितुं गुरोः पूर्वोक्तव्रतानां परीक्षा कर्तुमीहमानो निजहृदि वाञ्छन् पुनर्व्याधुय्य इत्यग्रे वक्ष्यमाणप्रकारेगावोचत वदति। परीक्षितुं क इव । रत्नपरीक्षक इव । यथा माणिक्यपरीक्षाकारकः 'जवहरी' इति लोके प्रसिद्धः । स मणीन् परीक्षते रत्नगुणान् परीक्षयति । अल्पानल्पं वा तन्मूल्यं विधत्ते। नृपः किं कुर्वन् । इदं सूरिनिगदितव्रतखरूपं निशम्य आकर्ण्य प्रमदमानन्दं दधद्विभ्रत् । किं कृत्वा । इतरां एतस्या वार्तायाः पृथग्वर्तिनी तात्त्विकी धर्मतत्त्वसंबन्धिनीं गोष्ठी प्रणीय कृत्वा ॥
पुरेऽनयीवावनिमानुपेयिवान्य एष मीने तरणेस्तनूरुहः । स मत्सरीवापकरिष्यति प्रभो क्षितेः पतीनामुत नीवृतां किमु ॥६५॥
हे सूरे, यः कृष्णविक्रमार्कादीनां संतापकारकः एष प्रत्यक्षतया लोकैर्दुष्टाशय इत्यु'च्यमानः महादशराशौ समेतो वा तरणेर्भास्करस्य तनूरुहः पुत्रः शनैश्चरो मीने मीनराशौ उपेयिवानागतोऽस्ति । क इव । अवनिमानिव । यथा अनयी अन्यायकारको भूपतिः पुरे नगरे, उपैति । हे प्रभो, स शनिर्मत्सरीव अमर्षयुक्त इव पिशुन इव वा । 'पिशुन: सूचको नीचो द्विजिह्वो मत्सरी खलः' इति हैम्याम् । किमु क्षितेः पतीनां राज्ञामुताथ वा किमु निवृतां देशानाम्, देशग्रहणेन देशवासिजनानां दुर्भिक्षडमरमरकपरचक्रादिकोपद्रवकरणादिना अपकरिष्यति दुष्टं विधास्यति । 'वित किं किमूत च' इति हैम्याम् ॥
गुरुजंगौ ज्योतिषिका विदन्त्यदो न धार्मिकादन्यदवैमि वाङ्मयात् । यतः प्रवृत्तिर्गृहमेधिनामियं न मुक्तिमार्गे पथिकीबभूवुषाम् ॥ ११ ॥
गुरुहीरसूरिर्जगौ पातिसाहिं प्रत्युवाच । अद एतत् श्रीमत्पृच्छ्यमानं ग्रहादीनां चा. • रशुभाशुभपरिज्ञानं ज्योतिषिका ज्योतिःशास्त्रविदो विदन्ति जानन्ति । पुनरहं धार्मिकाद्धर्मसंबन्धिनो वाङ्मयात् शास्त्रादन्यत्परं वाङ्मयं नावैमि न वेद्मि । यतः कारणादियं ग्रहादीनां शुभाशुभपरिणतिकथनादिका प्रवृत्तिः प्रवर्तनं व्यापारः प्रकर्षेण वृत्तिराजीविका वा गृहमेधिनां गृहस्थानामास्ते । परं मुक्तिमार्गे मोक्षाध्वनि पथिकीबभूवुषां पान्थीभूतानां मोक्षमार्ग प्रवृत्तानामियं प्रवृत्तिर्न स्यात् ॥ इति परीक्षार्थ साहिप्रश्ने गुरोनिषेधवाक् ॥ निपीय स श्रोत्रपुटैः सुधाशनः सुधां सुधांशोरिव तां प्रभोगिरम् । पुनर्महीमण्डलमत्स्यलाञ्छनश्चकार वाणी वदनानुषङ्गिनीम् ॥ ६७ ॥ स साहिः पुनर्महीमण्डलस्य क्षोणीचक्रस्य मत्स्यलाग्छनः अतिशायिरूपवत्त्वेन रतिपतिः । 'निषधवसुधामीनाङ्कस्य प्रियाङ्कमुपेयुषः' इति नैषधे । स साहिर्वाणीं वाचं वदनानुषङ्गिनी मुखपद्मसंगतां चकार कृतवान् । उवाचेत्यर्थः । किं कृत्वा । श्रोत्रपुटैः खकर्णरूपपत्रपुटकैः प्रभोः सूरेः ताम् अहं धर्मशास्त्रादन्यन्न वेग्रीति लक्षणां गिरं वाणी

Page #731

काव्यमाला।
निपीय सादरमाकर्ण्य पीत्वा च । क इव । सुधाशन इव । यथा अमृतपानकृद्देवः सुधां. शोश्चन्द्रमसः सुधां निपीयते । 'पीङ् पाने दिवादिरात्मनेपदी च ॥
द्युतामिवार्काः पयसामिवार्णवा यतः श्रुतीनां निधयः स्थ सूरयः। इदं न जानीथ ततः कथं भवेदगोचरः कश्चन सर्वविच्चिदाम् ॥१८॥ हे सूरयः, यतः कारणायूयं श्रुतीनां सर्वशास्त्राणां निधयः स्थ निधानानि वर्तध्वे । के इव । अर्का इव । कविसमयोक्तद्वादशानामपेक्षया बहुत्वम् । यथा भास्करा द्युतां का न्तीनां निधयः । पुनः क इव । अर्णवा इव । अत्रापि कविसमयानुसरणात्सप्तानामपेक्षया बाहुल्यम् । यथा समुद्राः पयसां पानीयानां निधयः सन्ति । जैनसमयानुसारेण त्व. संख्यातास्तत्रापि बहुत्वमेव । ततस्तस्मात्कारणादिदं मदुक्कं शौरेमीनराशावागमनफलम: न्यग्रहादिचारागमादिफलं वा कथं केन प्रकारेण न जानीय वित्थ । युक्तोऽयमर्थः । उत्तमर्थमर्थान्तरेण वा द्रढयति-कविः सर्व समस्तमतीतानागतवर्तमानरहोगतप्रकटभूतं विदन्ति जानन्तीति सर्वज्ञास्तेषां चिदां ज्ञानानां कश्चन पदार्थोऽगोचरः अविषयः । अज्ञेयः । अपि तु सर्वमपि सर्वज्ञज्ञानगोचर एव । तस्मात्यं समस्त खपरशास्त्राणि जानीथ एवेति सर्वज्ञज्ञानानां महत्त्वापेक्षया बहुत्वम् । अथ वा मतिश्रुतावधिमनः पर्यवकेवलाभिधानानां बहूनां ज्ञानानामप्यपेक्षया बहुत्वम् ॥
प्रवृत्त्य वातोखितरासु तत्फलं पुनः पुनः प्रश्नयति स्म भूधनः।
यदा तदा स्यादपरं न धर्मतः शशाङ्कबिम्बादमृतादिवोदगात् ॥१९॥ __ भूधनोऽकब्बरः पुनः पुनर्वारं वारं तत्फलं तस्य मीनराशिगतस्य छायासुतस्य फलं प्रश्नयति स्म शुभाशुभविनिर्माणकारणं पृष्टवान् । किं कृत्वा । इतरासु खद्वादशराशिस्थमन्दफलप्रश्नादपरासु वार्तासु किंवदन्तीषु प्रवृत्त्य प्रवृत्तिं कृत्वा मध्ये मध्ये अन्यां वार्ता विधाय। पुनर्मुहुस्खदेवानुयुनक्ति स्मेत्यर्थः । यदा यस्मिन्काले तदा स्यात् सूरिवकात् धर्मतः अपरमन्यन्नोदगात् न प्रकटीभूतम् । कस्मादिव । शशाङ्कबिम्बादिव । यथा चन्द्रमण्डलादमृतात्पीयूषादन्यन्नोद्गच्छति ॥
तदा मुदो-वलयोर्वशीवशो विधाय शेखं खसवेशदेशगम् । । स बन्दिवृन्दारकवत्प्रणीतवान्पुरोऽस्य सद्भूतगुणस्तुतिं गुरोः ॥ ७० ॥ तदा तस्मिन् समये सूरिसम्यक्परीक्षाकरणानन्तरं प्रक्रमे स उर्वीवलयस्य मेदिनीमण्डलस्य उर्वशीवशः पुरूरवाश्चक्रवर्ती । 'तमेनमुविलयोर्वशीवशः' इति नैषधे । तथा 'पुरूरवा बालऐल उर्वशीरमणश्च सः' इति हैम्याम् । अकब्बरो मुदा हर्षेण कृत्वा अस्य शेखस्य यवनजातिगुरुप्रायस्य पुरोऽग्रे गुरोः सूरीन्दोः सद्भूतानां सतां वर्णनीयानां भूतानां विद्यमानानाम् । 'भूतैर्गुणैर्भुवि भवन्तमभिष्टवन्तः' इति भक्तामरस्तवे । स्तुतिवर्णनां प्रणीतवान् चकार । किंवत् । बन्दिवृन्दारकवत् । यथा मालपाठकपुंगवो गुणानां स्तुतिं प्रणयति । वृन्दारकशब्देन प्राधान्यमपि दृश्यते । यथा चम्पूकथायाम्-'सोऽहं

Page #732

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । हंसायितुं मोहादकः पर्यथेच्छति। मन्दधोस्तद्वदिच्छामि कविवृन्दारकायितुम् ॥' इति । स्तुवति स्म । किं कृत्वा । शेखम् अबलफैजनामानं निजसामन्तीभूतं खस्यात्मनः सवेशदेशं समीपभूभागं गच्छतीति तादृशं विधाय । स्वकीयसंनिधावाकार्येत्यर्थः ॥
मया विशेषात्परदर्शनस्पृशो गवेषिताः शेख न तेषु कश्चन । व्यलोकि वाचंयमचक्रिणः सदृङ्मगेषु कोऽप्यस्ति मृगेन्द्रसंनिभः॥ ७१॥ पराण्यन्यानि बौद्ध-नैयायिक-सांख्य-वैशेषिक-नास्तिक-जैमिनीयादीनि दर्शनानि स्पृशन्त्यनुभवन्त्याद्रियन्ते इति परदर्शनस्पृशः परपाक्षिका मचा विशेषात् खप्रागल्भ्यप्रकल्पितानल्पप्रश्ननिर्वाहकरणाप्रावीण्यप्रगुणीभवद्भरितममन्दाक्षविलक्षीभवनपरिज्ञानाद्गवे. षिता दृष्टाः परं तेषु तत्तद्दर्शनेषु कश्चन वाचंयमचक्रिणः हीरसूरेः सदृक् तुल्यो न व्य. लोकि न निरीक्षितः । युक्तोऽयमर्थः । मृगेषु हरिणेषु मध्ये कोऽपि कश्चिदपि मृगेन्द्रस्य केसरिण: संनिभः साधारणोऽस्ति । अपि तु न कोऽपि ॥
स्ववासयोग्यां वसतिं न कुत्रचिन्निरीक्ष्यमाणैरवसादिभिर्गुणैः । स्वयंभुवाभ्यर्थ्य निवस्तुमात्मनां मणिर्मुनीनां किमकारि मन्दिरम् ॥७२॥
हे शेख, गुणैः शमदमार्जवमादेवादिभिरभ्यर्थ्य वहीं प्रार्थनां कृत्वा आत्मनां स्वेषां निवस्तुं नितरी समकालं सर्वैरेकत्र संभूय वासं विधातुं स्थातुं वयंभुवा ब्रह्मणा कर्ता पार्श्वे । उत्प्रेक्ष्यते-मुनीनां मणिः सूरिरत्नं मन्दिरं वसतिः किमकारि निर्मापितेव । गुणैः किं कुर्वाणैः । कुत्रचित्कस्मिन्नपि स्थाने स्वेषामात्मनां वासस्य निवसनस्य योग्यामुचितां वसतिं वासवेश्म नैव निरीक्ष्यमाणैरपश्यद्भिः अत एव वासादिभिरेव मेदखिभिः ॥ ' असौ मुहुमींनभुजः शनेः फलं मयानुयुक्तोऽपि न किंचिदूचिवान् ।
यतः क्वचिद्भङ्गुरसंगरो महान्भवेत्सुराणामचलोऽपि चाचलिः ॥ ७३ ॥ हे शेख, असौ हीररिर्मया चतुर्दिकचकचक्रिणा मुहुर्वारं वारं मीनभुजो मीनराशेभॊक्तः शनेः शनैश्चरस्य फलं भूपजनपदद्विपदचतुष्पदादीनां क्षमाक्षेमनिर्माणलक्ष. णमनुयुक्तोऽपि पृष्टोऽपि सन् किंचित्किमप्यंशमात्रमपि नो चिवान बभाषे । यतः का. रणान्महानुत्तमजनः क्वचित् क्वाप्येकान्ते पर्षदि वा भारसंगरो भजनशीलप्रतिज्ञः निर्मुक्ताङ्गीकारः स्यात् । 'प्रतिज्ञागूश्च संगरः' इति हैम्याम् । एतेन प्रागुक्तं यदहं ज्योतिर्निमित्तादि न वच्मि तत्परीक्षार्थमेव केवलं मया स्वमाहात्म्यसयाद्यपि दर्शयित्वा पृष्ठम्। पुनरेतेन सत्त्वमात्ममार्ग चानुसत्य शनिफलं किमपि नोचे । इदं सत्यम् । सुराणामचल: मेरुः क्वचिच्याच लिरतिशयेन चञ्चल: स्यात् , अपि तु न कदाचिदपि । न कम्पते चलनशीलश्चाचलिः । 'चलिपतिबदिसाहिभ्य दणित्त्विं च, पापतिः वावदिश्वाचलिः सासहिः इति चत्वारः प्रयोगाः' इति प्रक्रियाकोमयाम् ॥

Page #733

६७२
काव्यमाला । यथा सुधाब्धेरपरो न वारिधिन सिद्धसिन्धोरपरा तरङ्गिणी । न पादपः कश्चन कल्पपादपात्परो नृपः कोऽपि न चक्रवर्तिनः ॥७४॥ न धेनुरन्या सुरभेः सुधाभुजां पदं न चान्यत्परमेष्ठिनः पदात् । परो न धर्मः करुणाविधेर्यथा तथास्ति कश्चिन्न वशी विभोः परः ॥७॥ हे शेख, तथा तेन प्रकारेण विभोरस्मात्सूरेः परोऽन्यः कश्चिद्वशी जितेन्द्रियमनाः कथनकरणयोः सदृक्षो निजागीकृतप्रतिज्ञानिर्वाहको नास्त्येव । तथा कथम्। यथा सुधा ब्धेर्यस्मिन् पीयूषप्रमुखचतुर्दशरत्नान्युत्पाद्यन्ते तस्मारक्षीरसमुद्रादपरः कः श्लाव्यो वारिधिरस्ति । न कश्चिदपि । यथा सिद्धसिन्धोर्गङ्गाया अपरा इतरा जगत्यां चित्रकारिका त्रैलोक्येऽपि त्रिभिः प्रवाहैः वाहिनी निर्मलजला च तरङ्गिणी नास्ति । यथा कल्पपाद. पात्सुरतरोः परः कश्चन कामदायकः पादपो नास्ति । पुनर्वथा चक्रवर्तिनः षट्खण्डपृ. थिवीपतिरन्यः कश्चिन्नृपो नास्ति । पुनर्यथा सुधाभुजां निर्जराणां सुरभेः कामधेनोरंपरा कामदुघा सकलकामप्रदा धेनुर्न विद्यते। पुनर्यथा परमेष्टिनो जगन्नाथस्य पदात्पदव्या अन्यत् अपरं पदं न वर्तते। यत्र त्रैलोक्यैश्वर्यम्, यत्र च शिबिकावाहकाश्चतुःषष्टिः सुरासुरेन्द्राश्चतुस्त्रिंशदतिशयाष्टमहाप्रातिहार्यादिलक्ष्मीस्तत्पदादपरं किमपि पत् । अपि तु न । अथ वा परमेष्ठिनः स्थानान्मोक्षादपरं पदमनन्तसुखानन्दज्ञानात्मक परमपदमित्युच्यमानं निवर्तते । पुनर्यथा करुणाविधेर्दयापालनात्परो धर्मों नास्ति । यदुक्तम्-'नास्ति धर्मो दयापरः' इति ॥ युग्मम् ॥
श्रवःपथातिथ्यमनायि यादृशो वशी दृशा दृश्यत एव तादृशः। .. इदंगुणौघान्गणयञ्जगद्गिरामगोचरान्कि स्थविरोऽभवद्विधिः ॥ ७६ ॥ हे शेख, यादृशो यादृकप्रकारो मत्स्यदस्यैः सम्यक् वर्ण्यमानः असौ वशी पञ्चेन्द्रियाणि मनश्च वशे स्वाभानप्रचाराणि सन्त्यस्येति योगीन्द्रः श्रवःपथस्य श्रवणमार्गस्य आतिथ्यमातिथेयीं प्राघुणतां वा अनायि मया नीतः। श्रुत इत्यर्थः । तादृशस्तादग्गुणप्र. कार एव दृशा लोचनेन दृश्यते विलोक्यते । हे अवलफैज शेख, जगतां विश्वजनानां गिरां वाचामगोचरान् अविषयान् सुरासुरनरैरपि संस्तोतुमशक्यान् कथयितुं वा इदं. गुणौघान् अस्य सूरेर्गुणगणान् गणयन् संख्यां प्रापयन् । उत्प्रेक्ष्यते-विधिविधाता स्थविरो वृद्धः किमभवत्संजात इव तन्नामापि ॥
ददाति धाता गिरिशश्च शक्तिभृच्चतुर्मुखी पञ्चमुखीं च षण्मुखीम् । भुजंगराजो द्विसहस्रजिह्वतां बिभर्ति संस्तोतुमिवोत्सुकीभवन् ॥ ७७ ।। हे शेख, यं सूरिराजं संस्तोतुं वर्णयितुम् । उत्प्रेक्ष्यते-उत्सुकीभवन्नुत्कण्ठतां धारयन् सन् धाता जगत्कर्ता चतुणो मुखानां समाहारश्चतुर्मुखीमिव दधाति धत्ते । पुनर्गिरीश: शंकरः पञ्चमुखी पञ्चवक्राणीव दधाति बिभर्ति । पुनः शक्ति भत्खामि कार्तिक: पग्मुखी

Page #734

११. सर्गः] हीरसौभाग्यम् । ष ड् वदनानीव कलयति । पुनर्भुजंगराजो नागेन्द्रः शेषनागो द्विसहस्रजिह्वतां द्वे महस्रे जिहा रसनाधिसहस्रमिता वा जिह्वा रसज्ञा यस्य तस्य भावः जिवानां विंशतिशतीं बिभर्ति धारयति । 'प्रजापतिर्ब्रह्म चतुर्मुखो भवान्,' तथा 'मृत्युंजयः पञ्चमुखो. ऽष्टमूर्तिः,' तथा 'कुमारः' इति हैम्यां त्रयमपि । तथा 'यस्यास्मिन्नुरगप्रमोरिव भवेजिह्वासह सद्वयम्' इति चम्पूकथायाम् ॥
कलिं कृतीकर्तुमयं स्वयं वपुर्दधाति धर्मः किमिदंनिभाद्भुवि । गुणान्निशम्येति गुरोर्नृपस्तुतांश्चमत्कृतः स स्वपदं मुदागतः ॥ ७८ ॥ हे शेख, भुवि पृथिव्यामिदंनिभादस्य सूरेाजात् अयं प्रत्यक्षलक्ष्यः स्वयमात्मना धमों दयारूपः । उत्प्रेक्ष्यते-किम् । वपुः शरीरं दधाति । किं कर्तुम् । कलि कलिनामानं युग कृतीकर्तुं कृतयुगं विधातुं कृतयुगतां प्रापयितुं वा । स शेख: अबलफैजनामा इति पूर्वोक्तप्रकारे नृपस्तुतानकब्बरपातिसाहिना स्वमुखेन वर्णितान् गुरोहोरविजयसूरेर्गुणा. निशम्य नितरां सोत्कण्ठं सरोमाञ्चं कचुकं श्रुत्वा चमत्कृतो निजहृदये विस्मयं प्राप्तः सन्मुदा प्रमोदेन खपदं साहिसभाया मध्ये यत्र सर्वेऽपि सामन्तभूपाला ऊर्ध्व दमीभूयावतिष्ठन्ते, यत्र च स्वेनाप्यूर्वीभूय स्थीयते तस्मिन् स्थाने जग्मिवान् ॥ इति । शेखपुरः साहिवर्णिता गुरोर्गुणाः ॥ पिबन्मुनीन्द्रस्य शमामृतं दृशा मुद्श्रुदम्भेन तदुविरन्निव ।
अकब्बरों बब्बरवंशमौक्तिकं पुनः पुरस्तस्य गिरं गृहीतवान् ॥ ७९ ॥ - अकबरसाहिस्तस्य सूरेः पुरोऽग्रे पुनः पुनरपि गिरं वाणी गृहीतवाञ्जग्राह । उवा. . चेत्यर्थः । किंभूतः अकब्बरः । बब्बरोऽस्य पूर्वजः पातिसाहिस्तस्य वंशे गोत्रे वेणौ च
मौक्तिक मुक्ताफलोपमः । यदुक्तम्-'समुद्रस्ताम्रपर्णी च वंशः करिशिरस्तथा । उत्पद्यन्ते. मौक्तिकानि प्रायोऽमीषु परत्र न ॥' इति वचनप्रामाण्यतः । किं कुर्वनकब्बरः। दृशा खनयनेन कृत्वा मुनीन्द्रस्य हीरसूरेः शमामृतं शान्ततासुधारसं पिबन्नाखादयन् हृदये एव खचमत्कार वर्णयन् सादरं मुहुः पश्यन् । उत्प्रेक्ष्यते-तच्छमामृतपानं मु. दश्रुदम्भेन प्रबलप्रादुर्भवदप्रतिमोदोदीतनयनबाष्पव्याजेन उद्गिरन्वमन्निव अतितृप्ततया बहमृतपानं हृदयान्तरादहिरुद्गिरनिव ॥
स्फुरन्त शिष्याः कति वो व्रतीश्वराश्चरित्रदुग्धाम्बुधिनन्दना वराः । इभप्रभूणां कलभा इवावनीरुहां सुमानीव करा विवस्वताम् ॥ ८ ॥ हे व्रतीश्वराः सूरयः, वो युष्माकं चरित्रं सदाचरणमूलसंयमस्तदेव दुग्धाम्बुधिनन्दना क्षीरसमुद्रतनया लक्ष्मीः । 'सायमित्यमथ भीमनन्दनाम्' इति नैषधे । नन्दना नन्दिनी आकारेकारान्तौ द्वावपि शब्दौ दृश्येते। ते तस्या वरा भर्तारः संयमिनः । अथ वा तया लभ्या कृत्वा वराः श्रेष्ठाः व्यवहारिणश्चारित्रिण: कति कियत्संख्याकाः शिष्या विनेयाः स्फुरन्ति वर्तन्ते । केषामिव । इभप्रभूणामिव यूथनाथगजराजानामिव । महत्त्वादहुत्वाद्वा

Page #735

काव्यमाला।
बहुत्वम् । कलमात्रिंशदन्ददेशीयाः सिन्धुरा भवेयुः । पुनः केषामिव । अवनीरुहामिव । 'रुटरहजन्मजैः' इति हैम्याम् । यथा वृक्षाणां सुमानि पुष्पाणीव भवेयुः । पुनः केषामिव । विवखतामिव । यथा मार्तण्डानां कराः किरणाः स्युः ॥ इति साहेः गुरून्प्रति शिष्यप्रश्नः ॥
नृपं प्रति व्याहृतवानिति व्रतीशिता कियन्तो मम सन्ति भूपते। . इदं मुनीन्द्राननपद्मसंभवं स भृङ्गवद्वाड्मकरन्दमापपौ ॥ ८१॥ ..
ततो व्रतीशिता सूरिनुपमकब्बरं प्रति इत्यमुना प्रकारेण व्याहृतवान् भाषते स्म । हे भूपते, मम शिष्याः कियन्तः कतिचिद्वर्तन्ते । परं संख्या नाख्यायि । यतः सन्तः उत्तमा निजगौरवं खमुखेनैव न ख्यापयन्ति । यदुक्तम्-'न सौख्यसौभाग्यकरा नृणां - गुणाः स्वयं गृहीता युवतीस्तना इव । परैर्गृहीता द्वितयं वितन्वते न तेन गृह्णाति निजं गुणं महान् ॥' इति । ततोऽनन्तरं स भूमान् इदं खमदपरिहारद्वारा शिष्यसंख्याकथनरूपं मुनीन्द्रस्य सूरेराननं मुखमेव पद्मं कमलं तस्मात्संभव उत्पत्तिर्यस्य तादृशं वाक् ' वचनमेव मकरन्दं मधु आपपौ सादरं शृणोति स्म । किंवत् । भृङ्गवत् । यथा भ्रमरकः कमलोद्भवं मकरन्दमापिबति । 'सुरासुरनराकारमधुंपापीतपत्कजः' इति सारखतव्याकरणप्रान्ते आपीत इति प्रयोगो दृश्यते ॥
जगाद गाजी गणपुंगवं पुनः पुरा मयेति श्रुतिगोचरीकृतम् । विलोचनानामिव भोगिनां विभोः सहस्रयुग्मं शमिनां समस्ति वः।।८२॥
मुद्गलजनपदप्रसिद्धं महत्त्वख्यापकं यवनज्ञातेरभिधानं गाजीति । स गाजी अकब्बर• साहिः गणपुंगवं तपागच्छवृषभं मुख्यं वा प्रति जगाद गदति. स्म । हे व्रतीश्वराः, पुरा पूर्व मया जनवार्तया इति श्रुत्योः श्रवणयोर्गोचरीकृतं विषये विहितमास्ते वर्तते । इति किम् । वो युष्माकं शमिनां शिष्यीभूतानां साधूनां सहस्रस्य युग्मं युगलं द्विसहस्री। सम्यक् विद्यते इति समस्ति । केषामिव । विलोचनानामिव । यथा भोगिनां भुजंगमानां विभोः खामिनः शेषनागराजस्य नेत्राणां नयनानां सहस्रद्वयी आस्ते । 'शेषो नागाधिपोऽनन्तो द्विसहस्राक्ष आलुकः' इति हैम्याम् । सहस्रफणामण्डलैधरणीधारकत्वात् सहसफणानां सहस्रनेत्रद्वयभावात् ॥ इति साहिना खयमेवो कसूरिशिष्यसंख्या ॥ ततः क्षितीन्द्रः"":..
""॥ ८३॥ ततः खयं सूरिशिष्यकथनानन्तरं क्षितीन्द्रः साहिः व्रतीश्वरं सूरिं प्रति समीपं भगवत्संनिधानं भजन्ति इति तत्समयसूरिसमीपस्थायुकानां व्रतिनां साधूनामभिधा नामानि पृच्छति स्म । ततस्तस्य नृपस्य पुरोऽने परस्परमन्योन्यं तद्विदो व्रतिनामज्ञास्त एव तिनो गीतार्था एव ताः पण्डितनामाभिधा अभिधानानि अवदन्कथयति स्म । के
..................।

Page #736

१४. सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
६७५ षामिव । महामणीनामिव । यथा तद्विदो महामणीगुणवेत्तारः परीक्षका महामणीमभिधा . वनमरकतवैडूर्यपद्मरागादिनामानि कथयति ॥ इति यतिना परस्पराभिधाननिवेदनम् ॥
गृहादथानायितमङ्गजन्मना स खानखानेन च मुक्तमग्रतः।। महीमरुत्त्वान्प्रमदादिवोपदां मुनीशितुर्कीकयति स पुस्तकम् ॥ ८४ ॥
अथ गुरोः शिष्यानां नामावधारणानन्तरं महीमरुत्वान् भूमीन्द्रः । 'पृतनाषाडुप्रधन्वा मरुत्वान्मघवा' इति हैम्याम् । प्रमदादानन्दात् उपदां प्राभृतमिव मुनीशितुः सूरेः पुरोऽग्रे पुस्तकं ढोकयति स्म । किंभूतं पुस्तकम् । अङ्गजन्मना शेखूजीनाम्ना वृद्धपुत्रेण गृहात्वभवनमध्यादानायितं लोके 'अणाव्यु' इति प्रसिद्धं च पुनः खानखानेन मीयांखाननाम्ना साहिसामन्तेन साहेराप्तेन ततः संग्रामे गूर्जरपातिसाहिविजयविधान• समये श्रीमदकब्बरपातिसाहिना खयं खानखान इति दत्तबिरुदेन अग्रतो नृपपुरस्तात् आनीय मुक्कं साहिप्रतिशिष्टशेखूजीसूनुना मन्दिरमञ्जूषाभ्यो निष्काश्य मीयांखानस्य हस्ते प्रदत्तं तेन च नृपाने पुञ्जीकृतम् ॥
ततस्तदुन्मुद्य पुरो धराविधोरवाचि वाचंयमपुंगवैर्गुरोः। रहस्यमेतस्य पुनयंगादि तैरमुष्य सख्युः सखिवत्स्वचेतसः ॥ ८९ ॥ तत आनयनानन्तरं प्रभोः सूरेः वाचंयमपुंगवैर्यतिकुअरैः पण्डिताखण्डलैः तत्पुस्तकमुन्मुद्य समस्ताः पुस्तिकाश्छोढयित्वा धराविधोर्मेदिनीन्दोः पुरोऽग्रे अवाचि वाच्यते स्म । पुनस्तैगीतायैरेतस्य साहेः पुरोऽमुष्य पुस्तकस्य मध्ये लिखितस्य शास्त्रस्य रहस्यम् इदं पुस्तकमेतनाम शास्त्रमत्र चैतद्वाच्यमित्यादि हार्द न्यगादि कथितम् । किंवत्। सखिवत् । यथा सखिभिर्मित्रैः सख्युः स्वकीयनिरन्तरमनसः सख्युः पुनः खचेतसो निजहृद.यस्य रहस्यं गुह्यं हार्द निगद्यते प्रोच्यते ॥
उदीतमङ्गैरिह रुद्रविग्रहैरिवास्तपुष्पध्वजकालकेलिभिः । पुनस्तमस्तोमभिदाविदांवरैः परैरुपाङ्गैरिव पद्मिनीवरैः ॥ ८६ ॥ इह पुस्तकंगञ्जकमध्ये रुद्रा एकादश तेषां विग्रहैरङ्गैरिव एकादशसंख्याकैः आचाराङ्ग-सूत्रकृदङ्ग-स्थानाङ्ग-समवायाङ्ग-विवाहप्रज्ञप्ती-ज्ञाताधर्मकथा-अन्तकृद्दशान्तउपासकदशाङ्ग-अणुत्तरोपपातिकादशाङ्ग-प्रश्नव्याकरणाङ्ग-विपाकश्रुताङ्गलक्षणैरङ्गैरुदीतं प्रादुर्भूतम् । किं लक्षणैः अझैः रुद्रविग्रहैश्च । अस्तः क्षिप्तो विनाशितः पुष्पध्वज: कंदर्पस्तथा कालः कलिकालो दैत्यविशेषस्तयोः केलिविलासो यैः। 'उदीतमातङ्कितवानशङ्कत' इति नैषधे । पुनरिह पुस्तके पद्मिनीवरैनलिनीनाथर्भास्करैरिव परेरङ्गेभ्योऽन्यदशभिः उपपत्तिका-राजप्रश्नीय-जीवाभिगमप्रज्ञापना-जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिका-चन्द्रप्रज्ञप्तिका-सूर्यप्रज्ञप्तिका-निरयावलिका-कल्पिका-कल्पावतंसिका-पुष्पिता-पुष्पचूलिका-वृष्णिदशाइति द्वादशसंख्याकैरानामेव वाच्यसूचकैरुपाजैरुदीये । किंभूतैः उपाङ्गैः सूर्यैश्च ।

Page #737

६७६
काव्यमाला।
तमसामशानानां दुष्कृतानां वा अन्धकाराणां स्तोमस्य समूहस्य मिदायां विदारणे विदा वरैः कुशलैः वेत्तषु मुख्यैः ॥
प्रकीर्णकैर्धर्मधरापतेरिव प्रकीर्णकैः प्रादुरभावि तत्र च । परश्वधैश्छेदकरैर्धरारुहामिवांहसां छेदवरागमैस्तथा ॥ ७॥ चतुःप्रमाणैरपि मूलवाङ्मयैश्चतुर्गतीनां प्रतिषेधकैरिव। .. . युगेन वा नन्द्यनुयोगशास्त्रयोद्देशोरिव श्रीजिनशासनश्रिया ॥८॥ च पुनस्तत्र पुस्तके चतुःशरण-आतुरप्रत्याख्यान-महाप्रत्याख्यान-भक्तपरिज्ञानवेदुलवैकालिक-चन्द्राविध्वज-गणिविद्या-मरणविभक्ति-देवेन्द्रस्तव-संस्तारकप्रकीर्णक-इति नामभिर्दशप्रकीर्णकैः प्रादुरभावि प्रकटीभूतम् । उत्प्रेक्ष्यते-धर्मधरापतेः धर्मनानो राज्ञः प्रकीर्णकैश्चामरैरिव । तथा पुन: निशीथ-महानिशीथ-व्यवहार-दशा- • श्रुतस्कन्ध-पश्चकल्प-जीमूतकल्प-बृहत्कल्पनामभिः छेद इति संज्ञया वरैः प्रधानैः आगमैः सिद्धान्तैः आविर्भूयते स्म । किंभूतैः । अहसां पापानां छेदकरैः खण्डशः कारिभिः । कैरिव । परश्वधैरिव । यथा कुठारैः धरारुहां वृक्षाणां शतसहस्रलक्षशः शकल. कारकैः भूयते । अपि पुनश्चत्वारि प्रमाणानि येषां तैश्चतुःप्रमाणैः मूलवाङ्मयैः आवश्यकदशवैकालिक-उत्तरायन-पिण्डनियुक्ति-रितिमूलाभिधानैराद्धान्तैराविरभावि । उत्प्रेक्ष्यते-चतुःप्रमाणत्वेन चतुर्णा नरक-तिर्यड्-मानव-दानवाहितानां दुष्टानां निकृष्टानां भवभ्रमणहेतूनां नीचजातीनां वा गतीनां प्रतिषेधकैर्निवारकैरिव । वा पुनः नन्दी तथा अनुयोग इति नाम ययोस्तादृशयोः शास्त्रयोर्युगेन द्वन्द्वेन प्रकटीभूतम् । उत्प्रेक्ष्यतेश्रीजिनशासनश्रिया श्रीमन्महावीराईन्मतलक्ष्म्या दृशोर्द्वयं नयनयोर्यामलम् किमेतावता पश्चचत्वारिंशदागमाः संजाताः ॥ युग्मम् ॥
अलंकृतिज्यौतिषकाव्यनाटकप्रमाणवेदान्तसलक्षणागमान् । ' अदर्शयन्साधुसुधांशुसाघवो नृपस्य भावानिव भानुभानवः ॥ ८९ ॥
अथापरशासनसत्करशास्त्राणां नामान्याह-अलंकृतिः वाग्भटालंकार-काव्यानुशासन-छन्दोनुशासन-वृत्तरत्नाकरादयोऽलंकारप्रन्थाः, ज्यौतिषाणि नारचन्द्र-आरम्भसिद्धि-वाराहीसंहिता-खण्डखाद्य-कर्णकुतूहलादीनि ज्योतिःशास्त्राणि, काव्यानि रघुवंश-मेघदूत-कुमारसंभव-किरात-माघ-नैषध-चम्पू-कादम्बरी-पद्मानन्द-यदुसुन्दराद्यानि, नाटकानि पिङ्गलभंरतादीनि तथा हनूमत्-दृताङ्गद-रघुभीमनाटकादीनि च नाटकशास्त्राणि, तथा प्रमाणं तर्कपरिभाषा-सप्तपदार्थी-मितभाषिणी-प्रमाणमञ्जूषाशशधरचरदराजी-मणिकण्ठवर्धमान-प्रशस्तपदभाष्य-वर्धमानेन्दु-किरणावली-चिन्तामणि-खण्डन-पूर्वमीमांसा-पश्चाध्यायी-जैनप्रमाण-प्रमाणमअरी-स्याद्वादमञ्जरी-रमाकरावतारिका-समिति-स्याद्वादरत्नाकरादीनि प्रमाणशास्त्राणि, वेदान्त उपनिषद्-ऋग्यजुः-साम-अथर्वणाभिधवंदानां वृत्तिा, सहलक्षणैः इन्द्र-चन्द्र-काशकृत्स्न-आपि.

Page #738

१४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
६७७
शली-शाकटायन-पाणिनि-अमरचन्द्रजिनेन्द्रौ इत्यष्टी व्याकरणानि । अग वा ऐन्द्र-पाणिनि-जिनेन्द्र-शाकटायन-वायने-चान्द्रं सरखतीकण्ठाभरणं बुद्धिसागरं विश्रान्तविद्याधरं च भीमासनकलापकं मुष्टिव्याकरणं शैवं गौडं नन्दिजयोत्पलं-'सारखतं सिद्धहैमं जयहैमं तथापरम् । इति व्याकरणं प्रोकं सिद्धप्राभृतसंभवम् ॥' इत्यष्टादशव्याकरणैः सह वर्तन्ते ये ते तादृशा आगमाः सिद्धान्ताः अङ्गोपाङ्गनियुक्तिचूर्णिभाष्यादयः सर्वेऽपि तत्पुस्तकान्तर्वर्तमाना ग्रन्थास्तान् साधुसुधांशोः सूरीन्द्रस्य साधवो गीतार्था नृपस्यादर्शयन् नामग्राहं दर्शयन्ति स्म । के इव । भानुमानव इव । यथा दिनकरकिरणा भावान् जगत्पदार्थसार्थान् दर्शयन्ति प्रकाशयन्ति ॥ निभाल्य निःशेषमिदं स्वचक्षुषा हृदा दधत्प्रीतिमिवेन्दिरात्मजः । बभाण भूमीघुमणिर्गणीश्वरं तृणीकृतानेकनरेन्द्रविक्रमः ॥ ९० ॥ भूमीवुमणिः क्षोणीसहस्रकिरणः पातिसाहिः। मध्यंदिनावधिविधेर्वसुधाविवखान्' इति नैषधे । गणीश्वरमनूचानचक्रिणं प्रति बभाण वदति स्म । किंभूतः । तृणीकृतः अधरितस्तिरस्कृतः तृणप्रायो गणितः अनेकेषां परोलक्षाणां नरेन्द्राणां क्षोणीपालानां विक्रमो वीर्य येन । किं कुर्वन् । हृदा हृदयेन प्रीतिं प्रमोदं स्नेहं च दधत् । क इव । इन्दिरात्मज इव । यथा कमलानन्दनो हृदा वक्षसा कृखा। 'ममासनार्धे भव मण्डनं ननु प्रिये मदुत्सङ्गविभूषणं भव । श्रमाद्भमादालपमङ्गमृष्यतां विना ममोर: कररत्नवासनम् ॥' इति नैषधे । प्रीतिं प्रीत्या खपत्नीं धत्ते। किं कृत्वा । खचक्षुषा निजनेत्रेण निःशेषं समस्तमपि तत्पुस्तकं निभाल्य विलोकयित्वा ॥ इति यतिप्रोक्तपुस्तकरहस्यावबोधः ॥ . पुराभवत्प्रीतिपदं वयस्यवद्विशारदेन्दुर्मम पद्मसुन्दरः । . न येन सेहेऽम्बुरुहामिवावली हिमर्तुना पण्डितराजगर्विताम् ॥ ९१ ॥ __ हे सूरे, पुरा पूर्व मम वयस्यवन्मित्रमिव प्रीतिपदं स्नेहभाजनं पद्मसुन्दर इति नामा विशारदेन्दुः विचक्षणचन्द्रमाः अभवद्बभूव । येन पद्मसुन्दरेण पण्डितराजस्य कस्यचिद्वाराणसीतः पठित्वा समेतस्य खगुरुणाप्यजेयतां खस्य प्रख्यापयतः पण्डितविशेषविप्रस्य पण्डितराजेत्यभिधानं प्रकटयत: गर्विता खचित्तकल्पितानल्पाहंकारित्वं न -सेहे न सोढा । वादेनि(वि)र्जित्य सभासमक्षं तद्र्व निर्वासयामासेत्यर्थः । केनेव । हिमतुनेव । यथा हेमन्तकालेन अम्बुरुहां पद्मानामावलिर्न सह्यते । हिमपातेन पद्मानि कोमलत्वादिलित्वा यान्ति ॥
जगाम स खर्गिमृगीदृशां दृशामथातिथेयीं परिणामतो विधेः । मुहुर्मयाशोचि स वातपातिताजिरप्ररूढामरसालवद्विभो ॥ ९२ ॥
हे विभो हे सूरे, अथ पश्चात्कियता कालेन स पद्मसुन्दरो विधेर्दैवस्य परिणामतो वशतः खर्गिणां खर्गजन्मनां देवानां मृगीदृशां संत्रस्तहरिणनेत्राणामङ्गनानां दृश लोचनानामातिथेयीं प्राधुणीभावं जगाम संप्राप । ततस्तस्य खर्गे गमनानन्तरं स मय

Page #739

६७८
काव्यमाला। मुहुर्वारंवारमशोचि शोचितः शोकगोचरतां प्रापितः । किंवत् । वातेन प्रचण्डपवनेन पातितो मूलादुन्मूल्य निक्षिप्तः अजिरे वहाङ्गणे प्ररूढ उद्गतः अमरसालवत्कल्पवृक्ष इव । यथा निजगृहाजिरोद्गतवातनिष्पातितरुः शोच्यते तथा मयासी मुद्गल: शोच्यते इत्यर्थः ॥
अमुष्य शिष्येषु गवेषयन्नहं न साधिमानं बहुपात्फलेष्विव । चकार तत्पुस्तकमात्मसात्ततो यदिन्दिरा नीतिमुचं विमुञ्चति ॥ ९३ ॥ हे सूरे, ततः पद्मसुन्दरस्य वर्गगमनानन्तरं तस्य मद्वयस्यस्य पुस्तकं लिपीकृतसर्वशास्त्रचक्रमात्मसान्मया दत्तं चकार । उत्तमपुरुषैकवचनं णप्। मद्गृहे एवाहं रक्षितवानित्यर्थः । अहं किं कुर्वन् । अमुष्य मम सख्युः पद्मसुन्दरस्य शिष्येषु विनेयेषु साधो. र्भावं साधिमानं साध्वाचारतां श्रीसमीचीनभावम् । 'त्वयातः किं नरसाधिमभ्रमः' इति नैषधे। न गवेषयन् अपश्यन् । केष्विव । बहुपात्फलेष्विव । यथा न्यग्रोधपादपफलेषु साधिमा चारता न गवेष्यते गृहीतम् । कुतः । यतः कारणात् नीतिमुचं न्यायत्यागिनं खाचारहीनं नरमिन्दिरा श्रीविमुश्चति जहाति । यदुक्तम्-'सत्यपि सुकृते कमाणे दुर्नीतिरपान्तरे श्रियं हरति । तैलेऽनुपभुक्तेऽपि हि दीपशिखां किमु न वाताली ॥' इति । यस्तु सदाचारवांस्तमेवागत्य लक्ष्मीः श्रयते ।। दिनान्तसंध्यासमयखधाशनाम्बुजाननाकोशमिवाखिलागमन् । इमं प्रदास्याम्यहमत्र कस्यचिन्महानुभावस्य हृदेत्यचिन्तयम् ॥ ९४ ॥ हे सूरे, अहं तत्समस्तपुस्तकं खसात्कृत्वा हृदि निजमनसि इत्यमुना प्रकारेणाचिन्तयं विचारितवान् । इति किम् । यदहमत्र जगति मम मण्डले. परजनपदे वा वासिनः कस्यचिदसाधारणाचारवत्तया सकलमहीमण्डलाखण्डविख्यातिभाजः महानुभावस्य साधो, इमं पद्मसुन्दरसंबन्धिनमखिलागमं सर्वशास्त्रं प्रदास्यामि । उत्प्रेक्ष्यते-दिनान्तस्य संध्यासमयस्य पितृसूकालस्य खधा आहुतिविशेषः अशनं भोजनं यस्य स रुधाशनस्तस्य अम्बुजानना पद्मवदना । सरखती देवतेत्यर्थः । 'दिनान्तसंध्यासमयस्य देवता' इति नैषधे। तस्याः कोशं भाण्डागारपुस्तकमिव । श्रूयते हि-नवव्याकरणं चिकीर्षता हैमाचार्येण सिद्धराजजयसिंहदेवजनाः खकीयश्राद्धाश्च काश्मीरे प्रेषिताः। ते च वाग्देवीवसतिं गत्वा ब्राह्मीं संपूज्यागुरुत्क्षेपपूर्व व्याकरणपुस्तकं याचन्ते स्म । तदैव तया साक्षाय सन्मूर्तिरेका त्वत्पार्श्वे हेमाचार्यरूपास्तीति राज्ञो वाचिककथनपूर्व व्याकरणपुस्तकानि समर्पितानि । अन्येषां पूजामार्गणादिविधिना प्रातः पुस्तकं दृश्यते न वाग्देवी । ततः कादमीरे ब्राहृया भाण्डागरोऽस्तीति । तेषु सर्वाणि पुस्तकान्यपि सन्तीति ॥
ततो गुणागण्यमणीमहार्णवा न वीक्षिताः केऽपि दृशा भवादृशाः । पदे पदे स्युः किमु निर्जरार्जुनीमणीमहीजन्मनिपावनीधराः ॥१५॥

Page #740

१४ सर्ग: हीरसौभाग्यम् ।
हे सूरे, ततस्तत्पुस्तकप्रदानयोग्यापरपात्रानवेक्षणरक्षणकारणाद्गुणा एव गणयितुं प्र. माणीकर्तुमशक्याः गणनार्हा गण्या न गण्या अगण्या वा मण्यो रत्नानि तेषां महा. र्णवाः क्षीरनीराशयाः रत्नाकरत्वात् भवादृशाः श्रीमत्सदृशाः केऽपि परे दृशा मया लोचनेन न वीक्षिता दृष्टाः । युक्तोऽयमर्थः । हे गुरो, निर्जराणामर्जुनी सुरगवी कामधेनुः, मणी सुरमाणिक्यं चिन्तारत्नम्, महीजन्मान: सुरतरवः कल्पद्रुमाः, निपाः सुरकलशाः कामकुम्भाः, अवनीधराः सुरगिरयः मेरुपर्वताः । किमु इति प्रश्ने । पदे पदे स्थाने स्थाने किं स्युः । अपि तु न भवेयुः । निर्जरशव्दादने अर्जुन्यादयः शब्दाः योज्याः । ततः कामधेन्वादीनि नामानि भवन्ति । यथा श्रीचिन्तामणिपार्श्वनाथस्तोत्रे'गीर्वाणद्रुमकुम्भधेनुमणयस्तस्याङ्गणैरिङ्गिणः' इति ॥
इदं तदादत्तसमस्तपुस्तकं मुनीश्वरा मामनुगृह्य शिष्यवत् । यदत्र पात्रप्रतिपादनं नृणां भवाम्बुराशौ कलशीसुतीयते ॥ ९६ ॥ हे मुनीश्वराः · सूरयः, तदुत्तमपात्रत्वादिकारणात् शिष्यवन्निजविनेयमिव खभक्तमिव वा मामनुगृह्य ममोपरि अनुग्रहं प्रसादं विधाय इदं पद्मसुन्दरसत्कं श्रीमत्पुरो मया ढौकितं समस्तमपि पुस्तकं लिपीकृतशास्त्रजातमादत्त गृहीत । यतो हेतोरत्र जगति पात्रप्रतिपादनं साधुदानं नृणां भव्यजनानां भवाम्बुराशौ संसारसमुद्रे कलशीमुतीयते अगस्तमि(स्तिरि)वाचरति । भवसागरं निष्ठापयति । घटः कुम्भः कलशः त्रयोऽपि पुंस्त्रीलिङ्गे ॥
मतिं श्रुतिक्षीरधिपारदृश्वरी यतो वहन्तः स्थ तपखिशेखराः।
इमं ततोऽलंकुरुतां मरालवद्विरच्चिपुत्र्या इव वः कराम्बुजम् ।। ९७ ॥ • हे तपखिशेखराः, तपोरूपं खं खापतेयमस्त्येषामिति तपस्विनः । 'अस्य खं तपोयोगसमाधयः' इति हैम्याम् । एतावता श्रमणावतंसाः श्राम्यन्ति तपसा इति श्रमणा इति भगवद्विशेषणेन सार्थकं पूर्वोक्तं नाम । यतः कारणात् श्रुतयः शास्त्राणि ता एव क्षीरधिर्दुग्धाम्भोनिधिस्तस्य पारं दृष्टवतीति पारगामिनी मतिं बुद्धिं वहन्तो धारयन्तः • स्थ वर्तध्वे । ततोऽद्वैतबुद्धिमत्त्वहेतोरिदं पुस्तकं विरश्चिपुत्र्याः ‘दशमं ब्रह्मणः सुता' इत्युक्तत्वात् विधातुर्नन्दिन्याः सरखत्या इव वो युष्माकं कराम्बुजं पाणिपद्ममलंकरोतु । किंवत् । मरालवत् । यथा राजहंसः करतुलां रक्कत्वेन कोकनदमलंकुरुते । वि. रश्चिपुत्र्या अपि करकमले पुस्तकमास्ते । 'पुस्तकव्यग्रहस्ता च' इति स्तोत्रे ॥ इति पुस्तकोत्पत्तितत्प्रदानकथनम् ॥ इदं तदाकर्ण्य स कर्णकेसरी गिरं न्यगादीत्तमसामवावरीम् ।
अवाप्ततृप्तेरशनैरिवामुना न कृत्यमास्ते बहुधीवरीवर ॥ ९८ ॥ १. दीर्घकारान्तोऽपि मणीशब्दो नाममालायां प्रसिद्ध एव.

Page #741

काव्यमाला।
स कर्णकेसरी पण्डितपश्चाननः सूरिस्तदा पुस्तकदर्शनसमये इदं पुस्तकं यूयं गृहीत इति नृपतिनिगदितमाकर्ण्य श्रुत्वा तमसामज्ञानानां पाप्मनां वा अवावरीमपनेत्रीम् । 'ओण अपनयने' ओण् धातुः । 'अन्येभ्योऽपि दृश्यते' इति वनिप्प्रत्ययः । ‘णोन्ता. द्वातो डीपञ' इति केचिदिति वन्प्रत्ययस्य डीप आगमो नकारस्य राकारादेशः । 'विडनोरनुनासिकस्य' इति सूत्रेण धातोर्णकारस्याकारादेशः । ओकारस्यावादेशः । अवावरी इति सिद्धम्-इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । दुरितहत्री गिरं वाणी न्यगादीत बभाषे । किमुवाच-बहवो धीमन्तो वुद्धिमन्तो वर्तन्ते यस्यां सा बहुधीवरी नगरी श्रीकरी तस्या वरः पतिस्तस्यां वरः श्रेष्ठः सर्ववेतृत्वात् सर्वाधिपतित्वात्तस्य संबोधनम् । बहवीही वा ततो बहधीवरी बहधीवा इति प्रयोगद्वयं स्यात्। 'वनोर च' वनन्तात्त्रियां डीप रश्चान्तादेशादि सर्वं पूर्ववत् । अयमपि प्रयोगः प्रक्रियायामेव । पुस्तकेन कृत्वा मम किमपि कृत्यं कार्य नास्ति न विद्यते । कस्येव । अवाप्ततृप्तेरिव । यथा अवाता लब्धा तृप्तिः साहित्यं येन । एतावता आकण्ठमिच्छापूरणपर्यन्तं भुक्त्वोत्थितस्य पुंसः अशने भोजने कृत्वा किमपि कार्य न स्यात् ॥
नरेन्द्र यावद्रतिनां विलोक्यते तदस्त्यमीषां क्रियतेऽधिकेन किम् । विभोरिमां दामवदुद्वहन्हृदा गिरं पुनः क्षोणिपुरंदरोऽवदत् ॥९९॥ हे नराणां मध्ये इन्द्र सहस्रलोचन साहे, व्रतिनां सर्वविरतिवतामनगाराणां यावत्प्रमाणमध्येतुं वाचयितुं विलोकयितुं विलोक्यते तावत्प्रमाणं पुस्तकममीषां यति(ती)ना. मस्ति विद्यते तर्हि मूर्खाकारिणा अधिकेन बहुना किं क्रियते। न किमपीत्यर्थः । पुनः क्षोणिपुरंदरो नृपोऽवदत् जगाद । किं कुर्वन् । विभोः सूरेरिमां यावत्पुस्तकं विलोक्यते तावन्मानं तत्पुस्तकं वर्तते । साधूनामधिकेनाधिकरणभूतेन पुस्तकेन किं विधीयते न किंचिद्विधेय मित्यादिकां गिरं वाणी हृदा मनसा उद्वहन्। किंवत् । दामवत् । यथा कश्चि. द्भोगी पुमान् हृदा वक्षसा कुसुममालिकामुद्वहते धारयति ॥ ब्रवीमि किं वो बहु येन निःस्पृहा महीधनाकिंचनतुल्यचक्षुषः । तथापि मन्त्राहुतिसिद्धदेववत्प्रसाद्य में पिप्रतु यूयमीहितम् ॥ १.०० ॥ हे सूरयः, वो युष्मान् प्रति बहु पुनः पुनरधिकं वा किं ब्रवीमि कथयामि। येन का. रणेन यूयम्। बहुशब्द उभयत्रापि योज्यते। बहु अत्यधिकं निःस्पृहाः कुत्रापि सर्वैरप्यभिलषणीये रमणीयेऽपि वस्तुनि वाञ्छारहिताः । पुनः किंभूताः । महीधनाः भूपतयः तथा अकिंचना दरिद्राः तेषु लक्षणात्तृणे श्रेणे च अहौ हारे च दृषदि रत्ने च तुल्यं विशेषममत्वरहितं चक्षुर्येषाम् । यद्यप्येवंविधाः स्थ यूयम् , तथापि प्रसाद्य मयि प्र. सादं कृत्वा मे मम ईहितं पुस्तकादानलक्षणमभिलषितं यूयं पिप्रतु पूरयन्तु । किंवात् मन्त्राहुतिसिद्ध देववत् । यथा प्रणवमायाबीजवाग्बीजकामबीजादियुक्तेन कृतपूर्व वोत्त. रसेवाविधिना मन्त्रेण आहुत्या गुग्गुलागुरुफलावलीपश्चामृतादिह वनं । चतिः दुः

Page #742

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
६८१ प्रसन्नीभूतः प्रत्यक्षीभूतश्च देवो मन्त्राधिष्ठाता सुसाधकस्य मनोवाञ्छितं पूरयति ॥ इति साहेः पुस्तकदानाग्रहः सूरेनिषेधवचः ॥
यदाददे नैष मुहुर्वहूदितस्तदा हृदा भूपतिनेत्यचिन्त्यत । विधीयते किं बहुनिःस्पृहा अमी इवानुरागा न च विक्रमोचिताः॥१०१ यदा एप सूरिः भूपतिना मुहुर्वारंवारं बहु अत्यभ्यधिकमुदितो विज्ञप्तोऽपि नाददे माहिपुस्तकं न गृहीतवान् , तदा भूपतिना अकबरेण हृदा मनसा इत्यग्रे वक्ष्यमाणमचिन्त्यत विचारितम् । अहो कि विधीयते क्रियते । अमी सूरयो निःस्पृहा निरीहाः महानुभावा मुक्ति विना क्वापि वस्तुनि न साभिलाषाः च पुनर्महत्त्वेन विक्रमस्य बलाकारम्यपि नोचिता नाहः । क इव । अनुरागा इव । यथा आदिरागा बलयोग्या न भवन्ति । यतः सूक्तम्-'कविता वनिता गीतिः स्वयमेवागता वरम् । बलादाकृष्यमाणापि सरसा विरसा भवेत् ॥', . तथा-'जरा यौवनस्युं प्राणन होइ जातई प्राणइं प्राणन होइ । प्राणनाथस्युं प्राणन होइ कीर्तिप्रीतिस्युं प्राणन होइ ॥' इत्युक्तेः नात्र वलदर्शनमुचितम् ॥
अमीभिरुक्तिर्मम मन्यते न चेत्ततोऽन्तरा कश्चन संधिकर्तृवत् । विधीयते यद्विविधोक्तिभिः प्रभूनुरीकृति खेन स एव कारयेत् ॥१०२॥
चेद्यदि अभीभिः सूरिभिर्ममोक्तिः मत्कथितं न मन्यते नाङ्गीक्रियते ततः कारणात् संधिकर्तृवत् संधिकारक इव कथन शेखप्रमुखः कोऽपि अन्तरा ममैतेषां च साध्ये विधीयते यत्कारणात्स मध्यविहित एव प्रभून् सूरीन विविधा नानाप्रकारा या उक्तय अनुनयविनयमत्सामर्थ्यखभावजातिप्रकटीकारकाणि वाक्यानि वचनचातुरी विशेषास्ताभिः कृत्वा उरीकृति स्वीकारं कारयेत् । यतो महत्सु विक्रमो नौचितीमश्चति किं तु विज्ञप्तिरेव विधेया, यद्वा कमप्यन्तरा विधायानुनत्या प्रणत्या कथमपि कार्य कार्य. मिति नीतिः ॥
इमं विकल्पं परिकल्प्य चेतसा विभूषयन्भागमितः क्षितेः परम् । सुधारुचेश्चारवशात्सवेशगो ग्रहः पदव्या इव मन्युभोजिनाम् ॥१०॥ महीमरुत्त्वानथ शेखशेखरं प्रतापदेवीतनयं तथाह्वयत् । ततः सृजन्तौ प्रणतिं ग्रहेशितुर्ग्रहाविवास्यान्तिकमागतावुभौ ॥१०४॥
अथ विचारकरणानन्तरमपरप्रदेशागमनानन्तरं च महीमरुत्त्वान् धारेत्रीसुधाशमी शेखेषु यवनानां मान्येषु शेखरमवतंसं मुकुटं वा अवलफैजं तथा पुन: प्रतापदेव्यः रामासाधुतृतीयलघुपत्न्यास्तनयं नन्दनं थानसिंहाद्यं चाह्वयदाकारयामास । किं कुर्वन्। इमं पूर्वोक्तं मनसैव विचारितं विकल्प्यं विचारं चेतसा चित्तेन परिकल्प्यं कल्पयित्वा इतः सूरिपार्थात्परमन्यं क्षितेर्भूमे गं प्रदेशं स्थानं विभूषयन् सेवालंकुर्वन् । क इव ।

Page #743

६८२
कायमाला।
ग्रह इव । यथा भौमादिग्रहः चारवशाद्गतिविशेषायत्तत्वात् सवेशगः समीपप्राप्तः मुधारुचेश्चन्द्रस्य पार्थात्परं मन्यु वज्ञांशं भुञ्जते इत्येवंशीला देवास्तेषां पदव्या मार्गस्य गगनस्य भागमन्यं प्रदशं भूषयति । ततः साहिना आकारणानन्तरमुभी शेखथानसिंहो प्रणतिं 'पाटिसाहिसलामत' इत्युक्त्वा भूमौ हस्तं दत्त्वा पुनर्भाले ददता पुनस्तदेव वदन्ती तथैव विदधाती च इति सलाममिति यवनजातिषु नमस्कृतेरभिधानं तामेव सृजन्तौ कुर्वाणी सन्तो अस्य साहेरन्तिकं संनिधानमागता । काविव । ग्रहाविव । यथा कौचिच्चारवशादहेशितुः सूर्यस्य पावें आगच्छतः ॥ युग्मम् ॥
अमी न गृह्णन्ति मदीयपुस्तकं निरीहभावेन बहूदिता अपि । ततो युवां ग्राहयतां कथंचनाप्यमून्यशो मूर्तमिवेन्दुसुन्दरम् ॥१०॥ हे शेखथानसिंही, अमी सूरयो मया वहूदिता वारंवार विज्ञप्ता अपि निरीहभावेन निःस्पृहत्वेन मदीयं सम संबन्धि अथ वा पद्मसुन्दरसत्कमपि मदधीनत्वान्मदीयमेव महत्तं पुस्तकं न गृहन्ति नाददते, ततः कारणायुवां भवन्तौ सूरपार्श्व गत्वा बहु बहु उक्त्वा कथंचन केनचित्प्रकारेणापि विज्ञप्त्यनुनयमत्सामर्थ्यान्वयप्रकटनप्रकारेणापि अमून् सूरीन्प्रति इन्दुसुन्दरं चन्द्रोज्ज्वलं मूर्त प्रत्यक्षं यशः कीर्तिमिव मदीयपुस्तकं ग्राहयतां आदापयताम् । स्वीकारयतामित्यर्थः ॥ .
इदं गदित्वान्तरिते स्थिते नृपेंऽशुमालिनीवाभ्रकशालिनि क्षणात् । उपेत्य तावूचतुरित्यमून्प्रति प्रणीततत्पत्कजरेणुचित्रकौ ॥ १०६ ॥ उपेत्य प्रभुपार्श्वे समेत्य तो शेखथानसिंही अमूनेतान्सूरीन्प्रति इत्यग्रे वक्ष्यमाणं ऊचतुः कथयतः स्म । किंभूतौ । प्रणीतं विहितं. तत्पदकजरेणुभिर्नमस्करणसमये सूरिचरणारविन्दरजोभिश्चित्रकं भालस्थले तिलकं याभ्यां तौ । कस्मिन् सति । इदं पूर्वोकं गदित्वा भाषित्वा अभ्रके मध्ये मध्ये शालते शोभते इत्येवंशीले अभ्रकेणाहश्यमाने अंशुमालिनि भास्करे इव अन्तरित व्यवहिते नृपे राज्ञि स्थिते सति । सूरेरटग्गोचरे नृपो जात इत्यर्थः ॥ इदं व्रतीन्द्राः क्षितिशीतदीधितेर्गृहीतवत्तिष्ठति धानि पुस्तकम् । दधाति खेदं पतितं यतः क्षिते रजःस्थितं रत्नमिवात्र गृह्यताम्॥१०७॥ हे व्रतीन्द्राः सूरयः, इदं पुस्तकं गृहीतवद्वन्दीकृतमिव क्षितिशीतदीधितेरकब्बरस्य धानि तिष्ठति स्थितिमाधत्ते । यतः कारणादव साहिगृहे पतितं खेदं विषादम् । तयोर्भाषया 'अदाबम्' इत्युच्यते । दधाति धत्ते । किमिव । रत्नमिव । यथा क्षितेः पृथिव्या रज:स्थितं धूलीभिः स्थगितं छादितं माणिक्यं खेदं बिभर्ति म्लेच्छमुद्गलगृहत्वाद्रज इत्युक्तं पुस्तकं वन्दिमोचनकारणवच्छ्रीमद्भिः गृह्यताम् ॥
हमाउंसूः सोमयशोऽङ्गजन्मवद्ददाति पात्रं गुरवो युगादिवत् । रसो यथेक्षोरपि वस्तु पुस्तकं कथं न गृह्णीय तदर्हमात्मनः ॥ १०८॥

Page #744

१४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । हे सूरयः, हमाउंसूरकब्बरपातिसाहिः सोमयशसो बाहुबलेवृहत्पुत्रस्य यन्नामा च. न्द्रवंशोऽजनि तस्याङ्गजन्मा पुत्रः श्रेयासस्तद्वद्ददाति । आवश्यवृत्त्यनुसारेण बाहुबलिमुत: सोमप्रभस्तस्य पुत्रो युवराजः श्रेयासः । आवश्यचूर्णौ तु 'भरहस्स पुत्रो सेजंसो अन्ने भणंति । बाहुबलिस्स पुत्तो सोमप्पभोसे अंसो अत्ति तत्त्वं केवलिगम्यम् ॥' पुनयुगादिवत् वृषभजिनेन्द्रा इव । गुरवो यूयं पात्रं सम्यक् श्रेयो बुद्धया दानोचितं स्थानमपि तु पुनर्यथा इक्षो रसालस्य रसः स्यन्दः तत्राभूत् । तथा अत्र पुस्तकं दातव्यं वस्तु । 'अथेक्षु स्यादसालोऽपि पत्रकः' इति हैम्याम् । तथा 'रसाल इक्षौ दूते च' इत्यनेकार्थः । ततो दातृपात्रसुवस्तुत्रयाणामप्यत्र संयोगो वर्तते, तत्कारणादात्मनः खस्याहमुचितं ग्रहीतुं योग्यं यूयं कथं केन प्रकारेण न गृह्णीथ ग्रहयध्वे । अवश्यं गृह्यतामेवेति थानसिंहोक्तिः ॥
अमुं च जानीथ न मुद्गलेश्वरं निदेशशूरं द्विषतां निषूदनम् । दिगीश्वरा यच्चकिता इवाखिलास्त्यजन्ति नाद्यापि दिगन्तवासिताम् ॥ हे प्रभवः, च पुनरमुमकबरं परेषां मुत् हर्षो गलति द्रवीभवति । यातीत्यर्थः । येभ्यस्ते मुद्गलास्तेषामपीश्वरं पराभवनकरणे समर्थ खामिनं च ऐन्दं युगीनचक्रवर्तिनं न जानीय सम्यक् हृदये न वित्थ नावधारयत । निदेशे आज्ञायां शूरमतिकठिनं य आज्ञां न मन्यते तं खशासनोल्लविनमवश्यमेव निगृह्णाति । पुनः किंभूतम् । द्विषतां वैरिणां निषूदनं मूलादुन्मूलनकारकम् । हे प्रभवः, अखिलाः समस्ता अपि दिगीश्वरा दिक्पालाः । उत्प्रेक्ष्यते-यचकिता चस्माद्भयभ्रान्ताः सन्त इव दिशामाशानामन्तेऽवसाने सन्तीत्येवंशीलास्तेषां भावं दिशां प्रान्तेषु दूरे निवसनशीलतामद्यापि एतदिनं यावन्न त्यजन्ति ॥ • निजानुकूलीभवतां तनूमतां सुधालतेव तिचक्रवर्तिनः । . प्रबिभ्रतां व प्रतिकूलतां पुनर्विषस्य शाखीव समुन्मिषत्यसौ ॥११०॥
हे व्रतिचक्रवर्तिनः, असावकब्बरो निजस्यात्मनोऽनुकूलीभवतां सेवाहेवाकिभावं भजतां तनूमतों नराणां राजसामन्तादयः सर्वेऽपि तनूमन्त एवेति । सुधालता अमृ. तवल्लिरिव समुन्मिपति जीवातुरिवोदेति । पुनरसी साहिः खस्यात्मनः प्रतिकूलतां विलोमभावं प्रविष्टभावं प्रबिभ्रतां विद्विषतां विषस्य श्वेडस्य कालकूटस्य शाखी वृक्षः किंपाकतरुः समुन्मिषत्युद्गच्छति ॥
यदात्मनोव्यो परमेश्वरा इवागताः स्थ साक्षादुपकर्तुमङ्गिनाम् । इदं विदन्त्येव मुनीन्दवो हृदा द्विरुक्तितुल्यं पुनरावयोर्वचः ॥१११॥ हे मुनीन्दवः, यत्कारणायूवमुक्मस्मिन् भूमीलोके अङ्गिनां साक्षात्प्रत्यक्षीभूय प्रकटमुपकारं कर्तु विधातुं साक्षात्स्वरूपेण । उत्प्रेक्ष्यते-परमेश्वरा इवागताः जगन्नाथ इव खयं समायाताः स्थ वर्तध्वे । ततः कारणादिदमस्मदुकं साहिखभावादिकं सर्व

Page #745

काव्यमाला।
हृदा खमनसा कृत्वा हृदि सम्यग्विमृश्य सर्वं च श्रीमन्तो विदन्त्येव । यतः परमेश्वरत्वं ततः सर्वज्ञत्वमप्यास्ते तेन जानन्त्येव । पुनरावयोर्वचः साहिखरूपनिरूपणवचनं द्विरुक्तितुल्यं पुनर्भाषणसाधारणं केवलं पिष्टपेषणमेव ॥
स्ववत्तदादत्त समस्तपुस्तकं स्थितौ गदित्वेति पुरः प्रभोरुभौ । ततो विनेया अपि तद्वभाषिरे निवार्यते कैः स्वयमागतेन्दिरा ॥११२॥ उभौ शेखथानसिंहौ प्रभोहीरसूरेः पुरोऽग्रे इत्यमुना प्रकारेण गदित्वा स्थिती तूष्णीं . कृतवन्तौ इति पूर्वोक्तकारणात्ववदात्मीयमिव समस्तपुस्तकमादत्त ग्रहयताम् । ततस्त. योरुक्केरनु पश्चात् विनेया हीरसूरिशिष्याः वाचकविचक्षणगणिप्रमुखा गीतार्थी अपि शेखथानसिंहकथितं स्वीकारयोग्यमास्ते तद्गह्यतामिति तत्तदुक्तमेव बभाषिरे प्रोचुः ।. युक्तोऽयमर्थः । स्वयमात्मनवागता संप्राप्ता इन्दिरा लक्ष्मीः कैमूनिवार्यते निषिध्यते । अपि तु न कैश्चिदपि ॥
अवेत्य चेतस्यमुना समुन्नतिं खशासने पुस्तकसंग्रहेण सः । मुदामिवौङ्कार इदंक्षितिक्षितस्तथेति वाचंयमवासवोऽवदत् ॥ ११३॥ वाचंयमवासवः यतिजम्भारातिः तथेति एवमस्तु मया साहिप्रदत्तं पुस्तकं ग्रहीयते इत्यवदत् भाषते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इदंक्षितिक्षितः अस्याकबरपालिसाहेच्दां परमानन्दानामोङ्कारः आदिरिव । किं कृत्वा अवदत् । इत्यमुना मुद्गलाखण्डलेन चतुर्दिगधिपतिना पातिसाहिना खयमत्यागृह्य प्रदत्तानामेतत्पुस्तकानां संग्राहणं कृत्वा ख. शासने जैनमते तपागच्छे वा समुन्नति दीप्तिमुद्दयोतं वा प्रभावानां चेतसि खहृदये अवेत्य विज्ञाय ॥
उपेत्य ताभ्यां तदभाषि भूपतेस्तदेष निश्चेतुमपृच्छदात्मना । मुदं प्रणेतुं द्विगुणामिवावनीमणेर्गणेन्द्रोऽप्यवदत्तथैव तम् ॥ ११४ ॥ ताभ्यां शेखथानसिंहाभ्यामुपेत्य पातिसाहिसमीपे समागत्य भूपतेरकब्बरस्य तत्सूरिकथितपुस्तकखीकारवचः अभाषि प्रतिपादितम् । पुनः साहिस्तयोस्तद्वचो निश्चेतुं सत्यतया ज्ञातुमात्मना स्वेन स्वयं वा तानपृच्छत् प्रश्नयति स्म श्रीमद्भिर्मदीयं पुस्तकं गृहीतं न वेति खयं पुनः पृष्टवान् । अपि पुनर्गणेन्द्रो गच्छनायकोऽपि तं भुपति तथेति मया श्रीमत्पुस्तकं गृहीष्यते गृहीतं वा इत्येवमवदत् जगाद। उत्प्रेक्ष्यतेअवनीमणेरकब्बरस्य मुदमानन्दं द्विगुणां प्रणेतुं विधातुमिव ॥ इति शेखथानसिंहविज्ञपनात्साहिपुस्तकग्रहणम् ॥
दयान्वितं धर्ममवाप्य सद्गुरोरिवार्णवात्कृष्णलताङ्कविद्रुमम् । स थानसिंहं यवनावनीधनस्ततः समाहूय गिरं गृहीतवान् ॥ ११५॥ सूरिणा ततः पुस्तकादानखीकारकथनश्रवणानन्तरं वा सोऽकब्बरसाहि: यवनास्तु

Page #746

१४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
रुष्काः प्रस्थानालाभपुरीयादयस्तथा मुद्गलाः काबिलखुरासानादिजनपदजन्मानो • म्लेच्छास्तेषामवनीधनो राजा थानसिंहं समाहूय आकार्य गिरं वाणी गृहीतवान् जल्पति स्म । किं कृत्वा । सद्गुरोः श्रीहीरविजयमूरिसकाशाद्दयान्वितं कृपाकलितं धर्ममवाप्य लब्ध्वा । कमिव । कृष्णलताइविद्रममिव । यथा कश्चिदर्णवाजलनिधेः कृष्णलता 'कालीवेलि' इति लोके प्रसिद्धा । सा अङ्के हृदये मध्ये यस्य तादृशं प्रवालं लभते ॥
मदीयतूर्यादिनिनादसादरं जगज्जनानन्दिमहेन मेदुरम् । स्वमालयं लम्भय साधुसिन्धुरं तटं शशीवामृतवाहिनीवरम् ॥ ११६ ॥ हे थानसिंह, त्वं साधुसिन्धुरं श्रीगुरुं मदीयानि तूर्याणि मम संबन्धीनि वादित्राणि तेषां निनादैघोषः सहादरैवर्तन्ते एवं स्यात्तथा आलयं खावासमुपाश्रयं वा लम्भय प्रापय । क इव । शशीव । यथा चन्द्रमा अमृतवाहिनीवरं सुधासिन्धुधवं क्षीरसमुद्रं तटं वेलाउनी लम्भयति । ण्यन्तात्कर्मद्वयम् । पुनः कथम् । जगतां भुवनानां जनान् मुरासुरनरानानन्दयति प्रमोदयतीत्येवंशीलेन महेनोत्सवेन कृत्वा मेदुरं स्यादेवम् ॥
प्रमाणमाज्ञा जंगतीवसन्तिका सृजामि निःशेषमिदं नियोगिवत् । पुरा मदीहा पुनरीशंशासनं पयस्तदेतत्सितया करम्बितम् ॥ ११७ ॥ हे प्रभो, जगतीवसन्तिका समस्तक्षोणीचक्रशिरःशेखरायमाणा। 'आपीडशेखरोत्तंसा वतंसाः शिरस: जि' इति हैम्याम् । 'विदर्भसुर्धश्रवणावतंसिका' इति नैषधे । आज्ञा श्रीमदादेशः प्रमाणं शिरस्यारोपयामि । हे स्वामिन् , इदं श्रीमत्प्रसादितं निःशेषं समस्तमपि सृजामि करोमि । किंवत् । नियोगिवत् । यः कश्चित्वस्य सुकरे दुष्करेऽपि कार्य आप्रयुक्तः स वनिजजीवमपि दुःखात्कृत्यकृत्यं कुरुते स नियोगी सेवक इव । 'यद्यप्यहं श्रीमत्सेवकोऽस्मि परं नियोगिवत्कार्यकर्ता नास्मि केवलं सेवाकार्येव । यथा परे नियोगिन आश्रवाः श्रीमद्वार्ताकारकाः श्रीमनिर्दिष्टं कार्य कुर्वन्ति तथाहमपि करोमीत्यर्थः । पुनहें प्रभो, पुरा पूर्व मदीहा मम वाञ्छा आसीत् । यदेतान्महामहेन खालयं नयामि । पुनस्तदुपरि ईशस्य पृथ्वीनाथस्य पातिसाहेः शासनं आदेशः तदेतत्सितया शर्करया करम्बितं मिश्रितं पयो दुग्धं दुग्धपानमिव संजातमिति ॥ . अथैनमापृच्छय स भूमिभूषणं प्रदाय धर्माशिषमात्मना पुनः। .
सहानगारैर्निरगात्समाजतः शशीव तारैः शरदभ्रगर्भतः ॥ ११८ ॥
अथ थानसिंहस्य साहेस्तूर्यदानाद्यादेशानन्तरं स सूरिरनगारैः सहागतसाधुभिः सह समाजतः सभामध्यान्निरगात् निर्जगाम । क इव । शशीव । यथा कौमुदीपतिस्तारैस्तारकैरुपलक्षादहोडुभिः । 'प्रथममुपहृत्यार्थ तारैरखण्डिततन्दुलिः' इति नैषधे । तारशब्दोऽकारान्तः । सर्वज्योतिर्भिः सार्धं शरदभ्रस्य शारदीनघनाघनस्य गर्भत उदरात् निर्गच्छति । किं कृत्वा निर्गतः । एनमकब्बरं भूमिपूषणं क्षोणीमण्डलमार्तण्डमापृच्छय

Page #747

६८६.
काव्यमाला।
वयं वसतो व्रजाम इत्युक्त्वा पुनरस्य साहेरात्मना खेन धर्माशिषं धर्मलामं प्रदाय दत्त्वा ॥ इति साहिना गोष्ठीकरणानन्तरं सभाबहिः पादावधारणं प्रभोः ॥ तदा चकोरायितमर्णवायितं रथाङ्गितं कैश्चन कैरवायितम् । स्रवन्मुदत्रैश्च विधूपलायितं विलोक्य यद्वक्रमृगाङ्कमङ्गिभिः ॥ ११९ ॥ तदा तस्मिन्नकब्बरसभाया बहिः प्रभोरागमनावसरे यस्य गुरोर्वकं मुखमेव मृगाईं चन्द्रं विलोक्य कैश्चनाङ्गिभिर्जनश्चकोरायितं सूरिमुखलावण्यामृतपानकारिभिर्योत्स्नाप्रियैरिवाचरितम् । पुनः कैश्चनार्णवायितं प्रोल्लसितप्रह्लादकल्लोलपटलीप्रवर्धमानाङ्गरोमाश्चञ्चलशालिशफारतसमुद्ररिवाचरितम् । समुद्रा हि चन्द्रमालोक्य प्रवर्धन्ते इति जगत्खभावः । कल्पसूत्रेऽपि क्षीरसमुद्रे कल्लोलोर्मयोऽपि दृश्यन्ते । तथा 'वेलावनीवनततिप्रतिबिम्बचुम्बिकिमीरितोमिचयचारिमचापलाभ्याम्' इति नैषधे क्षीरसमुद्रवर्णने । पुन: कैश्चन रथानितम् । तादृशं जगजनैरभिनन्द्यमानं प्रभहृदयमालोक्य । हृदयेऽभ्यसूयाद्वैतदुःखं दधानः कुपाक्षिकैः चक्रवाकैरिवाचरितम् । चन्द्रोदये हि चक्रवाकानां दुःखमित्यपि जगत्वभावः । यदुत्तम्-'कथय किमपि दृष्टं स्थानमत्र श्रुतं वा व्रजति दिनकरोऽयं यत्र नास्तं कदाचित् । इति विहगसमूहं नित्यमापृच्छयमानो रजनिविरहभीतश्चक्रवाको वराकः ॥ इति चक्रवाकाष्टके । पुनः कैश्चित्कैरवायितं विकसितनयनैः कुमुदैरिवाचरितम् । पुनः कैश्चन । स्रवन्ति निःसरन्ति यानि हर्षाणि प्रमोदबाष्पाणि तैः कृत्वा विधूपलायितं चन्द्रकान्तरत्नैरिवाचरितम् । चन्द्रोदये हि चन्द्रकान्तमणयो हि अमृतं क्षीरं वमन्तीति लोकरूढिः कविसमयश्च । तथा 'यदंगारघटादृकुटिमस्रवदिन्दूपलतुन्दिलापया' इति नैषधेऽपि ॥
तदाभवद्भमिनभःप्रचारिणां जयारवो भूपुरहूतवर्मनोः । समीक्ष्य सूरेमहिमानमुत्तमं हृदा दधाने इव रोदसी स्तुतः ॥१२० ॥ तदा तस्मिन्नवसरे भूर्भूमी पुरहूतवर्त्म नभोङ्गणः । 'बहुवगाढसुरेश्वराध्व' इति नैषधे । 'सुरेश्वरस्य शक्रस्य अध्वा मार्गः' इति तदर्थः । तयोर्विषये भूमिनभःप्रचारिणां भूचराणां समस्तमानवानां खेचराणामदृश्यान्तरिक्षचारिणां सिद्धगन्धर्वविद्याधराणां जिनशासनाधिष्ठायकसुराणां वा यानानां विविधगजवाजिशिबिकासुखासनस्पन्दानाम् । उपर्यारोहकत्वेनान्तरिक्षचारिता । तेषामुच्चैःस्थितत्वेन खेचराणां नराणां जयारवः जयजयेति निनादः अभवत्संजायते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-सूरेर्मुनीन्दोमहिमानं मा. हात्म्यं समीक्ष्य सम्यगवलोक्य हृदा मानसेन कृत्वा अद्भुतमाश्चर्यं दधाने विभ्राणे रोदसी भूमीनभसी दिवस्पृथिव्यौ वा स्तुतः स्तुतिं कुरुतः ॥ मिलत्पयोवाहपयोधिर्जितैरिवाहतातोद्यनिनादसान्द्रितैः। . प्रमोदमाद्यत्तुमुलैस्तनृमतां जगत्तदा शब्दमयं स्म जायते ॥ १२१ ॥

Page #748

१४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । तदा तस्मिन्वसातेसमागमनसमये तनूमतां भविकजनानां प्रमोदेन प्रोल्लसत्प्रबलप्र. हादेन माद्यन्तो बहुलीभवन्तो ये तुमुला व्याकुलशब्दाः 'अध्वं धावत यात मुश्चत पुरः 'पन्धानम्' इत्यादिकोलाहलान्तैः कृत्वा जगद्विश्वं शब्दमयं केवलं नादखरूपं जायते स्म । किंभूतः तुमुलैः । आहतानि हस्तदण्डादिभिस्ताडितानि उपलक्षणान्मुखैर्वादितानि च परस्परं दण्डैवी घर्षितानि आतोद्यानि नानाविधानि वादित्राणि तेषां निनादैनिर्षिः सान्द्रितौरन्ध्रीभूतैः । उत्प्रेक्ष्यते-मिलन्तः श्लिष्यन्तः दिग्दिग्भ्यः आगत्य एकीभवन्तो वा अविरलसलिलपटलै: पर्युन्नमन्तो वा पयोवाहाः प्रबलजलभृतगर्भधना यत्र तादृशस्य पयोधेगर्जितैर्गम्भीरधीरारवैरिव ॥
कुलाङ्गनाभिः प्रभुमूर्ध्नि हैमनप्रसूनमुक्ताफललाजराजिभिः। ववर्षिरे प्रावृषि मेघपतिभिस्तदाम्बुधारा शिखरे गिरेरिव ॥ १२२ ॥ तदा तस्मिन्व्यतिकरे प्रभुमूर्ध्नि हीरसूरेमस्तकोपरि कुलाङ्गनाभिः सुकुलोद्भवसधववधूभिहेमनानि हेनामिमानि सुवर्णसंवन्धीनि । 'हीराङ्करश्वारुणि हेमनीव' इति नैषधे । 'हेमः अकारान्तः पुनपुंसके नकारान्तस्तु नपुंसके एव' इति लिङ्गानुशासनावचूणौ। प्रसूनानि कुसुमानि । उपलक्षणात् रूप्यपुष्पाणि च । तथा मुक्ताफलानि मौक्तिकानि । तथा लाजा अक्षता उपलक्षणादक्षततन्दुलाश्च तेषां राजयः श्रेणयो ववर्षिरे वृष्टाः । काभिरिव । मेघपंक्तिभिरिव । यथा प्रावृषि वर्षाकाले धाराधरधोरणीभिगिरेः पर्वतस्य शिखरे शृङ्गोपरि अम्बुधाराः पयःप्रवाहाः वय॑न्ते । 'वर्ष वर्षणे' धातुः । यदुकम्-'गर्जति शरदि न वर्षति वर्षति वर्षासु नि:खनो मेघः' इति वचनात् ॥ . पराय॑संख्यैः पुरुषैः परिष्कृतः प्रभुर्महे बिभ्रति मेदसां भरम् । .. चतुर्निकायप्रभवैरिवामरैः प्रतिष्ठते स्म त्रिजगत्पुरंदरः ॥ १२३ ॥ 'प्रभुहीरसूरिः प्रतिष्ठते स्म । राजद्वाराद्वसतिं प्रति प्रचलति स्म। कस्मिन् मति। महे धानसिंहादिश्राद्धजननिर्मितमहोत्सवे मेदसां पुष्टीनां भरमतिशयं बिभ्रति धारयति सति । 'तपर्तुपूर्तावपि मेदसां भरा विभावरीभिर्बिभरांबभूविरे' इति नैषधे । किंभूतैः पुरुषः । परााः सर्वोत्कृष्टाः लौकिकसंख्याः । यथा 'एकं दश शतं सहस्रमयुतं लक्षं प्रयुतं कोटी अर्वमजं खर्व निखर्व महाम्वुजं शङ्क वार्धिरन्त्यं मध्यं पराय॑मेतत्प्रमागर्गणनातीतैर्मनुष्यैः प्रकृष्टा वा संख्या प्रमाणमुत्तमो विचारो धर्मतत्त्वादिको वितर्को येषाम् । 'संख्यैकादौ विचारे च' इत्यनेकार्थः। 'पराय च प्रकृष्टे स्यात्संख्यायामपि' इति अनेकार्थः । परिष्कृतः परीतः परिवृतः । क इव प्रतस्थे । त्रिजगत्पुरंदर इव । यथा जगत्रयीनायकस्तीर्थकरः चत्वारो निकाया नराणि भवनानि ज्योतिर्विमानानि कल्पविमानानि च गृहाणि येषां चत्वारो निकायाः संघाः समुदाया वा येषाम् । अथ वा व्यन्तरभवनपतिज्योतिष्कवैमानिकलक्षणा निकाया वैक्रियशक्तिकामचारिदेवत्वेन स. मानधर्मिकजातिप्रभवैः । 'निकायस्तु सधर्मिणाम्' इति हैम्याम् । 'निकायः सद्मसं

Page #749

६८८
काव्यमाला। घयोः । परमात्मनि लक्ष्ये च' इत्यनेकार्थः । तादृशैरमरैः । 'चतुर्विधामर्त्य निकायकोटिजघन्यभावादपि पार्श्वदेशे' इति हैम्याम् । परिवारितः प्रतिष्ठते । पथीत्यध्याहारः ॥
निपीयमानो नयनैगीदृशामिवाच॑मानो विकचाम्बुजन्मभिः । प्रणूयमानः कविभिनवस्तवैर्जगत्पृण-वीर्यगुणैश्च वास्तवैः ॥ १२४ ॥ मृगारिरद्रेरिव कंदरोदरे कृशोदरीणां मनसीव मन्मथः । अमर्त्यदन्ती चतुरे हरेरिव व्रतिक्षितीन्द्रो वसतौ विवेश ॥ १२५ ॥ स व्रतिक्षितीन्द्रः हीरविजयसूरिराजो वसती उपाश्रये विवेश प्रविष्टवान् । क इव । मृगारिरिव । यथा कण्ठीरवः अदेः पर्वतस्य कंदरोदरे गुहामध्ये प्रविशति । पुनः क इव । मन्मथ इव । यथा मनोभवः कृशोदरीणां तरुणीनां मनसि चित्ते प्रविशति । पुनः क इव । अमर्त्यदन्तीव । यथा सुरगज ऐरावणगजः हरेरिन्द्रस्य चतुरे हस्तिशालायां प्रविशति । 'हस्तिशाला तु चत्वरम्', 'वाजिशाला तु मन्दुरा' इति हैम्याम् । स किं क्रियमाणः । मृगीदृशां सारङ्गीलोचनानाम् । 'सारङ्गी सिंहशावं स्पृशति सुतधिया नन्दिनी व्याघ्रपोतम्' इत्यादि समवसरणवर्णने । नयनै त्रैर्निपीयमानः सादरं निरीक्ष्यमाणः । उत्प्रेक्ष्यते-विकचाम्बुजन्मभिरुन्निन्नीलोत्पत्तिरिवाच॑मानः पूज्यमान इव । पुनः किं क्रियमाणः । कविभिः काव्यकर्तृभिः पण्डितैर्वा नवस्तवैः सद्यस्कैः काव्यैः स्तुतिभिवा प्रणयमानो वर्ण्यमानः स्तूयमानः । स किं कुर्वन् । वास्तवः । स्वाभाविक: जिनवजन्मका. लोत्पन्नैः खीयगुणैः कृत्वा जगद्विश्वलोकं पृणन् आनन्दयन् ॥ इति सूरेः समहं वसतावागमनम् ॥
प्रतापदेवीतनयस्तदुत्सवे समर्थयन्नथिततेमनोरथान् । ' दरिद्रमुद्रामभिनत्तमां तटीं प्रवाहवत्प्रावृषि वार्धियोषितः ॥ १२६ ॥ तस्मिन् सूरेरुपाश्रयसमागमनमहामहे प्रतापदेवीतनयः स्थानसिंहः अर्थिततेर्याचकश्र. मनोरथानभिलाषान् समर्थयन् दरिद्रमुद्रां दुःखावस्थामभिनत्तमामतिशयेन भिनत्ति स्म । किंवत् । प्रवाहवत् । यथा प्रापि बहुस लिलभर निर्भरातिसमुन्नमन निरन्तरनिष्पतन्नीरधाराधोरणीबन्धुरधाराधरसमये वाधियोषितः समुद्रमहिलाया नद्याः प्रवाहः पानीयपूरः तटी सरिदुभयसमीपोच्चभाम् । तीरभित्तिमित्यर्थः । भिनत्ति पाटयति ॥
तडिद्वता तस्य निजातिपातुकां समीक्ष्य सर्वार्थिपु कामवर्पिताम्। शितीकृतास्येन पदं मुरद्विषो निषेव्यते तत्तुलनाकृते किमु ।। १२७ ॥
तडिद्वता विद्युद्वनितानुषगभाजा मेघेन तत्तुलनाकृते तदवसरदानशौण्डीभवत्स्थानसिंहसमानताप्राप्तये । उत्प्रेक्ष्यते-मुरद्विषः पदं निषेव्यते विष्णुपदं व्योम समुपास्यते इव । किंभूतेन तडिद्वता । शितीकृतं कृष्णं विहितमास्यं वदनं येन । किं कृत्वा । तत्य थानसिंहस्य निजमात्मानमतिपतति अतिक्रामतीत्येवंशीलां निजातिपातुकां काम

Page #750

१४ सर्गः हीरसौभाग्यम् । मतिशयेन कामानभिलाषान् वर्षति संपूरयति इत्येवंशील: कामवर्षी तस्य भावस्तत्तां 'समीक्ष्य दृष्ट्वा । 'सरूपाणामेकशेषः-' इत्येककामशब्दलोपः ॥ इति थानसिंहकृतसू. रिसमागममहोत्सवः ॥
स्वकोशरक्षाधिकृतस्य भूमिमानिवाखिलक्षोणिजयार्जितैपनैः । विधाय कोशं नृपदत्तपुस्तकैः स स्थानसिंहस्य वशंवदं व्यधात् ॥१२८॥ स हीरविजयसूरिः नृपेणाकब्बरसाहिना दत्तैरुपदीकृतैः पुस्तकैः कोशं भाण्डागारं विधाय स्वयं निष्पाद्य स्थानसिंहस्य वशंवदमायत्तं व्यधाच्चके। क इव । भूमिमानिव । यथा पृथ्वीपाल: अखिलायाः समस्तायाः क्षोणेः पृथिव्या जयेन वायत्तीकरणेनार्जितैः सं. चितैर्धनैः द्रविणैः । इदं तु साधितत्रिखण्डवसुधामण्डलस्यैव मण्डलीकस्य राजाधिराजस्य घटते । कोशं निर्माय खस्यात्मनः कोशस्य भाण्डागारस्य रक्षायामधिकृतस्याहतस्य सम्यग् नीतिमत्सत्यवाक् खामिभक्ततया अङ्गीकृतस्य भाण्डागारिणो वशं विधत्ते ॥ इति पुस्तककोशः ॥
क्रमान्महादेशमिवावनीशितुर्निदेशमासाद्य पयोधरोदये। फतेपुरात्स प्रभुरागरापुरं पवित्रयामास पदाम्बुजन्मभिः ॥ १२९ ॥ -स प्रभुः सूरिः पयोधरोदये वर्षाकालप्रारम्भ क्रमादनुक्रमतः फतेपुरात् श्रीकरीनगरात् उग्रसेनपुरापरपर्यायमागरा इति नाम पुरं पदाम्बुजन्मभिः चरणकमलैः कृत्वा पवित्रयामास पावनीकरोति स्म। किं कृत्वा । क्रमात्कियद्भिर्वासरैरवनीशितुरकब्बरसाहेनिदेशमाज्ञामासाद्य प्राप्य। कमिव । महादेशमिव । यथा कश्चिद्राजरअकः राज्ञः सकाशा. महान्तं जनपदमासादयति लभते ॥ इत्यागरानगरे गमनम् ॥ · न राजहंसान्वचन प्रवासयन्वियोगिनोऽपि प्रणयंश्च निर्वृतान् । - न दुर्दिनं क्वापि सृजंस्तमोद्विषं न च द्विषन्निर्दलयञ्जलोदयम् ॥ १३० ॥
मनोभवं वाभिभवन्गुरोर्महो न निढुवानः स्थिरतां पुनर्वहन् । '.. अभूदपूर्वः प्रभुरम्बुदः पुरे जिनक्रमोपासनकृद्दिवानिशम् ॥ १३१ ॥ . प्रभुहीरसूरिः पुरे तत्रागरानगरे अपूर्वोऽसाधारणोऽम्बुदो मेघोऽभूद्धभूव । किं कुर्वन् । राजसु नृपेषु हंसाः प्रधानास्तान प्रवासयन् न पीडयन् । आनन्दयनित्यर्थः । 'संहरति निर्दलयति निर्वासयति प्रवासयति' इति क्रियाकलापे हिंसाः क्रियाः । यदि वा नृपश्रेष्ठान् प्रकर्षणातिशयेन वासयन् दयादिधर्मतत्त्वे स्थापयन् वासं कारयन् । अय वा कृपाधर्मसुगन्धवस्तुसौरभेण न सुगन्धीकुर्वन्नपि वासयन्नेव । नकारः काकर्थवाची । मेघस्तु वर्षाकाले हंसान्मानसं प्रति प्रस्थापयति । यथा-'प्रोषितकलहं. सवयसि' इति चम्पूकथायाम् । 'प्रोषिता मानसं प्रस्थापिता हंसपक्षिणो येन' इति तदृत्तिः । पुनः किं विशिष्टः । विशिष्टः मनोवाकायसंबन्धी अथ वा यमाद्यङ्गयुक्तः प्रश.

Page #751

काव्यमाला।
स्तोऽन्यो वा योग एषामस्तीति । यदि वा सर्वसांसारिकसङ्गाद्वियोगो विरहः पृथग्भावो विद्यते येषां ते वियोगिनः संयमिनस्तेषां निवृत्ति मोक्षं प्रणयन् कुर्वन् । विरहिणामपि प्राचीनाचीर्णकर्मपरिणतिप्रकटनपूर्व संसारानियतां प्रकटयन धर्मोपदेशप्रदानादिना सुखयन् । मेघस्तु वियोगिनो व्यथयति । पुनः किंभूतः । वापि कुत्रापि स्थाने दुर्दिनं दुष्टं दिवसं न सृजन् । अपि तु प्रतिबोधप्रदानेन धर्ममाहात्म्यात्सुदिवसानेव कुर्वन् । मेघस्तु दुर्दिनं घनघटासंघट्टप्रकटीभवद्विकटान्धकारं करोति । च पुनस्त. . मसामज्ञानाना पाप्मनां वा द्विषं भेदकं ज्ञानिनं साधु वा न द्विषन्न संतापयन् प्रत्युत .. प्रीणयन् । मेघस्तु तमोद्विषं भास्करं चन्द्रं वा द्वेष्टि आवृणोति । पुन: किंभूतः । डलयोरेक्यात् भावप्रधाननिर्देशाच जडत्वस्य जाड्यस्योदयमज्ञानप्रादुर्भावं निर्दलयन् व्यापादयन् । मेघस्तु जलोदयं वर्धते । च पुनर्मनोमवं काममभिभवन् पराजयमानः । । मेघस्तु मदनं मदयति । पुनः किं कुर्वाणः । गुरोः खधर्माचार्यस्य विजयदानसूरेर्महः प्रतापं तेजो वा न निढुवानः प्रकटीकुर्वाणः । मेघस्तु वृहस्पतितारकतेजो निहुते विलुम्पति । पुनः किं कुर्वन् । स्थिरतां संयमधर्मादिषु साहसिक्यात्स्थैर्य वहन् ।' मेघस्तु चपलाशयत्वानकत्र कुत्रचित्तिष्ठति । पुनः किंभूतः । दिवानिशं दिवसे निशायां च जिनानां तीर्थकृतां क्रमाणां पादारविन्दानामुपासनां स्तुतिध्यानप्रणामादिभिः सेवां करोति । मेधस्तु जिनक्रमस्य विष्णुपदस्य सेवां वर्षास्वेव तत्रापि कदाचिन यावद्धर्मकालमत एव गुरोर्मेघादसाधारणता ॥ युग्मम् ॥
क्रमाच्चतुर्मासकवासरान्पयोधरे दधाने बहलीभविष्णुताम् । निनाय तस्मिन्परिवर्ततां धुनी धवेऽब्धिशायीव गणेन्दिरावरः ॥१३२॥ गणेन्दिरावरस्तपागच्छलक्ष्मीपतिः तस्मिन्नागरानगरे क्रमात्पर्युषणादिपरिपाट्या चतुमासकवासरान् वर्षाशरतुदिनान् परिवर्ततां क्षयभावं निनाय अतिक्रामति स्म । 'कल्पो युगान्तः कल्पान्तः संहारः प्रलयः क्षयः । संवर्तः परिवर्तश्च' इति हैम्याम् । संपूर्णतां प्रापयामास । कस्सिन्सति। पयोधरे जलवाहे घने बहलीभविष्णुतां दशभ्योऽपि दिग्भ्योऽभ्येत्य समुन्नम्य समुन्नम्य अखण्डवारिधारावर्षणशीलतां दधाने सति। क इव । अधि. शायीव । यथा समुद्रशयनशीलो विष्णु: वर्षासु नारायणः शेषशय्यायां समुद्रे शेते इति लोकरूढिः । यदुक्तं चम्पूकथायां वर्षावर्णने-क्षीरसमुद्रनिद्राणवाणबाहुच्छिदि' इति । वारिधी वर्षा वासरान्परिवर्ततां लम्भयति ॥ इत्यागरानगरे चातुर्मासकरणम् ॥
ततोऽल्पकर्मा तपसेव संसृति प्रतीर्य पोतेन पतङ्गनन्दनाम् ।
अरिष्टनेमेर्जनुषा पवित्रितं प्रतस्थिवाञ्छौर्यपुरं प्रति प्रभुः ॥ १३३ ॥ ततश्चतुर्मास्या अनन्तरं प्रभुः सूरिः शौर्यपुरं प्रति प्रतस्थिवान् प्रचलितः । किंभूतं शौर्यपुरम् । अरिष्टनेविंशतितीर्थकृन्नेमिनाथस्य जनुषा जन्मना पवित्रितं पावनीभूतम् । किं कृत्वा । पोतेन यानपात्रेण कृत्वा पतनन्दनां सूर्यपुत्रीं यमुनां प्रतीर्य

Page #752

१४ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
६९१
तीर्त्वा समुल्लङ्घय । क इव । अल्पकर्मेव । यथा लघुकर्मा आसन्नसिद्धिः बहुक्षीणकर्मप्रकृतिर्जन्तुस्तपसा संसृति संसारं प्रतरति । पाठान्तरे तर्या नावा कृत्वा अर्यम्णो भानोनन्दनां पुत्रीं नदीं यमुनां प्रतीर्य । क इव । भवीव । यथा भव्यजीवो भरतादिवद्भावनया शुभाध्यवसायेन संसृतिं प्रतरति ॥
यमीसमीपे रपडीपुरे क्रमात्स संघलोकेन समं समीयिवान् । मनोरथाकृष्टमिवागतं पुरो व्यलोकयच्छौर्यपुरं पुरस्ततः ॥ १३४ ॥
स सूरिः क्रमात्प्रयाणपरिपाटीतः यम्या यमुनानद्याः समीपे पार्श्ववर्तिनि रपडीनानि पुरे समीयिवान् समागतः । कथम् । समं सार्धम् । केन । संघलोकेन आगराप्रमुखनगरश्राद्धसमुदायेन । श्राद्धानामनु श्राद्धयोऽपि समेता एव । ततः रपडी आगमनानन्तरं पुरोs शौर्यपुरं नाम नगरं 'सोरीपुर' इत्यधुना प्रसिद्धं व्यलोकयत्पश्यति स्म । उत्प्रेक्ष्यते—मनोरथेन सूरीशितुरभिलाषेणाकृष्टमाकृष्टयानीतमिव प्रभुपुरः प्रादुर्भूतम् ॥ प्रभुः प्रियस्येव सधर्मचारिणीमहर्निशं शौर्यपुराङ्कचारिणीम् । च्युतोत्तरीयां कबरीमिवार्णवाम्बरेन्दिराया नवभङ्गसङ्गिनीम् ॥ १३९ ॥ संबन्धस्त्वग्रे वक्ष्यते । केवलं कालिन्द्येव वर्ण्यते - यमुनां किंभूताम् शौर्यपुर: सोपुरस्य अङ्के समीपे । 'अङ्क: स्थाने क्रोडेऽन्तिकागसोः' इत्याद्यनेकार्थः । चरति वहती - त्येवंशीलाम् । कथम् । अहर्निशं निरन्तरम् । कामिव । सधर्मचारिणीमिव । यथा प्रियस्य स्ववल्लभस्य समानेन धर्मेण चरणशीला पतिव्रता पत्नी नक्तं दिनमङ्के उत्सङ्गे कोडे वा समीपे वा चरति प्रवर्तते इत्येवंशीला स्यात्सति व्यतिकरे भर्तुरुत्सङ्गे उपविशति । यदुक्तं नेमि. चरित्रे - 'अनुज्ञाप्य खपितरो देवदन्तीमुपेयुषीम् । रथमारोपयामास नलोऽङ्के च न्य वीविशत् ॥' इत्युत्सङ्गारोपणम् । तथा 'विना ममोरः कतरत्तवासनम्' इति नैषधे । इति क्रोडे । 'अथ सधर्मिणी । पत्नी सहचरी' इति हैम्याम् । सहचरत्वेन समीपचारिणी । . उत्प्रेक्ष्यते - अर्णवाम्बरेन्दिरायाः समुद्रवसनालक्ष्म्याः क्षोणीश्रियः कबरीं वेणीमिव । किंभूतां कबरीम् । च्युतं शिरस्तः स्रस्तमुत्तरीयमुपर्याच्छादनवसनं यस्याः । पुनः किंभूताम् । नवाः सद्यस्काः भङ्गास्तरङ्गा रचनाश्च विद्यन्ते यस्याम् ॥
व्यवस्यमानामिव जेतुमम्बरापगां तरङ्गैर्गगनावगाहिभिः ।
प्रियेण चाणूरभिदा वियोगिनीं निषेवमानामिव तीर्थमेदिनीम् ॥ १२६ ॥ पुनरुत्प्रेक्ष्यते— गगनावगाहिभिर्नभोङ्गणालिङ्गनशीलैस्तरङ्गैः कल्लोलैः कृत्वा अम्बरापगां स्वर्गगङ्गां जेतुं श्रिया पराभवितुं व्यवस्यमानामुद्यमं कुर्वाणामिव । ' प्रगल्भमानाम्' इति पाठो वा । अर्थः पूर्वोक्त एव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते – चाणूरनामानं मल्लं भिनत्ति स्मेति चाणूरभित् तेन विष्णुना भर्त्रा समं वियोगिनीं विरहिणीम् । अत एव वैराग्याद्दु : खोत्थित्यै वा । 'जम्मन्तरे न विहडइ उत्तममहिलाणजं किअं पिम्मम् । कालिन्दिकन्हविरहे अज्जवि कालं जलं वहइ ॥' इति वचनात्कृष्णेन कान्तेन वियोगिनीं वियोगवतीम् ।

Page #753

काव्यमाला।
वियोगिनां वैराग्यं दुःखोच्छेदकरणं युक्तमेव । तीर्थमेदिनी श्रीमन्नेमिनाथजन्मकल्या. णकभूमी निषेवमानां भान्तीमिव ॥
जलावगाहागतदन्तिपङ्क्तिभिर्निलीनशैलाब्धितुलावहामिव । भुजामिवाम्भोजमुखीं मृणालिकां हिरण्यबाहुं दधतीं च नाभिवत् १३७ पुनरुत्प्रेक्ष्यते-जलावगाहाथै सूर्यातपातितप्तवपुस्तया वा सातेन वा तरुणकरिणीभिः समं सलिलकेलिकरणायागताभिः समेताभिर्दन्तिपतिभिर्गजराजीभिः कृत्वा निलीना वज्रपाणिभयात्प्रणश्यात्यगाधपानीयप्रविष्टाः शैलाः पर्वता यत्र तादृशस्याब्धेः समुद्रस्य तुलायाः साम्यस्य वहां धारिणीमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-किं कुर्वतीम् ।दधतीं बिभ्रतीम् । काम् । मृणालिकां पद्मनालिकाम् । कामिव । अम्भोजमुखीमिव । यथा पद्मवदना स्त्री कोमलां भुजां बाहुलतां धत्ते । च पुनः स्त्रीनाभिवत्तुन्दकुपिकामिव हिरण्यबाहुं शोणं हृदं दधतीम्। अथ चन्द्रमाः । अम्भोज कमलमेव मुखं वदनं यस्याः ॥
अमुं नमन्तीमिव वीचिसंचयैर्विभावयन्ती शफरीक्षणैरिव । . अभिष्टुवन्तीमिव विष्किरकणै लत्कजैर्नृत्यमिव प्रकुर्वतीम् ॥ १३८ ॥ पुनरुत्प्रेक्ष्यते-वीचिसंचयैः उन्नमन्नमद्भिः परिस्फुरत्तरङ्गगणैः कृत्वा अमुं सूरीन्द्र नमन्तीमिव कल्लोलमालानामुन्नम्य नम्रीभवनेन प्रणाम सृजन्तीमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यतेशफर्यो मत्स्या एव ईक्षणानि । अथ वा 'मीनलोचनैः' इति पाठे मीना एव लोचनानि नय. नानि तैर्विभावयन्तीमिव । सूरीन्द्र निर्निमेषं निरीक्ष्यमाणामिव । तथा 'विस्फुरच्छफरीनेत्रा तत्रापि रणसाक्षिणी। अस्ति ज्योत्स्नासपत्नाम्बुरियमेव सरखती ॥' इति पाण्डवचरित्रे । पुनरुत्प्रेक्ष्यते--विष्किराणां जलचारिणां हंससारसक्रौञ्चादीनां पानीयपानागतानामपरेषां वा पक्षिणां क्वणैः शब्दैः कृत्वा मुनीन्द्रममुमभिष्टवन्तीमिव सूरेः स्तुति वि. दधतीमिव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-लुलन्ति प्रचलत्कल्लोलैस्तरलीभवन्ति यानि कजानि कमलानि तेरस्य पुरो नृत्यं ताण्डवं कुर्वतीमिव ॥ निखेलियोषास्तनचन्दनद्रवैः सरिद्वरासंवलितप्लवामिव । क्रमात्स तत्राप्यवतीर्य सूर्यजां न्यभालयन्नेमिनिकेतनं पुरः ॥ १३९ ।। पुनरुत्प्रेक्ष्यते-नितरां खखकान्तेः समं सखीभिः सार्धं वा खेलन्ति जलकीडां कुर्वन्तीत्येवंशीला निखेलिन्यो या योषा विविधभूचरखेचरचञ्चललोचनास्तासां स्तनानां कुचान्तरकुचोपरिविरचितविचित्रपत्रवल्लीविलेपनादिसत्कसलिलसंयोगगलच्चन्दनद्रवैः श्रीखण्डवारसैः कृत्वा सरिद्वरया गङ्गया संवलितो मिश्रीभूतः- प्लवः पयःपूरो यस्यास्तादृशीमिव । तत्रापि गङ्गायमुनाप्रवाहद्वयकलितामिव स प्रभुहीरसूरिः क्रमात्संघलोकशिघ्यायुत्तरणानुपूर्व्या रपडीपावें पूर्वव्यावर्णितखरूपां सूर्यजां मार्तण्डनन्दनां यमुनामवतीर्योल्लङ्घय पुरोऽग्रे नेमिनिकेतनम्।लोकरूढ्या यत्र स्थाने श्रीनेमेर्जन्मकल्याणकमजायत तस्मिन्नेव पुण्यपृथ्वीप्रदेशे प्रासादः कारितोऽस्तीति श्रूयते । पश्चाजिनो वेद

Page #754

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । १९३ तं नेमिनाथप्रासादं न्यभालयद्विलोकते स्म ॥ पञ्चभिः कुलकम् ॥ यमुनादर्णनम् । इति सूरेः शौर्यपुरागमनम् ॥
स तूररावैः कुलशैलकंदरोदरप्रसर्पत्प्रतिनादमेदुरैः। निनाय नमेर्वसतिं प्रदक्षिणां महोदयाम्भोनिधिनन्दनामिव ॥ १४० ॥ स हीरसूरिः तूररावैरनेकवादित्रनिर्घोषैः सार्धं नेमेः श्रीअरिष्टनेमिनाथस्य वसतिं प्रासादं त्रिर्वारं भ्रमणीरूपां परितः प्रदक्षिणां निनाय प्रापयति स्म । त्रिः प्रदक्षिणीकरोति स्मेत्यर्थः । किंभूतैः तूररावैः । कुलशैलाः मन्दरमेरुकैलासहिमाचलप्रमुखाः सप्त कुलपर्वतास्तेषां कंदराणां गुहानामुदरेषु मध्येषु प्रसर्पन्तः प्रवर्तमानाः प्रसरन्तो वा ये प्रतिनादाः प्रतिशब्दाः 'पडच्छन्दा' इति प्रसिद्धाः तैमदुरैः सान्द्रैः पुष्टीभूतैः । उत्प्रेक्ष्यते-महोदयो महानतिशायी अभ्युदयो विशिष्टवैभवप्रारम्भः स एवाम्भोनिधिनन्दनां लक्ष्मी प्रदक्षिणां प्रकर्षेणातिशयेन दक्षिणां खानुकूलां निजानुरागिणीमिव निनाय कृतवान् ॥
निजां तनूजां धरिणीप्रचारिणीमिवाभ्रकेतौ मिलितुं समीयुपि । विवेश तस्मिन्छमिनां शतक्रतुः शिवासुतस्यायतने हिरण्मये ॥१४१॥ शमिनां शतक्रतुर्वाचंयमवासवः तस्मिन् प्रह्लादपूर्व पूर्वमेव दृष्टे शिवायाः समुद्रविजयराजजायायाः सुतस्य नेमिनाथस्य आयतने प्रासादे विवेश प्रविष्टवान् । किंभूते । हिरण्मये खर्ण निर्मिते सुवर्णप्रधाने । उत्प्रेक्ष्यते-धरिण्यां भूमीमण्डले प्रकर्षेण चरति प्रसरति इत्येवंशीलां निजामात्मीयां तनूजां पुत्री यमुनानानी मिलितुं सुतात्वेन स्नेहसंबन्धान्मिलनार्थ समागते गगनाङ्गणारक्षोणीचक्रे संप्राप्ते अभ्रकेतौ नभाष्कतेन सूर्य इव । 'हरिः शुचीनौ गगनाध्वगाध्वगौ' इति हैम्याम् ॥ ___ जनार्दनान्दोलनकेलयेऽभवत्प्रलम्बदोलेव यदीयदोलता ।
य उग्रसेनस्य सुतां प्रभु हौ पतिस्तमीनामरविन्दिनीमिव ॥ १४२ ॥
प्रभुहोरसूरिः नेमि ददर्श इत्यग्रे वक्ष्यते । इति संबन्धः । यच्छब्देन तद्वर्णन-माह-यदीयदोलता श्रीनेमिनाथसंबन्धिनी दक्षिणबाहुवल्ली जनार्दनस्य नारायणस्य आन्दोलनस्य प्रेङ्खोलनस्य केलये क्रीडायै प्रलम्बा अतिव्यायता दोला प्रेक्षा इवाभवत् । पुनर्यो भगवान् उग्रसेनस्य भोजकवृष्णेः सुतस्योग्रसेननृपतेः सुतां नन्दनां राजीमती जही तत्याज न परिणिन्ये। क इव । पतिरिव । यथा तमीनां पतिः रजनीदयितश्चन्द्रमाः अरविन्दिनी कमलिनी जहाति ॥
तनुश्रिया येन निजौजसा पुनर्जितो ह्रियानङ्ग इवाङ्गजोऽजनि । यदङ्गरुङ्गिर्जितनीलनीरजैरभाजि दुःखादिव पुष्करे तपः॥ १४३ ॥ पुनर्येन नेमिनाथेन तनुश्रिया शरीरशोभया पुनर्निजौजसा खबलेन आत्मीयप्रता

Page #755

६९४
काव्यमाला।
पेन वा जितोऽभिभूतः अङ्गजः कंदर्पः । 'अङ्गजः पुत्रकामयोः' इत्यनेकार्थः । तथा 'कमनः कलाकेलिरनन्यजोऽङ्गजः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-हिया मन्दाक्षेणेव अनझे मुक्तकाययष्टिरजनि संजात इव । पुनर्यस्य परमेष्ठिन: अङ्गरुचा शरीरस्य मरकतमणिमहणकान्त्या निर्जितैः परिभूतैः नीलनीरजैरिन्दीवरैः दुःखात्पुष्करे तीर्थविशेषजले च । 'पुष्करं तु जले व्योम्नि तीर्थे कुण्डे च' इत्यनेकार्थः । तपः अभाजि तपस्तप्यते इव । निर्जितो हि द्विधा तपस्यति पराभवदुःखोद्विग्नो वा तत्तुल्यताद्याप्तये वा ॥ .
रवेण वाह्याहितजित्त्वरं तरोऽप्यभिप्रपन्नः पुनरान्तरद्विषाम् । .. विघातशक्तिं स्पृहयन्त यत्पदं हरेस्त्रिरेखोऽकमिषान्निषेवते ॥ १४४ ॥ हरेविष्णोत्रिरेख: पाश्चजन्यनामा शङ्खः अङ्कमिषाल्लाञ्छनच्छलात् यत्पदं नेमिनाथचरणं निषेवते । उत्प्रेक्ष्यते-रवेण निजशब्देन वाह्या भूमिनभःसंचारिणः प्रत्यक्षा ये अहिताः प्रतिपक्षास्तेषां जित्त्वरं जयनशीलं तरो बलं अभिप्रपन्नः संप्राप्तोऽपि । यदुकम्-'अम्भोधेरेव जाता जगति कति न ते हन्त सन्तीह शङ्खा यान्बिभ्राणा भ्रमन्ति प्रतिभवनममी भिक्षवो जीवनाय । एकः श्रीपाञ्चजन्यो हरिकरकमलकोडहंसायमानो यस्य ध्वानरमानैरसुरसुरवधूवर्गगां गलन्ति ॥' इति । पुनरान्तराणामन्तरङ्गानामनन्तकालादात्मना प्रतिबद्धानां द्विषां कर्मशत्रूणां विघातशक्तापादनसामर्थ्यस्य स्पृहया वाञ्छयेव सेवते ॥
अशीलि शीलेन जितेन येन किं ह्रिया कुमारेण गिरेरधित्यका । प्रभुर्जिनं तं यदुवंशभास्करोदयोदयक्षोणिधरं दृशा पपौ ॥ १४५॥
येन भगवता शीलेन खब्रह्मचर्येण जितेन तिरस्कृतेन कुमारेण खामिकार्तिकेन । 'पाण्मातुरो ब्रह्मचारी गङ्गोमाकृत्तिकासुतः' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-हिया लज्जया गिरेगन्धमादनाभिधानभूधरस्याधित्यका ऊर्श्वभूमिः शृंङ्गमशीलि सेवितम् । तत्र गत्वा स्थित इत्यर्थः । 'सुगन्धिगन्धमादनाधिवासिनः स्कन्ददेवस्य दर्शनार्थमितो गतवानस्मि' इति चम्पूकथायाम् । तथा पित्रोरपेक्षया तु कैलासाचलचूलिकायां स्थानम् । तथा 'स्कन्दो मन्दमतिश्चकार न करस्पर्श श्रियाः शङ्कितः' इति खण्डप्रशस्तौ । प्रभुः सूरिस्तं पूर्वव्यावर्णितं जिनं नेमिनाथं दृशा नेत्रेण पपौ सादरं पश्यति स्म । किंभूतः । यदूनां यादवानां वंशोऽन्ववायः स एव भास्करः सूर्यस्तस्योदयार्थमुद्गमनाय उदयक्षोणिधरः। पूर्वपर्वत इत्यर्थः ॥ चतुर्भिः कलापकम् । नेमिनाथवर्णनम् ॥
जय त्रिलोकीजनकल्पपादप पुनर्भवश्रीपरिरम्भलोलुप । जय प्रमोदाङ्कुरकोटिवारिमुक् जय प्रभाभसितनीलरत्नरुक् ॥ १४६ ॥
१. 'विघातशक्तेः स्पृहया वाञ्छयेव सेवते' इति टीकादर्शनात् 'विघातशक्तः स्पृहयेव यत्पदम्' इति पाठो भवेत्.

Page #756

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
६९९ तरीव वाघौं तमसीव शारदारविन्दिनीशः सरसीव धन्वनि । दरिद्रतायामिव शेवधिर्मया कलौ जिनेन्दो त्वमलम्भि दुर्लभः ॥१७॥ हे त्रिलोक्या जयत्रयस्य जनानां सुरासुरनराणां कामितानां मनोमिलाषाणां पूरणे प्रदाने कल्पपादप सुरतरो। पुनहे पुनर्भवश्रिया मोक्षलक्षम्या साधं परिरम्मे गाढालिङ्गने लोलुप अतिशयेन लोल चञ्चल हे नेम, त्वं जय सर्वोत्कर्षेण वर्तख । पुनहें प्रमोदा आनन्दाः । यद्दर्शनात्पुत्रकलत्रमित्रधनधान्यराज्यैश्वर्यादयः सर्वेऽप्यानन्दकारिणः पदार्थाः प्रादुर्भवेयुः, तस्मात्तेऽपि प्रमोदा एवोच्यन्ते । तत्र च बहुत्वम् । प्रमोदा एवाङ्क: प्ररोहास्तेषां कोटयस्तेषां वृद्धिकरणे इत्यर्थः । वारिमुक वार्षिकवारिवाह । पुनहें प्रभया नीलोत्पलदलदयामलदेहदीप्त्या भत्सिता तिरस्कृता नीलरनानां हरिन्मणीनां रुक्कान्तिर्येन तादृक् शिवानन्दन, त्वं जय। हे जिनेन्दो हे नेमिनाथ, मया कली कलियुगे पञ्चमे अरके दुःखेन महाकष्टेन कृत्वा लभ्यते इति दुर्लभः दुःप्रापस्त्वमलम्भि प्राप्तः । केव।.तरीद । यथा प्रलयकालोदामदावानलज्वालायमाना माननिदाघसमयोद्भवन्मध्यंदिनदीप्तदिनकरघोरधर्मरुचिचयसंतापितालानीभूतसिकतभूमण्डलमरुस्थले सच्छायपत्रच्छन्नानेककारखरकोटिशिशिरीकृतसलिलशालिमहापद्मसरोवरं लभ्यते । पुनः क इव । शेवधिरिव । यथा दुःखावस्थायां निधानमासाद्यते ॥
तमित्यभिष्टुत्य हृदा दधन्मुदं चकार पञ्चाङ्गनतिं यतीशिता । विचक्षुरेतत्किमु पञ्चमी गति. दिश प्रभो पञ्चमकेरकेऽपि मे ॥ १८॥ यतीशिता मूरिः तं नेमिनाथमिति पूर्वोत्तप्रकारेणाभिष्ट्रय स्तुत्वा हृदा मनसा कृत्वा मुदमाह्लादं दधद्धारयन् सन् पञ्च अङ्गानि प्रकृतानि यत्र सा पञ्चासा । पञ्चानामबानां समाहारो वा इति पञ्चाङ्गी । द्वौ जान द्वौ करौ एकं शिरः इति पञ्चासी। तथा भूः स्पृश्यते इति पश्चाङ्गनतिं चकार कृतवान् । उत्प्रेक्ष्यते-एतदुच्यमानं जिननेमिनाथं प्रति विवक्षुः किमु वक्तुमिच्छुरिव । एतत्किम् । हे प्रभो, मे मम पश्चमकेरके कलिकालेऽपि पञ्चमी नरकतिर्यमनुष्यदेवगतिभ्य उपरितनी मुक्तिलक्षणां पश्चानां संख्यापूरणी गति दिश प्रदेहि । चतुर्थारके तु तव मुक्तिदातृत्वमस्त्येव । परं पञ्चमे त्वरके मुक्तिप्राप्तेरभावात्तस्याः प्रार्थनाया उत्प्रेक्षा ॥ मुनीन्दुना शौर्यपुरे पदाम्बुजैविभूष्य दृष्टी इव तत्पुरश्रिया। वृषाङ्कनेमिप्रतिमे पुरातने प्रतिष्ठते तत्र सनेमिपादुके ॥ १४९॥ मुनीन्दुना हीरसूरिचन्द्रेण तत्र शौर्यपुरे पुरातने जीर्ण पूर्व केनापि कारते न परं प्रतिष्ठापिते कथंचिदप्रतिष्टिते एव स्थिते वृषाङ्कस्य श्रीऋषभदेवस्य नेमेररिष्टनेमिनाथस्य प्रतिमे मूर्ती प्रतिष्टते अअनशलाक्यादिकरणेन स्थापिते । किं च श्रीहीरसीहविमळगणिपितामहसोहिलसंघपतिकारिते इति मूलशौर्यपुरलोके किंवदन्ती इति । उत्प्रेक्ष्यतेतत्पुरश्रिया शौर्यपुरलक्ष्म्या दृष्टी नेत्रे इव। किंभूते प्रतिमे। सहनेमेः शवेयस्य पादुकाभ्यां

Page #757

१९६
काव्यमाला। पदद्वन्दप्रतिविम्वाभ्यां वाते ये । किं कृत्वा । पदाम्बुजैः । पूज्यत्वाद्बहुवचनम् । चरण. कमलैजीर्ण शौर्यपुरं विभूष्यालंकृत्य ॥
दिनद्वयीं तद्यदुवंशबाहुजव्रजान्कृपाधर्मधियो विधाय सः । ततो मुनिक्षोणिमणिय॑वीवृतत्तटात्पयःपूर इवापगापतेः ॥११० ॥ स मुनिक्षोणिमणिहीरविजयनामा साधुवसुधारत्नं सूरीन्द्रः ततः शौर्यपुरान्यवीवतत् निवर्तते स्म पश्चाद्ववले । क इव । पयःपूर इव । यथा आपगापतेर्नदीनाथस्य. ' समुद्रस्य पानीयप्लवः तटात्तीरानिवर्तते । 'जयी महीमानिव वार्धिरोधसः' । क इव । महीमानिव । यथा दिग्जैत्रयात्रासु अप्रतिहतशक्तित्वेन जयी राजा अर्थाच्चतस्रो दिशो विजित्य वार्धिरोधसः पयोनिधिप्रतीरान्निवर्तते । किं कृत्वा । दिनद्वयीं वासरयुगलम् । यावत्कालाध्वनोनॆरन्तर्ये द्वितीयावत् । तस्मिन् शौर्यपुरे यदुवंश्यान्यादवकुलोत्पन्नान् बाहुजानां राजपुत्रसुभटानां व्रजान् गणान् । 'राजन्यो बाहुसंभवः' इति हैम्याम् । 'संध्याधियेवास्तं यान्ति समस्त्रबाहुजभुजावेजःसहस्रांशवः' इति नैषधे । कृपा जीवाहिंसा सैव धर्मस्तत्र धीर्बुद्धिः परिणामो येषां तादृशान् विधाय कृत्वा ॥
गते प्रिये कापि निजे जनार्दने किमेत्य नेमिप्रभुदेवरान्तिके । स्थितां समुत्तीर्य यमीं शमीश्वरः पुरं प्रयातः पुनरागराभिधम् ॥१५१ शमीश्वरो मुनिनायकः सूरिः पुनर्व्याघुट्य आगरा इत्यभिधा नाम यस्य तादृशं पुर नगरं प्रयातो गतवान् । किं कृत्वा । यमी यमुनां समुत्तीर्य नावा लयित्वा । किंभूतां यमीम् । उत्प्रेक्ष्यते-निजे आत्मीये प्रिये भर्तरि जनार्दने कृष्णे क्वापि कुत्रापि निजा. भिलषिते स्थाने गते प्रयाते सति नेमिप्रभुः अरिष्टनेमिनाथः स एव देवरो निजभतुर्लघुभ्राता तस्यान्तिके पार्श्वे किमेत्य स्थितः वसन्तीमिव ॥
मणिं सुराणां तनुमत्समीहितं प्रदित्सयेव त्रिदिवादुपागतम् ।। स तत्र चिन्तामणिपार्श्वतीर्थपं महामहेन प्रतितस्थिवान्प्रभुः ॥ १५२॥ स प्रभुहीरविजयसूरिस्तत्रागरानगरे चिन्तामणिः इति नामानं पार्श्व एव तीर्थपस्तीर्थनाधस्तं महामहेनाधिकोत्सवेन प्रतितस्थिवान् । उत्प्रेक्ष्यते--तनुमतां जगजनानां समीहितानां मनसां सम्यकामितानां प्रदित्सया प्रदातुमिच्छया त्रिदिवाद्देवलोकादिह भूमण्डले उपागतं संप्राप्तं सुराणां मणिं चिन्तारत्नमिव ॥
स उग्रसेनाद्यपुरात्फतेपुरं यशस्करं स्वस्य विभुळभूषयत् । इवान्यराशेः शशिसौधमुच्चतापदप्रदं चित्रशिखण्डिनन्दनः ॥ १५३ ॥ स विभुहीरसूरिः खस्यात्मनो यशस्कर कीर्तिविधायकं पुनरित्यध्याहार्यम् । उग्रसेन इति पदमाद्यं प्रथमं यस्य तादृशात्पुरात् ।आगरादित्यर्थः । फतेपुरं साहिनगरं व्यभूषयदलंकरोति स्म। श्रीको जग्मिवानित्यर्थः । क इव । चित्रशिखण्डिनन्दन इव । यथा बृह

Page #758

१४ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
६९७
स्पति: स्वस्यात्मन उच्चतायाः उच्चत्वस्य पदं स्थानं प्रददातीति प्रदम् अन्यराशेः पूर्वस्मान्मिथुनराशेः शशिनः शशाङ्कस्य सौथं गृहं कर्क राशिम् । 'प्रोक्तः कर्कस्य चन्द्रमाः' इति वचनात्। विभूषयति। कर्कराशिगतो गुरुरुच्चः प्रतिपाद्यते ॥ इति पुनः फतेपुरागमनम् ॥ महीहिमज्योतिरियेष खञ्जनो घनात्ययस्येव तदास्य दर्शनम् ।
अमुं स गोष्ठीप्रविधित्सया पुनर्निकेतने शेखमणेरजूहवत् ॥ १९४ ॥ तदा तस्मिन् सूरेः फतेपुरे समागमावसरे महीहिमज्योतिरकब्बर साहिः अस्य हीरसूरेर्दर्शनमियेष अभिलषति स्म । क इव । खञ्जन इव । यथा खञ्जरीटो घनात्ययस्य शरत्कालस्य दर्शनमिच्छति । पुनर्दर्शनेच्छानन्तरं द्वितीयवारममुं सूरिं शेखमणेर - लफैजनानो यवनगुरुरत्नस्य निकेतने भवने अजूहवत् आकारयामास । कया । गोष्ठीप्रविधित्सया धर्मवार्ता कर्तुं काङ्क्षया ॥
क्रमेण वाचंयमयामिनीमणिर्विभूष्य शेखप्रमुखस्य मन्दिरम् ।
शिरोगृहं तस्य पुनः पवित्रयांचकार जम्भारिरिव त्रिविष्टपम् ॥ १९५ ॥ वाचंयमयामिनीमणिः श्रमणशर्वरीरत्नं सूरिः पुनर्गृहागमनादनु शेखगृहस्य शिरोगृहं चन्द्रशालामुपरितन पिहनिकां पवित्रयांचकार पावनीकृतवान् । किं कृत्वा । क्रमेण आगमनाकब्बराकारणपरिपाठ्या तस्याबलफैजनाम्नः शेखप्रमुखस्य यवनगुरुमुख्य स्य मन्दिरं निवाससौधं विभूष्यालंकृत्य । यत्र पूर्वे साहिमिलनसमये समेत्य गोष्टी अनुष्ठिता आसीत्, तदलंकृत्य तस्य सद्मनः चन्द्रशालामलंकरोति स्म । क इव । जम्भारिरिव । यथा पुरंदरः कुत्रचिद्गत्वा गतः सन् त्रिविष्टपं स्वर्ग पवित्रयति ॥ इति पुनर्गुरोः शेखगृहागमनम् ॥
अथात्मधाम्नीव स शेखमन्दिरे समेत्य भूमीतलशीतलद्युतिः । . इवाङ्कुरान्कल्पतरोर्मुनीशितुर्मुनीनिह प्रेक्ष्य हृदा मुदं दधौ ॥ १५६ ॥ अथ सूरेः शेखमन्दिरे समागमनानन्तरमकब्बरनामा भूमीतलशीतलद्युति: मेदि - नीमण्डलशीतकान्तिः राजा पातिसाहिः इह शेखमन्दिरे कल्पतरोः सुरद्रुमस्य अङ्कुरा'न्प्ररोहानिंव मुनीशितुः सूरेः मुनीन् वाचंयमान्प्रेक्ष्य विलोचनगोचरीकृत्य हृदा हृदयेन 'मनसा कृत्वा मुदमानन्दं दधौ । किं कृत्वा । शेखस्य मन्दिरे सद्मनि समेत्यागत्य । कस्मिन्निव । आत्मधानीव निजवेश्मनीव ॥
क्रमादमीषामभिधाः सुधारसद्रवानिवापृच्छच पिबञ्छ्रवः पुटैः । प्रमोदवांस्तद्गृहचित्रशालिकां ततः स्वयं क्ष्मारमणोऽधिरूढवान् ॥१९७॥ ततः सूरिमुधांशुसाधूनां पृथङ्नामप्रश्नतदाकर्णनानन्तरं स्वयमात्मना क्ष्मारमणो भूमीवल्लभः तद्गृहस्य शेखसौधस्य चन्द्रशालिकामुपरितनीं भूमिकामारूढवान् अधिरोहति स्म । किंभूतः क्ष्मारमणः । प्रमोदवानानन्दकलितः । किं कुर्वन् । क्रमाद्गुरुलघुपरिपाव्या अभीषां सूरिसाधूनामभिधा नामानि आपृच्छ्य पृथक् पृथक् दृष्ट्वा ततः
•

Page #759

६९८
काव्यमाला। सुधारसद्वानमृतनिःस्पन्दान् च श्रवःपुटैः कर्णपुटकैः श्रवणनामदुन्दुकैः पिबन्नाखादयन् सादरं शृण्वन् ॥
मघाभुवेवासुरशीतभानुना विधाय गोष्ठी सदसद्विचारणा। मुनीश्वरेणाम्बुधिनेमिभानुना स्थिरीकृतार्हन्मतसंप्रधारणा ॥ १५८॥ मुनीश्वरेण सूरीन्द्रेण सच्च असच्च सदसती तयोविचारणा इदं सत् इदमागमविरुद्ध मिदं च लोकविरुद्धमिदमुभयाभिमतमिति विमर्शो यस्यां तादृशी अर्हन्मतसंप्रधारणा जिनशासनसमर्थना सर्वेष्वपि शासनेषु विचार्यमाणं सर्वकोटिविशुद्धं जिनशासनमेव दृश्यते इति संप्रधारणा स्थिरीकृता । सत्या चक्रे इत्यर्थः । किं कृत्वा । मघाभुवेव - भार्गवेनेव असुरशीतभानुना दैत्येन्द्रेणेव अम्बुधिनेमिभानुना जलधिमेखलाभास्करेग साहिना साध गोष्ठी धर्मतत्त्वविचारवार्ता विधाय कृत्वा ॥
तदिष्टगोष्ठीसमये महीहरेर्हृदन्तरानन्दरसः स कोऽप्यभूत्। गिरां हि पारेऽजनि यो गिरां पतेर्न यत्र काव्यं न च काव्यचातुरी १९९
सैव साहिरिद्वन्द्वसंबन्धिनी इष्टा मनसोऽभिप्रेता साहिहृदयंगमा गोष्टी खतन्त्रवार्ता तस्याः समये प्रस्तावे स कोऽप्यद्वैताश्चर्यकारी वाचामगोचरो महीहरेभूमीन्द्रस्य हृदन्तरा मनोमध्ये आनन्दरसः प्रह्लादाखादः । 'रसः खादे जले वीर्ये शृङ्गारादौ' इत्यने. कार्थः । अभूद्वभूव । य आनन्दरसो गिरां पतेः सुराचार्यस्य हि निश्चितं गिरा पारे वाचां परतीरवी वक्तुमशक्योऽजनि संजायते स्म । 'गिरां हि. पारे निषधेन्द्रवैभवम्' इति नैषधे । च पुनयंत्रानन्दरसे काव्यस्य शुक्रस्य काव्यानां कवित्वानी चातुरी नाजनि वाचस्पतिर्वाचा वक्तुं न शक्नोति । शुक्रोऽपि काव्यरचना रचयितुं नालं भवतीत्यर्थः ॥ इति सूरिणा समं साहेर्द्वितीयवारं गोष्ठी ॥ ततः प्रदित्सुर्गुरवे स किंचनात्मनो घनो भूभवनाय नीरवत् । प्रणीतवान्सप्रणयं गिरां गृहं मुखारविन्दं वसुधावधूवरः ॥ १६ ॥
ततो गोष्ठीकरणोद्भूतानन्दरसानन्तरं सोऽकब्बर एव वसुधावधूवरः भूमीभामिनीभर्ता सप्रणयं सस्नेहं याच्यासहितं वा।'प्रणयः स्नेहयाच्नयोः' इत्यनेकार्थः। यथा स्यातथा मुखारविन्दं वदनकमलं गिरां वाचां गृहं वासस्थानं प्रणीतवान् चकार । नृपः किं कर्तुमिच्छुः । गुरवे हीरविजयसूरये आत्मनः खस्य किंचन आत्मीयं वस्तु किमपि प्रदित्सुः प्रदातुमिच्छुः । किंवत् । नीरवत् । यथा घनो धाराधरो भूभवनाय पृथ्वीलोकाय जलं दातुमिच्छति तथा अकब्बरोऽपि प्रभवे वाजिवारणादि दातुमुत्कण्ठितो बभूवेत्यर्थः ॥
परश्शताः कौतुकिना पयोनिधिं प्रमथ्य कृष्टा इव जमुना पुनः । स्फुरन्ति तेऽमी मम मत्तकुम्भिनः प्रभोऽप्रमूवल्लभलक्ष्मिलम्भिनः १६१

Page #760

१४ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
हे प्रभो, ते प्रसिद्धा. प्रबलप्रत्यर्थिपृथिवीपालदलविदलनोपार्जितानेकविरुदा मदोद्धता मे मम अभ्रमू नामा हस्तिनी तस्या वल्लभ ऐरावणः । 'अभ्रमूवल्लभारूढं निशः शेषे कदाचन । स्वप्ने महेन्द्रमद्राक्षीत्पृथा पृथुमनोरथा॥ इति पाण्डवचरित्रे । तथा 'गजानामभ्रमतिः' इति काव्यकल्पलतायां च । तस्य लक्ष्मी शोभां लभन्ते इत्येवंशीलाः । 'लक्ष्मिलक्ष्मी हरेः स्त्रियाम्' इति । तथा 'चरणलक्ष्मिकरप्रहणोत्सवे' इति जिनप्रभसूरिकृत ऋषभनम्रस्तवेऽपि च । तथा 'स्वस्थानात्पदमात्रमप्यचलतो विन्यस्य चानेकशो जायन्ते मदपालित......."श्रीलम्भिनः कुम्भिनः' इति सूक्ते लम्भितः 'लभेर्धातोः सार्वधातुकपरोक्षार्थवजे यथाप्रयोग नुम् इत्यनुस्खारः' इति प्रक्रियायाम् । गजा हस्तिनः स्फुरन्ति स्फूर्ति दधते । उत्प्रेक्ष्यते-कौतुकिना कुतूहलाकलितेन जगुना नारायणेन चतुर्दशरत्नकर्षणाल्लब्धाखादतया पुनद्वितीयवारं पयोनिधि समुद्रं प्रमथ्य विलोडयित्वा परश्शताः शतात्परे सहस्रशः कृष्टा निष्काशिता इव ऐरावतभ्रातरः ॥
यतीन्द्र यत्पञ्चमचमोपमामवाप्तुकामेन महीविहायसोः । भ्रमी समीरेण किमु प्रणीयते तिरस्कृतोच्चैःश्रवसश्च ते हयाः ॥१६२॥ हे यतीन्द्र, तिरस्कृतः स्वशोभया धिकृतः उच्चैःश्रवा इन्द्राश्वो यैस्ते विविधजातीयाः मम हयातुरङ्गाः सन्ति। ते के । येषां हयानां पञ्चमचङ्कमस्य उत्तेरितनान्याः पञ्चम्या गतेः उपमानं साम्यमवाप्नुकामिना लभुमिच्छता । शिक्षितुं काइतेत्यर्थः । समीरेण वायुना महीविहायसोर्धमी भ्रमणं प्रणीयते किमु । 'अपि भ्रमीभङ्गिभिरावृताङ्गम्' इति नैषधे ॥ रथाः सरथ्या मम कामंगामिनो मुमुक्षुमार्तण्ड मरुद्रथा इव ।
पुनः कृतारातिचमूविपत्तयः कृतान्तदूता इव सन्ति पत्तयः ॥ १६३ ॥ : हे मुमुक्षुमार्तण्ड सूरे, मम रथाः शताङ्गाः सन्ति । किंभूताः। सह रध्यै रथधुराधुरीणैर्वृषभैस्तुरगै; वर्तन्ते ये ते । पुनः किंभूताः । कामगामिनः काममतिशयेन इच्छया वा गच्छन्तीत्येवंशीलाः । के इव । मरुद्रथा इव । यथा सुरस्यन्दना देवानामिच्छयैव गमनशीला भवेयुः । पुनरर्थान्तरन्यासे । पुनर्मम पत्तयः सन्ति । किंभूताः । कृता निपादिता अरातिचमूनां वैरिसैन्यानां विपत्तयो भङ्गमारणादि नानानिष्टानि यैस्ते । उत्प्रे. श्यते-कृतान्तदूता इव चण्डमहाचण्डाद्या यमस्य किंकरा इव ।।
जनार्दनस्येव ममेयमिन्दिरा सुरेश्वरस्येव च राज्यमूर्जितम् । इदं तथान्यद्यदभीप्सितं हृदो मुनीन्द्र तन्मामनुगृह्य गृह्यताम् १६४ हे मुनीन्द्र, इयं मम गृहे इन्दिरा धनरत्नस्वर्णरूप्यादिलक्ष्मीर्वर्तते । कस्येव । जनादनस्येव । यथा नारायणस्य मन्दिरे प्रत्यक्षा लक्ष्मीरस्ति । च पुनः ऊर्जितं प्रबलं राज्यं हस्त्यश्वरथराष्ट्रदुर्गबलरूपं वर्तते । कस्येव । सुरेन्द्रस्येव । यथा पुरंदरस्य प्रबलं राज्यं वर्तते । हे प्रभो, इदं यन्मया विज्ञप्तं गजाश्वादिकं तथा अन्यत्परमपि यद्युष्माकं

Page #761

काव्यमाला।
हृदो मनसोऽभीप्सितं वाञ्छितं भवेत् तद्वस्तु मामनुगृह्य ममोपरि अनुहं कृत्वा गृ. यता स्वीक्रियताम् ॥
खचेतसो गोचरयन्नपि क्षमाक्षपापतिनिःस्पृहतां मुनीशितुः । इवान्यपुष्टः सहकारकोरकैः प्रवर्तितो भक्तिभरैरदोऽवदत् ॥ १६५ ॥ क्षमाक्षपापतिः अवनीरजनीनायकः अकब्बरसाहिर्मुनीशितुः सूरेनिःस्पृहता निरीहभावं खचेतसो निजहृदयस्य गोचरयन् गोचरीकुर्वन् । मनसि जानन्नपीत्यर्थः । मतभैरैरतिशयैः प्रवर्तितः प्रेरितः सन्नदो गजाश्वादि गृह्यतामिति अवदद्वभाषे। क इव । अन्यपुष्ट इव । यथा कोकिल: सहकारकोरकैः आम्रतरोः कलिकाभिः मञ्जमञ्जरीव्रजा. खादैः प्रवर्तितः शब्दायते मधुरध्वनि विधत्ते । 'प्रेरणं प्रवर्तन मिति आशीःप्रेरणयोः' इत्यर्थः सारस्वतव्याकरणे ॥ इति सूरीणां गजाश्वादिप्रदाने साहिविज्ञप्तिः ॥ निशम्य सूरिनृपतेरिमां गिरं न किंचिदेभिर्मम कृत्यमित्यवक् । . मदोद्धता दुनृपवद्गजा अमी वशास्पृशः प्रौढकरप्रवृत्तयः॥ १६६॥ नृपतेरकव्बरस्य इमां पूर्वोक्तां गिरं वाणीं निशम्याकर्ण्य सूरिर्मुनीन्द्र इत्यमुना प्रकारेणावक् वदति स्म । इति किम् । हे साहे, एभिः श्रीमत्प्रदीयमानकरितुरगादिभिः मम किंचित्किमपि कृत्यं कार्य नास्ते। यत्कारणादमी गजा दुनृपबद्दष्टभूपतय इव। मानदाहंकारेण क्षीबतया वा मदेन मद्यपानेन च राज्यमान्यताकृते हस्तिपालका मदिरापानं कारयित्वोन्मदोकुर्वन्तीति स्थितिः। तत्त्वतस्तु मदेन दानप्रवाहेण उद्धता उत्कटाः सचिवादीनामप्यकथितकारिणो दुर्नराधिपाः । करिणस्तु महामात्राणामवशाः सर्वेऽपि कृत्याकृत्यविचारणान्धबधिराश्च । वशाः कारेण्यः । 'इभः .करेणुर्गजोऽस्य स्त्री धेनुका वशापि च' इति हैम्याम् । अथ च वशा: त्रियः अर्थात्परदारास्ताः स्पृशन्ति स्पर्शा. ख्यकामगुणैर्वशीकृताः सन्तः आश्लिष्यन्तीति वशास्पृशः। तथा प्रौढा अतिशायिनः प्रबलाः करा राजदेयांशाः शुण्डादण्डास्तेषां प्रवृत्तिः प्रवर्तनं येषु । पक्षे प्रौढाः पर्वत प्रायाः अथ वा प्रौढोऽतिलम्बः करः शुण्डादण्डः । तथा प्रौढा अतिशायिनी प्रकर्षणोढा तादृशी प्रवृत्तिर्दानवारिधारा येषाम् । 'मदो दानं प्रवृत्तिव' इति हैम्याम् । कलियुगदुः नृपतुल्यत्वमर्थात् ॥
अतिप्रमाणा नृप जिह्मगामिनोऽप्यमर्षणाः सुप्त पृतश्च सप्तयः । रथाश्च खिड्गा इव कामचारिणः खवाहिनीबन्यविधायिनः पुनः १६७
हे नृप, च पुनरमी सप्तयस्तुरङ्गा अतिप्रमाणा अतिक्रान्तं भावप्रधाननिर्देशात्प्रामाण्य मादेयता यैस्ते सर्वत्राप्यप्रमाणा न क्वचिदपि मान्या वर्तन्ते। तत्त्वतस्तु अतिक्रान्तं प्रमाणं पुरुषमानं यैरत्युञ्चत्वात् । यदुक्तं नैषधे-'जवेऽपि मानेऽपि च पौरुषाधिकम्' इति पुनः जिमं वक्र गच्छन्तीति। यदुकम्-'कुटिलगतिः कुटिलात्मा कुटिलशीलसंपन्नः' इति मौलार्थे । कुटिलं चक्रमणा । यदुक्तम्-'जउकिम्मेकम्महवसइ खलसंपयपामेति । त

Page #762

१४ सर्गः
हीरसौभाग्यम् । चतुरंग तुरंगजिम वंकापायठवंति ॥ इति । जात्यश्वा हि सदश्ववारे समारूढे मतिचञ्चलकुटिलगामिनो भवन्तीति ख्यातिः । पुनः किंभूताः । अमर्षणाः कोपनाः । कस्यापि वचनमानमपि न सहन्ते । अमर्षभाजः परोपरीया॑जुषः । तत्त्वार्थे कोपकलिताः । यदुक्तम्-'दुव्वलकन्नावंकमुह बहुभोअणा सरोस । जेता तुरियां होइ गुण ते ता नरवह दोस ॥' इत्युक्तः । सुप्तं निद्रां प्रमादमज्ञानं परोपकारादिकरणे निद्रां बिभ्रतीति।तत्त्वार्थे बहुप्रमिला रणतूररावाकर्णने जाप्रतीति जनप्रसिद्धिः । अतः कारणात्खलोपमाः सन्ति । च पुनः रथाः कामचारिणः अतिशयेन वाताधिकवेगेन चरन्ति प्रचलन्तीत्येवंशीलाः । के इव । खिड्गा इव । यथा विटाः कामं स्वेच्छया अथ वा कामेन कंदर्पचेष्टया मदविड्वलत्वेन वा चरन्ति व्यवहरन्तीत्येवंशीला भवन्ति । पुनः किंभूताः । स्वमात्मानं वहन्ति शुभस्थानं सुमार्ग वा नयन्तीति खवाहिनो वृषभास्तेषां बन्धविधायिनः योक्त(ग्य)बन्धकारिणः । तथा खिगा खवाहिनीमाजीविकादिकारिणां कुकर्मरतत्वेन बन्धबधाद्यवस्थायां खदानादिना मोचयितृणामपि ऋणप्रत्यर्पणानध्यवसायेन कथंचिदभ्याख्यानप्रदानादिना अनार्यत्वात्तेषां साधूनामुपकारिणामपि नियन्त्रणां निर्मापयन्तीत्येवंशीलाः ॥
अमी नृशंसाः परंघातिनः क्षितेः शतक्रतो शल्यजुषः पदातयः। इयं च लक्ष्मीः करिकर्णतालवच्चलानिलान्दोलितकेतुवत्पुनः ॥ १६८॥ हे क्षितेः शतक्रतो भूजम्भारे, अमी पदातयो नृशंसाः क्रूराः । तथा परान् शत्रून् खव्यतिरिक्तानन्यान्वा घातयन्तीत्येवंशीलाः । शल्यानि शस्त्राणि कुन्तान्वा । 'पर. स्परोल्लासितशल्यपल्लवे । मृषा मृधं सादिबले कुतूहलानलस्य नासीरगते वितेनतुः ॥' इति नैषधे । 'शल्यं शस्त्रं कुन्तश्च' इति तदृत्तिः । तथा समरावसरे शरीरान्तःप्रवि. टानि लोहशल्यानि वा । तथा रागद्वेषद्रोहादिशल्यानि वा जुषन्ते भजन्तीति शल्यजुषो वर्तन्ते । च पुनरियं लक्ष्मीः चला चपला वर्तते। किंवत् । करिणां दन्तिनां कर्णतालवत्। पुनरनिलेन प्रबलपवमानेनान्दोलितो वेल्लितस्तरलीकृतो यः केतुः प्रासादशिरःशिख- रस्थायुकध्वजस्तद्वत् ॥
इदं च राज्यं नरकप्रतिश्रुतेः सुभूमभूभर्तुरिवास्ति लग्नम् ।
परं पुनः कारणमस्ति संसृतेर्नभोम्बुदाम्भोऽङ्कुरसंततेरिव ॥ १६९ ॥ - हे नृप, च पुनरिदं श्रीमदादिमहामण्डलीकैः सम्राडिः भुज्यमानं राज्यं समादिगन्तभूमण्डलप्रभुता सुभूमनानो भूभर्तुर्भूमीसार्वभौमस्य चक्रवर्तिन इव नरकस्य सप्तमदुर्गतेः प्रतिश्रुतेरङ्गीकारस्य लग्नं प्रतिभूःसाक्षिकमिवास्ति । च पुनरिदं राज्यं राज्ञो भावो राज्यं भूपतित्वं संसहतेः संसारस्य परं प्रकृष्टं कारणं हेतुरस्ति । किमिव । नभोम्बुदाम्भ इव । यथा श्रवणवारि अङ्कुरसंतते/न्यतृणादिप्ररोहपरम्परायाः परमं कारणं विद्यते ॥
भवन्ति योग्या विभवा भवादृशां न काबिलक्ष्माधव मादृशां पुनः ।। यदन्तरायं प्रणयन्ति मुक्तिपूःप्रयायिनां दुःशकुना इवाङ्गिनाम् १७०

Page #763

७०२
काव्यमाला।
हे काबिलनानो मुद्गलमण्डलस्य श्रीमजन्मजनपदस्य माधव चक्रवर्तिन् , अभी विभवा विशिष्टराज्यादिलाभाकलिताः भवा उत्पत्तय इत्यर्थध्वनिरपि । विभवा विभूतयः धनधान्यद्विपदचतुष्पदसंपदः भवादृशां सांसारिकसुखाभिलाषिणां युष्मादृशामेव योग्या उचिताः । न पुनर्मादृशां विमुक्तसर्वसङ्गानां निवृत्तिनितम्बिनीविनिर्मिताविरलविला. साखादरसिकायितमनसां साधूनाम् । यत्कारणादमी विभवा विशिष्टा विरुद्धा वा भवाः. जन्मपरम्पराः अथ वा धनधान्याद्युपरि अतिमूर्छावत्तया विशेषेण सूक्ष्मवादरादिभेद.. भिन्नपृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतिनिगोदाधिक्येन भवः संसारो येभ्यस्ते विभवा मुक्तिपुरि । सिद्धिनगर्या प्रयान्ति गच्छन्तीत्येवंशीलानामङ्गिनां भविकजनानां दुःशकुना इव प्रतिकूलविहगा इव विघ्नमन्तरायं कुर्वन्ति । यतः सप्रन्थाः मोक्षं गन्तुमशकास्वतो . निम्रन्थत्वमेव वरं शिवपदप्राप्तिसाधनम् ॥ शिखामणेस्तस्य निरीहताजुषां बलाहकस्येव निशम्य निःखनम् । : मुदाविरासीदवनीशमानसे विदूरभूमाविव बालवायुजम् ॥ १७१ ॥ .
अवनीशस्य विश्वंभराभर्तुरकब्बरसाहेनिसे हृदये मुत् प्रमोद आविरासीत्प्रकटी. भवति स्म । किमिव । बालवायुजमिव । यथा विदूरनाम्नो भूधरस्य भूमौ रत्नोत्पत्तिपृ. थिव्यां बालवायुजं वैदूर्यरत्नमाविर्भवति । किं कृत्वा । निरीहताजुषां निर्गता ईहा सर्व. ध्वपि पुत्रकलत्रधनप्रमुखसांसारिकानुषङ्गेषु स्पृहा वाञ्छा येषां ते निरीहास्तेषां भावं जुषन्ते सेवन्ते इति निरीहताजुषस्तेषां निःस्पृहत्वभाजां वशिनां शिखामणेः चूडामणे: शिरोरत्नस्य सूरेनिःखनं पूर्वोक्तवस्तूपादाननिषेधसूचकवाचं निशम्य श्रुत्वा । कस्येव । बलाहकस्येव । यथा मेघस्य निःखनं बालवायुजं शृणोति । वर्षाकाले हि सजलजलदगजिंतमाकर्ण्य विदूरपर्वतक्षितौ वैदूर्यरत्नशलाकाः प्रादुर्भवन्तीति ख्यातिः । अधुनापि यथा अर्बुदाद्यचलवंशभूमीषु प्रथमवृष्टिजलक्लिनमेदिनीषु वंशाङ्कुरा . भुवं नि. भिंद्य निर्गच्छन्तः श्रूयन्ते दृश्यन्ते च कैश्चित्तद्वदिति ॥ इति साहिदीयमानवस्त्वनुपादाने सूरिप्रत्युत्तरवचः ॥
शशंस सूरि कमिता ततः क्षितेः किमप्युपादाय कृतार्थ्यतामहम् । न यत्करः पात्रकरोपरि म भूत्स मोघजन्मा विपिनप्रसूनवत् ॥१७२॥
ततो मुदाविर्भवनानन्तरं क्षितेः कमिता भूमीकामुको वसुधाधवोऽकब्बरः । इत्यमी वसुमतीकमितारः' इति नैषधे । सूरि प्रति शशंस शंसति स्म बभाषे । किमुवाच । हे प्रभो, किमपि किंचिदपि मदीयं मामकीनं वस्तु पदार्थमुपादाय गृहीत्वा प्रभुणाहं कृतः सिद्धोऽर्थः कार्य यस्य स कृतार्थः कृतकृत्यः कृतार्थ करोतीति कृतार्थयति ततः कर्मोक्तों कृतार्थ्यतां सफलः क्रियताम् । हि यस्मात्कारणात् यत्करो यस्य पाणिः पात्रस्य साधो.
१. 'खभूत्' इति पाठः प्रतिभाति.

Page #764

१४ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
७०३ नार्हस्य दानावसरे करस्य हस्तस्योपरिष्टान्न स्म भूत् नाजनि न संजातः । स पुमान् विपिनप्रसूनवत्कान्तारकुसुममिव मोघजन्मा निष्फलावतारो जातः ॥
नवोद्धृतं दध्न इवाम्बुधेः सुधां मृदश्च हेमोपकृतिस्तनोरिव । श्रियस्तथा सारमिदं मुनीन्द्र यत्क्रियेत सा पात्रकराजसङ्गिनी॥१७॥ हे मुनीन्द्र, तथा तेन प्रकारेण श्रियः लक्ष्या इदमेतत्सारं वर्तते । यत्सा श्रीः पात्रस्य साधोः कराब्जस्य पाणिपद्मस्य सङ्गोऽस्ति अस्याः इति पात्रकराब्जसङ्गिनी क्रियेत विधीयेत । तथा कथम् । यथा दन्नः पयःसुतस्य सादरं नवोद्धृतं नवनीतं म्रक्षणमास्ते। पुनर्यथा अम्बुधेः क्षीरसमुद्रस्य सारं सुधां पीयूषम् । नवीनसृष्टिनिर्माणमनुजाभ्यवहारेषु धान्येषु जुगुप्सां कुर्वाणर्गीर्वाणैः खाशनार्थमभ्यर्थितो मधुमथनः प्रथमतः पीयू. षार्थमेव पयोनिधिं मथितवानिति श्रुतिः। पुनर्यथा मृदो धातुमृत्तिकायाः सारं हेम खर्णम्। पुनर्यथा तनोः शरीरस्य सारमुपकृतिरुपकारः। यदुक्तम्-'दानवित्तादृतं वाचः कीर्तिधर्मों तथायुषः। परोपकरणं कायादसारात्सारमुद्धरेत् ॥' इत्युक्तेः ॥ इति गुरोर्दानाय पुनराप्रहः॥ ततो बभाण प्रभुरब्धिनन्दना स्वतन्त्रचारा व्यभिचारिणीव या । श्रयेत तां गन्धकलीमलीव को वृणोमि किं चान्यदहं महीमणे १७४ ततो नृपवाक्यानन्तरं प्रभुहीरसूरि-भाण भाषते स्म । हे महीमणे रत्नगर्भारत्न, या अब्धिनन्दना क्षीरनीरनिधितनया श्रीर्व्यभिचारिणीवासतीव स्वतत्रं स्वेच्छया चरति भ्राम्यतीत्येवंशीला खतत्रं चारो विचरणं भ्रमणं यस्याः सा खतत्रचारा 'भास्ते । ततः कारणात् तां पांसुलामिव श्रियं को महात्मा उत्तमः पुमान् श्रयेत भजेत । अपि तु न कोऽपि । कामिव । गन्धकलीमिव । यथा अली भृङ्गो भ्रमरः गन्धकली चम्पककलिकां नाश्रयेत् । 'न षट्पदो गन्धकलीमजिघ्रत' इति सूक्ते । किं च मत्कथितमवधार्यताम् । एतेषु भवत्कथितपदार्थेषु मम प्रयोजनं नास्ति । अहं किंचिदन्यत् वृणोमि भवत्पार्श्वे याचे ॥
निवेशिता ये नरकेषु नारका इवाङ्गिनो गुप्तिषु सन्ति ते विभो । .. विमुञ्च तानित्थमुदीर्य तस्थुषि व्रतीश्वरेऽभाषत भूवृषा पुनः॥१७५ ॥
पुनः प्रभुयाच्ोपरि भुषा भूमीन्द्रोऽभाषत । कस्मिन् सति । इत्थममुना प्रकारेण उदीर्य उक्त्वा याचनां कृत्वा व्रतीश्वरे सूरीन्द्रे तस्थुषि स्थिते सति मौनमवलम्बमाने सति । इत्थं कथम्। हे साहे, नरकेषु दुर्गतिषु नारका इव ते तव गुप्तिषु कारागारेषु ये अङ्गिनः प्राणिनो जना निवेशिताः क्षिप्ताः सन्ति तान् विमुश्च स्वैरचारिणो मुत्कलान् कुरु ॥ इति गुरोर्बन्दिमोचनार्थ याचना ॥
पृषत्सपत्नैरिव वन्यजन्तवः शकुन्तपोता इव वा शशादनैः। विसारवारा इव देव धीवरैरमीभिरुद्वेगमवापिता जनाः ॥ १७६ ॥

Page #765

काव्यमाला।
हे देव भट्टारक, अमीभिः कारागारवासिभिः अन्यायाजन्यकारिभिः नृशंसैर्जनाः प्रजा लोकाः उद्वेगं संतापमकराकरदण्डादिकरणमहोपद्रवमवापिता लम्भिताः । कैरिव । पृषत्सपत्नैरिव । यथा पृषतां मृगविशेषाणां सपनैः प्रत्यर्थिभिः केसरिभिः । 'पृषत्कि. शोरी कुरुतामसंगतम्' इति नैषधे । वन्या वने भवाः मृगशशशम्बरादयो जन्तवः प्राणिनः काननसत्त्वाः संताप्यन्ते । पुनः कैरिव । शशादनैरिव । यथा श्येनैः शकु. न्तानां विहंगमानां पोता बालाः शकुन्ताः पोताश्च लघुवृद्धपक्षिण उद्विज्यन्ते । 'श्येनः पत्री शशादनः' इति हैम्याम्।तथा च-नभसि महसां ध्वान्तध्वाप्रमापणपत्रिणामिह विहरणैः श्यैतां पातां रवेरथ धारयन् । शशविशशनत्रासादाशामयाच्चरमां शशी तद. धिगमनात्तारापारापतैरुदडीयत ॥' इति नैषधे । पुनः धीवरैरिव । यथा कैवर्त कैर्विसारवारा मत्स्यगणा उद्वेगं प्राप्यन्ते । 'विसारः शकली शक्ली शम्बरोऽनिमिषस्तिमिः' इति हैम्यां मीननामानि ॥
अमी प्रजाम्भोजरमा हिमागमा मुनीन्द्र नीतेः परिपन्थिका इव । पचेलिमेनेव निजांहसा मया निगृह्य तच्चारकगोचरीकृताः ॥ १७७ ॥ हे मुनीन्द्र, यत्कारणादमी बन्दिजनाः नीतेया॑यस्य शिष्टाचारस्य परिपन्धिकाः प्रतिपक्षा इव वर्तन्ते । किंलक्षणाः । प्रजाः प्रकृतयः नगरप्रामजनपदादिवासिजना ए. वाम्भोजानि पद्मानि सुकुमारत्वात्कमलतुल्यास्तेषां रमा लक्ष्म्यः तासु हिमागमाः हेमन्तशिशिरसदृशाः । यथा हिमागमेन लक्ष्मीरादाय । विच्छायीकृत्येत्यर्थः । कमलानि गाल्यन्ते, तथा एभिरपि श्रीणां ग्रहणे कथैव का जीवा अभिगृह्यन्ते जनानां तस्मात्कारणानीतिविदा न्यायनिष्ठेन मया निगृह्य निग्रहं कृत्वा निगडयित्वा च चारकगोचरीकृताः कारागारनिवासिनो विहिताः । उत्प्रेक्ष्यते-पचेलिमेन परिपाकं प्राप्तेनोदयाव. निकायामागतेन निजांहसा खकीयपापेनेव । 'अत्युग्रपुण्यपापानामिहैव फलमाप्यते' इति वचनात् ॥
अगण्यपुण्यादिव पक्रिमान्निजात्तथापि वाक्याचतिजम्भविद्विपाम् । समुद्भुता दुःखमहान्धकूपतो यदृच्छयामी विचरन्तु बन्दिनः॥ १७८ ॥ हे प्रभो, अमी बन्दिनो बन्दिजनाः कारागारीभूताः अपि यदृच्छया खतन्त्रं वि. चरन्तु खखस्थाने गत्वा खरं क्रीडन्तु । किंभूताः । यद्यप्यमी हिंस्रा इवानेकसत्त्वोद्वेजकाः सन्ति, तथापि यतिजम्भविद्विषां वाचंयमवासवानां तत्रभवतां भवतां वाक्यान्मदनुग्रहकारिवचनात् दुःखमेव महानतिगुरुः पातालविवरोपमो योऽन्धकूपो घोरान्धकारनिचितावटस्तस्मादुद्धृता अर्थात्तत्र पूर्व पतिताः पश्चानिष्काशिताः। उत्प्रेक्ष्यतेनिजादात्मनैव प्राचीनजन्मन्याचीर्णादत एव खकीयात्तथा पक्रिमात्परिपाकभावं प्राप्तादुदयावलिकायामायातात् तथा अगण्याद्गणयितुमशक्यादतिबहुलात्पुण्यात्सुकृतादिव ॥ इति सूरिवाक्याद्वन्दिमोचनम् ॥

Page #766

१४. सर्गः] हीरसौभाग्यम् । इयं तु पूज्येषु परोपकारिता प्रसादनीयं निजकार्यमप्यथ । तमूचिवानेष यदङ्गिनोऽखिलानसूनिवामि ततः परोऽस्तु कः॥१७९॥ हे सूरयः । तु इति विशेषद्योतकम् । अवधारयन्तु वा । 'तु विशेषेऽवधारणे' इत्यनेकार्थः । इयं बन्दिजनमोचनलक्षणा पूज्येषु भुवनजनाभ्यर्चनीयेषु श्रीमत्सु केवलं परोपकारिता परेषु आत्मव्यतिरिक्तेषु जीवेषु उपकारिता उपकारकरणशीलता परोपकर्तृत्वमेव । अपि पुनर्निजकार्य खकृत्यमपि प्रसादनीयं प्रसाद्य सद्योवाच्यम् अथ इत्युक्तेरनन्तरमेष मूरिस्तमकब्बरं प्रति उचिवान् कथयति स्म । हे साहे, अहमखिलान् समस्तानपि अङ्गिनो जन्तून् असून् खप्राणानिवामि निजजीववजानामि । ततः तर्हि परः कोऽस्तु । न कोऽपीत्यर्थः ॥
सुखं निखेलन्तु विलासविष्किरास्त्वया विमुक्ता निजपञ्जरात्पुनः । निरोधदुःखं खगृहैवियोगिनस्तुदत्यनून्यत्तुहिनं तरूनिव ॥ १८० ॥ हे साहे, निजपचरात्स्वकीयकाष्ठकोष्टात्त्वया विमुक्ताः श्रीमता निष्कास्य रोधान्मुत्कला मुक्ताः स्वेच्छाचारिणः कृताः विलासविष्किराः क्रीडाविहंगमाः पुनः पूर्ववत्सुखं सुखेन निखेलन्तु रमन्ताम् । यत्कारणात्स्वेषामात्मनां गृहैर्दारैर्वियोगो विरहोऽस्त्येषामिति वियोगिनस्तानमून्विहंगानिरोधो निरुध्य रक्षणं पारक्षेपणं च तस्य दुःख. मसातं तुदति पीडयति । किमिव । तुहिनमिव । यथा तुहिनं हिमं हिमानीव तरून्पीडयति दहति ॥ .
नभश्चराम्भश्वरभूमिचारिणां वपुष्मतां स्वैरसुखप्रचारिणाम् । - निभालयनीतिशा चराचरं भवानिशं साधुरिवाभयप्रदः ॥ १८१॥ : हे साहे, नभस्याकाशे चरन्तोति नभश्वराः पक्षिणः, तथा अम्भसि पानीये चरन्तीति .अम्भश्चारिणो मत्स्या मकरादयः, तथा भूमौ पृथिव्यां चरन्तीत्येवंशीला भूमिचारिणः शशशम्वरवराहहरिणादयो वन्या गोमहिषपश्वेडकादयो प्रामीणास्तेषां वपुष्मतां देहिना जन्तूनां त्वं नीतिशा न्यायचक्षुषा चराचरं स्थावरजङ्गमरूपं जगनिमालयन् खात्मव. सर्वेऽपि सत्त्वाः पालनीया इति बुद्धया पश्यन्ननिशं निरन्तरं साधुरिव पृथिवीजलानलवायुवनस्पतित्रसाभिधानानां षण्णां कायानां पालयितेव अभयं जीवितदानं प्रददातीत्यभयप्रदो भव एधि । किं च । वपुष्मतां खैरं स्वेच्छया सुखेन मनसा तेन च प्रचरन्तीत्येवंशीलास्तेषाम् ॥ इति पञ्जरपक्षिमोचनमार्गणम् ॥
इति निशम्य दयोदयगर्भितं क्षितिपतियतिशीतरुचेर्वचः । कवितृकाव्यमिवाप्रतिमं गुणैर्मनसि तं प्रशशंस चमत्कृतः ॥ १८२ ॥ क्षितिपतिरकब्बरसाहिः चमत्कृतः आश्चर्य प्राप्तः सन् मनसि चित्ते एव गुणैः शमदमकृपासत्त्वादिभिरप्रतिनमसाधारणं तं सूरि प्रशशंस श्लाघते स्म । किं कृत्वा । य

Page #767

काव्यमाला।
तिशीतरुचेर्मुनिमृगाङ्कस्य इत्यमुना बन्दिविहगादिमोचनद्वारा दयाया यावजगजन्तूपरि कृपाया उदयः प्रादुर्भावः गर्भे मध्ये जातोऽस्येति तद्दयोदयगभितं करुणाकलितं वचो विभुवाक्यं निशम्य श्रुत्वा । वचोऽपि किंभूतम् । गुणनिःस्पृहताशान्तरसादियुक्ततापरोपकारितादिभिरप्रतिममनुपमम् । किमिव । कवितृकाव्य मिव । यथा कवितुः कवेः काव्यं कवित्वं गुणैरुपमोत्प्रेक्षाप्रसादकान्तिश्लेषालंकारादिभिरप्रतिमं न विद्यते प्रतिमा प्रतिविम्बं यस्य तादृशं स्यात् ॥ मनसा साहिः किं प्रशशंस । तदेवाह
प्रावीण्यमन्यहितकर्मणि पश्यतैषां ___तथ्यं यतो व्यवसितिर्महतां परार्था । विश्वं शशीव धवलत्यखिलं कलाभि__रम्भोभरैर्जलधरोऽपि धरां धिनोति ॥ १८३ ॥ मूर्धा दधाति वसुधां भुजगाधिराजो.
नैःस्थ्यं निहन्ति मणिरध्वरभागभाजाम् । आमोदयन्ति हरितो हरिचन्दनानि
मिन्दन्ति संतमसमम्बरकेतवोऽपि ॥ १८४ ॥ साला दिशन्ति च फलानि पचेलिमानि .
वार्धर्वशा अपि वहन्ति पयःप्रवाहान् । , विश्वोपकारकरणैकनिबद्धक
रेभिर्बभूव वसुधा किमु रत्नगर्भा ॥ १८५ ॥ ___ एषाममीषां सूरीणामन्येषां खव्यतिरिक्तानां जन्तूनां हितकर्मणि इष्टनिर्मापणे प्रा. वीण्यं चातुर्य पश्यत भो लोकाः, विलोकयत । यतः कारणान्महतामुत्तमानां व्यवसितिर्व्यापारः प्रयत्नो वा परेषामेवार्थः प्रयोजनं यस्यास्तादृश्य इति । तथा सत्यां तदेव दर्शयति-शशी चन्द्रमाः कलाभिश्चन्द्रिकाभिः कृत्वा विश्वं जगद्धवलत्युज्ज्वलीकरोति। किंभूतं विश्वम् । अखिलं समस्तमपि । अपि पुनर्जलधरो मेघोऽपि अम्भोभरैर्वृष्टिरूपैः पयःसमूहैः कृत्वा धरां वसुधां भूमी धिनोति निदाघदाघनिवारणनवाङ्कुरनिकुरम्बकरणादिना प्रीणयति । पुनर्भुजगाधिराज: शेषनागेन्द्रो मूर्धा मस्तकेन वसुधां दधाति बिभर्ति । पुन. रध्वरभागभाजामध्वराणां यज्ञानां भागमंशं भजन्तीति देवाः ऋतुभुक्त्वात् । 'खाहाखधातुसुधाभुज आदितेयाः' इति हैम्याम् । 'मखांशभाजां प्रथमो निगद्यसे' इति रघौ । 'मुखं मखाखाद विदां वदन्ति' इति नैषधे । मखाखादविदां देवानां मुखं व. हिरित्यर्थः । 'बहिर्मुखा निमिषदेवतना किलेखाः' इति हैम्याम् । तेषां सुराणां मणि

Page #768

७०७
१४. सर्गः] हीरसौमाग्यम् । श्चिन्तारत्नम् । नःस्थ्यं दारिद्र्यं निहन्ति नाशयति । पुनर्हरिचन्दनानि श्रीखण्डपादपाः हरितो दिश आमोदयन्ति सौरभयन्ति सुरभीकुर्वाणाः सन्त आमोदयन्ति सप्रमोदान् कुर्वन्ति हर्षयन्ति पुनरम्बरकेतवो भास्कराः संतमसमन्धकारं मिन्दन्ति निर्दलयन्ति । च पुनः सालाः सर्वजातीयाः पादपाः पचेलिमानि फलानि दिशन्ति यच्छन्ति । तथा वाः समुद्रस्य वशाः पत्न्यो नद्योऽपि पयःप्रवाहान् पानीयपूरान् वहन्ति। उत्प्रेक्ष्यतेविश्वेषां जगतां समस्तजन्तुजातानां वा य उपकारः समीहितकरणं तत्र एका अद्वितीया निबद्धा रचिता कक्षा स्वीकारो यैस्तादृशैरेभिश्चन्द्रादिपदार्थैः सूरिभिर्वा वसुधा एषा विश्वंभरा रत्नगर्भा बभूव रत्नानि मणयो रत्नपुरुषा वा गर्भे मध्ये यस्याः तादृशी जातेव । रत्नगर्भेत्यभिधानमेभिर्भूमेरभूदिव ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ।। शशंस साहिर्जनयन्ति मन्मनोविनोदमेते विबुधा इव प्रभो। अमून्परं नाहमवैमि. बिभ्रतः शमीद्रुमान्वह्निमिवार्तिमन्तरा ॥१८६ ॥ साहिरकब्बरः शशंस कथयति स्म। हे प्रभो, एते विहंगमा मन्मनोविनोदं मम मनसश्चित्तस्य विनोदं क्रीडां जनयन्ति । के इव । विबुधा इव । यथा पण्डिता विविधशास्त्रगोष्ठीकाव्यादिरसैः मनोविनोदमुत्पादयन्ति । यदुक्तम्-'गीतशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्' इति । परं पुनरहममून् विहगान् अन्तरा मनोमध्ये अर्ति पीडाश्चितां वा बिभ्रतो धारयतो नावैमि न जाने । कानिव । शमीद्रुमानिव । यथा शमीवृक्षाः 'खेजडी' इति प्रसिद्धाः अन्तरा मध्ये वहिमनलं बिभ्रति । 'शमीमिवाभ्यन्तरलीनपावकाम्' इति रघुवंशे ॥ . . शापेन कस्यापि मुनेरिवानिशं निरुध्यमाना विविधाः खगा मया । . निर्मुक्तिभाजो भवदीयभाषितरेते स्वतन्त्रं विचरन्तु सत्वरम् ॥ १८७॥ . हे प्रभो, एते विविधा नानाजातीया अनेकजातिजन्मानो मयूरशुकसारिकाकाकपिकचकोरप्रमुखाः खगाः विहंगमाः भवदीयैः श्रीमत्संबन्धिभिः भाषितैः कथितैः निर्मुक्ति बन्धनं परेभ्यो मोक्षं भजन्तीति निर्मुक्तिभाजः मया विमुक्ताः सन्तः सत्वरं शीघ्रं खतन्त्रं स्वेच्छया विचरन्तु सुखं खैरमितस्ततो व्रजन्तु विशिष्टां मनोभिलषितां वा चूर्णि कुर्वन्तु । खगाः किं क्रियमाणाः । मया अनिशं निरन्तरं निरुध्यमानाः पञ्जरादिषु प्रक्षिप्य संरक्ष्यमाणाः रोधं प्राप्यमानाः । उत्प्रेक्ष्यते-कस्यापि कोपनस्य दुर्वासःप्रमुखस्य कस्यचिदनिर्दिष्टनाम्नो मुनेस्तापसस्य आक्रोशवाक्येनेव अनिष्टवद्वसेत् ॥
भाखत्करा इव सुदूरभुवः समेता
गृह्णीत दन्तिहयहेममुखं न किंचित् । तेन प्रसाद्य किमपि स्खविधेयमेष
प्राप्यः कृतार्थपदवीमिति भूभुजोचे ॥ १८८ ॥

Page #769

काव्यमाला ।
भूभुजा साहिना इत्यमुना प्रकारेण ऊचे कध्यते स्म । इति किम् । हे श्रीसूरयः, यूयं सु अतिशयेन दूरभुवः दविष्ठस्थानाद्गन्धारपुरान्मदाकरणवशात्समेताः इह पादावधारिताः । के इव । भाखत्करा इव । यथा सूर्यकिरणा अतिदूराद्दशाधिकाष्टयोजनशतस्थायुकार्कमण्डलादायान्ति । अथ वा गमनानन्तरं मया प्रदीयमानं दन्तिनो मदोदुरगन्धसिन्धुराः, हया जात्यानेकजातीयोत्तुङ्गतुरंगमाः, हेम स्वर्णम्, तत्प्रमुखं तदादिकं किंचिन्न गृह्णीत नादध्वम् । तेन कारणेन किमपि स्वविधेयमात्मीयकार्य प्रसाद्य प्रसत्रीभूय कथयित्वा एषोऽहं कृतार्थपदवीं कृतकृत्यतां प्राप्यो लम्भयितव्यः ॥
सम्यग्विमृश्य गुरुणा निजभूमिभर्तु
रामुष्मिकैहिकसुखप्रतिभूभविष्णुः । क्षीराब्धिसूनुरिव पर्युषणाष्टसंख्य
घस्रेष्वमारिमवनीरमणाद्ययाचे ॥ १८९ ॥ गुरुणा हीरविजयसूरिणा सम्यक् चित्तावधानदानपूर्वक विचारयित्वा अवनीरमणादकब्वरसाहिपार्थात्पर्युषणायाः सांवत्सरिकपर्वणः वामेता अष्टसंख्या प्रमाणं येषां तेऽष्टसंख्या घस्रा वासरास्तेषु अमारिं जगजीवाभयप्रदानं ययाचे अभ्यर्थयामासे । का इव । क्षीराब्धिसूनुरिव । यथा केनचित्पुंसा वदान्यनृपपार्थात्पाथोधिनन्दना श्रीर्याच्यते । किं लक्षणाममारिम् । निजस्य सूरेरात्मनः भूमिभर्तुरकब्बरस्यात्मनश्च आमुष्मिकं ख.
र्गापवर्गभवं तथा ऐहिकं पुत्रकलत्रधनधान्यमाण्डलीकसार्वभौमादिपदवीसंभवं च य. त्सुखे साते तयोः प्रतिभूभविष्णुः साक्षिणीभवनशीला ॥
उद्वेलिताखिलशरीरिकृपापयोधी
न्प्रेक्ष्य प्रभून्हृदि चमत्कृतिमादधानः । चत्वार्यहान्युपरि सन्तु भवढ्तानां
चूलावदत्र मम तं नृप इत्यवादीत् ॥ १९० ॥ नृपः साहिस्तं सूरि प्रति इत्यवादीत् इदं वदति स्म । इति किम् । हे प्रभों, भव. द्भिर्वृतानां श्रीमद्याचितानो पर्युषणाष्टदिनानामुपरि अधिकानि मम पुण्यार्थ चत्वारि अहानि दिनानि सन्तु भवन्तु । किंवत् । चूलावत् । यथा दशवैकालिकादिकानां केषांचिच्छास्त्राणामुपरि चूंला भवति, यथा वा सप्तदशसहस्रयोजनप्रमाणलवणसमुद्रजला. नामुपरिष्टाजलशिखा जायते, तथैवते वासराः श्रीमतेभ्यो दिवसेभ्योऽभ्यधिका भूयासुः । नृपः किं कुर्वाणः । वेलां कूलभूमीमतिकान्त उद्वेल उत्कण्ठः । उद्वेलता संजाता अस्मिन्नित्युद्वेलितः । अखिलानां समग्राणां शरीरिणां जलस्थलाम्बरचारिणां प्राणिनामुपरि कृपा दयोदयः तद्रूपः पयोधिः समुद्रो येषां तादृशान्प्रभून हीरसूरीन्प्रेक्ष्य दृष्टा चमत्कृतिं यत्र तत्राप्येतेषां केवलं सर्वप्राणिषु करुणापरिणाम एव तदहो

Page #770

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७०९ महानुभावा एवेत्याश्चर्यम् । आ सामस्त्येन सर्वाङ्गीणोल्लसद्रोमाञ्चकञ्चकत्वेन दधानः 'बिभ्राणः॥
प्रारभ्यमेव कनभोदशमी शमीश
यावन्नभस्य बहुलेतरषष्ठिका स्यात् । । तावच्चरन्तु सुखमङ्गिगणास्त्रिलोकी
जीवातुनेव भवतां वचसेत्युदित्वा ॥ १९१ ॥ स्वाह्वाङ्कितं कजसुहृन्मितवासराणां - बिनद्विचित्ररुचिकाञ्चनचारिमाणम् । अम्भोनभोवनतनूमदमारिसत्कं
प्रादायि तेन गुरवे फुरमानषटुम् ॥ १९२ ॥ तेनाकब्बरसाहिना खाह्वाङ्कितं निजनामकलितम् , तथा कजसुहृदः कमलबान्धवाः सूर्याः तैर्मितानां प्रमाणीकृतानां द्वादशसंख्याकानां वासराणां दिवसानाम् , तथा अम्भसां पानीयानाम् , तथा नभसाम् । वियच्चराणामित्यर्थः । तथा वनानामुपलक्षणाजनपदनगरपुरग्रामाणां ये तनूमन्तः अम्भश्चरा मत्स्य कच्छपादयः नभश्चरा मयूरशुककलिविङ्कादयः वनचराः शशशम्बरहरिणादयः प्रामादीनां महिषमेषादयः एतेषां जीवानाममारिः जीववत्पालनदया तत्सत्कं तत्संबन्धि स्फुरन्मानानां साहिनाममुद्राङ्कितलेखविशेषाणां षट् गुरवे हीरविजयसूरये प्रादायि प्रदत्तम् । किं कुर्वत् । विशिष्टानि विचित्राण्याले. ख्यानि यत्र रुच्या स्फुरज्ज्योतिषा युक्तस्य काश्चनस्य । अथ वा विशिष्टा मनोज्ञा चित्रा विस्मयकारिणी । अथ वा विचित्रा नानाप्रकारा रुचिः कान्तिर्यस्य तादृशस्य काञ्चनस्य कनकस्य चारिमाणं मनोहरतां बिभ्रद्धारयत् । दत्तं किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेणोदित्वा कथयित्वा । इति किम्। त्रिलोक्यास्त्रिभुवनस्य जीवातुना जीवनौषधिनेव। आकाशेन खला ऊर्ध्वलोकः, बिलादिना अधोलोकः, भूमिमध्यमलोकः, इति त्रिलोकी जाताः । भवतां श्रीपूज्यानां वचसा अङ्गिगणा जन्तुव्रजाः तावत्तावन्तं समयं सुखं सातेन चरन्तु 'पर्यटयन्तु भक्षयन्तु वा यदृच्छया । 'चर गतिभक्षणयोः' अर्थत्वात् । किं यावत् हे शमीश उपशमवतामवतंस, मेचकनभोदशमीमारभ्य श्रावणबहुलदशमीदिनमादौ कृत्वा इदं तु गुर्जरमण्डलानुगतं वचः अन्य देशापेक्षया तु भाद्रपदकृष्णदशमी स्यादिति श्रावणकृष्णदशमी प्रथमं संस्थाप्य यावत् यावता कालेन नभस्य भाद्रपदमासस्य बहुळेतरा शुक्ला अथ वा बहुल: कृष्णपक्षः तस्मादितरोऽन्यः शुक्लपक्षस्तस्य षष्ठिका षष्ठी तिथिः स्याद्भवेत् ॥ युगलम् ॥
व्यक्तिर्यथा प्रथममार्ग्यत गुर्जराणां
सौराष्ट्रमण्डलफतेपुरदिल्लिकानाम् ।

Page #771

मायामाला
काव्यमाला।
द्वैतीयिकं सदजमेरुकृते तृतीयं
तुर्य पुनर्निखिलमालवमण्डलस्य ॥ १९३ ॥
....
....
....
...
.
.
.
....
...
.
...
....
....
....
....
..
.................. ॥ १९४ ॥ .. तेषां षण्णामपि फुरमानानां व्यक्तिः पृथक् पृथक् कथनं यथेति ग्रन्यकृता प्रोच्यते। प्रथमं फुरमानं प्रामनाम्नोः संस्काराभावः । क्वचित्क्रियते क्वचनापि न । तेनात्रापि . संस्कारो न कृतः । इति गुर्जराणां धरित्रीमण्डलस्य । सु शोभनो भरतसार्वभौमप्रदत्त देवदेशनामत्वात् राष्ट्रः सुराष्ट्रः, सुराष्ट्रः एव सौराष्ट्र इति सौराष्ट्र एव मण्डल: । अन्न वा सौराष्ट्रनाम्नो युगादिदेवनन्दनस्य मण्डलो देश: सौराष्ट्रमण्डल: । तथा फतेपुरं साहिराजधानी तदाश्रयेण मेवातमण्डलमागतम् । तथा दिल्लिका डिल्लीनामनगरी त. त्कथनेन तत्पार्श्ववर्तिनोऽन्येऽपि मण्डलाः समायाताः। एतेषां मण्डलानां द्वितीयमेव द्वैतीयिकम् । खार्थे इकण । तया सन् प्रधानो योऽजमेरुदेशः तेन वनवकोटीकामह. स्थलीनागपुरादिदेशा लभ्यन्ते। तत्कृते तदर्थ तृतीयम् । पुनर्निखिल: समग्रोऽपि मालवमण्डलोऽवन्तिदेशस्तस्य । तद्ब्रहणेन निखिलापि दक्षिण दिक् तुर्य चतुर्थम् । तथा त्रिया लक्ष्म्या लाभः प्राप्तिर्यत्र तादृशेन लाभपुरेण लाभपुरदेशेन पापनाम्ना । मण्ड. लेनेत्यर्थः । तत्समीपस्था अपि तद्ब्रहणेन ज्ञेयाः । युनक्तीति तादृक् मुलताननामा नीवृजनपदः तयोर्द्वयमुच्चमुलतानादिभेदायुग्मं तस्य कुसुमाशुगः ' स्मरस्तस्य बाणाः शरास्तेषां संख्या यस्य । पश्चममित्यर्थः । पुनः साधुषु मुनिषु सिन्धुः समुद्रः स एव रसना मेखला यस्याः सा पृथ्वी तस्या रजनीश्वरश्चन्द्रः तस्य । एतावता यतिराजस्य हीरसूरेः खस्यात्मनः सवेशदेशे समीपे रक्षणकृते कदाचित्कस्याप्याकस्मिकागतस्य प्रत्ययकृते दर्शनार्थ खपार्श्वे स्थापनार्थ षष्ठं स्फुरमानमार्ण्यत अर्पितम् ॥ युग्मम् ॥ इति पर्युषणाद्वादशदिनामारिफरमानप्रदानम् ॥
नैकक्रोशमितं न दृग्विषयमाक्पारं पयोराशिव__क्रीडकुञ्जरवाजिराजिवनितामर्त्यव्रजभ्राजितम् । नानानीडजमीननीरभरितं तड्डामराख्यं सर
स्तेम्योऽदत्त निषिद्धमीननिधनं तद्विज्ञवाग्मिनृपः ॥ १९५ ॥. नृपोऽकम्बरस्तेषां सूरीणां विज्ञाः पण्डितशान्तिचन्द्रगणयस्तेषां वाग्भिः डामरसरो मत्स्सीविज्ञप्त्युपदर्शकश्लोकोक्तियुक्तिभिः निषिद्धं निवारितं मीनानां मत्स्यानां निधनं बधो यत्रैवंविधं तत्खयं साहिना सानितत्वान्महत्तया प्रसिद्ध डामर इत्याख्या

Page #772

हीरसौभाग्यम् ।
नाम यस्य तादृशं सरो महातटाकं तेभ्यो हीरविजयसूरिभ्यः अदत्त ददिवान् । किं. भूतम् । नैके बहवः क्रोशा गव्यूतानि तैमीयते स्म प्रमाणीक्रियते स्मेति द्वादशकोशप्रमाणम् । पुनः किंभूतम् । दृशां चक्षुषां विषयं गोचरी भजतीति ताहक पार परतटं यस्यैवंविधं न । अदृग्गोचरपारमित्यर्थः । किंवत् । पयोराशिवत् समुद्रमिव ज्ञायते । पुनः किंभूतम् । क्रीडन्तो जलकेली कुर्वाणा ये कुञ्जरा हस्तिनस्तथा वाजिनस्तुरङ्गमास्तेषां राजयः श्रेणयस्तथा वनिता युवतयस्ताभिर्युक्ता मर्त्या मानवाः सतरुणीकाः तरुणास्तेषां व्रजा गणास्तै_जितं भूषितम् । पुनः किंभूतम् । नाना विविधजातिज. न्मानो ये नीडजाः पक्षिणः तथा मीना मत्स्या जातयो यत्र तादृशेन नीरेण मरितं संपूर्णम् ॥ इति डामरतटाकार्पणम् ॥
भूजानिरित्यालपति स्म सूरयः श्रीमद्गिरा मे न्यवसद्दया हृदि । हंसी पयोदध्वनिनैव मानसे पृच्छामि किं त्वेतदहं गुरून्प्रति॥१९॥
भूर्भूमी जाया यस्यास्रौ भूजानिः पृथ्वीपतिरित्यप्रे वक्ष्यमाणमालपति स्म कथया. मास । हे सूरयः, श्रीमद्राि युष्माकं वाचा मे मम हृदि हृदये दया सर्वसत्त्वोपरि कृपा न्यवसन्निवासं कृतवती । केव । हंसीव यथा पयोदध्वनिना पर्जन्यगर्जारवेण मराली मानससरसि निवसति । मेघागमे हि राजहंसाः कलुषजलत्वादितो मानससरसि यान्तीति कविसमयः । चम्पूकथायामपि 'प्रोषितकलहंसवयसि । 'वर्षावर्णने प्रोषिता मानसं प्रति प्रस्थापिता हंसपक्षिणो येन' इति तद्वृत्तिः । किं तु पर विशेषः प्रश्नो विद्यते । महं गुरून् युष्मान्प्रति पृच्छामि ॥ • • क: प्रश्नस्तमेवाह- . . अनेहसीव युग्मिनां न कोऽपि कं हनिष्यति ।।
कदाचिदीदृशं दिनं समेष्यति क्षितौ प्रभो ॥ १९७ ॥ हे प्रभो, कदाचित् कस्मिन्नपि प्रस्तावे क्षितौ पृथिव्यामीदृशं दिनमेवंविधो वासरः समेध्यति समायास्यति । यस्मिन् समये दिवसे वा कोऽपि लघुद्धोऽपि सिंहव्याघ्रादिहिसकोऽपि कमुत्तुङ्गमपि जन्तुं न हनिष्यति नैव व्यापादयिष्यति । कस्मित्रिव । अनेहसीव । यथा युग्मिनां युगलिकानां समरे अवसर्पिण्याः प्रथमद्वितीयवतीयारकलक्षणे काले कोऽपि न हन्ति ॥ इति सर्वजगजन्तुकृपाविषयः प्रश्नः ॥
कलौ युगे पाप्मपूर्णे दुर्लभं दिनमीदृशम् ।
इत्युक्ते गुरुणा किंचिद्विचिन्त्येत्यब्रवीन्नृपः ॥ १९८॥ पाप्मभिर्दुष्कृतैः पूर्णे भरिते कलौ ईदृशं श्रीमदुक्तं जगज्जन्तुहितावहमहो दुर्लभं दुःप्राप्यम् । गुरुणा इत्युक्त कथिते सति किंचिद्विचिन्त्य विचारयित्वा नृप इत्यने वक्ष्यमाणमब्रवीजगाद ॥

Page #773

७१२
काव्यमाला।
पलाशतां बिभ्रति यातुधाना इवाखिला अप्यनुगामिनो मे । अमारिरेषां न च रोचते क्वचिन्मलिम्लुचानामिव चन्द्रचन्द्रिका १९९ हे गुरो, म मम अखिला: समस्ता अपि अनुगामिनः सेवकाः । 'सहायोऽभिजनोऽश्व. जीविगामिचरप्लवाः । सेवकोऽथ' इति हेम्याम् । मुद्गलप्रस्थानादयो यवनाः पलाशतां पलं मांसमश्नन्ति खादन्तीति पलाशास्तेषां भावः मांसभुक्त्वं विभ्रति । मांसाशिनः सन्तीत्यर्थः । के इव । यानधाना इव । यथा राक्षसाः पलादतां दधते । च पुनरत एव कारणादेषामनुचराणां यावद्यवनानाममारिजीवदया न रोचते न खदते । लुब्धकानिवैतान् जीवानुकम्पा न प्रीणाति इत्यर्थः । केव । चन्द्रदन्द्रिकेव । यथा चान्द्रस्य सुधारुचेश्चन्द्रिका कौमुदी मालेम्लुचानां चौराणां न रोचते । दन्तानामपि चन्द्रिका स्यात् । यथा 'दशनचन्द्रिकया व्यवभासितम्' इति रघौ प्रोक्तमास्ते । तन्निरा. साथै चन्द्रचन्द्रिकेति ग्रहणमत्र ॥
शनैः शनैस्तेन मया विमृश्य प्रदास्यमानामथ सर्वथैव । दत्तामिवैः वयान्तु यूयममारिमन्तर्महतेव'कन्या ॥ २० ॥ हे पूज्याः, यस्माजीवदया मुद्गलानां म्लेच्छानां न रोचते तेन कारणेन त्रिकरणशुद्धथैव दानाभिप्रायेण विमृश्य अमारिप्रदानयोग्यदिवसादीनां विचार विधाय शनैः शनैर्मन्दं मन्दं मस्तकैरिव दिनैः प्रदास्यमानामेतां श्रीमदुकाममारे जीवपालनरूपां सर्वथा सर्वप्रकारेणैव यूयमन्तश्चित्ते दत्तामेवावयान्तु जानन्तु । कामिव । कन्यामिव । यथा महता उत्तमेन । 'अमोघा महतां वाणी' इति वचनात् । तथा च 'कूर्मकुलाचलफणिपतिविधृतापि चलति वसुधेयम् । प्रतिपन्नमचलमनसा न चलपुंसां युगान्तेऽपि ॥' इत्यपि वचनाञ्च प्रदास्यमानां खयं मनसि कल्पितां कथितां वा दत्तामिव ज्ञायते. ऽवश्यम् ॥ इति गुरोः पुर इत्यग्रे जीवामारिप्रदावकथनम् ॥
प्राग्वत्कदाचिन्मृगयां न जीवहिंसां विधास्ये न पुनर्भवद्वत् । सर्वेऽपि सत्त्वाः सुखिनो वसन्तु खैरं रमन्तां च चरन्तु मद्वत् ॥२०१॥ हे गुरो, अहं कदाचित् कस्मिन्नपि समये मृगयामाखेटकं न विधास्ये। किंवत्। प्राग्वत् । यथा पूर्व श्रीमन्मिलनात्प्रथमं मृगयां कुर्वाणोऽभवं तद्वत्पुनर्मंगयां विनापि जीवहिंसा निरपराधवन्यप्राम्यजन्तूनां वधं न करिष्ये। किंवत् । भवद्वत् । यथा भवन्तः कदाचिन्मृ. गयां न कुर्वन्ति, अथ सर्वप्राणातिपातविरतत्वासापराधनिरपराधजीववधं सर्वथा न विदधते, अहं तु गृहमेधित्वाद्धरणीधरत्वेन दुष्टादुष्टनिग्रहपालनधर्मत्वान्निरपराधजीववधं न निर्मास्ये । अथ मृगयान्यसत्त्ववधनिषेधानन्तरं सर्वे समस्ता अपि जलजाः स्थलजा वनजा नगरपामजाश्च मत्स्यादयो मुगादयः श्वापदा गोमहिषमेषादयश्च सत्त्वाः प्राणिनः सुखिनः सौख्यभाजः वसन्तु भवन्तु । पुनः खैर स्वेच्छया रमन्ता क्रीडन्नु । स्त्रीभिः समं

Page #774

१४ सर्गः) हीरसौभाग्यम् ।
च पुनः खैर चरन्तु भक्षणसंचरणादि कुर्वन्तु । त्रिष्वप्युक्तिषु मद्वत् । यथारं सुखी • वर्ते खैरं रमे स्वेच्छया चामि चरामि विलसामि च ॥ इति मृगयानिषेधः ॥
प्रागागमे प्राभृतवत्किमेषां कार्य मया चिन्तयतेति चित्ते । प्रवर्तितासौ नवरोजघस्रामारिः क्षितौ खेलनकौतुकेंन ॥ २०२ ॥ हे सूरयः, क्षितौ पृथिव्यां खेलनकौतुकेन क्रीडाकुतूहलेन कृत्वा असौ सर्वजनसाक्षाकारिणी प्रत्यक्षा वा श्रीमदुचिता श्रीमनिमितप्राभृतरूपा मया नवरोजनाम्नां घस्राणां दिनविशेषाणाममारिः कोटिकाद्यानामपि जीवानां वधनिषेधः प्रवर्तिता मया कृता मत्सेवकैश्च कारिता प्रकटीकृता वा । मया किं कुर्वता । एषां जगन्मान्यानां षट्कायगोपालानां सूरीणामागमे आगमने मनगरसमीपे समवसरणे प्राभृतवत् ढौकन मिव प्राक् पूर्व किं कार्य विधेयम् । कर्तव्यमित्यर्थः । इत्यमुना प्रकारेण चित्ते खमनसि चिन्तयता विचारयता ॥ इति नवरोजनामामारिप्रदानं गुरोः ॥
आघाटनगरक्षोणीशक्रेणेव तपा इति । द्वादशाब्दाचाम्लकर्तुजंगच्चन्द्रव्रतीशितुः ॥ २०३ ॥ यथा दफरखानेन स्तम्भतीर्थे प्रमोदतः । मुनिसुन्दरसूरीन्दोर्वादिगोकुलसंकटः ॥ २०४ ॥ गुणश्रेणीमणीसिन्धोः श्रीहीरविजयप्रभोः।।
जगद्गुरुरिदं तेन बिरुदं प्रददे तदा ॥ २०५ ॥ . तदा तस्मिन्नवसरे तेन प्रमुदितेनाकब्बरसाहिना शमदमार्जवमार्दवादीनां गुणानां श्रेण्य एव मण्यो रत्नानि तेषां सिन्धोः समुद्रस्य श्रीहीरविजयाभिधानस्य प्रभोः सूरी-न्द्रस्य अयं जगद्गुरुरिदं बिरुदं प्रसिद्धि कुनामविशेषं प्रददे दीयते स्म दत्तम् । केनेव ।
आधाटनगरक्षोणीशक्रेणेव । यथाधुना 'आहड' इति प्रसिद्धस्य मेदपाटमण्डलमण्डनस्थाधाटनगरस्य क्षोणीशक्रेण भूमीन्द्रेण राणकेन द्वादशसंख्याकानि वत्सराणि यावत् • आचाम्लानां तपोविशेषाणां कर्तुः कारकस्य जगञ्चन्द्रनानो व्रतीशितुः सूरिराजस्य • तपा इति बिरुदं ददे । पुनः केनेव । दफरखानेनेव । यथा स्तम्भतीर्थे तन्नगरनायकेन दफरनाम्ना खानेन यवनाधिपतिना प्रमोदतो हर्षातिशयतः सहस्रावधानिनो मुनिसुन्दरनाम्नः सूरीन्दोराचार्यचन्द्रस्य वादिगोकुलसंकट इति बिरुदं दत्तम् ॥ त्रिभिर्विशे. षकम् ॥ इति जगद्गुरुबिरुदम् ॥
नीत्वास्तोकान्बन्दीलोका-श्रीमत्सूरेः पादोपान्ते ।
प्रोज्झांचक्रे क्षोणीशको देहीवांहोव्यूहांस्तीर्थे ॥ २०६ ॥ . क्षोणीशकोऽकब्बरसाहिः श्रीमान् साहिविहितसंमानदानकुललक्ष्मीकलितो हीर.

Page #775

७१४
काव्यमाला।
विजयनामा सूरिस्तस्य पादोपान्ते चरणसमीपे नीत्वा आनीय अस्तोकान् बहून् बन्दीलोकान् कारागारनिक्षिप्तजनान् प्रोज्झांचक्रे वन्दीतो निष्करदण्डान् कृत्वा मुत्कलान् मुश्चति स्म । क इव । देहीव यथा भव्यजीवस्तीर्थे श्रीशत्रुजये अन्यतीर्थे वा अंहोव्यूहा. निजदुरितसंघातान्मुञ्चति निष्पापो भवेत् ॥
प्रणम्य ते प्रभोः पदानवीवदन्निदं मुदा ।
मुनीन्द्र नन्दताच्चिरं सुवर्णसानुमानिव ॥ २०७ ॥ . ते बन्दीलोकाः प्रभोहीरसूरेः "दान् । पूज्यत्वाद्बहुवचनम् । चरणान्प्रणम्य खखशिरसा संस्पृष्ट्वा मुदा प्रमोदेन कृत्वा इदमेवंविधमवीवदन् अतिशयेन बाढखरेण वा वदन्ति स्म । इदं किम् । हे मुनीन्द्र चिरादस्माकं कारागारनरकुहकनिपातिनामुद्धार-. कारक त्वं गुरो, चिरं गलितावधिसमयं यावन्नन्दतात् समृद्धिमान् भव जीव चिरस्थायी भव । क इव । सुवर्णसानुमानिव । यथा मेरुगिरिः कल्पवृक्षादिसमृद्धिमांस्तथा शाश्वतस्थायुकोऽस्ति तथा त्वमपि भूयाः ॥ इति बन्दीमोचनम् ॥ :
उत्थाय निशीथिन्यां प्रभुपार्धात्पक्षिणां विमुक्तिकृते।
डावरसरसि स गतवान्धनविजयं सार्धमादाय ॥.२०८ ॥ सोऽकब्बरसाहिः प्रभुपार्थात् श्रीहीरविजयसूरीन्द्रस्य संनिधानादुत्थाय पक्षिणां केलिकुतूहलकृते खयंरक्षितानां विविधविहंगमानां विमुक्तिकृते खयमेव विमोचनार्थ धनविजयनामानं सूरिसचिवं सार्ध स्वेन सममादाय सूरीणां बिम्बार्थ गृहीत्वा डावर. नाम्नि सरसि तटाके गतवान् जगाम ॥ पक्षिणस्तत्क्षणात्क्षोणिचक्रेन्दुना पञ्जरेभ्यो विमुक्ताः समस्ता अपि । प्राप्तवन्तः स्वनीडट्ठमान्धन्विना कार्मुकेभ्यः शरव्यं पृषत्का इव २०९ क्षोणिचक्रेन्दुना मेदिनीमण्डलचन्द्रेण पञ्जरेभ्यः पक्षिरक्षणकाष्ठमयादिस्थानकेभ्यः तत्क्षणात्सरोगमनानन्तरकालं निशीथिन्यां वा विमुक्ता मोक्ष प्रापिताः सन्त: मुकुलीकृताः सन्तः समस्ताः सर्वेऽपि पक्षिणो नैकजातिशकुन्ताः स्वनीडट्ठमान् निजालयकुलायस्थानद्वमान् प्राप्तवन्तः समाश्रितान् केषांचित्स्थानतरवः परेषां तु भाविनः भाविनि भूतोपचारस्तु वर्तते एव । के इव । पृषत्का इव । यथा धन्विना धनुर्धरेण कार्मुकेभ्यः कोदण्डेभ्यः पृषत्काः शराः क्षिप्ताः सन्तः शरव्यं लक्ष्यं वेध्यं प्राप्नुवन्ति ॥.
तेऽपि पत्नीपरीरम्भिणो भाषितैर्बिभ्रतः संमदं सूरिमित्यूचिरे । त्वद्रािस्माभिरापे यथा निवृतिस्त्वं लभखाशिषा नस्तथा निर्वृतिम् २१० पत्नी खजायां पक्षिणी परीरम्भन्ते आलिङ्गन्ति इत्येवंशीलास्ते पक्षिणोऽपि संमदं बन्धनागमनात्परमानन्दं बिभ्रतो हृदि धारयन्तः सन्तः भाषितैः स्वस्वभाषाभिः सूरि हीरविजययतीन्द्रमित्यमुना प्रकारेण ऊचिरे प्रोक्तवन्तः । इति किम् । हे प्रभों, यथा

Page #776

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । येन प्रकारेण त्वद्विरा श्रीमदीयया वाचा वचनेन अस्माभिर्निति खैरं संचारितारूपं सुखमापे प्राप्तं लब्धम् । तथा तेन प्रकारेण अम्माकमाशिषा मङ्गलशंसकवाचा त्वं निवृति मानसिकं सौख्यं मुक्तिसुखं च लभख प्राप्नुहि । प्रायोऽव्यक्तानामाशीर्वाक् फलेप्र. हिर्भवेत्तेनावश्यं त्वं निति लप्स्यसे ॥ इति पक्षिमोचनम् ॥
त्रिजगज्जनगीयमानयानुगतोऽद्वैतयशःश्रियालयें।
भरतावनिभृज्जयश्रिया पुरि चक्रीव ततः स जग्मिवान् ॥२११ ॥ ततो बन्दीमोचनानन्तरं स हीरविजयसूरिः आलये वसतौ उपाश्रये जग्मिवान् गच्छति स्म । किंभूतः । त्रिजगनने: सुरासुरनरनिकरैगीयमानया गानगोचरं नीयमानया अद्वैतया न विद्यते द्वैतं युगलं सदृशोपमानं यस्याः सा तया असाधारणया यशःश्रिया कीर्तिलक्ष्म्या अनुगतः सहितः । क इव । चक्रीव । यथा भरतक्षेत्रस्य अवनिभृतां द्वात्रिंशत्सहस्रपार्थिवानां जयत्रियानुगतः ग्रन्थकर्तुर्भरतक्षेत्रस्थायुकत्वेन भरतक्षेत्रस्यैव नामानीतम् । चक्री. चक्रवर्ती भरतादिसार्वभौमः पुरि खराजधानीनगरे गच्छति । अत्रापरं पाठान्तरमपि-'त्रिजगज्जनगीयमानयानुगतः सूरिशशी यश:त्रिया । वसति सुदृशा नवोढया परिणीतेव ततो व्यभूषयत् ॥' त्रैलोक्यलोकगीयमानया यशःश्रिया सहितः सूरिशशी वसतिमालयं व्यभूषयदलंकरोति स्म । यथा परिणेता पाणिग्रहणकर्ता नवोढया तत्कालपरिणीतया सुदृशा मृगलोचनया सहितो वसतिं वास. सौधं विभूषयति ॥ अथामारिप्रवर्तनम्- .
प्रावर्तयत्पुनर्भुवो भाखानमारिमङ्गिनाम् ।
. मूर्धाभिषिक्तवन्निजामाज्ञामशेषमण्डले ॥ २१२ ॥ . भुवो भावान् अत्युत्कटप्रतापवत्त्वेन प्रतिपक्षक्षोणीक्षिलक्षाणां कल्पान्तकालोद्दण्डचण्डमार्तण्डमण्डलवहुःसहोऽकब्बरसाहिः पुनहरिविजयसूरेरालये पादावधारणानन्तरं खयं च अशेषमण्डले खायत्तीकृतसमस्तजनपदबजे अशेषाश्च ते मण्डलाश्चाशेषमण्डलाः, अशेषमण्डलानां मण्डलमशेषमण्डलम् । 'सरूपाणामेकशेषः', सरूपाणां सदृशानां शब्दानां मध्ये एक एव शिष्यते रक्ष्यते नान्य इति एकमण्डलशब्दस्य लोपः । अथ वा मध्यमपदलोपी समासः शाकपार्थिवादिवत् । अङ्गिनां प्राणिनाममारिं वधनिषेधं प्रावर्तयत् प्रवर्तयति स्म । किंवत् । मूर्धाभिषिक्तवत् । यथा श्रेष्ठिसेनापतिसचिवपुरोहितसामन्तादिभिरभिषिक्तः सप्ताङ्गराज्याधिपतिबलन्यायशक्तिकलितः पृथ्वीपतिरशेषमण्डले निजामात्मीयपितृप्रदत्ते निखिले देशे आज्ञां प्रवर्तयति ॥
तत्र च व्यतिकरेऽटवीवियद्वारिचारियुवजानिजन्मिनाम् । संकथा विरहदाववारिमुग्मालिका इव मिथोऽत्र जज्ञिरे ॥ २१३ ॥

Page #777

काव्यमाला।
चं पुनरमारिः प्रवर्तिता, अथ च सकलसत्त्वानां मिधश्च वार्ता प्रवृत्ता इति चशव्दार्थः । तत्र च व्यतिकरे तस्मिन्नेवाभारिप्रवर्तनसमये अत्राकब्बरभूमण्डले जगति वा अटव्यामरण्ये । उपलक्षणाद्वनग्रामादिसंग्रहः । तथा वियति आकाशे, तथा वारिणि स. लिले चरन्ति पर्यटन्ति इत्येवंशीला: एतावता वनचारिणो मृगादयः श्वापदाः । यदुक्कं पाण्डवचरित्रे-'कान्तारेऽत्र कृतान्तोऽपि श्वापदानामनापदाम् । त्वत्पुत्रभीतो नैतेषां प्रभवत्यपत्यवे ॥' इति । यद्यपि हैम्याम् 'पशुस्तिर्यक्चरे हिंस्रेऽस्मिन्व्याल: श्वापदोऽपि' इत्युक्तम् , तथापि अन्यत्र वन्यजीवाः सऽपि श्वापदा एवोच्यन्ते इति । वियञ्चारिणो मयूरादयः पक्षिणः, तथा जलचारिणो मीनादयः, तथा युवतिस्तरुणी जाया पत्नी येषाम् । 'जायाया निङ् । जायाशब्दस्य निङ्प्रत्ययः । तथा लोपो व्योर्वलि' इति सूत्रेण यकारस्य लोपः । पुंवद्भावः स्त्रीप्रत्ययस्य तेर्लोपः । युवजानयः तरुणीत्रीकाः ता. दृशा ये जन्मिनो जीवाः अधिकारात्पुमांस: तेषां मिथः परस्परं स्त्रीभिः सार्ध संकथा वार्ताः । त्वत्संकथापि जगतां दुरितानि हन्ति' इति. भक्तामरस्तवे । 'सं. कथा वार्ता' इति तद्वृत्तिः । जज्ञिरे जाताः प्रवृत्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-विरहः स्त्रीभत्रोंः इतरेतरं वियोगः स एव दावो दावानलः तत्र वारिमुचां मेघानां. मालिका धोरणयः कादम्बिन्य इव ॥ अथ प्रथमं वनचारिणां वार्ताकाप्याचख्यौ प्रियमिति करिणी किं मत्तो मद्यप इव रमसे । नो जानीषे मृगयुमिव नृपं हन्तारं तद्रज गज गहनम् ॥ २१४ ॥ कापि अनिर्दिष्टनामा करिणी हस्तिनी प्रियं करिणमित्यमुना प्रकारेण ,आचख्यौ व. दति स्म । किमाचख्यौ तदेवाह-हे प्रिय हस्तिन् , मद्यपो मदिरापायीव मत्तोऽतिक्षीवः सन् रमसे मया सह क्रीडसि यद्यस्मात्कारणात् त्वं मृगयुमिव प्रबलाखेटककारिणममुं नृपमकबरसाहिं ते तव हन्तारं घातकं नो जानीषे नो वेत्सि काकूत्तया। तत्तस्मात्कारणात् हे गज 'जीवन्नरो भद्रशतानि पश्येत्' इति वचनात् गहनं गिरिगह्वरं प्रति व्रज मारणभयात्प्रणश्य याहि ॥
सोऽप्यवक्करिणि मा बिभीहि नः सूरिशासनवशान्न हन्ति सः। किं त्वनेकपतयो रणेषु मद्गोत्रिणामुपकृतिस्मृतेरिव ॥ २१५ ॥ सोऽपि गजोऽपि अवक् व्याचष्टे आख्यातवान् । हे करिणि, भीरुत्वात् भीरुकख. भावत्वात् च मा बिभीहि मनसि भयं मा नय । स: अकब्बरः सूरेहरिविजयगुरोः शासनस्योपदेशस्य क्शादायत्तत्वानोऽस्मान नैव हन्ति व्यापादयति । उत्प्रेक्ष्यते-अ. नेकान् बहून् पाति रक्षतीत्यनेकपस्तत्वेनेव उताथ वा रणेषु संप्रामाङ्गणेषु मगोत्रिणा मद्वंश्यानां मदेकवंशानां दा गजानामुपकृतेः परदलविदलनाद्युपकारस्य स्मृतेः संस्मरणादिव ॥ इति गजमिधुनालापः ॥

Page #778

७१७
१४ सर्गः) हीरसौभाग्यम् ।
इति काचिदुवाच हयद्विषती प्रमदं प्रिय मुञ्च सचिन्त इव । भुजमूर्धविरोधितयेव यतः प्रणिहन्तुमना अयमेति नृपः ॥ २१६ ॥ काचित् हयद्विषती वनखण्डमहिषी । 'महिषो यमवाहनः । रजस्वलो वाहरिपुः' इति हैम्याम् । इत्यमुना प्रकारेण उवाच भाषते स्म । इति किम् । हे महिष प्रिय, सचिन्त इवात्यार्तियुक्त इव प्रमदमानन्दं मुश्च त्यज । यतः कारणात् प्रणिहन्तुमनाः त्वा घात. यितुकामः अयमतिभयात्प्रत्यक्ष इव लक्ष्यते साक्षादकब्बरः नृपो राजा समेत्यायाति । उत्प्रेक्ष्यते-भुजमूर्धविरोधितया स्कन्धश्रीस्पोद्भूतवैरित्वेनेव । 'स्कन्धयों वृषरताक्ष. स्कन्धोपमः' इति काव्यकल्पलतायाम् ॥
इत्यवक्सोऽपि कान्तेऽधृतिं भूपतेर्मा कृथा यन्निदेशेन सूरीशितुः । सोऽप्यवद्येन नश्चक्षुषा नेक्षते यानभावेन बिभ्यत्कृतान्तादिव ॥२१७॥ सोऽपि हयद्विषन् महिषोऽपि इत्यमुना प्रकारेण अवक् जगाद । हे कान्ते सैरभि, भूपतेरकबरात्सकाशादधृतिमखास्थ्यम् । भीति मित्यर्थः । मा कृथा मा कुर्याः । 'माडि लुङ्,' माङ्योगे लुङ् स्यात्। 'मा कार्षीत् । लुङ्शब्देन भूते सिः' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । तथा च हेमचन्द्रः-'मा कार्षीत्कोऽपि पापानि मा च भूः कोऽपि दुःखितः' इति वच. नाद्भविष्यदर्थे भूते सिप्रयोगः । यत् यस्मात्कारणात् सूरीशितुः हीरविजयसूरीन्द्रस्य निदेशेनानुशिष्टया नोऽस्मानवद्येन पापेनासमीचीनेन चक्षुषा नेत्रेण नेक्षते न पश्यति किं पुनर्वधेच्छया तन्मा शङ्कख ·। उत्प्रेक्ष्यते-यानभावेन वाहनत्वेन कृतान्ताद्वि.भ्यदिव । स्ववाहनपरिभवं विभाव्य ममोपरि मा कुप्यादित्यन्तकाद्यं प्राप्नुवन्निव ॥
इति महिषमिथुनालापः ॥ : कापि प्रियं वदति वारणवैरिणीति
शेषे सुखं कथमहो गिरिगहरेषु ।
हन्ता नृपस्तव कलत्रकलतृलक्ष्मी. . स्पर्धाक्रुधा निजगजारितयाथ वा किम् ॥ २१८ ॥ ___ कापि वारणवैरिणी गजद्वेषिणी सिंही प्रियं स्वभर्तारं पञ्चाननं प्रति इति वदति । इति किम् । अहो कान्त केसरिन् , गिरिगहरेषु भूधराणां कंदरेषु घननिकुञ्जेषु वा यथा स्यात्तथा कथं केन प्रकारेण शेषे खपिषि। यस्मादित्यधिकारात्प्राक्तनमेव सर्वत्र गृह्यते। कारणान्नृपोऽकब्बरो मृगयारसिकतया तव भवतो हन्ता घातको व्यापादयिता वर्तते। उत्प्रेक्ष्यते-कलत्राणां वपत्नीनां कलत्रलक्ष्म्या कटितटीश्रिया सह स्पर्धा संघर्षस्तस्यास्तया वा या क्रुध् कोपस्तेन किम् अथ वा निजा आत्मीया ये गजा रणकरणधुरीणा वारणास्तेषामरित्वेन किं शत्रुभावेनेव ॥

Page #779

७१८
काव्यमाला। सिंहोऽप्याख्यत्कुरु मा भीरु भीतिं नायं हन्ति व्रतिशार्दूलशास्त्या ।
यद्वा शौर्यादलितद्वेषिनागान्हन्यादुच्चैःशिरसः संश्रितान्कः ॥ २१९॥ _सिंहः कण्ठीरवोऽपि आख्यद्वभाषे । हे भीरु हे कान्ते केसरिणि, त्वं भीतिमातङ्क मा कुरु । 'पिब वोदच चारुलोचने यदतीतं वरगात्रि तद्गतम् । न हि भीरु गतं निवर्तते समुदायमात्रमिदं कलेवरम्(2) ॥ इत्युत्तराध्ययनवृत्तौ। यस्माद्धेतोतिशार्दूलस्य मुनिपञ्चा. ननस्य हीरगुरोः शास्त्या आज्ञया शिक्षया वा अयं साहिः अस्मान हन्ति न घांतयति। यद्वा अथ वा वधविधानाभावे हेतुमप्याह-शौर्यानिजशूरत्वेन दलिता व्यापादिता द्वेषिषु विपक्षेषु नागा मुख्या ये द्वेषिणो निजनिकृन्तनजनितामितद्वेषित्वेन वैरिणो नागा हस्तिनो यैस्तान् तथा उच्चैःशिरसो महात्मनो महधिकान्वा पर्वतांश्च तुङ्गशृङ्गान् शैलांश्च संश्रितान् पृष्ठलग्नान् सेवमानान् वा को हन्यात्कोऽपि व्यापादयेत् । अपि न कोऽपि । यदुकं भक्तामरस्तवे-'हरिणाधिपोऽपि नाकामति क्रमयुगांचलसंत्रितं ते ॥
वपुषा कुरुषे किमभ्यसूयां स्मयमानासनशाखिशाखया त्वम् । किमवैषि न भूवृषैति हन्तुं दयितं द्वीपिनमित्युवाच काचित् ॥२२०॥ काचिद्याघ्री दयितं स्खभर्तारं द्वीपिनं व्याघ्रमित्युवाच इति जजल्प । इति किम् । हे नाथ द्वीपिन् , स्मयमाना विकसन्तो ये असनशाखिनः पीतसाला 'वीउ' इति नाम्ना सिद्धास्तरवस्तेषां शाखया सह वपुषा खशरीरेण किमभ्यसूयामीयों कुरुषे । असनशाखानां व्याघ्रस्य तुल्यत्वेनोपमानं दृश्यते । यथा रघुवंशे-'व्याघ्रानभी । फुल्लासना. प्रविटपानिव' इति । किमिति प्रश्ने । हे द्वीपिन् , त्वं किं नावैषि न जानासि । यत्काररणाद्भवृषा पृथ्वीपुरंदरः साहिस्त्वां हन्तुमेत्यागच्छति ॥
रमस्व ससुखं योषे यदस्मान्न हन्ति यतिजम्भारेगिरा सः। मुदा पिबति यन्मां पुण्डरीकं सुदृष्टिरिव शैलं पुण्डरीकम् ॥ २२१ ॥ व्याघ्रीपतिरपि खां द्वीपिनीं प्रियां प्रत्युवाचेति संबन्धः । हे योषे द्वीपिनि व्याधि, सह सुखेन वर्तते यत्तत्ससुखं सौख्यसहितं यथा स्यात्तथा रमख स्वेच्छया मया सह विलासं विधेहि । यत्कारणात्सोऽकबरसाहिः यतिजम्भारेर्मुनिमघोनः गिरा वाचा अस्मानात्मनां यावज्जाती हन्ति न हिनस्ति । हे व्याघ्रि कान्ते, असौ क्षोणीन्द्रः तत्सूरिवाक्प्रपश्चैककारणान्मां पुण्डरीकं मुदा हर्षेण मच्चेष्टाशौर्याद्यवेक्षणोद्भुतप्रमोदेन पिबति । अथ वा गर्भितोपमा । पुण्डरीकमिव सिताम्भोजमिव अग्निदिग्गजमिव स्मि. तसहकारमिव वा इक्षुविशेषमिव वा ऋषभखामिप्रथमगणधरमिव वा भव्यः सादरं पश्यति । 'पुण्डरीकं सिताम्बुजे सितच्छत्रे च भेषजे।' 'पुण्डरीकोऽग्निदिग्गजे सहकारे णधरे राजलाहौ जगखरे गजज्वरेऽपि प्रत्यन्तरे' इत्यवचूर्णौ । 'कौशिकान्तरे व्या '

Page #780

१४ सर्गः)
हीरसौभाग्यम् ।
७१९
इत्यनेकार्थः । क इव । सुदृाष्टेरिव । यथा सम्यग्दर्शवान् श्राद्धः पुण्डरीकं शैलं शत्रुजयं पर्वतं प्रीया पिबति गच्छन्नागच्छन् वलितग्रीवं मुहुर्मुहुरतृप्त इव प्रेक्षते । चैत्रपूर्णिमायां पञ्चकोटीमुनिपरिवृतपुण्डरीकगणधरस्य मोक्षगमनात् ! पुण्डरीक इति नामाद्रिरप्यासीत् । तथा च हैमनाममालायाम्-'अथ व्याघ्रो द्वीपो शार्दूलचित्रको । चित्रकायः पुण्डरीकः' इत्येकार्थान्येव नामानि दृश्यन्ते । वृत्तावपि तथैव व्याख्यानात् । तथा च शत्रुजयकल्पे शत्रुजयनामसु–'विमलगिरिमुत्तनिलउसित्तुंजोसिद्धखित्तपुण्डरिउ' इति ॥ इति व्याघ्रमिथुनालापः॥
पोत्रिणी वदति काचन दयितं किं निखेलसि निषद्वर सुखितः। रुद्र एष निहनिष्यति मखवत्त्वां विचिन्तय तदायतिकुशलम् ॥२२२॥ काचन पोत्रिणी काननसूकरी दयितं वनसूकरं प्रति वदति । किं वक्ति तदेवाहहे वराह निषदर जम्बाल, सुखितः सौख्ययुक्तः सन् कथं निखेलसि मया समं खैर क्रीडां कुरुषे । यत्कारणादेष प्रत्यक्षः प्रत्यहमाखेटकागमनेन स्मृतिगोचरीकरणात्प्रत्यक्ष एव लक्ष्यते । आगतोऽकब्बरः रुद्रश्चण्डस्त्वां सुखनिखेलिनं भवन्तं निहनिष्यति नितरां घातयिष्यति मृगयाक्रीडारसावेशात्किमप्यगणयन्प्रमथयिष्यति । किंवत् । मखवत् । यथा रुद्रेण शंभुना मखो नाम दैत्यविशेषो निहतः । तत्तस्मात्कारणात् त्वमायतिकुशलमुत्तरकाले दीर्घदर्शितामाश्रित्याने आत्मनः कुशलं चिरजीवितां निर्विघ्नतां विचिन्तय विमृश ॥
पातालावटकोटरान्तरपतत्पाथोधिनेमिर्मया
दंष्ट्रायां यदधारि धेनुकभिदो भागीभवद्वमणा । . भूभृत्त्वादिव गोत्रिणं न मिनुयाद्धात्रीधरः पोत्रिणि
श्रीमत्सूरिगिरा शुभंयुरिव तत्स्वैरं चरेत्याह सः ॥ २२३ ॥ स पोत्री पोत्रिणीमित्याह ब्रूते स्म । इति किम् । हे पोत्रिणि वराहि, तत्कारणात् शुभंयुः शुभसंयुक्ता कल्याणवती त्वं खैरं स्वेच्छया चर संचर। इतस्ततो याहि कं. दान्मुस्तांश्च खाद भक्षय । यद्यस्मात्कारणात् हे पोत्रिणि सूकरि, श्रीमत्सूरिगिरा श्रीहीरविजयसूरिवाचा धात्रीधरोऽकब्बरो मां न मिनुयान घातयेत् । उत्प्रेक्ष्यते-भूभृत्त्वात् धरणीधारकत्वात् गोत्रिणं खजनमिव । यतो महात्मा सर्वथा खशक्त्या स्वजनं रक्षतीति रीतिः । अथ भूभृत्वमेव दर्शयति-यत्कारणात् पातालमधोलोकः स एवावट: कूपः तस्य कोटरोऽधोभागवर्ती महागतस्तस्यान्तरे मध्ये पतन्ती यान्ती पाथोधिनेमिरासमुद्रान्तक्षितिर्धेनुकभिदो विष्णोर्भागीभवत् अंशरूपेण जायमानं वर्म शरीरं यस्य तादृशेन मया महीवराहरूपेण दंष्ट्रायां दाढामध्ये अधारि । श्रूयते च शास्त्रे -पुरा पातालं प्रविशन्ती क्षितिर्विष्णुना वराहरूपेण खदंष्ट्रायां धृता इति ॥ इति वराहमिथुनालापः ॥

Page #781

काव्यमाला।
इति पृषती शंसति दयितं खं किमु जितकासीव विगतभीतिः । स्वयुवतिजङ्घाप्रतिभटभावादिव तव हन्ता यदवनिकान्तः ॥ २२४ ॥
पृषती मृगीविशेषाखं दयितं प्रेयांसमात्मीयं पृषतं प्रति शंसति कथयति। इति किम् । हे प्रिय, त्वं जितकासीव जिताहवः विजयीव किमु कथं विगतभीतिनिर्मुक्तभयो वर्तसे। यत्कारणादवनिकान्तोऽकन्बरसाहिः तव भवतो हन्ता व्यापादयितास्ते । मृगयुत्वेन त्वां हनिष्यतीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मनो युवतीनां तरुणीनां स्त्रीणां जवानां प्रतिभटभावाद्वैवरवैरित्वादिव । जल्यो मृगजबोपमा योगशास्त्रवृत्त्यादिष्वास्ते अतस्तदुत्प्रे. क्षा । 'पृषतीमस्पृशती तदीक्षणे' इति नैषधे ॥
पृषदिति कान्तां निगदति भूभृद्रतिविभुवाचा व्यथयति नास्मान् । निजकजनेत्रानयनसखित्वाच्छरणगतत्वादुत किमु राज्ञः ॥ २२५ ॥
पृषन्मृगविशेषः कान्तां खप्रियां पृषती प्रति इति निगदति जल्पति । पृषवत्पृषच्छब्दोऽपि यथा जलबिन्दुवाची ‘पृषत्पृषतविप्नुषः बिन्दौ' इति, तथा मृगवाच्यपि दृश्यते। यथा 'पृषत्किशोरी कुरुतामसंगतम्' इत्यपि नैषधे । इति किम् । हे प्रिये पृषति, व्रतिविभोर्मुनीन्द्रस्य वाचा वाण्या कृत्वा भूभृद्राजा अस्मान्मृगजातीरपि न व्यथयति नैव पीडयति । उत्प्रेक्ष्यते । निजकजनेत्राणामात्मीयानां कमलदललोचनानां तरुणीनां नयनकान्तायतानां सखित्वान्मित्रत्वादिव । उताय वा राज्ञः चन्द्रस्य शरणगतत्वात्किमु राज्ञोऽङ्कस्थायुकत्वादिव ॥ इति मृगमिथुनालापः । इति वनचराः ॥
कापि मयूरी लपति पतिं किं केकाङ्कितताण्डवकेलीम् ।
व्यातनुषे मनुषे नो मानुषपूषणमेनं खासहजम् ॥ २२६ ॥ काप्यज्ञाताभिधाना मयूरी केकिनी पति खभत्र प्रति वदति । हे केकिन प्रिय, केकया शिखण्डिसंबन्धिशब्दविशेषेणाङ्कितां कलितां ताण्डवकेली नृत्यविलासं किं कथं व्यातनुषे विस्तारयसि । हे नाथ, एनं मानुषपूषणं मनुजेषु प्रतापवत्त्वेन विभाकरं स्व. स्यात्मनोऽसहजं परिपन्थिनं नो मनुषे न जानासि इति काकूक्तिः । अपि तु जानीहि ॥
विष्टपजीवनवारिधरैरिव मैत्र्याद्वा शितिकण्ठतया।
सूरिगिरा न निहन्ति नृपोऽस्मान्मेचकिनौच्यत कान्तेति ॥२२७॥ मेचकिना मयूरेण कान्ता खप्रेयसी मयूरी इत्यौच्यत इदं निगद्यते स्म । हे कान्ते हे शिखिनि, सूरेहीरविजयगुरोगिरा दयोपदेशवाचा नृपः पातिसाहिरस्मान्न निहन्ति नैव यमातिथीकरोति । उत्प्रेक्ष्यते-दिष्टपानां जगजन्तूनां जीवनैजीवितव्यहेतुभिर्वारिधरै धैः सह मैत्र्यात्सौहार्दादिव । अथ वा शितिकण्ठतया नीलकण्ठत्वेनेवेश्वरतया इव ॥ इति मयूरमिथुनालापः॥

Page #782

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७२१ ऊचे कापि पिकं पिकीति विरहिव्यामोहजेनांहसा
प्रादुर्भूतमिवावयासि दमनं न क्षोणिसंक्रन्दनम् । स स्माहेति गुरोगिरा द्विजतयेवासौ स्वलीलावती
लीलापञ्चमगीतिपाठकतया वास्मान्न हन्ति प्रिये ॥ २२८ ॥ कापि पिकी कोकिला पिकं खकान्तं कलकण्ठमित्यूचे भाषितवती । हे जीवितनायक पिक, क्षोणिसंक्रन्दनं भूमिजम्भारारातिमकबरं दमनमात्मनां निवर्हयितारं प्रादुर्भूतं प्रकटं जातं नावयासि न वेसि । उत्प्रेक्ष्यते-विरहिणां वियोगिनामत्यनुरक्तात्मयुवतीभिः समं विश्लेषवतां प्रवासिनां जनानाम् । अथ वा प्रवासिप्रियापांसुलामहिलालोकानां वा व्यामोहजेन विरहोत्पादनोद्धृतातुच्छमूर्छसंतापजनितेनांहसा । यदुक्तम्'कोइलिमधुरीभाषिों ववनि कुहु कुहइ । जसकापिउ परदेस किहि यडाडहकि हइ ॥ भरभादुकीरातिनयनझरलइ तुहइ । दाधाउपरिलूणववीहादे तुहइ ॥' इत्युक्तेः । पापेनेवागतं नो जानीषे। यत्खैरं मत्तो मया रमसे इति प्रागुक्तादध्याहार्य तत इत्युक्तेरनन्तरं स वनप्रिय आह स्म अब्रवीत् । हे प्रिये, असौ साहिर्गुरोहीरसूरेगिरा वाचा अस्मान हन्ति न प्रमापयति । उत्प्रेक्ष्यते-द्विजतया ब्राह्मणत्वेनेव। ब्राह्मणो हि लोकेष्ववध्यः । चतसषु हत्यासुं प्रथमहत्यात्वेनेति । 'द्विजः पक्षी ब्राह्मणश्च' इत्यनेकार्थः । वाथ वा खस्यात्मनो लीलानतीनां विलासिनीना लीलया विलासेन कलितं यत्पञ्चमरागोपचितगानं पञ्चमध्वनितं तस्य पाठकतया अध्यापकत्वेनेव वा साहिहरिणीदृशः पञ्जरान्तरस्थायुककेलीपिकनिकरमाकन्दम मञ्जरीव्रजाखादोद्घटिताकुण्ठकण्ठकुहरसमुच्चरच्चारुप‘श्चमकूजिताकर्णनात्तदनुगुणं गायन्तीत्यर्थः ॥ इति कोकिलमिथुनालापः ॥ • खां पत्नी ताम्रचूडो दरतरलदृशं हन्तुमभ्येति भूमी.. भास्वांस्त्वां मामपीति प्रकटितवचसं धीरयन्नित्यवादीत् ।
मा भूस्त्वं भूरिभीतेर्भवनमिह जगद्बोधकर्तृत्वशक्ति
व्यक्तिप्रेमातिरकादिव विभुवचसा ध्वंसते नायमस्मान् ॥ २२९ ॥ .. ताम्रचूड: कुक्कुटः खां स्वकीयां पत्नी कुक्कुटां कान्तां धीरयन्नाश्वासयन् सनित्यवा
दीत् निगदितवान् । किंभूतां पत्नीम् । हे प्राणेश्वर हे ताम्रचूड, भूमीभाखानकब्बरसाहिः त्वामपि पुनर्मामपि हन्तुं कीनाशसकाशं नेतुमभ्येति आगच्छति इत्यमुना प्र. कारेण प्रकटितवचसं उदीरितं भर्तुः पुरः कथितं दीनवचनं यया । अत एव पुनः किंभूताम् । दरेण कृतान्तनिकेतातिथीभवनभयेन तरले चपले दृशौ यस्यास्तादृशम् । धीरां करोति धीरयति इति धीरयन् निर्भयां कुर्वन् । तत्कथं तदेवाह-इति किम् । हे प्राणप्रिये हे कुक्कुटि, त्वं भूरिभीतेः प्रवलतमभयस्य भवनं स्थानं मा भूर्भव । यतो विभुवचसा जीवदयोपदेशादयं भूमानास्मान् ध्वंसते न घातयति । उत्प्रेक्ष्यते
९१.

Page #783

७२२
काव्यमाला।
इह भूमिभुवने जगतां विश्वजनानां यो बोधः प्रतिबोधनं सुप्तोत्थापनं प्रतिबोधदानं जागरणं सत्पथस्थापनं वा तस्य कर्तृत्वं तस्य शक्तिः सामर्थ्य तस्या व्यक्तिः प्रकटता । अथ वा शत्या कृत्वा व्यत्तया स्फुटतया यः प्रेमातिरेकः नेहातिशयस्तस्मादिव ॥ इति कुक्कुटमिथुनालाप: ॥ ऊचे हंसीति हंसं किमु तव नृपते तिरभ्येति नान्त
र्हन्ता ते यन्मृगाक्षीललितगतिपरिस्पर्धिभावादिवासौ । सोऽपि स्मित्वा शशंस श्रुतसुरसुदृशो विश्वकर्तुश्च जाने
यानत्वान्मां न कश्चिद्रतिपतिवचनादीश्वरः स्यान्निहन्तुम् ॥२३०॥ हंसी मराली हंसं सितच्छदमित्यूचे भाषितवती । इति किम् । हे हस प्रियतम मानसवासिन् , तव भवतोऽन्तर्हृदयमध्ये नृपतेः सकाशात् भीतिर्भयमपि नाभ्येति नोदेति । यत्कारणात् असौ साहिस्तव हन्ता प्रमापयितास्ते । उत्प्रेक्ष्यते-मृगाक्षीणां खसारङ्गनयनानां स्त्रीणां लीलाललिताभिर्मन्थरभावमञ्जुलाभिगतिभिर्गमनैः सह परिस्पर्धिभावात्संघर्षित्वात् इव । ततः स हंसः स्मित्वा किमपि हसित्वा स्वसहचरी चक्राङ्गीं प्रति शशंस अवदत् । हे वारले, व्रतिपतेः सूरीन्द्रस्य वचनाद्वाक्यान्मा प्रति कश्चि. निहन्तुं घातयितुं न ईश्वरः स्यात् न समर्थो भवेत् । उत्प्रेक्ष्यते-श्रुतसुरसुदृशः सरखत्याश्च पुनर्विश्वकर्तुर्ब्रह्मणोऽपि यानत्वाद्वाहनभावादिव । अत्र जाने इवार्थे । इति हंसमिथुनालापः ।। रथाङ्गी रथाङ्गं जगादेति दूरात्प्रयाहि प्रियास्माविषत्कालरात्रेः । यतो राजविद्वेषितोदीतकोपातिरेकादसौ त्वां हनिष्यत्यवश्यम् ॥२३१॥ रथाङ्गी चक्रवाकी रथाङ्ग स्वसहचारिणं कोकमिति जगाद कथितवती । इति किम् । हे द्वन्द्वचर प्राणनाथ, द्विषतां वैरिणां कालरात्रैः कल्पान्तकालान्त्यनिशासदृशात् । यस्यां निशायां सुरासुरनरादयः सर्वेऽपि क्षयं यास्यन्ति न कोऽपि चराचरेषु स्थाता इति शैवमते । जैनमते तु निखिला भरतभूर्मनुष्यरिक्ता भाविनी षष्ठारके सर्वेऽपि मनुघ्यचतुष्पदपक्षिणस्तु विलवासिनः इति वहिर्भुवोऽनुसारिण्यपि कालरात्रिरेवेति । ततो बहुद्विपदचतुष्पदपक्षिक्षयंकरादस्मान्नृपतेस्त्वं दूरात् दूरं विप्रकृष्टभूभागे प्रयाहि । खप्रा.
धारणायेत्यध्याहारः । गच्छ । यतः कारणात् राज्ञा स्वयं राजत्वात् स्वेन चन्द्रेण च सह या विद्वेषिता वैरिभावस्तस्याः सकाशादुदीतः प्रादुर्भूतो यः कोपातिरेकः क्रोधातिशयस्तस्मादिव त्वां राजविरोधिनं भवन्तं अवश्यं निश्चितं हनिष्यति ॥
प्राहेत्यसौ मां स नृपः कृपावान्न हन्ति जाने निजयौवतस्य । रतोत्सवोच्छ्रासितकञ्चुकेषु कुचेषु संचारितचित्तवृत्तिः ॥ २३२ ॥ असौ चक्रवाकः खां प्रेयसी प्रति निरातङ्कः सन् प्राह बभाण । इति किम् । हे

Page #784

१४ सर्गः ]
हीर सौभाग्यम् ।
७२३
जीवितवल्लभे द्वन्द्वचार चक्रवाकि, कृपावान् श्रीहीरसूरीन्द्रधर्मोपदेशश्रवणात् कृपाक'लितचेतोभूतः स नृपोऽकब्बर साहिः मां नैव हन्ति निशुम्भति । अहमेवं जाने वेद्मि । उत्प्रेक्ष्यते इत्यर्थे जाने । निजयौवतस्य स्वतरुणरमणीगणस्य रतस्य संभोगस्यानन्दमयसमयत्वादुत्सव इवोत्सवः तत्रोच्च्वासितः उच्चैः कृतो हृदयादुत्तार्यान्यत्र क्षिप्तो वा कञ्चुको निचोलो येभ्यस्तादृशेषु कुचेषु पीनप्रोत्तुङ्गपयोधरेषु संचारिता संक्रामिता चित्तवृत्तिरन्तःकरणव्यापारो वर्तनं वा येन तादृश इव । विगलन्निचोलचारुलोचनोच्चकुचकलशस्मरणात्तत्तुल्यत्वेनास्मान्नायं निहन्तीत्यर्थः । जाने ज्ञानार्थे इवार्थे वा ॥ इति चक्रवाकमिथुनालापः ॥
प्रियाश्चकोरानपि खञ्जरीटान्वदन्त्यदस्तिष्ठथ किं सुखेन ।
पुरा हि बध्नाति वधूविलोचनश्रियोऽधमर्णान्भवतो यतो नृपः ॥ २३३ ॥ चकोरान् ज्योत्स्नाप्रियान् खञ्जरीटान् खञ्जनान् प्रति प्रियास्तेषामङ्गनाः चकोर्यः तथा खञ्जरीटचटुललोचना: अद एतद्वदन्ति निर्दिशन्ति कथयन्ति । तदेवाह - हे प्रियाः, सुखेन शर्मणा निश्चिन्ततया वा किं कथं प्रश्ने तिष्ठथ वसथ वा स्थिता वा । यतः कारणाद · धूनां निजयुवतीनां विलोचनानां चारुचञ्चलविचित्रनेत्राणां श्रियो लक्ष्म्या अधमर्णान् ग्राहकान् भवतो युष्मान् नीतिनिपुणो नृपोऽसौ पुरा बध्नाति वत्स्यति बन्धं प्रापयिष्यति गृहीतं पश्चादददानोऽधमर्णः समर्थेन उत्तमर्णेनावश्यं निगृह्यते इति लोकव्यवहारः ॥
इत्थममी प्रति दयिताः प्रोचुर्मा स्म भयं मनसापि जिहीध्वम् । येन सपक्षतयेव न पश्येत्सूरिगिराभिमुखं नृपतिर्नः ॥ २३४ ॥
· अमी चकोरखञ्जरीटाः पतत्रिणः दयिताः स्वस्वप्रियाः प्रति इत्थममुना प्रकारेण प्रोचुर्व्याचक्षते स्म । इत्थं कथम् । हे कान्ताः, यूयं मनसापि स्वचित्तेनांशमात्रमपि भयं साध्वसं मा स्म जिद्दीध्वं मा गच्छत । येन कारणेन सूरिगिरा गुरोर्दयोपदेशप्रदानश्रवणेन नृपतिर्नास्माकमभिमुखं कुदृष्टया घातवार्ता तु दूरे तिष्ठतु विरुद्धदृशापि संमुखं . पश्येन्नावलोकयेत् । उत्प्रेक्ष्यते - सपक्षतयेव सह पक्षेण परिवारेण वर्तन्ते ये ते सपक्षास्तत्तथा । 'जे परिवारइ अग्गला ते गञ्जणां न जाइ' इति वचनात् । पक्षैः पक्षकक्षाकारिभिर्मित्रादिभिर्वा वर्तन्ते ये अथवा समानः पक्षो गोत्रं येषां ते सगोत्राः । ' पक्षो गोत्रे परीवारे पक्षतौ च' इत्यनेकार्थः । तेषां भावः सपक्षता तया पक्षयुक्तत्वेन एकगोत्रत्वेन वा । बहुपक्षो हन्तुमशक्य एकपक्षश्च हन्तुमयुक्तः ॥ इति चकोरखञ्जनमिथुनालापाः । इति खचराः ॥
न्यगददनिमिषीनं मीनमेतत्किमु रमसे रमणीसखः सुखेन । अनय नयपयोधिपारदृश्वा किमु कुलवैरितया हनिष्यति त्वाम् ॥२३५॥

Page #785

७२४
काव्यमाला।
__ अनिमिषी मत्स्यी इन खकान्तं मीनं मत्स्यमिति न्यगददाचल्यो । हे मीन, रमणी. सखः बहुस्नीकत्वेन खान्यनारीकलितः किमु कथं रमसे सलिले स्वेच्छया क्रीडसि बहु. मत्स्यीभिः सार्धे विलससि । केन । सुखेन शर्मणा । निरपायं क्रीडानिषेधहेतुमाह-हे अनय, न विद्यते नयो निजकुलक्षयकारित्वेन न्यायो यस्मिन् । 'मत्स्यगलागलिन्याय जेह जेह नइ पहुचइ ते हनइ खाय' इति लोकवार्ता । तथा न्याय एवागाधत्वात्पयोधिः समुद्रस्तस्य पारदृश्वा पारगामी नीतिभिः रामचन्द्रो भूपतिस्त्वां भवन्तं हनिष्यति कृ. तान्तनिकेतनातिथेयीं ग्राहयिष्यति । उत्प्रेक्ष्यते-कुलस्य खवंशस्य वैरितया संहार. कत्वेन किमु यः कुलसंहारकृत्सोऽवश्यं खांहसैव निहन्यते । तथा चोक्तं नैषधे-'अबलखकुलाशिनो झषान्निजनीडद्रुमपीडिनः खगान् । अनवद्यतृणार्दिनो मृगान्मृगया. घायनभूभृतां नताम्' इति शैवपुरोहितमत्रिवचसा नृपस्त्रयाणामपि मृगयां करोति ॥ तिमिरिति कान्तां मदनविनोदी वदति मुनीन्दोर्वचनविलासात् । .. अनिमिषभावादिव विनिहन्तुं धरणिसुधांशुः प्रभवति नास्मान् ॥२३६॥ मदनेन कामेन मदनादनहोदयाद्वा विनोदो विलासः स्वेच्छया . विविधचेष्टा कामक्रीडा सुरतादिर्वा अस्यास्तीति मदनविनोदी तिमिर्मत्स्यः कान्तां वप्रेमवतीं लीलावती मत्स्यी प्रति इति वदति जल्पति । हे प्रिये, मुनीन्दोः साधुसुधाकरस्य वचनविलासात्कृपाप्रपश्चाश्चितवाचां वैचित्र्यात् धरणिसुधांशुरचला चक्रचन्द्रमाः साहिरस्मान्विनि हन्तुं न प्रभवति न समर्थी भवति । धरणिशब्दो इखोऽपि दृश्यते नाटकशास्त्रे । यथा'प्राचीमागे धरणिविरहिणि क्रान्तमुद्रे समुद्रे' इत्यादि । तथा च वाग्भटालंकारे-'मुदा यस्योद्गीतं सह सहचरीभिर्वनचरैर्मुहुः श्रुत्वा हेलोद्धृतधरणिभारं भुजबलम् । दरोगच्छद्द करनिकरदम्भात्पुलकिताश्चमत्कारोद्रेकं कुलशिखरिणस्तेऽपि दधिरे ॥' इति । उत्प्रेक्ष्यते-अनिमिषभावाद्देवत्वादिव । 'अनिमिषो देवमीनयोः' इत्यनेकार्थः । देवदेव्यो हि मनुष्येण हन्तुं न शक्यन्ते ॥ इति मत्स्यमिथुनालापः ॥ व्याधेन वेधीकृतकाययष्टी मृगीव तत्साध्वसधावमाना। त्रासातिमात्रास्थिरनेत्रपत्रा वादालबालेत्यलपत्प्रियं स्वम् ॥ २३७ ॥ वादाल: सहस्रदंष्टः मत्स्यविशेषस्तस्य बाला स्त्री खं प्रियमात्मीयं वल्लभमित्यलपन्निगदति म । किंभूता। धावमाना पलायमाना प्रणश्यन्ती । केन । तत्साध्वसेन तस्मान्मृ. गयो राज्ञो भयेन कीनाशदासीकरणातङ्केन । पुनः किंभूता । त्रासादाकस्मिकभयादतिमात्रमतिशयेनास्थिरे चञ्चलतमे नेत्रपत्रे विलोचनदले यस्याः । केव । मृगीव । यथा व्याधेन लुब्धकेन वेधीकृता शरव्या विहिता । 'रुषा शरव्याकरणे दिवौकसाम्' इति नैषधे। यकारसहितस्यापि च्चिप्रत्ययः । काययष्टी तनुलता यस्याः तादृशी मृगी सारङ्गी व्याधस्य भयेन प्रणश्यन्ती त्रासान्नितान्ततरललोचना स्यात् ।।

Page #786

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७२५ वादाली किमाललाप तदेवाहवादाल कुद्दालवदानने किं दंष्ट्राः स्फुटीकृत्य सुखेन शेषे । गम्भीरताभिश्चुलुकीकृताब्धेस्त्वद्भानुसूनुर्यदुपैति भूपः ॥ २३८॥ हे वल्लभ वादाल सहस्रदंष्ट्र, आनने खमुखे कुद्दालवद्भूखननोपकरणविशेषानिव । 'कोदालाः' इति लोके प्रसिद्धाः। दंष्ट्रा दाढाः स्फुटीकृत्य विकाश्य सुखेन जलशयेन किं कथं शेषे निद्रायमाणो वर्तसे । यत्कारणात् त्वद्भानुसूनुः तव भवतो भानोरादित्यस्य सनुर्नन्दनो धर्मराजो वर्तते त्वद्वधकः अकब्बर उपैति समागच्छति । सोऽलपत्-भद्रे, अहं समुद्रमध्ये, तन्मां कथं मारयिष्यति । अत एव सा वक्ति । किंभूतः साहिः। गम्भीरताभिः खगाम्भीर्यैः चुलुकीकृतः गण्ड्षमात्राम्भोविहितोऽब्धिः समुद्रो येन । कुम्भोद्भववत्पीतपयोनिधिस्तत्कथमात्मानं रक्षसि ॥ युग्मं संगत्या न क्रियया ॥
स माहेति सहस्रदंष्ट्रमहिलामालिङ्गय लीलालसो ___मा गाः साध्वसमध्वराशनपतेः पाथोधिनेमेरतः । श्रीमत्सूरिगिरा महाव्रतिवपुःपाथोनिशोपासना
प्रोद्भूतप्रणयादिव प्रियतमे नास्मान्हिनस्ति प्रभुः ॥ २३९॥ लीलयां विलासेन नर्मणा वा मन्थरोऽपरकर्मण्यलसः सहस्रदंष्ट्रमहिलां खां प्रियां वादालीमालिङ्गय खहृदयेन दयिताहृदयं गाढमाश्लिष्य स वादाल इति आह स्म ब्रूते स्म। हे प्राणितप्रियतमे भीरु, अतोऽस्मादकब्बरात् पाथोधिनेमेर्जलधिचक्रवालाया वसुधाया अध्वराशनपतेर्यज्ञभोजनप्रभोरिन्द्रस्य अध्वरा यज्ञा अशनं भोजनं येषां तेषां देवानां पतिः खामी तस्माद्भूमीन्द्रात् साध्वसं भयं मा गा मा व्रज । यस्मात् श्रीमत्सूरेगिरा वाक्यात् स प्रभुः साहिरस्मान्न हिनस्ति नालभते । उत्प्रेक्ष्यते-महान्ति सर्वोत्कृष्टानि मेरुवद्धर्तुमशक्यानि यस्य तादृशस्य सूरेरन्यस्य कस्यापि साधो नाम्ना वशंकरस्य महाव्रतिनो वपुः शरीरं यत्पाथः पानीयं तस्यानिशं निरन्तरं या उपासना सेवा ततः प्रोद्भूतः प्रकटो जातः प्रणयः स्नेहः प्रेमातिरेकस्तस्मादिव ॥ इति वादालमिथुनालापः ॥
नक्राद्यानुपसृत्य तत्प्रियतमा इत्यूचुरातङ्किताः ... कीलालेष्विव लोलुपाशयतया हन्ता नृनेतात्मनाम् । तेऽप्याख्यन्निति वज्रबाहुनृपवद्गोपायति मापति
र्जन्तूञ्जन्तुपितामहः स करुणाकल्लोलिनीवल्लभः ॥ २४० ॥ नका जलयादोविशेषाः कुम्भीराः मत्स्यजातयस्ते आद्या आदिभूता येषां येषु वा ते नकचक्रपाठीनकुम्भीरालस्यकुम्भीमहामुखप्रमुखानुपसृत्य समीपमागत्य आतङ्किता भूपतेभीतिव्याकुलीभूतास्तेत्प्रियास्तेषां नकादीनां पत्न्यः इत्यमुना प्रकारेणोचुः कथयांचक्रुः । इति किम् । हे प्राणवल्लभाः, नृनेता नरपतिरकब्बरः आत्मनां यावदात्मजातिजन्तूनां

Page #787

७२६
काव्यमाला।
हन्ता घातयिता[स्ते] विवृद्धव्यसनवशंवदानां कृत्याकृत्यविवेको न भवत्येव । उत्प्रेक्ष्यतेकीलालेषु रुधिरेषु लोलुपो लम्पटो लुब्ध आशयो मनो येषां तत्तयेव रुधिरपानलुब्धमनस्त्वेनेव । 'कीलालं रुधिरे जले' इत्यनेकार्थः । तत्त्वतस्तु जलचरत्वेन जले एव लोलुपाशयाः । ततस्ते नकाद्या जलयादोवजा अपि निजदयिताः खखप्रियाः प्रति इत्याख्यन् इदमाचख्युः । हे प्रियाः, स मापतिर्नुप: जन्तूनां प्राणभृतां पितामहः पितृपिता भवन् सन् जन्तून् सर्वसत्त्वान् नृप्तवद्गोपायति रक्षति । किंभूतः । करुणा जगजन्तूपरि कृपा तस्याः कल्लोलिनीवल्लभो नदीनायकः समुद्रः । किंवत् । वज्रबाहुनृपवत् श्रीशान्तिनाथपूर्वजन्मवज्रबाहुमहीपतिरिव । पारापतप्रमुखाननेकसत्त्वान् । तथा सूरिगिरा इत्यध्याहारादयमासीदिति ॥ इति नक्रादिजलजन्तुमिथुनालापः । इति जलचराः ॥
चौलुक्यावनिजानिनेव निखिलेऽकूपारकाञ्चीतले __ श्रुत्वा प्राणिगणैरमारिमवनीकान्तेन संकल्पिताम् । गर्जन्तीह गजा हसन्ति हरिणाः कूर्दन्त्यथो कासरा
हृष्यन्ति द्विरदद्विषः सुखमधुर्वाघीणसद्वीपिनः ॥ २४१ ॥ केकायन्ते कलितललनाकेलयो नीलकण्ठा
माकन्दस्था विदधति पिकाः पञ्चमालापलीलाम् । शब्दायन्ते शिखरिशिखरस्थायुकास्ताम्रचूडाः
कीरा धीरा इव तरुशिरस्यन्वतिष्ठंश्च गोष्ठीः ॥ २४२ ॥ प्रीतिप्रहां रमयति रहः खां चकोरी चकोर
श्वेरुः स्वैरं गृहबलिभुजः खञ्जनाः खे विलेसुः । लीलायन्ते धवलगरुतः प्रोच्छलन्ति स्म मत्स्या
विश्वस्यासन्निव सुखमया वासरास्ते तदानीम् ॥ २४३ ॥ चौलुक्यावनिजानिना कुमारपालभूपालेनेव निखिले समग्रे अकुपारः समुद्रः स एव काची मेखला यस्यास्तस्याः तले। भूमण्डले इत्यर्थः । अवनीकान्तेनाकब्बरेण संकल्पिता प्रवर्तिताममारिं जीवदयां श्रुत्वा निशम्य इह जगति गजाः सर्वेऽपि वन्यचारिणः गर्जन्ति सजलजलधरवद्गम्भीरधीरंगारवं कुर्वन्ति । पुनर्हरिणा हर्षेण हसन्ति मिथो हास्यं कुर्वन्ति । अथ पुनः कासरा महिषाः कूर्दन्ति नभसि फालां ददते। च पुनर्द्विरदद्विषः केसरिणः हृष्यन्ति उदुषितकेसरसटाटोपः प्रमोदमेदुरी । पुनर्वाघ्रीणसाः खगिणो 'गांडां सावज' इति प्रसिद्धाः। तथा द्वीपिनो व्याघ्राः चित्रकाया वा । तथा गिरिनारिगिरिगहने व्याघ्रीचित्रकचित्रकीव्याघ्राणां च संयोगे जायमानास्तत्र 'दीपडाः' इति प्रसिद्धाः सुखं सातमधुर्बिभ्रति स्म । सातेन शेरते इत्यर्थः । पुनः कलिता निर्मिता

Page #788

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७२७ ललनाभिर्मयूरीभिः समं केलयो विलासा यस्तादृशा नीलकण्ठाः केकायन्ते सताण्डवा. डम्बरं केकारवं कुर्वते । पुनर्माकन्दस्थाः स्मितसहकारशाखिशाखास्थायुकास्तत्कलिकाकदम्बकाखादसुन्दरीभूतनूतनाकुण्ठकण्ठाः पञ्चमनानो रागस्य आलापस्य आलपनस्य घोलनाया लीलां विनोदं विदधति । तथा शिखरिणां पत्रलपादपानां शिखरेषु तिष्ठन्तीत्येवं. शीलाः स्थायुकाः स्थायिनः सन्तस्ताम्रचूडाः कुकुटाः शब्दायन्ते जगत्प्रबोधं विदधति । पुनीराः पण्डिता इव । यथा हैम्याम्-'ज्ञः प्राप्तरूपकृतिकृष्यानिरूपधीराः' इति । कीराः शुकास्तरूणां पुष्पितफलितद्रुमाणां शिरसि शिखरे उपरिशाखायां गोष्ठी: परस्परवार्ताः अन्वतिष्ठन् चक्रुः । पुनश्वकोरो ज्योत्स्नाप्रिय: प्रीत्या स्नेहेन कृत्वा प्रह्वां नम्रीभूतां खामात्मीयां चकोरीं रह एकान्ते रमयति । पुनर्ग्रहबलिभुजश्चटकाः खैरं स्वेच्छया चेरुः पर्यटन्ति स्म भक्षयन्ति स्म । च पुनः खञ्जना आकाशे विलेसु: विलसन्ति स्म चि. क्रीडुर्वा । पुनर्धवलगरुतो राजहंसा लीलायन्ते मन्थरगमनैर्विचरन्ति । पुनर्मत्स्या मीनाः प्रोच्छलन्ति प्रकर्षेणोच्चैरुत्पतन्ति । साहेम॑गयानियमनाकर्णनात्सर्वेऽपि प्रमोदभाजो जन्तवः खतन्त्रं क्रीडन्ति तहिं ते दिनाः [वसा] कीदृशा जाताः तदानीं तस्मिन्प्रस्तावे तेऽमारिसत्का वासरा दिवसा विश्वस्य सर्वस्य जलस्थलवारिचरजन्तुवर्गस्य सुखमयाः शर्मप्रचुराः । यदुक्तं रघुवंशे–'क्षणमप्यवतिष्ठते श्वसन्यदि जन्तुर्न तु लाभवानसौ' इति । इति वचनात्परमानन्दमया इवासन् बभूवुः । परममारिपटहोद्धोषणव्यतिकरे इत्यर्थः ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
मधुना मञ्जरीमालालंकृताः फलदा इव ।
अमारिमण्डिताः सर्वे कृतास्तेनात्मनीवृतः ॥ २४४ ॥ तेनाकब्बरेणात्मनीवृतः निजजनपदा अमारिमण्डिता जीवानुकम्पाविभूषिताः कृता निर्मिताः । केनेव के। मधुना फलदा इव । यथा वसन्तेन सर्वे महीमहा मञ्ज• रीणां कलिकानां उपलक्षणात्पल्लवपुष्पफलानां च मालाभिरावलीभिरलंकृताः क्रियन्ते । यदुक्तम्-'अर्थो नराणां पतिरङ्गनानां वर्षा नदीनामृतराट् तरूणाम् । स धर्मचारी नृपतिः प्रजानां गतं गतं यौवनमानयन्ति ॥' इति ॥
प्राचीनापगुदीचीनप्रतीचीनावनीधनाः। . साहिप्रवर्तितामारि शेषामिव शिरस्यधुः ॥ २४५ ॥ पूर्व दिग्दक्षिणदिक्पश्चिमदिगुत्तरदिक्संबन्धिनो भूमीकान्ता राजानश्चतसृणामपि दिशामधीशाः उपलक्षणाद्विदिशामपीशास्ते कर्तारः साहिना प्रवर्तिताममारिं सकलजीवदयां शेषां देवेन खामिना वा प्रदत्तप्रसादमिव शिरसि मस्तके अधुर्धारयन्ति स्म । शेषाः शीर्षा अपि । 'सेस' इति लोकप्रसिद्धा ॥ इति श्रीहीरविजयसूरिवचनादकब्बरसाहिना निखिलमण्डलेष्वमारिः प्रवर्तिता ॥
१. दिनशब्दस्य वस्तुतः पुंस्त्वाप्रसिद्धत्वेन चिन्त्योऽयं प्रयोगः, अर्शाद्यजन्तत्वात्पुंस्त्वं वा.

Page #789

७२८
काव्यमाला। श्रीसूरीश्वरहीरहीरविजयैस्तैः स्थानसिंहः स्वयं
निर्माप्यातिमहोत्सवेन भगवद्विम्बप्रतिष्ठामहम् । कल्याणश्रियमर्थिसार्थवशगां कुर्वन्नपि प्रीतिमा
नेतच्चित्रममुत्र तन्निजवशां तां निर्मिमीते स्म यत् ॥ २४६ ॥ अमुत्रास्मिन् जगति तत्प्रसिद्धमेतदृश्यमानं चित्रमाश्चर्यमास्ते । तत्किम् । थानसिंहो यत्तां कल्याणश्रियं मुक्तिलक्ष्मी निजवशां स्वायत्तां निर्मिमीते स्म चकार । किंभूतः । ' प्रीतिमान् मुक्तिलक्ष्मी प्रति स्नेहवान् । अन्यत्र प्रमोदमेदुरिताङ्गयष्टिः । पुनः किं कुर्वन्। कल्याणश्रियं सुवर्णविभूतिमर्थिनां याचकानां सार्थस्य वर्गस्य वशगां वशवर्तिनी कुर्वन्नपि सजन्नपि । किं कृत्वा । इह फतेपुरमध्ये तैरकब्बरसाहिविहितसन्मानः श्रिया शुद्धाचारत्वेन यशोलक्ष्म्या युक्तानां सूरीणामपरेषामनूचानानां मध्ये ईश्वराः अधिपतयः ज्ञानवर्गादिभिर्महीयांसस्तेषु हीरैश्चडामणिकल्पैहीरविजयसूरिभिः, खयमात्मना अप्रतिमेनासाधारणेन उत्सवेन महेन भगवतां तीर्थकृतां बिम्बानां प्रतिमानां प्रतिष्टां वा सक्षेपाअनशलाकादिकां निर्माप्य कारयित्वा ॥ . . .
श्रीमद्गुर्जरराजवीरधवलाधीशः समुत्कण्ठितः ।
स्वेन श्रीकरणाभिधानपदवीं श्रीवस्तुपालं यथा । . सूरिक्षोणिमहेन्द्रहीरविजयस्तस्मिन्महेऽस्याग्रहे
णौपाध्यायपदं निनाय विबुधं शान्त्यादिचन्द्राभिधम् ॥२४७॥ स जगद्विख्याताकब्बरप्रतिबोधविधाता सूरिष्वनूचानेषु क्षोणिमहेन्द्रः पृथिवीपाकशासनो राजा श्रीहीरविजयमूरिस्तस्मिन् प्रतिष्टासंबन्धिनि महे महोत्सवे अस्य थानसिंहस्याग्रहेण शान्तिरिति पदमादौ यस्य तादृशी चन्द्र इत्यभिधा नाम यस्य तोदृग्विधं विबुधं प्रज्ञांशमुपाध्यायपदं निनाय प्रापितवान् । शान्तिचन्द्रप्रज्ञांशस्योपाध्यायपदं ददावित्यर्थः । तत्र दृष्टान्तं वक्ति-यभा सम्यगुत्कण्ठा औत्सुक्यं जातमस्येति समुत्कण्ठितः श्रीमान्मण्डललक्ष्मीकलितः गुर्जराणां राजा खामी वीरधवल इति नामा. धीशः प्रभुः स्वेनात्मना श्रिया भाग्यवैभवेन युक्तं वस्तुपालं तेजःपालज्येष्ठभ्रातरं श्रीकरणनाम्नी पदवीमधिकारविशेषम् । मित्रित्वमित्यर्थः ॥ इति थानसिंहप्रतिष्ठायां शान्तिचन्द्रस्योपाध्यायपदम् ॥
दुर्जनमल्लो दुर्जनमल्ल इव गुणैर्महीपतेर्मान्यः ।
समहं प्रत्यष्ठापयदहेत्प्रतिमा मुनीन्द्रेण ॥ २४८ ॥ दुर्जनमल्लो नाम श्राद्धो मुनीन्द्रेण सूरिपार्थे समहं महामहकलितं यथा स्यात्तथा अर्हत्प्रतिमा भगवद्विम्बानि प्रत्यष्टापयत् प्रतिष्ठापयति स्म । किंभूतः । गुणैरौदार्यधैर्यम

Page #790

१४ सर्गः) हीरसौभाग्यम् ।
७२९ णिपरीक्षाकारकादिभिः कृत्वा महीपतेरकब्बरसाहेान्यो बहुमाननीयः। पुनः गुणैर्दुर्ज. नानां कर्णेजपानां खलानां वा मल्ल इव मल्लः प्रतिपक्षः ॥
समहं मथुरापुर्या यात्रां पार्श्वसुपार्श्वयोः ।
प्रभुः परीतः पौरौघैश्चारणर्षिरिवाकरोत् ॥ २४९ ॥ प्रभुहीरविजयसूरिः मथुरापुर्या मधूपन्ननगरे समहं सोत्सवं चारणर्षिविद्याजवाचारणादिमुनिरिव पौरौधैर्नागरिकनिकरैः परीतः परिवृतः संघेन सहितः पार्श्वसुपार्श्वयोस्त्रयोविंशतितमसप्तमजिनचन्द्रप्रतिमयोर्यात्रामकरोच्च कृतवान् ॥
जम्बूप्रभवमुख्यानां मुनीनामिह स प्रभुः । __ ससप्तविंशतिं पञ्चशती स्तूपान्प्रणेमिवान् ॥ २५०॥ स प्रभु_रसूरिरिहैव मथुरानगर्या जम्बूनाममहावीरदेवस्य द्वितीयपट्टधरः, चरमकेवली प्रभवनामा तृतीयः पट्टधरः, तो मुख्यौ प्रकृष्टावाद्यौ वा येषां तेषां मुनीनामुपलक्षणात्साध्वीनामपि परं तन्मध्यवर्तिनामेव सहसप्तविंशत्या वर्तते या तादृशीं पञ्चशती स्तूपान् प्रणेमिवान्नमति स । पञ्चशती प्रभवखामिसहिता चौरसाधूनां जम्बूखामियुतानामष्टानां कनीनां नवानामपि मातृपितृणां नव त्रिभिर्गुणिताः सप्तविंशतिर्जातं ययोक्तमानं सप्तविंशत्यधिका पञ्चशतीस्तूपाः सन्तीति ॥ मथुरायात्रा ॥
गोपालशैलेऽथ सुपर्वसद्मावष्टम्भनस्तम्भ इवाभ्युपेत्य ।
समं जनौधैर्जिनसार्वभौमं ककुद्मकेतुं नतवान्त्रतीन्द्रः ।। २५१ ॥ अथ मथुरायात्रानन्तरं व्रतीन्द्रः सूरिः जनौधैर्भविकप्रकरैः समं सार्धमुपेत्यागत्य • गोपालशैले 'ग्वालेरगढ' इति लोकोच्या तत्र ककुद्मान् वृषभः केतुश्चितं यस्यैतावता ऋषभखामिनं जिना: सामान्यकेवलिनः तेषु तेषां मध्ये वा सार्वभौमं चक्रवर्तिनं नतवान् प्रणमति स्म । किंभूते गोपालशैले । सुपर्वसद्मनः खर्गस्यावष्टम्भनार्थमाधारकृते वेधिना विश्वसजा कृते स्तम्भे स्थूणा वागिव ॥ . द्वापञ्चाशद्गजमितवृषभप्रतिमां स सिद्धशैल इव।
प्रभुरपरा अपि तस्मिन्मूर्तीर्जेनीरनंसीत्सः ॥ २५२ ॥ स प्रभुः सूरिः सिद्धशैले शत्रुजयपर्वते इव तस्मिन् गोपगिरौ द्वापञ्चाशतो गजा वस्त्रादिप्रमितिकरणार्थ वंशमया काष्ठमया वा यष्टिविशेषास्तैर्द्विपञ्चाशद्भिर्मिता प्रमाणीकृता या वृषभस्यादिनाथस्य प्रतिमा मूर्तिस्तामाशां वरीयाकृतित्वाद्वासक्षेपपूर्वकमनंसीत् प्रणतवान् । अपि पुनरपरा अन्या अपि जैनीर्जिनसंबन्धिनीर्मूर्तीः प्रतिमाः पञ्चाशच्चत्वारिंशत्पश्चत्रिंशत्रिंशद्विशत्यादिगजमानास्तथैव पूर्वप्रतिमावन्नेमिवान् ॥ १. मध्यमपदलोपिसमासत्वेन नानादिः प्रसक्तिः.

Page #791

काव्यमाला।
यात्रां कृत्वात्र सुत्रामा यथा नन्दीश्वरे दिवम् ।
प्रभुर्विभूषयामास पुनरप्यागरापुरम् ॥ २५३ ॥ प्रमुः सूरिरत्र गोपनिरौ यात्रां जिनपादप्रणतिं कृत्वा भावविधिपूर्व विधाय पुनरपि व्याघुट्य तदेवागरानाम नगरं विभूषयामासालंकृतवान् । दृष्टान्तमाचष्टे-यथा सुत्रामा सौधर्मेन्द्रः नन्दीश्वरे जम्बूद्वीपादष्टमे द्वीपे भगवत्कल्याणकादिकाष्टाहिकादिषु यात्रां गीतनृत्यकारापणादिमहोत्सवं निर्माप्य पुनरपि दिवं खोके भूषयति ॥ इति गो. पगिरियात्रा ॥
यः सेरद्विकखण्डलम्भनिकया ख्यातोऽखिले मण्डले ___ श्रद्धावानिह मेदिनीपुरसदारङ्गः प्रभोर्भक्तितः । सोऽदान्मूर्तमिवेन्द्रकुम्भिनमिभं लक्षप्रसादं पुन
हिानां नवतिं च काञ्चनमणीखांशुकाद्यर्थिनाम् ॥ २९४ ॥ तस्मिन्नवसरे इहागरानगरे सः दानशक्क्या प्रसिद्धो मेदिनीपुरस्य मेडतानगरस्य वास्तव्यः सदारङ्गनामा श्रद्धावान् श्रावकः प्रभोः सूरीन्दोरुपरि भक्तितः भक्तिवशादागातिशयात् । अर्थिनां याचकानामिति सर्वत्र योज्यम् । मूर्ते मूर्तिमन्त्रं भूमावागतमिन्द्रकुम्भिनमैरावणमिव इभंगजोचितपरिकरादिकलितकरिणमदाद्ददौ । पुनर्लक्षप्रसादं 'लाखप. साय' इति जनप्रसिद्धिः च पुनर्वाहानां जात्यतुरङ्गाणां नवतिं नवतिप्रमाणानश्वान् ददिवान् । पुनः काञ्चनैः सुवर्णैर्मणीभिः रत्नैः उपलक्षिता स्वर्ण मुद्रा अङ्गुलीयकानि । 'साक्षराङ्गुली मुद्रा' इति हैम्याम् । 'वेढवीटी' इति प्रसिद्धा । तथा अर्थिनां अंशुकानि नानाविधवस्त्राणि । आदिशब्दादुर्णायवः 'सखलातपामरी' इति जनप्रसिद्धाः । दत्ते स्म । श्रूयते हि-कस्मिन्नपि व्यतिकरे पातिसाहिमार्गणेन सूरीन्द्रः करीन्द्रमज्ञानाद्याचितः । तदवसरे च करिराजसमर्पकं सकलसंघमनुनीय सदारङ्गसाधुः खयमेव श्रीहीरविजयसूरीन्दोरुपरि न्युञ्छनं निर्माय तस्य साहिडुम्वकस्य सर्वगजोपकरणपरिकलितं गजं परस्, कस्यापि तादृशस्य लक्षप्रसादमन्येषां च नवति तुङ्गत्तुरङ्गमानां परेषां च वस्त्रस्वर्णमणिभूषणौर्णायुप्रमुखं प्रदत्तवानिति । स कः । यः सदारङ्गश्राद्धः सेरयोलोकप्रसिद्धयोर्मानविशेषयोकिं युगलं तन्मितानां खण्डानां मधुधूलीनां लम्भनिकया प्रतिमथनप्रदानेनाखिले मण्डले ख्यातः प्रसिद्धिमान् जातोऽस्ति ॥ इति श्रीहीरविजयसूरिश्राद्धदानम् ॥
मुक्त्वामात्यमिवावनीशसविधे शान्त्यादिचन्द्राभिधो___पाध्यायं प्रविधाय तत्र विषये वर्षाश्चतस्रः स्वयम् । श्रीकम्मातनयतीन्द्रविलसत्संघाग्रहाद्गुर्जरा
द्च्छन्नागपुरे म तिष्ठति चतुर्मासी स नागेन्द्रवत् ॥२५॥ स सूरि गपुरे नगरे प्रसिद्ध नगरे चतुर्मासी वर्षासमयं तिष्ठति स्म । किंवत्। नागे

Page #792

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७३१ न्द्रवत् । यथा नागानां राजा नागपुरे भोगवत्यां नगर्या विष्ठति । किं कुर्वन् । श्रियाः आचार्यलम्या कलितो यः कम्माख्यसाधोस्तनयः पुत्रो व्रतीन्द्रः सूरिरेतावता विजयसेनसूरिस्तेन विलसन् शोभमानो यो गुर्जरदेश संघः साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपसमुदायस्तस्याग्रहात्पुरोधादुर्जरानुधरित्रीपदं प्रति गच्छन् प्रतिष्ठमानः । किं कृत्वा । अमात्यं सचिवमिव अवनीशस्याकब्बरपातिसाहेः सविधे संनिधाने शान्तिरिति पदमादौ यस्य तादृशं चन्द्रोपाध्यायम् । शान्तिचन्द्रवाचकमित्यर्थः । मुक्त्वा कार्यकरणार्य संस्थाप्य पुनस्तत्र मेवातनानि विषये मण्डले खयमात्मना चतस्रश्चतुःसंख्याकाः वर्षाः प्रावृट्कालप्रतिबद्धाश्चतुर्मासीः प्रविधाय कृत्वा। स्थित्वेत्यर्थः ॥ इति मेवातमण्डलादागत्य नागपुरे चतुर्मासककरणम् ॥
तस्मिञ्जगन्मल्लमहीन्द्रमन्त्री मेहाजलो नाम वणिमहेन्द्रः । भक्तिं व्यधात्लृप्तमहो मुनीन्दोः पद्मावतीकान्त इवाहिकेतोः ॥२५॥
तस्मिन्नागपुरे जगन्मलो जगमाल इति नाना महीन्दो राजा तस्य मन्त्री प्रधानो मेहाजल इति नाम वणिक्सु नैगमेषु महेन्द्र इन्द्रसदृशः मुनीन्दोः सूरीन्द्रस्य भक्ति सेवां पर्युपासनां व्यधात् चकार। किंभूतः । कुप्तो निष्पादितोऽखिलपुरजन्मार्यानार्यजनैर्मह उत्सवो येन । क इव । पद्मावतीकान्त इव । यथा धरणेन्द्रः अहिकेतोः श्रीपार्श्वनाथस्य. खस्य नागेन्द्रपदप्रदानप्रमोदेनान्यप्रकारेण वा महोत्सवं कुर्वन् मकि विधत्ते ॥ . .
श्रीमज्जेसलमेरुनामनगरादागत्य संघान्वितः
कोष्ठागारिकमाण्डणो मुनिमणिं सौवर्णटकैर्मुदा । - सिद्धौ वर्मणिवत्प्रपूज्य तृणयलक्ष्मी पुनस्तत्पुरे
__नानादानविधौचिती प्रकटयांचक्रे यथा विक्रमः ॥ २५७ ॥ कोष्ठागारिकः धान्यकोष्टाध्यक्षः लोकप्रसिद्धया 'कोठारी' माण्डणः । 'प्रामनाम्रोः संस्काराभावः क्वचित्' इति वचनान्माण्डणः । संस्कारे तु मण्डन इति नाम्ना वणिक् श्राद्धः तस्मिन्नागपुरे पुनरित्यन्याथै अन्यानां नानाविधानां दानानां स्वर्णरजतांशुकोर्णायुखण्ड. घृताद्यनेकप्रकाराणां विश्राणनानां विधा विधयः प्रकारा वा तेषामौचितीमुचिततामौ. चिसं प्रकटयांचके प्रकाशयामास । दृष्टान्तमाचष्टे-यथा विक्रमो विक्रमादित्यः नानादानविधौचिती प्रकटीचक्रिवान् । माण्डणः किं कुर्वन् । तत्पुरे तस्मिन्नागपुरनगरे खलक्ष्मी निजविभवं तृणयन् तृणामेव गणयन् । विविधलम्भनिकाभिर्याचकदानश्चेत्यध्याहारः । किं कृत्वा । मुदा हर्षेण सिद्धयै महानन्दप्राप्तये मुनिमणि हीरविजयसूरिपुरंदरं सौवर्णटकैः ‘सोनइयाइ' इति प्रसिद्धैः प्रपूज्यायित्वा । किंवत् । स्वमणिवत् । यथा कोऽपि सिद्धथै खार्थसंप्राप्तये विभवार्थ चिन्तामणिं पूजयति । किं कृत्वा । श्रीमतो लक्ष्मीः दुर्गादिशोभा वा विद्यते यस्मिंस्तादृशं यजेसलमेरुनामाभिधानं यस्य तादृशान्नग

Page #793

....
....
....
...
.
..
.
.
.
...
....
....
...
.
.
...
....
.
७३२
काव्यमाला। रात् । जेसलमेरुपुरादित्यर्थः । आगत्य । किंभूतो मण्डनः । संघेन । यद्यपि संघशब्देन चातुर्वण्ये गृह्यते, तथाप्यत्राधिकारात् श्राद्धश्राद्धीसार्थेनान्वितः सहितः ॥
.......................।
"."" ॥ २५८ ॥ परेऽपि अन्यान्यनगरसंबन्धिनः संघाः क्रमात्तत्र नागपुरे उपागत्य समेत्य विभोहींरसूरेः पादांश्चरणानभिवन्द्य नमस्कृत्य निजं निजं खं खं स्थानं नगरप्रामादिकमास्पदं ययुगताः । कानिव । अभिवन्द्य तीर्थानिव । यथा संघा विविधग्रामनगरजनपदसंवन्धिनः श्राद्धीसखश्राद्धसार्थाः शत्रुजयोजयन्ताव॑दाष्टापदसमेतशिखरादिषु विभोर्भगवतः पादान् जिनबिम्बान् जिनपादुकान्वा अभिवन्द्य प्रणम्यार्चित्वा च निजनिजस्थानं यान्ति ॥ .
यदन्यनीवृत्ततिमुद्रिकायां बिभर्ति माणिक्यमिवात्र लक्ष्मीम् । क्रमात्प्रतिक्रम्य स तत्पुरे चतुर्मासी विहारं विदधे व्रतीश्वरः ।। २१९॥ स सूरिः क्रमात्पर्युषणापरिपाच्या तत्पुरे तस्मिन्नागोरनगरे चतुर्मासी प्रतिक्रम्य अथ वा कार्तिकचतुर्मासकं प्रतिक्रम्य व्रतीश्वरो यतिराजो हीरसूरिविहारं विदधे विहितवान् प्रतिष्ठते स्म । तत्किम् । यत्पुरम् अन्येऽपरे ये नीवृतो जनपदास्तेषां ततिः श्रोणिः सैव मुद्रिका अङ्गुलीयकं तस्यां माणिक्यं महर्घ्यमणिरिवात्र भूमण्डले लक्ष्मी शोभा बिभर्ति धत्ते । 'और देस सव मुंदडी उर नागोर नगीना' इति तत्रत्यजनैः प्रसिद्धिरद्ययावत् श्रूयते ॥ इति नागपुरचतुर्मासकम् ॥ पींपाढिनाम्नि स्वपुरे प्रभोर्मरुत्पुरोपमे नागपुरादुपेयुषः।। तालाह्रसाधुळधिताधिकोत्सवं तदा प्रदेशीव मुदान्तिमार्हतः ॥२६॥ तदा तस्मिन्सूरिसमागमनावसरे पींपाढि इति नाम यस्य तस्मिन् पींपाढिनानि खपुरे आत्मीयनिवसननगरे ताला इत्याह्वा नाम यस्य तादृशः साधुर्वणिक् । तालोसाह इत्यर्थः । प्रभोहीरसूरेरधिकमतिशायिनमुत्सवं व्यधित कृतवान् । प्रभोः किं चक्रुषः । नागपुरादुपेयुषः आजग्मुषः । किंभूते खपुरे। मरुत्पुरोपमे मरुतो देवास्तेषां पुरे पत्तनममरावती तस्योपमा सादृश्यं यस्य तादृशे । क इव । प्रदेशीव । यथा केशीप्रतिबोधितप्रदेशी नामा नृपतिः अन्तिमार्हतश्चरमतीर्थकृतः श्रीमहावीरस्वामिनः छद्मस्थावयामप्रतिबद्धं विहरतः खपुरं वकीयश्वेताम्बीनगर्या समागतस्यात्यभ्यधिकमहोत्सवं विधत्ते स्म । किं च श्रीसूरीणामागमनावसरे आउआतुरे तालाह आसीत् । तदवसरे तु पातिसाहेरायत्तत्वात्पींपाढिनगरे निवसतीति तात्पर्यम् ॥
ग्रामाश्वद्विपताम्रखान्यधिपतिः सामन्तवद्योऽजनि
श्रीमालान्वयभारमल्लतनयः श्रीइन्द्रराजस्तदा ।

Page #794

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
आह्वातुं सुगुरून्स्वकीयसचिवास्तेनाथ संप्रेषिताः
प्रासादे निजकारिते भगवतां मूर्तिप्रतिष्ठाकृते ॥ २६१ ॥ तदा तस्मिन् पींपाढिपुरपादावधारणप्रस्तावे श्रिया युक्त इति नामा वणिक् वर्तते । किंभूतः । श्रीमाल इत्यन्वयो वंशो यस्य तादृशो यो भारमल्लस्तस्य तनयः पुत्रः । पुनः किंभूतः । ग्रामाणां पश्चशतीजिनानां संनिवेशानां तथा अश्वानां तुरंगमाणां तथा द्विपानां हस्तिनां तथा ताम्राणां खानेराकरस्याधिपतिः खामी। किंवत् । सामन्तवत् । यथा सामन्तः सीमालभूपाल: कतिचिद्रामपुराधिपतिः सामान्यनृपः ग्रामाश्वद्विपखान्यधिपतिः स्यात् । राजन्यानां तु 'वागिउ' इति, यवनानां तु 'उंवरो' इति प्रसिद्धस्तत्तुल्य इति । अथ प्रभोर्मरुदेशे समागमनानन्तरं तेनेन्द्रराजेन सुगुरून् हीरविजयसूरीन् आह्वातुं खविराटनगरे आकारयितुं स्वकीयसचिवा निजप्रधानपुरुषाः संप्रेषिताः प्रस्थापिताः । किमर्थम् । निजेनात्मना कारित निर्मापिते प्रासादे विहारे भगवतां तीर्थकृतां मूर्तिप्रतिष्ठाकृते प्रतिमा प्रतिष्ठापयितुम् ॥
ज्ञात्वा शक्ति...........
..........
............
................
..
...
.
....
....
....
...
.
....... ॥ २६२॥ अथ विज्ञप्तेरनन्तरं सूरिवरः अभ्यर्णगं समीपस्थायिनं श्रीहर्षाङ्गजवाचकं श्रिया वाचकलक्ष्म्या युक्तं हर्षा इति नाम्रो वणिज: अङ्गजं नन्दनं कल्याणविजयनामानं वा. चकेववनिमणिमुपाध्यायराज प्रेषीत् तत्र प्रख्यापयति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अपरामन्यां
खीयामात्मीयां मूर्ति किं तनूमिव खप्रतिमामिव । किं कृत्वा । खामात्मीयामशक्ति
शरीरासामर्थ्य ज्ञात्वा अवधार्य । किं कर्तुम् । इतः पींपाढिपुरात् मेवातमण्डलस्थवि. राटनगरे गन्तुं प्रयातुम् । ततः प्रेषणानन्तरं सोऽपि वाचकेन्द्रोऽपि सपदि शीघ्रमन
विच्छिन्नप्रयाणैः क्रमाद्रामानुग्रामविहारपरिपाट्या तत्पुरं विराटनगरं प्राप्यासाद्य कुप्तैनिर्मितैरसाधारणैस्तस्य तेन च महामहैः प्रतिष्ठां विरचयांचक्रे कृतवान् ॥
रत्नस्वर्णसुवर्णकोपलमयाप्ता प्रतिष्ठाक्षणे ___ हस्त्यश्वांशुकभूषणाशनमुखानेकप्रकारैस्तदा । भोजेनेव पुनर्गृहीतवपुषा विश्वार्थिदौस्थ्यच्छिदे
चत्वारिंशदनेन रूपकसहस्राणि व्ययीचक्रिरे ॥ २६३ ॥ तदा तस्मिन् रत्नानि स्फटिकादीनि स्वर्ण काञ्चनं सुवर्णकं पित्तलम् । यदुक्तं हैम्याम्-'रीरीरीरीवरीतिश्च पित्तलोहं सुवर्णकम्' इति । उपल: मम्माणीखनिजन्मा पाषाणस्त एव स्वरूपं यासां तादृशा आप्तानां जिनानामर्चाः प्रतिमाः तासां प्रतिष्टाक्षणे

Page #795

७३४ .
काव्यमाला।
इति
स्थापनमहोत्सवे इन्द्रराजेन हस्तिनी गजाः अश्वा वाजिन: अंशुकानि वस्त्राणि भूषणा. न्याभरणानि अशनानि जेमनवरा मुखानि आद्यानि येषु तादृशेरनेकैर्बहुविधैः प्रकारैः कृत्वा चत्वारिंशन्मितानि रूपकाणां रूप्यटकानां 'रूपया' इति प्रसिद्धानां सहस्राणि व्ययीचक्रिरे व्ययीकृतानि । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वेषां सर्वेषामर्थिनां याचकानां दौस्थ्यच्छिदे दारियच्छेदनाय पुनर्द्वितीयवारं गृहीतवपुषा उपात्तदेहेन भोजेनेव धाराधिराजभोजदेवेनेव ॥ इति विराटनगरप्रतिष्ठा ॥
श्रीरोहिण्याः प्रतिष्ठायै संश्रुतायै स्वयं प्रभुः ।
ततः प्रतस्थे यत्साधोः स्थिति५कत्र भृङ्गवत् ॥ २६४ ॥ .. प्रभुहीरसूरिस्ततः पींपाढिपुरतः प्रतस्थे प्रचलितः । कस्येव । श्रीरोहिण्याः शिव. . पुर्याः प्रतिष्ठायै शिवपुरीश्राद्धकारितचतुर्मुखप्रासादतद्विम्बानां च प्रतिष्ठाकृते । किंभू-' तायै प्रतिष्टायै। संश्रुतायै इन्द्रराजसचिवागमनात्प्रथममङ्गीकृताय स्खयमात्मनैव प्रस्थाने। . युक्तोऽयमर्थः यद्यस्मात्कारणात् साधोः संयमिनः स्थितिर्वास एकत्र न स्यात् एकस्मिन्नेव स्थाने न स्यादेव नैव भवेत् । किंवत् । भृङ्गवत् । यथा भ्रमरस्य एकत्र स्थितिर्न स्यात् । यत उक्तम्-'समणाणं सउणाणं भ्रमरकुलाणं गोकुलाणं च । अणियाउवसहीउसारयाणं च मेहाणम् ॥' इति ॥
वरकाणकमागत्य पुरं सूरिपुरंदरः।
वरकाणकपार्श्वेशं साक्षात्पार्श्वमिवानमत् ॥ २६५ ॥ सरिपुरंदरो हीरविजयसूरिः वरकाणकनान्ना पार्श्वयक्षस्य ईशं स्वामिनं पार्श्व एवेशो विश्वनायकः तमनमनमस्करोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-साक्षात्प्रत्यक्षं खयमेवमुक्केरत्रायातं श्रीपार्श्वनाथमिव । किं कृत्वा । वरकाणकमित्यभिधानं पुरमागत्य समेत्य ग्रामनाम्नत्र श्रीपार्श्वनाथाभिधानम् । श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथवत् ॥
आगादथाभिमुखमस्य पुरादमुष्मा
दागच्छतो विजयसेनगुरुर्गणेन्दोः । विश्वोपकारकृतिनौ मिलितौ मिथस्तौ
तीर्थाधिभूगणधराविव दिद्युताते ॥ २६६ ॥ अथेत्यपराधिकारे अस्मादरकाणकपुरादागच्छतः शिवपुर्या समवसरतः अस्य गणेन्दोहीरविजयसूरेविजयसेननामा गुरुराचार्यः अभिमुखं प्रमुखमागादाययौ तथा तो भट्टारकाचार्यों मिथः परस्परं मिलिता संगती दिद्युताते राजतः। किंभूतौ । विश्वेषां जगतां समस्तभव्यजीवानां वा उपकारो वोधिबीजदानादिस्तत्र कृतिनौ चतुरौ । उत्प्रेक्ष्यते-तीर्थाधिभूस्तीर्थकरस्तथा गणधराविव ॥

Page #796

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७३५ उत्तंसैरिव पत्कजैः शिवपुरी संप्राप्य भूषां परां ___ प्रासादे च चतुर्मुखे ध्रुव इव श्रीमन्महोक्षध्वजम् | चैत्येऽन्यत्र पुनर्गजध्वजजिनं बिम्बैरनेकैः समं
प्रत्यस्थापयदासपालविलसन्नताप्रणीतोत्सवैः ॥ २६७ ॥ स हीरसूरिः ध्रुव इव ब्रह्मणीव चत्वारि मुखानि आननानि यस्य तादृशे प्रासादे विहारे श्रीमन्तं त्रैलोक्यलक्ष्मीकलितं महोक्षध्वजं वृषभकेतनमादिनाथं पुनरन्यत्र चैत्ये जिनगृहे गजध्वजं हस्तिलाञ्छनमजितनाथं जितं तीर्थकरं प्रत्यस्थापयत्प्रत्यतिष्ठिपत् । कथम् । समं सार्धम् । कैः । अनेकैः शतसंख्यैबिम्बैर्जिनप्रतिमाभिः । कैः। आसपालनात्रा संघपतिना तथा विलसता शोभमानेन नेतानामसाधुना प्रणीतैः कृतैरुत्सवैः महामहैः । आसपालसंघपतिना चतुर्मुखप्रासादे आदिनाथस्य प्रतिष्ठा कारिता, नेताकेन श्रीअजितनाथचैत्ये श्रीअजितनाथस्य प्रतिष्ठा निर्मिता इति तत्त्वम् । किं कृत्वा । उत्तंसैः शेखरैः इव पत्कजैः चरणारविन्दैः शिवपुरीं श्रीरोहिणीनगरी परां प्रकृष्टां भूषां शोभा संप्राप्य लम्भयित्वा । ण्यन्तत्वाद्विकर्मकत्वम् ॥
आरुह्यार्बुदभूधरं जिनपतीन्नत्वा पुनर्गुर्जरा
न्प्रस्थातुं स्पृहयन्महीपतिसुरत्राणेन मन्त्रीश्वरैः । आगृह्यायममारिनिर्मितिकरव्यामुक्तिपूर्व समा
इतो भूषितवांस्ततः शिवपुरीं वर्षागमे सूरिराट् ॥ २६८ ॥ ततः प्रतिष्ठाकरणानन्तरमयं सूरिराट् हीरविजयसूरीन्द्रो वर्षागमे चतुर्मासके शिवपुरी पुनर्भुषितधानलंकरोति स्म । किंभूतः। महीपतिना सुरत्राणनाम्ना नृपेण मन्त्रीश्वरैः खमुख्यप्रधानपुरुषैः सकलेऽपि खमण्डले अमारिनिर्मितिर्जीवदयापालनं तथा कराणां राजदे. योशानां जनदण्डानां च व्यामुक्तिर्मोचनं पूर्व यथा स्यात्तथा। यावन्तं समयं श्रीपूज्या मन्नगरीमलंकरिष्यन्ति तावत्कालं मदीयाखिलमण्डले अमारि तथा जनेषु करदण्डमो. चनं करिष्यामीति वाग्बन्धपूर्वकमित्यर्थः । आगृह्याग्रहं कृत्वा मन्त्रीश्वरैः खप्रधानपुरुषैः समाहूतः सम्यकप्रकारेण संमानदानपूर्वकमाकारितः । सूरिराट् किं कुर्वन् । अर्बुदभूधरं हिमाद्रिनन्दनशैलाधित्यकामारुह्याध्यास्य पुनर्जिनपतीन् चैत्येषु भगवत्प्रतिमां नत्वा प्रणम्य पुनर्गुर्जरान् गुर्जरजनपदं प्रति प्रस्थातुं स्पृहयन् । पुनःशब्दो घण्टालालान्या. येनोभयत्रापि योज्यते ॥ इति शिवपुर्या प्रतिष्ठाद्वयपूर्वकं चतुर्मासकम् ॥
हेमसूरीश्वरेणेवाणहिल्लपुरपत्तनम् ।
क्रमाद्विहरता तेनालंचके व्रतिचक्रिणा ॥ २६९ ॥ क्रमाचतुर्मासकप्रतिक्रमणानन्तरं पारणके विहरता क्रमादाभानुग्रामं सुखं सुखाद्वा

Page #797

काव्यमाला।
विहार कुर्वता तेन बतिचक्रिणा सूरीन्द्रेणाणाहलपुरं नाम पत्तनमलंबके । केनेव । हेम. सूरीश्वरेणेव । यथा हेमचन्द्रसूरिपुरंदरेण पत्तनमलंक्रियते ॥ इति गुर्जरदेशागमनम् ॥ निःशेषोचितकर्मकर्मठषियं वाचैव वाचस्पाते
मुक्त्वा तत्र च भानुचन्द्रविबुधाधीशं गुरूणां गिरा। श्रीमद्वाचकशान्तिचन्द्रगणिनेत्याख्यायि साहेः पुरः
- शिष्टिः स्याद्यदि वः प्रयामि तदहं नन्तुं गुरूनुत्सुकः॥२७०॥ श्रीमान् शोभाकलितो वाचक उपाध्यायः शान्तिचन्द्रगणिना शान्तिचन्द्रोपाध्यायेन माहेरकन्बरस्य पुरोऽप्रे इत्याख्यायि प्रोक्तम् । इति किम् । यदि वो युष्माकं शिष्टिराज्ञा स्यात् तदा उत्सुक उत्कण्ठितोऽहं गुरून हीरसूरीनन्तुं नमस्कर्तुं गच्छामि । किं कृत्वा। गुरूणां सूरीणां गिरा शासनेन भानुचन्द्रनामानं विबुधाधीशं प्राज्ञपतिं तत्र फतेपुरे. साहिपावे वा मुक्त्वा संस्थाप्य । किंभूतं भानुचन्द्रविबुधाधीशम् । निःशेषाणि समखानि उचितानि साहिकयनयोग्यानि यानि कर्माणि कार्याणि तेषु कर्मठा कार्यशूरा प्रतिमा प्रज्ञा मतिर्यस्य । पुनः किंभूतम् । वाचा वाग्विलासेन कृत्वा वाचस्पति बृहस्पतिमिव ।
प्रहादेन ततो गुरून्प्रति निजात्पार्धात्स जेजीयका. मारीणां फरमानढोकनकरः संदेशवाचो वहन् । श्रीमत्सूरिसितांशुशासनकृपाकोशानिशश्रावण
च्छेकः प्रैषि नृपेण वाचकवरः शान्त्यादिचंन्द्राभिधः ॥२७१॥ तत आदेशमार्गणानन्तरं नृपेणाकब्बरेण निजात्खकीयात्पार्थात्समीपात्प्रह्लादेन शान्त्यादिचन्द्राभिषः वाचकेषु विधुः शान्तिचन्द्रोपाध्यायः गुरून् श्रीहीरविजयसूरीन्द्रान् प्रति प्रेषि प्रस्थापितः । किंभूतः । जेंजीयकाख्यो गौर्जरकरविशेषस्तन्मोचन. युकामारीणां फुरमानं खनाममुद्राङ्कितलेखः स एव ढौकनं प्राभृतं नृपोपदा करे हस्ते यस्य । किं कुर्वन् । संदेशवाचः साहिना संदिष्टान् कथितान् वाग्विलासान् वहन् बिभ्रत् । पुनः किंभूतः।सूरिसितांशोहीरविजयसूरिचन्द्रस्य शासनादादेशात्कृपारसकोशः खकृतकाव्यग्रन्थविशेषतस्यानिशं निरन्तरं श्रावणं साहेः कर्णप्राघुणकीकारकत्वं तत्र छेकश्चतुरः ॥
हमाउंसूनोः फरमानदानाद्युदन्तमुद्वेलकृपापयोधेः ।
प्रीत्या समेत्याप्त इवात्र सोऽपि न्यवेदयत्सूरिपुरंदरस्य ॥ २७२ ॥ सोऽपि शान्तिचन्द्रवाचकेन्द्रोऽपि अत्र गुर्जरमण्डले पत्तने वा समेत्यागत्य प्रीत्या मुदा । 'मुत्प्रीसामोदसंमदः' इति हैम्याम् । हमाउंसूनोरकब्बरपातिसाहेः फुरमानस्य खमुद्राङ्कितलेखस्य दानं विश्रागनं गुरूप्रति प्रेषणं यत्र तादृशमुदन्तं वृत्तान्तं सूरिपुरं

Page #798

१४ सर्गः] - हीरसौभाग्यम् । दराय न्यवेदयत्कथयांचकार । क इव । आप्त इव । यथा विश्वस्तः केनचित्कथितं सर्व वृत्तान्तं निवेदयति । किंभूतस्य हमाउंसूनोः । उद्वेलो वेलामतिकान्तोऽतिप्रवृद्धः कृपारूप: पयोधिः समुद्रो यस्य यस्मिन्वा ॥ इति शान्तिचन्द्रोपाध्यायगुर्जरागमनं फुरमानदानं च ॥
श्रीमत्पर्युषणादिना रविमिताः सर्वे रवेर्वासराः
सोफीयानदिना अपीददिवसाः संक्रान्तिघस्राः पुनः । मासः स्वीयजनेर्दिनाश्च मिहिरस्यान्येऽपि भूमीन्दुना . हिन्दुम्लेच्छमहीषु तेन विहिताः कारुण्यपण्यापणाः ॥२७३॥ तेन भूमीन्दुना वसुधासुधांशुना अकब्बरेण हिन्दुम्लेच्छमहीषु राजपुत्राणां यवनानां च भूमीषु आर्यानार्यदेशेष्वपि एते प्रोच्यमाना दिना कारुण्यपण्यानां कृपाक्रयाणकाणामापणा विपणयो हटा विहिताः कृताः । तानेव दिनान्दर्शयति-रविमिर्मिताः सूर्यप्रमाणा द्वादश श्रीमत्याः पर्युषणायाः सांवत्सरिकपर्वणः । पुनः सर्वे समस्ता अपि रवेरादित्यस्य वासराः । द्वादशमाससंबन्धिनो निःशेषा आदित्यवारा इत्यर्थः । अपि पुनः सोफीयानदिना यवनजातिप्रसिद्धाः । अपि पुनरीदस्य दिनास्तेऽपि यवनेष्वेव प्रसिद्धाः । पुनः संक्रान्तीनां मेषादिकानां सूर्यसंक्रमणानां घस्रा दिवसाः । पुन: खीय. जनेः स्वकीयजन्मनः संवन्धी मासः । तथा मिहिरवासरास्तेऽपि यवनजातिष्वेव वि. ख्याताः । अपि पुनरन्ये अपरेऽपि दिना वासराः ॥
तेन नवरोजदिवंसास्तनुजजनू रजबमासदिवसाश्च ।
विहिता अमारिसहिताः सलतास्तरवो घनेनेव ॥ २७४ ॥ तेनाकबरेण नवरोजस्य क्रीडाविशेषस्य दिवसाः, तथा तनुजानां पुत्राणां जनुषां जन्मनां मासाः, तथा रजबमासस्य दिवसाः । नवरोजः रजबमासश्च यवनेष्वेव प्रसिद्धौ। अमारिसहिता विहिताः जीवदयाकलिताः कृताः। केनेव । घनेनेव । यथा वार्षिकवारिदेन तरवः पादपाः सलता वल्लीसमालिङ्गिता विधीयन्ते ॥ .... गुरुवचसा नृपदत्तासाधिकषण्मास्यमारिरभवदिति। .
तत्तनुजैरपि दत्ताधिकवृद्धिं व्रततिवद्भेजे ॥ २७५ ॥ गुरोहीरविजयसूरेर्वचसा वर्गकुसुमापवर्गफलप्रदायिदयालताद्वैतमाहात्म्योपदेशकवाक्येन नृपेणाकब्बरेण दत्ता स्वदेशेषु च प्रवर्तिता साधिका षड्भिर्वासरैरधिका षण्मासीं यावदमारिरिति दिनानुक्रमेणाभवद्बभूवुषी । अपि पुनस्तस्य तनुजैनन्दनैः सलेमसाहिमु
१. दिनशब्दस्य नित्यनपुंसकत्वेन पुंस्त्वघटितोऽयं प्रयोगश्चिन्त्यः, अद्यजन्तत्वात्पुंस्त्वं वा कल्प्यम्.

Page #799

७३८
काव्यमाला। रादिसाहिप्रमुखैर्दत्ता खखजन्ममासादिका प्रवर्तिता व्रततिवद्वल्लीवाधिकवृद्धिं भेजे ॥ इत्यमारिदिनव्यकिः॥
येनोद्वेगमवापितो जनपदः स्वक्षीणताकारिणा
तूर्णं त्याजयता निजं पुरमपि प्राणिजान्यक्ष्मवत् । शंभोर्देशनया भवस्तनुमतेवाशंसुनां श्रेयसे
जेजीयाख्यकरो व्यमोचि च महीशक्रेण सूरेगिरा ॥ २७६ ॥ सूरेहीरगुरोगिरा वाड्यात्रेण स गुर्जरादिजनपदप्रसिद्धो जेजीया इत्याख्या यस्य ताहामा करो दण्ड एव महीशक्रेण भूमीन्द्रेण साहिना व्यमोचि सर्वेष्वेव निवारितः । केनेव । तनुमतेव । यथा शंभोस्तीर्थकरस्य देशनया व्याख्यानश्रवणेन प्राणिना भवः सं. सारो मुच्यते त्यज्यते । नृपेण प्राणिना च किंलक्षणेन । श्रेयसे कल्याणाय मोक्षाय वाशंसुना अभिलाषुकेण । स कः । येन जेजीयाभिधकरेण जनपदो गुर्जरमण्डलमु. द्वेगं क्लेशमवापितो नीतः । किंभूतेन । खस्य देशस्यात्मनः क्षीणताया दारिद्यस्य कारिणा करणशीलेन । पुनः किं कुर्वता। प्राणिव्रजान् जननिकरान्निजमपि पुरं खकीयमपि निवासनगरं तूर्ण द्रविणाभावाद्दातुमशक्कतया शीघ्रं त्याजयता मोचयता । किंवत् । यक्ष्मवत् । यथा राजयक्ष्मणा क्षयरोगेण जनपदो देशः कदाचिद्बहुव्यापको भवेत् । अथ वा धर्मचारिनिष्पुत्रनृपाङ्गे भाविना देश उद्वेगमवाप्यते। किंभूतस्य । खस्य रोगिण आत्मनः शरीरस्य शनैः शनैः क्षीणतां दुर्बलतां करोतीत्येवंशीलस्य । किं कुर्वता । तूर्ण रागोत्पत्तेरनन्तरं त्वरितमेव पुरं देहं त्याजयता । 'यदा जठरे अश्वः पुमान् छत्रं संपूर्णतां याति तदा देहं त्यजेजन्तुः' इति चिकित्सकशास्त्रे । 'पुरं तु नगराङ्गयोः' इत्यनेकार्थः ॥ इति जेजीयाकरविमुक्तिः ॥
कश्मीराध्वनि पल्वलो जयनलक्षोणीभृताखानि यः
संख्यातो दशयोजनैर्जयनलप्रोल्लासिलङ्काभिधः । . यूथाधीश्वरसिन्धुराधिपतिवत्पोतवजैर्धाजित- .
स्तं कौतूहलतो निरीक्षितुमिव प्राप्तं सरो मानसम् ॥२७७ ॥ जयनल इति नाम्ना क्षोणीभृता राज्ञा कश्मीर इति नाम्नो देशस्याध्वनि मार्गे पल्वलस्तटाकः अखानि खानितः । किंभूतः पल्वलः । जयनलेनाद्यभूतेन प्रोल्लसनशीला लङ्का इत्यभिधा नाम यस्य । जयनललङ्काभिधसर इत्यर्थः । पुनः किंभूतः । दशयोजनैश्चत्वारिंशत्कोशः संख्यातः प्रमाणीकृतः । पुनः किंभूतः । पोतव्रजैर्धाजितः यानपात्रप्र. करैः शोभितः । किंवत् । यूथाधीश्वरसिन्धुराधिपतिवत् । यथा यूथनाथगजेन्द्रः पोतानां दशवर्षदेशीयानां करिकिशोराणां व्रजैर्गणैः भूषितो भवेत् । 'पञ्चवर्षों गजो बाल: स्यात्पोतो दशवार्षिक:' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-कौतूहलतः कौतुकात्तं जयननृपं तदव. सरे चाकव्वरसाहिमिव वा निरीक्षितुं द्रष्टुं प्राप्त समागतं मानसं हंसावासं सर इव ॥

Page #800

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७३९
७३९ पालेयेन खिलीकृते शिखरवत्प्रालेयभूमीभृतः
शीतार्ति प्रविषय वस्त्रवियुनां संवर्तरात्रीमिव । क्षोणीपालनिभालिताखिलमहाभीलोपलम्भः पथि
श्रीवाचंयमशर्वरीवरयितुः संदेशवाक्प्रेरितः ॥ २७८ ॥ श्रीशत्रुजयभूभृतस्तनुमतां यात्रां विनिर्मित्सतां
मूलान्मोचयितुं स्वयं करमथो श्रीभानुचन्द्रः सुधीः । तत्सारस्वतवद्मभूषणसरोवोहित्थसंस्थायिनो
विज्ञप्तिं कृतवानकब्बरधरापाथोजिनीप्रेयसः ॥ २७९ ॥ अथो सूरिसंदेशलेखागमनानन्तरं भानुचन्द्रनामा सुधीविद्वान् । भानुचन्द्रप्रज्ञांश इ. त्यर्थः । तत्पूर्वव्यावर्णितखरूपं यत्सारखतानां कश्मीराणां वर्त्मनो मार्गस्य भूषणम. लंकारभूतं सरो जयनललकाख्यस्तटाकः तत्र वोहित्थे वहने संस्थायिनः तिष्ठतीत्येवंशीलस्याकब्बरनामधरांपाथोजिनीप्रेयसः पृथिवीपद्मिनीपतेर्भूमीभानोः विज्ञप्तिम् । यवनजाति प्रसिद्धा अरजीमित्यर्थः । कृतवान् चकार । किं कर्तुम् । श्रीशत्रुजयभूभृतो विमलाचलस्य यात्रां विनिर्मित्सतां कर्तुमिच्छतां श्रीशजयशैलमधिरुह्य ऋषभदेवं नन्तुं पूजयितुं वा कासतां तनुमतां भव्यजनानां कर राजदेयांशं मूलादादितः सर्वथैव खयमात्मनैव मोचयितुं त्याजयितुम् । किंभूतो भानुचन्द्रः । श्रीवाचंयमानां मध्ये शर्वरीवरयितुः निशानाथस्य संदेशवाचा उदन्तप्रेषणेन प्रेरितः । पुनः किंभूतः । पथि मार्गे क्षोणीपालेन पृथिवीपतिना साहिना निभालितो दृष्टः अखिल: समस्तः महानतिशायी आभीलस्य पीडायाः शीतव्यथायाः उपलम्भः प्राप्तिर्यस्य अत एव पथि मार्गे शीतार्ति शीतोद्भूतां पीडां प्रविषह्य मर्षयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते-वस्त्रैर्वसनैर्वियुञ्जन्ति पृथग्भवन्ति तेषां वस्त्ररहितानां संवर्तरात्री कालरात्रीमिव क्षयकारिणीम् । पथि किंलक्षणे । प्रालेयेन हिमेन खिलीकृते विषमे निष्पादिते । किंवत् । शिखरवत् । यथा प्रालेयभूमीभृतः तुहिनाचलस्य शिखरं शृङ्ग प्रालेयेन हिमेन स्थपुटीक्रियते विषमं विधीयते ॥ युग्मम् ॥ भूभृत्कूकुद एष जेजियकरव्यामुक्त्यलंकारितां
योऽमारि स्वकुमारिकामिव मुदा पूर्व प्रदाय प्रभोः । निःशुल्कां पृथिवीं पुनर्जिनमतं निर्माय नित्योत्सवं
श्रीमत्सिद्धधराधरं प्रददिवांस्तद्यौतके युक्तकृत् ॥ २८० ॥ 'सत्कृत्यालंकृतां कन्यां यो ददाति स कूकुदः' इति हैम्याम् । एष भूभृदकब्बर एव कूकुदः खस्यात्मनः कुमारिकां कन्यामिवामारिं जीवदयां सूरिभिरमारिर्मागिता

Page #801

७४०
काव्यमाला।
नृपेण प्रदत्ता अत एव दानं पूर्व प्रथमतः प्रभोहारसूरेः प्रदाय दत्त्वा तद्योतके तयोः सूरिजीवदययोर्वरवध्वोर्युवतयोदये दातव्ये श्रीमन्तमनेकरत्नवर्णरजतरचनाकं महानन्देन्दिरामन्दिरं सिद्धधराधरं शत्रुजयशैलं प्रददिवान् निष्करं कृतवान् विश्राणयामास । किंभूताममारिकुमारिकाम् । जेजीयाख्यो यः करो जनदण्डस्तस्य या व्यामुतिर्मोचनं सैवालंकारो भूषणगणः संजातोऽस्याः । किं कृत्वा ददौ । पृथिवीं वसाधितसर्ववसुधा निःशुल्का व्यापारादावपि प्रदेयद्रव्यरहिताम् । शुल्कं लोकभाषया 'दाण' यवनभाषया तु 'जगातिः' इत्युच्यते । पुनर्जिनमतमर्हच्छासनं नित्योत्सवं निरन्तरमहामहं विधाय । नृपः किंभूतः । युक्तमुचितं वेत्तीति विदित्वा च करोतीति युक्तकृत् । 'यौतकं युतयोर्देयम्' इति हैम्याम् ॥
निजनामाकं कृत्वा फुरमानं पाहिणोन्नृपः प्रभवे ।
इदमप्यलमकृत ततः करकमलं हंस इव सूरेः ॥ २८१॥ : नृपः पातिसाहिर्निजस्यात्मनो नामाङ्के उत्सङ्गे मध्ये यस्य तादृशं फरमानं कृत्वा विधाय प्रभवे सूरीन्द्राय प्राहिणोत्प्रेषयामास । ततः प्रेषणानन्तरमिदमपि फुरमानं सूरेः कर. कमलं पाणिपञ हंस इवालमकृत भूषयति स्म ॥ . ..
यः पूर्व कलिकालकेलिकलनालीलालयश्रीजुषां । .. म्लेच्छक्षोणिभुजां वशवदतया जज्ञे नृणां दुर्लभः । तिग्मज्योतिरखण्डचण्डिममहःसंदोहदूरीकृत__ ज्योत्स्नारम्भविभावरीशविभवः सौगन्धिकानामिव ॥ २८२ ॥ सौवर्णेन ततो बभूव भविकैर्लभ्योऽत्र गोशीर्षव
जातः साधिकरूपकेण तदनु प्राप्यः कथंचिजनैः। . साहिश्रीमदकब्बरेण यवनक्षोणीभुजा संमदा
सोऽपि श्रीविमलाचलो मुनिमणेश्चके शयालुः शये॥२८३ ॥ यः श्रीशत्रुजयशैल: पूर्व प्रथमं म्लेच्छानामागमनसमये म्लेच्छक्षोणिभुजां यवनं. पातिसाहीनां वशंवदतया आयत्तत्वेनाधीनभावेन यात्रिकजनानां दुर्लभो दुःप्रापो जज्ञे जातः । पूर्व म्लेच्छा हि चढितुं यात्रामपि कर्तु न ददुः । किंभूतानाम् । कलिकालस्य कलियुगस्य केलिकलनायै क्रीडाकरणाथै लीलालयः क्रीडासदनं तस्य श्रियं जुषन्ते भजन्ते । केषामिव दुर्लभः । सौगन्धिकानामिव । यथा तिग्मज्योतिषो श्रीष्मभानोर. खण्डोऽविच्छिन्नो निस्तुषो वा चण्डिमा अतितीव्रता यत्र तादृशेन महसां भूयसः प्रतापानां संदोहेन समुदायेन दूरीकृतो निरस्तो ज्योत्स्नानां चन्द्रिकाणामारम्भोऽभ्युदयो यस्य तादृशस्य विभावरीशस्य चन्द्रमसः विभवः शोभाभरोऽत्र कलाराणां दुर्लभो भवेत् । कहार चन्द्रविकाशि । यथा नैषधे–'कलारमिन्दुकिरणा इव हासभासम्'

Page #802

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७४१ इति । 'सौगन्धिकं तु कलारम्' इति हैम्याम् । ततोऽप्राप्तेरनन्तरं कियता कालेनात्र काले भूमौ वा सौवर्णेन सुवर्णटकेन । सुवर्णविकारः सौवर्ण तेन 'सोठइयो' इति लोकप्रसिद्धेन । 'दीनारेण' इति पाठो वा । भविकर्यात्रिकजनैर्लभ्यः प्राप्यो बभूव । किंवत् । गोशीर्षवत् । यथा चन्दनं सौवर्णेन खर्णमूल्येन लभ्यते, तदनु हेमटड्वेन प्राप्तेरनन्तरं पञ्चमुद्रिकाभिर्महंमुदीभिः, तदनु च कथंचिन्महत्कप्टेन विज्ञप्तिभिः साधिकरूपकेण तिसभिर्मुद्रिकाभिः कृत्वा कथंचिजनैः प्राप्योऽभूत् । सोऽप्येवंविधदुष्प्रापोऽपि श्रीवि. मलाचल: श्रीशत्रुजयपर्वतः यवनक्षोणीभुजा मुद्गलभूमण्डलाखण्डलेन पातिसाहिना श्रीमता चतुर्दिक्चक्रलक्ष्मीवता अकब्बरेण मुनिमणे: श्रीहीरविजयसूरेः शये शयालुः पाणौ स्थाता चक्रे । गुरुकरकमलवीकृत इत्यर्थः । कस्मात्। संमदाद्गुरूपरि गुरुप्रीत्या ॥ . प्राचीनजैननरपतिवारक इव निष्करे विमलशैले।
विदधुर्विधिना यात्रां तत्र मनुष्याः परोलक्षाः ॥ २८४ ॥ परोलक्षा लक्षसंख्या मनुष्या यात्रिकास्तत्र विमलशैले शद्बुजयपर्वते विधिना शा. स्त्रोकप्रकारेण यथा 'एकाहारी भूमिसंस्तारकारी पदयां चारी शुद्धसम्यक्त्वधारी । यात्राकाले सर्वसचित्तधारी पुण्यात्मा स्यात्सकियो ब्रह्मचारी ॥' इत्युक्तविधिना संघपतिभवनविधिना वा यात्रां विदधुः चक्रुः । किंभूते । विमलशैले निकरे कररहिते। कस्मिन्निव । प्राचीनजैननरपतिवारके इव । यथा प्राचीनाः पूर्वकालोत्पन्नास्तथा जैना जिनशासनरजितमनसः ये नरपतयो भरताद्या भूपालास्तेषां वारके । तदाज्यसमये विमलाद्रिनिर्गतः करो यस्मात्तादृश आसीत् ॥ इति एरोविमलाचलार्पणम् ॥
वर्षाकाले व्रतीन्द्रौ तौ राजधान्यपुरेऽन्यदा।।
जम्बूद्वीपे पयोजन्मबान्धवाविव तस्थतुः ॥ २८५ ॥ अन्यदा अन्यस्मिन् कस्मिंश्चिद्वर्षाकाले प्रावृट्समये चतुर्मासके तो व्रतीन्द्रौ श्रीहीरविजयसूरिविजयसेनसूरी राजधान्यनाम्नि पुरे नगरे तस्थतुः स्थिती । अर्थाच्चतुर्मासकम् । काविव । पयोजन्मबान्धवाविव । यथा जम्बूद्वीपे द्वौ भास्करौ तिष्ठतः ॥
श्रीमत्सरिपतिः प्रसन्नहृदयः सन्भानुचन्द्राभिध. ___.प्राज्ञेन्दोरथ वाचकाह्वयपदं दत्ते स्म वाचैव सः ।
संस्थास्त्रोरतिदूरतोऽपि कुमुदां पतेरिव ज्योत्स्नया . प्रोद्यत्पार्वणशर्वरीवरयिता प्रोज़म्भतावैभवम् ॥ २८६ ॥ अथ राजधान्यपुरागमनचतुर्मासकस्थितिकरणानन्तरं प्रसन्नं शत्रुजयकरमुक्तिसत्कपातिसाहिफुरमानप्रेषणेन कृत्वा प्रसादोपेतं हृदयं मनो यस्य तादृशः स जगद्गुरुबिरुदतया ख्यातः श्रीमत्सूरिपतिः श्रीहीरविजयसूरिरतिदूरतो लाभपुरे लाहोरनगरे
१. पृषोदरादित्वेनैवायं प्रयोगः कल्प्यः.

Page #803

७४२
काव्यमाला।
साहिपायें संस्थानोः स्थितवतोऽपि भानुचन्द्र इत्यभिधा नाम यस्य तादृशस्य प्राज्ञेन्दो. विबुधविधोः प्रज्ञांशस्य वाचक इत्याह्वयं नाम यस्य तादृशं पदम् । उपाध्यायपदमित्यर्थः । दत्ते स्म । कया । वाचा । कथमेव । वननमात्रेणेव न तु वासक्षेमपूर्वमिति । क इव । प्रोद्यत्पार्वणशर्वरीवरयितेव । यथा उदयं प्राप्नुवन् पूर्णिमासंवन्धी शर्वया निशाया वरयिता भर्ता अतिशयेन दूरतोऽपि भूमण्डलकमलाकरमध्ये गगनापेक्षया क्षोणी दूरस्थायिनी। कुमुदां कैरवाणां पतेः श्रेण्या ज्योत्स्नया चन्द्रिकयेव प्रोज्जृम्भतावैभवं विकाशभावलक्ष्मी दत्ते ॥ इति भानुचन्द्रस्योपाध्यायपदम् ॥ विजयसेनविभोर्हदि दर्शनं वसुमतीकमिता चकमे क्रमात् । . विदलिताखिललोकतमस्ततेः शुचिरुचेश्चलचञ्चुरिवाचिरात् ॥ २८७ ॥ क्रमादनुक्रमेण हीरविजयसूरिभ्यां भानुचन्द्रस्य वाचकपदं प्रदत्तं तदाकर्णनानन्तरं वसुमतीकमिता भूमीपतिरकब्बरसाहिः हृदि मनोमध्ये विजयसेननाम्रो विभागुरोर्दर्शनं । चकमे कासति स्म । क इव । चलचञ्चुरिव । यथा चकोरः शुचिरुचेश्चन्द्रमसो दर्शनं कामयते । किंभूतस्य विजयसेनविभोः शुचिरुचेश्च । विदलितानि अखिललोकस्य समस्तजगतः सर्वभविकानां च तमसामज्ञानानामन्धकाराणां च ततिः पतियेन ॥
प्रैषीत्ततः प्रेष्ययुगं सलेखमानेतुमाचार्यसुधामरीचिम् । ' अकबरः सिन्धुमिवात्र चक्री सुमित्रभूः सुस्थितभादितेयम् ॥२८८॥ ततो दर्शनाकाङ्क्षानन्तरं अकव्वरः पातिसाहिः आचार्यसुधामरीचि विजयसेनसूरीन्दु. मानेतुं खदेशे समाकारयितुं सह लेखेन फुरमानेन वर्तते यत्तत्सलेखं प्रेष्ययुगं मेवडाद्वन्द्वं प्रेषीत्प्रस्थापयति स्म । क इव । सुमित्रभूरिव । यथा सगरचक्रवतो सिन्धुं समुद्रमानेतुं लवणसमुद्राधिष्ठायकं सुस्थितनामानमादितेयं देवं प्रेषयति स्म ॥ लेखं न्यासमिवार्पितं क्षितिपतेर्दूतद्वयेनादरा
दादायाथ विभाव्य तस्य बुबुधे हाद मुनीन्द्रोऽखिलम् । । द्रष्टुं कासति मामिवैष कथमप्याचार्यमप्यात्मना ___संतयेति ततो न्यवेदयदनूचानाय सर्व स तत् ॥ २८९॥ मुनीन्द्रो हीरविजयसूरिस्तस्य फुरमानरूपलेखस्य अखिलं ममग्रं हार्द रहस्यं बुबुधे जानाति स्म । किं कृत्वा। विभाव्यावलोक्य । कथम् । अथ पश्चात् । किं कृत्वा । आदराद्वहुमानादादाय गृहीत्वा । कम् । लेखं फुरमानम् । कमिव । न्यासमिव निक्षेपमिव । यथा 'पणि' इति लोकप्रसिद्धया । किंभूतं लेखम् । क्षितिपतेरकव्बरसाहेर्दूतद्वयेन मेवडायामलेम संदेशहारकयुगलेन अर्पितं खस्य प्रदत्तम् । ततो लेखादानवाचनरहस्यज्ञानानन्तरं स सूरिस्तत्सर्व भूपाकारणवाचिकमनूचानाय विजयसेनमूरये न्यवेदयत्कथयांचकार । किं कृत्वा । इत्यमुना प्रकारेण संतमं विचार्य । इति किम् । यदेष पातिसाहिः कथमपि

Page #804

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । केनापि प्रकारेण आत्मना स्वेन मामिव आचार्यमपि द्रष्टुं विलोकयितुं काहति कामयते पाञ्छति ॥
गुरोरुपादाय रहस्यविद्यां शिक्षां च साक्षात्किमुदसिद्धिम् । कम्माङ्गजाततिचक्रवर्ती क्रमाञ्चलल्लाभपुरं बभाज ॥ २९० ॥ कम्मानानः साधोरङ्गजातो नन्दनः स एव व्रतिषु साधुषु मध्ये चक्रवर्ती सार्वभौमो विजयसेनसूरीन्द्रः क्रमादनुक्रमेण ग्रामानुप्रामदेशानुदेशविहारपरिपाट्या चलन् प्रतिठमानः लाभपुरं लाहोरनगरं बभाज भजते स्म । लाभपुरनगरं गतवानित्यर्थः । किं कृत्वा । गुरोहीरविजयसूरे रहस्यस्योपनिषदो विद्यां पराज्ञातजैनमन्त्रान् च पुनः शिक्षा हितमतिम् । उत्प्रेक्ष्यते-साक्षात्प्रत्यक्षेण किमुदसिद्धिमुत्तरकालोत्पनसिद्धिमिव ।
निग्रन्थनाथः स विधाय गोष्ठी संप्रीणयामास महीमहेन्द्रम् । वाडामपीयूषरसाभिवर्षी नाह्लादकः कस्य कुमुद्वतीशः ॥२९१ ॥ स निर्ग्रन्थनाथो विजयसेनसूरिः महीमहेन्द्रमकब्बरं संप्रीणयामास प्रह्लादयांचक्रिवान् समतोषयत् । 'प्रीणाति प्रीणयति पृणातीति प्रीणनार्थाः स्युः' इति क्रियाकलापे । समु. पसर्गः । पञ्चमीस्तुतौ यथा-'संप्रीणन्सच्चकोराशिवतिलकसमः कौशिकानन्दिमूर्तिः' इति । किं कृत्वा । गोष्ठी धर्मतत्त्ववार्ता विधाय कृत्वा । किंभूतः सः । वाग्वाण्येव नाम यस्य तादृशो यः पीयूषरसः सुधाद्रवजलं वा अभिवर्षतीत्येवशीलः । युक्तोऽयमर्थः । कुमुद्वतीशश्चन्द्रः कस्य नाह्लादकः स्यात् । अपि तु सर्वस्यापि प्रमोदकारी भवत्येव ॥
श्रीमत्सूरिवरो व्यधत्त वसुधावास्तोष्पतेराग्रहे
णोपाध्यायपदस्य नन्दिमनघां श्रीभानुचन्द्रस्य सः । शेखो रूपकषद्शतीं व्यतिकरे तत्राश्वदानादिभि
भक्तः श्राद्ध इवार्थिनां प्रमुदितो विश्राणयामासिवान् ॥२९२॥ स सूरिष्वाचार्येषु वरः प्रधानो विजयसेनसूरिर्वसुधावास्तोष्पतेर्महीन्द्रस्याग्रहेणोपरोधेन उपाध्यायपदस्य नन्दि विधिविशेष व्यधत्त चक्रे । तत्र व्यतिकरे तस्मिन्नन्दि. -विधानावसरे शेखः अबलफैजनामा रूपकाणां 'रुपया' इति प्रसिद्धानां षट्शती षट्शतानि रूप्यटकानां प्रमुदितो हृष्टः परस्परमैत्र्यात् अश्वदानमादौ येषां तेऽश्वदा. नादयः प्रकारास्तैः कृत्वा अर्थिनां याचकानां विश्राणयामासिवान् प्रददाति स्म । किंभूतः शेखः । भक्तः । क इव । श्राद्ध इव । यथा भक्तश्राद्धोऽपि कस्यचित्खेटस्य योग्यस्य साधोरुपाध्यायपदतनन्दिकरणादिमहोत्सवे खधनमर्थिनां विश्राणयति स्म ॥
साहेः पर्षदि शेखादिपार्षद्यजुषि स प्रभुः ।
अजेपीद्वादिनो वादे मुनिसुन्दरसूरिवत् ॥ २९३ ॥ प्रभुर्विजयसेनसूरिः साहेरकब्बरधरणीरमणस्य पर्षदि सभायाम् । किंभूतायां पर्षदि ।

Page #805

७४४
काव्यमाला।
शेख: अबलफैजनामा साहिसामन्तः स एवारी येषां तादृशान्पार्षद्यान् सभ्यान् जुषते भजते तद्विधायां वादिननिषष्ठित्रिशती ब्राह्मणान् वादविधायिनः प्रतिवादीभूतान् समस्तानपि अजैषीत् पराजयति स्म । उक्तियुक्तिप्रत्युक्तिभिर्निरुत्तरीकृतवानित्यर्थः । किंवत् । मुनिसुन्दरसूरिवत् । यथा श्रीमुनिसुन्दरसूरिस्तैरभुक्तीयं पण्डितं शताष्ट. केन क्वचिदष्टाधिकसहस्रेण वर्तुलिकावधानेन अजयत्पराबभूव ॥
साहिः सवाईविजयसेनसाधुविधोरिदम् ।
बिरुदं हीरसूरीन्दोर्जगद्गुरुरिवाददात् ॥ २९४ ॥ साहिरकब्बरो विजयसेनसाधुविधोः सूरीन्द्रस्य सवाईविजयसेनसूरेरिदं बिरुद.. मददाद्दत्तवान् । कस्येव । हीरसूरीन्दोरिव । यथा श्रीहीरविजयसूरेजगद्गुरुरिदं साहिः प्रददौ ॥
वादिनां विजयोदन्तं श्रुत्वा तं मुमुदे गुरुः।
तस्य विष्णोरिवाशेषद्विषामानकदुन्दुभिः ॥ २९५ ॥ गुरुहीरविजयसूरिस्तस्य विजनसेनसूरेखं वादिनां विजयस्य निरुत्तरीकरणस्योदन्तं वृत्तान्तं श्रुत्वा मुमुदे जहर्ष । क इव । आनकदुन्दुभिरिव । यथा, विद्याधरान्वशीकृत्य वैताब्यादागतो वसुदेवो विष्णोर्नारायणस्य अशेषद्विषां समप्रशिशुपालजरासंधप्रमुखविद्वेषिणां पराभवनोदन्तमाकर्ण्य मोदते स्म ॥ इति विजयसेनसूरेर्वादे विजयाः स. वाईबिरुदं च ॥
सूरिटैक्षयति स्म सक्षणमिहानेकान्महेभ्याङ्गजा
न्मूर्तीनां च सहस्रशो भगवतां चक्रे प्रतिष्ठाः खयम् । एकच्छत्रमिव व्यधत्त भुवने स्वायंभुवं शासनं
प्रज्ञाधःकृतगीष्पतिः क्षितिपते राज्यं पुरोधा इव ॥ २९६ ॥ सूरिहीरविजयगुरुरिहास्मिन्महीमण्डले सक्षणं समहोत्सवं यथा स्यात्तथा अनेकान् बहून् महेभ्याङ्गजान् व्यवहारिनन्दनान्दीक्षयति स्म प्रव्राजयामास । च पुनः खयमात्मना सरिः सहस्रशो बहुसहस्रसंख्यानां भगवतां तीर्थकृतां मूर्तीनां प्रतिमानां प्रतिष्ठाश्चक्रे । पुनर्भुवने विश्वे खायंभुवं जैनं शासनमेकच्छत्रमद्वितीयातपत्रमिव व्यधत्त विदधे । किंभूतः । प्रज्ञया खवुद्धथा अधःकृतस्तिरस्कृतो गीष्पतिवृहस्पतिर्येन । क इव । पुरोधा इव । यथा पुरोहितो बुद्धिमत्तया मन्त्रविद्यादिशक्तिमान् क्षितेः पतेः खनृपस्य मन्त्रतत्रादिशक्त्या राज्यमेकच्छत्रं विधत्ते सोऽपि प्रतिभापराभूतपुरुहू. तसूरिः स्यात् ॥
सानन्दं ससुरासुरोरगनरवातैः स्वकान्तायुतैः
श्रोतृश्रोत्ररसायनैर्घनरवैर्जेगीयमानां रसात् ।

Page #806

१४ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७४५ तद्विश्वत्रयचित्रकृद्गुणगणैरागत्य कर्णान्तिकं ___ गीतेर्गोचरताममेयसमयं नेतुं प्रणुन्नैरिव ॥ २९७ ॥ सूरे धनबोधनादिचरितप्रोद्भूतकीर्तिप्रथां
प्रीत्याकर्ण्य शिरोविघूर्णनपरे जातेऽखिले विष्टपे । श्रोतुं सोत्सुकमानसो दशशतीमक्ष्णामिवाखण्डलः .
कर्णानाममरावतीविरचितावासादृणीते विधेः ॥ २९८ ॥ आखण्डल: पुरंदरः अमरावत्यां खनगर्यो विरचितः कृत आवासो गृहं येन तादृशा. द्विधेर्विधातुः सकाशात् कर्णानां श्रवणानां दशशतीं सहस्रं वृणीते याचतीव । केषामिव । अक्षणामिव । यथा मम नयनानां दशशती वर्तते तथा श्रुतीनामपि दशशतीं कुरु । कस्मिन् सति । सूरेहरिगुरोभूधनोऽकब्बरसाहिस्तस्य बोधनं प्रतिबोधविधानं तत्प्रमुखं चरितं चरित्रं तस्मात्प्रोद्भूतां प्रकटां जातां कीर्तिप्रथां यशोविस्तारं प्रीत्या प्रमोदेना. कर्ण्य श्रुत्वा । अखिले समस्तेऽपि विष्टपे विश्वे शिरोविघूर्णनपरे चेतश्चमत्कारितया खमूर्धविधूननतत्परे जाते सति । कीर्तिप्रथां किं क्रियमाणाम् । रसादागात् । रसोरागेऽनेकार्थ्याम् । स्वेषामात्मनो कान्ताभिः स्त्रीभियुतैः सहितैः सुरसहिता ये असुरा दानवा उरगा नागा नरा, मनुष्यास्तेषां वान्दैः सानन्दमानन्दकलितं यथा स्यात्तथा श्रोतृणां श्रोत्रेषु कर्णेषु रसायनसदृशैर्घनर्निबिस्तारतरैर्वा रवैर्जेगीयमानामतिशयेन गीतां नरवातैः । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वत्रयस्य त्रैलोक्यस्य चित्रकृद्भिरतिशयाश्चर्यविधायिभिर्गुणानां • गणैः कर्णान्तिकं आगत्य श्रवणसमीपे समेत्य मातुं योग्यो मेयो न मेयोऽमेयो गलिता. . वधिसमयं यावद्गीतेर्गानस्य गोचरतां नेतुं प्रापयितुं प्रणुनरिव प्रेरितैरिव ॥ युग्मम् ॥
सूर्याचन्द्रमसौ पुनर्दिनतमीनिर्माणदम्भादिदं __ शुश्रूषारसिकायितानिशमनोवृत्ती इव भ्राम्यतः । भर्ता भोगभृतां तदाश्रवभवनिर्वेदमेदस्विहृ
. न्मन्दं स्वश्रुतिनिर्मितावपि शतानन्दं निनिन्दात्मनः ॥२९९॥ पुनरपरार्थे सूर्याचन्द्रमसौ भानुविधू दिनानां तमीनां रात्रीणां निर्माण करणम् । सूर्यो दिनान् चन्द्रो रात्रीः कुरुते । तस्य दम्भात्कपटाभाम्यतः पर्यटतः । उत्प्रेक्ष्यते-इदं शुश्रूषायां कीर्तिप्रथां श्रोतुमिच्छायां रसिकवदाचरिते अनिशं निरन्तरं मनसो वृत्तिापारो ययोस्तादृशाविव । अपि पुनस्तदाश्रवणेन भवनुत्पद्यमानो यो निर्वेदः खेदस्तेन मेदखि मेदुरं पुष्टं भूतं हृत् हृदयं यस्य तादृशो भोगभृतां नागानां भर्ता खामी नागेन्द्रः खस्यात्मनः श्रुतीनां कर्णानां सहस्रफणत्वात्कर्णबाहुल्यस्य निर्मिती विधाने मन्दमलसं मूर्ख वा शतानन्दं जगत्कर्तारमात्मना स्वेनैव निानेन्द पर्षदि गर्हणामकरोत् ॥

Page #807

काव्यमाला।
विद्मो मन्दरकंदरैः प्रतिरवैः प्रोत्साहिताः किंनराः
यत्कीर्ति युवतीकृतानुवदनाः प्रीतेरुपावीणयन् । सिद्धा रोधसि सिद्धसिन्धुसुदृशो योषानुषङ्गा जगू
रङ्गत्तुङ्गतरङ्गसङ्गजरवैः स्थानं ददत्या इव ॥ ३०० ॥ युवतीभिः खकान्ताभिः किंनरीभिः कृतमनुवदनं समं गानं येषां तादृशाः किंनराः पुरुषाः प्रीतेः खतन्त्रानन्दाद्यत्कीर्तिमुपावीणयन् वीणया वादनपूर्वकं गायन्ति स्म तत्र वयमेवं विद्मो जानीमः । उत्प्रेक्ष्यते वा-मन्दरकंदरैर्मेरुदरीभिः प्रतिरवैर्जगज्जनगानतारतरध्वनिप्रतिध्वनितैः कृत्वा प्रोत्साहिता गातुमुत्कण्ठां प्रापिता इव । 'मन्दरकंदरासु शयितानुत्यापयन्किनरान्' इति चम्पूकथायाम् । पुनः सिद्धा देवविशेषास्ते सिद्धानां सिन्धुसुदृशः समुद्रपत्न्या नद्या एतावता गङ्गायाः । 'सिद्धखःस्वर्गिखापगाः' इति हैम्याम् । रोधसि तीरे जगुर्गायन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-रङ्गन्तश्चलन्तो ये तुङ्गा । अत्युच्चतमास्तरङ्गाः कल्लोलास्तेषां परस्परं सङ्गाज्जाता ये रवाः कोलाहलाकलितगम्भीर. धीरध्वनयस्तः कृत्वा स्थानं ददत्याः स्वरं पूरयन्त्या इव । जिगासतां हि प्रथमं स्थानं दीयते, रागाद्यालापः वादित्रादिध्वनिश्च विधीयते, तत्स्थानम् , तदनु च गायनो गायति इति गीतिरीतिः। सिद्धाः किंभूताः । योषानुषङ्गाः स्त्रीणामनुषङ्गो येषाम् । सस्त्रीका इत्यर्थः॥
तद्गङ्गागिरिराजयत्पिबजनानुाः स्तुवन्त्यो मुहुः
स्वर्गे स्वर्गिमृगीदृशो निजजनि निन्दन्ति मन्दाशयाः । मोहात्प्राक्परिकल्पितप्रियतमार्धाङ्गानुषङ्गादिमां
श्रोतुं क्वापि न गन्तुमीश्वरतया खं शैलजाक्रोशति ॥ ३०१॥ __ सैव कीर्तिप्रथैव गङ्गा मन्दाकिनी तस्या गिरिराजो हिमाचल एवोत्पत्तिस्थानं यः सूरिस्तं पिबन्ति सादरं पश्यन्ति तादृशान् जनान् भूमण्डलजन्मनो लोकान् मुहुर्वारंवारं स्तुवन्त्यः प्रशंसन्त्यः श्लाघमानाः खर्गिमृगीदृशः सुराङ्गनाः खर्गे देवलोके निजजनि खावतारं नि. न्दन्ति तद्दर्शनाभावाद्गर्हन्ति । किंभूताः। मन्दाशयाः प्रभोरन्यभुवनस्थायुकत्वेन दर्शनमलभमाना अत एव मन्दीभूतमनसो जडभावमुपगताः । तथा मोहादज्ञानात् । 'सोऽहं हंसायितुं मोहात्' इति चम्पूकथायाम् । मोहशब्देनाज्ञानम् । अथ च मोहात्प्रेमातिरेकात्प्राक् प्रथमं परिकल्पितः कृतः प्रियतमस्य अतीष्टस्य भर्तुश्च हरस्यार्धाङ्गेन सामिशरीरेण सममनुषङ्गः सबन्धः तस्मात्खार्धशरीरमीश्वराङ्गे स्यूतमतोऽर्धाङ्गी गौरीति प्र. सिद्धिः । तत्कारणादिमां सूरिकीर्तिं क्वापि श्रोतुं कर्णगोचरीकर्तुं नेश्वरतया न समर्थत्वेन स्वमात्मानं शैलजा पार्वत्यपि खमोहमाकोशति धिक्कुरुते। हा मया अविचारचतुरया वृ. थैव हाराङ्गेन खाङ्ग स्यूतम् , गीतिप्रीतिमत्तापि कापि हरेण विना हन्तुं न शक्तेति ॥

Page #808

हीरसौभाग्यम् ।
७४७
१४ सर्गः]
यत्कीर्ति नरनिर्जरोरगवधूप्रारब्धनूतस्तुति _श्रुत्वास्यामनुरागितां त्रिभुवने बिभ्रत्यदनां हृदा । शर्वाणीरमणस्तदश्रवणतो मूर्धस्थसिद्धापगां. ___ कुर्वाणां बधिरत्वमुद्धररवैस्तारङ्गजैगर्हते ॥ ३०२ ॥ शर्वाणीरमणः पार्वतीपतिहीरस्तस्याः सूरिकीर्तेरश्रवणतः अनाकर्णनात्तारङ्गजैः तर. ङ्गाणां समूहास्तारङ्गाः, तारङ्गेभ्यो जायन्ते स्मेति तारङ्गजास्तैः । यथा पद्मसुन्दरकविकृतभारतीस्तवे-'वारं वारं तारतरखरनिर्जितगङ्गातारङ्गाः' इति । उद्धररवैरत्युद्धरध्वनिभिर्बधिरत्वं कर्णयोर्बाधिर्य कुर्वाणां मूर्धस्थसिद्धापगां खमस्तकस्थायुकभागीरथीं गर्हते.। अस्या जडाशयायाः प्रोल्लसत्कल्लोलकोलाहलपुरः किमपि कापि श्रोतुं न शक्यते इति निन्दति । कस्मिन्सति । त्रिभुवने जगत्रये सति । किं कुर्वति त्रिभुवने । अस्यां सूरिकीतेः हृदा मानसेन कृत्वा अदभ्रामतिशायिनीमनुरागितां रागयुक्तवत्तां बिभ्रति दधाने। किं कृत्वा। नरा नागराः, निर्जराः सुराः, उरगा नागाः, तेषां वधूभिः अङ्गनाभिः प्रारब्धाः प्रमोदादुपक्रान्ताः । 'प्रारम्भः प्रोपतः क्रमः' इति हैम्याम् । नूता अभिनवाः स्तुतयः स्तवनानि यस्यां तादृशीं यस्य हीरसूरेः कीर्ति श्रुत्वा श्रवणगोचरीकृत्य ॥
नैतां श्रोत्रवतंसिकां विरचयन्सृष्टेविनिर्माणतो
वैयग्र्येण कुलालमेव मनसा मेने निजं नाभिभूः । त्रैलोक्यस्तुतिपारवर्तिविभवां संस्तोतुमेतां गुरुः
संजज्ञे गतगौरवः कविरपि प्रापाकवित्वं पुनः ॥ ३०३ ॥ सृष्टेविश्वसर्गस्य निर्माणतः करणाद्वैयध्येण व्यग्रभावेन एतां सूरिकीर्ति श्रोत्रयोरात्मकर्णयोरवतंसिकां कर्णपूरताम् । 'विदर्भसुभ्रूश्रवणावतंसिका' इति नैषधे । न विरचयन कुर्वाणः । न शृण्वन्नित्यर्थः । नाभिभूर्ब्रह्मा निजमात्मानं कुलालं कुम्भकारमेव मेने । कुम्भकारो हि भाण्डकरणव्यग्रतया किमपि श्रोतुं न शक्नोति । पुनस्त्रैलोक्यस्य त्रिभुवनस्यापि स्तुतेः स्तवनस्य पारे अगोचरे वर्तते इत्येवंशीलो विभवो यस्य । विश्वत्रयस्यापि स्तुतिगोचरा मित्यर्थः । एतां सूरिकीर्ति संस्तोतुं वर्णयितुं गुरुः बृहस्पतिर्गतं गौरवं माहात्म्य वाचस्पतिता वा यस्य तादृशः संजज्ञे संजातः । तथा कविः शुक्रोऽपि काव्यकर्तापि अकवित्वं मूर्खत्वं न काव्यकर्तृत्वं प्राप॥ निविण्णा इव जज्ञिरेऽश्रवणतस्तस्या मदप्रोद्धर
खाशासिन्धुररुन्धनादहरहः स्वान्ते महेन्द्रा दिशाम् । निद्रामुद्रितलोचनं जलनिधौ निध्याय तार्थ्यध्वज
स्वच्छन्देन्दुमुखीव तां प्रतिगृहं शुश्राव सिन्धोः सुता॥३०॥

Page #809

७४
काव्यमाला।
दिशां महेन्द्राः दिक्पालाः । 'पतिः प्रतीच्या इति दिङ्महेन्दैः' इति नैषधे । अहरहनिरन्तरं मदेन प्रोद्धराणां मदोन्नत्तानां खाशासिन्धुराणां निज निज दिग्गजानां रुन्ध. नात्वस्थीकरणादेकत्र स्थाने रक्षणाद्वा तस्याः सूरिकीर्तरश्रवणतोऽनाकर्णनात्खान्ते मनसि निर्विण्णाः खेदखिन्नाः इव जज्ञिरे जाताः । पुनः सिन्धोः सुता समुद्रस्य पुत्री लक्ष्मीस्तां कीर्ति प्रतिगृहं सर्वेष्वपि मन्दिरेषु शुश्राव शृणोति स्म । यदु. कम्-'सायर वप्प मुरारिपिय चंदसरीसा भाउ । लच्छी हीडइ घरघरि महिला एह सहाउ ॥' केव । स्वच्छन्देन्दुमुखीव । यथा खच्छन्दचारिणी विलासिनी प्रतिगृहं वार्तादिकं श्रुतिविषयीकुरुते । किं कृत्वा । जलनिधौ पारावारे निद्रया स्वापेन मुद्रिते मीलिते लोचने नयने यस्य तादृशं तार्क्ष्यध्वजं गरुडकेतुं कृष्णं कान्तं निध्याय दृष्ट्वा ॥
स्वच्छन्दं त्रिजगद्विलासरसिकां कीर्ति व्रतिक्ष्मापतेः ___ संदृब्धोद्धरतानगानवनितावनामृतार्चिःसुधाम् । सोत्कण्ठं पिबतामकुण्ठमनसां विश्वत्रयीजन्मिनां
प्राप्तानुत्तरसंमदा इव तदा संजज्ञिरे. वासराः ॥ ३०५ ॥ तदा तस्मिन्नवसरे विश्वत्रयीजन्मिनां खलों के पाताललोके भूलोंके च जन्मास्त्ये. षामिति विश्वत्रयीजन्मिनां सुरासुरनराणां वासरा दिवसाः प्राप्तो लब्धो न विद्यते उत्तरोऽप्रेतनः पदार्थः कोऽपि यस्मादसाधारणः संमदो नन्दो येषु तादृशा इव संजज्ञिरे संजाताः । किंभूतानां विश्वत्रयीजन्मिनाम् । अकुण्ठमनसां तदेकतानचित्तानां च । किं कुर्वताम् । व्रतिक्ष्मापतेः हीरविजयसूरिराजस्य कीर्तिमेव संदृब्धानि विरचितानि उद्धरानि अतिशायीनि तानानि आलापविशेषा येषु तादृशानि गानामि यासां तानयुतगानानि याभिर्वा तादृशीनां वनितानां निजयुवंतीनां वक्राणि वदनानि एवामृतार्चिषां चन्द्राणां सुधां पीयूषरसं सोत्कण्ठं सह उत्कण्ठया वर्तते यत्तत् पिबतामाखादयतां सादरं भृण्वताम् । किंभूतां कीर्तिम् । खच्छन्दं स्वेच्छया निरङ्कुशं त्रिजगति त्रिभुवनमध्ये यो विलासो विविधकेलीकरणं तत्र रसिकां सरसामुत्सुकां वा ॥ इति सूरिकीर्तिवर्णनम् ॥
यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः ____पुत्रं कोविदसीहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तद्ब्राह्मीकमसेविदेवविमलेनानन्दतो निर्मिते
वृत्ते हीरगुरोश्चतुर्दशमितः सर्गों बभूवानसौ ॥ ३०६ ॥ पण्डितदेवविमलगणिना आनन्दतः आह्वादानिर्मिते विरचिते हीरगुरोः श्रीहीरविजयसूरेर्वृत्ते चरिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये असौ पूर्वव्यावर्णितखरूप एव चतुर्दशत्वेन चतुर्दशसंख्यया वा मितः प्रमाणतां प्रापितः गणितः सर्गः काव्यरचनमयाधिकारविशेषः बभूवान् । कसुप्रयोगः । संजात इति ॥

Page #810

१५. सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७४९ इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिशिष्य पण्डितदेवविमलविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यनानि महाकाव्यवृत्तौ अकबरगोष्ठीबन्दिपञ्जरपक्षिमोचनमृगयानियमनसकलजन्तुजातसिद्धोभयानर्भयकथनालापसुखानुभवनसोरीपुरमथुरागोपगिरियात्रानागपुरशिवपुरीप्रतिछापूर्वकचतुर्मासककरणगुर्जरागमनजेजीयाकरमोचनामारिप्रवर्तनशत्रुजयपर्वतार्पणफुरमानादिप्रदानकीर्तिवर्णनादिवर्णनो नाम चतुर्दशः सर्गः ॥ .
पञ्चदशः सर्गः। अथ सुहृद इव स्वं सारवस्तु प्रदत्तं
प्रमुदितहृदयेनाकब्बरोवीमघोना । श्रमणधरणिभृत्तल्लाभमादातुकामो
विमलशिखरिरत्नं प्रेक्षितुं कावति स्म ॥ १ ॥ अथ शत्रुजयप्रदानस्फुरमानांगमनानन्तरं श्रमणधरणिभृत्सूरिराज: विमलनामा श्री. शत्रुजयाभिधानः स एव. शिखरिषु सर्वपर्वतेषु रत्नं सकलतीर्थाधिराजत्वात् । यथा स्नातस्यास्तुती-'मन्दररत्नशिखरे' इति । प्रेक्षितुं दृग्गोचरीकर्तु काङ्क्षति स्म वाञ्छति स्म । रत्नस्य हि प्रेक्षणं युक्तमेव । किं कर्तुकामः । तस्माद्विमलाचलात्सकाशालाभमधिकफलं यात्रया कृत्वा सुकृतोपार्जनात्कर्मक्षयाद्वा मोक्षप्राप्तिरूपं च आदातुकामो गृही. तुमनाः । किंभूतं विमलशिखरिरत्नम् । प्रमुदितहृदयेन हृष्टमानसेन अकब्बरोवीमघोना अकबरपातिसाहिना खं खकीयं तस्य सौराष्ट्राधिपतित्वात्सारवस्तु सम्यक्पदाथै धनरूपं वा प्रदत्तमर्थात्सूरीन्द्राय विश्राणितम् । कस्येव । सुहृद इव । यथा केनापि सौहादभाजा सुहृदः खमित्रस्य सारवस्तु प्रदीयते ॥ . . विदलयितुमिवान्तर्वैरिषवर्गमुच्चै
विधिवदुपचरद्भिः षड्डिधीन्ब्रह्ममुख्यान् ।
प्रतिविमलगिरीन्द्रं भव्यलोकैः परीतो .. व्रतिपतिरथ यात्रां कर्तुकामः प्रतस्थे ॥ २ ॥ ___ अथ दर्शनाकालानन्तरं व्रतिपतिहीरविजयसूरिः विमलगिरीन्द्रं प्रति श्रीशत्रुजयशिलोचयसंमुखं प्रतस्थे प्रतिष्ठते स्म प्रचलति स्म। किंभूतः । भव्यलोकैः विमलाद्रियात्राभिलाषुकभविकजनैः परीतः परिवृतः परिवारितो वा । भव्यलोकैः किं कुर्वद्भिः । विधिवदागमोक्तप्रकारेण ब्रह्म शीलं मुख्यं प्रकृष्टमादिर्वा येषु तादृशान् षट्संख्याकान् । 'एकाहारी भूमिसंस्तारकारी पद्भयां चारी शुद्धसम्यक्त्वधारी । यात्राकाले सर्वसच्चित्तहारी पुण्यात्मा स्यात्सकियो ब्रह्मचारी ॥' इति । विधीनाचारविशेषान् उपचरद्भिः सेवमानैः कुर्वद्भिर्वा । उत्प्रेक्ष्यते-उच्चैरति शयेन। मूलादित्यर्थः । अन्त रित्यव्ययम् । मध्य
अमुच

Page #811

७५०
काव्यमाला।
स्थायुकानामन्तरङ्गाणामित्यर्थः । वैरिणां शत्रुभूतानां परमप्रत्यर्थिनामनर्थकारित्वात् । क्रोधमानमायालोभरागद्वेषरूपाणां षडुर्ग षण्णां वगै देहिनां महादुःखदायित्वात्सर्वेषामपि सादृदयम् । 'वर्गस्तु सदृशाम्' इति हैमीवचनात् । विदलयितुमेव ॥
नगरनिगमदुर्गग्रामसारामसीमा
गहनगुरुगिरीन्द्रांल्लङ्घमानः क्रमेण । किममृतकमलायाः केलिशैलं क्षमायां
श्रमणधरणिशक्रः सिद्धिशैलं ददर्श ॥ ३ ॥ .. श्रमणानां तपखिनां मध्ये वरणिशको राजा । धरणिशब्दो दीर्घो हस्खोऽप्यस्ति । पूर्व लिखितोऽस्ति ग्रन्थोकेन । सूरिराजः सिद्धिशैलं शत्रुजयगिरि ददर्श पश्यति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-क्षमायां भूमौ अमृतं मुक्तिः सैव कमला लक्ष्मीः तस्याः केलिशैलं क्रीडा. करणार्थ पर्वतमिव । अत्र सिद्धिश्रीः खैरं रमते । सूरिः किं कुर्वाण: । क्रमेण विहारपरिपाट्या नगराणि महत्पुराणि देशेषु मुख्यपुराणि राजधानीरूपाणि वा, निगमा नगरस्थानविशेषा बृहद्वणिक्स्थानकानि वा, दुर्गा दुःखेन गम्यन्ते अध्यास्यन्ते इति दुर्गाः कोटाः विषमस्थानानि वा, ग्रामा अल्पचातुर्याणि लघुपुराणि संनिवेशा-वा, सहारामैः कृत्रिमवनरुद्यानरुपवनैर्वा वर्तन्ते यास्तादृश्यः सीमा पुरबाह्यपरिसरभूमयो नगर्यो विभागकृद्भुवो वा, गहनानि शैलसमीपविषमप्रदेशागतवनानि संकीर्णानेकपादपपटलशाखाविशेषा प्रविष्टार्ककिरणदुःसंचारकान्तारा वा, गुरवोऽतितुङ्गशृङ्गा गिरीन्द्राः महाशैलास्तांलामान: अतिक्रामन् ॥ अथ सिद्धिशैलं विशिनष्टि
नयनपुटनिपेयामाश्रयन्काययष्टी
किमु सुकृतसमूहो भारतक्षेत्रभाजाम् ।। निखिलविषयभूषामोषिसौराष्ट्रलक्ष्म्या
यदवनिधरदम्भाच्चारुचूडामणिर्वा ॥ ४ ॥ उत्प्रेक्ष्यते यदवनिधरदम्भाद्यस्य श्रीशत्रुजयशैलस्य व्याजाद्भारतं नाम जम्बूद्वीपमध्यभागस्थमन्दरगिरिदक्षिणदिक्प्रान्तविभागवतिलवणाम्भोधिसंनिधिवति च क्षेत्रं वर्षे भजन्ते जन्मना श्रयन्ते इति भरतक्षेत्रोत्पन्नानां नराणामित्यर्थः । सुकृतसमूहः किमु पुण्यराशिरिव । किंभूतः सुकृतसमूहः । नयनानि भविकलोकलोचनानि एव पुटाः पर्णभाजनानि तैर्निरन्तरं पेयां पातुं सादरमवलोकयितुं योग्यां काययष्टी तनुलताम् । 'स्याहोर्भूयः कणसमुचितः काययष्टीनिकायः' इति नैषधे । आश्रयन् बिभ्रत् वा । अथ वा निखिलाः समस्ता ये विषया देशाः । 'विषयस्तूपवर्तनम् । देशो जनपदो नीवृत्' इति हैम्याम् । तेषां भूषां शोभां मुष्णात्यपहर तीत्येवंशील: सौराष्ट्रनामा देशः शत्रुजय

Page #812

हीरसौभाग्यम् ।
१५ सर्गः] यात्रासमागतभरतचक्रवर्तिप्रदत्तापरनामधेयो देवदेश इति तस्य लक्ष्म्याः श्रियः यद्विमलशैलच्छलाच्चारुः सर्वालंकारेभ्यो विशेषभूतश्चूडामणिः शिरःशिखामणिरिव ॥
अमितरजतरत्नस्वर्णशृङ्गैरसंख्या
निमिषशिखरिखण्डैः स्वःसदां सद्मभिश्च । त्रिजगदुपरिभूमीलम्भना येन मेरु
विजित इव बभूव बीडयानक्षिलक्ष्यः ॥ ५ ॥ येन शत्रुजयगिरिणा विजितः पराभूतः सन् । उत्प्रेक्ष्यते-मेरुः सुवर्णाचलो वी. डया लजया कृत्वा न अक्ष्णोनयनयोलक्ष्यो निरीक्षितुं योग्योऽनक्षिलक्ष्योऽदृश्यो बभूव जायते स्म । क इव । येन । किंभूतेन । त्रिजगतां त्रयाणां पातालभूमिखर्गलक्षणानां भुवनानामुपरिभूमी लोकारवर्तिस्थानं मुक्तिलक्षणं लम्भयति प्रापयति इत्येवंशीलस्तेन । 'सर्वेषामपि शैलानामुन्नतो विमलाचलः । यदारोहेण लोकाग्रं प्राप्यते बालकैरपि ॥' इति पूर्वाचार्यस्तुतिवचनात् । विजितः । कैः कृत्वा । न मीयन्ते प्रमाणीक्रियन्ते खबुद्धया विदग्धरपीत्यमितानि ।गणनातीतानीत्यर्थः। रजतानां रूप्यरत्नानां विविधमणीनां स्वर्णानां काञ्चनानां शृङ्गाणि शिखराणि तैः । पुनर्न विद्यते संख्या गणना मानं येषां तान्यसंख्यानि अनिमिषाणां देवानां शिखरिणां वृक्षाणां खण्डानि काननानि तैः । 'स्यात्ख. ण्डं काननं वनम्' इति हैम्याम् । पुनः स्वःसदा सुराणां सद्मभिर्नगरैर्मन्दिरैश्च । 'गौत्रिदिवमूर्धलोकः सुसलयः' इति हैम्याम् । मेरुस्तु स्वप्रमाणोचप्रदेशे प्रापयति नोपरितनविभागे । तथा मितान्येव शृङ्गाणि बिभर्ति तान्यपि रत्नानामेव रत्नसानुत्वात् । तथा भद्रसालनन्दनसौमनसपाडुकनामानि चत्वार्येव वनानि धत्ते । तथा एकमेव सुरगृहं कलयति । यदुक्तम्-'दिवमङ्कादमराद्रिरागताम्' इति नैषधे । अधः शजयाद्रिणा स्वाभ्यधिकवैभवेन मेरुनिर्जितस्तद्युक्तमेव ॥
शिखरिमणिविनिर्यज्ज्योतिरुज्जृम्भमाणा. अनविपिनविनीले व्योमि यस्याबभासे । अतुलचटुलभावं स्वं परित्यज्य नित्यं
तडिदिव निवसन्ती वल्लभाम्भोधराङ्के ॥६॥ उज्जम्भमाणा पुष्पपल्लवादिभिर्विकसितभावं भजन्ते येऽञ्जनाः अञ्जननामानो वृक्षवि. शेषाः । 'केचित्प्रभञ्जना इव पापर्धिकजनाः खण्डिताञ्जनाधरप्रवालाः' इति चम्पूकथायाम् । 'अञ्जना सुन्दरी पत्नी अञ्जनद्रुमश्च । अधरोष्ठपल्लवः अधस्तनकिसलयं च' इति तद्वत्तिः । तेषां विपिनानि तद्वद्विनीले अतिश्यामले व्योनि नभस्तले यस्य शत्रुजयादेः शिखराणामुत्तुङ्गशृङ्गाणां मणिभ्यो रक्तपीतरत्नेभ्यो विनिर्यनिःसरद्दश दिगङ्गणानि व्याप्नुवज्योतिः कान्तिराबभासे शोभते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-खमात्मीयमतुलमतिशयितमतिघनं

Page #813

७५२
काव्यमाला।
चटुलभावं चापलं परित्यज्य विहाय वल्लभस्य खभर्तुः अम्भोधरस्य प्रावृषेप्यपयोदस्य अङ्के उत्सङ्गे । 'चिरविलसनात्खिन्न विद्युत्कलत्रः' इति मेघदूतकाव्यम् । विद्युतो मेघकलत्रत्वमुक्तम् । तथा 'प्रिये मदुत्सङ्गविभूषणं भव' इति नैषधे । वल्लभाया वल्लभस्य कोडे उपवेशनं दृश्यते । निवसन्ती वाल्लभ्येन वितिष्ठमाना तडिद्विद्युदिव ॥
क्वचिदपि कलधौतप्रस्थसंस्थानगाहि
प्रवहदविरलाम्भोनिझरस्फारधारा । तुहिनशिखरिशृङ्गोत्सङ्गरङ्गत्प्रवाह
द्युसदधिपनदीवाद्वैतशोभां बभार ॥ ७ ॥ . क्वचिदपि शत्रुजयशैलस्य कुत्रापि स्थानके कलधौतस्य रजतस्य प्रस्थं शिखरं तदेव संस्थानं सम्यगाश्रयस्तदवगाहन्ते अधितिष्टन्तीत्येवंशीलाः, तथा प्रकर्षेण वहन्ति प्रस-' पन्ति, तथा अविरलानि अविच्छिन्नधाराधोरणानि अम्भांसि जलानि येषु तादृशानां निर्झराणां स्फारा अत्युदारा दृश्यमाना नयनानन्ददायिन्यो धारा महत्प्रमाणाधोनिष्पतत्पयःप्रवाहाः अद्वतामसाधारणां शोभा बभार धत्ते स्म । केव । तुहिनशिखरिणो हिमाचलस्य शृङ्गस्य शिखरस्य उत्सङ्गे कोडे मध्ये वा रङ्गन्प्रसर्पन् प्रवाहो निरन्तरपयःपूरो यस्यास्तादृशी । दिवि सीदन्त्यवतिष्ठन्ते इति घुसदो देवास्तेषामधिपः पुरंदरस्तस्य नदी सरिद्ङ्गेच । यथा देवनदी तथा देवेन्द्रस्यापि नदी । यदुक्तम्-'सुरेन्द्रतटिनीतीरेषु सिद्धाङ्गनाः' इति भोजप्रबन्धे ॥
जलधिभवनजम्भारातिसारङ्गचक्षु-
दिगवनिधरमूर्धालम्बिबिम्बौ दिनादौ । रजतकनकराजत्कर्णपूराविवैत- ..
द्विमलगिरिरमायाः पुष्पदन्तौ विभातः ॥ ८॥ . जलधौ सागरे भवनं गृहं यस्य स वरुणः । 'वरुणस्त्वर्णवमन्दिरप्रचेताः' इति हैम्याम् । जम्भस्य दानवविशेषस्य अरातिः शत्रुरिन्द्रस्तयोः सारङ्गचक्षुषी प्रिये तादृश्यौ दिशौ प्रतीचीप्राच्यौ । 'वरुणगृहिणीमाशामासादयन्तममुं रुची.-,' तथा 'निजमुखमितः स्मेरं धत्ते हरेर्महिषी हरित्' इति पदद्वयमपि नैषधे । तयोर्दिशोरवनिधरौ प. र्वतौ अस्ताचलोदयाद्री तयोर्मूर्धानी मस्तकशिखरे आलम्बेते आश्रयेते तादृशौ बिम्बी मण्डलौ ययोस्तादृशौ पुष्पदन्तौ शशिभास्करौ । 'पुष्पदन्तौ पुष्पवन्तावेकोत्तया शशिभास्करौ' इति हैम्याम् । दिनादौ पूर्णिमादिके क्वापि प्रातःकाले विभातः । उत्प्रेक्ष्यतेएतस्य विमलगिरेः शत्रुजयाद्रे रमायाः लक्ष्म्याः रजतेन रूप्येण तथा कनकेन काश्चनेन कृत्वा राजन्तौ रूप्यस्वर्णनिर्माणेन शोभमानौ दीप्यमानौ कर्णपूरौ श्रवणौ पूर्येते आभ्यामिति कुण्डले इव ॥

Page #814

१९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
निखिलभुवनभारोद्धारनिवेदनाजा
भुजगपरिवृढेनानेकविज्ञप्तिकाभिः ।। भरभरणधुरीणोऽशेषनीरेशनमः
किमयमिह महीध्रः कारितो विश्वका ॥९॥ भुजगानां नागानां परिवृढेन स्वामिना शेषनागेन अनेकाभिर्विविधप्रकाराभिर्विज्ञप्तिकाभिरश्चलप्रसारेण दीनतादर्शनमुखाकुलोप्रेक्षणचटुभाषणप्रमुखविज्ञपनैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-विश्वका जगन्निष्पादकेन धात्रा पार्श्वे इह जगति पृथिव्या अयं महीधः एष शत्रुजयादिः । किं कारितः । निर्मापित इव । किंभूतेन । निखिलस्य समप्रस्य भुवनस्य भूलोकस्य भारो वीवधस्तस्योद्धारेणोद्वहनेन कृत्वा निर्वेदं मनसि विषादं खेदं वा भजतीति तेन । अयं किंभूतः । अशेषायाः समस्ताया नीराणां जलानामीशः खामी समुद्रः । 'स्रोतोवानंदीशः सरखान्' इति हैम्याम् । नेमिश्चक्रधारावद्यस्याः परिधीभूतो यस्या. स्तादृश्याश्चतुरर्णवपर्यन्तपृथिव्या भरस्य भरणे धारणे । 'डभृञ् धारणपोषणयोः' इत्यस्य प्रयोगः । धुरीणौ धुर्यो धौरेयः॥
सुरपथपथिकैतत्प्रस्थसंस्थानभोगाः . शशभृदपरभागं प्रेक्ष्य साक्षान्निरङ्कम् । किमयमिदमुपास्ते नित्यमभ्येत्य कुर्व
बजनि विगतलक्ष्मेत्यन्तरध्याहरन्ति ॥ १० ॥ सुरपथस्याकाशस्य पथिकेषु पान्थेषु । अभ्रंकषेवित्यर्थः । एतस्य शजयाद्रेः प्रस्थेषु भृशेषु संतिष्ठन्ते इति संस्थाः । क्विबन्तः । तिष्ठन्तीत्यर्थः । नभस्याकाशे गच्छन्तीति नभोगाः सिद्धगन्धर्वविद्याधरसुराः अन्तश्चित्तमध्ये इत्यमुना प्रकारेणाध्याहरन्ति विचारयन्ति । किं कृत्वा। निर्गतोऽङ्कः कलङ्को यस्मात्स निरकस्तं लाञ्छनरहितं शशभृतश्चन्द्रस्यापरभागं यस्मिन्नधस्तने भागे लाञ्छनं लक्ष्यते तस्मादन्यम् । उपरितनभागमित्यर्थः । साक्षात्प्रत्यक्षेण प्रेक्ष्य व्यालोक्य । एतावता चन्द्रलोकादप्युञ्चतमानि भृङ्गाणि तेषूपविष्टा नभोगाश्चन्द्रस्योपरितनं भागं दृशा व्यालोक्य वितर्कयन्ति । इति किम् । यदयं चन्द्रो नियं सदा अभ्येयात्रागत्य इदमुपास्ते श्रीशजयाद्रेः सेवां कुर्वन् सन् । उत्प्रेक्ष्यते-विगतं प्रयातं लक्ष्म लाञ्छनं यस्य तादृशः किमजनि संजात इव ॥
भुजगभवनमध्यं व्याप्नुवन्स्थूलमूलै_ दिवमपि शिखरैः स्वैर्भूघनेनापि भूमीम् । इति विमलमहीभृद्भूर्भुवःस्वस्त्रयीं यो
हरिरिव निजपादैः स्वात्मनाक्रम्य तस्थौ ॥ ११ ॥

Page #815

७५४
काव्यमाला।
यो विमलनामा महीभृत् शत्रुजयाचलः खात्मना निजखरूपेण कृत्वा भूर्भुवःखस्त्रयों पातालभूमण्डलखगलोकत्रिकमाक्रम्यामिव्याप्य तस्थौ स्थितवानास्ते।क इव । हरिरिव । यथा नारायणो निजैः खकीयैः त्रिमिः पादैः क्रमैः कृत्वा त्रैलोक्यमाक्रम्य तिष्ठति स्म । बलिबन्धावसरे वामनरूपेण बले: सकाशाक्रमत्रिकमितां क्षितिं याचितवान्, तस्मिन्व्यतिकरे मतिमहद्रूपमाधाय क्रमत्रयेण त्रिजगदाक्रान्तम् , तदा बलिद्धा पाताले क्षिप्तः । तदंशो नैषधे यथा-'हरेर्यदकाम पदैककेन खं पदैश्चतुर्भिः क्रमणेऽपि तस्य नः । अपा हरीणामिति नमिताननैर्व्यवति तैरर्धनमःकृतक्रमैः ॥' 'यत्वमाकाशं हरेरेककेन पदाख्रिणा अक्रामि तस्य नभसश्चतुभिः पदैराक्रमणे नोऽस्माकं हरीणां त्रपा . लजा इति नम्रितं नीचैः कृतमाननं यैस्वादृशैः । नामसादृश्यादुत्प्रेक्षा। हरिभिरश्वैरर्धा न संपूर्णा नभसि गगने कृताः क्रमाः फला चैर्व्यवर्ति । नमःक्रमणादित्यर्थः । इति तद्वत्तिः । यथैकेन क्रमेण खम्, तथा द्वितीयेन पदेन मूः, तृतीयेनाङ्गिणा पातालं चेति । अथ गिरे. राक्रमणं दर्शयति यः किं कुर्वन् । स्थूलैरतिपुष्टैः पृथुलैर्वा मूलैरधोभागवर्तिखप्रदेशः कृत्वा भुजगाना भवनं गृहं पातालं तस्य मध्यं पातालमूलम् । कैलाश इत्यभिधानत्वात् । अपि पुनर्दिवमाकाशं खर्ग वा खैरात्मीयैरभ्रंलिहैः शिख। शृङ्गः अपि पुनर्भूघनेन स्वशरीरबाहुल्येन देहस्थौल्येन पृथ्वी व्याप्नुवन् ॥ .
बहलसलिलपूर्णातूर्णयानाधिकाभिः ___ स्फुरति शिखरमालालम्बिकादम्बिनीभिः । विधुमणिरविदीपाओतुमभ्यागतैयः ..
किमभिलषितदायी सेव्यमानस्तमोभिः ॥ १२ ॥ यो विमलादिः शिखरमालां शृङ्गश्रेणीमालम्बन्ते समाश्रयन्ते इत्येवंशीलाभिः का. दम्बिनीभिर्धनघटाभिः कादम्बिनीमेघमालाभिर्बहलं नीरन्ध्र सर्वेष्वपि वर्दलेषु विद्यमानत्वेनातिघनं यत्सलिलं पानीयं तेन पूर्णा निर्भरभृता अत एवातूर्ण मन्दसत्वरितं यानं गमनं यासां तादृश्योऽभ्रिका वर्दलानि यासु ताभिः। उत्प्रेक्ष्यते-अभिलषितानि नि. जमनःकामितानि ददातीत्येवंशीलो यः शैलो विधुश्चन्द्रो रविः सूर्यः मणयो रत्नानि कर्केतनादीनि प्रभंकरादिमानि वा दीपाखान् जेतुमर्थात्खप्रतिपक्षान् पराभवितुं यदेते तमसामुच्छेदविधायिनस्ततस्तेषाममिमवनमुचितमेव । अभ्यागतैर्महात्मनः समीपे समेतैस्तमोमिरन्धकारैरिव सेव्यमानः किमुपास्यमानः ॥
जडिमशितिमवर्षायुष्कलोलस्वभावो
द्धरसमिरविरोधोदन्वदभ्यर्थनाद्यम् ।
१. 'वायुः समीरसमिरौ' इति हैमकोशाद्रस्वेकारघटितसमिरशब्दः साधुः.
.

Page #816

१५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७५५ निजमखिलमसातं हातुमब्दैः समेत्या
निशनिवसनदम्भात्किं तपस्तप्यतेऽस्मिन् ॥ १३ ॥ अब्दै,धैः समेत्य अत्रागत्य अनिशं निरन्तरं यन्निवसनं निवास: स्थितिकरणम् । वर्षानन्तरं हि वारिदाः क्वापि गिरौ वसन्तीति कविसमयः । तस्य दम्भात्कपटात् । उत्प्रेक्ष्यते-अस्मिन् शत्रुजये तप उपवसनादि तप्यते किं क्रियत इव । किं कर्तुम् । . निजमात्मीयमखिलं समस्तमप्यसातं दुःखं हातुम् । 'ओहाक त्यागे' इत्यस्य प्रयोगः । त्यक्तम् । किंभूतमसातम् । जडिमानं जायमज्ञानं डलयोरैक्यात् जलमयतां जडाशयताम्, तथा शितिमानं निन्द्यकृष्णभावम् , तथा वर्षायुष्कं वर्षाकाले यावजीवितव्यताम् । 'शरद्धनात्ययः' इति वचनात् । तथा लोलखभावतामस्थिरत्वं चञ्चलाशयत्वम् । यदुक्तम्-'क्षारोवारिनिधिः कलङ्ककलुषश्चन्द्रो रविस्तापकृत्पर्जन्यश्चपलाशयः खयमिहादृदयः सुवर्णाचल: । काष्टं कल्पतरुषत्सुरमणिः खर्धामधेनुः पशुः.............."त. स्केन साम्यं संताम् ॥' इति लोकोकेः । तथा उद्भुरा उत्कटा प्रबला ये समिराः पवनास्तैः सह विरोधो वैरम् । यदुतम्-'सजन सावन मेहज्यूं उन्नहिए गहगह । पिशुनपचनभइसंचरे मारिकिएदहव ॥' इति । पुनरप्युक्तम्-'विलपति कृषा सारङ्गोऽयं न्वमुन्नतिमानहो जलमपि च ते संयोगोऽयं कथंचिदुपस्थितः । उपकृतिकृते प्रहं चेतः कुरुष्व यदग्रतो भ्रमति पवनः कस्त्वं कोऽयं व ते जलबिन्दवः ॥' तथा 'अहह "समीरण दारुण किमिदमाचरितं चरितं त्वया । यदिह चातकचञ्चपुटोदरे पतति वारि तदेव निवारितम् ॥' इत्यपि सूक्तोक्तेः। समुद्रात्सकाशादभ्यर्थना प्रतिवर्षपानीययाच्या परस्मा. दभ्यर्थदानम् । यदुक्तम्-'अव्दैर्वारिजिघृक्षयार्णवगतैः साकं वजन्ती मुहुः' इति खण्डप्रशस्तौ । तथा मेघा हि समुद्रात्सलिलं याचित्वा भूमण्डले वर्षन्तीति जनश्रुतिः । एते प्रकारा आद्याः प्रथमा यत्र तत् ॥
त्रिदिवसदनमार्गोत्सङ्गरङ्गत्तरङ्गै
मणिचितचयचञ्चद्रोचिषां संचयैर्यः । धुनिशमिह निजाङ्कस्थायुकानां चिकीर्षुः
किमु शरणधुरीणः शाश्वतं सुप्रभातम् ॥ १४ ॥ यः शत्रंजयाद्रिमणिभिराभङ्करप्रभङ्करादिरनश्चितो व्याप्तो रत्ननिर्मितो यश्चयो वप्रः प्राकारस्तस्य चञ्चतां दीप्यमानानां रोचिषां कान्तीनां संचयैः संदोहैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यतेइह विश्वे युनिशं नित्यं निजस्यात्मनः अङ्के उत्सङ्गे खसमीपे वा स्थायुकानां निवसनशीलानां खापत्यानामिव भविकजनानां शाश्वतमनश्वरं सुप्रभातं शोभनालोकं सिद्ध. शैलत्वाच्चिकीर्षुः कर्तुमिच्छुरिव । किंभूतैः संचयैः । त्रिदेवे खर्गे सदनं गृहम्, अथ वा त्रिदिवं चौरेव सदनं येषां ते देवास्तेषां मार्ग: पन्था आकाशस्तस्योत्सङ्गे कोडे र.

Page #817

काव्यमाला।
गन्तः प्रसर्पन्तः तरङ्गाः प्रसारा येषां तैः । यः किंभूतः । शरणे खसमीपागतरक्षणे धुरीणो बलवान् वत्सलः आश्रितपालकः शरणागतवज्रपञ्जरो वा ॥
घनलसदुपकण्ठा रुक्मरूप्यद्विभागा
पतदुपरिझराम्भा भाति कुत्रापि भित्तिः । तनुरिव पुरदस्योः स्यूतशैलाङ्गजाङ्गा
श्रितशितिगलनाला खःस्रवन्तीं श्रयन्ती ॥ १५ ॥ . यत्र शत्रुजयादौ कुत्रापि कस्मिंश्चित्प्रदेशे कौतुकाकलितशिल्पिकल्पिता भित्तिः कुज्यं भाति दीप्यते राजते वा । किंभूता। घनेन मेघेन कृत्वा । 'गिरौ वर्षन्ति माधवाः'. इति वचनात् । लसत् शोभमानमुपकण्ठं कण्ठस्य समीपमुपकण्ठं समीपं वा यस्याः । पुनः किंभूता । रुक्म खर्ण रूप्यं रजतं तयोद्वौँ पूर्वापरौ भागावंशप्रदेशौ यस्याः । एकस्मिन् भागे वर्णेन, अपरस्मिन् भागे च रजतेन घटिता इत्यर्थः । पतन्निर्माणविशेषादागच्छदुपरि शिरःप्रदेशे झरस्य शिखरनिर्झरस्य अम्भः पानीयं यस्याः । केव भाति । तनुरिव । यथा पुरदस्योरीश्वरस्य तनुः वपुर्यष्टी शोभते । किंभूता । घनवन्मेघ इव नीलत्वाल्लसत्कण्ठस्य समीपं यस्याः । पुनः किंभूता । स्यूतं प्रोत्तम् अर्धाङ्गीकरणात् शैलस्य हिमाद्रेरङ्गजायाः पार्वत्या अझं शरीरं यस्याम् । शंकरः श्वेतवर्णः, पार्वती तु कनककेतकी पीतवर्णा । पुनः किंभूता। श्रितं शिति श्यामवणे गलनालं कण्ठपीठं यया। पुनः किं कुर्वन्ती । खःस्रवन्तीं गगनगङ्गां श्रयन्ती शिरसि सिद्धधुनीं दधती ॥
स्फटिकघटितशृङ्गोत्सङ्गसङ्गी तरङ्गी- . .
भवदलिकुलशाली चम्पकः पुष्पपीतः । दशशतनयनस्याध्याश्रितस्वःकरणोः
कलितकनककान्तः कान्तिमादान्मघोनः ॥ १६ ॥ यत्र शत्रुजये क्वचन प्रदेशे चम्पको हेमपुष्पकः मघोनः पुरंदरस्य कान्ति शोभामादाजग्राह । शक्रसदृशः संजायते स्मेत्यर्थः । 'कान्तिर्युतिभूषेच्छासु' इत्यनेकार्थः । किंभूतश्चम्पकः। स्फटिकैः श्वेतरत्नैर्घटितं निष्पादितमर्थाद्विरञ्चिना विरचितं यच्छृङ्गं शिखरं तस्योत्सङ्गः कोडो मध्यं तत्र सङ्गोऽस्यास्तीति स्फटिककूटोपरिप्ररूढः । पुनः किं. भूतः । तरङ्गीभवद्भिः अनेकत्रेणीवन्धागमनात्कल्लोललीलां कलयद्भिरमन्दमकरन्दाखादोन्मदिष्णुभावं विद्भिरलिनां भ्रमराणां कुलैर्वृन्दैः शाल शोभते इत्येवंशीलः । यद्यपि च लोकोक्त्या 'वहिरइनपुण्यो गीतभमरचंपइनवइहो । सोलकलासंपुन्नचन्दर्भ धलइ न दिट्ठो ॥' इत्यादि श्रूयते।तथापि 'विचिन्वती पान्थपतङ्गहिंसनैरपुण्यकर्माण्यलिकजलच्छलात् । व्यलोकयच्चम्पककोरकावली: स शम्बरारेबलिदीपका इव' इति नैषधोक्या चम्पकेऽपि भृङ्गागमनसंभवो दृश्यते । पुनः किंभूतः । पुष्पैर्विकसत्कुसुमैः पीतो

Page #818

१५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७५७ हारिद्रवर्णः । मघोनः किंभूतस्य । दशशतानि सहस्र नयनानि नेत्राणि यस्य । पुनः किं. • भूतसा । अध्याश्रितः खकीयारोहेण पृठे प्रतिष्ठा प्रापितः खःकरेणुरैरावणो येन ।
एतावता अभ्रमूवल्लभारूढः । पुनः किंभूतस्य । कलिता धृता कनकवत्वर्णस्येव कान्तिदेहातिः शोभा वा येन । 'चम्पकोऽस्मिन्सपुष्पः' इति पाठे अस्मिन् शत्रुजये सपुष्पः स्मेरत्प्रसूनपरिचितश्चम्पकद्रुमः ॥
अपि धृतसुरसिन्धु गरङ्गी सदुर्गः
सवृषमुषितकालः केकियानं दधानः । धृतशशधरचूडो नीरमुङ्गीलकण्ठः
शिव इव घनयानो भाति मृत्युंजयादिः ॥ १७ ॥ अदिः शत्रुजयशैलः शिव ईश्वर इव भाति । किंभूतः । धृता कलिताः सुरा विविधस्थानस्थातारोऽनेककपर्दियक्षप्रमुखा अधिष्ठातारो देवाः, तथा सिन्धवः शत्रुजयाऐन्द्री-साभ्रमती-ब्राह्मी-प्रमुखाश्चतुर्दश महानद्यो येन । शिवस्तु श्रितदेवनदीको गङ्गाध. रत्वात् । पुनः किंभूतः । नागरगा वृक्षविशेषा 'नारङ्गा' इति लोके प्रसिद्धाः सन्त्यस्मिन् । पक्षे नागेषु भुजंगमेषु विषये रङ्गः स्नेहोऽस्त्वस्येति । 'पाणौ फणीन् भजति कङ्कणभूय. मैशे सोऽयं मनोहरमणीरमणीयमुच्चैः । कोटीरबन्धनधनुर्गुणयोगपदृव्यापारपारगम, भज भूतभर्तुः ॥' इति नैषधे । पुनः किंभूतः। सह दुगैर्विषमस्थानकैः कोर्टेर्वा वर्तते यः। पक्षे पार्वतीयुक्तः अर्धाङ्गत्वात् । पुनः किंभूतः । सह वृषेण धर्मेण । 'पुण्यराशिः श्रिय-' इत्यभिधानत्वात् । पक्षे वृषभेण वाहनबलीवर्देन वर्तते यः । तथा मुषितो निर्दलितः काल: कलियमो वा अजरामरपददायकत्वात् । पक्षे कालनामा दैत्यो येन । पुनः किंभूतः। केकिनां मयूराणां यानमितस्ततो गमनम् । पक्षे स्वामिकार्तिकं च दधानः। पुनः किंभूतः। धृतः कलिंतः शशधरश्चन्द्रो यया तादृशी चूडा शिखरशिखा अभ्रंकषत्वात् म. स्तकोपरितनभागश्च येन । पुनः किंभूतः । नीरमुचा मेघेन तद्वच्च नोल: कृष्णः कण्ठः • कंधरा गलनालं यस्य । 'दधदम्बुदनीलकण्ठताम्' इति नैषधे राजगृहवर्णनम् । अम्बु
देन मेघेन नीलः कण्ठः उपत्यकाभागो ग्रीवा चेति उपत्यकायाः कंधरेति प्रतिपादनम् । . 'यदने ककसौधकंधराहरिभिः कुक्षिगदीकृता इव' इत्यपि नैषधे । पुनः किंभूतः । घ'नानां मेघानां यानानि गमनानि संचारा यत्र । पक्षे धनवाहन इत्यभिधानः । यानशब्देन वाहनम् । पुनः किंभूतः । मृत्युं मरणं यमं जयतीति मृत्युंजयो जन्मजरामरणापहारकः सिद्धिदातृत्वात् । पक्षे मृत्युंजयो नाम्ना ॥
स्वकशिखरशिखाङ्कस्थायुकान्स्वैकताना
कमलमृदुलदेहांस्तापितांस्तापनेन । सुखयितुमिव शैत्यैः सिद्धशैलोऽङ्गभाजो
बहलजलमुचोचैरातपत्रं तनोति ॥ १८ ॥

Page #819

७५८
काव्यमाला।
'सिद्धशैल: शत्रुजयाद्रिर्बहलेन नीरन्ध्रेण सान्द्रेण जलमुचा नीरदेन कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-अङ्गभाजो यात्रिकजनान् शैत्यैः शीतलताभिः सुखयितुं सुखीकर्तु शीतलान्वि. धातुमिवातपत्रं मायूरपिच्छच्छत्रं तनोति विस्तारयति । शिरसि धत्ते इत्यर्थः । किंभूतानङ्गभाजः । खकान्यात्मीयानि शिखराणि शृङ्गाणि तेषां शिखानामग्राणामङ्के उत्सङ्गे स्थायुकान संस्थायिनः उपविशनशीलान् । पुन: किंभूतान् । खस्मिन्नात्मनि विषये एकतानानेकाग्रचित्तान् । पुन किंभूतान् । कमलवन्मृदुल: सुकुमारो देहः शरीरं ये.. षाम् । पुनः किंभूतान् । तापनेन सूर्येण तापितान् संतप्तीकृतकायान् ॥
स्वभवविभवभूम्मा लम्भितेनाभिभूति
त्रिदशशिखरिमुख्याशेषशैलबजेन । किमु विमलगिरीन्दो रूप्यरत्नार्जुनाङ्गा
निजनिजशिखरौघाः प्रापिताः प्राभृतत्वम् ॥ १९ ॥ . त्रिदशशिखरी मेरुर्मुख्यः प्रकृष्टो येषु तादृशा अशेषाः समस्ता ये शैलाः पर्वतास्तेषां बजेन समूहेन विमलगिरीन्दोः श्रीशत्रुजयशैलशक्रस्य । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्य शिखरौघाः शृङ्गगणाः । 'निजस्य तेजः शिखिनः परश्शताः' इति नैषधे। प्रातत्वमुपदाभावं प्रा. पिताः । ढौकिता इत्यर्थः । किंभूताः । रूप्यं रजतं रत्नानि मणयः अर्जुनं वर्ण तेषामङ्गं शरीरं येषां ते । रजतरत्नहेममया इत्यर्थः । किंभूतेन । त्रिदशशिखरिमुख्याशेषशैलबजेन । खस्माद्विमलशैलात्मनो भव उत्पत्तिर्येषां तादृशानां विभवानां शोभासंपदा भूम्रा बाहुल्येन । अभिभूतिं पराभवं लम्भितेन प्रापितेन ॥ · ,
विमलशिखरिकुण्डा वल्लरीः शैवलाना
मुपरि बहलितानामुद्वहन्तो विभान्ति । । प्रवसितदयितानां कामिनीनां कपोला
इव लुलदलकाङ्काः पाण्डिमानं धानाः ॥ २० ॥ विमलशिखरिणः श्रीशत्रुजयगिरेः कुण्डा जलस्थानानि विभान्ति शोभन्ते । किं कुर्वन्तः । उपरि खसलिलो भागे बहलितानां निच्छिद्रीभूतानां सान्द्राणां शैवलानां शेवालानां वल्लरीमञ्जरीः । 'मञ्जरी वल्लरीश्च सा' इति हैम्याम् । उद्वहन्तो धारयन्तः । के इव। कपोला इव । यथा प्रवसिताः पथिकीभूताः परदेशं प्राप्ता वा दयिता भर्तारो यासा तादृशीनां कामिनीनां विरहविधुरवधूनां कपोलाः गण्डा गल्ला राजन्ते। किंभूताः । लुलन्तः पतिव्रता व्रततया प्रियप्रवासवासरादारभ्य अबद्धत्वादुपरि पतन्तो गण्डस्थले मिलन्तः अलकाः केशा अङ्के उत्सङ्गे येषाम् । पुनः किं कुर्वाणाः । पाण्डिमानं पाण्डुरभावं दधानाः । विरहे हि प्रायः पतिव्रतानां कपोला धवलीभवन्ति । यदुक्तं नैषधे-'विरहपाण्डुकपोलतले विधुः' इति ॥

Page #820

१५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७५९ विविधनवचिरत्नायनदत्तात्मरने
निखिलमपि निहत्याकिंचनत्वं जनानाम् । मणिशिखरिणमद्रिर्दीनवाकारिणं यो
बहु तृणमिव चक्रे किंपचानं वदान्यः ॥ २१ ॥ अद्रिः श्रीशत्रुजयपर्वतः मणिशिखरिणं रोहणाचलम् । 'श्रेणीवर्जनदुर्यशोनिविशितवीडस्तु रत्नाचलः' इति नैषधे । तथा 'ये रत्नाचलवासिनो हि मनुजास्तेषां न रलोद्यमः' इति सूक्ते । यथा रत्नाचलस्तथा मणिशिखरी । तं बहु धनं यथा स्यात्तथा तृणं तृणप्रायमकिंचित्करमिव चक्रे कृतवान् । किं कृत्वा । जनानां खाश्रितभविकलोकानां निखिलं समस्तमपि अकिंचनत्वं दरिद्रभावं निहत्य मूलादुच्छेद्य । कैः कृत्वा । विविधानि नानाप्रकाराणि 'वज्र-वैडूर्य-लोहिताक्ष-मसारगल्ल-हंसगर्भ-पुलक-सौगन्धिकज्योतीश्वर-अञ्जन-अञ्जनपुलंक-जातरूप-सुभग-अङ्क-स्फटिक-कर्केतन-मरकत-प्रवाल-इन्द्रनील-चन्द्रप्रभ' इति सिद्धान्तोक्तानि, 'पद्मराग-गरुडोद्गार-राजपट्ट-चन्द्रकान्त-सूर्यकान्त-माणिक्याद्यानि नवानि नवीनोत्पन्नानि चिरत्नानि चिरकालोद्भतानि । 'चिरत्नरत्नाचितमश्चितं चिरात्' इति नैषधे । 'चिरत्नानि चिरकालजातानि' इति तदृत्तिः । अयत्नदत्तानि प्रयास विनैव प्रकटस्थितत्वेन खननाद्युपक्रममन्तरेण विश्राणितानि यान्यात्मनः स्वस्य खस्मिन्नुत्पन्नत्वेन निजस्यैव रत्नानि माणिक्यानि तैः । अद्रिः किंभूतः । वदान्यो दानशीलः । किंभूतं मणिशिखरिणम् । दीनां कृपणाम् । 'कृपाश्रये यः कृपणे पतत्रिणि' इति नैषधे । 'कृपणे दीने' इति तदृत्तिः । 'कृपणः कदर्य दीने च' इत्यनेकार्थः । हस्ताभ्यां भालमास्फाल्य हा तात हा मातः इति वाचं वाणीं कारयतीत्येवंशीलम् । यदुक्तम्-'हा दैवेति वचो विना न ददते वज्राणि वज्राकराः' इति सूक्ते । तथा 'दैन्योक्त्या रोहणाद्रिः खरमुखरतरं पुष्करावर्तमेघाः' · इति सोमसुन्दरसूरिकृतऋषभदेवस्तवे । तथा 'धिग्रोहणं गिरि दीनदारियव्रणरोहणम् । दत्ते हा दैवमित्युक्त रत्नान्यर्थिजनाय यः ॥' इति विक्रमादित्यादिभिरुक्ते । अत एव पुनः किंभूतम् । किंपचानं कदर्यम् ॥ '. . विदलितदलमालाशालिलीलातमाल:
कनकशिखरसंस्थस्तच्छविच्छन्नवर्मा । मुररिपुरिव पीतस्फीतवासोवसानो
विहगविभुविहारी यत्र शत्रुजयेऽभात् ॥ २२ ॥ यत्रं यस्मिन् श्रीशत्रुजयधात्रीधरे विदलिताभिर्विकसिताभिर्दलानां मरकतमणिगणाच्छिन्नच्छविच्छायानां पत्राणां मालामिः श्रेणीभिः शालते शोभते इत्येवंशीलो यो लीलातमाल: विद्याभृद्भिर्मानवैर्वाडा(?)कृते रोपितस्तापिच्छतरुः । अथ वा खयमेव

Page #821

काव्यमाला।
कथंचिदुद्गतः विलासविधायकस्तमालद्रुमः अभावभौ । किंभूतस्तमालः । कनकस्य का. चनरचिते शिखरे शृङ्गे संतिष्ठते इति कनकशिखरस्थः । पुनः किंभूतः । तस्य कनकशिखरस्य छवियॊतिस्तया छन्नं व्याप्तं वर्म शरीरं यस्य । क इवाभात् । मुररिपुरिव । यथा नारायणो भासते। किंमतः । पीतं हारिद्रवर्ण स्फीतं मनोखं वासो वस्त्रं वसानः परिदधानः । वस्ते इति वसानः । 'गुणिप्रायाणि वस्त्राणि भूषणानि तव प्रभो । वसानश्च दधानश्च सत्कविरि तिष्ठति ॥' इति भोजप्रबन्धे । पुनः किंभूतः । विहगानां पक्षिणां विभुः खामी गरुडस्तेन विहरति विचरतीत्येवंशीलः ॥
उपरिपरिसरद्भिः पद्मरागाश्मगर्भ
स्फटिकघटितशृङ्गबातजातांशुपूरैः। अपि नभसि भुवीव ब्रह्मभूभानुपुत्री
त्रिदशजलधिगानां यस्तनोतीव सङ्गम् ॥ २३ ॥ यः श्रीशत्रुजयशैल: भुवि पृथिव्यामिव नभस्याकाशेऽमि ब्रह्मभूः सरखती, भानुपुत्री यमुना, त्रिदशजलधिगा गङ्गा, तासां सङ्गं संगमनं मेलनम् । त्रिवेणीसङ्गमित्यर्थः । तनोति करोतीव । कैः कृत्वा। उपरि नभोङ्गणे परिसरद्भिः परि समन्तात्प्रसरद्भिः पद्मरागा रक्त. मणयः, तथा अश्मगर्भाः मरकतरत्नानि, तथा स्फटिकाः श्वेतमाणिक्यानि तैः कृत्वा । 'रत्नं वसुमतीमाणिक्यमपि' इति हैमीवृत्तौ । घटितानां नाकिना शिल्पिना वा संकल्पितानां शृङ्गाणां शिखराणां वातावृन्दाबाताः प्रकटीभूता येऽशुपूराः किरणगणास्तैः कृत्वा । पद्मरागरुचिभिर्विरश्चिसुता सरखती हि कविसमये किंचिदरुणा वर्ण्यते । रुधिरप्रवाहस्य त्वस्या उपमानत्वेन मरकतमणिकान्तिभिर्यमुना तस्याः श्यामवर्णत्वेन स्फटिकरनज्योतिषा गङ्गा तस्या उज्ज्वलत्वेन । इति त्रिवेणीसंगमः ॥
कचिदपि मुचकुन्दोऽमन्दनिस्यन्दवृन्द
सितसुमविशदश्री राजतप्रस्थसंस्थः । समदसुरभिसूनोः पृष्ठ्यधिष्ठानभाजो
भसितलसितमूर्तेः प्राप शंभोर्विभूषाम् ॥ २४ ॥ क्वचिदपि श्रीशत्रुजयस्य कुत्रापि प्रदेशे मुचकुन्दो मुचकुन्दनामा पुष्पजातिवृक्षविशेषः शंभोरीश्वरस्य विभूषां शोभां प्राप लेभे । किंभूतः । अमन्दा अतिप्रचुरा ये नि. स्यन्दास्तेषां वृन्दानि पटलानि येषु तादृशानि स्मितानि विकसितानि सुमानि पुष्पाणि तैः विशदा उज्ज्वला श्रीः शोभा यस्य सः । पुनः किंभूतः । राजते रूप्यसंबन्धिनि प्रस्थे शिखरे संतिष्ठते इति संस्थः । शंभोः किंभूतस्य । समदो मदमेदुरो यः सुरभि. सूनुः अर्जुनीनन्दनो वृषमस्तस्य पृष्ठे 'पुंठि' इति लोके प्रसिद्धा तत्राधिष्ठानमाश्रयं भ.

Page #822

१५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । जते । पृष्टे चढितः । पुनः किंभूतः । भसितैर्भस्मभिर्लसिता मनोज्ञीभूता मूर्तिर्यस्य । यस्योदूनशालिनः ॥
अनणिममणिमालाशालिनी यस्य सिन्धुः
प्रतिफलितविवस्खद्दीप्तिदुःप्रेक्षणीया । सुकृतभरितजन्तोर्गर्भमन्तर्वहन्ती
. युवतिमनुकरोति मेरदम्भोरुहास्या ॥ २५ ॥ यस्य श्रीश@जयस्य सिन्धुः काचित्तरङ्गिणी युवति तरुणीमनुकरोति । युवतीसदृशी भवतीत्यर्थः । किंभुता सिन्धुः । न विद्यते मूल्यापेक्षया महिना वा अणिमा लघिमा अल्पत्वं येषु एतावता बहुमूल्यानामप्रतिमप्रभाप्रभाववतां च मणीनां रत्नानां मालाभिः श्रेणीभिः शालते शोभते इत्येवंशीला । गिरिनदीषु मणिसद्भावः किरातार्जुनकाव्ये कथितोऽस्ति । किंभूता.। प्रतिफलितः अन्तर्जलं प्रतिबिम्बितो यो विवखान् सूर्यः तस्य दीप्त्या कान्या दुःखेन प्रेक्षितुं योग्या द्रष्टुमर्हा । किंभूतां युवतीम् । सुकृतेन प्राचीनजन्माचीर्णेन पुण्येन भारतस्योपचितस्य पूर्णस्य जन्तोर्जीवस्य गर्भ दोहदलक्षणमन्तः कुक्षौ वहन्तीं धारयन्तीम् । पुनः किंभूता । स्मेरद्रिनिद्रद्यदम्भोरुहं कमलं तद्रूपं विकसितसरोजवद्वा आस्यं मुखं यस्याः । 'स्मेरदम्भोजखण्डाभिः' इति पाण्डवचरित्रे । तथा युवत्यपि पुण्यप्राग्वद्गर्भानुभावाहुःप्रेक्षणीया । यथा 'धामैकधाम गङ्गाया इव भास्करं गर्भमन्तर्दधाना वा दुरालोकमभूद्वपुः' इति पाण्डवचरित्रे ॥
वृषभजिनगुणौघान्गायतः स्वक्वणस्या___ नुगुणरणितवीणान्किनरेन्द्रागिरीन्दः । क्वचन विकचमोचाचारुपत्रैर्घवित्रै
रिव पवनविलोलैर्वीजयामास मन्ये ॥ २६ ॥ . गिरीन्द्रः शत्रुजयपर्वताधिपतिः क्वचन कस्मिन्नपि कदलीसदनलतामण्डपादौ प्रदेशे - किंनरेन्द्रान्किपुरुषराजान् । उत्प्रेक्ष्यते-अहमेवं मन्ये वा । पवनविलोलैर्वातवेगान्दोलनचञ्चलोभूतैर्विकचानां विकसितानां मोचानां रम्भाद्रुमाणां चारुभिर्मनोहरैः पत्रैः महद्दलैवींजयामास निरन्तरगाढबहुलगीतिजनितश्रमापनोदाथ वीजयति स्मेव । कैरिव । धवित्रैरिव । यथा मृगचर्मव्यजनैः कश्चित्पार्थिवादीन् प्रीष्मसमये स्वेदबिन्दुकितकायान् वीजयति । 'व्यजनं तालवन्तं धवित्रं मृगचर्मणि' इति हैम्याम् । किंनरेन्दान् किं कुर्वतः । वृषभजिनस्य विमलाचलकमलाशृङ्गारहारस्य युगादिदेवस्य गुणानामोघान् गणान् गायतो गीतिगोचरीकुर्वतः । पुनः किंभूतान् । खक्कणस्य निजमधुरध्वनेरनुगुणा अनुगतः सदृशीभूतो गुणो नि:कणनरूपो यस्याः या तादृशी रणिता वादिता वीणा विपत्रिका येस्तान् ॥

Page #823

काव्यमाला।
गलदमलमरन्दोन्मादिरोलम्बरावा
कुलकलदलमालोन्निद्रसान्द्रद्रुमौघः । रणरणकितचेता वेश्मनीवात्र तस्थौ ।
मुदिर इव रिरंसुर्विद्युतात्मीयपल्या ॥ २७ ॥ गलद्भिः सर्वर्तुनिवासवत्त्वेन समकालविकसितसकलकुसुमसमूहेभ्यो निःसरद्भिः अ. मलैर्विशदैः सुखादुभिर्मरन्दैः कुसुमरसैरुन्मादिनां मकरन्दबिन्दुपानोन्मत्तीभूताना रोलम्बानां मधुकराणां रावैर्गुञ्जारवैराकुला विहस्ता निर्झरभृताः शब्दायमानाः । तथा कलानां मनोज्ञानां दलानां पत्राणां मालाः श्रेणयो येषु तादृशास्तथोन्निद्रा विकसिताः पल्लवपत्रपुष्पफलकलिताः जाता अत एव सान्द्राः स्नेहलच्छाया ये द्रुमा वृक्षास्तेषामोघः समूहोऽत्र शत्रुजयाद्रौ तस्थौ स्थितिमातनुते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-मुदिरो मेघ झ्वागत्य. स्थितवान् । कुत्रात्र कस्मिन्निव । वेश्मनीव यथा कश्चिद्हे गत्वा तिष्ठति । मुदिरः किंभूतः । रणरणकमौत्सुक्यं जातमस्मिन्निति रणरणकितं तादृशं चेतो यस्य । अत एव पुनः किं कर्तुमिच्छुः । रिरंसुः रन्तुमिच्छुः । कया। विद्युता सौदामिन्या । किल. क्षणया। आत्मीयया निजसंबन्धिन्या पत्न्या सहचर्या स्त्रिया। 'चिरविलसनाखिन्नविद्यु. कलत्रः' इति मेघदूते॥ . मदमुदितमृगेन्द्रारब्धरावाः प्रतिश्रु
न्मुखरितशिखरौघा मेघघोषं द्विषन्तः । विमलधरणिभर्तुर्विश्वतीर्थेश्वरत्वा- .,
भ्युदितहृदवलेपैहुंकृतानीवं भान्ति ॥ २८ ॥ मदेन क्षीबतया मुदितैः प्रहृष्टमनोभिः मृगेन्द्रः कण्ठीरवैः आरब्धा उपक्रान्ताः स्वेच्छया शयनसमये पार्श्वपरावर्तने विहिता रावाः श्वेडितानि सिंहनादाः भान्ति शोभन्ते। खतन्त्रं निद्रा विरामे कृतत्वात् शोभनं तेषाम्। किंभूताः। प्रतिश्रुति प्रतिशब्दे। 'प्रतिश्रुत्तु प्रतिध्वनिः' इति हैम्याम् । मुखरिता वाचालीकृताः शिखराणां शृङ्गाणामोघाः समूहा यैस्ते । पुनः किं कुर्वन्तः । मेघानां प्रबलजलधराणां घोषं धीरगम्भीरगऔरवं प्रति द्विषन्तः स्पर्धमानाः । उत्प्रेक्ष्यते-विमलधरणिभर्तुः श्रीशत्रुजयशैलस्य तथा विमलनानो राजविशेषस्य वा विश्वेषां समस्तानां जगतां वा तीर्थानां मुक्ति स्थानानां मागधप्रसादादीनामीश्वरत्वेनाधिपत्येनाभ्युदिताः प्रादुर्भूता ये हृदवलेपा अहं. कारास्तैः कृत्वा हुंकृतानीव हुंकारशब्दा इव । चक्रवर्त्यादयः केचिद्विश्वाधिपत्याहंकृते. हुँकतीः कुर्वते ॥
निकटविटपिपत्रिवातवातप्रपाति
स्मितकिसलयपुष्पान्कृप्ततल्पानिवात्र ।

Page #824

१५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
सुखमनिमिषलेखाः संनिषण्णैणनामी
सुरभिमणिशिलाङ्कान्साङ्गनाः संश्रयन्ते ॥ २९ ॥ अनिमिषाणां देवानां लेखाः पतयः सुखं सातं यथा स्यात्तथा अत्र शत्रुजयादी संनिषण्णाः सम्यगुपरि उपविष्टा ये एणाः कस्तूरिकामृगास्तेषां नाभीमितुन्दपिकाभिः सुरभयः कस्तूरिकोत्पत्तिस्थानसंपर्कात्सुगन्धा या मणीनां रनमयाः शिलाखासामानुत्सङ्गान् संश्रयन्ते । किंभूताः । अनिमिषाः साहनाः खखयुवतीसखाः । उत्प्रेक्ष्यतेकृप्तान् रचितान् पुष्पपल्लवादिविच्छित्तिकलितान् तल्पान् पल्यङ्कानिव । किंभूतान् । निकटयोरुभयोः पार्श्वयोविटपिनोविनिद्रद्रुमास्तेषु पत्रिणां विविषविहंगमानां वाताः प्रकारास्तेषां वाताः उड्यनोपवेशनगमनागमनसमयविधूतपक्षपवनैः प्रकर्षेण पतन्तीत्येवंशीलानि । तथा स्मितानि विकसितानि किसलयानि पल्लवाः पुष्पाणि कुसुमानि येषु तान् । अन्येऽपि तरुणीसहितास्वरुणाः पुष्पपल्लवरचनाश्चिते पर्यः सुखं मजन्ते ॥
क्वचिदपि सरिदम्मो गाहितुं साग्रहेण
द्विरदसमुदयेनोन्मादिनासिन्दिदीपे। कुलिशशयभयो-नष्टवार्षिप्रविष्टा
. . खिलशिखरिविभूषामिच्छताछेतुमूहे ॥ ३० ॥ अस्मिन् श्रीशत्रुजये क्वचिदपि कुत्रापि स्थाने द्विरदसमुदयेन विन्ध्यावत्तत्र कथंचिदुत्पन्नेन राजादीनां स्वेच्छया चरणार्थ मुक्केन वा गजयूथेन दिदीपे। किंभूतेन । उन्मादिना मदोदयमत्तीभूतेन । पुनः किंभूतेन । सरितः शत्रुजयाप्रमुखचतुर्दशमहानदीषु कस्याश्चिन्नद्याः अम्भो जलं गाहितुं मध्ये प्रविश्य सलिलकेलि कर्तुं साग्रहेण सहठेन निर्बन्धवता । तत्राहमेवमूहे वितर्कयामि । कुलिशं वजं शये पाणौ यस्य स शकस्तस्य भयेन भीतेर्वशेन उर्व्याः पृथिव्याः सकाशानष्टाः पलायिताः सन्तो वार्षों
खप्राणतादृगपरस्थानाभावात्तद्धातृसकललोकपालकपुरुषोत्तमनिवासस्थाननीरनिधिमध्ये . प्रणश्य प्रविष्टाः अखिलाः समग्रा ये शिखरिणः शैलास्तेषां विभूषां शोभामाछेत्तुं हठा. गृहीतुमिच्छता वाञ्छतेव ॥
क्वचिदुदरशयालून्प्रौढगर्मान्महेला ... इव दधति वरेन्दोः कंदराः सिंहशावान् । अपि बभुरिह नागाः प्रेषिता यत्प्रसत्त्यै
निजगरिमजितेनेवाञ्जनेनात्मशृङ्गाः ॥ ३१ ॥ क्वचित्कुत्रापि प्रदेशे धरेन्दोः शत्रुजयशैलराजस्य कंदराः गुहाः सिंहशावान् केसरिकिशोरान्दधति बिभ्रति।का इव । यथा धरेन्दोः पृथिवीनिशीथिनीनाथस्य महेला नित

Page #825

७६१
कायमाला।
म्बिन्यः उपलक्षणानिखिला अपि योषितः प्रौढान् प्रगल्भान् संपूर्णनिष्पन्नान् गर्भान् भ्रूणान् बिभ्रति । किंमूतान् । उदरेष कंदरामध्येषु कुक्षिषु च शयालन् शयनशीलान् निद्रामुद्रितलोचनान् स्थायुकांश्च । अपि पुनरिह श्रीशत्रुजयाचले नागाः गन्धसिन्धुराः बभुर्भान्ति स्म। उत्प्रेक्ष्यते-निजस्य विमलशैलात्मनो गरिम्णा गुरुतया तुङ्गत्वेन जितेनामिभूतेनाअनेनाअननाना पर्वतेन यस्य पुण्डरीकाः प्रसत्त्यै प्रसन्नीकरणार्थमनुकूलीकरणाय प्रेषिताः प्रस्थापिता आत्मनोऽअनगिरिसंबन्धिनः शृङ्गाः शिखराणीव ॥
कचन करिणि ममे केलिलोले हदिन्यां
तदुपरिसरवेणाभाम्यत भामरेण । क नु गत इह हस्ती(?)स्ताघ आस्ते नवान्त
• स्तमनु पुनरयेऽहं पृच्छतातीव सिन्धुम् ॥ ३२ ॥ .. . हदिन्या नद्यां वचन क्वापि स्थानके केल्या जलक्रीडायां लोले चञ्चले करिणि कुञ्जरे । कपोलयुगलनिर्गलदहलमदजलप्रबलप्रवाहश्यामलीभूतभूयस्तरतरलजले दन्तावले मने जलमध्यप्रविष्टे सति तदुपरि गजमबनस्थाननीरोपरिष्टात् सरवेण सशब्देन गुजारव. भाजा भ्रामरेण मधुकरनिकरेण । भ्रमराणां समूहो भ्रामरम् । यथा 'बहुलभ्रामरमेचकतामसे' इति वृत्तरत्नाकरवृत्ती काव्यकल्पलतायां च । भ्राम्यत भ्रान्तम् । उत्प्रेक्ष्यतेसिन्धु नदी प्रति इत्यमुना प्रकारेण अतीव पृच्छता प्रश्नं कुर्वता इव । इति किम् । नु प्रश्ने । हे सिन्धो, इहास्मिन्प्रदेशे ममो हस्ती महानृपः क्व कुत्र स्थाने गतः प्रविष्टस्तिष्ठति वा । पुनरिह त्वज(?)मध्ये स्वाघो गाधाम्बु खल्पजलमास्तेन वा अगाधोदकं वर्तते। यद्यल्पपयः स्यात्तदाहं तं हस्तिनमनु पृष्ठे अये गच्छामि मदपानार्थमिति शेषः ॥
किमखिलकुलशैला तुकामः खलक्ष्म्या ___ तरुण इव मृगाक्षीः किं दिशः प्रेक्षितुं वा । किमुत निखिललोकालोकनोत्कण्ठिचेता
विमलवसुमतीभृत्प्रोन्नति संतनोति ॥ ३३ ॥ विमलनामा वसुमतीभृत्पर्वतः प्रकर्षणोन्नतिमुच्चैस्तरत्वं संतनोति सम्यकया वृद्धि विदधाति किमु । उत्प्रेक्ष्यते-स्वलक्ष्म्या निजवैभवेन कृत्वा अखिलानष्टावपि कुलशैला. न्मन्दरप्रमुखान् गिरीन् जेतुकामः किं पराभवितुमिच्छरिव । वा अथ वा । उत्प्रेक्ष्यतेदिशो दशापि हरितः प्रेक्षितुमिव । क इव । तरुण इव । यथा युवा मृगाक्षीः सारङ्गसुन्दरलोचनास्तरुणीः प्रेक्षितुमुन्नतीभवति । उताथ वा । उत्प्रेक्ष्यते-निखिलस्य समप्रस्य सचराचरस्य लोकस्य त्रिभुवनस्यापि आलोकने दर्शने उत्कण्ठा औत्सुक्यं विद्यते यस्मिन् तादृशं चेतो मानसं यस्यैवंविधं किमुच्चैस्तरः संजातः ॥

Page #826

१५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । उदयदरुणबिम्बेनैकतो नैशनिर्य
तिमिरपरिकरेणाप्यन्यतः पर्वतेन । कलितनिलयरत्नः पृष्ठतिष्ठत्तमिस्रो
दिननिधननिकेतापातिलोकोऽनुचक्रे ॥ ३४ ॥ पर्वतेन श्रीश@जयाद्रिणा दिनस्य वासरस्य निधनं नाश एतावता संध्यासमयस्तस्मिन्निके निजवाससौधमापतत्यागच्छतीत्येवंशीलो लोको जनो येनानुचके अनुकृतः खसदृशो विहितः । केन कस्मिन् । पूर्वदिग्विभागवर्तिपार्श्वप्रदेशे उदयदुद्गच्छदुदयाचलचूलिकामलंकुर्वत् अरुणस्य भास्करस्य बिम्बं.मण्डलं तेन । अपि पुनः केन । अन्यतः अपरस्मिन् प्रेतीचीदिग्वर्तमानपाधै नैशानां निशासंबन्धिनां निर्यतां खद्रोहिध्वान्तारातिभीतेनिःसरतां तिमिराणामन्धकाराणां परिकरेण परिवारेण । प्रकरणेत्यर्थः । जिभूतो लोकः । कलितं भूरितमानुच्छेद्यभूच्छायाच्छादितनिखिलपुरस्थपदार्थसार्थप्रकटीकरणप्र. गुणघणिगणं वहस्ते गृहीतं निलयरत्नं प्रदीपो येन । पुनः किंविशिष्टम् । पृष्ठे खनिर्मुकपश्चात्प्रदेशे तिष्ठद्वर्तमानं तमिस्रमन्धकारं यस्य ॥
कचिदपि कमलानामात्मनोऽक्षीणभावं
त्रिजगदनिशदानेनाप्ययाच्यत्वमन्यत् ।
किमु विवरिषुरेष प्रावृषण्याम्बुवाहो - वशदविमलशैलं शीलति साञ्जनौघः ॥ ३५ ॥
अञ्जनानामअनाभिधानातिनीलवर्णवृक्षविशेषाणामोघः समुदयः शत्रुजयशैलं शीलति सेवते । निकुरम्बेण समुद्गताः सन्तीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-एषः अञ्जनपादपवपुः प्रत्यक्षलक्ष्यः प्रावृषेण्याम्बुवाहः किमु वर्षाकालसंबन्धी वारिवाह इव भजते । किं कर्तुमिच्छुः । त्रिजगतां त्रयाणामपि भुवनानामनिशं निरन्तरमविच्छेदं दानेन विश्राणनेनापि खस्य कमलानां लक्ष्मीणां जलानां च क्वचिदपि कुत्रापि स्थाने क्षीणत्वं न सर्वत्राप्यक्षी. णभावं शाश्वतत्वम् अन्यत्पुनः अयाच्यत्वमनथिंभावम् । मेघा हि क्षीरसमुद्राद्याचित्वा जलमादाय वर्षन्ति इति कविसमयो लोकरूढिश्च । कस्यापि याच्यां न कुर्म इत्ययाच्यत्वं किमु विवरिषुर्याचितुमिच्छरिव । कम् । वशं कामितं ददातीति । 'तृष्णा लिप्सा वंशः स्पृहा' इति हैम्याम् । वशदः समीहितदायकं तादृशं विमलशैलं शीलति । कि चाक्षीणलक्ष्मीकस्य याचनीयमेव न भवेत् , तर्हि किमर्थमयाच्यत्वयाच्चायुक्तं परं किं. चिद्वस्तु लक्ष्म्यापि दुःप्राप्यं स्यात् , तद्याच्ञायां केनचित्कृतायां तदपि अविद्यमानतया कुतोऽप्यानीयाभ्यादाय वा दातव्यं भवेत्, अत एव विश्वविश्वपदार्थेश्वरत्वमयाच्यत्वमिति ॥

Page #827

काव्यमाला।
असुरसुरनराणां श्रेणिभिः सप्रियाणां
स शिखरिपृतनापाड् भूष्यते निर्विशेषम् । भुजगभवनदेवावासविश्वंभराणां
सममखिलविभूषादित्सयेवोत्सुकाभिः ॥ ३६ ॥ स शत्रुजयः शिखरिणां समस्तपर्वतानां पृतनाषाडिन्द्रः सप्रियाणां साङ्गानामसुराणां दानवानां नागानां वा सुराणां देवानां नराणां मनुष्याणां श्रेणिभिर्घोरणीभिर्निर्गतो. विशेषः सेवाविधौ यत्र तथा भूष्यते अलंक्रियते । उत्प्रेक्ष्यते-सममेककालं भुजगभवनं पाताललोकस्तथा देवावासः खर्गलोकः तथा विश्वंभरा भूलोकः एतासाम् । त्रिजगतामित्यर्थः । अखिलानां समप्राणां विभूषाणां शोभानां दित्सया दातुमिच्छया उत्सुकाभिरुत्कण्ठिताभिरिव ॥
मरकतशिखराणां पद्मरागोदराणां
दिशि दिशि जलधारोगारिनिर्यज्झराणाम् । क्वचिदुपरि नमन्तश्चञ्चलाकेलिमन्तो
ध्वनिनिरिह पयोदा जज्ञिरे वृष्टिमन्तः ॥ ३७॥ इह शत्रुजये क्वचित्कुत्रापि स्थले मरकतशिखराणामश्मगर्भमणिमयशृङ्गाणामुपरि ऊध्र्वशिरःप्रदेशे नमन्तः मिलित्वागत्य संस्पृशन्तः पयोदा मेघाः ध्वनिभिर्गजारवैरेव जज्ञिरे कथमपि ज्ञायन्ते स्म । शिखराणां किंभूतानाम् । पद्मरागाः लक्ष्मीपुष्पाणि रक्कमणयः उदरे गर्भ मध्ये येषाम् । पुनः किंभूतानाम् । दिशि दिशि सर्वास्वपि दिक्षु । 'दिशि दिशि किमिमानि प्रच्यवन्तेऽन्तरिक्षात्' इति चम्पूकथायाम् । जलानां पानीयानां धाराणां वृष्टीरुद्रिन्ति मुश्चन्तीत्येवंशीलं निर्यान्तः शिखरमध्यानिःसरन्तो झरा निर्झरप्रवाहाः येषु तेषाम् । किंभूताः पयोदाः । चञ्चलाया विद्युतः केलयो विलसनानि विद्यन्ते येषु । 'चिरविलसनाखिन्नविद्युत्कलनः' इति मेघदूतकाव्ये । पुनः किंभूताः । वृष्टिमन्तो निष्पन्ननीरधाराः ॥
कचिदवहदपाचीवीचिमालीव सेतुं
क्वचिदपि वसुराजीमिभ्यधामेव धत्ते । अपि दुरपिंगमत्वं ब्रह्मवत्वाप्यवत्त
व्यधृत कनकसालं कापि लङ्केव शैलः ॥ ३८ ॥ शैलः शत्रुजयाचलः क्वचित्वचन प्रदेशे अपाच्या दक्षिणस्या दिशो वीचिमाली समुद्र इव सेतुं पद्यामवहद्वहति स्म।रावणापहृतसीताप्रत्यायनार्थ लङ्कागमनावसरे रामेण दक्षि. णार्णवे सेतुर्बद्ध इति श्रुतिः । 'सेतुर्येन महोदधौ विरचितः क्वासी दशास्यान्तकः' इति

Page #828

१९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । भोजप्रबन्धे । कचित्कुत्र च स्थाने इभ्यधाम व्यवहारिवेशमेव वसूनां मणीनाम् । 'रत्नं वसुमणिः' इति हैम्याम् । वर्णानां च । 'वर्ण हेमहिरण्यहाटकवसून्यष्टापदं काञ्चनम्' इत्यपि हैम्याम् । राजी श्रेणी धत्ते दधाति । अपि पुनः क्वापि शिखरादिप्रदेशे ब्रह्म वन्मोक्ष इव दुःखेनाधिगम्यते इति दुरधिगमं तस्य भावो दुरधिगमत्वं दुरारोहतामधत्त बिभर्ति स्म । पुनः क्वापि ऋषभकूटादौ लड़ेव दशकंधरनगरीव कनकसालं काञ्चनप्रा. कारं व्यधृत धरति स्म ॥
स्फुटकटतटनिर्यदानपाथःप्रवाहैः
. शिशुशिखरिसमूहान्सिञ्चदञ्चद्वनान्तः । . कचिदपि करियूथं विन्ध्यधात्रीभृतीव
प्रणयति रतिकेली यत्र सत्रा कलत्रैः ॥ ३९ ॥ यत्र शत्रुजये क्वचिदपि कुत्रचनापि वनगह्वरप्रदेशे करियूथं गजवृन्दं कलत्रैः खकरिणीभिः सत्रा साधै रत्या मनस्तुष्टया रागेण च केली विविधक्रीडां सुरतविलासं वा प्रणयति करोति । कस्मिन्निव । विन्ध्यधात्रीभृतीव । यथा खोत्पत्तिस्थाने विन्ध्यशैले गजघटा खवशाभिः । 'गजोऽस्य स्त्री धेनुका वशापि च' इति हैम्याम् । खैरं रमते । किं कुर्वन् । स्फुटं प्रकटं जननयनगोचरं यथा स्यात्तथा कटतटाभ्यां कपोलस्थलाभ्यां सकाशानिर्यद्भिनिःसरद्भिर्दानपाथसां मदोदकानां प्रवाहैर्धाराप्रवहणैः कृत्वा शिशूनां बालानां नवप्ररूढानां शिखरिणां वृक्षाणां समूहान् गणान् सिञ्चत् पानीयं पायन् । पुनः किं कुर्वन् । वनान्तर्विपिनमध्ये अञ्चत् चरत् ॥
त्रिदिवसदनभूभृत्सार्वभौमाध्वरोधो__रशिखरसहस्रः पुण्डरीकावनीभृत् । धरणिमिव फणाभिश्चक्रिणां चक्रवर्ती
त्रिदिवमिव दिधीषुर्लक्षकैर्लक्ष्यते स्म ॥ ४० ॥ पुण्डरीकावनीभृद्विमलाचलः त्रिदिवं खर्गलोकं दिधीषुः धर्तुमिच्छरिव लक्षकैर्दर्शयितृभिरवलोककलोकैलक्ष्यते ज्ञायते । कैः । त्रिदिवे खर्गे सदनं गृहं येषां ते त्रिदिवसदना देवास्तेषां भूभृत्पर्वतो मेरुः । 'स्वःस्वर्गिकाश्चनतोगिरिः' इति हैम्याम् । सुराचलस्तस्य सार्वभौमश्चक्रवर्ती शक्रः । 'जाम्बूनदोर्वीधरसार्वभौमः' इति नैषधे इन्द्राभिधानम् । तस्येन्द्रस्याध्वा मार्गो गगनम्। 'बहुविगाढसुरेश्वराध्वा' इति नैषधे च । तस्याध्वनो नभसो रोधे रुन्धने उदुरैरुत्कटैः शिखराणां शृङ्गाणां सहस्रैर्भूयस्तरदशशतीभिः प्रमितैः । कृत्वा इत्यर्थः । क इव । चक्रवर्तीव । यथा चक्रिणां नागानां सार्वभौमः शेषनागः सहस्रफणाभिः कृत्वा धरणिं भूमिं धत्ते। 'धरणिविरहिणि क्लान्तमुद्रे समुद्रे' इति नाटकशास्त्रे धरणि. शब्दो हखोऽप्यस्ति । 'मुदा यस्योद्गीतं सह सहचरीभिर्वनचरैर्मुहुः श्रुत्वा हेलोद्धृतध. रणिभारं भुजवलम्' इति वाग्भटालंकारेऽपि ॥

Page #829

काव्यमाला ।
विदलितदललीलाश्यामलीभूतभूमी
रुहनिवहनितम्बालम्बिजाम्बूनदस्नुः । प्रसृतझरपयस्कः प्रावृषेण्याम्वुवर्षि
स्फुरदशनिपयोदं योऽनुयातीव कान्त्या ॥ ४१॥ यः शत्रुजयादिः प्रावृषेण्यं वर्षाकालसंवन्धिनं अम्बु पानीयं वर्षतीत्येवंशीला, तथा स्फुरन्ती विद्योतमाना प्रतिदिशं चमत्कारं कुर्वती वा अशनिर्विद्युद्यत्र तादृशं पयोदं मेधं कान्या शोभया कृत्वा अनुयातीव आत्मना अनुकरोतीव । य: किंभूतः । विदलितानां विशेषेण विकाशं प्राप्तानामुन्मिषितम् । 'विकसितं दलितं स्फुटितं स्फुटम्' इति हैम्याम् । दलानां पत्राणां लीलया विलासेन श्यामलीभूतानां कृष्णच्छवीभूतानां भूमीकहाणां द्रुमाणां निवहाः समूहा यत्र तादृशं नितम्बमालम्बते श्रयतीत्येवंशीलम् । 'मेखलामध्यभागोऽनितम्वः कटकश्च सः' इति हैम्याम् । जाम्बूनदं काश्चनमय स्नुः शिखरं यस्य । पुनः किंलक्षणः । प्रसृतानि दिशि दिशि विस्तारं गतानि ऊढानि वा झराणां निर्झराणां पांसि जलानि यस्मिन् सः । 'नुः प्रस्थं सानु' इति हैम्याम् ॥
क्वचिदपि लसदाभ्रस्फाटिकोत्तुङ्गशृङ्गा
ङ्गणधरणिचरिष्णूः श्मास्पृशां प्रेक्ष्य लक्षाः । इति मतिरुदयासीद्यन्नितम्बस्थितानां
किमिह चरति पतिः स्वैरमेषा सुराणाम् ॥ ४२ ॥ यस्य शत्रुजयानितम्बे मेखलायां स्थितानामुषिताना वा पुंसामित्यमुना प्रकारेण मतिरुदयासीदाविर्भूता । इति किं का बुद्धिः । यदेषा प्रत्यक्षलक्ष्या सुरांणां देवानां पतिः धोरणी इह विमलाचले खैरं स्वेच्छया चरति विहरति भ्राम्यति वा । किं कृत्वा । क्वचिदपि कुत्रापि प्रदेशे विशेषे । 'लस श्लेषणक्रीडनयोः' इति धातुः । लसतां श्लि. प्यतामर्थात्परस्परं शिखरापेक्षया आत्रस्फाटिकानामाकाशस्फटिकरत्नानामिमानि आभ्रस्फाटिकानि । क्वचिद्वयोः पूर्वोत्तरपदयोद्धिर्भवति । 'आग्निमारुतं कर्म सौहार्दम्' इति सारखतव्याकर, तद्वदत्राप्युभयत्र वृद्धिः । आकाशस्फटिकमयानि क्रीडया कुतूहलेन वा देवैविरचिताने स्वाभाविकानि वा तथा उत्तुङ्गानि गगनाङ्गणालेङ्गीनि शृङ्गाणि शिखराणि तेषामङ्गणान्यजिराणि अधित्यका वा तेषां तासां वा धरणों भूमौ चरिष्णु: संचरणशीला श्मास्पृशां यात्रिकमानवानां लक्षाः शतसहस्राणि प्रेक्ष्य दृष्ट्या दृग्गोचरी. कृत्य । आकाशस्फटिकमणीनां चर्मचक्षुरलक्ष्यत्वात्सुराणां चाम्बरचारित्वादेषा घटना ॥
मलयगिरिरिवासौ कापि काकोदराली
कलितमलयसालैनियंदामोदिवातैः ।

Page #830

हीरसौभाग्यम् ।
गलदमलमदाम्भःपङ्क्तिसंसिक्तवृक्षैः कचिदपि गजयूथैर्विन्ध्यवद्यो विभाति ॥ ४३ ॥
असौ शत्रुंजयाचलः क्वापि कुत्रचन प्रदेशे मलयगिरिरिव दक्षिणाचल इव विभाति । 'अथ मलय आषाढो दक्षिणाचल:' इति मलयादिनामानि हैम्याम् । कैः । काकोदराणां भुजगानामालीभिः राजीभिः कलितैरामूलचूलं वेष्टितैर्मलय सालैश्चन्दनद्रुमैः । किंभूतैः । निर्यान्तः श्रीखण्डवनखण्डेभ्यो निर्गच्छन्तः प्रसरन्तः आमोदाः परिमला विद्यन्ते येषु तादृशा वाता वायवो येभ्यस्तैः । अपि पुनः क्वचित्कस्मिंश्चिदपि स्थाने गजयूथैर्मत्तगजपुत्रैः विन्ध्यवज्ञलबालकरौल इव विभाति । किंभूतैः गजयूथैः । गलन्तीभिः कपोपालिभ्योऽविरल प्रवाहैः निष्पतन्तीभिः अमलाभिः अनाविलाभिर्मदाम्भसां दानजलानां पतिभिर्धोरणीभिः संतिक्ता: सम्यक्प्रकारेण उद्यानपालवत्सेकं सिञ्चनं प्रापिता वृक्षा बालसाला: प्रौढपादपा वा यैः ॥
१५ सर्गः ]
करिकदनकपर्दक्रोडलीलायमानत्रिदिवसदनपाथोनाथपद्माननेव । क्वचन कनकशृङ्गोत्सङ्गरङ्गत्तरङ्गा
७६९
वृलिललितविलासा कापि कुल्योल्ललास || ४४ ॥
यत्र शत्रुज काप्यनिर्दिष्टाभिधाना चतुर्दशसु नदीषु अन्यतमा कापि काचित्कुल्या कल्लोलिनी उल्लास शोभते स्म । किंभूता कुल्या । कनकस्य काञ्चनमयस्य शृङ्गस्य शिखरस्योत्सङ्गे कोडे रङ्गन्ती प्रचलन्ती तरङ्गाणां कल्लोलानामावलिः श्रेणि: तया ललितो मनोज्ञ विलास विलसनं यस्याः सा । उत्प्रेक्ष्यते— करिणो गजासुरस्य कदनं हननं यस्मादिति कृत्वा शंकरः । 'गजपुष्पपुरानङ्गकालान्धकमखासुहृत् । हरः', तथा 'निग्रन्थन प्रमथनं कदनं निबर्हणम्' इति हनननामानि । इदं द्वयमपि हैम्याम् । तस्य शिवस्य कपर्दो जटाजूट: । ' कपर्दस्तु जटाजूट ईश्वरस्य' इत्यपि हैम्याम् । तस्य कोडेऽङ्के लीलायमाना लीलया चलन्ती विलसन्ती वा त्रिदिवः स्वर्गस्तत्र तदेव वा सदनं गृहं येषां 'तादृशा देवास्तेषां पाथसां पानीयानां नाथः स्वामी । 'यादः स्रोतोवानंदीशः सरखान्' इतिहैम्याम् । समुद्रस्तस्य कमलमुखी पत्नी । 'समुद्रदयिताधुन्यौ' इत्यपि हैम्याम् । नदी । एतावता देवनदी गङ्गेव स्फुरति स्म ॥
वचन कनकरत्नाधित्यकादीप्रदीप्तिं दिनकरकरसङ्गाद्गाहमानां विहायः । सकलकुलगिरीन्द्रान्यः पराभूय भूत्या
कलयति किमु शैलः स्वेन मूर्त प्रतापम् ॥ ४५ ॥
९७

Page #831

७७०
काव्यमाला।
यो विमलाद्रिः क्वचन क्वापि प्रदेशे कनकानां काञ्चनानां रत्नानां रक्तपीतमणीनां वा अधित्यका ऊर्श्वभूमिस्तस्या दीनां दीपनशीला दीप्ति कान्ति कलयति धत्ते । किंभूतां दीप्तिम् । दिनकरस्य सूर्यस्य कराणां किरणानां सङ्गात्संपर्कादाश्लेषाद्विहाय आकाशं गाहमानानां निर्भरं भरन्तीनाम् । गगनमण्डलं यावत् प्रसमराणामित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेसकलान् समग्रान् कुलगिरीन्द्रान् भूत्या आत्मलक्ष्म्या पराभूय जित्वा शैलो विमलशैलो. चयः स्वेनात्मना मूर्त तनूमन्तं सकललोकलोचनगोचरं तन्मन्दरमेरुकैलाशादिशैलाभिभवोद्भवं प्रतापमिव बिभर्ति ॥
बलिनिलयनिकेतैरात्मनः स्थूलमूलै__र्धरणिधरतया यो भूभृतां सार्वभौमः । निखिलजलधिनेमीभारभुग्नाङ्गभाजो
दिशति किमु कृपालुर्विश्रमं भोगिभर्तुः ॥ ४६॥ . भूभृतां समस्तपर्वतानां सार्वभौमश्चक्रवती, नगाधिराजाभिधानत्वात् शत्रुजयाद्रिः धरणिधरतया भूभृत्वेन । उत्प्रेक्ष्यते-भोगिभर्तुः शेषनागस्य , विश्रमं प्रयासापनोदं किमु दिशति ददातीव । कैः । आत्मनः स्थूलमूलैः पुष्टैः पदैः अधः प्रविष्टप्रदेशैः । किं. भूतैः ।बलिनिलये पाताले निकेतो निवासो येषाम्। 'पातालमूलकैलाशः' इत्यभिधानत्वाच्च । किंभूतस्य भोगिभर्तुः । निखिला समग्रा या जलधिनेमिः सप्तद्वीपसमुद्रपर्यन्ता पृथिवी तस्या भारो वीवधस्तेन भुमं वक्रीभूतमहं वपुर्भजतीति तस्य ॥
गगनगतयदग्रस्फारकासारफुल्ल
कुमुदकुवलयाङ्काभृङ्गरिञ्छोलिकाभिः। . निशि शशिनमवेक्ष्याधावि मुग्धाभिरूर्व
सुरसरिदलिलीलापुण्डरीकभ्रमेण ॥ ४७॥ भृङ्गाणां भ्रमराणां रिञ्छोलिकाभिर्देशीभाषया श्रेणीभिर्निशि रात्री शशिनं शशलाञ्छनं चन्द्रमवेक्ष्य दृष्ट्वा ऊर्ध्वमुच्चैर्गगनं प्रत्यधावि उड्डीनम् । केन । सुराणां देवानां सरिनदी गङ्गा तस्या अलिभिर्मधुपानागतमधुकरैर्युक्तं यल्लीलापुण्डरीकं क्रीडाकरणार्ह सिताम्भोजं तस्य भ्रमेण भ्रान्या । कस्मादधावि । गगने आकाशे गतं प्राप्तं यद्यस्य शत्रुजयस्याप्रमुपरितनशिखरं तस्मिन् स्फारो मनोज्ञः पानीयपूर्णो यः कासारः पञ्चवर्णच. न्द्रिकाविकाशिसूर्यविकाशिकमलाकरस्तडागस्तत्र फुल्लतां निशाकरकरसंपर्काद्विकखरीभ. वतां कुमुदानां कैरवाणां कुवलयानामुत्पलानामङ्काकोडात् । किंभूताभिः भृङ्गरिञ्छो. लिकाभिः । मुग्धाभिः अज्ञानाभिः सदसद्विवेकविकलाभिर्विचाराचतुराभिः सार्धपशुभिः रिव । यदुक्तम्-'हे मालति म्लायसि किं यदेष चुचुम्ब तुम्बी कुसुमं षडभिः । प्राणी चतुर्भिश्चरणैः पशुश्चेत्स षड्भिरध्यर्षपशुन किं स्यात् ॥' इति ॥

Page #832

१५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । ७७१
विकसितकुसुमालीकर्णिकालीनपीन
ध्वनदनयनपेयामेयरोलम्बरावः । कचन रजतशृङ्गे चम्पकद्रुश्चकासे
__ कविरिव कृतवेदोद्गारहंसाधिरूढः ॥ ४ ॥ क्वकचन कुत्रापि शत्रुजयस्थानकविशेषे रजतशृङ्गे रूप्यशिखरे चम्पकट्ठहेमपुष्पपादपः चकासे दिदीपे । किंभूतश्चम्पकद्रुः । विकसितानां विकाशं प्राप्तानां कुसुमानां चम्पकपु. ष्पाणामालीनां श्रेणीनां कर्णिकासु बीजकोशेषु लीना मकरन्दपानार्थ मध्ये प्रविश्य निश्च• लीभूय स्थितास्तथा पीना यथेच्छाहारप्राप्त्या पुष्टास्तथा ध्वनन्तः शब्दायमाना गुञ्जारवो. जिंतास्तथा अनयनपेया कर्णिकासु प्रविष्टत्वेन लोचनाभ्यां पातुं योग्याः । अदृश्या इत्यर्थः । तथा अमेयाः प्रमाणातीता ये रोलम्बास्तेषां रावो गुमगुमायमानध्वनिर्यस्मिन् सः । क इव । कविरिव । यथा धाता चकास्ति । किंभूतः । कृतो निर्मितो वेदानामृक्सामयजुषामथर्वणानामुद्गार उद्गिरणमुच्चारो येन हंसे सितच्छदे अधिरूढः अध्यात्रितः राजमरालपृष्टस्थायुकः ॥
वकशिखरसरःस्थां भृङ्गरङ्गत्कटाक्षां - विदलितदलनेत्री रागमन्तर्दधानाम् । परमसुहृदिवाद्रिः पद्मिनी यो विविक्ते
समगमयदभीशुखामिना कामिनेव ॥ ४९ ॥ योऽद्रिः शत्रुजयगिरिः परमः सर्वोत्कृष्टः सुहृदिव मित्रमिव पद्मिनी पद्मपरिमलां कामिनी कमलिनी च कामिना कामुकेनेव अभीशुखामिना ज्योतिःपातिना भानुना समं विविके विजने एकान्ते समगमयत्संगमं कारयति स्म । किंभूतां पद्मिनीम् । खकस्य शैलसंबन्धिनः शिखरं शृङ्गं निजं वा कूटं तत्र यत्सरः पद्माकरस्तत्र तिष्ठतीति तादृशीम् । 'शिरःस्थाम्' इति पाठे शृङ्गमस्तके जलार्द्रप्रदेशे स्थायिनीम् । स्थलेऽपि पद्मिन्याः संभवो दृश्यते । यथा नैषधे–'ददर्श दूनः स्थलपद्मिनी नलः' इति । तथा चम्पूकथायामपि 'उत्फुल्लस्थलपद्माभभवच्चरणभूषिता' इति। पुन: किंभूताम् । भृङ्गा भ्रमरा एव मधुकरैः कृत्वा रङ्गन्तः पति सूर्य तिर्यक्सर्पन्तः कटाक्षा अक्षिविकूणितानि यस्याः सा । पुनः किंभूताम् । विदलितानि दलानि पत्राण्येव नेत्रे नयने यस्याः । पुन: किं कुर्वाणाम् । अन्तर्मध्ये मानसे च राग रक्तिमानमनुरति स्नेहं च दधानां बिभ्राणाम्॥
विलिखितगगनाङ्कप्रस्थकण्ठावलग्न
द्विजपरिवृढबिम्बालम्बिनक्षत्रमाला । तरलकलितमुक्तामालिकाशालिशोभां
प्रतिरजनि विधत्ते सिद्धभूभृन्मघोनः ॥ ५० ॥

Page #833

७७२
काव्यमाला।
विलिखितो निजाग्रेण धृतो गगनस्य नभसः अङ्क उत्सङ्गो येन तादृशं प्रस्थं सानु शिखरं तस्य कण्ठोऽधित्यका तस्य समीपं किंचन शिखाधःप्रदेश उपकण्ठस्तत्रावलमं मिलितं यद्विजपरिवृढस्य बिम्बं मण्डलमालम्बते आश्रयते इत्येवंशीला नक्षत्राणामु. पलक्षणादहनक्षत्रतारकाणां माला श्रेणी सिद्धनामा भूभृतां पर्वतानां पार्थिवानां च मघोनः पुरंदरस्य प्रतिरजनि निशां निशां प्रति तरलेन नायकेन हारमध्यमणिना का लितायाः सहिताया मुक्कामालिकाया हारलतायाः शालिनी दीपनशीलां शोभा विभूषां विधत्ते करोति ॥
अविरलमणिशृङ्गै कनाकिद्रुमैश्च
त्रिदशमिथुनवृन्दैर्जातरूपश्रिया च । . . विविधसुरनिकुजैः सिद्धसौधैर्नृणां यः ।
श्लथयति सुरशैलप्रेक्षणोत्कण्ठि चेतः ॥५१॥ यः शत्रुजयादिः नृणां भरतक्षेत्रभूचरनराणां सुरशैलस्य मेरोः प्रेक्षणे विलोकने उस्कठा औत्सुक्यं विद्यते यस्मिन् तादृशं चेतो मनः श्लथयंति शिथिलयति मेरुदर्शनोत्कण्ठा श्लथीकरोति । वर्णाचलविलोकनहल्लेखविमुखं मानसं सृजतीत्यर्थः । कैः कृत्वा । अवि. रलान्यनेकानि मणीनाम् । रत्ननिमितानीत्यर्थः । शृङ्गाणि शिखराणि तैः । च पुनः कैः । नैकैर्नानाप्रकारैलौकिकैः कल्पपारिजातादिपश्चप्रकारैजिनशासनोक्कमङ्गादिदशप्रकारैर्वा ना किभिर्देवैः खक्रीडाकृते छायार्थ वा प्ररोपितैः द्रुमैर्वृक्षैः कल्पतरुभिर्वा । च पुनः कैः । त्रिदशानां चतुर्निकायसुराणां मिथुनानां यात्रार्थागतानामधिष्ठातृतया वा स्थायुकानां युगलानां दम्पतीरूपाणां वृन्दैः समूहैः । च पुनर्जातया सम्यक्समुत्पन्नया रूपस्य सं. स्थानविशेषस्य खर्णस्य वा त्रिया शोभया लक्ष्या । चं पुनः कैः। विविधा भवनपतिव्यन्तरवैमानिकाः सुरा येषु तादृशैनिकुजैः काननैरथ वा विविधा नानाप्रकाराः सुरनिकुञा नन्दनवनरूपा देवारामास्तैः । पुनः कैः । सिद्धानां देवविशेषाणां गानरसिकाणां सौधैहैः सिद्धायतनैश्च ॥
क्वचन करटियाना मेखलाशालमानाः
कनककटकभाजो वारिमुक्केशपाशाः । विविधमणिविभूषाः पद्मिनीनालबाहाः
विकचंकुसुमनेत्रा बिम्बदन्तच्छदाश्च ॥ १२ ॥ बहलमलयजन्मामोदिता मञ्जुपादा
गुरुतरकुचकूटाः स्फारमुक्तावलीकाः। मदपटुपिकवाचश्चम्पकश्रेणिगौरा
युवतय इव यस्मिन्भूमयो विस्फुरन्ति ॥ ५३॥ .

Page #834

१५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
७७३
यस्मिन् श्रीशजये युवतयस्तरुण्यः स्त्रिय इव भूमयः पृथिव्यः क्वचन क्वापि प्रदेशे विस्फुरन्ति दीप्यन्ते । भूमयो युवतयश्व किंभूताः । वचन कुत्रापि स्थाने करटिनां गलद्दानजलगजानामिव च यानं गमनं स्वेच्छया परिभ्रमणं लीलामन्थरगतिश्च यासु यासां वा । पुनः किंभूताः । मेखलया गिरिमध्यभागेन स्वर्णमणिवेचितकाच्या च कृत्वा शालमानाः शोभमानाः । पुन: किंभूताः । कनकस्य स्वर्णमयं काश्चनखनीयुकं वा क. टकं कमपि मध्यप्रदेशविशेषं हेमवलयं च भजन्तीति । पुनः किंभूताः । वारिमुचा शिखरोपरिसंचरज्जलदेन कृत्वा मेघवच्च केशपाशः कुन्तलहस्तो यासाम् । पुनः किंभूताः । विविधानामनेकप्रकाराणां मणीनां कर्केतनचन्द्रकान्तादीनां रत्नानां विभूषाः शोभा विशिष्टा भूषा अलंकारा यासु वा यासाम् । पुनः किंभूताः । पद्मिनीनां कमलानां नालानि मृणालान्येव तत्तुल्या बाहा भुजा यासाम् । 'पद्मिनी कमलिन्यां कमले प्रधानस्त्रियां च' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूताः । विकचानि विकसितानि कुसुमान्येव कुसुमतुल्यानि वा नेत्राणि नयनानि यासाम् । पुनः किंभूताः । बिम्बानि पक्कगोल्हकानि एव तद्वद्वा दन्तच्छदा अधरा यासाम् । पुनः किंभूताः । बहलाः सान्द्राः दृढा वा ये मलयजन्मान: श्रीखण्डतरवः तेषामामोदाः परिमलाः संजाता आसु । पक्षे सान्द्रवदनविलेपनेन सुगन्धीभूताः प्रमोदकलिता वा जाताः । आमोदः परिमल: प्रमोदश्च । पुनः किंभूताः । मञ्जवो मनोज्ञाः पादाः पर्यन्तपर्वताः स्त्रीयोग्यलक्षणोपेतावरणाश्च यासाम् । पुनः किंभूताः । गुरुतराण्यभ्रंलिहानि अत्युनतानि पर्वतलक्ष्म्याः कुचरूपाणि स्तना एव वा कूटानि शिखराणि यासाम् । पुनः किंभूताः । स्फाराः स्फुरन्तः जनगणैः श्रवणैराक. य॑माना मुक्ता अनेकानगारकोटीकलितपुण्डरीकगणिद्रविडवालिखिल्लरामशाम्बप्रद्युम्नपाण्डवादिका मुक्तात्मानः सिद्धास्तेषामावल्यः श्रेणयो यासु । मुक्ताशब्देन मुक्तात्मानः प्रोच्यन्ते । यदुक्तं चम्पूकथायाम्-'ता एव निर्वृतिस्थानमहं मन्ये मृगेक्षणाः । मुक्तानामास्पदं येन तासामेव स्तनान्तरम् ॥' इति । 'निर्वृतिर्मोक्षः सुखं च मुक्तानां मौक्तिकानां च' इति तट्टिप्पनके । अस्याटेरपि सिद्धक्षेत्राभिधानात् । 'कर्करकर्करेष्वनन्ताः सिद्धाः' इति श्रुतेश्च । पक्षे दीप्यमानमौक्तिकमालाकलिताः । पुनः किंभूताः । मदेन क्षीबतया सुरखेचरप्रकरप्रकारोऽपि तत्सर्वर्तुकस्मितयत्सहकारसरसमञ्जरीपुञ्जाखादोद्धटिताकुण्ठकण्ठकुहरोदितामन्दानन्दोन्मदतया वा पटवः प्रगल्भा ये पिकाः कोकिला. स्तेषां तद्वद्वाचो मधुरपञ्चमालापललितगिरो यासु यासां वा । पुनः किंभूताः । चम्पकानां विकसितकुसुमपुञ्जपिञ्जरीभूतनूतनहेमपुष्पकतरूणां श्रेणीभिः पतिवद्वा गौराः काचनरुचः । 'गौरं तु पीतश्वेतयोः' इत्यनेकार्थः । पीतवर्णाः ॥ युग्मम् ॥
विकचकुसुमपीतस्फीतिमज्जातिजातो.
परिपरिमललुभ्यल्लोलमत्तालिमाला । खगपरिवृढपृष्ठाधिष्ठितारिष्टदस्यो
रुपमितिमिह शैलाखण्डलेऽलंचकार ॥ ५४॥

Page #835

७७४
काव्यमाला।
इहास्मिन् शत्रुजयनाम्नि शैलाखण्डले गिरीन्द्र विकचानि विनिद्राणि कुसुमानि पु. प्पाणि यस्मिन् तथा पीतत्वेन स्फीतिमद्दीप्यमानमथ वा पीतं हारिद्रवर्ण काश्चिजातयः श्वेताः काश्चिञ्च पीता अपि स्युरिति स्फीतिमत्प्रवर्धमानं यजातीनां मालतीनां जातं वृन्दं तस्योपरि परिमले सुरभितायां लुभ्यता लोभं प्राप्नुवता लोलानां चञ्चलानां मत्तानां मकरन्दपानेनोत्कटानामलीनां भ्रमराणां माला श्रेणी सा की । खगानां परिवृढः पक्षिणां खामी नायको गरुडः स्वर्णकायस्तस्य पृष्ठं ततः पश्चिमो भागस्तमधिष्ठितस्य स्थितस्याध्यारूढस्य वा अरिष्टनामासुरस्तस्य दस्योवेरिणः कृष्णस्य उपमितिमुपमानमलंचकार भूषितवान् । विष्णोरुपमा प्राप्तवतीत्यर्थः ॥
लिखितसुरपथाङ्कप्रस्थपुञ्जप्ररोह
न्मसृणसरसघासपासवृत्तिं सृजन्तः । क्षुधितमृगतुरङ्गाः खेदयन्ति स्म नक्तं
दिनमिदमुपरिष्टात्संचरच्चन्द्रसूर्यौ ॥ ५५ ॥ क्षुधिता नक्तं दिनाविश्रान्तिपरिभ्रमणप्रादुर्भवदुभुक्षाक्षामकुक्षयः मृगश्चन्द्रोत्सङ्गगतकुरङ्गस्तुरङ्गाः सूर्यरथरथ्याश्वाः कारः नक्तं दिनं रात्रौ दिवा च इदमुपरिष्टाद्विमलाचलोपरिप्रदेशे संचरन्तौ प्रचलन्तौ चन्द्रसूर्यौ शशिभास्करौ प्रति कर्मणी खेदयन्ति विषादमापादयन्ति । दुःखीकुर्वन्तीत्यर्थः । किं कुर्वन्तः । लिखितो निघृष्टः सुरपथस्याका. शस्य अङ्कः क्रोडो हृदयं येन तादृशो यः प्रस्थानां सानूनां पुञ्जः तत्र प्ररोहन्त्युद्गच्छन्तस्तथा मसणाश्चिकणाः सुकुमारास्तथा सरसाः सान्द्राः स्नेहलाः सुखादा वा ये घासास्तृणानि तेषां ग्रासैः कवलनैर्वृत्तिमाजीविकां प्राणाधारं सृजन्तः कुर्वन्तः ॥
कचन कनकशृङ्गे रङ्गिभृङ्गानुषङ्गि
क्षरदमितमरन्दस्पन्दसंदोहसान्द्रा । अलभत वयसीत्वं जम्भमाणा तमाला
वलिरिह यमुनाया भाखदङ्के स्थितायाः ॥ १६ ॥ इह शत्रंजयाद्रौ वचन कुत्रचन स्थानके कस्मिन्नपि वा कनकशृङ्गे सुवर्णशिखरे ज. म्भमाणा विकसन्ती तमालानां तापिच्छद्रुमाणामावलिः श्रेणी भाखदङ्के सूर्योत्सङ्गे स्थितायाः पितुः सवितुरुत्सङ्गे खेलन्या यमुनाया यमभगिन्या नद्याः वयसीत्वं सखीभावमलभत प्राप्नोति स्म । किंभूता। रङ्गो रङ्गणं पर्यटनम् । 'अगिरगिलगि गत्यर्थाः' इत्ययं धातुः । तथा रञ्जनं रङ्गो रागः । 'रज रागे' इत्यस्य प्रयोगश्च विद्यते । येषां ते रङ्गिणस्तेषां भृक्षाणां भ्रमराणामनुषङ्गः सङ्गो विद्यते येषु तादृशाः क्षरन्तो निःसरन्तोऽमिता मानातीता ये मरन्दा मधूनि त एव स्पन्दा रसास्तेषां संदोहा राशयस्तैः सान्द्रा नीरन्ध्रा पूर्णा ॥

Page #836

१५ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
७७६
७७
मरकतकटकाङ्कस्फाटिकानुच्चकूटो
दरविदलितपुष्पप्रस्फुरच्चम्पकद्रुः । नरकदमननाभीपुण्डरीकाङ्कनिर्य- .
जलजतनुजलीलामाललम्बे कदम्बे ॥ ५७ ॥ कदम्बे शत्रुजयाचले मरकतानामश्मगर्भमणीनां कटकस्य क्वापि नीलरत्ननिर्मितगिरिनितम्बस्याद्रिमध्यभागस्य अङ्कः क्रोडस्तत्र स्फाटिकं स्फटिकमणिसंबन्धि यदनुच्चं नात्युन्नतं नोत्तुङ्गम्। लघु इत्यर्थः। कूटं शिखरं किंचिदुच्चगिरिप्रदेशस्तस्योदरे मध्ये गर्भे वा विदलितैर्विनिद्रीभूतैः पुष्पैः कुसुमैः प्रस्फुरद्दीप्यमानश्चम्पकद्रुहेमपुष्पकपादपः कर्ता। नरकनानोऽसुरस्य दमनो हन्ता नारायणस्तस्य नाभ्यां तुन्दकूपिकायां यत्पुण्डरीकं श्वेताम्भोजं तस्याङ्कात् हृदयात् । उदरादित्यर्थः । निर्यतो निर्गच्छतो जलजतनुजस्य कमलभुवो ब्रह्मणो लीलां विलासमाललम्बे आश्रयते स्म । इति गर्भितोपमा ॥
रसिककरिविलोलत्कर्णतालौघतूर
ध्वनिमधुकरराजीगुञ्जितोदात्तगीतौ । कचिदिह गुरुणेव प्रेरिता मारुतेन
स्त्रिय इव वनवल्लयः पत्रहस्ता अनृत्यन् ॥ १८॥ इह श्रीसिद्धशैले क्वचित् कुत्रापि प्रदेशे स्त्रियो नृत्यकृत्कामिन्यो नर्तक्य इव वनवल्लयः काननोद्गतलता अनृत्यन् नृत्यन्ति स्म। किभूताः। मारुतेन वायुना प्रेरिताश्चपलीकृताः । उत्प्रेक्ष्यते—गुरुणेव । यथा नाटकाचार्येण सूत्रधारेण प्रेरिताः प्रवर्तितास्ताण्डवकारिकाः पात्राणि नृत्यन्ति । किंभूतानि । पत्राणि पर्णान्येव पवनचञ्चलवात् हस्तकाः पाणिविक्षे. पा यासां ताः। नृत्यन्ति कस्यां सत्याम् । रसिकाः खैरं खवशाभिवेनद्रुमेषु सल्लकीकाननेषु कीडारसकल्लोलितचेतसो ये करिणो गजेन्द्राः तेषां सशब्दं चञ्चलीभवतामितस्ततः संजाय.मानानां कर्णतालानां श्रोत्रपत्राणाम् । 'उपसि गजयूथकर्णतालैः' इति रघुवंशे । ओघाः समूहास्त एव तूराणां वादित्राणां ध्वनयो निर्घोषास्तथा मधुकराणां विकसितकुसुमारविन्दवृन्दमकरन्दविन्दुमदोन्मदबन्धुरगन्धसिन्धुरकपोलस्थलगलन्मदोदकपानमेदुरीभूतानां भ्रमराणां गुन्जितानि गुञ्जारवा एव उदात्ता मनोज्ञा गीतिर्गानं तस्यां सत्याम् ॥
लुलितगगनगङ्गासीकरासारवन्तः
स्मिततरुवनमालामन्दमान्दोलयन्तः । विकचकुसुमपद्मामोदमेदस्विनो यं
प्रभुमिव पवमानाः सेवकाः शीलयन्ति ॥ ५९॥ पवमाना मारुताः यं पुण्डरीकाचलं शीलयन्ति । के इव । सेवका इव । यथा अनु.

Page #837

७७६
काव्यमाला। चराः प्रभुं खामिनं सेवन्ते । वायुस्त्रिधा वर्ण्यते। शीतो मन्दः सुरभिश्च । तदेव त्रै विध्यं दर्शयति-किंभूताः पवमानाः । लुलिताः पवनवेगेनान्दोलिता अतिचपलीकृता या गगनस्य गगनवर्तिनी वा आकाशे प्रवहमाना भूमिगतवत् या गङ्गा सिद्धधुनी देवनदी तस्याः सीकराणां जलकणानामासारो वेगवती वृष्टिविद्यते येषु । इति शीतलत्वम् । पुनः किंभूताः । स्मिता विनिद्रास्तरवो द्रुमा येषु तादृशानि वनानि काननानि तेषां मालाः श्रेणी: मन्दं शनैः शनैरान्दोलयन्तस्तरलीकुर्वन्तः । इति मन्दत्वम् । पुनः किंभूताः । विकचानां विकसितानां कुसुमानां विविधजातीयतरुपुष्पाणां तथा पद्मानां कमलानां वा मोदैः परिमलै: मेदखिनः पुष्टाः । इति सुरभित्वम् ॥
प्रतिशिखरममुष्मिन्निःसरन्निर्झरौघा ___ असुरसुरपुरंध्रीकेलिनीरन्ध्रनीराः । नभसि निरवलम्बप्रस्खलन्नाकिनद्याः
शतश इव भवन्तो वाःप्रवाहाः स्फुरन्तिं ॥ १० ॥ अमुष्मिन् सिद्धपर्वते प्रतिशिखर निखिलशिखरेभ्यो निःसरन्तो . निर्गच्छन्तो ये निर्झराणामोघाः संघाताः स्फुरन्ति दीप्यन्ते । विभान्तीत्यर्थः । किंभूताः । असुराणां पातालवासिनां सुराणां वर्गगेहानां पुरंध्यः कामिन्यस्ताभिः केलिभिः जलविलासैः कृत्वा नीरन्ध्र निर्भरं भृतं नीरं पानीयं येषु ते । उत्प्रेक्ष्यते-निर्गतः अवलम्ब आश्रयणं यस्मात्तादृशे नभसि आकाशे निराधारत्वेन प्रस्खलन्त्या प्रकर्षेण स्खलित्वा निष्पतत्या नाकिनद्याः खर्गिगङ्गायाः शतश: शतसहस्रसंख्याका भवन्तः वाःप्रवाहाः पयःपूरा इव ॥
स्फटिकघटनमन्तः पद्मरागप्रगल्भं
मरकतमयशृङ्गं निर्झरै राजमानम् । कलितकलबलाकाकालिकीवारिधारं
ध्वनिजितमिव सार्व शीलदभ्रं बभासे ॥ ११ ॥ क्वचित्कस्मिन्नपि गिरेः प्रदेशे मरकतानि अश्मगर्भा नीलमणय एव रूपं यस्य इन्द्रनीलरत्नघटितं शृङ्गं शिखरं बभासे शुशुभे । किंभूतं शृङ्गम् । स्फटिकानां क्षीरतैलस्फटिकरत्नानां घटना रचना यत्र तत् । पुनः किंभूतम् । अन्तमध्ये क्वापि स्थाने पद्मरागा अरुणमणयस्तैः प्रगल्भं पटुशोभम् । पुन: किंभूतम् । निर्झरैनिःसरनीरधाराधोरणीभी राजमानम् । उत्प्रेक्ष्यते-ध्वनिना गम्भीरशब्देन जितमभिभूतं सत्सार्व ऋषभदेवं शीलत् सेवमानमभ्रं मेघ इव । 'मेघगम्भीरघोषत्वम्' इति हैम्याम् । किंभूतमभ्रम् । कलिता धृता कला मनोज्ञा बलाका बलाकां गता । मेघसमये हि बलाकानां गर्भाधानं जायते । अत एव मेघदूतकाव्ये प्रोक्तम्-'गर्भाधानक्षणपरिचयात्खे भवन्तं ,

Page #838

१५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । बलाकाः सेविष्यन्ते' इति । तथा वर्षासु बका नोडवृक्षादावेवोपविश्य तिष्ठन्ति, बलाकाश्च तेषां भक्ष्यमानीय ददते । 'बगला पावसवइठा' इति लोकवृत्तावपि श्रूयते प्रसिद्धिः । तस्माद्बलाकापदोपादानम् । तथा आकालिकी विद्युत् । तथा वारिधारा जलवृष्टयो येन ॥
क्वचिदपि रुचिचञ्चत्पद्मरागप्रगल्भं
मरकतमणिचङ्गोत्तुङ्गशृङ्गं चकासे । विजितमृषभभा धीरगम्भीररावै
. स्तप इव तनुतेऽस्मिंस्तत्तुलायै तडित्त्वान् ॥ १२ ॥ क्वचिदुपि कुत्रापि स्थाने शत्रुजयपर्वतोपरिभूमौ मरकतमणीनां महेन्द्रनीलरत्नानां चङ्गं प्रधानं मरकतमाणिक्यैर्वा चङ्गं चारु तथोत्तुङ्गमभ्रंलिहं शृङ्गं चकासे दीप्यते स्म । किंभूतम् । रुचिभिर्निर्यज्योति:पुज्ञैश्चञ्चद्भिर्दीप्यमानैः पद्मरागैः लक्ष्मीपुष्परत्नैः प्रगल्भं भ्राजमानम् । उत्प्रेक्ष्यते-ऋषभभ; विमलाचलकमलालंकारहारेण श्रीवृषभदेवस्वामिना आदिनाथेन धीरैरभङ्गाघुघुरैः गम्भीरैर्मन्द्रः मध्यमानपाथोनाथनिर्घोषानुकारिभिः रावैः खशब्दैः जितः पराभूतः सन् तडित्त्वान् विद्युद्वलयालंकृतो जलधरस्तेषां जैनधीरगम्भीररावाणां तुलायाः सादृश्यस्य आत्यै प्राप्त्यै किं तपस्तनुते उपवासादि. कष्टं करोतीव ॥ ·
चपलशफरनेत्रा बन्धुरावर्तनाभी
मधुपपटलकैश्या मानसावासहासाः। कनककमलगौर्यो वीचिमालावलीकाः
स्त्रिय इव रसभाजो भूभृतापो ध्रियन्ते ॥ १३ ॥ . . भूभृता शत्रुजयाद्रिणा स्त्रियो वध्व इत्र आपो जलानि ध्रियन्ते । किंभूता आपः स्त्रियश्च । चपलाश्चञ्चलाः शफरा मत्स्या एव तद्वद्वा नेत्राणि नयनानि यासाम् । तथा बन्धुरो मनोज्ञ आवर्तो दक्षिणावर्ती श्रमिविशेषः पयसां भ्रमो भ्रमणं यासां तादृश्यो 'नाभ्यो मध्यं तुन्दकूपिकाश्च यासां तथा मधुपानां भ्रमराणां पटलानि मण्डलानि एव तद्वद्वा कैश्यं केशानां समूहो यासाम् । पश्चात्कर्मधारयः । पुनः किंभूताः । मानसावासा हंसास्त एव तद्वद्वा विशदो हासो यासाम् । पुनः किंभूताः । कनकस्य वर्णस्य कमलानि तैस्तद्वद्वा गौर्य: गौराङ्गयः । पुनः किंभूताः । वीचीनां कल्लोलानां माला श्रेणी सैव तद्वद्वा वली उदरे मांससंकोचलक्षणा यासाम् । पुनः किंभूताः । रसं जलं शृङ्गारादिकं च भजन्ते इति रसभाजः ॥
कचन जिनगृहान्तर्दह्यमानागुरुभ्यः
प्रसरदमरमार्गप्रस्फुरद्वायुवाहम् ।

Page #839

७७८
काव्यमाला।
सजलजलदबुद्ध्या वीक्ष्य बप्पीहबालाः
कृतपटुचटुवाचो यत्र धावन्ति मुग्धाः ॥ ६४ ॥ यत्र शत्रुजये क्वचन कुत्रचन प्रदेशेषु मुग्धा अज्ञाना बप्पीहानां चातकानां बालाः शिशवः अङ्गना वा सजलानां पानीयपूर्णानां जलदानां मेघानां बुद्ध्या धिया भ्रान्त्या वा धावन्ति संमुखं पार्श्व वा यान्ति । किंभूताः । कृता विहिताः पटवः प्रवणाश्चटवः प्रियप्राया वाचो वाण्यो यैर्याभिर्वा । किं कृत्वा । जिनगृहाणां जैनप्रासादानामन्तमध्ये दह्यमाना भगवत्पुरो धूपोत्क्षेपणार्थ धूपाधानानौ प्रज्वाल्यमानाः । उत्क्षिप्यमाना इत्यर्थः । ये अगुरवः काकतुण्डास्तेभ्यः प्रसरन्तं विस्तरन्तं तथा अमरमार्गे आकाशे प्रस्फुरन्तमितस्ततो भूत्वा दशदिग्गृहाङ्गणानि व्याप्नुवन्तं वायुवाहं धूमं वीक्ष्य दृष्ट्वा ॥ .
स्वकरनिकरसङ्गश्चोतदिन्दूपलाम्भो__ भरमिदमचलोचैरत्नशृङ्गाद्गृहीत्वा । स्वयममृतमरीचिमैत्र्यतः कैरवाणां
किमु दिशति तमेव प्रग्निपीयूषदम्भात् ॥ १५ ॥ अमृतमरीचिश्चन्द्रः कैरवाणां खबन्धुकुमुदानां मैत्र्यतः परस्परसंख्यात् प्रश्नीना पीयूषस्य कान्तिद्वारा अमृतस्य प्रश्निरूपस्य पीयूषस्य वा दम्भात्कपटात् तमेव चन्द्रकान्ताम्भोभरमेव खयमात्मना दिशति ददातीव । किं कृत्वा । इदमचलस्य अस्य शत्रुजयाद्रेश्चैः ऊर्ध्वमधिकायां यद्नानां चन्द्रकान्तककेंतनादिमणीनां भृङ्ग शिखरं तस्मात्वस्य कराः किरणास्तेषां निकरो राशिस्तस्य सङ्गः संपर्कस्तेन श्चोतन्तः क्षरन्तो गलन्तो ये इन्दूपलाश्चन्द्रकान्तमणयस्तेषामम्भोभरं जलपटलं गृहीत्वा आदाय ॥
यस्मिन्नुरोद्वयसनिःसृतसिन्धुरङ्क
क्रीडन्सुरासुरपुरंधिपयोधराणाम् । कस्तूरिकामलयजद्रवसान्द्रपूरा
रेजे यमीसलिलसंवलितेव गङ्गा ॥ ६६ ॥ यम्मिन् शत्रुजयाद्री उरोद्वयसंहृदयप्रमाणं निःसता निर्गता सिन्धुर्नदी यस्या यमु. नायाः सलिलैः संवलिना मिश्रितजला गङ्गेव रेजे विभाति स्म । किंभूता सिन्धुः । अङ्के जलोत्सङ्ग क्रीडन्तीनां जलकेलि कुर्वाणानां सुराणां देवानामसुराणां दानवानां पाता. लवासिनां प्रथमनिकायभवनयतिनिर्जराणां वा पुरंध्रीणां वधूनां पयोधराणां विविधपत्रलताकलितस्तनकलशानां कस्तूरिकाणां गन्धधूलीनां मलयजन्मनां चन्दनानां द्रवैः जम्बालिनीजलसङ्गात्प: सान्द्रं करम्बितं पूरं जलप्रवाहो यस्याः ॥
यत्रोन्मदैः परिणतैर्हरितां करीन्द्रैः रुखातगैरिकभरैर्नभसि भ्रमद्भिः ।

Page #840

१५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७७९ संध्याधियेव गलितावधिवेलमत्र
विश्रान्तिमाप न महानटनाट्यरङ्गः ॥ १७ ॥ अत्र जगति महानटस्य शंभीर्नाट्यरङ्गः नाटकस्य रङ्गः स्नेहक्रीडा गलितो निर्गतोऽव. धिः सीमा यत्र तादृग्वेला वारः। काल इत्यर्थः । निरवधिसमयं यावत् । 'शंभोर्मा बत सांध्यवेलनटनं भाजि व्रतं वाक्' इति नैषधे । विश्रान्ति विभ्रममाप लेभे । न नाटकरहाद्विररामेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-संध्याधिया पितृसूभ्रमेणेव । कैः कृत्वा । यत्र शत्रुजये हरितां दिशां करीन्दैः गजराजैः । दिग्गजैरित्यर्थः । उत्खातैवटाघातक्रियायां दत्तमुस. लैरुत्पाद्य क्षिप्तैः गैरिकानां धातूनां भरैः प्रकरैः । किंभूतैः करीन्द्रैः । उन्मदैः क्षीबतयोद्धतीभूतैः । पुनः किंभूतैः । परिणतैस्तिर्यक्प्रवादिषु प्रदत्तप्रहारैः । भरैः किं कुर्वद्भिः । नभसि आकाशे भ्रमद्भिः पर्यटद्भिः । विस्तरद्भिरित्यर्थः ॥
यस्मिन्ननन्यमणिधोरणिक्लप्ततुङ्गा __ शृङ्गाङ्गणैर्दलितसंतमसप्रचारैः ।
पूषा मयूखमुषितोलसहस्रलक्ष्मीः
- खद्योतपोत इव किंचिदधत्त शोभाम् ॥ १८॥ यस्मिन् शत्रुजये विमलाचलोपरि वर्तमानः पूषा सूर्यः खद्योतो ज्योतिरिङ्गणः 'खजऊ' इति लोकप्रसिद्धः । तस्य पोतो बालकः खद्योत एव शिशुः तद्वत्किचित्किमपि खल्पमात्रां शोभामधत्त दधाति स्म । किंभूतः । पूषा मुषिता आच्छिद्य गृहीता उस्राणां किरणानां सहस्रं दशशती तस्य लक्ष्मीः श्रीर्यस्य । कैः । अनन्याभिरसाधारणाभिः • मणीनां नानाविधरत्नानां धोरणीभिः श्रेणीभिः कुप्तानि घटितानि तथा तुङ्गान्यभ्रंकषाणि भृङ्गाणि शिखराणि तेषामङ्गणैरजिरैः। सद्भूमीभिरित्यर्थः । किंभूतैः । दलितो व्यापादितः संतमसानामन्धकाराणां प्रचारः प्रसारो यः ॥
अहोरात्रस्थास्तूदयदमितभास्वद्रमकरी . मणीशृङ्गश्रेणी हततमसमभ्राध्वपथिकीम् । विलोक्यैतत्पद्माकरकमलिनीराजिरनिशं
गलन्निद्रामुद्रां कलयति समुद्बोधकमलाम् ॥ १९॥ एतस्य शत्रुजयाद्रेः पद्माकराणां कमलमण्डलशालिसरसां कमलिनीनो राजीविनीनां राजिरनिशं निरन्तरं नक्तं दिनमपि समुद्बोधस्य सम्यग्विकाशस्य कमलां लक्ष्मी कलयति धत्ते । किंभूतां कमलाम् । गलन्ती निर्यान्ती निद्रासंकोचलक्षणा तन्द्रा तस्या मुद्रा मुद्रणं खापावस्था यस्याः सा ताम् । किं कृत्वा । मणीनामाभंकरप्रभंकरादीनां माणिक्यानाम् । देदीप्यमानमणिमयानामित्यर्थः । शृङ्गाणां शिखराणां श्रेणी धोरणी विलोक्य दृष्ट्वा । किंभूताम् । अहोरानं दिवसे निशायां च निरवधिसमयं यावन्नित्यं स्थास्ननां

Page #841

कायमाला।
वसनशीलाना तथा उदयतामभ्युद्गमं भजतां तथा अमितानां प्रमाणरहितानां संस्यातीतानां भाखतां भास्कराणां भ्रमकरी भ्रान्तिविधायिकाम् । पुनः किंभूताम् । हतानि ध्वस्तानि गले गृहीत्वा निष्काशितानि तमांति ध्वान्तानि यया ताम् । पुनः किंभूताम् । अभ्राणां मेघानामध्वनो मार्गस्य गगनपद्धते; पथिकी पान्थीम् । अभ्रंकषामित्यर्थः । 'अभ्रं व्योमपयोदयोः' इत्यनेकार्थः ॥
यस्मिन्नुद्वहता कनीमिव लतां यूनेव भूमीरुहा .
खामोदैः खजनैरिव स्मितसुमैः पारिवोद्यन्मधु । प्रीत्या भोजयितुं वराशनमिवानेके द्विरेफाः समं. .
___ स्त्रीभिर्नागरिका इवोन्नततयामत्र्यन्त मन्यामहे ॥ ७० ॥ __ यस्मिन् शत्रुजये यूनेव तरुणेनेव भूमीरुहा विनिद्रद्रुमेण अथ च भूमीजन्मना व्यवहारिणा नागरिकाः पौरजना इव अनेके बहवो द्विरेफा भ्रमरा भृङ्गाः आमच्यन्त आकार्यन्त। कथम् । समं सार्धम् । काभिः स्त्रीभिः नागरीभिरिव भ्रमरीभिः सह । कया। उन्नततया महत्त्वेन उच्चैःशिरस्त्वेन महातरुत्वेन अथ महाव्यवहारित्वेन चेत्यत्रायं हेतुः । कैः कृत्वा आहूयन्ते स्म ।आमोदैः परिमलैः। कैरिव। खजनैरिव खगोत्रजातैरिव । भूमीरुहा किं कुर्वता । उद्वहता उत्प्राबल्येन वहता विभ्रता अङ्गीकुर्वता षण्णामपि ऋतूनां सर्वदा तत्राद्रौ स्थायुकत्वेन पाणिग्रहणं कुर्वता च। काम् । लतां वनवल्लीम् । कामिव। कनीमिव कुमारिकामिव । किमर्थमामन्त्र्यन्त । भोजयितुं भोजनं कारयितुम् । कया। प्रीत्या । खोत्सङ्गस्नेहेन स्थायुकत्वेन किं कर्मतापन्नम् । उद्यन्मधु प्रकटीभवन्मकरन्दम् । किमिव । वराशनमिव षड्ससरसीकृतप्रधानभोज्याखाद्यलेयचोष्यभोजनमिव । कैः । स्मितैः विकसितैः कुसुमैः पुष्पैः । कैरिव । पारिव स्वर्गाद्यमत्रैरिव ॥
सिन्धूः सुता इव पिता त्वरमाणभावाः
प्रोत्कण्ठिताः प्रदधतीः सरसीजभूषाः । प्रास्थापयत्प्रति पतिं जलधि तरङ्गैः
सत्राङ्गरक्षकमटैरिव सिद्धशैलः ॥ ७१ ॥ सिद्धशैल: श्रीशत्रुजयाचल: सिन्धूश्चतुर्दशापि महानदीः सर्वर्तुस्थानत्वेन जलधरकालबहलीभवजलदजलप्राबल्यकल्लोलितकल्लोलिनीः जलधि समुद्रं भर्तारं प्रति प्रास्थापयस्प्रेषयति स्म। कथम्। सत्रा सार्धम्। कैः। तरङ्गः गगनाङ्गणालिङ्गनलोलकल्लोलैः । कैरिव।अथ वा उत्प्रेक्ष्यते-आगरक्षकभटैः शरीरयत्नविधायकनीरैरिव । क इव प्रास्थापयत् । पितेव ।यथा जनकः खखतातः सुताः आत्मपुत्री: पति पाणिगृहीतारं प्रति प्रस्थापयति। किंभूताः सिन्धूः सुताश्च । खरमाणः शीघ्रतगे भावः । भूयते उत्पद्यते कर्मवशतया भूयो भूयः संसारः अनेनेति भाव आत्मा चित्ताभिप्रायश्च यासाम् । प्रायो वर्षाकाले

Page #842

१.५ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । नद्यस्वरित चलन्ति । स्त्रियोऽपि पतिमिलनाथ खरिता अत्युत्सुकाश्च भवन्ति । पुनः किंभूताः । प्रोत्कण्ठिताः प्रकर्षेण उत्कृष्टः कण्ट: उपकण्ठः संनिधानं संजात आसाम उभौ कण्ठौ पानीयपूर्णी मंजातावासामिति प्रोत्कण्ठिताः कण्ठादूर्वमूढा वा । कण्ठो ध्वनौ संनिधाने ग्रीवायां मदनदुमे' इत्यनेकार्थः । तथा प्रकर्षेणोत्कण्ठा औत्सुक्यं भ. र्तृसंगमे जातमासाम् । पुनः किं कुर्वतीः । सरसीजानि विविधकमलानि तैः कृत्वा भूषा शोभा यासाम् । पक्षे पद्मानामुपलक्षणात्कुसुमानां भूषा हारादिमाभरणानि यासाम् । अथ वा कमलकुसुमानि हाररूपाणि तथा भूषा विविधाभरणानि यासाम् । 'भावोऽभिप्रायवस्तुनोः । खभावजन्मसत्तात्मक्रियालीलाविभूतिषु ॥ चेष्टायोन्योर्बुधे जन्तौ शृङ्गारादेश्व कारणे । शब्दवृत्तिहेतौ च' इत्यनेकार्थः ॥
शशाङ्ककरसंगमक्षरदमन्दपाथःप्लवैः
क्वचिद्विधुमणीमयः कलयति स्म सालः श्रियम् । प्रचण्डतरचण्डरुकिरणतापसंतापितः
प्रतिक्षिपति वामृतैः प्रविदधन्निजेनाप्लवम् ॥ ७२ ॥ क्वचित्कुत्रापि शत्रुजये विधुमणीमयश्चन्द्रकान्तरत्नघटितः साल: प्राकारः श्रियं शोभां कलयति धत्ते । कैः । शशाङ्कस्य चन्द्रस्य कराणां किरणानां संगमेन संपर्केण क्षरतां निःसरताममन्दानां भूयसां पाथसां पानीयानां प्लवैः पूरैः कृता । उत्प्रेक्ष्यतेप्रचण्डतरेण अतिशयेन तीवेण चण्डरुचः सूर्यस्य किरणानां ज्योतिषां तापेनोष्मणा संतापितो व्याकुलीकृतः सन् प्रतिक्षिपं रात्री रात्री प्रति अमृतैनोरैः कृला निजेनात्मना आप्लवं स्नानं प्रविदधत् कुर्वन्निव ॥ लीलायमानान्निजमौलिदेशे केशानिवोच्चैःप्रसरत्पयोदान् । ●पायतीवाप्तनिकेतधूपधूमैविलासीव स सिद्धशैलः ॥ ७३ ॥
स त्रिजगद्विख्यातः सिद्धशैलः शत्रुजयादिः निजस्यात्मनो मौलिदेशे शिरःस्थानीयशिखराप्रभागे लीलायमानान् लीलयाचरतो विभ्रमं भजन्तः क्रीडया आचरतो वा केशानिव कुन्तलानिव मस्तकोपरि शोभां बिभ्रतः उच्चैरूर्व प्रसरतो विस्तारं प्राप्नुवतः पयोदान् जलधरान् । उत्प्रेक्ष्यते-आप्तानामर्हतां निकेतेषु गृहेषु प्रासादेवियर्थः । उत्क्षिप्यमानागुरुवातधूपानां धूमैः कृत्वा धूपायतीव । सुगन्धीकरोतीव । क इव । विलासीव । यथा ख्यादिभोगासक्तत्वेन विलासवान् पुमान् कृष्णागुरुप्रमुखधूपधूमैनिजकेशान्सुरभयति ॥
अर्काशुसंपर्किपतङ्गकान्ताभितोविनिष्पातिहुताशहेतिभिः । मणीविहाराः प्रणयन्ति यस्मिन्पञ्चाग्मिकष्टं वचनापि योगिवत् ॥७॥ यस्मिन्विमलाचले क्वचनापि कुत्रचिदपि प्रदेशे मणीनामन्तःसंहन्धार्ककान्तमा

Page #843

काव्यगाला।
भाततट ताटनी विपाशा
णिक्यानां विहाराः प्रासादाः योगिवत्तापसा इव पञ्चाग्निकष्टं चतसूघु दिक्षु चत्वारः प्रज्वालितकाष्ठामयः पञ्चमो भाखांश्चेति पश्चाग्निसाधनं कृच्छ प्रणयन्ति कुर्वते इति गर्भितोत्प्रेक्षा । काभिः कृता । अर्कस्य सूर्यस्यांशुभिः किरणैः समं संपर्क: संयोगो. ऽस्त्येषां तादृशा ये भास्करमणयस्तेभ्यः अभितश्चतुर्दिक्षु विशेषेण निष्पतनशीलानां हुताशानामनुच्छिष्टवहीनां हेतिभिर्वालाभिः ॥
निर्गत्वरप्रसृमरद्युतिवारिपूर
पूर्णान्तरस्फटिककल्पितकूटकोटीम् । .. जज्ञे किमु प्रतितटं तटिनी विपाशा
प्रेक्ष्येत्यबुध्यत विमुग्धजनेन यस्मिन् ॥ ७५ ॥ यस्मिन् शत्रुजये विमुग्धजनेनाज्ञानलोकेन इत्यमुना प्रकारेणाबुध्यत ज्ञातम् । विचारितमित्यर्थः। किं कृला। निर्गलरा निःसरणशीलाःप्रसमरा द्युतयः किरणास्ता एव वारिणां नीराणां पूराः प्लवाः प्रवाहास्तैः पूर्ण संपूरितं भृतमन्तरं मध्यं यस्यास्तादृशीं स्फटिकैः श्वतोपलैः कल्पिता रचितां कूटानां शिखराणां कोटी प्रेक्ष्य दृष्ट्वा । इति किम् । प्रतितटं शिखरं शिखर प्रति विपाशा तटिनी अनुसर्पिणी नदी किमु जज्ञे संजाता। 'उत्सर्पिणी न खलु तत्र तरङ्गिणी या खनेत्रयोरहह तत्र विपाशि जाता। नीराजनाय नवनीरजराजिरास्तामत्राञ्जसानुरजराजनि राजमाने॥' इति नैषधे।तत्र द्वीपे विपाट नदी न प्रसरणशीला आविर्भवति किल तत्र जातत्वात् अन्यत्र द्वीपेषु यथा सरित्प्रसरन्ती दृश्यते तथा तत्र विपाट नेति पुराणप्रसिद्धिः । 'तत्र तस्यां विपाशि जाता नवपद्मपतिः खने. त्रयोर्नीराजनायास्ताम् । अहहेत्याश्चर्ये । अत्रास्सिन् राजनि साकल्येनानुरज अनुरक्ता भव । 'अजेश्व' इत्यनुनासिकलोपः । 'विपाशा तु विपाट् स्त्रियाम्' इत्यमरः ।' इति नैषधवृत्तौ ॥
गुहागृहशयानानां खगसारङ्गचक्षुषाम् ।
राजी जागरयन्तीव स्तनितैः स्तनयित्नवः ॥ ७६ ॥ यत्र पुण्डरीकपर्वते स्तनयित्नवो वारिवाहाः स्तनितैर्निजगारवः । 'जलदस्य तु । स्तनितं गर्जितं गर्जिः खनितं रसितानि च ॥' इति हैम्याम् । मेघगर्जाभिधानानि कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-गुहाः शजयकंदरा एव गृहा रमणीयत्वान्मणीगणसोद्योतवाचाल. यतुल्यास्तेषु शयानानां बहुदेवगृहगमनसंजातपरिश्रान्तिवशात्सुखसुप्तानां खगसारगचक्षुषां विद्याधरहरिणीनयनानां खे नभसि गच्छन्तीति खगाः सुरास्तेषामपि मृगेक्षणानाम् । देवीनामित्यर्थः । राजी श्रेणी जागरयन्तीव र्देववन्दनपूजनार्थ प्रबोधयन्तीव॥
स्वभक्तभव्यजन्तूनामन्तरङ्गविरोधिनाम् । योऽरंतुदानां संदोहं स्पृहयन्हन्तुमात्मना ॥ ७७ ॥

Page #844

७८३
१९ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
नाराचोपचिता विश्वजैत्रीश्चापलता इव ।
भृङ्गालिसङ्गिनीर्धत्ते पद्मिनीः प्रतिपल्वलम् ॥ ७८ ॥ यः शत्रुजयाद्रिः प्रतिपल्वलं पद्माकरं पद्माकरं प्रति भृङ्गाणां मधुकराणामालिभिः श्रेणीभिः सह सङ्गोऽनुषङ्ग आसक्तिरस्त्यासां तादृशीः पद्मिनी: कमलिनीः कमलानि वा धत्ते धारयति । उत्प्रेक्ष्यते-यः शैल: विश्वानां जगतां जैत्रीर्जयनशीलास्तथा नाराचै. र्लोहमयवाणैः सर्वायसशरैरुपचिताः संधानसहिताः लता धत्ते इव धारयतीव । कि कुर्वन् । हन्तुं निहन्तुं स्पृहयन् कावन् । केन । आत्मना स्वयमेव खभक्कलप्रीत्या । कम् । संदोहम् । केषाम् । अन्तरङ्गा मध्ये वर्तमाना अष्ट कर्माण्येव अथ वा क्रोधमानमायालोभरागद्वेषाख्या एव विरोधिनः प्रतिपक्षास्तेषाम् । किंभूतानाम् । अरुंतुदानां मर्मव्यथकानाम् । केषाम् । खस्मिन् खस्य वा भक्ताः सेवासत्तास्तादृशा ये भव्याः सिद्धिगमनयोग्या जन्तवः प्राणिनस्तेषाम् ॥
स्वस्मिन्नम्बरचारिणां प्रतिपदं कृत्वैकतानं मनो
विद्याः साधयतां स्वपुण्यमिव यः सिद्धीविधत्ते धरः। यस्मिन्कापि च योगिनामहरहज्योतिः परं ध्यायतां
हृत्पने परमात्मना प्रकटितं पूष्णेव पूर्वोचले ॥ ७९ ॥ यो धरः शत्रुजयाद्रिः । 'प्रावापर्वतभूधभूधरधराः' इति हैम्याम् । एकतानमेकानं विद्याध्यानलीनं मनो मानसं कृत्वा विधाय प्रतिपदं स्थाने स्थाने आत्मशिखरकंदरा. शिलातलोद्यानकुण्डतटभूमिपीठेषु खस्मिन्नात्मनि विषये विद्या गोचरीप्रज्ञप्तिप्रमुखा विद्याधिष्ठायिका देवता मन्त्रान् साधयतामाराधनं कुर्वतामम्बरचारिणां विद्याधराणां सिद्धीः · कार्यनिष्पत्तीविधत्ते कुरुते । विद्यादेवतास्तत्प्रत्यक्षीकरोतीत्यर्थः । किमिव । खपुण्यमिव । यथा निजप्राचीनसुकृतं सिद्धीदत्ते । च पुनर्यस्मिन्विमलाचले क्वापि प्रदेशे अहरहः प्रतिवासरम् । नित्यमित्यर्थः । परं परममुत्कृष्टं ज्योतिर्ब्रह्म परमेष्ठिलक्षणं ध्यायतां ध्यानगोचरीकुर्वतां योगिनां मनोवाकाययोगवतामष्टाङ्गयोगभाजां वा योगीन्द्राणां हृत्पने हृदयकमले परमात्मना ब्रह्मखरूपेण प्रकटितं प्रादुर्भुतम् । योगिनो हि ध्यानं कुर्वाणा हृदयकमलकर्णिकायां परमात्मस्वरूपमालोक्य ध्यानाद्विरमन्तीति श्रुतिः । 'योगात्स चान्तः परमात्मसंज्ञं दृष्ट्वा परं ज्योतिरुपारराम' इति कुमारसंभवे । केनेव । पूष्णेव । यथा पूर्वाचले सहस्ररश्मिना प्रकटीयूयते ॥ तावल्लीलाविलासं कलयति मलयो विन्ध्यशैलोऽपि ताव.
द्धत्ते मत्तेभगर्व तुहिनधरणिभृत्तावदेवाभिरामः । तावन्मेरुर्महत्त्वं वहति हरगिरिाहते तावदाभां
यावत्तीर्थाधिराजो न नयनपुटैः पीयते पर्वतेन्द्रः ॥ ८ ॥

Page #845

काव्यमाला।
मलयो दक्षिणाचल: गोशीर्षचन्दनोत्पत्तिस्थानं मलयगिरिस्तावत्प्रमाणमस्येति सम. यप्रमाणं लीलया खरसेन स्थानवैशिष्टयेन वा विलासं विभ्रमं कलयति विभर्ति । अपि पुनर्विन्ध्यशैलो जलबालकाचल: मत्तेभानां मदोदयोद्धतानां मतङ्गजेन्द्राणां गर्वमहंकार धत्ते धारयति । विन्ध्याद्रौ हि भद्रमन्दमृगमिश्रजातयो गजा उत्पद्यन्ते तदभिमानः । पुनस्तुहिनधरणिभृत् हिमाचलस्तावदेवाभिराम: कस्तूरिकामृगौषधीप्रस्थचमरगोप्रमुखै. मनोज्ञः । तथा मेरुः सुपर्वपर्वतः तावन्महत्त्वं महिमानं गरिमाणं वहति । पुनह.. रगिरिः कैलाशस्तावन्तं कालमाभां शोभा गाहते आलम्बते यावत् यावता समयेन स त्रिभुवनप्रसिद्धः पर्वतेन्द्रः शत्रुजयशैलाखण्डल: नयनपुटैः नेत्रपत्रामत्रैर्न पीयते सादरं खदृशा नावलोक्यते। किंभूतः । तीर्थानां पुण्यस्थानानां मोक्षगमनक्षेत्राणां वा अधिरा.. जश्चक्रवर्ती तीर्थाधिराजः पर्वतेन्द्रः । 'श्रिय: पदम्' इति शत्रुजयमाहात्म्योक्ताभिधानत्वात् ॥
विविधकमलाकेलीगेहं क्षमाक्षणदापते. . .
गृहमिव महीकान्तारत्नावतंसमिवोन्नतम् । सफलमखिलं कर्तु कापञ्जनुगिरियात्रया
व्रतिवसुमतीशक्रः शत्रुजयं खदृशा पपौ ॥ ८१ ॥ अतिनां संयमिनां मध्ये वसुमतीशको राजा । 'राजा राट् पृथिवीशक्रः' इति हैम्याम् । हीरविजयसूरीश्वरः शत्रुजयं विमलाचलं खदृशा निजनयनेन पपौ सादरमवलोकयति स्म । प्राक् सर्गस्य तृतीये 'सिद्धिशैलं ददर्श' इत्युक्तमास्ते तत्र तु दूरत्वेन दृड्यात्रावलोकनम् । इदानीं तु शनैः शनैः संनिधानागमनेन सम्यगवेक्षणत्वेन शिखरादिस्थानविशेष. विभूषितं पुण्डरीकपर्वतं खलोचनाभ्यां सादरं दृष्टवानिति विशेषः । किं कामेच्छन् । शत्रुजयशैलारोहणप्रासादप्रतिमादर्शनसर्वतः स्पर्शनादिभिरखिलमशेषमपि जनुर्जन्म खावतारं सफलं फलेग्रहिं कृतार्थ फलकलितं कर्तुं विधातुं कालन् वाञ्छन् । किंभूतं शत्रुजयम् । विविधानां कमलानां केलीगेहं क्रीडासदनम् । 'केलीभिरुद्धर कृशोदरि' इति नैषधे । किमिव । गृहमिव । यथा क्षमाक्षणदापतेर्वसुधासुधाकरस्य आसमुद्रान्तभूमीभर्तुर्भवनं भाण्डागारगेहमन्यद्वा सौधं विविधत्रीणां स्थानं भवेत् । शत्रुजयमुत्प्रेक्षतेमहीकान्ताया भूमीभामिन्या रत्नावतंसं मणिमयशेखरमिव । किंभूतम् । उन्नतं तुङ्गम् ॥
यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामनिमम् । तद्ब्राह्मीकमसेविदेवविमलेनानन्दतो निर्मिते
वृत्ते पञ्चदशोऽत्र हीरचरिते स! बभूवानसौ ॥ ८२ ॥ आनन्दतः सकलतीर्थाधिराजस्मरणवर्णनोद्भूतनूतप्रमोदाद्देवविमलेन निर्मिते विर

Page #846

१६ सर्गः हीरसौभाग्यम् । चिते हीरस्य हीरविजयसूरेश्वरितं यत्पावारादिना सिद्धिगमनादिकं चरित्रं यत्र तादृशे वृत्ते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये असौ पूर्वोक्तलक्षणः पञ्चदशः पञ्चदशानां संख्यापूरणः अत्र हीरचरित्रे सर्गोऽधिकारविशेषः बभूवान् संजातः ॥ इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यमहाकाव्यवृत्तौ गुर्जरदेशात्प्रस्थानशत्रुजयसमीपागमनतद्दर्शनतर्
र्णनो नाम पञ्चदशः सर्गः।
षोडशः सर्गः। समीपमुपजग्मिवानथ गिरीशितुः श्रीगुरुः
प्रभावमतिशायिनं त्रिभुवने समाकर्णयन् । सुरद्रुमसमुल्लसत्कनककान्तकायद्युति
लघूकृततनुः समीक्षितुमिवोत्सुकः खगिरिः ॥ १॥ अथ दर्शनसम्यगवलोकनानन्तरं श्रीगुरुः हीरविजयसूरिगिरीशितुः शत्रुजयशैलशक्रस्य समीपं पार्श्वमुपजग्मिवान् समाजगाम । सप्तम्यर्थे द्वितीया । उत्प्रेक्ष्यते-समीक्षितुं सम्यक्तया विलोकयितुमुत्सुक उत्कण्ठितः स्वर्गिरिर्मेरुरिव समीपे समेतः । किं कुर्वन् । त्रिभुवने त्रैलोक्येऽपि अतिशायिनमत्यभ्यधिक प्रभावमाद्विमलादेर्माहात्म्यं समाकर्णयन् सम्यगेकाप्रमनसा शृण्वन् । महिमानं श्रुत्वा तं द्रष्टुमागत इत्यर्थः। किंभूतः श्रीगुरुः स्वगिरिश्च । सुरद्रुमाः पश्चापि कल्पवृक्षाः तद्वद्दाटतया निरुपमरूपवत्तया च तैश्च समुल्लसन्दीप्यमानः तथा कनकं सुवर्ण तद्वद्वा तेन च कान्ता मनोज्ञा कायस्य शरीरस्य द्युतिर्यस्य । पश्चात्कर्मधारयः। किंभूतः खर्गिरिः। लघूकृता खल्पा विहिता तनूः शरीरं येन ॥
तदद्रितलहट्टिकाप्रथितपादलिप्ताभिधं
पपौ पुरमपश्रमः श्रमणशर्वरीवल्लभः । उपेतमिह पूर्ववत्पुनरुपान्तमानन्दयु
पुरं प्रथमहार्दतः किमतिदूरभावं त्यजन् ॥ २॥ श्रमणशर्वरीवल्लभः तस्य शजूंजयनाम्नोऽदेः पर्वतस्य तलहटिका परिसरभूमिः 'तलहटी' इति प्रसिद्धा तस्यां प्रथितं भुवि विख्यातं तथा पादलिप्तमित्यभिधा नाम यस्य तादृशं पुरं नगरं 'पालीतागुं' इति लोके प्रसिद्धं पपी सादरमवलोकितवान् । मार्गश्रान्तस्य नगरस्य प्रमोदकृदित्यादरपूर्वकप्रेक्षणम् । अत एव सूरिः किंभूतः । अपगतः श्रमो मार्गप्रयासखेदो यस्य सोऽपश्रमः । उत्प्रेक्ष्यते-इह तलहटिकायां पूर्ववप्रथममित्र पुनर्व्याधुव्य द्वितीयवारम् । पूर्व भरतचक्रिणा शत्रुजयदर्शनादानन्दसमुत्पादातलहट्टिकायां वासितमासीत् , बहुकालातिक्रमवशात्कालानुभावेन च गिरिघटनात्तदतिदू. रीभूतम् । अत एव प्रथमहार्दतः पूर्वस्नेहादुपान्ते शत्रुजयसमीपे उपेतमागतमानन्देन
-

Page #847

७८६
काव्यमाला। युनक्तीलानन्दयुक् तादृशं पुरम् । आनन्दपुरमित्यर्थः । तदायातमिव । किं कुर्वत् । अतिदूरभावमतिशयेनात्यन्तं विप्रकृष्टतां यजन् मुश्चन् ॥
नभोगमनभेषजव्रजविधेरनुग्राहिणा . गुरोरभिधया पुरं गृहमिव त्रिलोकीश्रियाम् । सुवर्णरससिद्धिमान्विविधसिद्धविद्यान्वितः
___स्म वासयति संनिधौ नगवरस्य नागार्जुनः ॥ ३ ॥ .. नागार्जुनो नाम योगीन्द्रः पादलिप्तसूरेरभिधया नाना नगेषु सर्वपर्वतेषु वरः सिद्धिदायकवात्प्रधानः शत्रुजयशैलेन्द्रस्य संनिधौ समीपे पुरं पादलिप्तनगरं वासयति स्म निवेशितवान् । उत्प्रेक्ष्यते-त्रिलोकीधियां त्रैलोक्ययावलक्ष्मीणां गृहं निवाससौधमिव । गुरोः किंभूतस्य । नभसि आकाशे गम्यते पादलेपप्रभादंभ्रम्यते अनेनेति नभोगमनं भेषजानां सप्रभावाणां सौषधानां व्रजः अष्टोत्तरशतसंख्यः समूहास्तस्य विधेः प्रकारस्यानुगृह्णाति खभक्तीभवनात्प्रसादं करोतीत्येवंशीलस्य । किंभूतो नागार्जुनः । सुवर्णस्य सार्धषोडशवर्णिकाभाजो हेम्नः कोटीवेधीति नानो रसस्य जलरूपस्य सर्वधातुभेत्तुः सिद्धिनिष्पादनं विद्यते अस्येति सुवर्णरससिद्धिमान् । नवीनं सुवर्णरसं खयं निष्पादयतीत्यर्थः । पुनः किंविशिष्टः । विविधा नानाप्रकाराः सिद्धाः परिपाकं प्राप्ताः कार्यकारिणः । अथ वा प्रत्यक्षीभूततदधिष्ठायकदेवतास्तादृश्यो विद्या आम्नायमन्त्रास्ताभिरन्वितः । नागार्जुनयोगी श्रावकीभूय श्रीपादलिप्तसूरीशितुः सकाशात् गगनगमनदायकभेषजानायमग्रहीदिति श्रूयते ॥
यदीयविभवैर्जगत्रयपुरीपराभावुकैः ___पुरी त्रिदिवसद्मनां परिभवं भराल्लम्भिता । उपास्तिमतनोन्निजाश्रयजुषस्त्रिलोकीसृजः
सरोजवसतेरिवाकलयितुं स्वयं तत्तुलाम् ॥ ४ ॥ त्रिदिवसद्मनां देवानां पुरी नगरी अमरावती नानी निजमात्मैवाश्रयं स्थानं जुषते भजते खस्याश्रये स्थान सेवते वा तादृशस्य सरोजवसतेः । 'ताम्यंस्तामरसान्तरालवसतिर्देवः स्वयंभूरभूत्' इति खण्डप्रशस्तौ । तथा 'नाभिपद्मात्मभूतिः' इति हैम्याम् । ब्रह्मणः । उत्प्रेक्ष्यते-उपास्ति सेवायतनोच्चकारेव । किंभूतस्य सरोजवसतेः । त्रिलोकीसृजः जगतां त्रयीं सृजति करोतीति । किं कर्तुम् । खयमात्मना तस्य पादलिप्तपुरस्य तुला साम्यमाकलयितुं प्राप्तुम् । किंभूता अमरावती । जगतां पातालभूमिस्वर्गाणां त्रयस्य । त्रिभुवनस्येत्यर्थः । पुरीणां समग्रसुरासुरनरनगरीणां पराभावुकैरभिभवनशीलैयदीयैः पादलिप्तपुरसंबन्धिभिर्विभवैः शोभातिशयैर्भरादाधिक्या परिभवमभिभूति लम्भिता प्रापिता ॥

Page #848

१६ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
७८७ सुरादिपरिवारिता किममरावती स्वर्गतः ___क्षितौ किमुपजग्मुषी विमलशैलयात्राकृते । द्विजिह्वनिचिताश्रयं किमु विहाय गेहं बले
रुतागतमिह श्रिया स्फुरति पादलिप्तं पुरम् ॥ ५ ॥ इह शत्रुजयशैलतलहट्टिकायां णदलिप्तं पादलीताणाभिधानं पुरं श्रिया शोभया लक्ष्म्या वा स्फुरति दीप्यते । उत्प्रेक्ष्यते-विमलशैलस्य पुण्डरीकाद्रेर्यात्राकृते स्पर्शनदेवदर्शनपूजनाद्यर्थ स्वर्गतो देवलोकाक्षिप्तौ पृथिव्यामाद्विमलाचलसंनिधौ सम्यकप्रकारेण महा उपजग्मुषी समागता किममरावती इन्द्रनगरीव । किंभूता । सुरा देवाः । आदिशब्दाद्देव्यः इन्द्राण्यः मन्दिराणि कोवाप्यः वनानि सरांसि पुरीपरिकरादि सर्वमपि संगृह्यते । सुरादिभिः परिवारः संजातोऽस्या इति परिवारिता परिच्छदर्कलता । उताथ वा इह गिरेरुपान्ते आगतं संप्राप्तं बले हमिव नागलोक इव । किं कृत्वा । द्विजिकैः भुजंगमैः पिशुनैर्वा निचितं व्याप्तमाश्रयं स्वस्थानं विहाय त्यक्त्वा । यदुक्तम्-'ङ्गिणं दशभिर्हस्तैः शतहस्तैहयं त्यजेत् । गजं हस्तसहस्रेण देशत्यागेन दुर्जनम् ॥' इति ॥
भवाहितभिदोदयत्परमसातमाशंसतां ___पुरी निजनिवासिनामसुमतां समूहानसौ । महोदयमहापुरं विमलशैलमूलाध्वना ।।
निनीपुरमुना किमु स्थितवती समेत्यान्तिके ॥६॥ असौ पादलिप्ताभिधाना नगरी अन्तिके शत्रुजयाद्रिसमीपे समेत्यागत्य स्थितवती . उवास.स्थितिं कृतवती । उत्प्रेक्ष्यते-निजनिवासिनां खस्यां नितरां सातेन वसनशीलानाम्। निजनिषेविनाम्' इति पाठे तु निजमात्मानं नितरामतिशयेन सेवन्ते इत्येवंशीलानामसुमतां प्राणिनां समूहान् गणान् अमुना प्रत्यक्षलक्ष्येण विमलशैलरूपो यो मूल: अध्वरोऽध्वा मार्गस्तेन कृत्वा महोदयो मोक्षः अथ वा महानतिशायी उदयः मानससमीहितं सर्वसंपत्प्राप्तिर्यस्मिन् तादृशं महापुरमनन्तसुखविधायकत्वात्सर्वनगराभ्यधिक- पत्तनं किमु निनीषुर्नेतुमिच्छुरिव । असुमतां किं कुर्वताम् । भवः संसारः स एवाहितः शत्रुर्न विद्यते हितं शुभोदर्को यस्मात्सोऽहितः केवलानिष्टतरायतिफलप्रदस्तस्य भिदा व्यापादनं तया कृत्वा उदयत्प्रकटीभवत्परममुत्कृष्टं सातं शर्म आशंसतां काताम् ॥
विजित्य निजवैभवैः सुरनरोरगस्वामिनां
स्फुरत्पुरपरम्परा जगति पादलिप्तं वरम् । परश्शतजिनेश्वराश्रयशिखाङ्गणालिङ्गिनी
द्विषद्विजयबोधिकां व्यधृत वैजयन्तीरिव ॥ ७ ॥

Page #849

७८८ .
काव्यमाला।
पादलिप्तं पुरं नाम नगरं द्विषतां श्रिया कृत्वा खप्रतिमल्लानां विजयस्य पराभवस्य बोधिकां कथयित्रीम् । 'निजत्रिनेत्रावतरत्वबोधिकाम्' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-वैजयन्तीमहापताका व्यधृत धारयति स्मेव । किंभूता वैजयन्तीः । परश्शताः शतसहस्रसंख्याकाः ये जिनेश्वराणां तीर्थकराणामाश्रया गेहाः । प्रासादा इत्यर्थः । तेषां शिखाङ्गणानि शृङ्गाजिराणि आलिङ्गन्त्याश्लिप्यन्तीत्येवंशीलाः। किं कृत्वा व्यधृत । जगति त्रैलोक्येऽपि सुरा देवाः नरा मानवा उरगा असुरनागास्तेषां खामिनां नायकानां - सुरेन्द्रनरेन्द्रनागेन्द्राणां स्फुरतां लक्ष्म्या दीप्यमानानां पुराणां नगराणां परम्पराः श्रेणीनिजवैभवैः खकीयसमृद्धिशोभातिशयैर्विजित्य परिभूय ॥
नृशंसनिकषात्मजवजनिवासतो बिभ्यती ___ पयःप्रकटसंकटाजलधिजाच्च निर्वेदभाक् । अपास्य पदमात्मनः किमियमत्र लङ्कागता
पुरी पुरजनोत्सवैरलमकारि सूरीन्दुना ॥ ८॥ सूरीन्दुना हीरविजयसूरिचन्द्रेण पुरजनानां नगरलोकानामुत्सर्वमहामहैर्जायमानैः सद्भिः पुरी पादलिप्तनानी नगरी अलमकारि भूष्यते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अत्र शत्रुजयसमीपे तलहहिकाप्रदेशे आगता समागता लङ्का दशकंधरनगरीव । किं कृत्वा । आत्मनः खस्या पदं जलधिमध्यगतं स्थानमपास्य त्यक्त्वा । किंभूता । नृशंसानां निर्दयानां निकषात्मजानां राक्षसानाम् । 'कीनाशरक्षोनिकषात्मजाश्च' इति हैम्याम् । व्रजानां कुलकलापानां निवासतोऽनिशं खस्यां निवसनं ततो बिभ्यती भीतिं प्राप्नुवती । च पुनः किंभूता। निर्वेदभाक् खेदोपगता । कस्मात् । जलधिजात्समुद्रोत्पन्नात् । परिखास्थाने परितः पयोधिमध्ये लङ्का तादृग्जलमध्यस्थितिलक्षणात्पयसां पानीयांनां प्रकटादुल्बणात्संकटाक्लेशात् । 'स्थानं त्रिकूटः परिखा समुद्रो रक्षांसि योधा धनदाच्च वित्तम् । संजीविनी यस्य मुखे च विद्या स रावणो दैववशाद्विनष्टः ॥' इत्युक्तेः॥ इति पादलिप्तपुरम् ॥
अशेषविषयान्तराद्व्यतिकरेऽत्र संघाधिपाः ___ समं मनुजराजिभिर्जयिमहीमहेन्द्रा इव । भगीरथगिरीश्वरं प्रति शताङ्गमातङ्गयु
क्तुरङ्गशिबिकामुखप्रमुखयानभाजोऽव्रजन् ॥९॥ अत्र व्यतिकरे पादलिप्तपुरे सूरिसमागमनप्रस्तावे अशेषविषयान्तरात्समस्तजनपदमध्यात्संघाधिपाः संघपतयः मनुजानां मनुष्याणां राजिभिः श्रेणिभिः समं भगीरथ. गिरीश्वरं विमलाचलेन्द्रं प्रति अवजन् प्रतिष्ठन्ते स्म । 'बाहुबलिर्मेरुर्देवो भगीरथः सहस्रपत्रशतपत्रः' इति शत्रुजयकल्पे । के इव । जयिनो विजयकरणशीला महीमहेन्द्रा महामण्डलीकमहीपाला इव । तेऽपि मानवमण्डलीभिः प्रतिष्टन्ते । अर्थात् दिग्विजयाय । किंभूताः संघाधिपाः नृपाश्च । शताङ्गा रथा मातङ्गा हस्तिनः तैर्युञ्जन्ति युक्ता भवन्ति ।

Page #850

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७८९ तत्सहिता इत्यर्थः । तुरङ्गा अश्वास्तथा शिबिका याप्ययानानि 'पालखी' इति प्रसिद्धाः मुखानि येषु तादृशानि प्रमुखानि प्रकृष्टानि यानानि वाहनानि भजन्ते संश्रयन्ते इति ॥
अगाधभववारिधेरभिलषद्भिरेतुं बहिः. ___ समुद्धरणधुर्यतां प्रदधदन्तरीपं किमु । व्रजद्भिरिह यात्रिकैः प्रति सहस्रपत्राचलं
तदा विदधिरेऽखिला अपि निजावशेषा दिशः ॥ १० ॥ ___ तदा हीरविजयसूरियात्रासमये इह जगति सहस्रपत्राचलं शत्रुजयशैलोच्चयं प्रति व्रजद्भिः प्रतिष्टमानैयांत्रिकर्यात्राकारकैलॊकैरखिलाः समस्ता अपि दिशः हरितः निज आत्मा एव अवशेषोऽवशिष्टो यासां तादृश्यो विदधिरे विहिताः। दिशः केवलं स्वयमेव स्थिताः, जनास्तु सर्वेऽपि प्रस्थिता इत्यर्थः । यात्रिकैः किं कुर्वद्भिः । अगाधोऽलब्धमध्यपूर्वपरपारो यो भवः संसारः स एव वारिधिः समुद्रस्तस्मादहिः पारे मोक्षलक्षणे बाह्यप्रदेशे एतुमागन्तुमभिलषद्भिर्वाञ्छद्भिः । अत एवोत्प्रेक्ष्यते-समुद्धरणे भवसमुद्रमध्ये मज्जतां जन्तूनां सम्यगुद्धारकरणे धुर्यतां प्रकृष्टधौरेयतां प्रदधत् प्रकर्षेण धारयत् । अत एवान्तरीपं किमु अन्तर्जले तटमिव ॥
महोदयविधायिना विमलभूभृताहूतव- त्स कोऽप्यननि नो जनोऽगमि न येन यात्राकृते । न काचिदचलाभवत्पथि च या न तद्यात्रिकै
रनीयत पवित्रतां त्रिपथगाप्रवाहैरिव ॥ ११ ॥ स कोऽपि तत्तदुत्तमजातिजनितः कश्चिदनिर्दिष्टनामा जनो लोको नाजनि नो संजातः । स कः । येन जनेन यात्राकृते शत्रुजययात्रार्थ नागमि नागतम् । किंवत् । विमलभूभृता शत्रुजयशैलेनाहूतवदाकारितेनेव । 'निहोत्रो' इति लोकप्रसिया । यथा कश्चित्संमानपूर्वकमाकारित आगच्छति । किंभूतेन विमलाद्रिणा । महोदयो मोक्षः महान् त्रिभुवनजनतानिषेव्यलक्षणोऽभ्युदयस्तं विदधाति करोतीत्येवंशीलेन च पुनः सा काचिदचला पृथिवी नाभवन्न बभूव । याचला पथि मार्गे तद्यात्रिकैः शत्रुजययात्राकारकैः पवित्रतां पावनीभावं नानीयत न प्रापिता। कैरिव । त्रिपथगाप्रवाहैरिव । यथा गङ्गाया ओघैः सहस्रसंख्याभिर्वेगिभिः पयःपूरैः पवित्रतां नीयते प्राप्यते ॥
शिवश्रिय इवावनीवलयशालिलीलाचलं
जनैः प्रचलितैः समं परिजनेन शत्रुजयम् । स्ववर्तिविविधासुमत्प्रकरकीलनाविश्रमा
द्दधुः सुखमिहाखिला अपि दिशां प्रदेशास्तदा ॥ १२ ॥

Page #851

७९०
काव्यमाला।
___ तदा तस्मिन् संघप्रस्थानावसरे इह जगति अखिलाः समस्ता अपि दिशां हरितां प्रदेशाः भूमिभागाः सुखं शर्मातिशयं दधुर्वृतवन्तः । कुतः । स्वस्मिन्नात्मनि विषये वर्तन्ते तिष्ठन्तीत्येवंशीलास्तथाविधा अनेकजातीया ये असुमन्तः प्राणिनः जनाः सखज. नगजवाजिकरभमहिषवृषभप्रमुखास्तेषां प्रकराः समुदायास्तैः कृत्वा कीलनास्ताडनाः पीडाः ताभ्यो विश्रमः क्षणमात्रं खस्थीभवनं ताडनाद्विरमणं तस्मात्सकाशात्कैर्विश्रमः शत्रुजयाचलं प्रति परिजनेन स्वखसमस्तपरिवारेण समं प्रचलितैः प्रस्थितैर्जनैः धा• मिकलोकैः । उत्प्रेक्षते-शत्रुजयम् । शिवश्रियो मोक्षलक्ष्म्या अवनीवलये भूमीमण्डले. शालते शोभते इत्येवंशीलं लीलाचलं क्रीडाकरणार्थ पर्वतमिव ॥
महेन्द्रमिहिराङ्गजाम्बुनिधिधामपौलस्त्यदि
क्पथेषु पृथु पप्रथे प्रथितजन्तुसाथैस्तथा । तिलैन जगतीतलं क्वचिदलम्भि कीर्णैर्यथा
वसानमिव मानसर्जनमनोरथस्फूर्जितैः ॥ १३ ॥ प्रथितैः सकर्तव्यैः सद्गुणैर्वा जगति विख्यातिमद्भिर्जन्तूनां भविकप्राणिनां साथैः । 'संघसार्थों तु देहिनाम्' इति हैम्याम् । वृन्दै: 'पान्थसाथैः' इति पाठे तु पान्थाः विमलगिरिमार्ग प्रति स्थायुकास्तेषां प्रकरैरिति । महेन्द्रः शक्रः मिहिरः सूर्यः तस्याङ्गजो नन्दनो यमस्तथाम्बुनिधिधामा वरुणस्तथा पौलस्त्यो धनदस्तेषां दिशो हरितः पूर्वा, पश्चिमा, दक्षिणा, उत्तरा, तासां पथेषु मार्गेषु पृथु विस्तीर्ण विपुलं यथा स्यात्तथा तेन प्रकारेणातिबाहुल्येन पप्रथे विस्तृतम् । यथा येन प्रकारेण विकीर्णैर्विक्षिप्तस्तिलैः स्नेहधारिधान्यविशेषैः क्वचित्कुत्रापि स्थाने जगतीतलं भूमण्डलं नालम्भि न प्राप्तम् भूमेरुत्सङ्गो न लेभे जनमस्तकेध्वेवातिष्ठत् । विक्षिप्तास्तिलाः क्षितौ नापतन्नित्यर्थः । किमिव । अवसानमिव । यथा मानसैनिःसंबन्धिभिर्जनानां मनोरथानामभिलाषाणां स्फूर्जितैविलसितैरवसानं प्रान्तो न प्राप्यते संसारिणां प्राणिनामवसानमेव नास्ति । 'इच्छा हु आगाससमा अनन्तया' इत्युत्तराध्ययनोतः॥
चलत्सु विमलाचलं निखिलयात्रिकेष्वोजसा
पुरस्त्वरितमैयरुः क्वचन केचिदुत्कण्ठिताः । गृहीतुमनसः शिवश्रियमिवागमेनाग्रतः
खयं प्रथमतः परेष्विव धनार्थिनोऽर्थप्रथाम् ॥ १४ ॥ कचन कुत्रचित्स्थाने उत्कण्ठिताः श्रीशजययात्राजिनदर्शनोत्सुकितचेतसः केचन पुरुषा ओजसा बलेन कृत्वा त्वरितं शीघ्रं पुरः संघजनाग्रे केषांचिजनानामपेक्षया वा ऐयरुः आगताः । केषु सत्सु । क्रमादनुक्रमेण श्रेण्या दिपरिपाच्या निखिलेषु सर्वेषु यात्रिकेषु जनेषु विमलाचलं शत्रुजयशैलं प्रति चलत्सु प्रतिष्टमानेषु सत्सु । उत्प्रेक्ष्यते-.

Page #852

१६ सर्गः हीरसौभाग्यम् । अग्रतः पुरस्तादागमेन आगमनेन कृत्वा प्रथमतः पूर्वमेव स्वयमात्मना शिवाश्रयं मुक्तिलक्ष्मी गृहीतुमनसः आदातुकामा इव । के इव । धनार्थिन इव । परेषु अन्येषु द्रव्याभिलाषिषु विगतो मल: किटो रत्नोत्पत्त्या यस्मात्तादृशमचलम् । रोहणादिमित्यर्थः । परदेश वा प्रति व्रजत्सु अत्यौत्सुक्यादतिशायितृष्णाभाजो धनार्थिनः बहुलाभाभिला. षिणः अतिधनलुब्धाः निःप्रत्यूहमाजन्मसुखकारकत्वेन शिवश्रियं कल्याणकृदनादिमसंपदं गृहीतुकामा अग्रे गच्छन्ति ॥
पुरःप्रचलितै नैर्घननिरुद्धवान्तरः - पुनः प्रणुदितस्तमां द्रुतमुपेत्य पश्चात्तनैः । अमन्यत तदा हृदा क्वचन यात्रिकैः स्खं भ्रम
द्धरदृघटितं क्षणं कणमिवातिसंघट्टितः ॥ १५ ॥ तदा संघप्रस्थानसमये क्वचन कुत्रचित्स्थानके कश्चिद्यात्रिकजनो भ्रमति भ्रमणी कुर्वाणे घरट्टके कणचूर्णीकरणोपवृत्तपाषाणयुगलरूपे घटितं योजितं तदन्तर्निक्षिप्तं कणं धान्यमिव क्षणं निमेषमात्रं हृदा खमनसा स्वमात्मानममन्यत जानाति स्म । किंभूतो यात्रिकः । अत्यधिकं संघट्टितः बहुजनसंमर्दैन पश्चादागच्छद्भिः पुरश्चलद्भिश्च जनैरतिसंकीर्णतया निष्पीडितः । अत एव पुनः किंभूतः । पुरोऽप्रे प्रचलितैः क्रमाक्रमाभ्यां प्रस्थितैर्जनोंकैर्घनं बहु निबिडं वा नीरन्ध्रमन्तरालरहितं वा निरुद्धमतिसंकीर्णतया कथमप्यने गन्तुमशक्तीकृतं पुरस्तात्प्रचलल्लोकमध्ये प्रवेष्टुमशक्यं कृतं वर्त्मनो मार्गस्य अन्तरं मध्यं यस्य वान्तर: अपरमार्गो वा यस्य सः । पुनः किंभूतैः । पश्चात्तनैः पृष्ठे समागतैर्जनैर्द्वतं शीघ्रमुपेत्यागत्य तमामतिशयेन प्रणुदितः अग्रे गमनाय प्रेरितः वा. क्शरीरादिभिस्त्वरितीकृतः ॥
चतुर्जलधिमेखलावनिनिकेतलोकैस्ततः
समीपमवनीभृतः सममलम्भि शोभां पराम् । . पुरंदरगिरेरिवाखिलचतुर्निकायामरै... जिनेन्द्रजननाभिषिञ्चनमहोत्सवप्रक्रमे ॥ १६ ॥
ततः स्वस्खदिग्भ्यः प्रस्थितेरनन्तरं चत्वारः पूर्वापरदक्षिणोत्तरलक्षणाश्चतु:संख्याका जलधयः समुद्रा एव मेखला काञ्ची यस्यास्तादृश्यामवनी निकेतं गृहं येषां तादृशैलोकैर्यात्रिकजनैः सममेककालमवनीभृतः अर्थाधिकाराद्यात्रासमत्वाच्च श्रीशत्रुजयगिरेः समीपं तलहट्टिकारूपपार्श्व परां प्रकृष्टां शोभामलम्भि प्रापितम् । कैरिव । अखिलचतुर्निकायामरैरिव । यथा जिनेन्द्रस्य तीर्थकरस्य जननस्य जन्मनोऽभिषिश्चनस्याभिषेकस्य । जन्माभिषेकस्येत्यर्थः । प्रक्रमे प्रस्तावे। 'वेलावाराववसरः प्रस्तावः प्रक्रमोऽन्तरम्' इति हैम्याम् । अखिलैः समस्तैश्चत्वारो निकाया उत्पत्तिगतिसाधर्येण सादृश्यं येषां ते ।

Page #853

७९२
काव्यमाला। 'निकायस्तु सधर्मिणाम्' इति हैम्याम् । भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकलक्षणाश्चतुर्निकायास्तादृशा अमरा देवास्तैः पुरंदरगिरेमरोः समीपं शोभां लभ्यते । यथा सुरगिरिः तथा सुरेन्द्रगिरिरपि । यथा सुराचार्यस्तद्वत्पुरंदरगुरुरपि । यथा नैषधे-शैशवावधि गुरुर्गुरुरस्य' । अस्य शक्रस्य । तथा श्रीपालचरित्रे-'सक्वगुरूचेवसक्के ई' इति । तथा नैषधे-'जाम्बूनदार्थी धरसार्वभौमः' । यथा शक्रनामेदं तथा शक्रस्यायमपि शैल इति ॥
धराधिविबुधेरिता किमु सहैव संकेतभा
किमत्र सुकृतैरुत व्रतिपतेरिवाकर्षिता । शताङ्गमुखवाहनानुगतयौवतभ्राजिना
यदेकसमये ततिस्तनुमतामुपेता गिरौ ॥ १७ ॥ गुरौ शत्रुजयाचले तनुमतां प्राणिनां यात्रिकजनानां ततिः श्रेणी यद्यस्मात्कारणात् एकसमये एकस्मिन्नेव प्रस्तावे उपेता समकालं समागता । किंभूता.। शताङ्गाः स्यन्दना रथा मुखे आदी येषां तादृशानि वाहनानि यानानि तैरनुगतानां युक्तानां यौवतैर्युवतीसमूहै_जन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलास्तेषां द्वयोरपि कर्मधारयः । तत्रोत्प्रेक्ष्यते-धरस्य विमलादेरधिविबुधैरधिष्ठायकसुरैः ईरिताः प्रणुन्नाः किम् । अथ वा सहैव एककालमेकेन वारेणैव संकेतं परस्परसंगमस्थानं भजतीति तादृशी किमु । उताथ वा अतिपतेहीरविजयसूरेः सुकृतैः पुण्यैराकर्षिता अत्र शत्रुजये आकृष्यानीतेव वा कश्चिदाकर्षयति । खार्थे निप्रत्ययः । आकर्ण्यते स्मेत्याकर्षिता ॥
तुरङ्गममतङ्गजाग्रिमशताङ्गरगन्मरु-.
प्रियोक्षतरबेसरोत्करपुरःसरप्राञ्चिता। . पुरीपरिसरावनी समजनिष्ट संघागमे .
तदा विजयिमेदिनीरमणराजधानीव सा ॥ १८ ॥ .. तदा तस्मिन् यात्रिकजनवजागमनसमये पुर्याः पादलिप्तनगर्याः परिसरस्य समीपप्रदेशस्य अवनी भूमी की विजयिनो विजयकरणशीलस्य मेदिनीरमणस्य राज्ञो राजधानी स्कन्धावतार इव समजनिष्ट संजाता । किंभूता । तुरङ्गमा अश्वा मतङ्गजा हस्तिनः तथा अग्रिमाः प्रकृष्टाः शताङ्गाः रथास्तथा रङ्गन्तो मरुप्रियाः करभाः तथा उक्षतरा महोक्षाः पुष्टबलीवर्दास्तथा बेसरा अश्वतरा: लोके 'खचर' इति प्रसिद्धास्तेषामुत्कराः समूहास्तथा पुरःसराः पादचारिणः तैः प्राञ्चिताः परिपूर्णा निभृतं भृताः ॥ इति संघागमनम् ॥
जडीकरणभीतितो हिमगिरेः प्रणश्यागतं
सरः किमिह मानसं सकुलराजहंसाकुलम् ।

Page #854

१६ सर्गः] हीरसौमाग्यम् ।
७९३ समग्रसुखसंपदभ्युदयसिद्धगोत्रान्तिके
व्यभूषि ललिताभिधं सर उपेत्य संधैः समम् ॥ १९ ॥ संधैर्यात्रिकपान्थसाथैः उपेत्य समीपे आगत्य ललित इत्यभिधा नाम यस्य तादृशं सरः । ललितसरोवरमित्यर्थः । समं समकालं व्यभूषि अलंकृतम् । उत्प्रेक्ष्यते-जडीकरणस्य । 'जडो मूर्खे हिमाघाते मूकेऽपि च' इत्यनेकार्थः । मूखीकरणस्य मूकीकरणस्य वा हिमांघ्रानीकरणस्य वा यो बहुना तुहिनेनाघ्रातो निबिडीभूतः स्यात्तस्य प्राणस्यापि संशयः स्यात्तथा मूर्खमूककरणादपि भीतिर्भयं ततः कारणात् हिमगिरेस्तुहिनाचला. प्रणश्य प्रपलाय्य । नेष्ट्रेत्यर्थः । इहास्मिन् समग्राणां समस्तानामैहिकामुध्मिकाणां सुखानां शर्मणां संपदा विभूतीनां वा अभ्युदय आविर्भावो यस्मात्तादृशस्य सिद्धगोत्रस्य सिद्धाचलस्य शत्रुजयशैलस्य मत्रतत्रविद्यौषधीरसादिभिः सिद्धानां पुरुषाणां गोत्रस्य वंशस्य अन्तिके यत्र गोत्रे सर्वेऽपि सिद्धतरास्तेषां संनिधौ आगतं मानसं नाम सरः पद्माकर इव । किंभूतम् । सह कुलैः पुत्रपौत्रप्रपौत्रभ्रातृभ्रातृव्यखजनादिवंशैर्वर्तते ये तादृशानां हंसानां सितच्छदानां मालाभिोरणीभिराकुलं व्याप्तम् । हिमाचले मानसं सरोऽस्ति । यदुक्तं चम्पूकथायाम्-'सदाहंसाकुलं बिभ्रन्मानसं प्रचलजलम् । भूभृन्नाथोऽपि नायाति यस्य साम्यं हिमाचलः ॥' इति । तत आगमनं युक्तमेव ॥
, गजा इव जनास्ततः सलिलकेलिमातन्वते . . पिबन्ति च पिपासिताः सलिलमत्र पान्था इव । विजृम्भिजलजावलिं कुसुममालिकां मालिका
इवावनिरुहे पुनः क्वचन केचिदुच्चिन्वते ॥ २० ॥ तरन्ति च सितच्छदा इव परे मृगाक्षीसखा
विशन्ति रसिकाः पुनस्तिमिगणा इवान्तर्जलम् । . तपतुरवितापिता इव मुदा प्लवन्ते परे
चिरेण मिलितेष्टवजहति नास्य पाश्वे पुनः ॥२१॥ ततः ललितसरःसमीपागमनोत्तरणानन्तरम् अत्र ललितसरोवरे केचित्केऽपि जना गजा हस्तिन इव सलिलकेलिं जलमज्जनादिकां क्रीडामातन्वते कुर्वते । च पुनरत्र सरसि पान्थास्तपागमतीव्रतपनतापसंशुष्यद्गलतालुरसनोष्टपुटसंकटविधुराः पथिका इव पिपासितास्तृषातरलिताः सन्तः केचिजनाः सलिलं पानीयं पिबन्ति । पुनः क्वचन कुत्रापि सरःप्रदेशे केचन जनाः विजृम्भिणी विकसनशीलां जलजानां पद्मानामावली मालिकामुच्चिन्वते उच्चित्य गृह्णन्ति । के इव । मालिका इव । यथा मालाकारिका अवनिरहे वृक्षे कुसुममालिका पुष्पपरंपरामुञ्चिन्वन्ति च । 'मालतीषु कुसुमश्रद्धालवो मा.

Page #855

७२४
काव्यमाला।
लिकाः' इति चम्पूकथायाम् । पुनः परे अन्ये जनाः सितच्छदा राजहंसा इव तरन्ति । किंभूताः । मृगाक्ष्यो निजनिजयुवत्सः सखायो येषाम् । पुनः रसिका विविधजलकेलि. करणरसभाजो जनास्तिमिगणा मत्स्यव्रजाः इवान्तर्जलं पानीयमध्ये विशन्ति । 'डवकि इति लोकप्रसिद्धा । परे जनास्तपतॊीष्मकालस्य रविणा सूर्येण तापितास्तीव्रतापेन क्लेशिताः संतापिता इव मुदा हर्षेण प्लवन्ते सान्ति सानं कुर्वते । पुनः केचिदन्ये जनाश्विरेण बहुकालेन मिलितः संगतो य इष्टः खमनसोऽतिवल्लभस्तद्वत्तस्येवास्य ललितसरोवरस्य पार्श्व न जहति नो त्यजन्ति ॥ युग्मम् ॥ इति ललितसरोवरे यात्रिकजनविविधक्रीडा ॥
प्रमोदभरमेदुरः प्रथममेव संघस्तदा ___ स हीरविजयव्रतिक्षितिपतेः पदाम्भोरुहम् । अचुम्बदलिवन्महोदयमरन्दपानाभिको
गुरुक्रमविलङ्घनं यदुदयेत न श्रेयसे ॥ २२ ॥ तदा तस्मिन् पादलिप्तपुरे समागमनावसरे प्रमोदानां स्थावरजङ्गमतीर्थानमश्चिकी. र्षोद्गतहर्षाणां भरेणातिशयेन मेदुरः पुष्टः स तत्तद्देशागतः संघो यात्रिकलोकप्रकरः प्रथमं पूर्व शत्रुजययात्रायाः प्रागेव हीरविजयनानो व्रतिनां साधूनां मध्ये क्षितिपते राज्ञः पदाम्भोरुहं चरणारविन्दमचुम्बचुम्बति स्म । ववन्दे इत्यर्थः । किंवत् । अलिवत् । यथा भ्रमरः कमलं चुम्बति । किंभूतः संघः । महोदयो महानतिशायी उदयो जगदैश्वर्यलक्षणो मोक्षश्च स एव मरन्दो मधु तस्य पाने अभिक: अभिलाषुकः । प्रथम. वन्दने हेतुमाह-यद्यस्मात्कारणात् गुरुक्रमाणां पूज्यपादचरणानामंतिक्रमणमहंगोल्लानं श्रेयसे कल्याणाय नोदयेत नो जायेत । 'प्रतिबध्नाति हि श्रेय: पूज्यपूजाव्यतिक्रमः' इति रघुवंशे ॥
वशारसिकगीतिभिर्विविधवाद्यमाद्यद्रवै.
रखण्डकृतताण्डवैविदुरबन्दिवृन्दस्तवैः। समं प्रमुदितैर्जनैः प्रभुरितः प्रतस्थे गिरि
सुरासुरनरोत्करैरिव जिनावनीवासवः ।। २३ ॥ तत इत्यध्याहार्यम् । संघागमनान्तरं प्रमुहीरविजयसूरिरितः पादलिप्तपुरात् गिरि शत्रुजयशैलं प्रति प्रतस्थे प्रचलति स्म । कथम् । समं सार्धम् । कैः । प्रमुदितैरानन्दं प्राप्त नैः संघलोकैः समम् । पुनः काभिः । वशानां तरुणीनां रसिकाभिः सरसाभिः श्रवणयोः सुधारसवर्षिणीभिः विविधरसललिताभिगीतिभिर्गानैः । पुनः कैः । विविधानि बहुप्रकाराणि वाद्यानि मृदङ्गमुरजपटहझल्लरीनिःखानभेरीनफेरीदुन्दुभिढकातालकंसालवीणावंशादिमवादित्राणि तेषां माद्यद्भिः सागरगिरिगहरादिषु प्रतिशब्देन मदमेदुरीभ

Page #856

१६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
७९९
वद्भिः उद्भटै रवैर्निर्घोषैः शब्दैः उद्धतध्वनिभिः । पुनः कैः । अखण्डं विच्छेदविरहितं कृतैः प्रारब्धैः विरचितैस्ताण्डवैर्नाटकैः । पुनः कैः । प्रमुदिता अनर्गलदानप्राप्त्या प्रमोदकलिता जाता अथवा विदुराः प्राज्ञा ये बन्दिनो मङ्गलपाठका मागधास्तेषां वृन्दानि संदोहास्तेषां स्ववाः स्तुतयस्तैः । अमूनि सर्वाण्यपि विशेषणानि जनविशेषणीक्रियन्ते वा बहुव्रीहिणा च योज्यन्ते । क इव । जिनावनीवासव इव महोक्षलक्ष्मेव वा । यथा जिनराजः अथ वा वृषभध्वजो युगादिदेवः सुरा देवा असुरा दानवा नरा मनुष्याः तेषामुत्करैर्गणैः सार्धं शत्रुंजयं प्रति प्रतिष्ठते । त्रयोविंशतिरपि तीर्थकराः शत्रुंजये समवसृताः, तेषु ऋषभदेवो नवनवतिपूर्ववारान्समागतः । यदुक्तम् — 'नवनवतिपूर्ववा - रान् यस्मिन् समवसद्युगादिजिनः । राजादनीतरुतले विमलगिरिरयं जयति तीर्थम् ॥' इति पूर्वाचार्यस्वे । तथा श्रीमनेमिनाथोऽपि शक्रस्तुतिमसहमानैः सुरैः परिक्षिप्तास्तदवस रांगत पुरंदर प्रार्थनाप्रक्रमे गृहमेधित्वे यावदेवेन्द्रो देवेन्द्रैः समं शत्रुंजये समाजगाम- इति शत्रुंजयमाहात्म्ये ॥
तंदा मुदितमानसा निखिलयात्रिकाणां गणा
उपेत्य तलहट्टिकां शिवपुरस्य सीमामिव । प्रसूनमणिमौक्तिकैर्धरमवर्धयन्बिन्दुभि
स्तटावनिधरं पयोनिधिविवृद्धवेला इव ॥ २४ ॥
तदा हीरसूरेर्यात्राकृते श्रीशत्रुंजय शैलं प्रति प्रस्थानसमये निखिलाः समस्ता यात्रिकाणां विमलाचलरोहणार्थमागतानां भविकानां गणाः समूहा धरमर्थात्पुण्डरीकपर्वतं प्रसूनानि पुष्पाणि वर्णरूप्यमयानि स्थलजलजातानि कुसुमानि, मणयो रत्नानि, मौ• चिकानि मुक्ताफलानि, तैः कृत्वा सममेककालं सर्वेऽप्यवर्धयन् वर्धापयन्ति स्म । किं कृत्वा । तलहष्ट्टिकामर्थाद्विमला चलोपान्त पृथिवीमुपत्यकामधोभागे उपेत्यागत्य । उत्प्रेक्ष्यते-- शिवपुरस्य मुक्तिनगरस्य सीमामुपशल्यमिव परिसरभूमीमिव । किंभूता गणाः । मुदितं यात्राचिकीर्षया शत्रुंजयाभ्यर्णागमनेन हृष्टं मानसं मनो येषां ते । भवर्धयन्कथम् । सममेकस्मिन्नेव समये यात्रिका घरं विमलाद्विमवर्धयन् । का इव । वेला इव । यथा पयोनिधेः समुद्रस्य विवृद्धा चन्द्रोदयदर्शनाद्वीष्मर्तुप्रादुर्भावाद्वा वृद्धि प्राप्ता वेलास्तटावनीधरं वेलातीरगिरिं बिन्दुभिर्जलकणैरवाकिरन्ति ॥
निपीय नगपुंगवं विकचनेत्रपत्रैर्भव
स्थितैर्भविककुञ्जरैरपि तनूलतालम्बिभिः । व्यपेतभवविग्रहैरिव समग्रलोकाप्रगै
रलम्भि भुवि निर्वृतिर्यदिह तत्र चित्रं महत्॥ २५ ॥
इह तलहट्टिकायामुपत्यकायां वा विकचैगिरिगवेषणोद्धुषितहर्षप्रकर्षाद्विस्मेरैनेंत्र पत्रै
-

Page #857

७९६
काव्यमाला।
लोचनदलैर्नगपुंगवं समग्रगिरिगरिष्ठं शत्रुजयं निपीय सादरमवलोक्य भविककुञ्जरैः प्रधानभव्यजनैः भुवि पृथिव्यां यन्निवृतिरलम्भि संप्राप्ता । किंभूतैः । भवे संसारे स्थितैर्वसद्भिरपि । संसारस्थैहि कदापि निर्वृति प्यते । पुनः किंभूतैः । तनूलतां शरी. रयष्टिमालम्बन्ते श्रयन्ते इत्येवंशीलैरपि । शरीरं विद्भिरपि मुक्तिों लभ्यते । कैरिव । व्यपेतभवविग्रहैरिव । यथा व्यपेतो निष्ठितो भवः संसारः गतोभवः शिवो वा तथा विग्रहः शरीरं संग्रामो वा येभ्यस्तादृशैमिथ्यादृशां सिद्धेरभावः तथा समग्राणां समस्तानां लोकानां त्रयाणां सप्तानां चतुर्दशानां वा भुवनानामग्रे उपरितनभागे गच्छन्ति तिष्ठन्तीति कृत्वा तादृशैः । 'लो अग्गमुवगगयाणम्' इति वचनासिद्धरिव निर्वृतिर्लब्धा । 'निर्वृतिः शिवशर्मणोः' इत्यनेकार्थः । इति जगति तत्र निर्वृतिप्राप्तिप्रकारे महद्गुरु चित्रमाश्चर्य वर्तते ॥ ..
ततः श्रमणशर्वरीपतिरुपत्यकायां गिरे
गिरीशसदनान्तरे सह महेश्वरैर्भावुकैः । चरन्नमृतपत्तनं किमतिदूरभावात्पथो
निशि न्यवसदन्तराप्रमितसार्थसार्थेशवत् ॥ २६ ॥ ततस्तलहट्टिकागमनानन्तरं श्रमणशर्वरीपतिः साधुसुधांशुः सूरीन्द्रो गिरेः शत्रुजयाद्ररुपत्यकायामधोभूमिभागप्रदेशे अन्तरा पादलिप्तपुरशत्रुजयाद्रिमार्गमध्ये यद्गिरीशस्य शंभोः सदनं गृहं शिवप्रासादस्तस्यान्तरं मध्यं तत्र निशि रात्रौ न्यवसन्निवासं कृतवान् वासकं वसति स्म । तिष्ठति स्मेत्यर्थः । कथम्। सह । कैः । महेश्वरैर्भावुकैर्महेभ्यः श्राद्धैः जिनश्रावकैः । अथ च शिवसदने महेश्वरजनैः कश्चिद्वसति। उत्प्रेक्ष्यते-अमृतपत्तनं मुक्तिनामपुटभेदनं प्रति चरन् गच्छन् पथो मार्गस्यातिशयेन दूरभावाद्दवीयस्तया किमन्तरा निवसति स्म । किंवत् । अप्रतिमसार्थसार्थेशवत् । यथा अप्रमितः प्रमागरहितः सार्थः मनुष्यसंघो यस्य तादृशः सार्थपतिः किमपि नगरं गन्तुमिच्छन्मार्गस्यातिदूरत्वेन अन्तरा मार्गमध्ये एव निशायां निवसति ॥
हरेर्मुगदृशामिवोत्पलदृशां लसद्रीतिभिः __पुनर्मुदितनाट्यकृद्धटितताण्डवाडम्बरैः। निनाय निखिलां निशां वशिशशी स धर्मक्रिया
विनिर्मितिभिराश्रये रजनिजानिचूडामणेः ॥ २७ ॥ स वशिशशी हीरविजयसूरिचन्द्रः रजनी रात्री जाया पनी यस्य । 'जायाया निङ्' इति निप्रत्ययः । 'लोपो व्योर्वलि' इति यकारस्य लोपः । रजनिजानिरिति सिद्धम् । रजनिजानिश्चन्द्रः चूडामणिः शिरोरत्नं यस्य । एतावता ईश्वरस्तस्याश्रये वसतो. शंकरप्रासादे धर्मस्य खाचारलक्षणस्य क्रिया अनुष्ठानं सम्यक्तया प्रतिक्रमणादिकरणं तस्य

Page #858

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७९७ विनिर्मितिभिर्विधानैः कृत्वा निखिलां समस्तां चतुर्यामवती निशां रात्रीं निनायातिचकाम । यथा स्वधर्मानुष्ठानैस्तथा । पुनः काभिः । लसन्तीभिश्चेतोहराभिगीतिभिर्गानः । कासाम् । उत्पलदृशां कुवलयलोचनानां तरुणीनाम् । उत्प्रेक्ष्यते-हरेरिन्द्रस्य मृगशामिन्द्राणीनामिव । पुनः कैः । मुदितैर्यथेप्सितदानाधिगमादानन्दमेदुरैर्नाव्यकृद्भिर्नर्तकैर्घ. टितैर्निर्मितैस्ताण्डवानां नाटकानामाडम्बरैः ॥ इति शत्रुजयान्तिकशिवप्रासादे वासका. वस्थानम् ॥
गते तमसि तद्विरेरिव निरीक्षणात्तत्क्षणा- खगैर्गुरुजयारवे किमु कृतेऽथ सांराविणे । समीयुषि खरविषि द्विषि निशां नभोमण्डले
विधित्सति सहामुना विमलशैलयात्रामिव ॥ २८ ॥ सुधाशनपथातिथिं शिवनिकेतनिःश्रेणिका
मिव व्रतिशतक्रतुर्विमलशैलपद्यां ततः । सबालवरवर्णिनीनिवहनैकतौर्यत्रिका
नुयातजनसंयुतः समधिरोढुमारब्धवान् ॥ २९ ॥ स व्रतिशतक्रतुहीरविजयसूरीन्द्रः विमलशैलस्य शत्रुजयाद्रेः पद्यां सेतुं लोकप्रसिद्ध्या 'पाज' इति समधिरोढुमारब्धवान् प्रारेभे । किंभूतः सः । सह बालाः कुमाराः कुमारिकाश्च तैस्ताभिश्च । 'सरूपाणामेकशेषे' । वर्तन्ते यास्तादृश्यो वरवर्णिन्यः प्रधानस्त्रियः। तीर्थयात्रादिधर्मकारकत्वात् प्राधान्यम् । अथवा उत्तमा स्त्री जात्या गुणैर्वा । 'उत्तमा वरवर्णिनी' इत्यमरः । तासां निवहाः प्रकराः । तथा नैकानि बहूनि अनेकजातीयानि वा तौर्यत्रिकाणि गीतनृत्यवाद्यानां त्रिकाणि तैरनुयाताः सहिता ये जना यात्रिकसंघलोकास्तैः संयतः परिकलितः । किंभूतां विमलाचलपद्याम् । सुधाशनानां देवानां पन्था मार्गों गगनं तस्यातिथिं प्राघुणिकीम् । गगनावगाहिनी मित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-शिवनिकेतनिःश्रे. णिका मिव मोक्षप्रासादे अधिरोहणार्थमधिरोहणिकामिव 'नीसरणी' इति लोकप्रसिद्धाम् । कस्मिन् सति । तत्क्षणात्तत्कालात् शीघ्रमेव तमसि अन्धकारे गते सति लोकानिःसते सति । उत्प्रेक्ष्यते-तद्गिरेः स चासौ विमलाचलनामा गिरिः पर्वतश्च तस्य निरीक्षणाद्दर्शनादिव पापे याते । 'तमोऽज्ञानेऽन्धकारेऽधे' इत्यनेकार्थः । अथ पश्चात्तमोगमनानन्तरं खगैः प्रात:प्रबुद्धविहंगमैः सांराविणे मिश्रास्पष्टशब्दे कृते सति । अथ वा समन्ताद्वैः । यदुक्तं नैषधे-'तटतरुवेगश्रेणीसांराविणैरिव सांप्रतं सरसि विगलन्निद्रामुद्राजनिष्ट सरोजिनी' इति । 'संपूर्वाद्रौतेरभिविधौ भावे इनुण । तस्मादिनुणः सांराविणानि तैः' इति तद्वत्तौ साधना । उत्प्रेक्ष्यते-गुरोहीरविजयसूरेर्जयारवे विहिते सति किमु पुनः कस्मिन् सति खरविषि भास्करे नभोमण्डले गगनाङ्गणे

Page #859

काव्यमाला।
७९८ समीयुषि सति संप्राप्तवति । भिते । निशां रात्रीणां द्विषि वैरिणि तद्विनाशकत्वात् । उत्प्रेक्ष्यते--अमुना सूरीन्द्रेण सह सार्व विमलशैलस्य शत्रुजयाद्रेयात्रां विधित्सतीव ।।
युग्मम् ॥
क्रमादचलचक्रिणः श्रमणपुंगवः पद्यया
रुरोह भवसागरं किमु तितीर्षुभिः क्लृप्तया । निबद्धमिव शृङ्खलां हृदयदन्तिनो मेखलां
सुपर्वतरुनन्दनामिव सुमेरुभूमीभृतः ॥ ३० ॥ श्रमणपुंगवः सूरीन्द्रः क्रमादनुक्रमेण पद्यया सेतुना प्रस्तरनिबद्धमार्गेण 'पाज' . इति प्रसिद्धेन कृत्वा अचलचक्रिणो गिरीन्द्रस्य । सर्वतीर्थाधिराजत्वात्पर्वतसार्वभौमत्वम्। तथा जैनमते प्रातः प्रतिक्रमणप्रान्तप्रत्याख्यानकरणसमयादौ 'सकलतीर्थाधिराजश्री. • शत्रुजयाय नमः' इत्युच्चार्य प्रत्याख्यानं क्रियते इति । मेखलं मध्यभागमारुरोहाध्यासामास । किंभूतया पद्यया । कुप्तया रचितया । उत्प्रेक्ष्यते-भवसागरं संसारसमुद्र तितीषुभिस्तरीतुमिच्छुभिरिव कृतया रामचन्द्रादिवत्सेतुना समुद्रः समुत्तीर्यते । किंभूतां मेखलाम् । हृदयानि मनांसि । 'हृन्चेतो हृदयं चित्तम्,' तथा 'स्तनान्तरं हृदृदयम्' इति द्वयमपि हैम्याम् । अत एवानेकार्थ:-'हृदयं मनो वक्षश्च' । तान्येवोन्मत्तत्वाद्दन्तिनः करिण: तत्रिबर्द्ध नियन्त्रयितुं शृङ्खलां निगडमिव । शृङ्खलशब्दस्त्रिलिङ्गः । 'शृङ्खला निगडोऽन्दुकः' इति हैम्याम् । तथा 'नालप्रणालपटलार्गलशृङ्खलकंदलाः' इति लिङ्गानुशासने खतनिलिङ्गे । तथा मेखलां मुञ्जदोरिकामिव । दोरिकया हि कारणो नियध्यन्ते । यथा चम्पूकथायाम्-'ब्राझीव दौर्जनी समेखला समेमित्रे । अमित्रे च समभावभाजि साधौ विषये वेला मत्सरवती दौर्जनी श्रेणी ब्राह्मी तु सह मेखलया मौञ्जीदोरिकया वर्तते या' इति चम्पूटिप्पन के । इति गर्भितोत्प्रेक्षा । पुनः किंभूताम् । मु शोभनानि पर्वाणि शाखादिनिर्गमस्थानानि येषां येषु वा तादृशैक्षैस्तरुभिः नन्दयति प्रीणाति समृद्धि प्राप्नोतीति वा । उत्प्रेक्ष्यते-सुमेरुभूमीभृतो मन्दरमहीधरस्य मेखलां नितम्बमिव । किंभूताम् । सुपर्वतरुभिः कल्पवृक्षैनन्दयति समृद्धि प्राप्नोति । अथ वा कल्पद्रुकलितनन्दनवती । एतावता प्रथममेखलामारूढवान् ॥ इति पद्यया प्रथममेख. लारोहणम् ॥
प्रपासु गिरिपद्धतेस्मृतपानवद्यात्रिकै
रपीयत सितोपलाकलिततोयमातृप्तितः। पुनर्मुनिमहीन्दुनावनिधराधिरोहोदय
त्प्रमोदरसमिश्रिता शमसुधा तदाखाद्यत ॥ ३१ ॥ तदा शत्रुजयप्रथममेखलाधिरोहणसमये गिरेविमलाचलस्य पद्धतेर्मार्गस्य पद्धतौ

Page #860

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
७९९ मार्गे वा वर्तमाना याः प्रपाः पानीयशालास्तासु यात्रिकैः श्रीशत्रुजययात्राकारकैलोकैरमृतस्य पीयूषस्य पानवद्धीतिरिव । धीतिः पाने' इति हैम्याम् । 'धेट् पाने' । धयनं धीतिरिति व्युत्पत्तिः । अथ वा मुक्तिरसाखादवत् । 'अमृतं मुक्तिपानीथपीयूषेषु' इत्यनेकार्थः । आतृप्तितस्तृप्तिं मर्यादीकृत्य । आङादियोगे पञ्चमी। सितोपलाभिः शर्कराभिः कलितं करम्बितं बहुव्याप्तं तोयं पानीयमपीयत पीतम् । पुनहीरविजयसूरिणा तु शमसुधा उपशान्तरसनानी सुधा समाखाद्यत सम्यक् पीयते स्म । किंभूता शमसुधा । अवनिधरे शत्रुजयशैले यदधिरोहणं चढनं तेनोदयत्प्रकटीभवन् यः प्रमो. दाभिधरसो हर्षोत्कर्षः आनन्दातिरेकनिस्पन्दस्तेन मिश्रिता करम्बिता व्याप्ता ॥
. स्फुरत्खरकरोदुरद्युतिवितानसंतापिता. अनाञ्जनितनिझरोत्करजलाप्लवा वायवः ।
भवातिविधुरीकृतानिव महात्मनां संगमाः
· सृज़न्ति शिशिरान्गिरौ क्षणमपास्य तापं तनौ ॥ ३२॥ गिरौ पुण्डरीकपर्वते वायवः पवनाः जनान्यात्रिकलोकान् क्षणं क्षणमात्रं शिशिरान् शीतलान् सृजन्ति कुर्वन्ति । किं कृत्वा । निमेषमानं च तनौ शरीरे तापं धर्ममपास्य निवार्य । जनान् किंभूतान् । स्फुरन्दीप्यमानस्तीव्र तपन्वा खरकरचण्डरिमः सूर्यस्तस्योद्धराणामुत्कटानां द्युतीनां कान्तीनां वितानेन समूहेन संतापितान्पीडितान् अतितप्तीकृतान् । किंभूता वायवः । जनितो निर्मितो निर्झराणां शिखरान्तरनिःसरत्पयःप्रवाहाणामुत्कराणां संदोहानां जलेषु पानीयेषु आप्तवः स्नानं यैस्ते । के इव शिशिरय. न्ति । संगमा इव। यथा महात्मनां साधूनां संगतयः भवस्य संसारस्यातिर्विविधाधिव्या
धिदुःखपीडा तया ताभिर्बहुत्वं वा विधुरीकृतान् व्याकुलान् विहितान् मविकान् संसा· रासारतोद्भावनविधिधर्मोपदेशप्रदानादिना शीतलयन्ति ॥
झरझरपयःप्लवप्रसरशीतलोर्वीतले
सहस्ररुचिसंचरद्रुचिच्यस्य दुःसंचरे । विलासिकदलीगृहे भुजगगुल्मिनीमण्डपे
स्फुरद्विविधविष्टरे पृथुलशैलतल्पाङ्किते ॥ ३३ ॥ स्मितद्रुमगलन्मणीचकचयोपचाराञ्चिते
द्विरेफरवगानितानिललुलल्लताताण्डवे जनान्भवनवद्वने श्रमनुदेऽतिधर्माम्बुभिः
सबिन्दुकितवक्षसो यति लोलशाखाशयैः ॥ ३४ ॥ शत्रुजयाचल: जनान् यात्रार्थमधित्यकामधिरोहते लोकान् लोलैश्चपलैः शाखारूपैः
.. विला

Page #861

काव्यमाला।
शयैः हस्तैर्वने खनिकुञ्ज तयत्याकारयतीव । इति गर्भितोत्प्रेक्षा । किंभूतान् जनान् । अतिधर्माम्बुभिः अत्यभ्यधिकप्रस्वेदसलिलैबिन्दुकितवक्षसः बिन्दुभिः श्रमोदककणगणेयुक्तं जातम् । खार्थे के जातार्थे इतप्रत्यये । बिन्दुकितं वक्षो हृदयं येषाम् । अत एव कस्मै हेतवे। श्रमनुदे मार्गक्लमापनोदाय । 'खेदबिन्दुकितनासिकाशिखाम्' इति नैषधे । किंवत् । भवनवत् । यथा कश्चित्सुजनः कमपि मार्गक्लमप्राप्तं निजनिकेतने समाह्वयति । किंभूते वने । झरन्तो निःसरन्तो ये झरा निर्झरास्तेषां पयःप्लवानां वारिपूराणां प्रसरैविस्तारैः कृत्वा शीतलं शिशिरीभूतमुवातलं भूमीमध्यं यस्य । पुन: किंभूते । सहस्र- . रुचेः सूर्यस्य संचरन्तीनामितस्ततो दशदिक्षु प्रसरन्तीनां रुचीनां कान्तीनां वितानं समुदायस्तस्य दुःखेन संचरः प्रसरणं प्रवेशो वा यत्र । पुनः किंभूते । विलासिनः शोभनशीलाः कदलीगृहा रम्भाभवनानि यस्मिन् । पुनः किंभूते । भुजगगुल्मिनीना . नागवल्लीनां ताम्बूलवल्लीनाम् । 'ताम्बूलवल्ली ताम्बूली नागपर्यायवळ्यपि' इति हैम्याम् । मण्डपा यस्मिन् । पुनः किंभूते । स्फुरन्तो विकसन्तः प्रकटीभवन्तो वा दृश्यमाना वा विविधा विष्टरा वृक्षा आसनानि वा यस्मिन् । 'क्षितिरुहः कारस्करो विष्टर', तथा 'विष्टरः पीठमासनम्' इति द्वयमपि हैम्याम् । विष्टरः पुंसि । पुनः किंभूते । पृथुलानि विस्तीर्णानि शैलानि शिलासमूहा वा । यथा नातस्यास्तुतौ 'मन्दररत्नशैलशिखरे' एतस्यार्थ. द्वयम् । यया मन्दरेषु पञ्चसु सुमेरुषु मध्ये रत्नं श्रेष्ठो यः सुदर्शनाख्यो मेरुः शैल: पर्वतस्तस्य शिखरे शृङ्गे । अपरोऽप्यर्थः-यथा मन्दरस्य मेरो रत्नानां शैलाः शिलासमूहा यस्मिंस्तादृशे इति । ततो पृथुलानि विपुलानि शैलानि एव तल्पानि पत्यकाः शय्यास्तैरङ्किते कलिते युक्त । पुनः किंभूते। स्मिता विकसिता ये द्रुमा वृक्षास्तेभ्यो गलन्ति वातादिवशात्स्वभावपरिपाकाद्वा निष्पतन्ति यानि मणीचकानि कुसुमानि तेषामुपचारः प्रकरः 'पगर' इति लोकप्रसिद्धः रचनाविशेषस्तेनाञ्चिते सहिते । पुनः किंभूते । द्विरेफाणां भ्रमराणां रवा गुञ्जितानि त एव गानितं गीतिर्जातं यस्मिन् तादृशमनिलेन पवमानेन लुलन्तीनां चपलीभवन्तीनां लतांनां विविधजातिवल्लीनां ताण्डवं नाटकं यन्मिन् । सर्वाण्यप्येतानि चित्रेषणानि भवनेष्वर्थात्संबध्यन्ते । किं चात्र भवनशब्देन राजमन्दिरादि ग्राह्यम् । तत्र सर्वेऽप्याः संभवन्त्येव दृश्यन्ते च । अथ वा पुण्याच्यानामान्यानामपि भवने भवन्ति शालिभद्रादिमन्दिरवत् इति ॥ युग्मम् ॥
क्वचिद्विकचकानने मधुपगीतिमिश्रां गिरं
जगुर्मुदु फलादनाः श्रुतिसुखां विदग्धा इव । कचिच्च ननृतुर्नटा इव शिखण्डिनां मण्डला
जगर्ज जलदः क्वचित्करिघटेव भूमीभृतः ॥ ३५ ॥ क्वचित्कुत्रापि शत्रुजयमेखलाशालिप्रदेशे विकचे विकसितकुसुमितमान्द्रद्रुमद्रोणीके कानने वने फलादनाः शुकाः मधुपानां कुसुममकरन्दपानोन्मादमेदुरभ्रमणां गीतिभि

Page #862

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८०१ गुआरवैर्मिश्रां करम्बीकृतां गिरं वाणी मृदु सुकुमारं मधुरमतृप्तत्वेन श्रवणपुटकनिपीयमानं यथा स्यात्तथा जगुर्वदन्ति स्म । के इव । विदग्धा इव । यथा छेका लोका गीतिमिश्री वाणी वदन्ति । किंभूताम् । श्रुत्योः श्रोतृश्रवणयोः सुखां सातोत्पादकत्वेनामृतायमानाम् । च पुनः क्वचिदनवने शिखण्डिनां परिपूर्णकलापकलितानां मयूराणां मण्डलाः संततयो ननृतुनृत्यन्ति स्म । च पुनः कचित्प्रदेशे जलदो मेघो जगर्ज गर्जति स्म । गिरौ मेघानां सद्भावो वर्ण्यते । उत्प्रेक्ष्यते-भूमीभृतः शत्रुजयाद्रे राज्ञो वा करिघटेव गजराजीव । 'बहूनां घटना घटा' इति हैम्याम् ॥
मरुन्मिथुनमण्डिता खगविनोदसान्द्रीकृता __ मरुत्तरुपरंपरा विविधसिद्धसौधान्तरा। मणीशिखरशालिनी पुनरनिन्दिताष्टापदा
नितम्बविलसद्वनी भगवतालुलोके गिरौ ॥ ३६ ॥ भगवता हीरसूरिणा गिरौ शत्रुजयशैले नितम्बे मेखलायां विलसन्ती स्फुरन्ती शोभमाना वनी काननमालुलोके निरीक्षिता। तीर्थस्थान्यपि सर्वाणि स्थानानि पावनान्येव । वनीशब्दोऽन्यत्रापि दृश्यते । यथा 'यवनी नवनीतकोमलाङ्गी शयनीयं यदि पावनीकरोति । अवनीतलमेव माननीयं न पुनर्माघवनीवनीविनोदः ॥ इति कविकल्लोले । तथा 'स्ववनी संप्रवदत्पिकापि का' इति नैषधे । किंभूता वनी। मरुतां देवानां मिथुनानि देवदेवीयुगलानि तैर्मण्डिता अलंकृता । पुनः किंभूता । खगानां विविधजातीयविहंगमानां खकामिनीकलितविद्याधराणां वा विद्यासाधकखेचराणां वा विनोदः क्रीडातिरेकः रसैविशिष्टैर्गुरुप्रमुखैः साधनोपायकरणादिषु नोदैः प्रेरणैः सान्द्रीकृता म्नेहलीकृता निबिडा विहिता वा । पुनः किंभूता । मरुद्भिर्यक्षादिदेवैः अधिष्ठितानाम् । 'गुह्यको वटवास्यपि' इति हैम्याम् । तरूणां द्रुमाणां देवद्रुमाणां वा परंपराः श्रेणयो यत्र । पुनः किंभूता। विविधानि नानाप्रकाराणि स्वर्णरूप्यरत्नमयानि वा सिद्धानामर्हतां पुण्डरीकादिमुनीनामेव सिद्धानां वा सौधानि चैत्यानि सिद्धायतनानि । अथ वा विविधमत्रतत्रौषधीरससिद्धिभाजां सिद्धानां गृहाणि । तत्रस्था हि केचिन्मन्त्रादिसाधनां विदधतो विविधौषधीजि. घृक्षवोऽपि सौधमाधाय तिष्ठन्तीति तानि अन्तरे मध्ये यस्याः सा । पुनः किंभूता। मणीनां शिखरैः शृङ्गैः शालते इत्येवंशीला । पुनः किंभूता। अनिन्दिता श्लाघनीयास्तीर्थानुभावेनाक्रूरत्वात्प्रशंस्याः अष्टापदाः शरभा उपलक्षणादन्येऽपि श्वापदा अष्टापदानि खानौ वर्णानि वा यस्याम् । अत्रापि मेरुमेखलाया अप्यर्थध्वनिः, तत्रापि सुरयुग्मानि खेचराणां विविधनिधुवन विनोदैः सान्द्रीकृतकंदरान्तराः कल्पद्रुमाश्च सिद्धायतनानि रत्नशिखराणि वर्णमया च ॥
प्रभोः शिरसि भूरुहैर्विदधिरे छदैश्छायिका
निरुद्धरविरश्मिभिः सहचरैरिव खांशुकैः । । १.१

Page #863

काव्यमाला।
अवीज्यत पुनर्जनः वचन तालवृन्तैरिव
प्रसारिझरसीकराकलितलोलरम्भादलैः ॥ ३७॥ क्वचन कुत्रापि गिरिमेखलायां भूरुहैः सच्छायतरुभिः कर्तृभिः निरुद्धाः पिहिता आच्छादिता रवे नुमालिनो रश्मयः किरणा यैस्तादृशैइछदैः खपर्णैः साधनैः कृत्वा प्रभोः सूरीन्द्रस्य शिरसि मस्तके छायिका भास्करातपावृतयः 'छाहडा' इति जनप्र.. सिद्धाः विदधिरे कृताः । करिव । सहचरैरिव । यथा सेवकलोकैः प्रभोः खखामिनः शिरसि खांशुकैः खकीयवसनैः कृत्वा छायिकाः क्रियन्ते । पुनः क्वचन कुत्रापि स्थाने प्रसारिभिर्विस्तरणशीलैः झराणां शिखरान्तरनिःसरत्पयःप्रवाहाणां सीकरैर्वा तास्ता. वारिबिन्दुभिः कलितैर्मिश्रीभूतैस्तथा लोलैः पवनान्दोलनवपलीभूतै रम्भाणां कदलीद्रु. माणां दलैः पृथुलपर्णैः कृत्वा जनः अवीज्यत। अर्थागिरिणैव । कथम् । पुनर्वार वारम् । । कैरिव । तालवृन्तैरिव । यथा व्यजनैवींज्यते ॥
विदग्धविहगा जयारवमुदीरयन्त्यध्वनि
स्तुतिव्रतजना इवान्तरभिमातिभेत्तुः प्रभोः ।, .. कचिन्निचितमारुतोपचितकीचकानां क्वणै- गुरोर्गुणगणः पुनगिरिसुरैरिवोद्गीयते ॥ ३८ ॥ क्वचित्वापि प्रदेशे विदग्धा: कौतुकक्रीडाकृते अध्याप्य पश्चात् .श्रीभूतमहेभ्यैः पञ्जरेभ्यो निजेच्छया गमनाय विमुक्ताः । तदर्थमध्याप्य जनेन तद्वने शुका विमुक्ताः पटवस्तमस्तुवन्' इत्यपि नैषधादौ दर्शनादिदमपि युक्तिमदेवेति । तथा श्रावकसंगत्या श्राद्धवं च प्रपन्नाः । अत एव तीर्थाधिराज खतिर्यकृतपयोहाय सेवमानाः पण्डिता विहगाः शुकसारिकादयः पक्षिणः अध्वनि शत्रुजयाचलारोहणमार्गे प्रभोः सूरीन्दोर्जयारवं जयजयेति शब्दमुदीरयन्ति कथयन्ति । किंभूतस्य प्रभोः । अन्तर्मध्ये खात्मनि वर्तमानानामभिमातीनां रागद्वेषकषायादिविद्विषां भेत्तुर्हन्तुः । के इव । स्तुतिव्रतजना इव । यथा खामी प्रमुखाणां पूर्वपुरुषकर्तव्यादिषु प्रवर्तमाननृपादिमानां वैरिजयधर्मकार्यदानप्रमुखे विधेये स्तवने व्रतं नियमो येषां तादृशा जना बन्दिलोका वैरिविजेतुः खामिनो मङ्गलपाठकाः जयजयारवमुदीरयन्ति । पुनः क्वचिद्भमिभागे निचितैरन्तःप्रविष्टत्वानिभृतैर्निर्बलीभूतैः अथ वा निभृतं परिपूर्ण यथा स्यात्तथा मारुतैः पवनैरुपचिताः पुष्टाः कृताः । समस्तावयवेषु पूरिता इत्यर्थः । ये कीचकाः सकीचकाः सच्छिद्रवंशाः। 'स कीचकैर्मास्तपूर्णरन्धैः' इति रघुवंशे । तेषां क्वणः शब्दैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-गिरिसुरैः श्रीशत्रुजयाचलाधिष्ठायकदेवैः कपर्दिचक्रेश्वरीगोमुखप्रमुखैर्गुरोहीरसूरेर्गुणानां श. मदमसंयमादीनां गणः समूह उद्गीयते उत्प्राबल्येन गानविषयीक्रियते इव ॥

Page #864

- १९ सर्गः] - होरसौभाग्यम् ।
स्वचैत्यचटुलध्वजोपधिकरैरिवाकारय
न्प्रभञ्जननमदुमैः किमतिगौरवं कल्पयन् । मनीषिशुकभाषितैरिव सुखागमं प्रश्नय
ञ्झरझरमुदश्रुमाग्गिरिरभूद्गुरोरागमे॥ ३९ ॥ गुरोः सूरीन्द्रस्य आगमे गिरिविमलाचल: अद्वैतमोदप्रादुर्भावादेवंविधः अभूभूव । किंभूतः । परन्तो निष्पतन्तो ये झरा निर्झरवारिधारास्त एव मुदणि हर्षबाष्पान् भजतीति । उत्प्रेक्ष्यते-खस्यात्मनश्चैत्यानां परमेश्वरप्रासादानां चटुलाः पवनान्दोलनविलोला ये ध्वजा वैजयन्यस्त एवोपधिः कपटं येषां तादृशैः करैर्हस्तैः किमाकारयन्नालयन्निव । पुनरुत्प्रेक्ष्यते-प्रभअनेन वायुवेगेन नमन्तो नम्रीभवन्तो ये द्रुमाः पादपास्तैः कृत्वा अतिगौरवमतिशायिनी भकिं नमनचरणलगनलक्षणां कल्पयन् कुर्वनिव । 'अनुतिष्ठति विदधाति रचयति कल्पयति चेति करणार्थे' इति क्रियाकलापे । पुनरु. प्रेक्ष्यते-मनीषिणां विविधशास्त्राध्येतृणां शुकानां कीराणां भाषितैरुक्तिभिर्वचनचातुरीभिः कृत्वा । सुखागमं यूयमत्र सुखेन समाधिना चागता इत्यादि स्वागतप्रश्नयन्निव पृच्छत्रिव । अन्यो महात्मा कमपि खाभीष्टमभ्यागच्छन्तं विभाव्य चञ्चलकरैराकारयति। तथा नमनपदलगनादिभिर्गौरवं कल्पयति । तथा मधुरया गिरा सुखागमनप्रश्नं कुरुते । तया हर्षाश्रूण्यपि भजते ॥ इति गुरोविमलाचलपट्यारोहणे गिरिमेखलावर्णनम् ॥
क्रमेण धरणीभृतः समधिगत्य सोऽधित्यकां - ददर्श वशिनां शशी चरणमम्बरालम्बिनम् ।
.धृतं विमलभूभृतोद्भटमवाभिमातेर्भया
- जनं स्वशरणागतं किमिह रक्षितुं काश्ता ॥ ४०॥ .. स वशिनां वशात्मनां जितेन्द्रियाणां मध्ये शमाभृतैरतिशीतलत्वेन विश्वाहादकत्वेन च शशी । अत्र षष्ठया अलुक्समासे एकमपि पदं प्रणीयते वा । सूरीन्दः अम्बरमाकाशमालम्बते संश्रयत्यालिङ्गति इत्येवंशीलं वरणप्राकारं बाह्यसालं ददर्श पश्यति स्म । किं कृत्वा । क्रमेण प्रथमद्वितीयतृतीयादिमेखलारोहणपरिपाट्या धरणीभृतः श्रीशत्रुजयादेरपित्यकामूर्वभूमी समधिगत्य प्राप्य । 'अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथ मुक्ति पुरुषोत्त. मात्ततः' इति नैषधे । 'अधिगत्य आसाद्य' इति तदृत्तिः । उत्प्रेक्ष्यते-उद्भटः अत्युत्कटो वारयितुमशक्यो यो भवः संसारः स एवाभिमातिः शत्रुस्तस्य भयाद्रीतेः खस्यात्मनः शरणे आगतं संप्राप्तं जनं भविकलोकं रक्षितुं त्रातुं पालयितुं निर्भयं कर्तु काइता वाञ्छता विमलभूभृता शत्रुजयाद्रिणा किमु धृतं कृतं वा ॥

Page #865

८.४
काव्यमाला।
..
विवेश वशिशर्वरीवरयिता नृणां श्रेणिभिः ___ समं वरणगोपुरं पुरमिवावनीवासवः । स धर्मधरणीपतेरिव निवासवेश्मावली
व्यलोकत पुरःस्फुरजिननिकेतपकिं पुनः ॥ ११ ॥ स वशिनां संयमिनां मध्ये शर्व निशाया वरयिता भर्ता चन्द्रो हीरविजयसूरितॄणां यात्रिकसंघलोकानां श्रेणिभिः समं वरणं शत्रुजवशिखरबाह्यप्राकारस्तस्य गोपुरं प्रतोली विवेश प्रविष्टवान् । क इव । अवनीवासव इव । यथा विजयी राजा दिग्जैत्रयात्रां प्रणीय पुरं खां राजधानी नगरी प्रविशति । पुनरन्यार्थोपन्यासे । स हीरसूरिः पुरोऽप्रे वरणप्रवेशानन्तरमेवाग्रत एव स्फुरन्ती प्रकटीभवन्ती दीप्यमानां वा जिनानां तीर्थकृतां निकेतानां मन्दिराणाम् । प्रासादाना मित्यर्थः । पति मालिकां व्यलोकत निरीक्ष स्म । उत्प्रेक्ष्यते-धर्मनामा यो घरणीपतिस्तस्य निवासार्थ वासकृते वेदमावली भवन. राजीमिव ॥ इति शत्रुजयतीर्ये प्रथमप्राकारे प्रवेशः ॥ .
मृगेन्द्रशरमाङ्कुशाः परिभवन्ति मां निर्दया
इमां जहि जगत्पतेर्जननि दुःखितामुल्बणाम् । इतीव गदितुं गजो भजति यानदम्भेन यां
वृषध्वजजिनप्रसूः प्रथममेव नेमेऽमुना ॥ ४२ ॥ अमुना सूरिचन्द्रेण प्रथमप्राकारप्रवेशे पूर्वमेव सातात्कालिकोत्पत्रकेवलज्ञानेन चतुर्निर्मितसमवसरणमध्ये सिंहासनमषितस्थुषा चतुर्विधसंघस्थापनकृते भरतभूपागमनं प्रतीक्षमाणेन श्रीऋषभदेवेन तीर्थस्थापनसमयात्प्राक् सिद्धिगामुकत्वेन अतीर्थसिद्धत्वेन च अस्यामवसर्पिण्यां भरतक्षेत्रे प्रथमसिद्धत्वेन वा प्रसिद्धा वृषो वृषभो ध्वजश्चिदमूरुलाञ्छनं यस्य स युगादिदेवः स एव जिनः प्रथमतीर्थकृत्तस्य प्रसूर्माता मरुदेवा नेमे नमस्कृता प्रणता । सा का । यां मरुदेवीं वानदम्भेन वाहनच्छलेन गजो हस्ती भजते सेवते । उत्प्रेक्ष्यते-इति गदितुं कथयितुमिव । इति किम् । हे जगत्पतेस्त्रैलोक्यनायकस्य जननिर्माता निर्दया निर्याता दया करुणा येभ्यस्तादृशा मृगेन्द्राः केसरिणः तथा शरभा अष्टापदाः । 'हर्यक्षः केसरी इभारिः' तथा 'शरभः कुञ्जरारातिः' इदं द्वयमपि हैम्याम् । तथा शिरति घातदायकत्वादशाः मृणयः एतत्प्रमुखा मृगयादिधायिव्याधभूपादिकाः मां परिभवन्ति यावद्गजजातिमपि निम्नन्ति । इमामुल्वणामुत्कटां घातनलक्षणां दुःखितां दुःखिनो भावं जहि विनाशय निवारय । हन्तेर्धातोहिविषये जहिरादेशः । यदुक्तं सारखते-'जयधिशााधेः, हन्तेजहिशब्दोऽस्तेरेधिः शास्तेः शाधिशब्दो निपात्यते हि विषये' इति वकुमिव ॥

Page #866

८०१
.१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
यदीक्षणजितो मृगः श्रित इवाङ्ककायः क्रम ___ मृगध्वजजिनं ततः प्रमुदितः स तं नेमिवान् । जिनेन्द्रमजितं पुनर्नजितमान्तरैरिमिः
कदाचिदपि पद्मिनीप्रियतमस्तमित्रैरिव ॥ १३ ॥ स मूरिस्ततो मरुदेवीनमस्कृतेरनन्तरं तं शान्तिकारकत्वेन सर्वत्रापि प्रसिद्ध मृगो • हरिणो ध्वजश्चिदं यस्य तादृशं जिनं षोडशतीर्थनाथं श्रीशान्तिनाथ नेमिवान् प्रणमति
स्म । अयं कसोः प्रत्ययस्य प्रयोगः । स च णबादिवत् ज्ञेयः । किंभूतः सूरिः । प्रमुदितो हृष्टमानसः । यत्तदोनित्यसंबन्धात् यस्य श्रीशान्तिनाथस्य क्रमं चरणं मृग: सारङ्गः श्रितः समेत्य सेवते स्म । उत्प्रेक्ष्यते यदीक्षणाभ्यां यस्य नयनाभ्यां जितः श्रिया पराभूत इव अङ्कोऽभिज्ञानमेव कायो वपुर्यस्य तादृशः सन् श्रित इव । पुनरपरविहारे अजितं द्वितीयं जिनेन्द्रं परमेष्टिनं ने मिवान् प्रणनाम । किंभूतम् । नेति निषेधे । जितं पराभूतं न जितमर्जितम् ।। कैः । आन्तरैरन्तरङ्गः कर्माद्यैर्भाववैरिभिः । कथम् । कदाचिदपि कस्मिन्नपि काले प्रस्तावे। कैरिव । तमित्रैरिव । यथा अन्धकारैः कदाचिदपि पद्मिनीप्रियतमो भानुमान जीयते ॥
- स सिद्धगृहवजिनं प्रणमति स्म पृथ्वीधर.. प्रणीतजिनमन्दिरे मुनिपुरंदरः संमदात् । प्रधान इव पर्षदं क्षितिपतिं स छीपाभिषां
समेत्य वसति पुनर्जिनसुधांशुमाराधयत् ॥ ४ ॥ : शत्रुजयोजयन्तादितीर्थानां करमोचयिता मुनीनां तपागच्छश्रमणानां पुरंदरः अ. तिशायिलक्ष्मीवत्वेन वासवसदृशः सूरिः संमदादानन्दात् पृथ्वीधरामिधेन मण्डपाचलपातिसा हिमन्त्रिणा पेथडदेसाधुना निर्मापिते जिनमन्दिरे प्रासादे जिनं भगवन्तं प्रण. मति स्म । किंवत् । सिद्धगृहवत् । यथा कश्चिद्विद्याधरो लब्धिमान्वा साधुः सिद्धायतने शाश्वत तीर्थकरं नमस्करोति । पुनस्तस्मादन्यत्र स्थाने छीपा इत्यभिधा नाम यस्य तादृशी वसतिम् । अत्र तीर्यादौ वसतिशब्देन केवलं चैत्यमेव प्रतिपाद्यते न गृहादि प्रासादं समेत्य जिनांशुसुधांशुमहद्भट्टारकमाराधयत् भजते स्म । 'वरिवस्यत्यन्वास्ते जुषते शुश्रूषतेऽनुकूलयति । आरामोत्याराध्यत्याराधयतीति सेवायाम् ॥' इति क्रियाकलापे । क इव । प्रधान इव । यथा सचिवः पर्षदं सभा समागत्य क्षितिपतिं खखामिनृपतिमाराधयति ॥
अवन्दत स टोटराभिधविहारतीर्थेश्वरं
पुनः प्रभुमबीभजद्वसतिमेत्य मौल्हाभिधाम् ।

Page #867

काव्यमाला।
विलोक्य च कपर्दिनं सकलसंघविघ्नच्छिदं
परंगिरिमिवाझुदादिमविभुं स्तवैरस्तवीत् ॥ १५ ॥ स सूरिः टोटरा इत्यभिधा नाम यस्य तादृशे विहारे प्रासादे तीर्थेश्वरं जिनमवन्दत नमस्कुरुते स्म । पुनरन्यत्र प्रदेशे मौल्हा इत्यभिधा नाम यस्यास्वादशी वसति चैत्यं समेत्य प्रभु परमेश्वरमबीमजदुपास्ते स्म । च पुनः स सूरिः। उत्प्रेक्ष्यते-परमन्यं गिरि पर्वतमिव तादृशमर्बुदनामानमादिमविभुमादिनाथं स्तवैः स्तोत्रैः कृत्वा अस्तवीत् स्तौति . स्म। किं कृत्वा । सकलानां विविधदेशागतत्वेन बाहुल्यात्समस्तानां संघानां यात्रिकलो. कानां विघ्नानामन्तरायाणां छिदं विघातकं कपर्दिनामानं शत्रुजयस्यादिदेवस्य चाधिधायकं यक्षं विलोक्य दृग्गोचरीकृत्य ॥ इति बाह्यप्राकारप्रासादेषु सकलजिनप्रणमनम् ॥ . इति मरुदेवीशिखरवर्णनम् ॥
सरस्यनुपमाभिधे शिखरिशेखरे मानसा__ हये तुहिनमेदिनीधर इव क्षिपन्नक्षिणी । ततः समधिरूढवान्स शिखरं स्वरारोहणा- .
भिधं धृतमिवामुना स्वरधिरोहणायाङ्गिनाम् ॥.४६ ॥ ततो मरुदेवीशिखरादवतरणानन्तरं सूरिराजहंसः खरधिरोहणाभिधमर्थात्खर्गारोहणं नाम । अथ वा अक्षरच्युतकप्रदानालंकारेणाधिकारोऽपनीयते गकारश्च प्रदीयते तदा च खर्गारोहणाभिधानं भृङ्गं समधिरूढवान् चढति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अङ्गिनां भविकानां स्वरधिरोहणाय खगें अधिरोहणार्थममुना शत्रुजयगिरिमा धृतमिव । सूरिः किं कुर्वन् । शिखरिणां सर्वपर्वतानां शेखरे अवतंसभूते शिखरिणो विमलादेः शेखरे वा तेजःपालपत्न्या अनुपमदेव्या खानिते कारिते तदभिधेये वा उपमनानि सरसि तटाके भक्षिणी निजनयने क्षिपन् किरन् । पश्यनित्यर्थः । कस्मिन्निव । मानसाहये इव । यथा तुहिनभूधरे हिमाचले किमपि शिखरमारोहन हंसो मानसमित्याह्वयं नाम यस्यैतावता मानसनानि सरसि तटाके दृशो क्षिपति । हिमाचलोपरि मानससरसः सद्भावः प्रोकोऽस्ति । यथा चम्पूकथायाम्-'सदा हंसाकुलम्' इति प्राक् प्रोकमस्ति ॥
समेत्य मणिसेतुना वृषभकूटमभ्रंकषं
विवेश वरणान्तरे किमपवर्गपूर्गोपुरे । विलोक्य स तदन्तिके सचिववस्तुपालेन चो
जयन्तमवतारितं प्रणमति स्म तत्रातः ॥ १७ ॥ स होरसूरिः वरणस्यान्तरे मध्यतनप्राकारमध्ये विवेश प्रविष्टवान् । उत्प्रेक्ष्यतेअपवर्गो मोक्षः स एव पूनगरी तस्या गोपुरं प्रतोलीमिव प्रविशति स्म । किं कृत्वा । मणिसेतुना विविधरननिर्मापितपद्यया अभ्रंकषं गगनमुल्लिखत् वृषभकूटं मूलप्रासादसं

Page #868

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
(०७ बन्धि शिखरं समेत्य समागत्य । च पुनस्तस्य चरणस्यान्तिके सचिवो वीरधवलधराधवप्रधानो यो वस्तुपालस्तेनावतारितं रचनया नवीनं निष्पादितमुजयन्तं गिरिनारिगिरिप्रपञ्चं विलोक्य । 'प्रणीय नयनातिथिं स च कुमारदेवीभुवा' इत्यपि पाठः । तत्र च पुनः कुमारदेवीसाधो रासराजस्य पत्नी तस्यां भूरुत्पत्तिर्यस्य तादृशेन वस्तुपालेनावतारितं प्रतिरूपं कृतमुजयन्तं रैवताचलं नयनयोरतिथि प्राघुणिकं प्रणीय विधाय । लोचनगोचरीकृयेत्यर्थः । स सूरिस्तत्रोजयन्तावतारे वस्तुपालविहारे अर्हतः श्रीनेमिनाथप्रमुखान् जिने द्रान्नमति स्म ॥ ' ततः खरहताभिधां वसतिमभ्युपेत्य प्रभुः
खवासत इवागतं रचनयात्र नन्दीश्वरम् । सराजिमतिकां स्फुरचतुरिकां पुनर्नेमिनो
निभाल्य जिनपुंगवानिह तमामनंसीन्मुदा ॥ १८ ॥ प्रभुहीरसूरिः इह खरहतवसती मुदा हर्षेण जिनपुंगवान् तमामतिशयेन पञ्चाङ्गप्रणतिनमस्तवादिना अनसीनतवान् । किं कृत्वा । ततो रैवतावतार-वस्तुपालवसति-जिनपति-नमनानन्तरं खरहत इत्यभिधा यस्यास्तादृशीं वसतिं खरहतनाम्ना व्यवहारिणा खनाव कारितप्रासादमभ्युपेत्यागत्य । पुन: किं कृत्वा । नन्दीश्वरमभ्युपेत्य । उत्प्रेक्ष्यते-रचनया शिल्पघटनाविशेषेण कृत्वा इह शिखरवसतौ खवासतो निजवसनस्थानात् अष्टमद्वीपभूमेरागतं संप्राप्तं नन्दीश्वरमष्टमद्वीपलक्षणं द्विपं वा सत्प्रसादलक्षणमिव । पुनः किं कृत्वा । अत्र खरहतवसतौ नेमिनो द्वाविंशतितमतीर्थकृन्नेमिनाथस्य स्फुरन्ती रचनाचातुर्येण शोभमानां चतुरिकां 'चउरी' इति लोकप्रसिद्धां पाणिग्रहणस्थानं निभाल्य दृष्ट्वा । किंभूतां चतुरिकाम् । सराजिमतिका सह राजीमत्या वर्तते या सा सराजिमतिका । राजिमतीत्यत्र जिकारो इखोऽपि दृश्यते श्रेण्यामिव राजिः राजी । तथा च 'स्वामिन्मामुग्रसेनक्षितिपकुलभवां सानुरागां सुरूपां बालां त्यक्त्वा कथं त्वं बहुमनुजरतां मुक्तिनारीमरूपाम् । वृद्धां मूकामकुल्यां करपदरहितामीहसेऽशेषविच्छागित्युक्तो राजिमत्या यदुकुलतिलक: श्रेयसे सोऽस्तु नेमिः ॥' इति पूर्वसूरिप्रणीतस्तवे । तथा 'काप्यतः' इति सारखतसूत्रेण कापि परे हखे राजिमतिका ॥
स घोटकचतुष्किकादिमगवाक्षजैनालये ___ चकार च नमस्कृतिं चरणयोर्जिनोर्वीभृताम् । गिरेरिव विशेषके तिलकतोरणे श्रीजिना
न्पुनर्मुनिमतङ्गजो नवनवैः स्तवैरस्तवीत् ॥ ४९ ॥ स सूरिर्पोटकचतुष्किका इति आदौ नवमादिमं पदं यत्र तादृशो गवाक्ष इत्यभिधानो 'घोडाचोकी गउख' इति नाम्नि जैनालये तीर्थकृत्संबन्धिनि मन्दिरे । प्रासादे

Page #869

काव्यमाला।
इत्यर्थः । च पुनर्जिनोवींभृतां जिनराजानां चरणयोः पादयोः नमस्कृतिं प्रणाम चकार । पुनरपि मुनिमतङ्गज: साधुसिन्धुरः तिलकतोरणे 'तिलकुंतोरण' इति नाम्नि विहारे श्रीजिनान् श्रीमत्तीर्थकृतो नवनवैनूतनैनूतनैः तात्कालिकैः खकृतैः स्तवैः स्तोत्रैः अस्तवीत्तुष्टाव । उत्प्रेक्ष्यते-गिरेः श्रीशत्रुजयादेस्तिलके विशेषके इव ॥
जिनाधिपसभाजनाप्लवविधानबद्धादरा. रविन्दनयनाजनैः सममलंकृतं सर्वतः । जलाधिसुरयौवतैः प्रभुनिनंसयेव स्फुटी
भवद्भिरमुना न्यभाल्यत पतङ्गकुण्डं ततः ॥ ५० ॥ ततस्तत्र तिलकतोरणे जिननमनानन्तरममुना सूरीन्द्रेण पतङ्गकुण्डं सूर्यकुण्डम् । कुण्डशब्दस्त्रिलिङ्गः । 'पेटो मठः कुण्डनीड-' इति लिङ्गानुशासने । न्यभाल्यत ददृशें । किंभूतम् । सर्वतः सर्वेष्वपि प्रदेशेषु सममेव एककालं समलंकृतं सम्यकप्रकारेण शोभितम् । कैः । जिनाधिपानामृषभदेवतीर्थकृता सभाजनार्थ पूजाकृते । 'सभाजने पश्यति विस्मिते सा सभाजनं तत्र ससर्ज तेषाम्' इति नैषधे'। 'तेषां देवानां सभाजनं पूजां ससर्ज चकार' इति तद्वृत्तिः । यः आप्लवः स्नानम् । 'स्नानं सवनमाप्लत्रः' इति हैम्याम् । तस्य विधाने करणे बद्ध आदरो बहुमानं यैस्तादृशैररविन्दनयनारूपैर्जनैः । स्त्रीसमूहैरित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-प्रभोहीरविजयसूरेनिनंसयानन्तुमिच्छया स्फुटीभवद्भिः प्रकटैर्जायमानैः जलाधिसुराणां सलिलाधिष्ठायकदेवानां जलदेवतानां यौवतैर्युवतीसमूहैरिव ॥ इति द्वितीयप्राकारप्रासादेषु देववन्दनम् ॥
विजित्य कलिना समं दुरितदुर्धरद्वेषिणः ___ सुखं स्थितिमुपेयुषः शिखरिमण्डलाखण्डले ।
ससालमणिमन्दिरं किमिह धर्मभूमीभुजो
___ न्यभालयदयं पुरः प्रवरवप्रवेश्मार्हतः ॥५१॥ अयं हीरविजयसूरिः पुरोऽग्रतः अर्हतः ऋषभदेवतीर्थकृतः सत्कः प्रवरः प्रकृष्टः वप्रः प्राकारो यत्र तादृग्वेश्म भवनं ससालं युगादिजिनविहारं न्यभालयत्पश्यति स्म । उत्प्रेक्ष्यते---इहास्मिन् शिखरिणां सर्वपर्वतानां मण्डलानां समूहानां मध्ये आखण्डल: शक इवाखण्डले सुखं सातं यथा स्यात्तथा स्थिति निवासलक्षणामुपेयुषः प्राप्तवतो धर्मनानो भूमिभुजः भूपालस्य सह सालेन प्राकारेण वर्तते यत्तत्ससालं तादृशं मणिम- - न्दिरं किं रत्नगेहमिव सुखं स्थितस्य। किं कृत्वा । कलिना कलिकालेन समं सार्ध दुरितानि पापान्येव दुर्धरानुत्कटान् दुष्टत्वात् द्वेषिणः सपत्नान् विजित्य सर्वात्मना पराभूय ॥
स्फुरत्करतरङ्गितां स्फटिककल्पितारोहणा
वलीमयममार्गयद्वरणगोपुराभ्यन्तरे ।
.
"अजा

Page #870

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
०९ विमुच्य मृडमद्रिजापरिभवेन सापन्यतः
किमम्बरतरङ्गिणीं विदधतीं विरक्तेस्तपः ॥ १२ ॥ मलीमसजनाप्लवैर्निजमपावनीभावुकं
पवित्रयितुमीयुषी किमथ वात्र शंजये । मुरारिमथनोदितस्वतनुजादिविश्लेषजा
सुखादुत सुधाम्बुधिः किमु तनोति तीर्थे तपः ॥ ५३ ॥ अयं सूरिर्वरणस्य प्राकारस्य गोपुरं प्रतोली तस्याभ्यन्तरे मध्ये स्फुरद्भिः करैः किरणैः कृत्वा तरङ्गाः कल्लोलाः संजाता अस्यामिति तरङ्गिता तादृशीं तथा स्फटिकैः श्वेतरत्नैः कल्पिता निर्मितामारोहणानां सोपानानामावली श्रेणीममार्गयत्पश्यति स्म । 'मार्गयति मृगयतेऽपि च मार्गति चेत्याहुरीक्षार्थे' इति क्रियाकलापे । उत्प्रेक्ष्यते-समान एकः पतिर्यस्याः सापत्नी तस्याः भावः सापत्न्यं ततः कारणादद्रिजायाः पार्वत्याः परिभवेन संतापेन । उद्विनेत्यध्याहार्यम् । मृडमीश्वरं विमुच्य त्यक्त्वा विरक्तेर्वैराग्यात्तपो विदधतीं तीर्थे तपस्यन्तीमम्बरतरङ्गिणीं गङ्गामिव । अथ वा पुनरुत्प्रेक्ष्यते-मलीमसा जात्या अन्त्यजाः कर्मणा महाक्रूरकर्माणो जीवादिघातनान्महापापिनो मलिनजनास्तेषामाप्लवैः स्नानकरणादिभिः कृत्वा अपावनीभावुकमपवित्रीभवनशीलं निजमात्मानं पवित्रयितुं पावनीकर्तुम् । तीर्थसेवया इत्यध्याहार्यम् । अस्मिन् सर्वतीर्थाधिराजे सौराष्ट्रमण्डलकमलाचूडामणौ श्रीशत्रुजये ईयुषी समागतवती किमु । अर्थात्पूर्वप्रतिपादिता गङ्गेव वा । उताथ वा मुरारिणा नारायणेन यन्मथनं मन्दरगिरिणा कृत्वा आमूलाद्विलोडनं तस्मादुदितः प्रादुर्भूतो यः खस्य क्षीरसमुद्रस्यात्मनः तनुजानां 'लक्ष्मीः कौस्तुभपारिजातकसुरा धन्वन्तरिश्चन्द्रमाः धेनुः कामदुधा सुरेश्वरगजो रम्भादिदेवाङ्गना । अश्वः सप्तमुखोऽमृतं हरिधनुः शङ्खो विषं चाम्बुधे रत्नानीति चतुर्दशापि कविभिः संकीर्तितानि स्फुटम् ॥' एषां चतुर्दशानां मध्ये केचित्पुत्रा आदिशब्दात्काश्चित्पुञ्चस्तासां विश्लेषो वियोगः तस्माजातं यदसुखं सुखादन्यत् विरुद्धं वा सुखस्याभावो वासुखम् । तदन्यत्तद्विरुद्धसदभावेषु नो वर्तमानखात् त्रयोऽप्यर्थाः संगच्छन्ते' इति सारखतव्याकरणानुसारिवचः । एतावता दुःखं तस्मात्कारणात्सुधाम्बुधिः क्षीरसमुद्रो महानन्दपदप्रापकास्पदेऽत्र शत्रुजयतीर्थे तपस्तनोति किनु । अशनादित्यागलक्षणं नियमविशेषं करोतीव ॥ युग्मम् ॥ इति सर्वाभ्यन्तरप्राकारप्रतोलीसोपानानि ॥
स हीरविजयप्रभुर्वरणगोपुरं प्राविश___ प्रवेशनमिवर्षभध्वजजिनावनीवज्रिणः । सुराम्बुधिवधूप्लवेऽम्बुजपरागपिङ्गीभव
त्सितच्छद इव व्यभासत ततोऽस्य सोपानके ॥ १४ ॥
१०२

Page #871

काव्यमाला |
अकबरसा हिसंमानितो हीर विजयनामा प्रभुस्तपागणश्रमणस्वामी अर्थात्सूरिः वरणस्य मूलप्रासादप्राकारस्य गोपुरं प्रतोलीं प्राविशत् प्रविशति स्म । उत्प्रेक्ष्यते – ऋषभो वृषभो ध्वजश्चिमूरुविषयलाञ्छनं यस्य युगादिरेव जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये अवन्या भूमेर्वज्रिणः पुरंदरस्य । राज्ञ इत्यर्थः । प्रवेशनं सिंहद्वारमिव । ततो गोपुरप्रवेशानन्तरमस्य सर्वाभ्यन्तरवरणगोपुरस्य सोपानके आरोहणगणे सोपानानां समूहः सोपानकं तस्मिन् । समूहार्थे कप्रत्ययः । हास्तिकादिवत् । सूरिर्व्यभासत संशोभते स्म । क इव । सुराणां देवानामम्बुधेः समुद्रस्य वधूः पत्नी एतावता देवनदी तस्याः प्लवे पूरे गङ्गाप्रवाहे। स्वभावेन पद्मानि पीतकमलानि इत्युच्यन्ते । यथा स्नातस्यास्तुतौ - 'हंसांसा - हतपद्मरेणुकपिशक्षीरार्णवाम्भोभृतैः' इति । तानि च हेमसूरिणा नामग्राहं हैम्यामानीतानि न सन्ति यथा पराणि वर्णभेदोच्चारणप्रोक्तानि । यथा - 'रक्तोत्पलं कोकनदं श्वेते तु तत्र कुमुदं नीले. तु स्यादिन्दीवरम् । श्यामे तूत्पलं स्यात्कुवलयम्' इति । तस्मातेषां स्वभावात्पीतिमैवावसीयते । ततोऽत्रापि अम्बुजानि पीतपद्मानि अथ वा कनकमयानीत्यध्याहार्यम् । तेषां परागा रजांसि तैस्तत्संगमात्पिङ्गीभवन्पीतो जायमानः सितच्छदो राजहंस इव ॥
चतुष्कमधिरोहणात्क्रमविहारयोरन्तरा
व्यलोकत समाजवत्सुकृतभूमिभर्तुः प्रभुः । पुनर्मणिहिरण्मयं जिननिकेतनं तत्पुरः सुधाशवसुधाघरोल्लसित चूलिकाचैत्यवत् ॥ ५५ ॥
८१०
प्रभुहरविजयसूरिः अधिरोहणादध स्तन सोपानात्क्रमादुपरितनसोपानागमनात् सोपानक एव स्थितः । यत्र विहारयोर्मूलप्रासादप्राकारयोरन्तरा मध्ये चतुष्कं 'चौक' इति प्रसिद्धम् । प्रासादाङ्गणभूमिमित्यर्थः । व्यलोकत दृष्टवान् । किंवत् । समाजवत् । उत्प्रेक्ष्यते - सुकृतभूमिभर्तुः धर्माभिधानपार्थिवस्य समाजं सभामिव । पुनरन्यत्तत्पुरः तस्य चतुकस्याग्रे मणयः कर्केतनचन्द्रकान्तादिकास्तैर्युक्तं हिरण्मयं स्वर्णप्रधानं रक्तकाश्चनरचितं जिननिकेतनमृषभदेवप्रासादं व्यलोकत ददर्श । किंवत् । सुधाममृतमनन्तीति सुधाशा देवास्तेषां वसुधाधरः पर्वतो मेरुगिरिस्तस्योल्लसिता उल्लासं प्राप्ता शोभासंयुक्ता जाता या चूलिका शिखा अधित्यका वा तस्याश्चैत्यवत्सिद्धायतनमिव ॥ अथैकविंशतिकाव्यैर्मूलप्रासादवर्णनम् -
तमीश इव तारकैर्ग्रहपतिर्ग्रहौधैरिवासुरेश्वर इवासुरैरिव सुरैः सुरेशः पुनः । नरेन्द्र इव मानवैर्वृषभकेतनाईगृहं
गृहैर्लघुभिरर्हतां स्फुरति सर्वतोऽलंकृतम् ॥ १६ ॥

Page #872

.१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८११ सर्वतः सर्वाखपि दिक्षु अर्हतां भगवतां लघुभिरल्पप्रमाणैर्गुहैर्देवकुलिकाभिरलंकृतं शोभितं वृषभकेतनार्हतः वृषभदेवस्य गृहं चैत्वं स्फुरति दीप्यते । कैः क इव । तारकैज्योतिर्भिस्तमीशश्चन्द्र इव । पुनर्ग्रहाणां मङ्गलादीनामोधैः समूहैर्ग्रहपतिः सूर्य इव । पुनरसुरैः दानवैरसुरेश्वरो दानवेन्द्रवत् । पुनः सुरैर्देवैः सुरेशो देवेन्द्र इव । पुनर्मानवैमनुष्यैः नरेन्द्रो राजेव ॥
क्षयं प्रलयकालजं निजमवेक्ष्य साक्षान्मरु
सरिज्जलरयैरिवाक्षयपदोदयाकाङ्ख्या । उपासितुमुपागतैरिह पदारविन्दं प्रभो
wलासि सदने वृषध्वजजिनस्य सोपानकैः ॥ १७ ॥ वृषध्वजजिनस्य युगादिदेवस्य सदने गृहे मूलप्रासादे प्रवेशनमार्गे सोपानकैरारोहणैर्व्यलासि शुशुभे । अत्र कः खार्थे । उत्प्रेक्ष्यते न विद्यते क्षयो विनाशो यत्र तादृशस्य पदस्य स्थानस्य संपदो वा उदय आविर्भावः तस्याकाङ्क्षया वाञ्छया इह शत्रुजये प्रभो ऋषभस्य युगादिदेवस्य पदारविन्दं चरणकमलमुपासितुं सेवितुमुपागतैः समीपे समेतैर्मरुत्सरितो गङ्गाया जलरयैः पयःप्रवाहैरिव । किं कृला उपागतैः । प्रलयकालः कल्पान्तषष्टारकलक्षणः तस्माज्जातं निजमात्मीयं खसंबन्धिनं क्षयं विनाशं षष्ठारके क्रमाद्विशुष्यजला रथचक्रमार्गमात्रप्रवाहा गङ्गा भविष्यतीति श्रुतिः । सार्धद्विषष्टियोजनमानजलप्लवो विशोध्य द्विहस्तप्रमाणप्रवाहो भविता इति । अल्पशब्दस्याभाववाचित्वात्क्षय एव साक्षादागयोक्तवाक्यात्प्रत्यक्षेणैवावेक्ष्य दृष्ट्वा । ज्ञाला इत्यर्थः ॥
इमा अनिशनिम्नगा बत जडाशया वक्रतां ___ वहन्त्यहरहस्तथा सप्रतिकूलवृत्तिप्रथाः । श्रितोत्पलमधुव्रतान्कृतकुलक्षयैराश्रिता . धरन्ति च पदे पदे भुवनभङ्गरङ्गं पुनः ॥ १८ ॥ नमन्निकटवर्तिनामवनिजन्मनां घातुकाः
स्वकीयवचनीयतामिति जिघांसुभिः सिन्धुभिः । निषेवितुमिव प्रभोः पुर उपागताभिर्बभे
यदाप्तसदनाग्रतो विविधरत्नसोपानकैः ॥ १९ ॥ यस्य श्रीशत्रुजयसंबन्धिनः आप्तसदनस्य मूलजिनगृहस्याप्रतः पुरस्ताद्विविधानां ना. नाप्रकाराणां रत्नानां मणीनां सोपानकैः । स्वार्थे कप्रत्ययः । आरोहणैर्वा बभे शुशुभे। उत्प्रे क्ष्यते-निषेवितुमर्थात् युगादिजिनमुपासितुं प्रभोः ऋषभदेवस्य पुरोऽग्रे उपागताभिः संप्राप्ताभिः सिन्धुभिर्नदीभिरिव । किं कर्तुकामाभिः । इत्यमुना प्रकारेण खकीयामा

Page #873

८१२
काव्यमाला।
त्मीयां वचनीयतामपवादं जननिन्दां जिघांसुभिर्हन्तुमिच्छुभिरिव । इति किम् । यत् इमाः सिन्धवः अनिशं निरन्तरं निम्नगा नीचगामिन्यः । बत इति खेदे । पुनर्जडाशया मन्दमनस्काः जडिमाञ्चितचित्ताः डलयोरैक्याजलभूताः। तथा अहरहः प्रतिवासरं वक्रतां कुटिलभावं वहन्ति धारयन्ति । तथा पुनरर्थे सप्रतिकूलवृत्तिप्रथाः सह प्रतिकूलवृत्तेः प्रति. लोमवर्तनस्य प्रथया विस्तारेण वर्तन्ते याः । तत्त्वतस्तु कूलं कूलं प्रति मर्यादामेदिनी प्रवृत्तेः प्रवर्तनस्य पयःप्रवहणस्य प्रथाभिः सह वर्तन्ते । हादिसंयोगे क्वचिलघुरेव . गण्यते । यथा-'बहुलभ्रामरमेचकतामसे' इति वृत्तरत्नाकरवृत्तौ काव्यकल्पलतायां . ' च । इति न दोषः । पुन रिमाः श्रितमङ्गीकृतमुत्कृष्टं पलं मांसं यैस्तादृशान्मांसखादकान् मधु मद्यमेव व्रतं मयं विना वयं नान्यत्पिवाम इति नियमो येषां तान् । तत्त्वतस्तु सेवितकुवलयान् भ्रमरान् । पुनः कृतो विहितः कुलानां खान्वयानो क्षयो विनाशो यैस्तै- . मत्स्यैराश्रिताः । पुनरिमाः पदे पदे स्थाने स्थाने भुवनानां जगतां भङ्गे विनाशे रॉ राग श्रयन्ति। तत्त्वतस्तु भुवनानां पानीयानाम् । 'नीरं वारि जलं दलं कमुदकं पानीयमम्भः कुशं तोयं जीवनजीवनीयसलिलार्णास्यम्बु वाः शंबरम् । क्षीरं पुष्करमेघपुष्पकमलान्यायः पयःपाथसी कीलालं भुवनं वनं घनरसो यादोनिवासोऽमृतम्' ॥ इति हैम्याम् । भङ्गाः कल्लोलाः । 'तरङ्गे भङ्गवीच्युर्मिः' इत्यपि हैम्याम् । तैरङ्गं श्रयन्ति । पुनरिमा नमन्तो नम्रीभवन्तः पादयोर्लगन्तः तथा निकटे समीपे वर्तन्ते आजीविका कुर्वन्तीत्येवं. शीलास्तादृशानामवानजन्मनामवन्यां भूमावेव जन्मावतारो येषां त्रसानां द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाणां तिरश्वां तथा ।खेचरजलचरभूचराणामवन्यामेवोत्पत्तिर्न तु देवगृहादौ, स्थावराणां तूभयत्रापि दृश्यमानलात्रसानामुपादानम्। तत्त्वतस्तु अवनिजन्मनां वृक्षाणाम् । घा. तुका हननशीला इति श्वापदं निराकर्तुकामाभिः ॥ युग्मम् ॥ इति मूलप्रासादसोपानानि॥
जिनेन्द्रसदनाग्रतोऽद्युतदनल्पशिल्पोल्लस
त्सुवर्णमणितोरणं शिवसुधाब्धिजाकार्मणम् । निबद्धमपवर्गपूः प्रथमसाधनप्रक्रमे
जिनावनिबिडौजसः किमिह मुक्तिगेहे गिरौ ॥ ६ ॥ जिनेन्द्रस्य ऋषभखामिनः सदनस्य प्रासादस्याग्रतः पुरस्तात् द्वाराने अनल्पैर्बहुभिरनेकजातीयैः शिल्पैर्विज्ञान रचनाविशेषैरुल्लसद्दीप्यमानं सुवर्णानां मणीनां सुवर्णमणिभिर्वा घटितं स्वर्णमाणिक्यमयं वा तोरणमद्युतत् द्योतते स्म दिदीपे। किंभूतं तोरणम् । शिवं मुक्तिरेव सुधाब्धिजा क्षीरसमुद्रपुत्री लक्ष्मीस्तस्याः कार्मणं संवननम् । वशिक्रियाकरणमित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इहास्मिन्मुक्तिगेहे गिरौ शत्रुजयशैले 'विमलगिरिमुत्तिनिलउ' इति शत्रुजयकल्पे । तथा 'मुक्तिगेहः श्रियः पदम्' इति शत्रुजयमाहात्म्ये । जिनावनिबिडौजसः श्रीजिनराजस्य अपवर्गो मोक्षः स एव पूनगरी तस्याः प्रथममादित एव साधनं खायत्तीकरणं तस्य प्रक्रमे प्रारम्भे निबद्धं रचितमिव । राज्ञा हि नवीननगरग्रहणे पूर्व तत्र तोरणं बध्यते इति रीतिः ॥

Page #874

१६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् । निजस्य बहलीभवत्यपि महोत्सवे द्वारि मां ___ जना असहजा इव प्रतिपदं निबध्नन्त्यमी । जहीति मम दुःखितां किमिति वक्तुकामं प्रभोः
पुरः स्थितमुपेत्य यजिननिकेतने तोरणम् ॥ ११ ॥ यद्यस्मिन् जिनस्याहतो निकेतने गृहे मूलविहारे उपेत्य कुतश्चिदागत्य तोरणं . स्थितं तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-प्रभोः ऋषभदेवस्य पुर इत्यमुना प्रकारेण वक्तुकामं कथयितुमीहमानं किं स्थितमिव । इति किम् । हे प्रभो, निजस्यात्मनः निजस्यात्मीयस्य वा कस्यचिन्महोत्सवे अतिशायिनि महे बहलीभवति सान्द्रे निबिडे निरन्तरं जायमाने सति असहजा वैरिण इवामी भूमीलोकवर्तिनो लोका मां तोरणं प्रतिपदं स्थाने स्थाने गृहद्वारि बहिस्तान्मार्गे वा निबध्नन्ति इत्यमुना प्रकारेण विद्यमानां मम दुःखमस्यास्तीति दुःखी दुःखिनो भावों दुःखिता तामसुखवत्ता जहि व्यापादय । निवारयेति यावत् ॥ इति तोरणम् ॥ .
यदीयविभवैः पराजितजगत्रयस्पर्धिभिः
खकीयमुपदीकृतं विजितवैजयन्तेन किम् । . दधार मणिमण्डपं किरणखण्डिताखण्डरु
... . क्प्रचण्डरविमण्डलं वृषभतीर्थकृन्मन्दिरे ॥ १२ ॥ वृषभतीर्थकृतो युगादिदेवस्य मन्दिरं कर्तुः किरणैः प्रतिदिशं प्रसरजोतिर्दण्डैः खण्डितं तिरस्कृतमखण्डाभिरक्षताभिः क्वचिदप्यप्रतिहताभिः रुग्भिः प्रचण्डं दुरालोकं रवेर्भास्करस्य मण्डलं बिम्बं येन तादृशं मणिमण्डपं विविधरत्नघटितजनाश्रयं दधार धत्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-पराजिताः पराभवं लम्भिता जगत्रय्यास्त्रैलोक्यस्य त्रिभुवनसं. बन्धिनः स्पर्धिनस्तुल्यविभवत्वेन संघर्षणशीला यैस्तादृशैर्यदीयविभवैः ऋषभदेवप्रासादसंबन्धिभिर्विभ्रमैः शोभातिशयैर्विजितेन परिभवं नीतेन वैजयन्तेन इन्द्रप्रासादेन उपदीकृतं ढौकितं खकीयमात्मसंबन्धिनमत्कि मणिमण्डपमिव ॥
अनन्यशिवकन्यकां मनसि धर्मभूमीभृता
प्रदातुमिह कासतोचितवराय कस्मैचन । स्वयंवरणमण्डपं मणिसुवर्णचित्रश्रिया
श्चितः किमु विधापितः स्फुरति यन्महामण्डपः ॥ १३ ॥ यस्य मूलप्रासादस्य महान् गगनाङ्गणालिङ्गी मण्डपः स्फुरति शोभते । उत्प्रेक्ष्यतेअनन्यामसाधारणी सर्वातिशायिनी शिवकन्यकां मुक्तिकुमारिकां कस्मैचनानिर्दिष्टनाम्ने उचिताय भव्यादिसामग्रीभृते योग्याय वराय प्रधानाय परिणयनकामाय पुरुषाय इद्द

Page #875

काव्यमाला।
सिद्धशैले प्रदातुमिच्छता पाणि ग्राहयितुं वाञ्छता धर्मनाना भूमीभृता राजा मणीनां रत्नानां चन्द्रकान्तादीनामुपलक्षणात्क:तनादीनां सुवर्णानां काञ्चनानां चित्राण्यालेख्यानि तेषां श्रिया अथ वा चित्रकारिण्या आश्चर्यविधायिन्या शोभयाश्चितः कलितः खयं. वरणमण्डपः खयं स्वेच्छया, न तु पित्रादिपारतत्रयात् , वरणमर्थात्खाभीप्सितवरयितुः कण्ठपीठे वरमालाक्षेपणेन खीकरणं यत्र तादृशो विधापितः किमु शिल्पिना निर्मा पित इव ॥
अवेत्य कलितौकस नभसि सिंहिकानन्दनं ___ वनान्मिलितुमागताः किमिह गोत्रहार्दादमी । यदाप्तगृहकंधरास्फुरदमानपञ्चाननाः
परां श्रियमशिश्रियन्नमृतकान्तिकान्तद्विषः ॥ ६४ ॥ यस्य विमलाचलशिखरिशेखरस्याप्तगृहस्य जैनप्रासादस्य कंधरायां शिखरोपत्यकायां स्फुरन्तो दृश्यमानाः शोभमाना वा अमानाः प्रमाणातीता: अतिबहवो ये. पञ्चानना मृगेन्द्राः। यदनेककसौधकंधराहरिभिः कुक्षिगतीकृता इव' इति नैषधेऽपि । परां प्रकृष्टां श्रियं शोभामशिश्रियन् लभन्ते स्म। किंभूताः । अमृतकान्तिकान्ताश्चन्द्रमणयस्तेषां द्विषः श्वेतमविभ्रमवैरिणः । उत्प्रेक्ष्यते-नभसि आकाशे कलितौकसं निर्मितनिकेतनम् । गगनस्थायिनमित्यर्थः । सिंहिकानन्दनं खर्भाणुं केसरिणं वा अवेत्य ज्ञात्वा गोत्रस्य ज्ञातेर्हार्दात् । स्नेहला हि खजनाः खजनं प्रस्तावे मिलितुमायान्त्येवेति प्रथमव्यवहारतः वनात्खकाननात्सकाशात् अमी प्रत्यक्षलक्ष्याः पारीन्द्राः मिलितुं मिलनार्थमिह प्रासादोपरितनप्रदेशे आगताः समेता इव ॥
वने वसंतिरेकिका जनुषि नः प्रसूतिः परि
च्छदो न कदनं सदा पुनरनेकपानां हहा। जहीत्यसुखमाशु नः किमिति भाषितुं नामिजं
भजन्ति गृहकंधरागतमृगेश्वराः श्रीजिनम् ॥ १५॥ . गृहकंधरायामाजिनसदनशिखरोपत्यकायां गताः शिल्पेन स्थिताः मृगेश्वराः केस. रिणः नाभेर्नानो नृपाज्जायते स्म इति नाभिजः अथ च नाभेस्तुन्दकूपिकाया जायते स्मेति नारायणनाभिपुण्डरीकोत्पन्न ब्रह्माणं श्रिया अतिशयलक्ष्म्या युक्तो जिनस्तीर्थकृत्तं तथा श्रिया समुद्रनन्दिन्या युतो जिनो नारायणस्तं भजन्ते सेवन्ते । इत्यमुना प्रकारेण नोऽस्माकमसुखं दुःखं जहि घातय । इति किम् । हे जगन्नाथ, नोऽस्माकं वसतिवासो वने न च नगरादौ । पुनर्जनुषि अखिलेऽप्यवतारे एकैव प्रसूतिः संतानमेकमेव नान्यत् । 'एकेनापि सुपुत्रेण सिंही खपिति निर्भयम्' इति वचनात् । पुनः परिच्छदः परिवारोऽपि न खवपुःसहायत्वमेव । पुनर्हहा इति खेदे । सदा सर्वकालमपि अनेका

Page #876

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८१५ बहुन् लोकान् पान्ति आजीविकाभिः रक्षयन्ति पालयन्तीत्यनेकपाः। 'बन्धनस्थोऽपि मातङ्गः परेषां मरणक्षमः' इति सूक्तवचनात् । सन्तो हस्तिनश्च तेषां कदनं व्यापादनं मारणम् । 'निर्ग्रन्थनं प्रमथनं कदनं निबर्हणम्' इति हैम्याम् । धातनाभिधानानि ॥ इति चैत्यकंधरामृगेन्द्राः ॥
युगादिजिनमन्दिरे शिखरमम्बराडम्बरं
विडम्बयति चण्डरुक्किरणमण्डलं वैभवैः । पुनर्निजसपक्षतामिव समीहमानो जिनं
भजन्नमरभूधरो भुवनकामितखस्तरुम् ॥ १६ ॥ युगादिजिनः प्रथमतीर्थकरस्तस्य मन्दिर गृहं प्रासादस्तत्राम्बरे आकाशे आडम्बरः शोभातिशयो यस्य तादृशं शिखरं शृङ्गं वैभवैः सुषमाभिः कृत्वा चण्डरुचः सूर्यस्य किरणमण्डलं ज्योति:पुजं विडम्बयति धिक्करोति अनुकरोति वा । यदुक्तम्-'विकलयति कलाकुशलं हसति शुचिं पण्डितं विडम्बयति । अधरयति धीरपुरुषं क्षणेन मकरध्वजो देवः ॥' इति चम्पूकथायां विडम्बनार्थः । 'पुण्डरीकातपत्रस्तं विकसत्कास. घामरः । ऋतुर्विडम्बयामास न पुनः प्राप तच्छ्रियम् ॥' इति रघौ । अनुकरणार्थोऽत्र । इत्यर्थद्वयमपि । उत्प्रेक्ष्यते--पुनर्द्वितीयवारमिन्द्रेण छिन्नपक्षत्वात् अपरवेलायां निजस्यात्मनः सपक्षतां पक्षयुक्तलम् । पूर्व सर्वेऽपि पर्वताः सपक्षा आसन् । ततः स्वेच्छयोडीयोडीय यंत्र तत्राप्यकाण्ड एवातर्किता आगत्य पतन्तः सन्तः पृथिवीमतीव व्याकुलीकुर्वन्ति स्म । ततः पृथिवी खोके पुरंदरपुरो गला मुत्करोति स्म । तदनु दम्भोलिपाणिना सादरं सस्नेहं पृष्टा सती लोचनयुगलगलवाष्पपयःप्लवा सगद्गदखरं कथंकथमपि कथयामास । यत् 'मध्यमलोके समग्रा अपि गिरयः सपक्षखाद्यथाकाममुत्पत्योत्पत्य खरुचितस्थाने निपतन्तो मामतिभारभङ्गुरगात्री कुर्वाणाः खेदखिनमनस्कां विदधते। तस्मादहं तदतिगरिमोद्गारिस्फारभारासासहितया पातालमूलं प्रवेक्ष्यामि।' इति वसुधावचनश्रवणानन्तरं संजातातिकोपेन पुरहूतेन खपाणिप्रज्वलज्जोतिर्खालाकरालदम्भोलिना कृत्वा सर्वेषामपि पर्वतानां पक्षाः क्षणाच्छेदिताः-इति पुराणोक्तिः श्रूयते। अथ पुनः पक्षाभ्यां सहितत्वं समीहमानो वाञ्छन् भुवनानां तात्स्थ्यात्तद्वयपदेशात्रिभुवनजनानां सुरासुरनराणां कामिते वाञ्छितप्रदाने खस्तरं कल्पवृक्षं तादृशं नाभेयं देवं भजन सेवमानः अमरभूधरो मेरुरिव ॥
अवेत्य जगदीहितं प्रददतं कदम्बाचलं
द्विधापि वसुधातलेऽखिलमहाभयालम्भिनम् । दरेण धरवैरिणः किमु भजन्ति यं भूधरा
यदल्पशिखरच्छलाल्पिततनूलतालम्बिनः ॥ १७ ॥

Page #877

काव्यमाला।
यस्य प्रासादस्य अल्पानि मूलशिखरापेक्षया लघूनि यानि शिखराणि शृङ्गाणि तेषां छलेन कपटेन अल्पिता अल्पाः कुर्वन्तीति अल्पयन्ति अल्प्यन्ते स्मेत्यल्पिताः अल्पाः कृताः । 'मृषा न चक्रेऽल्पितकल्पपादपः प्रणीय दारिद्यदरिद्रतां नृपः' इति नैषधे । यास्तनूलताः शरीरयष्टीरालम्बन्ते आश्रयन्ते इत्येवंशीला भूधराः पर्वताः कदम्बाचलं शत्रुजयशैलम् । 'लोहिव्वउ तालज्झउ कयंवृत्ति' इति शत्रुजयकल्पे कदम्ब इत्यभिधानम् , तथा एकचत्वारिंशदभिधानेष्वपि कदम्बाभिधास्तीति । यं कदम्बाचलं भजन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-धराणां गिरीणां वैरिणः शत्रोरिन्द्रस्य दरेण किमु भयेनेव । किं कृत्वा । वसुधातले भूमण्डले द्विधापि द्वाभ्यां प्रकाराभ्याम् ऐहिकामुष्मिकभेदात् जगतां भुवनानामीहितमभीप्सितं प्रददतं प्रकर्षेण सर्वोत्कृष्टतया विश्राणयन्तम् । अर्थात्खसे. वाकारिणं शत्रुजयाद्रिमवेत्य ज्ञात्वा । तथा अखिलानां समस्तानां महाभयानां रोगगज. मृगेन्द्रदवानलविषधरसंयामसमुद्रवैरशत्रुप्रभृतीनां प्रबलभीतीनामालम्भो व्यापादनमस्थास्तीति अर्थात्खाश्रितानां तादृशं वयमवेत्य शास्त्रवचसा लोकपरंपरया वा ज्ञात्वा ॥
जगगिरिविजित्त्वरं महिमभिर्महीभृद्भरै-. .
रवेत्य भुवि भूधराभिनवसार्वभौमं नगम् । स्वबालशिखरैरमुं किमु न सेवितुं प्रेषितैः
. कुमारशिखरैर्बभे यदतितुङ्गशृङ्गाश्रयैः ॥ १८ ॥ यदतितुङ्गे यस्य प्रासादस्य अतिशयेन गगनालिङ्गित्वेन अत्युच्चैस्तरे महति शृङ्गे मूलशिखरे आश्रयो निवासो येषाम् । मूलशृङ्गे लगन्ति अनेकानि अन्यानि अल्पानि शिखराणि भवन्तीति प्रत्यक्षमपि लक्ष्यते । तादृशैः कुमारशिखरैलघुशृङ्गः बभे शुशुभे । कुमारशब्दोऽत्र केवलं लघुत्वमेव वक्ति । यथा नैषधे–'रचयति रुचिः शोणीमेतां कुमारितरा रवेः' । अत्र तु कुमारितरा रवेः । कुमारितरा प्रथमनिर्गतत्वेन लध्वी रुचिः कान्तिः । तथात्रापि महच्छिखरापेक्षया लघूनि अत एव कुमाराणि शृङ्गाणि इति । उत्प्रेक्ष्यते-महीभृतां भरैगिरीणां गणैः राज्ञां चक्रैश्च भुवि पृथिव्यां भूधराणां शैलानां भूपतीनां च मध्ये अभिनवं नवीनं प्रादुर्भूतं सार्वभौमं चक्रवर्तिनममुं नगं शत्रुजयाच. लमवेत्य विज्ञाय तं सेवितुमुपासितुं प्रेषितैः खबालशिखरैः किमु निजनिजडिम्भ”. डैरिव । राजानो हि चतुर्दशखप्तसूचितनवीनोत्पन्नचक्रवर्तिनं विज्ञाय खखकुमारनन्दनांस्तत्सेवार्थ प्रेषयन्तीति स्थितिः । यथा कल्पसूत्रव्याख्याने महावीरचरित्रे-'गजव. पभपश्चाननादिमचतुर्दशखप्तसूचितमहावीरदेवजन्म ज्ञात्वा श्रेणिकचण्डप्रद्योतादयः कुमाराः सेवार्थ खपितृभिः प्रहिताः। इति किम् । नगं महिमभिस्तुगताभिः । यदुक्तम्'सर्वेषामपि शैलानामुन्नतो विमलाचलः । यदारोहेण लोकाग्रं प्राप्यते बालकैरपि ॥' इति वचनात्तुङ्गिमा । माहात्म्यमस्य तु सर्वेभ्योऽभ्यधिकं प्रसिद्धमेवास्ति । जगत्सु विश्वेषु ये गिरयः पर्वताः पर्वतप्रायाः उच्चस्तरत्वेनाभिमानितया वा तुङ्गा । यथा-'तं मानतु.

Page #878

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । ८१७ क्रमवशात्समुपैति लक्ष्मीः' इति भक्तामरस्तवे। तेषां विजित्वरं जयनशीलम् ॥ इति शिखरम् ॥
धनादि जगदीहितं प्रभवितास्मि दातुं पुनः
शिवादिकमलाकरं प्रणय मां प्रभों त्वामिव । इतीव जगदीश्वरं गदितुमुत्सुकीभावुकः
समेत्य सुमनोनिपो भजति चैत्यशृङ्गे स्थितः ॥ ६९ ॥ सुमनोनिपः कामकुम्भः समेत्य स्वर्गादागत्य चैत्यशृङ्गे प्रासादशिखरे स्थितस्तिष्ठन् सन् जगदीश्वरं त्रिभुवननायकं श्रीऋषभदेवं भजति उपास्ते। उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण गदितुं कथयितुमुत्सुकीभावुकः उत्कण्ठीभवनशीलः सन्निव । इति किम् । हे प्रभो त्रैलोक्यनाथ, अहं धनादि द्रव्यभोज्यवस्त्राभरणादिकं जगदीहितं जनमनःकामितं दातुं प्रभवितास्मि समर्था भवामि । पुनस्त्वं मां शिवादिकमलाकरं स्वर्गापवर्गप्रमुखलक्ष्मीकारकं प्रणय कुरु । कमिव। त्वामिव। यथा त्वां स्वःसिद्धि कमलाकारिणं निगदन्ति ॥
विधास्यति विभोरहर्निशमुपास्तिमभ्येत्य यः ____स मद्वदमृतम्फुरन्नुपरिसंस्थितिं लप्स्यते। .. विसृत्वरविनिःसरत्करभरैरिदं प्राणिनां
पुरः प्रवदतीव यत्कनकक्लुप्तकुम्भः स्वयम् ॥ ७० ॥ यस्य चैत्यस्य कनकेन काञ्चनेन कुप्तो रचितः कुम्भः कलशः विसत्वरैः प्रसरणशीले: विनिःसरद्भिर्बहिर्निर्गच्छद्भिः करमरैः किरणसमूहः हस्तसंघातैश्च कृत्वा खयमात्मना प्राणिनां सर्वेषां जगजन्तूनां पुरः पुरस्तात् इदमेतस्मिन्नेव काव्ये कथ्यमानं प्रवदति प्रकर्षण कथयतीव । इदं किम् । हे प्राणिनः, यो जनः अभ्येत्य भगवत्पार्श्वे समागत्य अहर्निशमहोरात्रं विभोः ऋषभदेवस्योपास्ति सेवां विधास्यति करिष्यति स पुमान् अमृते मोक्षे स्फुरन् कर्मराहित्याज्योतिर्मयत्वाद्दीप्यमानः सन् उपरि त्रिभुवनस्याप्युपरितनप्रदेशे लोकाग्रे संस्थितिं निवासं लप्स्यते प्राप्स्यति । किंवत् । मद्वत् । यथाहं पार्थिवः कलशोऽहर्निशं विभुं सेवमानः अमृतेन पानीयेन स्फुरन् पूर्णत्वेन प्रकटीभवन् सर्वेषामपि चक्षुर्लक्ष्यः संपद्यमानः सन् उपरि जनमस्तकोपरि संस्थितिं लभे प्राप्नोमि ॥ इति चैत्यकलशः ॥
विभाव्य भुवनत्रये स्खविभवाङ्ककारवजा
विजेतुमनसामुना किमु जिनेशितुः सद्मना । सपत्ननिवहस्मयाम्वुनिधिमाथमन्थाचलं
शिरःशिखरसंस्फुरन्निबिडदण्डरत्नं दधे ॥ ७१ ॥

Page #879

८१८
काव्यमाला। चैत्यशिखरे दण्डो मातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-अमुना ऋषभकूटकमलामौलिचू. डामणिना जिनेशितुर्वृषभदेवखामिनः सद्मना मन्दिरेण ऋषभचैत्येन शिरःशिखरे उपरितनशृङ्गे संस्फुरत् वज्ररत्ननिर्मितत्वात् दीप्यमानं दृश्यमानं वा निबिडं दृढमभेद्यं दण्डरनं दधे किमु धृतमिव । किंभूतम् । सपनानां वैरिणां निवहस्य गणस्य यः स्मयः अहंकारः स एवाम्बुनिधिः समुद्रः तस्य माथे मथने मन्थाचलं क्षुब्धपर्वतं मन्दरगिरिम् । 'पाथोधिमाथसमयोत्थितसिन्धुपुत्रीपत्पङ्कजार्पणम्' इति, तथा 'मन्थानगः स भुजगप्रभुवेष्टिधृष्टिः' इति द्वयमपि नैषधे । किंभूतेन सद्मना । विजेतुमनसा पराभवितुकामेन । अर्थात्स्वस्पर्धितभुवनत्रये नाकिनागगेहमहीत्रितये स्वेषामात्मीयानां विभवानां शोभातिशयानामङ्ककाराणां जैत्रप्रतिमल्लानां व्रजान् समूहान्विभाव्य विलोक्य विज्ञाय वा । 'दूर गौरगणैरहंकृतिभृतां जैशङ्ककारे चरत्' इति नैषधे ॥
निभाल्य नलिनीधवं खविभवेन संस्पर्धितां
दधानमधिकं क्रुधोद्धषितवर्मणाचिमिषात् । जिनाधिपतिवेश्मना सुरपथे खदण्डस्फुर
.. त्करः परिबुभूषया द्विष इवैष ऊवीकृतः ॥ ७२ ॥ निभाल्य नलिनीधवं दण्डो दीप्यते। जिनाधिपतेर्वृषभखामिनो वेश्मना, मन्दिरेण विहारेण एष सर्वजनप्रत्यक्षः खस्यात्मनो यो दण्डः स एव स्फुरन् प्रकटीभवन्करो हस्तः द्विषो भास्खल्लक्षणवेरिणः परिवुभूषया चपेटामुष्टिप्रहारादिभिः पराभवितुमिच्छया सुरपथे आकाशे ऊध्वीकृत उन्नतो विहित इव । किंभूतेन वेश्मना । अनिमिषात्सर्वतः स्फुरत्कान्तिकपटात् अधिकं यथा स्यात्तथा क्रुधा कोपेन कृत्वा उद्बुषितमुत्कण्टकितं प्रोच्चैर्भूतरोमराजि वर्म शरीरं यस्य । किं कृत्वा । स्वेनात्मीयेन विभवेन शोभासमुदायेन साध संस्पर्धितां सम्यक् मनसा वचसा कायेन च स्पर्धनशीलतां दधानं बिभ्राणं नलिनीधवम् । 'नलिनीप्रेमनिबद्धो मानसगमनाय सत्वरो हंसः। न च गच्छति न च तिष्ठति उभयरसव्याकुलीभूतः ॥' भास्कर निभाल्य दृष्ट्वा ॥ इति चैत्यशृङ्गदण्डः ॥
विजित्वरविभूतिभिः प्रतिपदं परिस्पर्धिनो
विजित्य जिनसद्मना जगति वैजयन्तादिकान् । द्विषद्विजयबोधिकाध्रियत मूर्ध्नि मन्येऽमुना
विहारशिखरे मरुत्तरलवैजयन्ती व्यभात् ॥ ७३ ॥ विहारस्य ऋषभचैत्यस्य शिखरे उच्चशृङ्गे मरुता पवनवेगेन तरला चञ्चला अन्दोलायमाना वैजयन्ती महापताका व्यभाद्भासते स्म । तत्राहमेवं मन्ये विचारयामि । उत्प्रेक्ष्यते वा-अमुना सर्वप्रासादमूलभूतेन जिनगृहेण युगादिजिनचैत्येन प्रतिपदं पाताललोके खलोंके भूलोके च स्थाने स्थाने क्रमं क्रमं वा । निजेनात्मना सह स्पर्धिनः

Page #880

१६ सर्गः हीरसौभाग्यम् । स्पर्धाविधायिनः विरोधिनो वा जगति विश्वे वैजयन्त इन्द्रप्रासाद आदी येषां ते। खार्थे के। आदिकास्तान्विजित्वरीमिः प्रतिस्पर्धिनां विशेषेण जयनशीलामिः पुत्रद्भावे विभू. तिभिः खत्रीभिर्विजित्य पराभूय द्विषतां सर्ववैरिणां विजयस्य पराभवनस्य बोधिकां ज्ञापयित्री परेषां कथनशीलां मूर्ध्नि निजमखके वैजयन्ती ध्वजोऽधियत धृतेव ॥
दिनं दिनमुदीत्वरद्युमणिचण्डिमाडम्बरो. खुरप्रसमरप्रभाप्रकरतापसंतापितः । रसं रसितुमम्बराम्बुधिवधूप्रवाहान्तरे . दिवि प्रकटितो ध्वजः खरसनेव जैनौकसा ॥ ७४ ॥ ध्वजो राजते इति संबन्धः । जेनौकसा अईत्प्रासादेन भगवत्संबन्धिविहारेण सम्बरस्थाकाशस्य या अम्बुधेः समुद्रस्य वधूः पत्नी नदी एतावता गगनापगा खर्गका तस्याः प्रवाहस्य पयःपूरस्यान्तरे मध्ये रसं पानीयं रसितुं पातुम् । 'क्षारं जलं जलनिधे रसितुं क इच्छेत्' इति भकामरस्तोत्रे । दिवि आकाशे । उच्चैरित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेप्रकटिता स्फुटीकृता वक्राहिर्विहिता ध्वजरूपा पताका काया खरसना आत्मजिव । कुतः कारणात्। दिनं दिनम् । अत्र प्रातरध्याहारः कार्यः। प्रतिवासरम्। 'दिनेश्वरश्रीरुदयं दिने दिने' । अत्रापि सप्तमी वा । उदीत्वरस्योदयनशीलस्य द्युमणेर्भास्करस्य चण्डि. मस्त्रीव्रताया आडम्बर आटोपो बाहुल्यं तेनोदुरा असह्यास्तथा प्रसमरा प्रसरणशीला या प्रभाः कान्तयस्खासां प्रकरः सहस्रसंख्यत्वेन समूहस्तस्य तापः संज्वरः ऊष्मातिरेकः तेन संतापितः ॥ इति पताका ॥
न कश्चिदुपलब्धिमान्न जनसंशयच्छेदक
न कोऽपि च शिवंगमी जगति पूर्ववदृश्यते । महोदयविधायकोऽर्हति निषेव्यतां सांप्रतं
मही महिमसंपदां तदयमेक एवाचलः ॥ ७९ ॥ सदाकृतिवपुः पदं परिचरामि यस्य प्रभोः
प्रकाशितमिदं खयं जगति तेन मत्खामिना । पटु प्रकटयाम्यहं गणिवदस्य तीर्थस्य त
अभावमतिशायिनं त्रिभुवनाद्विचिन्त्येति किम् ॥ ७६ ॥ जिनेन्द्रसदनाम्बरान्तरनुषङ्गि शृङ्गाङ्गणा
निलप्रचलकेतनस्फुरदकुण्ठकण्ठीरवः । पुरस्त्रिजगदङ्गिनामिति निजान्तिकावासभा
प्रणज्झणिति किङ्किणीकणमिषेण किं भाषते ॥ ७७ ॥

Page #881

८२०
काव्यमाला।
जिनेन्द्रस्य मारुदेवस्य सदनं गृहम् ऋषभचैत्यं तस्याम्बरस्य गानस्य अन्तर्मध्ये अनु. षङ्गः संगमो मिलनमस्यास्तीति तादृशं शृङ्गाङ्गणं शिखरोपरितनप्रदेशस्तत्रानिलेन पवनेन प्रचलं यत्केतनं ध्वजस्तत्र स्फुरत् अकुण्ठः अमन्दो दुर्धर्षों वा कण्ठीरवः केसरी स कर्ता। निज स्यात्मनः अन्ति के समीपे आवासं निरन्तरवसतिं भजन्तीति तादृश्यो रणज्झणिति शब्दं कुर्वाणाः किङ्किण्यो लघुघुघुरिकास्तासां क्वणस्य शब्दस्य मिषेण कपटेन त्रिजगदङ्गिनां सुरासुरनराणां पुरः किम्। उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण विचिन्त्य विचार्य विमृश्य विचार कृत्वेव भाषते ब्रवीति । इति किम् । आकृतिराकार एव वपुः शरीरं यस्य तादृशः सन् अहं यस्य प्रभोर्महावीरस्य भगवतः पदं चरणं सदा सर्वकालं परिचरामि सेवे, तेन मत्स्वामिना मम प्रभुणा वीरेण खयमात्मनैवेदं पूर्वकाव्यप्रतिपादितं श्रीशजयमाहात्म्यं जगति विश्वे। . जगजनानामग्रे इत्यर्थः । प्रकाशितं प्रकटतया कथितम् । यस्मादिति गम्यं तस्मात्कार• णादहं तच्चरणपरिचारकः अस्य मद्वसतिभूमेस्तीर्थस्य लोकोत्तरपुण्यस्थानस्य प्रभावं महिमानं पटु स्पष्टं यथा स्यात्तथा प्रकटयामि प्रकटीकरोमि । किंवत् । गणिवत्। यथा गणधरो भगवतार्थात्प्रतिपादितं सूत्रं पटु सहेतु युक्तिकं विस्तारयति, तथा श्रीमन्महावीराहत्प्रकाशिनमहमपि विमलाचलस्याद्वैतमाहात्म्यं प्रकाशयामीत्यर्थः । इदं किम् । यद्यस्मात्कारणात् एतस्मिन्कलिकाले जगति विश्वेऽखिले । भरतक्षेत्रे इत्यर्थः । कश्चित्कोऽपि मुनिप्रमुखः उपलब्धिमान् मतिश्रुतावधिमनःपर्यवकेवलज्ञानयुक्तः पूर्ववच्चतुर्थारक इव न दृश्यते न चक्षुषा लक्ष्यते न च श्रवसा श्रूयते च । पुनर्जनानां भारतभूमिजन्मनां लोकानां संशयानां मानसिकानां शास्त्रसंबन्धिना वा संदेहानां छेदकृनिवारकः कोऽपि कश्चिदपि पूर्ववत्प्रदेशिराजस्य केशिगणधर इव नैव विभाव्यते नाकर्ण्यते च । च पुनर. धुना कोऽपि कश्चनापि शिवंगमी चरमशरीरत्वेन केवलज्ञानमासाद्य मोक्षं गमिष्यतीति । 'यथा विदूरादिरदूरतांगमी' इति नैषधे । तादृशोऽपि लोचनाभ्यां न विलोक्यते नापि च श्रुतेर्गोचरीक्रियते । तत्तस्मात्करणात् सांप्रतं पञ्चमे दुःखमानाम्नि अरके लोकोत्त्या कलिकाले च महिमसंपदा मानातीतमाहात्म्यसंपत्तीनां मही स्थानमाधारः । तथा महो. दयस्य राज्याद्वैताभ्युदयस्य मोक्षस्य च विधायकः । एकोऽद्वितीय एवायं न चापरः। अयं प्रत्यक्षलक्ष्यस्तथा निश्चयेनाचल: श्रीशजयशैल: निषेव्यतां सेवनीयत्वमर्हति योग्यो भवति । सर्वेषामपि भव्यानामयमेव सेवाया उचितोऽस्तीत्यर्थः ॥ त्रिभिविशेषकम् ॥
खमौज्झ्य भुवि निर्वृतौ गतमवेत्य सिंहध्वजं
यियासुरनु तं स्वयं व्यनिशसेविता स्नेहतः। इतः प्रचलितोऽम्बरोपगतचैत्यशृङ्गाध्वना
ध्वजाकगतकेसरी कलयति स्म लक्ष्मीमिह ॥ ७८ ॥ इह मूलप्रासादस्य शिखरे ध्वजस्य पताकाया अङ्के उत्सङ्गे गतः प्राप्तः स्थितो वा

Page #882

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
२१ केसरी मृगेन्द्रः लक्ष्मी शोभां कलयति भगवच्चरणे ध्वजे वा कृत्यैव न तु मूर्तिमान् । अतएवोत्प्रेक्षणम् । उत्प्रेक्ष्यते-द्वयनिशमहोरात्रं सेवन्ते इत्येवंशील: सेवी तस्य भावः सेविता तया सेवनशीलत्वेन यः स्नेहः प्रेमातिरेकः तेन कारणेन खयमात्मनापि तं भगवन्तमनु पश्चात्पृष्ठे वा यियासुर्गन्तुमिच्छुः किमु । इतो भूमिसकाशादम्बरमाकाश. मुपगतं प्राप्तं यच्चैत्यस्य प्रासादस्य शृङ्गं शिखरं तस्याध्वना मार्गेण कृत्वा प्रचलितः किमु प्रस्थित इव । इति गर्मितोत्प्रेक्षा। किं कृत्वा। खमात्मानमाल्लाञ्छनपश्चाननं भुवि पृथि. व्यामिवौज्झ्य मुक्त्वा च पुनः खयमात्मना निर्वृतावनन्तसुखस्थाने मोक्षे गतं यात्वा च निरवधिसंतिष्ठमानं सिंहध्वजं श्रीमन्महावीरदेवमवेत्य ज्ञात्वा ॥ इति पताकापश्चाननः ॥
मृगाङ्ककरसंगमक्षरदमन्दपाथःप्लवै.
र्यदच्चशिखरात्तमीमणिमणीगणैर्निर्मितात् । रजोभिरवंगुण्ठितं प्रबलगन्धवाहव्रजै
र्वपुः पवितुमात्मनो जिनगृहं निशि स्वाति किम् ॥ ७९ ॥ तमीमणिमणीनां चन्द्रकान्तनाम्नां रत्नानाम् । 'निशारत्नकरौ चन्द्रः' इति, तथा 'चन्द्रकान्तश्चन्द्रमणिः' इति द्वयमपि हैम्याम् । गणैर्निवहैर्निर्मितानिष्पादितात् घटितात् प्रासादस्य उच्चाद्गगनसङ्गिनः शिखरात् मृगाङ्गस्य चन्द्रमसः कराः किरणास्तेषां संगमेन संपर्केण क्षरन्तो निःसरन्तो ये अमन्दा अविरलाः पाथसां पानीयानां प्लवाः पूराः। प्रवाहा इत्यर्थः । तैः कृत्वा । उत्प्रेक्ष्यते-जिनगृहं भगवत्प्रासादः निशि नाति किं स्नानं करोतीव । किंभूतम् । प्रबलै: प्रचण्डैर्गन्धवाहव्रजैर्महावातैः कर्तृभिः रजोभिरुड्डीनधूलीभिरवगुण्ठितं
धूसरितं मलिनीकृतमात्मनः खस्य प्रासादसंबन्धिनो वपुः शरीरं पवितुं पवित्रीकर्तुम् । - निर्मलां कर्तुमित्यर्थः ॥
स्फुटस्फटिककल्पिता वचन जाह्नवीवावनी ... कचिन्मरकताङ्किता स्थिरजला यमीवाजनि ।
कृतारुणमणीगणैः किमुत कुड्डमैरर्चिता
क्वचिद्विकचचम्पकैः परिचितेव चन्द्राञ्चिता ॥ ८ ॥ वचन कुत्रापि प्रदेशे अवनी प्रासादमे दिनी स्फुटं प्रकटं यथा स्यात्तथा स्फटिकैः श्वेतरत्नैः कल्पिता रचिता अजनि । उत्प्रेक्ष्यते-स्थिरं कथंचिदैवयोगादुग्रगमना स्थानाभावाद्वा अप्रवहमानं जलं सलिलं यस्यास्तादृशी जाहवी गङ्गेव । पुनः क्वचित्प्रदेशे मरकतैः अश्मगर्भरत्नैनीलमणीभिरङ्किता केलिता भूरजनि संजाता । उत्प्रेक्ष्यते-स्थिर. जला केनचिद्देवेन दानवेनाकुतूहलात्कृतमप्रचलत्पयो यस्यास्तादृशी यमी यमुनेव । क्वचिकुत्रचित्स्थाने अरुणमणीनां पद्मरागापराभिधानां रक्तरनानां गणैः पुजैः कृता निर्मिता भूमिरजनि । उत्प्रेक्ष्यते-कुङ्कुमैः केसरैरर्चिता पूजितेव । पुनः क्वचित् क्वापि स्थानके

Page #883

८२२
काबमाला। च चन्द्रेण काश्चनेन । 'तपनीयचामीकरचन्दमर्म इति हैम्याम् । तथा 'चन्द्रोऽम्बुका. म्ययोः। वर्षे सुषांचौ करे कंपिले मेचकेऽपि च ॥ इत्यनेकार्थः । अश्चिता सहिता भूमिका बजनि भवति स । उतोक्ष्यते-विकचचम्पकैर्विकचचम्पककुसुमोपचारैः परिचिता सहितेव ॥ इति शिखरपार्थप्रदेशाः ॥
सुरासुरनरस्फुरन्मियुनचालचित्रव्रजः - पुपोष सुषमा जिनावसथमण्डपस्यान्तरे । जगत्रयमिवागतं विमलशैलयात्राकृते
स्थितं किमतिमावतः पुनरिहार्हतः संनिधौ ॥ ८१॥ जिनावसथस अमचैत्यस मण्डपस रकमण्डपस्यान्तरे मध्ये सुरासुरनराणां देव. दानवमानवानां स्फुरतां शोमा लममानानां मिथुनानां दम्पतीसंबन्धियुगलानां चारूणि विलोकमनोहरावि यानि चित्राणि आलेख्वानि तेषां व्रजः सुषमां सातिशायिशोभा पुपोष पुष्णाति स्म । उत्प्रेक्ष्यवे-विमलशैलस्य श्रीशत्रुजयाद्रेर्यात्राकृते यात्राकरणार्थमागतं खखस्थानात्समायातं सत् अतिभावतो वासनाधिक्यात्पुनरर्हतः श्रीऋषभदेवस्य संनिधौ समीपे किमु स्थितं निरन्तरमुषितं जगत्रयं त्रैलोक्यमिव ॥ .
वरीतुममृताहयामिह पतिवरां कन्यकां . खयंवरणमण्डपे किमुपजग्मिवांसः समम् । जिनेन्द्रगृहमण्डपे लसदनल्पशिल्पीकृताः ।
सुरासुरधरास्पृशा समुदया ददन्ते मुदम् ॥ ८९ ॥ जिनेन्द्रगृहस्स प्रासादस्य मण्डपे जनाश्रये लसन्ति परस्परं श्लिष्यन्ति क्रीडन्ति वा शोभमानानि वा । 'लस श्लेषणकीडनयोः' अयं धातुः शोभार्थेऽपि दृश्यते । तथा अनल्पानि बहूनि विविधजातीयानि वा शिल्पानि चित्रविज्ञानानि । त्रिष्वपि कर्मधारयः । लसदनल्पशिल्पानि कृता लसदनल्पशिल्पीकृताः तादृशाः सुरा देवाः, असुरा दानवाः, धरास्पृशो मनुष्यास्तेषां समुदाया गया मुदं प्रमोदं ददन्ते यच्छन्ति।आनन्दयतीत्यर्थः । 'दद दाने' आत्मनेपदी । अत्र बहुवचनम् । उठोक्ष्यते-अमृतं मुक्तिस्तदेवाह्रयो नाम यस्याः । 'अथाह्वयोऽमिधा गोत्रं संज्ञानामधेयाः' इति हैम्याम् । तादृशीं पतिवरां खेच्छया खाभिलषितयोग्यवस्स वरयित्रीं खयंवरां कन्यका कुमारिकाम् । कन्यैव पति वृणोति नान्येति रीतिनीतिधर्माः । इत्याशयावरीतुं परिणेतुम् । अत्र तु मुक्तः कनीत्वं कविसमयानुसारेणैव । केवलं खयंवरणमण्डपे समं समकालमेकसमय एव देवदानवमानवव्रजाः किमुपजग्मिवांसः समागता इव ।
मवच्चरणसेवनैरषिगता धुलोकेन्दिरा - विनैव नरजन्मना दिश शिवश्रियं श्रीप्रभो।

Page #884

हीरसौभाग्यम् ।
उपेत्य जिनमन्दिरान्तरमितीव विज्ञीप्सया भजन्ति सुरसुभ्रुवः प्रभुमनन्यचित्रोपधेः ॥ ८३ ॥
जिनमन्दिरान्तः श्रीऋषभचैत्यमध्ये उपेत्य अर्थात्स्वर्गलोकादागत्य अनन्यानामसाधारणानां चित्राणामुपधेश लेख्यानां छलात्सुरसुभ्रुवः अप्सरसः । ' स्वः स्वर्गिवध्वो ऽप्सरसः ' इति हैम्याम् । प्रभुं भगवन्तं भजन्ति सेवन्ते । उत्प्रेक्ष्यते - इत्यमुना प्रकारेण किं विज्ञी - सया विज्ञप्तिं कर्तुमिच्छयेव । इति किम् । हे श्रिया चतुस्त्रिंशदुदयलक्ष्म्या त्रैलोक्याधिपत्यलक्ष्म्या वा लक्षितविभो स्वामिन् परमेष्ठिन् भवच्चरणसेवनैः श्रीमत्पदपरिचरणैरस्माभिर्युलोकेन्दिरां स्वर्गलोकलक्ष्मीमधिगताः प्राप्ताः । अथ नरजन्म विना मनुष्यावतारं विनैव नोऽस्माकं पुराङ्गनानां शिवश्रियं मोक्षलक्ष्मीं सिद्धिसंपत्ति दिश प्रदेहि ॥
१६ सर्गः ]
८२३
प्रयोजयति नः सदा खपदसाभिलाषीभव
त्तपस्वितपसां व्ययीकृतिविधौ विभो जम्भभित् ।
इमां जहि विडम्बनां किमिति भाषितुं मण्डपे
ऽथ वाप्सरस आगताः परिचरन्ति चित्रोपधेः ॥ ८४ ॥
विभो स्वामिन्, स्वस्यात्मनः पदे स्थाने इन्द्रैश्वर्यप्राप्तौ सहाभिलाषेण कामेन वर्तन्ते ये तादृशा भवन्तः संपद्यमाना ये तपखिनस्तापसास्तेषां तपसां घोरानुष्ठानोपवासादिकष्टानां व्ययीकृतिविधौ नाशनिर्मापणप्रकारे जम्भभिद्वासवः सदा चतुर्ष्वपि . युगेषु न: अस्मानप्सरसः प्रयोजयति प्रयुक्ते प्रेषयति । तथा च इन्द्रपदप्राप्त्यभिलाषेण तपः कुर्वतस्तापसान् कष्टध्यानतपोभ्यः पातयितुं पुरंदरेण प्रेषिता अप्सरसः प्रेक्ष्य तंद्रपलावण्यमोहिता विस्मृतख तपोध्यानानुष्ठानास्ते ता एव कामयमानास्तद्भोगासक्तिभाजो भूताः सन्तस्ततः सर्वे स्वकीयं पुराचीर्णतपोमूलादेव हारयन्ति - इति परशासनकविसमयः । तत्कारणात् हे विभो त्रिभुवनजननाथ, त्वं नोऽस्माकमिति गम्यम् । इमां येषां तेषां बलयुववृद्ध कृशाजाति जातिप्रमुखाणां तपसामङ्गसंगमाख्यमिषादप्सरसः सर्व'वनिता उर्वशीमेनकाघृताचीरम्भादिकाः प्रासादमण्डपे आगताः सत्यः किमु प्रभुं परिचरेन्ति भजन्तीव ॥ इति मण्डपमध्यचित्राणि ॥
कुतूहलिकृतासितोपलतलोर्ध्वमध्या कचन्महारजतनिर्मिता जिननिकेतनस्तम्भकाः । विचित्रसुरविभ्रमं प्रदधतः श्रियं बिभ्रते
तलोपरि विचालभाग्वनभृतः किमु स्वर्नगाः ॥ ८९ ॥ कचित्कुत्रचित्प्रदेशे महारजतैः काञ्चनैर्निर्मिता विरचिता जिननिकेतनस्य मूलचैत्यस्य स्तम्भकाः । पादपूरणे खार्थे कप्रत्ययः । स्तम्भाः एव स्तम्भकाः प्रासादमण्डपाद्याधा

Page #885

८२४.
काव्यमाला ।
स्थूणाः श्रियं शोभां विभ्रते कलयन्ति । किंभूताः । स्वर्णघटितत्वेऽपि विशेषमाह — कु तूहलिभिः कैश्चित्कौतुकवद्भिः शिल्पिभिः कृतानि असितोपलानामिन्द्रनीलमणीनां तलं स्तम्भाधो विभागः ऊर्ध्वं स्तम्भोपरितनप्रदेशः मध्ये स्तम्भान्तराले तत्र प्रदेशद्वये । कर्मधारये । मध्यानि येषां ते । किं कुर्वन्तः । विशिष्टचित्ररूपाः सुरा देवा अंथ वा विचित्रा विविधजातीयाश्चतुर्निकायिका देवतास्तेषां विभ्रममन्तः कल्पितशिल्पत्वेन विलासं विभूषां भ्रान्ति वा प्रदधतो धारयन्तः । उत्प्रेक्ष्यते - तलमधोवर्ती भूमिभागः भूमी प्रदेश एव विवक्षया न तु भूमध्यगो विभागः तथा उपरिशिखरोच्चचूलिका मध्ये स्तम्भविलासे एतावता मध्ये भागद्वयं तानि भजन्ति इति तलोपरि विचालभाजि तादृशानि वनानि अधोभूमौ भद्रसालवनं शिखरचूलिकायां पाण्डुकवनं विचालभागद्वये तु - नन्दनं सौमनसं चैत्याख्यानि चत्वारि काननानि विभ्रतीति भृतः तादृशाः स्वर्नगा मेरुपर्वता इव । 'रत्नसानु: सुमेरुः स्वः स्वर्गिकाञ्चनतो गिरिः' इति हैम्याम् ॥ हरिये इह सेवकस्तव जिनेन्द्र सोऽस्मद्विषन्विधापय मिथस्ततस्त्वदमुना समं सौहृदम् । इतीव गदितुं वृषध्वजजिनालयस्तम्भको
पधेरखिलभूभृतः प्रभुमुपेत्य शीलन्त्यमी ॥ ८६ ॥
वृषो वृषभो ध्वजश्चि लाञ्छनं यस्य तादृशो जिनो युगादिदेवस्तस्यालयं गृहं ऋषभविहारस्तस्य स्तम्भका आधारस्थूणास्तेषामुपधेर्व्याजादमी प्रत्यक्षलक्ष्या मन्दरादयः अखिलाः समस्ताः भूभृतः पर्वता उपेत्य अत्र प्रासादे समागत्य प्रभुं श्रीऋषभखामिनं शीलन्ति भजन्ति । उत्प्रेक्ष्यते - इत्यमुना प्रकारेण गदितुं कथयितुमिव । इति किम् । हे जिनेन्द्र युगादिप्रभो, इह जगति यो हरिरिन्द्रस्तव भवतः सेवकस्त्वत्पादपद्मसेवाविधातास्ते सोऽस्माकं द्विषन् शत्रुः पक्षच्छेदकर्तृत्वेन प्रबलप्रतिपक्षो वर्तते ततस्तस्मात्कारणात् हे प्रभो, त्वदमुना त्वद्भक्तिभाजा हरिणा सममस्माकं मिथः परस्परं सौहृदं मैत्र्यं सखिभावं विधापय कारय । महात्मना प्रभुणा च खयमन्तरा भूयः कृतः संधिः कदाचिदपि न विघटते इति वक्तुमिव ॥ इति प्रासादमध्यस्तम्भाः ॥ अनन्यगुणवाहिनीशितुरनन्तसातैकभूः
कृते तत्र निरीक्षितात्मज मया शिवस्मेरदृक् ।
तदेह वृणु तां कनीमिति समेत्य वक्तुं पुरः
स्थितेव मरुदेव्यभात्करिवशांसमासेदुषी ॥ ८७ ॥ यस्मिन् प्रासादे करिणो हस्तिनो वशा पत्नी हस्तिनी । यद्यपि वशाशब्देन करिणी कथ्यते । 'इभः करेणुर्गजोऽस्य स्त्री धेनुका वशापि च' इति हैमीवचनात् । तथापि वशाशब्दो नार्यामेव प्रायो वर्तते । तत्कारणादेव मनुष्यजातिस्त्रीभ्रम निवारणार्थे च क

Page #886

८२५
१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । रिवशेति प्रतिपादितम् । तस्या अंसं स्कन्धमासेदुषी आश्रितवती मरुदेवी नातिनृपपत्नी ऋषभदेवजननी अभावभौ । उत्प्रेक्ष्यते-इति वक्तुं निवेदयितुं समेत्य कुतश्चि. स्थानादागत्य पुरो युगादिदेवस्याग्रे तिष्ठति स्मेव । इति किम् । हे आत्मज औरसपुत्र, अनन्यानामसाधारणानां गुणानां शौयौदार्यधैर्यगाम्भीर्यशौण्डीर्यार्जवमार्दवादीनामीशितुर्भर्तुः समुद्रस्य तव भवतः कृते अर्थाय अनन्तानां प्रमाणातीतानां ज्ञातिवचनगोचरा. तिक्रान्तावसानानां सातानां महासुखानामेका अद्वितीया भूः स्थानं शिवस्मेरदृक् मुक्तिरूपा कामिनी । पाणिग्रहणकरणोत्सुक्याद्रुच्यरुच्या वानं विलोकयतीत्यत एव स्मेरदृक्त्वं प्रोक्तम् । मुक्तिमानिनी मया तजनन्या निरीक्षिता नितरां सर्वगुणाधारतया प्रथिता विलोकितास्ति । तत्तस्मात्कारणात् त्वं वृषभ, एहि त्वरितमागच्छ । आगल्य च तां निर्वतिनानी कनीम् अष्टादशकोटाकोटीसागरोपमप्रमितकालोऽभूत् कोऽपि भारतीयक्षेत्रसत्कपुमान् वृतो नास्ति, अत एव प्रौढां कुमारिकां वृणु वरय परिणयेति ॥
अयं श्रयति मां सदा तनय वाहनव्याजत
स्तदुद्धरतमाममुं श्रितहितो महान्यद्भवेत् । इतीव गदितुं मुदा भगवतः पुरस्तस्थुषी
समेत्य मरुदेव्यसौ गजपतेरुतांसासिता ॥८॥ असौ मूलप्रासादगर्भाग्रे दृश्यमाना मरुदेवी भगवन्माता उत गजपतेदिपराजस्य अंसे स्कन्धे आसिता उपविष्टा सती समेत्य ऋषभाभ्यर्णेऽभ्यागत्य मुदा हर्षेण भगवतः खपुत्रस्य परमेष्टिनः पुरोऽग्रे पुरस्तात् तस्थुषी स्थितवती। उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण गदितुं कथयितुमिव । इति किम् । हे तनय ऋषभदेव, अयं द्विपपतिर्गजेन्द्रो वाहनव्याजतो याननिभात्सदा सर्वदापि मां तव मातरं मरुदेवी श्रयति सेवते । तत्तस्मात्कारणादमुं करीन्द्रं जगदुद्धरणधीर, उद्धरतमां सर्वथा सर्वप्रकारेण तिर्यक्त्वदूषितात्संसारा. न्मोचय । यद्यस्मात्कारणान्महानुत्तमः पुरुषः श्रिते खभक्तीभूते हितो वत्सलो भवेत् । निजस्य पुंसः समीहितमवश्यं करोत्येव । यदुक्तम्-'विहलं जो अवलंबइ आवय पडियं . च जो समुद्धरइ । सरणागयं च रक्खइ तिसु तैहि अलंकिया पुहवी ॥' तथा-'मरुदेवा. मरुदेव्यपि' इति आकारान्तमीकारान्तं च नामद्वयं हेमनाममालावृत्तौ। तथा केनिकरिणीस्कन्धारूढा केचिच्च गजराजांसाध्याश्रितेति च प्रतिपादयन्ति । ततो द्वे अपि पृथगुत्प्रेक्षे इत्युतशब्दः ॥ इति गजस्कन्धाधिरूढा मरुदेवी ॥
महोदयमृगीदृशा सह विनोदनिर्मित्सया
विलासमणिमन्दिरं विमलशैलचूलोपरि । अकारि वृषकेतुना स्वयमिवात्र नाभीभुवा
युगादिजिनसद्मनि श्रयति गर्भगेहः श्रियम् ॥ ८९ ॥ १०४

Page #887

८२९
काव्यमाला।
युगादिजिनसमनि विमलाचलमूलप्रासादे गर्भगेहः गर्भागारः श्रियं शोभा श्रयति । उत्प्रेक्ष्यते-वृषकेतुना जातोक्षध्वजेन ऋषभदेवेन का खयमात्मना अत्र विमलशैलस्य शत्रुजयाद्रेश्चलिकायां पर्वतोपरिविभागे अधित्यकोर्ध्वप्रदेशे नाभीभुवा सृष्टिकर्ता । वि. धातुः पार्श्वे इत्यर्थः । विलासाथै क्रीडाकृते मणिमयं मन्दिरं रत्नमन्दिरमकारि कारितमिति । ण्यन्तप्रयोगः । कया। महोदयनाम्न्या मृगीदृशा सिद्धिवध्वा सह साध विनोदस्य विविधविलासस्य निर्मित्सया निर्मातुं काढया ॥
अनेकनरनिर्जरोरगपुरंदरोपासितं __सदःसदनमुन्नये विमलशैलभूमीभुजः । वृषाङ्कजिनवासवौकसि विचित्रतौर्यत्रिक
प्रपञ्चपटुमण्डपे श्रियमुवाह गर्भालयः ॥ ९० ॥ वृषाङ्को युगादिदेव स एव जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये वासवः पुरंदरस्तस्याको मन्दिरं तस्मिन् गर्भालयो गर्भागारः श्रियं लक्ष्मी शोभामुवाह धारयति स्म । किंभूते ओकसि । विशिष्टानि चित्राण्यालेख्यानि येषां विविधप्रकाराणि वा विशेषाश्चर्यकारकाणि वा तौर्यत्रिकाणि गीतनृत्यवादित्राणां त्रयाणि त्रित्वसंख्याकानि तेषां प्रपञ्चो विस्वारस्तेन पटुः प्रकटः स्पष्टभूतो मण्डपो यत्र तत् । तत्र गर्भागारवर्णने अहमेवमुन्नये विचारयामि । 'वितर्कः स्यादुन्नयनम्' इति हैम्याम् । विमलशैल: श्रीशजयाद्रिः स एव भूमीभुक् राजा अथवा विमलनानः शैलानां सर्वपर्वतानां भूमीभुजो राज्ञः सदःसदनं सभागृहमिव । 'नृपस्य नातिप्रमनाः सदोगृहम्' इति रघुवंशे । किंभूतं सदनम् । अनेके बहवो ये नराणां मनुष्याणां निर्जराणां देवानामुरगाणां नागानामपल. क्षणादसुराणां पुरंदरा इन्द्रावैरुपासितं सेवितम् ॥ इति गर्भागारः ॥
सुरासुरनरेन्दिरादिमसमग्रकामप्रदा ___ कृताम्बुजभुवा लता कतुभुजामपूर्वा किमु । रसायनमिवान्तरामयजुषां च सम्यग्दृशां
दृशां किममृताञ्जनं वृषभमूर्तिरत्राबभौ ॥ ९१ ॥ अत्र मूलप्रासादगर्भागारे वृषभमूर्तियुगादिजिनप्रतिमा आबभी शोभते स्म । उ. मेश्यते-अम्वुजभुवा पद्मजन्मना जगत्सृष्टिविधायिना विधिना मुरासुरनराणां देवदानवमानवानामिन्दिरा आधिपत्यलक्ष्मीः आदौ प्रथमं येषां ते समग्राः सर्वेऽपि कामा मनसामभिलषितानि तान्प्रकर्षणातिशयेन ददातीति तादृशी । अत एवापूर्वा नान्यसदृशी किंत्वसाधारणा ऋतुभुजां देवानां लता वीरुत् कल्पवल्लीव कृता किमु निर्मितेव । च पुनः आन्तरामयान् अन्तरा अष्टकमाण्येव रोगास्तान् जुषन्ते भजन्ते तादृशानां पुरुषाणामन्तरङ्गरोगोच्छेदनाय रसायनं पारदरजतवर्णाद्यौषधपाचितं महाभेषजमिव

Page #888

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । विधिना विहितम् । अथवा सम्यग्दृशां सुदृष्टीनां भव्यानां दृशां नेत्राणां शीतलताकृते अमृताअनं सुधासंबन्धि कजलमिव वेधसा सृष्टम् ॥
युगादिसमये यथा भुवनमुद्धृतं संसृते
स्तथैव पुनरुद्धराम्यहमवद्यकाले कलौ। विचिन्त्य किमिदं हृदा वृषभकेतुरत्रात्मना
वतीर्य कुरुते स्थितिं स्थिरतयात्ममूर्तिच्छलात्॥९२ ॥ वृषभकेतुर्युगादिदेवः आत्मना स्वयमेवात्र शत्रुजयमूलविहारे अवतीर्य मोक्षादा. गत्य आत्मनो निजस्य वृषभस्यैव मूर्तेः प्रतिमायाश्छलात्कपटात् स्थिरतया अव्यग्रचित्तत्वेन न तु गमनौत्सुक्येन स्थितिं निवासं कुरुते । उतश्यते-हृदा खमनसा कृत्वा इदं वक्ष्यमाणं किं विचिन्त्य विचार्येव । इति किम् । यथा युगस्य लक्षणया चतुर्थारकस्यादेस्तृतीयारकस्य पर्यन्तसमयस्तस्मिन्प्रस्तावे संमृतेः संसारात्सकाशाद्भुवनं विश्वमुद्धृतं निस्तारितं पुनर्द्वितीयवारं तथा तेनैव प्रकारेणाहमृषभः अवद्यकाले प्रबलपापोपचितसमये कलौ कलियुगे पञ्चमारकेऽपि भुवनं जगदुद्धरामि संसारकारागारादुद्धृत्य सुखेन म. हानन्दपुरं प्रापयामीति ॥ इति ऋषभप्रतिमा ॥
चतुष्कपृथिवीं ततः परिचरन्स विस्मेरिता
रविन्दसवयोविलोचनयुगेन योगीश्वरः । जगद्विजयिनी जिनाधिपतिवेश्मलक्ष्मी पिब
__ न्हृदा त्रिजगदिन्दिरां करगतामिवामन्यत ॥ ९३ ॥ • योगिनां मनोवचनकाययोगवतां वशीकृतेन्द्रियाणां वा ईश्वरः खामी स हीरविजयसूरिः हृदा खमनसा कृत्वा त्रिजगदिन्दिरां त्रैलोक्यलक्ष्मी करगतां हस्तप्राप्तामिवामन्यत जानाति स्म । यथा कश्चित्पुमान् जगदाधिपत्यं कथमप्यधिगत्य परमानन्दं विन्दति तथा सूरीन्द्रोऽपि प्रासाददर्शनानन्तरमद्वैतां मुदमालोकयांचकार । स किं
कुर्वन् । पिबन् सादरमवलोकयन् । काम् । जगद्विजयिनी त्रिभुवनप्रासादपरम्परावै. . भवपराभवित्रीं जिनाधिपतिवेश्मनः ऋषभचैत्यस्य लक्ष्मी शोभाम् । केन । विस्मरत्वं • संजातमस्मि निति विस्मे रितं सूर्येण विकासितं यदरविन्दं कमलं तस्य सवयसा मित्रेण । ततुल्येनेत्यर्थः । विलोचनयोनयन योर्युगेन द्वन्द्वेन कृत्वा । पुनः स किं कुर्वन् । ततः प्राकारमध्ये आगमनानन्तरं चतुष्कपृथिवीं प्रासादातनभूमिकाम् 'चउक' इति लोकप्र. सिद्धाम् । 'नारीमनांसीव चतुष्कमन्तः' इति रघुवंशे । परिचरन् सेवमानः । प्रासादाप्रचतुष्के समेत इत्यर्थः ॥
जिनेन्द्रभवनं शिखोदयनभःपरीरम्भणं
प्रतिक्षितिशतक्रतुः स शमपद्मया संगतः ।

Page #889

काव्यमाला।
प्रदक्षिणयितुं मुदारभत गीतिभिः सुभ्रुवां
सुमेरुमुडुमालयेव सममौषधीनायकः ।। ९४ ॥ स व्रतिक्षितिशतक्रतुः हीरविजयसूरिराज: सुभ्रवां स्त्रीणां गीतिभिर्मङ्गलगानैः समं जिनेन्द्रभवनं भगवत्प्रासादं मुदा हर्षेण प्रदक्षिणयितुं त्रिः प्रदक्षिणागोचरीकर्तुमारभत । प्रारब्धवानित्यर्थः । किंभूतो व्रतिपतिः । शमः शान्ति म तस्य वा पद्मा लक्ष्मीस्तया संगतः सहितः। किंभूतं जिनेन्द्रभवनम् । शिखायाः शिखरस्य उदयेन उच्छ्रायेन। 'उ. च्छेद उदयोच्छ्रायौं' इति हैम्याम् । उच्चत्वेन कृत्वा नभ आकाशं परीरम्भते आलिगतीत्येवंशीलम् । भवनशब्दः पुनपुंसकलिङ्गे । 'भवनभुवनयानोद्यानवातायनानि' इति लिङ्गानुशासने । तेन पुंलिङ्गविशेषणम् । क इव । औषधीनां नायक इव । यथा औषधीनाथश्चन्द्र उडुमालया नक्षत्रश्रेण्या समं सुमेरुं वर्णाचलं प्रदक्षिणयति प्रदक्षिणीकृत्य भ्राम्यति दक्षिणपार्श्वे प्रणीय पर्यटति ॥
स देवकुलिकान्तरे जिनपुरंदरान्समदा-.
दवन्दत तदा जिनाधिपतिकेतनस्याभितः । . . मरुद्वसतिवत्ततः सुरपरम्परोपासिता
... व्यलोकि विभुना पुरः प्रमुदितेन राजादनी ॥ ९६ ॥ तदा प्रदक्षिणादानन्दसरससूरिर्जिनाधिपतिकेतनस्य मूलचैत्यस्याभितः परितश्चतुदिक्षु देवकुलिकानां लघुदेवगृहाणां 'देहरी' इति प्रसिद्धानामन्तरे मध्ये जिनपुरंदरान् भगवत्प्रवरप्रतिमाः संमदादानन्दादवन्दत नमस्करोति स्म । ततः कतिचिद्देवकुलिकासु जिनबिम्बवन्दनानन्तरं प्रमुदितेन हृष्टमनसा विभुना गणवामिना गुरुणा पुरोऽप्रे राजादनी क्षीरिका 'रायणि' इति प्रसिद्धा । 'नवनवति पूर्ववारान् यस्मिन्समवसरय. युगादिजिनः । राजादनीतरुतले विमलगिरिरयं जयति तीर्थम् ॥' इति पूर्वसूरिकृतस्तुतौ । व्यलोकि दृष्टा। किंभूता। सुराणां चतुर्निकायिकदेवानां परम्पराभिः श्रेणीभिरुपासिता सेविता । केव । मरुतां भवनपतिव्यन्तरज्यौतिष्कविमानिकानां वसतिर्निवासस्थानमिव । यथा मरुद्वसतिः सुरालीभिः परिशीलिता आस्ते ॥
अवऱ्यात स मौक्तिकै रजतहेमपुष्पव्रजै__र्जगद्गुरुरिवाङ्गिभिः सुमनसां समूहैः श्रिता । गिरेरिव धनागमोन्नमदमन्दकादम्बिनी
ववर्ष पयसां भरैः शिरसि संघभर्तुश्च या ॥९६ ॥ या राजादनी अङ्गिभिर्यात्रिकसंघलोकैः सह मौक्तिकैर्मुक्ताफलैर्वर्तन्ते ये तादृशा रजतानां रूप्यसंबन्धिनां हेनां सुवर्णसंबन्धिनां पुष्पाणि कुसुमानि अथ वा रजतानि

Page #890

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८२९ खर्णानि पुष्पाणि जलस्थलजातानि कमलमालतीप्रमुखाणि तेषां व्रजाः समूहाः तेरव•यंत वर्धिता। क इव । जगद्गुरुरिव । यथा तीर्थनाथ: अनिभिर्भव्यजनैः सुरासुरनरैमौक्तिककलितरजतमहारजतमयसुमैः स्वाभाविककुसुमैश्च वय॑ते । किंभूतानाम् । सुमनसा पुष्पाणां देवानां च । 'प्रतिशाखं प्रतिपत्रं प्रतिफलं देवैरधिष्ठिता' इति शत्रुजयमाहात्म्ये। समूहैः श्रिता । जगद्गुरुरपि समवसरणे जानुप्रमाणपुष्पैश्चतुर्निकायनाकिनिकरैश्च से. वितः स्यात् । च पुनर्या संघभर्तुः संघपतेः शिरसि मस्तके पयसां क्षीरवृक्षत्वात्दीराणां भरैर्धाराभिर्ववर्ष वृष्टिं कृतवती । केव । धनागमोन्नमदमन्दकादम्बिनीव । यथा घनानां मेघानामागमे प्रावट्समये। 'वर्षास्तपात्ययः प्रावटमेधात्कालागमौ क्षः' इति हैम्याम् । उन्नमन्ती जलभरैर्नम्रीभवन्ती तथा अमन्दा मिलददभ्राधिकाभिर्बहला जायमाना कादम्बिनी मेघमाला गिरेः पर्वतस्य शिरसि. शिखरे पानीयानां व्रजैर्वर्षति ॥
असावपि किमक्षयाजनि न सिद्धशैलाश्रया
दनन्तयतिनः शिवश्रियमवापुरस्यास्तले । युगादिजिनपादुका किमधिदेवतास्या मरु
द्गवीव विहितेहिता श्रियमुवाह राजादनी ॥९७ ॥ मन्त्रतन्त्रयन्त्रविद्यानां विविधाः सिद्धयो यस्य स सिद्ध उच्यते । तादृशश्वासौ शैलश्च शैलनामा कश्चित्सिद्धपुरुषः शत्रुजयपर्वतश्च तस्याश्रयो नित्याङ्कस्थायुकत्वेन संश्रयस्तस्मात्कारणादसावपि राजादन्यपि । उत्प्रेक्ष्यते-अक्षया सर्वदैव विद्यमानत्वाद्वा क्षयरहिता किमजनि जातेव । पुनरस्या राजादन्यास्तले मूलसंनिधौ भूमिभागे अनन्ता अन्तातीता यतिनः साधवः । मत्वर्थीय इन्प्रत्ययः । 'ब्रह्मशर्मभरचारुयतीव' इति नै. •षधे । शिवं मोक्षमवापुर्लेभिरे । पुनरस्यास्तले अधोभूमिभागे युगादिजिनपादुका ऋषभदेवपादद्वन्द्वप्रतिमा आस्ते । उत्प्रेक्ष्यते-अस्या राजादन्या अधिदेवता किमधिष्ठात्री देवीव । पुनर्या विहितं निष्पादितम्। पूरितमित्यर्थः। ऐहिकमिहलोकसंबन्धि पुत्रकलबर्वभवादिकमामुष्मिकं परलोकसंबन्धि खर्गापवर्गादिमभीहितं यया तादृशीव वर्तते । केव। • मरुद्गवीव । यथा कामधेनुः कृतजनाभिलषिता भवति तादृशी सा राजादनी शोमामु. वाह वहते स्म ॥
विहारमिव संमदाद्रतिवसुंधरावासवः
प्रदक्षिणयति स्म तत्प्रथमतीर्थकृत्पादुकाम् । जिनाधिपमिवाध्वनि द्रुमपरम्परा तं तदा
ननाम किमु भक्तितः फलभराच्च राजादनी ॥९८ ॥ व्रतिवसुंधरावासवो मुनीनां मध्ये मेदिनीन्द्रो राजा हीरसूरिविहारं जिनप्रासादमिव सा चासो प्रथमतीर्थकृतो नाभेयदेवस्य पादुका च तत्पादप्रतिकृति प्रदक्षिणयति स्म

Page #891

काव्यमाला।
प्रदक्षिणीचकार । च पुनस्तदा तस्मिन् सूरेः प्रदक्षिणादानावसरे फलानां सस्यानां भराद्भारादतिशयाद्वा राजादनी ननाम नम्रीबभूव । उत्प्रेक्ष्यते-भक्तितो गुरौ सेवासक्तिवशादिव नमति स्म । केव । द्रुमपरम्परेव । यथा पादपानां पटली अध्वनि भगवति विहारं कुर्वाणे सति मार्गे जिनाधिपं नमति तीर्थनाथं प्रति प्रवीभवति ॥ इति राजादनी ॥
समीक्ष्य शिखिभोगिनौ स सखिवन्मिथः संगतौ
ततो यमिमतङ्गजो जिननिशीथिनीनायकान् । .. जसूप्रथमठक्कुरप्रवररामजीकारितो
लसजिनविहारयोस्त्रिचतुरास्ययोनेंमिवान् ॥ ९९ ॥ .. ततो राजादनीऋषभपादुकाप्रदक्षिणाप्रणमनानन्तरं यमिमतङ्गजो वाचंयमकुञ्जरः पू. रिर्जिननिशीथिनीनायकान् जिनचन्द्रबिम्बान नेमिवान् नतिगोचरीचक्रिवान् । कयोः। जसू इति शब्दः प्रथमं पूर्व यत्र तादृशठकुरः एतावता लोकप्रसिद्धया जसूठार इत्यभि. धानः, तथा प्रवरोधर्मकर्मदातृतादिगुणप्रधानो यो रामजी नामा व्यवहारी ताभ्यां कारितयोः शिल्पिभिर्निर्मापितयोः । तथा उल्लसतो विविधरचनाचारंशोभाभिः स्फुरतोस्ताहशयोर्जिनविहारयोस्तीर्थकृत्प्रासादयोः। किंभूतयोः । त्रिचतुरास्ययोः त्रीणि तथा चत्वारि आस्यानि द्वाराणि ययोः । त्रिमुखचतुर्मुखयोरित्यर्थः । किं कृत्वा। समीक्ष्य दृग्गोचरीकृत्य । को शिखिभोगिनौ मयूरभुजंगमौ । किंभूतौ । मिथः परस्परं संगती मिलितो। किंवत् । सखिवत् सखायाविव मित्रे इव ॥
स भक्तमिव नाभिभूप्रभुपुरोऽनिशस्थायिनं ।
प्रणम्य गणधारिणं तदनु पुण्डरीकाभिधम् । जिनेन्द्र इव देशनासदनमादिदेवालयं
समं मनुजराजिभिः श्रमणपुंगवः प्राविशत् ॥ १०० ॥ श्रमणेषु साधुषु पुंगवः प्रधानः श्रेष्ठः । 'स्युरुत्तरपदे व्याघ्रपुंगवर्षभकुञ्जराः' इति है. म्याम् । तथा 'पुंगवो गवि भैषज्ये प्रधाने चोत्तरस्थितः' इत्यनेकार्थः । अथ वा श्रमणानां मध्ये पुंगवो वृषभो गणभारधुरंधरत्वात् सूरिर्मनुजराजिभिः भव्यलोकमालिकाभिः सममादिदेवालयमृषभप्रासादं प्राविशत्प्रविशति स्म । क इव । जिनेन्द्र इव । यथा तीर्थकरः सुरासुरनरैः सार्धं देशनासदनं समवसरणं प्रविशति । किं कृत्वा । तदनु जसूठाररामजीसाहिविहारयोर्भगवद्विम्बप्रणमनादनु पश्चात्पुण्डरीक इत्यभिधा नाम तादृशं गणधारिणमृषभजिनप्रथमगणधरम् । यदुक्तम्-'ऊसप्पिणीण पढम सिद्धी इह पढमचकिपढमसुउ । पढमजिणस्सपपढमो गणहीरीजच्छपुण्डरिउ ॥ इति शत्रुजल्पकल्पे । प्रणम्य नमस्कृत्य । किंभूतम् । नाभिनाम्नः कुलकराद्भूत्पत्तिर्यस्य तादृशो मारुदेवदेवः स एव प्रभुः खामी जगन्नायकस्तस्य पुरोऽप्रे दृग्गोचरे अनिशमहोरात्रं तिटतीत्येवंशी

Page #892

१६ सर्गः] . हीरसौभाग्यम् ।
८३१ लम् । कमिव । भक्तमिव । यथा सेवासक्तः पुमान् खामिपुरस्तानात्यासन्ने नातिदूरे तिष्ठति ॥
प्रणम्य जननी जिनेशितुरिभांसमासेदुषीं ___स गर्भभवने पुनः किमु न देवयुक्छन्दके । जिनं खयमिव स्थितं विकचनेत्रपत्रैः पिब
नवाङ्मनसगोचरां मुदमविन्दत श्रीगुरुः ॥ १०१ ॥ स हीरविजयसूरिरिति नाम्ना प्रसिद्धः श्रिया गणभृलक्ष्म्या युक्तो गुरुस्तत्त्वज्ञः जैनश्राद्धानां धर्मोपदेष्टा जिनं श्रीऋषभतीर्थकरं विकचैर्विनिदैनॆत्रपत्रैः । पूज्यत्वाद्बहुत्वम् । नयनकमलदलै: पिबन् सादरमवलोकयन् सन् अवाङ्मनसयोर्न वचनचेतसोर्गोचरं विषयातीतम्। वाचा वक्तुं न शक्यते चेतसा च ज्ञातुं न पार्यते इत्यर्थः । तादृशी मुदमानन्दमविन्दत प्राप्नोति स्म । किंभूतं जिनम् । स्थितं स्थितिं कृतवन्तम् । उत्प्रेक्ष्यतेखयमात्मनैव मोक्षादागत्यात्र तस्थिवांसमिव । क्व स्थितम् । गर्भभवने भवनस्य गर्भो गर्भभवनः । 'क्वचिदमाद्यन्तस्य परत्वम्' इति सूत्रेण भवनस्य परत्वम् । तस्मिन् गर्भागारे। उत्प्रेक्ष्यते-देवेत्यादिपदेन युनक्ति योगं प्राप्नोति संबन्धं लभते इति देवयुक् तादृशश्छन्दकः । खार्थे कः । एतावता देवच्छन्दकस्तस्मिन्निव । प्रागपि समवसरणे मध्ये प्राकारान्तर्दवच्छन्दक आसीत्, तत्र च मुखं तिष्ठन्नासमानः शयान आसीत्तद्वत । किं कृत्वा मुदमविन्दत। जिनेशितुः श्रीवृषभध्वजस्य जननी मातरं प्रणम्य मरुदेवीं प्रणामविषयीकृत्य । किं चक्रुषी। इभस्य गजराजस्य अंसं स्कन्धमासेदुषीमाश्रितवतीम् ।आरूढामित्यर्थः । यदुक्तं स्थानाङ्गे चतुर्थस्थानकचतुरन्तक्रियाधिकारे–'मरुदेवा हि स्थावर
त्वेऽपि क्षीणप्रायकर्मत्वेनाल्पकर्मा अविद्यमानमानतपोवेदना च सिद्धा गजवराहरूढाया .: एवायु:समाप्तौ सिद्धत्वात् ।' इति ॥
जिनानननिशीथिनीमणिनिरीक्षणप्रोल्लस
दन्तरमुदम्बुधिस्फुरदभङ्गभङ्गैरिव । स गौतमगणीन्द्रवच्चरममादिमं श्रीजिनं
सुधामधुरिमाङ्कितैरभिनवैः स्तवैरस्तवीत् ॥ १०२॥ . स सूरिरादिमं प्रथमं श्रीजिनमृषभं सुधावत् पीयूषैरिव मधुरिम्णा माधुर्येण अङ्कितैः कलितैस्तथा अभिनवैर्नवीनैः स्वयं विहितैः स्तवैः स्तोत्रैः अस्तवीत् तुष्टुवे । 'टुञ् स्तुतौ' धातुरुभयपदी । किंवत् । गौतमवद्गणीन्द्रवत् । यथा गौतमनामा गणिनां साङ्गे प्रवचने अधीतानां मध्ये इन्द्रो गणधरश्वरमं श्रीजिनं महावीरं भगवन्तम् अथ वा शत्रुजये यात्रार्थ समेतो जगच्चिन्तामणि: इति नमस्कारो नाभिनरिन्दमहार इति स्तवनमित्यादि प्रघोषान् स्तवैश्व स्तौति स्म । अधः स्तवैः । उत्प्रेक्ष्यते-जिनस्यादिदेवस्य आननं मुखं

Page #893

८३२
काव्यमाला। तदेव निशीथिनीमणिश्चन्द्रः । 'निशारत्नकरौ च चन्द्रः' इ।। हैम्याम् । तस्य निरीक्षणेन दर्शनन प्रोल्लसन्नुढेलीभवन् यो हृदन्तरे मनोमध्ये मुदानन्दरूप एवाम्बुधिः समुद्रस्तस्य स्फ़रन्तो विस्तरन्तो ये अभङ्गाः भङ्गाः कल्लोलास्तैरिव ॥
जय त्रिदशशेखरोन्मिषितपुष्पमालागल
न्मरन्दकणमण्डलीस्नपितपादपद्मद्वय । जयामृतनितम्बिनीहृदयतारहारो जग
त्रयीजनसमीहितं त्रिदशसालवत्पूरयन् ॥ १०३ ॥ . हे जिन, त्वं जय विजयख सर्वोत्कण प्रवर्तख। हे त्रिदशा देवास्तेषां शेखरा अव. ' तंसाः । 'आपीडशेखरोत्तंसावतंसा शिरस: स्रजि' इति हैम्याम् । तेषामुन्मिषितानि विकसितानि यानि पुष्पानि कुसुमानि तेषां माला माल्यानि श्रेणयो वा ताभ्यो गलन्तो निष्पतन्तो ये मरन्दाः पुष्परसाः तेषां कणा बिन्दवस्तेषां मण्डलोभिः स्नपितं प्रक्षालितं धौतं पादौ चरणावेव पौ कमली तयोर्द्वयं युगलं यस्य स तस्य संबोधनम् । पुनः हे जिन, त्वं जय । त्वं किंभूतः । अमृतं महानन्दस्तदेव . नितम्बिनी दुर्वरारोहा महिला तस्या हृदये स्तनान्तरे उज्ज्वलः । अथ वा ताराणां निर्मलमौक्तिकानां हारो मुक्तावली। हारोपम इत्यर्थः । 'तारो निर्मलमौक्तिके' इत्यनेकार्थे । हे पूरयन् संपूर्णीकुवैन् हे विश्राणयन् । संबोधने 'शत्रानशौ' इति प्रक्रियासूत्रेण संबोधने शतप्रत्ययः । तथा च 'गतिस्तयोरेष जनस्तमर्दयन्' इति नैषधे संबोधनं पदं वृत्ती व्याख्यातमस्ति । किंभूतः । जगतां विश्वेषां त्रयीनां खर्गपातालभूमीनां जनानामेतावता सुरासुरदानवमानवानां समीहितं सनमामभिलषितम् । किंवत् । त्रिदशसालवद्या कल्पद्रुमः सर्वेषां समीहितं पूरयति ॥
जयोल्लासतकवलामलतमात्मदोंदरा
नुबिम्बितजगत्रयाखिलपदार्थसार्थ प्रभो । जय त्रिभुवनाद्भुतातिशयपद्मिनीसद्मना
विनिद्रवनवीरुधा विटपिवत्समालिङ्गित ॥ १०४ ।। हे प्रभो स्वामिन् , हे उल्लसितमावरणापगमात्प्रकटीभावं प्राप्तं यत्केवलं लोकालोकप्रकाशनप्रगुणपश्चमज्ञानम्। 'केवलं त्वेककृत्नयोः । निणींते कुहने ज्ञाने' इत्यनेकार्थः । तदेवामलतमः अतिशयेन विशुद्धो य आत्मदर्शो दर्पणस्तस्योदरे मध्ये अनुबिम्बिता प्रतिबिम्बयुक्ता जाताः संक्रान्त नागलोकखर्लोकभूलोकानां त्रयस्याखिलाः समस्ताः पदार्थायावद्वस्तूनि तेषां सार्थाः समूहा यस्य तस्य संबोधने त्वं जय । हे समालिङ्गित सम्यप्रकारेण कृताश्लेषक, या त्रिभुवने त्रैलोक्येऽपि अद्भुताश्चर्यकारिणी अतिशयरूपा खाभाविका आजन्मजाताश्चत्वारस्तथा कर्मणां घाताजाता एकादश तथा देवनिर्मिता

Page #894

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
(३३ एकोनविंशतिः एवं चतुस्त्रिंशत्तदतिशयरूपा पद्मिनीसद्मा पद्मवासा लक्ष्मीः । पद्मिन्यां कमले सद्म गृहं यस्याः सा । एतावता। 'श्रीहरिप्तिया । पद्मवासा' इति हैम्याम् । तथा 'पद्मिनी योषिदन्तरे। अब्जेऽब्जिन्यां सरस्यां च' इत्यनेकार्थः। तया। किंवत् । विटपिवत् । यथा विटपी पादपः विनिद्रया विकसितया वनवीरुधा विपिनवल्लया समालिङ्गयते ॥
जय प्रकटयन्पथो रविरिवाथ मभंस्तमः ___ कुदृग्भिरिव कौशिकैर्जगति दुनिरीक्ष्यः पुनः । गजेन्द्र इव वज्रिणः स्फुरदखण्डशौण्डीरिमा
मृगारिरिव निर्भयः परिभवन्कुरङ्गान्पुनः ॥ १०५ ॥ हे ऋषभ, त्वं चिरं जय । किं कुर्वन् त्वम्। प्रकटयन् । कान् । पथो मार्गान् । धर्मकर्मसंबन्धिनः खर्गापवर्गनरकादिकान्वा।क इव ।रविरिव भाखानिव । यथा भास्करः पथो भुवो मार्गान् प्रकाशयति स्पष्टान् दर्शयति । अथ पुनः रविरिव तमोऽज्ञानं पापं वा ध्वान्तं चमननिर्दलयंन्। पुनः रविरिव कौशिकैचूंकरिव जगति विश्वे कुदृग्भिः कुपाक्षिकैः दुःखेन कष्टेन निरीक्षितुं द्रष्टुं शक्यः । पुनर्वज्रिणो वासवस्य गजेन्द्र इव ऐरावण इव । स्फुरन् स्फूर्ति प्राप्नुवन् अखण्डः परैः सुरासुरनरैरप्रतिहतः शौण्डीरिमा पराक्रमो यस्य । पुनर्मुगारिरिव निर्भयो देवमनुजतिर्यकृतोपसर्गपरिषहादिभ्यो भीविरहितः । पुनः कुरङ्गः कुमतकुदर्शनमिथ्यात्वादिषु रङ्गो रागो वासना येषां तान् । 'रङ्गः स्यानृत्तयुद्रुवोः । रागे' इत्यनेकार्थः । मृगांश्च परिभवन्मन्नत् ॥
जयानिमिषसानुमानिव सुजातरूपः पुनः __ प्रभञ्जनभरैः कथंचन न कम्प्रभावं भजन् । सुधांशुरिव बोधयन्कुवलयं विलासर्गवां
समुल्लसितगौरिमा कलितशीतलेश्यः पुनः ॥ १० ॥ हे युमादिदेव, त्वं जय चिरं विजयवान् भव त्रिभुवनोपकारं कुर्वाणः प्रवर्तख । किभूतः । अनिमिषाणां देवानां सानुमान् शैल: सुमेरुरिव सुष्टु शोभनं त्रैलोक्यातिशायि जातमुत्पन्नं प्रादुर्भूतं वा रूपं यस्य मेरौ तु प्रकृष्टं जातरूपं वर्ण यस्मिन् । पुनः किंभूतः । प्रकर्षेणातिशयेन भजता उपमर्दनाव्याघातादिकारिण उपसर्गाः प्रतिकूलदेवादयो वा तेषां भरैर्गणैः कथंचन कम्प्रभावं कम्पनशीलतां कातरतया भन्मपरिणामतां न नैव भजन् । मेरुस्तु वातवेगैश्वाचलित्वं न भजते चालयितुमशक्यः । पुनः सुधांशुश्चन्द्र इव गवां विलासैः पञ्चत्रिंशद्गुणाकलितयोजनविस्तरद्वाचां चातुरीभिश्चन्द्रिकाप्रचारैश्च कुवलयं मेदिनीमण्डलं तत्र स्थायुकत्वेन उपलक्षणत्वाज्जगत्रयमपि उत्पलं च बोधयन् प्रतिबोधं प्रापयन् प्रतिबोधकलितं कुर्वन् विकाशयंश्च । पुनः किंभूतः । समुल्लसितां स्फूर्तिमत्तां प्राप्तः चतुरलोचनपुटकपेयतां प्राप्तो वा गौरिमेव विकचचम्पककाञ्चनवद्वपुःपीतिमा

Page #895

(३४
काव्यमाला।
श्वेतिमा च यस्य । 'गौरः श्वेतपीतयोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतः । कलिता धृता शीतलेश्या शीतलता च येन ॥
जय प्रशमयन्मनोभवभटं महाबोधिव
कुदृक्कमलकाननोन्नमदकाण्डचण्डाम्बुदः। सलीलदलिताखिलप्रबलदोषदोषातमः
स्फुरद्विमलकेवलाम्बुरुहबन्धुबिम्बोदयः ॥ १०७ ॥ .. हे नाभेय देव, त्वं जय चिरकालं जीयाः। किं कुर्वन् । प्रशमयन्निघ्नन् । 'प्रोज्जासनं प्रशमनं प्रतिघातनं वधः' इति हैम्याम्। तथा 'वत्स्यति शमयति च दमयति च' इति क्रिया.. कलापे हिंसाथें । कम् । मनोभवः कंदर्पः स एव भटः वीरस्तम् । किंवत् । महाबोधिवत् । यथा बुद्धः स्मरशूरं प्रशमयामास । 'बोधिसत्त्वो महावोधः', तथा 'मारलोकरवजित् इति हैम्याम्।द्विकमपि । पुनः किंभूतः । कुदृशः कुपाक्षिकाः अन्यदर्शनिन एव कमलकाननानि पद्मवनखण्डानि तेषु उनमन् साडम्बरीभवन् जलभरेण भवन् वा महीं स्पृशन्वा अकाण्डे अप्रस्तावे प्रावृषं विनैव चण्डः कठिनः मुशलप्रमाणजलधारावर्षी अम्बुदो मेघः । 'बालातपमिवाब्जानामकालजलदोदयः' इति रघौ । 'निद्राणप्रकजसरसि जलदानेहसि' इति चम्पूकथायाम् । पुनः किंभूतः । सलील लीलासहितं यथा स्यात्तथा प्रयास विनैव दलितानि विध्वस्तानि चूर्णीकृतानि अखिलानि समस्तान्यपि प्रबन्धप्रसवानि अष्टादशसंख्याकाः प्रबला अनुकूलबलत्वात्परैर्मोहमूढतया कातरीभूतैरन्यैर्भर्तुमशक्या दोषा दानान्तराय-लाभान्तराय-वीर्यान्तराय-भोगान्तराय-उपभोगान्तराय-हास्य-रतिअरति-भय-जुगुप्सा-शोक-काम-मिथ्यात्व-अज्ञान-निद्रा-अविरवि-राग-द्वेषरूपा अपगुणा एव दोषातमांसि निशान्धकाराणि तैः कृत्वा स्फुरन्दीप्यमानो विमलो हिमाम्बुदापगमाद्विशदः केवलमनन्यापेक्षं लोकालोकप्रकाशकारकमनुत्तरं पञ्चमज्ञानं तदेवाम्बुरुहबन्धोः कमलसुहृदो दिनकरस्य बिम्बोदयः प्रादुर्भावो यस्य ॥
जयामृतविभूतिभाग्यन इवातिधीरध्वनि__निरञ्जनतयोदितो जलजवद्विशुद्धाशयः । सुधारस इव प्रभो सकलजन्तुजीवातुको
भकाद्भवभृतोऽम्बुधे गति पोतवत्तारयन् ॥ १०८ ॥ हे मारुदेवदेव, त्वं जय । त्वं किंभूतः । धन इव मेघवत् अमृतं निःश्रेयसं सलिलं च तस्य तेन वा विभूतिं संपत्ति शोभा वा भजतीति । चिण्प्रत्यये भाक् । तथा अ. तिशयेन सर्वेभ्यश्चराचरेभ्योऽभ्यधिकतया धीरो देशनासमये गम्भीरो वा ध्वनिर्वाग्विलासो गर्जितं गर्जारवो यस्य । पुनः किंभूतः । जलजवत् शङ्ख इवं । 'ततः प्रियोपात्तरसेऽधरोष्टे निवेश्य दध्मौ जलजं कुमारः' इति रघुवंशे । निर्गतमञ्जनं रागद्वेषोपलेपो

Page #896

१६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
रजोवगुण्ठनं वा यस्माद्यस्य वा तत्त्वेनोदितः कथितः प्रादुर्भूतो वा । पुनः किंभूतः । जलजवत् शङ्खवत्रिरेख इव विशुद्धो निष्पापो निर्मलश्च आशयो मनो मध्यं च यस्य सः। पुनः किंभूतः । सुधारसः पीयूषमिव सकलानां त्रिभुवनभवनोदरवर्तिनां जन्तूनां प्राणिनां जीवातुको जीवनौषधम् । पुन: किंभूतः । जगति विश्वे भवभृतो भविकजीवान् भवात्संसारात्तारयन् संसारपरपारवर्तिमुक्तिनगरी प्रापयन् । किंवत् । पोतवत् । यथा पोतो यानपत्रमम्बुधेः समुद्रमध्याजनान् सांयात्रिकलोकानिस्तारयति ॥
जयेश इव कालभिच्छ्रितशिवश्च मृत्युंजयो
वहन्निरवलम्बतां गगनवत्पदं ज्योतिषाम् । .. युगादिसमये पुनर्जगदशेषसृष्टिं सृज
न्सरोजतनुजन्मवत्कलमराललीलागतिः ॥ १०९ ॥ हे सुरभीनन्दनकेतन जिन, त्वं जय सर्वेभ्योऽप्युत्कृष्टतया प्रवर्तख । त्वं किंभूतः । कालभित् कालं कलियुगं भिनत्तीति । किप्प्रत्यये । पुनः किंभूतः । श्रितं शिवं कल्याणं महानन्दश्च । पुनः किंभूतः । मृत्युं मरणं जयतीति जरामरणरहितत्वात्सिद्धत्वाच्च । क इव । ईश इव । यथा शंभुरपि कालनामानं दानदं भिनत्तीति । तथा श्रिता अर्धाङ्गीकृता शिवा पार्वती येन । तथा मृत्युंजयनाम लोके अनाद्यन्तत्वात् वर्तते । पुनः किं कुर्वन् । गगनवदाकाशवत् निर्गतः अवलम्ब आधार आश्रयो वा यस्मात्तस्य भावस्तत्तां वहन्धारयन् । पुनज्योतिषां तेजसां पृष्टवर्ति भामण्डलभावाद्रहनक्षत्रतारकाणां च पदं स्थानम् । पुनः किं कुर्वन् । सृजन् विदधत् । काम् । जगदशेषसृष्टिं जगतां भुवनजनानामशेषां समस्तां कुलशिल्पशिक्षकादिकां सर्गरचनाम् । क। युगस्यादी सर्वलौकिकव्यवहारप्रकटीकरणप्रथमसमये । पुनः किंभूतः । कलो मनोज्ञो यो मरालो राजहंसस्तद्वल्लीलया मन्थरत्वेन न त्वौत्सुक्येन त्वरिततया वा चापल्येन वा गतिर्गमनं यस्य । किंवत् । सरोजतनुजन्मवत् । यथा पद्माङ्गजन्मा विधाता । 'पद्मनन्दनसुतारिरंसुता' इति नैषधे ।
युगानां कृतद्वापरत्रेताकलिनाम्नां कालविशेषाणामादिसमये जगतां सुरासुरनरनारक.. तिरश्चां समग्रां गृहाहनगनगरादिकां सृष्टिं सृजति स्म । कलमरालेन कृत्वा क्रीडया गमनं यस्य हंसवाहनत्वात् ॥
शरत्समयपङ्कजाकर इव प्रसन्नाशयः
कुशेशयपलाशवन्निरुपलेपभावं भजन् । प्रमद्वरपदं दधन्न च कदापि भारुण्डव.
द्विशेषक इवालिकं विमलभूधरं भूषयन् ॥ ११० ॥ हे वृषभध्वज जिनेन्द्र, त्वं जयेति संबन्धः । त्वं किंभूतः । शरत्समयो जलवाहविरामकालस्तस्य तस्मिन्वा यः पङ्कजाकरस्तटाकः तद्वत्प्रसनः प्रसादोपेतः अच्छोऽना.

Page #897

८३६
काव्यमाला। विल आशयो हृदयं मध्यं यस्य । पुनः किं कुर्वन् । कुशेशयं कमलं तस्य पलाशं पत्रं तदिव निर्गत उपलेप: संसाराभिष्वङ्गः लिम्पनं च यस्मात्तस्य भावस्तत्ताम् । निर्लेपतामित्यर्थः । भजन्नाश्रयन् । च पुनः कदापि कस्मिन्नपि समये भारुण्डवद्भारुण्डपक्षीव प्र. मद्वरपदं प्रमादस्थानम् । प्रमत्ततामित्यर्थः । 'जनैव दधत् मा भूः क्वापि प्रमद्वरः' इति पाण्डवचरित्रे । पुनः किंभूतः । विमलभूधरं शत्रुजयशैलं भूषयनलंकुर्वन् । क इव । विशेषक इव । यथा तिलको ललाटं भूषयति ॥ इति हीरसूरिकृता ऋषभदेवस्तुतिः ॥
इत्यभिष्टुत्य सूरीश्वरः श्रीजिनं भालविन्यस्तहस्तद्वयाम्भोरुहः । इष्यशाखी फलाप्तेरिवामोदवान्प्राणमद्भूतलालम्बिमौलिस्थलः ॥१११॥
भूतलं पृथ्वीपीठमालम्बते इत्येवंशीलं मौलिस्थलं मस्तकं यस्य तादृशः सन् सूरी.. श्वरो हीरविजयसूरिवासवः श्रीजिनमृषभदेवं प्राणमत्प्रणनाम नमस्करोति स्म । किं कृत्वा । भाले ललाटे विन्यस्तं स्थापितं हस्तयोर्द्वयं करयोर्युगलमेवाम्भोरुहं कमलं येन . तादृशः सन् इति पूर्वोककाव्यैरभिष्ट्रय स्तुतिं कृत्वा । किंभूतः सूरिः । फलाप्तेः श्रीशमुंजययात्राऋषभदेवदर्शनादिरूपफलस्य प्राप्तेः सकाशादामोदवान् परमानन्दकन्दकन्दलितहृदयः । क इव । इष्यशाखीव । यथा वसन्ततर्भूतले मेदिनीमण्डले मिलन्यो मस्तकस्य शिखरस्य शाखा यस्य तादृशः फलानामुपलक्षणात्पल्लवपत्रकुसुमानां च लाभादामोदवान्परिमलकलितः प्रकर्षेण नमति ॥ निववृते प्रमदेन्दिरयान्वितः स जिनगर्भगृहान्तरतस्ततः ।
चतुरिकोदरतोऽभिनवोढया वर इवामृतदीधितिवक्त्रया ॥ ११२ ॥ ततो जिनस्तुतिनुतिकरणानन्तरं स सूरिर्जिनस्य ऋषभदेवस्य यो, गर्भगृहो गर्भागारस्तस्यान्तरतो मध्यान्निववृते निवृत्तः पश्चाद्ववले । 'निववृते स महार्णवरोधसः' इति रघौ । बहिराजगामेत्यर्थः । किंलक्षणः । प्रमदेन्दिरया प्रमोदलक्ष्म्या अन्वितो युक्तः । क इव । वर इव । यथा वरयिता परिणेता अभिनवोढया तात्कालिकंपरि. णीतया अमृतदीधितिवक्त्रया चन्द्रमुख्या आह्लादकृद्वदनया सहितः । चतुरिकोदरतः 'चउरी' इति प्रसिद्धाया मध्यतः गर्भानिवर्तते बहिरागच्छति ॥
शांभवाद्वहिरुपेत्य सद्मनः पर्षदो वसुमतीपतेरिव ।।
द्वारि धीसख इव प्रवेशने धर्मकृत्यविधये स आसितः ॥ ११३ ॥ स हीरसूरिः द्वारि प्रासादद्वार देशे आसित उपविष्टः । कस्मै । धाणि धर्मसंवन्धीनि दीक्षोपस्थापनाव्रतोच्चारादीनि कृत्यानि कार्याणि तेषां विधिः शास्त्रोक्तप्रकारेण करणं तदर्थम् । क इव । यथा सचिवः प्रधानः धाणां न्यायव्यवहारोपलक्षितकार्याणां राजप्रजासंबन्धिना विधये प्रवेशने आसितो भवति । किं कृत्वा । शांभवात्तीर्थकरसंबन्धिनः सद्मनः मन्दिराबहिर्वाह्यप्रदेशे उपेत्यागत्य । कस्या इव । पर्षद इव । यथा धीसखो वसुमतीपतेः पर्षदः सभाया बहिरेत्य सिंहद्वारे राजप्रजाकार्यार्थमुपविशति ॥

Page #898

१६ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
८३७
अदीक्षयत्तत्र स कांश्चिदिभ्यतनूभवान्गौतमवद्गणीन्द्रः ।
कांश्चित्ककुश्रेष्ठिमुखाङ्गमाजस्तुर्यव्रतोच्चारमकारयच्च ॥ ११४ ॥ तत्र प्रासादद्वारे गणिनामनूचानानानिन्द्रः पुरंदरः गणनायको वा कांश्चिदिभ्यतनूभवान् व्यवहारिनन्दनानदीक्षयत्प्रावाजयद्दीक्षां ददाति स्म । किंवत् । गौतमवत् । यथा गौतमखामी इभ्याद्यङ्गजान् दीक्षयति स्म । पुनः कांश्चित् अणहिल्लपाटकपत्तनसत्ककुनाम श्रेष्ठी प्रमुखो मुख्यो येषां तादृशानङ्गभाजो भव्यास्तुर्यव्रतं ब्रह्मचर्य तस्योचार प्रत्याख्यानमकारयत् ब्रह्मचर्यमुच्चारयति स्म ॥
पुण्डरीकान्तिकस्थासुरथोद्दिश्य वशीव सः ।
श्रीशजयमाहात्म्यं वृषाङ्कवदभाषत ॥ ११५ ॥ अथ दीक्षादानानन्तरं पुण्डरीकनामा ऋषभदेवप्रथमभृत्तन्मूर्तेरन्तिके समीपे तद्देवकुलिकामागत्य तत्पार्श्वे एव स्थास्नुस्तिष्ठतीति एवंशील एतावता मूलप्रासादद्वारादुत्थाय पुण्डरीकमूर्तेः पायें आगयोपविष्ट इत्यर्थः । तादृशो वशी जितेन्द्रियः सूरिविंशो यात्रिकलोकानुद्दिश्य श्रीशजयमाहात्म्यं विमलाचलमहिमानमभाषत कथयति स्म । किंवत् । वृषाङ्कवत् । यथा ऋषभदेवः पूर्व सिद्धशैलमाहात्म्यं भाषते स्म ॥ . यत्तीर्थेऽन्यत्र शुद्धाध्यवसितिविशदध्यानतः पूर्वकोट्या
प्राणी बध्नाति पुण्यं भवति भवभृतां तत्क्षणेनाप्यमुष्मिन् । भेतव्यं पातकेभ्यो भुवि न भविजनैर्भेद्यनिर्भेददक्षे . श्माभृत्यस्मिशरण्ये पुनरहिमरुचीवान्धकारोत्करेभ्यः ॥ ११६ ॥
अन्यत्र अपरस्मिस्तीर्थे शुद्धा निष्पापा या अध्यवसितिरध्यवसायः शुभपरिणामस्तेन कृत्वा यद्विशदं शुल्कध्यानं तस्मात्सप्ततिवर्षकोटिलक्षषट्पश्चाशत्कोटिसहस्रवर्षमानपू. र्वाणां कोट्या शतलक्षैः कृत्वा यत्पुण्यं शुभकर्म प्राणी बध्नाति जन्तुरुपार्जयति तत्पुण्यं तावत्प्रमाणं सुकृतममुष्मिन् शत्रुजये तत्क्षणात्स एव क्षणस्तत्क्षणस्तस्मात् । तत्काल एवेत्यर्थः । अष्टादशनिमेषैरेका काष्ठा, द्वाभ्यां काष्टाभ्यामेको लवः, पञ्चदशभिर्लवैरेका कला, द्वाभ्यां कलाभ्यामेको लेशः, पञ्चदशभिलेशैरेकः क्षणः, षड्भिः क्षणैरेका घटिका, द्वाभ्यां घटिकाभ्यां मुहूर्तम् , इत्यादिकालमानम् । भवभृतां भविनां भवति जायते । पुनर्भुवि पृथिव्यां शरणागतवज्रपञ्जरे अस्मिन् शत्रुजयनाम्नि पर्वते पृथ्वीपतौ च सति भविजनैर्भविकलोकैरनन्तदुःखदातृत्वाद्वैरिभूतेभ्यः पातकेभ्यः कथंचित्प्रमादात्पापानि कृत्वा न नैव भेतव्यं न भयमानेयम् । किंभूते । भेद्यानि भेत्तुं योग्यानि दुःकर्माणि तेषां निभेंदे घातने निवारणे दक्षे निपुणे । यदुकं शत्रुजयमाहात्म्ये-'न भेतव्यं पातकेभ्यः प्रमादिभिः । श्रयतामेकवेलं श्रीसिद्धक्षेत्रकथानकम् ॥' कस्मिन्निव । अहिमरुचीव । यथा अभ्युदिते सहस्रकिरणे अन्धकाराणां ध्वान्तानां भयं नानीयते । हिमादन्या अ.

Page #899

(३८
काव्यमाला।
हिमा उष्णा रुच: किरणा यस्य । यदुक्तं माघे-'उदयमहिमरदिमर्याति शीतांशुरस्तं कुमुदवनमपनि श्रीमदम्भोजखण्डम् । त्यजति मदमुलूकः प्रीतिमांश्चक्रवाको हतविधि. ललितानां ही दुरन्तो विपाकः ॥'
अर्हद्देशनवेश्मनीव सततं संत्यज्यतेऽस्मिन्मिथः
पारीन्द्रद्विरदादिजन्मिनिवहैराजन्मविद्वेषिता । राज्ये नीतिमतः क्षितेरधिपतेाता इवोर्वीस्पृशां ___ सर्वे सन्त्यकुतोभया यदचलोत्सङ्गे पुनः स्थायुकाः ॥ ११७ ॥ भो भव्याः, अस्मिन् शत्रुजये सततं निरन्तरं पारीन्द्रद्विरदादिभिः सिंहहस्तिप्रमुखैः। आदिशब्दाद्याघ्रधेनुचित्रमृगमार्जारमूषकमयूरनागाद्यैः ।अन्यैरपि बहुभिरङ्गिभिः प्राणिगणैर्मियः परस्परं जन्म मर्यादीकृत्याजन्म अवतारमुत्पत्तिमारभ्य । मरणान्तं यावदित्यर्थः । आजन्मनो विद्वेषिता वैरिभावः संत्यज्यते मुच्यते । कस्मिन्निव । अईद्देशनवेश्मनीव । यथा जिनेन्द्रसमवसरणे सर्वैः प्राणिभिर्मिथो वैरं संत्यज्यते । यदुक्तम्-'सारङ्गी सिंहशावं स्पृशति सुतधिया नन्दिनी व्याघ्रपोतं मार्जारी हंसबालं प्रणयपरवशा केकिकान्ता भुजङ्गम् । वैराण्याजन्मजातान्यपि गलितमदा जन्तवोऽन्ये त्यजन्ति धित्वाश्याम्यैकरूढप्रशमितकलुषं योगिनं क्षीणमोहम्॥' पुनर्यदचलोत्सङ्गे यस्य शत्रुजयस्य पर्वतस्योत्सङ्गे कोडे स्थायुका वसनशीलाः सर्वे खपरजातीयाः प्राणिनः न विद्यते कुत. श्चित्क्रस्माञ्चनापि भयं येषां ते अकुतोभया निर्भीका अज्ञातभयाह्वानाः सन्ति विद्यन्ते । कस्मिन्निव । राज्य इव । यथा नीतिमतो न्यायवतः क्षितेरधिपते राज्ञो राज्ये उौंस्पृशां मानवानां वाताः समूहा अकुतोभया भवन्ति ॥ .
स्वर्णोदयार्बुदब्रह्मगिर्याद्यष्टशतोन्मितैः।
सुतैरिवोत्तुङ्गशृङ्गैः परितः परिवारितः ॥ ११८ ॥ यः श्रीशत्रुजयपर्वतः उत्तुङ्गगगनावगाहिभिः शृङ्गैः शिखरैः परितः सर्वतश्चतुर्दिक्षु च परिवारः परिच्छेदः संजातोऽस्येति परिवारितः । परिचारयुक्तो जातं इत्यर्थः । किं. भूतैः शृङ्गैः । वर्णगिरिः-उदयगिरिः अर्बुदगिरिः-ब्रह्मगिरिः एते चत्वारः शैला आदौ प्रथमं यस्य तादृशेन अष्टाभिरधिकेन शतेन उन्मितैः प्रमाणीकृतैः । उत्प्रेक्ष्यते-उच्चैः शिरोभिः अथ वा उत्प्राबल्येन तुङ्गेभ्योऽपि महद्भयोऽपि तुङ्गैर्महद्भिः । 'तं मानतुङ्गमवशा समुपैति लक्ष्मीः ' इति भक्तामरस्तवे । मानेन तुङ्गो महान् इति मानतुङ्गः । सुते. नन्दनैरिव परिवारकलितः ॥
तीर्थमास्ते न विश्वेऽप्यदःसंनिभं विश्वकषेति रेखा किमेषा कृता ।। स्वर्गिणां निमगावत्पुनाना जनान्यत्र शत्रुजये भाति कल्लोलिनी॥११९॥ यत्र शत्रुजये शैले शत्रुजयनाम्नी कल्लोलिनी भाति नदी शोभते । किं कुर्वाणा ।

Page #900

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८३९ जनान् भविकलोकान् पुनाना पवित्रीकुर्वाणा । किंवत् । निम्नगावत् । यथा खर्गिणां देवानां निम्नगा गङ्गा परशासनलोकप्रसिद्धया लोकान्पुनीते । उत्प्रेक्ष्यते-त्रैलोक्येऽपि विश्वत्रयेऽपि अदःसंनिभम् अस्य विमलादेः संनिभं तुल्यमन्यत्तीर्थ नास्ते लोकान् जगजनानिति वक्तुं वा विश्वकर्ता जगत्सष्टिकारकेण विधिना एषा प्रत्यक्षलक्ष्या शत्रुजया नदी किमु रेखा कृता विहितेव ॥
केवलज्ञानितीर्थेशतीर्थे पुरा नात्रनिर्मित्सयेशानजम्भद्विषा । . सिद्धसिन्धोर्मुदानायि यस्मिन्नसौ जहुनेव प्रवाहो नगेऽष्टापदे ॥ १२० ॥
पुरा पूर्व गतचतुर्विंशत्यास्तृतीयारकस्यादिसमये केवलज्ञानिनामा प्रथमतीर्थकरस्तस्य तीर्थे शासने वारके वा तस्मिन् जिते विद्यमाने वा यस्मिन् शत्रुजयनान्नि नगे गिरी प्रथमस्थापितप्रासादे स्नात्रनिर्मित्सया अर्थात्केवलज्ञानितीर्थकुन्मूर्तेरेव नात्रस्य कर्तुमिच्छया ईशाननाना द्वितीयपदे लोकनायकेन जम्भद्विषा इन्द्रेण सिद्धसिन्धोर्वेताळ्यशैलान्तवर्तिन्या गङ्गाया मध्यादसौ शत्रुजयाभिधाना सिन्धुरा नायता आनीता वा इत्येषा कथा शत्रुजयमाहात्म्येऽस्तीति । केनेव । ज(नेव । यथा सगरचक्रिणः षष्टिसहस्रसुतेषु ज्येष्ठेन नन्दनेन अष्टापदाभिधाने नगे भूधरे अर्थात्काञ्चनप्रासादमणिमयप्रतिमारक्षाकृते । दण्डरत्नकारितसहस्रयोजनोद्वेधकैलाशशैलपरितः खातिकाखातपूरणार्थमित्यर्थः । सिंद्धसिन्धोः संनिधिवर्तिमन्दाकिन्या एव प्रवाहो दण्डरत्नेनैव पानीयोऽथ आनायि इत्येषामपि कथा शत्रुजयमाहात्म्ये एवास्ते ॥
रसकूपीदिव्यौषधीसुवर्णमणिरत्नभूमिरेष गिरिः ।
शिव इव सकलाः सिद्धीः पुनर्दधानः श्रियं श्रयते ॥ १२१ ॥ . एष शत्रुजयाख्यो गिरिः पर्वतः श्रियमद्वैतवैभवत्वेन शोभा श्रयते धत्ते । किंभूतः । रसंकूपीनां लोहताम्रादीनां हेमविधायकै रसैः परिपूर्णानां लघुकूपानां तथा दिव्यानां देवाधिष्ठातृत्वेन महाप्रभावाणामौषधीनां सुवर्णरजतकारकाष्ठमहाभयस्तम्भकरोगविनाशकनिधिद्रव्यादिदर्शकाखिलकामितकारकादीनां विविधजटिकानां सुवर्णानामुपलक्षणाद्रूप्यत्रपुसीसकताम्रलोहादीनां मणीनां चन्द्रकान्तादीनां रत्नानां कर्केतनप्रमुखाणां भूमिरात्ख
दिखनीनामुत्पत्तिस्थानम् । पुनः किं कुर्वाणः । सकलाः सर्वजातीयाः सिद्धीर्दधानो धारयन् धत्ते । धारणं तु युक्तमेव । यतः खस्मिन् खस्य वा यद्भवति तत्परस्मै दीयते परं खस्मिन्नेव यन्न भवति तत्परस्मै कुतो दीयते । असौ तु एकतानो भवन्मानसानिशखाराधकानामैहिकामुष्मिकाः सर्वाः सिद्धीः प्रदत्ते । क इव धत्ते । शिव इव । यथा ईश्वरोऽखिला लघिमा-वशिता-ईशिता-प्राकाम्यं महिमा-अणिमा-यत्रकामावसायसाथित्वं-प्राप्तिः इत्यष्टसिद्धीर्दधाति ॥ सूर्योद्यानं सुरेन्दोर्दिशि विपिनमिव स्वःसदां भाति यस्मि
न्खर्गोद्यानं त्वपाच्यां दिशि गिरिकमलानीलचेलं किमेतत् ।

Page #901

८४०
काव्यमाला।
चन्द्रोद्यानं प्रतीच्या विविधसुमभरैर्भूषितं भूषणैः किं
लक्ष्मीलीलाविलासं धनददिशि पुनः किं तदीयं निकुञ्जम् ॥१२२॥ यस्मिन् शत्रुजये सुरेन्दोरिन्द्रस्य दिशि पूर्वस्यां सूर्योद्यानं भाति । उत्प्रेक्ष्यते-स्व:सदां देवानां विपिनं काननं नन्दनवनमिव । पुनः अपाच्या दक्षिणस्यां दिशि खोद्यानं राजते । उत्प्रेक्ष्यते-गिरिकमलाया विमलाचललक्ष्म्याः नीलं मरकतच्छवि चेलं वस्त्रमिव । पुनः प्रतीच्या पश्चिमायां दिशि चन्द्रोद्यानं भ्राजते । किंभूतम् । विविधानि नानाप्रकाराणि रक्तपीतनीलकृष्णश्वेतादिवर्णानि सुमानि पुष्पाणि तेषां भरैः समूहैर्भूषितं शोभितम् । उत्प्रेक्ष्यते-किंभूतैः । भूषणैराभरणैरिवालंकृतम् । पुनर्धनददिशि उत्तरस्यां लक्ष्मीलीलाविलासं नाम वनं शोभते । उत्प्रेक्ष्यते तदीयमुत्तर दिक्पतेर्धनदस्य संबन्धि निकुञ्जमुद्यानं चैत्ररथं वनमिव । 'विमानं पुष्पकं चैत्ररथं वनं पुरी प्रभा' इति हैम्याम् । निकुञ्जशब्दः पुनपुंसकलिङ्गयोः । इदं वर्णनमप्रेऽपि प्रोच्यमानं शशुंजयमाहात्म्यादितो ज्ञेयम् । अधुना तु तेषामलक्ष्यत्वेनेति ॥
राकामृगाङ्का इव यत्र पद्माकरा रमां कांचन चिन्वते स्म । कुण्डान्यखण्डान्यपि नागगेहात्पीयूषकुण्डानि किमुद्धतानि ॥ १२३ ॥
यत्र शत्रुजये राकाणां यः सुपूर्णः षोडशकलाकलितश्चन्द्रो भवेत् । 'राका पूर्णे निशाकरे' इति हैम्याम् । पूर्णिमासीनां मृगाङ्काश्चन्द्रा इवामृतपूरिताः पद्माकरास्तटाकाः कांचन वचनविषयातीतां रमां लक्ष्मी चिन्वते पुष्णन्ति । पुनर्यत्र गिरौ अखण्डानि अ. भनानि अक्षतानि कुण्डानि हृदभेदा जलाशयविशेषाः शोभन्ते । उत्प्रेक्ष्यते-नागगेहात्पातालादुद्धृतानि गृहीत्वा आनीतानि किं पीयूषकुण्डानि अमृतकुण्डानीव । पाताले हि नव सुधाकुण्डानि सन्ति । यदुक्तं पञ्चमीस्तुतौ-यात्वा देवाधिदेवागमदशमसुधाकुण्डमानन्दहेतुः' इत्यागमरूपं दशमं सुधाकुण्डम्। तथा नैषधवृत्तौ-'क्षितिं फणामण्डले रक्षन्ति धारयन्तीति क्षितिरक्षिणो नागाः । यथा यत्कथाश्रवणात् पूर्व फणिप्रभृ. तयो नवसुधानां कुण्डानां रक्षिता कुण्डानि नामृतरोऽभूवंस्तथा रक्षयन्ति' इति ॥
कलितललितरङ्गत्तुङ्गतारङ्गसङ्गी
मिलदलिकुलकेलीस्मेरदम्भोजपुञ्जः । श्रियमयति तटाकश्चिल्लणाख्योऽत्र नन्दी
सर इव दनुजारिश्रेणिाभः सेव्यमानम् ॥ १२४ ॥ अत्र शत्रुजयशैले चिल्लण इति आख्या नाम यस्य तादृशः तटाकः श्रियं शोभाम: यति गच्छति । प्राप्नोतीत्यर्थः । किंभूतः । कलितं ललितं गमनागमनादिविलासो यैस्तादृशाः तथा रङ्गन्तश्चलन्तस्तुङ्गा उच्चस्तरा गगनावगाहिनस्तारङ्गाः कल्लोलसमूहाः । अत्र समूहार्थेऽणप्रत्ययः । तथा 'वारंवारं तारतरखरनिर्जितगगातारङ्गाम्' इति पद्मसुन्दरकृ.

Page #902

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । तभारतीस्तोत्रे । तेषां सङ्गोऽस्त्यस्यास्मिन्वा । पुनः किंभूतः । मिलन्तो मकरन्द. पानार्थ लोलुपतया आगत्य एकत्रावस्थितिं कुर्वन्तो ये अलिनो भ्रमरास्तेषां कुलं सजातीयवृन्दानि । 'कुलं तेषां सजातीनाम्' इति हैम्याम् । तेषां केली कीडा यत्र तादृशः स्मेरन्विकाशं प्राप्नुवन् । 'मेरदम्भोजखण्डाभिः' इति पाण्डवचरित्रे । अम्भोजानां कमलानां पुओ व्रजो यत्र । उत्प्रेक्ष्यते-नन्दीसर इव । यथा पूर्वोक्कविशेषणविशिष्टमिन्द्रसरोवर श्रियं श्रयति । एतद्वयमपि किंभूतम् । दनुजानां दानवानामरयो वैरिणो देवास्तेषां श्रेणिभि|रणीभिः सेव्यमानम् । मोक्षार्थ क्रीडाथै च चिल्लणनन्दीसरसोर्विशेषणम् ॥
क्वचिदुपरिकपर्दिप्राक्सरः पालिशालि __ स्मितशिखरिशिखाग्रस्थायुकानेकपक्षि । विलसति विमलाद्रौ खां जडाधारभावा
• भ्युदितजगदकीर्ति हन्तुमेत्य स्थितं किम् ॥ १२५ ॥ विमलाद्रौ शत्रुजयशैले क्वचित्कुत्रापि स्थानके उपरि अधित्यकाप्रदेशे कपर्दि इति शब्दः प्राक् पूर्व यस्य तादृशं सरो विलसति शोभते । किंभूतम् । पालौ सेती जलवारणके शालन्ते शोभन्ते इत्येवंशीलाः, तथा स्मिता विकसिताः कुसुमिताश्च ये शिखरिणः पादपास्तेषां शिखाना शाखानामग्रेषु उपरितनप्रदेशेषु स्थायुका वसनशीलास्तिष्ठन्तीयेवंशीला उपविष्टा अनेके विविधजातीय:. पक्षिणो विहंगमा यत्र तत् । उत्प्रेक्ष्यतेखां खकीयां डलयोरैक्याद्भावप्रधाननिर्देशाच्च जलाधारत्वेन अथ वा भावप्रधानत्वेन विना जडानामाधारत्वेनाभ्युदितां प्रकटीभूतामुत्पन्नां वा जगति विश्वे अकीर्तिमपयशो हन्तुं किं निवारयितुमिवैत्यागत्य स्थितम् ।।
स्फुटमिव घटितानां वेधसा स्फाटिकानां
क्वचन खनिरपूर्वा तण्डुलानां विभाति । उदयति किल दृष्टेः सादिमातुः पुरस्ता
दिव शतधृतिपुत्र्याः केसराङ्करराजी ॥ १२६ ॥ शत्रुजये क्वचन बहिःप्राकारप्रतोलीप्रवेशानन्तरमेव पुरो भूमौ स्फाटिकानां स्फटिकोपलमयानां तण्डुलानां चोक्षानामपूर्वा असाधारणा खनिराकरो विभाति । उत्प्रेक्ष्यतेवेधसा सृष्टिकर्ता घटितानामिव निष्पादितानामिव । कथम् । स्फुटं प्रकटं यथा स्यातथा। किलेति श्रूयते निश्चितं वा । यदेतदित्थमेव दृश्यते च । सा चोक्षकखनिरादिमातुः युगादिदेवजनन्या लोकेऽप्यादिमाता देवीविशेषा सैव मरुदेवा तस्या दृष्टेः पुरस्तादेवोदयति प्रादुर्भवति । केव । केसराङ्करराजीव । यथा शतधृतेर्ब्रह्मणः पुत्र्या नन्दिन्याः सर
१०६

Page #903

८४२
काव्यमाला।
खत्या दृष्टेरग्रे कुङ्कुमप्ररोहमण्डली प्रादुर्भवति । काश्मीरजनपदे सरखतीदृष्टेः पुरो घुम. णमुद्गच्छति, अन्यत्र कुसुम्भक इति श्रूयतेऽद्यापि ॥
हृदभिलषितसिद्धी रैहिकामुष्मिकाद्या
स्त्रिजगति ददतो मे के पुरो यूयमाध्वे । इति किमु सुरवृक्षानैहिकार्थान्ददानां
स्तृणयति खगरावैर्यद्वटः सिद्धनामा ॥ १२७ ॥ .. सिद्ध इति नाम यस्य तादृशो यो वटः न्यग्रोधः यस्य शत्रुजयस्य वटो यद्वटः प्लक्षः। 'सिद्धवड' इति प्रसिद्धः। स खगानां पक्षिणां रावैर्विरुतैः इह लोके भवा ऐहिकास्ते च ते अर्था अभिलाषास्तान्ददानान्पूरयतः सुरवृक्षान् कल्पद्रुमान् तृणयति तृणप्रायान् कुरुते । अवगणयतीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इति हेतोः किमु । इति किम् । त्रिजगति त्रैलो.. क्येऽपि । त्रिभुवनजनानामित्यर्थः । ऐहिका इहलोकसंवन्धिनी: आमुष्मिकाः परलोकसंबन्धिनीः हृदभिलषिता हृदयेन मनसा कामिताः सिद्धीर्ददतो यच्छतो मे मम पुरोऽग्रे भोः कल्पवृक्षाः यूयं के वराका आध्वे वर्तध्वे । अकिंचित्करत्वेन न केऽपीत्यर्थः ॥
यस्मिन्नित्यमशापि पात्रसलिलक्षेपात्क्रुधा साधुना , ___ काकः कोऽपि कदापि मास्त्विह नगे जातप्रवेशः क्वचित् । मातङ्गो महतामिवौकसि ततस्तत्राप्यभूदक्षयं
स्थाने तद्वचसाम्बु पद्मनदवद्विश्वैकमाहात्म्यभृत् ॥ १२८ ॥ यस्मिन्नगे विमलाद्रौ पात्रानालिकेरामत्रात् 'उलषो' इति प्रसिद्धात्सलिलस्य ज. लस्य क्षेपात्क्षेपणाल्लोकोक्त्या ढोलणात् क्रुधा कोपेन केनापि अनिर्दिष्टनाम्ना साधुना मुनिना कोऽपि वपात्रपानीयक्षेपकः काकः इत्यममुना प्रकारेणाशापि शप्तः। इत्थं कथम् । यदिह नगेअस्मिन् शत्रुजये क्वचित्कुत्रापि शैलसंबन्धिनि प्रदेशे स्थानके कदापि कस्मिन्नपि प्रस्तावे कोऽपि कश्चिदपि खजातीयः काको वायसो जातो भूतः प्रवेशः समागमो यस्य तादृशो मा भूत् मास्ताम् । कोऽपि काको मात्रागच्छत्वित्यर्थः । क इव । मातङ्ग इव । यथा चाण्डालो महतामुत्तमजातीयानामोकसि गृहे जातप्रवेशो भवेत् । ततः शापदानानन्तरं मध्यं दिनदिनकरप्रसरत्करनिकरप्रवलतापोद्भूतप्रभूतषाशुध्यन्मुखोप्टतालुरसनात्याकुलवालवृद्धादिसंघजनात्याभ्यर्थनोत्पन्नानुकम्पाभवन्मनस्तया तद्वचसा तस्यैव साधोगिरा तत्रापि स्थाने तस्मिन्नेव पानीयक्षेपणप्रदेशे तीर्थातिशयप्रकटनार्थमक्षय न विद्यते क्षयो रिक्तीभावो यस्य तादृशमम्बु पानीयमभूत् जातः । अधुनाप्यक्षीगमेव वारि वर्तते । 'उलखाझोल' इति नाना प्रसिद्धमास्ते । किंवत् अक्षीणम् । पद्मनदवत् । यथा पद्महदे अक्षयमम्बु वर्तते । किंभूतमम्बु । विश्वे त्रैलोक्येऽप्येकमद्वैतं माहात्म्यं महिमानं विभीति ॥

Page #904

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
महीपालभूभृन्मुखाणामिवैतन्नृणां कुष्टकष्टादिनिर्घातनिष्णम् । मरुल्लोलकल्लोललीलायमानारविन्दब्रज सूर्यकुण्डं विभाति ॥ १२९॥ एतत्प्रत्यक्षं पार्श्ववात सूर्यकुण्डं विभाति । किंभूतम् । मरुता वायुवेगेन लोला. श्वश्चलीभूता ये कलोलास्तरङ्गास्तेषु लीलायमानो लीलया आचरन् अरविन्दानां कम. लानां व्रजो यत्र । पुनः किंभूतम् । नृणां सर्वजनानां कुष्टान्यष्टादशजातीयमहारोगविशे. पास्तेषां कष्टानि अङ्गादिगलनादिकृच्छ्राणि तान्यादौ प्रथमं येषां तादृशानि शोकापत्प्रमुखदुःखानि तेषां निर्घातो मूलोच्छेदनं तत्र निष्णं निपुणम् । केषामिव । महीपालभूभृत्प्र. मुखाणामिव । यथा साधिताप्रतिहतखड्गाद्यनेकविद्यासिद्धस्य स्वयंवरपरिणीतगुणसुन्दरीभर्तुः रोगाकुल्येऽपि विजितप्रतिपक्षक्षमाभृक्षस्य महीपालनान्नो राज्ञः कुष्टकष्टनिर्भेदकमासीत्तथा परेषामपीति बोध्यम् । महीपालकथा तु शत्रुजयमाहात्म्येऽस्तीति ॥
पुण्डरीकाचलो:व महिमैकनिकेतनम् ।
राजादनी विभात्येषा मुषिताशेषकल्मषा ॥ १३० ॥ एषा प्रत्यक्षलक्ष्वा राजादनी क्षारिका 'रायणि' इति प्रसिद्धा विभाति । किंभूता । मुषितानि मूलादुच्छिन्नानि अशेषाणि समस्तानि कल्मषाणि पापानि यया। पुनः किंभूता । महिम्नां माहात्म्यानामेकमद्वैतं निकेतनम् । केव । पुण्डरीकाचलस्य शत्रुजयादेरुनी भूमीव ॥
ऐहिकामुष्मिकानल्पसंकल्पितान्यङ्गभाजां सृजन्ती त्रिलोकीभुवाम् । वेधसा स्वर्गिणां गौरपूर्वेव या निर्मिता राजते यत्र राजादनी ॥१३१॥ यत्र शत्रुजये राजादनी राजते । उत्प्रेक्ष्यते-या राजादनी वेधसा सृष्टिकर्ता अपूर्वान्याभ्यः कामधेनुभ्यो लक्षणैरसाधारणा गौर्धेनुः कामदुघा निर्मिता निष्पादिता । किं कुर्वती । त्रिलोकीभुवां जगत्रितयजन्मनां अङ्गभाजां देहभाजां सुरासुरनराणां प्रा. णिनामैहिकानि इहलोकभवानि रोगापनयनसंपत्करणादिमानि आमुष्मिकाणि परलोकमवानि वर्गापवर्गादिकानि यान्यनल्पानि भूयांसि । समस्तानीत्यर्थः । संकल्पितानि मन:कामितानि । मनोरथानित्यर्थः । सृजन्ती कुर्वन्ती। संपूरयन्तीत्यर्थः ॥
वर्षत्यसौ शिरसि संघपतेः पयोभि
र्जम्भारिराजिरिव जन्ममहे जिनेन्दोः । मुक्त्यङ्गनां पुनरियं वयसीव रङ्गा
त्पुंसानुषङ्गयति संगमकामुकेन ॥ १३२ ॥ ___ असौ राजादनी संघपतेः संघनायकस्य 'संघवी' इति लोकप्रसिद्धस्य शिरसि मस्तके क्षीरवत्त्वेन पयोभिः क्षीरैर्वति । जम्भारिराजिरिव । यथा जन्ममहे जननमहोत्सवे

Page #905

काव्यमाला।
जम्भारीणामिन्द्राणां राजिः श्रेणीः जिनेन्दोः जिनचन्द्रस्य उत्तमाङ्गोपरि एककोटिषष्टिलक्षामितपञ्चविंशयोजनोत्तुङ्गद्वादशयोजनपृथुलकलशयोजनोन्मितनालनिर्मुक्तविविधती. र्थोदकैर्वर्षति । पुनरियं राजादनी संगमकामुकेन मिलनाभिलाषुकेण पुंसा पुरुषेण सार्ध मुक्त्यङ्गनां सिद्धवधूमनुषङ्गयति संगम कारयति । केव । वयसीव । यथा प्रियसखी संगमं कर्तुं काश्ता मनोभिलषितेन केनचित्तरुणेन समं तत्तरुणाङ्गसंगमकृते सुचिरमु. त्कण्ठितां खां सखीमनुषङ्गयति मेलयति ॥
संप्राप्तः पूर्ववारान्नवनवतिमितानादिदेवस्तलेऽस्या
स्तत्रार्चेवार्चनीयास्त्यसुरनरमरुत्पुंगवैः पादुकास्य । प्रश्यत्पर्णादिचूर्णैर्भुवनतनुभृतां भूतवेतालरक्षो
___ यक्षाद्याशेषदोषानपहरति पुनर्या च रोगान्सुधेव ॥ १३३ ॥ : अस्या राजादन्यास्तले अधःप्रदेशे मूलपार्श्वे छायायां वा. नवनवत्या मितानेकोनशतप्रमाणीकृतान् पूर्ववारान् पूर्वाणां वर्षवासरसंख्याका वेला आदिदेवो वृषभखामी संप्राप्तः समवसृतः । यदुक्तम्-'नवनवतिपूर्ववारान् यस्मिन् समवसरयुगादिजिनः । राजादनीतरुतले विमिलगिरिरयं जयति तीर्थम् ॥' इति पूर्वाचार्यप्रणीतस्तवे । पुनस्तत्र राजादन्यास्तले अर्चेव अर्हत्प्रतिमेव । अर्चाशब्देन पूर्वसूरिभिः प्रतिमा प्रोक्तास्ति । यथा-'अवनितलगतानां कृत्रिमाकृत्रिमाणां वरभवनगतानां दिव्यवैमानिकानाम् । इह मनुजकृतानां देवराजार्चितानां जिनवरभवनानां भावतोऽची नमामि ॥' इति । अस्यादिदेवस्य पादुका पदप्रतिमा । पदद्वन्द्वप्रतिकृतिरित्यर्थः । अस्ति वर्तते । किंभूता । असुरा दानवा नरा मानवास्तथा मरुतो देवास्तेषां पुंगवैः प्रधानैरिन्द्रादिभिरर्चनीया पूजयितुं योग्या पूजिता च । पुनर्भश्यतां वयं निपततां भूपीठे वातादिना न तु कराकर्षणादिना पर्णादीनां पल्लवपुष्पपत्रकलिकाफलशाखाछल्लिप्रमुखाणां चूर्णैः क्षोदैः कृत्वा भुवनतनुभृतां जगज्जनानां भूतवेताला देवविशेषा रक्षासि रात्रिंचरा मनुष्याः सिद्धराक्षसादिविद्या देवजातीया वा इति द्विधा यक्षा वटवासिनस्ते आद्याः प्रथमा येषां ते पिशाचप्रेतव्यन्तरयोगिनीशाकिन्यादयस्तेषामशेषाः समस्ता दोषा उपद्रवास्तान् या अपहरति निर्णाशयति । च पुनर्या रोगान् समस्तानप्यामयानपाकरोति । केव । सुधेव । यथा पीयूषं देवभोज्यं पीतं सन्निःशेषान् गदानपनयति ॥
श्रीवाचंयमपञ्चकोटिकलितः श्रीपुण्डरीको गणी
चैत्र्यामत्र दिने महीमिव जयी सिद्धि मुदासाधयत् । यत्किचित्क्रियते जनैरिह नगे दानोपवासादिकं
तत्स्यात्तेन दिनेऽत्र कोटिगुणितं दानं सुपात्रे यथा ॥१३४॥ श्रीभिर्ज्ञानदर्शनचारित्रलक्ष्मीभिर्वृता वाचंयमा महामुनयस्तेषां पञ्चसंख्याकाभिः को

Page #906

१६ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
८४५
टिभिः शतलक्षाभिः कलितः सहितः । तथा कोटिशब्दो दुखः स्त्रीलिङ्गवा चिवदाकारान्तः । यदुक्तम् —' कियती पञ्चसहस्री कियती लक्षा च कोटिरपि कीयती । औदार्योनतमनसां रत्नवती वसुमतीं कियती ॥' इति सूक्ते लक्षाशब्दः । तथा लिङ्गानुशासने'मानो लक्षं माने वाच्यं लक्षशब्दः स्त्रीक्लीवलिङ्गयोः लक्षं लक्षा च' इति लिङ्गानुशासने । श्रिया प्रथमचक्रिप्रथमपुत्र प्रथमतीर्थ कृत्प्रथमगणभृल्लक्ष्म्या युतः पुण्डरीकनामा गणी श्रीऋषभदेवचतुरशीतिगणभृत्सुमुख्यो गणधरः अत्र शत्रुंजयाद्रौ चैत्र्याम् । चैत्रेण मासेन युक्ता पौर्णमासी चैत्रीत्युच्यते । चैत्रपौर्णमास्यामित्यर्थः । मुदा अनन्तानन्दसंदोहमेदुरतया मोक्षमसाधयत्साधयामास । मुक्ति जगामेत्यर्थः । क इव । जयीव । यथा जयनशीलो राजा प्रमोदेन महीमासमुद्रान्तमेदिनीं साधयति । तत इह नगे श्रीशत्रुंजयपर्वते यत्किचिद्दानोपवासादिकमत्र दिने अस्यां चैत्र्यां पूर्णिमायां जनैर्भविकलोकैः क्रियते विधीयते । तत्साधुसाध्वीविश्राणनोपवसनादिकमत्र चैत्र पूर्णिमावासरे एकस्मिन्नेवाहनि पञ्चकोटिमुनीनां मुक्तिगमनकारणेन कोटिभिः शतलक्षाभिः गुण्यते इति कोटिगुणितं स्यात् । किमिव । दानमिव । यथा सुपात्रे दानं कोटिगुणं भवेत् । यदुक्तम् - ' दानपात्र - मधमर्णमिहैकग्राहि कोटिगुणितं दिवि दायि' इति नैषधे ॥
शाश्वताद्रिरिवानन्तसमयस्थायुकोऽस्त्ययम् । कालक्रमात्पुनर्धत्ते शशीवोपचयक्षयौ ॥ १३५ ॥
·
अयं शत्रुंजयाद्विर्न विद्यते कदाप्यन्तोऽवसानं यस्य तावन्तं समयं कालं यावत्ति - छतीत्येवंशीलः स्थायुकः । क इव । शाश्वताद्रिरिव । यथा अनश्वरो मेरुप्रमुखशैलः । जातिवाचित्वादेकवचनम् । अनन्तं कालं यावत्स्थास्नु रास्ते । परमस्मिन् शत्रुंजये एकोऽयं विशेषः । कालक्रमादुत्सर्पिण्यवसर्पिणी समयपरिपाठ्या उपचयक्षय वृद्धि - क्षणभाव असौ धत्ते । क इव । शशीव । यथा चन्द्रः शुक्लकृष्णपक्षक्रमादुपचयक्षीणते धत्ते । यथा शशी शुक्ले पक्षे वर्धते कृष्णे च हीयते, तथा शत्रुंजयोऽप्युत्सर्पिण्यां वृद्धिं भजते अवसर्पिण्यां क्षणं क्षयमयते । किं च यथा कलावान्कलामात्रमेवावशिध्यते तथा विमलाद्भिरपि सप्तहस्तप्रमाणो मुण्डकमानोऽवशिष्यते ॥
तालध्वजढङ्काभिधकदम्बलौहित्यरैवताद्यचलाः ।
विलसन्महिमानोऽमी यत्प्रतिकाया इवाभान्ति ॥ १३६ ॥
अमी प्रत्यक्षाः संनिधौ निरीक्ष्यमाणाः तालध्वजः, तथा ढङ्क इत्यभिधा ययोस्तौ 'तस्ताझो ढंको' इति नाम्ना प्रसिद्धी, तथा कदम्बः, तथा लौहित्य:, तथा रैवत्य उज्जयन्तः कोलम्बो लोहिच्चो गिरिनारि इति नाम्ना लोकप्रसिद्धाः । एते पञ्चापि पर्वता आदौ कृत्वा येषां ते अचला: ‘टुंक' इति ख्याताः पर्वता यत्प्रतिकाया यस्य शत्रुंजयाद्रेः प्रतिबिम्बानीवाभान्ति आ सामस्त्येन शोभन्ते । किंभूताः । विलसन् त्रैलोक्ये स्फूर्तिमत्तां कलयन् महिमा माहात्म्यं येषामेते पञ्चापि गिरयः शत्रुंजयाद्रेर्मुख्यशिखराणि विमलाचलतुल्य माहात्म्यानि सन्ति ॥

Page #907

८४६
काव्यमाला। माहात्म्यमेतम्य समग्रमेकैकस्यापि शृङ्गस्य कदापि वक्तुम् । प्रभुर्भवेत्कोऽपि तदाप्त एव तरीतुमब्धेरिव वारि पोतः ॥ १३७ ॥ एतस्य शत्रुजयस्य एकैकस्यापि शृङ्गस्य शिखरस्य समग्रं समस्तं माहात्म्यं महिमानं वक्तुं कथयितु यदि चेत्कदापि कस्मिन्नपि समये कोऽपि पुमान् प्रभुः समर्थो भवेत्तदा स आप्तः सर्वज्ञ एव नान्यं सर्वज्ञं विना अस्य महिमानं भाषितुं कोऽपि नालम् । क इव । पोत इव । यथा अब्धेर्महार्णवस्य वारि पानीयं यदि कदाचित्कोऽपि तरीतुमलं तदा । स पोतो यानपात्रमेव न तारकादिः ।।
तदत्र प्राप्यतेऽनल्पं यद्वस्तु कापि नाप्यते । मेरौ न सन्त्यदभ्राः किं दुःप्रापाः वर्द्धमा मरौ ॥ १३८ ॥ अत्र शत्रुजये तत्तत्प्रसिद्धमप्रसिद्धं वा निधिदर्शनकृतरजतकनककारिचित्रकमोहनव- . ल्लीप्रमुखानेकौषधीरसकूपिकावर्णरत्नाकरादिकमनल्पं बहु । पदे पदे इत्यर्थः । वस्तु प्राप्यते लभ्यते भाग्यवद्भिः । अथ वा अत्र गिरौ वालवृद्धैरपि सिद्धिरासाद्यते । य. दुक्तम्-'सर्वेषामपि शैलानामुन्नतो विमलाचल: । यदारोहेण लोकाग्रं प्राप्यते वालकैरपि ॥' इति पूर्वसूरिस्तवे । तत्किम् । यद्वस्तु अन्यत्रान्यस्मिन् स्थाने, महायासोऽपि क्वापि कुत्रापि नाप्यते न लभ्यते । युक्तोऽयमर्थः-ये खर्दुमाः कल्पवृक्षा मरौ मरुस्थल्यां दुःप्रापाः । यदुक्तम्-'पातुं वाञ्छति चातकस्य रुदतो नेत्राम्बु यत्राम्बुदाइछायामिच्छति निश्छदक्षितिरुहः प्रत्याशया धावताम् । अन्तYढ जलाशया श्रमजलं नेतुं नदी कासति प्राप्तास्तं मरुनीवृतं वयमितो दूरेण वाराणसीम् ॥' इति मरुमण्डललक्षणम् । तत्र ये दुर्लभास्ते कल्पशाखिनो मेरौ सुवर्णाचले अदभ्रा गणनातीताः किं न सन्ति न विद्यन्ते अपि त्वसंख्या आसते ॥
षष्ठैः सप्तभिरष्टमाष्टमयुतैर्यस्मिन्कृतैर्निर्जलै
स्तार्तीयीकतया मिते केिल भवे प्राप्नोति सिद्धिं सुधीः । यस्मिन्नार्षभिकारितां मणिमयीं मूर्ति जिनेन्दोर्नम
स्कुर्वन्स्वर्णगुहागतामपि भवेदेकावतारी भवे ॥ १३९ ॥ किलेति पूर्वाचार्यपरम्परया श्रूयते वृहदन्थेषु च दृश्यते । यस्मिन् शत्रुजये तृतीय एव तातीयीकः । 'तीयादीकण खार्थे वा वक्तव्यः' । तस्य भावस्तार्तीयीकता तया तार्तीयीकतया। यदुक्तम्-'तार्तीयीकतया मितोऽयमगमत्तस्य प्रबन्धे महाकाव्ये चारुणि नैषधीयचरिते सो निसर्गोज्ज्वलः' इति नैषधे । मिते प्रमाणीकृते भवे जन्मनि सुधीधीमान् सिद्धि मोक्ष प्राप्नोति । कैः । पष्टरुपवासद्वयमानैः 'छ?' इति लोकप्रसिद्धैः । किंभूतैः । सप्तभिः सप्तसंख्यांकः मार्तण्डतुरगप्रमाणः । पुनः किंभूतैः। अष्टमन अष्टमनाना उपोषणत्रिकेण 'अहम' संज्ञेन प्रसिद्धेन युतेः सहितः । पुनः किंभूतः ।

Page #908

१६ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८४७ कृतैर्विहितः । कीदृशैः कृतैः । निर्जलैः पानीयर हितैः चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानरूपैः । अत्र ये निर्जलान् सप्तषष्टानष्टमं चाष्टमं कुर्वन्तीति ते तृतीये भवे मोक्ष यान्तीत्यर्थः । अपि पुनर्यस्मिन् शत्रुजये आर्षभिणा ऋषभस्यापत्यमार्षभिर्भरतचक्रवर्ती तेन कारिता वार्धकिना निर्मापितां जिनेन्दोः खतातस्य ऋषभदेवस्यैव मूर्ति प्रतिमां नमस्कुर्वन् प्रत्यक्षलक्ष्यीकृत्य प्रणमन् सन् भवे संसारे एक एव नापरोऽवतारो जन्म अस्यास्तीति एकावतारी भवेत्स्यात् । मूर्ति किंभूताम् । मणिमयीं रत्नखरूपाम् । पुनः किंभूताम् । स्वर्णगुहागताम् ऋषभशिखरात्पश्चिमप्रदेशे वर्णनाम्यां गुहायां कंदरायां गतां प्राप्ताम् । आगमिष्यन्मन्दकालवशाल्लोलुपलोककृताशातनाभयादिन्द्रवचसा सगरचक्रिणा खर्णगुहायां स्वयं गुप्तीकृत्य स्थापितामित्यर्थः ॥
अत्रानन्तजिना अनन्तमुनिभिः सिद्धा विशुद्धाशया ___ ध्यानैर्वह्निभिरिन्धनप्रकरवन्निर्दह्य कर्मव्रजम् । सिद्धक्षेत्रमतो निगद्यत इदं चेदीहते मानसं
सिद्धिं वस्तादेह स्वयं वसति सा सत्संगमाकारिणी ॥ १४० ॥ अत्र शत्रुजये शैले न विद्यतेऽन्तोऽवसानं येषां तादृशैर्मुनिभिः साधुभिः सार्धम. नन्ताः प्रान्तातीताः कालस्यानन्त्याजिनास्तीर्थकराः सिद्धाः मोक्ष प्राप्ताः । किंभूताः । विशुद्धो निर्मल आशयोऽध्यवसाय: परिणामो येषां ते । किं कृत्वा । निर्दह्य नितरां ज्वालयित्वा । कम् । कर्मणां ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-मोहनीय-अन्तराय-वेदनीयनाम-गोत्र-आयु:-प्रमुखानामनेकजातीयानां प्राचीनाचीर्णशुभाशुभपरिणतीनां व्रजं समूहम् । कैः । ध्यानैः धर्मशुक्ल प्रणिधानैः कृत्वा । किंवत् । इन्धनप्रकरवत् । यथा वह्नि. भिर्हताशनैः काष्ठकलापो निर्दह्यते । अतः अनन्तानन्तभेदभिन्ना नगरे गणपरिकलिततीर्थकृतां सिद्धिगमनकारणादिदमपि तीर्थ सिद्धक्षेत्रं निगद्यते कथ्यते । ततो भो भव्याः, चेद्यदि वो युष्माकं मानसं मनः सिद्धिं समीहते, तत्तर्हि सा सिद्धिः स्वयमात्मनैव इह शत्रुजये वसतिं वासं विधत्ते । किंभूता सा। सद्भिरुत्तमैः समं संगम संयोगमा सामस्त्येन काश्तीत्येवंशीला ॥ इति शत्रुजयादिमाहात्म्यवर्णनम् ॥ . .... इत्यद्वैतप्रभावं विमलशिखरिणो भाषमाणो विशिष्य
___ श्रीमत्प्राचीनसूरीश्वर इव भगवानङ्गभाजां समाजे । सिद्धक्षेत्रेऽवतस्थे कतिचन दिवसान्कि न सिद्धो भविष्णुः
खेन श्रीतीर्थभर्तुः पदपरिचरणानन्दसान्द्रो मुनीन्द्रः ॥१४१॥ मुनीन्द्रो हीरविजयसूरिः कतिचन कियत्संख्याकान् दिवसान् यावत्सिद्धक्षेत्रे श्रीश@जयशैलोपरि विमलगिरिम् । 'उत्तिनिलउ सित्तुंजो सिद्धखित्तपुंडरीउ' इति शत्रुजयकल्पेऽभिधानानि । अवतस्थे अवस्थितिं कृतवान् । वार्धकात्पुनः पुनश्चढितुमुत्तरीतुं

Page #909

८४८
काव्यमाला।
शक्यभावात्तदधित्य कायामेव तस्थिवानित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-स्वेनात्मनापि सिद्धानां क्षेत्रत्वेन सिद्धो मुक्तात्मा भविष्णुर्न भवनशीलेन अपि तु काकूच्या सिद्धो भवितैव । अथ वा विद्यामत्रतत्रौषधीविविधसिद्धिभिः कृत्वा सिद्धपुरुषो बुभूषुर्न अपि तु सर्वसिद्विमान् भवितुमिच्छुरेव । यद्यपि विद्यामन्त्रादीनां साधूनां प्रयोजनं नास्ति, तथापि कदा. चिदपि समयानुसारेण प्रयोजनमपि भवेत् । अथ वा पूर्वादिषु सर्वस्यापि सद्भावात् ज्ञेयखरूपमपि सर्व भवेत् । किंलक्षणो मुनीन्द्रः । श्रीभित्रैलोक्यैश्वर्यलक्ष्मीभिः कलितस्य तीर्थभर्तुः ऋषभदेवस्य पदयोश्चरणयोः परिचरणा उपासना तया हेतुभूतया य । आनन्दः परमाहादस्तेन सान्द्रो मेदुरः । निग्ध इत्यर्थः । किंभूतः पुनः । भगवान् जगत्पूज्यः । पुनः किं कुर्वाणः । श्रीमान् सातिशयज्ञानाश्चर्यकृल्लब्धिलक्ष्मीयुतः प्राचीनः प्राक्तनः सूरीश्वर इवाङ्गभाजां यात्रिकजनानां समाजे सभायां विमलशिखरिणः । पुण्डरीकादेरिति पूर्वव्यावर्णितप्रकारेण प्रभावं महिमानं विशिष्य विशेषप्रकारेण भाषमाणः प्रकाशयन् ॥
यं प्रासूत शिवाह्वसाधुमघवा सौभाग्यदेवी च यं
श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामनिमम् । तद्ब्रामीकमसेविदेवविमलव्यावर्णिते हीरयु- ,
क्सौभाग्याभिधहीरसूरिचरिते सर्गोऽभवत्षोडशः ॥ १४२ ॥ पण्डितदेवविमलगणिविरचिते हीरसौभाग्यनाम्नि महाकाव्ये षोडशानां संख्यापूरणः द्विरष्टसंख्यः सर्गोऽधिकारविशेषः अभवत्संजातः ॥ इति पण्डितसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यनाममहाकाव्यवृत्ती संघागमनचैत्यपरिपाटीपूर्वकयात्राकरणप्रासादा
दिवर्णनशजयमाहात्म्यप्रकाशनो नाम षोडशः सर्गः ।
तदशः सर्गः।
. . सप्तदशः सर्गः । अथ व्रतीन्द्रोऽभ्युदयं दधाने बिम्बे नभस्यम्बुजबान्धवस्य । मूर्धा धृते पूर्वदिशेव भद्रकुम्भे स नाभेयजिनं ननाम ॥ १ ॥ अथ शत्रंजये यात्रां कृला कतिचिदिनान्यधित्यकायामेव स्थितेरनन्तरं सोऽकबरसाहिभाननीयो व्रतीन्द्रो हीरविजयसूरिः कदाचित्कस्मिन्नपि दिवसे गिरेरुत्तितीर्घः नाभेयजिनं श्रीऋषभतीर्थनाथं ननाम प्रणमति स्म । कस्मिन् सति । नभसि गगनमण्डले अम्बुजबान्धवस्य सूर्यस्य बिम्बे मण्डले अभ्युदयं संमुखाद्गमनं दधाने बिभ्राणे सति । प्रातःकाले सूर्येऽभ्युदिते सतीत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-पूर्वदिशा प्राचीहरिता खमस्तकेन कृला धृते अधिरोपिते भद्रकुम्भे मङ्गलकलशे इव ॥

Page #910

१७ सर्गः हीरसौभाग्यम् ।
८४९ अन्याननन्यां मुदमादधानः पुनर्व्यनंसीत्स जिनावनीन्द्रान् । शत्रुजयाद्रेरिव भूषणेषु शेषेषु चैत्येषु हिरण्मयेषु ॥ २॥ पुनरित्यपरार्थे । यथा ऋषभदेवं प्रणतवांस्तथैव अन्यानपरानपि जिनावनीन्द्रानईद्वारकान् स सूरियनंसीत् विशेषेण नमस्यति स्म । स किं कुर्वाण: । अनन्यां न विद्यते अन्या अधिका अपरा अस्याः सकाशादित्यनन्यामसाधारणी मुदं प्रीतिं प्रह्लादमादधानः कुर्वाणः । अथ वा आ सामस्त्येन मनोवाकार्यदधानो बिभ्राणः । क्वचिच्च कुमारसंभवादिषु धरणार्थेऽप्यादधान इति दृश्यते। केषु । जिनराजान् व्यनंसीत् । शेषेषु मूलचैत्यव्यतिरिक्तावशिष्टेषु चैत्येषु प्रासादेषु । किंभूतेषु चैत्येषु । हिरण्मयेषु काञ्चनरचितेषु । उत्प्रेक्ष्यते-शजयादेविमलाचलस्य भूषणेष्विव सुवर्णवर्णाभरणेष्विव ॥
शत्रुजयोर्वीघरसार्वभौममौलेर्दधानो विशदाशयत्वम् ।
अवातरनिर्जरनिर्झरिण्या इव प्रवाहो मिहिकाद्रिशृङ्गात् ॥ ३ ॥ स सूरिः शत्रुजयनान्नः उवधिराणां सर्वपर्वतानां सार्वभौमस्य चक्रवर्तिनः मौलेर्मस्तकात्। अधित्यकायाः सर्वोपरितनशिखरादित्यर्थः । अवातरत् उत्तरति स्म । क इव । प्रवाह इव । यथा निर्जराणां देवानां निर्झरिण्या नद्या गङ्गायाः प्रवाहः पयोधारा मिहिकाद्रिशृङ्गात् तुहिनाचलशिखरात् हिममहीधरशृङ्गादवतरति । किंभूतः स प्रवाहश्च । विशदं विमलं निष्पापमुज्ज्वलं च आशयं मनोमध्यं च दधानो बिभ्राणः । हिमाद्विरप्यचलचक्री ।।
अलंकरोति स्म स पादलिप्तपुरं पुरंध्रीगणगीयमानः ।
सहस्ररश्मेरिव रश्मिराशिरुदीयमानद्विजराजबिम्बम् ॥ ४ ॥ .. स हीरसूरिः पादलिप्तपुरं कथंचिद्गुरुवचनतः श्रावकीभवनानन्तरमवाप्तगगनाङ्गणवि
चरणप्रवणशक्तिप्रदायिपादलेपोऽष्टोत्तरशतभेषजसंतुष्टचेतसा वतृतयाराधितनागेन्द्रवि• श्राणितवरप्रसादाधिगतसततानेकजातीयौषधीसंदोहमाहात्म्येन सिद्धसहस्रलक्षकोटिवेधि
खर्णरसेन नागार्जुनयागिना उदयदविभक्तिशक्तिवशंवदीभवन्मानसेन खपादलिप्तगुरो ना वासितं पादलिप्ताभिधानं नगरम् अधुना तु 'पालीतागुं' इति लोके प्रसिद्धम् अलंकरोति स्म भूषयामास । किंभूतम् । पुरंध्रीणां विविधजनपदागतानां मृगाक्षीणाम् । पुरंध्रीशब्दो ह्रखो दीर्घोऽप्यस्ति । यथा नैषधे-'अखिलपुरपुरंध्रीनेत्रनीलोत्पलानि' इति । गणैर्वृन्दैगीयमानः गानगोचरीक्रियमाणः । क इव । रश्मिराशिरिव । यथा सहस्ररश्मेर्दिनकरस्य किरणनिकरः उदीयमानमभ्युदयं गच्छत् द्विजराजबिम्बं चन्द्र. मण्डलमलंकुरुते । सहस्रकिरणारिकरणगणमादाय चन्द्रोऽभ्युदयतीति कविसमयः । 'पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधिवेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः' इति रघुवंशे ॥
स प्रार्थितो द्वीपजनव्रजेन खपत्तनं पावयितुं व्रतीन्द्रः । चित्रादिना सारथिनेव केशी वशीशिता श्वेतविकाभिधानम् ॥ ५ ॥
१०७

Page #911

८५०
काव्यमाला।
स व्रतीन्द्रो हीरसूरिः द्वीपजनवजेन द्वीपबन्दिरसत्कसंघलोकनिकरण खपत्तनं सामान्यतो नगराभिधानं पत्तनम् । यथा हैम्यां समुदितान्येव नगरनामानि-नगरी पू: पुरीद्रङ्गं पत्तनं पुटभेदनम्' इति । विशेषतस्तु 'पत्तनं रत्नयोनिः' इति द्वीपाभिधानं निजनगरं पावयितुं पवित्रीकारयितुं प्रार्थितो याचितः । आगृहीत इत्यर्थः । क इव । केशीव । यथा चित्रमिति पदमादौ धुरि यस्य तेन चित्रादिना सारथिना श्रावस्त्यां नगर्या राजकार्यार्थ गतेन तस्यैवोपदेशात् श्राद्धीभूतेन चित्रसारथिना केशीनामा वशीशिता मुनीन्द्रो गणधरः श्वेतविका इत्यभिधानं नाम यस्य तादृशं खपत्तनं पावयितुं पावनं निर्मापयितुं प्रार्थितः । आगृहीत इत्यर्थः ॥
निश्चिक्य चित्तेऽजयपार्श्वभर्तुर्यात्रां स शजयवद्रतीन्द्रः। कथंचिदप्याग्रहमस्य मेने सेनेशवत्सोऽपि ततः प्रतस्थे ॥ ६ ॥ स यतीन्द्रो हीरसूरिः कथंचिन्महता कष्टेन अस्य द्वीपबन्दिरस्य संघस्याग्रहं मेने मा. नयति स्म । किं कृत्वा । अजयनाम्ना दशरथनृपित्रा राज्ञा स्थापितस्याजयनाम्नः अं. धुना 'अद्गारा' इति प्रसिद्धस्य पार्श्वभर्तुः श्रीपार्श्वनाथस्य यात्रां प्रणमनं चित्ते खमनसि निश्चिक्य अवश्यं मया अजयपार्श्वनाथयात्रा कार्येति निश्वयं कृत्वा । किंवत् । शत्रुजयवत् । यथा मया शत्रुजययात्रा कृता, तथा अझारापार्श्वनाथस्य मया यात्रा कर्तव्येति विशेषः । अपि पुनः स सूरिरपि सेनेशवत्सेनापतिरिव राजेव वा ततः पादलिप्तपुरात्प्रतस्थे द्वीपबन्दिरं प्रति प्रचलति स्म ॥ इति पादलिप्तपुरात् द्वीपबन्दिरं
प्रति प्रस्थानम् ॥
तत्यक्रमोपस्थितयात्रिकाणां तदावलीभिर्ववले गिरीन्द्रात् । अम्भोधिवेलाभिरिवोपकण्ठगिरेगंभीरारवबन्धुराभिः ॥ ७ ॥ स चासौ प्रक्रमश्च प्रस्तावस्तत्प्रक्रमः शत्रुजयाद्रियात्राकरणसमयः । 'वेला वाराव. वसरः प्रस्तावः प्रक्रमान्तरम्' इति हैम्याम् । तत्रोपस्थितानामागतानाम् । 'उपस्थिता शोणितपारणा मे' इति रघौ। तथा 'आगमने गमनार्थाः समभ्युपाङ्भ्यः पराः कथिताः । आपतति चोपतिष्ठत्युपनमति तथोपसीदति च ॥ इति क्रियाकलापे । यात्रिकाणां शत्रुजययात्राकारकाणामावलीभिः श्रेणीभिस्तदा हीरसूरेीपबन्दिरं प्रति प्रस्थानावसरे गिरीन्द्राद्विमलाचलाद्ववले पश्चाद्याधुटितम् । खखपुरं प्रति प्रस्थितमित्यर्थः । काभिरिव । अम्भोधिवेलाभिरिव । यथा समुद्रस्य प्रवृद्धपयःकल्लोलमालामिरुपकण्ठगिरेः समीपपर्वतात्पश्चाद्वलित्वा गम्यते । किंभूतः । गभीरैर्मधुरैरारवैस्तरङ्गध्वनितैर्बन्धुराभिर्मनोज्ञाभिः यात्रिकश्रेणिभिरपि श्रीशत्रुजयाद्रिहीरसूरिमहिमगुणप्रशंसासंस्तवनादिगम्भीरनिनादैरभिरामाभिः ॥ मुहुः प्रसर्पन्पथि कण्ठपीठं विभुज्य पारीन्द्र इवालुलोके । उवाह सौहित्यमसौ न दशै दशै पुनः सिद्धधराधरं तम् ॥ ८॥

Page #912

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८५१ असौ सूरिः पथि श्रीश@जयशैलसंबन्धिवर्तिमार्गे प्रसर्पन् प्रचलन् मुहुर्वारंवारं कण्ठपीठं गलकंदलं विभुज्य वक्रीकृत्य । 'गिरा विभुरि विभुज्य कण्ठम्' इति नैषधे । आलुलोके । अर्थाद्विमलाचलं विलोकयति स्म। क इव । पारीन्द्र इव । यथा केसरी अग्रे गच्छन् मुहुः पश्चात्कण्ठं वलयित्वा विलोकते । पुनरन्यार्थे असौ सूरिस्तत्रैवालोक्ये. ऽप्यद्वैततीर्थतया प्रख्यातं पूर्वव्यावर्णितं वा सिद्धधराधरं शत्रुजयादि दर्श दर्श पुनः पुनदृष्ट्वा दृष्ट्वा सौहित्यं तृप्तिम् । 'तृप्तिः सौहित्यमाघ्राणः' इति हैम्याम् । न उवाह न वहते स्म न प्राप । सरागं सरणरणकं च लोचनाभ्यां सादरमवलोकयन्नेव तृप्ति प्राप्नोति स्म ॥
षड्भिः काव्यैः क्रियापदेषु सत्खपि सूरेनिसविकल्पानामेकार्थनिष्ठतया कुलकमेवावधीयते
एतां धरित्री त्रिजगत्पवित्रीकौं सवित्रीमिव शर्मदात्रीम् ।
खजन्मभूमीमिव भूस्पृशो मे मोक्तुं मनो नोत्सहते कथंचित् ॥९॥ __एतां श्रीशत्रुजयसंबन्धिनी धरित्री पृथिवीं मोक्तुं विहातुं मे मम मनो मानसं कथंचित्केनापि प्रकारेण महता कष्टेन वा नोत्सहते नोत्साहं कुरुते न प्रगल्भते । नोद्यम निर्मातीत्यर्थः । 'उत्साहः प्रगल्भता । अभियोगोद्यमौ प्रौढिः' इति हैम्याम् । इमां भूमी मोक्तुं न शक्नोमीत्यर्थः । कामिव । खजन्मभूमीमिव । यथा भूस्पृशो मनुष्यस्य निजजन्मसंबन्धिनीमवनीं त्यक्तुं चेतो नोद्यच्छते । किंभूतां धरित्रीम् । त्रिजगतां तात्स्य्यात्तद्यपदेशात्रैलोक्यलोकानां पवित्रीकी पावनीकारिकाम् । पुनः किंभूताम् । सवित्री जननीमिव । शर्मणां निःशेषसुखानां दात्री दायिकाम् ॥ कदम्बलौहित्यकढङ्कतालध्वजादिकूटैः कटकैरिवैषः । सगर्वगन्धर्वगजेन्द्रगर्जेः श्रितोऽस्ति शत्रुजयभूधरेन्द्रः ॥ १० ॥ श्रीशत्रुजयनामा भूधराणां पर्वतानां भूपानामिन्द्रः खामी त्रिभुवनभवनप्रवर्तमानसमस्तप्रशस्तमहातीर्थाधिराजत्वाच्चक्रवर्तित्वाच्च अस्ति विद्यते । साक्षात्प्रकारेण दृश्यते इत्यर्थः । किंभूतः । सगर्वा अद्वैतगीतकलाभिः पवनातिपातिगतिवेगा. तिशयवशेन साहंकाराः गन्धर्वाः देवगायनाः । गन्धर्वजातिदेवविशेषाः वर्णमणिमण्डितशिखरोदारकंदरोदरनिषण्णाः खशशिमुखीसखा हाहादयः पारवासुरा यदुणान् गायन्तीत्यर्थः । तथा गन्धर्वा वन्यवाजिनश्च येषु शिखरेषु तथा गजेन्द्रा गन्धहस्तिनो भद्रादिजातिगजा वा तेषां गर्जा बंहितानि सजलजलदधीरगम्भीरध्वनयो येषु तादृशैः कदम्बनामा तथा लौहित्याहस्तथा कढङ्काख्यस्तथा तालध्वजाभिधानाः शैलास्ते आदौ प्रथमं येषां तादृशैरष्टोत्तरशतमितैः कूटैः शिखरैः श्रितः सेवितः । उत्प्रेक्ष्यते-कटकैः सैन्यैरिव शत्रुजयाभिधानः सार्वभौमोऽपि बलैः कलितो भवेत् । सैन्यैरपि साभिमानः तुरङ्गमगजगोंर्जितैः भूयते अथ वा कटकैरिवेत्यभिधेयम् ॥

Page #913

८५२
काव्यमाला । .... प्रपूज्य पुष्पैः किसलैः फलैश्च यो वृक्षलक्षैः क्षितिभृन्महेन्द्रः। उपास्यते त्यक्तुमिवात्मवानस्पत्यं गतिं वल्गुमिवाधिगन्तुम् ॥ ११ ॥ यो विमलाभिधानः क्षितिभृन्महेन्द्रः गिरिराजः वृक्षाणां दुमाणां लक्षैः शतसहस्रसंख्यैः उपास्यते सेव्यते । किं कृत्वा । प्रपूज्य प्रकर्षेण भावशुद्ध्या पूजयित्वा । कैः । पुष्पैः खकीयकुसुमैः । च पुनः कैः । किसलै: पल्लवैः । च पुनः फलैः आत्मीयशस्यैः । खजा. तीयप्रवालपत्रप्रसूनफलैरभ्यर्थेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-खवानस्पत्यं निजां वनस्पतिता खकीयतरुभावम् । काष्ठत्वमिति यावत् । त्यक्तुं विहातुमम् । अथ पुनरुत्प्रेक्ष्यते-वल्गुं मनोहरा स्वर्गादिकां गतिमधिगन्तुं प्राप्नुमिव । 'अधिगत्य जगत्यधीश्वरादथ मुक्ति पुरुषोत्तमात्ततः' इति नैषधे । 'अधिगत्य प्राप्य' इति तद्वत्ती॥
एते मिथः प्रीतिपरीतचित्ताः सिंहेभमुख्या अपि मुक्तवैराः । तिर्यग्भवेऽपि स्पृहयेव सिद्धेः सिद्धाचलेन्द्र परिशीलयन्ति ॥ १२ ॥
एते प्रत्यक्षसूरिणा दृग्गोचरीक्रियमाणाः सिंहेभमुख्याः केसरिकुञ्जरादिकाः अर्थाद्वनजीवाः सिद्धाचलेन्द्र परिशीलयन्ति सेवन्ते शत्रुजयपर्वतपुरंदरं तथा सिद्धो मन्त्रतत्रादिसिद्धिमानचलेन्द्रनामा कोऽपि पुरुषस्तमपि सिद्धयभिलाषुकाः भजन्ते । किंभूताः। मिथः परस्परमाजन्मप्रतिबद्धमपि मुक्तं सर्वथापि मनोवाकायैस्त्यक्तं वैरं विरोधो यैः । अत एव पुनः किंभूताः । मिथोऽन्योन्यं प्रीत्या स्नेहेन परीतं व्याप्तं चित्तं मनो येषाम् । सिद्धानां तपखिनां च प्रभावादिदमपि घटते । यदुक्तम्-'सिंही सारङ्गशावं स्पृशति सुतधिया द्वीपिनी तर्णकं गौर्मार्जारी मूषकार्भ रमयति नकुली व्यालबालं प्रमोदात् । मातङ्गी कुञ्जरारि चटकशिशुमथो पत्रिणी यत्र सत्त्वा आजन्मद्वेषिणोऽपि प्रधति सखितां तीर्थराजप्रभावात् ॥' इति । उत्प्रेक्ष्यते-तिर्यग्भवेऽपि तिरश्चामप्यवतारे जन्मनि सिद्धर्मोक्षस्य स्पृहया वाञ्छयेव एवमन्यापि सेवनं सिद्धेः काया ॥ .
धात्रात्र विश्वाचलचारिमश्रीः पिण्डीकृतैकत्र दिदृक्षतेव। . इत्यूहमानेन गिरीन्द्रलक्ष्मी समीक्षमाणेन मुनीश्वरेण ॥ १३॥ शत्रुजयोर्वीधरसंनिधाने शत्रुजया शैवलिनी न्यभालि । परांहसा खं मलिनं विभाव्य पुत्रीव जह्नोः पवितुं समेता ॥ १४ ॥ मुनीश्वरेण हीरसूरिणा शत्रुजयोर्वीधरस्य विमलाचलस्य संनिधाने समीपप्रदेशे शत्रुजया नानी शैवलिनी नदी न्यभालि विलोकिता दृष्टा। उत्प्रेक्ष्यते-परांहसा समागतापरपापीयोजनसंगमाजातपापेन मलिनं पातककलुषीकृतम् । यदुक्तम्'महापातककृल्लोकैनित्यनानविधानतः । मुक्त्वा पापं गतैः स्थानं तदादि मलिनास्म्य. हम् ॥' तदुपरि च गङ्गोक्तश्लोकः-'परदारपरद्रव्यपरद्रोहपराङ्मुखः । गङ्गाप्याह कदा. भ्येत्य मामयं पावयिष्यति ॥' इति परसमयोकानुसारेण परपातकागमनागङ्गाया अपि

Page #914

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८५३ मालिन्यं प्रसिद्धमास्ते तदुपरीयमुत्प्रेक्षा । खमात्मानं विभाव्य दृष्ट्वा । ज्ञात्वेत्यर्थः । तं पवितुं पवित्रीकर्तुं समागता जहोः पुत्री गङ्गेव । 'तीर्थे तोयव्यतिकरभवे जगुकन्यासरय्वोः ' इति रघुवंशे । अथ वा 'मलिनीभविष्णु' इति पाठः । तत्र कल्मषेण कलु. षीभवनशीलं स्वमात्मीयमात्मानं पावनीकर्तुम् । मुनीश्वरेण किं कुर्वाणेन । समीक्षमाणेन विलोकमानेन। काम् । गिरीन्द्रलक्ष्मी वनकुण्डशिखराणां सुषमाम् । पुनः किं कुर्वाणेन। इत्य. मुना प्रकारेण ऊहमानेन वितर्क कुर्वता । इति किम् । धात्रा सृष्टिकर्ता अत्र सौराष्ट्रमण्डले शत्रुजयमूलधरित्र्यां वा विश्वेषां त्रयाणां सप्तानां चतुर्दशानां वा एकविंशतिसंख्याकानां वा जगताम् । 'भुवनानि निवनीयात्रीणि सप्तचतुर्दश' इति वाग्भटालंकारे । वृत्तौ एकविंशतिरपि । सर्वेषां वा चतुर्दशकोटीब्रह्माण्डाधिपतिः पार्वतीपतिः इति प्रसिद्धः । अचलानां पर्वतानां चारिमश्रीमनोजखलक्ष्मीः पिण्डीकृता पुण्डरीकाचलरूपे पिण्डतां प्रापिता । उत्प्रेदयते-सर्वपर्वतानां श्रियमेकत्र पृथक् पृथक् अवतिष्ठमानामेकस्मिन्नेव स्थाने दिदृक्षता द्रष्टुमिच्छतेव पिण्डीकृता ॥ युग्मान्तर्भूतषटकुलकं तुल्यम् । शत्रुजयपर्वतात्प्रस्थानावसरे शत्रुजयखरूपविचारणम् ॥ पद्मानि यस्यां व्यलसन्मुखानि पयःसुरीभिः प्रकटीकृतानि । अमानमाहात्म्यमहीधरेन्द्रदिदृक्षयेव स्मितनेत्रपत्रैः ॥ १५ ॥ यस्यां शत्रुजयाभिधानतरङ्गिण्यां पद्मानि कमलानि व्यलसन् विभान्ति स्म । उत्प्रे. क्ष्यते-अमानं प्रमाणातीतं माहात्म्यं महिमा यस्य तादृशस्य महीधरेन्द्रस्य शत्रुजयशैलराजस्य दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छयेव पयःसुरीभिः जलदेवताभिः प्रकटीकृतानि जनलोचनगोचराणि निर्मितानि स्मितानि विकसितानि नेत्राणि नयनान्येव पत्राणि दलानि येषु तादृशानि खवदनानि निजमुखानीव ॥
नेदृक्परं तीर्थमुदेति मुक्तिक्षेत्रं त्रिलोक्यामपि तत्समीपे । शत्रुजयासिन्धुमिषेण रेखाचिख्यासयेतीव कृता विधात्रा ॥ १६ ॥ त्रिलोक्यां जगत्रये ईदृक् ईदृशं शत्रुजयशैलसदृशं मुक्तिक्षेत्रं मोक्षगमनस्थानं नामाख्यानपूर्वकानन्तानन्तकोटिकोटिमिततीर्थकृद्गणधरसाधुगृहमेधिना सिद्धिसाधनपदम् अन्यतीर्थमतादृग्विधं नवोदेति जागतिं । विद्यते इत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेणाचिख्यासया अर्थाजगत्पुर आख्यातुमिच्छयेव विधात्रा विश्वसृष्टिकर्ता तस्य शत्रुजयस्य समीपे पार्श्वप्रदेशे शत्रुजया नाम सिन्धुस्तस्या मिषेण कपटेन रेखा कृता चिह्नितेव । एतस्य तुल्यमपरं किमपि तीर्थ नास्तीत्यतोऽयमेव रेखाभाक् । तस्मादस्य पार्श्वे शत्रु. जया सरिद्र्पा रेखा कृतास्तीत्यर्थः ॥
पयःप्लवक्रीडदनेकपौरपुरंध्रिपुञ्जः सरिति व्यराजत् । नमश्चिकीर्षुः श्रमणावनीन्दोः पादाम्बुजं वारिसुरीभरः किम् ॥ १७ ॥ सरिति शत्रुजयायां नद्यां पयसां पानीयानां प्लवे पूरे क्रीडन्तीनां जलक्रीडां कुर्वा

Page #915

८५४
काव्यमाला । णानामनेकानां विविधजातीयानां बहूनां वा पौराणां नागरिकलोकानां पुरंध्रीणां कामिनीनां पुञ्जो व्रजो व्यराजद्भाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-श्रमणानां साधूनां मध्येऽवनीन्दोः क्षोणीयचन्द्रस्य राज्ञः हीरसूरीश्वरस्य पादाम्बुजं चरणारविन्दं नमश्चिकी'नमस्कर्तुमिच्छुः । 'तावदेव ऋषिरिन्द्रदिक्षुः' इन्द्रं द्रष्टुमिच्छुः इति नैषधे । वारिसुरीभरः किं जलदेवतासंदोह इव ॥ पतिव्रतापीश्वरवाधिभर्तृद्वयेति कौलीनमपाचिकीर्षुः । शत्रुजयं सेवितुमात्मनागान्मिषेण यस्या हरशेखरेव ॥ १८॥ या सरित् भातीति संबन्धः । उत्प्रेक्ष्यते-यस्याः शत्रुजयाया नद्या मिषेण कपटेन आत्मना खकीयरूपेणैव शत्रुजयं महातीर्थाधिराजं सेवितुं हरशेखरा गङ्गा इवागादागता । किं कर्तुमिच्छुः । इत्यमुना प्रकारेण कोलीनं खकीयापवादम् । 'जनप्रवादः कोलीनं विगानं वचनीयता' इति हैम्याम् । अपाचिकीर्षुः निराकर्तुमिच्छुः । इति किम् । खकान्तं विना परं पुमांसं मनसा वचसा कायेन खप्नेऽपि कदाचिदपि न कामयते इति सा पतिरेव व्रतं सतीत्वव्यञ्जको नियमः शीलं यस्याः सा पतिव्रता सती ईदृश्यतोऽपि सार्धाङ्गहारिपार्वतीतोऽपि अतिप्रमाधिक्येन खशिरस्यासेपितापि मन्दाकिनी ईश्वरः शंभुः वार्धिः समुद्रः एतल्लक्षणं भर्तृद्वयं वल्लभद्वन्द्वं यस्याः सा द्वयोः 'पुरुषयोः पार्श्वे या वनिता व्रजति सा असती व्यभिचारिण्येव भवति सा सती सर्वथापि नोच्यते । अथ ईश्वरं भिक्षुकं मुक्त्वा समुद्रं रत्नाकरं भजते । तदियं पुंश्चली एव न पतिव्रता इति खनिन्दा निराकर्तुम् ॥
या शान्तनोर्वीमघवाङ्गजानां महामयापायवतां चतुर्णाम् । चिकित्सकीवात्र महीन्द्रमुक्तिश्रीसंगमेऽपि प्रतिभूरिवाभूत् ॥ १९ ॥ या शत्रुजया नदी अत्र जगति महान्तः अतिशायिक्लेशाषवादायशोविधायिनो ये आमयाः कुष्ठादिदुष्टरोगास्त एवापायाः कष्टानि विद्यन्ते येषां ते महामयापायवन्तस्तेषां चतुर्णा चतुःसंख्याकानां शान्तनुर्नामा इक्ष्वाकुवंशीय उवींमघवा महीमहेन्द्रस्तस्याङ्गजानां पुत्राणां चिकित्सकीवागदंकारिकेव अखिलव्याधिमूलोच्छेदकारिणीवाभूत् जायते स्म । अपि पुनस्तेषां शान्तनुनन्दनानां महीन्द्रमुक्तिश्रीसंगमे राज्यलक्ष्मीस्तथा मोक्षलक्ष्मीस्तयोः संगमे मिलने अङ्गीकरणे प्रतिभूः साक्षिणीव संजाता । अयं संबन्धः शत्रुजयामाहात्म्ये सविस्तरोऽस्तीति ॥ तीर्थेषु पाथःप्रथितेषु गत्या पृथक्पृथक्खिद्यति लोक एषः । शत्रुजयेतीव विचिन्त्य सर्वतीर्थावतारा विधिना व्यधायि ॥ २० ॥ सर्वेषां भूर्भुवःखस्नयीभवानां नदीनदीपतिकूपपुष्करिणीदीर्घिकाहदकुण्डतडागपुष्करप्रभृतीनां तीर्थानां पुण्यस्थानकानामवतारोऽवतरणमनुप्रवेशो यस्यां तादृशी शत्रुजयानानी निरिणी विधिना प्रजापतिना व्यधायि विहिता । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यत्रैव वृत्ते

Page #916

१७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
प्रोच्यमानं विचिन्त्य प्रजापतित्वात्सप्रजायाः खेदकारणं करुणया हृदये विचार्येव । इति किम् । यत्पाथःसु तदीयकुण्डसरःपुष्करप्रमुखेषु जलस्थानकेषु प्रथितेषु तीर्थतया विख्याति प्राप्तेषु सिद्धिसाधनस्थानकेषु लोकप्रसिद्धेषु पृथक् पृथक् गत्या इतस्ततः पर्यटनेन भिन्न भिन्न प्रदेशपरिभ्रमणेन कृत्वा एष मदुपक्रमलोको मध्यमलोकसंजातो जनः खिद्यति । पादचारित्वेन पर्यटने दुष्करदुःखितया खेदं प्राप्नोति इत्येष विमर्शः ॥
शत्रुजयाद्रेमहिमैकसिन्धोः सांनिध्यतोऽसावपि सिन्धुरासीत् । माहात्म्यभूमिः किमु किं न गङ्गासङ्गेन गङ्गीयति सिन्धुरन्या ॥२१॥ महिनामद्वैतमाहात्म्यानामेकस्याद्वितीयस्य सिन्धोः समुद्रस्य विमलादेः पुण्डरीकगिरेः सांनिध्यतः सामीप्यात्पाबें स्थित्या । उत्प्रेक्ष्यते-असी शत्रुजया सरिदपि माहात्म्यानामसाधारणप्रभावाणां भूमिः स्थानं किमु आसीजातेव । दृष्टान्तेनार्थ स्पष्टयति-युक्तोऽयमों वा । गङ्गासङ्गेन मन्दाकिनीसंपर्केण अन्या परा यमुनाप्रमुखा सिन्धुर्नदी किमिति वितर्के प्रश्ने वा नैव गङ्गीयति गङ्गेच नाचरति । अपि तु गङ्गव भवति ॥ . .
उत्तीर्णवांस्तां सरितं व्रतीन्दुः सिन्धुं सुराणामिव चक्रपाणिः । ईर्यापथिक्याश्च कृते तटे स्थाद्रष्टुं क्षणं तामिव कल्मषन्नीम् ॥ २२ ॥ व्रतीन्दुः साधुसुधाकरः सूरिः तां शत्रुजयानाम्नी नदीमुत्तीर्णवान् ‘एकं पादं जले कृला' इति सिद्धान्तोक्तविधिना उत्ततार । क इव । चक्रपाणिरिव। यथा नारायणो धातुकी. खण्डभरतक्षेत्रमण्डनामरकाभिधंराजधानीनायकं पाण्डुधात्रीपतिपुत्रकलत्रापहारकमर्धनरसिंहरूपेण पद्मोत्तरपृथिवीपतिं परिभूय द्रौपदी चादाय षड्भी रथैः सुस्थितसुरानुभावालवणार्णवमप्यवगाह्य पूर्वोत्तीर्णपाण्डवाप्रतिहतवहनाभावात्सुराणां सिन्धुं देवनदी गङ्गां खयमुत्तरति स्म । अत्रागमविधेः किमपि प्रयोजनं न, किं तु केवलं नद्युत्तरणमेवोपमानम् । च पुनः सूरिरीर्यापथिक्या ईर्यापथिकीप्रतिक्रमणस्य कृते कार्याय तटे शत्रु जयसरित्तीरे क्षणं क्षणमात्रं तिष्ठति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-कल्मषाणि पापानि हन्तीति क. ल्मषनीं शत्रुजयां द्रष्टुं दृग्गोचरीकर्तुं क्षणं तस्थिवानिव । यतः सा पापहन्त्री ततस्तद्दर्शनमपवर्गजिगमिषया पापप्रहननोद्यतानां यतीनामप्युचितमेव दुरितघातसाधनत्वादिति ॥
पुंनागनारङ्गरसालसालप्रियालहन्तालतमालतालैः । कदम्बजम्बीरसनिम्बजम्बूसर्जार्जुनैरञ्जनवञ्जुलैश्च ॥ २३ ॥ कङ्केलिभिभूषिततीरभूमिर्यावन्मनोभीप्सितदानदक्षा । स्वसालतायाः स्पृहयात्मनीव सर्वैद्रुमैः सिन्धुरुपास्यतेव ॥ २४ ॥
पुंनागाः सुरपर्णिकाः पादपविशेषाः, नारङ्गाः प्रसिद्धाः, रसालाः सहकाराः इक्षवोऽपि, साला असनाः, प्रियाला राजादनाः, हन्ताला नाम देशविशेषप्रसिद्धवृक्षाः,

Page #917

८५६
काव्यमाला।
तमालास्तापिच्छाः, येषां तमालपत्राणि भवन्ति यत्पत्राणि पूर्वदेशे दक्षिणदेशे कर्णाभरणीभवन्ति वा । यदुक्कं नैषधे-'श्रवणतमालदलाङ्करं शशिकुरङ्गमुखे सखि निक्षिप । किमपि तुन्दलितः स्थगयत्यमुं स यदि तेन तदुच्छ्रसिमि क्षणम् ॥' इति विरहा. वस्थायां चन्द्रोदये दमयन्तीवाक्यम् । तालास्ताडतरवो गुर्जरेषु प्रसिद्धाः । दक्षिणदिशि च राजताला अपि भवन्ति येषां पत्रैः पुस्तकानि लिख्यन्ते तैः। तथा कदम्बनीपा धाराकदम्बा धूलीकदम्बा वा । द्वये अपि चम्पूटिप्पनके प्रोकाः सन्ति । जम्बीराः प्रसिद्धाः। सह निम्बेन पिचुमन्देन 'नींबडा' इति प्रसिद्धेन वर्तन्ते यास्तादृश्यः, जम्बू श्यामफलाः प्रसिद्धाः । अथ वा निम्बजम्बूभिः स हितैः सर्जा देवदारवः । अर्जुनाः शास्त्रे देवविशेषे वार्बुदसमीपे च प्रसिद्धाः तैः, तथा अञ्जना वृक्षविशेषाः, वझुला वानीराः, तथा कङ्केलयः अशोकाः केसरा नागकेसरा एतैर्वृक्षर्या शत्रुजया सरित् उपास्यते सर्वकालं सेव्यते। किंभूता । यावन्ति त्रैलोक्यलोकवर्तीनि सर्वजातीयानि वा मनसामभीप्सितानि कामितानि तेषां दाने प्रपूरणे दक्षा कुशला। कामितकामधेनुरित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते-आत्मसुखेषु विषये खःसालतायाः कल्पद्रुमभावस्य स्पृहया वाञ्छया वृक्षलक्षैः संसेव्यते । कामितकामदुघां शत्रुजयां सरितं संसेव्य वयं कल्पवृक्षभावं भजाम इतीच्छयैव ॥ युग्मम् ॥
कदा पुनर्दर्शनमस्य भावि ध्यायन्निदं खीयहृदा मुनीन्दुः । तीर्थ स तीर्थेशमिव प्रणम्य पथि प्रतस्थे प्रथितावदातः ॥ २५ ॥ स मुनिहींरसूरीन्द्रस्तीर्थेशं जिनमिव शत्रुजयाद्रिं प्रणम्य ललाटघटितकुड्मलीकृतकरकमलो नमस्कृत्य पथि द्वीपोन्नतपुरपद्धतौ प्रतस्थे प्रचचाल । स किंलक्षणः । प्रथितो जगद्विख्यातोऽवदातः अकबरसाहिप्रतिबोधनलक्षणं चरितं यस्य । स किं कुर्वन् । इ. दमत्रैव वृत्ते प्रोच्यमानमेतत्खहृदा निजमनसा ध्यायन् चिन्तयन् । इदं किम् । यदस्य तीर्थाधिराजस्य पुनर्द्वितीयवारं कदा कस्मिन्काले मम दर्शनमवलोकनम् । यात्रा इत्यर्थः । भावि भविष्यति ॥ मेरूनिव क्वापि सुवर्णवान्कुत्रापि रौप्यानिव शर्वशैलान् । .
अप्याश्मगर्भानिव विन्ध्यभूधान्सिद्धाद्रिकूटान्पथि दृष्टवान्सः ॥२६॥ पथि मार्गे सिद्धाद्रेः पुण्डरीकपर्वतस्य कूटान् शिखराणि । कूटशब्दः पुनपुंसकलि. गयोः । यथा-'ध्वजमलयजकूटाः कालकूटारकूटी' इति लिङ्गानुशासने । दृष्टवान्पश्यति स्म । किंभूतान् कूटान् । क्वापि कुत्रापि प्रदेशे सुवर्णैः शोभनवर्णैर्वान् वर्णनीयान् । कानिव । मेरूनिव । मेरवः किंभूताः । सुवर्णैः काश्चनैः वर्ष्याः प्रशस्याः । पुनः कुत्रापि स्थाने रौप्यान् रूप्याणामिमे रौप्याः। रजतमयानित्यर्थः। कानिव। शर्वशैलानिव। यथा कैलाशाः कलधौतखरूपा भवन्ति । 'रजताद्रिस्तु कैलाशः' इति हैम्याम् । अपि पुनः क्वचन भूभागे आश्मगर्भान् अश्मगर्भाणां हरिन्मणीनामिमे । मरकतमणिमयानित्यर्थः । कानिव । विन्ध्यभूनानिव । विन्ध्योपमानं श्यामवर्णत्वात् । श्यामनीलवर्णयोः

Page #918

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८५७ शास्त्रेष्वैक्यमेव दृश्यते । यथा-'नीली विनीलं नमः' । तथा-'जसतणुकंतिकडप्पसिणिद्धउ । सोहइ फणमणि किरणालिद्धउ नेनवजलहरतडिलयलंछिउ॥ इति । अत्र पार्श्वनाथो मरकतवर्णः, जलधरः श्यामवर्णः, अनयोरुपमेयोपमानता जाता इति ॥ इति श@जयपरिसरभुवं विहायाग्रे प्रस्थानम् ॥
कुत्रापि बन्धूनिव नन्दनस्य निकुञ्जपुञ्जान्सुमनोभिरांमान् । वेणीरिव व्योमपयोधिपन्याः कूलंकषाः कापि विशुद्धवारः ॥ २७ ॥ इवात्मदर्शान्धरणीन्दिरायाः क्वचित्तटाकांश्च पयःप्रपूर्णान् । मित्राणि सुत्रामपुरः किमत्र श्रीवासवेश्मानि पुनः पुराणि ॥ २८ ॥ हृल्लेखितामाकलयद्भिरात्मावतंसतां नेतुमिदं पदाब्जम् । श्राद्धैरिवानेकजनैः प्रणम्यमानः स पश्यन्पुरतोऽजिहीत ॥ २९ ॥ स प्रभुः सूरिः पुरतः शत्रुजयाद्रिकूटानि निर्मुच्याप्रेतनमार्गे अजिहीत । 'ओहाङ् गतो' धातुः । अद्यतनप्रयोगः । गच्छति स्म प्रचलितवान् । स किं क्रियमाणः । श्राद्धैः श्रावकैरिवानेकैर्विविधजातीयैर्बहुभिर्वा जनैः सौराष्ट्रराष्ट्रजन्मभिर्लोकैः प्रणम्यमानो न. मस्क्रियमाणः । जनैः किं कुर्वद्भिः । हल्लेखा उत्कण्ठा अस्त्येषामिति हल्लेखिन उत्कण्ठावन्तस्तेषां भावो हल्लेखिता औत्सुक्यम् । 'रणरणकोत्कण्ठे आयल्लकारतीहल्लेखोत्कलिके' इति हैम्याम् । आकलयद्भिर्बिभ्राणैः । किं कर्तुम् । इदं पदाब्जे सूरिचरणारविन्दमात्मनः खस्य अर्थान्मस्तके अवतंसता शेखरत्वं नेतुं प्रापयितुम् । पुनः स किं कुर्वन्। पश्यन्विलोकयन्। कान्। कुत्रापि प्रदेशे निकुञ्जपुञ्जान् वनप्रकरान् । उत्प्रेक्ष्यते-नन्दनस्य मन्दराद्रिद्वितीयमेखलावर्तिवासववनस्य बन्धून् सोदरान् इव । तत्तुल्यानित्यर्थः । किं. भूतान् । सुमनोभिर्विविधजातिकुसुमैरभिरामान् देवैश्च रमणीयान् । पुनः कापि भूमिभागे कूलंकषाः अभङ्गरङ्गत्तुङ्गतरङ्गसंगमागाहप्रबलप्रसरत्पयःपूररंहोनिष्पातिततटीस्तटिनीः पश्यन् । उत्प्रेक्ष्यते-व्योमपयोधिपत्न्याः गगनापगायाः गङ्गायाः वेणी: प्रवाहानिव । 'प्रवाहः पुनरोघः स्याद्वेणीधारारयश्च' इति हैम्याम् । किंभूताः । विशुद्धवारः विशुद्धं निर्मलमुज्वलं च वाः पानीयं यस्याम् । पुनः कान् । तटाकान् सरोवराणि पश्यन् । उत्प्रेक्ष्यते-धरणीन्दिराया भूमिश्रिय आत्मदर्शान्दर्पणानिव । किंभूतान् । पयोभिः पानीयैः प्रकर्षेण कण्ठं यावत्पूर्णान् निर्भरभृतान् । पुनः कानि पुराणि नगराणि पश्यन् । उत्प्रेक्ष्यते-अत्र मेदिनीमण्डले सौराष्ट्रमण्डले वा सुत्रामपुर इन्द्रनगरस्यामरावत्याः मित्राणीव । किंभूतानि पुराणि । श्रीवासवेश्मानि श्रीणां धनधान्यादिलक्ष्मीणां श्रियो हरिप्रियाया वा वासार्थ निवसनकृते मन्दिराणीव ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥
क्रमद्वयीचक्रमणक्रमेणातिक्रम्य शको अतिनां स मार्गम् । वस्वोकसारावरजामिवात्राजयाभिधानां पुरमाससाद ॥ ३०॥
१०८

Page #919

८५८
काव्यमाला।
स वतिनां सको मुनीन्द्रः हीरसूरिः अजय इत्यभिधानं यस्यास्वादशी पुरं नगरीमाससाद प्राप । उद्रक्ष्यते-अत्र द्वीपोनतनगरोपकण्ठे भूपीठे वंखोकसाराया धनदनगर्याः अवरजां मधुमगिनीमिव । किं कृत्वा । क्रमद्वयी चरणयुगली। 'उच्चै राज्यप्रदानाकलिकलुषमलक्षालनात्, तामसानामुच्छेदात्, त्रिदशपतिकरस्पर्शनात् , दर्शनस्य । हेतुत्वात् , सस्य सूर्यायुदयफलपदखर्जनज्ञानभूत्वात् धत्ते नाभेयदेवप्रभुपदयुगलीगौरवं गौरिवेह ॥ इति श्रीसोमसुन्दरसूरिकृतस्तवे युगलीशब्दः । तया यच्चमणं चलनं तस्य क्रमेण परिपाच्या मार्ग पन्थानमतिक्रम्योल्लाय ॥ इति मार्गोलकनम् ॥
तत्राजयोर्वीरमणस्य पिण्डीमवद्यशः किं शशिजित्वरश्रि। सूरीन्दुरालोकयति म चैत्यमचिन्त्यमाहात्म्यजिनाङ्किताङ्कम् ॥ ३१ ॥ सूरीन्दुहीरसूरिसोमः तत्राजयपुरे चैत्यं प्रासादमालोकयति स्म ददर्श । किंभूतं चैत्यम् । अचिन्यं चिन्तयितुमशक्यं विचारगोचरातीतं माहात्म्यं प्रभावो यस्य ता:शेन जिनेनाजयपार्श्वनाथप्रतिमारूपेण अर्हता अङ्कितं कलित उत्सङ्गो मध्यं यस्य तत् । उत्प्रेक्ष्यते-चैत्यम् । अजयो नामा उवीरमणो राजा दशरथनृपस्य जनकस्तस्य । 'अधु. नाजयभूपालभाग्येन यमिहागता' इति शत्रुजयमाहात्म्ये । पिण्डीभवत्पिण्डतां प्राप्नु. वद्यशः किं कीर्तिरिव । किंभूतं यशः । शशिनश्चन्द्रस्य जित्वरी जयनशीला श्रीः श्वेतिमलक्ष्मीर्यस्य ॥
प्रीत्या प्रणत्याजयपार्श्वमत्राभिष्टुत्य वृत्रारिरिव व्रतीन्दुः । अकीर्तयत्वाप्युपविश्य तस्य माहात्म्यमित्यङ्गभृतां पुरस्तात् ॥ ३२ ॥ व्रतीन्दुर्वाचंयमचन्द्रमाः सूरिः क्वापि कुत्रापि स्थाने तद्देवगृहबहिधर्मशालायामुपविश्यासित्वा अङ्गभृतां भविकजन्तूनां पुरस्तादप्रे इत्यमुना प्रकारेणाने वक्ष्यमाणं तस्याजयपार्श्वनाथबिम्बस्य माहात्म्यं प्रभावमकीर्तयत् विस्तारयति स्म ! 'कीर्तण यशसि वि. स्तारे' इति धातुः । उक्तवान्। किं कृत्वा । अत्र प्रासादे प्रीत्या प्रमोदेन । 'मुत्प्रीत्यामोदसंमदाः । आनन्दानन्दथू' इति हैम्याम् । अजयपार्श्वमजयपार्श्वनाथप्रतिमां प्रणत्य नमस्कृत्य । व्यवस्थितविकल्पत्वान्मितानिटां वा तुक् । 'आगम्यागत्य प्रणम्य प्रणत्य' इति प्रक्रियाकौमुद्याम् । च पुनः किं कृत्वा । अभिष्टुत्य स्तुत्वा । क इव । वृत्रारिरिव । यथा इन्द्रः शक्रः स्ववादिना जिनं स्तौति ॥
कश्चिन्महेभ्यो व्यवहर्तुमब्धिमध्याध्वना प्रास्थित सागराह्वः । कास्त्यत्र पुत्री जलर्निमाल्य गृह्णाम्यहं तामिति किं वितयं ॥३३॥ कश्चित्कोऽप्यज्ञातपूर्वखरूपः सागर इत्याहा नाम यस्य तादृशो महेभ्य इभप्रमाणं ध. ममस्तीति इभ्यस्ततोऽप्यधिकद्रव्यो महेभ्यो व्यवहारी व्यवहर्तुम् । 'जहालहौतहालोहो लहो लोहो पवई' इति वचनात् । अधिकधनाकाङ्क्षया व्यापारं कर्तुमब्धिमध्याध्वना समुद्रान्तरालयायिना मार्गेण प्रास्थित प्रस्थितवान् । समुद्रे यानपात्रे चढति स्मे

Page #920

१७ सर्गः] हीरसौमाग्यम् ।
८५९ त्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यते इति किं वितळ विचारयित्वेव । इति किम् । यदत्राम्भोधेर्जलधे
रिराशेः पुत्री नन्दना लक्ष्मीः क्वास्ति कुत्र विद्यते निभाल्य सम्यनिरीक्ष्य तां समुद्रसुतां श्रियमहं गृहामि ॥
दुर्दैवयोगाजलधौ जज़म्भे तदा कुतश्चिज्जलदस्तमोवत् । चिखेल योषेव तडित्तदङ्के जगर्न मत्तेभ इवोत्कटं सः ॥ ३४ ॥ - तदा तस्मिन् सागरव्यवहारिणः वारिधिमध्यगमनसमये दुर्दैवयोगादमाग्योदयात् प्रभावाजलधौ पयोधेपरि गगनभागे जलदोऽतिप्रबलपयोधरः कुतश्चित्करमाञ्चन स्थानादागत्य जजृम्भे नभोमण्डले परितः प्रससार । किंवत् । तमोवत् ।यथान्धकारं कुतश्चिनिरिगह्वरादिभ्य आगत्य जृम्भति द्यावाभूम्योः प्रसरति । पुनस्तस्य जलदस्याङ्के उत्सङ्के। मध्ये इत्यर्थः । तडिद्विद्युच्चिखेल चिकीड चमत्कारं कुरुते स्म। केव । योषेव । यथा वाणिनी नायिका खनायकाङ्के वैलायति । पुनः स जलदो मत्तेभ इव । वारुणीयायिमदोद्धतीभूतनूतगन्धसिन्धुर इव उत्कटं कर्णकटुकं यथा स्यात्तथा भैरवंजगर्ज गर्जारवं चकार।
ततोऽहिकान्तः परिवर्तवात इव प्रवृत्तः परितः पयोधौ । कपोतपोता इव तस्य पोता निपेतुरुत्पत्य नभस्यवस्तात् ॥ ३५ ॥ ततः प्रबलपयोधिपटलप्रसरणानन्तरं परिवर्तवातः कल्पान्तकालसंबन्धी समीरण इव । 'कल्पो युगान्तः कल्पान्तः संहारः प्रलयः क्षयः । संवर्तः परिवर्तश्च' इति है.
म्याम् । अहिकान्तः प्रचण्डपवनः । 'वातोऽहिकान्तपवमानमरुत्प्रकम्पनाः' इत्यपि • हैम्याम् । परितः समुद्रमध्ये सर्वत्र प्रवृत्तः प्रवर्तते स्म । प्रसरति स्मेत्यर्थः । ततः .. पवनप्रवृत्तेरनन्तरं तस्य सागरव्यवहारिणः पोता वहनानि नभसि उत्पत्य अत्युद्भटविः · कटप्रभञ्जनवंहिमरहःसंदोहोच्छालितानि गगनाङ्गणान्तरुडीयोडीय अधस्वात्पुनः पयो. धिमध्ये निपेतुः पतन्ति स्म । के इव। कपोतपोता इव । यथा पारावतपृथुका व्योमन्युहीयाधस्ताद्धरणीपीठे निपतन्ति ॥
रगत्तरङ्गावलिरम्बुराशेरालम्बमानाम्बरमम्बुपूरैः । राजी गिरीणामिव तुङ्गिमानमाविनती प्रादुरभूत्तदानीम् ॥ ३६ ॥ तदानी निस्खिलाम्बरमण्डलाखण्डाडम्बरितदुर्धरवारिधराविर्भवनादनुपरितः प्रवृत्तपरिवर्तपवमानसमानामानाकाण्डप्रकटीभवत्प्रचण्डपवनप्रसरणसमये अम्बुराशेः समुद्रस्य रगन्ती दशदिग्विभागेषु प्रचलन्ती तरङ्गाणां कल्लोलानामावलिः श्रेणिः प्रादुरमवत्प्रकटीभवति स । किं कुर्वाणा । अम्बुपूरैः पयःप्लवैः । जलभरैरित्यर्थः । कृत्वा अम्बरमाकाशमालम्बमाना आश्रयन्ती । प्रौढा पवनप्रोच्छलजलकल्लोलैजलधिव्योममण्डलावेकीभूताविव लक्ष्येते । किं कुर्वती तरगावलिः । गिरीणां राजिः पर्वतानां पङ्किरिव तुङ्गिमानमत्युचभावमाविभ्रती धारयन्ती ॥

Page #921

काव्यमाला ।
पाठीनपीठाण्डजनकचक्रकुम्भीरपुत्रैः प्रकटीभवद्भिः । वन्यैरिवारण्यमगण्यहिौभयानकोऽम्भोधिरभूत्तदास्य ॥ ३७॥
तदा तस्मिन्मेघागमप्रक्रमे तस्य सागरमहेभ्यस्य अम्भोधिः समुद्रो भयानको भयं. करो बभूव । कैः । प्रकटीभवद्भिः दृग्गोचरीभवद्भिः दृग्गोचरमागच्छद्भिः पाठीनपीठा मत्स्यविशेषा अण्डजाः सामान्यमत्स्याः नक्राश्चक्रास्तथा कुम्भीराणां पुजा बजा मकरजा. तिविशेषास्तैः कृत्वा भीमन् । किमिव । अरण्यमिव । यथा वन्यैः काननजन्मभिः अंग: ण्यैर्गणयितुमशक्यैर्गणनातीतैर्हिः हिंसनशीलैः श्वापदैर्व्याघ्रसिंहाष्टापदादिकैर्जन्तुघातकसंततिभिरटवी भयकारिणी भवेत् ॥ इति जलदोदयः ॥
क्रोधोद्धतं व्यालमिवोपयान्तं प्रकोपितं दुष्टमिवाथ चण्डम् । स सागरो भैरवसागरं तं द्रष्टुं न दृष्टयापि तदा शशाक ॥ ३८॥ स यानपात्रेण समुद्रमध्ये समेतः सागरनामा व्यवहारी यदा यस्मिन् समये तं स्फुरदमन्दमेदुरमुदिरमण्डलाकलितं प्रचण्डप्रभञ्जनप्रक्षुभ्यत्पयःप्रसरत्प्रतिदिगन्ततुङ्गतरगभरं भैरवं भयावहं सागरं समुद्रं दृष्ट्यापि लोचनेनापि द्रष्टुं विलोकयितुं न शशाक नैव समर्थीवभूव । कमिव । व्यालमिव । यथा क्रोधेन कोपाटोपेन कृत्वा उद्घतमुत्कटं सुभटको. व्यापि कलयितुमाक्रमितुमशक्यं तथा उपयान्तं संमुखमागच्छन्तं व्यालं दुष्टगजं 'धूनी' इति प्रसिद्धम् । अथ वा पूर्वोक्तविशेषणविशिष्टं गारुडिकैरपि कलयितुमशक्यं दुष्टसर्पमिव । अथ वा वन्यजीवैराक्रमितुमशक्यं श्वापदमिव । अथ वा चित्रकव्याघ्रादिभिरनाक्रमणीयं कण्ठीरवमिव । अथ वा गन्धसिन्धुरादिभिरनाकलनीयं शरभमिव । 'व्यालो दुष्टगजे सर्प खले श्वापदसिंहयोः' इत्यनेकार्थः । अथ पुनः कमिव । प्रकोपितं केनापि प्रकारेण प्रकोपितं महाकोपं प्रापितम् । तथा चण्डं दुष्टाशयं दुर्दन्तिनं वा दुष्टं दुर्जनमिव ॥
संवर्तवत्तत्र तदा खपोतलोकक्षयं प्रेक्षितुमक्षमः सन् । विलासवाप्यामिव वार्धिमध्ये यावत्स झम्पां प्रगुणः प्रदत्ते ॥ ३९ ॥
स सागरश्रेष्टी यावत् यावत्प्रमाणेन समयेन प्रगुण उत्साहवान् सन् वस्त्राद्यश्चलसंवरणेन बद्ध कच्छो वा वार्धिमध्ये समुद्रान्तः झम्पा संपातपाटवम्। जले निपतन मित्यर्थः। प्रदत्ते । कस्यामिव । विलासवाप्यामिव । यथा कश्चिजलकेलिकरणप्रवणः क्रीडादीर्घिकायां सम्पा दत्ते । किंभूतः सन् समुद्रसलिले पतति । तदा तस्मिन्मेघोत्पातसमये तत्र क्षुब्धपयोधिमध्ये संवर्तवत्कल्पान्तकाल इव खपोतलोकानां जिनयात्रारूढानेकसायात्रिकजनानां क्षयं संहारं प्रेक्षितुं खयमालोकितुमक्षमः असमर्थः सन् । मया कथं कथंचिन्मद्यानपात्रमध्येऽधिरोपिता एतावन्तो लोका एककालं प्रलयं लप्स्यन्ते । तदे. तेषां मदाश्रितानां लोकानां क्षयमहमात्मदृष्टया द्रष्टुं नालमिति तत्प्रथममेव मर्तुकामो यावजलधौ झम्पा प्रदत्ते इत्यर्थः ॥ इति सागरस्य सागरे पिपतिषा॥

Page #922

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
कृष्टेव तद्भाग्यभरैस्तदाविर्भूयाश्रमार्गेऽब्धिगभीररावा । पद्मावती वाचमिमामुवाच मा वत्स कापारिह साहसं त्वम् ॥ ४० ॥ तदा तस्मिन् सागरव्यवहारिणः सागरमध्ये पतनसमये अभ्राणां मेघानां मार्गे वर्त्मनि अत्र एव मार्गे गगनाध्वनि वा आविर्भूय प्रकटीभूत्वा पद्मावती पार्श्वनाथशासनाधिष्ठायिका यक्षिणी धरणेन्द्राप्रमहिषी वा अनयोरन्यतरा वा इमा वक्ष्यमाणां वाचं वाणीमुवाच वदति स्म । किंभूता । अब्धिवजलधिधीरध्वनितमिव गभीरो गम्भीरो रावो ध्वनिर्यस्याः । उत्प्रेक्ष्यते तद्भाग्यभरैः सागरव्यवहारिणा प्राचीनाचीर्णमहासुकृतसंदोहैरिवा. कृष्टो वा आकृष्यानीवात्र । इमां काम् । हे वत्स हे पुत्र सागरमहेभ्य, इहागाधपयोधिमध्ये साहसं झम्पालक्षणम् अतलस्पृक्जलमध्यनिपतनरूपं सत्त्वं मा कार्षीः । मा इति निषेधे । सर्वथा मा कुर्वीथाः । चिरं जीव । 'मा कार्षीत्कोऽपि पापानि मा च भू. स्कोऽपि दुःखितः' इति हेमाचार्यकृतयोगशास्त्रे ॥
मध्येऽम्बुधेरस्ति .समस्तदुःखपाथोधिमन्थावनिभृत्प्रभावम् । निधानमम्भोनिधिमेखलाया इवान्तरे पार्श्वजिनेन्द्रबिम्बम् ॥ ४१ ॥
हे वत्स, मध्येऽम्वुधेः समुद्रसलिलान्तराले पार्श्वजिनेन्द्रस्य बिम्बं मूर्तिरस्ति विद्यते। किमिव। निधानमिव । यथा अन्भोनिधिमेखलायाः समुद्रः काञ्चीरूपो वृत्ताकारः परितो. वर्तित्वाद्यस्यास्तादृश्याः क्षोण्या अन्तरे मध्ये रूप्यसुवर्णमणिमाणिक्यमण्डितं निधानं भवति । किंलक्षणं बिम्ब निधानं च । समस्तानि ऐहिकामुष्मिकाणि दुःखानि सकलानि दौस्थ्यभृत्यभावादीनि क्लेशानि । यदुक्तं भर्तृहरिकाव्ये-'सेवाधर्मः परमगनो योगि'नामप्यगम्यः' इति । परलोके देवादिषु परप्रेक्ष्यभावो महदुःखं तान्येव बहुत्वात्पयोधिः मारावाररूस्य मन्यने विलोडने मन्धावनिभृत् मन्दरगिरिस्तत्तुल्यः प्रभावो माहात्म्यं यस्य तत् ॥ - जलात्तदानाय्य जनैः प्रपूज्य संस्थापितं स्खे वहने धनेश ।
उत्तालवातूलमिवार्कतूलं विघ्नं पुरैतद्धरति त्वदीयम् ॥ ४२ ॥ - हे धनेश धनपते व्यवहारिन् , जनैर्निजनाविकलोकै लाजलधिसलिलात् आनाय्याकर्षयित्वा पुनः प्रपूज्य प्रकर्षेण चन्दनसुमकर्पूरागुरुभिरभ्यर्च्य तन्मयोक्तम् श्रीपार्श्वबिम्बं खे आत्मीये अर्थात्त्वत्संबन्धिनि वहने यानपात्रे संस्थापितं सत् एतत्प्रत्यक्षमविरलजलदपटलप्रचण्डपवनवेगवहनोड्यनप्रवर्तनरूपं त्वदीयं तव संबन्धिनं विघ्नं प्रत्यूहव्यूहमनिसगोद्गतोपसर्ग पुरा हरति अवश्यं हरिष्यतीति । 'यावत्पुरानिपातयोोगे भविष्यदर्थे वर्तमाना' इति सूत्रेणात्र पुरा हरति इति हरिष्यतीत्यर्थः प्रयोगः । तथा 'पुरेदमूर्व भवतीति वेघसा पदं किमस्याङ्कितमूर्ध्वरेखया' इति नैषधे । किमिव । अर्कतूलमिव । यथा उत्तालवातूलं त्वरिततरं प्रवर्तमान एव मानसमूहोऽर्कतूलं हरति उडीय क्वचिदपि क्षिपति तथैतत्त्वद्विग्नं इरिष्यति ॥

Page #923

८१२
काव्यमाला। मोद्घाटयेः स्वस्तरुपत्रपेटां संप्रापयेीपपुरं पुनस्ताम् । परस्य पृथ्व्या इव वासवस्य तत्राजयो:शितुरर्पयेस्त्वम् ॥ १३ ॥ हे वत्स हे सागरव्यवहारिन्, मयोधा पयोधिपयोमध्यवर्तिनी खस्तरोः कल्पद्रुमस्य पत्राणां दलानाम् । खर्दुमपणेनिर्मितामित्यर्थः । पेटा मजुषां मोद्घाटयेः त्वं माविकाशीकुर्याः । 'तुंम उघाडीश' इति लोकमाषा । पुनस्तां कल्पपादपपत्रपेटा द्वीपनाम्नि पुरे नगरे संप्रापयेः अनुदाटितद्वारकपाटामेव एना द्वीपबन्दिरे त्वं नयेः। गृहीत्वा गायाः इत्यर्थः । पुनखत्र द्वीपपुरे बर्यादिग्जैत्रयात्रार्य समेतस्थाजयनान्न उर्वीशितुः पृथ्वीपतेः राज्ञः अर्पयेः विश्राणयेः दद्याः । उत्रोक्ष्यते-पृथ्व्या भूमेः परस्य अन्यस्य वासवस्य पुरंदरस्येव एकः खर्गवासवो वर्तते अयमन्यो मेदिन्या वासव इव ॥
उद्धाट्य पेटां प्रकटां प्रणीय चित्रादिवल्लीमिव पार्श्वमूर्तिम् । छिनत्त्विदं खात्रजलाभिषेकाशतं ससप्तोत्तरमङ्गरोगान् ॥ ४४ ॥ हे सागरेभ्य, मजयो नाम राजा इदं स्नात्रस्य अस्याः श्रीपार्श्वनाथमूर्तेः मात्रस्य सपनस्य जलस्य सलिलस्याभिषेकान्सिश्चनान्तप्तसंख्या उत्तरे अग्रे यस्य तादृशं शतमेतावता सप्तोत्तरं शतमकरोगान् खशरीरामयान् छिनत्तु निराकरोतु । 'स दिशः सकला जिष्णुर्जयन्प्राग्भावकर्मणा। सप्तोत्तरशतेनाय व्याधिना परिपीडितः ॥ आकामनिति भूपालान् बलात्सौराष्ट्रमण्डलम् । क्रमात्प्रापदखण्डाज्ञस्त्रिखण्डावनिमण्डनः ॥' इति शत्रुजयमाहात्म्ये । किं कृत्वा । पेटां कल्पद्रुदलमण्डलघटितां मञ्जूषामुद्धाव्य द्वारद्वयं विकाशीकृत्य । अपावृतद्वारां विधायेत्यर्थः । पुनश्चित्रमिति पदमादौ यस्यास्तादृशीं वल्लीमिव चित्रकवल्लीमिव 'चित्रावेलि' इति प्रसिद्धा द्रव्याद्यक्षयकारिका पार्श्वमूर्ति श्रीपार्श्वनाथप्रतिमां प्रकटा लोचनगोचरां प्रणीय कृत्वा ॥ इति पद्मावत्यादेशः ॥
आसादितप्राणितवत्पुनः खं विदनिशम्येति गिरं त्रिदश्याः। आनाययन्नीरधिनीरमध्याजनैः स्वपोते जिनमूर्तिपेटाम् ॥ ४५ ॥ स सागरव्यवहारी जनैः खनाविकलोकै नीरधिनीरमध्यात्समुद्रसलिलान्तरालाजिनमूतिपेटां त्रयोविंशतितमममवत्प्रतिमापवित्रितमध्यमषा खपोते खयानपात्रमध्ये आनाययत् । किं कृत्वा । निश्चम्य श्रुत्वा । काम् । त्रिदश्या पद्मावत्या देवताया गिरं वाणीम् । स सागरः किं कुर्वन् । पुनर्द्वितीयवारमासादितं संप्राप्तं प्राणितं जीवितव्यं येन तद्वत्खमात्मानं विदन् जावन् ।
क्षणाददृश्योऽभवदिन्द्रजालमिवोपसर्गोऽथ प्रभोः प्रभावात् । चमत्कृतस्तत्पविलोक्य पेटामभ्यर्च्य भोगादि पुरो व्यधत्त ॥ ४६॥
अय पोते पार्श्वनाथप्रतिमासमागमनानन्तरमुपसर्गो गर्जोर्जिततडिझात्कारितनूतजीमृतवातादिजनितोपद्रवः क्षमात्क्षणमात्राददृश्यो दृग्गोचरावीतः क्षणदृष्टनष्टः अज

Page #924

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । निष्ट । कमात्प्रभोः प्रभावात् श्रीमत्पार्श्वनाथमाहात्म्यातिशयात् । किमिव । इन्द्रजालमिव । यथा कुहकं क्षणाददृश्यीभावं भजेत् । 'इन्द्रजालं तु कुहकम्' इति हैम्बाम् । स सागरधनी पेटां पार्श्वनाथप्रतिमासत्कमञ्जूषां चन्दननृगमदधनसारादिभिरभ्यच पूजयित्वा पुरः पेटाया अग्रे भोगादि कृष्णागुरुकुन्दरुष्कतुरुष्कायुत्क्षेपणमादिशब्दादलिवाकुलादिकं च व्यधत्त विदधाति स्म । कृतवानित्यर्थः । स किंलक्षणः । चमत्कृतः जलदानिलाद्युपसर्गविलयादि विलोक्य खहृदये विस्मितः ॥ इत्यकाण्डोद्भूतोपसर्गप्रशमनम् ॥
ततोऽनुकूलैः पवनैः पयोनिधौ प्रवर्तितस्तव्यवहारिपोतः । मत्तद्विपः सादिभिरध्वनीवालानं सुखं द्वीपपुरं प्रपेदे ॥ ४ ॥
ततो विघ्नापगमनानन्तरं तद्वयहा रिपोतः तस्य सागरनाम्नो व्यवहारिणो महेभ्यस्य पोतो यानपात्रं सुखं यथा स्यात्तथा द्वीपपुर द्वीपनाम नगरं प्रपेदे प्राप प्रातः द्वीपवन्दिरे सुखेनागतः किंलक्षण: पोतः । पयोनिधी खस्थीभूते समुद्रे अनुकूलैः सुखप्रवृत्तिकारिभिः पवनैर्वातैः प्रवर्तितः प्रेरितः। 'प्रेरणं प्रवर्तनम् । तत्र तुबादयः' इति सारखतव्याकरणम् । क इव । मत्तद्विप इव । यथा मदोद्धतो हस्ती सादिभिराधोरणैः अध्वनि मार्गे प्रवर्तितः सुखमालानं प्रपद्यते ॥
उत्तीर्य तर्याश्च बलिं विकीर्याप्येतामुपादाय सुतामिवाब्धेः । इहाह्वयन्कि हरितां महेन्द्रान्पार्श्व प्रणन्तुं घनतूररावैः ॥ ४८ ॥ भजन्नपाभ्यर्णमथार्णवीयं वस्तूपदीकृत्य निवेद्य वृत्तम् ।
पेटा डुढौके स्म पुरः क्षितीन्दोः रुजां चिकित्सामिव तां द्विधापि ॥४९॥ : अथ द्वीपबन्दिरे समागमनानन्तरं स सागर आढ्यः क्षितीन्दोरजयगतीरजनिजानेः पुरः पुरस्तादने पेटां कल्पपादपपूर्णनिर्मितां मञ्जूषां डुढौके प्राभृतीचकार । उत्प्रेक्ष्यते-द्विधापि द्वाभ्यां बाह्यान्तरङ्गलक्षणाभ्यामपि रुजामन्तरङ्गरोगाणामष्टकर्मणां बाह्यरोगाणां ज्वरादीनां चिकित्सां रुक्प्रातक्रियामिव रोगापहारिणी औषधादिविधा । किं कृत्वा इडीके। आर्णवीयमर्णवसंबन्धि पयोधिमध्यगतदीपोत्पन्नं वस्तु समुद्रान्तजातं • च वस्तु मुक्ताफलादिकमुपदीकृत्य ढोकयित्वा । च पुन: वृत्तं पद्मावतीप्रकाशितश्रीपार्श्वप्रतिमाया यानपात्रान्तरानयनानन्तरं खोपसर्गगमनादिचरित्रं निवेद्य कथयित्वा । सागरः किं कुर्वन् । नृपाभ्यर्णमजयराजसमीपं भजन्नाश्रयन् । कैः । घनतूररावैः घनानामनेकजातीयानां तूराणां वादित्राणां रावैः शब्दैः । अथ वा शब्दाद्वैतीभावं विद. धानैः सान्द्ररातोद्यनादैः । उत्प्रेक्ष्यते-विविधवाद्यनादैरिह द्वीपबन्दिरे पार्श्व प्रणन्तुं भविष्यदजयाभिधानपार्श्वनाथप्रतिमा नमस्कर्तुम् हरितां महेन्द्रान्दशदिक्पालकान् किमाद्वयन्नाकारयन्निव नृपान्तिकं श्रयन् । किं कृत्वा । तर्या वेडाया उत्तीर्य स्खयानपात्रादवरुह्य तीरभूमावागत्य । पुनर्वलि दशदिक्षु करपूपिकाचणककुल्माषादिकं विकीर्य

Page #925

काव्यमाला।
क्षिप्वा । अपि पुनरेतां पद्मावत्याः पूर्व नृपार्थ प्रकाश्य प्रेषितां मञ्जूषामुपादाय गृहीत्वा। उत्प्रेक्ष्यते-अब्धेः समुद्रस्य सुता नन्दिनी लक्ष्मीमिवादाय ॥
प्रणीय पूजां क्षितिपेन पूर्व प्रोद्घाटितायाः प्रमदेन तस्याः । पार्थप्रभुः प्रादुरभूत्तमोभिदाखानिव प्राग्गिरिकंदरायाः ॥ ५० ॥
तस्याः पेटायाः । पञ्चमीप्रयोगः । मञ्जूषामध्यात्पार्श्वप्रभुः श्रीपार्श्वखामिनः प्रतिमा प्रादुरभूत्प्रकटीभवति स्म।क इव । भाखानिव । यथा प्राग्गिरिकंदरायाः पूर्वपर्वतगुहा: मध्यात् भास्करः प्रकटीमवति । किंभूतः । तमोभित् तमोऽज्ञानं पापं वा अन्धकारं च भिनत्ति विदारयति इति । तस्याः किंभूतायाः। क्षितिपेनाजयपृथ्वीपतिना प्रमदेन रोगविनाशकोपायत्वाद्भाविभगवद्विम्बत्वान्महानन्दसंदोहपुलकितकाययष्टिना प्रोद्घाटितायाः खयमेव विकाशीकृतमनपिधानं विहितं वा द्वारं कपाटो वा यस्याः । किं कृत्वा । पूर्व प्रथमं खयमात्मना चन्दनकर्पूरकस्तूरिकाकुसुमादिभिः कृष्णागुरुप्रमुखसुगन्धंद्रव्योत्क्षेपपूर्व पूजामा प्रणीय विधाय॥ पार्थेशितुः खात्रजलाभिषेकाकृतोऽजयोर्वीन्द्रतनूलतायाः। महामयोत्थः प्रशशाम तापो भूमेरिव ग्रीष्मभवोऽब्दवर्षात् ॥ ११ ॥ ततो मञ्जूषामध्यात् श्रीपार्श्वनाथप्रतिमाप्रकटीभवनानन्तरं पावेशितुः पार्श्वप्रभुप्रतिमायाः स्नात्रजलस्य सपनसलिलस्य अभिषेकात्सिञ्चनात् अजयो नामा उवींन्द्रः वसुधासुधानाधीशः तस्य तनूलतायाः वपुर्यष्टेमहान्तोऽत्युत्कृष्टा ये आमया कुष्ठज्वरादयो रोगास्तेभ्य उत्था उत्थानं यस्य तादृशस्तापो निदाघज्वरः प्रशशाम शान्ति प्राप्नोति स्म । कस्या इव । भूमेरिव । यथा पृथिव्या ग्रीष्मान्निदाघऋतोर्भवो जनितः संतापः अब्दवर्षान्मेघवर्षणात्प्रशाम्यति ॥
महामहः कोऽपि महीहिमांशौ प्रावतेतानामयतामवाप्ते । मेने जनो यत्र निजं प्रपन्नखःप्राज्यसाम्राज्यमिव प्रमोदात् ॥ १२ ॥ महीहिमांशी अजयाभिधानवसुधासुधाकरे अनामयता नीरोगतां समाधि अवाप्ते प्राप्ते सति कोऽप्यद्भुतवैभवो महामहः अर्याजनानामत्युत्सवः प्रावर्तत संजायते स्म । यत्र यस्मिन्नतिशायिनि उत्सवे प्रवर्तमाने सति जनस्तदजयराजपरिजनसेवकलोकः प्रमोदानिजमात्मानं प्रपन्नमासादितं खः खर्गस्य प्राज्यं प्रभूतं साम्राज्यं मण्डलीकपदलक्षणा• धिपत्यं येन तादृशं मेने मन्यते स जानीते स्म ॥
तदोपतापप्रकरैवियुक्तः साकेतनेताभ्यधिकं दिदीपे । घनात्ययन्यकृतनीरवाहोपरोधनिर्मुक्त इवामृतांशुः ॥ १३ ॥ तदान केवलं सेवकलोकानां प्रमोदः समजनि,अपि पुनः पार्श्वनाथन्नात्रजलाभिषिञ्चनानन्तरमुपतापानां कुष्टज्वरादिसप्तोत्तरशतरोगाणां प्रकरैर्वृन्दैः वियुक्तो विरहितः । आम

Page #926

१७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
आमय आकल्पमुपतापो गदः समाः' इति हैम्याम् । साकेतस्य कोशलानगर्या अयोध्याराजधान्या नेता अधिपतिरजयनृपोऽपि अधिकमतिशायितया दिदीपे शोभते स्म । क इव । अमृतांशुरिव । यथा घनात्ययेन शरत्कालेन न्यकृतो विश्वस्तो निराकृतो निवासितो यो नीरवाहो मेघस्तस्योपरोधः संरोधनं तस्मानिर्मुक्तः पृथग्भूतश्चन्द आश्विनपू. र्णिमाकौमुदीपतिरधिकं दीप्यते ।। इत्यजयराजस्य रोगोपशमः ॥
ततोऽजयाख्यं नगरं निवास्य पुरीमयोध्यामपरामिवात्र । केनापि सिद्धायतनं सुरेण मुक्तं किमस्भिश्च विधाप्य चैत्यम् ॥ १४ ॥ संस्थाप्य तं तत्र जिनेन्द्रबिम्बं सिद्धिश्रिया वोपयमं स्वकीयम् । कावन्निव द्वादशसूर्यतेजा दत्त्वाचितुं द्वादश शासनानि ॥ ५५ ॥ भूमीभुजां शेखरयशिरःसु स्वाज्ञां सुमानामिर मालिकां सः। स्वर्गीव नीरोगतनुः क्रमेण स्वां राजधानी पुनरध्युवास ॥ ५६ ॥
ततो रोगापगमनानन्तरं स: अजयभूपाल: पुनर्देशसाधनानन्तरं द्वितीयवारं खामात्मीयां तातसंबन्धिनी राजधानीमयोध्यानाम्नी नगरीमध्युवास आश्रयति स्म । केन । क्रमेण पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरदिग्वर्तिदेशसाधनामनस्यपरिपाट्या । स किंभूतः । खर्गी देव इव नीरोगतनुर्विविधामयरहितशरीरः । स किं कुर्वन् । भूमीभुजां वैताब्यभूधरपर्यन्तचतुर्दिग्भूपान्मलमण्डलानां शिरःसु मौलिघु सुमानां मालिकामिव स्वां वकीयामाज्ञां शासनं शेखरयन्नवतंसीकुर्वन् मुकुरमिवापादयन् । 'आपीडशेखरोत्तंसावतंसाः शिरसः स्रजि' इति हैमीवचनात् । किं कृत्वा राजधानीमधिवसति स्म। अत्र रोगनिर्मुक्तिस्थाने द्वीपसमीपे अजय इति खनामसमाना आख्या अभिधानं यस्य तादृशं नगरं महत्पुरं निवास्य वासयित्वा संस्थाप्य । उत्प्रेक्ष्यते-अपरामन्यां द्वितीयामयोध्यां कोशलापुरीमिव
खकुलकमायातां साकेतनीनानी राजधानीमिव । 'साकेतं कोशलायोध्या' इति हैम्याम्। . च पुनरस्मिन्नजयनामनगरे चैत्यं श्रीपार्श्वनाथप्रासादं विधाप्य शिल्पिभिनिर्माप्य । उत्प्रेक्ष्यते-केनानिर्दिष्टनाम्ना सुरेण देवेन अस्मिन्नजयपुरे मुक्तं कुतश्वित्प्रदेशात्खयमानीय संस्थापितं सिद्धायतनं शाश्वतजिनचैत्यमिव । पुनः किं कृत्वा । तत्र स्वनिर्मापितप्रासादे तं पद्मावतीप्रकटितमाहात्म्यं सागरमहेभ्यमहामहानीतपार्श्वनाथं संस्थाप्योपवेशयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते-सिद्धिश्रिया मोक्षलक्षम्या समं स्वकीयमात्मसंबन्धिनमुपयमं विवाहमिव सं. स्थाप्य स्थापयित्वा । 'पाणिग्रहणमुद्वाह उपाद्यामयमावपि' इति हैम्याम् । उपयाम उपयमाविति शब्दद्वयं पुनरचिंतुं श्रीअजयपार्श्वनाथप्रतिमां पूजयितुं द्वादशसंख्याकानि शासनानि श्रीमान् दत्त्वा स्वेनार्पयित्वा । 'दीयतां दशलक्षाणि शासनानि चतुर्दश । हस्तन्यस्तचतुःश्लोको यद्वा गच्छतु गच्छतु ॥' इति । अथ धूतकेशागतसिद्धसेनदिवाकरागमनसमये एव अदृष्ट एवैकश्लोकप्रेषणे विक्रमार्कदानपत्रे दानश्लोके दानम् । तत्र दशसौवर्णकलक्षाणि शासनानि ग्रामाश्च दत्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-द्वादशानां सूर्याणां तेजः प्रताप

Page #927

८१६.
काव्यमाला।
काढून वाञ्छन्निव । तेजःशब्देन प्रतापोऽप्युच्यते । यथा नैषधे-'एतस्योत्तरमद्य नः समजनि त्वत्तेजसा लइने-' त्वत्प्रतापानामतिक्रमेण तद्गृत्तिः ॥ त्रिभिर्विशेषकम् ॥ इत्यजयराजरोगापहारकाजयपार्श्वनाथप्रस्तावनम् ॥
नामेव तस्यावनिवल्लभस्य पार्श्वप्रभोस्तस्य बभूव नाम । तद्वासितस्येव पुरस्य वाराणस्या इवैतस्य निवासभूमेः ॥ ५७ ॥ तस्यावनिवल्लभस्य तस्य पूर्वकथितस्याजयस्य राज्ञो नाम्नवाभिधानेनैव पार्श्वप्रभोः श्रीपार्श्वनाथस्य नाम बभूव । अजयपार्श्वनाथ इति संजातम् । कस्येव । तेनाजयराजेन वासितस्य निवेशितस्य स्थापितस्य अजयपुरमिव। किंभूतस्य पुरस्य । अजयपार्श्वनाथस्य निवासभूमेः स्थितिस्थानकस्य : कस्या इव । वाराणस्या इव। यथा वाराणसी भगवतः श्रीपार्श्वनाथस्य जन्मभूमित्वाद्वासस्थानम् ॥ इति पाठान्तरम् ॥
ध्यातोऽधुनाप्येष पयोधिमध्ये प्रयाति वाते प्रतिकूलभावम् । निर्विघ्नयन्पोत इवाङ्गभाजः प्रभुः सुखं लम्भयति प्रतीरम् ॥ १८ ॥
भो भव्याः, अधुनापि पञ्चमारके अस्मिन्कलौ प्रवर्तमानेऽपि वा पयोधिमध्ये जलधिजलान्तराले ध्यातोऽर्थाल्लोकानगोचरीकृतः स्मृतोऽपि वा वाते प्रचण्डपवने प्रतिकूलभाव प्रतिकूलतां याति गच्छति सति एष प्रभुरजयपार्श्वनाथः अङ्गभाजः पार्श्वनाथम्मरणप्रवणाः प्राणिनः निर्गता विलयं प्राप्ता विघ्नाः प्रत्यूहा येभ्यस्ते निर्विघ्नान्करो. तीति । 'तत्करोति तदाचष्टे' इति प्रक्रियासूत्रेण जिः । 'मिर्डित्करणे' इति सारखते इति सारखतसूत्रेण जिप्रत्ययः । निर्विघ्यति निर्विघ्नयतीति निर्विन्नयन् । विनरहितान्कु. नित्यर्थः । निरन्तरायान् सृजन् सुखं यथा स्यात्तथा कुशलेनेत्यर्थः । प्रतीरं तटभूमी खखवेलाकूलावनी लम्भयति प्रापयति । क इव। पोत इव । यथा निर्वहनान्वोहित्थरहितांस्तथाम्भोधिमध्ये पतिताजनान् यानपात्रे खस्मिन्नधिरोप्य सुखेन तीरं नयति ॥
बहुदिदैः किं भवदीयभाग्यैरारोपितस्तेन महीधनेन । सुपर्वशाखीव समीहितानि यच्छंश्चिरं नन्दतु पार्श्वनाथः ॥ १९॥. भो भव्याः, किं बहूदितैः बहुभिरनल्परुदितैः कथितैः किमस्तु । एषोऽजयपार्श्वनाथः वो युष्माकं समीहितानि सम्यगैहिकानि पुत्रकलत्रद्रविणादीनि आमुष्मिकाणि खर्गापवर्गा. दिकानि कामितानि मनोरथान् यच्छन् पूरयन् चिरं बहुसमयमाकल्पान्तकालं यावन्नन्दतु विजयवान् प्रवर्तताम् । किंभूतः । तेन महीधनेनाजयराजेन आरोपितः स्थापितः । उत्प्रेक्ष्यते-भवदीयभाग्यैः युष्मत्संबन्धिभिः सुकृतैः सुपर्वशाखी कल्पवृक्ष इवारोपितः ॥ इत्यजयपार्श्वनाथप्रबन्धः । विस्तरतस्त्वेतद्यतिकरः शत्रुजयमाहात्म्यादवसेयः ॥
तत्रोपदिश्येति जनान्मुमुक्षुक्षोणीऋभुक्षा क्षणमक्षिलक्ष्यम् । . प्रणीय नत्वा च तमात्मना तत्पुरं पवित्रीकृतवान्म तद्वत् ॥ ६ ॥

Page #928

१७ सर्गः
हीरसौभाग्यम् । स हीरविजयनामा मुमुक्षूणां मुनीनां मध्ये क्षोण्या भूमेः ऋभुक्षा इन्द्रः । सूरीन्द्र इत्यर्थः । तद्वदजयपार्श्वनाथ इव तत्पुरमजयपुरमधुना तु अजारप्रामः ग्रामनाना च 'अझारोपार्श्वनाथ' इति प्रसिद्धिः । आत्मना स्वेनैव पवित्रीकृतवान् पावनीचकार । किं कृत्वा । तत्र चैत्ये बहिःप्रदेशवर्तिन्यां धर्मशालायां जनान् भविकलोकान् प्रति इति पूर्वोकप्रकारेण अजयपार्वागमनादिवत्तमुपदिश्य उपदेशं देशनां दत्त्वा च पुनः क्षणं क्षणमात्रं तं जिनमक्ष्णोर्टशोर्लक्ष्यं गोचरं प्रणीय निर्माय पुनस्तं पार्श्वनाथं नत्वा प्रणम्य ॥
द्वीपस्य संघोऽप्यखिलो मुनीन्दोरभ्यागमत्तत्र सहाङ्गनाभिः । माहात्म्यमद्वैतमवेत्य तस्य शुश्रूषया लेखगणः किमेषः ॥ ६१ ॥ तत्राजयपुरे अङ्गनाभिः खकीयपरकीयपुरं पुरंध्रीभिः सह सार्धमखिलोऽपि समस्तोऽपि द्वीपस्य द्वीपबन्दिरस्य संघः श्रावकसमुदायो मुनीन्दोहीरविजयसूरेरभ्यागमत्संमुखमाजगाम । उत्प्रेक्ष्यते--तस्य सूरीशितुः अद्वैतमनन्यमसाधारणं माहात्म्यं वाङ्मनसगोचरातीतं महिमानमवेत्य विज्ञाय शुश्रूषया सेवां कर्तुमिच्छया एष संघरूपो लेखगणः सुरसमूहः समेतः समागत इव ॥
लोकंपृणान्वीक्ष्य गुणान्गणेन्दोः प्रीता प्रणीयागणितात्ममूर्तीः। . नम्रागतस्त्रैणमिषेण लक्ष्मीनमस्यती स्तौति च गायतीव ॥ १२॥ गणेन्दोः सूरेर्लो कंपृणान्विश्राह्लादकान् गुणान् शमदममार्दवार्जवसंयमनिष्ठत्वादिकान् वीक्ष्य खदृग्गोचरीकृत्य प्रीता संतुष्टचित्ता सती नम्र नमनशीलं तथा आगतं भगवद्वन्दनार्थमायातं यत्स्त्रैणं स्त्रीणां समूहः सीमन्तिनीसमुदायस्तस्य मिषेण कपटेन अगणिता गणनातीता आत्मनः खस्य मूर्तीः शरीराषि प्रणीय लक्ष्मीर्जलधिनन्दना । उत्प्रेक्ष्यते-नमस्यतीव अर्थाद्गणधरं नमस्करोतीव । च पुनः स्तौतीव स्तुतिगोचरीकरोतीव । च पुनर्गायतीव गानविषयीकरोतीव । वार्धेः सामीप्यात्तन्नन्दनाया आगमनमुचितमेव । पितुः पार्श्वे कदाचिदुत्कण्ठिता पुत्री मिलनार्थमागच्छतीति समुद्रे श्रिया सदावोऽप्युचित एव ॥ इति द्वीपबन्दिरे संघागमनम् ॥ ... ततः प्रतस्थे प्रभुरुन्नताख्यं पुरं प्रति प्रीतमना मुनीन्द्रः । .. मेघागमे मानसमभ्रमार्गवहाप्रवाहादिव राजहंसः ॥ ६३ ॥
ततो द्वीपोन्नतदेवलपाटकसत्कसंघसमागमनानन्तरं हीरविजयसूरिः ततोऽजयपुरादुन्नतमित्याख्या नाम यस्य तादृशं पुरं प्रति प्रतस्थे। उन्नतनगराभिमुखं प्रचलति स्म । किंभूतः । प्रभुः सर्वधर्मकार्यकरणप्रवण: समर्थः । पुनः किंभूतः । प्रीतमनाः श्रीपार्श्वनाथयात्रया कृत्वा हृष्टमानसः । क इव । राजहंस इव । यथा मेघागमे अभ्रमार्गो मेघावा गगनम् । 'सुराभ्रोडुमरुत्पथोऽम्बरम् ,' तथा 'अभ्रं धूमयोनिस्तनयित्नुमेघाः' इति द्वयमपि हैम्याम् । तस्य वहा नदी। गङ्गेत्यर्थः । 'सिद्धखःखर्गिखापगाः । ऋषिकुल्या हेमवती' इत्यपि हैम्याम् । तथा 'सिन्धुः शैवलिनी वहा च ह्रदिनी स्रोतखिनी निम्नगा' इत्यपि

Page #929

काव्यमाला।
हैम्याम् । तस्या: प्रवाहाद्गापयःपूरान्मानसं नाम राजहंसनिवाससरोवरं प्रति प्र. तिष्ठते । यदुक्तम्-'मेघागमं दिवि विभाव्य परापगाम्भःपूरागमैर्जलमथाविलमभ्रसिन्धोः । भातीति चेतसि विचिन्त्य च हंसमाला खं मानसं प्रति ततस्त्वरितं प्रतस्थे ।' इति । तथा 'गङ्गानीरमपि त्यजन्ति कलुषं ते राजहंसा वयम्' इत्यपि सूक्ते ॥
अथ द्वीपोन्नतपुरादिसंघसंमुखागमनवर्णनप्रस्तावः-- शिरोधृतश्वेतसुवर्णकुम्भाः काश्चिल्लसन्ति स्म विलासवत्यः । श्यामादिवालक्ष्म्य इवोद्वहत्यः संपूर्णचन्द्राम्बुजबन्धुबिम्बान् ॥ १४ ॥ हीरसूरेः संमुखागमने काश्चिदनिर्दिष्टनामानः विलासवत्यः विलासो इंसहस्तिगम. नादिकः शृङ्गारादिविभ्रमो वा विद्यते यासां ता लीलावत्यो वनिता लसन्ति शोभन्ते । किंभूताः। शिरसि खमौलौ धृता आरोपिताः श्वेता उज्ज्वलास्तथा सु शोभनो वणों येषाम् । अथ वा श्वेतानां रूपयाणाम् । 'स्याद्रूप्यं कलधौतताररजतश्वेतानि' इति है. म्याम् । तथा सुवर्णानां काञ्चनानां कुम्भाः कलशा याभिस्ताः । उत्प्रेक्ष्यते-श्यामादिवालक्ष्म्य इव रजनी दिवसस्य श्रिय इव । किं कुर्वत्यः । उद्वहत्यः बिभ्रत्यः । कान् । संपूर्णा अखण्डाश्चन्द्रास्तथा अम्बुजबन्धवो भास्करास्तेषां बिम्बान्मण्डलान् । अखण्ड. चन्द्रमण्डलानादाय निशाश्रियः सूर्यमण्डलान् गृहीत्वा दिवसलमय इव भगवत्संमुखं समेता इत्यर्थः ॥
अवाकिरन्काश्चन मुक्तिकाभिरम्येत्य वाचंयमसार्वभौमम् । क्षीरोर्मयो मेरुमिव प्रमाथकालोच्छलद्भरिपयःपृषद्भिः ॥ १५ ॥ अभ्येत्य संमुखमागत्य काश्चन संघमध्यात्कियत्यः तं हीरविजयनामानं वाचंयमानां साधूनां सार्वभौमं चक्रवर्तिनं मुक्तिकामिर्लघुमुक्ताफलैः । 'सिता वमन्त्यः खलु कीर्ति. मुक्तिकाः' इति नैषधे । का इव।क्षीरोर्मय इव । यथा क्षीरसमुद्रवीचयः प्रकर्षेण सुरासुरादिभिः सर्वोजसा माथस्य मथनस्य काले समये उच्छलद्भिः उच्चैरुत्पतद्भिः तथा भूरिभिरनल्पैः पयःपृषद्भिः जलकणैम काश्चनाचलम् । किं च परसमये मन्दरशब्देन मेरुर्नोच्यते किं तु मन्दरशब्देन इन्द्रकीलनामा शैलः । जैनमते तु मन्दरो मेरुरेव । मन्दरनामगिरि वर्धयन्ति ॥
मुक्ताफलैः काश्चिदवाकिरंस्तं नवोपयन्तारमिवात्र लाजैः । सिद्धाद्रियात्रोद्भवपुण्यलक्ष्म्या नवोढयालंक्रियमाणपार्श्वः ॥ ६ ॥
काश्चिदपराः सीमन्तिन्यः तं सूरिम् अत्र संघसंमुखागमनसमये मुक्ताफलमौक्तिकैः अवाकिरन् वर्षयन्ति साकमिव । नवोपयन्तारमिव । यथा अत्र भूमिभुवने देवलोके नागलोके देवासुराणां परिणयनामावादुवो ग्रहणम् । सद्यस्कपरिणेतारं चारं पुमांसं का. श्चित्तद्वर्गसंबन्धिन्यो वर्णिन्यः लाजैरक्षतैर्वर्धयन्ति । किंभूतः सूरिः वरश्च । सिद्धाः शत्रु. जयशैलस्य यात्राया दर्शनस्पर्शनभावार्चाया उद्भव उत्पत्तिर्यस्यास्तादृश्या पुण्यलक्ष्म्या

Page #930

१७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
८६९
सुकृतश्रिया अलंक्रियमाणे भूष्यमाणं पावै जीवान्तिकं यस्य । परिणेतापि तत्कालपारेणीयतया अलंक्रियमाणवामाङ्गान्तिकः ॥ इदं तु पाठान्तरम् ॥
गीति जगुर्नागरिकाः किरन्ती सुधां सुधादीधितिमण्डलीवत् । यां श्रोत्रपत्रैर्विनिपीय चित्रार्पितैरिवाभूयत मार्यमार्गः ॥ १७ ॥ काश्चन नागरिका द्वीपोत्रतपुरपुरंध्यो गीति सूरिगुणगानं जगुर्गायन्ति स्म । कि कुर्वतीम् । गीतिं किरन्ती विस्तारयन्तीम् अर्थात्कर्णयोर्वर्षन्तीम् । काम्। सुधाममृतम् । किंवत् । सुधादीधितिमण्डलीवत् । यथा आश्विनमाससंबन्धिराकामृगाङ्कमण्डल्यः पीयूष किरन्ति, तथा नागरिका कर्णामृतवर्षिणीं गीतिं गायन्ति । यां गीति श्रोत्रपत्रैः कर्णपर्णै: कृत्वा विनिपीय सादरं निशम्य मार्गस्य अजयोनतपुरयोरन्तरालाध्वनः मागैर्मृगगणेश्चित्रापितैरालेख्यस्थापितैलिखितैरिवाभूयत संजायते स्म ॥
गजाधिरूढा व्यरुचन्कुमारा विभूषिता भूषणधोरणीभिः । प्रवालपुष्पावलिशालमानाः प्रस्थप्ररूढा इव बालसालाः ॥६॥ भूषणानां मणिवर्णाभरणानां धोरणीभिः श्रेणीभिः विभूषिता अलंकृताङ्गाः । तथा गजाधिरूढाः सिन्धुरस्कन्धाध्यासिन: केचन कुमाराः व्यरुचन् शुशुभिरे। उत्प्रेक्ष्यतेप्रवालानां पल्लवानां पुष्पाणां कुसुमानामावलीभिर्मालिकाभिः शालमानाः शोभमानाः प्रस्थेषु सानुषु प्ररूढा उद्गता बालसालाः लघुपादपा इव ॥
काश्चित्कुमार्यः शिबिकां श्रयन्त्यो माणिक्यभूषा वपुषा वहन्त्यः । कुतूहलाद्भवलयं भजन्त्यो विमानयाना इव नाकिकन्याः ॥ १९॥ काश्चित्कुमार्यो लघुकन्यकाः भान्ति तदवसरे शोभन्ते । किं कुर्वन्त्यः । शिबिका याप्ययानं श्रयन्त्यः परिचरन्त्यः । शिविकाधिरूढा इत्यर्थः । पुनः किं कुर्वन्त्यः।माणिक्यानां रत्नविशेषाणां भूषा अलंकारान् वपुषा खशरीरेण वहन्यो धारयन्त्यः । 'वृता विभूषामणिरश्मिकार्मुकैः' इति नैषधे । उत्प्रेक्ष्यते-कुतूहलात्कौतुकावलयं मेदिनीमण्डलं भजन्त्यः सेवमाना आश्रयन्त्यः । विमानेन देवयानेन यानं गमनं यासां ता. दृश्यो नाकिकन्या देवकुमारिकाः इव । यया इन्द्रस्य । 'तनयस्तु जयन्तः स्याज्जयदत्तो जयश्च सः । सुता जयन्ती तविषी त!विष्युच्चैःश्रवा हयः ॥' इति हैम्याम् ॥
गत्या जितोऽनेन किमकुम्भी द्रष्टुं तमीत्युत्सुकितोऽब्धिमध्यात् । किमीयिवानेष तदन्ववायः शृङ्गारितास्तत्र गजा विरेजुः ॥ ७० ॥ तत्र तस्मिन् संमुखागमनसमये शृङ्गारिताश्च शृङ्गारभूषणतैलचामराद्याडम्बरैरलंकृताः गजा हस्तिनो विरेजु: शोभन्ते स्म । उत्प्रेक्ष्यते-इत्यमुना प्रकारेण इति हे. तोर्वा तं सूरिं द्रष्टुं प्रेक्षितुमुत्सुकित उत्कण्ठितः सन् अब्धिमध्यात्समुद्रान्तरालादेष प्र. सक्षं लक्ष्यमाणः तस्यैरावणस्य अन्ववायो गजघटारूपो वंशः किमीयिवान् मागत इव ।

Page #931

काव्यमाला।
ऐरावणस्य समुद्रमध्यादुत्पनविनिःसृतत्वेन तवंशस्यापि सद्भावः संभाव्यते एव । यदुकं नैषषेऽपि–पयोनिलीनाभ्रमुकामुकावलीरदाननन्तोरगपुच्छमच्छवीन्' इति । तथा समुद्रस्यापि अत्र सामीप्यादियमुत्प्रेक्षा घटत एव । अथ प्रस्तुतम् । इति किम् । यदनेन सूरिणा गत्या पुरतो युगप्रमाणां धरणीं चक्षुषा प्रेक्षमाणा । ईर्यासमिति पूर्वकं मन्थर• गमनेन अभ्रकुम्भी ऐरावणः । 'ऐरावणोऽभ्रमातङ्गश्चतुर्दन्तार्कसोदरे' इति हैम्याम् । किं कथं कया रीत्या जितोऽभिभूतः ॥ पर्याणितास्तत्र तुरङ्गमास्ते रेजुर्जवाधःकृतवातवेगाः। यैर्निर्जिता भानुमतस्तुरङ्गा हियेव नाद्यापि भुवं स्पृशन्ति ॥ ७१ ॥ तत्र संमुखागमनसमये ते तादृशा ये अग्रे खगुणोत्कर्षेरुत्प्रेक्षा प्रापिताः । अथ वा ते काम्बोजकामरूपकच्छसिन्धुदेशोद्भवा विविधजातीयाः प्रसिद्धास्तुरङ्गमाः भवाः । यदुक्तं प्राकृतवाक्ये-'ये गंगाजलनीअडा हरिभडा कालाकिहाडापुरा साणीसिंघल. सिंधु आकलहला कस्मीरियां कुंकुणा । टुंकेकानि अनेकवानिपिहुला पीठे पगे नीसला दे हेष्यत्रियकुं अरा जिमसुरा ते जीतुषारैवढा ॥' इति.। पर्यागिताः पल्ययनकलिताः कृताः । 'पर्याणं तु पल्ययनः' इति हैम्याम् । रेजुः विभान्ति स्म । किंभूताः । जवेन मानसातिपातिगविरंहसा अधःकृतो निरस्तो वातानां पवनानां वेगो रयो वैस्ते । ते के। यैस्तुरङ्गमैर्भानुमतो भाखतस्तुरङ्गा वाजिनः निर्जिता गतिवराभिः पराभूताः सन्तः । उत्प्रेक्ष्यते-अद्याप्यद्यतनं वर्तमानं वासरं प्रभृति यावन्मण्डयित्वा हिया लजयेव कृत्वा भुवं क्षोणी न स्पृशन्ति । लजिता हि खं मुखं दर्शयितुमनलंभू. ष्णवः पृथिव्यां नायान्तीत्यर्थः ॥
रथाङ्गभाजस्त्वरमाणतायाः सुजातरूपा घननन्दकाश्च । अम्भोजनामा इव कामरोमशोभाः शताङ्गाः शतशः प्रचेलुः ॥७२॥ शतशः शतसहस्रसंख्याकाः शताङ्गा रथाः । 'शताङ्गः स्यन्दनो रथः' इति हैम्याम् । प्रचेलुः सूरेरभिमुखं प्रचलन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अम्भोजनाभाः कृष्णा इव । किंभूता रथाः कृष्णाश्च । रथाङ्गं रथपादं चक्रं 'पइडे' इति प्रसिद्धं सुदर्शनं चक्रं भजन्ति इति रथाङ्गभाजः। पुनः किंभूताः। त्वरमाणाः शीव्रगामिनस्ताास्तुरङ्गमा गरुडाश्च येषां ते। च पुनः किंभूताः। शोभनं जातरूपं सुवर्णः काञ्चनजटितत्वेन । पक्षे जातमुत्पन्नं रूपमतिशायिसुन्दरशरीराकारविशेषो येषाम् । पुनः किंभूताः । घनान्बहुजनानन्दयन्ति प्रह्लाद. यन्ति। तथा घनो निबिडोऽपराप्रतिहतो नन्दकनामा खड़ो येषां ते।च पुनः किंभूताः। काममतिशयेन रामा मनोज्ञा शोभा येषां ते। तथा कामः प्रद्युम्नः रामो बलभद्रः ताभ्या शोभा येषां ते॥
तुरस्वरैश्चित्कृतिभी रथानां हयालिहेषागजगजितैश्च । नृणां स्तवादिध्वनितैर्वतीन्दोः श्लोकैरिवापूरि समग्रलोकः ॥ ७३ ॥

Page #932

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
तूरखरैविविधवादित्रनिघोषैश्च पुनः रथानां स्यन्दनानां चित्कृतिमिस्त्वरितगमनावसरोद्भवचित्कृतिसंज्ञध्वनितविशेषैः च पुनर्हयानामश्वानामालिः श्रेणिस्तस्य द्वेषाभिहिसारव इति प्रसिद्धैः तथा गजानां मदोद्धतसिन्धुराणां गर्जितैबॅहितैस्तथा नृणां श्राद्धभारगायनादिजनानां स्तवादिध्वनितैः स्तुतिच्छन्दोगानादिभणितिभिः कृत्वा समग्रोऽपि दशदिक्पर्यन्तं यावल्लोको भुवनमपूरि निर्भरं भृतः पूरितः । कैरिव । श्लोकैरिव । यथा व्रतीन्दोीरसूरेयंशोभिः समग्रोऽपि लोकः पूर्यते स्म । 'श्लोकः कीर्तिर्यशः' इति हैम्याम् ॥
स्त्रीभ्यस्तदा तद्गुणगायनीभ्यः पैञ्जूषपीयूषरसाभिषेकाम् । वाणीमधीत्याभ्यसितुं वनस्थाः शिष्या इवासन्कलकण्ठकान्ताः॥७४ ॥
तस्य सूरेर्गुणान् गायन्तीत्येवंशीलाभ्यः स्त्रीभ्यः पौरपुरंध्रीभ्यः सकाशात्तदा तस्मिन् संघागमनमहोत्सवव्यतिकरे पैऋषयोः श्रोतृजनश्रवणयोः पीयूषरसस्य सुधानिस्यन्दस्य अभिषकोऽभिषिञ्चनं तत्तुल्यां वाणी वाग्विलासमधीत्य पठित्वा कलकण्ठकान्ताः कोकिलकामिन्यः । उत्प्रेक्ष्यते-अभ्यसितुं सम्यगभ्यासं विधातुमिव वनस्था वनवासिन्य आसन्निव संजाता इव । का इव के इव वा । शिष्या इव । यथा विनेयाः कुतश्चिद्गुरोः सकाशात्किमप्यधीत्य एकान्ते वनादिषु गत्वा स्थिता वा तदभ्यसन्ति ॥ ध्वनन्नफेरीसखभूरिभेरीमाङ्काररावैः प्रतिशब्दितेन । नन्तुं सवेशाम्बुधिशायिशौरिः प्रबोध्यते सूरिसमागमे किम् ॥ ७५ ॥ ध्वनन्त्यः शब्दायमाना नफेर्यः पित्तलमय्यः वदनेन वादनीया वाद्यविशेषाः प्रसिद्धाश्च ता एव सख्यः सहाया यासां तादृश्यो भूरयः शतसंख्याका भेर्यो दुन्दुभय. स्तासां भाकाररावैः भाङ्कतिध्वनिभिः कर्तृभिः प्रतिशब्दितेन अर्थात्संनिधिवर्तिसागरमध्यप्रतिनादितेन । ‘पयोधिमध्यप्रतिनादमेदुरः' इति नैषधे। कृत्वा। उत्प्रेक्ष्यते-सवेशे समीपे योऽम्बुधिः समुद्रस्तत्र तन्मध्ये शेते इत्येवंशीलो यः शौरिर्नारायणः स सूरेरुन्नतपुरप्रवेशोत्सवे नन्तुमर्थात्सूरीन्द्रं नमस्कर्तु किं प्रबोध्यते निर्निद्रीक्रियते जागर्यते इव ॥
तदाद्रिमध्यप्रतिशब्दसान्दैः स्मरध्वजौघध्वनिपूर्यमाणैः। . . . प्रमोदमाद्यत्तुमुलैर्जनानां व्योमेव भूः शब्दगुणा किमासीत् ॥ ७६ ॥
तदा तस्मिन् सूरिप्रवेशोत्सवे जनानां संमुखागतसकललोकानां प्रमोदेन हर्षातिशयेन माद्यद्भिर्मदं प्राप्नुवद्भिस्तुमुलैरतिबहुलव्याकुलताकलितकोलाहलैः । अथ वा 'अध्वं धावत यात मुञ्चत पुरः पन्थानम्-' एवंविधचम्पूकथाकथितकेवलव्याकुलशब्दैः कृत्वा व्योमेव गगनमिव भूरपि पृथिव्यपि शब्द एव गुणो यस्यास्तादृशी किमासीजादेव । किंभूता । तुमुलैरद्रीणां समीपभाजां नन्दीवेलकप्रमुखाणां खभावतस्तु शत्रुजयाचलशिखराणां परं कालानुभावाद्गिरिघटनाच्च दूरीभूतानां पर्वतानां मध्ये कंदरोदरे प्रतिशब्दाः प्रतिध्वनयस्तैः सान्द्रनिबिडीभूतैः । पुनः किंभूतैः । स्मरध्वजानां नानाविधवाद्यानाम् ।

Page #933

८७२
काव्यमाला।
'तू तूरं स्मरध्वजः' इति हैम्याम् । ओघाः समूहास्तेषां ध्वनिभिनीनाप्रकारप्रसरनिघोषैः पूर्यमाणः बहलीक्रियमाणैः ॥ इति द्वीपोन्नतपुरसंमुखागमनवर्णनम् ॥ तदुत्सवे मूर्छति भूर्भुवःस्वस्त्रयीप्रसत्तिं प्रदिशत्यपूर्वाम् । ..
अलंचकार प्रभुरुन्नताख्यां पुरं हरिभरवतीमिवासौ ॥ ७७ ॥ प्रभुहीरविजयसूरि नतमिति आख्या नाम यस्यास्तादृशीं पुरं नगरीमलंचकार भूष. यामास । क इव । हरिरिव । यथा नारायणो धनदनिर्मितां द्वारवती द्वारका नगरीमलं.. करोति । कस्मिन् सति । तदुत्सवे स चासावुत्सवश्च तदुत्सवः द्वीपोन्नतादिसंघप्रारब्धसूरिप्रवेशमहामहस्तस्मिन्मूर्च्छति वृद्धिमतिशायितां श्रयति प्राप्नुवति सति । किं कु. यति तदुत्सवे। भूर्भुवःखस्त्रय्या नागलोकनाकिलोकभूमिलोकानां त्रिकस्य अर्थात्रिजगजनानां प्रसत्तिं मनःप्रसन्नता प्रमोदप्रकर्ष प्रदिशति प्रयच्छति ददति ॥
तस्मिन्नतेर्गोचरयांचकार चैत्येषु तीर्थाधिपतिं मुदा सः । । कण्ठीरवः शैलगुहामिवाथानैषीद्विभूषां वसतिं व्रतीन्द्रः ॥ ७८ ॥ .
स हीरसूरिस्तस्मिन्नुन्नताभिधाननगरे चैत्येषु ऋषभदेवप्रमुखजिनप्रासादेषु तीर्थाधिपतिं जिनाधिराजप्रतिमां मुदा हर्षेण नतेः प्रणामस्य गोचरयांचकार विषयीकरोति स्म । नमस्कृतवानित्यर्थः । अथानन्तरं देववदनात्पश्चात् व्रतीन्द्रः सूरिः वसतिमुपायं विभूषां शोभामनैषीत्प्रापयति स्म । क इप । कण्ठीरव इव । यथा पारीन्द्रः शैलगुहां गिरिकंदरां विभूषां नयति ॥ इत्युपाश्रयागमनम् ॥
ततः समुद्दिश्य महेभ्यसभ्यान्धर्मोपदेशं स वशी दिदेश । पीयूषवत्तेऽपि निपीय वत्सा इवावहन्संमदमेदुरत्वम् ॥ ७९ ॥ ततो वसतावुपाश्रये आगमनानन्तरं स वशी जितेन्द्रियः सूरिर्महेभ्या व्यवहारिणस्ते एव सभ्याः सदस्याः सभाजनास्तानुद्दिश्य उद्देशं कृत्वा धर्मोपदेशं धर्मदेशनां दिदेश ददाति स्म । तेऽपि महेभ्यसभ्याः पीयूषवत्सुधारसमिव निपीय पीत्वा तद्दे. शनां सादरं श्रुत्वा संमदैरानन्दैः कृत्वा मेदुरत्वं पुष्टतामवहन्दधते स्म । के इव । वत्सा इव । यथा गवां तर्णका पीयूषं रूखमातुरूधोमध्यविनिःसरदभिनवं पयो दुग्धं पीला प्रमोदादाखाद्य मेदुरत्वमुपचयभावं वहन्ते । 'पीयूषोऽभिनवं पयः । पीयूषमपि' इति हैमीसूत्रवृत्त्याः ॥ .
क्षेत्रेष्विवाम्बूनि नभोम्बुवाहा द्युम्नांशुकान्यर्थिषु ते ववर्षुः । प्रभावनां श्रीफलपूगपूगैश्चक्रुस्ततो रूपकनाणकैश्च ॥ ८० ॥ .
ते सभ्यजनाः अर्थिषु तत्समयागतानेकयाचकविषयेषु गुम्नांशुकानि द्रव्यवस्त्रादीनि ववर्षः। प्रददुरित्यर्थः । क इव । नभोम्बुवाहा इव । यथा श्रावणमेघाः क्षेत्रेषु विषयेषु अम्बूनि पानीयानि वर्षन्ति । वर्षाऋतोरतिपूतलानभोमासोपादानम् । ततो याचकदानानन्तरं

Page #934

१७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
श्रीफलानि नालिकेराणि तथा पूगानि क्रमुकाणि 'सोपारी' इति प्रसिद्धानि तेषां पूर्गः समूहैः कृत्वा प्रभावनां संमुखागतानामुपाश्रयागतानां च सकलबालवृद्धजनानामनिवारितदानं ददते स्म । च पुनः रूपकाणां नाणकैारीमहमुदीप्रमुखैः प्रभावना व्यधुः॥ - अन्येऽपि संघाः पुरपत्तनेभ्योऽभ्येत्याभजन्सूरिसहस्ररश्मिम् ।
अश्वादिदानानि ददुर्महेन्द्रा इव प्रमोदाद्वयवादसान्द्राः ॥ ८१ ॥ · अन्ये परेऽपि पुरपत्तनेभ्यः नवीननगरजीर्णदुर्गमङ्गलपुरवेलाकुलदेवपत्तनप्रमुखेभ्यो नगरेभ्यः संघाः श्राद्धवर्गा अभ्येत्यागत्य प्रमोदात्प्रभुपार्श्वे समेत्य सूरिघु सहसरश्मि दिवाकरमभजन्संसेवन्ते स्म । पुनर्महेन्द्रा नृपा इव ते अश्वास्तुरङ्गा भादौ येषां तानि द्रव्यांशुकादीनि दानानि ददुर्ददते स्म । किंभूताः । प्रमोदानामानन्दानामयवादेन असाधारणत्वेन सान्द्रा उपचिततनूलतिकाः ॥
आगृह्णतस्ताननुगृह्य लोकांस्तत्रांशुसंघोंऽशुमतीव तिष्ठन् । पर्जन्यकालोऽअमिवोन्नताख्यं व्यातन्तनीदुन्नतिमत्पुरं सः ॥ २ ॥ स सूरिसन्नताख्यं पुरम् उनानामनगरमुन्नतिमत् शोभासंपन्मयं व्यातन्तनीद्वितनोति स्म विशेषेण कृतवान् । क इव । पर्जन्यकाल इव । यथा वर्षासमयः अभ्रं मेघमुन्नतिमसमुन्नतं नीरभरैर्नम्रीभूतं व्यातनुते । स किं कुर्वन् । तत्रोन्नतनगरे तिष्ठन् स्थिति कुर्वन्। क इव । अंशुसंघ इव । यथा किरणगणोंऽशुमति भास्करे तिष्ठति। तत्र तिष्ठन् किं कृत्वा । तान् द्वीपोन्नतनगरसंवन्धिनो लोकान् श्राद्धजनाननुगृह्य तेषानुपरि अनुग्रहं • कृत्वा। तान्कि कुर्वतः । आगृह्णतः श्रीपूज्या अस्मदुपरि प्रसादं प्रणीय अत्रैव चतुर्मासी कुर्वन्तु इत्थमाग्रहं कुर्वतः ॥ इत्युनतनगरे चतुर्मास्यवस्थानम् ॥
घोरामनुष्ठानविधां विधातुरुग्रं तपस्तेज उदीयते स्म । . दोषालिमालम्भयतो व्रतीन्दोरिवोत्तराशां भजतो गभस्तेः ॥ ८३॥
व्रतीन्दोहरिसूरेरु परपाक्षिकैरसह्यं तपसां तेजो ज्योतिः प्रतापश्च उदीयते स्म प्रकटीवभूव । किंभूतस्य व्रतीन्दोः । घोरामपरेषां मन्दसत्त्वानां भयंकरामनुष्ठानविधां क्रियाप्रकारं विधातुः विदधातीत्येवंशीलस्य । शीले तृञ् कतुर्वा तृवुणौ । किं कुर्वतः । दोपाणामपगुणानां दान-लाभ-वीर्य भोग-उपभोगाख्या नाम पश्चान्तरायकर्माणि हास्यरति-अरति-भय-जुगुप्सा-शोक-काम मिथ्याज्ञान-निद्रा-विरति-राग-द्वेषा इत्येतेषामष्टादशसंख्याकानां दोषाणामालिं पतिमालम्भयतो मूलादुच्छिन्दतो निघ्नतः । पुनः किंभूतस्य । उत्तरामग्रिमां मोक्षलक्षणामाशा वाञ्छां भजतः श्रयतः । तेजः कस्येव । गभस्तेरिव । स्था उत्तराशां कौबेरी दिशं भजतः सेवमानस्य दिवसपतेरुग्रं जनैरसह्य तपोवत्तेजः । अथ वा तपते संतापयति जनमध ऊर्श्व चेति तपस्तादृशं तेजो ज्योतिः प्रतापो वा उदीयते प्रकटीभवति। किंभूतस्य । घोरां दैत्यैरसहनीयामनुष्ठीयते खबलवीर्यपुरुषाकारैः
११०

Page #935

काव्यमाला।
क्रियते इत्यनुष्ठानं किंचिदधृष्यमनधृष्यं वा कार्यादिनिर्माणं तस्य विधा प्रकारः एतावता मन्देहा नाम राक्षसास्तैः सार्धमुद्धतयुद्धक्रियां कर्म विदधाति करोतीत्येवंशीलस्य । यदुक्तं नैषधे प्रातवर्णने–'इह हि समयेषु व्रजन्त्युदवज्रतामभिरविमुपस्थानोत्क्षिप्ता जलाअलयः किल' अथ तद्वृत्तिः । अस्मिन्प्रातःसमयेऽवसरे सूर्यमुद्दिश्य उपस्थानोत्क्षिप्ता उपासनायामुद्धता जलाञ्जलय: उदवज्रतां जलरूपाशनित्वं प्रपद्यन्ते । एता. वता 'आपो वज्रीभूत्वा तानि रक्षांसि मन्देहान् अरुणद्विपे क्षिपन्ति' इति श्रुतेः । 'तिस्र: कोट्योऽर्धकोटी च मन्देहा नाम राक्षसाः । उदयन्तं सहस्रांशुमभ्ययुध्यन्त ते सदा ॥' इत्युक्तेः । अथ वा घोरां घूकान्धकारैः सोढुमशक्यामनुष्ठानविर्धा दिवसकिरणलक्षणां क्रियां कर्तुः । पुनः किं कुर्वतः । दोषाणां रात्रीणां धोरणी घातयतो निर्णाशयतः । 'प्रवासनोद्वासनघातनिर्वासनानि संज्ञप्तिनिष्टम्भहिंसानिर्वापणालम्भनिसूद. नानि' इति हैम्याम् ॥
वश्राद्धसौधाहृतभक्तभोगाद्यभिग्रहान्साग्रहमग्रहीत्सः । श्रीबप्पभवितिशीतकान्तिरिव क्षितीन्द्रप्रतिवोधधुर्यः ॥ ८४ ॥ स सूरिः खश्राद्धानो निजश्रावकाणां तपापक्षीयगृहमेधिनां सौधाद्गहादाहृतस्यानीतस्य भक्तस्य आहारस्य भोगो भोजनमादिर्येषां तादृक्षानभिग्रहान्निषेधरूपानियमान् भकं भक्तस्य नो कल्प्युत इत्यादिकान् प्रत्याख्यान विशेषान् साग्रहमपरैर्वाचकप्रज्ञांशसाधुभिरतिविज्ञप्तोऽपि निर्बन्धादग्रहीजग्राह । क इव । श्रीबप्पभवितिशीतकान्ति रिव। यथा श्रीआममहेन्द्रप्रतिवोधविधायकवप्पभट्टिमूरिः खश्रावकनिकेतनानीतभक्तभोगनिषेधादिकानभिग्रहान् गृहीतवान् । किंभूतः। क्षितीन्द्रोऽकब्बरपातिसाहिरामनृपश्च । तस्य प्रतिबोधे खभतीकरणे धुयों धुरीणः । प्रतिबोधविधातेत्यर्थः ॥
जिनं हृदम्भोजविलासराजहंसायमानं प्रणयन्कदाचित् । विधाय बाह्येन्द्रियमौनमुद्रां ध्यानं स योगीन्द्र इव व्यधत्त ॥ ८ ॥
स सूरिः कदाचित्कस्मिन्नपि समये योगीन्द्रो मनोवचनकाययोगानां निरोधो विद्यते येषाम् । अथ वा यम-नियम-करण-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधि-लक्षणनामभिरष्टभिरङ्गयोंगोऽस्त्येषामिति वा योगिनस्तेषामिन्द्रः सर्वोत्कृष्टयोगिराजस्तद्वद्योगमार्गाधिरूढवद्धयानं कस्मिन्नपि चेतश्चिन्तिते विषये एकप्रत्ययसंततिकरणं प्रणिधानं व्यधत्त चकार । किं कृला। ब्राह्यानां स्पर्शन-रसन-घ्राण-नयन-श्रवणाख्यानां पञ्चानामिन्द्रि. याणां मौनेन खखव्यापारनिषेधेन मुद्रां चित्तैकाम्यं विधाय । किं कुर्वन् । हृदम्भोजे हृदयकमलकर्णिकायां विलासे क्रीडाकरणे राजहंसमिवाचरन्तं जिनं वीतरागं प्रणयन् कुर्वन् ॥
नीरन्ध्रपाथःपरिपूर्यमाणपर्जन्यपुञ्जोर्जितगर्जितं किम् ।। कदापि रुच्यश्चरणेन्दिरायाः खाध्यायसान्द्रध्वनितं दधार ॥ ८६ ॥

Page #936

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
कदापि कस्मिन्नापे अवसरे अखाध्यायनिर्मुक्तविकालवेलारहितसमये वा चरणेन्दि. रायाचारित्रलक्ष्म्या रुच्यो भर्ता । 'विवोढा रमणो भोका रुच्यो वरयिता धवः' इति हैम्याम् । खाध्यायस्य प्रोचःस्वरेण सिद्धान्तादिगणनरूपस्य सान्द्रं धीरगम्भीर ध्वनितं दधार । ध्वनि विधत्ते स्मेत्यर्थः। "ध्वनिमाबभार' इत्यपि पाठः । बाढध्वनिना सिद्धान्ताद्यगणयदित्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यते-नीरन्ध्र सर्वतोऽपि निर्गतं रन्ध्र छिद्रं रिक्तस्थानं यथा स्यात्तथा पाथोभिः पयोभिः परिपुर्यमाणस्य निर्भरं भ्रियमाणस्य पर्जन्यानां प्रावृषेण्यप. योवाहानां पुञ्जस्य घटाया ऊर्जितं प्रोद्दामं गर्जितं किं गर्जिरिव ॥ इत्यभिग्रहध्यानखाध्यायादि ॥ तत्र प्रतिष्ठात्रितयीमतुच्छोत्सवोच्छलच्छेकमनःप्रमोदाम् । चक्रे मुनीन्द्रो भुवनत्रयस्याधिपत्यलक्ष्मी स्पृहयन्निवान्तः ॥ ७ ॥ तत्रोनतनगरे मुनीन्द्रो हीरसूरिः प्रतिष्ठात्रितयीं शतसहस्रशो भगवत्प्रतिमाप्रतिष्ठापनरूपाणां प्रतिष्ठानां त्रिकं चके व्यधत्त । किंभूताम् । अतुच्छोऽत्यभ्यधिको यत्र उत्सवो महामहास्तेन उच्छलन्वर्धमानः छेकानां विदग्धानां मनसि खान्ते प्रमोदो हर्षो यस्याम् । उत्प्रेक्ष्यते--अन्तः खचित्ते भुवनत्रयस्य त्रैलोक्यस्याधिपत्यलक्ष्मी राज्यश्रियं स्पृहयन् वाञ्छन्निव ॥
उग्रं तपो.धन्य इवानुतिष्ठन्नाद्यं चतुर्मासकमाततान । अपाटवार्तिकचन काययष्टेः पुनर्द्वितीयं कुरुते स्म तस्मिन् ॥ ८॥ स सूरिस्तस्मिन्नुनतनगरे आद्यं विमलाचलयात्रां कृत्वा तत्र गमनानन्तरं प्रथम चतुर्मासकं वर्षारात्रमाततान करोति स्म । किं कुर्वन् । उग्रमत्युत्कटं घोरं षष्ठाष्टमादिम. मतिशायि विकृष्टं तपोऽनुतिष्टन् विदधत् । क इव । धन्य इव । यथा काकन्दीसत्को द्वात्रिंश.त्कनकोटीका मिनी द्वात्रिंशद्भ मिकप्रासादमौका धन्यनामानगारः उग्रं षष्ठाचामाम्लनि अनुतिष्ठति स्म । पुनर्द्वितीयवारं काय यष्टेः शरीरस्य किंचन किमपि अपाटवादपटुवा
प्रबलरोगादिना मन्दत्वादिकारणात् द्वितीयं द्वयोः संख्यापूरणम् । कम् । चतुर्मासकं • तस्मिन्नेबोनतपुरे कुरुते स्म ॥ * अथ सूरेदीक्षादानदिनादारभ्य यत्किचित्तपो विहितं तदुच्यते परिवारश्च
अथ व्रतादानदिनात्तपो यत्तीनं व्रतीन्द्रेण विधीयते स्म । बभूव यस्तस्य परिच्छदश्च श्रीवीरवत्किंचिदिहोच्यते तत् ॥ ८९ ॥ अत्यधिकारान्तरकथनम् । तस्य व्रतस्य दीक्षाया आदानं ग्रहणं तस्य दिनादिवसाही. क्षाप्रणदिनं मर्यादीकृत्य व्रतीन्द्रेण हीरसूरिणा यत्किंचिदल्पमनल्पं वा तर एकाशनकादिकं तथा तीव्र इष्टाप्टमादिमं घोरं कठिनं विधीयते स्म कृतं च । पुनस्तस्य प्रभोर्यो यावत्संख्याकः परिच्छदः परिवारो बभूव संजातः । किंवत् । श्रीवीरवत् श्रीमन्महावी

Page #937

काव्यमाला।
रदेवस्येव तपस्तथानुष्ठानादिकमासीत् । तत्किचिदिह ग्रन्थे देशमात्रं यथाश्रुतं मया प्रन्थकोंच्यते कथ्यते ॥
सूरीन्दुरेकाशनकं न यावज्जीवं जहौ न्यायमिव क्षितीन्द्रः। .. पश्चापि चासौ विकृतीरहासीद्गुणान्मरस्येव पराबुभूषुः ॥ ९०॥ .. सूरीन्दुर्मुनिचन्द्रो यावदिति यावन्तं समयं जीव्यते प्राणा धार्यन्ते इति यावजीवं संयमजन्म मर्यादीकृत्य एकवारमशनमेकाशनं सकृद्भोजनं वा यत्र । एकाशनके खार्थे कः । न नैव जहौ तत्याज । सकृदेव भुक्तवानित्यर्थः । क इव । क्षितीन्द्र इव । यथा धर्मप्रधानो राजा न्यायं नीतिं न जहाति। च पुनरसी सूरिः दधिदुग्धपक्वान्नतैलगुडघृताभिधाना पञ्चसंख्याका विक्रियते विकारयुक्तो जीवः क्रियते एभिरिति विकृतयः खा विकृतीरहासीदत्याक्षीन्मुञ्चति स्म।उत्प्रेक्ष्यते-मरस्य कंदर्पस्य पञ्चप्रमाणान शब्दरूपगन्धरसस्पर्शाभिधान् गुणान् पराबुभूषुः पराभवितुमिच्छरिव ॥
द्रव्याणि वल्भावसरे व्रतीन्द्रः सदाददे द्वादश नाधिकानि । किं भावना पोषयितुं विशिष्य भवान्धिपारप्रतिलम्भयित्रीः ॥११॥ व्रतीन्द्रः सदा सर्वकालं सूरिपदप्राप्ति मर्यादीकृत्य वल्भावसरे आहारकरणसमये द्वादश सूर्यसंख्ययैव द्रव्याणि धान्यानां नामग्राहं विकृतस्त्वेकैव शाकान्यपि नामग्राह पानीयं च सर्वाण्यपि द्वादशान्त वीनि आददे जग्राह नाधिकानि द्रव्याण्यग्रहीत्। कदा. चिदपीत्यर्थः। उत्प्रेक्ष्यते-अनित्यता-अशरणत्व-संसारत्व-एकत्व-अन्यत्व-अशुचित्वआश्रव-संवर-निर्जरा-धर्म-लोक-बोधिसंज्ञा द्वादश भावनाः पोषयितुं पुष्टाः क. तुमिव । कथम् । विशिष्य विशेषप्रकारेण कृत्वा । किंभूता भावनाः। भवः संसारः स एवाब्धिः समुद्रस्तस्य पारस्य परतीरस्य मोक्षवेलाकूलस्य लम्मयित्रीः प्रापयित्रीः । 'अन्यथा कथमदः प्रतिलम्भः' इति नैषधे । 'प्रतिलम्भः प्राप्तिः' इति तद्वृत्तौ ॥ .
व्रतिक्षितीन्द्रेण स सप्तपञ्चत्रिंशन्मिताः कातरितान्यसत्त्वाः। . आहारदोषाः कृतपापपोषा द्वेष्या इव द्वेषजुषा निषिद्धाः ॥ १२ ॥ व्रतिक्षितीन्द्रेण सूरिराजेन सह सप्तभिर्वर्तते। सप्तयुक्ता इत्यर्थः। तादृशाः पञ्चत्रिंशत् तैर्मिताः प्रमाणीकृताः । एतावता सप्तान्विताः पञ्चत्रिंशत् द्विचत्वारिंशद्भवन्ति । द्वाचत्वारिंशत्संख्याकाः। 'सोलस उग्गमदोसा सोलस उप्पायणाय दोसाय । दस एसणाइ दोसा मि. लीय सव्वे विवायाला ॥' इति वचनात् । अथैतानेव पृथक् विवृणोति । श्राद्धश्राद्धीभ्यः षोडश दोषाः समुत्पद्यन्ते । तानेव दर्शयति-आध्यधर्मिक-औद्देशिक-पूतिकर्ममिश्रकर्म-स्थापनाकर्म-प्राभृतिकर्म-प्रादुःकरण-क्रीतदोष-प्रामित्य-परावृत्तत्व-अभ्याहत-उद्भिन्नक-मालापक-आच्छेद्यक-अनिसृष्ट-अध्यवपूरकाः । अथ साधुसाध्वीभ्यः षोडश दोषा जायन्ते। तानेव दर्शयति-धात्रीदोष-दूतीदोष-निमित्तदोष-आजीवकवनोपक-चिकित्सा-क्रोधदोष-मान-माया-लोभ-पूर्वसंस्तव-पश्चात्संस्तव-विद्यादोष

Page #938

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८७७ मन्त्रदोष-चूर्णदोष-योगदोषाः । अथैषणादोषा दश साधुश्राद्धेभ्यः समुत्पद्यन्ते । तानपि दर्शयति-शङ्कितदोष-मक्षितदोष-बहिनिक्षिप्त-पिहितदोष-संहृतदोष-दायकदोषउन्मिश्रदोष-अपरिणत-लिप्तदोष-छर्दितदोषाः । तथा प्रभोजनं कुर्वतां साधूनां प्रसङ्गात्पञ्च दोषा भवेयुः । तेऽप्युच्यन्ते-संयोजन-अप्रमाण-इङ्गाल-धूमसामान्यअकारणदोषाः । केचित्सप्तचत्वारिंशदपि दोषान्प्रतिपादयन्ति । तस्मात्तेऽपि प्रोकाः । परं मौलास्तु द्विचत्वारिंशत्संख्याका एव । आहारस्य भोजनस्य दोषा अपगुणास्ते निषिद्धाः निवारिताः । एतावता मूरि(रयो) द्वाचत्वारिंशद्दोषनिर्मुक्तमाहारमभ्यवहरन्ति । किंभूता दोषाः । कातरं क्लीबं ततः शुद्धिविमुखं कुर्वन्तीति कातरयन्ति। कातरयन्ते स्मेति कातरिताः । 'तत्करोति तदाचष्टे' इति प्रक्रियासूत्रेण जिप्रत्ययः । 'अन्तन्तात् क्तः' इति क्तप्रत्ययः । जिलोपे इट्प्रत्ययश्चेति सिद्धम् । उदाहरणं यथा नैषधे प्रथमकाव्ये-'नल: किंभूतः । सितच्छत्रितकीर्तिमण्डल: पूर्वोक्तयुक्तिरेव । .सितं च छत्रं च सितंच्छनं करोतीति सितच्छत्रयति सितच्छन्यते सेति सितच्छत्रिता कीर्तिमण्डले देशे येन' इति नरहर्याम् । कातरीकृता हीनसत्त्वा विहिता अन्ये अपरे सत्त्वाः कर्मपरिणतिवशाच्चारित्रपालनासमर्थाः प्राणिनो यैस्ते । पुनः किंभूताः । कृतं निर्मितं पापस्य दुःकृतस्य पोषः पुष्टियः । पापोपचयकारिभिरित्यर्थः । केनेव निषिद्धाः । द्वेषजुषेव । यथा विरोधवता अतीववैरभाजा भूभुजा द्वेष्याः खवैरिणः पराक्रमेण निषिध्यन्ते मूलतोऽप्युच्छिद्यन्ते ॥
अंहोद्रुहामाभरणानि भिक्षोः किं द्वादशानां प्रतिमारमाणाम् । तपांसि यो द्वादशभेदभिन्नान्यपूर्णपत्कायमशूशुषच्च ॥ ९३ ॥ यो भगवान् अनशन-मूनोदरिका-वृत्तिसंक्षेप-रसत्याग-कायक्लेश-संलीनताः इति. षडिधं बाह्यं तपः । तथा प्रायश्चित्त-विनय-वैयावृत्त्य-स्वाध्याय-ध्यान-कायोत्सर्गाः इति षोढा आभ्यन्तरं तपः । षट् बाह्यानि षडाभ्यन्तराणीति द्वादशभिर्भेदैः प्रकारैः भिन्नानि पार्थक्यभाजि तपांसि अपूपुषत् पुष्णाति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-भिक्षोः साधोः प्रति अलेपाहारैकभक्तपानसत्का प्रथमा एकमासस्य, द्वितीया द्विमास्याः, तृतीया त्रिमास्याः, चतुर्थी चतुर्मास्याः, पञ्चमी पञ्चमास्याः, षष्ठी षण्मास्याः, सप्तनी सप्तमास्याः। पूर्वविधिः सर्वावपि ग्राह्याः । अष्टमी सप्तरात्रिका । तत्र चतुर्विधाहारनिषेधकचतुर्थाः । तथा ग्रामावहिः कायोत्सर्गकरणम्। नवमी सप्तरात्रिकी। उत्कटिकासनेन दण्डासनेनेवास्थानम् । दशमी सप्तरात्रिकी । साष्टमभक्का चतुर्विहारप्रत्याख्यानं च गोदुहिकासनेनावस्थानाम् । एकादशी एकरात्रिकीत्युच्यते । परममष्टमभकेन पूर्यते चतुर्विधाहारप्रत्याख्यानं च तृतीये दिने । प्रामादहिः कार्योत्सर्गकरणम् । द्वादश्यपि एकरात्रिकी । परं चतुर्विधाहारत्यागाष्टमभक्केन पूर्यते तत्रानिमेषनेत्राभ्यां कायोत्सर्गकरणम् । इत्थं सूत्रोक्त विधिविधानात्प्रतिमानां द्वादशसंख्याकानां प्रतिमारमाणां श्रमणानुष्ठानविशेषलक्ष्मीणामाभरणानीव भूषणानीवापूपुषत्। किंभूतानां प्रतिमारमाणाम्।

Page #939

८७८
काव्यमाला ।
अहो दुहामंहसां दुरन्तदुरितानां दुहां द्रोहकारिकाणां मूलादुच्छेदविधायकानां च पुनर्यो मुनीन्द्रः कार्यं खशरीरमशूशुषत् विकटोत्कटतपोभिः कृत्वा शोषयति स्म । कृशीकृतवानित्यर्थः ॥
गुरोः समीपे विजयादिदानवाचंयमेन्दोर्विधिना व्रतीन्द्रः ।
आलोचनां द्विर्महयांबभूव लोकद्वयस्येव विशुद्धये सः ॥ ९४ ॥
व्रतीन्द्रो हीरसूरिर्गुरोः स्वधर्माचार्यस्य तपस्यादातुर्वा विजय इति पदमादौ यस्य तादृशस्य दाननान एतावता विजयदानसंज्ञस्य वाचंयमेन्दोः सूरेः समीपे पार्श्वे विधिना शास्त्रोक्तप्रकारेण द्विर्वारद्वयमालोचनां निःशल्यत्वेन निजाशेषपापप्रकाशनपूर्वकप्रायश्चित्तविशेषं ग्रहयांबभूव गृह्णाति स्म । 'गृह्णाति द्रहयते लाति' इति क्रियाकलापे । उत्प्रेक्ष्यते—लोकयोरिहलोकपरलोकयोर्वर्तमानामुक भवयोर्द्वयस्य युगलस्य विशुद्धये निर्मलीकरणायेव ॥
उपोषणानां त्रिशर्ती व्यतानीत्सूरीन्दुरा लोचनयोर्द्वयोः सः ।
समीहमानो मनसाधिगन्तुं पदं त्रिलोकाप्रभवं किमेषः ॥ ९९ ॥
यः पातिसाहिसंमानितः स जगद्विख्यात एष प्रत्यक्षलक्ष्योऽस्मदादीनां दृग्गोचरीभ• वन् सूरीन्दुहरसूरिचन्द्रो द्वयोरुभयोरालोचनयोर्द्विर्वार विहितदुः कृतालोचनप्रायश्चित्तयोरुपोषणानामुपवसनानां त्रिशतीं त्रयाणां शतानां समाहारस्त्रिशती तां सर्वाप्रेणेति संभाव्यते । व्यतानीत्करोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते — त्रिलोकस्य । 'त्रिलोकनाथेन सता नख. द्विषः' इति रघौ । 'त्रिलोकनाथास्त्रिलोकपूज्यास्त्रिलोकेश्वरा इति बृहच्छान्तौ । त्रैलोक्यस्या उपरितनप्रदेशे भवमुत्पन्नं यत्पदं यत्स्थानं मनसा अधिगन्तुं प्राप्तुं मोक्षस्थानं लब्धुमधिगत्य प्राप्येत्यर्थः' इति तद्वृत्तिः । मनसा खचित्तेन कृत्वा समीहमान एष वाञ्छन्निव ॥
षष्ठात्सपादां द्विशतीं शमीन्द्रो व्यातन्तनीति स्म स नीतिचन्द्रः । साऽपि गव्यूतिशतद्वये स्वमाहात्म्यमिच्छञ्जिनवत्किमुर्व्याम् ॥ ९६ ॥ शमीन्द्रः शमवतां साधूनां मध्ये इन्द्रः पुरंदरो द्वयोरलोचनयोस्तथा अन्येऽपि सर्वे भूपतयः सपादां द्विशतीं पश्ञ्चविंशत्यधिकशतद्वयीं षष्ठानामुपवासद्वयलक्षणानां व्यातन्तनीति स्म कृतवान् । स किंलक्षणः । नीतौ न्याये चन्द्रः । अथ वा 'सान्द्र' इति पाठः । दृढः अतिशायिन्यायविधाता । तत्र विषये वयमेवं विद्मः । उत्प्रेक्ष्यते वा व्यूतीनां क्रोशानां साग्रे पञ्चविंशत्यधिके शतद्वये । सपादक्रोशशतद्वयप्रमाणे इत्यर्थः । इति हैमनाममालानुगत व्याख्यानम् । 'तस्यां यथा साप्रे च गव्यूतिशतद्वये -' इति । जिनवत्ती - र्थकरस्येव स्वस्य माहात्म्यं निजस्य सप्तानामीतीनां प्रशमनरूपादिकं महिमानमुर्व्या पृथिव्यां किमिच्छन् काङ्क्षन्निव ॥

Page #940

८७९
१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
द्वासप्ततिं सूरिसहस्ररश्मिः स्म निर्मिमीते पुनरष्टमानाम् । विद्मश्चतुर्विंशतिकात्रिकस्य प्रसत्तिमाधातुमना जिनानाम् ॥ ९७ ॥ सूरिषु सहस्ररश्मिः अधिकप्रतापत्वेन भानुमाली पुनर्द्वयोरालोचनयोरन्येषां च अष्टमानामुपवासत्रिकलक्षणानां द्वासप्ततिं निर्मिमीते स्म कृतवान् । उत्प्रेक्ष्यते-चतु. विंशतिकानामतीतानागतवर्तमानरूपाणां त्रिकस्य त्रितयस्य जिनानां तीर्थकृताम् । चतु. विंशतिस्त्रिभिर्गुणिता सती द्विसप्ततिर्भवेत्। एतावता द्वासप्ततिमितार्हद्भट्टारकाणाम् । केवलज्ञानि-निर्वाणि-सागर-महायश:-विमल-सर्वानुभूति-श्रीधर-दत्त-दामोदर-सुतेज:खामि-मुनिसुव्रत-सुमति-शिवगति-अस्ताघ-न मि-अनिल-यशोधर-कृतार्थ-जिनेश्वर-शुद्धमति-विवेक-स्यन्दन-संप्रतिनामान एतेऽतीतचतुर्विंशतिजिनाः । ऋषभअजित-शंभव-अभिनन्दन-सुमति-पद्मप्रभ-सुपार्श्व-चन्द्रप्रभ-सुविधि-शीतल-श्रेयांस-वासुपूज्य-विमल-अनन्त-धर्म-शान्ति-कुन्थु-अर-मल्लि-मुनिसुव्रत-नमि-नेमिपार्श्व-वर्धमानाभिधाः एते वर्तमानचतुर्विंशतितीर्थकराः । पद्मनाय-सुरदेव-सुपार्श्वकखयंप्रभ-सर्वानुभूति-देवश्रुत-उदय-पेढाल-पोटिल-शतकीर्ति-सुव्रत-असम-निष्कषाय-निष्पुलाक-निर्मम-चित्रगुप्त-समाधि-संवर-यशोधर-विजय-मल्ल-देव-अनन्तवीर्य-भद्रकृत्संज्ञा एते त्वनागतचतुर्विंशतिरहन्तः । एतेषां चतुर्विंशतित्रितयजि. नानां प्रसत्ति खविषये प्रसन्नभावमाधातुमनाः कर्तुकाम इव विद्म इवार्थेऽत्र ॥
चक्रे य आचाम्लसहस्रयुग्मं स्वयं जिनं स्तोतुमवेक्षितुं वा। __ पृथक्सहस्रे रसनेक्षणानां विद्मः फणीन्दोरिव लिप्समानः ॥ ९८॥ • यो भगवान् आचाम्लानां सहस्रस्य दशशत्या युग्मं द्वन्द्वं चक्रे विंशतिशतीं विधत्ते स तत्र विषये वयमेवं विद्मो जानीमः । उत्प्रेक्ष्यते वा-जिनं वीतरागं खयमात्मनैव स्तोतुं स्तवनगोचरीकर्तुं पुनरवेक्षितुं विलोचनविषयं विधातुं द्रष्टुं रसनेक्षणानां जिह्वानयनानां पृथक्पृथक् सहस्रे लिप्समानः कावन्निव । भगवन्तं स्तोतुं रसनानां द्विसहस्रं तथा अनिमेषं विलोकयितुं लोचनानां विंशतिशतीमीहमान इव । केषामिव । फणीन्दो रसनेक्षणानामिव । यथा शेषनागस्य रसनानां तथा ईक्षणानां सहस्र स्तः । तस्य नागराजस्य सहस्रफणत्वेन द्विजिह्वत्वेन द्विनेत्रत्वेन सहस्रफणेषु रसज्ञानां नयनानां च द्विसंख्याभाक्त्वेन द्विसहत्री स्यात् । तथा चम्पूकथायाम्-'यस्यास्मिन्नुरगप्रभोरिव भवेजिह्वासहस्रद्वयम्' इति ॥
आचाम्लकैर्विंशतिसंमितानि यः स्थानकान्यातनुते स सूरिः। . निजस्य विंशत्यसमाधिपूर्वस्थानान्यपाकर्तुमना इवैषः ॥ ९९ ॥ यः सूरिराचाम्लकैराचाम्लनामतपोविशेषैः कृत्वा विंशतिसंख्यया संमितानि प्रमाणीकृतानि स्थानकानि–'अर्हति सिद्धे प्रवचनसूरि स्थविरेषु वाचके साधौ । ज्ञाने भक्तिदर्शनशुद्धिः सद्विनयसंपन्नाः ॥ संध्याद्वयेऽप्यवश्यावश्यककरणेन शुद्धचारित्रम् ।

Page #941

८.
काव्यमाला। ब्रह्मव्रतधारिवशः क्रियारवाः पूर्णपोषधतः ॥ नवतपसा च तपखी सुसंक्भिागेन गोतमखामी । वैयावृत्त्येन जिनाः समताभावाच्च चारित्रम् ॥ ज्ञानं नूतनपठनात्संघा विरचितैः श्रुतज्ञानम् । जिनशासनोन्नतिकृतेस्तीर्थ त्वेभिभवेदहन ॥ एतदभिधानानि विंशविस्थानकानि आतनुते स्म विदधे । उत्प्रेक्ष्यते-निजस्यात्मनः विंशतिसंख्याकानि असमाधिरिति पदं पूर्व येषां तादृशानि स्थानानि । तानि यथा--अतित्वरितं प्रचलति, अप्रमार्य स्थानकं कुरुते, दुःप्रमाय॑ स्थानकं कुरुते, अन्यजनैः सह नारवल्क्लेशं का. रयति, पीठशय्यापट्टकादीनि अधिकानि रक्षयति, आचार्योपाध्यायरत्नाधिकानां संमुर्ख वक्ति, स्थविरादीन् घातयति, भूतानि विनाशयति, पुनः पुनः क्रोधं कुरुते, सदैव कोषतो भाषयितुमपि न शक्यते, पृष्ठे गुणवता विरुद्धं भाषते, मुहुर्मुहुनिश्चयभाषां माषते, अधिकरणान्युदीरयति, अकाले खाध्यायं कुरुते, अस्थण्डिलात्स्थाण्डिलं गच्छन् । पादौ न प्रमार्जयति खयं च खण्डितहस्ताभ्यां विहरति, अकाले दीर्घ बाढखरेण भाषते, खयं निःप्रयोजनं क्लेशं कुरुतें, गच्छभेदं स्वयं करोति परांश्च कारयति परैर्वा, यावद्भाखानुदयत्यस्तमयति च तावद्भुत, अशुद्धमानमप्याहार न मुञ्चति; एवंविधानि विंशत्यसमाधिस्थानकानि अपाकर्तुमना निराकर्तुकाम इवैषः ॥
चक्रे पुनर्निर्विकृतीः सहस्रे द्वे सूरिरद्वैतधृतिं दधानः ।, . किं संसृतिं निर्विकृति विधातुं हृषीकपढ़ेिं किमुत स्वकीयाम् ॥१०॥ सूरिः पुनर्यथा चाम्लानि तथैव द्वे सहस्रे सहस्रयोयीमेतावता विंशतिशतीं दधिदुग्ध-पक्कान-तैल-गुड-घृतरूपविकृतिपरित्यागरूपा निर्विकृतीस्तपोप्रहविशेषांश्चके कृतवान् । किंलक्षणः । धृति रसनारसलाम्पट्यपरित्यागमयीं संतोषं दधानो बिभ्राणः । उत्प्रेक्ष्यते-संमृति संसारं भूयो भूयों दोषोत्पादकत्वेन अनन्तजन्ममरणोपचयकारणलक्षणा विकृतिर्विकारस्तदहिताम् । विरलामित्यर्थः । कर्तुं विधातुमिव । उताथ वा खकीयां खात्मसंबन्धिनी हृषीकपतिमिन्द्रियंश्रेणीम् । पञ्चाक्षीमित्यर्थः । निर्विकृति विकारविकलां स्पर्शन-रसन-घ्राण-नयन-श्रवणानामिन्द्रियाणां स्पर्श-रस-गन्धरूप-शन्देषु प्रवृत्तिकरणलक्षणेषु तत्तद्यापारेषु मन्दीभवनानिवृत्तिकारिकां कर्तुमिव वा॥
स एकदन्तिस्फुरदेकसिक्थमुखानि तीवाणि तपांसि चक्रे । प्रभुः प्रणेतुं स्पृहयन्निवैकभवामनन्तामपि संसृति खाम् ॥ १०१॥
स सरिरेकदन्तिरेकस्मिन्वारके पात्रे । यत्रानवच्छिन्नं पानीयानादिकं पतेत्सा एकदतिरुच्यते । यस्मिंश्चैकमेव सिक्थं भुज्यते नान्यत्तदेकसिक्थमेकदन्त्या स्फुरद्दीप्यमानम्। युक्तमित्यर्थः । एकसिक्थं तत्प्रमुखमाद्यं येषु तादृशानि तीव्राणि अतिकठिनानितपांसि चक्रे विनिर्मितवान् । उत्प्रेक्ष्यते-अनन्तां स्वभावपरिणामेन न विद्यते अन्तो ऽवसानं यस्यास्तादृशीं खां खकीयां संसृति संसारमेक एव भवोऽवतारो यस्यास्तादृशीं प्रणेतुं निर्मातुं स्पृहयन्निव ॥

Page #942

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
उपोषणानामपुषत्सहस्रत्रयं स तस्योपरि षट्शतीं च । सरोजजन्मा धरणीधरेन्द्रं सुधाशनानामिव चारुचूलाम् ॥ १०२ ॥ स सूरिरुपोषणानामुपवासानां सहस्राणां दशशतीनां त्रयं त्रिकं त्रिसहस्रीमपूपुषत् पुष्णाति स्म । चकारेत्यर्थः । च पुनस्तस्य सहस्रत्रयस्य उपरि षट्शतीं षट्शतानि उपवासान् चकार । क इव । सरोजजन्मेव । यथा कमलभूर्ब्रह्मा सुधाशनानां देवानां धरणीधरेन्द्र मेरुं व्यधात् । पुनस्तस्योपरि चावी प्रकृष्टां चूलां विधत्ते स्म । यद्यपि धरणीधरेन्द्र इति नाना मेरुरायातस्तथापि धरणीधरेन्द्रो हिमाद्रिरप्युच्यते । तस्यापि नगाधिराजत्वं वर्तते । परं तस्मिन् चूला नास्ति, तन्निरासार्थ सुधाशनानामित्युक्तम् । सुराद्रिर्मेरुरेव नापरः ॥
एकाशनाचाम्लयुतैर्यतीन्दुरुपोषणैर्निर्गलितान्तरायम् । त्रयोदश व्यातनुते स्म मासाशिक्षामि वः स्वीयगुरोस्तपोऽसौ॥१०३॥
असौ यतीन्दुः सूरि: खीयगुरोः विजयदानसूरेः तपोऽनुष्ठानविशेष व्यातनुते स्म निर्ममे । कान् । मासान् । त्रिंशद्वासरान्यावत् । किंभूतान् मासान् । त्रयोदश विश्वेदेवप्रमितान् त्रयोदशसंख्याकान् । कथम् । निर्गलितान्तरायं विगतविगतविघ्नम् । कैश्चके । उपोषणैरुपवासैः । किंभूतैः । एकाशनाचाम्लयुतैः प्रथममुपवासः, तत एकाशनकमेकभकम्, तत आत्वाम्लं केवलं जलेन रुक्षानाशनम् , पुनरुपवासः, अनया रीत्या निर्विघ्नं त्रयोदशमासी यावद्विजयदानसूरेस्तपो विदधे । उत्प्रेक्ष्यते-खीयगुरोरासेवनाग्रहणा. दिको शिक्षामिवातनुते स्म ।।
त्रिधा समारा मनाः समग्रज्ञानानि चैकादशयुग्ममासान् । तपांसि तीव्राणि चकार योगैः परीषहा तुमिवेहमानः ॥ १०४ ॥ स सूरिरेकादशानां युग्मं येषु । एकादश द्वाभ्यां गुणिता द्वाविंशतिर्जाता । तादृशान्मासान् द्वाविंशतिमासान्यावद्योगैरङ्गोपाङ्गादिसूत्राणां योगवहनैः कृत्वा तीव्राण्युपवासाः चाम्लादिरूपाणि तपांसि चकार कृतवान् । किं कर्तुमनाः। त्रिधा त्रिभिर्मनोवाकायलक्षणैः कृत्वा समप्राणि मतिश्रुतावधिमनःपर्यवकेवललक्षणानि पश्चापि ज्ञानानि समारा मनाः सम्यगारांधयितुंकामः । उत्प्रेक्ष्यते-क्षुधा-तृषा-शीत-उष्ण-दंशमशक-अचेलअरति-स्त्री-चर्या-निषद्या-शय्या-आक्रोश-वध-याचन-अलाभ-रोग-तृण-मल-स. त्कार-प्रज्ञा-अज्ञान-सम्यक्त्व रूपान् द्वाविंशतिसंख्याकान् परीषहान् जेतुमीहमान इव ।।
उप्रैस्तपोभिर्युनिशं त्रिमासीं यत्सूरिमन्त्रं विधिनारराध । श्रीशासनाधित्रिदशैर्वशीन्द्रः स्वयं स्वयंभूरिव सेव्यमानः ॥ १०५ ॥ यो यशीन्द्रो योगीश्वरः उप्रैः पारणकेष्वाचाम्लयुक्तैश्चतुर्थषष्ठाष्टमादिरूपैस्तपोभिरभिप्रहविशेषैः कृत्वा त्रिमासी मासत्रयीं यावत् युनेिशनहोरात्रं सूरिमन्त्रमाचार्यपद

Page #943

८२
काव्यमाला।
स्थापनगौतमविद्यां विधिना सम्यक् तत्कल्पशास्त्रपूर्वाचार्यप्रोकप्रकारेणारराध साधयति स्म । किं क्रियमाणः । खयंभूजिनेन्द्र इव श्रिया युक्तैरनेकदेवदेवीवृन्दाधिपत्यकलितैः शासनस्य जिनमतस्याधित्रिदशैरधिष्ठायिकैर्देवैर्वाग्वादिनी-त्रिभुवनखामिनी-श्रीदेवीयक्षराज-गणिपिटकप्रमुखसुरासुरैः खयमात्मना सेव्यमान उपास्यमानः ॥
सूरीन्दुरेकाग्रमनाश्चतस्रः स्वाध्यायकोटीगेणयांबभूव । निवेदिताशेषशरीरभाजां चतुर्गतानामिव जैत्रमन्त्रान् ॥ १०६ ॥ .
सूरीन्दुरेकाप्रमेकतानं मनश्चेतो यस्या व्यप्रान्तःकरणः सन् खाध्यायानां सिद्धान्तप्रकरण-परिवर्तन-गणन-चिन्तनरूपाणां चतस्रः चतुःसंख्याकाः कोटी: शतीशतसहस्राणां गणयांबभूव गणयति स्म। उत्प्रेक्ष्यते---निर्वेदं खेदं प्रापिता नीता अशेषाः संसारवर्तिनः समस्ताः शरीरभाजः प्राणिनो याभिस्तादृशीनां नरकतिर्यमनुष्यदेवलक्षणानां चतमृणां गतीनां जैत्रान् जयनशीलान्मन्त्रानिव गणयांचकार ॥
ग्रन्थावली निर्मितवान्विशुद्धां निजां मनोवृत्तिमिव व्रतीन्द्रः । अदीक्षयद्यः शतशो वशीशः शिष्यान्स्वशिष्यीकृतशक्रसूरिः ॥१०७॥ यो व्रतीन्द्रो प्रन्थावली शास्त्रश्रेणीमशुद्धां विशुद्धां कूटवर्णविरहितां निर्मितवान् शोधयामास । कामिव । निजामात्मीयां मनोवृत्तिमिव खान्तव्यापृतिमिव विशुद्धां निष्पापां निर्मितवान् । पुनर्यो वशीशः जितेन्द्रियेन्द्रः योगिजम्भारातिः शतशः शंतसंख्याकान् शिष्यान् विनेयान् अदीक्षयत् दीक्षां प्राहयति स्म । किंभूतः । शिष्यीकृतो बुद्धया शास्त्रपरिज्ञानेन च निजान्तेवासिविहितः शक्रसूरिः पुरंदराचार्यः बृहस्पतिर्थेन । 'ईदृशीं गिरमुदीर्य बिडोजाः जोषमासनविशिष्य बभाषे । नात्र चित्रमभिधाकुशलत्वे शैशवावधि गुरुर्गुरुरस्य ॥ इति सूरेरातपस्यासमयं तपःक्रियानुष्ठानादिवर्णनम् ॥
यत्पण्डिताः साधेशतं बभूवुः संप्राप्तसिद्धान्तपयोधिपाराः । दिवेय॑यैकं धिषणं दधत्या वागीश्वराः किं विधृता धरित्र्या ॥ १०८॥ यस्य सूरेः पण्डिताः प्रज्ञांशपदधारिणः सार्धशतमेकपश्चाशदुत्तरं शतं संख्या येषां तादृशा बभूवुः संजाताः । किंभूताः। संप्राप्तोऽधिगतः सिद्धान्तस्यागमस्य उपलक्षणात् खसमयपरसमयप्रवर्तमानशास्त्रसंदोहखरूपस्य पयोधेः समुद्रस्य पारो यैस्ते । उत्प्रेक्ष्यते-एकमेव धिषणं बृहस्पतिम् । 'वाचस्पतिर्द्वादशार्चिधिषण: फाल्गुनीभवः' इति हैम्याम् । दधत्या धारयन्त्या दिवा खर्लोकेन अमरावत्या वा सममीjया स्पर्धया धरित्र्या धरित्रीभुवा सार्धशतं वागीश्वराः सुराचार्या विधृताः किं ध्रियन्ते स्म इव ॥
सप्ताभवन्वाचकवारणेन्द्रा यस्योल्लसद्वाग्लहरीविलासाः। गाम्भीर्यभाजो गुणरत्नपूर्णास्तरङ्गिणीनामिव जीवितेशाः ॥ १०९ ॥ यस्य भट्टारकस्य सप्तसंख्याका वाचकेषु उपाध्यायेषु विषये कुमतिमतप्रबलबलवि

Page #944

१७ सर्गः] हीरसौमाम्यम् ।
८८३ दलनेन वारगेन्द्राः कुअरराजाः अभवन् संजायन्ते स्म । के इव । तरङ्गिणीनां जीवि. तेशा इव । यथा नदीनां नाथाः सप्तसंख्याका भवन्ति । यदुक्तं हैम्याम्-'द्वीपान्तरैरसंख्यास्ते सप्तैवैते तु लौकिकाः' इति द्वये अपि । किंभूताः । उल्लसन्तः स्फुरन्तो वाचो वाण्य एव लहर्यः कल्लोलास्तेषां विलासा विभ्रमा वैचित्र्यो येषु येषां वा । पुनः किंविशिष्टाः । गाम्भीर्य गम्भीरिमाणमलब्धमध्यत्वं भजन्तीति । पुनः कथंभूताः । गुणा एव रत्नानि मणयस्तैः पूर्णा निर्भरभृताः ॥
क्षमां दधानस्य च गौरिमाणं पदाजभृङ्गायितचक्रिणश्च । द्वे यस्य जाते यतिनां सहस्रे विलोचनानामिव भोगिभर्तुः ॥ ११० ॥ यस्य सूरेर्यतिनां साधूनाम् । 'ब्रह्मशर्मभरचारुयतीव' इति नैषधे । अतो यतिशब्द इकारान्तो नकारान्तश्च । द्वे सहस्र विंशतिशती जाते । कस्येव । भोगिभर्तुरिव । यथा नागराजस्य विलोचनानां चक्षुषां द्वे सहस्र स्तः सहस्रफणत्वात् । किंभूतस्य यस्य भोगिभर्तुश्च । क्षमा शान्ति सर्वसहतां धरित्री दधानस्य बिभ्राणस्य । च पुनर्गौरिमाणं सुवर्णवर्णतां श्वेतिमानं च । 'गौरः श्वेतपीतयोः' इत्यनेकार्थः । पुनः किंभूतस्य । पदाब्जयो. श्चरणारविन्दयोः भृङ्गायिता भ्रमरवदाचरिताश्चक्रिण: चक्रवर्तिनो महाराजा नागाश्च यस्य । 'दीकरः कञ्चुकिचकिगूढपात्' इति हैम्यां गुरुनागेन्द्रयोर्विशेषणानि ॥
शीलं परिष्कारमिवोद्वहन्त्यः सर्वानुवादा इव चन्दनायाः ।
यस्याप्तवाङ्मानसराजहंस्यः साध्व्यो बभूवुस्त्रिशतीमिताश्च ॥ १११॥ . यस्य सूरेनयाणां शतानां समाहारस्त्रिशती त्रीणि शतानि तया मिताः प्रमाणीकृताः साध्व्यो यतिन्यो बभूवुः संजाताः । किंभूताः । आप्तानां तीर्थकृतां वाग्वाणी सिद्धान्तः । 'आप्तोक्तिः समयागमौ' इति हैमीवचनात् । सैव मानसं राजहंसनिवाससरस्तत्र खेलने राजहंस्यः । सिद्धान्तखाध्यायध्यानपरा इत्यर्थः । किं कुर्वत्यः । उद्वहन्त्यः उत्प्राबल्येन वहन्यो धारयन्त्यः । किम् । शीलं त्रिधापि ब्रह्मचर्यम् । कमिव । परिष्कारमिव आभरणमिव । 'परिष्काराभरणे च' इति हैम्याम् । उत्प्रेक्ष्यते-चन्दनायाः चन्दनबालायाः सर्वानुवादा इव सर्वशीलागमादिकमनुवदन्ति अनुकुर्वन्तीति । चन्दनातुल्या इत्यर्थः ॥ . व्रजे यतीनां विजयाद्यसेनप्रभोर्ददौ सूरिपदं य एकम् ।
नक्षत्रताराग्रहमण्डलेऽपि वेधा यथा राजपदं सुधांशोः ॥ ११२ ॥ य: सूरिर्यतीनां व्रजे श्रमणानां गणे सत्यपि विजय इति पदमाद्यं प्रथमं यत्र तादृशः सेन एतावता विजयसेननामा प्रभुर्मुनिः खामी तस्य नान्यस्य एकं सूरिपदमाचार्यपदं ददौ दत्तवान् । यथा इवार्थे । क इव । वेधा इव । यथा ब्रह्मा जैनमते नक्षत्राणाम. टाविंशतिसंख्यानां ताराणां षट्षष्टिसहस्रकोटिकोट्यस्तथा पञ्चसप्ततिकोट्य एतावत्प्रमाणानां तारकाणां तथा ग्रहाणामष्टाशीतिप्रमितानां कलिकालनानि पञ्चमारके नराणाम

Page #945

८८४
काव्यमाला।
ल्पायुष्ट्वान्नवानामेव सूर्यादिकानां मण्डले समूहे सत्यपि सुधांशोश्चन्द्रस्यैव एकं राजपदं ददिवान् ॥ इति परिवारः ॥
यस्योपदेशाद्बहवो विहाराः संजज्ञिरे मन्दिरचैत्ययुक्ताः । त्वष्ट्रा क्षितौ वस्तुमिवामृतखःश्रीभिर्व्यधाप्यन्त विलाससौधाः ॥११॥ यस्य प्रभोरुपदेशाद्बहवोऽनल्पसंख्याका विहारा जिनप्रासादाः संजज्ञिरे । किंभूताः। मन्दिरचैत्ययुक्ताः गृहदेवतावसरसहिताः । 'देहरासर' इति प्रसिद्धिः । एतावता गृहत्यान्यप्येकान्यासन् । उत्प्रेक्ष्यते-अमृतखःश्रीभिरपवर्गस्वर्गलक्ष्मीभिः कत्रीभिः क्षिती भूमण्डले वस्तुं निवासं कर्तुं त्वष्ट्रा विश्वकर्मणा क; विलाससौधा लीलागृहा व्यधाप्यन्त कारिता इव ॥
पञ्चाशदईप्रतिमाप्रतिष्ठाः प्रभुः पृथिव्यामनुतिष्ठति स्म । दिशश्चतस्रोऽप्यपुनाद्विहारैः प्रभाप्रसारैरिव भानुमाली ॥ ११४॥ . प्रभुः सूरिः अर्हत्प्रतिमानां शतसहस्रसंख्याकानां जिनबिम्बानां प्रतिष्ठा वासक्षेपाञ्जनशलाकादिकादिक्रियाभिः प्रतिष्ठापनानि पश्चाशत्संख्याकाः पृथिव्यां गुर्जरसौराष्ट्रमरुमेदपाटलाटमेवातकुशावर्तादि मण्डलभूमण्डलमध्ये अनुतिष्ठति स कृतवान् । पुनश्चतस्रश्चतुःसंख्याकाः पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तरसंज्ञा दिशो हरितो विहारैः खविचरणैः कृत्वा अपुनात् पवित्रीचकार । क इव । भानुमालीव । यथा भाखान् प्रभाप्रसारैः खकिरणविस्तारैः कृत्वा चतस्रोऽपि दिशः पुनीते ॥
यस्मिन्पुनाने भुवमर्बुदाद्रिसमेतसिद्धाचलरैवतेषु ! संघाधिपाः पाण्डववच्छतानि त्रीणि त्रिकेणाभ्यधिकान्यभूवन् ॥११५॥ यस्मिन् सूरिशके भुवं पृथिवीपीठं पुनाने पवित्रीकुर्वाणे सति अर्बुदाद्रिः हिमाचलनन्दनगिरिः वृषभदेववासुपूज्यारिष्टनेमिमहावीरवर्ज विंशतितीर्थकृतां निर्वाणभूमाकल्याणकपावनीकृतं संमेताचल: शजयो विमलाचल: रैवतो गिरिनारगिरिः एतत्प्रमुखेषु तीर्थेषु पाण्डववत्पाण्डुनन्दना इव त्रिकेण त्रयेणाधिकानि त्र्युत्तराणि त्रीणि शतानि संघाधिपाः संघपतयः अभूवन् समजायन्त ॥
आत्मा भृतो येन जिनेश्वराद्रितीर्थादियात्रोद्भवपूर्णपुण्यैः । प्राक्शृङ्गिशृङ्गागमनोद्गतांशुभारैरिवाम्भोरुहिणीवरेण ॥ ११६ ॥
येन भगवता जिनेश्वराद्रिः शत्रुजयशैलः । पञ्चाशदादौ किल मूलभूमेर्दशार्श्वभूमेरपि विस्तरोऽस्य । उच्चत्वमष्टैव तु योजनानि मानं वदन्तीह जिनेश्वरादेः ॥ इति नगरपुराणोकमन्तर्वाच्यान्तर्गतमत्र लिपीकृतमस्ति । स एव तीर्थः सिद्धिगमनस्थानम् । तीर्थशब्दः पुंनपुंसकलिङ्गे । स एव तदेव वा आदौ येषां तेषां यात्रा दर्शनं स्पर्शनं तदर्हतां द्रव्यभावस्तवार्चनातपोविधानादिकाः क्रियास्ताभ्यः उद्भव उत्पत्तिर्येषां तादृशैः पूणैरन्यूनैः

Page #946

१८५
१७. सर्गः] हीरसौभाग्यम् । पुण्यैः सुकृतैः कृत्वा आत्मा खप्राणी भृतः संपूरितः । केनेव । अम्भोरुहिणीवरेणेव । यथा भानुमालिना प्राङ्गी पूर्वाचलः तस्य शृङ्गे शिखरे आगमनेनोपनमनेन उद्गताः प्रकटीभूताः अंशुभाराः किरणनिकराः सहस्रसंख्यकराः ऋतुभरात्षोडशशतकरा अपि यैस्तैः आत्मा म्रियते । उदयानन्तरमेव किरणबाहुल्यदर्शनादिशयमुत्प्रेक्षोपमा वा ॥ " धात्री पवित्रां सृजतोऽस्य पादन्यासे दुकूलान्यध्रियन्त भव्यैः।
तीर्थाधिराजस्य चतुर्निकायसुरैरिव स्वर्णसरोरुहाणि ॥ ११७ ॥ __ धात्री वसुंधरां पवित्रां पावनां सृजतः कुर्वतः पादचारेण चरतः अस्य सूरेः पादन्यासे चरणयुगलस्थापनस्थान प्रायो बाहुल्येन भव्यैः श्राद्धवर्गः दुकूलानि क्षौमानि वि. विधदेशवासांसि वा अध्रियन्त पादाधः स्थाप्यन्ते स्म। कस्येव । तीर्थाधिराजस्येव । यथा धरित्री पवित्रां विदधानस्य भूमण्डले विहारं कुर्वतः श्रीभगवतश्चतुर्निकायसुरैः भवनपति-व्यन्तर-ज्योतिष्क-विमानवासि-देवैः स्वर्णसरोरुहाणि कनककमलानि पादन्यासे चरणारविन्दयोस्तले विधीयन्ते ॥ स्तम्भादितीर्थे जलदागमेऽस्मिन्स्थिते कदाचिद्भविकव्रजेन । कोटिय॑येऽसृज्यत टङ्ककानां श्रीविक्रमाम्भोरुहबन्धुनेव ॥ ११८ ॥ कदाचित्कस्मिन्नपि जलदागमे वर्षाकाले स्तम्भ इति पदमादौ यस्य तादृशे वीर्ये स्तम्भतीर्थे 'खंभाति' इति लोकप्रसिद्धनामनि अस्मिन् मुनीन्द्रे चतुर्मासीमासीने सति भविकव्रजेन अर्थात् स्तम्भतीर्थादिसंघलोकनिकरेण टङ्ककानां गुर्जरजनपदप्रसिद्धानां नाणकविशेषाणां कोटिरेका कोटिळये दानेऽसूज्यत व्ययीक्रियते स्म । केनेव । श्रीविक्रमाम्भोरुहबन्धुनेव । यथा श्रीमद्विक्रमादित्येन एकस्मिन् वारके दाने वा कोटिः कनकटकानाम् । सुवर्णकानामित्यर्थः । दाने दीयमाना आसीत् । प्रतिश्लोकं काव्यं गाथां च प्रायो जनानां कोटिदातासीत् , न न्यूनमधिकं बहु ॥ प्रेक्ष्य प्रियं शक्रवशा अहिल्यासक्तं क्षितावक्षमया किमेताः। मृगीदृशो न्युञ्छनकानि यस्य प्रायो व्यधू रूपकनाणकेन ॥ ११९ ॥ मृगीदृशो निखिलमेदिनीमण्डलसम्यङ्मृगलोचनाः प्रायो बाहुल्येन यस्य प्रभोर्युञ्छनकानि निर्मित्सतानि रूपकनाणकेन । जातिवाचित्वेनैकवचनम् । रजतसंबन्धिमहमुदील्यारिका-आसेरी-मुदप्फरिका-रूपकादिकेन उपलक्षणादभिरामिकासुवर्णकायेनापि व्यधुः कुर्वन्ति स्म । मृगीदृश उत्प्रेक्ष्यन्ते-प्रियं भर्तारं शक्रमहिल्यायां गौतमर्षिपन्यां तपखिन्यामासक्तं भोगलम्पटीभूतं प्रेक्ष्य दृग्गोचरीकृत्य अक्षमया अस्मात्सर्वोत्तमरूपलावण्यसौभाग्यवपुर्विभवशीलशालिनीविहाय वल्कलमुञ्जदोरिकाजटादिरूपविकरालां तापसीमसौ सेवते इति भर्तरि विषये रुषा ईयया क्षितौ क्षोण्यां किमेताः शक्रवशा इन्द्राण्य इवायाताः ॥ इति माहात्म्यम् ॥

Page #947

काव्यमाला।
.......
.
....
...
.
....
..
.
...
..
..।
पुरीमपापामिव पञ्चवक्रध्वजो जिनेन्द्रः पुनरुन्नताहाम् ।
........." || १२०॥ सजिनेद्रः सूरिरन्तिममायुरपेक्षया चरमं चतुर्मासकं तत्र चक्रे कृतवान् । किं कृत्वा। अजयपुरदेवळपाटकादिषु विहारैः कृत्वा। पुनरपरवारमुन्नत इत्याहा नाम यस्यास्वादशी पुरी नगरी चरणारविन्दैः निजपादपद्मः पवित्रां पावनीं कृत्वा । क इव । पञ्चवक्रध्वज इव । यथा केसरिकेतनो महावीरो जिनानां सामान्यकेवलिनां मध्ये तीर्थाधिपखादिन्द्रः पुरंदरः अपापां पुरी खीयपदपङ्कजैः पवित्रीकृयान्तिमं पश्चिमं चतुर्मासकं कृतवान् । [वाचंयमेन्दुर्निजमायुरल्पं] विदांचकाराथ हृदा तदानीम् । स्वेनोपचेतुं पुनरेष पुण्यमगण्यमैच्छद्रविणं धनीव ॥ १२१ ॥
अथ चतुर्मासकस्थितेरनन्तरं तदानीं तस्मिन् प्रस्तावे तञ्चतुर्मासक एव वाचंयमेन्दुहीरविजयसूरिः हृदा कुशाप्राप्रिममतज्ञानवता हृदयेन कृत्वा निजमात्मीयमायुर्जीवितकालमल्पं स्तोकं विदांचकार अज्ञासीत् ज्ञातवान् । पुनरित्सन्योक्तिः । एष सूरिः स्वेनात्मना अगण्यमपरिमितं खर्गापवर्गसाधकं पुण्यं सुकृतमुपचेतुं पुष्टं कर्तुमैच्छ . द्वाञ्छति स्म । क इव । धनीव । यथा व्यवहारी अगण्यं गणयितुमशक्यं गणितं द्रविणं धनमुपचेतुमिच्छति ॥
संलेखनां तत्र तपोविचित्रां स वृत्रशत्रुतिनां वितेने। विधित्सयेवोत्सुकितोचरात्मशुद्धेर्बहिःस्नानमिवाङ्गशुद्धेः ॥ १२२ ॥
तत्रोन्नतनगरे स वतिनां वृत्रशत्रुर्वाचंयमवासवो हीरविजयसूरिस्तपोभिरेकाशननिविकृतिकाचाम्लचतुर्थषष्ठाष्टमादिभिः कृत्वा विचित्रां नानाविधां संलिख्यन्ते संतक्ष्यन्ते तुच्छीक्रियन्ते खकर्माण्यनयेति संलेखना तपोनुष्ठानविशेषस्तां वितेने करोति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-अन्तरात्मनो जीवस्य शुद्धेर्निर्मलतायाः कर्मराहित्यस्य विधित्सया कर्तुमिच्छया उत्सुकित उत्कण्ठित इव । किमिव । बहिःमानमिव । यथा कश्चिदङ्गस्य बाह्यशरीरस्य शुद्धविशुद्धताया विधित्सया विधातुमिच्छयोत्सुकितो बहिःस्नानं जलादिभिस्त्वङ्मलापहसेवनं वितनुते ॥ इति संलेखना ॥ प्राचीनसूरीन्द्र इव प्रणीय संलेखनामेष विशिष्य सूरिः । आराधनां प्रारभतेति शान्तरसारविन्दैकविलासहंसः ॥ १२३ ॥ एष सूरिः इत्यप्रे वक्ष्यमाणप्रकारेण आराध्यन्ते सर्वव्यापारपरित्यागेन पुराकृतदुकृतमिथ्यादुष्कृतप्रदानेन च त्रिधापि अर्हदादयः सेव्यन्ते यस्यां सा आराधना तां प्रारभत प्रारब्धवान् । किंभूतः । शान्तनामा नवमो रसः उपशमलक्षणः स एवारविन्दं विकसितकमलं तत्रैकोऽद्वितीयो विलासः क्रीडा तत्राद्वैतखेलनविषये हंसो राजमराल: हंसोपमः आराधनां प्रारभत । किं कृत्वा । प्राचीनसूरीन्द्रो वज्रखामीप्रमुखपूर्वाचार्य

Page #948

१७ सर्ग: हीरसौभाग्यम् ।
८७ इति विशेषप्रकारेण प्राकृतेभ्यस्तपोभ्योऽत्यभ्यधिकविषयां दुष्करतपोविशेषरूपां संले. 'खनां कृत्वा ॥
अम्भोजनामा इव ये त्रिलोक्याः सिषेविरे नीरधिनन्दनाभिः । भूता भविष्यन्ति वसन्ति सार्वास्ते मे शरण्याः शरणीभवन्तु ॥१२॥ ते सर्वे सास्तिीर्थकरा अशरणाः शरणा भवन्विति शरणीभवन्तु त्राणाय जायन्ताम् । कस्य । मे मम संसारभीरुः तस्य । किंभूताः । शरण्याः शरणागतवत्सलाः । पुनः किंभूताः। अतीतायामुत्सर्पिण्यां केवलज्ञानिप्रमुखाः अथ वा अस्यामेवावसर्पिण्यामत्र भर. तक्षेत्रे ऋषभदेवादिकाः पञ्चमारकापेक्षया चातुर्थारके पूर्वजातत्वादतीता एवोच्यन्ते । अनन्ताः संजाताः पुनर्ये भविष्यन्ति । अनांगतकाले पद्मनाभादिमा उत्पत्स्यन्ते पुनर्ये सन्ति सीमंधरखामिप्रमुखा इदानींतने काले विहरमाना विद्यन्ते । यत्तदोर्नित्याभिसंबन्धात्ते के।ये सार्वा अम्भोजनाभा नारायणा इव । 'यत्क्रमाश्चक्रिणो वा' इति जिनशतके बहुत्वम् । त्रिलोक्या जगत्रयस्य नीरधिनन्दनाभिलक्ष्मीभिः सिषेविरे सेविताः ॥
यैरन्तरे ध्यानधनंजयस्य प्रज्वाल्य दुःकर्ममलं विशुद्धः । असर्जि जाम्बूनदवन्निजात्मा ते सन्तु सिद्धाः शरणं शरण्याः॥१२॥ ते सिद्धा मुक्तात्मानो निर्वाणं प्राप्ताः सत्त्वाः शरणमर्थान्मम त्राणाः सन्तु भवन्तु संसारादक्षका भवन्तु । किंभूताः । शरण्याः शरणे साधवः । 'तत्र साधौ हिते च यः' इति यप्रत्ययः । ते के । यः सिद्धानं तदेव धनंजयो वह्निस्तस्यान्तरे मध्ये दुष्टानि दुरन्ताधिव्याधिदुर्गतिरूपविपाककारित्वादशुभानि नृशंसानि कर्माणि तान्येव मलं कि तं प्रज्वाल्य भस्मीकृत्य निजस्यात्मन आत्मा जीवो विशुद्धो निर्मल: कर्मरहितः असर्जि सृष्टः कृतः । किंवत् । जाम्बूनदवत् । यथा दृषदादेर्मलं कृशानुना प्रज्वाल्य सुवर्ण मुज्यते ॥ . वितन्वते ये भ्रमरा इवात्मवृत्तिं स्मरं नन्ति च शंभुवये ।
ते साधवः स्युः शरणं तपस्याधुरं धुरीणा इव धारयन्तः ॥ १२६ ॥
ते साधवः श्रमणाः। ममेति शेषः । शरणं स्युर्भवेयुः। किंभूताः । धुरीणा धौरेयकाः वृषभा इव । तपस्याधुरं दीक्षायाः सर्वात्मना समनं क्रियाकलापादिप्रकारकरणरूपधुर्वी धारयन्तः बिभ्रतः । ये साधवो भ्रमरा मधुकरा इव आत्मवृत्ति निजजीविकां माधुकरी वृत्ति वितन्वते कुर्वते । च पुनर्ये शंभुवदीश्वर इव जगद्विडम्बकं स्मरं नन्ति मदनं व्यापादयन्ति ॥
मज्जज्जनस्यास्ति करावलम्ब इवातिभीमे भववारिधौ यः । भूयात्स धर्मः शरणं सुधांशुः सुधामिवान्तः करुणां दधानः ॥ १२७ ॥ स धर्मः शरणं भवभीतस्य मम रक्षको भूयात् । किंभूतः । अन्तर्मध्ये करुणां सर्व

Page #949

८
काव्यमाला। तत्त्वेषु कृपां दधानः । अजिनाज्ञापूर्वकदयामयो धर्म इत्यर्थः । क इव । सुधांशुरिव । यथा चन्द्रो मध्ये निजमण्डलान्तराले सुधाममृतं धत्ते। यो धर्मः अतिभीमे अतिशयेन भीतिकारिणि भववारिधौ संसारसमुद्रे मजज्जनस्य बुडतो, लोकस्य करावलम्बो हस्तावलम्बनमिवास्ति । हस्ते गृहीत्वा कर्षतीत्यर्थः । यथा कश्चिदगाधजलनिधिमजन्तं कंचिजन्तुं हस्ताभ्यां गाढमादाय बहिः कर्षति तद्वदास्ते ॥ इत्यर्हत्सिद्धसाधुधर्माणां चतुर्णा शरणम् ॥
ज्ञाने ममाष्टौ समयादिकातीचाराः प्रमादा इव शुद्धधर्मे । . . शङ्कादिका अष्ट च दर्शनेऽतीचारा मदा देहभृतीव जाताः॥ १२८॥ कर्माणि जन्ताविव ये ममातीचाराः पुनर्मातृगताश्चरित्रे । मिथ्यासतां ते बहुगवाचो व्याहारवन्मे निखिला इदानीम् ॥ १२९॥ ये ममाष्टौ अष्टसंख्याकाः ज्ञाने ज्ञानाचारे अतीचाराः संजाताः । किंभूताः । समयः काल: आदौ येषां कालविनयबहुमानोपधानहीननिह्नवव्यञ्जनार्थतदुभयहीना एतेऽष्ट ज्ञाना. वीचाराः।के इव। प्रमादा इव । यथा शुद्धे जिनभाषिते धर्मे मद्य-विषय-क्रोध-मान-माया-लोभ-निद्रा-विकथानामानोऽष्टप्रमादाः स्युर्धर्मविषयेऽमी प्रमादा भविनां भवेयुः। च पुनर्ये मम दर्शने सम्यक्त्वे दर्शनाचारे शङ्का-आकाङ्क्षा-विचिकित्सा-मूढदृष्टता-अनुपम बृंहणा-अस्थिरीकरण-असाधर्मिकवात्सल्य-अप्रभावना इत्यभिधाना अष्टौ अष्टप्रमाणा अतीचाराः संपन्नाः । के इव । यथा जने जाति-कुल-बल-ज्ञान-ऐश्वर्य-रूप-तपो-लब्धि. रूपा अष्टौ मदा भवन्ति । पुनर्ये चरित्रे चारित्राचारे अनिर्यासमिति-अभाषासमितिअनेषणासमिति-अनादाननिक्षेपासमिति-अपारष्टापनिकासमिति-अमानागुप्ति-अवचनगुप्ति-अकायगुप्तिः इति संज्ञा मातृगता अष्ट प्रवचनमातृसंबन्धिनोऽतीचारा जाताः । कानीव । कर्माणीव । यथा जन्तौ प्राणिनिविषये ज्ञानावरणीय-दर्शनावरणीय-मोहनीय-वेदनीय-अन्तराय-नाम-गोत्र-आयुः इत्यष्टौ कर्माणि जायन्ते । सांसारिके जीवे इति शेषः । ते निखिलाः सर्वेऽपि चतुर्विंशतिरतीचाराः इदानीमस्मिन्नायुरन्तसमये मम ते ममातीचारा मिथ्या मृषा आसतां भवन्तु । किंवत् । व्याहारवत् । यथा बहुगर्थवाचो वाचालस्य । 'स्याज्जल्पाकस्तु वाचालो वाचाटो बहुगर्घवाक्' इति हैम्याम् । व्याहारा वासि मिथ्या जायन्ते । 'व्याहारो भाषितं वचः' इत्यपि हैम्याम् ॥ युग्मम् ॥
तपःसु ये द्वादशभेदभिन्नेष्वहर्मणीनामिव मण्डलेषु । वीर्येऽभवन्येऽत्र भवे ममातीचारप्रचाराश्च मृषासतां मे ॥ १३० ॥ द्वादशभिर्भेदैः प्रकारैः भिन्नेषु पृथक्पृथग्भूतेषु । अनशनम् , ऊनोदरिका, वृत्तिसंक्षेपः, सत्यागः, कायक्लेशः, सलीनता, इति षड्डिधं बाह्यतपः । तथा प्रायश्चित्तम् , विनयः, धैयावृत्त्यम् , खाध्यायः, ध्यानम् , कायोत्सर्गश्च इति षड्डिधं बाह्यतपः । संभूय द्वादशप्रकारेषु तपःसु तपआचारेषु समये अतीचाराणां प्रचारा विस्तारा लगनानि वा अभवन्

Page #950

८८९
१७ सर्गः) हीरसौभाग्यम् । तपःसु । उत्प्रेक्ष्यते-द्वादशभेदभिन्नेषु द्वादशसंख्येषु अहर्मणीनां सूर्याणां मण्डलेषु बिम्ब विव । यथा भात्कराणां तेजो दुःसहं तथैव तपसामपि । तथा च यथा कर्मणां प्रभावस्तथा तपसामपीति । च पुनरत्र भवे अस्मिन् जन्मनि उपलक्षणादन्यस्मिन्नपि भवे ये मम वीर्ये वीर्याचारविषये अतीचारा अभवन् ते अतीचारा मे मम मृषा मिथ्या आसतां भवन्तु । सर्वेषामप्यतीचाराणां मम मिथ्यादुःकृतमस्त्वित्यर्थः ॥ इति पञ्चज्ञानाचारादि. पश्चाचारातीचारालोचनम् ॥
एकेन्द्रिया भूजलवद्विवायुवनान्यहन्यन्त मयाङ्गिनो ये। बिभ्राम्यता भूरिभवेषु कर्मवशेन देशेष्विव दैशिकेन ॥ १३१ ॥ -
ये भुवः पृथिवीकायिका, जलान्यप्कायिका वहयस्तेजस्कायिका वायवो वायुकापिका वनानि वनस्पतिकायिका एकं स्पर्शनं शरीरं तल्लक्षणमिन्द्रियम् हृषीकं येषां ते एकेन्द्रिया अङ्गिनः पूर्वोक्ताः पञ्च स्थावराः प्राणिन: मया महन्यन्त हताः। अत्र भवे अन्यत्र भवे वा इति शेषः । मया किं कुर्वता। कर्मणां ज्ञानावरणीयादीनामष्टसंख्याकानां वशेनायत्तत्वेन भूरिष्वनन्तेषु. भवेष्ववतारिषु बिभ्राम्यता विशेषेण एकद्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियसंज्यसंज्ञित्वेन चतुरशीतिलक्षजीवयोनिषु भ्रमणीं कुर्वता । केनेव । दैशिकेनेव । यथा पान्थेन कर्मणा खपरकार्याणां वशेनाधीनतया देशेषु विविधजनपदेषु पर्यटनं प्रणीयते ॥
संध्ये दिनानामिव जन्मिनां द्वे येषां हृषीके भवतो हतास्ते । · मया जलौकःकृमिशुक्तिशङ्खमुखाः प्रमादैकवशंवदेन ॥ १३२ ॥
येषां जन्मिनां जन्तूनां द्वे द्विसंख्ये हृषीके स्पर्शनरसनलक्षणे शरीरजिह्वारूपे इन्द्रिये भवतः । केषामिव । दिनानामिव । यथा दिवसानां द्वे संध्ये दिनानन दिवसावसानल. क्षणे पितृखौ स्याताम् । 'संध्या तु पितृसूः' इति हैम्याम् । ते जलौकसो जलसर्पिण्यः कृमयः कीटका गण्डोलका वा शुक्तयो मुक्तास्फोटाः । 'मुक्तास्फोटोऽब्धिमण्डूकी। शुक्तिः' इति हैम्याम् । मुक्ताफलोत्पत्तिभुवोऽन्या वा । शङ्खाः कम्बवः ते मुखा मुखे वा आदौ येषां तादृशा द्वीन्द्रिया जीवा मया हता विरोधिताः । किंभूतेन मया। प्रमा. दोऽनवधानता तस्य एकमद्वितीयतया वशंवदेनाधीनेन । प्रमादिना इत्यर्थः ॥
विशां वयांसीव भवन्ति येषां त्रीणीन्द्रियाणीह शरीरभाजाम् । गोपालिकामत्कुणकीटिकाद्या व्यापादितास्ते तु मया कथंचित् १३३ येषां शरीरभाजां जीवानामिह संसारे जगति वा तिर्यग्गतौ वा त्रीणि स्पर्शनं शरीरं रसनं जिह्वा घ्राणं नासिकालक्षणानि त्रिसंख्याकानि इन्द्रियाणि करणानि भवन्ति । कानीव । वयांसीव । यथा विशां मनुष्याणां त्रीणि बाल्ययौवनवार्धक्यलक्षणानि वयांस्यवस्थाविशेषाः स्युः । ते गोपालिका धनेडिकानि धान्य कीटका मत्कुणकाः कीटि
११२ . .

Page #951

काव्यमाला।
काश्च प्रसिद्धाः ते आयाः पूर्वे येषां तादृशास्त्रीन्द्रिया जन्तवो देहिनो मया कथंचित्केनचन प्रकारेण जानता अजानता वा प्रमादिना सता व्यापादिताः ॥
चत्वारि येषां पुनरिन्द्रियाणि नाभीभवस्येव मुखानि सन्ति । ते मक्षिकाभृङ्गपतङ्गकर्णकीटोर्णनाभप्रमुखा हताश्च ॥ १३४ ॥ पुनर्येषामसुमतां चवारि स्पर्शनरसनघ्राणनयनलक्षणानि शरीरजिह्वानासिकालोचन रूपाणि चतुःसंख्याकानि इन्द्रियाणि अक्षाणि सन्ति । कानीव । मुखानीव । यथा। नाभीभवस्य ब्रह्मणः । 'नाभीमथैष श्लथवाससोऽस्याः' इति नैषधे दीर्घोऽपि नाभिशब्दः । प्राची-अपाची-प्रतीची-उदीचीलक्षणचतुर्दिक्संमुखानि वर्तन्ते । शक्रेण षष्टिसहस्रवर्षकृततपःप्रभावात्खपदाभिकवेधसस्तपोभ्रंशं विधातुं प्रहिताप्सरोभिश्चतुर्दिक्प्रारब्धाखण्ड• . ताण्डवाडम्बरविलोकनकौतुकोत्कण्ठितचेताश्चतुर्दिक्षु चत्वारि वदनानि विदधाति स्मेति . शीलतरङ्गिण्याम् । ते मक्षिका मधुवननीलसामान्याः प्रसिद्धाः । यदुक्तम्-'सरघा' मधुमक्षिका । वर्वणा मक्षिका नीली पुत्तिका च पतङ्गिका ॥ वनमक्षिका तु दंशो दंशी . तजातिरल्पिका । तैलाटी वरटी गन्धोली' इति हैम्याम् । भृका भ्रमराः, पतङ्गाः शलभाः 'टील' इति लोके प्रसिद्धाः, कर्णकीटाः शतपद्यः खर्जूरकाः, ऊर्णनाभाः जाल. कारकाः 'कालियावडा' इति प्रसिद्धाः, ते प्रमुखा आदिमा येषु तादृशाश्चतुरिन्द्रियाः पुनर्मया हता व्यापादिताः ॥
महाव्रतानीव मुनीश्वराणां पञ्चेन्द्रियाणीह भवन्ति येषाम् । पापर्धिकेनेव महीचरास्ते संप्रापिताः प्रेतपतेनिकेतम् ॥ १३५ ॥ इह जगति संसारे वा येषां जन्तूनां पञ्च स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रवणलक्षणानि शरीरजिहानासिकानयनकर्णरूपाणि पञ्चसंख्याकानीन्द्रियाणि भवन्ति । कानीव। महाव्रतानीव । यथा मुनीश्वराणां साधुसिन्धुराणां महान्ति कातरैरल्पसत्त्वैः सत्त्वैः मेरुवदुद्धर्तुमशक्यानि सर्वप्राणातिपातविरमण-सर्वमृषावादविरमण-सर्वादत्तादानविरमण-सर्वमैथु. नविरमण-सर्वपरिग्रहविरमणलक्षणानि व्रतानि नियमविशेषाः पञ्च भवन्ति । ते च पश्चेन्द्रियात्रिविधाः सन्ति । एके स्थलचराः, एके जलचराः, तृतीयाः खेचराः। तानेव प्रतिपादयति–महीचरा गोमहिषाजमृगशशशम्बरादिकाः स्थलचराः पञ्चेन्द्रिया जीवा मया भवान्तरे प्रेतपतेर्यमस्य निकेतं मन्दिरं संप्रापिता गमिताः । केनेव । पापर्धिकेनेव । यथा आखेटिकेन लुब्धकेन मृगाद्याः पञ्चेन्द्रियाः सत्त्वाः कृतान्तनिकेतनं नीयन्ते ॥
जीवान्तिकेनेव वियद्विहारा आलेख्यशेषत्वमवापितास्ते । कैवर्तकेनेव पयश्चरास्ते कथासु शेषत्वमवापिताश्च ॥ १३६ ॥
जीवान्तिकः शाकुनिको विहंगमघातुकः तेनेव वियति आकाशे विहारो विहरणं गतिर्येषां ते खचराः । कलविङ्ककुकूटशुकसारिकाकाककपिजलवाषखञ्जनशिखण्डिकपो.

Page #952

१७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
८९१
ताद्याः पञ्चेन्द्रिया जीवा आलेख्ये चित्रे शेषत्वमवशिष्टतां न तु प्राणेनतामवापिता मा. रिताः । तथा कैवर्तकेनेव धीवरेणेव पयश्चरा जलचारिणो जीवास्ते पञ्चेन्द्रिया मत्स्यनकचक्रपाठीनपीठपाहमकरायाः कथासु वार्तासु आख्यानसंबन्धेषु शेषलमवशिष्टतामवापिता लम्भिताः । निहता इत्यर्थः । हिंसायां सर्वत्र जन्मान्तरापादनम् । अस्मिन् जन्मनि तु संयतलात्तदभाव एवेति तात्पर्यम् ॥
अर्हन्निदेशादितसान्द्रचन्द्रचन्द्रातपोद्वेलकृपापयोधौ । मीनायमानेन मुनीन्दुनेव स्वात्मेव नामानि गणोऽङ्गभाजाम् ॥१३७॥ पुनर्मया अङ्गभाजां प्राणिनां गणः समूहःखात्मेव निजजीव इन नामानि न गणितः । इदमपि प्राग्जन्मापेक्षयैव नास्मिअन्मनीति शेषः । तदेव वक्ति-केनेव । मुनीन्दु. नेव । यथा वैराग्यरङ्गतरङ्गितात्मना साधुसुधाकरेण अन्यतनूमनिकरः निजजीवसदृशो गण्यते । किंभूतेन । मुनीन्दुना अर्हतां सर्वतीर्थकृतां निदेश आज्ञा स एवोदित उदयं प्राप्तः सान्द्रस्नेहलोऽमृतवर्षी आश्विनपूर्णिमासंबन्धी चन्द्रः अखण्डमण्डलेन्दुस्तस्य चन्द्रातपश्चन्द्रिका तेनोद्वेलो वेलामुल्लङ्ग्य यात उद्वेल उत्कण्ठितो यः कृपारूप: पयोधिस्तत्र मीनो मत्स्य इवाचरितस्तेन । दयाहृदयेनेत्यर्थः ॥ इति प्रथमव्रते प्राकृतजी. वहिंसालोचनम् ॥
अमर्षणेनेव रुषा हसेन वैहासिकेनेव च भीरुणेव । भयेन लोभेन च गृचनेक मया यदप्यल्पमजल्प्यलीकम् ॥ १३८ ॥ यन्मया इह भवे परभवे वा यदल्पं स्तोकमप्यलीकं मिथ्यावाक्यमजल्पि भाषितम् । कया । रुषा रोषेण । केनेव । अमर्पणेनेव क्रोधनेनेव । यथा क्रोधातुरेण क्रोधेनालीकं जलप्यते 1 पुनः केन । हसेन हास्येन । केनेव । वैहासिकेनेव । यथा खभावातिभीरुकेण मृषा भाष्यते । च पुनः केन । लोभेन तृष्णया । केनेव । गृभुनेव । यथा लोलुभेन लोभाभिभूतेनासत्यं निगद्यते ॥ इति द्वितीयव्रते मृषावादालोचनम् ॥ .. ऋक्थं परेषां परिमोषिणेव मया कथंचिद्यददत्तमात्तम् । . प्रयोजने सत्यपि यत्तृणाद्यं क्वचिद्विनादेशमुपाददे च ॥ १३९ ॥ • यन्मया कथंचित्केनापि प्रकारेण अदत्तं केनापि स्वामिना अविश्राणितं परेषामन्येषामृक्थं दविणं धनमात्तं गृहीतम् । केनेव । परिमोषिणेव । यथा तस्करेणादत्तं परद्रव्यमान दीयते । च पुनः प्रयोजने कार्ये सत्यपि विद्यमानेऽपि कृत्ये आदेशं खाम्यखामिनो अनुज्ञां विना तृणाद्यं तृणशलाकाप्रमुख क्वचित्कुत्रापि स्थाने उपाददे जगृहे स्वयं खीकृतम् ॥ इति तृतीयव्रते अदत्तादानालोचनम् ॥
मरुन्मृगाक्ष्या मरुतेव दिव्यं नार्या नरेणेव च मानवीयम् । मया तिरश्चैव पुनस्तिरश्चा तैरश्चमाचर्यत मैथुनं यत् ॥ १४ ॥

Page #953

८९२
काव्यमाला ।
1
मरुन्मृगाक्ष्या देवाङ्गनया समं दिव्यं देवतासंवन्धि यन्मया मैथुनमाचर्यत भोग: कृतः । केनेव । मरुतेव । यथा चतुर्निकायादिदेवेन देव्या सार्धं निधुवनं विधीयते । पुनर्नार्या मनुष्ययोषिता साकं मानवीयं मानवसंबन्धि मैथुनं कामकेलिराचर्यत आचीर्णा । केनेव । नरेणेव । यथा नरेण नार्या समं कन्दपक्रीडा क्रियते । पुनस्तिरचा तिर्यग्जातीयया स्त्रिया सत्रा तैरश्यं तिर्यक्संबन्धि मैथुनं ग्राम्यधर्म आचर्यत विहितम् । केनेव । तिरश्चैव । यथा तिर्यग्जातीयेन पुरुषेण तिरक्षा समं मैथुनं पशुक्रिया क्रियते । सर्वत्र इह भवेऽन्ये भवेऽपीति योज्यम् ॥ इति चतुर्थव्रते मैथुनालोचनम् ॥ सखीमिव खः शिवपद्मधाम्नोर्निरीहतां मुग्धतया विहाय । दूतीमिवादृत्य च दुर्गतीनामृद्धिं मयादायि परिग्रहो यत् ॥ १४१ ॥ यन्मया परिग्रहो धनधान्यद्विपदचतुष्पदादिक आदायि स्वीकृतः । किं कृत्वा । खः शिवपद्मधाम्नोः खर्गापवर्गलक्ष्म्योः सखीं वयसीमिव निरीहतां निःस्पृहभावं विहाय किं मुच्य । कया। मुग्धतया मौग्ध्येनाज्ञानेन । च पुनर्दुर्गतींना दुष्टानां महाधिव्याधिविधात्रीणां नारकतिर्यक्कुदेवकुमनुजलक्षणानां गवीनां दूबीमा कारणसंदेशहारिकामिव ऋद्धि प्राप्ताप्राप्तेषु वस्तुषु सर्वेष्वैहलौकिक पदार्थेष्वासक्ति मादृत्याङ्गीकृत्य । तस्यामादरपरिभूयेत्यर्थः ॥ इति पश्चमत्रते परिग्रहालोचनम् ॥
मरुद्रुमान्मेरुरिवेन्द्रियाणि प्राणीव बाणानिव पञ्चबाणः ।
मुखान्यथा पञ्चमुखश्च सम्यङ्गाधारयं पञ्चमहाव्रतान्यत् ॥ १४२ ॥ यदहं पञ्चमहाव्रतान् मेरूपमान्नियमविशेषान् । व्रतशब्दः पुंनपुंसके । सम्यक् त्रि करणशुद्ध्या नाधारयं न धृतवान् । क इव । मेरुरिव । यथा काञ्चनाचलः कल्पपारिजातमन्दारहरिचन्दनसंतानाभिधानान्पच संख्याकान्मरुङ्कुमान् कल्पवृक्षान् धारयति । पुनः क इव । प्राणीव । यथा जन्तुः शरीररसनानासिकानयनश्रवणलक्षणानि पञ्चेन्द्रियाणि धत्ते । पुनः क इव । पश्चबाण इव । यथां मदनः संमोहन - उन्माद - तापन - शोषणमारण-इति नाम्नः । तथा क्वचित् 'दिद्वीहिं दिद्विपसरो दिद्विपसारणभाव अणुराओ । अणुराण पिनेो वाणा मयणस्स पश्च ॥ एतेऽपि पश्च बाणाः प्रोच्यन्ते । पश्चप्रमाणान्बाणान् सायकान्दधाति । पुनः क इव । पश्ञ्चमुख इव । अत्र यथा इवार्थे । यथा नीलकण्ठः कण्ठीरवो वा पञ्चमुखान् धरति । मुखशब्दोऽपि पुंनपुंसके । एवं यथा मेरुमनुष्यमदनपारीन्द्रनिनाकिनः कल्पद्रुमेन्द्रियमार्गणमुखानि धारयन्ति तथा अहं पश्च महाव्रतान्नाधारयमित्यर्थः । इति पञ्चत्रताधारणलोचनम् ॥
निशाचरेणेव निशाशनं यन्मया कथंचित्प्रविधीयते स्म ।
कौसीद्यमाद्यन्मनसेव किंचिच्छैथिल्यमालम्ब्यत यत्क्रियासु ॥ १४३ ॥ मया कथंचित्केनचिन्मिथ्याज्ञानमूढतादिप्रकारेण निशाचरेणेव राक्षसेनेव निशाशनं रात्रिभोजनं प्रविधीयते स्म । पुनर्यत्क्रियासु चारित्रानुष्ठानकरणेषु शैथिल्यं शिथि

Page #954

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । लता किंचित्कृतं किंचिन्न कृतं किंचिदिष्यते किंचिच्च क्रियते इलायं श्लथलमालम्ब्यत । केनेव । कौसीयेनालस्येन माद्यदुन्मत्तीभवन्मनश्चेतो यस्य तादृशेन पुंसेव । यथा अलसेन सर्व कार्य श्लथीक्रियते ॥ इति षष्ठबदे रात्रिभोजनक्रियाशैथिल्यालोचनम् ॥
प्रमादभाजा नियमा मया ये बभञ्जिरे भ्रान्तिभृता भवेषु । छायाद्रुमं गण्डगलन्मदान्धं भविष्णुनेवोद्धरसिन्धुरेण ॥ १४४ ॥ प्रमादमालस्यं शिथिलतां वा अनवधानतां वा मन्दभावं वा भजतीति प्रमद्वरेण प्रमसतायुक्तेन भया नियमा अभिग्रहविशेषा बभञ्जिरे भन्नाः गृहीला मुक्काः । किंभू. तेन मया । भवेषु कर्नवैचित्र्यानाना विधजन्मपरम्परासु भ्रान्ति भ्रमणीं बिभर्तीति भ्राम्यतेत्यर्थः । केनेव । उद्धरसिन्धुरेणेव । यथा गण्डयोः कपोलस्थलयोर्गलद्भिरनवरतनि"तद्भिर्मदैः दानवारिभिरन्धं भविष्णुनागतनयनीभवनशीलेन विचेतनीभावुकेन मदुदोदुरसिन्धुरेण उन्मादोत्कटकरटिना गम्भीरवेदिद्विरदेन छायया उपलक्षितास्तरवो येषां कदाचिदपि परावृत्तिं न भजते, पूर्वस्यां पश्चिमायां दक्षिणस्यामुत्तरस्यां च नायाति, यथास्थानमवस्थितैव तिष्ठति । अथ वा पल्लवपत्रपुष्पफलप्रमुखसुषमाविभूषितास्ते छायाद्रुमा भज्यन्ते ॥ इति सर्वनियमविरोधनालोचनम् ।।
अपेक्षया पञ्चमहाव्रतानां खर्भूधराणामिव भूधरेषु । अणुष्वहर्बन्धुमितव्रतेषु मया विराद्धं गृहमेधिना यत् ॥ १४५ ॥
गृहमेधिना गृहस्थेन सता मया यदहर्बन्धवः सूर्या द्वादशादित्याः तैर्मितानि प्रमाणीकृतानि व्रतानि द्वादशवतानि । स्थूलप्राणातिपातविरमणम्, स्थूलमृषावादविरमणम् , स्थूलादत्तादानविरमणम् , खदारसंतोषपरस्त्रीविधवावेश्याकन्याभिगमनादिविरमणम् , इ. च्छा-परिग्रहः-परिमाणम्, सर्वदिग्गमनादिविरमणं प्रमाणं च, भोगोपभोगप्रमाणम् , अनर्थदण्डविरमणम्, सामायककरणम् , प्रतिदिनं निशां च देशावकासिकं दिगवकाश. करणम्, पर्वादिषु पोषधोपवासविधानम्, अतिथिसंविभागविधानम्, इत्यभिधानेषु गृहस्थानां पश्चाणुव्रतानि । त्रीणि गुणव्रतानि । चत्वारि शिक्षाव्रतानि । इति द्वादशसु व्रतेषु यत्किंचिन्मया विराद्धम् अतिक्रम-व्यतिक्रम-अतीचार-अनाचाराचरणा दिना विराधना कृता । किंभूतानाम् । पञ्चानां महाव्रतानामपेक्षया । पञ्चमहाव्रतेषु हि सर्वथैव सर्वेभ्योऽपि प्रोकवस्तुभ्यो विरमणम् । द्वादशव्रतेषु तु देशत एव न सर्वतः । इत्यपेक्षया अणुषु हखेषु लघुषु । केष्विव । भूधरेष्विव । यथा खर्भूधराणां मेरूणां लक्षयोजनप्रमाणत्वेन महत्त्वं महत्त्वाच्च बहुवचनम् । अपेक्षया अपरेषु भूधरेष्वणुलं लघुतास्ते सुदर्शनमेरुं विना केष्वपि गिरिषु लक्षयोजनप्रमाणता नास्ति ॥
संसाधकेषु त्रिदिवापवर्गदुर्गस्य योगेष्विह योगिनेव । वीर्य प्रयुक्तं न मया कथंचित्प्रमादमन्दीकृतमानसेन ॥ १४६॥

Page #955

८९४
काव्यमाला।
इह भवे मया योगेषु यम-नियम-आसन-प्राणायाम-प्रत्याहार-धारणा-ध्यान-समाधिनामाष्टाङ्गवत्सु योगेषु । अथ वा मनोयोग-वचोयोग-काययोगलक्षणेषु विविधेषु । अथ वा सत्यमनोयोग-असत्यमनोयोग-मिश्रमनोयोग-सत्यासत्यमनोयोग-सत्यवचनयोगअसत्यवचनकाययोग-मिश्रवचनयोग-सत्यासत्यवचनयोग-औदारिककाययोग-औदारि. कमिश्रकाययोग-विक्रियकाययोग-वैक्रियमिश्रकाययोग-आहारकाययोग-आहारमिश्रकाययोग-कार्मणयोग इत्यपि मनोवाक्कायैः कृत्वा पञ्चदशधापि योगा योजनांनि । युज्यन्ते .. धावनवलानक्रियासु व्यापार्यतेऽसाविति वा युज्यन्ते संबध्यन्ते वल्गनक्रियया जीव एंभिरिति वा व्युत्पत्तिमात्रं योगो वीर्य शक्तिः। उत्साह इति यावत् । योगेषु मोक्षप्राप्तिकरणीभूतेषु ध्यानविशेषेषु च मया वीर्य पुरुषकारो न प्रयुक्तः सम्यगुद्यमो न विहितः । केनेव । योगिनेव। यथा योगभाजा आसन्नोत्पत्स्यमानकेवलज्ञानेन क्षपकश्रेणिमारूढेन योगेषु यत्नः क्रियते । किंभूतेषु योगेषु । त्रिदिवं खलॊकस्तद्युक्तोऽपवर्गो मोक्षः स एव दुर्गः दुःलेन गम्यते प्राप्यते गृह्यते वा पर्वतादिविषमस्थानस्थ कोहस्तस्य संसाधकषु आत्मायत्तीकारकेषु मया कथंचित् गुर्वादिप्रेरणया पञ्चेन्द्रियपाटवशरीरसामर्थ्य सहायकरणसामग्र्यापि प्रमादेन अनवधानतया आलस्येन वा मन्दीकृतं. क्रियानुष्टानकरणेषु कुण्ठीकृतं मानसं मनो येन यस्य वा ॥
एतद्यदन्यच्च मयार्जि पापमस्मिन्भवेऽन्येषु पुनर्भवेषु । . अधर्मिणानर्थ इव त्रिधापि निन्दामि सम्यक्तदहं समग्रम् ॥ १४७ ॥ अस्मिन् वर्तमाने भवे जन्मनि पुनरन्येष्वतिक्रान्तेष्वनन्तेषु भवेष्ववतारेषु मया प्रान्तावस्थास्थायुकेन एतत्पूर्वोक्तमन्यदितरद्विस्मृतमविस्मृतं वा यत्पापं दुष्कृतमाजि उपार्जितं स्यात् । केनेव ।अधर्मिणेव । यथा अधर्मकारिणा पापिना पुंसा अनर्थः परघातपरदारगमनपरद्रव्यापहारादिरुत्पातः क्रियते तत्समग्रं सर्वमपि पापं दुष्कृतं त्रिधापि मनोवाकायैरपि त्रिकरणशुद्धया इदानीं निन्दामि आत्मसाक्षिकं गर्हामि देवगुरुसाक्षिकं व्युत्सृजामि ॥ एकेन्द्रिया: ' (१७॥१३१) इत्यत आरभ्य 'एतद्यत्-' (१।१४७) इति पर्यन्तं निन्दनादिना सप्तदशभिः कुलकम् ॥
अष्टादशाब्रह्मवदंहसां तु स्थानानि यान्याचरितानि पूर्वम् । तान्यप्यशेषाणि मृषा भवन्तु क्षणाद्यथा द्यूतकृतां वचांसि ॥ १४८ ॥ तु पुनरष्टादशसंख्याकानि अंहसां पापानां स्थानानि प्राणातिपात-मृषावाद-अदत्तादान-मैथुन-परिग्रह-क्रोध-मान-माया-लोभ-राग-द्वेष-कलह-अत्याख्यान-पैशुन्य-रत्यरति-परपरीवाद-मायामृषा-मिथ्यावशल्य इत्यष्टादश पापस्थानानि । पूर्व मस्मात्प्रस्तावान्मयाचरितानि यानि खयंकृतानि परैर्वा कारितानि अष्टादशसंख्याकानि । किंवत् । अब्रह्मवत् । यथा मनसौदारिकाब्रह्म न करोमि, वचसौदारिकाब्रह्म न करोमि, कायेनौदारिकाब्रह्म न करोमि, मनसौदारिकाब्रह्म न कारयामि, वचसौदारिकाब्रह्मन कार

Page #956

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८९५ यामि, कायेनौदारिकाब्रह्म न कारयामि, मनसौदारिकाब्रह्म नानुमोदे, वचसौदारिकाब्रह्म नानुमोदे, कायेनौदारिकाब्रह्म नानुमोदे, इत्यौदारिकेन मनोवाकायैः करणकारणानुमोदनैनव भेदाः । तथैव वैक्रियेण सममनया रीया नव भेदा भवन्ति । संघीभूय सर्वेऽप्यटादश जाताः । एवमष्टादश ब्रह्मस्थानानि । अथ तान्यशेषाणि समस्तान्यपि मध्यदश पापस्थानानि क्षणानिमेषमात्रादपि मृषा मिथ्या भवन्तु । कानीव । वासीव । यथा द्यूतकृतां दौरोदरिकाणां वचनानि क्षणान्मिथ्या भवन्ति ॥
कोपं हृदः शल्यमिव प्रहाय सत्त्वानशेषान्क्षमयामि सम्यक् । मयार्दिताः प्रागिह वैरिणेव क्षाम्यन्तु ते मय्यनुदीतवैराः ॥ १४९ ॥ एतस्यामवस्थायामहमशेषान् समस्तान् सप्त लक्षाः पृथ्वीकाययोनयः, सप्त लक्षाः अप्काययोनयः, सप्त लक्षाः तेजस्काययोनयः, दश लक्षाः प्रत्येकवनस्पतिकाययोनयः, चतुर्दश लक्षाः अनन्तवनस्पतिकाययोनयः, द्वे लक्ष द्वीन्द्रियाणां योनयः, द्वे लक्षे त्रीन्द्रिययोनयः, द्वे लक्षे चतुरिन्द्रिययोनयः, चतस्रो लक्षाः पञ्चेन्द्रियतिरयां योनयः, चतस्रो लक्षाः नारकाणां योनयः, चतस्रो लक्षाः देवानां योनयः, चतुर्दश लक्षा मनुष्याणां योनयः । एवं सर्वा अपि संमिलिताः सन्त्यश्चतुरशीतिलक्षजीवयोनयो भवन्ति । एतांश्चतुरशीतिलक्षयोनिसत्कान् सत्त्वान् जीवान् सम्यक मनोवाकायैः कृला क्षमयामि पादयोर्लगिला ममापराधं तितिक्षे विनयामि । किं कृता । हृदो हृदयाकोपं क्रोधं प्रहाय संत्यज्य । किमिव । शल्यमिव । यथा केनापि प्रकारेण केनचिद्वै. रिणा परमवैरेण कृला हृदि विषये निक्षिप्तमायसशस्त्रं नाराचं वा शङ्कु वा काष्ठघटितकीलिकां वा उद्भियते। तथा ये सत्त्वा मया प्राग् जन्मनि इहास्मिन् भवे वा वैरिणेव शत्रुणेव अर्दिताः पीडिताः ते सर्वे मां क्षाम्यन्तु मयिविषये क्षमां कुर्वन्तु । उपशाम्यन्लि. त्यर्थः । किंभूताः । अनुदीतवैराः मयि विषये अप्रकटितविरोधाः मुक्तविद्वेषाः क्षाम्यन्तु ॥ .. मैत्री मम खेष्विव सर्वसत्त्वेष्वास्तां क्षितिखर्बलिवेश्मजेषु ।
धर्मोऽर्जितो वैभववन्मया यस्तं प्रीतचेता अनुमोदयामि ॥१५०॥ ' - क्षितिः भूलोकः, सर्देवलोकः, बलिवेश्म पाताललोकः, तेषु जायन्ते स्मेति क्षितिखबलिवेदमजास्तेषु त्रिजगजन्मसु सर्वतिर्यकरनागासुरव्यन्तयॊतिवैमानिकनाकिनामसकलसत्त्वेषु समस्तजन्तुजातेषु विषये मम मैत्री सखिता आस्ताम् । केष्विव।खेष्विव । यथा आत्मीयजनेषु सख्यं स्यात् । अथवा 'मैत्री मम खैरिव सर्वसत्त्वैरास्तां क्षितिखर्बलिवेश्मजातैः' इति पाठः । तत्र खर्बलिवेश्मजातैः सर्वसत्त्वैः सार्धे खैरिव मम मैत्री अस्तु । पूर्वपाठस्तु "मित्ती मे सव्वभूएसु' इति प्रतिक्रमसूत्रानुसारेण । अथ पुनरर्य:-यो मया वैभववत् संपत्तिरिव धर्मोऽर्जितः संचितः । प्रीतचेताः हृष्टमनाः सन् तं धर्म पुण्यं सुकृतमनुमोदयामि प्रशंसामि ॥

Page #957

८९६
काव्यमाला। वृन्दं द्रुमाणामिव पुष्पकालाद्यस्मादृतेऽन्यद्विफलं व्रतादि । शुभः स. भावोऽस्तु ममापवर्गमार्गानुलग्नाङ्गभृतां सहायः ॥ १५१ ॥ यस्मात् शुभमावाहते विना अन्यदितरद्रतादि सर्व नियमचारित्रादिपालनप्रमुखं सकलमपि विफलं वन्ध्यमेव । किमिव । वृन्दमिव । यथा पुष्पकालाद्वसन्तसमयाहते समस्तं द्रुमाणां पादपानां वृन्दं कदम्बकं निष्फलं भवेत् । स शुभो भावो ममास्तु निर्मलपरि. माणो मम भवतु । किंभूतः । अपवर्गो मोक्षः अर्थान्नगरं तस्य मार्गः पन्थाः तत्रानुलमा. स्तमनुप्रस्थिता येणभृतो भव्यजनास्तेषां सहायः ॥
भुक्तेन येनात्र कदाचिदात्मा न दारुणा वह्निमिवाप तृतिम् । शिवंगमीव स्वजनानुषङ्गं कृत्स्नं तमाहारमहं जहामि ॥ १५२ ॥
अहं तं त्रिजगप्रसिद्धं यच्छब्दसंबद्धं च कृत्स्नम् अनशनपानखादिमखादिमरूपं सर्वजातीयं चतुर्विधाहारं जहामि । अत्र पानशब्देनापरपानकादि गृह्यते । जलभुत्कलं : त्यजामि । क इव । शिवंगमीव । यथा मोक्षं गमिष्यतीत्येवंशीलो नीरागः पुमान् . सर्वखजनानां निजकुटुम्बानामनुषङ्गं निजपरिजनवर्गस्य संवन्धं जहाति । स कः । अत्र जगति संसारे वा येनाहारेण भुक्तेन भक्षितेन कृत्वा कदाचित्कस्मिन्नप्यतीतानागतवर्तमानलक्षणे काले आत्मा जीवस्तृप्ति संतोषं नाप न लेभे । क इव । वह्निरिव । यथा दारुणा काष्ठेन । जातावेकवचनम् । हुताशो न तृप्यति । यदुक्तम्-'नाग्निस्तृ. प्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः' इति ॥
सप्तास्ति यः पद्ममिवाष्टसिद्धिश्रीणां जगत्कल्पितकल्पसालः । अलीव पद्मे रमतां मदीये चिचे चिरं श्रीपरमेष्ठिमन्त्रः ॥ १५३ ॥
स श्रीपरमेष्ठिमन्त्रः श्रीमन्नमस्कारश्चिरमासंसारं यावन्मदीये चित्ते रमतां मम मानसे हंसवत्खेलतु । क इव । अलीव । यथा भृङ्गो भ्रमरः पद्म विकसितकमले सुचिरं रमते। स कः । यः श्रीनमस्कारः अष्टानाम् अणिमा-वशिता-ईशित्वं-प्राकाम्यं-महिमा-लघिमा-कामावसायित्वं-प्राप्तिः इत्यभिधानामपरासां वा मनःकल्पितानामष्टानां महासिद्धीनामेव श्रीणां लक्ष्मीणां पद्ममिव स्मेरकमलमिव सद्म वाससौधमस्ति । पद्मवासेति लक्ष्म्या अभिधानत्वात् । परमेष्ठिमन्त्रो जगतां त्रिभुवनजनानां कल्पितेषु कामितेषु कल्पसालः वाञ्छितसंपूरणे कल्पद्रुमोऽस्ति ॥
वाधीणसस्येव विषाणमेको वर्तेत मे कश्चन वर्ततेऽन्यः । पुनर्धरित्र्या इव वृत्रशत्रुः कस्यापि न स्यामहमत्र विश्वे ॥ १५४ ॥ अत्र विश्वे अस्मिञ्जगति अहमेको वर्ते। किमिव । विषाणमिव । यथा वाध्रीणसस्य खगिनः गण्डको वन्यजीवविशेषजीवविशेषं तस्य विषाणं शृङ्गमेकमेव भवति । यदुक्तं कल्पसूत्रे-'खग्गिसिगच्चएगगे' इति । तथा मे मम कश्चन कोऽप्यन्यः परोन वर्तते नास्ति।

Page #958

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
८९७ पुनरत्र भुवने अहं कस्यापि न स्यां भवेयम् । अहं कस्यापि नास्मीयर्थः । क इव । वृत्रशत्रुरिव । यथा धरित्र्या भूमेः शक्रो राजा कस्यापि न स्यान भवेत् । काके शौक्ल्यं द्यूतकारेषु सत्यं सर्प क्षान्तिः स्त्रीषु कामोपशान्तिः । क्लीबे धेर्न मद्यपे तत्त्वचिन्ता राजा मित्रं केन दृष्टं श्रुतं वा ॥ इति वचनात् ॥
भवेन्मदीयेन्द्रियमन्दिरस्य यदि प्रमादोऽवसरेऽत्र दैवात् । त्रिधापि देहादिममात्मनाहं परिग्रहं बाह्यमिव त्यजामि ॥ १५५ ॥ यदि अत्रावसरे अस्मिन् प्रखावे दैवात्कर्मयोगादायुःकर्मणस्नुटेः क्षयान्मदीयेन्द्रियमन्दिरस्य मत्संबन्धिनः शरीरस्य । 'जुहाव यन्मन्दिरमिन्द्रियाणाम्' इति नैषधे । प्रमादो नाम जीवेन समं वियोगो भवेत् । मरणं स्यादित्यर्थः । तदाहमात्मना खयमेव देहादिम कायप्रमुखनन्तरङ्गपरिग्रहं क्रोधमानमायालोभादिपरीवारोपध्यादिकं सर्वमपि विधा मनोवाकायैः कृत्वा त्रिकरणशुद्धथै त्यजामि मुश्चामिव । कमिव । बाह्यमिव । यथा बहिर्भावो बाह्यः स.चासौ परिग्रहश्च पुत्रकलत्रभ्रातृधनधान्यादिपरिग्रहः सर्वस्त्यक्तो. ऽस्ति, तथा वपुराद्यपि व्युत्सृजामीति ॥ इत्याराधनाविधानम् ॥
शमी शमीगर्भमिवैकतानमना दधानः प्रणिधानमन्तः । अर्हत्समक्षं दशमी दशम्यां व्यधाद्विधिज्ञोऽनशनं शमीशः ॥ १५६ ॥ शमिनां प्रशमवतां योगिनामीशः खामी यतिपतिर्दशम्यां तिथौ यावज्जीवं त्रिविधाहारपरित्यागरूपमनशनं व्यधाच्चकार । कथम् । अर्हत्समक्षं भगवत्प्रत्यक्षं प्रति पुरस्तात्प्र. त्याख्यानोञ्चारपूर्वम् । दशमी वर्षीवान् प्रान्तावस्थावस्थितान् । 'निशि दशमितामालिङ्गन्यां विबोधविधित्सुभिः' इति नैषधे । निशाया अवसानसमये दशमितेति पदं दृश्यते । पुनः किंभूतः । विधिज्ञः शास्त्रोकप्रकारवेत्ता प्रान्तसमये अनशनं विहितं विलोक्यते इति वा विधिः । किं कुर्वाणः । अन्तर्मनोमध्ये प्रणिधानं पञ्चपरमेष्ठिध्यानं दधानो बिभ्राणः । किंलक्षण: सन् । एकतानं लयानुगं मनो मानसं यस्य तादृशः सन् । कमिव । शमीगर्भमिव । यथा शमीद्रुमः खेजडिकाभिधानपादपः शमीगर्भ पावकमन्तर्धत्ते । 'अर्चिः शमीगर्भतमोनशुक्राः' इति हैम्यामग्निनामसु । तथा 'शमीमिवाभ्यन्तरलीनपावकाम्' इति रघौ ॥ ..' अथ सप्तभिः कुलकं प्रारभ्यते
भोक्तुं भुवं यां च समं मघोनो द्वितीयरूपादिव विक्रमार्कात् । नेत्रत्रिनेत्राननकेकियानवऋत्रियामापतिसंमितेऽन्दे ॥ १७ ॥ तत्र पञ्चमीमक्षमालां गणयितुमारभतेति संबन्धः । आदित एव काव्यानि पृथक पृथक् व्याख्यायन्ते । नेत्र द्वे चक्षुषी, त्रिनेत्रस्येश्वरस्याननानि मुखानि पञ्च । 'पञ्चमुखो. ऽष्टमूर्तिः' इति हैमीवचनात् पश्चसंख्याकानि वदनानि, तथा केकियानस्य मयूरवाहनस्य खामिकार्तिकस्य वदनानि वक्राणि षट् ।षण्मुखत्वात् । तथा त्रियामापतिश्चन्द्र एकः। एभिः पदार्थैः संमिते सम्यक्प्रमाणीकृते अब्दे वर्षे । कस्मात् । विक्रमार्कात् विक्रमादित्यनानो
११३

Page #959

८९८
काव्यमाला।
नृपात् । उत्प्रेक्ष्यते-मघोन इन्द्रस्य द्वितीयरूपादिव अपरशरीरादिव । किं कर्तुम् । यां देवलोकं च पुन एवं भूमण्डलं समं सार्धमेककालं भोक्तुं पालयितुं भुक्तिविषयीकर्तु वा। एतावता विक्रमार्थात् द्विपश्चाशदधिकषोडशशतप्रमाणे वर्षे संवत् १६५२ वर्षे इत्युक्तम् ॥
नभस्यमासस्य नमत्पयोदकदम्बकाडम्बरिणो नभोवत् ।। प्रभोः प्रभावादिव शुभितायां तिथौ सुरद्वेषिनिषूदनस्य ॥ १५८ ॥ . सुराणां देवानां द्वेषिणो वैरिणो दानवाः । 'असुरा दितिदनुजाः पातालौकःसुरा. रयः' इति हैम्याम् । तेषां निषूदनस्य उच्छेदकस्य हरेः । 'दैत्यारिश्च पुराणयज्ञपुरुपस्तार्क्ष्यध्वजः' इति हैम्याम् । तिथौ दिवसे एकादशीदिने । किंभूतायां तिथौ । शुभ्रितायामुब्वलीभूतायाम् । अर्थाच्चन्द्रमसश्चन्द्रिकाभिर्धवलितायाम् । तिथिशब्दः 'गुंत्रीलिङ्गे। उत्प्रेक्ष्यते-प्रभोहीरविजयसूरेः प्रभावान्महिनो माहात्म्यात् शुनितायामिव । तिथि: कस्य । नभस्यमासस्य नभस्यो भाद्रपदसंज्ञो मासस्तस्य । 'श्रावणिकोधनभस्यः प्रोष्टभाद्रपदः पदः' इति हैम्याम् । किंभूतस्य । नमन्तः पयोभरैर्नम्रीभवन्तो भूमौ लगन्तो ये पयोदा मेघास्तेषां कदम्बकानि पटलानि तेषामाडम्बरः आटोपः अस्त्यस्मिस्तस्य किंवत् । नभोवत् श्रावणमासस्येव । श्रावणभाद्रपदमासौ वर्षा ऋतुः । यथा श्रावणे तथा भाद्रपदे यथा भाद्रपदे तथा श्रावणे मेघः स्यादिति । तथा 'नभोनभस्यत्वमलम्भयदृशौ' इति नैषधे । सेवनावसरे दमयन्त्याः खदृशौ श्रावणभाद्रपदीकृते । अयं तु वर्षाऋतुत्वान्मासखभावः। एकादशी तु खभावेनोज्वला । तत्रेयमुत्प्रेक्षा । अथ वा नभोवद्गगनस्येव । यथा प्रावृट्काले नभो व्योम घनघनाघनमण्डलाडम्बरितं भवेत् ॥ एतावता भाद्रपदमाससितैकादशीतिथौ निशासमये ॥
कान्ते तमीनामुदिते मुनीन्दोस्तत्प्रक्रमे वऋदिदृक्षयेव ।। स्फुरत्सु तारेषु गुरोः पथीव यातुर्दिवं क्षिप्तसुमेषु देवैः ॥ १५९ ॥
पुनस्समीनां रात्रीणां कान्ते वल्लभे चन्द्रे उदिते सति उदयं प्राप्ते सति । उत्प्रेक्ष्यते-- तत्प्रक्रभे तस्मिन्नवसरे अनशनिनो मुनीन्दोहीरविजयसूरेर्वक्रस्य वदनस्य दिदृक्षया द्रमिच्छयेव । पुनस्तारेषु उपलक्षणाद्रहनक्षत्रतारकेषु स्फुरत्सु दीप्यमानेषु झगज्झगिति कुर्वत्सु । उत्प्रेक्ष्यते-दिवं खर्गलोकं यास्यति गमिष्यतीत्येवंशीलस्य यातुर्गुरोहोरसूरेः पथि मार्गे देवैः क्षिप्तेषु विकीर्णेषु सुमेषु पुष्पेष्विव पुष्पप्रकरेष्विव ॥ धनोपरोधनिर्मुकाहनक्षत्रतारकलितकौमुदीकान्तोदये जाते ॥
महेभ्यवत्संनिधिशालमानानाकार्य कार्यज्ञतयानगारान् । तदैहिकामुष्मिकसर्वशर्मनिर्माणदक्षाः प्रवितीर्य शिक्षाः ॥ १६० ॥
एवंविधे व्यतिकरे सति । किं कृत्वा । कार्य जातावसरे कृत्याकृत्यविधि जानातीति कार्यजस्तस्य भावस्तया शिक्षाप्रदानादिषु निपुणत्वेन संनिधौ समीपे शालमानान् शोभ

Page #960

१७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
८९९
मानान् । किंवत् । महेभ्यवत् यथा महाव्यवहारिणः सद्भिर्विद्यमानै रत्नादिभिः शोभमानव निधिभिर्निधानैः शालन्ते राजन्ते तान् तादृशाननगारान् निजपारिपार्श्वकान्मुनीनाकार्याहूय पुनस्तेषामाकारितयतीनामैहिकानीह लोकसंबन्धीनि आमुष्निकाणि परलोकसंबन्धीनि सर्वाणि समस्तानि शर्माणि सुखानि तेषां निर्माण करणे दक्षाः कुशलाः शिक्षा अनुशास्ती: प्रवितीर्य दत्त्वा ॥
अहो युवाभ्यां विजयादिसेनत्रतिक्षितीन्द्रान्प्रति वाच्यमेतत् । युष्माकमङ्केऽस्ति गणोऽखिलोऽपि स शासनीयः शिशुवत्स्वकीयः ॥ १६१ अहो इति संबोधने । विमलहर्षसोमवाचकौ युवाभ्यां संभूय विजय इति पदमादौ यस्य तादृशः सन् एतावता विजयसेननाम्नः व्रतिक्षितीन्द्रान् साधुवसुधाधिपान् प्रति एतदुच्यमा वाच्यं कथनीयम् । तदेवोच्यते - अखिलोऽपि समस्तोऽपि गणस्तपागच्छो युष्माकं श्रीमतामङ्के उत्सङ्गेऽस्ति वर्तते । स तपागच्छश्रमणगणः शासनीयः सम्यक् पालनीयः । किंवत् । शिशुवत् । यथा स्वकीयो बालः पाल्यते । गणः किंभूतः । खकीयो गुरुपरम्परया आगतः । आत्मीयः अथ श्रीमदीयः ॥
श्रीवाच केन्द्रौ विमलादिहर्षसोमादिराजद्विजयाभिधानौ ।
1
सदाश्रवौ स्वौ सचिवाविवाथ संयोज्य वाचेति निजं मुखाब्जम् ॥ १६२॥ अथ पुनः किं कृत्वा । विमल इति पदमादौ यस्य तादृशो हर्षः, तथा सोम इति पदमादौ यस्य स सोमादि:, तेन राजत् शोभमानं विजय इति पदं यस्य एतावता विमलहर्ष-सोमविजय इत्यभिधाने 'ययोस्तौ । किंभूतौ । श्रीवाचकेन्द्रौ श्रीमदुपाध्यायाधिराजौ प्रति इति पूर्वोकेन गणशासनलक्षणविजय सेन सूरिशिक्षाप्रदानरूपप्रकरणवाचा वाण्या समं निजं मुखाब्जं वदनकमलं संयोज्य योजयित्वा । उक्त्वेत्यर्थः । उत्प्रेक्ष्येते - वाचक व सचिवाविव आत्मीयामात्यामिव । किंभूतौ । सदा सर्वदा कालमाश्रवौ बचनस्थितौ निजकथनकारकौ ॥
प्रणीय पूर्णाश्चतुरक्षमालाश्चतुर्गतीनामिव वारयित्रीः ।
गन्तुं गतिं पञ्चमिकामिवाथो स पञ्चमीं प्रारभताक्षमालाम् ॥ १६३ ॥ -पुनः किं कृत्वा । चतुरक्षमालाश्चतस्रो जपमालिकाः पूर्णाः समाप्ति प्राप्ताः संपूर्णाः संजाताः प्रणीय कृत्वा आदितो गणयित्वा । उत्प्रेक्ष्यते - चतसृणां नरकतिर्यङ्करसुरलक्षणानां गतीनां कुत्सितानां स्थानकानां वारयित्रीनिषेधयित्रीर्निषेधिका इव । अथो पुनः स सूरिः पञ्चमीं पञ्चानां संख्यापूरणीमक्षमालां प्रारभत । गणयितुमिति शेषः । उत्प्रेक्ष्यते - पञ्चमिकां पञ्चानां गतीनां पूरणीं पूरकां गतिमनन्तसुखावासलक्षणां गतिं गन्तुं यातुमिव ॥ सप्तभिः कुलकम् ॥
अथोन्नताख्यस्य पुरस्य पार्श्वे ग्रामे सपने सरसीरुहीव ।
समुद्रशायीव युतोऽङ्गजेन द्विजाग्रणी ः कोऽपि बभूव भट्टः ॥ १६४ ॥

Page #961

काव्यमाला।
अथापराधिकारे एतस्मिन् समये च कोऽपि कश्चिदनिर्दिष्टनामा भट्टः । खयमध्येतुः पराध्यापयितुश्च विद्वद्विजस्य भट्ट इति नामोच्यते । स भो बभूव । किंलक्षणः । द्विजाग्रणीाह्मणमुख्यः । पुनः किंभूतः । अङ्गजेन खनन्दनेन युतः । क इव । समुद्रशायीव । 'दासाहः पुरुषोत्तमोऽब्धिशयनः' इति हैम्याम् । यथा नारायणः अङ्गजेन लक्ष्मीतनुजेन प्रद्युम्नेन सहितः कमनः । 'कलाकेलिरनन्यजोऽङ्गजः' इत्यपि हैम्याम् । भट्टः कुत्रस्थाने । उन्नत इत्याख्या नाम यस्य तादृशस्य पुरस्य पार्श्वे समीपभाजि वापि सं. निधिवर्तिनि ग्रामे । किंभूते । सपने सह पद्मया लक्ष्या वर्तते यः सः । कस्मिन्निव । सरसीरुहीव । यथा कमलं लक्ष्मीकलितं भवेत् ॥
दिव्यं विमानं पवमानमार्गे नक्तं दृशा बिम्बमिवैन्दवीयम् । सनन्दनो मन्दिरचन्द्रशालामालम्बमानः स विलोकते स्म ।। १६५ ॥
स भट्टो नकं प्रथमरात्रिसमये दृशा खलोचनेन पवमानमार्गे गगनाङ्गणे दिव्यं देवतासंबन्धि विमानं देवानां गमनगमनासनयानं विलोकते स्म दृष्टवान् । उत्प्रेक्ष्यतेऐन्दवीयं चन्द्रसंबन्धि विम्बं मण्डलमिव । किंभूतो भट्टः। सनन्दनः तत्रावसरे पुत्रयुक्तः खाङ्गजेन सहोपविष्टोऽस्ति । किं कुर्वाणः । मन्दिरस्य खगृहस्य चन्दशालां शिरोगृहमुपरितनभूमिकामालम्बमान आश्रयन् ॥
परस्परं वार्तयतां सुराणां तदा नराणामिव देवमार्गे । इदं तदन्तर्ध्वनितं तमायां शुश्राव स श्रोत्रपुटेन भट्टः ॥ १६ ॥ स पूर्वकथितो भट्टस्तमायां रजन्यां श्रोत्रपुटेन निजश्रवणपुटकेन इदमग्रे प्रोच्यमानं तस्य विमानस्यान्तमध्ये ध्वनितं शब्दं शुश्राव आकर्णयामास । केषाम् । सुराणां देवानाम् । किं कुर्वताम् । परस्परं मिथो वाक्यतां किंवदन्ती कुर्वताम् । क । देवमार्गे आकाशे । कदा । तदा सूरेनिर्वाणसमये। केषामिव । नराणामिव । यथा मानवा अन्योन्यं वार्तयन्ति तथा वार्तयतां मनुष्याणां शब्दः श्रूयते ॥
सौमङ्गलाद्या इव नाभिसूनोर्वकं व्रतीन्दोरिह जीवतोऽस्य । विलोकयामश्च यथा कृतार्थाः स्यामः सुरास्तत्त्वरितं चरन्तु ॥ १६७ ॥ यद्यस्मात्कारणादिहोन्नतनगरे इह सूरिभवे वा जीवतः प्राणान्धारयतोऽस्य व्रतीन्दोरेतस्यैव हीरविजयसूरेः वकं वदनं विलोकयामः पश्यामः । के इव । सौमङ्गलाद्या इव । यथा खनिर्वाणसमयमवसायानशनं निर्मातुमष्टापदपर्वते निवेदिते समवमृतस्य नाभिसूनोः श्रीऋषभदेवस्य अष्टापदाद्रिरक्षकैर्भरतचक्रिणः पुरस्तात्तदुदन्ते जीवतो भगवतः पितुः पितामहस्य खामिनो वदनारविन्दं विलोकयाम इति कृत्वा गलद्वहुलबाष्पप्लवला. वितविलोचनयुगला भरतचक्रितदङ्गजप्रमुखा इक्ष्वाकुवंशोद्भवा बहवो जना ओजायमाना अष्टापदाचलं प्रचेलु:-इति शत्रुजयमाहात्म्ये विस्तारोऽस्ति । पुनर्यथा येन प्रका

Page #962

१७ सर्गः
हीरसौभाग्यम् ।
९०१
रेण सूरिवक्रवीक्षणविधिना कृतार्थाः कृतकृयाः स्यामो भवामः । तस्मात्कारणात् हे भ्रातरः सुरा देवाः, त्वरितं शीघ्रतरं चरन्तु प्रचलन्तु ॥
एवं सुराणां वदतां तदानीं क्षणाददृश्यं तदभूद्विमानम् । सौदामिनीमण्डलमम्बुदानामिवातिगी सृजतां गभीराम् ॥ १६८ ॥ तदानीं तस्मिन्नेव वार्ताकरणसमये एवममुना पूर्वोक्तप्रकारेण वदतां परस्परं वातयतां प्रवृत्ति विदधतां सतां सुराणां देवानां तद्भटेन तत्स्वयं दृष्टया दृष्टं विमानं क्षणाग्निमेषषमात्राददृश्यं दृष्टेरगोचरमभूदजायत । किमिव । सौदामिनीमण्डलमिव । यथा गभीरां मन्द्रामतिशयेन गर्जारवं मृजतां कुर्वतां सतामम्बुदानां जलदानां विद्युद्वितानं क्षणाददृश्यं दृग्गोचरातीतं भवति ॥ इत्युनतपुरपार्श्वग्रामस्थभहस्य दिव्यविमानदर्शनम् ॥
सूरिस्ततः संश्रयति स्म शुक्लध्यानं दधानः स सुधाशसौधम् । कान्महानन्दपुरे प्रयातुं प्राक्तस्य मार्गस्य दिदृक्षयेव ॥ १६९ ॥
ततो विमानागमनानन्तरं सूरिहीरविजयसूरिः सुधाममृतमश्नन्ति भजन्तीति सु. धाशा देवास्तेषां सौधं गृहम् । देवलोकमित्यर्थः । संश्रयति स्म भजते स्म । स्वर्ग गत इत्यर्थः । किं. कुर्वाणः । शुक्लध्यानं दधानः धारयन् । ध्यायनित्यर्थः । उत्प्रेक्ष्यतेमहानन्दपुरे मोक्षनगरे प्रयातुं गन्तुं काडून् सन् प्राक् पूर्व तस्य मोक्षनगरस्य मार्गस्य समीचीनताशालितस्य मार्गस्य पथो दिदृक्षया द्रष्टुमिच्छया। अथ वा कीहक प्रध्वरो वा वक्रो वा समो वा विषमो वा, कथं कया रीत्या गन्तव्यमित्यादिदर्शनेच्छया इव ॥ इति हीरविजयसूरिगुरोः खर्गमनम् ॥
अस्तं गभस्तेरिव कोकलोकः शोकाकुलो बाष्पजलाविलाक्षः ।
श्रुत्वा गुरोः स्वर्गमनं निशायां जनवजो द्वीपपुरादुपागात् ॥ १७० ॥ .. जनवजः श्राद्धवर्गो निशायां रजन्यामेव त्वरितं द्वीपपुराद्वीपबन्दिरादुपागादुन्नत. पुरे समेतः । किं कृत्वा । निशायामेकादशीरजन्यां गुरोः सूरेः स्वर्गमनं देवलोके पादावधारणं श्रुत्वा आकर्ण्य । किंलक्षणो जनः । बाष्पजलैरतिदुःखनिपतनयनाश्रुसलिलै. -राविले व्याप्ते अक्षिणी नेत्रे यस्य । पुनः किंभूतः । शोकेन खेदेन आकुल: उत्पिञ्जलः । क इव । कोकलोक इव । यथा गभस्तेर्भास्करस्यास्तं द्वीपान्तरगमनं श्रुत्वा चक्रवाकचक्र शोकाकुलं बाष्पजलाविलाक्षं भवेत् । 'आलोकतालोकमुलूकलोकः' इति नैषधे । उलूकलोकस्तथा कोकलोकः । तथा 'आकाशे सावकाशे तमसि सममिते कोकलोके सशोके' इति नाटककाव्ये ॥ ल्यारीसहस्रद्वयसंगृहीतकथीपकाख्यादिमदिव्यवस्त्रैः । श्राद्धा व्यधुर्मण्डपिकां मुनीन्दोरिवाप्तभर्तुः शिबिकां महेन्द्राः॥१७॥ शलाककाराणां द्विपुटीकृतानां कलधौतमयानां ल्यारिका इति नाम्नां नागकविशे

Page #963

९०२
काव्यमाला। पाणां सहस्रद्वयेन विंशतिशत्या व्ययेन संगृहीतैरानीतैः कथोपका इत्याख्या नामवि. शेषा येषाम् । 'कथीपो' इति प्रसिद्धाः। ते आदिमाः प्रथमा येषां तादृशैर्दिव्यैदेवदुकू. लोपमैर्वस्त्रैः कृत्वा श्राद्धा द्वीपोन्नतपुरश्रावकाः मुनीन्दोहारसूरेमण्डपिकां 'मांडवो' इति प्रसिद्धां व्यधुश्चक्रिरे । के इव । महेन्द्रा इव । यथा पुरंदरा आप्तभर्तुः तीर्थकरस्य शिबिकां याप्ययानं विदधते ॥
ते ल्यारिकाभित्रतिपस्य सार्धसहस्रयुग्मप्रमिताभिरङ्गम् । अपूपुजन्भक्तिभरोल्लसन्तो जिनेशितुर्मूर्तिमिव प्रसूनैः ॥ १७२ ॥ . ते श्राद्धाः सहार्थेन वर्तते तत्सार्धम् , सहस्रयोदशशत्योर्युग्मं युगलम् , सार्धं च तत्सह सयुग्मं च । तेन प्रमिताभिः प्रमाणं प्रापिताभिः पञ्चविंशतिशतप्रमाणाभिारिकाभिः कृत्वा व्रतिपस्य सूरेः अङ्गं शरीरमपपुजन्नर्चयन्ति स्म । कामिव । मूर्तिमिव । यथा श्राद्धा जिनेशितुस्तीर्थकरस्य प्रतिमा प्रसूनैः कुसुमैः पूजयन्ति । किंभूताः । भक्केः सेवासक्तः भरेणातिशयेनोल्लसन्तः रोमाञ्चकञ्चुकीभवन्तः ॥
नभोनभस्याविव निःसरद्भिः पयःप्रवाहैर्नयने वितन्वन् । यावजनो मण्डपिकाममुष्यालंकारयामास शरीरयष्टया ॥ १७३॥ जनः श्राद्धलोकः यावद्यावता समयेन अथवा यस्मिन् समये अमुष्य खंगतस्य सूरेः शरीरयष्टया तनूलतया कृत्वा मण्डपिकामलंकारयामास भूषयति स्म । वसनाद्यैर्भूषितायां मण्डपिकायां सूरिशरीरं शाययति स्मेत्यर्थः । जनः किं कुर्वन् । नयने खनेत्रे नभोनभस्याविव श्रावणभाद्रपदाविव वितन्वन् विदधत् । कैः । निःसरद्भिर्दुःखप्रकर्षाविरलधारनिवहनिःसरद्भिः पयःप्रवाहैर्बाष्पजलप्लवैः ॥
विमानघण्टापटुनादसान्द्रध्वनत्सुघोषेव गभीररावा । घण्टावली तावददृश्यमानाप्यध्वानितादिध्वनदभ्रमार्गे ॥ १७४ ॥ सावता समयेन तस्मिन् समये वा अध्वानिताः कैश्चनापि मानवैरवादिता: कैरपि जनमात्रैरताच्यमानापि खयमेवादृश्यमाना नापि केषांचिच्चक्षुर्गोचरे भवन्ती तादृशी घण्टानामत्र मण्डले देवगृहे वादनवाद्यविशेषाणां द्वीपबन्दिरादौ च घटिकायामादिमानविशेषकृत्ये वादनीयानां 'घाट' इति प्रसिद्धनानाम् आवली श्रेणी अदिध्वनत् गाढं शब्दायते स्म । क्व । अभ्रमार्गे मेघाध्वनि व्योमाङ्गणे । किंभूता । गभीरो मन्द्रो रावो ध्वनिर्यस्याः । केव । विमानानां सौधर्मदेवलोकसंबन्धिनां द्वात्रिंशल्लक्षैर्मितानां देवनिव. सनकृते नगरूपाणां घण्टानामेकसमयदंध्वनन्महद्धण्ठिकानां पटुभिरतिपश्चविषयसुखसं. लीनतया किमप्यन्यत्कृत्याकृत्येष्वदत्तावधानानां देवानां खखामिकार्यनिर्माणप्रगुणीकारणप्रवणैः नादैः निःक्वाणैः प्रकटध्वनिभिः सान्द्रध्वनत् बहलीभूतशब्दायमाना सुघोषा घण्टेव ॥ इति मंण्डपिकाकरणसूरिशरीरशायनम् ।।

Page #964

१० सर्ग:
हीरसौभाग्यम् ।
९०३ वाद्यौघमाद्यन्निनदैर्जिनस्येवामुष्य निर्वाणमहं प्रणेतुम् । किमाह्वयन्तस्त्रिदशानशेषानादाय तां श्राद्धजनाः प्रचेलुः ॥ १७५ ॥
श्राद्धजनाः श्रावकत्रजाः तां मण्डपिकामादाय स्कन्धेषु समधिरोप्य प्रचेलुः संस्कारभूमि प्रति प्रचलन्ति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-वाद्यौघानां वादित्रसंदोहानां माद्यद्भिर्बहलीभवद्भिनिनदैः शब्दैः कृत्वा अशेषान् सर्वानपि महेन्द्रप्रमुखान् निदशान् देवान् किमालयन्त आकारयन्त इव । किं कर्तुम् । अमुष्य सूरेजिनस्य तीर्थकरस्येव निर्वाणमहं परलोकगमनमहोत्सवं प्रणेतुं विधातुम् ॥ ध्वजवजैरुर्जितसांध्यरागोपयुक्तवद्विष्णुपदं सृजन्तः । आदाय तां मण्डपिकां मुनीन्दोः संस्कारभूमीमनयञ्जनास्ते ॥ १७६ ॥ ते जना द्वीपोन्नतनगरश्राद्धलोका मुनीन्दोहीरसूरेमण्डपिकामादाय गृहीत्वा संस्कारस्य परलोकोपगतशरीरिंशरीरस्य कृशानुना संस्कृतिकरणस्य भूमी स्थानकमगमन् गच्छन्ति अनयन् प्रापयन्ति स्म वा । किं कुर्वन्तः । सृजन्तः विदधतः । किम् । विष्णुपदं हरिचरणमाकाशम् । किंवत् । ऊर्जितेन प्रबलेन संध्यायां दिवसावसाने भवः सांध्यः स चासौ रागश्च सायंतनसंध्यासंबन्धिरक्तिम्णा युक्तवत्कलितमिव । कैः । ध्वजवजैः पताकाप्रकारैः । विविधवर्णवैजयन्तीराजिभिः संध्यायामनेके नीलपीतरक्तादिका रङ्गा भवेयुः ॥ .
महीन्दिरायाः शिरसीव नीलमणीप्रणीतातपवारणस्य । रसालसालस्य तलेऽखिलास्ते स्वांसस्थलान्मण्डपिकाममुञ्चन् ॥ १७७ ॥
अखिलाः समस्ता अपि श्राद्धजना द्वीपोन्नतपुरलोकाः खांसस्थलानिजस्कन्धदेशात् । 'आत्मीयस्कन्धेभ्य इत्यर्थः। रसालसालस्य सहकारमहीरुहस्य तले अधःप्रदेशभूमौ मण्डपिकाममुञ्चन् शुद्धधरणीमण्डले स्थापयन्ति स्म । कथंभूतस्य रसालसालन्य । नीलमणीप्रणीतातपवारणस्य ................... । उत्प्रेक्ष्यते-महीन्दिरायाः ..............। अथोपस्कारमेलनम्— संस्कारोपस्करमथ तत्रानिन्युर्जना गतोत्साहाः।
चन्दनदलिकादिममिव गीर्वाणाः सार्वनिर्वाणे ॥ १७८॥ अथ संस्कारभूमौ मण्डपिकाया आनयनानन्तरं गतोत्साहाः शिथिलोद्यमा उद्यमरहिताः । 'उत्साहः प्रगल्भता । अभियोगोद्यमौ प्रौढिः' इति हैम्याम् । जनास्तत्र सं. स्कारोचितसहकारतरुसमीपभूमौ संस्कारोपस्करं सूरिशरीरसंस्कारकरणसमुदायमानिन्युरानयन्ति स्म । संस्कारोपस्करं किंभूतम् । चन्दनदलिकादिमं श्रीखण्डकाष्ठप्रमुखम् । क इव । गीर्वाणा इव । यथा देवा विगतोद्यमाः सन्तः सार्वस्य जिनस्य निर्वाणे सिद्धिवि. धाने तदर्हत्तमसंस्कारोपस्करं मेरुभूमेश्चन्दनादिकमानयन्ति ।

Page #965

९०४
काव्यमाला । व्यालानुषङ्गवशतो वसतेर्वनान्ते
पुष्पश्रिया फलभरैरपि वन्ध्यभावात् । आगान्मुमूर्षुरतिदुःखगणेन गन्ध
सारः किमत्र तिथिसंख्यमणप्रमाणः ॥ १७९ ॥ अत्र संस्कारभूमौ तिथीनां पञ्चदशकर्मवादिनां संख्या मानं येषां तादृशानां चत्वारिंशत्सेरप्रमाणानां मणानां मानविशेषाणां प्रमाणं यस्य । पञ्चदशमणा इत्यर्थः । गन्धसारश्चन्दन आगात् । उत्प्रेक्ष्यते-अतिदुःखगणेन अत्यभ्यधिकानां हृदरंतुदानां दुःखानामसाताना गणेन भरेण कृत्वा मुमूर्षुर्मर्तुमिच्छुरिव । दुःखं कुतः । व्यालानां दुष्टद्विजिह्वानामनुषङ्गस्य सर्वदा सगस्य वशत आयतत्वात् । पुनः कस्य । वनानामन्ते काननाना प्रान्ते मध्ये वा वसतेर्निवासात् च । अपि पुनः पुष्पधिया कुसुमलक्ष्म्या अथ च पुष्पवशदिक्ष वि. कसन्त्या व्यापारव्यवहारैः सर्वत्र जनस्थलदेशेषु विस्तृतया इन्दिरया समृद्धया । अपि पुनः फलानां सस्यानां पुत्रपौत्रादीनां भरैरिकाप्राप्तयादववंशवगृन्दैर्वन्ध्यभावान्मो घत्वात् । 'यद्यपि चन्दनविटपी विधिना फलपुष्पवर्जिलो विहितः । निजवपुषैव परेषां तथापि संतापमपनयति ॥' इति सूक्तवचनात् । इत्यादिकारणात्संजातमुमूर्षा ॥
घृतमिव पितृनिधनभवोऽगुरुद्रवस्तत्र पञ्चसेरमितः । . सुहृदिव सस्नेहोऽगुरुरप्यानीतो मणत्रितयः ॥ १८० ॥ तत्र संस्कारोपस्करे संस्कारभूमौ वा अगुरुद्रवः 'चूओ' इति प्रसिद्धनामा पञ्चभिः सेरर्मितः प्रमाणीकृतः पञ्चसेर आनीतः । किंभूतः । पितुर्गुरोनिधनात् मरणात् निदाघाद्भव उत्पत्तिर्यस्य । किमिव । घृतमिव । यथा आज्यं पितुर्दभ्नो मथनानाशात् अथ वा म्रक्षणस्य विनाशात्तापनगालनात्संजातम् , तथा चूआकोऽपि तातस्य कृष्णागुरोर्गालादुत्पन्नः । अपि पुनः सुहृदिव सखेव सह स्नेहेन प्रेम्णा चूआनामतैलद्रवेण च युक्तः कलितः । मणानां त्रितयं त्रिकं यस्य तादृशोऽगुरुः काकतुण्डः समानीतः ।।
श्यामत्वमात्मपितृघातजपातकं च
गौरीशविग्रहहुताशनसेवनाभिः । सारङ्गनाभिनिवहः प्रणिहन्तुकाम
स्तत्राजगाम किमु सेरयुगप्रमाणः ॥ १८१ ॥ सारङ्गनाभिनिवहः कस्तूरीप्रकर: सेरयोयुगं द्वन्द्वं प्रमाणं यस्य स सेरयुगप्रमाणः . तत्रोपस्करे संस्कारभूमौ वा आजगाम आगच्छति स्म । उत्प्रेक्ष्यते-दयामत्वमात्मकालिमानं च पुनः पितुः कस्तूरिकामृगस्य घातान्मारणाज्जातमुत्पन्नं पातकं दुःकृतं गौरीशस्य पार्वतीभर्तुः शिवस्य विग्रहः शरीरं यो हुताशनः कृशानुम्तस्य सेवनाभिभक्तिभिः

Page #966

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
९.५ परिचर्याभिः । क्षितिजलपवनहुताशनयजमानाकाशसोमसूर्याद्या । अष्टौ शिवमूर्तयः' इति वचनात् वहिसेवाभिरमिमध्ये प्रवेशः प्रणिहन्तुकामः किमु निवारयितुमिच्छुरिव ॥
दिवं गतस्यापि विभोरमुष्य श्लोकस्त्रिलोक्यामपि पोस्फुरीति । विवक्षयेतीव पुरो नराणामागात्रिसेरीपमितः सितामः ॥ १८२॥
प्रयाणां सेराणां समाहारबिसेरी तया प्रमितः प्रमाणीकृतः सेरत्रयमानः सितात्रः कर्पूरः समागात् । उत्प्रेक्ष्यते-नराणां समग्रजनानां पुरोऽप्रे इति विवक्षया वक्तु मिच्छयेव । इति किम् । दिवं गतस्यापि वर्ग यातस्यापि अमुष्य विभोः गुरोः श्लोको यशत्रिलोक्यामपि पोस्फुरीति जगत्रयेऽपि स्फूर्तिमियति इति हेतोस्त्रिसेरीमितः ॥ इति संस्कारोपस्करमेलनमानयनं च ॥ .
ज्योतिःकुमारा इव तीर्थमर्तुः प्रज्वाल्य पूर्व ज्वलनं चितायाम् । सूरेः शरीरस्य शरीरिणस्ते संस्कारमातन्वत चन्दनायैः ॥ १८३ ॥ ते शरीरिणः श्राद्धजनाः सूरेः शरीरस्य चन्दनायः श्रीखण्डागुरुचूआककर्पूरकस्तूरिकाभिः कृत्वा संस्कार वहिना संस्करणं भस्मसाद्विधानमातन्वत चक्रुः । किं कृत्वा । पूर्व प्रथमं चितायां ज्वलनमग्निं प्रज्वाल्य संधूष्योद्दीप्य वा । क इव । ज्योति:कुमारा इव । यथा अग्निकुमारास्तीर्थमर्तुश्चितायां पुरं प्रदत्तादेशा नयननि:पतदहल. बाष्पप्नवाः पूर्वज्वलनं प्रज्वालयन्ति ।
सप्तसहस्राः सर्वाः संभूय ल्यारिका इह व्ययिताः।
सप्तापि दुर्गतीरिव निषेद्धमेतैः समुत्युकितैः ॥ १८४ ॥ तैः श्राद्धैः पूजादीनां वस्त्रादीनां सर्वाः समस्ता अपि संभूय मेलयित्वा इह सूरिशरीरसंस्कारसमये सप्तसहस्रप्रमाणा ल्यारिका व्ययिता व्ययीकृताः । उत्प्रेक्ष्यतेसप्तसंख्या अपि दुर्गती: नरकाग्निषेधुं निवारयितुं समुत्सुकितैरुत्कण्ठितैरिव ॥इति सू. रिशरीरसंस्कारकरणम् ॥ . चैत्ये श्रीफलतन्दुलाञ्जिनपुरस्ते ढौकयित्वा ततः
संस्तुत्य प्रणिपत्य भक्तिभरिता जग्मुर्गृहानात्मनाम् । गीर्वाणा इव वासवप्रभृतयो नन्दीश्वरेऽष्टाहिकां
निर्मायानुसमेतयौवतयुता निर्वाणकल्याणके ॥ १८५ ॥ ते समस्ता अपि संस्कार कारिणः उपलक्षणात्परेऽपि द्वीपोग्नतादिनगरभावकास्ततः संस्कारकरणानन्तरं चैत्ये जिनप्रासादे श्रीजिनपुरस्तीर्थकृत्प्रतिमानां पुरस्तात् श्रीफलानि नालिकेराणि तथा तन्दुलाश्चोक्षा उपलक्षणादपरगोधूमयुगंधरीप्रमुखधान्यश्रेणी ढोकयित्वा ततस्तदनन्तरं च संस्तुत्याप्टस्तुतिभिर्देववन्दनां विधाय मध्ये अजितशान्ति

Page #967

९०६
काव्यमाला।
स्तवं प्रान्ते च बृहच्छान्तिप्रमुखस्तुतिं कृत्वा ततस्तस्मादनु पश्चात् प्रणिपत्य । प्रणामस्तु भक्तिसेवातः । अत एव कारणात्ते किंभूताः । भक्तिभरिताः सेवासरत्या व्याप्ताः सन्तो नमस्थित्वा आत्मनां स्वेषां स्वेषां गृहान् जग्मुर्गताः । ते किंभूताः । अनु पश्चात् देव. गृहागमनानन्तरं समेतं समागतं यद्यौवतं युवतीसमूहस्तेन युताः सहिताः । के इव । बीर्वाणा इव यथा वासवप्रभृतयः पुरंदरप्रमुखाश्चतुर्निकायामराः निर्वाणनाम्नि तीर्थकृता मोक्षगमनाभिधाने कल्याणकसमये नन्दीश्वरेऽष्टमद्वीपे अष्टाहिकां खखजनरतिकरदधिमुखप्रमुखपर्वतप्रासादेष्वष्टाहिकामष्टवासरी यावन्महोत्सवमतिशायिनं महं निर्माय यात्मनां नगरभवनज्योतिर्विमानान् वानव्यन्तरभवनवासिज्योतिष्कविमानवासिनश्चतुनिकायिकाः सर्वे सुरा गच्छन्ति । तेऽपि किंविशिष्टाः । अनु पश्चात्पृष्ठे समेतं समायात दावतं खखनिकायकामिनीकदम्बकं तेन कलिताः ॥ इति सूरिनिर्वाणप्रस्तावनम् ॥
तस्मिन्नेव निशावसानसमये दिव्यश्रियं संश्रय... न्साहिश्रीमदकब्बरावनिपतेः श्रीहीरसूरीश्वरः । प्राग्वाग्बद्ध इवाभ्युपेत्य सविधे प्राचीनरूपाञ्चितो
मित्रस्येव निजं द्युलोकगमनं प्राक्लेहतः प्रोचिवान् ॥ १८६ ॥ श्रीपार्श्वदेवलोकलक्ष्म्या कलितो हीरविजयनामा सूरीणामाचार्यभधरकाणां मध्ये इष्टे इशिता ऐश्वर्यवान् भवतीति ईश्वरः प्राक् स्नेहतः प्राचीन मिलनसंजातप्रीतिप्रकर्षात् पा. तिसाहेः श्रीमतश्चतुर्दिगन्तदेशाधिपत्यहस्त्यश्वरथपदातिपुरनगरग्रामकोटेहेमरूप्यमणिमौ. क्तिकप्रमुखाशेषसंपच्छालिनः अकबरनाम्नोऽवनिपते राज्ञः निज़मात्मीयं द्युलोकगमनं खोके यानं प्रोचिवान् । कस्येव । मित्रस्येव । यथा प्रियसुहृदः स्वेप्सितग्रामनगरादिगमनं प्रोच्यते। किं कृत्वा। अभ्युपेत्य समेत्य । क्व। सविधे समीपे अर्थात् साहेः पार्थे । क इव। प्राग्वाग्बद्ध इव । यथा कश्चित्सुरः प्राक् पूर्वजन्मनि दत्तया वाचा बद्धो नियत्रितः कस्य. चित्पार्श्वे समायाति । कदाभ्युपेतः । तस्मिन्नेव निशावसानसमये । यस्यां निशायां खर्लो. कमलंकृतवान् तस्या एव निशाया अवसानं प्रान्तः स एव समयः कालः पाश्चात्यरात्रिप्रस्तावे समेत्य । प्रोक्तवानित्यर्थः । किंविशिष्टः सूरिः। प्राचीनेन हीरसूरिसंबन्धिनो रूपेणाश्चितः वपुषा तत्स्वरूपेणैव वर्तमानः दृश्यमानः । च पुनः किंलक्षणः । दिव्यां दिवि. भवां देवतासंबन्धिनीं श्रियं वपुःशोभा संश्रयन् भजन ॥ इति पातिसाहेः खप्ने खस्य खर्लोकगमनकथनम् ॥ .
तन्मूर्तिसंस्कृतिपदे सुरसृष्टनाट्य- .
मालोक्य तीर्थ इव नागरनैगमेन । तत्संनिधिस्थकृषिरक्षणदीक्षितेन
प्रातः पुरीजनपुरस्तदुदीर्यते स्म ॥ १८७॥

Page #968

१७ सर्गः]
हीरसौभाग्यम् ।
नागरजातीयेन नंगमेन वणिजा प्रातस्त्रयोदशीवासरस्य विभाते दिवसप्रारम्भसमये पुरीजनानामुन्नतनगरलोकानां पुरोऽग्रे तन्नाटकदर्शनादिकमुदीर्यते स्म प्रोवाच । किं कृत्वा। तस्य सूरेद्र्तः शरीरत्य संस्कृतिपदे संस्कारकरणस्थानके नक्तं सुरसृष्टं देवनिर्मितं नाट्यं नाटकमालोक्य दृष्ट्वा तस्मिन्निव तीर्थ इव । यथा शत्रुजयादितीर्थभूमौ सुरकृतं ता. ण्डवम् । केनचिद्भाग्यवता इति शेषः । विलोक्यते । किंभूतेन नागरनैगमेन । तस्य सूरिशरीरसंस्करणस्थानकस्य संनिधौ समीपे तिष्ठतीति तादृशी कृषिः कर्षणं तस्या रक्षणे पालने दीक्षितेन गृहीतप्रतिज्ञेन । नक्तं कृषिरक्षकेणेत्यर्थः । स्वस्य वान्यस्य ना ॥ इति नागरनैगमस्य नक्तं नाटकदर्शनकथनम् ॥
दिव्यविमानविलोकनवाती पुनरेत्य स त्यवाग्विप्रः । • न्यगदनगरजनानां स्वप्नविदां खानमिव पुरतः ॥ १८८॥
सत्या अवितथा वाग्वाणी यस्य तादृशो विप्रः पूर्वप्रोक्तभट्टः पुनरेत्यागयोनतनगरे समेत्य नगरजनानां पुरतः अग्रे दिव्य विमानविलोकनवा यन्मया नक्कं हीरविजयसू. रिनिर्वाणगमनरजनीप्रथमचतुर्घटिकासमये दिव्यविमानं देवतासंबन्धि यानं निजनयनाम्यां दृष्टं तन्मध्ये च देवानां 'हीरविजयसूरिवदनं विलोकयामस्त्वरितं चलन्तु' इति वातापि श्रवणाभ्यां श्रुता चेति न्यगदद्वदति स्म । कमिव । खप्नमिव । यथा कोऽपि ख. प्रद्रष्टा पुमान् स्वप्नविदा खप्नाध्यायपाठकानां पुरतः खखप्नं निगदति ॥ इति विमान. दर्शनवार्ताकथनम् ॥
तस्यामेव त्रियामायां स माकन्दो वसन्तवत् ।
पूर्व मञ्जरितोऽनल्पैः फलैः संपूरितस्ततः ॥ १८९॥ यदधोभूमिभागे सूरिशरीरं संस्कृतं स एव माकन्दः सहकारतरुस्तस्यामेव गुरुगात्र. संस्कारकरणदिवसस्यैव त्रियामायां विभावर्यामेव पूर्व प्रथमसमये एव मञ्जरितः मअ
रीभिः कलिकाभिः कलितो जातः ततो मञ्जरीणां 'मउर' इति प्रसिद्धानां पूरणानन्तरमनल्पैः संख्यातीतैः फलैराम्रसस्यैः संपूरितः पूरणीभूतः । यथा पत्राण्यपि चक्षुषा नेक्षन्ते तथा फलावलीभिरलंकृतो जातः॥
चित्रीयमाणैश्चित्तान्तर्यात्रायामिव यात्रिकैः ।
समाजग्मे समं तत्र नागरैर्नागरीसखैः ॥ १९० ॥ तत्र हीरसूरिशरीरसंस्कारस्थाने सहकारसालसमीपे नागरीसखैः पौरपुरंध्रीपरंपरापरीतै गरैर्नगरलोकैः सममेककालं तदाम्रमञ्जरीसहकारिकाप्रादुर्भावश्रवणानन्तरमेवानु पश्चात्समाजग्मे समागतम् । कैरिव । यात्रिकैरिव । यथा यात्राकारकैलॊकैः यात्रायां शत्रुजयादितीर्थयात्राकृते चैत्रीपूर्णिमादिवासरे ! किंभूतैः । चित्तान्तर्मनोमध्ये चित्रीयमाणेराश्चर्य विस्मयं प्राप्नुवद्भिः । मञ्जरीफलदर्शनादिति शेषः ॥

Page #969

काव्यमाला।
शेषा इव त्रिभुवनाधिपतेः प्रमोदा
ल्लोकाः सहैव जगृहुः सहकारिकास्ताः । प्रास्थापयन्पुनरकब्बरपातिसाहे
रद्वैतविस्मयकरीरुपदा इवैताः ।। १९१ ॥ ते लोकाः श्रावका अपरेऽपि च नगरपामलोका यवनाश्च सहैव समकालमागत्य गुरुमाहात्म्यादेककालोत्पन्नास्ताः मञ्जरीः सहकारिकाश्च 'कइरी' इति प्रसिद्धाः जगृहुर्रहन्ति। कस्मात् । प्रमोदात् हर्षात् । का इव । शेषा इव । यथा त्रिभुवनाधिपतेः त्रैलोक्यनायकस्य परमेश्वरत्य शेषाः 'सेख' इति प्रसिद्धाः गृह्यन्ते । पुनस्ते तत्रगराधिपयवना . अकब्बरपातिसाहेरेताः सहकारिकाः' प्रास्थापयन् प्रेषयामासुः । किंभूताः । अद्वैतं न विद्यते द्वैतं द्वितयं यत्र तदद्वैतमसाधारणं मनस्यसामान्यं विस्मयमाश्चर्य चित्रं कुर्वन्तीति ता अद्वैतविस्मयकरीः । उत्प्रेक्ष्यते-उपदा ढौकनिका इव । अथ वोपमानम् । का इव । उपदा इव प्राभृतानीव। 'भेट' इति प्रसिद्धाः ।। इति माकन्दस्य फलनं तत्फल. ग्रहणं साहेः प्रेषणं च ॥
लाडकीति प्रिया यस्य मूर्ता श्रीरिव वेश्मनि । ' खर्गवी किमुत स्वर्गाद्भूमण्डलमुपागता ॥ १९२ ॥ स द्वीपबन्दिरश्रेष्ठी मेघनामा परीक्षकः। .
आषभिवृषभस्येव सूरेः स्तूपमकारयत् ॥ १९३ ॥ मेघनामा परीक्षकः मेघपारिखनामा सूरहीरविजयव्रतीन्द्रस्य स्तूपमकारयत्कारयामास।क इव । आर्षभिरिव । यथा ऋषभस्यापत्यं नन्दनः आर्षभिर्भरतचक्री वृषभस्य ऋष. भदेवस्य अष्टापदपर्वते ऋषभदेवदेहसंस्कारस्थाने स्तूपं कारितवान्, तथा वृषभखामिप्रतिमां च तथा भ्रातृणां नवनवतिप्रतिमां च आत्मप्रतिमां च स्तूपशतं च मा कश्चिदाक्रमणं करिष्यतीति तत्रैकं भगवतः स्तूपं शेषाण्येकोनशतभ्रातृणाम्-इति हारिभद्यां मलयगिर्या चावश्यवृत्तौ । किंभूतः । द्वीपबन्दिरस्य । यत्र द्वीपान्तरेभ्यो यानपात्राः समायान्ति तेषु यान्ति च तद्वन्दिरमित्युच्यते । द्वीपनाम्रो नगरस्य श्रेष्ठी नगरमध्ये मुख्यपदभाक् । स कः । यस्य लाडकी नाम्नी प्रिया पत्नी वर्तते। उत्प्रेक्ष्यतेवेश्मनि मेघपरीक्षकसौधे मूर्ता मूर्तिमती लाडकीशरीरिणी श्रीलक्ष्मीरिव । उताथवा असौ लाडकीरूपा खर्गाद्देवलोकाद्भूमण्डले पृथिवीपीठे उपागता समायाता स्वर्गवी कामधेनुरिव ॥ युग्मम् ॥
आकृष्टा इव तिष्ठन्तः प्रभावैस्तत्प्रभोरिह । अर्हन्मूर्तेरिर्वतस्य सुराः सांनिध्यमादधुः ॥ १९४ ॥

Page #970

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
९०९ __ सुरा देवास्तस्य गुरुपादुकापवित्रीकृतस्तूपस्य सांनिध्यं संनिधितां पार्श्ववर्तिकताम् । आराधकानां कामितपूरकतामिति यावत् । आदधुश्चक्रुः । लोकरक्षासमीहितपूरणादिकं सांनिध्यं विदधते । कस्या इव । अर्हन्मूर्तेरिव । यथा भगवत्प्रतिमायाः मुराः सांनिध्यं कुर्वते । सुराः किं कुर्वन्तः। तिष्ठन्तः। कुत्र । इह सूरिस्तूपे । उत्प्रेक्ष्यते-तस्य प्रभोः हीरसूरेः प्रभावैर्माहात्म्यैराकृष्टा इव आकृष्यानीता इव ॥
तत्रार्चितुं स्तूपमकब्बरेण समीपभूमी कियती वितीर्णा । .. सिद्धाचले सिद्धनृपेण नाभिभवं यथा द्वादश संनिवेशाः ॥ १९५ ॥
तत्रोन्नतनगरसीमभूमीमण्डले स्तूपं तात्स्थ्यात्तव्यपदेशात्सूरिपादुकां गुरुपादुकाधिटानमचितुं पूजयितुमकब्बरेण पातिसाहिना कियती कियत्प्रमाणा द्वाविंशतिबीघाप्रमिता। क्षेत्रादिषु मानविशेषे बीघा इत्युच्यन्ते। ते च सौराष्ट्रगुर्जरजनपदेषु प्रसिद्धाः । समीपस्य अर्थात्सूपस्य पार्श्ववर्तिनी भूमी वितीर्णा प्रदत्ता। केनेव। सिद्धनृपेणेव ।अत्र यथा सिद्धाचले श्रीशजयपर्वते नाभिभवं श्रीऋषभदेवमर्चितुं सिद्धराजजयसिंहदेवेन समीपभूमौ विमलाचलसमीपवर्तिनो द्वादश संनिवेशा ग्रामा वितीर्यन्ते स्म । 'देवकपत्तने खनिर्मापितप्रासादपूर्णीभवनानन्तरं सोमेश्वरयात्रानिमित्तप्रस्थितेनाध्वनि खसाध स. मानीतमाननीयश्रीहेमचन्द्रसूरीन्द्रेणार्धमार्गागतान्तातीततीर्थकृन्मुनिजनसिद्धिगमनक्षेत्रा. दिमाहात्म्यकथनादत्युन्नतरागेण प्रच्छन्नमागत्य विमलगिरियानो विधायादिदेवपूजाकृते द्वादश प्रामान्दत्त्वा खानीकमलंकृतवान् ।' इति कुमारपालप्रबन्धचरित्रादिषु प्रोक्तमस्तीति ॥
माकन्दमोचाबकुलप्रियालकङ्केल्लिकुन्दादितरूपयुक्तम् ।
तस्याभितोऽभूत्सुमनोद्रुमाकं वनं सुमेरोरिव भद्रसालम् ॥ १९६ ॥ ___ तस्य स्तूपस्याभितः परितो वनं काननमभूत् । किंभूतं वनम् । माकन्दाः सहकाराः, . मोचाः कदल्यः, बकुलाः केसराः 'बउलसिरी' इति प्रसिद्धाः, प्रियाला राजादनाः, कङ्केल्लयः अशोकाः, कुन्दा मुचकुन्दाः, ते आदौ येषां तादृशैस्तरुभिर्दुमैः उपयुक्तम् । किमिव । भद्रसालमिव । यथा सुमेरोः सुवर्णाचलस्याभितः परितो भूमौ भद्रसालं नाम वनमभूत् । किंभूतम् । सुमनोद्रुमाः कल्पवृक्षाः अङ्के उत्सङ्गे मध्ये यस्य । तथा माकन्दादिपादपैः कलितं च । स्तूपवनं तु अर्थात्किभूतम् । सुमनोभिः कुसुमैरुपलक्षणात्पत्रपल्लवफलैर्ललिता तुमाः पूर्वोक्का इतरे च तरवः अङ्के मध्ये यस्य तत् ॥
अन्वतिष्ठंश्चतुर्दिग्विभागागता यात्रिकास्तत्र यात्रां जिनेन्द्राद्रिवत् । कामिकस्वर्गिणेवामुना कामितं पूर्यतेऽन्यच्च सेवासु हेवाकिनाम् ॥१९७॥
चतसृणां चतुःसंख्याकानां पूर्वा-दक्षिणा-पश्चिमा-उत्तरानाम्नां दिशां हरितां विभागेभ्यः प्रदेशेभ्यः आगताः आयाता यात्रिका यात्राकारका जनास्तत्र स्तूपें यात्रां प्रभु.

Page #971

९१०
काव्यमाला। पादुकाप्रणतिलक्षणामन्वतिष्ठन्कुर्वन्ति स्म । किंवत् । जिनेन्द्रादिवत् । यथा शgजयशैले यात्रिकजनो यात्रां करोति । 'मानं वदन्तीह जिनेश्वरानेः' इदं काव्यं पूर्व लिखितमस्ति पुराणान्तर्गतं च । पुनरन्यदपि अमुना गुरुपादुकाङ्कितस्तूपेन सेवासु खसेवनाकरणेषु हेवाकिनां हेवा स्वभावः स एव शीलमस्त्येषामिति हेवा किनस्तेषां भक्तिभर निर्भरभावानां यात्रिकजनानां कामितं वाञ्छितं पूर्यते पूणींक्रियते । केनेव । कामिकस्वर्गिणेव । यथा कामितपूरकेण गीर्वाणे भक्तकामितं पूर्यते ॥ इति स्तूपकरणतन्माहात्म्यं च ॥
तत्प्रक्रमे विजयसेनविभुर्हमांऊ
सूनुं पृणन्सदसि लाभपुरे बभूव । धर्मावनीप्रियतमं पुरि लक्षणाद्य
वत्यामिव व्रतिपुरंदरबप्पभट्टिः ॥ १९८ ॥ तत्प्रक्रमे तस्मिन् हीरविजयसूरेरुन्नतनगरे द्वितीयचतुर्मासकरणावसरे विजयसेननामा विभुर्गच्छपतिर्लाभपुरे 'लाहोर' इति प्रसिद्ध नगरे बभूव । किं कुर्वन् । सदसि सभायां सर्वसामन्ताद्यनेकपार्षद्यभूषितपर्षन्मध्ये हमांऊसूनुमकब्बरपातिसाहिं पृणन् संतुष्टिमुत्पादयन् । क इव । बप्पभटिरिव । यथा व्रतिषु साधुषु पुरंदरो वासवो बप्पभट्टिनामा सूरिः सदसि धर्मनामा अवनी गौडजनपदमेदिनी तस्याः प्रियतमं भर्तारं धर्मनपतिं प्रीणन् लक्षणा इति पदमाद्यं यस्यां तादृशी वती एतावता लक्षणावती गौडमण्ड. लमण्डनं नृपराजधान्यां लक्षणावतीनामनगर्यो भवति स्म ॥
वादे वादिगणान्विजित्य समरे दैत्यानिव श्रीपतिः ___ कीर्तिस्तम्भमिवात्मनो नृपपुरः संस्थाप्य धर्म पुनः । श्यामीकृत्य मुखान्यशेषकुदृशां पूषेव काकद्विषां
सूरिः कारयति स्म भूमिवलये स्वीयां जयोद्घोषणाम् ॥१९९॥ सूरिविजयसेनाचार्यः भूमिवलये अखिलक्षोणीमण्डले स्वीयामात्मीयां जयोद्धोषणां कारयति स्म सर्ववादिवृन्दविजयढको वादयति स्म । किं कृत्वा । नृपपुरः पातिसाहेरग्रे आत्मनो निजस्य प्रत्यर्थिभूतानां वादिनां पण्डितंमन्यानां गणान् वादे युक्तिप्रतियुक्ति. स्थापनसमये विजित्य सर्वानपि पराभूय कैश्चित्कुमतिभिः कौशिकैरिव रवेस्तस्योदयमसहिष्णुभिः अतिद्विष्टतया बहुदविणप्रदानपूर्वकं विभेद्यातीव प्रेरितान् विषष्ठयधिकत्रिशतीमितद्विजातीनिरुत्तरीकृत्य । क इव । श्रीपति रिव । यथा कृष्णः समरे दैत्यान्दानवाविजयते स्म । पुनः किं कृत्वा । नृपपुरः पातिसाहेः पुरस्तात् आत्मनो निजस्य धर्म निजकीयजैनधर्म संस्थाप्य जगति जैन एव धर्मः सत्यो नान्य इति स्थापयित्वा । कमिव । कीर्तिस्तम्भमिव । यथा कश्चिद्विजयी राजा रिपूनिर्जित्य खकीर्तिस्तम्भं स्थापयति । पुनः किं कृत्वा । अशेषकुदृशां समस्तपरवादिना मुखानि श्यामीकृत्य सकलकुपाक्षिकान्

Page #972

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् । कृष्णमुखान्निर्माय । क इव । पूषेव । यथा भानुमान् काकद्विषां कौशिकानां श्यामानि वकाणि कुरुते ॥ इति वादे विजयसेनसूरिविजयः ॥
तस्य स्फुरन्मानमकब्बरेण प्रीत्या स्फुरन्मानमिवार्पयित्वा । . स बन्धुवत्स्वीयजनैरुपेतः संप्रेषितो हीरगुरोः समीपे ॥ २०० ॥
स विजयसेनसूरिः बन्धुवत् भ्रातेव खीयजनैरात्मीयमनुजैरुपेतः सहितः सन् गुरोः स्वर्गगमनात्प्राक्समये हीरगुरोः समीपे संप्रेषितः पातिसाहिना प्रहितः । किं कृत्वा । प्रस्थापितः स्फुरद्दीप्यमानं जगच्चेतश्चमत्कारकारि मानं संमान मिव स्फुरन्मानम् महिषीमहिषगोवृषभा एते चत्वारोऽपि कदापि केनापि न हन्तव्याः तथा केनापि मदाज्ञावशवतिनां मत्सेवकेन जना बन्दीकर्तव्या न नैवावश्यम् इति खहस्तमुद्राङ्कितलेखमर्पयित्वा । कस्य । तस्य विजयसेनसूरेः । कया। प्रीया स्नेहेन प्रमोदेन वा ॥ इति साहिना विजयसेनसूरेर्गुरुसमीपे प्रेषणम् ॥
सोऽप्याकर्णितहीरसूरिमघवाङ्गापाटवः संचर
न्यावद्गुर्जरदेशलक्ष्मितिलकं संप्राप्तवान्पत्तनम् । संतप्तत्रपुराशिसिञ्चनमिव श्रुत्योरशर्मावहं
स्वर्लोकोपगमं गुरोर्गणधरस्तावत्समाकर्णयत् ॥ २०१॥ सोऽपि विजयसेनसूरिरपि तावद्गुरोः हीरसूरेः खलोकोपगमं देवलोके पादावधारणं समाकर्णयत् सम्यक् सत्यत्वेन श्रुतवान् । स किंभूतः । गणधरो गुरावुपरते स एव गच्छधारकः । किम् । श्रुत्योः श्रवणयोर्वहुजनस्य मिथ्यादृशामपि अशर्मावहं दुःखविधाय'कम् । किमिव । संतप्तानामुष्णीकृतानां रसीभूतानां च त्रपुणां राशिर्बजस्तस्य सिञ्चनं निर्भरतया मध्येऽभिषेचनमिव । तावत्किम् । यावत्सोऽपि सूरिरपि आकर्णितं लोकप्रवृत्तिपरम्परया लेखोदन्तावगमनेन श्रुतं हीरसूरिमघोनः श्रीहीरविजयसूरीन्द्रस्याङ्गे शरीरे अपाटवं रोगादिभिरपटुतामसमाधियेन । अत एव संचरननवच्छिन्नप्रयाणैश्चतुर्मासकम• ध्येऽपि त्वरिततरं पथि प्रतिष्ठमानः प्रचलन् सन् गुर्जरदेशस्य तिलके लक्ष्मितिलको. ‘पमानं पत्तनमणहिल्लपाटकपुटभेदनं यावता कालेन यस्मिन् समये वा संप्राप्तवान् । यावता पत्तने समेत इत्यर्थः ॥
श्रुत्वा तद्वजाहत इवाभवद्वाष्पपूर्णनयनयुगः ।
एष पुनर्दुःखादिदमजीगदद्गद्गदध्वनितः ॥ २०२ ॥ एषः विजयसेनसूरिः तद्गुरोः खर्लोकगमनं श्रुत्वाकर्ण्य बाष्पैरश्रुजलैः पूर्ण निर्भर भृतं नयनयुगं लोचनद्वन्द्वं यस्य तादृशः सन् वज्रेण पुरंदरदम्भोलिना उरसि वक्षसि वा आहतस्ताडित इवाभवत्संजातः । पुनः श्रवणानन्तरमेष सूरिः दुःखादसातोदयाद्ग

Page #973

९१२
काव्यमाला ।
द्वदः अपटुरस्पष्टाक्षरमुपविष्टकष्ठपीठं वा यत्र तादृक् ध्वनितं शब्दो यस्य तादृशः सन्निदम वक्ष्यमाणमजीगदद्वदति स्म ॥
उच्छिन्नः सुरभूरुहोऽप्यपगता स्वर्धामधेनुः पुन
भग्नः कामघटो मणिः सुमनसां चूर्णीबभूव क्षणात् ।
दग्धा चित्रलता गतः शकलतां हा दक्षिणावर्तभृ
त्कम्बुः स्वर्गिगृहं गते त्वयि गुरौ श्रीहीरसूरीश्वर ॥ २०३ ॥
1
हे श्रिया गणलक्ष्म्या शोभया वा युक्त हीरविजयसूरीश्वरगुरो, त्वयि श्रीमति स्वगिणां देवानां गृहं गते देवलोकं प्राप्ते सति अत्र जगति सुरभूरुह उच्छिन्न उच्छेदं प्राप्तः पुनर्न भविता । हा इति खेदे । सर्वत्र योज्यम् । अपि पुनः स्वर्धामानो देवास्तेषां धेनुः गौः । कामधेनुरित्यर्थः । अपगता मृता । 'व्यापन्नोऽपगतो मृत:' इति हैम्याम् हा इति खेदे । कामघटः कामकुम्भो भगः विक्रीभूतः । पुनही दक्षिणदेशे आवर्त वलयाकार विभर्तीति तादृशः कम्बुः दक्षिणावर्तशङ्खः शकलतां खण्डभावं गतः प्राप्तवान् ॥
हा हा भूधनबोधनैकविबुध श्रीसूरिचूडामणे
हा सिद्धान्तसमुद्रमन्दरगिरे हा शासनाहर्मणे । हा हा यौक्तिकवाक्पुरंदरगुरो वैराग्यवारांनिधे
हा कारुण्यनिधे विधेर्वशतया त्वं कुत्र यातः प्रभो ॥ २०४ ॥ हा हा इति पुनः पुनः खेदवाक्ये । यथा नाचराजकविकृतायां भोजमुख राजादिप्रतिमान पुरो दुःखोद्गारतुतौ 'हा हा हालनितान्तकान्तकवितालंकार हा मा... · क्षोणीनायकमुजपुञ्जयशसां हा भोज भूवल्लभ' इत्यादि । हे भूधनस्य राज्ञः मुद्गलपातिसाहेरकब्बरस्य प्रतिबोधविधाने एकविबुध अद्वैतनैपुण्यवान् । तथा श्रिया ज्ञानवैराग्यप्रतिरूपादिलक्ष्मीकलिता ये सूरयो भट्टारकास्तेषां चूडामणे । हा इति दुःखबाहुल्यात्पुनह शब्दोवारणम् । हे सिद्धान्तः समग्रजैनागमः स एव दुरवगाहत्वाद्बहुत्वाच्च समुद्रस्तस्यावगाहने मध्यप्रवेश नागाधतापरिच्छेदपरिच्छेद रहस्यामृत ग्रहणे मन्दरगिरे । पुनर्हा शासनं जैनदर्शनं तत्राहर्मणे सहस्रकिरण । पुनह इत्यनन्यसामान्यदुःखशोके । यौक्तिका सम्यक्सिद्धान्तानुगतकुमत निराकरणादियुक्त्या उपेता । अथ वा परकृतपूर्वपक्षनिराकरणकप्रगल्भा या सिद्धान्तरूपा सिद्धान्त उत्तरपक्षः प्रतिपक्षकृतपूर्वपक्षनिरुत्तरीकरणं संदेहनिराकरणं च । यथा 'अनुरूपमिदं निरूपयन्नथ सर्वेष्वपि पूर्वपक्षताम् । युवसु व्यपनेतुमक्षमस्त्वयि सिद्धान्तधियं न्यवेशयम् ॥' इति नैषधे । यौक्तिका चासौ वाक् तत्र पुरंदर वाचस्पते । पाठान्तरे सैद्धान्तिकवाक् इति । तथा वैराग्यं संसारविरक्तताया वारांनिधे समुद्र । हा इति शोचने । कारुण्यस्य कृपाया निधे निधान । एतानि सर्वा

Page #974

१७ सर्गः]
हीरसौमाग्यम् । ज्यपि संबोधनानि । विषेर्दैवस्य वशतवा आयत्तत्वात् हे प्रमो, त्वंत्र अस्मिन् स्वावे। अम्मान्प्रियविनेयान्मुक्त्वेत्यध्याहार्यम् । यातोऽसि गतवानसि ।
अद्यास्तं गतवान्सहस्रकिरणश्चन्द्रोऽपि तन्द्रां गतः
शुष्कः क्षीरनिधिविधेर्विलसितैमरुविलीनः पुनः । भूमौ श्रीजिनसार्वभौमविभवम्राजिष्णुतां बिप्रति __श्रीसूरीश्वरहीरहीरविजये गीर्वाणगेहं गते ॥ २०५ ॥ भूमौ निसिले मेदिनीमण्डले जिनाः सामान्यकेवलिनस्तेषां सार्वमामाचक्रवर्तिनस्तीथंकरास्तविभवो मतिमाहात्म्यलक्ष्मीस्तेन प्राजिष्णुतां शोभनशीलताम् । 'तिच्छ्यरसमोसूरी' इति वचनात् । विप्रति धारयति त्रिया सूरिलक्ष्म्या युला ये सूरव भाचार्यास्तेषामीश्वराः खामिनः भट्टारकाः। एकेषां मट्टारकाणां बहवः सूरपदधारिणे भवेयुरिति अतिशोभाभाजो वा मट्टारकास्तेषु होरे रत्नमुख्यायमाने नायकमणी 'नगीना' इति प्र. सिद्धे हीरविजयसूरीन्ने गीर्वाणगेहं स्वर्ग गते सति एवंविधः समयः संजातः । अव वा एवं ज्ञायते भस्मद्विधैः । अद्यैव सहस्रकिरणः सूर्यऽस्त गतवान् जिनशासनदिवाकरोऽस्तमितः। तथा चन्दोऽपि सुघाकरोऽपि तन्द्रां निद्रां प्रमादम् । अत्र दीर्घनिद्रामिला। गतः। 'जइ मेहु जम्पमाऊ इमस्स देहस्स इमाइ रयणीए' इति संस्तारकावधिवचनात् । तथा 'तन्दा निद्राप्रमादयोः' इत्यनेकार्थतिलके । सर्वेषामप्यावादकत्वेन जिनशासनचन्दः कालधर्ममुपेतः । पुनरय क्षीरनिधिः दुग्धार्णवः शुष्कः शोषं प्राप्तः । असाधारणसिद्धान्तरहस्यक्षीरसमुद्रो निनारीभूतः । कैः । विधेर्दैवस्य विलसितविजृम्भितेदवनिर्माणैः। एतत्सदमत्र काव्ये चतुर्वप्यर्थेषु योज्यम् । पुनर्मेरुळक्षयोजनमितो मन्दरगिरिविलीनो मलित्वा गतो विलयं क्षयं वा प्राप्तः । माहात्म्यमेरुपर्वतोऽपि विठीय गतः ॥
गर्जन्ति प्रतिमन्दिरं प्रमुदिता मिथ्यादृशः कौशिकाः
श्रीमत्संघसरोजकाननमिदं म्लानिं च धत्तेऽधुना । . संप्राप्तप्रसराः स्फुरन्ति परितो नकंचरा दुईशो
यातेऽस्तं गवि हीरसूरितरणौ म्फूर्ति तमः शीलति ॥ २०॥ गवि पृथिव्यां गगने च हीरसूरिहरिविजयसूरिरेव तरणिः सहस्रकिरणस्वस्मिनखं निधनं द्वीपान्तरंच। यदुक्तं सूकम्-'तेजोवसाने व्रजति द्वीपान्तरमहर्मणिः' इति।वाते प्राप्ते सति प्रतिमन्दिरं गृहं गृहं प्रति प्रमुदिताः प्रमोदं प्राप्ताः सन्तः कौशिकाः पूछाइवेति गभितोपमा। उत्प्रेक्ष्यते वा-उलूका इव । मिथ्यादृशो मिथ्यात्वमाजो गर्जन्ति गर्जारवं कुर्वते । यदयास्मन्मतोच्छेदकः कोऽपि नाखित्म(?)नाव्यन्ति । च पुनरघुना इदानीतनसमये इदं प्रत्यक्षं श्रीमच्चरणारविन्दचश्वरीकोपमं श्रीमत्पचमहानवाणुवतप्रमुगुणक
१५

Page #975

९११
काव्यमाला।
स्मीकलितं शोभायुकं वा साधुसाध्वीश्रावकश्राविकारूपचातुर्वर्ण्यसंघः स एव सरोजकाननं कमलवनं म्ठानि संकोचं धत्तेऽश्चति विच्छायीभूतमास्ते । पुनः संप्राप्तप्रसरा आसा. दितावकाशा लब्धप्रस्तावा नकंचरा राक्षसा इव चारा इव वा कदाचारा दुर्दशो दुष्ट. दर्शनाः कृपाक्षिकाः कुमतानि परितश्चतुर्दिभु प्रसरन्ति सर्वतो भ्राम्यन्ति । पुनम्तमः शोकोऽज्ञानं पापं च । 'तमो गुणोऽपि ध्वान्तं तमः शोके तमिस्र च । गुणभेदे विध्वान्तं पापे च' इत्यनेकार्यतिलके । स्फूति बलवत्ता प्रकटीभावं च शीलति भजते। रज़नीवि. लसितमासीदिति श्रीमत्सु सत्सु चतुरिक एव केवलं संजातोऽभूत्, अधुना पुनः पञ्चमारकः प्रादुरासीदिति ॥ इति विजयसेनसूरेगुरौ दिवं गते खेदवाक्यानि ॥
कातर्यमुत्सृज्य विधाय धैर्य दुःखं तनूकृत्य स कृत्यविज्ञः। गणं गणेन्द्रो गुणिनां वरेण्यः प्राचीनसूरीन्द्र इवावति स्म ॥ २० ॥ स गणेन्द्रो विजयसेनगणनायकः प्राचीनसूरीन्द्रः पूर्वाचार्य इव गणं तपागच्छम् अवति स पालयामास । किंभूतः। गुणिनां गुणवतां वरेण्यः श्रेष्टः । किं कृत्वा । कार्य कातरलं श्रीगुरुविरहेण विधुरीभावमुत्सृज्य त्यक्त्वा । च पुनः किं कृत्वा। धर्य धीरभावं विधाय आलान्य । पुनर्दुःखं गुरुविरहासादितं तनूकृत्य 'खल्पं प्रणीयं । किंभूतः । कृत्येषु धर्मादिकार्येषु विज्ञश्चतुरः ॥
श्रीसूरिहीरविनये भनति धुलोक
मभ्युद्गते विजयसेनगणावनीन्द्रे । प्रीति जना दधति शीतरुचौ प्रयाते. . ,
क्षेत्रान्तरं समुदितेंऽशुमतीव कोकाः ॥ २०८॥ श्रिया युक्तः मूरिहारविजय एतावता होरविजयसूरिवरे द्युलोकं खर्ग भजति तथा विजयसेननानि गणावनीन्दे गणनायके अभ्युद्गते उदयं भजमाने सति जना भविकलोकाः प्रीतिं धर्ममेहं प्रमोदं वा दधति विभ्रति । के इव । यथा शीतरुची चन्द्र क्षेत्रा. न्तरमन्यक्षेत्रं पश्चिममहाविदेहक्षेत्रं प्रयाते । तथा अंशुमति भानुमालिनि समुदिते मति कोकाः चक्रवाकाः प्रीति परस्परवियोगापगमादानं दधते ॥
तत्पट्टोदयभूधरभास्थान्श्रीविजयदेवसूरीन्द्रः ।
भजते तपगणराज्यश्रियमुर्वीसार्वभौम इव ॥ २०९ ॥ तस्य विजयसेनसूरेः पE: पदं स एवोदयभूधर उदयाचलखत्र भाखान् सहसकि. रमः त्रिया तपागणलक्ष्म्यान्वितो विजयदेवमूरीन्द्रः अधुना इदानींतनसमये वृत्तिविधानावसरे तपगणस्य तपागच्छस्य राज्यत्रियं भजते । क इव । उवासार्वभौम इव । बा चक्रवर्ती उर्वी भजते पालयति ॥

Page #976

१७ सर्गः ]
हीरसौभाग्यम् ।
सीहगिरेरिव वज्रस्वामी तस्यैष पदपयोधिविधुः । श्रीविजयदेवसूरिक्षोणीन्द्रः पर्वतायुः स्यात् ॥ २१० ॥
९११
श्रीसीद्दगिरिमूरेरिव श्रीमान् वज्रस्वामी तस्य विजयसेनसूरेः पदं पट्टः स एव पयोवः समुद्रः तदुल्लास विधाने विधुः शारदान शर्वरीवरयिता एवं सकलकुवलयप्रतिबोधविधायकः श्रीमान् सर्वत्र शोभाविभ्राजिष्णुः विजय देवसूरिः पर्वतायुः पर्वतानां महागिरीणामिवासंख्यवर्षायुस्तत्स्याद्भवतात् ॥
अथाशीर्वचनम्
यावन्मार्तण्डमुख्यग्रहगणकलितो भूभृतां चक्रवर्ती
प्रीतिं पीयूषपूरैः सृजति जनदृशां शार्वरीसार्वभौमः । यावत्पाथोजपाणिर्हरिदलसदृशामास्यपद्मप्रकाशी
यावद्भूपीठभारं भजति निजफणामण्डलैः कुण्डलीन्द्रः ॥ १११ ॥
तावदिति काव्यसंबन्धोऽग्रे वक्ष्यते । यावन्तं समयं भूभृतां सर्वपर्वतानां सर्वोभतत्वात् लक्षयोजनमितत्वात्तीर्थकृतां जन्माभिषेकस्थानत्वाच्च परशासनेऽपि 'दिवमंडादमराद्विरागताम्' इत्युक्तत्वेन स्वर्गाधारत्वाच्च चक्रवर्ती सुमेरुः । अथ वा 'सातकुम्भावनभृत्' इति पाठः । सुवर्णाचलो वर्तते । किंभूतः । मार्तण्डो भास्करो मुख्योऽप्रणीः प्रधानो येषु तादृशाः प्रहाः सोममङ्गलाया अष्टाशीति संख्या उपलक्षणान्नक्षत्रतारकास्तेषां गणाः समूहास्तैः कलितो युक्तः । तथा यावन्तमनेहसं शर्वरीसार्वभीमश्चन्द्रमाः । किंभूतः । जनदृशां लोकलोचनानां पीयूषपूरैः सुधारसप्रसरैः प्रीतिं सृजति । प्रीणातीत्यर्थः । तथा यावत्पाथोजपाणिः सहस्रकिरणां विद्यते । किंभूतः । हरितो दिश एवालसदृशो मृगाक्ष्यस्तासामास्यानि मुखान्येव पद्मानि विकाशयतीत्येवंशीलः । तथा यावत्कुण्डलीन्दो नागराजः शेषनाग : भूपीठभारं मेदिनीमण्डलभारं भजति । वहतीत्यर्थः । केः । निजैरा • त्मीयैः फणामण्डलैः सहस्रफणैः ॥
यावज्जम्भारिधूमध्वजजलजसुहृत्सूनुरक्षःस्रवन्ती
कान्तावासाहिकान्त त्रिनयनसवयः पार्वतीशा दिगीशाः ।
यावत्पाथोधिपृथ्वीधरगुरुगुरुतां बिभ्रती रत्नगर्भा
जन्तून्यावत्पुनाति त्रिभुवनभवनान्भारती विश्वभर्तुः ॥ २१२ ॥
यावन्तं कालं जम्भारिः पुरंदरः, धूमध्वजो वहि:, जलजानां पद्मानां सुहृन्मित्रं भाखान् तस्य सूनुर्नन्दनो यमः, रक्षो नैर्ऋतिः स्रवन्तीकान्तो नदीपतिः समुद्रः तत्र वासो वेश्म यस्य सोऽर्णवमन्दिरो वरुणः, अहिकान्तो वायुः, त्रिनयनस्य सवया मित्रमीशसखा धनदः, पार्वत्या गौर्या ईशो वल्लभः शंभुः । ' दण्डधरोऽर्कसूनुः', तथा 'वरुणस्त्वर्णवमन्दिरः

Page #977

९१९
काव्यमाला। प्रचेताः', तथा 'वातोऽहिकान्तपवमानमरुत्प्रकम्पनाः', तथा 'पशुप्रमथभूतोमापतिः', एतानि चत्वार्यप्युक्तपदानि हैम्याम् । एते सर्वेऽपि दिनीशा दिक्पाला वर्तन्ते । तथा बावद्रलगर्भा भूरास्ते । किं कुर्वती । पाथोघीनां सर्वसमुद्राणां तथा यावद्वसुधावलयव. तिना पृथ्वीधराणां मेरुप्रमुखपर्वतानां च गुरुमतिशायिनी गुरुतां गरिमाणं भारभरं विभवी धारयन्ती । तथा यावद्विश्वभर्तुत्रैलोक्यनायकस्य तीर्थकरस्य भारती सिद्धान्त. रूपा वाणी त्रिभुवनभवनान् खर्गपातालभूमिपु गृहाणि येषां तादृशाना किनागनागराजन्तून् प्राणिनः पुनाति पवित्रयति तारयति ॥ स्थेमानं गाहमानो बलमथनपथे यावदौत्तानपादि
विकल्लोलमालाविलिखितदिविषत्पद्धतिः सिन्धुकान्तः। . यावत्सिद्धसवन्तीतपनतनुरुहाभारतीसंगमश्च
श्रीमत्यार्थप्रसादाजगति विजयतां हीरसौभाग्यकाव्यम् ॥ २१३ ॥ यावत्समयं बलमयनपथे गगनाङ्गणे उत्तानपादस्य राज्ञोऽपत्यमौत्तानपादिः ध्रुवः स्थे. मानमतिशयेन स्थिरतो गाहते अवलम्बते । च पुनर्यावत् कल्लोलमालागिस्तराराजीभिः विलिखिता स्पृष्टा व्याप्ता दिविषदां देवानां पद्धतिर्मार्गो व्योम येन तादृशः सिन्धुकान्तः । तथा च पुनर्यावसिद्धनवन्ती गङ्गा, तथा तपनतनुरुहा सूर्यपुत्री यमुना, तथा भारती सरखती, तासां तिसृणां संगमो वर्तते । तावन्तं समयं श्रीमतस्त्रलोक्यलक्ष्मीकलितस्य पार्श्वस्य श्रीपार्श्वनाथस्यात् श्रीमच्चिन्तामणिपार्श्वनाथस्य प्रसादाजगति महीमण्डले इदं हीरसौभाग्यं काव्यं विजयतां सर्वोत्कृष्टत्वेन प्रवर्तताम् ॥ इति ग्रन्थावसाने श्रीमत्पार्थ इति मालमिधानम् ॥
यं प्रास्त शिवाहसाधुमघवा सौभाग्यदेवी पुनः
श्रीमत्कोविदसिंहसीहविमलान्तेवासिनामग्रिमम् । तद्राझीक्रमसेविदेवविमलव्यावर्णिते संमदा
सर्गः सप्तदशो बभूव चरिते श्रीहीरसूरिप्रभोः ॥ २१४ ॥ अत्र हीरसौभाग्यनामकाव्ये संमदादानन्दाद्देवविमलेन व्यावर्णिते श्रीहीरसूरिप्रभोः श्रीहीरविजयसूरीश्वरस्य चरिते गुणोत्कीर्तनरूपे चरित्रे सप्तदशः सर्गो बभूव संजातः ॥
इति पण्डितश्रीसीहविमलगणिशिष्यपण्डितदेवविमलगणिविरचितायां खोपज्ञहीरसौभाग्यकाव्यवृत्तौ श्रीश@जयोत्तरणप्रस्थानशत्रुजयासिन्धूत्तरणाजयपार्श्वनाथयात्राकरण. वदागमागतमहिमवर्णनद्वीपसंघसंमुखागमनोन्नतनगरपवित्रीकरणसंलेखनाराधनाविराधनाविधाननशनपूर्वकखर्लोकगमनविजयसेनसूरिगणैश्वर्यकधनविजयदेवसूरिपुरंदरसंप्रति. राज्यप्रवर्तनो नाम सप्तदशः सर्गः ॥

Page #978

१७ सर्गः] हीरसौभाग्यम् ।
९१७ प्रशस्तिसूत्रम् । श्रीपतिरिव संपद्भिः श्रीपतिनामा विशारदेन्दुरभूत् । दिक्कुम्भिवबभूवुर्यस्याष्टौ पण्डितोत्तंसाः ॥ १ ॥ वैराग्यैलब्धिभिरपि भाग्यैः सौभाग्यवैभवैरधिकैः । यस्य समो न परोऽभूद्भानोरिव कोऽपि तेजोभिः ॥ २ ॥ यन्मनुजशिष्यवृषभस्त्रिजगद्विद्वत्पुरंदरः समभूत् । चतुरास्यः कविरगणितयद्गुणगणनाचिकीरासीत् ॥ ३ ॥ श्रीमज्जगर्षिविबुधो जम्बुरिव शीललीलया जज्ञे । यत्तपसस्तेनोरविरसासहिर्गगन इव गतवान् ॥ ४ ॥ षट्रायानामिव यो विराधनाः प्रोज्झति म षड्विकृतीः । निर्विकृतिकान्यशेषाण्यपि विजहौ दुःकृतानीव ॥५॥ यावज्जीवं गौतम इव षष्ठैः पारणां विभुर्विदधे । पुनरेकस्मिन्स्थाने भक्तजले विरचयांचक्रे ॥ ६ ॥ लुम्पाकैर्गुण्टाकैरिव लुण्ठितनिखिलबोधिबीजधनम् । व्याप्तं तद्वर्गेण च तमोगुणेनेव भूतपतिम् ॥ ७ ॥ सौराष्ट्रजनपदं यः प्रतिबोधितवाननन्यमहिमनिधिः । वज्रखामी सौगतजनैर्यथा बौद्धधरणिधवम् ॥ ८ ॥ (युग्मम्) प्रस्रवणममृतमिव गदगणान्गुरोः शमयति स्म मूर्तिमताम् । देवा अपि यत्सेवां भक्ता इव कुर्वते तपसा ॥९॥ नृपमालदेवपृष्ठे प्रविष्टवान्यद्विवाददरितमनाः । योधपुरे किल पाशादिनचन्द्रो वाचकः सुचिरम् ॥ १० ॥ विष्णोः श्रीरिव हृदये रमते स्मैकादशाङ्कि(ङ्गि)कायस्य । भेजुरनेके मुनयोऽप्युपकारिणमिव गणाधीशम् ॥ ११ ॥ श्रीसीहविमलविबुधस्तस्य विनेयोऽजनिट शिष्टबुधः । यद्धिषणाजितधिषणोऽध्येतुं दिवि कविसमीपेऽगात् ॥ १२ ॥

Page #979

९१८
काव्यमाला ।
यो गौतमनामानं सभासमक्षं जिगाय वादीन्द्रम् | श्रीदेवसूरिरविरिव कुमुदादिमचन्द्रदिग्वसनम् ॥ १३ ॥ नारायणदुर्गाद्या भूमीन्द्रा येन रञ्जिताः खर्गे । राजसिंहदेवमुख्या हेमादिमचन्द्रगुरुणेव ॥ १४ ॥ यश्चन्द्रभाणसंज्ञं कायस्थं मण्डलीकमिव भूमौ । निजभक्तं शिष्यमिव प्रणीतवान्वचनचातुर्यात् ॥ ११ ॥ मिथ्यात्व मनसो निरस्य विलसद्वाचां विलासैर्निजै
स्तस्मिन्स्थापयति स्म धर्ममनघं स्थानादिसिंहस्य यः । दाघं घोरनिदाघघर्मघटितं प्रावृट् पयोद जो
दृष्टीनां पटलैरिवामृतरसं भूमण्डलस्यान्तरा ॥ १६ ॥ जिनवृषभसमवसरणप्रकरं यः कारयांचकार जनैः । सूर्याभदेव इव निजयज्ञाभ्यवहारनिवहेन ॥ १७ ॥^ योsa भागवतीया भविकप्रकरेण कारयांचक्रे । आर्यसुहस्तिव्रतिपतिरिव संप्रति वसुमतीविधुना ॥ १८ ॥ तच्चरणकमलमानससद्मोपमविबुधदेव विमलेन ।
निरमायि काव्यमेतत्प्रमोदतो हीरसौभाग्यम् ॥ १९ ॥ तस्य स एव व्यदधात्सुखावबोधाभिधां पुनर्वृत्तिम् । श्रीहेमचन्द्रगुरुरिव निजनिर्मितनाममालायाः ॥ २० ॥ कल्याणविजयवाचकवासवशिष्येण काव्यमिदमखिलम् । समशोध्यत धनविजयाभिधवाचकवसुमतीपतिना ॥ २१ ॥ यत्किचिदप्यवद्यं भवेदिहानुग्रहं प्रणीय मयि । संशोध्यं तद्विबुधैः साधिममुखगुणमणीनिधिभिः ॥ २२ ॥ इति ग्रन्थप्रशस्तिः ।
॥ शुभं भूयात् ॥
·

Page #980
EARNIMAL TE) कांतिलाल डी.शाह भरत प्रिन्टरी नाभाट, पांजरापील, शैलीकरोड,अहमदाबाद