Book Title: Laghu Siddhant Kaumudi Part 02
Author(s): Girdhar Sharma, Parmeshwaranand Sharma
Publisher: Motilal Banrassidas Pvt Ltd
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006149/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAkaraNasiddhAntakaumudI bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA (samAsaprabhRtitaddhitaprakaraNAntA) (dvitIya bhAga) ma0ma0 paM0 giridharazarmA caturvedaH ma0ma0 paM0 paramezvarAnandazarmA vidyAbhAskaraH motIlAla banArasIdAsa dillI / vArANasI . paTanA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIH . zrImabhaTTojidIkSitaviracitA vaiyAkaraNasiddhAntakaumudI (samAsaprabhRtitaddhitaprakaraNAntA) zrImadvAsudevadIkSitapraNItayA bAlamanoramAkhyavyAkhyayA zrImajjJAnendra sarasvatIviracitayA tattvabodhinyAkhyavyAkhyayA ca sanAthitA mahAmahopAdhyAya vyAkaraNAcArya-nyAyazAstryAdyanekavirudabhAjA caturvedopAhvazrImada garidharazarmaNA mahAmahopAdhyAyazrIparamezvarAnandazarmaNA ca saMzodhya sampAditA yotIlAla banArasIdAsa dillI - nArANasI / paThanA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ motI lAla banArasI dAsa bhAratIya saMskRti sAhitya ke pramukha prakAzaka evaM pustaka vikretA mukhya kAryAlaya : baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI-7 zAkhAeM: 1. cauka, vArANasI-1 (u0 pra0) 2. azoka rAjapatha, paTanA-4 (bihAra) punarmudraNa : dillI, 1977, 1982 60 (sajilda) mUlya : 10 40 mijilda) bhArata sarakAra dvArA upalabdha kie gaye riyAyatI mUlya ke kAgaja para mudrita / zrI narendra prakAza jaina, motIlAla banArasIdAsa, baMgalo roDa, javAhara nagara, dillI-7 dvArA prakAzita tathA zrI mAntilAla jaina, zrI jainena presa, e-45, pheja 1, iMDasTriyala eriyA, nArAyaNA, naI dillI-28 dvArA mudrita Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athAvyayIbhAvasamAsaprakaraNam / 17 / 647 samarthaH padavidhiH / (2-1-1) padasaMbandhI yo vidhiH sa atha samAsAH / tadevaM vibhaktyarthaM nirUpya tadAzritasamAsAnnirUpayiSyan tadupodvAtatvenAha - samarthaH padavidhiH / vidhIyate iti vidhiH- kAryam / padasya vidhiH padavidhiriti zeSaSaSThayA samAsaH / tadAha- padasaMbandhI yo vidhiriti / 1 samarthaH padavidhiH / sAmarthyaM ca dvividhaM vyapekSAlakSaNamekArthIbhAvalakSaNaM ceti / tatra svArthaparyavasAyinAM padAnAmA kAlAdivazAyaH parasparasaMbandhaH sA vyapekSA / saiva vAkye rAjJaH puruSa ityAdau / tatra apekSAyAM satyAM yo yaH saMnihito yogyazca tena tena saMbandho'bhyupeyate / yathA rAjJaH puruSo'zvazva / rAzo devadattasya ca puruSa iti / ekArthIbhAvastu rAjapuruSa ityAdivRttAveva / sa ca prakriyAdazAyAM pRthagarthatvena prathamagRhItasya viziSTaikArthatvarUpaH / zrata eva rAjapuruSa ityatra rAzi Rddhasyeti vizeSaNaM nAnveti, padArthaikadezatvAt / na caivaM devadattasya gurukulamityAdAvananvayApattiH, tatrApi devadattottaraSaSThayarthasya gururaNAnvayAditi vAcyam, devadattasya pradhAnabhUtakulenaivAnvayAt / saMbandhastUpasthitagurudvAraka eva SaSThayarthaH, na tu taditaraH / uktaM ca 'samudAyena saMbandho yeSAM gurukulAdinA / saMspRzyAvayavAMste tu yujyante tadvatA saha' iti / yadvAsasaMbandhikapadArthasyaikadezatve'pi bhavatyeva vizeSaNAnvayaH / uktaM ca- - 'saMbandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH samasyate / vAkyavatsA vyapekSA hi vRttAvapi na hIyate' iti / nanvevaM rAjJo'pi nityasApekSatvAdekadezatve'pi zraddhasyeti vizeSaNenAnvayo'stu / maivam, rAjJa IziturIzitavyaM prati sAkAGkSatve'pi RddhaM pratyanAkAGkSatvAt / nanu vAkye klRptayaivAvayavazaktyopapattau viziSTArthaviSayakazaktayantarameva mAstu / satyam - ' bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane / syAnmahadgauravaM tasmAdekArthIbhAva AsthitaH // cakArAdiniSedho'tha bahuvyutpattibhaJjanam / kartavyaM te, nyAyasiddhaM tvasmAkaM taditi sthitam / tathAhi--dhavakhadirAviti vRttyaiva koDI kRtArthatvAccakAro na prayujyate, tathA citragvAdI ytpdm| tvayA tu vacanaM kartavyam / nirUDhabhalakSaNA tu zaktito nAtIva bhidyate / kiMca prAtamudakaM yamiti vyaste samIcInamudakAmeti vizeSaNavatsamaste'pi udakavizeSaNaprayogaH samAsaghaTakapadArthAnAM prAptaH, sa ca ' vRttasya vizeSaNayogo na' iti vacanenaiva vAraNIyaH / 'nAmArthayorabhedAnvayaH' 'pratyayArthaH pradhAnam' iti vyutpattityAgazca prApto Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2] siddhaantkaumudii| [avyayIbhAva samarthAzrita iti / sUtre samarthazabdaH samAzrite lAgaNika iti bhAvaH / sAmarthya dvividham-vyapekSAlakSaNam ekArthIbhAvalakSaNaM ca / natra svArthaparyavasAyinAM padAnAmAkAGkSAdivazAdyaH parasparAnvayaH tad vyapekSAbhidhaM nAmarthyam , viziSTA apekSA vyapekSeti vyutpatteH, saMbaddhArthaH samartha iti vyutpattezca / idaM ca rAjJaH puruSa ityAdivAkya eva bhavati / tatra ca ekaikasya zabdasya yo yaH saMnihito yogyazca tena tenAnvayo bhavati / yathA rAjJaH puruSo'zvazceti, rAjJo devadattasya ca puruSa iti, Rddhasya rAjJaH puruSa iti ca / ekArthIbhAvalakSaNasAmarthya tu prakriyAdazAyAM pratyekamarthavattvena pRthag gRhItAnAM padAnAM samudAyazaktyA viziSTaikArthapratipAda tArUpam / saMgatArthaH samarthaH, saMsRSTArthaH samartha iti vyutpatteH / saMgatiH saMsargazca ekIbhAva eva / yathAsaMgataM ghRtaM taileneti ekIbhUtamiti gamyate, yathA vA saMsRSTo' meriti ekIbhUta iti gamyata iti bhASyAcca / idaM ca sAmarthya rAjapuruSa ityAdivRttAvena / ata eva Rddhasya rAjapuruSa ityevaM rAzi puruSavizeSaNe RddhatvavizeSaNaM nAnveti, viziSTasya ekapadArthatayA rAjJaH padArthaikadezatvAt / devadattasya gurukulamityatra tu upapajanasya nityasApekSatvAt samAsaH / yadvA guruvaddevadatto'pi vizeSye pradhAne kula / vAnveti, tatra guruNA kulasya utpAdyatvasaMbandhenAnvayaH / devadattena tu kulasya tadAyagurutpAdyatayA'nvayo gurugarbhaH / uktaM ca hariNA "saMbandhizabdaH sApekSo nityaM sarvaH samasyate / vAkyavatsA vyapekSA hi vRttAvapi na hIyate // " iti "samudAyena saMbandho yeSAM gurukulaadinaa| saMspRzyAvayavAMste tu yujyante tadvatA saha // " iti ca / etena 'ayazzUla-' iti sUtre bhASye 'zivasya bhagavato bhaktaH' ityarthe zivabhAgavata ityAdi vyAkhyAtam / ekArthIbhAvazcAyamalaukikavigrahavAkye kalpyate, yathA lAdezabhUtazatRzAnacoH aprathamAsAnAdhikaraNyaM kalpyate, tat / ata eva 'lasya aprathamAsamAnAdhikaraNanArthenAyogAdAdezAnupapattiH, tasya kAri prayogAbhAvAdityAkSipya Adeze sAmAnAdhikaraNyaM draSTvA anumAnAd gantavyaM prakRterapi tadbhavati' iti 'laTazzatRzAnacau-' iti sUtrabhASye samAhitam / 'siddhAnAM zabdAnAmanvAkhyAnAt pacantaM daka ityAdau udakakartRkaprAptikarmetyAdyarthAbhyupagamAt / ekArtha bhAve tu lAghavamiti dika / padagrahaNaM kim , varNavidhau samarthaparibhASA mA bhUt / titu dadhyAnaya takram , iha syAdeva yaNa / vidhigrahaNaM tu padasya vidhiH padayovidhiH padAnAM vidhirityanekavibhaktyantasamAsalAbhArtham / padasthetyuktI tu 'upapadamati ityAdAvevAsyopasthitiH Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [3 samarthAzrito bodhyaH / 648 prAkaDArAtsamAsaH / (2-1-3) 'kaDArAH karmadhAraye (sU 057) ityataH prAk samAsa ityadhikriyate / 646 saha supaa| devadattaM pazyetyAdiprayogadarzanAt sthAnino'pi lasya prakriyArtha kalpitasya aprayamAsAmAnAdhikaraNyamanumIyate' iti kaiyaTaH / atra prakriyAtha kalpitasyetyuktyA anyasyApi prakriyA kalpitasya bodhakatvakalpanA sucitaa| alaukikavigrahavAkye zrUyamANAnAM ca zabdAnAM klRptazaktityAge mAnAbhAvAt pratyekazaktisahakRtayA samudAyazaktyA viziSTopasthitiH / tatazca ayamekArthIbhAvaH ajahatsvArthI vRttiriSyate / vRttiviSaye padAnAM pratyekamanarthakatvamAzritya jahatsvArthI vRttistu nAzrayituM yuktA, mahAbAhuH, supanthA ityAdI AttvAyanApatteH, vRttau mahadAdizabdAnAmanarthakatvAd arthavagrahaNasaMbhave anarthakasya 'AtmahataH-' ityAdau grahaNAyogAt / taduktam 'jahatsvArthA tu tatraiva yatra ruuddhivirodhinii|' iti / avayavArthaviruddho yatra samudAyArthastatraiva seti tadarthaH / yathA azvakarNamaNDapAdau / vistarastu zabdenduzekhare maJjUSAyAM cAnusaMdheyaH / samarthaH kim ? pazya kRSNaM zrito rAmamitram / atra kRSNazritayoH parasparAnvayAbhAvAdviziSTaikArthopasthityajanakatvAna sAmarthyam / prAkaDArAt / 'AkaDArAt' ityeva prAgiti siddhe prAggrahaNameka sajJAdhikAre'pi avyayIbhAvAdisaMjJAsamuccayArthamiti bhASye spaSTam / saMpUrvakasya asyatere. kIkaraNAtmakaH saMzleSo'rthaH / samasyate anekaM padamiti samAsaH / 'akartari ca kArake saMjJAyAm' iti karmaNi ghaJ / ata eva mUle samasyata iti vakSyate / tathA ca anvartheyaM saMjJA / saha supA / 'subAmantrite' ityataH subityanuvartate / subantaM subantena sahocAritaM samAsasaMzaM bhavatIti phalati / evaM sati paryabhUSayadityAdau subantasya tiGantena syAdityAhuH / sUtre samarthazabdo lAkSaNika iti dhvanayannAha--samarthAzrita iti / samayeti kim , pazyati kRSNaM zrito devadattamityAdau kRSNazrita ityAdi samAso mA bhUt / tathA vastramupagorapatyaM caitrasyetyatra 'tasyApatyam' ityupaguzabdAdaN mA bhUditi / kacittu sApekSatve'pi bhASyaprAmANyAd vRttirnggiikriyte| tadyathA-kimodanaM zAlInAm / keSAM zAlInAmodanamityarthaH / sktvaaddhkmaapnniiyaanaam| pApaNIyAnAM saktUnAmADhakamityarthaH / kuto bhavAn pATaliputrakaH / dve pATaliputre, tatra kasmAtpATaliputrAdbhavAnAgata ityarthaH / 'ropadhetoH prAcAm' iti vuJ / praakddaaraatsmaasH| prAggrahaNamAvartate, tena pUrva samAsasaMjJA tataH saMjJAntaramapIti labhyate / tenAvyayIbhAvAdibhiH samAvezaH siddhayati / anyathA paryAyaH syAt / samasanaM samAsaH, bhAve ghaJ / anekasya padasya ekapadIbhavanamityartha ityeke / vastutastu-'akartari ca kArake-' iti karmaNi ghaz / Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4] siddhaantkaumudii| [avyayIbhAva(2-1-4) 'saha' iti yogo vibhajyate / subantaM samarthena saha samasyate / yogavibhAgaspeSTasiddhyarthatvAtkatipayatiGantottarapado'yaM samAsaH sa ca chandasyeva / paryabhUSayat / anugyacalat / 'supA' / supsupA saha samasyate / samAsasvAtprAtisamAso na syAt , tatrAha-saheti yogo vibhajyata iti / samAsasaMjJAyA anvarthatvAdekasyAprasaGgAt supetyetAvataiva saheti siddhe tadgrahaNaM yogavibhAgAthamiti bhAvaH / sahetyatra 'subAmantrite-' ityataH subitynuvrtte| pratyayagrahaNapari bhASayA tadantagrahaNam / 'samarthaH padavidhiH' ityataH samarthagrahaNamanuvRttaM tRtIyayA viparigamyate tadAha-subantamityAdinA / samasyata iti / ekIkriyate prayokAbhirityarthaH / samAsasaMjJAM labhata iti yAvat / kecittu subantaM kartR samarthana smsyte-kiibhvtiityrthH| kartari laT / 'upasargAdasyatyUhyoH' ityAtmanepadam / samAsazabdo'pi kartari bAhulakAddhAnta eva, karmaNi ghaanto vA / tathA sati samasyata iti kartA : tiGantaM phalitArthakathanaparamityAhuH / nanu ghaTo bhavatItyatra samAse ghaTabhavatAtyapi loke prayogaH syAdityata Aha-yogavibhAgasyeti / katipayeti / katipayAni tiGantAni uttarapadAni yasyeti vigrahaH / paryabhUSayaditi / samAsAntodAttatve zeSanighAta iti 'kugati -' iti sUtre kaiyaTaH / devo devAn kratunA paryabhUSayadityatra tu svaravyatyayo bodhyaH / anuvyacaladiti / acaladityanena veH pUrva samAse sati tena aMnoH samAsaH / na tvanuvyoryugapatsamAsaH, subityekatvasya virakSitatvAt / ata eva mahiSyA ajAyAzca kSIramityatra kSIrazabdena subantayorna samAsa ti kaiyaTaH / supaa| 'subAmantrite-' ityataH subityanuvartate, samAsa ityadhikRtam , dAha-supsupeti / subantaM subantenetyarthaH / tatazca pUrva bhUta iti vigrahe samAsasaM nA sthitaa| samAsaanyathA subantaM samasyata ityuttaragrantho na sNgcchte| nanu anvarthatvAtsamAsasaMjJAyAH pratyekama prasaGgAtsahagrahaNaM vyarthamityAzaGkayAha--yogo vibhajyata iti / 'subAmatrite-' ityataH subityanuvartate tadAha-subantamiti / samsya ta iti / saMpUrvAdasyateH karmaNi taG / AcAryeNeti shessH| samartheneti tu sahayoge tRtIyA / samasana. kiyAM prati subantaM karma, na tu kartR / yadyapi subantasya kartRtvA yupagame'pi 'upasargAdasyatyUhyoH' iti vArtikena samasyata ityatrAtmanepadaM labhyate, ta? Api samAsa iti vyAkhyeyagranthe kartari ghaJ durlbhH| bAhulakaM tu agatikagatirini karmatvAbhyupagama eva jyAyAn / sa ceti / etadapi yogavibhAgasyeSTasiddhayarthatvAdeva labhyate / chandasyeveti / yadi loke'pi syAttarhi yatprakurute ityAdau svAyatpattiH syAt / liGgasarvanAma tAmabhyupetya 'svamornapuMsakAt' iti luki kRte'pi 'hasvo napuMsaka-' iti haskhaH syAdi Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [5 padikatvam / 650 supo dhaatupraatipdikyoH| (2-4-71) etayoravayavasya supo luksyAt / bhUtapUrve cara' (sU 1666) iti nirdezAd bhUtazabdasa pUrvanipAtaH / pUrva bhUto bhUtapUrvaH / 'ivena samAso vibhaktyakhopatra' (vA 1256, tvAt prAtipadikasaMkSeti / 'kRttaddhitasamAsAzca' ityaneneti zeSaH / supo dhaatu| dhAtuprAtipadikayorityavayavaSaSThItyAha-etayoravayavasyeti / luk syAditi / 'NyakSatriyArSaJito yUni luk' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / na ca supa ityanena saptamI. bahuvacanasyaiva grahaNaM kiM na syAditi vAcyam, 'paJcamyAH stokAdibhyaH' ityalugvidhAnAt suppratyAhArasyaivAtra grahaNamiti jJApanAt / na caivamapi pUrva bhUta iti laukikavigrahavAkye pariniSThitasaMdhikAryayoH subantayoH samAse sati pUrvamityatra ami pUrvarUpasya ekAdezasya parAditvamAzritya amo luki samAsadazAyAM vakArAdakAro na shruuyet| pUrvAntatve tu pariziSTasya makArasya suptvAbhAvAt kathaM lugiti vAcyam , 'supo dhAtu-' iti lugviSaye 'antarajAnapi vidhIn bahiraGgo lug bAdhate' ityAzritya saMdhikAryapravRtteH prAgevAlaukikavigrahavAkye samAsapravRttiriti 'pratyayottarapadayozca' iti sUtrabhASye sthitm| 'kRttaddhitasamAsAzca' ityatra prauDhamanoramAyAmapi prisskRtmidm| 'bhauSA-' iti sUtravyAkhyAvasare prapaJcitaM cAsmAbhiH / evaM ca pUrva am bhUta s ityalaukikavigrahadazAyAmeva amo lukpravRtte!ktadoSaH / tathA ca supo luki bhUtapUrveti sthitam / nanu 'subantaM subantena samasyate' iti samAsazAstre subantaM prathamAnirdiSTam / subantatvaM ca dvayorapyaviziSTam / tatazca 'prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam' iti vakSyamANopasarjanatvasya dvayorapyaviziSTatvAd 'upasarjanaM pUrvam' ityanyatarasya pUrvanipAte vinigamanAviraha ityata Aha-bhUtapUrve caraDiti / pUrva bhUta iti / laukikavigraho'yam / pUrvamiti kriyAvizeSaNam / bhUtapUrva iti / samAsatvena prAtipadikatvAt samudAyAt punaryathA. yathaM subutpattiriti bhAvaH / iveneti / ivetyavyayena subantasya samAsaH / 'supo dhAtu-' tyAdi dUSaNaM karmaNo yamabhipraiti-' iti sUtre'smAbhirudbhAvitam / anuvyclditi| subityekatvasya vivakSitatvAtparyAyeNa samAso bodhyaH / samAsAntodAttatve zeSanighAta iti 'kugati-' iti sUtre kaiyttH| supo dhAtu / supa iti pratyAhArasya grahaNaM 'paJcamyAH stokAdibhyaH' ityAdyaluksamAsavidhAnAjjJApakAt / nirdezAditi / anyathA hi prathamAnirdiSTatvAvizeSe'pi upasarjanasaMjJAyA anvarthatvena pUrvazabdasyaiva pUrvanipAtaH syAditi bhAvaH // iveneti / ayamapi samAsaH pUrvavat kvAcitka eva / tena jImUtasyevetyAdau taittirIyANAM pRthakpadatvena pAThaH / 'udbAhuriva vAmanaH' ityAdau vyastaprayogazca saMgacchata iti manoramAyAM sthitam / vibhaktyalopazceti / samAsAvayavasya supo'lumvidhAne Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6] siddhAntakaumudI [avyayIbhAva. 1341) / jImUtasyeva / 651 avyayIbhAvaH / (2-1-5) adhikaaro'ym| 652 avyayaM vibhaktisamIpasamRddhivyUddhayarthAbhAvAtra yAsaMpratizabdaprAdurbhAvapazcAdhathAnupUrvyayogapadyasAdRzyasaMpattisAkalyAntavacaneSu / (21-6) 'avyayam' iti yogo vibhajyate / avyayaM samarthana saha samasyate, so'vyayIbhAvaH / 653 prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam / (1-2-43) iti lugabhAvaH / pUrvapadasya prakRtisiddhasvarazca bhavati, na tu sam sasvara iti vaktavyamityarthaH / 'saha supA' iti siddhe samAsavidhAnamivazabdasya pUrvanipAtanivRttyartham / anyathA atra ivazabdasyApi subantatvAvizeSAt samAsazAstre pratha mAnirdiSTatvenopasarjanatvAt pUrvanipAtaH syAt / jImUtasyeveti / atra jImUtazabdasya pUrvapadasya phirasvareNAntodAttatvameva, na tu samAsasyetyantodAttatvam / atra yathArthatvaprayukto'vyayI. bhAvastu na, 'tatra tasyeva' iti nirdezAt / kAcitkazcAyaM samAra : / ata eva bacA eva padapAThe avagRhNanti, yAjuSAstu bhinne evaM pade paThanti 'udvAhuriva vAmanaH' ityAdivyastaprayogAzca saMgacchante / 'harItakI bhuDkSva rAjan mAteva hitakAriNIm / ' ityatra tu mAtaramiveti bhavitavyam / 'tiGsamAnAdhikaraNe prathA' 'abhihite prathama' iti vArtikasvArasyena prathamAyAH kaarkvibhktitvoktiprbhaassye| ca kriyAyoga eva prathamAyAH pravRttyA mAteti prathamAyAH mAtRsadRzImityarthe asA tvAdilyAstAM tAvat / avyayIbhAvaH / adhikAro'miti / ekasaMjJAdhikAre'pi anayA saMjJayA samAsasaMjJA na vAdhyata iti 'prAkaDArAt-' ityatroktam / avyayaM vibhakti / vibhaktyarthAdyabhAve'pyapadizamityAdi sAdhayitumAha-avyayamiti yogI vibhajyata iti / atra 'samarthaH padavidhiH' ityataH samarthagrahaNamanuvRttaM tRtIyA tatayA viprinnmyte| samAsa iti avyayIbhAva iti cAdhikRtam / tadAha-avyayaM samarthaneti / so'vyayIbhAva iti / sa samAsaH avyayIbhAvasaMjJaH syAdityarthaH / tathA ca dizayormadhyamityasvapadavigrahe madhyArthakasya apetyavyayasya dizayorityanena samAsasaMjJA / tasya samAsasyAvyayIbhAvasaMjJA ca siddhA / tathA ca samAsatvAt prAtipadikatve supo dhAtu-' iti subluki sati dizA apa iti sthitam / atra upasarjanakArya vakSyannupasa nisaMjJAmAha-prathamA. nirdiSTam / nanu samAse prathamAnirdiSTamupasarjanam iti vyA' yAne asaMbhavaH, samAse 'pi samAsAdutpannasya soH avyayAt-'iti lug bhavatyeva,anupasanane tadantasyApyavyayatvAditi bodhyam / avyayaM vibhakti / vibhaktiriha kArakarzA kaH / vibhajyate anayA prAtipadikArtha iti vyutpatteH / ata eva vakSyati--vibhaktyAdiSu vidyamAnamavyayamiti / prathamAnirdiSTam / atra samAsapadaM tadvidhAyake lArbhA gakam / anyathA cikI Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 7 samAsazAstre prathamAnirdiSTamupasarjanasaMjJaM syAt / 654 upasarjanaM pUrvam / ( 2 - 2 - 30 ) samAse upasarjanaM prAkprayojyam / 655 ekavibhakti cApUrvanipAte / ( 1-2-44 ) vigrahe yaniyatavibhaktikaM tadupasarjanasaMjJaM syAt, na sati 'supo dhAtu-' iti prathamAyA luptatvAt / samAse cikIrSite prathamAnirdiSTam iti vyAkhyAne tu kRSNaM zritaH kRSNazrita ityatra vigrahe kRSNazabdasya dvitIyAnirdiSTatvAdupasarjanatvaM na syAt / zritazabdasya prathamAnirdiSTatvAdupasarjatvaM syAt / zrato vyAcaSTesamAsazAstra iti / samAsapadaM samAsavidhAyakazAstraparamiti mAvaH / evaM ca 'dvitIyA zrita -' iti samAsavidhAyakazAstre dvitIyAntasyaiva kRSNazabdasya dvitIyeti prathamAnirdiSTatvAdupasarjanatvam / evaM ca 'avyayam -' iti samAsavidhAvapetyasya prathamAniSrSTitvAdupasarjanatvaM sthitam / upasarjanaM pUrvam / prAkkaDArAt samAsa itydhikRtm| samAsa iti prathamAntaM yogyatayA saptamyantaM vipariNamyate, tadAha - samAse upasarjanaM prAk prayojyamiti / pUrvamityasya pUrva prayojyamityartha iti bhAvaH / evaM ca prakRte apetyasya pUrva prayoganiyamaH siddhaH / zrapadizA iti sthitam / zratra dizAzabdasyApi upasarjanatvamAha - ekavibhakti / 'prathamAnirdiSTaM samAsa upasarjanam' ityataH samAsa iti upasarjanamiti cAnuvartate / samAsa ityanena vigrahavAkyaM lakSyate / ekaiva vibhaktiryasya tadekavibhakti, niyatavibhaktikamiti yAvat / evaM ca vigrahe yanniyatavibhaktikaM tatpUrvanipAtabhinnakArye kartavya upasarjanaM syAdityarthaH / phalitamAha - vigrahe yanniyateti / niSkauzAmbizabda udAharaNam / tatra kauzAmbyA niSkrAnto niSkAntaM niSkrAntena niSkrAntAya niSkantAd niSkrAntasya niSkrAnte iti vigraheSu 'nirAdayaH krAntAdyarthe paJcamyA' iti samAse niSkauzAmbiH niSkauzAmbi niSkauzAmbinA ityAdi, iti sthitiH / atra kauzAmbIzabda eva viprahe niyatavibhaktika iti tasyopasarjanatvamanena bhavati / samAsazAstre kauzAmbIzabdasya paJcamInirdiSTatvameva, na tu prathamAnirdiSTatvamiti 'prathamAnirdiSTam -' ityanenopasarjanatvA prAptau vacanam / tatra kauzAmbIzabdasya anena upasarjanatve'pi na pUrvanipAtaH / tattadvibhaktayantaireva samAsa ityatra idameva sUtraM pramANam / 'tulyArthaiH-' iti sUtre bhASye spaSTamidam / prathamAntapadenaiva samAsa iti 'anekam -' iti sUtre bhASye sthitam / prakRte ca dizayormadhyaH madhyaM madhyenetyAdivigrahavAkyeSu dizAzabdasya niyatavibhaktikatvAt samAsavidhau prathamAnirdiSTatvAbhAve'pi rSite samAse yatprathamAntamiti vyAkhyAnaprasaktyA kRSNazrita ityAdau zritAdiSvati - prasaGga ityAzayenAha---samAsazAstra iti / vigraha iti / anuvartamAnena samAsa Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] siddhaantkaumudii| [avyayIbhAvatu tasya pUrvanipAtaH / 656 gostriyorupasarjanasya / (1-2-48) upa. sarjanaM yo gozabdaH strIpratyayAntaM ca tadantasya prAtipadikasya ha svaH syAt / 'avyayIbhAvazca' (sU 451) ityavyayatvam / 657 nAvya yIbhAvAdato'mtva. paJcamyAH / (2-4-83) adantAdavyIbhAvArasupo na luk tasya tu paJcamI vinA anenopasarjanatvaM bhavati / pUrvanipAtastu na bhavatIti sthitam / gostriyoH / 'hrasvo napuMsake prAtipadikasya' ityato hrasva iti prAtipadikasyeti cAn vrtte| upasarjanasyeti gostriyorvizeSaNam / pratyekAbhiprAyamekavacanam / strIzabdena strIH tyayo gRhyate / pratyayagrahaNaparibhASayA tadantavidhiH / upasarjanabhUtasya gozabdasya strIpratyayAntasya ceti labhyate / tadubhayaM prAtipadikasya vishessnnm| tdntvidhiH| tdaah--upsrjnmityaadinaa| atra ca zAstrIyamevopasarjanaM gRhyate, na tvapradhAnamAtram , kumArImicchan kumArIvAcaranvA brAhmaNaH kumArItyatrAtiprasaGgAt / avyayIbhAvazcatyavyayatvamiti / tathA ca avyayIbhAvasamAsAdutpannAnAM supAm 'avyayAdApsupaH' iti luk syAditi zayiAmAha-nAvyayIbhAvAt / am tu apaJcamyA iti chadaH / 'nAvyayIbhAvAdataH' ityekaM vAkyam / 'NyakSatriyArSa-' ityato lugitynuvrtte| 'avyayAdApsupaH' ityataH supa iti ca / zratA avyayIbhAvo vizeSyate, tadantavidhiH, tadAha-adantAdavyayIbhAvAt supo na lugiti / am tu apaJcamyA iti vAkyAntaram / paJcamIbhinnasya tu supaH zramAdezaH syAt / paJcamyAstu am na bhavatIti labhyate / prahaNena vigraho lakSyata iti bhaavH| na tu tasyeti / 'anantara ya-' iti nyAyAtpUrvasUtreNa vihitasya pUrvanipAtatvaM na nissidhyte| tena kumArIzrira ityAdau na doSaH / gostriyoH| upasarjanasyeti gotriyorvizeSaNam / ekavacanaM tu pratyekAbhiprAyeNa / gotrIbhyAM tu prAtipadikaM vizeSyate / vizeSaNena tadantavidhiri yAzayenAha-upasajanaM ya iti / upasarjanamiha zAstrIyaM gRhyate, na tvapradhAnalacaraNam / tena kumArIvAcaranbrAhmaNaH kumArItyatra na doSa ityuktam / strIpratyayAntamiti / tyadhikAroktaTAbAdyantamityarthaH / tenAtilakSmIrityAdau nAtiprasaGgaH / nanta vamapi rAjakumArIputra ityAdAvatiprasaGga iti cet , atrAhuH-upasarjanasya sasaMbandhiH tayA yasya prAtipadikasya hakho vidhIyate tadartha prati yadyuttarapadabhUtayo!striyorguNIbhAvastadaiva hrakhatvamiti bhASyAdAvuktatvAna doSaH / bhASyAdAvApe uttarapadabhUtayorityartha nAbhastu 'kRttaddhita-' ityataH samAsapadAnuvartanAditi bodhyamiti / naavyyii| atra 'prapaJcamyAH' iti pratiSedho'nantaratvAdama eva, na tuvyvhitsyaaluko'pi| amumevArtha dyotayituM sUtre tushbdH| tasya paJcamI vineti / evaM cAdantAdavyayIbhAvAtparasya paJcamIbhinnasya supo Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [. amAdezazca syAt / dishyormdhye'pdishm| 'krIvAvyayaM svapadizaM dizomadhye vidika striyAm / ' ityamaraH / 658 tRtIyA saptamyorbahulam / (2-4-84) adantAdaNyayIbhAvAttRtIyAsaptamyobahukhamambhAvaH syAt / apadizam, apadizena apadizam , apdishe| bahulagrahaNAt sumadram unmattagaGgam ityAdau saptamyA nitymmbhaavH| 'vibhakti-' ityAderayamarthaH-vibhaktyarthAdiSu vartamAnamavyayaM subantena saha samasyate, so'vyayIbhAvaH / vibhaktau tAvat-harau ityadhihari / sapta. tadAha-tasya paJcamI vinA amAdeza iti / atrApaJcamyA iti pratiSedho'yam anantaratvAdama eva bhavati, na tu luniSedhasyApi / evaM cAdantAdavyayIbhAvAt parasya supo na luk , kiMtvamAdezaH / paJcamyAstu lug amAdezazca na bhavatIti sthitiH / sUtre etatsUcanArthameva tuzabdaH / 'avyayIbhAvAdato'mtvapaJcamyAH' ityevoktau tu adantAdavyayIbhAvAt parasya paJcamIbhinnasya supo luko'pavAdaH amAdezaH syAdityeva labhyeta / evaM sati paJcamyA amo'bhAve 'avyayAdApsupaH' iti luk syAt / ato luG niSidhyata ityAstAM tAvat / apadizamiti / paJcamIbhinna vibhktiinaamudaahrnnm| paJcamyAstu apadizAdityudAhAryam / yadyapi napuMsakahrasvatvenApyetat sidhyati, 'avyayIbhAvazca' iti napuMsakatvasya vakSyamANatvAt / tathApi 'gostriyoH-' iti sUtraM citraguH, atikhaTva ityAdyarthamAvazyakamiti ihApi nyAyyatvAdupanyastam / tadevamavyayamiti bhASyAdRSTenApi yogavibhAgena apadizamiti rUpasAdhanaM vRddhsNmtmityaah-kliibaavyymiti| tRtiiyaa| 'nAvyayIbhAvAt-' ityasmAd ata ityanuvartate, tadAha-adantAditi / amAdezAbhAve tu 'nAvyayIbhAvAt-' ityaluk / nanu veti siddhe kiM bahulagrahaNe. netyata Aha-bahulagrahaNAditi tadevamavyayamiti yogaM vibhajya vyAkhyAya taduttarakhaNDaM vyAkhyAtumupakramate-vibhaktItyAderayamartha iti / vibhaktItyanena vibhaktayoM vivakSitaH / ucyanta iti vacanAH / karmaNi lyuT / vibhakti, samIpa, samRddhi, vyRddhi, arthAbhAva, atyaya, asaMprati, zabdaprAdurbhAva, pazcAt, yathA, AnupUrvya, yogapadya, sAdRzya, saMpatti, sAkalya, anta eteSAM SoDazAnAM dvandvaH / te ca te vacanAzca iti vigrahaH / vibhaktyarthAdiSu vAcyeSvityarthaH / avyayIbhAvaH samAsa iti cAdhikRtam / tadAha-vibhaktyarthAdigviti / vibhaktau tAvaditi / vibhaktyarthe prathamamudAhiyata ityarthaH / harI ityadhiharIti / harau iti laukikavigrahaH / tena yAvadavaluG na, paJcamyAstu lugAdezAvubhAvapi na bhavata iti sthitam / ataH kim , adhihari / dizayoriti / dizoriti halantena vigrahe'pi etadeva rUpam / dizazabdasya zaradAdiSu pAThAdRc / apadizamiti / paJcamIvyatiriktavibhaktInAmudAharaNamidam / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10] siddhaantkaumudii| avyayIbhAvamyarthasyaivAtra dyotako'dhiH / hari hi adhi isyalaukikaM virahavAkyam / atra nipAtenAbhihite'pyadhikaraNe vacanasAmarthyAtsaptamI / 656 a yayIbhAvazca / gamyate tAvadevAdhiharIti samAsenApyucyata ityarthaH / adhizabdasya irAvityanena avyayIbhAvasamAse subluki samAsavidhAvavyayamiti prathamAnirdiSTatvAd adheH pUrvanipAte samAsAdutpannasya supaH 'avyayAdApsupaH' iti lugiti bhaavH| nanu la'kikavigrahe samasyamAnaH adhizabdaH kuto nopAtta ityata Aha-saptamyarthasyaivAtra dyotako'dhiriti / tathA cAdhidyotyArthasya adhikaraNatvasya saptamyaiva uktatva d adhizabdo na pRthagupAttaH, nityasamAsatAyA vakSyamANatvena svapadavigrahAnaucityAditi bhAvaH / nanu harau iti pariniSThatasaMdhikAryasya samAse sati au ityasya supo lu 1 samAse rephAdikAraH kutaH zrUyetetyata Aha-hari Gi iti / saMdhikAryAt prAga naukikavigrahavAkya eva samAsapravRtteH 'pratyayottarapadayozca' iti bhASyasaMmatatvAditi bhAvaH / yathA caitat tathA bhUtapUrva ityatrAnupadamevoktam / nanvadhinA nipAtenAdhikaraNatvasyoktatvAt kathaM harAviti saptamItyata Aha-atra nipAteneti / vacaneti / supetyanuvartya subantenAtra samAsavidhisArthyAt saptamI syAdeveti bhAvaH / vastutastu u nabhihitasUtrabhASye tiGkRttaddhitasamAsarityeva parigaNanaM dRSTam / ato nipAtenAdhinA abhihite'pyadhikaraNatva saptamI nirbAdhA / 'viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM chettumasAMpratam' ityatra tu eSTavya ityadhyAhAryam / kRtA'bhidhAnAd viSavRkSAd dvitIyA na bhavati na ca kRttaddhitasamAsairiti parigaNanaM bhASye pratyAkhyAtamiti vAcyam , 'kaTaM karoti bhISmamudAraM darzanIyam' ityatra parigaNanaphalasyAnyathAsiddhereva tatroktatvAdityAstAM ta vat / avyayI. paJcamyAstu apadizAdityudAhAryam / vibhaktau tAvaditi / tAvac chandaH kramArthaH / laukikaM vigrahavAkyaM pradarzayati--harAviti / prAcA tu harau adhikRtyeti vigRhItam / tadasat , adhiharItyatra adhikRtyetyarthasyApratIteH / hari GAti / alaukike Dizabdasyaiva praveza ucitaH 'antarajhAnapi-' iti nyAyAt / anya thA Dherauttve kRte adhiharIti samAse harizabdekAro durlabhaH syAditi bhAvaH / iha drAvadhIti sthite iti prAcoktamupekSitam , nityasamAseSu asvapadavigrahasyaivocitatvAt abhihite. pIti / gotite'pItyarthaH / vacanasAmarthyAditi / supetyanuvartya subantena samAsavidhAnasAmarthyAtsaptamI syAdeveti bhAvaH / nanvalihite'dhikaraNe 'prAtipadikArthamAtra-' iti prathamaiva syAnna tu saptamIti cet , atrAhuH--adhItyasya subantena samAsasyAvazyakatve'dhizabdadyotyAdhikaraNArthavAcakavibhaktareveha svIkartumucitatvAditiH / yattu prasAdakRtA vyAkhyAtam-tikRttaddhitasamAsairiti parigaNanAdadhinAbhiti te'pi saptamI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 11 ( 2-4 -18) ayaM napuMsakaM syAt / 'hasvo napuMsake prAtipadikasya' ( sU 318 ) / gopAyatIti gAH pAtIti vA gopAH, tasminityadhigopam / samIpe - kRSNasya samIpamupakRSNam / samayA grAmam, nikaSA laGkAm bhArAdvanAdityatra tu nAvyayIbhAvaH, 'abhitaH paritaH - ' ( vA 1442 ) 'anyArAt -' ( sU 215 ) iti bhAvazca / zrayaM napuMsakaM syAditi / 'sa napuMsakam' ityataH tadanutrRtteriti bhaavH| napuMsakatvasya phalamAha-hrasvo napuMsaka iti / gopAyatIti / rakSatItyarthaH / 'gupU rakSaNe' vic / 'AyAdaya ArdhadhAtuke vA' ityAyapratyayaH / 'lopo vyoH -' iti yalopaH / 'verapRktasya' iti vakAralopaH / gopAzabda AkArAntaH / gAH pAtIti / pAtervici upapadasamAse gopAzabda iti bhAvaH / adhigopamiti / vibhaktyarthe'vyayIbhAvasamAse subluki napuMsakatve hrasvatve sati 'nAvyayIbhAvAt -' ityami pUrvarUpamiti bhAvaH / ' gostriyo:-' iti tu nAtra prasajyate, strIpratyayAntatvAbhAvAt / samIpa iti / samIpArthakAvyayasya samAse udAharaNaM vakSyata ityarthaH / kRSNasya samIpamiti / laukikavigrahavAkyametat / atra samasyamAnasya upazabdasya sthAne samIpa - miti prayuktam / kRSNasya upa iti tu na vigrahaH, nityasamAsatvenAsvapadavigrahaucityAt / nanu samayA grAmam, nikaSA laGkAm, ArAdvanAt ityatrApi samayAdyavyayAnAM samIpArthakatvAd avyayIbhAvaH syAt, tatazca 'prAmaM samayA, prAmaM nikaSA vanAdArAt' iti prayogo na syAt / avyayIbhAvasamAse avyayasya pUrvanipAtaniyamAdityata Aha-samayeti / syAdeveti / tanna, parigaNanasyAkare pratyAkhyAtatvAt 'karmaNi dvitIyA' iti sUtre svayamapi tathaivoktatvAt / ' kramAdamuM nArada ityabodhi saH' iti prayogavirodhAcca / zratra vyAcakSate --' vacanagrahaNaM vibhaktyAdibhiH pratyekaM saMbadhyate' 'sAkalyAnteSu' ityeva vaktavye vacanagrahaNAt / evaM ca tatsAmarthyAdvibhaktyarthamAtravRtteravyayasyeha grahaNam / tena vRkSa - syopari, vRkSasya pura ityatra samAso na bhavati / uparyAdayo hi digdezakAleSvapi vartante, na tu vibhaktyarthamAtre / ata eva 'kramAdamuM nArada ityabodhi saH' ityAdau nAtiprasaGgaH, iti zabdasya sarvanAmavatprakRtaparAmarzakatvena karmatvamAtrAnabhidhAyakatvAt / evaM ca vibhaktizabdaH saptamyAM paryavasyati / ata eva pariziSTe - 'adhikaraNe' ityeva sUtritam / pANinistu mAtrAlAghavamabhipresya vibhaktizabdaM prAyuGkta' iti / anye tu - ' lAghavAt 'DisamIpasamRddhi-' iti vaktavye vibhaktigrahaNAdvibhaktizabdo na saptamyAM paryavasyati / tatazca karmatvamAtradyotakatAyAm ' iti nAradam' iti samAso bhavatyeva' ityAhuH / napuMsakaM syAditi / etacca 'sa napuMsakam' ityato labhyate / samIpa iti / zravyayIbhAva ityanvarthasaMjJAzrayaNAtsaptamI rUpAvyayArtha prAdhAnya evAyaM samAsaH / samIpavartiprAdhAnye 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 ] siddhAntakaumudI / | avyayIbhAva dvitIyApaJcamyorvidhAnasAmarthyAt / madrANAM samRddhiH saMmaMdram / yavanAnAM vyRddhiduryavanam / vigatA RddhibyRddhiH / makSikANAmabhAvo nirmattikam / himasyAsyavidhAnasAmarthyAditi / 'samayA grAmam, nikaSA laGkAm, ArAdva nAtU' ityatra zeSaSaSThayAM satyAmapi avyayIbhAvasamAse sati prAtipadikAvayavatvAd upapadavibhaktyoH dvitIyApaJcamyoH SaSThayA vA luki samAsAt prAtipadikArthAdivivakSAyAM sarvAsu vibhaktiSu jAtAsu yathAyatham ambhAve tadvikalpe ca 'samayAprAmam, nikaSAlaGkam, prArAdvanam, samayAprAmeNa nikaSAlaGkena, ArAdvanena, samayAprAme, nikaSAlaGke, ArAdvane' iti syAdeva / tatazca dvitIyApaJcamyorvidhirvyarthaH syAt, SaSThyaiva gatArthatvAt / na ca samAsAt punarupapadavibhaktI dvitIyApaJcamyau zaGkadhe, sakRtpravRttayoH punaH pravRttyayogAt / vastutastu madhyArthakasamayAzabdayoge dvitIyAvidhAnasya dUrArthakArAcchabdayoge paJcamIvidhAnasya caritArthatvAd idamayuktam / na caivaM sati 'samayA grAmam' ityAdau avyayIbhAvaH zaGkayaH, abhakSa ityAdAviva vibhaktyarthasamIpAdimAtravRttyavyayasyaiva grahaNAt samayAnikaSAssrAcchabdAnAM cAdhikaraNazaktipradhAnatayA samIpamAtravRttitvAbhAvAt / grAmasya samIpe iti hi teSAmarthaH / upazabdastu tanmAtravAcI / upakRSNaM bhaktA ityatra kRSNasAmIpya - vanta iti bodhAt / madrANAM samRddhiriti / saMmityavyayaparyAyaH samRddhizabdo vigrahavAkye jJeyaH / etatsUtravihitasamAsasya nityatayA svapadavigrahaH / evamagre'pi jJeyam / saMmadramiti / sarvatra sublugAdi pUrvavaj jJeyam / samRdvA madrAH saMmadrA ityAdau tu nAvyayIbhAvaH, vacanagrahaNasAmarthyenAvyayArthaprAdhAnya eva tatpravRtteriti bhASye spaSTam / yavanAnAM vyRddhiduryavanamiti / durzabdArthako vyRdvizabdo vigrahe jJeyaH / vigateti / zrabhAvapratiyoginItyarthaH / RddherabhAvo vyRddhiriti yAvat / na cArthAbhAve'yamiti bhramitavyam samasyamAnapadArthAbhAvasyaiva tatra vivakSitatvAt, iha ca yavanAbhAvasyApratIteH / yavanIyavRddhyabhAvasyaiva pratIteH / tad vanayann arthAbhAva udAharati-makSikANAmabhAvo nirmakSikamiti / vigrahe nizabdasamAnArthatu 'saMkhyayAvyayAsannA-'iti bahuvrIhirvakSyati 'upadazAH' iti ythaa| vidhAnasAmarthyAditi / nanu samayA grAmamityAdau dvitIyAvidhAnasAmarthyAnmAstvavyayIbhAvaH, zrArAdvanAdityatra tu bhavedeva, 'anyArAt -' iti iti paJcamI vidhAnasya dUrArthakArAcchabdayoge sAvakAzatvAditi cet, atra kecidutprekSyanti - ' dUrAntikArthaiH SaSThayanyatarasyAm' iti SaSThIpaJcamyoH prAptayostadapavAdatayA paJcamyeva tena vidhIyate / tathA cAntikArthakArAcchabdayoge SaSThayapavAdatayA paJcamIvidhAnaM niravakAzameveti tatsAmarthyAdavyayIbhAvo netyuktiH samyageveti / tdpre na kSamante / 'antikArthArAcchabdayoge viziSya paJcamIvidhAnA1 ayaM pATho bAlamanoramAnurodhI / itaratra tu 'sumadram' iti pAThaH / , Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 13 1 yostihimam / zratyayo dhvaMsaH / nidrA saMprati na yujyata ityatinidram / harikamabhAvapadamiti bhAvaH / ghaTaH paTo netyatra tu nAvyayIbhAvaH, arthagrahaNasAmarthyenAtyantAbhAvasyaiva vivakSitatvAt / himasyAtyayo 'tihimamiti / atItyavyayaparyAyaH pratyayazabdo vigrahe jJeyaH / zrarthAbhAvetyanena paunaruktyaM nirasyati -- pratyayo dhvaMsa iti / arthAbhAvazabdenAtyantAbhAva eva vivakSitaH / tena paTasya prAgabhAvo niSpaTamiti na bhavatIti bhAvaH / sUtre saMpratItyasya saMprati na yujyata ityarthaH / 'etarhi saMpratIdAnIm' ityamaraH / yujikriyAntarbhAveNa ekArthIbhAvAnnaJsamAsaH / tadAhanidrA saMprati na yujyata ityatinidramiti / zratItyavyayasyAsaMpratyarthakasya sthAne 'saMprati na yujyate' iti vigrahavAkyaM jJeyam / sUtre zabdaprAdurbhAva ityanena zabdasya bhAvAt, 'anyArAt -' iti sUtrasya tvanyatra kRtArthatvAcca, sAmIpye cArAdvanamityavyayI - bhAvo durvAra eveti / evaM hi vyAkurvatAM 'padasyetyapakarSAbhAve bhRzArthe sAvakAzo'yaM yaG paunaHpunye pareNa dvirvacanena bAdhyeta' iti 'nityavIpsayoH' iti sUtrasthamanoramAgrantho - SnukUla iti dik / sumadramiti / uttarapadArthaprAdhAnye tu 'kugati -' iti tatpuruSaH / samRddhA madrAH sumadrAH / duryavanamiti / na cArthAbhAveneha siddhiH, yena samasyate tadIyArthAbhAve'tra samAsasvIkArAt / na ceha yavanAnAmabhAvaH, yenArthAbhAve samAsaH syAt, kiM tu tadIyAyA RddherabhAva iti / nirmakSikamiti / saMsargAbhAve'yaM samAso na tvanyonyAbhAve'pi / arthagrahaNasAmarthyena samasyamAnapadajanya pratItivizeSyavirodhina evAbhAvasya grahaNAt / anyonyAbhAvasya tu pratiyogitAvacchedakenaiva virodhAttasya ca prakAratve'pyavizeSyatvAt / ye tu vadanti - 'ghaTaH paTo netyatrApi paTatvAtyantAbhAva evArthaH, AnRtyadhikaraNanyAyena jAteH padArthatvAditi teSAmapi mate arthagrahaNasAmarthyAdevAkSiptadharmyabhAve ayaM samAso na tu dharmAbhAva iti na doSaH / pratyaya iti / spaSTAtharmatet, arthAbhAvena gatArthatvAt / arthAbhAvena saMsargAbhAvo vivakSito na tvanyonyAbhAvaH / ghaTaH paTo netyatrAtiprasaGgAditi niSkarSAt / saMprati neti / saMpratItyavyayamidAnImityarthe / 'etarhi saMpratIdAnIm' ityamarokteH / taccAdhikaraNazakti pradhAnatvAtkriyApadenaivAnvayArham / niSedho'pi kriyAyA evocitaH, tadetadAha - yujyata iti / asaM pratIti sautraprayoge tu yujikriyAntarbhAveNa naJsamAsa iti bodhyam / yattu prasAda - kRtoklam --'asaMprati saMpratyabhAva ityarthaH / anena upabhogyavastuno yo vartamAnaH kAlaH sa niSidhyate' iti / tanna, adhikaraNazaktipradhAnasya kriyayaivAnvayArhasya niSedha prati pratiyogitvenAnvayasyAyuktatvAt / na hi bhUtale ghaTo nAstItyanena bhUtalaM niSidhyata iti 1 'niSedhapratiyogitvena' iti kvacit pAThaH / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ] siddhaantkaumudii| [avyayIbhAva. zabdasya prakAza itihari / viyoH pAdanuviSNu / pamAnandasya tu nAyaM samAsaH, 'tataH pazcAttrasyate dhvaMspate' iti bhATyaprayogAt / yogyatAvIpsApadA nativRttisArayAni yathArthAH / anurUpam , rUpasya yogyamityarthaH / arthamartha prati pratyartham / pratirAbdasya vIpsAyAM karmapravacanIyasaMjJAvidhAnasAmottayoge prakAzana vivakSitam , tadAha-harizabdasya prakAza itihari iti / itItya. vyayaM zabdaprakAze vrtte| tasya harizabdena svarUpapareNa SaSThyantena samAsa iti bhAvaH / viSNoH pshcaadnuvissnnuiti| anu ityavyayaM pazcAdarthe varvata ityrthH|bhaassyeti| 'acaH parasmin-' iti sUtrabhASya ityarthaH / tataH pazcAt' ityatrAvyayIbhAve tu pazcAcchandasya pUrvanipAtaH syAditi bhAvaH / etadbhASyaprayogAdeva etat sUtra tattadarthabodhakapadaghaTakatayA gRhItAvyayena tattadarthakenAyaM samAso neti vijJAyate / ata eva 'yathA'sAdRzye' iti sUtre sAdRzyasaMpattIti prApnotItyevoktaM bhASye / yathAzabdena tu bhavatyeva samAsaH, uttarasUtrArambhAt / sUtra yathAzabdena tadartho lakSyate / yathArthe vidyamAnamavyayaM samasyata iti labhyata itybhipretyaah-yogyteti| anuruupmiti| atrAnu ityavyayaM yogyatAyAm , ato yathArthe vartata iti bhAvaH / arthamartha pratIti / laukikavigrahavAkyam / atra vIpsAyAM dvivacanam / 'lakSaNetyaMbhUtAkhyAna-' iti vIpsAyAM dyotyAyAM prateH karmapravacanIyatvAt tadyoge dvitIyA / samAse tu dvivacanaM na, samAsena vIpsAyA ghotitatvAd iti 'hayavaraT' iti sUtre kaiyaTaH / pratinA tasyokatvAditi tu tattvam / nanvarthamartha pratIti laukikavigrahapradarzanaM na saMbhavati / nityasamAsatvAdityata Aha-pratizabdasyeti / sAmarthyAditi / adhyayIbhAvasamAsasya nityatvaM tu zeSaSaSThyAmapi avyayIbhAve subluki samAsAt sarvavibhaktInAmambhAve tadvikalpe ca pratyartha pratyarthenetyAdisiddha dvitIyAphalakaM prateH karmapravacanIyatvavidhAnamanarthakaM syAditi bhAvaH / vastutastu pratisthAnamityAdau 'upasargAtsunoti-' iti SatvAbhAvasaMpAdanena karmapravacanIyatvaM caritArthameva / 'arthamartha prati pratyartham' iti 'sarUpANAm-' iti sUtre kazcidabhyupaiti, yenAtra vartamAnakAlaniSedho yuktyarhaH syAt / itiharIti / svarUpa. pare SaSThayantena harizabdena saha prakAzArthasyetizabdasya samAsaH / tataH pshcaaditi| sati cAtrAvyayIbhAve pazcAcchabdasya pUrvanipAtaH syAditi bhAvaH / bhASyaprayogAditi / 'anekamanyapadArthe' iti sUtre 'sarvapazcAt' iti bhASyaprayogAcetyapi bodhyam / pratyarthamiti / vRttau vIpsAnta vAnna dvivacanam / pratizabdasyeti / yattvAH'prAmasya vRkSaM vRkSaM pratItyatra sApekSatvena samAsAbhAve dvitIyAvidhAnaM sAvakAzamiti / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 15 dvitIyAgarbhaM vAkyamapi / zaktimanatikramya yathAzakti / hareH sAdRzyaM sahari / vacyamANena sahasya saH / jyeSThasyAnupUryeNetyanujyeSTham / cakreNa yugapaditi vigrahe660 avyayIbhAve cAkAle / ( 6-3-81 ) sahasya saH syAdavyayIbhAve, nai tu kAle / sacakram | kAle tu sahapUrvAham / sadRzaH sakhyA sasakhi / yathArthasvenaiva siddhe punaH sAdRzyagrahaNaM guNabhUte'pi sAdRzye yathA syAdityevamartham / kSatrANAM saMpattiH sakSatram / RddherAdhikyaM samRddhiH, anurUpa AtmabhAva: saMpattibhASye prayogadarzanAd iha vaikalpikasamAsa iti tattvam / zaktimanatikramya yathAzaktIti / 'paravarayoge ca' iti ktvApratyayaH / parAvaratvaM ca bauddham / atra yathetyavyayaM padArthAnatikrame vartata ityarthaH / hareH sAdRzyaM saharIti / atra sahetyavyayaM sAdRzye vartata iti bhAvaH / vakSyamANeneti / 'avyayIbhAve cAkAle' ityanenetyarthaH / jyeSThasyAnupUrvyaNetyanujyeSThamiti / kAryaM kRtamiti zeSaH / tattadvibhaktyA vigraha iti pakSAbhiprAyeNedam / pUrvasya krameNa ityanupUrvam, tataH svArthe SyaJ / yadyapi etatsUtragRhItAvyayena samAsa netyanupadamevoktam, tathApi sUtragRhItAnunApyanujyeSTamiti samAsaH, anupUrveti nirdezAt / sUtre yugapacchabdAt svArthe SyaJ yaugapadyazabdaH / tad dhvanayanAha - cakreNa yugapaditi / yugapatpayAryasya sahazabdasya cakreNa ityanena samAse kRte satItyarthaH / yugapacchabdena tu na samAsaH, sUtre gRhItatvAditi bhAvaH / avyayI* bhAve / sahasya saH syAditi / 'sahasya saH saMjJAyAm' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / na tu kAla iti / kAlavAcake pare sahasya so netyarthaH / sacakramiti / cakreNa yugapatprayuktamityarthaH / sahapUrvAhNamiti / samIpAdau avyayIbhAvaH / sUtre sAdRzyeti svArthe SyaJ / tad dhvanayannAha - sadRzaH sakhyA sasakhIti / sahetyavyayaM sadRzArthakamiti bhAvaH / guNabhUte'pIti / vacanagrahaNasAmarthyenAvyayArthaprAdhAnya eva samAsapravRtteH guNIbhUtasAdRzya prAptyA tadgrahaNamiti bhAvaH / kSatrANAM saMpattiH sakSatramiti / kSatriyANAmanurUpaM karmetyarthaH / sahetyavyayamatra saMpattau vartata iti bhAvaH / saMpattisamRddhizabdayoH paunaruktyaM pariharati -- Rddheriti / dhanadhAnyAderityarthaH / tanna, nityasamAseSu 'savizeSaNAnAM vRttirna' ityasyApravRtteH / AnupUrvyeNeti / anupUrvasya bhAva AnupUrvyam, brAhmaNAditvAt SyaJ / cakreNa yugapaditi / atra kecityugapaJcakamiti samAsenaiva bhavitavyam, yugapacchabdasyApyavyayatvAt, kiMtu 'cakreNaikakAle' ityAdi vigrahItumucitamityAhuH / sahapUrvAhNamiti / sAkalye'vyayIbhAvaH / guNabhUte'pIti / yadi sAdRzya iti nocyate, tarhi yatra sAdRzyaM pradhAnamavagamyate tatraiva 1yadyapi 'yadyapi' iti kvacidapi nAsti tathApi uttaratra ' tathApi' iti darzanAdU asmAbhirnivezitam / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 ] siddhAntakaumudI / [ avyayIbhAva riti bhedaH / tRNamapyaparityajya satRNamanti / sAkalyenetyarthaH / na tvatra tRNabhakSaNe tAtparyam / ante-abhigranthaparyantamadhIte sAni / 661 yathA'sAdRzye / ( 2-1-7 ) asAhazya eva yathAzabdaH samasyate / teneha na yathA haristathA anurUpa iti / anurUpo yogya AtmabhAvaH, svocitaM karmeti yAvat / tRNamapyaparityajya satRNamantIti / 'parAvarayoge ca' iti ktvA / parAvaratvaM bauddhameva / sahazabdo'trAparivarjane vartate / na tu tRNasahabhAve'pIti bhAvaH / nanvevaM sati sAkalye kathamidamudAharaNaM syAdityata Aha - sAkalyenetyartha iti / pAtre pariviSTaM sakalaM bhakSayatIti yAvat / na tvatreti / tRNabhakSaNasyAprasakteriti bhAvaH / zranta iti / udAharaNaM vakSyata iti zeSaH / sUtre antazabdena zrantAvayavasAhityaM vivacitamityabhi - pretyodAharati-agnigranthaparyantamadhIte sAnIti / zrabhizabdena zrabhicayanapratipAdako grantho vivakSitaH / tenAntAvayavena sahitaM granthamiti vigrahaH / zrabhigranthaparyantamiti bahuvrIhiH / granthamiti anyapadArthAdhyAhAraH / adhIta iti tu na samAsapraviSTam / antAvayavena zrabhigranthena sahitaM vedakalpasUtrAdibhAgamadhIta ityarthaH / atra kRtsnasyAnadhyetavyatvAd zrabhimanthaparyantAdhyayane tatkAtsnyanavagamAt sAkalyAtpRthaguktiH / yathA'sAdRzye | asAdRzya iti chedaH, vyAkhyAnAt / zrasAdRzye yogyatAvIpsApadArthAnativRttirUpe vartamAnaM yathetyavyayaM samasyata ityarthasya yathArthatvAdeva siddheH niyamArthamidamityAha--asAdRzya eveti / nanu 'prakAravacane thAl' iti vihitathAsyAt,avyayArthaprAdhAnyasyAvyayIbhAve autsargikatvAditi bhAvaH / zranta iti / idAnI tAvAn pradazo'dhyetavya iti yAvato grantha pradezasya parigrahaH kRtastadapekSA samAptirihAntazabdena vivakSitA, sA cAsakale'pyadhyayane bhavatIti sAkalyAtpRthagucyate / sAgnIti | agnizabdastatpratipAdakagranthe vartate, sa ca tRtIyAnto nityaM samasyate / na caivamagninA saheti prayogo durlabha iti vAcyam, sAhityamAtrasya vivakSAyAM tatprayogasyopapatteH / antatvavivakSAyAM tu samAsasya nityatvAdagnigranthaparyantamityasvapadavigraho darzitaH / yattu kecit - agniranto'syeti prathamAntenAgnerantatvamiti Saptapantena vA vigrahaH, samAso'pi prathamAntena SaSThayantena vetyAhuH, tanna, sahazabdasyAntavAcakatvAbhAvAdantatvasya tu sutarAmalAbhAt, sahayukte tRtIyAyA nyAyyatvAcca satRNamatItyatra sAkalyasyeva sAnItyatrAntatvasyApi sAhityadyotyatayA tatra tRtIyAntena samAsaM svIkRtya iha tatparityAgasya niSpramANatvAcca / zratredaM bodhyam --' tadadhIte-' ityadhyetRpratyayasya vaikalpikatvAtsAmgnItyatrAN noktaH / kRte'pyadhyerNi 'sarvAdeH sAdezva lugvaktavyaH' iti vadayamANatvAtsAmItyeva rUpamiti / yathA'sA / niHsaMdehAya 'sAdRzye yathA' ityeva vaktavye Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 17 haraH / harerupamAnatvaM yathAzabdo dyotayati / tena 'sAdRzya' iti vA 'yathArtha' iti vA prAptaM niSidhyate / 662 yAvadavadhAraNe / ( 2-1-8 ) yAvantaH zlokAstAvanto 'cyutapraNAmA yAvacchlokam / 663 suppratinA mAtrArthe / (2-1-1) zAkasya lezaH zAkaprati / mAtrArthe kim-vRkSaM vRkSaM prati vidyotate vidyut / 664 lpratyAntasya kathaM sAdRzye vRttirityata Aha- hareriti / sAmAnyasya bhedako yo vizeSaH sa prakAraH, tasmin prakAre thAliti 'prakAravacane thAla' ityasyArthaH / tatazca yadvizeSadharmavAn hariH tadvizeSadharmavAn hara iti bodhe sati yattacchabdAbhyAM tayoH prakArayoH abhedAvagamAd upamAnatvapratItiriti bhAvaH / teneti / prAptamityatrAnvayaH / sAdRzyArthakatvenetyarthaH / sAdRzya iti veti / 'avyayaM vibhakti -' iti sUtragatena sAdRzya varta - mAnamavyayaM samasyata ityaMzena vA yathArthe vidyamAnamavyayaM samasyata ityaMzena vA prApta - mavyayIbhAvasamAsakAryaM niSidhyata iti bhAvaH / bhASye tu prakAravacane yathAzabdayoge sAdRzyetyanenaiva prAptiruktA, na tu yathArthatvena prAptiruktA / yathAzabdasya sUtragRhatvina tadyoge yathArthaityapravRtteriti tadAzaya iti zabdenduzekhare vistaraH / yAvadavadhAraNe / iyattApariccheda gamye yAvadityavyayaM samasyate / so'vyayIbhAva ityarthaH / yAvanta iti / yat parimANe yeSAmiti vigrahe 'yattadetebhyaH parimANe vatup' iti vatuppratyayaH / yAvadityavyayameva samasyate, vigrahastu taddhitAntenaiva, nityasamAsatvena svapadavigrahaucityAt / avadhAraNe kim / yAvaddattaM tAvadbhuktam / iyad bhuktamiti nAvadhArayatItyarthaH / supratinA mAtrArthe / subiti chedaH / mAtA lezaH / tasminnarthe vidyamAnena pratinA subantaM samasyata ityarthaH / subityanuvartamAne punaH sugrahaNaM saMnihitasyAvyayamityasyAnanuvRttyartham / tad dhvanayannudAharati -- zAkasya lezaH zAkapratIti / atra pratItyavyayaM mAtrArthakam / atastena zAkasyeti subantasya samAsaH / samAsavidhau subantasya prathamAnirdiSTatvena upasarjanatvApUrvanipAtaH, na tu prateH, tasya samAsavidhau tRtIyAnirdiSTatvAt / vRkSaM vRkSaM pratIti / atra prateH mAtrArthakatvAbhAvAd na tena samAsaH / viparItoccAraNaM naJaH zleSalAbhArthamiti vyAcaSTe - sAdRzya iti / yAvanta iti / yatparimANameSAM te / 'yattadetebhyaH -' iti vatup / yAvaclokamiti / yAvadityavyayaM samasyate, vigrahastu taddhitAntenetyasvapadavigrahatvamastyeva / avadhAraNe kim, yAvaddattaM tAvadbhuktam, kiyad bhukkaM vA nAvadhArayatItyarthaH / suppratinA / subityanuvartamAne punaH subgrahaNamavyayanivRttyarthamiti dhvanayannudAharati -- zAkapratIti / nanvArambhasAmarthyAdavyayabhinnameva supsamasyata iti cet, atrAhuH - punaH subgrahaNAbhAve doSAmanyamahaH, divAmanyA rAtririti vRttiviSaye sattvapradhAnatAdarzanAttAdRzAnyayA. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] siddhAntakaumudI / [ avyayIbhAva , akSazalAkAsaMkhyAH pariNA / ( 2-1-10) dyUtavyavahAre parAjaya evAyaM samAsaH / zrakSeNa viparItaM vRttamakSapari / zalAkApari / ekapari / 665 vibhASA / na ca 'lakSaNettham -' iti karmapravacanIyatvavidhAnasAmarthyAdevAla samAso na bhaviSyati, sati samAse dvitIyAyAH SaSThyA vA luki avizeSAt sakRtpravRttatayA samAsAttadvibhaktyanutpatteriti vAcyam, vRkSaM prati siJcati ityAdau ' upasargAt sunoti -' iti SatvanivRttyA karmapravacanIyatvasya caritArthatvAdityanyatra vistaraH / akSazalAkA / samasyante so'vyayIbhAva iti zeSaH / dyUtavyavahAra iti / vArtikamidam / idaM dyUtaM tAvat paJcabhiH akSaiH zalAkAbhirvA bhavati / yadi akSAH zalAkA vA kRtsnA uttAnA avAJca vA patanti, tadA pAtayitA jayati / anyathA parAjayata iti sthitiH / zrakSeNeti / kartari tRtIyA / viparItaM vRttamityatra vRterbhAve ktaH / viparItamiti kriyAvizeSaNam / jaye yathA parivartitavyaM na tathA parivRttamityarthaH / zalAkAparIti / zalAkayA viparItaM vRttamiti bhAvaH / ekaparIti / ekena viparItaM vRttamityarthaH / evaM dvipari nyeva mAtrArthe pratinA samasyeran tathA ca divasasya lezo divAprati doSApratItyAdInAmevodAharaNatvaM saMbhAvyeteti / vRkSaM pratIti / nanu lakSaNAdau prateH karmapravacanIyasaMjJAvidhAnasAmarthyAd dvitIyAgarbha vAkyameva syAt, na tu samAsaH, tasya lezArthe sAvakAzatvAditi cet / maivam vRkSaM prati siJcantItyAdau SatvanivArakatvena karmapravacanIyasaMjJAvidhAnasya caritArthatvAnmAtrArthagrahaNAbhAve lakSaNAdAvapyanena samAsaprasaGgAt / vIpsAyAmavyayIbhAve tu pratyAdeH pUrvanipAtatve pratyarthaM siJcantItyAdau SatvAprasaktyA karma - pravacanIyavidhAnasyAcaritArthatayA tatsAmarthyAd dvitIyAgarbhaM vAkyamapItyuktaM mUlakRtA 'avyaye vibhakti -' iti sUtre / atra navyAH - pratyarthamityavyayIbhAve vIpsAyAM dyotaka - tvena vidyamAnamavyayaM samasyate / vIpsAdyotakasya yadi karmapravacanIyasaMjJAvidhiH svIkriyate, tadApi pratistavanaM pratisthAnamityAdau SatvanivAraNAya pratItyasya karmapravacanI - yasaMjJA caritArthaiva / vastutastu vIpsAyAM viSayabhUtAyAM pratyAdeH karmapravacanIyasaMjJA, na tu vIpsAdyotakasyaiva / anyathA vRkSaM vRkSaM prati sicantItyatra 'dvirvacanenaiva vIpsA dyotyate / pratizabdastu kriyayA saMbadhyate / karmaNi dvitIyA / karmapravacanIyasaMjJayA upasargasaMjJAyA bAdhAt SatvaM na' ityAdimanoramAgrantho ' lakSaNetthaMbhUtA -' iti sUtrastho dattajalAJjaliH syAt / tatazca saMjJAvidhAnasAmarthyasyopakSINatvAd arthamarthaM pratItyAdibhASyaprayogAdeva dvitIyAgarbha vAkyamapi bhavatItyevaM vyAkhyeyamityAhuH / parAjayaM dyotayitumAhaviparItaM vRttamiti / pUrvaM jaye yathA vRttaM tathA na vRttamityarthaH / ekaparIti / ekena viparItaM vRttamityarthaH / evaM dviparItyAdi - ' vibhASApaparibahir -' iti yogaM " 1 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 16 ( 2 - 1 - 11 ) adhikAro'yam / etatsAmarthyAdeva prAcAnAnAM nityasamAsatvam / 'susupA' iti tu na nityasamAsaH / zravyayam ityAdisamAsavidhAnAjjJApakAt / tripari ityAdi / vibhASA / adhikAro'yamiti / tatazca uttaratra samAsavidhiSu etadanuvartata iti labhyate / nanu 'prAkkaDArAt samAsaH' ityata UrdhvaM 'saha supA' ityataH prAgeva kuto vibhASAdhikAro na kRta iMtyata Aha - etatsAmarthyAditi / madhye vibhASAdhikArapAThasAmarthyAdevetaH prAcInAnAM nityasamAsatvaM gamyata ityarthaH / yadyapItaH prAcInAnAM vikalpe pramANAbhAvAdeva nityatvaM siddham / tathApi tasyaiva liGgena dRDhIkaraNamiti bodhyam / nanvevaM sati 'supsupA' ityapi nityasamAsaH syAt / tatazca pUrvaM bhUtaH iti laukikavigrahavAkyamanupapannaM syAt / 'supsupA' iti viSaye vispaSTaM paTuH vispaSTapaTuriti vigrahapradarzanaparam 'zrA kaDArAt -' iti sUtrasthabhASyamapi virudhyetetyata Ahasupsupeti tu na nityasamAsa iti / kuta ityata Aha - avyayamityAdIti / 'A kaDArAt' ityeva siddhe 'prAkkaDArAt' iti prAggrahaNaM samAsasaMjJAyA zravyayIbhAvAdisaMjJAsamAvezArtham / anyathA ekasaMjJAdhikArAt paryAyaH syAditi 'zrA kaDArAt -' iti sUtre bhASye sthitam / tatra 'avyayaM vibhakti - ' ityAdyavyayIbhAvAdividhiSu 'supsupA' iti samAsamanUdya nAvyayIbhAvAdisaMjJA vidheyAH / 'upapadamatiG' 'kartRkaraNe kRtA bahulam' 'AkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtatye' ityAdau subantasya subantena samAsasya uddezyasyAprasiddheH / atasteSu samAsavidhAnasyAvazyakatvAd arthAdhikArAnurodhAt sarvatra samA ityanuvRttaM vidheyasamarpakamityAstheyam / tatra 'supsupA' ityeva siddhe 'avyayaM vibhakti-' ityAdyavyayIbhAvAdividhiSu samAsasaMjJAvidhAnaM vyartha sat tataH prAcInavidhevaikalpikatvaM jJApayati / na cAvyayIbhAvAdividhiSu samAsavidhyabhAve avyayAdInAM samAsazAstre prathamA - vibhajya vyAcaSTe - vibhASeti / itaH prAcInAnAM samAsAnAM vighubhAdisaMjJAnAmiva vAgrahaNAbhAvAnnityatvaM nyAyata eva siddham, tacca liGgenApi draDhayati - etaditi / nanvevaM 'supsupA' ityapi nityaM syAt, iSTApattau tu 'pUrvaM bhUto bhUtapUrvaH supsupeti samAsaH' iti vRttigrantho virudhyeta / tathA zAkalasUtre 'sinnityasamAsayoH zAkalapratiSedhaH' ityatra 'nityagrahaNena nArthaH, idamapi siddhaM bhavati vApyAmazvo vApyazvaH' iti bhASyaM kaiyaTo vyAkhyat - 'vApyazva iti 'supsupA' iti samAsaH, 'saMjJAyAm' iti saptamIsamAsasya tu nityatvAtsiddhaH pratiSedha iti, so'pi grantho virudhyetetyAzaGkAyAmAha - suplupati tviti / nanvatra kiM pramANamityata Aha-avyayamityAdIti / supsupratyayenaiva siddhe samAse 'avyayam -' ityAdisUtraiH punaH samAsavidhAnaM prAcInasya kvAcitkatAM jJApayatItyarthaH / evaM ca ivena samAsatyApi kAcitkatvAd 'udvAhuriva vAmanaH' ityAdi Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 ] siddhAntakaumudI / [ zravyayIbhAva 666 apaparibahiraJcavaH paJcamyA / ( 2-1 -12 ) apaviSNu saMsAraH, apa viSNoH / pariviSNu, pari viSNoH / bahirvanam, bahirvanAt / prAgvanam, prAgvanAt / 667 AG maryAdA'bhividhyoH / ( 2-1-13 ) etayorAD paJcamyantena vA nirdiSTatvAbhAvena upasarjanatvAbhAvAt pUrvanipAtaniyamo na syAt, tadarthamavyayIbhAvAdividhiSu samAsavidhAnaM caritArthamiti vAcyam, 'prathamAnirdiSTam -' iti sUtre samAsa ityasya samAsatvavyApyAvyayIbhAvAdividhAyake zAstre ityarthAbhyupagamena avyayAdInAm upasarjanatvasiddhervaktuM zakyatvAt / tasmAdavyayIbhAvAdividhiSu samAsavidhAnaM 'supsupA' iti samAsasya vaikalpikatvaM jJApayatIti sthitam / 'A kaDArAt -' iti sUtre 'suppA' iti samAsaviSaye 'vispaSTaM paTurvispaSTapaTuH' iti vigrahapradarzanapara bhASyaM ceha liGgamityalaM bahunA / evaM ca 'ivena samAsaH -' ityAdi vaikalpikamiti siddham / yadyapi nityasamAsAdhikAre 'kugati -' ityatrApi iveneti vArtikaM paThitam tathApi 'supsupA' ityatra paThitameva tatrApi smAryata iti kaiyaTaH / , apaparibahiH / samasyate so'vyayIbhAva iti zeSaH / apaviSviti / atra apa ityavyayaM varjane / viSNuM varjayitvA saMsaraNamityarthaH / apa viSNoriti / laukikavigrahavAkyam, samAsasya vaikalpikatvenAsvapadavigrahaniyamAbhAvAt / 'paparI varjane' iti zrapetyavyayasya karmapravacanIyatvAt tadyoge paJcamyapAparibhiH' iti paJcamI / tadantena apetyasyAvyayIbhAvasamAsaH, sublukaM / prapetyavyayasya prathamAnirdiSTatvAt pUrvanipAtaH / samAsAt subutpattiH / 'avyayAdApsupaH' iti luk / evaM yathAyathamagre'pi jJeyam / pariviSNivati / atrApi parivarjane / paJcamyAdi pUrvavat / bahirvanam bahirvanAditi / zrasmAdeva jJApakAd bahiryoge paJcamI / itarat pUrvavat / zradantatvAdambhAvaH / prAgvanam, prAgvanAditi / zraJcUttarapadayoge paJcamI / AG maryAdAbhividhyoH / etayoriti / maryAdAbhividhyoH vidyamAna ityarthaH / maryAdAyA siddham / 'ivena -' iti vArtikaM tu yadyapi 'kugati-' ityatra paThyate, tathApi 'supsupA' ityatratyameva nityAdhikAre smAritamiti kaiyaTaH / evaM sthite 'udvAhuriva vAmanaH' ityAdi - lokaprayogasiddhaye ivena samAsasya chandoviSayakatvaM kalpayantaH pratyuktAH / chandasyapi tatsamAsasya nityatvAnabhyupagamAt / jImUtasyevetyatra hi bahUvacaiH samAsAbhyupagame'pi taittirIyairvyastasyaiva pAThAt / etacca manoramAyAM sthitam / zrapaparibahi / apapariyoge 'paJcamyapADparibhiH' iti paJcamI vihitA, aJcUttarapadayoge'pi 'anyArAt -' ityAdinA vihitaiva / tenAtra 'paJcamyA' iti grahaNaM 'bahiryoge paJcamI bhavati' iti jJApanA 1 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 21 samasyate, so'vyayIbhAvaH / zrAmukti saMsAraH, zrA mukteH / AbAlaM haribhaktiH, zrA bAlebhyaH / 668 lakSaNenAbhipratI zrabhimukhye / (2-1-14) zrAbhimukhyadyotakAbhipratI cihnavAcinA saha prAgvat / zrabhyagni zalabhAH patanti, abhimabhi / pratyagni, agniM prti| 666 anuryatsamayA / (2-1-15) yaM padArtha samayA dyotyate tena lakSaNabhUtenAnuH samasyate, so'vyayIbhAvaH / zranuvanamazanirgataH / vanasya samIpaM mudAharati -- muktIti / mukteH prAgityarthaH / abhividhAvudAharati -- AbAlamiti / bAlAnArabhya ityarthaH / 'AG maryAdAvacane' ityubhayatrApi karmapravacanIyatvAt ''paJcamyapAparibhiH' iti paJcamI / lakSaNenAbhi / lakSaNenetyetadyAcaSTe - cihnavAcineti / prAgvaditi / samasyete so'vyayIbhAva ityarthaH / abhyagni zalabhAH patantIti / zalabhAH kSudrajantuvizeSAH sthUlamakSikAH / agnimabhIti / vigraho'yam / 'abhirabhAge' iti 'lakSaNettham -' iti cAbhipratyoH karmapravacanIyatvam, agnijJApyaM tadabhimukhaM ca zalabhapatanamityarthaH / zranuryatsamayA / lakSaNenetyanuvartate / yaditi samayAyoge 'abhitaH paritaH -' iti dvitIyAntaM sAmAnye napuMsakam, tadAhayaM padArthamiti / zranuvanamiti / zratra vanazabdo vanasamIpadeze lAkSaNikaH / rtham / 'jJApakasiddhaM na sarvatra' iti 'karasya karabho bahiH' ityapi siddham / AbAlamiti / A paramANorA ca bhUgolakam' iti kiraNAvalI prayogastu prAmAdikaH / samAsamadhye cazabdaprayogAsaMbhavAt / ' ca bhUgolakAt' iti pAThastUcitaH / lakSa. ronA / 'cihnaM lakSma ca lakSaNam' ityamarastadAha - cihnavAcineti / ihAbhipratI lakSyalakSaNabhAvam zrabhimukhyaM cetyubhayaM dyotayata iti phalitam / zragnimabhi / agniM pratIti / 'abhirabhAge' 'lakSaNetthaMbhUtA-' ityanena ca abhipratyoH karmapravacanIyatvAd dvitIyA / lakSaNeneti kim srughnaM pratigataH / srughnAdAgatastameva pravRtta ityarthaH / atra hi sraghnaH karma, na tu lakSaNam / abhipratIti kim, yenAgnistena gataH / yena pathA agnirgatastena gata iti pratIterbhavati gamanasyAgnirlakSaNam zrabhimukhyamapyastIti yenatenazabdayoragnizabdena samAsaH syAt / zrabhimukhye kim abhyaGkA gAvaH / pratyaGkAH / abhinavaH pratinavazcAGka zrAsAmiti bahuvrIhiH / zraGko hyatra bhavati gava lakSaNam, ; zrAbhimukhyaM tu nAsti / nanUtsargata zravyayArtha prAdhAnye'vyayIbhAvasvIkArAtkathamiha prasaGgaH / atrAhuH - iha prakaraNe bahuvrIhiviSaye zravyayIbhAvo bhavatIti jJApanArthamidam / tena 'saMkhyA vaMzyena, dvimuni vyAkaraNamityAdi siddhamiti / anuryatsa / yaditi samayAyoge dvitIyeti dhvanayati-yaM padArthamiti / yasya padArthasya samIpa - 'mityarthaH / lakSaNenetyanuvartata ityAha- lakSaNabhUteneti / cihnavAcinetyarthaH / 'zravyayaM > u * > / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22] siddhaantkaumudii| [avyayIbhAva gata ityrthH|670 yasya caayaamH| (2-1-16) yasya dairghyamanunA dyotyate tena lakSaNabhUtenAnuH samasyate / anugaGgaM vArANasI / gaGgAyA anu / gaGgAdairdhyasadRzavanasamIpasya lakSaNatvaM vastusadeva nimittam , tadAha-vanasya samIpaMgata ityartha iti / vastuto lakSaNIbhUtasya vanasya samIpaM gata iti yAvat / 'avyayaM vibhaktiityAdinA siddhe vibhASArthamidaM sUtram / tatazca vanasyAnu iti laukikavigrahavAkyamudAhAryam / nAtra karmapravacanIyasaMjJA zaGkayA, vastusata evAtra lakSaNatvasya nimittatvAzrayaNAt / lakSaNatvasya nimittatve tu vanamanu ityeva vAkyamudAhAryam / yasya caayaamH| lakSaNenetyanuvartate / anurityanuvartya Avartya tRtIyayA vipariNamyate / tatra eka lakSaNenetyatra sNbdhyte| dvitIyaM tu anunetyetad 'yasya cAyAmaH' ityanantaraM sNbdhyte| dyotyata iti zeSaH / zraAyAmo dairghyam , tadAha--yasya dairdhyamiti / yadairghyasadRzaM dairdhyamityarthaH / samasyata iti / so'vyayIbhAva ityapi bodhyam / anugaGgamiti samAsaH / laukikavigrahaM darzayati-gaGgAyA anviti / ihApi lakSaNatvaM vastusadeva nimittam na tvanudyotyam / ato na karmapravacanIyatvam / dyotyatvenAnvaye tu gaGgAmanviti yuktam / anugaGgamityatra gaGgAzabdena gaGgAdairdhyasadRzaM dairghya lakSyate / tadevibhakti-' ityanena siddha vibhASArtha sUtram / tena pakSe 'vanasyAnu' ityudAhAryamiti manoramAyAM sthitam / atra vadanti-vanasyeti SaSThIha dulebhA, karmapravacanIyayukte dvitI. yAyA duritvAt , tatsAmarthyAtsamayA laGkAmitivatsamAsabAdhe prasakte asya vidhyrthtvaat| na cAyamanuH sAmIpyamAtradyotakaH,na lakSyalakSaNabhAvadyotakazceti vAcyam , lakSaNenetyanuvRttivaiyarthyAt / na caivamapi lakSaNamAtradyotakatvaM nAstIti vAcyam , 'lakSaNettham-' ityatra mAtrapadAbhAvAt / agnimabhi, amiM pratIti pUrvasUtrasthodAharaNapratyudAharaNavirodhAcca / ato'tra pakSe vanamanu ityudAhAryam / vanasya samIpaM gata iti mUlasthaM vivaraNavAkyaM tu lakSaNabhUtasya vanasya samIpaM gata iti vyAkhyeyamiti / anviti kim , grAma samayA / yatsamayeti kim , vRkSamanu vidyotate vidyut / lakSaNena kim , anuvanam / upakRSNamitivadatra nityamavyayIbhAvaH / yasya cA / ihAnurityanuvatya AvRttyaikaM tRtIyAntatvena vipariNamayya vyAcaSTe-anuneti / lakSaNabhUteneti / lakSaNenetyanuvartata iti bhAvaH / anugaGgamiti / ihAyAmopalakSaNatvaM cAnunA dyotyate, lakSyaM tu samAsArthaH / ata eva vArANasyA sAmAnAdhikaraNyam / evaM sthite phalitamAhagaGgAdairyeti / vArANasIti / varaM ca tadanazca varAnaH zreSTodakam / 'anaH klIbaM jale zoke mAtRsyandanayordvayoH' iti rudrbhsau| tasyAdUre bhavA / 'adUrabhavazca' ityA , AdivRddhiH, 'pUrvapadAtsaMjJAyAm-' iti Natvam / gaGgAyA anviti / samAsAbhAvapakSa Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [23 daiopalakSitetyarthaH / 671 tiSThadguprabhRtIni ca / (2-1-17) etAni nipAtyante / tiSThanti gAvo yasmin kAle sa tiSThadgu dohnkaalH| praaytiigvm| iha zatrAdezaH puMvadbhAvavirahaH samAsAntazca nipAtyate / ityAdi / 672 pAre madhye SaSThayA vaa|(2-1-18) pAramadhyazabdau SaSTayantena saha vA smsyete| edantasvaM cAnayonipAtyate / pate SaSThItatpuruSaH / pAregaGgAdAnaya, gaGgApArAt / vAnudyotyam / tadAha-gaGgAdaiyeti / tiSThadguprabhRtIni ca / etAnIti / zabdarUpANItyarthaH / tiSThanti gAva iti / phalitArthakathanam / tiSThantyo gAvo yasmin kAle sa tiSThadgu ityeva vaktavyam , 'supsupA' ityanuvRtteH / dohanakAla iti / tadA gavAM zayanopavezanayorabhAvAditi bhAvaH / AyatIgavamiti / Ayatyo gAvo yasmin kAle iti vigrahaH / iheti / udAharaNadvaya ityrthH| zatrAdeza iti / tiSThantyo gAva iti Ayatyo gAva iti ca prathamAsamAnAdhikaraNatvAd 'laTazzatRzAnacau-' ityaprAptau tannipAtanamiti bhAvaH / puMvadbhAveti / tiSThantIzabdasyeva AyatIzabda. syApi 'striyAH puMvat-' iti puMvattvasya prAptau tadabhAvo nipAtyata iti bhAvaH / samAsAntazceti / AyatIgozabdasya Taca samAsAnto nipAtyate, tatpuruSa eva gozabdasya Tajvidheriti bhAvaH / samAsAntazceti cakArAd avyayIbhAvazca nipAtyata iti jJeyam / tathA ca tiSThadgozabdasya napuMsakahrasvatvam / avyayatvAt supo luk / AyatIgavazabdAttu 'nAvyayIbhAvAt-' ityambhAva ityAdi phalati / ityaadiiti| khaleyavaM khalebusam iti saptamyA aluga ityAdi grAhyam / pAre madhye SaSThayA vaa| pAre madhye iti na saptamyantayorgrahaNam / kiM tu pAramadhyazabdayorevetyAha-pAramadhyazabdAviti / samasyate iti / avyayIbhAvasaMjJau cetyapi bodhyam / nanu pAramadhyazabdayorakArAntayoH grahaNe kathamekAranirdeza ityata Aha-edantatvaM ceti / nanu vibhASA ityadhikArAdeva siddhe vAgrahaNaM kimarthamityata Aha-pakSe SaSThItatpuruSa iti / vAgrahaNAbhAve'yamavyayIbhAvasamAso vizeSavihitvAt SaSThIsamAsa bAdheta / tadabAdhArtha vAgrahaNamiti bhAvaH / pAregaGgAdAnayeti / gaGgAyAH pArAd iti vigrahe avyayIprAguktarItyA gaGgAmanvityudAhAryamityAhuH / tiSThadguprabhRtIni ca / cakAra ekkArArthe / tenaiSAM vRttyantaraM na bhavati, paramatiSThadgu ityAdi na bhavatItyarthaH / tiSThadagviti / gosniyoH-' iti hrasvaH / prathamAsamAnAdhikaraNe zatrAdezasyAsaMbhavAdAhaiha zatrAdeza iti / ityAdIti / Adizabdena khaleyavam , khalebusam / saptamyA aluk / lUnayavam-lUyamAnayavamityAdi grAhyam / pAremadhye / nipAtyata iti| yatra saptamyartho na saMbhavati tadarthamekArAntatvanipAtanam / saptamyarthasaMbhave tu 'tatpuruSe Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 ] siddhAntakaumudI | [ avyayIbhAva madhyegaGgAt,gaGgAmadhyAt / mahAvibhASayA vAkyamapi / gaGgAyAH pArAt / gaGgAyA bhAvasamAse sati subluki pArazabdasya pUrvanipAte nipAtanAdetve napuMsakahasvatve pAregaGgazabdAt samAsAt punaH paJcamyutpattiH / 'avyayAdAp-' iti na luk, adantatayA 'nAvyayIbhAvAt -' iti niSedhAt / paJcamyA iti paryudAsAdambhAvazca neti bhAvaH / gaGgApArAditi / SaSThIsamAsapakSe jJeyam / madhyegaGgAditi / pAregaGgAditivadrUpam / gaGgAmadhyAditi / SaSThIsamAse jJeyam / pAre madhye iti saptamyante SaSThyA samasyeta iti vyAkhyAne tu gaGgAyAH pAre madhye iti vigrahe samAse sati 'tatpuruSe kRti bahulam' iti bahulagrahaNAt saptamyoraluki napuMsakahasvatve samAsAt punarutpannAyAH saptamyA ambhAva pAremadhyaM pAregaGgam iti siddheH ekAranirdezo vyarthaH syAt / ato yatra saptamyartho na saMbhavati tadarthamekAranipAtanamiti bhASye spaSTam / etatsUcanAyaiva paJcamyantodAharaNamiti bodhyam / nanu yadi vAgrahaNamiha pakSe SaSThIsamAsa prAptyarthameva syAt, tarhi gaGgAyA madhyAditi vAkyaM na syAdityata Aha- mahAvibhASayeti / vibhASetyadhikRtA mahAvibhASA / sarveSu samAsavidhiSu prAyeNa tasyAnuvRtteH mahattvaM bodhyam / nanu avyayIbhAvasamAsasya SaSThIsamAsApavAdatve'pi tasya mahAvibhASayA vaikilpakatvAt tadabhAvapakSe utsargataH SaSThItatpuruSaH pravartata eva / tasyApi SaSThIsamAsasya vibhASAdhikArasthatvena vaikalpikatvAt tadabhAvapakSe vAkyamapi sidhyatyeva / tasmAdiha sUtre vAgrahaNaM vyarthameveti cet, ucyate, 'yatra utsargApavAdau mahAvibhASayA vikalpitau tatrApavAdena mukte punarutsargo na pravartate' iti jJApanArthamiha vAgrahaNam / tena pUrvaM kAyasyetyatra ekadezisamAsena mukte SaSThIsamAso na bhavati / dakSasyApatyaM dAkSirityatra zrata iJA mukte 'tasyApatyam' ityaN na bhavati, kiM tu vAkyameveti bhASye spaSTam / kRti bahulam' iti bahulagrahaNAdalukApi siddheH, ato'tra saptamyarthAbhAva sUcanAya paJcamyantamudAharati -- pAregaGgAditi / mahAvibhASayeti / nanvapavAde'vyayIbhAve mahAvibhASayA vikalpite pakSe tadutsargaH SaSThItatpuruSaH pravartate, tasyApi vibhASAdhikArasthatvena vaikalpikatvAtpakSe vAkyamapi sidhyatIti sUtre vAgrahaNaM vyarthameveti cet, atrAhuH -- mahAvibhASayA ekArthIbhAvasya pAkSikatve yadA ekArthIbhAvastadA SaSThIsamAsaM bAdhitvA nityamavyayIbhAve prApte pate SaSThIsamAsasamAvezArthamiha vAgrahaNam / vyapekSA - sAmarthyameke' iti pakSe tu vRttAvapi vyapekSAlakSaNameva sAmarthyamiti vAkyasya niya prasakte tayA vRttirvikalpyate / tathA cAvyayIbhAve vikalpite pUrvoktarItyA pakSe tatpuruSastasyApi vaikalpikatvAdvAkyamapi siddhayatyeva, tathApi 'yatrotsargApavAdau mahAvibhASayA vikalpyete tatrApavAdena mukte punarutsargo na pravartate' iti jJApanAyedam / tena pUrvakAya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 25 1 madhyAt / 673 saMkhyA vaMzyena / ( 2-1-16) vaMzo dvidhA, vidyayA janmanA ca, tatra bhavo vaMzyaH, tadvAcinA saha saMkhyA vA samasyate / dvau munI vaMzyau dvimuni vyAkaraNasya | trimuni / vidyAtadvatAmabhedavivakSAyAM trimuni vyAkaraNam / ekaviMzatibhAradvAjam / 674 nadIbhizca / ( 2-1 -20 ) nadIbhiH saha saMkhyA saMkhyA vaMzyena / vaMzo dvidhati / vaMzaH saMtatiH / ' saMtatirgotrajananakulAnyabhijanAnvayau / vaMzo'nvavAyaH saMtAnaH' ityamaraH / vidyayA janmaneti / tatra janmanA vaMzaH putrAdiparampareti prasiddhameva / vidyayA tu vaMzaH guruparamparA, 'yasmAddharmAnAcinoti sa AcAryaH / tasmai na duhyet kadAcana / sa hi vidyatastaM janayati / 'tacchreSThaM janma / zarIrameva mAtApitarau janayataH' ityAdyApastambasmaraNAt / tatra bhavo vaMzya iti / digAditvAd yat / vA samasyata iti / sovyayIbhAva ityapi bodhyam / I munI vaMzyAviti / vigraho'yam / munizabdo vidyAvaMzyavAcIti sUcanAya vaMzyAvityuktam / dvimuni vyAkaraNasyeti / dvau ca tau munI ceti vigrahe 'vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam'iti karmadhArayaM bAdhitvA avyayIbhAvaH / avyayatvAt subluk / vyAkaraNavidyAyAH prarvatakau dvau munI pANinikAtyAyanAvityarthaH / trimunIti / trayo munayaH pANinikAtyAyanapataJjalaya iti vigrahaH / nanvevaM trimuni vyAkaraNamiti sAmAnAdhikaraNyAnupapattirityata Aha - vidyAtadvatAmiti / yadyapi bahuvrIhiNApyetat siddham / tathApi vibhaktyantareSu rUpabheda ityAhuH / atha janmanA vaMzyamudAharati - ekaviMzatibhAradvAjamiti / ekaviMzatiH bharadvAjA iti karmadhArayaM bAdhitvA avyayIbhAvaH / tatra vigrahavAkye bharadvAjazabdAd vidAditvAdaJ / 'yanaJozva' iti luk / samAse tu 'upakrAdibhyo'nyatarasyAmadvandve ' iti lugabhAvaH / ' tRtIyAsaptamyorbahulam' iti sUtre 'ekaviMzatibhAradvAjam' iti prayogadarzanena upakAdiSu bhAradvAjazabdasya pAThAnumAnAt / syetyekadezisamAgana mukte SaSThIsamAso na bhavati, dakSasyApatyaM dAkSirityatra atainA mukte aN na bhavati, kiMtUbhayatra vAkyameveti / saMkhyA vaMzyena / vaMzaH saMtAnastatra bhavo vaMzyaH / digAditvAt / dvimunIti | prANinikAtyAyanau / trimunIti / tau dvau pataJjalizceti trayo vaMzyAH / vyAkaraNasyeti saMbandhe SaSThI | svapadArtha prAdhAnya evAyaM samAsaH / yadA tvanyapadArthaprAdhAnyavivakSA trayo munayo vaMzyA yasyeti tadA bahuvrIhirevetyAhuH / trimuni vyAkaraNamiti / yadyapyetadbahuvrIhiNA'pyupapannam, tathApi vibhattayantara rUpe'pi vizeSo'styeveti bhAvaH / vastutastu 'lakSaNenAbhipratI -' iti sAbhimukhyagrahaNAdbahuvrIhiviSaye'pyavyayIbhAvo bhavatIti dvimuni vyAkaraNamityAdi 1 ayaM virAmo bAlamanoramAnurodhena / tattvabodhinImate tu 'dvimuni' ityevaM dvimunizabdAnantaraM virAmaH / Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 ] siddhaantkaumudii| [avyayIbhAva. prAgvat / 'samAhAre cAyamiSyate' ( vA 1246 ) / saptagaGgam / dviyamunam / 675 anyapadArthe ca saMjJAyAm / (2-1-21) anyapadArthe vidyamAnaM subantaM nadIbhiH saha nityaM samasyate saMjJAyAm / vibhASAdhikAre'pi vAkyena saMjJAnavagamAdiha nadIbhizca / prAgvaditi / nadIbhiH saMkhyA samasyate so'vyayIbhAva ityarthaH / samAhAre ceti / vArtikam / cakAra evArthe, bhASye cakAravihInasyaiva pAThAt / saptagaGgamiti / saptAnAM gaGgAnAM samAhAra iti vigrahe 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' iti dvigusamAsaM bAdhitvA avyayIbhAvasamAsaH / dviyamanumiti / dvayoryamunayoH samAhAra iti vigrahaH / atra nadIzabdena nadIzabdavizeSasya nadIvAcakAnAM ca grahaNam iti saMkhyAsaMjJAsUtre bhASye spaSTam / tena paJcanadaM saptagodAvaramityAdi sidhyati / anyapadArthe ca / saMkhyeti nivRttam / nadIbhirityanuvartate / tadAha-subantaM nadIbhiriti / samasyata iti / so'vyayIbhAva ityapi bodhym| saMjJAnavagamAditi / samyag jJAyata iti saMjJA / 'Atazcopasarge' iti karmaNyaG / unmattA gaGgA yasminniti vAkyena dezavizeSasyAnavagamAdiha nityasamAsa ityarthaH / tatazca nAsti laukikavigrahaH, asvapadavigraho veti phalati / vastutastu vibhASAdhikArAdayamapi samAso vaikalpika eva / ata eva 'dvitIyatRtIya-' iti sUtre anyatarasyAMgrahaNena utsargApavAsiddhamityavocAma / janmanodAharati-ekaviMzatibhAradvAjamiti / ekaviMzati. bharadvAjavaMzyA iti vigrahaH / nanu bharadvAjAdvidAyo 'yajamozca' iti luk prApnoti / na ca vartipadAnAM svArthopasarjanaikatvaviziSTArthAntaropasaMkramAllugabhAva iti kaiyaToktamAdartavyam / vRttipravezAtprAgeva prApnuvato'ntaraGgasya luko durvAratvAt / anyathA gargANAM kulaM gargakulamityapi na syAt / atrAhuH-bhASyakAraprayogAdeva lugabhAvo'tra bodhya iti / etaca 'tRtIyAsaptamyoH-' iti sUtre zabdakaustubhe spaSTam / nadIbhizca / svarUpasya saMjJAyAzca neha grahaNaM bahuvacananirdezAt , kiM tvarthasya / na ca tasya samAsaH saMbhavati, atastadvAcinAmayaM samAsaH,te ca na kevalaM vizeSazabdA eva, kiMtu sAmAnyazabdA api / tena pazcanadaM saptagodAvaramiti siddham / 'godAvaryAzca nadyAzca' iti vakSyamANena samAsAnto'c / cakAreNa saMkhyetyanukRSyata ityAha-saMkhyeti / syAdetat , purastAdapavAdanyAyena 'pUrvakAlaika-' ityasyaivedaM bAdhakaM syAttatazcaikanadItyatrAvyayIbhAve tannibandhanasya 'nadIpaurNamAsyA-' iti TacaH prasaGgaH / samAhAre tu paratvAd dvigureva syAdityata Aha-samAhAre cAyamiti / evakArArthazcakAraH / evaM ca dvigorapavAdo'yamavyayIbhAva iti phalitam / anyapadArthe ca / saMkhyeti nivRttam / nadI. grahaNamanuvartate / tadAha -subantaM nadIbhiH saheti / anyapadArtha iti kim , kRSNaveNI / saMjJAnavagamAditi / samyag jJAyata iti saMjJA, 'Atazcopasarge' Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [27 nityasamAsaH / unmattagaGgaM nAma dezaH / lohitagaGgam / 676 smaasaantaaH| (5-4-68) ityadhikRtya / 677 avyayIbhAve zaratprabhRtibhyaH / (5-4 107) zaradAdibhyaSTasyAtsamAsAnto'vyayIbhAve / zaradaH samIpamupazaradam / dayormahAvibhASAviSayatvAd apavAdAbhAve utsargasyApravRttiriti jJApite'rthe unmattagaGgamityudAhRtam / 'avyayIbhAvena mukte bahuvrIhirna' iti coktaM bhASye / asya samAsasya nityatve tu tadasaMgatiH spaSTaiva, kadApyavyayIbhAvamuktyasaMbhavAt / samAsAntAH / ityadhikRtyeti / ApAdaparisamApteriti bhAvaH / atra samAsapadam alaukikavigrahavAkyaparameva / ata eva bahukumArIka ityatra hrakho n| 'gostriyoH-' iti sUtre 'antaH' iti sUtre ca bhASye spaSTametat / evaM cAlaukikavigrahavAkye samAsasaMjJAsamakAlameva samAsAntA iti siddhaantH| antshbdshvrmaavyvvaacii| ata eva upazaradamityAdau 'nAvyayIbhAvAt-' ityam / tatra Tacastadanavayavatve TajantasyAvyayIbhAvasamAsatvAbhAvAdam na syAt / tathA ca Tacastadanavayavatve 'avyayAnAM bhamAtre TilopaH' iti prsjyet| Tacastadavayavatve tu tadantasyaivAyavyIbhAvasamAsatayA avyayatvAdupazarad ityasyAvyayatvAbhAvAnna TilopaH / samAsAntapratyayAzcAlaukikavigrahavAkye supaH parastAdeva bhvnti| ata eva 'pratyayasthAt-' iti sUtrabhASye 'bahucarmikA' ityudAhRtaM sNgcchte| vistarastu zabdenduzekhare jnyeyH| avyayIbhAve / 'rAjAhassakhibhyaSTac' ityataH ttjitynuvrtte| tadAha-zaradAdibhya iti / avyayIbhAve uttarapadaM yat zaradAdiprakRtikaM subantaM tadantAt Tac syAt / sa ca alaukikavigrahavAkyAntAvayava ityrthH| upazaradamiti / 'avyayaM vibhakti-' ityAdinA samIpArthakasya upetyavyayasya zarada iti SaSThayantenAvyayIbhAvaH / Taca / TacaH samAsAvayavatvena tadantasyAvyIbhAvasamAsatvAbhAvAd anavyayatvAd 'avyayAnAM bhamAtre TilopaH' iti na bhavati / vipATzabdo nadIvizeSe vrtte| 'vipAzA tu vipAT striyAm' ityamaraH / 'lakSaNenAbhipratI-' iti avyyiibhaavsmaasH| iti karmaNya / saMjJino dezavizeSasyAnavagamAdityarthaH / anyapadArthAnavagamAditi tu noktam , ysyetyaadipdaantrsmbhivyaahaarennaanypdaarthprtiiteH| ata eva bahuvrIhirna nityasamAsa iti bhaavH| saMjJAyAM kim , zIghragaGgo dezaH / athAvyayIbhAve'sAdhAraNAn samAsAntAnAha-avyayI / zaradAdibhya iti vaktavye 'paryAyeSu lAghavacintA nAdriyate' iti prabhRtigrahaNaM kRtam / Taca syAditi / 'rAjAhaHsakhibhyaH-' ityataSTajanuvartata iti bhAvaH / samAsAnta iti / samAsasya samAsArthottarapadasya vA caramAvayava ityarthaH / tenopazaradamityatra 'nAvyayIbhAvAt-' ityam sidhyati, avyayIbhAvasyAdantatvAt , dvipurItyAdau tu 'RkpUrabdhaH-' ityapratyaya uttarapadasyAvayava iti Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ siddhaantkaumudii| [avyayIbhAva 28] prativipAzam / zarad , vipAz , anas , manas , upAnah , div , himavat, anaDuG, diza, dRz , viz, cetas , catura , tyad , tad , yad , kiyat , 'jarAyA jaras ca' (ga 147 ) / upajarasam / 'pratiparasamanubhyo'SaNaH' (ga 148) / 'yasyeti ca' (sU 311) / pratyakSam / pracaNaH param iti vigrahe samAsAntavidhAnasAmarthyAdagyayIbhAvaH / 'parokSa liT' (sa 2171) iti nipAtanAtparasyaukArAzaradAdigaNaM paThati-zaradityAdinA / atra jhayantAnAM 'jhayaH' iti vikalpa prApte nityArthaH pAThaH / 'jarAyA jarazca' iti zaradAdigaNasUtram / jarAzabdasya jarasAdezazcAsmin gaNe vAcya ityarthaH / upajarasamiti / jarAyAH samIpamityarthaH / sAmIpye upetyavyayasya jarAyA iti SaSThayantenAvyayIbhAvasamAse kRte Taca , subluk, upelyasya pUrvanipAtaH / Taco vibhaktitvAbhAvAt tasmin pare'prApte jarasi anena jaras / TajantAdyathAyathaM supaH ambhAva iti bhAvaH / 'pratiparasam-' ityapi gaNasUtram / etebhyaH parasyAkSizabdasya iha gaNe pATha ityarthaH / yasyeti ceti / TacastaddhitatvAttasmin pare ikArasya lopa iti bhAvaH / pratyakSamiti / akSiNI pratIti vigrahaH / akSaNo. rabhimukhamityarthaH / lakSaNettham-' iti karmapravacanIyatvAd dvitiiyaa| 'lakSaNenAbhipratI-' ityavyayIbhAvaH / Tac , subluk, 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / pratyakSazabdAd yathAyathaM subutpattiH, ambhAva iti bhAvaH / paramiti / vyavahitamityarthaH / aviSaya iti yAvat / akSNaH paramiti vigrahe avyayIbhAva ityanvayaH / nanu parazabdasyAnavyayatvAt kathamihAvyayIbhAva ityata Aha-samAsAntavidhAnasAmarthyAditi / pratiparasamiti parazabdAt parasyAkSizabdasya Tajartha zaradAdigaNe paattho'vgtH| 'avyayIbhAve zaratprabhRtibhyaH' ityavyayIbhAve TajvihitaH / tatsAmarthyAdanavyayasyApi parazabdasyAvyayIbhAva ityrthH| parokSamiti / akSaNaH paramiti vigrahe paramityasya 'akArAntottarapado dviguH striyAm-' iti strItve 'dvigoH' iti DIpa sidhyatIti bodhyam prativipAzamiti / 'lakSaNenAbhipratI-' iti samAsaH / 'vipAzA tu vipAT striyAm' ityamaraH / gaNaM paThati-zaradityAdinA / atra ye bhayantAsteSAM "jhayaH' iti vikalpe prApte nityArthaH paatthH| iha 'jarAyA jaras-' 'pratipara-' iti ca dvayaM gaNasUtram / upajarasamiti / jarAyAH samIpa ityarthaH // yasyeti ceti / TacastaddhitatvAttasminpare ikAralopa iti bhAvaH / pratyakSamiti / vIpsAyA yathArthatvena samAsaH / akSNorAbhimukhyamityarthe 'lakSaNenAbhipratI-' iti vA samAsaH / akSNaH paramiti / aviSaya ityarthaH / vRttiviSaye akSizabda indriyamAtraparaH / avyayAghaTitasamudAyasya kathamihAvyayIbhAvo vidhAyakasUtrAbhAvAdityAzaGkayAha Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 26 1 deza: - parokSam / 'parokSA kriyA' ityAdi tu zrarzazrAdyaci / samattam / anvattam / 678 anazca / (5-4- 108) annantAdavyayIbhAvAdRcsyAt / 676 nastaddhite / ( 6-4-144 ) nAntasya bhasya TerlopaH syAttaddhite / uparAjam / adhyAtmam / 680 napuMsakAdanyatarasyAm / ( 5-4 -106) annantaM yaklIbaM tadantAdavyayIbhAvAdRjvA akSi ityanenAvyayIbhAvasamAsaH / Tac, subluk / parazabdasya okAro'ntAdezaH, pararUpam / parokSAyathAyathaM sup, ambhAva iti bhAvaH / arzazrAdyacIti / parokSamasyAstItyarthe parokSazabdAd dharmapradhAnAd 'arzAdibhyo'c' iti matvarthIye pratyaye kRte 'yasyeti ca ' ityakAralope TApi ca kRte, parokSA kriyA ityAdi jJeyamityarthaH / atra gaNasUtre paragrahaNaM prakSiptamiti yuktam, parokSe liT' iti sUtrasthabhASya kaiyaTayoratra samAsAntasyApi nipAtanenaiva sAdhitatvAt / samakSamiti / annoryogymityrthH| yathArthe'vyayIbhAvaH / Tac, ikAralopa iti bhAvaH / anvakSamiti / akSNoH pazcAdityarthaH / pazcAdarthe avyayIbhAvaH / zeSaM samakSavat / anazca / avyayIbhAve ityanuvRttaM paJcamyA vipariNamyate / ana iti tadvizeSaNam / tadantavidhiH / tadAhaannantAditi / nastaddhite / na iti SaSThayantam / tena bhasyetyadhikRtaM vizeSyate, tadantavidhiH / deriti sUtramanuvartate, 'allopo'naH' ityasmAllopa iti ca / tadAhanAntasyeti / uparAjamiti / rAjJaH samIpamityarthaH / sAmIpye upetyasyAvyayI - bhAvaH / 'anazca' iti Tac subluk, TilopaH, uparAjazabdAdyathAyathaM sup, ambhAvaH / TajantasyaivAvyayIbhAvasamAsatvAdRci pare avyayAnAM bhamAtre TilopApravRtteH 'nastaddhite' ityArambhaH / adhyAtmamiti | AtmanItyarthaH / vibhaktadharthe avyayIbhAvaH / zeSaM pUrvavat / napuMsakAdanyatarasyAm / ana ityanuvRttaM napuMsakasya vizeSaNam, tadantavidhAnasAmarthyAditi / samakSamiti / zradaNo yogyam / anvakSamiti / akSNaH pazcAdityarthe'vyayIbhAvaH / nastaddhite / na ityanena bhasyetyadhikRtaM viziSyate, vizeSaNena tadantavidhirata Aha-- nAntasya bhasyeti / nanUparAjamityatra 'nastaddhite' iti vyartham, 'avyayAnAM bhamAtra -' iti Tilopenaiva siddheH / na cAvyayatvaM viziSTe paryAptamiti vAcyam, avyayIbhAvasaMjJAyA upajIvyatvena TacaH pUrvabhAgasyApyavyayatvAnapAyAt / atrAhuH- bhASye luGmukhasvaropacAreSu triSveva kArSeSu avyayIbhAvasyAvyayasaMjJAvidhAnAnna doSa iti / yuktaM caitat anyathA upazaradamityAdau TilopaH prasajyeta // adhyAtmamiti / zrAtmanItyadhyAtmam / vibhaktayarthe'vyayIbhAvaH / napuMsakAdanya / napuMsaka grahaNamannantasya vizeSaNaM nAvyayIbhAvasya zravyabhicArAdityAha - annantaM yatklIbamiti / annantena " - Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 ] siddhAntakaumudI | [ avyayIbhAva syAt / upacarmam, upacarma / 681 nadIpaurNamAsyAgrahAyaNIbhyaH / ( 5-4-110) vA TacsyAt / upanadam, upanadi / upapaurNamAsam, upapaurNamAsi / upAgrahAyaNam, upAgrahAyaNi / 682 bhayaH / ( 5-4 - 111) bhayantAdavyayIbhAvAdRjvA syAt / upasamidham, upasamit / 683 girezva senakasya / ( 5-4-112 ) giryantAdavyayIbhAvATTajvA syAt / senakagrahaNaM pUjArtham / upagiram, upagiri // // ityavyayIbhAvasamAsaprakaraNam // vidhiH, annantAt klIvAditi labdham / tenAvyayIbhAve ityanuvRttaM paJcamyA vipariNataM vizeSyate, tadantavidhiH / tadAha - annantAditi / upacarmam, upacarmeti / carmaNaH samIpamityarthaH / sAmIpye upetyavyayasyAvyayIbhAvaH / Taci TilopaH, ambhAvaH / TajabhAve upacarmeti rUpam / nadIpaurNamAsI / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe - vA Tajiti / anyatarasyAmiti Tajiti cAnuvartata iti bhAvaH / nadI paurNamAsI Agra hAyaNI etadantAdavyayIbhAvasamAsAdRjvA syAditi yAvat / atra nadIsaMjJakasya na grahaNam, paurNamAsyAgrahAyaNI grahaNAlliGgAt / upanadamiti / nadyAH samIpamityarthaH / sAmIpye upetyasyAvyayIbhAvasamAsaH / Tac 'yasyeti ca' itIkAralopaH / upanadazabdAt sup, ambhAva iti bhAvaH / upanadIti / TajabhAve rUpam / napuMsakahakhaH / 'avyayAdApsupaH' iti luk| upapaurNamAsamiti / paurNamAsyAH samIpamityarthaH / Taci upndmitivdruupm| upapaurNamAsIti / TajabhAve rUpam / evam upAgrahAyaNam upAgrahAyaNIti jJeyam / a hAyanamasyA AgrahAyaNI mArgazIrSapaurNamAsI, zrata Urdhva makarAyanapravRttyA udagayanapravRtteH / udagayanAdireva hi saMvatsarasyAdiH, 'ayane dve gatirudagdakSiNArkasya vatsaraH / iti prasiddheH / bhayaH / bhayA avyayIbhAve ityanuvRttaM paJcamyA vipariNataM vizeSyate / tadantavidhiH / anyatarasyAmiti Tajiti cAnuvartate / tadAha - bhayantAditi / girezca senakasya / senako nAmAcArya: / pUjArtha - miti / anyatarasyAMgrahaNAnuvRttyaiva vikalpasiddheriti bhAvaH / upagiramiti / gireH cAvyayIbhAvavizeSaNAttadantavidhirityAha-- tadantAditi / upacarmamiti / Taci Tilopo'dantatvAdambhAvazca / nadIpaurNa / iha svarUpasyaiva grahaNaM na saMjJAyAH, paurNamAsyAgrahAyaNyoH pRthaggrahaNAt / upanadIti / TajabhAve napuMsakahrasvaH / ana vyAcakSate - ' vRttipranthamanurudhyedaM vikalpakathanam / paramArthatastu nehAnyatarasyAmityanuvartate, 'bahugaNa -' iti sUtrasthabhASyavirodhAt / tatra hi nadIzabdena nadIvizeSANAM gaGgAyamunAdInAM grahaNamAzaGkaya zaratprabhRtiSu vipATzabdapAThAnneti samAhitam / na Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 17 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [31 atha tatpuruSasamAsaprakaraNam / 18 / 684 tatpuruSaH / (2-1-22) adhikAro'yam , praagbhuvriiheH| 685 dviguzca / (2-1-22) dvigurapi tatpuruSasaMjJaH syAt / idaM sUtraM tyaktuM shkym| 'saMkhyApUrvo dviguzca' iti paThitvA cakArabalena saMjJAdvayasamAvezasya suvacatvAt / samAsAntaH prayojanam / paJcarAjam / 686 dvitIyA zritAtItapatitagasamIpamityarthaH / Taci 'yasyeti ca' iti ikAralopaH, ambhAvaH / iha senakagrahaNAd 'nadIpaurNamAsI-' ityatra 'jhayaH' ityatra cAnyatarasyAMgrahaNaM nAnuvartata iti kecit / iti zrImadvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM avyayIbhAvasamAsaprakaraNam // atha tatpuruSasamAsanirUpaNam / tatpuruSaH / prAgiti / 'zeSo bahuvrIhiH' ityataH prAgityarthaH / dviguzca / dvigurapIti / 'taddhitArthottarapadasamAhAre ca' iti vakSyamANasamAsasya 'saMkhyApUrvo dviguH' iti dvigusaMjJA vidhAsyate / sa dvigusamAso'pi tatpuruSasaMjJaka iti yAvat / etatsUtrAbhAve ekasaMjJAdhikArAd dvigusaMjJayA tatpuruSasaMjJA bAdhyeteti bhAvaH / idamiti / 'dviguzca' ityetdityrthH| tarhi dvigusaMjJayA tatpuruSasaMjJA bAdhyetetyata Aha-saMkhyeti / 'saMkhyApUrvo dviguH' iti dvigusaMjJAvidhAyakaM sUtram / tatra cakAraH ptthniiyH| tatazca saMkhyApUrvasamAso dvigusaMjJakastatpuruSasaMjJakazca syAditi labhyate / evaM ca cakAreNa laghunA tatpuruSasaMjJAsamuccaya. lAbhAd 'dviguzca' iti gurubhUtaM sUtraM na kartavyamityarthaH / nanu mAstu dvigostatpuruSatvamityata Aha-samAsAntaH prayojanamiti / tadudAhRtya darzayati-paJcarAjamiti / paJcAnAM rAjJAM samAhAra iti vigrahe 'taddhitArtha-' iti dviguH / tasya tatpuruSatvAd 'rAjAhassakhibhyaSTac' iti Taca / 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvam / 'akAcedaM bhASyaM 'nadIpauNamAsI-' ityatra TacaH pAkSikatve saMgacchate, nityArthatayA tatpAThasyopapatteH / ata eva senakagrahaNamuttaratrArthavat / kaiyaTastu vyavasthitavibhASAmAzritya vRttigranthaM kathaMcitsamarthitavAniti / girezca senakasya / pUjArthamiti / anyatarasyAmityanuvRttyA vikalpasiddheriti bhAvaH // dviguzca / cakArabalena saMjJAdvayasamAvezasyeti / na caivaM dvigutatpuruSayAH paryAyatA syAditi zaGkayam , yogaM vibhajya saMkhyApUrvasya tatpuruSasaMjJAM vidhAya pazcAd dvigusaMjJAvidhAnena cakArapaThanamantareNApi paryAyatvasiddheH / nApi dvau anyau yasya dvayanya ityatrAtiprasaGgaH zaGkayaH, 'taddhitArthottarapada-' iti sUtramanuvartya 'taddhitArtha-' ityatra 'uktastrividhaH saMkhyApUrvaH' iti vyAkhyAnAt / dvigostatpuruSatve Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 ] siddhaantkaumudii| [ tatpuruSasamAsa tAtyastaprAptApanaH / (2-1-24) dvitIyAntaM zritAdiprakRtikaiH subantaiH saha vA samasyate, sa ttpurussH| kRSNaM zritaH kRssnnshritH| duHkhamatIto duHkhAtIta ityaadi| rAntottarapado dviguH striyAm' iti tu na bhavati, samAsAntasya TacaH samudAyAvayavatvena uttarapadAvayavatvAbhAvAt / na ca 'saMkhyApUrvo dviguzca' iti pAThe dvigutatpuruSasaMjJayoH paryAyeNa pravRttiH syAt , ataH samuccayArtha 'dviguzca' iti pRthaksUtramastviti vAcyam , saMkhyApUrva iti dviguriti ca yogau vibhajya pUrveNa saMkhyApUrvasya tapuruSasaMjJAvidhiH, dvigu. rityanena dvigusaMjJAvidhirityAzrayaNe sati, cakAramantareNApi paryAyeNa pravRttisiddhayA cakA. rasya samuccayArthatvopapattaH / dvitIyA zrita / dvitIyAntamiti / pratyayagrahaNaparibhASayA labhyastadantavidhiH / nanu supetyanuvRttaM bahuvacanAntatayA vipariNataM pratyayagrahaNaparibhASayA subantaparam / pratyayagrahaNaparibhASayA ca pratyayagrahaNe prakRtipratyayasamudAyagrahaNaM labhyate / tathA ca subantairityasya suptatprakRtisamudAyairityarthaH paryavasyati / zritAdizabdAstu pratyayAntA eva, na tu subantAH, teSAM subghaTitasamudAyAtmakatvAbhAvAdityata Aha-zritAdiprakRtikaiH subantairiti / zritAdizabdAH zritAdiprakRtikeSu lAkSaNikA iti bhAvaH / 'gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAksubutpatteH' ityasya tu nAyaM viSayaH, 'kartRkaraNe kRtA-' 'sAdhanaM kRtA' itivat kArakavizeSAnupAdAnAditi prauDhamanoramAyAM sthitam / na ca zritAdInAM samarthavizeSaNatvAttadantavidhau zritAntAdizabdaprakRtikarityarthalAbhAt kRSNaM paramazrita ityatrApi samAsaH syAditi vAcyam , samAsa pratyayavidhau tadantavidhipratiSedhAt / kRSNaM zrita iti / zrayatergativizeSArthakatvAd 'gatyarthAkarmaka-' iti kartari ktH| 'na loka-' iti kRdyogaSaSThIniSe. dhAt karmaNi dvitiiyaa| samAsavidhau dvitIyeti prathamAnirdiSTatvAt kRSNazabdasya pUrvanipAtaH / duHkhAtIta iti / duHkhamatIta iti vigrahaH / 'iNa gatau' / atipUrvAt katati ktaH / ityAdIti / gata patito gartapatitaH / 'patla gatau kartari klaH / taniphalamAha-samAsAnta iti / TajacAvityarthaH / aci tUdAharaNam -'tatpuruSasyAGguleH-' ityaci dvayaGgulamiti bodhym| pazcarAjamiti / samAhAradvigau 'rAjAhaHsakhibhyaH-' iti Tac samAsasyaivAyamantAvayava iti uttarapadasyAnakArAntatvAt strItvAbhAvaH / 'samAsArthottarapadAntAH samAsAntAH' iti pakSe tu akArAntottarapadatve'pi pAtrAditvAmeti bodhyam / kAzikAyAM tu paJcarAjItyudAhRtam / sa kvAcitko'papATha iti haradattaH / atra kecit-pAtrAditvakalpane mAnAbhAvAtpaJcarAjIti kAzikoklodA. haraNamapi samyagevetyAhuH // dvitIyA zritAtIta- yAdInAM gativizeSavAcitvAd 'gatyarthAkarmaka-' iti kartari kaH / 'pratyayagrahaNe tadantagrahaNam' ityAzayenAha Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [33 patidaridrAtibhyaH sano veTakatvena 'yasya vibhASA' iti irinaSedhaprAptAvapi ata evaM nipAtanAdiT / grAmaM gataH grAmagataH, grAmamatyastaH atikrAntaH grAmAtyastaH, grAmaM prAptaH dvitIyAntamiti / zritAdiprakRtikairiti / yadyapi saMbodhane subantatvaM saMbhavati tathApyanyatrApi samAsasyeSTatvAt zritAdayastadghaTitasamudAye lAkSaNikA iha gRhyanta iti bhAvaH / evaM 'khaTvA kSepe' 'gargAdibhyo yaj' ityAdAvapyUyam / na hi khaTvetyasya dvitIyAntatvam , gargAdInAM SaSThayantatvaM vA saMbhavati / syAdetat , dvitIyAntasya zritaprakRtikasubantena samAse kASThazriteyo na sidhyet / zritazabdAthApi tataH supi kAThaM zritA kASThazriteti samAse zritAzabdasyaiva TAbantatvAt , tataH 'strIbhyo Dhak' iti Dhaki kASThazreteya iti syAt / 'gatikArakopapadAnAm -' iti subutpatteH prAk kRdantena samAse tu zritAntasya TAbantatvAdiSTaM sidhyatIti cet / maivam, pradhAmantrIpratyaye tadAdiniyamAbhAvena kASThazriteyasya nirbAdhatvAt / na ca kadAcit tritAzabdAdapi Dhak syAditi vAcyam , jahatsvArthAyAM vRttau zritAzabdasyAnarthakatvenApatyayogAsaMbhavAt / ajahatsvArthAyAmapi na doSaH, samudAyAvayavasaMnidhau samudAyasyaiva kAryaprayojakatvAt / anyathA sundaraduhiturapatyaM sundaradauhitra ityApatteriti dik / kRSNaM zrita iti / 'na lokA-' iti SaSThIniSedhaH / kRSNabhita iti / 'prathamAnirdiSTam-' iti dvitIyAntasya pUrvanipAtaH / yadyapIha zritazabdo'pi prathamAnirdiSTastathApi samAsavidhAyake 'prathamAnirdiSTamupasarjanam' ityuktamiti nAstyatiprasaGgaH / nanvevamavyayAdInAmupasarjanasaMjJArtham 'avyayaM vibhakti-' ityAdinA samAsavidhAnasyAvazyakatvAt 'supsupA' iti samAsasyAnityatve prAgutajJApakaM na saMbhavatyeva, tathA cAvyayIbhAvatatpuruSAdisamAsAbhAvapakSe 'supsupA' iti samAsapravRttyA apa viSNoH, pari viSNoH, 'kRSNaM zritaH, rAjJaH puruSa ityAdivigrahavAkyAni na sidhyaraniti cet', atrAhuH-punaH samAsavidhAnaM na kevalamupasarjanasaMjJArtham , tasyAH prakArAntareNApi siddheH| tathAhi-'prAkkaDArAtsamAsaH' ityanantaraM 'prathamAnirdiSTamupasarjanam' 'ekavibhakti cApUrvanipAte' iti paThitvA samAsAdhikAre prathamAnirdiSTamiti vyAkhyAyAmupasarjanasaMjJA simyatyeva, vibhaktyarthAdiSu vidyamAnamavyayaM subantena cetsamasyate sa samAso'vyayI. bhAvaH syAt , dvitIyAntaM cetsa samAsastatpuruSaH, ityevaM vyAkhyAnAdavyayIbhAvatatpu. ruSAdisaMjJApi sidhyatIti punaH samAsavidhAnaM vyartha sajjJApayatIti / nanu 'adhyayaM vibhakti-' ityAdInAM samAsavidhA katve siddhe bhavaduktametatsyAt , tatraiva mAnaM na pazyAma iti cet, atra kecit-uktAtyaivopasarjanasaMjJAyAM siddhAyAM 'prathamAnirdiSTam-' iti sUtre samAsaprahaNaM vyartha satsamAsavidhAyake prathamAnirdiSTamityarthalAbhArtham , tenAmISAM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 ] siddhAntakaumudI | [ tatpuruSasamAsa 'gamyAdInAmupasaMkhyAnam' ( vA 1247) grAmaM gamI grAmagamI / anaM bubhuGaH abrabubhucuH / 687 svayaM klen| (2-1-25) 'dvitIyA-' (sU0686 ) iti na saMbadhyate, ayogyatvAt / svayaMkRtasyApatyaM svAyaMkRtiH / 688 khaTvA kSepe / (2-1-26) 1 grAma prAptaH / saMzayamApannaH saMzayApannaH / gamyAdInAmiti / gamyAdiprakRtikaiH subantairapi dvitIyAntaM samasyate sa tatpuruSa iti yAvat / grAmaM gamIti / 'gamerini:' iti zrauNAdika inipratyayaH, sa ca 'bhaviSyati gamyAdayaH' iti vacanAd bhaviSyati kAle bhavati / 'akenoH -' iti kRdyogaSaSThIniSedhAt karmaNi dvitIyA / grAmaM gamiSyannityarthaH / annaM bubhukSuriti / bhujeH san / 'sanAzaMsabhikSa u:' / 'na loka- ' iti kRdyogaSaSThIniSedhAt karmaNi dvitIyA / bubhukSuzabdo gamyAdau paThita iti bhAvaH / svayaM klena / ktapratyayAnta prakRtikasubantena svayamityavyayaM samasyate sa tatpuruSa ityarthaH / yogyatvAditi / svayamityavyayasya Atmanetyarthakasya kartRzaktipradhAnatayA tRtIyAyA evocitatvAditi bhAvaH / svayamityavyayasya samAse asamAse'pi ko bhedaH / asamAse'pi 'avyayAdApsupaH' iti lukaH pravRtterityata Aha-- svayaMkRtasyApatyaM samAsavidhAyakatvaM sidhyatIti / athavA 'supsupA' iti samAsasyAnityatve Akaragrantha eva pramANam, anyathA 'sinnityasamAsayoH' iti vArtike 'nityagrahaNena nArtha:' idamapi siddhaM bhavati-vApyAmazvo vApyazvaH, ityAdiprAguktabhASyakaiyaTagranthasyAsAmaJjasyApatteriti dik / nanu kRSNazrita ityasya kRSNakarmakazrayaNakarteti hyarthaH, sa ca kRSNaH zrito yeneti karmaNi klAntena bahuvrIhiNApi sulabha iti kimanena samAsArambheNa / maivam / bahutrI zritakRSNa iti niSThAntasya pUrvanipAtaprasaGgAt / ' zeSAdvibhASA' iti samAsAntaH kap prasajyeteti dik / duHkhAtIta iti / atipUrvakAdiNaH kartari ktaH / avaziSTAnyapyudAharaNAnyUyAni / kUpapatitaH / yadyapi 'tanipatidaridrAtibhyaH-' iti vikalpiteTkatvAd 'yasya vibhASA' itIrinaSedhena bhAvyam, tathApyata eva nipAtanAdiDityAhuH / vastutastu curAdAvadanteSu paThitasya 'pata gatau ca' ityasyAzrayaNena patitaH sidhyati, 'yasya vibhASA' ityatraikAca ityanuvRtteH sarvasaMmatatvAt / grAmagataH / tuhinAtyastaH / atyAso vyatikramaH / so'pi gativizeSa eveti kartari ktaH, AdikarmaNi klo vAtrAbhyupeyaH / sukhaprAptaH / duHkhApannaH / gamyAdInAmiti / gamyAdayazca prayogato jJeyAH / grAmagamIti / 'gameriniH' ityauNAdika iniH, sa ca 'bhaviSyati gamyAdayaH' iti bhaviSyatkAle / 'akenoH -' iti SaSThIniSedhAtkarmariNa dvitIyA / ayogyatvAditi / svayamityasyAtmanetyarthakasya kartrarthatayA dvitIyAntatvAnupapattiriti bhAvaH / svAyaMkRtiriti 1 asati samAse kArtiriti syAditi I Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [35 khaTvAprakRtikaM dvitIyAntaM kAntaprakRtikena subantena samasyate nindAyAm / khaTvArUDho jaalmH| nitysmaaso'ym| na hi vAkyena nindaa'vgmyte|686 saami| (2-1-27) sAmikRtam / 660 kAlAH / (2-1-28) 'klena' ityeva / anatyantasaMyogArtha vacanam / mAsapramitaH pratipazcandraH |maasN paricchettumAragdhavAsvAyaMkRtiriti / svayaMkRtasyApatyamityarthe 'ata iJ' iti svayaMkRtazabdAt SaSThayantAdini taddhitAntaprAtipadikAvayavatvAt subluki, 'yasyeti ca' ityakAralope, AdivRddhau, svAyaMkRtizabdaH / samAsAbhAve tu kRtazabdasyaiva SaSThayantatvAttata iJi RkArasyAdivRddhau raparatve svayaMkArtiH ityeva syAditi bhaavH| vastutastu asAmarthyAdiha na tddhitH| svayaMkRtazabdasya samAsasvaraH prayojanam / khavA kssepe| ktenetyanuvartate / pratyayagrahaNAttadantavidhiH / kSepo nindA / dvitIyeti supeti cAnuvartate / tadubhayamapi pratyaya. grahaNaparibhASayA tadantaparaM sat prakRtipratyayasamudAyaparam / khaTvAzabdasya ca subdhaTitasamudAyAtmakatvAsaMbhavAd atra khaTvAzabdaH ktapratyayAntazabdazca tatprakRtike lAkSaNika ityAha-khavAprakRtikamiti / khavArUDho jAlma iti / 'jAlmo'samIkSyakArI' ityamaraH / khaTvA am zrArUDha s ityalaukikavigrahaH / laukikavigrahastu nAstItyAha-nityasamAso'yamiti / tat kuta ityata Aha-na hi vAkyena nindA'vagamyata iti / vRttyarthabodhakaM vAkyaM laukikavigrahaH / tatra khaTvAmArUDha iti vAkyaM hi gRhasthAzramiNi nindA na gamayati / khaTvArUDha iti samAsastu rUDhyA nindA gamayati / tathA ca bhASyam 'adhItya snAtvA gurvanujJAtena khaTvA AroDhavyA / yastAvadanyathA karoti, sa khaTvArUDho'yaM jAlma ityucyate' iti / atra jAlma ityanena udvRtte ayaM zabdo rUDhaH, avayavArthe tu nAbhiniveSTavyam iti sUcitam / sAmi / sAmItyavyayamardhe vartate / tat ktAntaprakRtikasubantena samasyaMta ityarthaH / sAmikRtamiti / samAsAbhAve tu taddhitavRttau sAmikArtiriti syAditi bhAvaH / kAlAH / tenetyeveti / kvenetyanuvartata evetyarthaH / kAlavAciprakRtikadvitIyAntAH ktapratyayAntaprakRtikasubantena vA samasyanta ityarthaH / nanu 'atyantasaMyoge ca' ityuttarasUtreNaiva siddhe kimarthamidamityata Aha-anatyanteti |maasprmit iti| bhAvaH / khadArUDha iti / 'jAlmo'samIkSyakArI syAt' ityamaraH / vedaM vratAni ca samApya samAvRttena hi khaTvAroDhavyA / brahmacarya eva bhUmizayanA.'pi yaH khavAmArohati sa jAlmaH / rUDhazcAyam / tena khaTvAmArohatu mA vA, niSiddhAnuSThAnaparaH sarvo'pi khaTvArUDha ityucyate / ata evAha-nityeti / sAmi / sAmItyetadavyayamardhazabdaparyAyaH / kAlAH / bahuvacananirdezaH svarUpanirAsArthaH / kAlavAcino Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsanityarthaH / 661 atyantasaMyoge ca / (2-1-26) 'kAlAH' ityeva / prakAntArtha vacanam / muhUrta sukhaM muhUrtasukham / 662 tRtIyA tatkRtArthena guNavacanena / (2-1-30) 'taskRta' iti luptatRtIyAkam / tRtIyAntaM tRtIyAntArthakRtaguNavacanenArthazabdena ca saha prAgvat / zaGkalayA khaNDaH zaGkalAkhaNDaH / mAsaM pramita iti vigrahaH / prapUrvakAd mAdhAtoH 'AdikarmaNi ktaH kartari ca' iti kartari ktaH / tadAha-mAsaM paricchettumiti / iha pratipacandreNa mAsasya nAtyantasaMyoga iti bhAvaH / atyantasaMyoge ca / kAlA ityeveti / tena atyantasaMyoge kAlavAcino dvitIyAntAH subantena saha vA samasyanta iti labhyata ityarthaH / nanu 'kAlAH' iti pUrvasUtreNaiva siddhe kimarthamidamityata Aha-akkAntArthamiti / atra keneti nivRttamiti bhAvaH / muhUrta sukhamiti / atyantasaMyoge dvitIyA / muhUrtavyApi sukhamityarthaH / tRtIyA tatkRta / tatkRtetyasyAvyavahitamapyartheneti parityajya guNavacanenetyatrAnvayaM vaktumAha-tatkRteti luptatRtIyAkamiti / tatra tRtIyetyanena tRtIyAntaM vivakSitam / tatkRteti luptatRtIyAkaM bhinnaM padam / tacchabdena tRtIyAntaparAmazinA tadartho lakSyate / tatkRtetyetacca guNadvArA guNavacane'nveti / tatazca tRtIyAntaM tRtIyAntArthakRto yo guNastadvAcinA samasyate, arthazabdena ca tRtIyAntaM samasyata iti vAkyadvayaM saMpadyata iti bhASye sthitam / tadAha-tRtIyAntamityAdinA / guNetyasya tatkRtatvasApekSatve'pi sautraH samAsaH / idaM sUtraM kRtazabdAthedvAraka eva sAmarthye pravartate, na tu sAkSAtparasparAnvaye- iti bhASye spaSTam / na ca ghRteva pATamityatrAtiprasaGgaH zaGkayaH, guNeneti siddhe vacanagrahaNAd guNopasarjanadravyavAcizabdo gRhyata iti vyAkhyAnAt / zaGkulayA khaNDaH zakulAkhaNDa iti / devadatta iti zeSaH / zakulAkhaNDo devadatta ityeva bhASya udAhRtam / 'khaDi dvitIyAntAH klAntena saha vA samasyanta iti sUtrArthaH / nanu 'kAlA atyantasaMyoge' ityevAstu keneti nivRttam , nArtho yogavibhAgenetyata zrAha-anatyanteti / mAsapramita iti / 'mAG mAne', zrAdikarmaNi ktaH kartari / iha pratipaccandreNa nAstyatyantasaMyogaH / muhUrtamiti / muhUrtavyApItyarthaH / 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge' iti dvitIyA / tRtIyA tatkRtA / lupteti / sautratvAditi bhAvaH / tacchabdena tRtIyAntaparAmarzinA tadartho lkssyte| tadarthakRtatvaM ca guNavAcakasyArthadvArA vizeSaNam / tRtIyAntArthakRto yo guNastadvacaneneti / tadetadyAcaSTe-tRtIyAntArthetyAdinA / arthazabdena ceti / so'pi svatantraM nimittamiti bhAva / nanvarthena samAsAsaMbhavAttavAcI zabdo prahISyate, kimatra vcngrhnnen| atrAhaH-guNamuktavAna guNavacanaH / Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [37 dhAnyenAryA dhAnyArthaH / 'taskRta' iti kim-akSaNA kANaH / 663 pUrvabhedane' bhAve ghaJ / khaNDanaM khaNDaH / matvarthIyaH arzaAdyac / zakulayeti karaNe tRtIyA / zakulAkRtakhaNDanakriyAvAnityarthaH / yattu 'AkaDArAt-' iti sUtrabhASye 'samAsakRdantataddhitAntAvyayasarvanAmajAtisaMkhyAsaMjJAzabdabhinnamarthavacchabdasvarUpaM guNavacanasaMjJaM bhavati' ityuktam / tadetat prakRte na pravartate, guNamuktavatA guNavacaneneti bhASyeNa yaugikatvAvagamAt / ato'tra guNazabdena dharmamAtraM vivakSitam / evaM ca khaNDazabdasya kriyAvacanatve'pi na kSatiH / tattvabodhinyAM tu 'voto guNavacanAt' ityatra 'sattve nivizate'paiti-' ityAdilakSaNalakSito guNo'tra gRhyata ityuktam / tayAkhyAvasare kriyAyA guNatvaM nAstItyapyuktam / iha tu khaNDazabdasya kriyAvAcino'pi guNavacanatvamAsthitam / tattu prakRtasUtrasthabhASyaviruddhatvAt pUrvottaraviruddhatvAcco. pekSyam / arthazabdena samAsamudAharati-dhAnyeneti / arthazabdo dhanaparaH / hetau tRtIyA / dhAnyahetukaM dhanamityarthaH / atra dhanasya dhAnyahetukatve'pi tatkaraNakatvAbhAvAdaprAptau pRthaguktiH, dhAnyeneti prakRtyAditvAttRtIyA, dhAnyAbhinnaM dhanamityartha iti kecit / nanu zaGkulayA khaNDa ityatra 'kartRkaraNe kRtA bahulam' ityeva siddhe tatkRteti vyarthamiti pRcchati--tatkRta iti kimiti / guNavacanena cet tatkRtenaiveti niyamArtha tatkRtagrahaNamityabhipretya pratyudAharati-akSaNA kANa iti / nAkSaNA kANatvaM kRtam , kiM tu rogAdineti bhAvaH / guNavacaneneti kim ? gobhirvapAvAn / gosaM'kRtyalyuTo bahulam' iti bhUte kartari lyuT / guNamuktvA yo dravyamuktavAn sa guNavacanaH, stena ghRtena pATavamiti guNamAtraniSThena samAso na bhavati / guNazcAtra 'sattve nivizate'paiti-' ityAdilakSaNalakSito gRhyate, na tu pravRttinimittaM ghaTatvAdiH, tatkRta. tvAsaMbhavAditi / zaGkalayA khaNDa iti / karaNe'tra tRtIyA / 'khaDi bhedane' ityasmAdbhAve ghami vyutpAditaH khaNDazabdaH kriyArUpApanne guNe vartitvA pazcAnmatvarthalakSaNayA tadvati dravye vartata iti guNavacano bhavati / dhAnyeneti / karaNe tRtIyA / arthyata ityarthaH prayojanam / karmaNi ghaJ / arthanamarthaH abhilASo vA / bhAve ghaJ / arthazabdasya rUDhatve tu dhAnyeneti hetau tRtIyA, 'kartRkaraNe kRtA-' ityanena gatArthatvazaGkavAtra neti rUDhatvAbhyupagamapakSa eva zreyAn / tatkRteti kimiti / 'kartRkaraNe kRtA-' iti siddhamiti praznaH / itaro guNavacanena cettatkRtenaiveti niyamArthamidamityAzayena pratyudAharati-akSNeti / na tvakSaNA kANatvaM kRtaM kiM tu karmAdinaiveti bhAvaH / tRtIyA tviha 'yenAvikAraH' ityanena / kANa iti / 'kaNa nimIlane' ityasmAddham / guNavacanatvaM takarItyA khaNDazabdasyevAsyApi bodhyam / guNavacananeti Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38) siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa sadRzasamonArthakalahanipuNamizralakSNaiH / (2-1-31) tRtIyAntametaiH prAgvat / mAsapUrvaH / mAtRsadRzaH / pitRsmH| UnArthe-mASonaM kArSApaNam / mASavikalam / vAkalahaH / prAcAranipuNaH / guddmishrH| prAcAralaSaNaH / mizra bandhikSIrAdibhojanena devadattasya vapAvattvamityasti tatkRtatvam , kiM tu na guNavacanoM'sau / pUrvasadRza / etairiti / pUrva, sadRza, sama, UnArtha, kalaha, nipuNa, mizra, zlakSNa etairityarthaH / mAsapUrva iti / mAsena pUrva iti vigrhH| mAsAt prAgutpanna ityarthaH / yadyapyavadhitvasaMbandhe 'anyArAditararte-' iti dikzabdayoge paJcamI prAptA, dizi dRSTaH zabdo dikzabda ityabhyupagamAt / tathApyata eva jJApakAt tRtIyA / hetau tRtIyetyanye / mAtRsadRza iti / mAtrA sadRza iti vigrahaH / pitRsama iti| pitrA sama iti vigrhH| 'tulyArthairatulopamAbhyAm-' iti tRtiiyaa| 'tulyArthaiH / iti SaSThayAM SaSThIsamAsenaiva siddhamityAhuH / UnArtheti / udAharaNasUcanamidam / mASonamiti / mASAkhyaparimANavizeSeNa UnaM parimANamityarthaH / ata eva jJApakAdavadhitve tRtIyA, hetau vA / arthagrahaNaM ca Unenaiva saMbadhyate, na tu pUrvAdibhirapi, samasadRzayoH pRthagupAdAnAt / arthagrahaNasya prayojanamAha--mASavikalamiti / mASeNa vikalamiti vigrahaH / hInamityarthaH / pUrvavat tRtIyA / vAkkalaha iti / vAcA kalaha iti vigrahaH / AcAranipuNa iti / zrAcAreNa nipuNa iti vigrhH| aacaarhetuknaipunnyvaanityrthH| guDamizra iti / guDena mizra iti vigrahaH / AcArazladaNa iti / AcAreNa zlakSNa iti vigrahaH / AcArahetukakuzalatvavAnityarthaH / nanu guDasaMmizrA ityatra kathaM samAsaH ? subantavizeSaNatve'pi samAsapratyayavidhau tadantavidhipratiSedhAt / tatrAha--mizragrahaNe sopasargasyApi grahaNa kim , gobhirvapAvAn / gosaMbandhidadhyAdibhojanena devadattasya vapAvattvamityasti tatkRtatvam , na tvasau guNavacanaH / pUrvasadRza / iha samasadRzAbhyAM yoge 'tulyAthaiHiti tRtiiyaa| anyairyoge tvata eva vacanAt, 'hetau' iti vA tRtIyA / iha sadRzagrahaNaM vyartha SaSThIsamAsena gatArthatvAt / na ca 'tatpuruSe tulyArthatRtIyA-' iti pUrvapadaprakRtisvarArthamidamiti vAcyam / 'sadRzapratirUpayoH sAdRzye' iti sUtreNa tatsiddheriti manoramAyAM sthitam / vidyayA sadRzo vidyAsadRza ityAdau hetutvaprakArakabodhArtha tRtIyAsamAso'pyAvazyaka iti tvanye / pUrvasUtreNaiva tatkRtatvAttRtIyAsamAso'pi sidhyatItyapare / UnArtha iti / pUrvasUtre'rthazabdena samAsasyoktatvAdihArthagrahaNamabhidheyaparam / tabonazandenaiva saMbadhyate, na tu pUrvAdibhiH, samasadRzayoH pRthaggrahaNAditi bhAvaH / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [36 grahaNe sopasargasyApi grahaNam, 'minaM cAnupasargamasandhau' (sU 3888) ityatrAnupasargagrahaNAt / guDasaMmizrA dhAnAH / 'pravarasyopasaMkhyAnam' (vA 1256) mAsenAvaro mAsAvaraH / 664 kartRkaraNe kRtA bahulam / (2-1-32) kartari karaNe ca tRtIyA kRdantena bahulaM prAgvat / hariNA bAto haritrAtaH / nakhaibhitro nakhabhinnaH / kRgrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNam (pa 26) nalanirbhivaH / kartRkaraNe iti kim-micAbhiruSitaH / hetAveSA tRtIyA / bahulagrahaNaM sarvopAdhimyabhicArArtham / tena 'dAtreya lUnavAn' ityAdI na / kRtA kim-kASThaiH pacatitarAm / 665 kRtyairadhikArthavacane / (2-1-33) miti / kuta ityata Aha--mizraM ceti / asandhau mizretyuttarapadamupasargahInaM tRtIyAntAt paramantodAttamiti tadarthaH / atrAnupasargagrahaNAditaratra mizragrahaNe sopasargagrahaNaM vijJAyata ityarthaH / mAsenAvara iti / mAsena pUrva ityarthaH / nyUna ityarthe UnArthakatvAdeva siddham / kartRkaraNe / kartA ca karaNaM ceti samAhAradvandvAt sptmii| tRtIyetyanuvartate / pratyayagrahaNaparibhASayA tadantagrahaNam / kRtetyapi tathaiva / tadAha-- kartari karaNe ceti / prAgvaditi / samasyate sa tatpuruSa ityarthaH / iha kRdgrahaNena ktapratyaya eva gRhyate, bahulagrahaNAditi bhASyam / ataH kAntamevodAharati-- hariNA trAta iti / pAlita ityarthaH / nanu kRdantasya samarthavizeSaNatve'pi samAsapratyayavidhau tadantavidhipratiSedhAnnakhanirbhinna ityatra na syAdityata Aha-kRdagrahaNa iti / paribhASeyaM 'gatiranantaraH' iti sUtre bhASye sthitA / pacatitarAmiti / mizraM ceti / 'paNabandhenaikArthya saMdhistatrAprayujyamAno mizrazabda upasargarahito'ntodAttaH' iti sUtrArthaH / avarasyeti / atra vyAcakSate-UnArthetyeva siddhatvAdidaM sutyajameva / na cAvarazabdasyonArthakatvamaprasiddhamiti vAcyam / 'saptadazAvarAH satramAsIran' iti zrutau 'avyaktAnukaraNAd dvayajavarArdhAt' iti sUtre ca tatprasiddheriti / kartRkaraNe / samAhAradvandvAtsaptamItyAzayenAha-kartari karaNe ceti / atra kecit-kartRkaraNe iti prathamAdvivacanaM tRtIyayA vizeSyate, vizeSaNena ca tadantavidhistena tRtIyAnte kartRkaraNe kRdantena samasyete iti vyAkhyAntaramityAhuH / sarvopAdhIti / kartari karaNe ca yA tRtIyA tadantamapi bahulagrahaNAt kacinna samasyate / kvacittu vibhaktyantaramapi samasyate bahulagrahaNAdevetyarthaH / samAsAbhAvaM pradarzayati-dAtreNa lUnavAnityAdAviti / Adizabdena dAtreNa chinnavAn hastena kurvan ityAdi grAhyam / vibhaktayantaramapi samasyata ityasyodAharaNaM tu pAdahArakaH, galecopakaH / hriyata iti hArakaH, bAhulakAlkarmaNi evul / pAdAbhyAmityapAdAnapaJcamyantasya samAsaH / 'cupa mandAyAM gatau hetumariNajantAtkarmaNi evula / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsastutinindAphalakamarthavAdavacanamadhikArthavacanam , tatra kartari karaNe ca tRtIyA kRtyaiH saha prAgvat / vAtacchedyaM tRNam / kAkapeyA nadI / 666 annena vyajanam / (2-1-34) saMskAradravyavAcakaM tRtIyAntamabena prAgvat / danA prodano dadhyodanaH / ihAntabhUtopasekakriyAdvArA sAmarthyam / 667 bhakSyeNa mizrIatizayena pacatItyarthaH / 'atizAyane' "tiGazca' ityanuvRttau 'dvivacanavimajya-' iti tarap / 'kimettivyayaghAdAmvadravyaprakarSe' ityAm / atra taddhitAntena samAsanivRttyartha kRdgrahaNamiti bhAvaH / kRtyairadhikArthavacane / arthavAdavacanamiti / avidhAyakoktirityarthaH / vAtacchedyaM tRNamiti / vAtena chedyamiti vigrahaH / chettuM yogyamityarthaH / 'RhalorNyat' iti kRtyprtyyH| komalatvena stutiH, durbalatvena nindA vA / kAkapeyeti / 'aco yat' iti yat , 'Idyati' iti Ittvam , guNaH / atra pUrNAmbhastvena stutiH, alpAmbhastvena nindA vA / annena vyaJjanam / vyajanazabda vyAcaSTe--saMskAreti / saMskriyate guNavizeSavattayA kriyate aneneti saMskAraH, upasekAdisAdhanaM dadhyAdi, tadvAcakamityarthaH / anneneti / annam aodanaH, tadvAcakazabdenetyarthaH / 'bhissA strI bhaktamandho'nnam ' iti kozaH / dadhnA odano dadhyodana iti / nanviha da ti karaNatvasya upasiktapadApekSatvAd asAmarthyAt kathamiha samAsa ityata Aha--antarbhUteti / upasekakriyAM vinA dano'nnasaMskArakatvAnupapattyA danA ityasya dadhikaraNakopaseke vRtte sAmarthyamiti bhAvaH / taduktaM bhASye--'yuklArthasaMpratyayAca sAmarthyam' iti / bhakSyeNa mizrIkaraNam / mizrI'amUrdhamastakAt-' ityaluk / kartRtvakaraNatvayoH kriyAnirUpitatvena kriyAsamarpakakRdantenaiva bhavetsamAsaH, 'supA' ityadhikArAttiGantena tu nAtiprasaGga ityAzayena pRcchatikRtA kimiti / itarastu tiGantaprakRtikataddhitAntaprakRtikasubantenAsamAsastatphalamityAzayena pratyudAharati-kASThuriti / kRtyairadhikArtha / pUrvasUtrasyaiva prapazco'yaM na tu niyamArthamityAhuH / vAtacchedyamiti / pUrvavat kRtyaH / komalatvAdvAtenApi chettuM zakyata iti stutiH, vAtenApi chettuM zakyate nirbalatvAditi nindA vaa| kAkapeyeti / 'zaki liG ca' iti zakyArthe kRtyaH / pUrNatoyatvAttaTasthaiH kAkairapi pAtuM zakyeti stutiH, alpatoyatvena nindA vA / anena / 'bhissA strI bhaktamandho'namodano'trI' ityamaraH / vyAkhyAnAneha svarUpagrahaNaM tadAha-saMskAraketyAdi / bhakSyeNa / kharavizadamabhyavahArya bhakSyam / kharaM kaThinaM vizadaM viviktAvayavaM khoyaM makSyamityarthaH / yatpratyayAntasya erajantasya ca bhakSayatastatraiva prayogAt / ambhata , 'asaduktiH' iti kvacit pAThaH / Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [41 karaNam / (2-1-35) guDena dhAnA gudddhaanaaH| mizraNakriyAdvArA sAmaya'm / 668 caturthI tadarthArthabalihitasukharakSitaiH / (2-1-36) caturyantArthAya yattadvAcinA arthAdibhizca caturthyanta vA prAgvat / tadarthena prakRtivikRtibhAva eva, balirakSitagrahaNAjjJApakAt / yUpAya dAru yUpadAru / nehakriyate khAdyaM dravyamaneneti mizrIkaraNa guDAdi / tadvAcakaM tRtIyAntaM bhakSyavAcakena samasyata ityarthaH / kaThinadravyaM khAdyaM pRthukAAda bhakSyaM vivakSitam / guDena dhAnA guDadhAnA iti / 'dhAnA bhRSTayave striyaH' ityamaraH / guDena mizrA dhAnA ityarthaH / nanu guDakaraNatvasya mizrapadApekSatvAna sAmarthyamityata Aha--mizraNeti / guDenetyasya guDakaraNakamizraNe vRtte sAmarthyamiti bhAvaH / caturthI / pratyayagrahaNaparibhASayA caturthItyanena caturthyantaM gRhyate / tadartha, artha, bali, hita, sukha, rakSita eSAM dvandvaH / caturthyantametaiH SaDbhiH samasyate, sa tatpuruSa iti phalitam / tadarthetyatra tacchandena caturthyantArtho vivakSitaH / tasmai caturthyantArthAya idaM tadartham / 'arthena nityasamAsa-' iti vakSyamANaH samAsaH / caturthyantavAcyaprayojanakaM yat tat tadarthamiti paryavasyati / tadAha--caturthyantArthAyetyAdinA / tadartheneti / tadarthena samAsa iti yaduktaM tatprakRtivikRtibhAva eva bhavati; na tvanyatretyarthaH / kuta ityata Aha--balirakSiteti / yadi tAdarthyamAtre ayaM samAsaH syAt, prakRtivikRtibhAva ityAdiprayogastu bhAktaH / guDadhAnA iti / nanu dhAnAnAM pratyekaM vibhakkAvayavatvAbhAvAtkathametadudAharaNaM saMgacchata iti cet / maivam / bhRSTayavasamudAyasya dhAnAtvAtsamudAya prati samudAyinAmavayavatvAca tadupapatteH / caturthI tadarthAthe / tacchabdena prakRtA caturthI parAmRzyate, pratyayagrahaNAttadantagrahaNam , caturthyantena sAmarthyAttadartho lakSyata ityAzayenAha-caturthyantArthAya yaditi / caturthyantavAcyAya yUpAya yahArvAdi tadvAcinA caturthyantaM samasyata ityarthaH / balirakSitagrahaNAditi / hitasukhagrahaNaM tu na jJApakam , tadyoge 'caturthI cAziSi-' iti atAdarthe'pi caturthIsaMbhavAditi bhAvaH / nanu 'caturthI cAziSi-' iti vihitA yA caturthI tadantasya samAso na bhavati, samAsAdAziSo'navagamAditi kecidAhuriti kaiyaTenoktam / tatazca tatpane hitasukhagrahaNamapi balirakSitagrahaNavajjJApakameveti cet / atra navyAH-brAhmaNAya hitaM brAhmaNahitam , gohitam , gosukhamityatAdarthyacaturthyantenApi samAsaH sviikriyte| sAcAtAdarthyacaturthI 'hitayoge ca' iti vArtikAt 'caturthI tadarthA-' ityAdinA hitasukhazabdAbhyAM samAsavidhAnAjjJApakAdvA sabhavatIti hitasukhagrahaNaM na jJApakamiti samyagevetyAhuH / yUpAyeti / tAdarthe caturthI / evamagre'pi yathAsaMbhavamUhyam / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsarandhanAya sthAlI / azvaghAsAdayastu sssstthiismaasaaH| 'arthena nityasamAso vizeSyaliGgatA ceti vanagyam' (vA 1203-1274) / dvijAyAyaM dvijArthaH eveti nocyeta, tarhi balirakSitagrahaNaM vyartha syAt / bhUtebhyo baliH, gobhyo rakSitaM tRNamityatrApi bale tArthatayA rakSitatRNasya gavArthatayA ca tadarthetyeva samAsasiddheriti bhAvaH / yUpAyati / atra caturthyantavAcyayUpArtha dAru / ato dAruzabdena yUpAyetyasya samAsaH, yUpasya dAruvikRtitvAcca, takSAdinA aSTAzrIkRtavRkSasyaiva yUpazabdArthatvAt / atha prakRtivikRtibhAvagrahaNasya prayojanamAha-neheti / randhanAyeti / pAkAyetyarthaH / 'radha hiMsAyAm / iha pAko vivakSitaH / bhAve lyuTa , anAdezaH / 'radhijabhoraci' iti num / sthAlyAzcaturthyantavAcyapAkArthatve'pi prakRtivikRtibhAvavirahAna samAsaH / nanu azvebhyo ghAsaH-azvaghAsaH, dharmAya niyamo dharmaniyama ityAdau kathaM tadarthena samAsaH, prakRtivikRtibhAvavirahAdityata Aha-azvaghAsAdayastu SaSThIsamAsA iti / nacaivaM randhanAya sthAlItyatrApi SaSThIsamAsaH syAdeveti prakRtivikRtibhAvaniyamo vyartha iti vAcyam, zAbdabodhe saMbandhatvatAdarthyatvakRtavalakSaNyena uktaniyamasAphalyAt / evaM ca randhanasya sthAlIti saMbandhatvena bhAne SaSThIsamAsa iSTa eva / tAdarthyatvena bhAne caturthIsamAsavAraNAya tu prakRtivikRtibhAvaniyamAzrayaNamityAstAM tAvat / tadevaM tadarthetyaMzaH prapaJcitaH / athedAnImarthazabdena caturthyantasya samAse vizeSamAha--artheneti / arthazabdena caturthyantasya nityasamAsa iti vaktavyam / anyathA vibhASAdhikArAdvikalpaH syAt / vizeSyasya pradhAnasya yalliGgaM talliGgamityapi vaktavyam / anyathA arthazabdasya nityaM puMlliGgatvAt 'paravalliGgam-' iti sarvatra puMlliGgataiva syAdityarthaH / arthazabdo'tra vastuparaH / 'artho'bhidheyaraivastuprayojananivRttiSu' ityamaraH / iha upakAraka vastu vivakSitamityabhipretyodAharati--dvijAyAyaM dvijArthaH sUpa iti / tatra dvijAyAyamityasvapadavigrahaH / tatra arthazabdasthAne ayaazvaghAsAdaya iti / etacca bhASyakRtoktam / nanvevaM randhanAya sthAlItyatrApi SaSThIsamAsaH syAdeveti prakRtivikRtibhAva eveti niyamo niSphala eva / na ca svare vizeSaH, 'caturthI tadarthA-' iti pUrvapadaprakRtisvarasyApi prakRtivikRtibhAva eveSyamANatvAt / atrAhuH-'saMbandhatvatAdarthyatvakRtavailakSaNyenoktaniyamasAphalyAnna dossH| atra ca mAnametadeva bhASyam-'na mASANAmaznIyAt' 'dAzarathAya maithilI' ityAdiprayogA api itthameva vivakSAbhedena nirvAhyAH / evaM ca 'pUrvasadRza-' iti sUtre sadRzagrahaNaM vyarthamiti kaiyaTaharadattAdInAmuktiH prAmAdikItyavadheyam / zAbdabodhakRtavailakSarayasya tatrApi sattvAditi / arthena nityeti / anyathA vibhASAdhikArAtpakSe Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [43 suupH| dvijArthA yavAgUH / dvijArtha pyH| bhUtabaliH / gohitam / gomukham / gorakSitam / 666 paJcamI bhayena / (2-1-37) corAdayaM corabhayam / 'bhayabhItabhItibhIbhiriti vAcyam' (vA 1275) vRkbhiitH| 700 apetAmiti zabdaH, nityasamAsatvenAsvapadavigrahaucityAt / dvijAyeti tAdarthyacaturthI / tadantasya arthazabdena samAsaH, vizeSyasUpazabdasya pu~lliGgatvAt samAsasya pu~lliGgatA ca / dvijasya upakArakaH sUpa ityarthaH / dvijArthA yavAgUriti / dvijAyeyamiti vigrahaH / arthazabdasya nityapu~lliGgatve'pi 'paravalliGgam-' iti puMlliGgaM bAdhitvA anena vizeSyaliGgAnusAreNa strIliGgatA / dvijArtha paya iti / dvijAyedamiti vigrahaH / atra vizeSyaliGgAnusArAnnapuMsakatvam / bhASye tu caturyuva tAdarthyasyoktatvAd 'uklAthA - maprayogaH' iti nyAyena arthazabdena vigrahAprasakternityasamAsatvaM nyAyasiddhameva / guroridaM gurvarthamityAdAviva liGgamapi lokata eva siddhamiti vArtikamidaM pratyAkhyAtam / bhUtabaliriti / bhUtebhyo baliriti vigrahaH / tAdarthyacaturthyantasya balizabdena samAsaH / gohitamiti / gobhyo hitamiti vigrahaH / gavAmanukUlamityarthaH / 'hita. yoge ca' iti zeSaSaSThayapavAdazcaturthI / tadantasya hitazabdena samAsaH / gorakSitamiti / tRNAdikamiti zeSaH / gobhyo rakSitamiti vigrahaH / tAdarthyacaturthyantasya rakSitazabdena smaasH| pazcamI bhayena / paJcamyantaM bhayazabdena subantena samasyata ityarthaH / co. rAyaM corabhayamiti / 'bhItrArthAnAM bhayahetuH' ityapAdAnatvAt pnycmii| bhayabhItabhItibhIbhiriti / sUtre bhayazabdasyaiva grahaNAd bhItAderaprApte samAse vacanam / vRkabhIta iti| vRkabhItiH, vRkabhIrityapyudAhAryam / atra bhASye apara AhetyuktvA 'bhayanirgatajugupsubhiriti vaktavyam' ityuktvA vRkabhayam , grAmanirgataH, adhamajugupsuH-ityudAhRtam / coratrastaH, bhogoparata ityAdau 'supsupA' iti vA mayUravyaMsakAditvAdvA samAsaH / apetApoDha / 'alpaza-' iti svArthe zas, ata eva nipAdvijAyArtha iti prayogaH syAditi bhAvaH / vizeSyaliGgatA ceti / vacanAbhAve tvarthazabdasya nityapuMstvAt 'paravalliGgam-' iti sarvatra pu~lliGgaprayoga eva syAditi bhAvaH / paJcamI bhayena / bhayeneti svarUpagrahaNam nArthasya, pramANAbhAvAt , bhayabhIta-' iti vArtikArambhAcca / tena vRkAttrAsa ityAdau samAso na / kathaM tarhi 'bhogoparato prAmanirgataH' ityAdiprayogAH / atrAhuH-bahulagrahaNAt kvacidvibhaktyantaramapi kRtA samasyata iti prAgevokatvAt , 'supsupA' ityanena vA tadupapattiriti / apetApoDha / paJcamIti vartate, pratyayagrahaNAttadantagrahaNam / alpaza ityatra 'bahvalpArthAcchaskArakAt-' Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa. poDhamuktapatitApatrastairalpazaH / (2-1-38) etaiH sahAlpaM paJcamyantaM samasyate, sa ttpurussH| sukhApetaH / kalpanApoDhaH / cakramuktaH / svargapatitaH / taraGgApatrastaH / alpazaH kim-prAsAdApatitaH 701 stokAntikadUrArthakRcchrANi klena / (2-1-36) stokAnmuktaH / alpAnmuktaH / antikaadaagtH| abhyAzAdAgataH / dUrAdAgataH / viprakRSTAdAgataH / kRcchraadaagtH| 'paJcamyAH stokAdibhyaH' (sU 156 ) ityaluk / 702 sssstthii| (2-2-8) rAjJaH puruSo rAjapuruSaH / 703 yAjakAdibhizca / (2-2-6) ebhiH SaSThayantaM smsyte| 'tRjakAbhyAM kartari (sU 706) ityasya pratiprasavo'yam / brAhmaNayAjakaH / tanAt / tadAha-alpaM paJcamyantamiti / 'bahvalpArthAt-' iti zas tu na bhavati, 'bahvalpArthAnmaGgalAmaGgalavacanam' iti vakSyamANatvAt / stokAntika / stoka, antika, dUra etadarthakAni, kRcchra etAni paJcamyantAni ktapratyayAntena samasyanta ityarthaH / arthagrahaNaM stokAntikadUreSu saMbadhyate / alpAnmukta iti / stokaparyAyasyodAharaNam / abhyAzAdAgata iti / antikaparyAyasyodAharaNam / viprakRSTAdAgata iti / dUrazabdaparyAya udAhAryaH / 'karaNe ca stoka-' iti paJcamI / dUrAdAgata ityatra tu 'dUrAntikArthebhyaH-' iti paJcamI / atra 'supo dhAtu-' iti lukamAzaGkayAha-paJcamyAH stokAdibhya ityalugiti / sssstthii| SaSThayantaM subantena samasyate, sa tatpuruSa ityarthaH / rAjapuruSa iti / rAjan as puruSa s ityalaukikavigrahavAkye samAse sati subluki antarvartinI vibhaktiM pratyayalakSaNenAzritya na lopaH / na ca lukA luptatvAnna pratyayalakSaNamiti / vAcyam , padatvasya subghaTitasamudAyadharmatvena tasya aGgakAryatvAbhAvAditi bhAvaH / yAjakAdibhizca / nanu 'SaSThI' iti pUrvasUtreNaiva siddhe kimarthamidamityata Aha-tRjakAbhyAmiti / brAhmaNayAjaka iti / brAhmaNasya yAjaka iti vigrahaH, yajateya'ntAt kartari Nvul , akAdezaH / 'kartRkarmaNoH kRti' iti karmaNi iti zas / yadyapi 'bahvalpArthAnmaGgalAmaGgalavacanam' iti vakSyati, tathApyata eva nipAtanAcchasiti bodhyam / kArakatvaM tu samasanakriyAM prati paJcamyantasya karmatvAttadabhidhAyitvAcAlpazabdasya, tadetadAha-alpaM paJcamyantamiti / stokAnmukta ityAdi / 'karaNe ca stokAlpa-' iti paJcamI / dUrAdAgata ityAdau tu 'dUrAntikArthebhyaH-' ityanena / SaSThIrAjapuruSa iti / rAjan as puruSa su ityalaukikavigrahe samAse kRte supo lukyantavartinIM vibhaktimAzritya padavyAbhalopaH / yAjakAdibhizca / yAjaka / pUjaka / paricAraka / pariveSaka / snAtaka / adhyApaka / utpAdaka / hotR / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [45 devapUjakaH / 'guNAttareNa taralopazceti vaktavyam' ( vA 3841) / tarabantaM yadguNavAci tena saha samAsastaralopazca / 'na nirdhAraNe' (sU 704 ) iti 'pUraNaguNa-' (sU 705) iti ca niSedhasya pratiprasavo'yam / sarveSAM zvetataraH sarvazvetaH / sarveSAM mahattaraH sarvamahAn / 'kRyogA ca SaSThI samasyata iti vAcyam' (vA 1317) idhmasya pravacana idhmapravrazcanaH / 704 na nirdhAraNa / (22-10) nirdhAraNe yA SaSThI sA na samasyate / nRNAM dvijaH zreSThaH / 'pratipadaSaSThI / devapUjaka iti / devAnAM pUjaka iti vigrahaH / pUjakazabdo yAjakAdiriti bhaavH| bhUbhateti tRjantasyodAhAryam , bhartRzabdasya yAjakAditvAt / guNAttareNeti / vArtikamidaM 'sarva guNa-' iti sUtre bhASye sthitam / guNavAcakAd vihito yastarap tadantena SaSThI vA samasyate , tarapo lopazcetyarthaH / phalitamAha-tarabantaM yaditi / nanu 'SaSThI' iti sUtreNaiva siddhe kimarthamidamityata Aha-na nirdhAraNa iti / 'sarva guNa-' iti sUtre bhASye tu 'pUraNaguNa ityasyApavAda' ityevoktam / sarvazabdAnuvRtteH sarvazabda evedaM vArtikamityabhipretyodAharati-sarveSAM zvetataraH sarvazveta iti / bakAnAM guNa iti zeSaH / dravyAntaravRttizvetarUpApekSayA sarveSAM bakAnAM zvetaguNo'yamadhika ityarthaH / 'dvivacanavibhajya-' iti vibhaktavyopapade tarap / atra sarveSAmiti SaSThayantasya zvetatarazabdena samAse tarapo lope sarvazveta iti rUpam / sarvamahAniti / Izvara iti shessH| puurvvttrp| sarveSAM mahattara iti vigrahaH / itarasaMbandhimahattvApekSayA Izvarasya mahattvamadhikamityarthaH / kRdyogeti / kRtA yogo yasyA iti vigrahaH / 'kartRkarmaNoH kRti' iti vihiteti bhASyam / idhmapravacana iti / kuThAra iti zeSaH / pravRzcayate'neneti pravrazcanaH / karaNe lyuT / idhmAnAM pravrazcana iti vigrahaH / karmaNi SaSTI / 'pratipadavidhAnA-' iti vkssymaannnissedhsyaapvaado'ym| na nirdhAraNe / nRNAM dvijaH zreSTha iti / atra nRNAmiti SaSThayantasya dvijazabdena samAso na bhavati / puruSANAmuttamaH puruSottama ityatra tu zeSaSaSThayeva, na tu potR / bhartR / rathagaNaka / pattigaNaka / vRt / guNAttareNeti / etacca vArtikaM 'sarva guNakAtsnrye' ityatra paThitam / kRdyogA SaSThIti / 'kartRkarmaNoH kRti' iti kRtsaMniyogena kRtetyarthaH / yadA tu 'pratipadavidhAnA-' ityAdiniSedhavacanamArabhyate, tadedaM tadbAdhanAyArabdhavyam / tasyaivAnArabhyatvamanupadaM vakSyAmaH / idhmavazvana iti| vRzcyate chidyate'neneti vrazcanaH kuThArAdiH, karaNa lyuTa / idhmAnAmiti karmaSaSThayantasyAnena samAsaH / nRNAmiti / 'yatazca nirdhAraNam' iti SaSTI / dvijazabdenAtra samAsaprasaGgaH, tadapekSayA hi sssstthii| zreSThatvaM dvijetaramanuSyebhyaH, teSAM sAmAnyazabdenopa Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 ] siddhAntakaumudI / [ tatpuruSasamAsa vidhAnA SaSThI na samasyata iti vAcyam' ( vA 1320 ) / sarpiSo jJAnam / nirdhAraNaSaSThI / yato nirdhAraNam, yacca nirdhAryate, yacca nirdhAraNahetuH, etattritaya - saMnidhAna eva tasyAH pravRtteriti kaiyaTaH / guNena niSedhastvanitya iti tarapsUtre kaiyaTaH / kecittu 'uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / ' iti gItAvAkyAt karmadhAraya eva / uttamazabdasya vizeSaNatve'pi rAjadantAditvAt paranipAta ityAhuH / pratipadavidhAneti / padaM padaM pratIti vIpsAyAmavyayIbhAvaH / pratipadaM vidhAnaM yasyAH sA pratipadavidhAnA / ' SaSThI zeSe' iti zeSalakSaNAM SaSThIM varjayitvA sarvA SaSTI pratipadavidhAneti bhASyam / sarpiSo jJAnamiti / atra 'jJo'vidarthasya karaNe' iti sthitatayA tAnvihAyAnupasthitakalpanAyA anyAyyatvAt / atha kathaM puruSottama iti / yasmAnnirdhAryate, yazcaikadezo nirdhAryate, yazca nirdhAraNahetuH, etattritayasaMnidhAne satyevAyaM niSedha iti 'dvivacanavibhajyopa-' iti sUtre kaiyaTaH / anye tu -- puruSeSUttama iti nirdhAraNasaptamyAH 'saMjJAyAm' iti samAsaH / na caivaM 'na nirdhAraNe' iti vyartham / svare bhedAt / saptamIsamAse hi 'tatpuruSe tulyArtha -' ityAdinA pUrvapadaprakRtisvaraH, SaSThIsamAse tu 'samAsasya' ityantodAttatvaM syAttacAniSTamityAhuH / tanmandam / 'saMjJAyAm' iti samAsasya nityatvena svapadavigrahA saMgatiprasaGgAt / tasmAtkaiyaToktasamAdhAnameva samIcInamiti navyAH / pratipadavidhAneti / padaM padaM prati vihitA pratipadavidhAnA / 'SaSThI zeSe' iti vihAyAnyena 'jJo'vidarthasya -' ityAdinA vihitA sarvaiva SaSThItyarthaH / dhAtukArakavizeSaM gRhItvaiva 'jJo'vidarthasya -' ityAdinA SaSThI vidhIyata iti bhavati tasyAH pratipadavidhAnatvam / nanvanenaiva gatArthatvAd 'na nirdhAraNe' iti vyarthamiti ced / atrAhuH-- 'yatazca nirdhAraNam' iti sUtraM na SaSThIM vidhatte, kiM tu saptamImeva / SaSThI tu tayA mA bAdhIti pratiprasUyata ityanyadetat / evaM 'svAmIzvarAdhipati--' ityAdiSvapi / tena gRhasvAmI, sarvezvaraH, niSAdAdhipatirityAdi siddhamiti / vastutastu 'jJo'vidarthasya -' ityAdicaturdazasUtrImadhye 'divastadarthasya' ityAdiSaTsUtrIM vihAyAvaziSTAyAmaSTasUtryAM 'zeSe' iti vartate, tathA ca 'na mASANAmaznIyAt' ityAdAviva 'SaSThI zeSe' ityeva siddhe niyamArthaM prakaraNam, 'iha SaSThayeva na tu talluk' iti / tathA ca lukaH prayojakIbhUtaH samAsa eva neti phalito'rthaH / tatazca pratipadavidhAnA-' iti vacanaM na kartavyam / evaM sthite 'kRyogA SaSThI - ' iti vacanamapi mAstu / 'kartRkarmaNoH kRti' ityatra hi 'zeSe' iti nivRttam / tathA cAprAptaSaSThIvidhAnArthameva taditi samAsanivRttiprasaGgAbhAvAt ' SaSThI' ityanenaiva samAsasiddheH / sarpiSo jJAnamiti / vastutaH karaNasya saMbandhamAtravivakSayA 'jJo'vidarthasya -' iti Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [47 705 pUraNaguNasuhitArthasadavyayatavyasamAnAdhikaraNena / (2-2-11) pUraNAdyarthaiH sadAdibhizca SaSThI na samasyate / pUraNe-satAM SaSThaH / guNe-kAkasya kAryam , brAhmaNasya zukrAH / yadAprakaraNAdinA dantA iti vizeSyaM jJAtaM tade. vihitaSaSThayAH samAso na bhavati / 'na nirdhAraNe' iti pratyAkhyeyameveti bhASye spaSTamityalam / pUraNaguNa / pUraNaguNasuhitAni arthA yeSAM te pUraNaguNasuhitArthAH, te ca sacca avyayaM ca tavyazca samAnAdhikaraNaM ceti samAhAradvandvAt tRtIyA / tadAha-- pUraNAdyathairiti / pUraNa iti / udAharaNaM vakSyata iti zeSaH / satAM SaSTha iti / SarANAM pUraNa ityarthe 'tasya pUraNe DaTa' 'SaTkatikatipayacaturAM thuk' / na ca kumbhapUraNamityatrApi sa niSedhaH syAditi kAcyam , 'so'ci lope cet pAdapUraNam , iti nirdezana pUraNArthakapratyayasyaiva grahaNAt / 'uJchaSaSThAGkitasaikatAni' ityatra tu uJchAtmakaH SaSTha iti vyAkhyeyam / guNa iti / udAharaNaM vakSyata ityrthH| pradhAnatvena vA upasarjanatvena vA guNavAcI guNazabdaH vyAkhyAnAt / tadAha-kAkasya kAryam , brAhmaNasya zuklA iti / kRSNazabdAd 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH-' iti bhAve SyaJ / zuklazabdAttu 'guNavacanebhyo matupo luk' iti luk / nanu dantA iti zeSapUraNena brAhmaNasya dantAH zuklA ityarthe brAhmaNazabdasya dantazabdenaivAnvayAt zuklazabdenAnvayAbhAvAdasAmarthyAt kathamiha samAsapravRttirityata Aha--yadA prakaraNAdineti / prakaraNAdarthAdvetyarthaH / dantAH saMyuktAH zubhAvahAH, na tu viralA ityASaSThI / sarpiHsaMbandhi pravartanamityarthaH / pUraNaguNa / arthazabdasya triSu saMbandhAdAhapUraNAdyathairiti / atra prAcoktam 'etadarthaiH SaSTI na samasyate' iti, tannyUnam / tathA hi satI suhitAntAnAmeva grahaNaM syAt , tAvatAmevArthazabdena samastatvAditi dhvanayannAha sadAdibhizceti / SaSTha iti / SaNNAM pUraNaH SaSThaH / 'tasya pUraNe DaTa', 'SaTkatikatipayacaturAM thuk' / kathaM tarhi 'tAnyuJchaSaSThAGkitasaikatAni' iti / pramAda evaaymityeke| uJcheSu SaSTha uJchAtmakaH SaSTha iti vA vyAkhyeyamiti manoramAyAM sthitam / guNa iti / 'sattve nivizate'paiti-' ityAdilakSaNalakSito guNo'tra gRhyate, na tvadeGalakSaNaH, arthagrahaNAt / nApi sNkhyaa| 'krozazatayojanazatayoH' iti vArtike nirdezAt / kAkasya kAryam / brAhmaNasya zuklA iti / vyAptinyAyAtkevalaguNavAcI guNopasarjanadravyavAcI ca guNazabdena gRhyata iti bhAvaH / nanu brAhmaNasya zuklA ityatra samAsaprasaGga eva nAsti, brAhmaNazabdasya dantairevAnvayAd brAhmaNasya ye dantAste zuklA ityarthAdata Aha-yadeti / zuklazabda eveha vizeSyasamarpaka iti bhAvaH / candanagandho ghaTarUpamityAdAvanena niSedhe prApte 'tatsthaizca guNaiH samAso vaktavyaH' Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] siddhaantkaumudii| [ tatpuruSasamAsadamudAharaNam / anityo'yaM guNena niSedhaH, 'tadaziyaM saMjJApramANatvAt (sU 1265) ityAdinirdezAt / tena arthagauravam , buddhimAnyam ityAdi siddham / suhitArthAstRptyarthAH / phalAnAM suhitaH / tRtIyAsamAsastu syAdeva / svare vishessH| didantavarNane prakRte yadA brAhmaNasya zuklA ityucyate, tadA prakaraNAd dantA iti vizeSyopasthitiH / yadA vA sarvavarNeSu dantavastrabhUSaNeSu prakRteSu brAhmaNasya zuklA ityucyate, tadA arthAd dantA iti vizeSyopasthitiH, tatra sAmarthyasattvAt samAse prApte niSedha ityarthaH / atra 'AkaDArAt-' iti sUtroktaguNavacanasaMjJakAnAM 'tRtIyA tatkRta-' iti sUtre prapaJcitAnAM guNAnAM na grahaNam , atra guNavacanazabdAbhAvAt / kiM tu 'votto gaNavacanAt' iti sUtrabhASye prapaJcitAnAM 'sattve nivizate'paiti-' ityAdilakSaNalakSitaguNAnAmeva grahaNamiti bodhyam / etena 'AkaDArAt-' iti sUtrabhASye taddhitAntasya guNavacanatvaparyudAsAt kathaM kASryAdizabdAnAM guNavAcitvamiti nirastam / atha arthagauravamityAdau SaSThIsamAsaM sAdhayitumAha-anityo'yamiti / saMkSApramANatvAditi / saMjJAyAH pramANatvaM saMjJApramANatvam , tasmAditi vigrhH| atra pramANatvasya guNatvAt tena SaSThIsamAsaniSedhAtsamAsanirdezo'nupapannaH syAt / ato guNena samAsaniSedho'nitya iti vijJAyata ityarthaH / ityAdIti / zrAdinA guNakAtyamityAdisaMgrahaH / vastutastu anityo guNena niSedha ityayamoM bhASye na dRzyate, na ca kRSNaikatvamityAdau samAsAnupapattiriti vAcyam , 'paGktiviMzati-' iti sUtre viMzatyAdizabdA bhAvavacanA bhavantItyuktvA gavAM viMzatirgavAM sahasramityarthe goviMzatirgAsahasramityAdiprayogAt / arthagauravamityAdau tu arthagataM gauravamiti madhyamapadalopisamAso bodhya iti zabdenduzekhare prapaJcitam / suhitapadaM vyAcaSTe-suhitArthAstuptyarthA iti / napuMsake bhAve kta iti bhAvaH / phalAnAM suhita iti / karaNatvasyAvivakSayAM saMbandhavivakSAyAM sssstthii| arthagrahaNAt phalAnAM tRptirityAdAvapi na smaasH| phalasuhitamiti kathaM samAsa ityata Aha-tRtIyAsamAsastu syAdeveti / karaNatvavivakSAyAM tRtIyA / 'kartRkaraNe kRtA bahulam' iti samAsa iti bhAvaH / tarhi suhitayoge SaSThIsamAsaniSedho vyartha ityata Aha-svare vizeSa iti / iti vArtikena samAsaH pratiprasUyate / gandhatvena pratIyamAno gandho na kadApi guNisamAnAdhikaraNaH / kiM tu svapradhAnaH idameva hi tAtsthyaM nAma / nanu 'pinaSTi gandhAn' iti prayogadarzanAt zuklazabdAditulya eva gandhazabdo na tatsthaguNavacana iti cet / na / pinaSTIti prayoge hi gandhAniti na guNazabdaH, mAlatIkusumAdiSu gandhazabdaprayogadarzanAt / kiM tu candanatvAdijAtinimittako'nya eva saH / tasmAcandanagandha Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [46 sat-dvijasya kurvan , kurvANo vA, kiGkara ityarthaH / avyayam-brAhmaNasya kRtvaa| pUrvottarasAhacaryAskRdanyayameva gRhyate, tena tadupari ityAdi siddhamiti rakSitaH / tavyaH-grAhmaNasya kartavyam / tagyatA tu bhavatyeva, svakartavyam / svare bhedaH / tRtIyAsamAse 'tRtIyA karmaNi' iti pUrvapadaprakRtisvaraH / SaSThIsamAse tu samAsasyetyantodAttatvamiti phalabheda iti bhAvaH / saditi / sadyoge SaSThIsamAsaniSedha udAhriyata ityarthaH / 'tau sat' iti zatRzAnacoH saditi saMjJA vkssyte| nanu dvijasya kurvaniti na karmaNi SaSThI, 'na loka-' iti niSedhAt / nApi dvijasya ghaTaM kurvanniti ghaTAdyapekSayA zeSaSaSThI, tarhi sApekSatvenAsAmarthyAt kurvannityanena samAsApravRtterityata Aha-kiGkara ityartha iti / dvijaM paricarannityartha iti yAvat / kRdhAturiha paricaraNe vartata iti phalitam / avyayamiti / udAharaNaM vakSyata iti zeSaH / pUrvottareti / sattavyAbhyAM kRyAmityarthaH / 'anekamanyapadArthe' iti sUtrabhAdhye sarvapazcAditi prayogazceha liGgam / tavya iti / udAharaNaM vakSyata ityarthaH / brAhmaNasya kartavyamiti / 'arhe kRtyatRcazca' 'tavyattavyAnIyaraH' iti kRtyastavyaH / 'kRtyAnAM kartari vA' iti SaSThI / tavyatA tu bhavatyeveti / SaSThIsamAsa iti shessH| takArAnubandharahitasyaiva tavyasya sUtre grahaNAttavyato na grahaNamiti bhAvaH / svakartavyamiti / svasya kartavyamiti vigrhH| 'kRtyAnAM kartari vA' iti sssstthii| atra tavyatA yogAt samAsaniSedho neti bhAvaH / nanu tavyatpratyayamAzritya brAhmaNakartavyamiti samAsasaMbhavAt kiM tavyayoge tanniSedhenatyata Aha-svare bheda iti / tavyati kRte ityAdau tatsthatvaM susthameva / evaM ghttruupmityaadaavpi| nanvevamapi 'balAkAyAH zauklayam' 'kezasya nailyam' ityAdAvatiprasaGga iti cet , atrAhuH-'guNivacanAdutpannadhyA zuklAdiguNasyaivAbhidhAnAttadvAcakapadAnAM guNisAmAnAdhikaraNyasattvAnna dossH| tathA ca prAdhAnyenAprAdhAnyena vA dravyApratipAdakatve sati guNapratipAdakatvaM tatsthaguNavAcitvam' ityartha iti / phalAnAmiti / karaNasya zeSatvavivakSAyAM SaSThI / svare vizeSa iti / 'tatpuruSe tulyArtha-' iti pUrvapadaprakRtisvaraM bAdhitvA 'thAtha-' AdisUtreNAnto dAttatve prApta tadapavAdena 'tRtIyA karmaNi' ityanena pUrvapadaprakRtisvare satyAyudAtta iSTaH, SaSThIsamAse tu antodAttatvaM syAttacca neSyata iti bhaavH| tRpizca sakarmako'pyasti 'pitRnatApsItsamamaMsta bandhUn ' iti bhaTTiprayogAt / tenAsmAt karmaNi ko nAstIti na zakunIyam / dvijasya kurvan kurvANa iti / neyaM ghaTAdyapekSayA SaSThI dvijasya ghaTaM kurvniti| tathA hi satyasAmarthyAdeva samAsAprasaktau niSedho'yaM vyarthaH syAdato vyAcaSTe-kiMkara ityartha iti / brAhmaNasya kRtveti / tAdarthyarUpasaMbandhasya sAmAnya Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 ] siddhaantkaumudii| tatpuruSasamAsasamAnAdhikaraNena-takSakasya sarpasya / vizeSaNasamAsasviha bahulagrahaNAnna / 'gordhenoH' ityAdiSu poTAyuvati-' (sU 744) ityAdInAM vibhaksyantare carikRduttarapadaprakRtisvaraNa prakRtisvaraH, tavye tu neti phalabheda iti bhAvaH / samAnA dhikaraNa iti / samAnAdhikaraNena 'SaSThayantaM na samasyate ityatrodAharaNaM vakSyata ityarthaH / takSakasya sarpasyeti / atra samAse sati punaH samAsAt SaSThayatpattau takSakasarpasyeti na bhavatItyarthaH / nanu SaSThIsamAsasya niSedhe'pi 'vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam' iti karmadhArayasamAso durvAraH / ataH kiM SaSThIsamAsaniSedhenetyata AhavizeSaNasamAsastviti / nanu SaSThIsamAsaniSedhasAmarthyAdevAtra karmadhArayo na bhaviSyati / tat kimagatikagatyA bahulagrahaNAzrayaNena / na ca karmadhArayasvara eva yathA syAt , na tu SaSTIsamAsasvara ityetadarthaH SaSThIsamAsaniSedha iti vAcyam , ubhayathApi 'samAsasya' ityantodAttatvasyAviziSTatvAditi cet , maivam-karmadhAraye hi sati gamanasya zreyasa ityAdau 'zrajyAvamakanpApavatsu bhAve, iti pUrvapadaprakRtisvaraH / SaSThIsamAse tvantodAttatvaM syAt / tanmA bhUdityetadarthaM SaSThIsamAsaniSedha Avazyaka iti samAsaniSedhasya caritArthatvAnna tasya vizeSaNasamAsanivRttisAmarthyamiti bahulagrahaNamAzritam / na caivamapi takSakasarpa iti prathamAntavigrahe karmadhAraye sati takSakasarpasyeti durnivAramiti vAcyam , niSedhasamArthyAdeva prathamAntakarmadhArayamAzritya takSakasarpasyetyevaMjAtIyakaprayogAbhAvonnayanAt / atha samAnAdhikaraNena niSedhe udAharaNAntaramAha-gordhenoriti / gordhenorityAdiSu SaSTIsamAsaH prAptaH, so'pyanena vAryata itynvyH| AdinA yUnaH khalate. rityAdisaMgrahaH / nanu SaSThIsamAsa evAtra na prasajyate, 'poTAyuvati-' 'yuvA khalati-' ityAdivizeSavihitakarmadhArayeNAtra parasyApi SaSThIsamAsasya bAdhitatvAdityata AhapoTAyuvatItyAdInAM vibhaktyantare caritArthAnAM paratvAdvAdhaka iti / 'poTAyuvati-' 'yuvA khalati-' ityAdividhayo gaurdhenuH, yuvA khalatirityAdiSu prathamArUpeNa vivakSAyAM SaSThI / brAhmaNasaMbandhinI yA kriyA tadanantaramityarthaH / kRdavyayameveti / 'anekamanyapadArthe' iti sUtre 'sarvapazcAt-' iti bhASyaprayogAditi bhAvaH / ityAdIti / tathA ca bhaTTiH prAyuta-'yatkRte'rInnigRhNImaH' / 'AdeyAH kiMkRte bhogAH kumbhakarNa tvayA vinA' iti / rakSita iti / kaiyaTaharadattau tu avyayapratiSedhe 'vRkSasyopari' ityudAharantau akRdavyayenApi niSedhaM manyete, tau ca prAguktabhASyaprayogavirodhAdupakSyAviti bhAvaH / tavyatA tu bhavatyeveti / sUtre niranubandhagrahaNAditi bhAvaH / svakartavyamiti / kartRSaSThayA smaasH| svare bheda iti / kRdutarapadaprakRtisvareNa titsvarasyASasthAnAdantasvarita iSTaH / tavyena tu samAse madhyo Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [51 tArthAnAM parasvAdAdhakaH SaSThIsamAsaH prAtaH, so'pyanena vAryate / 706 ktena ca pUjAyAm / (2-2-12) 'matibuddhi-' (sU 3086) iti sUtreNa vihito yaH kastadantena SaSThI na smsyte| rAjJAM mato buddhaH pUjito vaa| rAjapUjita ityAdI tu bhUte kAntena saha tRtIyAntasya samAsaH 1707 adhikrnnvaacinaac| vibhaktyanteSu sAvakAzAH / SaSThIsamAsastu rAjJaH puruSa ityAdAvasamAnAdhikaraNe sAvakAzaH / gordhenoH, yUnaH khalaterityAdiSu ubhayaM prAptam / tatra 'poTAyuvati' 'yuvA khalati' ityAdividhIn bAdhitvA SaSThIsamAsaH prAptaH, so'pyanena samAnAdhikaraNeneti niSedhena vAryata ityarthaH / na ca niSedhasAmarthyAdeva poTAyuvati-' ityAdisamAso'pi bAdhyatAmiti vAcyam , SaSThIsamAse gordhenorityAdau anyatarasya puurvnipaatH| 'poTAyuvati-' ityAdisamAse tu goyuvAdizabdasyaiveti phalabhedasya spaSTatvAt / samAnAdhikaraNena niSedhazvAyaM kvAcitka eva, anyasya padasyArtha ityarthe anyapadArtha iti nirdezAt / tena nIlotpalasya gandha ityAdisiddhaH / tena ca pUjAyAm / atra pUjAgrahaNaM 'matibuddhipUjArthebhyazca' iti sUtropalakSaNam / tadAha--matibuddhIti sUtreNeti / rAkSAM mato buddhaH pUjito veti / rAjJA iSyamANo jJAyamAnaH pujyamAna iti krmennaarthH| 'matibuddhipUjArthebhyazca' iti vartamAne ktaH / 'klasya ca vartamAne' iti SaSThI / nanvevaM sati rAjapUjito rAjamato rAjabuddha iti kathaM samAsa ityata Aha-rAjapUjita ityAdAviti / adhikaraNavAcinA ca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe--keneti / dAttatvaM syAt , tacca neSyata iti bhAvaH / so'pyaneneti / SaSThIsamAsena 'poTAyuvati-' iti samAso vAritaH, so'pi SaSThIsamAsaH 'pUraNaguNa-' ityanena vAryata ityrthH| knena ca pUjAyAm / sUtropalakSaNaM pUjAgrahaNaM vyAkhyAnAdityAha-matibuddhIti / rAzAmiti / 'ktasya ca vartamAne' iti kartari sssstthii| bhUta iti / na ca takrakauNDinyanyAyena matyAdibhyaH tasya vartamAnakAlo bhUtakAlatAM bAdhata iti vAcyam / 'tenaikadik' ityataH 'tena' ityadhikAre 'upajJAte' iti nirdezena bhuutkaalsyaabaadhjnyaapnaat| 'upajJAte' ityatra hi bhUte klaH, na tu vartamAne / anyathA 'klasya ca vartamAne' iti SaSThI vidhAnAdupajJAtazabdasya teneti tRtIyAyogo na syAt / na caivamapi jJAnArtheSveva jJApakatvamastviti vAcyam / 'pUjito yaH surAsuraiH' iti prayogAnurodhena sAmAnyaviSayajJApakatvasyaiva nyAyyatvAt / anye tu kArakaSaSThayA eva samAsaniSedho'yam , zeSaSaSThayA tu samAsaH syAdevetyAhuH / etena 'kalahaM sa rAmamahitaH kRtavAn' iti bhapriyogo vyAkhyAtaH / rAmamahitaH sa kalahaM kRtvaanitynvyH| adhikaraNavAcinA ca / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa(2-2-13) krena SaSThI na samasyate / idameSAmAsitaM gataM bhuktaM vA / 708 karmaNi ca / (2-2-14) 'ubhayaprAsau karmaNi' (sa 625) iti yA SaSThI sA na samasyate / pAzcaryo gavAM doho'gopena / 706 tRjakAbhyAM kartari / idameSAmAsitaM zayitaM gataM bhuktaM veti / 'lo'dhikaraNe ca dhrauvyagatipratyavasAnArthebhyaH' ityadhikaraNe ktaH / 'adhikaraNavAcinazca' iti SaSTI / karmaNi ca / keneti nivRttam / karmaNi yA SaSThI sA na samasyate-ityarthe apAM sraSTetyAdAvapi niSedhasiddheH 'tRjakAbhyAM kartari' iti vyartha syAt / kiM tu cakAra itiparyAyaH / karmaNIti saptamyekavacanamuccArya yA SaSThI vihitA sA na samasyata ityarthaH / phalitamAha--ubhayetyAdinA / Azcarya iti / yadyapyatra 'kartRkarmaNoH kRti' ityeva kameNi SaSThI, na tu 'ubhayaprAptI karmaNi' iti sUtreNa, tasya sUtrasya karmaNyeva SaSThI, na tu kartarIti niyamaparatvAt / tathApi niyamasUtrANAM vidhirUpeNa niSedharUpeNa ca dvedhA pravRtteH svIkArAnna dossH| zabdAnuzAsanamityatra tu vastuta AcAryasya kartRtve'pi tasyAnupAdAnAdubhayaprAptAvityasyApravRtteyiM niSedhaH, 'kRtvo'rthaprayoge-''ityataHprayoge' ityanuvRttyA kartRkarmaNorubhayoH prayoga eva tasya pravRtteH / yadvA 'zeSe vibhASA' avizeSeNa vibhAtyAzritya ubhayaprAptAvityabhAvapakSe 'kartRkarmaNoH kRti' ityeva SaSThayAH prApta yaM niSedha ityalam / tujakAbhyAM kartari / kartarIti tRjakayoreva vizeSaNam, zrutatvAt / na vAcigrahaNaM cintyaprayojanamiti haradattAdayaH / idameSAmiti / 'ko'dhikaraNe ca-' iti ktaH / 'adhikaraNavAcinazca' iti kartari SaSThI / 'adhikaraNe ca' ityeva siddha sUtradvaye'pi vAcigrahaNaM spaSTArthamityAhuH / nanu kiMvRttaM yavRttamityatra na karmaNi ktaH, vRterakarmakatvAt / tathA cAdhikaraNaklAntena kathamiha samAsa iti cen maivam , nAyamadhikaraNe ktaH, kiMtu 'gatyarthAkarmaka-' iti kartari / kimA vRttaM niSpannamityarthaH / karmaNi ca / kleneti nAnuvartate. 'kkena ca pUjAyAm' iti niSedhavaiyarthyaprasaGgAt / SaSThI tvanuvartate, kiMtu sApi yA kAcikarmaNi SaSThI na gRhyate / 'apAM sraSTA' ityAdAvanenaiva siddhau 'tRjakAbhyAM kartari' iti niSedhavaiyApatteH / kiM ca 'idhmavrazcanaH' ityAdau samAsasiddhaye vacanaM kartavyaM syAt / na ca 'kRdyogalakSaNA SaSThI samasyate' iti vArtikamastyeveti vAcyam , tasya siddhAnte prtyaakhyaanaat| tatazca nipAtAnAmanekArthatvAditItyarthe cazabdo'yam tadAha-karmaNIti yA SaSThIti / saptamyekavacanAntaM padamuccArya yA SaSThI vihitA parizeSitA vetyarthaH / niyamasUtrANAM vidhimukhena niSedhamukhena veti dvedhA pravRtteH svIkRtatvAt / gavAM doha iti / agopenetyupanyAsastviha ubhypraaptiprdrshnaarthH| nanu katham atha shbdaanushaasnmiti| atra vyAcakhyuH-zabdAnAmitIyaM Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [53 (2-2-15) karbarthatajakAbhyAM SaSyA na samAsaH / prapA sraSTA / vajrasya bhane / prodanasya pAcakaH / kartari kim-ithUNAM bhakSaNamitumakSikA / patyarthabhartRzabdasya tu yAjakAditvAtsamAsaH / bhUbhaH kathaM tarhi 'ghaTAnAM nirmAtubhibhuvanatu sssstthyaaH| tadAha-karbarthatajakAbhyAmiti / apAM sraSTA, vajrasya bharteti / 'evultRcau' iti kartari tRc , 'kartRkarmaNoH-' iti karmaNi SaSThI / evamodanasya pAcaka iti paceH kartari Nvula / akAdeza iti vizeSaH / izubhatiketi / "striyAM kin' ityadhikAre dhAtvarthanideze evula / karmaNi SaSThayAH samAsaH / 'karmaNi ca' iti niSedhastu na, kartuH prayoga eva tatpravRtteH / nanu 'bhuvo bhartA bhUbhartA' ityatrApi niSedhaH syAt / na ca bhatuzabdasya yAjakAdau pAThAd bhavatyeva sssstthiismaasH| 'yAjakAdibhizva' ityasya pratiprasavArthatvAditi vAcyam , evaM tarhi vajrasya bhartetyatrApi samAsaprasaGgAdityata Aha-patyartheti / yAjakAdau patyarthakasyaiva bhartRzabdasya grahaNam , vyAkhyAnAt / tatazca vajrasya bhartetyatra 'yAjakAdibhizca' iti samAso neti bhAvaH / kathaM tahIti / trayANAM bhuvanAnAM samAhAratribhuvanam , taddhitArtha iti dviguH / 'akArAnto. SaSThI 'kartRkarmaNoH-' iti vihitA, na tu 'ubhayaprAptau- ityanena, AcAryasya kartuH vastutaH sattve'pi ihAnupAdAnAt / 'kRtvorthaprayoge-' ityataH 'prayoge' ityanuvartanAtkartRkarmaNorubhayorupAdAna evAyaM niyama iti svIkArAt / 'Azcaryo gavAM doho'gopena' ityatra hi Azcarya pratipAdyam , tacca yadyazikSito dogdhA durdohA gAvazca dogdhavyAsta. deva nirvahati, na tvanyathA / ataH kartRkarmaNoviziSyopAdAnAdastubhayaprAptiH, iha tu 'zabdAnAmidamanuzAsanam ,na tvarthAnAm' ityarthanivRttiparaM vAkyam na tu kartRvizeSanivRttiparamato nAstyubhayaprAptiH / astu vA yathAkathaMcidubhayaprAptiH, tathApi na kSatiH, 'ubhayaprAptau-' iti sUtre 'avizeSeNa vibhASA' iti pakSasyApi vidyamAnatayA niyamApravRttipakSe 'AcAryasya zabdAnuzAsanam' iti prayogasaMbhavAt / yadi vA zeSalakSaNA SaSThIti vyAkhyAyate, tadA tu samAsaniSedhazakaivAtra nAstIti / tujakAbhyAm / iha 'kartRSaSThayA tRjakAbhyAm' iti vRttikAravyAkhyAnamayuktamiti dhvanayanAha-karbarthatujakAbhyAmiti / kartRgrahaNaM tRjakayoreva vizeSaNamiti yuktam , tayoH zrutatvAt , na tu SaSThayA iti bhAvaH / yadyapi kartarIti tRco na vizeSaNam , vyabhicArAt , tathApyakasya vizeSaNatvena tadAvazyakamityAha--ibhakSiketi / 'paryAyArhaNA-' iti bhAve evuc / karmaNi SaSThayA samAsaH / nanu vajrasya bhartetyudAharaNamayuktam / bhartRzabdasya yAjakAditvena samAsAvazyaMbhAvAdityAzaGkayAha-patyarthabhartRzabdasyeti / yadyapi yAjakAdiSvarthavizeSaviziSTatayA bhartRzabdo na paThitaH, tathApi rUDherbalIyastvAtpatiparyAya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsavidhAtuzca kalahaH' iti / zeSaSaSTayA samAsa iti kaiyaTaH / 710 kartari ca (2-2-16) kartari SaSTyA akena na smaasH| bhavataH shaayikaa| neha tRja. nuvartate / tadyoge karturabhihitatvena kartRSaSThayA prabhAvAt / 711 nityaM kriiddaajiivikyoH| (2-2-57) etayorarthayorakena nityaM SaSThI samasyate / uddAlakapuSpabhaJjikA / krIDAvizeSasya sNjnyaa| 'saMjJAyAm (sU 3286) iti bhAve eSul / jIvikAyAm-dantalekhakaH / tatra krIDAyAM vikalpe, jIvikAyAM 'tRjakAbhyAM ttarapado dviguH striyAm' iti tu na bhavati, pAtrAdyantasya netyukteH / tribhuvanasya vidhA. teti tRco yoge kathaM karmaNi SaSThayAH samAsa ityaakssepH| pariharati-zeSaSaSThayeti / pratyAsattyA kArakaSaSThayA evAyaM niSedha iti 'bahuSu-' iti sUtre kaiyaTa aahetyrthH| kartari ca / kartarItyetat SaSThItyanuvRtte anveti, tadAha-kartari SaSThayA iti / akeneti / 'tRjakAbhyAM kartari' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / bhavataH zAyiketi / 'striyAM klin' ityadhikAre dhAtvarthanirdeza evula , akAdezaH, TAp / 'kartRkarmaNoH-' iti kartari sssstthii| atra akasya karbarthakatvAbhAvAt 'tRjakAbhyAm-' ityasya na prAptiH / nanu pUrvasUtre 'tRjakAbhyAm-' iti samastapadopAdAnAt kathamihAkasyaivAnuvRttiH, na tu tRca ityata pAha-neheti / tadyoga iti / tRcaH kartari vihitatvena sraSTA kRSNa ityAdau kartuH kRtAbhihitatayA tatra kartari SaSThayA evAprasaktyA tatsamAsaniSedhasya zazazRGgeNa kaNDUyanaM na krtvymitivdsNbhvpraahttvaadityrthH| nityaM krIDAjIvikayoH / uddAlakapuSpabhaliketi / uddAlakaH zleSmAtakaH, tasya puSpANi, teSAM bhaJjanamityasvapadavigrahaH / saMjJAyAmiti / 'striyAM klin' ityadhikAre 'saMjJAyAm' iti bhAve rAvulityarthaH / atra karmaNi SaSThayAH smaasH| vastutastu 'striyAM ktin' ityadhikAre 'dhAtvarthanirdeze evul' iti bhAve evulityeva yuktam / 'saMjJAyAm' iti tu adhikaraNArthamiti kRdante vkssyte| tathA sati uddAlakapuSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAmiti vigrahaH / jIvikAyAmiti / udAharaNaM vakSyata ityarthaH / dantalekhaka iti| dantAnAM lekhanena jIvatItyasvapadavigrahaH, likheH kartari Nvula / akAdezaH / jIvikA samAsagamyA / nanu 'SaSThI' iti sUtreNaivAtra SaSThIsamAsasiddheH kimarthasyaiva tatra grahaNam , na tu yaugikasyeti bhAvaH / zeSaSaSThayeti / nyAsakArastu tRnantametat ,'na lokA-' iti niSedhastvanityaH, 'trakAbhyAm-' iti vaktavye tRcaH sAnubandhagrahaNAjjJApakAdityAha / kecittu-'janikartuH-' 'tatprayojako hetuzca' iti nirdezAdanityo'yaM samAsani gha ityAhuH / tanmandam , shesssssstthiismaasenoklnirdeshopptteH| kartari c| neha vRjitiAna cottarArthatvaM zaGkayam / tRc krIDAjIvikayornAstIti jayAditye Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 55 kartari' ( sU 706 ) iti niSedhe prApte vacanam / / 712 pUrvAparAdharottaramekadezinaikAdhikaraNe / ( 2-2 - 1 ) zravayavinA saha pUrvAdayaH samasyante, ekatva saMkhyAviziSTazcedavayavI / SaSThIsamAsApavAdaH / pUrvaM kAyasya pUrvakAyaH / midamityata Aha-tatreti / tatra tasmin udAharaNadvaye krIDAbodhaka uddAlakapuSpabhajiketyatra vibhASAdhikArAt SaSThIsamAsavikalpe prApte, jIvikA bodha ke tu dantalekhaka ityatra 'tRjakAbhyAm -' iti SaSThIsamAsaniSedhe prApte idaM sUtramArabdhamityarthaH / pUrvApara / 'pUrvAparAdharottam' iti samAhAradvandvAt prathamaikavacanam / ekadezazabdosara rUDhaH / ekadezo'syAstItyekadezI avayavI, teneti labhyate / adhikaraNaM dravyam / ekamadhikaraNam ekAdhikaraNam / ekatvaviziSTadravye vartamAnena zravayavivA - cakasubantena pUrvAparAdharottarazabdAH subantAH samasyante sa tatpuruSa ityarthaH / phalita. mAha - zravayavinA sahetyAdinA / nanu pUrvazvAsau kAyazceti karmadhArayeNaiva pUrva - kAya ityAdi siddham / bhaktyA kAyazabdasya kAyAvayavavAcitvena sAmAnAdhikaraNyopapatterityata Aha - SaSThIsamAsApavAda iti / pUrvaM kAyasyeti vigrahe ' SaSThI' iti sUtreNa samAse sati SaSThayantasya samAsavidhau prathamAnirdiSTatvAt pUrvanipAtaH syAt / tannivRttyarthamidaM vacanamityarthaH / pUrva kAyasyeti / atra pUrvaM kAyasyeti vigrahavAkyam / ardhamiti gamyam / vizeSyAbhiprAyaM napuMsakatvam / 'tasya paramAmreDa - tam' iti nirdezAdavayavavRttidikzabdayoge paJcamyabhAvAt SaSThI / pUrvakAya iti / pUrvazabdasya samAsavidhau prathamAnirdiSTatvAt pUrvanipAtaH / ' paravalliGgam -' iti puMstvamiti bhAvaH / 'yatra utsargApavAdau mahAvibhASayA vikalpyete tatrApavAdena mukke puna > noktatvAditi bhAvaH / vAmanastu - 'ke jIvikArthe' ityatra 'aka' iti kim, 'ramaNIyakartA' iti pratyudAharan jIvikAyAM tRcamicchati / bhAve valiti / bhajanaM bhaJjikA / puSpANAmiti karmaNi SaSThI / 'bhAve' ityupalakSaNam, adhikaraNe vulyapi bAdhakAbhAvAditi matvA 'saMjJAyAm' iti sUtre kRdante manoramAyAmuktam -- 'uddAlakaH zleSmAtakastasya puSpANi bhajyante yasyAM krIDAyAM sA uddAlakapuSpabhaJjikA' iti / pUrvApara / ekadezazabdo'vayave rUDhaH / ata eva tasya karmadhArayatve'pi tatau matvarthIyaH / 'kRSNasarpavAn' ityatreva 'na karmadhArayAnmatvarthIyaH' iti niSedhasya rUDheSvapravRtteH yadyapI 'ekagopUrvAt' iti ThaJ prAptaH, tathApyataeva nirdezAdinistadetadAha-vayavineti / nanvidaM sUtraM vyartham, pUrvakAya ityAdiprayogANAM karmadhArayeNaiva siddheH, UrdhvakAya itivat, 'samudAye hi vRttAH zabdA zravayaveSvapi pravartante' iti nyAyAdata Aha--SaSThIsamAsApavAda iti / tathA ca kAyapUrva ityAdyaniSTaprayoganivRttaye 1 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsaaparakAyaH / ekadezinA kim-pUrva nAbheH kAyasya / ekAdhikaraNe kim-pUrvarachAtrANAm / sarvo'pyekadezo'hA samasyate / 'saMkhyAvisAya-' (s 238) iti jJApakAt / madhyAhaH / sAyAhnaH / kecittu sarva ekadezaH kAlena samasyate rutsargo na pravartate' iti 'pAre madhye SaSThayA vA' ityatroktam / tatazca ekadezisamAsAbhAve SaSThIsamAso na bhavati / aparakAya iti / aparaM kAyasyeti vigrahaH / adharakAyaH / uttarakAyaH / ekadezinA kimiti / ekadravyavAcinA pUrvAdayaH samasyanta ityevAstvityarthaH / pUrva nAme kAyasyeti / atra nAbheriti pUrvazabde'nveti / digyoge paJcamI / nAbhyapekSayA yat pUrvamadhaM tat kAyAvayavabhUtamityarthaH / atra nAbhizabdasya nAbhyapekSayA pUrvAze'nvayaH / atra pUrvasyAMzasya nAbhiravadhireva, na tvavayavI / ato nAbhizabdena pUrvazabdasya samAso na bhavatItyarthaH / pUrvazchAtrANAmiti / atra chAtrazabdaH chAtrasamudAyaparaH / udbhUtAvayavasamudAyApekSaM bahuvacanam / avayavAvayavibhAvasambandhe SaSThI / chAtrasamudAyasya puurvmrdhmityrthH| atra chAtrasamudAyasya ekatve'pi udbhUtAvayavakatayA bahutvAdekatvasaMkhyAvaiziSTayAbhAvAma samAsa iti bhAvaH / nanu aho madhyaM madhyAhna ityatra kathamekadezisamAsaH / madhyazabdasya pUrvAdizvanantarbhAvAdityata Aha-sarvo'pyekadeza iti / pUrvAdibhinno'pItyarthaH / zApakAditi / 'tatpuruSasya-' iti 'ahassarvaikadezasaMkhyAtapuNyAcca-' iti ca prakRte 'aho'ha etebhyaH' ityekadezavAcakAt parasya ahanzabdasya ahlAdezo vidhIyate / tatazcAhnaH sAya iti vigrahe avayavivRttinA ahanzabdena SaSThayantena avayavavRttisAyazabdasya tatpuruSasamAse sati prathamAnirdiSTatvAt sAyazabdasya pUrvanipAte sati ekadezavRttisAyazabdAt parasya ahanzabdasya ahlAdeze 'rAtrAhAhAH puMsi' iti puMstve sAyAha iti bhavati / tasmAt saptamyekavacane pare 'saMkhyAvisAya-' iti sAyazabdapUrvakasya ahnazabdasya ahannAsUtramiti bhAvaH / pUrva kAyasyeti / yadyapi 'anyArAt-' iti sUtre dizi dRSTaH zabdA dikzabda iti vyAkhyAnena saMpratyadigvRttinApi yoge paJcamI svIkRteti SaSThIha durlabhA, tathApi tasya paramAneDitam' iti liGgAd 'avayavavAcidikazabdayoge paJcamI na' ityuktatvAt SaSThayeva bhavatIti bhaavH| pUrva nAmeriti / nAbheryaH pUrvo bhAgaH sa kAyasyAvayava ityarthaH / nAbheriti digyogalakSaNA pnycmii| tenAtra pUrvasya bhAgasya nAbhiravadhiH, na tvekadezIti nAbhyA saha samAso netyarthaH / kAyena tu syAdeva 'pUrvakAbo nAbheH' iti / pUrvazabdasya nityasApekSatvAt pradhAnatvAcca / pUrvazchAtrANAmiti / nAsau nirdhAraNe SaSThI, kiMtu samudAyasamudAyisaMbandhe / bahuvacanaM tUbhRtAvayavabhedasamudAvavivakSayA / tatazchAtrANAmekadezitve satyapyekatvavaiziSTapAbhAvAna samAsaH / sarvo Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [57 na svaheva / jJApakasya sAmAnyApekSatvAt / tena madhyarAtraH, upAratAH pazcimarAnagocarA ityAdi siddhamilyAhuH / 713 ardha napuMsakam / (2-2-2) samAMzavAcyardhazabdo nityaM klIbe, sa prAgvat / 'ekavibhakkAvaSaSThyantavacanam' (vA dezavikalpa uktaH / sAyAhni, sAyAhani, sAyAhne ityudAharaNam / tatra ahnaH sAya iti vigrahe yadi sAyazabdasya pUrvAdyapraviSTatvAdahazabdena samAso na syAt tadA 'SaSThI' iti sUtreNa ahanzabdasya SaSThayantasya sAyazabdena samAse sati SaSThayantasyaiva samAsazAstre prathamAnirdiSTatvAt pUrvanipAte sati sAyazabdAt parasyAhnazabdasya ahannAdezavidhAnaM nirviSayaM syAt / ataH 'sarvo'pyekadezo'hnA samasyate' iti vijJAyata ityarthaH / madhyAhna iti / aho madhyamiti vigrahe ayaM samAsaH / 'rAjAhassakhibhyaSTac' iti Tac / 'aho'hna etebhyaH' ityahlAdezaH / sAyAhna iti / ahnaH sAya iti vigrahaH / madhyAhnavat / nanu 'sarvo'pyekadezaH kAlena samasyate' ityayuktam , 'saMkhyAvisAya-' iti sUtre ahanzabdasyaivopAttatayA taditarakAlavAcinA sarvasyaikadezasya samAsajJApanAnupapatterityata Aha--jJApakasyeti / ahanzabdena saha sAyazabdasya ekadezisamAsaM siddhavatkRtya sAyazabdAdahazabdopAdAnAt sarveNApi avayavivRttikAlavAcinA sarvasyaikadezasya samAso jJApyate, jJApakasya sAmAnyApekSatvAt / natvahanzabdena sAyazabdasyaiva pUrvAdyapraviSTatve'pi samAso jJApyata iti bhAvaH / madhyarAtra iti / raatremdhymityrthH| pshcimraatreti| rAtraH pazcimamiti vigrahaH / 'ahassarvekadeza-' ityacsamAsAntaH / ardha napuMsakam / ardhamiti napuMsakaliGganirdezAdeva napuMsakatve labdhe punarnapuMsakaprahaNaM nityanapuMsakaliGgasya grahaNArthamityabhipretyAha--samAMzavAcyardhazabdonityaM klIva iti / vartata iti shessH| 'vA puMsyo'dha sameM'zake' iti kozAditi bhAvaH / aMzasAmAnyavAcI ardhazabdaH puMsi vA napuMsake vA bhavati / same tvaMze ardhazabdo napuMsakaliGga evetyarthaH / bhASye tu samapravibhAge napuMsakaliGgo'rdhazabdaH / aMzasAmAnyavAcI tu pu~lliGga ityuktam / sa prAgvaditi / sa nityanapuMsakaliGgaH ardhazabdaH 'pIti / pUrvAdibhinno'pItyarthaH / jJApakAditi / anyathA ahasya sAyapUrvatvaM na syAditi bhAvaH / madhyAhna iti / 'rAjAhaHsakhibhyaH-' iti Tac / 'ahoha-' ityAhA. dezaH / ayaM cAdezo madhyAhnasAyAhnazabdayorUrdhvakAyavatkarmadhArayeNa na nirvahati, saMsyaikadezisamAsaprayuktatvAt , ato'tra jJApakAzrayaNaM yuktameveti bodhyam / ityaahuriti| na caivaM dinamadhyo rAtrimadhya ityAdi na sidhyediti vAcyam , jJApakasiddhasyAsArvatrikatvAt / ardha napuMsakam / khaNDavAcyardhazabdo na nityanapuMsakaH, prAmA? nagarAdha iti yathA / samAMzavAcI tu nityanapuMsakaH, sa eveha gRhyate, 'pUrvAparA-' iti pUrvasUtra Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [ttpurusssmaas173)| ekadezisamAsaviSayako'yamupasarjanasaMjJAniSedhaH / tena 'paJcakhaTvI' ityAdi sidhyati / adhaM pippalyA ardhapippalI / 'krIbe' kim-prAmArthaH / avayavivAcinA samasyata ityarthaH / ardhazabdasya pUrvAdyanantarbhAvAt pUrveNa na prAptiH / nanu ardha pippalyA ardhapippalItyudAharaNaM vakSyati / tatra ardha pippalyA ardhapippalI, ardhena pippalyA ardhapippalyA, ardhAya pippalyA ardhapippalyai, ardhAtpippalyA ardhapippalyAH, ardhasya pippalyA ardhapippalyAH, ardhe pippalyA ardhapippalyAm iti vigraheSu pippalIzabdasya niyatavibhaktikatayA 'ekavibhakti cApUrvanipAte' ityupasarjanatvAt 'gostriyoH-' iti hrasvaH syAdityata shraah-ekvibhktaaviti| 'ekavibhakti cApUrvanipAte' iti sUtre 'aSaSThayantam' iti vktvymityrthH| tatazca pippalIzabdasya SaSThayantatvAnopasarjanatvamiti na hrakha ityarthaH / nanvaya sati paJcAnAM khaTvAnAM samAhAraH samAhAraM samAhAraNetyAdivigraheSu khamvAzabdasya niyatavibhaktikatve'pi SaSThayantatvAd anupasarjanatvAd 'gostriyoH-' iti hrakhAbhAve adantatvAbhAvena 'dvigoH' iti DIbabhAve paJcakhaTveti syAt , paJcakhaTvIti na syAdityata Aha--ekadezisamAsaviSayako'yamiti / 'apathaM napuMsakam' iti sUtrabhASye paJcakhaTvItyudAharaNamatra liGgamiti bhAvaH / ardhapippalIti / prathamAnirdiSTamityardhazabdasyopasarjanatvAt pUrvanipAtaH / pippalIzabdasya tu vigrahe niyatavibhaktikatve'pi 'ekavibhaktau-' iti niSedhAdupasarjanatvAbhAvAna hrakha iti bhAvaH / prAmArdha iti / grAmasyArdha iti vigrahaH / grAmasyAMza ityarthaH / ardhazabdasya samAMzavAcitvAbhAvena nityanapuMsakatvAbhAvAnnAyaM samAsaH / evArdhazabde paThanIye 'ardham' iti yogavibhAgena nirdezAnapuMsakatve labdhe, punarnapuMsakagrahaNAdityAzayena vyAcaSTe-nityaM klIbe sa iti / yo nityanapuMsakaliGgaH sa ityarthaH / prAgvaditi / ekatvaviziSTenAvayavinA samasyata ityarthaH / anye tu vyAcakhyuH-'ardham' iti nirdezAdeva napuMsakatve siddhe napuMsakagrahaNaM 'sUtreSu liGganirdezo na vivakSitaH' iti jJApayitum , tena 'tasyedam' ityAdi liGgatraye'pi bhavatIti / ardhapippalItyatra 'ekavibhakti cApUrvanipAte' ityupasarjanasaMjJAyAM 'gotriyoH' iti haskhaH syAdityAzaGkaya samAdhatte--aSaSThayantavacanamiti / tena pippalIzabdasyAnupasarjanatvAnna doSa iti bhAvaH / nanvevaM paJcAnAM khaTvAnAM samAhAraH paJcakhaTvIti na siddhayet , upasarjanasaMjJAniSedhena khaTvetyAkAre hrakhApravRtteradantatvAbhAvena 'dvigoH' iti pospravRtteH, ata aah-ekdeshismaasvissyko'ymiti| 'paJcakhaTvI' iti bhASyodAharaNameva 'aSaSThayanta' ityasya saMkoce liGgamiti bhaavH| ardhapippalIti / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 56 dravyaikya eva / ardhaM pippalInAm / 714 dvitIyatRtIyacaturthaturyANyanyatarasyAm / ( 2-2-3 ) etAnyekadezinA saha prAgvadvA / dvitIyaM bhicAyA dvitIbhikSA | 'ekadezinA ' kim-dvitIyaM bhikSAyA bhikSukasya / anyatarasyAgrahayasAmarthyAt 'pUraNaguNa-' ( sU 705 ) iti niSedhaM bAdhitvA pace SaSThIsamAsaH / kintu 'SaSThI' ityeva samAsa iti SaSThayantasya pUrvanipAtaH / dravyaikya eveti / ekAdhikaraNa ityanuvartata evetyarthaH / ardha pippalInAmiti / atra dravyaikyAbhAvAnna samAsaH / sati samAse ardhapippalItyeva syAt, vizeSyaikyAt / idaM sUtraM 'paravalliGgam -' iti sUtrabhASye pratyAkhyAtam / dvitIyatRtIya / dvitIyaM bhikSAyA iti vigraho'yam / bhikSAyA dvitIyamardhamityarthaH / dvitIyabhikSeti / dvitIyazabdasya prathamAnirdiSTatvAt pUrvanipAtaH / 'paravalliGgam -' iti strItvam / dvitIyaM bhikSAyA bhikSukasyeti / bhikSAyA dvitIyaM bhAgaM bhikSukasyetyanvayaH / bhikSAyA ityavayavaSaSThI dvitIyamityatrAnveti / dvitIyamityetattu bhikSukasyetyatra karmatvenAnveti / 'na loka- ' iti niSedhAnna SaSThI / atra dvitIyamityasya bhikSukasyetyanena samAso na bhavati / dvitIyaM prati bhikSukasya ekadezitvAbhAvAdityarthaH / nanu vibhASAdhikAreNa vikalpe siddhe anyatarasyAGgrahaNaM vyarthamityata Aha--- anyatarasyAmiti / anyatarasyAnprahaNasAmarthyAt pakSe SaSThIsamAsa ityanvayaH / anyathA SaSThayapavAdabhUtenAnena samAsena mukke utsargo na pravarteta / mahAvibhASAdhikAre 'apavAdana mukte utsargo na pravartate' iti 'pAre madhye SaSThayA vA' iti vAgrahaNena jJApitatvAditi bhAvaH / nanu ' pUraNaguNa-' iti niSedhAt kathamiha SaSThIsamAsa ityata Aha-- pUraNaguNeti niSedhaM bAdhitveti / paravRlliGgatvAtstrItvam / ardha pippalInAmiti / sati samAse ardhapippalItyeva syAt, vizeSyaikyAt, paravalliGgamiti liGgAtideze'pi vacanAtidezAbhAvAcceti bhAvaH / 'ardhapippalyaH' iti prayogastu 'ardhAni pippalInAm' iti vigrahe sAdhuzcedapi khaNDasamuccaye sAdhureva, ardhaM pippalyA ardhapippalI, ardhapippalI ca ardhapippalI cetyAdivigrahAt / ekadezinA kim, ardhaM pazordevadattasya / atra devadattaH svAmI, na tvavayavIti na tena samAsaH / idaM sUtraM 'paravalliGgam -' ityatra bhASye pratyAkhyAtam / tadyathA ardha pippalIti hi karmadhArayeNa siddham, 'samudAye dRSTA: zabdA avayaveSvapi vartante' iti nyAyAt / samapravibhAgAdanyatra tavApyeSaiva gatiH, 'ardhAhAraH ' 'ardhoktam' 'ardhavilo - kitam' ityAdiprayogadarzanAt / na ca samapravibhAge SaSThIsamAsaM bAdhitumidaM sUtramiti vAcyam, SaSThIsamAsasyApISTatvAt / zrata eva kAlidAsaH prayuGka - - ' premNA zarIrArdha - harA harasya' iti / dvitIyatRtIya / SaSThIsamAsApavAdo'yaM yoga iti vRttikRtok Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsamidhAdvitIyam / 715 prAptApanne ca dvitiiyyaa| (2-2-4 ) pakSe 'dvitIyA zrita-(sU 686) iti samAsaH / prApto jIvikAM prAptajIvikaH, jIvikAprAtaH / prApannajIvikAH, jIvikApannaH / iha sUtre 'dvitIyayA a' iti chittvA prakAro'pi vidhIyate / tena jIvikAM prAptA strI praaptjiivikaa| pApannajIvikA / 716 kAlAH parimANinA / (2-2-5) paricchedyavAcinA subantena saha kAlAH samasyante / mAso jAtasya mAsajAtaH / byhjaatH| dvayorahoH samAhAro anyathA anyatarasyAgrahaNavaiyarthyAditi bhAvaH / ityekadezisamAsanirUpaNam / prAptApanne ca dvitIyayA / prApta, Apanna etau zabdau dvitIyAntena samasyete ityarthaH / cakAro dvitIyAsamAsasamuccayArthaH / tadAha--pakSa iti / vastutastu 'dvitIyA zrita-' iti sUtre 'prAptApanazabdAbhyAM dvitIyAyAH samAsavidhAnamapi niravakAzameva iti tatsamuccayasya siddhatvAt cakAro na tatsamuccayArthaH' iti bhASye sthitam / tatra prakRtasUtreNa samAse prAptApannayoH pUrvanipAtaH / 'dvitIyAzrita-' iti samAse tu dvitIyAntasya pUrvanipAtaH / tadAha-prAptajIvika ityAdi / atha jIvikAM prAptA strI jIvikAmApannA strI iti vigrahe prakRtasUtreNa samAse sati pUrvapadayorakAramantAdezaM sAdhayitumAha-iha sUtra iti / AkAro'pIti / prAptApanne dvitIyayA samasyete, tayorakAro'ntAdezazcetyarthalAbhAditi bhAvaH / teneti / prAptApannayorAkArasyAntasya sthAne akAravidhAnenetyarthaH / kAlAH parimANinA / parimANipadaM vyAcaSTeparicchedyavAcineti / kAlA iti bahuvacanAt kAlavizeSavAcakA ityarthaH / mAso jAtasya mAsajAta iti / atra vigrahe mAsaH pradhAnam / samAse tu jAtaH pradhAmayuktamiti dhvanayannAha-niSedhaM baadhitveti|praaptjiivik iti / 'gostriyo:-' ityupasarjanahakhaH / 'dviguprAptApannA-' iti vakSyamANena paravalliGganiSedhaH / na cedaM bahuvrIhiNA gatArthamiti zaGkatham , svare vizeSAt / prAptasukha ityAdau niSThAntasya 'jAtikAlasukhAdibhyaH-' iti paranipAtApattezca / prAptApane ca-' iti cakAreNa vidheyasamuccayArthenAkAraprazleSAnumAnAt / prAptApanne samasyete aca atvaM ca tayoH syAditi bhASye sthitam / tatra cakArAtpUrvamevAkAraM chittvA sautratvAtprakRtibhAvo neti prAzcaH / imaM klezaM pariharanAha--dvitIyayA a iti |praaptaa strIti / ekAdezasya pUrvAntatvena grahaNAlliGgaviziSTaparibhASayA vA TAbantayorapi prAptApannayoH samAsaH / kAlAH primaanninaa| parimIyate paricchidyate yena tatparimANaM paricchedakam , tadvAnparimANI tadAha-paricchedhavAcineti / kAlA iti / kAlavizeSavAcakA ityarthaH / sUtre bahuvacananirdezAtkAlasAmAnyasyAparicchedakatvAcca / mAso jAtasyeti / SaSThIsamAse Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [61 yahaH / vyaho jAtasya iti vigrahe 'uttarapadena parimANinA dvigoH siddhaye bahUnA nam / mAsajAto dRzyatAmityAdau jAtasyaiva drshnkrmtvaadiprtiitH| vizeSaNavizeSyabhAvastu ekArthIbhAvasambandhasAdhyaH / etadevAbhipretya mUle kvacit pustake mAso jAtasya yasya sa iti paThitam / tatra vigrahe jAtasyeti paricchedyaparicchedakabhAve SaSThI / jAtaparicchedako mAsa iti vigrahavAkye bodhaH / mAsaparicchedyo jAta iti samAsAdbodhaH / tatra mAsastAvaj jananaM sAkSAt paricchinatti / jananAzrayaM tu devadattaM jananadvArA paricchinatti / tathA ca mAsaparicchedyajananAzrayo devadatta iti samAsAdbodhaH phalati / SaSThIsamAsApavAdo'yam / SaSThIsamAse tu jAtamAsa iti syAt / na ca mAso jAtasya yasya sa mAsajAta iti bahuvrIhiNaivaitatsiddhamiti vAcyam , samAnAdhikaraNAnAmeva bahuvrIhividhAnAt, 'niSThA' iti jAtazabdasya pUrvanipAtApattezca / 'jAtikAlasukhA. dibhyaH parA niSThA vAcyA' iti jAtazabdasya paranipAtastu na, sukhAdAvasya pAThakalpanAyAM pramANAbhAvAdityalam / dvayaho jAtasyeti / 'taddhitArtha-' iti samAhAre dviguH / 'rAjAhassakhibhyaH' iti Tac / 'rAtrAhAhAH puMsi' iti puMstvam / uttarapadeneti / 'taddhitArtha-' iti sUtrabhASye idaM vArtikaM paThitam / tena hi sUtreNa uttarapade pare diksaMkhyayossubantena dvigusamAso vihitaH / uttarazabdazca samAsasya caramAvayave rUDhaH / tatazca dve ahanI jAtasya yasyeti vigraha trayANAM samAse sati jAtaprApte vacanam / nanu jAtaH puruSastasya tu hastavitastyAdikaM paricchedakam , na tu kAlaH, tasya kriyAmAtraparicchedakatvAditi cet, atrAhuH-sAkSAkiyAM paricchindannapi kAlastaddvArA devadattaM paricchinatti / yasya hi jananAdUrdhva mAso gataH sa mAsajAta iti vyavahriyate / tatra vyavahArakAlajananakSaNayorantarAlabhAvI mAso jananadvArA jAtamapi paricchinattyeveti / iha vigrahe SaSThInirdiSTasyApi vRttau prAdhAnya dyotayituM 'yasya saH' ityuktam / alaukika tu prakriyAvAkye nAsya pravezaH / evaM bahuvrIhAvapIti bodhyam / nanu 'jAtasya mAsaH' iti vigrahe vRttau mAsazabdasya pUrvanipAtArtha. metatsUtrArambhasyAvazyakatve'pi mAsavizeSyakabodha evAtrocita iti kimanena 'jAtasya yasya saH' iti kathaneneti cet, atrAhuH--'mAsajAto mRtaH' ityAdiprayogAnurodhena vigrahe 'yasya saH' iti svIkriyata iti / mAsajAta iti / yadyapi mAso jAto yasyeti bahuvrIhiNApIdaM sidhyati, 'jAtikAlasukhAdibhyaH parA niSThA vAcyA' iti vacanAt / na ca khare vizeSaH, 'vA jAte' ityantodAttatvasyApi siddheH| tathApi SaSThIsamAsA. pavAdArthamidamArambhaNIyameva / kiM ca mAso jAtavato yasya.sa mAsajAtavAnityetadarthamapIdamavazyArambhaNIyamiti dik / uttarapadeneti / parimANyuttarapadahetukadvigusiddhaye Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsatatpuruSasyopasaMkhyAnam' (vA 1288) / ve pahanI jAtasya yasya sa vyahajAvaH / 'aho'ha-' (sU.10) iti vaSayamANo'hAdezaH / pUrvatra tu 'na saMkhyAdeH samAhAre' (sU 013) iti niSedhaH 717 saptamI zauNDaiH / (2-1-40) sasamyantaM zauNDAdibhiH prAgvadvA / akSeSu zauNDo'kSazauNDaH / adhizabdo'tra pavyate / 'adhyuttarapadAt-' (sU 2076) iti saH / IzvarAdhInaH / 718 zabde uttarapade saMpanne pUrvayossubantayoDhigusamAsapravRttirvaktavyA / sa ca samAsastrayANAM 'kAlAH parimANinA' iti pUrvasUtreNa na sambhavati, 'supsupA' ityekatvasya vivakSitatvAt / ata uttarapadena parimANinA paricchedyavAcinA paranimittabhUtena hetunA dvigossiddhaye bahUnAM tatpuruSasyopasaMkhyAnaM vktvymityrthH| uttarapadabhUtaparanimittakadvigusiddhaye tripadatatpuruSo vAcya iti yAvat / 'supsupA' ityekatvaM vivakSitamityatra idameva liGgam / dve ahanI iti / dve ahanI jAtasyeti vigrahe trayANAM samAse subluki yahan jAta iti jAtazabde uttarapade pare dvi ahan ityanayoH 'taddhitArtha-' iti dvigu. samAse 'rAjAhassakhibhya-' iti Taci 'aho'ha etebhyaH' ityahAdeze yahnajAta iti rUpamityarthaH / atra pUrvayordvigutatpuruSatvAbhAve Tac ahlAdezazca na syAtAmiti bhaavH| nanu dvayorahossamAhAro yaha iti kathaM pUrvamuktam / tatrApyanAdezaprasaGgAdityata / Aha-pUrvatra tviti / niSedha iti / anAdezaniSedha ityarthaH / iti SaSThIsamAsanirUpaNam / . saptamI shaunnddaiH| zauNDAdibhiriti / bahuvacananirdezAd gaNapAThAcca zauNDazabdastadAdiparaH / akSeSu zauNDa iti / zauNDaH kriyAkuzalaH / vaiSayikAdhikaraNatve saptamI / akSaviSayakakrIDAkuzala ityarthaH / atreti / shaunnddaadaavityrthH| IzvarAdhIna iti / prapaJca iti zeSaH / 'Izvare adhi' iti vigrahaH / 'adhirIzvare' tripadatatpuruSo vaktavya ityarthaH / 'supsupA' ityekatvasya vivakSitatvAdaprApte vacanam / asmAdeva vArtikArambhAt 'supsupA' ityekatvaM vivakSitamiti jJAyate / ahAdeza iti| tripadatatpuruSe satyuttarapade parataH 'taddhitArtha-' ityavAntaradvigau satIti bhaavH| puurvti| yahajAta ityatretyarthaH / saptamI zauNDaiH / bahuvacananirdezAgaNapAThasAmarthyAcca zrA dyarthAvagatirityabhipretyAha-zauNDAdibhiriti / akSazauNDa iti / zauNDaH pravINaH / iha zrAsaktirUpA kriyA vRttAvantarbhavatIti taddvArakaM ca sAmArthyam / yathA dadhyodanaguDadhAnAdau upasecanamizrIkaraNAdidvArA sAmarthyam / tena kArakANAM kriyayaiva saMbandha iti niyamasya na vybhicaarH| adhizabda iti / AdheyapradhAna iti zeSaH / adhikaraNapradhAnasya tvavyayIbhAva eva, adhiharIti yathA |kh iti / nityamiti Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 63 siddhazuSka pakkabandhaizca / (2-1-41) etaiH saptamyantaM prAgvat / sAMkAzyasiddhaH / bhrAtapazuSkaH / sthAstrIpakkaH / cakrabandhaH / 716 dhvAGkSeNa kSepe (2-1-42) dhvAGkSavAcinA saha saptamyantaM samasyate nindAyAm | tIrthe dhvAGkSa iva tiirthdhvaangkssH| tIrthakAkaH / 720 kRtyairRNe / (2-1-43) saptamyantaM kRtyapratyayAntaiH saha prAgvadAvazyake / mAsedeyam RNam / RNagrahaNaM niyogopalakSaNArtham / ityadheH karmapracanIyatvam / 'yasmAdadhikam -' iti saptamI / tadantasya adhinA samAsaH, subluk, 'aSaDakSa -' iti adhyuttarapadatvAt khaH, InAdezaH, IzvarAdhIna iti rUpam / siddhazuSka / saptamItyanuvartate / tadAha - etaissaptamyantaM prAgvaditi / sAMkAzyasiddha iti / saMkAzena nirvRttaM nagaraM sAGkAzyam, tatra siddha utpanno jJAto vetyarthaH / zratapazuSka iti / tape zuSka iti viprahaH / sthAlIpakva iti / sthAlyAM pakva iti vigrahaH / cakrabandha iti / cakre bandha iti vigrahaH / zauNDAdigaNe eteSAM pAThAbhAvAt / pRthaguktiH / dhyAjJeNa kSepe / dhvAMkSetyarthagrahaNam, vyAkhyAnAt / tadAha--dhvAGkSavAcinA saha saptamyantaM samasyata iti / kSepapadaM vyAcaSTe - nindAyAmiti / tIrthe dhvAGkSa iva tIrthadhvAGkSa iti / dhvAGGkSaH kAkaH, sa iva yo gurukule ciraM na tiSThati sa ityarthaH / evaM hi nindA bhavati / arthagrahaNasya prayojanamAha - tIrthakAka iti / kRtyairRNe / saptamItyanuvartate / kRtya grahaNena pratyayagrahaNaparibhASayA kRtyasaMjJaka pratyayAntagrahaNam / ' RNapadamAvazyakopalakSaNam' iti bhASyam, tadAha-- saptamyantaM kRtyapratyayAntaiH saha prAgvadAvazyaka iti / mAsa iti / sAmIpyAdhikaraNatve saptamI / mAsAvyava zeSaH / 'vibhASAJce:-' iti vibhASAgrahaNasAmarthyAditi vakSyamANatvAt / antaH zabdo'tra paThyate, sa cAdhikaraNapradhAnaH, madhye ityarthAt / tadyoge zravayavina AdhAratvavivakSAyAM saptamI, yathA vRkSe zAkheti / vane antarvamAntarvasati / yastvadhikaraNatvamAtravRttirantaH zabdastasya tu (vibhaktyarthe' iti nityamavyayIbhAvaH / 'pratirantaHzara-' iti Natvam / vane iti antarvaNam / yattu tatpuruSasya vaikalpikatvAtpakSe avyayIbhAva iti haradattenoklam, taccintyam, tatpuruSasya vaikalpikatve'pi avyayIbhAvasya nityatvAdvane antariti taduktasvapadavigrahasyAyogAt / kiM ca vibhaktyarthamAtravRtteravyayIbhAvaH, vacanagrahaNasAmarthyAt / anyathA vRkSasyoparItyAdAvatiprasaGgaH syAt / tatazca madhyavAcinaH prasaGga eva nAstIti dik / zauNDa / dhUrta / kitava / vyADa / pravINa / saMvIta / antara / adhi / paTu / pnnddit| kuzala / capala / nipuNa / vRt / kRtyaiH / kRtpratyayAntenaiva samAsa iSyate / 'alpazaH' ityanuvRtteH / bahuvacanaM tu prakRtibhedAbhiprAyam / tathaivo 1 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] siddhaantkaumudii| tatpuruSasamAsa. pUDhe geyaM sAma / 721 saMjJAyAm / (2-1-44 ) saptamyantaM supA prAgvatsaMjJAyAm / vAkyena saMjJAnavagamAlityasamAso'yam / bharaNyetilakAH / vanekazerukAH / 'haladantAtsaptamyAH-(sU 669) ityaluk / 722 lenaahoraatraavyvaaH| (2-1-45) aho rAtrezcAvayavAH saptamyantAH kAntena saha prAgvat / pUrvAlakRtam, apararAtrakRtam / avayavagrahaNaM kim-ahi dRSTam / 723 ttr| (2-1-46) 'tatra' ityetatsaptamyantaM krAntena saha prAgvat / tatrabhukam / 724 tepe / (2-1-47) saptamyantaM kAntena prAgvanindAyAm / 'avataptenakulasthitaM ta etat' 725 pAtresamitAdayazca (2-1-48) ete nipAtyante hitottarakAle pratyarpaNIyamRNamityarthaH / RNapadasyAvazyakopalakSaNatAyAH prayojanamAha-pUrvAhaNegeyaM sAmeti / 'tatpuruSe kRti-' ityaluk / yatpratyaya eva kRtyo'tra vivakSita iti bhASyam , teneha na-pUrvAhaNe dAtavyA bhikSeti / saMjJAyAm / saptamItyanuvartate, tadAha--saptamyantaM supA prAgvat saMjJAyAmiti / ararayetilakA iti vanekazerukA iti ca saMjJAzabdau / 'haladantAt saptamyAH-' ityaluk / ktenAhorAtrAvayavAH / ahorAtrayoH avayavA iti vigrahaH / saptamItyanuvartate / kteneti tadantagrahaNam , tadAha-ahno rAtrezcAvayavA iti / aharavayavasyodAharati-pUrvAhvakRtamiti / rAjyavayasyodAharati-apararAtrakRtamiti / tatra / tatreti zabdasvarUpagrahaNam / saptamIti keneti cAnuvartate / tadAha-tatretyetat saptamyantaM klena saha prAgvaditi / tatrabhuktamiti / samAsasvaraH prayojanam / tatrabhuktasyeda tAtrabhuktam iti ca / kSepe / saptamIti kleneti cAnuvartate, tadAha-saptamyantaM kvAntena prAgvannindAyAmiti / avataptenakulasthitaM ta etaditi / sthitamiti bhAve ktaH / nakulena sthitam / 'kartRkaraNe kRtA bahulam' iti samAsaH / 'kRdgrahaNe gatikArakapUrvasyApi grahaNam' iti paribhASayA nakulasthitazabdo'pi klAntaH / tena sahAvatapte iti saptamyantasya anena samAse kRte 'tatpuruSe kRti-' ityaluk / he devadatta, te tava, etad avasthAnam , avatapta nakulasthitamityanvayaH / yathA avataptapradeze nakulA na ciraM tiSThanti tathA kAryAeyupakramya tAnyanivartya itastato dhAvanamityarthaH / avyavasthito'sIti nindA jnyeyaa| pAtresamitAdayazca / nipAtyanta iti / kRtasamAsAdikAryA ete zabdA daahrti-maasedeymiti| 'tatpuruSe kRti-' ityaluk / neha mAse dAtavyam / niyogopalakSaNArthamiti / niyogo nirdhAraNama / AvazyakopalakSaNArthamityarthaH / nityasamAso'yamiti / ata eva 'puruSepUttamaH' iti svapadavigraho'saMgata itya Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] bAlamanoramA ttvbodhiniishitaa| [65 pe / pAtresamitAH / bhojanasamaya eva saGgatAH, na tu kArye / gehezUraH / gehenardI / prAkRtigaNo'yam / cakAro'vadhAraNArthaH / tenaiSAM samAsAntare ghaTakatayA pravezo na / paramAH pAtresamitAH / 726 pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalAH samAnAdhikaraNena / (2-1-46) 'vizeSaNaM vizeSyeNa-' (s 736) iti siddhe pUrvanipAtaniyamArtha sUtram / ekazabdasya 'diksaMkhye saMjJAyAm' nirdizyanta ityarthaH / pAtresamitA iti / iN gatau, saMpUrvAd 'gatyarthAkarmaka' iti kartari ktaH / nipAtanAt saptamyA aluk / bhojanapAtre nihite sati saMgatA ityarthaH / phalitamAha-bhojaneti / gehezUra iti / geha eva prakaTitaMzauryaH, na tu yuddha ityarthaH / gehenardIti / narda zabde, 'supyajAtau-' iti nniniH| samAse sati nipAtanAdaluk / geha eva garjati, yuddhAdau tu na pravartata ityarthaH / cakAro'vadhAraNArtha iti / tatazca ete yathA gaNe paThitAstathaiva bhavantItyarthaH / tataH kimityata Aha-teneti / tatazcaM paramAzca te pAtresamitAzcetyAdau samAso na bhavati / pUrvakAlaika / subityanuvRttaM bahuvacamena vipariNamyate / supeti cAnuvartate / pUrvaH kAlo yasya sa pUrvakAlaH / pUrvakAlavRttirityarthaH / tatazca pUrvakAletyanena pUrvakAlavRttyarthakazabdasya grahaNam / ekAdizabdAstu SaT svarUpaparA eva / tathA ca pUrvakAlAdayassapta subantAH samAnAdhikaraNena subantana samasyante, sa tatpuruSa ityarthaH / samAnam ekam adhikaraNaM vAcyaM yasyeti vigrahaH / ekArthavRttitvaM sAmAnAdhikaraNyamiti phalitam / pUrvanipAteti / pazcAdanuliptaH pUrva snAtatvena, pUrva snAto vA pazcAdanuliptatvena vizeSTuM zakyate / ato 'vizeSaNaM vizeSyeNa-' iti samAse sati anyatarasya pUrvanipAte prApte pUrvakAlavRttizabdasyaiva pUrvanipAtArthamidaM vacanam / evamekA dInAmapItyarthaH / ekazabdaviSaye prayojanAntaramapyAha-ekazabdasyeti / 'diksaMkhye saMjJAyAM samasyete' iti niyamasya vakSyamANatayA ekanAtha ityatra vizeSaNasamAsasya vocAma / avatapta iti / nakulena sthitaM nakulasthitam / 'kartRkaraNe kRtA-' iti samAsaH / kRgrahaNaparibhASayA nakulasthitazabdo'pi klAnta iti tena saha saptamyantasya smaasH| 'tatpuruSe kRti-' iti saptamyA aluk / avyavasthitatvapratipattyAtra nindaavgmyte| pAtresamitAdayazca / saMpUrvAdiNaH ktH|gehenrdiiti| 'narda zabde' itya. smAt 'supyajAtau-' iti NiniH / ghaTakatayA pravezo neti / 'paramAH pAtresamitAH' iti vAkyameva bhavati, na tu 'sanmahat-' ityAdinA samAsAntaramiti bhAvaH etacca zabdakaustubhe sthitam / anye tu 'kevalAH pAtresamitAH' iti vAkyameva, na tu 'pUrvakAlaika-' ityAdinA samAsAntaramityAhuH / puurvkaalaik| pUrvakAla ityartha ' 'prakaTitayazAH' iti kvacit pAThaH / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa(sU 727) iti niyamabAdhanArtha ca / pUrva svAtaH pazcAdanulisaH khAtAnulisaH / ekanAthaH / sarvayAjJikAH / jarabaiyAyikAH / purANamImAMsakAH / navapAThakAH / kevalavaiyAkaraNAH / 727 diksaMkhye saMjJAyAm / (2-1-50) 'samAnAdhikaraNena' ityApAdaparisamAteradhikAraH / saMjJAyAmeveti niyamArtha sUtram / pUrveSubAdhe prApte tatpratiprasavArthamapyekagrahaNamityarthaH / snAtAnulipta iti / vigrahavAkyavadiha pUrvapazcAcchabdAbhAve'pi snAnAnulepanayoH paurvAparya samAsagamyameva / pUrvakAlaH samasyata ityukte parakAlenetyarthAtpratIteH / ekanAtha iti / ekazcAsau nAthazceti vigrahaH / sarvayAzikA iti / yajJamadhIyate vidanti vA yAjJikAH / 'kratUkthAdisUtrAntATa Thak / sarvaM ca te yAjJikAzceti vigrahaH / jaranaiyAyikA iti / jarantazca te naiyAyikAzceti vigrahaH / nyAyamadhIyate vidanti vA naiyAyikAH / pUrvavat Thak / 'na svAbhyAm-' ityaijAgamo vRddhiniSedhazca / 'jIyateratRn' iti bhUte atRRn / jIrNanaiyAyikA ityarthaH / purANamImAMsakA iti / mImAMsAmadhIyate mImAMsakAH / 'kramAdibhyo vun' / purANAzca te mImAMsakAzceti vigrahaH / navapAThakA iti / ,navAzca te pAThakAzceti vigrahaH / atra purANasAhacaryAnavazabdo nUtanavAcyeva gRhyate / na tu saMkhyAvizaSavAcI / kevalavaiyAkaraNA iti / vyAkaraNamadhIyate vidanti vA vaiyAkaraNAH / 'tadadhIte tadveda' ityayA / 'na svAbhyAm -' iti vRddhiniSedha aijAgamazca / kevalAzca te vaiyAkaraNAzceti vigrahaH / diksaMkhye saMjJAyAm / adhikAra iti / 'pUrvakAlaika-' iti sUtrasthaM samAnAdhikaraNenetyetad ApAdasamApteranuvartata ityarthaH / tatazca diksaMkhye samAnAdhikaraNena subantena samasyete, sa tatpuruSa ityarthaH / nanu 'vizeSaNaM vizeSyeNa-' ityeva siddhe kimarthamidaM vacanamityata AhasaMjJAyAmeveti / na caivaM sati paJca gAvo yasya sa paJcaguriti bahuvrIhine syAt , nirdezaH / itareSAM tu SaNNAM svarUpagrahaNam / pUrvatvasya sasaMbandhikatvAtpUrvakAlo'parakAlena samasyate / tathaivodAharati-snAtAnulipta iti / atra kriyAzabdatvAtpAcakapAThakavatparyAyaH praaptH|yaashikaa ityaadi| yajJamadhIyate vidanti vA yaajnyikaaH| 'RtUkthAdi-' iti Thak / evaM neyAyikAH / 'jIryateratRn' iti bhUterthe'tRn / jarantazca te naiyAyikAzca / jIrNanaiyAyikA ityrthH| mImAMsAmadhIyate vidanti vA mImAMsakAH, 'kramAdibhyo vun'| navapAThakA iti / paThantIti pAThakAH / 'gavultRcau' iti Nvul saMkhyAvAcI navazabdo'tra na gRhyate, 'diksaMkhye saMjJAyAm' iti niyamAt / samAnAdhikaraNeneti kim , ekasyA zauklayam / SaSThIsamAso'pi iha na bhavati / 'pUraNagaNa-' iti niSedhAt / dikasaMkhye saMzAyAm / niyamArthamiti / 'tatpuruSe Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [67 kAmazamI saptarSayaH / neha, uttarA vRttAH / paJca brAhmaNAH / 728 taddhitAyottarapadasamAhAre ca / (2-1-51) taddhitArthe viSaye uttarapade ca parataH samAhAre ca vAcye diksaMkhye prAgvadvA / pUrvasyAM zAlAyAM bhavaH pauvaMzAvaH / paJcAnAM gavAM samAhAraH paJcagavamityatra 'taddhitArtha-' iti samAsazca na syAditi vAcyam / 'vizeSaNaM vizeSyeNa--' iti yadi diksaMkhyayossamAsaH syAt tarhi saMjJAyAmeveti niyamazarIrAbhyupagamAt / pUrvasUtram, pUvamAsaH, pUrvasamudra ityAdau tu saMjJAtvAbhAve'pi kAladezavAcakatvAt samAso bhavatyeva / nanu 'trilokanAthaH pitRsadmagocaraH' iti kathaM kAlidAsaprayogaH, trilokazabdasya asaMjJAtvAt / trayANAM lokAnAM samAhAra iti vigrahe 'taddhitArtha-' iti dvigusamAse tu 'dvigoH' iti DIpprasaGgaH / 'akArAntottarapado dviguH striyAmiSTaH' iti strIliGgatvAt / pAtrAditvAd na strItvamityabhyupagame 'yadi trilokI gaNanAparA syAt' ityAdiprayogA na yujyeraniti cet , satyam / lokazabdo'tra lokasamu. dAyaparaH / vyavayavo lokastriloka iti madhyamapadalopI samAsaH / etacca 'dvigoluMga. napatye' iti bhASye spaSTam / SoDazapadArthAnAmityatra tu SoDazasaMkhyAkAH padArthA iti madhyamadalopI samAsa ityalam / pUrveSukAmazamIti / pUrvazabdasya iSukAmazamIzandena samAsaH / dezavizeSasya saMjJeyam / saptarSaya iti / marIcyatriprabhRtInAM saptAnAmRSINAM saMjJeyam / neheti| asaMjJAtvAditi bhAvaH / tddhitaarth| ekApi saptamI viSayabhedAd bhidyate / tatra taddhitArthatyaMze vaiSayikAdhAratve / uttarapadeyaMze sAmIpikamAdhAratvamAdaya parasaptamI paryavasyati / samAhArazi tu bAcyatayA AdhAratve saptamI / pUrvasUtrAd diksaMkhya ityanuvartate, tadAha-taddhitArthe viSaya iti / taddhitArthe bhaviSyattaddhitajanyajJAnaviSaye stiityrthH| taddhite bhaviSyatIti yaavt|praagvditi / samAnAdhikaraNena samasyate, sa tatpuruSa ityarthaH / taddhitAthai diksamAsamudAsaMjJAyAmeva diksaMkhye samasyete' iti niyamazarIram / tena paJcagurityAdi sidhyati / kathaM tarhi 'trilokanAthaH pitRsadbhagocaraH' iti kAlidAsaH, trilokazabdasyAsaMjJAtvAt / na ca sabhAhAre dviguH, 'dviyoH' iti DIpprasaGgAt / na ca pAtrAditvaM kalpyam , 'yadi trilokI gaNanA parAsyAt' ityAdiprayogANAmasaMgatyApatteH / na ca 'uttarapadeM iti samAsaH, tripadatatpuruSasya iha durlabhatvAd / atrAhuH- lokazabdo'tra lokasamudAyaparaH / yacayavo lokatrilokaH / 'zAkapArthivAditvAduttarapadalopaH' iti / paJca brAhmaNA iti / yadyAyatra kRta'pi samasi rUpa vizeSo nAsti, tathApi vibhaktyantare paJcabhirbAhmaNairityAdau vizeSoM bodhyaH / tddhitaartho| asaMjJArya vacanam / ekApi saptamI viSayabhadAdbhidyata ityAzayenAha-taddhitArthe viSaya ityAdi / yadi t Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68] siddhaantkaumudii| [ tatpuruSasamAsasamAse kRte 'dikpUrvapadAdasaMjJAyAM maH' (sU 1928) iti aH / 'sarvanAno cimAne puMvadrAvaH' (vA 1376) / prAparazAlaH / pUrvA zAlA priyA yasyeti tripade bahuvrIhI kRte priyAzabde uttarapade pUrvayostatpuruSaH / tena zAlAzabde mAkAra udAttaH / pUrvazAlApriyaH / diu samAhAro nAstyanabhidhAnAt / saMkhyA harati-pUrvasyAmiti / samAse kRta iti / pUrvasyAM zAlAyAM bhava iti vigrahe 'taddhitArthe-' iti samAse kRte 'dikpUrvapadAt-' iti apratyaye kRte 'yasyeti ca' ityAkAralope AdivRddhiriti bhAvaH / sarvanAmna iti / mAtrazabdaH kAtsnye / samAsataddhitAdivRttigatasarvanAmnAM puMvattvamiti tadarthaH / yadi tu taddhite pare diksaMkhye samasyete ityucyate, tarhi utpanne taddhite samAsaH, samAse kRte dikpUrvapadatvAttaddhita ityanyonyAzrayaprasAH / taddhitArthe vAcye diksaMkhye samasyete iti tu na vyAkhyAtam / taddhi. tArthasya taddhitavAcyatayA samAsArthatvAbhAvAt / atastaddhite bhaviSyatItyeva vyAkhyAtumucitam / AparazAla iti / aparasyAM zAlAyAM bhava iti vigrahaH / samAsAdi paurvazAlavat / uttarapade parato diksamAsamudAharati-pUrvA zAlA priyA yasyetyAdinA / nanu bahuvrIhisamAse kRte supA luptatvAd uttarapade parataH pUrvayoH kimanena samAsenetyata Aha-tena zAlAzabde AkAra udAtta iti / avAntaratatpuruSe sati samAsAntodAttatvena lakArAdAkAra udAtta ityarthaH / asati tvavAntaratatpuruSe pUrvapadaprakRtisvareNAdyudAttatvaM syAditi bhAvaH / nanu pUrveSAM puruSANAM samAhAra ityatrApi samAsaH syAdityata Aha-didivati / dikSu samAhAro dviguviSayo na bhavatItyarthaH / 'taddhitArthe vAcye' iti vyAkhyAyeta, tarhi paurvazAla ityAdau taddhito na syAt / tada. rthasya samAsenaivokatvAt / 'dvigoluMganapatye' iti jJApakAdukte'pi taddhitArthe taddhito bhavatIti kalpanAyAM pratipattigauravamiti bhAvaH / 'taddhite pare' iti tu na vyAkhyeyameva / taddhite parataH samAsaH, samAse kRte 'dikpUrvapadAt-' ityAdinA taddhita ityanyonyAzrayaprasaGgAt / samAhAre ca vAcya iti / tena paJcagavamityAdau samAsenaiva samAhArasyokatvAtsamUhArthapratyayo notpdyte| anyathA atra 'gorataddhitaluki' iti Tajna syAt , sAmUhikapratyayasya 'dvigo ganapatye' iti lukaH pravRtteriti bhAvaH / sarvanAmna iti / etacca pUrvAparodAharaNAnvayi / yadyapi 'striyAH puMvat-' ityanenApi prakRtarUpasiddhiH, tathApyuttarapUrvetyAdyarthe 'sarvanAna-' iti vacanamAvazyakam , pratipadoktatvAd / ihApi tadupanyAso nyAyya iti bhAvaH / vRttimAtra iti| taddhitavRttau samAsavRttau ceti kaiyaTaHAkAra udAtta iti / asati tvavAntare tatpuruSe pUrvapadaprakRtisvareNa pUrvazabdasyA Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA tattvabodhinIsahitA / [ 66 yAstaddhitArthe-SaNNAM mAtRNAmapatyaM vAramAturaH / paca gAvo dhanaM yasyeti tripade bahuvrIhAvavAntaratatpuruSasya vikalpe prApte 'dvandvatatpuruSayoruttarapade nityasamAsavacanam' ( 1287 ) 726 gorataddhitaluki / ( 5-4 -12) go'nvAttatpuruSATTac syAtsamAsAntaH, na taDitaluki / paJcagavadhanaH / paJcAnAM gavAM samAhAraH / samAhAre dikpUrvapadasamAso nAstIti yAvat / saMkhyAyAstaddhitArtha iti / samAsa udAhriyata ityarthaH / tatra taddhitArtha udAharati-- bArAmAtura iti / 'mAturutsaMkhyAsambhadrapUrvAyAH' ityaN, prakRterukArazcAdezaH, AdivRddhizca / atha uttarapade parata udAharati - paJca gAva iti / zravAntaratatpuruSasyeti / uttarapade parato vihitasyetyarthaH / vikalpe prApta iti / mahAvibhASAdhikArAditi zeSaH / tatazca paJcagozabdayostatpuruSAbhAvapatte 'gorataddhitaluki' iti tatpuruSa prayuktaTajabhAve paJcagodhana ityapi syAditi bhAvaH / dvandvatatpuruSayoriti / uttarapade parato yau dvandvatatpuruSau tayornityatvaM vaktavyamityarthaH / samAsagrahaNaM tu saMpAtAyAtam, ananvayAd uttarapade parataH samAsasaMjJAyA avyabhicArAcca, uttarapadazabdasya samAsottarakhaNDe rUDhatvAt / gorataddhitaluki / 'tatpuruSasyAGgule -' ityatastatpuruSasyetyanuvRttaM paJcamyA vipariNataM gorityanena vizeSyate / tadantavidhiH / 'rAjAha ssakhibhyaH -' ityataSTajityanuvartate / samAsAnta ityadhikRtam / tadAha-go'ntAdityAdinA / zrataddhitalukIti kim ? paJcabhirgobhiH krItaH paJcaguH / atra taddhitasya 'adhyardha-' iti luk / paJcagavadhana iti / tripadabahuvrIhau kRte sati dhanazabde uttarapade pare pUrvayostatpuruSe Taci avAdeza iti bhAvaH / atra 'dvandvatatpuruSayoH -' iti vArtike dvandvasyodAharaNaM tu vAk ca tvak ca priyA yasya sa vAktvacapriya iti bodhyam / iha tripadabahuvrIhau kRte pUrvayonityadvandvaH / tena 'dvandvAccudaSahAntAt samAhAre' iti Tajapi nitya eva / na ca vAktvakchabdayoH parasparasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt kathamiha tripadabahuvrIhiriti vAcyam / dvayoH priyAzabdasAmAnAdhikaraNyamAdAya tadupapatteH / 'saptamIvizeSaNe bahuvrIhau' iti jJApakena kaNThekAla ityAdAviva vyadhikaraNabahuvrIhisaMbhavAzca / 'vAktvacapriyaH' iti bhASye udAharaNamevAtra liGgamityalam / atha samAhAre udAhartu vigrahaM darzayatipaJcAnAM gavAM samAhAra iti / yatra samAse sati 'gorataddhitaluki' iti ci yudAttatvameva syAditi bhAvaH / SANmAtura iti / 'mAturutsaMkhyAsaMbhadrapUrvAyAH' itludAdezaH / 'anapatye' ityukteH 'dvigorlug-' iti lug na / vikalpe prApta iti mahAvibhASayeti zeSaH / tatazca tatpuruSa prayuktaTajabhAve paJcagodhana ityapi syAditi bhAvaH / manoramAyA tu--vikalpe prApte nityasamAsArthaM dvandvatatpuruSayorityetadvacanamiti prAcAM Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa730 saMkhyApUrvo dviguH / (2-1-52) taddhitArtha-' (sU 728) ityatroRvividhaH saMkhyApUrvo dviguH syAt / 731 dvigurekavacanam / (2-4-1) avAdeze paJcagavazabdasya dvigukArya vidhAsyan dvigusNjnyaamaah| saMkhyApUrvo dviguH / saMkhyA pUrvo'vayavo yasyeti bahuvrIhiH / taddhitArtha-' iti pUrvasUtravihitasamAsaH anyapadArthaH, pratyAsatteH, tadAha-taddhitArthatyatroknastrividha iti / taddhitArthe viSaye uttarapade ca parataH samAhAre ca vAcye ityevaM triprakAro yaH saMkhyApUrvaH samAsa uktaH sa dviguriti yAvat / tathA ca paJcagavazabdasya samAhAre vAcye vihitasamAsatvAd dvigusaMjJA sthitA / taddhitArthe tu paJcasu kapAleSu saMskRtaH puroDAzaH paJcakapAlaH / 'saMskRtaM bhakSAH' ityaNa / 'dvigoluMganapatye' iti luk / utterapade ythaa-pnycnaavpriyH| 'nAvo dvigoH' iti samAsAntaSTac / dvigurekavacanam / atra 'samAhAragrahaNaM kartavyam' iti vArtikAt samAhAra iti labhyate / vaktIti vacanam / bAhulakaH kartari lyuT / sAmAnye napuMsakam / samAhAre dviguH ekArthapratipAdakaH syAditi labhyate / tatra yadi samAhiyata iti karmaNi ghani samAhArazabdaH samAhRtapradhAnaH, tadA samAhRtagatapranthamanusRtyoktam / vastutastu trayANAM samAse kRte anyapadArthopasaMkrameNa parasparasaMbandhAbhAvAd dvandvatatpuruSayoraprAptau satyAM vacanamidamityAdi sthitam / dvandvasyodAharaNaM tu-vAk ca dRSaJca priye asya vAgdRSadapriyaH / chatropAnahapriyaH / iha tripade bahuvIhI kRte pUrvayornityaM dvandvaH, tena 'dvandvAccudaSahAntAt-' iti samAsAntaSTajapi nitya eva / gorataddhita / 'tatpuruSasya-' ityanuvartate Tacca, tadAha-gontAdityAdi / nanu grahaNavatA prAtipadikena tadantavidherabhAvAttatpuruSasyAvayavo yo gozabdastasmAdRjityarthaH syAt / tathA ca gomUtramityAdAvatiprasaGgaH syAdata Aha-samAsAnta iti / ayaM bhAvaH-'samAsAntAH' ityadhikArATTacA samAsAntena bhavitavyam / goriti paJcamIzravaNAttataH pareNApi / na caitattadantavidhimantareNopapadyata iti sAmarthyAttadantavidhilAbhaH, tatazca tatpuruSasyeti SaSThayantaM paJcamyantena vipariNamyata iti / na taddhitalukIti / lugviSaya ityarthaH, na tu taddhitaluki satIti / samAsAntAnAmantaragatvAt / ataddhitalukIti kim , paJcabhirgobhiH krItaH paJcaguH / atra taddhitasya ThakaH 'adhyardhapUrva-' iti luk / saMkhyApUrvo dviguH / atrokta iti / ayaM bhAvaH-pUrvasUtraviSayaireveyaM saMjJA / 'anantarasyaiva-' iti nyAyAt / etadaryameva hi sUtradvayaM kRtam , anyathA 'diksaMkhye saMjJAtaddhitArthottarapadasamAhAreSu' ityeva brUyAt / tena saptarSaya ityatra 'igantakAlakapAla-' ityAdinA pUrvapadaprakRtisvaro na bhavati / kiMtu samAsAntodAtta eva / tathA ca lakSyam-'sapta RSayastapase ye Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [71 dvigvarthaH samAhAra ekavatsyAt / 'sa napuMsakam' (sU 821) iti napusakatvam / dvitvabahutvayoH ekatvAnupapatteratidezassampadyate / tadAha--dvigvarthaH samAhAra ekavaditi / yadA samAharaNaM samAhAraH samUhaH, tadA tasyaikatvAdeva siddhamiti nedaM sUtramArambhaNIyamiti bhASye spaSTam / kecittu samUhasya vastuta ekatve'pi udbhUtAvayavabhedavivakSayA dvibahuvacanavyAvRttyarthamidam / evaM cAtra udbhUtAvayavamedavivakSA na kartavyeti phalatItyAhuH / sa napaMsamiti / samAhAre dvigurdvandvazca napuMsakaM syAditi niSeduH' / 'saptaRSaNAM sukRtAM yatra lokaH' ityAdi / trividhaH saMkhyApUrva iti / taddhitArthe vidhaye, uttarapade ca parataH, samAhAre ca vAcye, saMkhyApUrvo yaH samAsaH sa ityarthaH / taddhitArthe yathA-paJcakapAlaH / 'saMskRtaM bhakSAH' ityaNo 'dvigoluMganapatye' iti luk / uttarapade yathA-pacanAvapriyaH / 'nAvo dvigoH' iti samAsAntaSTac / samAhAre-paJcamUlI / 'dvigoH' iti DIpa / dvigurekavacanam / vaktIti vacanam , bAhunnakAtkartari lyuT / 'sAmAnye napuMsakam' / dviguH samAsa ekArthapratipAdako bhavatItyartha / na ca vastuto'nekArthasyaikArthyaM kathaMcidupapadyata iti sAmarthyA datidezaH saMpadyata ityAha--ekavatsyAditi / samAhAre iti tuupsNkhyaanaallbhyte| samAhAre yo dvigustadartha ekavadityanvayaH / samAhAre kim , taddhitArthe mA bhUt / paJcasu kapAleSu saMskRtAH paJcakapAlAH, paJcabhirgobhiH krItAH paJcagavaH paTAH / paJcagave paJcagavAnItyatra tu prathamadvigvarthasyakavadbhAve kRte yo'yamekazeSe kRte dvigvarthasamudAya. stasyAdvigvarthatvAdahiraGga vAccaikavadbhAvo na bhavatIti sthitamAkare / yadA 'taddhitArtha-' iMti sUtre 'samAhAre' iti karmasAdhanastadA samAhRtapradhAno dviguriti bahutve prApte anena ekavadbhAvaH kriyate / yahA tu bhAvasAdhana eva samAhArastadA samUhapradhAnatvAd dvigoH samUhasya caikatvAtsiddhamekatvamiti nAsya prayojanam / na ca 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvArthamekatvavidhAnamiti vAcyam , samudAyavAcakeSu 'sAmAnye napuMsakam' ityabhyupagame bAdhakAbhAvAdityAhuH / vastutastu 'taddhitArtha-' iti sUtre samAhAra iti bhAve ghaJ na tu karmaNi / paJcagavamityatra paJca gAvaH samAhRtA ityarthAbhyupagame samAhiyamANAnAM bahutvena ekavacanAnupapatteH / na ca 'dvigurekavacanam' iti sUtrAnaivamiti vAcyam , paJcakhaTvItyasiddheH / tatra hi paJca khaTvAH samAhRtAH, paJcasu khaTvAsu samAhavAsvityevaM vigrahasaMbhavena niyatavibhaktitvAbhAvAd "ekavibhakti cApUrvanipAte' ityapravRtteranupasarjanatvAd 'gostriyoH-' iti hrasvo na syAt / tatazca 'Avanto vA' iti strItvapakSe 'dvigoH' ityadantalakSaNo DIna syAt / bhAvasAdhanave tvekavibhaktitvAdupasarjanatvamavyAhatameva / samAhArApekSayA niyamena vartipadAnAM SaSThayantatvAt , tathA ca pannakhaTvItyAdirUpaM nirvAdhameveti dik / sa napuMsakamiti / etasyArtho mUla Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ] siddhaantkaumudrii| [tatpuruSasamAsapaJcagavam / 732 kutsitAni kutsanaiH / (2-1-53) kurasyamAnAni kutsanaiH saha prAgvat / vaiyAkaraNakhasUciH / mImAMsakadurdurUTaH / 733 pApANake kutsitaiH| (2-1-54) pUrvasUtrApavAdaH / pApanApitaH / aNakakulAlaH / tadartho mUle vakSyate / iti dvigusamAsaH / kutsitAni kutsanaiH / vartamAne ktaH, vyAkhyAnAt / tadAha-kutsyamAnAnIti / kutsanairiti karaNe lyuTa / prAgvaditi / samAnAdhikaraNena samasyate sa tatpuruSa ityrthH| vaiyAkaraNakhasUciriti / vaiyAkaraNazvAsau khasUcizceti vigrahaH / yaH prakriyAM pRSTassan praznaM vismArayitumAkAzaM darzayati pazyati vA sa evamucyate / atra vaiyAkaraNaH prakriyAvismaraNAnindyaH / khasUcanaM nindAhetuH / mImAMsakadurdurUDha iti / 'dula utkSepe' curAdiH / dupUrvAdauNAdikaH kUTapratyayaH / 'bahulamanyatrApi' iti garluk / ralayorabhedAd raH / yo mImAMsAmadhItyAnyathA jAnAno durAkSepaM karoti sa evmucyte| vizeSyasya pUrvanipAtArtha sUtram / vizeSaNasamAse tu vizeSaNasya pUrvanipAtaH syAt / pApANake kutsitaiH| pApazabdaH aNakazabdazca kutsitavAcakaiH samasyate, sa tatpuruSa ityarthaH / nanu vizeSaNasamAsenaiva siddhe kimarthamidamityata Aha-pUrvasUtreti / pApamasyAstIti matvarthIyaH arzazrAdyac / pApazabdaH pApavati vartate / aNakazabdaH kurUpiNi vrtte| 'kuruupkutsitaavdykhettgaannkaassmaaH|' ityamaraH / tatazca pApANakazabdau nindAhetubhUtapApakurUpAtmakapravRttinimittau kutsanAbhidhAyinau / tatazcAnayoH pUrvasUtreNa samAse paranipAtaH syAt / ataH pUrvanipAtaniyamArthamidaM sUtramityarthaH / pApanApita iti / pApazcAsau nApitazceti vigrahaH / aNakakulAla iti / aNakazcAsau eva sphuttiibhvissyti| kutsitAni / 'kutsa avakSepaNe' karmaNi ktaH / sa ca 'matibuddhi-' iti sUtre cakArasyAnuktasamuccayArthatvAdvartamAne vihita ityAzayenAhakutsyamAnAnIti / tatpratipAdakAnItyarthaH / ubhayatra bahuvacananirdezaH svarUpavidhinirAsArthaH / vaiyAkaraNakhasUciriti / sUcayateH 'aca i.' / yaH pRSTaH san praznaM vismArayituM khaM sUcayatyabhyAsavaidhuryAtsa evamucyate / na tu vastuto vyAkaraNaM tadadhyayanaM vA kutsitam / vedAGgatvena tasya prazastatvAt / tathApi tasya pratibhAnA. bhAvena niSphalatvAtkutsyate / durdurUTa iti / 'dula utkSepe' durapUrvaH / auNAdikaH kUTapratyayaH / 'bahulamanyatrApi' iti NelRk / ralayorekatvasmaraNAlasya raH / vizeSyasya pUrvanipAtaniyamArtha sUtram / zabdapravRttinimittakutsAyAmevAyaM saMnidhAnAt / teneha nanaiyAyiko durAcAraH / pApANake / etau kutsanAbhidhAyinau / 'kupUrvakutsitAvadyakheTa. garvANakAH samAH' ityamaraH / tatazcAnayoH pUrvasUtreNa samAse paranipAtaH syAt , 1 kacittu 'durdurUDhaH' iti pAThaH / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [73 734 upamAnAni saamaanyvcnaiH| (2-1-55) dhana iva zyAmo dhanazyAmaH / iha pUrvapadaM tatsadRze lAkSaNikamiti sUcayituM laukikavigrahe ivazabdaH kulAlazceti vigraha / upamAnAni saamaanyvcnaiH| upamIyante sadRzatayA paricchidyante yaistAnyupamAnAni sAdRzyanirUpakANItyarthaH / sAmAnya upamAnopameya. sAdhAraNadharmaH, tamuktavantaH zabdAH sAmAnyavacanAH / bAhulakaH kartari lyuT / pUrva sAmAnyamuktvA tadvati dravye ye paryavasyanti te sAmAnyavacanA iti yAvat / tathA ca sAdRzyanirUpakazabdAparaparyAyA upamAnazabdA upamAnopameyasAdhAraNadhameviziSTavAcibhiH samAnAdhikaraNaH samasyante, sa tatpuruSa ityarthaH / ghana iva zyAmo ghanazyAma iti / nanviha ghana iva zyAma iti vigrahe ghanazabdasya zyAmazabdasya caikArthavRttitvalakSaNasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt kathamiha samAsaH, ivazabdApekSatvenAsAmarthyAccetyata Aha-iha pUrvapadamiti / evaM ca ghanazabdo lakSaNayA ghanasadRze rAme vartate, zyAmazabdo'pi rAme vartata iti sAmAnAdhikaraNyam / ata eva mRgIva capalA bhRgacapalA ityatra 'puMvatkarmadhAraya-' iti puMvattvaM sidhyati / ghanazabdasya bhUtapUrvagatyopamAnaparatvaM nirvAhyam / tathA ca 'ghanasadRzazyAmaH' iti bodhaH / sAdRzyaM tadbhinnatve sati tadgatadharmavattvam / evaM ca sAdRzyapratiyogyanuyoginossAdhAraNadharmavattvaM labdham / sa ceha sAdhAraNadharma uttarapadopasthApya eva gRhyate, saMnihitatvAt / tathA ca dhanagatazyAmatvasadRzazyAmatvavAn iti bodhaparyavasAnam / nanu vizeSaNasamAsena siddhe tasmAtpUrvanipAtaniyamArthamidaM sUtramityAzayenAha-pUrvasUtrApavAda iti / upamAnAni / upamIyate yena tadupamAnam / upapUrvAnmAGaH karaNe lyuTa / praadismaasH| upapUrvako mAG sAdRzyavAcake paricchede rUDhaH / yena vastvantaraM sAdRzyena paricchidyate tadupamAnamityarthaH / yathA gauriva gavayaH / iha hi gauH karaNaM sAdRzye hetuH, puruSaH paricchettA / sa hi gauH sAdRzyena gavayaM paricchinatti / sAmAnyavacanairiti / samAno dharmaH sAmAnyam / cAturvaryAditvAtsvArthe dhyaJ / upamAnopameyasAdhAraNo yo dharmastadviziSTavacarityarthaH / na tu sAdhAraNadharmamAtravacanairiti / etacca vacanagrahaNAlabhyate / sAmAnyamuktavantaH sAmAnyavacanAH / bAhulakAtkartari bhUte lyuTa / ye pUrva sAmAnyamuktvA tadvati dravye paryavasyanti te tathoktAH / tacca sAmAnyaviziSTamuSamAnazabdasya saMbandhizabdatvAdAkSiptamupameyameva vijJAyate / lAkSaNikamiti / ata eva sAmAnAdhikaraNyAnmRgIva capalA mRgacapaletyAdau puMvadbhAvaH / uttarapadopasthitazyAmatvacapalatvAdidvArakameveha sAdRzyaM gRhyate, saMnidhAnAt / kathaM tarhi upamAnaparateti cet, Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsaprayujyate / pUrvanipAtaniyamArtha sUtram / 735 upamitaM vyAghrAdibhiH sAmAnyAprayoge / (2-1-56 ) upameyaM vyAghrAdibhiH saha prAgvasAdhAraNadharmasyAprayoge sati / vizeSyasya pUrvanipAtArtha sUtram / puruSavyAghraH / nRsomaH / myAnAdirAkRtigaNaH / sAmAnyAprayoge kim-puruSo vyAghra iva zUraH / 736 vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam / (2-1-57) bhedakaM samAnAdhikaraNena bheyena kimarthamidaM sUtramityata Aha-pUrvanipAteti / anyathA ubhayorapi guNavacanatayA vizeSaNavizeSyabhAva kAmacArAt khaJjakubjaH kubjakhaJja itivadaniyamaH syAditi bhaavH| upamitam / prAgvaditi / samAnAdhikaraNaissamasyate, sa tatpuruSa ityrthH| atropamitasya nityamupamAnAkAkSatvAdupamAnabhUtavyAghrAdibhirityathesiddham / nanu vizeSaNa. samAsenaiva siddhe kimarthamidaM sUtramityata Aha-vizeSyasyeti / upamAnopameyasamamivyAhAre upamAnasyaiva vizeSaNatvAtpUrvanipAte prApta vizeSyasya pUrvanipAtanArthamidamityarthaH / puruSavyAghra iti / puruSo vyAghra iveti vigrahaH / atra sAdRzyopapAdakaH zauryAtmakaH sAdhAraNadharmaH, sa iha nopAtta iti bhavati smaasH| puruSo vyAghra iva zUra iti / zauryeNa vyAghrasadRza iti yAvat / atra zauryasyopamAnopameyasAdhAraNadharmasya prayogAnna samAsa iti bhAvaH / 'bhASyAbdhiH kvAtigambhIraH' iti kaiyaTaprayogastu mayUravyaMsakAditvAtsamAdheyaH / bhASyamevAbdhiriti rUpakaM vA / na ca puruSazabdasya zUrazabdasApekSatvAdasAmarthyAdevAtra samAsasya na prvRttiH| ataH '-sAmAnyAprayoge' iti vyarthamiti vAcyam , samasyamAneSvapradhAnasyaiva hi sApekSatvaM sAmathyavighAtakam , na tu pradhAnasya / tathA cAtra puruSasya pradhAnatayA tasya zUrApekSatve'pi astyeva sAmarthyamiti samAsapravRtteH, tannivRttyartha sAmAnyAprayoga iti vacanam / idameva pradhAnasya sApekSatve'pi na sAmarthyavighAtakatvamiti jJApayati / tena rAjapuruSaH sundara ityAdau samAsaH siddho bhavatIti bhASye spaSTam / vizeSaNaM vizeSyeNa bahulam / viziSyate aneneti vizeSaNam , itarasmAdyAvartakam / vyAvayaM tu vizeSyaM bhinnatvena jJAyamAnam / samAnAdhikaraNenetyadhikRbhUtapUrvagatyA zakyArthamAdAya tatparatetyavehi / pUrvanipAteti / anyathA'niyamaH syAt khanakunjavaditi bhAvaH / kiM ca 'tatpuruSe tulyArthatRtIyAsaptamyupamAnAvyaya-' iti sUtre pratipadoktasyAsyaivopamAnagrahaNena grahaNArthamapIdaM sUtram / ata eva mayUravyaMsakAditvAsamAse upamAnasvaro na pravartata iti siddhAntaH / upamitam / upameyamupamitam / bhUtakAlo'tra na vivkssitH| tacca saMbandhizabdatvAdupamAnamAkSipati / tathA copamAnabhUtairvyAghrAdibhirityarthaH / puruSo vyAghra iva zUra iti / tatra hi zUrasapikSasyApi Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [75 bahulaM prAgvat / nIlamutpalaM nIlotpalam / bahulagrahaNAt kvacinnityam, kRSNasarpaH / kvacinna, rAmo jAmadagnyaH / 737 pUrvAparaprathamacaramajaghanyasamAnatam , tadAha-bhedakamiti / prAgvaditi / samasyate sa tatpuruSa ityarthaH / nIlamutpalaM nIlotpalamiti / nIlapadaM tAvadutpalamanIlAdutpalAyAvartayatIti vizeSaNasamarpakam / tasya utpalapadena vizeSyasamarpakeNa samAsaH / prathamAnirdiSTatvAdvizeSaNasya pUrvanipAta iti bhAvaH / na ca utpalapadam anutpalAnnIlaM vyAvartayatItyutpalapadasyApi vizeSaNatvaM syAditi vAcyam , jAtizabdo guNakriyAzabdasamabhivyAhAre vizeSyasamarpaka eva, na tu vizeSaNasamarpakaH, svabhAvAt / yathA--nIlotpalam , pAcakabrAhmaNa iti / guNazabdayoH samabhivyAhAre vizeSaNavizeSyabhAvasya na niyamaH / yathA-khajakubjaH kubjakhaJja iti / kriyAzabdayorapyaniyamaH / yathA-pAcakapAThakaH pAThaka pIcaka iti / tathA guNakriyAzabdayorapyaniyamaH / yathA-khajapAcakaH pAcakakhaja iti bhASye spaSTam / tathA kailAsAdiH, mandarAdiH, ayodhyAnagarI ityAdau saMjJAzabdA api vizeSaNasamarpakA eva, svabhAvAt / sAmAnyajAtivizeSajAtizabdayoH samabhivyAhAre tu vizeSajAtireva vizeSaNam , ziMzapAvRkSa ityAdi jJeyam / nanu vAgrahaNena siddhe bahulagrahaNaM kimarthamityata Aha-bahulagrahaNAditi / pUrvApara / pUrvAdayaH samAnAdhikaraNena samasyanta ityarthaH / vizeSaNasamAsepuruSasya pradhAnatvAt 'rAjapuruSaH sundaraH' itivadanApi samAsaH syAt , sa mA bhUditi 'sAmAnyAprayoge' ityuktamiti bhAvaH / kathaM tarhi 'bhASyAbdhiH kAtigambhIraH' iti kaiyaTaH / sAmAnyaprayogasattvenAsyAprApteH / atra kecit pramAda evAyamityAhuH / iha gAmbhIryeNa sAdRzya na vivakSitam , kiMtu vittdurvgaahtvaadinaa| tasya hi vitatatvAderaprayogo'styeveti nidhiH samAsa iti manoramAyAM sthitam / vizeSaNam / vizi. Syate yena tadvizeSaNam , kartuH karaNatvavivakSAyAM lyuT , tadAha-bhedakamiti / vyAvartakamityarthaH / vizeSaNavizeSyayoH sa saMbandhikatayA anyataropAdAnamAtreNetarAkSepasaMbhave ubhayorupAdAnaM spaSTArthamiti kaiyaTaH / etacca 'kutsitAni kutsanaiH' ityatrApi tulyam / haradattastvAha-samasyamAnapadadvayajanyabodhaprakArakayorvizeSaNavizeSyadharmayoryatra parasparavyabhicArastatraiva samAso yathA syAt , nAnyatretyetadarthamubhayopAdAnam / tathA ca nIlotpalAdau samAso bhavati, na tu 'takSakaH sarpaH' ityAdau / na hi takSakatvaM sarpatvaM vyabhicaratIti / tanmandam / kailAsAdriH, mandarAdriH, bhAvapadArthaH, tarkavidyA, vyAkaraNazAstram , bhojarAjaH, ityAdidhayogANAmasaMgatyApatteH / nanu vizeSaNavizaSyabhAve kAmacArAtpAcakapAThakAdAviva nIlotpalAdAvapyavyavasthitaH pUrvanipAtaH syAt / iti cedatrAhuH Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ] siddhAntakaumudI / [ tatpuruSasamAsa. madhyamadhyamavIrAzca / (2-1-58) pUrvanipAtaniyamArthamidam / pUrvavaiyAkaraNAH / aparAdhyApakaH / 'aparaspArdhe pazcabhAvo vaktavya:' (vA 3253 ) aparazvAsAvardhazca pazcArdhaH / katham 'ekavIraH' iti / 'pUrvakAlaika-' ( sU 726 ) iti bAdhitvA parasvAdanena samAse 'vIrakaH' iti hi syAt / bahulagrahaNAdbhaviSyati / 738 zreNyAdayaH kRtAdibhiH / ( 2-1-56 ) ' zreNyAdiSu vyarthavacanaM kartavyam' ( vA 1266 ) / azreNayaH zreNayaH kRtAH zreNikRtAH / 736 lena naiva siddhe kimarthamidamityata Aha- pUrvanipAteti / aparAdhyApaka iti / bahulagrahaNAnuvRttyA pAcakAdikriyAzabdaiH pUrvAdInAmeSAM na samAsa iti samarthasUtre bhASye sthitam / tatazca 'aparAdhyApakaH' ityudAharaNamupekSyam / aparamImAMsaka ityudAharaNamucitam / zraparasyArtha iti / 'pazcAt' iti sUtrabhASye idaM vArtikaM sthitam / prathamavaiyAkaraNaH, caramavaiyAkaraNaH, 'madhyAnmaH' madhyamavaiyAkaraNaH, vIravaiyAkaraNaH 1 tripati -- kathamekavIra iti / hi yataH, zranena prakRtasUtreNa, vIrazabdasyaikazabdena samAse sati vIrazabdasya pUrvanipAte sati vIraika iti syAt / ataH 'ekavIraH ' iti kathamityanvayaH / nanu ' pUrvakAleka -' iti sUtreNaikazabdasya vIrazabdena samAse sati 'ekavIraH' iti nirbAdhamityata Aha- pUrvakAlai keti bAdhitvA paratvAditi / pariharati--- bahulagrahaNAditi / bahulagrahaNAnuvRtterasya sUtrasyApravRttau pUrvakAletyeva samAso bhavatItyarthaH / zreNyAdayaH / zreNyAdayaH kRtAdibhiH samAnAdhikaraNaiH samasyante, sa tatpuruSa ityarthaH / zreNyAdiSviti / zreNyAdiSu samAsavidhau cvyarthavacanam - vipratyayArthe'bhUtatadbhAve gamye zreNyAdInAM samAso vaktavya ityarthaH / zrazreya iti / zilpena parAyena vA jIvinAM samUhAH zreNayaH / pUrva zilpena parAyena vA jAtizabdasya guNakriyAzabdasamabhivyAhAre vizeSyasamarpakataiva / tena nIlotpalaM pAcakabrAhmaNa iti vyavasthita eva prayogaH / guNazabdayoH kriyAzabdayorguNakriyAzabdayozcAniyama eva / khaJjakubjaH kubjakhajaH / pAcakapAThakaH pAThakapAcakaH / khajapAcakaH pAcakakhaJja iti / atra mUlamupasarjanamiti mahAsaMjJA / apradhAnaM hyupasarjanam / guNa kriyayozca dravyaM pratyaprAdhAnyaM spaSTameveti / zraparasyArdha iti etaca 'pazcAt ' iti sUtre bhASye sthitam / bahulagrahaNAditi / ekeSu mukhyeSu vIrayate parAkramate iti vA bodhyam / zreNyAdayaH / Adya Adizabdo vyavasthAvAcI / dvitIyastu prakAravAcI / 'zreNyAdayaH paThyante, kRtAdirAkRtigaNaH' iti bhASyAt / zreNi, eka, pUga, mukunda, zazi, vizikha, nicaya. nidhanAdiH zreNyAdiH / kRta, mita, mata. bhUtAdiH kRtAdiH yadA tu siddhA eva zreNayaH samyak kRtAstadA samAso neSyata ityAzayenAha - azve. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 77 naJviziSTenAnaJ / ( 2-1-60 ) navviziSTena klAntenAnam klAntaM samasyate / kRtaM ca tadakRtaM ca kRtAkRtam / 'zAkapArthivAdInAM siddhaye uttarapadalopasyopasaMkhyAnam' ( vA 1310 ) / zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthivaH / devabrAhmaNaH / 740 sanmahatparamottamotkRSTAH pUjyamAnaiH / (2-1-61) sadvaidyaH / vacaya jIvitumasamarthA idAnIM tena jIvituM samarthAH kRtA ityarthe samAse sati zreNikRtAH ' iti bhavatItyarthaH / zrANazabdo hasvAntaH bhASye tathaivodAharaNAt / yadA tu siddhA eva zreNayaH pariSkRta stadA tu na samAsaH, cvyarthAbhAvAt / vipratyayAntasya tu para tvAt 'kugati-' iti nityasamAsaH / tataH 'cvau ca' iti zreNizabdasya dIrghaH / ktena naJvaziSTena naJ / naJviziSTena klAntena samAnAdhikaraNena saha natrahitaM klAntaM samasyate, sa tatpuruSa ityarthaH / kRtaM ca taditi / ekadezasya karaNAtkRtam, eka dezAntarasyAkaraNAttadevAkRtam / pUrvanipAtaniyamArtham / siddhaM ca tadabhuktaM cetyatra tu nAyaM samAsaH, viziSTa zabdo hyatrAdhikavAcI / yathA devadattAdyajJadattaH svAdhyAyena viziSTa ityukte adhika iti gamyate / naJaiva viziSTaM naJmAtrAdhikena ktAnteneti labhyate / evaM ca samAnaprakRtikatvaM klAntayoH paryavasannamiti bodhyam / zAkapArthivAdInAmiti / 'barNo varNena' iti sUtrabhASye idaM vArtikaM paThitam / zAkapriyaH pArthivaH zAkapArthiva iti / zAkaH priyo yasya sa zAkapriyaH / ' vA priyasya' iti priyazabdasya paranipAtaH zAkapriyazcAsau pArthivazca iti vigrahe bahuvrIhigarbho vizeSaNasamAsaH / tatra pUrvakhara De bahuvrIhau uttarapadasya priyazabdasya lopaH / devabrAhmaNa iti / devAH priyA yasya sa devapriyaH, sa cAsau brAhmaNazceti vigrahaH / pUrvavaduttarapadalopaH / devapUjako brAhmaNa iti vA vigrahaH | sanmahatparama / samAnAdhikaraNaiH samasyante, sa tatpuruSa iti zeSaH / sadvaidya iti / san vaidya iti vigrahaH / cikitsA 1 yaH zreya iti / ekena zilpena parAyena vA ye jIvanti teSAM samUhaH zreNiH / cvyantAnAM tu 'kugati-' iti nityasamAsaH, paratvAt / zreNIkRtam / iha tu 'cvau ca' iti dIrghaH / ktena / viziSTazabdo'vadhAraNArthaH / naJmAtrAdhikena najarahitaM samasyata iti sUtrArthaH / teneha na - siddhaM cAbhuktaM ca / nuDiDadhikenApIti vAcyam / azitaM cAnazitaM ca prazitAnazitam / kliSTAklizitam / 'klizaH ktvAniSThayoH' iti veT / kRtAkRtamiti / ekadezakaraNAtkRtam / ekadezAntarasyAkaraNAttadevAkRtam zAkapArthiva iti / pRthivyA IzvaraH pArthivaH / ' tasyezvaraH' ityaN / zAkapriya iti bahuvrIhiH, tasya pArthivazabdena samAse kRte pUrvasamAse yaduttarapadaM priya iti tasya lopaH / tathA devabrAhmaNa ityatra devasya pUjako devapUjaka iti pUrvasmin SaSThIsamAse Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsamAyena mahata bhAkAraH / mahAvaiyAkaraNaH / pUjyamAnaiH kim-utkRSTo gauH / pavAd uddhata ityarthaH / vRndArakanAgakukharaiH pUjyamAnam / (2-1-62) govRndArakaH / vyAghrAderAkRtigaNavAdeva siddhe sAmAnyaprayogArthaM vacanam / 742 katarakatamau jAtipariprazne / (2-1-63) katarakaThaH / ktmklaapH| zAstrakUlaMkaSajJAnatvaM sattvam / tena vaidyasya pUjA gamyate / pUrvanipAtaniyamArtha sUtram / vadayamANeneti / mahAzcAsau vaiyAkaraNazceti vigrahe anena samAse sati mahacchabdasya 'prAnmahataH-' iti vakSyamANena AkAre antAdeze savarNadIrgha mahAvaiyAkaraNa iti bhavatItyarthaH / nanu utkRSTo gaurityatrotkRSTazabdasya atizayitavAcitayA tena goH pUjAvagamAt kathamiha samAso na bhavatItyata Aha-paGkAdudhRta ityartha iti / utpUrvakaH kRSadhAturihodaraNArthaka iti bhAvaH / paramavaidyaH, uttamavaidyaH, utkRSTavaidyaH / guNakriyAzabdaiH samAse sadAdInAM pUrvanipAtaniyamArthamidaM sUtram / vRndaarknaagkunyjraiH| samAnAdhikaraNaiH samasyata iti shessH| vizeSaNasamAsenava siddhe vizeSyasya pUrvanipAtaniyamArtha sUtram / govRndAraka iti| vRndArakazabdo devatAvAcI / 'amarA nirjarA devAH' ityupakramya 'vRndArakA daivatAni' ityamaraH / gauH vRndAraka iveti vigrahaH / gauH nAga iva gonAgaH / gauH kuJjara iva gokuJjaraH / nAgazabdaH kuJjarazabdazca gajavAcI / atra gondArakAditulyatvAt zreSThayaM gamyata iti pUjyamAnatA / nanu vyAghrAderAkRtigaNatvAd 'upamitaM vyAghrAdibhiH-' ityeva siddhe kimarthamidamityata zrAha--vyAghrAderiti / sAmAnyeti / gokuJjaraH zreSTha ityAdAviti bhAvaH / katarakatamau / jAtipAriprazne gamye katarakatamau samAnAdhikaraNena samasyete ityarthaH / katarakaTha iti / anayoH kaH kaTha ityarthaH / "kiMyattadornirdhAraNe dvayo. rekasya Datarac' kaThena proktamadhIte kaThaH / vaizampAyanAntevAsitvAt prokte NiniH / 'kaThacarakAlluk' iti tasya luk / tataH 'tadadhIte-' ityaNaH 'proktAlluk' iti luk / katamakalApa iti / eSAM kaH kalApa iti vigrahaH / kalApinA proktamadhIte klaapH| 'kalApino'Na ' 'sabrahmacAri' iti ttilopH| 'vA bahUnAM jAtipariprazne Datamac' / nanu ghaTatvAdivat kaThazAkhAdhyetRtvAdikaM na jAtiH / 'prAkRtigrahaNA jAtiH' iti lakSaNasya 'liGgAnAM ca na sarvabhA', 'sakRdAkhyAtaniryAhyA' iti lakSaNasya ca tatrAyaduttarapadaM pUjaka iti tasya lopo jJeyaH / sanmahat / guNakriyAzabdaiH saha samAse sadAdInAM pUrvanipAtaniyamArtha sUtram / katarakatamau / jAtipariprazne kim / kataro devdttH| 'vA bahUnAM jAtipariprazne Datamac' iti vyutpAditakatamazabdasAhacaryAttAdRzasyaiva katarazabdasyApi grahaNe siddhe jAtiparipraznagrahaNaM zApayati 'katamazabdo'rthA. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 76 'gotraM ca caraNaiH saha' iti jAtitvam / 743 kiM kSepe / (2-1-64) kutsito rAjA kiMrAjA, yo na rakSati / 744 poTAyuvatistokakatipayagRSTidhenuvazAvehadvaSkayaNIpravaktRzrotriyAdhyApakadhUtairjAtiH / ( 2-1-65 ) 745 tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH / ( 1-2-42 ) 746 puMvatkarmadhArayajAtIyadezIyeSu / (6-3-42) karmadhAraye jAtIyadezIyayozca pravRtterityata Aha-- gotraM ceti / atra katamazabdasya jAtipariprazna eva vyutpAdanAt katarArthameva jAtiparipraznagrahaNam / evaM ca anayoH kataro devadatta ityatra na bhavati samAsaH / eSAM katamo devadatta iti tu nAstyeva / jAtipariprazna eva Datamaco vidhAnAt / vastutastu Data raDatamavidhau dvayoriti bahUnAmiti jAtipariprazne iti pratyAkhyAtaM bhASye / evaM ca kAma eSAM devadatta ityapyasti / tatra samAsAbhAvAya jJAtaparipraznagrahaNam iti zabdenduzekhare sthitam / kiM kSepe / kSepo nindA / tatra gamye kimityavyayaM samAnAdhikara Nena samasyate sa tatpuruSa ityarthaH / kutsito rAjeti / askhapadavigraho'yam / kim padasthAne kutsitapadamiti jJeyam, vAkyena nindAnavagamena svapadalaukikavigrahAsambhavat / kiMrAjeti / ' rAjAhassakhibhyaH -' iti Tac tu na, 'kimaH kSepa' iti niSedhAt / nanu rAjJo bahusampattizAlinaH kathaM kutsitatvamityata Aha--yo na rakSatIti / sa kiMrAjezyanvayaH / 9 poTAyuvati / poTAdibhiH samAnAdhikaraNairjAtivAcakaM samasyate sa tatpuruSa ityarthaH / atha karmadhArayakAryaM vakSyan karmadhAraya saMjJAmAha - tatpuruSaH samAna / samAnam ekamadhikaraNaM vAcyaM yayoH padayoH, te samAnAdhikaraNe pade, te asya staiti samAnAdhikaraNaH, matvarthIya: zrazradyac / samAnAdhikaraNAnekapadAvayavakastatpuruSaH karmadhArasaMjJako bhavatItyarthaH / tatpuruSAdhikAre iyaM saMjJA na kRtA, tathA satyekasaMjJAdhikArAt karmadhArayasaMjJayA tatpuruSasaMjJA bAdhyetetyAhuH / puMvatkarmadhAraya / striyAH puMvadbhASitapuMskAdanUGiti vartate / ekApi saptamI viSayabhedAdbhidyate / karmadhArayAMza adhikaraNasaptamI / jAtI dezIyaviSaye parasaptamI / tadAha -- karmadhAraya iti / tathAbhUtamityanantaraM strIvAcakamiti zeSaH / bhASitapuMskAdanUGityetat 'striyAH puMvat - ' iti sUtre sphuTIkariSyate / nanu karmadhAraye 'striyAH puMvat -' ityanena siddhaM puMvattvam, 1 ntare'pi sAdhuH' iti| tathA ca pratyudAhRtaM prAcInavRttiSu ' kataro bhavatordevadattaH / katamo bhavatAM devadattaH' ini / kiM kSepe / kiMrAjeti / 'kimaH kSepe' iti smaasaantnissedhH| kSepe kim, ko rAjA pATaliputre ? / evaM 'kiMsakhA yo druhyati' 'kiMgauH yo na vahati' ityapyudAharaNaM bodhyam / tatpuruSaH / samAnAdhikaraNazabdaH arzaAya 1 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 siddhaantkaumudii| [ tatpuruSasamAsaparato bhASitapuMskAtpara UbhAvo yasmistathAbhUtaM pUrva puMvat / pUraNIpriyAdivaprAptaH puMvajhAvo vidhIyate / mahAnavamI / kRSNacaturdazI / mhaapriyaa| tathA kopadhAdeH pratiSiddhaH puMvadrAvaH karmadhArayAdau pratiprasUyate / pAcakastrI, vatsabhAryA, paJcamabhAryA, sonabhAryA, sukezabhAryA, brAhmaNabhAryA / evaM pAcakajAtIyadezIyayossu 'tasilAdiSvAkRtvasucaH' ityanena siddhamityata Aha-pUraNIpriyAdiSvaprApta iti / apUraNIpriyAdiSviti paryudAsAditi bhaavH| mahAnavamIti / mahatI cAsau navamI ceti vigrahaH / 'sanmahat-' ityAdinA samAsaH / navAnAM pUraNI navamI / 'tasya pUraNe DaT 'nAntAdasaMkhyAdermaT / TittvAd DIp / atra navamI zabdasya pUraNapratyayAntatvAttasmin pare 'striyAH puMvat-' iti puMvattvamaprAptamanena vidhI. yate / kRte puMvattve 'zrAnmahataH- ityAttvamiti bhAvaH / kRSNacaturdazIti / caturdazAnAM pUraNI caturdazI DaT / 'nastaddhite' iti TilopaH / TittvAnDIp / kRSNA cAsau caturdazI ceti vigrahaH / mahApriyeti / mahatI cAsau priyA ceti karmadhArayaH / atrApi priyAdiparyudAsAdaprAptamanena vidhIyata iti bhaavH| 'puMvatkarmadhAraya-' ityasya prayojanAntaramAha--tathA kopadhAderiti / 'na kopadhAyAH' 'saMjJApUraNyozca' 'vRddhinimittasya ca taddhitasyAraktavikAre' 'svAjAccataH' 'jAtezca' iti paJcasUtryA pratiSiddha ityarthaH / karmadhArayAdAviti / karmadhAraye jAtIyadezIyayozca parayorityarthaH / pAcakastrIti / pAcikA cAso strI ceti karmadhArayaH / atra 'na kopadhAyAH' iti puMvattvasya pratiSedhaH prAptaH / dattabhAryA, paJcamabhAyeti / dattA cAsau bhAryA cati, paJcamI cAsau bhAryA ceti ca krmdhaaryH| atra 'saMjJApUraNyozca' iti pratiSedhaH prAptaH / saunabhAyeti / sraunI cAsau bhAryA ceti karmadhArayaH / atra 'vRddhinimittasya ca-' iti pratiSedhaH prAptaH / sukezabhAyeti / sukazI cAsau bhAryA ceti krmdhaaryH| atra 'svAzAcca' iti niSedhaH prAptaH / brAhmaNabhAyeti / brAhmaNI cAsau bhAryA ceti jantaH / samAnAdhikaraNapadaka ityarthaH / bhASitapuMskAdityAdi / etacca 'striyAH puMvat-' iti sUtre sphuttiikrissyte| nanu tenaiva karmadhArayepi siddham , jAtIyadezIyayostu 'tasilAdiSu-' iti siddham , tatkimanena sUtreNetyata Aha-pUraNIpriyAdiSviti / tatheti ca / mahAnavamIti / navAnAM pUraNI / 'tasya pUraNe DaT 'nAntAdasaMkhyAdermaT' TittvAnGIp / mahatI cAsau navamI ceti vigrahaH / vadbhAve kRte vakSyamANena mahata AkAraH / kopadhAderiti / 'na kopadhAyAH' 'saMjJApUraNyozca' 'vRddhinimittasya ca taddhitasyAraktavikAre' 'svAjAccetaH' 'jAtezca' iti paJcasUcyA pratiSiddha ityarthaH / krameNodAharati-pAcakastrIti / jAtIyadezIyayorapi pratiprasavamudAharati Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 81 jAtIyA pAcakadezIyA ityAdi / ibhapoTA | poTA strIpuMsalakSaNA / ibhayuvatiH / zragnistokaH / udaviSkatipayam / gRSTiH sakRtprasUtA, gogRSTiH / dhenurnavaprasUtA, godhenuH / vazA vandhyA govazA / vehagarbhaghAtinI govehat / baSkayaNyataruNavatsA, gobaSkaya NI / kaThapravaktA / kaThazrotriyaH / kaThAdhyApakaH / kaThadhUrtaH / karmadhArayaH / atra 'jAte zca' iti niSedhaH prAptaH / atha jAtIyadezIyayoH pratiprasavamudAharati--- evaM pAcakacAtIyA pAcakadezIyeti / 'prakAravacane-' iti jAtIyar, 'ISadasamAptau -' i te dezIyar / ubhayatrApi ' tasilAdiSu -' iti puMvattvasya 'na kopadhAyAH' iti niSedhaH prAptaH / ityAdIti / dattajAtIyA, dattadezIyA, paJcamajAtIyA, paJcamadezIyA, sraughnnajAtIyA, sraughnadezIyA, sukezajAtIyA, sukezadezIyA, brAhmaNajAtIyA, brAhmaNa zIyA / tadevaM puMvatkamadhAraya ' iti sUtraM nirUpya 'poTAyuvati -' iti sUtrasya kram godAharaNAnyAha - ibhapoTeti / poTA cAsau ibhI ceti karmadhArayaH / ibhIzabdasya puMvattvam / jAteH pUrvanipAtArthamidaM sUtram / poTA strIpuMsalakSaNA iti / kozavAkyamidam / strIpuMsayorlakSaNAni cihnAni yasyA iti bahuvrIhiH / ibhayuvatireti / yuvatizcAsau ibhI ceti vigrahaH / karmadhAraye puMvattvam / agnistoka iti / stokaH alpaH, sa cAsau abhizceti vigrahaH / udazvitkatipayamiti / 'takraM hAdazvit' ityamaraH / katipayaM ca tadudazvicceti karmadhArayaH / sRSTiH sakRtprasUti / kozavAkyamidam / gogRSTiriti / gRSTizcAsau gauzceti karmadhArayaH / dhenurnavaprasUteti / kozavAkyamidam / godhenuriti / dhenuzcAsau gauzceti vigrahaH / vazA vandhyeti / kozavAkyamidam / govazeti / vazA cAsau gauzceti / vigrahaH / veha garbhaghAtinIti / kozavAkyamidam / govehaditi / behaccAsau gauzceti vigrahaH / baSkayaNyataruNavatseti / 'cirasUtA baSkayaNI' ityamaraH / taruNavatsetyapapAThaH / gobaSkayaNIti / baSkayaNI cAsau gauzceti vigrahaH / kaThapravakteti / pravakta adhyApakaH, sa cAsau kaThazceti vigrahaH / kaThAdhyApaka iti / zradhyApakazcAsau va Thazceti vigrahaH / kaThadhUrta iti / dhUrtazcAsau kaThazceti evamiti / pAcikAprakAravatI pAcakajAtIyA / ' prakAracacane jAtIyar' / pAcakadezIyeti / 'ISadasamAptau -' iti dezIyara / ubhayatra ' tasilAdiSu -' iti puMvadbhAvasya 'na kopadhAyAH' iti niSedhaH prAptaH, paTujAtIyA paTudezIyetyAdau tasya caritArtha - tvAt / ityAdIti / zrAdipadAd dattajAtIyA, paJcamajAtIyA, sraughnajAtIyA, sukezajAtIyA, brAhmaNajAtIyA / evaM dattadezIyetyAyudAhAryam / strIpuMsalakSaNeti / stanazmazvAdiyuktA strItyarthaH / udazviditi / 'takraM yadazvinmathitaM pAdAmbvardhAmbu Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa747 prazaMsAvacanaizca / (2-1-66) etaiH saha jAtiH prAgvat / gomatalikA / momacarcikA / goprakANDam / gavoddhaH / gotbjH| prazastA gaurityrthH| matalikAdayo niyatalikAH, na tu vizeSyaninnAH / jAti: kim-kumArI matalikA / 748 yuvA khalatipalitavalinajaratIbhiH / (2-1-67) vigrahaH / 'dhUrto'kSadevI' itymrH| viTa ityanye / na ca 'kutsitAni kutsanaiH' ityanena siddhiH zaGkayA, pravRttinimittakutsAyAmeva ttprvRttH| na hi kaThatvaM kutsitam / prazaMsAvacanaizca / etairiti / rUDhapA prazaMsAvAcakairityarthaH / jAtiriti / 'poTAyuvati-' ityatastadanuvRtteriti bhaavH| prAgvaditi / samAnAdhikaraNaiH samasyate, sa tatpuruSa ityarthaH / jAteH pUrvanipAtaniyamArtha sUtram / gomatalliketi / matallikA cAsau gauzceti vigrahaH / gomcrciketi| macarcikA cAsau gauzceti vigrahaH / goprakAeDamiti / prakANDaM cAsau gauzceti vigrhH| gavoddha iti / uddhazcAsau gauzceti vigrahaH / 'avaG sphoTAyanasya' 'Ad guNaH' / gotallaja iti / tallajazvAsau gauzceti vigrahaH / sarvatra paravalliGgatA / matallikAdizabdAnAmaprasiddhatvAdyAcaSTeprazastA gaurityartha iti / gozabdasya strIliGgatvAbhiprAyAtprazasteti strIliGganirdezaH / gozabdasya pu~lliGgatve tu prazasta iti pAThayam / nanu gozabdasya pu~lliGgatve matallikAmacarcikAprakANDazabdAnAmapi vizeSyanighnatvAt pu~lliGgatApattiH / gozabdasya strIliGgatve tu prakANDoddhatallajAnAmapi strIliGgatApattizcetyata Aha-matallikAdaya iti / 'matallikA macarcikA prakANDamuddhatallajau / prazastavAcakAnyamUni' ityamaraH / kumArI matalliketi / avasthAvizeSAtmakavayovizeSavAcitvAnna jAtivAcI kumArIzabda iti na smaasH| samAse tu 'puMvatkarmadhAraya-' iti puMvattvaM syAditi bhAvaH / yuvA khalati / yuvanzabdaH khalatyAdibhiH samAnAdhikaraNaiH samasyate, sa tatpuruSa ityarthaH / vizeSaNasamAsena siddha kimarthamidamityata aAha--pUrveti / yuvanzabdasya khalatyAdizabdAnAM ca guNavAcitvAdvizeSaNatve kAmacArAtpUrvanipAtasyAniyame prApte tanniyamArthamidaM sUtramityarthaH / khalatiH kezahInazirAH / 'palitaM jarasA zauklAyam ' 'valino valibhaH samau' ityamaraH / yuvA khalatiH yuvakhalatiriti / nirjalam' ityamaraH / kaThadhUrta iti / nAtra kaThatvaM kutsyate, ataH 'kutsitAni kutsanaiH' iti gatArthatA na zaGkayA, pravRttinimittakutsAyAmeva tasya pravRtteH / 'janayati kumudabhrAnti dhUrtabako bAlamatsyAnAm' ityatra dhUrtabaka ityasAdhureva / prazaMsAvacanaizca / vacanagrahaNaM rUDhizabdaparigrahArtham / tena ye yaugikAH prazastazobhanaramaNIyAdayaH, ye ca vizeSavacanAH zucimRdvAdayaH, ye tu gauNyA vRttyA prazaMsA gamayanti 'siMho mANavakaH' Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18. baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [83 pUrvanipAtaniyamArtha sUtram / liGgaviziSTaparibhASayA yuvatizabdo'pi samasyate / yuvA khalatiyuvakha natiH / yuvatiH khalatI yuvakhalatI / yuvajaratI / yuvatyAmeva jaratIdharmopalambhena tadrUpAropAsAmAnAdhikaraNyam / 746 kRtyatulyAkhyA ajAtyA / (2-1-68) bhojyoSNam / tulyazvetaH / sadRzazvetaH / prajAtyA kim-bhojya zrodanaH / pratiSedhasAmarthyAdvizeSaNasamAso'pi na / 750 varNo antarvartinIM vibhakti mAzritya padatvAnnalopaH / nanu yuveti puMlliGganirdezAt kathaM yuvatizabdasya samAsa ityata Aha--liGgaviziSTeti / yuvatiH khalatiH yuvakhalatiriti / 'puMvatkarma vAraya-' iti puMvattvam / yuvajaratIti / jaratI vRddhA / yuvatizvAsau jaratI ceti di grahaH / 'puMvatkarmadhAraya-' iti puMvattvam / nanu yuvatiH kathaM jaratI syAdityata Aha-zuvatyAmeveti / kRtyatulyAkhyA / kRtyapratyayAntAH tulyavAcakAzca jAtibhinna vAcakena samAnAdhikaraNena samasyante sa tatpuruSa ityarthaH / bhojyoSNamiti / bhojyaM ca taduSNaM ceti vigrahaH / 'Rhaloparyat' iti Nyat ! arhe kRtyapratyayaH / OM jyoSNazabdayoH kriyAguNazabdatvAt vizeSaNatve kAmacArAdaniyatapUrvanipAte prApte 'neyamArthamidam / tulyazveta iti| tulyazcAsau zvetazceti vigrahaH / ubhayorguNAcanatayA vizeSaNatvAniyame'pi tulyazabdasyaiva pUrvanipAtaH / AkhyAgrahaNasya prayojanamAha--sadRzazveta iti / sadRzazabdasya tulyaparyAyatvAditi bhAvaH / bhojya aodana iti / atra odanazabdasya jAtivAcitvAttenAyaM samAso na bhavatItyarthaH / nanvetatsamAsAbhAve'pi vizeSaNasamAso duri ityata AhapratiSedheti / bhojya AbdapUrvanipAtasyobhayatrApyaviziSTatayA 'ajAtyA' iti paryudAityAdayaste sarve vyudayante / gavoddha iti / 'avaG sphoTAyanasya' ityavaDi 'Ad guNaH' / 'matAjakA macarcikA prakANDamuddhatallajI / prazastavAcakAnyamUni' ityamaraH / 'prazaMsAvacana moTAyuvati-' ityekayogasaMbhava pRthagyogakaraNaM cintya phalam / yuvakhalatIti / 'kadikArAdaktinaH' iti GIS / 'puMvatkarmadhAraya-' iti yuvatizabdasya puMvadbhAvaH / jAtIti / 'jIryateratRn', 'ugitazca' iti DIpa / evaM yuvapalitaH, yuvavalina ityuda hAryam / valinazabdaH pAmAdiH / kRtyatulyAkhyA / tulyamahAn sadRzamahAnityAdau tu paratvAdanena 'sanmahat-' iti bAdhyate / 'tasya satkRtyazAlinaH' iti bhaTTiprayoga tu 'satAM kRtyaM satkRtyam' iti SaSThIsamAso bodhyaH / evaM 'paramapUjyaH' ityAdiSvapi / varNo / samAnAdhikaraNena varNavAcinA varNavAci samasyata ityarthaH / 'vizeSaNaM vize yeNa-' ityanenaiva siddha pRthagvidhAnaM 'varNo varNeSvanete' iti 1 kvacittu '-bha yathA' iti pAThaH / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84] siddhaantkaumudii| [ tatpuruSasamAsavarNena / (2-1-66) samAnAdhikaraNena saha prAgvat / kRSNasArakaH / 751 kaDArAH karmadhAraye (2-2-38) kaDArAdayaH zabdAH karmadhAraye vA pUrva prayojyAH / kaDArajaiminiH / jaiminikaDAraH / 752 kumAraH shrmnnaadibhiH| (2-1-70) kumArI zramaNA kumaarshrmnnaa| iha gaNe zramaNA pravrajitA savaiyarthyAditi bhAvaH / vrnno| zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe--samAnAdhikaraNeneti / varNavAcinA samAnAdhikaraNena varNavAcI samasyate, sa tatpuruSa ityarthaH / kRSNasAraGga iti / sAraGgazcitravarNavAn / kRSNazabdaH kRSNa vayavake lAkSaNika iti sAmAnAdhikaraNyam / kRSNazcAsau sAraGgazceti vigrahaH / vizeSaNasamAsena siddhe idaM prpnycaarthmev| yattu 'varNo varNeSvanete' iti svaravidhau pratipadoktatvAdasyaiva grahaNArthamidam / tena sAraGgasyAvayavaH kRSNaH sAraGgakRSNa ityatra 'varNo varNeSu-' iti svaro neti, tacintyam, karmadhArayasvaraprakaraNe 'varNo varNeSvanete' iti sUtrasya pAThenaiva siddheriti dik / kaDArAH karmadhAraye / 'upasarjanaM pUrvam' ityataH pUrvamityanuvartate / kaDArA iti bahuvacananirdezAttadAdigrahaNam , tadAha-kaDArAdaya iti / 'upasarjanaM pUrvam' iti nitye prApte vikalpo'yam / kaDArajaiminiriti / kaDArazcAsau jaiminizceti vigrahaH / kumAraH zramaNAdibhiH / kumArazabdaH zramaNAdibhiH samAnAdhikaraNaiH samasyate, sa tatpuruSa ityarthaH / kumArI zramaNA kumArazramaNeti / 'puMvatkarmadhAraya-' iti puMvattvam / zramaNA parityaktasarvarAjA / nanu sUtre kumArazabdasya pu~lliGgasyaiva pAThAt kathamiha strIliGgasyodAharaNamityata zrAhaiheti / nanu gaNe strIliGgAnAmeva pAThe sUtrasya kathaM teSu pravRttiH / na ca liGgaviziSTapUrvapadaprakRtisvaro vidhIyamAnaH pratipadonatvAdetatsamAsapUrvapadasyaiva bhavatu nAnyasyetye tadartham / kRSNasAraGga iti / sAraGgazcitraparyAyaH, sa ca guNopasarjanadravyaparaH / kRSNazabdo'pi kRSNAvayavake bhAvaH / evaM ca gauNe sAmAnAdhikaraNye 'vizeSaNaM vizedhyeNa-' ityapravRttau samAsArthamapIdamArabdhavyamityAhuH / nanu 'tRtIyA tatkRtA-' ityanenaivAyaM samAsaH sidhyati, sAraGgatvasya kRSNAdikRtatvAt / nApi svare bhedaH, 'tatpuruSe tulyArthatRtIyA' ityanenaiva pUrvapadaprakRtisvarasiddhariti cet / atrAhu:-kRSNazuko haritazukla ityAdyartha samAso'nenAvazyaM vidheyaH / nahIha tatkRtatvamasti / yadyapIha 'vizeSaNaM vizeSyeNa-' ityanena samAsaH sidhyati, tathApISTaH svaro na sidhyati / na ca pratipadokasamAso'kiMcitkaraH, vyAvAlAbhAditi vAcyam , kRSNazukrau ityAdeyAvartyasya saMbhavAditi / kaDArAdaya iti / bahuvacananirdezAditi bhAvaH / prAdizabdena gaDulazANDilyaH, zANDilyagaDula ityAdi / etaca bhASye spaSTam / eta. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ va garbhiNItyAdayaH strIliGgAH paThyante / liGgaviziSTaparibhASAyA etadeva jJApakaM bodhyam / 753 catuSpAdo garbhiNyA / ( 2-1-71 ) catuSpAjAtivAcino garbhiNIzabdena saha prAgvat / gogarbhiNI / 'catuSpAjjAtiriti vaktavyam' ( vA 1311 ) / neha | svastimatI garbhiNI / 754 mayUravyaMsakAdyazca / ( 2 - 1 - 72 ) ete nipAtyante / mayUro vyaMsakaH mayUravyaMsakaH / vyaMsako dhUrtaH / udakcAvAkyoccAvacam / nizcitaM ca pracitaM ca nizzrapracam / nAsti kiJcana yasya paribhASayeti vAcyam, tatsadbhAve pramANAbhAvAdityata Aha--liGgeti / etadeveti / etadapItyarthaH, 'yuvA khalati -' itisUtre jaratIgrahaNasyApi tajjJApakatvAt / na hi yuvanzabdasya jaratIsAmAnAdhikaraNyamasti / catuSpAdo garbhiNyA | 'jAtigrahaNaM kartavyam' iti vArtikamabhipretya Aha - catuSpAdajAtIti / gogarbhiNIti / garbhiNI cAsau gauzceti vigrhH| vizeSyasya pUrvanipAtArthamidaM sUtram / jAtiriti kim ? kAlAkSI garbhiNI / mayUravyaMsakAdayazca / ete nipAtyanta iti / kRtasamAsakAryA nidizyanta ityarthaH / mayUravyaMsaka iti / vyaMsakazcAsau mayUrazceti vigrahaH / vyaMsako dhUrta iti / atra koSo mRgyaH / guNavacanatvAd vyaMsakazabdasya pUrvanipAte prApte idaM vacanam / uccAvacamiti / udakzabdasya ucceyAdezaH / avAkzabsya zravacAdezazca / 'uccAvaca naikabhedam' ityamaraH / nizcapracamiti / nizcitazabdasya nizcAdezaH / pracitazabdasya pracAdezaH / nAsti kiJcaneti / canetyavyayamapyarthe / nAsti kimapi yasyetyarthe bahuvrIhyapavAdastripadastatpuruSaH / maJo nakArasya lopazca nipAtyate / 'na lopo naJaH' iti tu nAtra pravartate, kiMzabdasya uttarapadatvAbhAvAt samAsacara makhaNDa eva deveti / evakAraH sphuTasiddhatvadyotanArtho na tvavadhAraNArthaH / 'yuvA khalati-' iti sUtre jaratIgrahaNasyApi jJApakatvasaMbhavAt / na hi yuvanzabdasya puMstve jaratIsAmAnAdhikaraNyaM saMgacchate / catuSpAdo / maNDUkaplutyA zratra 'jAtiH' ityanuvartata ityAha-- jAtivAcIti / jAtiH kim, kAlAkSI garbhiNI / catuSpAtkim, brAhmaNI garbhiNI / pratyudAharaNe 'vizeSaNam -' iti samAsaH syAdeva / garbhiNIkAlAkSItyAdipUrvanipAte vizeSaH / mayUra / cakAro'trAvadhAraNArthaH / tena 'paramamayUravyaMsakaH' ityAdi samAsAntaraM na bhavati / dhUrta iti / evaM ca guNavacanatvAtpUrvanipAte prApte idaM vacanamArabdhamiti bhAvaH / anye tu mayUra iva vyaMsako mayUravyaMsaka ityAdau 'upamAnAni sAmAnyavacanaiH' iti samAsasyApavAdo'yam / tena 'samAsasya' ityantodAttatvamiha sidhyati / 'tatpuruSe tulyArtha -' ityupamAnapUrvapadaprakRtisvarasyopa Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsaso'kicanaH / nAsti kuto bhayaM yasya so'kutobhayaH / anyo rAjA rAjAntaram / cideva cinmAtram / 'pAkhyAtamAkhyAtena kriyAsAtasye' (ga 20) / anIta pibatetyevaM satataM yatrAbhidhIyate sA praznotapibatA / pacatabhRjatA / khaadtmodtaa| 'ehIDAdayo'nyapadArthe' (ga 18) ehIDa iti yasminkarmaNi tadehIDam / ehiyavam / uddhara koSThAdutsRja dehIti yasyAM kriyAyAM soddharotsRjA / uddhmvidhmaa| asAtatyArthamiha pAThaH / 'jahi karmaNA bahulamAbhIkSNye kartAraM caabhiddhaati'| (ga 26) / jahItyetaskarmaNA bahulaM samasyate bhAbhIkSNye gamye samAsena ceskartAbhidhIyata ityarthaH / jhijoddH| jhistmbH| 755 iissdkRtaa| (2-2-7) uttarapadazabdasya rUDhatvAt / nAsti kuta iti / kuto'pi bhayamasya nAstIti vigrahasyArthaH / akuto bhaya iti / bhuvriihypvaadsttpurussH| anyo rAjA rAjAntaramiti / atra antarazabdaH anyaparyAyaH / tasya sthAne anyazabdo vigrahavAkye jJeyaH, nityasamAsatvena asvapadavigrahaucityAt / nityasamAsatvaM ca rAjAntaramityasya vyAkhyAnAdeva jJeyam / atra antarazabdasya paranipAtaH / cideva cinmAtramiti / 'mAnaM kAtsye'vadhAraNe' ityamaraH / nityasamAsatvasUcanAya asvapadavigrahaH / nipAtanAdanunAsikanityatetyAhuH / AkhyAtamiti / gaNasUtram / kriyAsAtatye gamye tiGantaM tiGantana samasyate, sa tatpuruSa ityrthH| aznItapibateti / ihAsubantatve'pi samAsaH / kriyArUpasyAnyapadArthasya prAdhAnyAt strItvATTAp / evaM paca nabhRjatetyAdAvapi / ehIDAdaya iti / idamapi gaNasUtram / anyapadArthe ehIDAdayo nipAtyanta ityarthaH / ehi IDe iti vigrahaH / iDe iti laDuttamapuruSaikavacanam / DakArAMdekArasya akArAde. zaH / ehiyavamiti / yaumItyasya yavAdezaH / utsRjetyasya vivaraNam-dehIti / iha pATha iti / ehIDAdizvityarthaH / 'jahi karmaNA bahulam-' ityapi gaNasUtram / kartA abhidhIyata iti / ukteH kartetyarthaH / jahijoDa iti / joDa iti kasyacit saMjJA / jahi joDaM jahi joDamityAbhIkSNyena ya ha sa jahijoDaH / jahistamba iti| jahi stambam , jahi stambamiti ya Aheti vigrahaH iti smaanaadhikrnnaadhikaarH| ISadakRtA / ISacchabdaH akRdantaprakRtikasubantena samasyate, sa tatpuruSa mAnasaMzabdanena vihite pratipadoktasamAse caritArthatvAdityAhuH / rAjAntaramiti / antarazabdo'tra bhinnvaacii| cinmAtramiti / 'mAtraM kAsnye'vadhAraNe' ityamaraH antaramAtrazabdAbhyAM saha nityasamAsa ityubhayatra asvapadavigraho darzitaH / nityasamA. satvaM tu avadhAraNArthakacakAreNa labdhamityAhuH / praznItapibateti / iha kiyArUpasthAnyapadArthasya prAdhAnyAt strItvATTAp / evamagre'pi-uddhara koSThAdityAdi / uddhara Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [87 IpatpiAdaH / 'ISad guNavacaneneti vAcyam' (vA 1316) / ISadrakam / 756 nam / (2-2-6) namsupAsaha samasyate / 757 nalopo nmH| (6-3-73) namo nasya bopaH syAduttarapade / na brAhmaNo'brAhmaNaH / 758 tasmAnnuDaci / ityarthaH / ISatpiGgala iti / piGgalazabdaH avyutpanna prAtipadikamiti bhaavH| ISadraNavacaneneti / akRtetyapahAyeti zeSaH / na / idaM samAnAdhikaraNAdhikArasthaM netyabhipretyAha-supA samasyata iti| na loponnyH| neti luptaSaSThIkaM padam / tadAha-no nasyeti / uttarapada iti / 'aluguttarapade' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / namo'ziti siddha lopavacanam akabrAhmaNa iti sAkackArthamityAhuH / abrAhmaNa iti / atrAropitatvaM namaH / AropitatvaM ca brAhmaNatvadvArA brAhmaNe'nveti / AropitabrAhmaNatvavAniti bodhaH / arthAd brAhmaNabhinna iti paryavasyati / kecittu naJ bhinavAcI, brAhmaNAdvima ityartha ityAhuH / tadayuktam , brAhmaNAdbhinna ityarthe puurvpdpraadhaanyaaptteH| tathA ca 'uttarapadArthapradhAnastatpuruSa' iti bhASyodghoSo virudhyata / kiM ca ate, atasmai, atasmAdityAdau sarvanAmakArya zIbhAvasmAyAdikaM na syAt, tacchandArthasya namaye prati vizeSaNatve apradhAnatvAt 'saMjJopasarjanIbhUtAstu na sarvAdayaH' ityuktaH / tathA asa ityAdau 'tadoH saH sAvanantyayoH' iti sarvAdyantargatatyadAdikArya satvaM ca na syAt / anekamityatra ekavacanAnupapattizca / ekabhinasya ekatvAsaMbhavena dvitvabahutvaniyamena ca dvibahuvacanApatteH / tathA sati 'anekamanyapadArtha' iti nopapadyata, 'etattadoHsulopaH-' ityatra anasamAsagrahaNaM cAtra liGgam / taddhi asaH zivaH, aneSaH ziva ityAdI sulopAbhAvArtham / tadbhina etabhinna ityarthe tu tacchandAdyarthasya upautsRjetyetAbAneva vigrahaH / utsRjetyasya vivaraNaM dehoti / koSThAditi tUddharetyasyAkAkSApUraNArthamuktam / samAsena cetkarteti / jahijoDamiti aAbhIkSAyena ya Aha sa jahijoDaH / evaM jAhe stambamiti ya Aha sa jhistmbH| nam / iha 'nalopo namaH' ityatra vizeSaNArtho akAraH / tatphalaM ca naikadhetyatrAlopaH / 'avyaye nakunipAtAnAm' ityavyayapUrvapadaprakRtisvarArtha akArocAraNamityanye / supA saha samasyata iti / uttarapadArthapradhAno'yaM samAsaH / tathA hi Aropitatva namA dyotyate / tathA ca abrAhmaNazandAd 'pAropito brAhmaNaH' iti bodhe arthAd 'brAhmaNabhinnaH' ityarthaH paryavasyati / ataevAnupasarjanatvAdatasmin asa ityAdau sarvanAmakArya sidhyati / tatpuruSasyautsargikamuttarapadArthaprAdhAnyamapyevaM sati nirvAdham / etattadoHiti sUtre anamsamAsagrahaNaM ceha limityAdi manoramAyAmanusandheyam / nalopo namaH / 'namo'z' iti vAvye nalopavacanaM sAkackArtham / tena namo'kadhi praka Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa(6-3-74 ) luptanakArAdhana uttarapadasyAjAdernuhAgamaH syAt / anazvaH / arthA sarjanatayA tyadAdyatvAnApattau hallyAdilopasya durvAratvAttadvaiyarthaM spaSTameva / tasmAdu. ttarapadArthaprAdhAnyaM bhASyoktamanusRtya Aropitatvameva namartha iti yuktam / vistarastu prauDhamanoramAyAM zabdaratne maJjUSAyAM ca jJeyaH / prAcInAstu 'tatsAdRzyamabhAvazca tadanyatvaM tdlptaa| aprAzastyaM virodhazca narthAH SaT prkiirtitaaH'| iti paThitvA abrAhmaNaH, apApam , anazvaH, anudarA kanyA, apazavo vA anye goazvebhyaH, adharma ityudAjahaH tatra sAdRzyAdikaM prakaraNAdigamyamityAhuH / tasmAnnuDaci / tacchandena pUrvasUtrAvagato luptanakAro naJ praamRshyte| uttarapada ityanuvRttam acItyanena vishessyte| tadAdividhiH / 'ubhayanirdeze paJcamInirdezo balIyAn paratvAt' itiparibhASayA saptamI SaSThI prakalpayati / tadAha-luptanakArAditi / anazva iti / samAse sati namo nakArasya lope tatpariziSTAkArasya nuTa ,TakAra it , ukAra uccAraNArthaH / TittvAdAdyavayava iti bhAvaH / nuk tu na kRtaH / mudaprasaGgAt / nanu 'uttare karmaNyavighnamastu' ityAdau vinAnAmabhAva ityarthe naJtatpuruSe sati paravallitve avighna iti syAt / na ca arthAbhAve avyayIbhAvena tatsiddhiriti vAcyam, avyayIbhAvasya nirmakSikamityAdau sAvakA brAhmaNaH, akanazva ityAdi siddhamityAhuH / uttarapada iti / 'aluguttarapade' ityadhikArAditi bhaavH| uttarapade kim, ghaTo nAsti, paTo nAsti / nanvevamapi 'baNArthaH' ityatra nalopaH syAditi cet / atrAhuH-uttarapadAkSiptapUrvapadena / nameM vizeSya 'pUrvapadabhUtasya namaH, iti vyAkhyAnAna bhavati / 'strIpuMsAbhyAm-' iti vihitasya naJpratyayasyApUrvapadatvAt / ataeva cAtra 'pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva prahaNam' iti paribhASA nopatiSThate / na ca pratyayapraraNe tadantagrahaNAnapratyayAntasya pUrvapadatvaM saMbhavatyeveti 'pratyayApratyayayoH-' ityetadupatiSThata eveti vAcyam / 'hRdayasya hRllekha-' iti sUtre aNagrahaNAtpRthag lekhagrahaNena 'uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagrahaNaM nAsti' iti jJApanAt / yadvA 'amUdhemastakAt- 'vibhaktAvaprathamAyAm' ityA dijJApakAd 'nalopo naJaH' ityatrAvyayameva naJ gRhyate, na tu pratyaya iti / tasmAnnuDaci / 'DaH si dhuT' ityatrevAcIti saptamyAH SaSThI prakalpyata ityAha-ajAdariti / acA uttarapadavizeSaNAd 'yasminvidhiH-' iti tadAdividhirlabhyata iti bhAvaH / anazva iti / nuTaH parAditvena apadAntatvAd 'Damo hrasvAt-' iti DamuNna bhavati / nanu vighnAnAmabhAvo'vighnamityatrApi paratvAttatpuruSaH syAdavyayIbhAvasya nirmacikAdau sAvakAzatvAt / anyathA anupalabdhiH, avivAda iti na siyedityA Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [86 bhAve'vyayIbhAvena sahAyaM vikalpyate / 'rohAgamanamvasandehAH prayojanam' iti 'bhadavAyAmasaMhitam' (vA 1167) iti ca bhASyavArtikaprayogAt / tena manupalabdhiH, avivAdaH, avinam ityAdi siddham / 'namo nalopastiti kSepe' (vA 1984) / apacasi tvaM jAma / nekadhA ityAdau tu nazabdena saha 'supA' (sa 146) iti samAsaH / 756 nabhrAenapAnnavedAnAsatyAnamucinazatayA paratvAttatpuruSasyaiva prasajJAdityata Aha-arthAbhAva iti / rakSeti / paspazAhikabhASye idaM vAkyam / rakSA ca Uhazca Agamazca laghu ca asaMdehazca iti dvndvH| 'paravalliGgam-' iti puMstvam / atra saMdehAbhAva ityarthe asaMdehazabdasya asaMdehA iti prayogAt tatpuruSo vijnyaayte| avyayIbhAve rakSohAgamaladhvasaMdehamiti syAt / adrutA. yAmasaMhitamiti / 'paraH sannikarSaH saMhitA' iti sUtre paThitamidaM vArtikam / adrutA yAM vRttau saMhitAbhAva ityarthaH / atra avyayIbhAve sati asaMhitamiti prayogAd avyayayobhAve'pi arthAbhAvo nA gamyo bhavatIti vijJAyate / anyathA tatpuruSe sati paravalligatvAdasaMhiteti syAt / tatazca nA gamye abhAve tatpuruSAvyayIbhAvayorvikalpa iti sthitam / teneti / anupalabdhirityatra avivAda ityatra ca tatpuruSaH, avinamityatra avyayIbhAvazca sidhyatItyarthaH / zabdenduzekhare tu anyathA prapaJcitam / namo nalopastiGi kSepa iti / 'na lopo namaH' iti sUtrasthavArtikamidam / namo nakArasya lopaH syAt tichi pare nindAyAmiti vaktavyamityarthaH / apacasi tvaM jAlmeti / kutsitaM pacasItyarthaH / atra zra iti bhinnaM padam , tiGantena samAsAbhAvAt / vArtikamidaM prasAdupanyastam / nasamAnArthakena a ityavyayenApi siddhamidamiti vArtikaM viphalameva / kecittu asmAdeva vArtikAdavyayeSu a ityasya pAThaH aprAmANika ityAhuH / nanu maikadhetyatrApi nasamAse 'na lopo natraH' iti nakArasya lope 'tasmAnnuDaci' iti nuTi anekadhetyeva syAdityata Aha-naikadhetyAdau tviti / etadarthameva 'naJ' iti sUtre 'na lopo namaH' iti sUtre ca akArAnubandhagrahaNamiti bhAvaH / nbhraaynpaat-| sugazaDyAha-arthAbhAve'vyayIbhAvena sahetyAdi / avighnamiti / yadyapya. vidyamAnA vighnA yasminiti bhuvriihinn| avighnaM karmetyAdiprayogaH siddhayati, tathApi 'uttare karmaNyavighnamastu' ityAdiprayogA avyayIbhAvaM vinA svarasato na siddhayantIti bhAvaH / namo nalopa iti / tiGantena samAsAbhAvAdaprApte vacanam / apacasIti / kutsitaM pacasItyarthaH / nazabdeneti / natrA samAse tvanekadhetyeva syAditi bhAvaH / nabhrAd / satsu sAdhavaH satyAH / 'tatra sAdhuH' iti yat / na satyA asatyAH / ma asatyA nAsatyAH / iha bahuvacanamavivakSitam / tena 'nAsatyAvazvinau dasau' iti Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 ] siddhAntakaumudI / tatpuruSasamAsa kulanakhanapuMsakanakSatranakranAkeSu prakRtyA / ( 6-3-74) pAd iti zatrantaH / vedA ityasunnantaH / na satyA asatyAH / na asatyA nAsatyAH / na muJcatIti namuciH / na kullamasya / na khamasya / na strI pumAn / strIpuMsayoH puMsakabhAvo nipAtanAt / na caratIti nakSatram / cIyateH caratervA catramiti nipAtyate / na krAmatIti nakraH / ' kramerDa : ' / na akamasminniti nAkaH / 760 nago'prANiSvanyatarasyAm / ( 6- 3-77 ) naga ityatra namprakRtyA vA / nagAH - zragAH parvatAH / zraprANiSu iti kim-zrago vRSalaH zItena / 'nityaM krIDA -' ( sU 711 ) ityato nityam ityanuvartamAne - 761 kugatiprAdayaH / ( 2 - 2 - 18 ) ete samarthena nityaM samasyante / kutsitaH puruSaH kupuruSaH / 'gatizca' ( sU 23 ) ityanuvartamAne / 762 UryAdicviDAcazca / ( 14-61 ) ete kriyAyoge gatisaMjJAH syuH / UrIkRtya / zuklIkRtya / paTapaTA mam / anuvartamAna iti / samAsavidhayo vakSyanta iti zeSaH / kugatiprAdayaH / samasyanta iti / sa tatpuruSa ityapi jJeyam / kutsitaH puruSa iti / nityasamA - satvAdasvapadavigrahaH / kutsitArthakasya ku ityavyayasyaivAtra grahaNam, na tu pRthvIparyAyasya, gatyAdisAhacaryAt / gatizcetyanuvartamAna iti / kriyAyoga iti ceti bodhyam / UryAdicviDAcazca / civaDAcau pratyayau / UrIkRtyeti / UrItyavya yamaGgIkAre, tasya kRtvetyanena gatisamAsaH / samAse'nanpUrve ktvo lyap / zuklIkRtyeti / azukkaM zukraM kRtvetyrthH|'kubhvstiyoge -' ityabhUtatadbhAve cviH / gatisamAse sati kvo lyap, yerapR I siddham / numaciriti / 'sarvadhAtubhya in' / 'igupadhAtkit' iti kittvAnna guNaH / kSarateH kSIyaterveti / 'tara saMcalane' bhvAdi: / 'ti nivAsagatyoH ' tudAdiH / kugati / kuzabdo'trAvyayaM gRhyate, na tu pRthivIvAcakaH, gatyAdisAhacaryAt / UryAdicviDAcazca / 'upasargAH kriyAyoge' ityatonuvartanAdAha - kriyAyoga iti / viDAcau kRbhvastiyoge vihitau tatsAhacaryAdUryAdInAmapi tatraiva gatisaMjJA / teneha na- UrIpaktvA / mAdhavAdipranthe tu 'AviH prAduHzabdau muktvA zranyeSAM karotinaiva yoge gati saMjJA' iti sthitam / tathaivodAharati -- UrIkRtyeti / etacca manoramA - nusAreNoktam / vastustu UrIbhUyeti bhASyodAharaNAddiGmAtramudAharati, UrIkRtetyavatarituyuktam | saMjJAphalaM samAsastatphalaM ca lyabiti bodhyam / UrI urarI etAvaGgIkAre / viH zabdasya tu sAkSAtprabhRtiSu pAThAt kRJo yoge gatisaMjJAvikalpaH, bhvastiyoge tvanena nityamiti bodhyam / kathaM tarhi 'vAruNImadavizaGkumathAvizcakSuSo bhavadasAviva rAgaH' iti mAgha iti cet / atrAhuH - - ' te prAgdhAto:' itisUtrasya prayoganiyamArthatva Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [61 kRtya / 'kArikAzabdasyopasaMkhyAnam' (vA 1132) kArikA kiyA / kArikAkRtya / 763 anukaraNaM cAnitiparam / (1-4-62) khAdkRtya / bhanitiparaM kim-khADiti kRtvA niraSThIvat / 764 AdarAnAdarayoH sdstii| syeti valopaH / 'asya cvau' iti Ittvam / paTapaTAkatyeti / paTapaTA iti zandaM kRtvetyarthaH / 'avyaktAnukaraNAdvayajavarAdhAdanitau DAc' iti paTacchandAAci dvittvam , TilopaH / 'nityamAneDite DAci' iti takArapakArayoH pakAra ekAdazaH / gatisamAse ktvo lyap / kArikAzabdasyopasaMkhyAnamiti / gatisaMjJAyA iti shessH| kArikAzabdaM vyAcaSTe-kArikA kriyeti / 'striyAM kin' ityadhikAre dhAtvarthanirdeza evul / kArikAkRtyeti / kriyAM kRtvetyrthH| dvitIyAntasya gatisamAse ktvo lyapa, subluk, kArikAzabdo'tra na kIMvAcI, na zlokavAcI ca, vyAkhyAnAt / anukaraNaM caanitiprm| anukaraNaM gatisaMjJaM syAd itiparaM varjayitvetyarthaH / khAdaka. tyeti / khADiti zabdaM kRtvetyarthaH / gatisamAse ktvo lyap khADiti kRtveti / na cAtra itizabdena vyavahitatve kriyAyogAbhAvAdeva gati saMjJA na bhaviSyati, tatkimanitiparagrahaNeneti vAcyam , yathAkathaMcitkriyAyogasattvAt / 'te prAgdhAtoH' iti sUtraM tu te gatyupasargA dhAtoH prAgeva prayojyAH, na tu parata iti prayoganiyamaparameveti bhAvaH / AdarAnAdarayoH sdstii| saditi asaditi ca avyaya bhAdasanAdarayoH krameNa pakSe prakRte anupapattAvapi saMjJAniyamArthatvapakSe doSalezo'pi nAstIti |-shukliiti / 'kRbhvastiyoge saMpadya kartari viH' / 'asya cvau' itiikaarH| paTapaTAkRtyeti / 'DAci bahulaM dve bhavataH' iti paTacchabdasya dvitvam / 'avyaktAnukaraNAd-' iti DAci TilopaH / 'nityamAneDite DAci' iti takArapakArayoH pakAra ekaadeshH| nipAtasaMjJAyAH samAvezArtha sUtre cakAraH / tena UrIkRtamityatra 'gatiranantaraH' iti pUrvapadaprakRtisvare kriyamANe nipAtaprayuktamAyudAttatvaM bhavati / kAriketi / bhAve 'paryAyAhaNa-' iti evuc / tadAha-kriyeti / "kriyAyoge' ityanena kArikAzabdasya vizeSaNAt zlokavAcI kArikAzabdo'tra naM gRhyata iti bhAvaH / kriyAzabdasyAtra maryAdAsthitirarthaH / yatna ityanye / anukaraNaM caa| 'te prAg dhAtoH' ityasya saMjJAniyamapakSe'nitIti vyarthamiti matvA pRcchati / anitiparaM kimiti / itarastu prayoganiyamapakSe khADityanukaraNasyetizabde pare gatisaMjJAnivAraNAyAnitiparamityAvazyakamiti pratyudAharati--khADiti kRtveti / satyAM saMjJAyAm eSa prayogo naiva syAt , kiMtu 'iti khATakRtya' ityeva syAditi bhAvaH / na ca 'iti khAkRtya' iti na bhavati, iteH parasyAnukaraNasya gatisaMjJAniSedhAditi vAcyam , Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa(1-4-63) saskRtya / asatkRtya / 765 bhUSaNe'lam / (1-4-64) akhaMkRtya / bhUSaNe kim-alaM kRtvaudanaM gataH / paryAptamityarthaH / 'anukaraNam-' (sU 763) ityAditrisUtrI svbhaavaaskRmvissyaa| 766 antaraparigrahe / (1-4-65) antarhatya / madhye hatvetyarthaH / aparigrahe kim-antaIsvA gataH / hataM parigRhya gata ityarthaH / 767 kaNemanasI zraddhApratIpAte / (1-4-66) kaNehatya payaH pibati / manohatya / kaNezabdaH saptamIpratirUpako nipAtaH abhilASAtizaye vartate / manazzabdo'pyatraiva / 768 purovidyamAne gatisaMzake sta ityarthaH / satkRtyeti / bhAdaraM kRtvetyarthaH / asatkRtyeti / anAdaraM kRtvetyrthH| gatisamAse ktvo lyap / bhUSaNa'lam / bhUSaNe vidyamAnam alamityavyayaM gatisaMjJakaM syAdityarthaH / alaMkRtyeti / kaTakAdidhAraNena pariSkAraM kRtve. tyarthaH / kRviSayeti / kRJyoga eva bhavatItyarthaH / vastutastu saMkoce pramANAbhAvAd dhAtvantarayoge'pi trisUtrIpravRttiyuktA / ata eva ala bhuktvA odanaM gata iti vRttikatA pratyudAhRtam / antrprigrhe| aparigrahe vartamAnam antarityavyayaM gatisaMjJakaM syaadityrthH| hataM parigRhyeti / hatvA gamanaM hatam aparigRhya parigRhya vA bhavati / tatra AdyamudAharaNam , dvitIyaM pratyudAharaNamityarthaH / aparigraha iti prayogopAdhireva, na tu vAcyakoTipraviSTam / kaNemanasI zraddhApratIghAte / kaNe jJabdo manazzabdazca zraddhApratIghAte gatisaMjJako staH / atyantAbhilASaH zraddhA, tasyA nivRttiH pratIghAtaH / kaNehatyeti / gatisamAse ktvo lyap / manohatyeti / payaH pibatItyanuSajyate / nanu samAse kRte kaNe iti saptamyAH kathaM na lugityata Aha-kaNe zabda iti / nanu zraddhApratIghAtasya kathamihAvagatiH, zraddhAvAcakazabdAbhAvAt / manaso ghAte sati kathaM vA payaHpAnamityata Aha-abhilASAtizaya iti / kaNezabda ityanuSa'anitiparam' ityatra itiH paro yasmAttad itiparam , na itiparamanitiparamiti bahuvrIhighaTitanaJtatpuruSAzrayaNAt / syAdetat-anukaraNasyetizabdaparatve kriyAyogAbhAvAdgatisaMjJA nAstIti khADiti kRtveti rUpaM nirbAdham , kimanenAnitiparagrahaNeneti cet , atrAhuH-itikRtveti samudAya evAyaM kRtvetyarthe vrtte| tathA ca itizabdaH kriyAvizeSakaH, iti taTitasamudAyasya kriyAvAcakatvAdastyeva kriyAyoga iti / hataM parigRhyeti / hatva' gamanaM dvidhA--hataM tyaktvA parigRhya ceti / AdyamudAharaNam , dvitIyaM tu pratyudAharaNam / aparigraha iti ca prayogopAdhiH, na tu vAcyakoTiniviSTamiti bhAvaH / kaNehatyeti / atyantamabhilaSya tannivRttiparyantaM pibatItyarthaH / tathA ca zraddhAyA apagamAttatpratighAtme gmyte| pratyudAharaNaM tu kaNe hatvA gataH / sUkSma Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 63 'vyayam / (1-4-67) puraskRtya / 766 astaM ca / ( 1-4-66 ) astamiti mAntamavyayaM gatisaMjJaM syAt / zrastaMgasya / 770 accha gatyarthavadeSu / ( 1 -4-66 ) avyayam ityeva / pracchugasya / pracchoca / abhimukhaM gatvA uktvA cetyarthaH / avyayaM kim - jalamacchaM gacchati / 771 zrado'nupadeze / ( 1-4-70 ) ada-kRtya bhadaH kRtam / paraM pratyupadeze pratyudAharaNam-pradaH kRtvA adaH kuru / 772 tiro'ntarchauM / (1-4-71 ) / tirobhUya / 773 I jyate / 'parAvarayoge ca' iti sUtreNa ktvA / zrabhilASanivRttiparyantaM payaH pibatItyarthaH / zraddhApratIghAte kim ? kaNe hatvA gataH / sUkSmastaNDulAvayavaH kaNaH, tadviSaye hatvA gata ityarthaH / mano hatvA gataH, viSapAnAdau manaHpravRtiM pratibadhya gata ityarthaH / puro'vyayam / pura ityavyayaM gatisaMjJakaM syAt / puraskRtyeti / gatisamAse ktvo lyap / avyayaM kim ? puram, purau, puraH kRtvA gataH / astaM ca / pUrvasUtrAdavyayamityanuvartata ityAha- mAntamavyayamiti / astaGgatyeti / tirodhAnaM prApyetyarthaH / avyayaM kim ? kANDam zrastaM kRtvA / prakSiptaM kRtvetyarthaH / zracchugatyarthavadeSu / gatyarthadhAtuSu vadadhAtau ca prayujyamAneSu acchezyavyayaM gatisaMjJakaM syAt / zracchragatyeti / gatisamAse ktvo lyap / zracchogheti / vadadhAtoH ktvA / gatisamAse ktvo lyap / acchetyavyayamAbhimukhye, tadyathA-barhiracchaMtIti / tadAha - zrabhimukhamiti / jalamacchaM gacchatIti / atrAcchazabdasya nAvyayatvam, na gatisaMjJA, nApi 'prAmIzvarAnnipAtAH' ityadhikRtanipAtasaMjJA / nipAtatve sati hi avyayatvAd vibhaktiluk syAditi mAvaH / adoSnupadeze / pradazzabdaH anupadeze gatisaMjJaH syAt / zradaH kRtyeti / gatisamAse ktvo lyap / amuM yajJaM kRtvetyarthe tu subluk ca / zrada kRtamiti / 'gatiranantaraH' iti svaraH phalam / yadA svayameva paryAlocayati tadedamudAharaNam / paraM pratIti / zradaH kurvityAdAvityarthaH / tiro'ntardhau / antardhiH vyavadhAnam, tatra tiras ityavyayaM gatisaMjJakaM syAdityarthaH / tirobhUyeti / gatisamAse ksvo lyap / staNDulAbayavaH kaNaH, tasmin hatvetyarthaH / puraskRtyeti / 'pUrvAdharAvarANAm-' ityasipratyayAnto'yamavyayam / 'namaspurasoH -' iti visargasya saH / 'amuM puraH pazyasi ' ityatra tu sthitamityadhyAhAreNa dRrzi pratyagatitvAtsatvAbhAvaH / zranyayaM kim, puraM purau puraH kRtvA gataH / zrastaM ca / zravyayamiti kim, astaM kRtvA kArADaM gataH, kSiptamitvarthaH / acchamiti / satyAM hi gatisaMjJAyAM nipAtasaMjJAkatvenAvyayatvAtsutuk syAditi bhAvaH / adHkRtyeti / yadA svayameva paryAlocayati 'adaH kRtam' ivi Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsavibhASA kRtri| (1-4-72) / tiraskRtya, tira kRtya, tiraH kRtvA / 774 upAje'nvAje / (1-4-73) / etau kRSi vA gatisaMjJau staH / upAjekRtya, upAje kRtvA / anvAjekRtya, anvAje kRtvA / durbalasya balamAdhAyetyarthaH / 775 sAkSAtprabhRtIni ca / (1-4-74) kRSi vA gatisaMjJAni syuH| 'vyartha iti vAcyam' (vA 1142) / sAkSAtkRtya, sAkSAt kRtvA / lavaNaMkRsya, bavaNaM kRtvA / mAntatvaM nipAtanAt / 776 anatyAdhAna ursimnsii| (1-4-75) / urasikRtya, urasi kRtvA / abhyupagamyetyarthaH / manasikRtya, vyavahito bhUtvetyarthaH / vibhASA kRtri / kRSi prayujyamAne tiras ityavyayaM gatisaMjJaM vA syAdityarthaH / tiraskRtya tira kRtyeti / gatisaMjJApakSe gatisamAse ktvo lyap / 'tiraso'nyatarasyAm ' iti satvavikalpaH / tiraH kRtveti / gatitvAbhAvapakSe satvamapi na bhavati, tadvidhau gatigrahaNAnuvRtterityAhuH / kecittu tiraskAra iti paribhave prayogadarzanAt satvavidhau gatigrahaNaM nAnuvartayanti / upAja'nvAje / upAjekRtyeti / gatisaMjJApakSe gatisamAse ktvo lyp| anvAjekRtyetyapi tathaiva / upAje, anvAje ityavyaye durbalasya balAdhAne vartate / tadAha-durbalasyeti / sAkSAtprabhR. tIni ca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-kRSi veti / sAkSAdityavyayam / vyartha iti / abhUtatadbhAve gamye satIti vktvymityrthH| sAkSAtkRtyeti / apratyakSaM pratyakSaM kRtvetyrthH| gatitvapakSe ktvo lyp| tatra sublukmaashngkyaah-maanttvmiti| lavaNam , uSNam , zItam , udakam , Adyam iti paJcAnAM sAkSAtprabhRtigaNe mAntatvaM nipAtyata ityarthaH / anatyAdhAne / urasi manasi iti vibhaktipratirUpake avyaye gatisaMjJe vA staH antyaadhaane| urasikRtyeti / gatitvapakSe ktvo lyap / iha atyAdhAnaM na gamyata ityAha-abhyupagamyetyartha iti / manasikRtyeti / gatitvapakSe ktvo lyap / tadedamudAharaNam / 'gatiranantaraH' iti pUrvapadaprakRtisvareNAdyudAttatvam / pratyudAharaNamiti / adaHkRtvA adaHkurvityAdItyarthaH / tiro'ntau / antardhA kim , tirobhUtvA sthitaH / pArvato bhUtvetyarthaH / vibhASA kRSi / tiraskRtvati / gatitvAbhAvapakSe 'tiraso'nyatarasyAm' iti satvamapi na bhavati / tadvidhau gatigrahaNAnuvRtteH / mAdhavastu--parAbhave tiraskAra iti prayogadarzanAtsatvavidhau gatigrahaNAnuvRtti kecinacchantItyAha--upAje'nvAje / etau vibhaktipratirUpako nipAtau durbalasya sAmarthyAdhAne vartete, tadAha-durbalasyeti / sAkSAtprabhR / sAkSAt / mithyA / amaa| zraddhA / lavaNam / uSNam / zItam / udakam / Ardram / gatisaMjJAsaMniyogena lavaNAdInAM paJcAnAM makArAntatvaM nipaatyte| prAdus / namas / Avis / ityAdi / prAkRti Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [15 manasi kRtvA / nizcityetyarthaH / atyAdhAnamuparakheSaNam, tatra na / urasi kRtvA pANi zete / 777 madhye pade nivacane ca / (1-4-76) / ete kRmi vA gatisaMjJAH syuranatyAdhAne / madhyekRtya, madhye kRsvA / padekRtya, pade kRtvA / nivacanekRsya, nivacane kRravA / vAcaM niyamyetyarthaH / 778 nityaM haste paannaavupymne| (1-4-77) kRSi / upayamanaM vivAhaH / svIkAramAtramityanye / hastakRtya / pANaukRtya / 776 prAdhvaM bandhane / (1-4-78) prAdhvam ityavyayam / prAdhvaMkRtya / bandhanenAnukUlyaM kRtvetyarthaH / prArthanAdinA tvAnukUlyakaraNe ihApi nAtyAdhAnaM gamyata ityAha-nizcityetyartha iti / atyAdhAnazabdaM vitraevan tasya pryojnmaah-atyaadhaanmupshlessnnmiti| saMyoga ityarthaH / urasi kRtveti / urasi pANiM nidhAya zeta ityarthaH / atra pANisaMzleSaNAvagamAnna gati. saMjJeti bhAvaH / madhye pade / gatitve tadabhAve ca trayANAmedantatvaM nipAtyate / madhye kRtyeti / gatisamAse ktvo lyap / madhyaM kRtvetyarthaH / padekRtyeti / gatisamAse ktvo lyap / padaM kRtvetyarthaH / nivcnekRtyeti| vacanAbhAvaM kRtvetyarthaH / tadAhavAcaM niyamyetyartha iti / vacanasya abhAvo nivacanam / arthAbhAve avyayIbhAva iti bhAvaH / nityaM haste / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-kRtIti / haste iti pANAviti ca zabdau kRtri nityaM gatisaMjJau bhavata upayamana iti yAvat / hastekRtya pANaukRtyeti / kanyAM svIkartuM pANiM gRhItvetyarthaH / edantatvamaudantatvaM cAnayo. nipAtyate / upayamane kim ? haste kRtvA suvarNa gtH| anyadIyamiti buddhaghA dAtuM parAvRtta ityarthaH / prAdhvaM bandhane / prAdhvamiti na dvitIyAntamityAha-prAdhvamityavyayamiti / bandhane gamye prAdhvamityavyayaM gatisaMjJakaM syAdityarthaH / prAdhvaMgaNo'yam / sAkSAtkRtyeti / asAkSAdbhUtaM yathA sAkSAd bhavati tathA kRtvetyarthaH / ccyanteSu tu pUrvavipratiSedhAd 'UryAdicciDAcazca' iti nityaiva saMjJA / tena lavaNIkRtyetyatra mAntatvaM na bhvti| taddhi pAkSikam , gatisaMjJAsaMniyogeneha gaNe nipAtanAt / bhASyakRtA lavaNazabdasya lavaNIzabdasya vA vikalpena lavaNazabda prAdizyate tasya ca saMjJAvikalpa ityuktam / ubhayathApi trairUpyaM nidhim / anatyA / ursimnsiivibhktiprtiruupko| madhye pade / 'vibhASA kRtri' iti vartate / cakArAd 'anatyAdhAne' iti ca / eSAmanatyAdhAnarUpArthavizeSe edantatvamavizeSeNa nipAtyate, na tu gati. saMjJasaMniyogena / anatyAdhAne kim , pade kRtvA ziro namati / vAcaM niyamyeti / nivacanaM hi vacanAbhAvaH / arthAbhAve'vyayIbhAvaH / nityaM haste / upayamanarUpArtha evaitayoredantamaudantatvaM ca nipaatyte| hastekRtyeti / pariNIyetyarthaH / upayamane Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 ] siddhAntakaumudI / [ tatpuruSasamAsa prAdhvaM kRtvA / 780 jIvikopaniSadAvaupamye / (1-4-76 ) jIvikAmiva kRtvA jIvikAkRtya / upaniSadamiva kRtvA upaniSatkRtya / aupamye kimjIvikAM kRtvA / prAdigrahaNamagatyartham / supuruSaH / atra vArtikAni / 'prAdayo tAdyarthe prathamayA' ( vA 1335 ) pragata prAcAryaH prAcArya: / 'pratyAdayaH krAntA kRtyeti / gatisamAse ktvo lyap / atra prAdhvamiti mAntamavyayaM bandhanena zrAnu kUlye vartate, tadAha -- bandhaneneti / bandhanagrahaNasya prayojanamAha -- prArthanAdi - neti / jIvikopaniSa / upamaiva aupamyam, tasminviSaye jIvikAzabdaH, upaniSacchabdazca kRJA yoge gatisaMjJau staH / jIvikAmiveti / azanapAnAdijIvanopAyo jIvikA / tAmiva zravazyaM kRtvetyarthaH / jIvikAkRtyeti / gatisamAse ktvo lyap / upaniSadamiva kRtveti / upaniSad vedAntabhAgaH, tAmiva rahasi grAhyatvena kRtvetyarthaH / upaniSatkRtyeti / gatisamAse ktvo lyap / ubhayatrApi subluk / tadevaM 'kugatiprAdayaH' ityatratyagatisamAsAH prapaJcitAH / nanu gatiprahaNenaiva siddhe prAdigrahaNaM vyarthamityata Aha-- prAdigrahaNamagatyarthamiti / supuruSa iti / atra kriyAyogAbhAvAdagatitve'pi samAsaH / soH pUjArthakatve'pi dhAtuvAcyakriyAyogAbhAvAna gatitvam / bhASye tu 'kugatiprAdayaH' iti sUtramapanIya tatsthAne 'kAsvatidurgatayaH samasyanta iti vaktavyam' ityuktvA 'kubrAhmaNaH, AkaDAraH, subrAhmaNaH, atibrAhmaNaH, durbrAhmaNaH, dUrIkRtya' ityudAhRtam / svatI pUjAyAm, durnindAyAm, prAGISadarthe, kuH pApArthe iti saunAgavyAkaraNavacanam iti bhASye spaSTam / atra vArtikAnIti / 'prAdayo gatAdyarthe samasyanta iti vaktavyam ' iti vArtikaM paThitvA tatra vyavasthApakAni paJca vArtikAni saunAgavyAkaraNasiddhAni bhASye yAni paThitAni tAni pradarzyanta ityarthaH / prAdaya iti / gatAdyarthe vidyamAnAH prAdayaH samasyanta ityarthaH / pragata zrAcArya iti / pretyasya vivaraNaM gata iti, gata zrAcArya ityeva zrasvapadavigrahaH, nityasamAsatvAt / zrabhigato mukham zrabhimukhaH, pratigato'kSaM pratyakSa ityAdi / kim, haste kRtvA kArSApaNaM gataH / svIkAramAtramiti pakSe tu nAlamiti buddhayA parAvRttya dAnArtha gata iti yojyam / evaM tAvad gatisamAsanudAhRtya prAdisamAsAn vaktumArabhate / prAdigrahaNamiti / supuruSa iti / kriyAyogAbhAvAd gatitvAbhAvaH / avyavasthayA samAsaprasaktau vyavasthApravacanAni paThyante / prAdaya iti / Adizabda ubhayatra prakAre / tena durAcAraH puruSo duSpuruSa ityAdi siddham / pragata zrAcArya iti / anena gatArthe vRttimasvapadavigraheNa nityasamAsatAM ca darzayati / evaM pragataH pitAmahaH prapitAmahaH / pramAtAmaha ityAdi / zratyAdaya iti / AdipadAdaminato Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaNaram 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 67 / dyarthe dvitIyayA' ( vA 1336 ) | ( pratikAnto mAlAmatimAlaH / 'avAdayaH kruSTAdyarthe tRtIyayA' ( vA 1337 ) (akkuSTaH kokilayA avakokilaH / 'paryAdayo glAnAdyarthe caturthyA' ( vA 1338) / (pariglAno'dhyayanAya paryadhyayanaH / 'nirAdayaH krAntAdyarthe paJcamyA' ( vA 1336 ) niSkrAntaH kauzAmbyAH niSkauzAmbiH / 'karmapravacanIyAnAM pratiSedhaH' ( vA 1336 ) vRkSaM prati / 781 tatropapadaM saptamIstham / ( 3-1-12 ) saptamyante pade 'karmaNi -' ( sU 2113 ) 1 atyAdaya iti / krAntAdyarthe pratyAdayaH samasyanta ityarthaH / atikrAnto mAlAmiti / pratizabdaH kAnte vartate / krAnto mAlAmityasvapadavigrahaH / tatra kramudhAtoratikramaNamarthaH / timAla iti / 'ekavibhakti ca-' iti mAlAzabdasya upasarjanatvAd 'gostriyoH-' iti hrasvaH / zravAdaya iti / kuSTAdyarthe pravAdayaH samasyanta ityarthaH / avakokila iti / kokilayA AhUta ityarthaH / paryAdaya iti / glAnAdyarthe paryAdayaH samasyanta ityarthaH / adhyayanAya adhyayanArtham, tena zrAnta ityarthaH / pariratra glAne vartate / nirAdaya iti / krAntAdyarthe nirAdayaH samasyanta ityarthaH / niSkauzAmbiriti / atimAlavad hrasvaH / nirityavyayaM nirgamane vartate / karmapravacanIyAnAM pratiSedha iti / vArtikametat / vRkSaM pratIti / 'lakSaNettham -' iti karmapravacanIyatvAnna prAdisamAsaH / idaM tu vArtikaM bhASye pratyAkhyAtam / athopapadasamAsaM vakSyannupapadasaMjJAmAha - tatropapadaM saptamIstham / adhikAro'yam / saptamIti tadantagrahaNam / saptamyante pade vAcyavAcakabhAvasaMbandhena tiSThatIti saptamI - stham / saptamyantavAcyamiti yAvat / dhAtorityadhikArasUtrAduttarasUtramidam / tatazca tadadhikArAntargateSu 'karmaNyaN' ityAdisUtreSu yatsaptamyantamuccAritaM tadeva iha vivakSitam / evaM ca tadudAharaNe kumbhaM karoti kumbhakAra ityatra saptamyantavAcyaM kumbhAdIti paryavasannam / kumbhAdezca upapadasaMjJAyAM prayojanAbhAvAttadvAcakapadeSu vizrAmyati / tathA ca dhAtorityadhikArAntargata karmaNItyAdisUtre yatsaptamyantaM karmaNItyAdi tadvAcyaM yat kumbhAdi tadvAcakaM padam upapadasaMjJaM syAdityadhikRtaM veditavyamityarthaH phalati / tadAha - saptamyante pada ityAdinA / tatra ' dhAtoH karmaNaH samAnakartRkAt- ' mukhamabhimukhaH / udbhato velAmudvelaH / pratigato'kSaM pratyakSa ityAdi siddham / zratimAla iti / 'gostriyoH -' iti hrasvaH / avAdaya iti / AdipadAt pariNaddho vIrudhA parivIt / saMnaddho varmaNA saMvarmeti / paryAdaya iti / dipadAdudyuktaH saGgrAmAya utsaGgrAmaH / adhyayanAyeti / tAdarthye caturthI / gurukulavAsAdinA pariglAno'dhyayanArthamityarthaH / nirAdaya iti / AdipadAdutkrAntaH kulAdutkulaH / nirgatamaGgu Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsaityAdau vAcyatvena sthitaM kumbhAdi, tadvAcakaM padamupapadasaMzaM syAt / tasmiMzca satyeva vazyamANaH pratyayaH syAt / 782 upapadamatiG / (2-2-16) upapadaM iti, 'dhAtorekAco halAdeH-' iti 'dhAtoH' iti ca krameNa trayo dhaatvdhikaaraaH| tatra pratyAsatyA tRtIyadhAtvadhikArasthasaptamyantasyaiva grahaNAd 'dhAtorekAcaH-' ityadhikAre 'cli luGi' ityatra saptamyantaM na gRhyate / anyathA karmaNItyAdAviva luGante abhUdityAdAvupapade dhAtoH cilarityarthaH syAt / nanu tatrati vyartham , tRtIyadhAtvadhikArasya prakRtatvAdeva grahaNasaMbhavAdityAzaGkayAha-tasmizca satyeva vakSyamANaH pratyayaH syAditi / ayamAzayaH / tatreti bhinnaM vAkyaM kramavyatyAsena yojyam / saptamIsthamupapadasaMjJaM syAt / tatra-tasminsati iti cAdhikRtaM veditavyamiti / tathA copapade sati vakSyamANaH pratyayaH syAditi tatretyasyArthaH phlti| tathA ca 'karmaNyaNa' ityatra idaM sUtramupasthitam / karmaNIti saptamyantaM prathamAntatvena viprinnmyte| saptamInirdezastu uppdsNjnyaaprvRttyrthH| dhAtoraNa syAt kartaryarthe, karmavAcakaM tu kumbhAdipadam upapadasaMjJaM pratyetavyam , tasminnupapade satyeva aNa syAditi phalati / tasmin satyevANa syAdityabhAve tu kAra ityevaM kevalAdapi dhAtoH kartaryarthe aNpratyayaH syAt / libhyo niragulam / pratiSedha iti / 'kugatiprAdayaH' iti prasaktasamAsasya vaktavyaH pratiSedhaH, sa ca 'surAjA, atisakhA' iti bhASyAdiprayogAtsvatibhinnAnAmeva karmapravacanIyAnAmityarthaH / vRkSaM pratIti / 'lakSaNetthaMbhUtA-' iti karmapravacanIyatvavidhisAmarthyAdiha samAso neti cet , tarhi apistutamityudAhAryam / 'api stuyAdviSNum' ityAdau 'apiH padArthasaMbhAvanA-' ityasya sAvakAzatvAtsvare vizeSasattvAccetyAhuH / tatropapadam / saptamIsthamityetadyAcaSTe--saptamyanta ityAdinA tadvAcakaM padamiti / etccoppdmitynvrthsNjnyaablaallbhyte| ata eva saMjJAvidhAvapi saptamIgrahaNena saptamyantaM gRhyate / 'dhAtoH' iti pRthagadhikArabalAt 'saMnihite dhAtvadhikAre' iti labhyate / tena 'cli luTi' ityasya luGante abhUdityAdAvupapade dhAtozclirityartho na bhavati / tatragrahaNaM vyAcaSTe-tasmin satyeveti / upapade satyevetyarthaH / tatragrahaNAbhAve tu 'dhaH karmaNi STran' ityAdAviva 'karmaNyam' ityAdAvapi karmaNya. bhidheye aNityAdyarthaH syAt / tathA ca kartaryaNa pratyayo na syAt / kiM ca saptamyantanirdezasyopapadasaMjJArthatayA caritArthatvAtkevalAdapi dhAtoH kartaryaNapratyayaH saMbhAvyeta, kRte tu tatragrahaNe kumbhAyupapadasya pratyayotpattI nimittatvapratItyA kevalAdaNapratyayazava nAsti / evaM sthite 'dhaH karmaNi-' ityAdau kvacidarthagrahaNaM vyaakhyaanaadityaahuH| anye tu 'tatropapadam-' ityasya 'karmaNyaNa' ityAdezcaikavAkyatayA pravRttAvupapadasaMjJAyA Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ ee , subantaM samarthena nityaM samasyate / zratiGantazcAyaM samAsaH / kumbhaM karotIti kumbhakAraH / iha kumbha as kAra ityalaukikaM prakriyAvAkyam / atiG kim - mA bhavAn bhUt / 'mAGi luG' ( sU 2211 ) iti saptamInirdezAnmADupapadam / karmaNIti saptamyantanirdezastu kumbhakAra ityAdau upapadasaMjJAM prApayya ' upapadamatiG iti nityasamAsasapAdanena kumbha ityasya kAra ityasya ca sAdhutvaprApaNArthatayA caritArthaH / tasminnupapade satyevAg syAdityukte tu kumbhAdyupapadasya aNpratyayotpattau nimittatvAvagamAH kevalAdarapratyayaH, upapadasaMjJAyAH pratyayavidhisaMniyogaziSTatvalAbhAt / 'dhaH karma // STn' 'bhuvo bhAve' ityAdau saptamyantamarthanirdezaparameva, vyAkhyAnAditi bhASyakaiyAdiSu spaSTam / upapadamatiG / subantamiti / 'subAmantrite' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / samartheneti / prathamAntaM samarthagrahaNaM tRtIyAntatayA vipariNamyata iti bhAvaH / tiGantazcAyaM samAsa iti / sUtre tiGiti tadantaprahaNamiti bhAtraH / samAsaH tiGantaghaTito na bhavatItyarthaH / tiG kim ? kArako vrajati / 'tumulau kriyAyAM kriyArthAyAm' iti vrajatAvupapade kRJo vul akAdezaH / upapadaM samarthenetyetAvatyukte ihApyupapadasamAsaH syAt / ataH atiGgrahaNam / nacaivaM subityanuvRneH prayojanAbhAva iti vAcyam, carmakAra ityatra nalopArthakatvAt / upapadamatiGantaM samarthena samasyata iti vyAkhyAne tu subiti nAnuvarteta / tatazca carmakAra ityatra lopo na syAditi bhAvaH / kumbhamiti / kumbhaM karotItyarthe 'karmarAyaNa' iti bhUtakumbhavAcakapade upapade kRJdhAtoH kartari pratyaye 'co ti' iti vRddhaM raparatve kArazabdaH / tena kumbhazabdasya samAse kumbhakArazabda ityarthaH / nanu kumbhaM karotIti kathaM vigrahapradarzanam atiGantaH samAsa ityuktatvAdityata Aha--mbha as kAra ityalaukikaM prakriyAvAkyamiti / loke prayogAnaItvamalaukikatvam / ' pratyayottarapadayozca' iti sUtrabhASyarItyA alaukikavigrahavAkya eva samAsapravRttiH / kumbhaM karotIti tadarthapradarzanamAtramiti bhAvaH / kumbha am kAra ityapAThaH, kudyoge SaSThayA vidhAnAta / mA bhavAn bhUditi / atra bhUditi tiGantena mAGaH samAsanivRttyarthamatiGgrahaNamiti bhAvaH / bhavAniti padaM tu nirviSayatvApattesta tragrahaNaM vinApISTaM siddhayatyevetyAhuH / upapadamatiG / samartheneti / tena mahAntaM kumbhaM karotItyAdau nAtiprasaGgaH / tiGantazceti / subiti tu anuvartata eveti tiGantamiti noktamiti bhAvaH / kumbha asiti / zramiti tu noktam, kRdyoge SaSThIvidhAnAt / atiG kimiti / 'supA' ityadhikArAtkimaneneti praznaH / itaro vakSyamANaM jJApakaM manasi nidhAya pratyudAharati-- mA bhavAniti / samAsAbhAvasUca , Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 ] siddhAntakaumudI / [ tatpuruSasamAsa pratigrahaNaM jJApayati supA ityetatrehAnuvartata iti / pUrvasUtre'pi gatigrahaNaM pRthakkRtyAtigrahaNaM tatrApakRSyate / supA iti ca nivRttam / tathA ca 'gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAksubutpatteH' ( pa 76 ) iti siddham / byAnI / azvakrItI / kacchapI / 783 zramaivAvyayena / (2-2-20 ) amaiva 1 2 samAsAbhAvasUcanAya madhye prayuktam / nanu mAGa: tRtIyadhAtvadhikAre saptamInirdiSTatvaM tu dRSTam yena tasya upapadatvAt samAsaH prasajyata ityata Aha-- mAGiti / nanu atiGGgrahaNaM vyartham, mA bhavAn bhUdityatra supetyanuvRttyaiva samAsanivRttisaMbhavAdityata Aha-- atiGgrahaNamiti / evaM ca upapadam subantena samasyata iti phalitam / gatisamAso'pyasubantenetyAha - pUrvasUtra iti / uttarasUtrAtpUrvasUtre anuvRttirapakarSaH / ' kuprAdayaH' iti 'gati' iti ca yogo vibhajyate / kuprAdayaH subantena samasyante / gatistu samarthena samasyate / atiGantazca samAsa iti vyAkhyeyamiti yAvat / tataH kimityata Aha--tathA ceti / gatikArakopapadAnAM kRdantaiH saha subutpatteH prAk samAso vaktavya iti prAcInavyAkaraNoktaM siddhaM bhavatItyarthaH / yadyapyuktarItyA gatyupapadayoreva lAbhaH, tathApyekadezAnumatidvArA prAcInaparibhASeyaM sidhyati atha paribhASAyAH phalaM darzayituM gatisamAsamudAharati-- vyAghrIti / vyAjighratIti vyAghraH / vyAGpUrvAd ghrAdhAtoH 'zratazcopasarge' iti kaH, 'Ato lopa iTi ca' ityAllopaH / 'pAghrAmAhazazzaH' iti tu na bhavati, 'jighrataH saMjJAyAM neti vAcyam' iti niSedhAt / Aye prazabdena gatisamAsaH / ghrazabdena veH gatisamAsaH / tatra yadi prazabdasya subantatvamapekSyeta tarhi strIpratyaye utpanne subutpattiH syAta, svArthadranyaliGgasaMkhyAkArakaprayuktakAryANAM kramikatvasya ' kutsite' iti sUtrasthabhASyadarzitasya byApprAtipadikAt ityatra asmAbhiH prapaJcitatvAt / tatazca subutpattaye liGgasaMkhyAkArakaM krameNa apekSyamiti prathamaM liGgasaMyoge sati pradantatvAt TAp syAt / na tu jAtilakSaNaGIS, prazabdamAtrasya jAtivAcitvAbhAvAt / tatazca ghrAzabdena subantena samAse sati vyAghrAzabdasya nAya bhavAniti madhye prayuktam / pUrvasUtra iti / 'kuprAdayaH gatiH' iti yogaM vibhajya 'kuprAdayaH subantAH suvantena samasyante, gatistu subanto'tiGantena samasyata iti vyAkhyeyamityarthaH / tathA ceti / yadyapyuktarItyA gatyupapadayoreva lAbha:, tathApi tritayaviSayiNI prAcAM paribhASA ekadezAnumatidvArA ihApi jJApyata iti bhavaH / kArakAMze tu 'kartakaraNe kRtA-' iti sUtrasthabahulagrahaNamuktArthe sAdhakamityapi manoramAyAM sthitam / prAgiti / kRdantAzcaramapadAtsubutpatteH pUrvaM samAsa ityarthaH / prathamAntasubgrahaNaM vihAnuvartata eva / tena rAjadarzItyAdau pUrvapade nalopAdi kArya siddhayati / paribhASA - Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [101 adantatvAbhAvAd jAtilakSaNo jI ne syAditi bhAvaH / yadyapyupapadatvenApyetatsivam , tathApi gatitvasaMbhavamAtraNedamityAhuH / vastutastu Age ghrAzabdena upapadasamAsaH, 'Atazyopasarge' iti saptamInirdezAt / vestu Aghrazabdena gatisamAsa iti tadaMza gatisamAsodAharaNamityAhuH / atha kArakasamAsamudAharati--prazvakrItIti / paravena krIteti vigrahe 'kartRkaraNe kRtA-' iti samAsaH / 'krItAtkaraNapUrvAt' iti S / subantena samAse tu uktarItyA pUrva TApi adantatvAbhAvAd aS na syAditi bhAvaH / upapadasamAsamudAharati--kacchapIti / kacchaH tIram , tena tasmin vA pivIti kcchpii| 'supi sthaH' ityatra 'supi' iti yogavibhAgAt kaH, upapadasamAsaH / tasva subantApekSAyAm uktarItyA TAbeva syAt , na tu jAtilakSaNISiti bhAvaH / amaivAvyayena / amevetyanantaraM tulyavidhAnamityadhyAhAryam / 'tulyAIratulophalaM darzayan gatimudAharati-vyAghrIti / vyAjighratIti vyaaghrii| 'Atazcopasarge' iti kaH / 'pAghrAdhmAdheTa-' iti zastu saMjJAyAM na bhavati, vyAghrAdimiriti nirdezAditi vakSyate / vyADobhraMzandena gatisamAsaH / sa yadi ghrazabdasya subantatAmapekSeta, tarhi subutpattaye saMkhyAdyapekSeta / tataH prAgeva liGgayoga iti liGganimittapratyayena TApA bhAvyaM na tu GISA / ghrazabdamAtrasya jAtivAcitvAbhAvAt , tato ghrazandena samAsa ityadantatvAbhAvAjAtilakSaNo jIS na syAditi bhaavH| yadyapyupapadatvenApyetasiddham , tathApi gatigrahaNamADo ghrazabdena sAmAse pazcAdAghrazandena vizabdasya samAsArthamAvazyakameva / ApUrvAddhAtoH kapratyayavidhAnAdAvyapapadasaMjJAbhyupagame'pi vizande tadanabhyupagamAditi bodhyam / kArakamudAharati-azvakrItIti / azvena krItA / 'kartRkaraNe kRtA-' iti samAsaH / 'krItAtkaraNapUrvAt' iti chI / subantena samAse tu TApA bhAvyamityadantatvAbhAvAt 'krItAtkaraNa-' ityayaM IS na syAditi jheyam / upapadamudAharati-kacchapIti / kacchena pibatIti kcchpii| 'supi' iti yogavibhAgAtkaH / ihApi samAsasya subantatApekSAyAM TAveva syAna mISilyAdivyAghrItyatreya bodhyam / prAcA tu 'upapadamatiGantaM samasyate' ityuktam , tadasat / tathA sati prathamAntasugrahaNanivRttyApattyA rAjadarzI carmakAra ityAdau nalopo na syAdapadAntatvAt / prATitatyAdau 'ato guNe' iti pararUpaM ca syAt / syAdetat--kacchena sAdhanena pivatI. tyarthAbhyupagame kacchasya kArakatvena kacchapIti rUpasiddhau nedamupapadasyAsAdhAraNodAharaNamiti cet , evaM tarhi mASavApiNItyudAhartavyam / 'supyajAtI-' iti Ninau kRte mASopapadasya kRdantena samAse 'prAtipadikAnta-' ityAdinA pUrvapadasthAnimittAtparasya samAsaprAtipadikAntanakArasya NatvaM siddhayati / subantena samAse tvantaratvAnAnta Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ] siddhAntakaumudI / [ tatpuruSasamAsa tulyavidhAnaM yadupapadaM tadevAnyayena saha samasyate / svAduGkAram / neha - 'kAlasamayavelAsu tumun' ( sU 3179 ) / kAlaH samayo velA vA bhoktum / zramaiveti kim- zragre bhojam -- zragre bhukvA / ' vibhASA'preprathamapUrveSu' ( sU 3345) iti kvANamulau / zramA cAnyena ca tulyavidhAnametat / 784 tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm / ( 2-2-21) 'upadaMzastRtIyAyAm' ( sU pamAbhyAm--' iti tRtIyA / zramaiva tulyeti / ampratyayamAtravidhAyakazAstreNa maiva saha yasya upapadasaMjJA vidhIyate tadupapadamavyayena samasyata iti yAvat / pUrvasUtreNaiva siddhe niyamArthamidamityAha --tadeveti / vivaraNavAkye dvitIya evakAro niyamalabhyaH, na tu sUtrasthaH, tasya aprApte zramA tulyavidhAnatve avadhAraNArthatvAt / svAduMkAramiti / svAduM kRtvetyarthaH / zrodanaM bhuGkta iti zeSaH / ' svAdumi Namul' iti Namul, svAduzabdasya mAntatvaM nipAtanAt / 'kRnmejantaH' ityavyayatvam / tadeveti niyamasya prayojanamAha -- neheti / upapadasamAsa iti zeSaH / bhoktumiti / yadyapi 'kAlasamayavelAsu-' iti saptamInirdezAt kAlasamaya velAnAmupapadatvam, tathApi kAlAdInAmupapadasaMjJA tumunA tulyavidhAnaiva, na tvamA / ata eva kAlA dInAmupapadatve'pi na samAsa ityarthaH / zramaiveti kimiti / zramaivetyevakAraH kimartha ii praznaH / zramA cAnyena ceti / zrampratyayena ktvApratyayena ca saha upapadasaMjJA agrethamapUrvazabdAnAM vihitA, tatazca upapadatvasya zramaiva tulyavidhAnatvAbhAvAd na upapadasamAsa iti bhAvaH / tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm / tRtIyAzabdena 'upadaMzastRtIyAyAm' ityArabhya 'anvacyAnulomye' ityantasUtropAttAnyupapadAni vivakSitAni | ameti, avyayeneti cAnuvartate, evakArastu nAnuvartate, asvaritatvAt / ametyetadavyayavizeSalakSaNe GIpi pazcAdvApinIzabdena samAse gargabhaginItyatreva NatvaM na syAdityeke / anye tu kacchena hetunA pibatItyarthavivakSAyAM kaccha syAkArakatvAtkacchapItyupapadasyodAharaNaM samyagevetyAhuH / zramaivAvyayena / pUrveNa siddhe niyamArthamidam / tulyavidhAnamiti / etaccAdhyAhAreNa labhyam / tadeveti / yasminnupapade yena vAkyena meva vihitastadevopapadamavyayena samasyate nAnyadityarthaH / niyamabalalabhyo'yamevakAro na tu sUtrasthaH / svAduMkAramiti / ' svAdumi Namul ' / vya kAraH / asati hyavyayagrahaNe maiva yattulyavidhAnaM tadeva kenacitsamarthena samasyate / tathA sati 'svAduMkAraH' ityatraiva samAsaH syAnna tu kumbhakAra ityatra / atha pUrvasUtravaiyarthyabhItyA avyayaviSayakaniyama iti cet, tarhi zramantaviSayaka eva kiM na syAt, 'amantena yaH samAsaH so'maiva tulyavidhAnasya' iti / tathA cAgrebhojamityatra samAso kumbha Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 103 3368) ityAdInyupapadAnyamantenAvyayena saha vA samasyante / mUlakenopadezaM bhuGkte - mUlakopadaMzam / ucai-kAram / 785 ktvA ca / ( 2-2-22) nRtIyAprabhRtInyupapadAni ksvAntena saha vA samasyante / uccaiH kRtya, uccaiH kRtvA / 'avyaye'yathAbhipreta-' ( sU 3381 ) iti kvA / tRtIyAprabhRtInIti kimalaM kRtvA, khalu kRtvA / 786 tatpuruSasyAGguleH saMkhyAvyayAdeH / Nam / tadAha--upadaMzastRtIyAyAmityAdinA / mUlakena upadaMzaM bhuGkte mUlakopadaMzamiti / 'upadaMzastRtIyAyAm' iti Namul / ameva tulyavidhAnatvAt pUrvasUtreNa nityaM' prApte vikalpo'yam / nanu mUlakenetyasya bhuGkta ityatraivAnvayAd upadaMza ityatrAnanvayAdasAmarthyAt kathamiha samAsa iti cet, maivam - - upadaMzanakriyAM prati hi mUlakasya ArthikaM karmatvamAdAya sAmarthyamupapAdyam / tRtIyA tu pradhAnakriyAnurodhAt paratvAccopapAdyetyanyatra vistaraH / uccai kAramiti / uccaiH kRtvetyatra tu 'avyayesyathAbhipretAkhyAne kRJaH ktvANamulau' / tatra ucca kAramityatra upapadatvasya zramaiva tulyavidhAnatvAbhAvAd 'amaivAvyayena' ityaprApte anena vikalpaH / samAsapakSe 'AdirNamulya - nyatarasyAm' iti kRduttarapadaprakRtisvara zrAyudAttatvam / samAsapace tu uccairiti phiTsU. treNa antodAttatvamiti phale bhedaH / zramanteneti kim ? paryApto bhoktum / 'paryAptivacaneSu' iti tumun| ktvA ca / tRtIyAprabhRtInIti pUrvasUtramanuvartate / ktveti tRtIyArthe prathamA / TAyAM 'supAM suluk pUrvasavarNa-' iti pUrvasarvaNadIrgha ityapare / tadAhatRtIyeti / nanu 'upadaMzastRtIyAyAm' ityataH prAgeva samAnakatRkayoriti ktvAvidheH pAThAt kathamuccaiH kRtvetyudAharaNamityata Aha-- avyaye 'yatheti / 'avyaye'yathAbhipretAkhyAne kRJaH ktvANamulau' iti sUtreNetyarthaH / zralaM kRtveti / 'alaMkhalvoH pratiSedhayoH prAcAM ktvA' ityetad ' upadaMzastRtIyAyAm' ityataH pUrvameva paThitam / ataH tadvihitaktvo mAntena saha samAsAbhAvAd na lyabiti bhAvaH / ityupapadasamAsAH / mA bhUt agre bhuktvA kAlo bhoktumityatra tu syAdeveti bhAvaH / tadeveti kim kAlo bhoktum, samayoM bhoktum / zramaivetyevakAreNAmA cAnyena ca tulyavidhAnasyopapadasya samAsanivAraNe'pi tumunA tulyavidhAnasya syAdeva, atastannivAraNAya tadevetyuktam / tRtIyAprabhRtInyanyatarasyAm / ubhayatra vibhASeyam / zramaiva tulyavidhAnasya prApte - SmA cAnyena ca tulyavidhAnasyAprApte cArambhAt / prApte yathA - ' 'upadaMzastRtIyAyAm' mUlakenopadaMzaM mUlako padaMzam / aprApte yathA - 'avyaye'yathAbhipretAkhyAna -' iti ktvANamulau / uccaiHkAram / iha samAsapakSe kRduttarapadaprakRtisvaraH 'zrAdimulyanyatarasyAm' ityAdyudAttatvam / samAse tu uccairityantodAttatvam / 'udi cerDesiH' iti 1 'nitye' iti kvacit pAThaH / , --- Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa(5-4-86) saMkhyAvyayAderaGgalyantasya tatpuruSasya samAsAnto'c syAt / he agalI pramANamasya byaGgalaM dAru / nirgatamakhimyo niraGgalam / 787 ahassarvaikadezasaMkhyAtapuNyAca rAtreH / (5-4-87) ebhyo rAneracsyAt, cAsaMkhyAjyayAdeH / 'ahamrahaNaM dvandvArtham' ( vA 3353) ahazca rAtrizcAho. atha tatpuruSeSu asAdhAraNasamAsAntAn vaktumupakramate-tatpuruSasyAMgule sNkhyaavyyaadeH| 'acpratyanvavapUrvAt-' ityataH ajityanuvartate, samAsAnta ityadhikatam / tena samAsasya antAvayava iti labhyate / pratyayaH parazca ityadhikArAd acpratyayasya tatpuruSAt paratve'pi tasya tadavayavatvAd aguleriti avyvssssttii| adguleriti tatpuruSavizeSaNam , tdntvidhiH| tadAha-saMkhyAvyayAderiti / saMkhyA ca avyayaM ca saMkhyAvyaye, te AdI yasyeti vigrhH| dvygulmiti| taddhitArthe-' iti dviguH / 'pramANe dvayasajdanaJmAtracaH' 'pramANe laH' 'dvigonityam' iti luk / dvayaGgulizabdAdaci tasya taddhitatvAttasmin pare 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / niragulamiti / 'nirAdayaH kAntAdyarthe-' iti samAsaH, ac, ilopaH / ahassavaikadezasaMkhyAtapuNyAzca / ebhyo rAtreriti / ahan , sarva, ekadeza, saMkhyAta, puNya ebhyaH parasya raatrishbdsyetyrthH| ahannAdipUrvapadakasya rAtryantasya tatpuruSasyeti yAvat / nanu aharAdiH rAtryantastatpuruSo nAstyeva / aho rAtririti vA ahazcAsau rAtrizceti vA asaMbhavAdityata Aha-ahargrahaNaM dvandvArthamiti / na ca brahmaNo yadahaH tasyAvayavavyutpattipakSe pratyayasvarasya, avyutpattipakSe tu 'phiSaH' ityasya ca pravRtterityAhuH / manoramAyAM tu uccairityantodAttasvarAdiSu tathA pAThAditi sthitam / ametyanuvartata ityAha--amanteneti / teneha na-paryApto bhoktum / 'paryAptivacaneSu-' iti tumun / ktvA ca / ktveti tRtIyAntam / 'prAtaH' iti yogavibhAgAdAlopaH, "ktvi skandisyandoH' itivaditi haradattaH / tanna / savarNadIrgheNApi tRtIyAntatvopapatteH / pralaM kRtveti / 'alaMkhalyoH pratiSedhayoH' iti sUtrasya 'upadaMzastRtIyAyAm' ityasmAtpUrvatvAnneha samAsaH / tatpuruSe asaadhaarnnaansmaasaantaanaah-ttpurusssyeti| alontyavidhi bAdhitvA 'pratyayaH' 'parazca' iti paratvAttatpuruSAtpara evAcpratyayo bhavati / yathA gApoSTakaH kittva'pi gApAbhyAM para eva Tag bhavati, na tvantAvayavaH / namastu anubandhakaraNasAmarthyAtparavidhirbAdhyate / evaM ca lAghavAt 'tatpuruSAdaguleH-' iti vaktavye 'tatpuruSasyAGguleH- iti tu samAsAntApekSayA avayavaSaSThItyAhuH / dyagulamiti / taddhitArtha-' iti smaasH| 'dvigornityam' iti mAtraco lopa iti vRttikRt / manoramAyAM tu dvayasaco lugiti sthitam / dvandvArthamiti / aho rAtririti Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [105 rAtraH / sarvA rAtriH sarvarAtraH / pUrva rAtreH pUrvarAtraH / saMkhyAtarAtraH / punnyraatrH| dvayo rAtryoH samAhAro dvirAtram / pratikrAnto rAtrimatirAnaH / 788 rAjAhassakhibhyaSTac / (5-4-61) etadantAttatpuruSATTakasyAt / prmraajH| pratirAjI kRSNasakhaH / 78 aSTakhoreva / (6-4-145) etayoreva parato'haSTilopaH bhUtA yA mAnuSI rAtririti SaSThItatpuruSaH saMbhavatIti vAcyam , ahargrahaNaM dvandvArthamiti bhASyaprAmANyena evaM jAtIyakatatpuruSasya prayogAbhAvonnayanAt / ahorAtra iti / dvandvAdac , ilopaH, 'jAtiraprANinAm' ityekavattvam / 'sa napuMsakam' iti bAdhitvA, 'rAtrAhAhAHpuMsi' iti puMstvam / sarvArAtriH sarvarAtra iti / sarvA rAtririti vigrahe 'pUrvakAlaika-' iti krmdhaaryH| aca, ikaarlopH| 'rAtrAlA-' iti puMstvam / 'sarvanAmno vRttimAtre-' iti puMvattvam / ekadezatyarthagrahaNamityabhipretyodAharati-pUrvamiti / pUrva rAtreriti vigrahe 'pUrvAparAdharottaram-' ityekdeshismaasH| ac , ilopaH,'rAtrAhA-' iti puMstvam / saMkhyAtarAtra iti / saMkhyAtA rAtririti vigrahe karmadhArayaH / 'puMvakarmadhAraya-' iti puNvttvm| puNyarAtra iti / puNyA rAtririti vigrahe karmadhArayaH / 'puMvatkarmadhAraya-' iti puMvattvam / ac ilopaH 'rAtrAhA-' iti puMstvam / dviraatrmiti| taddhitArtha iti dviguH / saMkhyAditvAdac , ilopaH / 'saMkhyApUrva rAtraM klIbam' iti napuM. sakatvam / atirAtra iti / 'atyAdayaH krAntAdyarthe-' iti samAsaH / avyayAditvA daca, ilopaH, 'rAtrAhA-' iti puMstvam / rAjAhassakhibhyaSTac / 'tatpuruSasyA guleH-' ityataH tatpuruSasyetyanuvRttaM paJcamIbahuvacanatvena vipariNataM rAjAhassakhibhya ityanena vizeSyate / tadantavidhiH, tadAha-etadantAditi / paramarAja iti / paramazcAsau rAjA ceti vigrahaH / samAsAntaSTac / 'nastaddhite' iti TilopaH / atirAja iti / atikrAnto rAjAnamiti vigrahaH, 'atyAdayaH-' iti samAsaH / Taci TilopaH / kRSNasakha iti / kRSNasya sakheti vigrahaH samAsAntaSTac / 'yasyeti ca' SaSThItatpuruSasyAsaMbhavAditi bhAvaH / nanu ahaHzabdasyAhastulyatAyAM rAtrizabdasya vA rAtritulyatAyAM gauNatvasaMbhavAdahazcAsau rAtrizceti karmadhArayo'stviti cenna / mukhyasaMbhave gauNagrahaNAyogAt / 'hemantazizirAvahorAtre ca-' ityatra dvandva samAsAntadarzanAcca / ahorAtra iti / 'jAtiraprANinAm' ityekavadbhAvaH / 'sa napuMsakam' ityetadbAdhitvA paratvAd 'rAtrAhAhA:-' iti puMstvam / etenaikavadbhAvAt klIbateti prAcI granthaH parAstaH / 'mAsena syAdahorAtraH' ityAdigranthavirodhAca / sarvarAtra iti / 'pUrvakAlaika-' iti samAsaH / pUrvarAtra iti / 'pUrvAparAdharottaram-' ityekadezi. samAsaH / yadA tu rAtrizabdasyaikadeze lakSaNAM svIkRtya karmadhArayo'bhyupagamyate tadA pUrvarAtrirityeva bhavati / dvirAtramiti / 'saMkhyApUrva rAtraM klIbam' iti vkssyte| Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 ] siddhAntakaumudI | [ tatpuruSasamAsa syAt, nAnyatra / uttamAhaH / dve ahanI bhRto dvayahInaH kratuH / taddhitArthe dviguH / 'tamadhISTaH-' (sU 1744 ) ityadhikAre 'dvigorvA' ityanuvRttau 'rAjyahassaMvatsarA' ( sU 1751 ) iti khaH / liGgaviziSTaparibhASAyA zranityatvAbveha-madrANAM rAjJI madrarAjJI / 760 aho'hna etebhyaH / ( 5-4-88 ) sarvAdibhyaH paraiti ikAralopaH / ahnaSTakhoH / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe - TilopaH syAditi / Terityanuvartate, 'allopo'naH' ityasmAd lopa iti ceti bhAvaH / ' nastaddhite' ityeva siddhe niyamArthamidamityAha -- nAnyatreti / evakArastu ahna eva khoriti viparItaniyamavyAvRttyarthaH / Takhoreveti kim ? zrahnA nirRttam Ahnikam,' kAlATThaJ' ityadhikAre 'tena nivRttam' iti ThaJ / TilopAbhAvAdallopaH / Tapratyaye udAharati -- uttamAha iti / uttamaM ca tadahazceti vizeSaNa samAsaH / ' rAjAhassakhibhyaSTac' iti Tac / 'ahnaSTakhoreva' iti prakRtisUtreNa TilopaH, 'rAtrAhrA hAH puMsi' iti puMstvam / kha udAharatidve nI bhRta iti / atyantasaMyoge dvitIyA / bhRtaH parikrIta ityarthaH / dvahIna ityatra prakriyAM darzayati-taddhitArthe dviguriti / ko'tra taddhita ityata Aha-tamadhISTa ityAdi / tathA ca dvayahan zabdAt khasya InAdeze 'ahnaSTakhoreva' iti Tilope * to itirUpamityarthaH / nanvatra 'aho'hna etebhyaH' ityahnAdezaH kuto na syAt / na ca khe TilopavidhisAmarthyAnnAhAdeza iti vAcyam, ahIna ityatra khe TilopavidheH caritArthatvAt iti cet, na -- samAsAnte para evAhlAdezavidhAnAt / prakRte tu samAsAntavidheranityatvAd 'rAjAha ssakhibhyaH -' iti na Tac / yadyapi uttamAdd ityatra dvayahIna ityatra ca 'nastaddhite' ityeva TilopaH siddhaH, tathApi AhnikamityAdAvAvazyakasya niyamavidhervidhimukhenApi pravRttyabhyupagamAdiha tadupanyAsaH / nanu madrANAM rAjJI madrarAjJItyatrApi liGgaviziSTaparibhASayA 'rAjAhassakhibhyaH -' iti Tac syAdityAzaGkayAhaliGgeti / anityatvAditi / samAsAntaprakaraNe liGgaviziSTaparibhASA ti 'GayApprAtipadikAt -' ityatra bhASye uktatvAditi bhAvaH / madrarAzIti / na caTaci satyapi 'yasyeti ca' itIkAralope madrarAjJazabdAt TittvAd GIpi madrarAjJIti nirbAdha - miti vAcyam, ci hi sati 'bhasyADhe taddhite' iti puMvattve Tilope madrarAjI iti syAditi bhAvaH / ahno'hna etebhyaH / pUrvasUtre ahassarvaikadezasaMkhyAtapuNyazabdA ahnaSTakhoreva / 'nastaddhite' ityeva siddhe niyamArthamidam / evakArastvahna eva Takhayo - riti viparIta niyamazaGkAnirAsArthaH / ' AtmAdhvAnau khe' iti prakRtibhAvavidhAnena tannirAse pratipattigauravaM syAditi bhAvaH / Takhoreveti kim, ahnA nirvRttamAhnikam / 'kAlAt' ityadhikAre 'tena nirvRttam' iti ThaJ / TilopAbhAvAd 'allopo'na:' ityakAralopaH / uttamAha iti / 'sarvaikadezasaMkhyAta - ' ityatra uttamazabdasyApAThAdahA Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 107 syAhanzabdasyAhvAdezaH syAt samAsAnte pare / 761 ahno 'dantAt / ( 8-4-7) zradantapUrvapadasthAdre phAtparasyA'hlAdezasya nasya NaH sthAt / sarvAhnaH / pUrvAhnaH / saMkhyAtAhnaH / dvayorahvorbhavaH, 'kAlATThaJ' ( sU 1381 ) 'dvigorluganapatye' ( sU 1080) iti ThaJo luk dvayahnaH / striyAmadantasvATTAp, dvayahvA / dvayahnapriyaH / nirdiSTAH / tatra cakAreNa saMkhyAvyaye anukRSTe / ahazzabdavarja te sarve etacchabdena parAmRzyante, na tvahazzabdaH, ahazzabdAt parasya anuzabdasya tatpuruSe asaMbhavAdityabhipretya vyAcaSTe--sarvAdibhya iti / samAsAnte para iti / etat tu prakaraNAllabdham / ahno'dantAt / 'pUrvapadAtsaMjJAyAm -' ityataH pUrvapadAdityanuvRttam adantAdityatrAnveti / 'raSAbhyAM no NaH -' iti sUtraM SakAravarjamanuvartate / pUrvapadAdityanena pUrvapadasthAditi vivakSitam, tadAha - zradantapUrveti / tadantavidhinaiva siddhe antagrahaNaM spaSTArtham / lakSeSu ahassu bhavo lakSANa ityatra gatvArthaM SAdityapi bodhyam / samAsAnte para iti kim ? dve ahanI bhRto dvayahInaH / atra samAsAntavidheranityatvAt TajabhAve ahnAdezo na / sarvA iti / sarvamahariti vigrahe 'pUrvakAla - ' iti samAse 'rAjAhassakhibhyaH' iti Tac, ahnAdezaH, Natvam, 'rAtrAhnAhAH-' iti puMstvam / pUrvA iti / samAsAdi sarvAhnavat / saMkhyAtAhna iti / saMkhyAtamahariti vigrahaH / vizeSaNasamAsaH, Tac, ahnAdezaH / nimittAbhAvAnna Natvam / puNyapUrvasya tvagre vakSyate / saMkhyApUrvasya udAharati-dvayorahnorityAdi / dvayahna iti / taddhitArthe dviguH / Tac, tato bhavArthe ThaJ, tasya luk, ahnAdezaH / prasaGgAdAha - striyAmiti / dvayahneti / dvayora horbhavetyarthaH / ThaJ luk ca pUrvavat / 'aparimANavista-' iti na GIp / Thajnimittastu GIp netyaparimANabistetyatroktam / TacaSTittve'pyupasarjanatvAt 'TiDDha -' iti na GIp / vastutastu strItvamevAtra nAsti, rAtrAhvAhAH puMsItyukteriti zabdenduzekhare prapaJcitam / saMkhyApUrvasyodAharaNAntaramAha - dvayahnapriya iti / dve 1 dezo na / yahIna iti / samAsAntavidheranityatvAnna Tac / sati tu tasminnahrAdezaH prasajyeta / na ca nAntasya khe pare TilopavidhisAmarthyAnna Tajiti vAcyam, hIna iyatra tasya sAvakAzatvAt / anityatvAditi / atra ca liGgaM 'zaktilAGgalAGkuza - ' ityatra ghaTIgrahaNam / madrarAzIti / yadyatra Tac syAttadA 'bhasyADhe -' iti puMvadbhAve Tilope ca madrarAjItyaniSTarUpaM syAditi bhAvaH / ahno'hna etebhyaH / etacchabdena 'ahaH sarvaikadeza-' iti sUtrasthAH parAmRzyante / sUtre tu tasminnaharAdayo nirdiSTAzcakAreNa ca saMkhyAvyaye anukRSTe tatra sarveSAM buddhisthatvAvizeSe'pyahaH zabda ihaM na gRhyate, asaMbhavAdityAzayenAha --- sarvAdibhya iti / samAsAnte para iti / etacca Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsapratyakSaH / 752 sumnAdiSu ca (8-4-36 ) eSu satvaM na syAt / dIrghADI ahanI priye yasyetivigrahaH / taddhitArtha-' ityuttarapade dviguH, Tac ,ahlAdeza iti bhaavH| avyayapUrvasyodAharati-atyahna iti / aharatikrAnta iti vigrhH| 'atyAdayaH-' iti smaasH|ttc , ahAdeza iti bhaavH| zubhnAdiSu c| 'raSAbhyAm-' ityato NaM iti 'na bhAbhUpUkami-' ityato neti cAnuvartate, tadAha-egviti / dIrghAhI prAvR. Diti / varSau~ prAvRzandaH strIliGgaH / 'striyAM prAkRT striyAM bhUmni varSAH' ityaprakaraNAllabdham / bhASye tu ahAdezaH pratyAkhyAtaH 'aha ebhyaH ac syATTaco'pavAdaH' iti vyAkhyAyAm , 'aSTakhoreva' iti niyamADilopAbhAve 'allopo'naH' ityakAra: lopAtsarvAha ityAdirUpasiddheH / rephAditi / yadi tu lakSe ahassu bhava ityAdivyutpattyA lAkSAhna ityapi prayogo'sti, tarhi SAdityapi bodhyam / 'raSAbhyAm-' ityadhikArAt / Thao lugiti / aNo lugiti vRttikArAdyuktamayuktamiti bhAvaH / prasaGgAdAha striyAmiti / nanviha strItvaM durlabhaM 'rAtrAhAhAH puMsi' iti vacanAditi cet , maivam / sarvamahaH sarvAhna ityAdAvupakSINasya tadvacanasya luptataddhitAyAmapravRtteH / "lupi yuktavat-' iti liGgAtidezo hyatra pramANam / prAkRtaliGgAnuzAsanAnAM luptapratyayeSu pravRttau tadvaiyarthyApatteH / ata eva lavaNaH sUpaH, lavaNA yavAgUrityAdau na klIbatvam / kiM ca 'dviguprAptApannA- ityAdinA paravallitve pratiSiddhe tadapavAdasya 'rAtrAhAhAHityasyAprAptireveti yahnazabdo'yaM vizeSyanighna eva, na tu niytpuNllinggH| evaM cAtra bhavArthakataddhite lupte'pi 'yaH ziSyate sa lupyamAnArthAbhidhAyI' iti nyAyena bhavArthavattanniSThastrItvAbhidhAnamapi nyAyyameveti dik / TAbiti / na ceha ThaantatvAd DIp syAditi zaGkayam , Thamo luptatvAt / na ca pratyayalakSaNam , varNAzrayatvAt / Thamao yo'kArastadamtAnDIbiti tatra vyAkhyAtatvAt / ata eva vRttikArAdyuklANo lukpakSe'pi na DIp , 'aNyokAraH' iti tatra vyAkhyAtatvAt / na caivamapi TajantatvAnDIp syAdeveti vAcyam ,TacaH samAsAntatayA tadantasya taddhitArtha pratyupasarjanatvAt / ata eva hi ApizalinA proktamadhIyAnA brAhmaNI ApizaletyudAhRtaM bhASye / 'dvigoH' iti DIpa tu na zakaSa eva , 'aparimANa-' iti niSedhAt / ataSTAvevAtra yuktastathaivodAharati-yajJeti / 'aho'hna-' iti sUtre ahAdezaM pratyAkhyAya 'apratyanvava-' ityato'camanuvartya 'TajapavAdo'c' iti vyAcakSANasya bhASyakArasya mate tu nirvivAda evAtra TApa / kathaM tarhi kAlanirNayadIpikAyAM yahIti prayoga iti cet / atrAhuHdve ahanI yasyAM tithAviti bahuvrIhau nAntalakSaNo DIb bodhyaH / dvayorahorbhava iti vyAkhyAnagranthastu phalitArthakathanaparatayA jJeya iti / saMkhyAdibhinnasya tatpuruSasya Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 106 prAvRT / evaM caitadarthamaha ityadamtAnukarabaksvezo na kartavyaH / 'prAtipadikAnta - ' ( sU 1055 ) iti vyasvavAraNAya cumnAdiSu pAThasyAvazyakatvAt / zradantAditi taparakarayAha-parAgatamahaH parAGaH / 763 na saMkhyAdeH samAhAre / (5-4-89) samAhAre vartamAnasya saMkhyAderAdezo na syAt / 'saMkhyAdeH' iti spaSTArtham / dvayorahoH samAhAro dvayahaH / tryahaH / 764 uttamaikAbhyAM ca / (5-4-10) prAbhyAmaGkAdezo na / uttamazabdo'ntyArthaH puNyazabdamAha / 'puNyaikAbhyAm' ityeva sUtrayitumucitam / puNyAham / sudinaahm| sudinazabdaH prazasta 1 maraH / dIrghANyahAni yasminniti bahuvrIhiH / 'ana upadhAlopino'nyatarasyAm' iti GIp, 'allopo'naH' ityupadhAlopaH / 'aho'dantAt' iti NatvaM tu kSumnAditvAnneti bhAvaH / nanu kSubhnAdiSu dIrghAhItyasya pATho vyarthaH, 'aho'dantAt' ityatra hi zraha ityadantAt SaSThayarthe prathamA / zradantapUrvadasthAnnimittAt parasya ahnazabdasya nasya NatvaM syAditi tadarthaH / dIrghAhItyatra ca zrahAdezasyAprasaktyA zradantatvAbhAvAdeva NatvasyAprAptau kiM tannivRttyarthena subhnAdipAThenetyatazrAha evaM ceti / evaM sati - dIrghAhI - zabdasya kSubhnAdipAThe sati etadartham -'aho'dantAt' iti NatvanivRttyartham, zrahna ityasya dantatvAnusaraNaM SaSThaparthe vyatyayena prathamAnusaraNaM klezAvahaM na kartavyami - tyarthaH, kSubhnAdipAThAdeva NatvanivRttisiddheriti bhAvaH / nanu dIrghAhrItyasya NatvAbhAvAya kiM nAdipATho'bhyupagamyatAm ut ahna ityasya dantatvamityatra vinigamanAviraha . ityata Aha- prAtipadikAnteti / atha 'aho'dantAt' ityatra pUrvapadavizeSaNe adantAditi taparatvasya prayojanamAha - zradantAditi / parAhna iti / 'prAdayo gatAdyarthe-' iti samAsaH, Tac, avyayAtparatvAdahNAdezaH / pareti pUrvapadasyAdantatvAbhAvAd na Natvamiti bhAvaH / na saMkhyAdeH samAhAre / ahnAdeza iti / 'aho'hnaH-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / nanu saMkhyAdibhinnasya tatpuruSasya samAhAre prabhAvAdeva siddhe saMkhyAderiti vyarthamityata Aha-spaSTArthamiti / dvayaha iti / samAhAre dviguH / Tac, 'rAtrAhA -' iti puMstvam / saMkhyAditvAtprAptasya zrahlAdezasya niSedhaH / tryaha iti / trayANAmahnAM samAhAra iti vigrahaH / samAsAdi dvayahavat / uttamaikAbhyAM ca / nanu uttamazabdAtparasyAddanzabdasya prahlAdezAprasakteruttamagrahaNaM vyarthamityata Aha-- uttamazabda iti / uttamazabdaH antye vartate / yathA dvAdazAhe 'udayanIyAtirAtra uttamamahaH' iti antyamiti gamyate / 'ahassarvaikadeza saMkhyAtapuNyAd-' ityupAtteSu antyaH puNyazabdo vivakSita ityarthaH / tarhi puNyaikAbhyAm ityeva kuto na sUtritamityAzaGkaya svatantrecchrutvAnmaharSerityAha-- puNyaikAbhyAmityeveti / 1 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 ] siddhAntakaumudI / [ tatpuruSasamAsa vAcI / ekAhaH / ' uttamagrahaNamupAntyasyApi sagrahArtham' ityeke / saMkhyAtAhaH / 765 agrAkhyAyAmurasaH / ( 5-4-63) TakasyAt / azvAnAmura iva azvorasam / mukhyo'zva ityarthaH / 766 anozmAyassarasAM jAtisaMzayoH / (5-4-64 ) TakasyAjjAtau saMjJAyAM ca / upAnasam, amRtAzmaH, kAlAyasam, maNDUkasarasam iti jAtiH / mahAnasam, piNDAzmaH, lohitAyasam, jallasarasam iti saMjJA / 797 grAmakauThAbhyAM ca takSNaH / ( 5-4 - 65 ) grAmasya tacA puNyAhamiti / puNyamahariti vigrahe vizeSaNasamAsaH, Tac, TilopaH, 'puNyasudinAbhyAM ca' iti napuMsakatvam / ekAha iti / ekamahariti vigrahe 'pUrvakAla -' iti samAsaH / Tac, TilopaH / upAntyasyApIti / lakSaNayeti zeSaH / puNyetyanuktvA uttamagrahaNameva lakSaNAbIjam uttamaM ca ekaM ceti dvandvaH, sautraM dvivacanamiti bhAvaH / saMkhyAtAha iti / saMkhyAtamahariti vigrahe vizeSaNasamAsaH, Tac, TilopaH / ' rAtrAhA -' iti puMstvam / upAntya saMkhyAtazabdapUrvakatvAd nAhrAdezaH / aprAkhyAyAmurasaH / zeSapUraNena sUtraM vya caSTe -- Tac syAditi / paJcamyarthe saptamI / ayaM pradhAnaM tadvAcI ya urazzabdaH tadantAt tatpuruSAt Tac syAdityarthaH / 'adhyAkhyAyAm' iti pAThAntaram / agre bhavamadhyam, mukhyamiti yAvat / azvAnAmura iveti / uro yathA pradhAnaM tathetyarthaH / urazzabdasya mukhye vRttau lakSaNAbIjamidam / azvorasamiti / urazzabdena mukhyavAcinA SaSThIsamAsaH, Tac, 'paravalliGgam -' iti napuMsakatvam / zrAkhyAyAmiti kim ? devadattasyoraH devadattoraH / ano'zmAyas / upAnasamiti / upagatamana iti prAdisamAsaH / amRtAzma iti / amRtaH zrazmeti vigrahaH / Taci, TilopaH / kAlAyasamiti / kAlam iti vigrahaH, Tac 'paravalliGgam -' iti napuMsakatvam / maNDUkasarasamiti / SaSThIsamAsaH / Tac / jAtivizeSA ete / mahAnasam, piNDAzmaH, lohitAyasam, jalasarasamiti saMjJAvizeSAH / grAmakauTAbhyAM ca takSNaH / zrabhyAM Tajiti / 1 samAhAre vRttyasaMbhavAdAha---spaSTArthamiti / puNyAhamiti / 'puNyasudinAbhyAm - ' iti klIbatvaM vakSyati / upAntyasyApIti / yathA 'prathamayoH -' iti prathamAdvitIyayorgrahaNaM dvivacananirdezAt, tathehApi uttamagrahaNasAmarthyAdantyayordvayorgrahaNam / uttamau caikazceti vigrahe sautraM dvivacanamiti teSAmAzayaH / agrAkhyAyAm / paJcamyarthe saptamI / pradhAnam / agravAcI ya uraHzabdastadantAttatpuruSATTac syAt / agrAkhyAyAM kim, devadattasyoro devadattoraH / grAmakauTAbhyAm / 'jAtisaMjJayoH' iti nAnuvartate / grAmeti kim rAjJastatA rAjatA / zratizva iti / zvAnamatikrAnto ? Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [111 graamtkssH| sAdhAraNa ityarthaH / kuTyAM bhavaH kauTaH, svatantraH / sa cAsau takSA ca kauTatakSaH / 76, ateH shunH| (5-4-66 ) atizvo varAhaH / atizvI sevA / 766 upamAnAdaprANiSu / (5-4-67) aprANiviSayakopamAnavAcinaH zunaSTacsyAt / AkarSaH zvevAkarSazvaH / aprANiSu kim-vAnaraH zveva vAnarazvA / 800 uttaramRgapUrvAJca saknaH / (5-4-68) cAdupamAnAt / uttarasaktham / mRgasaktham / pUrvasaktham / phalakamiva sakthi phalakasaktham / 801 nAvo dvigoH| (5-4-66) nauzabdAntAd dvigoSTasyAt , na tu taddhitaluki / dvAbhyAM naubhyAmAgato dvinAvarUpyaH / 'dvigoluMganapatye' (sU grAmakauTAbhyAM paro yastakSazabdaH tadantAttatpuruSAdRc syAdityarthaH / grAmatakSa iti / Taci Tilopa / sAdhAraNa iti / grAme yAvanto janAH santi tAvatAM vidheya ityarthaH / kuTa.yAM bhava iti / kuTImekAM krayAdinA sampAdya tatra yo vasati, na tu parakIyabhUmipradeze, sa kauTa ityrthH| phalitamAha-svatantra iti / kauTa. takSa iti / Taci, TelopaH / atezzunaH / atItyavyayAt paro yaH zvanzabdaH, tadantAttatpuruSAdRjitTa rthaH / atizva iti / zvAnamatikAnta iti vigrahaH / atyAdaya iti samAsaH / Taci, TilopaH / zvApekSayAdhikavegavAn varAha ityarthaH / atizvI seveti / zvAnamati kAntetyarthaH, zvApekSayA nIcA seveti yAvat , Tac , TilopaH / TittvAd GIp , 'yasyeti ca' ityakAralopaH / upmaanaadpraannissu| AkarSaH shveveti| AkRSyate kusUlAdigatadhAnyamanenetyAkarSaH, paJcAgulo dAruvizeSaH / 'upamitaM vyAghrAdibhiH' iti samAsa / Taca , TilopaH, AkarSazva iti rUpam / upamAnAt kim ? zuno niSkrAnto nizzA / uttaramRga / uttara, mRga, pUrva ebhya upamAnAcca paro yaH sakthizabdaH tadantAtta puruSAc syAdityarthaH / uttarasakthamiti / uttaraM sakthIti vigrahaH / pUrva sakthIti vigraha 'pUrvakAla-' iti samAsaH / phalakasakthamiti / phalakamiva sakthIti vinoI mayUravyaMsakAditvAt samAsaH / sarvatra Taca ,ttilopH| nAvo dvigoH / na tu dritalukIti / 'gorataddhitaluki' ityato maNDUkaplutyA tadanuvRttariti bhAvaH / dvinAvarUpya iti / taddhitArtha samAsaH, Taca , AvAdezaH / 'hetumanuSyebhyo'nyatarasyAM rUpyaH' tasya 'dvigoluMganapatye' iti lukamAzaGkayAha-dvigojavenetyarthaH / atizvIti / nIcetyarthaH / AkarSaH zveti / 'upamitaM vyAghrAdiiti samAsaH / AkRSTa te'nena khalAdigataM dhAnyamityAkarSaH kASThavizeSaH / upamAnAtkim , niSkAntaH zuno nizvA / phalakasakthamiti / ata eva jJApakAdasAmAnyavacanenApyupamAnasya sa-pAsa iti maadhvH| dvinAvarUpya iti / 'hetumanuSyebhyaH-' Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa1080) ityatra aci isyasyApakarSamAkhalAdena luk / paJcanAvapriyaH / dvinAvam trinAvam / ataddhitalukIti kim-paJcabhinaubhiH krItaH paJcanauH / 802 ardhAzca / (5-4-100) ardhAcAvaSTamsyAt / nAvo'rdham ardhanAvam / krIbasvaM lokAt / 803 khAryAH prAcAm / (5-4-101) dvigorardhAca khAryASTajvA syAt / dvikhAram, dvikhAri / ardhakhAram, ardhakhArI / 804 dvitribhyaamnyjleH| (5-4-102) TajvA syAd dvigau / dyAlam, vyaJjali / ataddhitalukItyeva / dvAbhyAmaalibhyAM krIto baJjaliH / 805 brahmaNo jAnapadAkhyAyAm luMganapatya ityatreti / apakarSaNAditi / 'gotre'lugaci' ityuttarasUtrAdityarthaH / pazcanAvapriya iti / paJca nAvaH priyA yasyeti vigrahe uttarapade dviguH, Taca , AvAdezaH / dvinAvamiti / dvayoH nAvoH samAhAra iti vigrahe dviguH, Tac , AvAdezaH, 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvam / trinAvamiti / tisRNAM nAvAM samAhAra iti vigrahaH, dvinAvavat / paJcanauriti / taddhitArtha smaas:| zrAIyaSThak, 'adhyardha-' iti luk / ardhAcca / ardhazabdAt paro yo nauzabdaH tadantAt tatpuruSAdRjityarthaH / ardhanAvamiti / 'adhaM napuMsakam' iti samAsaH, Taca , AvAdezaH / atra 'paravalliGgam-' iti strItvamAzaGkayAha-klIbatvaM lokAditi |khaaryaa praacaam| khArIzabdAntAd dvigoH, ardhapUrvakAd khArIzabdAntAttatpuruSAccetyarthaH / dvikhAramiti / dvayoH khAryoH samAhAra iti vigrahe dviguH| Tac , 'yasyeti c'| 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvam / TajabhAvapakSe 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvAnapuMsakahrasvaH / ardhakhAramiti / khAryA ardhamiti vigrahaH / 'ardha napuMsakam' iti samAsaH, Tac , 'yasyeti ca' / klIbatvaM lokAt / ardhakhArIti / pUrvavat samAsaH / TajabhAvapakSe 'paravalliGgam-' iti strItvam / ekavibhaktAvaSaSThayantavacanAdupasajenatvAbhAvAna hrasvaH / ardhakhAri iti kacid dhrasvAntapAThaH, tadA klIbatva lokAt , tato npuNskhrsvH| dvitribhyAmaaleH zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-TajvA syaaditi| dvigAviti / dvayaJjalamiti / dvayoraJjalyoH samAhAra iti vigrahe dviguH, Taca , 'yasyeti ca' 'sa napuMsakam' / dvayaJjalIti / samAhAre dviguH / TajabhAve sati napuMsakahasvatvam / ataddhitalukItyeveti / anuvartata evetyarthaH / aJjalibhyAM krIta iti| iti rUpyaH / paJcamauriti / AIyaSThak / 'adhyardhapUrva-' iti luk / khAryAH / dvigoriti / khArIzabdAntAd dvigorityarthaH / ardhakhAramiti / ardhanAvamiva krIvatvaM lokAt / ardhakhArIti 'paravalliGgam-' iti strItvam |ttjvaa syAd dvigAviti / dvigAviti kim , dvayoraJjaliH dynyjliH| dvayajalamiti / samAhAre dviguH| Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [113 . (5-4-104) brahmAntAttapuruSAdRsyAtsamAsena jAnapadatvamAkhyAyate cet , surASTre brahmA suraassttrbrhmH| 806 kumahadbhayAmanyatarasyAm / (5-4-105) zrAbhyAM brahmaNo vA TansyAttatpuruSe / kutsito brahmA kubrahmaH , kubrahmA / 807 AnmahataH samAnAdhikaraNajAtIyayoH / (6-3-46) mahata zrAkAroaJjalizabdaH aJjaliparimitadhAnyAdau vartate, kevalasyAjaleH mUlyatvAsambhavAt / parimANatvAt ThaJ / 'adhyardha-' iti tasya luk / brahmaNo jAnapadAkhyAyAm / janapade bhavo jAnapadaH, bhAvapradhAno nirdeshH| tasya kenAkhyetyAkAGkSAyAM prakRtatvAt samAseneti labhyate, tadAha-samAsena jAnapadatvamAkhyAyate cediti / jAnapadatvamityanantaraM brahmaNa iti zeSaH / surASTre brahmeti / brahmazabdo'tra pu~lliGgaH / brahmA vipraH / 'vedAstattvaM tapo brahma brahmA vipraH prajApatiH' ityamaraH / saptamIti yogavibhAgAt samAsaH / Taca ,TilopaH, 'paravalliGgam-' iti puNstvm| jAnapadeti kim ? devabrahmA nAradaH / kumahadbhayAmanyatarasyAm / kubrahmeti / TajabhAve rUpam / 'kugatiprAdayaH' iti smaasH| kubrahma iti / Taci rUpam , ttilopH| atha mahatpUrvasya TavikalpamudAhAraSyan vishessmaah-praanmhtH| 'aluguttarapade' ityuttarapadAdhi. kArasthamidaM sUtram / uttarapade ityanuvRttaM samAnAdhikaraNapade anveti, na tu jAtIya iti, tasya pratyayatvAt , tadAha-mahata praattvmityaadinaa| mahAbrahma iti| mahAMzcAsau brahmA ceti vigrahaH / 'sanmahat-' ityAdinA samAsaH / Attvam / savaNedIrghaH / 'kumahadbhyAm--' iti Taca / TilopaH, 'paravalliGgam-' iti puMstvam / mahA. brahmeti / TajabhAve Ave rUpam / atha prasaGgAduktamAttvavidhiM prapaJcayiSyan samAnAdhikaraNe punarudAharati---mahAdeva iti / jAtIye udAharati-mahAjAtIya iti / mahatsadRza ityarthaH / prakAravacane jAtIyara , Attvam , savarNadIrghaH / samAnAdhikaraNe kimiti / 'aAnmahato jAtIye ca' ityevAstu / cakArAduttarapadasamuccaye ataddhitalukItyeveti / etacca pUrvasUtre'pi bodhyam / aJjalibhyAM krIta iti| nAtrAJjaliH pANidvayam , tasya mUlyatvAsaMbhavAt , ki tu aJjaliparimito vrIhyAdivivakSitaH / tatazca parimArAtvAd dyaJjalirityatra ThaJ / tasya tu 'adhyardhapUrva-' iti luk / brahmaNo / janapade bhavo jAnapadaH / 'yekayoH-' itivadbhAvapradhAno nirdezastasyAkhyAyAM pratyAsattyA samAsenetyetallabhyate, tadAha-samAsena jAnapadatvamiti / kasyetyAkAGkSAyAM saMnidhAnAd brahmaNa iti lbhyte| surASTrabrahma iti / 'saptamI' iti yogavibhAgAtsamAsaH / jAnapadeti kim , devabrahmA naardH| kubrahma iti / brAhmaNaparyAyo brahmanzabdaH / prAnmahataH / takAra uccAraNArthaH, na tu sarvAdezArtha Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 ] siddhaantkaumudii| [ tatpuruSasamAsa'ntAdezaH syAtsamAnAdhikaraNe uttarapade jAtIye ca pare / mahAbrahmaH, mahAbrahmA / mahAdevaH / mahAjAtIyaH / samAnAdhikaraNe kim-mahataH sevA mahatsevA / lAkSaNikaM vihAya pratipadonaH 'sanmahat-' (sU 740) iti samAso grahISyA iti cet, mahAbAhuH na syAt / tasmAt 'lakSaNapratipadokkayoH pratipadokasya-' (pa 114) iti paribhASA neha pravartate , samAnAdhikaraNagrahaNasAmarthyAt / sati mahata AttvaM syAd uttarapade jAtIye ca parata ityarthalAbhAdeva mahAdeva ityAdisiddheH kiM samAnAdhikaraNeneti praznaH / mahataH sevA mahatseveti / atra SaSThI. samAse AttvanivRttyartha samAnAdhikaraNagrahaNamiti bhaavH| nanu SaSThIsamAso lAkSaNikaH, samasyamAnapadaM viziSya anuccArya sAmAnyazAstrata eva nivartitatvAt / 'sanmahat-' ityayaM samAsastu sanmahadAdizabdaM samasyamAnaM viziSyocArya vihitatvAt pratipadoktaH / tatazca lakSaNapratipadoktaparibhASayA 'Anmahato jAtIye ca' ityatra 'sanmahat-' iti pratipadoktasamAsottarapadagrahaNe sati tata eva SaSThIsamAsottarapadanirAsasaMbhavAdyarthameva samAnAdhikaraNagrahaNamiti zaGkate--lAkSaNikamityAdinA / pariharati-mahAbAhuna syAditi / mahAntau bAhU yasyeti vigrahaH / asya samAsasya 'anekamanyapadArthe' iti sAmAnyavihitatvAt pratipadoklatvAbhAvAttaduttarapade pare AttvaM na syAt , ataH samAnA dhikaraNagrahaNamityarthaH / nanu kRte'pi samAnAdhikaraNagrahaNe lakSaNapratipadoktaparibhASApravRtteduritvAd mahAbAhurityatrAttvaM na syAdevetyata Aha-tasmAditi / taccha. bdArthamAha- samAnAdhikaraNagrahaNasAmarthyAditi / evaM ca lakSaNapratipadoktaityAha-AkAro'ntAdezaH syAditi / ihottarapadAdhikAre pUrvapadamAkSipyate / tacca mahatA vizeSitamiti tadantavidhilabhyate / 'prahaNavatA-' iti niSedhastu pratyayavidhiviSaya ityuktatvAt / tena mahAbAhuvadatimahAbAhuriti prayogo bhavati / paramamahatparimANamityatra tu paramamahato dravyasya parimANamiti SaSThItatpuruSo'bhyupagamyata iti na tatrAtvaprasaktiriti vRddhaaH| yattu vardhamAnenoktam-'iSTakeSIkAmAlAnAm-' ityatra tadantavidhyupasaMkhyAnasAmarthyAduttarapadAdhikAre tadantavidhirnAsti, tena paramamahata prAtvaM neti, tadbhASyakaiyaTaviruddham / tathA hi 'yena vidhiH-' iti sUtre padAdhikAre prayojanamiSTakacitaM pakkeSTakacitamiti bhASye udAhRtam , kaiyaTena ca padazabdena uttarapadaM gRhyata iti vyAkhyAtam / etadevArthataH kAzikAyAmupanibaddham, na tu 'iSTakesIkA-' ityatra kAtyAyanoktamupasaMkhyAnamasti / nanu pratipadoktasamAse yaduttarapadaM tasmineva pare prAtvaM syAnnAnyatreti kimanena samAnAdhikaraNagrahaNenetyata Aha-- mahApAhuriti / bahuvrIhirayam , sa ca sAmAnyazAstranirvRttatvAlAkSaNika iti bhAvaH Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [115 'zrAt' iti yogavibhAgAdAsvam, 'prAgekAdazabhyaH-' (sU 1665) iti nirdezAdvA , ekAdaza / mahatIzabdasya 'puMvakarmadhAraya-' (sU 746) iti puMvadAve kRte pAravam , mahAjAtIyA / 'mahata pArave ghAsakaraviziSTeSUpasaMkhyAnaM puMvadrAvazca' (vA 3650) / asAmAnAdhikaraNyArthamidam / mahato mahatyA vA ghAso mahAghAsaH / mahAkaraH / mahAviziSTaH / 'aSTanaH kapAle haviSi' (vA 3951) aSTAkapAlaH / 'gavi ca yukne' (vA 3652) / gozabde pare yukta ityarthe gamye aSTana dhAtvaM syAditi vaktavyamityarthaH / aSTAgavaM zakaTam / paribhASAM bAdhitvA lAkSaNikasyApi grahaNArtha samAnAdhikaraNagrahaNamiti bhAvaH / na ca sumahAntau bAhU yasya sa sumahAbAhurityatra kathamAttvam / AttvavidheH padAGgAdhikArasthatvAbhAvena tadantavidhyabhAvAditi vAcyam , uttarapadAkSiptapUrvapadasya mahatA vizeSaNe sati tadantavidhilAbhAt / paramamahatparimANavAnityatra tu mahataH parimANaM mahatparimANam , paramaM mahatparimANamiti SaSThIsamAsagarbhaH karmadhAraya iti dik / nanu 'AnmahataH- ityatra mahata eva grahaNAd 'yaSTanaH-' ityuttarasUtre yaSTanoreva grahaNAd ekAdazetyatra kathamAttvamityata Aha-Aditi yogavibhAgAdAttvamiti / yogavibhAgasya bhASyAdRSTatvAdAha-prAgekAdazabhya iti nirdezAdvati / ekAdazeti / ekazca daza ceti dvandvaH / ekAdhikA dazeti vA / Anmahata ityatra liGgaviziSTaparibhASayA bhahatIzabdasyApi jAtIyapratyaye pare mahatIjAtIyeti syAdityata Aha-mahatIzabdasyeti / na ca paratvAtpuMvattvaM bAdhitvA AttvaM syAditi vAcyam , 'AnmahataH-' ityatra liGgaviziSTaparibhASA na pravartata iti GayApsUtre bhASye uktatvAditi bhAvaH / mahata Attva iti / ghAsa, kara, viziSTa eSu parato mahata prAttvaM puMvattvaM ca vaktavyamityarthaH / nanu 'prAnmahataH-'ityAttve 'puMvatkarmadhAraya-' iti puMvattve ca siddha kimarthamidamityata Aha-asAmAnAdhikaraNyArthamidamiti / mahAkara iti / mahato maha tyA vA kara ityathaiH / mahAviziSTa iti / mahato mahatyA vA viziSTaH, adhika ityarthaH / aSTana iti / kapAle uttarapade haviSi vAcye aSTana AttvaM vaktavyamityarthaH aSTAkapAla iti| aSTasu kapAleSu saMskRtaH puroDAza ityarthe taddhitArthe dviguH / 'saMskRtaM bhakSAH' ityaN / 'dvigoluMganapatye' iti luk / AttvaM savarNadIrghaH / gavi ca yukta iti / vArtikamidam / tatsUcayitumAhavaktavyamityartha iti / aSTAgavaM zakaTamiti / aSTau gAvo yasyeti bahuaSTanaH kapAla iti / kapAle uttarapade haviSi vAcye aSTana AtvaM vaktavyamityarthaH / aSTAkapAla iti / 'saMskRtaM bhakSAH' ityaNo 'dvigorjunapatye' iti luk / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa'aprasyanvava-' (sU 143 ) ityatra 'ac' iti yogavibhAgAdvahuvrIhAvapyac / aSTAnAM gavAM samAhAro'STagavam, tadyuktvAcchakaTamaSTAgavamiti vA / 808dyaSTanaH saMkhyAyAmabahuvrIhyazItyoH / (6-3-47) zrAtsyAt / dvau ca daza ca dvAdaza / vyadhikA dazeti vA / dvAviMzatiH / aSTAdaza / aSTAviMzatiH / abahuvrIyazItyoH kim-hinvAH, byazItiH / 'prAkzatAditivanavyam' (vA 3653) nehadvizatam , dvisahasram / 806 trestryH| (6-3-48) trizabdasya trayas vrIhiH / zrAttvam , savarNadIrghaH / aSTabhirgobhiyuktamityarthaH / nanu 'gorataddhitaluki' iti rajvidhestatpuruSamAtraviSayatvAd aSTAgavamiti kathamityata Aha--acpratyanvavetyatreti / tatpuruSatve aSTagavazabdaSTajanta evetyAha-aSTAnAmiti / tathA ca samAhAradvigostatpuruSatvAd 'gorataddhitaluki' iti Taca sulabha ityarthaH / nanvaSTAnAM gavAM samAhAra ityarthe zakaTe kathamanvayaH, yuktArthavRttitvAbhAvAt , kathaM vA Attvamityata Aha-tadyutatvAditi / samAhAradvigurUpatatpuruSAdRci vyutpannasya aSTagavazabdasya lakSaNayA aSTabhirgobhiryukte vartamAnasya prAttvamityarthaH / dvayaSTanaH / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-pAtsyAditi / dvizabdasya aSTanzabdasya ca saMkhyAvAcake uttarapade pare prAtsyAt , na tu bahuvrIhyazItyorityarthaH / dvizabdasyodAharati-dvAdazeti / dvau ca ekazca yekAH, yadhika eka yeka ityAdau tu nAsti, "ekAdinavAntAnAM parasparaM dvandvatatpuruSo na staH' iti 'cArthe-' iti sUtre bhASye dhvanitatvAditi zabdenduzekhare sthitam / dvAviMzatiriti / dvau ca viMzatizceti samAhAradvandvaH / 'sa napuMsakam' iti klIbatvaM tu na / kiMtu lokAt strItvam / itaretarayogastu na, anabhidhAnAt / yadhikA viMzatiriti tatpuruSo vA / athASTazabdasyodAharati-aSTAdazeti / aSTau ca daza ceti dvandvaH / aSTAdhikA dazeti vA / aSTAviMzatiriti / aSTau ca viMzatizceti samAhAradvandvaH / strItvaM lokAt / aSTAdhikA viMzatiriti vA / dvitrA iti / dvau vA trayo veti vigrahaH / 'saMkhyAvyaya-' iti bahuvrIhiH / 'bahuvrIhI saMkhyeye Dac' iti Dac / bahuvrIhitvAdatra dvizabdasya AttvaM n| dvyshiitiriti| dvau cAzItizceti samAhAradvandvaH / strItvaM lokaat| ghadhikA azItiriti vA / atrAzItiparakatvAd dvizabdasyAttvaM na / praakshtaaditi| 'yaSTanaH saMkhyAyAm-' ityetat zataprabhRtisaMkhyAzabde pare na bhavatIti vktvymityrthH| dvishtmiti| dvau ca zataM ceti samAhAradvandvaH / yadhikaM zatamiti vA / evaM dvishsrmitytraapi| trestryH| sandhi'ardhyadhapUrva' ityaNo lumiti keSAMcid vyAkhyAnaM tu prAmAdikam , 'saMskRtam-' ityaNaH anAhIyatvAt / prestrayaH / saMdhivalAdiSu trayodazIti pAThAtsAnto'yamAdeza iti Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 117 , syAtpUrvaviSaye / trayodaza / trayoviMzatiH / bahuvrIhau tu trirdaza tridazAH / sujarthe bahuvrIhiH / zrazItau tu tryazItiH / prAkchatAdityeva, trizatam / trisahasram / 810 vibhASA catvAriMzatprabhRtau sarveSAm / ( 6-3-46 ) dvyaSTanostrezca prAguktaM vA syAccatvAriMzadAdau pare / dvicatvAriMzat, dvAcatvAriMzat / aSTacatvAriMzat, aSTAcatvAriMzat / tricatvAriMzat, trayazcatvAriMzat / evaM paJcA zatSaSTisaptatinavatiSu / 811 ekAdizcaikasya cAduk / ( 6-3-76 ) ekAdirnamprakRtyA syAdekasya cAdugAgamazca / naJo viMzatyA saha samAse kRte ekazabdena saha 'tRtIyA' iti yogavibhAgAtsamAsaH / anunAsikavikalpaH velAdiSu trayodazeti pAThAt sakArAnto'yamAdeza ityAha - trayassyAditi / pUrvaviSaya iti / prAkzatAt saMkhyAzabde uttarapade parataH, na tu bahuvrIhyazItyorityarthaH / trayodazeti / trayazca daza ceti tryadhikA dazeti vA vigrahaH / subluki trizabdasya trayas, rutvam uttvam, AdguNaH / evaM trayoviMzatirityapi / tridazA iti / trirAvRttA dazetyartha: / 'bahuvrIhau saMkhyeye Dac -' iti Dac / nanvatra trirityasya 'saMkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc' 'dvitricaturbhyaH suc' iti sujantatvAt samAse'pi sucaH zravaNApattirityata Aha--sujarthe bahuvrIhiriti / sujarthe kriyAbhyAvRttau lakSaNayA vidyamAnasya trizabdasyaivAtra 'saMkhyAvyaya-' iti bahuvrIhiH, na tu sujantasyetyarthaH / tryazItiriti / trayazcAzItizceti samAhAradvandvaH / strItvaM lokAt / tryadhikAzItiriti vA / trizatamiti / trayazca zataM ceti samAhAradvandvaH, tryadhikaM zatamiti vA / evaM trisahasramityapi / vibhASA catvAriMzat / vyavahitasyApi norityasya sambandhAya--2 -- sarveSAmiti / dyaSTanostrezcetyarthaH / tadAhahyaSTanostrezceti / ekAdizca / 'na lopo naJaH' ityato naJa iti SaSThayantamanuvartate / tacca prathamayA vipariNamyate / 'nabhrANnapAt -' ityataH prakRtyetyanuvartate, tadAha - ekAdirnaJ prakRtyeti / eka Adiryasyeti vigrahaH / ekasya cAdugAgamazceti / Adugiti zradugiti vA chedaH / naJo viMzatyeti / na viMzatiriti vigrahe naJsamAse sati naviMzatizabdasya ekazabdena tRtIyAntena saha ekena naviMzatiriti vigrahe samAsa ityanvayaH / nanu tatkRtatvAdyabhAvAt kathamiha tRtIyAsamAsa ityata Aha-- tRtIyeti yogavibhAgAditi / anunAsikavikalpa iti / dhvanayannAha / trayassyAditi / sujarthe bahuvrIhiriti / ' saMkhyayAvyayA-' ityAdineti zeSaH / ekAdiriti / adugiti chedaH / pararUpaM tvakAroccAraNasAmarthyA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsaekena naviMzatiH ekAcaviMzatiH-ekAnaviMzatiH / ekonaviMzatirityarthaH / SaSa uttvaM datRdazadhAsUttarapadAdeSTutvaM ca dhAsu veti vAcyam' (vA 4001-4002) / SoDan , SoDaza, SaDdhA, ssoddhaa|812 paravalliGgaM dvndvttpurussyo| (2-4-26) tRtIyAsamAse kRte subluki eka naviMzati iti sthite 'na lopo namaH' iti prAptasya nakAralopasya prakRtibhAvAnnivRttau ekazabdasyAdugAgamaH, tatra kakAra it , ukAra uccAraNArthaH / kittvAdantAvayavaH, savarNadIrghaH, ekAd naviMzatiriti sthite 'yaro'nunAsike-' iti dakArasya pakSe anunAsikanakAra ityarthaH / adugAgamapakSe'pi pararUpaM tu akAroccAraNasAmarthyAnna bhvti| ekena na viMzatiriti vigrahavAkyam / ekena hetunA viMzatirna bhavatItyarthaH / ekAnnaviMzatiH, ekAnaviMzatiriti / anunAsikatve tadabhAve ca rUpam / ekonaviMzatirityartha iti / paryavasyatIti zeSaH / ekena Uneti vigrahaH / 'pUrvasadRza-' iti samAsaH / so cAsauviMzatizca / SaSa utvamiti / datRzabde dazazabde ca uttarapade pare dhApratyaye ca pare SaSazabdasya utvam uttarakhaNDasya datRzabdasya dazazabdasya dhApratyayasya ca zrAderdakArasya dhakArasya ca TutvaM ca vaktavyamityarthaH / Tutvamityeva chedaH, na tu STutvamiti prayojanAbhAvAt / 'dhAsu vA' iti bahuvacanAdvidhArthadhApratyayasyaiva grahaNamiti bhASyam / dhApratyaye pare SaSa utvaM vA syAt / TutvaM tu uttvapakSe tadabhAvapakSe ca pUrvavAkyAnnityameveti kaiyttH| utvapakSa eva nityaM Tutvamiti haradattaH / SoDanniti / SaD dantA yasyeti bahuvrIhI 'vayasi dantasya datR' iti datrAdezaH, RkArasya ittvam / antyaSakArasya uttvam / zrAdguNaH, dakArasya Tutvena DakAraH, supratyaye ugittvAnnum , sulopaH, saMyogAntalopaH / tasyAsiddhatvAna dIrghaH / SoDan iti rUpam / SoDazati / SaT ca daza ceti, SaDadhikA dazati vA vigrahaH / antyasya SakArasya uttvam , zrAdguNaH, dakArasya Tutvena DakAraH / haradattamatamanusRtya uttvAbhAvapakSe dhAsu vetyasyodAharati-- SaDdheti / 'saMkhyAyA vidhArthe dhA' / antyasya SakArasya uttvAbhAvapakSe tu Tutvamapi na bhavati / 'jhalAM jazonte' iti jazvana SakArasya Da iti bhAvaH / uttvapakSe udAharati-SoDheti / dhApratyayaH, antyasya SakArasya utvam , Ad guNaH, Tutvena dhasya na bhavati / dhAsu veti / 'saMkhyAyA vidhArthe-' ityAdinA vihitasya dhApratyayasyaiveha grahaNam , 'pratyayApratyayayoH' iti pribhaassyaa| teneha na-SaT dadhAtIti ssdddhaa| 'prAtosnupasarge kaH' TAp / SoDanniti / SaD dantA asya SoDan / 'vayasi dantasya-' iti datrAdezaH / paravalliGgam / itaretarayoge dvandvo'tra gRhyate na samAhAre dvandvaH / 'sa 1-sAcetyAdi vigrahaH kvacinAsti / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 116 1 , etayoH parapadasyeva liGgaM syAt / kukkuTamayUryAvime / mayUrIkukkuTAvimau / ardhapippalI / 'dviguprAptApancAlampUrvagatisamAseSu pratiSedho vAcyaH' ( vA 1545) paJcasu kapAleSu saMskRtaH paJcakapAlaH puroDAzaH / prApto jIvikAM prAptajIvikaH / ApannajIvikaH / zralaM kumAryai alaMkumAriH / zrata eva jJApakAtsamAsaH / Dha iti bhAvaH / kaiyaTamate tu utvAbhAvapakSe'pi tvaM nityameva / SaDDhA / kaiyaTamatameva yuktam, SoDhA, SaDDhA ityeva bhASye udAhRtatvAditi zabdenduzekhare sthitam / paravalli Ggam / paravaditi SaSThayantAdvatiH / tadAha -- etayoH parapadasyeveti / dvandvapadamatra itaretarayogadvandvaparam samAhAradvandve 'sa napuMsakam' ityasya tadapavAdatvAt / kukkuTamayUryAvime iti / atra dvandve avayavaliGgenAniyame prApte niyamArthamidam / ardhapippalIti / 'ardha napuMsakam' iti tatpuruSaH / asya ekadezisamAsasya pUrvapadArtha - pradhAnatayA pUrvapadaliGge prApte uttarapadaliGgArthaM vidhiH / atra 'dvandvatatpuruSayoH' iti SaSThadhantamarthaparam / dvandvatatpuruSArthayorityarthaH / evaM ca kukkuTamayUryAvime ityanuprayoge'pi tadeva liGgam / dviguprApteti / dvigu, prApta, Apanna, alaMpUrva, gatisamAsa eteSu paranalliGgasya pratiSedho vaktavya ityarthaH / paJcasviti / uttarapadasya napuMsakatvAt samAsasya napuMsakatvaM prAptaM na bhavati, kintu vizeSyaliGgameva / prAptajIvika iti / atra uttarapadasya jIvikAzabdasya yalliGgaM tatsamAsasya na bhavati / alaMpUrvasyodAharati--alaM kumAryai, alaMkumAririti / atra uttarapadakumArIliGgaM samAsasya na bhavati / nanvatra tadarthAdiyogAbhAvAnna caturthIsamAsaH / 'paryAdayo glAnAdyarthe - ' ityapi na bhavati, tasya samAsasya nityatvena alaM kumAryai iti bhASye vigrahapradarzanAnupapatterityata Aha-ata eveti| 'ekavibhakti ca-' iti kumArIzabdasyopasarjanatvAddhasvaH / , napuMsakam' ityapavAdasya vakSyamANatvAt / ' sUtre dvandvatatpuruSayoH' iti na saptamI - dvivacanam / tathAtve dvandve tatpuruSe ca yatparapadaM tadvalliGgaM pUrvapadasyAtidizyeta, parapadasya saMbandhizabdatvena pUrvapadAkSepakatvAt tatazca mayUrIkukkuTAvityatra pUrvapade IkAranivRttiprasaGgaH / kukkuTamayUryau, ardhapippalItyAdau tu pUrvapade strIpratyaya utpadye / kiM tu SaSTidvivacanamityAzayenAha - - etayoriti / dvandvatatpuruSArthayorityarthaH / evaM cAnuprayoge'pi tadeva liGgaM siddham / upameye SaSThayabhyupagamAdvatirapi SaSThayantAdeva ityAzayenAha - parapadasyeveti / bhASye tu 'liGgamaziSyaM lokAzrayatvAlliGgasya' iti pratyAkhyAtamidaM sUtram / asmi~zca pratyAkhyAte tulyanyAyatvAlliGgAnuzAsanaM sarvameva pratyAkhyAtam, tathApi tatprauDhivAdamAtram / anyathA vyAkaraNasyaiva vaiyarthyaprasaGgAt / gatisamAseSviti / gatigrahaNaM prAdInAmupalakSaNaM mukhyasya gaterasaMbhavAdityAzayena Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ] siddhAntakaumudI / [ tatpuruSasamAsa niSkauzAmbiH / 813 pUrvavadazvavaDavau / ( 2-4-27 ) dvivacanamatantram / azvavaDavau / shrshvvddvaan| zrazvavaDavaiH / 814 rAtrAhnAhAH puMsi / (2-4-26) etadantau dvandvatatpuruSau puMsyeva / zranantaratvAtparavalliGgatApavAdo 'pyayaM parasvAsamAhAranapuMsakatAM bAdhate / ahorAtraH / rAtreH pUrvabhAgaH pUrvarAtraH / pUrvAhnaH / gatisamAsamudAharati-niSkauzAmbiriti / atra kauzAmbIzabdaliGgaM samAsasya na bhavati / yadyapi nirAdisamAsa evAyam, na tu gatisamAsaH, prAdigrahaNamagatyarthamityukleH / tathApi gatisamAsagrahaNaM prAdisamAsopalakSaNamityAzayaH / pUrvavadazvavaDavau / azvazca vaDavA ca iti dvandve paravalliGgaM bAdhitvA pUrvavalliGgArthamidam / azvavaDavAviti dvandvaH pUrvapadasya liGgaM labhata ityarthe bahuvacane vibhaktyantare ca na syAdityata Ahadvivacanamatantramiti / upalakSaNamidam / dvivacanaM vibhaktizceti dvayamapi avivakSitamityarthaH / pUrvavadgrahaNamatra liGgam / anyathA nipAtanAdeva siddhe kiM teneti bhAvaH / rAtrAhvAhAH / dvandvatatpuruSayorityanuvRttaM prathamAbahuvacanena vipariNataM rAtrAdibhirvizeSyate, tadantavidhiH / rAtrAhnAhAntadvandvatatpuruSAH puMsItyarthaH / phalitamAha -- etadantAviti / paravalliGgatApavAdaH / nanu ahorAtra iti samAhAradvandve 'sa napuMsakam ' iti napuMsakatvaprasaGgaH / na ca napuMsakatvasyApyayaM puMstvavidhirapavAda iti vAcyam, 'purastAdapavAdA anantarAnvidhIn bAdhante nottarAn' iti nyAyena asya puMstvavidheH paravalliGgatAmAtrApavAdatvAt / tasmAdahorAtrAviti itaretaradvandva eveodAhartumucita ityata Aha--anantaratvAditi / zrayamiti / puMstvavidhiriti zeSaH / horAtra iti / ahazca rAtrizca tayossamAhAra iti dvandve paratvAnnapuMsakatvam apavA datvAt paravalliGgamapi bAdhitvA anena puMstvam / 'hassarvaikadeza -' ityac / pUrvAhna udAharati / niSkauzAmbiriti / atantramiti / atra ca liGgaM pUrvavadgrahaNam / anyathA nipAtanAdeva siddhe kiM teneti bhAvaH / iha samAsArthasya vA pUrvavalliGgAtidezaH, uttarapadArthasya vA, ubhayathApyazvavaDavau zobhanAvityanuprayoge'pi puMstvaM sidhyati / nanu samAsArthasya puMstve'pi svAzrayastrItvasyAnivartanATTApaH zravaNaprasaGgaH / na cAtidezavaiyarthyam, zasi natvapravRttyA anuprayoge pu~lliGgatvabhAvena ca tatsArthakyAditi cedatrAhuH - ihaiva nipAtanAd 'azvavaDavapUrvAparAdharottarANAm -' ityatra nipAtanAdvA TApo nivRttiriti / ahorAtra iti / prAcA tu ahorAtramityudAhRtam / tanneti prAgevoktam / atra vadanti 'rAtrAdvA-' ityanena rAtrAdInAmeva puMstvaM vidhIyate / tadantasya tu 'paravalliGgam -' ityeva sidhyati / ata eva bhinnaviSayatvAd 'vipratiSedhe paraM kAryam' iti na pravartate / evaM ca 'rAtrAhAhA:-' iti puMstvA pravRttyA samAhAre 'sa napuMsakam' ityeva bhavati, paravalliGgApavAdatvAditi / 1 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [121 byahaH 'saMkhyApUrva rAtraM kIbam' (li 131) / dvirAtram, trirAtram , gaNarAtram / 815 apathaM napuMsakam / (2-4-30) tatpuruSaH ityeva / anyatra tuapatho dezaH / kRtasamAsAntanirdezAneha-apanthAH / 816 ardharcAH puMsi c| (2-4-31) ardharcAdayaH zabdAH puMsi klIbe ca syuH / ardharcaH, ardharcam / iti / ahna pUrvamityekadezisamAsaH / 'rAjAhassakhibhyaH' iti Tac / 'aho'haH' ityahAdezaH / paravalliGga napuMsakaM ca bAdhitvA puMstvam / dvayaha iti / dvayorahossamA. hAra iti vigrahe dviguH, Tac , 'na saMkhyAdessamAhAre' ityahAdezaniSedhaH / paravalliGgaM bAdhitvA puMstvam / uttarapadasyAhanzabdasya akArAntatvAbhAvAnna strItvam , samAsAntasya samAsabhaktatvAt / saMkhyApUrvam / liGgAnuzAsanasUtramidam / na tvaSTAdhyAyIsthaM sUtram, nApi vArtikam , bhASye adarzanAt / 'rAtrAhAhAH puMsi' ityasyAyamapavAdaH / dvirAtramiti / samAhAradviguH / 'ahassarvaikadeza-' ityac / gaNarAtramiti / gaNazabdo bahuparyAyaH, 'bahugaNavatu-' iti saMkhyAtvam / gaNAnAM rAtrINAM samAhAra iti dviguH, ac / apathaM napuMsakam / na panthA iti vigrahe nasamAse nao nasya lope 'RkpU:-' ityapratyaye Tilope apathazabdaH, sa napuMsakamityarthaH / paravalliGgatApavAdaH / tatpuruSa ityeveti / 'paravalliGgam-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / dvandvagrahaNaM tu nAnuvartate, ayogyatvAt / anyatra tviti / bhuvriihaavityrthH| apanthA iti| 'patho vibhASA' iti samAsAntavikalpaH / 'pathaH saMkhyAvyayAdeH' iti vakSyamANavArtikena gatArthamevedaM sUtram / ardharcAH / bahuvacanAttadAdInAM grahaNamityAha-ardharcAtanna / uktarItyA dvayahatryahAdAvapi napuMsakatvaprasaGgAt / na ceSTApattiH / dvayahastryaha iti prAcApyudAhRtatvena khamUlagranthena saha virodhApatteH / 'te tu triMzadahorAtraH' ityAdikozavirodhAcca / tasmAdrAtrAdyantasyaivAyaM puMstvavidhiH, 'dvandvastatpuruSayoH' iti prakramaNAt tathA ca bhinnaviSayatvAdyabhAvAd rAtrAhAhAH' iti puMstvaM samAhAranapuMsakatA paratvena bAdhata eva / saMkhyApUrvamiti / atra ca 'apathapuNyAhau npuNskau'| 'saMkhyApUrvA rAtriH' iti liGgAnuzAsanasUtraM mUlam / saMkhyAgrahaNeSu kRtrimAkRtimanyAyo na pravartate 'dvayaSTanaH saMkhyAyAm -'iti sUtre azItipayudAsAdityAzayenodAharati / dviraatrm| triraatrm| gaNarAtramiti / gaNAnAM bahurAtrINAM samAhAra iti vigrhH| apathaM napuMsakam / tatpuruSa ityeveti / dvandvagrahaNaM tu nAnuvartate ayogyatvAditi bhaavH| apanthA iti| 'patho vibhASA' iti samAsAntavikalpaH / idaM sUtraM zakyamakartum / 'pathaH saMkhyAvyayAdeH' iti vakSyamANavArtikena gatArthatvAt / prasaGgAdAha ardharcA iti| iha keSAMcidarthabhedena vyvsthessyte| sA ca vyavasthA madyamakarandamAkSikANAM vAcI madhuzabdo dviliGgaH, Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsadhvajaH, dhvajam / evaM tIrthazarIramaNDapIyUSadehAGkuzakalazetyAdi / 817 jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanamanyatarasyAm / (1-2-58) eko'pyartho vA bahuvadbhavati / brAhmaNAH pUjyAH-brAhmaNaH pUjyaH / 818 asmado dvayozca / (1-2-56 ) ekatve dvitve ca vivakSite'smado bahuvacanaM vA syAt / vayaM bramaH / pakSa, ahaM bravImi, AvAM brava iti vA / 'savizeSaNasya pratiSedhaH' (vA 721) / paTurahaM bravImi / 816 phalgunIproSThapadAnAM ca nakSatre / (1-2-60) dvitve bahutvaprayukta kArya vA syAt / pUrva phalgunyau, pUrvAH phalgunyaH / pUrve proSThapade-pUrvAH prosstthpdaaH| nakSatre kim-phalgunyau mANavike / daya iti / ardhacamiti / Rco'rdhamiti vigrahe 'ardhaM napuMsakam' iti samAsaH / 'RkpU:-' iti ac / paravalliGgaM strItvaM bAdhitvA punpuNsktvviklpH| jaatyaakhyaayaam| AkRtyadhikaraNanyAyena ghaTAdizabdAnAM jAtivAcakatvAjjAtezcaikatvAdekavacanameva syaadityaarmbhH| jAtizabde ekatve bahuvacanaM vA syAdityakSarArthaH / tathA sati brAhmaNAH bhojyA ityAdau vizeSaNAnna syAdityAzaGkaya ekasminnarthe vidyamAnaH zabdo bahUnAn vakti, ekArtho bahuvadbhavatIti labhyate ityabhipretyAha-eko'pyartha iti / bahutvaprayuktaM kAryaM labhata ityarthaH / asmado dvayozca / savizeSaNasyeti / 'tvaM rAjA vayamapyupAsitaguruprajJAbhimAnonnatAH' ityatra tu avayavagatabahutvAbhiprAya bahuvacanam / phlgunii| nakSatre iti prathamAdvivacanam / nakSatre yadyabhidhIyate ityarthaH / cena dvayorityanukarSaH / tadAha-dvitve iti| pUrve proSThapade iti / strItvAdauGazzIbhAvaH / 'proSThapadA bhAdrapadA striyAm' itymrH| phalgunyau mANavike iti / phalgunInakSatrayuktakAle jAte ityarthaH / 'nakSatreNa yuktaH-' ityaNa / 'lubavizeSe' iti lup / tato caitrAdivAcI tu pu~lliGgaH / kriyAvacanastu vizeSyaliGga ityevaM yathAyathaM jJeyam / ardharcAH puMsi ca' 'sa napuMsakam' ityanayormadhye 'jAtyAkhyAyAm-' iti catuHsUtryAH saMgatiriha cintyA / bahUnAM vacanaM pratipAdanamiti vyAkhyAnAt phalitotrAtideza ityAzayenAha / ekopyartho vA bahuvaditi / evaM ca vizeSaNAdapi siddhamiti dhvanayannudAharati-brAhmaNAH pUjyA iti| jAtyAkhyAyAM kim , devadatto yajJadattaH / ekasmin kim , vrIhiyavau / asmado dvayozca / cAd "ekasmin bahuvacanamanyatarasyAm' iti ca vartate tadevAha-ekatve dvitve ca vivakSita ityAdi / phlguniiprosstthpdaanaaNc| cakAreNa dvayoranukarSaNAdAha-dvitva iti / phalgunyau mANavike iti / phalgunIzabdAd 'nakSatreNa yuktaH kAlaH' ityaNa / tasya 'lubavizeSe' iti lup / tato jAtAthai phalgunyaSADhAbhyAM TAnau' iti TaH, TittvAd GIpa / na cAyaM gauNaH, 1 'pUrvaphalgunyau' iti kvacit pAThaH / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [123 820 tiSyapunarvasvornakSatradvandve bahuvacanasya dvivacanaM nityam / (12-63) bahutvaM dvitvavadbhavati / tiSyazca punarvasU ca tiSyapunarvasU / tiSyeti kim-vizAkhAnarAdhAH / nakSatreti kim-tiSyapunarvasavo mANavakAH / 821 sa napuMsakam / (2-4-17) samAhAre dvigurdvandvazca napuMsakaM syAt / paravalliGgApavAdaH / paJcagavam / dantoSTham / 'akArAntottarapado dviguH striyAmiSTaH' (vA 1556) / paJcamUlI / 'zrAvanto vA' (vA 1557) paJcakhaTvam, pnyckhttvii| jAtAtheM 'phalgunyaSADhAbhyAM TAnau' iti TaH / TittvAd DIp / tiSyapunarvasvoH / vizAkhAnurAdhA iti / vizAkhe ca anurAdhAzceti vigrahaH / tiSyatipunarvasava iti / viSyazca punavasU ceti vigrahaH / tiSyazabdAt punarvasuzabdAca 'nakSatreNa yuktaHityaN / 'lubavizeSe' iti lup / tato jAtArthe sandhivelAdyaN / 'zraviSTAphalgunI-' ityAdinA luk| jAtyAkhyAyAmityAdicatussUtryA atra sNgtishcintyaa| snpuNskm| 'dvigurekavacanam' iti dvigu: 'dvandvazca prANi-' iti dvandvazca tacchabdena parAmRzyate / tau ca samAhArArthAveva vivakSitau, vyAkhyAnAt / tadAha-samAhAra iti / pazcagavamiti / paJcAnAM gavAM samAhAra iti dviguH / dantoSThamiti / dantAzca zroSTau ceti vigrahaH / 'dvandvazca prANi-' iti samAhAradvandvaH / akArAnteti / akArAntam uttarapadaM yasyeti vigrahaH / 'sa napuMsakam' ityasyApavAdaH / pnycmuuliiti| samAhAradviguH, strItvam, 'dvigoH' iti GIp / prAbanto veti / striyAM veti vaktavyamityarthaH / paJcakhadvamiti / samAhAradviguH / napuMsakatve hrakhaH / yaugikatvAt / tathA ca gauNamukhyanyAyApravRttyA nakSatragrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / tiSyapunarvasvoH vizAkhAnurAdhA iti / vizAkhe cAnurAdhAzceti vigrahaH / tiSyapunarvasava iti| tiSyapunarvasuzabdAbhyAM pUrvavad 'nakSatreNa yuktaH kAlaH' ityaNa, 'lubavizeSa' iti ca lup / tato jAtArthe 'saMdhivelA-' AdisUtreNa aNa, tasya tu zraviSTAphalgunyanarAdhA' ityAdinA luk / nakSatra ityanuvartamAne punnakSatragrahaNaM paryAyANAmapi yathA syAdityetadarthamityAkaraH / evaM ca 'sidhyapunarvasU' ityapi sidhyatIti dik|bhuvcnsy kim , idaM tiSyapunarvasu / 'cArthe dvandvaH' itisamAhAradvandvo'yam / sa napuMsakam / 'anantarasya-' iti nyAyo'tra nAzrIyate, tathAtve dvigusaMgraho na syAdityAzayenAha-dvigurdvandvazceti / atra vyAcakSate-prakaraNAdevAnuvAdyalAbhe 'sa'grahaNa metatprakaraNAnupAttasyApi samAhAradvandvasya saMgrahArtham ,tena saMjJAparibhASamityAdi siddhmiti| paJcagavamiti / taddhitArthe-'ityAdinA samAhAre dviguH / dntosstthmiti| 'dvaMdvazva prANi-' ityAdinA samAhAre dvndvH| paJcakhaTTamiti / napuMsakahrasva / paJcakhaTrIti / upasa 1 'nurAdhaH' iti kvacit pAThaH / 2 'pUlI' iti kvacit / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 ] siddhaantkaumudii| [tatpuruSasamAsa'ano nalopazca, vA ca dviguH striyAm' (vA 1558 ) paJcatatkSI, paJcatatam / 'pAtrAcantasya na' (vA 1556) / paJcapAtram / tribhuvanam / caturyugam / puNyasudinAbhvAmahaH krIbateSTA' (vA 1553) puNyAham / sudinAham / 'pathaH saMkhyAvyapaJcakhaTvIti / upasarjanahrakhatve adantatvAd 'dvigoH' iti strItvapakSe GIp / ano nalopazceti / ana ityAvartate / ekaM prathamayA vipariNataM dvigurityatrAnveti / tadantavidhiH / annanto dviguH striyAM vA syAt , ano nasya lopaH syAdityarthaH / vAgrahaNaM niyAmityatraiva saMbadhyate, na tu nalope'pi / tena strItvAbhAve'pi nlopH| pazcatakSIti / paJcAnAM takSaNAM samAhAra iti dviguH, strItvam , nalopaH, 'dvigoH' iti DIbiti bhAvaH / paJcatakSamiti / samAhAradviguH / strItvAbhAvapakSe 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvam , nalopa iti bhAvaH / na cAntarvartinIM vibhaktimAzritya takSazabdasya subantatvena padatvAd 'na lopaH prAtipadika-' ityanena nalopo bhaviSyatIti vAcyam , 'uttarapadatve ca-' iti pratyayalakSaNaniSedhAt / pAtrAdyantasya neti / paatraadirgnnH| tadantasya samAhAradvigoH na strItvamiti vaktavyamityarthaH / paJcapAtram , tribhuvanam , caturyugamiti / strItvAbhAve 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvamiti bhAvaH / puNyeti / puNyasudinAbhyAM paro yaH ahanzabdaH tadantasya tatpuruSasya napuMsakatvaM vaktavyamityarthaH / 'rAtrAhna-' ityasyApavAdaH / puNyAhamiti / puNyam ahariti karmadhArayaH, 'rAjAhaH-' iti Taca, TilopaH / 'uttamaikAbhyAM ca' iti ahnAdezaniSedhaH / sudinAhamiti / sudinam ahariti karmadhArayaH, Tac , TilopaH, prazastaparyAyaH janahrasvatve satyadantatvAd 'dvigoH' iti strItvapakSe DIp / ano nalopazcati / urapadatve cApadavidhau-'itipratyayalakSaNapratiSedhAdaprApto nalopa iti bhAvaH / iha vAzabdaH striyAmityanena saMbadhyate, na tu pUrveNa / tena nityo nalopa ityAha-paJcatakSamityAdi / pAtrAdyantasyeti / strItvamiti shessH| AkRtigaNo'yam / sudinAhamiti / prazataparyAyaH sudinazabdaH, 'sudinAsu sabhAsu kAryametatpraticinvIta vizeSataH svayaM ca' ityaadipryogaat|pthH sNkhyaavyyeti|sNkhyaavyyruupo ya aadistsmaadityrthH| tripatham, vipthmiti| 'RkpUrabdhUH-' ityapratyayaH / supanthAH , atipanthA iti / 'na pUjanAt' iti samAsAntaniSedhaH / kathaM tarhi 'vyadhvo duradhvo vipathaH kadadhvA kApathaH samAH' ityamara iti cet, pramAda evAyamiti bahavaH / manoramAyAM tu pathe gatau' ityasmAt pacAyaci pathati vyApnotIti vyutpAditaH pathazabdo'sti / tathA ca trikANDazeSaH 'vATaH pathazca mArgaH syAt' iti / tena pathazabdena samAse puMstvamupapannam / na caivaM vipathasiddhAvapi kApatho na syAtkAdezasya durlabhatvAditi vAcyam , iSadarthe ca' iti tatsaMbhavAtkRtsAyAma Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [125 yAdeH' (vA 1554 ) / saMkhyAvyayAdeH paraH kRtasamAsAntaH pathazabdaH kIbamityarthaH / trayANAM panthAstripatham / virUpaH panthA vipatham / kRtasamAsAntanirdezAgneha-supanthAH, atipanthAH / 'sAmAnye napuMsakam' (vA 5043) / mRdu sudinazabda iti na paunaruktyam / pathaH saMkhyAvyayAderiti / napuMsakatvaM vaktavyamiti zeSaH / saMkhyAvyayeti samAhAradvandvaH / saMkhyAvyayamAdiriti karmadhArayaH, digyoge paJcamI, para iti zeSaH, patha iti kRtasamAsAntAdakArAntAt prathamA / tadAha-saMkhyAvyayAderiti / paravalliGgatApavAdaH / tripathamiti / 'RkpU:-' iti apratyayaH, TilopaH / evaM vipathamityapi / 'prAdayo gatAdyarthe-' iti samAsaH / supanthAH , atipanthA iti / 'svatI pUjAyam' iti samAsaH / 'na pUjanAt' iti samAsAntaniSedhaH / AvazyakatvAdanena siddhe 'apathaM napuMsakam' iti na kAryam / sAmAnye napaMsakamiti / nyAyasiddhametat , vizeSyavizeSaNAsaMnidhAne sati strItvapuMstvayoranabhivyaktI 'ubhayorantaraM yacca tadabhAve napuMsakam' iti lakSaNalakSitanapuMsakatvasyaiva nyAyyatvAt / ata eva 'dANDinAyana-' iti sUtrabhASye ekazrutiH kharasarvanAma, napuMsakaM liGgasarvanAmetyuktam / mRdu pacatIti / kriyAvizeSaNamidaM dvitIyAntam / pacehi viklittyanukUlavyApAro'rthaH / tatra viklittyaMze mRdutvamanveti / viklittizca vyApAre sAdhyatvenAnveti / tathA ca mRdu pAkaM karotItyarthaH / tathA ca dhAtUpAttavyApAra prati karmIbhUtena viklityaMzena sAmAnAdhikaraNyAd mRdviti dvitIyA / yatra tu dhAtvarthaH ka NatvenAnveti 'yajeta vargakAmaH' ityAdau, tatra hi yAgena svarga kuryAdityarthaH / tatra kriyAvizeSaNasya tRtIyAntatvameva 'jyotiSTomena yajeta svargakAmaH' ityAdAvityanyatra vistaraH / prAtaH kamanIyamiti / ramaNIyamityarthaH / atrApi prAtarityavya yasya vizeSyasyAliGgatvAt tadvizeSaNasya kamanIyazabdasyAnavyayasya liGgavizeSAvagamakatvAbhAvAd napuMsakatvameveti bhAvaH / idaM cAniyataliGgaviSayam / rthataH paryavasAnAditi sthitam / kecit tu 'pathaH saMkhyA-'iti vArtike kRtasamAsAntasyaiva grahaNaM na tu pacAdAjantasya,ityatra bIjAbhAdvipathaH kApatha itiprayogo durupapAda evetyaahuH| atra mAdhavaH-paravalliGgApavAdatvAttatpuruSa evedaM pravartate nAnyatra / vipathA nagarI, bahuvrIhirayam / panthAnamatikrAntA atipnthaa| ihApi na, 'dviguprAptA-' ityAdinA paravalliGgatAyAH pratiSedhAditi / sAmAnye napuMsakamiti / aniyataliGgaviSayakamidam / tenAdiH pacati, prAtarAdiriti puMstvameva / mRdu pacatIti / kriyAvizeSaNatvAddvitIyAntam / dhAtUpAttabhAvanAM prati hi phalAMzaH krmiibhuutH| tathA ca phalasAmAnAdhikaraNye dvitIyA / ata eva sakRllvAvityAdau kArakapUrvakatvAdyaN / yatra tu bhAvanAM Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 ] siddhAntakaumudI | [ tatpuruSasamAsa pacati / prAtaH kamanIyam / 822 tatpuruSo 'nakarmadhArayaH / ( 2-4 -16) adhikAro'yam / 823 saMjJAyAM kanthozInareSu / ( 2-4-20 ) kanthAntastatpuruSaH klIbaM syAt, sA ceduzInaradezotpannAyAH kanyAyAH saMjJA / suzamasyApatyAni sauzamayaH, teSAM kanthA sauzamikantham / saMjJAyAm kim-vIraNakanthA / uzInareSu kim - dAttikanyA / 824 upazopakramaM tadAdyAcikhyAsAyAm / ( 2-4-21 ) upajJAntaH upakramAntazca tatpuruSo napuMsakaM syAt, tayorupajJAyamAnopakramyamANayorAdiH prAthamyaM cedAkhyAtumiSyate / pANinerupajJA pANinyupajJaM granthaH / nandopakramaM droNaH / 825 chAyA bAhulye / (2-4-22) tena AdiM vacati prAtarAdirityatra na bhavati, Adizabdasya niyata liGgatvAt / tatpuruSo'nam / naJsamAsakarmadhArayAbhyAM bhinnastatpuruSo vakSyamANakAryabhAgityarthaH / tadAha - adhikAro 'yamiti / 'paravalliGgam -' ityataH prAgiti zeSaH / saMjJAyAM kanthA / sugamameva / upajJA / upajJAyate prathamaM jJAyata ityupajJA / 'striyAM ktin' ityadhikAre 'Atazcopasarge' iti karmaNyaG / upakramyate Arabhyate ityupakramaH / karmaNi ghaJ / 'nodAttopadezasya' iti vRddhiniSedhaH / upajJA copakramazceti samAhAradvandvaH / tatpuruSa ityasya vizeSaNamidam, tadantavidhiH, 'sa napuMsakam' ityato napuMsakamityanuvartate / tadAha -- upajJAnta upakramAntazceti / tacchabdena upajJopakramau vivakSitau / zrAdizabdo bhAvapradhAnaH prAthamye vartate / tayorAdiH prAthamyaM tadAdiH / tasya AcikhyAsA AkhyAtumicchA, vivacAyAmiti yAvat / tadAha - tayorAdirityAdi / pANinerupazeti / kartari SaSThI / pANinyupazaM grantha iti / pANininA prathamaM jJAyamAna ityarthaH / idaM prakaraNaM paravalliGgatvasya vizeSyanighnatvasya cApavAdaH / nandopakramaM droNa iti / prati karaNatayA dhAtvarthavizeSo'nveti tatra tadvizeSaNAnAM tRtIyAntataiva, jyotiSTomena yajetetyatra yathA / etacca ' karaNe yajaH' iti sUtre vRttipadamaJjaryoH spaSTam / tatpuruSo'naJ / naJsamAsakarmadhArayabhinnastatpuruSo vanyamANakArya bhAgbhavatIti sUtrArthaH / upazo / upajJAyata ityupajJA / 'Atazcopasarge' iti karmaNyaG / upakramyata ityupakramaH / karmaNi ghaJ / 'nodAttopadezasya -' iti vRddhipratiSedhaH / upajJA ca upakramazceti samAhAradvandvaH / sa cAnuvartamAnasya tatpuruSasya vizeSaNam / tacchabdena upajJo - kramau parAmRzyete / tadetatsakalamabhipretyAha - upajJAnta ityAdi / zrAkhyAtumicchA AcikhyAsetIcchAsanA iha vivacaiva zabdapravRttau niyAmikA, na tu vastusthitiriti jJApyate / tena 'tvadupakramasaujanyam' ityAdyapi sidhyati / pANineriti / kartari Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 18] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [ 127 chAyAntastatpuruSo napuMsakaM syAtpUrvapadArthabAhulye-izUNAM chAyA icchAyam / 'vibhASA senA-' (sU 828) iti vikalpasyAyamapavAdaH / 'ikSucchAyAniSAdinyaH' iti tu 'zrA samantAnniSAdinyaH' ityAzleSo bodhyaH / 826 sabhA rAjA'manuSyapUrvA / (2-4-23) rAjaparyAyapUrvo'manuSyapUrvazca sabhAntastatpuruSo napuMsakaM syAt / inasabham / Izvarasabham / 'paryAyasyaiveSyate' (vA 516) neha-rAjasabhA, candraguptasabhA / amanuSyazabdo rUDhayA rakSaHpizAcAdInAha / rakSassabham , pizAcasabham / 827 azAlA ca / (2-4-24) saGghAnandenArabhyamANa ityarthaH / kartari SaSThyAH samAsaH / chAyA baahulye| chAyayA tatpuruSasya vizeSaNAt tadantavidhimabhipretyAha-chAyAnta iti / pUrvapadArthati / kasya bAhulye ityAkAGkSAyAm pAdakadravyanimittakatvAt chAyAyAH tadbAhulye iti gamyate / taccApAdakadravyamarthAt pUrvapadArthabhUtamiti bhAvaH / bAhulye kim ? kuDyasya chAyA kuddycchaayaa| sabhA / rAjA ca amanuSyazca rAjAmanuSyau, tau pUrvI yasyAH sA rAjAmanuSyapUrvA iti vigrahaH / sabhayA tatpuruSavizeSaNAttadantavidhiH / rAjazabdena rAjaparyAya eva vivakSitaH, na tu rAjanzabdaH / tadAha-rAjaparyAyapUrva iti / inasabham , Izvarasabhamiti / inasya Izvarasya vA sabheti vigrahaH / inezvarazabdau rAjaparyAyAviti bhAvaH / paryAyamAtragrahaNe pramANaM darzayati-paryAyasyaiveSyata iti / bhASyakRteti zeSaH / 'khaM rUpam-' iti sUtre 'jitparyAyavacanasyaiva rAjAdyartham' iti vArtikaM bhASye paThitamiti bhAvaH / rAjasabheti / rAjanzabdapUrvakatve'pyatra rAjaparyAyapUrvakatvaM nAstIti bhAvaH / candraguptasameti / candragupta iti rAjavizeSasya nAma, na tu tatparyAya iti bhAvaH / nanvamanuSyapUrvakatvAd devasabhetyAdAvapi syA. SaSThI / nandopakramamiti / nandasyopakramamiti vigrhH| chAyA bAhulye / bAhulye sati yA chAyA tadvAcI yazchAyAntastatpuruSa ityarthaH / iha kasya bAhulya ityapekSAyAmAvarakadravyanimittatvAcchAyAyAstadbAhulya iti gamyate / taccAvarakaM pUrvapadArthabhUtamevetyAzayenAha-pUrvapadArthabAhulya iti / pUrvapadArthabAhulye kim , kuDayasya cchAyA kuDyacchAyA / prazleSo bodhya iti / kecittu-'ikSucchAyaniSAdinyaH' ityeva paThanti / sbhaa| inasabhamityAdi / inazabdo'tra rAjaparyAyaH, Izvarazabdazca / nanu 'svaM rUpam-' iti vacanAdrAjazabdasyaiva grahaNaM yuktaM na paryAyasyetyata Aha-paryAyasyaive. pyata iti / ekkAreNa svarUpasya vizeSANAM ca nirAsaH / kathaM tarhi 'nRpatisabhAmagamanna vepamAnaH' iti kIcakavadhe / atra kecit-nA patiryasyAM sabhAyAmiti bahuvrIhau kRte pazcAtkarmadhArayaH / 'anakarmadhArayaH' ityuktena klIbatvamityAhuH / rakSitastvAha Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128] siddhaantkaumudii| [ tatpuruSasamAsatArthA yA sabhA tadantastatpuruSaH krIbaM syAt / svIsabham / strIsaGghAta ityarthaH / prazAlA kim-dharmasabhA / dharmazAletyarthaH / 828vibhASA senAsurAcchAyAzAlAnizAnAm / (2-4-25) etadantastatpuruSaH krIbaM vA syAt / brAhmaNasenam , brAhmaNasenA / yavasuram, yavasurA / kuDyacchAyam , kuddycchaayaa| gozAlam, gozAlA / zvanizam, zvanizA / 'tatpuruSo'namkarmadhArayaH' (sU 822) ityanuvRtterneha / dRDhaseno rAjA / asenA / prmsenaa| // iti tatpuruSasamAsaprakaraNam // dityata Aha-amanuSyazabdo rUDhyeti / asurazabdo daityAniveti bhAvaH / azAlA ca / azAlArthaketyarthaH / sabhAzabdaH zAlAyAM saGghAtArthe ca vartate / tatra rAjAmanuSyapUrvakasya zAlAvAcinaH sabhAzabdasya pUrvasUtre klIbatvamuktam / saMprati saMghAtavAcinaH sabhAzabdasya klIbatvamucyata ityAha-saMghAtArthA yA sabheti / sabhAzabda ityarthaH / vibhASA senA / prathamArthe SaSThI / tatpuruSa ityanuvRttaM senAdibhirvizeSyate / tadantavidhiH / tadAha-etadanta iti / pratyekAbhiprAyamekavacanam / zvanizamiti / zuno nizati vigrahaH / kRSNacartudazItyAhuH / 'zunazcaturdazyAmupavasataH pazyAmaH' iti tiryagadhikaraNe zAbarabhASye sthitam / dRDhasena iti / dRDhA senA yasyeti bahuvrIhiH / tatpuruSatvAbhAvAd na klIbatvavikalpaH / aseneti / tatpuruSatve'pi nasamAsatvAnna klIbatvavikalpaH / paramaseneti / karmagajapativannRpatirapi rAjavizeSastenAtra nAnupapattiriti / prazAlA ca / zAlAvAcI saMghAtavAcI ca sabhAzabdastatra rAjAmanuSyapUrvatve zAlAvAcinaH kliibtvmuktm| anena tu saMghAtavAcino vidhIyata ityAha-saMghAtArtheti / vibhASA senA / prathamArthe SaSThIti / senAdibhistatpuruSo vishessyte| vizeSaNena tadantavidhistadAha-etadanta iti / zvanizamiti / kRssnncturdshii| tasyAM kila kecicchvAna upavasanti / etacca zAbarabhASye tiryagadhikaraNe spaSTam / 'tatpuruSa-' ityAdyadhikArasUtrasyAtraiva prayojanam , na tu 'saMjJAyAM kanthozInareSu' ityAdipaJcasUtryAm / atatpuruSasya naJsamAsasya karmadhArayasya ca tatrAsaMbhavAdityAkare sthitam / tathaiva pratyudAharati--dRDhasena ityAdi / nanu bahuvrIhau vizeSyanighnatA nyAyyaiveti kimanena tatpuruSagrahaNena / maivam , nyAyApekSayA vacanasya balIyastvAt / kiM cAsati tadgrahaNe dvandve napuMsakatA syAtparavalliGgApavAdatvAdasya prakaraNasyeti dik // iti ttpurussH|| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 126 prakaraNam 16 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / atha bahuvrIhisamAsaprakaraNam / 16 / 826 zeSo bahuvrIhiH / (2-2-23) adhikAro'yam / 'dvitIyA cita-' ( sU 686 ) ityAdinA yasya trikasya viziSya samAso noktaH sa zeSaH prathamAntamityarthaH 1 830 anekamanyapadArthe / ( 2-2-24) anekaM prathamAntamanyapadArthe vartamAnaM vA samasyate sa bahuvrIhiH / zraprathamAvibhaktyarthe dhArayatvAd na klIbatvam / ' tatpuruSo'naJkarmadhArayaH' ityadhikArasya atraiva prayojanamiti kaiyaTe prapaJcitam / iti zrImadvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAkhyAyAM tatpuruSasamAsaprakaraNam / zeSo bahuvrIhiH / trikasyeti / vibhakterityarthaH / nanu 'dvitIyA zrita- ' iti 'tRtIyA tatkRta -' iti 'caturthI tadartha-' iti 'paJcamI bhayena' iti SaSThI' iti 'saptamI zauNDe : ' iti ca dvitIyAdivibhaktInAM SarANAM samAso vihitaH / vizeSaNaM vizeSyeNetyAdinA tu prathamAyA api samAso vihitaH, ataH zeSavibhaktidurlabhetyata Aha - viziSyeti / vizeSaNasamAsasya vastutaH prathamAvibhaktau pravRttAvapi prathamAvibhaktiM viziSya uccAryavidhAnAbhAvAt samAsavidhiSu viziSyanirdiSTadvitIyAdivibhaktiSaT kApekSayA zeSaH prathamAvibhaktiriti bhAvaH / tadAha - prathamAntamityartha iti / etacca bhASye spaSTam / zranekamanyapadArthe / prathamAntamiti / zeSo bahuvrIhiH / "ziS zrasarvopayoge' karmaNi ghaJ / atra vRttikRd yatrAnyasamAso noktaH sa zeSa ityAha / yeSAM padAnAM yasminnarthe'vyayIbhAvAdisaMjJakaH samAso na vihitaH sa zeSa ityartha iti hasdatto vyAkhyat / etaca 'prAkkaDArAtparaM kAryam' iti pAThAbhiprAyeNa bodhyam / zrasmiMstu pakSe zeSAgrahaNAbhAve unmattagaGgamityatra paratvAdbahuvrIhiH syAt niravakAzatvAccAvyayIbhAva ityunmattagraGga ityAdyaniSTaM pakSe prasajyeta / 'AkaDArAdekA-' iti pAThAbhyupagamapatre tvekasaMzAdhikAreNaivonmattagaGgamityAdisiddheH zeSagrahaNaM vyartham / niravakAzatayA'vyayIbhAvasaMjJayA bahuvrIhisaMjJAyA bAdhAt / atastatrApi prayojanamAha - dvitIyA zritetyAdineti / zeSAdhikAra - sthavrIhereva 'zeSAdvibhASA' iti kappratyayo nAnyasmAdbahuvrIherityetallAbhArthamapi zeSaprahaNamAvazyakamiti bodhyam / yasya trikasyeti / yadyapi 'prAdayo gatAdyarthe prathamayA' ityuktam / tathApi 'dvitIyA zritAdibhiH' itivat 'prathamA kenacitsaha samasyate' iti Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130] siddhaantkaumudii| siddhAntaka [bahuvrIhisamAsabahuvrIhiriti samAnAdhikarakhAnAmiti ca phalitam / prAptamudakaM yaM sa prAsodako zeSagrahaNAnuvRttilabhyamidaMm / evaM ca supsupeti nAnuvartate, prayojanAbhAvAt / anekaM subantamiti pAThe'pi prathamAntamityarthaH / anyeti / upasthitaprathamAntAtirikvetyarthaH / evaM capaJcabhirbhuktamannaM yasya sa paJcabhukta iti bahuvrIhinivRttyartha 'bahuvrIhiH samAnAdhikaraNAnAmiti vaktavyam' iti vArtikaM yadbhASye sthitam , yacca vRSTe deve yo gataH sa vRSTadeva iti bahuvrIhinivRttyartham 'aprathamAvibhaktyarthe bahuvrIhirvaktavyaH' iti vArtikam , tadubhayamapi na kartavyamityAha-aprathamAvibhaktyarthe bahuvrIhiriti samAnAdhikaraNAnAmiti ca phalitamiti / zeSaprahaNAditi zeSaH / zeSagrahaNAt prathamAnta iti labhyata iti hi bhASyam / paJcabhibhuktamasya ityatra ca samasyamAnapadayorekasyAprathamAntatvAnna bahuvrIhiriti phalitam / prathamAntAtiriktamya padasyArthe vartamAnaM samasyate ityarthAzrayaNAd vRSTe deve gata ityatrApi na bahuvrIhiriti phalitamiti bhAvaH / tatra dvitIyArthabahuvrIhimudAharati-prAptamiti / 'gatyakarmaka-' iti kartari ktaH / noktamityarthaH / vArtikatA prathamayetyuktAvapi sUtrakRtA noktamiti vA / prathamAntamiti / kANThekAla ityAdibahuvrIhistu jJApakasAdhya iti bhAvaH / anyasya padasyArtha iti / samasyamAnapadAtiriktasya padasyArtha ityrthH| padena hi prakRtyarthopasarjanakaH pratyayArthaH karmakAdirabhidhIyate / prathamAntena tu prAtipadikArthamAtram / yadyapi trikapakSe saMkhyA pratyayArthaH, tathApi tasyAH prakRtyartha prati vizeSaNatvAnna prakRtyarthopasarjanakaH pratyayArthaH prathamAntasyAsti / evaM ca 'dvitIyAntAdyarthe' iti phalitam / tadAha-aprathamAvibhaktyartha iti / samAneti / etacca zeSagrahaNAllabdham / anekaM kim , bahUnAmapi yathA syAt / etacca mUla eva sphuTIbhaviSyati / anijvidhau kevalagrahaNaM jJApakIkRtyAnekagrahaNamiha sutyajamilyAhuH / anyagrahaNaM kim , bahuvrIhitatpuruSayorviSayavibhAgo yathA vijJAyeta, svapadArye hi sAvakAzaM tatpuruSaM paratvAdanyapadArthe bahuvrIhirvAdhate / asati tvanyagrahaNe kaNThekAla ityAdau vyadhikaraNapade bahUnAM samudAye ca sAvakAzaM bahuvrIhiM svapadArtha ivAnyapadArthe'pi nIlotpalaM sara ityAdI samAnAdhikaraNe tatpuruSo bAdheta / padagrahaNaM kim , vAkyAthai mA bhUt / prAhavatI nadI / iha mA nAsIriti vAkyArtho gamyate / arthagrahaNaM kim , yAvatA padena padAntarasya vRttyasaMbhavAdeva padArthe bhaviSyati / atrAhuH-prakRtyarthaviziSTapratyayArthAbhidhAnaM yathA syAt / anyathA prAdhAnyAt pratyayArthamAtraM gRhyata / iSTApattau tu citragurityetat SaSThyarthasaMbandhamAtraparaM syAt / tathA ca devadattAdeH sAmAnAdhikaraNyaM na syAditi / atredamavadheyam-'supA-' ityetanAnuvartate / tenAvAne prathamAntaM mithaH Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 15] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [131 prAmaH / uDharapo'naDvAn / upahanakara khaH / uddhRtodanA sthaanii| pItAmbaro hariH / vIrapuruSako prAmaH / prathamArthe tu n| vRSTe deve gataH / myadhikaraNAnAmapi na / paJcami namasya / 'prAdimpo dhAtujasya vAcyo vA cottarapadalopaH (vA 1360) apavitaparNaH praparNaH 'namo'styarthAnAM vAcyo vA chottarapadalopaH' atra vigrahavAkye prAmakarmakaprAptikartR udakamityevaM prAmasya vizeSaNatayA, vizeSyatvena tu prAptasya udakasya bodhaH / samAse tu ekA bhAvamahinA udakakartRkaprAptikarmIbhUto grAma ityevaM prAmasya vizaSyatayA, tadvizeSaNatayA tu prAptasya udakasya bodhaH / evamuttaratrApi vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAso jnyeyH| atha tRtIyArthabahuvrIhimudAharatiUDharatho'naDvAniti / UDho ratho yeneti viprahaH / atha caturthyarthabahuvrIhimudAharati-upahRtapazU rudra iti / upahRtaH pazuH yasmai iti vigrahaH / atha paJcamyarthabahuvrIhimudAharati--uddhRtaudanA sthAlIti / uddhRta odano yasyA iti bahuvrIhiH / atha SaSThyarthabahuvrIhimudAharati-pItAmbaro haririti / pItamambaraM yasyeti vigrahaH / atha saptamyarthabahuvrIhimudAharati-vIrapuruSako grAma iti / vIrAH puruSA yasminiti vigrahaH / 'zeSAdvibhASA' iti kap / atra karmAdInAM samAsenAbhihitatvAt prathamaiva / prathamArthe tu neti / anyapadArthazabdena prathamAntAtiriktadvitIyAdyantArthasyaiva 'vevakSitatvAditi bhAvaH / vyadhikaraNAnAmapi neti / anekaM prathamAntamityuktariti bhAvaH / prAdibhyaH / prAdibhyaH paraM yaddhAtujaprakRtika prathamAntaM tasya anyana pratha-nAntena bahuvrIhirvAcyaH / tatra bahuvrIhI prAdibhyaH parasya uttarapadasya dhAtujasya lopazca vikalpena vAcya ityarthaH / atra bahuvrIhirityanuvAdaH, lopasyaiva vidhiH / prapatitaparNa iti / prakRSTaM patitaM prptitm| 'prAdaye gatAdyarthe-' iti samAsaH / prapatitaM parNa yasmAditi vigrahaH / praparNa iti / prapatiteti pUrvapade dhAtujasya uttarapadasya lope rUpam / namo'styarthAnAM / namaH pareSAmastyarthavAcinA subantAnAM bahuvrIhirvAcyaH / tatrAstyarthavAcinAmuttarapadabhUtAnA lopazca vA vaktavya samasyata iti paryavasanno'rthaH / evaM ca dvipadabahuvrIhirabAdha eva / ye tu 'supsupA' ityanuvartya 'anekaM subantaM supA saha' iti vyAcakSate teSAM tu dvipadabahuvrIhirdurlabha eveti / dvitIyAdivibhaktyarthe krameNodAharati-prAptamityAdi / grAmakarmakaprAptikartR udakamiti vigrahArthaH / udakakartRkaprAptikarmeti samAsAthaiH / vigrahavAkye sa iti prayoge tu tasyApyayamevArthaH / anaDutkartRkodvahanakarmIbhUto rathaH / rathakarmakodvahanakartA tu samAsArthaH / rudrasaMpradAnakopaharaNakarmIbhUtaH pazuH, pazukarmakopaharaNasaMpradAnaM tu samAsArthaH / sthAlyavadhikoddharaNakarma odanaH / prodanakarmakoddharaNAvadhiH sthAlI samasArtha ityaadi| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 ] siddhAntakaumudI | [ bahuvrIhisamAsa ( vA 1361) avidyamAnaputraH aputraH / 'avyayAnAM ca' uccairmukhaH / 'saptamyupamAnapUrvapadasyottarapadalopazca' / saptamyantam upamAnaM ca pUrvapadaM yasya tasya padAntareNa samAsa uttarapadalopazca bhavatItyarthaH / kaNThespaH kAlo yasya sa kaNThekAlaH 1 ityarthaH / avidyamAnaputra iti / na vidyamAna iti naJsamAsaH / naJo nalopaH / avidyamAnaH putro yasyeti vigrahaH / zraputra iti / astyarthakavidyamAnazabdasya lope rUpam / atrApi bahuvrIhirityanuvAdaH / zravyayAnAM ceti / bahuvrIhirvAcya iti zeSaH / uccairmukha iti / uccairityasyAdhikaraNazaktipradhAnatayA saptamyantatvena prathamAntatvAbhAvAdaprApte bahuvrIhau vacanam / saptamyupamAnapUrvapadasyottarapadalopazceti / saptamyantopamAnasahite pUrvapade yasya tat saptamyupamAnapUrvapadam tasya samastapadasya padAntareNa bahuvrIhirvAcyaH / samastapadAtmake pUrvapade yaduttarapadaM tasya lopazca vaktavya ityarthaH / tatra saptamyantasahitasamastapUrvapadakaM bahuvrIhimudAharatikaNThesthaH kAlo yasya sa kaNThekAla iti / 'supi sthaH' iti kaH / kaNThe iha karmAdInAM samAsenAbhihitatvAtprathamA / nanu vAkye dhAtvarthaM prati ktapratyayArthasya kartuH karmaNo vA vizeSyatvAd vRttAvapi tathaivociteti prAptodakoDharathAdau udakakartRkaprAptItyAdivarNanaM tu na yujyata iti cet / ucyate - ekArthIbhAvAdibhirvRttau viziSTArthaviSayakaM zaktyantarameva svIkriyate, na tvavayavazaktiH iti nAnupapattiH / vyapekSAvAdibhistvagatyA bhinnaiva vyutpattiH svIkAryA / kiM ca kartRviziSTa prApteH padArthatve tasyaiva nAmArthatvAdudakasya tadabhedo vAcyaH, sa ca bAdhitaH, na hi kartRviziSTA prAptirudakamiti saMbhavati / zrataeva 'bahUnAM vRttidharmANAM vacanaireva sAdhane syAnmahadgauravam' ityAdinA samarthasUtre ekArthIbhAvapakSa eva prabala ityavocAma / prathamArthe tu neti / zeSapadena vA anyapadArtha ityanena vA atiprasaGgavAraNAd 'prathamAvibhaktyarthe' iti vacanaM na kartavyamiti bhAvaH / vyadhikaraNAnAmityAdi / iha zeSapadenaiva vArito'tiprasaGga iti 'samAnAdhikaraNAnAM bahuvrIhiH' ityapi na kartavyamiti bhAvaH / ' yatrAnyasamAso noktaH sa zeSaH' iti vRttikArAdInAM mate tu 'prathamAntAnAmeva bahuvrIhiH' ityalAbhAtkartavyamevedaM vacanamiti bodhyam / prAdibhya iti / prAdibhyaH paraM yaddhAtujaM tadantasya padAntareNa bahuvrIhirvyAkhyeya iti sUtrasiddhAnuvAdaH / vA ceti / idaM tu vAcanikam / pUrvapadAntargatasyottarapadasya dhAtujasya lopo vAcya ityarthaH / etacca prAdInAmeva vRttau viziSTArthavRttitAmAzritya sutyajam / naJo'styarthAnAmiti / namaH pareSAmastyarthavAcinAM padAntareNa bahuvrIhirvyAkhyeyaH astyarthavAcinAM lopa 1 avyayAnAmityArabhya astitIrAdayazcetyetatparyantaH pATho bahutra nopalabhyate / , Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] bAlamanoramA sttvbodhiniishitaa| [133 uSTramukhamiva mukhaM yasya sa umukhaH / 'sahAtavikAraSaSThyAznottarapadalopazca' / kezAnA sanAtaracUDA yasya sa kezacUnA, suvarNasya vikAraH alaGkAro yasya sa suvarNAvahAraH / 'astiSIrAdayama' / bhakhIti vibhaktipratirUpakamavyayam / astitIrA gauH / 831 liyAH puMvASitapuMskAdanUG samAnAdhikaraNe liyAmapUraNIpriyAdiSu / (6-3-34) bhASitapuMskAdanUG UDo'bhAvotiSThatIti kaNThesthaH / upapadasamAsaH / 'zramUrdhamastakAt-' iti saptamyA aluk / kaNThastha iti samastapadam / tasya kAlazabdena bahuvrIhirityanuvAdaH / supo luk / tatra kaNThasthatyetadbahuvrIheH pUrvapadaM saptamyantapadasahitaM tasmin yaduttarapadaM sthetyetat tasya lopo vAcanikaH / kaNThekAla iti saptamyantapadaghaTitasamAsagarbho bahuvrIhiH / tadavayavabhUtasaptamyAH 'amUrdhamastakAt-' ityaluk / atha upamAnasahitasamastapUrvapadakaM bahuvrIhimudAharati-uSTamukhamiva mukhaM yasya sa uSTamukha iti / uSTrasya mukhamiveti vigrahe SaSTItatpuruSaH / mukhazabdo mukhasadRze lAkSaNika iti sUcayitumiva. zabdaH / uSTramukhamiva mukhaM yasyeti vigrahe bhuvriihiritynuvaadH| tatra uSTramukhetyetadbahubrIheH pUrvapadaM tasmin uttarapadasya mukhazabdasya lopo vAcanikaH / saMghAtavikAraSaSTyAzcottarapadalopazceti / SaSThyantAtparasya uttarapadasya padAntareNa bahuvrIhirvAcyaH / SaSThyantAduttarapadasya lopazca / kezAnAM saMghAtazcUDA yasya sa kezacUDa iti / saMghAtazabdasya lope rUpam / suvarNasya vikAro'laMkAro yasya sa suvarNAlaMkAra iti / atra vikArazabdasya uttarapadasya lope rUpam / astikSIrAdayazceti / astikSIrAdayo bahuvrIhAvupasaMkhyeyA ityarthaH / astikSIrA gaurityatra astItyasya tiGantatayA prathamAvibhaktyantatvAbhAvAdaprApte bahuvrIhAvidaM / vacanam / vastutastu vacanamidaM nArabdhavyamityAha-astIti vibhaktipratirUpakamavyayamiti / vibhaktipratirUpakatvena nipAtitatvAdastIti 'svarAdinipAtamavyayam' ityavyayaM vidyamAnArthakam / tataH soH 'avyayAdApsupaH' iti luki pratyayalakSaNena prathamAntatvAdeva siddheridaM vacanaM na kartavyamiti bhAvaH / taduktaM bhASye-'asvikSIrAdivacanaM na vAvyayatvAt' iti / liyAH puMvat / bhASitapuMskAdanUDiti samastamekapadaM striyA iti SaSThyantasya vizeSaNamityabhipretya vyAcaSTe-bhASitapuMskAditi / anUGityasya vyAkhyAnam-Uko'bhAva iti / arthAbhAve'vyayIbhAvaH, naJtatpuruSo vA / bhASitapuMskAditi digyoge paJcamI / para iti prathamAntamadhyAhAryam / tathA ca bhASitapuMskAt paraH anUG yasyeti vigrahe bahuvrIhiriti phalati / nanu samAse sati ityarthaH / astyarthAnAM kim , anupanItaputraH / namaH kim , nirvidyamAnaputraH / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 134 ] siddhaantkaumudii| [ bahuvrIhisamAsa'syAmiti bahuvrIhiH / nipAtanAtpazAmyA anuru, SaSThyAca luk / tulye pravRtti nimice yadukrApuMskaM tasAtpara uDo'bhAvo yatra tathAbhUtasya zrIvAcakasya zabdasya vAcakaseva spaM svAsamAnAdhikaraNe mIliGga uttarapade, na tu pUraNyA priyAdau paJcamyA lukaprasajhe ityata Aha-nipAtanAt paJcamyA alugiti / idamupalakSaNam / nipAtanAd aprathamAntasyApi bahuvrIhiH parazabdalopazcetyapi bodhyam / yadvA, ata eva nipAtanAdaprayujyamAne'pi parazabde tadarthe gamye paJcamI / nanvevamapi niyA iti SaSThyantasya 'bhASitapuMskAdanUla' iti yadi vizeSaNaM syAt , tarhi bhASitapuMskAdanUTha iti SaSThI zrUyetetyata Aha-SaSTyAzca lugiti / nipAtanA. dityanuSajyate / bhASitaH pumAn yena tadbhASitapuMskam , tadasyAstIti arzAyan / puMstve strItve ca ekapravRttinimittakamiti yAvat / 'tRtIyAdiSu bhASitapuMskam' ityatra vyAkhyAtametat / tadAha-tulye pravRttinimitta iti / strIvAcakasya zabdasyeti / strIliGgasyetyarthaH / striyA iti SaSThyantaM na strI patyayaparamiti bhAvaH / nanviha 'supA' ityananuvRttAvapi subityetadanuvartate / tathA cAstikSIreti prayogo durlabha ityAzaya taM sAdhayati-vibhaktipratirUpakamiti / striyAH paMvata / nipAtanAditi / etaca pUrvatrApi yojyam / anyathA vyadhikaraNAnAM bahuvrIhiH kharasato na sighyet / lugiti / anUditi prathamAntam / SaSThyarthe prathameti hrdttH| evaM ca sUtra keSAMcid 'anUlaH samAnAdhikaraNe' iti SaSThyantapATho'sAMpradAyika iti bhAvaH / tulya ityAdi / 'bhASitaH pumAn yasmin' ityAdivyAkhyAnAdayamartho labhyata iti 'tRtIyAdiSu bhASitapuMskam-' ityatropapAditam / yadyatra 'bhASitaH pumAnyena tadbhASitapuMskam' ityucyeta tarhi kuTIbhAryaH, droNImArya ityAdAvatiprasaGgaH syAt / bhavati hi kuTazabdo ghaTe puMllio, gehe tu strIliGgaH / droNazandastu parimANavizeSe pu~lliGgo, gavAdanyA tu strIliGga iti / ako'bhAvo yati / yadi tu UDanyo'nUDiti paryudAsaH syAt tarhi TAbAdyantameva gRhyata / tataH kimiti cet , darado'patyaM dAradaH / 'dhammagadha-' ityaNA, tasya biyAm 'atazca' iti luka, darad / sA cAsau vRndArikA ca dAradavRndArikelyAdi na sidhyet / na patra darzanIyA bhAryA yasya sa darzanIyabhArya ityAdAviva strIpratyayaH kazcidastIti bhAvaH / nanu 'na kopadhAyA Uca' ityeva sUcyatAmiti cet , na / bAdhakabAdhanAyeMna 'puMvatkarmadhAraya-' ityanena vAmorUbhAryeti karmadhAraye puMvadrAvApatteH / pRthakapratiSedhasAmarthyAtsidAnte tu na doSaH / niyA ityasya zrIpratyayaparatA vArayati-strIvAcakasyeti / 'bIpratyayasya puMvadbhAvaH' ityukte tu zrIpratyayalopa ityevArthaH paryavaspatIti dAradavRndAriketi na sidhyet / kiM ca paTumArya ityatra Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [135 ca parataH / 'goliyoH- (sa 156) iti isvaH / citrA gAyo yaskheti laukikavigrahe 'citrA as go pras' ityanaukikavigrahe citraguH / ruupvnaaryH| citrA puvaditi rUpAtidezaH puMsa iva puMvaditi SaSThyantAdvatiH / tadAha-puMvAcakasyeva rUpamiti / striyAmiti saptamyantamapi na strIpratyayaparaM kintu strIliGgaparam / taca 'aluguttarapade' ityadhikRte uttarapade'nveti / tadAha-strIliGge uttarapada iti / apUraNIpriyAdiSvityetadyAcaSTe-na tu pUraNyAM priyAdI ca parata iti / pUraNIti strIliGganirdezAt strIliH pUraNapratyayAnto vivakSita iti jJeyam / tulye pravRttinimitte iti kim , kuTIbhAryaH / atra puMvattvaM na bhavati, kuTIzabdo ghaTe pulliGgaH, gehe tu strIliGga iti pravRttinimittabhedAd / strIpratyayaH puvatsyAdityukta tu strIpratyayasya lopaH paryavasyet / tatazca paTvI bhAryA yasya sa paTubhArya ityatra uttarapadaM paranimittamAzritya GISo lApe tasya 'acaH parasmin-' iti sthAnivattvAdukArasya yaNa syAt / haskha iti / citrA gAvo yasyeti vigrahe bahuvrIhisamAse subluki sati anekamiti prathamAntanirdiSTatayA, vigrahe niyatavibhaktikatayA vA upasarjanatve sati citragozabde okArasya 'gotriyoH' ityukAro hrakha ityarthaH / nanu citrA gAva iti laukikasamAsAbhyupagame supo lukaH prAk citrA as ityatra pUrvasavarNadIrgha go as ityatra pUrvarUpa ca ekAdeze kRte tasya parAdivattvena Aso luki citrazabde akAro na zrayeta citragurityatra ukArazca na zrayeta, pUrvAntavattve tu pariziSTasya sakAramAtrasya supvAbhAvAlluk na syAdityata Aha-citrA as iti / gozandasya strIliGgatvAt tadvizeSaNatvAccitreti strIliGganirdezaH / 'pratyayottarapadayozca' iti sUtrabhASyarItyA 'antaraGgAnapi vidhIn bahirako lugbAdhate' iti nyAyAt prAgeva pUrvasavarNadIrthAt sunlugiti bhAvaH / citraguriti / bahuvrIhau hakhatve citrAzabdasya puMvattvamiti bhAvaH / rUpavadbhArya iti / rUpavatI bhAryA yasyeti vigrahaH / atra upsrjnhkhH| uttarapadanimittAyA DISo nivRtteH 'acaH parasmin-' iti sthAnivadrAyaNa syAt / api ca vataNDasyApatyaM strI kttaNDI 'vataNDAca' iti yam, 'luka striyAm' iti tasya luk, zArivAditvAn DIn , vataNDI cAsau vRndArikA ca vAtaevyakRndArikA / atra puMvadbhAvena DIno nivRttAvapi arthagatasya strItvasyAnivRttatvAd 'luk miyAm' iti yatro luk prasajyeteti bhAvaH / hrasva iti / anekamiti prathamAnirdiSTatvAt 'prathamAnirdiSTam-' iti "ekavibhakti ca-' iti vA gozabdasyopasarjanatvAditi bhAvaH / citrA asiti / 'antaraGgAnapi-' iti nyAyAdiha pUrva savarNadIrtho na pravartate / anyathA ekAdezasya parAditvena supo luki citragurityatra bhakAro na labhyeteti bhaavH| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsajaratI gauryasyeti vigrahe bhanekotarbahUnAmapi bahuvrIhiH / atra kecit-citrAjaratIguH, jaratIcitrAgurvA / evaM dIrvAtanvIjaGgaH, tanvIdI_jayaH / tripade bahuvrIhI prathamaM na puMvat / uttarapadasya madhyamena vyavadhAnAt / dvitIyamapi na puMvat pUrvapadasvAbhAvAt / uttarapadazagdo hi samAsasya caramAvayave rUDhaH / pUrvapadazagdastu prathamAvayave rUDha iti vadanti / vastutastu neha pUrvapadamAtipyate / 'mAnaG RtaH- (sU 621) ityatra yathA / tenopAntyasya puMvadeva / citrAjaradguH rUpavatIzabdasya puMvattvam / nanu citrA jaratI gauryasyeti vigrahe kathaM tripadabahuvrIhiH, 'sup supA' ityekatvasya vivakSitatvAdityata Aha-anekokleriti / zeSagrahaNAt prathamAntamiti labdham / ekasya prathamAntasya samAso nopapadyate, samAsa ityanvarthasaMjJAvijJAnAt / tatazcArthAdanekaM prathamAntamiti siddhe punaranekagrahaNAd dvibahUnAM prathamAntAnAM bahuvrIhiriti bhASye spaSTamiti bhAvaH / atreti / tripadabahuvrIhAvityarthaH / citrAjaratIguH, jaratIcitrAgurveti / gAM prati citrAtvasya jaratItvasya ca vizeSaNatvAvizeSAd anyatarasya 'saptamIvizeSaNe bahuvrIhau' iti pUrvanipAta iti bhAvaH / evaM dIrgheti / dIrgha tannyau jale yasyeti vigrahaH / ubhayatrApi pUrvamadhyapadayoH puMvattvamAzajhyAha-tripada iti / uttarapadasyeti / samAsacaramAvayavapadasya uttarapadatvAt tRtIyameva padamatrottarapadaM vAcyam / tatparakatvaM ca madhyamapadasyaiva, na tu prathamapadasyApi, tasya madhyamena padena vyavadhAnAdityarthaH / nanu tarhi madhyamapadasya puMvattvaM durvAram , uttarapadaparakatvasattvAdityata Aha-dvitIyamapi na puMvaditi / pUrvapadatvAbhAvAditi / uttarapadena puurvpdmaakssepaalbhyte| samAsaprathamAvayavapadameva pUrvapadam / na tu madhyamAvayavapadamapIti bhAvaH / nanu madhyamapadApekSayA prathamapadasya pUrvapadatvamasti / madhyamapadasya ca prathamapadApekSayA uttarapadatvamastItyata AhauttarapadazabdohIti / rUDha iti / vaiyAkaraNasamayasiddha ityarthaH / iti vadantIti / evaprakAreNa kecidvadantItyanvayaH / tatra prathamapadasya tripadabahuvrIhI nAsti puMvattvamiti yujyate, uttarapadaparakatvAbhAvAt / madhyamapadasya tu pUrvapadatvAbhAve'pyatyeva puMvattvam, 'striyAH puMvat' ityatra tu pUrvapadasyAzravaNAd anuvRttyabhAvAJca, kintu uttarapade ityanena pUrvapadasya puMvattvamityarthAd gamyata iti vaktavyam / tadapi na sambhavatItyata Aha-neha pUrvapadamAkSipyata iti / iha striyAH puMvat-' ityatra uttarapade ityanuvRttena pUrvapadaM nAkSipyate, nArthAgamyata ityarthaH / kuta ityata Ahaneheti / atraiva sUtre paTvITTayau bhArye asyeti dvandvagarbhabahuvrIhau paTvImRdubhArya iti bhASyodAharaNAditi bhAvaH / Anakiti / tathA ca 'samartha-' sUtre bhASye hotRpotR. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [137 ityAdi / ata eva 'citrAjaratyau gAvau yasyeti dvandvagarbhe'pi cinAjaradguH' iti bhASyam / karmadhArayapUrvapade tu dvayorapi puMvat / jaracitraguH / karmadhArayottarapade tu AnavRtta ityatra yatheti / RdantAnAM dvandve AnaG syAt uttarapade iti tadarthaH / tatra caturNA dvandve 'hotRpotRneSTodgAtAraH' ityupAntyasya neSTurAnaDudAhRtaH 'samarthaH padavidhiH' ityatra bhASye / tatrottarapadena pUrvapadAkSepaniyame neSTurupAntyasya pUrvapadatvAbhAvAd AnaG nopapadyeta / tasmAnAvazyam uttarapade vihitaM kArya pUrvapadasyaiveti niyama ityarthaH / teneti / pUrvapadAnAkSepeNetyarthaH / upAntyasyeti / antyasya samIpamupAntyam / caramAvayavasamIpavartino madhyamasyetyarthaH / puMvadeveti / rUpamiti zeSaH / tadeva darzayati-citrAjaradaguriti / atra citrAzabdasya na puMvattvam / madhyamena vyavadhAnAd uttarapadapara katvAbhAvAcceti bhAvaH / ityAdIti / jaratIcitraguH, tanvIdIrghajaGghaH, dIrghAtanujaGghaH / nanu 'AnakRtaH-' ityatra 'hotRpotRnaSTodgAtAraH' iti bhASyodAharaNAnmAstu pUrvapadAkSepaH / 'striyAH puMvat-' iti sUtre tadanAkSepe kiM pramANamityata Aha-ata eveti / 'striyAH puMvat-' ityatrApi pUrvapadAnAkSepAdityarthaH / dvandvagarbhe'pItyanantaraM bahuvrIhAviti zeSaH / bhASyamiti / yadyapi kRtsnabhASyaparizodhanAyAM citrAjaradgurityudAharaNaM bhASye kvApi na dRzyate, tathApi citrAjaradguritItyanantaraM prayogamiti zeSaH / bhASyamityasya paTvImRdubhArya iti prakRtasUtrasthabhASyamityarthaH / sUcayatIti zeSaH / 'striyAH puMvat-' iti prakRtasUtrabhASye hi paThyau mRyau bhArye yasyeti dvandvagarbhabahuvrIhau paTvImRdubhArya ityudAhRtam / tatra paTvImRduzabdAtmako dvandvaH pUrvapadaM, na tasya bhASitapuMskatvamastIti na puMvattvam , dvandvasya' paravalliAtAniyamAt / tatra dvandve pUrvapadasya paTvIzabdasya tu na puMvattvam / madhyamapadena vyavadhAnAduttarapadaparakatvAbhAvAt / madhyamapadasyAnuttarapadatvAdasamAnAdhikaraNatvAca na tasminpare puMvattvasaMbhavaH / mRdvIzabdasya tu keMvalasya bhASitapuMskatvAd uttarapadaparakatvAcca puMvattvamiti tadAzayaH / 'striyAH puMvat-' ityatra pUrvapadAkSepe tu mRduzabdasya pUrvapadatvAbhAvena puMvattvApravRtteH tadasaMgatiH spaSTaiva / tatazca paTvImRdubhArya iti bhASyaM citrAjaradguriti prayoga gamayatItyarthaH / karmadhArayeti / jaratI cAsau citrA ceti karmadhArayaH / 'puMvatkarmadhAraya-' iti jaratozabdasya puMvattvAd GIpo nivRttiH / tatazca jaracitrA gauryasyeti karmadhArayapUrvapadatve bahuvrIhau pUrvapadasya jaracitrAzabdasya striyAH puMvat-' iti puMvattvAt TApo nivRttiriti bhAvaH / karmadhArayottareti / jaratI neSTodgAtAra ityatra caturNA dvandve tRtIyasyAnaG udAhRtaH / pUrvapadAkSepe tu sanna sidhyet / na tyatra neSTA pUrvapadam , hotureva pUrvapadatvAditi bhaavH| ataeveti / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 ] siddhaantkaumudii| [bhuvriihismaascitrjrdviikH| niyAH kim-grAmaki kulaM raSTirasya grAmaNidRSTiH / bhASitapuMskAt kim-gaGgAbhAryaH / anuG kim-vAmorUbhAryaH / samAnAdhikaraNe kim-kalyAeyA mAtA kalyANImAtA / triyAM kim-kalyANI pradhAnaM yasya sa kalyANIpradhAnaH / pUraNyAM tu-832 appUraNIpramANyoH / (5-4-116.) pUraNArthapratyayAntaM cAsau gauzceti karmadhAraye 'gorataddhitaluki' iti Taci pravAze 'puMvatkarmadhAraya-' iti jaratIzabdasya puMvattve DIpo nivRttau TittvAd DIpi jaradrva zabdaH / tatazcitrA jaragavI yasyeti karmadhArayottarapadake bahuvrIhI 'natazca' iti kapi citrAzabdasya 'striyAH puMvat-' iti puMvattve citrajaragavIka iti rUpamityarthaH / striyAH kimiti / SaSThyantasya praznaH / grAmaNi kulaM dRSTirasya grAmaNipiriti / grAmaNIzabdasya napuMsakatve 'hasvo napuMsake-' iti hrasve prAmaNizabda idantaH / kulazabdo napuMsakasphoraNArthaH / dRSTizabdena netrasthAnApannaM vivakSitam / prAmaNi dRSTirasyetyeva vigrahaH / 'striyAH' ityabhAve grAmaNIzabdasya puMvattve napuMsakahakhanivRttau prAmaNIkulamiti syAditi bhAvaH / gaGgAbhArya iti / atra gaGgAzandasya nityatrIlitayA bhASitapuMskatvAbhAvAd na puMvattvamiti bhAvaH / vAmorUbhArya iti / vAmau sundarau UrU yasyA iti bahuvrIhiH / 'saMhitazaphalakSaNavAmAdezva' ityUt / tadantasya puMvattve Uge nivRttau vAmorubhArya iti pUrvapadamudantameva syAditi bhAvaH / triyAM kimiti / saptamyantasya praznaH / kalyANI pradhAnaM yasya sa kalyANIpradhAna iti / atra pradhAnazabdasya nityanapuMsakatvAt kalyANIzabdena sAmAnAdhikaraNye'pi strIliGgatvAbhAvAttasminpare puMvattvaM neti bhAvaH / pUraNyAM tviti / puMvattvaniSedhodAharaNe vizeSo vakSyata iti zeSaH / appUraNI / abiti chedaH / 'bahuvrIhI sakthyakSNoH' ityato bahuvrIhAvityanuvRttaM pUraNIpramANIbhyAM vizeSyate, tadantavidhiH, strIliGganirdepUrvapadAnAkSepAdevetyarthaH / citrAjaraditi / dvandvAntargatajaracchandasyottarapadatve'pyasAmAnAdhikaraNyAnna TApo nivRttiH / na caivamapi dvandvAtmakasma pUrvapadasya samAnAdhikaraNottarapadaparatvAtpuMvadAve TAnivRttirduvariti vAcyam / dvandvAntargatacitrajaracchabdayoH strIpratyayaprakRtyoH pratyekaM bhASitapuskatve'pi dvandvAtmakasya pUrvapadasyAtathAtvAt / dvayorapIti / pUrvapadAntargatamuttarapadamAzritya prathamasyApi puvadbhAva iti bhAvaH / jarazcitreti / 'pUrvakAlaika-' iti samAsaH / liGgaviziSTaparibhASayA jaragrahaNana jaratIzabdasyApi grahaNAt / citrajaradravIka iti / jaratI cAsau gauzca jaradvI, 'gorataddhita-' iti Taci TitvAn DIp / citrA jaradvI yasyeti bahuvrIhI 'navRtazca' iti vakSyamANaH kp| vAmorumAye iti / 'saMhitazaphalakSaNa Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [136 yasthIliGgaM tadantApramANyamtAva bahuvrIheram syAt / kalyANI paJcamI yAsAM rAtrINAM tAH kalyANIpatramA rAjayaH / bI pramApI yasya sa cIpramANaH / 'puMvaDAvapratiSedho'pratyayama pradhAnaparaNyAmeva' (pA 3316-1910) / rAtriH zAt pUraNapratyayAntaM strIliGgamiha gRhyte| tdaah-puurnnaarthetyaadinaa| apsyaaditi| samAsAntastaddhita ityapi bodhyam / pazcamIti / paJcAnAM pUraNItyarthaH / 'tasya pUraNe DaT' 'nAntAdasaMkhyAdeH-' iti tasya maDAgamaH / TitvAd DIpa / kalyANIpaJcamA rAtraya iti / iha bahuvrIhI kRte paJcamIzabde pUraNArthapratyayAnte pare kalyANIzabdasya puMvattvaniSedhaH, ap samAsAntastaddhitaH, TAp , 'yasyeti ca' itIkAralopaH / nanu paJcamI rAtriranyapadArthapraviSTA vA na vA / nAdyaH, tasyAH samasyamAnapadArthatvena tadanyatvAnupapatteH / nAntyaH, paJcamyA rAtreranyapadArthapravezAbhAve kalyANIpaJcamA iti samAsAtpaJcamI rAtriM vinA caturNAmeva bodhanApattau paJcamapadasyAsaMgatyApAdanAditi cet, satyampaJcAnAM rAtrINAm udbhatAvayavabhedaH samudAya evAnyapadArthaH / tatra paJcamyA rAtre praveze'pi taddhaTitasamudAyasyAnyapadArthatvaM na viruSyate, samudAyasyAvayavApekSayA anyatvAt / rAtraya iti bahuvacanaM tu avayavabahutvApekSam / yathA caitattathA sarvanAmasaMjJAsUtre prapazcitam / atha pramANyantAdanvidherudAharaNamAha-strI pramANI yasya sastrIpramANa iti / pramANazabdo'tra karaNalyuranto vizeSyaninaH, TittvAd jIpa / bahuvrIhau sati appratyaye 'yasyeti caM' iti IkAralope strIpramANa iti rUpam / pUrvapadasya tu nityatrIliGgatvAdabhASitapuMskatvAna puMvattvaprasaktiH / pradhAnapUraNyAmeveti / 'triyAH puMvat-' iti sUtre 'appUraNI-' iti sUtre ca pradhAnapUraNIgrahaNaM kartavyamiti bhAvaH / nanu kalyANIpaJcamA rAtraya ityatra paJcamyA rAtreH samasyamAnapadArthatvAt kathaM prAdhAnyam , bahuvrIheranyapadArthapradhAnatvAdityata Aha-rAtriH pUraNI vAcyA cetyuktodAharaNe mukhyeti / kalyANIpaJcamA rAtraya ityukovAmAdezva' ityUt / pradhAnamiti / bhAvalyuDanta nityanapuMsakam / paJcamIti / 'tasya pUraNe' iti DaT 'nAntAdasaMkhyAdeH- iti DaTo maDAgamaH / 'TiDDhA-' iti kii| pramANIti karaNe lyuT, tadantasya vizeSyaninatvAt striyAM lI / karya tarhi 'pramANAyAM smRtau iti zAvarabhASyamiti cet / atra madhaH-'pramANamayate yAti mUlabhUtAM zrutiM yataH / kibantAdayatestasmAtpramANA smRtirucyate' ityAhuH / tatrAyateH kipi 'hakhasya piti kRti-' iti tuki TAb durlabhaH, tathApyAgamazAstrasyAnityatvAttu neti bodhyam / kivivAcarati kin-vijityartha iti vA vyAkhyeyam / anye tu pramANaM vedakhadvadAcaratItyAcArakiyantAtpramANazabdAtpacAyaci TAvityAhuH / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsapUraNI vAcyA cetyukodAharaNe mukhyA / anyatra tu-833 natazca / (5-4-153) nayuttarapadAdRdantottarapadAca bahuprIheH kasyAt / puMvajhAvaH / 834 ke'NaH / (7-4-13) ke pare'yo havaH syAt / iti prAle-835 na kapi / (7-4-14) kapi pare bhayo hasvo na syAt / kalyANapaJcamIka: pataH / atra tirohitAvayavabhedasya parasyAnyapadArthatayA rAtrirapradhAnam / bahukartRkaH / prapriyAdiSu kim-kalyANIpriyaH / priyA, manojJA, kalyANI, subhagA, dAharaNe paJcAnAM pUraNI rAtriH samasyamAnapaJcamIpadArthatve'pi anyapadArthasamudAyaghaTakatayA bahuvrIhisamAsavAcyApi bhavatIti kRtvA mukhyA bhavatItyarthaH / udbhatAvayavasya rAtrisamudAyasya pradhAnatve'pi tadbaTakatayA yathA prathamAdyAzcatasro rAtrayaH samAsAbhidheyAH, evaM paJcamyapi rAtriH samAsAbhidheyA bhavatIti samasyamAnapaJcamIpadArthasya anyapadArthAnupravezAt prAdhAnyamiti bhAvaH / anyatra tviti / kalyANapaJcamIkaH pakSa ityatra pUraNyA rAtreranyapadArthapravezAbhAvAd aprAdhAnyAdappratyayAbhAve sati vizeSo vakSyata ityarthaH / natazca / nadI ca Rcceti samAhAradvandvAtpaJcamI / 'bahuvrIhI sakthyakSNoH ' ityato bahuvrIhAvityanuvRttaM paJcamyA vipariNamyate / tadAkSiptamuttarapadaM nadbhapAM vishessyte| tadantavidhiH / 'uraprabhRtibhyaH-' ityataH kavityanuvartate / tadAha-nayuttarapadAditi / nadyantottarapadAdityarthaH / kap syAditi / taddhitaH samAsAntazcetyapi bodhyam / tathA ca kalyANI paJcamI yasya pakSasyeti vigrahe bahuvrIhI sati vyapadezivattvena paJcamyuttarapadasya nadyantatvAttaduttarapadakabahuvrIheH kaviti bhAvaH / nadyantAd bahuvrIheriti na vyAkhyAtam / bahudhIvarIti bahuvrIheH nadyantatvAt kabApatteH / nadyantottarapadAditi vyAkhyAne tu na doSaH / dhIvanzabdasyottarapadasya nakArAntatvena nadItvAbhAvAditi zabdenduzekhare vistaraH / puMvadbhAva iti / pUraNyA rAtreH samAsavAcyatvAbhAvena niSedhAbhAvAditi bhAvaH / ke'NaH / hrasvaH syAditi / 'zudaprAm-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / na kapi / aNo hrasva iti / 'ke'NaH' ityataH 'zUdRprAm-' ityatazca tadanuvRtteriti bhAvaH / nanu kalyANapaJcamIkaH pakSa ityatra paJcadazAhorAtrAtmake pakSe anyapadArthe paJcamyA rAtreH pravezAt prAdhAnyaM durimityata Aha-atra tirohiteti / rAtreH tatpravezAbhAvAd aprAdhAnyamiti bhAvaH / bhASye evamudAharaNamevAtra liGgam / RdantottarapadAtkapamudAharati-bahukartRka iti / bahavaH kartAro yasyeti vigrahaH / tadevamapUraNIpriyAdiSvityatra pUraNIviSayaM prapaJcya pradhAnapUraNyAmeveti / pradhAne kAryasaMpratyayAnyAyasiddhamidam / nataH / taparatva spaSTArtham / nadyuttarapadAditi / nadyantAditi noktam , kapratyayena saha samAse kRte Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [141 dubhaMgA, bhaktiH, sacivA, khasA, kAntA, cAmtA, samA, capalA, duhitA, vAmA, abalA, tnyaa| 'sAmAnye napuMsakam' dRDhaM bhakriryasya sa dRddhbhktiH| bItvavivakSAyAM tu dRDhAbhaktiH / 836 tsilaadissvaakRtvsucH| (6-3-35) tasilAdiSu kRtvasujanteSu pareSu siyAH puMvatsyAt / parigaNanaM kartavyam, avyAptyatibyAtiparihArAya / 'tratasau' (vA 3618) / 'tarasamapau' (vA 3616) / 'gharaTpriyAdiSu pareSu puMvadbhAvaniSedhasya prayojanaM pRcchati-apriyAdiSu kimiti / kalyANIpriya iti / kalyANI priyA yasyeti vigrahaH / priyAdigaNaM paThatipriyA manozetyAdi / nanu bhaktizabdasya priyAdiSu pAThe dRDhA bhaktiryasya sa dRDhabhaktirityatra kathaM puMvatvamityata Aha-sAmAnye napuMsakamiti / Azrityeti zeSaH / dRDhamiti / padasaMskArapakSe sAmAnyaparatvamAzritya dRDhazabdo napuMsakaliGgo vyutpAdyaH / tatastasya bhaktizabdenAnvaye pUrvapravRttaM napuMsakatvaM nApati, liGgavizeSasyAvivakSitatvAt , vedAH pramANamitivat / atra cArthe paspazAhikabhASye 'zakyaM ca anena zvamAMsAdibhirapi kSut pratihantum' iti prayogo liGgam / nanvevaM sati priyAdiSu bhaktizabdapATho vyartha ityata Aha-strItvavivakSAyAM tviti / vAkyasaMskArapakSe vizeSyAnusAreNa strItvapratIteniyamAditi bhAvaH / tasilAdiSvAkRtvasucaH / 'striyAH puMvat-' itynuvrtte|aa kRtvasuca ityAG abhividhyarthakaH, tamabhivyApyetyarthaH / tadAha-tasilAdiSu kRtvasujanteSviti / 'paJcamyAstasil' ityArabhya 'saMkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc' ityetatparyantasUtravihiteSvityarthaH / uttarapadaparakatvAbhAvAt striyA puMvadityaprAptau vacanamidam / nanu tilthyanzasAM kRtvasucaH paratraiva pAThAt tasilAdiSvanantarbhAvAtteSu pareSu vRkatiH ajathyA bahuza ityatra puMvattvaM na syAdityavyAptiH / 'ISadasamAptau kalpabdezyadezIyaraH' iti dezyasya 'SaSThyA rUpya ca' iti rUpyasya ca tasilAdiSvantarbhAvAt tayoH parataH paTvIdezyetyatra ca zubhrArUpyetyatra ca puMvattvaM syAdityativyAptirityata zrAha-parigaNanamiti / avyApyativyAptIti / iSTasthale apravRttiravyAptiH / aniSTasthale pravRttiH ativyAptiH / bahuvrIheranadyantatvAt / uttarapadaM tu nadyantaM bhavatyeva, 'samAse antaH samAsAntaH' iti pakSAzrayaNAditi bodhyam / dRDhamiti / adAyanivRttimAtraparatvenAtra dRDhazabda. prayogAna liGgavizeSavivakSeti bhAvaH / liGgavizeSavivakSAyAM tu dRDhA bhaktirityAdisiddhaye priyAdiSu bhaktizabdapAThaH / tasilAdiSu kRtvasujanteSviti / 'paJcamyAstasil' ityArabhya 'saMkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc' ityetatparyanteSvityarthaH / bhavyAptyatibyAptiparihArAyeti / vRkatirajathyA bahuza ityatrAvyAptiH, tasilAdi Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsajAtIyarI' (vA 3920) / 'karupandezIyarau' (vA 3121) / 'rUpappArApI' (vA 2322) / 'thAl' (vA 3923) / tilthyanI' (vA 3325) / bahISu bahutra / bhutH| darzanIyatarA / darzanIyatamA / 'gharUpa-' (sU 185) iti vaSayamANo isvaH paratvAvamA bAdhate / paTvitarA / paTvitamA / pttucrii| paTujAtIyA / darzanIyakalpA / darzanIyadezIyA / darzanIyarUpA / darzanIyapAzA / parigaNanaprakAramAha-tratasAvityAdinA / bahISu bahutra iti / bahvISvityarthe bahIzabdAta 'saptamyAnal' iti trali puMvattve ThISo nivRttI bahutreti rUpamityarthaH / bahuta iti / 'paJcamyAstasil' iti bahrIzabdAt tasil, puMvattvAd ISo nivRttiriti bhAvaH / darzanIyatareti / anayoriyamatizayena darzanIyetyarthe darzanIyAzabdAd 'dvivacanavibhajyopapade tarap-' iti tarap / puMvattve TApo nivRttiriti bhAvaH / darzanIyatameti / AsAmiyamatizayena darzanIyetyarthe darzanIyAzabdAd 'atizAyane tamaviSThanau' iti tamap / puMvattve TApo nivRttiriti bhAvaH / nanu pavI zabdAttarapi tamapi ca pavItarA paTvItamA ityatrApi puMvattve DoSo nivRttau paTutarA paTutameti syAdityata Aha-gharUpeti / tathA ca hasvena puMvattve bAdhite sati DISo nivRttyabhAve tasya hrasve sati paTvitarA pavitameti rUpamityarthaH / paTucarIti / paTvIzabdAd 'bhUtapUrve caraT' iti puMvattve nISo nivRttiriti bhAvaH / pUrva paTavItyarthaH / paTujAtIyeti / paTvIzabdAt 'prakAravacane jAtIyar' iti puMvattve jISo nivRttiriti bhAvaH / paTusadRzIyarthaH / darzanIyakalpeti / 'ISadasamAptau-' iti darzanIyAzabdAt kalpap / puMvattve TApo nivRttiriti bhAvaH / prAyeNa darzanIyetyarthaH / darzanIyadezIyeti / 'ISadasamAptau-' iti darzanIyAzabdAd dezIyar / puMvattva TApo nivRttiriti bhAvaH / prAyeNa darzanIyetyarthaH / darzanIyarUpeti / darzanIyAbhandAt 'prazaMsAyAM rUpap' iti rUpapi puMvattve TApo nivRttiriti bhAvaH / prazastatvena draSTuM yogyetyarthaH / darzanIyapAzeti / darzanIyAzabdAd yApye pAzap / puMvattve TApo nivRttiriti kRtvasucparyanteSu tilthyanzasAM pAThAbhAvAt / paTvIdezyA zubhrArUpya ityatrAtivyAptiH, 'ISadasamAptI-' iti dezyasya 'SaSThyA rUpya ca' iti rUpyasya ca tatra pAThAt , bhatastanivAraNAya parigaNanamityarthaH / parigaNitAn RtasAdIn krameNodAharatibahISviti / yadyapi bahvAdiSu So vaikalpikatvAttadabhAve bahutretyAdi sidhyati, tathApi pakSe bahInetyAyaniSTavAraNAyedam / tatastatreti prAcokamudAharaNamatropekSitam / 'sarvanAno vRttimAtre-' ityanena gatArthatvAditi manoramAyAM sthitam / pdvitreti| prAthA tu paThutaretyudAhRtam , tatprAmAdikamiti bhAvaH / paTucarIti / 'bhUtapUrve carad / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [143 bahuthA / prazastA vRkI vRkatiH / prajAbhyo hitA majalyA / 'zasi bahvalpArthasya puMvanAvo vaktavyaH' (pA 3926) bahImyo dehi bahuzaH, alpAbhyo dehi alpazaH / 'svatakhorguNavacanasya' (vA 3127) zukrAyA bhAvaH zakratvam, zukratA / guNavacanassa kim-kA bhAvaH kIsvam / 'zaradaH kRtArthatA' bhaavH| kutsitatvena draSTuM yogyetyarthaH / bahutheti / bahrIzabdAt prakAravacane thAl / puMvattve GISo nivRttiriti bhAvaH / bahuprakAretyarthaH / vRkatiriti / prazaMsAyAmityanuvRttau 'vRkajyeSThAbhyAM tilatAtilau ca cchandasi' iti vRkIzabdAd jAtilakSaNaDISantAt tila / puMvattve GISo nittiriti bhAvaH / ajathyeti / tasmai hitam' ityadhikAre 'ajAvibhyAM thyan' ilAjAzabdAt thyan / puMvattve TApo nivRttiriti bhAvaH / 'vRkatirajathyA' ityatra 'jAtezca' iti puMvattvaniSedho na, parigaNanasAmarthyAt / zasIti / zasi pare bahurthakasya alpArthakasya puMvattvaM vktvymityrthH| tasAvityAdiparigaNiteSvanantarbhAvAda vanamidam / bahvIbhya iti / bahvIbhyo dehItyarthe 'bahvalpArthAcchas kArakAdanyatarasyA ' iti bahIzabdAt zas , puMvattve DoSo nivRttiriti bhAvaH / saMpradAnakArakatvasphoraNAya dehIti zabdaH / alpaza iti / alpAbhyo dehItyarthaH / puMvattve TApo nivRttiriti bhAvaH / tvataloriti / tvapratyaye talpratyaye ca pare guNopasarjanadravyavAcinaH puMvattvaM vaktavyamityarthaH / kItvamiti / kIMzabdasya kriyAnimittatvAna guNava canatvamiti bhAvaH / 'AkaDArAt-' iti sUtrabhASye samAsakRdantataddhitAntAvyayasaH nAmajAtisaMkhyAsaMjJAzabdabhinnamarthavacchabdarUpaM guNavacanasaMjJaka bhavatIti sthitam / prakRte ca guNavacanazabdena etadeva vivakSitam / 'voto guNavacanAt' iti sUtrabhASyasthaM sattve nivizate'paiti-' ityAdi guNalakSaNaM tu nAtra pravartate / ata eva "eka taddhite va iti sUtrabhASye ekasyA bhAva ekatvamityatra ekazabdasya guNavacanatvAbhAvAt tvatalorguNavacanasya' ityaprAptaM puMvattvamatra vidhIyata ityuktaM saGgacchate / sakhItvamityAdi tu asAdhveveti zabdenduzekhare vistaraH / nanu kRtaH arthaH kRtyaM yayA sA kRtArthA, tasyA bhAvaH kRtArthatetyatra kathaM puMvattvam / kRtAryazabdasya paTujAtIyeti / 'prakAravacane jAtIya' / darzanIyarUpetyAdi / 'prazaMsAyAM rUpap' / 'yApye pAzap' bahutheti / 'prakAravacane thAl' / tatra hi 'kiMsarvanAma bahubhyaH-' ityadhikRtam / vRkatiriti / 'vRkajyeSThAbhyAM tilatAtilau ca cchandasi' iti tila / ajathyeti / 'ajAvibhyAM thyana' / zasIti / 'bahvalpAryAt-' iti yaH zas , sa tasilAdiSu jJAtavya ityarthaH / tratasAdiSu parigaNanaM kartavyamiti yAvat / tvatalorguNavacanasyeti / guNasveti vasAvye vacanagrahaNaM prasiddhaguNaparigrahArtham / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsaityAdau tu sAmAnye napuMsakam / 'bhasthADhe taddhite' (vA 3928) / hastinInAM samUho hAsikam / baDe kim-rohiNeyaH / 'sIbhyo Thak' (sU 1123) iti DoDA gRpate / 'proTa' (sU 1216) iti Dhaki tu puMvadeva / anAyI devatA samAvakhana uktaguNavacanatvAbhAvAdityata Aha-zarada iti / dRDhabhaktirityatrAnupadohArItyA kRtaH arthaH yena tat kRtArthamiti sAmAnyAbhiprAyaM kRtArthazabdaM prathamato vyutpAdya tasmAdavivakSitalisAt tatpratyayo vyutpAdya iti bhAvaH / bhasyADha iti / Dhabhinne taddhite pare striyAH puMvattvaM vaktavyamityarthaH / parigaNiteSvanantarbhAvAdvacanam / hAstikamiti / 'tasya samUhaH' ityadhikAre 'acittahastidhenoH' iti Thak / ThasyekaH / puMvattve savi nAntalakSaNaDIpo nivRttiH / 'nastaddhite' iti Tilopa iti bhAvaH / na ca puMvatvAbhAve'pi 'yasyeti ca' iti IkAralope Tilope ca hAstikamiti siddhamiti vAcyam / 'yasya-' iti lopasyAbhIyatvenAsiddhatayA sthAnivattvena ca taddhitaparakatvAbhAvena TilopAnApatteH / "Thakchasozca' iti puMvattvAdeva siddhistvanA shaayaa| chasaH sAhacaryeNa 'bhavataSThakchasau' iti Thaka eva tatra prahaNAt / rauhiNeya iti / 'varNAdanudAttAt / ' iti rohitazabdAd DIpa takArasya nakAraca / rohiNyA apatyamityarthe 'bIbhyo Dhak', eyAdezaH, 'bhasya-' iti puMvattve DInakArayoH nivRttiH spAditi bhAvaH / gRhyata iti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / asAyIti / aneH bI zramAyI / 'vRSAkapyani-' iti DIp / amerikArasya aikArAdezaH / zramAyI atastathaivodAharati-zukratvam , zuklateti / nanviha jAtisaMjJAvyatiriktaM dharmamAtraM guNa iti yatprAcInatam , tatkhIkartavyam / anyathA 'nirIkSya mene zaradaH kRtArthatA' 'sA mumoca ratiduHkhazIlatAm' ityAdiSu puMvadbhAvApravRttyA dIrghazravaNaM syAdityata Aha-sAmAnye napuMsakamiti / evaM ca 'neSTaM puro dvAravatItvamAsIt' ityAdiprayogale nirvAdha iti bhAvaH / hAstikamiti / 'acittahastidhenoH-' iti Thak / na cAtra 'yasyeti-' lopena nirvAhaH, tasya 'asiddhavadatrA-' ityasiddhatvAd 'acaH parasmin-' iti sthAnivadrAvAca 'nastakhite' iti TilopAnApatteH / na ca 'Thakchasozca' ityanenaivAtra puMvadbhAvasiddhiH rAyA / chasA sAhacaryAt 'bhavataSThakchasau' ityasyaiva Thakastatra grahaNAt / nApi 'jAtezca' iti puMvadbhAvaniSedhaH zayaH / asmAdeva bhASyodAharaNAt 'sautrasyaiva niSedho na tvaupasaMkhyAnikasya' iti jJApanAt / rohiNeya iti / rohitazabdAd 'varNAdanudAttAt-' iti DInakArA / sati tu puMvadbhAve tayonivRttau rauhiteya iti syAditi bhAvaH / gRhyata iti / vyAkhyAnAditi zeSaH / agnAyIti / amizandAd 'vRSAkapyani-' iti striyAM DIbaikArAdezau / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [145 asya svAtIpAkasya pAneyaH / sptiishbdnidhaa| zatrupa-yAtsapanazabdAmA ravAdisvAda kInyekaH / samAnaH patiryasyA iti vigrahe vivAhanibandhanaM patizabdamAzrikha nityatrIliGgo dvitIyaH / sAmiparyAyapatizamdena bhASitapuMskastatIyaH / bhASayoH zivAyaN / sapatnyA apatyaM sApanaH / tRtIyAttu liGgaviziSTadevatA asyetyarthe 'agne Dhaka' iti Dhaka / prAtipadikagrahaNe liviziSTasyApi grahaNAt / tato Dhasya eyAdezaH, puMvattve sati DIbaitvanivRttau agni eya iti sthite 'yasyeti ca' iti ikAralope AdivRddhau Ameya iti rUpam / puMvattvaniSedhe tu AgmAyeya iti syAditi bhAvaH / vastutastu agmitvaM puMsi pravRttinimittam , striyAM tu agnisaMbandha iti pravRttinimittabhedAdevAtra na puMvattvamiti bodhyam / sapatnIzabdastridheti / vyutpAdanabhedAditi zeSaH / zatruparyAyAditi / 'ripau vairisapatnAridviSaveSaNaduhRdaH' iti kozAditi bhAvaH / ayaM bhASitapuMskaH / vivAhanibandhanamiti / vivAhajanitasaMskAravizaSanimittakamityarthaH / 'patitvaM saptame pade' ityAdismaraNAditi bhAvaH / AzrityetyanantaraM pravRtta iti zeSaH / samAnaH patiH yasyA iti bahuvrIhiH / 'nityaM sapalyAdiSu' iti nipAtanAt sabhAvaH, DIb natvaM ca / nityastrIliGga iti / anya padArthasya strItve satyeva vivAhanibandhanapatizabdasya sabhAvA. dividhAnAditi bhAvaH / 'pati ma dhavaH' iti kozAditi bhaavH| prAdyayoriti / zatruparyAyaM sapatnazabdaM vivAhanibandhanaM patizabdaM cAzritya pravRttayoH sapatnIzabdayorityarthaH / sApata iti / sapatnyA apatyamityarthe 'tasyApatyam' ityaNaM bAdhitvA 'strIbhyo Dhak' iti Dhaki prApte 'zivAdibhyo'Na' ityaNi Ayasya sapanIzabdasya bhASitapuMskatayA puMvattva chIpo nivRttau sApatna iti rUpam / na tu nakArasyApi nivRttiH, zatruparyAyasapatnazabdasya avyutpannaprAtipadikatayA tatra nakArasya strItvanimittakatvAmAvAt / dvitIyasya tu sapatnIzabdasya DInatvAbhyAm utpannasya zivANi kRte bhASitapuM. skatvAbhAvAdna puMvattvam, kiMtu DIpo 'yasyeti ca' iti lope sApana iti rUpam / sati tu puMvatve DIjakArayoH nivRttI sApata iti syAt / tRtIyAttviti / khAmiparyAyaM patizabdamAzritya pravRttAt sapanIzabdAt patyuttarapadalakSaNo eya evetyanvayaH / sapalyA apatyamityarthe tasyApatyam' ityaNaM bAdhitvA 'dityadityAdityapatyuttarapadAraNya:' Agneya ti / puMvadrAvAbhAve tu prAmAyeya iti syAditi bhAvaH / zatruparyAyAditi / atra ca 'dhyan tsapane' iti nirdezo ligam / ripo vairisapanAridviSaddveSaNaduhRdaH' ityamaraH / vivAhanivandhanamiti / tajanyasaMskAravizeSaviziSTe rUDhamityarthaH / sApata iti / prabhASitapuMskatvAd dvitIyasya puMvadbhAvo na bhavati / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 ] siddhaantkaumudii| [bahuvIhisamAsa paribhASayA patyuttarapadalakSaNo eya eva, na svaN / zivAdI rUDhayoreva grahaNAt / sApatyaH / 'Thakchasozca' (vA 3626) bhavatyAzchAtrA bhAvatkAH, bhvdiiyaaH| etadvArtikaM 'ekataddhite ca' (sU 1000) iti sUtraM ca na kartavyam , 'sarvanAno iti eya evetyanvayaH / nanu sapatnIzabdo na patyuttarapada ityata aAha-liGgaviziSTaparibhASayeti / evazabdasya vyAvartyamAha-na tvaNiti / nanu NyapratyayasyApi zivAdyaNa apavAda ityata Aha-zivAdI rUDhayoreveti / sapanazabdaH zatrau kevalarUDhaH / vivAhanibandhanaM patizabdamAzritya pravRttastu yogarUDhaH, viva hakatari pAti rakSatIti yogasyApi sattvAt / svAmiparyAyaM tu patizabdamAzritya pravRtaH kevalayaugikaH / zivAdau rUDhayoreva grahaNam , na tu kevalayaugikasya, yogAd rUDherbalavattvAditi bhAvaH / tataH kimityata Aha-sApatya iti / svAmiparyAyapatizabdaghaTita patnIzabdasya bhASitapuMskatvAt puMvattve sati DInatvayonivRttau 'yasyeti ca' itIkAratopaH / sApatya iti rUpamityarthaH / Thakchasozceti / vArtikametat / etayoH parataH puMvattvaM vaktavyamiti zaSaH / abhatvAdaprAptau vacanam / bhAvatkAH , bhavadIyA iti / 'tasyedam' ityadhikAre 'bhavataSThakchasau' iti bhavatIzabdAt Thakchasau, liGgaviziSTa syApi grahaNAt / taRThaki ikAdezAtprAk ThAvasthAyAmeva puMvattve ikAdezaM bAdhitvA 'isusuktAntAt kaH' iti kAdezaH / na ca ikAdeze sati bhatvAd 'bhasyADhe taddhite' iti puMvattve kRte.ikasya sthAnivattvena ThaktvAd 'isusukkAntAt-' iti kAdeze bhAvatka iti rUpasiddhau kiM ThagnahaNeneti vAcyam , ikAdeze kRte hi mathitaM paNyamasya mAthitika ityatreva alvidhitayA sthAnivattvAbhAvena saMnipAtaparibhASayA kAdezAnApatteH, atsstthggrhnnm| bhavatIza bdAcchasi tu 'miti ca' iti padatvena bhatvasya bAdhAd 'bhasyADhe-' ityaprApte puMvattve anena puMvattvam / etaditi / 'Thakchasozca' iti vArtikamityarthaH / ekataddhite sati ca puMvadbhAve nakArAdezAbhAvAtsApata iti syAt / Adyasya tu puMvadbhAve'pi sApana ityeva bhavatIti bhAvaH / rUDhayoreveti / zrAdyaH zabdo rUDhaH, dvitIyastu yogarUDhaH, tena 'samAnaH patiryasyAH' iti vigraho na virudhyata iti dik / Thakchasozceti / abhatvArtha ArambhaH / bhAvatkA iti / 'bhavataSThakchasau' DAvasthAyAmeva puMvadbhAve kRte 'ThasyekaH' iti ikAdezaM bAdhitvA tAntalakSaNaH kAdezaH / nanvikAdeze bhatvAd 'bhasyADhe-' iti puMvadbhAve sati kAdezapravRttyA rUpasiddhau kimatra ThaggrahaNena / maivam , mathitaM paNyamasya mAthitika ityatravAlvidhitvena sthAnivadbhAvAyogAtsannipAtaparibhASayA vA kAdezapravRttedurlabhatvAt / ataH 'ThakchasoH-' iti ThaggrahaNa kartavyameva / bhavadIyA iti / chasaH sitkaraNAt 'siti ca' iti padasaMjJA / tenAtra Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [147 vRttimAtre puMvadbhAvaH' iti bhASyakAre vyA gatArthatvAt / sarvamayaH / srvkaamyti| sarvikA bhAryA yasya sa sarvakabhAryaH / sarvapriya ityAdi / pUrvasyaivedam , 'bhauceti / ekazabdasya taddhite uttarapade ca pare havaH syAditi tadarthaH / ekasyA bhAna ekatvam , ektaa| ekasyAH zATI ekazATI / vRttimAtra iti / kRttaddhitAdayo vRttayaH / mAtrazabdaH kAtsnrye / 'striyAH puMvat-' ityAdisUtragatanimittAbhAve'pi bhavati / bhASyakAreSTayeti / bhASyakAravacaneneti yAvat / idaM ca 'dakSiNottarAbhyAm-' iti sUtre bhASye spaSTam / gatArthatvAditi / nivRttaprayojanakatva iti bhAvaH / etatprayojanasya 'sarvanAmnaH-' iti vacanenaiva siddhatvAditi yAvat / 'sarvanAmno vRttimAtre' ityasya taddhitavRttau udAharati-sarvamaya iti / sarvasyA Agata ityarthaH 'tata AgataH' ityadhikAre 'maTaT ca' iti mayaT, 'sarvanAmnaH' iti puMkttvam , cinmayamityAdivadatyantakhArthiko vA nayaTa / atha sanAdyantadhAtuvRttAvudAharati-sarvakAmyatI. ti / sarvAmAtmana icchatItyarthe 'kAmyacca' iti savAzabdAt kAmyac / sarvanAmnaH iti puMvattvam / 'sanAdyantAH- iti dhaanutvaallddaadi| mayaTakAmyacostratasAvityAdiparigaNiteSvanantarbhAvAttasilAdiSviti puMvattvamatra na syAditi bhAva / taddhitavRttau udAharaNAntaramAha-sarvakabhArya iti / samAsavRttirevaiSA / sarvapriya iti / sarvA priyA yasyeti vigrahaH / samAsavRttiriyam / priyAdiparyudAso rUpavatIpriya ityAdau upayujyata iti bhAvaH / vastutastu ekazabde akacpratyaye 'pratyasthAt-' iti ittve ekikA, jaztvaM bhavati / evaM ca padasaMjJayA bhasaMjJAyA bAdhAd 'bhasyADhe-' ityasyApravRttyA vArtike chamagrahaNaM kRtam / bhASyakAreSTayeti / anena sUtravArtikayoruktisaMbhavo dhvanitaH / uttaraM dRSTvA pUvasthApravRttatvAt / niSkarSe tu vyarthamevetyAha-tArthatvAditi / iSTerudAharaNAnyAha-sarvamaya ityAdinA / 'tata AgataH' ityarthe 'mayaDvA-' iti mayaT / tamilAdiSu mayaDAdaraparigaNitatvAttenedaM na sidhyatIti bhAvaH / sarvakabhArya iti / na 2 . puMvat-' iti sUtreNa gatArthatA, 'na kopadhAyAH' iti niSedhAt / na cAsyApi tena niSedhaH zaGkayaH / 'striyAH puMvat-' ityAdiprakaraNoktasyaiva tena niSedhAt / asyA iSTestu tasmin prakaraNe asamAviSTatvAt / na ca vRttyantargatasya sarvanAmatvAbhAvAtpuMvadbhAvo na bhavediti vAcyam / vacanArambhasAmarthyAd mAtragrahAdvA kacitsarvanAmatvena dRSTAnAM saMprati saMjJAbhAve'pi puMvadbhAvAbhyupagamAt / zrataevottarapUrvAya ityatra saMjJAbhAve'pi puNvdbhaavH| sarvA nAma kAcit , tasyAH putraH sarvAputra ityatra tu nAtiprasaGgaH, saMjJopasarjanayoH sarvAdigaNabahibhUtatvena vRtteH pUrvamapyasarvanAmatvAt / sarvapriya iti / 'striyAH puMvat-' ityatra Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsaSAjAjJAdvA-' (sU 466 ) iti liGgAt / tenAkavyekazeSavRttau ca na / srvikaa| sarvAH / 'kukkuvyAdInAmaNDAdiSu' (vA 3634) kukkuvyA aNDaM kukkuTA. eDam / mRgyAH padaM mRgapadam / mRgazIram / kAkazAvaH / 837 kyaGamAnitasyAbhAva ekikatvam / atra puMvattve TApa itvasya ca nivRttau ekakatvamiti syAt , ikAro na zrUyeta, itvanimittasya TApo nivRttatvAt , pAcikAzabdAja jAtIyari pAcakajAtIyetivat / hrakhe sati sthAnivattve TApaH sattvAt prAptajIvikavaditvazravaNamiti phalabhedasattvAd 'ekataddhite ca' iti na gatArthamityAhuH / nanu taditarA tadanyetyAdAvuttarapadasya sarvanAmatvAt puMvattvaM syAdityata Aha-pUrvasyaivedamiti / vRttipraviSTAnekabhAgAnAM madhye kiJcidepekSayA pUrvasyaivedaM sarvanAmnaH puMvattvavidhAnamityarthaH / bhastraiSAjAjJAdveti liGgAditi / 'bhastraiSA-' iti sUtreNa eSA dvA ityetayoH sAkackayorapi kApUrvasya ittvavidhAnam anyathA nirviSayaM syAt / taddhitavRttau tayoH sarvanAmatayA puMvasvaniyamAditi bhAvaH / akaci taddhitavRttAvudAharati-sarviketi / sarvAzabdAta sAkackAdyApi 'pratyayasthAt-' iti ittve puMvattve TAbittvayoH nivRttiH syAditi bhAvaH / ekazeSavRttAvudAharati-sarvA iti / TAvantasya prathamAbahuvacanamidam / puMvattve TApo nivRttiH syAditi bhAvaH / kukkuTyAdInAmaNDAdiSviti / puMvattvaM vaktavyamiti zeSaH / asamAnAdhikaraNArthamidamiti sUcayan SaSThIsamAsamudAharati-kukkuTyA aNDaM kukkuTAeDamiti / puMvattvena jAtilakSaNISo nivRttiriti bhAvaH / evamapre'pi / mRgakSIramiti / mRgyAH kSIramiti vigrahaH / kAkazAva iti / kAkyAH zAva iti vigrahaH / 'potaH pAko'bhako DimbhaH pRthukaH zAvakaH zizuH' ityamaraH / priyAdiparyudAso rUpavatIpriya ityAdAvupayujyata iti bhAvaH / tdit| tadanyetyAdAvuttarapade'tiprasaGgamAzaGkayAha-pUrvasyaiveti / vRttighaTakAnekabhAgamadhye kiMcidapekSayA pUrvasyetyarthaH / liGgAditi / anyathA eSA dvA etayoH kAtpUrvasya Api vidhIyamAnamitvaM nirviSayaM syAditi bhAvaH / 'dakSiNapUrvA dik' iti bhASyodAharaNamapIha limiti bodhyam / yattu prAcA 'sarvanAmnaH samAse pUrva puMvat' ityuktam , yacca vyAcakhyuH 'vArtikArthamanuvadati sarvanAmna ityAdinA' iti, tatprAmAdikam / 'vRttimAtre' iti pAThasyaiva bhASyArUDhatvAt / sarvamayaH sarvakAmyatItyuktodAharaNAsiddhiprasaGgAcca / bAtikArthamityAdyapi prAmAdikameva / vArtikapranthe etadabhAvAt / na ca 'sarvanAno vRttimAtre-' ityetadvArtikameva, na tu bhASyakAreSTiriti zaGkayam / 'ThakchasoH-' iti vArtikasya nirAlambanatvApatteH / bhASyakAreSTitve tu vArtikasyoktisaMbhava ukta eva 1 'kAkAyAH' iti kacit paatthH| 2 'pUrvam' iti kacinnAsti / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [146 nozca / (6-3-36) etayoH parataH puMvat / enIvAcarati etAyate / zyenIvAcarati zyetAyate / svabhinna kAcidarzanIyAM manyate darzanIyamAninI / darzanIyAM striyaM manyate darzanIyamAnI caitrH| 838 na kopadhAyAH / (6-3-37) kopadhAyAH striyA na puMvat / pAcikAbhAryaH / rasikAbhAryaH / madrikAyate / kyaGmAninozca / etayoriti / kyaGi mAnini ca uttarapade parata ityarthaH / enIveti / etA citravarNA / 'citraM kimIrakalmASazavaletAzca krbure|' ityamaraH / etazabdaH zvetaparyAya iti yAjJikAH / 'varNAdanudAttA-' iti lIb nakArazca / 'upamAnAdAcAre' ityanuvartamAne 'kartuH kyaG salopazca' iti enIzabdAt kyaGi puMvattve DInatvayonivRttau, 'akRtsArvadhAtukayoH' iti dIrghe etAyate iti rUpamiti bhAvaH / zyenIveti / zyetazabdaH zvetaparyAyaH / 'zuklazubhrazucizvetavizadazyetapANDurAH / ' ityamaraH / kyaDAdi pUrvavat / nanu 'striyAH puMvat-' ityeva mAninItyuttarapade parataH puMvattvasiddheH mAningrahaNaM kimarthamityAzaya mAningrahaNamasamAnAdhikaraNArtham astrIlijhArtha cetyabhipretya asamAnAdhikaraNe pare tAvadudAharati-vabhinnAmiti / darzanIyamAninIti / darzanIyAmiti dvitIyAnte upapade supyajAtau NinirityanuvRttI 'manaH' iti NinipratyayaH, upapadasamAsaH, subluk, asamAnAdhikaraNe'pi mAninzabde uttarapade pare anena puMvattve TApo nivRttau 'RnebhyaH-' iti chopi darzanIyamAninIti rUpam / yA tvAtmAnameva darzanIyAM manyate tasyA darzanIyAyAH 'striyAH puMvat-' ityeva puMvattvaM siddhamiti dhvanayituM skhabhinnAmityuktam / ekasyA eva darzanIyAyA manadhAtvartha prati karmatvakartRtvasaMbhave'pi vAstavAbhedena mAninIzabdasAmAnAdhikaraNyasattvAditi bhAvaH / athAstrIline uttarapade udAharati-darzanIyAmiti / striyamityanantaramAtmAnamiti zeSaH / AtmAnaM yo darzanIyAM striyaM manyate sa darzanIyamAnI caitra ityanvayaH / atra uttarapadavAcyasya mAnino vastuto darzanIyastrIbhede'pi Aropita. tadabhedamAdAya sAmAnAdhikaraNyaM yadyapyasti, tathApi mAninzabdasya uttarapadasya pulliAtvAt tasmin pare puMvattvaM na prAptamityanena tadvidhiriti bhAvaH / na kopdhaayaaH| prAk / kyaDyA-etAyata ityAdi / 'kartuH kyaG salopazca' kyaGi puMvadbhAve kRte etazyetayoH 'akRtsArva-' iti dIrghaH / mAningrahaNamasamAnAdhikaraNArthamasyartha cetyAzayena yathAkramamudAharati-khabhinnAmityAdinA / darzanIyamAninIti / 'manaH' iti NiniH / nAntatvAn DIpa / yA tvAtmAnameva darzanIyAM manyate tatra 'striyAH puMvat-' ityeva siddham / ekasyA api IpsitatamatvavyApArAzrayatvavivakSAbhedena karmatvakartRtvayoH satve'pi vAstavAbhedena sAmAnAdhikaraNyAvighAtAditi bhAvaH / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsamadrikAmAninI / 'kopadhapratiSedhe taddhitavupraNam' ( vA 3631) / neha - pAkA bhAryA yasya sa pAkabhAryaH / 836 saMzApUraNyozca / (6-3-38) anayorna puMvat / dattAbhAryaH / dattAmAninI / dAnakriyAnimittaH striyAM puMsi ca saMjJAbhUto'yamiti bhASitapuMskasvamasti / patramIbhAryaH / paJcamIpAzA / 840 pAcikAmArya iti / pAcikA bhAryA yasyeti vigrahaH / paco Nvula / akAdezaTAbittvAni puMvattvaniSedhazca / puMvattve TAbittvayonivRttiH syAt / rasiketi / raso'syA astIti rasikA, ata iniThanau' iti Than / ThasyekaH,TAp puMvattvaniSedhaH / puMvattve tu TApo nivRttiH syAt / madrikAyata iti / madrAkhye dezavizeSa bhavA madrikA 'madravrajyo kan' TApa ,ittvam ,madrikevAcaratItyarthaH / 'kyaGmAninozca' iti puMvattvaM prAptamiha niSidhyate / mdrikaamaaniniiti| madrikAM manyata ityarthe 'manazca' iti NiniH, uppdsmaasH| ihApi 'kyamAninoca' iti puMvattvaM prAptaM niSidhyate / ubhayatrApi puMvattve TAbitvayoH nivRttiH syAt / taddhitavugrahaNamiti / 'na taddhitavukopadhAyAH' iti sUtraM paThanIyamiti yAvat / taddhitasabandhI vusaMbandhI ca yaH kakAraH tadupadhAyAH striyA na puMvattvamiti phalati / madrikAyate iti taddhitakopadhodAharaNam / pacikAmArya iti tu vusaMbandhikopadhodAharaNam / taddhitavugrahaNasya prayojanamAha-neheti / pAketi / 'arbhakapRthukapAkA vayasi' ityuNAdiSu kAtyAyanto nipAtitaH / ayaM taddhitasya pratyayasya vA na kakAra iti nAtra puMvattvaniSedha iti bhAvaH / nanu dattAzabdasya saMjJAtvena ekadravyanivezitayA bhASitapuMskatvAbhAvAt "striyAH puMvata-' ityasya prasakterevAbhAvAt kiM taniSedhenetyata Aha-dAnakriyAnimitta iti / dattazabdo'yaM DityAdizabdavana, kiMtu dAnakriyAM puraskRtyaiva striyAM puMsi ca saMjJAbhUtaH pravRttaH, atastasya bhASitapuMskatvAt vattve prApte niSedho'yamityarthaH / pUraNyAH puMvattvaniSedhapAcikAmArya iti / pacatIti pAcikA Nvul / 'yuvo:-' ityakAdeze TApi 'pratyayasthAt-' itIttvam / rasikAmArya iti / raso'styasyA iti rasikA / 'zrata iniThanau' iti Than / madrikAyata iti / madreSu bhavA madrikA / 'madravRjyoH kan' / 'kyaGmAninozca' iti puNvttvpraaptiH| sati tu puMvadbhAve itvaM na zrUyateti bhaavH| taddhitavugrahaNamiti / dvandvAnte zrUyamANaH zabdaH pratyekaM saMbadhyate, taddhitagrahaNaM vugrahaNaM cetyarthaH / pAkAmAyeti / 'armakapRthukapAkA vayasi' iti kapratyayAnto'yamuNAdiSu nipAtitaH / na cAyaM taddhitasya kakAro, nApi voH / 'vayasi prathame' iti mapaM bAdhitvA ajAditvAp / saMzApUraNyozca / yattu dattAyate iti kyaGantamapi , 'vuko vA' iti kvacit paatthH| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [151 vRddhinimittasya ca taddhitasyAraktavikAre / (6-3-36) vRddhizabdena vihitA yA vRddhistaddhaturyataddhito'raktavikArArthastadantA strI na puMvat / srotrIbhAryaH / mAthurIyate / mAthurImAninI / vRddhinimittasya kim-madhyamabhAryaH / taddhitasya kim-kANDalAvabhAryaH / vRddhizabdena kim-tAvanAryaH / rakke tu mudAharati-paJcamIbhArya iti / paJcamI bhAryA yasyeti vigrahaH / atra 'striyAH puMvat-' iti prAptaM niSidhyate / pazcamIpAzati / ninditA paJcamItyarthaH / 'yApye pAzap' / atra 'tasilAdiSu-' iti prAptaM puMvattvaM niSidhyate / vRddhinimittasya ca / vRddhenimittaM heturiti viprahaH / raktaM ca vikArazceti samAhAradvandvaH / tato naJtatpuruSaH / raktavikArabhinne'rthe vidyamAnasyetyarthaH / vRddhizandena vihitaiva vRddhiriha vivakSitA, vyAkhyAnAt / tadAha-vRddhizabdenetyAdinA / tadanteti / pratyayagrahaNaparibhASAlabhyam / sraunIti / sraghno dezaH / tatra bhava ityaN / 'yasyeti ca' ityakAralopaH / NittvAdAdivRddhiH, 'TiDDhANaJ-' iti DIp / srodhI bhAryA yasyeti vigrahaH / 'striyAH puMvat-' iti prAptamiha niSidhyate / mAthurIyate mAthurImAninIti / mathurAyAM bhavA mAthurI, 'tatra bhavaH' ityaN , 'yasyeti ca' ityAkAralopaH, zrAdivRddhiH, 'TiDDha-' iti GIp / mAthurIvAcaratItyarthe 'kartuH kyaD-' iti kyaG / 'sanAyantAHiti dhAtutvAllaDAdi, mAthurIyate / mAthurI manyate mAthurImAninI, 'manaH' iti NiniH, upadhAvRddhiH / upapadasamAsaH, subluk, nAntatvAnDIp / ihobhayatrApi 'kyasmAninozca' iti prAptaM puMvattvaM niSidhyate / madhyamamArya iti / madhye bhavA madhyamA, 'madhyAnmaH' iti maH / madhyamA bhAryA yasyeti vigrhH| "khiyAH puMvat-' iti puMvattvam / atra mapratyayasya taddhitasya vRddhinimittatvAbhAvAna puNvttvnissedhH| kANDalAvamArya iti / kANDaM lunAtIti kANDalAvI, 'karmaNyam' ityaepratyayaH kRt , 'coriNati' iti vRddhiH, AvAdezaH, upapadasamAsaH, "TiDDhANaJ-' iti DIpa / kANDalAvI bhAryA yasyeti vigrahaH, puMvattvAd chIpo nivRttiH / atrANaH kRttvAttaddhitatvAbhAvAd na puMvattvaniSedhaH / tAvadbhArya iti / tat parimANamasyAstAvatI, 'yattadetebhyaH vRttyAdiSUdAhRtam , tattu vizeSAbhAvAdihopekSitam / paJcamIpAzeti / 'yApye pAzap' 'tasilAdiSu-' iti prAptiH / vRddhinimittasya / saugnIti / sagne bhavA / 'tatra bhavaH' ityaNi 'TiDDhA-' iti DIp / mAthurIyata iti / mathurAyAM bhavA mAthurI / sevAcaratItyarthe 'kartuH kyaG-' iti kyaG / madhyameti / madhye bhavA madhyamA / 'madhyAnmaH' iti maH / kANDalAveti / kANDaM lunAtIti kANDalAvI 'karmaNyaNa' / 1 kvacittu mAdhurIyate mAdhurImAninIti paatthH| Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 ] siddhAntakaumudI / [ bahuvrIhisamAsa kASAyI kamthA yasya sa kASAyakanthaH / vikAre tu haimI mudrikA masyeti haimamudrikaH / vRddhizabdena vRddhiM prati phalopadhAnAbhAvAdiha puMvat-vaiyAkaraNabhAryaH, parimANe vatup' iti tacchabdAdvatup taddhitaH, 'A sarvanAmnaH' ityAkAraH, ugitvAd GIp / tAvatI bhAryA yasyeti vigrahaH / puMvattvAd GIpo nivRttiH, 'zrA sarvanAmnaH ' ityAkArAtmikAM vRddhiM prati vatupo nimittatve'pi AkArasya vRddhizabdena vidhAnAbhAvAttanimittavatubantasya na puMvattvaniSedhaH / rakte tviti / rakte'rthe vidyamAnasya taddhitasya na puMvattvaniSedha ityarthaH / kASAyIti / kaSAyo 'gairiko dhAtuvizeSaH, tena raktA kASAyI, 'tena raktaM rAgAt' ityaNi 'yasyeti ca' iti lopaH, AdivRddhiH, 'TiDDhANaJ-' iti GIp / kASAyakantha iti / puMvattve DIpo nivRttiH / zratrANaH taddhitasya raktArthakatvAd na puMvattvaniSedhaH / vikAre tviti / vikArArthe vidyamAnasya taddhitasya na puMvattvaniSedha ityarthaH / haimIti / hesro vikArabhUtetyarthaH / 'anudAttAdeva' ityaJ, TilopaH, AdivRddhi:, 'TiDDha -' iti GIp, haimIti rUpam / haimI mudrikA yasyeti vigrahaH / puMvattve DIpo nivRttiH / atrAmastaddhitasya vikArArthakatvAnna puMvattvaniSedhaH / syAdetat, vyAkaraNamadhIte vetti vA strI vaiyAkaraNI, 'tadadhIte tadveda' ityaN taddhitaH / 'yasyeti ca' ityakAralopaH / zraNo NittvAt tannimittikAyA yakArAkArasya parjanyavallakSaNa pravRttya prAptAyA vRddheH 'na yvAbhyAm -' iti niSedhaH / yakArAt prAgaikArAgamazca,'TiDDhANaJ-' iti GIp / vaiyAkaraNI bhAryA yasyeti bahuvrIhau puMvattve DIpo nivRttau vaiyAkaraNabhArya iti rUpam / tathA svazvasyApatyaM strI 'zruta ij ' iti imo'pavAdaH zivAdyaN, 'yasyeti ca' iti lopaH / prathamavakArAt parasya akArasyAdivRddherna yvAbhyAmiti niSedhaH / prathamavakArAt prAgaukArAgamazca, 'TiDDha - ' iti GIp / sauvazvI bhAryA yasyeti bahuvrIhau puMvattve GIpo nivRttau sauvazvabhArya iti rUpamiti sthitiH / atrobhayatrApi AdivRddheH 'na yvAbhyAm -' iti niSedhe'pi zraNaH taddhitasya Nittvena svarUpayogyavRddhinimittatvAnapAyAt puMvattvaniSedho durvAra ityata Aha- vRddhiM prati phalopadhAnAbhAvAdiha puMvaditi / pratItyanantaraM nimittasya taddhitasyeti zeSaH / zraNaH vRddhinimittasya yat phalaM vRddhistena upadhAnaM kRdayam / tAvaditi / tatparimANamasyAstAvatI / ' yattadetebhyaH -' iti vatupi ' mA sarvanAmnaH' ityAkAro na vRddhizabdena vihita iti bhAvaH / kASAyIti / kaSAyeNa raktetyarthe 'tena raktaM rAgAt' ityaNi GIp / haimIti / hemno vikAra ityarthe 'anudAttAdezca-' ityaJ / phalopadhAneti / nimittazabdaH phalopahitaparaH / 1 'girijo' iti kacit pAThaH / 1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [153 sauvazvabhAryaH / 841 svaanaacetH| (6-3-40) svAnAca IkArakhadantA zrI na puMvat / sukezIbhAryaH / svAhAt kim-paTubhAryaH / itaH kim-akezabhAryaH / 'pramAninIti vaktavyam' (vA 3932) sukezamAninI / 842 jAtezca / tAtkAlikasAhityaM tadabhAvAdityarthaH / 'vRddhastaddhitasya' ityetAvatyukte'pi nimittatvasaMbandhaM vRddheriti SaSThImAzritya 'vRddhinimittataddhitasya' ityarthalAbhe sati nimittagrahaNAt phalopahitanimittatvaM vivakSitamiti vijJAyata iti bhAvaH / yadyapyaijAgamasiddhavRddhiM prati aepratyayaH phalopahitameva nimittam / tathApi vRddhizabdena vihitAM vRddhi prati phalopahitaM nimittaM na bhavatyeveti na doSaH / vRddhizabdena vihitaiva vRddhiriha gRhyata ityatrApi idameva nimittagrahaNaM liGgam / anyathA aijAgamAdatra phalopahitanimittatvasyApi sattvAt tannimittagrahaNaM niSphalaM syAt / vistarastu zabdenduzekhare draSTavyaH / svAGgAccetaH / Ita iti cchedaH / tadAha-svAGgAdya IkAra iti / sukezIbhArya iti / suzobhanAH kezA yasyAH sA sukezI, 'svAnAJcopasarjanAt' iti GIS / 'striyAH puMvat-' iti prAptasya niSedhaH / paTubhArya iti / paTvI bhAryA yasyeti vigrahaH / paTutvasya asvAGgatvAnna puNvttvnissedhH| kiMtu puMvattve 'voto guNavacanAt' iti GISo nivRttiriti bhAvaH / akezabhArya iti / avidyamAnAH kezA yasyAH sA akezA, 'nao'styarthAnAm' iti bahuvrIhiH, vidyamAnazabdasya lopazca / svAGgatve'pi na GIS , 'sahanazvidyamAna-' iti niSedhAt / ataSTAbeva / akezA bhAryA yasyeti vigrahaH / svAGgatve'pi IkArAbhAvAnapuMvattvaniSedhaH / kiMtu puMvattve TApo nivRttiriti bhAvaH / amAninIti / svAGgAceti niSedho mAnizabde parato na bhavatIti vaktavyamityarthaH / sukezamAninIti / sukezI manyata kharUpayogyaparatve tu vaiyAkaraNabhArya ityatra puMvadbhAvo na sidhyediti bhAvaH / vyAkaraNamadhIte vetti vA vaiyAkaraNI / 'tadadhIte tadveda' ityaNa / svazvasyApatyaM strI sauvazvI 'tasyApatyam' ityA, ubhayatra NittvAtprAptA AdivRddhiH 'na yvAbhyAm-' ityanena pratiSidhyata iti nAyaM vRddhi prati phalopahitaH, kiM tu khruupyogyH| yadyapyaijAgamanimittatvAd vRddhi prati phalopahito'pi bhavatyayaM taddhitaH, tathApi vRddhizabdena vihitAM vRddhi prati na bhavatIti bhAvaH / atra vyAcakSate-sUtre nimittazabdaH phalopahitaparaH, anyathA nimittagrahaNamanarthakaM syAt / vRddhestaddhitasyetyukte'pi nimittatvameva saMbandha iti vRddhinimittaM yastaddhita ityarthalAbhAt / tena vRddhizabdana vihitA vRddhirityayamoM labhyate / anyathA phalopahitaparatvalAbho niSphalaH syAduktadoSatAdavasthyAditi / sukezIti / 'khAnAccopasarjanAt-' iti GIS / akezIti / 'sahanazvidyamAna-' Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ] siddhAntakaumudI | [ bahuvrIhisamAsa ( 6-3-41 ) jAteH paro yaH strIpratyayastadantaM na puMvat / zUdrAbhAryaH / brAhmaNIbhAryaH / sautrasyaivArya niSedhaH / tena hastinInAM samUho hAstikamityatra 'bhasyADhe - ' (vA 3128) iti tu bhavatyeva / 843 saMkhyayAvyayAsannAdUrAdhikasaMkhyAH saMkhyeye / (2-2-25 ) saMkhyeyArthayA saMkhyayA zravyayAdayaH samasyante sa 1 ityarthe 'manazca' iti NiniH, upadhAvRddhiH, upapadasamAsaH, subluk, puMvattve GISo nivRttiriti bhAvaH / jAtezca / Ita iti zrasvaritatvAnnAnuvartata ityabhipretyAhajAteH paro yaH strIpratyaya iti / zUdrAbhArya iti / 'zUdrA cAmahatpUrvA-' iti jAtilakSaNaGISo'pavAdaSTAp / puMvattvaniSedhAnna TApo nivRttiH / brAhmaNIbhArya iti / puMvattvaniSedhAnna zArGgaravAdiDIno nivRttiH / nanu hastinInAM samUho hAstikamityatra 'vya cittahasti-' iti Thaki hastinIzabdasya 'bhasyADhe -' iti kathaM puMvattvam, 'jAtazca' iti niSedhAdityata Aha-sautrasyaivAyaM niSedha iti / sUtravihitasyetyarthaH / 'bhasyADhe-' iti tu vArtikamiti bhAvaH / etacca 'na kopadhAyAH' iti sUtre bhASye spaSTam / saMkhyayA / zeSaprahaNam 'anekamanyapadArthe' iti ca nivRtte / bahuvrIhirityanuvartate, 'supsupA' iti ca / saMkhyeye ityetatsaMkhyayetyatrAnveti / saMkhyayA paricchedyaM saMkhyeyam, tatrArthe vidyamAnayA saMkhyayeti labhyate / saMkhyAzabdazcAyaM na svarUpaparaH, kiMtu ekAdizatAntazabdaparaH / tadAha - saMkhyeyArthayA saMkhyayeti / ekAdizabdena subantenetyarthaH / zravyayAdaya iti / avyaya, zrAsanna, adUra, adhika, saMkhyA ete subantA ityarthaH / atrApi saMkhyAzabdo na svarUpaparaH, kiMtu ekAdiiti niSedhAndoSabhAvaH / jAtezca / yadyatra jAterityevaM vihita iti vyAkhyAyeta tarhi hAstikamityudAharaNe 'zrapasaMkhyAnikasya nAyaM niSedhaH' iti bhASyotirna saMgaccheta, hastinzabda 'jAte:-' iti GIS na vihitaH, adantatvAbhAvAt, kiMtu 'RnebhyaH-' iti GIbvahita iti puMvadbhAvaniSedhasyAprasakterata zrAha - -jAteH para iti / evaM ca hastinIbhAryaH, zunIbhArya ityAdAvapi niSedhaH sidhyatIti bhAvaH / yaH strIpratyaya iti / TAbAdiH / prAcA tu GISevopAttastadayuktamiti dhvanayannudAharati -- zUdrAbhArya iti / brAhmaNIti / zArGgaravAditvAnbIn / prAcA tu GIna puMvaditi vyAkhyAya brAhmaNIbhArya ityudAhRtam, tadrabhasAt / sautrasyaiveti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / 'na kopadhAyAH' iti niSedhastu 'bhasyADhe -' iti prAptasyApi bhavatyeva / tena vilepikAyA dharmyaM vailepikamiti siddham / yadi 'arAmahiSyAdibhyaH' ityaNi puMvadbhAvaH syAttakAro'tra na zrUyeta / etacca 'na kopadhAyAH' iti sUtre bhASye spaSTam / prAsaGgikaM samApya prakRtamanusarati -- saMkhyayeti / sAmAnAdhikaraNyasyAnyapadArthavRttezca virahAt Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [155 bahuvrIhiH / dazAnAM samIpe ye santi te upadazAH / nava ekAdaza vetyarthaH / 'bahuvrIhau saMkhyeye-' (sU 811) iti vakSyamANo Dac / 844 ti viziteDiti / (6-4-142) viMzaterbhasya tizabdasya lopaH syADiti / prAsanaviMzAH, vizaterAsanA ityarthaH / adUraniMzAH / adhikacatvAriMzAH / dvau vA trayo vA zabdapara eva / atredamavadheyam-viMzateH prAgekAdizabdAH saMkhyeyeSu vartante vizedhyaliGgAzca / dazAdayo nityabahuvacanAntAH / viMzatyAdizabdAstu nityamekavacanAntAH saMkhyAyAM saMkhyeye ca vartante navatipayantA nityastrIliGgAzca / yathA viMzatibrAhmaNAH, brAhmaNAnAM viMzatiriti / yadA viMzatyAdiH saMkhyA, tato dvitvabahuvacane staH / yathA gavAM dve viMzatI iti, catvAriMzaditi gamyate / gavo tisro viMzataya iti, SaSTiriti gamyate / 'viMzatyAdyAH sadaikatve saMkhyAH saMkhyeyasaMkhyayoH / saMkhyAyeM dvibahutve stastAsu cAnavateH striyaH // ' itymrH| atrAvyayasyodAharatidazAnAM samIpe ye santi ta upadazA iti / upazabdasya samIgarthakasyAvyayIbhAva uktaH / iha tu samIpavartini upazabdo vrtte| dazasamIpavartina ityarthaH / tatazca anyapadArthavRttitvAbhAvAdaprathamAntatvAcca 'anekamanyapadArthe' ityaprApte vacanamidam / tasya dazAnAM vRkSAdInAM samIpavartino gavAdaya ityarthabhramaM vArayatinavaikAdaza vetyartha iti / sAmIpyamiha dazanzabdArthagatadazatvApekSam , ekArthIbhAvabalAt / tathA ca dazatvasamIpavartisaMkhyAvatsu upazabda iti phalati / tatazca dazatvasamIpavartisaMkhyAvanta iti bodhaparyavasAnaM bhavati / Dajiti / upadazazabdAt Daci 'nastaddhite' iti Tilopa iti bhAvaH / Asannazabdasya viMzatizabdena SaSTayantena samAse Daci kRte 'TeH' iti ikAramAtrasya lope prApte Ahati viMzaterDiti / tIti luptaSaSThIkam / 'bhasya ' ityadhikRtam / 'allopo'naH ityasmAllopa ityanuvartate, tadAha-viMzatarbhasyeti / 'alo'ntyasya ' iti na bhavati, ' nAnarthake'lo'ntyavidhiH' ityukteH / AsannaviMzA iti / viMzatipUrveNAprAptau vacanam / dazAnAmiti / upagatA daza yeSAmiti na vigRhItam / pUrve. Naiva siddheH / upadazA iti / upazabdaH samIpe samIpini ca vartate / Adhe zravyayIbhAvaH, dvitIye tu bahuvrIhiriti vivekaH / nava ekAdaza vetyartha iti / saMkhyAdvArakasabandhasyAntaraGgatvAditi bhAvaH / tena dazAnAM vRkSAdInAM samIpe ye santi gavAdayate upadazA iti na pryujynte| tivish| sUtre tIti luptaSaSThIkamityAzayenAha-tizabdasyeti / AsannavizA iti / iha tilopottaram 'ato guNe' iti pararUpameva, na tu TilopaH, TilopasyAbhIyatvenAsiddhatvAt / na cAtra pararUpamapi na syATTilopasya sthAni Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 ] siddhaantkaumudii| [bhuvriihismaasdvitraaH| dvirAvRttA daza dvidazAH, viMzatirityarthaH / 845 dinAmAnyantarAle / (2-2-26) dizo nAmAnyantarAlne vAdhye prAgvat / dakSiNasyAzca saMkhyAsanasaMkhyAvanta ityarthaH / ici kRte zrAsannaviMzati-a-iti sthite, tilope savarNadIrgha bAdhitvA 'ato guNe' iti pararUpe, AsannaviMzazabdaH adantaH / 'uttarapadatve cApadAdividhau pratiSedhaH ' iti pratyayalakSaNAbhAvenApadatvAt / athAdUrazabdasyodAharati-adUratriMzA iti / triMzataH adUrA iti vigrahaH / triMzasaMkhyAyAH adUrasaMkhyAvanta ityarthaH / Daci TilopaH / adhikasyodAharati-adhikacatvAriMzA iti / catvAriMzato'dhikA iti vigrahaH / catvAriMzatsaMkhyAyA adhikasaMkhyAvanta ityarthaH / Daci ttilopH| saMkhyAvAcakazabdasya saMkhyAvAcakazabdena samAsamu. dAharati-cho vA dhayo vA dvitrA iti / vAthai bahuvrIhiH, dvitrynyt| ityarthaH / Daci TilopaH / nanu dvitrA AnIyantAmityukte kadAcid dvAvAnayati, tadA kathaM bahuvacanaMmiti cet , atra bhASye 'anizcaye bahuvacanaM prayoktavyam' iti vacanAt samAhitam / tathA 'kAryAnvaye vikalpaH, zabdAttu niyamena koTidvayopasthitiH / tadupasthityanantaramanyatarAnayanamicchayA / ataH 'zabdAniyamena paJcAnAmupasthitiH' ityapi samAhitam / na ca vAtheprAdhAnyAd 'anekamanyapadArthe' ityevAtra siddhamiti vAcyam , 'zeSAdvibhASA' iti kababhAvArthakatvAt / sa hi kap 'anekamanyapadArthe' iti vihitabahuvrIhAveva pravartata iti bhASye spaSTam / atha saMkhyAyAH saMkhyayA samAse udAharaNAntaramAha-dvirAvRttA daza dvidazA iti / zabdazaktisvAbhAvyAssujarthAntaviNa pUrvapadasya vRttyAzrayaNAt samAse suco na zravaNamiti bhASye spaSTam / dvitvasaMkhyAkadazatvavanta ityarthaH / phalitamAha-viMzatirityartha iti / diGnAmAni / nAmAnItyanantaraM subantAni parasparamiti shessH| prAgvaditi / samasyante sa ca bahuvrIhirityarthaH / nAmAnIti bahutvamavivakSitamityabhipretyodAharativattvAditi zaGkayam / ajjhalAdezo'jAdezo na bhavatIti 'acaH parasmin-' ityasyApravRtteH / 'sthAnivadAdezaH-' iti tu na pravartata eva, zAstrIya kArye hi kartavye tatpravRttiH, na tu vighAtArthamiti siddhAntAt / viMzateriti / ihApi AsannA viMzatiryeSAmiti na vigRhItamuktayuktaH / adaretyAdi / adUrAstriMzataH, adhikAzcatvAriMzata iti vigrahI bodhyau| dvitrA iti / vArthe'yaM bahuvrIhiH / sa ca vArtho na vikalpaH, pakSe dvivacanasyApyApatteH, kiM tu saMzayaH / sa cAniyatasaMkhyAvamI, tatra ca trayo'pi savedA bhAsanta iti tadapekSaM bahuvacanameva / AnayanAdikriyAnvayastu dvayostrayANAM vetsaniyata evetyAhuH / dvirAvRttA iti / sujaphai bahuvrIhirityarthaH / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [157 pUrvasyAzca dizo'ntarAlaM dakSiNapUrvA / nAmagrahaNAdhaugikAnAM na / aindrayAca kauberyAzcAntarAlaM dik / 846 tatra tenedamiti sarUpe / (2-2-27) saptamyante grahaNaviSaye sarUpe pade tRtIyAnte ca praharaNaviSaye idaM yudaM pravRttamityarthe samasyete karmavyatihAre ghotye sa bahuvrIhiH / itizabdAdayaM viSayavizeSo dakSiNasyAzceti / dakSiNapUrveti / strItvaM lokAt / yatA antarAlamiha digeva gRhyate / 'sarvanAmno vRttimAtre puMvattvam ' iti bhASyam / yadyapyupasarjanatvAna sarvanAmatvam / tathApi bhUtapUrvagatyA sarvanAmatvamAdAya puMvattvaM bhavati, ata eva bhASyAt / nanu dizorantarAle ityeva siddha nAmagrahaNaM kimarthamityata AhanAmagrahaNAditi / dikSu rUDhAH zabdA diGnAmAnItyanena vivkssitaaH| aindrIzabdaH kauberIzabdazcendrasaMbandhAt kuberasaMbandhAca pravRttau yaugika eva na rUDha iti bhAvaH / tatra tena / samAsa iti, bahuvrIhiriti cAdhikRtam / tatra ityanena saptamyante pade vivakSite / prahaNaviSaye iti prathamAdvivacanAntaM tadvizeSaNamadhyAhAryam / tena ityanena tu tRtIyAnte pade vivakSite / praharaNaviSaye iti prathamAdvivacanAntaM tadvizeSaNamadhyAhAryam / sarUpe iti prathamAdvivacanAntaM padavizeSaNam / grahaNaviSaye iti praharaNAvaSaye iti tu saptamyantayostRtIyAntayozca yathAsaMkhyamanveti / idam ityrthnirdeshH| yuddha pravRttamiti tadvizeSyamadhyAhAryam / karmavyatihAre dyotye ityapyadhyAhAryam / tadAhasaptamyanta iti / prathamAdvivacanamidam / grahaNaviSaya iti / gRhyate asminiti prahaNam , kezAdi, adhikaraNe lyuTa , tad viSayaH vAcyaM yayoste, grahaNaviSaye, prahaNavAcake iti yAvat / praharaNaviSaya iti / prahiyate aneneti praharaNaM daNDAdi tad viSayaH vAcyaM yayoste praharaNaviSaye praharaNavAcake iti yAvat / atrApi sarUpe pade ityanveti / idaM yuddhaM pravRttamityartha iti / idamiti sAmAnyArthanirdezaH / yuddhamiti vizeSanirdezaH / ataH kezAkezi yuddhamiti na punaruktiH / parasparagrahaNaM parasparapraharaNaM ca karmavyatihAraH / nanu grahaNaviSaye praharaNavRttau tu sujAntarbhAveNaivaikArthImAvAzrayaNAtsuco'prayogaH / saMkhyayeti kim , catvAro brAhmaNAH / avyayetyAdi kim, brAhmaNAH paJca / saMkhyeyeti kim , adhikA viMzatirgavAm / saMkhyArtheyaM saMkhyeti na samAsaH / AdazataH saMkhyAH saMkhyeye vartante na tu saMkhyAyAm / viMzatyAdyAH saMkhyAstu sNkhyeysNkhyyorvrtnte| yadA tu saMkhyeye viMzatizabdastadA bhavatyeva samAsaH adhikaviMzA iti / tatra tenedam / grahaNaviSaya iti / gRhyate iti grahaNaM kezAdi, tadviSayo vAcyo yayokhe sarUpe / prahiyate aneneti praharaNaM daNDAdi, tadviSayo vAcyo yayoriti prAgvat / karmavyatihAraH paraspara Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 ] siddhaantkaumudii| [ bahuvrIhisamAsalabhyate / 'manyeSAmapi dRzyate' (sU 3536 ) dIrgha ityanuvartate / ici karmagyatihAre bahuvrIhau pUrvapadAntasya dIrghaH / isamAsAnto vakSyate / tiSThadguprabhRtivipratyayasya pAThAdavyayIbhAvatvamavyayatvaM ca / kezeSu kezeSu gRhItvedaM yuddhaM pravRttaM kezAkezi / daNDaizca daNDaizca prahRtpadaM yuddhaM pravRttaM daNDAdaNDi / muSTImuSTi / 847 viSaye ityadhyAhAre kiM pramANamityata Aha-itizabdAditi / itizabdo laukikaprasiddhaprakAravacanaH / kezAkezItyAdilaukikaprayoge yAvAnarthaH prasiddhastAvatyarthe'yaM bhuvriihirbhvtiityrthH| anyeSAmapi dRzyate / anuvartata iti / 'ThUlope-' ityata iti zeSaH / 'nahivRtivRSi-' ityAdipUrvasUtroktAdanyeSAmapi dI| dRzyata ityarthaH / atiprasaGgamAzaGkayAha--karmavyatihAre bahuvIhI pUrvapadAntasya dIrgha iti / bahuvrIhau cet karmavyatihAre eva pUrvapadAntasyaiva dIrgha ityarthaH / tena turASADityAdau dIrgho nirbAdhaH / dRzigrahaNAdayamartho labhyate / vakSyata iti / 'ickarmavyatihAre' iti sUtreNeti zeSaH / tiSThadguprabhRtiSviti / vRttigrantha evAtra pramANam / avyayIbhAvatvamiti / tatra avyayIbhAva ityanuvRtteriti bhAva / avyayatvamiti / 'avyayIbhAvazca' ityaneneti shessH| 'avyayAdApsupaH' iti subluk tatphalamiti bhAvaH / gRhItveti / parasparamiti zeSaH / na ca kezagrahaNasya puruSakartRkatvAt pravRttezca yuddhakaTTekatvAt samAnakatekatvAbhAvAt kathamiha ktvApratyaya iti vAcyam , gRhItvetyanantaraM sthitayorityadhyAhArAt / tatazca asya kezeSu saH, tasya kezeSvayamityevaM parasparaM gRhItvA sthitayoridaM yuddhaM pravRttamiti vigrahavAkyaM phalitam / kezAkezIti / kezeSu kezeSvityanayograhaNAdyantarbhAvena vRttighaTakayoH samAse sati sugluka pUrvapadasya dIrghaH, icsamAsAntaH / 'yasyeti ca ' ityakAralopaH / zravyayatvAtsublugiti bhAvaH / anyapadArthavRttitve'pi ekazeSApavAdo'Ta bahuvrIhisamAsaH aprathamAntArthazca / daNDaizceti / asya daNDaiH saH, tasya daNDaira yamityevaM parasparaM prahRtya sthitayoridaM yuddhaM pravRttamiti vigrahArthaH / daNDAdarADIti / daNDairdaNDairityanayoH praharaNAdyantarbhAvena samAsaghaTakayoH samAse sati subluk , pUrvapadasya dIrghaH, ic , 'yasyeti ca' iti akAralopaH / avyayatvAt subluk / muSTImuSTIti / prahaNaM parasparapraharaNaM ca / nanu 'grahaNaviSaye saptamyante samasyete praharaNaviSaye tRtIyAnte ca' ityAdiviSayavizeSaH sUtrAkSaraiH kayaM labhyate ityata aah-itishbdaaditi| sa hi laukikI vivakSA darzayati / loke kezAkezItyAdiprayoge yAvAnarthaH pratIyate tAvatyarthe bahuvrIhirbhavatItyarthaH / anyeSAmapi dRzyate / atra prAcA dRzigrahaNAtkarmavyatihAre bahuvrIhau pUrvapadAntasya dIrghatvam , 'zrAtvaM vAnaci' ityuktam / tatra 'zrAtvaM vA' Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [156 zrorguNaH / (6-4-146) uvarNAntasya bhasya guNaH syAttaddhite / avAdezaH / bAhUbAhavi / 'morot' iti vaktavye guNoniH 'saMjJApUrvako vidhiranityaH' (pa 14) iti jJApayitum / tena svAyambhuva ityAdi siddham / sarUpe iti kim-halena asya muSTibhiH saH, tasya muSTibhizcAyamityevaM parasparaM prahRtya sthitayoridaM yuddhaM pravRttamiti vigrahaH / muSTayA muSTayA ityanayoH samAse sati sublugAdi pUrvavat / muSTAmuSTIti pUrvapadAnnasya AtvamapANinIyameva / porgunnH| oH ityukArAt SaSThayekavacanam / tena bhasyetyadhikRtaM vizeSyate / tadantavidhiH / 'nastaddhite' itynuvrtte| tadAha-uvarNAntasyeti / bAhUbAhavIti / bAhau bAhau ca parasparaM gRhItvA sthitayoridaM yuddhaM pravRttamiti vigrahaH / samAsaH, subluk , pUrvapadasya dIrghaH, ic / 'yasyeti ca' iti bAdhitvA orguNaH, avaadeshH| avyayatvAt supo luk / nanu guNa ukArasthAne bhavan sthAnasAmyAdokAra eva bhavati / tatazca lAghavAd 'porot' ityeva siddhe guNa iti gurunirdezo vyartha ityata Aha -orot iti / na caivamapIha taddhitasaMjJApUrvakatvaM durvAramiti vAcyam , vidheyasamarpakaM padaM yatra saMjJArUpaM sa eva saMjJApUrvakavidhirityabhyupagamAt / na ca 'zrot' iti "taparastatkAlasya' saMjJeti vAcyam , vidhIyamAnatvAdeva tatkAlatvasiddhayA takArasya uccAraNArthatvAt / svAyambhuva iti / khayambhuvo'patyamityarthe aNa, svAyaMbhuvaH, saMjJApUrvakatvenAnityatvAdorguNAbhAve uvaG, ityapANinIyam / ataeva muSTAmuSTItyudAharaNamapyaprAmANikameva / etacca manoramAyAM spaSTam / aorguNaH / taddhite kim , paTavI / vAyvoH / guNoktiriti / yadyapi 'orot' iti sUtrite'pi 'bhasya taddhite' ityevaMrUpasaMjJApUrvakatvamastyeva, tathApi vidheyasamarpakaM padaM yatra saMjJArUpaM sa eva saMjJApUrvako vidhiriti bhAvaH / yadyapi oditi taparastatkAlasya saMjJaiva tathApi iha takAra uccAraNArthastaparatve phalAbhAvAd 'oro' ityeva vAstu / 'khaM rUpaM zabdasya-' iti tu pratyAkhyAtamiti bhaavH| syAdetat-taparastatkAlasya saMjJA bhavatIti 'guroranRtaH-' iti plutaniSedhasyApi saMjJApUrvakatvenAnityatvAt kla3ptazikhetyatra plutasiddhaye 'Rlak' sUtre RkArAtpRthak lakAropadezo vyarthaH / sAvarAyeM satyapyuktarItyA lakArasya plutasiddharanityatvajJApanasya niSphalatvAt / na caivamapi RditAm nRditkAryam luditAmRditkArya ca vArayitumanityatvajJApanamAvazyakamiti vAcyam / rAjubhrAtRgamluzakta iti pRthaganubandhakaraNasAmarthyAd 'nAglopizAsvRditAm ', 'lUditaH parasmaipadeSu' iti pRthaganuvAdasAmarthyAcca tatkAryANAmasAMkaryasiddheriti cet-atrAhuH-'guroranRtaH-' ityanena Rdbhimasya guroH plutavidhAnAd 'anRtaH' ityetadanUdyamAnaguruvizeSaNatvenAnuvAdarUpameva, na tu vidheyasamarpakasaMzArUpaM Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsamusalena / 848 tena saheti tulyayoge / (2-2-28) tulyayoge vartamAna saha ityetattatIyAntena prAgvat / 846 vopasarjanasya / (6-3-82) bahuvrIhe. ravayavasya sahasya saH sthAdvA / putreNa saha saputraH, sahaputro vA pAgataH / tulya. yogavacanaM prAyikam / sakarmakaH / salomakaH / 850 prakRtyAziSi / AdivRddhiriti bhAvaH / svAyambhuvamiti pAThe tasyedamityaNa / halena musaleneti / bhatra asarUpatvAd halAmusalIti na bhavatIti bhAvaH / tena saheti tulyyoge| tulyayoga iti / yugapatkAlikakriyAyoga ityarthaH / tRtIyAnteneti / tenetyanena tallAbhAditi bhAvaH / prAviditi / samasyate sa bahuvrIhirityarthaH / asAmAnAdhikaraNyArtha kavabhAvArtha cedam / vopsrjnsy| uttarapade ityadhikRtam / 'sahasya saH saMjJAyAm' ityataH sahasya sa ityanuvartate / upasarjanam asyAstItyupasarjanaH, mavarSe arzazrAdyac / uttarapadAkSiptasamAso vizeSyam / upasarjanavataH samAsasyetyarthaH / payapi sarveSAmapi samAsAnAM kazcidavayavaH upasarjanameva / tathApi sAmarthyAdupasarjana. sarvAvayavakasyeti labhyate / tathA ca upasarjanasyetyanena bahuvrIheriti labdham / avayavaSaSThayeSA tadAha-bahuvrIheravayavasyetyAdinA / bahuvrIheriti kim , sahayuddhvA / 'rAjani yudhikRmaH' 'sahe ca' iti kvanip / upapadasamAsaH / abahuvrIhyavayavasya sahasya satvaM na / saputra iti| sabhAve rUpam / putreNa yugapadAgata ityrthH| prAyikamiti / itizabdAdidaM labhyate / "vibhASA sapUrvasya' ityAdinirdezAceti padamiti sthAnikaplutaniSedhasyAnityatvAsiddhayA klu 3ptazikhetyatra pluto na sidhyati, tatazca tatsidhyarthamukvajJApanAyobhayopadeza zrAvazyaka iti / anye tu RkArAtpRthaga lakAra upadeSTamya eva RkAropadezena lukArasyAlAbhAt / na ca 'RlavarNayomithaH sAvarNyam-' iti vacanAt tallAmaH zaGkayaH / vArtikaM dRSTvA suutrkRto'prvRtterityaahuH| tena saheti / tulyayoge kim , 'sahaiva dazabhiH putra raM vahati gardabhI' / iha sahazabdo na tulyayogavacanaH / bhArakamekavahanakriyAyAM tu putrANAmananvayAt / kiMtu vidyamAnavacanaH / dazasu putreSu vidymaanessvityrthH| etacca sahazabdasya vidyamAnArthatvamapyastIti vaktumuktam / pratyudAharaNazarIraM tu saha putrariyeveti bodhyam / tRtIyA tu 'saha yukta-' ityanenaiva / vopasarjanasya / upasarjanasyeti na sahasya vizeSaNam, avyabhicArAt / kiM tUttarapadena saMnidhApitasya samAsasya / tacAvayavadvArakam , upasarjanasaviyavakasya samAsasyetyarthaH / tadetatphalimAha-bahuvrIheriti / teneha nasahayuvA, sahakRtvA / 'rAjani yudhi kRSaH' 'sahe ca' iti kvanipi upapadasamAsAvimau / 'sahasya saH saMjJAyAm' ityato'nuvartanAdAha-sahasya saHsyAditi |praayikmiti| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [161 (6-3-83) sahazabdaH prakRtyA syAdAziSi / svasti rAjJe shputraay,shaamaatyaay| 'agovatsahaleSviti vAcyam' ( vA 3660) / sagave / savatsAya / sahalAya / 851 bahuvrIhau saMkhyeye DajabahugaNAt / (5-4-73) saMkhyeye yo bahuvrIhistasmADuc syAt / upadazAH / abahugaNAt kim-upabahavaH, upagaNAH / atra svare vizeSaH ! 'saMkhyAyAstatpuruSasya vAcyaH' / (vA 3348) nirgatAni bhAvaH / sakarmaka iti / vidyamAnakarmaka ityarthaH / atra tulyayogAbhAve'pi sahasya saH / prakRtyAzipi / 'sahasya saH saMjJAyAm' ityataH sahasyetyanuvRttaM prathamayA vipariNamyate / tadaha-sahazabda iti / prakRtyeti / svabhAvena sthitaH syAdityarthaH / sabhAvo neti yAvat / svastIti / bhUyAditi zeSaH / sahaputrAyeti / tena saheti samAse kRte, AzIryogAnna sbhaavH| sahAmAtyAyeti / agovatseti / govatsahaleSu parataH sahasya prakRtibhAvo netyarthaH / sagava iti / rAjJe svastIti zeSaH / atha bahuvrIhAvasAdhAraNasamAsAntAnAha-bahuvrIhau / saMkhyeye yo bahuvrIhiriti / 'saMkhyayAvyaya-' iti vihita iti zeSaH / tsmaaditi| bahuvrIhAviti paJcamyarthe saptamIti bhAvaH / DacsyAd iti / samAsAntastaddhitazceti jJeyam / upadazA iti / dazAnAM samIpe ye santIti vigrahaH / 'saMkhyayAvyaya-' iti bahuvrIhiH / subluk / upadazanzabdADaci 'nastaddhite' iti ttilopH| upabahavaH / upagaNA iti / bahUnAM samIpe ye santIti, gaNasya samIpe ye santIti ca vigrahaH / 'bahugaNavatuDati saMkhyA' iti saMkhyAtvAt 'saMkhyayAvyaya-' iti samAsaH / abahugaNAd iti niSedhAna Dac / nanu upagaNA ityatra Daci sati asati ca rUpasAmyAt kiM tanniSedhenetyata Aha-atra svare vizeSa iti / Daci sati cita iti antodAttatvaM syaadityrthH| saMkhyAyA iti / saMkhyAntatatpuruSasya samAsAnto Daca 'vibhASA sapUrvasya' ityAdinirdezAditi bhAvaH / sakarmaka iti / vidyamAnakarmaka ityarthaH / prakRtyAziSi / kathaM tarhi 'yajamAnasya saputrasya sabhrAtRkasya saparivArasyAyurArogyaizvaryAbhivRddhirastu' ityAdiprayogAH saMgacchanta iti cet-ucyate-'aizvaryAbhivRddhirastviti bhavanto'nubravantu' ityetatprArthanAvAkyam, na tvAzIrvacanam / yaccAzIrvacanam 'tathAstu' iti tatra hi saputraketyAdi na prayujyata eveti na kApyanupapattiH / bahavIhI saMkhyeye / vyatyayena paJcamyarthe saptamItyAha-yo bahuvrIhistasmAditi / upagaNA ityatra Daci satyasati ca rUpe vizeSo nAstItyAha- svare vizeSa iti / Daci sati 'citaH' ityantodAttatvaM syAt , asati tu pUrvapadaprakRtisvara ityarthaH / na ca satyapi Daci paratvAtpUrvapadaprakRtikhara eva syAditi zaGkayam , 'citaH' iti Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsatriMzato nikhizAni varSANi caitrasya / nirgatastriMzato'Ggalibhyo nistriMzaH khaDgaH / 852 bahuvrIhau sakthyakSNoH svAGgASac / (5-4-113) vyatyayena SaSThI / svAgavAcisakthyacyantAbahuvrIheH SasyAt / dIrve sakthinI yasya sa diirghskthH| jalajAtI / 'svAhAt' kim-dIrghasakthi zakaTam / sthUlAtA veNuyaSTiH / vaktavya ityarthaH / nistrizAnIti / 'nirAdaya krAnta-' iti tatpuruSaH, Dac , 'TeH' iti TilopaH / triMzato'dhikAnIti yAvat / nistriza iti / samAsAdi pUrvavat / triMzadadhikAGgalirityarthaH / na ca gavAM viMzatirgoviMzatirityatrAtiprasaGgaH zakyaH, 'avyayAdeH' iti vizeSaNAditi bhASye spaSTam / na caikAdhikA viMzatirekaviMzatiritvatra 'saMkhyayAvyaya-' iti samAse sati 'bahuvrIhau saMkhyeye-' iti Daca zaGkayaH, anyatrAdhikalopAditi vArtikAdityAstAM tAvat / bahuvrIhau / vyatyayeneti / sakthyakSNoriti SaSThI paJcamyarthe, 'vyatyayo bahulam ' iti cchandasi vacanAdityarthaH / 'chandovatsUtrANi bhavanti' iti bhASyam / 'bahuvrIhau' iti saptamI vyatyayena paJcamyarthe / tadAha-svAGgavAcIti / sakthyakSyantAditi / bahuvrIhivizeSaNatvAt tadantavidhiriti bhAvaH / Sac syAditi / samAsAntastaddhitazceti jJeyam / dIrghasaktha iti / Sac 'yasyeti ca' iti lopH| jalajAkSIti / jalaje iva akSiNI yasyA iti vigrahaH / samAse Saci 'nastaddhite' iti ttilopH| SittvAd GIS / SittvaM DIparthamiti bhAvaH / dIrghasakthi zakaTamiti / dIrgha sakthinI sakthisadRzAvISAdaNDau yasyeti vigrahaH / atra sakthizabdArthayorISAdaNDayoH 'adravaM mUrtimatsvAnAm-' ityAdisvAGgalakSaNAbhAvAnna Sajiti bhAvaH / atra 'svAGgAt' ityasya pratyudAharaNAntaramAha-sthUlAkSeti / sthUlAni akSINi parvagranthayo yasyA iti bahuvrIhiH / asvAgatvAdiha na jiti bhAvaH / na SajabhAve'pi nAntalakSaNIpi sthUlAkSiNIti kharasya satiziSTatvAt , DacazcitkaraNasya vaiyarthyApattezca / saMkhyAyA iti / saMkhyAntasya tatpuruSasya caramAvayavo Dajvaktavya ityarthaH / ekaviMzatirityAdau tu na bhavati, 'anyatrAdhikalopAt' iti vaartikkaarokteH| vyatyayena SaSThIti / etaccopalakSaNam , saptamyapi vyatyayenaiva, tdaah-vaanggvaaciityaadi| adravaM mUrtimat-' ityAdilakSaNalakSitaM khAjhaM gRhyate / tena zobhanAkSI pratimetyAdiprayogo nirbAdha evetyAhuH / Sac syAditi / So GISarthaH / castu 'citaH' ityantodAttArthaH / tenAtra pUrvapadaprakRtikharo na bhavati / sthUlAkSeti / sthUlAni akSINi parvAGkarANi yasyAH sA / prAcA tu 1 grantho'yamasaGgata iva pratibhAti, akSizabdasya nAntatvAbhAvAt / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [163 'akSayo'darzanAt' (sU 144 ) ityac / 853 aGgaleraNi / (5-4-114) aGgalyantAbahuvrIheH pabsyAhAruNavarthe / paJca aGgalayo yasya tatpaJcAGgalaM dAru / aGgalisadRzAvayavaM dhAnyAdivirepaNakASThamucyate / bahuvrIheH kim-2 aGgalI pramANamasyA vyaGgalA yaSTiH / taddhitArthe tatpuruSe 'tatpuruSasyAGgale:-' (sU 786) ityac / dAthi kim-paJcAGgalihastaH / 854 dvitribhyAM va mUrbhaH / (5-4-115) prAbhyAM mUrkhaH SaH syAdvahuvrIhau / dvimuurdhH| trimUrdhaH / 'netunakSatre pravaktavyaH' (vA 3360) / mRgo netA yAsAM tA mRganetrA rAtrayaH / puSyanetrAH / 855 antarbahirtyAM ca lomnaH / (5-4-117) pAyA syAdityata Aha-akSaNo'darzanAdityajiti / Saci tu SittvalakSaNIS syAditi bhAvaH / aguleriNi / bahuvrIhAvityanuvRttasya paJcamyarthe saptamyantasya agulyA vizeSaNAt tadantavidhirityabhipretyAha-agulyantAditi / paJcAGgulaM dArviti / Saci 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / nanu dAruNaH kathaM aGgulaya ityata Aha-aGgulisadRzAvayavamiti / aGgulisadRzA avayavA yasyeti vigrahaH / dhAnyeti / kusUlAdisthitadhAnyAdyAkarSakamiti yAvat / ucyata iti / lakSaNayeti shessH| baguleti / 'pramANe dvayasac-' iti vihitasya mAtracaH 'dvigornityam' iti luk / abahuvrIhitvAdatra na Sajiti bhAvaH / tarhi dyaguliriti syAdityata Aha-taddhitArtha iti / Saci tu GIS syAditi bhAvaH / dvitribhyAm / Seti luptaprathamAkaM padam / dvimUrdha iti / dvau mUrdhAnau yasyeti vigrahaH / trimUrdha iti / trayo mUrdhAno yasyeti vigrahaH / samAsAntaH / 'nastaddhite' iti TilopaH / Saci anuvartamAne SagrahaNaM citsvaranivRttyartham / netariti / nakSatre vidyamAno yo netRzabdaH tadantAdbahuvrIherap vaktavya ityarthaH / netA nAyakaH / mRgo neteti / mRgaH mRgazIrSam / rAtrinetA candraH / tadyogAnnakSatrasyApi netRtvaM bodhyam / mRganetrA iti / mRganetRzabdAdap , RkArasya yaNa , rephaH, TAp / puSyanetrA sthUlAkSirikSuriti pratyudAhRtam / tanna, 'akSaNo'darzanAt' ityaco duritvAt / yadapi samAsAntavidheranityatvAtsa na kRta iti kaizcid vyAkhyAtam / tadasAram , evaM hi Sajapi tathaiva na bhaviSyatIti pratyudAharaNasyAsAtiprasajhAt / vyaaleti| mAtraco 'dvigonityam' iti luk / neturiti / netA nAyakaH / nakSatre yo netRzandastadantAbahuvrIherityarthaH / mRganetrA iti / mRgo mRgazIrSanakSatram / candro netA yasya mRganakSatrasya candranetA mRga ityatra tu na bhavati / iha hi netRzabdAnto bahuvrIhi Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsalono'psyAbahuvrIhau / antarlomaH / bahirlomaH / 856 anAsikAyAH saMzAyAM nasaM cAsthUlAt / (5-4-118) nAsikAntAbahuvrIheracsyAmAsikAzabdazca nasaM prAmoti na tu sthUlapUrvAt / 857 pUrvapadAtsaMzAyAmagaH / (8-4-3) pUrvapadasthAnimittAtparasya nasya NaH syAtsaMjJAyAM na tu gakAravyavadhAne / duriva nAsikA yasya druNasaH / kharaNasaH / bhagaH kim-RcAmayanam Rgayanam / 'aNagayanAdibhyaH, (s 1452) iti nipAtanAeNasvAbhAvamAzritya praga iti pratyAkhyAtaM bhASye / asthUlAt kim-sthUlanAsikaH / 'khurakharAbhyAM vA nas' ( vA 3363) / khuraNAH / khrnnaaH| 'pakSe'japIpyate' / khuraNasaH / iti / puSyo netA yAsAmiti vigrahaH / antarbahiyAM ca lomnaH / antarloma iti / antaH lomAni yasyeti vigrahaH, ap ,TilopaH / evaM bahirlomaH / anaasikaayaaH| ac iti cchedaH / nAsikAyA ityasya bahuvrIhe vizeSaNatvAt tadantavidhimabhipretyAha-nAsikAntAditi / nasamityanantaraM prApnotItyadhyAhAryam / upasthitatvAnnAsikAzabda iti labhyate / tadAha-nAsikAzabdazca nasaM prApnotIti / pUrvapadAt / raSAbhyAm ityanuvRttam / pUrvapadazabdena pUrvapadasthaM lakSyate / 'raSAbhyAm ' ityanena labdho rephaH Sazca pratyekamanveti / tadAha-pUrvapadasthAnimittAditi / rephaSakArAtmakAdityarthaH / aga iti paJcamyantam / gkaarbhinnaatprsyetyrthH| gakArAtparasya neti yAvat / tadAha-na tu gakAravyavadhAna iti / anena 'aTkupvAnumvyavAye'pi ' ityanuvRttiH sUcitA / anyathA aga ityasya vaiyarthya syAt / khaNDapadatvAdaprAptau vacanamidam / druriveti / vRkSa ivetyarthaH / draNasa iti / bahuvrIherac / nAsikAzabdasya nsaadeshH| Natvam / Rgynmiti| 'RvarNAt-' iti vArtikasyApyatrAnuvRttyA NatvaM prAptaM gakAreNa vyavadhAnAnna bhavatIti bhAvaH / atra RcAmayanamiti vigrahapradarzanaM cintyam , vAkyena saMjJAnavagamAt / na ca raghunAtha ityAdau saMjJAyAM NatvaM zaGkayam , Natvena cetsaMjJA gamyata ityarthAt / iha tu kRte Natve saMjJAtvabhaGgApatterna Natvam / ata eva 'bhRJo'saMjJAyAm ' iti sUtrabhASye 'ya ete saMjJAyAmiti vidhIyante, teSu naivaM vijJAyate saMjJAyAmabhidheyAyAmiti / kiM tarhi pratyayAntena cetsaMjJA gamyate' ityuktam / khureti / khurakharAbhyAM parasya nAsikA. zabdasya bahuvrIhI saMjJAyAM nasAdezo veti vktvymityrthH| prakRtatvAdeva siddhe nasAdezavacanam acpratyayAnuvRttinivRttyartham / khuraNA iti / khurAviva nAsike yasyeti nakSatre vartate na tu netRzabda iti / khurakharAbhyAmiti / 'nAsikAyAH-' iti vrtte| kevalAdezavacanaM pratyayanivRtyartham / khuraNA iti / 'atyasantasya-' iti dIrghaH / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 165 1 kharaNasaH / 858 upasargAcca / ( 5-4-116 ) prAderyo nAsikAzabdastadantAdbahuvrIherac nAsikAyA nasAdezazca / zrasaMjJArthamidaM vacanam / unatA nAsikA yasya sa umasaH / 856 upasargAdanotparaH / ( 8-4-28 ) iti sUtram / tadbhaGktvA bhASyakAra zrAha - upasargAdvahulam / upasargasthAnnimittAtparasya naso nasya NaH syAdbahulam / praNasaH | 'vermo vaktavyaH' ( vA 3365 ) / vigatA nAsikA yasya vipraH / 'khyazca' ( vA 3366 ) / vikhyaH / kathaM tarhi vigrahaH / nasAdezaH / 'pUrvapadAtsaMjJAyAm -' iti Natvam / 'atvasantasya -' iti dIrghaH / kharaNA iti / khararUpA nAsikA yasyeti vigrahaH / pakSe khuranAsika iti kharanAsika iti ca na bhavatItyAha - pakSe japISyata iti / acpratyayasahito nasAdeza ityarthaH / bhASye tvidaM na dRzyate / upasargAcca / nanvaJnAsikAyA ityeva siddhe kimarthamidamityata Aha- saMjJArthamiti / upasargAdanotpara iti sUtramiti / tatra hi 'nazca dhAtustho -' iti sUtrAnnasiti luptaSaSThIkamanuvartate 'raSAbhyAM no NaH' ityanuvartate / upasargasthAdrephaSakArAtparasya naso nasya NaH syAt, zrotrastu nakAro NatvaM na prApnotItyarthaH / khaNDapadasthatvAdaprAptAvidaM sUtram / 'praNa yU~Si tAriSat ' ityAdyudAharaNam / zranotparaH kim ? ' pra no muJcatam atra otparakatvAnna Natvamiti sthitiH / tadbhaGktveti / 'anotparaH' ityapanIya tatsthAne bahulamiti ca kRtvA bhASyakAra AhetyarthaH / tathA ca phalitaM sUtramAha -- upasargAdbahulam / nimittAditi / rephaSakArAnmakAdityarthaH / ' upasargAdanotparaH' iti yathAzrute tu 'praNo naya' ityAdAvavyAptiH, 'pra naH pUSA' ityAdAvativyAptizceti bhAvaH / praNasa iti / pragatA nAsikA yasyeti vigrahaH / ' upasargAcca' ityac, nAsikAyA nas / ' upasargAdbahulam ' iti Natvamiti bhAvaH / veriti / veH paro yo nAsikA - zabdaH sa prAdezaM prApnotIti bhAvaH / vigra iti / vigatA nAsikA yasyeti vigrahaH / prakRtavArtikena nAsikAzabdasya grAdeza iti bhAvaH / vigatA nAsikA yasyeti vigrahe aci nasAdezaM TApi ca vinaseti bhaTTiprayogo na yujyate / prAdezasyAsya nasAdezaM upasargAcca / upasargagrahaNaM prAdInAmupalakSaNam, nAsikAzabdasyAkriyArthatvena taM pratyupasargatvAyogAt / na ca kriyAyogAbhAve'pyupasargatvamastviti zaGkayam / sAvake adhisAvakamityavyayIbhAve 'upasargAtsunoti-' iti sasya SatvaprasaGgAttadAha - prAderiti / upasargAdanotparaH / anotparaH kim prano muJcatamityatra NatvaM mA bhUt / tadbhaGktveti / 'anotparaH' ityapanIya bahulagrahaNaM ca kRtvetyarthaH / zranyathA pra nayetyAdAvavyAptiH, pra naH pUtretyAdau tyativyAptiH prasajyeteti bhAvaH / praNasa iti / , Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsa'vinasA hatabAndhavA' iti bhaTTiH / vigatayA nAsikayopalakSiteti byAkhyeyam / 860 supraatsushvsudivshaarikuksscturshrenniipdaajpdprosstthpdaaH| (5-4-120) ete bahuvrIhayo'pratyayAntA nipAtyante zobhanaM prAtarasya suprAtaH / zobhanaM zvo'sya suzvaH / zobhanaM divA asya sudiva / zAreriva kukSirasya zArikukSaH / catasro'zrayo'sya caturazraH / eNyA iva pAdAvasyaiNIpadaH / ajapadaH / proSTo gauH, tasyeva pAdAvasya proSThapadaH / 81 naduHsubhyo halisakthyoranyatarasyAm / (5-4-121) acsyAt ahalaH, ahaliH / pratyapavAdatvAdityAkSipati-kathaM tauti / samAdhatte-vigatayeti / vigatA nAsikA vinAsikA, prAdisamAsaH, abahuvrIhitvAd na prAdezaH, kiMtu TAyAM 'paddan-' iti nasAdeze vinaseti tRtIyAntaM rUpam / upalakSitetyadhyAhAryamiti bhAvaH / supraat| suprAta iti| acpratyayaH / 'avyayAnAM bhamAtre ttilopH'| suzva iti / aca, pUrvavaDilopaH / sudiva iti / zobhanaM divA yanyeti vigrahaH / divetyAkArAntamavyayam / 'avyayAnAM bhamAtre TilopaH' iti TiloH / zArikukSaiti / zAriH pakSivizeSaH / aci 'yasyeti ca' iti ikAralopa: / catasro'zraya iti / koNA ityrthH| aci 'yasyeti ca' iti ikaarlopH| eNyA eveti / eNI mRgii| ajapada iti / ajaH chAgaH, tasyeva pAdAvasyati vigrahaH / eNIpadAdiSu ac / nipAtanAt pAdaH pat / nndussubhyH| zeSapUragana sUtraM vyAcaSTeac syAditi / ahalaH, ahaliriti / avidyamAno hatiH yasyeti vigrahaH / halizabda idanto halaparyAyaH, tadantAdaci 'yasyeti ca' iti ikAralope tadabhAve ca rUpam / yadyapi halazabdena halizabdena ca rUpadvayaM siddham / tathApe anuktasamAsAntatayA zaiSikasya kapaH prAptau tannivRttyarthamidaM vacanam / asya vaikalpikatve'pi anuktapragatA nAsikA asyeti vigrahaH / kathaM tIti / prakhyayoranyataregaga bhAvyamiti praznaH / mAsikayeti / tathA ca vinaseti na prathamAntam , kiM tu 'paddanna-' iti nasAdeze tRtIyAntamiti bhAkA / zobhanaM prAtarasyeti / adhikaraNazaktipradhAnasya sAmAnAdhikaraNyAsaMbhavAtprAtaHzabdena prAtastanaM kama lakSyata ityAhuH / prAtaHkalpamityatreva prAtaHzando vRttiviSaye zaktimatpara iti na sAmAnAdhikaraNyAnupapattirityanye / eNIpadAdiSu nipaatnaatpdbhaavH| nanduHsubhyo nanvatra haligrahaNaM vyartham , halazabdamAdAyAhala iti prayogasaMbhavAt / na ca mahaddhala haliH, tadrahito'halistatraivArthe hala iti prayogArtha tagrahaNamiti vAcyam , ahala ityatra mahaddhalarahita ityarthApratIteH / na caiSamapyantodAttArthamanpratyayavidhAnamAvazyakam , anyathA'hala ityatra pUrvapadaprakRti Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 167 asakthaH, asakthiH / evaM duHsubhyAm / zaktyoH iti pAThAntaram / azaktaH, azaktiH / 862 nityamasicprajAmedhayoH / ( 5-4 -122 ) namduH sumba ityeva / zraprajAH / duSprajAH / suprajAH / zramedhAH / durmedhAH / sumedhAH / 863 dharmAdanikevalAt / ( 5-4- 124 ) kevalAtpUrvapadAtparo yo samAsAntatvAbhAvAdatra na kap / asakthaH, asakthiriti / avidyamAnaM sakthi yasyeti vigrahaH / evaM dussubhyAmiti / durhalaH, durhaliH / dussakthaH, dussakthiH / zaktyoriti / 'halizaktyoH' iti kecit pANinIyAH paThantItyarthaH / keci cchiSyAH pANininA tathA pAThitA iti vadantIti bhAvaH / nityamasic / naGadusubhya ityeveti / pUrvasUtrAdanuvartata iti bhAvaH / etebhyaH parAbhyAM prajAmedhAzabdAbhyAM nityamasic samAsAntaH syAt sa taddhita ityarthaH / asicaH cakAra it, ikAra uccAraNArthaH / anyatarasyAmityanuvRttinivRttyarthaM nityagrahaNam / svaritatvAdeva tadanuvRttyabhAve siddhe spaSTArthamiti tattvam / prajA iti / avidyamAnA prajA yasyeti vigrahaH / ' naJo'styarthAnAm -' iti samAsaH / asici 'yasyeti ca' ityAkAralopAdaprajazzabdAt subutpattiH / sau tu 'tvasantasya -' iti dIrghaH / ' halGayAp-' iti sulopaH / yadyapyakAraM vinA sici vihite'pi siddhamidam / tathApi sicyabhatvena AkAralopAbhAvAdaprajAsAbdAt subutpattau prathamaikavacane prajAH iti rUpasiddhAvapi , prajasAviti na syAt / kiMtu prajAsAvityAdi syAt / tasmAdakAroccAraNaM bhatvasaMpAdanArthamAvazyakam / duSprajA iti / durgatA prajA yasyeti vigrahaH / 'prAdibhyo dhAtujasya-' iti samAsaH / asijAdi pUrvavat / 'idudupadhasya -' iti Satvam / suprajA iti / zobhanA prajA yasyeti vigrahaH / asijAdi pUrvavat / zramedhA ityAdi / avidyamAnA medhA yasyeti vigrahaH / zrasijAdi pUrvavat / kecittu nityagrahaNamanyato vidhAnArtham / tenAlpamedhasa ityAdi sidhyatItyapyAhuH / dharmAdanickevalAt / svaraH syAditi zaGkatham, 'naJsubhyAm' isyanenAntodAttatvavidhAnAt / atrAhuH - zaiSikasya kapo nirRttyartham, 'durhalai:' ityatrAntodAttatvArthaM ca taditi / zaktyoriti / AcAryeNa kecicchAtrA halizaktyoriti pAThitA iti bhAvaH / nityamasic / zrakAroccAraNaM bhatvasaMpAdanArtham tena suprajasAvityAdau 'yasyeti ca' ityAkAralopaH sidhyati / zrasvaritatvAdeva anyatarasyAMgrahaNAnanuvRttisiddhau nityagrahaNamanyato vidhAnArtham / tena 'alpamedhasaH' iti sidhyatIti vRttikArAdayaH / dharmAdanic / anico'kArazcintyaprayojana ityeke / anye tu dharmaM karotyAcaSTe vA 'tatkaroti-' iti NyantAt kvipi dharma, paramo dharma yasya sa paramadharmA / ekadezavikRtasyAnanyatvAddharma , Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsadharmazabdastadantAdvahuvrIheranicsyAt / kalyANadharmA / kevalAt kim-paramaH kho dharmo yasyeti tripade bahuvrIhau mA bhUt / svazabdo hIha na kevalaM pUrvapadam , kiM tu madhyamatvAdApekSikam / 'sandigdhasAdhyadharmA ityAdau tu karmadhArayarvapado bahuvrIhiH / evaM ca paramasvadharmA ityapi saadhvev| nivRttidharmA, anucchittidharmA pUrvapadAdityadhyAhRtya kevalAdityasya tadvizeSaNatvamAha-kevalAtpUrvapadAditi / anici cakAra it / ikAra uccAraNArthaH / madhyamapadatvAnAkrAntatvaM kevalapUrvapadatvam / kalyANadharmeti / kalyANo dharmo yasyeti vigrahaH / anici 'yasyeti ca' ityakAralopaH / parama iti / paramaH kho dharmo yasyeti bahuvrIhau paramasvadharmazabde svazabdasya dharmazabdApekSayA pUrvapadatvAt tataH paramakhadharmazabdAdapyacaH prAptau tannivRttyarthaM kevalaprahaNamiti bhAvaH / kevalagrahaNe kRte tu na doSa ityAha-svazabdo hIha na kevalaM pUrvapadamiti / kiM tviti / kiM tu svazabdo dharmapadApekSayA pUrvatvAtpUrvapadam , na tu kevalam , mdhymtvaat| kevalazabdena ca padAntararAhityavAcinA madhyamapadatvAnAkrAntatvalAbhAdityarthaH / idaM ca 'ijAdeH-' iti sUtrabhASye spaSTam / evaM ca tripadabahuvrIhau paramasvadharma ityeva bhavati / natvanic / 'sarvanAmasaMkhyayorupasaMkhyAnam' iti svazabdasya pUrvanipAtastu 'vAhitAgnyAdiSu' iti pAkSikatvAnna bhavati / nanvevaM sati saMdigdhaH sAdhyo dharmo yasya sa saMdigdhasAdhyadharmA ityatra kathamanic / atra hi saMdigdheti kevalaM pUrvapadam , dharmazabdastasmAt paro na bhavati / yasmAt sAdhyazabdAt paro dharmazabdaH, tasya tu na pUrvapadatvam , madhyamapadatvAdityata Aha-saMdigdheti / saMdigdhazvAsau sAdhyazceti karmadhArayaH, saMdigdhasAdhyo dharmo yasyeti karmadhArayagarbho bhuvriihiH| evaM ca saMdigdhasAdhyazabdasya kevalapUrvapadatvAt tatrAnij nirbAdha iti bhAvaH / evaM ceti / uktarItyA paramazvAsau svazca paramakhaH, paramaskhaH dharmo yasyeti karmadhArayAzrayaNe tu zabdo'yamityakAroccAraNamiha saprayojanamevetyAhuH / bahuvrIhiNAtra pUrvapadamAkSipyata ityanupadameva vakSyati / tacca 'kevalAt' ityanena vizeSyata ityAha-kevalAtpUrvapadAditi / prAcA tUttarapadamapi vizeSitam / prasAdakRtApi kevalAditi dharmazabdasya pUrvapadasya ca vizeSaNamiti vyAkhyAtam , tadubhayamapi cintyam / AvRttau mAnAbhAvAt , dharmapadavizeSaNe prayojanAbhAvAca / na ca dharmazabdAntaM yatrottarapadaM tadyAvRttiH phalamiti vAcyam , tatra bahuvrIhyavayavIbhUtapUrvapadAtparatvasya dharmapade asaMbhavAdevAdoSatvAt / madhyamatvAditi / na ca 'sarvanAmasaMkhyayoH-' iti svazabdasya pUrvanipAtaH zaGkayaH, mAhitAgmyAderAkRtigaNatvAditi haradattAdibhiH samAhitatvAt / ApekSikamiti / nAva na kevalAi vyartham , pUrvazabsya samAsaprathamAvayave rUDhatvenaiva madhyamapada Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [166 ityAdivat / pUrvapadaM tu bahuvrIhiNA AkSipyate / 864 jambhA suhrittRnnsomebhyH| (5-4-125) jambhA iti kRtasamAsAntaM nipAtyate / jambho bhakSye dante ca / zobhano jambho'sya sujambhA / haritajambhA / tRNaM bhakSyaM yasya, tRNamiva dantA yasyeti vA tRnnjmbhaa| somjmbhaa| svAdibhyaH kim-patitajambhaH / 865 dakSiNermA lubdhayoge / (5-4-126) dakSiNe ImeM vraNaM yasya dakSiNermA kevalapUrvapadatvAdanic / paramasvadharmetyapi sAdhvevetyarthaH / nivRttIti / nivRttiH dharmo yasyeti, anucchittiH dharmo yasyeti ca vigrahaH / atra samAse nivRttizabdasya anucchittizabdasya ca kevalapUrvapadatvAd yathAyogyamanijiti bhAvaH / nanviha sUtre pUrvapadazabdasya zravaNAdanuvRttyabhAvAcca kathaM pUrvapadAditi labhyata ityata AhapUrvapadaM tviti / jammA suharita / jambheti nakArAntaM padam / tadAhajambheti kRtasamAsAntamiti / anijantamityarthaH / su, harita, tRNa, soma ityetebhyaH paro yo jambhazabdaH, tadantAd bahuvrIheH anicpratyayo nipAtita iti bhAvaH / jambho bhakSye dante ceti / atra kozo mRgyaH / sujambheti / sujambhazabdAdanici 'yasyeti ca' ityakAralopaH / haritajambheti / harito jambho yasyeti vigrahaH / tRNamiveti / tRNazabdasya dantavAcinA jambhazabdena sAmAnAdhikaraNyalAbhAya tRNazabdasya tatsadRze lakSaNeti bhAvaH / somajambheti / somaH candraH sa iva zubhrA jammA dantA yasyeti vigrahaH / somaH somalatA vA, saiva jambho bhakSyaM yasyeti vigrahaH / patitajambha iti / patitA jammA dantA yasyeti vigrahaH / dakSiNermA / lubdho vyAdhaH, tadyoge 'dakSiNeA-' ityanicpratyayaH, bahuvrIhizca nipAtyate / dakSiNe ImeM yasyeti vigrahaH / Irmamityasya vyAkhyAnaM vraNamiti / vyadhikaraNatve'pi bahuvrIhirnipAtanAt / anici 'yasyeti ca' ityakAralope vyAvRttisaMbhavAditi cet / atrAhuH--pUrvapadAkSepe tAtparyagrAhakatvena kevalapadasya sArthakatvAditi / karmadhArayapUrvapada iti / nanvatrAnic durlabhaH, 'kevalAt' ityasya samAsAnAtmakatvAdityarthAditi cet / maivam , kevalagrahaNasya samAsAnAtmakapUrvapadaparatve mAnAbhAvAt / nivRttidharmA hi sthAnI bhavatItyAdiprayogavirodhAcca / asmaduktArthastu 'dhRJ dhAraNe' iti dhAtau mAdhavagranthe spaSTaH / etena sAdhyo dharmo'syeti sAdhyadharmA saMdigdhazcAsau sAdhyadharmA ceti vigrahaH / sa ca saMdehaH sAdhyadharmadvAraka eva paryavasyatIti keSAMciyAkhyAnaM parAstam / uktarItyaiva sAdhyasya sAkSAt saMdigdhatvalAbhe tatsamarthanaprayAsasya vyarthatvAt / sAdhveveti / paramazcAsau vazca paramasvaH, sa dharmo yasyeti yadA vigRhyate tadetyarthaH / dakSiNermA- lubdho vyAdhaH / tadyogAdevarmaniSpattAvidaM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 ] siddhaantkaumudii| [ bahuvrIhisamAsamRgaH / nyAdhena kRtatraNa ityarthaH / 866 ickarmavyatihAre / (5-4-127) karmavyatihAre yo bahuvrIhistasmAdicsyAtsamAsAntaH / kezAkezi / muslaamusli| 867 dvidaNDyAdibhyazca / (5-4-128) tAdarthaM caturyuSA / eSAM siddhayarthamipratyayaH syAt / dvau daNDau yasminpraharaNe tad dvidaNDi praharaNam / dvimusali / ubhAhati / ubhayAhati / 868 prasaMbhyAM jAnuno H / (5-4-126) zrAbhyAM parayojAnuzamdayorjurAdezaH syAbahuvrIhau / pragate jAnunI yasya prajuH / saMjuH / dakSiNemati rUpam / lubdhazabdaM vivRNvannAha-vyAdheneti rogAdinA vraNe tu dakSiNema ityeveti bhAvaH / ickarmavyatihAre / samAsAnta iti / taddhita ityapi jJeyam / kezAkezIti / atra prakriyA prAgeva pradarzitA / dvidaNDyAdibhyazca / dvidaNDyAdiSu idantAnAmeva nipAtanAt tebhyaH paratvena icpratyayavidhiranarthaka ityAzaGkaya neyaM paJcamItyAha-tAdarthya caturyeSeti / dvau daNDAviti / karmavyatihArAbhAve'pi vairUpye'pi bahuvrIhiH icpratyayazca nipAtyate / dvidaNDIti / daNDAdaNDItivat prakriyA / karmavyatihArAbhAvAt pUrvapadasya na dIrgha iti vizeSaH / dvimusalIti / dve musale yasmin praharaNe iti vigrahaH / ubhAhasti / ubhayAhastIti / ubhau hastau yasmin praharaNa iti vigrahaH / ubhayo'nyatreti nityamayaci prApte nipAtanena vikalpyate / karmavyatihArAbhAve'pi dIrghazca / prasaMbhyAm jAnuzabdayoriti / pra sam iti pUrvapadadvitvAd uttarapadabhUtajAnuzabdasyApi dvitvaM bodhyam / jAnuna ityukte tu 'pratyayaH, parazca' ityadhikArAt paJcamyantatvasaMbhavAt jJoH pratyayatvaM ca sambhAvyeta / tasyAdezatvasiddhaye SaSThIdvivacananirdezaH / tadAhanipAtanaM nAnyadetyarthastadetadAha-vyAdheneti / 'vAlI hemAbjamAlI guNanidhiriSuNA nirmito dakSiNermA' iti prayogastvaupacArika iti kathaMcinneyaH / kezAkezIti / 'tatra tenedam-' iti karmavyatihAre bahuvrIhiH / icpratyayasya tiSThadgaprabhRtiSu pAThAdavyayIbhAvatve'vyayatvam / nanvevamicazcitkaraNaM vyartham , avyayIbhAvasaMjJayA bahuvrIhisaMjJAyA bAdhAtsamAsakhareNAntodAttatvasiddheH / atrAhuH-vizeSaNArthaM tadAvazyakameva / tiSThadgaprabhRtiSu ikAramAtrapAThe hi sugandhirityAdAvativyAptiprasaGgAt / kiM cAtrAvyayIbhAvasaMjJayA bahuvrIhisaMjJA na bAdhyate, kiM tu dvayoH samAveza eva, upajIvyavirodhasyAnyAyyatvAt / evaM ca kharArthamapi cittvaM kartavyameveti / dvidaNDIti / samudAyanipAtanasya viSayavizeSaparigrahArthatvAd dvidaNDA zAlelyatra tvij na bhavati / ubhAhastItyAdi / iha nipAtanAdevAyacaH pAkSikatvam / prasaMbhyAm / jAnuzabdasyaikatve'pyupapadanibandhanaM dvitvamAzritya jAnunoriti Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 171 866 UrdhvAdvibhASA / ( 5-4- 130 ) UrdhvajJaH, UrdhvajAnuH / 870 dhanuSazca / ( 5-4-132 ) dhanurantasya bahuvrIheranaGAdezaH syAt / dvidhenvA 1 zArGgadhanvA / 871 vA saMjJAyAm / ( 5-4 -133 ) zatadhanvA, zatadhanuH / 872 jAyAyA niG / ( 5-4- 134 ) jAyAntasya bahuvrIherniGAdezaH syAt / 873 lopo vyorvali / ( 6-1-66 ) vakArayakArayorlopaH syAddhali / puMvadbhAvaH / yuvatirjAyA zrasya yuvajAniH / 874 gandhasyedutpUtisu rAdeza iti / pranuriti / 'prAdibhyo dhAtujasya -' iti samAsaH / saMjJuriti / saMgate jAnunI yasyeti vigrahaH / UrdhvAdvibhASA / UrdhvazabdAt paro yo jAnuzabdaH, tasya jJurAdezo vA syAt / bahuvrIhAvityarthaH / Urdhvanuriti / Urdhve jAnunI yasyeti vigrahaH / dhanuSazca / 'Udhaso'naG' iti pUrvasUtraM strIpratyayAdhikAre vyAkhyAtam / tasmAdanaGityanuvartate / tadAha - anaGAdeza iti / GittvAdantAdezaH / 'pratyayaH, parazca' ityadhikArasthatve'pi GittvAdantAdeza iti bhAvaH / dvidhanveti / dve dhanuSI yasyeti vigrahaH / samAse dvidhanuzzabde sakArasya anaGAdezaH / GakAra it / akAra uccAraNArthaH / ukArasya yaNiti bhAvaH / zArGgadhanveti / zRGgasyedaM zArGgam, 'tasyedam' ityaN, tad dhanuryasyeti vigrahaH / samAse zArGgadhanuzzabde sakArasyAnaG, GakAra it, akAra uccAraNArthaH, ukArasya yariNati bhAvaH / mahimnastave 'svalA - vaNyAzaMsAdhRtadhanuSam' iti prayogastvArSaH / vA saMjJAyAm / 'dhanuSazca' ityuktaH anaG saMjJAyAM vA syAdityarthaH / zatadhanveti / zatadhanvA nAma rAjavizeSaH syamantakopAkhyAne prasiddhaH / jAyAyA niG | Adeza iti / 'pratyayaH, parazca' ityadhikArasthatve'pi GitvAdantAdezo'yamiti bhAvaH / lopo vyorvali / v y anayordvandvAt SaSThIdvivacanam / tadAha - vakArayakArayoriti / puMvadbhAva iti / dvivacananirdezaH, tatphalaM tu sthAnaSaSThItvasphuTIkaraNam / 'jAnunaH' ityukte tu kimiyaM paJcamI pratyayAdhikarAj jurapi pratyaya ityevaM saMdehaH syAt, tadetad dhvanayannAha - jAnuzabdayormurAdeza iti / zArGgadhanveti / kathaM tarhi 'khalAvaNyAzaMsAdhRtadhanuSamahAya tRNavat' iti puSpadantaprayoga iti cet / atrAhuH samAsAntavidheranityatvAnnAtrAnupapattiH / zranityatve pramANaM tvaMzvAdigaNe rAjanazabdapAThaH / sa hi 'prateraMzvAdayastatpuruSe' ityantodAttArthaH / ' rAjAhaH sakhi -' iti Taco nityatve tu kiM teneti / lopo vyorvali / vyorlopa iti vaktavye 'verapRktalopAdvalilopaH pUrvavipratiSedhena' iti jJApayitumAdau vidheyanirdezaH kRtaH / tena sukhIyateH kvipi sukhIriti 1 'dvidhanvA' iti bahutra nopalabhyate / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 ] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsasurabhibhyaH / (5-4-135) ebhyo gandhasyekAro'ntAdezaH syAt / udgandhiH / pUtigandhiH / sugandhiH / surabhigandhiH / 'gandhasyettve tadekAntagrahaNam' ( vA 3368) / ekAnta ekadeza ivAvibhAgena laSayamANa ityarthaH / sugandhi puSpaM salilaM ca / sugandhirvAyuH / neha-su zobhanA gandhA dravyANyasya sugandha 'striyAH puMvat-' ityaneneti zeSaH / yuvajAniriti / jAyAzabde yakArAdAkArasya niG / ukAra it , 'lopo vyoH-' iti yakAralopaH / yuvatizabdasya puMvattvAt tipratyayasya nivRttiH / nalopa iti bhAvaH / gandhasyedut / gandhasya it iti cchedaH / ebhya iti / ut , pUti, su, surabhi etebhya ityarthaH / ikAro'ntAdeza iti / pUrvottarasAhacaryAdikAra Adeza eveti bhaavH| samAsAntAdhikArAd 'AdeH parasya' iti na bhavati / udgandhiriti / udgato gandho yasyeti vigrahaH / pUtigandhiriti / pUtizabdaH asurabhau / pUtiH gandho yasyeti vigrahaH / sugandhiriti / zobhano gandho yasyeti vigrahaH / surabhigandhiriti / surabhiH gandho yasyeti vigrahaH / sarvatra 'vAyuH' iti vizeSyam / tadekAnteti / tasya vizeSyabhUtadravyasya ekAnta ekadaza iva pratIyamAna ityarthaH / atra gandhasya guNasya dravyaikadezatvaM na yujyata ityAzaGkaya ekAntazabda ekadezavadavibhakte lAkSaNika ityAhaekAnta ekadeza iveti / sugandhi puSpaM salilaM ceti / atra gandhasya puSpAt salilAca dravyAt pRthagalakSyamANatvAditi bhAvaH / su zobhanA iti / su ityasya vyAkhyAnaM zobhanA iti / gandhA iti / gandhavanta ityarthaH / 'guNavacanebhyo matupo lugiSTaH' iti luk / dravyANIti / candanAdImItyarthaH / gandhA ityasya vizeSyametat / gandhazabdasya napuMsakadravyavizeSaNatve'pi niyataliGgatvAt puMstvaM yujyate / 'gandhastu saurabhe nRtye gandhake garvalezayoH / sa eva dravyavacano bahutve puMsi siddham / gandhasyet / takAra uccAraNArtha ityAzayenAha-ikAro'ntAdeza iti| 'AdaH parasya' itIha na bhavati 'samAsAntAH' ityadhikArAt / atra kecidAhuHikArasya pratyayatve'pi na kSatiH, 'yasyeti ca' iti lopenodgandhirityAdirUpasidveH / na ca 'titvaritam' ityantakharitatvApattiH zaGkayA, takArasyoccAraNArthatvAbhyupagamAt / nApi SaSThInirdezAdAdezatvameva na pratyayatvamiti vAcyam , 'gApoSTak' ityAdipratyayavidhiSvapi SaSThIdarzanAditi / avibhAganeti / evaM ca guNavAcina eva prahaNam , na tu dravyavAcina iti phalito'rthaH / dravyANIti / asti ca gandhazabdo dravyavacanaH, 'vahati jalamiyaM pinaSTi gandhAn' iti prayogAt / 'gandhastu saurabhe nRtye gandhake garvalezayoH / sa eva dravyavacano bahutve puMsi ca smRtH|| iti kozAcca / keciMttu-gandha Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [173 ApaNaH / 875 alpAkhyAyAm / (5-4-136) sUpasya gandho lezo yasmistatsUpagandhi bhojanam / ghUtagandhi / 'gandho gandhaka Amode leze smbndhgrvyoH|' iti vizvaH / 876 upamAnAcca / (5-4-137) padmasyeva gandho'sya padmagandhiH / 877 pAdasya lopo'hstyaadibhyH| (5-4-138) hastyAdivarjitAdupamAnAsparasya pAdazabdasya lopaH syAt samAsAnto bahuvrIhau / ca smRtaH // ' iti kozAt / sugandha ApaNa iti / atra gandhazabdavAcyAnAM candanAdidravyANAM vizeSyabhUtApaNApekSayA pRthag lakSyamANatvAdittvaM neti bhAvaH / alpAkhyAyAm / alpavacane sati gandhazabdasya ikAro'ntAdezaH syAd bahuvrIhAvityarthaH / leza iti gandhazabdasya vivaraNam / sUpasya gandho yasminnityeva vigrahaH / sUpagandhi bhojanamiti / utpUtisusurabhipUrvakatvAbhAvAdekAntatvAbhAvAccAprApte vacanamidam / vyadhikaraNapadAnAmapi kvacidasti bahuvrIhiriti mUla evAnupadaM vakSyate / ghRtagandhIti / ghRtasya gandho lezo yasminniti vigrahaH / gandhazabdasyAlpavAcitve pramANamAha-gandho gandhaka iti / upamAnAcca / upamAnavAcipUrvapadAt parasyApi gandhazabdasya ikAro'ntAdezaH syAd bahuvrIhAvityarthaH / padmasyeveti / phalitArthakathanamidam / padmagandha iva gandho yasyeti vigrahaH / padmapadaM padmasaMbandhigandhasadRze lAkSaNikam / 'saptamyupamAnapUrvapadasya-' iti samAsaH / pAdasya lopH| ahastyAdibhya iti cchedaH / upamAnAdityanuvartate / tadAha-hastyAdivarjitAditi / 'AdeH parasya' ityapravRttaye zrAha-samAsAnto bahuvrIhAviti / zaiSikasya kapo nivRttyarthamapi lopasya samAsAntatvam / anyathA anuktasamAsAntatvAt kap prasajyeta / nanvabhAvAtmakasya lopasya kathaM samAsAntAvayavatvamityata Ahasyetve-' iti vArtike tadekAntazabdena svAbhAvikatvaM vivakSitam , tenAgantukasya netyaahuH| tathA ca bhaTTiH-'yAghrAyivAn gandhavaha: sugandhaH' iti / vyAkhyAtaM ca jayamaGgalAyAm- 'gandhasya-' ityAdinekAraH samAsAnto na, 'gandhasyatve tadekAntagrahaNam' iti vacanAt / sugandha zrApaNika iti yatheti / ataeva 'bhagnabAlasahakArasugandhau' ityAdInAM prAmAdikatvaM durghaTavRttikRtoktam / alpAkhyAyAm / alpavAcino gandhasyekArAntAdezaH syAd bahuvrIhau / sUpasya gandha iti / ata eva jJApakAdyadhikaraNapado bahuvrIhiH / yadvA phalitArthakathanametat / sUpo gandho yasminnityeva vigrhH| gandhazabdasya vizeSaNatve'pyasmAdeva jJApakAt paranipAtaH / pAdasya / yadyayaM lopaH samAsAnto na syAt 'AdeH parasya' ityAdeH syAt / zaiSikaH kapa ca prasajyeta, 'zeSAdvibhASA' ityatra samAsAntApakSasya zeSasyAzrayaNAdata Aha-samAsAnta iti / kathaM Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 ] siddhaantkaumudii| [ bahuvIhisamAsasthAnidvAreNAyaM samAsAntaH / gyAghrasveva pAdAvasya gyAghrapAt / mahastyAdibhyaH kim-hastipAdaH / kusUlapAdaH / 878 kumbhapadISu ca / (5-4-136) kumbhapadyAdiSu pAdasya lopo DIp ca nipAtyate striyAm / 'pAdaH pat' (sU 414) kumbhapadI / striyAm kim-kumbhapAdaH / 876 saMkhyAsupUrvasya / (5-4-140) pAdasya lopaH syAtsamAsAnto bahuvrIhau / dvipAt / supAt / 880 vayasi dantasya datu / (5-4-141) saMkhyAsupUrvasya dantasya data ityAdezaH syAdvayasi / dvidan / caturdan / SaD dantA prasya SoDan / sudan, sudatI / vayasi kim-dvidantaH karI / sudanto (naTaH) / 281 striyAM saMzAsthAnIti / vyAghrasyeveti / phalitArthakathanamidam / vyAghrapAdAviva pAdAvasyeti vigrahaH / 'saptamyupamAnapUrvapadasya-' iti samAsaH / kumbhapadISu ca / kumbhapadIviti bahuvacananirdezAd gaNapAThAca kumbhapadyAdigrahaNamiti bhAvaH / GIpU ceti / 'pAdo'nyatarasyAm' iti vikalpApavAda iti bhAvaH / striyAmiti / kumbhapadyAdInAM strIliGgAnAmeva gaNe pAThAditi bhaavH| kumbhapadIti / kumbhasyeva pAdAvasyeti vigrahaH / 'pAdasya lopo'hastyAdibhyaH' iti lope siddhe tadanuvAdena nityaM kIvartha vacanam / saMkhyAsupUrvasya / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe--pAdasyeti / upamAnAt paratvAbhAvAdaprAptau vacanam / dvipAditi / dvau pAdAvasyeti vigrahaH / supAditi / zobhanau pAdAvasyeti vigrahaH / vayasi dantasya dat / dvidanniti / dvau dantau yasyeti vigrhH| zizutvaM gmyte| dantasya datrAdezaH / RkAra it / ugittvAnnum / sulopaH / sayogAntalopaH / tasyAsiddhatvAdupadhAdI? n| caturdaniti / catvAro dantA yasyeti vigrahaH / datrAdi pUrvavat / SoDanniti / SaD dantA yasyeti vigrahaH / datrAdi pUrvavat / 'SaSa uttvam-' iti STutvottve / sudanniti / su zobhanA dantAH samastA jAtA yasyeti vigrahaH / vayovizeSAvagataye samastasya nivezaH / sudatIti / punarabhAvo bhAvasyAvayavaH syAttatrAha-sthAnidvAreNeti / vacanabalAdaupacArikamavayavatvaM gRhyata iti bhAvaH / kumbhapadISu ca / bahuvacananirdezAdgaNapAThasAmarthyAcApyarthAvagatirityabhipretyAha-kumbhapadyAdiSviti / iha gaNe kumbhapadI ekapadI jAnapadItyevaM samudAyA eva paThyante, tasya ca prayojanaM viSayavizeSaparigraha ityAzayenAha-striyAmiti / yaccehopamAnapUrva saMkhyApUrva ca paThyate tasya siddhe lope nityaDIbartha vacanam , tena 'pAdo'nyatarasyAm' iti vikalpo na bhavati / dvidanniti / dvau dantAvasya jaatii| zizutvAvasthA tviha gamyate / 'ugidacAm-' iti num / saMyogAntalopasyAsiddhatvAcalopo na / SoDaniti / SaSa utvaM datRdazadhA-' itynenotvssttutve| Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [175 yAm / (5-4-143) dantasya datR syAtsamAsAnto bahuvrIhau / prayodatI / phAladatI / saMjJAyAM kim-samadantI / 882 vibhASA zyAvArokAbhyAm / (5-4-144) dantasya datR syAbahuvrIhau / zyAvadan, zyAvadantaH / parokadan, arokadantaH / 883 agrAntazuddhazubhravRSavarAhebhyazca / (5-4-145) ebhyo dantasya datR vA / kuDmalAgradan, kuDmalAgradantaH / 884 kakudasyAvasthAyAM lopH| (5-4-146) ajAtakakut / pUrNakakut / 885 trikakutparvate / (5-4-147) trINi kakudAnyasya trikakut / saMjJaiSA parvatavizeSasya / trikakudo'nyaH / 886 udvibhyAM kAkudasya / (5-4-148) lopaH syAt / uskAkut / vikAkut / kAkudaM tAlu / 887 pUrNAdvibhASA / zobhanA dantAH samastA yasyA iti vigrahaH / datrAdezaH / 'ugitazca' iti gap / dvidantaH karIti / hastinaH sarvadA dvidantatvena vayovizeSAnavagatiriti bhAvaH / striyAM saMjJAyAm / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-dantasyeti / vayovizeSAnavagame'pi prAptyarthamidam / ayodatIti / phAladatIti / saMjJAvizeSAvimau / samadantIti / samA dantA yasyA iti vigrahaH / 'nAsikodara-' iti DIe / vibhASA zyAvArokAbhyAm / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-dantasyeti / zyAvadanniti / zyAvA dhUmrA dantA yasyeti vigrahaH / 'zyAvaH syAt kapizo dhUmra' ityamaraH / arokadanniti / arokA adIptAH acchidrA vA dantA yasyeti vigrahaH / agraant| agraH agrazabdo'nte'vasAne yasya sa agrAnta ityabhipretyodAharati-kumalAgradanniti / kuDmalAnAM mukulAnAM agrANi tAnIva dantA yasyeti vigrahaH / zuddhadan, zuddhadantaH / zubhradan, shubhrdntH| vRSadan, vRSadantaH / varAhadan, varAhadantaH / kakudasya / avasthAyAM gamyamAnAyAM kakudasya lopaH syAd bahuvrIhAvityarthaH / AhArakAlAdikRto'vayavAnAmupacayo'pacayazcAvasthetyucyate / balIvardadormUlagato bAlye udbhUto'vayavaH kakudam / prajAtakakuditi / ajAtaM kakudamasyeti vigrahaH / bAla ityarthaH / pUrNakakuditi / pUrNa kakudamasyeti vigrahaH / yuvetyarthaH / trikakut parvate / parvatavizeSe gamya ityarthaH / trikakuditi kRtAkAralopo nipAtyate / trINi kakudAni zRGgANi yasyetyarthaH / udvibhyAM kAkudasya / lopa iti / sudatIti / 'ugitazca' iti GIp / samadantIti / 'nAsikodara-' ityAdinA GIS / zyAvadanniti / 'zyAvaH syAtkapizaH' ityamaraH / arodakanniti / arokA acchidrA dantA yasya saH / agrAnta / ihAnukkasamuccayArthazcakArastena mUSikadaniti siddhytiityaahuH| -ajAteti / ajAtaM kakudamasyeti vigrhH| iha hi bAlyA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 siddhAntakaumudI | [ bahuvrIhisamAsa (5-4-14) pUrNa kAkut, pUrNakAkudaH / suhRdurdvadau mitrAmitrayoH / (5-4-150) sudurbhyAM hRdayasya hRdbhAvo nipAtyate / suhRnmitram | duhRdamitraH / anyatra suhRdayaH, durhRdayaH / uraHprabhRtibhyaH kap / ( 5-4-151 ) vyUDhoraskaH / priyasarpiSkaH / iha pumAn, anaDvAn, payaH, nauH, lakSmIH ityekavacanAntAni paThyante / dvivacanabahuvacanAntebhyastu 'zeSAdvibhASA' ( sU 81 ) iti vikalpena kap / dvipumAn dvipuMska: / 'arthAnnaJaH ' ( ga 146) / anarthakam / naJaH kim - apArtham, apArthakam / 860 inaH striyAm / udvibhyAM parasya kAkudasya lopaH syAt bahuvrIhAvityarthaH / utkAkuditi / unnataM kAkudaM yasyeti vigrhH| kAkudazabdaM vyAcaSTe - kAkudaM tAtviti / pUrNAdvibhASA / pUrNAt parasya kAkudasya lopo vA syAdityarthaH / pUrNa kAkudaM yasyeti vigrahaH / suhRd durhRdau / yathAsaMkhyamabhipretyodAharati- suhRnmitramiti / su zobhanaM hRdayaM yasyeti vigrahaH / uraHprabhRtibhyaH kap / bahuvrIhau samAsAntaH taddhita iti vizeSaH / taddhitatvAt kakArasya netsaMjJA / vyUDhoraska iti / vyUDhaM vizAlam uro vakSo yasyeti vigrahaH / kap / 'so'padAdau' iti satvam / priyasarpiSka iti / priyaM sarpiH yasyeti vigrahaH / kap / 'iNaH SaH' iti Satvam / nanu dvau pumAMsau yasya sa dvipumAnityanupapannam / uraHprabhRtiSu pumAniti puMszabdasya pAThAdityata Aha- iheti / gaNe avibhaktikAnAmeva pAThaH / iha tu keSAMcidekavacanAntAnAmeva pAThastadvivakSArtha iti bhAvaH / dvipuMska iti / 'saMpuMkAnAm -' iti saH / arthAnnaJa iti / gaNa vasthA gamyate / uraHprabhRtibhyaH kap / uraH prabhRtyantAdbahuvrIheH kap syAt / 'samAsArthottarapadAntAH samAsAntAH' iti pakSe tu bahuvrIhezvaramAvayavebhya uraHprabhRti bhyaH kabiti vyAkhyeyam / taddhitatvAtkasya netvam / vyUDhoraska iti / vyUDhaM vizAlamuro yasya saH / 'so'padAdau' iti visarjanIyasya saH / priyasarpiSka iti / 'iNaH SaH' iti visargasya Satvam / ekavacanAntAnIti / 'naghRtazca' iti siddhe lakSmIzabdapAThastviha ekavacanAntalakSmIzabdAvayavakabahuvrIhereva nityaM kap / anyatra 'zeSAt -' iti vikalpa eveti niyamArthaH / tena 'akRzamakRzalakSmIzcetasA zaMsitaM saH ' iti bhAraviprayogaH siddhaH / akRzA lakSmyo yasyeti vigrahaH / yattu prAcoktaM'nayRtazca' iti kap bahulakSmIka iti / tadayuktam / saMkhyAvAcibahuzabdasyaikavacanAntatvAbhAvAtprakRtaniyamena vAritatvAt / bahvI adhikA lakSmI yasyeti vigrahe vaipulyavAcina ekavacanAntatvasaMbhave'pi vizeSavidharbalIyastvena 'uraHprabhRtibhyaH kap' ityeva vaktumucitatvAt / yadA tu 'niyamazAstrANAM niSedhamukhena pravRttiH' ityAzrIyate tadA prAcI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [177 (5-4-152) bahudaNDikA nagarI / 'aninasmangrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti' (pa 17) bahuvaggmikA / striyAM kim-bahudaNDI, bahudaNDiko grAmaH / 861 zeSAdvibhASA / (5-4-154) anuksamAsA. ntAccheSAdhikArasthAdbahuvrIheH kabvA syAt / mahAyazaskaH, mahAyazAH / anukkaityAdi kim-vyAghrapAt / sugandhiH / priyapathaH / zeSAdhikArasthAt kimsUtram / natra paro yo'rthazabdastadantAd bahuvrIheH kapa syAditi tadarthaH / anarthakamiti / avidyamAno'rtho yasyeti vigrahaH / apArtham , apArthakamiti / apagato'rtho yasmAditi vigrahaH / atra napUrvakatvAbhAvAd na nityaH kabiti bhAvaH / inaH striyAm / innantAt kapa syAd bahuvrIhAvityarthaH / bahudaNDikA nagarIti / daNDaH asyAstIti daNDI, 'ata iniThanau' iti iniH / bahavo daNDino yasyAm iti vigrahaH / bahuvAggmiketi / vAgasyAstIti vAggmI / 'vAco gminiH' iti gminipratyayaH / nakArAdikAra uccAraNArthaH / taddhitatvAd gakArasya netsaMjJA, cakArasya kutvam , jaztvam, vAggmIti rUpam / bahavo vAgmino yasyAmiti vigrahaH / atrenaH anarthakatve'pi 'aninasman-' iti vacanAttadantasyApyatra grahaNamiti bhAvaH / bahudaNDI, bahudaNDiko grAma iti / bahavo daNDino yasminniti vigrahaH / atra samAsasyAstrIliGgatvAnna nityaH kabiti bhAvaH / zeSAdvibhASA / itaH pUrva yebhyaH samAsAntA vihitAH, tebhyo'nyaH zeSaH / tadAha-anukkasamA. sAntAditi / zeSAdhikArAsthAditi / zeSAdityanena zeSAdhikArasthAdityapi vivakSitamiti bhAvaH / mahAyazaska iti / mahad yazo yasyeti vigrahaH / 'prAnmahataH-' ityAttve, kapi, 'so'padAdau' iti satvam / mahAyazA iti / kababhAve 'atvasantasya-' iti dIrghaH / vyAghrapAditi / 'pAdasya lopo'hastyAdibhyaH' ityuktasamAsAnto'yam , sthAnidvArA lopasyApi samAsAntatvAt / sugndhiriti| tamapi samyageveti jJeyam / arthAnatra iti / gaNasUtramidam / anarthakenApIti / kathaM tarhi 'supathI nagarI' iti halanteSUktam , kapo'tra durvAratvAt / na ca 'na pUjanAt' ityanena 'RkpUrabdhU :-'ityasyeva kapo'pi niSedhaH zaGkayaH, SacaH prAcInAnAmeva sa niSedha iti vakSyamANatvAt / kappratyayasya Saca uttaratvAt / satyam , samAsAntavidheranityatvAtsAdhuriti samAdheyam / 'yuvoranAkau' iti sUtre supathIti bhASyAccetyuklam / bahuvAggmiketi / 'vAco mminiH' / zeSAdvi / yadyatra prAguktakabamAtrApekSaH zeSaH syAt tarhi vyAghrapAtsugandhirityAdAvapi syAt / ataH samAsAntApekSaH zeSa iha gRhyata ityAha-anukkasamAsAntAditi / vyAghrapAditi / sthAnidvArA lopo'pi Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 178 ] siddhAntakaumudI / [ bahuvrIhisamAsa upabahavaH / uttarapUrvA / saputraH / tantrAdinA zeSazabdo'rthadvayaparaH / 862 Apo 'nyatarasyAm / ( 7-4-15 ) kapyAbantasya hrasvo vA syAt / bahumAlAkaH, bahumAlakaH / kababhAve bahumAlaH / 863 na saMjJAyAm / ( 5-4 - 155) 'zeSAt -' ( sU 81 ) iti prAptaH kanna syAtsaMjJAyAm / 'gandhasyedutpUti-' iti kRtasamAsAnto'yam / priyapatha iti / 'RkpU:' iti kRtasamAsAnto'yam / upabahava iti / saMkhyayAvyaya-' iti bahuvrIhirayam, na zeSAdhikArasthaH / uttarapUrveti / ayamapi 'diGnAmAnyantarAle' iti bahuvrIhiH, na zeSAdhikArasthaH / saputra iti / 'tena saha -' ityayamapi bahuvrIhiH, na zeSAdhikArasthaH / nanu sakRduccAritAccheSazabdAt kathamarthadvayalAbha ityata Aha - tantrAdineti / zrAdinA zravRttisaMgrahaH / ekamanekopayogi tantram | uccArayitrA tantreNoccAritAt zabdAd AvRttyA bodha iti bodhyam / 'zveto dhAvati' ityAdau sakRduccAra - Ne'pi 'zvA ito dhAvati, zvetaguNako dhAvati' ityevamanekArthabodhadarzanAditi bhAvaH / Apo'nyatasyAm / kapIti / 'na kapi' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / Abantasyeti / pratyayagrahaNaparibhASayA labdhamidam / hrasvo veti / 'zRdRprAM hrasvo vA' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / 'na kapi' iti nityaM niSedhe prApte vikalpArthamidaM vacanam / bahumAlAka iti / bahvayo mAlA yasyeti vigrahaH / hrasvapakSe bahumAlaka iti bhavati / kapo vaikalpikatvAt pakSe bahumAlaH / sarvatra 'striyAH puMvat -' iti puMvatvam / na saMjJAyAm / zeSAditi prApta iti / 'anantarasya - ' iti nyAyAt 'zeSAdvibhASA' iti vihitasya kapa evAyaM niSedhaH, na tu vyavahitasya 'naghRsamAsAntA ityuktam / sugandhiriti / 'gandhasyet -' ityAdinA itsamAsAntaH / priyapatha iti / 'RkpU :-' ityappratyayaH samAsAntaH / upabahava iti / saMkhyayAvyayA--' ityAdinA samAsaH / uttarapUrveti / 'diGnAmA -' ityAdinA samAsaH / saputra iti / 'tena saheti -' ityAdinA samAsaH / ayaM bhAvaH - 'zeSo bahuvrIhiH' ityataH zeSapadam 'anekamanyapadArthe' ityetasminneva sUtre'nuvartate, ' saMkhyayAvyayAsannA-' ityAdiSu ca nivartate / tathA ca zeSAdhikArasthatvAbhAvAdupabahava ityAdiSu kappratyayo neti / evaM ca 'anekamanyapadArthe' iti sUtrAtpRthak saMkhyayAvyayAsannA -' ityAdInAmArambhaH kababhAvArthamapyAvazyaka iti sthitam / nanu sakRduccaritasya zeSazabdasyAnuktasamAsAntaparatvaM zeSAdhikArasthaparatvaM ca kathamityata Aha - tantrAdineti / 'arthabhedena zabda - bhedaH' 'satyapyarthabhede zabdasyAbhedaH' iti matadvayam / Adhe zrAvRttiH / dvitIye tantramiti vivekaH / yattu vadanti - 'pratipadoktAH samAsAntAH svaviSaye bAdhakA bhavanti' Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [176 vizve devA asya vishvdevH| 864 Iyasazca / (5-4-156 ) IyasantottarapadAca kap / bahavaH zreyAMso'sya bahuzreyAn / 'gostriyoH- (sU 656) iti hasvatve prApte / 'Iyaso bahuvrIherneti vAcyam' (vA 666 ) bahvayaH zreyasyo'sya bahuzreyasI / bahuvrIheH kim-atizreyasiH / 865 vandite bhraatuH| (5-4-157 ) pUjite'dhai yo bhrAtRzabdastadantAna kap syAt / prazasto bhrAtA yasya prazastabhrAtA, subhrAtA / 'na pUjanAt' (sU 154) iti niSedhastu 'bahuvrIhI sakthyaSaNoH' (sU 852) ityataH prAgeveti vakSyate / vandite kim-mUrkhabhrAtRkaH / 866 nADItantryoH svAGge / (5-4-156 ) svAGge yau tazca' ityAdikapa iti bhaavH| vizve devA asyeti| atra saMjJAyAM samAsasya nityatvAla laukikavigrahapradarzanaM cintymev| Iyasazca / bahuzreyasIzabde zreyasIzabdasyaiva pratyayagrahaNaparibhASayAIyasantatvAdAha-IyasantottarapadAditi / bahuvrIhiNA uttarapadAdityAkSipyata iti bhAvaH / na kabiti / 'na saMjJeyasoH' iti vaktavye pRthagyogakaraNAd nityasya vaikalpikasya ca kapo'yaM niSedha iti bhaavH| zreyAMsa iti / atizayena prazastA ityarthaH / 'dvivacanavibhajya-' iti Iyasun / 'prazasyasya zraH' iti zraH, 'zrAdguNaH' iti guNaH / bahuzreyAniti / zaiSikaH kabniSidhyate / hrasvatve prApta iti / bahvayaH zreyasyo yasyeti bahuvrIhiH / tatra zreyasIzabdasyopasarjanastrIpratyayAntatvAd 'gostriyoH-' iti hrasvatve prApte ityarthaH / Iyaso bahuvrIheriti / IyasantAd bahuvrIheH parasya strIpratyayasya hrasvo neti vAcyamityarthaH / bahuzreyasIti / 'nayatazca' iti nityaH kabiha niSidhyate, liGgaviziSTaparibhASayA IyasgrahaNena strIpratyayAntazreyasIzabdasyApi grahaNAditi bhAvaH / bahuvrIheH kimiti / 'Iyaso bahuvrIhe:-' ityatreti shessH| atizreyasiriti / zreyasImatikrAnta iti tatpuruSo'yamiti bhAvaH / vandite bhrAtuH / pUjite'rtha iti / 'vadi abhivAdanastutyoH' ityubhayArthakavadidhAtoriha ubhayasAdhAraNapUjArthakatvamAzrIyata iti bhAvaH / prazastabhrAteti / 'navRtazca' iti prAptaH kabiha niSidhyate / subhrAteti / su zobhano bhrAtA yasya sa iti vigrahaH / atrApi 'natazca' iti prAptasya kapo nissedhH| nanu 'na pUjanAt' ityeva niSedhe siddha kimarthamidamityata Aha-na puujnaaditi|praageveti / evaM ca tatkimanuktasamAsAntapareNa zeSagrahaNaneti / tanna / 'RkpU :-' ityAdInAM samAsAntare caritArthatayA priyapatha ityAdau pareNa kapA bAdhApatteH / Iyasazca / nityo vaikalpikazca kap sarvo'pi niSidhyate / bahuzreyAniti / atizayena prazasyaH zreyAn / 'dvivacanavibhajyopa-' itIyasun / 'prazasyasya zraH' / 'zeSAdvibhASA' iti kapprAptaH / bahuzreya Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 ] siddhAntakaumudI | [ bahuvrIhisamAsa 1 nADItantrIzabdau tadantAtkanna syAt / bahunADiH kAyaH / bahutantrIpravA / bahutantrIrdhamanI / strIpratyayAntatvAbhAvAddhasvo na / svAne kim - bahunADIka: stambhaH / bahutantrIkA vINA / 867 niSpravANizca / (5-4-160) kaba bhAvo'tra nipAtyate / prapUrvAdvayateryud / pravANI tantuvAyazalAkA / nirgatA pravANyasya niSpravANiH paTaH, samAptavAnaH, nava ityarthaH / 868 saptamIvizeSaNe bahuvrIhau / (2-2-35) saptamyantaM vizeSaNaM ca bahuvrIhau pUrvaM prayojyam / kaNThekAlaH / ata eva jJApakAdvyadhikaraNapado bahuvrIhiH / citraguH / 'sarvanAmasaMkhyayo / 1 'naghRtazca' ityAdikapaH tena niSedhAprAptau idaM vacanamiti bhAvaH / nADItantryoH svAGge / bahunADiH kAya iti / prANisthatvAt svAGgatvasucanAya kAya iti vizedhyam / upasarjanahrasvaH / 'naghRtazca' iti prAptaH kab na bhavati / bahutantragrIveti / bahvayastantryo yasyA iti vigrahaH / vINAtantuSu tantrIzabdasya prasiddhatvAd grahabahutantrI dhamanIti / bahutantrIzabde 'gostriyoH -' iti hrasvamAzaGkayAha - strIpratyayAntatvAbhAvAditi / 'avistRtantrIbhya I:' ityauNAdikasya 'striyAm' ityadhikAre'vihitatvAditi bhAvaH / niSpravANizca / prapUrvAditi / 'veJ tantusaMtAne' ityasmAt prapUrvAt ' karaNAdhikaraNayozca' ityadhikaraNe lyuT / proyate asyAmiti pravANI / 'pUrvapadAt saMjJAyAm -' iti Natvam / samAptavAna iti / samAptaM vAnaM vAnakriyA yasyeti vigrahaH / atra zaiSikakababhAvo nipAtyate / saptamIvizeSaNe / 'upasarjanaM pUrvam' ityataH pUrvamityanuvartate / pratyayagrahaNaparibhASayA saptamIti tadantagrahaNam / tadAha - saptamyantamiti / kaNThekAla iti / kaNThe tiSThatIti kaNThesthaH, sa kAlo yasyeti vigrahaH / supIti yogavibhAgAt kaH / ' saptamyupamAnapUrvapadasya' iti bahuvrIhisamAsaH sthazabdalopazca' iti 'anekamanyapadArthe' iti sUtrabhASye spaSTam / 'amUrdhamastakAt -' iti saptamyA aluk / zrata eveti / yadyapi kaNThesthazabdaH prathamAnta evAtra bahuvrIhau pUrvapadam tasya kAlazabdena sAmAnAdhikaraNyamastyeveti kathaM saptamIgrahaNaM vyadhikaraNapadabahuvrIhijJApakam / kiM ca vizeSaNatvAdeva siddhe kiMvA saptamI haNena / tathApi yadA sthapadamanAdRtya kaNThe ityasyAdhikaraNatvaM tasya ca kAlarUpe uttarapadArtha upasaMkramaH, tadA kaNThe ityasyAprathamAntatvAd sIti / 'naghRtazca' iti nityaM prAptaH kab liGgaviziSTaparibhASayA 'Iyasazca' iti pratiSidhyate / bahunADiriti / upasajanahakhaH / strIpratyayAntatvAbhAvAditi / 'avitRstRta tribhyaH' itIpratyayasya 'striyAm' ityadhikAre zravihitatvAditi bhAvaH / saptamIvizeSaNe / yadA kaNThe kiMcidastIti jJAyate tasya vizeSaNaM kAla iti, tadedaM , Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16) baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [181 rupasaMkhyAnam' ( vA 1416) sarvazvetaH / trizukaH / 'mitho'nayoH samAse saMkhyA pUrva zabdaparavipratiSedhAt' (vA 2044) / dhanyaH / saMkhyAyA alpIyasyAH' (vA 1410) dvinAH / dvandve'pi / dvAdaza / 'vA priyasya' (vA 1420) / bahuvrIheraprasakteH tatra saptamyantasya pUrvanipAtavidhirabhitticitrAyitaH syAt / tatazca saptamIgrahaNAd aprathamAnto'pi bahuvrIhiH kvacidastIti vijJAyata iti yojyam / tena 'sacchAstrajanmA hi vivekalAmaH' ityAdi siddham / citraguriti / ubhayorapi prathamAnirdiSTatvena vigrahe niyatavibhaktikatvena cAnyatarasya pUrvanipAte prApta uttarapadavizeSaNasyaiva pUrvanipAtArtha vizeSaNagrahaNamiti bhaavH| sarvanAmasaMkhyayoriti / bahuvrIhI pUrvanipAtasyeti zeSaH / sarvazveta iti / sarvaH zveto yasyeti vigrahaH / ubhayorapi guNavacanatvena vizeSaNavizeSyabhAve kAmacarAd anyatarasya pUrvanipAte prApte sarvanAmatvAt sarvazabdasyaiva puurvnipaatH| upasarjanatve'pi bhUtapUrvagatyA sarvanAmatvam / trizukla iti / trayaH zuklA yasyeti vigrahaH / ubhayorapi kAmacAreNa pUrvanipAte prApta saMkhyAtvAt trizabdasyaiva pUrvanipAtaH / dvizukla ityatra tu sarvanAmatvAdeva siddham / nanu dvau anyau yasya dhanya iti bahuvrIhI sarvanAmasaMkhyayoranyatarasya pAkSikaH pUrvanipAtaH syAdityata Aha-mitho'nayoriti / srvnaamsNkhyyorityrthH| saMkhyA pUrvamiti / prayojyeti zeSaH / zabdapareti / ekasminneva sUtre sarvanAmasaMkhyayoH samAsopAttatve'pi sarvanAmasaMkhyAzabdayoH saMkhyAzabdasya pAThataH paratvamAdAya vipratiSedhasUtrapravRtterityarthaH / saMkhyAyA alpIyasyA iti / nyUnAdhikasaMkhyAvAcakazabdAnAM samAse nyUnasaMkhyAyAHpUrva prayoga iti vaktavyamityarthaH / dvitrA iti / dvau saptamIgrahaNam / anyadA tu tena vinApi vizeSaNatvAdeva siddham / citraguriti / na ca 'upasarjanaM pUrvam' ityevedaM sidhyatIti vAcyam , 'bahuvrIhau saptamI' ityukte takakauNDinyanyAyenopasarjanapUrvatvasya bAdhApatterato vizeSaNagrahaNaM kRtam / sarvanAmeti / kathaM tarhi 'taH paro yasmAtsa taparaH' iti kathaM ca 'jahatvArthA vRttiH' iti / iha hi jahatkhaM padaM yaM sa jahatvaH, so'rtho yasyAmiti bahuvrIhigarbho bhuvriihiH| tathA ca khaparazabdayoH sarvanAmatvAtpUrvanipAtana bhAvyamiti cet-atrAhuH-sUtrabhASyaprayogAtsvaparazabdayona pUrvanipAtaH, rAjadantAditvAdvA siddhamiti / dvizukla iti / yadyapi sarvanAmatvenaiva dvizabdasya pUrvanipAtatvaM sidhyati, tathApi trizukla ityAdi siddhaye vArtike saMkhyAgrahaNaM kRtam / nanu saMkhyAyA alpActaratvena 'saMkhyAsarvanAmnoH' iti vAcye viparItoccAraNamayuktamityAzaGkayAha-mitho'nayoriti / viparItoccAraNamevAtra 1 bahutra mUle 'dvizuklaH' ityeva pAThaH / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182] siddhaantkaumudii| [bahuvrIhisamAsaguDapriyaH, priyaguDaH / 'gaDvAdeH parA saptamI ( vA 1421) gaDukarAThaH / kacina / vahegaDuH / 866 niSA / (2-2-36) niSThAntaM bahuvrIhI pUrva syAt / kRtakRtyaH / 'jAtikAlasukhAdibhyaH parA niSThA vAcyA' ( vA 1422) / sAraGga. jagdhI / mAsajAtA / sukhajAtA / prAyikaM cedam / kRtakaTaH / pItodakaH / vA trayo veti vigrahe 'saMkhyayAvyaya-' iti bahuvrIhiH / nanu 'dvandve ghi' ityato dvandve ityanuvRttau 'alpActaram' iti sUtrabhASye'sya vArtikasya pAThAd bahuvrIhau kathamasya pravRttirityata Aha-dvandve'pIti / idaM ca vArtikaM dvandve'dvandve'pi pravartata ityarthaH / dvAdazeti / dvau ca daza ca iti dvandvaH / tatpuruSe tu zatAnAM viMzatiH viMzatizatamityudAhAryam / 'tadasminnadhikamiti dazAntADDaH' iti sUtrabhASye sahasrANAM zatam ityarthe zatasahasramiti bhASyakaiyaTayoH prayogo'tra mAnamiti zabdenduzekhare sthitam / vA priyasyeti / bahuvrIhI pUrva prayogo vaktavya ityrthH| gaDvAdeH parA saptamIti / bahuvrIhau yojyeti vaktavyamiti zeSaH / gaDukaNTha iti / gaDuH kaNThe yasyeti vigrahaH / gaDurnAma grIvAdigato durmAsagolaH / asaMjJAtvAd 'haladantAt-' ityaluG na / kvacinneti / vyAkhyAnamevAtra zaraNam / vahegaDuriti / vahaH skandhaH, tasmin gaDuryasyeti vigrahaH / niSThA / niSThAntamiti / 'taktavatU niSThA' iti vakSyati / tadantamityarthaH / kRtakRtya iti / kRtaM kRtyaM yeneti vigrhH| ubhayorapi kriyAzabdatvAd vizeSaNatve kAmacArAd anyatarasya pUrvanipAte prApte niSThAmtasya pUrvanipAtaH / jAtikAleti / 'jAtikAlasukhAdibhyo'nAcchAdanAt ktaH' iti svaravidhinA jJApitamidamiti bhASye spaSTam / jAtipUrvasyodAharaNamAhasAraGgajagdhIti / sAraGgo jagdho bhakSito yayA iti vigrahaH / 'asvAGgapUrvapadAdvA' iti GIS / kAlapUrvasyodAharati-mAsajAteti / mAso jAto yasyA iti vigrahaH, TAp / sukhapUrvasyodAharati-sukhajAteti / sukhaM jAtaM yasyA iti vigrahaH / prAyikamiti / vyAkhyAnamevAtra zaraNam / kRtakaTa iti / kRtaH kaTo yeneti vigrhH| atra kaTatvasya jAtitve'pi na kRtazabdasya paranipAtaH / pItodaka iti / pItam udakaM yeneti vigrahaH / udakatvasya jAtitve'pi na pItazabdasya paranipAtaH / limiti bhAvaH / alpIyasyA iti / alpArthavAcikAyA ityarthaH / gaDvAderiti / AdizabdaH prakAravAcI / tena padmaM nAbhau yasya padmanAbhaH / UrNA nAbhau yasya, 'byApoH-' iti hrakhaH, UrNanAbha iti siddhayatItyAhuH / jAtikAleti / etacca 'jAtikAlasukhAdibhyo'nAcchAdanAt' ityanena jJApitamiti bhAvaH / sAraGgajagdhIti / sAraGgo jagdho yayA sA / 'akhAgapUrvapadAdA' iti DIpa / kathaM tarhi Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 16 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [183 600 vA''hitAgnyAdiSu / (2-2-37) prAhitAgniH / agnyAhitaH / zrAkRtigaNo'yam / 'praharaNArthebhyaH pare niSThAsaptamyau' (vA 1425) / prasyucataH / daNDapANiH / kacinna / vivRtAsiH / iti bahuvrIhisamAsaprakaraNam / atha dvandvasamAsaprakaraNam / 20 / 101 cAthai dvandvaH / (2-2-26) anekaM subantaM cArthe vartamAnaM vA samasyate, sa dvandvaH / samuccayAnvAcayetaretarayogasamAhArAzcArthAH / parasparaniravA''hitAgnyAdiSu / niSThAyAH pUrva prayoga iti zeSaH / AhitAgniriti / AhitA AdhAnena saMskRtA agnayo yeneti vigrahaH / praharaNArthebhya iti / AyudhArthebhya ityarthaH / niSThAyAmudAharati-asyadyata iti / asiH udyato yeneti vigrahaH / saptamyA udAharati-daNDapANiriti / daNDaH pANau yasyeti vigrahaH / 'niSThA' ityasya 'saptamIvizeSaNe-' ityasya cAyamapavAdaH / kvacinneti / vyAkhyAnamevAtra zaraNam / vivRtAsiriti / vivRtaH kozAnniSkAsitaH asiryeneti vigrahaH / evaMjAtIyAnyAhitAmayAditvakalpanayA samAdheyAnItyAhuH / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAyAM bahuvrIhisamAsanirUpaNam / atha dvandvasamAsanirUpaNam-cArthe dvandvaH / 'subAmantrite' ityataH subiti, 'anekamanyapadArthe' ityataH anekamiti cAnuvartate / samAsa iti vibhASA iti cAdhikRtam / tadAha-anekamityAdinA / kazcArtha ityata Aha-samuccayeti / 'cAnvAcayasamAhAretaretarasamuccaye' ityamaraH / tatra samuccayaM nirvkti-prspreti| 'cArusmitazcAruhasitaH' ityAdi / atrAhuH-'napuMsake bhAve ktaH' iti tasya na pUrvanipAtaH, niSThAzabdena vihitasyaiveha grhnnaaditi| kvcinneti| AhitAgnyAditvakalpanAdanabhidhAnAdveti bhaavH| iti tattvabodhinIvyAkhyAyAM bahuvrIhiprakaraNam / cAthai dvandvaH / 'anekamanyapadArthe' ityato'nekamityanuvartate 'subAmantrite.' ityasmAtsubapi / 'samAsaH' iti 'vibhASA' iti cAdhikriyata eva, tadAha-anekaM Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 ] siddhaantkaumudii| [ dvandvasamAsapekSasyAnekasyaikasminnanvayaH samuccayaH / anytrsyaanussnggiktve'nvaacyH| militAnAmanvaya itaretarayogaH / samUhaH samAhAraH / tatrezvaraM guruM ca bhajasva iti samuccaye, bhikSAmaTa gAM cAnaya ityanvAcaye ca na samAso'sAmarthyAt / dhvkhdirau| ekasminniti / ekasmin kriyApade AvRtte ekasya asamasyamAnapadasya prathamamanvayaH, tadanantaramanyasyAnvayo yatra, tatra samuccayaH cArtha ityarthaH / yathA--IzvaraM guruM ca bhajasva iti / tatra hi cazabdayogAd guroH IzvarasApekSatvam, na tvIzvarasya gurusApekSatvam , tasya cakArayogAbhAvAt / ata evAtra eka eva cazabdaH prayujyate / evaM ca IzvaraM ca bhajasva guruM ca bhajasva iti vAkyadvayaM paryavasyati / athAnvAcayaM lakSayatianyatarasyeti / yatrAnyatarasya padasyaikasmin kiyApade AnuSaGgikatvena parArthapravRttiviSayatvenAnvayaH, itarasya tu padasyAnyasmin kriyApade uddezyatvenAnvayazca tatrAnvAcaya. zcArtha ityarthaH / yathA-bhikSAmaTa gAM cAnaya iti / 'aTa gtau'| bhikSAmaTanena prApnuhItyarthaH / bhikSAmaTa, tadA gauH saMgatA cet tAmapyAnaya, na tu gavAnayane aidaMparyeNa prayatitavyamiti tAtparyArthaH / itaretarayogaM lakSayati-militAnAmiti / parasparApekSitAnAM samuditAnAmekasmin kriyApade'nvayo yatra, tatretaretarayogaH parasparasAhacarya cArthaH pratyetavya ityarthaH / yathA dhavazca khadirazca dhavakhadirAviti / atra parasparasAhityasUcanAya cakAradvayaprayogaH / atha samAhAraM lakSayati-samUhaH samAhAra iti / parasparasAhityamityarthaH / yathA saMjJAparibhASayoH samUhaH saMjJAparibhASamiti / tatretaretarayogadvandvai sAhityaM dravyavizeSaNam , yathA dhavakhadirau chinddhIti, samuditAviti gamyate / samAhAradvandve tu samUho vizeSyam , yathA saMjJAparibhASamiti / tayoH samUha iti gamyate / saMjJAparibhASamadhIte ityAdau samUhasya kriyAnvayastu samUhidvArA bodhya ityalam / tatreti / teSu cArtheSu samuccaye'nvAcaye ca na dvandvasamAsa itynvyH| IzvaraM guruM ca bhajasveti / samuccayodAharaNamidam / bhikSAmaTa gAM cAnayetyudAharaNaM cAnupadameva vyAkhyAtam / asAmarthyAditi / IzvaraM guruM ca iyatroktarItyA subantamityAdi / cArthA iti / cazabdadyotyA ityarthaH / ekasminniti / bhajanAdAvityarthaH / IzvaraM guruM ca bhajasveti / kriyAyAM dravyayoH samuccayo'yam / tathA rAjJo gajazcAzvazceti dravye dravyayoH samuccayaH / paTaH zuklo raktazceti dravye gunnyoH| raktaH paTaH kuNDalaM ceti guNe dravyayorityUhyam / bhikSAmaTa gAM cAnayeti / atra hyadarzanAdgAmanAnayannapi bhikSAmaTatyeva / anaTaMstu bhikSAM na gAmAnayati / tathA aTannapi nAnviSya gAmAnayati / ato bhikSATanasyaiva prAdhAnyaM gavAnayananya tvAnuSaGgikatA / asAmarthyAditi / ekArthIbhAvAbhAvAdityarthaH / tathAhi bahuvrIhighaTakapadAnAM karmA Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [185 saMjJAparibhASam / anekoleotRpotnessttodvaataarH| dvayoIyordvandvaM kRtvA punardvandve tu hotaapotaanessttodvaataarH| 602 rAjadantAdiSu param / (2-2-31) eSu IzvaraguruzabdayoH parasparanirapekSayorAvRtte bhajasveti pade krameNAnvayAt parasparamanvayAbhAvAdasAmarthyam / bhikSAmaTa gAM cAnaya ityatra tu bhikSAgavoraTane Anayane ca krameNa parasparavAnibhijJayorevAnvayAt parasparAnvayAbhAvAdasAmarthya spaSTameva / tatazca itare. tarayogasamAhArayoreva cArthayoH parasparasAhityasattvAt samarthatvena dvandvasamAsaH / vistarastu gaJjUSAyAM draSTavyaH / itaretarayogamudAharati-dhavakhadirAviti / dhavazca khadirazceti dvandvaH / dhavo vRkSavizeSaH, khadiraH prasiddhaH, tau samuditAviti bodhaH / samAhAre tUdAharati-saMkSeti / saMjJA ca paribhASA ca tayoH samAhAra iti vimhaH / samAhArasyaikatvAdekavacanam / 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvam / nanu 'cArthe dvandvaH' ityatra 'supsupA' ityanuvRttyaiva dhavakhadirAvityAdisiddharanekagrahaNAnuvRttirvyarthetyata Aha-anekokleriti / hotRpotriti / hotA ca potA ca neSTA ca udgAtA ca iti vigrahe bahUnAmapi dvandvArthamanekagrahaNamiti bhAvaH / 'AnavRto dvandve' iti neSTazabdasyaiva uttarapadaparakatvAd AnaG ; na tu hotRpotRzabdayorapi, uttarapadasya madhyamapadavyavahitatvena hotRpotRzabdayoruttarapadaparakatvAbhAvAt / nanu tarhi hotApotAneSTodgAtAra iti kathamityata Aha-dvayoriti / hotA ca potA ceti dvyordvndvH| hotRzabdasya AnaG / tatazca neSTA ca udgAtA ceti dvayordvandvaH / neSTrazabdasyAnaG / tato hotApotArau ca neSTodgAtArau ceti dvandvadvayagarbho dvandvaH / tatra neSTodgAtRzabde uttarapade hotApotRzabdasya AnaGityarthaH / AnaGi GakAra it / ngittvaadntaadeshH| akAra uccAraNArthaH / antarvartinIM vibhaktimAzritya padatvAnnasya lopaH / neSTodgAtRzabde dyantarbhAveNeva dvandvaghaTakapadAnAM cArthAntarbhAveNa ekArthIbhAva AvazyakaH / 'samarthaH padavidhiH' iti paribhASitatvAt 'cAthai dvandvaH' ityuktezca / na cetaretarAnvaye parasparanirapekSANAmekArthIbhAvaH saMbhavati, yena samuccayAnvAcayAvekArthImAvAntarbhUtau syAtAm / tatazcetaretarayoge samAhAre ca parasparasAhityasattvAtsamAso bhavati, na tu samuccayAnvAcayayoH / paraM tvitaretarayoge sAhityaM vizeSaNaM dravyaM tu vizeSyam , samAhAre tu sAhityaM pradhAnaM dravyaM vizeSaNamiti vivektavyam / nanu nIlotpalamityAdau cazabdAntarbhAvaNa vigrahadarzanAdekArthIbhAvasattvAcca dvandvo durvAraH syAt / maivam , 'vizeSaNaM vizeSyeNa-' iti sAmAnAdhikaraNye vihitayA tatpuruSasaMjJayA dvandvasaMjJAyA bAdhAt / tasyAstvasAmAnAdhikaraNye sAvakAzatvAt / sAmAnAdhikaraNyAbhAvavivakSAyAM tu 'pramANaprameya ' ityAdAviva nIlotpalAdAvapi dvandve iSTApattireva / hotRpotriti / uttarapadaparatvA Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 ] siddhAntakaumudI / [ dvandvasamAsa pUrvaprayogAhaM paraM syAt / dantAnAM rAjA rAjadantaH / 'dharmAdiSvaniyamaH ' ( vA 1418 ) arthadhama, dharmArthau / dampatI, jampatI, jAyApatI / jAyAzabdasya jambhAvo dambhAvazca vA nipAtyate / zrAkRtigaNo'yam / 603 dvandve ghi| (2-2-32) dvandve visaMjJaM pUrva syAt / harizca harazca hariharau / ' anekaprAsAvekatra niyamo 'niyamaH zeSe' ( vA 1410 ) hariguruharAH - hariharaguravaH / 604 zrajAdyadantam / zrAdguNazca / rAjadantAdiSu param / 'upasarjanaM pUrvam' ityanuvartate / tadAhaeSviti / rAjadantAdiSvityarthaH / pUrvaprayogArhamityataH prAg upasarjanamiti zeSaH / rAjadanta iti / dantazabdasya SaSThItatpuruSe'pradhAnatayoparsajanatve'pi paranipAtaH / iha gaNe rAjadantAgre varaNAdizabdAstatpuruSAH, viSvaksenArjunAdayo dvandvAzca paThitAH, ato dvandvaprakaraNe tadupanyAsaH / viSvaksenArjunAvityatra 'ajAdyadantam' ityarjunazabdasya pUrvanipAte prApte paranipAtaH / dharmAdiSva niyama iti / gaNasUtramidam / anyatarasya pUrvanipAta ityarthaH / arthadharmAviti / ajAdyadantazabdasya pUrvanipAtaniyame prApte tadaniyamo vaktavya ityarthaH / nipAtyata iti / pAkSiko rAjadantAdigaNa ityarthaH / patyurabhyarhitatve'pi paranipAtazca / AkRtigaNo'yamiti / vRttau tu kRtsno'yaM gaNaH paThitaH / dvandve ghi / pUrvamityanuvartate / tadAha - pUrva syAditi / hariharAviti / harizabdasya ghitvAt pUrvanipAtaH / nanu harihara - gurava ityatra guruzabdasyApi ghitvAt pUrvanipAtaH syAdityata Aha- aneketi / kasya ghisaMjJakapadasya dvandvaprAptau satyAmekasya ghisaMjJakasya pUrvanipAtaniyamaH / zeSe'nyasmin ghisaMjJakapadaviSaye pUrvanipAtasya vikalpa ityarthaH / idam 'alpActaram' iti sUtre bhASye spaSTam / jAtipakSe tAvad zrAkRti puraskRtya sarvAsu vyaktiSu tattacchAstrANi sakRdeva pravartante, sakRcchrutatvAt / na tu prativyakti, tathA sati prativyaktayA - vRttiprasaGgAt / tatazca anekadhisaMjJakasamavAye ekasya ghisaMjJakasya pUrvanipAte sati punaH zAstraM na pravartate, sakRtpravRttyaiva zAstrasya zAntAkAGkSatvAt / vyaktipakSastu nehAzrIyate, lakSyAnurodhAdityAhuH / harihara gurava iti / haraguruzabdayorna niyama iti bhAvaH / bhAvAdanayorAnaGa na / rAjadantAdiSu / iha dvandvatatpuruSayoH pAThe'pi 'arthadhama' ityAdyabhiprAyeNAsya dvandveSUpanyAsaH / dvandve ghi / ' anekam -' iti sarveSAmeva prathamAnirdiSTatvenopasarjanatvAvizeSAdaniyamaprAptAvayamArambhaH / yatra tvanekaM dhyantaM tatra dvayorapi pUrvanipAtaniyamaH syAdata Aha-- anekaprAptAvekatreti / atra vyAcakhyuHprakRtau padArthe samudAye sakRllakSaNaM pravartate, na prativyaktatyAvRttyA / tatraikasya pUrvanipAte sati jAtau lakSaNaM pravRttameveti na punaH pravartate / vyaktipakSastviha nAzrIyate lakSyA - Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [187 (2-2-33 ) idaM dvandve pUrva syAt / IzakRSNau / bahuvaniyamaH / azvarathendrAH, indraashvrthaaH| 'dhyantAdajAcadantaM vipratiSedhena' (vA 1426 ) indraagnii| 105 alpActaram / (2-2-34) zivakezavau / 'RtunakSatrANAM samAcarANAmAnupUryeNa' (vA 1421) hemntshishirvsntaaH| kRttikArohiNyau / samAkSarANAM kim-prISmavasantau / 'ladhvadharaM pUrvam' (vA 1413) kuzakAzam / 'abhyahitaM ca' ( vA 1412) / tApasaparvatau / 'varNAnAmAnupUSyaNa' (vA 1415) ajAdyadantam / idamiti / ajAditve satyadantamityarthaH / IzakRSNAviti / atra kRSNasyAdantatve'pyajAditvAbhAvAnna pUrvanipAtaH / bahuSvaniyama iti / vaktavya iti zeSaH / nanu indrAgnI ityatra ghitvAdagnizabdasya pUrvanipAtaH kiM na syAdityata Aha--dhyantAditi / dhyantazabdena 'dvandve ghi' iti sUtraM vivakSitam / lyablope paJcamI / vipratiSedhasUtreNa 'dvandve ghi' ityetad bAdhitvA 'ajAdyadantam' iti pravartata ityarthaH / alpActaram / alpaH alpasaMkhyaH ac yasya tadalpAc , tadevAlpActaram / ata eva nipAtanAt svArthe tarap, kutvAbhAvazca / alpasaMkhyAcvaM padaM dvandve pUrva prayojyamityarthaH / zivakezavAviti / hariharayoranyatarotkarSavAdasya pASaNDavAdatvAditi bhAvaH / yadi tu 'dvivacanavibhajya-' ityatizayArthe tarap syAt , tadA dhavakhadirapalAzA ityatra bahuSu na syAditi prAJcaH / zabdenduzekhare tu prakarSArthaka evAya tarap iti sthitam / RtunakSatrANAmiti / samAnasaMkhyAckAnAm RtUnAM nakSatrANAM ca dvandve aAnupUryeNa krameNa nipAto vaktavya ityarthaH / hemantaziziravasantA iti / trayANAmRtUnAmAnupUyaM lokaprasiddham / evaM kRttikAdinakSatrANAmapi / grISmavasantAviti / viSamAkSaratvAnna vasantasya puurvnipaatH| kiMtu alpActvAd grISmasya pUrvanipAtaH / laghvakSaraM pUrvam / laghu akSaramac yasya tad dvandve pUrva prayojyamiti vaktavyamityarthaH / kuzakAzamiti / samAhAradvandvo'yam / abhyarhitaM ceti / zreSThaH pUrvaH prayojya iti vktvymityrthH| taapsprvtaaviti| nurodhAditi / hariharagurava iti / haraguruzabdayona niyamaH pravartata iti bhAvaH / ajAdyadantam / 'samudrAtrAddhaH' 'lakSaNahetvoH kriyAyAH' ityAdinirdezAdanityamidaM prakaraNam / tena 'sa sauSThavaudAryavizeSazAlinIm' iti bhAraviprayogaH sNgcchte| alpAntaram / ataeva nipAtanAt khArthe tarapa kutvacutvayorabhAvazca / yadi tu prakarSe tarap syAt tadA dvayoreva niyamaH syAt / dvivacanAntopapadatvaviSaya eva tarapo vidhAnAt / tatazca dhavakhadirapalAzA ityAdau bahuSu niyamo na syAt / RtunakSatrANAmiti / RtUnAmAnupUrvya prAdurbhAvakRtaM nakSatrANAM tUdayakRtaM ca / abhyarhitaM ceti / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188] siddhaantkaumudii| [dvandvasamAsabrAhmaNakSatriyavidachudrAH / 'bhrAtuAyasaH' (vA 1616) yudhiSThirArjunau / 606 dvandvazca prANitUryasenAGgAnAm / (2-4-2) eSAM dvandva ekavassyAt / pANipAdam / mArdaGgikapANavikam / rathikAzvAroham / samAhArasyaikatvAdekatve parvatasya sthAvarajanmatayA tApasasya tadapekSayA abhyarhitatvaM bodhyama / bhASye tu mAtApitarAvityudAhRtam / 'garbhadhAraNapoSAbhyAM piturmAtA garIyasI' ityAdismRteriti tadAzayaH / varNAnAmAnupUyeNeti / eSAM krameNa pUrvanipAtaH / 'brahmakSatriyaviTchUdrA varNAH' ityamaraH / teSAmAnupUyaM tu 'prajApatirakAmayata prajAyeyeti, sa mukhatastrivRttaM niramimIta' ityAditaittirIyabrAhmaNAdisiddham / bhrAtuAyasa iti / jyeSThabhrAtuH pUrvanipAta ityarthaH / atra 'dvandve ghi' 'ajAdyadantam' iti vidhidvayam 'alpAntaram' 'laghvakSaraM pUrvam' 'RtunakSatrANAm' 'abhyarhitaM ca' 'bhrAtuAyasaH' iti vidhibhiH paratvAd bAdhyate / bhASye tu sarvata evAbhyarhitaM pUrvanipAtamiti matAntaraM sthitam / dvandvazva prANi / prANitUryasenAjAnIti dvandvagarbhaSaSThIsamAsaH / dvandvAnte zrUyamANaH aGgazabdaH pratyekaM saMbadhyate ityabhipretya Aha-eSAmiti / prANyaGgAnAM tUryAGgAnAM senAGgAnAM cetyarthaH / dvandva iti| samAhAradvandva ityarthaH / 'dvigurekavacanam' iti pUrvasUtre 'samAhAragrahaNaM kartavyam' iti vArtikasyAtrApyanuvRtteH / ekavaditi / ekavacanamityanuvartate / ekaM vaktItyekavacanam / kartari lyuTa / sAmAnyAbhiprAyaM napuMsakam / pANipAdamiti / pANyoH pAdayozca samAhAra iti vigrahaH / atra samAhAre ekavattvaM 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvaM ca / pANyoH 'vAsudevArjunAbhyAM vun' iti nirdezenedaM jJApyata iti caturthe bhASyam / alpAntaram' 'ajAdyadantam' iti sUtrAbhyAmarjunasya pUrvanipAte prApte tamakurvan jJApana sarvato'bhyahiMtaM pUrvamiti tatraiva sUtre vakSyate / yudhiSThirArjunAviti / indraputratvAdviSNo. raMzatvAcchUratvAdvA abhyarhitatvamarjune'pyastIti na tena niyamaH sidhyatIti bhAvaH / dvandvazca prANi / prANitUryasenAnAmaGgAnIti bahuvacanAntenAGgazabdena SaSThIsamAsaH / aGgazabdazca pratyekamanveti / tena prANyaGgAnAM prANyaGgereva, tUryAGgAnAM tRryAGgaireva, senAgAnAM senADaireva yo dvandvaH sa ekavadbhavati, na tu vyatirekeNa / teneha na-mArdagikAzvArohau / atra prANisenayoraGgaM nAmAvayavaH / tUryasya tvaGgaM nAmopakArakaM bodhyam / eSAM dvandva iti / prANyaGgAnAM dvandvaH, tUryAGgAnAM dvandvaH, senAGgAnAM dvandaH, ityarthaH / 'dvigurekavacanam' ityata ekavacanaM vartate / tatraikaM vaktIti vyutpattyA ekatvaviziSTaH samAhArarUpo yo'rthastatpratipAdakaH syAdityartha manvAnaH phalitamAha-ekavatsyAditi / pANipAdamiti / yadyapyatra 'jAtiraprANinAm' ityeva siddham , tathApi Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 186 siddhe niyamArthaM prakaraNam 1 prANyaGgAdInAM samAhAra eva yathA syAt / 607 anuvAde caraNAnAm / (2-4-3) caraNAnAM dvandva ekavassyAtsiddhasyopanyAse / 'stheNorluGIti vakravyam' ( vA 1535-1536 ) / udgAtkaThakApAdayozca prANyavayavatvAt prANyaGgodAharaNamidam / atha tUryAdvandve udAharatimArdaGgika pANavikamiti / mRdaGgapaNavazabdau vAdyavizeSaparau / iha tu tadvAdane'pi vartete / mRdaGgavAdanaM zilpamasyetyarthe ' zilpam' iti Thak / mArdaGgikapANavikayoH samAhAra iti vigrahaH / tUryAGgatvAdekavacanam / tUryAGgatvaM ca tadvAdakatayA bodhyam / 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvam / senAGgadvandve udAharati -- rathikAzvArohamiti / rathena carantIti rathikAH / 'parpAdibhyaH SThan / rathikAnAmazvArohANAM ca samAhAra iti vigrahaH / senAvayavattrAdekavattvam / pUrvavannapuMsakatvam / nanu samAhAradvandve samAhArasya vizeSyatvAt tasya caikatvAdidaM sUtraM vyarthamityata Aha- samAhArasyaikatvAditi / samAhAra eveti / na tvitaretarayogaH / eSAM dvandva niyamArtha sUtramityarthaH / evamutarasUtrANyapi samAhAra eveti niyamArthAni / na cetaretarayogadvandve eSAmekavattvavidhAnArthamidaM sUtramastu / tathA ca pANipAda iti puMlliGgamekavacanAntaM rUpaM phalamiti vAcyam, 'samAhAra grahaNaM kartavyam' iti pUrvasUtrasthavArtikasyAtrAnuvRtteH, ekavadbhAvaprakaraNe'smin sarvatra samAhAradvandvAnAmeva bhASye udAhRtatvAcca / na ca rathikamArdaGgikAvityAdAvatiprasaGgaH zaGkayaH, prANyaGgAnAM parasparadvandva ekavat, tUryAGgAnAM parasparadvandva ekavat, senAGgAnAM parasparadvandva ekavadityabhyupagamAditi bhASye spaSTam | anuvAde caraNAnAm / caraNAnAM dvandva ekavaditi / zAkhAdhyetRvizeSAzcaraNAH / tadvAcinAM parasparadvandva ekavadityarthaH / anuvAda ityetadvyAcaSTe - siddhasyopanyAsa iti / zravagatArthasya 1 dravyaprAdhAnye'pi bhavatviti prANigrahaNamityeke prANipaNavAviti vyatikare mA bhUditi niyamArthaM vacanamitya'nye / mArdaGgiketi / mRdaGgavAdanaM zilpamasyetyarthe 'tadasya zilpam' iti Thak / evaM pANavika ityapi / rathikAzvArohamiti / rathena carantIti rathikAH / 'parpAdibhyaH SThan' iti SThan / te cAzvArohAzca teSAM samAhAraH / nanu 'cArthe dvandvaH' ityanena samAhAradvandvaH siddhaH, tasya caikatvAdekavacanamapi siddhamiti kimanene - tyAzaGkayAha -- niyamArthamiti / samAhAra eveti / samAhAre prANyaGgAdInAmeveti viparItaniyamo'tra na bhavati, 'tiSyapunarvakho:-' iti sUtre bahuvacanagrahaNAt / taddhi samAhAre ekavacanasya dvivacanaM mA bhUditi kRtam / anyathA tiSyapunarvasvitina syAditi / evaM ca 'dvandvazca prANitUrya -' iti prakaraNabahirbhUtAnAmapi samAhAradvandvo bhavatyeva, tena 'sarvo dvandvo vibhASaikavadbhavati' iti paThyamAnaM nApUrvaM vacanamiti jJeyam / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160] siddhaantkaumudii| [ dvandvasamAsalApam , pratyaSThAskaThakauthumam / 608 adhvaryukraturanapuMsakam / (2-4-4) yajurvede vihito yaH kratustadvAcinAmanapuMsakaliGgAnAM dvandva ekavatsyAt / arkAzvamedham / adhvaryukratuH kim-iSuvajrau, sAmavede vihitau / anapuMsaka kimrAjasUyavAjapeye, ardharcAdI / 606 adhyayanato'viprakRSTAkhyAnAm / pratipAdana ityartha / sthaNoriti / luDIti pratyekamanvayAbhiprAyamekavacanam / luGante sthAdhAtau luGante irAdhAtau ca prayujyamAna eva anuvAde caraNAnAM dvandva ekavaditi vaktavyamityarthaH / udagAditi / prAdurabhUdityarthaH / irAdhAto Gi rUpam / kaThakAlApamiti / kaThena prokkamadhIyata iti kaThAH / vaizampAyanAntevAsitvAgiNaniH / tasya 'kaThacarakAt' iti luk / tato'dhyetRpratyayasya 'proktAlluk' iti luk / kalApinA proktamadhIyate iti kaalaapaaH| proktArthe 'kalApino'Na' / 'sabrahmacAripIThasarpi ' ityAdinA TilopaH / tato'dhyetraNaH 'proktAlluk' iti luk / kaThAnAM kAlApAnAM ca samAhAra iti vigrahaH / pratyaSThAditi / pratipUrvAt sthAdhAtorluGi rUpam / kaThakauthumamiti / kaThena proktamadhIyata iti kaThAH / kauthuminA proktamadhIyata iti kauthumAH / prokte'rthe 'tena proktam' ityaNa / 'sabrahmacAri-' ityanena TilopaH / tato'dhyetraNo luk / kaThAnAM kauthumAnAM ca samAhAra iti vigrahaH / yadA kaThA kAlApAzca uditAH, yadA kaThAH kauthumAzca pratiSThitAH, tadA kiJcididaM vaktavyamiti kRtasaMketayoridaM vAkyadvayam / atrodayapratiSThayoH puurvsiddhyornuvaadaadekvtvm|sthennoH kim ? abhUvan kaThakAlApAH / luGi kim ? atiSThan kaThakAlApAH / adhvryukrtuH| adhvaryuzabdo'trAdhvaryukarmavidhAyakayajurvedaparaH, tadAha-yajurveda iti / arkAzvamedhamiti / arko mahAkratuH / azvamedho nAma prasiddhaH / ubhau yajurvedavihitakratU / arkasya cAzvamedhasya ca samAhAra iti vigrahaH / iSuvajrAviti / RtuvizeSAvetau na yajurvedavihitAviti bhAvaH / tarhi kasmin vede vihitAvityata Aha-sAmeti / rAjasUyavAjapeye iti / etayoryajurvedavihitatve'pi napuMsakatvAnnaikavattvamiti bhAvaH / rAjasUyavAjapeyayoH caraNAnAmiti / zAkhAdhyetRvAcinAmityarthaH / sthaNoriti / 'TA gatinivRttI' 'iNa gatau' sthAprakRtika iNprakRtike luGante upapade satItyarthaH / stheNoH kim , abhUvan kaThakAlApAH / luGi kim , tiSThantu kaThakAlApAH / udagAditi / iha yadA kaTheSu kAlApeSu ca pratiSThiteSu uditeSu cAvAbhyAM tatra gantavyamiti saMketayitvA tatsaMketaM vismRtyAsInaM pratIdamucyate / kaThena proktamadhIyate kaThAH / vaizampAyanAntevAsitvAriNaniH / tasya 'kaThacarakAt-' iti luk / adhyetraNastu 'proktAlluk' iti luk / 'kalApino'N' 'sabrahmacArI-' ityAdyupasaMkhyAnAhilopaH / yajuriti / sUtre Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 161 (2-4-5) adhyayanena pratyAsannA zrAkhyA yeSAM teSAM dvandva ekavat / padakakramaka / 610 jAtiraprANinAm / ( 2-4-6) prANivarjajAtivAcinAM dvandva ekavat dhAnAzaSkuli / prANinAM tu viTchUdrAH / dravyajAtIyAnAmeva, neha - rUparasau, gamanAkuJcane / jAtiprAdhAnya evAyamekavadbhAvaH / dravyavizeSavivakSAyAM tu badarApu~lliGgatayA prasiddherAha -- ardharcAdI iti / adhyayanataH / aviprakRSTAkhyAnAmiti cchedaH / adhyayanata iti tRtIyArthe tasiH / tadAha - zradhyayanena pratyAsanneti / saMnikRSTetyarthaH / padakakramakamiti / padAnyadhIyate padakAH / kramAn adhIyate kramakAH / ' kramAdibhyo vun' / padakAnAM kramakANAM ca samAhAra iti vigrahaH / padAdhyayanAnantaraM kramAdhyayanamityadhyayanagatA pratyAsattiradhyetaryAropyata iti bhAvaH / padakramamiti nodAhRtam, 'jAtiraprANinAm' ityeva siddheH / tadadhyetRtve tu na jAtiriti bhAvaH / jAtiraprANinAm / jAtiriti SaSThIbahuvacanasthAne vyatyayena prathamA, jAtivAcinAmityarthaH / dhAnAzaSkulIti / dhAnAzca zaSkulyazca tAsAM samAhAra iti vigrahaH / jAtivAcitvAdekavasvam, napuMsakatvAddhrasva iti bhAvaH / viTchUdrA iti / vizazca zUdrAzceti vigrahaH / dravyajAtIyAnAmeveti / aprANinAmiti paryudAse sati naJivayuktanyAyAdidaM labhyata iti bhAvaH / rUparasAviti / guNagatajAtivacanAvetau / gamanAkuJcane iti / kriyAgatajAtivizeSavAcinAvetau / nanu badaryAH phalAni badarANi AmalakyAH phalAnyAmalakAni, 'phale luk' iti vikArapratyayasya luki 'luktaddhitaluki' iti strIpratyayasya luk / phalatvavyApyaadhvaryuzabdo yajurvedalakSaka iti bhAvaH / padaketi / padAnyadhIte padakaH / ' kramAdibhyo vun / evaM kramako'pi / padAnyadhItya kramo'dhyetavya iti spaSTA pratyAsattiH / adhyayanataH kim, pitAputrau / zraviprakRSTeti kim, yAjJikanaiyAyikau / jAtira / jAtivAcyavayavakadvandvo'pi jAtirityupacaryata ityAzayenAha - jAtivAcinAmiti / viTzUdrA iti / jAtiprAdhAnye'pi bahuvacanamupapadyate 'jAtyAkhyAyAmekasmin - ' iti vidhAnAt / tenAtra vyaGgavikalaM neti bhAvaH / dravyajAtIyAnAmeveti / 'aprANinAm' iti paryudAsAt 'naJivayukta - ' nyAyena dravyajAtIyAnAmekavadbhAvo, na tu guNakriyAjAtIyAnAmiti bhAvaH / jAtiH kim, nandakapAJcajanyau | saMjJAzabdAvatau / jAtiprAdhAnya eveti / etacca jAtigrahaNAllabdham / anyathA paryudAsenaiva jAtyupasarjanadravyavAcino'pi grahaNopapattau kiM teneti bhAvaH / dravyavizeSeti / nanvevaM 'raJjitA nu vividhAstaruzailAH' iti bhAraviprayogaH saMgacchata eveti kimiti tarusahitAH zailA iti manoramAyAM samarthitamiti cet -- atrAhuH - sakalataruzailaraJjanaM tatra Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192] siddhaantkaumudii| [ dvandvasamAsamalakAni / 111 viziSTaliGgo ndiidesho'graamaaH| (2-4-7) grAmavarjanadIdezavAcinAM bhinnaliGgAnAM samAhAre dvandva ekavatsyAt / uddhayazca irAvatI ca jaativishessvaacinaavetau| tatazca badarANi cAmalakAni ca badarAmalakaM badarAma lakAnIti kathaM rUpadvayam , 'jAtiraprANinAm' ityekavattvasya nityatvAdityata zrAha-jAtiprAdhAnya iti / vyaktivizeSAnAdareNa sakalatattabyaktyanusyUtajAtivivakSAyAmityarthaH / ghaTamAnayetyAdau hi ghaTAdizabdAnAmAkRtyadhikaraNanyAyena ghaTatvAdijAtirarthaH / jAtezca nirAzrayAyA upasthityasaMbhavAd AzrayabhUtavyaktyAkAGkSAyAmavizeSAt kRtsnApyupasthitA / tatra ghaTamAnayetyAdiprayogeSu jAteratItAnAgatavartamAnakRtsnavyaktInAM ca kriyAnvayAsaMbhavAd vyaktivizeSameva kaJcidAdAya kriyA vizrAmyati / idameva ca jAteH prAdhAnyaM tattajjAtyAzrayasakala tattayaktibodhakatvAtmakam / ghaTAH zuklA ityAdiprayogeSu padAntarasamabhivyAhArA devazAyaktivizeSAneva jAtirupasthApayatIti jAteraprAdhAnyam ,jAtyAzrayasakalavyaktyanupasthApakatvAditi tasyAditaH-' iti sUtre kaiyaTe spaSTam / tatazca phalatvavyApyayA badaratvajAtyA AmalakatvajAtyA cAvizeSAttadAzrayasakalavyaktyupasthitau badarAmalakamityekavadbhAvaH / dravyavizeSeti / zrAraNyAni badarAmalakAnItyAdau phalatvavyApyabadaratvAmalakatvAdijAtibhyAm AraNyatvAdivizeSitakatipayavyaktInAmevopasthitiH / grAmyANAM vyaktInAmanupasthiteH tayorjAtyoraprAdhAnyAd nAyamekavadbhAva ityarthaH / kSIrodake saMpRkta ityantAdivatsUtrabhASyaprayogo'tra linggmityaahuH| viziSTaliGgo ndiidesho'graamaaH| agrAmA iti cchedaH / vyatyayena bahutve ekavacanam / vipUrvakaziSadhAtuH bhede vartatevivakSitam , na tu keSAMcittaruzailavizeSANAmiti jAtiprAdhAnyAdekavadbhAvamAzaGkaya tathoktamiti / badarAmalakAnIti / 'phale luk' iti luk / 'luktaddhitaluki' iti strIpratyayasyApi luki phalatvajAtyupasarjanadravyavacanAvetau / 'vibhASa vRkSamRga-' iti sUtre badarANi cAmalakAni ca badarAmalakam / 'jAtiraprANinAm' ityekavadbhAva iti vakSyati, tattu nAnena granthena virudhyate / phalatvajAtivAcinAM bahuvacanAntAnAmeva dvandva ekavadbhavati, na tvekavacanAntAnAM dvandva iti 'phalasenAvanaspati-' iti vArtikoklaniyamamupetya tatpravRtteH / viziSTaliGgo / sUtre catvAro'pi zabdA avayavadharmeNAvayavidvandva vartanta ityAzayenAha-grAmetyAdi / iha nadIvAcinAM dvandvaH, dezavAcinA dvandva iti vAkyabhedena vyAkhyeyam / tena gaGgAkurukSetre ityatra na bhavati / dezazabdenAtra prasiddha eva janapado gRhyate, nadyAH pRthag grahaNAt / tena parvatAnAM na, kailAsazca gandhamAdanaM ca kailAsagandhamAdane / nadIdeza iti kim , kukkuTamayUryo / viziSTapadasyArthamAha Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [193 uddhaperAvati / gaGgA ca zoNama gaGgAzoNam / kuravatra kurukSetraM ca kurukurukssetrm| bhivaliGgAnAM kim-gaGgAyamune, madrakekayAH / aprAmAH kim-jAmbavaM nagaram , zAlUkinI grAmaH-jAmbavazAlUkinyo / 612 tudrajantavaH / (2-4-8) eSAM samAhari eva indva ekavasyAt / yUkAjilam / pAnakulArapudrajantavaH / 113 yeSAM ca virodhHshaashvtikH| (2-4-6) eSAM prAgvat / ahinkukhm| vizeSaNaM vizeSyeNetyAdau yathA / viziSTaM liGgaM yeSAmiti vigrahaH / tathA ca grAmavAcakabhinnA bhinnaliGgakA ye nadIvAcino ye dezavAcinazca teSAM dvandva ekavat syAditi labhyate tadAha-grAmavarjeti / samAhAre dvandva iti / ekavatvavidheH phalAbhiprAyametat , asyaikavadbhAvaprakaraNasya samAhAra eva dvandva iti niyamAryatAyA anupadamevoktatvAt / uddhayazceti / uddhayo nAma nadavizeSaH, irAvatI nAma kAcinadI / tayornadIvizeSavAcakatvAdekavattvam / nadIzabdena nadasyApi grahaNAd, anyathA bhinnalimatvAsambhavAditi bhAvaH / jAmbavazAlUkinyAviti / 'aprAmAH' ityanena grAmAvayavakadvandvaparyudAso vivakSitaH / ayaM ca dvandvo nagarapAmobhayAvayavako'pi prAmAvayavaka iti tasya paryudAsa iti bhAvaH / vudrajantavaH / eteSAM dvandva ekavadityarthaH / phalitamAha-eSAM samAhAra eva dvandva iti / yUkAlikSamiti / yUkAzca likSAzceti vigrahaH / kezabahule ziraHpradeze khedajA jantuvizeSA yUkA likSAzca prasiddhAH / ekavattvaM napuMsakahakhatvaM ca / prA nakulAditi / 'nakulaparyantAH kSudrajantavaH' iti bhASyAditi bhAvaH / yeSAM ca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTeeSAM prAgvaditi / samAhAradvandva ekavadityarthaH / zazvadityavyayaM sadetyarthe vrtte| bhinnaliGgAnAmiti / vipUrvo hi ziSirbhedArthaH / ata eva 'vizeSaNaM vizeSyeNa-' iti sUtre bhedakaM bheyeneti vyAkhyAtam / samAhAre dvandva ekavatsyAditi / niSkarSAbhiprAyeNeyamuktiH / yathAzrutAbhiprAyeNa tu 'dvandva ekavatsyAt' iti keSucitsUtreSu vyAkhyAyata iti jJeyam / uddhyeraavtiiti| udhyo nadaH so'pi nadIvizeSatvAnadIzabdena gRhItaH, evaM zoNo'pi / 'agrAmA ityatra nagarapratiSedho vaktavyaH / tena mathurApATaliputram ityatra niSedho na bhavati, ubhayorapi nagaratvAt / budra / apacitaparimANatvaM mudratvam / taccApekSikatvAdanavasthitam / yaJca smaryate-budajanturanasthiH syAdatha vA tudra eva yaH / zataM vA prasUtau yeSAM kecidAnakulAdapi' iti / tatra sarvapakSasAdhAraNyenodAharati-yUkAlikSAmiti / prA nakulAditi / nakulaparyantA ityarthaH / yeSAM ca virossH| virodho bairam , na tu sahAnavasthAmam / teneha na-chAyAtapau / zazvadityamyayaM traikAlye vartate, tatra bhavaH zAzvatikaH, 'kAlATum / Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 ] siddhAntakaumudI / [ dvandvasamAsa govyAghram, kAkolUkam ityAdau paratvAd 'vibhASA vRkSamRga-' ( sU 316 ) iti prAptaM cakAreNa bAdhyate / 114 zUdrANAmaniravasitAnAm / (2-4-10) abahiSkRtAnAM zUdrANAM prAgvat / tacAyaskAram / pAtrAdvahiSkRtAnAM tu cANDAlamRtapAH / 615 gavAzvaprabhRtIni ca / ( 2-4 -11 ) yathocAritAni sAdhUni tato bhavArthe ThaJ / nipAtanAd avyayAnAM bhamAtre TilopaH, 'isusuklAntAtkaH' iti kAdezazca na bhavati / svAbhAvika ityarthaH / zrahinakulamiti / zrahayo nakulAzceti vigrahaH / anayoH svAbhAviko virodhaH prasiddhaH / virodho vairam, na tu sahAnavasthitiH / tena chAyAtapAvityatra na bhavati / devAsurA ityatra tu nAyamekavadbhAvaH tadvirodhasya kAdAcitkatvAt / amRtAdiprayuktaH kAdAcitka eva hi teSAM virodhaH, amRtamathanAdi - kAle teSAM virodhAbhAvAt / nanu 'vibhASA vRkSamRga-' iti sUtre pazuzakunidvandvayorekavadbhAvavikalpo vakSyate / tasya tAvad gomahiSaM gomahiSAH, haMsacakravAkaM haMsacakravAkAH, ityatrAvakAzaH / yeSAM cetyasya zrahinakulamityavakAzaH / govyAghraM kAkolUkamityAdau tadubhaya prasaktam / tatra paratvAdvakSyamANavibhASA prApnotItyAzaGkayAha -- govyAghramiti / cakAreNeti / yeSAM ceti cakAretyarthaH / etaca bhAgye spaSTam / zUdrANAm / aniravasitazabdaM vyAcaSTe - vahiSkRtAnAmiti / 'yairbhuktaM pAtra kSArodaka prakSAlanena saMskAreNApi na zudhyati te niravasitAH cANDAlAdayaH / yaistu bhuktaM pAtraM saMskAreNa zubhyati te'niravasitAH' iti bhASye spaSTam / zUdrANAmiti / traivarNiketaraH zUdrazabdena vivakSitaH, aniravasitAnAmiti liGgAt / prAgvaditi / samAhAradvandva ekavadityarthaH / takSAyaskAramiti / takSANazca zrayaskArAceti vigrahaH / aniravasitAnAmityasya prayojanamAha - pAtrAditi / cANDAlamRtapA iti / etadbhuktapAtrasya saMskAreNApi nAsti zuddhiriti zrata eva bhASyAdvijJeyam / ataeva nipAtanAd 'isusukkAntAt -' iti kAdezaH, 'avyayAnAM bhamAtre -' iti Tilopazca na / zAzvatikaH kim, 'devAsurairamRtamambunidhirmamanthe' / teSAM vyamRtAdiprayuktaH kAdAcitko virodho na tu nityaH, manthanapravRttikAle tadvirahAt / paratvAditi / pazuzakunidvandvasyAvakAzo gomahiSaM gomahiSAH, haMsacakravAkaM haMsacakravAkAH / 'yeSAM ca - ' ityasyAvakAzo mArjAramUSakaM zramaNabrAhmaNamityAdau jJeyaH / cakAreNa bAdhyata iti / cakAraH punarvidhAyaka iti bhAvaH / zUdrANAm / traivarNiketaramanuSyaparaH zUdrazabdo na tu zUdratvajAtiparaH, 'aniravasitAnAm' iti niSedhAt / pAtrAditi / yairbhukke 'bhasmanA zudhyate kAMsyam' ityAdismRtyuktasaMskAreNApi pAtraM na zudhyati teSAmityarthaH / gavAzva / yathozcAritAnIti / gaNapAThe pANininA yathA paThitAni tathaiva sAdhU / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 165 syuH / gavAzvam / dAsIdAsamityAdi / 616 vibhASA vRkSamRgatRNadhAnyavyaJjanapazuzakunyazvavaDavapUrvAparAdharottarANAm / ( 2-4 -12 ) vRSAdInAM saptAnAM dvandvaH, azvavaDavetyAdi dvandvatrayaM ca prAgvadvA / vRkSAdau vizeSAyAmeva grahaNam' (vA 218) pratanyagrodham, pratanyagrodhAH / rurupRSatam, rurupRSatAH / kuzakAzam, kuzakAzAH / vrIhiyavam, vrIhiyavAH / dadhighRtam, dadhighRte / gomadharmazAstreSu ca prasiddhametat / gavAzvaprabhRtIni ca / yathA gaNe paThitAni tathaiva sAdhUnItyarthaH / gavAzvamiti / gAvazcAzvAzceti vigrahaH / atra 'vibhASA vRkSA - ' iti pazudvandvatvAd vikalpe prApte nityo'yaM vidhiH / atra 'sarvatra vibhASA -' iti prakRtibhAve pUrvarUpe ca go azvaM go'zvamiti naikavattvaniyamaH, yathoccAritAnItyukteH, gaNe ca gavAzvamityeva nirdezAt / gavAzvAdiSu 'yathoccAritaM dvandvavRttam' iti vArtikamatra mAnam / dAsIdAsamiti / atraikavattvaniyamaH / 'pumAn striyA' ityekazeSastu nipAtanAnna / ityAdIti / gavAvikaM gavaiDa kaimityAdi vRttau spaSTam / vibhASA vRkSa / handva ityanuvRttam / ekApi SaSThI viSayabhedAd bhidyate / vRkSAdisaptAnAmavayavatvenAnvayaH - vRkSAdInAM dvandva iti / vRkSAdyavayavako dvandva iti labhyate / zrazvavaDavAdiyugalatrayasya tvabhedenAnvayaH - azvavaDava, pUrvApara, adharottara ityAtmako dvandva iti, tadAha - vRkSAdInAmiti / prAgvaditi / vikalpena ekavadityarthaH / vRkSAdAviti / vRkSavizeSavAcinAM tRNavizeSavAcinAM dhAnyavizeSavAcinAM pazuvizeSavAcinAM cetyarthaH / 'svaM rUpam -' iti sUtre bhASyavArtikayostathoktatvAditi bhAvaH / tathAca vRkSAzca dhavAzcetyAdau nAyaM vidhiriti phalitam / kiM tu 'jAtiraprANinAm' iti nityamevaikavattvam / tatra vRkSAdyavayavakadvandveSu saptasu vRkSadvandvamudAharati -- prakSeti ! plakSAzca nyagrodhAzceti vigrahaH / mRgadvandvamudAharati - rurupRSatamiti / rakhazca pRSatAzceti vigrahaH / tRNadvandvamudAharati -- kuzeti / kuzAzca kAzAzceti vigrahaH / dhAnyadvandvamudAharati- vrIhIti / vrIhayazca yavAzceti vigrahaH / vyaJjanadvandvamudAnItyarthaH / tenAva : pAkSikatvAdyadA nAvaD tadA uttarasUtreNa vikalpo na bhavati / gozrazvam / 'apazavo vA anye goazvebhyaH pazavo gozrazvAH' / gavAzvamiti / iha pazudvandve vibhASA prAptA / dAsIdAsamiti / atra 'pumAnniyA' ityekazeSo bAdhyate / vibhASA / vizeSANAmeveti / zrayaM bhAvaH - vRkSAdizabdaiH pratyekaM dvandvo vizeSyate, na caiko vRkSazabdo dvandvaH, na ca dvayoH saha prayogaH, sarUpANAm -' ityekazeSAt / nApi paryAyANAM 'virUpANAmapi samAnArthAnAm' ityekazeSAt / nApi -- 1 'gavAvikam' iti kvacinnAsti / 2 kvacid ' gavailakam' iti pAThaH / Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 ] siddhaantkaumudii| [ dvandvasamAsa. hiSam, gomhissaaH| zukabakam , shukbkaaH| azvavaDavam , ashvvddvau| pUrvAparam, pUrvApare / adharosaram , adhrottre| 'phalasenAvanaspatimRgazakunicudajantudhAnyatRNAnAM bahuprakRtireva dvandva ekavaditi vAcyam' (vA 1540) / badarANi cAmalakAni ca badarAmalakam / 'jAtiraprANinAm' (sU 110 ) ityekavadbhAvaH / harati-dadhIti / dadhi ca ghRtaM ceti vigrahaH / pazudvandvamudAharati-gomahiSamiti / gAvazca mahiSAzceti vigrahaH / zakunidvandvamudAharati-zuketi / zukAzca bakAzceti vigrhH| azvavaDavAdidvandvamudAharati-azvavaDavamiti / azvAzca vaDavAzceti viprahaH / 'pUrvavadazvavaDavau' iti azvavaDavAvityatra pUrvapadavat puNlinggtaa| phalaseneti / ekavadbhAvaprakaraNazeSabhUtamidaM vArtikam / 'dvandvazca prANi-' ityAdi. sUtraiH phalasenAdInAM dvandva ekavadbhavan bahuvacanAntAvayavaka eva ekavad bhavati, natvekadvivacanAntAvayavaka ityarthaH / tatra phaladvandvamudAharati-badarANi ceti / badarIphalAni AmalakIphalAni cetyarthaH / vikArataddhitasya phale luka / 'luktaddhita. luki' iti strIpratyayasya luk / jAtiriti / bahuvacanAntAvayavakadvandvatvAd 'jAtiraprANinAm' ityekavattvamityarthaH / bahuprakRtirevetyasya prayojanamAha-neheti / badarAmalake iti / badaraM cAmalakaM ceti vigrahaH / bahuvacanAntAvayavakadvandvatvAbhAvAna 'jAtiraprANinAm' ityekavattvam / rathikAzvArohAviti / atra senAGgasve'pi naikavattvam / plakSanyagrodhAviti / iha vRkSadvandvatve'pi 'vibhASA vRkSa-' ityekavattvaM na / ityAdIti / rurupRSatau, atra mRgadvandvatve'pi naikavattvam / haMsacakravAko, atra zakunidvandvatve'pi naikavattvam / yUkAline, atra kSudrajantudvandvatve'pi naikavattvam / vrIhiyavau, atra dhAnyadvandvatve'pi naikavattvam / kuzakAzI, atra tRNadvandvatve'pi naikavattvam / nanu 'cArthe dvandvaH' ityanenetaretarayogasamAhAradvandvAbhyAmeva ekavattvavikalpasya siddhatvAd 'vibhASA vRkSa-' iti sUtraM vyarthamityAzaGkayAhavibhASetyAdi vikalpArthamityantam / vRkSamRgatRNadhAnyavyaJjanadvandveSu plakSanyaprodha rurupRSataM kuzakAza vrIhiyavaM dadhighRtam ityeteSu 'jAtiraprANinAm' iti vRttazca dhavazcetyAdisAmAnyavizeSayoH, anabhidhAnAttatra dvandvasyaivAbhAvAditi / sarvaprakaraNazeSatayA niyamamAha-phalasenetyAdi / phalasenAdInAM dvandvo 'vibhASA vRttamRga-' ityanena lakSaNAntareNa vA ekavadbhavanbahuprakRtireva ekavadbhavatItyarthaH / bahavo vartipadArthAH, bahuvacanAntA vA prakRtiH kAraNaM yasya sa bahuprakRtiH / badarANi cAmanakAni ceti / 'jAtyAkhyAyAmekasmin-' iti vaikalpikaM bahuvacanam / badarApalake iti / jAtiprAdhAnye'pyekavacanAntayordvandva iti nAstyekavadbhAva iti bhAvaH / Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 167 neha - badarAmalake, rathikAzvArohau, pratanyagrodhAvityAdi / 'vibhASA vRtta-' ( sU 316 ) iti sUtre ye'prANinasteSAM grahaNaM 'jAtiraprANinAm' (s0 110 ) iti nitye prApte vikalpArtham / pazugrahaNaM hastyazvAdiSu senAGgatvAnitye prApte 'mRgANAM mRgaireva zakunInAM tairevobhayatra dvandvaH, anyaistu sahetaretarayoga eva iti niyamArthaM mRgazakunigrahaNam / evaM pUrvAparam, adharottaram ityapi / azvavaDabagrahaNaM tu pakSe napuMsakatvArtham / anyathA paratvAt 'pUrvavadazvavaDavau' ( sU nityavihitaikavattvAnityatvArthamaprANivRkSAdiprahara haNamityarthaH 1 nanvevamapi pazugrahaNaM vyartham, tadudAharaNe gomahiSamityatra 'jAtiraprANinAm' iti nityaikavattvaniyamasyA prAptyA tannivRttyarthatvAyogAdityata Aha- pazugrahaNaM hastyazvAdiSu senAGgatvAd nitye prApte iti / vikalpArthamityanuSajyate / nanvevamapi mRgazakuniprahaNaM vyartham, tadudAharaNe rurupRSataM zukabakamityAdau 'jAtiraprANinAm' iti ekavattvasya senAGganibandhanaikavattvasya ca aprAptyA tannivRttyarthatvAbhAvena 'cArthe dvandvaH' ityevetaretarayogasamAhAradvandvAbhyAmakavattvavikalpasiddherityata Aha- mRgANAM mRgairevetyAdi mRgazakunigrahaNamityantam | mRgANAM mRgaireva saha ubhayatra itaretarayoge samAhAre ca 'cArthe - ' iti dvandvaH / yathA - rurupRSataM rurupRSatAvityAdi / tathA zakunInAM zakunibhireva ubhayatra itaretarayoge samAhAre ca ' cArthe - ' iti dvandvaH / yathA zukabakam, zukabakAviti / mRgANAM taditaraiH zakunInAM tadanyaizca saha itaretarayogadvandva eva bhavati, na samAhAradvandvaH / yathA - ruruzukA iti / etAdRzaniyamArtha mRgazakunigrahaNamityarthaH / nanu pUrvAparagrahaNam adharottaragrahaNaM ca vyartham, 'cArthe - ' ityeva siddheH / 'jAtiraprANinAm' ityAdinityaikavattvasya tatra pravRttyA tanivRttyarthatvAsaMbhavAdityata Aha - evaM pUrvAparam zradharottaram ityapIti / yathA mRgazakunigrahaNaM mRgaireva mRgANAM zakunInAM taireva ubhayatra dvandvaH evaM pUrvazabdasya aparazabdenaiva, adharazabdasya uttarazabdenaiva ubhayatra itaretarayoge samAhAre ca dvandvaH / anyena tu saha pUrvottarAvityAdau itaretarayoga eveti niyamArthaM pUrvAparagrahaNam - dharottaragrahaNaM cetyarthaH / nanu zvavaDavagrahaNaM vyartham, senAGgatve'pi pazudvandvatvAdeva ekavadbhAvavikalpasiddherityata Aha- zrazvavaDaveti / napuMsakatvavikalpArthamityarthaH / nanu samAhArasya ekatvAdeva aikavattvasiddheH idam ekavattvaprakaraNaM samAhAra eva dvandva iti pazugrahaNamiti / vikalpArthamityanuSajyate / 'cArthe dvandvaH' ityanenaiva siddhe mRgazakunigrahaNaM vyarthamityAzaGkayAha - mRgANAM mRgairevetyAdi / napuMsakatvArthamiti / zrayaM bhAvaH - pazutvAdvikalpe siddhe azvavaDavagrahaNaM pratipadavidhAnAryam / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198] siddhaantkaumudii| dvandvasamAsa8.3) iti syAt / 617 vipratiSiddhaM cAnadhikaraNavAci / (2-4-13) viruddhArthAnAmanyavAci dvandva ekavadvA syAt / zItoSNam, zItoSNe / vaikalpikaH samAhAradvandvaH 'cArthe (sU 101) iti sUtreNa prAptaH, sa viruddhArthAnAM yadi bhavati tadravyavAcinAmeveti niyamArthamidam / tena dravyavAcinAmitaretara. yoga eva / zItoSNe udake staH / vipratiSiddhaM kim / nandakapAJcajanyau / iha niyamArthamityuktam / tathA ca pazudvandvatvAd ekavattvavikalpe sati samAhAre vA itaretarayoge vA dvandva ityaniyamaH paryavasyati / evaM ca samAhAradvandvapakSe 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvam , itaretarayoge tu neti napuMsakatvavikalpasya siddhatvAd azvavaDavagrahaNaM vyarthamevetyata Aha-anyatheti / iha napuMsakatvavidhyabhAve samAhAradvandvapakSe'pi 'sa napuMsakam' iti napuMsakatvaM bAdhitvA paratvAt 'pUrvavadazvavaDavau' iti puMstvaM syAt / napuMsakavidhau tu tatsAmarthyAt samAhAradvandvapakSe 'pUrvavadazvavaDavau' ityetad bAdhitvA napuMsakatvaM bhavatyeva / adhikAraprAptapUrvavadazvetyetattu itaretarayogadvandva sAvakAzamiti bhAvaH / vipratiSiddhaM ca / vibhASA ityanuvartate / vipratiSedho virodhaH sahAnavasthAnalakSaNaH / adhikaraNaM dravyam / avyavAci viruddhArthakaM ca yadanekaM subantaM tadavayavako dvandvo vibhASaikavadbhAvaka ityarthaH / phalitamAha-viruddhArthAnAmiti / gotvAzvatvaM gotvAzvatve, sukhaduHkhaM sukhaduHkhe ityAyudAharaNam / nanu 'cArthe-' iti itaretarayogasamAhArAbhyAmevAtra ekavattvavikalpasiddheH idaM vyartham / na ca 'jAtira. prANinAm' iti nityaM prApte vikalpArthamiti vAcyam , jAtipravRttinimittakadravyavAcinAM dvandva eva tatpravRtterityata Aha-vaikalpika ityAdi niyamArthamidamityantam / teneti / uktaniyamenetyarthaH-zItoSNe udake sta iti| atra viruddhArthakatve. 'pi dravyavAcitvAd na samAhAradvandva iti bhAvaH / nandakapAJcajanyAviti / viSNoH khagaH nandakaH, zaGkhastu pAJcajanyaH, tayorekatra , viSNau sahAvasthAnAd na viruddhatvamiti sthitiH / iha vipratiSiddhagrahaNAbhAve 'cArthe-' iti samAhAradvandvaH adravyavAcinAmeveti niyamo labhyeta / evaM sati nandakapAJcajanyamiti pAkSika samAhAradvandvo na syAt , samAhAradvandvasya sarvasyApi avyavAciSveva niyamitatvAt / tenAzvavaDavamityekavadbhAvapakSe 'pUrvavadazvavaDavau' ityetadbAdhitvA 'sa napuMsakam' ityetadeva bhvti| sa iti tacchabdena hyekavadbhAvabhAjaM parAmRzya vidhIyamAnaM napuMsakatvamekavadbhAvavadeva pratipadavihitaM bhavati / tathA ca pratipadoktasya balIyastvAnapuMsakatvaM sidhyatIti / vipratiSiddham / adhikaraNamiha dravyam / cakAro vibhASAnukarSaNArthastadetadyAcaSTe viruddhArthAnAmityAdi / udAharaNaM tu zItoSNaM zItoSNe, sukhaduHkhaM sukha Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 166 pAkSikaH samAhAradvandvo bhavatyeva / 618 na dadhipayatrAdIni / ( 2-4-14 ) etAni naikavatsyuH / dadhipayasI / idhmAbarhiSI / nipAtanAddArSaH / RksAmaM / vAyanase / 616 adhikaraNaitAvattve ca / (2-4-15) dravyasaGkhyAvagame ekavadeveti vipratiSiddhamityuktau tu viruddhArthAnAM samAhAradvandvazcet tarhi zradravyavAcinAmeveti niyamo labhyate / nandakapAJcajanyayozcAviruddhatvAdayaM niyamo na pravartate / tatazca dravyavAcitve'pi 'cArthe-' iti kadAcit samAhAradvandvaH, kadAcit itaretarayogadvandvazca bhavatyeva / tadAha - iha pAkSikaH samAhAradvandvo bhavatyeveti / ma dadhipayaAdIni / etAni naikavat syuriti / eSAM samAhAradvandvo nAstItyarthaH / dadhipasI iti / dadhi ca payazceti vigrahaH / ' jAtiraprANinAm' iti nityamekavattvaM prAptaM bAdhitvA vyaJjanadvandvatvAdvikalpaH prAptaH so'pi na bhavati / idhmabarhiSI iti / idhmaM ca barhizceti vigrahaH / dIrgha iti / iSmazabdasyeti zeSaH / RksAme iti / Rk ca sAma ceti vigrahaH / 'zracatura' ityAdinA'csamAsAntaH / vAGmanase iti / vAk ca manazceti vigrahaH / pUrvavatsamAsAntaH / atra gaNe brahmaprajApatI ityAdi paThitam / samAhAradvandva eveti niyamaprakramepi nAnena niyamasyaiva niSedhaH, brahmaprajApatI ityAdau niyamasyA prApteH / kiMtvekavattvasyaiva / tathAca 'cArthe - ' iti samAhAradvandvasya niSedhaH phalati / zradhikaraNaitAvattve ca / adhikaraNaM dravyam, tasya etAvattvamiyattAvizeSaH / tadAhadravyasaMkhyAvagama iti / samasyamAnapadArthasyeya ttAvizeSe padAntara samabhivyAhAraduHkhe ityAdi / virodho'tra sahAnavasthAnalakSaNaH / bhavatyeveti / vipratiSiddhaprahaNAbhAve tu sa na syAt, adravyavAcinAmeveti niyamAditi bhAvaH / zranadhikaraNavAcIti kim, zItoSNe udake staH / iha pAkSikaH samAhAradvandvo'pi syAditi dik / na dadhipaya / dadhipayasI iti / vyaJjanatvAdvikalpaH prAptaH / evaM 'madhusarpiSI, sarpirmadhunI' ityatrApi bodhyam / iha 'brahma prajApatI' 'zivavaizravaNau' ityAdau samAhAradvandvaniSedhamukhenetaretarayogadvandvo'nena vyavasthApyate / tatsAhacaryAddadhipayasI ityAdAvapi tathaiva / tena tatra vyaJjanatvaprayuktavikalpe niSiddhe'pi jAtilakSaNo nityamekavadrAvo'stviti na zaGkanIyam, kiM ca neha lakSaNavizeSa AgrahaH / ' etAni naikavat syuH ' ityekavadbhAvamAtrasya niSedhAt yathA 'na SaTsvatrAdibhyaH' ityatra GIpTAporubhayorapi niSedhasiddhaye 'striyAM yaduktaM tanna' iti sAmAnyato niSidhyata iti dik / RksAme, vAGmanase iti / 'bhacatura -' ityAdinAtra samAsAnto'c nipAtyate / zradhikararau / samAsArthasyAzrayo'dhikaraNaM vartipadArthaH, tasyaitAvattvaM parigaNananiyamaH, tasmin gamba Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 ] siddhaantkaumudii| [dvandvasamAsa. niyamo na syAt / daza dantoSThAH / 120 vibhASA samIpe / (2-4-16) adhikaraNatAvasvasya sAmIpyena paricchede samAhAra eva ityevaMrUpo niyamo vA syAt / upadazaM dantoSTham / upadazA dantoSThAH / 621 Anato dvandve / gamye ityarthaH / niyamo neti / brahmaprajApatI ityAdau samAhAra eva dvandva iti niyamasya prakRtasyApravRtterekavattvaniSedhaH pUrvasUtre AzritaH / iha tu bAdhakAbhAvAt prakRtasya niyamasyaiva niSedha Azrita iti bhAvaH / daza dantoSThA iti / dantAzca zroSThAzceti vigrahaH / itaretarayogadvandvo'yam, na tu samAhAradvandvaH / samAsArthasamAhAravizeSaNIbhUtasamasyamAnapadArthAnAM padAntaralabhyadazatvasApekSatvenAsAmarthyAt / itaretara. yogadvandvastu bhavatyeva,tatra samasyamAnapadArthAnAmeva pradhAnatvAd 'upamitaM vyAghrAdibhiHiti sUtrabhASye pradhAnasya sApekSatve'pi samAsAbhyugamAt / tatazcAtraikavadeveti niyamA. bhAve sati asAmarthyAtsamAhAratve nivRtte parizeSAditaretarayogatvamevAvatiSThate / yadi tvekavanna syAdityeva vyAkhyAyeta, tarhi samAhAradvandvo netyarthaH paryavasyet / tathA sati daza dantoSThA itItaretarayogadvandvo na syAt , 'dvandvazca prANitUrya-' iti taniSedhAt / tathAca vAkyameva syAt / kiMca samAhAradvandvaniSedho'yaM vyartha eva, uktarItyA sApekSatvenAsA deivaapraaptH| ata ekavaditi niyamo.na syAdityeva vyAkhyayem / evaM ca prArAvAnivandhanasya ekavadeva syAditi niyamasya itaretarayogadvandvanivRttiphalasyAnena niSedhe sati itaretarayogadvandvasyAvasthitiH phalatIti padamajayo spaSTam / vibhASA samIpe / adhikaraNetAvattve ityanuvartate / samIpe ityasya sAmIpyena paricchinne mAna iti vyAcaSTe-dravyasaMkhyAvagama iti / niyamo na syAditi / na ceha prANyaGgatvAtprAptasya 'ekavadeva' iti niyamasya pratiSedhe'pi 'cAya dvandvaH' iti samAhAradvandvaH syAditi vAcyam, 'savizeSaNAnAM vRttine' ityabhyupagamena samAhAradvandvasya praaptybhaavaat| na cokanyAyenetaretarayogadvandvo'pi na syAditi vAcyam , sAmAnyAprayoge iti lizAt pradhAnasya sApekSatve'pi tadabhyupagamAt / ukta hi bhASye-'bhavati vai pradhAnasya sApekSasyApi vRttiH' iti / syAdetat-samAhAradvandvasyAtra prAptyabhAve 'dvandvazva prANitUrya-' iti niyamApravRttyA itaretarayogadvandvo nirbAdha eveti sUtramidamakiMcikaramiti cet-atrAhuH -'niyamasUtrANAM niSedhamukhena pravRttiH' iti pakSe 'dvandvazva prANitUrya-' iti sUtraM kevalamitaretarayogadvandvaniSedhaparam / tathA cetaretarayoganiSedhasya niSedhadvArA itaretarayogadvandvaprApaNArthamidamiti / evaM ca niSedhamukhapravRttipakSasya sAphnAvedamiti phalitamiti dik / vibhASA samIpe / yadyapIha 'samAhAradvandvaH' eveti bhyAkhyAne'pi na kSatiH, tathApi pUrvasUtre niyamaniSedhasyokatvAttadanurodhenAha Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 201 (6-3-25) vidyAyonisambandhavAcinAmRdantAnAM dvandve zranaG syAduttarapade pare / hotApotArau / hotRpotRneSTodgAtAraH / mAtApitarau / 'putre'nyatarasyAm' ( sU 380 ) satItyarthaH / phalitamAha - adhikaraNeti / upadazaM dantoSThamiti / dazAnAM samIpe ityarthe'vyayIbhAvaH / uktarItyA'sAmarthye'pi vacanasAmarthyAtsamAhAradvandvaH / samAnaliGgavacanatvAdagyayabhAvasyaivAnuprayoga iti bhASyam / ata evopadarza dantoSThenetyAdi siddham / samIpasamIpinorabhedavivakSAyAM sAmAnAdhikaraNyam / navatvasaMkhyadantoSThasamUha ekAdazatvasaMkhyadantoSThasamUha iti vA bodhaH / upadazA dantoSThA iti / itaretarayogadvandvo'yam / dazAnAM samIpe ye santi te upadazA iti bahuvrIhiH / nava ekAdaza vetyarthaH / bahuvrIherevAtrAnuprayogaH samAnaliGgavacanatvAd iti bhASyam / tadvandve / vidyAyonisaMbandhavAcinAmiti / vidyAsaMbandhavAcinAM yonisaMbandhavAcinAM cetyarthaH / 'Rto vidyAyonisaMbandhebhyaH' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / RdantAnAmiti / bahutve vyatyayena 'Rta:' ityekavacanam / RdantasarvAvayakkAnAmityarthaH * Rta ityanuvartamAne punar Rta ityuktiH etadartheti bhAvaH / uttarapade para iti / 'aluguttarapade' ityadhikArAditi bhAvaH / hotApotArAviti / hotA ca potA ceti vigrahaH / vidyAdvArakaikaya jJatviktvakRtaH sambandhaH / AnaGi GakAra it, prakAra uccAraNArthaH, 'Gicca' ityantAdezaH, nalopaH, nakArastu raparatvanivRtyartha iti bhASye spaSTam / hotRpotriti / atra hotRzabdasya niyamo vA syAditi / upadazaM dantoSThamiti / ekavadbhAvapatte avyayIbhAvasyaivAnuprayogaH / yadi tu bahuvrIhestadA 'upadazasya dantoSThasya' iti SaSThI syAt, 'upadazaM dantoSThasya' ityeveSyata ityAkaraH / dantotrasya darzanamityabhiprAyeNa SaSTayAM kRtAyAmapi upadazazabde SaSThI neSyate / zrato bahuvrIhernAnuprayogaH kiM tvavyayIbhAvasyaiveti tadAzayaH / zranaG / Rta iti SaSThyantaM jAtAvekavacanam / 'Rto vidyAyonisaMbandhebhyaH' iti tvanuvartate, tacAtra SaSThayA vipariNamyate, tadAha - vidyAyonisaMbandhavAcinAmiti / nanu 'Rta:' ityanuvartanAdeva siddhe kimanena RtograhaNena / atrAhuH - 'RtaH' iti zrUyamANadvandvavizeSaNam / anuvRttaM tUttarapade parato yatpUrva tasya vizeSaNaM putrazabde para Ana vidhAsyate tatra kAryinirdezArtham / anyathA tatputrAvityatrApi syAditi / uttarapada iti / etaca 'aluguttarapade' ityadhikArAlabhyate / uttarapade parataH pUrvaM yadantaM tasyAnaGityarthaH / hotApotArAviti / zranako bittvAtpUrvAntyasya RkArasyAdeze sati nalopaH / na cAkAramAtrameva vidhIyatAmiti vAcyam, 'urA raparaH' iti raparaprasaGgAt / nanvihottarapadena pUrvapadaM Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202] siddhaantkaumudii| dvandvasamAsaityato maNDUkaplutyA 'putre' ityanuvRtteH pitAputrau / 622 devatAdvanddhe ca / (6-3-26) ihottarapade pare prAnaG / mitrAvaruNau / 'vAyuzabdaprayoge pratiSedhaH' (vA 3607) agnivAyU, vAgvagnI / punardvandvagrahaNaM prasiddhasAhacaryasya parigrahArtham / tena brahmaprajApatI ityAdau nAnaG / etaddhi naikahavirbhAgitvena zrutam, nApi loke prasiddhaM sAhacaryam / 623 IdagneH somvrunnyoH| (1-3-27) devapotRzabdasya ca nAnaG, neSTrazabdena vyavadhAnAd uttarapadaparakatvA bhAvAt / tathAca neSTazabdasyaivAnaG / uttarapadena tu na pUrvapadamAkSipyate, samarthasUtre neSTazabdasyA''nadarzanAt / zratha yonisaMbandhamudAharati-mAtApitarAviti / pitRpitAmahA ityAdau tu nAnaG / RdantasarvAvayavakatvAbhAvAditi bhAvaH / tarhi pitAputrAviti kathamityata Aha-putre'nyatarasyAmiti / 'Rto vidyAyonisaMbamdhebhyaH' ityatra 'vibhASA svasRpatyoH' ityatra ca mdhye'sNbndhaadaah-mnndduuketi| anuvRteriti / na ca tAtaputrAvityatrApi syAditi vAcyam , Rdantasya putre pare AnaG syAditi vAkyabhedena vyaakhyaanaat| devatAdvandve ca / mitrAvaruNAviti / iha RdantatvAbhAvAt pUrveNAprApte vidhirayam / vAyuzabdeti / vAyuzabdasya pUrvapadatvenottarapadatvena vA prayoge satyAnaGaH pratiSedho vaktavya ityarthaH / nanu pUrvasUtrAd dvandvagrahaNe anuvartamAne punaH dvandvaprahaNaM vyarthamityata Aha-punariti / nirvApAdau prasiddhasAhityakadevatAvAcaka zabdagrahaNArthamityarthaH / teneti / prasiddhasAhacaryagrahaNenetyarthaH / etaditi / etad brahmaprajApatiyugalaM havirbhAgitvena na vede prsiddhmityrthH| nApi loka iti / prauDhivAdamAtramevedam , 'vede ye sahanirvApanirdiSTAH, ityeva bhASye darzanAt , lokaprasiddhanAkSipyate / anyathA hotRpotRneSTodgAtAra ityatra madhyamasyAnaG syAt / tatazca vizeSyAsannidhAnAd Rta eva sthAne Adezena bhavitavyam , na tu Rdantapadasya sthAne, iti kimanenAnacho GitkaraNena, satyam-DitkaraNAbhAve mitrAvaruNAvityAdau 'devatAdvandve ca' ityuttarapade pare vidhIyamAna AdezaH pUrvasyAkSarasya padasya vA syAt , pUrvasthAla evetyatra niyAmakAbhAvAt / etena 'Rta iti kAryinirdezArtham' ityuktatvAnirdizyamAnasya RkArasyaivAdezaH syAditi GitkaraNaM vyarthamityAzaGkApi parAstA / neTogAtAra iti / na hyatra neSTA pUrvapadam , Adyavayavasyaiva pUrvapadatvAt / mAtApitarAviti / putrotpAdane anayoryonikRtaH saMbandhaH / pUrvatra tu hautrAdirUpavidyAkRtaH saMbandha ekasminyajJe AtvijyarUpa iti vivekaH / maNDUkaplutyeti / tena 'vibhASA khasapatyoH' ityatra na saMbadhyata iti bhaavH|pitaaputraaviti / anayorapi yonikRtaH saMbandho janyajanakabhAvalakSaNaH / devatA / anRkArAntArthamavidyAyonisaMbandhArtha ca vacanam / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 203 tAdvandve ityeva / 624 agneH stutstomasomAH / ( 8-3-62 ) aneH pareSA - meSAM sasya SaH syAtsamAse / zragniSTut / zragniSTomaH / zragnISomau / agnIvaruNau / 125 idbuddhau / ( 6-3-28 ) vRddhimatyuttarapade agneridAdezaH syAddevatAdvandve / 1 agnAmarutau devate asya zragnimArutaM karma / anIvaruNau devate asya zrabhivAruNam / sAhacaryagrahaNe pArvatIparamezvarAvityAdAvatiprasaGgAca / IdagneH / ityeveti / devatAdvandve ityanuvartata evetyarthaH / somazabde varuNazabde ca uttarapade pare amerIdAdezaH syAt devatAdvandve ityarthaH / Ano'pavAdaH / agneH stut / stut, stoma, soma iti dvandvAt SaSThyarthe prathamA / 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThayekavacanAntamanuvartate / ariti paJcamI / 'samAse'GguleH -' ityataH samAse ityanuvartate / tadAha - agneH pareSAmiti / SaH syAditi / 'apadAntasya mUrdhanya.' ityanuvRtteriti bhAvaH / 'sAtpadAdyo:' iti SatvaniSedhApavAdo'yam / zragniSTuditi / RtuvizeSo'yam / agniSToma iti / stotra vizeSasya saMsthAvizeSasya ca nAma / zragnISomAviti / agnizca somazceti vigrahaH / IttvaSatve / agnIvaruNAviti / zrabhizca varuNazceti vigrahaH / Ittvam / devtaadvndve kim ? abhirnAma kazcit somo nAma kazcit - agnisomau / zradevatAdvandvatvAdIttvaM na / ata eva ca na Satvam, 'agnerdIrghAt somasya iSyate' iti vArtikAt / ivRddhau / agneriti devatAdvandve iti cAnuvartate / vRddhizabdena vRddhimallakSyate, devatAdvandve kevala vRddhirUpottarapadAsaMbhavAt / tadAhavRddhimatIti / iditi takAra uccAraNArthaH / prayojanAbhAvAnnetsaMjJA / nApi taparakaraNam, vidhIyamAnatvAdeva savarNagrAhakatvAt / zragnAmarutAviti / zrabhizva marucceti vigrahaH / 'devatAdvandve ca' ityAnaG | AgnimArutaM karmeti / 'sA'sya devatA' ityaN / taddhitAntaprAtipadikAvayavatvAt supo luk / agnIvaruNAviti / 'IdagmeH-' itIttvam / agnivAruNamiti / sA'sya devatA' ityaN / nanu IdagneH / AnaGo'pavAdo'yam / devatAdvandve ityeveti / idaM ca vRttigranthesthitam / jyotirlatayoradevatAdvandve'pi 'agnISomau praNeSyAmi' ityAzvalAyanaprayogastvArSatvAtsAdhuH / yadvA-mAstu tadanuvRttiH, abhisomau mANavakAvityatra 'abhivyaktapadArthA ye svatantrA lokavizrutAH' iti nyAyenAdoSatvAt / agneH / 'sAtpadAdyoH ' iti niSedhe'yamArambhaH / agniSTuditi / zrabhiH stUyate'smin sa kratuvizeSaH / saMpadAditvAdadhikaraNe kip / agniSToma iti / zranInAM stomo'gniSTomaH / somayAgasya saMsthAsvAdyA saMsthA ucyate / iduvRddhau / takAra uccAraNArthaH / ikArasyekAravidhAnaM tu bAdhakabAdhanArtham / vRddhizabdenAtra vRddhimad gRhyate, vRddhimAtrasyottarapadasyA w Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 ] siddhaantkaumudii| [dvandvasamAsa'devatAdvandve ca' (sU 1236 ) ityubhayapadavRddhiH / alaukike vigrahavAkye prA. naGamItvaM ca bAdhitvA it / vRddhau kim-aagnendrH| 'nendrasya parasya' (sU 1240) ityuttarapadavRddhipratiSedhaH / 'viSyau na' (vA 3601) / AmAvaiSNavam / 126 divo dyAvA / (6-3-26) devatAdvandve uttarapade / dyaavaabhuumii| caavaasaamaa| 'taddhiteSvacAmAdeH' ityAdaraco vRddhividhAnAt kathamuttarapadasyAdivRddhirityata AhadevatAdvandve cetyubhayapadavRddhiriti / nanvagnerikArasya ikAravidhirvyartha ityata Aha-AnaGamIttvaM ca bAdhitveti / AgnimArutamityatrAnaGa AgnivAruNamityatra Ittvasya ca bAdhanArthamanerikorasya punarikAravidhAnamityarthaH / nanu 'samarthAnAM prathamAvA' ityatra 'pariniSThitAt taddhitotpattiH' iti vakSyate / tathA ca amAmarutau devate asyeti, agnIvaruNo devate asyeti ca vigrahe anAmarucchandAd agnIvaruNazabdAca aAnaDIttvAbhyAM pariniSThitAd devatAdvandvAt 'sA'sya devatA' ityayA taddhita utpadyate / tatastanimittakobhayapadavRddhiH / tataH 'ivRddhau' ityasya pravRttiriti kramaH / tatazca taddhitotpatteH prAgeva pravRttayorAnakIttvayoH katham 'ivRddhau' ityanena bAdhaH ? yugapatpravRttAveva bAdhyabAdhakabhAvAbhyupagamAt / uktaM ca bhASye-'bhuktavantaM prati mA bhukyA ityukte, kiM tena kRtaM syAt' iti / ata Aha-alaukike vigrahavAkya iti / agnimarut au devate asyeti, agnivaruNa au devate asyeti ca taddhitAlaukikavigrahavAkye AnaDIttve pravartamAne bAdhitvA idvidhiH pravartata ityarthaH / yadyapi tadAnIm uttarapadasya vRddhimattvaM nAsti, taddhitAbhAvAt , tathApyuttarapadasya bhAvyeva vRddhimattvamiha vivakSitamiti bhAvaH / prAgnendra iti / agnizca indrazca agnendrau / 'devatAdvandve ca' ityAna, AdguNaH / anendrau devate asyetyaanendrH| 'sA'sya devatA' ityA / AdivRddhiH / atrendrazabdasyottarapadasya vRddhimattvAbhAvAd 'ivRddhau' iti neti bhAvaH / 'devatAdvandve ca' ityubhayapadavRddhimAzaGkayAha-nendrasyeti / viSNau neti / viSNuzabde pare agnerikAro neti vaktavyamityarthaH / AgnAvaiSNavamiti / agnizca viSNuzca zramAviSNU / 'devatAdvandva ca' ityAnaG / agnAviSNU devate asyetyarthe 'sA'sya devatA' ityaNa / AgnAvaiSNavaM haviH / 'devatAdvandve ca' ityubhayapadavRddhiH / ittvAbhAvAdAnava / divo dyAvA / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-devatAdvandva iti / dyAvAbhUmI iti / dyozca bhUmizceti vigrahaH / dyAvAkSAmA iti / saMbhavAdato vyAcaSTe-vRddhimatyuttarapada iti / AnaGamItvaM ca bAdhitveti / yadyapi vRddheH prAgeva zrAnItvayorantaragatvAtpravRttirasti, tathApi 'parihRlyApavAdaviSaya. mutsarmo'bhinivizate' iti nyAyAdAnaDItve na bhavata iti bhAvaH / AmAvaiSNava Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 20 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [205 627 divasazca pRthivyAm / (6-3-30) diva ityeva, cAyAvA / prAdeze'kArocAraNaM sakArasya rutvaM mAbhUdityetadartham / yozca pRthivI ca divaspRthibyau, caavaapRthivyau| 'bandasi dRssttaavidhiH| dyAvA cidasmai pRthivI' / 'divaspRthigyoraratiH' ityatra padakArA visarga paThanti / 128 ussaasosssH| (6-3-31) uSaszabdasyoSAsAdezo devatAdvande / upAsAsUryam / 626 mAtarapitarAvudIcAm / (6-3-32) mAtarapitarau / udIcAM kim-mAtApitarau / 630 dvandvAccudaSahAntAtsamAhAre / (5-4-106) cavargAntAhaSahAntAca 'dyAvAkSAmA rukmo antarvibhAti' iti Rci paThitamidam / dyAvApRthivyorityarthaH / dyozca kSAmA ceti vigrahaH / cAmAzabdo bhUmiparyAyo vede| tatra dvandve divo dyaavaadeshH| SaSThayAstu 'supAM suluka-' iti DAdezaH, 'devatAdvandve ca' iti pUrvottarapadayoH prakRtikhara iti vedabhASye spaSTam / divasaca pRthivyAm / diva ityeveti / diva ityanuvartata evetyarthaH, kharitatvAditi bhAvaH / tarhi cakAro vyartha ityata Aha-cAditi / tathA ca divazandasya divasAdezo dyAvAdezazca syAt pRthivIzabde uttarapade pare devatAdvandve ityarthaH / divaspRthivyA ityatra sakArAdakArasyAzravaNAdivasAdezasya sakArAntatvAvazyaMbhAvAd Adeze sakArAdakArocAraNasya kiM prayojanamityata Aha-prAdeze'kAroccAraNamiti / sAmarthyAt 'sasajuSo ruH' iti rutvaM neti bhAvaH / nanu 'dyAvA cidasmai pRthivI santamete' ityatra divazabdapRthivIzabdayoH kathaM dvandvaH ? kathaM vA divo dyAvAdezaH ? uttarapadasya cidasmai ityanena vyavahitatvAdityata Aha-chandasi dRSTAnuvidhiriti / bhASyavAkyametat / vede dRssttaanusrnnmityrthH| yathA dRSTaM tathA prakriyA kalpanIyeti bhAvaH / padakArA iti / 'divaspRthivyoH' ityavAhe visarga paThantItyarthaH / padakArA ityanena padapAThasyAdhunikatvaM sUcitam / tathA ca visargapAThaH prAmAdika iti sUcitam, akAroccAraNena rutvanivRtterutatvAt / uSAsoSasaH / uSAsAsUryamiti / uSAzca sUryazceti samAhAradvandvaH / mAtarapitarAbudIcAm / udIcA mate mAtarapitarAviti bhavatItyarthaH / atra mAtRzandasyAragadezo nipAtyate / mAtApitarA. viti / arabhAve 'AnakRtaH-' ityAnA / dvandvAccudaSa / samAsAntAdhikArasthaM miti / itvAbhAvAdAnaca bhavati / rutvaM mA bhUditi / akAre sati sakArasya zrava NaMbhavati, tena prayoge vikArAmAvo'numIyata iti bhAvaH / visargamiti / tathA ca 'kacidvikAro na' ityevAnumeyaM lakSyAnurodhAditi bhAvaH / uSAsAsUyamiti / upAzca sUryazca tayoH samAhAraH / mAtarapitarau / mAtRzabdasyA Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 ] siddhAntakaumudI / [ ekazeSa dvandvATTac syAtsamAhAre / vAkca svakca vaaksvcm| tvakstrajam / zamIdRSadam / vAktviSam / chatropAnaham / samAhAre kim - prAvRTcharadau / iti dvandvasamAsaprakaraNam / athaikazeSaprakaraNam / 21 / athaikazeSaH / 'sarUpANAm -' ( sU 188 ) / rAmau rAmAH / virUpAyAmapi samAnArthAnAm' (vA 747) / vakradaNDazca kuTiladaNDazca - vakradaNDau / kuTilataddhitAdhikArasthaM cedaM sUtram / TacsyAditi / 'rAjAhassakhibhyaH -' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / vAktvacamiti / vAkca tvakca iti samAhAradvandvaH / kutvasyAsiddhatvAccavargAntatvATTac / evaM tvaktrajamityatrApi / tvakca srakceti vigrahaH / zamIdRSadamiti / zamI ca dRSacceti vigrahaH / dakArAntatvAdRc / vAktviSamiti / vAkca tviT ceti vigrahaH / SAntatvATTac jaztvasyAsiddhatvAditi bhAvaH / chatropAnahamiti / chatraM ca upAnaceti vigrahaH / hAntatvATTac / prAvRdvaradAviti / prAvRT ca zaraceti vigrahaH / itaretarayogadvandvatvAnna Tajiti bhAvaH / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudI vyAkhyAyAM bAlamanoramAyAM dvandvasamAsanirUpaNam / athaikazeSo nirUpyate - tadevaM dvandve nirUpite tadapavAdamekazeSaprakaraNarabhate - athaikazeSa iti / nirUpyata iti zeSaH / tatraikazeSasUtrANi vyAcikhyAsuH pUrvaM vyAkhyAtamapi sUtraM sandarbhazuddhaye graha - sarUpANAmiti / tadudAharaNamapi smArayati - rAmau rAmA iti / virUpANAmiti / 'sarUpANAm -' ityanena sUtreNArthabhede'pi zabdaikarUpye ekazeSa uktaH, ekArthakatve virUpANAmapyekazeSo vaktavya ityarthaH / vakradaNDazceti / atra zabdavairUpye'pyarthaikyAd anyataraH ziSyata raGAdezo nipAtyate / dvandvAt / antagrahaNaM vispaSTArtham / cu iti vargagrahaNasya prayojanaM dhvanayati-tvaktramiti / bahUnAM dvandve tu vAktvakjam / dvandvagarbhe dvandve tu vAktvacasrajam / iti tattvabodhinIvyAkhyAyAM dvandvaprakaraNam / dvandvApavAdatvenAha-- athaikazeSa iti / virUpANAmiti / rUpyate Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 21 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [207 daNDau / vRddho yUnA tallakSaNazcedeva vizeSaH / (1-2-65) yUnA sahoko gotraM ziSyate, gotrayuvapratyayamAtrakRtaM cettayoH kRrakhaM vairUpyaM syAt / gAyazca gAryAyaNazca gAgyau~ / vRddhaH kim / gargagAAyaNau / yUnA kim / gargagAgyauM tahaNaH kim| bhAgavittibhAgavittikau / kRtsam kim / gAryavAtsyAiti bhAvaH / vRddho yUnA / rUpato'rthatazca bhede'pi prAptyarthamidam / yUneti / 'jIvati tu vaMzye yuvA' iti vkssymaannyuvprtyyaantenetyrthH| sahokAviti / adhyAhAralabdhametat / gotramiti / vRddhazabdena 'apatyaM pautraprabhRti gotram' iti sUtroktaM gotraM vivakSitam / apatyamantaritaM vRddhamiti pUrvAcAryaparibhASitatvAditi bhAvaH / gotrapratyayAntamiti yAvat / na ca 'gotraM yUnA' ityeva kuto na sUtritamiti vAcyam , apatyAdhikArAdanyatra gotragrahaNena laukikaM gotraM vivakSitamiti siddhAntajJApanArthatvAt / ziSyata iti / zeSa iti karmaNi ghaantamanuvartata iti bhaavH| tallakSaNa iti / sa gotrapratyayo yuvapratyayazca lakSaNaM nimittaM yasyeti vigraha. / vizeSo vailakSaNyam / tathAca gotrayuvapratyayAntayorvizeSo vairUpyam, tallakSaNazced gotrayuvapratyayanimittakazcedityarthaH / anyanimittako na cedityarthaH siddhaH, tadAha-gotrayuveti / kRtmiti| evakAralabhyamidam / gAya'zceti / gargasya gotrApatyaM mAryaH / gargAdibhyo yaJ / gAAyaNa iti / gargasya gotrApatyaM gArgyaH / tasyApalyaM yuvA gAAyaNaH / 'yamiozca' iti phan / gAAviti / atra gAyezandasya gAyiNazabdasya ca gotrayuvapratyayakRtameva vairUpyamiti gotrapratyayAnto gAyazabdaH ziSyata iti bhAvaH / gargagAAyaNAviti / gargazca gAAyaNazceti vigrahaH / atra gargazabdasya gAAyaNazabdasya ca yuvapratyayamAtrakRtavairUpye'pi gotrapratyayAntatvAbhAvAnnaikazeSa iti bhAvaH / gargagAgryAviti / atra gargazabdasya gAya'zabdasya ca gotrapratyayamAtrakRtavairUpye'pi gotrapratyayAnto gArgyazabdo na ziSyate, yUnA sahoktyabhAvAditi bhAvaH / bhAgavittibodhyata iti vyutpattyA sautrasya rUpazabdasyArthaparatayApi vyAkhyAnAtsUtrAkSaraireva labdhaM zakyata iti prAgeva vyAkhyAtam / vRddho yuunaa| apatyamantarhitaM vRddham' iti pUrvAcAryaiH paribhASitasya pANinyuktagotrAparaparyAyasyeha grahaNam , kRtrimeNa yUnA sAhacaryAttadAha-gotraM ziSyata iti / 'gotraM yUnA' ityeva tu na satritam / 'apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotragrahaNam' iti siddhAntena aupagavazcAnantaraH, auSagavizca yuvetyatra naikazeSaH / bhAgavittIti / bhAgavittasya gotrApatyaM bhAgavittirityasmAyUni 'vRddhAk sauvIreSu bahulam' iti kutsAyAM Thak / iha kutsA sauvIratvaM caadhikmpekssyte| na tu yuvatvamAtrakRtaM vairUpyam / gAryavAtsyAyanAviti / iha prakRtyaMze vairUpyaM na Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 ] siddhaantkaumudii| [ ekazeSa. banau / 632 strI puMvaJca / (1-2-66) yUnA saholau vRddhA zrI ziSyate tadarthazca puMSat / gArgI ca gAAyaNau ca gargAH / 'astriyAm' ityanuvartamAne 'yamayozca' (sU 1108) iti luk / dAsI ca dAcAyaNazca dAkSI / 633 bhAgavittikAviti / bhagavittasya gotrApatyaM bhAgavittiH / ata iJ / bhAgavitteH sauvIrasyApatyaM yuvA kutsito bhAgavittikaH / 'vRddhAk sauvIreSu-' iti Thak / atra bhAgavittizabdasya bhAgavittikazabdasya ca na gotrayuvapratyayamAtrakRtaM vairUpyam , kutsAsauvIratvakRtasyApi vairUpyasya sattvAt / ato gotrapratyayAnto bhAgavittizabdo na ziSyata iti bhAvaH / gAyevAtsyAyanAviti / gargasya gotrApatyaM gAyaH, vatsasya gotrApatyaM vAtsyaH, gargAditvAdyaJ / vatsasyApatyaM yuvA vaatsyaaynH| 'yajiozca' iti phak / gAya'zca vAtsyAyanazceti vigrahaH / atra gAryazabdasya vAtsyAyanazabdasya ca na gotrayuvapratyayamAtrakRtaM vairUpyam , prakRtivarUpyasya gotrayuvapratyayamAtrakRtatvAbhAvAt / ato gotrapratyayAnto gAryazabdo na ziSyata iti bhAvaH / strI puMvaJca / vRddho yUnetyanuvartate / vRddhati strIliGgena vipariNamyate / tadAha-yUnA sahoto vRddhA strI ziSyata iti / gotrapratyayAntaH strIvAcakaH zabdaH ziSyata iti bhAvaH / strItvasya vairUpyakAraNasyAdhikasya sattvAt pUrveNAprApte vacanamidam / tadartha iti / tasya ziSyamANasya strIvAcakagotrapratyayAntasyArthaH pumAniva syAdityarthaH / gArgI ceti / gargasyApatyaM strItyarthaH / gargAdiyamantAd 'yatrazca' iti kIp / gAAyaNau ceti / gargAdyaantAd yUnyapatye 'yajilozca' iti phak / gargA iti / atra strItvakRtavairUpyAdhikye'pi gotrapratyayAntaH strIvAcako gArgIzabdaH ziSyate / sa puMvat / tarhi yaJ kuto na zrUyata ityata zrAha-astriyAmitIti / upalakSaNamidam / 'tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm' ityataH astriyAmiti, tenaiveti, bahuSviti cAnuvartamAne satItyarthaH / etena puMvadityasya prayojanamuktam / gArgI ca gAAyaNazceti vigrahastu na darzitaH / tathA sati abahutvAd yo lugabhAve sati puMstve strItve ca rUpaM tulyam-gAryAviti, tatra puMvattvaM nirarthakaM syAt / udAharaNAntaramAhadAkSI ceti / dakSasya gotrApatyaM strI dAkSI / 'ata ib' itIantAd 'ito manuSyajAteH' iti DIe / dAkSAyaNazceti / dakSasyApatyaM pumAn dAkSiH, tasyApatyaM gotrAdikRtam / strI puMvaJca / vRddhA strIti / gotrapratyayAntaM strIvAcakamityarthaH / puMvadbhAvakRtavelakSaNyaM sphuTIkartuM dvivacanAntena vigrahamAha-gargagAAyaNAviti / anuvartamAna iti / tadrAjasya bahuSu-' ityataH 'puMvat' ityAtidezasya phalamanena darzitam / anyathA trItvasyAnivartanAlluG na syAt / 'gargAnpazya' ityatra natvaM ca Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 21 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [206 pumAn striyaa| (1-2-67) sivA sahako punAnivate, tavaraNa eva vizeSazcet / haMsI ca haMsa haMsI / 13 bhApapugI sasUduhitRbhyAm / (1-2-68) bhrAtA ca sasA prAtarau / punAhitA ca putrii| 135 yuvA dAkSAyaNaH / 'yamiyozceti phaka / dAkSI ca dAkSAyalarapati vigrahe dAdhIzandaH ziSyate / tasya puMvarace sati kISo nivRttI dAkSizandAt prathamAdvivacane dAbI iti bhavati / atra tallakSaNazcedeva vizeSa itvapyanuvartate / tatazca bhAgavittI bhAgavittikazca, gArgI ca vAtsyAyanazcetyatra na bhavati / pumAnstriyA / tAla eveti / 'vRddho yUnA-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / haMsI ceti / catra puMstvacItvamAtrakRtavairUpyAt puMliGgo haMsazandaH shissyte| bItvapuMstvAtasambAdeva 'sarUpANAm-' itvasthAprAptiH / mAtRmAtarAvityatra jananIvAcakaparicchetavAcakamAtRzandayostu nAyamekazeSaH / ekavibhaktI sarUpANAmityanuvartya ekavibhahI sarUpANAM strItvapuMstvetarakRtarUpyarahitAnAmityAzrayaNAt / iha ca mAtarAditvatra 'praptRn-' iti dIrghatadabhAvAbhyAmapi bairUpyAt / ata eva haMsazca baraTA cetyatrApi netyalam / bhAtaputrI / sasUduhitRbhyAM sahoktau kramAd bhrAtRputrau ziSyete / svarUpato'pi rUpyAdaprAptau vacanam / siddham / rUpAtideze tu naitatsiddhayet, sAmAnyAtideze vizeSAnatidezAdityAhuH / 'vRdo yUnA' ityAdyanuvartanAneha--gArgI ca vAtsyAyanau ca / pumaansiyaa| 'vRdo yUnA-' iti nivRttam / 'sarUpANAm' iti tvanuvartate, 'bhrAtRputrau-' ityuttarasUtrArambhAt / 'tena haMsazca varaTA ca' ityatra na bhavati / anyathA syAdevAtiprasaGgaH / haMsatvajAtisAmyena zabdavailakSaNyasya strItvapuMstvamAtraprayuktatvAt / syAdetat-gauriyaM gauzcAyaM tayoH sahoto 'etau gAvau' iti niyamato na syAt , tallakSaNavizeSAbhAvAt / kiM tu zrIvAcakasya puMvAcakasya vA sarUpANAm-' ityekoSo'niyamena syAt / pravAhuH-taditarakRtavizeSAbhAve tAtparyAma doSa iti / 'indrendrArAyau' ityAdau tvekazeSo na bhavati / strItvapuMstvetarapuMyogakRtavizeSasya sadbhAvAt / syAdetat-'etau gAvI' iti niyamato na syAditi manoramAdau yaduktaM tatkathaM saMgacchatAm / 'tyadAditaH zeSe punapuMsakataHiti niyamapravRttyA strIvAcigozabdasya zeSe'pi "etau gAvI' iti niyamataH prayogaH siddhayatyeveti cet-atra kecit-dikpradarzanamAtramidam / 'nIlo gAvo' iti niyamato na syaadityudaahrtvym| prathanA, etazabdo'trAdantaH karburavAcI / etazca etA ca etau gAvau-karburau gAvau, 'sarUpANAm-' ityanena strIliGgazeSe tu ete gAvauM' ityapi syAditi yathAzrutameva samarthanIyamityAhuH, tadapare na kSamante / 'tyadAditaH zeSe-' iti niyamApravRttAvapi pumAnsiyA' iti niyamapravRttyA 'nIlo gAvo' "etau gAvo' iti niyamataH Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 ] siddhAntakaumudI / [ ekazeSa napuMsakamanapuMsakenaikavacAsyAnyatarasyAm / ( 1-2-66 ) anIbena sahokau krIbaM ziSyate tacca vA ekavatsyAtsahacaya eva vizeSazcet / zunaH paTaH / zukrA zATI / zukraM vastram / tadidaM zukram / tAnImAni zukrAni / 636 pitrA mAtA / ( 1-2-70) mAtrA sahokau pitA vA ziSyate / mAtA ca pitA ca pitarau - mAtApitarau vA / 137 zvazuraH zvazrvA / ( 1-2-71 ) napuMsakam / anyatarasyAMgrahaNam ekavadityanenaivAnveti zrAnantaryAt, natvekazeSeNetyAha - tacceti / tallakSaNa eveti / napuMsakatvAnapuMsakatvamAtrakRtavairUpyaM cedityarthaH / zuklaH paTaH zuklA zATI zuklaM vastramiti / paTazabdasamabhivyAhArAt zuklazabdaH puMliGgaH, zATIzabdasamabhivyAhArAt strIliGgaH, vastrazabdasamabhivyAhAre tu napuMsakaliGgaH, 'guNe zuklAdayaH puMsi guNiliGgAstu tadvati' ityamarokteriti bhAvaH / tacca sA ca idaM ca tat / ayaM ca iyaM ca idaM ca idam / zuklazca zuklA ca zuklaM ca zuklam / atra napuMsakAnyeva ziSyante ekavaca bhavanti / tAnImAni zuklAnIti / napuMsakatve ekazeSe sati ekavattvAbhAve rUpANi / na cetaretarayogavivakSAyAM dvibahuvacanAntayoH, samAhAradvandvavivakSAyAmekavacanasya ca siddhatvAd ekavaditi vyarthamiti vAcyam, ata evaikazeSaprakaraNasya samAhAre'pravRttijJApanAt / tena zrodanazca zrodanaM ca tayoH samAhAre zrodanamiti na bhavati / zrodanazabdo hyardharcAdiH / zradanazca zrodanaM ceti itaretarayogadvandve'pi zradanamiti na bhavati, anabhidhAnAt / evaM ca kvacidanabhidhAnasyAvazyAzrayaNIyatayA dvandvamAtrasyaikazeSaviSaye'nabhidhAnamAzritya ekasya zabdasyAnekArthatvaM cAzritya ekazeSaprakaraNaM bhASye pratyAkhyAtam / pitA mAtrA / 'pumAn striyA' ityatra sarupANAmityanuvRtteraprAptAsiddhyatyeveti / atra vadanti - 'dvandvatatpuruSavizeSaNAnAm' ityetannyAyasiddhameva vacanam / 'vizeSye yaliGgaM tadeva vizeSaNeSvapi ' iti sarvasaMmatatvAt, evaM ca dvandvatatpuruSavizeSaNeSviva ekazeSavizeSaNe'pi 'etau' ityatra 'tyadAditaH zeSe -' ityAdiniyamApravRttyA vizeSyagatameva liGgaM bhavatIti strIvAcigozabdasya zeSe 'ete' iti syAdeveti 'etau gAvau' iti niyamato na syAdityAkSepaH saMgacchata eveti dik / napuMsakamana / anyatarasyAMgrahaNam 'ekavacca' ityanenaivAnantayatsiMbadhyate, na tvekazeSaNetyAzayenAha -- klIcaM ziSyate tacca vA ekavaditi / anapuMsakeneti kim, zuklaM ca zuklaM ca zukle / atra 'ekavaca' iti na bhavati / 'asya' grahaNam 'asyaivaikazeSasya ekavadbhAvo yathA vijJAyeta' ityevamartham / anyathA uttaratrApyekavadityasyAnuvRttiH zaGkayeta / zuklaH paTa ityAdi / 'zuklaH zuklA zuklam' ityeva vigrahaH, 'paTaH paTI' Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 21 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 211 zvazravA sahokau zvazuro vA ziSyate, tallakSaNa eva vizeSazcet / zvazrUzva zvazurazca zvazurau - zvazrUzvazurau vA / 738 tyadAdIni sarvairnityam / ( 1-2-72 ) sarvaiH sahokau tyadAdIni nityaM ziSyante / sa ca devadattazca tau / 'tyadAdInAM mithaH sahoktau yatparaM tacchiSyate' ( vA 801 ) sa ca yazca yau, ( sA ca yA ca ye ) / 'pUrvazeSo'pi dRzyate' iti bhASyam / sa ca yazcaH tau / ' tyadAditaH zeSe puna 1 vidaM vacanaM vikalpArthaM ca / mAtApitarAviti / ' piturdazaguNaM mAtA gauraveNAtiricyate' iti smRtyA mAturabhyarhitatvAtpUrvanipAtaH / 'nahRtaH' ityAnaG / zvazuraH zvazravA / zvazrUzvazurAviti / zvazravA api mAtRtulyatvokterabhyarhitatvam / 'zvazrUH pUrvajapatnI ca mAtRtulyA prakIrtitA' iti smRteH / iha tallakSaNagrahaNAnuvRttiH spaSTArthA, 'zvazuraH zvazrvA' iti zabdagrahaNAt / tyadAdIni / sarvairiti / tyadAdibhiritaraizcetyarthaH / tAviti / atra devadattazabdo nivartate / tacchabdastu ziSyate / taddevadattAviti na bhavati / sarvaiH kim ? pratyAsattyA tyadAdibhireva sahoklAvityartho mA bhUdityetadartham | tyadAdInAM mitha iti / bhASye sthitametat / yat paramiti / tyadAdigaNe yat paraM paThitaM tacchiSyata ityarthaH, zabdaparavipratiSedhAzrayaNAditi bhAvaH / saca yazca yau, sA ca yA ca ye iti / tyadAdigaNe yacchabdasya tacchabdAdUrdhvaM pAThAt paratvAt sa eva ziSyata iti bhAvaH / pUrvazeSo'pIti / parazabdasyeSTavAcitvAt kvacitpUrvamapi ziSyata iti bhAvaH / atra 'dviparyantAnAm' iti na bhavati / zrahaM ca bhavAMzcAvAmiti bhASyokteH / tyadAdita iti / AdyAditvAt SaSThayarthe tasiH / tyadAdInAM strIzeSe'pi sahavivakSitaSu yaH pumAn, yacca napuMsakaM, tadvazena ityAdipradarzanaM tu zuklazabdasya guNiliGgatvasphoraNAya / pitA mAtrA / zvazuraH zvazrvA / nanvetatsUtradvayaM vyartham, pitRzabdena mAtApitroH zvazurazabdena zvazrUzvazurayorlakSaNayA bodhasaMbhavAt / na ca 'sarUpANAm' ityAdisUtrasamUhavadidamapi sUtradvayaM dvandvanivRttyarthamAvazyakamiti vAcyam, pakSe tasyApISTatvAditi cet -- atrAhuH pitRzvazurazabdayoriva mAtRzvazrUzabdayoH kevalayoruktaviSaye prayogaM vArayitumArambhaNIyameva sUtradvayam, anabhidhAnamAzritya pratyAkhyAnasyAnucitatvAditi / mAtApitarAviti / 'piturdazaguNaM mAtA gauraveNAtiricyate' iti smRtermAturabhyarhitatvAtpUrvanipAtaH / 'zranaG RtaH-' ityAnaG / zvazrUzvazurAviti / zvazrUH pUrvajapatnI ca mAtRtulyA prakIrtitA' iti smRteH zvazrvA zrabhyarhitatvAtpUrvanipAtaH / tyadAdIni sarvaiH / sarvaiH kim tyadAdibhinnairapi sahoktau yathA syAt / pratyAsattyA ' tyadAdibhireva sahauktau' ityartho mA bhUt / yatparamiti / zabdaparavipratiSedhAditi bhAvaH | tyadAdita iti / 1 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 ] siddhAntakaumudI / [ ekazeSa puMsakato liGgavacanAni' ( vA 766 ) / sAca devadattazca tau / tacca devadattazca yajJadattA ca tAni / putrapuMsakayostu paratvAnnapuMsakaM ziSyate / tacca devadattazca te / 'zradvandvatatpuruSavizeSaNAnAmiti vaktavyam' ( vA 800 ) / kukkuTamayUryAvime / mayUrIkukkuTAvimau / taca sA ca ardhapippalyau te / 636 grAmyapazusaveSvaliGgapratipAdakAni bhavantItyarthaH / kAnItyAkAGkSAyAmarthAt tyadAdInyeva sambadhyante / sA ca devadattazca tAviti / atra tacchabdaH ziSyate samabhivyAhRtadevadattazabdaliGgazca / devadattazabdastu nivartata eva / punnapuMsakayeoriti / sahoktAviti zeSaH / paratvAditi / puMnapuMsakato liGgavacanAnItyatra pumapekSayA napuMsakasya pAThataH paratvAvagamAdityarthaH / dvandveti / dvandvatatpuruSavizeSaNAnAM tyadAdInAM strIzeSe 'tyadAditaH zeSe puMnapuMsakato liGgavacanAni' ityetanna bhavatItyarthaH / dvandva udAharati--kukkuTamayUryAvime iti / ayaM ca iyaM ca ime ityatra 'tyadAditaH zeSe' iti puMliGgatvaM na bhavati, kiMtu vizeSyanighnataiva / yadyapi dvandve ubhayapadArthapradhAnatvAd ubhayamapi vizeSyam, tathApi paravalliGgam' iti parapadaliGgatvAttadadhInataiva vizeSaNasyeti bodhyam / naca ayaM ca iyaM ca ityatra strIzeSa eva na bhavati, 'pumAn striyA' ityuktatvAt / ataH puMnapuMsakataH liGgavidheH prasaktiH kathamiti vAcyam, 'paravalliGgam' iti hi dvandvatatpuruSayoH paravalliGgavidhiH / ataH dvandvavizeSaNasya tatpuruSavizeSaNasya cAnuprayoge tadeva liGgamiti bhASyakaiyaTayoH sthitam / tatazca 'kukkuTamayUryAvime' iti udAharaNe ayaM ca iyaM ca iti vigrahe 'pumAn striyA' iti puMzeSe'pi 'paravalliGgam' iti vizeSaNatvAt strIliGgatve sati tasya ' tyadAditaH' iti puMvattvaM prAptamanena niSidhyata iti nAnupapattiH / kvacinmUlapustakeSu tu mayUrIkukkuTAvimAvityapi dRzyate / tattu prakRtAnupayuktam, atra mayUrIkukkuTAviti dvandvArthasya puMliGgatayA iyaM cAyaM ca imAviti tadvizeSaNasyAnuprayujyamAnasyApi 'pumAn striyA' iti pariziSTasya puMliGgasya idamUzabdasya 1 zradyAditvAttasiH / 'tyadAdInAM zeSe saha vivakSite yaH pumAn, yacca napuMsakam, tadvazena liGgapratipAdakAni bhavanti' iti vAcyamityarthaH / kAnItyAkAGkSAyAmarthAttyadAdInyeva / zrasyApavAdamAha - dvandveti / dvandvAdivizeSaNAnAM pUrvoktaM nAsti, kiM tu vizeSyanighnataivetyarthaH / nanvevaM 'kukkuTamayUya' ityatra ubhayapadArthapradhAnatvena ubhayorapi vizeSyatvAd vizeSyanighnatAyAmapi 'kukkuTamayUryAvime' iti niyamato na syAditi cet -- atra navyAH -- 'paravalliGgam -' ityanena dvandvatatpuruSayoruttarapadaliGgavattvAduttarapadaliGgasyaiva dvandvatatpuruSapratipAdyatvena talliGgAdhInataivAnuprayogasyeti na kAcidanupapattiriti / mayUrIkukkuTAvimAviti / prakRtAnupayuktamapyetatprasaGgAduktam / taceti / - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 21 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [213 taruNeSu strii| (1-2-73) eSu sahavivasAyAMnI ziSyate / 'pumAn striyA' (sU 133) ityasyApavAdaH / gAva imaaH| grAmya iti kim / rurava ime / paragrahaNaM kim / brAhmaNA ime / saGkeSu kim / etau gaavii| ataruNeSu kim / strItvAprasaktyA tatra 'tyadAditaHzeSe' iti puMstvavidharapravRttatvena 'advandvatatpuruSavizeSaNAnAm'iti niSedhasyAnupayogAt / tatpuruSe udAharati-tatheti / pippalyA ardham ardhapippalI / 'adha napuMsakam' iti tatpuruSaH / ardhapippalI ca pippalyardha ca ardhpipplyau| tacca sA ca te / tatra pippalyardhazabdavizeSyAbhiprAyaM taditi napuMsakatvam / seti strItvaM tu ardhapippalIti vizeSyAbhiprAyam / atra 'pumAn striyA' ityasya naiva prasaktiH / kiMtu 'napuMsakamanapuMsakenaikabat' iti napuMsakaM ziSTam / tatra 'paravalliGgam' iti strItvam / tasya strIliGgatayA tadvizeSaNasyApi 'paravalliGgam' iti strItvam / tasya 'tyadAditaH zeSe' iti napuMsakatvaM prAptaM niSidhyate / evaM ca te iti strIliGgameva sidhyati / yadyapi strItve napuMsakatve vA te iti dvivacanasya na ko'pi vizeSaH tathApyardhapippalyastAH ityudAhAryam / tacca taca sA ceti vigrahaH / grAmyapazu / egviti / taruNabhinneSu grAmyANAM pazUnAM saMgheSvityarthaH / iha anapuMsakenetyanuvartanAdAha-pumAn liyetyasyApavAda iti / gauzva gauzca gauzca iti puMliGgastrIliGgeSu gozabdeSu sahavivakSiteSu 'pumAn striyA' ityetadbAdhitvA strI ziSyata iti bhAvaH / nanu strIzeSe puMzeSe vA na ko'pi rUpabheda ityaMta Aha-imA iti| anuprayoge rUpabhedaH phalamiti bhAvaH / 'tyadAditaH zeSe' iti na bhavati, 'gAva imAH' iti bhASyaprayogAdityAhuH / rurava ime iti / ruruH kRSNAkhyo mRgH| agrAmyapazutvAnna strI ziSyate / kiMtu 'pumAn striyA' ityekazeSaH / tatazcAnuprayoge ime iti puMliGgatvameva / brAhmaNA ime iti / brAhmaNI ca brAhmaNAzceti vigrahaH / apazutvAna strI ziSyate / kiMtu 'pumAn triyA' ityekrossH| anyathA brAhmaNyaH imA iti syAt / enau gAvAviti / strIliGgapippalyardham / sA veti / ardhapippalI / tatpuruSavizeSaNamudAharati-ardhapippalyau te iti / yadyapi strInapuMsakasAdhAraNataH 'te' iti prayogaH, tathApi 'tacca tacca sA ca adhepippalyattAH' ityAyudAharaNamRhyam / grAmya / grAme bhavA graamyaaH| 'grAmAdyakho' iti yH| liGgadvaye'pi 'gAvaH' iti rUpasya samAnatvAt strIliGgazeSasya phalamAha-imA iti / evaM ca 'ime ca imAzca imAH' iti strIliGgazeSa eva bhavati, na tvatra 'tyadAditaH zeSe punapuMsakato liGgavacanAni' iti puMliGgazeSaH / 'gAva imAH' iti bhASyodAharaNAdityeke / anye tu grAmyapazusaGghaviSayatvAvizeSAd 'gAvaH' itivat 'imAH' iti ca strIliGgazeSa eva syAditi nAsti zAvakAza ityAhuH / etau gAvA Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 ] siddhaantkaumudii| [ ekazeSavarasA ime / 'anekazapheSviti vAcyam' (vA 801) / azvA ime / iha sarvatraikazeSe kRte'nekasubantAbhAvAd dvandvo na / tena zirasI zirAMsi ityAdau samAsasthetyantodAttaH prANyaGgatvAdekavadbhAvazca na / panthAnau panthAnaH ityAdau samAsAnto n| ityekazeSaprakaraNam / puMliGgayoH sahoto asaMghatvAnna strI ziSyate / saMghazabdo hi bahUnAM samudAye vartate, anyathA ekazeSasyAnekaviSayatvAdevAnekaparigrahe siddha kiM teneti bhAvaH / strIzeSe tu ete iti anuprayoge rUpaM syAt / vatsA ime iti / vatsAzca vatsAzca iti vigrahaH / taruNatvAnna strI ziSyate / anyathA vatsA imA ityanuprayogaH syAt / anekazapheSviti vAcyam / vArtikamidam / ekazaphA azvAdayaH, teSAM sahoto grAmyapazviti na bhavati / azvA ime iti / ekazaphatvAnna strI ziSyate / tatazcAnuprayoge puMliGgatvamiti bhAvaH / nanu 'sarUpANAm' iti sUtre 'tiSyapunarvakhornakSatradvande' ityataH dvandvagrahaNAnuvRttyA dvandve ekazeSa iti bhASyAt kRte dvandve ekazeSaH syAdityata Aha-iheti / ihodAhRteSu ekazeSaviSayeSu sarvatra prasaktaM dvandvamanavakAzatvAdekazeSo bAdhate / kRte tvekazeSe'nekAbhAvAd dvandvo netyarthaH / dvandvasamAse ekazeSa iti bhASyaM tu dvandve prasakte sahavivakSAyAmekazeSa iti vyAkhyeyam / nanu kRta eva dvandve ekazeSo bhavatu, kA hAnirityata Aha-teneti / dvandvAt praagevaikshessaashrynnenetyrthH| kRte dvandve ekazeSAbhyupagame zirasI iti dvivacane zirAMsIti bahuvacane ca samAsasyetyanto. dAttaH syAt , prANyaGgatvAt 'dvandvazva prANi' ityAdinA ekavadbhAvazca syAdityarthaH / AdinA zirobhyAM zirobhirityAdisaMgrahaH / panthAnAviti / dvandve kRte ekazeSAbhyupagame panthAnau panthAnaH, pathibhyAm pathibhiH ityAdau 'RkpUH' ityapratyayaH samAsAntaH syAditi bhAvaH / nacAtra 'ito'tsarvanAma' iti sarvanAmasthAne pre'kaarviti| ekazeSasyAnekaviSayatvAdevAnekaparigrahe siddhe saGghagrahaNasAmarthyAdvahUnAM samudAyo'tra gRhyata iti bhAvaH / ekazeSe kRta iti / vibhaktyutpattyanapekSatvenAntaragatvAditi bhAvaH / nanvevaM viSayabhedAd 'dvandvApavAda ekazeSaH' ityuddhoSaH kathaM pravartata iti cet-atrAhuH-yadyakazeSo na syAt, tarhi vibhaktAvutpadyamAnAyAM dvandvaH syAt, kRte tvekazeSe sa na bhavatIti tArkikI prAptimAdAyApavAdodghoSa iti / dvandvo neti / etena 'kRtadvandvAnAmekazeSaH' iti bhramo nirastaH / na ca tathaivAstu, phale vizeSAbhAvAditi vAcyamityAha-teneti / panthAnAviti / na cAtra 'ito'tsarva nAmasthAne' iti liGgAtsamAsAntaH supariharaH, 'ito't' ityukte'pi 'sau' ityanuvRttyA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 21 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [ 215 atha sarvasamAsazeSaprakaraNam / 22 / kRttaddhitasamAsaikazeSasanAcantadhAturUpAH patra vRttayaH / parArthAbhidhAnaM vRttiH / vRtparyAvabodhakaM vAkyaM vigrahaH / sa dvividhaH / taukiko'laukikazca / parinihitatvAtsAdhujaukikaH / prayogAno'sAdhurakhaukikaH / yathA rAjJaH puruSaH, vidhAnAllinAt samAsAntaH supariharaH / 'ito't' ityukte'pi sAvityanuvarya panthA iti siddheriti vAcyam , 'patho vibhASA' iti samAsAntAbhAve apanthAnAvityAdau 'ito't' iti sUtrasya sAvakAzatvAt / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAyAm ekazeSaprakaraNaM samAptam / atha prasaGgAt sarvasamAsopayuktaM prakIrNakaM prakaraNamArabhate-kRttaddhiteti / kRdantAH taddhitaghaTitAH samAsA ekazeSAH sanAdipratyayAntadhAtavazceti vRttayaH paJcavidhA ityarthaH / vRttisAmAnyalakSaNamAha-parArthAbhidhAnaM vRttiriti / 'samarthaH padavidhiH' iti sUtre bhASye sthitametat / abhidhAnamiti karaNe lyuT / sAmAnye napuMsakam / vigrahavAkyAvayavapadArthebhyaH paraH anyaH yo'yaM viziSTaikArthaH tatpratipAdikA vRttirityarthaH / prakriyAdazAyAM pratyekamarthavattvena prathamavigRhItAnAM padAnAM samudAyazaktyA viziSTaikArthapratipAdikA vRttiriti yAvat / samudAyazaktizca 'samarthaH padavidhiH' iti paribhASayA labhyA / tatra samAsataddhitayoH padavidhitvaM spaSTameva, supsupA' ityanuvarya samAsavidhAnAt , subantAttaddhitotpatteH vakSyamANatvAt / kRtAmapi keSAMcit 'karmaNyam' iti upapadanimittakAnAM padavidhitvamastyeva / 'supa AtmanaH kyac' ityAdInAmapi padavidhitvamastyeva / ekazeSavidhAvapi dvandva ityanuvRtteH dvandvaviSaye tadvidhAnAd ekArthIbhAvo'styeva iti maJjUSAdau vistaraH / vRttyarthAvabodhaka'panthAH' iti siddheriti vAcyam / 'patho vibhASA' iti samAsAntAbhAve 'apanthAnau' ityAdau ito't-' iti sUtrasya sAvakAzatvAt / ityekazeSaH / prasaGgAdAhakRttaddhitetyAdi / paJca vRttaya iti / paJcAnAM 'vRttiH' iti pUrvAcAryANAM saMjJA ihApyAzrIyata iti bhAvaH / tallakSaNamAha-parArtheti / pratyayAntarbhAvanAparapadArthAntarbhAvena vA yo viziSTo'rthaH sa parArthaH / sa cAbhidhIyate yena tatparArthAbhidhAnam / ata eva tiGantaM vRttina bhvaat| tatraikArthIbhAvAnabhyupagamAt / anyathA 'mRdu pacati' ityAdau phale mRdutvAnvayo na syAt 'savizeSaNAnAM vRttirna bhavati, vRttasya Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 ] siddhaantkaumudii| [ sarvasamAsazeSarAjan as puruSa su iti / pravigraho nivasamAsaH, asvapadavigraho vA / samAsazcaturvidha iti tu prAyovAdaH / avyayIbhAvatatpuruSabahuvrIhidvandvAdhikArabahirbhUtAnAmapi 'saha supA' (sU 646) iti samAsavidhAnAt / pUrvapadArthapradhAno'vyayIbhAvaH, uttarapadArthapradhAnastatpuruSaH, anyapadArthapradhAno bahuvrIhiH, ubhayapadArthapradhAno dvandvaH, ityapi prAcAM vAdaH prAyo'bhiprAyaH / sUpaprati unmattagaGgam ityAyavyayIbhAve pratimAlAdo tatpuruSa, dvitrAH ityAdibahuvrIhI, miti / yadyapi vRttAveva samudAyazaktyA viziSTaikArthapratipAdakatA, natu vAkye iti samarthasUtre bhASye prapaccitam / tathAti samAsavRttiyogyavibhaktyantapadAnAM pRthakprayujyamAnAnAM samUho vigrahavAkyamiti bodhyam / pariniSThitatvAditi / vyAkaraNasaMskRtatvAdityarthaH / prayogAnaha iti / vyAkaraNasaMskRta vAbhAvAdityarthaH / yathetyudAharaNapradarzane / rAjJaH puruSa iti / laukikavigrahanakyamiti zeSaH / rAjan as puruSa su iti / alaukikavigrahavAkyamiti 3'SaH / avigraho nityasamAsa iti / laukikavigrahavAkyarahita ityarthaH, samAsasya nityatvAditi bhAvaH / asvapadeti / samasyamAnapadasamAnArthakapadAntarakRtavigraho vA nityasamAsa ityarthaH / saMjJAviSayasamAse tu vAkyena saMjJAnavagame'pi vRttighaTakapadajJApanAya samasyamAnapadArthabodhakavAkyaprayogo bhavatyeva / tatra samAsanitya vavAdastu vAkyasya vRttisamAnArthakatvAbhAvAd gauNa ityAhuH / caturvidha iti / avyayIbhAvaH, tatpuruSaH, bahuvrIhiH, dvandvazceti caturvidha ityarthaH / prAyovAda iti prAyas ityavyayaM bAhulye / bAhulyAbhiprAyakazca tasya cAturvidhyapravAda ityarthaH / kuta ityata AhaavyayIbhAveti / bahirbhUtAnAmapIti / samAsAnAmiti zeSaH / prAyo'bhiprAya iti / bAhulyatAtparyaka ityarthaH / sUpapratIti / iha dvandve cetyanantaraM zratamabhAvAditi padam avyayIbhAve ityanantaraM, tatpuruSe ityanantaraM, bahuvrIhAvityanantaraM cAnveti / sUpapratItyavyayIbhAve uttarapadArthapradhAnatayA, unmattagaGgaM dezaH, lohitagaGgaM dezaH, ityavyayIbhAve'nyapadArthapradhAnatayA pUrvapadArthaprAdhAnyAbhAvAdityarthaH / atimAlAdau tatpuruSa pUrvapadArthapradhAnatayA uttarapadArthaprAdhAnyAbhAvAdityarthaH / dvitrA iti bahuvrIhau ubhayapadArthapradhAnatayA'nyapadArthaprAdhAnyAbhAvAdityarthaH / dantoSTamityAdidvandve samAhAraca vizeSaNayogo na' ityabhyupagamAdityeke / samarthasatre kaiyaTastvAha-- parasya zabdasya yo'rthastasyAbhidhAnaM zabdAntareNa yatra sA vRttirityarthaH / yathA rAjapuruSa ityatra rAja. zabdena vAkyAvasthAyAmanuktaH puruSArtho'bhidhIyate' iti / avigraha iti / laukikavigraharahita ityrthH| akhapadeti / samasyamAnayAvatpadAghaTita ityarthaH / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 22] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [217 dantoSTam ityAdidvandve cAbhAvAt / tatpuruSavizeSaH karmadhArayaH / tadvizeSo dviguH / anekapadatvaM dvandabahuvrIhyoreva / tatpuruSasya kacidevetyuktam / kiM ca / supA supA tilA nAmnA dhAtunA'tha tilAM tingaa| subanteneti vijJeyaH samAsaH SaDvidho budhaiH // supA supA, rAjapuruSaH / tiDA, paryabhUSayat / nAnA, kumbhakAsa / dhAtunA, kaTaprUH, ajasram / tihAM tiGA, pibatakhAdatA / khAdatamodatA / tihAM supA / syaiva pradhAnatayA ubhayapadArthaprAdhAnyAbhAvAdityarthaH / tatpuruSavizeSaH karmadhAraya iti / 'tatpuruSaH samAnAdhikaraNaH karmadhArayaH' ityuktariti bhAvaH / tadvizeSo dviguriti / karmadhArayavizeSa ityarthaH / 'saMkhyApUrvo dviguH' ityAdiriti bhAvaH / anekapadatvamiti / dvitricaturAdipadakatvamityarthaH / 'anekamanyapadArthe' iti bahuvrIhigatasyAnekagrahaNasya dvandvavidhAvapyanuvRtteriti bhaavH| kvacideveti / hyahnajAta ityAdAvityarthaH / ityuktamiti / bhASyAdAviti zeSaH / kiMceti / avyayamidaM vizeSAntarapradarzane / supAM supeti / subantAnAM subantena tiGantena prAtipadikena dhAtunA ca samAsaH / atheti pUrvavAkyavyavacchede / tiGAmiti / tiGantAnAM tiGantena subantena ca samAsa ityevaM SaDvidhaH samAso jJeya ityarthaH / supeti / supetyasyodAharaNaM vakSyata ityarthaH / rAjapuruSa iti / rAjJa ityasya SaSThayantasya puruSa iti subantena samAsaH / tiGeti / supAM tityasyodAharaNaM vakSyata ityarthaH / paryabhUSayaditi / 'saha supA' ityatra saheti yogavibhAgAt parIta subantasya tiGantena samAsaH / nAmneti / supAM prAtipadikena samAsa udAharaNaM vakSyata ityarthaH / kumbhakAra iti / 'upapadamati' iti kumbhasyeti SaSThayantasya kAreti prAtipadikena samAsaH, 'gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanaM prAk subutpatteH' ityuktariti bhAvaH / dhAtuneti / supAM dhAtunA samAse udAharaNaM vakSyata ityarthaH / kaTaprariti / 'kvibvacipracchyAyatastukaTaprajuzrINAM dIrgho'saMpra. sAraNaM ca' iti vArtikena 'pra gatau' iti dhAtunA samAso nipAtitaH, natu tibantenopapadasamAsaM iti bhramitavyam , vividhAviha saptamInirdezAbhAvena upapadatvAbhAvAt / atha supAM dhAtunodAharaNAntaramAha-ajasramiti / 'namikampismyajasakamihiMsadvandvabahuvIhyoreveti / anekagrahaNatadanuvRttibhyAM tadvidhAnAdbahupadasamAsatvaM tayoreva saMbhavatIti bhAvaH / kvacideveti / yahnajAta ityaadau| nAnneti / prAtipadikenetyarthaH / kumbhakAra iti / atra hi subutpatteH prAgevopapadasamAsaH / kaTapraH / ajasra Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 ] siddhaantkaumudii| [sarvasamAsAnta kRnta vicakSaNeti yasyAM kriyAyAM sA kRntavicakSaNA / ehIDAdayo'nyapadArthe iti mayUragyasakAdau pAThAtsamAsaH / iti sarvasamAsazeSaprakaraNam / atha sarvasamAsAntaprakaraNam / 23 / 640 RkpUrabdhUHpathAmAnakSe / (5-4-74) a bhanakSe iti cchedaH / RgAdyantasya samAsasya apratyayo'ntAvayavaH syAt , akSe yA dhUstadantasya tu na / dIpo raH' iti sUtre rapratyayavidhau jasadhAtunA saha nasamAso nipAtitaH / tiGAM titi / samAse udAharaNaM vakSyata ityarthaH / pibatakhAdateti / mayUravyaMsakAditvAt tiGantasya tiGantena samAsaH / tiGa supeti / samAse udAharaNaM vakSyata ityarthaH / kRntavicakSaNeti / he vicakSaNa kRnta chinddhItyarthaH / iha tiGantasya subantena samAsaH kathamityata Aha-ehIDAdaya iti / atra supAM tiDetyanenaiva tinaM subantenetyasyApi grahaNAt samAsasya SaDvidhatvaM cintyam / paJcavidhatvameva yuktam , ubhayatrApi suptiGghaTitatvAvizeSAdityAhuH / anye tu supAM tityanena subanta. pUrvapadakatiGantottarapadakasamAsasya grahaNam / tiDAM subantenetyanena tu tiGantapUrvapadakasubantottarapadakasamAsasya grhnnmityaahuH| iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAyAM sarvasamAsazeSaprakaraNaM samAptam / atha sarvasamAsasAdhAraNasamAsAntA niruupynte-RkpuurbdhH|ched iti / sUtre a iti luptaprathamAntanirdeza iti bhAvaH / samAsAntA ityadhikRtam / RgAdibhiH samAso vizeSyate / tadantavidhiH / tadAha-RgAdyantasyeti / Rk, pur, apa, miti / kibvacipacchi-' iti vArtike 'namikampi-' iti sUtre ca 'kaTaprUH' 'ajasram' iti nipAtanAddhAtunA samAsaH / pibatakhAdateti / 'zrAkhyAtamAkhyAtena-' iti mayUravyaMsakAdau pAThAtsamAsaH / iti tattvabodhinyAM sarvasamAsazeSaprakaraNam / RkpuurbdhuuH| 'a' iti luptaprathamaikavacanAntaM, 'samAsAntAH' iti tvadhikiyate tadAha-samAsasyApratyayo'ntAvayava iti / 'anaH' ityetat sAmAnyataH Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 23 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [216 ardharcaH / anRcabaDhacAvabhyetaryeva / neha, anuksAma / baksUkam / viSNoH pUrviSNupuram / krIvatvaM lokAt / vimalApaM saraH / 641 yantarupasargebhyo'pa It / (6-3-67) apa iti kRtasamAsAntasyAnukaraNam / SaSTayarthe prathamA / ebhyo'pasya ItsyAt / dvayorgatA Apo yasminniti dvIpam / antarIpam / dhur , pathin etadantasyetyarthaH / apratyaya iti / akArAtmakapratyaya ityarthaH / akSe yA dhUriti / akSasaMbandhinI yA dhUrityarthaH / sUtre saMbandhino'dhikaraNatvavivakSayA anakSe iti saptamI / anakSe iti ca dhUzabdenaiva saMbadhyate, anyairasaMbhavAditi bhAvaH / ardharca iti / Rco'rdhamiti vigrahaH / 'ardha napuMsakam' iti samAsaH / akAraH samAsAntaH / 'ardharcAH puMsi ca' iti puMstvam / anRcabavRcAvadhyetaryeveti / avidyamAnAH RcaH yasyeti vigrahaH / anRcaH kevalayajuradhyetA / bahavaH RcaH yasyeti baDhcaH RkchaHkhI ityudAharaNam / adhyetaryeveti niyamasya prayojanamAhaneheti / anukUsAmeti / avidyamAnAH RcaH yasminniti vigrahaH / RcyanadhyUDhaM prajApaterhRdayaM sAma / bavRksUktamiti / bahavaH RcaH yasminniti vigrahaH / atha pUrazabdAntasyodAharati-viSNoriti / nanu pUrzabdasya strItvAt 'paravalliGgam' iti viSNupurazabdasya strItvaM yuktamityata Aha-klIbatvaM lokAditi / athA zabdAntasyodAharati-vimalApaM sara iti / vimalAH ApaH yasminniti vigrahaH / dvantarupa / kRtasamAsAntasyeti / akArapratyayAntasyetyarthaH / ebhya iti / dvi antara upasarga etebhya ityarthaH / apasyeti / akArapratyayAntasyApzabda. syetyarthaH / ItsyAditi / 'AdeH parasya' iti paribhASayA AderakArasyetyarthaH / dvayorgatA iti / dvayoH pArzvayorgatA Apo yasminniti vigrahaH / vyadhikaraNapado zrutamapi dhuraiva saMbadhyate sAmarthyAt , nAnyarityAzayena vyAcaSTe-akSe yA dhUriti / tadantasya tu neti / sUtre saMbandhino'dhikaraNatvavivakSayA sptmii| tena akSasaMbandhinI yA dhUstadantasya netyarthaH / yadyatra 'ale pUrvapade na' iti vyAkhyAyeta, tarhi 'dRDhadhUrakSaH' ityatra niSedho na syAt / yadi tu 'akSe samAsAthai na' iti vyAkhyAyeta, tadA 'akSadhUH' ityatra na syAt / tasmAdubhayasaMgrahArthamuktavyAkhyAnameva jyAyaH / ardharca iti / adhaM napuMsakam' iti samAsaH / 'ardharcAH puMsi ca' iti puMstvam / anRgityAdi / anuktasamAsAntatvAt 'zeSAdvibhASA' iti kappratyaye 'anRckam' 'bahavRckam' ityapi bodhyam / viSNupuramiti / yadyapi purazabdena samAse'pyetatsidhyati, tathApi 'viSNupUH' ityaniSTavAraNAya sUtre pUrgrahaNam / kRtasamAsAntasyeti / 'yena vidhiH-' iti sUtre 'ApastiSThanti svApastiSThanti' iti bhASyAditi bhAvaH / antarIpa Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 ] siddhaantkaumudii| [sarvasamAsAntapratIpam / samIpan / 'samApo devayajana'miti tu samA bhApo yasminniti bodhyam / kRtasamAsAntagrahaNAneha, svap svpii| 'avarNAntAvA' (vA 2045) / prepam / parepam / prApam / parApam / 642 Udanodeze / (6-3-68) anoH parasyApasya UtsyAddeze / anUpo dezaH / rAjadhurA / ate tu akSadhUH / dRDhadhUrakSaH / sakhipathaH, bahuvrIhiH / akArapratyayaH, IttvaM, savarNadIrghazca / antarIpamiti / antargatA Apo yasminniti vigrahaH / pratIpamiti / pratikUlA Apo yasminniti vigrahaH / upasargAt paratvAd Ittvam / samIpamiti / saMgatA Apo yasminniti vigrahaH / upasargAt parasyodAharaNAntaramidam / samApo devayajanamiti / zrutireSA / atra upasargAt paratvAbhAvAd IttvaM neti bhAvaH / devA ijyante asminniti devayajanaM yajJabhUmiH / samApa iti puMstvaM chAndasam / bhASye tu samApa IttvaM netyuktvA samApaM nAma devayajanamityudAhRtam / tatra samApazabdo devayajanavizeSavAcyeva viva kSitaH, 'samIpasamRddhi' iti nirdezAt , samIpamiti bhASye udAharaNAca / svabiti / zobhanA Apo yasyeti vigrahaH / 'na pUjanAt' iti samAsAntaniSedhaH / akRtasamAsAntatvAdIttvaM na / svapI iti / prathamAdvivacanamidam / avarNAntAdveti / avarNAntAdupasargAt parasyApatya ittvaM vA vaktavyamityarthaH / prepam , prApamiti / pragatA Apo yasyeti vigrahaH / parepam , parApamiti / parAgatA Apo yasyeti vigrahaH / Udanodeze / ittvasyApavAdaH / Ut syaaditi| 'AdeH parasya' iti jJeyam / anUpo deza iti / anukUla! zrApo yasminniti vigrahaH / apratyayaH, UttvaM savarNadIrghazca / anUpa ityatra Uyo'vagrahaNArtha TI| cAraNamiti bhASyam / baDhacAstu anUpo gomAn gobhirityatra nAvagRhNanti / tadevam 'RkpU:' mityAdi / antargatAH, pratikUlAH, saMgatAzcApo'sminniti vigrahaH / upasargaprahaNaM prAderupalakSaNArtham / samApa iti / anupasargatvAnnetvamiti bhAvaH / bhASye tu 'samApa IttvapratiSedho vaktavyaH' ityuktam / sa ca devayajanarUpavizeSArthaparaH 'samIpasamRddhi-' iti nirdezAt , 'samIpam' iti bhASyodAharaNAceti jJeyam / devayajanamiti / devA ijyante asminniti vyutpattyA yajJabhUmiH / svabiti / 'na pUjanAt' iti samAsAntAbhAvaH / avarNAntAdeti / 'yantar-' iti sUtre 'ItvamanavarNAt' iti vaktavyam / iha mAbhUt 'prApaM parApam' iti bhASyokteH, 'gatizca' iti sUtre 'prepaM parepam' iti bhASyoktazceti bhAvaH / UdanoH / dIrghoccAraNaM kvacicchAkhAyAmavaprahArtham / bacAstu 'anUpe gomAn gobhiH' ityatrAnUpazabdaM nAvagRhNanti / anUpa iti / anugatA Apo'sminityanUpo dezaH / 'jalaprAyamanUpaM syAt' ityamaraH / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 23 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [221 ramyapatho dezaH / 643 apratyanvavapUrvAtsAmalognaH / (5-4-75) etatpUrvAssAmalomAntAtsamAsAdasyAt / pratisAmam / anusAmam / avasAmam / pratilomam / anulomam / avalomam / 'kRSNodakpAedusaMkhyApUrvAyA bhUmerajiSyate' (vA 2046) kRSNabhUmaH / udagbhUmaH / paannddubhuumH| dvibhUmaH prAsAdaH / 'saMkhyAyA nadIgodAvarIbhyAM ca' (vA 5047 ) / pazcanadam / saptagodAvaram / zraca iti iti sUtragataH apzabdaH prapazcitaH / atha dhUzabdAntasyodAharati-rAjadhurati / rAjJo dhUriti vigrahaH / dhUzabdo'tra rAjye lAkSaNikaH / akArapratyayaH / 'paravaliGgam' iti strItvam / TAp / akSe tviti / akSasaMbandhinI yA dhUstadantAd . akArapratyayo na / akSadhUriti / akSo nAma rathAvayavadaNDavizeSaH, yadaprayozcake Asajyete tasyAkSasyAgraM dhUH / anena 'akSe samAsArthe dhuro nAkArapratyayaH' iti vyAkhyAne'tra niSedho na syAditi sUcitam / dRDhadhUrakSa iti / dRDhA dhUryasyeti vigrahaH / etenAkSe pUrvapade dhuro nAkArapratyaya iti vyAkhyAne atra niSedho na syAditi sUcitam / tadevam 'RkpUH' iti sUtre dhUzabdaH prapaJcitaH / atha pathinzabdasyodAharati-sakhipathAviti / sasvA ca panthAzceti dvandvaH / akArapratyayaH / 'nastaddhite' iti TilopaH / sakhipatha iti pAThe tu sakhyuH panthAH iti tatpuruSaH / ramyapatha iti / ramyaH panthA yasyeti vigrahaH / acpratyanvava / etatpUrvAditi / prati, anu, ava etatpUrvakAdityarthaH / pratisAmamiti / pratigataM sAmeti vigrahaH / ac, 'nastaddhite' iti TilopaH / anusAmamiti / anugataM sAmeti vigrhH| ac , TilopaH / avasAmamiti / avakRSTaM sAmeti vigrahaH / aca, TilopaH / pratilomamiti / pratigataM lometi vigrahaH / anulomamiti / anugataM lometi vigrahaH / avalomamiti / avagataM lometi vigrahaH / sarvatrAc , TilopaH / kRSNodagiti / nedaM vArtikam / kiMtvacpratyetyatra ajiti yogavibhAgamUlAbhiyuktoktireSA / kRSNeti / kRSNA bhUmiH yasya, udIcI bhUmiH yasya, pANDuH bhUmiH yasya, dve bhUmI yasya, tisro bhUmayaH yasyeti ca vigrahaH / prAsAdaH sarvatra vizeSyaH / saMkhyAyA iti / idamapyajiti yogavibhAgamUlakameva / saMkhyAyAH paro yo nadIzabdaH godAvarIzabdazca tAbhyAmajiSyata ityarthaH / paJcanadamiti / paJcAnAM nadInAM samAhAra iti vigrahaH / saptagodAvaramiti / saptAnAM godAvarINAM samAhAra iti vigrahaH / 'nadIbhizca' ityavyayIbhAvaH / aci 'yasyeti ca' iti lopH| pratisAmamiti / avyayIbhAvaH prAdisamAso bahuvrIhirvA / evamanusAmAdAvapyUhyam / kRSNodagiti / 'ac' iti yogavibhAgena gatArthamidam / evamuttaravArtikamapi / ------- ------ Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222] siddhaantkaumudii| [sarvasamAsAntayogavibhAgAdanyatrApi / padmanAbhaH / 644 akSaNo'darzanAt / (5-4-76) acacaparyAyAdaraNo'syAtsamAsAntaH / gavAmakSIva gavAkSaH / 645 acaturavicaturasucaturastrIpuMsadhenvanaDuharvasAmavAGamanasAkSibhravadAragavorvaSTIvapadaSThIvanakkandivarAtrindivAhardivasarajasaniHzreyasapuruSAyuSavyAyuSatryAyuSaya'juSajAtokSamahovRddhokSopazunagoSThazvAH / (5-4-77 ) ete paJcaviMzatirajantA nipAtyante / zrAdyAstrayo bahuvrIhayaH / avidyamAnAni catvAri yasya acaturaH / vicaturaH / sucturH| 'jyupAbhyAM caturo'jiSyate' (vA 331) / tricaturAH / caturNA samIpe upacaturAH / tata ekAdaza dvandvAH / 'nAvyayIbhAvAt' ityam / anyatrApIti / ajiti shessH| padmanAbha iti / padmaM nAbhau yasyeti vigrahaH / vastutastu yogavibhAgasya bhASye'darzanAt pRSodarAditva. mevocitam / aNo'darzanAt / adarzanAditi cchedaH / dRzyate'neneti darzanaM ckssuH| karaNe lyuT / acakSurvAcina iti phalitam / tadAha-acatuHparyAyAditi / gavAmakSIveti / akSizabdastatsadRze lAkSaNika iti sUcayitumivazabdaH prayujyate / mukhyavRttyA cakSurvAcakatvAbhAvAdac / puMstvaM lokAt / acatura / AdyAstrayo bahuvrIhaya iti / bahuvrIhaya evetyarthaH / bhASyavAkyamidam / acatura iti / 'no'styarthAnAm' iti vidyamAnapadalopaH / vicatura iti / vigatAni catvAri yasyeti vigrahaH sucatura iti / su zobhanAni catvAri yasyeti vigrahaH / 'na pUjanAt' iti niSedho bAdhyate / tryupAbhyAmiti / vArtikamidam / tri upa AbhyAM paro yazcaturzabdastasmAdajiSyate / tricaturA iti / trayo vA catvAro veti vigrahaH / 'saMkhyayAvyayAsanna' iti bahuvrIhiH / 'bahuvrIhau saMkhyeye Dac' iti DacaM bAdhitvA'c / Daci tu TilopaH syAt / upacaturA iti / trayaH paJca kRSNabhUma ityAdayo bahuvrIhayaH / padmanAbha iti / 'padmaM nAbhAvasya' iti vigrahaH / gaDvAditvAtsaptamyantasya paranipAtaH / 'padmAkArA nAbhirasya' iti vA / evamarNanAbho'pi jJeyaH / tatra tu 'vyApoH saMjJAchandasoH' iti hrakho vizeSaH / akssnno| dRzyate'neneti darzanaM cakSuH, tadvAcino'kSizabdasya payudAsAdamukhyasya grahaNamityAzayenAhaacakSuHparyAyAditi / gavAkSa iti / gAvaH kirnnaaH| akSizabdo randhravAcI, SaSTIsamAsaH / acatura / nipAtyanta iti / nipAtanaphalaM tu samAsavizeSaniyamaH, TilopAdikaM ca tadAha-AdyA iti / bahuvIhaya iti / bahuvrIhaya evetyarthaH / tena tatpuruSe acatvAro vicatvAra ityeva bhavatIti bhAvaH / evamuttaratrApyavadhAraNamRhyam / tricaturA iti / trayazcatvAro veti vigrahaH / 'saMkhyayAvyayAsannA-' iti Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 23 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [223 miipuNsau| dhenvanaDuhau / RksAme / vAGmanase / akSiNI ca bhravau ca akSibhravam / dArAna gAvazca dAragavam / UrU ca aSThIvantau ca UrvaSThIvam / nipaatnaattilopH| padaSThIvam / nipAtanAtpAdazabdasya padbhAvaH / naktaM ca divA ca nanandivam / rAtrI ca divA ca rAtrindivam / rAtrermAntatvaM nipAtyate / ahani ca divA cAhardivam / vIpsAyAM dvandvo nipAtyate / ahanyahanItyarthaH / sarajasamiti saaklye'vyyiibhaavH| vetyarthaH / 'saMkhyayAvyaya' iti bahuvrIhiH / ac / tata ekAdaza dvandvA iti / dvandvA evetyarthaH / idamapi bhASyavAkyam / strIpuMsAviti / strI ca pumAMzceti vigrahaH / ac / strIpumAMsAviti na bhavati / dhenvanaDahAviti / dhenuzca anaD. vazciti vigrahaH / ac / dhenvanaDvAhAviti na bhavati / samAhAradvandve tu 'dvandvAccudaSahAntAt' ityeva siddham / RksAme iti / Rkca sAma ceti vigrahaH / zrac, ttilopH| RksAmanI iti na bhavati / vAGmanase iti / vAk ca manazceti vigrahaH / ac / vAGmanasI iti na bhavati / akSibhravamiti / ac 'prANyaGgatvAdekavattvam / akSizru iti na bhavati / dAragavamiti / samAhAradvandvAdac / dAragu iti na bhavati / itaretarayogadvandve tu dAragAvaH / UrvaSThIvamiti / prANyaGgatvAdekavattvam / UrU skthinii| aSThIvantau jAnunI / 'sakthi klIbe pumAnUrU:' iti, 'jAnUruparvASTIvadastriyAm' iti cAmaraH / nanvaDittvAdanAntatvAcca kathaM Tilopa ityata Aha-nipAtanATTilopa iti / padaSThIvamiti / pAdau cASThIvantau ceti dvandvAdac / prANyaGgatvAdekavattvam / nanvabhatvAt kathamiha pAdazabdasya padbhAva ityata Aha-nipAtanAditi / naktamiti mAntamavyayam / divetyAkArAntamavyayam / naktaMdiveti dvandvAdac / 'yasyeti ca' ityAkAralopaH, 'avyayIbhAvazca' ityavyayatvam , napuMsakatvaM ca / 'nAvyayIbhAvAt' itymbhaavH| mAntatvamiti / rAtrau ca divA ceti dvandve kRte subluki kRte rAtrentitvaM nipAtyata ityarthaH / 'yasyeti ca' iti AkAra. lopaH, ambhAvazca / ahardivamiti / dvandve kRte subluki, lukA lupte pratyayalakSaNaM neti pratyayalakSaNAbhAvAd 'ro'supi' iti ratvam , ac, 'yasyeti ca' ityAkAralopaH, ambhAvazca / nanvahanzabdArthasya divAzabdArthasya ca ekatvAt sAhityAbhAvAt kathamiha indraH / aharvyaktibhedamAdAya dvandvaprasaktAvapi 'virUpANAmapi samAnArthakAnAm' ityekazeSo durvAra ityata aAha---vIpsAyAM dvandvo nipAtyata iti / 'nityavIpsayoH' bahuvrIhiH / 'bahuvrIhau saMkhyeye' iti Daco'pavAdo'c / akSibhravamiti / prANyaGgatvAdekavat / UrU cASTIvantau ceti / 'sakthi klIbe pumAnUruH' ityamaraH / 'jAnUruparvASTIvadastriyAm' iti ca / UrvaSThIvam / padaSThIvamiti / praannynggtvaadekvdbhaavH| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 ] siddhAntakaumudI / [ sarvasamAsAnta bahuvrIhau tu sarajaH pngkjm| nizcitaM zreyo niHzreyasam / tatpuruSa eva / neha / niHzreyAnpuruSaH / puruSasyAyuH puruSAyuSam / tato dviguH / vyAyuSam / jyAyuSam / tatau dvandvaH / RgyajuSam / tatastrayaH karmadhArayAH / jAtozaH / mahotraH / vRddhotaH / zunaH samIpamupazunam / TilopAbhAvaH samprasAraNaM ca nipAtyate / goDe vA goSTazvaH / iti vIpsAyAM dvirvacana kRte ekazeSaM bAdhitvA dvandvo nipAtyata ityarthaH / sarajasamiti / rajo'pyaparityajya ityasvapadavigrahaH / rajaH dhUliH / sAkalye sahazabdasya rajaHzabdenAvyayIbhAvaH / 'avyayIbhAve cAkAle' iti sahazabdasya sabhAvaH / ac / vyayIbhAva iti / bhASye tathA vacanAd avyayIbhAvasya grahaNamiti bhAvaH / sarajaH paGkajamiti / rajobhiH parAgaiH saheti vigrahe 'tena saheti tulyayoge' iti bahuvrIhiH / 'vopasarjanasya' iti sahasya saH / bahuvrIhitvAd nAc / niHzreyasamiti / karmadhArayAdac / tatpuruSa eveti / tathA bhASyAditi bhAvaH / niHzreyAniti / nizcitaM zreyo yasyeti bahuvrIhitvAnnAc iti bhAvaH / ' Iyasazca' iti niSedhAnna kap / puruSAyuSamiti / SaSThIsamAsAd ajiti bhASyam / tato dviguriti / bhASyavAkyamidam / dvayAyuSam, tryAyuSamiti / dvayorAyuSoH samAhAra iti, trayANAmAyuSAM samAhAra iti ca vigrahaH / ' taddhitArthe' iti dvigorac / tato dvandva iti / bhASyavAkyamidam / RgyajuSamiti / Rcazca yajUMSi ca eSAM samAhAra iti samAhAradvandvaH / tatastrayaH karmadhArayA iti / tathA bhASyAditi bhAvaH / jAton2a iti / jAtazcAsAvukSA ceti vigrahaH / aci satyukSan zabde TilopaH / mahokSa iti / mahAMzcAsAvukSA ceti vigrahaH / ' zranmahata H' ityAttvam / zraci TilopaH / vRddhokSa iti / vRddhavAsAvukSA ceti vigrahaH / aci TilopaH / upanamiti / avyayIbhAvAdac, tathA bhASyAt / nanvatra 'nastaddhita' iti TilopaH kuto na syAt / 'ataddhite' iti paryudAsAt 'zvayuvamaghonAmataddhite' iti kathaM vA saMprasAraNaM syAdityata Aha - TilopAbhAvaH saMprasAraNaM ca nipAtyata iti / goSTabhya iti / saptamIsamAsAdajiti bhASyam / zrata eva bhASyAt saptamIsamAsaH / TilopaH / 'ataddhite' iti niSedhAnna saMprasAraNam / SaSThItatpuruSe tu goSThazvA / dvandvo nipAtyata iti / 'virUpANAmapi -' ityekazeSaM bAdhitveti zeSaH / sarajasamiti / 'avyayIbhAve cAkAle' iti sahasya sabhAvaH / sarajaH paGkajamiti / 'sarajasamakarandanirbharAsu' iti mAgha prayogastu cintya iti bhAvaH / nizreyAniti / 'nizcitaM zreyo yena' iti vigrahaH / 'nizreyaskaH' iti keSAMcitpratyudAharaNamazuddham / 'Iyasazca' iti kapo niSedhAt / goSThe zveti / etena 'saptamItatpuruSa eva iti Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 23 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 225 646 brahmahastibhyAM varcasaH / ( 5-4-78 ) asyAt / brahmavarcasam / hastivarcasam / 'palyarAjabhyAM ceti vaktavyam' ( bA 3352 ) / pazyavarcasam / rAjavarcasam / 647 avasamandhebhyastamasaH / ( 5-4-76 ) avatamasam / santamasam / andhayatItyandham, pacAdyac, andhaM tamo'ndhatamasam / 648 zvaso vasIyaHzreyasaH / (5-4-80) vasuzabdaH prazastavAcI, tata Iyasuni vasIyaH / zvaszabda uttarapadArthaprazaMsAmAzIrbiSayamAha / mayUravyaMsakAditvAtsamAbrahma / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe - asyAditi / brahmavarcasamiti / brahmaNo varca iti vigrahaH / hastivarcasamiti / hastino varca iti vigrahaH / palyarAjabhyAmiti / zrabhyAM paro yo varcazzabdaH tasmAdapi ajiti vaktavyamityarthaH / palyavarcasamiti / palaM mAMsam, tadarhati palyaH, mAMsabhojItyarthaH, tasya varca iti vigrahaH / rAjavarcasamiti / rAjJA varca iti vigrahaH / zravasamandhebhyastamasaH / ava sam andha ebhyaH paro yastamazzabdastasmAdacsyAdityarthaH / avatamasamiti / vahInaM tama iti vigrahaH / prAdisamAsaH / saMtamasamiti / saMtataM tama iti vigrahaH / prAdisamAsaH / andhayatItyandhamiti / 'andha dRSTayapaghAte' curAdiH, dRSTi pratibadhnAtItyarthaH / pacAdyajiti / 'nandigrahipacAdibhyo lyuNinyacaH' iti pacAditvaprayukto'cpratyaya ityarthaH / aci Nilope'ndhamiti rUpam / gADhamityarthaH phalati / gADhasyaiva tamaso darzanapratibandhakatvAt / andhatamasamiti / karmadhArayAdac / zvasaH / zvas ityavyayAt paro yo vasIyazzabdaH zreyazzabdazca tasmAdac syAdityarthaH vasuzabdaH prazastavAcIti / 'yaM kAmayeta vasIyAn syAt' ityAdau tathA darzanAditi bhAvaH / tata iti / atizayena vasuriti vigrahe 'dvivacanavibhajyopapade-' itIyasuni, 'turiSThemeyassu' ityanuvRttau Teriti Tilope vasIyazzabda ityarthaH / zvaszabda iti / yadyapi zvaszabdaH kAlavizeSavAcI, tathApi prakRte zabdazaktisvabhAvAduttarapadAbhUtAM prazaMsAm AzIrviSayaM dyotayatItyarthaH / AziSo viSaya AzIrviSayaH, tamiti niyamo darzitaH, tena SaSThItatpuruSa ' goSTazvA' ityeva / brahmavarcasamiti / SaSThItatpuruSaH / evaM hastivarcasamapi / palyeti / 'palaM mAMsamarhati' iti palyo mAMsabhojI, tadIyaM varcaH palyavarcasam / zravatamasamityAdi / avahInaM saMtataM ca tamaH iti vigrahaH / andhayatIti / 'andha dRSTayupaghAte' curAdiH / andhamiti / gADhamityarthaH / zvaso / 'vasuzabdAtprazastavacanAdIyasun' ityAkaraviruddhaM vyAcakSANA upekSyA iti dhvanayati - vasuzabda iti / vasIya iti / 'yaH kAmayeta vasIyAn syAm' iti zrautaprayogo'pyatrAnukUla iti bhAvaH / zvaszabda iti / kAlavAcyapyayam, Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 ] siddhaantkaumudii| [ srvsmaasshesssH| dhovasIyasam / zvaHzreyasaM te bhuuyaat| 646 anvavataptAdrahasaH (5-4-81) anurahasam / avarahasam / taptarahasam / 650 praterurasaH saptamIsthAt / (5-4-92) urasi prati pratyurasam / vibhktyrthe'vyyiibhaavH| 651 anugvmaayaame| (5-4-83) etanipAtyate dIrghatve / anugavaM yAnam / 'yasya cAyAmaH' (sU 670) iti samAsaH / 652 dvistAvA tristAvA vediH / SaSTIsamAsaH / prazaMsAvizeSaNam / viSayazabdasya nityapuMliGgatvAd na strIliGgatA / evaM ca zvaszabda uttarapadArthagataprAzastyadyotaka iti phalito'rthaH / nanu tarhi zvaszabdasyottarapadArthagataprAzastyadyotakatve'pyuttarapadasAmAnAdhikaraNyAbhAvA kathaM vizeSaNasamAsa ityata Aha-mayUreti / tathAcAzIrliGAdiprayoga eva asya sAdhutvamityabhipretyodAharati-zvovasIyasamiti / atizayena prazastamityarthaH / zvaHzreyasamiti / atizayena prazastamiti vigrahe prazastazabdAdIyamun, prazasyasya zraH, 'prakRtyaikAc' iti prakRtibhAvAna TilopaH, zrAdgaNaH, zreyas iti rUpam / zvaszabdastu uttarapadArthagataprazaMsAdyotakaH / 'zvaHzreyasaM zivaM bhadram' ityamaraH / te bhUyAditi tu ubhayatrApi saMbadhyate-zvovasIyasaM te bhUyAt , zvaHzreyasaM te bhUyAditi / anvavataptAdrahasaH / anu ava tapta eteSAM samAhAradvandvaH / ebhyaH paro yo raha:zabdaH tasmAdacsyAdityarthaH / rahaH aprkaashprdeshH| anurahasamiti / anugataM raha iti vigrahaH / avarahasamiti / avahInaM raha iti vigrhH| ubhayatra praadismaasH| taptarahasamiti / taptaM raha iti vigrahaH / prterursH| saptamyarthe dyotakatayA vartata iti saptamIstham / saptamyarthadyotakAt prateH paro ya urazzabdaH tasmAdac syAdityarthaH / urasIti / anena yaducyate tadeva pratyurasamityanenocyata ityarthaH / saptamyarthadyotakaH prati / tasya vibhaktyarthe vidyamAnasya 'avyayaM vibhakti' ityAdinA. 'vyayIbhAva iti bhAvaH / anugavamAyAme / etaditi / anugvmityetdityrthH| anunA dIrghatva dyotye'cpratyayAnto nipAtyata ityarthaH / AyAmazabdo dIrghapara iti bhAvaH / anugavaM yAnamiti / anugozabdAdaci avAdeza iti bhaavH| yasya prakRte tvarthavizeSaparaH / zaktikhAbhAvyAttamevAha-uttarapadArthaprazaMsAmiti / 'uttarapadArthabhUtAM prazaMsAmityarthaH' / AzIviSayamiti / SaSTIsamAsaH / viSayazabdasyAjahalliGgatvAtpuMliGganirdezaH / 'uttarapadArthaprazaMsAyA AzIviSayatAmAha' iti pAThAntaraM kvacidasti / ubhayathApi AzIviSayatAyA dyotako'yamiti phalito'rthaH / anvava / iha 'rahaH' ityaprakAzamucyate / 'anugatamavahInaM ca rahaH' iti praadismaasH| 'anugataM raho'smin' ityAdibahuvrIhirvA / taptarahasamiti / 'taptaM ca tadrahazca' iti Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 23 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [227 (5-4-84 ) apratyayaSTilopaH samAsazca nipAtyate / yAvatI prakRtau vedistato dviguNA triguNA vA bhazvamedhAdau tatredaM nipAtanam / vediriti kim-dvistAvatI tristAvatI rajjuH / 653 upasargAdadhvanaH / (5-4-85) pragato'dhvAnaM prAdhvo rathaH / 654 na pUjanAt / (5-4-66) pUjanArthAtparebhyaH samAsAntA na syuH / surAjA / atirAjA / 'svatibhyAmeva' (vA 3346) neh-prmraajH| ceti / 'yasya cAyAmaH' ityavyayIbhAvasamAsaH / tathA ca goyasadRzadairdhyakaM yAnamityarthaH phalatIti bhAvaH / dvistAvA / yAvatI prakRtAviti / yataH aGgakalApa. syAtidezaH sA prakRtiH / azvamedhasya prakRtiragniSTomaH, tatrAnAtAGgakalApAnAmazvamedhe'tidezAt / taduktaM kalpasUtreSu 'sarvasomakratUnAmagniSTomaH prakRtiH' iti / tasmin agniSTome vediparimANaM zrutam / tatra ca 'triMzatpadAni prakramA vA pazcAttirazcI SaTtriMzat prAcI caturviMzatiH purastAttirazcI' iti prakRtI vediparimANamuktam / asyAM tu vedyAM tato dviguNitaM triguNitaM ca kSetraparimANamuktaM kalpasUtreSu 'aSTAviMzatyUnaM padasahasraM mahAvediH' iti / padagrahaNamatra prakramasyApyupalakSaNam / tathA ca prakRtau agniSTome yAvatI vediH tadapekSayA dviguNA triguNA vA azvamedhAdau vedirasti, tatra zrAzvamedhikavedyAmabhidheyAyAM dvistAveti tristAveti ca bhavatItyarthaH / 'saMkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane kRtvasuc' 'dvitricaturvyaH suc' iti dvizabdAt kriyAbhyAvRttau suci kRte dviriti tririti ca rUpam / tat prAkRtaM parimANam asyA astIti taavtii| prAkRtaparimANati yAvat / dviriti tacchabdArthe prakRtiparimANe'nveti / dviH tAvatIti vigrahaH / dvirAvRttaM prAkRtaM yat parimANaM tadvatyAzvamedhikI vedirityarthaH / ata eva nipAtanAt samAsaH, acpratyayaH, tAvatIzabdasya 'bhasyADhe-' iti puMvattve DIpo nivRttI pratyayasyADittve'pi prakRternAntatvAbhAve'pi TilopaH / dvistAvatI tristAvatI rajjuriti / atra vedyAmapravRtteH acpratyayaTilopasamAsA na bhavantItyarthaH / tathA ca pratyudAharaNe dviriti bhinnaM padam / upasargAdadhvanaH / upasargAt paro yo'dhvan zabdaH tasmAdac syAdityarthaH / prAdhvo ratha iti / 'atyAdayaH-' iti samAsAdac / 'nastaddhite' iti TilopaH / na pUjanAt / parebhya ityadhyAhAryam / samAsAntA iti pUrvasUtramanuvartate / tadAha-pUjanArthAditi / 'pUjAyAM khatigrahaNaM kartavyam' iti vArtikamabhipretyodAharati-surAjeti / su zobhano rAjeti prAdisamAsaH / atirAjeti / pUjyo rAjetyarthaH / ubhayatrApi 'rAjAhassakhibhyaH-' iti Tac na bhavati / svatibhyAmeveti / khatibhyAM paro yo rAjan zabdaH tasmAdevetyarthaH, tathA vArtikAvigrahaH / pareNAnadhigamyamityarthaH / ityataH prAgiti / 'prAgbahuvrIhigrahaNaM kartavyam Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228] siddhaantkaumudii| [sarvasamAsapUjanAt kim-gAmatikrAnto'tigavaH / 'bahuvrIhI sakthyaSaNoH-' (sU 852) ityataH prAgevAyaM niSedhaH / neha-susakthaH, svakSaH / 655 kimaH kSepe / (5-4-70) kSepe yaH kiMzabdastataH paraM yattadantAtsamAsAntA na syuH| kutsito rAjA kiMrAjA / kiMsakhA / kiMgauH / cepe kim-kiMrAjaH, kiMsakhaH, kiMgavaH / 156 naJastatpuruSAt / (5-4-71) samAsAnto na / arAjA / asakhA / tatpuruSAt kim-madhuraM zakaTam / 657 patho vibhASA / (5-4-72) nampUrvAtpatho vA samAsAntaH / apatham , apanthAH / tatpuruSAd ityeva, bhapatho dezaH, apathaM vartate / iti sarvasamAsAntaprakaraNam / diti bhAvaH / neheti / niSedha iti shessH| paramarAja iti / paramazcAsau rAjA ceti vigrahaH / atigava iti / 'atyAdayaH-' iti samAsaH / ateH pUjanArthakatvAbhAvAd na Taco niSedhaH / evaM parabharAja ityatrApi / ityataH prAgiti / 'prAgbahuvrIhigrahaNaM kartavyam' iti vArtikArthasaMgraho'yam / susakthaH svakSa iti / su zobhane sakthinI yasya, su zobhane akSiNI yasyeti ca vigrahaH / 'bahuvrIhau sakthyakSNo:-' iti Sac / kimaH kssepe| kiMrAjA / kiM sakheti / iha 'rAjAhassakhibhyaH' iti Taca na bhavati / 'kiM kSeye' iti samAsaH / kiMrAjaH kiMsakha iti / kiMzabdo'tra prazne / kasya rAjA, ko rAjeti vA vigrahaH / nindAnavagamAd na Taco niSedhaH / natrastatpuruSAt / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe- samAsAnto neti| nampUrvapadAttatpuruSAt samAsAnto neti phalitam / adhuraM zakaTamiti / avidyamAnA dhUryasyeti vigrahaH / naJpUrvapadatve'pyatatpuruSatvAt 'RkpU:.' iti samAsAntasya na niSedhaH / patho vibhASA / patha iti / pathinzabdAdityarthaH / apathamiti / na panthA iti vigrahe naJtatpuruSaH / 'RkpU:-' ityapratyaye sati 'nastaddhite' iti TilopaH / 'pathaH saMkhyAvyayAdeH' iti napuMsakatvam / apanthA iti / apratyayAbhAve rUpam / tatpuruSAdityeveti / anuvartata evetyarthaH / apatho deza iti / avidyamAnaH panthA yasyeti vigrahaH / bahuvrIhitvAd 'RkpU:-' ityapratyayasya pAkSiko iti vArtikokleriti bhAvaH / kimaH kSepe / kSepagrahaNamiha zakyamavaktam , pratipadoktaparibhASayA 'kiM kSepe' iti vihitasamAsasyaiva grahaNAt / kiMrAja ityAdi / kimatra prazne / SaSTIsamAsaH karmadhArayo vA / naJastatpuruSAt / 'natraH' iti SaSThI, namaH saMbandhI yastatpuruSo naavayavakastasmAdityarthaH / apathamiti / 'nastaddhite' iti Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 23 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [226 athAluksamAsaprakaraNam / 24 / 658 aluguttarapade / (6-3-1) alugadhikAraH prAgAnaGaH, uttarapadAdhikArasvApAdasamApteH / 656 paJcamyAH stokaadibhyH| (6-3-2) ebhyaH paJcamyA aluksyAduttarapade / svokAnmuktaH / evamantikArthadUrArthakRcchebhyaH / uttarana niSedhaH / apathaM vartata iti / arthAbhAve'vyayIbhAvaH / atatpuruSatvAd 'RkpU:-' ityapratyayasya na pAkSiko niSedhaH / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAyAM sarvasamAsAntaprakaraNaM samAptam / athAluksamAso nirUpyate-alaguttarapade / nAyaM vidhiH, rAjapuruSa ityAdAvatiprasaGgAt , 'paJcamyAH stokAdibhyaH' ityAdyArambhAcca / kiMtu padadvayamadhikriyate / asya kiyatparyantamanuvRttirityata Aha-alugadhikAraH prAgAnaGa iti / 'AnavRtaH-' ityataH prAgityarthaH / uttarapadeti / SaSThasya tRtIye pAde zrAdyamidaM sUtram / ita uttarametatpAdaparisamAptiparyantamuttarapadAdhikAra ityarthaH / atrottarapadAdhikAraniyame bhASyameva pramANam / paJcamyAH stokaadibhyH| ebhya iti / stokAdibhyaH parA yA paJcamI tasyAH 'supo dhAtu-' iti luG na syAdityarthaH / uttarapada iti / uttarazabdaH samAsacaramAvayave rUDhaH, pade ityeva siddha uttaragraha. NAt / stokAnmukta iti / evamalpAnmuktaH / 'stokAntikadUrArthakRcchrANi klena' TilopaH / 'apathaM napuMsakam' iti klIbatvam / apathaM vartata iti / arthAbhAve'vyayIbhAvaH / iti tattvabodhinyAM sakalasamAsasAdhAraNasamAsAntaprakaraNam / aluk syAditi / prasajyapratiSedho'yam / 'supo dhAtu-' ityAdinA prApto luG na bhavatItyarthaH / stokAnmukta iti / samAsaprayojanamaikapadyamaikavarya vizeSaNayogAbhAvazca / kiMca 'stokAnmuktasyApatyaM staukAnmuktiH' 'stokAnmuktAyAH staukAnmukteyaH' iti samudAyAttaddhitotpattirapi prayojanam / na ca prAthamikasAmAsikaluko niSedhena caritArthatvAdbAhyastaddhitanimitto lug duri iti zaGkayam , 'supo dhAtu-' iti zAstrasyaikatvAdavizeSeNa lugdvayasyApi niSedhAbhyupagamAt / iha 'stokAntika' iti samAsazAstrapaThitA eva stokAdayo gRhyante na tu 'karaNe ca stokAlpakRccha-' Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 ] siddhaantkaumudii| [aluksamAsapade kim-niSkrAntaH stokAzitokaH / 'brAhmaNAcchaMsina upasaMkhyAnam' (vA 3878) brAhmaNe vihitAni zastrANyupacArAd brAhmaNAni, tAni zaMsatIti brAhmaNAcchaMsI RsvigvizeSaH / dvitIyArthe paJcamI upasaMkhyAnAdeva / 660 projHsho'mbhstmsstRtiiyaayaaH| (6-3-3) ojasAkRtamityAdi / 'aJjasa iti samAsaH / atra paJcamyA aluk / evamiti / zrAdipadena samAsavidhau gRhItAnAmantikAdInAM grahaNAditi bhaavH| antikAdAgataH, abhyAzAdAgataH, dUrAdAgataH viprakRSTAdAgataH, kRcchrAdAgataH / nisstoka iti / 'nirAdayaH krAntAdyarthe paJcamyA' iti samAsaH / atra stokazabdasya uttarapadaparakatvAbhAvAt paJcamyA aluG na / stokAnmukta ityAdau samAsaprayojanaM tu samAsasvaraH, sarvasmAt stokAnmukta iti vizeSaNayogAbhAvazca / kiMca, stokAnmuktasyApatyaM staukAnmuktirityAdau samudAyAttaddhitotpattizca / stokAnmuktau stokAnmuktA iti dvibahuvacanAntaiH na samAsaH, anabhidhAnAditi bhASye spaSTam / brAhmaNAcchaMsina upasaMkhyAnamiti / paJcamyA alug iti zeSaH / nanu brAhmaNAni zaMsatItyarthe kathaM paJcamI ? vidhAyakavAkyAni hi brAhmaNazabdenocyante, 'karmacodanA brAhmaNAni' iti kalpasUtrAt , 'zeSe brAhmaNazabdaH' iti mantrabhinnavedabhAge brAhmaNazabdasya jaimininA saMketitatvAcca / etAdRzabrAhmaNabhAgasya na kvApi zaMsanaM vihitam-'RcaH zaMsati nividaH zaMsati' iti zrutiSvityata Aha-brAhmaNa iti / zastrANIti / RcAM nividAM ca saMghaH zastram / upacArAditi / lakSaNayetyarthaH / dvitIyArtha iti / paJcamyA alugupasaMkhyAnabalAdeva dvitIyArthe paJcamItyarthaH / ojas / zrojas , sahas , ambhas , tamas eSAM samAhAradvandvaH / ebhyaH parasyAstRtIyAyA aluk syAduttarapada ityarthaH / projasAkRtamiti / 'kartRkaraNe kRtA bahulam' iti samAsaH / 'ojo dIptau bale' ityamaraH / ityAdIti / sahasAkRtam , ambhasAkRtam / tamasAvRtam / tamovRtaiti sUtrapaThitAH / samAse supo luki prasakte vidhIyamAnenAlukzAstreNa samAsazAstrapaThitAnAmavilambenopasthiteAptinyAyAcca / 'stokAntika-' ityatra hyarthagrahaNAdanyAnyapi bahUni gRhyante tadetanmanasi nidhAyAha-evamiti / dvivacanabahuvacanAntAnAM tu samAso neSyate, anabhidhAnAt / tena 'stokAbhyAM muktaH' ityAdau vAkyameva / zastrANIti / 'pragItamantrasAdhyaguNiniSThaguNAbhidhAnaM stotram, apragItamantrasAdhyaguNiniSTaguNAbhidhAnaM zastram' iti yAjJikAnAM vyavahAraH / ojaHsa / projasA. kRtamiti / 'kartRkaraNe kRtA-' iti samAsaH / kathaM tarhi 'satatanaizatamovRtamanyataH' iti bhAraviH / atrAhuH-'tu vartane' ityasmAd 'ghabarthe kavidhAnam' iti bhAve Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 24 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [231 upasakhyAnam' ( vA 3880) / aJjasAkRtam / Arjavena kRtamityarthaH / 'puMsAnujo januSAndha iti ca' (vA 3881) / yasyAgrajaH pumAnsa puMsAnujaH / januSAndho jAtyandhaH / 661 manasaH saMjJAyAm / (6-3-4) mamasAguptA / 662 AjJAyini ca / (6-3-5) manasa ityeva / manasA jJAtuM zIlamasya manasAjJAyI / 163 Atmanazca / (6-3-6) prAtmanastRtIyAyA aluksyAt / 'pUraNa iti vaktavyam' (vA 3882) pUraNapratyayAnte uttarapada ityarthaH / prAramanApaJcamaH / 'janArdanastvAtmacaturtha eva iti bahuvrIhirbodhyaH / miti tu asAdhveva / zeSaSaSThayA vA samAsaH / aJjasa upasaMkhyAnamiti / aJjazzabdAt tRtIyAyA aluka upasaMkhyAnamityarthaH aJjasAkRtamiti / aJjazzabda Arjave vartate, yathA kSetrajJo'jasA nayatItyAdau tathA darzanAt / tadAhaArjaveneti / puMsAnujaH / tRtIyAyA aluki sAdhuriti zeSaH / yasyeti / yasya pumAn pUrvajaH sa puMsA hetunA anujaH kanIyAn ityarthaH / jnusseti| 'janujananajanmAni' ityamaraH / januSA janmanA andha ityarthaH / phalitamAha-jAtyandha iti / brAhmaNyAdijAtitulyAndhyavAnityarthaH / utpattiprabhRtyandha iti yAvat / manasaH saMjJAyAm / manasastRtIyAyA aluk syAduttarapada ityarthaH / manasAgupteti / kasyAzcit saMjJeyam / asaMjJAyAM tu manoguptA / AjJAyini ca / manasa ityeveti / anuvartata evetyarthaH / manasastRtIyAyA aluk syAd AjJAyini para ityarthaH / asaMjJArthamidam / jJAtumiti / prerayitumityarthaH / manasAzAyIti / 'supyajAtau--' iti NiniH / 'Ato yukciNakRtoH' iti yuk / atra sUtrabhASye 'Atmanazca pUraNa upasaMkhyAnam' iti vArtikaM paThitam / tatrAtmanazcetyaMza vyAkhyAtuM pRthagupAdatte-Atmanazceti / cakArAttRtIyAyA alugiti cAnukRSyata ityAha-AtmanastRtIyAyA alugiti / uttarapade para iti shessH| pUraNa iti vaktavyamiti / nAtra pUraNazabdo gRhyte| kiMtu svaritatvabalena pUraNAdhikAravihitapratyayagrahaNAt 'pratyayagrahaNe- iti tadantavidhirityabhipretyAha-pUraNapratyayAnta kapratyaye tadantena SaSThIsamAsAzrayaNAnna doSa iti / yattu kevalapadAdhikAra eva tadantavidhirna tUttarapadAdhikAre, tathA ca 'naizatamasA' iti tRtIyAyA aluG na bhavatIti durghaTavRttyAdAvuktam / tanna / 'padAGgAdhikAre-' ityatra 'iSTakacitaM, pakkeSTakacitam' iti bhASyodAharaNAduttarapadAdhikAre'pi tadantavidhipravRtteH / januSeti / 'janurjanana janmAni' ityamaraH / prAtmanApazcama iti / 'tRtIyA' iti yogavibhAgAt samAsaH / 1 'janmanA' ityasyApre 'hetunA' ityapi kvacit pAThaH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 ] siddhaantkaumudii| [aluksamAsapUraNe kim-prAtmakRtam / 664 vaiyAkaraNAkhyAyAM caturthyAH / (6-3-7) zrAramana ityeva, Atmanepadam , prAramanebhASAH / tAdarthe caturthI / caturthI iti yogavibhAgAtsamAsaH / 665 parasya ca / (6-3-8) parasmaipadam / parasmaiiti / AtmanApaJcama iti / AtmA paJcama ityarthaH / prakRtyAditvAt prathamArthe tRtIyA / yadvA AtmakRtapaJcamatvavAnityarthaH / karaNe tRtIyA / karotikriyAntarbhAvaNa tasyAH 'tRtIyA tatkRtA-' iti samAsaH / pakSadvayamapIdaM bhASye sthitam / nanu saMkarSaNapradyumnAniruddhAstrayo viSNuvyUhAH / janArdanastu eSAM niyanteti viSNupurANAdau sthitam / tatredamAhuH paurANikAH-janArdanastvAtmacaturtha eveti / tatra tRtIyAyA aluki AtmanAcaturtha iti bhavitavyamityata Aha-janArdanastviti / bahuvrIhiriti / AtmA caturtho yasyeti vigrahe bahuvrIhirityarthaH / ekasyApyaupAdhikabhedaM parikalpya bRttipadArthatvamanyapadArthatvaM ca vivakSaNIya miti bhAvaH / tadidaM bhASye spaSTam / vaiyAkaraNAkhyAyAm / Atmana ityeveti / anuvartata evetyrthH| na ca 'Atmanazca' ityasya vArtikatve kathamiha sUtre etadanuttiriti vAcyam , 'so'padAdau' iti sUtre paThitasya 'kAmye roreveti vAcyam' iti vArtikasya 'iNaSSaH' iti sUtre'nuvRttivadupapatteH / vyAkaraNe bhavA vaiyAkaraNI, sA cAsAvAkhyA ca vaiyAkaraNAkhyA, tasyAM yA caturthI tasyA alugityarthaH / AtmanebhASeti / pUrvAcAryakRtamAtmanepadasya saMjJAntaramidaM dhAtupAThe prasiddham / tAdarthya caturthIti / tathA cAtmane ityasyAtmArthamityarthaH / AtmagAmini phale prAyeNa tadvidhAnAditi bhAvaH / nanu prakRtivikArAbhAvAt kathamiha tAdarthaM caturthyAH samAsa ityata AhacaturthIti / yogavibhAgAditi / paspazAhnikabhASye dharmAya niyamo dharmaniyama iti bhASyamiha liGgam / parasya ca / vaiyAkaraNAkhyAyAM parazabdasyApi caturthyA iha prakRtyAditvAtprathamArthe tRtIyetyeke / 'AtmanA kRtaH paJcamaH' iti karotikriyApekSA setyanye / bahuvrIhirbodhya iti / ekasyApyaupAdhikabhedaM parikalpya vartipadArthatvamanyapadArthatvaM ca vivakSaNIyamiti bhAvaH / vaiyaakrnnaa| vyAkaraNe bhavA vaiyaakrnnii| 'agayanAdibhyaH' ityaN / sA cAsAvAkhyA ceti krmdhaaryH| Atmana ityeveti| iha 'zrAtmanaH' ityananuvartya 'vaiyAkaraNAkhyAyAM catujhaM aluk' iti vyAkhyAne tu 'parasya ca' ityuttarasUtraM tyaktaM zakyamityAhuH / AtmanebhASA iti / yadyapIyamAkhyA aSTAdhyAyyAM nAsti, tathApi dhAtupAThe'stIti bhAvaH / prakRtivikRtibhAvavirahAd 'randhanAya sthAlI' itivatsamAsAbhAvamAzaGkayAha-yogavibhAgAditi / ihAlugvidhisAmarthyAdapi samAsaH suvacaH / parasya ca / parazabdasya ca yA caturthI tasyA Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 24] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [133 bhASAH / 666 haladantAtsaptamyAH saMjJAyAm / (6-3-6) halantAdadantAzca saptamyA aluksaMjJAyAm / svacisAraH / 667 gaviyudhibhyAM sthirH| (8-3-65) prAbhyAM sthirasya sasya SaH syAt / gaviSThiraH / atra gavIti vacanAdevAluk / yudhiSThiraH / araNyetilakAH / atra 'saMjJAyAm (sU 721) iti saptamIsamAsaH / 'hRdyubhyAM ca' (vA 3885) / hRdispRk / divispRk / 668 kAranAni ca prAcAM halAdau / (6-3-10) prAcAM deze yatkAranAma alugityarthaH / haladantAt / tvacisAra iti / ata eva jJApakAdvayadhikaraNapado bahuvrIhiH / 'vaMze tvaksArakaritvacisAratRNadhvajAH' ityamaraH / atha halantasyodAharaNAntaraM vakSyati-yudhiSThira iti / atra 'ajirazizirasthira-' ityuNAdisUtreNa sthAdhAtoH kiraci sthirazabdo vyutpAditaH / tatra 'AdezapratyayayoH' iti Satvasya 'sAtpadAdyoH' iti niSedhe prApte idamArabhyate-gaviyudhibhyAM sthiraH / gavIti yudhIti ca saptamyA anukaraNam / sthira iti prathamA SaSThayarthe / 'saheH sADaH saH' ityasmAt sa iti sssstthyntmnuvrtte| 'apadAntasya mUrdhanyaH' ityadhikRtam , tadAha-AbhyAmiti / nanu 'antaraGgAnapi vidhIn bahiraGgo lugbAdhate' iti paribhASayA avAdezAt pUrvameva Derluki pravRtta halantatvAbhAvAt kathamihAlugityata Aha-atra gavIti / yudhiSThira iti / yudhdhAto ve kvipi yudhazabdAt saptamyekavacanam / halantatvAdaluk, SatvaM ca / pANDavasya dharmaputrasya nAmedam / taMdavaM halantAdalukaM prapaJcya adantAdalukamudAharati-araNyetilakA iti / nanu tilakazabdasya zauNDAdigaNe'bhAvAt kathaM tena saptamIsamAsa ityata Aha-atra saMjJAyAmiti / hRdyubhyAM ceti| hRcchabdAd divazabdAca saptamyA alugvaktavya ityarthaH / asaMjJArthamidam / hRdispRgiti| 'paddan-' iti Gau hRdayasya hRdAdezaH, hRdayaM spRzatItyarthaH / divispRgiti / divaM spRzatItyarthaH / ihobhayatrApi saptamyA alumvidhAnabalAdeva karmaNi saptamIti bhASyam / 'amUrdhamastakAt-' ityanena tvalug na sidhyati, tatra saMjJAyAmityanuvRtteH / kAranAni / yat kAraaluk syAdvaiyAkaraNAkhyAyAm / gaviyudhi / sthirazabdo'yam 'ajirazizira-' ityauNAdikaH kiracpratyayAntastiSThaterniSpannaH / 'sAtpadAdyoH' iti niSedhe prApte vacanArambhaH / gavIti vacanAdeveti / na ca lukaM bAdhitvA paratvAdantaraGgatvAcAvAdeze 'haladantAtsaptamyA:-' ityevAluk sidhyatIti vAcyam , 'antaraGgAnapi vidhIna bahiraGgo lug bAdhate' iti luko balIyastvAditi bhAvaH / hRdispRka divispRgiti / hRdayaM divaM ca spRzatIti vigrahaH / alugvidhisAmarthyAkarmaNi Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 ] siddhAntakaumudI / [ aluksamAsa 1 tatra halAdAvuttarapade haladantAtsaptamyA zraluk / mukuTekArSApaNam / dRSadimASakaH / pUrveNa siddhe niyamArtham, kAranAmnyeva prAcAmeva halAdAveveti / kAranAmni kim / abhyAhitapazuH / kArAdanyasyaitaddezasya nAma / prAcAM kim-yUthapazuH / halAdau kim - avikaToraNaH / haladantAt kim - nadyAM doho nadIdohaH / 666 madhyAd gurau / ( 6-3-11 ) madhyeguruH / ' zrantAcca' ( vA 3864 ) zranteguruH / 670 amUrdhamastakAtsvAGgAdakAme / ( 6-3-12 ) kaNThekAlaH / urasilomA / zramUrdhamastakAt kim - mUrdhazikhaH, mastakazikhaH / zrakAme kimmukhe kAmossya mukhakAmaH / 671 bandhe ca vibhASA / ( 6-3-13 ) haladantAtsaptamyA zraluk / hastebandhaH, hastabandhaH / haladanta iti kim-guptibandhaH / 672 tatpuruSe kRti bahulam / ( 6-3 - 14 ) stamberamaH stambaramaH karNejapaH, karNajapaH / kvacinna - kurucaraH / 673 prAvRdvaratkAladivAM je / nAmeti / rAjagrAhyo bhAgaH karaH, sa eva kAraH, tadvizeSavAcaka ityarthaH / niyamArthamiti / prAcAM deze halAdau yadi bhavati kAranAmyeva, kAranAmni halAdau cet prAcAmeva, prAcAM kAranAmni ced halAdAveveti niyamatryArthamityarthaH / vikaToraNa iti / zravizabdAt saMghAte kaTac, uraNo meSaH / nadyAmiti / nadhuttAraNe tAtkAliko dohaH karaH / madhyAd gurau / guruzabde pare madhyazabdAt saptamyA aluk syAdityarthaH / asaMjJArthamidam / antAcceti / saptamyA aluk syAd gurau para ityarthaH / amUrdhamastakAt / mUrdhamastakazabdavarjitAt svAGgavAcakAt saptamyA aluk syAt natu kAmazabde uttarapada ityarthaH / atra saMjJAyAmityanuvartate / ta eva 'hRddyubhyAM ca' ityatra hRdgrahaNamarthavat / kaNThekAla iti / zivasya nAma / urasilometi / kasyacinnAma / ata eva jJApakAd vyadhikaraNapado bahuvrIhiH / bandhe ca vibhASA / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe - haladantAditi / hastebandha iti / saMjJAyAmiti saptamItatpuruSo'yam / iha tatpuruSa iti saMbadhyate, bandha iti ghaJantam, anyatra tu 'nensiddha-' iti niSedha iti spaSTaM bhASye / tatpuruSe kRti | tatpuruSe saptamyA bahulamaluk syAt kRdanta uttarapade saMjJAyAmityarthaH / stamberama iti / tRNasamUhaH stambaH, tasmin ramata iti stamberamo hastI / kajapa iti / karNe japati paradoSamupAMzvAviSkarotIti kajapaH pizunaH / ' stambakarNayo ramijapoH' saptamI, karmaNo'dhikaraNatvavivakSayA vA / avikaThoraNa iti / 'saMghAte kaTac iti kaTacpratyayAntaH / uraNo meSaH / bandhe ca vibhASA / bandha iti ghaJantaH / hastebandha iti / bahuvrIhirayam / tatpuruSe tu 'nensiddhabadhnAtiSu ca' iti vakSya " Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 24 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [235 (6-3-15) prAvRSijaH / zaradijaH / kAlejaH / divijaH / pUrvasyAyaM prapaJcaH / 674 vibhASA varSakSarazaravarAt / (6-3-16) ebhyaH saptamyA alugje / varSajaH, varSajaH / harejaH, kSarajaH / zarejaH, zarajaH / varejaH, vrjH| 875 ghakAlataneSu kAlanAnaH / (6-3-17) saptamyA vibhASayA luksyAt / gha-pUrvAhnetare, pUrvAhnatare / pUrvALetame, pUrvAhnatame / kAla-pUrvAlekAle, pUrvAhyakAle / tana-pUrvAddhetane, pUrvAhnatane / 676 zayavAsavAsiSvakAlAt / (6-3-18) khezayaH, khazayaH / grAmevAsaH, grAmavAsaH / grAmavAsI, grAmavAsI / 'haladantAt' ityeva, bhUmizayaH / 'po yoniyanmatuSu (vA 3876) / apsu yonirutpattiryasya so'psuyoniH / apsu bhavaH apsavyaH / apsumantAityac / upapadasamAsaH / kvacinneti / bahulagrahaNAditi bhAvaH / kurucara iti / 'careSTaH' ityadhikaraNa upapade careSTaH / upapadasamAsaH / yadyapi haladantAdityanuvRttyaiva siddhamidam , tathApi bahulagrahaNAdeva siddhe 'haladantAd' iti nAnuvartanIyamiti bhAvaH / prAvRTcharat / prAkRTa, zarat , kAla, diva , eSAM saptamyA aluk syAd jazabde pare saMjJAyAmityarthaH / nanu 'haladantAt-' ityeva siddhe kimarthamidamityata AhapUrvasyaivAyaM prapaJca iti / vistara ityarthaH / vibhASA varSa / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-ebhyassaptamyA iti / ghakAlataneSu / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTesaptamyA iti / gheti / ghe para udAharaNasUcanamidam / 'taraptamapau ghaH' / pUrvAhnetara iti / atizAyane saptamyantAt taraptamapau / ata eva tattadvibhaktyantAt taraptamapAviti vijJAyate / kAleti / udAharaNasUcanamidam / pUrvAhnakAla iti / ata eva vizeSaNAdisamAso'pi tattadvibhaktyantAnAmeva / taneti / udAharaNasUcanamidam / pUrvAhnetana iti / 'vibhASA pUrvAhNAparAlAbhyAm' iti TayaTayalau tuT ca / zayavAsa / zaya, vAsa, vAsin eteSu pareSu kAlabhinnAt saptamyA aluk syaadityrthH| apo yoni / yonizabde yatpratyaye matupi ca pare'pzabdAt saptamyA aluk syAdityarthaH / apasavya iti / digAditvAdyat / 'shrorgunnH'| 'vAnto yi-'ityavAdezaH / apsumantAviti / apsu iti padaM yadIyamantrayorasti tAvAsumantau, AjyabhAgAmANena niSedha evetyAhuH / apsavya iti digAditvAdyati orguNe vAntAdezaH / prAcA tu yataH sthAne jaM paThitvA 'apsujaH' ityudAhRtam, tadAkaraviruddham / 'je care ca naktam apsujaH apsucaraH' iti bhASye vacanAntaradarzanAcca / kecittu 'apsujaH' ityuktodAharaNadvaye'pi 'haladantAt-' ityalukamAhuH / apsumantAviti / kArIryAm 'apsvame sadhiSThava', 'apsu me somo abravIt' ityAjyabhAga Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ] siddhaantkaumudii| [aluksamAsavAjyabhAgau / 677 nensiddhabadhnAtiSu ca / (6-3-16) innantAdiSu saptamyA alugna / sthaNDilazAyI / sAMkAzyasiddhaH / cakrabaddhaH / 178 sthe ca bhASAyAm / (6-3-20) saptamyA alugna / samasthaH / bhASAyAM kimkRSNo'syAH khareSThaH / 676 SaSThayA Akroze / (6-3-21 ) caurasyakulam / Akroze kim-brAhmaNakulam / 'vAgdikpazyadyo yukridaNDahareSu' (vA 3867) vAcoyukniH / dizodaNDaH / pshytohrH| 'prAmuSyAyaNAmuSyaputrikAmuSyakuniketi ca' ( vA 3868-3866) amuSyApatyamAmuSyAyaNaH / naDAditvAsphak / viti karmavizeSau / nensiddhabadhnAtiSu ca / cakrabaddha iti / sAdhanaM kRtA iti ktAntena saptamyantasya smaasH| sthe ca bhASAyAm / 'anantarasya-' iti nyaayaat| tatpuruSe kRti' ityasyaivAyaM niSedhaH / ata eva 'anekamanyapadArthe' iti sUtrabhASye 'saptamyupamAnapUrvapadasya-' iti vArtikavyAkhyAvasare kaNThesthaH kAlo yasyeti vigrahe kaNThasthazabdasya samAsatvamabhyupagamya uttarapadalopa upanyastaH sNgcchte| yadA tu amUrdhamastakAt-' ityasyApyayaM niSedhaH syAttarhi tadasaMgatiH syAt , lukaprasaGgAt / SaSThayA Akroze / aluguttarapada iti zeSaH / zrAkrozo nindA / vaagdik| vAk, dik , pazyat-etebhyaH parasyAH SaSThayA aluk syAd yukti, daNDa, hara eteSu kramAduttarapadeSu pareSvityarthaH / vAcoyuktiriti / zabdaprayoga ityarthaH / dizodaNDa iti adhikaraNasya zeSatvavivakSAyAM SaSThI / pazyatohara iti / pazyantamanAhatya haratItyarthaH / SaSThI cAnAdare' iti sssstthii| praamussyaaynneti| vArtikamidam / ete nipAtyante / amuSyeti / amuSyApatyamityarthe 'naDAdibhyaH phak' iti phaki prAyannAdeze zrAdivRddhau taddhitAntatvAt prAtipadikatayA tadavayavatvAt mantrI stH| tatra hyapsuzabdo'stIti tadvArA AjyabhAgayorapyapsumattvam / prAcA tu 'matiSu' iti paThitvA 'apsumatiH' ityudAhRtam / atra kecit-apsvityetadanukaraNazabdaH, saptamyanto vA / zrAdya saptamyantAtprathamAyA abhAvena matubeva durlabhaH / antye tu lukaH prAptireva nAsti saptamyabhAvAt / tathA ca 'matiSu' iti prAcoktaH pATha eva yuktaH / na ca sa pATho bhASyAdau na dRSTa iti vAcyam , 'matiSu' iti pAThasya 'apsumatiH' ityudAharaNasya ca bhASyavRttyAdipustakeSu dRzyamAnatvena matuSviti pAThasyaiva kvApyadarzanAd vyarthatvAca / 'asyavAmIyam' 'kathAzubhIyam', ityAdAviva luki kartavye 'prakRtivadanukaraNam' ityatidezApravRttyevaSTasiddharityAhuH / nensiddhb| cakrabandha iti / 'tatpuruSe' ityanuvRttestatpuruSa evAyaM niSedhaH / bahuvrIhau tu 'bandha ca vibhASA' iti vikalpa eva / pazyatohara iti / 'pazyantamanAdRtya harati' Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 24 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [237 amuSyaputrasya bhAvaH prAmuSyaputrikA / manojJAdisvAdum / evamAmuSyakulikA / 'devAnAMpriya iti ca mUrkhe' (vA 3600) / anyatra devapriyaH / 'zepapucchalAGgaleSu zunaH' (vA 3901) / shunHshepH| shunHpucchH| zunolAGgalaH / 'divasazca dAse' ( vA 3102) divodAsaH / 680 putre'nyatarasyAm / (6-3-22) SaSThyAH putre pare'lugvA nindAyAm / dAsyAH putro dAsIputraH / nindAyAM kim / brAhANIputraH / 681 Rto vidyAyonisambandhebhyaH / (6-3-23) vidyAsaMbandhayonisaMbandhavAcina RdantAtSaSTyA aluk / hoturantevAsI / hotuHputrH| pituprAptasya subluko niSedha nasya Natve prAmuSyAyaNa iti rUpamityarthaH / amuSya putra iti vigrahe SaSTIsamAse SaSThayA aluki amussyputrshbdH| amuSyaputrasya bhAva ityarthe 'dvandvamanojJAdibhyazca' iti vuni akAdeza putrazabdAt supo luki AdivRddhau strItvATTApi 'pratyayasthAt-' itIttve AmuSyaputrikAzabda ityarthaH / evamiti / amuSya kulamiti SaSThIsamAse SaSThayA aluki amuSyakulazabdAdvAdiH pUrvavadityarthaH / devAnAmiti / vArtikamidam / mUrkhaH ajJaH / divu krIDAyAm / devAH krIDAsaklA mUrkhAH, teSAM priyo'pi mUrkha eva, mUrkhapriyasyAvazyaM mUrkhatvAditi 'ajervI-' ityatra kaiyaTaH / zepapuccheti / vArtikamidam / SaSThayA alugiti shessH| saMjJAyAmiti bhASyam / zunazzapa iti / zunaH zepa iva zepo yasyeti vigrahaH / 'medro mehanazephasI' ityamaraH / zephazabdo'pyasti, 'zephAya svAhA' iti darzanAt / zunaHpuccha iti / zunaH pucchamiva pucchaM yasyeti vigrahaH / evaM zunolAGgala ityapi / RSivizeSANAM saMjJA etAH / divazca dAsa iti / vArtikam / SaSThayA alugiti zeSaH divodAsa iti / kshcidraajrssirym| putre'nyatarasyAm / nindAyAmiti / Akroze ityanuvRttilabhyamidam / spaSTaM cedam 'AnakRtaH-' ityatra bhASye Rto vidyA / ekatve bahuvacanam / tadAha - vidyAsaMbandhayonisaMbandha. ityarthaH / 'SaSThI cAnAdare' iti SaSTI / devAnAmiti / mUrkhA hi devAnAM prIti janayanti devapazutvAditi mnormaa| ayaM bhAvaH-brahmajJAnarahitatvAtsaMsAriNo muurkhaaH| te tu yAgAdikarmANyanutiSThantaH puroDAzAdipradAnadvArA devAnAmatyantaM prIti janayanti / brahmajJAninastu na tathA, teSAM yAgAdyanuSThAnAbhAvAt / ato gavAdisthAnApannatvAnmUrkhA eva devapazava iti / zepapuccheti / zuna iva zepamasya zunaHzepaH / 'zepha' iti kvacit pAThaH / 2 amarakoza tu-'zizno meTraM mehanazephasI-' iti pATha upalabhyate / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 ] siddhAntakaumudI | [ aluksamAsa / rntevaasii| pituHputrH| 'vidyAyonisaMbandhebhyastatpUrvottarapadagrahaNam' (vA 3603) neha -- hotRdhanam / 682 vibhASA svasRpatyoH / ( 6-3 - 24 ) RdantAsSaSThayA alugvA svasRpatyoH parayoH / 683 mAtuH pitubhrbhyAmanyatarasyAm ( 8-3 - 85 ) zrAbhyAM svasuH sasya So vA syAtsamAse / mAtuHSvasA mAtu:svasA / pituHSvasA pituHsvasA / lukpakSe tu - 684 mAtRpitRbhyAM svasA / ( 8-3-84 ) AbhyAM parasya svasuH sasya SaH syAtsamAse / mAtRSvasA / pitRvAcina RdantAditi / zraluk syAditi / uttarapade parata iti zeSaH / vidyAsaMbandhavAcinamudAharati--- hoturantevAsIti / RgvedavihitakarmavizeSakartA hotA / ato hotRzabdo vidyAsaMbandhapravRttinimittaka iti bhAvaH / hotuH putra iti / vidyAsaMbandhavAcina udAharaNAntaramidam / atha yonisaMbandhavAcinamudAharatipiturantevAsIti, pituH putra iti ca / nanu hotRdhanaM pitRdhanamityatrApyaluk syAdityata Aha-vidyAyonisaMbandhebhyastatpUrvottarapadagrahaNamiti / vidyAyonisaMbandhebhya ityatra vidyAsaMbandhayonisaMbandhavAcinoH pUrvottarapadayorgrahaNamityarthaH / pUrvottarapadayorubhayorapi vidyAsaMbandha yonisaMbandhAnyataravAcitvaM vivacitamiti bhAvaH / hotRdhanaM pitRdhanamityatra uttarapadasya vidyAsaMbandhayonisaMbandhAnyataravAcitvAbhAvAd na SaSThayA alugiti bhAvaH / anyatarasaMbandhavAcitvasya vivakSitatvAdeva hotuH putra ityAdi siddham / vibhASA svasRpatyoH / RdantAditi / vidyAsaMbandhayonisaMbandhAnyataravAcina iti zeSaH / tatazca bhoktRsvasetyatra nAtivyAptiH / pUrveNa nitye prApte vikalpo'yam / alukpakSe vizeSamAha - mAtuH piturbhyAmanyatarasyAm / 'mAtRpitRbhyAM svasA' iti pUrvasUtrAt svasetyanuvartate / SaSThyarthe prathamA / 'sahaH sADassa: ' iti sUtrAt sa iti SaSThadhantaM padamanuvartate / 'apadAntasya mUrdhanyaH' ityadhikRtam / tadAha - bhyAmiti / mAtuH pituriti SaSThyantAbhyAmityarthaH / samAsa iti / 'samAse'GguleH saGgaH' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / mAtuHSvasA pituHSvaseti zraluki Satve rUpam / mAtuH svasA pituH svasetyaluki SatvAbhAve rUpam / lukpakSe tviti / vizeSo vakSyata iti zeSaH / mAtRpitRbhyAM svasA / svasuriti / sUtre SaSThyarthe yadyapi zepaszabdaH sakArAntaH 'gaurliGgaM cihnazepasoH' ityamara prayogAt / tathApi zIGo nipAtanAdauNAdike papratyaye akArAnto'pyastyeva / tathA ca mantraH 'yasyAmuzantaH praharAma zepam' iti / 'cihnazephayo:' iti pAThe tu zephazabdasya sakArAntatvazaGkava nAstIti bodhyam / zunaH puccha ityAdAvapi bahuvrIhiH, trayo'pyamI RSivizeSANAM saMjJAH / 'mAtuHpiturbhyAm--' iti sUtre 'samAse'GguleH saGgaH' ityataH samAsa ityanuvarti u Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 24 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [236 vasA / asamAse tu-mAtuHsvasA, pituHsvasA / ityaluksamAsaprakaraNam / nosot00atha samAsAzrayavidhiprakaraNam / 25 / 685 gharUpakalpacelabavagotramatahateSu Gayo'nekAco hakhaH / (6-3-43) bhASitapuMskAyo DI tadantasyAnekAco hasvaH syAdarUpakalpapapratyayeSu pareSu, celaDAdiSu cottarapadeSu / brAhmaNitarA / brAhmaNitamA / brAhmaNirUpA / prathameti bhAvaH / mAtRSvasA, pitRSvaseti / lukpakSe nityameva Satvam / AdezapratyayasakAratvAbhAvAdaprApte Satvavidhirayam / Satvavidhau samAsagrahaNAnuvRtteH phalaM darzayati-asamAse tviti / vAkye vaikalpikaM Satvamapi nAstItyarthaH / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAyAm aluksamAsaprakaraNaM samAptam / atha samAsAzrayavidhinirUpyate-gharUpa / uttarapade ityadhikRtaM celaDAdidhvanveti, natu gharUpakalpeSu, ghazabdavAcyataraptamapo rUpapkalpapozca pratyayatvAt / naca tadantagrahaNe sati teSUttarapadatvaM saMbhavatIti vAcyam , 'hRdayasya hRllekha-' ityatra uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagrahaNAbhAva iti bhASya uktatvAt / 'striyAH puMvat-' ityato bhASitapuMskAdityanuvRttam / Dya iti tadantagrahaNam , kevalasyAnekAcvAbhAvAt / tadAha-bhASitapuMskAdyo GI iti / etadarthameva 'striyAH puMvat-' ityatra bhASitapuMskAditi paJcamyantamupAttam / tatra bhASitapuMskAyA iti SaSThayantopAdAne tu iha tadanuvRttirna syAt , asaMbhavAt / nahi GIppratyayasya tadantasya bhaassitpuNsktvmsti| na ca tatrApi nArthavatsyAd anUGiti paryudAsAt strIpratyayalAbhena tadantastha bhASitapuMskatvAbhAvAditi vAcyam , tatra striyA ityasvaritatvAta strIpratyayagrahaNaM netyuktatvAt / brAhmaNitarA / brAhmaNitameti / atizAyane trptmpau| naca 'tasilAdiSu-' tam , tatphalaM darzayati-asamAse tviti / vAkye vaikalpikamapi SatvaM netyarthaH / ityaluksamAsaprakaraNam gharUpakalpa- 'taraptamapau paH-' / 'prazaMsAyAM rUpap' / 'cila vasane' / 'celaT' iti pacAdau TitpaThyate DIbartham / pratyayeSviti / lekhagrahaNena 'uttara Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhibrAmANikalpA / brAhmaNicelI / brAhmaNibuvA / brAhmaNigotrA ityAdi / anaH pacAyaci vacyAdezaguNayorabhAvo'pi nipAtyate / celaDAdIni vRttiviSaye kutsanavAcIni / taiH 'kutsitAni kussanaiH' (sU 532) iti samAsaH / byaH kim-dattAtarA / bhASitapuMskAt kim-AmalakItarA, kuvalItarA / 686 nadyAHzeSasyAnyatarasyAm / (6-3-44) aDyantanadyA DyantasyaikAcazca ghAdiSu haskho vA syAt / brahmabandhutarA, brahmabandhUtarA / stritarA, strItarA / 'kRvadyA na' (vA 3638) / bacamItarA / 687 ugitazca / (6-3-45) ugitaH parA yA iti puMvattvena DIpo nivRttiH zaGkayA, 'jAtezca' iti niSedhAt / brAhmaNirUpeti / prazaMsAyAM rUpap / brAhmaNikalpeti / 'ISadasamAptau-' iti kalpap / brAhmaNicelIti / 'cila vasane' tasmAdaci celaDiti pacAdau paThitam / TittvAd DIp / ityAdIti / brAhmaNimatA / brAhmaNihatA / brA iti / braJdhAtoraci kRte 'bruvo vaciH' iti vacyAdezasya laghUpadhaguNasya ca abhAvo nipAtyata ityarthaH / celaDAdInIti / samAsavRttiviSaye celabravagotramatahatA ityuttarapadAni kutsanavAcInIti kRtvA 'kutsitAni kutsanaiH' iti karmadhAraya ityarthaH / AmalakItareti / AmalakIzabdasya vRkSavAcitve nityastrIliGgatvAd bhASitapuMskatvAbhAvena na hrasva iti bhAvaH / nanu 'na padAnta-' iti sUtre bhASye bimbabadaryAmalakazabdAnAM bhASitapuMskatvAvagamAt kathamAmalakIzabdasya vRkSavizeSe nityastrIliGgatvamityarucerAha-kuvalItareti / vRkSavizeSe nityastrIliGgo'yamiti bhAvaH / amarastu 'karkandhUrbadarI kolI ghoNTA kubalaphenile' iti napuMsakatvamAha / nadyAHzeSasyAnyatarasyAm / uktAdanyaH shessH| DyantasyAnekAca iti pUrvasUtre sthitam , tadanyatvaM ca anekAco GayantatvAbhAve byantasyAnekActvAbhAve'pi saMbhavati / tadAha-atyantanadyA DyantasyaikAcazceti / 'UkutaH' iti brahmabandhuzabda UntaH / bhASitapuMskasyeti tu nehAnuvartata ityebhipretyodAharati-stritareti / kRnnadyA neti / kRdantA yA nadI tasyA hrasvo neti vAcyamityarthaH / lakSmItareti / 'lakSemuT ca' iti auNAdika Ipratyaye muDAgame padAdhikAre pratyayagrahaNa tadantagrahaNaM nAsti' iti jJApayiSyata iti bhAvaH / brAhmaNitareti / 'jAtazca' iti niSedhAt 'tasilAdiSu ' iti na puMvadbhAvaH / celIti / pacAdau 'celaT' iti pAThAt TiDDhA-' iti GIp / AmalakIti / AmalakIkuvalIzabdau vRkSe nityastriliGgau / nadyAH / uktAdanyaH zeSaH, sa ca dvidhetyAhaaDyanteti / upalakSaNametat / 'bhASitapuMsaka' ityapi neha saMbadhyata ityAzayenAha Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 241 nadI tadantasya ghAdiSu hrasvo vA syAt / viduSitarA / hasvAbhAvapakSe tu 'tasilAdiSu -' ( sU 836 ) iti puMvat / vidvattarA / vRtyAdiSu viduSItarA ityapyudAhRtam, tanirmUlam / 688 hRdayasya hRllekhayadaNlAseSu / (6-3-50) hRdayaM likhatIti hRllekhaH / hRdayasya priyaM hRdyam / hRdayasyedaM hArdam / hRllAsaH / lekha ityaNantasya grahaNam / ghaJi tu hRdayalekhaH / lekha grahaNaM jJApakam 'uttarapadAdhikAre tadantavidhirnAsti' ( pa 26 ) iti / 686 vA zokapya rogeSu / ( 6-3-51) hRcchokaH, hRdayazokaH / sauhArtham, sauhRdayyam / hRdrogaH, hRdayarogaH / hRdayazabdaparyAyo hRcchabdo'pyasti, tena siddhe prapaJcArthamidam / 660 pAdasya padAjyAtigopahateSu / ( 6-3-52) eSUttarapadeSu pAdasya ca lakSmIzabdaH kRdanta iti bhAvaH / ugitazca / viduSitareti / 'videH zaturvasuH, iti vasupratyayaH / ugidantamidam / anekActvAd 'nayAH zeSasya -' ityasyAprApteridamiti bhAvaH / vidvattareti / puMvattve GIpo nivRttau vidvattareti rUpamityarthaH / tannirmUlamiti / puMvattvasya durvAratvAdityarthaH / 'vidvacchreyasoH puMvattvaM na vaktavyam' iti vRttiH / parantu vacanamidaM bhASyAdRSTatvAdupecyamiti bhAvaH / atrogitaH parA yA nadIti mUlaM varNayoreva nadIsaMjJeti matAbhiprAyakam / hRdayasya / lekha, yat, aN, lAsa eSu pareSu hRdayasya hRdAdeza ityarthaH / hRdayaM likhatIti hRllekhaH / karmaNyaN / hRdayasya priyaM hRdyamiti / 'hRdayasya priyaH' iti yatpratyayaH / hArdamiti / 'tasyedam' ityaN, hRdAdezaH / hRllAsa iti / ghaJanto'yamiti bhAvaH / lekhetyantasya grahaNamiti / aNpratyayasAhacaryAditi prAJcaH / vyAkhyAnAditi tattvam / tarhi lekhagrahaNameva vyartham, aNaiva siddherityata Aha-jJApakamiti / jJApyAMzamAha - uttarapadAdhikAre tadantavidhirnAstIti / tatphalaM tu gharUpakalpabgrahaNe tadantavidhyabhAvaH / vA zoka / sauhArdyamiti / brAhmaNAditvAd bhAve SyaJi 'hRdbhagasindhvante-' ityubhayapadavRddhiH / sauhRdayyamiti / bhAve SyaJa hRcchabdatvAbhAvAd AdivRddhau 'yasyeti ca' iti lope rUpamiti bhAvaH / pAdasya strItareti / ugitaH parA yA nadIti / IdUtoH kevalayorapi nadIsaMjJetyAzrityedamuktam / viduSitareti / 'ugitazca' iti GIpi 'vasoH saMprasAraNam' / vRttyAdiSviti / prakriyAtayAkhyAnAni cAdizabdagrAhyANi / aNantasya grahaNamiti / aNpratyayasAhacaryAllekhazabdo'Nanta eva nirdiSTa iti bhAvaH / nanvevaM lekha grahaNameva vyarthaM syAdaNprahaNenaiva siddharata zrAha - jJApakamiti / ata eva 'gharUpakalpeSu tadantagrahaNaM na' iti vyAkhyAtam / sauhArdyamiti / brAhmaNAditvAt SyaJ, hRdbhaga Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 ] siddhaantkaumudii| [ samAsAzrayavidhipada itvadanta mAdezaH syAt / pAdAbhyAmajatIti padAjiH / padAtiH / 'ajyatibhyAM pAde ca' ( u 570-71) itINpratyayaH / ajeyaMbhAvo nipAtanAt / padagaH / padopahataH / 661 padyatyatadarthe / (6-3-53 ) pAdasya parasyAdatadarthe yati pare / pAdau vidhyanti padyAH zarkarAH / atadarthe kim-pAdArthamudakaM pAtham / 'pAdArghAbhyAM ca' (sU 2063) iti yat / 'ike caratAvupasaMkhyAnam' (vA 3658) / pAdAbhyAM carati padikaH / poditvAt chan / 662 himakA. SihatiSu ca / (6-3-54) paddhimam / patkASI / paddhatiH / 663 RcaH pada / pada iti luptaprathamAkaM pRthakpadam / egviti / Aji, Ati, ga upahata ityeteSvityarthaH / adanta iti / uttarasUtre paditi halantasya grahaNAditi bhAvaH / ajatIti / 'aja gatikSepaNayoH' / padAtiriti / pAdAbhyAmatatIti vigrahaH / 'ata gatau' / ajyatibhyAmiti / pAde upapade ajadhAtoratadhAtozca iN syAditi tadarthaH / ajItyasya 'ajeya'ghaapoH' iti vIbhAvamAzaGkayAha-ajeya'bhAvo nipAtanAditi / AjIti nirdezAdityarthaH / padaga iti / pAdAbhyAM gacchatItyarthaH / 'gamazca, antAtyantAdhvadUrapArasarvAnamteSu DaH' iti sUtrasthena 'anyebhyo'pi dRzyate' iti vArtikena gamadhAtoH DaH / tadante gazabde pare pAda syAdantaH padAdezaH / dakArAntAdeze tu pad iti syAt / padopahata iti / pAdAbhyAmupahata iti vigrahaH / atrApi dakArAntAdeze padupahata iti syAt / padyatyatadarthe / pad, yati, atadarthe, iti chedaH / padyA iti / 'vidhyatyadhanuSA' iti yat pratyayaH / pAdyamiti / 'pAdArghAbhyAM ca' iti tAdarthya yatpratyayaH / ike caratAviti / caratyarthe vihitasya chano ya ikAdezaH tasmin pare pAdasya patsyAdityupasaMkhyAnamityarthaH / himakASi / eSu pareSu pAdasya ptsyaadityrthH| paddhimamiti / pAdasya himamiti vigrahaH / patkASIti / pAdau pAdAbhyAM vA kaSatItyarthaH / 'supyajAtau-' iti NiniH / paddhatiriti / hanyate iti hatiH / karmaNi ktin / pAdAbhyAM hatiriti vigrahaH / sindhvante-' ityubhayaMpadavRddhiH / pAdasya padA / uttarasUtre padgrahasAtpadetyayamadantaH, sautro vibhaktiluk / tadAha-adanta Adeza iti / tena 'padagaH' ityAdi siddhm| padyA iti / 'vidhyatyadhanuSA' iti yat / pAdyamiti / 'pAdArghAbhyAM ca' iti yat / pUrvasUtre AjyAtyAdiSu prANyaGgasyaiva karaNatvasaMbhavAdihApi tadvacana eva pAdazabdo gRhyate, na primaannvcnH| tena 'dvAbhyAM pAdAbhyAM krItaM dvipAdyam , tripAdyam' ityatra 'paNapAdamASa-' iti yati padAdezo na bhavati / etacca vRttiharadattagranthayoH spaSTam / patkASIti / 'supyajAtau-' iti NiniH / paddhatiriti / karmaNi klin / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [243 ze / (6-3-55) RcaH pAdasya pattyAcche pare / gAyatrI pacchaH zaMsati / pAdaM pAdamityarthaH / RcaH kim-pAdarAH kAryApamaM dadAti / 664 vA ghoSamizrazabdeSu / (6-3-56) pAdasya pat / paddhoSaH, pAdaghoSaH / panmizra, pAdamizraH / pacchabdaH, pAdazabdaH / 'niSke ceti vAcyam' (vA 3656) / paviSkaH, pAdaniSkaH / 665 udakasyodaH saMjJAyAm / (6-3-57) udameghaH / 'uttarapadasya ceti vaktavyam' (vA 3966) / tIrodaH / 666 peSaMvAsavAhanadhiSu ca / (6-3-58) udapeSaM pinaSTi / udavAsaH / udavAhanaH / udadhirghaTaH / samudre tu pUrveNa siddham / 667 ekahalAdau pUrayitavye'nyatarasyAm / (6-3-56) udakumbhaH, udakakumbhaH / eka iti 'kartRkaraNe kRtA-' iti samAsaH / RcaH she| zasya zaspratyayaikadezasyAnukaraNAt saptamItyabhipretyodAharati-paccha iti / 'saMkhyaikavacanAcca vIpsAyAm' iti pAdazabdAt zas / 'taddhitazcAsarvavibhaktiH' ityavyayatvam, narivaha lomAdizasya grahaNam , lomAdau pAdazabdasya pAThAbhAvAt / pAdazaH kArSApaNaM dadAtIti / kArSApaNAkhyaparimANavizeSa suvarNAdikaM pAdaM pAdaM dadAtItyarthaH / vA ghoSa / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTepAdasya paditi / niSke ceti / pAdasya paditi zeSaH / udksyodH| udakazabdasya uda ityAdezaH syAd uttarapade saMjJAyAmityarthaH / udamegha iti / udakapUrNameghasAdRzyAt kasyacidiyaM saMjJA / uttarapadasya ceti / uttarapadasya udakazabdasya uda ityAdezaH syAt saMjJAyAmityarthaH / kSIroda iti / kSIram udakasthAnIyaM yasyeti vigrahaH / kSIrodaM sara iti tvasAdhveva, asaMjJAtvAt / peSavAsa / peSamiti Namulantamavyayam / tasminvAsavAhanadhiSu ca parata udakazabdasya udaH syAdityarthaH / asaMjJArtha vacanam / udapeSaM pinaSTIti / udakena pinaSTItyarthaH / 'snehane piSaH' iti Namul / 'kaSAdiSu yathAvidhyanuprayogaH / udavAsa iti / udakasya vAsa iti vigrahaH / udavAhana iti / karaNe lyuT / udakasya vAhaka ityarthaH / udadhirghaTa iti / udakaM dhIyate'sminiti vigrahaH / 'karmaNyadhikaraNe ca' iti kipratyayaH / asaMjJAtvasphoraNAya ghaTa iti vizeSyam / samudre viti / tatra udadhizabdasya saMjJAtvena 'udakasyoda-' iti pUrvasUtreNa siddhamityarthaH / ekahalAdau / RcaHze / 'ze' iti zaspratyayasyadamanukaraNam , lomAdiSu pAdazabdasya pAThAbhAvAnmatvarthe zo na saMbhavatIti bhAvaH / pacchabda iti / 'saMkhyaikavacanAcca vIpsAyAm' iti zas / udamegha iti / sAdRzyAtpuruSasvayaM saMjJA / udapeSamiti / 'mehane piSaH' iti Namul / udadhiriti / udakaM dhIyate'smimiti vigrahaH / 'karma Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhikim-udakasthAlI / pUrayitavye iti kim-udakaparvataH / 668 manthaudanasaktubinduvajrabhArahAravIvaghagAheSu ca / (6-3-60) udamanthaH, udakamanyaH / udaudanaH, udakodana ityAdi / 696 iko hrasvo'jyo gAlavasya / (6-3-61) igantassADyantasya haskho vA syAduttarapade / grAmaNiputraH, prAmaNIputraH / ikaH kim-ramApatiH / aDya iti kim-gaurIpatiH / gAlavagrahaNaM pUjArtham, anyatarasyAm ityanuvRtteH / 'iyaDuvaGbhAvinAmavyayAnAM ca neti vAcyam' (vA 3663) zrImadaH / abhaGgaH / zukrIbhAvaH / 'abhrakuMsAdInAmiti vaktavyam' (vA 3664 ) bhrakuMsaH, bhrakuMsaH / bhrakuTiH, bhrakuTiH / 'bhakAro'nena vidhIyate' iti vyAkhyAntaram / akuMsaH / akuTiH / bhravA kuMso hattvasya ekaikavarNadharmatvAdeva siddhe ekagrahaNAdasaMyuktatvaM labhyate / pUrayitavyaM pUraNAI kumbhAdi / asaMyuktahalAdau pUrayitavyavAcake uttarapade pare udakasya uda ityAdezaH syAdityarthaH / manthaudana / udakasya udAdezo veti shessH| apUrayitavyArthaM vacanam / udamanthaH, udakamantha iti / udakamizro mantha iti vigrahaH / dravadravyasaMpRktAH saklavo manthaH / bharjitayavapiSTAni saktavaH / udaudanaH, udakaudana iti / udakamizra ityarthaH / ityAdIti / udasatavaH, udakasaktavaH / udavindavaH, udkvindvH| udvjrHudkvjrH| udabhAraH, udkbhaarH| udahAraH, udakahAraH / udavIvadhaH, udakavIvadhaH / udagAhaH, udakagAhaH / vIvadhastu jalAdhAharaNayogya ubhayataHzikyaH skandhabAhyaH kASThavizeSaH / iko hrsvH| aGaya iti cchedaH / grAmaNIputra iti / karmadhArayaH SaSThIsamAso vaa| nIdhAtorIkAro'yam, na tu kI pratyaya iti bhaavH| nanu gAlavagrahaNasya vikalpArthakatvaM kiM na syAdityata Aha-anyatarasyAmityanuvRttariti / iyaGavabhAvinAmiti / tadarhANAmityarthaH / shriimdH|bhuubhddng iti / zrIbhrazabdau ajAdipratyaye pare iyavarhAviti bhAvaH / zuklIbhAva iti / abhUtatadbhAve ccipratyaye 'asya cvau' iti Ittvam / "ccau' iti dIrghaH / 'UryAdiviDAcazca' iti nipAtatvAdavyayatvamiti bhAvaH / abhrUkuMsAdInAmiti / bhrazabdasya uvaGbhAvitayA hrasvaniSedho yaH prAptaH sa netyarthaH / akAro'neneti / rAyadhikaraNa ca' iti kipratyayaH / udamantha iti / dravadravyasaMskRtAH saktavo manthaH / 'udakena manthaH' iti vigrahe 'tRtIyA' iti yogavibhAgAtsamAsa iti haradattaH / zulIbhAva iti / 'UryAdicciDAcazca' iti cvyantatvAnnipAtatve'vyayatvam / bhrakuMsa ityAdi / 'bhrakuMsazca bhrakuMsazca bhrakuMsazceti nartakaH' ityamaraH / 'tandrI pramIlo Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 245 bhASaNaM zobhA vA yasya sa strIveSadhArI nartakaH / bhravaH kuTiH kauTilyam / 1000 eka taddhite ca / (6-3-62) ekazabdasya hrasvaH syAttaddhite uttarapade ca / ekasyA AgatamekarUpyam / ekakSIram / 1001 DyApoH saMjJAchandasorbahulam / ( 6-3-63 ) revatiputraH / ajakSIram | 1002 tve ca / ( 6-3-64 ) svapratyaye syAporvA hasvaH / ajatvam, ajAtvam / rohiNisvam, rohiNIdhvam / 1003 SyaGaH samprasAraNaM putrapatyostatpuruSe / (6-1-13) vyaGantasya pUrvapadasya samprasAraNaM syAtputrapatyoruttarapadayostatpuruSe / 1004 samprasAraNasya / ( 6-3 - 136) samprasAraNasya dIrghaH syAduttarapade / 'akuMsAdInAm -' iti vArtike a iti luptaprathamAkaM pRthakpadam / tathA ca bhrakuMsAdInAmavayavo yo bhrazabdaH tasya akAraH antAdezaH syAditi vyAkhyAnAntaramityarthaH / t vA kuMso bhASaNamiti / tattadarthajJApanamityarthaH / 'bhrakuMsazca bhrakuMsazca bhrakuMsaveti nartakaH' ityamaraH, 'bhrakuTirbhrakuTikuTiH striyAm' iti ca / ekataddhite ca / eketi luptaSaSTakam / tadAha - ekazabdasyeti / strIpratyayAntasyeti zeSaH, anyathA hrasvavidhivaiyarthyAt / uttarapade ceti / cakArAttadanukarSa iti bhAvaH / ekasyA Agatam ekarUpyamiti / ' hetumanuSyebhyo'nyatarasyAM rUpyaH' / ekakSIramiti / ekasyAH kSIramiti vigrahaH / GayApoH / uttarapade hrasvaH syAditi zeSaH / revatiputra iti / kasyacitsaMjJeyam / atha chandasyudAharatiajakSIramiti / ajAyAH kSIramiti vigrahaH / 'paramaM vA etatpayo yadajakSIram' iti taittirIye / tve ca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe - tvapratyaye GayAporvA hava iti / ajatvaM rohiNItvamiti / saMjJAtvAbhAvAt chandasyevAyamiti vRtti:,, anuttarapadArthaM vacanam / SyaGaH saMprasAraNam / pratyayagrahaNaparibhASayA SyaGa iti tadantagrahaNam / tadAha-- SyaGantasya pUrvapadasyeti / tasya sUtrasya uttarapadAdhikArasthatve'pi tatpuruSagrahaNena pUrvapadalAbha iti bhAvaH / uttarapadayoriti / idamapi tatpuruSapadalabhyam / yadvA uttarapadAdhikAreNa pUrvapadamAkSipyate / saMprasAraNasya / kuTikuTikuTiH striyAm' iti ca / ekataddhite ca / 'eka' iti luptaSaSThIkam, tadAha - ekazabdasyeti / hrasvavidhAnamasya TAvanta evopayujyate na tu kevale, svabhAvata eva hasvatvAdato vyAcaSTe - ekasyA AgatamityAdi / SyaGaH / iha tatpuruSapadena pUrvapadamuttarapadaM cAkSipyate, tatra SyaGA pUrvapadasya vizeSaNAttadantaM gRhyata ityAha - vyaGantasyeti / putrapatyoruttarapadayoriti / 'putrapatyantayo:' iti G Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 ] siddhAntakaumudI / [ samAsAzrayavidhi kaumudagandhyAyAH putraH kaumudagandhIputraH / kaumudagandhIpatiH / vyavasthitavibhApayA isvo na / 'strIpratyaye cAnupasarjane na' ( pa 27) iti tadAdiniyamapratiSedhAt dIrgha iti / 'ThUlope -' ityatastadanuttariti bhAvaH / uttarapada iti / 'aluguttarapade' iti tadadhikArAditi bhAvaH / kaumudagandhyAyAH putra iti / vigrahavAkyamidam / kumudagandha iva gandho yasya sa kumudagandhiH / ' saptamyupamAnapUrvapadasya bahuvrIhirvAcyo vA cottarapadalopaH' iti bahuvrIhiH, kumudagandhazabde pUrvakhaNDe uttarasya gandhazabdasya lopazca / 'upamAnAca' iti ittvam / kumudagandherapatyaM strI ityarthe tasyApatyamityaN / 'aNiJoranArSayoH -' iti tasya SyaGAdezaH / 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / AdivRddhiH / yaGazcAp / kaumudagandhyAzabda iti bhAvaH / kaumudagandhyAyAH putra iti SaSThIsamAsaH / subluki kaumudagandhyAputra iti sthite SyaGaH saMprasAraNena yakArasya ikAraH / tasya taduttarAkArasya ca 'saMprasAraNAcca' iti pUrvarUpeNa ikAre 'saMprasAraNasya' iti dIrghe kaumudagandhIputra iti rUpamiti bhAvaH / 'halaH' iti dIrghasya tu nAtra prasaktiH, saMprasAraNAt pUrvasya hala: saMprasAraNanirUpitAGgAvayavatvAbhAvAt / kaumudagandhIpatiriti / kaumudagandhyAyAH pattiriti vigrahaH / pUrvavatprakriyA / 'iko sarssyo gAlavasya' iti pAkSikaM havamAzaGkayAha - vyavasthitavibhASayA neti / atra tu vyAkhyAnameva zaraNam / syAdetat / karISaM gomahiSAdipurISam, karISagandha iva gandho yasya sa karISagandhiH, tasyApatyaM strI kArISagandhyA, paramA cosau kArISagandhyA ca paramakArISagandhyA, tasyAH putraH paramakArISagandhIputra ityatrApi SyaGaH saMprasAraNaM tasya dIrghazceti sthitiH / atra saMprasAraNaM durlabham / SyaGaH karISagandhizabdAdeva vihitatvena paramakArISagandhyAzabdasya pUrvapadasya vyaGanta tvAbhAvAtpratyayagrahaNe yasmAtsa vihitastadAdestadantasya ca grahaNAdityata AhastrIpratyaye ceti / SyaGaH striyAM vihitatvAt sa strIpratyayaH / tatazca 'strIpratyaye cAnupasarjane na' iti paribhASayA tadAdiniyamAbhAvAtparamakArISagandhyAzabdo'pi vyAkhyAne tu 'kArISagandhyAparamaputraH' ityAdAvatiprasaGgaH syAditi bhAvaH / saMprasAraraNasya / 'uttarapade' ityadhikriyate / 'ThUlope -' ityato dIrgha ityanuvartate, tadAhadIrghaH syAduttarapada iti / 'halaH' iti dIrgho'tra na pravartate, pratyayasya lukA luptatvenAGgasaMjJAyA apravRtteH / kaumudagandhyAyA iti / kumudagandherapatyaM strI kaumudagandhyA / 'tasyApatyam' ityaNi kRte 'aNiJoH' iti SyaGAdezaH, 'yaGazcAp' / nanu 'kaumudagandhIputraH' ityAdau 'iko havo'Gayo gAlavasya' iti hakhena bhAvyam 1 kvacittu 'saMprasAraNanimittanirUpite' iti pAThaH / 2 'ca sA' iti kvacit / Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [247 paramakArISagandhIputraH / upasarjane tu tdaadiniymaaneh-atikaariissgndhyputrH| 1005 bandhuni bahuvrIhau / (6-1-14) bandhuzabda uttarapade vyakaH samprasAraNaM syAbahuvrIhau / kArISagandhyA bandhurasyeti kArISagandhIbandhuH / bahuvrIhau iti kim-kArISagandhyAyA bandhuH kArISagandhyAbandhuH / krIbanirdezastu zabdasvarUpApekSayA 'mAtammAtRkamAtRSu vA' (vA 3446 ) kArISagandhImAtaH, kArISagandhyAmAtaH / kArISagandhImAtRkaH, kArISagandhyAmAtRkaH / kArISagandhI. mAtA, kArISagandhyAmAtA / ata eva nipAtanAnmAtRzabdasya mAtajAdezaH, 'nadhRtazca' (sU 833) iti kavikalpazca / bahuvrIhAvevedam, neha-kArISagandhyAyA mAtA kaariissgndhyaamaataa| cittvasAmarthyAcitsvaro bhuvriihisvrbaadhte| 1006 iSTakeSIkAmAlAnAM citatUlabhAriSu / (6-3-65) iSTakAdInAM dhyaGanta eveti tatra saMprasAraNe dIrgha ca paramakArISagandhIputra iti rUpamiti bhAvaH / iyaM paribhASA 'dhyaGaH saMprasAraNam ' iti prakRtasUtre bhASye paThitA / tatrAnupasarjanagrahaNasya prayojanamAha--upasarjane viti / kArISagandhyAmatikAntaH atikArISagandhyaH, 'atyAdayaH-' iti samAse, upasarjanahrakhaH / tasya putraH atikaariissgndhyputrH| atra 'strIpratyaye tadAdiniyamo na' iti niSedho na bhavati, anupasarjana eva strIpratyaye tasya niSedhasya pravRtteH / SyaG tvayaM strIpratyayo'tra upasajana eva / atastatra tadAdiniyamasattvAd atikArISagandhyazabdo naiva SyaGanta iti na saMprasAraNamiti bhAvaH / bandhuni bahuvrIhau / kArISagandhIbandhuriti / atra patyuttarapadatvAbhAvAt tatpuruSatvAbhAvAca pUrveNa na prAptiH / mAtanmAtRkamAtRSu veti / vArtikamidam / mAtaca, mAtRka, mAt eSu pareSu vyaGaH saMprasAraNaM vA vaktavyamityarthaH / mAtaci udAharati-kArISagandhImAtaH, kArISagandhyAmAta iti / mAtRzabdasya mAtajAdezaH, adantametat / mAtRke udAharati-kArISagandhImAtRkA, kArISagandhyAmAtRka iti / 'nayatazca' iti kap / mAtRzabde udAharatikArISagandhImAtA, kArISagandhyAmAteti / zaiSikakababhAve rUpam / nanu mAtRzabdasya mAtajAdeze kiM pramANam ? 'navRtazca' iti nityavidhAnAt pAkSikakap ca durlabha ityata Aha-ata eveti / bahuvrIhAvevedamiti / 'bandhuni bahuvrIhau' iti sUtre asya vArtikasya paThitatvAditi bhAvaH / mAtajiti citkaraNaM svarArthamityAha-cittvasAmarthyAditi / iSTakeSIkA / uttarapade ityadhikRtam / tallabdhaM dIrghavidhAnaM tu pakSe sAvakAzamityata Aha-vyavasthitavibhASayeti / neheti / saMprasAraNamiha netyarthaH / atikArISeti / kArISagandhyAmatikrAnto'tikArISa Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhitadantAnAM ca pUrvapadAnAM citAdiSu kramAduttarapadeSu hasvaH syAt / iSTakacitam / pakkeSTakacitam / iSIkatUlam / mujeSIkatUlam / mAlabhArI / utpanamAlabhArI / 1007 kAre satyAgadasya / (6-3-70) mum syAt / styngkaarH| agadaGkAraH / 'prastozceti vaktavyam' (vA 3973) / prastuGkAraH / 'dhenobhavyAyAm' (vA 3675) / dhenumbhvyaa| 'lokasya pRNe (vA 3676) / lokaMpRNaH / pUrvapadamiSTakAdibhirvizeSyate / tadantavidhiH / vyapadezivadbhAvAt teSAmapi grahaNam / uttarapadAdhikArasyApi padAdhikArAbhyupagamAt 'padAnAdhikAre tasya ca tadantasya ca' iti vacamena vA teSAM grahaNam / 'iko hrasvaH-' ityato hrasva ityanuvartate / tadAhaiSTakAdInAM tadantAnAM ceti / iSTakacitamiti / iSTakAdibhizcitamiti vigrahaH / 'kartRkaraNe kRtA-' iti samAsaH / tadantavidheH prayojanamAha-pakkeSTakacitamiti / iSIkatUlamiti / iSIkAyAstUlamiti vigrahaH / tUlamagram , zaSpa. mityanye / muoSIkatUlamiti / mujeSIkAyAstUlamiti vigrahaH / mAlabhArIti / 'supyajAtau-' iti NiniH / hAriSviti pAThAntaram / kAre satyAgadasya / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-mum syAditi / 'arurdviSat-' ityatastadanuvRtteriti bhaavH| satyasya agadasya ca kAre pare mum syAditi phalitam / mumi makAra it / ukAra uccAraNArthaH / mittvAdantyAdacaH paraH / satyaMkAra iti / bhAve ghaJ / satyasya kAra iti vigrahaH / zapathakaraNamityarthaH / agadaMkAra iti / gado rogaH, tasyA bhAvaH agadaH / arthAbhAve'vyayIbhAvena saha tatpuruSasya vikalpokteH / agadasya kAra ityarthaH / astozceti / kAre mumiti zeSaH / astuMkAra iti / astviti tibantapratirUpakamavyayamabhyupagame vartate / dhenoriti / mum vaktavya iti zeSaH / dhenubhavyeti / navaprasavAt prAgiyamuktiH / bhaviSyantI dhenurityarthaH / 'bhavyageya-' iti kartari nipAtanAt kRtyapratyayaH / dhenuzvAsau bhavyA ceti viprahaH / mayUravyasakAgandhyaH, tasya putraH / iSTakacitamiti / 'kartRkaraNa kRtA-' iti tRtIyAsamAsaH / pakkeSTakacitamiti / padAdhikArAttadantavidhiH pravartata iti bhAvaH / mAlabhArIti / 'mAlAM bibharti' ityarthaH / 'suSyajAtI-' iti nniniH| 'hAriSu' iti pAThAntaram / kAre satyA / 'arurdviSat-' ityato'nuvartanAdAha-mum syAditi / satyaMkAraH zapathakaraNam / azapathe'pi 'satyAdazapathe' iti DAcaM bAdhitvA paratvAnmumeva / agadaMkAro vaidyaH / astuMkAro'bhyupagamaH / astviti tiGantapratirUpakamavyayam / dhenumbhavyati / bhaviSyantI dhenurityarthaH / 'bhavyageya-' iti nipAtanAtkartari kRtyaH / dhenuzcAsau bhavyA ceti vigrahaH / gautamasmRtau tu 'adhenubhavyA' HTHHTHER HEALTH Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [246 pRNa iti mUlavibhujAditvAtkaH / 'itye'nabhyAzasya' (vA 3677) / anabhyAzamityaH / dUrataH parihartavya ityarthaH / 'bhrASTrAgnyorindhe (vA 3678) bhrASTramindhaH / amimindhaH / 'gile'gilasya' (vA 3676) / timizilaH / agilasya kim-gilagilaH / 'gilagile ca' (vA 3680) / timiGgilagilaH / 'uSNabhadrayoH karaNe' ( vA 3981) / uSNaGkaraNam / bhadrakaraNam / 1008 rAtreH kRti vibhASA / (6-3-72) kRdante pare / rAtricaraH, ditvAd bhavyAzabdasya paranipAtaH / lokasya pRNa iti / mumvaktavya iti zeSaH / nanu lokaM pRNAtIti vigrahe karmaNyaNi laghUpadhaguNe raparatve parNa iti syAdityata zrAha-pRNa iti mUlavibhujAditvAt ka iti / itye'nabhyAzasyeti / mum vaktavya iti zeSaH / anabhyAzamitya iti / abhyAzaH samIpam , anabhyAzaM dUram , dvitIyAntamidam / irAdhAtoH prApaNArthakAd 'etistuzAs-' ityAdinA kyap / 'gamyAdInAmupasaMkhyAnam' iti dvitIyAsamAsaH / subluki mum / dUraM prApayi. tavyaH, na tu samIpamityartha manasi nidhAyAha -dUrataH parihartavya iti / bhrASTrAgnyorindha iti / mum vaktavya iti zeSaH / bhrASTramindha iti / bhrASTra dhAnAdibharjanAha~ pAtram, tad indhe tApayatIti bhrASTramindhaH, karmaNyaNi upapadasamAsaH / subluki, mum / agnimindha iti / agniM prajvalayatItyarthaH / gile'gilasyeti / agilasyeti cchedaH / gile pare gilabhinnasya mum vAcya ityarthaH / timiGgila iti / 'gR nigaraNe' / timirmatsyavizeSaH / taM gilatIti mUlavibhujAditvAt kaH / 'Rta iddhAtoH' iti ittve raparatve 'aci vibhASA' iti latvam , upapadasamAsaH, subluki mum / gilagila iti / ayamapi matsyavizeSaH / gilagile ceti / agilasya mum vAcya ityarthaH / timiGgilagila iti / gilaM gilatIti gilagilaH, timInAM gilagila iti vigrahaH / saMbandhasAmAnye SaSThI / timiSu gilagila iti nirdhAraNasaptamI vA / 'saMjJAyAm' iti saptamIsamAsaH / uSNabhadrayoH karaNa iti / mum vAcya ityarthaH / uSNaGkaraNam , bhadraGkaraNamiti SaSThIsamAsaH / rAtreH kRti vibhASA / asya uttarapadAdhikArasthatvena 'pratyayagrahaNe ityatra 'ArSatvAnmumna' iti bodhyam / lokampRNa iti / pRNadhAtuH prINanArthaH / 'pRNatiH pUraNakarmA' iti tu hrdttH| anabhyAzamitya iti / abhyAzaM samIpaM tadbhinnamanabhyAzam / 'etistuzAstrajuSaH' iti iNaH kyap / bhrASTramindha iti / karmaNyaNi upapadasamAsaH / evamagnimindho'pi / gile'gilasyeti / 'gilazabde uttarapade agilasya mum' ityarthaH / timigila iti| matsyavizeSaH / giratermUlavibhujAditvAtkaH / 'aci vibhASA' iti latvam / gilagile ceti / 'gilaM Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhirAtricaraH / rAtrimaTaH, rAjyaTaH / akhidarthamidaM sUtram / khiti tu 'arurdviSat-' (sa 2642) iti nityameva vakSyate / rAtrimmanyaH / 1006 sahasya saH saMjJAyAm / (6-3-78) uttarapade / sapalAzam / saMjJAyAM kim-sahayudhvA / 1010 granthAntAdhike ca / (6-3-76) anayorarthayoH sahasya saH syAduttarapade / samuhUrta jyotiSamadhIte / sadroNA khArI / 1011 dvitIye caanupaakhye| tadantagrahaNam' iti tu iha na bhavati / kRtI dhAtuprakRtikatvena rAtreH kRtaH asaMbhavAt tadantavidhirityabhipretya Aha-kRdante para iti / rAtrairmum vA syAdityarthaH / rAtrizcaraH, rAtricara iti / supyupapade careSTaH, upapadasamAsaH, subluki pakSe mum| rAtrimaTaH, rAyaTa iti / supyupapade mUlavibhujAditvAt kaH / uppdsmaasH| sublupakSe mum / nanu rAtrimmanya ityatrApi mumvikalpaH syAdityata AhaakhidarthamidaM sUtramiti / khiti tviti / khiti tu imaM mumvikalpaM bAdhitvA pUrvavipratiSedhena 'arurdiSadajantasya-' iti nityameva mumo vidhAnaM kRdadhikAre vakSyata ityarthaH / rAtrimmanya iti / 'zrAtmamAne khazca' iti khaza / svazaH zittvena sArvadhAtukatvAt tasmin pare 'divAdibhyaH zyan' iti zyani khittvAnnityaM mumiti bhAvaH / sahasya sH| uttarapada iti / zeSapUraNenoktamidam / saha ityasya sa ityAdezaH syAduttarapade ityarthaH / 'vopasajenasya' ityasyApavAdaH / sapalAzamiti / 'tena sahaiti bahuvrIhiH / vanavizeSasya saMjJeyam / sahayudhveti / 'sahe ca' iti kvanip / asaMjJAtvAnna sabhAvaH / granthAntAdhike ca / granthAntazca adhikazceti samAhAradvandvaH / anayorarthayoriti / vidyamAnasyeti zeSaH / samuhUrtamiti / muhUrtavidhiparagranthaparyantaM jyotiHzAstramadhIta ityarthaH / antavacane avyayIbhAvaH 'avyayIbhAve cAkAle' ityatra kAlaparyudAsAdaprApte sabhAve granthAntagrahaNam / sadroNA khArIti / droNaparimANAdadhikatyarthaH / mayUravyaMsakAditvAt sahazabdasyAdhikavAcinaH samAsaH sabhAvazca / gilati iti gilagilaH, timInAM gilagilaH' iti vigrahe idamArabdham / rAtre kRti / uttarapadAdhikAre pratyayagrahaNe tadantagrahaNAbhAve'pi rAtrizabdAparatra kRto'saMbhavAtkRdanta uttarapade ayaM vidhirityAzayenodAharati-rAtricara iti / yadyapyAcArakkibantAt NvulAdiH saMbhavati, tathApi vilambitopasthitikatvAtsa na gRhyata iti bhaavH| nityameveti / pUrvavipratiSedheneti bhAvaH / rAtrimmanya iti / 'AtmamAne khazca' iti khaz sArvadhAtukatvattasminpare zyan / sahayudhveti / 'sahe ca' iti kvanipa / striyAmapi 'vano na hazaH' iti niSedhAt GIbrau na / samuhUrtamiti / antavacane'vyayIbhAvaH / 'avyayIbhAve cAkAle' ityatra kAlaparyudAsAdaprApte sabhAve Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [251 (6-3-80) anumeye dvitIye sahasya saH syAt / sarAsIkA nishaa| rAkSasI sAkSAdanupalabhyamAnA nizayAnumIyate / 1012 samAnasya cchandasyamUrdhaprabhRtyudarkeSu / (6-3-84) samAnasya saH syAduttarapade, na tu mUrdhAdiSu / 'manu bhrAtA sagarmyaH / anu sakhA sayathyaH / yo naH sanutyaH / ' 'tatra bhavaH' itya 'sagarbhasayUthasanutAyan' (sU 3460) / pramUrdhAdiSu kim-samAnamUrdhA / samAnamUrdhA / samAnaprabhRtayaH / samAnodarkAH / samAnasya iti yogo vibhajyate / tena sapakSaH sAdhayaM sajAtIyamityAdi siddhamiti kAzikA / athavA sahazabdaH dvitIye cAnupAkhye / apradhAne'sahAye dvitIyazabdo lAkSaNikaH / upAkhyAyate pratIyate upalabhyate ityupAkhyam , tadanyadanupAkhyam , anumeyamiti yAvat / tadAhaanumeya iti / sahAyavAcinyuttarapade parata ityarthaH / sarAkSasIkA nizeti / 'tena saha-' iti bhuvriihiH| 'navRtazca' iti kap / anumeyarAkSasIsahitA nizetyarthaH / tadAha-rAkSasI sAkSAditi / samAnasya / natu mUrdhAdiSviti / mUrdhan , prabhRti, udarka eSu pareSu netyarthaH / sagarghya iti / samAne garbhe bhava ityarthaH / sayathya iti / samAne yUthe bhava ityarthaH / sanutya iti / samAna nute bhava ityrthH| sarvatra 'taddhitArtha-' iti samAse samAnasya sabhAvaH / samAnamUrdhati / samAno mUrdhA yasyeti vigrahaH / samAnaprabhRtaya iti / samAnaH prabhRtirAdyavayavo yeSAmiti vigrahaH / samAnodarkA iti / samAna udoM yeSAmiti vigrahaH / taittirIye 'sajUrRtubhiH sajUrvidhAbhiH, sarvasubhiH sajUdevaiH, sajUrudraH, sajUrAdityaiH, sajUrvizvairdevaiH, sanardevairvayonAragnaye tvA vaizvAnarAyAzvinAdhvaryu sAdayatAmiha tvA' iti mantrAH saMsRSTAH paJca paThitAH / paJcasvapi mantreSu sajUrRtubhiH sajUrvidhAbhirityayamAdyavayavaH, sajUdevairvayonAthairityantAvayavazca samAnaH, sajUrvasubhiH ityAdipaJcAnAm ekaikasya krameNa ekaikasmin mantre madhye niveza iti yAjJikamaryAdA / nanu loke sapakSAdizabdeSu kathaM samAnasya sabhAva ityata Aha-samAnasyeti yogo vibhajyata iti / tathA ca samAnasya saH syAditi vAkyAntaraM saMpadyate / tatra chandasItyabhAvAlloke'pi kvacidbhavatIti labhyata iti bhAvaH / sapakSa iti / samAnaH pakSo yasyati vigrahaH / sAdharmyamiti / samAno dharmo yasya sa sadharmA, samAnasya sabhAvaH / tasya bhAvaH sAdharmyam / brAhmaNAditvAt pyaJ / sajAtIyamiti / samAnA jAtiryasya iti vigrahaH / granthAntagrahaNam / dvitIye / 'apradhAno yaH sa dvitIyaH' iti lokaprasiddham , upAkhyaM pratyakSaM tadbhinnamanumeyaM tadAha-anumeya iti / sarAkSasIketi / 'nAtazca iti kam / yogo vibhajyata iti / etadarthameva chAndasamapi 'samAnasya Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhisadhzavacano'sti, sadRzaH sakhyA sasakhIti yathA / tenAyamasvapadavigraho bahuvrIhiH / samAnaH pakSo'syetyAdi / 1013 jyotirjanapadarAtrinAbhinAmagotrarUpasthAnavarNavayovacanabandhuSu / (6-3-85) eSu dvAdazasUttarapadeSu samAnasya saH syAt / sajyotiH / sajanapada ityAdi / 1014 caraNe brahmacAriNi / (6-3-86) brahmacAriNyuttarapade samAnasya saH syAccaraNe samAnasvena gamyamAne / caraNaH zAkhA / brahma vedaH, tadabhyayanArtha vratamapi brahma, tavaratIti brahmacArI, samAnasya saH, sbrhmcaarii| 1015 tIrthe ye / (6-3-87) samAnasya sabhAvaH / 'jAtyantAccha bandhuni' iti chaH / ityAdIti / saMgrAma ityAdisaMgrahaH / yogavibhAgasya bhASyAdRSTatvAd yuktyantaramAha-athaveti / teneti / tena sadRzavacanena sahazabdena bahuvrIhirityanvayaH tathA ca 'vopasarjanasya' iti sahasya sabhAva iti bhAvaH / nanu tarhi samAnaH pakSo yasya iti kathaM vigrahaH / sahazabdasyaiva vigrahe pravezaucityAdityata Aha-asvapada iti / vRttAveva sahazabdaH sadRzavacana iti bhAvaH / jyotirjanapada / acchando'rtha vacanamidam / sajyotiriti / samAnaM jyotiryasyeti vigrahaH / evaM sajanapada ityAdIti / sarAtriH, sanAbhiH, sanAmA, sagotraH, sarUpaH, sasthAnaH, savarNaH, savayAH, savacanaH, sabandhuH / caraNe brahmacAriNi / samAnasyeti sa iti cAnuvartate / uttarapada ityadhikRtam , tadAhabrahmacAriNyuttarapade samAnasya saH syAditi / caraNe iti saptamI samAnasyetyatrAnveti / caraNa vidyamAnasyetyarthaH / phalitamAha-caraNe samAnatvena gamyamAna iti / tatra caraNapadaM vyAcaSTe-caraNaH zAkheti / vaidikaprasiddhirevAtra mUlam / brahmacAripadaM nirvaktumAha-brahma veda iti / 'vedastattvaM tapo brahma' ityamaraH / tazcaraNArthamiti / tasya vedasya caraNam adhyayanaM taccaraNam , vratamapi brahmazabdena vivakSitamityarthaH / gauNyA vRttyeti zeSaH / taccaratIti / tad vrataM carati anutiSThatItyarthe brahmacArizabda ityarthaH / 'supyajAtI-' iti NiniH / samAnasya sa iti / samAno brahmacArIti karmadhAraye sati prakRtasUtreNa samAnasya sabhAve cchandasi' iti sUtramihopanyastamiti bhAvaH / bahuvrIhiriti / tena 'vopasarjanasya' iti sahasya sabhAvaH prApnotIti bhAvaH / sajyotiriti / samAna jyotirasyeti bahuvrIhiH / yasmin jyotiSi Aditya nakSatre vA saMjAtaM tadastamayaparyantamanuvartamAnamAzauca sajyotiH ityucyate / iha 'samAnamadhyamadhyamavIrAzca' iti pratipadokta eva samAso na gRhyate, 'sarUpANAmekazeSaH-' iti liGgAt / kiMtu bahuvrIhirapi iti haradattaH / brahmacArIti / 'vrate' iti NiniH sabrahmacArIti / samAno brahmacArI Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 253 tIrthe uttarapade yAdau pratyaye vivakSite samAnasya saH syAt / satIrthyaH - ekagurukaH / 'samAnatIrthe vAsI' (sU 1658 ) iti yatpratyayaH / 1016 vibhASodare / (6-3-88) yAdau pratyaye vivakSita ityeva / sodaryaH, samAnodaryaH / 1017 dRgdRzavatuSu / (6-3-81) sadRk / sadRzaH / 'dRte ceti vakravyam' (vA 3112) sadRkSaH / vaturuttarArthaH / 1018 idaMkimorIzkI / ( 6-3-60) dRgdRzavatuSu sati sabrahmacArIti rUpamityarthaH / samAnatvaM ca vedadvArA bodhyam / tathAca samAnavedAdhyayanArthaM vratacArIti phalito'rthaH / bhASye tu samAne brahmaNi vrataM caratItyarthe careNiniH vratazabdasya lopazca atra nipAtyata ityuktam / tIrthe ye / yazabdAd akArAntAtsaptamyekavacanam, akAro na vivakSitaH, pratyaya iti vizeSyamadhyAhAryam / 'yasmin vidhiH-' iti tadAdividhiH / tadAha -- yAdau pratyaya iti / nAtra yapratyayAnta tIrthazabde pare iti vyAkhyAtuM zakyate, 'samAnatIrthe vAsI' iti samAnatIrthazabdAt kRtasamAsAdeva (vAsIti taddhitArthe) yapratyayavidhAnAt / sa ca yapratyayaH antaraGge samAve kRta eva bhavati / 'samarthAnAM prathamAdvA' iti sUtreNa pariniSThitAdeva taddhitotpattervadayamANatvAt kRte'pi sabhAve ekadezavikRtanyAyena bhUtapUrvagatyA vA samAnatIrthazabdasattvAt / ato yapratyayaparakatvaM samAnazabdasya kathamityata Aha-vivakSita iti / satIrthya iti / samAne tIrthe vAsItyarthaH / atra sAmIpye saptamI / samAnazabdastvekaparyAyaH / tIrthazabdo gurau, tadAha - eka guruka iti / taddhitArtha samAsapravRttaye taddhitaM darzayati - samAneti / 'nipAnAgamayostIrthamRSijuSTajale gurau' ityamaraH / vibhASodare / udarazabde pare samAnasya sabhAvo vA syAdityarthaH / ityeveti / anuvartata evetyarthaH / dRgdRzavatuSu / samAnasya sa iti zeSaH / sadRk sadRza iti / samAno dRzyata ityarthe 'samAnAnyayozca' iti dRzeH kvin kaJ ca / dRkSe ceti / ityarthaH / brahmacAriNazca samAnatvaM brahmaNaH samAnatvAt / tatazca 'samAne brahmaNi vratacArI' iti phalito'rthaH / tIrthe ye / akAro na vivakSitaH / pratyaya iti vizeSyaM tu vyAkhyAnAllabhyate / tena ' yasminvidhiH -' iti tadAdividhirityAha- yAdau pratyaya iti / vivakSita iti / uttarapadamAtranimittaH samAso'ntaraGgaH, samAsa prakRtikasubantAttu yatpratyayaH, atastasya paratvaM na saMbhavatItyAzayenedamuktam / sodarya iti / 'samAnodare zayitaH' ityarthe pratyayAtprAk samAnasya sabhAve kRte 'sodrAdyaH' iti yaH / sabhAvAbhAvapakSe tu 'samAnodare zayita zro codAttaH' iti yati samAnodaryaH / sadRk / sadRza iti / 'samAnAnyayozceti vaktavyam' iti dRzeH kvinakaJau / 1 'kRtasamAsAdeva' ityasyAdau kvacit ' taddhitArtha -' iti iti pAThaH / 2 ayaM koSTAntargataH pAThaH kvacinnAsti / 1 I Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 ] siddhAntakaumudI / [ samAsAzrayavidhi / idama Iz kimaH kI syAt / IdRk / IdRzaH / kIdRk / kIdRzaH / vatUdAharaNaM vacyate / 'dRtre ceti vaktavyam' (vA 3662) IdRtaH / kIdRkSaH | 'zrA sarvanAmnaH' (sU 430 ) / 'hatte ca' (vA 3612) tAdRk / tAdRzaH / tAvAn / tAdRkSaH / dIrghaH, move / amUdRzaH / amUdRk / zramUdRtaH / 1016 samAse 'GguleH saGgaH / ( 8-3-80 ) aGgulizabdAtsaGgasya sasya mUrdhanyaH syAtsamAse / aGguliSaGgaH / samAse kim - zraGguleH saGgaH / 1020 bhIroH sthAnam / ( 8-3-81 ) bhIruzabdAtsthAnasya sasya mUrdhanyaH syAtsamAse / bhIruSThAnam / asamAse tu bhIroH sthAnam / 1021 jyotirAyuSaH stomaH / ( 8-3-83) zrAbhyAM stomasya sasya mUrdhanyaH samAse jyotiSTomaH / zrAyuSTomaH / samAse kim-jyotiSaH stomaH / 1022 suSAmAdiSu ca / ( 8-3-18) sasya mUrdhanyaH / zobhanaM sAma yasya suSAmA / suSandhiH / 1023 eti saMjJAyAmagAt / ( 8-3-66 ) . ( ga 182 ) sasya mUrdhanyaH / hariSeNaH / eti kimsamAnasya satvamiti zeSaH / sadRkSa iti / 'kso'pi vAcyaH' iti dRzeH ksaH / vaturuttarArtha iti / yattadetebhyaH parimANe vatupaH samAnazabdAdasaMbhavAditi bhAvaH / idaMkimorIzkI / Iz kI iti dve pade / IdRk, IdRza iti / idamiva dRzyate ityarthe tyadAdiSu dRzeH kvinkayau / IzaH zittvaM sarvAdezatvAya / vakSyata iti / taddhitaprakaraNe iyAn ityudAharaNaM vakSyata ityarthaH / dRkSe ceti / idaMkimoH IzkI vaktavyau iti zeSaH / A sarvanAmna iti / A iti luptaprathamAkram / tAdRk, tAdRza iti / tadiva dRzyata ityarthe 'tyadAdiSu dRzaH -' iti kvinkatrau / tado dakArasyAsve savarNadIrghaH / tAvAniti / tat parimANamasyeti vigrahe 'yattadetebhyaH-' iti vatup / tAdRkSa iti / tadiva dRzyata iti vigrahaH / amUhagityatra prakriyAM darzayati-dIrgha iti / dasa ttve kRte savarNadIrghaH / tata Uttramatve ityarthaH / aH seriti vyAkhyAne'pi zrakAreNa zrAkArasyApi grahaNAd Uttvamatve / samAse'GguleH saGgaH / bhIroH sthAnam / jyotirAyuSaH stomaH / atra trisUtryAm aGguleH saGgaH, bhIroH sthAnam, jyotiSaH stomaH, AyuSaH stoma ityAdyarthe pratyAsattyA tayoH padayoH samAse sati uttarapadasthasya sasya Sa ityarthaH / tad dhvanayan pratyudAharati -- zraGguleH saGga ityAdi / neha 'ieko:' ityanuvartate, vyAkhyAnAt / suSAmAdiSu ca / spaSTam / eti saMjJAyAmagAt / ekAre pare sasya SaH dIrgha iti / sa tve kRte savarNadIrgha ityarthaH / etacca pUrvottarodAharaNAnvayi / bhIroH sthAnamiti / visarjanIyavyavadhAne'pi SatvaprAptirasti / jyotiSaH stoma Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [255 harisaktham / saMjJAyAM kim-pRthusenaH / agakArAt kim-viSvaksenaH / iekoH ityeva / sarvasenaH / 1024 nakSatrAdvA / (8-3-100) (ga 183) / eti sasya saMjJAyAmagakArAnmUrdhanyo vA / rohiNISeNaH, rohiNIsenaH / agakArAt kim-zatabhiSaksenaH / prAkRtigaNo'yam / 1825 aSaSThyatRtIyAsthasyAnyasya dugAzIrAzAsthAsthitotsukotikArakarAgaccheSu / (6-3-66) anyazabdasya dugAgamaH syAdAzIrAdiSu pareSu / anyadAzIH / anyadAzA / anydaasthaa| anyadAsthitaH / anyadutsukaH / anyadUtiH / anydraagH| anyadIyaH / aSaSThItyAdi kim- anyasyAnyena vAzIranyAzIH / 'kArake ke ca nAyaM niSedhaH' (vA 5048 ) / anyasya kaarko'nytkaarH| anyasyAyamanyadIyaH / gahAderAkRtigaNatvAcchaH / 1026 arthe vibhASA / (6-3-100) anyadarthaH / anyArthaH / 1027 koH kattatpuruSe'ci / (6-3-101) ajAdAvuttarapade / kutsito'zvaH kadazvaH / kadabam / tatpuruSe kim-kUSTro rAjA / 'trau ca (vA 3968) kutsitAtrayaH kstryH| 1028 rathavadayozca / (6-3-102) kadrathaH / kadvadaH / 1026 tRNe ca jAtau / (6-3-103) kattRNam / syAdityarthaH / nakSatrAdvA / spaSTam / aSaSThayatRtIyAsthasya / aSaSThayAm atRtIyAyAM ca paratastiSThatIti aSaSThayatRtIyAsthaH, tasya aSaSThItRtIyAntasyetyarthaH / aSaSTItRtIyAsthasyetyeva siddhe nadvayopAdAnaM spaSTArtham / AzIrAdigviti / AzIH, AzA, AsthA, Asthita, utsuka, Uti, kAraka, rAga, cha ityeteSu ityarthaH / duki kakAra it / ukAra uccAraNArthaH / kittvAdantAvayavaH / anyadAzIrityAdayaH karmadhArayAH / nAyaM niSedha iti / 'aSaSThayatRtIyAsthasya' iti niSedhaH kArakacchayo stItyarthaH / bhASyotamidam / artha vibhASA / anyasya dugiti zeSaH / koH kattatpuruSe'ci / kat iti cchedaH / zeSapUraNana sUtraM vyAcaSTe-ajAdAvuttarapada iti / kadazvaH, kadannamiti / 'kugati-' iti samAsaH / kUSTro rAjeti / kutsita uSTro yasyeti bahuvrIhitvAd na kadAdezaH / trau ceti / trizabde pare kadAdezo vaktavya ityarthaH / uttarapadasyAjAditvAbhAvAd vacanam / rathavadayozca / 'koH kattatpuruSe-' iti / iha 'jyotiHstomo'yam' iti pratyudAhartumucitam / eti saMkSAyAmiti / suSAmAdyantargaNasUtrametat / evaM 'nakSatrAdvA' itypi| viSvaksena iti| carvasyAsiddhatvAdkAreNa vyavadhAnamastIti bhAvaH / asssstthy| anyadAzIrityAdayaH krmdhaaryaaH| nAyaM niSedha iti / etacca 'aSaSThItRtIyAsthasya-' ityeva siddhe niSedhAnityatvajJApanArthAd dvirnana upAdAnAllabhyata ityaahuH|au ceti / anajAdyarthamidaM vArtikam , Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 ] siddhAntakaumudI / [ samAsAzrayavidhi 1030 kA padhyakSayoH / ( 6-3 - 1904 ) kApatham / kAlaH / zratazabdena tatpuruSaH, zrakSizabdena bahuvrIhirvA / 1031 ISadarthe / ( 6-3 - 105) ISajjalaM kAjalam / zrajAdAvapi paratvAskAdeza:: - kAmlaH / 1032 vibhASA puruSe / (6-3-106) kApuruSaH, kupuruSaH / zraprAptavibhASeyam / ISadarthe hi pUrvavipratiSedhAnnityameva / ISatpuruSaH kApuruSaH / 1033 kavaM coSNe / ( 6-3 - 107 ) uSNazabde uttarapade kabaM kA ca vA syAt / kavoSNam, koSNam, kaduSNam / 1034 pRSodarAdIni yathopadiSTam / ( 6-3 - 106 ) pRSodaraprakArANi iti zeSaH / kadrathaH, kadvada iti / 'kugati -' iti samAsaH / vadatIti vadaH / kutsito vadaH kadvadaH / tRNe ca jAtau / tRNazabde koH katsyAd jAtau vAcyAyAm / kattRNAmiti / tRNajAtivizeSo'yam / 'astrI kuzaM kutho darbhaH pavitramatha kattRNam' ityamaraH / kA pathyakSayoH / pathin, akSa anayoH parataH koH kA ityAdezaH syAdityarthaH / kApathamiti / kutsitaH panthA iti vigrahaH / ' kugati -' iti samAsaH / 'RkpU:-' ityapratyayaH / 'pathaH saMkhyAvyayAdeH' iti napuMsakatvam / kApatha iti pAThe tu bahuvrIhiH / kAkSazabde samAsaM darzayati- akSazabdena tatpuruSa iti / kutsitamakSamindriyamiti vigrahe 'kugati -' iti samAsa ityarthaH / akSizabdeneti / kutsite akSiNI yasyeti vigrahe 'bahuvrIhau sakthyadaNoH -' iti SajityarthaH / ISadarthe / ISadarthe vidyamAnasya koH kA ityAdezaH syAdityarthaH / ISajjalaM kAjalamiti / ISad jalamiti vigrahe 'kugati -' iti samAsaH / nityasamAsatvAd svapadavigrahapradarzanam / kutsita AmlaH kAmla ityatra 'koH kattatpuruSe'ci' iti kadAdezamAzaGkayAha - ajAdAvapIti / vibhASA puruSe / koH kA ityAdeza iti zeSaH / aprAptavibhASeti / nanu ko ISadarthakatve sati ISadarthe' iti nitye kAdeze prApte vikalpa saMbhava ityata Aha--- ISadarthe hIti / vRttyanusAreNedamuktam, pUrvavipratiSedhasya bhASyAnuktatvAt / kavaM copaNe / kavaM kA ca veti / vibhASetyanuvRtteriti bhAvaH / ubhayAbhAve kadAdezaH / tathAca rUpatrayam / tadAha - koSNam, kavoSNam, kaduSNam iti / pRSodarAdIni yathopadiSTam / Adizabdo na prabhRtivAcI, gaNapAThe pRSodarAdipAThasyAdarzanAd yathopadiSTapadasya vaiyarthyAcca / kiMtu prakAravAcI, 'katryAdibhyo DhakaJ' iti nirdezenaiva siddham / kApathamiti / kutsitaH panthAH / 'RkpUrabdhU:-' iti samAsAntaH / ' pathaH saMkhyAvyayAdeH' iti napuMsakatvam / aprAptavibhASeti / 'ISadarthe' ityasyAnanuvRtteriti bhAvaH / pRSodaraprakArANIti / 1 'ityajityarthaH' ityanyatra pAThaH / | Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 257 ziSTairyathozcaritAni tathaiva sAdhUni syuH / pRSadudaraM pRSodaram, talopaH / vArivAhako valAhakaH, pUrvapadasya vaH, uttarapadAdezca latvam / 'bhavedvarNAgamAddhaMsaH siMho varNaviparyayAt / gUDhoramA varNavikRterva nAzAspRSodaram / ' 'dikchbdebhyastIrasya tArabhAvo vA' (vA 3366) dakSiNatAram, dakSiNatadAha - pRSodaraprakArANIti / prakAraH sAdRzyam, tacca zAstroktalopAgamAdezAdirahitatvena bodhyam / vyAkaraNazAstrAgRhItAnIti yAvat / upapUrvako diziruccAraNArthaH / bhAve ktaH / upadiSTamupadezaH, uccAraNam, tadanatikramya yathopadiSTam / padArthAnativRttAvavyayIbhAvaH / ziSTairityadhyAhAryam / tathAca phalitamAha -- ziSTairyathoccAritAni tathaiva sAdhUnIti / ziSTAstu zabdatattvasAkSAtkAravanto yogina iti bhASyayayoH spaSTam / talopa iti / SaSThIsamAse subluki talope 'AdguNaH ' iti bhAvaH / pUrvapadasyeti / vArivAhakazabde vArizabdasya pUrvapadasya vakAraH sarvAdezaH / vAhakazabda uttarapadaM tadAdervakArasya lakArAdeza ityarthaH / bhavedvarNAgamAsa iti / hasadhAtoH pacAdyaci anukhArAgame haMsa iti rUpamityarthaH / hanadhAtoraci samAgame 'nazcApadAntasya -' iti anusvAra ityanye / siMho varNaviparyayAditi / 'hisi hiMsAyAm' ityataH pacAdyaci idittvAnnum / 'nazca-' ityanusvAraH / hakArasya sakAraH, sakArasya hakArazca / siMha iti rUpamityarthaH / yadyapi haMsasiMhayoruNAdau vyutpattiruktA, tathApyugAdisUtrANAM zAkaTAyanapraNItatvena zAstrAntaratvAdiha vyutpAdanaM na doSa ityAhuH / gUDhotmA varNavikRteriti / gUDha AtmA yasyeti bahuvrIhau uttarapadAderAkArasya ukAre dvaNe rUpamiti bhAvaH / varNanAzAtpRSodaramiti / pRSad udaramityatra takAralope sati AdgaNe pRSodaramiti zrAdizabdo hi na vyavasthAvacanaH, yathopadiSTapadAnarthakyAditi bhAvaH / ziSTairiti / adhyAhAralabhyamidam / 'yathopadiSTam' ityatra yathArthe'vyayIbhAvaH / upadizizvoccAraNakriyaH / ' yAni yAni ziSTairupadiSTAni' ityarthaH / evaM sthite phalitamAha yathozcAritAni tathaiveti / samAsapadaviSayakamidam / uttarapadAdhikArAt / niruktAdizAstrasiddhAnAmasamAsapadAnAm 'uNAdayo bahulam' ityeva siddhezca / yadyapi samAsaviSayaka - meveti niyamo na yujyate, haMsa siMhazabdayorapi prAcAM kArikAyAmudAhRtatvAt, tathApi tatkArikAyAM yathAzabdAdhyAhAreNa dRSTAntapradarzanArthaM tayorupanyAsaH kRto na tu prakRtasUtrodAharaNatveneti niyamoktiH samyagevetyAhuH / varNAgamAditi / hanteH pacAdyAce samAgamaH / viparyayAditi / hiMsestu pacAdyaci hakAra sakArayoH sthAnavyatyayaH / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhitIram / uttaratAram , uttaratIram / 'duro dAzanAzadamadhye svamuttarapadAdeH STutvaM ca' (vA 4001) duHkhena dAzyate dUDAzaH / duHkhena nAzyate dUNAzaH / duHkhena dabhyate dUDabhaH / khala tribhyaH / dambhernalopo nipAtyate / duHkhena dhyAyatIti dUDhayaH / 'pAtazca-' (sa 2818) iti kaH / bruvanto'syAM sIdantIti bRsii| bruvacchabdasya bR zrAdezaH / saderadhikaraNe DaT / prAkRtigaNo'yam / 1035 saMhitAyAm / (6-3-114 ) adhikAro'yam / 1036 karNe lakSaNasyAbhavatItyarthaH / dikchabdebhyastIrasyeti / vArtikamidam / duro dAzeti / idamapi vArtikam / dur ityasya dAza, nAza, dama, dhya ityeteSu pareSu utvam uttarapadAdeH STutvaM ca vaktavyamityarthaH / dUDAza iti / dur dAza iti sthite rephasyotve savarNadIrghaH, dAzerdakArasya STutvena ddkaarH| dUNAza iti / dur nAza iti sthite rephasya utvaM savarNadIrghaH / nAzernakArasya STutvena Natvam / dUDabha iti / dur dabha iti sthite rephasya utvaM savarNadIrghaH / dabhedakArasya STutvena DakAraH / khala tribhya iti / 'dAca dAne 'Naza adarzane' NyantaH, 'dam hiMsAyAm' iti tribhyo dhAtubhyaH 'ISaddussuSu-' iti khalapratyaya ityarthaH / nanu kGitparakatvAbhAvAt kathamiha 'aniditAm-' iti nalopa ityata Aha-dambhenalopo nipAtyata iti / dUDhya iti / dur dhya iti sthite rephasya utvaM savarNadIrghaH, dhasya STutvena Dhatvam / Atazceti / 'dhyai cintAyAm' 'Atazcopasarge' iti kapratyaye 'Adeca upadeze-' iti Attve 'Ato lopa iTi ca' ityAllope dhyazabda ityarthaH / saderiti / saddhAtoH adhikaraNe'rthe DaTi DittvasAmarthyAdabhasyApi Terlope sa iti rUpam / bruvat sa iti sthite upapadasamAse subluki bruvacchabdasya bR ityAdeze bRsazabdAt 'TiDDha-' iti DIpi bRsIti rUpamiti bhAvaH / dikchabdebhya ityArabhya etadantaH sandarbhaH pRSodarAdInItyasyaiva prapaJcaH / prAkRtigaNo'yamiti / pRSodarAdirityarthaH / tena kartukAmaH, kartumanA dikzabdebhya iti / vArtikamidam / 'duro dAzanAza-' ityapyevam / khal tribhya iti / dAzanAzadabheti trayo'pi 'ISuddaHsuSu-' iti khalpratyayAntA ityrthH|bRsiiti / 'munInAmAsanaM bRsI' / prAkRtigaNo'yamiti / tena-'lumpedavazyamaH kRtye tuM kaammnsorpi| samo vA hitatatayormAsasya paci yuDghanoH' / ityapi saMgRhItam / kRtyAnte uttarapade avazyamaH antaM pumAn lumpet / avazyagantavyaH, avazyasevyaH / tathA tumaH kAmamanasoH parataH antaM lumpet / gantukAmaH, gantumanAH / samo hitatatayoH antaM vA lumpet / sahitaH sNhitH| satataH saMtataH / yuT ghaJ ca etayoH paro yaH pac dhAtuH tasminpare mAMsasyAntaM lumpet / mAMspacanI / mAMspAkaH / iha Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [256 viSTASTapaJcamaNibhinnacchinnacchidrasravasvastikasya / (6-3-115) karNazabde pare lakSaNavAcakasya dIrghaH / dviguNAkarNaH / lakSaNasya kim- zobhanakarNaH / aviSTAdInAM kim-viSTakarNaH, aSTakarNaH, paJcakarNaH, maNikarNaH / bhinnakarNaH, chinnakarNaH, chidrakarNaH, sravakarNaH, svastikakarNaH / 1037 nahivRtivRSivyadhirucisahitaniSu kau| (6-3-116 ) kvibanteSu eSu pareSu pUrvapadasya dIrghaH / upAnat / nIvRt / prAvaTa / marmAvit / nIruk / abhIruk / RtISaT / parItat / kau iti kim-pariNahanam / 'vibhASA puruSe' ityAdisaMgrahaH / saMhitAyAm / sugamam / karNe lakSaNasya / dIrghavidhiH, 'ThUlope-' ityatastadanuvRtteH / yatpazUnAM svAmivizeSasaMbandhajJAnArthaM dAtrazUlacakrAdyAka racihna kriyate tallakSaNazabdena vivakSitam / tena lambakarNa ityAdau nAtiprasaGgaH / dviguNAkarNa iti / dviguNarekhau kau~ yasyeti vigrahaH / aSTakarNa ityAderaSTasaMkhyAlipicihnakarNa ityAdirarthaH / aSTasaMkhyAkarekhAcihnakarNa iti vA / nahivRti / upAnaditi / 'Naha bandhane' 'No naH' sampadAditvAtkarmaNi vip / upanayata ityupAnat / pUrvapadasya dIrghaH / 'naho dhaH' / nivartate iti nIvRt / 'vRtu vartane' kartari kipa, dIrghaH / pravarSatIti prAvRT / 'vRSa secane' kvip , dIrghaH / marmANi vidhyatIti marmAvit / kvip , 'ahijyA-' iti saMprasAraNam , upapadasamAsaH, subluk, nalopaH, dIrghaH / nirocata iti nIruk, 'ruc dIptau' kvipa, dIrghaH / RtiM sahata iti RtISaT / 'saha marSaNe' kvipa, dIrghaH / 'ho DhaH', 'sAtpadAdyoH' iti SatvaniSedhe prApte 'pUrvapadAt-' iti Satvamiti haradattaH, sussaamaaditvaaditypre| paritanotIti parItat / 'tanu vistAre' kvip, 'gamaH kvau' ityatra gamAdInAmityupasaMkhyAnAd anunAsikalopaH, tuk, dIrghaH / atha paTuruk, tigmarugityAdau dIrghamAzaGkayAhasaMyogAntalopo'pi ziSTocAraNAneti bodhyam / saMhitAyAm / tena 'dviguNAkarNaH' ityAdau avagrahe dIrgho na bhavatIti sUtrAzayamutprekSayanti-adhikAro'yamiti / tena 'vidmA hi tvA' ityAdau padakAle 'yacotastiGaH' iti dI| netyAdiprayojanAnyUhyAnIti / nahivRti / 'gaha bandhane', 'vRtu vartane', 'vRSu secane', 'vyadha tADane', ruca dIptau', 'Saha marSaNe', 'tanu vistaare'| kvibanteSviti / uttarapadeSu iti shessH| tena 'divaseSu ruk' ityAdau nAtiprasaGgaH / upAnaditi / saMpadAditvAtkarmaNi kvim / nivartate iti nIvRt / pravarSati iti prAT / marmANi vidhyati iti marmavit / vyadheH 'ahijyA-' iti saMprasAraNam / nirocate iti nIruk / RtiM sahate RtISaT / 'pUrvapadAt-' iti Satvamiti haradattaH / 'saheH pRtanartAbhyAM ca' ityatra 'saheH' iti yoga Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhi. (sU 1032) ityato maNDUkaplusyA vibhASA anuvartate, sA ca vyavasthitA, tena gatikArakayoreva / neha--paTuruk, tigmaruk / 1038 vanagiryoH saMjJAyAM koTarakiMzulukAdInAm / (6-3-117) koTarAdInAM vane pare kiMzulukAdInAM girau pare ca dIrghaH syAtsaMjJAyAm / 1036 vanaM purgaamishrkaasidhkaasaarikaakottraagrebhyH| (8-4-4) vanazabdasyottarapadasya ebhya eva NatvaM nAnyebhyaH / iha koTarAntAH paJca dIrghavidhau koTarAdayo bodhyAH / teSAM kRtadI. rghANAM Natvavidhau nirdezo niyamArthaH / agrezabdasya tu vidhyarthaH / puragAvaNam / vibhASeti / paTurugiti / paTu rocata iti vigrahaH / ubhayatra kartari kvip , pUrvapadayorgatikArakAnyataratvAbhAvAna dIrghaH / vyavasthitavibhASAzrayaNe vyAkhyAnameva zaraNam / vanagiryoH / vanagiryoriti sptmii| koTarazca kiMzulukazca koTarakiMzulukau, tAvAdI yeSAmiti vigrahaH / koTarAdInAM kiMzulukAdInAM ceti labhyate / yathAsaMkhyamanvayaH / tadAha-koTarAdInAmityAdinA / puragAvaNamityudAharaNAni vkssynte| tatra Natvavidhi dazeyati-vanaM purgaa| vanamiti SaSThayarthe prathamA ityabhipretyAhavanazabdasyeti / ebhya iti / puragA, mizrakA, sidhrakA, sArikA, koTara, agre ityetebhya eva parasya uttarapadasya vanazabdasya yo nakArastasya NatvamityanvayaH, 'raSAbhyAm-' ityato No na itynuvRtteH| sUtre agre iti saptamyantasyAnukaraNam / nanviha bhinnapadatvAd 'aTakupvAG-' iti NatvasyAprApteH apUrvavidhyarthakatvAvazyakatvAd ebhya eveti kathaM niyamalAbha ityata Aha-iha koTarAntA iti / iha Natvavidhau upAttAH puragA mizrakA sidhrakA sArikA koTara ityevaM paJca zabdAH, ta eva vanagiryoriti dIrghavidhau koTarAdizabdena vivakSitA ityarthaH / tataH kimityata Aha-teSAmiti / Natvavidhau tAvatpuragAdizabdAH paJca dIrghAntA eva nirdiSTAH / dIrghastu teSAM saMjJAyAvibhAgAccakArasyAnuktasamuccayAdvetyanye / suSAmAderAkRtigaNatvAdityapare / paritanoti iti parItat / 'gamaH kvI' ityatra 'gamAdInAmiti vAcyam' ityuktanalopaH / vanaM purgaa| vyatyayena SaSThayarthe prathamA ityAha-vanazabdasyeti / ebhya eveti / kRtadIrghabhyaH puragAdibhya eva parasya nntvmityrthH| ebhyo vanasyeva NatvaM nAnyeSAm' iti viparItaniyamazaGkA tu na bhavati, vanAdanyasminnuttarapade puragAdInAM dIrghAnta tvAsaMbhavAt / niyamArtha iti / ayaM bhAvaH-'puragAmizrakA-' iti dIrghanirdezAdasaMjJAyAM dIrghAbhAvena saMjJAyAmeva Natvamiti phalitam / eva ca 'pUrvapadAt saMjJAyAm' ityanenaiva vanasya Natve siddhe punarapi kRtadIrghasya puragAdipaJcakasya Natvavidhau nirdezo niyamArtha eveti / vidhyartha iti / asaMjJAtvena 'pUrvapadAtsaMjJAyAm' ityasyA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaNaram 25] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [261 mizrakAvaNam / sidhrakAvaNam / sArikAvaNam / koTarAvaNam / ebhya eva iti kim-asipatravanam / vanasyAgre agrevaNam / rAjadantAdiSu nipAtanAtsaptamyA aluk / prAtipadikArthamAne prathamA / kiMzulukAgiriH / 1040 vale / (6-3-118 ) valapratyaye pare dIrghaH syAtsaMjJAyAm / kRSIvalaH / 1041 meva vanagiryoriti vihitaH / evaM ca eteSAmasaMjJAyAM dIrghAbhAvAt saMjJAyAmeva vanaM paragA-' iti Natvavidhiriti paryavasyati / tatazca teSu vanazabdanakArasya 'pUrvapadAtsaMjJAyAmagaH' ityeva Natve siddhe punarapi kRtadIrghasya puragAdipaJcakasya Natvavidhau nirdezo niyamArthaH saMpadyata ityarthaH / agrezabdasya tviti / Natvavidhau agrezabdasya nirdezastu agrevaNazabde apUrvaNatvavidhyartha eva, na tu niyamArthaH / agrevaNazabdasyAsaMjJAtvAditi bhAvaH / na ca puragAvaNazabde gakAravyavadhAnAt 'pUrvapadAtsaMjJAyAm-' ityasya prAptayasaMbhavAd atra apUrvaNatvavidhyarthameva puragAgrahaNamiti vAcyam, aga iti hi paJcamI / gakArAntAtpUrvapadAtparasya NatvaM neti lbhyte| puragAzabdastvayam AkArAnta eva, na tu gakArAnta iti, tatra aga iti niSedhAprAptathA pUrvapadAtsaMjJAyAm-' ityeva siddhe, puragAgrahaNamapi niyamArthameveti bhaavH| puragAvaNamityAdayo narakavizeSANAM saMjJAH / asipatravanamiti / narakavizeSo'yam / atra saMjJAtve'pi 'pUrvapadAtsaMjJAyAm-' iti NatvaM na bhavati, ebhya eveti niyamAditi bhAvaH / agrevaNamiti / vanazabdasya SaSThayantasya agrezabdena saha SaSThIsamAsa iti bhaavH| nanu tarhi 'supo dhAtu-' iti saptamyA api luk syAdityata Aha-rAjadantAdiSviti / anena vanazabdasya paranipAto'pi sUcitaH / nanu saptamyarthaprAdhAnyAtsaptamI syAdityata aah-praatipdiketi| saptamyarthasya prAtipadike'ntarbhAvAditi bhAvaH / kiMzulukAdInAmudAharaNamAhakiMzulukAgiririti / aJjanAgirirityapyudAhAryam / vale / kRSIvala iti / kRSirasyAstIti vigrahe 'rajaHkRSyAsuti-' ityAdinA valac / pravRtteriti bhAvaH / na ca puragAgrahaNamapi vidhyarthameva, gakAravyavadhAnena 'pUrvapadAtsaMjJAyAm' ityasya prAptyabhAvAditi vAcyam / 'agaH' ityasya paJcamyantatvaM svIkRtya 'gAntAtpUrvapadAtparasya NatvaM na' iti vyAkhyAnAt / puragAzabdasya tvakArAntatvAd 'agaH' iti niSedhasyApravRtteH / ataeva 'agaH' ityasya 'Rgayanam' ityekamevodAharaNamiti 'aNagayanAdibhyaH' iti nirdezAzrayeNa tatpratyAkhyAtamAkare / puragAvaNamityAdi / narakavizeSasya saMjJA / asipatravanamiti / 'ebhyo vanasyaiva' iti viparItaniyame tu Natvamatra durvAramiti bhAvaH / saptamyarthasya prAtipadikArthe antarbhAvA. dAha-prathameti / kiMzulukAdInAmudAharaNamAha-kiMzulukAgiririti / Adi Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhimatau bahvaco'najirAdInAm / (6-3-116) amraavtii| anajirAdInAM kim-ajiravatI / bahvacaH kim-bIhimatI / saMjJAyAm ityeva, neh-vlyvtii| 1042 zarAdInAM ca / (6-3-120) zarAvatI / 1043 iko vhe'piiloH| (6-3-121) igantasya dIrghaH syAdvahe / RSIvaham / kapIvaham / ikaH kimpiNDavaham / apIloH kim-pIluvaham / 'apIravAdInAmiti vAcyam' (vA 1005) dAruvaham / 1044 upasargasya ghaJyamanuSye bahulam / (6-3-122) upasargasya bahulaM dIrghaH syAddhajante pare, na tu manuSye / parIpAkaH, paripAkaH / amanuSye kim-niSAdaH / 1045 ikaH kAze / (6-3-123) igantasyopasargasya dIrghaH syAskAze / nIkAzaH / ikaH kimprakAzaH / 1046 aSTanaH saMjJAyAm / (6-3-125) uttarapade dIrghaH / aSTApadam / saMjJAyAM kim-aSTaputraH / 1047 citeH kapi / (6-3-127) matau / matuppratyaye pare vahvaco dIrghaH syAtsaMjJAyAm , na tvajirAdInAmityarthaH / amarAvatIti / indranagaryAH saMjJeyam / amarA asyAM santIti vigrahaH / 'mAdupadhAyAzca-' iti 'saMjJAyAm' iti vA masya vaH / ajiravatIti / nadIvizeSasya saMjJeyam / valayavatIti / anajirAditve'pyasaMjJAtvAnna dIrgha iti bhAvaH / zarAdInAM ca / mato dIrghaH saMjJAyAmiti zeSaH / abahvackatvAtpUrveNa na prAptiH / zarAvatIti / zarA asyAM santIti vigrahaH / nadIvizeSasya nAma / iko vhe'piiloH| apIloriti cchedaH / igantasyeti / pUrvapadasyeti zeSaH / upasargasya / parIpAka iti / pacerbhAve ghaJ , upadhAvRddhiH / 'cajoH ku ghirANyatoH' iti kutvam / niSAda iti / pulindo nAma manuSyajAtivizeSaH / niSIdatyasmin pApamiti niSAdaH / 'halazca' ityadhikaraNe ghaJ / dauvArike pratIhArazabde dIrghastvaprAmANikaH / yadvA pratIhAro dvAram , tatsthatvAd manuSye gauNaH / ikaH kAze / nIkAza iti / pacAdyajantatvAt pUrveNa na prAptiH / aSTanaH saMjJAyAm / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-uttarapade dIrgha iti / aSTApadamiti / zabdagrAhyAstu 'aJjanAgiriH' ityaadyH| kiMzuluketi kim , kRSNagiriH, raamgiriH| kRSIvala iti / 'rajaHkRSyAsuti-' ityAdinA matvartha valac / amarAvatIti / 'mAdupadhAyAzca-' iti, 'saMjJAyAm' iti vA matormasya vH| ghamAtrasyottarapadatvAsaMbhavAdAha-ghananta iti / niSAda iti / pulindo manuSyajAtiH / 'niSIdatyasmin pApam' iti niSAdaH, 'halaca' ityadhikaraNe ghaJ / kathaM tarhi dauvArike pratIhArazabdaprayoga iti cet / atrAhuH-pratIhAro dvAram / tAtsyAttAcchabdyamiti / Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [263 ekAcitIkaH / dvicitIkaH / 1048 nare saMjJAyAm / (6-3-126) vizvAnaraH / 1046 mitre carSoM / (6-3-130) vizvAmitraH / RSau kimvizvamitro mANavakaH / 'zuno dantadaMSTrAkarNakundavarAhapucchapadeSu dI? vAcyaH' (vA 1046) zvAdanta ityAdi / 1050 prnirntHshrecuplkssaamrkaayekhdirpiiyuukssaabhyo'sNjnyaayaampi / (8-4-5) emyo vanasya NatvaM syAt / pravaNam / kAryavaNam / iha SAtparatvAeNatvam / 1051 vibhaassaussdhivnsptibhyH| (-4-6) ebhyo vanasya evaM vA syAt / dUrvAvaNam , dUrvAvanam / zirISavaNam , zirISavanam / 'baghyajbhyAmeva' (vA 4984) / nehasaMjJAtvamanveSaNIyam / citeH kapi / dIrgha iti zeSaH / ekacitIka iti / agnyAkhyasthaNDilavizeSa iti zeSaH / ekA citiryasyeti vigrahaH / zaiSikaH kap / dvicitIka iti / dve citI yasyeti vigrahaH / nare saMjJAyAm / vizvasya dIrgha iti zeSaH / 'vizvasya vasurAToH' iti pUrvasUtrAd vizvasyetyanuvartate / mitre crssoN| mitrazabde pare vizvasya dIrghaH syAt / RSau vAcya ityarthaH / zuno danteti / zvanazabdasya dantAdiSu parato dIrgha ityarthaH / zvAdanta iti / zuno danta iti vigrahaH / zvAdaMSTrA, SaSThIsamAsaH / dIrghAnta eva daMSTrAzabdo vArtike paThyata iti kecit / hrasvAnta ityanye / zvAdaMSTraH / bhuvriihirym| zvAkarNaH, zvAkundaH, zvAvarAhaH, zvApuccham , zvApadaH / zvapucchamavanAmitamityasAdhveva / pranirantaH / ebhya iti / pra, nir, antara, zara, ikSu, plakSa, Amra, kArya, khadira, pIyUkSA ityetebhya ityarthaH / vanasyeti / 'vanaM puragA-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / pravaNamiti / prakRSTaM vanamiti vigrahaH / praadismaasH| iheti / kASyevaNamityatra SakArAtparatvena Natvam, natu rephAt paratvamAdAya, aDAdibhinnaSakAreNa vyavadhAnAditi bhAvaH / etena kAryeti tAlavyazakAramadhyapATho'prAmANika iti sUcitam , tathA sati nimittAbhAvAd NatvAsaMbhavAt , aTakupvAbhinena zakAreNa vyavahitatayA rephasya tannimittatvAsaMbhavAt / ni. rvaNam , antarvaNam , zaravaNam , icavaNam , plakSavaNam , aAmravaNam , khadiravaNam , pIyUkSAvaNam / vibhASauSadhi / vanasya Natvamiti / oSadhivanaspatibhyaH parasya vanasya yo nakArastasya NatvaM vetyarthaH / oSadhibhya udAharati-daviNamiti / 'oSadhyaH phalapAkAntAH' ityamaraH / atha vanaspatibhya udAharati-zirIekacitIka iti / 'zeSAdvibhASA' iti kap / 'daMSTrA' iti vArtike dIrghAntaH ptthyte| kecittu hrasvAntaM paThitvA 'zvAdaMSTraH' iti bahuvrIhau dIrghamAhuH, na tu tatpuruSe / iha SAditi / 'kAya' iti tAlavyapAThastvanArSa iti bhAvaH / vanaspatibhyo vanasya Natva Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhidevadAruvanam / 'irikAdibhyaH pratiSedho vaktavyaH' (vA 4685) / irikAvanam / mirikAvanam / timirovanam / 1052 vAhanamAhitAt / (8-4-8) aAropya yaduyate tadvAcisthAnimittAtparasya vAhananakArasya NatvaM syAt / ituvAhaNam / mAhitAt kim-indravAhanam / indrasvAmikaM vAhanamityarthaH / vahateyuTi vRddhirihaiva sUtre nipAtanAt / 1053 pAnaM deze / (8-4-6) pUrvapadasthAnimiSavaNamiti / yadyapi yaH puSpevinA phalati sa eva udumbarAdivanaspatiH, 'vAnaspatyaH phalaiH puSpAttairapuSpAdanaspatiH' ityukteH| zirISavRkSazvAyaM puSpaphalavAneva, na vanaspatiH / tathApi vanaspatizabdenAtra vRkSasAmAnyaM vivakSitam / ata eva 'lupi yuktavayaktivacane' iti sUtre bhASye zirISavaNamityatra zirISe vanaspatitvaM vyavahRtamiti dik / dyacyajbhyAmeveti / parasya vanasya NatvaM vAcyamiti shessH| devadAruvanamiti / pratyudAharaNam / irikAdibhya iti / ebhyaH parasya vanasya NatvapratiSedha ityarthaH / vAhanamAhitAt / vAhane AdhIyate vahanAya yat , natu svayamevAroDhuM zaknoti tadAhitam / tadAha-pAropyeti / nimittAditi / rephaSakArAnyatarasmAdityarthaH / vAhananakArasyeti / vAhanasya yo nakArastasyetyarthaH / anena sUtre vAhanamiti SaSThayarthe prathameti sUcitam / ikSuvAhaNamiti / ikSavo vAhanAya parairAropyante, natu khayamevAroDhuM zaknuvanti iti teSAmAhitatvaM bodhyam / AropitetuyuktaM zakaTAdi vAhanamiti yAvat / indravAhanamiti / airAvatAdAvindrasya svayamevArohaNAnnAhitatvamiti bhAvaH / yadi kadAcid anna vAhane Aropyate tadA AhitatvamindrasyApyastyeva / yadA indraH svayamevArohati vAhanaM tadA pratyudAharaNamiti manasi nidhAyAha-indrasvAmikamiti / nanu vahe: karaNe lyuTi kathamupadhAdIrghaH, NitpratyayaparakatvAbhAvAdityata Aha-vaheyuTIti / pAnaM deze / mudAharati-zirISavaNamiti / nanu 'vAnaspatyaH phalaiH puSpAttairapuSpAdanaspatiH' ityamarakozAdyasya puSpaM vinaiva phalaprAdurbhAvaH sa vanaspatiH, sa codumbarAdiH / zirISastu na tathA, tasya puSpaphalobhayasattvAdato Natvamiha kathamiti cet / atrAhuHvanaspatizabdenAtra vRkSamAtramupalakSyate / atra ca 'lupi yuktavat-' iti sUtrasthaM bhAdhyaM liGgam / tatra hi vyaktivacane kim / zirISANAmadUrabhavo grAmaH zirISAH, teSAM vanaM zirISavaNamityatra Natve kartavye vanaspatitvamapyatidizyeta ityuktam / tacca zirISANAM vanaspatitve saMgacchate nAnyatheti dik / yaccyajbhyAmeveti / vyavasthitavibhASAzrayaNAditi bhAvaH / oSadhitvAtprApte pratiSedhamAha-irikAdibhya iti / etadapi 1'timirAvanam' iti kvacinnAsti / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [265 tAtparasya pAnasya nasya NatvaM syAddeze gamye / kSIraM pAnaM yeSAM te kSIrapANAH uzInarAH / surApANAH prAcyAH / pIyata iti pAnam, karmaNi lyuT / 1054 vA bhaavkrnnyoH| (8-4-10) pAnasya ityeva / kSIrapAnam, kSIrapANam / 'girinadyAdInAM vA' (vA 4686) girinadI, giriNadI / cakranitambA, cakraNitambA / 1055 prAtipadikAntanuMvibhaktiSu ca / (8-4-11) pUrvapadasthAnimittAtparasya eSu sthitasya nasya No vA syAt / prAtipadikAnte-mASavApiNau / pAnamiti SaSThayarthe prathametyabhipretyAha -pAnasyeti / uzInarA iti / dezavizeSe bahuvacanAnto'yam / nanu pAnazandamya bhAvalyuDantatve kSIrampAnamiti katha sAmAnAdhikaraNyamityata Aha-pIyata iti / vA bhaavkrnnyoH| ityeveti / anuvartata evetyarthaH / bhAve karaNe ca yaH pAnazabdaH tasya uktaviSaye No vA syAdityarthaH / adezArtha vacanam / kSIrapAnam , kSIrapANamiti / kSIrasya pAnamiti vigrahaH / bhAve karaNe vA lyuT / pAnakriyA pAnapAtraM vetyarthaH / girinadyAdInAmiti / pUrvapadasthAnnimittAtparasya uttarapadasthasya nasya No vetyupasaMkhyAnamityarthaH / gire dIti vigrahaH / cakranitambeti / cakramiva nitambo yasyAH sA iti vigrahaH / prAtipadikAnta iti / pUrvapadasthAditi / 'pUrvapadAtsaMjJAyAm-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / eSu sthitasyeti / prAtipadikAnte numi vibhaktau ca vidyamAnasyetyarthaH / vA syAditi / 'vA bhAvakaraNayoH' ityatastadanuvRtteriti bhaavH| prAtipadikAnta iti / udAharaNaM vakSyata iti shessH| mASavApiNAviti / mASAn vapata iti vigrahaH / 'bahulamAbhIkSNye' iti jAtAvapi supyupapade NiniH / upapadasamAsaH / vApinzabdasya kRdantatvena prAtipadikatvAt tadantanasya Natvamiti bhAvaH / numIti / udAhiyata iti zeSaH / vrIhivApANIti / kRSIvalakulAnIti zeSaH / brIhInvapanti iti vigrahaH / karmaNyaNa / vrIhivApazabdAnnapuMsakAd 'jazzasozizaH' 'napuMsakasya jhalacaH' iti numi 'sarvanAmasthAne ca-' iti dIrghaH / numo nasya Natvamiti bhAvaH / vibhakkAviti / udAhiyata iti zeSaH / mASavApeNeti / tRtIyAvibhaktisthatvAvyavasthitavibhASAjJAnAdeva siddham / uzInarA iti / iha uzInarazabdastaddezavAsiSu bhAktaH / karmaNi lyuDiti / 'kRtyalyuTo bahulam' ityanena / vA bhAva / zrAdezArtha Arambha itypraaptvibhaassaa| kSIrapANamiti / pItiH pAnam , 'lyuTa ca' iti napuMsake bhAve lyuTa / pIyate aneneti pAnam , karaNe lyuTa / kSIrasya pAnaM kSIrapANam / girinadyAdInAM veti / vaktavyamiti zeSaH / saMjJAyAM prApte asaMjJAyAmaprApte ubhayatra vibhASelyAhuH / mASavApiNAviti / 'bahulamAbhIkSNye' iti NiniH / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhinumi-vrIhivApANi / vibhaknau-mASavApeNa / pakSe mASavApinAvityAdi / 'uttarapadaM yatprAtipadikaM tadantasyaiva Natvam' (vA 4660) neha-gargANAM bhaginI gargabhaginI / ata eva muMgrahaNaM kRtam / aGgasya muMvidhAnAttadbhakto hi num , na tUttarapadasya / kiM ca 'prahiNvan' ityAdau hivernumo NatvArthamapi nugrahaNam / nasya Natvam / ityAdIti / NatvAbhAvapakSe mASavApinau, mASavApAni, mASavApena ityudAhAyamiti bhAvaH / nanu gargANAM bhaginI gargabhaginItyatra uppratyayaprakRtibhUtabhaginzabdAtmakaprAtipadikAntatvAd nakArasya NatvavikalpaH kuto na syAdityata AhauttarapadaM yatprAtipadikaM tadantasyaiva Natvamiti / pUrvapadena uttarapadamAkSitam , tacca prAtipadikasyaiva vizeSaNam , natu tadantasya, nApi nuvibhaktyoH , asaMbha. vAditi bhAvaH / neheti / gargANAM bhaginI gargabhaginIti SaSThIsamAse bhaginIzabda uttarapadam , natu tatprAtipadikam , pratyayAntatvAt / liGgaviziSTaparibhASayA prAtipadikagrahaNena bhaginIzabdasya grahaNe'pi tadantam IkAra eva, natu nakAraH, ato na tasyedaM pAkSikaM Natvamiti bhAvaH / prAtipadikasyottarapadatvavizeSaNaM sUtrakArasya saMmatamityAhaata eveti / prAtipadikasya uttarapadatvavizeSaNAdeva sUtrakAreNa kRtaM nugrahaNa. marthavat , anyathA tadanarthakamityarthaH / kuta ityata Aha-aGgasyeti / 'napuMsakasya jhalacaH' iti nuvidhau aGgasyetyanuvRttam / tathA ca jhalantasyAjantasya cAGgasya klIbasya num syAt sarvanAmasthAne ityartho labhyate / mASavApANItyatra tu sarvanAmasthAnaM prati mASavApazabdo'Ggam / tasya mASavApazabsya vihito numAgamastadavayava eva bhavati, na tu uttrpdbhuutvaapshbdsyaivaavyvH| tathA ca uttarapadabhUtaprAtipadikAntatvAbhAvAt 'prAtipadikAnta-' ityanena NatvavikalpasyAprAptau nugrhnnm| prAtipadikasya unnarapadatvavizeSaNAbhAve tu mASavApazabdAntAvayavasya numo mASavApetiprAtipadikAntAvayavatvasya sattvAt 'prAtipadikAnta-' ityeva siddhe muMgrahaNaM vyarthaM syAdityarthaH / tadevaM prAtipadikasya uttarapadatvavizeSaNe nugrahaNaM liGgamiti sthitam / vastutastu nedaM liGgamityAhakiM ca prahiNvannityAdau hivernumo NatvArthamapi nugrahaNamiti / kiM ceti vizeSapradarzane / 'hivi prINane' bhvAdiH, idittvAd num , laTaH zatrAdezaH / mASavApANItyatra numo nasya prAtipadikAntatve'pi prahiNvanzabde numo nasya prAtipadikAntatvAbhAvAt 'prAtipadikAnta' ityanena NatvavikalpasyAprAptestadartha nugrahaNamAvazyakam / vIhivApANIti / karmaNyaN / uttarapadaM yaditi / iSTAnurodhena tathA vyAkhyAyata iti bhAvaH / gargabhaginIti / iha bhaginIzabda uttarapadam , na tu bhginshbdH| atra ca vyAkhyAne numgrahaNameva jJApakamiti bhAvaH / prAcAM matamAha-ataeveti / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 267 premvanam ityAdau tu nAditvAna / 'yuvAderna' ( vA 4366 ) / ramyayUnA / paripakkAni / 'ekAjuttarapade NaH' ( sU 307 ) / nityam ityukram / vRtrahaNau / hariM mAnayatIti kvipi harimANI / numi kSIrapANi / vibhaktau-tIrapeNa, ramyaviNA / 1056 kumati ca / ( 8-4-13) kavargavatyuttarapade prAgvat / ata uttarapadatvasya prAtipadikavizeSaNatve kathaM nuMgrahaNaM liGgaM syAt / tasmAduttarapadavizeSaNe bhASyameva zaraNamiti bhAvaH / nanu mASavApiNAvityatra vApin iti prAtipadikasya kathamuttarapadatvam, 'gatikArakopapadAnAM kRdbhiH saha samAsavacanam -' iti subutpatteH prAgeva samAsa pravRtteriti cet, na - uttarapadazabdasya samAsacaramAvayave rUDhatvAdityalam / nanu 'ivi vyAptau ' idittvAnnum / lyuTi anAdezaH / prakRSTaminvanamiti prAdisamAse numo nakArasya NatvavikalpaH syAdityata Aha-prenvanamiti / yuvAderneti / uktaNatvavikalpa iti zeSaH / vArtikamidam / ramyayUneti / ramyazvAsau yuvA ceti vigrahaH / prAtipadikAntanakAratvAtprAptiH / paripakvAnIti / iha mo nakArasya 'prAtipadikAnta -' iti vikalpaM bAdhitvA 'kumati ca' iti nityaM NatvaM prAptam / tadiha yuvAditvAnniSidhyate / ekAjuttarapade NaH / ajantastrIliGge punarbhUzabdanirUpaNe vyAkhyAtamapi prakaraNAnurodhAt smaryate nityamityuktamiti / ArambhasAmarthyAnnityamidaM Natvamiti tatraivoktamityarthaH / harimANIti / manerIyantAt 'kvip ca' iti kipi 'gatikArakopapadAnAm -' iti subutpatteH prAk samAsaH / nAntatvAd GIp / atra mAn iti prAtipadikamuttarapadaM tadantatvAd nakArasya Natvavikalpe prApte nityaM Natvam / numIti / udAhiyata iti zeSaH / kSIrapANIti / karmaNyupapade pA dhAtoH 'zrato'nupasarge kaH' iti kaH, 'Ato lopa iTi ca' ityAllopaH / kSIrapazabdAd 'jazzasoziza:', ajantalakSaNo num dIrghaH / tasya nityaM Natvam / vibhaktAviti / udAhriyata iti zeSaH / kSIrapeNeti / vibhaktisthatvAnnasya nityaM Natvam / vibhaklAvudAharaNAntaramAha - ramyaviNeti / viH pakSI, ramyazcAsau vizva teneti vigrahaH / na cAtra 'padavyavAye'pi' iti niSedhaH zaGkayaH kimiha pratyayalakSaNena taduktaM jJApakaM vighaTayati - kiMceti / paripakkAnIti / 'kumati ca' iti nityaM NatvaM prAptam / ekAjuttara / prAg vyAkhyAtamapi prakaraNAnurodhena smAryate / vRtrahaNAviti / vRtraM hatavantau 'brahmabhraNa -' iti kvip / harimANIti / maneryantAt 'kvip ca' iti kvip / 'gatikArakopapadAnAm -' ityAdinA subutpatteH prAk samAsAnnakArAntamuttarapadam, nAntatvAnGIp / kSIrapANIti / pibateH karmaNyupapade 'to'nupasarge -' iti kaH / 'Ato lopa iTi ca' ityAlopaH / ramyaviNeti / ramya " Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhiharikAmiNau / harikAmANi / harikAmeNa / 1057 padavyavAye'pi / (8-4-38) padena vyavadhAne'pi NatvaM na syAt / mASakumbhavApena / cturnggyogen| antarvartinI vibhaktimAzritya 'suptiGantam-' iti padatvamabhimatam , uta tRtIyAvibhaktI parataH 'svAdiSu-' iti padatvam ? nAdyaH, uttarapadatve cApadAdividhau-' iti pratyayalakSaNapratiSedhAt / na dvitIyaH, 'khAdiSu-' ityanena hi ramyavizabdasyaiva padatvaM labhyate, na tu vizabdasya, tRtIyAvibhakteH samudAyAdeva vidhAnAt / ata eva punarbhUNAmityatra nAmi bhUzabdamAtrasya padatvAbhAvAt 'padavyavAye'pi' iti niSedhAbhAvAraNatva. miti prAJcaH / atra yadvaktavyaM tat 'padavyavAye'pi' ityatrAnupadameva vakSyate / kumati ca / prAgvaditi / prAtipadikAntanuvibhaktisthasya nasya nityaM NatvaM syAdityarthaH / anekAjuttarapadArthamidam / harikAmiNAviti / 'bahulamAbhIkSNye' iti NiniH / prAtipadikAntatvArANatvam / harikAmANIti / ajantalakSaNanumo nityaM Natvam / harikAmeNeti / vibhaktisthasyodAharaNam / padavyavAye'pi / padena vyavadhAna iti / padenetyanantaraM nimittakArthiNoriti zeSaH / na syAditi / 'na bhAbhUpUkamigami-' ityatastadanuvRttariti bhAvaH / mASakumbhavApeneti / mASANAM kumbho mASakumbhaH, tasya vApa iti SaSThIsamAsaH / atra nimittakAryiNoH SakAranakArayoH kumbhapadena vyavadhAnAd na Natvam / caturaGgayogeneti / catvAri aGgAni rathagajaturagapadAtirUpANi yasya tat caturaGgaM sainyam , tena yoga iti vigrahaH / atra nimittakAryiNoraGgapadena vyavadhAnAna Natvam / ubhayatrApi kumbhazabdasya zvAsau vizceti vigrahaH / tata 'AGo nAstriyAm' / nanu antarvatinI vibhaktimAzritya vizabdasya padatvAt 'padavyavAye'pi' iti NatvaniSedhaH syAt / maivam / 'uttarapadatve cApadAdividhau-' iti pratyayalakSaNapratiSedhena vizabdasya padatvAbhAvAt / 'svAdiSu-' ityanena tu ramyavizabdasyaiva padatvaM na tu vizabdasya / yasmAtsvAdividhistasyaiva padatvAbhyupagamAt / evaM ca punarbhUNAmityatra NatvaM nidhimeva, nAmi parato bhUzabdasya padatvAbhAvAt / kumati ca / anekAjuttarapadArtha ArambhaH / 'ko' ityeva tu na sUtritam / 'yasminvidhiH-' iti tadAdividhau kavargAdyuttarapada eva harikAmANItyAdAvayaM vidhiH syAt na tu vastrayugeNetyAdau, tathA ca matubantanirdeza Avazyaka ityAhakavargavatIti / padena vyavadhAna iti / nimittanimittinormadhye pade sati NatvaM netyarthaH / mASakumbhavApeneti / mASakumbhaM vapatIti 'karmaNyaNa' upapadasamAsaH / caturaGgayogeneti / 'catvAryaGgAnyasya, tena yogaH' iti manoramAyAM vigRhItam / tadayuktam / 'uttarapadatve cApadAdividhau' iti pratyayalakSaNapratiSedhAdaGgazabdasyApada Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [266 'ataddhita iti vAcyam' (vA 5015) / AgomayeNa / zuSkagomayeNa / aGgazabdasya ca pratyayalakSaNena antartiI vibhaktimAzritya padatvaM bodhyam / 'uttarapade cApadAdividhau pratiSedhaH' iti niSedhastu nAtra pravartate, uttarakhaNDasya kAryabhAktve satyeva tatpravRttaH / ata eva 'na lumatAjasya' ityatra paramavAcetyeva tasyAH paribhASAyA udAharaNamuktaM bhASye / atra hi vAkchabdasya uttarapadasya kutvarUpakAryabhAktvamastIti tasya antarvartinI vibhakvimAzritya padatvAbhAvAt kutvaM na bhavati / ata eva ca 'kumati ca' iti sUtre bhASye mASANAM kumbho mASakumbhaH, mASakumbhasya vApo mASakumbhavApaH, tena mASakumbhavApenetyatra 'padavyavAye'pi' iti niSedhapravRttaye 'prAtipadikAnta-'iti gatvapravRttirupanyastA saGgacchate / na caivaM sati ramyaviNA ityatra vi ityuttarakhaNDasya kAryabhAktvAbhAvAd 'uttarapadatve cApadAdividhau-' iti pratyayalakSaNaniSedhasyApravRttau antarvativibhaktyAzrayaNena padatvAt 'padavyavAye'pi' iti NatvaniSedhaH syAditi vAcyam , pade pare yatpadaM tena vyavAye NatvaM netyarthasyaiva bhASyasaMmatatvAt / tacca anupadameva spssttiibhvissyti| ramyaviNetyatra ca vizabdasyAntartivibhaktyA padatve'pi tasya padaparakatvAbhAvAna NatvaniSedhaH / etena punarbhUNAmityatrApi NatvaM nirbAdham / ataddhita iti / ataddhite pare yatpadaM tena vyavadhAne tvAt / tasmAd 'aGgAnAM yogo'GgayogazcaturNAmaGgayogaH' ityeva vigrahItavyam / na ca 'caturaGgena yogaH' iti vigrahe'pyAzabda uttarapadaM neti pratyayalakSaNapratiSedho na pravartata iti zaGkayam , tasya pUrvasamAsasyottarapadatvAt , 'uttarapadatve ca-' iti pratiSedhavacanasyApi 'uttarasya samAsacaramAvayavasya padatve kartavye padAdividhibhinne pratyayalakSaNaM na pravartate' ityarthAbhyupagamAcca / 'zAkapArthivAdInAmuttarapadalopaH', 'prAdibhyo dhAtujasya-' ityAdau tUttarapadazabdena samAsacaramAvayavamAnaM gRhyata iti tatra pratyayalakSaNapravRttyabhAve'pi na kSatiH / iha tu padatvalAbhAya pratyayalakSaNApravRttirapekSitA / evaM ca 'mASakumbhavApena' ityatrApi kumbhasya vApaH kumbhavApaH / kumbhazabdaH kumbhaparimitadhAnye bhAktaH / 'mASANAM kumbhavApaH' iti vigrahItavyamiti navyAH / kecittu'apadAdividhau' ityatra 'padAntavidhI' ityartha parikalpya 'padavyavAye'pi' ityasya padAntavidhitvAbhAvAnnAstyatra pratyayalakSaNaniSedha ityAhuH / tadapare na kSamante / tathA hi sati lAghavAt 'padAntavidhau' ityeva brayAt , na tu 'apadAdividhau' iti dik / kiMcottarapadatve iti vacanasya padAntavidhau kartavye pratiSedha ityarthAbhyupagame paramadaNDinAviti 'Gamo hrakhAdaci-' iti sUtrasthamanoramAgranthenaiva virodha itylmiytaa| ataddhita iti / 'vyavadhAyakapadasya taddhitazcetparo na bhavati tadA Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 ] siddhAntakaumudI / [ samAsAzrayavidhi 1058 kustumburuNi jAti: / ( 6-1-143) atra suyinapAtyate / kustumbururdhAnyakam / klIbatvamatantram / jAtiH kim - kutumburuNi, kutsitAni tindukI phalAnItyarthaH / 1056 aparasparAH kriyAsAtatye / ( 6-1-144 ) surinapAtyate / aparasparAH sArtha gacchanti, satatamavicchedena gacchantItyarthaH / kriyA iti kim - aparaparA gacchanti, apare ca pare ca sakRdeva gacchantItyarthaH / 1060 goSpadaM sevitAsevitapramANeSu / (6-1-145) sud sasya SatvaM ca nipAtyate / gAvaH padyante'smindeze sa gobhiH sevito goSpadaH / aseviteagoSpadAnyaraNyAni / pramANe - goSpadamAtraM kSetram / sevita ityAdi krimgoH padaM gopadam / 1061 AspadaM pratiSThAyAm / (6-1-146) zrAtmayA ayaM niSedhaH, na tu taddhitaparakapadenetyarthaH / ArdragomayeNeti / goH purISaM gomayam, 'gozca purISe' iti gozabdAt SaSThyantAd mayaT taddhitaH taddhitAntaprAtipadikAvayavatvAt supo luk AIM gomayamiti karmadhArayaH / yadyapi pratyayalakSaNena antarvartinIM vibhaktimAzritya gozabdo mayaTi padam, tathApi tasya taddhitaparakatayA tena vyavadhAne'pi rephAtparasya NabhvaM bhavatyeva, asmin prakaraNe akupvAdanuvyavAyasya prabAdhakatvAt / zuSkagomayeNeti / SAtparasyodAharaNam / bhASye tu 'padAntasya' iti pUrvasUtrAtpadagrahaNAnuvRttimabhipretya pade parataH padena vyavAye NatvaM netyAzritya vArtikamidaM pratyAkhyAtam / atha 'suT kAtpUrvaH' ityataH suDityanuvRttau katicitsUtrANi vyAkhyAtumupakramate / kustumburUNi / zratreti / jAtivizeSe vAcye kustumburuzabdaH sasuTko nipAtyata ityarthaH / kustumbururdhAnyAkamiti / gulmavizeSe prsiddhH| antarantantramiti / zravivakSitamityarthaH / vacanamapyatantramiti bodhyam / kutumburuNIti / dhAnyAkajAtivAcakatvAbhAvAda na suDiti bhAvaH / tadAhakutsitAni tindukIphalAnItyartha iti / tumburuzabdasya tindukavAcakatve kozo mRgyaH / aparasparAH kriyAsAtatye / spaSTam / goSpadam / asevite goSpadazabdasya vRttyasaMbhavAd napUrvakamudAharati-goSpadAnIti / gavAM saJcaro yatra naiva saMbhavati tatrApi suDiti bhAvaH / goSpadamAtraM kSetramiti / kSetrasyAlpapramANatvamanena jJApyate / ato goSpadAt kSetrasyAdhikye'pi na kSatiH / zra/spadaM niSedhaH' ityarthaH / zrAdragomayeNeti / iha gozabdaH padam / 'uttarapadatve ca--' iti niSedho'tra na zaGkayaH, gomayazabdasyottarapadatvAt / gozabdasya ca 'khAdiSu -' iti padatvAt / goSpadam / asevite goSpadazabdasya vRttyasaMbhavAnnaJpUrvavamudAharati-- goSpadAnIti / gavA saMcAro yatra naiva saMbhavati tatrApi suDAgamA Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [271 panAya sthAne suT nipAtyate / prAspadam / pratiSThAyAm iti kim-zrA padAd Apadam / 1062 Azcaryamanitye / (6-1-147) adbhute suT / Azcarya yadi sa bhuJjIta / anitye kim-prAcayaM karma zobhanam / 1063 vrcske'vskrH| (6-1-148) kutsitaM vargoM varcaskamannamalam / tasmin suT / avakIryata ityavaskaraH / varcaske kim-zravakaraH / 1064 apaskaro rathAGgam / (6-1-146) apakaro'nyaH / 1065 viSkiraH zakunau vaa| (6-1-150) pakSe vikiraH / 'vAvacanenaiva suvikalpe siddhe vikiragrahaNaM tasyApi zakuneranyatra prayogo mA bhUt' iti vRttiH / tanna, bhASyavirodhAt / pratiSThAyAm / aAtmeti / AtmayApanaM zarIrasaMrakSaNam , tadartha yat sthAna tasmin gamye suddityrthH| ApadAdApadamiti / zrA padAditi vigrahe avyayIbhAve Apadamiti bhavatItyarthaH / ApadApadamiti pAThe tu Apadamityasya ApadityarthaH / Azcaryamanitye / adbhate gamye zrAparvakasya careH suT / 'carerAki cAgurau' iti yat / anityagrahaNamapanIya adbhata iti vaktavyamiti vArtikamabhipretyAha-adbhate suDiti / tena Arya nIlA dyauH, AzcaryamantarikSa yadabandhanAni nakSatrANi na patantItyAdisaMgrahaH / anitye ityanena kAdAcitkatayA adbhataM lakSyata ityukte tu etanna sidhyet / varcaske'vaskaraH / 'mUtraM prasrAva uccArAvaskarau zamalaM zakRt / gUthaM purISaM varcaskamastrI vizrAvizau striyAm // ' ityamaraH / apskro| 'syAdrathAGgamapaskaraH' ityamaraH / 'cakraM rathAGgam' iti ca / visskirH| vikiratIti vikiraH / 'kR vikSepe' 'igupadhajJA-' iti kaH / zakunau gamye suD vA, 'parinivibhyaH-' iti Satvam / 'nagaukovAjivikiraviviSkirapatattrayaH' itymrH| vA vacanenaiveti / vRttigranthe 'viSkiraH zakunau vikiro vA' iti suutrpaatthH| tatra vAgrahaNAdeva suDvikalpe siddhe vikiragrahaNaM viSkiraH vikira iti zakunAveveti niyamArtham / ataH zakuneranyatra ubhayorapi zabdayoH prayogo nAstIti labhyata ityarthaH / bhASye hi 'viSkiraH zakunau vA' iti sUtraM paThitvA vAgrahaNena suvikalpaH, na tu zakuneranyatra vikirazabdasya prayogo neti sthitam / anyatrApi 'vikiraM vaizvadevikam' ityatra darzanAditi bhaavH| thamasevitAhaNamityAhuH / AtmayApanAyeti / kAlakSepAya zarIrakSepaNAya vetyarthaH / Azcaryamiti / zrAGaH parasya careH suT / 'carerAGi cAgurau' iti yat / viSkiraH / 'kR vikSepe' ityasmAd 'igupadha-' ityAdinA kapratyaye suDAgamo'nena nipAtyate / SatvaM tu 'parinivimyaH-' ityanena / vikiragrahaNamiti / 'viSkiraH zakunau vikiro vA' iti vRttigranthe pAThaH, sUtrapAThe tu vikiragrahaNaM nAstyeveti Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 ] siddhaantkaumudii| [samAsAzrayavidhi1066 pratiSkazazca ksheH| (6-1-152) 'kaza gatizAsanayoH' ityasya pratipUrvasya pacAyaci suT nipAtyate SatvaM ca / sahAyaH puroyAyI vA pratiSkaza ityucyate / kazeH kim-pratigataH kazAM pratikazo'zvaH / yadyapi kazereva kazA, tathApi kazeriti dhAtorgrahaNamupasargasya pratergrahaNArtham / tena dhAvantaropasargAna / 1067 praskaravaharizcandrAvRSI / (6-1-153) harizcandragrahaNamamantrArtham / RSI iti kim-prakaNvo dezaH, haricandro mANavakaH / 1068 maskaramaskariNau veNuparivrAjakayoH / (6-1-154) makarazabdo'vyutpannaH, tasya suDinizca nipAtyate / veNu iti kim-makaro grAhaH, makarI samudraH / 1066 kAstIrAjastunde nagare / (6-1-155) ISattIramasyAstIti kAstIraM nAma nagaram / ajasyeva tundamasyeti ajastundaM nAma nagaram / nagare kim-kAtIram, ajatundam / 1070 kAraskaro vRkSaH / (6-1-156) (ga 153) kAraM karotIti kAraskaro vRkSaH / anyatra kArakaraH / kecittu kaskAdiSvidaM paThanti, na sUtreSu / 1071 pAraskaraprabhRtIni ca saMjJAyAm / (6-1-157) etAni sasuTakAni nipAtyante nAni / pAraskaraH / kiSkindhA / 'tabRhatoH pratiSkazazca ksheH| kazeriti kaza ityatrAnveti / tathA ca kazadhAtorniSpannasya kazazabdasya prateH parasya suT syAdityarthaH / kazereveti / kazadhAtoreva kazAzabdo niSpanna ityarthaH / dhAtvantareti / pratigataH kazAM pratikaza ityatra gami pratyeva pratirupasargaH, na tu kaziM prati, 'yakriyAyuktAH prAdayaH-' iti niyamAdityarthaH / praskaravaharizcandrAvRSI / amantrArthamiti / mantre tu 'haravAcandrottarapade mantre' iti sUtreNaiva siddhamiti bhAvaH / tatsUtraM vaidikaprakriyAyAM vyAkhyAsyate / maskaramaskariNI / yathAsaMkhyamanvayaH / maskarigrahaNAtparivrAjaka eva maskarizabdaH / anyatra tu makarItyevetyAhuH / kAstIrAjastunde / kAstIrazabdaH ajastundazabdazca nagare nipAtyete ityarthaH / kAraskaro vRkssH| kAraM karotIti vigrahaH / "kRJo hetutAcchIlye-' iti TaH / pAraskaraprabhRtIni ca / pAraskara iti / pAraM karotIti bodhyam / tasyApIti / vikirazabdasyApItyarthaH / kazereva kazeti / kazadhAtoreva kazAzabdo niSpanna ityarthaH / dhAtvantareti / 'pratikazaH' ityatra pratirgamerupasargo, na tu kazeH / 'yatkriyAyuktAH prAdayastaM pratyeva-' iti nyAyAditi bhAvaH / amantrArthamiti / mantre tu 'haskhAcandrottarapade mantre' ityanenaiva siddhayatIti bhAvaH / maskara / maskarazabdAdininA matvarthIyeneSTasiddhau maskarigrahaNaM 'parivrAjaka evAyaM prayogo yathA syAt' ityevamarthamityAhuH / kAtIramiti / 'ISada iti koH Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 25] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [273 karapatyozcoradevatayoH suTa talopazca' (vA 3713) tAtpUrva carvena dakAro bodhyaH / tabRhatodakAratakArau lupyete / karapatyostu suT / coradevatayoriti samudAyo. pAdhiH / taskaraH / bRhaspatiH / 'prAyasya citticittayoH' (vA 3714) / prAyazcittiH, prAyazcittam / vanaspatirityAdi / prAkRtigaNo'yam / iti samAsAzrayavidhiprakaraNam / vigrahaH / pUrvavaTTaH / kiSkindheti / kiM kimapi vAnarasainyaM dhatta iti kiSkindhA / 'Ato'nupasarge kH'| TAp , nipAtanAt kimo dvitvam , malopaH, suT, SatvaM ca / rUDhazabdA ete kathaJcid vyutpAdyante / eSAmavayavArtho na vicaarnniiyH| tabRhatoriti / pAraskarAdigaNasUtrametat / tadzabde takArasyAntyasyAbhAvAdAha-tAtpUrvamapi / talopazcetyatra takArAtpUrvamityarthaH / tat cauyaM karotIti vigrahaH / 'kRmo hetutAcchIlye-' iti TaH / bRhaspatiriti / bRhatI vAk, tasyAH patiriti vigrahaH / kukkuTayAdInAmaNDAdiSviti puMvattvam , talopaH, suT / 'vAgghi bRhatI tasyA eSa patiH' iti cchandogabrAhmaNam / prAyasya citticittayoriti / gaNasUtramidam / prAyasya cittiH cittaM veti vigrahaH / 'prAyaH pApaM vijAnIyAcitta tasya vizodhanam / ' iti smRtiH| vanaspatiriti / vanasya patiriti vigrahaH prAkRtigaNo'yamiti / tena zatAtparANi parazzatAnItyAdi siddham / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM __ bAlamanoramAyAM samAsAzrayavidhiprakaraNaM samAptam / kAdezaH / pAraskara iti / 'pAraM karoti' iti vigrahaH / 'kRlo hetutAcchIlyA-' iti TaH / kiSkindheti / 'kimapi dhatte' iti vigrahe 'Ato'nupasarge kaH' / TApa , nipAtanAt kimo dvitvaM pUrvasya malopaH suT SatvaM ca / "kiM kiM dadhAti' iti vigRhRtAM tu mate vIpsAyAM dvitvaM siddham / anyatra tu nipAtanAdeva / vastutastu rUDhizabdA ete kathaMcidvyutpAdyanta ityavayavArthe nAgrahaH kAryaH / tabRhatoriti / gaNasUtrametat / tAditi / 'talopazca' ityatreti zeSaH / prAyasyeti / gaNasUtrametadapi / 'prAyaH pApaM vijAnIyAccittaM tasya vizodhanam' iti smRtiH| AkRtigaNo'yamiti / tena zatAtparANi parazzatAni kAryANItyAdi siddham / 'supsupA' iti vA 'paJcamI' iti yogavibhAgAdvA samAsaH / rAjadantAditvAcchatazabdasya paranipAtaH, pAraskarAditvAtsuT / ___ iti tattvabodhinyAM samAsAzrayavidhiprakaraNam / 1 'kukkuTyAdInAmaNDAdiSviti' iti kvacinAsti / Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 ] siddhaantkaumudii| [ taddhiteSvapatyAdhikAra atha taddhitAdhikAraprakaraNam / 26 / athApatyAdivikArAntArthasAdhAraNAH pratyayAH / 2072 samarthAnAM prathamAdvA / (4-1-82) idaM padatrayamadhikriyate / 'prAgdiza:-' (sU 1647) iti yAvat / sAmarthya pariniSThitatvam / kRtasandhikAryasvamiti yAvat / 1073 prAgdIvyato'N / / 4-1-83) 'tena tadevaM samAsaprapaJcaM nirUpya taddhitaprakaraNamArabhate / samarthAnAM prathamAdvA / vidheyasyAdarzanAnnAyaM svatantravidhiriti matvAha-idaM padatrayamadhikriyata iti / svaritatvapratijJAbalAditi bhAvaH / adhikArasyottarAvadhimAha -prAgdiza iti yAvaditi / 'prAgdizo vibhaktiH ' iti sUtram uttraavdhirityrthH| 'samarthAnAm' iti nirdhAraNaSaSThI / prAthamyaM ca 'tasyApatyam' ityAditattatsUtree prathamoccAritatvam / samarthAnAM madhye prathamoccAritAdityarthaH / 'samarthAtprathamAdvA' iti suvacam / kecitu bahuvacanabalAdanekasamarthasamavAya evAsya pravRttiH / evaM ca 'prAgdizaH-' ityAdiSu svArthikapratyayavidhiSu nAsya pravRttiriti labhyata ityAhuH / nanu subantAttaddhitotpatte. rvakSyamANatvena taddhitavidhInAM padavidhitayA 'samarthaH padavidhi' iti paribhASayaiva ekArthIbhAvarUpasAmarthyalAbhAdiha samarthagrahaNaM vyarthamityata Aha--sAmarthya pari. niSThitatvamiti / samarthaH paTuH zakta iti paryAyAH / zakta vaM ca kAryotpAdana. yogyatvam / zabdasya ca kAryamarthapratipAdanameva / tacchaktatvaM ca kRteSveva saMdhikAryeSu saMbhavati / tathA ca kRtasandhikAryatvameva sAmarthyamiha paryavasyati / tadAha --kRta apavAdasaMgatyA taddhitAnvivakSustadIyamadhikArasUtramAha-samarthAnAmiti / 'anyatarasyAMgrahaNAnuvRtteH samAso'pi' iti vakSyamANamUlagranthena samAsApavAdatvaM sUcitam / vidheyAnirdezAduttaratra prakRtivizeSAkAMkSAsattvAcca nA svatantro vidhirityAha-adhikriyata iti / 'padatrayam' ityanena pratyekaM svaritatvapratijJA suucitaa| tatprayojanaM tu kasyacinnivRttAvapyaparasyAnivRttiH, tathA ca 'prAgdizaH-' iti sUtre'samarthAnAM prathamAt' iti nivRttam , 'vA' iti tvanuvartata eva-iti vakSyamANamUlagranthaH saMgacchate // prAgdiza itIti / tata uttareSAM pratyayAnAM svArthikatvena 'samarthAnAm' 'prathamAt' iti padayoH prayojanaM neti bhAvaH / nanu 'samarthaH padavidhiH' iti paribhASayA gatArthatvAt 'samarthAnAm' ityetad vyartham / na ca padavidhitvaM neti zaGkayam , 'ghakAlataneSu-' ityalumvidhAnAt 'subantAttaddhitotpattiH' iti siddhAntasya sakalasammatatvAdata Aha-sAmarthyamiti / kRtasandhikAryatvamiti / asya Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [275 dIvyati-' (sU 1550 ) ityataH prAgaNadhikriyate / 1074 azvapatyAdibhyazca / (4-1-84) ebhyo'esyAprAgdIvyatIyeSvartheSu / vaSayamANasya NyasyApavAdaH / 1075 taddhiteSvacAmAdeH / (7-2-117) miti Niti ca sandhikAryatvamiti yAvaditi / prAgdIvyato'N / 'tena dIvyati khanati jayati jitam' iti sUtrasthadIvyatizabdaikadezasyAnukaraNamiha dIvyacchabdaH / tena ca taddhaTitaM tatsUtraM lakSyate / tadAha-tena dIvyatItyataH prAgaNadhikriyata iti / tathA ca tasyApatyamityAdyuttarasUtreSu kevalamarthanirdezapareSu vidheyapratyayavizeSA. saMyukteSu kiM bhavatItyAkAGkSAyAmaNityupatiSThata iti labhyate / kasmAdbhavatItyAkA kSAyAM 'samarthAtprathamAt' iti prakRtivizeSo labhyate / yatra tu vidheyaH pratyayavizeSaH zrUyate tatrANiti nopatiSThate, aNityasyautsargikatayA vaizeSikeNa iJAdinA bAdhAt / azvapatyAdibhyazca / cakArAt 'prAgdIvyato'N' ityanukRSyate / tadAha-ebhyo'raNa syAt prAgdIvyatIyeSvartheSviti / dIvyataH prAk prAgdIvyat , 'apapari. bahiraJcavaH paJcamyA' ityavyayIbhAvaH / 'jhayaH' iti Taca tu na, tasya pAkSikatvAt / prAgdIvyato bhavAH prAgdIvyatIyAH, 'vRddhAcchaH' / 'avyayAttyap' iti tu na avyayIbhAvasyAvyayatve 'luGmukhasvaropacAraH prayojanam' iti parigaNanAt / ata eva 'avyayAnAM bhamAtre TilopaH' ityapi na bhavati / nanu 'prAgdIvyato'N ityeva siddha kimarthamidaM sUtramityata Aha-vakSyamANasyeti / 'dityadityAdityapatyuttarapadAraNyaH' iti vakSyamANasya patyuttarapadatvaprayuktaNyapratyayasya bAdhanArthamityarthaH / phalaM tu 'tasyApatyam' iti sUtre mUla eva sphuTIbhaviSyati / iha 'samarthAtprathamAvA' iti vaktuM yuktam / mahotsargAnAha-prAgdIvyata ityAdinA / sUtre 'dIvyat' ityekadezo'narthako'pyavadhitvenopAttaH 'prAgrIzvarAt-' itivadityeke / zranye tvAH'dIvyat' iti zatrantam / tena devanakartA artha evAvadhiriti / prAgdIvyatIyeSviti / dIvyataH prAk prAgdIvyata / 'apaparibahiraJcavaH paJcamyA' ityavyayIbhAva iti prAzcaH / 'prAgdIvyatam' iti tUcitam , "jhayaH' iti TacpravRtteriti kecit / tanna, 'bhayaH' iti Taca: pAkSikatvAt / anyathA 'upasamidhamupasamit' iti tatsUtrasthamUlodAharaNasyAsaMgatyApatteH / na cAtra Taco'bhAve 'avyayAnAM bhamAtre ' iti Tilope 'prAgdIvyatIya' iti rUpaM na syAditi zaGkayam / avyayIbhAvasyAvyayatve prayojanaM 'luGmukhasvaropacAraH' Iti parigaNanAt / prAgdIvyati bhavaH prAgdIvyatIyaH, 'vRddhAcchaH' / tyap tu na zaGkanIya eva, 'amehakvatasitrebhya eva' iti parigaNanAt / luGmukhakhara ityAdiparigaNanayA anavyayatvAca / vakSyamANasyeti / 'patyuttarapadAraNyaH' iti vakSya Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 ] siddhaantkaumudii| [ taddhiteSvapatyAdhikArataddhite pare'cAmAderaco vRddhiH syAt / 1076 kiti ca / (7-2-118) kiti taddhite ca tathA / azvapaterapatyAdyAzvapatam / gANapatam / 'gANapatyo mantraH' iti tu prAmAdikameva / 1077 ditydityaadityptyuttrpdaaennyH| (4-1-85) dityAdibhyaH patyuttarapadAca prAgdIvyatIyeSvartheSu NyaH syAdaNo'pavAdaH / daityaH / aditerAdityasya vA AdityaH / prAjApatyaH / 'yamAJca' iti tddhitessvcaamaadeH| 'aco Niti' ityanuvartate / 'mRjervRddhiH' ityato vRddhiriti ca / acAmiti nirdhaarnnsssstthii| tadAha-tritIti / kiti ca / tatheti / acAmAdaraco vRddhirityarthaH / idaM sUtraM prakRtAnupayuktamapi vyAkhyAsaukaryAya ihopanyastam / apatyAdIti / AdinA samUhAdyarthasaMgrahaH / Azvapatamiti / azvapateraNi AdivRddhau 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / gANapatamiti / azvapatyAdiSu gaNapatizabdaH paThita iti bhAvaH / gANapatya iti / gaNapatirdevatA asya mantrasyeti vigrahaH / prAmAdikameveti / pramAdAdAyAtamityarthaH gaNapatikSetrapatyA. dInAmazvapatyAdigaNe pAThasya vRttau darzanAditi bhaavH| dityadityAditya / dityAdibhya iti / diti, aditi, Aditya etebhya ityarthaH / patyuttarapadAditi / patiH uttarapadaM yasya tasmAditi vigrhH| prAgdIvyItIyeSvartheviti / prAgdIvyata ityanuvRtteriti bhAvaH / aNo'pavAda iti / vizeSavihitatvAditi bhAvaH / daitya iti / diterapatyamiti vigrhH| diteryprtyyH| 'cuTU' iti NakAra it , AdivRddhiH, 'yasyeti ca' iti ikaarlopH| aditerAdityasya veti / apatyAdIti zeSaH / Aditya iti / jAtAdyarthe Nye AdivRddhau 'yasyeti mANasya / taddhiteSva / acAM madhya Adirajeveti 'aco'SNiAti' iti sUtrAdaca ityanuvartata ityAzayena vyAcaSTe-aca iti / vRddhiH syAditi / 'mRjervRddhiH' ityato'nuvartata iti bhAvaH / kiti ca / 'vAhIkaH' ityAdyarthamapIdaM sugamavyAkhyAnAyAtraivopanyastam / 'acAmAdeH' iti nirdiSTasthAnikatvAdikparibhASAtra nopatiSThata ityAzayenodAharati-AzvapatamityAdi / praamaadikmeveti| etacca haradattagranthe sthitam / yadi tu devatArthakAraNantAcAturvaryAderAkRtigaNatvAt vyaaiti vyAkhyAyate tadA nirduSTa evAyaM prayogaH / azvapani gaNapati rASTrapati kulapati gRhapati pazupati kSetrapatItyazvapatyAdiH / dityadityA / patizabdasyottarapadazabdena bahuvrIhiM kRtvA pazcAd dvandvaH kAryaH, na tu dvandvottaraM bahuvrIhirityAhapatyuttarapadAcceti / patyantAt' ityucyamAne bahvacpUrvAdapisyAdityuttarapadagrahaNaM kRtm| daitya iti / nanu ditairdevatAdyarthe eyaH sAvakAzaH, itazcAniJaH' ityapatye Dhak daiteya ityAdau Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [277 kAzikAyAm / yAmyaH / 'pRthivyA bhAjI' (vA 2554 ) / pArthivA, paarthivii| 'devAdyanalI' (vA 2555) / daivyam , daivam / 'bahiSaSTilopo yaJ ca' (vA 2556) ca' iti lopa Aditya iti rUpam / zrAdityazabdAd Nye AdivRddhau 'yasyeti ca' iti 'yaNo mayaH' iti pUrvayakArasya dvitve sati 'halo yamAm-' ityAdyayakArasya lope dviyakAraM rUpam / dvitvAbhAvaM lope cAsati dviyakArameva / asati dvitve yakAralope ca satyekayakAraM rUpam / anapatyatvAd 'Apatyasya ca-' iti yalopo na / aditarapatye raye AdityazabdAtpunarapatye gaye 'Apatyasya ca-' iti ylopH| prAjApatya iti| patyuttarapadAt prajApatizabdAd Nye AdivRddhau 'yasyeti ca' iti lopaH / daiteyA iti tvasAdhveva / sAdhutvazraddhA jADye tu pRSodarAditvAt samAdheyam / kaashikaayaamiti| bhASye tvidaM na dRzyata iti bhAvaH / yAmya iti / yamasyApatyAdIti vigrahaH / pRthivyA AAviti / azca, aJ ca vaktavyAvityarthaH / pArthiveti / pRthivyA apatyAdIti vigrahaH / apratyaye 'cuTU' iti akAra it , AdivRddhiH, 'yasyeti ca' iti lopaH / striyAmadantatvATTAp / pArthivIti / ani 'TiDDhANaJ-' iti DIp / apratyayasyaiva vidhau DIba na syAt / ama eva vidhau TAb na syAt / tasmAdubhayavidhiH / etatsUcanAya strIliGgodAharaNamiti bodhyam / devAditi / devazabdAd yaJ aJ ca pratyayau prAgdIvyatIyeSvartheSu vaktavyAvityarthaH / daivyam ,daivamiti / devasyApatyAdIti vigrahaH / yaJi ani ca zrAdivRddhau 'yasyeti ca' iti lopaH / bahiSa iti / sAvakAzaH, tathA ca ditarapatyamityatrobhayaprasaGge paratvAlluk syAt , maivam / 'NyAdayo'rthavizeSalakSaNAdaNapavAdAtpUrvavipratiSiddham' iti bhASye pUrvavipratiSedhAzrayaNAt / arthavizeSe iti kim , auSTrapatam / uSTrapati ma patram / 'tasyedam' 'patrAdhvaryupariSadazca' ityaJ / iha pUrvavipratiSedhena 'tasyedam' ityarthe rayo na bhavati, idamityasya sAmAnyArthatvAt / kathaM tarhi 'daiteyaH' iti / atrAhu:-'kRdikArAt-' iti GISantAt 'nIbhyo Dhak' / rAyastu na bhavati / liGgaviziSTaparibhASAyA anityatvAt / na ca 'antAdivacca' iti pUrvasyAntavadbhAvena nyAdeva rAya iti bhramitavyam / ditizabdAnDISi kRte 'yasyeti ca' iti lopena savarNadIrghAbhAvAditi / AdityazabdAraNyapratyaye 'yasya-' iti lope 'halo yamAM-' iti pAkSiko ylopH| na cAllopasya sthAnivattvam , yalope 'na padAnta-' iti tanniSedhAt , 'pUrvatrAsiddhe na sthAnivat' ityuktezca / kAzikAyAmiti / bhASye tu na dRSTamiti bhAvaH / aNNantAt vArthikena SyA prayogaH sUpapAdaH / striyAM DIe na bhavati, SitAM GISo'nityatvAt / AoH phalabhedajJApanAya strIliGgamudAharatipArthivA, pArthivIti / bahiSa iti / Tilopavacanam 'avyayAnAM bhamAne-' Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 ] siddhaantkaumudii| [ tddhitessvptyaadhikaarbaahyH| 'Ikakca' (vA 2557) bAhIkaH / 'sthAmno'kAraH' (vA 2556) azvatthAmaH / pRSodarAditvAtsasya taH / 'bhavArthe tu lugvAcyaH' ( vA 2882 ) / azvatthAmA / 'lomno'patyeSu bahuSvakAraH-' (vA 2560) / bAhAdImo'pavAdaH / uddulomaaH| uDulomAn / bahuSu kim-auDulobhiH / 'sarvatra gorajAdiprasaGge yat' / ( vA bahis iti sakArAntamavyayam / tasmAt prAgdIvyatIyaSvartheSu yaj, prakRteSTilopazceti vaktavyamityarthaH / bAhya iti / bahirbhava ityAdivigrahaH / yaji Tilope AdivRddhiH / avyayAnAM bhamAtre Tilopa ityasyAnityatvajJApanArthamiha TilopavidhAnam / tena pArAdbhava pArAtIya ityAdi sidhyati / Ikaka ceti / bahiSa Ikak ca syAt prakRteSTilopazcati vaktavyamityarthaH / bAhIka iti / bahiSa Ikaki Tilope 'kiti ca' ityAdivRddhiH / sthAmna iti / sthAmanzabdAd akArapratyayaH prAgdIvyatIye. dhvartheSu vAcya ityarthaH / aNo'pavAdaH / azvatthAma iti / azvasyeva sthAmA sthitiryasyeti vigrahaH / azvatthAmno'patyam , tatra jAra ityAdivigrahaH / pratyayavidhitve'pi bhASya udAharaNAt tadantavidhiH / azvatthAmanzabdAdakArapratyaye 'nastaddhite' iti TilopaH / aNi tu AdivRddhiH syAt / nanu udaH paratvAbhAvAtkathamiha sakArasya thakAra ityata Aha-pRSodarAditvAditi / bhavArthe tu lugvAcya iti / akArapratyayasyeti zeSaH / lomna iti / lomanzabdAdbahuSu apatyeSu vAcyeSu akArapratyayo vaktavya ityarthaH / bAhvAdIna iti / bAhrAditvaprayuktasya iJo'pavAda ityarthaH / uDulomA iti / uDUni nakSatrANIva lomAni yasya sa uDulomA,tasyApatyamiti vigrahaH / kevalasya lomnaH apatyayogAsaMbhavAtpratyayavidhitve'pi tadantavidhiH / akArapratyaye sati 'nastaddhite' iti TilopaH / auDulomiriti / uDulomno'patyamiti vigrahaH / atrApatyabahutvabhAvAdakArapratyayo na / kiMtu bAhvAditvAdimi Tilopa iti bhAvaH / sarvatra goriti / lomno'patyeSviti pUrvavArtikAdapatyagrahaNAnuvRttinivRttyarthaM sarvatragrahaNam / apatye tadanyeSu ca prAgdIvyatIyeSvartheSu ityasyAnityatAM jJApayitum / tena pArAtIya iti siddham / azvatthAmA iti| bhASyodAharaNAttadantavidhiH / na ca balavAcinaH sthAmanzabdaspatyena yogAsambhavAdvacanArambhasAmarthyAttadantavidhiH syAditi vAcyam , jAtAdyarthe tatsambhavena sAmopakSayAt / azvasyeva sthAma yasyeti bahuvrIhiH / uDulomA iti / uDUni nakSatrANIva lomAnyasyeti vigrahaH / kevala syApatyena yogaasmbhvaattdntvidhistto'kaarssttilopH| goriti / na kevalamapatya evAyam , kiM tu prAgdIvyatIyeSu sarveSvartheSviti jJeyam / 1'tatra' iti kvacinnAsti / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [276 2561 ) gavyam / ajAdiprasaGge kim-gobhyo hetubhya bhAgataM gorUpyam , gomayam / 1078 utsAdibhyo'J / (4-1-86) autsaH / agnikalibhyAM DhagvaktavyaH' (vA 2686 ) / agrapatyAdi pAneyam / kAleyam / ityapatyAdivikArArthasAdhAraNAH pratyayAH / gozabdAdajAdipratyayaprasaGge sati yatpratyayo vAcya ityarthaH / gavyamiti / gavi bhavaM gorAgatamityAdi vigrahaH / aNapavAdo yat / gorUpyam , gomayamiti / 'hetumanudhyebhyo'nyatarasyAm-' iti rUpya ityarthaH / 'mayaDvaitayoH-' iti ruupymyttau| halAditvAnnaitayoryatpratyayo bAdhaka iti bhAvaH / utsAdibhyo'J / prAgdIvyatIyeSvartheviti zeSaH / aNiJAdyapavAdaH / 'dRSTaM sAma' iti sUtrabhASye 'sarvatrAgnikalibhyAM DhagvaktavyaH' iti vArtikaM paThitam / dRSTaM sAmetyarthe tato'nyeSvapyartheSu Dhagvaktavya ityarthaH / tatra sarvatreti tyaktvA lAghavAtprAgdIvyatIyeSvevedaM vArtikaM paThati-agnikalibhyAmiti / apatyAdIti / agnirdevatA asya ityAdisaMgrahaH / aAgneyam / kAleyamiti / Dhaki eyAdeze kittvAdAdivRddhau 'yasyeti ca' iti lopH| ityapatyAdivikArAntArthasAdhAraNAH pratyayAH / gavyamiti / gavi bhavam, gaurdevatA asya, goridamityAdirarthaH / kecittu bhASye sarvatra grahaNAtprAgdIvyatIyebhyo'nyasminnarthe'pyayaM yat / tena gavA carati gavya ityAdyapi bhavatItyAhuH / gorUpyamityAdi / 'hetumanuSyebhyo'nyatarasyAM rUpyaH' 'mayaTa ca' ruupymyttau| utsAdibhyo'J / agastadapavAdAnAmiJAdInAM cAyamapavAdaH / iha 'baSkayAse-' iti gaNasUtre, ase asamAse, pUrvAcAryasaMjJeyam / baSkayasyApatyAdi vASkayaH / ase kim , gaubaSkayiH / 'ase' iti niSedhAlliGgAdiha tadantavidhiH, tena dhenuzabdasyeha pAThAdadhenUnAM samUha Adhenavamiti siddham / nanvevaM dhainukaM gaudhenukamityatrAJ pravarteta, 'acittahastidhenoH' iti sUtre dhenuzabdagrahaNAddhainukamiti siddhAvapi gaudhenukaM na siddhyediti cet / na / 'dhenuranaJ ikamutpAdayati' iti vizeSavacanasya bhASye sthitatvAt / ikaM ThakamityarthaH / agnikalibhyAmiti / ayaM bhAvaH 'sAsya devatA' ityadhikAre 'agnerDak' iti sUtram, 'dRSTaM sAma' ityadhikAre 'kaleDhak' iti vArtikaM cApanIya prAgdIvyatIyeSvidameva paThanIyam / tenAmerapatyam , agninA dRSTaM sAma, ameridam , agnau bhavam , anerAgatamAmeyamiti sidhyati / tathA kalerapatyamityAdyarthe kAleyamapi sidhyatIti / etena 'yadakAlayattatkAleyasya kAleyatvam' iti zrutAvA Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 ] siddhaantkaumudii| [ taddhiteSvapatyAdhikAra athApatyAdhikAraprakaraNam / 1076 strIpuMsAbhyAM namo bhavanAt / (4-1-87) dhAnyAnAM bhavane-' (sU 1802) ityataH prAgartheSu strIpuMsAbhyAM kramAnanajI staH / straiNaH / paunaH / vatyarthe na, 'strI puMvaJca' (sU 632) iti jJApakAt / strIvat / puMvat / athApatyAdhikAro nirUpyate / strIpuMsAbhyAm / bhavanazabdena 'dhAnyAnAM bhavana kSetre khaJ' iti sUtraM vivakSitam / prAgdIvyata ityataH prAgityanuvRttam / tadAha-dhAnyAnAmiti / strIpuMsAbhyAmiti / 'acatura-' ityac / strIzabdAt puMszabdAcetyarthaH / straiNa iti / striyA apatyam , strISu bhavaH, strINAM samUha ityAdivigrahaH / naJ , vRddhiH, Natvam / pauMsna iti / puMso'patyam , puMsi bhavaH, pusAM samUha ityAdivigrahaH / puMszabdAt naji 'svAdiSu-' iti padatvAtsaMyo. gAntalopaH, AdivRddhiH / pratyayasakArastu zrUyate, ubhAbhyAmapi navpratyayasyaiva vidhau ntare'pi Dhako darzanAt 'kaleDhak' iti sUtramapArthakamiti mImAMsakoktiH parAstA / vArtike sUtratvoktirapyavaiyAkaraNamImAMsakapratAraNArtheti dik / ityApatyAdivikArAntArthasAdhAraNapratyayaprakaraNam / strIpuMsAbhyAm / prAgityanuvartate tadAha-prAgartheSviti / pauMsna iti / iha 'svAdiSu-' iti padatvAtsaMyogAntalopena puMsaH sasya nivRttAvapi pratyayasakAraH zrUyata eva / ataevobhAbhyAM parato nava na vihitaH, paunamiti rUpAsiddhiprasaGgAt / syAdetat-ubhAbhyAmapi prakRto'ovAstu tatsaMniyogena 'strIpuMsayornuk ca' iti nugeva vidhIyatAm / na caivaM 'sraNaH, pauMsnaH' ityatra 'yozca' iti lukprasaGgaH / straiNAnAM saMgha ityAdau 'saGghAGkalakSaNeSu' ityaNaprasaGgazca syAditi vAcyam , ubhayatrApi 'gotre' ityanuvRtteH, pravarAdhyAyaprasiddhaM hi tatra gotram / anyathA 'pautrAH, dauhitrAH' ityatrApyo luk syAt / evaM ca 'nanajIkakyun-' iti vArtike nasnagrahaNaM vinA aantatvAdeva DIpa sidhyatItyaparamapyanukUlamiti cet / atrAhuH--nuki 'nastaddhite' iti TilopaH syAt / na caivaM nugAnarthakyam / TilopapravRttyaiva nukaH sArthakatvAt / yadyapi strIzabde tasya sArthakyaM nAsti, 'yasyeti ca' ityanenApIkArasopasambhavAt / tathApi 'zrIrdevatAsya zrAyaM haviH' ityatreva lopAtparatvAd vRddhiH syAt , nuki tu TilopaH pravartata iti strIzande'pi nukaH sArthakyamastu / tasmAnnanAviti 1 bhavanazabdenaikadezena, iti ka. kha. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [281 1080 dvigoluMganapatye / (4-1-88) dvigonimittaM yastaddhito'jAdiranapatyArthaH prAgdIvyatIyastasya luksyAt / paJcasu kapAleSu saMskRtaH puroDAzaH paJcakapAlaH / dvigornimittam iti kim-paJcakapAlasyedaM khaNDaM pAJcakapAlam / ajAdiH kim-paJcagargarUpyam / anapatye kim-dvayormitrayorapatyaM dvaimitriH / tu puMsaH sakArasya saMyogAntalope punna iti syAditi bhaavH| vatyarthe neti / 'tena tulyaM kriyA cedvatiH' iti vatipratyayo vakSyate / tasyArthe strIpuMsAbhyAM namo na bhavata ityarthaH / kuta ityata Aha-strI puMvacceti jJApakAditi / anyathA puMvaditi nirdezo'nupapannaH syAditi bhAvaH / na ca puMvaditi nirdezaH puMszabdAdvatyarthe snaJabhAvaM jJApayet, natu strIzabdAnaJabhAvamapIti vAcyam, nanasorekasUtropAttatayA vatyartha snaJabhAve jJApite sati strIzabdAnasabhAvasyApi lAbhAd jJApakasya sAmAnyApekSatvAt / taduktaM bhASye 'yogApekSaM jJApakram' iti / dvigolaganapatye / dvigoriti hetutvasaMbandhe SaSThI / lukzravaNAt pratyayasyetyupasthitam , pratyayAdarzanasyaiva luktvAt / tathA ca dvigunimittasya pratyayasya lugiti labhyate / dvigunimittazca pratyayastaddhita eva bhavati, taddhitArthe viSaye tadvidhAnAt / tatazca dvigunimittasya taddhitasyeti labhyate / prAgdIvyata ityanuvRtteH prAgdIvyatIyatvaM taddhitavizeSaNam / 'gotre'lugaci' ityuttarasUtre acIti saptamyantasya gocavizeSaNatayA tadAdividhiH / ajAdAvityarthakamacIti padamihApakRSyate / tacca SaSTha yA vipariNataM taddhitavizeSaNam , tadAha-dvigonimittamityAdinA / paJcakapAla iti / 'saMskRtaM bhakSAH' ityaN , taddhitArthe dviguH, aNo luk / pratyayalakSaNAbhAvAnnAdivRddhiH / paJcakapAlasyedamiti / paJcasu kapAleSu saMskRtaH puroDAza ityarthe aNi vivakSite dvigusamAse aNo luki niSpannAt paJcakapAlazabdAt 'tasyedam' ityaNi AdivRddhau pAJcakapAlamityatrANo luG na bhavati, aNo dvigunimittitvAbhAvAditi bhAvaH / paJcagargarUpyamiti / paJcabhyo gargebhya AgatayathAnyAsameva svIkartavyamiti / anye tu 'strIpuMsayornuk ca' ityastu, Agame akAro vivakSitaH / tasya ca 'yasyeti ca' iti lope kRte'pi sthAnivattvAhilopo na bhavidhyati / evaM ca 'TiDDhANaJ-' iti sUtreNaiva GIsiddhau nanayorupasaMkhyAnaM mAstviti mahadeva lAghavamityAhuH / vatyartha iti / 'strIpuMsAbhyAM nanau vatyarthe na pravartate' sAmAnyApekSaM jJApakamiti bhaavH| ataevodAharati-strIvaditi / 'zrA ca tvAt' iti cakAro nanabhyAM tvataloH samAvezArtha iti vakSyati / tena strItvaM strItA puMstvaM puMsteti siddham / dvigoluMganapatye / dvigoriti SaSTI, tadarthazca hetutvam , tacca bhAvi. no'pyupapadyate, buddhayAdhyavasAyAdityAzayenAha-dvigonimittamiti / ajAdi Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282] siddhaantkaumudii| [taddhitepvapatyAdhikAra 1081 gotre'lugaci / (4-1-89 ) ajAdau prAgdIvyatIye vivakSite gotrapratyayasyAluksyAt / gargANAM chAtrAH, 'vRddhAcchaH' (sU 1337) / 1082 Apatyasya ca taddhite'nAti / (6-4-151) halaH parasyApatyayakArasya mityarthe 'hetumanuSyebhyaH-' iti ruupyprtyyH| 'taddhitArtha-' iti dvigusamAsanimittatve'pi ajAditvAbhAvAd na lugiti bhAvaH / dvaimitririti / aA 'ata iJ' iti iJo'patyArthakatvAnna lugiti bhAvaH / na ca tisro vidyA adhIyAnastravidya ityatrApyaNo luka syAditi vAcyam , tryavayavA vidyA trividyA, shaakpaarthivaadiH| trividyAmadhIte vidya iti vigrahe trividyAzabdAdaNo dvigunimitttvaabhaavaat| prAgdIvyatIyanyeti kim? paJcabhyaH kapAlebhyo hitaM paJcakapAlIyam / gotre'lugaci / alugiti cchedaH / prAgdIvyata ityanuvRtteH pratyayAdhikArAcca prAgdIvyatIye pratyaya iti labdham / avIti tadvizeSaNam , tdaadividhiH| viSayasaptamyeSA, natu prsptmii| tadAha-ajAdAvityAdinA / gotrapratyayasyeti / gotrArthakapratyayasyetyarthaH / lukaH pratyayAdarza natvAt pratyayasyeti labdham / gargANAM chAtrA iti / vakSyamANodAharaNavigrahapradarzanAmidam / gargasya gotrApatyaM gArgyaH, 'gargAdibhyo yaj' / gargasya gotrApatyAnIti bahutvavivakSAyAM yaSi kRte tasya 'yozca' iti luki gargA iti bhavati / vRddhAccha iti / gAryazabdAdukte'rthe chapratyaya ityrthH| chasya IyAdezaH, tasminbhaviSyati ajAsai pare 'yajaozca' iti prApto luG na bhavati / tathA ca gAye Iya iti sthite 'yasyeti ca' iti yo'kArasya lope gA! Iya iti sthita pariziSTasya yajo yakArasya lopamAha-Apatyasya ca / anAtIti cchedaH / 'Dhe lopo'kavA-' ityato lopa ityanuvartate / 'sUryatiSya-' ityato ya iti sssstthyntmnuvrtte| 'halastaddhitasya' ityato hala iti paJcamyantamanuvartate / riti / etaccottarasUtrAd 'aci' ityapakarSAllabhyate, vAgrahaNamanuvartya vyavasthitavibhASAzrayaNena vA / prAgdIvyatIyaH kim , paJcabhyaH kapAlebhyo hita paJcakapAlIyam / gotre lugaci / gotre kim , gotrArthakapratyayasyaivAlugyathA syAt / neha-kuvalasyedaM kauvalam , badarasyedaM bAdaram / kuvalIbadarIzabdau hi gaurAdiGISantI, tAbhyAM phalarUpe vikAre 'anudAttAdezca' ityaJ / tasya 'phale luk' iti luk , tata idamarthe ajAdiprAgdIvyatIye vivakSite'nenAluGna bhavatIti vRddhatvAbhAvAccho neti bhAvaH / viva. kSita iti / acIti vissysptmii| parasaptamItve tu avRddhatvAcchasyAprAptau aNeva syAditi bhaavH| gargANAmiti / apatyabahutvavivakSAyAM 'yozca' iti luk , sa cAjAdipratyaye cikIrSite anena pratiSiddha iti gAryazabdAcche kRte tasya IyAdezaH / 'yasyeti ca' ityakAralope yalopArthamAha-Apatyasya iti / 'Dhe lopo Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [283 lopaH syAttaddhite pare, na tvAkAre / gArgIyAH / prAgdIvyatIye kim-gargebhyo hitaM gargIyam / aci kim-gargebhya bhAgataM gargarUpyam / 1083 yuni luk / (4-1-60 ) ajAdau prAgdIvyatIye pratyaye vivakSite yuvapratyayasya luksyAt / glucukasya gotrApatyaM glucukaayniH| vakSyamANaH phin / tato yUnyaNa, glaucutadAha-halaH parasyApatyayakArasyeti / apatyArthakayakArasyetyarthaH / yatro luki tu AdivRddhirna syAditi bhAvaH / allopasyAbhIyatve'pi nAsiddhatvam , ArambhasAma rthyAt / 'halastaddhitasya' iti yalopasyAtra prasaktAvapi nyAyyatvAdidameva bhavati / gargIyamiti / 'tasmai hitam' iti gaargyshbdaacchH| tasya prAgdIvyatIyatvAbhAvAt tasminpare 'yajanozca' iti yatro lugbhavatyeveti nAdivRddhiriti bhaavH| grgruupymiti| 'hetumanuSyabhyaH-' iti rUpyapratyayaH, tasya prAgdIvyatIyatve'pyajAditvAbhAvAttasminpare yatraH aluG na / yadi tu 'ajAdau prAgdIvyatIye pratyaye pare iti vyAkhyAyeta, tarhi gArgyazabdAcche tasya IyAdeze kRte alugvidhiHpravarteta, natu tataH prAk / evaM ca chapravRtteH prAg 'yozca' iti yo luki kRta AdivRddhernivRttau gargazabdasya vRddhatvAbhAvAt tatazcho na syAt / aNi sati gargAzchAtrA ityeva syAt / ajAdau pratyaye vivakSite iti vyAkhyAne tu chapratyaye vivakSite tatpravRtteH prAgeva yaji alugvidheH pravRttau yajantasya vRddhatvAc cho nirbAdhaH / yalopavidhau Apatyasyeti kim ? saGkAzena nivRttaM nagaraM sAGkAzyam, 'saGkAzAdibhyo eyaH' nato bhavArthe 'dhanvayopadhAt-' iti vuJ , saaNkaashykH| taddhite kim ? gArthe, gAryayoH / anAtIti kim ? gAAyaNaH / yUni luk / prAgdIvyata ityanuvRtteH pratyayAdhikArAcca prAgdIvyatIye pratyaye iti labhyate / acIti pratyayavizeSaNam , tadAdividhiH / viSayasaptamyeSA, natu prsptmii| tadAha-ajAdau prAgdIvyatIye vivakSita iti / yuvapratyayasyeti / yuvArthakapratyayasyetyarthaH / kadvAH' ityato lopa ityanuvartate, 'sUryatiSya-' ityato ya iti, 'halastaddhitasya' ityato hala iti ca tadAha-halaH prsyetyaadi| AbhIyatve'pyallopo nAsiddhaH, prArambhasAmarthyAt / ataevopadhAyA iti nAnuvartitamiti vyAcaSTe--yakArasyeti / zrApatyasyeti kim , sAMkAzyakaH / kAmpilyakaH / 'saMkAzAdibhyo rAyaH' tato 'dhanvayopadhAt-' iti vun / taddhite iti kim , gAgryo / gArgyayoH / anAtIti kim , gAAyaNaH / gArgIyamiti / 'tasmai hitam' iti chH| yUni luk / prAgdIvyatIya iti vartate, acIti ca, pratyayAdhikArAcca pratyaya iti labhyate, tadetadAhaprAgdIvyatIye'jAdau pratyaya iti / 'pratyayasya luk' iti saMjJAkaraNAllabdhI yaH pratyayaH, sa 'yUni' ityanena vizeSyate / tathA ca 'yUni yaH pratyayastasya luk' Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikArakAyanaH / tasya cchAtro'pi glaucukAyanaH / aNo luki vRddhasvAbhAvAccho na / 1084 pailAdibhyazca / (2-4-56) ebhyo yuvapratyayasya luk / 'pIlAyA vA' (sU 1121) ityaN / tasmAd 'praNo vyaH' (sU 1180 ) iti phiJ / tasya luk |pailH pitA putrazca / 'tadrAjAcANaH' (ga 21) 'vyajmagadha-' ityaraNalukaH pratyayAdarzanatvAt pratyayasyeti labhyata iti bhAvaH / nanu glucukasya gotrApatyaM glucukAyaniriti katham, 'ata iJ' iti iJaH prApteH ? ityata Aha-vakSyamANa iti / 'prAcAmavRddhAt phin bahulam' ityaneneti zeSaH / AyannAdeze glucukAyaniriti rUpamiti bhAvaH / tata iti / glucukAyanerapatyArthe 'tasyApatyam' ityaNi AdivRddhau 'yasyeti ca' iti lope glaucukAyana iti rUpamityarthaH / tasyeti / glaucukAyanasya chAtra ityarthe tasyedamityaNi yuvApalyANo luki glaucukAyana ityeva rUpamityarthaH / nanu yuvApatyANaH 'yasyeti ca' iti lopenaiva chAtrAthai glaucukAyana iti rUpasiddhestasya lugvidhiranarthaka ityata Aha-aNo lukIti / chAtrArthakachapravRtteH prAgeva yuvapratyayasyANo luki AdivRddhernivRttau glucukAyanizabdasya vRddhatvAbhAvAc cho na bhavati / yuvapratyayasya lugabhAve tu vRddhatvAt chaH syAt / etadarthameva yuvapratyayasya lumvidhAnamityarthaH / sthitazcAturthiko yuvapratyayaluk / tatprasaGgAd dvaitIyIko yuvapratyayaluganukramyate / pailAdibhyazca / 'NyakSatriyArSa-' ityato yUni luk ityanuvartate / tadAha-ebhyo yuvapratyayasya lugiti / ajAdipratyaye avivakSite'pi prAptyarthamidam / pIlAyA iti / pIlAyA gotrApatyamityarthe 'strIbhyo Dhak' iti DhakaM bAdhitvA 'pIlAyA vA' ityaNityarthaH / tasmAditi / pailasyApatyaM yuvetyarthe 'pailAdibhyazca' iti luk 'aNo yacaH' iti phiJ ityarthaH / pIlAyA gotrApatyasyApatyaM pIlAyA yuvApatyamiti paryavasyati / tasyeti / tasya yuvArthakaphipratyayasya anena lugityarthaH / pIlAyA gotrApatye ityarthastadAha-yuvapratyayasyeti / vakSyamANa iti / 'prAcAmavRddhAtphinbahulam' iti vkssymaannH| ajAdau kim , glaucukAyanarUpyam / prAgdIvyatIye kim , glaucukAyanIyam / 'tasmai hitam' iti chaH / iha 'dvigorcuganapatye'ci' 'yUni gotre na' ityeva sUtrayitavyam / tathA ca 'lugaluggrahaNaM zakyamakartum' iti manoramAyAM sthitam / tatra 'phakphio :-' iti sUtre 'yUni' ityasya maNDUkaplutirAzrayaNIyeti klezo'yaM lAghavAnurodhena soDhavya iti bhaavH| pailAdibhyazca / 'rAyakSatriyArSaityato 'yUni luk' iti vartate tadAha-yuvapratyayasya lugiti / pIlAyA vetyAdi / 'apatye'Ni vihite gotrApatye'pyaNeva' 'eko gotre' iti vkssymaanntvaat| tato'NantAtpailazabdAdapatye'pi vidhIyamAnaH phiJ yuvApatye pryvsyti| tasya ca Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 285 ntAdAGgazabdAd 'aNo vyacaH -' ( sU 1980 ) iti phiJo luk / zrAGgaH pitA putrazca / 1085 iJaH prAcAm / ( 2-4-60 ) gotre ya iJ tadantAdyuvapratyayasya luksyAt taccedgotraM prAcAM bhavati / pannAgArasya apatyam, 'zruta ij ' ( sU 1015 ), ' yaJiJozca' ( sU 1103 ) iti phak, pannAgAriH pitA putrazca / prAcAM kim-dAtiH pitA, dAkSAyaNaH putraH / 1086 na taulvalibhyaH / (2-4-61 ) taulvalyAdibhyaH parasya yuvapratyayasya luG na syAt / pUrveNa prAptaH / , yuvApatye ca pailazabda ityAha- pailaH pitA putrazceti / yUnaH pitA yuvA cetyarthaH / 'tadrAjAccANaH' iti pailAdigaNasUtram / tadrAjapratyayAtparasya yuvapratyayasyANo lugityarthaH / yaJmagadheti / aGgazabdo dezavizeSe / tasya rAjA zraGgaH / tas gotrApatyamapyAGgaH / 'magadha' ityaN / tasyApatyaM yuvApyAGga eva / 'aNo dyacaH ' iti phiJ tasyAnena luk / iJaH prAcAm / iJa iti paJcamI / pratyayatvAttadantagrahaNam / 'rAyakSatriya - ' ityato yUni lugityanuvartate / iJantAtparasya yuvapratyayasya lugityrthH| arthAdiJo gotrArthakatvaM labhyate / tadAha - gotre ya iJ tadantAdyuvapratyayasya lugiti / prAcAm iti gotravizeSaNam, na tu vikalpArtham, vyAkhyAnAt / tadAha - taccedgotraM prAcAM bhavatIti / prAgdezIyamityarthaH / pannAgArasyeti / prAgdeze pannAgAro nAma kazcit tasya gotrApatyamityartha 'ata iJ' iti iJi pAnnAgAriH / pAnnAgArerapatyaM yuvetyarthe pAnAgArizabdAd ' yaJiJozca' iti phak, tasyAnena luk / evaM ca pannAgArasya gotrApatye yuvApatye ca pAnnAgArirityeva rUpami - tyarthaH / prAcAM kimiti / gotravizeSaNaM kimarthamityarthaH / dAkSiH pitA, dAkSAyaNaH putra iti / dakSasya gotrApatyaM dAkSiH, ata iJ / tasyApatyaM yuvA dAkSAyaNaH / 'yaJiJozca' iti phak / tasya lug na bhavati, dAkSizabdasya prAgdezIyagotrapratyayAntatvAbhAvena na yuvapratyayasya phakaH prAgdezIyagotrArthakAdiJaH paratvam / " phiJo'nena lugityarthaH / evaM ca pIlAyA apatye gotrApatye yuvApatye cAvairUpyeNa pailazabdaH prayujyata ityAha- pailaH pitA putrazceti / pailAdiSu ye iJantAH zAlaGkisAtyakiaudameyipaiGgaliprabhRtayastebhyaH 'iJaH prAcAm' iti luki siddhe aprAcAmarthaH pATha iti jJeyam / tadrAjAccAraNaH / gaNasUtramidam / tadrAjasaMjJakAtparasya yuvapratyayasya lugityarthaH / taccedgotraM prAcAM bhavatIti / iha prAcAM grahaNaM gotravizeSaNam, na tu 'prAcAmavRddhAt-' ityAdivadvikalpArthamityatra vyAkhyAnaM zaraNam / dAkSiH pitetyAdi / dakSasyApatyaM gotrApatyaM ca pumAndAtiH / yuvApatyaM tu dAkSAyaNa iti bhAvaH / na taulvalibhyaH / bahuvacananirdezAdgaNapAThasAmarthyAcAdyarthAvagatirityabhipretyAha Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvapatyAdhikAra tulvalaH, tata iji phak- - tausvaliH pitA, taulvalAyanaH putraH / 1087 phakphiJoranyatarasyAm / (4-1-11) 'yUni luk' ( sU 1083) iti nitye luki prApte vikalpArthaM sUtram / kAtyAyanasya chAtrAH kAtIyAH, kAtyAyanIyAH / yaskasyApatyaM yAskaH, zivAdyaN, tasyApatyaM yuvA yAskAyaniH / 'aNo dvyacaH ' ( sU 1180 ) iti phiJ / tasya chAtrA yAskIyA yAskAyanIyAH / 1088 tasyApatyam / (4-1-62) SaSThyantAtkRtasandheH samarthAdapatye'rthe uktA vacyamA na taulvalibhyaH / bahuvacanAttaulvalyAdInAM grahaNamityAha -- taulvalyAdibhyaH parasyeti / pUrveNeti / 'iJaH prAcAm' ityanena prApto luganena pratiSidhyata ityarthaH / tulvala iti / tulvalo nAma prAcyaH kazcit / tasya gotra patyaM taulvaliH / ata iJ / tasyApatyaM yuvA taulvalAyanaH / ' yaJiJozca' iti phak / 'iJaH prAcAm' iti luG netyarthaH / atha prakRtaM cAturthikaM lugvidhimanusarati / phakphiJoranyatarasyAm / yUnItyeveti / 'yUni luk' iti pUrvasUtramanuvartata ityarthaH / 'yUni luk' ityukto luk phakphiorvA syAdityarthaH / tadAha - pUrveNeti / kAtyAyanasyeti / katasya gotrApatyaM kAtyaH / gargAditvAdyaJ / tasyApatyaM yuvA kAtyAyanaH / 'yaJiJozca' iti phak / kAtyAyanasya chAtrA ityarthe 'tasyedam' ityanuvRttau 'vRddhAcchaH' iti chaH, IyAdezaH / atra chAtrArthakacchapratyaye vivakSite yuvArthakaphako luki sati kAvya Iya iti sthite 'yasyeti ca' ityakAralope 'Apatyasya ca -' iti yalope kAtIyA' iti rUpam / phako lugabhAve tu kAtyAyanIyA iti rUpamityarthaH / yaskasyeti / yaskasya gotrApatyamityarthe 'ata iJ' iti iJapavAdaH zivAyaNityarthaH / tasyeti / yAskasyApatyaM yuvetyarthe 'aNo dyacaH' iti phini prAyannAdeze yAskAyaniriti rUpami - tyarthaH / tasya chAtrA iti / yAskAyanezchAtrA ityarthe 'tasyedam' ityanuvRttau 'vRddhAcchaH' iti chaH, tasya IyAdezaH, yAskAyanIyA iti rUpam / atra chAtrArthakacchapratyaye vivakSite yuvArthakaphiJo luki 'yasyeti ca' iti akAralope yAskIyA iti rUpamityarthaH / tasyApatyam / taddhitA iti pratyayaH, parazva iti cAdhikRtam / tacchabdaH sarvanAmatayA buddhisthaparAmarzitvAdupagvAdisarvavizeSabodhakaH, tasya upagvAtauvalyAdibhya iti / daivamitri, daivayajJi, zvAphalki, Asuri, naimeSi, pauSkarasAdi, vaikarNItyAditaulvalyAdiH / kAtyAyanasyeti / katasya gotrApatya kAtyaH / gargAditvAdyaJ / tato yUni 'yaJiJozva' iti phak / kAtIyA iti / 'Apatyasya ca-' iti yalopaH / tasyApatyam / 'tasya' iti na svarUpagrahaNam, kiM 1 kvacid 'yUni' ityeva pAThaH / 2 ' ityeva pUrveNa' iti kvacit pAThaH / Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [287 NAzca pratyayA vA syuH / upgorptymaupgvH| prAdivRddhirantyopadhAvRddhI bAdhate / derapatyamityarthaM taddhitAH pratyayAH pare bhavantIti labhyate / kasmAtpare pratyayA bhavantItyAkAGkSAyAM 'samarthAnAM prathamAdvA' ityadhikArAt prathamoccAritAtsamarthAttacchabdalabdhopagvAderiti labhyate / prAtipadikAdityadhikRtam / "ghakAlataneSu kAlanAmnaH' iti taraptamaptaneSu taddhiteSu parataH saptamyA alugvidhAnAtsupastaddhitotpatteApitatvAt supziraskAtprAtipadikAditi labhyate / sup ceha tasyeti prathamoccArite pade upasthi. tatvAt SaSThayeva gRhyate tatazca SaSThayantAditi phalati / sAmarthya kRtasandhikAryatvamityuktameva, tadAha-SaSThayantAtkRtasandheriti / 'samarthaH padavidhiH' iti pari. bhASayA labdhamAha-samarthAditi / viziSTaikArthaprAtipadikAdityarthaH / subantAttaddhitotpattyA taddhitavidhInAM padavidhitvAditi bhAvaH / uktA iti / 'prAgdIvyato'Na' ityAdyA zrautsargikA ityarthaH / vakSyamANAzceti / 'ata iJ' ityAdyA vaizeSikA ityarthaH / vA syuriti / 'samarthAnAM prathamAvA' ityadhikRtatvAditi bhAvaH / 'apatyaM pautraprabhRti gotram' iti uttarasUtravyAkhyAvasare apatyazabdo vyAkhyAsyate / aupagava iti / upagoraNi AdivRddhiH, orguNaH, avAdezaH / atra prakRtyaiva upagorlAbhAd apatyameva pratyayArtha iti sthitiH / nanu upagu a iti sthite orguNAtparatvAd 'aco Niti' iti vRddhiH syAt , orguNasya pazavya ityAdau caritArthatvAt / kRte ca guNe zravAdeze sati 'ata upadhAyAH' iti vRddhirdurnivArA / tvaSTurapatyaM tvASTraH, maghavato'patyaM mAghavata ityAdau guNAprasaktayA antyopadhAvRddhayonidhitvAcca / na ca paratvAdAdivRddhau antyopadhAvRddhI bAdhyete iti vAcyam , vipratiSedhe hi parasya pUrvabAdhakatA, na ceha vipratiSedho'sti, dezabhedenomayasambhavAt / nApyantyopadhAvRddhayorapavAda AdivRddhiriti vaktuM zakyam , suzruto'patyaM sauzruta ityAdau antyopadhAvRddhayoraprAptayorapyAdivRddheH pravRtteH, tasmAdAdivRddhisthale antyopadhAvRddhI syAtAmityata Aha-AdivRddhiriti / 'aco Niti' ityantyavRddhim 'ata upadhAyAH' ityupadhAvRddhiM ca AdivRddhirbAdhata ityarthaH / puSkarasado'patyamityarthe bAhvAditvAdiJ , 'anuzatikAdInAM ca' ityubhayoH padayorAdivRddhiH / puSkarasadazabdasya anuzatikAdau tu SaSThayantamAtropalakSaNamityAzayenAha-SaSThayantAditi / pnycmyrtho'dhyaahaarlbhyH| anukaraNAtpaJcamyAH sautro lugvA / uktA iti / araNyAdaya uktAH / vadayamANA iti / iAdayaH / nanu 'upagu a' iti sthite zrorguNAtparatvAd 'aco Niti' iti vRddhayA bhAvyam / guNastu picavyAdau saavkaashH| kRte ca guNe avAdeze ca 'ata upadhAyAH' iti vRddhaghA bhAvyamata aah-aadivRddhiriti| paratvAditi bhaavH| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvapatyAdhikAra tasyedamityapatye'pi bAdhanArthaM kRtaM bhavet / pAThAt / tatra yadyAdivRddhirantyopadhAvRddhI na bAdheta, tadA divRddhayA upadhAvRddhayA ca pauSkarasAdeH siddhatvAd anuzatikAdI puSkarasacchandapATho'narthakaH syAt / atastatrakauNDinyanyAyAt satyapi sambhave bAdhanaM bhavati iti vijJAyata iti bhASye spaSTam / tasyedamityapatye'pItyAdi / zlokavArtikamidam / tatra prathamacaraNasyAyamartha:tasyedamiti vihitaH aN apatye'rthe'pi bhavati, idamarthe tasyApyantarbhAvAt / atastasyApatyamityavidhAnaM vyarthamityAkSepaH / naca 'ata iJ' ityAdyuttarasUtrArthaM ' tasyApatyam' ityAvazyakamiti vAcyam, evaM hi sati 'tasyApatyamata ij' ityekameva sUtramastu / tathA ca 'tasyApatyam' iti pRthaksUtrakaraNaM vyarthamityAtkSepaH paryavasyati / atra samAdhatte - bAdhanArthaM kRtaM bhavediti / ' tasyedam' ityaNaM bAdhitvA 'vRddhAcchaH' iti chaH apatye prAptaH, tadbAdhanArthaM 'tasyApatyam' iti pRthaksUtraM kRtamiantyopadhAvRddhayoravakAzaH-gauH, pAcakaH / AdivRddhestu suzruta sauzrutaH / ' tvASTro jAgataH' ityAdau tUbhayaprasaGge paratvAdAdivRddhireva bhavati / lakSyAnurodhenAtra sadgati - nyAyasyaivAzrayaNAt / anuzatikAdiSu puSkarasacchabdapATho'pyatra liGgam / anyathA zrAdyupadhAvRddhibhyAM pauSkarasAdeH siddhatvAtteSu pATho'narthakaH syAt / na ca 'puSkarasadA carati' ityarthe Thaki 'pauSkarasAdika' ityetadarthamanuzatikAdipATha AvazyakaH, biti mityeva upadhAvRddheH svIkArAnna tu kitIti vAcyam, anabhidhAnATThagatra na bhavatItyAdisamAdhAnasya kaiyaTe sthitatvAt / etena bhinnaviSaye bAdhyabAdhakabhAvo nopapadyata iti zaGkA nirastA / uktajJApakena 'satyapi saMmbhave bAdhanaM bhavati' ityavazyAzrayaNIyatvAt / nanvevamapi 'jAgataH' ityAdAvupadhAvRddhirbAdhyatAm, zrapagava ityatra tvAdivRddhi pravRttivelAyAmupadhAvRddheraprAptyA kathaM bAdhaH syAditi cet / atrAhuH -- jAgata ityAdAvupadhAvRddherbAdhyatve nirNIte kvacitkAlAntaraprAptAyA api tasyA bAdhyatvaucityAditi / syAdetat-yatrAdivRddhirna jAtA tatrAntyopadhAlakSaNA vRddhiH kasmAnna bhavati / vyaso - rbhAvo vaiyasavam / 'igantAcca' ityaN / vyApadi bhavaM vaiyApadam / 'tatra bhavaH' ityaN / atra kaiyaTaH- tatrApyaicau paratvAttadvAdhakAviti sarveSTasiddhiriti / zAbdabodhavailakSaNyasattve'pi tadanAdareNAkSipati -- tasyedamityapatye 'pIti / idamarthe apatyasamUhavikArAdInAmantarbhAvAdapatye'pi 'tasyedam' ityaN pravartata iti kimanena 'tasyApatyam' iti sUtreNetyarthaH / yadyapi 'ata iJ' ityAdyarthaM 'tasyApatyam' ityetadvaktavyam / tathApi yogavibhAgaH kimartha ityAkSepo'tra bodhyaH / samAdhatte - bAdhanArthamiti / 'tasyedam' ityasya yadvAdhakaM 'vRddhAcchaH' iti tadbAdhanArthaM pRthak sUtraM kRtaM bhavedityarthaH / nanu Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [286 utsargaH zeSa evAsau vRddhAnyasya prayojanam // (vA 2181-2584) yogavibhAgastu-bhAnorapatyaM bhAnavaH / kRtasandheH kim-sausthitiH, akRtavyUhaparibhASayA sAvusthitirmA bhUt / samarthaparityarthaH / nanu 'vRddhAcchaH' iti sUtraM zeSAdhikArastham' apatyAdicaturarthyantebhyo'nyaH shessH| tathA ca apatyArthasya zeSAdhikArasthatvAbhAvAt tasmAttatra chapratyayasyAprasaktastadvA. dhanArthatvaM 'tasyApatyam' ityasya kathamityata zrAha-utsargaH zeSa evAsAviti / utsRjyate adanta-bAhvAdiprakRtibhyo viyujyata ityutsargaH / karmaNi ghaJ / adantabAhvAdibhinna prakRtisambaddhaH apatyArtho'sau zeSo bhvtyevetyrthH| zrAkSapturhi 'tasyApatyamata ib' ityekasUtramabhimatam / viniyuktAdanyaH zeSaH / adanta-bAhvAdiprakRtisaMyuktApatyArtha eva viniyuktaH / na tu tadbhinnaprakRtisaMyuktApatyArtho'pi / tatazca tasya zeSatvAttasminnapatye chasya prasaktatvAt tadvAdhanArthe 'tasyApatyam' iti pRthaksUtram / sati cAsmin pRthaksUtre prakRtisAmAnyasaMyuktApatyArthasyopayuktatvAdazeSatvAcchasya na prAptirityaprAptisampAdanadvArA chabAdhakatvaM 'tasyApatyam' iti pRthaksUtrasya siddham / ayamaprAptabAdha ityucyte| nanvevamapi upagorapatyamityatra upagoravRddhatvAc chasya naiva prasaktiriti kiM pRthaksUtreNetyata Aha-vRddhAnyasya prayojanamiti / bhAnorapatyaM bhAnava ityAdau yAni bhAnvAdiprAtipadikAni vRddhAni, yAni upagvAdiprAtipadikAni nAmadheyatvAd vRddhAni, tebhyazcapratyayabAdhanArtha 'tasyApatyam' iti pRthaksUtrami. tyrthH| nanu 'tasyedam' ityaNi idantvena bodhaH / tasyApatyam' ityaNi tu apatyatvena bodha iti zAbdabodhe vailakSaNyasattvAt , 'tasyedamityapatye'pi' ityAkSepa evAyamanupapanna iti ced na-etadvArtikabhASyaprAmANyena 'tasyedam' iti idaMzabdena apatyasya idaMtvena grahaNAbhAvavijJAnAt / 'pradIyatAM dAzarathAya maithilI' iti tvArSatvAna duSyatItyAstAM tAvat / kRtasandheH kimiti / 'samarthAnAM prathamAdvA' ityadhikArasUtrastha. 'tasyedam' ityaNastadapavAdasya vRddhAcchasya ca zaiSikatvAdapatyArthe prasaktireva nAsti, 'apatyAdicaturarthIparyantebhyo yo'nyo'rthaH sa zeSaH' ityabhyupagamAdata AhautsargaH zeSa evAsAviti / asau apatyArthaH / ayaM bhAvaH-asati yogavibhAge adantabAhvAdiprakRtisaMbaddhasyaivApatyArthasyopayogAdupagvAdiprakRtisaMbaddho'patyArthaH zaSa eva syAt / tathA cANaM bAdhitvA bhAnvAdibhyo vRddhAcchaH prasajyeta / yogavibhAge tu kRte prakRtisAmAnyasaMbandhasyApyapatyArthasyopayogAccheSatvAbhAvena chasya prAptireva nAstIti / nanu upagvAderavRddhatvena chasya prasaktyabhAvAnniSphalo yogavibhAga ityata 1 'adantabAhAdiprakRti-' iti ka / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikArabhASayA neha-vastramupagorapatyaM caitrasya / prathamAt kim-apatyavAcakASaSThyarthe samarthagrahaNalabdhaM kRtasandherityetat kimarthamiti praznaH / sausthitiriti / su zobhana utthitaH sUtthitaH / prAdisamAse savarNadIrghaH sUtthitasyApatyaM sautthitiH, ata iJ, subluk, AdivRddhiH, 'yasyeti ca' ityakAralopaH / kRtasandherityabhAve tu su utthita ityasyAmeva dazAyAM savarNadIrghAtparatvAdAdivRddhau kRtAyAmAvAdeze sAvutthitiriti syAditi bhAvaH / nanvantaraGgatvAtsavarNadIrgha kRte taduttarameva ipratyaya ucitaH, parAdantaraNasya balavattvAt / tatazca sandheH prAk taddhitotpatteraprasakteH kRtasandheriti vyarthamevetyata Aha-akRteti / antaraGgaparibhASAyA apyapavAdabhUtayA akRtavyUhaparibhASayA sandheH prAgeva pratyayaH syAt / tatazca AdivRddhayapekSayA antaraGgo'pi savarNadIrghaH akRtavyUhaparibhASayA AdivRddhaH prAG na pravartate / evaM ca savarNadIrghAtprAgavAdivRddhau AvAdeze sAvutthitiriti syAdityarthaH / naca iJi sati kRte savarNadIrgha UkArasya jAyamAnayA vRddhayA savarNadIrghanimittasya kasyacidvinAzAbhAvAdakRtavyUhaparibhASAyAH kathamiha pravRttiriti vAcyam , yadi savarNadI? na syAttadA su utthita ityavasthAyAM sakArAdukArasya vRddhathA aukAre sati savarNadIrghanimittasya ako vinAzaH syAditi sambhAvanayA akRtavyUhaparibhASAyAH pravRtteriti kathaJcidyojyam / vastutastu akRtavyUhaparibhASA nAstyeva, bhASye kvApyavyavahRtatvAt , pratyuta bhASyaviruddhatvAcca / 'vipratiSedhe paraM kAryam' iti sUtrabhASye hi parAdantaraGgaM balIyaH ityuktvA sausthitirityatra parAmapyAdivRddhiM bAdhitvA antaraGga ekAdeza ityuktam / padasya vibhajyAnvAkhyAne su utthita iti sthite paratvAd vRddhiH prAptA, antaraGgatvAdekAdeza iti kaiyaTaH / akRtavyUhaparibhASAsattve tadasaMgatiH spaSTaiva / seduSa ityAdau akRtavyUhaparibhASAphalasyAnyathAsiddhistu tatra tatra prapaJcitevetyAstAM tAvat / vistarastu zabdenduzekhare jJeyaH / vastramupagorapatyaM caitrasyeti / atra upaguzabdAdapatye aN na Aha-vRddhAnIti / prAtipadikAnIti zeSaH / kRtasaMdheH kimiti / antaraGgatvAt saMdhau kRtAyAM taduttarameva pratyayo bhaviSyatItyadhikArasUtrasthaM samarthapadagrahaNaM kimarthamiti praznaH / akRteti / iyaM ca paribhASA samarthagrahaNena jJApiteti haradattAdayaH, lokataH siddhatyanye / sAvutthitirmAbhUditi / antaraGgaparibhASAyA apa. vAdabhUtayA 'akRta-' ityanayA akRtasaMdhereva pratyayaH syAt / tannivAraNAya samarthaH grahaNamadhikArasUtrasthamAvazyakamiti bhAvaH / yadyapi tatra 'sAmarthya pariniSThitatvam ityavizeSeNoktam , tathApi DyA prAtipadikAMze eva pariniSThitasvaM na tu subviziSTe ityavadheyam / tena aupagavaH daNDimAnityAdi siddham / anyathA 'aupagavadaNDImAn' Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [261 mA bhUt / vAgrahaNAdvAkyamapi / 'devayajJi-' (sU0 1201 ) iti sUtrAd 'anyatarasyAM grahaNAnuvRtteH smaaso'pi| upagvapatyam / jaatitvaanddiiss-aupgvii| bhavati, upagorvastreNaivAnvayAt / yadyapi tatsambandhyapatye pratyayavidhAnAd iha ca apatyasya tacchabdavAcyopagusambandhAbhAvAdeva atra pratyayasya na prasaktiH / tathApi Rddhasya aupagavamityAdivAraNAya sAmarthyamekA bhAvalakSaNamAzrayaNIyamiti bhAvaH / apatyavAcakAditi / upagurapatyamasya devadattasyetyarthe aupagavo devadatta iti mAbhUdityarthaH / prathamAdityuktau tu 'tasyApatyam' iti sUtre SaSThayantasyaiva prathamoccAritatvAdupaguriti prathamAntAd na bhavatItyarthaH / vAgrahaNAdvAkyamapIti / vAgrahaNAbhAve hi taddhitasya nityatvAdupagorapatyamiti vAkyaM na syAditi bhAvaH / nanu upagvapatyamiti kathaM SaSThIsamAsaH, taddhitAnAM samAsApavAdatvAt / na ca taddhitAnAM pAkSikatvAttadabhAvapakSa SaSThIsamAso nirbAdha iti vAcyam, 'apavAdena mukte utsargo na pravartate' iti 'pAre madhye SaSThayA vA' iti vAgrahaNena jJApitatvAdityata Aha-devayajJIti / ityAdi syAt 'azvimAnaN' ityAdinirdezazceha liGgam / yadi tu pAmAdigaNe 'viSvagityuttarapadalopazca' ityatrAkRtasaMdhigrahaNena 'pariniSThitAttaddhitotpattiH' ityabhyupagamyate' tarhi vyarthameva smrthgrhnnmityaahuH| prathamAtkimiti / 'tasyApatyam' ityatra nirdiSTapadadvayamadhye prAthamikameva prakRtisamarthakam , na tvapatyam / tathA ca prakRtyAkAkSAyAM tadeva grahISyata iti kiM tena 'prathamAt' ityaneneti praznaH / apatyavAca. kAditi / 'tasyApatyam' ityAdinA vihitaH pratyayo yathA SaSThayantopagvAdizabdAdabhyupagamyate, tathA apatyavAcakadevadattAdizabdAtpratyayo bhavatviti zaGkA syAt , tadvAraNArtha prathamAdgrahaNamAvazyakamiti bhAvaH / nanu 'upagorapatyam' iti vigrahavAkye'patyavAcakasyAprAthamye'pi 'apatyamupagoH' iti vAkye prAthamyAtsyAdevApatyavAcakAtpratyaya iti cet / maivam / lakSaNApekSaM prAthamyaM niyatatvAdatrAzrIyate, na tu vigrahApekSamaniyatam / anyathA 'prathamAt' ityetannirarthakaM syAditi / SaSThayarthe mAbhUditi / ayamarthaH-yathA indro devatA asya haviSa iti aindraM haviriti prathamAntAtpratyayo bhavati tathA upagurapatyamasya devadattasya 'aupagavo devadattaH' devadatto'patyamasyopagoH daivadattirupaguH' iti mAbhUditi / etacca kaiyaTe spaSTam / nanvapavAdatvAttaddhitaH samAsaM nityaM bAdheta / na ca taddhitasya vaikalpikatvAtpaH so'pi bhavidhyatIti vAcyam / 'yatrotsargApavAdau mahAvibhASayA vikalpyete, tatrApavAdena vinirmukte utsargo na pravartate' iti 'pAremadhye-' ityatra vAgrahaNena jJApitatvAdityAzaGkayAhaanyatarasyAMgrahaNAnuvRtteriti / jAtitvAditi / 'gotraM ca caraNaiH saha' Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 ] siddhAntakaumudI | [taddhiteSvapatyAdhikAra 1 zrAzvapataH / daityaH / zrautsaH / straiNaH / paunaH / 1086 apatyaM pautraprabhRti gotram / ( 4-1-162 ) apasyasvena vivakSitaM pautrAdi gotrasaMjJaM syAt / sUtrAditi / jAtitvAditi / apatyArtha kANantasya aupagavazabdasya 'gotraM ca caraNaiH saha' iti jAtitvAd GISityarthaH / zrazvapata iti / zrazvapaterapatyamiti vigrahaH / patyuttarapadalakSaNaM rAyaM bAdhitvA 'azvapatyAdibhyazca' ityaNiti bhAvaH / daitya iti / diterapatyamiti vigrahaH / 'divyaditi -' iti rAyaH aNapavAdaH / zrautsa iti / utsaH kazcit tasyApatyamiti vigrahaH / 'utsAdibhyo'J' ityaJ ijAdyapavAdaH / svare vizeSaH / straiNaH pauMsna iti / striyA apatyam, puMso'patyamiti vigrahaH / 'strIpuMsAbhyAm -' iti naJna aNo'pavAdaH / apatyam / apatyAdhikArAt siddhe punarapatyagrahaNaM vyarthamityata Aha- apatyatvena vivakSitamiti / evaM ca pautratvAdinA vivakSitAnAM pautrAdInAM na gotrasaMjJeti bhAvaH / 'santatirgotrajananakulAnyabhijanAnvayau / ' iti kozataH gotrabdasya santativAcakatvAt putrasyApi gotratve prApte pautrAdigrahaNAdiha zAstre putrasya na gotratvam / nanu AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH striyAM tvamI / AhurduhitaraM sarve'patyaM tokaM tayoH same / ' ityAdikozAd apatyazabdasya putra eva rUDhatvAt katham 'apatyaM pautraprabhRti - ' iti sAmAnAdhikaraNyagiti cet, maivam - apatyazabdo hi nAtmajaparyAyaH, kiMtu putrapautrAdisaMtatiparyAyaH, na patanti narake pitaro yena tadapatyamiti 'paGktiviMzati - ' 1 ityaneneti shessH| prAcA tu 'aNantatvAnGIp' ityuktam / tadvyAkhyAtRbhizca 'TiDDANaJ-' ityanenetyuktam / tadubhayamapi 'gotrAdyUnyastriyAm' iti sUtrasthabhASyAnurodhena / gotraM ca caraNaiH-' ityatra kRtrimaM gotrameva gRhyate na tvapatyamAtramityAzayena pravRttamiti bodhyamityAhuH / sUtrasthAnmahotsargAnkrameNodAharati - zrAzvapata ityAdi / zrautsa iti / 'utsaH prakhavaNaM vAri pravAho nirjharo jharaH' ityamaraH / tasya cApatyena yogastu 'gAGgeyo bhISmaH' itivat / apatyaM pautra / nanvapatyagrahaNaM vyarthaM pautrAderapatyatvAvyabhicArAdityata Aha- apatyatvena vivakSitamiti / vivakSitamiti kim, vastutaH pautraprabhRtyeva yadA zeSatvena vivakSyate 'gargasyedam' iti, tadA mA bhUdityAhuH / anyetu vastutaH pautrAdInAmeva tattvena vivakSAyAM saMjJA mA bhUt, apatyatvena vivakSAyAmeva yathA syAdityevamarthaM tat / tena zraupagava ityAdAvapyaNarthasya gotrasaMjJA siddhayati / nahyaNaH pautratvAdikaM zakyatAvacchedakaM kiM tvapatyatvameva / anyathA gotrAdhikArasthayaAdyarthasyaiva gotrasaMjJA syAditi / nanvapatyAdhikAre gotrayuvasaMjJAkaraNasAmarthyAdapatyamiti labhyata eveti tenaivoktaprayojanasiddhau kimanenAtrApatyagrahaNeneti Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaantttvbodhiniishitaa| [263 1060 jIvati tu vaMzye yuvA / (4-1-63) vaMzye pitrAdau jIvati pautrAderyadapatyaM caturthAdi tAvasaMjJameva, na tu gotrasaMjJam / 1061 bhrAtari ca iti sUtre bhASye vyutpAditatvAt / tathA ca pautrAdayo'pi pitAmahAdInAM narakAduddhAra iti teSAmapyapatyatvamastyeveti 'eko gotre' iti sUtrabhASye spaSTam / etacca mahAbhAratAdau jaratkArvAdyupAkhyAneSu prasiddhameva / kozastu sUtrabhASyAdiviruddhatvAd upekSya eva / na caivamapi gargasya putro'pi aGgirasaH pautratvAdgotraM syAditi vAcyam , yasya yaH pautrAdiH tasya tadgotramiti vyAkhyAnAdityalam / jIvati / vaMza utpAdakapitrAdiparamparA, tatra bhavo vaMzyaH, digAditvAdyat , tadAha-vaMzye pitrAdau jIvatIti / jIvatIti saptamyantam / pautrAderiti / pUrvasUtrAtpautraprabhRti ityanuvRttaM SaSThayA vipariNamyata iti bhAvaH / yadapatyamiti / 'tasyApatyam' ityatastadanuvRtteriti bhaavH| turavadhAraNe yuvetyanantaraM draSTavyaH, tadAha-yuvasaMjJameveti / tena ekasaMjJAdhikArabahirbhAve'pi gotrasaMjJAyA api asmin na samAveza iti bhAvaH / yuvasaMjJayA saha gotrasaMjJAyAH samAveze tu zAlaGkA iti pailIyA iti ca na syAt / zalakuH kazcit , tasya gotrApatyaM zAlaGkiH, iJ / pailAdigaNe zAlaGkIti pAThAt prakRteH zalaGkAdezazca / zAlaGkarapatyaM yuvApi zAlaGkireva / 'yajinozca' iti phak / 'pailAdibhyazca' iti tasya cet / atrAhuH-'te tadrAjAH' ityatra tacchabdena 'janapadazabdAt kSatriyAdaJ' ityAdinA vihitA ye ajAdayasta eva gRhyante na tu tataH prAktanapratyayAH, gotrayuvasaMjJAkAeDena vicchinnatvAditi vakSyate / tathA cApatyAdhikArapaThanasAmarthyasyopakSayAdapatyasyAsambandhazaGkAnirAkaraNAya punarapatyagrahaNamiha kRtamiti / pautraprabhRtIti kim , anantarApatye mA bhUt / kauJjiH, gArgiH / na caivamapyaGgirasaH pautre gargasyAnantare atiprasaGga iti vAcyam / 'yasya pautrAdi taM pratyeva gotrasaMjJA' iti svIkArAt / evaM ca gAgi pratyanantarApatyatvena vivakSAyAmapi garga prati gotratvaM niSpratyUhamiti syAdeva gargAdyaniti dik / jIvati tu vaMzye / pitRpitAmahAdyutpAdakaprabandho vaMzaH, tatra bhavo vaMzyaH / digAditvAdyan / 'pautraprabhRti' ityanuvRttaM SaSTayA vipariNamyate vyAkhyAnAt , 'gotrAyanyastriyAm' iti liGgAmcetyAha-pautrAderiti / tuzabdo bhinnakramo yuvetyasmAtparo bodhyaH / sa ca evakArArtha iti vyAcaSTe--yuvasaMjJameveti / tena ekasaMjJAdhikArabahirbhUtayorapi gotrayuvasaMjJayona samAveza iti bhAvaH / nanvastu saMjJAdvayasya samAvezaH ko doSa iti cet / maivam / zAlaGkAH pailIyA ityasiddhiprasaGgAt / tathA hi / zalaGkarapatyaM zalaGkiH / pailAdiSu pAThAdizzalaGkAdezau / zAlaGkarapatyam / zAlathairyuvApatyaM 'yamiozca' iti phak, tasya 'pailAdibhyazca' iti luka, tataH zAla Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikArajyAyasi / (4-1-164 ) jyeSThe bhrAtari jIvati kanIyAMzcaturthAdiryuvasaMjJazca syAt / 1062 vAnyasminsapiNDe sthaviratare jIvati / (4-1-165) bhrAturanyasminsapiNDe sthaviratare jIvati pautraprabhRterapatyaM jIvadeva yuvasaMjJaM vA syAt / ekaM jIvatigrahaNamapatyasya vizeSaNam , dvitIyaM sapiNDasya / taraGnirdeza luk / zAlaGkeyUnazchAtrA ityarthe 'inazca' ityaNi zAlaGkA iti rUpam / tathA pIlAyA gotrApatyaM pailaH / 'pIlAyA vA' ityaN / pailasyApatyaM yuvApi paila eva / 'aNo yacaH' iti phiJ , 'pailAdibhyazca' iti tasya luk / pailasya yUnazchAtrA ityarthe vRddhAcchaH / pailIyA iti rUpam / yuvagotrasaMjJayoH samAveze tu 'gotre'lugaci' iti phakphioraluk prasajyetetyalam / bhrAtari ca jyAyasi / jIvatItyanuvartate / tadAha-jyeSThe bhrAtari jIvati kanIyAniti / anuja ityarthaH / pautraprabhRtItyanuvRttaM SaSThyA vipariNamyate / apatyamityadhikRtam / pautraaderptymityrthH| phalitamAha-caturthAdiriti / mRteSvapi pitrAdiSu jyeSThe bhrAtari jIvati yuvasaMjJArthamidam / vA'nyasmin / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-pautraprabhRterapatyaM jIvadeva yuvasaMzaM vA syAditi / sapiNDAstu svayam , pitA, pitAmahaH prapitAmahaH, tasya pitRpitAmahaprapitAmahAzceti sapta puruSAH / evaM mAtRvaMze'pItyAdi dharmazAstreSu prasiddham / sthavirataraH ativRddhaH / jIvatIti saptamyantamanuvRttaM sapiNDe iti saptamyante'nveti / atrayaM tu keyUnazchAtrA ityarthavivakSAyAm 'iJazca' ityaNi zAlaGkA iti bhavati / tathA pIlAyA apatyaM gotrApatyaM vA 'pIlAyA vA' ityaNi pailaH / tasyApatyaM yuvA 'aNo yacaH' iti phiJ / tasya 'pailAdibhyazca' iti luk / tataH pailasya yUnazchAtrAH pailIyA iti bhavati / tatra gotrayUnoH samAveze tu 'gotre lugaci' iti phaphioraluk prasajyeta / na ca paratvAthUni lugbhaviSyatIti siddhamiSTamiti vAcyam / tato'pi paratvAt 'phakphioranyatarasyAm' iti vikalpApatteH / na ca siddhAnte'pi vikalpaH zaGkayaH, 'phakphioH' ityayaM hi yUni luka evApavAdaH, na tu 'pailAdibhyazca' ityasya, 'anantarasya-' iti nyAyAt / yadyapi yUni lugapavAdo'pi 'phakphio:-' iti vikalpaH paratvAt 'pailAdibhyazca' iti lukamapi bAdheteti vaktuM zakyam , tathApi parAdapyantaraGgasya balIyastvAt 'pailAdibhyazca' iti nitya eva lugityAhuH / bhrAtari ca / avNshyaartho'ymaarmbhH| bhrAtA hu na vaMzyaH 'utpAdakaprabandho vaMzaH' ityabhyupagamAt / 'apatyaM pautraprabhRti-' ityanuvayaM 'pautraprabhRteH' iti SaSThayA vipariNamya vyAkhyAnAtphalitamAha--caturthAdiriti / atrAyamartha:-gargAdiSu mRteSvapi jIvatyagraje anujo yuvasaMjJaka iti / vAnyasmin / ihatyaM jIvatipadaM tiGantam , na tu saptamyantamiti vyAcaSTe-jIvade Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [265 ubhayorutkarSArthaH / sthAnena vayasA coskRSTe pitRvye mAtAmahe bhrAtari vA jIvati / gAya'syApatyaM gAAyaNaH gAryo vA / sthavira iti kim-sthAnavayonyUne gArya eva / jIvati iti kim-mRte mRto vA gArya eva / 'vRddhasya ca pUjAyAmiti vAcyam' (vA 2654 ) gotrasyaiva vRddhasaMjJA prAcAm / gotrasya yuvasaMjJA pUjAyAM gamyamAnAyAm / tatrabhavAngAAyaNaH / pUjA iti kim-gaargyH| 'yUnazca kutsAyAM gotrasaMjJeti vAcyam' (vA 2651) / gAryo jAlmaH / kutsA jIvatipadaM tiGantam apatye'nveti-yadapatyaM jIvati tAvasaMjJakamiti / tatazca bhrAturanyasminvRddhatame papiNDe jIvati sati pautraprabhRterapatyaM jIvadeva yuvasaMjJaM vA syAditi phalitam / ekamiti / atratyamityarthaH / dvitIyamiti / anuvartamAnamityarthaH / ubhayoriti / hetutvasambandhe SaSThI / ubhayahetukotkarSavAcakastarabityarthaH / tadeva vivRNoti-sthAnena vayasA ceti / sthAnata utkRSTaH pitRvyaH, tasya pitRsthAnIyatvAt / vayasA utkRSTo mAtAmahaH / bhrAtarIti saMnihitatvAnmAtAmahabhrAtarItyartha iti kecit / pitRvyaputra ityanye / jIvatIti kimiti / jIvatidvayasya kiM prayojanamiti praznaH / mRte mRto vA gArgya eveti / mRte sapiNDe caturtho gArgya eva / mRtazca caturtho gArtha evetyarthaH / vRddhasya ceti / vArtikamidam / tatra vRddhapadaM vivRNoti --gotrasyaiva vRddhasaMjJA prAcAmiti / gotrameva vRddhamiti prAcInAcAryA vyavaharannItyarthaH / tathAca vArtikasya phalitamarthamAha-gotrasya yuvasaMjJA pUjAyAM gamyamAnAyAmiti / udAharati-tatrabhavAn gAAyaNa iti / tatrabhavAniti pUjyavAcI, yuvasaMjJakAnAmalpavayaskatvena vRddhAdhInatvena sukhitayA ca pUjA / tAM gotraprabhRtistRtIyo'pi mnyte| atra yuvasaMjJAvidhisAmarthyAtsvArthe yuvapratyayo bodhyaH / gAryo jAlma iti / yo vRddhAnanAdRtya svAtantryaM bhajate tadviveti / yo jIvati sa Tu vasaMjJakaH, mRtastu sthaviratare jIvatyapi gArya eva bhavati, na tu gAAyaNa iti bhAvaH / ekamiti / ihtymityrthH| dvitIyamiti / anuvartamAnaM sptmyntmityrthH| yaduktamubhayoriti tadeva vivRNoti-sthAnena vayasA ceti / mAtAmahe bhrAtari veti / saMnihitatvAt 'bhrAtari' ityasya 'mAtAmahabhrAtari' ityevAtha ityeke / 'pitRvyaputre' ityanye / vRttau tu 'pitRvye pitAmahe bhrAtari vA' iti pAThaH / jIvatIti kimiti / jIvatidvayaM kimarthamiti prshnH| ataeva 'mRte mRto vA' ityuttaraM saMgacchate / anyasmin kim , bhrAtari jIvati jIvato vikalpo mA bhUt / pUrvasUtraM tu bhrAtari jIvati mRtasya kanIyaso yuvasaMjJArtha. miti sAvakAzam / vRddhasya ceti / vArtikamidam / tathA 'yUnazca' ityagrimamapi / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAra iti kim-gAgyAyaNaH / 1063 eko gotre| (4-1-63) gotre eka evApatyapratyayaH syAt / upagorgotrApatyamopagavaH / gArgyaH / naaddaaynH| Sayamidam / eko gotre / saMkhyAvizeSopAdAne taditarasaMkhyAvyavacchedasya svabhAvasiddhatvAd eka eveti gmyte| apatyAdhikArAtpratyayAdhikArAca apatyapratyaya iti tdvishessylaabhH| tadAha-gotre eka evApatyapratyayaH syAditi / aupagava iti / upagorgotrApatye 'tasyApatyam' ityaN / gArya iti / gargasya gotrApatye gargAdibhya iti yaJ / nADAyana iti / naDasya gotrApatye 'naDAdibhyaHiti phak / gotra eka eva pratyayaH syAdityevoktau tu anantarApatyapratyayAntAdaupagavazabdAdipratyayo na nivAryeta / niyamasya sajAtIyaviSayatayA gotrapratyayAntAdeva gotrapratyayo vaaryt| ato'ptygrhnnmityaahuH| nanvekasmingotre yugapadanekapratyayAprasaktervyarthamidaM sUtramiti cet , maivam-apatyazabdo hi putra eva rUDha ityekaH pkssH| putrAdisAdhAraNa ityanyaH pakSa iti prakRtasUtrabhASye sthitam / tadetad 'apatyaM pautraprabhRti-' iti sUtravyAkhyAvasare prapaJcitaM cAsmAbhiH / tatra prathamapakSe upagoH pautre apatyapratyayena bubodhayiSite sati tasya upaguputrApatyasya upaguM pratyapatyatvAbhAvAt 'tasyApatyam' ityaN na saMbhavati / tatazca upaguputre vAcye 'tasyApatyam' ityaNA eko gotre| 'gotre' iti jAtyapekSayA ekavacanam / ekazabdaH saMkhyAvAcI / 'gotre'bhidhitsite apatyatvabodhakapratyaya eka eva syAt' ityukteH / gotrApatye prathama eva zabdaH pratyayaM labhate naanyH| yadi tvanantarApatyapratyayAntAdapi pratyayaH syAt , tarhi gotrApatye eka eva pratyayo na kRtaH syAt / itthaM ca 'apatyapratyayAntAtpratiSedho vAcyaH' iti vArtikArtho'pyanena saMgRhIta ityAzayena vyAcaSTe-gotre eka eveti| apatyapratyaya iti / etaccAdhikArAllabdham / anye tu ekazabdaH prathamaparyAyaH prathamazcApatyapratyayazUnyaH, tathA ca 'prathamA prakRtirgotre apatyapratyayaM labhate' iti sUtrArtha vyAcakSate / takliSTam / asyAM paGktAvekamAnaya ityukte 'prathamam' iti prAthamyArthasyApratIteH / vastutastu 'prathamAdityadhikArAdgotre prathamAdeva prAtipadikAdapatyapratyayaH' iti vyAkhyAyaikagrahaNamiha tyaktuM shkymityaahuH| aupagava iti / 'upaguzabda eva pratyayaM labhate, na tvaupagavazabdaH' iti gotrApatye'pyanantarApatya ivANeva bhavati, na tviJ / gArya iti / gotrApatye 'gargAdibhyo yaj' iti viziSya vidhAnAdanantarApatya ivAtra 'ata iJ' na bhavati kiM tu yava / sa ca gAryasyApatye'pi bhavati, na tvatra yajantAtphak 'eko gotre' iti niyamAt / nADAyaNa iti / 'naDAdibhyaH phak' iti gotrApatye vidhAnAdatrApi 'ata iJ' na bhavati, kiMtu Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 267 zraupagavazabde vyutpAdite sati aupagavasyApatye vastuta upagostRtIye gotre vivakSite aupagavazabdAd 'ata iJ' iti iJi zrapagavirityanenaiva upagostRtIyo bodhanIyaH syAt / evaM ca upagostRtIye vivakSite upagora aupagavAdiniti prakRtidvayAtpratyayadvayamaniSTaM syAt / tatra yadyapi upagoraNiSTaH, tathApi upagostRtIye vivakSite aniSTamiJpratyayamaNpratyayo janayatIti so'pyaniSTa eva / tathA ca tatrAniSTapratyayadvayanivRttaye eko gotre apatyapratyayaH syAdityanapatye'pi upagostRtIye apatyapratyayo vidhIyate / sa ca vastutaH aNeva na tviJ, adantatvAbhAvAt, vihite ca tasmin aupagavAdiJapi nivartate, gotre bubodhayiSite ekasyaivApatyapratyayasya vidheH / ataH pratyayadvayamAlA nivartate / evamupagozcaturthe vivakSite tasya upaguM tatputraM ca pratyapatyatvAbhAvAt pautraM pratyevApatyatvA daupagavizabdAd 'yaJiJozca' iti phaki prakRtitrayAdaniSTA aupagavAyana iti pratyayatrayamAlA syAt / upagoH paJcame vivakSite tu aupagavAyanazabdAdini aupagavAyanirityevaM prakRticatuSTayAt pratyayacatuSTayamAlA syAt / SaSThe tu aupagavAya niHzabdAt phaki aupagavAyanAyana ityevaM prakRtipaJcakAt paJca pratyayAH syuH / tadevaM phagiyoH paramparAyAM mUlaprakRterupagoH zatatame gotre vivakSite ekonazatAtprakRtibhya ekonazatamaniSTapratyayAH syuH / atra tRtIyaprabhRti kasmiMzcigotre vivakSite upaguM pratyanapatye'pi tasmin 'eko gotre' ityaNeva bhavati natu ijAdi / yadA tvapatyazabdaH putrapautrAdisAdhAraNaH tadA yadyapi upagoranantarApatye putre iva pautrAdiSvapi 'tasyApatyam' ityaNi aupagava itISTaM sidhyati / tathApi upagoranantarApatye aNi sati aupagavasyAnantarApatye upagostRtIye vivakSite pratyeyaH aniSTaH prasajyeta / evamupagozcaturthe vivakSite siddhe'pi upagoraNi aupagave, tasmAdini aupagavaH, tasmAtphaki aupagavAyanaH, ityevaM pratyayatrayamapi kadAcitprasajyeta / tatrApi upagobhUla prakRteraziSTa eva / iJphakau tu pratyayAvaniSThau / tathA upagocaturthe vivakSite dvitIyasmAdekaH zraniSTapratyayaH, tRtIyasmAdanya ityevaM prakRtidvayA. daniSTau dvau pratyayAviti paryavasyati / evaM paJcame prakRtitrayAt trayaH pratyayAH / SaSThe prakRticatuSTayAt catvAraH pratyayA ityevaM mUlAcchatatame gotre aSTanavateraSTanavatirani STapratyayAH syuH / tatra 'eko gotre' iti niyamavidhiH / gotre eka eva pratyayaH syAditi / tatrApi prathamAtikrame kAraNa bhAvAnmUlaprakRteryaH pratyayaH prAptuM yogyaH sa eveti phalati / sUtre ekazabdaH prathamaparyAyaH / ' eke mukhyAnyakevalAH' ityamaraH / phageva, sa ca nADAyanasyApatye'pi bhavati na tu phagantAdiv, ukta niyamAt / nanve1 ipratyayaH iti yuktaM bhAti / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvapatyAdhikAra 'gotre svaikonasaMkhyAnAM pratyayAnAM paramparA / yadvA svadvayanasaMkhyebhyo'niSTotpattiH prasajyate // apatyaM pitureva syAttataH prAcAmapIti ca / - mukhe bhavo mukhyaH prathamaH / ' eko'nyArthe pradhAna ca prathame kevale tathA / ' iti kozAntaram / tathA ca mUlaprakRtereva gotre vivakSite svayogya pratyayalAbha iti vyAkhyAntaram / gotre ekaH prathama evazabdaH pratyayotpAdaka iti / tadetatsarvaM zlokadvayena saMgRhNAti - gotre svaikoneti / atra prathama zlokAnte zrutaM ' prasajyate' ityetatpadaM pUrvArdhe paramparetyanantaramapi saMbadhyate / atra svaM gotraM mUlapuruSopagvapekSayA yatsaMkhyAkaM tadapekSayA ekonasaMkhyAkAnAm aniSTapratyayAnAM paramparaivoktarItyA prasajyeta / natu kadAcidapi gotre aupagava ityaNantamiSTaM sidhyatItyarthaH / yadveti / svaM gotraM tad mUlapuruSopagvapekSayA yatsaMkhyAkaM tadapekSayA dhanasaMkhyAkaprakRtibhyaH tAvatAM pratyayAnAmaniSTAnAmutpattiruktarItyA prasajyata ityarthaH / nanu kathamidaM pakSadvayamityata Aha- apatyamityAdi matabhedenetyantam / putra evApatyamiti pakSe prathamaH pakSa unmiSati / putrapautrAdisAdhAraNo'patyazabda iti pakSe tu dvitIyaH pakSa unmiSatIti bhAvaH / kasmin gotre yugapadanekapratyayAprasaktervyarthamidaM sUtramityAzaGkaya sUtrArambhaphalaM matabhedena vyavasthApayati -- gotre svaikoneti / 'svaM gotraM tadapekSayA ekonasaMkhyAnAM, tRtIye dvayoH paramparA, caturthe trayANAM paJcame tu caturNAm' ityAdiparamparA prasajyata ityarthaH / tathAhi --upagostRtIye aNinoH paramparA, caturthe tvaNiJphakAm, paJcame tvaNiJphagiJAm / yadyapyatra 'yasyeti ca' iti lopenANAderasattvAt 'aNitrAdInAM paramparA' ityuktirna' saMgacchate tathApi 'aNantAdimutpadyate iJantAtphak' ityutpattimAtrAbhiprAyeNa pratyayaparamparAbhidhAnaM bodhyam / svadyanasaMkhyebhya iti / svaM gotraM tadapekSayA vyanasaMkhyebhyaH prAtipadikebhyaH tRtIye ekasmAdaniSTotpattiH, caturthe dvAbhyAM paJcame tribhyaH, ityAdItyarthaH / zrapatyaM pitureveti / tathA cAmaraH - 'AtmajastanayaH sUnuH sutaH putraH striyAM tvamI / AhurduhitaraM sarve'patyaM tokaM tayoH same' iti / mukhyamatamAha--tataH prAcAmiti / pitrapekSayA ye prAJcaH pitAmahaprapitAmahAdayasteSAmapItyarthaH / atrAyamAzayaH - apatyazabdaH kriyAnimitto na tvAtmaja - paryAyaH / 'na patantyanenetyapatyam' iti vyutpatteH 'paktiviMzati -' iti sUtre bhASyakRtA darzitatvAt, bAhulakAtkaraNe yatpratyayaH / ' yannimittaM yasyApatanaM tattasyApatyam' iti phalito'rthaH / tathA ca 'pautrAdirapi pitAmahAdInAmapatanahetuH' iti teSAmapatyatvaM bhavati / prasiddhaM ca vyavahito'pi pitAmahAdInAmuddharteti jaratkArvAdyupAkhyAneSu / w Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 266 matabhedena tadvAnyai sUtrametattathottaram // ' , piturevApatyamiti patte hyapagostRtIye vAcye aupagavAdisyAt / caturthe svajIvajjyeSThe mRtavaMzye vA aupagaveH phak / itthaM phagiJoH paramparAyAM mUlAcchatatame gotre ekonazataM pratyayAH syuH / pitAmahAdInAmapIti mukhyapakSe tu tRtIye vAcya upagoraNA dRSTe siddhe'pyayaNantAdijapi syAt / tatazcaturthe phagiti phagijoH taddhAnyai iti / tsya uktaprakArAbhyAm aniSTotpAdanasya hAniH nivRttiH, tadarthamidamityarthaH / tathottaramiti / 'gotrAdyUnyastriyAm' ityuttarasUtramapi tathA yojyamityarthaH / tatrApatyazabdaH putra eva rUDha iti pakSe aniSTaM prapaJcayati - piturevetyAdinA / aupagavAdiJ syAditi / 'ata iJ' ityaneneti zeSaH / aupagavAdeva iJ syAt, na tu upagoraNityarthaH tRtIyasya upaguM pratyapatyatvAbhAvAditi bhAvaH / caturthe tvityataH pUrvan upagoriti zeSaH / ajIvajjyeSTha iti / jIvan jyeSTho yasyeti vigrahaH / jIvati tu jyeSThe caturthasya ' bhrAtari ca jyAyasi' iti yuvasaMjJayA gotratvaM bAdhyeteti bhAvaH / mRtavaMzya iti / mRto vaMzyo yasyeti vigrahaH / vaMzye jIvati tu 'jIvati tu vaMzye yuvA' iti yuvasaMjJayA gotratvaM bAdhyeteti bhAvaH / aupagaveH phagiti / 'yaJiJozca' ityaneneti zeSaH / ekoneti / ekonazatAsprakRtibhyaH ekonazataM pratyayA aniSTAH syurityarthaH / athApatyazabdaH putrapautrAdisAdhAraNa iti pakSe aniSTaM prapaJcayati - pitAmahAdInAmapIti / mukhyapakSatvaM tvasya bhASye pUrvapajJasya nirAkaraNAd ' apatyaM pautraprabhRti-' iti sUtrasvarasAcca bodhyam / iSTe siddhe'pIti / tRtIyAdInAmapyapatyatvena tatra 'tasyApatyam' ityaNo nirbAdhatvAditi bhAvaH / tata iti / iJantAdityarthaH / aSTanavateriti / prakRtibhya 'apatyaM pautraprabhRti -' iti sUtramapyatrAnuguNam / AdyapakSe hi 'apatyamivApatyam' iti gauNI vRttira zrayaNIyA syAt / zramarastu sUtrabhASyAdivirodhAdupekSya iti / taddhAnyai iti / zradyapakSe pratyayamAlAnivRttaye, antye tu svadyanasaMkhyebhyo'niSTotpattinivRttaye ityarthaH / aupagavAdiJ syAditi / tRtIyasya upaguM prati anapasyatvAditi bhAvaH / evaM cAsati sUtre asmin pakSe aupagavirityaniSTameva syAt, aupagava itISTaM tu na siddhyatIti bodhyam / ajIvajjyeSThe iti / jIvajjyeSThe jIvadvaMzye vA yuvasaMjJAyAM satyAM gotrasaMjJA neti bhAvaH / iSTe siddhe'pIti / asmiMzca pate aupagavasya yadapatyaM tadupagorapyapatyamiti upagoryadA pratyayaH tadA 'aupagavaH' itISTaM yadyapi siddhyati, tathApyaupagavirityaniSTaM prApnotItyarthaH / tata iti / iMJantAdityarthaH / phagiJoriti / phagantAdiJ, ijantAtphak tadantAtpunariJa Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAraparamparAyAM zatatame gotre'STanavateraniSTapratyayAH syuH, ato niyamArthamidaM sUtram / evamuttarasUtre'pyUhyam / 1064 gotrAbUnyastriyAm / (4-1-64) yUnyaiti zeSaH / aniSTapratyayAH syuriti / aSTanavatiriti shessH| niyamArthamiti / yadyapyupagostRtIyAdiSu apatyapratyayavidhyarthatvameva prathamapate, tathApi gargAttRtIyAdiSu vivakSiteSu gotravihitagargAdiyanA gAryazabdasyeSTasya siddhAvapi gargAdini tataH phinityevaM pratyayaparamparApyaniSTA prApnotIti niyamArthatvamapi prathamapakSe'pyasya sUtrasyeti bhaavH| evamuttarasUtre'pyUhyamiti / tatprakArastu uttarasUtre eva vakSyate / gotrAGnyastriyAm / gargasya gotraM gAryaH, gargasya tRtIyaH / 'gargAityAdiparamparAyAM satyAmityarthaH / niyamArthamiti / nanvAdyapate tattatpitRvAcakAdeva pratyayaH, na tu mUlabhUtAtsyAt , anantarApatye mukhyasaMbandhe caritArthasyANAdergauNasaMbandhe'pi pravRtteranyAyyatvAt / tathA caupagavApatyena upagomukhyasaMbandhAbhAvAdatrAprApte vidhyarthamevedaM sUtram, na tu niyamArthamiti aupagavazabdAdapi pratyayo duri iti cet / atrAhuH-gotre bodhanIye krameNAnekapratyayaprasaGge eka evApatya pratyayaH syAditi sUtrArthe kRte aupagavazabdasyApatyapratyayAntatvAtpunarapatyapratyayastato nopapadyate ityagatyA paramparAsaMbandhAbhyupagamenopagoreva tadutpattiH, na tvaupagavazabdAditi siddhamiSTamiti / atra kecidyAcakSate--prAdyapakSe pratyayaparamparAyAM prAptAyAm 'eko gotre' ityanenaikaH pratyayo vidhIyate / tathA caiko nAmaikajAtIya ityarthaparyavasAnAnmUlaprakRteryo'patyapratyayo'NAdistajjAtIya eva gotre bodhanIye tattatpitRvAcakAdbhavati 'aNantAdaN , iantAdin , yajantAdyaJ' iti / na caivamaNioH paramparAyAM nivartitAyAmapyaupagava ityatrANapratyayaparamparA syAt / tathA gArya ityAdau yatrAdiparampareti vAcyam / satyAmapi tasyAmaniSTAbhAvAditi / taccintyam / phagantAtphaki nADAyana ityAdAvaniSTaprasaGgAditi dik / Uhyamiti / 'apatyaM pitureva' iti pakSe caturthA. patyarUpe yUni vivakSite 'gotrAthUni-' iti niyamasUtre satyasati ca gotrapratyayAntAdeva yuvapratyaya iti dvayoH paramparA, sA ceSTatvAnna niyamena vyAvartyate / paJcame tu yUni niyamAbhAve trayANAM paramparA prasajyate / SaSThe tu caturNAmityAdi / 'tataH prAcAmapi' iti dvitIyapakSe tu gargAccaturthe yUni mUlaprakRtyanantarAbhyAmaniSTotpattiH prasajyate / paJcame tu mUlaprakRtyanantarayuvabhyaH / tathA naDAccaturthe yUni pUrvavadvAbhyAmaniSTotpattiH, paJcame tu tribhyaH / upagozcaturthe vAcye tu muulprkRtreksmaadevaanissttotpttiH| na tvanantarApatyavAcakAt / tato jAte'pyata imi rUpAniSTAbhAvAdityAdi yathAsaMbhavaM tatrohyamityarthaH / gotrAthUni / asatyasmin sUtre mukhyamate paJcamAdau yUni vivakSite Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [301 patye gotrapratyayAntAdevApatyapratyayaH syAt, striyAM tu na yuvasaMjJA / gargasya yuvAdibhyaH-' iti gotre yaJ / gAya'sya tRtIyaH, sa gargasya paJcamo yuvApatyam , tasminbubodhayiSite gArgyazabdAd gotrapratyayAntAd 'yajijozca' iti phaki gAAyaNa iti rUpamiSyate / tathA SaSThAdiSvapi yuvApatyeSu gAAyaNa ityeveSyate / tadidamapatyazabdaH putrapautrAdisAdhAraNa iti pakSe yadyapi sulabhameva, gargAttRtIyaM gAye prati paJcamAdInAmapyapatyatvAt / tathApi gargasya paJcamAdyapatye yUni vivakSite gargAnmUlaprakRterapi iJ syAt / tathA gargasya anantarApatye iji gArgiH, tadapatyatvena vivakSite gargasya paJcamAdau yUni gArgeH phaki gArgAyaNa ityapi syAt / tathA gargasya caturthe yUni gotratvAbhAvAd yajabhAve iJi gArgiH / tadapatyatvena vivakSite gargasya paJcamAdau yUni gArgaH phaki gArgAyaNa iti syAt / gotrapratyayAntAdeva gArgyazabdAd gargasya paJcamAdyapatye yUni phaki gAAyaNa ityeveSyate / tadartha gotrapratyayAntAdeva yUni pratyaya iti niyamaH kriyate--gotrAyUnIti / tadAha-yUnyapatye gotrapratyayAntAdeveti / natu mUlaprakRtestadanantarApatyapratyayAntAd yuvapratyayAntAceti bhAvaH / nacApatyazabdaH putra eva rUDha iti pakSe paJcamAdau yUni caturthAdyapatyapratyayAntAdeva pratyayaH syAt , natu tRtIyavAcigotrapratyayAntAditi, tatra vidhyarthamevedaM syAt , natu niyamArthamiti vAcyam , putrapautrAdisAdhAraNo'patyazabda ityeva bhASye siddhAntitatvAditi bhAvaH / gotrapratyayAntAt yuvapratyayotpattAviSTe siddhe'pi mUlaprakRtyanantarayuvabhyo'pi syAditi pAkSikAniSTe prApte niyamArthamidamityAzayenAha--gotrapratyayAntAdeveti / natu mUlaprakRtyanantarayuvabhya ityarthaH / manoramAyAM tu yuvapratyayAntAditi prathamapakSe'rtha ityapi sthitam / atra vadanti--pazcamAdau yUni vivakSite tasya punastRtIyaM pratyanapatyatvAdaprAptau vidhyarthamevedaM syAt , natu niyamArthamiti yuvapratyayAntAtpratyayo durvAraH syAt / tasmAdiha 'piturevApatyam' iti pakSo nAzrayaNIya iti / anye tvAhuHAdyapakSe 'gotrAthUni--' ityAvartya ekenAprAptapratyayaM vidhAya dvitIyena niyamyate 'yUni gotrAdeva' iti / evaM ca 'tataH prAcAmapi' iti pakSaNa sahAsyaikarUpatA bhavatIti / 'gotrAcecUnyeva' iti viparItaniyamastviha na kRtaH, vyAvAlAbhAt / naca zaiSikAcchAdayo vyAvA iti vAcyam / 'gotre'lugaci' iti liGgAt / striyAM tviti / yadyatra 'astriyAm' ityasyaikavAkyatayA 'strIbhinne yUni gotrAdeva' ityarthaH kriyate, tarhi strISu yuvasaMjJAyA aniSedhAt yuvatiSu pratyayAnAM paramparA prasajyeta / naca "eko gotre' ityanena nistAraH / yuvasaMjJayA gotrasaMjJAyA bAdhAt / atha 'striyAM na yuvapratyayaH' iti vAkyAbhedenArthaH kriyate. tadA gotrapratyayena yuvatirnAbhidhIyeta / kiM Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikArapatyaM gAAyaNaH / striyAM gotratvAdeka eva pratyayaH / 1065 ata iJ / (4-1-65) adantaM yatprAtipadikaM tatprakRtikAspaSTayantAdinasyAdapatye'rthe / striyAM tu na yuvasaMjJeti / iha astriyAmiti yogo vibhajyate / yUnItyanuvartate / ubhayamapi prathamayA vipariNamyate / tathA ca strI uktayuvasaMjJikA neti phalitamiti bhAvaH / na ca strIbhinne yUni gotrAdevetyarthaH kuto nAzrIyate, evaM satyekavAkyatvalAbhAditi vAcyam , paJcamAdiSu yuvatiSu pratyayamAlAprasaGgAt / na ca 'eko gotre' iti niyamAttannivRttiH sambhavatIti vAcyam , yuvasaMjJayA gotrasaMjJAyA bAdhAt / naca satyapi yogavibhAge striyAM na yuvapratyaya iti vyAkhyAyatAmiti vAcyam , gotrapratyayena yuvatyabhidhAnAnApatterityalam / gargasyeti / gargasya paJcamAdau yUni gArgyazabdAd gotre yAntAtphaki gAAyaNa iti rUpamityarthaH / striyAM yuvasaMjJAniSedhasya prayojanaM darzayati-striyAmiti / paJcamAdiyuvatInAM yuvasaMjJAviraheNa gotratvAd 'eko gotre' iti niyamAdgArgItyeva bhavati, na tu gAAyaNIti rUpamityarthaH / strIbhinne yUni gotrAdevetyarthAzrayaNe tu yuvasaMjJayA gotrasaMjJAyA bAdhAd 'eko gotre' ityasyApravRtteH pratyayamAlA syAditi bhAvaH / ata iJ / prAtipadikAdityadhikRtam atA vizeSyate, tadantavidhiH, tadAha-adantaM yatprAtipadikamiti / 'tasyApatyam' ityanuvRttaM 'samarthAnAM prathamAdvA' iti ca / tatazca prathamoccAritatacchabdabodhitAtprAtipadikAditi labdham / subantAttaddhitotpattiriti siddhAntAt subantAditi labhyate / supcehopasthitatvAt SaSThyeva vivakSitA / tathA ca SaSThyantAtprAtipadikAditi labhyate / yadyapi prAtipadikaM na SaSThyantam , pratyayagrahaNaparibhASayA prakRtipratyayasamudAyasyaiva lAbhAt / tathApi prAtipadikaprakRtikaSaSThyantAdityartho vivakSitaH / tu vAkyameva syAt / tatazca gArgyasyApatyaM strI gArgI na syAt / ato 'yuvasaMjJAniSedha. paramevedam' ityAzayena vyAcaSTe-na yuvasaMkSeti / atrAyamAzayaH-'astriyAm' iti yogo vibhajyate / 'yUni' iti zabdasvarUpamanuvartate / paribhASA ceyam / yatra yuvasaMjJAvidhAnaM tatra 'astriyAm' ityupatiSThata iti siddhasya gatiriyam / 'jIvati tu vaMzye yuvA'striyAm' ityeva sUtrayituM yuktam / ata iJ / 'ghakAlataneSu-' iti jJApakAtsubantAdeva taddhitotpattirityabhyupagame'pyadhikRtaprAtipadikasya na vaiyarthyam, kiMtu prayojanamastIti dhvanayati-adantaM yatprAtipadikamiti / ata ityasya subantavizeSaNatve tu dakSayorapatyamityAdivivakSAyAM dAkSirityAdi na siddhyediti bhaavH| taparaH kim , vizvapaH apatyaM vaizvapaH / 'pradIyatAM dAzarathAya-' ityatra tu 'tasyedam' 1 'striyo' iti kvacit / Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [303 daakssiH| 1066 bAhvAdibhyazca / (4-1-66) bAhaviH / auDulomiH / zrAkRtigaNo'yam / 1065 sudhAturakaG c| (4-1-67) cAdin / sudhAturapatyaM saudhAtakiH / 'vyAsavaruDaniSAdacaNDAlabimbAnAM ceti vaktavyam' (vA tadAha-tatprakRtikAtSaSThyantAditi / dAkSiriti / dakSasyApatyamiti vigrahaH / iJ , aAdivRddhiH, 'yasyeti ca' ityakAralopaH / 'pradIyatAM dAzarathAya maithilI' iti tvArSamiti 'tasyApatyam' ityatra nirUpitam / prAtipadikagrahaNAnanuvRttI tu adantAtSaSThyantAditi labhyeta / tathA ca dakSayorapatyaM dAkSiriti na sidhyediti bhAvaH / bAhvAdibhyazca / apatya initi zeSaH / bAhaviriti / bAharnAma kazcidRSiH, atha 'RSayaH' ityadhikRtya bAhavirgAryagautamau' ityAzvalAyanasUtre darzanAt / bAhorapatyamiti vigrahaH / iJi, orguNaH / auDulomiriti / uDulomno'patyamiti vigrahaH / ini 'nastadvite' iti TilopaH / AdivRddhiH, adantatvAbhAvAdaprAptiH / sudhAturakaG ca / caadiaiti| sudhAtRzabdAtSaSThyantAdapaye'rthe ipratyayaH, prakRterakaGAdezazcetyarthaH / akaGo DakAra it , akAra uccaarnnaarthH| DiccetyantAdezaH, tadAha-saudhAtakiriti / vyAseti / vyAsa, varuDa, niSAda, caNDAla, bimba ityaNa / apatyatvavivakSAyAM tvimeva / bAhvAdibhyazca / 'bAdha loDane' iti dhAtau 'kevalasya bAhorapatyayogAsambhavAtsAmarthyAttadantavidhau saubAhaviH' iti mAdhavoktaM cintyamiti dhvanayannAha-bAhaviriti / 'jAnanti bAhavirgAryagautama-' ityA. zvalAyanasUtraprayogadbhASyavRttyAyudAharaNAca bAhuzabdaH saMjJArUpo'stIti bhAvaH / auDulomiriti / yadyapi gaNe bAhu kRSNa yudhiSThira arjuna pradyumnetyAdiSu kevalo lomanazabdaH paThitaH, tathApi sAmarthyAttadantagrahaNam / 'tArakApyuDa vA striyAma' ityamaroktyA nakSatravAcyuDuzabdaH / uDUnIva lomAni yasya tsyaaptymoddulomiH| zarA iva lomAni yasya tasyApatyaM zAralomiH / bahutve tu inapavAdo'kAraH prAgevAjanteSUktaH / uDulomAH / zaralomAH / iha pratipadavidhAneSu purANasiddhAH saMjJAzabdA eva gRhyante, zIghropasthitikatvAt / tena idAnIMtano yo bAhustasyApatye bAhava ityaNeva, na tviny| uktaM ca hariNA-'abhivyaktapadArthA ye khatantrA lokvishrutaaH| zAstrArthasteSu kartavyaH zabdeSu na taduktiSu // ' anarthakaM saMdigdhArthakamaprayuktaM ca krameNa vizeSaNatrayavyAvartyam / taduktiSu-tatsadRzeSvityarthaH / ata eva saMjJA zvasurasyApatyaM zvAzurirityatra 'rAjazvazurAt-' iti yanna / mimIte mAtA, tasyAH khasA maatRkhsaa| iha 'mAtRpitRbhyAM khasA' iti SatvaM n| nanvevaM bAhavaH zvAzuririti pUrvoktau na 1 'cANDAla' iti kvacitpAThaH / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAra 2611) / 1068 na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvI tu tAbhyAmaica / (7-3-3) padAntAbhyAM yakAravakArAbhyAM parasya na vRddhiH| kiM tu tAbhyAM pUrvI kramAdaicAvAgamau rataH / vaiyAsakiH / vAruDakirityAdi / 1066 gotre ebhyazca ini prakRterakaDAdeza ityarthaH / na yvAbhyAm / y ca vazca yvAviti vigrahaH / vakArAdakAra uccaarnnaarthH| tadAha-yakAravakArAbhyAmiti / parasyetyadhyAhAralabhyam / na vRddhiriti / mRjevRddhirityatastadanuvRtteriti bhAvaH / tuzabdo vizeSapradarzanArtha ityAha-kiMtviti / tAbhyAmiti / ykaarvkaaraabhyaamityrthH| pUrvAviti / pUrvAvayavAvityarthaH / tena AgamatvaM lbhyte| tdaah--aicaavaagmaaviti| aica pratyAhAraH / yathAsaMkhyaM yakArAtpUrva aikAraH, vakArAtpUrva aukAraH / vaiyAsakiriti / vedAnvyasyati vividhamasyati zAkhAbhedena vibhajatIti vedavyAsaH, krmnnynn| atra nAmaikadezagrahaNam / vyAsasyApatyamiti vigrahaH / iJpratyayaH prakRterakAdezaH / atra yakAraH padAntaH / tasmAtparasya AkArasya parjanyavallakSaNapravRttyA AdivRddhiH prAptA na bhavati / kiMtu yakArAtpUrva aikAra AgamaH, vaiyAsakiriti rUpam / svazvasyApatyaM sauvazvirityatra vakArAtparasya na vRddhiH, tataH pUrva aukaarH| naca aico vRddhapapavAdatvAdeva vRddhathAbhAvasiddhestanniSedho vyartha iti vAcyam , yatra yvAbhyAM parasya prasaktAyA vRddheH niSedhaH tatraiva aijAgamAviti viSayAnirdezArthatvAt / tena dAdhyazvi. rityAdau na / vRddhiniSadho'yaM yena nAprAptinyAyena AdivRddhareva / tena dve azItI mRto yAzItika ityatra 'saMkhyAyAH saMvatsarasaMkhyasya ca' inyuttarapadavRddhirbhavatyeva / siddhyata iti cet / maivam , aNijorvidhau zabdavizeSAnupAdAnAdapratiSiddheSvapi tatpravRtteH / vyAseti / vedAn vyasyatIti vedavyAsaH, 'karmaNyaNa' bhImo bhImasena itivadekadezagrahaNam / na ravAbhyAm / yvAbhyAm kim / na artho yasya nArthaH, tasyApatyaM nArthiH / padAntAbhyAM kim , yAjJikaH / aico viSayapradarzanAya neti niSedhoktiH / teneha na-dAdhyazvirmAdhvazviH / na hyatra yvAbhyAM parasya vRddhiprasaklirasti / kvacittu vRddhiprasaktisattve'pi neSyate / dve azItI bhRto bhUto bhAvI vA yAzItikaH / vAruDakiriti / varuDAdayo jAtivizeSAH / vakArasyApadAntatvAt 'na yvAbhyAm-' ityaij na / ityaadiiti| naiSAdakiH, cANDAlakiH, baimbakiH / gotre kunaa| itaH prAk 'eko gotre' ityAdi sUtradvayaM cetpaThyate tatratyaM gotragrahaNaM tyaktuM zakyamityAhuH / cphao akAro vRddhyrthH| kauJjAyanyaH / cakArastu 'bAtacpho:-' ityatra vizeSaNArthaH / tena 'azvAdibhyaH pha' AzvAyana ityatra jyo na bhavati / atredamavadheyam-kaujAyanya ityAdAvekavacane dvivacane ca vyasya mittvaadaayudaatttvmev| Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [305 kuAdibhyazcphan / (4-1-68) 1100 bAtacphorastriyAm / (5-3-113)tavAcibhyaH phaantebhyazca svArthe nyaH syAt , na tu striyAm / kauJjAyanyaH / bahutve tadrAjasvAllugvazyate / brAnAyanyaH / striyAM kauaaynii| gotravena jAtivAGIS / anantarApatye kaunyjiH| 1101 naDAdibhyaH phak / (4-1-66) gotra ityeva / nADAyanaH / cArAyaNaH / anantaro nADiH / varuDAdayo jaativissaaH| vAruDakiH, naiSAdakiH, cANDAlakiH, baimbakiH / gotre kuJja / spaSTam / imo'pavAdaH / cphani cabhAvitau / vrAtacphoH / vAtazca phacca iti dvandvAdyatyayena paJcamyarthe sssstthii| tadAha-vAtavAcibhya iti / svArthe jyaH syAditi / 'pUgA jyo'prAmaNIpUrvAt' ityato jya ityanuvartate / sa ca svArthikaH, 'jyAdayaH prAgvunaH' iti svArthikeSu parigaNanAditi bhAvaH / kojAyanya iti / kuJjasya gotrApatyamiti vigrahaH / uphani cAvitau AyannAdezaH, AdivRddhiH, tato jyaH, yakAra it, 'yasyeti ca' ityakAralopaH / tadrAjatvAditi / 'cyAdayastadrAjAH' iti vacana diti bhAvaH / lugvakSyata iti / 'tadrAjasya bahuSu-' ityaneneti zeSaH / brAvAyanya iti / branasya gotrApatyamiti vigrahaH / cphaAdi pUrvavat / vyavidhAvastriyAmityasya prayojanamAha-striyAM kauAyanIti / kuJjasyApatyaM strI iti vegrahaH / strItvAdiha na dhyapratyaya iti bhAvaH / adantatvAdiha TApamAzaGkayAha-goztveneti / kRte tu jyapratyaye yopadhatvAjAtilakSaNISabhAve TAp syAditi bhAvaH / cphavidhau gotragrahaNasya prayojanamAha-anantarApatye kaujiriti / naDAdebhyaH phak / ino'pvaadH| anantaro nADiriti / anantarApatyasya gotra vAbhAvAt phagabhAve ivetyarthaH / 'haritAdibhyo'naH' ityAdi bahutve tu jyasya lu ike uphanazcakAraakArayostulyabalayorvirodhe sati paratvAd nitsvareNAdyudAttatve prapte bhASyAdau 'taddhitasya kitaH' ityatra yogaM vibhajya 'citaH' ityanuvatyai 'taddhitasya cito'ntodAttatvam' iti vyAkhyAnAt 'kauJjAyanA' ityatrAntodAttateva bhavati / na caivaM hi phagevAtrAstu kimanena gurunirdezeneti vAcyam , tathA hi sati 'vAcpha korastriyAm' iti sUtrapraNayanApattyA nADAyanAdibhyo'pi jyaH syAditi / kuJja, brahma, zaGkha, zakaTetyAdi / vrAtacpho / 'pUgAbhyo'grAmaNI' ityato'nuvartanAdAha-iyaH syAditi / vAtavAcibhyaH 'kAposapAkyaH' ityudAhariSyati / astriyAM kim , kapotapAkA strii| tadrAjatvAditi / 'dhyAdayastadrAjAH' iti sUtreNeti shessH| lugvakSyata iti / 'tadrAjasya bahuSu-' ityaneneti zeSaH / kauJjAyanIti / iha sati dhyapratyaya yopadhatvAd 'jAteH' iti GISabhAva TApi rUpe Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAra1102 haritAdibhyo'H / (4-1-100 ) ebhyo'antebhyo yUni phak / hAritAyanaH / iha gotrAdhikAre'pi sAmarthyAcUnyayam / na hi gotrAdaparo gotrapratyayaH / bidAdyantargaNo haritAdiH / 1103 yajiozca / (4-1-101) gotre yau yajio tadantAtphaksyAt / 'anAti' ityuktaH 'Apatyasya-' (sU 1082) iti yalopo na / gAgryAyaNaH / dAkSAyaNaH / 1104 zaradvacchanakadarbhAdbhRguvatsAgrAyaNeSu / (4-1-102) gotre phk| ajinorpvaadH| zrAdyau bidaadii| zAradvatAyano bhArgavazcet, zAradvato'nyaH / zaunakAyano vAtsyazcet , zaunako'nyaH / dArbhAyaNa zrAgrAyaNazcet, dArbhiranyaH / 1105 droNaparvatajIvantAdanyatarasyAm / (4-1-103) ebhyo gotre phagvA / drauNAyanaH, drauNiH / pArvatAyanaH, pArvatiH / jaivantAyanaH, jaivantiH / anAdiriha hoNaH / azvatthAmnyaspaSTam / yaaiozca / gotre ityadhikRtaM yajinovizeSaNam , natu vidheyasya phakaH, vyAkhyAnAt / tadAha-gotre yo yaJiAviti / sAmathra yUnyayam / na hi gotrapratyayAd gotrapratyayo'sti, 'eko gotre' iti niyamAt / anAtIti / gargasya gotraM gAgyaH / gargAditvAdyaJ / gAya'syApatyaM yuvetyarthe yajantAt phaki prAyannAdeze anAtIti payudAsAd 'Apatyasya ca.' iti yalopAbhAve Natve gAAyaNa iti rUpamityarthaH / dAkSAyaNa iti / dakSasya gotrApatyaM dAkSiH, ata iJ , dAkSarapatyaM yuvA dAkSAyaNaH, iJantAtphak / gotre kim ? sutaGgamasyAdUrabhava ityarthe 'sutaGgamAdibhya iJ' iti ili sautaGgamerapatye na phak / zaradvacchanaka / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-gotre phagiti / Adyau bidAdI iti / zaradvacchunakazabdau bidaadii| atastadubhayaviSaye aapavAda ityarthaH / darbhaviSaye tvio' vAda iti spaSTameva / darbhaH kazcidRSiH / RSyaNaM bAdhitvA bAhvAditvAdi / AyAyaNazceti / agro khare ca vizeSo bodhya ityAhuH / yajijozca / adhikAraprApte gotragrahaNaM yamiorvizeSaNaM na tu vidheyasya phakaH, vyAkhyAnAttadetadAha--gotre yAviti / gotre kim , 'dvIpAdanusamudraM yaj' dvIpe bhavo dvaipyaH / sutaMgamAdi-yazcAturarthika iJ / sautaMgamiH / tadapatye phak mA bhUt / phak syAditi / sAmarthyAyUnyayam / zaradvacchanaka / bhRguH zaradvato'patyaM na bhavati, pUrvabhAvitvAt / evaM zunakasyApatyaM na bhavati vatsaH / ato'tra bhArgavazva vAtsyazcAmAyaNazceti dvandve 'atribhRgu-' iti 'yajiozca' iti ca yathAsambhavaM lug bodhyaH / yadyapyatra bahutvAbhAvAd 'atribhRgu-' ityAdinA lug durlabhaH, tathApi yugapadaMdhikaraNavacanatAyAM varti dAnAM barthatvAtsautratvAdvA syAdeva luk / ato vyAcaSTe-bhArgavazcediti / vAtsyazcediti c| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [307 nantare tUpacArAt / 1106 anuSyAnantarye bidAdibhyo'J / (4-1-104) ebhyo'J gotre, ye svatrAnRSayaH putrAdayastebhya anntre| sUtre svArthe ssy| bidasya gotrApatyaM baidaH / anantaro baidiH, bAhlAderAkRtigaNavAdin / putrasyApatyaM pautrH| dauhitraH / 1107 gargAdibhyo yaJ / (4-1-105) gotra ityeva / nAma kazcidRSiH / naDAdiphaganto'yam / droNaparvata / anAdiriti / azvatthAmnaH pitA yo mahAbhArate kalerAdau prasiddhaH, tadapekSayA anya evAyaM anAdirdoNa ityarthaH / azvatthAmnIti / droNAcAryasyAnantarApatye azvatthAgni drauNAyana iti prayoga ityarthaH / tadidaM 'bAhvAdibhyazca' iti sUtre bhASye spaSTam / anuSyAnantarye / anRSi iti luptapaJcamIkam / bidAdibhyo'J iti dvirAvartate / tathA ca 'anRSyAnantarye bidAdibhyo'J' iti kRtsnamekaM vAkyam / 'bidAdibhyo'J iti vAkyAntaram / tatra dvitIyaM vAkyaM vyAcaSTe-ebhyo'J gotra iti / gotre vivakSite bidAdibhyaH aJ syAdityarthaH / atra prathamaM vAkyaM kRtsnasUtraM vyAcaSTe-ye viti / anRSibhyo bidAdibhyaH anantarApatye aJ syAdityakSarArthaH / bidAdau hi RSayaH anRSayazca paThitAH / tatra ye anRSayaH tebhyo'nantarApatye aaiti phalitamiti bhAvaH / nanu Anantarye iti zravaNAdanantara iti kathamityata Aha-sUtra khArthe Syamiti / anantarazabdAditi zeSaH / caturvarNAditvAditi bhAvaH / bidasya gotrApatyaM baida iti / bidasya RSitvAttato gotra evAniti bhAvaH / RSyaNo'pavAdaH / svare vizeSaH / nanu anantarApatye aJabhAva iapavAda RSyaNevocita iti kathamanantaro baidirityata AhabAhAderiti / bidAdigaNasthAdanRSeranantarApatye atrmudaahrti-pautrH|dauhitr iti / putrasyAnantarApatyamiti duhituranantarApatyamiti ca vigrhH| yathAyathamaanAdiriti / azvatthAmnaH pitA yo mahAbhArate prasiddhaH, tadapekSayA'nya evAyaM droNa ityarthaH / azvatthAmnItyAdi / droNAcAryasyAnantarApatye azvatthAmni drauNAyana iti prayogo bhAkta ityarthaH / anRssyaa| 'anRSi' iti paJcamyAH sautro luk / anRSibhya ityarthaH / sUtra iti / Anantarya ityatretyarthaH / svArtha iti / cAturvaryAderAkRtigaNatvAditi bhaavH| baidirityatra RSyaNamAzaGkayAha-bAhAderiti / bida, urva, kazyapa, kuzika, bharadvAja, upamanyu, vizvAnara, 'parastrI parazuM ca' ityAdi / gargAdibhyo / garga, vatsa, vyAghrapAd, pulasti, babhru, maNDu, vataNDa, kapi, kata, zakala, karAva. agasti, kuNDina, yajJavalka, parAzara, jamadagni ityAdi / 1 'aAnantarye' iti kvacitpAThaH / 2 kvacit 'kuNDinI' iti pAThaH / gaNapAThe tu 'kaNDinI' iti labhyate / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAragArvaH / vAtsyaH / 1108 yozca / (2-4-64) gotre yadyamantamamantaM ca tadavayavayoretayo ksyAttaskRte bahutve, na tu striyAm / gargAH / vassAH / bidAH / urvAH / taskRte iti kim-priyagAAH / striyAM tu gAryaH striyaH / gotre kim-dvaipyAH, aussAH / pravarAdhyAyaprasiddhamiha gotram , teneha na-pautrAH, NiorapavAdaH aJ / gArgAdibhyo yaja / gaargyH| vAtsya iti / gargasya gotrApatyamiti vatsasya gotrApatyamiti ca vigrhH| rAmo jAmadagnyaH, pArAzaryo vyAsa ityAdau tu anantarApatye gotratvAropAdyanityAhuH / yatrozca / dvitIyacaturthapAde idaM sUtram / na tvidaM cAturthikamapatyAdhikArastham / tatra pratyayagrahaNaparibhASayA tadantagrahaNam / 'tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm' iti sUtraM tadrAjasyetivarjamanuvartate / 'NyakSatriya-' ityato 'luk' iti 'yaskAdibhyo gotre' ityato gotra iti ca / tadAhagotre yaditi / etayoriti / yorityarthaH / pratyayAdarzanasyaiva luktvAditi bhAvaH / tatkRta iti / yaaJpratyayArthagatabahutve iti yAvat / gargA iti / gargasyApatyAnItyAdivigrahaH / priyagAryA iti / priyo gAryo yeSAmiti vigrahaH / atra yaarthagatabahutvAbhAvAnna lugiti bhAvaH / dvaipyA iti / dvIpe bhavA ityarthaH / 'dvIpAdanusamudram-' iti yaJ / autsA iti / utse bhavA ityrthH| 'utsAdi. bhyo'' ihobhayatrApi yatrajorgotravAcitvAbhAvAnna lugiti bhaavH| nanu pautrA dauhitrA ityatrApyanRSibidAdilakSaNAno luk syAt / naca tasyAnantarApatyavAcitvAgotravAcisvAbhAvAnna lugiti vAcyam , 'yUni luk' iti sUtrabhASye apatyAdhikArA danyatra laukikameva gotraM gRhyate iti siddhAntitatvAdityata Aha--pravareti / 'kazyapo'tribharadvAjo vizvAmitro'tha gautamaH / jamadagnibesiSThazca saptete RSayaH smRtAH / 'teSAM yadapatyaM tadgotramityAcakSate' iti bodhAyanIyAdipravarAdhyAyaprasiddhA bhArgavAdaya eveha gotratvena vivakSitA ityarthaH / kaiyaTena laukikasya gotrasya grahaNamiti bhASyakathaM tarhi 'rAmo jAmadagnyaH' iti / anantarApatye tyayam / satyam / anantare'pi gotratvAropAdbodhyaH / yajaozca / 'eyakSatriyArSa-' ityato lugiti, 'tadrAjasya-' iti sUtrAdbahuSu tainevAstriyAmiti cAnuvartate, 'yaskAdibhyo gotre' ityato gotra iti ca tadAha-gotre yadyaantamityAdi / pravarAdhyAyaprasiddhagotravAcinau kevalau yo na bhavata iti 'gotra' ityanena tadantaM vizeSitam / tadavayavayoriti / 'nirdizyamAnasyAdezA bhavanti' iti bhAvaH / pravarAdhyAyeti / etacca 'strIpuMsA. bhyAm-' iti sUtre 'laukikasya gotrasya grahaNam' iti bhASyamupAdAya kaiyaTenoktamiti bhAvaH / teneha neti / yadyalaukikaM gotramapatyamAtraM gRhyeta, tadAsyAdevAtiprasaGga Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 306 dauhitrAH / 1906 madhubabhruvorbrAhmaNakauzikayoH / ( 4- 1 - 106 ) gotre yaj / mAdhavyo brAhmaNaH, mAdhavo'nyaH / bAbhravyaH kauzikarSiH, bAbhravo'nyaH / babhruzabdasya gargAdipAThAtsiddhe'pi niyamArthamidam / gargAdipAThaphalaM tu lohitA. dikAryam / bAbhravyAyaNI / 1110 kapibodhAdAGgirase / ( 4- 1 - 107 ) gotre yasyAt / kApyaH / baudhyaH / zrAGgirase kim - kApeyaH / baudhiH / 1111 vataNDAcca / ( 4-1 - 108) zraGgirasa ityeva / vAtaNDyaH / zranAGgirase tu bhadau zivAdau ca pATAdyaJaNau / vAtaDhyaH, vAtaNDaH / 1112 luk striyAm / ( 4 - 1 - 106 ) ' vataNDAzca' ( sU 1111 ) iti vihitasya luksyAtstriyAm / mupAdAya tathaiva vyAkhyAta vAditi bhAvaH / evaM ca pautrA dauhitrA ityAdau pautradauhitrayoH tathAvidhagotravAcitvAbhAvAnna lugiti sthitam / vistararastu zabdenduzekhare jJeyaH / madhubabhruvorbrAhmaNakauzikayoH / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe - gotre yaJiti / madhuzabdAdvebhrazabdAcca goHApatye yaJ syAd brAhmaNe kauzike ca yathAsaMkhyaM vAcye ityarthaH / lohitAdikAryamiti / Spha ityarthaH / lohitAdirgargAdyantargaNa iti bhAvaH / bAbhravyAyaNIti / babhrorgotrApatyaM strIti vigrahaH / gargAdiyaja bAbhravya - zabdAt 'sarvatra lohitAdikatantebhyaH' iti SphaH / zrayannAdezaH, SittvAd GISiti bhAvaH / kapibodhAdAGgirase / gotre yaJ syAditi / zeSapUraNamidam / kapizabdAdbodhazabdAca aGgirasAtmake gotre gamye yaJ syAdityarthaH / kApeya iti / atra gotrasya anAGgirasatvAd yabhAve 'itazcAniJaH' iti Dhak / baudhiriti / atrApyanAGgirasatvAd yaJabhAve RSyaNaM bAdhitvA bAhvAditvAdiniti bhAvaH / kapergadau pAThe'pi AGgirasa eveti niyamArthaM grahaNam / tasya gargAdau pAThastu lohitAdikAryArthaH / kApyAyanI / bodhazabdAttu prApte vidhiH / vataNDAzca / vataNDasya gargAdau zivAdau ca pAThAd yajaNoH prAptayorAGgirase yameveti niyamArthamidam / luk striyAm / iti bhAvaH / lohitAdIti / 'sarvatra lohitAdi-' ityAdinA SphaH / =pheNokS strItve SitvasAmarthyAd GISityAzayenAha - bAbhravyAyaNIti / gargAdigaNa eva 'babhruH kauzika' iti pAThyam / evaM hi dvirbagrahaNaM na kartavyaM bhavatIti haradattAdayaH / kAya iti / 'itazcAniJaH' iti Dhak / kapergargAdigaNapATho lohitAdikAryArthaH / tena kApyAyanIti sidhyati / baudhiriti / anRSitvAdiJ bAhvAditvAdvA / vaNDAcca / yatraNoH prAptayorAGgirase yameveti niyamArthaM sUtram / luk striyAm / vihitasyeti / 'parizeSitasya vA' iti bodhyam / etacca 'AGgirase' ityanuvRttyA labhyate / yadyapi 'vataNDAlluk striyAm' ityekasUtrakaraNe'pi 'AGgirase' ityanuvRttyA I Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikArazArjaravAditvAnDIn / vtnnddii| anAGgirase tu vaatnnddyaaynii| lohitaaditvaatsphH| aNi tu vAtaNDI / RSivAdvaSayamANaH vyaG na / 1113 azvAdibhyaH phaJ / (4-1-110) gotre / aAzvAyanaH / 'puMsi jAte' (ga sU 66) puMsIti tu prakRtivizeSaNam / jAtasya gotrApatyaM jAtAyanaH / puMsi iti kimjAtAyA apatyaM jaateyH| 1214 bhargAvaigarte / (4-1-111) gotre phaJ / bhArgAyaNasvaigartaH, bhAgiranyaH / 1115 zivAdibhyo'N / (4-1-112) vataNDAcceti vihitasyeti / yana iti zeSaH / vataNDIti / vataNDasya gotrApatyaM strI AGgirasIti viprahaH / yo luki AdivRddhinivRttau GIniti bhAvaH / vAtaNDyAyanIti / yaji AdivRddhau lohitAdilakSaNaH phaH, SitvAd DISiti bhAvaH / 'vataNDAcca' iti vihitasyetyasya prayojanamAha-aNi tu vaatnnddiiti| zivAditvAdaNi gotratvena jAtitvAjjAtilakSaNe DoSi tasyANo bataNDAdvihitatve'pi 'vataNDAcca' iti vihitatvAbhAvAnna lugiti bhaavH| nanu bataNDAdaNi tasya 'aNioranArSayoH-' iti vakSyamANaH SyaG syAdityata Aha- Rssitvaaditi| ashvaadibhyH| gotra iti / zeSapUraNamidam / AGgirase iti nivRttam / AzvAyana iti / azvasya gotrApatyamiti vigrahaH / iapavAdaH phny| puMsi jAta iti / gaNasUtram / prakRtivizeSaNamiti / puMsi vidyamAno yo jAtazabdaH tasmAdgotre phprityrthH| jAteya iti / 'strIbhyo Dhak' / bhrgaavaigrte| idamapi gaNasUtram / trigarto nAma bhargasya putraH / tasyApatyaM traigartaH / RSyaNa / tasmingotre anAGgirase yajaNoluMgabhAvAt striyAmiSTaM siddhyati, tathApi puMsyAGgirase yaaNorubhayoH prAptiraniSTeti tadvAraNAya pRthak sUtraM kRtam / RSitvAditi / caivaM 'RSyandhaka-' ityaNi siddhe zivAdigaNe vataNDapATho vyartha iti zaGkayam / gargAdipAThena yA bAdhAttannivRttaye tatpAThasyAvazyakatvAt / SyaG neti / 'aggioranarSayoH-' iti sUtraNeti bhAvaH / azvAdibhyaH / gotra iti / iha gaNe bailya, AnaDuhya, Atreya, iti gotrapratyayAntAstrayaH paThyante, tebhyastu yUnyeva / 'eko gotre' 'gotrAyUni-' iti vacanAt / tatra vilirnAma rAjarSistato 'vRddhatkosalA-' iti vyaG / AnaDuhyazabdo gargAdiyajantaH / Atreyazabdo Dhaganta iti jJeyaH / puMsi jAta iti / gaNasUtramidam / jAtazabde puMsi vidyamAne phaJ ityarthaH / kasmAdityAkAGkSAyAmaryAjAtazabdAditi labhyate / jAtAyA iti / liGgaviziSTaparibhASayA ekAdezasya pUrvAntatvena grahaNAdvA prAptiH / zivAdibhyo'N / nanu vizeSavihitAninAdIn bAdhitvA aNevArambhAsAmarthyAdbhaviSyati kimanenANaprahaNena / atrAhuH-RSTiSeNa Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [311 gotre iti nivRttam / zivasyApatyaM zavaH / gAGgaH / pakSe tikAditvAsphin / gAGgAyaniH / zubhrAditvADDhak, gAGgeyaH / 1116 avRddhAbhyo nadImAnuSIbhyastannAmikAbhyaH / (4-1-113) avRddhabhyo nadImAnuSInAmabhyo'rasyAt / Dhako'pavAdaH / yAmunaH / nArmadaH / cintitAyA apatyaM caintitaH / avRddhAbhyaH kim-vAsavadatteyaH / nadItyAdi kim-vainteyH| tacAmikAbhyaH kim-zobhanAyA apatyaM zaubhaneyaH / 1117 RSyandhakavRSNikurubhyazca / (4-1-154) bhargAt phaJ / zivAdibhyo'N / nivRttamiti / vRttikaiyaTayostathoktatvAditi bhAvaH / 'yUni luk' iti sUtrasya bhASyakaiyaTayostu gotrasaMjJAsUtraparyantaM gotrAdhikAra iti labhyate / tattu matAntaramityeke / tadeva yuktamiti zabdenduzekhare prapaJcitam / pravRddhAbhyo ndii| nadImAnuSIzabdApekSamavRddhAbhya iti strItvam / vastutastu avRddhebhyo nadImAnuSInAmabhya ityeva sUtrayitumucitamiti vyAcaSTe-avRddhebhya ityAdi / nanu 'tasyApatyam' ityeva siddhe kimarthamidamityata Aha--Dhako'pavAda iti / cintitA nAma kaacinmaanussii| vAsavadatteya iti / vAsavadattA nAma kAcinmanuSyastrI, tasyA apatyamiti vigrahaH / vRddhasaMjJakatvAdaNabhAve dagiti bhAvaH / vainateya iti / vinatAyA apatyamiti vigrahaH / vinatA nAma garuDamAtA, sA na mAnuSI, nApi nadIti bhAvaH / zaubhaneya iti / zobhanAzabdo'yaM na nadImAnuzabdo'tra gaNe paThyate, tataH prAptamijaM bAdhitvA paratvAt 'senAntalakSaNa-' iti Nye prApte iha pAThasAmarthyAdyathAprAptapratyaya iJava syAnna tvam / tathA cAtrANagrahaNamAvazyaka mityeke / aNadhikArAdagova syAnnAnya ityaNgrahaNaM spaSTapratipattyarthamityanye / ziva, kakutstha, vataNDa, jaratkAru, vipATa , takSan, vizravaNa, ravaNa, RSTiSeNa, virUpAkSetyAdi / gotra iti nivRttamiti / etacca vRttau kaiyaTe ca spaSTam / yadyapi 'gotrasaMjJAsUtraparyantaM gotrAdhikAraH' iti 'yUni luk' iti sUtrasthabhASyakaiyaTAbhyAM labhyate, tathApi tanmatAntaramiti bhaavH| evaM cetaHprabhRtyapatyasAmAnye pratyayA bhavantIti sthitam / zubhrAditvAnnityaDhaki prApta jaratkAruzabdo'trANathaM paThyate / jaratkAravaH / Dhaki tu 'Dhe lopo'kavAH' ityulopaH / jaratkAreyaH / kuAditvAd 'gotre kuJjAdibhyaH-' iti nityaM caphani prApte vipAdazabdo'trANathaM paThyate / vaipAzaH vaipAzAyanyaH / 'senAntalakSaNa-' iti eyapratyaye 'udIcAm-' itIni ca prApte takSazabdo'trANartha paThyate, Nyapratyayena samAvezo'treSyate, na tvijnyaa| tAdaNaH, tAdaNyaH / vizravaNAravaNazabdAvatra paThyete, tau ca vizravaHzabdasyAdezau / vizravaso'patyaM vaizravaNaH, rAvaNaH / avRddhAbhyo- avRddhebhyo nadImAnuSInAmabhyaH' ityeva sUtrayituM yuktamityAzayena Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvapatyAdhikAra RSayo mantradraSTAraH / vAsiSThaH / vaizvAmitraH / zrandhakebhyaH --- vAphalkaH / vRSNibhyaH - vAsudevaH, zraniruddhaH / 'zauriH' iti tu bAhvAditvAt / kurubhyaHnAkulaH, sAhadevaH / iJa evAyamapavAdaH, madhye'pavAdanyAyAt / atrizabdAttu paratvADDhak, AtreyaH / 1118 mAturutsaMkhyAsaMbhadra pUrvAyAH / (4-1-115) saMkhyAdipUrvasya mAtRzabdasyodAdezaH syAdaNpratyayazca / dvaimAturaH / SANmAturaH / sAmmAturaH / bhAdrumAturaH / AdezArthaM vacanam / pratyayastUtsarge siddhaH / strIliGga - > SInAmeti bhAvaH / RSyandhaka / pralInA vedAstapobalavazAd yan arSanti prApnuvanti te RssyH| tathA ca taittirIye zrutam -' prajAnha vai pRzvIMstapasyamAnAnbrahma svayambhvabhyAnaSat ta RSayo'bhavan, tadRSINAmRSitvam' iti / zrajA nityAH, pRznayaH zuklAH zuddhA iti yAvat / tAn tapasyamAnAn -- tapazcarata, svayambhu - anAdi, brahma-vedaH, abhyAnarSat / 'RSa gatau' zrabhimukhyena prApnot / te vedasya arSaNAd RSizabdavAcyA abhavanniti vedabhASyam / 'sargAdisamaye vedAntsetihAsAnmaharSayaH / lebhire tapasA pUrvamanujJAtAH svayambhuvA // ' iti purANeSu prasiddham / kAtyAyana praNIta sarvAnukramaNikAkhyagranthe spaSTametat, tadAha - RSayo mantradraSTAra iti / andhakazabdena vRSNizabdena kuruzabdena ca andhakAdivaMzyA vivakSitAH / RSivizeSavAcibhyaH andhakAdivaMzyavAcibhyazcApatye aN syAdityarthaH / iJo'pavAdaH / RSibhya udAharati - vAsiSThaH / vaizvAmitra iti / andhakebhya iti / andhakavaMzyavAcibhya udAhiyata ityarthaH / zvAphalka iti / zvaphalkasyApatyamiti vigrahaH / vRSNibhya iti / vRSNivaMzyavAcibhya udAhriyata ityarthaH / vAsudeva iti / vasudevasyApatyamiti vigraha: / zraniruddha iti / aniruddhasyApatyamiti vigrahaH / nanu zUro nAma kazcid vRSNivaMzyaH / tasyApatyaM zauriH katham ? prasaGgAdityata zrAha - zauririti tviti / bAhrAditvAdityanantaram iJA samAdheyamiti zeSaH / kurubhya iti / kuruvaMzyavAcibhya udAhriyata ityarthaH / nakulasahadevau prasiddhau / nanu atrerapatyamityarthe 'itazcAniJaH' iti Dhaki Atreya iti katham ? RSyaNA ina iva Dhako'pi bAdhaucityAdityata zrAha - iJa eveti / na tu Dhaka ityarthaH / mAturutsaMkhyAsaMmadrapUrvAyAH / dvaimAtura iti / dvayormAtrorapatyamiti vigrahaH / ' taddhitArtha -' iti samAsaH / aN, RkArasyokAraH, raparatvam / evaM SANmAtura / sAMmAtura iti / samIcInA mAtA samAtA, vyAvaSTe - avRddhebhya ityAdinA / Atreya iti / paratvAdayamRSyaNaM bAdhata Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [313 nirdezo'rthApekSaH, tena dhAnyamAtuna / saMkhyA iti kim-saumAtraH / zubhrAditvAd dvaimaatreyH| 1116 kanyAyAH kanIna ca / (4-9116) Dhako'pavAdo'N , tassaniyogena kanInAdezazca / kAnIno vyAsaH karNazca / anUDhAyA evApatyamityarthaH / vikarNazuGgacchagalAdvatsabharadvAjAtriSu / (4-1-117) apatye'N / vaikarNo vAtsyaH, vaikarNiranyaH / zauko bhAradvAjaH, shaujhirnyH| chAgala pAtreyaH, saMmAturapatyaM sAMmAturaH / aN , ut , raparatvam / bhAdramAtura iti / bhadrA cAsau mAtA ceti vigrahaH / aNAdi pUrvavat / nanu 'tasyApatyam' ityeva siddhe arivadhirvyartha evetyata Aha-AdezArtha vcnmiti| udAdezasya asaMniyogena vidhyrthmityrthH| nanu dhAnyaM yo mimIte tasyApi mAturgrahaNaM kuto na syAt / tathA ca tatrApi dvaimAturAdikaM prApnotItyata Aha-strIliGganirdezo'rthApekSa iti / mAtRgataM strItvaM zabde Aropya saMkhyAsaMbhadrapUrvAyA iti nirdishyte| ataH strIliGgasya mAtRzabdasya jananIvAcakasya grahaNamityarthaH / tena dhAnyamAturneti / atra mAtRzabdasya paricchettavAcinaH puMlliGgatvAditi bhAvaH / saumAtra iti / sumAturapatyamityarthe 'tasyApatyam' ityaN / saMkhyAsaMbhadrapUrvatvAbhAvAd nAyamaNa, uttvamapi tatsaMniyogaziSTatvAneti bhAvaH / nanu dvaimAtreya iti katham, saMkhyApUrvakatayA aNa uttvasya ca duritvAdityata Aha-zubhrAditvAditi / 'zubhrAdibhyazca' iti Dhaki rUpamityarthaH / kanyAyAH kanIna ca / kanIneti luptaprathamAkam / Dhaka iti / 'strIbhyo Dhak' iti vihita. syetyarthaH / kanInAdezazceti / prakRteriti zeSaH / bhArate vyAsaH karNazca kanyAyAH putrau iti prasiddham / nanu kanyAyA aprAdurbhUtayauvanatvAt puMsaMyogAbhAvAt kathamapatyasaMbandha ityata Aha--anUDhAyA iti / alabdhavivAhAyA ityarthaH / etacca bhASye spaSTam / vikarNa / vatsAdizabdaistadvaMzyA vivkssitaaH| vikarNa, zuGga, chagala ebhyo'Na syAt , vatsavaMzye bharadvAjavaMzye atrivaMzye cApatye ityarthaH / etena vatsAdInAM mUlapuruSaiti bhAvaH / dvaimAtura iti / taddhitArtha' ityAdinA samAsaH / atra 'dvayormAtrIrapatyam' iti vigrahaH, na tu dvimAtrorapatyam' iti / 'diksaMkhye saMjJAyAm' iti niyamenAsaMjJAyAM samAsAsaMbhavAt / dhAnyamAtuneti / 'abhivyaktapadArthAH-' ityanena jananIvAcina eva grahaNe siddhe'pi tasya spaSTapratipattyarthaH strIliGganirdeza iti bhAvaH / 'abhivyakta-' ityasyAnityatAyA jJApanArtha iti tvanye / knyaayaaH| nanu kanyA hyakSatayoniH, tasyAzcApatyasambhava eva nAstItyAzaGkayAha-anUDhAyA iti / avivAhitAyA ityarthaH / vikarNa / vAtsyAdInAmapatyapratyayAntAnAM dvanda 'yamozca' 1 'vaimAtreyaH' iti bahutra paatthH| Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAra* chAgaliranyaH / kecittu 'zuGgA' ityAvantaM paThanti, teSAM DhakpratyudAharaNam , zauGgeyaH / 1121 pIlAyA vA / (4-1-118) tanAmikANaM bAdhitvA 'yacaH' (sU 1124) iti Dhaki prApte pakSe'N vidhIyate / pIlAyA apatyaM pailaH, paileyH| 1122 Dhakca maNDUkAt / (4-1-116) cAdaN / pace iJ / mANDUkeyaH, mANDUkaH, mANDUkiH / 1123 strIbhyo Dhaka / (4-1-120) strIpratyayAntebhyo DhaksyAt / vainateyaH / bAhnAditvAtsaumitriH / zivAditvAtsAtvAd vikarNAdInpratyapatyatvAsaMbhava iti nirstm| vikarNAdibhyo vAsyAdiSveva RSyaNa iti niyamArtha suutrm| pIlAyA vaa| apatye'Niti shessH| pIlA nAma kaacinmaanussii| tannAmikANamiti / vAgrahaNAbhAve tu anenANA nityameva Dhako bAdhaH syAt / naca mahAvibhASayA aNaH pAkSikatvAttadabhAve Dhag bhavatyeveti vAcyam , mahAvibhASayA apavAde niSiddhe utsargo na pravartata iti jJApanAt / anyathA zevaH zaivirityAdiH syAt / Dhak ca maNDUkAt / maNDUko nAma RSiH / pakSa iaiti / pUrvasUtrAdvAgrahaNAnuvRtteriti bhAvaH / strIbhyo Dhak / strIzabdena TAbAdaya strIpratyayAzcAtu. rthikA gRhyante, na tvanye'pi strIvAcakAH, vyAkhyAnAdityAha-strIpratyayAntebhya iti / vinatA nAma garuDamAtA, tasyA apatyamiti vigrahaH / pratyayagrahaNaM kim ? darat kazcitkSattiyaH, tasyApatyaM strI darat / 'yamagadha-' ityaN / 'atazca' iti tasya luk / tasyA apatyaM dAradaH / atra daracchabdasya strIliGgatve'pi strIpratyayAnta. tvAbhAvAnna Dhak / nanu sumitrAyA apatyaM saumitriH, sapanyA apatyaM sApatna iti katham , DhakprasaGgAdityata Aha-bAbAditvAdityAdi / sApatnazabde puMvattvaM neti 'atribhRgukutsa-' iti sUtrAbhyAmapatyapratyayasya luk / na cAtra vatsAdInAmeva dvandvosstviti zaGkayam / mUlabhUtAnAM teSAM vikarNAdIn pratyapatyatvAbhAvAdato vyAcaSTe-- vAtsya ityAdi / 'yugapadadhikaraNavacanatAyA bahutvamasti' iti 'zaradvacchanaka-' sUtra evoktam / pakSe iaiti / pUrvasUtrAdvAgrahaNAnuvRtteriti bhAvaH / strIbhyo Dhak / bahuvacananirdezAnna svarUpasya grahaNam , nApyarthasya / DhagarthatayA zubhrAdiSu vimAtRzabdapAThAt / kiM tu stryadhikAroktaTAbAdergrahaNam / na tu viprakRSTaktinnAderityAzayenAha--- strIpratyayAntebhya iti / tena 'darado'patyaM dAradaH' ityatra Dhak na bhavati / styarthagrahaNe tu syAdevAtra Dhak / daracchando hi janapadakSatriyavAcIti tato'patyArthe 'yajmagadha-' ityaNi tasya striyAm 'atazca' iti luki daracchabdasya svyrthvaacitvaat| 'Dhak ca-' iti vartamAne punariha DhaggrahaNamaesambaddhasya Dhako nivRttyartham / yadyapi 'cAnukRSTaM nottaratra' iti paribhASayA aNiha na pravartate tathApi tasyA anityatvajJApa Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [315 patnaH / 1124 vcH| (4-1-121) yacaH strIpratyayAntAdapatye Dhak / tannAmikANo'pavAdaH / dAtteyaH / pArtha ityatra tu 'taspedam' (sU 1500) ityaN / 1125 itazcAniJaH / (4-1-122) ikArAntAd byaco'patye DhaksyAt , na svijantAd / dauleyaH / naidheyaH / AtreyaH / 1126 zubhrAdibhyazca / (4-1-123) DhaksyAt / zubhrasyApatyaM zaubhreyaH / 1127 vikarNakuSItakAtkAzyape / (4-1-124) apatye Dhak / vaikarNeyaH / kauSItakeyaH / anyo vaikarNiH / kauSItakiH / 1128 bhravo vukca / (4-1-125) cADDhak / bhrauveyaH / 1126 pravAhaNasya ddhe| (7-3-28) pravAhaNazabdasyottarapadasyAprAgevoktam / vyacaH / nanu 'strIbhyo Dhak' ityeva siddhe kimathamidamityata AhatannAmiketi / dAtteya iti / dattA nAma kAcinmAnuSI, tasyA apatyamiti vigrahaH / nanu pRthAyA apatyaM pArtha iti katham , tannAmikANaM bAdhitvA 'yacaH' iti DhakaprasaGgAdityata Aha--pArtha ityatreti / zivAditvAdapatya evANityanye / itazcAnijaH / astrIpratyayAntArthamidam / duliH nidhizca kazcit / prAtreya iti / atriH prsiddhH| paratvAdayamRSyaNamapi bAdhata iti bhaavH| zubhrAdibhyazca / Dhak syAditi / zeSapUraNam / iAdyapavAdaH / zubhrasyApatyamiti / astrItvA. daprAptau Dhagiti bhAvaH / vikarNakuSItakAtkAzyape / apatye Dhagiti / zeSa. pUraNam / kAzyapa eveti niyamArtha zubhrAdibhyaH pRthak paatthH| bhravo vuk c| cADDhagiti / bhrazabdAdapatye Dhak syAt prakRtertugAgamazca / buki kakAra it / ukAra uccAraNArthaH / kittvAdantAvayavaH / bhrauveya iti / bhrarnAma kAcit , tasyA apatyamiti vigrahaH / Dhaki eyAdeze prakRterbuki shraadivRddhiH| vugabhAve tu UkArasya vRddhau nAya DhaggrahaNamityAhuH / tasyedamiti / zivAditvAdapatya evANityanye / itazca / itaH kim , dAkSiH / aniJaH kim , dAkSAyaNiH / yacaH kim , udadherapatyamaudadhaH / kAsikAyAM tu 'marIcaurIcaH' ityudAhRtam / tadasat / baahvaaditvenenyprvRtteH| na cAsya bAhvAditvamavivakSitam , 'marIcizabdo bAhvAdiSu paThyate' iti midaco'ntyAtparaH iti sUtre bhASye sthitatvAt / Atreya iti / parasvAdayamRSyaNaM bAdhata iti bhAvaH / zubhrAdibhyazca / cakArastvAkRtigaNatvadyotanArtha ityAhuH / mRkaNDazabdo'tra paThyate / mArkaNDeyaH / zubhra, mRkaNDa, azva, vimAtu, vidhavA, godhA, pravAhaNetyAdi / prAkRtigaNo'yam / tena pANDaveya ityAdi siddham / ihAdanteSu iJ prAptaH, vidhavAzabdAttudAlakSaNo Dhak, catuSpAjAtivAciSu DhaJ, godhAzabdAd dvacanAtso'pi bati, kvacidautsargiko'N prApta iti bodhyam / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAracAmAdaraco vRddhiH, pUrvapadasya tu vA Dhe pare / pravAhaNaNyApatyaM prAvAhaNeyaH, pravAhaNeyaH / 1130 tatpratyayasya ca / (7-3-26) pratyayAntasya pravAhaNasyottarapadasyAderaco vRddhiH pUrvapadasya tu vA / pravAhaNeyasthApatyaM prAvAhaNeyiH, pravAhaNeyiH / bAhyataddhitanimittA vRddhiAzrayeNa vikalpena bAdhituM na zakyata iti sUtrArambhaH / 1131 kalyANyAdInAminaG / (4-1-126 ) eSA. AvAdeze bhrAvaya iti syAt / pravAhaNasya ddhe| uttarapadasyetyAdhekRtam / 'taddhiteSvacAmAdeH' ityataH acAmAderityanuvartate 'mRjevRddhiH' ityato vRddhiriti 'ardhAtparimANasya pUrvasya tu vA' ityataH pUrvasya veti ca / tadAha-pravAhaNazabdasyati / prAvAhaNeyaH, pravAhaNeya iti / zubhrAditvAd Dhaki pUrvaparasya pAkSikI AdivRddhiH / uttarapadasya nityam / uttarapade AkArasya vRddheH phalaM tu pravAhaNeyIbhArya ityatra 'vRddhinimittasya ca-' iti puMvattvapratiSedha eva / tatpratyayasya ca / pUrvasUtre yadanuvRttaM tatsarvamihApyanuvartate / tacchabdena DhapratyayaH parAmRzyate / tadAha-DhapratyayAntasyeti / prAvAhaNeyiH, pravAhaNeyiriti / zubhra diDhagantAdi / nanu pUrvasUtreNaiva siddhatvAdidaM vyarthamityata Aha--bAhyeti / Dhakta yayAntAd bahirbhUto ya iJ tannimittA 'taddhiteSvacAmAdeH' iti nityA aadivRddhiH| ddhaashryenneti| Dhapratyaye pare vihiteneti yAvat / tathAvidhena vRddhivikalpena pUrvastravihitena bAdhituM na zakyate, bhinnnimittktvaadityrthH| pUrvasUtraM hi kevalaDhapratyayA te DhapratyayaM paranimittatvenAzritya pravRttam , DhanimittAmAdivRddhiM bAdhata iti yuktA , na tviJpratyayanimittAmapi nityAmAdivRddhim / atastasyA api bAdhanArthamita sUtramityarthaH / idaM vRddhividhidvayamapi 'zubhrAdibhyazca' ityatraiva vaktuM yuktam / kalyANyAdInAminaG / pravAhaNasya Dhe / uttarapadasyetyadhikriyate / 'ardhAtparimANa-' ityataH 'pUrvasya tu vA' iti anuvartate tadAha-uttarapadasyAcAmAderityAdi / nityamuttarapadavRddheH phalaM tu 'pravAhaNeyIbhAryaH' ityatra 'vRddhinimittasya-' iti puMvadbhAvapratiSedhaH / tatpratyayasya ca / 'pravAhaNasya' ityanuvartate, tacchabdena DhapratyayaH parAmRzyate tadAhaDhAntasyetyAdi / bAhyataddhitanimitteti / DhakpratyayA-tAbahirbhUto ya iJ tannimittetyarthaH / kalyANyAdInAm / iha parastrIzabdaH paThyate / 'parasya strI parastrI' iti SaSThIsamAsaH / pArastraiNeyaH / parabhAryAyAmutpanna ityarthaH / anuzatikAdi 1'kalyANyAdInAminA ca' iti ka, kha pAThaH / kvacidaSTAdhyAyIpustakaSvapi cakAro dRzyate, athApi bahuSu kaumudyaSTAdhyAyIpustakeSvadarzanAd vyAkhyAkRdbhiravyAkhyAtatvAt , pUrvasUtre cakAradarzanAcehopekSitaH / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [317 minaDAdezaH syAt , Dhakca / kAlyANineyaH, baandhkineyH| 1132 kulaTAyA vaa|(4-1-127) inaGmAnaM vikalpyate / Dhaktu nityaH pUrveNaiva / kaulaTineyaH, kaulaTeyaH / satI bhikSukyatra kulaTA / yA tu vyabhicArArtha kulAnyaTati tasyAH 'chudrAbhyo vA' (sU 1137 ) iti pane Tak / kaulaTeraH / 1133 hRdbhagasindhvante pUrvapadasya ca / (7-3-16) hRdAyante pUrvottarapadayoracAmAdaraco vRddhirmiti Niti kiti ca / suhRdo'patyaM sauhArdaH / subhagAyA apatyaM saubhAgineyaH / saktupradhAnAH sindhavaH saktusindhavaH, teSu bhavaH sAktusaindhavaH / inaki DakAra it / kAlyANineya iti / kalyANyA apatyamiti vigrahaH / bAndhakineya iti / bandhakyA apatyamiti vigrahaH / atra gaNe strIpratyayAntA eva paThyante, tebhyo Dhaka siddha eva / inaTheva tu vidhIyate / kulaTAyA vA inamAtramiti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / pUrveNaiveti / 'strIbhyo Dhak' ityanenetyarthaH / kulAni gRhANi aTatIti kulttaa| zakandhvAditvAtpararUpam / atreti / 'kulaTAyA vA' iti sUtra ityarthaH / pakSe dagiti / Dragapi kadAcidbhavatItyarthaH / kaulaTera iti / kulaTAyA ki DhakArasya eyAdeze 'lopo vyoH' iti yakAralopa iti bhAvaH / hRdbhaga / hRdAdyanta iti / hRt , bhaga, sindhu etadanteSu samAseSvityarthaH / cakArAduttarapadasyetyanukRSyate, tadAha-pUrvottarapadayoriti sauhArda iti / aNi ubhayapadAdivRddhiH / RkArasya tu AkAro rprH| saubhAgineya iti / kalyANyAditvAd Dhaki inaGi ubhayapadAdivRddhiriti bhaavH| etatprasaGgAdeva idaM tvAdubhayapadavRddhiH / bidAdigaNe tu 'parastrI parazuM ca' iti ptthyte| prApnotIti zeSaH / tatra parA cAsau strI ceti karmadhArayaH / parastriyA apatyaM pArazavaH / brAhmaNAcchUdrAyAM tenaivoDhAyAmutpannaH / sA ca jaatyntryogaatprstrii| na ca parazvAdezasya sthAnivadbhAvAtpArazave'pi 'anuzatikAdInAM ca' ityubhayapadavRddhiH syAditi vAcyam , satyAdeze pUrvottarapadasaMpramohAttadapravRtteH / iha gaNe strIpratyayAntAnAM DhakaH siddhatvAdinartha grahaNam / anyeSAM tUbhayArtham / kalyANI, subhagA, durbhagA, bandhakI, parastrItyAdi / kulaTAyA vA / zakandhvAditvAtpararUpamata eva nipAtanAdvA / satI bhitukyatreti / atra inavidhau / tathA coklamamareNa-atha bAndhakineyaH syAdvandhulazcAsatIsutaH / kaulaTeraH kaulaTeyo bhikSukI tu satI yadi / tadA kaulaTineyaH syAtkaulaTeyo'pi cAtmajaH' iti / kecittu kSudrAyA api inakA tRtIyaM rUpaM kaulaTineya itIcchanti / pakSe Dhagiti / Dhagapi pakSe bhavatyeveti bhAvaH / hRdbhaga / 'pUrvapadasya ca' iti cakAreNa 'uttarapadasya' ityanukRSyate tadAha-pUrvottarapadayoriti / 'mahate Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAra1134 ghaTakAyA airak / (4-1-128) 'caTakAditi vAcyam' (vA 2624) liGgaviziSTaparibhASayA striyA api / caTakasya caTakAyA vA apatyaM cATakaraH / 'striyAmapatye lugvaktavyaH' (vA 2625 ) / tayoreva stryapatyaM caTakA / ajAditvATTAp / 1135 godhAyA dRk / (4-1-126) gaudharaH / zubhrAditvAtpakSa Dhak / gaudheyaH / 1136 pAragudIcAm / (4-1-130) gaudhAraH / rakA siddhe aAkAroccAraNamanyato vidhAnArtham / jaDasyApatyaM jaaddaarH| SaNDasyApatyaM pANDAraH / 1137 tudrAbhyo vA / (4-1-131 ) aGgahInAH zIlahInAzca sUtramatropanyastam / 'mahate saubhagAya' ityatra tu udgAtrAditvAdbhave aJ / uttarapadAdivRddhayabhAvazchAndasaH / sindhava iti / azvA ityarthaH / caTakAyA airk| caTakAzabdAdapatye airakpratyayaH syaadityrthH| nanu strIli nirdezAt puMlliGgAnna syAdityata Aha-caTakAditi / sUtre caTakAyA ityapanIya caTakAditi vAcyamityarthaH / tarhi strIliGgAnna syAdata Aha-liGgeti / striyaH apIti / strIliGgAdapyairagityarthaH / tayoriti / caTakasya caTakAyAzcetyarthaH / nanu caTaketi katham , jAtitvAn GISprasaGgAdityata Aha-ajAditvAditi / godhAyA dak / gaudhera iti| godhAyA apatyamiti vigrahaH / ki DhakAra sya eyAdeze 'lopo vyoH-' iti yalopaH, kitvAdAdivRddhiriti bhAvaH / zrAragudIcAm / godhAyA AragvA syAdityarthaH / anyata iti / AkArAntAdanyad adantam , tasmAdapi kvacidvidhAnArthamityarthaH / jADAra iti / ragvidhau AkAro zrUyeteti bhAvaH / SaNDo napuMsakaH, tasyApatyaM kSetrajAtatvAdinA / tudrAbhyo vA aGgahInA iti / cakSurAdikatipayAvayavavikalA ityarthaH / zIlahInA iti / sa vRttahInA ityarthaH / saubhagAya' ityatra tUgAtrAditvAdaJ chAndasatvAnnottarapadavRddhirityAzayaH / caTakAyA airaka / 'caTakAyAH' iti strIliGganirdezAtpuMsi na syAdityAzaGkazAha-caTakasyeti vaacymiti| evaM ca 'caTakAdairak' ityeva sAMpradAyikaH pATha iti nyaaskRduktirvaartikvirodhaadupekssyaa| tayoreveti / tatra TAbantAttaddhitaluki 'luktaddhitaluki' iti TApoluki jAtilakSaNaGISaM bAdhitvA ajAdilakSaNaSTAbiti bhAvaH / godhaa| gaudhera iti / Dhasya eyAdeze kRte 'lopo vyoH-' iti yalopaH / pAragudIcAm / vacanAdeva dragDhagArakAM paryAye siddhe udIcAMgrahaNaM pUjArtham / 'arak' iti na sUtritam 'yasyeti ca' ityAkAralope 'gaudharaH' ityaniSTaprasaGgAt / anyata iti / anAkArAntAllakSyAnurodhena kutshcidityrthH| paNDasyeti / paNDo napuMsakaH, tasthApatyaM tu kRtrimAdi 1 'paNDa' iti bahutra pATha Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [316 tudrAH, tAbhyo vA r3hak / pakSe Dhak / kANeraH, kANeyaH / dAseraH, dAseyaH / 1138 pitRSvasuzchaN / (4-1-132) aNo'pavAdaH / paitRSvastrIyaH / 1136 Dhaki lopaH / (4-1-133) pitRSvasurantyasya lopaH syADDhaki / ata eva jJApakADDhak / paitRSvaseyaH / 1140 mAtRSvasuzca / (4-1-134) pitRSvasuryaduktaM tadasyApi syAt / mAtRSvatIyaH, mAtRSvaseyaH / 1141 catuSpAdbhayo DhaJ / (4-1-135) 1142 Dhe lopo'kavvAH / (6-4-147) kabhinnasyovarNAntasya bhasya lopaH syAd Dhe pare / kAmaNDaleyaH / kamaNDaluzabdazcatuSpAjAtivizeSe / 1143 gRSTyAdibhyazca / (4-1-136) ebhyo DhaJ syAt / aNDhakorapavAdaH / gArTeyaH / mitrayorapatyam, RSyaNi prApte yatheSTa puruSasaMcAriNya iti yAvat / 'aniyatapuMskA aGgahInA vA cudAH, iti bhASyam / pitRSvasuzchaN / paitRSvatIya iti pitRdhvasurapatyamiti vigrahaH / chasya IyAdeze zrAdivRddhiH / sakArAhakArasya yaN / Dhaki lopH| pitRSvasurityanuvartate / alo'ntyaparibhASayA antyasya lopaH / tadAha-pitRSvasurantyasya lopa iti / nanu pitRSvasurapatye Dhaka eva durlabhatvAtkathaM tasmin pare lopavidhirityata Aha-ata eveti / zubhrAditvAd Dhagityanye / paitRSvaseya iti / Dhaki antyasya RkArasya lope AdivRddhiH / 'mAtRpitRbhyAM svasA' iti Satvam / mAtRpvasuzca / cakArAcchaNa Dhaki lopazcAnukRSyate / tadAha-pitRSvasuryadukkramiti / catuSpAdbhayo DhaJ / catuSpAdaH pazavaH, tadvizeSavAcibhyaH apatye DhajityarthaH / Dhe lopo'kadravAH / bhasyetyadhikRtam 'orguNaH' ityata oriti SaSThyantenAnuvRttena vishessyte| tadantavidhiH / tadAha-kadrabhinnasyeti / 'alo'ntyasya' ityntylopH| orgunnaapvaadH| kAmaNDaleya iti / kamaNDalorapatyamiti vigrahaH / Dhaki eyAdeze AdivRddhau ukAralopaH / nanu kamaNDaluzabdavAcyasya jalapAtrasyAcetanasya kathamapatyayogaH, tadAha-kamaNDaluzabdazcatuSpAjjAtivizeSa iti / ata eva 'kamaNDalupade zrAdadhIta' iti baDhacabrAhmaNaM sagacchata iti bhAvaH / gRSTyAdibhyazca / agaDhakoriti / gRSTi, hali, bali, kuThi, agasti, mitrayu-ete gRSTyAdayaH / atra antyayoH RSitvAdaNa praaptH| anyebhyastu 'itazcAniJaH' iti Dhak prApta iti vivekaH / sakRtprasUtA mAnuSyAdirapi gRSTiH, natu gaurava / tatazca 'catuSpAbhyaH ' ityanena na riti / tudrAbhyaH / arthagataM strItvaM zabde Arogya strIliGganirdezaH / gRSTyAdibhyazca / gRSTi, hRSTi, hali, bali, kudi, ajagasti, mitrayu / aNDhakorapavAda iti / ihAntyayorddhayoRSitvAda prAptaH, anyebhyastu 'itazcAniJaH' iti Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhAntakaumudI / [taddhiteSvapatyAdhikAra / 320 ] DhaJ / 1144 kekayamitrayupralayAnAM yAderiyaH / ( 7-3-2 ) eSAM yakArAderiyAdezaH syAd Jiti Niti kiti ca taDite pare / iti iyAdeze prApte / 1145 dANDinAyana hAstinAyanAtharvaNikajaihmAzineyavAzinAyanibhrauNahatyadhaivatyasAra vaidavAka maitreyahiraNmayAni / ( 6-4- 174 ) etAni prAptiH / kekayamitrayu / ' taddhiteSvacAmAdeH' ityatastaddhitagraha rAmanuvartate / 'acoJNiti' 'kiti ca' ityato NitIti, kitIti ca tadAha - raSAmiti / zrAdeze yakArAdakAra uccAraNArthaH / kekayasyApatyaM strI kaikeyI / 'janapadazabdAt -' ityaJ / maitreyikayA zlAghate, mitrayorbhAva ityarthaM 'gotracaraNAt -' iti vuJ / pralayAdAgataM prAleyam, aN atra sarvatra yAderiyAdeza ityudAharaNAni / prApta iti / mitrayorapatye DhaJi eyAdeze mitrayu eya iti sthite orguNaM bAdhitvA yu ityasya iyAdeze sati zrAdguNe maitreyeya iti prApte satItyarthaH / dANDinAyana / etAni nipAtyanta iti / daNDino hastinazcApatyaM dANDinAyanaH hAstinAyanaH / naDAdi - tvAtphak / nipAtanATTilopo na / atharvaNA prokko grantha upacArAdatharvA, tamadhIte AtharvaNikaH / vasantAditvAt Thak / nipAtanAnna TilopaH / jillAzino'patyaM jaihmaashineyH| zubhrAditvADDhak / nipAtanAnna TilopaH / vAzino'patyaM vAzinAyaniH / 'udIcAM vRddhAt -' iti phiJ / nipAtanAnna TilopaH / bhraNahana dhIvana etayorbhAve SyaJ, nakArasya takArazca nipAtyate / naca 'hanasto'cirANalo:' ityanenaiva takAraH siddha iti zaGkatham, 'dhAtoH kAryamucyamAnaM tatpratyaye bhavati' iti paribhASayA 'hanastaH-' iti tatvasya dhAtuvihitapratyaye para eva pravRtteH / idameva takAranipAtanamasyAM paribhASAyAM jJApakamiti 'mRjervRddhi:' ityatra bhASye spaSTam / tena vArtraghnamityatra tatvaM na / sarayvAM bhavaM sAravam udakam / aNi yU ityasya va ityAdezo nipAtyate / ikSvAkorapatyamaikSvAkaH / janapadazabdAtkSatriyAdaJ / ukAralopo nipAtyate / bahutve tu tadrAjatvAlluk / ikSvAkavaH / ikSvAkuSu janapadeSu bhavo'pyaidavAkaH / kopadhAdaN / ukAralopazca / sUtre aikSvAktyatra aNantayorgrahaNam / bahutve tadrAjatvAdajo luk aNastu neti vizeSaH / hiraNyasya vikAro hiraNmayaH / mayaTi ekArAdyakArAkAravivekaH / gASya iti / satkRtprasUtA sarvApi gRSTiH, na tu gaurava / zrato'tra na 'catuSpAdbhyaH-' ityanena DhasiddhiH / kekaya / kekayasyApatyaM strI kaikeyI / 'janapadazabdAtkSatriyAdaJ' / maitreyikayA zlAdhyate / mitrayUNAM bhAvenetyarthaH / ' gotracaraNAcchlAghAtyAkAra-' iti vuJ / tatra hi laukikaM gotraM gRhyate, loke ca 'RSizabdo gotramiti prasiddham' iti kAzikA / etacca yadA mitrayuzabdo'bhedopacArAttadapatyasaMtAne Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [321 nipAtyante / iti yulopaH / maitreyaH / maitreyI / 1146 yaskAdibhyo gotre / (2-4-63) ebhyo'patyapratyayasya luksyAnarakRte bahutve, na tu striyAm / mitrayorlopaH / iti yulopa iti / mitrayu eya iti sthite yu ityasya lopo nipAtanAditi bhAvaH / maitreyIti 'TiDDhANaJ-' iti chIp / yaskAdibhyo gotre / nedaM sUtramapatyAdhikArastham , kiMtu dvaitIyIkam / ato gotrazabdena pravarAdhyAyaprasiddhameva gotramiha vivakSitam , 'apatyAdhikArAdanyatra laukikameva gotraM gRhyate' iti 'yUni luk' 'strIpuMsAbhyAm-'' ityAdisUtrabhASye siddhAntitatvAt / 'NyakSastriyASe-' ityato lugityanuvartate / 'tadrAjasya bahuSu tenaivAstriyAm' iti sUtraM tadrAjavarjamanuvartate / vartate tadA bodhyam, anyathA 'mitrayUnAm' iti bahuvacanAntena vigraho na syAt / pralayAdAgataM prAleyam / iyAdezo vRddhiM na bAdhate 'acAmAdaraco vRddhiH' 'yAderiyAdezaH' iti bhinnaviSayatvAt, aGgaM tUbhayorvizeSaNaM na tu kAryAti haradattaH / AdivRddherapIdameva sUrva vidhAyakamastu / kimanena viSayabhedavicAreNetyanye / dANDinAyana / nipAtyanta iti / daNDin , hastin , aAbhyAM naDAditvAtphak, nipAtanADilopAbhAvaH / vasantAdiSu 'atharvan' iti paThyate / 'atharvaNA proklo grantha upacArAdatharvA, tamadhIte pAtharvaNikaH' / zubhrAdiSu 'jihmAzin' iti paThyate tasyApatyaM jaimAzineyaH / vAznio'patyaM vAzinAyaniH / 'udIcAM vRddhAt-' iti phiJ / bhrUNahan, dhIvan , anayoH Syaji takAro'ntAdezo nipAtyate / bhraNano bhAvo bhrauNahatyam / dhaivatyam / 'hanasto'cieNaloH' ityanenaiva hantestattva siddhe takAranipAtanaM jJApayati 'dhAtoH svarUpagrahaNe tatpratyaye kAryavijJAnam' iti / tena vAghnamityatra tattvaM n| nanvevaM 'prasRDbhyAm' ityAdau 'anudAttasya ca-' ityam durvAraH syAt / amvidhau dhAtoH svarUpagrahaNAbhAvAt / atrAhuH-'mRjervRddhiH' iti sUtrasthabhASyaparyAlocanayA 'dhAtoH kAryamucyamAnaM tatpratyaye bhavati' iti jJApanArtha takAra. nipAtanamiti vyAkhyeyam / tena na ko'pi doSa iti / sarayU ityasyANi pare yvAdervo nipAtyate / sarayvAM bhavaM sAravamudakam / ikSvAkorapatyaM aikSvAkaH / 'janapadazabdAkSatriyAda' / ulopo nipAtanAt / ikSvAkuSu janapadeSu bhavaH 'kopadhAdaNa' aikssvaakH| atrApyulopo nipAtanAdeva / anaNantayordvayorapyekazrutyA pAThAt / bahutve tu 'aJastadrAjatvAlluk' 'aNastu na' iti vizeSaH / tathA ca raghuH 'ikSvAkUNAM durApe'rthe' iti / murAristvAha 'aikSvAkeSu ca maithileSu ca phalantvasmAkamadyAziSaH' iti / hiraNyasya vikAro hirnnmyH| mayaTi yAderlopo'tra nipAtyate / yskaadibhyo| apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotraM gRhyata ityAzayenAha-apatyapratyayasyeti / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAra yvH|1147 atribhRgukutsavasiSThagotamAGgirobhyazca / (2-4-65) ebhyo gotrapratyayasya luksyAttaskRte bahutve, na tu striyAm / atrayaH / bhRgavaH / kutsAH / vasiSThAH / gotamAH / aGgirasaH / 1148 bahvaca iJaH prAcyabharateSu / (2-4-66) bahvacaH paro ya iJ prAcyagotre bharatagotre ca vartamAnastasya luksyAt / pannAgArAH / yudhisstthiraaH| 1146 na gopvnaadibhyH| (2-4-67) ebhyo gotrapratyayasya luk na syAt / bidAdhantargaNo'yam / gapavanAH / shaigrvaaH| 1150 tikakitavAdibhyo dvandve / (2-4-68) ebhyo gotrapratyayasya bahurave luksyAd dvandve / taikAyanayazca kaitavAyanayazca, 'tikAdibhyaH phij' (sU 1178 ) tasya luk, tikakitavAH / 1151 upakAdibhyo'nyatarasyAmatadAha-ebhyo'patyapratyayasyeti / mitrayava iti / gitrayorapatyAni pumAMsa ityarthaH / gRSTayAdiDhako luki aadivRddhinivRttiH| atribhRgu pUrvasUtrAdgotra iti, tatra yadanuvRttaM tacca sarvamihAnuvartate, tadAha-ebhyo gotreti| atreH, bhRgoH, kutsasya, vasiSThasya, gotamasya, aGgirasazca apatyAni pumAMsa iti vigrahAH / tatra atreH 'itazcAniJaH' iti Dhako'nena luk / itarebhyastu RSyaNa iti bodhyam / luki AdivRddhernivRttiH / bahvaca inyH| prAcye udAharati-pannAgArA iti / pannAgArasyApatyAnIti vigrahaH / ata ilo luk / bharatagotre udAharati-yudhiSThirA iti / yudhiSThirasyApatyAnIti vigrahaH / kurulakSaNaM NyaM bAdhitvA bAhlAditvAd ija, tasya luk / abahutve tu yaudhiSThiriH / na gopavanAdibhyaH / bidAdyantargaNo'yamiti / tatazca anaH 'yozca' iti prAptasya luG neti bhAvaH / tikakitava / taikAyanayazca kaitavAyanayazceti / dvandvavigrahapradarzanam / tikakitavA iti / dvandve 'NyakSatriyArSa-' ityato lugityanuvartate, 'tadrAjasya-' iti sUtrAd 'bahuSu tenaivAstriyAm' iti ca, tadAha-luk syAdityAdi / tatkRte iti kim , priyayAskAH / bahutve kim , yAskaH / zivAyaNa / yaska, luhya, druhya, karNATaka, vasti, kudri, mitrayu, ityAdi / atri / gotrapratyayasyeti / atrizabdAd 'itavAniJaH' iti Dhak / itarebhyastu RSyaNiti bodhyam / bharatagotre udAharati-yudhiSThirA iti / bahuSveva luk / neha yaudhiSThiriH / kurulakSaNaM NyaM bAdhi vA bAhvAditvAdi / bidAdyantargaNo'yamiti / 'yozca' iti lugatra prApnotIti bhAvaH / tikakitavAdibhyo / yadyapi dvandvarUpANyeva gaNe paThyante, tikAdIni pUrvapadAni, kitavAdInyuttarapadAni, tathApi 'tikAdibhyaH' ityukte pUrvapadeSveva lugAzaGkayeta, iSyate tUttarapadeSvapi, ataH 'tikakitavAdibhyaH' ityuktam / kitakitavA iti / anye' Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [323 dvandve / (2-4-66 ) ebhyo gotrapratyayasya bahusve lugvA syAd dvandve cAdvandve ca / [aupaMkAyanAzca lAmakAyanAca, 'naDAdibhyaH phak' (sU 1901), tasya luk, upakalamakAH, aupkaaynlaamkaaynaaH| bhrASTrakakapiSThalAH, bhrASTrakikApiSThalayaH / upakAH, aupakAyanAH / lamakAH, lAmakAyanAH / ] 1152 AgastyakauNDinyayoragastikuNDinac / (2-4-70) etayoravayavasya gotrapratyayasyAyo yajazca bahuSu luksyAt , avaziSTasya prakRtibhAgasya yathAsaMkhyam agasti kuNDinac iti saptamInirdezAt padadvayAdapi philo luk / upakAdibhyo / cakAramadhyAhRtyAhadvandve ceti / evaM ca asvaritatvAdeva pUrvasUtrAd dvandvagrahaNAnuvRttyaiva siddhe advandvagrahaNaM spaSTArthameva / naca dvandve neti niSedha eva kiM na syAditi vAcyam , dvandvAnAmapi gaNe pAThAt / tadetatsUcayan dvandvamudAharati-bhrASTakakapiSThalA iti / ijo vA luk / advandve udAharati-lamakAH, lAmakAyanA iti / azvAdipyatrodAhartavyAH-aupakAyanAzca lAmakAyanAca, 'naDAdibhyaH phak' tasya luk / upakalamakAH / bhrASTra kayazca kApiSThalayazca 'zrata iJ' tasya luk bhraassttrkkpisstthlaaH| kArNAjinayazca kArNasundarayazca 'ata isa' tasya luk kRSNAjinakRSNasundarA ityaadi| upakAdibhyo / zradvandvagrahaNaM 'dvandve' ityetanAdhikriyata iti sphuTIkaraNArtham / upakAdInAM madhye trayo dvandvAstikakitavAdiSu paThyante 'upakalamakAH' ityAdayasteSAM pUrveNa nityameva luk , advandva tvanena vikalpa iti jJeyam / bhASye 'bhrASTrakikApiSThalayaH' ityudAharaNAttikakitavAdiSvasya pATho'nArSa iti kaiyaTaH / tenAtra dvandve'pi vikalpa evocita ityAzayenodAharati-bhrASTrakakapiSThalA ityAdi / tikakitavAdiSu paThitAnAmanenAdvandva eva vikalpa ityAzayenodaharati-lamakAH / lAmakAyanA iti / evamanye'pyudAhartavyAH / upakAH aupakAyanAH, bhrASTrakAH bhrASTrakAyanA ityAdi / Agastya / agastyazabdAdRSyaNa, kuNDinIzabdAttu gargAdyaJ / nanu kuNDinIzabdasya yatri 'bhasyADhe-' iti puMvadbhAve 'nastaddhite' iti TilopaH prApnoti / na ca 'saMyogAdizca' iti prakRtibhAvaH zaGkayaH, 'aNi' iti tatrAnuvartanAt / maivam , asmAdeva nipAtanAt tasyApravRtteH kauNDinyaH sidhyati / cakArastvantodAttArthaH / madhyodAttaH kuNDinIzabdaH / kuNDamastyasyA iti matvarthIyasyenerudAttatvAdAdezasyApi kuNDinazabdasyAntaratamyAnmadhyodAttatvAt / avaziSTasya prakRtibhAga 1 bandhanIdhRtaH pATho bAlamanoramAyAM na vyAkhyAtaH, athApi pustakAntara saMvAdAya dhRtaH / 2 nAyaM mUlapATho baalmnormaasNmtH| kaumudIpustakAntareSvapi kvacinna dRzyate / kvacicca 'upakAH, aupakAH, lamakAH, lAmakAH' ityeva dRshyte| Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAra etAvAdezau svaH / agastayaH / kuNDinAH / 1153 rAjazvazurAdyat / (4-4-137) 'rAjJo jAtAveveti vAjyam' (vA 2627) / 1154 ye cAbhAvakarmaNoH / (6-4-168) yAdau taddhite pare'nprakRtyA sthAna tu bhAvakarmaNoH / rAjanyaH / zvazuryaH / jAtigrahaNAcchUdrAdAvutpano rAjanaH / 1155 an / (6-4-167) aNi an prakRtyA syAt / iti Tilopo na / abhAvakarmaNoH kim-rAjJaH karma bhAvo vA rAjyam / 1956 saMyogAdizca / (6-4-166) in prakRtyA syAdaNi pare / cakriNo'patyaM cAkriNaH / phalo lugvikalpaH / upakA aupakAyanA ityAdyapyudAhAryam / Agastya / agstyH| kuNDinA iti / agastyazabdAdRSyaNo luk prkRtergstyaadeshH| kauNDinyazabdo gargAdiyaantaH / bahutve yo luk / prakRteH kuNDinAdezazca / 'yaskAdibhyo gotre' ityArabhya 'AgastyakauNDinyayoH-' ityan dvaitIyIkam / atha prakRtaM cAturthikam / rAjazvazurAdyat / rAjanzabdAt zvazurazabdAcApatye yatpratyayaH syAdityarthaH / krameNa anniorpvaadH| rAjJo jAtAveveti / jAtiH samudAyavAcyA cedityarthaH / ye cAbhAvakarmaNoH / 'an' iti puurvsuutrmnuvrtte| 'prakRtyaikAc' ityataH prakRtyeti / aGgAdhikAralabdhapratyayo yakAreNa viziSyate / tdaadividhiH| tadAha-yAdAviti / rAjanya iti / kSatriyAt kSatriyAyAM svabhAryAyAmutpanno rAjanya iti dharmazAstreSu prasiddham / yatpratyaye prakRtibhAvAna TilopaH / shuudraadaaviti| kSatriyAt zUdAyAM vA tadanyasyAM vA anUDhAyAm utpanna ityrthH| rAjana iti / aNi rUpam / tatra 'nastaddhite' iti Tilope prApte / an / 'inaNyanapatye' ityataH aNItyanuvartate, 'prakRtyaikAc' ityataH prakRtyeti ca, tadAha-praNIti / rAjyamiti / 'guNavacanabrAhmaNAdibhyaH' iti dhyaJ / TilopaH / saMyogAdizca / in prakRtyeti / 'inaNyanapatye' ityataH 'prakRtyaikAc' inyatazca tadanuvRtteriti bhAvaH / cakriNo'patyaM cAkriNa iti / 'inaNyanapatye' ityatrAnapatye iti syeti / na ca pratyayaviziSTasyAdezamAnaM vidhIyatAM kiM lugvidhAneneti vAcyam , agastIyAzchAtrA ityanApatteH, luki hi sati 'gotre'lugaci' iti luki pratiSiddhe vRddhatvAcchaH sidhyati / pratyayaviziSTasyAdezavidhau tu vRddhatvApagame zaiSiko'Neva syAt / kauNDinAzchAtrA iti tUbhayathApi siddhyatyeva / chApavAdasya 'kaNvAdibhyo gotre' ityaNapratyayasya pravRttyA tatra vishessaabhaavaat|raajshvshuraadyt / krameNANijorapavAdaH / jAtAveveti / prakRtipratyayasamudAyena jAtizcedvAcyatyarthaH / pratyayastvapatya eva / evaM ca paGkajAdivadyogarUDha iti phlito'rthH| an Tiloponeti / 'nastaddhite' Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [325 1157 na mapUrvo'patye'varmaNaH / (6-4-170) mapUrvo'n prakRtyA na syAdapatye'Ni / bhAdasAmaH / mapUrvaH kim-sautvanaH / apatye kim-carmaNA parivRtazcArmaNo rathaH / avarmaNaH kim-cakravarmaNo'patyaM cAkravarmaNaH / 'vA hitanAnna iti vAcyam' (vA 4211) / hitanAmno'patyaM haitanAmaH, haitanAmanaH / 1158 brAhmo jAtau / (6-4-171) yogavibhAgo'tra kartavyaH / brAjha iti nipAtyate'napatye'Ni / brAjhaM haviH / tato jAtau / apatye jAtAvaNi paryudAsAdaprAptiH / na mpuurvo'ptye'vrmnnH| bhAdrasAma iti / bhadrasAmno'patyamiti vigrahaH / aNi TilopaH / ano mapUrvatvAna prakRtibhAvaH / sautvana iti / sutvano'patyamiti vigrahaH / mapUrvatvAbhAvAtprakRtibhAvaH / cArmaNa iti / 'parivRto rathaH' ityaNi ttilopH| aNaH aaptytvaabhaavaatprkRtibhaavH| vA hitanAmna iti / 'na mapUrvaH' iti pratiSedha iti shessH| brAhmau jaatii| brahmazabdAdapatye aNi 'na mapUrvo'patye-' iti prakRtibhAvaniSedho jAtAvevetyarthaH phalati / tathA sati brahmaNo'patyaM brAhmaNa iti jAtivizeSe na sidhyat , 'namapUrvaH-' iti prakRtibhAvaniSedhe sati 'nastaddhite' iti Tilopasya durvAratvAt / kiMca brahmA devatA asya brAhmaM haviriti na sidhyet , 'na mapUrva-' iti prakRtibhAvaniSedhasya jAtAveveti niyamitatvena 'an' iti prakRtibhAvATTilopAsaMbhavAt , ata Aha-yogavibhAga iti / 'brAhmaH' ityekaM sUtram / tatra 'inaNyanapatye' ityataH anapatye'NItyanuvartate, tadAha-brAhA iti nipAtyate anapatye'NIti / tathAca brahmanzabdAdanapatye'Ni aniti prakRtibhAvanivRtteSTilopaH phalita iti matvodAharati--brAhmaM haviriti / brahmA devatA asyeti vigrahaH / 'sAsya devatA' ityaN / tato jAtAviti / tato brAhma iti prAptaSTilopo netyarthaH / brAhmo jAtau / yogavibhAgo'treti / ekayogatve tvArambhasAmarthyAdanapatye jAto 'brAhmI' ityatra prAptaTilopasiddhAvapi brAhmaNa iti na siddhyet / 'an' iti prakRtibhAvasya 'na mapUrvo'patye-' iti niSedhADilopasya durvAratvAt / kiMca jAtI brAhmaNamityAdi na sicet, 'an' iti prakRtibhAvasya duritvAditi bhAvaH / brAhma iti / iha 'apatye' iti na sambadhyate / anyathA nipAtanamidaM vyartha syAt 'na mapUrva-' iti prakRtibhAvaniSedhADilopasiddharityAzayenAha-anapatye'NIti / brAhmamiti / 'brAhmo muhUrtaH, brAhmaH sthAlIpAkaH' ityAdyapyudAharaNam / nanvevamapi brAhmaNo na sidhyati 'na mapUrvaH' iti prakRtibhAvaniSedhAdapatye'Ni 'nastaddhite' iti TilopapravRtterata Aha-jAtAviti / iha 1 'brahma' iti ka. kh.| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikArabrahmaNaSTilopo na syAt / brahmaNo'patyaM brAhmaNaH / apatye kim-prAjhI oSadhiH / 1156 aukSamanapatye / (6-4-173) aNi Tilopo nipAtyate / aura padam / anapatye kim- ussnno'ptymaussnnH| 1160 SapUrvahandhRtarAjJAmaNi (6-4-135 ) SapUrvo yo'n tasya hanAdezca bhasthAto lopo'Ni / auSaNaH / tANaH / zrauNanaH / dhRtarAjJo'patyaM dhArtarAjJaH / SapUrva iti kim-sAno'patyaM sAmanaH / aNi kim-tAkSaNyaH / 1161 kSattrAddhaH / (4-4-138) kSastriyaH / jAtau ityeva, kSAstriranyaH / 1162 kulAtkhaH / (4-4-136 ) kunInaH / tadantAdapi, uttarasUtre apUrvapadAd iti liGgAt / bADhayakulInaH / iti sUtrAtpRthageva 'jAtau' iti sUtraM kartavyamityarthaH / iha 'na mapUrvo'patye'varmaNaH' iti sUtrAdapaye iti 'prakRtyaikAc' ityataH prakRtyeti cAnuvartate, tadAha-- apatye jAtAviti / brAhmaNa iti / brahmaNaH sakAzAtsajAtIyAyAM bhAryAyAmutpanna ityarthaH / yogavibhAgastvayaM bhASye spssttH| aukSam / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-aNi Tilopo nipAtyata iti / 'an' iti prakRtibhAvApavAda iti bhAvaH / aukSamiti / Tilope rUpam / aukSaNa iti / apatye'Ni TilopA. bhAve allopa iti bhAvaH / nanu prakRtibhAvAdallopo na syAdana Aha-papUrvahan / 'allopo'naH' ityanuvartate / bhasyatyadhikRtam / tadAha-SapUrva iti / tAkSaNa iti / 'takSNo'Na upasaMkhyAnam' iti kArilakSaNaNyasyApavAdo'N / tAkSaraya iti| 'senAntalakSaNakAribhyazca' iti eyH| ksstraaddhH| apatye iti shessH| kSatriya iti / ghasya iyAdeze 'yasyeti ca' ityakAralopaH / kSAtriranya iti / kSatrAcchUdrAdAvutpanna ityarthaH / kulAtkhaH / apatye iti zeSaH / kulIna iti / khasya InAdezaH / nanu 'samAsapratyayavidhau-' iti tadantavidhiniSedhAd zrAdhyakulIna iti kathami. tyata aah-tdntaadpiiti|aatykuliin iti / AbyakulazabdAtkarmadhAramaNDUkaplutyA 'apatye' ityanuvartate, 'na' iti ca tadetadAha-apatye jAtAvityAdinA / ayamatrArthaH-'apatye jAtau brAhmaNazabde Tilopo na bhavati' iti / kecidiha 'ajAtau' iti chittvA 'jAtau na bhavati' iti vyAcakSate / tasmiMstu vyAkhyAne 'na' iti nAnuvartanIyam / jAtau kim , brAhmo nAradaH / tAdaNa iti / zivAditvAt , 'tasyedam' iti vAN / tAkSaNya iti / kArilakSaNo NyaH / kulAtkhaH / kevalAtkulazabdAd 'apUrvapadAt-' ityAdinA vishessvihitaabhyaampi| yaDDhakaJbhyAM kho na bAdhyate, tadvidhAvanyatarasyAMgrahaNAdityAzayenAha-kulIna iti / liGgAditi / anyathA 'grahaNavatA-' iti tadantavidhipratiSedhAdapUrvapadagrahaNaM vyartha syAditi bhAvaH / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [327 1163 apUrvapadAdanyatarasyAM yaDDhako / (4-4-140) kulAd ityeva / pakSe khH| kulyaH, kauleyakaH, kulInaH / padagrahaNaM kim-bahukulyaH, bAhukuleyakaH, bahukulInaH / 1164 mahAkulAdaJkho / (4-4-141) anyatarasyAm ityanuvartate / pakSe khaH / mAhAkulaH, mAhAkulInaH, mahAkulInaH / 1165 duSkulADDhak / (4-1-142) pUrvavapakSe khaH / dauSkulayaH, duSkulInaH / 1166 svsushchH| (4-1-143) vastrIyaH / 1167 bhrAtuya'zca / (4-1-144) cAcchaH / aNo'pavAdaH / bhrAtRvyaH, bhrAtrIyaH / 1168 vyansapatne / (4-1-145) bhrAtuya'n syAdapatye, prakRtipratyayasamu. dAyena zatrau vAcye / bhrAtRvyaH zatruH / 'pApmanA bhrAtRvyeNa' iti tUpacArAt / yAtkhaH / kula ADhayatvapratItiratra phalam / kulInazabdena karmadhAraye tu tadapratItiriti bhedaH / apUrvapadAdanyatarasyAm / kulAdityeveti / pUrvapadarahitAt kulAdapatye yaDDhako vA sta ityarthaH / pakSe kha iti / yaDDhakorabhAvapakSa ityrthH| bahukulya iti / 'vibhASA supaH-' iti bahucpratyayo na padam / ataH pUrvapadarahitatvAd yaDDhakaJkhA bhavantyevetyarthaH / mahAkulAdaJkho / anuvartata iti / anyathA mahAvibhASAdhikAre apavAdena mukte utsargasyApravRtteH 'pIlAyA vA ityatroktatvAtpUrvasUtroktaH kho na syAditi bhAvaH / tadAha-pakSe kha iti / tathA sati AdivRddhirneti bhAvaH / duSkulADhak / pUrvavaditi / anyatarasyAMgrahaNAnuvRtteriti bhAvaH / svasuzchaH / apatya iti zeSaH / svasnIya iti / chasya IyAdezaH, RkArasya yaN / bhrAturvyaJca / takAraH 'titsvaritam' iti svarArtha iti bodhyam / vyan sapatne / apatya iti / pratyayenApatyamucyate / bhratRzabdArthastu na vivakSitaH / tathA ca 'bhrAtRzabdottaratve vyanpratyayArthaH zatruH' iti bhASye spaSTam / nanu 'pApmanA bhrAtRvyeNa' iti katham , pApmano'patyatvAbhAvAdityata Aha-pApmanA bhrAtRvyeNa iti tUpacArAditi / hiMsakatvaguNayogAllAkSaNika ADhayakulIna iti / zrAdayazcAsau kulInazceti kulInavizeSaNatve kulasyADhyatvaM na pratIyate / kiM ca IkAra udAtta iti khare'pi vizeSo'stIti bhAvaH / bahukulya iti / 'vibhASA supaH-' iti bahucpratyayo na padamiti apUrvapadatvAtpratyayatrayaM bhavatyeveti bhAvaH / vyansyAditi / bhrAturapatyaM yadi zatruH tadA bhrAtRzabdAd vyaneva syAt / na tu vyacchau ityarthaH / samudAyeneti / taddhaTitapratyayena zatrurUpe'paye vAcya ityarthaH / yattu vRttikRtoklam 'apatyArtho'tra nAstyeva' iti, tadupakSyaM bhASya. virodhAditi manasi nidhAyAha-pApmaneti / zrutigatabhrAtRvyazabdasya gatiM Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAra1166 revatyAdibhyaSThak / (4-1-146) 1170 ThasyekaH / (7-3-50) aGgAparasya ThasyekAdezaH syAt / raivatikaH / 1971 gotrastriyAH kutsane raNa ca / (4-1-147) gotraM yA strI tadvAcakAcchabdANNaThako staH kutsAyAm / sAmarthyAthUni / gAryA apatyaM gArgaH, gArgiko vA jAlmaH / 'bhasyADhe taddhite' iti puMvadbhAvAdgAryazabdAeNaThako / 'yasya-' (sU 391 ) iti lopaH / ityarthaH / revatyAdibhyaSThaka / apatya iti zeSaH / DhagAdyapavAdaH / ThasyekaH / aGgasyetyadhikRtaM paJcamyA viprinnmyte| tadAha-aGgAtparasya Thasyeti / ThakArasyetyarthaH / raivatika iti| revatyA apatyamiti vigrahaH / Thaki kakAra it, akAra uccAraNArthaH / ThakArasya ikaH adanta AdezaH / aGgAtkim ? kamaTha ityatra ThakArasya na bhavati / atra bhASye agasabandhiThasyeti vyAkhyAne karmaTha ityatra supaM prati karmaThazabdasyAGgatvAttadIyaThasya ikAdezamAzaGkaya aGgasaMjJAnimittaM yaSTakAstasyeko bhavati, tAdRzazca ThakAraH pratyaya eva bhavati, naceha ThakAraH pratyaya iti samAhitam / tatazca uki akAra uccAraNArthaH, ThakAra eva pratyaya iti vijJAyate / 'ThasTe ti saMghAtagrahaNam' ityapi bhASye sthitam / asminpakSe Thaki akAra uccAraNArtho na bhavati, saMghAta eva pratyayaH, ikAdeze akAra uccAraNArtha evetyalam / gotrstriyaaH| Na iti luptaprathamAkam / cAt tthgnukRssyte| tadAha-gotraM yA strI ityAdinA saamrthyaaditi| 'eko gotre' iti niyamAditi bhAvaH / gA- aptymiti| gargasya gotrApatyaM strI gaargii| 'gAdibhyaH' iti yaJ / 'yasazca' iti GIp / 'yasyati ca' ityakAralopaH / 'halastaddhitasya' iti yakAralopaH / gAryA apatyaM yuveti vigrahaH / pituravijJAne mAtrA vyapadezaH kutsanam / yadyapi Napratyaye Thaka ikAdeze ca 'yasyeti ca' iti lope gArgo gArgika iti sidhyati / tathApi vastusthitimAha-puMvadbhAvAditi / 'bhasyADhe-' iti puMvattve sati DIpo nivRttau bhUtapUrvagatyA strIvAcakatvamAdAya gaaryshbdaarnntthkaavityrthH| vadati-upacArAditi / 'astrI pata pumAnpApmA pApaM kilbiSaphalmaSam' itymrH| na hi pApaM bhrAturapatyaM bhavatItyato bhAva evAyaM prayoga iti bhASaH / revatyA / revatI, azvapAlI, maNipAlI, dvArapAlI, ityAdi / ThasyekaH / 'aGgasya' ityanuvartanAdAha-aGgAtparasyeti / 'aGgAt' iti ThakAravizeSaNAdaThacaSThakA sya na bhavati / karmaThaH / gotrastriyAH / NittvaM tu 'glucukAyanyA apatyaM glai cukAyano jAlmaH' ityatra phinnantAraNe vRddhyarthamiti bodhyam / sAmarthyAdhunIti / 'gotrAdaparo gotrapratyayo na' ityuktatvAditi bhAvaH / gAryA apatyamiti / piturasaMvijJAne mAtrA vyapadezAt kutsA / gotreti kim , kArikeyo jAlmaH / striyAH kim , Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [329 'bhApatyasya-' (sU 1082) iti yalopaH / 1172 vRddhATaka sauvIreSu bahulam / (4-1-148) suvIradezodbhavAH sauviiraaH| vRddhAsauvIragotrAthUni bahulaM ThaksyAtkutsAyAm / bhAgavitteH, bhAgavittikaH / pare phak / bhAgavittAyanaH / 1173 phezcha ca / (4-1-146) phisantAsauvIragotrAdapatye chaH Thakca kurasane / gamye yamundasyApatyaM yAmundAyaniH, tikAditvAripham / tasyApatyaM yAmundAyanIyaH, yAmundAyanikaH / kussane kim-yAmundAyaniH / autsargikasyAyo 'eyakSatriya-' (sU 1276 ) iti luk / sauvIra iti kim-taikAyaniH / 1174 phANTAhRtimimatAbhyAM Naphiau / (4-1-150) sauvIreSu / neha yathAsaMkhyam , alpAntarasya paranipAtAliGgAd iti vRttikaarH| bhASye tu 'yathAsaMkhyameva' iti sthitm| phANTAhRtaH, phaannttaahRtaayniH| maimataH, maimtaayniH| naca 'vRddhinimittasya ca-' iti puMvattvaniSedhaH zaGkayaH, sautrasyaivAya niSedho na tu 'bhasyADhe-' iti vArtisyetyuktatvAt / 'bhasyADhe-' ityasya taddhite vivakSite pravRttimabhyupagamya gAryazabdAdityuktam / tacca samUhAdhikAra 'bhikSAdibhyo'N' ityatra sphuttiibhvissyti| striyAH kim ? aupagavasyApatyaM yuvA aupagaviH / prakaraNAdigamyA kutsaa| gotreti kim ? kaarikeyH| Nasya NittvaM tu glucukAyanyA apatyaM yuvA glaucukAyana ityatra vRddhayartham / vRddhaaksauviiressu| pUrvasUtrAdgotretyekadezo'nuvartate / sauvIreSviti prakRtivizeSaNam / tadAha-vRddhAditi / 'vRddhiryasyAcAmAdi:-' iti vRddhasaMjJakA. dityarthaH / ThaggrahaNaM Nasya anuvRttinivRttyartham / bhAgavitteriti / bhagavittasya sauvIraM gotrApatyaM bhAgavittiH, tasyApatyaM yuvetyarthe Thaki ikAdeze bhAgavittika iti rUpamityarthaH / pakSa phagiti / 'yajiozca' isyaneneti zeSaH / phezcha c| cheti luptaprathamAkam / yamundasyeti / yamundo nAma suvIradeze kazcit / yAmundA. yaniriti / yAmundAyanerapatyaM yuvetyarthe kutsanAbhAvAt chaThagabhAve 'tasyApatyam' ityaN / 'NyakSatriyArSa-' iti tasya lugityarthaH / taikAyaniriti / taikAyanerapatyaM yuvetyarthe asauvIratvAt chaThagabhAve 'tasyApatyam' ityaN / 'eyakSatriya-' iti tasya lugiti bhAvaH / phANTAhati / sauviirodhviti| zeSapUraNamidam / sauvIragotrAdityarthaH / phANTAhRtasya gotrApatyaM phANTAhRtiH, ata iny| tasyApatyaM suveti vigrahaH / maimata iti / mimatasyApatyamiti vigrahaH / mimatazabde sauvIra. aupagavasyApatyam aupagavirjAlmaH / kutsaneti kim , gArgeyo mANavakaH / phANTAhRti / 'kutsane' iti nivRttam / vRttimate Nittvasya phalamastIti dhvanayannudAharati-maimata iti / na ca bhASyamate'pi 'phANTAhRtAbhAryaH' ityatra 'vRddhi Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvapatyAdhikAra 1 1775 kurvAdibhyo rayaH / ( 4-1 - 151 ) apatye / kauravyA brAhmaNAH / vAvadUkyAH | 'samrAjaH kSastriye' (ga sU 75 ) / sAmrAjyaH / sAmrAjo'nyaH / 1176 senAntalakSaNakAribhyazca / ( 4- 1 - 152 ) ebhyo NyaH / 'eti saMjJAyAm -' ( sU 1023 ) iti sasya SaH / hAriSeNyaH / lakSaNyaH / kAriH zilpI, tasmAt tAntuvAyyaH / kaumbhakAryaH / nApityaH / 1177 udIcAmiJ / gotrAditi na saMbadhyate, vyAkhyAnAdgotratvAbhAvAcceti bhAvaH / kurvAdibhyo rayaH / apatye iti / zeSapUraNamidam / sauvIreSviti nivRttam / kauravyA brAhmaNA iti / kururnAma kazcid brAhmaNaH / tasyApatyAnIti vigrahaH / rayapratyaye zrorguNe avAdezaH, AdivRddhiH / yastu 'kurunAdibhyo NyaH' iti rAyo vakSyate, tasya tadrAjatvAd bahuSu luki kuravaH kSattriyA iti bhavati / etatsUcanArthameva bahuvacanaM brAhmaNA iti vizeSyaM codAhRtam / vAvadUkyA iti / vAvadUkasyApatyAnIti vigrahaH / samrAjaH kSatriya iti / kurvAdigaNasUtram / apatya iti zeSaH / kSatriya eveti niyamArthamidam | sAmrAjo'nya iti / samrAjaH zUdrAdau utpanna ityarthaH / senAnta / ebhya iti / senAntalakSaNakAribhya ityarthaH / akurvAditvAdvacanam | hAriSeNya iti / hariSeNo nAma kazcit / 'eti saMjJAyam -' iti Satvam, tasyAsiddhatvAtsenAntatvA yaH / lAkSarAya iti / lakSaNamasyAstIti lakSaNaH, arzazrAdyac, tasyApatyamiti vigrahaH / kAripadaM vyAcaSTe -- kAriH zilpIti / tasmAditi / kArivizeSanimittasya -' iti purvadbhAvanivRttiNittvaphalamastIti vAcyam, striyAm' iti yuvasaMjJAniSedhAd gotrasaMjJAsadbhAvAd 'eko gotre' iti niyamAdiJantAtphANTAhRtizabdAdanyasyApatyapratyayasyAbhAvAtphANTAhRtAzabdasyaivAsattvAditi bhAvaH / kurvAdibhyo / 'sauvIreSu' ityapi nivRttam / kauravyA brAhmaNA iti / yattu 'kuhanAdibhyo NyaH' iti vakSyati tasya tadrAjatvAdbahuSu luki 'kuravaH kSatriyAH' iti bhavati, na tu 'kauravyAH' iti bhAvaH / vAvadUkyA iti / vderyngntaaduukprtyyH| sa cAtraiva gaNe nipAtanAdityAhuH / kuru, garga, vAvadUka / samrAjaH kSatriya iti / samrAT - zabdAd rAya ityarthaH / vAmarathasya kaNvAdivatsvaravarjam / yajantasya kAravazabdasya yatkAryaM tat NyapratyayAntasya vAmarathyazabdasya syAt zrAyudAttaM vinetyarthaH / bahutve 'yaJaJozca' iti luk / vAmarathAzchAtrAH / ' kaNvAdibhyo gotre' iti chApavAdo'N / vAmarathI / vAmarathyAyanI strI / ' yaJazca' / prAcAM Spha taddhitaH' iti GISUSphau / vAmarathAni saGghAGkalakSaNAni 'saGghAGkalakSaNeSu' iti chApavAdo'N / satyaGkAra, valabhIkAra, buddhikAra, ityAdi / hAriSeNya iti / 'etisaMjJAyAm -' iti Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [331 (4-1-153 ) hAriSeNiH / lAkSaNiH / tAntuvAyiH / kaumbhakAriH / nApitAttu paratvAriphaleva / nApitAyaniH / 'taSaNo'Na upasaMkhyAnam' (vA 2540) 'SapUrva-' (sU 1160) ityano'kAralopaH / tApaNaH pakSe tAkSaNyaH / 1178 tikAdibhyaH phim / (4-1-154) taikAyaniH / 1176 kausalyakAryAbhyAM ca / (4-1-155) apatye phin / ilo'pvaadH| paramaprakRterevAyamiSyate / pratyayasabhiyogena prakRtirUpaM nipAtyate / kosalasyApatyaM kausalyAyaniH / karmArasthApatya kArmAryAyaNiH / 'chAgavRSayorapi' (vA 2643) / chAgyAyaniH / vaayaaynniH| 1180 aNo vcH| (4-1-156) apatye phiJ / ino'pavAdaH / kArvAyaNiH / aNa iti kim-dAkSAyaNaH / yacaH kimvAcino Nye stiityrthH| tAntuvAyya iti / tantuvAyasyApatyamiti vigrahaH / kaumbhakArya iti / kumbhakArasyApatyamiti vigrahaH / nApitya iti / nApita. syApatyamiti vigrahaH / udIcAmi / senAntalakSaNakAribhya iJ syAdudIcAM mate ityarthaH / nApitAttu paratvAt phijeveti / udIcAM vRddhAdityaneneti shessH| takSNo'Na upasaMkhyAnamiti / udIcAM mata iti zeSaH / tAdaNa iti / aNi prakRtibhAvAnna TilopaH / allopastu 'SapUrvahan-' iti vacanAdbhavati / pakSe tAkSaNya iti / prAcAM mate kAritvalakSaNo Nya ityarthaH / ye cAbhAvakarmaNoH' iti prakRtibhAvAnna TilopaH / tikAdibhyaH phiJ / iJo'pavAdaH / taikAyaniriti / phini zrAyannAdezaH / kausalya / paramaprakRtereveti / kozalakArAbhyAM phiJ , tasya yuT cetyarthaH / bhASye spaSTametat / chAgavRSayorapIti / phiJ , tasya yuT ceti vaktavyamityarthaH / aNo dvayacaH / apatye phijiti / zeSapUraNamidam / SatvasyAsiddhatvAtsenAnto'yam / tAdaNa iti / udIcAmiJopavAdo'yamaN / asmAdupasaMkhyAnAcchivAdiSu takSanzabdapATho'nArSa iti gmyte| vRttikArastutakSanzabdaM zivAdiSu paThitvA 'kArilakSaNamudIcAmiamayamA bAdhate, rayasya tu bAdho neSyate' ityAha / tadanurodhenAsmAbhirapi tatra tathaiva vyAkhyAtam / phale vizeSAbhAvAt / kauzalya / paramaprakRterevAyamiti / yadi tu 'vRddhatkosalA-' iti vyaGantAtkosalazabdAt kArilakSaNaNyantAtkArazabdAccAyaM vidhiH syAt , tadA yUnyeva prasajyetati bhAvaH / chAgeti / daguzabdasyApyupalakSaNametat / phiprakaraNe 'dagukosalakAracchAgavRSANAM yuT cAdiSTasya' iti vArtikAt / zrAdiSTasya prAyannAde. zasvetyarthaH / anyathA, pratipadokne yuTi kRte pratyayAditvAbhAvAt kauzalyAyanirityAdau phasyAyanAdezo na syAt , yuki kRte tu 'dAgavyAyaniH ityatra porguNaH, anyatrAllopazca Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAraaupagaviH / ['tyadAdInAM phinvA vAcyaH' (vA 2010) / tyAdAyaniH, tyaadH]| 1181 udIcAM vRddhAdagotrAt / (4-1-157 ) aAmraguptAyaniH / prAcAM tu aAmraguptiH / vRddhAt kim-daakssiH| agotrAt kim-aupnviH| 1182 vAkinAdInAM kuk ca / (4-1-158) apatye phincaa| vAkinasyApatyaM vAkinakAyaniH, vAkiniH / 1183 putrAntAdanyatarasyAm / (4-1-156) yacaH aNpratyayAntAdapatye phinityarthaH / kArvAyaNiriti / kartuH chAtraH kAtraH, 'tasyedam' ityaN / kAtrasyApatyaM kA yaNiH / phini prAyannA deze Natvam / dAkSAyaNa iti / dakSasyApatyaM dAkSiH / ata iJ / dAkSerapaTa dAkSAyamAH / 'yajiozca' iti phak / aNNantatvAbhAvAna phijiti bhaavH| auSagaviriti / upgorgotraaptymaupgvH| tasyApatyamaupagaviH yuvA / yacvAbhAvAnna pijiti bhAvaH / karturapatye tu kurvAdigaNe pAThAd Nya eveti bodhyam / 'tyadAdInAM kiJvA vAcyaH / tyAdAyaniH tyAdaH / ' iti kvacitpustake dRzyate / tattu prAmAdikam , 'tyAdAdIni ca' iti tyadAdInAM vRddhatvAd 'udIcAM vRddhAt-' ityeva siddheH, bhASye abhaya vArtikasya adarzanAcca / udIcAM vRddhAdagotrAt / vRddhasaMjJakAd agotrapratyayAnnAsphiJ syAd udIcAM mata ityarthaH / AmraguptAyaniriti / AmraguptasyApatyaggiti vigrahaH / prAcAM tviti / mata iti shessH| aamrguptiH| ata iJ / aupgaviriti / upagorgotrApatyam aupagavaH, tasyApatyaM yuvA aupagaviH / aupagavasya gotratvAttato yUni phiJabhAve iseveti bhAvaH / vAkinAdInAm / zeSapUraNena sUtra vyAcaSTeapatye phijveti / cakArAd udIcAm iti phijiti cAnuvartata iti bhaavH| tathA ca vAkinAdibhyaH phiJ vA syAt , prakRtInAM kugAgamazceti phalitam / na syAditi bhAvaH / kArvAyaNiriti / karturapatyaM kArbastasyApatyaM tu kA yaNiH / atra vyAcakSate-kartRzabdaH kurvAdiSu paThyate / tathA ca 'kArvyaH' ityeva vardhamAnenodAhRtam / tasmAdiha bhartRhAyudAhAryamiti / dAkSiriti / ' nAmadheyasya' iti vRddhasaMjJAbhAvapakSe pratyudAharaNamidam / pakSAntare tu phiJ bhavatyeva / 'dAkSAyaNyo. 'zvinItyAdi tArAH' ityamaraH / vAkinAdInAm / yadi hi vRddhamagotraM zabdarUpam , tatrAgamArthamevedaM vacanamanyeSAM tUbhayArtham / 'udIcAm-' ityanuvartanAdvikalpaH phalita ityAha-phiJvA syAditi / vAkinakAyaniriti / vacanaM vAkaH so'syAstIti vAkinaH / ataeva nipAtanAdinan / agAre edhata iti gAredhaH pRSodarAditvAdAdilopaH zakandhvAditvAtpararUpam / gaaredhkaayniH| carmivAdau tUbhayArtham / carmavarmazabdAbhyAM vrIhyAditvAdiniH / 'camivarmiNonalopazca' iti gaNasUtram / Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [333 bhasmAdvA phinsiddhaH, tasminpare putrAntasya vA kugvidhIyate / gArgIputrikAyaNiH, gArgIputrAyaNiH, gArgIputriH / 1184 prAcAmavRddhAtphinbahulam / (4-1-160) glucukAyaniH / 1185 manorjAtAvaJyatau Suk ca / (4-1-161) samudAyArtho jaatiH| mAnuSaH, manuSyaH / 1186 janapadazabdAt ksstriyaad|(4-1-168) janapadakSastriyayorvAcakAdam syaadptye| 'dANDinAyana-' (sU 1145) iti sUtre nipaatnaattilopH| aicavAkaH / aicvaako| putrAntAdanyatarasyAm / spaSTam / prAcAmavRddhAt / avRddhasaMjJakAd apatye bahulaM phin syAdityarthaH / prAcAMgrahaNaM pUjArtham / glucukAyaniriti / glucukasyApatyamiti vigrahaH / avRddhAtkim ? rAjadantiH / bhulgrhnnaaneh-daakssiH| manorjAtau / manuzabdAd aJ yat etau pratyayau staH, tayoH parayoH manuzabdasya SugAgamazca prakRtipratyayasamudAyena jAto gamyAyAmityarthaH, tadAha-samudAyArthI jAtiriti / nAtrApatyagrahaNaM saMbandhyata iti bhAvaH / anyathA mAnuSA ityatra 'yozca' iti luk syAditi bodhyam / janapadazabdAt / janapado dezaH, tadvAcakazabdo janapadazabdaH, tathAbhUto yaH kSatriyavAcakazabdaH, tasmAdityarthaH / phalitamAha-janapadakSatriyayoriti / aikSvAka iti / ikSvAkurnAma dezaH, cArmikAyaNiH / vArmikAyaNiH / kuki kRte nakArasyAnantyatvAnnalopAprAptau vacanam / na ca kukparAdirastviti vAcyam , phasyAnAditvAdAyanAdezAbhAvaprasaGgAt / vAkiniriti / 'ata iJ' / phitrabhAve tatsaMniyogaziSTaH kugatra na bhavati / evaM gAredhiH, cArmiNa ityAgRhyam / putrAntAt / 'udIcAM vRddhAt-' ityanuvartata ityAzayenAhavA phin siddha iti / tenaiva sUtreNa phiji siddhe anena kugeva vA vidhIyata iti bhAvaH / prAcAmavRddhAt / prAcAMgrahaNaM pUjArtham / avRddhAditi kim , rAjadantiH / bahulagrahaNAnneha / dAkSiH / mAnuSaH / manuSya iti / jAtizabdAvetau 'apatye kutsite mUDhe manorautsargikaH smRtaH / nakArasya ca mUrdhanyastena sidhyati mANavaH // ' NatvavidhAnArthamidam / aNaH siddhatvAt / anadhItavedatvAnmUDhatvaM vihitAnanuSThAnAca kutsitatvam / idaM ca vacanaM 'brAhmaNamANava-' iti NatvanipAtanAllabdhamityAhuH / janapada / janapadakSatriyeti / janapadavAcI san yaH kSatriyavAcItyarthaH / yadyapi paccAlAdayo janapade bahuvacanAntAH, kSatriye tvekavacanAntAH, tathApi prAtipadikasyobhayavAcitvamakSatameveti bodhyam / janapadazabdAtkim , druhyorapatyaM drauhyavaH / kevalakSatriyavAcyam / kSatriyAditi kim , brAhmaNasya paJcAlasyApatyaM pAJcAliriti vRttikArAdayaH / bAhvAdiSvasya pAThAdidaM pratyu Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvapatyAdhikAra 'kSatriyasamAnazabdAjjanapadAttasya rAjanyapatyavat ' ( vA 266 9 ) / tadrAjamAcakSANastadrAja ityanvarthasaMjJAsAmarthyAt / paJcAlAnAM rAjA pAJcAlaH 1 'pUroraNvaktavyaH' ( vA 2670 ) pauravaH / ' pANDorvyaNa' vA 2671 ) pANDyaH / 1187 sAlveyagAndhAribhyAM ca / ( 4-1 - 166 ) zrAbhyAmapatye 1 rAjA ca / tasya rAjJo'patyamiti vigrahe aJ, aNo'pavAdaH / bhavare vizeSaH ! orguNaM bAdhitvA 'dANDinAyana-' iti sUtre nipAtanAdukArasya TerlopaH / aidavAkAviti / bahuvacane tu lugvakSyata iti bhAvaH / kSattriyasamAneti / cattriyavAcakazabdena samAnazabdo janapadavAcakaH, tasmAt SaSThayantAd rAjanyarthe apatyavatpratyayA bhavantItyarthaH / vArtikametatsUtrasiddhArthakathanaparimityAha - tadrAjamiti / 'janapadazabdAt -' ityAdivihitAnAnatrAdInAM tadrAjasaMjJA vihitA 'te tadrAjAH' iti / pratyayAnAM tadvAjatvaM tadvAcakatvAdrauNam / evaM ca tadrAjavAcakAstadrAjA ityanvarthasaMjJaiSA, natu TighubhAdivadavayavArtharahitA / tathA ca ajAdipratyayAnAM tadrAjasaMjJavAnAM rAjavAcakatvamapi vijJAyata iti rAjanyapi vAcye te bhavantIti vijJAyata ityarthaH / paJcAlAnAmiti / bahuvacanAntamidaM dezavizeSanAma, bhASye tathaiva prayogadarzanAt / 'dyaJmagadha-' ityatra bhASye 'neSo nAma janapadaH' iti darzanAddezavAcino'pyekavacanamiti jJeyam / janapadazabdAditi kim ? duhyorapatyaM drauhyavaH, arova, tadrAjatvA - bhAvAdbahutve na luk, drauhyavAH / cattriyAditi kim ? paJcAlo nAma kazcid brAhmaNaH, tasyApatyaM pAJcAliH / vaidehiH / pUroraNiti / pUruzabdasya janapadava citvAbhAvAtprAgdIvyatIye aNi siddhe tadrAjasajJArthaM vacanam / dezavAcitve tu 'magadha-' ityeva siddham / pANDorccaNiti / vAcya iti zeSaH / iha zvetaguNavAcino yuSThirapitRvAcinazca pANDorna grahaNam, janapadAdityukteH, tasya ca pANDudezAdhipatirAjatvAbhAvAt / pADya iti / pANDorapatyaM pANDordezasya rAjA vetyarthaH / sAlveya / nanu dAharaNaM cintyamityanye / kSatriyasamAnazabdAditi / samAnaH zabdo yasya janapadasya so'yaM samAnazabdo janapadaH / kSatriyeNa samAnazabdakSatriyasamAnazabdastasmAt, 'tasya ' iti SaSThIsamarthAdrAjani vAcye apatyavatpratyayo bhavatItyarthaH / pAJcAlAnAM rAjeti / iha 'avRddhAdapi bahuvacanaviSayAt' iti prApto vuJ bAdhyate / puroriti / pUruzabdo na janapadavAcIti prAgdIvyatIye ANi siddhe tadrAjasaMjJArthaM vacanam / janapadavAcitve tu 'yamagadha-' ityeva siddham / pANDoDaryagiti / NitkaraNaM tu 'paNDyAbhAryaH' ityatra 'vRddhinimittasya-' iti puMvadbhAvapratiSedhArtham / yudhiSThira pitRvAcino guNavAcinazca pANDorneha grahaNam, 'janapadazabdAt -' ityukte tadadhipativAcina evopa 1 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 335 tasya 'J / 'vRddhet-' ( sU 1188 ) iti vyaGo'pavAdaH / sAlveyaH / gAndhAraH / rAjanyadhyevam / 1988 magadhakaliGgasUramasAdaN / ( 4 - 1 - 170 ) JopavAdaH / dvyac - zrAGgaH, vAGgaH, sauhyaH / mAgadhaH / kAliGgaH / sauramasaH / tasya rAjanyapyevam / 1186 vRddhetkosalAjAdAJyaG / ( 4-1-171 ) vRddhAt - zrambaSTyaH, sauvIryaH / it -- zrAvantyaH, kaunsyaH, kausalyaH / ajAdasyApatyamAjAdyaH / 1160 kurunAdibhyo eyaH / ( 4 - 1 - 172 ) kauravyaH, naiSadhyaH / 'sa naiSadhasyArthapateH' ityAdau tu zaiSiko'N / 1161 sAlvAvayavapratyagrathakalakUTAzmakAdiJ / ( 4-1-173 ) sAlvo janapadastadavayavA udumbarAdayastebhyaH pratyaprathAdibhyastribhyazca iJ / zraJo'pavAdaH / zraudumbariH / prAtyagrathiH / kAlakUTiH / sAlveyagAndhArizabdau avyutpannau dezatattriyobhayavAcinau / tAbhyAM janapadazabdAdi siddhe kimarthamidamityata Aha- vRddhediti / JyaGo'pavAda iti / dvayaJmagadha / zraJo'pavAda iti / janapadazabdAditi vihitasyAJo'pavAda ityarthaH / yajiti / udAhriyata iti zeSaH / zraGga, vaGga, suhma ityete yo dezattriyavAcinaH / zraGgasyApatyamiti vigrahaH / tasya rAjanyapyevamiti / aGgAdidezasya rAjeti vigrahaH / vRddhetkosalAjAdAJyaG / janapada kSattriyobhayavAcakAd vRddhasaMjJakAd idantAt kosalAd zrajAdAccApatye vyaGityarthaH / vRddhAditi / udAhiyata ityarthaH / zrambaSThyaH, sauvIrya iti / zrAmbaSTasauvIrazabdau janapadakSattriyobhayavAcakau / iditi / idantodAharaNa sUcana midam / zrAvantya iti / avantizabdo deze rAjani ca / kausalya iti / kosalazabdo deze rAjani ca / zrajAdasyApatyamiti / rAjavAcakatve vigraho - 'yam / dezavAcakatve tu zrajAdAnAM rAjeti vigrahaH / kurunAdibhyo rayaH / kuruzabdAd nakArAdibhyazca janapadakSattriyavAcakebhyo'patye rAjani ca rAyaH syAdityarthaH / kauravya iti / kurorapatyaM kurUNAM rAjeti vA vigrahaH / naiSadhya iti / niSadhazabdo deze rAjani ca / zaiSika iti / tasyedamityaneneti zeSaH / sAlvAvayava / udumbarAdaya iti / sthAnAt / vRddhet / taparakaraNaM kim, kaumAraH / kumArIzabdo hi janapadakSatriyavacanaH / kurunA / nakAra diyeSAM te nAdayaH / kuruzabdAd vyajlakSaNe ANi prApte, nAdibhyastvatri prApte ca vacanam / udumbarAdaya iti / 'udumbarAstilakhalA mandrakArA yugandharAH / bhrUliGgAH zaradaNDAzca sAlvAvayavasaMjJikAH' iti vRttiH / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 ] siddhaantkaumudii| (taddhiteSvapatyAdhikArapAzmakiH / rAjanyapyevam / 1162 te tadrAjAH (4-1-174 ) anAdaya etatsaMjJAH syuH / 1163 tadrAjasya bahuSu tenaivaastriyaam| (2-4-62) bahuSvartheSu tadrAjasya luksyAttadarthakRtabahusne, na tu striyAm / ikSvAkavaH, paJcAlA ityAdi / kathaM tarhi 'kauravyAH pazavaH' 'tasyAmeva raghoH pANDyAH ' iti ca / kauravye pANDye ca sAdhava iti samAdheyam / 'raghUNAmanvayaM vakSye' 'udumbarAstilakhalA madrakArA yugandharAH / bhUliGgAH zaradaNDAzca sAlvAvayavasaMjJitAH // ' iti prasiddhiH / 'yajmagadha-' iti bhASye tu budha AjamIDa ajakrandA api gRhItAH / te tdraajaaH| te ityanena janapadazabdAdityAdyArabhya vihitA anAdayaH parAmRzyante / tadAha-ajAdaya iti / tadrAjasya / 'NyakSastriyArSa-' ityato lugityanuvartate / tenetyanantaraM kRte bahutve itydhyaahaaryH| tada ha-bahaSviti / tadarthakRtabahutva iti / anAdipratyayAntamAtrArthagatabahutve natItyarthaH / teneti kim ? priyo vAGgo yeSAM te priyavAGgAH ityatra bahutvasyAnyapadArthagatatvAd vAGgazabdAtparasya na luk / yadyapi vartipadArthaviziSTAnyapadArthagataM bahutvaM vartipadArthagatamapi bhavati, tathApi aJpratyayAntArthavAGgamAtragataM na bhavatIti na luk / etadarthamevakAragrahaNam / ikSvAkavaH, pazcAlA iti / 'janapadazabdAt-' iti vihitasya aJo luki shraadivRddhinivRttiH| ityaadiiti| aGgAH, vaGgA ityAdi bodhyam / kathaM tIti / kauravyA ityatra Nyapratyayasya pANDya ityatra Dyarapratyayasya ca tadrAjatayA bahuSu lukprsnggaadityrthH| sAdhava itIti / kauravyazabdAt pANDyazabdAcca 'tatra sAdhuH' iti yatpratyaye 'yasyeti ca' ityakAralope yatpratyayasya tadrAjatvAbhAvAna lugityrthH| nanu raghuyaduzabdayorjanapadava citvAbhAvAt prAgdIvyatIye'Ni tasya tadrAjatvAbhAvAt kathaM bahuSu tasya lugityAzaGkaya pariharati audumbaririti / tailakhaliH / mAdrakAriH / yaugandharirityAAdAharaNAnyudAhartavyAni / te tadrAjAH / aAdaya iti / tataH prAcInastu tacchabdena na parAmRzyante gotrayuvasaMjJAkANDena vicchedAt / etadarthamevedaM na tatkANDamadhye kRtamAcAyeNetyAhuH / vastutastu 'tadrAja' ityadhikRtya 'janapadazabdAtkSatriyAdA' ityAdisUtrANAmArambhe gotrayuvasaMjJAkANDasya madhye pAThAbhAve'pi na kSatirityanye / tadrAjasya / tadartheti / tadrAjapratyayArthena kRta ityarthaH / tenaiveti kim , priyapAJcAlAH / sAdhava itIti / tathA ca 'tatra sAdhuH' iti yatpratyayasya tadrAjatvAbhAvAlluG neti bhAvaH / raghuyaduzabdayojanapadavAcitvAbhAvAdAbhyAM parasya tadrAjasaMjJA neti luko'pravRttyA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [337 'nirudhyamAnA yadubhiH kathaJcit' iti tu raghuyaduzabdayostadapatye lakSaNayA / 1164 kambojAlluk / (4-1-175) asmAttadrAjasya luk / kambojaH / kmbojau| 'kambojAdibhya iti vaktavyam' (vA 2674) / colaH / zakaH / yajlakSaNasyANo luk / keralaH / yavanaH / ajo luk / 'kambojAH samare' iti pAThaH sugamaH / dIrghapAThe tu kambojo'bhijano yeSAmityarthaH / sindhutakSazilAdibhyo'NI' (sU 1473) isyaN / 1165 striyAmavantikuntikurubhyazca / (4-1-176) tadrAjasya luksyAt / avantI / kuntI / kurUH / 1166 raghUNAmiti / lakSaNayeti / prayoga iti zeSaH / tatazca nedamapatyapratyayAntamiti bhAvaH / lakSaNAbIjaM tu raghuyadusamAnavRttikatvaM bodhyam / kambojAlluk / tadrAjA ityanuvRttaM SaSThayA vipariNamyate / kambojAtparasya tadrAjasya luk syAdityarthaH / abahutvArtha sUtram / tadAha-kambojaH kambojAviti / janapadazabdAditi / vihitasya ao luk / colaH, zaka iti / colazakau dezavizeSau rAjavizaSau ca / vyajlakSaNasyeti / 'yazmagadha-' iti vihitasyetyarthaH / kerala iti / keralayavanazabdo deshraajobhyvaacinau| amao lugiti / janapadazabdAditi vihitasyeti zeSaH / nanu kAmboja iti katham , lukaprasaGgAdityata Aha--kambojAH samara iti / dIrghapAThe sthiti| acAM madhye Aderaco dIrghabhUtasya pAThe tvityarthaH / abhijana iti| yatra pUrvairuSitaM so'bhijana ityagre vakSyati / sindhutakSeti / sindhabAdau kambojazabdasya pAThAditi bhAvaH / striyAmavanti / avantI kuntIti / avanteH kuntezvApatyaM strI rAjI veti vigrahaH / 'vRddhatkosala-' iti jyo'nena luki 'ito manuSyajAteH' iti S / kurUriti / 'kurunArASavANAM yAdavairityeva bhavitavyamityAzaGkayAha-raghuyaduzabdayoriti / lakSaNayeti / tatazvoktArthatvAdapatyapratyayo nAtrotpanna iti bhAvaH / kambojAlluk / tadrAjasya bahuSu-' iti prakaraNa evedaM na kRtam, dhekArthavAcakasyAo lugabhAvaprasaMgAt / yadyapi lugadhikAre punarmugvidhAnasAmarthyAd kayorapyano lugbhaviSyatyeveti vaktuM zakyam , tathApyatadvAjasyApi lukprasaGgazaGkApatterlAghavAbhAvAca tatprakaraNe na kRtamityAhuH / na cAtra Apatye lakSaNayena 'kambojaH kambojo' ityAdirUpasiddhau kimanena sUtreNeti zaGkayam , kAmboja ityAdipAkSikAniSTavAraNAya sUtrasyAvazyakatvAt / sindhutksseti| kambojazandasya sindhvAditvAdaN / tasya tu tadrAjatvAbhAvAlluG neti bhAvaH / avantI / kuntIti / 'vRddhat ' iti dhyo luki 'ito manuSyajAteH' iti GIS / , 'pUrvam' iti kacit paatthH| Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikAraatazca / (4-1-177) tadrAjasyAkArasya striyAM luksyAt / shuursenii| madrI / kathaM 'mAdrIsuto' iti-hasva eva pAThaH' iti haradasaH / bhargAditvaM vA kalpyam / 1167 na praacybhrgaadiyaudheyaadibhyH| (4-1-178) ebhyastadvAjasya na luk / paanycaalii| vaidarbhI / prAGgI / vaanggii| mAgadhI / ete praacyaaH| bhArgI / kArazI / kaikeyI / kekayItyatra tu janyajanakabhAvalakSaNe puMyoge DI / yudhA zukrA zrAbhyAM 'yacaH ' (sU 1124) iti Dhak / tataH svArthe 'pAdiyaudheyAdibhyo'NI ' (sU 2070) isyaJ / 'zArivAdyana:- ( sa 127) iti DIn / 'pratazca' (sU 1166) iti luki tu DhagantasvAnDIpyudAttanivRttisvaraH dibhyaH-' iti Nyasya luk / atazca / tadrAjasyAkArasyeti / ata iti tadrAjavizeSaNam / tadrAjAtmakasya akArasyetyarthaH / zurazenIti / aJo luki pratyayalakSaNamAzritya apatyapratyayAntatvena jAtitvAn GIS / 'na lumatA-' iti niSe. dhastu na, DISvidheraGgakAryatvAbhAvAt / evaM madrI / na prAcya / ebhya iti / prAcyebhyaH, bhargAdibhyaH, yaudheyAdibhyazcetyarthaH / ete prAcyA iti / kSatriyA iti zeSaH / yathAyatham , aJaH aNazca luk / bhargAdInudAharati-bhArgI, kArUzI, kaikeyIti / janyajanakabhAveti / atra yadvaktavyaM tat 'puMyogAdAkhyAyAm' ityatroktam / atha yaudheyAdibhyo lupratiSedhaM darzayitumAha-yudhA, zukrA ityAdinA / Dhagiti / yudhAyA apatyaM zukrAyA apatyamiti vigrahe tannAmikANaM bAdhitvA 'yacaH' iti Dhaki eyAdeze 'yasyeti ca' ityakAralope aadivRddhiH| yaudheyazabdAt zaukreyazabdAcca 'pAdiyaudheyAdibhyo'Najau' iti svArthe tadrAjasaMjJake pAJcamike ani 'yasyeti ca' ityakAralope 'zArGgaravAdyanaH' iti GIni yaudheyI zaukeyItti rUpamiti kurUriti / Nyasya luk 'UkutaH' ityUG / atazca / iha tadrAjena akAro vizeSyate, na tvakAreNa tadrAjaH / vizeSaNena tadantavidhau vyAyAdInAmapyadantatadrAjatvAdanenaiva luki siddhe avantikuntikurubhyo lugvidhAyakasya striyAmavantiiti sUtrasya vaiyarthyApatteH / na ceSTApattiH / kausalyeti rUpAsiddhiprasaGgAdato vyAcaSTetadrAjasyAkArasyeti / sUtre taparakaraNaM vispaSTArthamiti bhAvaH / zUrasenIti / ajo luki 'jAteH' iti GIS / na tvajantalakSaNo DIn, 'ajo yo'kArastadantAt' iti vyAkhyAnAt / kArUzIti / kRJa uH karuH, taM vaSTi karUzaH / 'vaza kAntau' mUlavibhujAditvAtkaH / 'ahijyA-' iti saMprasaraNam / tasyApatyaM rAjA vA kaaruushH| striyAM kArUzI / etena mUrdhanyopadhaH pATho nirastaH / yaudheyAdibhyo lukpratiSedhamudAhartumAha-yudhA / zukretyAdi / atazceti luki tviti / 'Adaya Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 336 1 syAt / yaudheyI / zaukreyI / 1168 zraNinoranArSayorgurUpottamayoH SyaG gotre / ( 4-1-78) jyAdInAmantyamuttamam tasya samIpamupottamam / gotre craft vihitAvanASai tadantayorgurUpottamayoH prAtipadikayoH striyAM SyaGAdezaH bhAvaH / nanvatra 'atazca' iti zraJo luki satyapi 'TiDDha -' iti GIpi, yaudheyI zaukreyIti siddheriha yaudheyAdigrahaNamanarthakamityata zrAha - zratazceti luka tviti / udAttanivRttIti / 'anudAttasya ca yatrodAttalopaH -' ityenana GIbudAttaH syAt / siddhAnte tvaJantatvAd GIni zrAyudAttatvamiti bhAvaH / aNija / tryAdInAmantyamuttamamiti / tathA bhASyAditi bhAvaH / tasya samIpamupottamamiti / sAmIpye'vyayIbhAva iti bhAvaH / guru upottamam uttamasamIpavarti yayoriti vigrahaH / prAtipadikAdityadhikRtaM SaSThIdvivacanena vipariNamyate / upottamaguruvarNakrayoH prAtiH pAdekayoriti labhyate / 'aNiyo:-' ityanena pratyayagrahaNaparibhASayA aNitrantayoprahaNam / gotre ityetad RNiJoranveti / RSeravihitau nASai / idamapi jorvizeSaNam / striyAmityadhikRtam / tadAha - gotre yAvaNiJAvityAdinA / stadrAjA H' iti vakSyamANatvAdano'sya tadrAjatvamastIti bhAvaH / yopadhatvAn GISaH prAptirnetyAzayenAha -- GIpIti / udAttanivRttisvara iti / 'anudAttasya ca yatrodAttalopaH' ityanena GIbudAttaH syAdityarthaH / siddhAnte tvaJo lugabhAvAd GInyAyudAttatvamiti jJeyam / syAdetat / 'atazca -' iti sUtreNa vidhIyamAno luk cAturarthikAnAmeva tadrAjAnAM bhavatu, saMnidhAnAt na tu 'mAdayastadrAjA:' iti pAcamikAnAmapi tadrAjAnAmiti kimanena yaudheyAdigrahaNena / satyam, 'vyAptinyAyena pAJcamikasyApIha grahaNam' iti jJApayituM yaudheyAdigrahaNam / tena pArzvAdyaNaH striyAM luk sidhyati / tathA hi parzuH kSatriyo janapadena samAnazabdaH / tasyApatyaM strI 'dyaSmagadha-' ityay, tasya 'zratazca' iti luk / punaH parzvAdilakSaNaH svArthiko'N / tasyApi luki 'UDutaH ' parzaH / evaM rakSasaH kSatriyasyApatyaM strI rakSAH / pUrvavadaNdvayasyApi luki 'vasantasya -' iti dIrghaH / uktaM ca vArtikakRtA - 'parzvAdibhyo lugvaktavyaH / yaudheyAdipratiSedho vA jJApakaH pArzvAdilukaH' iti / yaudheyItyAdi / yudhAyAH zukAyA apatyaM strIti vigrahaH / zraNijaH / uttamamiti / avyutpannaM prAtipadikamidam / na tUcchabdAttamap, tena kimettiGavyayaghAt -' ityAm na zaGkayaH / gotre yAviti / 'apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotram' iti neha zAstrIyaM gRhyate / tathA ca 'anArSayoH' iti paryudAsAdeva siddhe gotragrahaNamiha tyaktuM zakyam / na cAtra gotragrahaNasAmarthyAt zAstrIyameva gotraM gRhyata iti vAcyam / devadattyA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvapatyAdhikArasyAt / 'nirdizyamAnasyAdezA bhavanti' (13) ityaNioreva / SaDAvitI / 'yazcA' (sU 528) / kumudagandherapatyaM sI kaumudagandhyA / vArAyA / anAprAdezaH syAditi / sthAnaSaSTInirdezAdAdezatvalAbhaH / nanu aNiantayoH dhyAdezo'yamanekAltvAt sarvAdezaH syAdityata Aha-nirdizyamAnasyeti / tathA ca aNiorevAyamAdeza iti bhAvaH / 'uicca' ityantAdeza iti tu na yuktam , Gittvasya 'dhyaGaH samprasAraNam-' ityAdau caritArthatvAt / kumudagandheriti / kumudagandha iva gandho yasyeti vigrahaH / 'saptamyupamAnapUrvapadasya bahuvrIhirvAcya uttarapadalopazca' iti bahuvrIhiH, pUrvakharaDe uttarapadasya gandhazabdasya lopazca / 'upamAnAcca' iti ittvam / kumudagandherapatyaM strIti vigrahe aN / 'yasyeti ca' iti ikAralopaH, pAdivRddhiH, kaumudagandhazabdaH, tatra dhakArAdaNo'kAra uttamaH / tatsamIpavartI guruH gakArAdakAraH, 'saMyoge guru' ityukteH / nacAnusvAradhakAravyavahitatvAtkathamuttamasamIpavartitvaM gakArAdakArasyeti vAcyam , 'yena nAvyavadhAnaM tena vyavahite'pi' iti nyAyena halA vyavadhAna syAdoSatvAt / nANi pare avyavahito guruH kvacidasti / evaM ca gurUpottamaM prAtipadikaM kaumudagandhetyaNantam , tadavayavasya aNaH dhyAdeze 'yaGazvAp' iti cApi kaumudagandhyAzabda ityarthaH / iantasyodAharati-vArAhoti / yAjJadattyetyAdInAmanantarApatye'pISyamANasvAt / ataevAnupadaM vakSyati 'kumudagandherapatyaM strI kaumudagandhyA' iti / idaM ca kaustubhAnusAri vyAkhyAnamatratyamUlAnuguNamapi 'devayajJi-' sUtrasthena 'agotrArthamidam' ityAdimUlamanthena saha virudhyata iti tatraiva sphuTIbhaviSyati / yadyapi strIpratyayAH prakRtAH tathApi "patyunoM yajJasaMyoge' iti nakArasyeva SyaGa Adezatvamevocitam 'aNioH -' iti SaSThIvarasAdityabhipretyAhaSyaGAdezaH syAditi / SyaGaH pratyayatve'pi lakSyasiddhirapratyUheti manoramAyAM sthitam / nanvayaM 'Gicca' ityantAdezaM bAdhitvA paratvAtsarvAdezaH syAt / 'Gicca' ityasyAnanyArthaGittveSvanakAdiSu caritArthatvAt / SyaDo'nubandhasya 'yaGazcAp' iti vizeSaNArthatayA saprayojanatvAdityAzaGkayAha-nirdizyamAnasyeti / SaDAvitAviti / anubandhadvayakaraNaM vyaGa iva dhyaDo'pi 'yaGazvAp' ityatra sAmAnyagrahaNArtham / na ca 'pyaGaH saMprasaraNam' ityatra vizeSaNArtha tayorupayogo'sti / anyathA pAzyAputraH pAzyApatirityatra 'pAzAdibhyo yaH' iti yapratyaye'pi saMprasAraNaprasaGga iti vAcyam / 'yaGaH saMprasAraNam' ityekAnubandhenApi tadvAraNAt / lolUyApatirityatra tvakArapratyayena vyavadhAnAtsaMprasAraNAbhAvaH / kaumudagandhIputra ityatra tvekAdezasya pUrvAntatvena prahaNAnAsti vyavadhAnamiti saMprasAraNaM sidhyati / kaumudagandhyeti / aNaH vyaG / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 341 yoH kim - vAsiSThI | vaizvAmitrI / gurUpottamayoH kim-aupagavI / jAtilakSaNo GIS / gotre kim-zrahicchastre jAtA zrahicchatrI / 1166 gotrAvayavAt / (4-1-76) gotrAvayavA gotrAbhimatAH kulAkhyAH, tato gotre vihitayoraNiJoH striyAM SyaGAdezaH syAt / zragurUpottamArtha zrArambhaH / pauNikyA / bhauNikyA / varAhasyApatyaM strIti vigrahaH, ata iJ, akAralopaH, vArAhizabdaH / tatra ikAra uttamaH | rephAdAkAra uttamasamIpavartI guruH / iJa ikArasya vyaGAdezaH, cAviti bhAvaH / vAsiSThI / vaizvAmitrIti / RSyayAntAvatau / zrapagavIti / aNantatve'pi gurUpottamatvAbhAvAnna SyaG / jAtilakSaNa iti / 'gotraM ca caraNaiH saha' iti jAtitvam / zrahicchatrIti / jAtArthe zraNayam natu gotra iti na vyaG / naca vyaGpratyaya eva kuto na vidhIyata iti vAcyam, tathA sati udamevasyApatyaM strI iti vigraha vyaGi cApi yadameyyA, tasyA apatyaM zradameyeya iti na sidhyet, asyApatyapratyayatvAbhAvena yalopAprApteriti spaSTuM bhASye / gotrAvayavAt / gotrAvayavazabda vyAcaSTe - gotrAvayavA gotrAbhimatA iti / gotraM kulam abhimataM prakhyAtaM yAbhiriti vigrahaH / kulaprakhyAtikRta ityarthaH / kulavyapadezakRta iti yAvat / tadAha--kulAkhyA iti / kulam AkhyAyate vyapadizyate zrAbhiriti kulAkhyAH / kulanAmAnItyarthaH / puNikAdizabdairhi kulaM vyapadizyate - puNikA vayam, bhuNikA vayamityAdi / zravapUrva kAd 'yu mizraNe' iti dhAtorupasargavazena prakhyAtyarthakAt pacAdyaci zravayavazabdaH / kulasyAvayavaH prakhyApakazabdaH kulAvayava iti labhyata iti bhAvaH / nanu pUrveauva siddhe kimarthamidamityata Aha- gurupottamArtha iti / gotrAdavayutaM mizritam anantarApatyaM tadarthamityapi bhASye spaSTam / evaM ca pUrvasUtre apatyAdhikArabahirbhUte'pi pAribhASikameva gotraM gRhyata iti bhASyasvarasaH / vArAhyeti / iJaH SyaG / NitroH kim RtabhAgasyApatyamArtabhAgI / bidAditvAdaJ 'zArGgaravAdyaJaH' iti GIn / 'TiDDhA-' ityAdinA GIbiti tu vRttikAraH / 'aNiJoH -' ityatra tu laukikaM gotraM gRhyate / 'gotraM ca caraNaiH-' ityatra tu pAribhASikameva gRhyate / tena jAtitvAbhAvAnDInaH prAptirnAstIti sthitasya gatimAhuH / gotrAvayavAt / avayavazabdo'pradhAnavAcI, zravayavazvAsau gotraM ceti karmadhArayaH, nipAtanAd gotrazabdasya pUrvanipAtaH / gotrAbhimatA iti / gotramityevamabhimatAH gotravAcitvena dezavizeSe prasiddhAH, na tu pravarAdhyAye paThitA ityarthaH / pravarAdhyAyespAThAccAprAdhAnyam / kulAkhyA iti / kulamAkhyAyate yairiti kulAkhyAH puNikabhuNikamukharaprabhRtayaH tairhi kulamAkhyAyate 'puNikA vayaM gotreNa' 'bhuNikA vayaM gotreNa' Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvapatyAdhikAra I 1 1200 krauDyAdibhyazca / (4 - 1 - 80 ) striyAM vyaGpratyayaH syAt / zragurUpo* ttamArtho'naNiJantArthazcArambhaH / krauDyA / byADyA | gaukecyA / 'sUta yuvatyAm ' (ga sU 55 ) sUtyA | 'bhoja kSastriye' (ga sU 56 ) / bhojyA | 1201 daivayazizaucivRkSisAtyamutrikANDeviddhibhyo 'nyatarasyAm / (4-1-81) ebhyazcaturbhyaH SyaGvA / zragotrArthamidaM gotre'pi paratvAtpravartate / pate 'ito pauNikyeti / puNikasyApatyaM strIti vigrahe ata iJantAt vyaGi cAp / evaM bhauNikyA / manuSyanAmatve tannAmikANaH SyaG / krauDyAdibhyazca / 'pratyayavidhiH' iti bhASyoktaM pakSAntaramAzrityAha - SyaGpratyaya iti / pUrveNa siddhe kimarthamidamityata Aha -- agurUpottamArtho'naNiJantArthazveti / kauDyeti / kroDasyApatyaM strIti vigrahe ata iJantAtyaG, cAp / iha 'tryAdInAmantyamuttamam' ityukterna gurUpottamatvam / manuSyanAmatve tvat / gaukadayazabdo gagAdiyajantaH / tasya anaNijantatve'pi vyaG / sUta yuvatyAmiti / gaNasUtramidam / sUtazabdo yuvatyAM SyaGaM labhata ityarthaH / sUtyeti / prAptayauvanetyarthaH / jAtau tu sUtItyeva / bhojakSatriye / idamapi gaNasUtram / daivayazi / gotrArthamiti / anantarApatyArthamityarthaH / pravartata iti / vikalpa iti zeSaH / pakSa iti / SyaGabhAvaiti / tata iti / gotrAvayavAdityarthaH / krauDyAdibhyazca / paJcamInirdezAtpratyayatvamevehAzrIyata ityAha -- SyaG pratyaya iti / kauDi, vyADi, zrapizali, gaukakSya ityAdi / gaukakSyazabdo gargAdiyajantastadarthamAha -- anaNiJantArthazceti / sUteti / gaNasUtram / sUtazabdo SyakaM labhate yuvatyAM vAcyAyAmityarthaH / sUtyeti / vyaGi 'yaGazcAn' / anyatra tu kriyAzabdATTAp / sUtajAtivAcinastu GIS, sUtI / bhojeti / idamapi gaNasUtram / jAtilakSaNaGISo'pavAdaH vyaG, kriyAzabdAttu TAbeva / bhojayatIti bhojyA / daivayajJi | caturbhya iti / intebhya iti zeSaH / devA yajJA yaSTavyA yasya sa devayajJaH / zucirvRto yasya zucivRkSaH / satyamugraM yasya satyamugraH / nipAtanAdvizeSyasya pUrvanipAto mumAgamazca / kANDena viddhaH kANDeviddhaH / 'kartRkaraNe kRtA-' iti samAsaH / nipAtanAtkANDazabdasya ekAraH / pAThAntare kaNThe viddhamasya, kaNThe vA viddhaH kaNTheviddhaH / 'zramUrdhamastakAt -' ityaluk / ebhyaH sarvebhyo'patye 'ata iJ' / gotre'pi / paratvAditi / tathA cobhayatra vibhASeti bhAvaH / atredamavadheyam -'aNiJoH -' iti sUtre yadi zAstrIyaM gotraM gRhyate tadA 'gotrArthamidam' ityAdigranthaH svarasataH saMgacchate / yadi tu laukikaM gotrameva tatra gRhyate tadA 1 1 nAstika / Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [343 prakaraNam 26 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| manuSya-' (sU 520 ) iti lIe / daivayazyA, daivayazI ityAdi / ityapatyAdhikAraprakaraNam / atha taddhiteSu cAturarthikaprakaraNam / 27 / 1202 tena raktaM rAgAt / (4-2-1) rajyate'neneti rAgaH, kaSAyeNa rakaM vastraM kASAyam / mAJjiSTham / rAgAt kim-devadattena rakaM vastram / 1203 lAkSArocanATaka / (4-2-2) lAvikaH, raucanikaH / 'zakalakardamAbhyApakSa ityarthaH / daivayazIti / devayajJasyApatyaM strIti vigrahe ata iantAt dhyavikalpaH / ityAdIti / zucivRkSasyApatyaM strI zaucivRkSyA, zaucivRkSI / satyamugraH, nipAtanAnmum / satyamuprasyApatyaM strI sAtyamugrayA, saatymugrii| kANDena viddhaH kANDeviddhaH / nipAtanAdettvam kAraDeviddhasyApatyaM strI kANDeviDyA, kaannddeviddhii| kANTheviddhIti pAThAntaram / kaNThe viddhaM vedho yasya, tasyApatyam , kANTheviddhiH / ___ ityapatyAdhikAraprakaraNam / atha taddhitacAturarthikaprakaraNa nirUpyate / tena ranaM rAgAt rajyata iti / rajyate varNAntaraM prApyate anenetyarthe rajeH karaNe ghani kRte 'ghami ca bhAvakaraNayoH' iti nalope 'cajoH kughieNyatoH' iti kutve upadhAvRddhau rAgazabda ityarthaH / tathA ca rAgazabdena raJjanasAdhanaM dravyamuktaM bhavati / teneti sAmAnyanirdezaH / tathAca tena raktaM varNAntaraM prAptamityarthe rAgAd raJjanadravyavAcakAt tRtIyAntAdaN syAdityarthaH, 'prAgdIvyato'N' ityadhikArAt / kaSAyeNeti / kaSAyo dhAtuvizeSo raJjanadravyam , tena raktaM varNAntaraM prAptaM kApAyamityarthaH / mAaiSThamiti / maJjiSThA nAma rajanadravyavizeSaH / lAkSArocanAdvak / aNo'pavAdaH / lAkSika 'aNioH -' iti nitye prApte vikalpArthamidamityeva vyAkhyAtumucitamiti / iti tattvabodhinyAmapatyAdhikAraprakaraNam / tena raktam / tRtIyAntAtsamarthAdyathAvihitaM pratyayAH syuH / rajyate'. nenetIti / bAhulakAtkaraNe ghaJ / rAga iti / raakadravyamityarthaH / zuklasya varNAntarApAdanamiha raJjararthaH / lAkSArocanAt / vRttikRtA tu vArtikasthau zakala 1 kaNThaviddhamityArabhya kANTheviddhiritiyAvat pAThaH kvacit pustake nAsti / Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu cAturarthikamupasaMkhyAnam / ' (vA 2671) / zAkatikaH / kArdamikaH / 'prAbhyAmaNapi' iti vRttiH / zAkalaH / kArdamaH / 'nIlyA an' (vA 2680) nIlyA rakaM nIlam / 'pItAskan' (vA 2681) / pItakam / 'haridrAmahArajanAbhyAmam' (vA 2682) / hAridram / mAhArajanam / 1204 nakSatreNa yuktaH kaalH| (4-2-3) puSyeNa yuktaM pauSamahaH / pauSI rAtriH / 1205 lbvishesse| (4-2-4) pUrveNa vihitasya lupsyAt SaSTidaNDAtmakakAlasyAvAntaravizeSazcenna iti / paTa iti zeSaH / lAkSayA rakta iti vigrahaH / raucanika iti / rocanayA rakta iti vigrahaH / zAkalika iti| zakalaM rAgadravyavizeSaH / vRttiriti / bhASye tu naitad dRSTam / nIlyA aniti / vaktavya iti zeSaH / anno'pvaadH| nIlI oSadhivizeSaH / 'pItAtkan' aNo'pavAdaH / pItaM haritAlakAdi dravyam / hAridrAmaheti / aNo'pavAdaH / svare vizeSaH / haridrA prasiddhA / mahArajanaM nAma rAgadravyavizeSaH / iti raktAdhikAraH / nakSatreNa / asminnarthe prathamoccAritAd nakSatravAcakAcchabdAt prAgdIvyatIyAH pratyayA yathAyathaM syurityarthaH / nakSatrayuktazcandramAH nakSatrazabdana vivakSitaH / puSyeNa yuktamiti / puSyayuktacandramasA yuktamityarthaH / pauSam ahariti / puNyazabdAdaNi 'tiSyapuSyayornakSatrANi yalopaH' iti ylopH| pauSI rAtriti / puSyayuktacandramasA yuktyarthaH / aNi yalopeH 'TiDDha-' iti U~p / nakSatreNeti kim ? candreNa yuktA rAtriH / kAlaH kim ? puSyeNa yuktazcandramAH / lubavizeSe / SaSTidaNDeti / SaSTighaTikAparicchinne kAle ekaikasmin ekaikena kardamau sUtre prakSiptau / 'zakalaM tvaci khaNDe ca rAgavastuni valkale' iti vizvaH / vRttikAra iti / bhASye tu naitad dRSTamiti bhAvaH / nIlyeti / nIlI oSadhivizeSaH / aNapavAdo'yam / nakSatreNa / nakSatravAcakAH zabdA vRttiviSaye tayuktaM candramasamabhidhAnAH pratyayaM labhante / puSyaNeti / puSyasamIpasthena candramasetyarthaH / evaM ca pauSamahaH, ityAdivyavahAraH saGgacchate / sarveSAmapyahAM puSyayogasattve'pi tatsamIpasthacandramasA yogsyaasaarvtriktvaat| nakSatreNeti kim , candreNa yuktA rAtriH / kAlaH kim , puSyeNa yuktazcandraH / lubavizeSe / pUrvasUtrasyAnuvartanAdiha 'nakSatreNa yuktasya kAlasyAvizeSe gamye' ityarthaH upalabhyate tadAha-SaSTidaNDeti / 'adya puSyaH' ityuktyA 'na hyo, na zvaH' iti vizeSe gamyamAne'pi ahorAtrAtmakakAlasyAvAntaravizeSAnavagamAllub bhavatyeveti bhAvaH / avizeSe' ityatra prasajya pratibaMdhAzrayaNAt 'poSo'horAtraH' ityatra lub na bhavAta, SaSTidaNDasamudAyarUpakAlasya Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [345 gamyate / adya puSyaH / kathaM tarhi 'puSyayuktA paurNamAsI pauSI' iti / 'vibhASA phAlgunIzravaNAkArtikIcaitrIbhyaH' (sU 1225) iti nirdezena paurNamAsyAmayaM lunneti jJApitatvAt / zravaNazabdAttu ata eva lub yukravannAvAbhAvazca / abAdha. kAnyapi nipAtanAni / zrAvaNI / 1206 saMjJAyAM zravaNAzvatthAbhyAm / (4-2-5) vizeSArtho'yamArambhaH / zravaNA rAtriH / azvattho muhUrtaH / saMjJAyAM kim-zrAvaNI, shraashvtthii| 1207 dvndvaacchH| (4-2-6) nakSatradvandvAcukne kAle chaH syAdvizeSe satyasati ca / tiSyapunarvasavIyamahaH / rAdhAnurAdhIyA nakSatreNa candramA yujyata iti sthitiH / tasya SaSTidaNDasya kAlasya avAntaravizeSaH aharvA rAtrirveti na gamyate cedityrthH| adya puSya iti / ayetyavyayam ahorAtravAci adhikaraNazaktipradhAnam , iha tu adhikaraNazaklivinirmuktaH ahorAtrakAlo vivakSitaH / tathA ca ayamahorAtraH puSyayuktacandramasA yukta ityarthaH / aharvA rAtrirveti vizeSAnavagamAdaNo lup / kathaM tiiti| paurNamAsyAH SaSTidaNDAtmikAyA avAntara. vizeSAnavagamAdiha lup syaadityaakssepH| samAdhatte-vibhASeti / phAlgunIkArtikIcaitrIzabdAnAM nakSatrANviziSTAnAM paurNamAsyAM prayogadarzanena paurNamAsyAM nakSatrayuktAyAM 'lubavizeSe' ityayaM lub neti jJApitatvAt pauSI paurNamAsItyatra na lubityarthaH / nanu tarhi zravaNayuktapaurNamAsyAM lubabhAvAt kathaM zravaNeti nirdeza ityata Aha-zravaNazabdAttvata eva lubiti / zravaNeti nipAtanAdeva paurNamAsyAM lubityarthaH / nanu 'kRttikA zravaNaH puSyaH citrAsvAtyoryadantaram / ' ityAdau zravaNazabdasya pu~lliGgatvadarza nena tasmAdaNo lupi kRte 'lupi yuktavadyaktivacane' iti puMlliGgatvAvazyaMbhAvAcchtraNeti kathaM strIliGgatetyata Aha-yuktavadbhAvAbhAvazceti / nipAtanAditi zeSaH / nanu tarhi zrAvaNIti naiva syAdityata Aha--abAdhakAnyapi nipAtanAnIti / iyaM paribhASA vRttau sthitA / sarvAdisUtrabhASye tu 'bAdhakAnyeva nipAtanAni' ityuktam / saMjJAyAma / zravaNAzvatthAbhyAM parasya nakSatrapratyayasya lup syAtsaMjJAyAmityarthaH / nanu 'lubavizeSe' ityeva siddha kimarthamidamityata Aha--vizeSArtho'yamArambha iti / zravaNA rAtririti / zravaNayuktacandramasA yuktA rAtrirityarthaH / 'vibhASA phAlgunIzravaNA-' iti sUtre zravaNeti nirdezasya sAmAnyApakSatvAd apaurNamAsyAmapi yuktavadbhAvo neti vijJAyate / ataH zravaNA rAtririti siddhamiti prakRtasUtre bhASye spaSTam / azvattho muhUrta iti / azvattho nAma azvinInakSatram / tena yuktaH azvattho pratItAvapyavayavadvayAtmakasya vizeSasya pratIterityAzayenAha - vizeSazcenneti / adya puSya iti / 'mUlenAvAhayeddevI zravaNena' ityapyudAharaNaM bodhyam / dvandvAcchaH / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu cAturarthikarAtriH / 1208 dRSTaM sAma / (4-2-7 ) tenetyeva / vasiSThena dRSTaM vAsiSThaM sAma / 'asminnarthe'Na DidvA vaktavyaH' (vA 2660) / uzanasA dRSTamauzanam, prauzanasam / 1206 kaleDhak / (4-2-8) (vA 2686) / kalinA dRSTaM kAleyaM sAma / 1210 vaamdevaadduyddyo| (4-2-6 ) vAmadevena dRSTaM sAma vAmadevyam / muhUrtavizeSo jyautiSe prasiddhaH / dvandvAcchaH / tiSyapunarvasavIyamahariti / tiSyazca punarvasU ca tiSyapunarvasU, tAbhyAM yuktamahariti vigrahaH / chasya IyAdeze orgunnH| rAdhAnurAdhIyA rAtririti / rAdheti vishaakhaanksstrmucyte| rAdhA ca anurAdhAzca rAdhAnurAdhAH, tayuktA raatrirityrthH| dRSTaM sAma / tenetyaveti / anuvartata evetyrthH| tena dRSTaM sAmetyarthe tRtIyAntAdaNAdayaH syurityarthaH / asminnartha iti / 'dRSTaM sAma' ityarthe yaH aN sa DidvetyarthaH / aushnmiti| aNi TilopapakSe rUpam / kaleDhak / vAmadevADyaDDayau / vAmadevyamiti / DittvAhilopaH, titvaM svarArtham / nanu 'yasyeti ca' iti lopena siddhe kimarthamiha DitkaraNamiti cet, satyam-yayatoreva vidhau 'yayatodhAtadarthe' iti naJaH parasya yayadantasyAntodAttasvaravidhau anayograhaNaM syAt , tadabhAvArtha' DitkaraNam / DitkaraNe sati tu svaravidhAvanayona grahaNam , 'niranubandhakagrahaNe sati na sAnubandhakasya grahaNam' iti paribhASayA 'tadanubandhakagrahaNe sati nAtadanubandhakasya' iti paribhASayA ca tannivRttirbhavati / ete tu paribhASe ihaiva vizeSe udAharaNamAha-tiSyetyAdi / avizeSe tUdAhartavyam 'adya rAdhAnurAdhIyam' iti / na cAtra 'lubavizeSa' iti praNa iva chasyApi lupsyAditi vAcyam / madhye'pavAdanyAyarItyA pUrvopasthitasyANa eva ttprvRtteH| yattu 'lupaM paratvAdbAdhate' iti vRttikRtoktam / tanna / dvayoryugapatprAptyabhAvAt / dRSTaM sAma / tRtIyAntAd dRSTamityarthe'NAdayaH syuryadRSTaM taccetsAma / asminnartha iti / tathA ca zlokavArtikam---'dRSTe sAmani jAte vApyaNa Did dvirvA vidhiiyte| tIyAdIkak na vidyAyA gotraadngkvdissyte|' iti jAte'rthe yo dviraNa sa ca vA ddiditynvyH| zatabhiSaji jAtaH zatAbhiSaH, zAtabhiSajaH / iha hi 'prAgdIvyataH-' iti prApto'Na kAlATUnA bAdhitaH, sa ca 'sandhivelAdi-' sUtreNa pratiprasUyate ityayaM dvirukto'N / tIyAdIti / tIyAdIkak svArthe bhavatItyarthaH / dvaitIyakaH, tArtIyakaH / na vidyAyA iti / vidyAvAcakAttIyAntAdIkA na bhavatItyarthaH / dvitIyA vidyA / gotrAdakavaditi / gotrapratyayAntAdake yaH pratyayaH sa dRSTe sAmanyapi bhavati / aupagavena dRSTamaupagavakam / 1 idaM vArtikamiti zekhare / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 347 prakaraNam 27 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / 'siddhe yasyeti lopena kimarthaM yayatau Ditau / grahaNaM mAstadarthe bhUdvAmadevyasya navhavare // ' iti bhASyam / 1211 parivRto rathaH / ( 4-2 - 10 ) vastraiH parivRto vAstro rathaH / rathaH kim-vastreNa parivRtaH kAyaH / samantAdveSTitaH parivRta ucyate / teneha nachAtraiH parivRto rathaH / 1212 pANDukambalAdiniH / ( 4-2 - 11 ) pANDukambalena parivRtaH pANDukambalI / pANDukambalazabdo rAjAstaraNavarNakambalasya vAcakaH / matvarthIyenaiva siddhe vacanamaNo nivRttyartham / 1213 dvaipavaiyAghrAdaJ / I jJApyete / tathA ca zravAmadevyamityatrAyaM svaro na bhavati / etatsaMgrAhakaM bhASyasyaM zlokaM paThati-siddhe yasyetyAdi / atra pUrvArdhamapiparam / 'yasya -' iti lopena siddhe yayatau kimarthaM Ditau kRtAvityarthaH / grahaNamiti / vAmadevyazabdasya naJsvare nAzra - yasvaravidhau atadarthe 'yayatozcAtadarthe' iti sUtre anayorvyaDDayograhaNaM mA bhUdityetadarthaM dditkrnnmityrthH| parivRto rathaH / tenetyanuvartate / tena parivRto ratha ityarthe tRtIyAntAdaNAdayaH syurityarthaH / nanu chAtraiH parivRto ratha ityatrApi syAdityata AhasamantAdveSTitaH parivRta ityucyata iti / rathasya samantAdAcchAdanArthaM yadvastrAdikaM rathAvayavabhUtaM tadvAcakAdevetyAzayaH, ekAntagrahaNamiti vaartikaat| pANDukambalAdiniH / 'tena' iti parivRto ratha iti cAnuvartate / inipratyaye nakArAdikAra uccAraNArthaH / nanu 'ata iniThanau' iti matvarthIyena inaiva siddhe kimarthamidamityata Aha-- aNo nivRttyarthamiti / dvaipavaiyAghrAdakSa / 'tena' iti parivRto ratha iti iha 'gotracaraNAd vuJ' iti vuJ / vAmadevAt / grahaNaM mAtadartha ityAdi / zrutadarthe 'yayatozcAtadarthe' iti vihite naJsvare naJAzritakhare DyaDDayatorgrahaNaM mA bhUdityarthaH / 'yayatozca-' iti sUtreNa vidhIyamAnaM naJaH parasya yatpadantasyottarapadasyAntodAttatvaM vAmadevyazabde mA bhUt / kiMtu -- avyayapUrvapadasvara eva yathA syAdityetadarthaM DitkaraNamiti phalito'rthaH / na ca kRte'pi Dittve 'yayato :-' ityasya pravRttiH kuto neti zaGkayam / 'niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasya' 'tadanubandhakagrahaNe nAtadanubandhakasya' iti paribhASayoH sattvAt / ime ca paribhASe ihaiva Dittvena jJApyete / tatrAdyAyAH prayojanaM 'pUraNaguNa-' iti sUtre tavyagrahaNe tavyato'grahaNam / dvitIyasyAstu aGgrahaNe caGo'grahaNam / zvayateraH' aGi pare iti zeSaH / zrazvat / caGi pare tu na, azizviyat / parivRto / tRtIyAntAtparivRta ityarthe'NAdayaH syuryaH parivRtaH sa cedratho bhavati / rathAcchAdanArthaM yadvatrakambalAdikaM tata eva sarvaveSTanaM bhavati, na tu cchtrAdibhya ityAzayenAha - samantAdveSTita iti / pariH sarvatobhAve Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu cAturarthika(4-2-12) dvIpino vikAro dvaipam / tena parivRto dvaipo rathaH / evaM vaiyAghraH / 1214 kaumArApUrvavacane / (4-2-13) kaumAra ityavibhaktiko nirdeshH| apUrvasve nipAtanamidam / apUrvapati kumArI patirupapanaH kaumaarH| yadvAapUrvapatiH kumArI patimupapannA kaumArI bhAryA / 1215 ttroddhRtmmtrebhyH| (4-2-14) zarAve uddhataH, zArAva prodanaH / uddharatirihoddharaNapUrvake nidhAne vartate / tena sptmii| uddhRtya nihita ityarthaH / 1216 sthagiDalA. cchayitari vrate / (4-2-15) tatra ityeva / samudAyena ced vrataM gamyate / cAnuvartate tRtIyAntAd dvaipazabdAdvaiyAghrazabdAcca parivRto ratha ityarthe aJ syAdityarthaH aNo'pavAdaH / svare vishessH| dvIpina iti / dvIpI vyAghraH, tasya vikAraH carmetyarthe 'prANirajatAdibhyaH' ityabhi Tilope dvaipazabda ityarthaH / evaM vaiyAghra iti / vyAghrasya carma vaiyAghram / ani 'na gvAbhyAm-' ityaic / tena parivRto vaiyAghra iti bhAvaH / kaumaaraapuurvvcne|'ten' iti parivRto ratha iti ca nivRttm| avibhaktika iti| luptaprathamAka iti bhAvaH / apUrvazabdo bhAvapradhAna ityAha-apUrvatve nipAtanamidamiti / na pUrvaH patiryasyAH sA apUrvapatiH, tAM kumArImupayatavAn patirityartha dvitIyAntAt kumArIzabdAdaN syAdityeko'rthaH / kumArI apUrva patimupapannetyarthe prathamA. ntAtkumArIzabdAdaN syAdityanyo'rthaH / ye udAharati-apUrvapatimiti / dvitIye udAharati-yadvetyAdi / Aye upayantari pratyayaH / dvitIye upayatAyAM svArthe pratyaya iti vivekaH / tatrodadhRtam / tatroddhRtamityarthe amatravAcakazabdAt saptamyantAt pratyayaH syAdityarthaH / amatraM bhAjanaM zarAvAdi / nanu uddharaNe pRthakkaraNe zarAvasyApAdAnatvAt kathaM saptamItyata Aha-uddharatiriheti / 'sAsminpaurNamAsI' ityataH prAk 'tatra' itynuvrtte| sthnnddilaacchyitri| sthaNDilazabdAtsaptamyantAd vartata iti bhAvaH / kaumaaraa| teneti nivRttam / 'apUrva' iti bhAvapradhAno nirdeza ityAha-apUrvatva iti / apUrvatvaM tu striyA eveSyate, puruSastu apUrvabhAryo'stu vA mA vetyanAgrahaH / apUrvapatimiti / na pUrvaH patiryasyA iti bahuvrIhiH / kaumAraH patiriti / dvitIyAntAtkumArIzabdAdupayantari pratyayaH / kaumArIti / iha kumArIzabdAtprathamAntAtsvArthe pratyayaH, 'TiDDhANa-' iti DIp / tatrodadhRta / 'sAsminpaurNamAsI-' iti sUtrAtprAk 'tatra' ityadhikAraH / pAtravAcibhyaH saptamyantebhya uddhRtamityarthe yathAvihitaM pratyayAH syuH / zArAva iti / bhuktocchiSTa ityarthe iti vRttikRt / avaziSTa iti tadarthaH / 'ucchinaSTi, na sarva juhoti' iti kalpasUtravyavahArAt / saptamIti / nidhAnakriyApekSayA adhikaraNatvAditi bhaavH| Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [346 sthaNDile zete sthANDilo bhinnuH / 1217 saMskRtaM bhakSAH / (4-2-16) saptamyantAdarasyAtsaMskRte'rthe, yatsaMskRtaM bhakSAzcette syuH / bhrASTre saMskRtA bhrASTrA yvaaH| zraSTasu kapAleSu saMskRto'STAkapAlaH puroddaashH| 1218 zUlokhAdyat / (4-2-17) aNo'pavAdaH / zUle saMskRtaM zUlyaM mAMsam / ukhA paatrvishessH| tasyAM saMskRtamukhyam / 1216 dadhnaSThak / (4-2-18) dani saMskRtaM dAdhikam / 1220 udazvito'nyatarasyAm / (4-2-16) ThaksyAt / pakSe'N / 1221 isusuktAntAtkaH / (7-3-51) is us uk t etadantA. vratanimittakazayanakartari vAcye pratyayaH syAdityathaH / saMskRtaM bhkssaaH| bhakSyanta iti bhakSAH, karmaNi ghan / ttrtynuvrtte| tadAha-saptamyantAditi / ekavacanaM bahuvacanaM ca sAmAnyAbhiprAyam , 'jAtyAkhyAyAmekasminbahuvacanam-'ityuktarityabhipretyAha yatsaMskRtaM bhatAzcetta syuriti / saMskAro nAma pAkAdinA guNavizeSAdhAnam , aSTAkapAla iti / 'taddhitArtha-' iti samAsaH / bhakSA iti kim ? puSpapuTe saMskRtaM vastram / zUlokhAdyat / samAhAradvandvAtpaJcamI / 'tatra' iti 'saMskRtaM bhakSA' iti cAnuvartate / saptamyantAcchUlazabdAdukhAzabdAca 'saMskRtaM bhakSAH' ityarthe yat syAdi. tyarthaH / ukhA pAtravizeSa iti / 'piTharaM sthAlyukhA kuNDam' ityamaraH / dadhnaSThaka / saptamyannAddadhizabdAt saMskRtaM bhakSA ityarthe Thak syAdityarthaH / aNo'pavAdaH / dAdhikAmiti / Thaki ikAdeze 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / iha dadhni adhi. karaNe saMskAro lavaNAdinA bhavati / prAgvahaterityatra tu 'saMskRtam' iti tRtIyAntAd ThagvakSyate / udazvito'nyatarasyAm / Thak syAditi / zeSapUraNamidam / sthaNDilAt / vrataM zAstreNa vihito niyamaH, tasminsamudAyena gamye saptamyantAdyathAvihitaH pratyayo bhavati zayitaryarthe / aSTAkapAla iti / 'dvigoluMganapatye' ityaNo luk / zUlokhAt / 'saMskRtaM bhakSAH' ityanuvartate / katham 'ukhyogniH' iti / na hyasau bhakSa iti cet / atrAhuH-digAditvAdbhAvArthe yditi| danaSThak / ddhiiti| saMskArastviha lavaNAdinA, dadhi tvadhikaraNamAtram / yastu 'prAgvahateH' ityatra 'saMskRtam' iti ThagvakSyate sa tRtIyAntAdvodhyaH / tena danA saMskRtamapi dAdhikameva / isusuklAntAt / 'tAt' ityukte'pyaGgavizeSaNenaiva tAntAditi labdhe antagrahaNaM pratyayopadezakAla yastAntastasmAtparasya Thasya kAdezo yathA syAdityevamartham / tena 'mAthitikaH' ityatra Thasya ikAdeze 'yasya-' iti lope ca kRte tAntatve'pi ikasya kAdezo na bhavatIti 'ThasyekaH' iti sUtre kaiyaTaH / saMnipAtaparibhASayaiva ikasya kAdezo na syAdityantagrahaNaM tyaktuM zakyamityanye / udazviditi / zvayateH kvipi tuk Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu cAturarthika tparasya Thasya kaH syAt / udakena zvayati vardhate ityudazvit / tatra saMskRtaH, zrazvika:, zradazvitaH / isusoH pratipadoktayorgrahaNAnneha / zrAziSA caratyAziSikaH / uSA carati auauSikaH / 'doSa upasaMkhyAnam' ( vA 2051 ) dorbhyAM carati dauSkaH / 1222 kSIrADDhaJ / ( 4-2 -20 ) atra saMskRtam ityeva sambadhyate, na tu bhakSA iti / tena yavAgvAmapi bhavati / caureyI / 1223 sAsminpaurNamAsIti / ( 4-2-21 ) itizabdAt 'saMjJAyAm' iti labhyate / pauSI paurNamAsyasminpauSo mAsaH / 1224 AgrahAyaNyazvatthATThak / uktaviSaye udazvicchandATThagvA syAdityarthaH / isusuktAntAtkaH / isusuktAH antA yasyeti vigrahaH / takArAdakAra uccAraNArthaH / Thasya kaH syAditi / Thaki kakAra it, akAra uccAraNArthaH, ThakArasya ziSTasya kakAra Adeza iti 'ThasyekaH' ityatroktam / zvayatItyasya vivaraNam - vardhate iti / 'Tu pro zvi gativRddhayoH' iti dhAturiha vRddhadharthaka iti bhAvaH / udazviditi / kvipi tuk / 'udakasyodaH saMjJAyAm' ityudAdezaH / 'takaM hyadazvinmathitaM pAdAmbvardhAmbu nirjalam' ityamaraH / pratipadoktayoriti / ispratyayasya uspratyayasya ca uNAdau pratipadoktayoriha grahaNamityarthaH / yathA sArpiSkaH, dhAnuSkaH iti / AziSika iti / caratIti Thak / zAsudhAtoH kipi 'AzAsaH kau -' ityupadhAyA ittvam / uSA carati zrauSika iti / vasadhAtoH kvipi samprasAraNe uSeti tRtIyAntam / 'zAsivasighasInAM ca' ityubhayatra Satvam / doSa iti / doSazabdAt Thasya kaH syAdityarthaH / dauSka iti / taratIti Thak / kSIrADhDhaJ / kSaireyIti / kSIre saMskRtA yavAgUrityarthaH / bhakSagrahaNAnuvRttau tviha na syAt yavAgvAH peyatvena khAdyatvAbhAvAt / sAsminpaurNamAsIti / 'tatra' iti, 'saMskRtaM bhakSAH' iti ca nirRttam / sA paurNamAsI zrasminnityarthe prathamAntAtpratyayaH syAdityarthaH / itizabdAditi / etacca bhASye sthitam / pauSIti / puSyeNa yuktA pauSI pauNamAsI, sA yasminmAse sa pauSo mAsaH / pauSIzabdAdaNi 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / evaM maghAbhiryuktA pauNamAsI mAghI, sA yasminsa mAgho mAsaH / tathA 'udakasyodaH -' ityudAdezaH / ihaiva nipAtanAtsaMprasAraNAbhAvaH / sAsmin / seti prathamAntAdasminniti saptamyantArthe pratyayaH syAdyaH prathamAntArthaH sa cetpaurNamAsI bhavati / iti zabdAditi / sa hi laukikIM vivakSAmanusArayati / vRttikRtA tu sUtre eva 'saMjJAyAm' iti prakSiptam / paurNamAsIti / pUrNo mAso'syAM tithAviti bahuvrIhau prajJAditvAtsvArthiko'Niti haradattAdayaH / ' tadasminvartate' ityadhikAre Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [351 (4-2-22) agre hAyanamasyA ityAgrahAyaNI / prajJAderAkRtigaNavAdaN / 'pUrvapadAtsaMjJAyAm-' (sU 857) iti Natvam / prAgrahAyaNI paurNamAsyasminAgrahAyaNiko maasH| azvatthena yukA paurNamAsyazvatthaH / nipAtanAtpaurNamAsyAmapi lup / zrAzvasthikaH / 1225 vibhASA phaalguniishrvnnaakaartikiicaitriibhyH| (4-2-23) ebhyaSTagvA / pakSe'N / phAlgunikaH, phAlguno vA mAsaH / zrAvaNikaH, zrAvaNaH / kArtikikaH, kArtikaH / caitrikaH, caitraH / 1226 sA'sya devatA / (4-2-24) indro devatA asyeti aindraM haviH / pAzupatam / bArhaspatyam / tyajyamAnadravye uddezyavizeSo devatA, mantrastutyA ca / aindro mntrH| 'Agneyo vai brAhmaNo devatayA' iti tu zaiSike'rthe 'sarvanAgni-' phAlguna ityAdi / saMjJAyAM kim ? pauSI paurNamAsI asminpaJcadazarAtre / AgrahAyaeyazvatthATTak / pUrvasUtraviSaye AgrahAyaNIzabdAdazvatthazabdAca Thak syAdityarthaH / aNo'pavAdaH / hAyanamiti / saMvatsara ityarthaH / 'saMvatsaro vatsaro'bdo hAyano'strI' ityamaraH / yasyA Urdhva saMvatsarasyArambhaH sA paurNamAsI AgrahAyaNItyarthaH / tarhi AgrahAyaNeti syAdityata Aha-prajJAderiti / 'prajJAdibhyazca' iti svArthe aNi 'TiDDha-' iti ddiibityrthH| azvattheneti / azvinInakSatreNetyarthaH / azvattha iti / nakSatrANaH 'lubavizeSe' iti lubiti bhAvaH / nanu 'vibhASA phAlgunIzravaNAkArtikIcaitrIbhyaH' iti nirdezena paurNamAsyAM 'lubavizeSe, ityasyApravRtterukatvAt kathamiha lubityata Aha-nipAtanAtpaurNamAsyAmapi lubiti / tathA ca paurNamAsyAM lub neti jJApanametadyatiriktaviSayamiti bhAvaH / vibhASA phAlgunI / ebhyaSThagveti / 'sAsmin-' ityuktaviSaye iti zeSaH / phAlgunikaH phAlguno vA mAsa iti / phAlgunI paurNamAsya. sminniti vigrahaH / evaM zrAvaNika ityAdi / iti yuktaadyrthkaaH| sA'sya devatA / asminnarthe prathamAntAdaNAdayaH syurityarthaH / aindraM haviriti / indrAtmakadevatAsambandhItyarthaH / pAzupatamiti / pazupatirdevatA asyeti vigrahaH / nanu devatAzabdasya lokaprasiddhajAtivizeSavAcakatve pitaro devatA asya pitryamityAdyanupapannamityata Aha-tyajyamAnadravye uddezya. vizeSo devateti / havizzeSamRtvigbhyo dadAti, viprAya gAM dadAti ityAdau RtvigviprAderdaivatAtvavyAvRttaye vizeSagrahaNam / tyajyamAnahavissAdhyaH asmadAdya'pUrNamAsAdaNa vaktavyaH' iti vArtikaM na kartavyamiti tadAzayaH / sAsya / 'seti prakRtaM saMjJAsambaddham-' iti punaH sAgrahaNaM kRtamityAhuH / ihaiva sUtre nipAtanAddeva Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu cAturarthika(vA 2686 ) iti Dhak / 1227 kasyet / (4-2-25) kazabdasyedAdezaH syAtpratyayasaMniyogena / 'yasya-' (sU 311) iti lopAtparatvAdAdivRddhiH / ko brahmA devatA asya kAyaM haviH / zrIdevatA asya zrAyan / 1228 zukrAddhan / pratyakSaH yastRptyAdyupakAraH tadAzrayo devateti yAvat / mantrastutyA ceti / 'agnimIDe purohitam' ityAdimantraSu yajJapurohitatvAdiguNaviziSTatvena yA pratipAdyate sApi devatetyarthaH / aindro mantra iti / indrastutyako mantra ityarthaH / nanu 'Agneyo vai brAhmaNo devatayA' ityatra kathaM devatAtaddhita / atra anarhaviruddezyatvasya mantrastutyatvastha cAbhAvAdityata Aha-Agneyo vai iti / zaiSike'rtha iti / zeSe iti sUtralabdhe tadabhimAnikatve gamye ityarthaH / agnirnAma yo devatAjAtivizeSo lokavedasiddhaH tadabhimAniko brAhmaNa iti bodhH| kasyet / pratyayasaMniyogeneti / 'sA'sya devatA' iti vihite va zabdAdarApratyaye pare tatsanniyogena prakRterikAro'ntAdeza ityrthH| tathA ca kazabdAdaNi prakRterikAre antAdeze vRddhau AyAdeze kAyamiti siddham / tatra ki a iti sthite 'yasyeti ca' iti ikAralopamAzaGkayAha--yasyeti lopAtparatvAdAdivRddhiriti / kazabdasya vivaraNaM brahmeti / yadyapyatra ittvavidhibalAdeva lopo na bhavatIti bhASyam / tathApi vastusthitikathanamidam / tasya prayojanamAha-zrIrdevatA asya zrAyaM haviriti / atredamavadheyam / 'kasyet' ityatra kazabdasya akArAntasya SaSThayekavacanamityekaH pakSaH / sarvAdigaNapaThitasya kiMzabdasya SaSThyekavacanamiti pakSAntaram / tatrAdyapakSe haviHpracAre 'kAyAnubrUhi' iti praiSa iti nirvavAdam , sarvAdi. gaNabahirbhUtatvena smabhAvAsaMbhavAt / dvitIyapakSe tu kiMzabdasya prajApatinAmatvena asarvanAmatvAnna smaibhAvaH, anvarthasaMjJAbalena ekArthavRtteH saMjJAzabdasya sarvanAmatvAbhAvAt / tathA ca 'kAyAnubrUhi' ityeva praiSaH / yadvA prajApateH sarvAtmakatvena tannAmnaH kiMzabdasya sarvanAmatvAt 'kasmA anubrUhi' ityaiva saMpraiSa iti bhASye prapaJcitam / evaM ca viSNusahasranAmasu 'vizvaM viSNuH' iti, 'eko naikaH navaH kaH kiM yattaspadamanuttamam / ' iti ca paThitavizvAdizabdeSvapyayaM nyAyastulya : / tathA ca vizvasmai namaH, vizvAya nama ityAdi prayojyamityAstAM prAsaGgikam / zukrAddhan / zabdAtsvArthe tal / mantrastutyeti / mantreNa stutyA / 'etistuzAs-' ityAdinA kyapi tuk TAp / Agneyo vai brAhmaNa iti / ihAgnyuddezena brAhmaNo na tyajyata iti kathamayaM prayoga iti na zaGkayamiti bhAvaH / paratvAdAdivRddhiriti / idaM ca samAdhAnaM zrAyamityatrAvazyakamiti tenaiva parihArasambhavAditvavidhAnasAmarthya Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [353 (4-2-26) zukriyam / 1226 aponaptrapAMnaptRbhyAM ghH| (4-2-27) aponastriyam, apAnastriyam / aponapAt, apAMnapAca devtaa|prtyysNniyogen tUktaM rUpaM nipAtyate / ata eva 'aponapAte apAMnapAte'nubahi' iti praiSaH / 1230 cha c| (4-2-28) yogavibhAgI yathAsaMkhyanivRttyarthaH / aponapnIyam, apAMnaptrIyam / (chaprakaraNe paiGgAkSIputrAdibhya upasaMkhyAnam' (vA 2701) / paiGgAkSIputrIyam / tArNabindavIyam ) / 'zatarudrAddhazca' (vA 2702) / cAcchaH / zataM rudrA devatA asya zatarudriyam, zatarudrIyam / ghacchayorvidhAnasAmarthyAd 'dvigoluMganapatye' (sU 1080) iti na luk / 1231 mahendrAddhANau ca / (4-2-26) cAcchaH / mahandriyam haviH, mAhendram, mahendrIyam / 1232 somAyaN / (4-2-30) saumyam / TitvAnDIp, saumI Rk / 1233 vAyvRtupitruSaso yat / (4-2-31) 'sA'sya devatA' ityarthe iti shessH| zukriyamiti / zuko devatA asyeti vigrahaH / aponaptrapAMnaptRbhyAM ghH| pratyayasaMniyogeneti / ghapratyayasaMniyogena aponapAcchabdasya aponaptabhAvaH, apAMnapAcchabdasya apAMnaptRbhAvazca nipAtyata ityarthaH / ata eveti / ghapratyayasaMniyogenaiva uktAdezavidherityarthaH / atra ghapratyayAbhAvAnoktAdezAviti bhAvaH / cha ca / uktaviSaye cho'pItyarthaH / nanu aponaptrapAMnaptRbhyAM ghacchau ityevaastu| tatrAha-yogavibhAga iti / paiGgAkSIputrIyamiti / paiGgAkSIputro devatA asyeti vigrahaH / tArNAbindavIyamiti / tArNabinduH devatA asyeti vigrahaH / zatarudrAddha zceti / vArtikamidam / zatarudriyamiti / ghasya iyAdezaH / zatarudrIyamiti / chasya IyA. deshH| ubhayatra 'taddhitArtha-' iti dvigusamAsaH / "dvigo ganapatye' iti lukamAzaGkayAha-ghacchayoriti / mahendrAddhANau ca / mahendriyamiti / mahendro devatA asyeti vigrhH| ghasya iyaadeshH| mAhendramiti / aNi rUpam / mahendrIyamiti / chasya IyAdezaH / somAyaN / saumyamiti / somo devatA asyeti vigrahaH / Tittvasya prayojanamAha-TittvAnGIbiti / saumIti / somo devatA asyA Rca iti vigrahaH / DIpi 'halastaddhitasya' iti ylopH| vAvRtumiha nAzritam / ukta rUpamiti / 'napAt' ityasya 'napta' iti rUpamityarthaH / zataM rudrA iti / zatazabdo'nantavacanaH / saumIti / 'halastaddhitasya' iti 1 koSThakAntargataH pATho bahutra mUle nopalabhyate / bAlamanoramAnurodhAdiha sthaapyte| 2 kvacid 'gha ca' iti zakArahitaH paatthH| Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu cAturarthika vAyavyam / evam Rtavyam / 1234 riiddntH| (7-4-27) akRdyakAre'sArvadhAtuke yakAre cvau ca pare RdantAGgasya rIDAdezaH syAt / 'yasyeti ca' (sU 311) pitryam / uSasyam / 1235 dyAvApRthivIzunAsIramarutvadagnISomavAstoSpatigRhamedhAccha ca / (4-2-32) cAdyat / dyAvApRthivIyam, dyAvApRthivyam / zunAsIrIyam, zunAsIryam / 126 agnerDak / pitruSaso yat / vAyu, Rtu, pitR, uSas ebhyo yadityarthaH / vAyavyamiti / vAyurdevatA asyeti vigrahaH / yati orguNaH / 'vAnto yi-' itlavAdezaH / evam Rtavyamiti / RtuH devatA asyeti vigrahaH / rItaH / aGgasyetyadhikRtam RtA vizeSyate, tadantavidhiH / 'ayaG yi kGiti' ityato 'ye' ityanuvartate / 'akRtsArvadhAtukayoH-' ityataH 'akRtsArvadhAtukayoH' iti 'cvau ca' iti sUtraM ca tadAha-akRdityAdinA / pitryamiti / pitaro devatA asTeti vigrahaH / yati pitRzabdasya rIG / 'uicca' ityntaadeshH| 'yasyeti ca' iti IkAralopaH / kyaci pitrIyatItyAdau 'aGgakArye kRte punarnAGgakAryam' iti vacanAd 'akRtsArvadhAtukayo:-' iti dIrgha aprApte ikAroccAraNam / uSasyamiti / uSo devatA asyeti vigrahaH / bhatvena padatvAbhAvAt sakArasya na rutvAdi / dyAvApRthivI / dyApRthivI, zunAsIra, marutvat , agnISoma, vAstoSpati, gRhamedha etebhyaH, cho yacca sya dityarthaH / aNaH patyuttarapadaNyasya cApavAdaH / dyAvApRthivIyam , dyAva pRthivyamiti / dyAvApRthivI devatA asyeti vigrahaH / chasya IyAdezaH / ubha patra 'yasyeti ca' iti lopaH / zunAsIrIyamiti / zuno vAyuH, sIraH AdityaH, zunazca saurazca zunAsIrau / 'devatAdvandve ca' ityAnaG / zunAsIrAvasya staM iti zunAsIraH / 'vAyvAdityavAnindro vivakSitaH' iti vedabhASye bhaTTabhAskaraH, zunAsI devatA asyeti vigrahaH / marutvAn devatA asya marutvatIyam , marutvatyam / agnISomau devatA asya yalopaH / rItaH / aGgavRttaparibhASayA 'akRtsArva-' iti dArtho na pravartata iti dIrghagrahaNamityAhuH / yasyeti ceti / pitrIyatItyatra rItidhiH sAvakAza iti bhAvaH / uSasyamiti / uSaszabdaH strIliGgo divo duhitaraM devatAM bravIti / dyAvApRthivI / araNyorapavAdaH / zunAsIrIyamiti / zunazca sIrazceti dvandve 'devatAdvandve ca' ityAnaG / zuno vAyuH, sIra Aditya iti yattikRt / haradattastu zunAsIrazabda indrasya guNavAcItyanye manyanta ityAha / tathA ca mantraH-'indraM vayaM zunAsIramasminyajJe havAmahe' iti / maruto yasya santIti marutvAnindraH, marutvatIyam , 1 'SaDbhyaH ' ityadhikaH pAThaH kvacit / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [355 (4-2-33) prArameyam / 1237 kAlebhyo bhavavat / (4-2-34) mAsikam / prAvRSeNyam / 1238 mahArAjaproSThapadATThaJ (4-2-35) mAhArAjikam / prauSThapadikam / 1236 devatAdvandve ca / (7-3-21) atra pUrvottarapadayorAyaco vRddhiH syAd miti Niti kiti ca pare / zrAgnimArutam / 1240 nendrasya parasya / (7-3-22) parasyendrasya vRddhirna syAt / saumendraH / agnISomIyam / vAstunaH patiH vAstoSpatiH rudraH / nipAtanAdaluk SatvaM ca / 'rudraH khalu vai vAstoSpatiH' iti brAhmaNam / amarastu indraparyAyeSu 'vAstoSpatiH surapatiH' ityAha / vAstoSpatirdevatA asya vAstoSpatIyam , vAstoSpatyam / gRhamedho devatA asya gRhamedhIyam , gRhamedhyam / agneDhaka / Agneyamiti / prAgdIvyatI. yeSvartheSvayam / 'sarvatrAgnikalibhyAm-' iti vacanAt / kAlebhyo bhavavat / kAlavAcibhyo bhave'rthe yena vizeSaNena ye pratyayA vakSyante, te 'sA'sya devatA' ityarthe kAlavAcibhyastenaiva vizeSaNena bhvntiityrthH| mAsikamiti / mAso devatA asyeti vigrahaH kAlAJ / prAvRSeNyamiti / prAvRD devatA asyeti vigrahaH / prAvRSa eNyaH / mahArAjaproSThapadATThaJ / mAhArAjikamiti / mahArAjo vaizravaNaH, sa devatA asyeti vigrahaH / prauSThapadikamiti / proSThapado devatA asyeti vigrahaH / vRttaH 'sA'sya devatA' itydhikaarH| atha prAsanikam / devatAdvandve ca / 'majervRddhiH' ityato 'vRddhiH' ityanuvartate / 'aco Niti' ityato 'riNati' iti, "kiti ca' iti sUtraM cAnuvartate / taddhiteSvacAmAdeH' ityataH 'acA. mAdeH' iti 'hRdbhagasindhvante pUrvapadasya ca' ityataH 'pUrvapadasya' iti, 'uttarapadasya ca' iti sUtraM cAnuvartate / tadAha-atretyAdinA / AgnimArutamiti / agnizca marucca agnAmaruto, 'devatAdvandve ca' ityAnaG / amAmarutau devatA asya AgnimArutam / aNi anena ubhayapadAdivRddhiH / alaukike vigrahavAkye eva AnaDaM bAdhitvA 'id vRddhau' iti ittvam / nendrasya parasya / 'devatAdvandve ca' ityuklA ubhayapadavRddhiH uttarapadasya indrazabdasya netyarthaH / saumendra iti| carumarutnatyam / agnISomIyam , agnISomyam / 'IdagneH somavaruNayoH' / vAstunaH patiH vAstoSpatiH / ihaiva sUtre nipAtanAtsAdhuH / 'vezmabhUrvAsturastriyAm' vAstoSpatIyaM vAstoSpatyam / gRhamaMdhIyaM gRhamedhyam / gRhmedhshbdo'kaaraantH| tathA ca zrAzvalAyanaH-'marubhyo grahamedhebhyaH' iti / kAlebhyo / kAlavAcibhyo ye pratyayA bhavArthe vakSyante te 'sAsya devatA' ityasminnarthe'nanAtidizyante / vatkaraNaM sarvasAdRzyArtham / tena yasmAdyo vihitastasmAtsa eva bhavati naanyH| tathaivodAharati Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 ] siddhaantkaumudii| [dviteSu cAturarthikaparasya kim-aindrAmaH / 1241 dIrghAcca varuNasya / (7-3-23) dIrghAsparasya varuNasya na vRddhiH / aindrAvaruNam / dIrdhAra kim-zrAmivAruNam / AgnivAruNImanaDvAhImAlabheta / 'tadasinvatata iti nava yajJAdibhya upasaMkhyAnam' (vA 2706 ) / nAvayajJikaH kAlaH / pAkayajJikaH / pUrNamAsAdaNvanavyaH' (vA 2707) / pUrNo mAso'syAM vartata iti paurNamAsI tithiH / 1242 pitRvymaatulmaataamhpitaamhaaH| (4-2-36) ete nipAtyante / 'pituAMtari vyat' (vA 2708) / piturmAtA pitRgyaH / 'mAturdulac' (vA 1708) mAturdhAtA mAtulaH / 'mAtRpitRbhyAM pitari DAmaha' (vA 2706) / mAtuH pitA mAtAmahaH / pituH pitA pitAmahaH / 'mAtari Sika' (vA 2710) / riti shessH| taittirIye 'somendraM zyAmAkaM carum' iti chandasam / dIrghAca varuNasya / aindrAvaruNamiti / indrAvaruNau devatA asyeti nigrahe dvandvaH / AnaG / indrAvaruNazabdAdaNi dIrghAkArAtparatvAd varuNasya nAdivRddhiH / praagnivaarunnmiti| 'id vRddhau' ityagnerAnaDaM bAdhitvA ittve kRte dIrghAtparatvAbhAvAnniSedhAbhAve sati 'devatAdvandve ca' ityubhayapadavRddhiriti bhAvaH / iti prAsaGgikam / atha prakRtamtadasminniti / 'mahArAjaproSThapadAThThaJ' iti sUtre vArtikamidam / 'tadasminvartate' ityarthe navayajJAdibhyaH prathamAntamyaH ThA upasaMkhyAna metyarthaH / nAvayazikaH kAla iti / navayajJo nUtanadhAnyadravyako yajJaH - zrApayaNAkhyaH sa yasmikAle vartate sa nAvayajJikaH, ApayaNakAla iti yAvat / pAkayajJika iti / pAkayajJa aupAsanAgnisAdhyaH pArvaNasthAlIpAkAdiH, sa yasminkAle vartate sa pAkayajJikaH / pUrNamAsAditi / tadasminvartata ityarthe pUrNa mAsazabdAtprathamAntAdaNa vaktavya ityarthaH / pUrNo mAso'syAmiti / mAsazcandramAH pUrNazvAsau mAsazca pUrNamAsaH, pUrNacandraH, sa yasyAM tithau vartate sA paurNamAsI tithirityarthaH / aNi 'TiDDhANaJ-' iti GIp / yadyapi pUrNo mAH candraH pUrNamAH, tasyeyami. tyarthe 'tasthedam' ityaNi paurNamAsIti siddham , tathApi IdRza ekArthe ayaM sAdhuriti bhAvaH / pitRvyamAtula / kasmin arthe kiM nipAtyata ityata zAha-piturdhAtari vyadityAdinA / mAtula iti / mAtRzabdAd Dulaci :' iti TilopaH / mAtAmaha iti / mAtRzabdAd DAmahaci TilopaH / evaM pitAmahaH / mAtari mAsikam / prAvRSeNyamiti / 'kAlAThThaJ / ' prAvRSa eNyaH / DAmahajiti / etacca vRttyAdyanurodhenoktam / bhASye tu AnAdezo mahaca pratyayazca nipAtyate / 1 'arthe' ityasya sthAne 'zabde' k| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [ 357 mAtAmahI / pitAmahI / 'averdugdhe soDhadUsamarIsaco vaktavyAH' (vA 2712) / sakArapAThasAmarthyAca ssH| avisoDham / avidasam / avimarIsam / 'tilAziSphalAspiapejau' (vA 2713) / tilapinaH / tilapejaH / vandhyastila ityarthaH / 'piJjazchandasi Di' (vA 2714) tilpitaH / 1243 tasya samUhaH / (4-2-37) kAkAnAM samUhaH kAkam / bAkam / 1244 bhikSAdi. bhyo'N (4-2-38) bhikSANAM samUho bhaitam / garbhiNInAM samUho gArbhiNam / SiJceti / mAtRpitRbhyAM mAtari DAmahac , sa ca SidbhavatItyarthaH / Sittvasya phalaM GISityAha-mAtAmahI, pitAmahIti / averiti / averdugdhamityarthe avizabdAt soDha, dUsa, marIsac ete pratyayA vaktavyA ityarthaH / soDhasakArasya pratyayAvayavatvAt SatvamAzakyAha-sakArapAThasAmarthyAnna Sa iti / anyathA SoDha ityevopadizediti bhAvaH / tilAditi / tilazabda oSadhivizeSe mukhyaH / tatphale tu gauNaH / tatra yadA tilazabdo niSphale oSadhivizeSe vartate, tadA tasmAtsvArthe peja, piJja iti pratyayau sta ityarthaH / iti devtaarthkaaH| tasya samUhaH / 'initrakavyacazca' iti yAvadidamanuvartate / asminnarthe prathamoccAritAt SaThyantAtprAgdIvyatIyA aNAdayo yathAsambhavaM syurityarthaH / 'acittahastidhenoSThaka' ityAdyapavAdaviSayaM parihRtyodAharati-kAkam / bAkamiti / samUhapratyayAntAnAM napuMsakatvaM lokAt / bhikSAdibhyo'N / tasya samUha ityeva / bhaikSamiti / atra 'acittahasti-' iti vakSyamANaThagapavAdo'N / tenAvagrahaH siddhyatItyuktam / sakArapATheti / anyathA prakriyAlAghavAya SakArameva paThediti bhAvaH / etacca manoramAyAM sthitam / anye tUktarItyA avisoDham' ityatra SatvanivAraNe'pi 'avidUsam' ityAdau syAdeva Satvam / tatra hi eyantAtvipi 'avidUH' ityAdirUpasiddhaye sakArapAThasAmarthyasyopakSINatvAt / tasmAd 'avisoDham' ityAdibhASyakRdudAharaNeSu sakArapAThasAmarthyAditi vyaakhyeymityaahuH| tasya samUhaH / iha 'acittA', 'anudAttAderam', gotrAntAd vuJ, 'kedArAyazca' ityAdinA pratipadaM yAdIMzca vakSyati / tathA ca cittavadAyudAttamagotrAntaM pratipadoktapratyayarahitamihodAharaNamityAzayenodAharati-kAkam / bAkamiti / evaM vArkam / kAkabakavRkazabdAH 'prANinAM kupUrvANAm' iti phiTsUtreNAdyudAttAH / prANivAcinAM ye AdibhUtAH kavargAtpUrva teSAmudAttaH syAditi sUtrArthaH / 'athAdiH prAk zakaTeH' ityadhikArAt / yattu vRttinyAsayoH zaukamityudAhRtaM tadupekSyam / khaNDikAdiSu zukazabdasya pAThAttatrAnA bhAvyamiti haradattAdayaH / bhikSAdibhyo'N / Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 ] siddhaantkaumudii| [tadviteSu cAturarthikaiha 'bhasyADhe-' iti puMvadbhAve kRte / 1245 innnynptye| (6-4-164) anapatyArthe'Ni pare inprakRtyA syAt / tena 'nastaddhite' (sU 176) iti Tilopo na / yuvatInAM samUho yauvanam / zatrantAdanudAttAderani yauvatam / 1246 gAmiNamiti / garbhazabdAnmatvarthIye inpratyaye kRte 'pratyayaH' parazca' 'pAyudAttazca' iti ikArasya udAttatve 'anudAttaM padamekavajam' iti ziSTasyAnudAttatve garbhinazabdaH anudAttAdiH / tato nAntalakSaNIpi tasya 'anudAttau suppitau' ityanudAttatve garbhiNIzabdo'pyanudAttAdireva / tataH samUhe'rthe 'anudAttAdera j' iti vakSyamANe atri prApte bhikSAditvAdaNiti bhAvaH / aNi pratyayasvareNa ntodAttatvam / ani tu 'nityAdinityam' ityAyudAttatvamiti svare vizeSaH / zaNi TilopAbhAvo'pi prayojanamiti darzayati-iha bhasyeti / garbhiNIzabdAdaNi gati 'bhasyADhe-' iti puMvattvena DIpo nivRttau garmin a iti sthite 'nastaddhite' iti Tigope prApte satItyarthaH / inaNyanapatye / in aNIti chedaH / prakRtyeti / 'prakRtyaika c' ityatastadanuvRtteriti bhaavH| Tilopo neti / ani tu prakRtibhAvApravRtteH TilopaH syAditi bhAvaH / yauvanamiti / 'kaninyuSitakSi-' ityauNAdikakannprityayAnto nitsvareNAdyudAttaH / tataH striyAM 'yUnastiH' iti tipratyayasya pratyara svareNodAttatve sati ziSTasvareNa yuvatizabdasyAnudAttAdittvAdani prApte bhikSAditvAdaNi kRte sati 'bhasyADhe-' iti puMvattve tipratyayasya nivRttau 'an' iti prakRtibhAvADilopAbhAve yauvanamiti rUpam / ani tu prakRtibhAvasyApravRtteSTi lopaH syAditi bhAvaH / vastutastu 'bhasyADhe taddhite' ityasya aDhe taddhite vikSite sati tataH grAgeva puMvadityarthaH / tatazca taddhitotpatteH prAgeva yuvatizabdasya puMvattve tepratyayasya nivRttI yuvanzabdasya kaninpratyayAntasya nitsvareNAdyudAttatvAdanudAnAditvAbhAvAdaabhAve bhaumiti / acittatvATTak prAptaH / gAbhiNamiti / anudAttAditvAda prAptaH / sati hi tasminnAyudAttaTilopau syAtAm / na ca 'bhasyADhe-' iti puMvAcakarUpAtidezAnna TilopaH syAditi vAcyam / hastinInAM samUho hAstikamityatrApi TilopAnApatteH / tasmAt strIpratyayanivRttimAnaparaM tat, na tu rUpAtidezakamiti bodhyam / yauvanamiti / yuvatizabdasyAnudAttAditvAdani prApte aNarthamit paatthH| puMvadbhAvAttipratyanivRttiH / 'an' iti prakRtibhAvaH / nanu bhasyADhe-' ityatra 'aDhe taddhite vivakSite puMvadbhAvaH' ityabhyupagamAttaddhitotpatteH prAgeva tipratyayanivRttau satyAM 'kaninyuvRSi-' iti kaninantatayA AdyudAttatvAdaN siddha eveti cet / satyam , ataeva bhASye bhikSAdiSu yuvatizabdapAThaH pratyAkhyAtaH / 'iha yuvatizabdapa ThasAmarthyAtpuMvadbhAvo Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [356 gotrokSoSTrorabhrarAjarAjanyarAjaputravatsamanuSyAjAdvaJ / (4-2-36) ebhyaH samUhe vuJ syAt / laukikamiha gotram , tathApatyamAtram / 1247 yuvoranAko / (7-1-1) yu vu etayoranunAsikayoH kramAd ana aka etAvAdezau staH / glucukAyanInAM samUho glaucukAyanakam / zrIkSakamityAdi / 'Apatyasya ca-' (sU 1082) iti yalope prAle 'prakRtyA'ke rAjanyamanuSyayuvAnaH' ( vA 4214) rAjanyakam / mAnuSyakam / 'vRddhAzceti vaktavyam' (vA 2716) 'tasya samUhaH' ityaNi prakRtibhAvADilopAbhAve yauvanamiti siddhameveti yuvatizabdo bhikSAdigaNe pratyAkhya to bhASyakaiyaTayorityalam / zatrantAditi / pratyayasvareNa madhyodAttatvAdanudAttA derayaM yuvacchabdaH / tata ugillakSaNaDIpaH puMvattvena nivRttau yuvacchabdAdanudAttAdera ni yauvatamiti rUpamiti bhAvaH / gotrokSoSTa / ebhya iti / gotra, ukSan , uSTra, urabhra, rAjan , rAjanya, rAjaputra, vatsa, manuSya, aja etebhya ityarthaH / laukikamiha gotramiti / natu paaribhaassikmityrthH| atra laukika gotraM kimityata Aha -taccApatyamAtramiti / pravarAdhyAye parigaNitaM putrapautrAdi kRtsnApatyamityarthaH / 'apatyAdhikArAdanyatra laukikameva gotraM gRhyate, natu paribhASikaM gotramiSyate' iti 'strIpuMsAbhyAm-' ityAdisUtrabhASye siddhAntitatvAditi bhAvaH / yuvoranAko / yuzca vuzca yuvuH / samAhAradvandve sautraM puMstvam / tadAhayu vu etayoriti 'anunAsikayoriSyate' iti vArtikalabdhametat / anunAsikayoH kim ? UrNAyuH / glucukAyanInAmiti / 'prAcAmavRddhAt' iti glucukazabdAdapatye phin , 'ito manuSyajAteH' iti GIS , samUhe vuny| akAdezaH, AdivRddhiH, 'yasyeti ca' itiikaarlopH| aukSakamiti / ukSaNAM samUha iti vigrahaH / vuJ , akAdezaH, TilopaH, zrAdivRddhiH / uSTrANAM samUha iti vigrahaH, auSTrakam / urabhrA meSAH, teSAM samUha aurabhrakam / rAjakam , rAjanyakam / vAtsakam / mAnuSyakam / Ajakam / yalope prApta iti / rAjanyazabdAd vuji akAdeze 'zrApatyasya ca-' iti yakArasya lope prApte satItyarthaH / prakRtyA'ke rAjanyamanuSyayuvAna iti / ake pare rAjanya, manuSya, yuvan ete prakRtyA syuriti vaktavyamina' iti vRttikAroktira' yata eva nirastA / nanvevaM 'gArmiNaM yauvataM gaNe' ityAdiprayogA bhASyamate na saMgaccherannityAzaGkayAha-zatrantAditi / yuvoH / samAhAradvandve sautraM puMstvam / ukArastUccAraNArtho netsaMjJakaH / tena nandanaH, kArakaH, nandanA, kArikA ityatrogillakSaNau numDIpau na svaH / anunAsikayoriti kim , UrNayuH / prakRtyA'ka iti / iha rAjanyamanuSyagrahaNaM vyartham / rUDhizabdatvena 'Apatyasya Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu cAturarthika vArddhakam / 1248 kedArAdyaJca / (4-2-40) cAdvA / kaidAryam, kedAra kam / 'gaNikAyA yamiti vaktavyam' (vA 2716) / gANikyam / 1246 Thakavacinazca / (4-2-41) cAkedArAdapi / kavacinAM samUhaH kaavcikm| kaidArikam / 1250 brAhmaNamANavavADavAdyan / (4-2-42) brAhmaNyam / mANavyam / bADavyam / 'pRSThAdupasaMkhyAnam' (vA 2720) pRSThyaH SaDahaH / 1251 grAmajanabandhubhyastat / (4-2-43) grAmatA / janatA / bndhutaa| tyarthaH / yUno bhAvo yauvanakam / manojJAditvAd vuJ / prakRtibhAvAnna TilopaH / 'vRddhAcca' iti vRddhazabdasvarUpameva gRhyate, natu 'vRddhiryasthAcAmAdiH-' iti vRddhasaMjJakam , bhASye vRddhazabdasyaivodAharaNAt / tadAha-vArddha kamiti / vRddhAnAM samUha iti vigrahaH / kedarAdyaJ ca / kaidAryam , kedArakamiti / kedArANAM samUha iti vigrahaH / gaNikAyA yaJ / yagrahaNAd vulo nivRttiH / gANikyamiti / gaNikAnAM samUha iti vigrahaH / ThaJ kavacinazca / kedArAdapIti / kavacinzabdAt kedArazabdAca samUhe ThaJ syAdityarthaH / kArvAcakamiti / ThaJ , ekAdeze TilopaH / brAhmaNamANavavADavAdyan / brAhmaNyamityAdi / brAhmaNAnAM mANavAnAM bADavAnAM ca samUha iti vigrhH| manorapatyaM mANavaH / aNi nasya nntvm| 'apatye kutsite mUDhe manorautsargikaH smRtH|| nakArasya ca mUrdhanyaH tena sidhyati mANavaH // ' iti 'manorjAtAvaJyatau Sukca' iti sUtre bhASyam / pRSThAditi / yana iti zeSaH / pRSThayaH SaDaha iti / SaSNAm ahnAM samAhAraH SaDahaH, samAhAre dviguH / 'rAjAhassakhibhyaH-' iti Taci TilopaH / rathantarabRhadvairUpavairAjazAkkararaivatAkhyAni SaT pRSThAkhyastotrANi, tadyuktAnyahAni lakSaNayA pRSThAni, teSAM samUha iti vigrahaH / grAmajana / samUha ityeva / grAmatetyAdi / ca-' iti yalopasya prAptyabhAvAt / ataeva 'gotrokSoSTra-' ityatra tayorgrahaNaM saarthkm| anyathA gotragrahaNenaiva siddhe tayorgrahaNaM na kuryAdityAhuH / yUno bhAvo yauvanikA manojJAditvAd vuJ / vArdhakamiti / yadi vRddhatve'pi vArdhakamiti prayogo'sti, tarhi manojJAditvaM kalpanIyamityAhuH / brAhmaNamANava / nanu trayo'pyamI vRddhAH / tebhyaH prakRto yaJavAstu, vRddhAdyati yami vA rUpe vizeSAbhAvAt / nApi khare vizeSaH, ubhayathApyAdyudAttatvAt / striyAM vizeSastu na zaGkaya eva, napuMsakatvAt / 'yatrazca' ityatrApatyagrahaNAca / ThaJ tu nAnuvartiSyate akharitatvAditi cet / satyam , avRddhAdapi kutazcidvidhAnArtha yadvacanam / tatsiddhArthAnuvAdakaM vArtikamAhapRSThAditi / pRSThaM stotravizeSaH / pRSThaya iti / pRSThAnAM samUhaH pRSThayaH SaDaha iti Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [361 'gajasahAyAbhyAM ceti vaktavyam' (vA 2721) gajatA, sahAyatA / 'prahvaH khaH Rtau' (vA 2722.-2723) / ahInaH / ahargaNasAdhyasutyAkaH kraturityarthaH / Rtau kim-zrAhnaH / iha khaNDikAditvAdaJ / 'praSTakhoreva' (sU 786) iti niyamATilopo na / 'pardhA Nas vakravyaH' (vA 2724 ) / 1252 siti ca / (1-4-16) siti pare pUrva padasaMjJaM syAt / abhatvAdorguNo na / pazUnAM samUhaH pArzvam / 1253 anudAttAdera / (4-2-44) kApotam / mAyUram / 1254 khaNDikAdibhyazca / (4-2-45) asyAt / khaNDikAnAM samUhaH grAmANAM janAnAM bandhanAM ca samUha iti vigrahaH / talantAnAM strItvaM lokAt , 'talantaM striyAm' iti liGgAna zAsanasUtrAcca / gajasahAyAbhyAM ceti / AbhyAmapi samUhe taliti vaktavyamityarthaH / ahnaH khaH kratau iti / vArtikamidam / katau vartamAnAd ahanzabdAt samUhe'rthe khapratyayo vAcya ityarthaH / ahIna iti / ahazzabdena sautyAnyahAni vivakSitAni / teSAM samUha iti vigrahaH / ahanzabdAt khaH, InAdezaH / 'ahnaSTakhoreva' iti rilopa iti bhaavH| phalitamAha-ahargaNeti / Ahna iti / ahnAM samUha iti vigrahaH / iha kratvapratItena kha iti bhAvaH / 'acittahastidhenoH-' iti ThakamAzaGkayAha-iheti / 'khaNDikAdibhyazca' ityaprityarthaH / nanvevaM sati 'an' iti prakRtibhAvasyANi vihitasyAtrAsaMbhavATTilopaH syAdityata Aha-ahnaSTakhorevetIti / TilopAbhAve sati 'allopo'naH' ityakAralope Ahna iti rUpamiti bhAvaH / pANasiti / aNo'pavAdaH / pazuzabda ukArAntastrIliGgaH pArzvagatamasthivAcI / tasmAd Nasi orguNe prApte-siti c| 'suptiGantaM padam' ityataH padamatyanuvartate tadAha-siti pare pUrvapadasaMjJamiti / sakAra id yasya sa sit / 'svAdiSvasarvanAmasthAne' ityeva siMda bhasaMjJApavAdo'yam / abhatvAditi / padatvenAnena bhatvasya bAdhAditi bhaavH| parthanAM samUhaH pArzvamiti / pazu a iti sthite 'iko'savarNe-' iti zAkalyahrasvaprakRtibhAvayoH 'siti ca' iti tatratyavacanAntareNa tanniSedhe yaNAdeze pArzvamiti rUpamiti bhAvaH / anudAttAderaJ / samUha ityeva / kApotam / mAyUramiti / 'laghAvante dvayozca bahvaSo guruH' iti kapotamayUrazabdau madhyotu matvarthalakSaNayA bodhyam / grAmajana / vRttikRtA tu vArtikasthasahAyazabdo'pi sUtre prakSiptaH / anudAttAdaraJ / ApUpikaM zASkulikamityAdau paratvAd 'acittahastidhenoH' iti ThagevetyAzayeneha sUtre cittvntmudaahrti-kaapotmiti| 'laghAvanta-' iti phiTasUtreNa kapotamayUrazabdau mdhyodaattau| na ca 'zakunInAM ca laghu pUrvam' ityAAdAttAvimAviti zaGkayam / 'antyAtpUrva laghudAttam' iti tatra Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu cAturarthikakhANDikam / 1255 caraNebhyo dharmavat / (4-2-46) kAThakam / chAndogyam / 1256 acittahastidhenoSThak / (4-2-47) sAktukam / hAstikam / dhenukam / 1257 kezAzvAbhyAM yaJchAvanyatarasyAm / (4-2-48) pakSe ThagaNau / kaizyam, kaizikam / azvIyam , aAzvam / 1258 pAzAdibhyo yH| (4-2-46) paashyaa| tRnnyaa| dhUmyA / vanyA / vAtyA / 1256 khalagorathAt / (4-2-50) khalyA / gavyA / rthyaa| 1260 initrkttycshc| dAttAviti bhAvaH / khaNDikAdibhyazca / zeSapUraNena sUtraM vyA vaSTe-aJ syAditi / samUha iti zeSaH / zrAdyudAttArthamidam / caraNebhyo dharmavat / caraNAH shaakhaadhyetaarH| dharme'rtha yAbhya prakRtibhyo ye pratyayAH vakSyante te tApaH prakRtibhyaH samUhe syurityarthaH / kAThakamiti / kaThAnAM samUha iti vigrahaH / 'gotragaraNAdvaj' iti dharme vakSyamANo vuJ samUhe'pi bhvti| chaandogymiti| chandogAH smazArivanaH, teSAM samUha iti vigrahaH / 'chandogaukthikayAjJikavacanaTAd yaH' iti dharme vakSyamANo jyaH samUhe'pi bhavati / acittahasti / acittA aprArinaH, tadvAcibhyaH, hastizabdAd dhenuzabdAcca samUhe Thak syAdityarthaH / sAktukamiti / saktUnAM samUha iti vigrahaH / 'isusuktAntAtkaH' ityukaH paratvAt Thasya kaH / zrAdivRddhiH / hAstikamiti / hastinAM samUha iti vigrahaH, Thak, ikaH, TilopaH, aadivRddhiH| dhainukamiti / dhenUnAM samUha iti vigrahaH / ukaH paratvAt Thasya kaH / aAdivRddhiH / kezAzvAbhyAm / samUha ityeva / kezAdyaJ vA, azvAccho vetyarthaH / pakSa iti / kezAdyaabhAve. 'acitta-' iti Thak / azvAc chAbhAve annitrthH| kaizyam , kaizikamiti / kezAnAM samUha iti vigrahaH / krameNa yaJThako / azvIyam , zrAzvamiti / krameNa chANau / pAzAdibhyo yH| samUha ityeva / paashyetyaadi| pAzAnAM tRNAnAM dhUmAnAM vanAnAM vAtAnAM ca samUha iti vigrhH| strItvaM lokAt / khalagorathAt / samUha ityeva / sva, go, ratha ebhyo yaH syAdi yarthaH / khalyA gavyA rathyeti / khalAnAM gavAM rathAnAM ca samUha iti vigrahaH / yadyapi pAzAdiSveva eSAM pATho yuktaH / tathApi uttarasUtre eSAmevAnuvRtyartha pRthak pAThaH / vyAkhyAnAdityAhuH : khaNDikA / AdyudAttArthamacittATTako bAdhanArthaM ca vacanam / caraNebhyaH / yasyAH prakRteyaH pratyayo dharme vakSyate, sa tasyAH prakRteH samUhe'pi syaadityrthH| vujAdayo hi caraNebhyo vakSyante / tatra 'caraNAddharmAnAyayoH' iti tu vArtikam / tadapyanenaivAtidezasUtreNa jnyaapyte| kAThakamityAdi / gotracaraNAd vuny| chAndogyamiti / 'chandogaukthika-' iti jyaH / yaJchAviti / yathAsaMkhyaM staH / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [363 (4-2-51) khalAdibhyaH kramAtsyuH / khalinI / gotraa| rathakaTyA / 'khalAdibhya inirvanavyaH' (vA 2735) / DAkinI / kuTumbinI / zrAkRtigaNo'yam / 1261 viSayo deza / (4-2-52) SaSThayantAdaNAdayaH syuratyantaparizIlite'rthe sa ceddezaH / zibInAM viSayo dezaH zaibaH / deze kim-devadattasya viSayo. 'nuvAkaH / 1266. rAjanyAdibhyo vuJ / (4-2-53) raajnykH| 1263 initrakaTyacazca / syuriti / ini tra kaTayac ete syurityarthaH / khalinIti / khalAnAM samUha ini vigrahaH / inipratyaye nakArAdikAra uccAraNArthaH / strItvaM lokAt / nAntatvAntIp / gotreti / gavAM samUha iti vigrhH| gozabdAt trH| strItvaM lokAt , TAp / rathakaTyeti / rathAnAM samUha iti vigrahaH / kaTayaci kakArasya nettvam , ataddhita ityukteH strItvATTAp / khalAdibhya inirvatavya iti / 'initrakaTya vazca' iti sUtre inigrahaNamakRtvA 'gorathAttrakaTyacau' ityevaM sUtraM kRtvA 'khalAdibhya iniH' iti pRthakkartavyamityarthaH / / viSayo deze / samUha iti nivRttam / tasyetyanuvartate / tasya viSaya ityarthe prathamoccAritAt Sa prayantAtpratyayAH syuriti labhyate / tadAha-SaSThayantAditi / viSayazabdaM vyAca-atyantaparizIlite'rthe iti / devadattaviSayo'nuvAka ityatra tathA darzanAditi bhAvaH / tarhi tatrAtivyAptiH syAdityata Aha-sa cediti / saH atyantaparizIlito'rtho dezazcedityarthaH / evaM ca atyantaparizIlite deze gamye pratyayAH syuriti phalitam / viSayazabdo hyayaM kvacit prAmasamUhAtmake janapade vartate / tadyathA-sAmantasya rAjJo viSayo'nena labdha iti / kvacidindriyagrAhye vartate / tadyathA cakSurviSayo rUpamiti / kvacidanyatrAvRttau vartate / yathA matsyAnAM viSayo jalamiti / anyatra nAstIti gamyate / prakRte tu devadattaviSayo' nuvAka itivadatyantaparizIlite vartate / tatra viSayazabdena atyantaparizIlite'rthe avagate sati anuvAkAdivyAvRttyartha dezagrahaNam / zibInAM viSayo deza iti / atyantaparicito deza ityrthH| devadattasya viSaya iti / atyanta. paricito'nuvAka ityarthaH / atra dezasyAnavagamAd na pratyaya iti bhAvaH / viSaya iti kim-devadattasya kadAcidgantavyo mArgaH / na ca devadattasya gRhamityatra atyantaparicitadezatvAt pratyayaH syAditi vAcyam , janapadasamUhAtmakAtyantaparizIlitadezasyaivAtra vivakSitatvAt / rAjanyAdibhyo vuJ / tasya viSayo deza ityarthe rAjanyAdibhyaH SaSThayantebhyo vuJ syAdityarthaH / aNo'pavAdaH / rAjanyaka ThagaNAviti / kezazabdAdacittatvena Thak / viSayo deze / 'tasya' ityanuvartata Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] / siddhAntakaumudI / [taddhiteSu cAturarthikabhaurikyAdyaipukAryAdibhyo vidhatbhaktalau / ( 4-2-24) bhaurikIyAM viSayo dezo bhaurikividham / bhaulikividham / aiSukAribhaktam / sArasAyanabhaktam / 1264 so'syAdiriti cchandasaH pragAtheSu / ( 4-2 - 55 ) aN / paktirAdirasyeti pAGkaH pragAthaH / ' svArtha upasaMkhyAnam ( vA 2744 ) / triSTubeva traiSTubham / 1265 saMgrAme prayojanayoddhRbhyaH / ( 4-2-56 ) 'sossya' ityanuvartate / subhadrA prayojanamasya saGgrAmasyeti saubhadraH / bharatA ityatra rAjanyAnAM viSayo deza ityarthaH / bhaurikyAdyaiSu / bhaurikyAdibhya aiSukAryAdibhyazca SaSThyantebhyo yathAkramaM vidhal, bhaktal, etau prayayau sto viSayo deza ityarthe / bhaurikividhamiti / bhaurikINAM viSayo deza ityarthaH / bhaulikividhamiti / bhaulikInAM viSayo deza ityarthaH / aiSukAribhaktamiti / aiSukArINAM viSayo deza ityarthaH / sArasAyanabhaktamiti / sA sAyanAnAM viSayo deza ityarthaH / iha napuMsakatvaM lokAt / so'syAdiH / RdvayamAmnAtaM pAdAvRttyA RktrayaM saMpadyate / sa ca saMpragAtha iti chandogasUtre bahucasUtre ca prasiddham / SaSTayekavacanasthAne saptamIbahuvacanamArSam / so'sya pragAthasya dirityarthe prathamAntAt chandovizeSavAcakAd aNAdipratyayAH syurityarthaH / akSereyattAvizeSo gayatryAdizchandaH / pakGkirAdiriti / paGkticchandaskA Rg diryasya pragAthasya na pAGktaH pragAtha ityucyata ityarthaH / svArtha iti / chandovAcibhyaH svArthe praNAdipratyayasyopasaMkhyAnamityarthaH / traiSTubhamiti / klIbatvaM lokAt / saMgrAme / anuvartata iti / tathA ca saMgrAma iti saptamyantaM SaSThyA vipariNatam asyetyanenAnveti t ityAha - STayantAditi / viSayazabdArthamAha - atyantati bhauriyA | AbhyAM gaNAbhyAM yathAsaMkhyametau pratyayau staH / aurikividhamityAdi / klIbatvaM lokAt / so'syAdiriti / chando nAmAkSareyattAnibandhanapaGkayAdiriha vivakSitaH / tadvAcakAtprathamAntAdasyetyAdimati pratyayaH syAt, ya zrAdimAnsa pragAthazvet / praprathyata iti pragAthaH / ' grantha saMdarbhe' ityasmAd 'akartari ca kArake -' iti karmaNi ghaJ / pRSodarAditvAdre phanakArayorlopaH / anye tu pragIyata iti pragAthaH 'gai zabde' ityataH 'uSikuSigArtibhyaH sthan' ityAhuH / yatra dve RcAvAvRttyA tisraH kriyante sa pragAthaH - traiSTubhamiti / 'svArthikAH pratyayAH prakRtito liGgavacanAnyativartante' iti nyAyena klabateti bhAvaH / saMgrAme / nanu 'prathamAt' ityadhikArAtprathamoccAritasaMgrAmavAcina eva pratyayaH prApnoti na prayojanayobhya ityata zrAha - so'syetIti / evaM ca prathamAntavizeSaNadvArA prayojanayoddhRNAM prakRtitvam 'asya' iti - tadasya - Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [365 yoddhAro'sya saMgrAmasya bhArataH / 1266 tadasyAM praharaNamiti kriiddaayaaNnnH| (4-2-57) daNDaH praharaNamasyAM krIDAyAM dANDA / maussttaa| 1267 ghanaH sAsyAM kriyeti aH| (4-4-58) ghantAkriyAvAcinaH prathamAntAdasyAmiti saptamyarthe strIliGge apratyayaH syAt / ghana iti kRgrahaNAdatikArakapUrvasyApi grahaNam / 1268 zyenatilasya pAte me| (6-3-71) zyena tila etayormumAgamaH syAd apratyaye pare pAtazabde uttarapade / zyenapAto'syAM vartate zyainampAtA mRgyaa| tilapAto'syAM vartate tailampAtA khadhA / zyenatilasya saMgrAmasya prayojanam , te'sya saMgrAmasya yoddhAra ityarthe prayojanayoddhRvAcibhyaH prathamAntebhyaH aNAdayaH syurityrthH| tadasyAm / tad asyAM krIDAyAM praharaNamityarthe prathamAntAt praharaNavAcakAd NapratyayaH syAdityarthaH / prahriyate ananati praharaNam Ayudham / dANDeti / aNi tu DIpa syAditi bhAvaH / mauSTeti / muSTiH praharaNamasyAM krIDA. miti vigrahaH / ghatraH sAsyAm / asyAmityanantaraM mRgayAyAmityAdi strIliGgavizedhyamadhyAhAryam / sA kriyA asyAM mRgayAdikriyAyAmityarthe ghanantaprakRtikaprathamAntAki yAvAcino aH syaadityrthH| phalitamAha-ghAntAdityAdinA / kRdgrhnnaaditi| tatprayojanamanupadameva vakSyate / zyenatilasya pAte / mumAgama iti / 'arurdviSat-'ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / apratyaya iti / apratyaye pare yaH pAtazabdaH tasminnityarthaH / uttarapada iti / 'aluguttarapade' iti tadadhikArAditi bhAvaH / zyenapAta iti / patanaM pAtaH / bhAve ghaJ / zyainaMpAteti / zyenapAtazabdAd ghaantAd JaH / yadyapi pAtazabda eva ghanantaH tathApi kRgrahaNaparibhASayA zyenapAtazabdasyApi grahaNaM bodhyam / zyenasya pAta iti kRdyogaSaSThyA samAsaH / tathA ca zyenapAtazabdasyAdivRddhiH / tailaMpAtA svadheti / svadhAzabdaH strIliGgaH pitryakriyAyAM vartate, 'namaH svadhAyai' ityAdidarzanAt / svadhetyanena pratyayArthavizeSaNadvArA saMgrAmasya pratyayArthatvaM vaktuM zakyamiti bhAvaH / tathA cAyamiha sUtrArthaH-prayojanavAcibhyo yoddhRvAcibhyazca prathamAntebhyo'syeti SaSThayantArthe'Na syAt , sa ca SaSTayantArthaH saMgrAmazcediti / tadasyAm / prathamAntAtpraharaNopAdhikAtsaptamyantArthe'Na syAt , sa cetsaptamyantArthaH krIDA bhavati / praharaNaM kim , mAlA bhUSaNamasyAm / krIDAyAM kim , khagaH praharaNamasyAM senAyAm / ghanaH / kRdgrahaNAditi / tena 'zyainaMpAtA' ityatra 'riNati' ityaGgasya vidhIyamAnA vRddhiH siddhA / zyenapAtasyApi ghaantatvAditi bhAvaH / dhanaH kim , zyenapatanamasyAM vartate / kriyA kim , prakAro'syAM vartate / tadasyAm' iti prakRte punaH 'sAsyAm' ityuktiH Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu cAturarthika , kim - daNDapAto'syAM tithau vartate dANDapAtA tithiH / 1266 tadadhIte tadveda / (4-2-56) vyAkaNamadhIte veda vA vaiyAkaraNaH / 1270 kratUkthAdisUtrAntATThak / ( 4-2 - 60 ) kratuvizeSavAcinAmeveha grahaNam / tebhyo mukhyArthebhyo veditari, tatpratipAdakagranthaparebhyastvadhyetari / zragniSTomikaH / vAjapeyikaH / ukthaM sAmavizeSaH, tallakSaNaparo granthavizeSo lakSaNayoktham, tadadhIte veda vA zraukthikaH / ' mukhyArthAttakyazabdATThagaNau neSyete' / nyAyamkrIDAyAmiti nAnuvartata iti sUcitam tadasyAmiti prakRte punarasyAmiti grahaNAt / tadadhIte / tadadhIte ityarthe tadvettItyarthe ca dvitIyAntAdaNadiyaH syurityarthaH / gurumukhAdakSarAnupUrvIgrahaNamadhyayanam / zabdArthajJAnaM vedanam / etena adhyayanavidhirarthajJAnaparyanta iti katipayamImAMsakoktiH parAstA, pRthaggrahaNavaiyarthyAt / yathAcaitattathA adhvaramImAMsAkutUhala vRttau prapaJcitamasmAbhiH / vaiyAkaraNa iti / aNi 'na yvAbhyAm -' ityaijAgamaH / kratUkathAdi / ' tadadhIte tadveda' ityarthayoH Rtu, ukthAdi, sUtrAnta ebhyaH Thak syAdityarthaH / RtuvizeSavA - cinAmeveti / na tu kratuzabdasyaivetyarthaH / anyathA ukthAdigaNa eva kratuzabdamapi paThediti bhAvaH / nanu kratuvizeSANAM kathamadhyayanam / akSaragrahaNAtmakatvAbhAvAdityata Aha - tebhya iti / zramiSTomAdizabdAH kratuvizeSeSu mukhyAH / tatpratipAdakaprantheSu tu gauNAH / tatra kratuvizeSAtmakamukhyArthakebhyaH zragniSTomAdizabdebhyo veditari pratyayAH agniSTomAdikratupratipAdakagrantheSu lakSaNayA vidyamAnebhyastu tebhyaH adhyetarItyarthaH zragniSTomika iti / zraniSTomaM kratuM vetti tatpratipAdakagranthamadhIta iti vArthaH / ukthazabdaH sAmasu mukhyaH / sAmalakSaNapranthe prAtizAkhye tu gauNaH / tatra gauNArthakA - deva ukthazabdAt ThagityAha-- ukthaM sAmavizeSa iti / 'agniSTomastotrAtparaM yatsAma gIyate' iti vRttikRdukteriti bhAvaH / bhASye tuM sAmazabdaparyAya ukthazabda 'krIDAyAm' ityasya nivRttiryathA syAditi / zrataevAha - daNDapAto'syAM tithAviti / tadadhIte / dvitIyAntAdadhyetari veditari ca pratyayaH syAt / dvistadgrahaNamadhIyAne viduSi ca pratyekaM vidhAnArtham / tenottaratra kratuvasantAdayaH zabdAstatpratipAdakagranthe gauNA apyadhIyAne'pi pratyayaM prApnuvanti / anyathA teSAmadhyayanAsambhavena veditaryaiva pratyayaH syAditi bhAvaH / kratUkyAdi / kratuvizeSeti / svarUpasya tu na grahaNam / tathAtve satyukthAdiSveva kratuzabdaH paThyeta, nApi kratuparyAyANAmukthAdigaNe yajJazabdapAThAditi bhAvaH / adhyetarIti / adhyataryapItyarthaH / niSTomika iti / saMsthAvizeSavAcakasyApyabhiSTomazabdasya tatsaMsthAke kratau -- Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 367 naiyAyikaH / vRttim - vArttikaH / lokAyatam -- laukAyatika ityAdi / 'sUtrAntAcvakalpAdereveSyate' ( vA 2744 ) / sAMprahasUtrikaH / akalpAdeH kim - kAlpasUtraH / 'vidyAlakSaNakalpAntAcceti vaktavyam' ( vA 2744 ) vAyasavidhikaH / gaulakSaNikaH / zrazvalakSaNikaH / pArAzarakAlpikaH / zraGgakSatradharmatripUrvAdvidyAntAveti vaktavyam' ( vA 2745 ) / AGgavidyaH / kSAtravidyaH / dhArmavidyaH / trividhA vidyA trividyA, tAmadhIte veda vA traividyaH I 'zrAkhyAnAkhyAyiketihAsapurANebhyazca' ( vA 2746 ) yavakrItamadhikRtya kRtamAkhyAnamupacArAdyavakrItam, tadadhIte vetti vA yAvakrItikaH / vAsavadattAmadhikRtya iti lakSyate / mukhyArthAditi / sAmavAcina ukthazabdAttu na Thak / tasminniSiddhe tadadhIte ityaN ca na bhavatItyarthaH / bhASye tu mukhyArtha kAdukthazabdAt Thak netyeva lakSyate / ukthAdigaNapaThitAd nyAyAdizabdAt ThakamudAharati--nyAyamiti / zradhIte veda veti zeSaH / naiyAyika iti / Thaki aijAgamaH / vRttimiti / adhIte veda veti zeSaH / vArttika iti / Thaki AdivRddhau rapatvam / sAMgrahasUtrika iti / saMgrahAkhyaM sUtramadhIte vetti vetyarthaH vidyAlakSaNeti / vidyA, lakSaNa, kalpa etadantAdapi ukte'rthe ThagityarthaH / zraGgeti / zraGga, kSatradharma, tri etatpUrvakAdvidyAntAt samAsAt Thag netyarthaH / tatazca zraNeva / trividhA vidyA trividyA iti / zAkapArthivAditvAdvidhAzabdasya lopa iti bhAvaH / tisro vidyAstrividyA iti na vigrahaH, 'diksaMkhye saMjJAyAm' iti niyamAt / nApi tisro vidyA adhIte veda veti taddhitArthe dviguH, tathA sati taddhitasya dvigunimittatayA 'dvigorluganapatye ' iti lugApatteH / tisRNAM vidyAnAM samAhAra iti dvigurapyatra nirbAdha eva / AkhyAneti / AkhyAna, AkhyAyikA, itihAsa, purANa ebhyazca ukte'rthe Thagvaktavya ityarthaH / tatra AkhyAnazabdena zrakhyAyikAzabdena ca zrAkhyAna vizeSavAcina AkhyAyikAvizeSavAcinazca grahaNam / itihAsapurANazabdayostu svarUpayoreva grahaNam / zrAkhyAnaM nAma kathAprabandhaH / 'AkhyAyikopalabdhArthA purANaM paJcalakSaNam' ityamaraH / 'itihAsaH purAvRttam' iti ca / 1 / nirUDhaprayogaH / tallakSaNetyAdi / tatpratipAdakaprAtizAkhyamityarthaH / neSyete iti / anabhidhAnAditi bhAvaH / trividheti / 'tisro vidyA adhIte' iti vigrahe tu taddhitArthe dvigau 'trividyaH' ityeva syAd 'dvigorluganapatye' iti lukpravRtteriti bhAvaH / 1 'labhyate iti ka / 2 evaM sati 'trividyam' iti jAte vidyAzabdAntatvAbhAvAdudAharaNaM na saMbhavediti cintyamidam / apizabdasvArasyAd 'na nirbAdhaH ' iti pAThaH pratIyate / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368] siddhaantkaumudii| [dviteSu cAturarthika kRtA AkhyAyikA vAsavadattA / 'adhikRtya kRte granthe' (sU 1467) ityarthe 'vRddhAcchaH' (sU 1337)|tsy 'lubAkhyAyikAbhyo bahulam' iti lup / tato'nena Thak / vaasvdttikH| aitihaasikH| paurANikaH 'sarvAdeH sAdezca lugvaktavyaH' (vA 2748) sarvavedAnadhIte sarvavedaH / sarvatantraH / savA tekaH / dvigorkha'(sU 1080) iti luk / dvitantraH / 'ikanpadottarapadAcchataSaSTeH SikanpathaH' ( vA 2746-2750) pUrvapadikaH / uttarapadikaH / zatapathikaH, zatapathikI / SaSTipathikaH, ssssttipthikii| (1271 ) kramAdibhyo vun / (4-2-61 ) 'sargazca pratisargazca vaMzamanvantarANi ca / vaMzAnucaritaM ceti purANaM paJcalakSaNam // ' tatra AkhyAnAdudAharati / yavakrItamiti / AkhyAyikA yA udAharativAsavadattAmiti / lugvaktavya iti / uktapratyayasyeti zeSa / sarvaveda iti / aNo luki zrAdivRddhyabhAvaH / sarvatantra iti / sarvatantrANya dhIte veda vetyarthaH / savArtika iti / vArtikena saha savArtikam / tena bahuvrIhiH / 'vopasarjanasya' iti sabhAvaH / savArtikaM sUtramadhIta ityarthaH / dvigoriti / dve tantre adhIte vetti vetyarthe taddhitArthe dvigunimittatvAdaNo luki aAdivRddhayabhAve dvitantra iti rUpamityarthaH / ikana padottarapadAditi / padazabda uttarapadaM yasya sa padottarapadaH, tasmAdukte'rthe ikanpratyayo vaktavyaH / zataSaSTeH Sikanpatha iti / zatazabdAt SaSTizabdAcca paro yaH pathinzabdaH tasmAd ukte'rthe Sikanpratyayo vaktavya ityarthaH / pUrvapadika iti / pUrvapadamadhIte vetti vetyarthaH / evmuttrpdikH| zatapathika iti / zatapathaM nAma vAjasaneyibrAhmaNam / tadadhIte vetti vetyarthaH / zatapathikIti / TittvAta DIbiti bhaavH| evaM SaSTipathikaH SaSTipathikIti / kramAdibhyo vun / tadadhIte tadveda ityarthe iti zeSaH / AkhyAyiketi / gadyapadyarUpo granthavizeSa ityarthaH / sarvAderiti / 'sAdeH' ityeva siddhe sarvAdigrahaNamarthavatparibhASAjJApanArtham / savArtika iti / vArtikAntamadhIta ityarthaH / antavacane avyayIbhAvaH / 'avyayIbhAve kAle' iti sahasya sabhAvaH / iknniti| padazabda uttarapadaM yasya tasmAdikan / zatazabdAtSaSTizabdAcca paro yaH pathinzabdastadantAttu Sikan vAcya ityarthaH / zatapathika iti / vRttikRtA tu vArtike 'bahulam' iti pUrayitvA 'zAtapathaH' ityaNantamapyudAhRtam / tattu bhASye 1 'Tikan pathaH' iti ka. kha. / ayameva pATho bAlamanora mAsaMmataH pratIyate, paraM kaumudIpustakAnAmasaMvAdabAhulyAdiha Sikan nivezitaH / 2 'vikan' iti pAThAnurodhena 'SitvAt' iti yuktaM syAt / Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaNaram 27] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [366 kramakaH / krama pada zikSA mImAMsA kramAdiH / 1272 anubraahmnnaadiniH| (4-2-62) 'tadadhIte tadveda' (sU 1266 ) ityarthe / brAhmaNasadRzo grantho'nubrAhmaNam , tadadhIte'nubrAhmaNI / matvarthIyenaiva siddhe'ebAdhanArthamidam / 1273 vsntaadibhysstthk|(4-2-63) vAsantikaH / atharvANamadhIte paathrvnnikH| 'dANDinAyana-' (sU 1145) iti sUtre nipAtanAhilopo na / 1274 proktAlluka / (4-2-64) prokArthakapratyayAtparasyAdhyetRveditRpratyayasya luksyAt / paNanaM paNaH / 'arthe kavidhAnam' iti kaH, sosyAstIti pnnii| tasya gotrApatyaM pANinaH / 1275 gAthividathikazigaNipaNinazca / kramaka iti / kramamadhIte vetti vetyarthaH / kramAdigaNaM paThati-krametyAdi / kramAdiriti / ayaM kramAdigaNa ityarthaH / padakaH zikSakaH mImAMsaka ityudaahrnnaani| anubrAhmaNAdiniH / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-tadadhIte tadvadetyarthe iti / inipratyaye nakArAdikAra uccAraNArthaH / tathA ca nakArasyopadeze'ntyatvAbhAvAnnetsaMjJA / nanu 'ata iniThanau' iti matvarthe ininaiva siddhatvAdidaM vyarthamityata AhaarabAdhanArthamiti / bhASye tu pratyAkhyAtamevedam / vasantAdibhyaSThaka / 'tadadhIte tadveda' ityeva / vAsantika iti / vasantavarNanaparagrantho vasantaH / tamadhIte vetti vetyarthaH / atharvANamiti / atharvaNA proklo vedo lakSaNayA atharvA, tamityarthaH / vastutastu proktapratyayasya 'RSibhyo lugvaktavyaH' iti vacanAlluk / AtharvaNika ityatra 'nastaddhite' iti TilopamAzaGkayAha-dANDinAyaneti / vAntasaMyogapUrvakatvAttu nAllopaH / atha pANinizabdaM vyutpAdayitumupakramateproktAlluk / proktazabdena proktArthapratyayo vivakSitaH / adhyetRveditRpratyayasyeti prakRtatvAnlabhyate, tadAha-proklArthaketi / paNanaM paNa iti / stutirityarthaH / nanu 'halaca' iti ghani upadhAvRddhiH syAdityata Aha-ghArtha iti / paNIti / 'zrata iniThanau' iti matvarthe iniH| tasyeti / paNino gotrApatye tasyApatyamityaNi pANina iti rUpamityarthaH / atra aNaH apatyatvAttasmin pare 'inaNyanapatye' iti na dRSTam / SittvaphalaM darzayati-zatapathikIti / aNvAdhanArthamiti / bhASye tu pratyAkhyAtamevedaM sUtraM tadrItyA tvaNiSyata iti, anabhidhAnAnneti vA bodhyam / vasantA / ukthAdiSveva vasantAdIn paThitvA, vasantAdiSu vA ukthAdIn paThitvA, anyataracchakyamavaktum / atharvANamiti / atharvaNA prokta upacArAdatharvA / yadvA 'tena proktam' ityadhikAre 'RSibhyo lugvaktavyaH' vasiSTho vizvAmitro'nuvAka ityudAhRtya 'atharvaNo vA' 'atharvA' AtharvaNaH' iti bhASyokteH sAdhuH / Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu cAturarthika 1 ( 6-4-165) ete'Ni prakRtyA syuH / iti Tilopo na / to yUnyapatye in / pANiniH / 1276 rayakSatriyArSaJito yUni lugaNiH / (2-4-58 ) rAyapratyayAntAtkSastriyagotrapratyayAntAdRSyabhidhAyino gotrapratyayAntAd jitazca parayoryutrAbhidhAyinoraNinorluksyAt / kauravyaH pitA, kauravyaH putraH / zvAphalkaH pitA, vAphalkaH putraH / vAsiSThaH pitA, vAsiSThaH putraH / taikAyaniH pitA, prakRtibhAvAbhAvATTilope prApte / gAthividathi / 'inaNyana tye' ityataH 'aNi' ityanuvartate / 'prakRtyaikAc' ityataH 'prakRtyA' iti ca / tadAha--e - ete'Ni prakRtyA syuriti / gAthin, vidathina, kezin, gaNin, pariNan ena ityarthaH / apatye'pyaNi prakRtibhAvArthamidam / tato yUnyapatya iti / mUlaprakRtiH paNI / tadapekSayA caturthe'patye yUni vivakSite pANinazabdAd gobhaNantAd ata iJi pANiniriti rUpamityarthaH / pANinazabdasya anantarApatya pratyayAntatve tu tato'nantarApatye mUlaprakRti payapekSayA tRtIye gotrApatye ib na saMbhavati 'eko gotre' iti niyamAt / nApi mUlaprakRtyapekSayA caturthApatye yUni pANina zabdAdanantarApatya pratyayAntAdiJ saMbhavati, 'gotrAyUnyastriyAm' iti yUnyapatye gotrapraH yayAntAdevApatya pratyayaniyamAt / ato gotrANpratyayAntAt pANinazabdAdyUni iJpratyayaH ityuktamiti bodhyam / atra itro lukamAzaGkitumAha - rAyakSatriyArSa / rayAdayaH sarve gotrapratyayA eva gRhyante, 'gotrAdyUni' ityukteH / tadAha - gotrapratyayAntAdityAdi / NyapratyayasyodAharati- kauravya iti / kuro: gotrApatyaM kauravyaH / kurvAdibhyo rAyaH / kauravyasyApatyaM yuvetyarthe ta iJ / tasyAnena luk / kSattriyapratyayasyodAharati- zvAphalka iti / zvaphalkasya gotrApatyaM zvApakaH / 'RSyandhaka -' ityaN / zvAphalkasyApatyaM yuvetyarthe ta iJ / tasyAnena luk / zrarSapratyayasyo * dAharati - vAsiSTha iti / vasiSThasya gotrApatyaM vAsiSThaH / RSyaN / vAsiSThasyApatyaM yuvetyarthe iJ / tasyAnena luk / bita udAharati -- taikAyaniriti / 1 gAthividathi / 'inarAyanapatye' iti siddhe apatye'pyariNa prakR tebhAvArthamayamArambhaH / gAthinaH / vaidathinaH / kaizinaH / gANinaH / pANinaH / rayantatriyArSa / kauravya iti / 'kurvAdibhyo NyaH' tata iJo luk / kauravyaH putraH / nanu tikAdiSu kauravyazabdaH paThyate, tathA ca kauravyAyaNiriti phitrA bhAvyam, na tvijeti cet / satyam, 'kurunAdibhyo NyaH' iti kSattriyagotre vihito ora yastadantaM tatra paThyate / prakRte tu brAhmaNagotrapratyayAntamityavadheyam / zvAphalka iti / 'RSyandhaka - ' ityaN / tata io luk, zvAphalkaH putraH / vAsiSTha iti / RSyaNa tata ija Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 371 taikAyaniH putraH / 'ebhyaH' kim - zivAdyay / kauhaDaH pitA / tata iJ / kauhaDi: putraH / 'yUni' kim - vAmarathyasya cchAtrA vAmarathAH, ityaNo luktu na bhavati, zrArSagrahaNena pratipadoktasya RSyaNa eva grahaNAt / pANininA proktaM pANinIyam / 'vRddhAcchaH' ( sU 1337 ) | 'iJazca' ( sU 1333 ) ityaN tu na / gotre ya iJ 1 tikasya gotrApatyaM taikAyaniH / tikAdibhyaH phiJ / taikAyanerapatyaM yuvetyarthe tasyApatyamityaN / tasyAnena luk / vAmarathyasyeti / vAmarathasya gotrApatyaM vAmarathyaH / kurvAdibhyo rayaH / vAmarathyasya chAtrA ityarthe 'karAvAdibhyo gotre' iti chApavAdaH aN, tasyAnena luG na bhavati, tasya yuvArthakatvAbhAvAditi bhAvaH / ityaNo luktu na bhavatIti / 'rAyakSatriya-' iti sUtreNa pANinirityatra ino luG na bhavatItyarthaH / kuta ityata Aha - - ArSa grahaNeneti / pANinizabde pariNanzabdAdaNpratyayasya autsargikasya vastugatyA RSivAcitve'pi RSau pratipadoktatvAbhAvAnna tataH parasya iJo lugiti bhAvaH / na ca paNinzabdAdgotrApatye 'RSyandhaka--' ityaNeva kuto na syAditi vAcyam, yatra autsargikasya aNa ijAdinA bAdhaH prasaktaH, tatraiva tadbAdhanArtham RSyaNaH pravRtteH / vastutastu 'vAnyasminsapiNDe -' iti sUtrabhASye atrizabdAd 'itazcAniJaH' iti Dhaki AtreyazabdAdino 'rAyatattriyArSa -' iti lugityuktatvAdidamupekSyam / 'rAya kSatriya - ' ityatra tu RSivAcakasya rUDhasyaiva grahaNam / pariNanzabdaH, tadapatye pANinazabdazva na RSivAcakau / ata zrautsargikANanta eva pANinazabda iti zabdenduzekhare prapacitam - pANinineti / pANininA proktamityarthe 'tena proktam' ityaNaM bAdhitvA 'vRddhAcchaH' iti chapratyaye IyAdeze pANinIyazabda ityarthaH / nanu pANinizabdAttaddhite vivakSite 'yUni luk' iti iJo luki satyapi pratyayalakSaNena iJantatvamAzritya chApavAdaH aN syAdityata Aha - iJazcetyaN tu neti / luk| vAsiSThaH putraH / taikAyaniriti / 'tikAdibhyaH phiJ' tato'No luk / taikAyaniH putraH / vAmarathA iti / kurvAditvAd rayaH / tato vRddhAcchaM bAdhitvA 'kaNvAdibhyo gotre' iti zaiSiko'y / itIti / 'NyakSattriyArSa -' ityudAhRtasUtreNetyarthaH / RSyaNa eveti / pANinazabde tu zrautsargika evANiti bhAvaH / nanvidaM 'vAnyasmin sapiNDe--' iti sUtrastha bhASyakaiyaTAbhyAM virudhyate / atreryuvApatyAni pumAMso'trayaH, 'itazcAniJaH' iti Dhak tadantAdyUni ' ta iJ' tasya 'rAyatattriya- ' iti luk, 'atribhRgukutsa -' iti Dhako'pi luk ityuktatvAt / 'RSyandhaka -' ityaNa eva grahaNe tu Dhako'prahaNAttataH parasyetro luG na syAdityAhuH / vastutastu 'dAkSIputra Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 ] siddhaantkaumudii| [tahiteSu cAturarthikatadantAditi vakSyamANatvAt / tato'dhyetRveditraNo luk |svre striyAM ca vizeSaH / pANinIyaH / pANinIyA / 1277 sUtrAcca kopadhAta / (4-2-65) sUtravAcinaH kakAropadhAdadhyetRveditRpratyayasya luk syAt / prokArtha prArambhaH / aSTAvadhyAyAH parimANamasya aSTakaM pANineH satram / tadadhIyate vidanti vA aSTakAH / 'saMkhyAprakRtikAditi vAcyam' / neha-mAhAvArtikaH / kAlApakaH / pANinizabde iJ yuvApatyArthaka eva, na tu gotrArthakaH, vasaMjJayA gotrasaMjJAyA bAdhAditi bhAvaH / yadyapi apatyAdhikArAdanyatra na pAribhASikaM gotramityuktam / tathApyatra pAribhASikameva gotraM gRhyata iti upariSTAd 'ina' iti sUtre vakSyate / tata iti / pANinIyazabdAdityarthaH / pANinIyamadhIte vetti vetyarthe pANinIyazabdAdaNi 'proktAlluk' iti tasya lugiti bhAvaH / nanu asatyapi adhyeta. veditRpratyayasyANo luki pANinIyazabdaH sidhyatyevetyata Aha--svare striyAM ca vizeSa iti / adhyetRveditapratyayasyANo jugabhAve pratyayasvare. NAntodAttatvaM striyAM ca GIp syAt / luki tu sati chAdezasya IyAdezasya IkAraH pratyayasvareNodAttaH TAp ca sidhyati / tadAha--pANinIyaH, pANinIyeti / sUtrAcca kopadhAt / kakAropadhAdityanantaraM parasyeti zeSaH / nanu 'pro. ktAlluk' ityeva siddhe kimarthamidamityata Aha-aprotArtha prArabhbha iti / aproktArthAdapi pratyayAtparasya lugarthamityarthaH / aSTakamiti / tadasya parimANamityadhikAre 'saMkhyAyAH saMjJAsaMghasUtrAdhyayaneSu' iti 'saMkhyAyA atizadantAyAH kan' iti ca sUtrarUpe'rthe kan / aSTakA iti / aSTakazabdAdadhyetRveditRpratyayasya anena luk , kopadhAtsUtravAcinaH paratvAditi bhAvaH / saMkhyAprakRtikAditi / 'sUtrAca kopAdhAt' iti luk saMkhyAprakRtikapratyayAntAdeva parasya bhavatItyarthaH / mAhA vArtika iti / mahAvArtikaM nAma sUtram , tadadhIte vetti vA mAhAvArtikaH / atra aNo pANineH' iti bhASyaprayogAdasya sAdhutvamiti jJeyam / iazcetIti / 'yani laka' iti lukyapi pratyayalakSaNena iJantamastIti bhAvaH / gotre ya iti / 'gotramiha zAstrIyam , na tu laukikamiti tatra vakSyate' iti bhAvaH / svara iti / lugabhAve pratyayasvareNAntodAttatvaM striyAM ca GIpsyAt / luki sati tvIkAra udAttaH, TAp ca sidhyatIti bhAvaH / aSTakamiti / 'saMkhyAyAH saMjJAsaGghasUtrAdhya yaneSu' iti 'saMkhyAyA atizadantAyAH kan' / saMkhyAprakRtikAditi / sNkhyaaprkRtikprtyyaantaadityrthH| kAlApaka iti / kalApinzabdAtproktArthe'Na , 'sabrahmacArI-' ityupsNkhyaanaattttilopH| tato'dhyetaryaN , tasya 'proktAlluk' iti luk / kAlApAnAmAmnAya ityarthe 'gotracaraNAd Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 373 1278 chando brAhmaNAni ca tadviSayANi / ( 4-2 -66 ) chandAMsi brAhmaNAni ca proktapratyayAntAni tadviSayANi syuH / adhyetRveditRpratyayaM vinA na prayojyAnItyarthaH / kaThena proktamadhIyate kaThAH / vaizampAyanAntevAsitvANiniH / tasya 'kaThacarakAt -' ( sU 1487 ) iti luk / tato'N / tasya 'proklAlluk' ( sU 1274 ) / 1 > na luk / chandobrAhmaNAni / chandAMsi mantrAH, brAhmaNAni vidhivAkyAni / teSAM dvandvaH, veda iti yAvat mantrabrAhmaNayorvedanAmadheyamiti smaraNAt / 'proktAllaka' ityataH proktAdityanuvartate / prathamA bahuvacanena vipariNamyate / proktapratyayAntAnIti labhyate / tadAha--chandAMsItyAdinA / tadviSayANItyatra tacchabdena adhyetRveditRpratyayA vivkssitaaH| tairviSayaH avinAbhAvo yeSAM tAni tadviSayANi, 'SiJ bandhane' viziSya sayo bandhaH viSayaH, avinAbhAva iti yAvat / zradhyetRveditRpratyayasaMyuktAnyeva syurityarthaH / phalitamAha -- adhyetRveditRpratyayaM vinA na prayojyAnItyartha iti / pANininA proktaM pANinIyaM vyAkaraNam / pANinIyAstadadhyetAro veditAro vetivad adhyetRpratyayaM vinApi prayoge prApte niyamArthamidam / kaTheneti / kaThena proklamadhIyata ityarthe kaThA ityudAharaNamiti bhAvaH / tadupapAdayati - vaizampAyaneti / kaThena proktamityarthe tena proktamityaNapavAdaH 'vaizampAyanAntevAsimyazca' iti NinirityarthaH / tasyeti / NineH 'kaTacarakAlluk' ityanena lugityaryaH / evaM ca kaThena prokto vedabhAgaH kaTha iti sthitam / tato'Niti / tasmAd luptaproktapratyayakAt kaThazabdAt tadadhIte iti aNityartha / tasya proktAllugiti / tasyAdhyetraNaH 'proklAlluk' iti lugityarthaH / tathA ca kaThena proktamadhIyate kaThA ityevaM kaThazabdasya luptaproktapratyayAntasya adhyetraNA sahaiva prayogArhatA, natu tena binA kevalaproktapratyayAntasyeti bhAvaH / vuJ' tato'dhyetRveditraNo luk svare striyAM ca vizeSaH / chandobrAhmaNAni / iha maNDUkaplutyAnuvRttaM 'proktAt' iti paJcamyantaM jasantatvena vipariNamyate 'chandobrAhmaNAni' ityanena sAmAnAdhikaraNyAt / proktazabdazca proktArthake pratyaye lAkSaNika ityAzayenAha - prokrapratyayantAnIti / tadviSayANIti / tacchabdena adhyetRveditRpratyayaH parAmRzyate, viSayazabdastvihAnanyabhAvavAcI na tu dezavAcItyabhipretyAhapratyayaM vinA na prayojyAnItyartha iti / pANinIyaM pANinIyA itivadaniyamena prayoge prApte niyamArthametaditi bhAvaH / chandograhaNAdeva siddhe brAhmaNagrahaNaM cirantanaproktabrAhmaNAnAmeva tadviSayatvArtham / teneha na - yAjJavalkyena proktAni brAhmaNAni Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu cAturarthika atha caaturrthikaaH| 1276 tadasminnastIti deze tnnaamni| (4.2-67) udumbarAH santyasmindeze audumbaraH / 1280 tena nivRttam / / 4-2-68) kuzA. mbena nivRttA kauzAmbI nagarI / 1281 tasya nivAsaH / (4-2-66) zibInAM nivAso dezaH zabaH / 1282 adUrabhava / (4-2-70) vidizAyA adUrabhavaM nagaraM vaidizam / cakAreNa prAgukAstrayo'rthAH sannidhApyante, tena vakSyamANapratyayAnAM cAturarthikatvaM sidhyati / 1283 poraJ / (4-2-71) ___ atha cAturarthikAn pratyayAn vktumupkrmte| tsminnmtiiti| tadasminnastItyartha prathamoccAritAtprathamAntAdaNAdayaH syuH| pratyayAntena prakRtinAmake deze gamya ityrthH| prasiddhadezagrahaNArtha itizabdaH / matupo'pavAdaH / tena nivRttam / deze tannAmnItyanuvartate / tena nirdhattamityarthe tRtIyAntAdaNAdayaH syuH tannAmni deze ityarthaH / tasya nivAsaH / tannAmni deze ityeva / tasya nivAsa ityarthe SaSThyantAdaNAdayaH syuH tannAmni deze ityarthaH / svatvavAn viSayaH / nivAsastu vasatimAtraM svatvAsvatvasAdhAraNamityAhuH / adarabhavazca / 'tasya' iti 'tannAmni deze' iti cAnuvartate / tasya adUrabhava ityarthe SaSThyantAdaNAdayaH syuH tannAmni deze ityarthaH / nanvatra cakAraH kimartha ityata Aha-cakAreNeti / adUrabhava iti vidhyanantaraM prAgutAtrayo'rthAH punarupasthApyanta ityarthaH / kimarthamityata Aha-teneti / anyathA saMnihitatvAd adUrabhava ityeva uttaravidhiSvanuvarteteti bhAvaH / cAturarthikatvamiti / caturA bhava ityarthe yAjJavalkAni / yajantAt 'karavAdibhyo gotre' ityaN , 'Apatyasya ca-' iti ylopH| yAjJavalkyAdayo hi pANinyapekSayA nUtanA iti vRttikRtAM vyavahAraH / cakAro'nuktasamuccayArthaH / tena kAzyapinaH kauzikina ityatra kalpe'pi tadviSayatvaM siddham / kAzyapakauzikAbhyAmRSibhyAm-' iti prokte NiniH, adhyetraNo juk / chandobrAhmaNAnIti kim , pANinIyaM vyAkaraNam // iti raktAdyarthakAH // atha caaturrthikaaH| tadasmin / astItyupAdhikAtprathamAntAdasminniti sasamyantArthe yathAvihitaM pratyayaH syAtpratyayAntanAmA dezazcet / tatpratyayAntaM nAma yasyeti bahuvrIhiH / matupo'. yamapavAdaH / itizabdastu sakalalokaprasiddha deze yathA syAt, na tvAdhunikasaMkete'pItyetadarthaH / uttarasUtratraye'pi 'deze tannAmni' ityanuvartate / tena nivRttam / antarbhAvitaNyarthavRtteH karmaNi ktaH / adara / adUramantikam , tatra bhavatItyadUrabhavaH, nipAtanAtsaptamIsamAsaH / cAturarthikatvamiti / caturNAmarthAnAM samAhArazcaturarthI / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27] baalmnormaa-tttvbodhiniisNhitaa| [375 aNo'pavAdaH / kakSatu. kAkSatavam / nadyAstu paratvAnmatupU / ikSumatI / 1284 matozca bahvajaGgAt / (4-2-72) bahvac aGga yasya matapakhadantAdana, nAe / saidhrakAvatas / 'baracU' iti kim-zrAhimatam / aGgagrahavaM baca iti tadvizeSaNaM yathA svAd matvantavizeSaNaM mA bhUt / 1285 vahvacaH krapeSu / (4-2-73) aNo'pavAdaH / dIrghavaratreNa nivRtto dairghavaratraH kUpaH / 1286 udakca vipAzaH / (4-2-74) vipAza uttare kUle ye kUpAsteSvaJ / abahvajartha zrArambhaH / dantena nivRtto dAntaH kUpaH / udak kim-dakSiNata: kUpevaNeva / 1287 saGkalAdibhyazca / (4-2-75) kUpeSu iti nivRttam / saGkalena nirvRttaM sAGkalam / pauSkalam / 1288 strISu sauviirsaalvpraan| (4-2-76) strIliGgaveSu dezeSu vAghyeSvaJ / sauvIre, dattAmitreNa nirvRttA dAttAbhitrI nagarI / sAlve, vaidhUmAnI / prAci, mAkandI / 1286 suvAstvAdvigoradhyAtmAditvAJ / taddhitArthadvigau tu 'dvigoluMganapatye iti luk syAt / kecitta caturNA sUtrANAmarthAzcaturAH, tatra bhavAzcAturarthikA ityAhuH / oraJ / 'tadasminnasti' ityAdiSu caturtheSu prathamoccAritAttattadvibhaktyantAdaJ syAt , aNo'pavAdaH anadhikAraH 'suvAstvAdiyo'N' iti yAvat / kAkSatavamiti / kakSaturasminnastItyAdi vigrahaH / matozca / saidhrakAvatamiti / sidhrakAvAnasminnastItyAdayazcatvAro'rthAH yathAyogaM bodhyAH / Ahimatamiti / ahimAnasminnastItyAdayo'rthAH / ahizabdasya dhyakatvAdaJ neti bhAvaH / bahvacaH kRpeSu / bahvacaH prAtipadikAd aJ caturvartheSu aNo'pavAdaH / dIrghavaratreNa nirvRttaH kUpaH dairghavaratraH / udakca vipaashH| vipAza uttare kale iti / vipAzazabda zakArAnto nadIvizeSayAcI / saGkalAdibhyazca / nirvRttamiti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / aNo'pavAdaH / pauSkalamiti / puSkalena nivRttamiti vigrahaH / strISu sauvIra / sauvIra iti / udAharaNaM vakSyata iti zeSaH / dAttAmitrI nagarIti / 'TiDDha-' iti DIp / sAlva iti / udAhriyata iti zeSaH / vaidhUmAgnIti / vidhUmAgninA nivRttetyarthaH / ani DIp / prAcIti / prAci deze udAhiyata ityarthaH / mAkandIti / mAkandena nivRttetyarthaH / tatra bhavAzcAturarthikAH / adhyAtmAditvAha / caturvartheSu bhavA iti taddhitArthe dvigau tu 'dvigoluMganapatye' iti Thao luk syAt / matozca / nanu 'matorbahvacaH' ityevAstu / bahvaco vihito yo matup tadantAditi vaiyadhikaraNyena vyAkhyAnAdiSTaM siddhyati kimAGgagrahaNenetyAzaGkAM nivArayati-aGgagrahaNamiti / matvantavizeSaNamiti / 1 'dattena nivRtto dAttaH kUpaH' iti kvacitpAThaH / Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu cAturarthika dibhyo'Na (4-2-77 ) amo'pavAdaH / suvAstoradUrabhavaM sauvAstavam / varSa, vArNavam / aegrahaNaM nadyAM matupo bAdhanArtham / sauvAstavI / 1260 ronnii| (4-2-78) roNIzabdAttadantAcAe / kUpAjo'pavAdaH / rauNaH / prAjakarauNaH / 1261 kopadhAcca / (4-2-76) aN / ano'pavAdaH / kArNacchidrakaH kUpaH / kArkavAkavam / traizaGkavam / 1262 vuJchaekachajilaseniraDhaNyayaphakphijiyakakThako'rIhaNakRzAzvayakumudakAzataNaprekSAzmasakhisaGkAzabalapakSakarNasutaGgamapragadinvarAhakumudAdibhyaH / suvAstvAdibhyo'N / atra iti / zroranityasyApavAda ityarthaH / sauvAstavamiti / aNi shrogunnH| vArNavamiti / varNoradUrabhavamityarthaH / nanu 'oraJ' ityeva siddhe punarvidhisAmarthyAdeva tadananuvRttau aNi siddhe punaraenahaNaM vyarthamityata Aha-aragrahaNamiti / roNI / luptapaJcamIkamidam / tadantAditi / 'yena vidhiH' iti sUtrasthabhASyAdiha pratyayavidhAvapi tadantavidhiriti bhAvaH / rauNa iti / roNyA nivRttaH kUpa ityrthH| AjakarauNa iti / ajakaroNyA nivRtta ityrthH| aNi 'yasya' iti iikaarlopH| kopadhAcca / kArNacchidraka iti / karNacchidrakeNa nivRttaH kUpa ityarthaH / kArkavAkavamiti / kRkavAkunA nivRttaH kUpa ityrthH| oguNaH, zrAdivRddhau raparatvam / traizaGkavamiti / trizaGkunA nivRttaH kUpa ityarthaH / vuJchaN / vuJ , chaN , ka, ruc , ila, sa, ini, ra, Dha, Nya, ya, phak , phil , iJ Jya, kak , Thak , eteSAM saptadazAnAM dvandvAtprathamAbahuvacanam / arohaNa, kRzAzva, Rzya, kumuda, kAza, tRNa, preta, azman , sakhi, saGkAza, bala, pakSa, karNa, sutaGgama, pragadin , varAha, kumuda eteSa' saptadazAnAM dvndvH| ete zrAdayo yeSAmiti bahuvrIheH paJcamIbahuvacanam / yathAsaMkhyAvagamAya kumudazabdayorekazeSo na kRtaH / pragadinzabde nalopAbhAvastu ikArAntatvabhramanirAsAya / dvandvAnte sambhavati sAmAnAdhikaraNye vaiyadhikaraNyasyAnyAyyatvAdazagrahaNAbhAve matvantavizeSaNaM syAdeva / tatazcAhimatamityAdAvatiprasaGgaH syAditi bhAvaH / roNI / roNIzabdaH pratyayamutpAdayatItyarthaH / tathA ca phalitamAha-roNIzabdAditi / paJcamyAH sautro lugityanye / tadantAditi / 'yena vidhiH-' iti sUtre bhASyasthavizeSavacanAd, vizeSaNavizeSyayoH kAmacAramAzritya 'samAsapratyayavidhau pratiSedhaH' ityasya pratyAkhyAnAdvA tadantavidhiriti bhAvaH / vuJchaNa / 'Thak' ityantamekaM samastapadam / arIhaNAdi tvaparam / tatra prathamataH kumudAntAnAM caturNA dvandvaM vidhAya, dvitIyena kAzAdikumudAntardvandvena saha punardvandvo bodhyaH / tena kumudazabdasya dviHpAThe'pi Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [377 (4-2-80 ) saptadazabhyo gaNebhyaH saptadaza kramAtsyuzcaturAm / arIhaNAdibhyo vuJ , arIhaNena nivRttamArIhaNakam / kRzAzvAdibhyazchaN , kAzviIyam / RzyAdibhyaH kaH, Rzyakam / kumudAdibhyaSThac, kumudikam / kAzAdibhya ilaH / kAzilaH / tRNAdibhyaH saH, tRNasam / prekSAdibhya iniH, prekSI / azmAdibhyo raH, azmaraH sakhyAdibhyo DhaJ , sAkheyam / saGkAzAdibhyo eyaH, saangkaashym| balAdibhyo yaH, balyam / pahAdibhyaH phak, pAkSAyaNaH / 'pathaH pantha ca' (ga sU 76 ) pAnthAyanaH / karNAdibhyaH phiJ , kANAyaniH / sutaGgamAdibhya iJ , sautaGgabhiH / pragadyAdibhyo nyaH, praagdyH| varAhAdibhyaH kak , vaaraahkH| kumudAdibhyaSThak , kaumudikaH / 1263 janapade lup / (4-2-81) janapade vAcye cAturthikasya lupsyAt / 1264 lupi yuktavadyaktivacane / (1-2-51) lupi sati prakRtivalliGgavacane staH / paJcAlAnAM nivAso janapadaH paJcAlAH / zrUyamANasya zrAdizabdasya arIhaNAdiSu pratyekamanvayaH / tathA ca arIhaNAdibhyo vuJ , kRzAzvAdibhyaH chaNa ityevaM saptadaza vAkyAni saMpannAni, tadAhasaptadazabhya iti / arIhaNAdisaptadazagaNebhyo vuJAdayaH pratyayAH kramAtsyurityarthaH / caturAmiti / tadasminnastIti deze tannAmni' 'tena nivRttam' 'tasya nivAsaH' 'adUrabhavazca' iti caturvartheSu prathamoccAritAttattadvibhaktyantAd yathAyogaM pratyayA iti palitam / eteSu gaNeSu cetanavAcakA acetanavAcakAzca santi / tatra yathAyogaM caturA anvayaH / prekSIti / prekSata iti prekSaH, tena nivRttamityarthaH / prekSayaH nirvRttamiti vA / pathaH pantha ca iti / pekSAdigaNasUtramidam / pAnthAyana iti / pathaH adUrabhava ityathaH / janapade lup / caaturrthiksyeti| prakaraNalabhyamidam / lupi yuktavat / prakRtibhUtaH zabdo yuktaH, vyaktiH liGgam , vacanaM saMkhyeti pUrvAcAryasaMketaH / tadAha--lupi sati prakRtivalliGgavacane sta iti / lubiti pratyayAdarzanamucyate / lupaH pravRtteH prAk pratyayaprakRteryalliGgaM vacanaM te eva lupi sati bhavataH, na tu pratyayArthavizeSyamanusRtyetyarthaH / paJcAlAnAmiti / naikazeSaH / zrAdizabdaH pratyekaM sambadhyata ityAha-arIhaNAdibhya iti / pakSAdyantargaNasUtramAha-patha iti / janapade lup / tannAmnItyeva, neha-udumbarAH santyasminnaudumbaro janapadaH, na hyatra lubantaM nAmadheyam janapadasyaikatvAdekavacane prApte bahuvacanAdiphalakamatidezamAha-lupi yuktavaditi / vyaktivacane kim , zirISANAmadUrabhavo grAmaH zirISAH, 'varaNAdibhyazca' iti lup / tasya vanaM zirISavanam / iha vanaspatitvamatidizyata / tatazca 'vibhASauSadhivanaspatibhyaH' iti Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 ] siddhAntakaumudI | [taddhiteSu cAturarthika kuravaH / zraGgAH / vaGgAH / kaliGgAH / 1265 tadaziSyaM saMjJApramANatvAt / ( 1-2-53 ) yuktavadvacanaM na kartavyam, saMjJAnAM pramANatvAt / 1266 lubyogAprakhyAnAt / ( 1-2 - 54 ) lubapi na kartavyo 'vayavArthasyehApratIteH / 1267 yogapramANe ca tadabhAve'darzanaM syAt / ( 1-2-55 ) paJcAlasaMjJakAnAM rAjJAmityarthaH / paJcAlA iti / tasya nivAsa ini vihitasyANaH 'janapade lup' iti lupi prakRtivad bahuvacanamiti bhAvaH / kurava ityAdi / kurUNAm aGgAnAM vaGgAnAM kaliGgAnAM ca nivAso janapada iti vigrahaH / liGgAtideze tu kaTubadaryA adUrabhavo janapadaH kaTubadarItyudAhAryam / tadetatpUrvAcAryasUtraM pANiniH pratyAcaSTe / tadaziSyam / yathA dArA ityAdau zAstrIyapuMstvaviziSTasyaiva strIrUpArthasya bhAnam, tathA lupi sati zAstrIyaprakRtyarthagataliGgasaMkhyAviziSTasyaiva svArthasya lokavyavahArAdeva bhAnaM saMbhavati, na tu tadaMze zAstra vyApArApekSeti bhAvaH / saMjJAnAmiti / lokavyavahArANAmityarthaH / evaM ca lubapi na vidheya ityAha- lubyogAprakhyAnAt / aziSyamityanuvRtta puMlliGgena vipariNataM lubityanantaraM saMbadhyate / tadAha - lubapi na kartavya iti / yogaH avayavArthaH, tasya akhyAnAd atIterityarthaH, tadAha -- zravayaveti / nahi paJcAlAnvaGgAdisaMbandhitvena paJcAlA aGgA vaGgA ityAdito bodhaH, ataH pratyaya eva tatra nAstIti bhAvaH / pratyayasvI - tvaM syAt / nanvatra zirISANAmiti SaSThIbahuvacanaM kuto nAtidibhyata iti cet / atrAhuH -- vacanamiha saMkhyA, na tvekavacanadvivacanAdi / na caivamapi saMkhyAbodhakatvena zrutaiva SaSThI parigRhyatAmiti vAcyam, SaSThayarthasya taddhitavRttyantargatatvAduktArthe prathamAyA eva yuktatvAditi / paJcAlA ityAdi / yadyapyantrAbhidheyaliGgavattve'pI siddhiH, tathApi kaTubadaryA adUrabhavo grAmaH kaTubadarItyAdisiddhaye prakRtiliGgAtideza iti bhAvaH / pUrvAcAryAnurodhena kRtaM sUtraM saMprati pratyAcaSTe - tadaziSyamiti / paJcAlAH, aGgAH, vaGgAH, kaliGgA ityAdayo janapadasya yathAyathaM bahuvacanAdyantA eva saMjJA, na tvatra yatnena liGgasaMkhye pratipAdanIye / Apo dArA ityAdiSu yathA / na hi tatra zAtreNa liGgasaMkhye pratipAdyete iti bhAvaH / upajIvakaM pratyAkhyAyopajIvyaM pratyAcaSTe - - lubyogeti / 'janapade lup' 'varaNAdibhyazca' iti dvisUtrI lupzabdena vivakSita / 'aziSyam' iti sambadhyata eva tadAha - lubapIti / prakRtipratyayArthayoH sambandho yoga ityAzayena phalitamAha - avayavArthasyeti / aprakhyAnAditi vyAcaSTe - apratIteriti / paJcAlAdayaH zabdAH kSatriyeSu yathA rUDhAstathA janapade'pIti 'tasya nivAsaH' 'adUrabhavaca' iti taddhito naivotpadyate, kimanena lupo vidhAnenesyarthaH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [376 yadi hi yogasyAvayavArthasyedaM bodhakaM syAttadA tadabhAve na dRzyeta / 1268 pradhAnapratyayArthavacanamarthasyAnyapramANatvAt / (1-2-56) 'pratyayArthaH pradhAnam' ityevaM rUpaM vacanamapyaziSyam / kutaH ? arthasya lokata eva siddheH| 1266 kAlopasarjane ca tulyam / (1-2-57) atItAyAH rAtreH pazcArdhenAgAminyAH pUrvArdhena ca sahito divaso'dyatanaH, vizeSaNamupasarjanam ityAdi pUrvAcAryaiH paribhASitam , tatrApyaziSyatvaM samAnam , lokaprasiddhaH / 1300 vizeSaNAnAM caajaateH| (1-2-52 ) lubarthasya vizeSaNAnAmapi tadvalliGgavacane to jAti varjayitvA / paJcAlA ramaNIyAH / godau ramaNIyau / ajAteH kAre bAdhakamAha--yogapramANe ca / paccAlAgavaGgAdizabdeSu yogasya avayavArthasya pramApakatve sati tadabhAve paJcAlAGgAdikSatriyasambandhAbhAve saMprati zUdAdirAjake janapade paJcAlAdizabdo na prayujyeta, prayujyate ca yataH, ataH paJcAlAdizabdA janapadavizeSeSu kevalarUDhA iti yuktamityarthaH / tadAha-yadi hi yogasyeti / atha prasaGgAdanyadapi pUrvAcAryaparibhASitaM nirAcaSTe / prdhaanprtyyaarth| pratyayArtha iti / prakRtyarthaM prati pratyayArthaH pradhAnaM vizeSyam , prakRtyarthastu tadvizeSaNamityevaM yatpUrvAcAryavacanaM tadapItyarthaH / kAlopasarjane ca / kAlazca upasarjanaM ceti samAhAradvandvAd viSayasaptamI / aziSyamityanuvRttaM bhAvapradhAnamAzrIyate / kAlaviSaye upasarjanaviSaye ca yatpUrvAcAryANAM vizeSavacanaM tatrApyaziSyatvaM samAna. mityarthaH / tadvizeSavacanaM vizadayan vyAcaSTe-atItAyA ityAdinA / vizeSaNAnAM cAjAteH / kamya vizeSaNAnAmityAkAGkSAyAM lubityanuvRttaM SaSTyA vipariNataM saMbadhyate, luptapratyayArthasyeti labhyate / tadAha-lubarthasyeti / tdvditi| prakRtivadityarthaH / "lupi yuktavayaktivacane' ityasmAduttaraM paThitamidaM sUtraM tatraiva vyAkhyAtumucitam / paJcAlA ramaNIyA iti / paJcAlAnAM nivAso janapada ityarthaH / atra pratyayArthajanapadaM prati vizeSaNasyApi ramaNIyazabdasya na dRzyateti / vinApi kSatriyasambandhaM paJcAlAdizabdo janapadeSu prayujyata iti nArthaH sUtreNetyarthaH / prabhaGgAtpUrvAcAryaparibhASitamanyadapi pratyAcaSTe-pradhAnetyAdinA / vizeSaNAnAm / yadyapi sUtrapAThe 'lupi yuktavat-' iti sUtrAdanantarametatsUtraM paThitvA 'tadaziSyam-' ityArabdhatvAttatraivedaM vyAkhyAtumucitam / tathApi jAteH pratiSedhamAtraparamidam , na tu yuktavadbhAvaparamityAzayena tatra noktamityAhuH / pazcAlA ramaNIyA iti / kathaM tarhi 'paJcAlA janapadaH subhikSaH sampannapAnIyaH' iti prayoga iti cet , janapadavizeSaNatvAdityavehi / paJcAlavizeSaNatvAbhyupagame tu tadvalliGgavacane Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu cAturarthikakim-paJcAnA janapadaH / godau grAmaH / 'harItakyAdiSu vyakniH' (vA 715) / harItakyAH phalAni harItakyaH / 'khalatikAdiSu vacanam' (vA 716) / khala. tikasya parvatasyAdUrabhavAni khalatikaM vanAni / 'manuSyalupi pratiSedhaH' (vA 717) manuSyalakSaNe lakthai vizeSaNAnAM na / lubantasya tu bhavatItyarthaH / caJcA abhirUpaH / 1301 varaNAdibhyazca / (4-2-2) ajanapadArtha prArambhaH / varaNAnAmadUrabhavaM nagaraM varaNAH / 1302 zarkarAyA vA / (4-2-83) prakRtivadbahuvacanam / godau ramaNIyAviti / godayornivAso janapada ityarthaH / atra pratyayArthajanapadasya tadvizeSaNasyApi prakRtivad dvivacanam / pazcAlA janapada iti / janapadazabdasya jAtivAcitvAnna prakRtivadbahuva vanam / godI grAma iti / atra prAmazabdasya jAtivAcitvAnna prakRtivad dviva vanam / harI. takyAdiSu vyaktiriti / vArtikamidam / lupi liGgaM prakRtivadbhavati, na tu vacanamiti zeSaH / harItakyAH phalAni harItakya iti / 'haritakyAdibhyazca' iti vikArapratyayasya lup / atra pratyayArtheSu phaleSu prakRtivatstrIliGgameva bhavati, na tvekavacana miti bhAvaH / khalatikAdiSu vacanam / vArtikamidam / eSu lupi prakRtivadvacanameva bhavati, natu liGgamityarthaH / khalatika vanAnIti / 'varaNAdibhyazca' iti lup / atra khalatikazabdasya luptapratyAyAntasya prakRtivatpulliGgatvaM na bhavati, kintu ekavacanameveti bhAvaH / manuSyalupi pratiSedha iti / vArtika. midam / manuSyalakSaNa iti / manuSyAtmake luptapratyayArthe yAni vizeSaNAni teSAM prakRtivalliGgavacanapratiSedha ityarthaH / cacA abhirUpa iti / caccA tRNamayI pratimA, tatsadRzo manuSyaH caJcA / "ive pratikRtau' ityadhikAre 'saMjJAyAm' iti kanaH 'lummanuSye' iti lup| atra luptapratyayAntasya caJcAzabdasya manuSTeH vAcye prakRtiliGgatvam, natu tadvizeSaNasya abhirUpazabdasyeti bhAvaH / iti yuktavadbhAvaprakaraNam / atha prakRtamArabhate / varaNAdibhyazca / 'janapade lup' ityuttaramidaM sUtram / varaNAdibhyaH parasya cAturarthikapratyayasya lup syAdityarthaH / pUrveNaiva siddha kimarthamidamityata Aha-ajanapadArtha prArambha iti| varaNAnAmiti / varaNA nAma nadI sta eva / paJcAlA janapadAH subhikSAH sampannapAnIyA iti / harItakya iti / 'harItakyAdibhyazca' ityaNo lup / tatra hi 'lup ca' ityato lubanuvartate / khalatikamiti / 'varaNAdibhyazca' iti lup / caJceti / 'saMjJAyAm' iti kano 'lummanuSye' iti lup / cacA tRNamayaH pumAn / varaNAdi / cakAro'nuktasamuccayArthaH, tenAsyAkRtigaNatvaM siddham / varaNA iti / evaM kaTubadarI, zirISAH, godI Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [381 asmAcAturarthikasya vA lupsyAt / 1303 Thakchau ca / (4-2-84) zarkarAyA etau staH / kumudAdau varAhAdau ca pAThasAmarthyAtpane Thakako / vAgrahaNasAmarthyApakSa ausargiko'N / tasya lumvikalpaH / SaD rUpANi / zarkarA, zArkaram , zArkarikam , zarkarIyam, zarkarikam, zArkarakam / 1304 nadyAM matup / (4-2-85) cAturarthikaH / itumtii| 1305 madhvAdibhyazca / (4-2-86) matupsyAcAturarthikaH / madhumAn / anadyartha prArambhaH / 1306 kumudanaDavetasebhyo matup / (4-2-87) kumudvAn / naDvAn / vetavAn / prAyayoH 'jhayaH' (sU 1818) iti, antye 'mAdupadhAyA:-' kAzyA uttarataH prasiddhA / avayavAbhiprAyaM pUjArtha vA bahuvacanam / varaNAnAmadUrabhavaM nagaraM varaNAH / atra luptapratyayAntasya varaNAzabdasya nagare vAcye prakRtivatstrIliGgaM bahuvacanaM c| zarkarAyA vA / lubityanuvartate / pratyAsattyA cAturarthikasyeti labhyate / tadAha-asmAditi Thakchau ca / 'zakarAyA' ityanuvartate / tadAhazarkarAyA etau sta iti / uckakAviti / kumudAditvAt Thac varAhAditvAt kak iti vivekaH / vAgrahaNeti / anyathA tatra pAThasAmarthyAdeva ThacaH kakazca lopavikalpasiddhestadvaiyarthyAditi bhAvaH / zarkareti / aNo lupi yuktavadbhAve rUpam / zArkaramiti / aNi rUpam / zArkarikamiti / uki rUpam / zarkarIyamiti / cha rUpam / zarkarikamiti / Thaci rUpam / zArkarakamiti / kaki rUpam / zakarAH santyasmin ityarthaH, zarkarAbhiH nirvRttamiti vaa| nadyAMmatup / cAturarthika iti / zeSapUraNam / ikSumatIti / matupi upAvitau / ikSavaH santyasmin ityarthaH / madhvAdibhyazca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe / matup syAcAturarthika iti / madhumAniti / madhUnAM nivAsa ityrthH| pUrveNa siddhe kimarthamidamityata Aha-anadyartha iti / kumudanaDa / kumuda naDa vetasa etebhyo Dmatup syAdityarthaH |ddkaar upau ca itaH / ayaM matvartha eveti 'na padAnta-' iti sUtrabhASyakaiyaTayoH sthitam / kumudvAniti / kumudA asmin santIti vigrahaH / Dmatupi DittvAt TilopaH / nvaaniti| naDA asmin santIti vigrhH| kumudvAnkumuda. prAye ityamaraH / vetasvAniti / vetasA asmin santIti vigrahaH / zrAdyayo. riti / kumudracchande naDvacchabde ca 'jhayaH' iti matupo masya vakAraH / vaitasvakhalatikamityAdInyudAhartavyAni / kumuda vattvasyAsiddhatvAttasminkartavye Tilopo na sthAni 1 'zarkarANAM nivAsa ityarthaH' iti ka-kha / 2 'ithUNAM nivAsa ityarthaH' iti k-kh| Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 ] siddhAntakaumudI | [taddhiteSu cAturarthika ( 1867 ) iti vacyamANena vaH / 'mahiSAcceti vakravyam' ( vA 2761 ) mahiSmAnnAma deza: / 1307 naDazAdADDvalac / (4-2-88 ) cchabde tu 'mAdupadhAyAH--' iti masya vakAra ityarthaH / vastutastu naDvacchabde'pi 'jhayaH ' ityasyAsiddhatvAt 'mAdupadhAyAH -' ityeva nyAyyam, 'prakaraNe prakaraNamasiddham, natu ekasminneva prakaraNe pUrvayogaM prati parasyAsiddhatvam' ityasya ' upasargAdasamAse-' iti sUtrabhASye dUSitatvAt / vetasvAnityatra rutvaM tu na, allopasya sthAnivatvAt / 'na padAnta-' iti niSedhastu na, pade anta iti vigRhya pade paratazcaramAvayave kartavye parapadasthAjAdezasyaiva tanniSedhapravRtterbhASyAbhyupagatatvAt / 'pUrvatrAsiddhe na sthAnivat' iti niSedho'pi na, pade anta iti vigRhya tatra sthAnivattvaniSedhavyAvRttisAdhanaparabhASya prAmANyena padacaramAvayavakAryavidhAyakAtiriktasyaiva traipAdikasya grahaNAditi zabdenduzekhare vistaraH / mahiSAJcityanantaraM tu Dmatubiti zeSaH / mahiSmAniti / mahiSA asmin santIti vigrahaH / DittvATTilopaH / allopasya sthAnivattvAnna jaztvam / vadityAzayenAha - bhaya iti / naDvAnityatrApi paratvAd 'mayaH' ityanenaiva vakAro na tu 'mAdupadhAyAH -' ityaneneti bhAvaH / na cAsiddhatvAt 'mAdupadhAyAH -' ityeva tatra nyAyyamiti vAcyam, 'prakaraNe prakaraNamasiddham, na tu yoge yogaH' iti ' upasargAdasamAse'pi -' ityatra bhASye nirNItatvAt / nanu vetasvAnityatra vetasazabdasya subantatvena padatvAd Dmatupo DittvasAmarthyATTilope ekadezavikRtanyAyena padatvAtsasya rutvaM syAt / na ca sthAnivattvena nirvAhaH, pUrvatrAsiddhe tanniSedhAditi cet, maivam, antararutvaM prati bahiraGgasya TilopasyAsiddhatvAt / na ca SASTI bahiraGgaparibhASA traipAdikaM na jAnAtIti vAcyam, kAryakAlapakSAbhyupagamAt / nanvevamapi 'svAdiSu-' iti sAntasya padatve tadAzrayarutvasyAntaraGgatvAbhAvAdvahiraGgaparibhASA na pravartata iti rutvaM durvArameva / na ca ' nadyAM matup' iti caturarthyAM matupo vidhAnAccAturarthiko Dmatup matvarthIya iti 'tasau matvarthe' ityanena bhatvaM zaGkayam, Tilopasya sthAnivattvAt / na ca padatve'pyevam, tasya stvavidhinA saha kAryakAlatayA 'pUrvatrAsiddhe na -' iti niSedhAt iti cet -- atrAhuH -- padasaMjJAyAM yathoddezapakSAzrayaNAt 'pUrvatrAsiddhe na-' iti niSedhApravartanAtsthAnittvapravRttyA sAntasyApadatvAditi / etena ghaTI AmalakItyatra 'svAdiSu -' iti padatvAjjaztvaM syAt, autsItyatra tu saMyogAntalopaH syAditi zaGkApi parAsteti dik / nanu prakriyAlAghavAya vatubeva vidhIyatAm, athavA 'kumudanaDavetasebhyo Dit' iti prakRtasya matupo DittvamatidizyatAm, kimanena DmatubvidhAnena / satyam, anyato vidhAnArthaM tat / tatsiddhArthakathanaparaM vArtikamAha - mahiSAcceti / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 27 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [383 naDvalaH / 'zAdo jambAlaghAsayoH' ityamaraH / shaahlH| 1308 zikhAyA valaca / (4-2-86) zikhAvalam / 1306 utkarAdibhyazchaH / (4-2-60) utkarIyaH / 1310 naDAdInAM kukca / (4-2-61) naDakIyam / 'RJcA hasvatvaM ca' (ga sU 80) / krunyckiiyH| 'takSabalopazca' ( ga sU 81 ) takSakIyaH / 1311 bilvakAdibhyazchasya luk / (6-4-153) naDAvantargatA bilvakAdayaH, tebhyazchasya luknaddhite pare / bilvA yasyAM santi sA bisvakIyA / tasyAM bhavA belpkaaH| vetrakIyAH, vaitrakAH / 'chasya' kim-chamAtrasya lugyathA sAskuko nivRttirmA bhUt / anyathA 'pratyaye bhASAyAM nityam' iti tu na, tasya savarNe parato vidheH / na hi SakArasavarNo'nu. nAsiko'sti / naDazAdAvalac / naDvala iti / DivAhilopaH / zAdvalaiti / zAdA asmin santIti vigrahaH / zAdo dantyopadhaH / Dopadha ityanye / 'naDaprAye naDvAnnaDvala ityapi' ityamaraH / 'zAdvalaH zAdaharite ' iti ca / zikhAyA valac / nirvRttAdyartha sUtraM deze tanAmni aNo bAdhanArtha ca / 'dantazikhAtsaMjJAyAm' iti paJcame vakSyamANaM tu adeze'pi zikhAvala iti rUpArtham / utkraadibhyshchH| cAturarthika iti zeSaH / utkarIya iti / dezavizeSo'. yam / utkareNa nivRttamiti vA, tasya nivAsaH, tasya adUrabhava iti vA / naDAdInAM kukca / naDAdibhyaH chaH syAt cAturarthikaH prakRteH kuk ca / kruzcAhasvatvaM ceti / naDAdigaNasUtram / kruJcAzabdAcchaH, prakRteH kuk, AkArasya hrasvazca / kuJcakIya iti / kruJcA asmin santItyAdivigrahaH / takSannalopazca / idamapi gaNasUtram / takSazabdAt chaH, kuk, nakArasya lopazca / bilvakAdibhyazchasya luk / SASThamidaM sUtram / vilvakAdIti naDAdyantargatabilvAdInAM kRtakugAgamAnAM nirdezaH / kakArAdakAra uccAraNArthaH / taddhita iti / 'Apatyasya ca taddhite-' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / bilvakIyeti / 'naDAdInAM kuka ca' iti chaH / prakRteH kuk ca / tasyAM bhavA bailvakA iti / bilvakIyAzabdAdbhavArthe aNa, tasminpare chasya lugiti bhAvaH / vetrakIyA iti / vetrANi asyAM santItyarthe naDAditvAcchaH, prakRteH kuk ca iti bhaavH| vaitrakA zikhAyA / nirvRttAdyarthe deze tannAmnyaNo bAdhanArtha cedam / 'dantazikhAtsaMjJAyAm' iti paJcame vakSyamANaM tvadeze'pi zikhAvala iti rUpasiddhyartham / naDAdInAm / naDa plakSa bilva veNu vetra vetasAdayo naDAdayaH / naDAdyantargaNasUtramAha kruzceti / evaM takSannityapi / ubhayatrApi SaSThyAH sautro luk / bilvakA 'Dhe lopa-' ityato lopa . Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 ] siddhAntakaumudI | 'sanniyogaziSTAnAm -' ( pa 87) iti kugapi nivarteta / luggrahaNaM sarvalopArtham / lopo hi yamAtrasya syAt / iti taddhiteSu cAturarthikaprakaraNam / [taddhiteSu zaiSika * atha taddhiteSu zaiSikaprakaraNam / 28 / 1312 zeSe / (4-2-62 ) apatyAdicaturarthyantAdanyo'rthaH zeSaH, tantrANAdayaH syuH / catuSA gRhyate cAcuSaM rUpam / zrAvaNaH zabdaH / zropaniSadaH puruSaH / dRSadi piSTA dArSadAH saktavaH / ulUkhale suraNa aulUkhalo yAvakaH / azvairuhyate zrAzvo rathaH / caturbhiruhyate cAturaM zakaTam / caturdazyAM dRzyate cAturdazaM iti / vetrakIyAyAM bhavA ityarthaH / vetrakIyAzabdAd aNi chasya lugiti bhAvaH / chusya kimiti / ebhyaH parasya chasyaiva saMbhava iti praznaH / saMniyogeti / 'saMniyogaziSTAnAM saha vA pravRttiH saha vA nivRttiH' iti nyAyenetyarthaH / nanu 'Dhe lopo'kadravAH' ityato lopa ityanuvRttyaiva siddhe luggrahaNaM kimarthamityata AhaluggrahaM sarvalopArthamiti / pratyayAdarzanasyaiva lukzabdArthasvAs IMyasya lopo labhyata iti bhAvaH / lopavidhau tu naivaM labhyata ityAha-- lopo hIti / lopavidhau, 'sUryatiSya-' ityataH 'ya upadhAyAH' ityanuvRttau bilvakAdibhyaH parasya chAdezabhUtasya Iyasya upadhAbhUto yakAraH, tasya lopa ityarthalAbhAdya kAramAtrasya lopaH syAt / 'ya upadhAyAH' ityananuvRttau tu 'prAdeH parasya' iti IkArasyaiva lopaH syAditi bhAvaH / iti taddhiteSu cAturarthikaprakaraNam / atha zaiSikaprakaraNaM nirUpyate / zeSe / aNAdaya iti / 'prAgdIvyato'N' ityAdisAdhAraNAH pratyayA ityarthaH / caturbhiriti / azvAdibhiriti zeSaH / caturdazyAmiti / kRSNacaturdazyAM rAtrau rakSAMsi dRzyante ityAgamaH / ityanuvartamAna luggrahaNaM vyarthamityAzaGkayAha - sarvalopArthamiti / yamAtrasyeti / na ca 'AdeH parasya' itIkArasya bhAvyamiti vAcyam / 'sUryatiSya -' ityato yakArasambaddhasyaiva lopasyAnuvartanAditi bhAvaH // iti cAturarthikaprakaraNam // Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [385 rakSaH / zeSe' iti lakSaNaM cAdhikArazca / 'tasya vikAraH' ityataH praakchessaadhikaarH| 1313 rASTrAvArapArAddhakhau / (4-2-63) prAbhyAM kramAddhakhau staH zeSe / lakSaNamiti / pradarziteSu grahaNAdyartheSu uttarasUtrairanupAtteSu aNAdividhAyakamityarthaH / adhikAratve tu uttarasUtreSvevAnuvRttilAbhAdidaM na sidhyaditi bhAvaH / adhikArazceti / uttarasUtreSvanuvRttyarthazcetyarthaH, svaritatvAditi bhAvaH / adhi. kArasyottarAvadhimAha-tasya vikAra ityataH prAgiti / naca uttarasUtreSu nirdiSTAnAmarthavizeSANAm apatyAdicaturarthyantAdanyatvasya siddhatvAt zeSAdhikAro vyartha iti vAcyam , 'tasyedam' ityAdAvapatyAdicaturarthyantArthAnAM grahaNAbhAvAya tadAvazyakatvAt / na ca pradarziteSu grahaNAdyartheSu 'tasyedam' ityeva aNAdisiddheH zeSa ityasya vidhitvaM nAzrayaNIyamiti vAcyam , 'zaiSikAnmatuba yAt-' ityAdI pradarzitagrahaNAdyarthakAnAmapi grahaNalAbhAya tadAvazyakatvAt / idaMtvena bhAsamAnamapatyAdyapi na zeSaH, 'idaMvizeSA hyete apatyaM samUho vikAro nivAsaH' iti bhASyAt / prapaJcitaM caitat 'tasyApatyam' ityatra 'tasyedamityapatye'pi' ityaadishlokvaartikvyaakhyaavsre| rASTrAvArapArAddhakhau / AbhyAmiti / rASTrazabdAdavArapArazabdAce. zeSe / lakSaNaM ceti / grahaNakSuNNAdiSvartheSUttarasUtrAnupAtteSveSu aNo vidhAyakamityarthaH / nanu lakSaNaM tAvadyartham , 'tasyedam' ityanena cAkSuSAdInAm , 'saMskRtaM bhakSAH' ityanena dArSadAdInAM siddheH / tathA adhikAro'pi vyarthaH / tathAhi adhikArasyApatyAdicaturarthIparyanteSvartheSu ghAdInAM TayaTyalantAnAM nivRttiH, jAtAdyarthasAkalyaM vA prayojanam / tatra nivRttistAvanna prayojanam / ArdrakazAlAdInAmutkarAdipAThena 'itaH prAcIneSvartheSu ghAdayo na pravartante' iti jJApanAt / anyathA 'vRddhAcchaH' ityeva siddha tatpAThasya vaiyarthyaprasaGgAt / nApyasAkalyaM prayojanam , jAtAdhikArAprAkpAThasAmarthyAdeva tallAbhAt / yadi saMnihite jAtArtha eva ghAdayaH syuH, taduttareSu bhavAdyartheSu 'prAgdIvyataH' iti viziSTAvadhiparicchinneSvartheSu vidhIyamAnA'NAdaya eva syustadA jAtAdhikArAnantarameva 'prAvRSaSThap' ityAdibhiH saha 'rASTrAvArapArAt-' ityAdayo'pi paThyeran / tasmAdyarthamidaM sUtramiti cet / atrocyate-'zaiSikAtsarUpaH zaiSiko na' iti vakSyamANArthasya viSayalAbhAya zeSAdhikAra AvazyakaH / zaSikatvaprayuktakAryavizeSa jJApayituM kriyamANaH zeSAdhikAra eva 'zaiSikAnmatuba yAt' ityAdizlokaM jJApayati / eSa ca zlokaH sanvidhau matuvidhau ca bhASye paThitaH / iha tu sannante paThita iti tatraiva vyAkhyAsyate / apatyAdiSvartheSu ghAdInAM nivRttyarthamapyadhikAra AvazyakaH / na cokkajJApakenaiva tatsiddhiriti vAcyam , jJApakasya vizeSApekSatve Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu zaiSikarASTriyaH / avArapArINaH 'avArapArAdvigRhItAdapi viparItAcceti vaktavyam' (vA 2771-2772) / avArINaH / pArINaH / pArAvArINaH / iha prakRtivizeSAddhAdayaSThyavyalantAH pratyayA ucyante, teSAM jAtAdayo'rthavizeSAH samarthavibhaktayazca vakSyante / 1314 grAmAdyakhau / (4-2-64) grAmyaH, prAmINaH / 1315 kalyAdibhyo DhakaJ / (4-2-65 ) kutsitAstrayaH kastrayaH / tatra jAtAdiH kAstreyakaH / nAgareyakaH / 'grAmAt' ityanuvRtteAmeyakaH / tyarthaH / rASTriya iti / rASTre jAto bhava ityAdiroM yathAyogaM bodhyaH / ghasya iyaH / avArapArINa iti / khasya InAdezaH, Natvam / avArapArAdvigRhI. tAdapIti / avArazabdAtpArazabdAcca pRthagbhUtAdapi kho vaktavya ityarthaH / viparItAcceti / pArAvArazabdAdapItyarthaH / nanu rASTrAvArapAretyArabhya 'vibhASA pUrvAhNAparAhNAbhyAm' ityantaiH sUtrai rASTrAdizabdebhyaH prakRtibhyaH zeSe'rthe pratyayA vihitAH / tasyApatyamityAdivadarthavizeSAstu na nirdizyante / yatkizcidvibhaktyantebhyo rASTrAdiprakRtivizeSebhyo ghAdayaSTyaTyalantAH pratyayAH syuH, 'samarthAnAM prathamAdvA' ityasyAnupasthityA prthmoccaaritvibhktivishessaanupsthiteH| kiMca 'tatra jAtaH' ityAdisUtreSUttareSu arthavizeSA eva nirdissttaaH| tatra prathamocAritasaptamyantAdittadvibhaktyantebhyaH sarvebhyaH sAdhAraNA aNAdaya eva syuH| tatrAha-iha prakRtItyAdinA / rASTrAvAretyAdisUtrANAM prakRtivizeSebhyaH kevalapratyayavidhInAM arthavizeSavibhaktivizeSAkA GAyAM 'tatra jAtaH' ityAdisUtrANAM ca kevalamarthavizeSanirdezaparANAM 'samarthAnAm-' iti sUtralabdhatattadvibhaktikaprakRtivizeSANAM vidheyapratyayavizeSAkA DAyAM parasparamekavAkyatve sati tatra jAta ityAdyartheSu prathamocAritatattadvibhaktyantebhyo rASTradizabdebhyo ghAdayaSTyavyalantAH pratyayAH syuriti labhyata iti bhAvaH / rASTradyanyAbhyastu prakRtibhyo jAtAdyartheSu aNAdayaH sAdhAraNA bhavantyeva / grAmAdyakhI / grAmya iti / yapratyaye 'yasyeti ca' iti lopH| grAmINa iti / khaJa InAdezaH, Natvam / kalyAdibhyo DhakaJ / kattraya iti / 'kugatiprAdayaH' iti kuzabdasya samAsaH / 'trau ca' iti doSatAdavasthyAt / 'ArdrakAdibhyo yadi chaH syAttarhi caturAmava' iti niyamasyApi sambhavAcca / evaM sthite cAkSuSamityAdiSu gRhyamANatvAdiprakArakabodhanAya vidhAyaRtvamapi tasya suvacamiti dik / vigRhItAdapItyAdi / vacanamevedam , sUtre yathAsaMkhyapravRttyarthaM viziSToccAraNAt / kutsitAtraya iti / iha bahuvrIhirapi suvacaH / ihaiva nipAtanAtkoH kadbhAvaH / 'kadbhAve trAvupasaMkhyAnam' iti tu pratyA Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [387 1316 kulakukSigrIvAbhyaH zvAsyalaGkAreSu / (4-2-66) kauleyakaH zvA / kaulo'nyaH / kauksseyko'siH|kauksso'nyH / praiveyako'laGkAraH / praivo'nyaH / 1317 nadyAdibhyo Dhaka / (4-2-67) nAdeyam / mAheyam / vArANaseyam / 1318 dakSiNApazcAtpurasastyak / (4-2-68) 'dakSiNA' ityAjantamavyayam / dAkSiNAtyaH / pAzcAtyaH / paurastyaH / 1316 kApizyAphak / (4-2-69) kApizyAM jAtAdi kApizAyanaM madhu / kApizAyanI drAkSA / 1320 raGkoramanuSye'eca / (4-2-100) cAraSphak / rAGkavo koH kadAdezaH / kAttreyaka iti / DhakaJ , DhakArasya eyAdezaH 'lopo vyoH-' iti yalopaH / anuvRtteriti / svaritatvAditi bhaavH| tathA ca grAmazabdAd Dhakaapi labhyata ityarthaH / kulakukSi / kulAcchani, kukSeH asau, grIvAyA alaMkAre DhakamityarthaH / kauleyakaH zveti / kule jAtAdiriti vigrhH| kaukSayakos. siriti / kukSau koze bhavaH khaDga ityarthaH / aveyaka iti / grIvAsu bhava iti vigrahaH / nadyAdibhyo Dhak / mAheyamiti / mahI bhUmiH, tasyAM jAtAdItyarthaH / vArANaseyamiti / vArANasyAM jAtAdItyarthaH / dakSiNApazcAt / aAjantamavyayamiti / avyayasAhacaryAdAjantaM gRhyata iti bhAvaH / dakSiyA, pazcAt , puras ebhyo'vyayebhyo jAtAdyartheSu tyakpratyayaH syAdityarthaH / kApizyASSphak / kApizyAH Sphaka iti chedH| kApizIzabdAt phak syAdityarthaH / kApizI nAma dezavizeSaH / kApizAyanI drAkSeti / SittvAd GIS / raGkoramanuSye'Na ca / khyeyam / 'kulyAyA yalopazca' iti gaNasUtram / kulyAyAM jAtaH kauleyakaH / kattri, umbhi, kuNDina, mAhiSmatItyAdi / dakSiNApazcAt / avyayamiti / sAhacaryAditi bhAvaH / evaM ca dAkSiNAtya ityatra 'sarvanAno vRttimAtre-' iti puMvadbhAvAzaGkava nAstIti bodhyam / pAzcAttya iti / kathaM tarhi 'pazcAttanaiH kazcana nudyamAnaH' iti na ca digdezavAcini pazcAcchabde sAvakAzaM tyakaM kAlavAcakAt Tyavyalau bAdhete paratvAditi vAcyam , 'aprAdipazcAt-' iti DimacA TayavyalobarbAdhasya durvAratvAt / satyam , pazcAttanvanti pazcAttanA iti kathaMcitsamAdheyam / kApizyAH Sphak / kApizIzabdAtraphak syAt / SittvAnGIS ; tadAha-kApizAyanIti / raGkoramanuSye / raGkavo janapadaH, tataH 'prAgdIvyato'N' ityaN prAptaH / tadbAdhakatvena 'addhAdapi-' iti vuJ prAptaH. tamapi bAdhitvA 'Ardeze' iti DhaJ prAptaH, tasya tu 'kopadhAdaNa' bAdhakaH, tato'pi paratvAtkRcchrAdyaNi prApte'nena phagaNI vidhIyate / kopadhatvAdevANi siddhe kacchAdiSu raGkazabdasya pATho manuSyatatsthayodhun Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388] siddhaantkaumudii| taddhiteSu shaissikgauH| rAkavAyaNaH / 'amanuSye' iti kim-rAGkako manuSyaH / 1321 dhuprAgapAgudakpratIco yat / (4-2-101 ) divyam / prAcyam / apAcyam / udIcyam / pratIcyam / 1322 kanthAyASThak / (4-2-102) kAnthikaH / 1323 varNoM vuk / (4-2-103) vaNupamIpadezo vaNuH / rakoraNa syAt cAt phak / rAGkavo gauriti / rakarnAma dezavizeSaH, tatra jAtAdirityarthaH / rAGkavako manuSya iti / atra manuSyatvAca phagaNau / kintu 'manuSyatatsthayoH-' iti vakSyamANo vuJ / akAdazaH / rAGkavo manuSya iti tvppaatthH| dhuprAgapAk / div , prAJc , apAJc , udaJc , pratyaJc ebhyo yatsyAdityarthaH / sUtre 'diva ut' ityuttvena nirdezaH / divyamiti / divi jAta dItyarthaH / prAcya. miti / prAci pradeze jAtAdItyarthaH / taddhitotpattau subluki prAJc ya iti sthite 'aniditAm-' iti nalope 'acaH' ityakAralope 'cau' iti dIrgha prAcyamiti rUpam / apAcyamiti / idamapi pUrvavat / udIcyamiti / atra 'uda It' iti IttvaM vizeSaH / pratIcyamiti / prAcyavadrUpam / kanthAyASTak / tiryaksyUtabahuvastrakhaNDasamUhaH kanthA / dezavizeSa ityanye / vau~ vuka / vargusamIpeti / vargurnAma sindhunadaH, tasyAdUrabhava ityarthe suvAstvAditvAdaNo "janapade lup' iti vidhAnArtha iti kaiyaTaH / ataevAha-rAvako manuSya iti / kvacittu rAva iti paThyate, sa tu lekhakapramAdaH / syAdetat-amanuSyagrahaNamiha vyartham / apavAdena vunA tatra phagaNorbAdhenAmanuSya eva paryavasAnAt / aNgrahaNama pe vyarthameva, kacchAditvAdeva tatsiddheH / atrAha kAzikAkRt-nAyaM prasajyapratiSedhaH kiM tu paryudAsaH, tena manuSyabhinne prANinyeva phagvidhIyata iti, rAGkavaH kambata ityatra na phak / vizeSavihitena phakA aNo bAdhA mA bhUdityaNgrahaNaM ca kiyata iti / bhASye tu aprANinyapi SphakamaGgIkRtyedaM dvayapi pratyAkhyAtam / thupraagpaa| divyamiti / sUtraM 'diva ut' ityutvena nirdeza iti bhAvaH / apAcI dakSiNA dik / dvitIyo varNaH pakAro, na tu dantyoSThayaH, 'yadindra prAgapAgudak' ityAdau tathA darzanAditi sthitaM manoramAyAm / kecittu 'prAcyavAcIpratIcyastAH' ityamarakoze avAcIti dantyoSThayapAThaM kvAcitkaM puraskRtya sUtre'pi 'avAk' iti paThitvA avAcyamityudAharanti / 'prAgapAk' iti vede tu vyatyayena vakArasya pakAra iti tessaamaashyH| prAgAdayo'stAtyantA avyayAH, tadbhinnAstvanavyayAH, ubhayeSAmapIha grahaNamavizeSAt / kathaM tarhi 'saMskArAH prAktanA iva' iti / atrAhuH-kAlavAcinaH prAkzabdAyataM bAdhitva' paratvAt TyaTyalo bodhyAviti / vau~ vuk / varguriti / 'adarabhavazca' ityarthe suvAstvAditvAdaNi Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [386 tadviSayArthavAcikanthAzabdAd vuksyAt / 'yathA hi jAtaM himavatsu kAnthakam / 1324 avyayAttyap / (4-2-104) 'amehakkatasitrebhya eva' (vA 2776) 'zramAntikasahArthayoH' / amAtyaH / ihatyaH / katyaH / tatastyaH / tatratyaH / parigaNanaM kim-upariSTAdbhavaH aupariSTaH / 'avyayAnAM bhamAtre Tilopa.' (vA 4187) / anityo'yaM bahiSaSTilopavidhAnAt / teneha na-zrArAtIyaH / zAzvatIyaH / 'tyannedhuMva iti vaktavyam' (vA 2780) / nityH| 'niso gate' (vA 2781) / 1325 hrakhAttAdau taddhite / (8-3-101) hasvAdiNaH parasya sasya SaH syAttAdau taddhite / nirgato varNAzramebhyo niSTayazcaNDAlAdiH / 'araNyANNaH' (vA 2782) zrAraNyAH sumanasaH / 'dUrAdetyaH' (vA 2783) lup / tathA ca vargusamIpadezo varNaH, tasmin yA kanthA tadvAcakAt vukpratyaya iti yAvat / avyayAttyap / ameheti / amA, iha, ka, tasi, tra-ebhya eva avyayebhyaH tyappratyaya iti parigaNanavArtikamidam / amAtya iti / samIpe saha vA jAta ityrthH| aupariSTa iti / upariSTAdityavyayasya parigaNiteSvanantarbhAvAd na tyap / aNi aupariSTa iti rUpamityarthaH / kathamiha Tilopa ityata pAhaavyayAnAmiti / vArtikamidam / bhamAtra iti / kAtsnye mAtrazabdaH / kRtsnasya bhasyAvyayasya TerlopaH / 'nastaddhite' ityAdyupAdhirnApekSita ityarthaH / nanvevaM sati zrArAdityavyayAt chasya IyAdeze Tilope ArIya iti syAdityata Aha-anityo'yamiti / tyaneriti / ni ityavyayAt tyap syAd dhrave gamye ityarthaH / 'niyataM bhavaM nityam' iti bhASyam / niso gate iti / nis ityavyayAt tyab vaktavyo gate gamye ityarthaH / nis tya iti sthite sakArasya padAntatvAdAdezapratyayAvayavatvAbhAvAcca Satve aprApte / hvaattaado| iekorityata irAgrahaNamanuvartate / 'saheH sADaH saH' ityataH sa iti SaSThayantamanuvartate / 'apadAntasya mUrdhanyaH' ityataH 'mUrddhanyaH' iti ca, tadAha-hasvAdiNa iti / niSTaya iti / tyapi sasya Satve takArasya STutvena TaH / araNyAraNa iti / vaktavya iti zeSaH / AraNyAH sumanasa iti / 'striyaH sumanasaH puSpam' itymrH| araNye bhavA ityarthe Napratyaye TApi prAraNyA iti rUpam / aNi tu DIp syAditi bhAvaH / 'janapade lup' iti lup / amAtya iti| amAzabdaH samIpavAcI svarAdiH / amA samIpe bhava ityarthaH / hrsvaattaadii| pdaanttvaatsstvsyaapraaptaavymaarmbhH| zrAdigrahaNaM tu vyarthaM 'yasminvidhi-' ityeva siddheH / hrasvAtkim, gIstarAm / dhUstarAm / tAdau kim , sarpiHsAdbhavati / taddhite kim , sarpistarati / tiGantasya pratiSedho Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360] siddhaantkaumudii| [naddhiteSu zaiSikadUretyaH / 'uttarAdAha' (vA 2744 ) / zrauttarAhaH / 1326 aiSamohyaHzvaso'nyatarasyAm / (4-2-105) ebhyastyabbA / pakSe vayamANo ttydhylo| aiSamastyam , aiSamastanam / hyastyam , hyastanam / zvassyam, zvastanam / pakSe zauva. stikaM vakSyate / 1327 tIrarUpottarapadAdayau / (4-2-106) yathAsaMkhyena / kAkatIram / pAlvalatIram / zaivarUpyam / tIrarUpAntAd iti noktam / bahucapUrvAnmA bhUt / bAhurUpam / 1328 dikpUrvapadAdasaMjJAyAM dUrAdetya iti / vaktavya iti zeSaH / dUretya iti / dUrAdAgataH, dUra bhava iti vArthaH / dUrAdityavyayAd etyapratyaye 'avyayAnAM bhamAtre-' iti ttilopH| uttarAdAhajiti / vAcya iti zeSaH / auttarAha iti / uttarasmAdAgA uttarasmin bhava iti vArthaH / auttara iti tvasAdhu / aiSamohyaH / ebhya iti| aiSamas , hyas , zvas etebhya ityarthaH / vakSyamANAviti / 'sAyaJciraMprAjJeprage'vyayebhyaSTayaTayalI tuT ca' ityaneneti zeSaH / aiSamastyamiti / aiSamas ityavyayaM vartamAne saMvatsare vartate, tatra bhavamityarthaH / 'parutparAyaiSamo'bde pUrva pUrvatare yAMte / ' ityamaraH / aiSamastanamiti / TyaTyalau vA / TAvito, yvoranAdezaH, tasya tuTa , Ta it , ukAra uccAraNArthaH, TittvAdAdyavayavaH / hyastyaM-zastanamiti / hyas ityavyayaM gate'hni tatra bhavamityarthaH / zvastyam ,zvastanamiti / zvas ityvyymnaagte'hni| tatra bhavamityarthaH / 'hyo gate'nAgate'hni zvaH' ityamaraH / pakSa iti / 'zvasastuTa ca' iti Thani tasya ikAdeze tuDAgame 'dvArAdInAM ca' ityaijAgame zauvastikamityapi vakSyamANaM rUpamityarthaH / tIrarUpa / tIrottarapadAd rUpottarapadAcca krmaadyshcetyrthH| kAkatIramiti / kaikatIre bhavamityarthaH / pAlvalatIramite / palvalatIre bhavamityarthaH / zaivarUpyamiti / zivarUpe bhavamityarthaH / rUpyottara padeti kcitpaatthH| tathA sati jyapratyaye 'yasyeti ca' ityakAra lope dviyakAraM rUpam / bAhurUpamiti / 'vibhASA supo bahuca purastAttu' iti bahupUrvasya rUpAntatve'pi tahattarapadakatvAbhAvAna vya iti bhAvaH / dikpUrvapadAt / paJcamyarthe saptamI / asaMjJAbhUtAd divapUrvapadakAd vAcyaH / bhinyustarAm / dUretya iti / dUrAdAgata ityAdi rthaH / auttarAha iti / ihAyudAttatvaM striyAM TAp ca bodhyaH / yadA tu 'uttarAcca' ityAhipratyaye tato'Na kriyate 'ameha-' iti parigaNanena tyapo'bhAvAt tadA auttarAhazabdo'ntodAttaH, striyAM GIp ca vizeSaH / vakSyamANAviti / 'sAyaMciram-' ityAdinati zeSaH / vakSyata iti / 'zvasastuT ca' ityatra / dikpUrva / 'asaMjJAyAma' ityatra sautratvA 1 'kAkatIre' iti ka, Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 361 JaH / (4-2-107 ) zraNo'pavAdaH / paurvazAlaH / zrasaMjJAyAM kim-saMjJAbhUtAyAH prakRtermA bhUt / pUrveSukAmazamyAM bhavaH pUrveSukAmazamaH / 'prAcAM grAmanagarANAm' (sU 1400) ityuttarapadavRddhiH / 1326 madrebhyo'J / (4-2 - 108 ) 'dikpUrvapadAt' ityeva / 'dizo'madrANAm ' ( 1366 ) iti madraparyudAsAdAdivRddhiH / paurvamadraH / zraparamadraH / 1330 udIcyagrAmAcca bahvaco'ntodAttAt / (4-2-106 ) am syAt / zaivapuram / 1339 prasthottarapadapaladyAdikopadhAdaN / ( 4-2 - 110 ) mAhikiprasthaH / pAladaH / nainInakaH / 1332 kaNvAdibhyo gotre / ( 4-2 - 111 ) ebhyo gotrapratyayAJaH syAdityarthaH / paurvazAla iti / pUrvasyAM zAlAyAM bhava ityarthe ' taddhitArtha-' iti samAsAd JaH / madrebhyo'J / ityeveti / dikpUrvAd madrazabdAdanityarthaH / paryudAsAditi / uttarapadavRddheH paryudAse sati AdivRddhirityarthaH / bahuvacanAjjanapadavAcina eva grahaNam / paurvamadra iti / pUrveSu madreSu bhava ityarthaH / udIcyagrAmAcca / zaivapuramiti / uttaradeze zivapuraM nAma grAmavizeSaH / tatra bhavamityarthaH / samAsasyetyantodAttaH zivapura zabdaH / 'bahvacaH ' kim ? dhvajI ( GISanto) nAma uttaradeze graamvishessH| tatra bhavaH dhvAjaH / ' antodAttAt kim / zArkarIdhAnam / kRduttarapadaprakRtikhareNa litsvarasyaivAvasthAnAd madhyodAtto'yam / prasthottarapada / prasthottarapadAt paladyAdibhyaH kopadhAcca NityarthaH / paladiH zrAdiryeSAmiti vigrahaH / udIcyagrAmalakSaNasya paJo'pavAdaH / mAhikiprastha iti / mahikiprasthAna grAme bhava ityarthaH / pAlada iti / paladinAni grAme bhava ityarthaH / nailInaka tpaJcamyarthe saptamItyAzayenAha - saMjJAbhUtAyA iti / madrebhyo'J / bahuvacananirdezAjjanapadavAcI gRhyate, na tu bhadraparyAyaH / dizo'madrANAmiti / 'digvAcakAduttarapadasya janapadavAcino madrabhinnasyAcAmAdervRddhiH syAd Jiti Niti kiti ca taddhite' iti sUtrArthaH / paurvamadra iti / madvaikadeze madrazabdasya vRttau dikzabdena sAmAnAdhikaraNyAt 'taddhitArtha - ' iti samAsaH / udIcya | diggrahaNaM nivRttam / udIcyagrAmAtkim, mAthuraH / bahvacaH kim, dhvAjaH / pippalyAdiGISanto dhvajIzabdaH / antodAttAtkim, zArkarAdhAnam, zarkarAdhAnazabde dhAzabdAkAra udAttaH 1 kRduttarapadaprakRtisvareNa litsvarasyAvasthAnAt / zaivapuramiti / 'prasthapuravahAntAcca' iti vuJ na bhavati, 'vRddhAt' iti tatrAnuvRtteH / prasthottara / udIcyagrAmalakSaNasyAno'pavAdaH / pAlada iti / paladIti IkArAnta ityeke / nAnta ityanye / nalope 1 'dhvajI' iti ka, 2 ' dhvAjaH' iti ka. 3 'zArkarAdhAnam' iti ka. / Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu zaiSikantebhyo'N syAt / kaNvo grgaadiH| kAvyasya chAtrAH kaannvaaH| 1333 iJazca / (4-2-112) gotre ya iJ tadantAdaN syAt / dAtAH / gotre kim-sautaGgameridaM sautnggmiiym| gotramiha zAstrIyam , na tu laukikam / tenha na-pANinIyam / 1334 na yacaH prAcyabharateSu / (4-2-113) 'ijazva' (sU 1333 ) ityaNo'pavAdaH / prauSThIyAH / kAzIyAH / bharatAnAM prAcyale'pi pRthagupAdAnam anyatra prAcyagrahaNe bharatAnAmagrahaNasya liGgam / 1335 vRddhiryasyAcAmAdiiti / nilInakanAmni grAme bhava ityarthaH / karAvAdibhyo gotre / kArAvyasyeti / karAvasya gotrApatyaM kArAvyaH / gargAdiyaJ / kArAvyasya chAtrA ityartha anena chApavAdaH aN / 'yasyeti ca' ityakAralopaH, 'aApatyasya ca-' iti yakAralopaH, kAravA iti rUpam / iJazca / dAkSA iti / dakSasya gotrApatyaM dAkSiH / 'ata iJ / ' dAkSeH chAtrA iti vigrahaH / sautaGgameridamiti / sutaGgamasya nivAsaH sautaGgamiH / 'sutaGgamAdibhya iJ' / sautaGgameridamityarthe vRddhAt chaH, na tvaNa, ijho traarthktvaabhaavaat| gotramiha zAstrIyamiti / apatyAdhikArAdanyatra yadyapi le kikameva gotramiti siddhAntaH / tathApi iha sUtradvaye'pi zAstrIyameva gotraM gRhyate, 'yUni luk' iti sUtrabhASye tathoktatvAditi bhAvaH / pANinIyamiti / paNino getrApatyaM pANinaH / tasyApatyaM yuvA pANiniH / tasyedaM pANinIyam / vRddhAt chaH / arA tu na, pANinizabdasya yuvapratyayAntatvAditi bhAvaH / na dvayacaH / prAcyeSu bharateSu ca gotreSu vidyamAnAdiantAd yacaH aN na bhvtiityrthH| iJazcetyaNo'pavAdaH / pratiSedha ityarthaH / prauSTIyA iti / prauSThasya gotrApatyaM prauSThiH, tasya chAtrA ityarthaH / kAzIyA iti / kAzasya gotrApatyaM kAziH, tasya chAtrA ityarthaH / aNo niSedhe vRddhAt chH| sati yaNAdezAtsaMhitA tulyaiva / vAhIkazabdaH kopadho'pi paladya diSu paThyate paraM chaM bAdhitum / anyathA aNaM bAdhitvA paratvAccha eva syAtkopa prayukto'Na avRddha sAvakAza iti / yakRllomani bhavo yAkRllomaH / 'an' iti prakRtibhAvastu na, gaNe'sminnalopanipAtanAditi haradattAdayaH / sautaMgameriti / sutaMgamAdibhyazcAturarthika iJ / zAstrIyamiti / nanu 'apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotraM gRhyate' iti cet / atrAhuH-'pUrvasUtre gotragrahaNena pautraprati gotraM gRhyate, karavAdibhyo gotre yaH pratyayo vihitastadantebhyaH-' iti gotrapratyara nuvAdena tatrANvidhAnAt / kaNvAdayazca gargAdyantargatAH / 'gargAdibhyo yaj' i yatra tu 'gotre kujA. dibhyaH-' ityato gotra ityanuvartate, na tu zAstrIyagotrameva gRhyate / patyAdhikArasthatvAt tadeva hi 'iazca' iti sUtre'nuvartata iti / na dyacaH / apavAda iti / pratiSedha Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [363 stavRddham / (1-1-73) yasya samudAyasthAcA madhye prAdivRddhistadvRddhasaMjJaM syAt / 1336 tyadAdIni ca / (1-1-74) vRddhasaMjJAni syuH / 1337 vRddhAcchaH / (4-2-114) zAlIyaH / mAlIyaH / tadIyaH / 1338 eD prAcAM deze / (1-1-75) eG yasyAcAmAdistavRddhasaMjJaM vA syAdezAbhidhAne / eNIpacanIyaH / gonIyaH / bhojakaTIyaH / pakSe'Ni aiNI. pacanaH, gaunardaH, bhaujakaTaH / eG kim-zrAhicchastraH / kAnyakubjaH / 'vA nAmadheyasya vRddhasaMjJA vaktavyA' ( vA 576 ) / devadattaH, devadattIyaH / 1336 bhvtsstthkchsau| (4-2-115) vRddhAdbhavata etau staH / bhAvatkaH / jaztvam , bhavadIyaH / vRddhAd ityanuvRttaH zatrantAdaNeva / bhAvataH / 1340 kAzyAdibhyaSThaciThau / (4-2-116) ikAra uccAraNArthaH / kAzikI, kAzikA / liGgamiti / tena prauddAlakiH pitA, auddAlakAyanaH putra ityatra 'iJaH prAcAm' iti bharatebhyo luG na bhavati / vRddhiya'sya / acAmiti bahutvamanekatvopalakSaNam / tena zAlAzabdasyApi vRddhatvaM sidhyati / vyapadezivattvena jJAzabdasyApi vRddhatvam / tyadAdIni ca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-vRddhasaMjJAni syuriti / Aderaco vRddhasaMjJakatvAbhAvAdArambhaH / vRddhAcchaH / vRddhasaMjJakAt chaH syAd jAtAdiSvartheSu / aNo'pavAdaH / zAlIya iti / zAlAyAM jAta ityaadirrthH| evaM tadIyaH / eG prAcAM deza / dezavizeSanAmnazcedeGAdirava vRddhasaMjJaka iti niyamArthamidam / vA nAmadheyasyeti / rUDhazabdatvamiha nAmatvam , na tvAdhunikasaMketitatvameva, tena ghaTIyamityAdi siddham / bhavataSThakchasau / bhAvaka iti| 'isusuktAntAtkaH' / nanu bhavacchabdAcchasya IyAdeze sati bhatvena padatvasya bAdhAtkathaM jaztvamityata Aha-jaztvamiti / 'siti ca' iti padatvena bhatvasya bAdhAditi bhAvaH / nanu bhAvata iti kathamarapratyayaH, 'tyadAdIni ca' iti bhavacchabdasya vRddhatayA chasyaiva yuktatvAdityata Aha-vRddhAdityanuvRtteH zatrantAdaNeveti / tyadAdiSu 'bhAteDavatuH' iti Davatvantasyeva pAThAditi bhAvaH / kaashyaadibhysstthmitthau| ThaJ biTha iti pratyayau staH / miThapratyaye ji iti samudAyasya 'zrAdirbiTuDavaH' iti itsaMjJAyAM prayojanAbhAvAd akAra eva it , tasya jitsvaraH prayojanam / ThaJa eva vidhau tu GIp syAt , TAb na syAt / nanvevaM sati iThapratyaye Thasya ikAdezo na syAt / ityarthaH / bharatAnAmagrahaNasyeti / tena 'iJaH prAcAm' iti bharatebhyo yuvapratyayasya luG na bhavati / auddAlakiH pitA, auddAlakAyanaH putraH, iti 'Adigopuccha-' iti sUtre kaiyaTa bhavataH / chAdiraya pratyayo na tu zAdiH / padasaMjJArtha sitkaraNA Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu zaiSikabaidikI, baidikA / 'zrApadAdipUrvapadAt kAlAntAt' (ga sU 74) / ApadAdirAkRtigaNaH / ApatkAlikI, ApatkAlikA / 1341 bAhIkagrAmebhyazca / (4-2-197) bAhIkagrAmavAcibhyo vRddhabhyaSThaThiI sta / chasyApavAdaH / kAstIraM nAma bAhIkagrAmaH / kAstIrikI, kAstIrikA / 1342 vibhASozInareSu / (4-2-118) eSu ye grAmAstadvAcibhyo vRddhabhaSThabjiThau vA staH / saudarzanikI, saudarzanikA, saudrshniiyaa| 1343 ordeze ThaJ / (4-2-116) uvarNAntAddezavAcinaSThaJ / niSAdaka': / naiSAdakarSakaH / 'ke'NaH' (sU834) iti hasvaH / 'deze kim-paTozchAtrAH pATavAH / jiThaM vyAvartayituM ThagrahaNam / vRddhAcchaM paratvAdayaM baadhte| daakssikrssukH|1344 vRddhAtprAcAm / (4-2-120) prAgdezavAcino vRddhAdeveti niyamArtha sUtram / zrADhaka mbukaH / zAkajambukaH / neha-mallavAstu, mAllavAstavaH / 1345 dhanvayopadhAd vuJ / aGgAtparatvAbhAvAdityata Aha-ikAra uccAraNArtha iti / kAzikIti / kAzyAM jAtAdirityarthaH / ThaantAd GIp / kAziketi / jiThapratyaye ikAdaze ttaa| baidikI, baidiketi / bedirdezavizeSaH / ApadAdipUrvapadAkAlAntA deti / gnnsuutrm| ThajhiThAvityeva / ApadAdiriti / Apad Adiyasyeti vigrahaH / ApatkAlikI, ApatkAliketi / ThaJi DIp , giThe TAp / vAhIkagrAme bhyazca / bAhIkAkhyAH kecid grAmAH, tadvizeSavAcibhya ityarthaH / tadAha-bAhokagrAmavAcibhya iti / vibhASozInareSu / pUrvasUtre samastanirdeze'pi 'grAmebhyaH' ityanuvartate, ekadeze svaritatvapratijJAnAt , tadAha-eSu ye grAmA iti / zInareSu ye grAmAstadvizeSavAcibhya ityarthaH / saudarzano nAma uzInaradeze kazcid grAma / saudarzanIyA iti / ThaJjiThayorabhAve vRddhAcchaH / ordeze ThaJ / niSAdakaDUriti / kazcid grAma iti zeSaH / naiSAdakarSaka iti / ugantAtparatvAt vAdezaH / vRddhAtprAcAm / 'yodeze ThaJ' ityanuvartate / prAcAmiti dezavizeSaNama , natu vikalpArtham , vyAkhyAnAt / pUrveNa siddhe niyamArthamidam / tadAha-prAgdezetyAdinA / ADhakajambuka iti / ADhakajambUrnAma kazcid grAmaH / tatra bhava i yarthaH / ugantAtparaparatvAt Thasya kaH / 'ke'NaH' iti hrasvaH / evaM zAkajambukaH / mallavAstviti / dityAzayenAha-jaztvamiti / kaashyaadibhyH| ikAra saccAraNArtha iti / ubhayatra akAra evAnubandhaH, tasya vyatyAsapAThastu strIpratyaye vizeSArtha iti bhAvaH / ApadAdIti / gaNasUtramidam / vRddhAdeveti / 'vRddhAcetprA vAmeva' iti viparItaniyamastu na bhavati, aprAgdezavAcino vRddhasya uvarNAntasyAbhAvAt / dhnvyopdhaat| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [365 (4-2-121) dhanvavizeSavAcino yakAropadhAzca dezavAcino vRdvAd vun syAt / airAvataM dhanva, airAvatakaH / sAGkAzyakAmpilpazabdau vunchaNAdi-(sU 1262) sUtreNa eyAntau / sAkAzyakaH / kAmpilyakaH / 1346 prsthpurvhaantaacc| (4-2-122) etadantAd vRddhAddezavAcino vulsyAt / chasyApavAdaH / mAlAprasthakaH / nAndIpurakaH / pailubhkH| purAntagrahaNamaprAgartham / prAgdeze tUttaraNa siddham / 1347 ropadhetoH prAcAm / (4-2-123) ropadhAdIkArAntAca prAgdezavAcino vRddhAd vubsyAt / pATaliputrakaH / ItaH, kAkandakaH / 1348 janapadatadavadhyozca / (4-2-124) janapadavAcinastadavadhivAcinazca vRddhAd vunsyAt / zrAdarzakaH / traigartakaH / 1346 avRddhAdapi bahuvacanakazcit prAcyo grAma iti zeSaH / dhanvayopadhAda vujh / airAvataM dhanveti / airAvatAkhyaM dhanvetyarthaH / dhanva marupradezaH / 'samAnau marudhanvAnau' itymrH| ASTakaM nAma dhanva iti bhASyAnnapuMsakatvamapi / airAvataka iti / airAvatAkhye marupradeze bhava ityarthaH / vuJ, akAdezaH / sAGkAzyakaH / kAmpilyaka iti / sAGkAzye kAmpilye ca bhava ityarthaH / prasthapuravahAntAcca / etadantAditi / prastha, pura, vaha etadantAdityarthaH / nanu purAntagrahaNaM vyartham , nAndIpuraka ityatra 'ropadhetoH prAcAm' ityuttarasUtreNa siddhatvAdityata Aha-purAnteti / ropadhetoH prAcAm / ropadhazca, Icca tayoriti dvandvaH / SaSThI paJcamyarthe / prAcAmiti dezavizeSaNam / tadAha-ropadhAdityAdinA / Ita iti / udAhiyata iti shessH| kAkanda iti / kAkandI nAma dezaH, tatra bhava ityarthaH / janapadatadavadhyozca / Adarzaka iti| Adarzo gAma jnpdH| tatra bhava ityarthaH / trigarto nAma janapadavizeSasyAvadhiH / janapadatvena siddhAvapi trigatazabde paramapi garvottarapadAcchaM bAdhitumiha tadavadhigrahaNam / tadAha-traigartaka iti / avRddhAdapi bahuvacanadhanveti na svarUpaparyAyayorgrahaNama , vRddhatvAsambhavAdityAzayenAha-dhanvavizeSeti / airAvataM dhanveti / yadyapi 'samAnau marudhanvAnau' ityamareNa puMstvamuktam , tathApi 'zrASTakaM nAma dhanva' iti bhASye hrasvapAThAnnapuMsako'pi dhanvazabdo'styeveti bodhyam / uttareNeti / ropadhatvAditi bhAvaH / janapada / sa cAsau avadhizceti karmadhArayAjanapadarUpa evAvadhirlabhyate / na ca janapadatvAdeva siddhe avadhigrahaNaM vyartham , 'vujheva yathA syAnnAnyat' ityetadartha tasyAvazyakatvAt / ata eva janapadAvadhivAcinatrigartazabdAd 'gartottarapadAt-' iti cho na bhavati, kiMtu 'avRddhAdapi bahuvacanaviSayAt' ityuttarasUtreNa vujheva bhavatItyAzayenodAharati--traigartaka iti / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu zaiSikaviSayAt / (4-2-125) avRddhAd vRddhAca janapadatadavadhivAcino bahuvacanaviSayAtprAtipadikA bubsyAt / avRddhAdaNo vRddhAcchasyApavAdaH / zravRddhAjanapadAt , prAGgakaH / zravRddhAjanapadAvadheH, AjamIDhakaH / vRddhAjanapadAt, dArvakaH vRddhAjanapadAvadheH, kAlaarakaH / 'viSaya' grahaNaM kim-ekazeSeNa bahutve mA bhUt-vartanI ca vartanI ca vartanI ca vartanyaH, tAsu bhavo vArtanaH / 1350 kacchAgnivaktravartottarapadAt / (4-2-126 ) dezavAcino vRddhAdavRddhAzca vujsyAt / dArukacchakaH / kANDAgnakaH / saindhuvaktrakaH / bAhuvartakaH / 1351 dhUmAdibhyazca / (4-2-127) dezavAcibhyo vuJ / dhaumakaH / tairthakaH / 1352 ngraatkutsnpraaviinnyyoH| (4-2-128) nagarazabdAd vulsyAtkutsane prAvINye ca gamye / nAgarakazcauraH zilpI vA / 'kutsana' iti kim-nAgarA brAhmaNAH / 1353 araNyAnmanuSye / (4-2-126 ) vuJ / 'araNyAeNaH' (vA 2782) ityasyApavAdaH / 'pathyadhyAyanyAyavihAramanuSyahastidhviti vAcyam' ( vA 2816) zrAraNyakaH panthAH adhyAyo nyAyo vihAro manuSyo hastI vA / 'vA gomayaSu' (vA 2820) / zrAraNyakA prAraNyA vA gomayAH / viSayAt / avRddhAjanapadAditi / udAhriyata iti zeSaH / AjamIDhakaiti / ajamIDheSu bhava ityarthaH / ajamIDhAkhyo janapadaH kasyacijanapadasyAvadhiH / vRddhAjanapadAditi / udAhriyata iti zeSaH / dArvaka iti / dArvA iti bahuvacanAnto janapadavizeSe vartate / tatra bhava ityarthaH / kAlAraka iti / kalAreSu bhava ityarthaH / kacchAgni / kaccha, agni, vaktra, varta etaduttarapadAdityarthaH / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-dezavAcina iti / chANorapvAdaH / dArukacchaka iti / dArukacche bhava ityarthaH / kANDAgnaka iti / kANDAgnau bhava ityarthaH / akAdeza 'yasyeti ca' iti ikaarlopH| saindhuvaktraka iti / sindhuvaktre bhava ityarthaH / bAhuvartaka iti / bahuvarte bhava ityarthaH / dhUmAdibhyazca / dezavAcibhyo vujhiti zeSapUraNam / nagarAtkutsana / nAgarA brAhmaNA iti / kaThyAdiSu mAhiSmatIsAhacaryeNa saMjJAbhUtasyaiva nagarazabdasya grahaNam to na DhakaJ / 'prAcI prAmanagarANAm' iti sUtrabhASye nAgarA ityudAharaNAt / araNyAnmanuSye / AraNyaka iti / panthAH adhyAyo nyAyo vihAro manuSyo hastI vA / vA 'janapadatadavadhyoH' iti sUtre janapadAvadhivAcina udAharaNaM tu 'zyAmAyanakaH' ityAdi bodhyam / nAgarA brAhmaNA iti / kala yAdiSu mAhiSmatIti saMjJAzabdasAhacaryAtsaMjJAbhUtanagarazabdasyaiva DhakanA nAgareyaka iti bhAvyamiti bhAvaH / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaNaram 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [367 1354 vibhASA kuruyugandharAbhyAm / (4-2-130) vuny| kauravakaH, kauravaH / yaugandharakaH, yaugandharaH / 1355 madravRjyoH kan / (4-2-131) janapadavumo'pavAdaH / madreSu jAto madrakaH / vRjikaH / 1356 kopadhAdaN / (4-2-132) mAhiSikaH / 1357 kacchAdibhyazca / (4-2-133) dezavAcibhyo'N / vujAderapavAdaH / kAnchaH / saindhavaH / 1358 manuSyatatsthayorbuJ / (4-2-134) kacchAdhaNo'pavAdaH / kacche jAtAdiH kAcchako manuSyaH / kAcchakaM hasitam / 'manuSya' iti kim-kAccho gauH / 1356 apadAtau sAlvAt / (4-2-135) sAlvazabdasya kacchAditvAd vuni siddhe niyamArthamidam , apadAtAveveti / sAlvako brAhmaNaH / 'prapadAtau' kim-sAlvaH padAtivrajati / 1360 goyavAgyozca / (4-2-136) sAlvAd vun / kacchAdhaNo'pavAdaH / sAlvako gauH / sAlvikA yavAgUH / sAlvamanyat / 1361 gottrpdaacchH|(4-2-137) deze / aNo'pavAdaH / vRkagIyam / uttarapadagrahaNaM bahupUrvanirAsArtham / 1362 gahAdibhyazca / (4-2-138) gomayeSviti / vArtikamidam / vibhASA kuru / kuruyugandharau janapadau / avRddhAbhyAmapi tAbhyAm 'avRddhAdapi-' iti nityaM prApte vikalpaH madravRjyoH kan / madro vRjizva janapadavizeSaH / janapadavuno'pavAdaH / kopadhAdaN / mAhiSika iti / mahiSiko nAma janapadaH, tatra bhava ityarthaH / prasthottarapada-' ityAdinA siddhe janapadavuJbAdhanArthamidam / kacchAdibhyazca / kAncha iti / atra vuo'pavAdo'N / saindhava iti / ordeze Tho'pavAdaH / manuSyatatsthayorbu / kacchAdibhya ityanuvartate / tadAha-kacchAdIti / apadAtau sAlvAt / niyamArthamiti / sAlvAcedapadAtAveveti niyamArthamityarthaH / goyavAgvozca / jAtatvAdinA vivakSitayorityarthaH / grtottrpdaacchH| deza iti / zeSapUraNam / dezavAcina iti yAvat / vRkagIyamiti / vRkagarto nAma dezaH / tatra bhava ityarthaH / nanu gartAccha ityetAvataiva kevalagartazabdasya vibhASA kuru / kuruzabdaH kacchAdiSu paThyate, tatsAmarthyAtpakSe'Na siddha iti parizeSAdvibhASAgrahaNaM yugandharAthemeva / 'avRddhAdapi-' iti nityaprApto vuanena vikalpyate / manuSyatatsthayostu paratvAnnitya eva vuJ / kauravako manuSyaH / kauravakamasya hasitam / etadarthamevAsya kacchAdau pAThaH / anyathA anayaiva vibhASayA vuaNoH siddhau kiM teneti bhAvaH / saindhava iti / 'ordeze-' iti ThaJ prAptaH / vujhi siddhe iti / 'manuSyatatsthayoH-' ityanena / gahAdibhyazca / ebhyo dezavAcibhyazchaH Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu zaiSikachaH syAt / gahIyaH / 'mukhapArzvatasorlopazca' ( ga sU 78 ) / mukhatIyam / pArzvatIyam / avyayAnAM bhamAtre TilopasyAnityatAM jJApayitumidam / 'kugjanasya parasya ca' (ga sU 89 ) / janakIyam / parakIyam / 'devasya ca' (ga sU 60) / devakIyam / 'svasya ca svakIyam / 'veNukAdibhyazchaNvAcyaH' (ga sU 11) / vaiNukIyam / vaitrakIyam / zrauttarapadakIyam / 1363 prAcAM kaTAdeH / (4-2-136) prAgdezavAcinaH kaTAdezchaH syAt / aNo'pavAdaH / kaTanagarIyam / kaTaghoSIyam / kaTapalvalIyam / 1364 rAjJaH ka c| (4-2-140) vRddhatvAcche siddha tatsaMniyogena kAdezamAnaM vidhIyate, rAjakIyam / 1365 vRddhAdakekAntakhopadhAt / (4-2-141) 'aka' 'ika' etadantAdezavAcitvAbhAvAd 'garvottarapadAt' iti siddhe uttarapadagrahaNaM vyarthamityata AhauttarapadagrahaNamiti / gahAdibhyazca / gahIya iti gaho dezavizeSaH / mukhapArveti / gahAdigaNasUtram / mukhapArvati luptaSaSTIkaM param / tasantayoretayorantyasya lopazca / cAcchaH / asaMbhavAdana janapadasyeti na sambadhya / / kugjnsyeti| gaNasUtramidam / janazabdasya parazabdasya ca kugAgamaH syAt , pAcchaH / AtrApi deza iti na sambadhyate / devasya ca / idamapi gaNasUtram / cAtkuk chazca / 'devAdyAau' ityasyApavAdaH / devAnugraha iti bhASyaprayogAddevamityapi sAdhu / svakIyamiti / gahAditvAcchaH kukca / svazabdo'pi gahAdiH, AgamazAstrA netyatvAt svIyam / prAcAM kttaadeH| kaTanagarIyamiti / kaTanagaro nAma prAvyo deshH| rAjJaH ka ca / rAjanzabdAt chaH syAt , kakArazcAntAdezaH / suddhAdakekAntakho. syAt / pUrvapakSAdizabdebhyastu dezavAcitvAbhAve'pi pAThasAmarthyAcchaH / mukhapArzvatasoriti / gaNasUtramidam / saptamyantAbhyAmAbhyAmAdyAditvAttasiH / mukhatIyamiti / mukhe jAtamityAdyarthe tasantAcchaH / 'alo'ntyasya' iti tasaH sakArasya lope 'yasyeti ca' ityakAralopaH / kugjanasyeti / idamapi gaNasUtram / svkiiymiti| svArthikakannantAtsvazabdAdgahAderAkRtigaNatvAcchaH, dezavAcitvA bhAve'pi pUrvapakSAdivadvodhyaH / ataeva lubyogAprakhyAnAditi sUtre 'na hi khaka yasyaiva pratyAkhyAnam' iti nyAsakAroktiH saMgacchate / kevalAtsvazabdAdaNeva / sauvam / etacca 'dvArAdInAM ca' ityatra Akare udAhRtam / khIyabhityatra tu 'prAkkrItAcchaH' / antarazabdAttu gahAditvAcche tadantena nazabdasya samAse svArthe kani ca 'nAntarIyakam' iti bhavati / 1 svArthikakannantAtsvazabdAd gahAderAkRtigaNatvAcchaH-iti manoramAtattvabodhinyau / gahAdau tu 'svasya ca' iti nopalabhyate / Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniisNhitaa| [366 skhopadhAzca vRddhAdezavAcinaH chaH syAt / brAhmaNako nAma janapadaH, yatra brAhmaNA zrAyudhajIvinaH, tatra jAto braahmnnkiiyH| zAlmalikIyaH / ayomukhIyaH / 1366 kanthApaladanagaragrAmahadottarapadAt / (4-2-142) kanthAdipaJcakottarapadAdezavAcino vRddhAcchaH syAt / umJiThAderapavAdaH / dAkSikanthIyam / dAkSipaladIyam / dAkSinagarIyam / dAkSimAmIyam / dAtihadIyam / 1367 parvatAJca / (4-2-143) parvatIyaH / 1368 vibhASAumanuSye / (4-2-144) manuSyabhine'rthe parvatAccho vA syAt / pakSe'Na / parvatIyAni, pArvatAni vA phalAni / amanuSye kim-parvatIyo manuSyaH / 1366 kRkaNaparNAdbhAradvAje / (4-2-145) bhAradvAjadezavAcibhyAmAbhyAM chaH / kRkaNIyam / parNIyam / bhAradvAje kim-kArkaNam / pArNam / 1370 yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJ ca / (4-3-1) cAcchaH / pakSe'N / padhAt / brAhmaNakIya iti / kopadhANo'pavAdaH chaH / zAlmalikIya iti / zAlmaliko nAma dezaH / tatra bhava ityarthaH / ikAntodAharaNamidam / kopdhaannpvaadH| ayomukhIya iti / 'bAhIkamAmebhyazca' iti ThaThiyorapavAdaH chaH / kanthApalada / ThaThiAderapavAda iti| nagarAnte 'ropadhetoH-' iti vuo'pavAdaH / itaratra 'bAhIkagrAmebhyazca' iti ThaThiyorapavAda iti vivekaH / parvatAcca / ityAdi spaSTaMm / yuSmadasmadoranyatarasyAM khaJ ca / yuSmadasmacchabdayoriha zabda. svarUpaparatvAt 'tyadAdIni sarvairnityam' ityekazeSo na bhavati / paJcamyarthe SaSThI / yuSmacchabdAdasmacchabdAcca jAtAdyartheSu khaJ syaadityrthH| cAcchaH / gartottarapadAdityadhikRtaH chaH cakAreNa samuccIyata ityarthaH / pakSe'Niti / anyatarasyAMgrahaNAditi avinAbhUtamityarthaH / vRddhAdake / brAhmaNakIya iti / 'kopadhAdaN' ityaNa prAptaH / AyomukhIya iti / vAhIkagrAmalakSaNau ThaniThAviha prAptau / unyjitthaaderiti| zrAdizabdena 'ropadhetoH-' ityAdinA prAptasya vunaH / parvatIya iti / 'tatra janyaM ragho?raM pArvatIyairgaNairabhUt' ityatra tu 'parvatIyasya rAjJa ime' ityarthe chAntAdaN / kRkaNa / bhAradvAjazabdo'tra dezavacanaH, sa ca na pratyayArthaH, kiM tu prakRtivizeSaNamityAha-bhAdvAjadezetyAdinA / yussmdsmdoH| 'tyadAdIni ca' iti vRddhatvAnitye cha prApte khatraNorapi vidhAnArthamidam / pakSe aNiti / anyatarasyAMgrahaNA 1 iha mUle TIkAyAM ca 'iti caturthasya dvitIyaH pAdaH' ityAdyadhikaM dRzyate ka, kha. pustakayoH, paraM prathamapAdAnte tathA lekhAdarzanAnmUlapustakAntareSvadarzanAca so'tropekssitH| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu zaiSika yuvayoH yuSmAkaM vA zrayaM yuSmadIyaH / zrasmadIyaH / 1371 tasminnaNi ca yuSmAkAsmAkau / ( 4-3 - 2) yuSmadasmadoretAvAdezau staH, khamyaNi ca / yauSmAkINaH / zrasmAkInaH / yauSmAkaH / zrAsmAkaH / 1372 tavakamamakAvekavacane / (4-3-3 ) ekArthavAcino yuSmadasmadostavakamamakau staH khanyaNi ca / tAvakInaH, tAvakaH / mAmakInaH, mAmakaH / che tu / 1373 pratyayottarapadayozca / ( 7-2-68 ) maparyantayorekArthayostvamau staH pratyaye bhAvaH / atra 'yuSmadasmado:' iti yogo vibhajyate / zrabhyAM cho bhavatItyarthaH / 'khaJ ca' iti yogAntaram / zrabhyAM khaJ ca bhavatItyarthaH 'anyatarasyAm' iti yogAntaram / AbhyAM chakhanau vA staH, pakSe'NityarthaH / ato na yathAsaMkhyamiti bhASye spaSTam / yuSmadIya iti / dvivacanAntAdbahuvacanAnnAcca chaH / IyAdezaH / bluki yuvAdezasya nivRttiH, tasya vibhaktau pare vidhAnAt / prakRtyarthaikatve vibhakteluptatve'pi tvAdazo vakSyate / zrasmadIya iti / zrAvayorasmAkaM vA zrayamityarthaH / atha khatri aNi ca vizeSamAha -- tasminnANi ca / pUrvasUtre nirdiSTaH khaJ tacchabdena parAmRzyate / tadAha - khaJi aNi ceti / atra sthAninorA dezayozca yathAsaMkhyam, na tu paranimittayoH, 'tasminnaNi' iti vyastanirdezAt / pauSmAkINa iti / yuvayoryuSmAkaM vA zrayamiti vigrahaH / khaJ, InAdezaH, yuSmAkAdezaH, AdivRddhiH, tvam / AsmAkIna iti / AvayorasmAkaM vA yamiti vigrahaH / aNi udAharati , kaH, smA iti / tavakamamakau / 'ekavacana' iti yuSmadasmadoH prakRtyorvizeSaNam / ekasya vacanam uktiH ekavacanam / ekasyo kau vyApriyamANayoriti labhyate / tadAha--ekArthavAcinoriti / che tviti / ekArthavRttayorvizeSo diti bhAvaH / tathA caite trayaH pratyayA iti vaiSamyAdyathAsaMkhyaM na bhavantIti kecit / manoramAyAM tu yathAsaMkhyanivAraNAya yogavibhAgaH kRtaH, tathA hi 'yuSmadasmadoranyatarasyAm / zrAbhyAM cho vA syAt / ' tyadAdIni ca' iti vRddhatvAnnitye che prApte vikalpo'yam / tataH 'khaJca' / evamuttarasUtre'pi yogavibhAgo yodhyaH / tena AdezayoH khaJarAbhyAM yathAsaMkhyaM netyAdi / yuvayorityAdi / ekavacane tavakamamakAdezavidhAnAdekavacanAntena vigrahotra na kRtaH / tasminnaNi ca / tasminniti sAkSAdvihitaH kham nirdizyate, na tu cAnukRSTa / nimittayo dizau prati yathAsaMkhyaM tu na bhavati 'khaJaNoH -' iti vaktavye pRthagvibhaklinirdezasAmarthyAt / sthAnyAdezayostu iSyata eva tat / tavaka / iha pUrvavadeva nimittayoH khaJaNorAdezau prati yathAsaMkhyaM na bhavati, kiMtu sthAnyAdezayorevetyAzayenodAharati - tAvakInaH / mAmakIna Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [401 uttarapade ca / tvadIyaH / madIyaH / uttarapade tu svatputraH, matputraH / 1374 ardhAdyat / (4-3-4) ardhyaH / 1375 parAvarAdhamottamapUrvAzca / (4-3-5) parAya'm / avarAya'm / adhamAya'm / uttamAya'm / 1376 dikpUrvapadAdaThazca / (4-3-6) cAdyat / paurvAdhikam, pUrvAya'm / 1377 grAmajanapadaikadezAdau / (4-3-7) grAmaikadezavAcino janapadaikadezavAcinazca dikpUrvapadAdardhAntAdaTho staH / ime asmAkaM grAmasya janapadasya vA paurvArdhAH, paurvAdhikAH / grAmasya pUrvasminnardhe bhavA iti taddhitArthe samAsaH / ThagrahaNaM spaSTArtham / pratyukne yato'pyanukarSaH sambhAvyeta / 1378 madhyAnmaH / (4-3-8) mdhymH| 1376 a sAMpratike / (4-3-6) madhyazabdAdakArapratyayaH syAtsAMpratike'rthe / utkarSApakarSahIno madhyo vaiyAkaraNaH / vakSyata iti zeSaH / pratyayottarapadayozca / sAptamikamidam / tvamAvekavacane ityanuvartate / 'yuSmadasmadoranAdeze' ityato yuSmadasmadorityanuvartate / maparyanta. syetyadhikRtam , tadAha-maparyantayorityAdi / tvdiiyH| madIya iti|che subluki tavamamayonivRttI maparyantayoH tvaditi maditi ca Adezau / vibhaktiparakatvAbhAvAnna zeSe lopH| uttarapade tu pare tvatputro matputra ityudAharaNam / ardhAdyat / ardhya iti / ardhe jAtAdirityarthaH / 'sapUrvapadAThThaJ vAcyaH' iti vArtikaM bhASye sthitm| bAleyArdhikaH / parAvara / ardhAdyaditi zeSaH / avarazabdo dantoSThayavakAramadhyaH / dikpUrvapadAda ThaJ ca / ardhAdityeva parAvarapUrvArdhazabdAtpUrvasUtreNa yadeva, viziSya vihitatvAt / grAmajanapada / nanu aJ cetyetAvataiva cakArAt Tho'nukarSasiddheH ThagrahaNaM vyarthamityata Aha-ThagrahaNamiti / nanu aJ cetyukte'pi cakArATTho'nukarSaH spaSTa evetyata Aha-aJ cetyukta ityAdi / mdhyaanmH| spaSTam / asAMpratike / a iti luptaprathamAkam / madhyAdityanuvartate / tadAha-madhyazabdAdityAdi / saMpratItyavyayam iti / parAvarA / 'parAvarAdhamottamebhyaH' ityeva vaktavye pUrvagrahaNaM pUrvavipratiSedha. sUcanArtham / tena dikzabdayoH parAvarayorardhazabdena samAse uttarasUtreNa prAptAvapi Thavyatau bAdhitvA yadeva bhavati / dik / pUrvapadagrahaNaM svarUpavidhinirAsArthamityAhuH / asAMpratike / sampratItyavyayaM nyAyye vartate 'anAptazcatUrAtro'tiriktaH SaDrAtraH sa vA eSa samprati yajJo yatpaJcarAtraH' ityatra tathA darzanAt / na nyUno nAtiriktaH sama ityarthaH / idAnImityarthe tu prasiddhameva / 'etahiM saMpratIdAnIm' ityamarAt / tataH prajJAditvAtsvArthe'Na, vinayAditvAtsvArthe Thagapi / tena sAMprataM sAMpratikamiti pryaayau| LETTERYTHRE Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402] siddhaantkaumudii| taddhiteSu zaiSikamadhyaM dAru / nAtihasvaM nAtidIrghamityarthaH / 1380 dvIpAdanusamudraM yaJ / (4-3-10) samudrasya samIpe yo dvIpastadviSayAd dvIpazabdAdyaJ syAt / dvaipyam , dvaipyaa| 1381 kAlATThaJ / (4-3-11) kAlavAcibhyaSThaJ syAt / mAsikam / sAMvatsarikam / sAyaMprAtikaH / paunaHpunikaH / kathaM tarhi 'zArvarasya utkarSApakarSahInatvAtmakasAmye vartate, taittirIye 'anAptazcatUrAtro'tiriktaH SaDAtro'thavA eSa saMprati yajJo yatpaJcarAtraH' ityatra tathA darzanAt / paJcarAtro na nyUno nApyatiriktaH, sama ityrthH| saMpratizabdAt svArthe vinayAditvAni sAMpratikam / prajJAditvAt svArthe aNi tu sAMpratamityapi bhavati / 'etarhi saMprati' iti ko zAdidAnImityarthe 'pi / prakRte tu sAmyaM vivakSitam / dvIpAdanu / anusamudramiti sAmIpye avyayIbhAvaH / anusamudramiti saptamyantam , vidyamAnAdityadhyAhAyem, tadAha--samudrasya samIpa iti / dvaipyeti / 'yajazca' iti GIp tu na, anapatyAdhikArasthAd neti tnnissedhaat| kAlATa ThaJ / 'kAlazabdasyaiva na grahaNam , kintu kAlazabdasya kAlavizeSavAcakAnAM ca grahaNam' iti tadasya parimANam' 'saMkhyAyAH-' iti sUtrabhASye spaSTam / tadAha-kAlavAcibhya iti sAyaMprAtikaH paunaHpunika iti / utkarSetyAdi / nyAyye vidyamAna eva saMpratizabdo'tra gRhyata iti bhAvaH / dvIpAdanu / samudraM samayA anusamudram / 'anuryatsamayA' ityavyayIbhAvaH / saptamyantaM cedam / vidyamAnakriyAdvArA dvIpavizeSaNamityAzayenAha-samudrasamIpe yo dvIpa iti| kacchAdyaNo manuSyabuJazcApavAdo'yam / anusamudraM kim , dvaipamanyat / kacchAdyaN / dvaipako manuSyaH, 'manuSyatatsthayoH-' iti vuJ / dvaipyeti 'yatrazca' iti kInna bhavati / 'apatyAdhikArasthAdeva yatro DIp' iti prAgevoktatvAt / kAlATuJ / svarUpasyaiva na grahaNaM saMdhivalAdisUtreNa saMdhivelAtrayodazIcaturdazInabhRtibhyo'vRddhebhyo'pi ThabAdhanArthamaNivadhAnAt / kiMtu sarveSAmapi kAlavAcinAM grahaNamityAzayenAhakAlavAcibhya iti / yattu svarUpasya paryAyANAM ca na grahaNamiti padamaJjaryAdiSu sthitam , tadasat 'kAlikaH sambandhaH, kAlikI vyAptiH' ityaadipryogaanaaptteH| na ca vizeSANAmeva grahaNe sandhivelAdisUtreNa sandhivelAdibhyo'rivadhAnaM jJApakamiti vAcyam , tasya svarUpamAtragrahaNanirAsakatvenApi sAphalyAt / gauNamukhyanyAyastviha nAzrIyate / tena kadambapuSpasAhacaryAtkadambapuSpaH kAlaH, vrIhipalAlasAhacaryAd vrIhipalAlaH kAlaH, tatra bhavaM kAdambapuSpikaM traihipalAlikamityAkaraH / atra hi pramANaM sandhivelAdisUtre anena kAlagrahaNena nakSatrANAM vizeSaNamevetyAhuH / na ca puSpAdizabdAnAM kAlo mukhya evArthaH, 'lubavizeSa' iti vyutpAdanAt / tathA ca kAlavizeSaNa Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [403 tamaso niSiddhaye' iti kaalidaasH| 'anuditauSasarAgA' iti bhAraviH / samAnakAlInaM prAkAlInamityAdi ca / * apabhraMzA evaite' iti prAmANikAH / 'tatra jAtaH' (sU 1363) iti yAvatkAlAdhikAraH / 1382 zrAddha shrdH| (4-3-12) ThaJ syAt / RtvaNo'pavAdaH / zAradikaM zrAddham / 1383 vibhASA rogAtapayoH / (4-3-13) zAdikaH zArado vA roga prAtapo vA / 'etayoH' kim-zAradaM ddhi|1384 nizApradoSAbhyAM ca (4-3-14) vA ThaJ syAt naizikam , naizam / prAdoSikam, prAdoSam / 1385 zvasastud ca / (4-3-15) zvaszabdAThThaJ vA syAt / tasya tuDAgamazca / 1386 dvArAdInAM ca / (7-3-4) dvAra, svara, svAdhyAya, vyalkaza, 'avyayAnAM bhamAtre-' iti TilopaH / 'sAyaMciram -' iti TyaTyalau tu na bhavataH, 'nastaddhite' iti sUtrabhASye tathA prayogadarzanAt / zArvarasyeti / zArvarikasyeti bhAvyamiti bhAvaH / anuditauSaseti / auSasiketi bhAvyamiti bhAvaH / samAneti / samAnakAlikaM prAkkAlikamiti bhAvyamityarthaH / prAmANikA iti / kecittu amukaH purataH pareyurityAdivad ete'pi zabdA avyutpannAH, pRSodarAdayo vA sAdhava ityAhuH / iti yAvaditi / vyAkhyAnAditi bhAvaH / zrAddhe zaradaH / ThaJ syAditi / zeSapUraNamidam / nanu 'kAlA' ityeva siddhe kimarthamidamityata Aha-RtvaNa iti / 'saMdhivelAtunakSatrebhyo'N' iti vakSyamANasyetyarthaH / zAradikamiti / zaradi Rtau bhavamityarthaH / zaracchabdasya saMvatsaravAcitve tu pUrveNaiva siddham / vibhASA rogAtapayoH / 'ThaJ' iti 'zarada' iti cAnuvartate / zAradaM dadhIti / RtvaNiti bhAvaH / nizApradoSAbhyAM c| vA ThaJ syAditi / zeSapUraNam / 'kAlA TThaJ' iti nityaM prApte vikalpo'yam / zvasastud ca / tasyeti / pratyayasyetyarthaH / muktArthe na pramANamiti vAcyam , puSyAdisamIpasthacandramasA yukta kAle puSyAdizabdAnAM gauNatvAt / 'lubavizeSe' iti zAstramapi gauNavRttitvAnvAkhyApakameveti dik / evaM sthite 'kAlavAcibhyaH' iti mUlasya 'kAlapratipAdakebhyaH' iti phalito'rthaH / zrAddhamiti / bhaktyA kriyamANaM pitryaM karmetyarthaH / 'prajJAzraddhArcAbhyo'NaH' iti matvarthIyena vyutpAditaH zraddhAvAnpuruSastu na gRhyate, anabhidhAnAt / zvasastud ca / vibhASetyanuvartanAdAha-ThaJ vA syAditi / 'aiSamo hyaH-' ityAdinA tyabapi 1 kvacit 'svAnAma' zabdapATho'pyatropalabhyate / kvacicca 'svAdhyAya' zabdasyApi pATho naasti| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu zaiSika > svasti, svar, sphyakRt svAdu, mRdu, zvas, zvan, sva eSAM na vRddhiraijAgamazca / zauvastikam / 1387 sandhivelAdyUtunakSatrebhyo'N / ( 4-3-16 ) sandhivelAdibhya Rtubhyo nakSatrebhyazca kAlavRttibhyo'N syAt / sandhivelAyAM bhavaM sAndhivelam / graiSmam / taiSam / sandhivelA, sandhyA, amAvasyA, trayodazI, caturdazI, paurNamAsI, pratipat / ' saMvatsarAtphalaparvaNoH' (ga sU 12 ) / sAMvatsaraM phalaM parva vA / sAMvatsarikamanyat / 1388 prAvRSa erAyaH (4-3-17) tuTi TakAra it / ukAra uccAraNArthaH / dvArAdInAM ca / 'na yvAbhyAm -' iti sUtraM 'padAntAbhyAm' itivarjamanuvartate, 'mRjervRddhiH' ityato 'vRddhiH' iti ca, tadAhaeSAM na vRddhiraijAgamazceti / dvArAdInAM nAdivRddhiH, kintu yakAravakArAbhyAM pUrvI aijAgamau sta ityarthaH / atra yakAravakArayorapadAntatvAd 'na yvAbhyAM padAntAbhyAm-' ityaprApte vacanamidam / zauvastikamiti / zvas ityavyayAd jAtAdyarthe ThaJa ikAdeze tuDAgame vakArAtpUrvamaijAgamena caukAraH / akArasya na vRddhiH / saMdhivelA / kAlavRttibhya iti / kAlATThaJ' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / ThaJo'pavAdaH / taiSamiti / tiSye bhavAdItyarthaH / 'tiSyapuSyayornakSatrANi -' iti yalopaH / tiSye jAta ityarthe ' zraviSThAphalgunI-' iti lugvakSyate / sandhivelAdigaNaM paThatisaMdhiveletyAdi / saMvatsarAtphalaparvagoriti / gaNasUtramidam / prAvRSa vikalpena vihitaH, AbhyAM mukke vyayyalAvapi sta eva / zauvastikamiti / nanvantaraGgatvAt tuTi Thasya pratyayAditvAbhAvAtkarmaTha ityatra Thaca ivekAdezo na syAt / na ca paratvAdikAdeze tasya tuDati vAcyam, AdezAtprAgevAntaraGgatvAtturaH pravRtteH / ikAdezasya tvAGgatvena bahiraGgatvAt / sUtrabhaGgena tuki hi kriyamANe tu 'isumuktAntAt -' iti kAdezaprasaGga iti cet / satyam, vuJchaNAdiSu Thacazcittvena 'ekAdezo'ntaranebhyo balavAn' iti jJApitatvAt / anyathA pratyayAdyudAttatve kRte ekAdezaH syAditi kiM Thacazcittvena / kRte tvikAdeze pratyayasvarabAdhanAya cittvaM prayujyata iti manoramAyAM sthitam / saMdhivelA / grahaNaM tu chabAdhanArtham / anyathA 'sandhivelAdibhyo yathAvihitaM pratyayAH syuH' ityukte paurNamAsIzabdAd 'vRddhAcchaH ' syAt / vacanaM tu ThaJo bAdhanAya syAditi bhAvaH / taiSamiti / tiSyAdbhavAdAvaN / jAtArthe tu 'zraviSThAphalgunI-' iti luk syAt / 'sUryatiSya -' ityatra 'tiSyapuSyayornakSatrANi - iti vacanAdyalopaH / prAvRSa erAyaH / RtvaNo'pavAdaH / pravarSatIti prAvRd, 'nahivRti - ' iti dIrghaH / tatra bhavaH / jAte tu ThavaM vakSyati / 'raSAbhyAm -' iti siddhe prakriyAlAghavArthaM gakAroccAraNamityAhuH kiMca prAvRSeNyamAcakSANaH prAvRSeNa Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [405 prAvRSeNyaH / 1386 varSAbhyaSThak (4-3-18) varSAsu sAdhu vArSikaM vAsaH / 'kAlArasAdhupuSpyatpacyamAneSu' (sU 1418) iti sAdhvarthe / 1360 sarvatrANa ca talopazca / (4-3-22) hemantAdaN syAttalopazca vedalokayoH / cakArAtpate RtvaNa / haimanam , haimantam / 1361 sAyaMciraMprAteprage'vyayebhyaSTyaTyalau eNyaH / RtvaNo'pavAdaH / prAvRSeNya iti / prAvRD varSartuH, tatra bhavAdityarthaH / jAte tu Thapa vakSyate / prakriyAlAghavArtha NakAroccAraNam / varSAbhyaSTak / tRtIyatoM varSAzabdo nityaM bahuvacanAntaH, 'apsumanaHsamAsikatAvarSANAM bahutvam' iti liGgAnuzAsanasUtrAt / 'striyAM prAvRT striyAM bhUmni varSAH' ityamaraH / varSAzabdAjAtAdyarthe ThagityarthaH / varSAsu sAdhviti / hitakArItyarthaH / nanu 'tatra sAdhuH' iti sAdhvadhikArasya zeSAdhikArabahirbhUtatvAtkathaM sAdhvarthe'yaM pratyaya ityata shraahkaalaaditi| sAdhvartha iti / sAdhvarthe'pi tthgityrthH| asya jAtAdyartheSu zaiSikeSvantarbhAvAditi bhaavH| sarvatrAeca / chandasItyanuvRttinivRttyarthaM sarvatragrahaNam / loke vede cetyarthaH / 'hemantAcca' iti pUrvasUtrAd hemntaaditynuvrtte| tdaahhemntaadityaadinaa| nanu 'sarvatrANa talopazca' ityeva siddhe prathamacakAro vyartha ityata Aha-cakArAditi / haimnmiti| hemantetyatra takArAtprAga nakArasyAnusvAraparasavarNI sthitau| tatra takArAkArasamudAyasya lopa iti pakSe aniti prakRtibhAvAnna TilopaH / takArasyaiva lopa iti pakSe tu akArasya 'yasyeti ca' iti lope tasya bhAbhIyatvenAsiddhatvAt sthAnivattvAdvA na ttilopH| haimantamiti / ityatra NakArazravaNArthamapi tat / NyantAtvipi TilopaNilopayalopAH / sarvatrAeca / hemantAditi / etacca 'hemantAcca' ityato'nuvRttamiti bhAvaH / haimanamiti / akAraviziSTasya tazabdasya lope 'an' iti prakRtibhAvAd 'nastaddhite' iti Tilopo na / takArasyaiva lopa iti pakSe tu 'yasyeti ca' ityallopasyAbhIyatvenAsiddhatvAtsthAnivadbhAvAdvA Tilopo neti bodhyam / haimantamiti / RtvaNi takAraloyo na bhavati, tasya 'sarvatrANa-' iti pratipadoktena praNA saMniyogaziSTatvAt / etacca pratyAkhyAtaM bhASye / tathAhi hemantaparyAyo hemanzabdopyasti 'hemannAganIganti kau~' ityAdiprayogAt , tatazca hemanhemantazabdAbhyAmRtvaNi haimanaM hemantamiti rUpadvayaM siddham / chandasi tu 'hemantAcca' iti ThA haimantikamiti tRtIyamapi rUpaM sidhyati / na ca vizeSavihitena ThA aNo bAdhaH zaGkayaH, chandasi sarvavidhInAM vaikalpikatvAt / vRttikRtA tu 'hemantAca' iti sUtre sarvatragrahaNamapakRSya loke'pi haimantikamiti khIkRtam / sAyaMciraM / nanvantarajatvAtprathamaM tuTi 'mRtyuH' ityAdAviva tyuzabdasya Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 ] siddhAntakaumudI | [taddhiteSu zaiSika tud ca ( 4-3-23) sAyamityAdibhyazcatubhryo'vyayebhyazca kAlavAcibhyaH vyayalau staH tayostuT ca / tuTaH prAganAdezaH, 'anadyatane - ( sU 2185 ) ityAdinirdezAt / sAyaMtanam / ciraMtanam / prAhnapragayo redantatvaM nipAtyate / 77 RtvaNi rUpam / atra na talopaH, tasya etatsUtra pratipadoktANA saMniyogaziSTatvAditi bhAvaH / sAyaMciram / caturbhya iti / sAyaM ciraM prAhNe prage ityebhya ityarthaH / kAlavAcibhya iti / 'kAlATThaJ' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / tayoriti / TyuTyulorityarthaH / nanu sAyaMtanamityAdau kathaM yoranAdezaH / yuvoranAkau ' iti hyaGgAdhikArastham / aGgAtparayoH yu vu ityetayora nAkau vidhIyete / prakRte ca antaraGgatvAttuTi yu ityasya aGgAtparatvAbhAvAdanAdezo na saMbhavati / naca 'tadAgamAstadgrahaNena gRhyante' iti nyAyena tyu ityasyApi yugrahaNena grahaNAttasyAGgAt paratvaM nirbAdhamiti vAcyam, 'nirdizyamAsyAdezA bhavanti' iti paribhASayA yeorevA'nAdezaprApteH tasya ca tuTA vyavahitatvAdaGgAtparatvAbhAvAdityata Aha - tuTaH prAganAdeza iti / kuta ityata Aha -- anadyatane ityAdi - nirdezAditi / dinA 'ghakAlataneSu -' ityatra taneti grAhyam / sAyatanamiti / 'So antakarmaNi' iti dhAtorghaJi sAyazabdo divasAvasAne rUDhaH tasmATTayaTyulau tayoranAdeze tuT prakRtarmAntatvaM nipAtyate / yattu sAyamiti svarAdipaThitamavyayam, tasyAvyayatvAdeva TyaTyalau siddhau / ciraMtanamiti / atrApi prakRtemantatvaM nipAtyate / zrasmAdeva liGgAcciramityasyAvyayeSu paThaH aprAmANika pratyayatayA aGgasaMjJAnimittaM yo yustasya vidhIyamAno'nAdezo na syAt / na caivaM tugeva kriyatAmiti vAcyam, tasya pUrvAntatvena visargAbhAvAtprAtastanamityatra sattvAbhAvaprasaGgAt, ata Aha-- tuTaH prAgiti / ityAdIti / Adizabdena 'ghakAlataneSu -' iti grAhyam / sAyaMtanamiti / syaterghani sAyazabdo'kArAnto divasAvasAne rUDhaH, tasya pratyayasaMniyogena mAntatvaM nipAtyata iti vArtikakRnmatam / bhASyakRtA tu 'mAntAvyayam' ityAzritya sAyaMgrahaNaM pratyAkhyAtam / na caivaM sAyazabdAtkAlATUni aniSTarUpa prasaGgaH / tasya kAlavAcitvAbhAvAdanabhidhAnAdetyAhuH / ciraMtanamiti / cirazabdasyApi pratyayasaMniyogena mAntatA nipAtyata iti bhAvaH / atra vadanti - svarAdau pAThAdavyayatvAdeva siddhe sUtre ciramityetadyartham / na cAdantAcirazabdATThaJ syAditi vAcyam, nena bAdhAditi / edantatvamiti / prAhNaH soDho'sya prAhNetanam ityAdyartham / tatra hi saptamI nAsti / jAtArthe 'ghakAlataneSu -' Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 407 prAhNetanam / pragetanam / doSAtanam / divAtanam / 'ciraparutparAribhyastro vaktavyaH' ( vA 2842 ) / ciratnam / parunam / parArinam / ' zramAdipazcADDimac ' ( vA 2844 ) / zragrimam | Adimam / pazcimam / 'antAcca' ( vA 2845 ) antimam / 1362 vibhASA pUrvAhnAparAdvAbhyAm ( 4-3 - 24 ) AbhyAM TyaTyalau vA staH, tayostuT ca / pate ThaJ / pUrvAhNetanam / zraparAhNetanam / 7 'ghakAlataneSu -' ( sU 175 ) / ityaluk / pUrvAhNaH soDho'syeti bigrahe tu pUrvAhNatanam / aparAhNatanam / paurvAhnikam / zraparANikam / 1366 tatra jAtaH / ( 4-3-25) saptamIsamarthAjAta ityarthe'NAdayo ghAdayazca syuH / iti gamyate / prAhNetanamiti / prANaH soDho'syeti vigrahaH, ' tadasya soDham ' ityarthasya nirdekSyamANatvAt / prAhne jAta ityAdyarthe tu 'ghakAlataneSu -' iti alukaiva edantatvaM siddham / pragetanamiti / pragacchatIti pragaH tasmin jAtAdirityarthaH / yattu prage ityavyayamadantaM prAtarityarthe tasya tvavyayatvAdeva siddham / avyayebhya udAharati -- doSAtanamiti / doSetyAkArAntamavyayaM rAtrau / divAtanamiti / divetyAkArAntamavyayamahni / ciraparuditi / cira, parut, parAri ebhyaH napratyaya ityarthaH / ciratnamiti / TyuTyuloreva prAptayorvacanam / tnapratyayapakSe mAntatvaM na bhavati, TyuTyulAbhyAM tasya saMniyogaziSTatvAt / paruditi parArIti cAvyayaM pUrvasmin pUrvatare ca vatsare kramAdvartate / zrazrAdIti / vArtikamidam / agra, Adi, pazcAd ebhyo Dimac syAdityarthaH / pazcimamiti / 'avyayAnAM bhamAtre - ' iti TilopaH / antAcca / idamapi vArtikam / vibhASA pUrvAddha | pakSe ThaJiti / tathA sati na tud, tasya TyaTyalbhyAM saMniyogaziSTatvAditi bhAvaH / tadevaM 'rASTrAvAra-' ityArabhya etadantaiH sUtrai rASTrAdiprakRtivizeSebhyo ghAdayaH pratyayavizeSA anukrAntAH / atha teSAM pratyayAnAmarthavizeSAn prakRtInAM ca vibhaktivizeSAn darzayitumupakramate / tatra jAtaH / saptamIsamarthAditi / saptamyantAtkRta saMdherityarthaH / tatretyanena saptamyantasyaiva prathamAnirdiSTatvAditi bhAvaH / araNAdaya iti / ityalukApi siddheH / ciratnamiti / sUtre cirazabdasyopAdAnAt TyaTyalAvapi staH / na caivaM sUtre cirazabdasya pratyAkhyAnaM na sambhavatIti vAcyam, mAntAvyayAdeva TyaTyalvidhau tatsambhavAt / parut pUrvasmin vatsare / parAri pUrvatare / zragrAdIti / Dimaco DittvaM spaSTArtham / tatra jAtaH / nanu zeSe ityasya lakSaNatvokteH 'cAkSuSaM rUpam, zrAvaNaH zabdaH' ityAdAviva jAtAdiSvartheSvaNAdayaH siddhAH, adhikArAcca ghAdayo 6 77 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu zaiSika , srumne jAtaH sraughnaH / zrautsaH / rASTriyaH / zravArapArINa ityAdi / 1364 prAvRSaSThap ( 4-3-26 ) eNyasyApavAdaH / prAvRSi jAtaH prAvRSikaH / 1365 saMjJAyAM zarado vuJ / ( 4-3 - 27 ) RtvaNo'pavAdaH / zAradakAH darbhavizeSA mudgavizeSAzca / 1366 uttarapadasya / ( 7-3 - 10 ) adhikAro'yam, 'hanastaH-' ( sU 2574 ) ityasmAtprAk / 1367 zravayavAdRtoH / ( 7-3 - 11 ) avayavavAcinaH pUrvapadAhatuvAcino'cAmAderaco vRddhiH syAt jiti Niti kiti ca taddhite pare / pUrvavArSikaH / zraparahaimanaH / 'zravayabAt ' kim - pUrvAsu varSAsu bhavaH paurvavarSikaH / 'RtorvRddhimadvidhAvavayavAnAm' apatyAdivikArAntArthasAdhAraNA ityarthaH / ghAdaya iti / 'rASTrAvArapAra -' ityAdibhiH vizeSavihitA ityarthaH / prAvRSaSThap / ThapaH pittvam 'anudAttau suppitau' iti svarArtham / eNyasyeti / 'prAvRSa eNyaH' iti trihitasyetyarthaH / evaM ca 'prAvRSa eNyaH' iti sUtraM jAtAdanyArthamiti paryavasyati / saMjJAyAM zarado vuJ / saMjJAyAmityetat 'kRtalabdhakIta -' ityetatparyantamanuvartata iti keciditi vRttikRtaH / uttarapadasya / adhikAro'yamiti / saptame prAdivRddhiprakaraNe etadAdisUtrANi / avayavADhatoH / pUrvapadAditi / parasyeti zeSaH / RtuvAcina iti / uttarapadasyeti zeSaH / pUrvavArSika iti / RtuvizeSe varSAzabdo nityastrIliGgo bahuvacanAntaH / varSANAM pUrvaM pUrvavarSAH, tatra jAta ityartha: / 'pUrvAparAdharottaram-' ityekadezisamAsaH / aparahaimana iti / hemantasyAparam aparahemantaH / tatra jAtAdirityarthaH / ekadezisamAsaH / sarvatrAraca talopazca' ityaN talopazca, uttarapadAdivRddhiH / pUrvAsu varSAsvite / ' taddhitArthe-' iti 'pi / na ca 'jAtAdiSvevANAdayaH' iti niyamArthaM jAtAdyarthanirdeza AvazyakaH, anyathA 'tatrAste, tatra zete' ityAdyarthe'pi pratyayaH syAditi vAcyam, cAkSuSamityAdyasiddhyApatteH / 'srughnne Aste sane zete' ityAdau tvabhidhAnAdeva taddhito na bhaviSyati, aGgalyA khanata, vRkSamUlAdAgata ityAdau yathA / samarthavibhaktayastvApekSAdeva lapsyante / cAkSuSamityatra tRtIyA yathA, tasmAt 'tatra jAtaH' ityAdyarthanirdezo vyartha iti cet / maivam, 'prAvRSaSThap' ityAdyapavAdArthaM tadAvazyakatvAt / ye tu nirapavAdA arthanirdezAH 'kRtalabdhakrItakuzalAH' ityAdayaH, te tu vyarthA eveti dik / saMjJAyAM zaradaH samudAyena cetsaMjJA gamyata ityarthaH / saMjJAyAM kim, zAradaM sasyam / 'saMjJAyAm' ityetat 'kRtalabdha - ' ityetatparyantaM kecidanuvartayantIti vRttikRt / pUrvavArSika ityAdi / varSANAM pUrvaH, hemantasyApara iti vigrahe 'pUrvAparAdharottaram -' 7 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] bAlamanoramA-tattvavodhinIsahitA / [ 406 ( vA 260 ) iti tadantavidhiH pUrvatra / iha tu na, zravayavatvAbhAvAt / 1368 susarvArthAjanapadasya / ( 7-3 - 12) uttarapadasya vRddhiH / supAJcAlakaH / sarvapAJcAlakaH / ardhapAJcAlakaH / ' janapadatadavadhyoH -' ( sU 1348) iti vuJ / susarvArdhadikchbdebhyo janapadasya ' ( vA 556 ) iti tadantavidhiH / 1366 dizo'madrANAm / ( 7-3-13) digvAcakAjjanapadavAcino vRddhiH / samAsaH / AdivRddhireva, na tu uttarapadAdivRddhiH, pUrvapadasya zravayavavRttitvAbhAvAt / nanu kathamiha 'varSAbhyaSThak' iti Thak, pratyayavidhau tadantavidhipratiSedhAt, tatrAha -- Rtoriti / avayavavAcakAnAM zabdAnAmupari sthitAd RtuvAcakAd vRddhinimittakapratyaya'vidhAne kartavye tadantavidhirvAcya ityarthakena 'yena vidhiH -' iti sUtrabhASyasthitavacanena pUrvatra pUrvamudAhRte udAharaNe tadantavidhirityarthaH / tathA ca pUrvavArSika ityatra pUrvamana ityatra codAharaNe 'varSAbhyaSThak' iti Thak, 'sarvatrANa ca talopazca' ityaNtalopau ca sidhyanti / iha tu neti / pratyudAharaNe tu tadantavidhirnAsti / pUrvAsu varSAsviti sAmAnAdhikaraNyena pUrvazabdasya zravayavavRttitvAbhAvAdityarthaH / tatazca pratyudAharaNe paurvavarSika ityatra 'kAlATThaJ' iti ThaJetra, natu Thak, svare vizeSaH / paurvamantika ityatrApi Thameveti bhAvaH / susarvArthAjanapadasya / su sarva, ardha isyetatpUrvasya janapadavAcina ityrthH| uttarapadasya vRddhiriti / zeSapUraNam / supAJcAlaka iti / supaJcAleSu jAta ityarthaH / janapadeti / 'janapadatadavadhyoH' ityanuvRttau 'vRddhAdapi bahuvacanaviSayAt' iti vumityarthaH / nanu 'avRddhAdapi -' iti pratyayavidhau kathaM tadantavidhirityata Aha-susarveti / su, sarva, ardha, dikzabda ebhyaH parasya janapadavAcina upari pratyayavidhau tadantavidhirityarthakena 'yena vidhiH -' iti sUtrabhASyapaThitavacanena tadantavidhirityarthaH / dizo'madrANAm / zramadrANAmiti cchedaH / digvAcakAditi / parasyeti zeSaH / janapadavAcina iti / madravAcibhinnasyetyapi bodhyam / vRddhiityekadezisamAsaH / pUrvAskhiti / taddhitArthe samAsaH / RtorbuddhimadvidhAviti / RtuvAcinaH zabdAd vRddhinimittakapratyayavidhAne tadantavidhirvAcyaH, sa cedRtuvAcI zabdo'vayavebhyaH para ityarthaH / pUrvatreti / pUrvavArSikaH, aparahaimana ityatra / tathA ca 'varSAbhyaSThak', 'sarvatrAN ca talopazca' ityAbhyAM krameNa ThagaNau bhavataH / vRddhimadhikam pUrvaprAvRSam / 'prAvRSa eNyaH' ityatra tadantavidhyabhAvAdiha RtvaNeva / iha tviti / paurvavArSika ityatra / tathA ceha 'kAlATThaJ' iti ThaJeveti bhAvaH / avayavatvAbhAvAditi / anyathA pUrvAsu varSAviti sAmAnAdhikaraNyaM na saMgaccheti bhAvaH / janapadatadavadhyoritIti / tasminnanuvartamAne 'avRddhAdapi bahuvacanaviSayAt " Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu zaiSikapUrvapAJcAlakaH / 'dizaH ' kim-pUrvapaJcAlAnAmayaM paurvapaJcAlaH / 'amadrANAm' kim-paurvamadraH / yogavibhAga uttarArthaH / 1400 prAcAM grAmanagarANAm / (7-3-14) dizaH pareSAM grAmavAcinAM nagaravAcinAM cAGgAnAmavayavasya ca vRddhiH / pUrveSukAmazamyAM bhavaH pUrveSukAmazamaH / nagare pUrvapATaliputrakaH / 1401 pUrvAhNAparAlArdAmUlapradoSAvaskarAd vun / (4-3-25) pUrvAhnakaH / aparAlakaH / ArdrakaH / mUlakaH / pradoSakaH / avaskarakaH / 1402 patha: pantha ca / (4-3-26) payi jAtaH panthakaH / 1403 amAvAsyAyA vA riti / zrAderiti zeSaH / paurvapaJcAla iti / atra pUrvazabdaH kAlavAcIti bhAvaH / paurvamadra iti / 'madrebhyo'J' ityaJ / nanu 'susiidazo janapadasyAmadrANAm' ityekasUtramevAstvityata Aha-yogavibhAga uttarArtha iti / 'prAcAM grAmanagarANAm ' ityuttarasUtre diza eva saMbandho yathA syAdityevamarthamityarthaH / ekasUtratve tu susarvAdibhyaH parasyApi madrazabdasya paryudAsaH prasanthetati ihArtho'pItyeke / prAcAM grAmanagarANAm / diza iti / dizaH pare re prAcyagrAmavAcinaH prAcyanagaravAcinazca teSAmavayavasyAdevRddhiH syaadityrthH| pUrveSukAmazamyAmiti / 'diksaMkhye saMjJAyAm' iti samAsaH / aNa / saMjJAtvAd 'dikpUrpadAt-' iti o na / samudAyasya grAmanAmatve'pi uttarapadasyApi tannAmatvamastIti uttarapadAdivRddhiH / nagareti / udAharaNasUcanam / pUrvapATaliputraka iti / 'pUrvAparaprathama-' iti samAsaH / 'avRddhAdapi-' iti vuJ / yadyapi pATalIputrazabde utarapade aadivRddhirev| tathApi pUrvapadasya vRddhinivRttiH phalam / pUrvAhnAparAhna / pUrvAhnakaH, aparAlaka iti / pUrvAhne aparAhne ca jAta ityarthaH / 'vibhASA pUrvAhlAparAhnAbhyAm' ityasyApavAdaH / TyaTyaloH ThaJazca vikalpastu jAtAdanyAthai sAvakAza iti bhaavH| ArdrakaH / mUlaka iti / ArdrAyAM mUle va jAta ityarthaH / Rtvnno'pvaadH| pradoSaka iti / 'nizApradoSAbhyAm' ityasyApavAdaH / avaskaraka iti| shrautsrgiksyaanno'pvaadH| pathaH pantha ca / pathinzabdAd vuna syAt prakRteH panthAdezazca / amAvAsyAyA vaa| vuniti shessH| pakSe ityanenetyarthaH / paurvamada iti / 'madrebhyo'J' ityaJ / pUrvAhnaka iti / 'vibhASA pUrvAhnAparAnAbhyAm' ityasyApavAdaH / ArdrakaH / mUlaka iti| nakSatrANo'pavAdaH / pradoSaka iti / 'nizApradoSAbhyAM ca' ityasyApavAdaH / avaskaraka iti / autsargikasyANo'pavAdaH / ye tu 'saMjJAyAm' ityetat 'kRtalabdha-' ityetatparyantamanuvartayanti tanmate asaMjJAyAM yathAyathamaNAdayo ghAdayazca bodhyaaH| amAvAsyAyA vaa| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 411 (4-3-30 ) amAvAsyakaH, amAvAsyaH / 1404 a ca / ( 4-3-31 ) amAvAsyaH / 1405 sindhvapakarAbhyAM kan / ( 4-3 - 32) sindhukaH / kacchAdyaNi manuSya vuni ca prApte, apakarakaH / zrautsargike'Ni prApte / 1406 aNaJau ca / ( 4-3 - 33 ) kramArastaH / saindhavaH / zrapakaraH / 1407 zraviSThAphalgunyanurAdhAsvAtitiSyapunarvasuhastavizAkhASADhAbahulAla luk / (4-3-34 ) ebhyo nakSatravAcibhyaH parasya jAtArthapratyayasya luk saMdhivelAditvAdan / ekadezavikRtanyAyAdamAvasyAzabdAdapyayaM vidhiH / a ca / iti luptaprathamAkam / zramAvAsyAzabdAdakAraH pratyayo'pItyarthaH / zrAdivRddhayabhAvaH pryojnm| siMdhvapakArAbhyAM kan / sindhuka iti / siMdhau jAta ityarthaH / kacchAdIti / 'kacchAdibhyazca' ityaNi 'manuSyatatsthayozca' iti vuni ca prApte ayaM knvidhirityrthH| apakaraka iti / apakare jAta ityarthaH / aNi prApta iti / kanvidhiriti zeSaH / zraNaJau ca kramAt sta iti / sindhvapakArAbhyAmiti zeSaH / zraviSThA / ebhya iti / zraviSThA, phalgunI, anurAdhA, svAti, tiSya, punarvasu, hasta, vizAkhA, aSADhA, bahulA etebhya ityarthaH / jAtArtheti / prakaraNalabhyamidam / svAtizabdo hasvAnta iti kaiyaTaharadattau / dIrghAnta iti sandhivelAdyaNo'pavAdaH / 'amAvasyadanyantarasyAm' iti sUtreNAmApUrvAdvarNyati vRddha pakSe hrasvatvaM nipAtyata iti hrasvamadhyasyApyamAvasyAzabdasyeha grahaNam, prakRtigrahaNe vikRterapi grahaNAt / zramAvasyakaH / AmAvasyaH / ye tviha sUtre sandhivelAdiSu ca hrasvopadhaM paThanti, teSAM tu dIrghopadhasya na syAd vikRtigrahaNena prakRtera prahaNAditi haradattAdayaH / vastutastu vRddhiprakRtibhUtasyAnukaraNamidamityAzritya hakhopadhapATho'pi samarthayituM zakyata ityanye / a ca / amAvAsyAzabdAdakArapratyayaH syAt / zrayamapi pUrvavadubhAbhyAM bodhyaH / amAvAsya iti / hrasvamadhyAttu amAvasyaH / aNaJau ca / yathAsaMkhyArtho yogavibhAgaH / zraviSThA / iha sUtre svAtizabdo havanta iti kaiyaTaharadattAdayaH / mAdhavastu 'dIrghAntaH' iti 'aMta sAtatyagamane' iti dhAtAvAha | evaM cAtra svAtItiSyeti GISantagrahaNAdaGISantasya sauvAta iti rUpaM bhavArtha iva jAtArthe'pi mAdhavamate sidhyatyeva / kaiyaTAdimate tu jAtArthe na sidhyati / lugvidhAyake'smin GISantaprahaNe'pi liGgaviziSTaparibhASayA GISantAdapi aNo lukaH pravRtteH / upasarjaneti / zrapradhAnamihopasarjanaM gRhyate, na zAstrIyamasambhavAt / nanu 'gostriyoH-' iti sUtre'pyapradhAnalakSaNamevopasarjanaM gRhyatAm, 'ekavibhakti ca -' iti zAstrIyaM na na gRhyatAm / maivam, harItakyAH phalAni harItakya ityatra hasvaprasaGgAt / upasarjanasya Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu zaiSikasyAt / 1408 luktaddhitaluki / (1-2-46 ) taddhitaluki satyupasarjanastrIpratyayasya luk syAt / zraviSThAsu jAtaH zraviSThaH / phalguna ityAdi / 'citrArevatIrohiNIbhyaH striyAmupasaMkhyAnam ' (vA 2857) / citrAyAM jAtA citraa| khetI rohiNI prAbhyAM ' luknaddhitaluki ' iti luki kRte pippalyAderAkRtigaNasvAtpunarjIe / ' phalgunyaSADhAbhyAM TAnau vaktavyo' (vA 2858) / striyAmisyeva / phalgunI / aSADhA / ' zraviSThASADhAbhyAM chaNvaktavyaH' (vA 2856) / 'ata sAtatyagamane' iti dhAtau mAdhavaH / kRttikaavaacibhulaashbdssttaavntH| samAhAradvandve hrasvanirdezaH / luka taddhitaluki / prathamasya dvitIye idaM sUtram / upa. sarjanastrIpratyayasyeti / 'gostriyorupasarjanasya' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / zraviSTha iti / RtvaNo luki strIpratyayasya nivRttiH / 'luk taddhitaluki' ityatra apradhAnamevopasarjanam , natu zAstrIyam , asaMbhavAditi bhAvaH / phalguna iti / phalgunyoH jAta ityarthaH / aNo luki strIpratyayanivRttiH / ityAdIti / anurAdhAsu jAtaH anurAdhaH / nakSatrANo luki strIpratyayanivRttiH evamagre'pi / "anurAdhAn haviSA vardhayantaH' ityAdau chAndasaM puMstvam / svAtyAM jAtaH svaatiH| tiSye jAtaH tissyH| punavasvorjAtaH punrvsuH| haste jAto hstH| vizAkhayorjAto vizAkhaH / aSADhAsu jAtaH aSADhaH / bahulAsu jAtaH bahulaH / citreti / citrAdibhyaH parasya strIrUpajAtArthakapratyayasya lugityrthH| revatIrohiNIti / jAtAyAM nakSatrANo luki sati prakRtegaurAdistrIpratyayanivRttau jAtArthagatastrItve punarjIS / nanu revatI nakSatre rohiNI nakSatre iti gaurAdau pAThAdiha jAtArthavRttibhyAM kathaM DISityata Aha-AbhyAmiti / revtiirohinniishbdaabhyaamityrthH| parasya strItvaviziSTajAtArthapratyayasyeti shessH| prAkRtigaNatvAditi / strItvaviziSTajAtArthavRttyoranayoH pippalyAdau niveze bhASyodAharaNameva pramANam / striyAmityeveti / tathA bhASyAditi bhAvaH / phalgunI, aSADhA ityAbhyAM kramAt TaH an ca strItvaviziSTajAtArthe vaktavyAvityarthaH / phalgunIti / phalgunyorjAtetyarthaH / nakSatrANo'pavAdaH ttprtyyH| 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / jAtArthastrItve TittvAd DIp / aSADheti / aSADhAsu jAtetyarthaH / nakSatrANo'pavAdaH an , 'yasyeti ca' 'kim , avantI, kuntI, kurUH / zraviSThAkhiti / zraviSThA, dhaniSTA / ityAdIti / zrAdizabdAdanurAdhaH, khAtiH, tiSyaH, punarvasuH, hastaH, vizAkhaH, aSADhaH, bahulaH / kRttikAvAcI bahulAzabdaSTAbantaH, tasya samAhAradvandvena hrakhanirdezaH sUtre / upasaMkhyAnamiti / luka iti zeSaH / citreti / 'luktaddhita-' iti luki punaSTAp / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 413 na striyAmapi / zrAviSThIyaH I ASADhIyaH / 1406 je proSThapadAnAm / ( 7-3-18) proSThapadAnAmuttarapadasyAcAmAderaco vRddhiH syAjjAtArthe jiti Niti kiti ca / proSThapadAsu jAtaH proSThapAdo mANavakaH / ' je ' iti kim - proSThapadAsu bhava: proSThapadaH / bahuvacananirdezAtparyAyo'pi gRhyate / bhadrapAdaH / 1490 sthAnAntagozAlakharazAlAcca / ( 4-3-35 ) ebhyo jAtArthapratyayasya luk syAt / gosthAne jAto gosthAnaH / gozAlaH / kharazAlaH / ' vibhASA senA -' ( sU 828 ) iti napuMsakatve hrasvatvam / 1411 vatsazAlAbhijidazvayuktabhiSajo vA / ( 4-3 - 36 ) ebhyo jAtArthasya lugvA syAt / vatsazAle jAto vatsazAlaH, vAtsazAla ityAdi / 'jAtArthe pratiprasUtoityAkAralopaH / jAtArthe strItve TAp / 'zraviSThAphalgunI -' ityAdinA TAnorluk tu na, vidhAnasAmarthyAt / chaNvaklavya iti / nakSatrANo'pavAdaH / vidhisAmarthyAdasyApi luk | astriyAmapIti / atra striyAmiti na saMbadhyate, bhASye tathodAharaNAditi bhAvaH / zrAviSThIya iti / zraviSTAsu jAta ityarthaH / chaN, IyaH, 'yasyeti ca' ityAkAralopaH / NittvAdAdivRddhiH / ASADhIya iti / aSADhAsu jAta ityarthaH / je proSThapadAnAm / AdivRddhiprakaraNa uttarapadasyetyadhikAre idaM sUtram, tadAhaproSThapadAnAmiti / jazabdena jAtArthapratyayo vivakSitaH, tadAha - jAtArtha iti / proSThapadAnAmiti bahuvacanasya prayojanamAha - bahuvacaneti / bhadrapAda iti / bhadrapadAsu jAta ityathaH / sthAnAntagozAla / ebhya iti / sthAnAnta, gozAla, kharazAla etebhya ityarthaH / gosthAna iti / gosthAne jAta ityarthaH / gozAla iti / gozAle jAta ityarthaH / evaM kharazAlaH / sarvatra aNo luki nAdi - vRddhiH / nanu zAlAzabdasya strIliGgatvAd hasvanirdezo'nupapanna ityata Aha- - vibhASA seneti / liGgaviziSTaparibhASayA strIliGgAdapi luk / vatsazAlAbhijit / ebhya iti / vatsazAlA, abhijit zrazvayuj, zatabhiSaj ityebhya ityarthaH / parasyeti zeSaH / ityAdIti / abhijiti jAta abhijitaH, abhijit / zrazvayujo nAviti / vidhAnasAmarthyAdetayorna luk / sthAnAnta / gozAletyatra ' vibhASA senA-' iti napuMsakatve hrasvatvaM tatsAhacaryAtkharazAle'pyevameva / na caivaM strItvapakSe luG na syAditi zaGkayam, liGgaviziSTaparibhASayA tatrApi lusiddherityAhuH / yadyapi TAbantayoH pAThe'pyekadezavikRtanyAyena klIbe'pISTaM sidhyati, tathApi lAghavArthaM hakhapAThaH / napuMsakatve hrasvatvamiti / sUtra iti zeSaH / vatsazAle jAta iti / vatsazAlAyAmityapi bodhyam / ityAdIti / zrAdizabdAdabhijit, abhijitaH, Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu zaiSika'NvA DidvaktavyaH (vA 2660) / zAtabhiSajaH, zAtabhiSaH, zatabhiSak / 1412 nakSatrebhyo bahulam / (4-3-37) jAtArthapratyayasya bahulaM luk syAt / rohiNaH, rauhinnH| 1413 kRtalabdhakItakuzalAH / (4-3-38) 'tatra' ityeva / strane kRto labdhaH krItaH kuzalo vA sraunH| 1414 praaybhvH| (4.-3-36) 'tatra' ityeva / khapne prAyeNa bAhulyena bhavati sraughnaH / 1415 upjaanuupkrnnopniivesstthk| (4-3-40) aupajAnukaH / auparjAta AzvayujaH, azvayuk / zatabhiSaji jAtaH zAtabhiSajaH, zatabhiSak / jAtArtha iti / 'kAlAThThaJ' iti ThA nivartita autsargiko'N sandhivelAdisUtreNa punaru. tthito DidvA vaktavya ityarthaH / 'dRSTaM sAma' iti sUtrabhASye idaM vArtikaM dRSTam / zAtabhiSa iti / aNi DittvapakSe ttilopH| nakSatrebhyo bahulam / rohiNa iti / rohiNyAM jAta ityarthaH / nakSatrANo luki AdivRddhinivRttau 'luk taddhitaluki' iti strIpratyayanivRttiH / naca tathA sati takArasya nakAro'pi nivarteteti vAcyam , na hi rohitazabdo'yaM varNavizeSavAcakaH, yena 'varNAdanudAttAt--' iti GIpo nivRttau takAro'pi nivarteta / kiMtu rohiNIzabdo'yamavyutpanno nakSatravizeSe ruuddhH| 'rohiNI nakSatre' iti gaurAdipAThAd GIS / ata eva 'rohiNI nakSatraM prajApatirdevatA' ityAdau antodAttatvaM zrUyamANaM na virudhyte| anyathA 'varNAnAM taNatinitAntAnAm' iti AyudAttatvaM syAdityalam / kRtalabdha / tatretyeveti / 'tatra jAtaH' ityatastatretyevAnuvartate / jAta iti tu nivRttmityrthH| tathA ca kRto labdhaH krItaH kuzalo vetyarthe saptamyantAdaNAdayo ghAdayazva yathAyathaM syurityarthaH / srauna iti| zrautsagiko'Na / rASTra kRto rASTriya ityAdyapyudAhAryam / praaybhvH| tatretyeveti / prAyabhava ityarthe saptamyantAdaNAdayo ghAdayazca yathAyathaM syurityrthH| prAyazabdasya vyAkhyAnam-bAhulyeneti / tatra bhava ityeva siddhatvAt pratyAkhyAtamidaM bhASye / upajAnUpakarNa / prAyabhava ityarthe upajAnu upakarNa upanIvi ityebhyaH ThagityarthaH / azvayuk, AzvayujaH / pratiprasUta iti / kAlADhA nivartamAno ya autsargiko'N 'sandhivelAdi-' sUtreNa punarabhyanujJAta ityarthaH / kRtalabdha / nanu kRtakrItatve jAtalabdhatvayoppye iti kimanayorgrahaNena / satyam , kRtatvakrItatvaprakArakabodhe'pi pratyayArtha tadgrahaNam / ataeva jAte lugbhAjAmapi kRte na luk / prAya / kAdAcitkabhavanAzrayaH prAyabhavaH / tena 'tatra bhavaH' ityanena na gatArthatetyAhuH / bhASye tu pratyAkhyAtametat / 'prAyabhavagrahaNamanarthakaM tatra bhavena kRtatvAt' iti / upajAnUpa / trayo'pyamI sAmIpye'vyayIbhAvAH / teSAM samAhAradvandve sautraM puMstvam / Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [415 karNikaH / aupanIvikaH / 1416saMbhUte / (4-3-41) nanne saMbhavati sraunaH / 1417 kozADDhaJ / / 4-3-42) kauzeyaM vastram / 1418 kaalaatsaadhupussssytpcymaanessu| (4-3-43) hemante sAdhuhemanaH prAvAraH / vasante puSpyanti vAsantyaH kundalatAH / zaradi pacyante zAradAH shaalyH| 1416 upte c| (4-3-44) hemante upyante haimantA yavAH / 1420 aAzvayujyA vu / (4-3-45) Tho'pavAdaH / AzvayujyAmuptA AzvayujayA mASAH / upajAnvAdiSu sAmIpye'vyayIbhAvaH / aupajAnuka iti / jAnunaH samIpamupajAnu / tatra prAyabhava ityrthH| ugantAtparatvAt Thasya kaH / aupakarNika iti / karNasya samIpamupakarNam , tatra prAyabhava ityarthaH / aupanIvika iti / nIvaH samIpamupanIvi, tatra prAyabhava ityarthaH / saMbhUte / tatretyeva / saptamyantAtsambhUte'rthe aNAdayo ghAdayazca yathAyathaM syurityarthaH / saMbhavaH sNbhaavnaa| kozADDhaJ / kauzeyaM vastramiti / kRmivizeSakozasya vikAra ityarthaH, 'vikAre kozADDhaJ' iti vArtikAt / kAlAtsAdhupuSpyat / tatretyeva / sAdhuH, puSpyat , pacyamAnam ityartheSu saptamyantAyathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH 'puSpa vikasane' iti devAdikAla laTaH zatari puSpyaditi bhavati / haimanaH prAvAra iti / 'sarvatrANa ca talopazca' ityaNi talopaH / vAsantya iti / 'TiDDha-' iti GIp / zAradA ityatra RtvaNa / 'tatra bhavaH' iti yAvat kAlAdityanuvartate / upte c| tatretyeva / kAlavAcinaH saptamyantAdupte'rthe yathAvihitaM pratyayAH syuH / upyanta iti / 'Duvap vIjasantAne' bhUtakAlastvavivakSita iti bhaavH| AzvayujyA vuJ / tatropta ityeva / saptamyantAdAzvayujIzabdAd upte'rthe vuJ syAdityarthaH / Tho'pavAda iti / 'kAlA' iti vihitasyetyarthaH / AzvayujakA mASA iti / azvayugbhyAM yuktA paurNamAsI saMbhUte / iha tantrAdinA sambhAvanA, AdhAraparimANAdAdheyasyAnatirekazceti dvayamapyAzrIyate / sauna iti / sraghne sambhAvyate tatparimANAnatirikto vA senAdirityarthaH / kozAt / kauzeyamiti / vastravizeSe yogarUDho'yam / koze sambhavastu satkAryavAdAbhiprAyeNa / matAntare tu vikAraprakaraNe 'eNyA DhaJ' ityasyAnantaraM 'kozAcca' iti paThitavyam / tathA ca vArtikaM 'vikAre kozADDhaJ saMbhUte hyarthAnupapattiH' iti / kAlAt / puSpyaditi devAdikaH zatrantastadAha-puSpyantIti / upte ca / kAlAdityeva / yogavibhAga uttarArthaH / upyanta iti / sUtre bhUtakAlo'tantramiti bhAvaH / AzvayujyA vuJ / nakAraH svarArtha uttaratra vRddhyarthazca / AzvayujyA. miti / azvinInakSatraparyAyaH azvayuk , tayuktA paurNamAsI AzvayujI tatretyarthaH / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu zaiSika1421 grISmavasantAdanyatarasyAm / (4-3-46) pakSe RsvaNa / praiSmakam , graiSmam / vAsantakam , vAsantam / 1422 deymRnne| (4-3-47) 'kAlAt' ityeva / mAse deyamRNaM mAsikam / 1423 kalApyazvatthayavasAda vun / (4-3-48) yasminkAle mayUrAH kalApino bhavanti sa upacArAtkalApI / tatra deyamRNaM kalApakam / azvatthasya phlmshvtthH| tadyuknaH kAlo'pyazvatthaH / yasminkAle azvasthAH phalanti, tatra deyamRNamazvatthakam / yasminyavabusamutpadyate tatra deyamaNaM yavabusakam / 1424 grISmAvarasamAda vuny| (4-3-46) prISme deyamRNaM praiSmakam / Avarasamakam / 1425 saMvatsarAgrahAyaNIbhyAM Thazca / (4-3-50) cAd vuJ / sAMvatsarikam , sAMvatsarakam / aAgrahAyaNikam , AgrahAyaNakam / 1426 vyAharati mRgH| (4-3-51) kAlavAcinaH zrAzvayujI, tatroptA ityarthaH / grISmavasantAt / prISmAd vasantAcca saptamyantAdupte vuJ vetyarthaH / deyamRNe / kAlAdityeveti / tatretyapya nuvartate / buaiti nivRttam / saptamyantAtkAlavAcino deyamityarthe yathAvihitaM pratyayA. syuH / tasmin deyadravye RNe satItyarthaH / mAsikamiti / 'kAlA' / kalApyazvattha / kalApin, azvattha, yavabusa ebhyaH kAlavAcibhyaH saptamyantebhyo deyamRNamityarthe vun syAdityarthaH / kalApakamiti / vun , akAdezaH, 'nastaddhite' iti TilopaH / azvasthasya phalamazvattha iti / vikArapratyayasya phale lugiti bhAvaH / azvatthazabdasya plakSAditve tu tataH 'plAdibhyo'Na' iti phale aNo vidhAnasAmarthyAl lugabhAve azvatthazabdaH phale lAkSaNika iti bhaavH| griissmaavrsmaadny| samAzabdo vatsare nityastrIliGgabahuvacanaH / grISma avarasamA anayoH samAhAra dvandvAtpaJcamI / tatra deyamaNamityarthe AbhyAM bunityarthaH / Avarasamakamiti / avarAsu samAsu deya. mRNamityarthaH / taddhitArtha-' iti samAsaH / saMvatsarAgrahAyaNIbhyAM ThaJ ca / deyamRNamityarthe saptamyantAditi shessH| sandhivelAdigaNe 'saMvatsarAt phalaparvaNoH' iti paThitam / tatra phale deyarNatvena vivakSite prAptaH aN anena ThanA bAdhyate / deyamRNe / RNe kim , mAse deyA bhikSA / azvattha iti / 'phale luk' / iha puMlliGganirdezo yadyapyayuktaH, tathApi phale azvatthazabda aupacArika ityAzayena pu~lliGgaprayoga ityAhuH / ThaJceti / 'saMvatsarAgrahAyaNIbhyAM vA' ityeva svacam / na ca 'vA' iti vaktavye ThagrahaNaM vyartham , sandhivelAdiSu 'saMvatsarAtphalaparvaNoH' iti paThyate, tatra phale RNatvena vivakSite aNaM bAdhitvA Thaova yathA syAditi kAzikAdAvuktamiti vAcyam , tasmai hitAstaddhitA ityanvarthasaMjJAkaraNabalenAtrAepratyayo na bhavediti vaktuM Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] baalmnormaa-ttvbodhiniishitaa| [417 saptamyantAcchandAyate ityarthe aNAdayaH syuH, yo gyAharati sa mRga / nizAyAM vyAharati naizo mRgaH, naizikaH / 1427 tadasya soDham / (4-3-52) * kAlAt ' ityeva / nizAsahacaritamadhyayanaM nizA, tassoDhamasya naizikaH naisH| 1428 tatra bhavaH / (4-3-53) no bhavaH somaH / rASTriyaH / 1426 digAdibhyo yat / (4-3-54) dizyam / vaya'm / 1430 zarIrAvayavAcca / (4-3-55) hansyam / kaevyam / 1431 prAcAM nagarAnte (7-3-24 ) prAcA deze nagarAnte'Gge pUrvapadasyottarapadasya cAcAmAdaraco vRddhivyAharati mRgaH / tatra kAlAdityeva / deyamRNa iti nivRttam / tadasya soDham / asminnarthe prathamAntAdyathAvihitaM pratyayAH syuH| soDhamityasya abhvasta mityarthaH / naizikaH, naiza iti / 'nizApradoSAbhyAM ca' ityraattho| tatra bhavaH / kAlAditi nivRttam / asminnarthe saptamyantAdyathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / bhavanaM sattA, jananamutpattiriti bhedaH / srauna iti / autsargiko'Na / rASTriya iti / 'rASTrAvAra-' iti gha / digAdibhyo yat / bhava ityarthe saptamyantebhya iti shessH| dizyamiti / dizi bhavamityarthaH / zarIrAvayavAcca / bhava ityarthe saptamyantebhya iti zeSaH / dantyamiti / dante bhavamityarthaH / yasyeti ca' ityakAralopaH / evaM kaNThyam / prAcAM nagarAnte / agasyetyadhikRtaM nagarAnte iti saptamyanurodhena saptamyA vipariNamyate / 'uttarapadasya' ityadhikRtam / 'hRdbhagasindhvante-' iti sUtrAt 'pUrvapadasya' ityanuvartate / tadayamarthaH-prAcI yannagara tadante aGge pUrvapadasyottarapadasya ca acAmAdaraco vRddhiH syAd niti Niti kiti ca taddhita iti / suhmanagaramiti puNDranagaramiti ca prAgdezasya pUrvAzakyatvAditi navyAH / naizika iti / 'nizApradoSAbhyAM ca' iti vA ThaJ / tatra bhavaH / 'kAlAt' iti nivRttam / kAlasambaddhasya 'tatra' ityasya nivRttaye punastatra. grahaNAt / na ca pUrvasUtrasthasya 'tat' ityasya vyAvRttaye tatragrahaNamastviti vAcyam , 'tadasya-' iti sUtrasyeta uttaratrApi supaThatvAt / yadyapi bhUdhAturutpattAvapi vartate tathApIha sattArtha eva vartate, 'tatra jAtaH' iti pRthaggrahaNAditi bodhyam / digAdibhyo / 'diz , varga, pUga, pakSa, rahas , ukhA, sAkSin, Adi, anta, mukha, jaghana, megha, yUtha, 'udakAtsaMjJAyAm' nyAya, vaMza, kAletyAdidigAdiH / mukhajaghanayoH pATho'trAzarIrAvayavAtheH / senAyA mukhe jaghane ca bhavaM mukhyam , jaghanyam, prAcAM nagarAnte / saptamInirdezAd 'agasya' ityadhikRtamapi saptamyantena vipariNamyate, 1 'pUrvAntAvayavaH' iti ka. / Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 ] siddhAntakaumudI / 'taddhiteSu zaiSika fifa fur faa ca / sujhanagare bhavaH saujhanAgaraH / pauyaDUnAgaraH / 'prAcAm ' kim-madranagaram udanu, tatra bhavo mAdranagaraH / 1432 jaGgaladhenuvalajAntasya vibhASitamuttaram / ( 7-3-25 ) jaGgalAdyantasyAGgasya pUrvapadasyAcAmAderaco vRddhiruttarapadasya tu vA triti Niti kiti ca / kurujAGgale bhavaM kaurujaGgalam, kaurujAGgalam / vaizvadhenavam, vaizvadhainavam / sauvarNavalajam, sauvarNavAlajam / 1433 itikukSikalazivastyastyaherDhaJ / ( 4-3-56 ) dArteyam / kaukSeyam / kallazirghaTaH, tatra bhavaM kAlazeyam / 1434 grIvAbhyo'N ca / ( 4-3-57 ) cADDham / praiveyam, praivam / 1435 gambhIrAJyaH / 1 tAvadhiH / madranagaram / udadiSati / udagdeze madranagaraM nAma kiJcinnagaramastI - arthaH / jaGgaladhenu / jaGgalAdyantasyAGgasyeti / jaGgala, dhenu, valaja ityantasyetyarthaH / kurujaGgala iti / bhavamiti zeSaH / kuruGgalAdizabdA dezavizeSeSu / dRtikukSi / bhava ityarthe dRti, kukSi, kalazi, vasti, asti, ahi itye bhyaH saptamyantebhya iti shessH| dArteyamiti / dRttau bhavamityarthaH / DhaJ, eyaH, zradivRddhiH, raparatvam / dRtizcarma bhastrikA | kaukSeyamiti / dhUmAditvAd vuJi prApte Dhay / kalazirghaTa iti / 'kalazirmathanapAtram' ityamaravyAkhyAtAraH / ' vasti bharadho dvayoH' ityamaraH / tatra bhavo vAsteyaH / zrastIti vibhaktipratirUpakamavyayam / sattAyAM dhane ceti nyAsakAro haradattazca / tatra bhava steyaH / zrahiH sarpaH, tatra bhava AheyaH / grIvAbhyo'N ca / 'zarIrAvayavAcca' iti yato'pavAdaH / grIvAzabdo'yaM dhamanIsaMghe vartate / tatra udbhUtAvayavabhedasaMghavivacAyAM bahuvacanAntAtpratyaya iti sUcayituM bhuvcnm| tirohitAvayavabhedavivakSAyAM ekavacanAntAdapyaraau sta eva / gambhIrAJjyaH / gAmbhIryamiti / yavidhau tu striyAM 'prAcAM tadAha - nagarAnte'Gga iti / dRtikukSi / dRtizcarmavikAraH, zarIrAvayavavizeSazca / kukSizabdo dhUmAdistato 'dhUmAdibhyazca' iti vuni prApte anena DhaJ / kalazirmanthapAtram 'kalazimudadhigurvI ballavA loDayanti' iti mAghaH / 'vastirnAbheradhaM dvayoH' ityamaraH / tatra bhavaM vAsteyam / 'asti ' iti tiGantapratirUpako nipAtaH / sa ca tiGantena samAnArtho bhinnArthazca / zrAdyo yathA-- - astitIrA gauH / dvitIyo yathA-- astimAn / dhanavAnityarthaH / tadihAvizeSAdubhayorapi grahaNamA stheyamiti haradattaH / zrahau bhavamAheyam / 'triSvAheyaM viSAsthyAdi' ityamaraH / grIvAbhyo'N ca / 'zarIrAvayavAcca ' iti yato'pavAdaH / prIvAzabdo dhamanIsaGghAte vartate, tatra udbhUtAvayavasaGghAtavivakSayA sUtre bahuvacanam / tirohitAvayavasaMghAtavivakSAyAM tvekavacanAntAdapyaNDhaJau sva Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaNaram 28] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [416 (4-3-58) gambhIre bhavaM gAmbhIryam / 'paJcajanAdupasaMkhyAnam' (vA 2858) pAJcajanyam / 1436 avyayIbhAvAca / (4-3-56) parimukhaM bhavaM pArimukhyam / 'parimukhAdibhya eveSyate' (vA 2866) / neh-aupkuulH| 1437 antaHpUrvapadAJ / (4-3-60)'pragyayIbhAvAt' ityeva / vezmanItyantarvezmam / tatra bhavamAntarvezmikam / zrAntargaNikam / 'adhyAtmAdeSThamiSyate' ( vA 2866 ) adhyAtmaM bhavaM prAdhyAsmikam / 1438 anuzatikAdInAM ca epha taddhitaH' iti SphaH syAt / avyayIbhAvAca / jya iti zeSaH / parimukhAdibhya iti / yadyapIdaM vArtikaM bhASye na dRSTam , tathApi digAdigaNapAThAnantaraM pAramukhAdigaNapAThasAmarthyAdihAvyayIbhAvapadaM parimukhAdiparamiti gamyate / na hyaSTAdhyAyyAM parimukhAdigaNasya kAryAntaramasti / aupakUla iti / upakUlaM bhava ityathaH / avyayIbhAvatve'pi parimukhAdyanantarbhAvAd na jyH| antaHpUrvapadATThaJ / vezmanItyantarvezmamiti / vibhaktyarthe avyyiibhaavH| 'manazca' iti Tac / Antavaizmikamiti / ThaJ , ikaH, sunluk, TilopaH, aadivRddhiH| prAntargaNikamiti / gaNe ityantargaNam / tatra bhavamityarthaH / AdhyAtmikamiti / zrAtmanItya yAtmam / tatra bhavamityarthaH / anuzatikAdInAM ca / ev| graiveyamityAdi / prIvAsu bhavaM grIvAyAmiti vA vigrahaH / gambhIrA jyH| paJcajanAdupasaMkhyAnamiti / pAJcajanyam / parimukhamiti / yadi parizabdAdiha vajanaM gamyate, tadA 'apaparibahiraJcavaH paJcamyA' ityavyayIbhAvaH / yadi tu sarvatobhAvaH, tadA tvasmAdeva nipAtanAdavyayIbhAva ityaahuH| parimukhAdibhya eveti / ayaM bhAvaH-digAdigaNAnantaraM parimukha, parihanu, paryoSTha, paryulUkhaletyAdi parimukhAdigaNaH paThyate, tatsAhacaryAdiha sUtre avyayIbhAvazabdena parimukhAdireva gRhyate / tasya gaNasya kAryAntarAbhAvAditi / nanvevaM 'parimukhAdeH' iti sUtraM viziSyaiva kriyatAm , kimanena prayAsena / uttaratra 'avyayIbhAvAt' ityasyApekSAyAmapi tatraiva tatkaraNaucityAditi cet / atrAha haradattaH-'parimukhAdeH' ityucyamAne bahuvrIhitatpuruSebhyo'pi naH syAt , avyayIbhAvagrahaNAttu tebhyo'Neva bhavatIti / parimukhAdigaNe pratizAkhazabdo'pi bodhyaH / tathA ca 'zAkha vyAptau' iti dhAtau pratizAkhaM bhavaM prAtizAkhyam , 'avyayIbhAvAca' iti bhavArthe ma iti mAdhavaH / antarvezmamiti / 'napusakAdanyatarasyAm' iti samAsAntaSTac / adhyAtmamiti / 'anazca' iti Tac / 1 AdipadAt pratizAkhaM bhavaM prAtizAkhyaM vyAkaraNam , tacca zaunakIyaM taittirIyaM kAtyAyanIyam AyarvaNikaM ca tattacchAkhAyAM niyataM vartate / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu zaiSika(7-3-20) eSAmubhayapadavRddhiH syAd miti Niti kiti ca / prAdhidaivikam / prAdhibhautikam / aihlaukikm| pAralaukikam / adhyaatmaadigkRtignnH| 1436 devikAziMzapAdityavAdIrghasatrazreyasAmAt / (7-3-1) eSAM paJcAnAM vRddhiprAptAvAderaca zrAd jiti Niti kiti ca / dAvikama / devikAkUle bhavA dAvikAkUlAH zAlayaH / zizapAyA vikAraH zAMzapazcamalaH 'palAzAdibhyo vA' (sa 1521) ityaJ / dityauha idaM dAtyauham / dIrghasatre bhavaM dArghasatram / zreyasi bhavaM zrAyasam / 1440 grAmAtparyanupUrvAt / (4-:-61) ThaJ syAt / 'avyayIbhAvAt' ityeva / pArigrAmikaH / prAnugrAmikaH / 1441 jihvAmUlAGgale shchH|(4-3-62) jihvAmUlIyam / aGgalIyam / 1442 vgaantaacc|(4-3-63) kavargIyam / 1443 azabde yatkhAvanyatarasyAm / (4.3-64) pakSa pUrveNa chaH / madvayaH, mavargINaH, madvargIyaH / azabde kim-kavargIyo vaNaH / 1444 karNalalATAtkanalaGkAre / (4-3-65) karNikA / lalATikA / 1445 tasya vyAkhyAna iti ca vyAkhyAtavyanAmnaH / 4-3-66) supAM AdivRddhiprakaraNe uttarapadasya, pUrvapadasya cetyadhikAre idaM sUtram , tadAha-eSAmiti / Adhidaivikamiti / deveSvityadhidevam , tatra bhavamityarthaH / Thani ubhayapadavRddhiH / prAdhibhautikamiti / bhUteSvityadhibhUtam / tatra bhavamityarthaH / aihalaukikamiti / iha loke bhavamityarthaH / pAralaukikamiti / paraloke vamityarthaH / sarvatra Thaji ubhayapadavRddhiH / devikA / AdivRddhi prakaraNe idaM sUtram / eSAmiti / devikA, ziMzapA, dityavAda , dIrghasatra, zreyasa ityeSAmityarthaH / vRddhiprAptAviti / AdivRddhiprAptau tadapavAdatvena yAdaraca zAkAraH syAdityarthaH / dAvikamiti / devikA nAma nadI, tasyAM bhavamityarthaH / dAvikAkUlA iti / uttarapadavRddhibhramanirAsAya idamudAharaNam , asya sUtrasya tadadhikArabahirbhUtatyAditi bhAvaH / zAMzapa iti / ikArasya AkAraH, ani vRddhiH, zipAzabdasya palAzAdau pAThAt pAkSiko'J / tadabhAve'NityarthaH / dAtyauhamiti / dityavAhazabdAt 'tasyedam' ityaNi 'vAha Ul' iti saMprasAraNam , pUrvarUpam etyedhatyUThasu' iti vRddhiH / ikArasya AdivRddhathapavAda zrAkAraH / dArghasatramiti / 'tasyedam' ityaNa, AderIkArasya aakaarH| zrAyasamiti / tatra bhava ityaNi ekArasya zrAkAraH / grAmAtparyanupUrvAt / ThaJ syAditi / 'antaH pUrvapadAt-' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / jihvaamuulaaguleshchH| 'zarIrAvayavAcca' iti yato'. karNalalATAt / yato'pavAdaH / alaGkAre kim , karAye lalATyam / tasya vyAkhyAna Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [421 vyAkhyAnaH saupo granthaH / taiGaH / kArtaH / supsu bhavaM saupam / 1446 bahvaco'ntodAttAJ / (4-3-67) SasvaNatvayorvidhAyakaM zAstraM SatvaNatvam / tasya vyAkhyAnastatra bhavo vA SAsvaNatvikaH / 1447 kratuyazebhyazca / (4-3-68) somasAdhyeSu yAgeSvetau prasiddhau / tamAnyataropAdAnena pavAdaH / vargAntAcca / kavargIyamiti / kAdivarge bhavamityarthaH / azabde / vargAntAt cha iti zeSaH / madvargyaH, madvargINa iti / matpakSa bhava ityarthaH / karNalalATAt / 'zarIrAvayavAcca' iti yato'pavAdaH / karNikA lalATiketi / karNe lalATe bhavo'laGkAra ityarthaH / strItvaM lokAt / TApi 'pratyayasthAt-' iti ittvam / tasya vyAkhyAna iti ca / vyAkhyAyate aneneti vyAkhyAno granthaH, karaNe lyuT / tasya vyAkhyAna iti vigrahe vyAkhyAtavyagrantha pratipAdakAt SaSThapantAd bhava ityarthe ca saptamyantAdyathAvihitaM pratyayAH syurityrthH| cakAraH 'tatra bhavaH' ityasya samuccayArthaH / saupa iti / zrautsargiko'N / taiGa iti / tihA vyAkhyAno grantha ityarthaH / kArta iti / kRtAM vyAkhyAna ityrthH| aNi AdivRddhau raparatvam / bhavArthe udAharati-supsu bhavaM saupamiti / naca 'tasyedam' 'tatra bhavaH' ityAbhyAmeva siddhatvAdidaM sUtraM vyarthamiti vAcyam , arthadrayanirdezasya apavAdabhUtavakSyamANaThAdividhAnAyAvazyakatvAditi bhASye spaSTam / baco'ntodAttAdRJ / antodAttAdbahvaca uktaviSaye ThaJ syAt / aNo'pavAdaH / Rtuyazebhyazca / someti / somalatAdravyakayAgeSu kratuzabdo yajJazabdazva prasiddha ityarthaH / tAnyataragrahaNaM vyartham , bahuvacanena svarUpagrahaNanivRtterityata aah-ttreti| iti ca / vyAkhyAyate yena sa vyaakhyaanH| karaNe lyuTa / itizabdo vAkyArtha parAmazati / tatsamIpe zrUyamANazcakAraH 'tatra bhavaH' iti vAkyAthemAkSipati / nAma pratipAdakam , tacca zaktyA lakSaNayA vetyatra nAgrahaH / tathA ca SaSThayantAdhAkhyAnakaraNArthe, saptamyantAttu bhavArthe, vyAkhyAtavyasya pranthasya pratipAdakAtpratyayAH syuH' iti sUtrArthaH / vyAkhyAtavyanAmraH kim , pATalIputrasya vyAkhyAnI sukoslaa| pATalIputro hi tayA vyAkhyAyate 'IksaMnivezaviziSTam' iti / na vidraM vyAkhyAtavyasya nAma / mantheSveva vyAkhyeyatvasya suprasiddhatvAt , nAmamahaNaM hi prasidhapasaMgrahArthameva sUtre kRtam / bddh'co| aNo'pavAdaH / bahucaH kim , ghacaSThakaM vakSyatItyekAc pratyudAhAryaH / saupam / tailam / antodAttAtkim , saMhitAyAH saMhitam / 'gatiranantaraH' ityAdyudAtto'yam / antagrahaNaM spaSTapratipattyartham / udAttAdityuLe'pi varNamahaNe tadantagrahaNAd 'varNAdanudAttAt-' ityatra yathA / Rtuyajhebhyazca / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 ] siddhAntakaumudI / [ taddhiteSu zaiSika siddhe ubhayorupAdAnasAmarthyAdasomakA zrapIha gRhyante / zragniSTomasya vyAkhyAnastatra bhavo vA zraniSTomikaH / vAjapeyika. / rAjasUyikaH / pAkayajJikaH / nAvayajJikaH / bahuvacanaM svarUpavidhinirAsArtham / zranantodAttArtha ArambhaH / 1448 adhyAyeSvevarSeH / (4-3-66 ) RSizabdebhyo lakSaNayA vyAkhyeyagranthavRttibhyo bhave vyAkhyAne cAdhyAye ThaJ syAt / vasiSThena dRSTo mantro vasiSTaH, tasya vyAkhyAnaH tatra bhavo vA vAsiSThiko'dhyAyaH / 'adhyAyeSu' kim - vAsiSThI Rk / 1446 gRhyanta iti / tatazca iha kratuzabdena somayAgAH, yajJazabdena rtA itarayAgAH vivakSitA iti bhAvaH / evaM ca somayAgavizeSavAcibhyaH, taditarayAgavizeSavAcibhyazca uktaviSaye ThamityarthaH / pAkayakSika iti / aupAsanAgnisAdhyAH parvaNasthAlIpAkAdayaH pAkayajJAH / teSAM vyAkhyAno granthaH, teSu bhava iti vArthaH / nAvayajJika iti / nUtanadravyaka zrAmayaNAkhyo yajJo navayajJaH / nanu pUrvasUtreNa siddhe kimarthamidamityata Aha - anantodAttArtha iti / vAjapeyazabdo madhyodAttaH taiterIyAdau prasiddhaH / yadyapi zragniSToma zabdaH zrantodAtta eva taittirIye dRSTaH / nava yajJazabdo'pi SaSThI. samAsatvAt samAsasvareNAntodAtta eva / tathApi zranyArthamidamantodAtteSvapi paratvAt pravartata iti na doSaH / adhyAyeSvevarSeH / vasiSThena dRSTo mantro vasiSTha iti / lakSaNayeti bhAvaH / vAsiSThiko'dhyAya iti / kazcid granthavizeSo'yam / agniSTomasya vyAkhyAna iti / zragniSTomAdyartheSu mantrabrAhmaNakalpeSu vartamAnA zragniSTomAdizabdA ihodAharaNam, granthAnAmeva vyAkhyeyatAyA uktatvAdityAhuH / stutiH stomaH / agneH stomo'sminniti bahuvrIhiH / 'parAdizca parAntazca' ityantodAtto'yam / pIyate'sminniti peyaH / 'kRtyalyuTo bahulam' ityadhikaraNe yat / vAjo nAma yavAgUbhedastasya peyo vAjapeyaH / zrayaM hi kRduttarapadaprakRtisvareNa madhyodAttaH / peyazabdasya 'yato nAva:' ityudAttatvAt / rAjJA triyeNa sUyate, rAjA sobhaH sUyate atreti vA rAjasUyaH / 'rAjasUyasUrya -' iti kyap / tata eva nipAtana samAsaH SaSThIsamAso vA / zrayamapyuttarapadaprakRtisvareNa madhyodAtta eva, dhAtusvareNa sUyazabdasyAyudAttatvAt / asomakebhya udAharati - pAketi / alpaparyAyaH pAtra zabdaH / pAkazvAsau yajJazceti karmadhArayaH / sa ca samAsasvareNAntodAttaH / navaitra hibhiryajanaM navayajJaH AprayaNam / 'yajayAcaviccha-' iti naG / 'kartRkaraNe kRta-' iti samAsaH / kRduttarapadaprakRtisvareNAntodAttaH / anantodAttArtha iti / vAjapeyarAjasUyArthatayA zrasminnArabdhe satyantodAttAdapi yajJAbhidhAyinaH paratvAdanenaiva bhAvyamityAgniSTomika ityAdyudAhRtamiti bhAvaH / adhyAyeSvevarSeH / evakAraH spaSTapratipattyarthaH / 1 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniisNhitaa| [423 pauroDAzapuroDAzASThan / (5-3-70) puroDAzasahacarito mantraH puroDAzaH, sa eva pauroDAzaH, tataH chan / pauroDAzikaH / puroddaashikH|1450 chandaso ydnnau| (4-3-71) chandasya , chAndasaH / 1451 yajadabrAhmaNaprathamAdhvarapurazvaraNanAmAkhyAtATThak / (4-3-72) byacaH-aiSTikaH (zaiSikaH), pAzukaH / taH-cAturyotakaH / brAjhaNikaH / prArcika ityAdi / 1452 aNagayanAdibhyaH vAsiSThI Rgiti / RcaH adhyAyasamAkhyAbhAvAd na Thamiti bhAvaH / pauroDAza / uktaviSaya iti shessH| puroDAzeti / puroDAzazabdasahito mantro lakSaNayA puroDAza ityucyata ityarthaH / sa eva pauroDAza iti / prajJAditvAtsvArthe'Niti bhAvaH / pauroDAzika iti| pauroDAzAt SThani rUpam / puroDAzika iti / puroDAzazabdAt Thani rUpam / SittvAd IS / pauroDAzikI, puroDAzikI / chandaso yadaNI / tasya vyAkhyAne tatra bhave ceti zeSaH / chandasyaH, chandasa iti / chandasAM vyAkhyAnaH, tatra bhavo vetyarthaH / yajlakSaNasya vakSyamANasya tthko'pvaadH| yajadabrAhmaNa / ghac , Rt , brAhmaNa, Rk, prathama, adhvara, purazcaraNa, nAman , bhAkhyAta ebhyaSThak syAt tasya vyA. khyAne tatra bhave ca / zaiSika iti| zeSasya vyAkhyAnaH tatra bhavo vetyarthaH / pAzuka iti / pazuyAgapratipAdakapranthaH pazuH, tasya byAkhyAnaH tatra bhavo vetyarthaH / ukaH paratvAt Thasya kaH / Rta iti / udAhiyata ityarthaH / cAturyotaka iti / 'cittiH srak' ityAdayo mantrAzcaturhotArastaittirIye prasiddhAH / teSAM vyAkhyAnaH taMtra bhavo vetyarthaH / brAhmaNika Arcika iti / brAhmaNAni mantravyatiriktaveda bhAgAH, teSAmRcAM vA vyAkhyAnaH tatra bhavo vetyrthH| ityAdIti / prAthamikaH, AdhvarikaH, paurazvaraNikaH, nAmikaH, AkhyAtikaH / anngynaadibhyH| tasya vAsiSThIti / bhavArthe'Na / pauroDAza / SitvAnchIS / pauroDAzikI, puroddaashikii| purodAzyate iti puroDAzaH / 'dArI dAne karmaNi ghaJ / ihaiva nipAtanAddasya Datvam / chandaso / chandaHzabdAdbhavavyAkhyAnayorathayoryadaNau staH, yajlakSaNasya Thako'pavAdaH / chandasya ityAdi / ihArthavAryadaNbhyAM yathAsaMkhyaM bhavatyaskharitatvAditi bodhyam / dyajRt / aNo'pavAdaH / cAturyotaka iti / 'pRthivI hotA dyauradhvayuH' ityAdimantrasya catu)teti nAmadheyam / ityAdIti / AdizabdAtprAthamikaH / zrAdhvarikaH / paurshvrnnikH| 'nAmAkhyAtagrahaNaM sAtavigRhI. tArtham' iti vArtikam / tatra nAmazabdAd yacvAdeva siddhe vigRhItagrahaNamAkhyAtAyamiti jJeyam / nAmikaH / AkhyAtikaH / nAmAkhyAtikaH / aNagayana / RgayanA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu zaiSika (4-3-73 ) ThanAderapavAdaH / zrArgayanaH / aupaniSadaH / vaiyAkaraNaH / 1453 tata aagtH|(4-3-74) sannAdAgataH sraunaH / 1454 tthgaaysthaanebhyH| (4-3-75) zulkazAlAyA pAgataH zaulkazAlikaH / 1455 zuNDikAdibhyo'Na / (4-3-76) prAyasthAnaThakazchAdInAM caapvaadH| zuNDikAdAgataH zauNDikaH / kArkaNaH / tairthaH / audpaanH| 1456 vidyAyonisaMbandhebhyo vuJ / (4-3-77) praupAdhyAyakaH, paitAmahakaH / 1457 RtaSThaJ / vyAkhyAne tatra bhave ceti zeSaH / Argayana iti / Rgayanam RksaMhitA, tasya vyAkhyAnaH tatra bhavo vetyarthaH / 'baco'ntodAttAt' iti Thaji prApte aN / aupaniSada iti / upaniSado vyAkhyAnastatra bhavo vetyarthaH / evaM vaiyAkaraNaH / 'na svAbhyAm-' ityaic / aragrahaNaM tu chabAdhanArtham / anyathA praNA mukte cho durvAra. syAdityAhuH / tata aagtH| asminnarthe paJcamyantAdyathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / srauna iti| autsargiko'N / ThagAyasthAnebhyaH / tata aAgata ityarthe iti zeSaH / haTTAdiSu svAmigrAhyo bhAga praayH| sa yasmin gRhyate tadAyasthAnam , tadvAcibhya ityarthaH / zuNDikAdibhyo'Na / tata zrAgata ityeva / zuNDikamAyasthAnavizeSaH / pUrvasUtravihitaThagapavAdaH / kArkaNa iti / kRkara gadAgata iti zeSaH / 'kRkaNaparNAdbhAradvAje' iti chsyaapvaadH| tairtha iti / dhUmAdivo'pavAdaH / audapAna iti / atra utsAditvAda prApto na bhavati, punararagrahaNa t / anyathA yathAprAptavidhAne AyasthAnaThakaM. bAdhitvA ameva syAt / vidyAyoni / tata Agata ityeva / aupAdhyAyakaH, paitAmahaka iti / upAdhyAyApitAmahAca zrAgata ityarthaH / RtaSThaJ / RdantAdvidyAyonisambandhavAcina itya: / tata zrAgata dibhyo bhavavyAkhyAnayorarthayoraNa syAt / ThaJAderiti / AdizabdAhakchayoH / Argayana iti / ayanazabdo bhAvasAdhanaH, tena samAse :prano bhAvakarmavacanaH' ityantodAttaH, abhedopacArAdbhAvavacano'pi granthe vartate / iha 'bahvaco'ntodAttAt' iti ThaJ prAptaH / aupaniSada ityatrApyevam / vidyAnyAyazikSAzabdebhyo 'dyajadbrAhmaNa-' iti Thak prAptaH / vyAkaraNazabdAttu 'vRddhAcchaH' / ThagAya / elAnaM svAmI, svAminamayametIti vA''yaH khAmigrAhyo bhAgaH / sa yasminnutpadyate tadAyasthAnam / bahuvacananirdezaH svarUpagrahaNanirAsArthaH / vRddhAcchaM paratvAdayaM bAdhate / prANikaH / praakrikH| chAdInAM ceti / kArkaNa ityatra 'kRkaNaparNAdbhAradvAje' iti chaH prAptaH / tIrtha. zabdAttu dhUmAditvAd vuJ prAptaH / udapAnazabdasyotsAditvAda prApta ityrthH| vidyAyoni / vidyAyonikRtaH sambandho yeSAM tebhyo vuJ syaadgo'pvaadH| chaM tu Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [425 (4-3-78) vuno'pavAdaH / hautRkam / bhrAtRkam / 1458 pituryaJca / (4-3-76) cATTham / 'rItaH' (sU 1234) 'yasyeti ca' (sU 311) iti lopaH / pitryam , paitRkam / 1456 gotrAdaGkavat / (4-3-80) bidebhma aAgataM baidam / gArgam / dAkSam / aupagavakam / 1460 naJaH zucIzvarakSetrazakuzalanipuNAnAm / (7-3-30) najaH pareSAM zucyAdipaJcAnAmAdaraco vRddhiH, pUrvapadasya tu vA nidAdau pare / prAzaucam, azaucam / aAnaizvaryam , ityeva / hautRkam , bhrAtRkamiti / ukaH paratvAt Thasya kaH / pituryacca / yati prakriyAM darzayati-rItta iti / gotrAdaGkavat / aGke ye pratyayAH te tata Agata ityarthe'pi bhavantItyarthaH / bidebhya Agatamiti / vigrahapradarzanam / atra 'yajaozca' iti bahutve ao luki videbhya iti nirdezaH / baidamiti / 'saGghAGkalakSaNeSvanyajiAmaNa' ityukteraantAdihApyarthe aNi vivakSite 'gotre'lugaci' ityatro lunivRttau baidazabdAdaN / 'yajRdbrAhmaNa-' iti yajlakSaNasya Thako'pavAdaH / gArgamiti / yajantAdaN / dAkSamiti / imantAdaN / aupagavakamiti / upagorapatyamaupagavaH, tasmAdAgatamityarthaH / 'gotracaraNAd vuJ' iti vun / yadyapi tasyedamityarthe ayaM vuJ vihitaH, tathApyaJyamintAdaGke'pi sa dRSTa iti tasyApyatrArthe atidezo bhavati / na hi 'saMghAGka-' iti pratipadoktasyANa evAtrAtidezaH / kiM tu aGke dRSTasya sarvasyApi, vyAkhyAnAditi bhAvaH / naJaH zucIzvara / AdivRddhiprakaraNe uttarapadasya pUrvasya tu vetyanuvRttAvidaM sUtram / Azaucam , azaucam iti / paratvAdbAdhate / AcAryakaH / mAtAmahakaH / mAtulakaH / RtaSThaJ / 'vidyAyonisambandhebhyaH' iti vartate, tadAha-vuo'pavAda iti / 'uSkaJ' iti vaktavye taparakaraNaM ThagrahaNaM ca cintyaprayojanamiti prAJcaH / paitRkI vidyetyatra GIbartha ThagrahaNamiti tu tattvam / na ca 'TiDA-' iti sUtre kaJgrahaNAd DIpa sidhyatIti vAcyam , yAdRzItAdRzItyAdyasiddheH / tadanubandhakagrahaNe nAtadanubandhakasya grahaNAt 'tyadAdiSu haza:-' iti kano yanubandhakatvAt / taparakaraNaM vihAya 'uSTham' ityeva suvacamityAhuH / gotrAdaGkavat / 'apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotram' ityuktam / apatyapratyayAntAt 'tata AgataH' ityasminnarthe aGkavatpratyayAH syuH / aGke dRSTasya sarvasyAyamatidezaH, na tu sAkSAvihitasyaivetyAgrahaH tena 'gotracaraNAd vuJ' iti vuapi labhyate / sa hi 'tasyedam' iti sAmAnyena vidhIyamAno'pi aJyaainantAdanyatra aGke'pi dRSTaH / baidamityAdi / 'saGghAGka-' ityAdinA aGkArthe'Na vihita itIhApyadhyajiantAdaN / aupagavakamiti / 'gotracaraNAt-' iti vuma / aDhe Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 ] siddhAntakaumudI | [taddhiteSu zaiSika ? * anaizvaryam / zrakSaitrajJam zracaitrajJam / zrakauzalam akauzalam / zranaipuNam, anaipuNam / 1461 hetumanuSyebhyo 'nyatarasyAM rUpyaH ( 4-3 - 81 ) samAdAgataM samarUpyam / viSamarUpyam / patte mahAditvAcchaH / samIyam / viSamIyam / devadattarUpyam daivadattam, devadattIyam / 1462 mayaT ca / ( 4-3 - 82 ) samamayam / viSamayam / devadattamayam / 1463 prabhavati / ( 4-3 - 83 ) tata ityeva / himavataH prabhavati haimavatI gaGgA / 1464 vidUrAJyaH / ( 4-3-84 ) vidUrAtprabhavati azucerAgatamityarthaH / tata zrAgata ityaNi pUrvapadasyAdivRddhivikalpaH / uttarapadasya nityAdivRddhiH / evamagre'pi prakSetrajJAd akuzalAd ani NAcca zrAgatami tyartho bodhyaH / zranaizvaryamityatra tu brAhmaNAditvAd bhAve SyaJ / hetubhanuSyebhyaH / tata zrAgata ityeva | hetubhya udAharati -- samAdAgatamityAdi / manuSyavAcina udAharati-devadattarUpyamiti / mayaT ca / uktaviSaya iti zeSaH / prabhavati / tata ityeveti / zrAgata iti tu nivRttam / prabhavatItyarthe patra myantAdyathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / prabhavaH prathamaprakAzaH / himavataH prabhavatoti / himavati prathamaM prakAzata ityarthaH / 'bhuvaH prabhavaH' ityapAdAnatvam / vidU paJJyaH / tataH dRSTa itIddApyaNNantAd vuJ / hetumanuSyebhyo / manuSyagrahaNamahetvartham, bahuvacanaM tu svarUpavidhinirAsArtham / samarUpyamiti / 'vibhASA guNe -' ityA 'vibhASA' iti yogavibhAgAdaguNavacanAdapi paJcamI / yogavibhAge tu 'bAhulakaM prakRtestadanudRSTeH' iti liGgam / mayaT ca / yogavibhAgo yathAsaMkhyanirAsArthaH / To GIbarthaH / haimavatIti / himavataH prakAzate / tatra prathamaM dRzyata ityarthaH / utpattivacanastu prabhavatirna gRhyate, 'tatra jAtaH' ityato bhedena nirdezAt / vaidUrya iti / dantyamadhyo'yaM zAdvalavat, na tu naDvalavanmUrdhanyamadhyaH / nanvatrArthasiMgatiH / bAlavAyaparvatAdasau prabhavati, vidUranagare tu saMskriyate / satyam, ataeva samAhitaM bhASye --' bAlavAyo vidUraM ca prakRtyantarameva vA / na vai tatreti ceddrayAjjitvarI dupAcaret' iti / asyArthaH--bAlavAyazabdaH pratyayaM labhate vidUrAdezaM ca, sUtre pateinAdezenAnurUpaH sthAnI bAlavAyazabda prakSipyate / yathA zivAdiSu paThitAbhyAM vizrava garavaNAdezAbhyAmanurUpaH sthAnI vizravazzabda zrAkSipyate, yathA vA 'panna -' ityAdau gadAdyAdezAnurUpaH sthAnI pAdadantAdirAjibhyate, tadvat / prakRtyantarameveti / vidUra zabdo nagarasyeva parvatasyApi vAcako'stItyarthaH / evaM cAsminpatte 'bAlavAyAtprabhavati' iti vigrahe vidarazabdAtpratyaya iti vyAkhyAnaklezo neti bhAvaH / na vA iti / vaizabdo'kSamAM " Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [427 vaidUryo maNiH / 1465 tadgacchati pthiduutyoH| (4-3-85) svaghnaM gacchati sraunaH panthA dUto vA / 1466 abhiniSkAmati dvAram / (4-3-86) tad ityeva / sunnamaminiSkAmati saunaM kAnyakubjadvAram / 1467 adhikRtya kRte granthe / (4-3-87 ) tad ityeva / zArIrakamadhikRtya kRto granthaH zArIrakIyaH / 'zArIrakaM bhASyam' iti svabhedopacArAt / 1468 shishukrndymsbhdvndvendrjnnaadibhyshchH| (4-3-88) zizUnAM krandanaM zizukrandaH, tamadhikRtya kRto granthaH zizukrandIyaH / yamasya sabhA yamasabham / prabhavatItyeva / vidUrazabdo dantyamadhyaH vAlavAyAkhyadezaparyAyo vidUrazabda iti bhASye spaSTam / tad gacchati pthityo| gacchatItyarthe dvitIyAntAtpratyayAH syuH, sa ced gantA panthA dUto vA ityarthaH / abhiniSkAmati dvAram / kAnyeti / kAnyakubjAkhyajanapadasya dvaarmityrthH| adhikRtya / tadityeveti / adhikRtya kRto grantha ityarthe dvitIyAntAtpratyayAH syurityarthaH / zArIrakamiti / zarIra. syAyaM zArIro jIvAtmA, tamityarthaH / 'tasyedam' ityaNantAt svArthe kaH / zArIrakIya iti / vRddhatvAcchaH / zizukranda / zizukranda, yamasabha, dvandva, indrajananAdi dyotayati / tatra parvate vidUrazabdo'prasiddha iti ced brayAjitvarIvadhavaharet / niyatapuruSApekSo hi vyavahAro dRzyate, yathA vaNija eva vArANasI jitvarIti vyavaharanti evaM vaiyAkaraNA evAdi vidUra iti / tadgacchati / dvitIyAntAdcchatItyarthe pratyayaH syAtsa cedgantA panthA vetyarthaH / tatra sAdhvasizchinatti, kASThAni pacantItyAdAviva karaNasya vAtaLyavivakSayA panthAH kartA / abhiniSkAmati / dvitIyAntAtpratyayaH syAdyaniSkAmati tacced dvAramityarthaH / saunaM kAnyakubjadvAramiti / sranAbhimukhaniSkramaNe karaNIbhUtamiti phalito'rthaH / pUrvavatkaraNasya kartRtvam / tadityeveti / 'adhikRtya' ityetadapekSayAtra dvitIyA / zArIrakIya iti / kutsitaM zarIraM zarIrakaM tatsambandhI zarIrako jIvAtmA tamadhikRtya prastutya kRto pranthaH zArIrakIyaH caturlakSaNIsUtrasandarbhaH / vRddhAcchaH / atra vArtikam'lubAkhyAyikAbhyo bahulam' iti / tAdarthya eSA caturthI / AkhyAyikA nAma gadyarUpo grnthvishessH| ataevAkhyAnAkhyAyikayostatra tatra bhedenopaadaanm| AkhyAyikAbhidhAnAya yaH pratyaya utpannastasya bahulaM lugityarthaH / vAsavadattAmadhikRtya kRtA AkhyAyikA vAsavadattA / sumanoharA / kvacinna, bhaimarathI / abhedopacAreNa gatArthatvAnedaM vArtikamAvazyakamiti mUle noktam / zizukranda / atra vArtikam-'dvandve devAsurAdibhyaH Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 ] siddhAntakaumudI / [ taddhiteSu zaiSikaklIbatvaM nipAtanAt / yamasabhIyaH / kirAtArjunIyam / indrajananAdirAkRtigaNaH / indrajananIyam / viruddha bhojanIyam / 1466 so'sya nivAsaH / (4-3-86 ) sraghno nivAso'sya sraughnaH / 1470 zrabhijanazca / ( 4- 3 - 60 ) sanno'bhijano'sya straughnaH / yatra svayaM vasati sa nivAsaH / yatra pUrvaira bitaM so'bhijana iti vivekaH / 1471 AyudhajIvibhyazchaH parvate / ( 4-3 -61 ) parvatavAcinaH prathamAntAdabhijanazabdAdasyetyarthe chaH syAt / hRdgolaH parvato'bhijano yeSAmAyudhajIvinAM te hRdgolIyAH / ' zrAyudha' iti kim-RkSodaH parvato'bhijano yeSAM ebhyaH chaH syAdadhikRtya kRte grantha ityarthaH / nipAtanAditi / 'sabhA rAjA' iti tu napuMsakatvaM na bhavati / tatra 'amanuSyazabdo rUDhyA rakSaHpitAcAdInAha' ityukteriti bhAvaH / so'sya nivAsaH / asminnarthe prathamAntAtyatyayAH syurityarthaH / 'yatra saMpratyuSyate sa nivAsa:' iti bhASyam / zrabhijanazca / sa ityanuvartate / pUrvavadyAkhyeyam / yatra pUrvairuSitaM so'bhijanaH' iti bhASyam / yatra svayamiti / udAhRtabhASyasyAyamartha iti bhAvaH / AyudhajIvibhyaH / parvatAditi pAThAntaram / abhijanazabdAditi / abhijanadezavAcina ityarthaH / AyudhajIvino'bhidhAtumiti zeSaH / sUtre 'kriyArthopapadasya -' iti caturthI / hRdgola iti / parvatavizeSopratiSedhaH' / daivAsuram / rAkSosuram / nipAtanAditi / 'sabhA rAjA -' iti sUtre 'manuSyazabdo rUDhyA rakSaH pizAcAdInAha' ityuktatvAttena sUtreNa klIbatvaM na sidhyatIti bhAvaH / so'sya nivAsaH / sa iti prathamAntAdasyeti SaSThyarthe yathAvihitaH pratyayaH syAdyaH prathamAntArthaH sa nivAsazcet / srughno nivAsa iti / nivAsAdhikaraNamityarthaH / nanvasyeti kRdyoge kartari SaSTI / tathA ca vizeSaNavizeSyabhAvavyatyAsAt sraghnAdhikaraNavAsakarteha vRttyarthaH tathA ca ' tatra bhavaH' ityeva siddhaM kimaneneti cet / atrAhu:: - vAsasya cetanamAtrakartRkatayA prasiddhatvAtprakArakRto bhedo'stIti nAsti vaiyarthyam / 'vasanti hi premNi guNA na vastuni' ityAdau tUpacAro bodhya iti / abhijanazca / yogavibhAga uttarArthaH / 'abhijanAH pUrvabAndhavAH' iti vRttiH / abhijAyate yebhya iti vyutpatteriti bhAvaH / pUrvabAndhavAH pitrAdayaH / prajJAdiH bandhuzabdaH / pUrvasUtrAdiha 'nivAsaH' ityanuvRttam / tatsAmAnAdhikaraNyAdabhijanazabdasya tatsambandhini lakSaNA / evaM sthite phalitamAha - yatra pUrvairiti / zrAyudhajIvibhyaH / tAdayai eSA caturthI / zrAyudhajIvibhya zrAyudhajIvyartham, zrAyudhajIvino'bhidhAtuM pratyayaH syAdityarthaH / 'sosyAbhijanaH' ityanuvartate, parvata iti prakRtivizeSaNaM tadAha - - parvatavAcina ityAdi / parvata iti kim, sAMkAzyakAH 7 , Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [426 te pAjhedA dvijAH / 1472 zaNDikAdibhyo vyaH / (4-3-62) zaNDiko 'bhijano'sya zANDikyaH / 1473 sindhutakSazilAdibhyo'NI / (4-3-63 ) sindhvAdibhyo'N takSazilAdibhyo'J syAduktaM'rthe / saindhavaH / takSazilA nagarI abhijano'sya tAkSazilaH / 1474 tudIsalAturavarmatIkUcavArADDhakchaNDhaJyakaH / (4-3-64) tudI abhijano'sya taudeyaH / sAlAturIyaH / vArmateyaH / kaucvaaryH| 1475 bhktiH|(4-3-65) 'so'sya' ityanuvartate / bhajyate sevyata iti bhaktiH, sanno bhaktirasya sraunaH / 1476 acittAdadezakAlAdvak / (4-3-66) apUpA bhanirasya zrApapikaH / pAyasikaH / 'acittAt' kim-daivadattaH / 'adezAt' kim-sraunaH / 'akAlAt' kim-preSmaH / 1477 mahArAjATThaJ / (4-3-67) mAhArAjikaH / 1478 vAsudevArjunAbhyAM vun / (4-3-68) vaasudevkH| arjunakaH / 'yam / RkSoda iti / ayamapi parvatavizeSaH / zaNDikAdibhyo jyaH / so'bhijana ityarthe prathamAntebhya iti zeSaH / sindhutakSa / saindhava iti / sindhurdezavizeSaH, abhijano'syeti vigrahaH / tudIsalAtura / tudI, salAtura, varmati, kUca. vAra ebhyaH prathamAntebhyo Dhak, chaga, DhaJ, yak, ete syuH asyAbhijana ityarthe / bhaktiH / anuvartata iti / so'sya bhaktirityarthe prathamAntAtpratyayAH syurityarthaH / acittAdadeza / dezakAlavyatiriktAdaprANivAcinaH Thak syAduktaviSaye / apUpA bhaktiriti / sAmAnyAbhiprAyaM bhaktirityekavacanaM vedAH pramANamitivat / pAyasika iti / payo bhaktirasyeti vigrahaH / mahArAjA / so'sya bhaktirityartha iti zeSaH / mAhArAjika iti / mahArAjo bhaktirasyetivigrahaH / vAsudeva / so'sya bhaktirityeva / vAsudevaka iti / vAsudevo bhaktirasyeti vigrahaH / evamarjunakaH / nanu AyudhajIvinaH / 'yopadhAt-' iti vuJ / zaNDikAdibhyo 'yH| zaNDikA sarvasenazakelyAdi / sindhutakSa / sindhu varNa gandhAra kambojAdayaH sindhvAdayaH, te tu prAyeNa kacchAdiSvapi paThyante / tebhyo'Ni tata eva siddhe manuSyavuo bAdhanArtha vacanam / takSazilA vatsoddharaNA barbaretyAdayastakSazilAdayaH / vAsudevArjunAbhyAM vun / chANorapavAdaH / 'ajAdyadantam' 'alpActaram' iti sUtrAbhyAmarjunasya pUrvanipAte prApte tasyAkaraNaM 'sarvato'bhyarhitaM pUrva nipatati' iti jJApanArtham / nanu vasudevasyApatyamityarthe 'RSyandhaka-' ityaNi vAsudevazabdo nisspnnH| tathA ca tatra 'gotrakSatriyAkhyebhyaH-' ityuttarasUtreNa vuJavAstu, kimanena vunA / na yatra vRddhau vizeSaH, prAgeva vRddhatvAt / na ca 'vRddhinimittasya-' iti puMvadbhAvaniSedho doSaH syAditi Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu zaiSika1476 gotrakSatriyAkhyebhyo bahulaM vuny| (4-3-66) aNo'pavAdaH / paratvAd vRddhAcchaM bAdhate / glucukAyanirbhanirasya glaucukAya nakaH / nAkulakaH / bahulagrahaNAbheta / pANino bhanirasya pANinIyaH / 1480 janapadinAM janapadavatsarve janapadena samAnazabdAnAM bahuvacane / (4-3-100) janapadasvAmivAcinAM bahuvacane janapadavAcinAM samAnazrutInAM janapadavarasavaM vasudevasyApatyamityarthe 'RSyandhakavRSNikurubhyazca' iti vASN yatvAdaNi vAsudevazabdAd 'gotrakSatriyAkhyebhyo bahulaM vun' iti vujaiva siddhatvAdvAsudevagrahaNaM vyarthamiti cet , satyam-aNanto vAsudevazabdo'tra na gRhyate / kiM tu yasmin samastaM vasati yo vA samaste vasati sa vAsuH, sa cAsau devazcati vyutpattyA vAsu vazabdo'yaM bhagavati yogarUDha eveti na dossH| uktaM ca bhASye-'naiSA kSatriyAkhyA saMjJeSA tatrabhavataH' iti / gotrakSatriya / gotrapratyayAntebhyaH kSatriyavAcibhyazca uktaviSa pe bahulaM vuJ syAdityarthaH / iha na pAribhASikaM gotram / chaM bAghata iti / apagavaka ityAdAviti zeSaH / glucukaayniriti| 'prAcAmavRddhAt-' iti phini glucujhaaynishbdH| nAku: laka iti| ksstriyaakhyodaahrnnm| janapadinAm / bahuvacane re ye janapadena samAnazabdAH-janapadavAcizabdena samAnaH zabdaH zravaNaM yeSAM tathAvidha:,teSAM janapadinAmjanapadasvAmivAcinAm , janapadavad-janapade iva sarva syAdityarthaH / 'janapadatadavadhyozca' iti prakaraNe ye pratyayA vihitAH, te bhavanti / prakRtayo'pi tathaiva bhavantIti tu sarvazabdAlabhyate / tadAha-janapadasvAmivAcinAmityAdinA / aGgA janapada iti / dRSTAntArthamidam / aGganAmnAM rAjJAM nivAso janapadaH aGgAH, 'janapade lup' iti cAturarthikasya lup / sa janapado bhaktirasyetyartha 'janapadatadavadhyozca' vAcyam , vunyapi 'na kopadhAyAH' iti niSedhasyeSyamANatvAt / na vA svare vizeSaH, 'nityAdinityam' iti tulyasvaratvAt / nApi 'abhyarhitaM pUrvam' iti jJApanameva tatphalagiti vAcyam , tathAtve hi pUrvanipAtaprakaraNe 'abhyarhitam' ityeva lAghavAkuryAditi cet / atra bhASyam-'saMjJeSA tatra bhagavataH' iti / apaM bhAvaH-'sarvatrAsau samastaM ca vasatyatreti vai yataH / tato'sau vAsudeveti vidvadbhiH parigIyate // ' iti smRteH paramAtmA iha vAsudevaH, sarvatrAsI vasati, sarvamatra va patIti vA vyutpattyA vAsuH, bAhulakAduNa , vAsuzcAsau devazceti vigrahaH / tathA ca mayaM gotrAkhyA, nApi kSatriyAkhyeti yukta eva vunvidhiH / 'abhyarhitaM pUrvam' iti tu prasaGgAjjJApitam , tadapyanityam , 'zvayuvamadhonAm-' ityAdiliGgAdityavadheyam / vRddhAcchaM bAdhata iti| aupagavo bhaktirasya aupagavakaH / janapadinAm / khakhAmibha vasambandhe matvarthIyaM Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [431 syAtpratyayaH prakRtizca / 'janapadatadavadhyozca' (sU 348) iti prakaraNe ye pratyayA ukAste'trAtidizyante / aGgA janapado bhanirasya prAGga : / aGgAH striyAH bhaktirasya prAGgakaH / 'janapadinAm kim-pazAlA brAhmaNa bhaktirasya paanycaalH| 'janapadena' iti kim-pauravo rAjA bhakrirasya pauravIyaH / 1481 tena proktam / (4-3-101) pANininA proktaM pANinIyam / 1482 iti vupratyaye prAGgaka iti yathA, tathA aGgadezasvAminaH kSatriyA aGgA bhaktirasyetyarthe kSatriyavAcakAdaGgazabdAd vuni Anaka iti rUpamityarthaH / pazcAlA brAhmaNA iti / abhedopacArAdiha brAhmaNeSu pnycaalshbdH| tatrAtidezAbhAvAdaNeva bhavati / paurava iti / pauravazabdo na janapadavRttiriti nAvaH / 'bahuvacane' kim ? ekavacanadvivacanayoH satyapi zabdabhede atidezo bhavati / yathA AGgo vA Ago vA bhaktirasya zrAGgaka iti| 'prakRtizceti' kim ? madrANAM rAjA mAdraH, 'yaSmagadha-' itym| mAdro bhaktirasyetyarthe atidezAnmAdasya madratve sati 'madravRjyoH - iti kani mAdraka iti sidhyati / tena proktam / asminnarthe tRtIyAntAd yathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / pANinIyamiti / vyAkaraNamiti shessH| vRddhAcchaH / prathamaM prakAzitaM prokta darzayati-janapadasvAmivAcinAmiti / pratyayaH prakRtizceti / anena sarvazabdasyArtho darzitaH / asati sarvagrahaNe prAdhAnyAtpratyayasyaivAtidezaH syAt , na tu prakRteriti haradattaH / atra vArtikakAraH sarvazabdasya prayojanamAha-sarvavacana prakRtiniharhAsArtham , tacca madravRjyarthamiti / ayaM bhAvaH-vRddhinimitteSu vunAdiSvatidiSTe'pi prakRtirUpe punarvRdhyA bhAvyamiti vizeSasya tatra durlabhatvAnmadravRjyoH kani vizeSo bodhyaH / so'pyabahutva eveti nirhaasopcyolptaa| tathA hi, madrANAM rAjA 'yaJmagadha-' ityaN / mAdraH / vRjizabdAd 'vRddhatkozalA-' iti vyaG / vAyaMH / sa bhaktirasyeti prakRtinihA~se madrakaH, vRjikaH / 'madravRjyoH kan' / anyathA mAdakaH vAya'ka iti syAt / prAGgaka iti / 'janapadatadavadhyozca / 'zravRddhAdapi-' iti vuJ / aGgazabdAtsvAmivAcino bahuvacanAntAdaNi prApte vunatidizyate / pazcAlA brAhmaNA iti / abhedopacArAbrAhmaNeSu paJcAlazabdasya vRttiH| bahuvacanagrahaNaM kim , ekavacanadvivacanayoH satyapi zabdabhede atidezo yathA syAt / Aja zrAGgo vA bhaktirasya zrAGgakaH / iha vRddhAcche prApte vun / tena proktam / prakarSaNoktaM proktamityucyate, na tu kRtam , 'kRte granthe' ityanena gatArthatvAt / pANininA proknamiti / svayamanyena vA kRtaM vyAkaraNamadhyApanenArthavyAkhyAnena vA prakAzitamityarthaH / preti kim , devadattenAghyApitaM prakhyAtasyaiva granyasyAdhyApanamiti nehAnena pratyayaH / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu zaiSika. tittirivaratantukhaNDikokhAcchaN / (4-3-102 ) 'chandobrAhmaNAni-' (sU 1278 ) iti tadviSayatA / tittiriNA proktamadhIyate taittirIyAH / 1483 kAzyapakauzikAbhyAmRSibhyAM nniniH| (4-3-103 ) kAzyapena proktamadhIyate kAzyapinaH / 1484 kalApivaizampAyanAntevAsibhyazca / (4-3-104) kalApyantevAsibhyaH-hariguNA prokamadhIyate hAridraviNaH / m / neha-devadattenAdhyApitam / tittirivaratantu / tena troktamityeva / tittiri, varatantu, khaNDika, ukheM ebhya uktaviSaye chaN syAdityarthaH / ita prArabhya 'tenaikadik' itiparyantaM prokte vede bhavanti, 'zaunakAdibhyaH chandAsa' iti chando. grahaNasya tataH pUrvaM tata uttaraM cApakarSAnuvRttyorabhyupagamAt / atra chaNAdipratya. yAntAnAmeSAM kevalAnAM na prayogaH / kiMtvadhyetRveditRpratyaya zeraskANAmevetyAhachandobrAhmaNAnIti / tadviSayateti / adhyetRveditRpratyayaziraskatvaniyama ityrthH| taittirIyA iti / prokte vede chaN , IyaH / taittirIyaH zAkhAbhedaH, tamadhIyate vidanti vetyarthe aN / 'proktAlluka' iti tasya lugiti bhAvaH / vAratantavIyAH, khANDikIyAH / aukhIyAH / tittiriNA proktaH zloka ityatra tu na, chandasItyanuvRtteH / chandaHzabdena ca kalpasUtrANAmapi grahaNam , teSa sarvazAkhAgatavidhivAkyasaMgrahAtmakatvAt / kAzyapa / tena proktamityeva / chasyA pavAdaH / kAzyapina iti / kAzyapazabdAd NiniH / NakAra it , nakArAdikAra uccAraNArthaH / kAzyapinzabdAt 'proktAlluk' ityadhyetRpratyayasyANo lugiti bhAvaH / evaM kauzikinaH / 'RSibhyAM' kim ? idAnIMtanena kAzyapena proktaM kAzyapeyam / kalApi / tena proktamityeva / kalApiziSyavAcibhyo vaizampAyanaziSyavAci yazca NiniH syAdityarthaH / kalApyantevAsibhya iti / udAhriyata iti zeSaH / hAridraviNa tittirivara / aNo'pavAdaH / tadviSayateti 'zaunakAdibhyazchandasi' ityatrAsyAnuvRttestittiriNA proktAH zlokA ityatra na bhavatIti bhAvaH / taittirIyA iti / 'proktAlluk' ityadhyetRpratyayasya luk / evamagre'pi / kAzyapa / chasyApavAdaH / NakAra uttaratra vRddhyarthaH / nanu 'vRddhinimittasya-' iti puMvadbhAvaneSedho'tra phalamastIti cet / atrAhuH-NinyantasyAdhyetRvAdetRviSayatvena striyAmapravRtteH / pravRttAvapi 'jAtezca' iti siddhatvAt , caraNatvena jAtitvAditi / RSibhyAmiti kim , idAnIMtanena gotrakAzyapena proktaM kAzyapIyam / kalApivaizampAyana / aNo'. pvaadH| chaM tu paratvAdvAdhate / kalApyantevAsinazcatvAraH / ha recha, chagalI, tumburuH, 1 'ukhA' iti ka. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [433 vaishmpaaynaantevaasibhyH-paalmbinH| 1485 purANaprokneSu braahmnnklpessu| (4-3-105) tRtIyAntAprokArthe NiniH syAd yatprokaM purANamokAzced brAhmaNa. kalpAste bhavanti / purANena cirantanena muninA prokkAH / bhallu, bhAllavinaH / zAvyAyana-zAkAyaninaH / kalpe, pika-panI kalpaH / 'purANa' iti kimiti / haridrurnAma kalApinaH ziSyaH / tataH prokte NiniH, orguNaH, zrAdivRddhiH / hAridravinzabdAdadhyetraNaH 'proktAlluk' iti lugiti bhAvaH / hariduH, chagalI, tumburuH, ulapa iti catvAraH klaapishissyaaH| tumburuNA proktamadhIyate taumburaviNaH / chagalinastu DhinugvakSyate, aulapinaH / vaizampAyanAntavAsibhya iti / udAhiyata iti zeSaH / prAlambina iti / zrAlambiH, kaliGgaH, kamalaH, RcAbhaH, AruNiH, tANDyaH, zyAmAyanaH, kaThaH, kalApI iti nava vaishmpaaynshissyaaH| tatra AlaMbizabdAd adhyetraNaH prokte nniniH| zrAlambinzabdAdadhyetraNaH 'proktAlluk' iti luk / zrAlambinaH, kAliGginaH, kAmalinaH, ArcAbhinaH, AruNinaH, lANDinaH / atra 'bhApatyasya-' iti ylopH| zyAmAyaninaH / kaThAttu lugvakSyate / kalApinastvaNa vakSyate / vaizampAyanaziSyaH klaapii| tathA ca kalApyantevAsinAM vaizampAyanaziSyatvAdeva siddhe pRthaggrahaNAt tacchiSyaziSyANAM na grahaNamiti bhASye spaSTam / purANaprokneSu / 'tena proktam' iti 'NiniH' iti cAnuvartate / mantravyatiriktavedabhAgA brAhmaNAni / bodhAyanAdikalpasUtrANi kalpAH / tathAbhUteSu purAtanamuniprokteSu grantheSu vAcyeSu tRtIyAntAriNaniH syAdityarthaH / tadAhatRtIyAntAditi / yatproktamiti / sAmAnyAbhiprAyamekavacanam / pratyayAbhidheyaM yatproktaM tatpurAtanamuniproktabrAhmaNakalpAtmakaM cediti yAvat / purANaproktamityetad vyAcaSTe / purANeneti / brAhmaNe udAharati-bhallu-bhAlavina iti / bhallu iti prakRtinirdezaH / bhallunA purAtanamuninA proklAn brAhmaNabhAgAnadhIyate ityarthe proktArthaNiniH / bhAllavinzabdAdadhyetraNo luki bhAllavina iti rUpamiti bhAvaH / brAhmaNe udAharaNAntaramAha-zATyAyana-zATyAyanina iti / zATyAyanetiprakRtinirdezaH / zAyyAyanena purAtanamuninA proklAn brAhmaNabhAgAn adhIyate ityarthe proktArthaNinipratyaye zATyAyaninzabdAdadhyetraNo luki zATyAyanina iti rUpamityarthaH / kalpa iti / udAhriyata iti zeSaH / piGga-paiGgI kalpa iti / ulapa iti| vaizampAyanAntevAsinastu nava / zrAlambiH, kaliGgaH, kamalaH, RcAbhaH, AruNiH, tANDyaH, zyAmAyanaH, kaThaH, kalApI iti / hAridraviNa iti / evaM taumburaviNaH, aulapinaH / chagalinastu DhinukaM vakSyati / prAlambina iti / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 ] siddhAntakaumudI / [ddhiteSu zaiSikayAjJavalkAni brAhmaNAni / zrAzmarathaH kalpaH / zraNi 'Apatyasya -' ( sU 1082 ) iti yalopaH / 1486 zaunakAdibhyazchandasi / ( 4-3-106 ) chandasya - bhidheye ebhyo NiniH / zaunakena proktamadhIyate zaukinaH / 1487 kaThacarakAlluk / ( 4-3 - 107 ) AbhyAM proktapratyayasya luksyAt / kaThena proktamadhIyate kaThAH / carakAH / 1488 kalApino ( 4-3 - 108 ) kalApinA proktamadhIyate kAlApAH / 'nAntasya Tilope sabrahmaca ripIThasarpikalApikauthumitai tilijAjalilAGga lizilAli zikhaNDi sUkarasanasuparvAmupasaMkhyAnam' ( vA 4183 ) ityupasaMkhyAnATTilopaH / 1486 cha lino Dhinuk / piGgeti prakRtinirdezaH / piGgena purAtanamuninA prokta ityarthe zinau rUpam / 'chandobrAhmaNAni ca tadviSayANi ityadhyetR pratyayAntatvaniyamastu kalpeSu sarvatra prarvatata iti 'chando brAhmaNAni -' iti sUtre bhASye spaSTam / yAjJavalkAni brAhmaNAnIti / yAjJavalkyena proklAnItyarthaH / zrAzmarathaH kalpa iti / zrAzmarathyena prokta ityarthaH / yalopa iti / yajJavalkAzvarathazabdau kaNvAdI / tAbhyAM yajantAbhyAm aNi 'Apatyasya ca-' iti yalopa ityarthaH / yAjJavalkyAzmarathyAvAdhunikAvityabhimAnaH / bhASye tu zATyAyanAditulyakAlatvAd yAjJavalkyAdibhyo NinipratiSedha iti tadviSayatA ca neti vacanadvayamArabdhamityAstAM tAvat / kaThacarakAlluk / proktapratyayasyeti / prakaraNalabhyam / kaThA iti / vaizampAyanAntevAsitva nakSarANinerluk / adhyetraNastu 'proktAlluk' iti luk 1 carakA iti 1 carakeNa proktamadhIyata ityarthaH / proktANo'nena luki adhyetraNaH prokta lluk / kalApino'N / 'tena proktam' ityeva / vaizampAyanaziSyatvAt prAsya nirapavAdaH / kAlApA iti / kalApinazabdAdaNi Tilope kAlApazabdAdare tRpratyayasya chasya evaM kAliGginaH, kAmalinaH zrarcAbhinaH, zrAruNinaH, tAriGanaH, zyAmAyaninaH / kaThAllukaM vakSyati kalApinazcANam / yAjJavalkyAzmarathyazabdau ka vAdI, tena tAbhyAM yaJantAbhyAM vRddhAccho na bhavatItyAzayenAha - aNi ApatyasyetIti / ' yAjJavalkyAdayo hyacirakAlAH' iti bhAratAdiSu vyavahAraH, sa evAnusRtaH sUtrakRtA / kaThacarakAlluk / kaThazabdasya vaizampAyanAntevAsitvAriNaniH / carakAda- tayorluk / chandasItyeva / kAThAH cArakAH zlokAH / kalApino'N / traizampAyanAntevAritvAtprAptasya NinerapavAdaH / ' inaNyanapatye' iti prakRtibhAve prApta Aha- nAntasya Tilopa iti / 'kalApinaH' ityukte'pyautsargike'Ni siddhe punaragrahaNamadhikavidhAnArtha sadvAdhakabAdhanArtha bhavati / tena mAthureNa proktA mAdhurI vRttiH / maudAH paippalAdAH zAkalAH iti siddham / muda pippalAda zAkalya ebhyaH 'purANaprokteSu -' Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [435 (4-3-106) chagalinA proktamadhIyate chAgaleyinaH / 1460 pArAzaryazilAlibhyAM bhikssunttsuutryoH| (4-3-110) NiniH syAt / pArAzaryeNa proktaM mitusUtramadhIyate pArAzariNo bhikSavaH / zailAlino naTAH / 1461 krmndkRshaashvaadiniH| (4-3-111 ) 'bhikSunaTasUtrayoH' ityeva / karmandena pronamadhIyate karmandino bhikSavaH / kRzAzvino naTAH / 1492 tenaikadik / lugiti bhAvaH / 'inaNyanapatye' iti prkRtibhaavmaashngkyaah-naantsyeti| chaga. lino Dhinuk / chagalinzabdAduktaviSaye DhinukpratyayaH syaadityrthH| kalApyantevAsitvAt prAptasya NinerapavAdaH / chAgaleyina iti / kakAra it , ukAra uccaarnnaarthH| Dhin shissyte| Dhasya ey , ttilopH| tato'dhyetRpratyayasya lugiti bhAvaH / paaraashry| NiniH syAditi / uktaviSaya iti zeSaH / maNDUkaplulyA NinirevAnuvartata iti bhaavH| pArAzaryeNa proktaM bhikSusUtramityarthe, zilAlinA proktaM naTastramityarthe ca tRtIyAntAriNaniH syAditi yAvat / bhikSavaH saMnyAsinaH, tadadhikArika sUtraM bhikSusUtraM vyAsapraNItaM prasiddham / pArAzayeNeti / parAzara. zabdAdrgAditvAd gotre yaSi pArAzaryo vyAsaH / iha tvanantarApatye gotratvAropAdyaJ / tena prokte bhikSusUtre NiniH, tato'dhyetRpratyayasya chasya luk / pArAzariNa iti / jasi rUpam / zailAlina iti / zilAlinzabdAd naTasUtre prokta NinI Tilope zailAlinzabdAdadhyetRpratyayasyANo luki zailAlina iti jasi rUpamiti bhAvaH / karmanda / karmandena proktaM bhikSusUtramityarthe kRzAzvena proktaM naTasUtramityarthe ca tRtIyAntAdiniH syAditi yAvat / pratyaye antya ikAra uccAraNArthaH / karmandazabdAdiniH, tato'dhyetraNo luk / evaM kRzAzvinaH / tenaikadik / sahArthe tRtiiyaa| ekA dik adhikaraNAtmikA yasya tadekadik / tena saha ekasyA iti NinerapavAdo'N / chagalino dinuk / kalApyantevAsitvAtprAptasya NinerapavAdo'yam / pArAzarya / maNDUkaplutyA Niniriha sambadhyata ityAha-NiniH syAditi / tadviSayatA'treSyate / tadartha chandograhaNamanuvartyam / sUtrayozchandastvaM tu gauNyA vRttyA bodhyam / bhikSusUtramiti / caturlakSaNIrUpam / pArAzariNa iti / parAzaryo vyAsaH / anantarApatye'pi gotratvenopacArAd 'gargAdibhyaH-' iti yam, 'Apatyasya ca-' iti yalopaH / adhyetraNastu 'prokAt-' iti luk / bhikSunaTasUtrayoH kim, pArAzaram / zailAlam / karmanda / ihApi chandonuvRttyAdi prAgvat / bhikSunaTasUtrayoH kim , kArmandam / kAzvim / tenaikadik / tRtIyAntAdeka 1 'ayam' iti pAThaH kvacinAsti / Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu zaiSika(4-3-112) sudAnA adriNA ekadik saudAmanI / 1463 tasizca / (4-3-113) svarAdipAThAdavyayatvam / pIlumUlena ekadika pIlumUlataH / 1464 uraso yaJca / (4-3-114) cAttasiH / ayo'pavAdaH / urasA ekadik urasthaH, urastaH / 1465 upajJAte / (4-3-115) tena ityeva / pANininopajJAtaM pANinIyam / 1466 kRte pranthe / (4-3-116) vararucinA kRto vAraruco granthaH / 1467 saMzAyAm / (4-3-117) tena ityeva / agranthArthamidam / makSikAbhiH kRtaM mAhikaM madhu / 1468 kulAlAdibhyo vuJ / (4-3-118) tena kRte saMjJAya m / kulAlena kRtaM kaulAlakam / vaaruddkm| 1466 mudraabhrmrvttrpaadpaadny| (4-3-116) tena kRte saMjJAyAm / tadrAbhiH kRtaM caudram / bhrAmaram / vATaram / pAdapam / 1500 tasyedam (4-3-120) upagoridamaupagavam / 'vahesturaNiT ca' dizi vidyamAnamityartha tRtIyAntAdyathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / saudAmanIti / aNi 'an' iti prakRtibhAvAna ttilopH| tasizca / 'tenaika dek' ityarthe tRtIyAntAttasizca syAdityarthaH / ikAra uccAraNArthaH / svarAdipAThAditi / 'svarAdinipAtamavyayam' iti prakaraNe 'taddhitazcAsarvavibhaktiH' ityatra 'tasilAdayaH-' iti parigaNane taseH pAThAdityarthaH / uraso yazca / urasA ekadigityarthe tRtIyAntAdityarthaH / upshaate| tenopajJAtamityarthe tRtIyAntAd thAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / upajJAtaM prathamajJAtam / kRte granthe / tena kRto pantha ityarthe tRtIyAntAdyathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / saMjJAyAma / tenetyaveti / tena kRtamityarthe saMjJAyAM tRtIyAntAdyathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / pranthe iti nAnuvartate / tadAha-agranthArthamiti / kulAlAdibhyo vujh / tena kRte saMjJAyAmiti zeSapUraNam / vAruDakamiti / varuDo jAtivizeSaH / nudrAbhramara / tena kRte saMjJAyAmiti zeSapUraNam / nuA madhumakSikAH / tasyedam / idamityarthe SaSThayantAdaNAdayaH sAdhAraNapratyayA / rASTrAvAretyAdidigityarthe zraNAdayaH syuH / ekA dik samAnA digityarthaH / punastenetyuktizchando'dhikAranivRttyarthA / saudAmanIti / 'an' iti prakRtibhAvAna dilopaH / 'taDitsau' dAmanI vidyut' ityamaraH / tasizca / pUrvoktaviSaye / upnaate| vinopadezaM jJAtamupajJAtam / kulAlAdibhyo / kulAla varuDa caNDAla niSAda kumbhakAra zvapAkAdayaH kulAlAdayaH / kSudrAbhramara / pAdapazabdAcche prApte, 'anyebhyo'pi aNi aJ vidhIyate / tasyedam / aNAdayaH paJca mahotsargAH, ghAdara zca SaSThayantAtsamba. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [437 (vA 2610) / saMvoduH saM sAMvahinam / 'agnIdhaH zaraNe raNa bharavaM ca' (vA 2611) / agnimincha anIt , tasya sthAnamAnIdhram / tAsthyAso'pyAnIdhraH / 'samidhAmAdhAne nyaNa' (vA 2612) / sAmidhenyo mantraH, sAmidhenI bhirviziSya vihitA ghAdayazca pratyayA yathAvihitaM syurityarthaH / atra zeSe ityanu. vRttam / tatazca apatyAdicaturarthyantArthebhyo'nyeSAM zeSabhUtasarvavizeSANAM sAmA. nyavizeSarUpeNa pratyayArthatvaM lbhyte| apatyAdInAM tu na kenApi rUpeNa idaMzabdA. rthatvamiti 'tasyApatyam' ityatroktam / vahesturaNiT ceti / vArtikamidam / turiti tRntRcoH sAmAnyena prahaNam / vahadhAtovihito yaH tRpratyayaH tasmAdaNa syAt tapratyayasya iDAgamazca / tatra aNa pUrveNa siddha iddvidhyrthmnuudyte| sNvoduHsvmiti| viprahapradarzanam / vahestRc , tRn vaa| vaheranudAttatvAd 'ekAca upadeze-' iti neT / ddhtvdhtvssttutvddhlopaaH| 'sahivahorodavarNasya' ityottvm| sAMvahitramiti / DhatvAdInAmasiddhatvAdalaukika eva viprahavAkye pUrvamiT / tato nimittAbhAvAnna DhatvAdi / agnIdhaH zaraNe raNa bhatvaM ceti / vArtikamidam / zaraNamityarthe amIcchabdAt SaSThayantAdraNa, tasminpare bhatvaM ca vaktavyamityarthaH / zaraNaM gRham / agniminddhe agnIditi / RtvigvizeSo'yam / indheH vip, 'aniditAm-' iti nlopH| prAgnIdhramiti / some mahAvederuttarArdhe paJcAranicaturazrasthAnavizeSasaMjJeyam / bhatvAna jaztvam / pratyayakhareNAntodAtto'yaM zabdaH / taittirIye 'etadvai yajJasyAparAjitaM yadAmIdhram' ityAdAvAdyudAttatvaM tu 'zrAmIdhrasAdhAraNAda vaktavyaH' iti svArthika ani bodhyam / nanvevam 'zrAmIdhraH pratyAzrAvayet' ityAdau kathamRtvigvizeSa prAmIdhrazabdaH / tatrAha-tAtsthyAditi / zrAmIdhrAkhyadezasthandhini syuH / anantarAdiSvanabhidhAnAna, devadattasyAnantaramiti / vahestviti / iDarthamidamupasaMkhyAnam , aNa tu siddha evAnUdyate / turiti tRntRcoH sAmAnyagrahaNam / DhatvAdInAmasiddhatvAdalaukike prakriyAvAkye pUrvamiTa. tato nimittAbhAvAna DhatvAdItyAzayenodAharati-sAMvahitramiti / agnIditi / kim / RtvigvizeSo'yam / 'tvamagnidRtAyate' ityatra tu chAndasaM hrakhatvam / prAgnIdhramiti / bhatvavidhAnAddhasya jaztvaM neti bhAvaH / so'pIti / amIdapItyarthaH / nanu 'pibAnIdhrAttava' ityAdAvA. yudAttaM prayujyate / vArtike 'turaNa' iti pAThAdayamantodAtta iti cet / atrAhaH'zrAmIdhrasAdhAraNAdaJ' iti vArtikena vihito yaH svArthe'J tatpakSe tatrAdyudAttatvaM bodhyamiti / samidhAmiti / karmaNi SaSTIyam / zrAdhAnamiti karaNe lyuTa / 1 kvacit pustake 'bham' iti paatthH| Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 ] siddhAntakaumudI / [rAddhiteSu zaiSika 2 Rk / 1501 rathAdyat / ( 4-3 - 121 ) rathyaM cakram / 1502 pattrapUrvAdam / (4-3-122 ) patraM vAhanam / azvarathasyedama zvaratham / 1503 pattrAdhvaryupariSadazca / (4-3-123 ) zraJ / 'patrAdvAhye' ( vA 2608 ) / azvasyedaM vahanIyamAzvam / zrAdhvaryavam / pAriSadam / 1504 halasIrATThak tvAd RtvigvizeSe AgnIdhrazabdo gauNa iti bhAvaH / samidhAmiti / zradhIyate anene tyAdhAno mantraH / zradhAno mantra ityarthe SaSThayantAt sa mecchabdAt Senyapratyayo vA ityarthaH / SitvaM GISarthamityAha - sAmidhenI giti / sAmidhenyazabdAd GIS 'halastaddhitasya' iti yalopaH / rathAdyat / 'tasyedam' ityeva / rathyaM cakramiti / 'rathAdrathAGge' iti vacanAccakramiti vizeSyam | pattrapUrvAdaJ / rathAdityeva / pattraM vAhanamiti / 'pattraM vAhanapakSayoH' iti ko H | pattrAdhvaryupariSadazca / aJiti / zeSapUraNam / pattrAditi / pattrAdvAcya eveti vaktavyamityarthaH / zvamiti / pattretyarthagrahaNamiti bhAvaH / zradhvaryavaM pAriSadamiti / karmaNi SaSThayantAdAdhAna karaNe nyaN syAt / sAmidhenya iti / yayA zragniH samidhyate sA samit, sampadAditvAtkaraNe kvip tasyA Adhana iti vigrahaH / sAmidhenIti | SittvAnGIS, 'halastaddhitasya' iti yalopaH / yA RcA samidAdhIyate sA sAmidhenItyarthaH / ' pravo vAjA prabhidyavaH' ityAdyAH 'zrAjuhotA duvasyata' ityantAH sAmidhenya iti vyavahriyante / rathAdyat / aNo'pavAdaH / ' rathAdrathAGge' iti vArtikamabhipretyAha - rathyaM cakramiti / ' rathasItAhale yo yadvidhau' iti tadantavidhirupasaMkhyAyate / paramarathyam / uttamarathyam / dvayo thayoranaM dviratham / iha 'dvigorluganapatye' iti yato luk / nanu yatpratyayo'tra rathAGga eva yadISyate kathaM tarhi 'rathasya voDhA rathyaH' iti / ' tadvahati-' ityaneneti cet evaM tarhi ayameva yadrathAGga iva voDharyapISyatAM, 'tadvahati rathayugaprAsaGgam ' ityatra rathagrahaNaM tyajyatAmiti cet / maivam / dvau rathau vahati dvirathya ityatra 'dvigorluganapatye' iti prAgdIvyatIyasya lukprasaGgAt / 'tadvahati-' iti yatpratyasya tu prAgdIvyatIyatvAbhAva nna lugiti dvirathya iti sidhyatIti / nanu 'dvigorluganapatye' ityatrAcItyasyApakarSa NAtkathamatra yato lukprasaktiriti cet / atrAhuH - ' tadvahati - ' ityatra rathagrahaNa meva jJApakametasya yato halAderapi lug bhavatIti / anyathA tatra rathagrahaNaM vyarthameva sthAt, tathA ca dvayo rathayoraGgamiti vigrahe dvirathamiti prayogaH sustha iti / pattrapUrvAdaJ / pUrvasya yato'pavAdaH / pattramiti / patantyaneneti viprahe 'dAnI -' ityAdinA STran / rathAdityeva sambadhyata ityAha- azvarathasyedamiti / zrazvayukto ratho'zvarathastasyA : 1 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 436 1 ( 4-3-124 ) hAlikam / sairikam / 1505 dvandvAd vunvaira maithunikayoH / (4-3-125) kAkolUkikA | kusakuzikikA / "vaire devAsurAdibhyaH pratiSedhaH ' ( vA 2114 ) / vaivAsuram / 1506 gotracaraNAd vuJ / (4-3-126 ) aupagavakam | 'caraNAddharmAnnAyyoriti vaktavyam' ( vA 2113 ) / kAThakam / 1507 saGghAGkalakSaNeSvayaJiJAmaNa / ( 4-3 - 127 ) ghoSagrahaNamapi adhvaryoridam, pariSada idamiti vigrahaH / halasIrATThak / tasyedamityeva / hAlikam / sairikamiti / halasyedam, sIrasyedamiti vigrahaH / dvandvAd vun / vaire maithunikAyAM ca idantvena vivakSite dvandvAt SaSThayantAd vun syAdityarthaH / kAkolUkiketi / kAkolUkasya vairamityarthaH / vuni strItvaM lokAt / kutsa - kuzikiketi / kutsakuzikayorvivAha ityarthaH, vuni strItvaM lokAt / mithunaM dampatI / tasya karma maithunikA / manojJAditvAd vuJ / strItvaM lokAt / vaire devAsureti / vArtikamidam / daivAsuramiti / devAsurayorvairamityarthaH / vanabhAve aN / maithunakAyAM tu devAsuriketyeva / ' dvandve devAsura -' iti tvapapAThaH, atra bhASye vaira ityeva vArtikapAThAt / 'zizukranda -' iti sUtrabhASye tu 'dvandve devAsurAdibhyaH pratiSedhaH' iti paThitam, daivAsuram rAkSo'suramityudAhRtaM ca / devAsurAdyadhikRtya kRtamAkhyAnamityarthaH / gotracaraNAdvuJ / gotrapratyayAntAt zAkhAdhyetRvAcinazca STatAdidamityarthe, vuJityarthaH / pravarAdhyAyaprasiddhamiha gotramityabhipretyodAharatiaupagavakamiti / zraupagavasyedamityarthaH / vastutastu zraupagavaH pravarasUtreSu na dRSTaH / glaucukAyanakamiti vRttyAdau udAhRtam / caraNAditi / caraNAdyo vuJ vihitaH sa dharme AmnAye ca vAcye bhavati, nAnyatretyarthaH / kAThakamiti / kaThena proklamadhIyate kaThAH, teSAM dharma AmnAyo vetyarthaH zrAmnAyo vedAbhyAsaH / saGghAGka / GgamityarthaH / pattrAdhvaryu / praNo'pavAdaH / vArtikamAha - pattrAdvAhya iti / iha pattretyarthagrahaNe, itarayostu svarUpagrahaNe vyAkhyAnameva zaraNam / dvandvAd vun / aNo'pavAdaH / chaM tu paratvAdvAdhate / kAkolUkiketi / kAkolUkasya vairamityarthaH / vunnantaM striyAm / 'vaira maithunikAdivun' iti stryadhikAre zramaraH / kutsakuzikiti / kutkuzikayomaithunikA vivAharUpaH sambandha ityarthaH / mithunaM hi dampatI tasya karma kriyAniSpAdanam, manojJAditvAd vuJ / vumantaM cedaM striyAm svabhAvAt / atra vadanti - kutsAzca kuzikAzca kutsakuzikAsteSAM maithuniketyapi vigrahaH / iha kutsazca kuzikA ceti dvayoreva maithunikAyAM vuniti nAgrahaH kAryaH / 'yUni luk' iti sUtre kaiTena zratribharadvAjiketyAdikaM prasaGgAdudAhRtya bahuvacanAntadvandvAd vuJo vyAkhyA " ------ Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu zaiSika kartavyam' ( vA 2115 ) / zraJ / baidaH, saGgho'Gko ghoSo vA / baidaM lakSaNam / baJ-gArgaH, gArgam / iJ - dAttaH, dAkSam / paramparAsambandho'GkaH / sAkSAttu lakSaNam / 1508 zAkalAdvA / ( 4-3 - 128 ) zravokte / patte caraNasvAd vuJ / zakalena prokamadhIyate zAkalAH, teSAM saGgho'Gko ghoSo vA zAkalaH, zAkalakaH / lakSaNe krIbatA / 1506 chandogaukthikayA zikavavRcanaTAJJyaH / (4-3-126 ) chandogAnAM dharma AmnAyo va chAndogyam / cakthikyam / yAjJikyam / bAhvRcyam / nATyam / 'caraNAddharnAnAyayoH' ( vA 2113 ) ityuktam / tatsAhacaryAnaTazabdAdapi tayoreva / 1510 na daNDamAaJantAt, yajantAt, ilantAcca saGke aGke lakSaNe ca idantvena vivakSite aNityarthaH / chasyApavAdaH / ghoSeti / 'saGghAGkalakSaNaghoSeSu' iti sUtraM kartavya metyarthaH / tathA ca tisraH prakRtayaH pratyayArthAzcatvAra iti na yathAsaMkhyam / gArga iti / saGghaH aGko ghoSo veti zeSaH / gArgamiti / lakSaNamiti zeSaH / evaM dAkSo dAkSamityatrApi / nanvaGkalakSaNazabdayoH paryAyatvAt pRthaggrahaNaM vyarthamityata Aha-- paramapareti / yathA gavAdiniSThastaptamudrAvizeSaH aGkaH / tasya hi godvArA svAmisambandhaH / sAkSAditi / vidyAvizeSastu devadatte sAkSAdvidyamAnatvAttasya lakSaNamityarthaH / baidI vidyA / 'ghoSa AbhIrapallI syAt' ityamaraH / zAkalAdvA / zakaleneti / zakalazabdAtproklANantAdadhye tRpratyayasya luki zAkalazabdAd 'gotracaraNAt -' iti dharmAmnAyayorbuJo'pavAdaH aN / tadabhAve vuJ / chandogaukthika / saMghAdayo nivRttAH / chandogAdInAM caraNatvAd dharmAmnAyayoriti saMbadhyate / chandoga, aukthika, yAjJika, bahUvaca, naTa ebhyo dharme AmnAye ca idaMtvena vivakSite yaH syAdityarthaH / nanu naTasya acaraNatvAttatra dharmAmnAyayoH kathamanvaya ityAzaGkate - caraNAddha tatvAditi / saGghAGka / pUrvasya vuJopavAdaH / ghoSagrahaNamiti / evaM ca prakRtayastisraH pratyArthavizeSaNAni catvArIti vaiSamyAdyathAsaMkhyamapi na pravartane / gArga iti / 'Apatyasya -' iti yalopaH / yadyapyaGkalakSaNayoH paryAyatvaM prasiddhaM 'kalaGkAGkau lAJchanaM cacihnaM lakSma ca lakSaNam' ityamaraH, tathApi pRthaggrahaNasAmathyAdiha vizeSaparatetyAha -- paramparAsambandha iti / yathA gavAdiniSThaH svAminA dvArA sambandhaH / sAkSAditi / yathA bidAnAM vidyA / ghoSa AmIrasthAnam / NittvaM GIbarthaM puMvadbhAvaniSedhArthaM ca / baidI vidyA yasya baidIvidyaH / bidAnAmasAdhAraNI yA vidyA tadvAnityarthaH / chandogaukthika / saGghAdayo nivRttAH, ebhyo JyaH syattasyedamityarthe / caraNazabdebhyo vuJo'pavAdaH na tvautsargikasyANaH / dharmAnnAyayorityukterneha / chandogaM Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 28 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [441 NavAntevAsiSu / (4-3-130) daNDapradhAnA mANavA daNDamANavAH, teSu ziSyeSu ca tumna syAt / dAcA daraDamAyavAH ziSyA vA / 1511 raivatikAdibhyazchaH / (4-3-131) tasyedamityarthe / vulo'pavAdaH / raivatikIyam / baijavApoyam / 1512 kaupijalahAstipadAdaN / (4-3-132) (vA 2618) / kupijalasthApatyam / ihaiva nipAtanAdaN / tadantAtpunaraN / kaupiJjalaH / gotravujo'pavAdaH / hastipAdasthApatyaM hAstipadaH, tasyAyaM haakhipdH| 1513 AtharvaNikasyekalopazca / (4-3-133) apasyAt / pAtharvarmAmnAyayorityuktamiti / yadyapIti zeSaH / prihrti-ttsaahcryaaditi| tathApi chandogAdisAhacaryAnaTazabdAdapi dharmAmnAyayoreva pratyaya ityrthH| na dnndd| daNDamANavAzca antavAsinazca teSviti dvandvaH / dAkSA iti / dakSasyApatyaM dAkSiH, tasyeme daNDamANavAH ziSyA vetyarthe gotratvalakSaNo vuJ na bhavati, kitvautsargiko. 'Neva / raivatikAdibhyazchaH / tasyedamityartha iti / zeSapUraNam / vuJa iti| gotratvalakSaNavuJo'pavAda ityarthaH / raivatikIyamiti / revatyA apatyaM raivatikaH / revatyAdibhyaSThak / raivatikasyedamiti viprahaH / baijavApIyamiti / bIjavApasyApatyaM baijavApiH, tasyedamiti vigrahaH / kaupijalahAstipadAdaN / kupijalasyApatyamityanantaram 'ityarthe' iti zeSaH / iheti / asmin vArtike kaupijaleti nirdezAd ata ijaM bAdhitvA paNityarthaH / tadantAditi / aNantAd 'tasyedam' ityarthe anena vArtikena punaraNityarthaH / hastipAdasyeti / hastina iva pAdau masyeti vigrahaH, 'pAdasya lopa-' iti na bhavati, ahastyAdibhya iti pratiSedhAt / hastipAdasyApatyaM hAstipadaH / ata isaM bAdhitvA ata eva nipAtanAdaNa padbhAvazca / hAstipadasyAyamityarthe anena aNiti bhAvaH / gotravuno'. pavAdaH / pAtharvaNikasyekalopazca / idaM sUtramiti kaiyaTaH / vArtikamityanye / aN syAditi / pAtharvaNikazabdAttasyedamityarthe aN syAt / prakRteri. kulamityAdi / na daNDa / 'tasyedam' ityanuvartate teSu ziSyeSu ceti pratyayArthavizeSaNeSviti zeSaH / dAkSA iti / 'imazca' ityaN / raivtikaadibhyshchH| raivatikazabdo 'revatyAdibhyaSThak' iti tthgntH| raivatika, audamedhi, baijavApItyAdiraivatikAdayo'mI gotrapratyayAntAH, tataH pUrveNa vuni prApte chavidhAnArthamidamityAha-vumaopavAda iti / ata isamAzaGkayAha-ihaiva nipAtanAditi / hastinaH pAda iva pAdo yasya hastipAdaH / pAdasya lopo na bhavati ahastyAdibhya iti vacanAttadAha-hastipAdasyeti / hAstipada Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgdIvyatIyaNikasyAyamAthavaNo dharma AmnAyo vA / caraNAd vumo'pavAdaH / ___ iti taddhiteSu zaSikaprakaraNam / atha taddhiteSu prAgdIvyatIyaprakaraNam / 26 / 1514 tasya vikaarH| (4-3-134) 'bhazmano vikAre Tilopo vaktavyaH' (vA 4185) / azmano vikAra pAzmaH / bhApmanaH / mArtikaH / kasya lopazcetyarthaH / AtharvaNikasyeti / atharvaNA prokto vedaH atharvetyupacaryate, tamadhIte prAtharvaNikaH / vasantAditvATTak / AtharvaNikasyAyamityarthe anena aNi, iko lope 'dANDinAyana-' iti TilopAbhAve, pAtharvaNa iti rUpamityarthaH / dharma AmnAyo veti / 'caraNAddharmAmnAyayoH' ityukteriti bhAvaH / nanu tasyedamityeva siddha arivadhirvyartha ityata Aha-caraNAd vuJo'pavAda iti / AtharvaNikazabdasya atharvaNavedAdhyetRvAcitvAditi bhAvaH / iti taddhiteSu zaiSikaprakaraNam / atha vikArArthapratyayA nirUpyante / tasya vikaarH| vikriyate iti vi. kAraH, karmaNi ghaJ / prakRteravasthAntarAtmikAM vikriyAM prApta ityarthaH / vikAra ityarthe SaSTayantAdaNAdayaH sAdhAraNA vakSyamANAzca vaizeSikA yathAvihitaM syuri. tyarthaH / azmano vikAra iti / vikArArthakapratyaye pare aramanzabdasya Tilopo vaktavya ityarthaH / aniti prakRtibhAvApavAdaH / zrAzma iti / aNi Tilope iti / asmAdeva nipAtanAdaN padbhAvazceti bhaavH| AtharvaNikasya / atharvaNA prokto vedo'thA, abhedopacArAt 'tamadhIte' vasantAditvAdRk 'dANDinAyana-' AdisUtre nipAtanADilopAbhAvaH / anye tvAhuH-atharvaNA proktamadhIte aannikH| iha prokte'N , tataH 'chandobrAhmaNAni.' iti tadviSayatayAtharvaNa zabdasyApi vasantAdiSu pAThAdadhyetari Thak , tasya vidhAnasAmarthyAtproktAlluG neti / iti tattvabodhinyAM shaissikprkrnnm| tasya vikAraH / SaSThayantAdvikAre aNAdayaH syuH / ghAdisambaddhasya tasya prahaNasya nivRttaye punastasyetyuktam / aNAdayastu na nivartante 'prAgdIvyata:-' 'prAgbhavanAt' iti viziSTAvadhiparicchedenAdhikRtatvAt / iha prANirajatAdibhyo'J, zroraJ, anudAttAdezca, mayaDvaitayoH, nityaM vRddhazarIrAdibhyaH, piSTAcca, ityAdibhirapavAdAnAM vakSyamANatvAdaNi zrAdyudAttam avRddha pratipadamavakSyamANapratyayaM codAharaNamiti paryAlocya tathaivodAharati-prAzma ityAdi / azman-bhasmanzabdau Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 443 " 1515 avayave ca prANyoSadhivRkSebhyaH / ( 4-3 - 135) cAdvikAre / mayUrasyAvayavo vikAro vA mAyUraH / maurva kANDaM bhasma vA / paippalam / 1516 bilvAdibhyo 'N / ( 4-3 - 136) bailvam / 1517 kopadhAcca / rUpam / evaM carmaNo vikAraH cArmaH kozaH / ' carmaNaH koze' ityupasaMkhyAnATTilopaH / bhAsmana iti / bhasmano vikAra ityarthaH / zraNi 'an' iti prakRtibhAvAnna TilopaH / mArttika iti / mRttikAyA vikAra ityarthaH / atra 'prANirajatAdibhyo'n' 'oraJ' 'anudAttAdezca' ityAdivacyamANApavAdaviSayabhi namudAharaNam / tatra azman bhasman carman iti trayaM maninpratyayAntaM nitsvareNAyudAttam / mRttikAzabdo'pi 'mRdastikan' iti tikannantaH / nitsvareNAyudAttaH / avayave ca prANyoSadhi / prANivAcina zroSadhivAcino vRkSa - vAcinazca SaSThayantebhyaH zravayave vikAre ca aNAdayaH sAdhAraNA uktA vakSyamANAzca pratyayA yathAvihitaM syuH / zranyebhyastu vikAramAtra ityarthaH / prANina udAharatimAyUra iti / 'laghAvante -' iti mayUrazabdo madhyodAttaH / tataH 'prANirajatAdibhyaH -' ityaJ / zroSadherudAharati -- maurvamiti / mUrvA zroSadhivizeSaH / tasyA avayavo vikAro vetyarthaH / zrautsargiko'N / 'anudAttAdezva' ityaJ tu vakSyamANo na mavati, 'tRNadhAnyAnAM ca dvayaSAm' ityAdyudAttatvAt / vRkSasyodAharati -- paippalamiti / pippalaH azvatthaH, tasyAvayavo vikAro vetyarthaH / 'laghAvante-' iti madhyodAttaH pippalazabdaH / 'anudAttAdezca' iti vakSyamANAgo'bhAve autsargiko'N / bilvAdibhyo 'N / eSu prANyoSadhivRkSebhyaH avayave vikAre ca, itarebhyastu vikAre aN syAdityarthaH / bailvamiti / bilvasyAvayavo vikAro vetyarthaH / vilva, vrIhi, kANDa, mudga, masUra, godhUma, ikSu, veNu, gavedhuka, kArpAsI, pATalI, karkandhU, kaTIra iti bilvAdayaH / tatra gavedhukasya 'kopadhAcca' ityaNi siddhe mayaTo bAdhanArthamiha pAThaH / itareSAM tu 'anudAttAdezca' ityatro bAdhanArthamiti maninpratyayAntau, 'mRdastikan' nitsvareNa trayo'pyAyudAttAH / prAcInasya tasyetyasya nivRttatvAdadhikAroknapratyayA na pravartanta iti neha Thak / hAlaH, sairaH / cAdvikAra iti / tena vakSyamANapratyayAH prANyAdibhyastribhyo'rthadvaye bhavantyanyebhyastu vikAra eveti phalitam / mAyUra iti / 'prANirajatAdibhyaH -' ityaJ / anudAttAderamaH siddhatvAdudAttAdyarthaM vRddheSu mayaDbAdhanArthaM cAvazyakamidaM paratvAdanudAttAdiSvapi pravartate / zroSadhibhya udAharati -- maurvamiti / mUrvAzabdaH 'tRNadhAnyAnAM ca vyaSAm' ityAdyudAttaH / pippalazabdastu 'laghAvante -' ityanenAyudAttaH / bilvA Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hili 444] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu, prAgdIvyatIya. (4-3-137 ) aN / azo'pavAdaH / taI-tArkavam / vaisiDIkam / 1518 apujatunoH Suk / (4-3-138) prAbhyAmaNa sthAdvikAre, etayoH SugAgamazca / trApuSam / jAtuSam / 1516 oram / (4-3-136 ) devadAravam / bhAdadAravam / 1520 anudAttAdeva / (4-3-140) dAdhistham / kApi. stham / 1521 palAzAdibhyo vA / (4-3-141) pAlAzam / sAdiram / kaustubhe vistara / kopadhAcca / aNiti zeSaH / tatra praNyoSadhivRkSebhyo'vayave vikAre ca, itarebhyastu vikAre eva / tarku-tArkavamiti / ta* iti prakRtinirdezaH / tarkurnAma vRkSavizeSaH, tasyAvayavo vikAro vetyarthaH / 'bhora' ityasyApavAdaH aN / tittiDIkazabdo 'laghAvante-' iti madhyodAttaH / 'anudAttAdezca' ityo'pavAdaH aN / apujatunoH Suk / trApuSam / jAtuSamiti / trapuNo jatunazca vikAra ityarthaH / oram / uvarNA syAdityarthaH / prArayoSadhivRkSebhyaH avayave vikAre ca, itarebhyastu vikAre / devadAravam / bhAdadAravamiti / devadArobhadradArozcAvayavo vikAro vetyarthaH / 'pItavarthAnAm' ityaadyudaattaavetau| tatazca 'anudAttAdezca' ityanena gatArthatA n| anudAttAdezca / vikAre amiti zeSaH / 'avayave ca' iti sUtramapyatra saMbadhyate / dAdhitthamiti / dadhitthasyAvayavo vikAro vetyrthH| evaM kA pattham / 'kapitthe tu dadhisthagrAhimanmathAH' ityamaraH / avyutpannaprAtipadikatvAta phiTsvareNAntodAttAvetau / palAzAdibhyo vA / aniti zeSaH / avayave vetyeva / palAzakhadiraziMzapAsyandanAnAmanudAttAditvAd nityaM prApte itareSAm aprA' te vikalpo'yam / dibhyo'N / azmayaTorapavAdaH / bilva, vrIhi, kANDa, mudga, ma pUra, godhUma, ikSu, kAsI, veravAdayo bilvAdayaH / apujtnoH| 'bilvAdibhyo'Na' ityato'nuvartanAdAha-aN syAditi / 'poraJ' ityasyAyamapavAdaH / aprAgayAditvAdavayave na bhavatItyAzayenAha-vikAra iti / trApuSamiti / trapuNo vikaarH| evaM jatuno vikAro jAtuSam / aoraJ / anudAttAderanyadihodAharaNam / daivadAravamiti / devadAru-bhaddAruzabdau 'pItavarthAnAm' ityAyudAttau / dAdhitthamiti / dadhani tiSTatIti 'supi sthaH' iti kaH / upapadasamAsaH / pRSodarAditvAtsakArasya takAraH / kRduttarapadaprakRtisvareNAntodAttatvam / evaM kapitthe'pi bodhyam / palAzAdibhyo vA / ubhayatra vibhASeyam / palAzakhadiraziMzapAsyandanAnAmanudAttAditvAnnityaM prApte, karIrazirISavikaGkatapUlAkayavAsazabdAnAmaprApte vidhAnAt / pAlAzamiti / palAzazabdo ghRtAditvAdantodAttaH / khadirazabdaH 'ajirazizira-' ityAdau kiracpratyayAnto Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 29 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [445 kArIram / 1522 zamyAH plam / (4-3-142) zAmIlaM bhama / visvA. nchIS / zAmIlI sak / 1523 mayaDvaitayorbhASAyAmabhakSyAcchAdanayoH / (4-3-143) prakRtimAtrAnmayaD vA syAdvikArAvayavayoH / azmamayam, pAzmanam / 'abhaSaya-' ityAdi kim-maudaH sUpaH / kArpAsamAcchAdanam / 1524 zamyAH plam / zamIzabdo gaurAdiGISantaH / tasmAtSaSThayantAdavayave vikAre ca plaJ syAdityarthaH / sskaarlkaaraavito| 'anudAttAdezca' ityazo'pavAdaH / zAmIlaM bhasmeti / zamyA vikAra ityarthaH / zAmIlI sragiti / zamyA vikAra ityarthaH / varuNapraghAseSu zamImayyaH sacaH prasiddhAH / avayave tu zAmIlI zAkhA / myddvaityoH| 'adhikArAdeva vikArAvayavayoriti siddharetayoriti vacanam uktavakSyamANApavAdaviSayeSvapi pakSe mayaDartham' iti bhASye spaSTam / tena bilvamayaM bailvamityAdi sidhyatItyabhipretya Aha-prakRtimAtrAditi / sarvasyAH prakRterityarthaH / azmamayamiti / mayaTi antarvartinI vibhaktimAzritya padatvam, nlopH| zrAzmanamiti / kalmASAMghrinAma kazcidrAjA tatpatnyAM vasiSThanotpAnipAtitaH / zizapAzabdaH 'atha dvitIyaM prAgISAt' iti vartamAne 'pAntAnAM gurvAdInAm' iti madhyodAttaH / 'spadi kiMciJcalane' 'anudAttetazca halAdeH' iti yuc / kArIramiti / 'kiraterIran' / nitsvareNa kriirshbdo'ymaadyudaattH| 'kadRbhyAmISan' 'zadRbhyAM kicca' pUrvavacchirISazabdo'pyAdyudAttaH / vikakRtapUlAkayavAsazabdAH 'grAmAdInAM ca' ityAyudAttAH / SittvAnGISiti / TittvAnchIbiti tu mAdhavaH / mayaDvaitayoH / bhASAyAM kim , khAdiro yUpa iti vRttikAraH / nanu mayaTo vaikalpikatvAtsiddhamidamiti cet / atrAhu:-vede bahvacaH parasya mayaTo'rthAntara. paratvameveti tAtparyagrahaNArthamevedam / 'ghacazchandasi' iti sUtrasya 'yaca eva' iti niyamArthatve yadyapIdaM gatArtham , tathApi 'ghacazchandasyeva' iti viparItaniyamazaGkAnivRttyarthaM bhASAgrahaNaM kRtamiti / adhikArAdeva vikArAvayavayo me etayoriti vacanaM ye vizeSapratyayAH 'prANirajatAdibhyo'J' ityevamAdayastadviSaye'pi yathA syAdityevamartham / kapotamayam , lohamayam / iha vikArAvayavAbhyAM saha pratyekam 'abhakSyAcchAdanayoH' iti sambadhyate samAsanirdezAdato yathAsaMkhyaM na / Azmanamiti / 'vinApi pratyayaM pUrvottarapadayorvA lopo vAcyaH' iti vacanAdazmabhedazabde bhedazabdasya lope azmaniti nAntamavaziSyate, tathA kalmASAGgre rAjJo bhAryAyAM madayantyAM vasiSThenotpAditaH suto'zmako nAma, tatra saMjJAtvadyotakasya kapratyayasyAbhAve azmanniti nAma bhavati, tasyAvayave AzmanaM vikAre'pyAzmanamityeva bhavati / na ca Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgdIvyatIyanityaM vRddhazarAdibhyaH / (4-3-144) Amramayam / zaramyam / 'ekAco nityam' (2052) / svAyam / vAGmayam / kathaM tarhi 'a pyam, ammayam' iti-'tasyedam' (1500) ityagaNantAtsvArthe vyaJ / 1525 gozca purISe / (4-3-145) goH purISaM gomayam / 1526 piSTAcca / (4-3-146) ditaH azmaka iti / azmanzabdAt svArthe kapratyayaH, tadabhAve azmetyapi nAma, tasya vikAro avayavo vetyarthaH / 'an' iti prakRtibhAvAna TilopaH / naca vikArArthakatve 'azmano vikAre-' iti TilopaH shngkyH| tatra pASANavAcakatvena prasiddhasyAzmanzabdasyaiva grahaNAditi bhAvaH / nityaM vRddhazara / mayaDiti zeSaH / uktavikalpasyApavAdaH / ekAco nityamiti / nityamiti yogavibhAgalabdhamidam / arANantAditi / apAmidamApam , 'tasyedam' itygaa| tataH svArthe caturvarNAditvAt Syatri prApyamiti rUpamityarthaH / gozca purISe / nityaM mayaDityanuvartate / gomayamiti / yadyapi purISaM na govikAro nApya vayavaH / tathApi 'azmano vikAre-' iti TilopaH syAditi vAcyam , prasiddhataratvena pASANavAcakasyaiva tatra grahItumucitatvAt / vastutastu 'tasyedam' iti sAmAnyavivakSAyAM pASANavAcakasyApyazmanzabdasyAzmanamiti bhaviSyati, paiSTI suretivat / maudgaH nUpaH / kAsa. miti / mudgazabdo ghRtAditvAdantodAttaH / 'kRJaH pAsaH' iti pAsapratyaye guNe rapare ca karpAsIzabdo jAtilakSaNISantastAbhyAM 'anudAttAdezca' ityajaM bAdhitvA bilvAditvAdaN / nityaM vRddhaH / iha 'bhASAyAmabhakSyAcchAdanayoH ityanuvartata iti vRttiH / nanvevamAnandamayAdhikaraNe zaGkarAcAryaiH 'anyontara AtmAnandamayaH' iti zrutau 'Anandamaya iti vikAre mayaT' ityuktaM tatkathaM saMgacchatAm , 'prAcurye mayaT iti tu vaktumucitamiti cet / atrAhuH-prAcurya mayaTyapi prakRtyarthavirodhino duHkhasya lezato'nuvRttilAbhAtprakRte vikArArthaH paryavasyatIti teSAmAzayaH / yadvA 'nityaM vRddha-' ityatra bhASAgrahaNaM nAnuvartate anuvRttAvapi 'bhASAyAM nityam , anyatra kvAcitkaH' ityAzritya mayaT susAdhaH / athavA 'hetumanuSyebhyaH-' ityanuvartamAne 'mayaTa ca' iti sUtreNa AgatArthe mayaT / vikAra iti tvArthikArthakathanamevAtaH zaGkarabhagavatpAdokiranavadyaiveti / zaramayamiti / zara darbha mRt kuTI tRNa soma bilvaja iti zarAdiH / ekAco nityamiti / ArambhasAmarthyAdeva siddhe 'nityaM vRddha-' iti nityagrahaNaM yogavibhAgenAnyatrApi kvacidvidhAnArtham , tenaitallabhyata iti bhAvaH / ekAcvAdeva siddha zarAdiSu mRcchabdapaThanaM vispaSTArthamityAhuH / gozca purISe / purISa na vikAro, nApyavayavaH / tathApi tasyedam' ityarthe'yaM pratyayaH vikArAvayavayostu Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniisNhitaa| [447 mayaT syAdvikAre / piSTamayam bhasma / kathaM paiSTI sureti / sAmAnyavivakSAyAM tasyedam' (sU 1500) isyaNa / 1527 saMjJAyAM kan / (4-3-147) 'piSTAt' ityeva / piSTasya vikAravizeSaH piSTakaH / 'pUpo'pUpaH piSTakaH syAt' / 1528 bIheH puroDAze / (-3-148) mayaT syAt / bilvAdhaNo'pavAdaH / bIhimayaH puroDAzaH / caihamanyat / 1526 asaMjJAyAM tilayavAbhyAm / (4-3-146 ) tilamayam / yavamayam / saMjJAyAM tu tailam / yAvakaH / 1530 tAlAdibhyo'N / (4-3-152) anmayaTorapavAdaH / 'tAlAddhanuSi (ga sU 164) tAlaM dhanuH / anyattAlamayam / aindrAyudham / 1531 jAtarUpebhyaH parimANe / ( 4-3-153) aN / bahuvacanAtparyAyagrahaNam / tasyedamityarthe'yaM pratyayaH / piSTAcca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe-mayaT syAdvikAra iti / saMjJAyAM kan / vikAravizeSa iti / apUpa ityarthaH / tadAha-pUpo'pUpaH piSTakaH syAditi / amarakozo'yam / puroDAzastu na piSTakaH, tasyAnapUpatvAt / 'atuGgamanapUpAkRtimazvazaphamAtraM puroDAzaM karoti' iti zruteH / bIheH puroddaashe| puroDAzAtmake vikAre nityaM mayaT syAdityarthaH / tarhi bilvAdigaNe pAThaH kimarthamityata Aha-traihamanyaditi / asaMjJAyAM tilayavAbhyAm / nityaM mayaDiti shessH| yAvaka iti / yavazabdAdvikAre aN / tataH 'yAvAdibhya -' iti svArthe kan / tAlAdibhyo'Na / tAlAddhanuSIti / gaNasUtramidam / tAlaM dhanuriti / 'nityaM vRddha-' iti mayaTo'pavAdaH / aindrAyudhamiti / 'anudAttAdezca' ityo'pavAdaH, samAsasvareNAntodAttatvAt / jAtarUpebhyaH / aNiti / zeSapUraNam / jAtarUpaM suvarNam , tadvAcibhyo'Na syAtparimANe vikAre gamya ityarthaH / nanu jAtarUpazabdasyaiva kuto na grahaNamityata 'gopayasoryat' vakSyati / purISe kim , gavyaM pyH|yaavk iti| yavazabdAdvikAre'Na, tadantAd 'yavAdibhyaH' iti svArthe kan / tAlAdibhyo'Na / amayaToriti / tAlazyAmAkazabdAbhyAM vRddhatvAnmayaTa prAptaH / barhiNAM vikAro bArhiNam / 'prANirajatAdibhyo'J' tato 'jitazca tatpratyayAt' ityaJ prAptaH, zeSebhyastvanudAttAditvAda prAptaH / tathAhi vizizibhyAmindrazabda upapade mUlavibhujAditvAtkaH / 'anyeSAmapi-' iti diirghH| indrAvizaH, indrAdRzaH / 'capa sAntvane' pacAdyac / capApIyUkSAzabdo 'laghAvante-' iti madhyodAttaH 'phiSaH' ityadhikArAdApaH prAgeva kharapravRtteH / indrAyudhazabdaH samAsakhareNAntodAttaH / aNgrahaNaM bAdhakabAdhanArtham / yathAvihitapratyayavidhau barhiNazabdAd vRddhalakSaNo mayaT syAd , 'mitazca tatpratyayAt' ityamo bAdhanena vacanasya Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgdIvyatIya hATakaH khApanIyaH sauvarNo vA niSkaH / 'parimANe' kim - hATakamayI yaSTiH / 1532 prANirajatAdibhyo'J / ( 4-3 - 154 ) zaukam / bAkam / rAjatam / 1533 Jitazca tatpratyayAt / ( 4-3 - 155 ) jiyovikArAvayavapratyayaH tadantAdavsyAttayorevArthayoH / mayaTo'pavAdaH / zAmIlasya zAmIlam / dAsya dAdhittham / kApittham / tritaH kim - bairamayam / 1534 krItavatparimANAt / ( 4-3 - 156 ) 'prAgvahateSThak' ( sU 1548 ) ityArabhya krItArthe ye pratyayA yenopAdhinA parimANAdvihitAste tathaiva vikAre'tidizyante / zraha - bahuvacanAditi / hATaka ityAdi / hATakasya tapanIyasya suvarNasya vA niSkaparimANako vikAra ityarthaH / tApanIya iti / 'nityaM vRddhazarAdibhyaH' iti mayo'pavAdaH / itaratra tu 'anudAttAdezca' ityatro'pavAdaH / ' guJjAH paJcAdyamASakaH / te SoDazAkSaH' ityamaraH / 'suvarNabistau hamno'kSe iti ca / prANirajatAdibhyo'J / zaukam / bAkamiti / zukasya bakasya vA avayavo vikAro vetyarthaH / 'prANinAM kupUrvam' ityAyudAttatvAd 'anudAttAdezca' ityatro na prAptiH / rAjatamiti / anudAttAditvAdani siddhe mayaDvAdhanArthamavidhiH / jitazca tatpratyayAt / tayorvikArAvayavayoH pratyayaH tatpratyayaH / tadAha - Jidya iti / tayoreveti / vikArAvayavayorevetyarthaH / zAmIlasyeti / zamyA vikAraH avayavo vA zAmIlam | 'zamyAH plaJ' / zAmIlasya vikAraH zravayavo vetyarthe ani zAmIla - miti bhavatItyarthaH / 'nityaM vRddha -' iti mayaTo'pavAdaH / dAdhitthamiti / dadhitthasya vikAro'vayavo vA dAdhittham / anudAttAditvAdaJ / dAdhitthasya vikAro dAdhittham * mayaDapavAdo'J / bailvamayamiti / 'bilvAdigbhyo'N' iti bilvazabdAdariNa bailvaH, tasya vikAra ityarthe mayaDeva, na tvaJ / aNo vittvAbhAvAditi bhAvaH / bhASye tu 'vikArAvayava pratyayAntAt punastatpratyayA anabhidhAnAd na' ityAzritya sUtramidaM pratyAkhyAtam / krItavatparimANAt / upAdhineti / prakRtyAdivizeSaNecaritArthatvAdityAhuH / tAlAnuSIti / gaNasUtramidam / hATaka iti / iha vRddhalakSaNo mayad prAptaH, tapanIyAdeH 'anudAttAdezva' ityam prAptaH / prANi / anudAttAderaJaH siddhatvAtpariziSTamihodAharaNaM tadAha - zaukam / bAkamiti / zukabakazabdau 'prANinAM kupUrvam' ityAyudAttau / rAjatamiti / rajata sIsa loha udumbara, kaNTakAretyAdayo rajatAdayasteSu anudAttAdInAM punaH nATho mayaDvAdhanArthaH / anyathA hi paratvAnmayaT syAdeva | zAmIlamiti / zAmIlazabdaH 'zamyAH blaJ' iti SlaJantaH / dadhitthAd 'anudAttAdezca' ityan / dAdhitthasya dAdhittham / bailva , Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaNaram 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [446 aNAdInAmapavAdaH / niSkeNa krItaM naiSkikam / evaM niSkasya vikAro'pi naisskikH| zatasya vikAraH zatyaH, zatikaH / 1535 uSTrAd vun / (4-3-157) prANyamo'pavAdaH / zrauSTrakaH / 1536 umorNayorvA / (4-3-158) zrImakam , bhaumam / aurNakam , aurNam / vumabhAve yathAkramamaNau / 1537 eNyA DhaJ / (4-3-156) aiNeyam / eNasya tu aiNam / 1538 go. pysoryt| (4-3-160) gagyam / payasyam / 1536 drozca / (4-3-161) durvRtaH, tasya vikAro'vayavo vA dravyam / 1540 mAne vayaH / (4-3-162) doH ityeva / druvayam / 'yotavaM druvayaM pAyyamiti mAnArthakaM trayam' ityamaraH / netyarthaH / naiSkika iti / 'asamAse niSkAdibhyaH' iti krIte Thak / zatyaH, zatika iti / 'zatAca Thanyatau--' iti krIte Thanyatau / uSTrAdvaJ / prANyA iti| 'prANirajatAdibhyo'J' ityasyApavAda ityarthaH / umorNayorvA / vuniti zeSaH / zrImakamiti / umA sasyavizeSaH / 'umA syAdatasI sumA'ityamaraH / umAyA vikAro'vayavo vetyarthaH / zrImamiti / 'tRNadhAnyAno ca' syumAzabda zrAyudAttaH, tato vuJabhAve 'anudAttAdezca' ityamabhAvAdautsargiko'N / UrNAzabdastu phittsvrennaantodaattH| tato vujabhAve anudAttAditvAdamityarthaH / 'UrNA meSAdiloni syAt ityamaraH / 'sthUNoNe napuMsake ca' iti liGgAnuzAsanasUtram / eNyA Dham / eNyA avayavo vikAro vA aiNeyam / Dhasya eyaadeshH| 'yasyeti ca' iti iikaarlopH| strIliGganirdezasya prayojanamAha-eNasya tviti / gopayasoryat / gvymiti| gorvikAro'vayavo vetyarthaH / 'vAnto yi-' ityavAdezaH / payasyamiti / payaso vikAra ityarthaH / 'sarvatra gorajAdiprasaGge yat' ityeva siddhe yadvidhAnaM 'mayaDvaitayo:iti pAkSikamayaTo bAdhanArtham / drozca / yaditi zeSaH / 'ekAco nityam' iti mayaTaH 'oraJ' ityasya cApavAdaH / mAne vyH| drorityavati / mAne vikAre mayamiti / bilvazabdo'NantaH / naiSkikamiti / 'tena krItam' iti Thak / zatyaH / zatika iti| 'zatAca Thanyatau-' / aNasAviti / umAzabdaH 'tRNadhAnyAnAM ca' ityAdyudAttaH / UrNAzabdastu prAtipadikakhareNAntodAtta iti bhAvaH / eNyA DhaJ / prANyamo'pavAdaH / strIliGganirdezAdAha-eNasya tviti / gopayasoH / yadyapi sarvatra gorajAdiprasaGge yaduktastathApi 'mayaDvaitayoH-' iti pakSe prAptaM mayaTaM bAdhituM punarayaM yadvidhiH / drozca / orabaH, "ekAco nityam' iti mayaTazcApavAdo'yam / dravyamiti / 'orguNaH' 'vAnto yi pratyaye' 'dravyaguNakarmaityAdiSu prayujyamAnadravyazabdastu guNairdUyate-AzrIyate iti dudhAtoH 'aco yat' Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgdIvyatIya1541 phale luk / (4-3-163) vikArAvayavapratyayasya luksyAsphale / prAmalakyAH phalamAmalakam / 1542 lakSAdibhyo'Na / (4-3-164) vidhAnasAmarthyAza luk / prAdham / 1543 nyagrodhasya ca kevalasya / (7-3-5) asya na vRddhiraijAgamazca / nayagrodham / 1534 jambvA vA / (4-3-165) jambUzabdAraphale'evA syAt / jAmbavam / pakSe zroran , tasya luk, jambu / 1545 lup ca / (4-3-166 ) jambvAH kalapratyayasya lubvA gamye druzabdAdvayapratyayaH syAdityarthaH / phale luk / Amalakamiti / phalitasya vRkSasya phalamavayavo vikArazca, tasminmayaTo luki 'luktaddhitaluki' iti DoSo luk / lakSAdibhyo'N / vikAre avayave ceti shessH| tatra zigrakarkandhuzabdayoruvarNAntatvAdani prApte plakSanyagrodhAdInAm anudAttAditvAdani prApte aNavidhiH / nanvasya phale aNo luk kuto netyata zrAha-vidhAneti / nyagrodhasya ca kevalasya / 'na yvAbhyAm-' ityuttarasUtramidam / asyeti / kevalasTa nyagrodhasyetyarthaH / kevalatvaM padAntaravihInatvam / nyag rohatIti nyagrodha iti vyutpattipakSa yadyapi 'na yvAbhyAm-' ityeva siddham , yakArasya padAntatvAt / tathApi kevalasyaiva iti niyamArtha sUtram / avyutpattipakSe tu yakArasya apadAntatvAd vidhyarthameva / 'kevalasya' kim ? nyAyodhamUlAH zAlayaH / jambvA vA / jambviti / jambvAH phalamityarthaH / aJo luki vizeSyAnusAreNa napuMsakatvAd hrasva iti bhAvaH / iti ytprtyyaantH| mAne vayaH / yato'pavAdaH / druvayamiti / drovikArabhUtaM prasthAdiparimANamityarthaH / phale luk / vikArAvayaveti / pha letasya vRkSasya phalamavayavo vikArazca, tenAnyatarasmin prtyyH| Amalakamiti / mapaTo luk, 'lukladdhitaluki' iti DoSo luk / na cAtra sthAnivadbhAvena 'yasyeti ca' iti lopaH zaGkayaH / 'lukA luptaM na sthAnivat' ityabhyupagamAt / ataeva paJcabhiH paTvIbhiH krItaH paJcapaTurityatra 'adhyardhapUrva-' iti Tho luki kRte 'luktaddhita -' iti DIpo lukA luptatvena sthAnivattvAbhAvAdukArasya yaNAdezo na bhavati / lakSAdibhyo'N / aJo'pavAdaH / zigrakarkandhUzabdAbhyAm 'poraJ' iti, anyebhya tvanudAttAditvAdanaH praaptiH| plakSa nyagrodha azvattha iGgadI zigra karkandhU bRhtii| tatra plakSazabdaH 'phiSaH' ityantodAttaH / nyagrodhazabdo 'laghAvante-' iti madhyodAttaH / azvatthazabdastu ghRtAdi. tvAdantodAttaH / iGgadIbRhatIzabdo gauraadingiissntau| 'pAzvattharvaNavaplAkSanaiyagrodhaiGgadaM phale' ityamaraH / nyagrodhasya ca / kevalasyeti kim , nyagrodha mUle bhavA nyAgrodha. mUlAH zAlayaH / / nyag rohatIti nyagrodha iti vyutpattipakSe niyagArtham , avyutpatti Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 26] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [451 syAt / 'lupi yukravat-' (s 1264) jamvAH phalaM jambUH / 'phalapAkazuSAmupasaGkhyAnam' (vA 2646) / vriihyH| mudrAH / 'puSpamUleSu bahulam' (vA 2950) mallikAyAH puSpaM mallikA / jAtyAH puSpaM jaatii| vidAryA mUlaM vidaarii| bahulagrahaNAneha / pATalAni puSpANi / sAlvAni mUlAni / bAhulakAskacilluk / azokam / karavIram / 1546 harItakyAdibhyazca / (4-3-167) ebhyaH phalapratyayasya lupsyAt / harItakyAdInAM liGgameva prakRtivat / harItakyAH phalAni lup ca / lukaiva siddha lumvidheH phalamAha-lupi yuktavaditi / jambUriti / jambvAH phalamityarthaH / phalapratyayasya lupi yukravattvena vizeSyaliGgavacane bAdhitvA strItvamekavacanaM cetyarthaH / tathA ca jambvAH phalAnyapi jmbuurev| phalapAketi / phalapAkena zuSyantIti phalapAkazuSa oSadhayaH, tadvAcibhyaH parasya phalapratyayasya lupa upasaMkhyAnamityarthaH / 'phale luk' ityasyApavAdaH / vrIhaya iti / vrIhyAkhyAnAmoSadhInAM phalAnItyarthaH / evaM mudrAH / bilvAdyaNo lup / yuktavadbhAvAtpuMstvam , natu vizeSyaninnatvam / puSpamuleSu bahulamiti / vArtikamidam / vikArAvayavapratyayasya lup syAditi zeSaH / puSpaM malliketi / 'atha dvitIyaM prAgISAt' ityanuvRttau 'mAdInAM ca' iti phiTsUtreNa madhyodAtto mallikAzabdaH / tataH 'anudAttAdezca' ityao lup / yuktavattvAtstrItvam / jAtIti / 'laghAvante-' ityantodAtto jAtizabdaH / tataH 'anudAttAdezva' ityo'nena lup / yuktavattvAtstrItvam / vidArIti / jAtibISantamidaM pratyayasvareNAntodAttam / anudAttAditvAdani tasya lup , yuktavattvAtstrItvam / pATalAnIti / bilvAditvAdaN / evaM sAlvAni / nanu azokasya puSpam azokam , karavIrasya puSpaM karavIram , ityatrApi 'puSpamUleSu bahulam' iti lupi yuktavattvAt puMstve azokaH puSpaM karavIraH puSpamiti syAdityata Aha-bahulagrahaNAt kvacillugiti / tathA ca yuktavattvasyapravRtteH vizeSyanighnatvameveti bhaavH| harItakyAdibhyazca / harItakyAdInAmiti / vArtikamidam / eSAM prakRtiliGgameva luptapratyayArthe atidizyate, natu prakRtivacanamapItyarthaH / harItakya pakSe tu vidhyartham / jambviti / napuMsakahrakhaH / 'phale jambvA jambbUH strI jambu jAmbavam' / phalapAketi / phalapAkena zuSyantIti phalapAkazuSaH / vrIhayaH / muddA iti / bilvAdyaNo luk / malliketi / anudAttalakSaNasyAno lup / 'mAlAdInAM ca' iti phiTasUtrAnmallikAzabde dvitIyamudAttam / jAtIvidArIzabdau gaurAdichISantau / pATalAnIti / vilvAditvAdaN / sAlvazabdaH prAtipadikakhareNAntodAttaH / harItakyAdibhyazca / iha drAkSApramRtibhyo 'nityaM vRddha-' iti prAptasya Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 ] siddhaantkaumudii| [tadviteSu prAgvahatIya harItakyaH / 1547 kaMsIyaparazavyayoryatro lukc| (4-3-168) kaMsIyaparazavyazabdAbhyAM yajau stazchayatozca luk / kaMsAya hitaM kaMsIyam , tasya vikAraH kAMsyam / parazave hitaM parazavyam , tasya vikAraH pArazavaH / ___ iti taddhiteSu caturthasya tRtIyapAde prAgdIvyatIyaprakaraNam / atha taddhiteSu prAgvahatIyaprakaraNam / 30 / 1548 prAgvahateSThak / (4-4-1) tadvahatItyataH prAk Thagadhi. kriyate / tadAheti mAzabdAdibhya upasaGkhyAnam' (vA 2631) mA zabdaM kArSIH iti / jAtiGISantaH pratyayasvareNAntodAtto harItakIzabdaH / tato'nudAttAditvAdani tasya 'phale luk' iti luki prApte lupi yuktavattvAttrItve vizeSyAnurodhAdvahuvacanam / kaMsIyaparazavya / atra yasone luk , vidhivaiyarthyAt / nApi prakRtyoH, pratyayAdarzanasyaiva luktvAt / ataH parizeSAt prakRt pekadazayoH chayatoriti labhyate / tadAha-chayatoriti / kaMsIyamiti / kaMso nama dhAturlAhavizeSaH / tasmai hitamiti chaH / kAMsyamiti / kaMsIyazabdAd yani chasya luki zrAdivRddhau 'yasyeti ca' ityakAralopaH / parazavyamiti / 'tasmai hitama' ityadhikAre 'ugavAdibhyo yat' iti yati, orguNe 'vAnto yi-' ityavAdezaH / pArazava iti / parazavyazabdAdani yato luki orguNe pArazavaH / 'halasta ddhitasya' iti tu na, ItItyanuvRtteH / anApatyatvAd 'Apatyasya ca-' ityapi lopo na prasajyata iti bhAvaH / iti taddhiteSu caturthasya tRtIyapAde prAgdIvyatIyaprakaraNam / atha caturthasya caturthaH pAdaH prArabhyate-prAgvahateSThak / vahatItyeka dezena 'tadvahati rathayugaprAsaGgam' iti sUtraM parAmRzyate ityabhipretyAha-tadvahamayaTo lup, anudAttAdibhyo'JaH, itarebhyastvaNaH / liGgameveti / vacanaM tu vizeSyavadeva / 'harItakyAdiSu vyaktiH' ityuktatvAditi bhAvaH / kaMsIyamiti / 'prAkkrItAcchaH' ityadhikAre 'tasmai hitam' iti chaH / tasyaiva chasyApavAdatayA 'ugavAdibhyo yat' parazavyaM dAru / parazavyazabdasyAnudAttAditvAdani siddhe tatsaMniyogena yato lugathaM vacanam / na ca 'yasyeti-' yalopa kRte 'halastaddhitasya' iti yalopena siddhamiSTamiti bhramitavyam / ItItyanuvRtteH / iti tattvabodhinyAM prAgdIvyatIyaprakaraNam / tadAhetIti / vAkyAdayaM pratyayavidhiH, zabdo mAkArIti yo niSedhati sa mAzabdika ityucyate / tathA nityaH zabda iti ya Aha sa naityshbdikH| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [453 iti ya prAha sa mAzabdikaH / 1546 svAgatAdInAM ca / (7-3-7) aina syAt / svAgatamisyAha svAgatikaH / svAvarikaH / svaGgasyApatyaM svAbhiH / vyaGgasyApatyaM vyAGgiH / vyasthApatyaM jyADiH / vyavahAreNa carati vyAvahArikaH / svapatau sAdhu svApateyam / 'zrAhI prabhUtAdibhyaH' (vA 2652) / prabhUtamAha tItyata iti| tadAheti / itizabdo vyutkrameNa tacchabdAnantaraM draSTavyaH / tadityAhetyarthe mAzabdasvAgataityAdizabdebhyaH Thaka upasaMkhyAnamityanvayaH / tadityanena vAkyArtho vivkssitH| itizabdastasya vAkyArthasya karmatvaM gamayati / 'mA zabda kArSIH' ityAhetyAdyarthe tadvAkyAvayavAd 'mAzabda' ityAdizabdAt Thagiti yAvat / mA zabdaM kArSIH iti ya Aha sa mAzabdika iti / zabdaM mA kaarssiiritynvyH| 'mADi luG' iti loDarthe luG / 'na mAGyoge' ityddaagmnissedhH| zabdaM na kuru ityarthaH / atra Aheti beJdhAtvarthavyaktavacanakriyA prati mA zabdaM kArSIriti vAkyArthaH karma / tadvAkyaikadezo mAzabdeti smudaayH| tasmAnirvibhaktikAdayaM pratyayaH / na hi mAzabdeti smudaayaadvibhktirsti| evaM ca mAzabdeti samudAyATThaki mAzabdika iti rUpam / 'mA zabdaH kAri' iti pAThe tu kArIti karmaNi luG / zabdo na kArya ityrthH| naca tadAhetyarthe mAzabdAdibhyaH Thagiti yathAzrutam abhyupagamya mAzabdamAhetyAdyarthe mAzabdetyAdizabdebhyo dvitIyAntebhyaH Thagityeva kuto na vyAkhyAyata iti vAcyam , evaM sati 'zrAhI prabhUtAdibhyaH' ityuttaravArtikArambhavaiyarthyApattariti bhAvaH / svAgatAdigaNe svAgata, svadhvara iti paThitam , tatra vizeSamAha-svAgatAdInAM ca / 'na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrvI tu tAbhyAmaic' iti prakaraNe 'karmavyatihAre' ityasmAduttaraM sUtramidam / aijna syAditi / zeSapUraNamidam / 'na yvAbhyAM padAntAbhyAM pUrSoM tu tAmyAmaica' iti prApta aij na syAdityarthaH / svAdhvarika iti / svadhvara ityAhetyarthaH / atha svAgatAdigaNazeSamudAharati-svaGgasyeti / vyAGgiriti / vyAsyApatyamiti vigrahaH / vyaDasyeti / na vidyate Do yasya saH aDaH, vigataH aDaH vyaDaH / svApateyamiti / 'pathyatithivasatisvapateDha' / dvArAditvAdaic prApto niSi. dhyate / AhAviti / 'Aha' iti padaikadezAdikArasya uccAraNArtho nirdezaH / 'tat' kAryazabdikaH / iha vAkyAd dvitIyA na sambhavatyaprAtipadikatvAt / tena tacchandena karmamAtraM nirdizyate, tacca vaakyaarthruupmityaahuH| aija na syAditi / 'na yvAbhyAm-' iti prApta aijAgamo'nena niSidhyate / 'na karma-' ityato naanuvartanAditi bhAvaH / svApateyamiti / 'pathyatithivasatikhapaterhaj' / svazabdasya dvArAditvAdaijAgamasya Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgvahatIya prAbhUtikaH / pAryAptikaH / 'pRcchatau sunAtAdibhyaH' ( vA 2953) / sukhkhAtaM pRcchati saukhAtikaH / saukhazAyanikaH / zranuzatikAdiH / 'gacchatau paradArAdibhyaH' ( vA 2654 ) / pAradArikaH / gaurutalpikaH / 1550 tena dIvyati khanati jayati jitam / ( 4-4-2 ) acairdIvyati AkSikaH / zrabhrayA khanati zrabhrikaH / zrakSairjayati zrAtikaH / zratairjitamAkSikam / 1551 saMskRtam / ( 4-4-3 ) danA saMskRtaM dAdhikam / mArIcikam / 1552 kulatthakopadhAdaN / ( 4-4-4 ) Thako'pavAdaH / kulasyaiH saMskRtaM kaulattham / taintiNIkam / 1553 tarati / ( 4-4-5 ) uDupena tarati dhauDupikaH / 1554 gopucchATThaJ / ( 4-4-6 ) gaupucchuikaH / 1555 nauhyacaSThan / ( 4-4-7 ) iti pUrvavArtikAdanuvartate / zrahetyarthe dvitIyAntebhyaH prabhUtAdibhyaSTagvAcya ityarthaH / pAryAptika iti / paryAptamAhetyarthaH / pRcchatAviti / 'tat' ityanuvartate / pRcchatItyarthe dvitIyAntebhyaH susnAtAdibhyaH ThagvAcya ityarthaH / saukhazAyanika iti / sukhazayanaM pRcchatItyarthaH / anuzatikAdiriti / sukhazayanazabda iti zeSaH / tatazca 'anuzatikAdInAM ca' iti pUrvottarapadayorAdivRddhiriti bhAvaH / gacchatAviti / 'tat' ityanuvartate / gacchatItyarthe paradArAdibhyo dvitIyAntebhyaH ThagityarthaH / pAradArika iti / paradArAngacchatItyarthaH / gaurutalpika iti / gurutalpaM gacchatItyarthaH / gurutalpo gurukhI / tena dIvyati khanati jayati jitam / tena dIvyati, tena khanati, tena jayati, tena jitam iti vigraheSu tRtIyAntATThagityarthaH / zrabhriH kuddAlaH / devadattena jitamityatra tu na Thak / karaNatRtIyAntAdeva tadvidheH / saMskRtam / tenetyeva / saMskRtamityarthe tRtIyAntATThagityarthaH / 'saMskRtaM bhakSAH ' ityatra tu saptamyantAdaNAdividhiH / mArIcikamiti / marIcibhiH saMskRtamityarthaH / kulatthakopadhAdaN / saMskRtamityarthe tRtIyAntAditi zeSaH / tainti - gIkamiti / tintiNIkena saMskRtamityarthaH / tarati / tatItyarthe tRtIyAntAprAptiH / dvArAdiphalaM tu svasyedaM sauvamiti jJeyam / zrahAviti / upasaMkhyAnamityanuSajyate / zrahetipade ekadezasya prakRtibhAgasyAgantukenekAreNa zrAhAvityanukaraNam / prAbhUtika iti / kriyAvizeSaNAdvaktari pratyayaH / tena dIvyati / iha kAlapuruSasaMkhyA na vivakSitAH / tenAkSairedavId deviSyati vA prAkSika iti bhavati / evamadeviSyasi deviSyAmi vA zrAtikaH, dIvyanti dIvyatha dIvyAmo vA zrAkSikAH / kArakaM tu vivakSitameva 'jayati, jitam' iti kartRkarmaNoH pRthagupAdAnAt / tenAkSaidyUtaH, akSaiH khAtaH iti karmAdyarthe AkSika iti na bhavati / abhrayeti / 'abhiH strI Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [455 nAvikaH / TikaH / bAhubhyAM tarati bAhukA strii| 1556 carati / (4-4-8) tRtIyAntAdacchatibhakSayatItyarthayoSThaksyAt / hakhinA carati hAstikaH / zAkaTikaH / dannA bhakSayati dAdhikaH / 1557 AkarSASThA / (4-4-6) AkarSoM nikaSopalaH / 'prAkaSAt' iti pAThAntaram / tena carati prAkarSika: / pittvAnGIS praakrssikii| 1558 paryAdibhyaH SThan / (4-4-10) paNa carati parpikaH, parpikI / yena pIThena panavavaranti sa prpH| azvikaH / rathikaH / 1556 zvagaNATThaJ c| (4-4-11) cAraSThan / 1560 shvaaderitri| (7-3-8) ainna / zvabhavasthApatyaM zvAbhastiH / zvAdaMSTriH / tadAdividhau cedameva jJApakam / TThagityarthaH / gopucchATThaJ / taratItyarthe tRtIyAntAditi shessH| naudvayacaSThan / Thaniti cchedaH / STutvakRtaH sasya sskaarH| taratItyarthe nauzabdAd dyacazva tRtIyAntAt ThanityarthaH / nAvika iti / nAvA trtiityrthH| ghaTika iti / ghaTena taratItyarthaH / bAhukA strIti / ukaH paratvAt Thasya kH| adantATTAp / carati / gacchati bhakSayatIti / 'cara gatibhakSaNayoH' iti 'caradhA. torarthadvaye vRtteriti bhAvaH / hAstika iti / Thani ike 'nastaddhite' iti ttilopH| AkarSASThal / tena caratItyarthe tRtIyAntAdAkarSazabdAt chalityarthaH / pAdibhyaH SThan / Than iti cchedaH / caratItyarthe tRtIyAntebhya iti zeSaH / SittvaM DIparthamityAha-papiMkIti / azvika iti / azvena caritItyarthaH / zvagaNAhana ca / uktaviSaya iti shessH| zvagaNazabdAttatIyAntAcaratItyartha ThaJ STan ca syAdityarthaH / zvAgaNika ityudAharaNaM vakSyati / tatra zvanzabdasya dvArAditvAdai. jAgame prApte / zvAderiji / 'na karmavyatihAre' ityato 'na' ityanuvartate / asya .ityadhikRtam / zvanzabda Adiryasyeti vigrahaH / zvazabdapUrvapadasyAGgasya ini pare kASThakuddAlaH' ityamaraH / saMskRtam / yogavibhAga uttarArthaH / bAhuketi / sUtre SakAraH sAhitikaH, na tvanubandha iti na GIS / tathA ca 'AkarSAt paryAdeH' ityAdi zlokavArtikaM SittvavivecanAya prakaraNAnte paThiSyatti / nikaSopala iti / suvarNa parIkSArthaH / pAThAntaramiti / etaca bhvAdau 'kaSakhaSa-' ityAdidaNDake 'zrAkarSAsSTala' iti mAdhavenopanyastam / kiMtu 'AkarSAtparyAdeH' iti vArtikasyAnanuguNam / tatra hi nIrephapAThe vRttAsaGgatiprasaGgAt / parpa iti / 'parpa gatau' / 'halazca' iti karaNe ghaJ / ihAntargaNasUtraM 'pAdaH paJca' iti pAdAbhyAM carati padikaH / yattu vArtika 'padbhAva ike caratAvupasaMkhyAnam' iti so'syaiva prapaJcaH / parpa, azva, azvattha, ratha, jAla, nyAya, vyAla, 'pAdaH pacca' / zvagaNAzca / Thako'pAdaH / idameva zApaka. HTTETTELLITERE Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgvahatIya'ikArAdAviti vAcyam' (vA 4512) / zvagaMNena carati zvAra NikaH, zvAgaNikI zvagaNikaH, zvagaNikI / 1561 padAntasyAnyatarasyAm / (7-3-6) zvAderaGgasya padazabdAntasyaij vA / zvApadasyedaM zvApadam , zauvApadam / 1562 vetanAdibhyo jIvati / (4-4-12) vetanena jIvati vaitanikaH / dhAnuSkaH / 1563 vasnakrayavikrayATTan / (4-4-13) vasrena mUlyena jIvati vAstrikaH / naijAgama ityarthaH / zvAbhastririti / ata iJ / zvAdaSTririti / zvadaMSTra syApatyamityarthaH / nanu zvanzabda eva dvArAdau paThyate natu zvabhatrazabdaH / tatazca tasya dvArAditvAbhAvAdajAgamaprasaktireva netyata Aha--tadAdividha viti / dvArAdigaNe zvanzabdasya pAThe'pi asmAdeva pratiSedhAt zvanzabdapUrakasyAGgasya dvArAdigaNe grahaNaM vijJAyata ityarthaH / tatphalaM tu zvavahanasyedaM zauvA naM nAma nagaram / nanu prakRte zvAgaNike iabhAvAtkathamayaM niSedha ityata Aha-ikA rAdAviti vAcyamiti / inIti parityajya ikArAdAviti vAcyamityarthaH / i je tu vyapadezivatvena ikArAditvam / zvAgaNika iti / ThaJi aadivRddhiH| zvAgaNikIti / ThamantAt 'TiDDhANadvayasajdaghnamAtractayapThakaThakaJcarapaH' iti DIpa / zvagaNika iti / Thani rUpam / zvagaNikIti / SittvAd GIS / prasaGgAdAha-- padAntasyAnyatarasyAm / 'zvAderibi' ityasmAduttaraM sUtramidam / padaM pada. zabdaH anto yasyeti vigrahaH / tadAha-padazabdAntasyati / aijveti / niSedhavikalpa sati vidhivikalpaH phalita iti bhAvaH / zvApadasyeti / zunaH padamiva padaM yasyeti vigrahaH / 'zuno dantadaMSTrA-' ityAdinA dIghaH / zauvApadamiti / 'tasyedam' ityaN / 'vRddhAcchaH' iti tu na, anabhidhAnAdityAhuH / anye tu zvapucchabaddIrghAbhAve annmaahuH| vetanAdibhyo jIvati / jIvatItyarthe ratIyAntebhyaH Thagiti zeSaH / vaitanika iti / vetanena jIvatItyarthaH / dhAnuka iti / dhanuSA jIvatItyarthaH / usantAtparatvATThasya kaH / 'iNaH SaH' iti Satvam / vasnakrayavikrayATThan / jIvatItyarthe tRtIyAntebhyo vasnAdibhyaH Than syAdityarthaH / saMghAtavigRhItAmiti / dvArAdigaNe zvanzabdaH paThyate, na tu zvabhastraH zvadaSTratyAdi tathA ca 'zvAderitri' iti niSedhasUtrameva vyartha sad dvArAdiSu tadAdividhi jJApayatItyarthaH / phalaM tu dvArapAlasyAyaM dauvArapAla ityAdAvaijAgamasya pravRttiH / ikArAdAviti / sUtre itrItyapanIya ikArAdAviti paThanIyamityarthaH / anye tu isIti sthAne itIti paThanIyam / tathA cAGgAkSiptapratyayasya vizeSyatvAd 'yasminvidhistadAdau-' ityanena ikArAdirlabhyata ityAha-zvagaNikIti / TanaH SittvAnGIS / zvApadasyeti / 'anyeSAmapi dRzyate' iti dIrghaH / dhAnuSka iti / vetanAdigaNe dhanurdaNDeti paThyate, tacca saGghAtavigRhI Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [457 krayavikrayagrahaNaM saGghAtavigRhItArtham / krayavikrayikaH, RyikaH, vikrayikaH / 1564 AyudhAccha ca / (4-4-14) cAhan / prAyudhena jIvati prAyudhIyaH, zrAyudhikaH / 1565 haratyutsaGgAdibhyaH / (4-4-15) utsaGgena haratyautsaGgikaH / 1566 bhastrAdibhyaH SThan / (4-4-16) bhastrayA harati bhastrikaH / SittvAd bhastrikI / 1567 vibhASA vivadhAt / (4-4-17) vivadhena harati vivadhikaH / pale Thak / vaivdhikH| ekadezavikRtasyAnanyavAdvIvadhAdapi chan / vIvadhikaH, viivdhikii| vivadhavIvadhazabdo ubhayato baddhazikye skandhavAhye kASThe vartete / 1568 aNa kuTilikAyAH / (4-4-18) kuTilikA vyAdhAnAM gativizeSaH, karmAropakaraNabhUtaM lohaM ca / kuTilikayA harati mRgAnagArAnvA kauTiliko vyAdhaH karmArazca / 1579 nirvRtte'kSayUtAdibhyaH / (4-4-16) akSayUtena nivRttamAkSayUtikaM vairam / 1570 tremamnityam / (4-4-20) tripratyayAntaprakRtikAttRtIyAntAnivRtte'rthe rthamiti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / AyudhAccha ca / jIvatItyarthe tRtIyAntAd prAyudhazabdAt chaH syAt Than cetyarthaH / haratyutsaGgAdibhyaH / haratItyarthe tRtIyAntebhyaH utsaGgAdibhya Thak syAdityarthaH / bhastrAdibhyaH SThan / Taniti chedaH / haratItyarthe tRtIyAntebhyo bhatrAdibhyaH chan syaadityrthH| SittvAditi / GIS iti shessH| vibhASA vivadhAt / haratItyarthe tRtIyAntAt Thaniti zeSaH / a kuTilikAyAH / haratItyarthe tRtIyAntAt kuTilikAzabdAdaN syAdityarthaH / karmAro lohakAraH tasya yad aGgArataptalohAdigrahaNasAdhanaM lohavikArabhUtaM sandaMzAparanAmadheyam , tadapi kuTiliketyarthaH / nirvRtte'kSatAdibhyaH / nirvRttamityarthe tRtIyAntebhyo'kSayUtAdibhyaH ThagityarthaH / tremasnityam / tena nivRttamityarthe 'DvitaH triH' iti tripratyayAntAnnityaM mappratyayaH syAditArtham / tathA ca dhAnurdaNDikaH, dANDika ityapyudAhAryam / AyudhAccha ca / zrAyudhyante aneneti zrAyudham , 'gharthe kavidhAnam' iti kH| hrtyutsnggaadibhyH| ebhyastRtIyAntebhyaSThak syAdupAdatte nayati vetyarthe / utsaGga, uDupa, utthita, piTaka, piTAka / bhastrAdibhyaH SThan / bhasvA carmavikAraH / zIrSebhArazabdo'tra paThyate nivAtanAcchIrSabhAvaH saptamIsamAsazca, 'tatpuruSe kRti-' iti vA aluk / pakSa zIrSamAraH / ekadevikRtasyeti / 'vIvadhAceti vaktavyam' iti vArtikaM nyAyasiddhArthakathanaparamiti bhAvaH / vRttikRttu sUtre vIvadhazabdaM prakSipya 'vibhASA vivadhavIvadhAt' iti papATha / |mnitym / nityagrahaNaM khAtantryeNa prayogaM vArayitum / Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgvahatIya syAnityam / kRtyA nirvRttaM kRtrimam / paktrimam / 'bhAvapratyayAntAdimabvaktavyaH' ( vA 251 ) pAkena nirvRttaM pAkimam / syAgimam / 1571 apamityayAcitAbhyAM kakkanau / ( 4-4-21 ) apamityeti lyabantam / apamitya nirvRttamApamityakam / yAcitena nirvRttaM yAcitakam / 1572 saMsRSTe / ( 4-4-22 ) dakSA saMsRSTaM dAdhikam / 1573 cUrNAdiniH / ( 4-4-23) cUrNaiH saMsRSTAtyarthaH / ' samarthAnAM prathamAdvA' iti mahAvikalpanivRttyarthaM nityam haNam / tatazca asminnarthe mappratyayaM vinA vitrapratyayAntasya prayogo neti bhASye spaSTam / evaM cAtra asvapadaviprahaM darzayati- kRtyA nirvRttamiti / atra vigrahavAkye 'striyAM klin' iti kvinnanto'yaM kRtizabdaH / kRtrimamiti / 'DukRn karaNe' iti dhAtoH 'DvitaH ktriH' iti vitrapratyayAntAnmap / paktrimamiti / paktyA nirvRttamityasvapadavigrahaH / 'DupacaS pAke' ityasmAt ktripratyayAntAnmaM / imabvaklavya iti / nirvRttamityarthe tRtIyAntAditi zeSaH / atra nityamiti na saMbadhyate ityabhipretya laukikasvapadavigrahaM darzayati- pAkena nirvRttamiti / apamityayAcitAbhyAm / lyabantamiti / 'meG praNidAne' ityasmAd vinimayArthakAi 'udIcAM mAGo vyatihAre' iti ktvApratyaye gatisamAse lyapi 'mayateridanyatarabhyAm' iti ittve 'hrasvasya piti-' iti tugAgame zrapamityetyavyayam, ' ktvAtosunkasunaH' ityukterityarthaH / nirvRttamityarthe zrapamityetyavyayAtprathamAntAdyAcitazabdAcca tRtIyAntAta kak kan ca yathAsaMkhyaM syAtAmityarthaH / apamityetyaMze tRtIyAntatvAsaMbhavAta prathamAntAditi lbhyte| saMsRSTe / saMsRSTamityarthe tRtIyAntAt Thag ityarthaH / cUrNAdiniH / zrataeva laukike vigrahavAkye klinnAdInAM prayogaH, na tu ktreH, tadAha -- kRtyA nirvRttamiti / evamagre'pi pAkena nirvRttamiti vigraho bodhyaH / saMkhyAvAcI trizabdo neha gRhyate, pratyayApratyayayoH pratyayasyaiva grahaNAt, 'gijAM trayANAm -' iti liGgAcca / nanu nityagrahaNena nirvRttArthavivakSAyAM mapaM vinA tripratyayAntasya prayoganivAraNe'pi tadavivakSAyAM tasya svAtantryeNa prayogo durvAra ite cet, na / nityamiti yogaM vibhajya tatsAmarthyAdarthavizeSAnAdareNaiva svAtantrya vAraNAt / imabiti / evaM ca map na kartavyaH / tathA hi 'bhAvapratyayAntAdima'r' / tataH 'traiH'| pUrveNa siddhe niyamArthamidaM tripratyayAnta imabviSaya eveti / tena vipratyayAntaprayogo nivartate / tato 'nityam' anena nirvRttArthAvivakSAyAmapi tryantasya svAtantryaM vAryate / evaM ca saMkhyAvAcitrizabdasya grahaNazaGkeva nAsti, bhAvapratyayAntAdityanuvRtteH / svare'pi vizeSo nAsti, udAttanivRttisvareNa imapa ikArasyodAttatvAt / zrapabhityeti / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [456 acUrNino'pUpAH / 1574 lavaNAlluk / (4-4-24) lavaNena saMsRSTo lavaNaH sUpaH / navaNaM zAkam / 1575 mudrAdaN / (4-4-25) maud modanaH / 1576 vyaanairupasikne / (4-4-26) Thak / danA upasikaM dAdhikam / 1577 ojaHsaho'mbhasA vrtte| (4-4-27) projasA vartata aujasikaH zUraH / sAhasikazcauraH / prAmbhasiko matsyaH / 1578 tatpratyanupUrvamIpalomakUlam / (4-4-28) dvitIyAntAdamAdvartata ityasminnarthe ThaksyAt / kriyAvizeSaNatvAd dvitiiyaa|prtiipN vartate prAtIpikaH / bhaanviipikH| saMsRSTamityarthe tRtIyAntAditi shessH| lavaNAlluk / pUrvasUtravihitasyeti zeSaH / mudgAdaNa / tena saMsRSTAmatyarthe tRtIyAntAditi zeSaH / maudga prodana iti / mudgaH saMsRSTa ityarthaH / vyaJjanairupasikne / upasiktamityarthe tRtIyAntebhyo vyaJjanavAcibhyaH ThagityarthaH / secanena mRduukrnnmupsekH| saMsRSTa ityeva siddhe niyamArtha sUtram-vyaJjanavAcibhya upasikta eveti / teneha na-sUpena saMsRSTA sthAlI / ojaHsaho / vartate vyApriyate ityarthe ojas , sahas , ambhas ebhyaH tRtIyAntebhyaH Thak syAdityarthaH / aujasika iti / ojasA balena vartate, yuddhe vyApriyata ityarthaH / sAhasika iti / sahasA prANaviyogAbhyupagamena steye vyApriyata ityarthaH / prAmbhasika iti / abhbhasA hetunA saMcAre vyApriyata ityrthH| tatpratyanupUrva / taditi dvitIyAntAnukaraNam / pratyanupUrvebhyo dvitIyAntebhya IpalomakUlazabdebhyo vartate ityarthe Thak syAdityarthaH / nanu pratIpaM vartate ityAdivakSyamANavigraheSu vartaterakarmakatvAt kathaM dvitIyetyata Aha -kriyAvizeSaNatvAditi / idaM ca kArakanirUpaNe niruupitm| 'kriyAvizeSaNAnAM prathamAntatvameva' iti tu shbdendushekhre| pratIpamiti / pratigatA Apo yasminniti bahuvrIhiH / 'RkpU:-' ityakAraH samAsAntaH / 'dhantarupasargabhyo'pa it' iti ittvam / anugatA 'udIcAM mAGa:-' iti ktvApratyaye apetyanena saha gatisamAsaH, ktvo lyap / 'mayateridanyatarasyAm' iti itvam , 'hakhasya-' iti tuk / lyabantAdasmAttRtIyAntAtpratyayo na bhavati, kiM tu vacanAtprathamAntAdeveti bodhyam / vyaJjanairupa / vyajyate anena odanAdirasa iti vyaJjanaM tadvAcibhya upasikta ityarthe Thak syAt / tatpratyanu / vRtterakarmakatvAtkathaM tasya dvitIyAntena pratIpamityAdinA sambandha ityAzaGkAyAmAhakriyAvizeSaNatvAditi / pratIpamiti / pratigatA Apo'sminniti bahuvrIhiH / 'RkpU:-' ityakAraH samAsAntaH / 'yantarupasargebhyaH' iti Itvam / vyutpattimAtramidam / pratikUlAnukUlaparyAyA hIme rUDhizabdAH / AnvIpika iti / anvIpa Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] siddhAntakaumudI | [taddhiteSu prAgvahatIya prAtilomikaH / zrAnulomikaH / prAtikUlikaH / zrAnukUlikaH / 1576 parimukhaM ca / ( 4-4-26 ) parimukhaM vartate pArimukhikaH / cAtpAripArzvikaH / 1580 prayacchati garhyam / (4-4-30) dviguNArthaM dravyaM dviguNam, tatprayacchati dvaiguNikaH / traiguNikaH / 'vRddhervRdhuSibhAvo vaktavyaH' ( vA 2665 ) / vArdhuSikaH / 1581 kusIdadazaikAdazAtSTaSTacau / ( 4-4-31 ) gahyarthAbhyAmAbhyAhaau staH prayacchatItyarthe / kusIdaM vRddhiH, tadarthaM dravyaM kusIdam, tatprayacchatIti / po yasmin tadanvIpam / 'Udanordeze' ityattvaM tu na, pradezatvAt / pratIpAnvIpazabdau hi pratikUlAnukUlazabdaparyAya rUDhau / zravayavArtheSu tu nAbhiniveSTavyam / parimukhaM ca / asmAd dvitIyAntAd vartate ityarthe ThagityarthaH / cAditi / cakArAdanuktasamuccayArthAt paripArzvamityasmAdapi Thaki pAripArzvika iti bhavatItyarthaH / pArimukhika ityasya yato yataH svAmino mukhaM tatra vartate ityarthaH / evaM pAripArzvikaH / prayacchati garhyam / 'tat' iti dvitIyAntamanuvartate / gartaM prayacchatItyarthe dvitIyAntATTagityarthaH / dviguNArthaM dravyaM dviguNamiti / dvaiguNika iti vakSyamANodAharaNe dviguNazabdena dviguNArthaM dravyaM vivakSitamityarthaH / tatprayacchati dvaiguNika iti / dviguNIbhavituM svadravyamRNaM prayacchatItyarthaH 'azItibhAgo vRddhiH syAnmAsi mAsi sabandhakaH' ityAdidharmazAstraviruddhatvAdidaM garddhamiti bhAvaH / vRddheriti / vRddhizabdAd uktArthe Thaki prakRtervRdhuSi ityAdezo vAcya ityarthaH / ikArAnta AdezaH / vArdhuSika iti / vRddhayarthaM dravyaM vRddhiH, tatprayacchatItyarthe vRddhizabdAt Thaka ikAdeze prakRtervRdhuSyAdeza iti bhAvaH / ' vRddhayAjIvastu vArdhuSiH ' iti tu pramAda eva / kusIda / gahyarthAbhyAmiti / kusIda, dazaikAdaza AbhyAM dvitIyAntAbhyAM garhyArthakAbhyAM prayacchatItyarthe kramAt SThanuSThacau sta ityarthaH / Sittvam mityatra 'Udanordeze' ityutvaM tu na bhavatyadezatvAt / parimukhamiti / 'apaparI varjane' iti pareH karmapravacanIyasaMjJAyAM 'paJcamyapAparibhiH' iti paJcamI, prapaparibahiraJcavaH paJcamyA' ityavyayIbhAvaH, tataSTak / svAmino mukhaM varjayitvA yaH seMvako vartate sa pArimukhikaH / yadA tu sarvatobhAve parizabdaH prAdisamAsazca tadA yato yataH svAmino mukhaM tatastato yo vartate sa evamucyate / evaM pAripArzviko'dvaye bodhyaH / prayacchati / dvitIyAntAtprayacchatItyarthe Thak syAt yatpracchati gahyaM cettat / dviguNArthaM dviguNamiti / tAdarthyAttAcchabdhamiti bhAvaH / bahuvRdhyaddezyakadA na karmatayAsya dravyasya garhyatvam / vArdhuSika iti / vRddhyarthA vRddhiH tAM prayacchatIti vigrahaH atha kathaM 'vRddhyAjIvazca vArdhuSiH' ityamaraH / ThaksaMniyoganaiva vRdhuSibhAva Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [461 kusIdikaH, kusIdikI / ekAdazArthatvAdekAdaza, te ca te vastuto daza ceti vigrahe'kAraH samAsAnta ihaiva sUtre nipAtyate, dazaikAdazikaH, dazaikAdazikI / dazaikAdazAnprayacchatItyuttamarNa evehApi taddhitArthaH / 1582 uJchati / (4-4-32) badarANyunchati bAdarikaH / 1583 rakSati / (4-4-33) samAja rakSati sAmAjikaH / 1584 zabdadarduraM karoti / (4-4-34) zabdaM karoti zAbdikaH / dArdurikaH / 1585 pakSimatsyamRgAnhanti / (4-4-35) GISarthamityAha-kusIdikIti / nittvacittvayostu svare vizeSaH / atha ThaprakRti dazaikAdazazabdaM vyutpAdayati--ekAdazArthatvAdityAdinA / yatra ekAdaza niSkAn adhikAn pratyarpayeti samayaM kRtvA daza niSkA RNatvena dIyante, tatra RNatvena gRhItA daza niSkA ekAdazArthatvAd ekAdazazabdena upacaryante / tatazca ekAdaza ca te daza ceti karmadhAraye 'saMkhyAyA alpIyasyAH' iti dazanazabdasya pUrvanipAtaH / ihaiva nipAtanAdakAraH samAsAntaH, TilopaH, dazaikAdazA iti rUpamityarthaH / dazaikAdazika iti / ekAdaza niSkAnadhikAn grahItuM daza niSkAn adhamarNAya prayacchatIti yAvat / atha laukikavigrahavAkyaM darzayati-dazaikAda. zAn prayacchatIti / ihApIti / vigrahavAkye yathA uttamarNaH pradhAnatvena nirdizyate, tathA samAse'pi uttamarNa eva RNadAtaiva taddhitArthaH pradhAnabhUta ityarthaH / ucchati / 'tat' iti dvitIyAntamanuvartate / uJchatItyarthe dvitAyAntA?gityarthaH / bhUmyAM nipatitasya vrIhyAdeH kaNaza aadaanmunychH| rakSati / asminnarthe dvitIyAntAhagityarthaH / zabdadarduraM karoti / zabdaM karoti da1raM karotIti vigrahe dvitIyAntAhagityarthaH / iha zabdaviSaye prakRtipratyayavibhAgapUrvakajJAne karotirvartate, vyAkhyAnAt teneha na-zabdaM karoti kharaH / dArdurika iti / 'dardurastoyade bheke vAdyabhANDAdribhedayoH / dardurA caNDikAyAM syAtpAmajAle tu darduram / ' svIkArAt / atrAhuH-niraGkazAH kavaya iti| garyamiti kim , dviguNaM triguNaM vA vRddhi prayacchatyadhamarNa ityarthe dvaiguNika ityAdi mAbhUt / nipAtyata iti / ataeva vyAkhyAtRprayogo'pyupapadyata ityAzayenodAharati-dazaikAdazAnIti / 'saMkhyAyA alpIyasyAH' iti pUrvanipAtaH / uttamarNa eveti / daza dattvA ekAdaza gRhNAtIti tasyaiva gahyatvAditi bhAvaH / uJchati / bhUmau ptitsyaikaiksyopaadaanmunychH| sAmAjika iti / samajanti asminniti samAjaH samUhaH / zabdaM karotIti / prakRtipratyayavibhAgena vyutpAdayatItyarthaH / abhidhAnakhAbhAvyAd vyutpAdana evAyaM pratyayaH / neha zabdaM karoti barbaraH kharo vaa| dArdurika iti / kulAlaH / Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgvahatIya'svarUpasya paryAyANAM vizeSANAM ca grahaNam' (vA 523) / 'matsyayaryAyeSu mInasyaiva' / pakSiNo hanti pAkSikaH / zAkunikaH / mAyUrikaH / mAtsyikaH / mainikaH / zAkulikaH / mArgikaH / hAriNikaH / saarnggikH| 1586 paripanthaM ca tiSThati / (4-4-36) asmAd dvitIyAntAttiSThati hanti cetyarthe ThaksyAt / panthAnaM varjayitvA vyApya vA tiSThati pAripanthikacauraH / nipAtanAt panthAdezaH / paripanthaM hanti pAripanthikaH / 1587 mAthonarapadavyanupadaM iti vizvaH / iha yathAyogyamanvayaH / pakSimatsyamRgAnhanti / asmibharthe pakSyAdizabdebhyo dvitIyAntebhyaH ThagityarthaH / svarUpasyeti / pakSimatsyamRgazabdaiH tattatsvarUpANAM tattatparyAyANAM tadvizeSavAcinAM ca graha NamityarthaH, 'svaM rUpam-' iti sUtrabhASye tathokveriti bhAvaH / bhInasyaiveti / mata yaparyAyeSu mInasyaiva grahaNam , na tvanimiSAdizabdAnAmityarthaH / idamapi 'svaM rUpam-' ityatra bhASye sthitam / pAkSika iti / svarUpasyodAharaNam / zAkunika iti tu pakSiparyAyasya / mAyUrika iti / pakSivizeSasya / tathA mAtsyikaH, mainikaH, zAkulika iti krameNa svarUpaparyAyavizeSANAmudAharaNam / tathA mArgikaH, hAriNikaH, sAraGgika iti krameNa svarUpaparyAyavizeSANAmudAharaNam / paripanthaM ca tiSThati asmAditi / paripanthazabdAdityarthaH / cakArAd 'hanti' ityanukR yate / tadAhatiSThati hanti ceti / panthAnaM varjayitveti / etena 'apapI varjane' iti pareH karmapravacanIyatve 'paJcamyapAGparibhiH' iti paJcamyAm 'apaparibahiraJcavaH paJcamyA' iti avyayIbhAvasamAsaH suucitH| vyApya veti / etena sarvataHza daparyAyasya pare parigataH panthA iti prAdisamAse paripanthazabda iti sUcitam / avyayIbhAvaH prAdisamAso vetyapi bodhyam / ubhayathApi kriyAvizeSaNatvAd dvitIyAntatvam / nipAtanAt panthAdeza iti / nedaM pratyayasaMniyogena nipAtanam / kiMtu tato'nyatrApi paripanthazabdo'sti idameva sUcayituM prakRterapi dvitIyoccAraNamiti vAdyabhANDavAcIha dardurazabdaH / mAtsyika iti / 'matsyasya DyAm' iti parigaNanAt 'sUryatiSyA-' iti yalopAbhAvaH / hAriNika iti / nanvidaM paryAyasyodAharaNaM na bhavati hariNasya mRgavizeSatvAttathA cAtra paryAyasyodAharaNaM kimiti na pradarzitamiti cet / atrAhuH-AraNyakacatuSpAtsu hariNe ca mRgazabdo vartate / yadA hariNavAcI mRgazabdaH, tadA mRgaparyAyasyodAharaNaM bhavatyeveti / paripanthaM ca / parimukhavadayamavyayIbhAvastatpuruSo vA kriyAviSayatvAttiSThaterakarmakatve'pi paripanthasya karmatvamastyevetyAha / dvitIyAntAditi / cakAro bhinnakramaH pratya pArtha samuccino Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30] bAlamanoramA tttvbodhiniisNhitaa| [463 dhAvati / (4-4-37) daNDAkAro mAthaH panthA daNDamAthaH / daNDamArtha dhAvati dANDamAthikaH / pAdavikaH / bhAnupadikaH / 1588 AkrandATuJ ca / (4-4-38) asmATThamsyAt, cAk dhAvatItyarthe / AkrandaM du:khinA rodanasthAnaM dhAvati prAkrandikaH / 1586 padottarapadaM gRhNAti / (4-4-36) pUrvapadaM gRhAti paurvpdikH| zrauttarapadikaH / 1560 pratikaNThArthalalAmaM ca / (4-4-40) ebhyo gRhAsyarthe ThaksyAt / pratikaNThaM gRhNAti prAtikaNThikaH / ArthikaH / lAlAmikaH / 1561 dharma carati / (4-4-41) dhArmikaH / 'adharmAceti vaktavyam' (vA 2666) / AdharmikaH / 1592 pratipathameti ThaMzca / (4-4-42) pratipathameti pratipathikaH, prAtipathikaH / 1563 vRttikRtaH / idamevAbhipretya vigrahaM darzayati-paripanthaM tiSThatIti / mAthottara / mAthottarapada, padavI, anupada ebhyo dvitIyAntebhyo dhAvatItyarthe ThagityarthaH / mAthapadaM vyAcaSTe-mAthaH panthA iti / mathyate gantuMbhirAhanyate iti vyutpatteriti bhaavH| daNDamAtha iti / zAkapArthivAdiH / panthAnaM dhAvatIti dhAvatergatyarthatvAt sakarmakatvam / pAdavika iti / padavI dhAvatIti vigrahaH / Anupadika iti / anupadaM dhAvatIti vigrahaH / prAkrandAJ ca / asmAditi / zrAkrandazabdAd dvitIyAntAdityarthaH / Akandanti asminnityAkrandaH, tadAha-Akrando duHkhinAM rodanasthAnamiti / padottarapadam / padazabda uttarapadaM yasya tasmAd dvitIyAntAd gRhNAtItyarthe Thak syAdityarthaH / pratikaNThArtha / ebhya iti / pratikaNTha, artha, lalAma ityebhya ityarthaH / Arthika iti / artha gRhNAtItyarthaH / lAlAmika iti / lalAma cihna tad gRhNAtItyarthaH / 'liGgaM lalAmaM ca lalAma ca' itymrH| dharma carati / caratItyarthe dvitIyAntAd dharmazabdAgityarthaH / adharmAzcetIti / 'grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhirnAsti' iti tadantAgrahaNAdaprApta praarmbhH| pratipathameti tItyAha / tiSThati hanti ceti / mAtha iti / mathyate gantRbhiriti mAthaH / 'mathe viloDane' karmaNi ghaJ / padottarapadam / padazabda uttarapadaM yasya tatpadottarapadam / padAntamiti tu noktam , bahucpUrvAnmA bhUditi / pratikaNThamiti / kaNThaM kaNThaM pratIti yathArthe'vyayIbhAvaH, 'lakSaNenAbhipratI abhimukhye' ityanena vA / yastu pratigataH kaNThaM pratikaNTha iti prAdisamAsaH, tasyeha na grahaNaM vyaakhyaanaadityaahuH| dharma carati / caratirihAsevAyAM na tvanuSThAnamAtre / tena daivavazAddharme pravRtto durvRtto dhArmika iti nocyate / AsevA hi svArasikI pravRttiH / evaM daivavazAdadharme pravRttaH yaH savRtta Adharmika iti nocyte| pratipathamiti / vIpsAyAmAbhimukhye vA Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgvahatIya samavAyAnsamavaiti / ( 4-4-43 ) sAmavAyikaH / sAmUhikaH / 1564 pariSado eyaH / ( 4-4-44 ) pariSadaM samavaiti pAriSadyaH / 1565 senAyA vA / ( 4-4-45 ) yayaH syAt / paca Thak / sainyAH, sainikAH / 1566 saMjJAyAM lalATakukkuTyau pazyati / ( 4-4-46 ) lalATaM pazyati lAlATikaH sevakaH / kukkuTIzabdena tatpAtAIH svalpadezo lakSyate / atraTiko mituH / 1567 tasya dharmyam / ( 4-4-47 ) ApaNasya dharmyamApaNikam / 1568 aN mahiSyAdibhyaH / ( 4-4-48 ) mahiSyA ThaMzca / pratiprathamityavyayIbhAvAd etItyarthe Than Thak ca syAdityavaH / pratipathamiti 'lakSaNenAbhipratI Abhimukhye' ityavyayIbhAvaH / 'RkpUH -' iti samAsAntaH / samavAyAn samavaiti / dvitIyAntebhyaH samavAyavAcizabdebhyaH samarvatItyarthe ThagityarthaH / bahuvacanAttadarthavAcizabdagrahaNam / samavaiti melayatItyarthaH / pariSado rAyaH / dvitIyAntAtpariSacchabdAtsamavaitItyarthe ThagapavAdo rAya ityarthaH / senAyA vA / NyaH syAditi / zeSapUraNamidam / dvitIyAntAtsenAzabdAtsamavaitItyarthe rAyo vA syAdityarthaH / sainyAH, sainikA iti / senAM melayantItyarthaH / saMjJAyAm / lalATakukkuTI zabdAbhyoM pazyatItyarthe Thak syAtsaMjJAyAmityarthaH / saMjJA rUDhiH, na tvAdhunikaH saMketaH / lAlATikaH sevaka iti / dUre sthitvA prabholalATaM pazyati, natu kArye pravartata ityarthaH / ' tAlATikaH prabhorbhAladarzI kAryAkSamazca yaH' ityamaraH / kaukkuTika iti / kukkuTIpatanArhadezaM pazyatItyarthaH / tasya dharmyam / dharmAdanapetaM dharmyam, AcarituM yogyamityarthaH / avyayIbhAvaH / 'RkpU:-' iti samAsAntaH / samavAyAn / samUhavAcibhyo dvitIyAntebhyaSThak syAtsamavaitItyarthe / iha samavapUrvasyeNo'rthaH pravizyaikadazIbhavanam / tatra guNabhUtapravezApekSayA samavAyAniti dvitIyAnirdezaH / vizeSyApekSayA tu loke saptamI prAyeNa prayujyate 'kurukSetre samavetAH' iti yathA / 'etyedhati -' iti vRddhiriha na bhavati, ejAditvAbhAvAt / sainyAH, sainikA iti / dvitIyAntANThau / yattu, 'senAyAM samavetA ye sainyAste sainikAzca te' iti nighaNTuSUktaM tatphalitArthakathanaparaM bodhyam / saMjJAyAma / lalATakukkuTIzabdAbhyAM dvitIyA / tAbhyAM pazyatItyarthe Thak syAt / samyagjJAnaM saMjJA prasiddhistasyAm, prasiddhiviSayabhUte'rthe ityarthaH / lAlATika iti / dUre sthitvA prabhorlalATaM pazyati na tu kAryeSUpatiSThata ityarthaH / 'lAlATikaH pranorbhAladarzI kAryAkSamazca yaH / kaukkaTiko bhikSuriti / saMnyAsI 1 etada dvitIyAntAbhyAmityadhikaH pAThaH ka. kha. / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 465 dharmyaM mAhiSam / yAjamAnam / 1566 Rto'J / ( 4-4-46 ) yAturdharmya yAtram / 'narAcceti vaktavyam' ( vA 2367 ) / narasya dharmyA nArI / 'vizasituriDlopazvAJca vakravyaH' ( vA 2368 ) / vizasiturdharmyaM vaizasvam / 'vibhAjayituNilopazcAJca vAcyaH' ( vA 2366 ) / vibhAjayiturdharmya vaibhAjitram / 1600 avakrayaH / (4-4-50 ) SaSThayantATThaksyAdavakraye'rthe / prApaNasyAvakrayaH zrApaNikaH / rAjagrAhyaM dravyamavakrayaH / 1601 tadasya paNyam / ( 4-4-51) apUpAH paNyamasya ApUpikaH / 1602 lavaNATThaJ / ( 4-4-52 ) lAvaNikaH / 1603 kisarAdibhyaH SThan / ( 4-4-53 ) kisaraM payayamasya kisarikaH / pivAnGIS / kisarikI / kisara, uzIra, nalada ityAdikisarAdayaH sarve sugandhidravyavizeSavAcinaH / 19604 zalAluno'nyatarasyAm / ( 4-4-54 ) SThan syAt pate Thak / zalAlukaH, zalAlakI / shaal|lukH, zAlAlukI / zalAluH sugandhidravyavizeSaH / 1605 zilpam / ( 4-4-55 ) mRdaGgavAdanaM dharmyamityarthe SaSThyantAdRgityarthaH / aN mahiSyAdibhyaH / SaSThyantebhyo dharmya - mityarthe iti zeSaH / Rto'J / RdantAtSaSThayantAd dharmyamityarthe zramityarthaH / nArIti / anantatvAd GIbiti bhAvaH / iDlopa iti / iTo lopa ityarthaH / vaizastramiti / vizasitRzabdAdami iTo lope RkArasya yaNi AdivRddhiH / vaibhAjitramiti / vibhAjayitRzabdAdani NilopaH / zravakrayaH / 'tasya' ityanuvartate, tadAha - SaSThyantAditi / tadasya paNyam / zrasminnarthe prathamAntAt ThagityarthaH / vikretavyaM dravyaM paNyam / lavaNATThaJ / 'tadasya paNyam' ityeva / lAvaNika iti / lavaNamasya paNyamityarthaH / kisarAdibhyaH chan / 'tadasya paNyam' ityeva / SThanniti cchedaH, tadAha - SittvAnGISiti / zalAluno'nyatarasyAm / SThanniti zeSaH / ' tadasya paNyam' ityeva / zalAluka iti / zalAluH paNyamasyeti vigrahaH / ukaH paratvAThThasya kaH / vittvasya phalamAha - zalAlukIti / zilpam / tadasya zilpamityarthe prathamAntAt ThagityarthaH / kriyAsu kauzalaM zilpam / nanu mArdaGgika ityudAharaNa vakSyati, tatra mRdaGga zilpamiti kathaM vigrahaH, bhRdaGgasya zilpatvAsaMbhavAt, tatrAha - mRdaGgavAdanamiti / mRdaGgavAdanaviSayakamityarthaH / hi pAdavikSepaparyAptadezaparyantameva catuH saMyamya gacchatIti bhAvaH / dharmyamiti / dharmAdanapetaM dharmyam / 'dharmapathyarthanyAyAdanapete' iti yata / avakrayaH / zravakrIyate aneneti karaNe 'erav' / paNyamiti / paNitavye'rthe 'avadya rAya -' iti yadanto nipAtitaH / zalAluka iti / 'isusuktAntAtkaH' / Thakpatte tvAdivRddhiH / zAlAlukaH / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MERE RATANTRE 466 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgvahatIya. zilpamasya maardnggikH| 1606maDDukabharbharAdaNanyatarasyAm / (4-4-56) maDaDukavAdanaM zilpamasya mADDukaH, mADDukikaH / mArmaraH, jhAjharikaH / 1607 praharaNam / (4-4-57) 'tadasya' ityeva / siH praharaNamasya pAsikaH / dhaanusskH| 1608 parazvadhAhazca / (4-4-58) pArazvadhikaH / 1606 zaktiyaSTayorIkak / (4-4-56) zAknIkaH / yASTIkaH / 1610 asti nAsti diSTaM mtiH| (4-4-60) 'tada' ityeva / asti paraloka ityevaM matiryasya sa prAkhikaH / nAstIti matirya ya sa nAstikaH / diSTamiti matiryasya sa deSTikaH / 1611 zIlam / (4-4-61) apUpabhakSaNaM zIlamasya ApUpikaH / 1612 chattrAdibhyo nnH| (4-4-62) mRdaGgazabdo lakSaNayA mRdaGgavAdanaviSayaka iti bhAvaH / maDDukabharbharAt / tadasya zilpam' ityeva / pakSe Thak / maDDukamarbharau vaadyvishessau| praharaNam / 'tadasya' ityeva / praharaNavAcinaH prathamAntAttadasyetyarthe ThagityarthaH / prahriyate'neneti maharaNam , Ayudham / dhAnuSka iti / dhanuH praharaNamasyeti vigrhH| usantAtparatvATThasya kaH / 'iNaH SaH' iti SaH / parazvadhAhane ca / 'tadasya praharaNam' ityeva / cAt Thak / 'parazuzca parazvadhaH' ityamaraH / kriyaSTayorIkA / zakliyaSTizabdAbhyAM prathamAntAbhyAM praharaNavAcibhyAmasyetyarthe / kak syAdityarthaH / asti nAsti / tadasyetyeveti / astIti matiranyAsti, nAstIti matirasyAsti, diSTamiti matirasyAstItyartheSu krameNa astItyasma d nAstItyasmAd diSTamityasmAcca prthmaantaahgityrthH| astinAstizabdau nipaatau| yadvA vacanAdeva akhyAtAtpratyayaH / 'daivaM diSTam-' ityamaraH / zIlam / asyetyarthe zIlavAcinaH prthmaantaagityrthH| zIlaM svabhAvaH / apUpabhakSaNamiti / apUpazabdamArdaGgika iti / mRdaGgazabdena mRdaGgavAdanaM lakSyate / mukhyArthe tu prayogo na bhavati, anabhidhAnAditi bhAvaH / zilpaM kauzalam / tacca mRdaGgagadanavipayakam , tena mRdaGgavAdanaviSayaka mRdaGgazabdasya lakSaNeti niSkarSaH / praharaNam / prahriyate aneneti praharaNamAyudham / dhAnuSka iti / 'isusuktAntAva:' 'iNaH SaH' iti visargasya SaH / parazvadhA?J / cATuk / 'dvayoH kuThAraH svadhitiH parazuzca prshvdhH'| paraloka iti / etccaabhidhaanshktisvaabhaavyaallbhyte| Astika iti / astinAstizabdau nipaatii| yadvA vacanasAmarthyAdastItyAkhyAtAt , nAstIti nipAtAkhyAtasamudAyAcca pratyayaH / diSTamiti / 'daivaM diSTaM bhAgadheyam' ityamaraH / 'nAlambate daiSTikatAm' iti mAghaH / 'pramANAnugA matirdiSTA' iti prAcovistUpekSyA / diSTazabdasya Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [467 gurordoSANAmAvaraNaM chattram, tacchIlamasya chAtraH / 1613 kaarmstaacchiilye| (6-4-172) kArma iti tAcchIlye Ne Tilopo nipaatyte| karmazIlaH kArmaH / 'nastaddhite' (sU 676 ) ityeva siddhe 'praekArya tAcchIlike Ne'pi / tena caurI, tApasI ityAdi siddham / tAcchIlye kim-kArmaNaH / 1614 karmAdhyayane vRttam / (4-4-63) prathamAntAtSaSTyarthe ThaksyAdadhyayane vRttA stadbhakSaNe lAkSaNika iti bhAvaH / chattrAdibhyo nnH| ebhyaH prathamAntebhyaH asya zIlamityarthe NapratyayaH syaadityrthH| chattraM zIlamasya chAtraH, ityudAharaNaM vakSyati / tatra chattrasya zIlatvAnupapatteH chatrapadaM gurudoSAvaraNe gauNamityAha-guroriti / zIlamityarthe chattrAditvAd gA pratyaye kRte / kArmastA. cchIlye / tat zIlaM yasya sa tacchIlaH, tasya bhAvaH tAcchIlyam / tasminvocye kArma iti bhavatItyarthaH / Napratyaye pare TilopaH syAditi yAvat , tadAha-Tilopo nipAtyata iti / Ne'pItyanantaram iti jJApanArthamidamiti zeSaH / atra Tilopavidhirhi 'an' iti prakRtibhAvanivRttyarthaH / tatazca aNi vihitasya prakRtibhAvasya Napratyaye parataH pratiSedhAdaNakAryakAritvaM Napratyayasya jJApyata iti bhAvaH / teneti / curA zIlamasyAH, tapaH zIlamasyA iti vigrahe curAtapaHzabdAbhyAM chantrAditvAeNapratyaye sati tadantAbhyAmaNantakArye DIpi caurI tApasIti siddhamityarthaH / kArmaNa iti / tasyedam' ityaNi 'kArmastAcchIlye' isyasyApravRttyA 'an' iti prakRtibhAvAna Tilopa iti bhAvaH / karmAdhyayane vRttam / 'tadasya paNyam' ityataH 'tadasya' ityanuvartate / 'tadasya karmAdhyayane vRttam' ityrthnirdeshH| tatra tadityanena vizeSyeNa karma vRttamityanveti / karmazabdaH kriyAparaH / vRttamityasya jAtamityarthaH / vRttaM karma prati vizeSyasamarpakaM taditi prathamocAritam / tatazca asya adhyayanaviSaye tatkarma vRttamityarthe tacchandagamyavizeSyavAcakAt prathamAntAdvak syAdityarthaH / tadAha-prathamAntAditi / vRttaM karma prati vizeSyasamarpakAditi zeSaH / adhyayane vRtteti / viSayasaptamyeSA / yA kriyeti / anena karmazabdaH kriyApara iti sUcitam / prathamAntasyArtha iti / anena karma vRttamityetat tadityasya prathamAntasya vizeSaNamiti sUcitam / strItve pramANAnugamAtstrIvAcakatve coktakozavirodhAditi dik / chattrAdibhyo NaH / 'chattrAdibhyo'Na' ityeva suvacamiti 'kArmastAcchIlye iti sUtre kaiyaTaH / tAcchIlye Na iti / karmanzabdasya chattrAditvAditi bhaavH| caurItyAdi / curAzIlamasyAH, tapaH zIlamasyA iti vigrahe Napratyaye sati tadantAnDI sidhytiityrthH| karmAdhyayane / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgvahatIyayA kriyA sA cetprathamAntasyArthaH / ekamanyad vRttamasya aikAnyikaH / yasyAdhyayane pravRsasya parIkSAkAle viparItoccAraNarUpaM skhalitamekaM jAtam saH / 1615 bahvapUrvapadAhac / (4-4-64 ) praagvissye| dvAdazAnyAni karmANyadhyayane vRttAnyasya dvAdazAnyikaH / dvAdazApapAThA asya jAtA ityrthH| 1616 hitaM bhakSAH / (4-4-65) apUpabhakSaNaM hitamasmai ApUpikaH / 1617 tadasmai dIyate niyatam / (4-4-66) agrabhojanaM niyataM dIyate asmai aAgrabhojanikaH / 1618 zrANAmAMsaudanAThin / (4-4-67 ) zrANA niyataM dIyate'smai zrANikaH. zrANikI / mAMsaudanagrahaNaM saGghAtavigRhItArtham / mAMsau. tadityananuvRttau karmazabdasyaiva sUtre prathamAnirdiSTatvAt tata eva pratyayaH syAt , natu tadvizeSyavAcakAt , tasya prathamAnirdiSTatvAbhAvAdityabhipretyodAharati-ekamanyavRttamasya aikAnyika iti / 'taddhitArtha-' iti samAse ekAnyazabdAgiti bhAvaH / dvaiyanyikaH, traiyanyikaH / aijAgamo vizeSaH / bahvapUrvapadAc / 'tadasya karmAdhyayane vRttam' ityanuvartate / tadAha-prAgviSaya iti| dvAdazAnyika iti / 'taddhitArtha-' iti samAsaH / evaM trayodazAnyikaH / cittvaannaadivRddhiH| hitaM bhtaaH| 'tadasya' ityanuvRttam / tatra SaSThI caturthyA vipariNamyate, hitayogAt / tad asmai hitamityarthe prathamAntATThak syAd yad hitaM bhakSAzcet te syurityarthaH / saMskRtaM bhakSAH itivadyAkhyeyam / apUpabhakSaNamiti / anena apUpazabdaH apUpabhakSaNe lAkSaNika iti sUcitam / apUpo hitamityarthe tu na Thak , abhidhAnasvAbhAvyAditi bhAvaH / tadasmai dIyate niyatam / asminna prathamAntATThagityarthaH / niyuktamiti pAThAntaram, niyatamityarthaH / zrANamAMsa / tadasmai dIyate niyatamityeva / zrANA yavAgUH / 'yavAgUruSNikA zrANA vilepI 'tadasya' ityanuvartate, ThagihAdhikriyata eva tadAha-prathamAntAdityAdi / aikA. yika iti / ekamanyaditi vigRhya 'taddhitArtha-' iti samArAH, tataSThak / evaM dvaiyanyikaH, traiyanyika ityudAhAryam / iha tu vRddhi bAdhitvA 'na yavAnyAm-' ityaic / hitaM bhatAH / 'asya' iti prakRtamapIha hitayogAccaturthyA viparigamyate, 'tadasmai-' ityasyApakarSo vetyAzayenAha-apUpabhakSaNaM hitamasmA iti / apUpazabdastad bhakSaNe lAkSaNika iti bhAvaH / shraannaa| 'yavAgUruSNikA zrANA vilepI taralA 1 iha 'Thac' iti pATho bAlamanoramAsaMmataH / kAzika yAmapi tathaivopa. labhyate / kaumudIpustakAntareSu tu 'ThaJ' iti pATha upalabhyate, mudriteSvaSTAdhyAyIpustakeSvapi prAyeNa 'ThaJ' ityevopalabhyate / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 30 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [466 danikaH, mAsakaH, prodanikaH / 1616 bhaktAdaNanyatarasyAm / (4-4-68) pakSa Thak / bhakkamamai niyataM dIyate bhAtraH, bhAktikaH / 1620 tatra niyuktH| (4-4-66)zrAkare niyukta praakrikH| 1621 agArAntAhan / (4-4-70) devAgAre niyukto devAgArikaH / 1622 adhyAyinyadezakAlAt / (4-4-71) niSiddhadezakAlavAcakADhaksyAdadhyetari / zmazAne'dhIte zmAzAnikaH / caturdazyAmadhIte cAturdazikaH / 1623 kaThinAntaprastArasaMsthAneSu vyavaharati / (4-4-72) 'tatra' ityeva / vaMzakaThine vyavaharati vAMza. kaThinikaH / vaMzA veNavaH kaThinA yasmindeze sa vaMzakaThinaH / tasmindeze yA kriyA yathA anuSTheyA tAM tathaivAnutiSThatItyarthaH / prAstArikaH / sAMsthAnikaH / 1624 nikaTe vasati / (4-4-73 ) naikaTiko bhikSuH / 1625 taralA ca sA' itymrH| TittvaM DIbartham , tadAha-zrANikIti / saMghAta. vigRhItArthamiti / Thakaiva siddhe odanika ityatra AdivRddhayabhAvArtha pratyayAntaravidhAnamiti bhAvaH / bhakkAdaNanyatarasyAm / tadasmai dIyate niyatamityeva / tatra niyuktaH / asminnarthe saptamyantAk syaadityrthH| niyuktaH adhikRtaH / saMrakSaNAdau prerita iti yAvat / prAkarika iti / Akaro ratnAAdbhavasthAnam / agArAntATThan / tatra niyukta ityeva / nittvAnAdivRddhiH / tadAhadevAgArika iti / adhyAyinyadezakAlAt / niSiddheti / adezakAle. tyatra 'na' niSiddhe vartata iti bhAvaH / shmaashaanikH| cAturdezika iti / dezakAlabhinnAditi vyAkhyAne tu iha na syAditi bhaavH| kaThinAntaprastAra / asminnarthe kaThinAnta, prastAra, saMsthAna ebhyaH saptamyantebhyaH ThagityarthaH / vaMzakaThina. zabdaM vivRNoti-caMzA iti / vyavaharaNam ucitakriyA, tadAha-yasmindeza iti / prastArasaMsthAnazabdau avayavasaMnivezapaya yo| nikaTe vasati / asminarthe saptamyantAnnikaTazabdAhagityarthaH / naikaTiko bhinuriti / 'grAmAtkroze bhikSuNA vastavyam' iti zAstramullaGghaya nikaTe yo bhikSurvasati tatraivAyaM Thagiti bhAvaH / ca sA' ityamaraH / TiThaniti / ikAra uccAraNArthaH / To ddiibrthH| saGghAtavigRhI. tArthamiti / odanika ityatra hi vRddhinivAraNAya ttitthnnaarbdhH| anyathA lAghavATuJameva brUyAditi bhAvaH / Akarika iti / 'khaniH striyAmAkaraH syAt' ityamaraH / adhyAyinya / adezakAlAt kim , kAzyAmadhIte, pUrvAhne adhIte / kaThinAnta / prastArasaMsthAnazabdau saMnivezaparyAyAviti bahavaH / prastAro yajJaH / 'preno yajJe' iti ghaJ / saMsthAnaM saMniveza ityeke / naikaTiko bhikSuriti / saMnyAsI hi grAmasya Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgvahatIyazrAvasathAt SThat / (4-4-74) Avasathe vasati pAvasathikaH / pittvAnDIe / shraavsthikii| 'prAkarSAsparpAderbhasvAdibhyaH kusIdasUtrAzca / zrAvasathAskisarAdeH SitaH SaDete ThagadhikAre // ' ( vA 2655) SaDiti sUtraSaTkena vihitA ityarthaH / pratyayAstu spt| iti taddhiteSu ThagadhikAraprakaraNam / atra vyAkhyAnameva zaraNam / AvasathASThala / 'tatra' 'vasati' ityarthe AvasathAt saptamyantAt 'lityarthaH / AvasathaM gRham / SittvaM GISartham / tadAha-zrAvasathikIti / AkarSAdityAdi / zlokavArtikamidam-'prAgvahateSThak' ityAdI Thagiti vA Thagiti cheda iti saMzayanivRttyartham 'AkarSAtSTala' iti sUtrabhASye paThi. tam / tatra AkarSAdityanena 'AkarSAtSTal' iti sUtraM vivakSitam / parpAdibhya ityanena 'parpAdibhyaH SThan' iti sUtraM vivakSitam / bhanAdibhya ityanena 'bhastrAdibhyaH chan' iti sUtraM vivakSitam / kusIdasUtrAdityanena 'kusIdadazaikAdazAt ThanSTacau' iti sUtraM vivakSitam / zrAvasathAdityanena 'pAvasathAt SThala' iti sUtraM vivakSitam / kisarAderityanena 'kisarAdibhyaH SThan' iti sUtraM vivakSitam / 'prAgvahateSThak' ityadhikAre etaiH sUtravihitAH SaT pratyayAH Sita ityarthaH / nanu 'kusIda-' iti sUtre pratyayadvayavidhAnAd etatsUtraSaTkavihitAH sapta pratyayAH labhyanta iti SaT Sita iti kathamityata Aha-paDitIti / SaDityanena sUtrAbhiprAyaM SaTvaM vivakSitamiti bhaavH| iti taddhiteSu prAgvahatIyaprakaraNam // nikaTe vasan bhikSArthameva prAme pravizati, na tu tatra vasatIti bhAvaH / zrAvasathAt / lakAra. kharArthaH / zrAvasansyasminnityAvasathaH / 'upasarge vaseH' ityathapratyayaH / kusIdasUtrAditi / 'kusIdadazaikAdazAt-' iti sUtropAttAbhyAM prkRtibhyaamityrthH| iha 'nau yacaSThan' ityatreva yeSAM SakAraH sAhitika iti sambhAvyate teSAmeva gaNane ThalAdeH SittvamanArSamiti bhramaH syAdataH zlokavArtikakAraH pitpratyayAnsarvAnapi paryajIgaNat / iti tattvabodhinyA ThagadhikAraprakaraNam / Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 31 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [471 atha taddhiteSu prAgghitIyaprakaraNam / 31 / 1626 prAgghitAdyat / (4-4-75) 'tasmai hitam' (sU 1665) ityataH prAgyadadhikriyate / 1627 tadvahati rathayugaprAsaGgam / (4-4-76) rathaM vahati rathyaH / yugyaH / vatsAnAM damanakAle skandhe yaskASThamAsajyate sa prAsaGgaH, taM vahati prAsaGgayaH / 1628 dhuro yaDDhako (4-4-77) 'hali ca' (sU 354) iti dIce prAse / 1626 na bhakurcharAm / (8-2-76) bhasya kurcharozcopadhAyA dI? na syAt / dhuryaH, dhaureyH| 1630 khaH srvdhuraat| (4-4-78) sarvadhurAM vahatIti sarvadhurINaH / 1631 ekadhurAllukca / atha prAgghitIyaprakaraNaM nirUpyate-prAgghitAdyat / hitazabdaH taddhaTita. sUtraparaH / tadAha--tasmai hitamiti / tadvahati ratha / rathAdi vahatItyarthe dvitIyAntAd ratha yuga prAsaGga iti trayAd yatsyAdityarthaH / yugya iti / rathAdivahanakAle azvAdiskandheSu tiryag yat kASThamISatprotamAsajyate tayugam , tadvahatItyarthaH / damanakAla iti / rathAdi vahane suzikSitAvazvau niyujya tatskandhavAtyayuge yayugAntaramAsajya tasminnazikSitA azvAdayo vahanazikSArtha niyujyante sa prAsaGga ityarthaH / 'prAsako nA yugAyuge' itymrH| dhuroyddddhkau| dhurazabdAd dvitIyAntAd vahatItyarthe yat Dhak ca syAdityarthaH / yaDDhAviti pAThAntaram / hali cetIti / 'dhurvI hiMsAyAm' 'bhrAjabhAsa-' iti klipa / 'rAllopaH' iti lopH| azvAdiskandhavAhyapradezo yugAvayavo dhUH / dhurzabdAd yati 'hali ca' iti dIrdhe prApte satItyarthaH / na bhakucharAm / vorupadhAyA:-' ityata 'upadhAyAH' iti 'dIrghaH' iti cAnuvartate, tadAhabhasyetyAdinA / 'dhUrvahe dhuryadhaureyadhurINAH' itymrH| khaH sarvadhurAt / sarvA dhUH sarvadhurA / 'pUrvakAla-' iti ttpurussH| 'RkpU:-' iti samAsAntaH / 'paravalliGgam-' iti strItvATTAp / iha tu zabdasvarUpApekSayA napuMsakanirdezaH / dvitIyAntAtsarvedhurAzabdAd vahatItyarthe khaH syAdityarthaH / sarvadhurINa iti / sarvadhurAM yugya iti| yugaM rathA vahatItyarthaH / prAsaGga iti / prAsajyate asAviti karmaNi ghaJ / dhuro / 'dhuro Dhak ca' ityeva suvacam / na bha / upadhAyA iti / 'upadhAyAM ca' iti pUrvasUtrAdetallabhyata iti bhAvaH / upadhAyAH kim , pratidInaH / iha nAntasya bhatve'pIkArasyAnupadhAtvAnniSedho na pravartate / khaH sarvadhurAt / sUrvadhurAyA iti vaktavye napuMsakanirdezaH zabdakharUpApekSayA 'bandhuni bahuvrIhI itivat / sarva dhurAmiti / 'pUrvakAlaika-' iti samAsaH / 'RkpUrandhUH' iti samAsAnte apratyaye Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgghitIya ( 4-4-76 ) ekadhurAM vahati ekadhurINaH, ekadhuraH / 1632 zakaTAdaN / ( 4-4-80 ) zakaTaM vahati zAkaTo gauH / 1633 halasIrATThak / ( 4-4-81) halaM vahati hAlikaH / sairikaH / 1634 saMjJAyAM janyAH / ( 4-4-82 ) janI vadhUH / tAM vahanti prApayanti janyAH 1 1635 vidhyatyadhanuSA / ( 4-4-83 ) dvitIyAntAdvidhyatItyarthe yatsyAt na cettatra vahatItyarthaH / ' sa tu sarvadhurINo yo bhavat sarvadhurAvahaH' ityamaraH / ekadharAlluk ca / ekadhurAzabdAd dvitIyAntAdvahatItyarthe khaH syAt / tasya patte lugityarthaH / ekadhurINaH, ekadhura iti / ekadhurAM vahatItyarthaH / zakaTAdaN / dvitI. yAntAcchakaTazabdAd vahatItyarthe aN syAdityarthaH / yato'pavAdaH / halasIrATThak / AbhyAM dvitIyAntAbhyAM vahatItyarthe ThagityarthaH / saMjJAyAM janyAH / janIzabdAd dvitIyAntAd vahatItyarthe yatsyAtsaMjJAyAmityarthaH / janI vadhUriti / jAyate'syAM garbha ityarthe janidhasibhyAmiti janavAtoH iNi 'janivadhyozca' iti vRddhipratiSedhe 'kRdikArAt -' iti GISi janIzabdasya niSpatteriti bhAvaH / 'samA snuSAjanIvadhvaH' ityamaraH / vahantItyasya vivaraNaM prApayantIti / varagRhamiti zeSaH / janyA iti / jAmAturvayasyA iti zeSaH / 'janyAH snigdhA varasya ye' ityamaraH / vidhyatyadhanuSA / 'tad iti' dvitIyAntamanuvartate / 'adhanuSA' iti saptamyarthe tRtIyA / dhanuSaH TAp / ekadhurAlluk ca / cAtkhaH / evaM ca prAkaraNikasya yato luk khasya tu vidhAnasAmarthyAcchravaNamiti phalitam, tadAha - ekadhurINa ityAdi / zAkaTo gauriti / nanu 'tasyedam' ityaNA siddham / yo hi zakaTaM vahati zakaTasyAsau bhavati / atrAhuH -- ArambhasAmarthyAdatra tadantavidhiH / tena dve zakaTe vahati dvaizakaTa ityatra 'dvigorluganapatye' iti prAgdIvyatIyo luG na bhavati, 'tasyedam' ityaNi tu syAdeva lugiti / halasIrAt / nanu 'tasyedam' ityupakrame 'halasIrATThak' iti paThitam / tathA ca tenaiva zaiSikeNa hAlikaH sairika iti siddhau kimaneneti cet / satyam, ArambhasAmarthyAdatrApi tadantavidhiH tena dvaihaliko dvaisIrika iti bhavati, zaiSike Thaki tu prAgdIvyatIyo luk syAt / saMjJAyAM janyA / jAyane asyAM garbha iti vyutpattimAzritya Aha--janI vadhUriti / 'jnighsibhyaaminn'| 'janivadhyozca' iti na bRddhiH |'kRdikaaraat -' iti GIS / tato'nena sUtreNa yati janyA jAmAturvayasyAH / sA hi vivAhAdiSu vadhUM jAmAtRsamIpaM prApayati / kAlidAsastu vadhvA yAnavAheSvapi prAyuGka'janyA' iti nirvisargaH pAThaH kvacidupalabhyate / 2 mAturvayasyA' iti kvacit / " , Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 31 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 473 dhanuH karaNam / pAdau vidhyanti padyAH zarkarAH / 1636 dhanagaNaM labdhA / ( 4-4-84 ) tRnnantametat / dhanaM labdhA dhanyaH / gaNaM labdhA gaNyaH / 1637 annANNaH / ( 4-4-85 ) zrannaM labdhA zrannaH / 1638 vazaM gataH ( 4-4-86 ) vazyaH parecchAnusArI 1636 padamasmindRzyam / (4-4-87) padyaH kardamaH / nAtizuSka ityarthaH / 1640 mUlamasyAbarhi / ( 4-4-88 ) abhAvaH zradhanuH, tasminsatItyarthaH / arthAbhAve nantatpuruSaH / arthAbhAve avyayIbhAvena zrayaM vikalpyata ityuktatvAt / dvitIyAntAdvidhyatItyarthe yatsyAddhanuSaH karaNasyAbhAve satItyarthaH / na cettatreti / tatra vedhane dhanuH karaNaM na cedityarthaH / padyA iti / pAdazabdAyati 'padyatyatadarthe' iti padbhAvaH / 'adhanuSA' iti kim ? dhanuSA coraM vidhyati devadattaH / atra corAdyanna bhavati / na cAsAmarthyAdevAtra yanneti vAcyam, vidhyatItyasya pratyayArthatvena pradhAnatayA tasya sApekSatve'pi sAmarthyAvighAtAt / anyathA aupagavo devadatta upagunaptRtvAd ityAdau NAdikaM na syAt / pratyayArthaikadezasya vyadhanasya karaNavizeSanityasApekSatvAcca iti zabdenduzekhare vistaraH / dhanagaNaM labdhA / dhanazabdAd gaNazabdAcca dvitIyA - ntAllabdhetyarthe yatsyAdityarthaH / nanu labdhazabdasya tRjantasya kRdantatvAttadyoge karmaNi SaSThI syAdityata zrAha - tunnantametaditi / tathA ca 'na loka -' iti niSedhAnna SaSThIti bhAvaH / annAraNaH / labdhetyarthe dvitIyAntAditi zeSaH / vazaM gataH / vazazabdAd dvitIyAntAdgata ityarthe yadityarthaH / vazya iti / vazaM gata iti vigrahaH / ' vaza kAntau' / kAntiricchA / vazanaM vazaH / 'vaziraNyorupasaMkhyAnam' ityap / vazam icchAM gataH prAptaH, icchAdhIna ityarthaH / vazadhAtuH chAndasa iti lugvikaraNe vakSyate, tatprAyikamiti bhAvaH / sarvasyApi svecchAnusAritvAdAhaparecchAnusArIti / padamasmindRzyam / prathamAntAtpadazabdAd dRzyata ityarthe yadityarthaH / atra 'tat' iti dvitIyAntamanuvRttaM prathamayA vipariNamyate / mUla'yAteti janyAnavadatkumArI' iti / janIM vahantIti janyAstAnityarthaH / padyA iti / 'padyatyatadarthe' iti padbhAvaH / adhanuSA kim, coraM vidhyati / sambhAvyate hi coravyadhane dhanuSaH karaNatA / yadA tu dhanuSeti prayujyate tadA sApekSatvAdeva na bhavati / evaM ca 'na cettatra dhanuH karaNam' ityatra 'sambhAvyate' iti zeSo bodhyaH / tRnantamiti / evaM ca 'na lokA-' ityAdinA kRdyogaSaSTyA niSedhAd dhanagaNam -' iti prayogo nirbAdha iti bhAvaH / vazaM gataH / vazanaM vaza icchA | 'vazirarAyorupasaMkhyAnam' ityap / mUlamasyAbarhi / prathamAntAdAbarhi ityupAdhikAnmUlazabdA Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 ] siddhAntakaumudI | [tAMteSu prAgghitIya zrabarhaNamAbarha utpATanam, tadasyAstItyA barhi, mUlamAbarhi yeSAM te mUlyA mudgAH / 1641 saMjJAyAM dhenuSyA ( 4-4-89 ) dhenuzabdasya yugAgamo yapratyayazca svArthe nipAtyate, saMjJAyAm / 'dhenuSyA bandhake sthitA' / 1642 gRhapatinA saMyukte yaH / (4-4-60 ) gRhapatiryajamAnaH tena saMyukto gArhapatyo'gniH / 1643 naivayodharmaviSamUlamUlasItA tulAbhyastAryatulyaprApyavadhyAnAmyasamasamita saMmiteSu / ( 4-4-61 ) nAvA tArya nAvyam / vayasA tulyo masyA | barhaNamiti / utpATanamityarthaH / upasargavazAd 'hU udyamane' iti dhAtorutpATane vRttiH / mUlyA mudrA iti / mUlata utpATanIyA ityarthaH / saMjJAyAM dhenuSyA / yapratyayazceti / yati tu titsvaraH syAdeti bhAvaH / dhenuyeti / yA dhenurdohanArthamuttamarNAya dhamarNena dIyate tasyA ivaM saMjJA, tadAhabandhake sthiti | amara vAkyamidam / saMjJAyAmityApAda risamApteradhikAraH / saMjJA hi rUDhivivakSitA / gRhapatinA / zrasminnarthe gRhapatizabdAt tRtIyAntAd JyaH syAdityarthaH / gArhapatyo'gniriti / zragnivizeSa ityarthaH / tatra patnIsaMyAjeSu zragnihotre ca gRhapatidevatAkahomasya kriyamANatvA gRhapatiyogaH / yadyapi devasUhaviHSu 'amaye gRhapataye puroDAzamaSTAkapAlaM nirvapati' iti havirhoma havanIye kriyate, tathApi saMjJAdhikArAdAhavanIye nAsya prayogaH / nauvayodharma / nau, vayas, dharma, viSa, mUla, mUla, sItA, tulA ebhyo'STabhyaH kramAt tArthe, tulye, prApye, vadhye, AnAmye, same, samite saMmite cArthe yatsyAdityarthaH / tRtIyAntebhya ityarthAd gamyate / tAryAdiyoge karaNe kartari hetau tulyAdiyoge ca tasyA eva saMbhavAt / atra mUlazabdayoryathAsaMkhyapravRttaye nekazeSaH / anyathA dasyeti SaSThayarthe yatsyAt / AvaI iti / 'bRhU udyamane' dantyoSTyAdirayam, na tu pvrgaadiH|'udghRh rakSaH sahamUlamindra' ityAdiprayogadarzanAt / mUlyA muddrA iti / mUlotpATanaM vinA saMgrahItumazakyAH, madhyato lUyamAneSu kozasthA prapi yasyAmavasthAyAM pateyusta! mavasthAM prAptAH / suSThu zuSkA iti yAvat / yapratyaya iti / tena dhenuSyAzabdo'nta udAttaH / yati tu titsvaraH syAditi bhAvaH / saMjJAyAmiti / RNapratyagAya yA dhenurdohanArthamuttamarNAya dIyate tasyAH saMjJeyam / gArhapatya iti / 'gRhapatinA -' iti nirdezAdeva tRtIyAntAtpratyayaH / 'saMjJAyAm' ityanuvRtterAhavanIyAdau nAtiprasaGgaH / nauvayodharma | nAvAdibhyo'STabhyo yathAsaMkhyaM tAryAdiSvaSTasvartheSu yatsyAt / iha tAryAdiyoge yathAsambhavaM karaNe kartari hetau tulyArthayoge ca tRtIyA bhavatIti saiveha samarthavibhaktirarthAlabhyate / atra prathamaM mUlAntAnAM paJcAnAM dvandvaM kRtvA Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 31 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 475 1 vayasyaH / dharmeNa prApyaM dharmyam / viSeNa vadhyo viSyaH / mUlenAnAmyaM mUlyam / mUlena samo mUlyaH / sItayA samitaM sItyaM kSetram / tulayA sammitaM tulyam / 1644 dharmapathyarthanyAyAdanapete / ( 4-4 - 62 ) dharmAdanapetaM dharmyam / pathyam / zrarthyam / nyAyyam / 1645 chandaso nirmite / ( 4-4-63 ) saptAnAM prakRtInAm ekaikasyA aSTasvapyartheSu pratyaya iti bhramaH syAt / tAryamiti / tarItuM zakyamityarthaH / 'Rhaloryat' / vayasA tulya iti / mitre evAyaM pratyayo natu zatrau, saMjJAdhikArAt / mUlenAnAmyamiti / paTAderutpattyarthaM vaNigbhirviniyuktaM dravyaM mUlam / tena saha yadadhikaM dravyam zranamyate vikretuH saMmatI - karaNena labhyate tanmUlyamityarthaH / lokAstu vikreturlabdhaM sarvaM dravyaM mUlyamiti vyavaharanti / tatra lakSaNA bodhyA / sA ca sAMpratikI nirUDhA vA / sItayeti / sItA lAGgalapaddhatiH / tayA samitaM saMgatamityarthaH / kRSTamiti yAvat / tulayeti / tulA vaTA, tayA unmitamityarthaH / dharmapathyartha / dharma, pathin, artha, nyAya ebhyaH anapetamityarthe yadityarthaH / zraucityAtpaJcamyantebhya iti labhyate / dharmAdanapetadvitIyamUlAdidvandvena sah samAhAradvandvaH / mUlAntAnAM dvitrANAM vA mUlAdInAmeva vA dvandvaM kRtvA nAvAdiSu dvandvaH / tena sArUpyAbhAvAdekazeSo na bhavati / nAvA tAryamiti / zakyArthe 'Rhaloryat' karaNe tRtIyA / vayasya iti / 'snigdho vayasyaH savayAH' ityamaraH / 'vayasA tulyaH zatruH' ityatra tu na bhavati, saMjJAdhikArAt / viSeNa vadhya iti / viSeNa vadhamarhatItyarthaH / ' daNDAdibhyaH -' iti sUtreNa vadhazabdAdarhArthe yadvidhAnAt / mUlenAnAmyamiti / mUlaM nAma paTAdInAmutpattyarthaM vaNigbhirviniyuktaM dravyam / tena svasmAdatiriktaM lAbhAkhyaM yad dravyamAtmAnaM prati zeSIkriyate Atmana upakArakaM kriyate tad zrAnAmyam / zrAGpUrvako namirabhibhave vartate, tasmAt 'poradupadhAt' iti yati prApta ataeva nipAtanANNyat, tathA cAnAmyamabhibhavanIyam zrAtmAnaM prati zeSIkartavyam / sa ca lAbhAkhyo bhAga eva / loke tu yAvatA dravyeNa paTAdikaM vikrIyate tatraiva samudAye mUlyazabdaH prasiddhaH, na tu mUlAtiriktabhAgamAtre vyutpAditaH / evaM ca lAbhamAtre vyutpAditasya mUlyazabdasya tadghaTite saGghAte nirUDhalakSaNA bodhyA / sIteti / sItA halAgram / sampUrvAdiNaH ktaH, samitaM saMgataM nimnonnatAdirahitaM kRtamityarthaH, samIkRtamiti yAvat / ' rathasItAhalebhyo yadvidhau' iti tadantavidhiH / paramasItyam / dvAbhyAM sItAbhyAM samitamiti taddhitArthe samAsastato yat / dvisItyam / tulayA saMmitamiti / sammitaM paricchinnam / rUDhizabdo'yam, 'saMjJAyAm' ityadhikArAt / ataeva 'tulyam' iti sadRzamAtre prayujyate, na tu Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 476 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgghitIya chandasA nirmitaM chandasyam / icchayA kRtamityarthaH / 1646 uraso'N ca / ( 4-4-64 ) cAdyat / urasA nirmitaH putra aurasaH, urasyaH / 1647 hRdayasya priyaH / ( 4-4-65 ) hRyo deza: / 'hRdayasya hRllekha-' ( sU 888) iti hRdAdezaH / 1648 bandhane carSo / ( 4-4-66 ) hRdayazabdAtSaSThayantA - dvandhane yatsyAdvede'bhidheye / hRdayasya bandhana hRdyo vazIkaraNa mantraH / 1646 matajanahalAtkaraNajalpakarSeSu / (4-4-67) mataM jJAnam, tasya karaNaM bhAvaH sAdhanaM vA matyam / janasya jalpo janyaH / halasya karSo halyaH / 1650 tatra miti / pracyutamityarthaH / pathyamiti / pathaH anapetamityarthaH / nyAyyamiti / nyAyAdanapetamityarthaH / chandaso nirmite / chandazzabdAttRtIyAntAd nirmite'rthe yadityarthaH / icchyeti / chandaHzabda icchAvAcIti bhAvaH / 'chandaH padye'bhilASe ca' ityamaraH / uraso'N ca / tRtIyAntAnnirmita ityartha iti zeSaH / urasya iti / 'aGgAdaGgAtsaMbhavasi hRdayAdadhijAyase' iti zruteriti bhAvaH / putra iti saMjJAdhikArAllabdham / hRdayasya priyaH / SaSThyantAd hRdayazabdAt priya ityarthe yatsyAdityarthaH / bandhane carSo / matajanahalAt / yathAsaMkhyam ebhyaH vartheSu yaditi zeSaH / mataM jJAnamiti / manadhAtoH bhAve kta iti bhAvaH / karaNaM bhAvaH sAdhanaM veti / kRJdhAtorbhAve karaNe vA lyuTi karaNazabdaH / tena jananakriyA vA jananasAdhanaM vA vivakSitamityarthaH / matyamiti / jJAnasya jananakriyA tulAyAmAgrahaH kriyate / pathyamiti / saMjJAdhikArAdabhidheyaniyamaH, tena zAstrIyAtpatho'napetameva pathyam / na tu mArgAdanapetazcoro'pi / chandaso / 'hRdi saMvaraNe' iti curAdiricchAyAmapi vartate, dhAtUnAmanekArthatvAt / tato ghaJi icchA paryAyazchandaHzabdaH prasiddha eva 'svacchandocchaladacchakaccha-' ityAdau / asuni tu yaH sAntaH so'tra prakRtistatra nirmANe icchAyAH karaNatvAtsAmarthyAttRtIyAntAtpratyayaH / icchayA kRtamiti / yadyapi vede triSTubAdiSu ca sAntazchandaHzabdo'sti, tathApIha na gRhyate saMjJAdhikArAt kiM tviccha paryAya eva sa gRhyata iti bhAvaH / putra iti / saMjJAdhikArAnne / urasA nirmitaM sukham / hRdayasya / prINAtIti priyaH, 'igupadha-' iti kaH / kRdyogAtkarmaNi SaSThI, alaukike taddhitaprakRtibhAge tu vacanasAmarthyAdeva / evamanyatrApi bodhyam / bandhane / badhyate'neneti bandhanaH / karaNe lyuT / vazIkaraNamantra iti / tena hi parahRdayaM vazIkriyate / saMjJAdhikArAdvasiSTAdAvRSau nAyaM yat / mata / tasya karaNAMmati / karmaNi SaSThI / kRtiH karaNam, kriyate'neneti vA karaNamityAzayenAha - bhAvaH sAdhanaM veti / jalpazabdo bhAvasAdhanaH / kartari , Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 31 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [477 saadhuH| (4-4-68) agre sAdhuH abhyH| sAmasu sAdhuH saamnyH| ye cAbhAvakarmaNoH' (sU 1154 ) iti prakRtibhAvaH / karmaNyaH / zaraNyaH / 1651 pratijanAdibhyaH khaJ / (4-4-66) pratijanaM sAdhuH praatijniinH| sAMyugInaH / sArvajanInaH / vaizvajanInaH / 1652 bhakkArANaH / (4-4-100) bhakne sAdhavo bhAkAH shaalyH| 1653 pariSado eyH| (4-4-101) pAriSadyaH / pariSada iti yogavibhAgAeNo'pi / paarissdH| 1654 kathAdibhyaSThaka (4-4-102) kathAyAM sAdhuH kAthikaH / 1655 guDAdibhyaSThaJ / (4-4-103) guDe sAdhuY=Dika ikSuH / sAktuko yavaH / 1656 pathyatithivasatisvapateDheJ / (4-4-104) pathi sAdhu pAtheyam / prAtitheyam / vasanaM vasatiH, tatra sAdhurvAsateyI raatriH| jananasAdhanaM vetyarthaH / tatra saadhuH| saptamyantAtsAdhurityarthe ytsyaadityrthH| anaya iti 1 agre sAdhurityarthaH / sAdhuratra pravINo gRhyate, natu hitaH, tatra 'tasmai hitam' iti vakSyamANatvAt / pratijanAdibhyaH khaJ / 'tatra sAdhuH' ityeva / saptamyantebhya ebhyaH sAdhurityarthe khaJ syAktyirthaH prAtijanIna iti / pratijanamiti vIpsAyAmavyayIbhAvaH / tatra sAdhurityarthaH / evaM vaizvajanInaH / bhaktArANaH / saptamyantAdasmAt sAdhurityartha iti shessH| pariSado rAyaH / saptamyantAtsAdhurityarthe iti shessH| yogeti / 'pariSadaH' iti prathamo yogaH / pariSado NaH syAdityarthaH / tataH 'NyaH' iti dvitIyo yogH| pariSado eyaH syAdityarthaH / kathAdibhyaSThak / ityAdi spaSTam / guDAdibhyaSThaJ / sAktuko yava iti / saktuSu sAdhuH ityarthaH / guDAditvATThaJ , ugantatvATThasya kaH / pathyatithi / ityAdi ssssttii| halasyeti / karSaNaM karSastadyogAtkarmaNi SaSThI / karaNasya kartRtvavivakSAyAM kartari SaSTI vA / 'rathasItA-' iti tdntvidhiH| dvihlyH| trihlyH| tatra saadhuH| sAdhuriha pravINo yogyo vA gRhyate, nopakartA / tatra hi paratvAt 'tasmai hitam' ityanena bhAvyam / saMjJAdhikArAdupakartA na gRhyata ityanye / pratijanamiti / jano jana iti pratijanam / viipsaayaamvyyiibhaavH| pratijana, idayuga, saMyuga, pApakula, parasyakula, amuSyakula, sarvajana, vizvajana, paJcajana / 'parasyAmuSya-' iti SaSTayonipAtanAdaluk / bhakta iti / 'bhissA strI bhaktamandho'nnam' ityamaraH / guDAdibhyaSThaJ / guDa, kulmASa, saktu, apUpa, mASa, zrodana, ikSu, veNu, saMprAma, saGghAta, pravAsa, nivAsa, vRt / vasatiriti / 'vasezca' ityatipratyayaH / svasya patiH 1 sa pArSadairambaramApupUre' iti jAmbavatIjaye pANinistu pRrSAdarAditvAtsamAdheyaH / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgghitIyasvApateyaM dhanam / 1657 sabhAyA yH| (4-4-105) sabhyaH / 1658 samAnatIrthe vAsI / (4-4-107 ) 'sAdhuH' iti nivRttam / vasatIti vAsI / samAne tIrthe gurau vasatIti satIrthyaH / 1656 samAnodare zayita o codaattH| (4-4-108) samAne udare zayitaH sthitaH samAnodaryo bhrAtA / 1660 sodarAdyaH / (4-4-106 ) sodaryaH, arthaH prAgvat / iti taddhiteSu caturthasya caturthapAde prAgghitIyaprakaraNam / spaSTam / samAnatIrthe vAsI / samAnatIrthazabdAtsaptamyantAd vasatItyarthe ytsyaadityrthH| vasatIti vAsIti / grahyAderAkRtigaNatvAriNaniH / tIrthazabdasya vivaraNaM 'gurau' iti / satIrthya iti / samAnatIrthazabdAdyati 'tIrthe ye' iti samAnasya sbhaavH| samAnodare shyitH| samAnodarazabdAt saptamyantAt zayita ityarthe yatsyAd zrokArazca udAtta ityarthaH / zayita ityasya vivaraNaM 'sthitaH' iti / kuzezayaM jalezayam ityAdI tathA darzanAditi bhAvaH / samAnodarya iti / samAnamudaramiti vigrahe 'pUrvAparaprathama-' ityAdinA samAsAdyati kRte titsvarApavAda aokaarsyodaattH| 'vibhASodare-' iti sabhAve asati rUpam / lodraadyH| saptamyantAt zayita ityartha iti shessH| tittvAbhAvAtpratyayasvarekhapatirAjyastasminsAdhu khApateyam / sabhAyA yaH / yati tu titsvaraH syAt 'kratu. rbhavatyukthyaH ' itivat / na ca 'yato nAvaH' ityAyudAttatA shngkyaa| 'yadutpattivelAyAM dvapackasya yadantasyAdirudAttaH' iti vedabhASye sthApitatvAt / pakSAntare tu 'namaH zaSpyAya ca phenyAya ca' ityAdivadAyudAttaH syAt / evaM ca vyAkhyAnadvayasyApyAvazyakatve lakSyAnurodhena kvacitkiMciyAkhyeyamiti tattvam / samAnatIrthe vaasii| nipAtanAriNaniH, grahAderAkRtigaNatvAnnandigrahItyanena vA / satIrthya iti / 'tIrthe ye' iti samAnasya sabhAvaH / tarantyaneneti tIrtham / 'taratesthak / 'tIrtha zAstrAdhvarakSetropAyopAdhyAyamantriSu / yonau jalAvatAre ca' iti vizvaH / iha tUpAdhyAyavAcina evaM grahaNaM nAnyasya, saMjJAdhikArAt / zayitaH sthita iti / zIdhAtuH sthityarthe vartate / 'jalAzayaH' 'kuzezayam' iti prayogAditi bhAvaH / samAnamudaramiti 'pUrvAparaprathama-' ityAdinA tatpuruSaH, tato yat, titsvarApavAda okArasyodAttaH / sodraadyH| 'zro codAttaH' iti nAnuvartate / 'vibhASodare' iti samAnasya sabhAvaH / tatra 'tIrthe ye' ityato'nuvRttaM ye ityetadviSayasaptamI / tena sodara ityasmAdyaH pratyayaH / prAgvaditi / samAnodare zayita ityevArtha ityarthaH / kathaM tarhi 'apanyAnaM tu gacchantaM sodaro'pi vimuJcati' iti murAririti cet / atrAhuH-saha samAnamudaraM yasya sodrH| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 31] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [476 atha taddhiteSu chayadvidhiprakaraNam / 32 / 1661 prAk krItAcchaH / (5-1-1) 'tena krItam' (sU 1702) ityataH prAkcho'dhikriyate / 1662 ugavAdibhyo yat / (5-1-2) 'prAk krItAt' ityeva / uvarNAntAvAdibhyazca yatsyAcchasyApavAdaH / 'nAmi nabhaM ca' NAntodAtto'yam / 'vibhASodare-' iti sabhAvaH / 'apanthAnaM tu gacchantaM sodaro'pi vimuJcati' ityatra tu samAnaparyAyasahazabdasya bahuvrIhI 'vopasarjanasya' iti sabhAvo bodhyaH / evaM 'yatra bhrAtA sahodaraH' ityAdyapi siddham / iti taddhiteSu caturthasya caturthaH pAdaH / atha paJcamAdhyAyaH / prAkkrItAcchaH / krItazabdastaddhaTitasUtraparaH / tadAha-tenakrItamiti / 'tena krItam' ityataH prAga yeSu sUtreSu arthA eva nirdeSyante natu pratyayAH, teSu cha ityupasthitaM bhavatIti yAvat / ugavAdibhyo yt| uzca gavAdayazca iti dvandvAt paJcamI / uvarNAntAditi / prAtipadika'vopasarjanasya' iti sahasya sabhAvaH / tasya ca vaikalpikatvAd 'yatra bhrAtA sahodaraH' ityAdyapi siddhamiti / iti tattvabodhinyA prAgghitIyaprakaraNam / prAk kriitaacchH| ityataH prAgiti / ihArtho'vadhitvena gRhyate, na tu pratyayaH prakRtirvA / tenArthA evAvadhimanta iti prAkkrItAye'rthA hitAdayasteSvasyopasthAnam / avadhisajAtIyo yavadhimAn bhavati / yathA 'mAsAntyaH' iti kAlaH pratIyate, 'prAmAtpUrvaH' iti dezaH, 'alo'ntyAtpUrva-' ityaleva / evaM ca samAne'rthe prakRtivizeSAdutpadyamAno yadAdiH prakRtyantare sAvakAzaM chaM takrakauNDinyanyAyena bAdhate / anyathA chasya yadAdezva saMnidhAnAvizeSAttavyattavyAnIyarAmiva paryAyaH syAt / ato'trArtho'vAdhatvena gRhyate / nanu yadAdiviSaye cho na bhaviSyati 'vibhASA havirapUpAdibhyaH' iti vibhASAgrahaNAlimAt / tathA ca pratyayasya prakRtervA avadhitvakhIkAre'pi na kSatiH / uktajJApakenogavAdiprabhRtibhyazchasyAtiprasaGganirAsAditi cet / atrAhuH-evaM sati 'chaH' ityevAdhikAro'stu nArtho'vadhinirdezena / 'prAgvateSTham' ityAdike tu prakaraNe nAsyAdhikAraH, adhikArAntareNopaSTabdhatvAt / spaSTapratipattyarthamavadhinirdezaH / anyathA pratipattigauravaM syAditi cet / tarhi vibhASA havi-' ityAdijJApakAzrayaNe pratipattigauravAdarya evAvadhitvena nirdeSTumucita iti / ugvaadibhyo| uvarNAdergavazabdAdezca yatsyAdityartho na bhavati, gavAdigaNapAThAt / gavAdyanta Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu chayadvidhi(ga sU 15) / nabhyo'kSaH / nabhyamaJjanam / rathanAbhAvevedam / 'zunaH samprasAraNaM vA ca dIrghasvam' (ga sU 66 ) zUnyam , zunyam / 'Udhaso'naG ca' ( ga sU 17 ) / uudhnyH| 1663 kambalAca saMjJAyAm / (5-1-3) vizeSaNatvAt tadantavidhiH / 'ugidvarNaprahaNavarjam' ityukteH pratyayavidhAvapi tadantavidhiriti bhAvaH / idamapi sUtraM prAkkrItAdvakSyamANasUtreSu pratyayavizeSAnupAdAna upatiSThate / nAbhi nabhaM ceti / gavAdigaNasUtram / nAbhizabdo nabhAdezaM yatpratyayaM ca praapnotaatyrthH| nabhyo'kSa iti / yatra akSadaNDaH pravezyate taccakramadhyagatacchidraM nAmirityucyate / tasmai hitaH akSadaNDaH, na hi anuguNatvAd nAbhaye hitH| nabhyamaJjanamiti / aJjanaM tailasekaH / nAbhejane kRte tatra protaM cakraM suparivartanaM bhavatIti nAbheH parivartanAtmakakAryakSamatAdhAyakatvAdarjana nAbhaye hitam / atra zarIrAvayavavizeSavAcinAbhizabdo na gRhyate, bhASye rathanAbhereva grahaNAdityabhipretya Aha-rathanAbhAvavedamiti / zarIrAvayavavizeSavAcinAbhizabdAttu 'zarIrAvayavAdyat' iti vakSyamANaH kevalo yat natu nabhAdeza iti bhAvaH / zunaH saMprasAraNamiti / gavAdigaNasUtram / zvanazabdAdyatsyAt prakRteH saMprasAraNam , tamya saMprasAraNasya pAkSikaM dIrghatvamityarthaH / zUnyam , zunyamiti / zune hitamityarthaH / Udhaso'naG ceti / idamapi gaNasUtram / UdhazzabdAd yatsyAt prakRteranAdezazcetyarthaH / Adeze DhaMkAra it , nakArAdakAra uccAraNArthaH, GittvAdantAdezaH / kambalAcca / kambalazabdAd yatsyAt prAkkrItIyeSvartheSu saMjJAyAmityarthaH / rgaNasUtrANyAha-nAbhi nabhaM ceti / nAbhizabdo yataM labhate nabhAdezaM caityarthaH / nabhyo'kSa iti / rathAGga sacchidraM nAbhiH / tadanupraviSTaH kAvizeSo'kSaH / sa ca tadanuguNatvAttasmai hitaH / aJjanaM tailAbhyaGgaH, tadapi snehanatvAnnAbhaye hitam / rathanA. bhAvaveti / zarIrAvayave tu nAbhyamityeva, pareNa 'zarIrAvayavAdyat' ityanenAsya bAdhAditi bhAvaH / zUnyamiti / cakArasyAnuktasamuccayArthatvAd 'nastaddhite' iti Tilopo na bhavati / 'ye cAbhAvakarmaNoH' iti prakRtibhAvastu durlabhaH, saMprasAraNe pUrvarUpe ca kRte anrUpAbhAvAt / dIrghapakSe tu tadvidhAnasAmarthyAdapi Tile pAbhAva supariharaH / naG ceti / cAdyat / 'nazca' iti suvacamiti mnormaa| Aye tvAhuH-UdhanyazabdAt 'tatkaroti tadAcaSTe' iti Nici 'NAviSTavat' iti Tilope gijantAtkartari kvipi hilopayalopayoH kRtayoH 'anunAsikasya kvi-' iti dIrgha tataH svibantAdAcArakvipi UdhAnate ityAdava nepadArtha naDo chitkaraNamAvazyakamiti / Udhanyamiti / 'ye cA-' iti prakRtibhAvaH / kambalAcca saMjJAyAm / prAkkrItIyeSvartheSu yatsyAt / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 32 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 481 yatsyAt / kambalyamUrNApalazatam / 'saMjJAyAm' kim-kambalIyA UrjA / 1664 vibhASA havirapUpAdibhyaH / ( 5-1-4) AmiSayaM dadhi, zramitIyam / puroDAzyAstaNDulAH, puroDAzIyAH / apUpyam, apUpIyam / 1665 tasmai hitam / ( 5-1-5) vatsebhyo hito vatsIyo godhuk / zaGkave hitaM zaktavyaM dAda / gavyam / haviSyam / 1666 zarIrAvayavAdyat / (5-1-6 ) dansyam / kaNThyam / 'nastrAsikAyA:' ( vA 3437 ) / nasyam / nAbhyam / 1667 ye ca taddhite / ( 6-1-61 ) yAdI taddhite pare kamblyam UrNApalazatamiti / kambalAya hitamityarthaH / vibhASA haviH / havirvizeSavAcibhyaH apUpAdibhyazca prAkkrItIyeSvartheSu yadvA syAdityarthaH / pate chaH / AmikSyaM dadhIti / zramikSAyai hitamityarthaH / tapte payasi dani nikSipte sati yad ghanIbhUtaM niSpadyate sA Amityucyate / tasmai hitam / asminnarthe caturthyantAdyathAvihitaM pratyayAH syuH / vatsIya iti / che rUpam / yo godhug vatsebhyaH payaH ziSvA dogdhi sa evamucyate / zaGkavyamiti / zaGkave hitamityarthaH / uvarNAntatvAdyat / gavyamiti / gobhyo hitaM tRNAdikamityarthaH / gavAdilakSaNo yat / haviSyamiti / haviSe hitamityarthaH / haviHzabdo gavAdiH / 'vibhASA haviH -' ityatra tu havirvizeSavAcinAmeva grahaNam, vyAkhyAnAt / zarIrAvayavAdyat / zarIrAvayadavizeSavAcakAt caturthyantAd hitamityarthe yatsyAdityarthaH / chasyApavAdaH / nasyamiti / nAsikAyai hitamityarthaH / ' paddan -' iti nas, pramRtiprahaNasya prakArArthatvAt / bhASye tu 'nAsikAyA yattastudreSu nas' iti paThitam / nAbhyamiti / nAbhaye chasyApavAdaH / vibhASA havirapUpAdibhyaH / gavAdiSu haviH zabdasya pAThAdiha havirvizeSANAM grahaNam / na ca gavAdiSveva havirvizeSANAM grahaNaM kiM na syAditi vAcyam, asaMjAtavirodhitvena tatra svarUpagrahaNasya nyAyyatvAt / apUpyamiti / apUpebhyo hitaM cUrNamityarthaH / zrapUpa, taNDula, pRthuka, musala, karNaveSTaketyAdyapUpAdigaNe 'annavikArebhyazca' iti paThyate / annavikArA prakArA adanIya vizeSAstebhyo yadvA syAditi tadarthaH / zradanyA zrodanIyAstaNDulAH / evaM cAnenaiva gaNasUtreNa siddhe apUpAdInAM keSAMcidraNe pAThaH prapacArthaH / ' havirapUpAdibhyo vibhASayA ugavAdibhyo yatpUrvavipratiSedhena' / saktabhyA dhAnAH / caravyAstaNDulAH / carurnAma haviriti kAzikA / sthAlIvacanasya caruzabdasya tatratye haviSi upacArAd vRttiriti kaiyaTAdayaH / nasya - miti / nAsikAyai hitam / 'nAsikAyAM bhavam' iti vigrahe tu 'zarIrAvayavAcca' iti yat / nasyam / tasyudAharaNaM nastaH / 'apAdAne cAhIyaruho:' iti tasiH / kSudre tu Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu yadvidhi ziraH zabdasya zIrSannAdezaH syAt / zIrSaNyaH / ' taddhite' kim-zira icchati zirasyati / 'vA kezeSu' (vA 3463) / zIrSaNyAH zirasyA vA kezAH / 'aci zIrSa iti vAcyam' ( vA 3464 ) zrajAdau taddhite zirasaH zIrSAdezaH / sthUlazirasa idaM sthaulazIrSam / 1668 khalayavamASatilavRSabrahmaNazca / ( 5-1-7 ) khalAya hitaM khalyam / yavyam / mAdhyam / tilyam / vRSyam / brahmaNyam / cAdrathyA / 1666 ajAvibhyAM thyan / ( 5-1-8 ) ajathyA hitamityarthaH / nAbhiratra zarIrAvayavaH / rathAvayavatve tu nabhAdeza uktaH / ye ca taddhite / zIrSannAdeza iti / 'zIrSan chandasi' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / zIrSaNya iti / zirase hita ityarthaH / zarIrAvayavatvAdyati zIrSannAdeze 'ye cAbhAvakarmaNoH' iti prakRtibhAvAnna TilopaH / zirasyatIti / zira Atmana icchatItyarthe 'supa AtmanaH -' iti kyaci, 'naH kye' iti niyamAt padatvAbhAvAnna rutvam / vA kezeSu / kezeSu vAcyeSu yo yakArAdistaddhitaH tasminpare zirasaH zIrSannAdezo vA syAdityarthaH / prasaGgAdaha - acIti / khalayava / khalAH debhyazcaturthyantebhyo hitamityarthe yatsyAdityarthaH / vRSazabdo'tra akArAnta eva gRhyate natu nakArAntaH / tena vRSNe hitamiti vAkyameva / brahmanzabdo brAhmaNavAcyeva gRhyate, natu vedAdivAcI / tena brahmaNe vedAya hitamiti vAkyameveti bhASye spaSTam / brahmaNyamityatra 'ye cAbhAvakarmaNoH' iti prakRtibhAvAnna TilopaH / cAdrathyeti / cakArasyAnuktasamuccayArthatvAditi bhAvaH / ajAvibhyAM dhyan / ajazca zravizveti dvandvaH / zravizabdasya nAsikAyAH kSudro naHkSudraH / 'supsupA' iti samAsaH / nAbhyamiti / 'nAbhi nabhaM ca' iti nabhAdezo rathanAbhAveva pravartate / tasya gavAdiyatA saMniyogaziSTatvAditi bhAvaH / 'zIrSazchandasi' ityato'nuvartanAdAha - zIrSannAdeza iti / zIrSaNya iti / 'ye cAbhAva -' iti prakRtibhAvaH / zirasyatIti / 'naH kye' iti niyamena padatvAbhAvAdrutvAbhAvaH / khalayava / atra vRSazabdo'kArAnto gRtyate na tu nakArAntaH / anyathA hyasandehArthaM nalopamakRtvaiva nirdizet / 'Atmavizvajana -' iti yat / vRSAya hitam vRSyam / nAntAdyati tu vRSaNyamiti syAt / brahmaNyamiti / brahmanzabdo brAhmaNaparyAyaH / prakRtibhAvastu 'ye cA-' ityanena pUrvavat / iha vRSa zabdAdrAhmaNazabdAcca yataH prAptireva nAsti / cho'pyanabhidhAnAnnetyAkaraH / tena vRSNe hitaM brAhmaNebhyo hitamiti vAkyameva / cAdrathyeti / gavAdiSu rathazabdo na paThitaH / hitArtha eva rathyeti yathA syAt arthAntare mA bhUditi / ajaavibhyaam| aja , zabda iha puMlliGga upAttaH, ataeva 'dvandve ghi' ityavizabdasya pUrvanipAtaM bAdhitvA Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 32] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [453 pRthiH / avithyA / 1670 AtmanvizvajanabhogottarapadAtkhaH / (5-1-6) 1671 AtmAdhvAnI khe| (6-4-166 ) etau khe prakRtyA staH / prAtmane hitamAtmanInam / vizvajanInam / krmdhaaryaadevessyte| SaSThItatpuruSAbahuvrIheba cha eva / vizvajanIyam / 'paJcajanAdupasaMkhyAnam (vA 2966) paJcajanInam / 'sarvajanAharU khaca' (vA 2667) / sArvajanikaH, sarvajanInaH / 'mahAjanAham' (vA 2968) / mAhAjanikaH / mAtRbhogINaH / ghitve'pi 'ajAdyadantam' ityajazandasya pUrvanipAtaH / ajathyA yUthiriti / ajebhyaH ajAbhyo vA hitetyarthaH / liGgaviziSTaparibhASayA ajAzabdAdapi thyan / 'tasilAdiSu-' iti puMvattvam / avithyeti / avibhyo hitetyarthaH / strItvaM lokAt / Atmanvizvajana / Atman / vizvajana, bhogottarapada ebhyo hitamityarthe khaH syAdityarthaH / AtmanInamityudAharaNaM vakSyati / tatra Tilope prApteAtmAdhvAnI khe / prakRtyA sta iti / 'prakRtyaikAc' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / karmadhArayAdeveti / vizvajanazabdAditi zeSaH / atra vyAkhyAnameva zaraNam / vizvajanIyamiti / vizvasya jano vizvajanaH sAdhAraNo vaidyAdiH / vizvo jano yasyeti bahuvrIhirvA, tasmai hitamiti viprahaH / paJcajanInamiti / brAhmaNakSatriyavaizyazUdrAzcatvAro varNA rathakArajAtizcetyete paJca janAH / tebhyo hitamiti vigrahaH / savaijanA? khazceti / vaktavya iti zeSaH / 'samAnAdhikaraNAditi vaktavyam' iti vArtikaM bhASye sthitam / mhaajnaahjiti| vaktavya iti zeSaH / vizvajanapraGgAdidaM dArtikadvayamupanyastam / atha bhogottarapada'ajAdyadantam' iti ajazabdasya pUrvanipAtaH kRtH| 'prAtipadikagrahaNe liviziSTasyApi- iti strIliGgAdapi thyan / tasilAdiSu thyanaH parigaNanAtpuMvadbhAve rUpaM tulyam / ajathyeti / ajebhyo prajAbhyo vA hiteti vigrahaH / krmdhaaryaadeveti| vyAkhyAnAditi bhAvaH / vishvjniimiti| vizvasya janaH sarvasAdhAraNo vezyAdiH, vizvo jano'syeti bahuvrIhAvapi sa evAnyapadArthastasmai hitamiti vigrahaH / paJcajanInamiti / rathakArapaJcamAzcatvAro varNAH paJcajanAstebhyo hitam / 'diksaMkhye saMjJAyAm' iti samAsaH 'paJcajanAt' ityetatprabhRti vArtikatrayamapi karmadhArayaviSayameva, tena SaSThIsamAsAdbahuvrIhezcha eva, paJcajanIyaH / sarvajanIna iti / sarvo janaH sarvajanaH / 'pUrvakAlaika-' iti tatpuruSaH, tasmai hitamiti vigrahaH / sAdhvarthe tu 1 tena 'sarveSAM janAya (sarvasAdhAraNAya vezyAdijanAya) hitaH sarvajanIyaH' ityAdau na / iti bhaa0| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu yadvidhi. > pitRbhogINaH / rAjabhogInaH / 'zrAcAryAdayasvaM ca' (ga sU 184) zrAcArya bhogInaH / 1672 sarvapuruSAbhyAM gaDhaJau / ( 5- 1 - 10 ) ' sarvANyo veti vaktavyam' ( vA 266 ) / sarvasmai hitaM sArvam, sarvIyam / 'puruSAdvadhavikArasamUhatena kRteSu' ( vA 3000 ) bhASyakAraprayogAttenetyasya dvandvamadhye niveza: / puruSasya vadhaH pauruSeyaH / ' tasyedam' ( sU 1500 ) ityaNi prApte / puruSasya vikAraH pauruSeyaH, 'prANirajatAdibhyo'J' ( sU 1532 ) ityabhi prApte / samUhe'pyayi prApte / ekAkinospi paritaH pauruSeyavRtA iva' iti mAghaH / tena kRte granthe'Ni prApte, syodAharati- mAtRbhogINa iti / mAtRbhogAya hita ityarthaH / AcAryAditi / AcAryazabdAtparasya bhogInazabdasya nasya NatvAbhAvo vAcya ityarthaH / naca zrasamAnapadasthatvAdevAtra gatvasyAprasaklestaniSedho vyartha iti vAcyam, mAtRbhogaNAdau NatvajJApanArthatvAt / sarvapuruSAbhyAM gaDha / sarva, puruSa abhyAM caturthyantAbhyAM kramAd yasto hitamityarthe ityarthaH / sarvAraNa iti / atra sarvazabdasya svarUpaparatvAnna sarvanAmakAryam / puruSAdvadheti / vArtikamidam / puruSazabdAdvadhAdiSvevArtheSu DhaJ syAt na hitArtha ityarthaH / nanu tena kRtamiti samudAyasya asubantatvAt kathaM samAse niveza ityata Aha- bhASyeti / praNi prApta iti / anena Dhamiti zeSaH / prANIti / rajatAditvAdani prApta anena DhaJityarthaH / samUhe 'pyaNi prApta iti / puruSANAM samUha ityarthe 'tabhya samUhaH' ityaNi prApte 'anena DhamityarthaH / pauruSeyavRtA iveti / puruSasamUhanRta ivetyarthaH / parita AdarzapratiphalanAditi bhAvaH / tena kRta iti / puruSeNa kRto grantha ityarthe 'pratijanAdibhyaH khaJ' iti khaji sArvajanInavezvajanInazabdau yutpAditau / mAtRbhogINa iti / ihAkhaNDapadatvAbhAve'pi 'akupvAG -' ityanena yathA NatvaM bhavati tathA prAgevopapAditam / mAturbhogaH zarIraM tasmai hita iti vigrahaH / yadyapi 'bhogaH sukhe stryAdibhRtAvahezca phaNakAyayoH' ityamareNa aherityuktam, tathApi prayogabAhulyAbhiprAyaM tat zaktistu zarIramAtra ityAkaraH / mAtRpitRzabdAbhyA gautsargikazcha eva / mAtrIyaH / pitrIyaH / rAjAcAryAbhyAM tvautsargikaH chospi na bhavatyanabhidhAnAt / kiMtu rAjJe hitam,AcAryAMya hitamiti vAkyamevetyAkaraH / sarvapuruSAbhyAm / zrabhyAM zabdAbhyAM yathAsaMkhyaM NaDhaJau stastasmai hitamityarthe 'prAkkrItAt -' iti chatyApavAdAditi sUtrArthaH / sarvAditi / anukaraNatvA sarvanAmakAryAbhAvaH puruSAdvadhavi-kAreti / yogyatAbalAdiha SaSThI samarthavibhaktirlabhyate, 'tena kRte' ityatra tu upAttaiva tRtIyA, tadAha - puruSasya vadha iti / samUhe 'pyaNIti / 'tasya samUhaH ' > Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 32] bAlamanoramA tsvbodhiniishitaa| [485 apranye tu prAsAdAdAvaprAsa eveti vivekaH / 1673 mANavacarakAbhyAM kham / (5-1-11) mANavAya hivaM mANavInam / cArakINam / 1674 tadartha vikRteH prakRtau / (5-1-12) vikRtivAcakAcaturthyantAttadAyAM prakRtI vAdhyAyAM pratyayaH syAt / prakArebhya etAni aGgArIyANi kASThAni / prAkArIyA iSTakAH / zaGkaNyaM dAru / 1675 chadirupadhibaleDham / (5-1-13) 'kRte granthe' ityaNi prApte, puruSeNa kRtaH prAsAda ityarthe tu kasminnapi pratyaye aprApte anena DhanityarthaH / mANava / zrAbhyAM caturthyantAbhyAM hitamityarthe khaJ syAdityarthaH / maannviinmiti| manoH kutsitamapatyaM mANavaH, 'apatye kutsite mUDhe manorautsargiko'N smRtaH / nakArasya ca mUrdhanyastena sidhyati mANavaH' / ityapatyAdhikAravAtikAt / mANavAya hitamiti vigrhH| cArakINamiti / caratIti caraH pacAdyac / tataH svArthikaH kaH, carakAya hitamiti vigrhH| tadartha vikRteH prkRtau| tadarthamiti sAmAnye napuMsakam / tasmai idaM tadartham / tacchabdena vikRtiH parAmRzyate / saptamyarthe prathamA / vikRtyarthAyAM prakRtAviti labhyate / evaM ca tacchandena caturthyantena vikRtireva prathamaM nirdizyate / tathA ca caturthyantAd vikRtivAcakAditi lbhyte| tadAha-vikRtivAcakAdityAdinA / pratyayaH syAditi / yathAvihitamiti zeSaH / aGgArebhya etAnIti / aGgArArthAnItyarthaH / arthena nityasamAsavidhAnAdasvapadavigrahaH / atra kASThAni prakRtidravyANi, aGgArA vikRtyH| tadvAcakAradArazabdAcchapratyaye aGgArIyANIti rUpam / prAkArIyA ityanena / granthe'NIti / 'kRte pranye' ityanena / aprApta iti / pauruSeyaH prAsAda ityAdau na kasyApyapavAdo'yaM Dhamiti bhaavH| maannv| khaJo mitkaraNaM vRddhyarthe kharArtha ca / yadyapi mANave pRddhiH khataHsiddhava, tathApi mANavInAbhArya ityatra 'vRddhinimittasya ca.' iti puMvadbhAvapratiSedhArthamiti jJeyam / mANavAyeti / manoH kutsitamapatyaM mANavaH / 'apatye kutsite mUDhe manorautsargikaH smRtaH / nakArasya ca mUrdhanyastena sidhyati mANavaH // ' ityapatyAdhikArasthavArtikAraNatvam , tacca vaartikmetsuutrsthnirdeshsiddhaarthkthnprmityaahuH| cArakINamiti / caratIti caraH pacAdyac / 'caricalipativadInAm-' iti dvirvacanaM vikalpitatvAdiha na bhavati / tataH saMjJAyAM kani carakaH / tadartha vikRteH| tasmai hitam' ityatastasmA ityanuvartate tadAhacaturthyantAditi / tadaryam' iti 'sAmAnye napuMsakam' vyatyayena saptamIsthAne prathametyAzayenAha-tadarthAyAmiti / vikRtyarthAyAmityarthaH / taditi sarvanAmnA hi vikRtiH parAmRzyate / evaM ca vikRvireva prathamAnirdeSTeti 'samarthAnAM prathamAt-' Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 ] siddhaantkaumudii| [taddhateSu chayadvidhi. chAdiSayANi tRNAni / bAleyAstaNDulAH / 'upadhizadAtsvArthe iSyate' (vA 3003) / upadhIyate ityupadhiH rathAGgam , tadeva bhopadheyam / 1676 RSabhopAnaho jyaH / (5-1-14) chsyaapvaadH| ArSabhyo vtsH| zrIpAnako munjaH / carmaNyapyayameva pUrvavipratiSedhena / zraupAnAM carma / 1677 iSTakA iti / prAkArebhya imA iti vigrahaH / prAkArArthA ityarthaH / zaGkavyamiti / zaGkave idamiti vigrahaH / zaGkavarthamityarthaH / 'ugavAdibhyaH-' : ti yat / chadirupa. dhibaleDhaJ / chadiS, upadhi, bali eSAM samAhAradvandve saMtraM puMstvam / ebhyaH tAdarthyacaturthyantebhyaH prakRtI vAcyAyAM DhamityarthaH / chAdiSyANIti / diH tRNapaTalaH / tasmai imAnIti vigrahaH / chadirAnItyarthaH / Dhani eyAdeze SAtparatvAeNatvam / bAleyAstaNDulA iti / balaye ime iti vigrahaH / balyA ityarthaH / 'karopahArayoH puMsi baliH' itymrH| 'bhAgadheyaH karo baliH' iti ca upadhizabdAditi / vArtikamidam / upadhIyata iti / akSadaNDAle upadhIyate protaM kriyate ityupadhiH / "upasarge ghoH kiH' iti dhAnaH ki |tyyH / 'Ato lopa iTi ca' ityaallopH| upadhiH rathAGgamiti / tathA bhASyAditi bhAvaH / RSabhopAnaho jyaH / RSabha upAnah anayoH mAhAradvandvAtpaJcamI / RSabhazabdAdupAnazabdAcca tAdarthyacaturthyantAt prakRtI vAcyA vyatpratyayaH syAdityarthaH / ArSabhya iti / RSabhAya ayamiti vigrahaH / RSabhArtha ityarthaH / yo vatsa RSabhAvasthAprAptyarthaM poSyate sa evamucyate / aupAnahyo muJja iti / upAnahe ayamiti vigrhH| upAnadartho muJja ityarthaH / kvamiddeze muJjatRNairupAnat ityAdhikAro'pyatra nirvAdha eva / zaGkavyamiti / 'ugavA debhyaH-' iti yat / chadirupadhi / samAhAradvandve sautraM puMstvam / chasyApavAdo'yam / chAdiSayANIti / chAdyate'neneti chdiH| 'arcizucihusRpichAdicchardibhya isiH' / 'i mantrankviSu ca' iti hrakhatvam / yadA tu carmavikAraH chadistadA paratvAt 'carmaNo''' ityaJ prApnoti / pUrvapratiSedhena tu DhameveSyate / chAdiSeyaM carma / Aha ca 'yaJjayAvanaH pUrvavipratiSiddham' 'DhaJ ca' iti / yata udAharaNaM sanaGgavyam , sanagazcamavikA stadarthaM carma, 'ugavAdibhyaH-' iti yat / vyasyodAharaNamaupAnadyamiti anupadaM vA / / bAleyA iti| 'kAropahArayoH puMsi baliH prANyaGgaje striyAm' itymrH| upadhiriti / 'upasarge ghoH kiH' iti dhAtraH kiH / 'pAto lopa iTi ca' ityAlopaH / vipratiSedheneti / 'yaJjayAvA-' ityAdivArtikanetyarthaH / nanu DhaJcidhau chadirityasya, jyavidhau ugahanazca viziSya grahaNena 'pratipadoktaM balIyaH' iti siddhe kimanena pUrvaviH tissedhen| atrAhuH Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 32 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 487 I 1 carmaNo 'J (5-1-15) carmaNo yA vikRtistadvAcakAdamsyAt varSe idaM vArdha carma / vAratraM carma / 1678 tadasya tadasminsyAditi / ( 5-1-16) prAkAra prAsAmiSTakAnAM syAtprAkArIyA iSTakAH / prAsAdIyaM dAru / prAkAro'kriyate / carmaNyapIti / carmaNi prakRtitvena vAcye'pi zrayaM ya eva 'carmaNo'v' itya paramapi pUrvavipratiSedhena bAdhitvA bhavatItyarthaH / etacca 'ugavAdibhyaH - ' iti sUtrabhASye sthitam / zrapAnahyamiti / upAnadarthaM carmetyarthaH / carmaNo'J / carmaNa iti paSThyantaM vikRtAvanveti tadAha - carmaNo yA vikRtiH tadvAcakAditi / tAdarthyacaturthyantAditi zeSaH / zraJ syAditi / prakRtau vAcyAyAmiti zeSaH / vadhayai idamiti / vRdherauNAdike STrani vardhazabdaH / TittvAd GIp, vardhI carmarajjuH / 'nadhI vardhI varatrA syAt' ityamaraH / vAghra idamiti pAThAntaram / 'vRdhivapibhyAM ran' iti vRdhe rani laghUpadhaguNe raparatve vardhazabdazcamavAcakaH, tasmAdvikAre aNi DIpi vArSI rajjuH 1 tadasya tadasmin syAditi / 'tadarthaM vikRteH prakRtau' iti nivRttam iti kaiyaTaH / tadasya syAditi, tadasmin syAditi cArthe prathamAntAdyathAvihitaM pratyayaH syAdityarthaH / syAdityatra 'saMbhAvane'lamiti' iti saMbhAvane liG / prAkAra AsAmiti / karaNatvasya sambandhasAmAnyavivakSAyAM SaSTI / zrabhiriSTakAbhiH prAkAraH kartuM zakyata iti vigrahavAkyasya phalito'rthaH / prAkArIyA iti / prAkArazabdAtprathamAntAt chaH / iSTakAH pratyayArthaH / prAkAraparyAptA iSTakA iti yAvat / prAsAdIyaM dAviti / prAsAdo'sya syAditi vigraha: / prAsAdaparyAptamiti yAvat / 'niravakAzatve satyeva pratipadavidhitvaM balIyastve prayojakam, na tu sAvakAzatve' ityanena munivacanenAnumIyate / tena 'khampi taTAkAni' ityeva yuktam, paratvAnnum pravRtteH / pratipadoktatvAddIrghamAzritya svAmpi taTAkAnIti mataM durbalam / 'atRn -' iti dIrghasya ApastiSThantItyudAharaNe sAvakAzatayA pratipadoktatvasyAbalIyastvAditi / carmaNo'J / 'tadartham' ityAdipUrvokte zraJ syAt chasyApavAdaH / 'carmaNaH' iti SaSThI na tu paJcamI / paJcamyAM tu carmazabdAccarmArthAyAM prakRtau pratyayaH syAt 'carmaNo dvIpI -' ityAdau / na ceSyate cArmaNo dvIpIti tadAha - carmaNo yA vikRtiriti / vadharyai iti / 1 'vRdhivapibhyAm' iti ranpratyaye vardhazabda AdyudAttazcarmavAcI, 'tasya vikAraH' ityaN / 'TiDDhA-' iti GIp / vArdhI rajjuH, tasyai / vadheraiNAdike STrani tu vadhIti bhavati tato'ni tu vAghram | 'nadhI vardhI varatrA syAt' ityamaraH / ' caJcAH pazya, vadhikAH pazya' iti bhASyam / tadasya / prathamAsamarthAtprAtipadikAtSaSThyarthe saptamyarthe ca yathA Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48] siddhaantkaumudii| taddhiteSvAhIyaminsyAyAkArIyo deshH| itizabdo laukikI vivakSAmanusArayati / teneha na-prAsAdo devadattasya syAditi / 1676 parikhAyA Dham / (5-1-17) pArikheyI bhuumiH| iti taddhiteSu chayatoH pUrNo'vadhiH / atha taddhiteSvAhIyaprakaraNam / 33 / 1680 prAgvateSTham / (5-1-18) 'tena tulyam..' (sU 1778) prAkArIyo deza iti / prAyeNa prAkAro'smindeze saMbhAvyata ityarthaH / dezasya tadyogyapASANeSTakAdibahulatvAditi bhAvaH / anena 'tadartha vikRteH' ityanuvRttAviha na syAditi sUcitam / nanu prAsAdo devadattasya syAdityatrAtiprasaGgaH syAdityata Aha-itizabdo laukikI vivakSAmiti / ziSTavyavahAramityarthaH / parikhAyA DhaJ / pUrvasUtraviSaye iti zeSaH / pArikheyI bhUmiriti / parikhA asyA asti, asyAmastIti vA vigrahaH / parikhAyogyetyarthaH / chyatoH pUrNo: 'vadhiriti / 'prAgvateSThaJ' ityArabhya 'dvitripUrvAdaNa ca' ityantaiH sUtraH pratyayavizeSeSvanukrAnteSu 'tena krItam' iti paThitam / tatazca 'prAkkrItAt-'' ityuktesteSvapi sUtreSu chayatoranuvRttiH kuto neti na zaGkayam , pratyayavizeSANAM zravaNe tayoranuvRttyasaMbhavAditi bhaavH| iti taddhiteSu chytorvdhiH| atha AIyAH / prAgvateH / vatizabdastaddhaTitasUtrapara / tadAha-tena tulyamiti / 'tena tulyam-' ityataH prAga yeSu sUtreSu arthA eva nirdizyante natu vihitaM pratyayaH syAd iti, 'sambhAvane'lamiti ca' ityAdinA sambhAvane liG / iSTakAnAM bahutvena prAkAra AsAM syAditi tatsambhAvyate / dezasya hi guNena prAkAro'sminsyAditi sambhAvyate / iha prakRtivikArabhAvastAdarthya ca na vivakSitam , kiMtu yogyatAmAtram , tena pUrvasyAyamaviSayaH / dvistacchabdasya grahaNaM spaSTapratipattyartham / 'tadasyAstyasmin-' itivatsakRttacchabdaprahaNenaiveSTasiddheH / iti tattvabodhinyAM chayadvidhiprakaraNam / prAgvateSThaJ / 'ThaJ' ityeva vaktavye 'prAgvateH' iti vacanaM madhye yo'dhikAravAnapavAdaH, 'sarvabhUmipRthivIbhyAmaNI' 'zIrSacchedAdyacca' ityevamAdi, tena vicchede'pi 'pArAyaNa-' ityAdau Thameva yathA syAdityevamartham / na caivaM 'pArAyaNa-' AdisUtra eva ThaJ nirdizyatAmiti vAcyam / uttarasUtre yeSAM paryudAsaH kriyate gopucchAdInAM Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaNaram 33] bAlamanoramA sttvbodhiniishitaa| [486 iti varti vaSayati / tataH praaktthndhikriyte| 1681 AdigopucchasaGkhyA parimANAdvak / (5-1-16) 'tadarhati' (sA728) ityetadabhivyApya nidhikAramadhye Thano'pavAdaSTagadhikriyate gopucchAdInvarjayitvA / 1682 asamAse niSkAdibhyaH / (5-1-20) 'mAt'i ityetat 'tena krItam' (s 1702) pratyayAH, tatra ThamityupatiSThata iti yAvat / AdigopucchasaGkhyAparimANAdRk / tadarhatIti sUtragate arhatizabde ekadezAnukaraNamarhati, tazca taddhaTitasUtraparam , aAGabhivyAptI, vyAkhyAnAt / tadAha-tadarhatIti / ityetadabhivyApyeti / idamapi sUtraM pratyayavizeSAzravaNe upatiSThate / atra saMkhyAparimANayoH pRthaggrahaNAtsaMkhyA na parimANam / tathA ca vArtikam-'UrdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt saMkhyA bAhyA tu sarvataH // ' iti / tulAyAmAropya dravyagurutvaM yena paricchidyate tadunmAnaM gujAmASaniSkasuvarNapalAdi / yena kASThAdinirmitena zrAyatavistRtocchritena pAtravizeSeNa vrItyAdi paricchidyate pAtragatAyAmavistArocchAyaiH, tatparimANaM prasthAdi / AyAmo deya yena paricchidyate tatpramANam araniprAdezAdi / saMkhyA tu uktatritayApekSayA tebhyaSThatraH prakRtasUtraM vinAlAbhAt / tathA ca gaupucchikaH sAptAtika ityAdau ThaarthamidaM sUtramatra pradeze prArabdhamiti bodhyam / Adigopuccha / tadahartIti / iha 'tadaham' iti sUtrAntargatamacpratyayAntaM nAnukriyate, kiM tu tiGantasyaikadezaH zabanta eva, vyAkhyAnAditi bhAvaH / abhivyApyeti / tena zvetacchatrika ityatrAhatyarthe Thag bhavatIti bhAvaH / nanu parimANAtpRthaksaMkhyAgrahaNaM vyartham , parimIyate paricchidyate yena tatparimANaM saMkhyayApi ca paricchidyata iti sApi parimANameveti cet / atra zlokavArtikam-'urdhvamAnaM kilonmAnaM parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAtsaMkhyA bAhyA tu sarvataH' / asyArtha:-tulAdAvAropya yena dravyAntaraparicchinagurutvena palAdizabdavAcyena pASANAdinA suvarNAdergurutvamunmIyate tadunmAnam / pAroha ucchrAyaH, pariNAho vistAraH, tAbhyAmArohapariNAhAbhyAM khagatAbhyo yane kASThAdinirmitena brIhyAdiH parimIyate tatparimANaM prasthAdi / pariH sarvatobhAve, AyAmo dairghyama , sa yena mIyate tatpramANam / tacca kvacittiryagavasthitasya vastuno bhavatiyathA vstraaderhstaadiH| kvacidUdhiobhAgAvasthitasya bhavati-yathA hAstinamudakam / uurudvysmudkmiti| saMkhyA tu unmAnaparimANapramANebhyaH palAdiprasthAdihasvAdibhyastribhyo bahirbhUtA ekatvadvitvAdiriti iha saMkhyAparimANayoreva prakRtatve'pyunmAnapramANayorvivecanaM prasaGgAtkRtamiti bodhyam / asamAse niSkAdibhyaH / niSka Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvArhIya I iti yAvatsaptadazasUtryAmanuvartate / niSkAdibhyo'samAse Thak syAdAhayesartheSu / naiSkikam / samAse tu ThaJeva / 1683 parimANAntasyAsaMjJAzANayoH / ( 7-3-17 ) uttarapadavRddhiH syAd jidAdau paramanaiSkikaH / 'asaMjJA' iti kim - paJca kalApAH parimANamasya pAJcakalAdhikam / 'dasya parimANam' (sU 1723 ) iti ThaJ / asamAsagrahaNaM jJApakaM bhavati ' itaH prAktadantavidhiH' iti / tena sugavyam - yavApUpyamityAdi / ita Urdhva tu bAhyA bhinnA ekatvadvitvAdItyarthaH / samAse / iti yAvaditi / 'tena krItam' ityetatparyantamityarthaH / Thagiti / pUrvasUtrAttadanuvRtteriti bhAvaH / Aha yeSviti / 'tadarhati' ityetatparyantamanukrAnteSu 'tena krItam' ityAdyartheSvityarthaH / rosemati / niSkeNa krItamityarthaH / yathAyogaM krItArthAnvaH / samAse tu ThaJeveti / paramaniSkAdizabdAdityarthaH / parimANAntasyAH saMjJAzANayoH / prAdivRddhiprakaraNe uttarapadasyetyadhikAra ida sUtram / zeSapUraNena tyAcaSTe - uttarapadavRddhiH syAditi / uttarapadasya Aderaco vRddhiH syAdityarthaH / JidAdAviti / Jiti Niti kiti cetyarthaH / paramanaiSkika iti / paramaniSkerA krIta ityarthaH / samAsatvAgabhAve autsargikaSThaJ / svare vizeSaH / nanu niSkAdibhya eva ThakovidhAnAttadantAt samAsATThako prasaklera samAsagrahaNaM vyartham / na ca prAtipadikagrahaNasyApaJcamAdhyAyasamApteradhikRtatvAtprAtipadikavizeSaNatayA tadantavidhau samAsAdapi ThakaH prasaktirastIti vAcyam, grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhirnAsti iti niSedhAt / niSkAdInAM ca viziSya gRhItatvena grahaNavattvAdityata Aha-asamA sagrahaNamiti / sugavyamiti / su zobhanA gauH sugauH, 'na pUjanAt' iti niSedhAd 'gorataddhitaluki' iti na Tac / 'ugavAdibhyaH -' iti gozabdAntAdyat / yavApUpyamiti / paNa, pAda, mASa, vAha, droNa, SaSTi, iti sapta niSkAdayaH / tatra drorAzabdaH parimANavAcI, SaSTizabdaH saMkhyAvAcI, tAbhyAM ThaJi prApte vacanam / itareSAM tu paJcAnAmunmAnavAcitvena pUrvasUtreNaiva Thaki siddhe samAsapratiSedhArthaM vacanamityeke / anye tvAhu:pUrvasUtre paricchedakamAtraM saMkhyAbhinnaM parimANazabdena gRhyate / tena sarvebhyaSTa prApte ThagvidhAnArthaM vacanam / na caivaM 'parimANaM tu sarvataH' iti bhedena vyutpAdanaM vyarthamiti vAcyam, 'pramANaparimANAbhyAM saMkhyAyAzcApi saMzaye' ityAdAvasyopayogAditi pakSadvayamapyetatpadamaJjaryAM spaSTam / atha kimartham ' asamAse' ityucyate, prAtipadikagrahaNe tadantaprahRNAbhAvAdeveSTasiddherata zraha - asamAsagrahaNamiti / sugavyamiti / 'ugavAdibhyo yat' / yavApUpyamiti / 'vibhASA havirApAdibhyaH' iti Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [461 'saMkhyApUrvapadAnAM tadantagrahaNaM prAgvatariSyate, tacAluki-' (vA 3018) / pArAyaNikaH / dvaipArAyaNikaH / 'aluki' iti kim-dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItaM dvizUpam / dvizUrpaNa krIte 'zUdam-' (s 1661) mA bhUt , kiM tu Than / dvizIpikam / 1684 ardhAtparimANasya pUrvasya tu vA / (7-3-26) ardhAtparimANavAcakasyottarapadasthAderaco vRddhiH, pUrvapadasya tu vA miti Niti kiti ca / ardhadroNena krItam ardhadrauNikam , prArdhadrauNikam / 1685 nAtaH parasya / 'vibhASA havirapUpAdibhyaH' ityapUpAntatvAdyat / nanvasamAsagrahaNAj jJApakAd ita Udhvamapi tadantavidhiH kiM na syAt / tatazca paramapArAyaNaM vartayatItyatrApi 'pArAyaNaturAyaNacAndrAyaNaM vartayati' iti ThaJ syAdityata Aha-ita UrdhvaM tviti / vArtikamidam / nanvevamapi dvizUrpaNa krItamityarthe zUrpazabdAntAdapi 'zUdaanyatarasyAm' iti aJ syAdityata Aha-taJcAlukIti / ita Urdhva saMkhyApUrvapadAnAM tadantagrahaNamiti yaduktaM tattaddhitaluki sati na bhavatItyarthaH / idamapi vArtikameva / dvizUrpamiti / 'taddhitArtha-' iti dvigurayam / taddhitaprakRtibhUtaH zabdo na lugntH| ataH saMkhyApUrvapadAt zUrpAntAdasmAt 'zUdaanyatarasyAm' iti prAptasya aaSThalo vA 'adhyardha-' iti luk / dvizUrpazabdo lugntH| tatazca tasmAt krIte'rthe 'zUdaJ-' iti na bhavati / luki sati tadantagrahaNAbhAvAdi. tyarthaH / dvizaurpikamiti / 'tena krItam' iti Thami 'parimANAntasyAsaMjJAzANayoH' ityuttarapadavRddhiH / asya Thamo luk tu na bhavati, tasya dvigunimittatvAbhAvAt / ardhaatprimaannsy| 'parimANAntasya-' ityasmAduttaramidaM suutrm|ardhdraunnikm, ArdhadrauNikamiti / droNazabdasya niSkAditve'pi asamAsaprahaNAna yat / annavikAratvAdeva siddhe 'apUpAdInAM pratipadapAThasAmarthyAttadantavidhirneti nyAsapranthastUpekSyaH, vRttyAdigranthavirodhAditi bhAvaH / ata eva tatsUtre 'apUpAdInAM keSAMcitpAThaH prapaJcArthaH' ityavocAma / ita Urdhvamiti / jJApakena tadantavidhI labdhe'pi vizeSavyavasthArthamidam / saMkhyApUrvapadAnAmiti kim, iha mA bhUta-paramapArAyaNaM vartayati / dvizUrpamiti / taddhitArthe dvigurayam / eSA hi prakRti gantA *na bhavati iti saMkhyApUrvapadAdapyasmAt 'zUdinanyatarasyAm' iti prAptasyAmaSTho vA 'adhyardhapUrva-' iti luk / dvizaurpikamiti / 'parimANAntasya-' ityuttrpdvRddhiH| Tho dviguM prati nimittatvAbhAvAllugabhAvaH / yadyapi 'adhyardha-' iti sUtre dvigoH parasyAIyasya lugityeva mUle vyAkhyAyate, tathApi dvigornimittasyeti vyAkhyeyameva / anyathA atraiva Thao luk syAt / etaca 'adhyardha-' iti sUtre sphuttiikrissyte| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462] siddhaantkaumudii| taddhiteSvAIya(7-3-27) ardhAtparasya parimANAkArasya vRddhirna pUrvapadA tu vA jidAdau ardhaprasthikam , prArdhaprasthikam / 'ataH' kim-zrArdhakauDavikam / 'taparaH' kimardhakhAyA~ bhavA ardhkhaarii| ardhakhArIbhArya ityatra 'vRddhinimitta sya-' (sU 840) iti puMvadbhAvaniSedho na syAt / 1686 zatAca ThanyatAvaza / (5-1-21) zatena krItaM zatikam , zatyam / 'zate' kim-zataM parimANamasya zatakaH saGghaH / iha pratyayArthI vastutaH prakRtyarthAtha bhidhate, tena Thanyatau na, kiMtu kaneva / 'zrasamAse' ityeva, dvizatena krItaM dvizatakam / 1687 saMkhyAyA atizadantAyAH Thak / kiMtu Thameva / nAtaH parasya parimANAkArasyeti / parimANavAcakAvayavasya akArasyetyarthaH / pUrvapadasya tu veti / pUrvapadasyAderana |stu vRddhirvetyarthaH / ArdhakauDavikamiti / ardhakuDavena krautamityarthaH / tena tam' iti ThaJ / atra kuDavazabdasya parimANavizeSavAcina AderacaH akAratvAbhAvAna vRddhiniSedhaH / kintu 'ardhAtparimANasya-' ityuttarapadavRddhiriti bhAvaH / tAraH kimiti / dIrghasyAkArasya vRddhiniSedhe phalAbhAvAddhasvasyeti siddhamiti prAH / ardhakhAryAM bhavA ardhakhArIti / niSedho na syAditi / pUrvapadasya dvayabhAvapakSe vRddhi prati phalopahitanimittatvAbhAvAditi bhAvaH / pUrvapadasya vRddhipatre tu vRddhi prati phalopahitanimittatvasattvAt syAdeva uttarapadAkArasya vRddhiniSedhekA puMvattvaniSedhaH / parimANAntasyetyArabhya etadantaM sAptamikam / atha prakRtaM pAzcA mekam / zatAca ThanyatAvazate / AhIyeSvartheSu zatATThanyatau staH, natu zate'rthe ityarthaH / uttarasUtraprAptakano'pavAdaH / zatakaH saMgha iti / uttarasUtreNa kanniti bhAvaH / nanviha saMghasyaiva pratyayArthatvAt katham 'prazate' iti niSedha ityala Aha-ihati / pratyayArthaH saMghaH prakRtyarthAt zatAtparimANAd na bhidyate / guNaguriNanorabheda eva hi pAramArthikaH / bhedastu kAlpanika eveti bhAvaH / yatra tu zataM pratyayAthaH prakRtyathodbhidyate tatra nAyaM niSedhaH / zatena krItaM zatyaM zATakazatam / atra hi niSTa zataM prakRtyarthaH / zATakazataM tu pratyayArthaH / etatsarvaM bhASye spaSTam / asamAsa ityeveti / cakArasya taparaH kimiti / dIrghAkArasya vRddhau kRtAyAmapi rUpe vizeSo nAstIti praznaH / niSedho na syaaditi| tathA ca vRddhiniSedhAbhAvAya taparakaraNamAvazyakamiti bhaavH| idaM ca puMvadbhAvaniSedhAbhAvApAdanaM pUrvapadasya vRddhyabhAvapakSe kriyate / yadA tu pUrvapadasya pAkSikI vRddhiH kriyate, tadA phalopadhAnavRddhinimittaM taddhita tyuttarapadAkArasya vRddhiniSedhe'pi syAdeva puMvadbhAvaniSedha iti bodhyam / zatAJca / azate'bhidheye A-yeSvartheSu Thanyatau staH / uttarasUtreNa prAptasya kano'pavAdaH / cakAraH 'asamAse' Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [463 kan / (5-1-22) saMkhyAyAH kansvAdAhIye'rthe, na tu tyantazadantAyAH / paJcabhiH krItaH paJcakaH / bahukaH / tyantAyAstu sAptatikaH / zadantAyAH cAtvAriMzaskaH / 1688 vtorivaa| (5-1-23) vasvantAskana iD vA syAt / tAvatikaH, taavskH|1684 vizatitriMzaddhayAM khunnsNjnyaayaam| (5-1-24) yogavibhAgaH kartavyaH / zrAbhyAM kansyAt / asaMjJAyAM vun syAt / tadanukarSaNArthatvAditi bhAvaH / dvizateneti / dviguNazatenetyarthaH / dvigusamAse tu vizatazabdasya lugantatayA luki tadantavidhiniSedhAt prAptireva neti bodhyam / saMkhyAyAH / tizca zaJca tizato, to ante yasyAH sA tizadantA, na . tizadantA atizadantA, dvandvagarbhabahuvrIhigarbho nsttpurussH| sAptatika iti / saptatyA krIta ityarthaH / 'tena krItam' iti ThaJ / cAtvAriMzatka iti / catvAriMzatA krItamityarthaH / 'sena krItam' iti ThamaSThasya takArAtparatvAtkaH / vatoriD vaa| vatoriyanena pratyayagrahaNaparibhASayA tadantaM gRhyate / kaniti prathamAntamanuvRttam / 'vatoH' iti paJcamI 'tasmAdityuttarasya' iti paribhASayA SaSThayantaM prakalpayati / tadAha-vatvantAditi / tAvatika iti / tAvatA krIta ityarthaH / 'yattadetebhya:-' iti vatup / 'bahugaNavatu-' iti saMkhyAsaMjJAyAM 'saMkhyAyA atizadantAyA:-' iti kan , tasya iT , TittvAdAdyavayavaH / viMzatitriMzadyAM DkhunnasaMjJAyAm / nanvekasUtratve viMzatitriMzadbhayAM Dneva syAt , kan tu na syAt / atizadantAyA iti niSedhAdityata zrAha-yogeti / 'viMzatitriMzadbhayAm' ityekaM sUtram , 'DvunasaMjJAyAm' ityaparamityarthaH / zrAdyaM vyAcaSTe-AbhyAM kan syAditi / 'saMkhyAyA atizadantAyAH' ityataH kan ityanuvartata iti bhAvaH / dvitIyasUtre ityasyAnukarSaNArthaH / dvizatakamiti / dvau ca zataM ca teSAM samAhAro dvizatam / tataH kan-'prAgvateH saMkhyApUrvapadAnAM tadantagrahaNamaluki' ityanayA iSTayA samAsAdapi prApnotIti 'asamAse' ityetasyAnayanabhucitamiti bhAvaH / tyantazadantAyA iti / tyantasahitA zadantetyuttarapadalopI samAsaH / paJcaka iti / laukikyAH saMkhyAyA udAharaNam / bahuka iti / tu pAribhASikyAH / sAptatika iti / Thamo mittvAdAdivRddhiH / ThasyekAdeze 'yasyeti ca' itIkAralopaH / arthavatastizabdasya prahaNAd Datyavayavasya tizabdasya paryudAso na bhavati, katikaH / cAtvAriMzatka iti / 'isusuklAntAtkaH' / vatoriDvA / 'vatoH' iti paJcamI, sA ca 'kan' iti prathamAyAH SaSThI kalpayatItyAha-vatvantAtkana iti / tAvatika iti / 'yattadetebhyaH-' iti vatup / 'A sarvanAmnaH' ityAtvam / kartavya iti / anyathA tyantazadantayoH Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSvA yaH kano'pavAdaH / viMzakaH / triMzakaH / saMjJAyAM tu viMzatikaH / zirakaH / 1660 kaMsAThin / (5-1-25) To DIbarthaH, ikAra uccAraNArthaH / kaMsikaH, kaMsikI / 'ardhAJceti vaktavyam' ( vA 3018) / adhikA, zradhikI / 'kArSApaNATiThanvaktavyaH pratirAdezazca vA' (vA 3016) kArSApaNikaH, kaarssaapnnikii| pratikaH, prtikii| 1661 zUrpAdAnyatarasyAm / (5-1-26) zaurpam, zaurpikam / 1662 zatamAnaviMzatikasahasravasanAdaNa / (5-1-27) ebhyo'esyAt / ThaThakkanAmapavAdaH / zatamAnena jhItaM zAvamAnam / vaizatikam / sAhasram / vAsanam / 1663 adhyardhapUrvadvigoluMgasaMjJAyA / (5-1-28) viMzatitriMzadbhayAm ityanuvRttimabhipretyAha-asaMjJAyAmiti / AbhyAmiti zeSaH / viMzaka iti / viMzatyA krIta ityarthaH / Dvun akAdezaH / 'tiviMzaterDiti' iti tizabdasya lopaH / triMzaka iti / Dvun , akAdezaH, ':' iti TilopaH / AdyasUtraM parizeSAt saMjJAyAmityabhipretyAha-saMjJAyAM viti / kaMsAt / ityAdi spaSTam / zUrpAdaJ / AhIyeSvartheSviti zeSaH / zUrpazana dasya parimANavA. citvAt Thani prApte tadapavAdo'J pakSe vidhIyate / patte ThaJ / zAtamAna / zAtamAnamiti / atra ThaJ prAptaH / vaizatikamiti / viMzatyA *taM viMzatikam / saMjJAzabdo'yam / 'viMzatitriMzadbhayAm' iti yogavibhAgAt van / viMzatikena krItamiti vigrahaH / tatra parimANavizeSasya saMjJA ceTThaJ trAmaH, anyasya saMjJA cek prAptaH / sAhasramiti / sahasreNa krItamiti vigrahaH / 'saMkhyAyA atizadantAyAH-' iti kan praaptH| vAsanamiti / vasanena kItami te vigrahaH / atra Thak prAptaH / adhyardhapUrva / adhyardhazabdaH pUrvo yasya saH adhyardhapUH, saca dviguzceti paryudAsAdviMzatitriMzayAM kan durlabha iti bhaavH| vizaka iti 'ti viMzaterDiti' iti tizabdasya lopaH / adhika iti / ardhazabdasya kArSApAgArdhe rUDhatvAdbhAgavadapekSayA'trAsAmarthya nAzaGkayam / prakaraNAdivazena bhAgavizeSe vijJAte sati nAstyasyAsAmarthyamiti bodhyam / etenArdhazabdasya sApekSatvAttadantAdeva TiThan , droNArdhikaH, prasthAdhika iti keSAMciduktiH parAstA / zUrpAdana / zUrpazabdasya pI mANavAcitvAtri prApte tadapavAdatvenAn pakSe vidhIyate / ThaJThakanAmiti / zatamAnaM parimANaM tataSThaJ prAptaH, viMzatyA krItaM viMzatikam / saMjJAzabdo'yam / asaMjJAyAM hi viMzatitriMzayAm-' iti Dvun syaat| saMjJA ca yadi parimANasya tadA ThaJ saH,arthAntarasya cettarhi Thak prAptaH / vasanazabdAttu Thageva / sahasrazabdasya ra khyAvAcitvAttataH 'saMkhyAyA atizadantAyAH-' iti kanprApta iti vivekaH / adhyardharva / adhyArUDhamadha Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [465 madhyardhapUrvAd dvigotra parasyAIyasya luksyAt / adhyardhakasam / dvikaMsam / saMjJAyAM samAhAradvandvAtpaJcamI / sautraM puMstvam , tadAha-adhyardhapUrvAd dvigozceti / AIyasyeti / pratyAsattilabhyam / adhyardhakasamiti / adhyAruDhamadha yasmin tad adhyardham / 'prAdibhyo dhAtujasya-' iti bahuvrIhI pUrvakhaNDe uttrpdlopH| sArdhamityarthaH / adhyardhana kasena krItamiti vigrahaH / taddhitArthe dviguH / 'saMkhyAyA atizadantAyAH-' iti kan / tasyAnena lugiti bhAvaH / dvikaMsamiti / dvAbhyAM kaMsAbhyAM krItamiti vigrahaH / Thako luk / naca adhyardhakaMsamityatrApi dvigutvAdeva siddhamiti vAcyam, kiJcitsaGkhyAkAryaM kRtvasujAdikamadhyardhazabdasya yasmin tadadhyardham 'prAdibhyo dhAtujasya-' ityuttarapadalopaH / adhyardhazabdaH pUrvo yasminniti bahuvrIhigarbhabahuvrIhau kRte adhyardhapUrva ca dviguzceti dvandvaH / sautraM puMstvam / dvigoriti paJcamI na tu SaSThItyAzayena vyAcaSTe-adhyardhapUrvAdityAdi / etacca vRttikArarItyA vyAkhyAtam / atra vArtikaM 'dvigo ki tnnimittgrhnnm'| dvigornimittaM yastaddhitastasya lugiti vaktavyam / dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItaM dvizUrpam / dvizUrpaNa krItaM dvizaurpikamiti / pUrvoktodAharaNe tu Thao luG mAbhUditi / nanu dvayoH zUrpayoH samAhAro dvizUpI tayA krItamiti vigrahe dvizUrpamiti rUpaM na syAt / taddhitasyAtra dvigoranimittatayA 'adhyadha-' iti luko'pravRtteH / dvigoH parasyeti vyAkhyAyAM tu naH siddhamiSTamiti cet / maivam , 'arthavizeSAsampratyaye atannimittAdapi' iti vacanAntarasya vArtikakRtaivoktatvAt / yatra taddhitAthai dvigunA sahArtho na bhidyate tatra sa taddhito yasya nimittaM na bhavati tasmAdapi dvigoH parasya lugiti vaktavyamiti tasyArthaH / evaM ca dvizarpamiti taddhitArthadvigunA saha dvizUA krItamityasyArtho na bhidyata iti samAhArAd dvigoH parasya taddhitasya lug bhavatyeveti na kApyanupapattiH / vastutastu sUtre dvigoriti SaSThImAzritya 'dvigonimittaM yastaddhitaH' iti vyAkhyAya prathamaM vArtikaM pratyAkhyAtuM zakyam / 'dvizUrdhyA krItam' iti vigrahe tu dvizupAdeva pratyayo bhavati ajAvikanyAyAt, na tu dvizUzibdAd ityAzritya dvitIyamapi pratyAkhyAtuM zakyam / nanvadhyardhazabdaH saMkhyAvAcyeva / tathA ca loke gaNyate 'eko'dhya? dvau' iti / ata eva adhyardhakamiti kan , adhyardhakaMsamiti taddhitArthe dviguH, adhyardhasAMvatsarikamityAdau 'saMkhyAyAH saMvatsarasaMkhyasya ca' ityuttarapadavRddhizca bhavati, tatkimadhyapUrvaprahaNeneti cet / atrAhuH-'saMkhyAkAryametasya kiMcinna' iti jJApanArthamidam / tena kan dvigusamAsavRddhibhyo'nyatra bhavati / tadAthA-adhyadhaM karoti / neha kRtvasuc / yaH sakRtphalopetAM kriyAmabhinivartya punastAmeva kurvan madhye nivartate sa evamucyate Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466] siddhaantkaumudii| [taddhiteSvAhIya. tu pAJcakalApikam / 1664 vibhASA kArSApaNasahasrAbhyAm / (5-1-26) lugvA syAt / adhyardhakArSApaNam, adhyardhakArSApaNikam / dvikArSApaNam , dvikArSApaNikam / aupasaGkhyAnikasya TiThano luk / pakSe adhyardhapratikam / dvipratikam / adhyardhasahasram , adhyardhasAhanam / dvisahasram, dvisAhasram / 1665 dvitripUrvAniSkAt / (5-1-30) lugvA syAt / dviniSkam , neti jJApanArthatvAt / pAJcakalApikamiti / pA kalApAH parimANamasyeti vigrahe 'taddhitArtha' iti dviguH / 'tadasya' iti taJ / saMkhyAsaMjJA. sUtrabhASye tu adhyardhapUrvAt' iti pATho dRzyate / naca dvAbhyAM zUrpAbhyAM krItaM dvizUrpam , tena krItaM dvizaupikamiti pUrvoktodAharaNe Thao luk syAditi vAcyam , dvigunimittasyAhIyasya lugiti vyAkhyAnAdityalam / vibhASA / lugveti / AhIyasyeti zeSaH / aupasaMkhyAnikasyeti / 'kArSApaNATTiThan vaktavyaH' ityuktasyetyarthaH / adhyardhapratikamiti / pratyAdezasya TiThansaMniyogaziSTatvAt pratyAdezapakSe TiThano na lugiti bhAvaH / adhyardhasahasramiti / 'zatamAna-' iti vihitasyANo luk / lugabhAve tu 'saGkhyAyAH saMvatsaras khyasya ca' ityuttarapadavRddhiH / dvitripUrvAniSkAt / lugvA syAditi / pArTIyasyeti zeSaH / dviniSkamiti / Tho luk , samAsAThThako'saMbhavAt / bistAcca / A-- iti / pAJcakalApikamiti / paJca kalApAH parimANamasyeti vigrahe 'taddhitArtha-' iti samAsaH / tadasya parimANam' iti ThaJ / evaM paJcalohitikamapi bodhyam / paJca lohinyo guJjAH parimANamasyeti vigrahe pUrvavatsamAsataddhitau / 'bhasyADhe taddhite' iti puMvadbhAvAllohinIzabdaskAranakArayorabhAvaH / parimANavizeSa-ya nAmadheye ete / asaMjJAgrahaNaM pratyayAntasya vizeSaNam , na tu dvigoH / etacca vRttikRtA sUtrAzayamanurudhya varNitamiti ihApi tathaivoktam / bhASyavArtikayostvasaMjJAgrahaNaM tyAkhyAtam / tathA hi-dviguvizeSaNamasaMjJAgrahaNam / paJcakalApapaJcalohitazabdau 6 dvigU kRtataddhitalukAveva saMjJe / yastu tAbhyAmutpadyate Than sa zrUyate iti dvigo nimittatvena tasya lugabhAvAditi / vibhaassaa| TiThano lugiti / pratyAdezapakSe tu luGa na bhavati, pratyAdezasya pratyayasaMniyogaziSTatvAditi bodhyam / adhyardhasahasrAmeti / 'zatamAna. viMzatika-' iti vihitasyANo luk / tadabhAvapakSe tu 'saMkhyAyAH saMvatsarasaMkhyasya ca' ityuttarapadavRddhiH / adhyardhazabdaH saMkhyAvAcItyadhunaivottatvAt / dvitripUrvAt / adhyardhagrahaNamuttarArthamanuvRttamapIha na saMbadhyate / 'dvigoH' iti tu s'badhyata eva SaSThIsamAsaM vyAvartayitum / atra ca vyAkhyAnameva zaraNam / 'dvitribhyAM viSkAt' ityeva Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [467 dvinaiSkikam / triniSkam , trinaSkikam / 'bahupUrvAcati ghanavyam' (vA 3024) bahuniSkam , bahunaiSkikam / 1666 bistAzca / (5-1-31) dvitribahupUrvAdvistAdAIyasya lugvA syAt / dvibistam, dvibaitikam ityAdi / 1667 vishtikaatkhH| (5-1-32) abhyardhapUrvAd dvigorisyeva / adhyardharvizatikInam / dviviMzatikInam / 1698 khAryA Ikan / (5-1-33) madhyardhakhArIkam / dvikhArIkam / 'kevalAyAzceti vakravyam' (vA 3025) / khArIkam / 1666 paNapAdamASazatAdyat / (5-1-34) adhyardhapaNyam / dvipaNyam / yasya lugveti zeSaH / dvibistaM dvibaistikamiti / dvAbhyAM vistAbhyAM krItamiti vigrahaH / ThatraH pAkSiko luk / ityAdIti / bahuvistaM bahubaistikamityudAhAryam / 'bahupUrvAca' iti vArtikasya atrApyanuvRtteH bhASye uktatvAt / viMzatikAtkhaH / adhyardhapUrvAda dvigorityeveti / pUrvasUtrayoradhyardhapUrvAdityasyAsaMbhavAd dvigorityasya prayojanAbhAvAdananuvRttAvapi iha tadanuvartata iti bhAvaH / adhyardhavizatikInamiti / adhyardhaviMzatyA krItamadhyardhaviMzatikam / 'viMzatitriMzadbhayAm' iti yogavibhAgAt kan / adhyardhaviMzatikena krItamiti vigrahaH / dviviMzatikInamiti / dvAbhyAM viMzatikAbhyAM krItamiti vigrahaH / khAryA Ikan / 'adhyardhapUrvAt' iti 'dvigoH iti cAnuvartata ityabhipretyo. dAharati-adhyardhakhArIkam , dvikhArIkamiti / tadasya parimANam' iti Thami tasya ca luki prApte Ikan / kevalAyAzceti / khAryA iti zeSaH / paNapAda / 'adhyardhapUrvAt' iti 'dvigoH' iti cAnuvartata ityabhipretyodAharati-adhyarghasiddhe pUrvagrahaNaM cintyaprayojanamiti haradattaH / dvinaiSkikamiti / 'prAgvateSThaJ' matAntare tu Thagiti manoramAyAm / 'niSkAdibhyaH samAse ThagabhAvAt paricchedakamAtraM gRhyate' iti matAntare'pi Thameva bhavati, tanmate unmAnasyApi parimANatvAd 'agopuccha-' ityAdinA paryudastatvATTagabhAve niSkAdibhyaSThami prApte asamAse ThagvidhAne'pi samAse Thana eva prAptatvAdityanye / 'parimANAntasya-' ityuttarapadaddhiH / 'dvigoH' iti sambandhAneha luk / dvayoniSko dviniSkastena krItaM dvinaisskikm| 'adhyardhapUrva-'ityasambandhAdadhyardhanaiSkikamityatrApyanena luG na bhavati / bistAzca / cakAreNa 'dvitripUrvAt-' ityatra pUrvAdityanukRSyate, tatphalaM tu 'cAnukRSTaM nottaratra' ityuttaratrAnuvRttyabhAvaH / vishtikaatkhH| 'zatamAnaviMzatika-'itpaNi prApte tasya ca luki prApte kho'tra vidhI. yate khaaryaaH| tadasya parimANam' iti Thami prApte tasya ca luki prApte ikan vidhiiyte| kanvidhI 'ke'NaH' iti hava: syAt / ikanvidhAvapi 'yasyeti ca iti lopAdilaM Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468] siddhaantkaumudii| taddhiteSvAIyamadhyardhapAdyam / dvipAtham / iha 'pAdaH pat' (sU 414 ) iti na / 'yasya-' (sU 311) iti lopasya sthAnivadbhAvAt / 'padyatyatadarthe' (sa 161) ityapi na, prANyaGgArthasyaiva tatra grahaNAt / 1700 zANAdvA / (5-1-35) yatsyAt / pakSe ThaJ / tasya luk / adhyardhazANyam , adhyardhazANam / 1701 dvitripUrvAdaraca / (5-1-36) 'zANAt' ityeva / cAdyat tena trairUpyam / 'parimANAntasyAsaMjJAzANayoH' (sU 1683) iti paryudAsAda divRddhireva / vaizApaNyam / dvipaNyamiti / adhyardhapaNena krItamityarthaH / dvipAdyamiti / dvAbhyAM pAdAbhyAM caturthAMzAbhyAM krItamiti vigrahaH / yati 'yasyeti ca' itykaarlopH| sthaanivdbhaavaaditi| 'acaH parasmin-' ityaneneti bhaavH| prANyaGgArthasyeti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / iha sUtre paNamASasAhacaryAt pAdazabdo'pi parimANavizeSavAcI gRhyate / zANAdvA / pakSe Thabhiti / 'ArhAt' iti Thagvidhau parimANaparyudAsAThThajiti bhAvaH / tasya lagiti / ThaJa iti bhAvaH / atra 'adhyadhapUrvAt' iti 'dvigoH' iti cAnuvartata ityabhipretya adhyardhapUrvAdudAharati-adhyardhazANyam , adhyardhazANamiti / yati Tho luki ca rUpam / atha zANAntadvigorudAharaNaM na sidhyatIti bhAvaH / prANyaGgArthasyaiveti / ayaM bhAvaH- pAdasya padAjyAtigopahateSu' istra prANyaGgasyaiva hi pAdasya grahaNam , tasyaivAjyAtinirgativacanaiH saMbandhasaMbhavAt / tathA ca 'padyati-' ityAdAvapi tasyaivAnuvRttiH / iha tu paNamASAbhyAM sAhacaryAsparimANavAcino grahaNamiti / pakSe Thaaiti / yada pi zANa unmAnam , tathApi 'At-i ' iti sUtre parimANagrahaNena parimIyate paricchidAte'neneti yogavRttyA paricchedakamAtraM gRhyata iti vAdinAM mate asyApi paryudAsATThaga nAve Thaniti bhAvaH / mukhyamate tu Thageva bodhyaH / 'zANAdvA' iti sUtre zatAcceti vaktavyam' pUrveNa nityaM prApte vikalpArtham / evaM ca pUrvasUtre zatagrahaNamakRtvA zatazANAbhyAM vetyeva vaktuMyuktamityAhuH adhyardhazatyam , adhyardhazatam / paJcazatyam , paJcazatam / yada nAve saMkhyAlakSaNasya kano luk / 'zatAca Thanyatau-' iti tu na pravartate, tatrAsamAsa pahaNasyAnuvartanAt / dvitripUrvAdaNa ca / vArtikamidaM vRttikRtA sUtreSu prakSiptam / bhA yAdiprAmANyAcchataprahaNamiha na sambadhyata ityAzayenAha-zANAvityeveti / nyAsakRtA tvarivadhAyake vArtike sUtratvabhrameNa vyAkhyAtam-zatazANAbhyAM vA' iti sUtrayitavye 'paNapAda-' iti pUrvasUtre zatagrahaNaM kriyate tasyedaM phalam, zatazabdaH khari tatvenAnuvartamAno'pi 'zANAdvA' ityatraiva sambadhyate, taduttarasUtre 'dvitripUrvAdaNa ca' ityatra tu na sambadhyate, tena zatazabdAdaNa na-iti / tadidaM sAmarthyavarNanamarivadhAyakaM yadi sUtraM syAt Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [466 Nam, dvizANyam , dvizANam / iha ThAdayatrayodaza pratyapAH prakRtAsteSAM samarthavibhakrayo'rthAzcAkAkSitAsta idAnImucyante / 1702 tena krItam / (5-1-37) Than / gopucchena krItaM gaupucchikam / sAptatikam / prAsthikam / vakSyan vizeSamAha-dvitripUrvAdaN ca / vArtikamidam / cAdyaditi / pAkSiko yat , cakAreNa samuccIyata ityarthaH / tatazca yato'mAve Thaapi labhyate / tadAhatena trairUpyamiti / aNA yatA ThaJA cetyarthaH / aNi 'parimANAntasya-' ityuttarapadavRddhimAzaGkayAha-parimANAntasyeti / tthaadystryodsheti| prAgvate:-' iti ThaJ , 'At-i ' iti Thak, 'zatAca-' iti Thanyatau, 'saMjJayAH-' iti kan , 'viMzatitrizadyAm-' iti Dvun , 'kaMsAt-' iti TiThan , 'zUpat-i ' ityaJ, 'zatamAna-' ityaNa, 'viMzatikAtkhaH' iti khaH, 'khAryAH-' iti Irkan , 'paNapAda-' iti yat , 'dvitri-' iti vArtikoktANa, ityevaM trayodazetyarthaH / prakRtA iti / prakrAntA ityarthaH / samarthavibhanaya iti / 'samarthAnAM prathamAdvA' iti sUtralabhyasamarthavizeSaNIbhUtaprathamo cAritatattadvibhaktaya ityarthaH / tena krItam / asminnarthe tRtIyAntAdyathAvihitaM ThAdayaH syurityarthaH / Thamiti / udAhriyata iti zeSaH / gopucchena krItaM gaupucchikamiti / 'agopuccha' iti paryudAsAThagabhAve autsargikaSThamiti bhAvaH / sAptatikamiti / saptatyA krItamityarthaH / 'agopucchasaGkhyA-' iti paryudAsAThagabhAve Thamiti bhAvaH / prAsthikamiti / prasthena krItamityA : / 'agopucchasaGkhyAparimANAt' tadA saMgacchate, nAnyathetyAstAM tAvat / trairUpyamiti / tadetaddarzayati-dvaizANamityAdinA / aNyekam , Tho luki dvitIyam , yati tRtIyam / ThaJAdayastrayodazeti / nanu ekAdazaiva pratyayAH prakRtAH, sUtrabhedena vihitatvAt / yatpratyayasya dvirgaNane tu dvAdaza, iti trayodazetyetad durupapAdameva / na ca 'zUrpAdaanyatarasyAm' ityanyatarasyAMprahaNalabhyaThaamAdAya trayodazatvaM sUpapAdamiti vAcyam , tulyanyAyena 'zANAdvA' iti sUtralabhyaya?jorgrahaNena paJcadazatvaprasaGgAt / nApi sUtropAttaidizabhiH saha 'dvitripUrvAdayA ca' iti vArtikopAttArapratyayasya gaNanena nirvAhaH / uktarItyA 'kaMsAThin' iti sUtre 'ardhAcceti vaktavyam', 'kArSApaNAThin vaktavyaH' ityAdivArtikolaTiThanpratyayasyApi grahaNaprasaGgAditi cet / atrAhuH-'kaMsATiThan' iti sUtrastha eva TiThan ardhakArSApaNazabdAbhyAM parAmRSTa iti sa na bhidyte| 'dvitripUrvAdaNa ca' iti vArtikastho'NA tu bhidyate, 'zatamAnaviMzatika-' ityaNo dUrasthatvena parAmardumazakyatvAditi / tena krItama / teneti tRtIyAntAtkrItArthe yathAvihitaM pratyayAH syuH / tthaiti| 'At-i ' iti sUtre 'agopuccha-' ityAdiparyudAsATugabhAve gopucchasaptatiprasthebhyaSTham Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ] siddhAntakaumudI | | taddhiteSvAhIya. 1 Thak / naiSkikam / 1703 igoNyAH / (1-2-50) goNyA itsyAttaddhitaluki / luko'pavAdaH / paJcabhirgoNIbhiH krItaH paTaH paJcagoNiH / 1704 tasya nimittaM saMyogotpAtau / ( 5-1-38 ) saMyogaH saMbandhaH / utpAtaH zubhAzubhasUcakaH / zatikaH zatyo vA dhanapatisaMyogaH / zatyaM zatikaM vA dakSiNAkSispandanam, zatasya nimittmityrthH| 'vAtapittazleSmabhyaH zamanako panayorupasaMkhyAnam ' ( vA 3033 ) | vAtasya zamanaM kopanaM vA vAtikas / paittikam / zlaiSmikam / 'saMnipAtAcceti vaktavyam' (vA 3037 ) sAnnipAtikam / 1705 godyavo'saMkhyAparimANAzvAderyat / (5-1-36) gornimittaM saMyoga utpAto vA gavyaH / dvyacaHiti paryudAsATThagabhAve ThaJiti bhAvaH / Thagiti / udAhriyata iti zeSaH / naiSkikamiti / niSkeNa krItamityarthaH / 'samAse niSkAdibhyaH' iti Thagiti bhAvaH / igoNyAH / luko'pavAda iti / 'luktaddhitaluki' iti prAptasyetyarthaH / paJcagogiriti / ArhIyasya Thako luki strIpratyayasya ikAraH / naca upasarjanahrasvatvenaiva idaM siddhamiti vAcyam, ittvavidhyabhAve 'luktaddhitaluki' iti GISo nivR tAvadantatvAt TApi paJcagoNetyApatteH / mUladravyavAcina evaM tRtIyAntAtkrItArthe pratyayA bhavanti, natu devadattena krItamityarthe, anabhidhAnAditi bhASye spaSTam / tasya nimittam / tasya nimittaM saMyoga utpAto vetyarthe yathAvihitaM SaSThyantAt ThaJAdayaH svarityarthaH / zatyaH zatiko veti / zatasya nimittamityarthaH / 'zatAca -' iti yaTThanau dhanapatisaMyoga iti / yAjanazuzrUSAdisaMparka ityarthaH / utpAte udAharati-zatyaM zatikaM vA dakSiNA kSispandanamiti / zatasya nimittamityarthaH / sUcakatvamevAtra nimittatvamiti bhAvaH / upasaMkhyAnamiti / Ayasya Thaka iti zeSaH / kopanaM vRddhiH / saMnipAtAcceti / 'tasya nimittaM saMyogotpAta' ityarthe Thagiti zeSaH / sAMnipAtikamiti / saMnipAto vAtapittazleSmaNAM doSANAM saMkara iti vaidya ke prasiddhaH / tasya nimittaM napAtikam, jvaraprakopAdau pathyabhakSAdisaMyogaH saMnipAtasUcakaM jihvAkAtavAdi ca / godyacaH / tasya nimittaM saMyoga utpAto vetyarthe gozabdAd vyacazca SaSThyantAd yatpratyayaH syAt natu saGkhyAyAH parimANAd azvAdezcetyarthaH / ThakobhavatItyarthaH / nanu devadattena krItaM pANinA krItaM saMtoSeNa krItamityAdAvatiprasaGga iti cet / atrAhuH -- karaNe tRtIyaiveha samarthavibhaktiH, sApi mUlyadravyasamarpakAcchandAdutpannA, na tvanyApi, anyatra tvanabhidhAnAnna pratyayaH / etaca 'taddhitAH' iti mahA jJAkaraNAllabhyate, tebhyaH prayogebhyo hitAstaddhitA iti vyAkhyAnAditi / luko apavAda iti / 'luktaddhitaluki' iti prAptasya strIpratyayasya luko'pavAda ityarthaH / 1 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 501 yazasyaH / dhanyaH / svargyaH / 'goyacaH ' kim - vijayasya vajaiyikaH / ' zrasaMkhyA- ' ityAdi kim - paJcAnAM paJcakam / saptakam / prAsthikam / khArIkam / zrazvAdiAzvikam / zrazmikam | 'brahmavarcasAdupasaMkhyAnam ' ( vA 3035 ) / brahmavarcasyam / 1706 putrAcchaH / ( 5-1-40 ) cAdyat / putrIyaH, putryaH / 1707 sarvabhUmipRthivIbhyAmaNa / ( 5-1-41) sarvabhUmernimittaM saMyoga utpAto vA sArvabhaumaH / pArthivaH / sarvabhUmizabdo'nuzatikAdiSu paThyate / 1708 tasyezvaraH / ( 5-1-42) / 1706 tatra vidita iti ca / 'pavAdaH / yaca iti / udAhiyata iti zeSaH / dhanya ityAdi / dhanasya yazasaH svargasya ca nimittamityarthaH / vijayasyeti / nimittamiti zeSaH / vaijayika iti / zrayiSThak / paJcAnAmiti / nimittamiti zeSaH / paJcakamiti / 'saGkhyAyAH ' iti kan / saptakamiti / saptAnAM nimittamityarthaH / prAsthika iti / prasthasya nimittamityarthaH / 'ArthAt -' iti Thagvidhau parimANaparyudAsAt prA. gvatIyaSThaJ / khArIkamiti / khAryA nimittamityarthaH / khAryA Ikan / azvAdIti / pratyudAharaNasUcanamidam / zrAzvikamiti / zrazvasya nimittamityarthaH / ArhIyaSThak / Azmikamiti / azmano nimittamityarthaH / zrayiSThak / 'nastaddhite' iti TilopaH / brahmavarcasAditi / 'godyacaH' iti sUtre 'brahmavarcasAca ' iti vaktavyamityarthaH / brahmavarcasyamiti / brahmavarcasasya nimittamityarthaH / putrAcchu ca / tasya nimittamityeva / kathaM tarhi 'rebhira yatAtmAnaH putrIyAmiSTimRtvijaH" iti ? nahISTiH saMyoga utpAto vA / udhyate - saMyujyate'neneti saMyogaH / iSTathA hi putreNa phalena yujyate yaSTA / sarvabhUmi / tasya nimittamityeva / sarvabhUmi, pRthivI AbhyAM yathAsaGkhyamaNatrau staH / sArvabhauma iti / ThaJo'pavAdaaN / pArthiva iti / pRthivyA nimittaM saMyoga utpAto vetyarthaH / striyAM pArthivI / sArvabhaumazabde kathamubhayapadavRddhirityata Aha- sarvabhUmizabdo'nuzavikAdiSu paThyata iti / tathA ca ' anuzatikAdInAM ca' ityubhayapadavRddhiriti bhAvaH / tasyezvaraH / tatra vidita iti ca / sUtradvayamidam / 'sarvabhUmipRthivIbhyAm ' paJcakamiti / saMkhyAlakSaNaH kan / zrazmikamiti / zrazmano nimittamityarthe Thak / 'nastaddhita' iti TilopaH / putrAccha ca / 'godyacaH -' iti nityaM yati prApte vacanam / kathaM putrIyaH kraturiti / nahi kratuH saMyogo nApyutpAta iti cet / atrAha haradattaH ---- saMyujyate'neneti vyutpattyA kraturapi saMyoga eva, yAgakaraNena hi puruSaH phalena saMyujyate'to yAgAdirapi saMyogaH, na kevalaM sambandha evetyAgraha iti| sarvabhUmi / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvAya ( 5-1-43 ) / sarvabhUmerIzvaraH sarvabhUmau vidito vA sArvabhaumaH / pArthivaH / 1710 lokasarvalokATThaJ / ( 5-1-44 ) 'tatra viditaH' ityarthe / laukikaH / anuzatikAditvAdubhayapadavRddhiH sArvalaukikaH / 1711 tasya vApaH / ( 5-1-45 ) upyate'sminniti vApaH kSetram | prasthasya vApaH prAsthikam / drauNikam / khArIkam / 1712 pAtrAtSThan / ( 5- 1 - 46 ) pAtrasya vApaH kSenaM pAtrikam, pAtrikI kSetrabhaktiH / 1713 tadasminvRddhayAyalAbhazulkopadA dIyate / ( 5-1-47 ) vRddhirdIyate ityAdikrameNa pratyekaM ityanuvartate / 'tasya nimittaM saMyogotpAta' iti tu nivRttam, punaH 'tasya' ityukteH / tasyezvara ityarthe SaSThayantAttatra vidita ityarthe tu saptamyantAd asta ityarthaH / yogavibhAgo yathAsaMkhyanivRttyarthaH, uttarasUtre 'tatra viditaH' ityasyaivAnuvRttyarthazca / lokasarva / tatra vidita ityartha iti / yogavibhAgAsAmarthyAt 'tamyezvaraH' iti nAnuvartata iti bhAvaH / laukika iti / lokeSu vidita ityartha: / sarvalokazabde vizeSamAha - anuzatikAditvAditi / tasya vApaH / asminnarthe SaSThantAdyathAvihitaM ThaJAdayaH syurityarthaH / prAsthikamiti / sthaparimitabIjavApayogyaM kSetramityarthaH / zrarthAt -' iti Thagvidhau parimANaparyudAsAt prAgvatIyaSThaJ / drauNikamiti / niSkAditvATThak / khArIkamiti / khAIn / droNasya khAryAzca vApa ityarthaH / pAtrAt SThan / 'tasya vApaH' ityeva / pAtrikamiti ! pAtrasya vApa ityarthaH / SittvaM GISarthamityAha - pAtrikIti / tadasmin / vRddhi, zrAya, lAbha, zulka, upadA eSa dvandvAtprathamAbahuvacanam nanu tarhi dIyata iti kathamekavacanamityata Aha-vRddhirdIyata ityAdi kameNa / evaM ca tadasminvRddhirdIyate, tadasmin Ayo dIyate, tadasmin lAbho dIyate, tadasmin zulko dIyate, tadasminnupadA dIyate ityartheSu prathamAntAdyaithAvihitaM ThaJAdayaH AbhyAM yathAsaMkhyamaNanau staH / tasyezvaraH / 'tasya nimittam' ityato'nuvRttyaiva siddhe punaH 'tasya' iti nirdezo nimittarUpapratyayArthasya nivRttaye / anyathA hi saMyogotpAtAvivezvaro'pi pratyayArthasya vizeSaNaM saMbhAvyeta / tatra vidita iti ca / yogavibhAga uttarArtho yathAsaMkhyanivRttyarthazca / tasya vApaH / 'tasya' iti vApApekSayA karmaNi SaSThItyAha - prasthasyeti / kartari SaSThayAM tu devadattasya vApaH kSetramityAdau syAditi bhAvaH / khArIkamiti / 'khAryA Ikan' / tadasmin / prathamAsamarthAd asmin iti saptamyarthe yathAvihitaM pratyayo bhavati / zulkagrahaNaM prapaJcArtham, tasyApyAavizeSatvAt / tathA ca 'ThagAyasthAnebhyaH' iti Thag bhavati, zaulkazAlika iti Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [503 sambandhAdekavacanam / pakSa amin vRddhiH prAyaH lAbhaH zulkam upadA vA dIyate paJcakaH / zatikaH, zatyaH / sAhanaH / uttamarNena mUlAtirikta prAmaM vRddhiH / prAmAdiSu svAmigrAhyo bhAga prAyaH / vikretrA mUlyAdadhikamAsaM lAbhaH / rakSAnivezo rAjabhAgaH zulkaH / uskoca upadA / 'caturthyarthe upasaMkhyAnam' (vA 3036 ) / paca asmai vRddhayAdirdIyate paJcako devadattaH / 'samamabrAhmaNe dAnam' itivadadhikaraNasvavivakSA vA / 1714 pUraNArdhAhan / (5-1-48) yathAkramaM ThakTiThanorapavAdaH / dvitIyo vRddhayAdirasindIyate dvitIyikaH / tRtIyikaH / adhikaH / aMrdhazabdo rUpakasyArdhe rUDhaH / 1715 bhAgAdyacca / (5-1-46) cATThan / bhAgazabdo'pi rUpakasyArdhe rUDhaH / syurityarthaH / paJcaka iti / 'saMkhyAyAH-' iti kan / zatikaH, zatya iti / zatamasminvRddhiH, prAyaH, lAbhaH, zulkaH, upadA vA, dIyata iti vigrahaH / 'zatAca-' Thanyatau / sAhasra iti / sahasramasmindIyate ityAdi vigrahaH / 'zatamAnasahasa-' ityaNa / rakSAnirveza iti / rakSA prajAparipAlanam , tadartho nirdezo mRtiH, rakSAnivezaH / utkoca iti / mahyaM kiJciddattaM cet tava rAjadvAre'nukUlo bhavAmItyAdi samayaM kRtvA yad gRhyate tadutkoca ityucyata ityarthaH / caturthyartha iti / tadasmai vRddhayAdi dIyate ityupasaMkhyAtavyamityarthaH / samamabrAhmaNe iti / evaM ca saMpradAnasyaivAdhikaraNatvavivakSayA iSTasiddharupasaMkhyAnamidaM nAdartavyamiti bhAvaH / pUraNArdhATThan / tadasmin vRddhayAdi dIyata ityarthe pUraNapratyayAntAdardhazabdAca prathamAntAhan syaadityrthH| dvitIyikaH / tRtIyika iti / 'At-i ' iti Thako'pavAdaSThan / adhika iti / ardhamasminvRddhayAdi dIyata ityarthaH / 'ardhAcceti vaktavyam' iti TiThano'pavAdaSTan / TiThani sati tu striyAM ThIp syAt / adhiketi tu TAbeveSyate / rUpakasyeti / rUpyasya kArSApaNasyetyarthaH / rUDha iti / anyathA ardhazabdasya rUpyakasApekSatvAdasAmarthya syAditi bhAvaH / rUpyakasyArdhe rUDha ityatra pramANaM mRgyam / asAmarthya tu nityasApekSatvAdvArayituM zakyamityAhuH / bhaagaadyp| haradattaH / upadA dIyata iti / jasaH sasya rutve yatve ca ylopH| sAhasra iti / 'zatamAna-' ityAdinAe / rakSAniveza iti / nirvezo mRtiH| rakSAnimittako nirvezo rakSAnirdezaH / sambandhaSaSThayA samAsaH / samamityAdi / evaM ca saMpradAnasyaivAdhikaraNatvavivakSayeSTasiddhau upasaMkhyAnaM nAdartavyamiti bhAvaH / pUraNArdhAhan / pUryate'neneti pUraNo'rthastadvAcino'rthazabdAca Than syAt / adhika iti / 'ardhAceti vaktavyam' iti TiThan prAptaH, sati ca tasmin triyAM DIp syAt / iSyate tu Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSvAhIya. bhAgo vRddhayAdirasmindIyate bhAgyam , bhAgikaM shtm| bhAgyA, bhAgikA viMzatiH / 1716 taddharati vahatyAvahati bhArAdvaMzAdibhyaH / (5-1-50) vaMzAdibhyaH paro yo bhArazabdastadantaM yatprAtipadikaM tatprakRtikAd dvitIyAntAdityarthaH / vaMzabhAraM harati vahatyAvahati vA vAMzabhArikaH / aitubhArikaH / 'bhArAvaM. zAdibhyaH' ityasya vyAkhyAntaraM 'bhArabhUtebhyo vaMzAdibhyaH' iti / bhArabhUtAnvaMzAnharati vAMzikaH / 1717 vasnadravyAbhyAM tthnknau| (-1-51) yathAsaMkhyaM stH| vastraM harati vahatyAvahati vA vanikaH / dravyakaH / 1718 sambhavatyavaharati pacati / (5-1-52) prasthaM sambhavati prAsthika kaTAhaH / prasthaM tadasminvRddhayAdi dIyata ityarthe bhAgazabdAtprathamAntAdyatpratyayazca syAdityarthaH / cATraniti / pUrvasUtrAdanukRSyata iti zeSaH / bhAgazabdo'pi rUpyakasyArdha iti / vartata iti shessH| taddharati vahati / vaMzAdbhArAdibhya ityekavacanabahuvacanAntayoH sAmAnAdhikaraNyAsaMbhavAd vaiyadhikaraNyenAnvayaH sa ca vyutkramo vyAkhyAnAt , tadAha-vaMzAdibhyaH para iti / dvitIyAntAdityanantaraM harati vahati prAvahatItyarthe yathAvihitaM pratyayaH syAditi zeSaH / haraNaM kathaMciddezAntaraprApaNaM cauthe vA / zakaTAdinA prApaNaM vahanam / svasamIpaM prApaNabhAvahanam utpAdanaM vaa| vAMzabhArika iti / 'ArhAt-' iti Thak / atra pavamyantayovyutkrameNa vaiyadhikaraNyena cAnvaye pramANAbhAvAdAha-bhArAdvaMzAdibhya ityasya vyAkhyAntaramiti / bhArAtparebhyo vaMzAdibhya ityarthabhramavyAvRttaye vyAkhya ntaraM vizadayatibhArabhUtebhyo vaMzAdibhya itIti / vaMzAdizabdAnAM bhArabhRtatvaM tu bhArabhUtavaMzAdivRtterbodhyam / asminvyAkhyAne bhArAdityekavacanamArSam / yadvA pratyekAnvayAbhiprAyam / vastuto bhArabhUtA ye vaMzAdayaH tadvAcibhya iti yAvata / vasnadravyAbhyAm / 'taddharati vahatyAvahati' ityanuvartata ityabhipretyAha-vasnaM haratItyAdi / saMbhavatyavaharati / tad iti dvitIyAntamanuvartate / dvitIyAntAtsaMbhavatItyAdyartheSu yathAvihitaM pratyayaH syAdityarthaH / prAsthika iti / 'At'i ityatra parimANaparyudAsATThagabhAve prAgvatIyaSThaJ / nanu saMbhavatItyasya upapadyata ityaTAp / rUpakasyeti / rUpakaM kArSApaNam / rUDha iti / tathA ca bhAgavavyasApekSatvenAsAmadhyamiha nodbhAvanIyamiti bhAvaH / bhArabhUtebhyo vaMzAdibhya iti| nanu vaMzAdayaH zabdAste kathaM bhArabhUtA ityata Aha-bhArabhUtAniti / bhArazabdo'rthadvArA vaMzAdInAM vizeSaNamiti bhAvaH / 'bhArebhyaH' iti vaktavye pratyekaM sambandhavivakSayA sUce 'bhArAt' iti nirdezaH / vastika iti / vanaM mUlyam / sambhavatya Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [505 svasminsamAvezayatItyarthaH / prAsthikI brAhmaNI / prasthamavaharati, upasaMharati pacati vetyarthaH / 'tatpacatIti droNAdaraca' (vA 3038) / cAham / droNaM pacatIti drauNI, draunnikii| 1716 ADhakAcitapAtrAtkho'nyatarasyAm / (5-1-53) pakSe ThaJ / mADhakaM sambhavati avaharati pacati vA AThakInA, bADhakikI / prAcitInA, prAcitikI / pAtrINA, pAtrikI / 1720 dvigoH SThaMzca / (5-1-54) 'mADhakAcitapAtrAt' ityeva / ADhakAcantAda dvigoH sambhavatyAdidhvartheSu chankhau vA staH / pakSe Tham / tasya 'abhyardha-' (sU 1693) iti luk / pittvAnDIe / vyADhakikI, yaaddhkiinaa| 'dvigoH' (sU 471 ) iti rthakatvAdakarmakatvAtprasthaM saMbhavatIti kathaM dvitIyetyata Aha-samAvezayatItyartha iti / upasargavazAditi bhAvaH / prAsthikI brAhmaNIti / ThaantatvAd DIbiti bhAvaH / avaharatItyetavyAcaSTe-upasaMharatIti / kiMcidUnamapi yathA prasthaparimitaM bhavati tathA mimIta ityarthaH / tat pacatIti droNAdaNa ceti / vArtikamidam / dvitIyAntAd droNazabdAt pacatItyarthe'Na ca syAdityarthaH / pacatigrahaNaM saMbhavatyavaharatinivRttyartham / cAmiti / 'At'i iti Thagvidhau parimANaparyudAsAt ThagabhAve prAgvateSTameva cakArAdanukRSyata iti bhaavH| drauNIti / aNantatvAd GIp / drauNikIti / ThamantatvAd DIpa / pADhakAcita / ADhaka, prAcita, pAtra ebhyo dvitIyAntebhyaH saMbhavatyavaharatipacatItyartheSu kho vA syAdityarthaH / pakSe Thaaiti / 'At'i ityataH parimANaparyudAsAnna Thagiti bhAvaH / dvigoSThaMzca / SThankhAviti / cakAreNa khasyAnukarSAditi bhAvaH / vA sta iti / anyatarasyAmityanuvRtteriti bhAvaH / pakSe Thaaiti / 'At'i ityatra parimANaparyudAsAnna Thagiti bhAvaH / SittvAd GIS / dvathADhakikIti / dve ADhake saMbhavatyavaharati pacati vetyarthe 'taddhitArtha-' iti dviguH, chan , SittvAd DISityarthaH / atra 'na yvAbhyAm-' ityaij na, vRddhiniSedhasaMniyogaziSTatvAd Nitkivaharati |aadhaarprmaannaadaadheyprmaannsy yadanAdhikyaM tadupasarjanaM dhAraNaM sNbhvterrthH| tena sakarmakatvAttaditi dvitIyAntAnuvRttina virudhyate tadAha prasthaM svasminniti / prAsthikIti / ThavantatvAnchIp / avaharatItyetadvathAcaSTe upasaMharatIti / tatpacatIti / vArtike'sminpacatigrahaNaM saMbhavatyavaharatItinivRttyartham / droNaparimite bIhyAdau droNazabdo lAkSaNikaH / pakSe Thabhiti / DhakAdInAM parimANatvAha neti bhAvaH / dvigoSThaMzca / Thaniti chedaH, tadAha SitvAditi / dhyADhakikIti / 'na yvAbhyAm-' ityaijAgamo na zaGkayaH, vRddhiniSedhasaMniyogena tadvidhAnAda HTHENHE Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 ] siddhAntakaumudI | [taddhiteSvArhIya GIp / vyADhakI / yAcitikI, yAcitInA / 'aparimAyA-' ( sU 480 ) iti GIniSedhAt vyAcitA / dvipAtrikI, dvipAtrINA, dvipAtrI / 1721 kulijAllukkhau ca / ( 5- 1 - 55 ) kulijAntAd dvigoH sambhavatyAdivartheSu lukkhau vA staH / cAzva / lugabhAve ThaJaH zravaNam / dvikulijI, dvikulijInA, dvikulijikI, dvaikulijikI / 1712 so'syAMzavasnabhRtayaH ! ( 5- 1 - 56 ) zraMzo bhAgaH / vastraM mUlyam / bhUtirvetanam paJca zo vastraM bhRtirvA asya paJcakaH / 1723 tadasya parimANam / ( 9-1-57 ) prastha I 1 dabhAvena vRddheraprasakteH / dvayADhakIneti / khe rUpam / dvigaH iti GIp / dvayADhakIti / Thami 'adhyardha - ' iti tasya luk / 'dvigo:' iti GIbityarthaH pratyayalakSaNamAzritya unantalakSaNaGIp tu neti 'aparimANabista - ' ityatroktam / 'adhyardha-' iti luk ThaJa eva, natu Thankhayorapi vidhisAmarthyAt / dvayAcitikI, dvayAcitIneti / SThani khe ca rUpam / atha yAcitazabdAt jo luki 'dvigo:' iti DhIpamAzaGkayAha- aparimANeti GIbniSedhAditi / dvipAtrikItyAdi / kulijAllukkhau ca / anyatarasyAmityanuvRttimabhipretyAha tukkhau vA sta iti / 'Ahata' ityatra parimANaparyudAsATThagabhAve prAgvahatIyasva ThaJaH 'adhyardha-' iti nityaM luki prApte luko vikalpavidhiH / cAt SThaMzceti / tathA ca ThaJo luk khazca SThaMzceti tritayaM vikalpyate / tatra SThanaH khasya ThaJo lukazca bhAve ThaJaH zravaNaM paryavasyati, tadAha lugabhAve uJaH zravaNamiti / dvikulijIti / ThaJo luki rUpam / 'dvigoH' iti GIp / dvikulijIneti / khe rUpam / dvikulijikIti / SThani rUpam / dvaikulijikIti / Thamo lugabhAve rUpam / parimANAntasyetyatra 'prasaMjJAzANa kulijAnAm' ityukernottarapadavRddhiH / so'syAMza | 'sa' iti pratyekamaMzAdiSvanveti / so'syAMzaH tadasya vasnam, sAsya mRtiH, ityartheSu prathamAntAdyathAvihitaM pratyayAH syurityartha: : paJcaka iti / 'saMkhyAyAH -' iti kan / tadasya parimANam / zrasminnarthe thamAntAdyathAvihitaM vRddhezca prAptyabhAvAt / aparimANeti / zracitasya parimANa tve'pi tasmin sUtre viziSyagrahaNAditi bhAvaH / dvaikulijikIti / 'asaMjJAzArayoH' ityatra kulijazabdo'pi iSyate, tenottarapadavRddhirnetyAhuH / tadasya parimANa p / iha parimANazabdena paricchedakamAtraM gRhyate, na tu sarvatomAnameva, uttarasUtre rAkhyAyAH parimANena vizeSaNAt / SaSTijIvitaM parimANamasya SASTikaH / ' so'sya' iti vartamAne punaH ' tadasya' iti prahaNAt 'dve SaSTI jIvitaM parimANamasya dviSASTika SASTikaH' ityAdau , Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [507 parimANamasya prAsthiko rAziH / 1724 saMkhyAyAH saMjJAsAsUtrAdhyayaneSu / (5-1-58) pUrvasUtramanuvartate / tatra 'saMjJAyAM svArthe pratyayo vAcyaH' (vA 3031) / yadvA kayoritivatsaGkhyAmAtravRtteH parimANini pratyayaH / - paJcaiva paJcakAH zakunayaH / pakSa parimANameSAmiti vA / saGke pazcakaH / sUtre aSTakaM pANinIyam / saGghazabdasya prANisamUhe rUDhatvAtsUtraM pRthagupAttam / pratyayAH syurityarthaH / prAsthika iti / 'At'i ityatra parimANaparyudAsAt prAgvatIyaSThaJ / atra saMkhyApi parimANam / yadyapi 'agopucchasaMkhyAparimANAt-' iti pRthaggrahaNAt saMkhyA na parimANam , tathApyatra paricchedakatvAt saMkhyApi parimANam , uttarasUtre saMkhyAyAH parimANena vizeSaNAllinAt / tena SaSTiH parimANamasya SASTikamiti siddham / dviSaSTayAdibhyastvanabhidhAnAneti bhASye spaSTam / sNkhyaayaaH| anuvartata iti / tathA ca tadasya parimANamityarthe prathamAntAt saMkhyAtmakaparimANavAcino yathAvihitaM pratyayAH syurityarthaH / saMjJAyAM svArthe pratyayo vAcya iti / paJcakAH zakunaya ityatra paJca parimANameSAmityartho na saMbhavati, 'zrA dazataH saMkhyAH saMkhyeye' iti paJcan zabdasya saMkhyeyavRttitvena paJca parimANamiti sAmAnAdhikaraNyAnupapatteH / ataH saMjJAyAM svArtha eva saMkhyAyAH pratyaya iti paryavasyatIti bhaavH| yadveti / dvizabdasya ekazabdasya ca saMkhyayavRttitve'pi 'dhekayoH-' iti samAsavRttAvekatvadvitvaparatvamabhyupagamyate / anyathA 'dvathekayoH-' iti dvivacanAnupapatteH / tadvatpaJcakAH zakunaya iti taddhitavRttAvapi pacanazabdasya paJcatvasaMkhyAparatayA paJcatvaM parimANamasyeti sAmAnAdhikaraNyaM svIkRtya paJcatvavAcinaH paJcanzabdAt paJcatvarUpaparimANavati pratyaya upapadyata ityrthH| tatra saMjJAyAM svArthe udAharatipaJcaiveti / parimANini pratyayamudAharati pazca parimANamiti / paJcatvamityarthaH / saGgha iti / udAharaNaM vakSyata ityarthaH / paJcaka iti / paJcatvamasya saMghasya parimANamityarthaH / saMghasya paJcatvaM tu avayavadvArA bodhyam / sUtra iti / udAhriyata iti zeSaH / aSTakaM pANinIyamiti / sUtramiti zeSaH / aSTAvadhyAyAH pari. mANamasyeti vigrahaH / atrASTatvaM adhyAyadvArA sUtre'nveti / sUtrazabdazca sUtrasaMghaparaH, ekasmin sUtre aSTakatvasyAsaMbhavAt / nanvevaM sati saMghagrahaNenaiva siddhe sUtra'adhyardha-' iti luG na bhavati / spaSTaM cedaM kAzikAdau / pUrvasUtramiti / tena paJca gAvaH parimANasya paJcako gosaGgha ityAdi sidhyati / yadA tu prakRtyarthasyaiva paricchedikA saMkhyA paJca gAvo'sya saksyeti, tadA tu pratyayo na bhavati, parimANasya pratyayArthatvAbhAvAta / etacca 'zrAdigopuccha-' iti sUtre kaiyaTe spaSTam / khAce udAharati Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSvAIya. paJcakamadhyayanam / 'stome DavidhiH' ( vA 3045) / paJcadaza mantrAH parimANamasya paJcadazaH stomaH / saptadazaH / ekviNshH| Dapratyaye tilopaH / somayAgeSu chandogaiH kriyamANA pRSThAdisaMjJikA stutiH stomaH / 1725 paGktiviMzatitriMzaJcatvAriMzatpaJcAzatSaSTisaptatyazItinavatizatam / (5-1-56) ete rUDhizabdA nipAtyante / 1726 paJcadazatI varge vA / (5-1-60) grahaNaM vyarthamityata Aha-saMghazabdasyeti / paJcakamadhyayanamiti / paJcAvRttayaH parimANamasyeti vigrhH| stome Davidhiriti / tadasya parimANamityarthe saMkhyAvAcina upasaMkhyAtavya iti zeSaH / sAmAdhAramantrasamUhe stomazabdaH zakta iti kaiyaTaH / manuSyAdisamUhe tu stomazabdo lAkSaNika iti tadAzayaH / tadAhapaJcadaza mantrA iti / paJcadazaH stoma iti / paJcadaz zabdAd Dapratyaye 'TeH' iti TilopaH / sAmAdhArabhUtapaJcadazamantrasamUha ityarthaH / nanu DittvAbhAve'pi 'nastaddhite' ityeva TilopasiddherDittvaM vyarthamityata Aha-ekaviMza iti / ekaviMzatirmantrAH parimANamasya samUhasyeti vigrahaH / Dapratyaya iti / 'tiviMzateDiti' iti TilopaH / mImAMsakAstu pRSTharathantarAdizabdavAcyA pragItamantrasAdhyA guNavattvena varNanAtmikA stutireva stomaH, sa eva DapratyayArthaH / pragItapaJcadazamantraparimANakaH stoma ityarthaH / paJcadazatvasaMkhyAtmakaparimAeM stutau mantradvArA bodhyam / evaM ca 'paJcadazena stuvate' ityAdau dhAtvarthabhUtastutisAmAnAdhikaraNyaM paJcadazAdizabdAnAmupapadyata ityAhuH / tnmtmvlmbyaah-somyaagessvityaadi| patirvizati / rUDhizabdA nipAtyanta iti / tadasya parimANamityarthe iti zeSaH / paJca pAdAH parimANamasyetyarthe paJcanzabdAt tipratyaH, prakRteSTilopaH, cakArasya kutvam , anusvAraparasavarNoM, paktiriti rUpam / 'paJcAkSarA paJcapadA paGktiH ' paJcaiveti / stome Davidhiriti / DitkaraNamekaviMza ? tyatra TilopArtham / trayastriMzAdau TilopArthaM ca / paJcadaza mantrA iti / 'sAmnA stuvIta', 'ekaM sAma tRce kriyate' iti hi zrutiH / tatra tRcasya paJcakRtva AvRttyA paJcadazamantrAH / saptadaze stome antyAyA RcaH saptakRtva aavRttiH| prathamamadhyamayostu paJcakRtva eva, ekaviMze stome tu tRcasya saptakRtva AvRttiriti jJeyam / chandogairiti / sAmagairityarthaH / paGktiviMzati / tadasya parimANam' iti vartate paJcanzabdasya TeilopaH, tipratyayaH, 'coH kuH' iti kutvam / paJcapadAni parimANamasya patizchanda iti kAzikA / padazabdo'tra pAdaparyAya iti haradattaH / rUDhizabdA iti / tathA cAtra nAvayavArthe'bhiniveSTavyam / paGkizabdo hi nAnArthaH / asti kramasaMniveze brAhmaNapatiH pipIlikA Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [506 paJca parimANamasya paJcavargaH / dazat / pane paJcakaH / dazakaH / 1727 triMzatra iti chandaHzAstre / dazAnAM vargo dazat / 'paJcaddazatI varge vA' iti vakSyate / dvau dazatau parimANamasya saMghasyeti viMzatiH, zaticpratyayaH, prakRtervinbhAvaH, anusvArazca / atra saMghagrahaNamanuvartate / tathA ca garvA viMzatiriti bhavati / saMgha. saMghinostAdAtmyavivakSAyAM tu viMzatirgAva iti bhavati / svabhAvAdekavacamaM strItvaM ca / evaM triMzadAdAvapi / 'viMzatyAdyAH sadaikatve saMkhyAH saMkhyeyasaGkhyayoH' iti, 'tAsu cAnavateH striyaH' iti caamrH| trayo dazataH parimANamasya saMghasya birAt, zatpratyayaH, prakRteH trinbhAvazca / catvAro dazataH parimANamasya saMghasya catvAriMzat , zatpratyayaH / prakRteH casvArinbhAvazca / paJca dazataH parimANamasya saMghasya pazcAzat , zatpratyayaH prakRteH paJcAdezaH / SaD dazataH parimANamasya saMghasya SaSTiH / tipratyayaH prakRteH SaS , jaztvAbhAvazca / sapta dazataH marimANamasya saMghasya saptatiH, tipratyayaH, prakRteH sptaadeshH| aSTau dazataH parimANamasya saMghasya azItiH, tipratyayaH, prakRteH azI ityAdezaH / nava dazataH parimANamasya saMghasya navatiH, tipratyayaH prakRteH navAdezaH / daza dazataH parimANamasya saMghasya zatam , tapratyayaH prakRteH zAdezazca / etatsarva bhASye spaSTam / "etAnyavyutpanaprAtipadikAni' iti tu bhASyaniSkarSaH / paJcadazatI / paJca daza vA parimANamasya vargasyetyarthe etau nipAtyete ityarthaH / pazcadvarga iti / paJca parimANamasyetyarthe pazcanzabdAd DatipratyayaH / tatra ikAra uccAraNArthaH / 'TeH' iti ttilopH| dazaditi / daza parimANamasya vargasyeti paGkiriti / asti ca dazasaMkhyAyAM patiratha iti, dazaratha ityarthaH / asti hi chandovizeSe yasya paJcAkSarAH paJcapAdAH / tathA ca chandovizeSe evAvayavArtho nAnyatreti bodhyam / dvayordazatovinbhAvaH zatizca pratyayaH apadatvaM c| dvau dazatI parimANamasya viMzatiH, apadatvanipAtanAmakArasyAnukhAraH / kecittu vinbhAvamuktvA apadatvaM ceti na paThanti / trayANAM dazatAM trinbhAvaH zaca pratyayaH / matAntare tu tribhAvaH / trayo dazataH parimANamasya triMzat / evaM caturNAM catvAriM / paJcAnAM paJcA / prAbhyAmapi zatpratyayaH / SaNNAM dazatA SaS , tizca pratyayaH apadatvaM ca / SaD dazataH parimANamasyAH SaSTiH / tatakhibhyo'pi tipratyaya eva / saptAnAM dazatAM sapta, aSTAnAM dazatAmazI, navAnAM dazatA nava, dazAnAM dazatAM zabhAvaH tazca prtyyH| daza dazataH parimANasa zatam / pshhaaraatii| ibhI utyantatvena nipAtyete vagai'bhidheye / 'tadasya 1 'tipratyayaH' / 'na lopaH' iti nakAralopaH' iti pAThaH k.| 2 'na lopaH' iti pAThaH kA Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSvAhaya 1 tvAriMzatorbrAhmaNe saMjJAyAM DaN / ( 5-1-62 ) triMzadadhyAyAH parimANameSAM brAhmaNAnAM zAni / cAtvAriMzAni / 1728 tadarhati / ( 5-2-63 ) labdhuM yogyo bhavatItyarthe dvitIyAntATThaJAdayaH syuH / zvetacchattramarhati tacchastrikaH / 1726 chedAdibhyo nityam / ( 5-1-64 ) `netyamAbhISaNyam / chedaM nityamarhati chediko vetasaH / chivaprarUDhatvAt / 'virAga viraGgaM ca' (ga sU vigrahaH / Dati DittvATTilopaH / etadarthameva Dittvam / pakSa iti / DatyabhAvapakSe 'saMkhyAyAH-' iti kannityarthaH / triMzaccatvAriMzatoH / tadavya parimANamityarthe parimANini brAhmaNe vAcye triMzaccatvAriMzadbhayAM DaN syAdityarthaH / brAhmaNaM vedeSu mantravyatirikto bhAgaH / tra~zAnIti | GittvAt 'Te:' iti TilopaH / tadarhati / zratItyasya yogyo bhavatItyarthe zrakarmakatvAttaditi dvitIyA na syAt / iSyate tu dvitIyAntAdeva pratyayaH / tatrAha - labdhumiti / zvaita cchattrika iti / ArhIyaSThak / chedAdibhyo nityam / zrabhIkSNyamiti / paunaHpunyamityarthaH / tannityamarhatItyarthe dvitIyAntebhyaH chedAdibhyo yathAvihitaM pratyayaH syAdityarthaH / chaidiko vetasa iti / 'Ahat' iti Thak / 'tadarhati' ileva siddhe zrAbhIkSNya eveti niyamArthamidaM sUtram / vastutastu nityamiti nAbhIkSyArthaH pratyayArthakoTipraviTam, kiMtu pAkSikArthakaM 'samarthAnAM prathamAdvA' iti vAgrahaNAnuvRttinivRttyarthamityabhipretya vigrahavAkyasyApi loke darzanAnnityagrahaNaM na kartavyamityukaM bhASye / evaM ca chedAdibhyaH pAkSikapratyayasya ' tadarhati' ityeva siddhatvAt sUtramevedaM nArabdhavyamiti parimANam' ityanuvartata eva / dazaditi / daza parimANasya | pakSa iti / vAgrahaNAt 'saMkhyAyAH -' iti kannapi bhavatIti bhAvaH / triMzaccatvAriMzatoH / vyatyayena paJcamyarthe SaSThIdvivacanam / 'catvAriMzato brAhmaNe' iti pAThe tu samAhAradvandvAtpaJcamyekavacanam / iha 'brAhmaNa saMjJAyAm' iti SaSThIsamAsna nirdeSTumucitam / tathA hi sati brAhmaNasya cetsaMjJA' iti sphuTIbhavati / anyatha tu yasya kasyacit saMjJAyAM brAhmaNasthe ca prayoge ityaniSTo'rthaH sambhAvyeta / tatazva mantre bhASAyAM ca Dana sidhyet / iSyate ca saH / tasmAdiSTAnurodhena SaSThayarthe saptamIti vyAkhyeyam / 'brAhmaNe'bhidheye' iti tu kAzikAyAM vyAkhyAtam / ThaJAdaya iti / ThaJa udAharaNaM tu prasthamarhati prAsthikaH drauNika ityAdyUtyam / zrAdizabdagrAhyasya Thaka udAharaNamAha - zvetacchatrika iti / evaM khArIkaH / zalyaH / zatika / sAhasraH / ityAdInyudAhartavyAni / chedAdibhyo / nityagrahaNamiha 'nityaM kroDAjIvikayoH' ityatreva mahAvibhASayA prAptasya vAkyasya nivRttyartha na bhavati, ArambhasAmarthyAdeva tannivRtti Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [511 16) virAgaM nityamarhati vairajikaH / 1730 zIrSacchedAdyazca / (5-1-65) zirazchedaM nityamarhati zIrSacchedaH, zairSacchedikaH / yaTakoH sanniyogena zirasaH zIrSabhAvo nipAtyate / 1731 daNDAdibhyaH / (5-1-66) ebhyo yatsyAt / daNDamarhati darakhyaH / adhyaH / vadhyaH / 1732 pAtrAddhazca / (5-1-68) cAdyat / tadahatItyarthe / pAtriyaH, pAbhyaH / 1733 kaDaGkaradakSiNAccha ca / (5-1-66) cAdyat kaDaM karotIti vigrahe'ta eva nipAphalati / virAga viraGgaM ceti / gaNasUtramidam / ukte'rthe virAgazabdo viraGgAdeza labhata ityarthaH / caadaa-ysstthk| zIrSacchedAdyazca / cAdA yaSThak / nanu 'zIrSaJchandasi' iti chandasyeva zirasaH zIrSAdezavidhAnAt kathamiha zIrSAdeza ityata Aha yaTTakoriti / daNDAdibhyaH / yadityanuvartate tadAha yatsyAditi / 'daNDAdibhyo yaH' iti tvapapAThaH, 'aco yat' iti sUtrabhASye tathaiva darzanAt / arghya iti / mUlyaM pUjAvidhiM vAhatItyarthaH / 'mUlyaM pUjAvidhAvarghaH' ityamaraH / vadhya iti / vdhmrhtiityrthH| pAtrAt ghaMzca / pAtriyaH, pAcya iti / siddheH, kiM tu pratyayArthavizeSaNamiti dhvanayati-chedaM nityamarhatIti / bhASye tu nityagrahaNaM pratyAkhyAtam , sUtrameva mAstviti tadAzaya iti mnormaa| ayaM bhAvaHnityagrahaNamiha pratyayAthevizeSaNaM na bhavati, nityaM chedamahatItyasyArthasyAsambhavAt / na hi kazcitpadArtho nityaM chedamarhati / yo'pi vetasAdirardhacchiMnnaH prarohati, so'pi na nityaM chedmrhti| kAlAntara eva tasya chedapravartanAt / na cAtra nityagrahaNatyAge'pi chedamarhatItyAdivigrahavAkyanivRttaye sUtrasyAvazyakatvAttatpratyAkhyAnaM na yujyata iti zaGkayam , vigrahavAkyasya bhASyAdisammatatvAditi dik|ched bheda droha dossetyaadyshchedaadyH| gaNasUtramAha-virAgeti / dnnddaadibhyH| pUrvasUtrAdyadanuvartata ityaah-ytsyaaditi| kecittu "daNDAdibhyo yaH' iti paThanti, sa cApapATha eva bhASyAdivirodhAdityAhuH / tathA hi-'aco yat' iti sUtre bhASye ukta 'hano vA yad vadhAdezazca' vadhyaH, ghaatyH| 'taddhito vA' vadhamarhati vadhya iti / yadi ceha yadvidhIyeta tadevaitadupapadyate, pakSadvaye'pi 'yato'nAvaH' ityAyudAttatvAt / yadi tvatra yo vidhIyeta tadA kharo bhidyeta / manoramAyAM tu 'kyabvidhau hano vA' 'vadhastaddhito vA' iti bhASyam / yadi ceha yadvidhIyeta, tadaivatadupapadyeta / kyapyAdyudAttatvaM yatyapi taddhite 'yato'nAvaH' ityAyudAttatvamityAdi 1 ayameva bAlamanoramAta tvabodhinIsaMmataH sUtrapAThaH / aSTAdhyAyIpustakeSu tu kvacid 'daNDAdibhyo yat' iti, kvacicca 'daNDAdibhyo yaH' ityuplbhyte| Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512] siddhaantkaumudii| taddhiteSvAIyatanArakhaca / kaDaGkaraM mASamugAdikASTamahatIti kaDaGkarIyo gAH / kaDaGkaryaH / dakSiNAmahaMtIti dakSiNIyaH, dakSiNyaH / 1734 sthaaliibilaat| (5-1-70) svAmIbillamarhanti sthAlIbilIyAstaNDulAH, sthaaliibilyaaH|paakyogyaa ityarthaH / 1735 yazasvigbhyAM ghakho / (5-1-71) yathAsaGkhayaM stH| yajJamRvijaM vAhavi yajJiyaH, bhAvijIno yajamAnaH / 'yajJavigbhyAM taska rhitItyupasaGkhyAnam' (vA 3012) / yajJiyo dezaH / prAvijInaH Rtvika __ ityAIyANAM ugAdInAM dvAdazAnAM pUrNo'vadhiH / pAtramaItItyarthaH / kaDaGkaradakSiNAccha ca / 'kaDa made' kaDA kaDo madaH 'ghayarthe kavidhAnam' iti kaH / khajiti / tathA ca 'khityanavyayasya' iti mumiti bhAvaH / kaDaGkaraM ca dakSiNA ceti smaahaardvndvaatpnycmii| sthAlIbilAt / chayatAvanuvartete, 'tadarhati' iti ca / yakSatvigbhyAM ghkho| tadahatItyeva / yajJam RtvijaM veti| yajJamahatIti yajJiyaH, RtvijamahatItyAvijIna ityanvayaH / tatkarmeti / yajJakarmAhatItyarthe yajJazabdAd RtvikkarmAhatItyarthe Rtvik bdAca yathAsaGkhyaM ghkhmorupsngkhyaanmityrthH| yaziyo deza iti / yajJa nuSThAnamarhatItyarthaH / AtvijIna Rtvigiti / RtvikartavyaM karmAhatItyarthaH / yadyapi yajJavikchabdayostatkarmaNi lakSaNayA sidhyati / tathApyatra prakaraNe mukhyA bhya eva pratyaya iti jJApanArthamidam / ThagAdInAM dvAdazAnAmiti / 'prAgvateH' ilArabhya 'tena krItam' ityataH prAk trayodaza pratyayA anukrAntAH / tatra 'prAgvateH' iti ThasaM vinA ArhAdityAdivihitAnAM ThagAdInAM dvAdazAnAM vidhiH pUrNa ityarthaH / ____iti taddhiteSu prAgvatIye Aha-yANAM ThagAdInAM dvAdazAnAM puurnno'vdhiH| sthitam / kaDaGkaradakSiNAccha ca / 'kaDaGgara' iti pAThastapekSya iti dhvanayati kaDaM karotIti / 'kaDa made' kaDatIti kddH| mASamudrAdikASThamiti / amarazcAha 'kaDaGkaro busaM klIbe' iti|gauriti / 'nIvArapAkAdika DaGkarIyaiH' iti rghuH| sthAlIbilAt / chayatAvanuvartate / asmAcchayatau staH / Tako'pavAdaH / pAkayogyA iti / triphalIkRtA iti yAvat / yakSamRtvijaM cAhatIti / athIM samartho vidvAn zAstreNAparyudasta ityarthaH / dezasyAnevaMvidhatvAdupasaMkhyAnamyaziyo deza iti / yajJAnuSThAne yogya ityarthaH / Rtvigiti / sa tu Rtvikarhiti. na tu Rtvijamiti sUtreNa khamo'prAptAvupasaMkhyAnam / prAIyANAM ThagAdInAM dvAdazAnAM gto'bidhiH| iti tattvabodhinyAmAhIyaprakaraNam / Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 33] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [ 513 atha ThAdhikAre kAlAdhikAraprakaraNam / 34 / ataH paraM umeva / 1736 pArAyaNaturAyaNacAndrAyaNaM vartayati / (5-1-72) pArAyaNaM vartayati pArAyaNikazchAtraH |vraaynnN yajJavizeSaH / taM dhartayati tIrAyaNiko yajamAnaH / cAndrAyaNikaH / 1737 saMzayamApannaH / (5-1-73) saMzayaviSayIbhUto'rthaH saaNshyikH| 1738 yojanaM gacchati / (5.1-74) yaujanikaH / 'kozazatayojanazatayorupasaMkhyAnam' ( vA 3055) kozazataM gacchati krauzazatikaH / yaujanazatikaH / 'tato'bhigamanamahatIti ca vaktavyam' ( vA 3056)krozazatAdabhigamanamahatIti krauzazatiko bhikSuH / atha taddhiteSu prAgvatIye ThamadhikAre kAlAdhikAro nirUpyate-ataH paraM Thameveti / zrAhIyeSvartheSu prAgvatIyaThamapavAdA mAhIyASThagAdayaH / AhIyArtheSu nirUpiteSu tata Urdhva ThagAdipratyayAnAm anuvRtterasaMbhavAt prAgvatIyaH ThamevAnuvartata ityrthH| pArAyaNa / dvitIyAntebhyaH pArAyaNAdizandebhyo vartayatItyarthe Thatra syAdityarthaH / pArAyaNaM vartayatIti / pArAyaNaM vedAdhyayanam / tadvartayati bhAvartayatItyarthaH / pArAyaNikaH chAtra iti / gurau tvadhyetari nAyaM pratyayaH, ana. bhidhAnAditi bhAvaH / taurAyaNiko yajamAna iti| Rtviji nAyaM pratyayaH, anabhidhAnAditi bhAvaH / cAndrAyaNika iti / candrAyaNaM vartayatItyarthaH / cAndrAyaNaM kRcchravizeSaH / saMzayamApannaH / asminnarthe saMzayazabdAd dvitIyAntAk syAdityarthaH / atra Apanna iti kartari ktaH / viSayatayA prApta ityartha upasargavazAt / saMzayaviSayIbhUto'rtha iti / tena samavAyena saMzayAdhAre saMdegdhari nAyaM pratyaya iti bhAvaH / amarastu 'sAMzayikaH saMzayApanamAnasaH' ityAha / yojanaM gacchati / dvitIyAntAdyojanazabdAd gacchatItyarthe ThaJ syAdityarthaH / kozazateti / AbhyAmapi dvitIyAntAbhyAM gacchatItyarthe Thasa upasaGkhyAnamiH pArAyaNa | Adita Arabhya prAntAdavicchedena vedasyAdhyayanaM pArAyaNam / taJca guruNA ziSyeNa vA nivartyate, anyatarAsaMnidhau adhyayanakriyAyA aniSpAdanAt / tathApi ziSye eva pratyaya iSyate na tu gurAvityAkare sthitam / tadAha-chAtra iti| yajamAna iti / yadyapi puroDAzAdinirvartanena Rtvigapi yajJaM vartayati, tathApi tatra taurAyaNika iti na prayujyate, anabhidhAnAditi bhAvaH / cAndrAyaNaM vratavizeSaH / viSayIbhUto'rtha iti / 'sthANurvA puruSo vA' iti saMzayaviSayIbhUte sthAevAdAveva pratyaya iSyate, na tu saMdegdharIti bhAvaH / kathaM tarhi 'sAMzayikaH saMzayApanamAnasaH' Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu kAlAdhikAra yaujanazatika AcAryaH / 1736 pathaH Skan / ( 5-1-75 ) So GISarthaH / panthAnaM gacchati pathikaH / pathikI / 1740 pantho Na nityam / (5-1-76) panthAnaM nityaM gacchati / pAnthaH, pAnthA / 1741 uttarapathenAhRtaM ca / ( 5-1-77 ) uttarapathenAhRtamauttarapathikam / uttarapathena gacchati / zrauttarapathikaH / 'AhRtaprakaraNe vArijaGgalasthalakAntAra pUrvAdupasaGkhyAnam' (vA 3027) / vAripathikam / 1742 kAlAt / ( 5-2-78) 'myuSTAdibhyo'N' ( sU 1761 ) ityataH prAgadhikAro'yam / 1743 tena nirvRtam / ( 5-1-76 ) tyarthaH / krozazatAditi / lyablope paJcamI / krozazatamatItyetyarthaH / pathaH kan | pathaH Skan iti chedaH / dvitIyAntAt pathinzabdAd gacchatItyarthe Skan syAdityarthaH / pantho Na nityam / patha ityanuvartate gacchatIti ca / nityamiti gacchatItyatrAnvitaM pratyayArthapraviSTameva / natu vidhAnAnvitaM sat mahAvibhASAnivRttyartham / dvitIyAntAt pathinzabdAd nityaM gacchatItyarthe NapratyayaH syAt prakRteH panthAdezazcetyarthaH / bhASye tu nityagrahaNaM pratyAkhyAtam / uttarapathenAhRtaM ca / uttarapathazabdAt tRtIyAntAd AhRtamityarthe gacchatItyarthe ca ThaJ syAdityarthaH / vArijaGgaleti / vAri, jaGgala, sthala, kAntAra etatpUrvAt pathinzabdAt tRtIyAntAd AhRtamiti gacchatIti cArthe ThaJityarthaH / vAripathena gacchati hRtaM betyarthaH / jAGgalapathikaH, sthAlapathikaH / kAntArapathikaH / kAlAt / ityataH prAgiti / vyAkhyAnAditi bhAvaH / tena nirvRttam / tRtIyAntAnnirvRttamityarthe ThaJ ityamara iti cet / atrAhu: - saMzayApannaM mAnasaM yasminviSaye na viSayaH saMzayApanna - mAnasa iti / tato'bhigamanamiti / atra paJcamyantAtpratyayaH / pantho Na / pathaH pantha ityayamAdezaH syAd Nazca pratyayaH / nityagrahaNamiha pratyayArthavizeSaNam, na tu vAkyanivRttyarthamityAzayenAha - nityaM gacchatoti / nityamiti kim, pathikaH / bhASye tu nityagrahaNaM pratyAkhyAtam / zrayaM hi bhASyAzayaH - nityaM panthAnaM gacchatI - tyartho'tra yadyapi sambhavati, tathApi nAtraivArthe pAnthazabdasya prayoga iSyate / kadAcid gacchatyapi tatprayogAt / na caivamapi vigrahavAkyanivRttyarthaM nityagrahaNamastviti zaGkayam / ziSTa prayoge vigrahavAkyasya darzanAditi / uttarapathena / cakAreNa gacchatIti pratyayArthaH samuccIyate / tadAha--uttarapathena gacchatIti / vAripathikamiti / vAripathena gacchatIti vAripathenAhRtamiti vA vigrahaH / kAlAt / svarUpa haNamiha na bhavati, 'tamadhISTo bhRto bhUto bhAvI' ityatyantasaMyoge dvitIyAnirdezA [ / 'mAsAdvayasi - ' ityAdau mAsAdInAM kAlena vizeSaNAcca / tena nirvRttam / tRtIyAntAt kAlavAcinaSThaJa Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 34] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [515 ahvA nivRttam Ahnikam / 1744 tamadhISTo bhRto bhUto bhAvI / (5-1-80) adhISTaH satkRtya vyApAritaH / bhRto vetanena kriitH| bhUtaH svasattayA jyaaptkaalH| bhAvI tAdRza evAnAgatakAlaH / mAsamadhISTo mAsiko'dhyApakaH / mAsaM bhRtH| mAsikaH karmakaraH / mAsaM bhUto mAsiko vyaadhiH| mAsaM bhAvI mAsika utsvH| 1745 mAsAdvayasi yatkhI / (5-1-81) mAsaM bhUto mAsyaH, maasiinH| 1746 dvigoryap / (5-1-82) 'mAsAdvayasi' ityanuvartate / dvau mAsau bhUto dvimAsyaH / 1747 SaNmAsAgaNyacca / (5-1-83) 'vayasi' ityeva / yavapyanuvartate, cAhaJ / SaNmAsyaH, pANmAsyaH, SAyamAsikaH / 1748 avayasi ThaMzca / (5-1-84) cAraNyat / SaNmAsiko nyAdhiH, pANmAsyaH / syAdityarthaH / Ahnikamiti / 'aSTakhoreva' iti niyamAnna ttilopH| tmdhiisstto| dvitIyAntAd adhISTAdiSvartheSu ThaJ syAdityarthaH / vyApArita iti / prerita ityarthaH / tAdRza eveti / svasattayA vyApyamAnakAla ityarthaH / mAsamadhISTa ityAdau 'kAlAdhvanoH' iti dvitIyA / mAsAdvayasi / atra bhUta ityevAnuvartate, vyAkhyAnAt / mAsazabdAd dvitIyAntAd bhUta ityarthe yatkhano staH vayasi gamya ityarthaH / dvigoryap / anuvartata iti / mAsAntAd dvigorbhUta ityarthe yap syAdvayasi gamya ityarthaH / SarAmAsAraNyacca / vayasItyeveti / SaNmAsazabdAd bhUta ityarthe Nyacca syAdvayasi gamya ityarthaH / atra cakArAtsaMnihitasya yapo'nukarSaNe rAyadyapAveva syAtAm , natu Thaapi / iSyate tu ThaJapi / tatrAha-yabapyanuvartata iti / svaritatvAditi bhAvaH / tarhi cakAraH kimartha ityata Aha-cAmiti / tathA ca Nyat yap Thamiti trayaH pratyayAH phalitAH / avayasi ThaMzca / syAt / teneti karaNe tRtiiyaa| caturthyantargate 'tena nirvRttam' ityatra tu kartari tRtIyeti vizeSaH / ubhayatrApyanta vitaNyarthAd vRteH karmaNi ktaH / Ahnikamiti / 'ahaSTakhoreva' iti niyamAd 'nastadite' iti Tilopo n| mAsAdvayasi / kho bhitkaraNaM kharArtha puMvadbhAvapratiSedhArtha ca / mAsInAbhAryaH / adhISTAnAM caturNAmadhikAre'pi sAmarthyAd bhUta ityetadatra sambadhyate / na hi mAsamadhISTo bhRto vetyAyuktau kAcitkAlakRtA zarIrAvasthA gamyata ityAzayenAha-mAsaM bhUta iti / etacca vRttipadamAryoH spaSTam / mAsIna iti / bAlakaH / dvigoryapa / prAgvateH saMkhyApUrvapadAnA tadanta. vidherabhyupagamAtpUrveNa yatkhoH prAptayoryapa vidhIyate / pittvaadnudaattH| tena 'dvimAsyaH' ityAdau 'igantakAla-' ityAdinA pUrvapadaprakRtisvaro na tiSThate / 'yaH' ityukte tu pratyaya. syodAttatvAdantodAtto dvimAsyaH syAt , sati ziSTakharabalIyastvAditi bhAvaH / Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu kAlAdhikAra 1746 samAyAH khaH / ( 5-1-85 ) samAmadhISTo bhRto bhUto bhAvI vA samInaH / 1750 dvigorvA / ( 5-1-66 ) samAyAH vaH' ityeva / 'tena parijayya -' ( sU 1757 ) ityataH prAG nirvRttAdiSu padmasvartheSu pratyayAH / dvisamInaH, dvaisamikaH / 1751 rAtryahaH saMvatsarAcca / ( 5-1-87 ) 'dvigo:' ityeva / dvirAnrINaH, dvairAtrikaH / dvayahInaH, dvaiyahnikaH / samAsAntaSaNmAsazabdAd dvitIyAntAd bhUte vayasi Than ca syAdivyarthaH / samAyAH khaH / maNDUkaplutyA 'tamadhISTo bhRto bhUto bhAvI' iti kRtsnameva sUtramanuvartate / samAzabdAd dvitIyAntAd adhISTAdiSvartheSu khaH syAdityazaH / dvigorvA ! samAyAH kha ityeveti / tathA ca samAntAd dvigordvitIyAntAt kho vA syAt pakSe Thagiti phalitam / 'apsumanaH samAsikatAvarSANAM bahutvaM ca' iti liGgAnuzAsanasUtram / 'hAyano'strI zaratsamAH' ityamaraH / ' samAM samA vijAyate' iti sUtrAdekavacanamapyasti / paJcasviti / tena nirvRttam tamadhISTo bhRto bhUto bhAvIti pacasvityarthaH / eSAM yathAyogamanvayaH / dvaisamika iti / khAbhAve prAgvatIyaSThaJ / rAtryahaH / dvigorityeveti / rAtra, ahan saMvatsara etadantAd dvigornirvRttAdiSvartheSu kho vA syAdityarthaH / pate ThaJ / dvirAtrINa iti / dvAbhyAM rAtribhyAM nirvRttaH dve rAtrI adhISTo bhRto bhUto bhAvI vetyarthaH / evamagre'pi yathAyogaM jJeyam / dvayahIna iti / dvAbhyAM ahobhyAM nirvRtto dve ahanI adhISTa ityAdiSvartheSu 'taddhitArtha -' iti dvigoH khaH, 'ahnaSTakho :-' iti TilopaH / samAhAradvigostu na khaH, Taci kRte hazabdAbhAvAt / dvaiyahnika iti / 'haTakhoreva' iti niyamAd na TilopaH / kiMtvallopaH zrahrAdezo vA / 'na yvAbhyAm -' ityac / nanu dvayahIna ityatra ' taddhitArtha -' iti dvigusamAse kRte 'rAtryahaH saMvatsarAca' iti saM bAdhitvA paratvAd 'rAjAhaH sakhibhyaH -' iti Taci 'ahno'hna etebhyaH' ityahnAdeze tasya sthAnivattvenAhanzabdatve'pi Tajantasya tadabhAvAd 'rAjya : saMvatsarAca' iti yavapyanuvartata iti / vyAkhyAnamevAtra zaraNam / samAyAH khaH / 'hAyano'strI zaratsamAH' itymrH| samAmadhISTa ityAdi / adhISTAdayazvatvAro'rthA atrApyanuvartanta iti bhAvaH / dvigorvA / 'saMkhyApUrvapadAnAM tadantagrahaNama luki' ityabhyupagamAtpUrveNa nitye prApte vikalpaH / dvaisamika iti / khena mukte pakSe Thamiti bhAvaH / dvaiyahnika iti / 'Takhoreva' iti niyamAdiha Tilopo na / 'allopo'naH' 'na yvAbhyAm -' ityaic / nanu ' taddhitArtha -' iti dvigusamAsAnantaraM ' rAtryahaH saMvatsarAca' ityevaM bAdhitvA paratvATTacA bhAvyam, na ca mahAvibhASayA Taco vikalpa iti vAcyam / Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 34 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 517 vidheranityatvAnna Tac / dvisaMvatsarINaH / 1752 saGkhyAyAH saMvatsarasaGkhyasya ca / ( 7-3 - 15 ) saGkhyAyA uttarapadasya vRddhiH syAd jidAdau / dvisAMvatsarikaH / dve SaSTI bhRto dviSASTikaH / 'parimANAntasya' ityeva siddhe saMvatsaragrahaNaM parimANagrahaNe kAlaparimANasyAgrahaNArtham / tena dvaisamika isyuttarapadavRddhirna / 1753 varSAllukca / ( 5- 1 - 88 ) varSazabdAntAd dvigorvA khaH / pate ThaJ vA ca luk / trINi rUpANi / dvivarSINo vyAdhiH, dvivArSikaH, dvivarSaH / 1754 varSasyAbhaviSyati / ( 7-3 - 16) uttarapadasya vRddhiH syAt / dvivArSikaH / 1 khapratyayo na syAt / kRte'pi khapratyaye dvayahIna iti syAdityata Aha- samA-. sAntavidheranityatvAnna Tajiti / evaM ca TajabhAve sati nAhrAdezaH, samAsAnte para eva tadvidhAnAditi bhAvaH / 'samAsAntavidhiranityaH' iti SaSThAdhyAyasya dvitIye pAde 'dvitribhyAM pAddanmUrdhasu bahuvrIhau' iti sUtrabhASye spaSTam / atha saMvatsarAntasya khe udAharati-dvisaMvatsarINa iti / uni tvAdivRddhau prAptAyAm / saGkhyAyAH saMvatsara / divRddhiprakaraNe uttarapadasyetyadhikAra idaM sUtram / saMvatsarazca saGkhyA ceti samAhAradvandvAt SaSTI / saMkhyAyA uttarapadasyeti / saMkhyAyAH parasya saMvatsarasaMkhyasyottarapadasyetyarthaH / nanvatra saMvatsaraprahaNaM vyartham, saMvatsarasya dvAdazamAsaparimANatayA 'parimANAntasyAsaMjJAzANayoH' ityeva siddherityata Aha- parimANAntasyetyeveti / varSAlluk ca / vA lugiti / khaThamoriti zeSaH / dvivarSINa iti / khe rUpam / dvivarSa iti / khaThanorluki rUpam / Thami AdivRddhau prAptAyAm / varSasyAbhaviSyati | AdivRddhi prakaraNe uttarapadasyetyadhikAre idaM sUtram / zeSapUraNena tadvyAcaSTe-uttarapadasya vRddhiH syAditi / zrabhaviSyati yo vidAdiH tasminpare ityarthaH / nirvRttAdiSu paJcasvartheSu bhaviSyadartha varjayitvA taditareSu 'bRhatI jAtyantAH samAsAntAca' iti nityeSu parigaNanAdata zrAha - samAsAntavidheriti / yadyapi Taci kRte'pyahAdezena 'dvaiyahnikaH' iti rUpaM sidhyati, tathApi 'yahInaH' iti hi rUpaM na sidhyati, Taci satyadvAdeze tasya sthAnivattvAt, 'rAjAhaH - ' iti samAsAntasyAhaHzabdAntasamAsagrahaNenaiva grahaNAca ' rAtryahaH saMvatsarAca iti khapratyaye kRte'pi dvayahvIna iti rUpaprasaGgAdityAhuH / uttarapadavRddhirneti / etopalakSaNam / dvivarSA ityatra 'dvigoH' iti GInna bhavati / parimANaparyudAsena paryudAsAbhAvAd 'aparimANabistAcita -' itIha niSedhapravRtteH / dvivarSe mRte sati 'tamadhISTa:-' iti ThaJ 'varSAllukca' iti luk / varSA / 'cittavati nityam' iti nityaluko vakSyamANatvAdacittavAniha pratyayArtha iti pratyudAharati - dvivarSIgo vyAdhiriti / Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu kAlAdhikAra bhaviSyati tu dvaivArSikaH / adhISTabhRtayorabhaviSyatIti pratiSedho na / gamyate hi tatra bhaviSyattA na tu taddhitArthaH / dve varSe adhISTo bhRto vA karma kariSyatIti dvivArSiko manuSyaH / 'parimANAntasyAsaMjJAzANayoH' (sU 1983) / dvau kuDavau prayojanamasya dvikauDavikaH / dvAbhyAM suvarNAbhyAM krItaM dvisaugikm| dvinaisskikm| 'asaMjJA' iti kim - paJca kalApAH parimANamasya pAJcakalApikam / taddhitAntaH saMjJA / dvaizANam / kulijazabdamapi kecitpaThanti / dvaikA lejikaH / 1755 cittavati nityam / (5-1-86) varSazabdAntAd dvigoH pratyayasya nityaM luksyAccetane pratyayArthe / dvivarSo dArakaH / 1756 TikAH SaSTirAtreNa pacyante / (5-1-60) bahuvacanamatantram / SaSTiko dhanyavizeSaH / tRtIyAntAkan rAtrazabdalopazca nipAtyate / 1757 tena parijayyalabhyakAryasukaram / (5-1-63) mAsena parijayyo jetuM zakyo mAsiko vyAdhiH / caturvartheSu yastaddhitaH tasmin pare iti yAvat / dvivArSika iti / dvAbhyAM varSAbhyAM nivRtto ve varSe adhISTo bhRto vetyrthH| atyantasaMyoge dvitIya / dvaivarSika iti vyAdhiriti zeSaH / cittavati nityaluko vakSyamANatvAt / nanveva sati dve varSe adhISTo bhRto vA karma kariSyati dvivArSika ityatra kathamuttarapada ddhiH| bhaviSyattvasya pratIterityAzaGkayAha-adhISTabhRtayorabhaviSyatIti pratirodho neti / kuta ityata Aha-gamyate hi tatra bhaviSyattati / adhyeSaraNabharaNayoH ktapratyayena bhUtatvameva zabdazaktyA gmyte| taddhitapratyayena ca tathAvidha dhyeSaNabharaNakarmIbhUtI pratIyate / evaMvidhAdhyeSaNabharaNaviziSTayostu bhaviSyatA karmAcaraNena sambandhaH karma kariSyatItyanenAvagata iti na sa taddhitArthaH / evaM ca tatrApi bhaviSyadarthakataddhitaparakatvAbhAvAt syAdevottarapadavRddhiriyarthaH / dvivArSiko manuSya iti / 'cittavati nityam' iti vakSyamANastu nityalug na bhavati, cittavatItyevArambhasAmarthyAna nityatve siddha punarnityagrahaNena bhUta evArthe nityaM lugityabhyupagamAditi haradattaH / kecittu dvivArSikaH amanuSya iti chindanti / cittavati nityam / pratyayasyeti / khasya ThaJazcetyarthaH / dArakaH vAlakaH / SadhikAH / tRtIyAntAditi / SaSTirAtrazabdAditi zeSaH / tena parijayya | nivRttAdayaH paJcArthA nivRttaaH| tena parijayyam , tena labhyam , tena kAryam , tena mukaram ityartheSu dvivArSiko manuSya iti / atra vadanti-manuSye 'cittavati-' iti nityalukprasaGgAd 'manuSyo manuSyasadRzaH pratimAdiH' iti vyAkhyAya sthitasya gatiH samarthanIyeti / dAraka iti / bAlakaH / 'parijayyaH' ityasya vivaraNa 'jetuM zakyaH' iti / Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 34 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [516 mAsena labhyaM kArya sukaraM vA mAsikam / 1758 tadasya brahmacaryam / (5-1-64) dvitIyAntAtkAlavAcino'syetyarthe pratyayaH syAt / atyantasaMyoge dvitIyA / mAsaM brahmacaryamasya sa mAsiko brahmacArI / prArdhamAsikaH / yadvA prathamAntAdasyetyarthe pratyayaH / mAso'syeti mAsikaM brahmacaryam / 'mahAnAmnyAdibhyaH SaSThyantebhya upasaMkhyAnam' (vA 3064 ) mahAnAmnyo nAma 'vidA. maghavan-' ityAcA RcaH / tAsAM brahmacaryamasya mAhAnAnnikaH / haradattastu 'bhasyADhe-' iti puMvadbhAvAnmAhAnAmika ityAha / 'caturmAsAraNyo yajJe tatra bhava ityarthe' (vA 3069) / caturyu mAseSu bhavanti cAturmAsyAni yajJakarmANi / 'aNa saMjJAyAm' ( vA 3070) / catuSu mAseSu bhavati cAturmAsI ASADhI tRtIyAntAprityarthaH / parijayya ityasya vivaraNam jetuM zakya iti / tadasya brahmacaryam / nanu dvitIyAntAditi katham / sUtre brahmacaryavizeSaNasya tacchabdasya prathamAntatvAdityata Aha-atyanteti / tathA ca kAlavizeSAbhivyAptaM brahmacaryamasyetyarthe kAlAtpratyayaH / idamartha prati brahmacarya vizeSaNam / mAsiko brahmacArIti / mAsAbhivyAptabrahmacaryavAnityarthaH / ArdhamAsika iti / 'ardhAparimANasya' ityubhayapadavRddhiH / atra idaMzabdArthasya brahmacAriNaH prAdhAnyam / mAsAbhivyAptaM brahmacarya tu tadvizeSaNamiti sthitiH / yaddhati / sUtre taditi prathamAntam / brahmacaryamiti SaSThayarthe prathamA / tathA ca prathamAntAtkAlavAcinaH asya brahmacaryasyetyarthe ThabityarthaH phalati / tadAha-prathamAntAditi / kAlavAcina iti zeSaH / asyetyartha iti / asya brahmacaryasyetyartha ityarthaH / mAso'syetyanantaraM brahmacaryasyeti zeSaH / asminpakSa brahmacaryameva pratyayArthatvAtpradhAnam / idamarthastu tadvizeSaNamiti bodhyam / upasaMkhyAnamiti / asya brahmacaryamityarthe Thana iti zeSaH / mAhAnAnika iti / mahAnAmnIzabdasya RgvizeSeSu rUDhasya nityastrIliGgatvAd bhASitapuMskatvAbhAvAd 'bhasyADhe-' iti puMvattvaM neti bhAvaH / haradatta. stviti / mAhAnAnikamityeva bhASye 'udAhRtasvAdidamupekSyamiti bhAvaH / caturmAsAgaNyo yajJe tatra bhava iti / vArtikamidam / tatra bhavo yajJa ityarthe 'kSayyajayyau zakyArthe' ityayAdezaH / mahAnAmnyo nAmeti / tathA cAbhASitapuMskatvAtpuMvadbhAvo neti bhaavH| haradattastviti / yaugiko'yam , na tu rUDha iti mnyte| mAhAnAmika iti / puMvadbhAve kRte 'nastaddhite' iti Tilopa iti / caturmAsAditi / mAsazabdasya kAlavAcitvAtkAlAdhikAre vArtikArambhaH / na ca viziSTasya kAlavAcitvAbhAvAdiha saMgatirdunirUpeti zaGkayam / 'prAgvataH saMkhyApUrva Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu kAlAdhikAra paurNamAsI / aNNantasvAnDIp / 1756 tasya ca dakSiNA yajJAkhyebhyaH (5-1-65) dvAdazAhasya dakSiNA dvaadshaahikii| zrAkhyA rhnnaadkaalaadpi| mAgniSTomikI / vAjapeyikI / 1760 tatra ca dIyate kArya bhavavat / (5-1-16) prAvRSi dIyate kArya vA prAvRSeNyam / zAradam / iti taddhiteSu prAgvatIye adhikAre kAlAd ityadhikA : sampUrNaH / caturmAsazabdAtsaptamyantAraNyo vAcya ityarthaH / catudhiti / tuSu mAseSu atIte. vityarthaH / aNU saMzAyAmiti / vArtikamidam / caturmAsa zabdAd bhavArthe aN vAcyaH saMjJAyAmityarthaH / catuviti / phAlgunI paurNam sImArabhya caturSu mAseSvatIveSvityarthaH / ASADhIti / ASAbyAH paurNamAsyAH cAturmAsIti saMjJeti bhAvaH / naca 'tatra bhavaH' ityaNaiva siddhamiti vAcyam , 'dvigorkhara napatye' iti luni vRttyarthatvAt / tasya ca dakSiNA / tasya dakSiNetyarthe yajJakAlaH ttibhyaH ThaJ syAdityarthaH / dvAdazAhasyeti / dvAdazadinasAdhyasutyAkaH kratudaza haH / tasyetyarthaH / kAlopasarjanakatuvAcitvAdayamapi kAlavRttiriti bhAvaH / 'kAlAt' ityadhikArasUtre hi yathAkathaJcitkAlabodhakasya grahaNamiti 'tadasya parimANam' iti sUtre bhASye spaSTam / nanvevaM sati agniSTomasya dakSiNA zrAmiSTomikItyA ThaJ na syAt / agniSTomazabdasya kathaJcidapi kAlavAcitvAbhAvAdityata Aha -AkhyAgrahaNAdakAlAdapIti / anyathA yazebhya ityeva side AkhyAgrahaNavaiyAditi bhAvaH / vastutastu yajJebhya ityevokto kAlAdityadhikArAd dvAdazAhAdiza ndebhya eva syAt, natu amissttomaadishbdebhyH| AkhyAgrahaNe tu amiSTomAdibhyo dvAdazAhAdizabde. bhyazca sarvebhyo yajJavAcibhya iti bhASye spaSTam / tatrabadIyate / tatra dIyate tatra kAryamityarthayoH saptamyantAtkAlavAcino bhavavatpratyayAH syurityayaH / prAvR. gheNyamiti / 'prAvRSa eNyaH' iti bhavArthe vihitam ihApi bhavati / zAradamiti / padAnAM tadantaprahaNam' ityabhyupagamAdastyeva saMgatiriti / saMjJAyAmaNiti / 'tatra bhavaH' ityanenaiva siddhe punaravidhiH 'dvigo ganapatye' iti luGmA bhUdityetadarthamidamatrArabdham / evaM cAsmin vArtike 'caturmAsAt' ityasyAnu vRttaye pUrvavArtikamatravArabdhamityapi jJeyam / cAturmAsIti / kasya saMjJetyAkAMkSAyAma h-aassaaddhiiti| aSADhAnakSatrayuktA paurnnmaasiityrthH| tasya ca dakSiNA / SaSThara ntebhyo yajJAkhyebhyo dakSiNetyasminnarthe ThaJ syAt / kAlAdhikAdeveha dvAdazAhAdibhyaH siddhe AkhyAprahaNa bhyarthamityAzaya pariharati-AkhyAgrahaNAditi / tatra ca / kAlavAcinaH saptamyantAhIyate kAryamityetayorarthayorbhavavatpratyayaH syAt / bhAvRSeNyamiti / Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / atha taddhiteSu ThaJvidhiprakaraNam / 35 / 1761 vyuSTAdibhyo'N / ( 5-1-67 ) vyuSTe dIyate kAryaM vA vaiyuSTam / vyuSTa tIrtha saMgrAma pravAsa ityAdi / [ 'abhipadAdibhya upasaMkhyAnam' ( vA 3072 ) abhipade dIyate kArya vA abhipadam / pailumUlam / ] 1762 tena yathAkathAcahastAbhyAM layatau / ( 5-168 ) yathAkathAcetyavyayasaGghAtAttRtIyAntAdvasvazabdAcca yathAsaMkhyaM Nayatau staH / 'arthAbhyAM tu yathAsaMkhyaM neSyate' / yathAkathA ca dIyate kArya yA yAthAkathAcam / zranAdareNa deyaM kAryaM vesyarthaH / hastena dIyate kArya vA hassyam / 1763 sampAdini / (5-1-66 ) 'tena' ityeva / karba veSTakAbhyAM sampAdi kArNaveSTakikaM mukham / karNAlaGkArAbhyAmavazyaM zobhata ityarthaH / 1764 karmaveSAdyat / (5-1-100) zaradi dIyate kArya vetyarthaH / sandhivelAdyaN bhave vihita ihApi bhavati / idaM vRttyanurodhena / vastutastu tatra kArya dIyata ityarthe yajJAkhyebhyo bhavavatpratyayAH syurityarthaH / zragniSTome dIyate bhakkam zrAmiSTomikam / kAryagrahaNAdamiSTome dIyate hiraNyamityatra na bhavati / na yamiSTome hiraNyaM kriyata iti bhASya spaSTam / iti taddhiteSu prAgvatIye ThamadhikAre kAlAd ityadhikAraH saMpUrNaH / prakaNaram 34 ] [ 521 atha vidhirnirUpyate / vyuSTAdibhyo'N / 'tatra ca dIyate kAryam' ityanuvartate / dIyate kArya vetyarthe saptamyantebhyo vyuSTAdibhyaH aN syAt / ThaJo'pavAdaH / vyuSTaM prabhAtam / vaiyuSTamiti / aNi 'na yvAmyAm-' ityaic / tena yathA / arthAbhyAmiti / prakRtyoH pratyayayozca yathAsaMkhyam, natu dIyate kAryamityarthayorityarthaH, vyAkhyAnAditi bhAvaH / saMpAdini / tenetyeveti / saMpAda: saMpattiH zobhA asyAstIti saMpAdI / tasminnarthe tRtIyAntATThagityarthaH / karmaveSAdyat / tRtIyAntAtkarmanzabdAd veSazabdAca / saMpAdinyarthe 'prAvRSa eNyaH' iti bhavArthe vihitaH sa ihApyatidizyata iti bhAvaH / zAradamiti / 'saMdhivelAyRtunakSatrebhyo'N / iti tattvabodhinyAM kAlikaprakaraNam / vyuSTAdibhyo 'N / vyuSTazabdaH kAlavAcI divasamukhe vartate / saMpAdini / guNotkarSa: saMpattiH / 'Avazyake NiniH' iti vRttikRt / evaM vastrayugena saMpAdi 1 bandhanIdhRtaH pAThaH kaumudI pustakeSu prAyeNa na dRzyate, TIkAkRtA ca na vyAkhyAtaH / kvacittu mUlapustakeSu dRzyate sa kenApi kAzikAyA uddhRta ityanumIyate / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu Thavidhi karmaNA sampAdi karmaNyaM zauryam / veSeNa sampAdI veSyo naTaH / veSaH kRtrima zrAkAraH / 1765 tasmai prabhavati santApAdibhyaH / (5-1--101) santApAya prabhavati sAntApikaH / sAnAmikaH / 1766 yogAdyaJca / (5-1-102) cATun / yogAya prabhavati yogyaH, yaugikaH / 1767 karmaNa ukaJ / (5-1-103) karmaNe prabhavati kAmukam / 1768 samayastadasya prAptam / (5-1-104) samayaH prApto'sya sAmayikam / 1766 RtoraNa / (5-1-105) RtuH prApto'sya prArtavam / [ 'upavastrAdibhya upasaMkhyAnam / upavastA prApto'sya aupvstrm| prAzitA prApto'sya prAzitram / / 1770 kAlAdyat / (5-1-107) kAlaH prApto'sya kAlyaM zItam / 1771 prakRSTe ThaJ / (5-1-108) 'kAlAt' ityeva / 'tadasya' iti ca / prakRSTo dIrghaH kAlo'syeti kAlikaM vairam / 1772 prayojanam / (5-1-106) tadasya' ityeva / indramahaH prayojanamasya aindramahikam / prayojanaM phalaM kAraNaM ca / yasyAdityarthaH / tasmai prabhavati / caturthyantabhyaH saMtApAdibhyaH prabhavatItyarthe ThaJ syAdityarthaH / saMtApAya prabhavatIti / zatrUNAM pIDAthai zaknotItyarthaH / yogAdyacca / catuyantAtprabhavatItyarthe iti zeSaH / karmaNa ukny| caturthyantAtprabhavatItyarthe iti zeSaH / kArmukamiti / ukatri TilopaH / samayastadasya / taditi prAptamiti ca sAmAnye napuMsakam / samayaH prApto'syetyarthe prathamAntAtsamayazabdAt ThanityarthaH / tadityuttarArtham / RtoraN / 'prAptam' ityeva / prApto'syetyarthe prathamAntAd RtoraNityarthaH / Artavamiti / aNi zrorguNaH, AdivRddhiH, raparatvam / kAlAdyat / tadasya prAptam' ityeva / prathamAntAtkAlazabdAd asya prApta ityarthe yadityarthaH / prAtaHkAle kAlyazabdastu kalyavadavyutpannaM prAtipadikam / kalyameva kAlyaM vA / prakRSTe ThaJ / asya prApta ityarthe prakRSTavRtteH kAlazabdAt ThajityarthaH / yato'pavAdaH / prakRSTazabdasya vivaraNaM-dIrgha iti / prayojanam / tadasyetyeveti / asya prayojanamityarthe prathamAntAprityarthaH / indramaha iti / indrotsava ityarthaH / vAsnabugikaM zarIramityapyudAhAryam / vastrayugena avazya zobhata ityarthaH / tasmai prabhavati / samarthaH zaktaH prabhavatItyucyate / Artavamiti / puSpamityAdi vizeSyaM bodhyam / kAlyaM zItamiti / 'pratyUSo'harmukhaM kalyam' ityamaraH / tatra prAtaHkAle kAlyazabdatya vyutpattyantaraM mRgyam / prakRSTa ThaJ / prakRSyate ayamiti prakRSTaH / karmaNi kaH / tena ca prakarSeNa kAlo vizeSyata ityAha-dIrghaH kAla iti / ThaJ 1 atrApi bandhanIdhRtaH pAThaH pUrvapRSTavadeva / Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 35] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [523 1773 vizAkhASADhAdaN manthadaNDayoH / (5-1-110) zrAbhyAmaNa syAprayojanamityarthe kramAnmanthadaeDayorarthayoH / vizAkhA prayojanamasya vaizAkho manthaH / prASADho daNDaH / 'cUDAdibhya upasaMkhyAnam' / cUDA-cauDam / zraddhAzrAddham / 1774 anupravacanAdibhyazchaH / (5-1-111) anupravacanaM prayojanamasya anupravacanIyam / 1775 samApanAtsapUrvapadAt / (5-1-112) vyAkaraNasamApanaM prayojanamasya vyAkaraNasamApanIyaH / 1776 aikAgArikaTa caure / (5-1-193) ekamasahAyamagAraM prayojanamasya 'maha uddhava utsavaH' ityamaraH / prayojanaM phalaM kAraNaM ceti / prayujyate pravRttyA niSpAdyata iti karmaNi lyuTi prayojanazabdaH phlvaacii| prayujyate pravartate puruSo'neneti karaNe lyuTi prayojanazabdaH pravartakavAcItyarthaH / vizAkhASADhAt / vizAkhAzabdAd ASADhazabdAcca prathamAntAd asya prayojanamityarthe aN syAt , samudAyena manthe daNDe ca kramAd gamye satItyarthaH, tadAha-AbhyAmiti / sthUNAmekAM nikhAya tasyAM rajjudvayamadharottaramAsajjya tayoH rajjvomenthanadarADa UrdhvamAsajyate / yena rajjvA bhrAmitena dadhi viloDyata iti sthitiH / tatra sthUNA mantha ityucyate / manthAnAkhyadaNDo daNDa ucyate / anayoH vaizAkhazabda ASADhazabdazca rUDhau / tatrAvayavArthAbhinivezo na krtvyH| cUDAdibhya iti / cUDAdibhyaH prathamAntebhyaH asya prayojanamityarthe aNityarthaH / cauDamiti / cUDA prayojanamasyeti vigrahaH / DalayorabhedAcaulamityapi / zraddhA zrAddhamiti / zraddhA prayojanamasyeti vigrahaH / zraddhAzabdAdaNi zrAddhamityarthaH / atra prayojanazabdaH kAraNavAcI / zraddhAhetukamiti yAvat / anupravacanAdibhyazchaH / prathamAntAdanupravacanAdizabdAdasya prayojanamityarthe chaH syAdityarthaH / anupravacanaM nAma upanaya. nAGgaM kiJcitkarma aAzvalAyanasUtre prasiddham / samApanAtsapUrvapadAt / sapUrvapadAsamApanazabdAd asya prayojanamityarthe chaH syAdityarthaH / vyAkaraNasamApanIya iti / maGgalAcAra iti zeSaH / aikAgArikad caure / ekamagAraM prayojana grahaNaM vispaSTArtham / anyathA anantarasya yato'nuvRttirAzaGkatheta / indramaha iti / maha utsavaH / vaizAkho manthaH / ASADho daNDa iti / vaizAkhASADhazabdo rUDhirUpeNa manthadaNDayorvatate / tayostu yathAkathaMcidvyutpattiH kriyata iti haradattaH / viloDanadaNDasyaivAdhArabhUtaH kASThavizeSo mantha ityucyate / anupravacanA / anupravacanaM nAma brahmaudanamucyate / sapUrvapadAditi / vidyamAnapUrvapadAdityarthaH / aikAgArikad / To kIvarthaH / aikAgArikI / kimarthamidamucyate, yAvatA 'prayo. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 ] siddhAntakaumudI | [taddhiteSu vidhi samAnakAlasyA mumuSiSoH sa aikAgArikacauraH / 1777 AkAlikaDAdyantavacane / ( 5- 1 - 114 ) samAnakAlAvAdyantau yasyetyAkAlikaH / kAla zrAdezaH / zrAzu vinAzItyarthaH / pUrvadine madhyAhnAdAvutpadya dinAntare tatraiva nazvara iti vA / 'prAkAlATThezva' (vA 3078 ) / zrAkAlikA vidyut / iti taddhiteSu prAgvatIyasya uJaH pUrNo'vadhiH / 1 prayojakamasya corasyeti vigraha ekAgArazabdAdikaTpratyaye aikAgArikaT iti nipAtyate / dittvaM GIbartham / prayojanamityeva siddhe cora eveti niyamArtha sUtram / ekamityasya vivaraNam -- asahAyamiti / 'eke mukhyAnyakevalAH' ityamaraH / mumuSiSoriti / cauryaM kartumicchorityarthaH / corasya hi asahAyamagAramiSTaM geddAntarasattve cauryaprakaTanaprasaGgAditi bhAvaH / core kim ? ekAgAraM prayojanamasya bhikSoriti vAkyameva / bhASye tu 'ekAgArA core' ityeva suvacam / prakRtatvATThaJ siddha ityuktam / kAlikaT / samAnakAlAviti bahuvrIhiH / zrAdyantAviti / utpattivinAzAvityarthaH / samAnakAlasyeti / samAnakAlazabdasya ikapratyaye pare zrAkAlAdezo nipAtyata ityarthaH / nanu utpattivinAzayore kakAlikatvamasaMbhavaparAhatamityata Aha- Azu vinAzIti / lakSaNAM vinaivAha - pUrvadina iti / AkAlATThezceti / zrAkAlazabdAdAyantavacanATThan pratyayazca vaktavya ityarthaH / cAt ThaJ / AkAlikA vidyuditi / uni TAp / Thami tu GIp, zrAkAlikI / arthaH prAgvat / iti taddhiteSu prAgvatIyasya ThaJaH pUrNo'vadhiH / janam' ityeva Thagi siddham / satyam, caure niyamArthamAvazyakamidaM sUtram / anyathA ekAgAraM prayojanaM yasya bhikSorityatrApi syAt / nanvevamapi 'ekAgArAcaure' iti Thameva niyamyatAm, kimaikAgArika iti nipAtanena TitkaraNena ca prayojanamiti cet / atrAhuH--TakAraH kAryAvadhAraNArthaH / GIbeva bhavati na khira iti / vRddhistu nipAtanAdbhavatyeveti / zrAkAla Adeza iti / nipAtyata iti zeSaH / zrAdyantau yasyetyAdi / asyetyadhikArAtSaSThyarthe ikaT pratyayo nipAtyata iti bhAvaH / AkAlAdvaMzceti / vArtikamidam / iti tattvabodhinyAM ThaJadhikAra prakaraNam / Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 35] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [525 atha taddhiteSu bhAvakarmArthAH / 36 / 1778 tena tulyaM kriyA cedvtiH| (5-1-115) brAhmaNena tulyaM brAhmaNavadadhIte / 'kriyA cet' iti kim-guNatulye mA bhUt , putreNa tulyaH sthUlaH / 1776 tatra tasyeva / (5-1-116) madhurAyAmiva madhurAvastrane prAkAraH / caitrasyeva caitravanmaitrasya bhAvaH / 1780 tadaham / (5-1-117) __ atha bhAvakarmArthA nirUpyante / tena tulyaM kriyA cedvatiH / tulyamiti kriyetyasya vizeSaNam / sAmAnyAbhiprAyaM napuMsakam / tRtIyAntAttulyamityarthe vatipratyayaH syAt / yattulyaM sA cet kriyetyarthaH / tulyA kriyetyarthe vatiH syAditi yAvat / brAhmaNena tulyaM brAhmaNavadadhIta iti / atra brAhmaNavadityudAharaNam / brAhmaNena tulyamadhIte iti vigrahavAkyam / atra brAhmaNazabdena brAhmaNakatRkA. dhyayanaM lakSyate / brAhmaNakartRkAdhyayanatulyaM kSatriyakartRkAdhyayanamiti bodhH| guNatulya iti / dravyatulye'pIti bodhyam / tena caitreNa tulyo dhanI devadatta ityAdau na bhavati / 'ayamevaM na tadvat' ityAdau vateH sAdhutvArtham Aheti kriyApadaM prayuJjate vRddhAH / tatra tasyeva / tatreveti tasyeveti cArthe saptamyantAt SaSThayantAca vatiH syAdityarthaH / atRtIyAntArtha ArambhaH / asmAdeva nirdezAdivazabdayoge SaSThayarthe saptamyapIti bhASyam / atra kriyA caditi nAnuvartata ityabhipretyodAharatimadhurAyAmiva madhurAvastraghne prAkAra iti / atra madhurAyAmiveti nAdhikaraNasaptamI / tathA sati vidyamAneti kriyApadasApekSatayA asAmarthyAt / ata eva asmAdeva sUtranirdezAdivazabdayoge SaSThayarthe saptamIti bhASyaM saMgacchate / madhurAsaMbandhiprAkAra tena tulyaM kriyA cedvatiH / tulyamiti sAmAnye napuMsakam / tRtIyAntAtulyamityarthe vatiH syAdyattulyaM kriyA cetsaa| brAhmaNena tulyamiti / 'nanvatra brAhmaNo yathA vartate tathA kSatriyAdikartRkAdhyayanaM vartate' iti vAkyArtho'saMgata iti cet / atrAhuH-brAhmaNazabdastatkartRkAdhyayane lakSaNayA vartate / 'brAhmaNakartRkAdhyayana tulyAdhyayanaM vAkyArthaH' iti na ko'pi doSaH / guNatulya iti / upalakSaNamidam / akriyAtulya ityarthaH / evaM ca 'brAhmaNena sadRzaH kSatriyaH' ityarthe 'brAhmaNavat kSatriyaH' iti prayogo'sAdhureva / ataeva 'parvato vahnimAn mahAnasavat' iti vAkye 'mahAnasasadRzaH parvataH' ityarthe vaterasAdhutvaM matvA tasya vateH sAdhutvarakSaNArtha 'parvato vahnimAn bhavitumarhati' ityAdi kriyApadaM prayuJjate vRddhAH / tatra tasyeva / saptamyantAt SaSThayantAcca ivArthe pratyayaH / 'kriyA cet' Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu bhAvakarmArthAH 1 1 vidhimarhati vidhivatpUjyate / kriyAgrahaNaM maNDUkaplutyA zranuvartate / teneha na - rAjAnamarhati chatram | 1781 tasya bhAvastvatalau / ( 5- 1 - 116 ) prakRtijanyabodhe prakAro bhAvaH / gorbhAvo gorakham, gotA / 'svAntaM klIbam' (li 120 ) sadRzaH srunnasya prAkAra iti bodhaH / maitrasya bhAva iti / vRttamityarthaH / tadarham / arhatItyarham / pacAdyac / 'tat' iti karmaNi dvitIyAntam / labdhuM yogyaM bhavatItyarthAt / kRdyogalakSaNaSaSThayabhAvastu zrArSa: / 'vatiH' ityanuvartate / dvatIyAntAdarhatItyarthe vatiH syAdityarthaH / vidhimarhatIti / vidhiM labdhuM yogyaM bhavatItyarthaH / vidhivatpUjyata iti / haririti zeSaH / vidhiM labdhu yogyaM haripUjanamityarthaH / vihitaM prakAramanatikrAntamiti yaavt| maNDUkaplutyeti / pUrvasUtre ananuvRtteriti bhAvaH / tasya bhAvaH / SaSThyantAdbhAva ityarthe tvatalau sta ityarthaH / bhAvazabdasya abhiprAyAdAvapi vRtterAha - prakRtijanyabodhe prakAro bhAva iti / tvatatpratyayau yata utpatsyete tasmAtprakRtibhUtazabdAd vyaktibodhe jAyamAne yajjAtyAdikaM vizeSaNatayA bhAsate tadvyaktivizeSaNaM bhAvazabdena vivakSitamityarthaH / yathA- - gozabdAddhi vyaktibodhe jAyamAne gotvaM vizeSaNatvena bhAsate, gozabdasya gotvavatISu vyaktiSu gotve ca zaktigrahaNAt / na hi gotvaM vihAya govyaktiSu gozabdasya zaktigrahaH saMbhavati, atItAnAgatAnAM vartamAnAnAM cAnantatvena yugapadupasthityasaMbhavAt, gozabdAt prANitva pazutvAdirUpeNApi govyaktipratItyApatezca / tatzca sarvAsu govyaktidhvanugataM taditaravyaktibhyo vyAvRttaM kaJciddharmavizeSaM zakyatAvacchedakaM puraskRtya gozabdaH pravartata iti siddhAntaH / evaM ghaTAdizabdA api ghaTatvAditattaddharmaM puraskRtya pravartante 1 iti nAnuvatate iti dravyAditulye vatpratyayo bhavati / mathurAvatsraghna iti / mathurAyAM yAdRzaH prAkAraH tena tulyaH prAkAraH khanne ityarthaH / tadarham / arhatItyarha pacAdyac / yadyapi kudyoge karmaNi SaSThyA bhavitavyam, tathApi atra sautro vibhaktivyatyaya ityeke / 'kartRkarmaNoH -' iti SaSThyA anityatvajJApakamidam / tena ca 'dhAyairAmodamuttamam' iti bhaTTiprayogaH saMgacchata iti tu kArakeSvavocAma / dvitIyAntAdeva pratyaya iti sphuTIkartuM tiGantena vigRhNAti - vidhimatIti / kathaM tarhi 'tato yathAvadvihitAdhvarAya' iti, sattvArthakasya karmatvAsaMbhavena dvitIyAntatvAbhAvAditi cet / atrAhuH--yathAzabdo vRttiviSaye sattvArthakaH, tathAtvamityAdiSu tvatalAdidarzanAd / anyathA SaSThayapi nAstIti tvatalau na syAtAm / tathA ca dvitIyAntAdyathAzabdAdarhArthe vatiH, yogyatAmarhatIti vidhAnamityarthAt kriyAyogo'pi sulabha iti / tasya bhAvastvatalau / prakRtIti / na tu yaH kazciddharmaH, ghaTatva Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36 ] baalmnormaa-ttvvodhiniishitaa| [427 'talantaM striyAm' (li 17) / 1782 zrA ca tvAt / (5-1-120) 'brahmaNasvaH-'ityataH prAktvatalAvadhikriyate / apavAdaH saha samAvezArtham / guNavacanAdibhyaH karmaNi vidhAnArtha cedam / cakAro namsambhyAmapi samAvezArthaH / striyA bhAvaH Nam, sItvam, sItA / posnam, puMstvam , puMstA / 1783 na tadidaM zabdapravRttinimittaM bhAvazabdena vivakSitamiti bhASyakaiyaTayoH sthitam / gorbhAva iti / gozabdasya pravRttinimittamiti bodhaH / tvAntaM klIvaM talantaM striyAm iti / liGgAnuzAsanasUtrasiddhamidam / prA ca tvAt / 'tvatalau' ityanuvartate / AGmaryAdAyAm , tadAha brahmaNastva ityataH prAgiti / nanu 'tasya bhAvastvatalau ityataH tvataloruttarasUtreSvanuvRttyaiva siddharadhikAro'yaM vyartha ityata Aha apavAdariti / 'pRthvAdibhya imanijvA' ityAdivihitairimanijAdibhirapavAdaiH samuccayArthamityarthaH / asati tvetasminnadhikArasUtre uttaratra imanijAdividhiSu tvataloranupasthitiH syAt / pratyakSanirdiSTarimanijAdivizeSaiH zAntAkAGkSatvAt / anyathA 'prAgdIvyato'Na' ityadhikRtasya aNaH 'ata iJ' ityAdA. vapi pravRttiH syAditi bhAvaH / prayojananAntaramAha guNavacanAdibhya iti / anyathA bhAve'rthe sAvakAzayostvataloH karmaNyarthe guNavacanAdibhyo vizeSavihitena SyamA bAdhaprasaGga iti bhAvaH / nanvevamapi zrAtvAdityevAstu, svaritatvAdeva pUrvasUtrAdiha tvataloranuvRttisiddhestadanukarSArthazcakAro vyartha ityata Aha-cakAra iti / anyathA tvatalau strIpuMsAbhyAM na syAtAm , anyatra tayoH sAvakAzatvAditi bhAvaH / pauNsnmiti| saMyogAntalope 'pumaH khayyampare' iti rutvam / pAkSikAvanunAsikAnukhArau, visarge kRte satvam / evaM puMstvam / tatra 'hrasvAttAdau-' iti SatvaM tu na bhavati, savanAdiSu mityatra dravyatvapRthivItvAderabhAnAt / gorbhAva iti / iha gozabdo'rthaparaH, zabda. kharUpaparo veti pakSadvayam / yadArthaparaH, tadA dharmavizeSaH pratyayArthaH, sa ca dharmatvenaiva bhAsate / prakRtijanyetyAdistu prayogopAdhiH / yadA tu zabdaparastadA tajjanyabodhaprakAraH pratyayArthaH, / sa ca dharmavizeSa eva / pAcakatvamityaMtra tu kartRtvarUpasambandhaH prkaarH| pacyamAnatvamityatra tu karmatvarUpasambandhaH / tathA aupagavatvamityatra janyatvarUpasambandhaH prakAraH / rAjapuruSatvamityatra tu khatvarUpasambandha ityAyUhyam / evaM sthite hariTIkAyo yaduktaM 'kRttaddhitasamAsebhyaH sambandhAbhidhAnaM bhAvapratyayena' iti, tatra nApUrva zaktyantaraM kalpyam / uktarItyaiva tatrApyupapatteriti saMkSepaH / apavAdaiH saheti / 'pRthvAdibhya imanijvA' ityAdibhiH / cakAra iti / anyathA tvatalau strIpuMsAbhyAM na syAtAm , anyatra tayoH sAvakAzatvAditi bhAvaH / pautraM puMstvamiti / saMyogAntalope 'pumaH Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428] siddhaantkaumudii| [taddhitaSu bhAvakarmArthAHnapUrvAttatpuruSAdacaturasaGgatalavaNavaTayudhakatarasalasebhyaH / (5-1-121) itaH paraM ye bhAvapratyayAste nantatpuruSAna syuzcaturAdInvarjayitvA / apatitvam / apaTutvam / nampUrvAt kim-bArhaspatyam / tatpuruSAt kim-nAsya paTavaH santIsyapaTuH, tasya bhAva ApaTavam / pracatura iti kim-vAcaturyam / zrAsaGgatyam / mAlavaNyam / zrAvaTyam / prAyudhyam / zrAkatyam / pArasyam / zrAlasyam / 1784 pRthvAdibhya imanijvA / (5-1-122) vAvacanamaNAdisamApAThAt / na napUrvAt / itaH paramiti / tvatalvidherdhvamityarthaH, 'napUrvAd ityuttarasya pratiSedhaH' iti bhASyAditi bhAvaH / caturAdIniti / catura, saMgata, lavaNa, vaTa, yudha, kata, rasa, lasa etAn varjayitvetyarthaH / apatitvamiti / iha 'patyantapurohitAdibhyaH' iti yak na bhavati / apaTutvamiti / iha 'igantAcca laghupUrvAt' ityaNa na bhavati / bArhaspatyamiti / 'patyantapurohitAdibhyaH' iti yak / ApaTavamiti / 'igantAcca laghupUrvAt' itlA / apaTuzabdasya bahuvrIhitvAttatpuruSatvAbhAvAnnAsyANo niSedha iti bhAvaH / Acaturyamiti / acaturasya nAvaH, brAhmaNAditvAtmyaJ / AsaMgatyamiti / asaMgatazabdAt SyaJ / pAlavaNyamiti / alavaNazabdAt dhyny| zrAvaTyamini / na vaTaH avaTaH, tasmAt SyaJ / prAyudhyamiti / ayudhazabdAt dhyaJ Akatyamiti / akatazabdAt SyaJ / pArasyamiti / arasazabdAt vyaJ / Alasyamiti / lasatIti lasaH, na lasaH alasaH, tasmAt dhyny| pRthvAdibhya imanijvA / 'tasya bhAvaH' ityanuvartate / pRthvAdibhyaH SaSThyantebhyo bhAve imanij vA syAdityarthaH / nanu 'vA' grahaNaM vyartham , 'samarthAnAM prathamAdvA' iti mahAvibhASayaiva vAkyasya siddhatvAt / naca imanijabhAve tvatalpratyayArtha vAgrahaNamiti vAcyam , zrA ca tvAdityeva tatsamAvezasiddharityata Aha-vAvacanamaNAdisamAvezArthamiti / pRthumRduprabhRtiSu 'igantAcca laghupUrvAt' ityaNaH, caNDakhaNDAdiSu guNavacanalakSaNaSyaJaH, bAlavatsAdiSu vayovacanalakSaNasya bhaJazca autsargikasya samAvezArthamityarthaH / anyathA mahAvibhASAvazAd 'apavAdena mukte punarutsargo na pravartate' iti 'pAre madhye khayi-' iti rutvam / pAkSikAvanunAsikAnusvArI, visaNe kRte satvam / apatitvamiti / iha 'patyanta-' iti yag na bhavati / apaTutvamiti / iha tu 'igantAca laghupUrvAt' ityaNa na bhavati / AcaturyamityAdi / brAhmaNAditvAt ghyaJ / pRthvAdibhyaH / aNAdIti / igantalaghupUrveSu pRthumRduprabhRtiSvaNaH samAvezaH / caNDakhaNDAdiSu guNavacaneSu SyamaH / bAlavatsAdiSu vayovacanalakSaNasyAtra Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 526 vezArtham / 1785 ra Rto halAderlaghoH / ( 6-4-161) halAderlaghoRkArasya raH syAd iSThemeyastu / 1786 TeH / ( 6-4-155 ) bhasya TerlopaH syAdiSThemeyassu / pRthorbhAvaH prathimA, pArthavam / mradimA, mArdavam / 1787 varNadRDhAdibhyaH SyaJca / ( 5-1-123 ) cAdimanic / zauklyam, zuktimA / dADharyam | 'pRthumRdubhRzakRzadRDhaparivRDhAnAmeva ratvam' (vA 4211 ) | draDhimA | So GISarthaH / zraucitI / yAthAkAmI / 1788 guNavacanabrAhmaNAdibhyaH SaSThyA vA' iti sUtrabhASye siddhAntitatvAdimanicvatalAmabhAve teSAM pravRttirna syAditi bhAvaH / ra Rto halAdeH / ra iti prathamAntam / iSThemeyassviti zeSapUraNam / 'turiSThemeyassu' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / 'aGgasya' ityadhikRtaM halAderaGgasya laghoH RkArasya ra iti rephAkArasaMghAta zrAdezaH syAd iSTani imani Iyasi ca pare ityarthaH / tteH| 'iSThemeyassu' ityanuvartate / 'allopo'naH' ityato lopa iti ca, tadAha TerlopaH syAdiSThemeyassviti / prathimeti / pRthuzabdAdimanic, cakAra it, nakArAdikAra uccAraNArthaH 1 RkArasya raH, ukArasya guNaM bAdhitvA tterlopH| pArthavamiti / imanijabhAve 'igantAcca laghupUrvAt ityaN / mradimeti / mRduzabdAdimanici RkArasya raH, 'TeH' iti Tilopazca / mArdavamiti / 'igantAcca -' ityaN / varNadRDhAdibhyaH SyaJca / SaSThyantebhyo varNavAcibhyo dRDhAdibhyazca bhAve SyaJ ca syAdityarthaH / guNavacanatvAdeva SyaJa siddhe imanicsamuccayArthaM vacanam / 'pRthuM mRduM bhRzaM caiva kRzaM ca dRDhameva ca / paripUrvaM vRDhaM caiva SaDetAn ravidhau smaret' iti vArtikamarthataH saGgrahNAti pRthumRdubhRzetyAdi / tena kRtayatItyAdAviSThavattve'pi rabhAvo na / draDhimeti / zabdAdimanici RkArasya raH / bhrazimA RzimA draDhimA parivraDhimA / nanu varNadRDhAdInAM vyayantAnAM lokato napuMsakatvAt SyaJaH Sittvasya kiM prayojanamityata Aha So GISartha iti / zracitIti / ucitazabdAd brAhmaNAditvAt Syani lokAt strItvam / SittvAd dvISi 'halastaddhitasya' iti yalopaH / ucitastu na dRDhAdiH, tadgaNe pradarzanAd imanicprasaGgAcca / asyaiva SyaJa uttarasUtre anuvRtterihaiva tasya 1 iti bodhyam / tvatalau tu pUrvasUtreNaiva labdhau / ra Rto / halAdeH kim, RjiSThaH / RjIyAn, laghoH kim, kRSNimA | 'pRthumRdubhRza -' iti parigaNane tu 'halAderlaghoH' iti tyaktuM zakyam / varNadRDhAdibhyaH / guNavacanatvAdeva siddhe imanijarthaM vacanam / 'pRthubhRdubhRza -' iti parigaNanAdiha rabhAvo na bhavati / kRtamAcaSTe kRtayati / NAviSTha - vadbhAvaH / zracitIti / brAhmaNAderAkRtigaNatvAt SyaJ / 'ilastaddhitasya' iti Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu bhAvakarmArthakarmaNi ca / (5-1-124 ) cAdbhAve / jaDasya karma bhAvo vA jADyam / mUDhasya bhAvaH karma vA mauDhyam / brAhmaNyam / 'arhato num ca' (vA 3012) arhato bhAvaH karma vA pArhantyam , ArhantI / braahmnnaadiraakRtignnH| 1786 yathAtathAyathApurayoH paryAyeNa / (7-3-31) namaH parayoretayoH pUrvottarapadayoH paryAyeNAderaco vRddhirzidAdau / ayathAtathAbhAva prAyathAtathyam , ayAthASittvaprayojanakathanamiti bodhyam / yAthAkAmIti / kAmamanatikramya yathAkAmam / tataH svArthe caturvarNAditvAt Syani lokAt strItvaM SittvAd GIS / guNavacana / guNopasarjanadravyavAcibhyo brAhmaNAdibhyazca SaSThyantebhyo bhAve karmaNi ca arthe vyaji. tyarthaH / arhato numceti / vArtikamidam / 'arhaH prazaMsAyAm' iti sUtreNa zatari arhacchabdaH pUjyavAcIti kaiyaTaH / arhacchabdAt SyaJ syAtprakRternum cetyarthaH / mittvAdantyAdacaH paraH / anusvAraparasavarNau / lokAd napuMsakatvaM strItvaM c| tadAha Ahe. ntyamArhantIti / ArhantyazabdAd DISi 'halastaddhitasya' iti yalopaH / yathAtatheti nipaatsmudaayH| yathApuramiti purAzabdena padArthAnativRttAvavyayIbhAvaH / imau zabdau napUrvapadau brAhmaNAdI / tayoH Syani aAdivRddhau vizeSamAha yathAtathAyathApurayoH paryAyeNa / AdivRddhiprakaraNe uttarapadasya pUrvasya cetyadhikAre idaM sUtram / 'namaH zuci-' ityato 'naJaH' ityanuvartate, tadAha naJaH parayoretayoriti / yathAtathA yathApura ityanayorityarthaH / paryAyeNeti / kadAcitpUrvapadasya kdaaciduttrpdsyetyrthH| yalopaH / evaM yathAkAmI / dRDha, vRDha, parivRDha, bhRza, kRza, ityaadi| atra dve gaNasUtre'veryAtalAbhamatimanaHzAradAnAm' / vizabdAduttare ye yAtAdayaH paJca tadantAnAM samAsAnAmanantaraH SyaJ bhavatItyarthaH / viyAtatvam , viyAtatA, viyAtimA, vaiyAtyam / vilAbhimA, vailAbhyam / vimatimA, vaimatyam / igantatvAdaNapi-vaimatam / vimanimA, vaimanasyam / vizAradimA, vaizAradyam / tvataloH samAvezena vilAbhatvam , vilAbhatetyAdI. nyapyUhyAni / samo mtimnsoH| samaH pare ye matimanasI tadantayoH samAsayora. nantaraH dhyaJ bhavatItyarthaH / saMmatitvam , saMmatitA, saMmatimA, sAMmatyam / igantatvAdaNi-sAMmatam / saMmanastvam / saMmanastA / sNmnimaa| sAmanabhyam / guNavacana / dhyaanuvartate, karma kriyA kArya ca / 'zarIrAyAsamAtrasAdhyaM zaucAdi kriyA / zAstreNa vihito yAgAdiH kAryam' iti tayorbhedamAhuH / arhata iti / 'arhaH prazaMsAyAm' iti zatranto'rhacchabdaH pUjArthAbhidhAyIti kaiyaTaH / prAkRtigaNa iti / keSAMcitpAThastu kAryAntarAya / tathA hi-'arhato num ca' iti numarthaH pAThaH / ekabhAvaH, tribhAvaH, anyabhAvaH, eSAM pAThaH khArthe vidhAnArthaH / tathA ca pratyAhArAtike vArtike Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [531 tathyam / prAyathApuryam ,ayAthApuryam ,paapaadsmaaterbhaavkrmaadhikaarH| 'caturvarNAdInAM svArthe upasaMkhyAnam' (vA 3061) / catvAro vrnnaashcaaturvrnnym| cAturAzramyam / traisvaryam / SADguNyam / sainyam / sAnidhyam / sAmIpyam / aupamyam / trailo. kyam ityAdi / sarve vedAH sarvavedAstAnadhIte sarvavedaH / 'sarvAdeH-' (vA2748) iti luk / sa eva sArvavedyaH / 'caturvedasyobhayapadavRddhizca' (ga sU 13) / caturo vedAnadhIte caturvedaH / sa eva cAturvaidyaH / caturvidyasya iti pAThAntaram / caturvidya eva cAturvaidhaH / 1760 stenAdyannalopazca / (5-1-125) 'na' iti saGghAtagrahaNam / 'stena caurye' pacAdyac / stenasya bhAvaH karma vA steyam / pAyathAtathyamiti / yathAtatheti nipAtanAt Syatri pUrvapadasyAdivRddhiH / ayAthAtathyamiti / uttrpdsyaadivRddhiH| AyathApuryamiti / yathApurazabdAt Syani puurvpdsyaadivRddhiH| ayAthApuryamiti / uttpdsyaadivRddhiH| ApAda. samAptariti / atra vyAkhyAnameva zaraNam / caturvarNAdInAmiti / caturvarNAdibhyaH svArthe pyA upsNkhyaanmityrthH| savavadA iti / 'pUrvakAla-' iti samAsaH / lugiti / adhyetRpratyayasyeti zeSaH / sa eva sArvavaidya iti / sarvavedazabdAt svArthe vyamiti bhAvaH / caturvedasyeti / vArtikamidam / Syaniti zeSaH / caturveda iti / 'taddhitArtha-' iti dviguH / tato'dhyetRpratyayasyANo 'dvigolganapatye' iti luk / caturvidyasyetIti / 'caturvedasyobhayapadavRddhizca' iti vArtike 'caturvedasya' ityasya sthAne 'caturvidyasya' iti kecitptthntiityrthH| catasro vidyAH adhIte ityarthe 'taddhitArtha-' iti dvigau 'vidyAlakSaNakalpAntAcca' iti Thaki 'dvigo gana. patye' iti tasya luki caturvidyazabdAt svArthe vyani ubhayapadavRddhau cAtuvaidya iti rUpamiti bhAvaH / stanAdyannalopazca / yaditi cchedaH / stenazabdAt SaSThyantAd bhAve karmaNi cAthai ytsyaadityrthH| neti saGghAtagrahaNamiti / nalopazcetyatra netyakAra uccAraNArtho na bhavati / kiMtu nkaaraakaarsNghaatgrhnnmityrthH| steyamiti / stenazabdAd yatpratyaye sati neti saMghAtasya lopa iti bhAvaH / naca prayogaH-'AnyabhAvyaM tu kAlazabdavyavAyAd' iti / anyabhAva eva AnyabhAvyam / anyatvamityarthaH / yattu vyAkaraNAdhikaraNe bhaTTapAdairuktam 'aAnyabhAvyamaprayogaH' iti, tattvavaiyAkaraNamImAMsakasaMtoSArthamityavadheyam / sarvavedA iti / 'pUrvakAlaika-' iti samAsaH / caturveda iti / taddhitArthe dviguH / 'dvigoluMganapatye' ityaNo luk / caturvidya iti / 'vidyAlakSaNasUtrAntAk' / tasya luk / saMghAtagrahaNamiti / varNagrahaNe tu 'yasyeti ca' ityakAralope satISTaM na sidhyati / 'acaH parismin-' Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu bhAvakarmArtha'khenAt' iti yoga vibhajya stainyamiti Syamantamapi kecidicchanti / 1761 sakhyuryaH / (5-1-126 ) sakhyubhAvaH karma vA sakhyam / 'dUtavaNigbhyAM ca' dUtasya bhAvaH karma vA dUtyam / 'vaNijyam' iti kAzikA / mAdhavastu 'vaNijyAzabdaH svabhAvAtstrIliGgaH / bhAva eva cAtra pratyayo na tu karmaNi' ityAha / bhASye tu 'dUtavaNigbhyAM ca' iti nAstyeva / braahmnnaaditvaadvaannijympi| 1762 kapijJAtyorDak / (5-1-127 ) kApeyam / jJAteyam / 1763 patyantapurohitAdibhyo yak / (5-1-128) sainApatyam / paurohityam / 'rAjAse' nakAramAtralope'pi 'yasyeti ca' ityakAralopAt steyamiti sidhyatIti vAcyam , 'acaH parasmin-' ityakAralopasya sthAnivattvena tamAzritya ekArasya ayAdezaprasaGgAt / naca saMghAtagrahaNe'pi 'alo'ntyasya' ityakArasyaiva lopaH syAditi zaGkayam , 'yasyeti ca' ityeva akArasya lopasiddhAviha nalopavidhivaiyarthyAt , 'nAnarthake'lo'ntyavidhiH-' iti niSedhAcca / yogaM vibhajyeti / 'stanAt' iti pRthak sUtram / 'dhyaJ' itynuvrtte| stenazabdAdbhAve karmaNi ca pyanityarthaH / samAsakRdantataddhitAntAvyayasarvanAmajAtisaMkhyAsaMjJAzabdabhinnamarthavacchabdarUpaM guNavacanasaMjJakaM bhavatIti AkaDArasUtrabhASyarItyA stenazabsya pacAdyajantasya kRdantasya guNavacanatvAbhAvAdaprAptAvidaM vacanam / avyutpanna prAtipadikatayA guNavacanatve'pi yatpratyayenApavAdena pakSe samAvezArtha vacanam / tato 'yannalopazca' iti yogAntaram / 'stenAt' ityanuvRttAvuklo'rthaH / keciditi / bhASyAdRSTatvAd yogavibhAgo'yamaprAmANika iti bhAvaH / sakhyuryaH / sakhizabdAt SaSTyantAd bhAvakarmaNoH yaH syAdityarthaH / dUtavaNigbhyAM ceti / vArtikamidam / AbhyAmapi SaSTayantAbhyAM bhAvakarmaNoH yaH syAditi vaktavyamityarthaH / nAstyeveti / vArtikatve tasya bhASye pAThAvazyakatvAt pAThasya cAbhAvAdaprAmANikamevedaM vRttipaThitaM vArtikamiti bhAvaH / tarhi dUtavaNigbhyAM bhAvakarmaNoH kathaM yapratyaya ityAzaGkaya nAstyeva yapratyayaH, kiMtu vyaJavetyAha brAhmaNA. ditvAdvANijyamapIti / apinA dautyasaMgrahaH / kapijJAtyorDak / paJcamyarthe SaSTI / zrAbhyAM SaSThayantAbhyAM bhAvakamaNoH DhagityarthaH / atra kapijJAtyoH bhAvakarmaNozca na yathAsaMkhyam , vyAkhyAnAt / patyanta / patyantebhyaH purohitAdibhyazca SaSThayaityallopasya sthAnivadbhAvAdayAdezaprasaGgAditi bhAvaH / nanu saMghAtagrahaNe'pi 'alo'ntyasya' ityAkArasyaiva lopaH syAnna tu saMghAtagrahaNasyeti cet / maivam , aArambhasAmarthyAd 'nAnarthake'lontyavidhiH-' iti niSedhAdvA tatsiddheH / kapijJAtyoH / iha kapijJAtI dvau, bhAvakarmaNI arthAvapi dvau, tayoryathAsaMkhyaM na bhavatyaskharitatvapratijJAnAt / evaM Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [533 (ga sU 106) rAjanzabdo'samAse yakaM labhata ityarthaH / rAjJo bhAvaH karma vA rAjyam / samAse tu brAhmaNAditvAtSyaJ , prAdhirAjyam / 1764 prANabhRjjA. tivayovacanogAtrAdibhyo'J / (5-1-126 ) prANabhRjAti-zrAzvam / prauSTram / vayovacana-kaumAram , kaizoram , praudgAtram / zrInetram / sauSThavam / dauSThavam / 1765 hAyanAntayuvAdibhyo'N / (5-1-130) dvaihAyanam / ntebhyo bhAvakarmaNoryak syAdityarthaH / rAjAse iti / purohitAdigaNasUtramidam / rAjA ase iti cchedaH / sa iti samAsasya prAcAM saMjJA / tadAha-rAjanzabda iti / rAjyamiti / yaki ttilopH| 'ye cAbhAvakarmaNoH' iti prakRtibhAvastu na, abhAvakarmaNoriti paryudAsAt / samAse tviti / adhiko rAjA adhirAjaH praadismaasH| ase iti paryudAsAdyagabhAve brAhmaNAditvAt Syani AdhirAjyamiti rUpamityarthaH / yadhyoH svare vizeSaH / prANabhRjAti / prANabhRtaH-prANinaH, tajAtivAcibhyo vayovizeSavAcibhya udgAtrAdibhyazca SaSThayantebhyo bhAvakamaNoH ajityarthaH / prANabhRjAtIti udAharaNasUcanam / evaM vayovacaneti / hAyanAnta / hAyanAntebhyo yuvAdibhyazca SaSThayantebhyo bhAvakarmaNoH aNa syAdityarthaH / dvaihAyanamiti / dvihAyanasya bhAvaH karma veti vigrahaH / vayovacana'patyantapurohitAdibhyaH- 'dvandvamanojJAdibhyaH-' ityatrApi bodhyam / brAhmaNAditvAditi / yadyapi brAhmaNAdiSu rAjanzabdaH kevalaH paThitaH, tathApyayameva 'ase' iti pratiSedho jJApayati 'astyatra prakaraNe rAjanzabdena tadantavidhiH' iti| evaM ca brAhmaNAdipAThasya samAse caritArthatvAdasamAse vizeSavihito yageva bhavati / anye tu brAhmaNAderAkRtigaNatvAdeva tadantAt kathaMcitSyatri siddha rAjanzabdasya tatra pATho yakA saha samAvezArtha iti / tathA cAveSTayadhikaraNe zAbarabhASye uktaM 'rAjJaH karma rAjyaM brAhmaNAditvAt vyaJ' iti / purohita, saMgrAmika, pathika, sArathiketyAdayaH purohitAdayaH / prANabhRjAti / mukhanAsAsaMcArI vAyuH prANaH / 'prANijAti-' ityeva suvacam / prANabhRditi kim , tRNatvam , tRNatA / jAtIti kim , devadattatvam / audgAtramiti / udgAtrAdiSu ye RtvigvacanAstebhyo 'hotrAbhyazchaH' iti che prApte aJ vidhIyate / suSThu duSThu dvAbhyAM guNalakSaNe vyani prApta, vadhUzabdAdigantalakSaNe'Ni, zeSebhyastvataloH prAptayoH / iha tu 'subhagaM mantre' paThyate / subhagamityetacchabdarUpaM mantraviSaye prayoge aJamutpAdayatItyarthaH / 'mahate saubhagAya' / sarvavidhInAM chandasi vaikalpikatvAdiha 'hRdbhagasindhvante-' ityuttarapadavRddhirna bhvti| ataeva mantre'pi kacidaJ na bhavati / 'saubhAgyamasyai dattvAya' iha SyaJ / haaynaant| asmAttvataloH HTTHLEH Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu bhAvakarmArthatraihAyanam / yauvanam / sthAviram / 'zrotriyasya yatnopazca' (vA 3093) / zrautram / kuzalacapalanipuNapizunakutUhalakSetrajJA yuvAdiSu brAhmaNAdiSu ca paThyante / kauzalyam, kauzalamityAdi / 1766 igantAJca laghupUrvAt / (5-1-131) zucerbhAvaH karma vA zaucam / maunam / kathaM kAvyam-kavizabdasya brAhmaNAditvAlakSaNasya aJo'pavAdaH / evaM traihAyanamapi / yauvanamiti / aniti prakRtibhAvAna ttilopH| zrotriyasyeti / vArtikamidam / zrotriyazabdAt SaSThayantAd bhAvakarmaNoH aN , prakRteryalopazcetyarthaH / 'ya' iti saMghAtagrahaNam / zrautramiti / chando'dhIte ityarthe chandazzabdAd ghapratyaye tasya iyAdeze prakRteH zrotra ityAdeze 'yasyeti ca' ityallope zrotriyazabdaH / zrotriyasya bhAvaH karma vetyarthe zrotriyazabdAdaNi yakArAkArasaMghAtasya lope rephAdikArasya 'yasyeti ca' iti lope zrautramiti rUpam / yakArAdakArasya 'yasyeti ca' iti lope sati yakAramAtrasyAnena lope tu rephAdikArasya yaNa syAt / naca tasya 'yasyeti ca' iti lopaH zaGkayaH, lakSye lakSaNasya sakRdeva pravRttiriti nyAyAt / akAralopasya sthAnivattvena ikArAntasya bhatvAbhAvAcca / 'zrotriyasya ghalopazca' ityeke paThanti / igantAcca / laghuH pUrvo'vayavo yasyeti vigrahaH / pUrvatvaM ca igavadhikameva gRhyate, vyAkhyAnAt / tathA ca laghupUrvo ya ik tadantAtprAtipadikAt SaSThayantAdbhAvakarmaNoraNa syAdityarthaH / guNavacanetyAderapavAdaH / kathaM kAvyamiti / kavizabdasya ladhupUrvegantatvAd prAptayoraNvidhAnam / yuvasthavirazabdAbhyAM vayovacanalakSaNe ani praapte| yauvanamiti / aNi parataH 'an' iti prakRtibhAvaH / manojJAdipAThAd vuapi / yauvanakam / 'prakRtyA'ke rAjanyamanuSyayuvAnaH' iti prakRtibhAvaH / zrotriyasyeti / zrotriyaMzchando'dhIte' ityatra chAndasaH zrotrabhAvaH ghaMzca pratyaya iti yadA vyAkhyAnam , tadeha 'ghalopaH' iti yathAzrutam / yadA tu 'vAkyArthe padaracanam' iti pakSaH, tadA ghazabdena iya iti rUpaM lakSyate / kvacittu 'yalopazca' iti pAThaH, tatra yeti saMghAtagrahaNaM vyAkhyeyam / varNagrahaNe tvikArasya yaNAdezaH syAnna tu 'yasyeti ca' iti lopaH / akAralopasya sthAnivattvena ikArAntasya bhatvAbhAvAt / etacca haradattagranthe spaSTam / mUlapustakeSu 'yalopaH' iti mukhyapATha eva prAyeNa dRzyate, na tu ghalopa iti pAThaH / igantAcca / laghuH pUrvo'vayavo yasyeti prAtipadikavizeSaNam / pUrvatvaM ca saMnidhAnadigavadhikameva / tenAtipANDazabdAnna bhavati / 'laghupUrvekaH' ityeva suvacam / laghupUrvazvAsau ik ca laghupUrvek tasya prAtipadikavizeSaNAttadantalAma iti navyAH / igantAtkim , ghaTatvam / laghupUrvAtkim , pANDutvam / kathaM kAvyamiti / kudhAtoH Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [535 svyaJ / 1767 yopadhAda gurUpottamAd vuJ / (5-1-132) rAmaNIyakam / prAbhidhAnIyakam / 'sahAyAdvA' (vA 3014) / sAhAyyam , sAhAyakam / 1768 dvandvamanozAdibhyazca / (5-1-133) zaiSyopAdhyAyikA / mAnojJakam / 1766 gotracaraNAcchlAghAtyAkAratadaveteSu / (5-1-134) atyAkAro'dhikSepaH / tadavetaH te gotracaraNayorbhAvakarmaNI prAptaH avagatavAnvA / gArgikayA shlaaghte| gAyatvena vikasthata ityarthaH / gArgikayA atyAkurute / 'guNavacana-' iti dhyanaM bAdhitvA aNprasaGgAt kAvyamiti kathamityAkSepaH / samAdhatte kavizabdasyeti / brAhmaNAditvAdityanantaraM Syani upapAdyamiti zeSaH / yopadhAt / yopadhAd gurupottamAt prAtipadikAt SaSThayantAdbhAvakarmaNorbunityarthaH / rAmaNIyakamiti / ramaNIyazabdAd vuJ / AbhidhAnIyakamiti / abhidhAnIyazabdAd vuJ / sahAyAdveti / budhiti zeSaH / pakSe brAhmaNAditvAt dhyaJ / idaM tu vArtikaM bhASye kvacinmRgyam / dvandvamanojJAdibhyazca / dvandvAd manojJAdibhyazca SaSThayantebhyo vumityarthaH / zaiSyopAdhyAyiketi / ziSyazca upAdhyAyazceti dvandvAd vuny| strItvaM lokAt / yadyapi 'yopadhAt' ityeva sidhyati tathApi gaupAlapazupAliketyudAharaNaM bodhyam / gotracaraNAt / gotrapratyayAntAt zAkhAdhyetRvAcinazca SaSThayantAdbhAvakarmaNorbuJ syAt zlAghAdiSu viSayeSvityarthaH / apatyAdhikArAdanyatra pravarAdhyAyaprasiddhaM gotramityuktam / 'atyAkAra' ityasya vivaraNam adhikSepa iti / tadaveta' ityetadvivRNoti-te gotreti| tacchabdena gotracaraNayoH bhAvakarmaNI vivakSite / avapUrvAdiNaH prAptyarthAd jJAnArthAdvA kartari ktaH / te avatastadaveta iti vigrahaH / 'dvitIyA' iti yogavibhAgAt samAsaH / 'orAvazyake' iti rUpasiddhAvapi kaveH karmetyarthe kAvamiti syAditi praznaH / yopdhaat| guru upottamaM yasya prAtipadikasya tasmAdityarthaH / yopadhAtkim , vimAnatvam / gurUpottamAditi kim , kSatriyatvam / AbhidhAnIyakamiti / atra prakRtirabheH paro'nIyarapratyayAnto dadhAtiH / zrabhidhAnIyasya bhAvaH karma vetyarthaH / sahAyAdveti / sUtreNa nitye prApte vikalpArtha vacanam / dvandvamanozAdibhyazca / manojJa, priyarUpa, bahula, avazyetyAdimanojJAdiH / gotracaraNAt / gotravAcinazcaraNavAcinazca prAtipadikAd vuJ syAdbhAvakarmaNoH / apatyAdhikArAdanyatra laukikaM gotram , tenApatyapratyayAntebhya ityarthaH / pravarAdhyAye ye paThitAstebhya ityapare / 'gotraM ca caraNaiH saha' iti jAtitvAd 'prANabhRjAti-' ityAdinA ani prApta vacanam / zlAghetyAdi / zlAghAdiSu viSayabhUteSvityarthaH / prApta iti / iNaH prAptyarthatvAt / apUrvasyeNo jJAne Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 536 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu bhAvakarmArthagArgikAmavetaH / 1800 hotrAbhyazchaH / (5-1-135) hotrAzabdo RvigyAcI strIliGgaH / bahuvacanAdvizeSagrahaNam / acchAvAkasya bhAvaH karma vA acchAvAkIyam / maitrAvaruNIyam / 1801 brahmaNastvaH / (5-1-136) hotrAvAcino brahmanzabdAvaH syAt / chasyApavAdaH / brahmatvam / neti vAcye tvavacanaM talo bAdhanArtham / brAhmaNaparyAyAd brahmanzabdAttu svatalau / brahmatvam , brhmtaa| iti taddhiteSu bhAvakarmAdhikAraprakaraNam / avagatavAnveti / jJAtavAnityarthaH / gArgikayeti / gAryazabdAd buni 'Apatyasya-' iti yalope 'yasyeti ca' ityakAralope lokAt strItve TApi 'pratyayasthAt-' iti ittve gArgikAzabdaH / kAThikayA zlAghata iti caraNAdudAhAryam / atra zlAghAdayaH padAntaropAttA eva pratyayAnviyinaH, natu pratyayavAcyA iti bodhyam / hotrAbhyazchaH / RtvigvAcIti / yAjJikaprasiddheriti bhAvaH / RtvigvizeSavAcibhyaH SaSTayantebhyaH chaH syAdbhAvakarmaNorityarthaH / acchAvAkIyamiti / 'A ca tvAt' iti tvatalorapi sarvatra samAvezo bodhyH| brhmnnstvH| hotrAbhya ityanuvRttamekavacanena vipariNamyate / tadAha hotrAvAcinaiti / RtvigvAcina ityarthaH / nanu brahmaNo netyevAstu / brahmaNazcho na ityarthalAbhe sati cha niSiddhe A ca tvAdityadhikArAd 'hotrAbhyazchaH' ityeva bhAvakarmaNo. stvapratyayaH lidhyatItyata Aha neti vAcya iti / talo vAdhanArthamiti / adhikAravazAddhotrAbhya iti bhAvakarmaNoH prAptasya talo nivRttyarthamityarthaH / etena 'tasya bhAvastvatalau' ityanena brahmaNaH karmaNi tvasyAprAptestadarthaM tvapratyayavidhAnamiti na zakyam , nApi brahmaNo netyukte pUrvasUtravihitAnAM tvatalchAnAM niSedhaH syAdityapi zaGkayam , zabdopAttasya chasyaiva niSedhAt / atra hotrAgrahaNAnuvRtteH pryojnmaah--braahmnnpryaayaaditi| iti taddhiteSu bhAvakarmAdhikAraH / prasiddhatvAdAha-avagatavAnveti / gArgikayeti / 'Apatyasya-' iti yalopaH / caraNAd vuJa udAharaNaM tu kAThikayA zlAghata ityAdi bodhyam / zlAghAdiSviti kim , gArgyatvam / kaThatvam / hotrAzabda iti / juhotenan / neti vAcya iti / chapratyaye niSaddhe 'tasya bhAvastvatalau' ityanenaiva tvapratyayaH sidhyati / vibhakteranuccAraNAllAghavaM ca bhavatIti bhAvaH / 'hotrAbhyaH-' ityanuvRtteH phalaM darzayati-brAhmaNaparyAyAditi / iti bhAvakarmArthakAH / iti tattvabodhinyAM nana prakaraNam / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36 ] baalmnormaa-tttvvodhiniishitaa| [537 atha taddhiteSu pAzcamikaprakaraNam / 37 / 1802 dhAnyAnAM bhavane kSetre khaJ / (5-2-1) bhavantyasminniti bhavanam / muddAnAM bhavanaM kSetraM maudgInam / 1803 vriihishaalyorddk| (5-2-2) traiheyam / zAleyam / 1804 yavayavakaSaSTikAdyat / (5-2-3) yavAnAM bhavanaM kSetraM yavyam / yavakyam / SaSTikyam / 1805 vibhaassaatilmaassomaabhnggaannubhyH| (5-2-4) yadvA syAt / pakSe khan / tilyam , tailInam / atha pAJcamikA nirUpyante / dhAnyAnAM bhavane / dhAnyavAcibhyaH SaSTayantebhyo bhavane kSetre'rthe khanityarthaH / bhavanazabdasya bhAvalyuDantatve kSetrazabdasAmAnAdhikaraNyAnupapatterAha-bhavantyasminniti bhavanamiti / bhUdhAturutpattivAcI / utpattisthAnaM bhavanamiti labhyate / dhAnyotpattisthAnaM kSetram / 'kedAraH kSetram' itymrH| kSetrazabdAbhAve bhUdhAtoH sattAvAcitvamAzritya yatra vidyate tadbhavanamiti vyutpatyA AdhArasAmAnyaM gRhakusUlAdi labhyeta / ataH kSetrapadam / bhavanapadAbhAve tu kSetrazabdena setubandhakAzyAdipuNya pradezo'pi labhyeta / ato bhavanapadam / ubhayopA. dAne tu dhAnyotpattipradeza eva labhyata iti na paunaruktyam / vrIhizAlyorDak / vrIhizabdAt zAlizabdAca SaSThyantAdbhavane kSetre'rthe ddhgityrthH| kho'pavAdaH / yavayavaka / yava, yavaka, SaSTika ebhyaH SaSThyantebhyo bhavane kSetra yatsyAdityarthaH / khajo'pavAdaH / 'dhAnyAnAm' ityanuvRtterihApi SaSThyeva samarthavibhaktiH / vibhASA tila / tila, mASa, umA, bhaGga, aNu ebhyo dhAnyavizeSavAcibhyaH SaSThyantebhyo yadvA syAdityarthaH / 'umAbhagau dhAnyavizeSau' iti bhASyam / 'umA syAdatasI tumA' dhAnyAnAm / 'dhivi prINane' ityasmAt 'kRtyalyuTo bahulam' iti kartari Nyat / asmAdeva nipAtanAdantyasya lopa ikArasya cAtvam / dhinotIti dhAnyam / mantrazca dhAnyamasi dhinuhi devAn' iti dRzyate / dhAnyAnAmiti bhavanApekSayA kartari SaSTI / sA ca nirdezAdeva samarthavibhaktiH / bahuvacanaM tu kharUpavidhinirAsArtham / alaukike prakriyAvAkye tu SaSThayantatvAnuvAdena taddhitavidhisAmarthyAdeveti bodhyam / bhavatirihotpattivacanaH kSetragrahaNasAmarthyAd / sUtre hi sattAvacanasyApi bhavatergrahaNaM mA bhUditi kSetragrahaNaM kRtam / anyathA 'dhAnyAnAM bhavanaM kusUlaH' ityatrApi syAditi / dhAnyAnAM kim , tRNAnAM bhavanaM kSetram / vrIhizAlyoH / atrApi nirdezAdeva SaSThI samarthavibhaktiH / sA ca bhavanApekSayA kartarItyAdi pUrvavat / yavayavaka / atra pratyayArthasAmarthyAllabhyA SaSThI samarthavibhaktiH / vibhASA / khaji niye prApte vacanam / Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 538 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu pAJcamikamASyam , mASINam / umyam , zrImInam / bhaGgayam , bhAGgInam / aNavyam , pANavInam / 1706 sarvacarmaNaH kRtaH khakhau / (5-2-5) asAmarthe'pi nipAtanAtsamAsaH / sarvazcarmaNA kRtaH sarvacarmINaH, sArvacarmINaH / 1807 yathAmukhasaMmukhasya darzanaH khaH / (5-2-6) mukhasya sadRzaM yathAmukhaM pratibimbam / nipAtanAtsAdRzye'vyayIbhAvaH / samaM sarva mukhaM sammukham / samazabdasyA. ntalopo nipAtyate / yathAmukhaM darzano yathAmukhInaH / sarvasya mukhasya darzanaH sammuityamaraH / aNavyamiti / aNurdhAnyavizeSaH / yati 'bhorguNaH' 'vAnto thi-' ityavAdezaH / sarvacarmaNaH / sarvacarmanzabdAttRtIyAntAt carmaNA sarva kRtam ityarthe khakhanau sta ityarthaH / aucityAdiha tRtIyA samarthavibhaktiH / nanviha sarvazabdasya kRte anvayAt carmaNyanvayAbhAvAdasAmarthyAcarmaNA samAsAsaMbhavAt kathaM sarvacarmanzabdA. tpratyaya ityata Aha asAmarthya pIti / sarvazcarmaNA kRta iti vigrahavAkyam / carmaNA kRtsnaH kRta ityrthH| sarvacarmINa iti| 'nastaddhite' iti ttilopH| sarveNa carmaNA kRta ityarthe tu na khakhI vyAkhyAnAt / yathAmukha / yathAmukha, saMmukha AbhyAM SaSThyantAbhyAM darzana ityarthe khaH syaadityrthH| dRzyate'sminniti darzana aadrshaadiH| nanu mukhasya sadRzaM yathAmukhamiti kathamavyayIbhAvaH ? 'yathA'sAdRzye' iti sAdRzye taniSedhAdityata Aha nipAtanAditi / saMmukhazabde AbhimukhyArthakasya samityupasargasya na pravezaH, kiMtu samazabdasya saveparyAyasyetyAha samaM save mukhaM saMmukhamiti / samamityasya vivaraNaM sarvamiti / samaM ca tanmukhaM ceti karmadhAraye aumInaM bhAGgInamiti / nanUmAbhaGgayordhAnyatvAbhAvAtkathamiha khaJ / 'vrIhayazca me yavAzca me' iti camakAnuvAke hi dvAdazaiva dhAnyAni paThitAni, na tUmAbhagau paThitau iti cet / maivam , 'zaNasaptadazAni dhAnyAni' iti smaraNAt / tatra comAbhaGgayorapi pAThAddhAnyatvamastIti bhASyAdau sthitatvAt / na ca camakAnuvAke dhAnyaparigaNanenArthaH, tatrAdhAnyAnAmapyazmAdInAM pAThAt / dhAnyAnAmapi keSAMcit kodravAdInAmapAThAt / tasmAdanyata eva dhAnyanirNaya iti pUrvoktasmRtyA tayordhAnyatvamastIti jJeyam / srvcrmnnH| 'khazca' ityeva tu noktam / yato'pyanukarSaH saMbhAvyateti / atra tRtIyA samarthavibhaktiH / kRta iti pratyayArthe carmaNaH karaNatvasyocitatvAt / sarvazcarmaNeti / sarveNa carmaNA kRta ityarthe taddhito neSyata iti bhaavH| yathAmukha / dRzyate'smindarzana aadrshaadiH| adhikaraNe lyuT / 'asAdRzye' iti pratiSedhAtsAdRzye yathAzabdasya kathaM samAsastatrAhanipAtanAditi / etacca vRttigranthamanusRtyoktam / bhaTTikAvye tu padArthAnativRttau yathAzabda zrAzritaH / tathA ca mAyAmRgaM prakramyoktam-'yayAmukhInaH sItAyAH Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 37] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [536 khInaH / 1808 tatsarvAdeH pathyaGgakarmapatrapAtraM vyApnoti / (5-2-7) sarvAdeH pathyAdyantAd dvitIyAntAtkhaH syAt / sarvapathAnvyAmoti srvpthiinH| sarvAGgINaH / srvkrmiinnH| sarvapatrINaH / sarvapAtrINaH / 1806 AprapadaM praapnoti| (5-2-8) pAdasyAgraM prapadam , tanmaryAdIkRtya prAprapadam-zrApradInaH paTaH / 1810 anupadasarvAnnAyAnayaM baddhAbhakSayatineyeSu / (5-2-6) anurAyAme sAdRzye vA / anupadaM baddhA anupadInA upAnat / sarvAnAni bhakSayati saMmukhazabda ityarthaH / nipAtyata iti / idaM ca bhASye spaSTam / evaM ca samityupasargapUrvAdayaM pratyayo neSyata iti bhAvaH / ttsrvaadeH| pathin , aGga, karman, patra, pAtra eSAM samAhAradvandvAt paJcamyarthe dvitIyA / praatipdikvishessnntvaattdntvidhiH| grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhirnAstIti niSedhastu na, kevalAnAmeSAM sarvAditvasyAsaMbhavAt / taditi tu dvitIyAntaM vyApnotItyatrAnveti / tatazca tadyAnotItyarthe sarvazabdapUrvapadakebhyaH pathyaGgakarmapatrapAtrAntebhyaH prAtipadikebhyo dvitIyAntebhyaH khaH syAdityarthaH phalati / tadAha sarvAderityAdinA / sarvapathAniti / 'RkpU:-' iti samAsAntaH / Aprapadam / AprapadamityavyayIbhAvAd dvitIyAntAtprAmotItyarthe khaH syAdityarthaH / padasyAgraM prapadamiti / 'pAdAnaM prapadam' itymrH| prAprapadamiti / 'pAG maryAdAbhividhyoH' ityvyyiibhaavH| anupada / anupada, sarvAna, ayAnaya eSAM samAhAradvandvAd dvitIyA / baddhA, bhakSayati, neya eSAM dvandvAt sptmii| tiGantasya dvandvAnupraveza pArSaH / anupadAdibhyo dvitIyAntebhyaH kramAdbaddhAdiSvartheSu khaH pupluve bahu lobhayan' iti / yathAmukhaM darzana iti / avyayIbhAvasyApi yathAmukhazabdasyonmattagaGgAdivatsattvavacanatvAtkarmazaktiyoge sati kRdyogalakSaNA sssstthii| tasyAH 'nAvyayIbhAvAt-' ityamAdezaH / sarvasya mukhasyeti / 'saMmukhasya' iti noktam / pratyayasaMniyogenaiva samazabdasyAntyalopanipAtanAt / saMzabdastu samazabdArthe na dRzyate, 'saMmukho bhava' ityatra 'abhimukha' ityarthapratIteH / tatra ca khapratyayasyAjaniSyamANatvAt / kathaM tarhi-'saMyuge saMmukhInaM tamudgadaM prasaheta kaH' iti bhttttiH| abhimukhAvasthAnAtsAmAdbhaviSyatIti haradattaH / tatsarvAdeH / taditi dvitIyA samarthavibhaktiH / vyApnotIti pratyayArthaH / pariziSTaM prakRtivizeSaNam / tatra kevalAnAM pathyAdInAM sarvAditvAsambhavAtprAtipadikairapi taistadantavidhiH / tadAha pathyAdyantAditi / pathyakarmapatrapAtrAntAtprAtipadikAdityarthaH / sarvapathIna iti / 'pUrvakAlaika-' iti smaasH| 'RkpU:-' iti smaasaantH| tasya pathyantasamAsagrahaNena grahaNAdbhavati khprtyyH| anupadasarvAnnAyAnayanam / baddhAbhakSayatItyatra nipAtanAttiGantena saha dvandvaH / Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu pAJcamikasarvAnnIno bhikSuH / ayAnayaH sthalavizeSaH / taM neyaH ayAnayInaH zAraH / 1811 parovaraparamparaputrapautramanubhavati / (5-2-10) parAMzcAvarAMzvAnubhavatIti parovarINaH / avarasyottvaM nipAtyate / parAMzca paratarAMzcAnubhavati paramparINaH / prakRteH paraMparabhAvo nipAtyate / putrapautrAn anubhavati putrpautriinnH| paramparAzabdastu avyutpannaM zabdAntaraM strIliGgam / tasmAdeva svArtha syAdityarthaH / anurAyAme sAdRzye veti / zrAdye 'yasya cAyAmaH' ityavyayIbhAvaH, dvitIye sAdRzye avyyiibhaavH| anupadaM baddhati / kriyAvizeSaNatvAd dvitIyA / anupadInA upAnaditi / padasaMbandhiopalakSitetyarthaH / padena sadRzIti vA / tattulyaparimANeti yAvat / ayAnaya iti / dyUte zArANAM pradakSiNaparivartanam ayaH, prasavyaparivartanam anayaH / ayasahitaH anayaH ayAnayaH / pradakSiNaprasavyagAminAM yasmin yugmAdipade sthitAnAM parakIyaiH zArairanAkramaNaM tat sthAnamiha ayAnayazabdena lakSaNayocyata ityarthaH / etatsarva bhASye spaSTam / 'sasahAyasya zArasya parai kamyate padam / asahAyastu zAreNa parakIyeNa bAdhyate // ' iti dyuutshaastrmryaadaa| vistarastu kaiyaTamanoramAdAvanusaMdheyaH / taM neya iti / taM sthAnavizeSamayAnayAkhyaM prApaNIya ityarthaH / NIJ dvikarmakaH, pradhAne karmaNi yat / 'apradhAne dvitIyA' iti bhAvakarmalakAraprakriyAyAM vkssyte| parovara / parovara, parampara, putrapautra ebhyo dvitIyAntebhyaH anubhavatItyarthe khaH syaadityrthH| parovarINa iti| pare ca avare ca parAvare / tAnanubhavatItyarthaH / avarasyottvamiti / avarazabdasya AderakArasya khapratyayasaMniyogena utvaM nipAtyata ityarthaH / evaM ca vigrahavAkye idamutvaM na bhavati / prakRteriti / paraparatarazabdAd dvandvAtkhe sati tatsaMniyogena prakRteH paramparabhAvo nipAtyata ityarthaH / nanvevaM sati kalyANaparamparetyAdau kathaM paramparAzabdaH ? paramparabhAvasya dvitIyAntebhyo'nupadAdibhyo yathAsaMkhyaM baddhAdiSvartheSu khaH syAt / anurAyAma ityAdi / 'yasya cAyAmaH' iti yathArthe 'avyayam-' iti vA avyayIbhAva ityarthaH / sarvAnIna iti / prakArakAsnyeM sarvazabdaH / yAnyannAni labhyante uSNAni zItalAni sarasAni nIrasAni vA sarvAyiA bhakSayatItyarthaH / 'ayaH pradakSiNagamanam / anayaH prasavyagamanam / pradakSiNaprasavyagAminAM zArANAM yasminparairasamAvezaH so'yamayAnayaH' iti kAzikA / taM neya iti / nayaterdvikarmakatvAdapradhAne karmaNi dvitIyA / ayAnayInaH zAra iti / 'phalakazirasi sthita ityarthaH' iti kAzikA / avarasyeti / Aderiti zeSaH / utve kRte 'zrAdguNaH' / kecittu otvaM parazabdasya 1 'dairdhyasadRzopalakSitetyarthaH' iti ka. / Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaNaram 37 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 541 vyani pAramparyam / kathaM pAzevaryavaditi zrasAdhureva khapratyayasaMniyogenaiva parovareti nipAtanAt / 1812 zravArapArAtyantAnukAmaM gAmI / ( 5-2-11) zravArapAraM gAmI zravArapArINaH / avArINaH / pArINaH / pArAvArINaH / zratyantaM gAmI atyantInaH / bhRzaM gantetyarthaH / anukAmaM gAmI anukAmInaH / yatheSTaM gantA / 1813 samAM samAM vijAyate / ( 5-2-12) yajJopo'vaziSTavibhakteralukca khapratyayasaMniyogaziSTatvAdityata Aha- paramparAzabdastviti / tasmAdeveti / paramparetyavyutpannaprAtipadikAdevetyarthaH / kathamiti / parAvarazabdAd bhAve vA svArthe vA SyaJi avarasyAderutve pArovaryazabdAd matupi pArovaryavaditi kathamityAkSepaH, utvasya khapratyayasaMniyogaziSTatvAditi bhAvaH / utvaM durupapAdamevetyAha- asAdhureveti / nanvatra parovareti nirdezAt khAdanyatrApyutvaM kiM na syAdityata zrAha khapratyayasaMniyogenaiveti / ata eva bhASye 'parAMzcAvarAMzcAnubhavati' ityeva vigraho darzita iti bhAvaH / avArapAra / zravArapAra, atyanta anukAma ebhyo gAmItyarthe khaH syAdityarthaH / gAmItyasya zravazyaM gamiSyannityarthaH / ' Avazyaka AdhamarAryayorNiniH' iti NiniH / 'bhaviSyati gamyAdayaH' iti bhaviSyatkAlatA / 'bahulamAbhIkSNye' iti vA NiniH / avArapArINa iti / zravArapAraM gAmIti vigrahaH / avArapArazabdAdvigRhItAdviparItAdapi, vyAkhyAnAt / tadAha avArINaH / pArINa iti / atyantIna iti / atyantazabdo'tra bhRzavAcI / tadAha bhRzaM ganteti / anukAmamiti / kAma icchA / tAmanatikramyetyarthaH / padArthAnativRttAvavyayIbhAvaH / samAM samAm / vipUrvo janirgarbhavimocane vartate / vijAyate - garbhaM vimuJcatItyarthaH / dhAtvarthenopasaMgrahAdakarmakaH / ato na karmaNi dvitIyA / garbhavimocanena kRtsnAyAH samAyA avyApanAdatyantasaMyogalakSaNA dvitIyApi na bhavati, kiMtu saptamyeva / nipAtyate tasmAtparasyAtaH 'eGaH padAntAt' iti pUrvarUpAdeza iti pakSAntaramAhuH / avArapAra / gAmIti / 'gameriniH, zrAGi Nicca' iti bahulavacanAtkevalAdapi NiniH / 'bhaviSyati gamyAdayaH' iti bhaviSyatkAlatA / nyAsakArastu 'zrAvazyake NiniH so'pi bhaviSyatyeva' ityAha / zravArapAramiti / 'kenorbhaviSyadAdhamaryayoH' iti SaSThIpratiSedhaH / kecittu 'gatyarthakarmaNi -' iti sUtre dvitIyAgrahaNamapavAdaviSaye vidhAnArtham / tena kRdyogaSaSThI na bhavati 'grAmaM gantA' itivaditi vyAcakhyuH / tadasat, 'akenoH-' iti pratiSedhe SaSThI prasaGgasyaivAbhAvAt / avArINa ityAdi / 'vigRhItAdviparItAdapISyate' iti bhAvaH / atyantamiti / kriyAvizeSaNam / kAmamiti / kAma icchA tasya sadRzamanukAmasU / kAmAnurUpamityarthaH / 'avyayaM w Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542] siddhaantkaumudii| taddhiteSu pAJcamikapUrvapade nipaatyte| samAMsamInA gauH| 'samAMsamInA sA yaiva prativarSa prasUyate' itymrH| 'khapratyayAnutpattau yalopo vA vaktavyaH' (vA 3100) / samAM samAM vijAyate / samAyAM samAyAM vA / 1814 adyazvInAvaSTabdhe / (5-2-13) adya zvo vA tatra saptamyantasya samAyAmityasya 'nityavIpsayoH' iti dvivacane samAyAM samAyAmiti bhavitavyam / tatra padadvayamapi yakAralopasahitaM nirdizyate-samAM samAmiti / samAyAM samAyAmityarthaH / evaM ca samAyAM samAyAM vijAyata ityarthe saptamyantadvayasamudAyAd vijAyata ityarthe khaH syAditi phalitam / nanu saptamyantadvayasamudAyAt khapratyayotpattau tadantasya samudAyasya prAtipadikatvAt tadavayavayoH saptamyoluMki samAsamIna iti syAt , iSyate tu samAMsamIneti, tatrAha yalopa iti / pUrvapade vibhakte tasya yakArasya lopaH, avaziSTasya vibhaktyaMzasya alukca nipAtyata ityrthH| bhASye tu 'yalopanipAtanAdavaziSTavibhaktyaMzasya na luk' ityuktam / nanu samA samAmiti nirdezAd uttarapade'pi yakAralopaH avaziSTavibhaktyaMzasya aluk ca syAdityata Aha pUrvapada iti / 'pUrvapadasya yalopavacanam' iti vArtikAditi bhaavH| khprtyyaanutpttaaviti| padadvaye'pIti zeSaH / iha vibhASayA kadAcit khapratyayAbhAve sati samAyAM samAyAM vijAyata iti vAkyadazAyAM saptamyantadvaye yakAralopo vA vaktavya ityarthaH / tatra padadvaye'pi nipAtanAdeva yakAralopaH siddhaH, sUtre ubhayatrApi tathocAraraNAt / vikalpa eva tu yalopasya vAkyadazAyAM vAcanika iti bodhyam / etatsarva bhASye spaSTam / adyazvInA'vaSTabdhe / adyazvInetyavibhaktiko nirdeshH| avaSTabdham aasnnm| 'avAccAlambanAvidUryayoH' ityAvidUrye stambhaH SatvavidhAnAt / adya zvo vA vibhakti-' iti yathArthe'vyayIbhAvaH / samAMsamAm / yalopa iti / 'samAyAm' ityatra yakAralopa ityarthaH / pUrvapade nipAtyata iti / anyathA taddhite utpanne yathottarapade supo lug bhavati 'supo dhAtuprAtipadikayoH' iti tathA pUrvapade'pi syAditi bhAvaH / samAMsamIneti / vIpsAyAM dvivacanam / subantasamudAyaH prakRtiH / vijAyata ityetadyAcaSTe-prasUyata iti / vipUrvako janirgarbhavimocane vartata iti bhAvaH / garbhavimocane kRtsnAyAH samAyA vyAptyabhAvAd 'atyantasaMyoge ca' iti dvitIyA na bhavatItyAzayenAha-samAyAmityAdi / khapratyayAnutpattAviti / padadvaye'pIti zeSaH / vArtikena samAMsamAmiti sautraprayogastUpapanna iti bhAvaH / adyazvInA |avibhktiko nirdezo na tu strIliGganirdezo'yam / adyazvIno gosmuuhH| adyazvInaM gomaNDalamityAdAvapISTatvAt / adya zvo veti / nipAtanAd vArthe samAso'yamiti bhaavH| 'avAcAlambanA-' iti sUtreNa AvidUrye stambheH SatvavidhA Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 37 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 543 1 vijAyate zradyazvInA vaDavA / AsannaprasavetyarthaH / kecittu vijAyata iti nAnuvartayanti / zradyazvInaM maraNam / zrAsannamityarthaH / 1815 zrAgavInaH / ( 5-2-14) zrAGpUrvAdgoH karmakare khapratyayo nipAtyate / goH pratyarpaNaparyantaM yaH karma karoti sa nAgavInaH / 1816 anugvalaM gAmI / ( 5-2- 15 ) anugu - goH pazcAtparyAptaM gacchati anugavIno gopAlaH / 1817 adhvano yatkhau / ( 5-2-16) vijAyata ityarthe adya zvas iti samudAyAtkhaH syAdAsannatve gabhya ityarthaH / adyazvInA vaDaveti / zradya vA zvo veti vArthe nipAtanAtsamAsaH / khe sati 'avyayAnAM bhamAtre -' iti TilopaH / sUtre adyazvIneti TAbantanirdeze tu adyazvIno gosamUhaH, adyazvInaM gomaNDalamiti na syAt / AgavInaH / karmakara iti / vArtikalabhyamidam / bhRtiM gRhItvA yaH karma karoti sa kamakaraH / atra gopAlo vivakSitaH / sa hi prAtargA gRhItvA sAyaM cArayitvA svAmino gRhaM nItvA pratyarpayati, tadAha goH pratyarpaNeti / zragavIna iti / gozabdo gopratyarpaNe laakssnnikH| 'AGmaryAdAbhividhyoH' ityavyayIbhAve 'gostriyoH -' iti hrasvatve guzabdAt khe 'zrorguNaH' iti bhAvaH / anugvalaM gAmI / anugu ityavibhaktiko nirdezaH / goH pazcAditi vigrahe pazcAdarthe anoravyayIbhAve hrasvatve anuguzabdaH / tasmAd alaMgAmItyarthe khaH syAdityarthaH / atra anugu ityasya kriyAvizeSaNatvAd dvitIyaiva samarthavibhakliriti haradattaH / kRdyogaSaSThItyanye / alaMgAmItyatra alaMzabdasya vivaraNaM - paryAptamiti kriyAvizeSaNam / adhvano yatkhau / zradhvanzabdAd alaMgAmItyarthe yatkhau sta nAdavaSTabdhazabda prasannaparaH / 'vijAyate' iti hi vartate / sa ca garbhavimocanArthakastadAha--Asannaprasavetyartha iti / karmakara iti / yastu prAtargAM gRhItvA gacchati gopAlastasminnityarthaH / goH pratyarpaNaparyantamiti / gozabdo lakSaNayA goH pratidAne vartata iti bhAvaH / zrAgavIna iti / 'maryAdAbhividhyoH' ityavyayIbhAve 'gostriyo-' iti hakhe kRte khapratyayaH / 'zrorguNaH' / anugvalaM / kha ityanuvartate / anuguzabdAd 'alaMgAmI' ityasminnarthe khaH syAt / goH pazcAditi / pazcAdarthe'vyayIbhAvaH / paryAptamiti / kriyAvizeSaNam / atra haradattaH - anuvi tyasya kriyAvizeSaNatvAd dvitIyAntAdiha pratyayaH / na cAlaMgAmItyasya 'supyajAtau - ' iti NinipratyayAntatayA kRdyogalakSaNA SaSTI syAditi vAcyam, kriyAvizeSaNAttadapravRtteH zobhanaM pAcaka ityAdau tathAdarzanAdityAha / atra kecit - dhAtUpAtta vyApArajanyaphalAzrayatvaM yatra tanmukhyaM karma, yatra tu vyApArajanyatvamAtraM tadaupacArikam / tatazca taNDulAnAM pAcaka ityatra mukhya karmaNi kRdyogalakSaNA SaSThI bhavati / mRdu pAcakaH, Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu pAJcamika zradhvAnamalaM gacchati adhvanyaH, adhvanInaH / 'ye cAbhAvakarmaNoH ' ( sU 1154 ) 'AtmAdhvAnau khe' ( sU 1671 ) iti sUtrAbhyAM prakRtibhAvaH / 1818 abhya mitrAccha ca / ( 5-2-17) cAdyakhau / zrabhyamitrIyaH, zrabhyamitrayaH, zrabhyamitrINaH / zramitrAbhimukhaM suSThu gacchatItyarthaH / 1816 goSThAtkhabhUtapUrve / ( 5-2-18) goSTho bhUtapUrvaH gauSThIno dezaH / 1820 azvasyaikA - hagamaH / ( 5-2-16 ) ekA hena gamyate ityekAhagamaH zrazvIno'dhvA / 1821 zAlIna kaupIne dhRSTAkAryayoH / ( 5-2-20 ) zAlApravezamarhati zAlIityarthaH / adhvAnamalaMgacchatIti / alaMgAmItyanena vigrahe tu adhvano'laGgAmItyeva vigrahaH / zrabhyamitrAcchu ca / zramitraH zatruH / tamabhimukho bhUtvetyarthe 'lakSaNenAbhipratI Abhimukhye' ityavyayIbhAve abhyamitrazabdaH / tasmAd alaGgAmItyarthe cha. pratyayaH syaadityrthH| goSThAtkhaJ / 'bhUtapUrva' iti prakRtivizeSaNam / bhUtapUrvArthavRttergoSThazabdAtsvArthe khaH syAditi vRttikRtaH / azvasyaikAgamaH / zrazvazabdAt SaSThyantAd ekAhagama ityarthe khaJ syAdityarthaH / ekAhagamazabdaM vyutpAdayatiekAheneti / asmAdeva nipAtanAtkarmaNi gamerabiti bhAvaH / 'kartRkaraNe kRtA-' iti samAsaH / azvasyeti kartari SaSThI / AzvIno'dhveti / azvena kartrA ekAna zobhanaM pAcaka ityatra tu sA na bhavati / phalavyApArayoH kriyAkarmabhAvavyavahAre satyapi phalasyaupacArikakarmatvAt, tadvizeSaNatvAcca mRdvAderiti tasyAzaya ityAhuH / anye tvevaM tarhi tulyanyAyena kriyAvizeSaNAd dvitIyAyA apyapravRttiH syAt / tasmAt 'tadarham' iti nirdezAdanityA kRdyogaSaSThIti kriyAvizeSaNAtsA na svIkriyata iti haradattAzayaH kathaMcidvarNanIya ityAhuH / vastutastu pazcAdarthe'vyayIbhAvo'yamiti nirvivAdam / pazcAditi cAstAtyarthe nipAtitam / tacca yadyapi vibhaktitrayasAdhAraNam, tathApIha yogyatAbalAtsaptamyarthavRttiH / zratastasya karmatvAyogAtprathamAntAdeveha pratyaya iti vaktumucitam, kRdyogalakSaNaSaSThIzaGkApyata eva neti bodhyam / zrabhyamitrAt / abhyamitrazabdo ' lakSaNenAbhipratI zrabhimukhye' ityavyayIbhAvaH / kriyAvizeSaNatvAd dvitIyA samarthavibhaktiH / goSThAtkhaJ / gAvastiSThantyasminniti goSThaH / 'ghaJarthe kavidhAnam' ityadhikaraNe kaH / ' ambAmbagobhUmi -' iti Satvam / pUrvaM bhUto bhUtapUrvaH 'supsupA' iti samAsaH / zrazvasya / kartari SaSThIyaM nirdezAdeva samarthavibhaktiH / ekAhagama iti / 'kartRkaraNe kRtA -' iti samAsaH / nanviha 'grahavRdRnizcigamazca' ityapaM bAdhitvA 'parimANAkhyAyAM sarvebhyaH' iti ghaJ prApnoti, asti cAtra parimANAkhyA 'ekAhena gamyate' iti paricchedAvagamAt / atrAhuH - asmAdeva Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 37 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [545 no'pRSTaH / kUpapatanamarhati kaupInaM pApam / tatsAdhanasvAttadvadgopyatvAdvA puruSaliGgamapi, tatsambandhAttadAcchAdanamapi / 1822 vAtena jIvati / (5-2-21) vAtena zarIrAyAsena jIvati na tu buddhivaibhavena sa baatiinH| 1823 sAptapadInaM sakhyam / (5-2-22) saptabhiH padairavApyate sAptapadInam / 1824 gantuM zakya ityarthaH / zAlIna / 'zAlApravezamahatyadhRSTa iti, kUpAvataraNamarhatyakArya. miti cArthe zAlApravezazabdAtkUpAvataraNazabdAcca khaJ / pravezazabdasya avataraNa. zabdasya cottarapadasya lope zAlInakaupInazabdau nipAtyete' iti bhASyam / adhRSTa iti| apragalbha ityarthaH / aprAgalbhyAdanyatra gantumazaktaH zAlApravezamevAheti yaH sa zAlIna iti yAvat / kUpapatanamiti / kUpAvataraNazabdasya vivaraNamidam / kUpazabdo narakAbhidhAyI / kaupInaM pApamiti / narakapatanasAdhanamakArya pApamityarthaH / anayorarthayoretau ruuddhau| nanu puruSaliGge kathaM kaupInazabda ityata AhatatsAdhanatvAditi / pApasAdhanatvAdvA, pApavadAcchAdanIyatvAdvA puruSaliGge kaupInazabdo lAkSaNika ityarthaH / tatsambandhAditi / kaupInazabdasya lakSyapuruSaliGgasambandhAt tadAcchAdanavanakhaNDe kaupInazabdo lakSitalakSaNayA prayujyata ityarthaH / bAtena jIvati / vAtazabdAttRtIyAntAd jIvatItyarthe khaJ syAdityarthaH / 'nAnAjAtIyAnAm alabdhajIvanadravyANAM bhAravahanAdikaSTakarmajIvinAM saGgho vrAtaH / tasya yajIvanAtha kaSTaM karma tadiha bAtam' iti bhASyam / tAhazasaGghavAcino vAtazabdAt 'tasyedam' ityaNi vAtazabdo'tra tadIyakarmaNi vivakSita iti tadAzayaH, tadAha zarIrAyAseneti / sAptapadInam / saptapadazabdAt tRtIyAntAdavApyaM sakhyamityarthe khani sAptapadInamiti bhavatItyarthaH / saptabhiH padairiti / padavikSepairityarthaH / nipAtanAdap draSTavya iti / zAlInakaupIne / imau khapratyayAntatvena viprAtyete / rUDhizabdAvetau kathaMcivyutpAdyAviti nAtrAvayavArthe'bhinivezaH kAryaH / zAlApravezamiti / aprAgalbhyAdanyatra gantumazaktaH zAlAmeva praveSTumarhatItyarthaH / kUpapatanamiti / yadakArya tatpracchAdanIyatvAtkUpAvataraNamarhatItyarthaH / tadAcchAdanamiti / vAsaHkhaNDa ityarthaH / anye tvAhuH-yadakAryazabde yaH karoti sa kiyAsAmAnyavacanaH, tena lajAhetutvena adraSTavyatvAtpuruSaliGgaM kaupInam / aspRzyatvAtadAcchAdanamiti / zarIrAyAseneti / bhAravahanAdinetyarthaH / yadyapi vAtazabdo loke saGghAtavacanaH, tathApyatratyabhASyAdigranthaparyAlocanayA ayamevArtha ihocita iti bhAvaH / sAptapadInam / yogyatayA samarthavibhaktistRtIyeti darzayati-saptabhiH padairiti / padamiha saMbhASaNaM pAdavikSepo vA / taddhitArthe dviguH / avApyata ityarthe Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu pAJcamika haiyaGgavInaM saMjJAyAm / ( 5-2-23) yogodohasya yiGgurAdezo vikArArthe khaJ ca nipAtyate / duhyata iti dohaH kSIram / hyogodohasya vikAro haiyaGgavInamnavanItam / 1825 tasya pAkamUle pIlvAdikarNAdibhyaH kuNabjAhacau / ( 5-2-24) pIlUnAM pAkaH pIlukuNaH / karNasya mUlaM karNajAham / 1826 pakSAttiH / ( 5-2-25) mUlagrahaNamAtramanuvartate / patasya mUlaM pakSatiH / 1827 tena vittazcuJcupcaNapau / ( 5-2-26) yakAraH pratyayayorAdau luptanirdiSTaH, tena casya nerasaMjJA / vidyayA vitto vidyAsuntuH / vidyAcaNaH / haiyaGgavInam / hyas ityavyayaM pUrveyurityarthe / tatrotpanno godohaH - gopayaH, hyogo - dohaH / tasmAt SaSThyantAd vikArArthe khani InAdeze prakRteH hiyaGgu ityAdeze zrorguNe avAdeze AdivRddhau haiyaGgavInamiti bhavati saMjJAyAm iti bhASyam, tadAha 1 godohasyetyAdinA / navanItamiti / bhASye tu 'haiyaGgavInaM ghRtam' iti dRzyate / ' tattu haiyaGgavInaM syAd hyogodohodbhavaM ghRtam' ityamaraH / tasya pAkamUle / pAkamUle iti samAhAradvandvAtsaptamI / pAkaH pariNAmaH / SaSThyantebhyaH pIlvAdibhyaH pAke'rthe kuNap / karNAdibhyastu mUle'rthe jAhajatyarthaH / kuNapastaddhitasvAt kakArasya tsaMjJA / jAhacastu jakArasya prayojanAbhAvAd netsaMjJA / pakSAttiH / mUlagrahaNamAtramiti / pUrvasUtre pAkamUla iti samAsanirdiSTatve'pyekadeze svaritatvapratijJAnAditi bhAvaH / 'tasya' ityapyanuvartate / pakSazabdAt SaSThyantAd mUle'rthe tipratyayaH syAdityarthaH / tena vittaH / tRtIyAntAd vitta ityarthe khaJ / haiyaGgavInam / hyogodohasyeti / gordo ho godohaH SaSThIsamAsaH / tena saha hyasAbdasya 'supsupA' iti samAsaH / tato vikAre anudAttalakSaNasyAtro'pavAdaH kham / yaszabdena kAlapratyAsattirvivakSitA / navanItamiti / yadyapi vRttau ghRtamityuktam, tathaiva cAmareNApi - ' tattu haiyaGgavInaM yad yogoho-dravaM ghRtam' ityuktam, tathApi ghRtazabdena navanItameva vivacitamiti haradattagranthAnurodhenedamuktam / tasya pAka | pAkaH pariNAmaH / mUlamupakramaH / ' tasyedam' ityAdiSu prApteSvayamArambhaH / jAhaco jakArasya prayojanAbhAvAnnatvam / pIlu, karkandhu, zarma, karIra, kuvala, badara, azvattha khadira pIlvAdiH / karNa, akSi, nakha, mukha, keza, pAda, gulpha, bhrU, zRGga, danta, zreSTha, pRSTha karNAdiH / mUlagrahaNamAtramiti / ekAdeze svaritatvapratijJAnA - diti bhAvaH / pakSatiriti / pratipat, prakSiNAM pakSamUlaM ca / tena vittaH / vittaH pratItaH / 'vitto bhogapratyayayoH' iti nipAtanAd ' radAbhyAM niSThAto naH-' iti natvaM na / luptanirdiSTa iti / 'cuTuSAH pratyayasya' iti vaktavye pRthagyogakaraNAt Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 37 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 547 1828 vinaJbhyAM nAnAtrI nasaha / ( 5-2-27 ) asahAyeM pRthagbhAve vartamAnAbhyAM svArthe pratyayau / vinA / nAnA / 1826 veH zAlacchaGkaTacau / ( 5-2-28 ) kriyAviziSTasAdhanavAcakAtsvArthe / vistRtaM vizAlam / vizakaTam / 1830 saMprodazca kaTac / ( 5-2-21) saMkaTam / prakaTam / uskaTam / cAd vikaTam | 'allAbUtilomAbhaGgAbhyo rajasyupasaMkhyAnam' (vA 3107) / zralAcuJcupcaNapau bhavata ityarthaH / vittaH prasiddhaH / casya netsaMzeti / upadeze AditvAbhAvAditi bhAvaH / vinaJbhyAm / nasaheti saMghAtaH pRthaktve vartate / prakRtivizeSaNamidam, tadAha asahArtha iti / tasya vivaraNaM pRthagbhAva iti / vartamAnAbhyAmityanantaraM vinaJbhyAmiti zeSaH / svArtha iti / pratyayArthasya nirdezAditi bhAvaH / pratyayAviti / yathAsaGkhyaM nAnAnAviti zeSaH / vineti / vernA pratyaye rUpam / pRthagityarthaH / nAneti / namo nAni zradivRddhau rUpam / pRthagityarthaH / nasahetyasya pratyayArthatve tu 'nA' ityanena na saheti gamyeta / evaM sati nAnA-na na saha, kiMtu sahaivetyarthaH syAt, 'dvau navau prakRtamarthaM gamayataH' iti nyAyAd iti bhASye spaSTam / veH zAlacchaGkaTacau / kriyAviziSTeti / kriyAviziSTakArakavAcakAtsvArthe zAlaczaGkaTacpratyayau sta iti yAvat / idaM ca bhASye spaSTam / saMprodazca kaTac / saM, pra, ut ebhyazca kriyAviziSTasAdhanavAcibhyaH svArthe kaTac syAdityarthaH / cAdverapi / saMkaTaM saMhatamityarthaH / nibiDIkRtamiti yAvat / prakaTamiti / prajJAtamityarthaH / prakAzamiti yAvat / utkaTamiti / unnatamityarthaH / adhikamiti yAvat / rUDhazabdA ete kathazcidvyutpAdyAH / alAbUti'cuTU' ityetadanityamiti samAdhAnAntaramapyAhuH / nAnAJAviti / nAmo makAro vRddhyarthaH kharArthazca / 'na saha' iti prakRtivizeSaNam, na pratyayArtha ityAzayenAha - asahArtha ityAdi / yadi pratyayArthaH syAttato 'dvau pratiSedhau prakRtamarthaM gamayataH ' iti sahArtho gamyeta 'na na saha, api tu sahaiva' iti / tasmAtprakRtivizeSaNam / etazca vyAkhyAnAllabhyate / yadyevaM sahetyeva pratyayArtho'stu, vinayoH pratiSedhArthatvAdiSTasiddheH 'vigardabharathakaH' ityAdau vizabdasyApi pratiSedhavRttirdRSTaiveti / satyam, kriyAvAcino vizabdAtsahArthe pratyayo vijJAyeta / vigatena saha vikRtena saheti / tasmAdyathoktameva nyAyyam / etacca haradattapranthe spaSTam / svArtha iti / vinirdiSTArthatvAditi bhAvaH / saMprodazca / kriyAviziSTasAdhanavAcakAtsvArthe pratyayaH / saMkaTaM saMhatam, saMbAdha ityarthaH / prakaTaM prajJAtam, prakAzata ityarthaH / utkaTaM udbhUtam, vikaTaM vikRtam, rUDhazabdAkSaite kathaMcidvyutpAdyante / alAbUtiletyAdi / ebhyaH paJcabhyo rajasyabhidheye Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu pAJcamika bUnAM rajaH alAbUkaTam / 'goSThajAdayaH sthAnAdiSu pazunAmabhyaH' (vA 3101) / gavAM sthAnaM gogosstthm| 'saGghAte kaTac' ( vA 3110) / vInAM saGghAtaH avikaTaH / 'vistAre paTac' (vA 3115) / avipaTaH / 'dvitvaM goyugac' / (vA 3116) / dvau vRSau vRSagoyugam / SaTve SaDgavac' (vA 3117) ashvssnvm| 'snehe tailaca' ( vA 3118) / tilatalam sarSapatailam / 'bhavane kSetre zAkaTazAkinI' ( vA 3116) izAkaTam , izAkinam / 1831 avAkuTAleti / alAbU , tila, umA, bhaGgA-ityebhyaH SaSThayantebhyo rajasi abhidheye kaTacaH upasaMkhyAnamityarthaH / vikArapratyayAnAmapavAdo'yam / rajaH cUrNareNuH / goSThajAdaya iti / pazunAmabhyaH sthAnAdiSvartheSu goSThajA syaH pratyayA vaktavyA ityarthaH / goSThajAdInAM pratyayAnAM sthAnAdInAM cArthAnAM paJcanaparANi 'saGghAte kaTac' ityAdIni 'zAkaTazAkinau' ityantAni SaD vArtikAni / teSu caturSa 'pazunAmabhyaH' ityanuvartate / aprasUtAvayavaH samUhaH saMghAtaH / prastAvayavastu vistAraH / dvitva iti / prakRtyarthagatadvitva ityarthaH / dvau vRSau vRSagoyugamiti / dyavayavakasaMghAtAbhiprAyamekavacanam / dvayaM yugmamityAdivat / kecittu dvau vRSAvityarthe vRSagoyugamiti svabhAvAdekavacanaM viMzatirityAdivadilAhuH / evamuSTragokaTac pratyayo bhavati / rajaso vikAratvAdvikAre pratyayAnAmapava do'yam / alAbUkaTamiti / 'ora' 'maDvaitayoH-' iti mayaD veha prAptaH / tilakaTamiti / 'asaMjJAyAM tilayavAbhyAm' iti mayaTa praaptH| umAzabdAd vRtAditvAdantodAttAd 'anudAttAdezva-' ityaJ , 'umorNayorvA' iti vucca prAptaH / bhAgabdAt 'tRNadhAnyAnAM ca dyaSAm' ityAyudAttatvAdaNmayaDvA prApta ityevaM yathAsaMbhA pratyayaprAptirUhyA / haradattastu-tilazabdasya ghRtAditvAdantodAttatvamaGgIkRtya ttaH 'anudAttAdezva' ityaJ, 'asaMjJAyAM tilayavAbhyAm' iti mayaD vA prApta ityAha / tatra tilazabdasya ghRtAditvakalpane bIjaM cintyam / 'tRNadhAnyAnAM ca yaSAm' iti phiTasUtreNAdyudAttasyaiva nyAyyatvAt / 'tilAzca meM' ityatra tathaiva vede pAThAca / goSThaja daya iti / 'saMghAte kaTac' ityAdInyasyaiva prapaJcaH / ihobhayatrAdizabdaH prakAre / pazunAmabhya iti / 'pazunAmAdibhyaH' iti bhASye pracuraH pAThaH / gavAM sthAnamiti / 'tasyedam' ityatrArthe 'sarvatra gorajAdiprasaGge-' iti yati prApte goSThac / saMghAta iti / aprasRtAvayavaH samUhaH saMghAtaH / prasRtAvayavastu vistAraH / kaTacpaTacau dvAvapi sAmUhikAnAmapavAdau / dvitva iti / prakRtyarthasya dvitve dyotya iyarthaH / uSTagoyugamiti / dvayaM yugamityAdivad vyayavasaGghAtaprAdhAnyAdekavacanam / evamagre'pi / Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 37 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [546 razca / (5-2-30) cAtkaTac / avAcIno'vakuTAraH, avakaTaH / 1832 nate nAsikAyAH saMjJAyAM TITaJnATajbhraTacaH (5-2-31) pravAd ityeva / nataM namanam / nAsikAyA nataM avaTITam , bhavanATam , avabhraTam / tadyogAbAsikA avttiittaa| purusso'pyvttiittH| 1833 nebiddjviriiscau| (5-2-32) niviDam , nibirIsam / 1834 inapiTazcikaci ca / (5-2-33) neH ityeva / nAsikAyA nate'bhidheye inapiTacI pratyayo prakRte. zcika ci ityAdezau ca / 'kapratyayacikAdezau ca vakravyo' (vA 3121) / cikiyugam / azvaSaGgavam avAtkuTAracca / kriyAviziSTasAdhanavAcakAdavAtsvArthe kuTAracca syAdityarthaH / avAcIna iti / avAcIne vidyamAnAdavAt kuTAraci avakuTAra ityrthH| nate naasikaayaaH| avAdityeveti / avazabdAd nAsikAyA avanate'rthe TITac , nATac , bhraTac ete pratyayAH syurityarthaH / 'Namu prahRtve' iti dhAto ve kRpratyaye natazabda ityabhipretyAha nataM namanamiti / prahRtvamityarthaH / nanu yadi nAsikAyA namanamavaTITaM tarhi avaTITA nAsikati kathamityata Aha tadyogAditi / namanayogAttatra lAkSaNikamiti bhAvaH / puruSo'pyavaTITa iti / tAdRzanAsikAyogAditi bhAvaH / nebiDabirIsacau / 'nate nAsikAyAH saMjJAyAm' ityanuvartate / neH nAsikAyA nate'rthe biDac , birIsac dvau pratyayau sta ityarthaH / nibiDA vRkSI iti tu upamAnAdityAhuH / inapiTac / inacpiTac iti samAhAradvandvAtprathamaikavacanam / cikaci ityapi cika ci ityanayoH samAhAradvandvAtprathamaikavacanam / prakRteriti / nerityrthH| tatra inaci pare cika ityAdezaH / tatra prakAra uccAraNArthaH / piTaci tu pare ci ityAdezaH / natamiti / napuMsake bhAve taH / namanamiti / nIcastvamityarthaH / avttiittmiti| nAsikAsAdhanake namane vartamAnAdavazabdAtsvArthe pratyayaH / kathaM tarhi nAsikAyAM puruSe cAvaTITazabdasya prayoga ityata Aha-tadyogAditi nebiDaca / 'nate nAsikAyAH saMjJAyAm' iti vartate / nizabdAnAsikAyA nate'bhidheya biDajvirIsacI staH / nibiDamiti / tadyomAnibiDA nAsikA, nibiriisaa| kathaM tahiM 'nibiDAH kezAH, nibiDaM vastram' iti / upamAnAdbhaviSyati / etacca kAzikAyAM spaSTam / kecittu uktaprayogAnurodheneha sUtre 'nate nAsikAyA:-' iti nAnuvartata iti vyAcakSate / prakRteriti / nizabdasyetyarthaH / zrAdezI ceti / pratyayau tatsaMniyogena yathA. 1'nibiDAH kezA iti prayogAt 'nate nAsikAyA-' ityAderatrAsambandhaH' iti tu shbdendushekhre| Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu pAJcamikanam / cipiTam / cikkam / 'klinasya cila pila lazcAsya cakSuSI' (vA 3122) kline cakSuSI asya cillaH / pillaH / 'cula ca' (vA 3123) / cullaH / 1835 upAdhibhyAM tyakannAsanArUDhayoH / (5-2--34) 'saMjJAyAm' ityanuvartate / parvatasyAsannaM sthalamupatyakA / prArUDhaM sthalamadhityakA / 1836 karmaNi ghaTo'Thac / (5-2-35) ghaTata iti ghaTaH / pacAdyac / karmaNi kapratyayeti / uktaneH kapratyayaH prakRteH cikAdezazcetyarthaH / ayamapi kakArAnta evAdezaH / cikinamiti / inaci pratyaye kRte neH cikAdeze rUpam / cipiTamiti / piTaci kRte neH ci ityAdeze rUpam / cikamiti / kapratyaye neH cikAdeze rUpam / klinnasya cipillazcAsya cakSuSI iti / vArtikamidam / cilpila iti samAhAradvandvAtprathamaikavacanam / kline asya cakSuSI iti vigrahe klinnazabdAd asya cakSuSI ityarthe lapratyayaH, prakRteH cil pl ietAvAdezau sta ityarthaH / klinne iti / netrAmayaprayuktajalaniSyandavatI ityarthaH / cillaH / pilla iti / klinnacakSuSka ityarthaH / cula ceti / uktaviSaye jinnasya cula Adezazca lapratyayasaMniyogena vaktavya ityarthaH / upAdhibhyAm / upa, adhi zrAbhyAM yathAsaMkhyamAsannArUDhayorvartamAnAbhyAM svArthe tyakanpratyayaH sya dityarthaH / Asanna samIpam / zrArUDham uccam / anuvartata iti / 'nate nAsikAyAH-' ityasmAditi bhAvaH / kasya samIpaM kasyoccam isyAkAGkSAyAM saMjJAdhikArAta, parvatasyeti labhyata ityabhipretyAha prvtsyeti| uptykaa| adhityaketi / strItvaM lokAt / atra 'pratyayasthAt-' iti ittvaM tu na, 'tyakanazca' ityukteH / karmaNi ghaTo'Thac / saptamyantAt karmazabdAd ghaTa ityarthe atthcsyaadityrthH| ghaTazabdasya kalazaparyAsaMkhyamimAvAdezau ca sta ityrthH| cikinmiti| inacpratyayasaMniyogena cikaadeshH| cipiTamiti / piTacpratyayasaMniyogena ci ityAdezaH / klinnasyeti / cil pila ityetAvAdezau bhavato lazca pratyayaH 'asya cakSuSI' ityetasminnarthe / cula ceti / cAllapratyayaH / culla iti / klinne asya cakSuSI iti pUrvokta eva vigrahaH / kathaM tarhi 'syuH klinnAkSe cullacillapillAH klinne'kSiNa cApyamI' ityamara iti cet / atrAhuHpuruSe vyutpAditAnAM tadavayave lakSaNA bodhyaa| anye tvAhuH-asya cakSuSI ityatra 'asya' iti na vaktavyam / klinne cakSuSI cille pille / puruSe tu matvarthe'c arza AdiSu 'khAnAddhInAt' iti sUtritatvAditi / upAdhibhyAm / saMjJAdhikArAdiha niyataviSayamAsannArUDhaM gRhyata ityAzayenAha-pavartasyeti / AsannaM samIpam / ArUDhamuccasthAnam / upatyaketi / 'pratyayasthAt-' itItvaM tu na bhavati, 'tyakanazca Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 37 ] bAlamanoramA tsvbodhiniishitaa| . [551 ghaTate karmaThaH puruSaH / 1837 tadasya saJjAtaM tArakAdibhya itac / (5-2-36) tArakAH sAtA asya tArakitaM namaH / prAkRtigaNo'yam / 1838 pramANe dvysjdnmaatrcH| (5-2-37) tadasya ityanuvartate / urU pramANamasya Urudvayasam , urudanam , UrumAtram / 'pramANe laH' (vA 3128) zamaH / diSTiH / vitastiH / 'dvigonityam' (vA 3126) / dvau zamau pramANamasya yatvabhramaM vaaryti| karmaNi ghaTata iti / vyApriyata ityrthH| tathA cAtra ghaTazabdo yaugiko ghaTamAne vartata iti bhAvaH / karmaTha iti / aThaci 'nastaddhite' iti TilopaH / aThaci Thasya aGgAtparatvAbhAvAdikAdezAbhavi iti bhAvaH / tadasya / prathamAntebhyastArakAdibhyaH asya tatsaMjAtamityarthe itac syAdityarthaH / tArakitaM nabha iti / saMjAtanakSatramityarthaH prAkRtigaNo'yamiti / tena puSpito vRkSaH phalita ityAdisaMgrahaH / pramANe | anuvartata iti| tatazca asya prameyasya tatpra. mANamityarthe pramANe vidyamAnAtprathamAntAd dvayasaca, danaca, mAtrac ete pratyayAH syuH / 'pramANavAnidamartho'tra pratyayArthaH' iti bhASye spaSTam / tatra 'prathamazca dvitIyazca Urdhva. mAne matau mama' iti bhASye uktam / pramANamiha paricchedakamAtram, tatra mAtraprasthamAtramUrumAtramityAdi iti kaiyaTaH / vastutastu 'yattadetebhyaH' iti sUtrabhASyasvara* sAdAyAmaparicchedakamevAtra pramANam iti zabdenduzekhare vistrH| pramANe la iti / luko la iti pUrvAcAryazAstrasiddhA saMjJA / pramANe vartamAnAdvihitasya dvayasajAde gvaktavya ityarthaH / zamo diSTirvitastiriti / zamaH pramANamasyetyAdivigrahaH / zamAdayaH anUpramAnavizeSAH / tebhyo mAtraco luka, itarayorasaMbhavAt / atra 'aAyAniSedhaH' ityuktatvAt / karmaNi ghtto| saptamyantAkarmanazabdAd 'ghaTate' ityarthe'Thac syAt / karmaTha iti / 'ThasyekaH' itIha na bhavati / aThaci ThasyApratyayatvenAGgasaMjJAnimittatvAbhAvAt / tArakitamiti / evaM puSpitaM phalitaM pulakitaM romAJcitamityAyudAhAryam / pramANe dvayasaj / pramANe vidyamAnAtprathamAntAd 'asya' iti nirdiSTe prameye'theM trayaH pratyayAH syuH / pramANamiha paricchedakamAtram / tatra mAtrac / dvayasacdanacau tUrdhvamAna eva bhavataH / 'prathamazca dvitIyazca UrdhvamAne matau mama' iti bhASyAt / Uvisthitena yena mIyate tadUrdhvamAnam UrvAdi / tena tiryamAnAdau 'daNDadvayasaM kSetram' ityAdi na prayujyate, yathottaraM munInAM prAmANyAt / ataeva 'dvikANDA kSetrabhaktiH' ityatra 'dvayasaco luk' iti prAcoktaM nAdartavyamityavocAma / pramANe la iti / luka eSA pUrvAcAryasaMjJA / pramANatvena ye prasiddhAstataH parasyaivAyaM lugityudAharati-zamaH / diSTiH / vitastiriti / zamaH pramANamasyetyAdi Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 552 ] . sidaantkaumudii| taddhitaSu pAzcamika virAmam / 'pramANaparimANAbhyAM saMkhyAyAzcApi saMzaye mAtrajvakanyA' (vA353) zamamAtram / prasthamAtram / pazcamAtram / 'vasvantAsvArthe dvayasajmAtracI bahulam' (vA 3134 ) / tAvadeva tAvadvayasam / tAvanmAtram / 2836 puruSahastibhyAmaeca / (5-2-38) puruSaH pramANamasya pauruSam, puruSadvayasam / hAstimastu pramANaM syAt' ityeva gRhyate / evaM ca UrudvayasamityAdau na luk / dvigonityamiti / pramANAntAd dvigoH parasya dvayasajAdenityaM luk syAdityarthaH / pramANAsasya dvigoH pramANAvRktviAt sAmarthyAdiha tdntvidhiH| pUrvavArtikena tu nAtra prAptirasti, dvigoH pramANatvAbhAvAt / dvizamamiti / taddhitArtha dviguH / tato mAtracaH anena luk / 'vikalpasyAprakRtatvAdeva siddhe nityagrahaNaM saMzaye vakSyamANasya mAtraco lugartham / anyathA zamamAtramityatreva dvizamazabdAdapi sa mAtrac na lupyata' iti bhASye spaSTam / pramANeti / pramANavAcinaH parimANavAcinaH saMkhyAvAcinazca saMzaye mAtrajvaktavya ityarthaH / atra pramANamAyAma eva gRhyate, 'AyAmastu pramANaM syAt' iti vacanAt / ata eva parimANagrahaNamarthavat / zamamAtramityAdi / zamaH syAna vetyAdivigrahaH / vatvantAditi / vArtikamidam / puruSahastibhyAmaN vigrahaH / eSu mAtraco luka, itarayorasaMbhavAt , zamAdInAmArvamAnatvAt / dvigonityamiti / dvigorapramANatvAttadantavidhyabhAvAca pUrveNAprA lugvidhIyate / nanu vikalpasyAprakRtatvAnnityagrahaNamiha nirarthakamiti cet / atrAH -anupadaM saMzaye vakSyamANo mAtrac zamamAtramityAdau yathA na lupyate, 'pramArI laH' ityasya 'pramANe dvayasac-' iti yaH pUrvavidhistadviSayatvAt , evaM dvigorapi na lupyeta / ibhyate ca lk| dvau zamau syAtA na vA dvizama iti / tathA cAdhikasaMgrahArtha nityagrahaNamiti / atra kecit-'dvigolaH' ityukte'pi punarlagrahaNaM nityArthamadhikasaMgrahArthamiti vyAkhyAtuM zakyata iti vaicitryArtha nityagrahaNamityAhuH-zamamAtramityAdi / zamaH syAnna vesyAdivigrahaH / puruSahastibhyAmaeca / 'inarAyanapatye' iti prakRtibhAvaH / hastI pramANamasya hAstinam / atra kAzikAyAmuktaM 'dviggonityaM luk , dvipuruSamudakam' ityAdi / vyAkhyAtaM ca haradattena-yadyapi 'pramANe lo dvigornityam' ityasya nAyamanuvAdaH, puruSahastinoH zamAdivatpramANatvenAprasiddhatvAt , 'prata eva hi puruSadvayasamityAdau 'pramANe laH' iti luG na bhvti| tathApyapUrvo'tra lugvidhIyata iti / etaccAsaMgatam , 'dvigonityaM luk' ityapUrvavacanasya munitrayAktatvAt / vastutastu vidhIyata ityasyAnumIyata ityarthaH / ayaM bhAvaH-'dvigoH' 'taddhitaluki' ityanuvartamAne 'puruSAtpramANe'nyatarasyAm' iti DIbvikalpyate tadeva lukamanumApayatIti / Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 37 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [553 / nam , hastidvayasam / 1840 yattadetebhyaH parimANe vatup / (5-2-36) yatparimANamasya yAvAn / tAvAn / etAvAn / 1841 kimidambhyAM vo ghH| ca / uktaviSaya iti zeSaH / cAd dvayasajAdayastrayaH / yattadetebhyaH / tadasyetyanuvatate / asya tatparimANamityarthe parimANavAcibhyaH prathamAntebhyaH kim, yad, tad, etad ebhyo vatup syAdityarthaH / yAvAniti / yacchabdAvatup , upaavitau| 'zrA yttdetebhyH| yAvAnityAdi / 'zrA sarvanAmnaH' ityAtve 'ugidacAm-' iti num 'atvasantasya ca-' iti dIrghaH / hallyAdilopasaMyogAntalopI / 'pramANe' ityanuvartamAne parimANagrahaNaM pramANaparimANayomadAtkRtam / tathA ca vArtikam -'DAvatAvarthavaizeSyAnirdezaH pRthgucyte| mAtrAdyapratighAtAya bhAvaH siddhazca DAvatoH' iti / asyArthaH-paha zAstre vatupaM vidhAya tasmin pare prAtvaM vihitam / pUrvAcAryAstu DAvatuM vidadhire, tadrItyA nirdezo'yaM DAvatAviti / vizeSyata iti vizeSastasya bhAvo vaizeSyaM tasmAt , arthabhedAdityarthaH / arthabhedastu 'parimANaM tu sarvataH / AyAmastu pramANaM syAt' iti prAgevokta iti bhAvaH / nanvanayorarthabheda sati yAvAnadhvA yAvatI rajjurityAdi na sidhyet, atra tyAyAmamAtraM gmyte| yadyupamAnAdbhaviSyatIti brUSe, tarhi pramANagrahaNamevAnuvartyatAm , yAvAnadhvetyAdiprayogAzca mukhyAH santu / ye tu parimANe prayogAH 'yAvAn dhAnyarAziH' ityAdayaH, ta evopamAnAdbhavantu tatrAha-'mAtrAdIti' / 'yattadetebhyaH-' iti vizeSavihito hi vatupa sAmAnyavihitAn mAtrajAdIn bAdheta, tena tanmAtramityAdi na syAt / parimANagrahaNe sati tu bhinnopAdhikatvAdvatupaH pramANe vihitamAtrajAdibhiH saha bAdhyabAdhakabhAvoM neti bhaavH| nanvevamapi bAdhaH syAdeva / 'pramANe dvayasac-' ityatra prasthamAtramityAdi. siddhaye pramANagrahaNasya paricchedakamAtraparatayA vyAkhyAtatvena vatupo yattadetebhyo vihitatvena vizeSavihitatvAnapAyAt / tasmAd 'yattadetebhyo vatup ca' ityeva sUtryatAm , mAstu parimANagrahaNam , astu ca pramANe ityarthAdhikAraH, tena yAvatI rajjuryAvAn dhAnyarAzirityAdiprayogAH sarve'pyupacAraM vinava nirvahantItyaparamanukUlamata Aha'bhAvaH siddhazceti' / DAvatoriti paJcamyantam / arthanede sati vatvantAnmAtrajAdInAmutpattiH sidhyati / tatparimANamasya tAvaddhAnyaM rAzIkRtam , sAvatpramANamasya kuDyAdeH, tAvanmAtram / yAdRprAzIkRtasya dhAnyAdedairghya tAdRzaM kuDyAderapItyarthaH / ekaviSayatve tu vatupaiva viziSTasya prameyasyokatvAdvatubantAnmAtrajAdayo na syuH / yasya hi tAvapramANaM tasya tadapi pramANam / jAnupramANakaM jalAdi yasya pramANaM tadapi jAnupramANakamiti vaktuM shkytvaat| evaM ca tAvacchabda eva prayujyeta, na tu taavnmaatrmityaadi| anyathA tatpramANamasya tanmAtram / tanmAtraM pramANamasya tanmAtramAtramityevaM mAtrajA Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu pAJcamika(5-2-40) AbhyAM vatuH syAdvasya ca ghH| kiyAn / iyAn / 1842 kimaH saMkhyAparimANe Dati c| (5-2-41) cAdvatupa / tasya ca vasya ghaH syAt / kA saMkhyA eSAM te kati kiyantaH, pe tu na, kA sarvanAmnaH' ityAttvama, suH, 'ugidacAm-' iti num, 'zra vasantasya-' iti dIrghaH, halGyAdisaMyogAntalopau / evaM tAvAn, etAvAn / kimidaMbhyAM vo ghH| 'tadasya' iti 'parimANe vatup' iti cAnuvartate / tadAha-prAbhyAM vatupa syAditi / zrAbhyAM prathamAntAbhyAm asya tatparimANamityarthe vara p syAdityarthaH / vasya ca gha iti / vakArasya ghakAra ityarthaH / kiyAniti / viM parimANamasyeti vigrahaH / kiMzabdAd vatupa , upAvito, kArasya ghakAraH, iyAdezaH, kim iyat iti sthite 'idakimorIzkI' iti kimaH kobhAve 'yasyeti ca' iti IkAralope kiya. tUzabdAtsau 'ugidacAm-' iti numi 'atvasantasya-' iti dIrghe, haGayAdisaMyogAntalopAviti bhAvaH / iyAniti / idaMzabdAd vatupi vakArasya ghakAre iyAdeze idam iyat iti sthite 'idakimorIzkI' iti zittvAdidama IkAre sarvAdeze 'yasyeti ca' iti IkArasya lope iyat iti pratyayamAnaM shissyte| tataH sau numAdi pUrvavat / kimaH sNkhyaa| 'tadasya' ityanuvartate / saMkhyAyAH parimANaM paricchedaH / kiMzabdaH prazne vartate / kA asya saMkhyetyevaM saMkhyAparicchedaviSayakaprazne vidyamAnAt kiMzabdAt prathamAntAda asyetyarthe Datipratyayazca syAdityarthaH / kA saMkhyA eSAM te katIti / kA saMkhyA asyeti, kA saMkhyA anayoriti ca prazno na saMbhavati, asyetyanena ekadibhyaH pratyayamAlAprasaGgAt / kimidaMbhyAm / vatupsyAditi / vakArasya ghavidhisAmadvitupamanuvartya so'pyatra vidhIyata iti bhAvaH / 'adeH padasya' ityeva siddhe 'vaH' iti vacanamAdezapratipattyartham / itarathA ghaH pratyagAntaraM vijJAyeta / kiyAniti / 'idaMkimorIzkI' / 'yasyeti ca' iti lopaH / iyAniti / IzAdezasya 'yasya' iti lope pratyayamAtramavaziSyate / paThanti ca-'uditavati parasmin pratyaye zAstrayonI gatavati vilayaM ca prAkRte'pi prapaJce / sapadi padamudItaM kevalaH pratyayo yat tadiyaditi mimIte ko hRdA paNDito'pi / ' vaiyAkaraNAnAmaupaniSadAnAM ca prakriyAmAzritya pravRtto dyartho'yaM zlokaH / kimaH sNkhyaa| 'tadasya-' ityanuvartata eva / saMkhyAyAH parimANaM paricchedaH, tasmin kartavye yaH praznastasminvartamAnAtkimaH prathamAsamarthAdasyeti SaSThayarthe Dati syAt / saMkhyAparimANe kim , kSepe mAbhUt / kA saMkhyeyameSAM dazAnAm / 'avatAnAmamantrANAM jaatimaatropjiivinaam| sahasrazaH sametAnAM pariSattvaM na vidyte||' ityevaM saMkhyeyadvAreNAtra saMkhyAyAH Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 37 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 555 saMkhyA eSAM dazAnAm / 1843 saMkhyAyA avayave tayap / ( 5-2-42 ) paJca avayavA asya paJcatayaM dAru / 1844 dvitribhyAM tayasyAyajvA / ( 5-2-43) dvayam dvitayam / zrayam tritayam / 1845 ubhAdudAtto nityam / ( 5-2-44) ubhazandAttayapa Adezo'yac syAt, sa codAttaH / ubhayam / iti taddhiteSu pAJcamikAH / " tvasya anayorityanena dvitvasya ca jJAtatvAt jJAte ca praznAsambhavAt / kA saMkhyA eSAmiti tu praznaH saMbhavati, tatra eSAmityanena bahutvasya jJAtatve'pi tadvyApyatritvacatuSTvAdisaMkhyAnAmajJAtatvAt / uktaM ca bhASye - 'na yekayoH prazno'sti' iti / tatazca nityabahuvacanAnto'yaM katizabdaH / ' iti ca' iti SaTsaMjJakatvAt 'SaDbhyo luk' iti jazzasorluk / kiyanta iti / kiyAnitivatprakriyA / bahuvacanaM vizeSaH / saMkhyAparimANe ityukteH kimaH kSepArthakatve Datirna bhavati / kA saMkhyA eSAM dazAnAmiti / dazAvarA pariSadityatra brAhmaNabruvANAM melane idaM vAkyaM pravRttam / saMkhyeyadvArA saMkhyAyAH kutsAtra gamyate, 'avratAnAmamantrANAM jAtimAtropajIvinAm / sahasrazaH sametAnAM pariSattvaM na vidyate // ' iti smaraNAt / saMkhyAyAH / tadasyetyanuvartate / dvitryAdisaMkhyAkA avayavA asyAvayavina iti vigrahe ava yayIbhUtasaMkhyAvAcinaH prathamAntAd asyAvayavina ityarthe tayabityarthaH / paJcatayamiti / paJcAvayavakaH samudAya ityarthaH / dvitribhyAm / dvitribhyAM parasya tayapaH ayajvA syAdityarthaH / dvayamiti / dvizabdAttayapaH prayaci 'yasyeti ca' iti ikAralopaH / dvyavayavakasamudAya ityarthaH / evaM trayam / ubhAdudAtto nityam / kutsA bodhyA / saMkhyAyA / zravayave vartamAnA yA saMkhyA tadvAcinaH prathamAntAt SaSThyarthe tayap syAt / yaM pratyavayavaH so'vayavI pratyayArthaH / 'asya' ityadhikArAt / yathA dvayasajAdiSu pramANe prakRtyarthe prameyaM pratyayArthastadvat / trayamiti / nanu 'trayos - vayavAH tantavo yasya trayaM sUtram' iti prayoge saMbhavatyapi 'munitrayam' iti prayogo na saMgacchate, anyapadArthasyAvayavino'bhAvAditi cet / atrAhuH - zravayavI tvatra samudAya eva / sa cAtirikko vA'natirikto veti vicArAntaram / evaM ca samudAyasyAtiriktatvapakSe'pi samudAyaghaTakatvena munInAM pratyabhijJAnAnmunitrayanamaskArasya vighnavighAtakatvamastyeveti / ubhAdudAtto nityam / iha 'citaH' ityanenaivAntodAttatvaM siddham / sarvodAttatvaM tu 'anudAttaM padamekavarjam' iti vacanAdvAdhitam / na ca he ubha saMbuddhyante AmantritAyudAttatvaM bAdhituM vacanamiti zaGkhayam, purastAdapavAdanyAyena citsvarasyaiva bAdhyatA, na tvAmantritAdyudAttatvasyeti suvacatvAt / tasmAdudAttavacana " Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu matvarthIya atha taddhiteSu matvarthIyaprakaraNam / 38 / 1846 tadasminnadhikamiti dazAntADDuH / ( 5-2-45 ) ekAdaza adhikA asminekAdazam / 'zatasahasrayo reveSyate' ( vA 3141 ) / neha - ekAdaza adhika asyAM viMzatau / 'prakRtipratyayArthayoH samAnajAtIyasvameveSyate' (vA 3140 ) / neha - ekAdaza mASA adhikA asminsuvarNazate / 1847 zadantaviMzatezca / ( 5-2-46 ) GaH syAvukte'rthe / triMzadadhikA asmin triMzaM zatam / viMzam / 1848 saMkhyAyA guNasya nimAne mayaT / ( 5-2-47.) sa codAtta iti / zrAyudAtta ityartha: / 'antodAttatvasya citvenaina siddha:' iti bhASye spaSTam / 'atra ayacapratyaya eva vidhIyate, na tu tayapa Adeza:' iti sthAnivatsUtrabhASye spaSTam / tayapa Adeza iti mUlaM tu vArtikAnurodhena / iti taddhiteSu pAJcamikAH / atha matvarthIyAH - tadasminnadhikam / tadadhikamasmin iti vigrahe prathamAntAd dazanzabdAntAt samAsAd zrasminnityarthe upratyayaH syAdityarthaH / pratyayavidhau tadantavidhipratiSedhAdantagrahaNam / ata eva nirdezAt paJcamyarthe saptamItyAhuH / 'aupazleSike'dhikaraNe saptamI' iti bhASyam / 'sAmIpikamadhikaraNam' iti kaiyaTaH / ekAdaza mASA adhikA asminniti / zrasmAdityarthaH / asmin upazliSTA iti vA / na ca vyapadezivattvena kevaladazan zabdAdapi syAditi zaGkayam, 'vyapadezi vadbhAvo'prAtipadikena' ityukteH / zadantaviMzatezca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe / DaH syAdukte'rthe iti / dazAntatvAbhAvAtpUrveNAprAptiH / triMzaM zatamiti De sati 'Te:' iti TilopaH / viMzamiti / viMzatiH asminnadhikA iti vigrahaH / 'ti viMzate:-' iti tizabdasya lopaH / zrantagrahaNAdekatriMzaM zatamiti siddham / sAmarthyAdAderevAyam / prayujyate ca tathA 'ubhayaM zRNavaca na' iti / tadetatsa kalamabhipretyAha - sa ceti / 1 tadasmin / punastadgrahaNam 'asya' iti SaSThayanta saMbaddhatadgrahaNanirAsArtham / pratyayavidhau tadantavidhyabhAvAdAha - dazAntAditi / zrantagrahaNaM kim, daza adhikA asmin zate / na ceha vyapadezivadbhAvena dazAntatvamastIti vAcyam, 'vyapadezivadbhAvo'prAtipadikena' ityabhyupagamAt / zadanta / pratyayagrahaNaparibhASayA tadantavidhau sati 'yasmAtpratyayavidhistadAdestadantasya' iti paribhASayA tadAdiniyamaH syAt / taM vArayitumantagrahaNam / tena ekatriMzaM zatam, Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [557 bhAgasya mUlye vartamAnAtprathamAntAtsaMkhyAvAcinaH SaSThayarthe mayaT syAt / yavAnAM dvau bhAgau nimAnamasyodazvidbhAgasya dvimayamudazvidyavAnAm / 'guNasya' iti kimdvau bIhiyavau nimAnamasyodazvitaH / 'nimAne kim-dau guNau tIrasya ekastai. anyathA pratyayagrahaNaparibhASayA tadAdiniyamaH syAt / 'viMzatAvapyantagrahaNam' iti kArtikAd ekaviMzaM zatamityAdi siddham / saMkhyAyA guNasya / 'tadasya' ityanuvartate / guNo bhAgaH aMzaH / nimIyate krIyate'neneti nimAnaM mUlyadravyam / 'meG praNidAne' karaNe lyuTa / tadAha-bhAgasya mUlya ityAdi / SaSThayartha iti / asyatyarthe ityarthaH / yavAnAM dvau bhAgau nimAnamasyodazvidbhAgasyeti vigrahavAkyam / dvAbhyAM yavaprasthAbhyAm eka udazvitprasthaH krIyate yatra tatredaM vAkyaM prayujyate / dvimayamudazvidyavAnAmityudAharaNam / yavAnAmiti saMbandhasAmAnye sssstthii| yavaprasthadvayena kretavyamudavidityarthaH / dvizabdasya bhAgavRttanityasApekSatvAdyavAnAmityetatsApekSatve'pi prtyyH| dvau vIhiyavau nimAnamasyodazvita iti / dvitvasaMkhyAviziSTau vrIhiyavarAzI yau tau asya udazvito nimAnamityarthaH / atra udazvidyAvat , tadapekSayA vrIhiyavarAzyoekacatvAriMzamityAdi siddham / nacaivaM gotriMzadadhikA asmin gozate ityAdAvatiprasaraH zaGkayaH, 'saMkhyAyA avayave tayap' ityataH saMkhyAgrahaNAnuvRtteH / antagrahaNamiha viMzatizabdAnantaraM kartavyam-'SaDviMzatyantAca' iti / tena ekaviMzaM zatamityAdi sidhyti| anyathA 'grahaNavatA-' iti tadantavidhipratiSedhAdiha na syAt / saMkhyAyA guNasya / guNo bhAgaH / nimIyate krIyate'neneti nimAnaM mUlyam , 'meG praNidAne' ityasmAnnipUrvAtkaraNe lyuT / tadAha-bhAgasya mUlya iti / SaSThayartha iti / yadyapi 'tadasminnadhikam-' ityataH 'tad' ityanuvRttau prathamAntAdityayamevArtho labhyate, tathApi maNDUkaplutyA 'tadasya saMjAtam' ityataH 'tadasya' ityanuvartanAt 'SaSThayarthe' ityetadapi labhyata iti bhAvaH / dvimayamiti / dvizabdasya sambandhizabdatvena nityasApekSatvAd 'yavAnAm' iti pade satyapi taddhitotpattirihAviruddhati jJeyam / nanvevamapi pratyayAntasyodazvicchabdena sAmAnAdhikaraNyaM durlabham / yAvatodazvidbhAge pratyayo vihitaH, nodazviti / atrAhuH-bhAge'pi vidhIyamAnaH pratyayaH abhidhAnakhAbhAvyAd bhAgavantamAcaSTe / tena sAmAnAdhikaraNyaM bhavatIti / 'guNanimAne' iti vaktavye vyastoccAraNAd 'ekatvaM guNasya' ityatra vivakSitam / teneha na bhavatiyavAnAM dvau bhAgau nimAnameSAmudazvitatrayANAM bhAgAnAmiti / 'bhUyasazca vAcikAyAH saMkhyAyAH pratyaya iSyate' / iha na bhavati / eko bhAgo nimAnamasyeti / bhUyasa iti ca 1 "vikrIyate' iti ka. 2 'vikrIyate' iti ka. 3. 'vikretavyam' iti k.| Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu matvarthIyalasya dviguNaM kSIraM pacyate tailena / 1846 tasya pUraNe DaT / (5-2-48) ekAdazAnAM pUraNa ekAdazaH / 1850 nAntAdasaMkhyAdermaT / (5-2-46) DaTo maDAgamaH syAt / paJcAnAM pUraNaH paJcamaH / 'nAntAt' kim-viMzaH / 'asaMdviMguNatvaM na vivakSitam / kiMtu rAzidvitvameva vivakSitamiti dvigabdasya bhAgavRttitvAbhAvAnna prtyyH| tasya pUraNe DaT / 'saMkhyAyAH' itynuvrtte| saMkhyeyArthakasaM. khyAvAcinaH SaSThayantAtpratinimittasaMkhyAyAH pUraNe vAcye DaTpratyayaH syAdityarthaH / pUryate aneneti pUraNaH avayavaH, sa pratyayArthaH / ekAdaza iti / ekAdazatvasaMkhyAyAH pUrako'vayava ityarthaH / yasmin anupAtta ekAdazatvasaMkhyA na saMpadyati, yasminnupAtte tu sA pUryate, so'vayava ekadeza iti yAvat / pravRttinimitteti kim ? paJcAnAM ghaTAnAM pUraNaM jalAdi / nAntAdasaMkhyAdermaT / DaTo maDAgamaH syAditi / zeSapUraNamidam / DaTi TakAra it / akAra ucca raNArthaH / paJcama iti / paJcanzabdAd DaTi tasya maDAgame sati nalopaH / yadyapi maTaH pratyayatve'pi pratyayArthAdAdhikyamAnaM prakRtyarthasya vivakSitam , na tu bahutvam / tena dvizabdAdapi bhavatyeva / tasya pUraNe / 'tasya' iti SaSThayantAnukaraNam / ekatvaM tvavivakSitam , ekasya pUraNAsambhavAt / pUryate'neneti pUraNaH, NyantAtkaraNe lyuTa / ekAdazAnAmiti / udbhUtAvayavabhedaH samuccayaH prakRtyarthaH / avayava iha pratyayArthaH / yasmAtsaMkhyAvAcinaH pratyayavidhistadIyapravRttinimittasya ekAdazatvAdeH pUraNe prtyyH| yathA 'atizAyane-' 'yApye-' ityAdiSu pravRttinimittasyaivAtizayAdikaM gRhyate, antarakatvAt , tathehApi / tena 'ekAdazAnAM ghaTAnAM pUraNo jalAdiH' ityatra nAtiprasaGgazaGkAlezo'pIti bhAvaH / nanu yadi pravRttinimittasya pUraNe pratyayaH, tatri ekAdazatvasya pUraNa iti vigraho vaktuM yukta iti cet / atrAhuH-'vaiyAkaraNapAzaH' ityatra yathA 'yApyo vaiyAkaraNaH' iti vigrahaH / na tu 'yApyaM vaiyAkaraNatvam' iti, tathehApi bodhyamiti / evaM ca vyutkrameNAdhyAyeSu gamyamAneSu 'vRddhirAdaic' ityadhyAyo yadA caramaM gaNyate tadA so'pyaSTamo bhavatyeva / naantaadsNkhyaadeH| DaTa iti / 'DaT' iti prathamAntasthAnuvRttasya 'nAntAt-' iti paJcamyA SaSTI kalpyata iti bhAvaH / yadyapIha maTaH pratyayatve'pi na kSatiH, tathApyuttaratra tamaTa AgamatvamevAbhyupagantavyam / anudAttatA yathA syAt / pratyayatve hyAdyudAttaH syAt / tathA caikarUpyeNaiva sNdrbhvyaakhyaanmucitm| anye'pyAhuH-maTaH pratyayatve akArasahito makAro vidheyH| zrAgamatve tu makAramAtramiti laaghvmstiiti| viMza iti / viMzataH pUraNaH / 'tiviMzaterDiti' iti tilopaH / 1. 'pratyayanirmita' iti k.| Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [556 khyAdeH kim-ekAdazaH / 1851 SadkatikatipayacaturAMthuk / (5-2-51) eSAM thugAgamaH syAiTi / SaNNAM pUraNaH SaSThaH / katiyaH / katipayazabdasyAsaMkhyAtve'pyata eva jJApakAiT / katipayayaH / caturthaH / 'caturazyatAvAdyakSarasya lopazca' (vA 3158) / turIyaH, turyaH / 1852 bahupUgagaNasaGghasya tithuk / (5-2-52) 'DaTi' ityeva / pUgasaGghayorasaMkhyAtve'pyata eva DaT / bahutitha ityAdi / 1853 vatorithuk / (5-2-53) 'DaTi' ityeva / yAvatithaH / 1854 dvestiiyH| (5-2-54) DaTo'pavAdaH / dvayoH pUraNo dvitIyaH / 1855 treH samprasAraNaM ca / (5-2-55) tRtIyaH / na rUpabhedaH / tathApi 'svaravizeSArtha maDAgamAzrayaNam' iti bhASye spaSTam / Sad kati / thuki kakAra it / ukAra uccAraNArthaH / kittvAdanyAdacaH paraH / SaSTha iti| apadAntatvAt Sasya na jshtvm| caturtha iti / apadAntatvAnna rephasya visargaH / catura iti / vArtikamidam / catur zabdAt SaSThayantAtpUraNe chayatI stH| AdyakSarasya lopazceti / 'ca' iti saMghAtasya lopazcetyarthaH / bahupUgagaNa / bahu, pUga, gaNa, saMgha eSAM DaTi tithugAgamaH syAdityarthaH / kakAra it / ukAra uccAraNArthaH / kittvAdanyAdacaH paraH / ityAdIti / pUgatithaH, gaNatithaH, sNghtithH| vatorithuk / DaTItyeveti / vatubantasya ithugAgamaH syAd ddttiityrthH| yAvatitha iti / yAvatAM pUraNa iti vigrahaH / 'bahugaNa-' iti saMkhyAtvAt 'tasya pUraNe-' iti DaTi prakRte. rithuk / dvestiiyH| dvizabdAt SaSTayantAt pUraNe tIyapratyayaH syAdityarthaH / ve SaTkati / iha SaSTInirdezabalAt SaDAdInAmAgamitvaM spaSTamiti tadAnukUlyenAnuvRtto DaT saptamyA vipariNamyate, tadAha DaTIti / DaTa eva thuT tu na kRtaH, SaSThe SakArasya jaztvaprasaGgAt / caturthe rephasya visargaprasazAca / na caivaM 'nAntAt-' iti sUtre'pi iti pare mugeva vidhIyatAmiti vAcyam , paJcamaH saptama ityAdau nalopAbhAvApatteH / caturazchayatAviti / vizeSavihitAbhyAmapi chayanyAM DaTpratyayo na bAdhyate, thugvidhAnasAmarthyAt / tena caturtha iti siddham / AdyakSareti / acasahitaM vyaJjanamakSarazabdenocyate acsahitasyAdervyaJjanasyetyarthaH / vyaJjanasahitasyAderaca iti vyAkhyAne tu dvivacananyAyena takArasyApi lopaH syAditi haradattaH / zrAdervyaJjanasyeti vyAkhyAne pramANaM tu 'dvitIyatRtIya-' iti sUtre 'turyANi' iti nirdezo bodhyH| dvestiiyH| DaTo'pavAda iti / DaTa Adezastu na bhavati, 'Diti' 'TiDDhA-' iti kIpaH prasaktyA 'dvitIyAzritA-' iti nirdezAnupapatteH / ataeva nirdezAd dvizabdasyA 1 kvacitpustakeSu 'vAdyakSaralopazca' iti paatthH| Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu matvarthIya1856 viMzatyAdibhyastamaDanyatarasyAm / (5-2-56) ebhyo DaTastamaDAgamo vA syAt / viMzatitamaH, viMzaH / ekaviMzatitamaH, ekaviMzaH / 1857 nityaM zatAdimAsArdhamAsasaMvatsarAcca / (5..2-57 ) zatasya pUraNaH zatatamaH / ekazatatamaH / mAsAderata eva DaT / mAsatama / ardhmaastmH| saMprasAraNaM ca / trestIyaH syAtprakRteH saMprasAraNaM cetyarthaH / tRtIya iti / trayANAM pUraNa iti vigrahaH / tIyapratyaye sati rephasya saMprasAraNama RkaarH| 'saMprasAraNAca' iti pUrvarUpam / 'halaH' iti dIrghastu na bhavati, 'ThUlope ' ityataH aNa ityanuvRtteH / viNshtyaadibhyH| tamaTi TakAra it, makArAdakAra uccAraNArthaH / 'atra 'paktiviMzati-' iti sUtrAnukrAntA eva viMzatyAdayo gRhyanne, natu lokaprasiddhA ekaviMzatyAdayo'pi viprakarSAt' iti kaiyaTaH / ekaviMzatitama ityA tu tadantavidhinA tamaDiyagre vakSyate / nityaM zatAdimAsArdhamAsasaMvatsarAca / zatAdibhyaH mAsAd ardhamAsAt saMvatsarAcca parasya DaTo nityaM tamaDAgamaH syAdityarthaH / nanu 'SaSThyAdezca-' ityuttarasUtreNa zatatamaH sidhyatItyata Aha-ekazatatama iti / pyAdezo na bhavati / tRtIya iti / rephasya RkAraH saMprasAraNam / 'halaH' iha dIrghastu na bhavati, 'lope-' iti sUtrAdaNa itynuvRtteH| 'stu ca' iti noktam , pratyayo mA vijJAyIti / vizatyAdibhyaH / iha pratyAsattyA 'pati-' ityAdisUtre nipAtitA viMzatyAdayo gRhyante, na lokaprasiddhA , viprakRSTatvAditi bhASyamatam / vRttikRtA tu viMzatyAdayo laukikA eva saMkhyAzabdA gRhyante, na 'pati-' AdisUtranirdiSTAH / tadgrahaNe hyekaviMzatiprabhRtibhyo na syAt , grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhipratiSedhAt / evaM ca sati 'SaSThayAdezvAsaMkhyAdeH' iti paryudAso yujyata evetyuktam / ekaviMzatitama iti / yadyapi bhASyamate tadantavidhidurlabhastathApi 'SaSThayAdezva-' iti sUtre saMkhyAdiparyudAso jJApayati 'iha prakaraNe tadantAnAmapi grahaNam' iti| evaM ca sati ekAnaviMzataH pUraNa ekAnaviMzatitama ityapi sidhyati / 'laukikAnAM grahaNam' iti vRttimate tu naitasidhyet / viMzatisaMkhyAtaH prAgbhAvitva dasyAH sNkhyaayaaH| etacca kaiyaTaharadattagranthayoH spaSTam / nanu 'anArambho vA prAtipadikavijJAnAdyathA sahasrAdiSu' iti vadatA kAtyAyanena 'pati-' AdisUtrasya pratyA vyAtatvAt tatsUtre nipAtitA viMzatyAdayo gRhyante, iti bhASyamatamayuktamiti cet / atrAhuH-yadyapi pratyAkhyAtaM tathApIhArthamAvazyakaM tat / ataeva tatra bhASyakRtA 'nAsUyA kartavyA yatrAnugamaH kriyate' ityuktam / ataH kAtyAyanokapratyAkhyAnaM nAdartavyamiti / zatatama iti / yadyapIdaM 'SaSThayAdezca-' ityuttarasUtreNaiva sidhyati, tathApi saMkhyAdyartha Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] baalmnormaa-ttvbodhiniishitaa| [561 svtsrtmH| 1858 SaSTayAdezvAsaMkhyAdeH / (5-2-58) pahitamaH / saMsthAdestu 'viMzatyAdibhyaH-(sU 185) iti vikalpa eva / ekapaTa, eka SaSTitamaH / 1856 mato chaH sUkkasAnoH / (5-2-56) matvartha : syAt / achAvAkazabdo'sminnasti bhanchAbAkIya sUkam / bAravantI sAma / 1860 adhyaayaanuvaakyoluNh| (5-2-60) matvarthasya basya / bhava 'asaMkhyAdeH' iti paryudAsAduttarasUtrasya nAtra pravRttiriti bhAvaH / nanu mAsArdhamAsasaMvatsarazandAnAM saMkhyAvAcitvAbhAvAt tebhyo DaTa evAprasaktaH tasya katha tamaDvidhi. rityata Aha mAsAderiti / mAsatama iti| mAsasya pUraNaH ardhamAsAdiravayavaH / ardhamAsatama iti / adhamAsasya pUraNaH tithyAdiravayavaH / saMvatsara. tama iti| saMvatsarasya pUraNaH mAsAdiravayavaH / SaSTyAdecAsaMkhyAdeH / asaMkhyApUrvapadAt SaSTyAdeH parasya DaTo nityaM tamaDAgamaH syaadityrthH| 'viMzatyAdibhyaH' iti vikalpasyApavAdaH / ekaSaSTaH, ekaSaSTitama iti| sakhyAditvAnityasya tamaTo'bhAve 'viMzatyAdibhyaH' iti ddttstmddviklpH| tamaDabhAve DaTi 'yasyeti ca' iti ikAralope ekaSaSTa iti rUpam / nanu kevalAt SaSThyAdevihitasya nityatamaTaH saMkhyAdeH kathaM prasaktiH, tamaDAgamavidherapratyayavidhitve'pi prahaNavatA prAti. padikena tadantavidhirnAsti' iti niSedhAditi cet, maivam-asaMkhyAderiti hi iha prakaraNe prahaNavatA prAtipadikena tadantavidhi jnyaapyti| tena 'viMzatyAdibhyaH' iti pUrvasUtram ekaviMzatitama ityAdAvapi pravartata iti bhASye spaSTam / evaM ca ekAnaviMzatitama ityapi siddham |mtii chaH sUktasAnoH / matuzabdo matvarthe lAkSaNika ityAhamatvartha iti / acchAvAkIyaM sUktamiti / acchAvAkazabdaH asyAsti asmimastIti vA vigrahaH / acchaavaakshbdyuktmityrthH| acchAvAkazabdAt zabdasvarUpa. pasat prathamAntAcchaH / vAravantIyaM sAmeti / 'azvaM natvA vAravantam' ityasyAm RcyadhyUDhamityarthaH / evamasyavAmIyamityapi / 'asyavAmasya' ityasya ekadezAnukaraNama. syavAmeti / tasmAcchaH / asyavAmazabdasaMyuktamityarthaH / prakRtivadanukaraNamityasyAnityatvAtsupo luk / adhyAyAnuvAkayoluk / nanvadhyAyAnuvAkayorabhidheyatve chasya 'nityaM zatAdi-' ityAvazyakamiti dhvanayannudAharati-ekazatatama iti / mAsAderiti / sakhyAvAcitvAbhAve'pIti bhAvaH / SaSTayAdezceti / 'vizatyAdibhyaH-' iti vikalpe prApte nityArtho'yamArambhaH / saMkhyAdesviti / etacca prAk zatAbodhyam , nityaM zatAdi-' ityukatvAt / matI ch| matvartha iti / matorviSaya ityarthaH / tena 'tat' iti prathamA samathavibhaktiH, asyAsmimiti pratyayArthazveha labhyate / HTHHTHHTHANE Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562 ] siddhAntakaumudI / [rtA teSu matvadhIya eva jJApakAttatra chaH | vidhAnasAmarthyAcca vikalpena luk / gardabhANDaH, gardabhADIyaH / 1861 vimuktAdibhyo 's / ( 5-2-61 ) madhvarthe'za syAdadhyAyAnuvAkayoH / vimuktazabdo'smi zvasti vaimuktaH / devAsuraH / 1862 goSadAdibhyo vun / ( 5-2-62) matvarthe'dhyAyAnuvAkayoH / goSadakaH / iSevakaH / 1863 tatra kuzalaH pathaH / ( 5-2-63 ) vun syAt / pathi kuzalaH pathakaH / 1864 1 1 karSAdibhyaH kan / ( 5-2-64 ) AkarSe kuzala AkarSakaH / ' zrAkaSAdibhyaH' iti repharahito mukhyaH pAThaH / AkaSo nikaSaH / 1865 dhanahiraNyAkAme / ( 5-2-65 ) kAma icchA | dhane kAmo dhanako devadattasya / hiraNyakaH / 1866 svAGgebhyaH prasite / ( 5-2-66 ) kezeSu prasitaH kathaM prAptiH ? 'sUklasAmnoH' iti niyamAdityata zrAha zrata eveti / vidhAnAta / 'matupprakaraNa evAsminsUtre kartavye atra prakaraNe chasya lugvidhanasAmarthyAt' iti kaiyaTaH / jJApakasiddhavidhAnasAmarthyAdityanye / bhASye tu ' adhyAyAnuvAkayorvA lugvaktavyaH' iti vacanamevArabdham / gardabhANDa, garda bhANDIya iti / gardabhANDazabdasaMyukto'dhyAyo'nuvAko vatyarthaH / bhAgyodAharaNAdeva kvacidetannAmako'dhyAyo'nuvAko vA anveSyaH / vimuktAdibhyo'N / vaimukta iti / vimukta. zabdayukto'dhyAyo'nuvAko vetyarthaH / goSadAdibhyo vun / goSadaka iti / goSadazabdasaMyukto'dhyAyo'nuvAko vetyarthaH / iSetvaka iti / iSevA' iti zabdayukta ityarthaH / asyavAmIyamityatroktarItyA supo na luk / tatra kuzalaH pathaH / vun syAditi / saptamyantAtpathinzabdAtkuzala ityarthe vunityarthaM / akAdeze 'nastaddhite' iti TilopaH / AkarSAdibhyaH kan / zrAkarSaka iti / yadyapi vanaivAnuvRtteneda sidhyati / tathApi zakunika ityAdya kangrahaNam / dhanahiraNyAtkAme / 'tatra' ityanuvartate / dhanazabdAd hiraNyazabdAcca saptamyantAt kami vAcye kan syAdityarthaH / kAma iccheti / natu kAmayita vyAkhyAnAditi bhAvaH / svAGgebhyaH prasite / 'tatra' ityanuvartata / svaptibhyaH saptamyantebhyaH vidhAnasAmarthyAditi / matupprakaraNa evAsmin sUtra kartavye yatrAsya lugvidhAneM tatpAkSika lukamanumApayatIti kaiyaTaH / tatra kuzalaH / saptamIsamarthAtpathinzabdAt kuzala ityarthe vunsyAt / zrAkarSAdibhyaH kan / vunA siddhe kangraha - m idudantArtham / azanikaH / zakunikaH / tsarukaH / mukhyaH pATha iti / zrAkaSantyA sman suvarNAdikamityAkaSaH / ' puMsi saMjJAyAM ghaH- iti vyAkhyAya, ye tu 'AkarSAdibhyaH' iti sare phaM paThanti teSAm ' AkarSa iti dhani rUpam' iti haradattenoktatvAditi bhAvaH / dhane Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 563 prakaraNam 38 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| kezakaH / tadracanAyo tatpara ityarthaH / 1867 udarAhagAdhUne / (5-2-67) avijigISau Thak syAtkano'pavAdaH / bubhukSayAtyamtapIDita udare prasita maudarikaH / 'pAdhUne kim-udarakaH / udaraparimArjanAdau prasaka ityarthaH / 1868 sasyena parijAtaH / (5-2-68) kan svaryate, na tu Thak / sasthazabdo guNavAcI na tu dhAnyavAcI / 'zasyana' iti pAThAntaram / sasyena gukhena parijAtaH saMbaddhaH sasyakaH sAdhuH / 1866 aMzaM haarii| (5-2-66) 'hArI' ityAvazyake NiniH / ata eva tacoge SahI na / aMzako dAyAdaH / 1870 tantrAdacirApahRte / (5-2-70) tantrakaH paTaH / pratyana ityarthaH / 1871 prasite'rthe kan syAdityarthaH / prasita utsukaH / tadracanAyAmiti / veNyAdiprathane ityarthaH / atraivArthe asya sAdhutvam , vyAkhyAnAditi bhAvaH / udarATragAne / 'tatra' 'prasita' ityanuvartate / saptamyantAdudarazabdAd / AAne prasite'rthe Thagityartha ityabhipretya AyUnazabdaM vivRNvannAha -avijigISAviti / 'divo'kijigASAm' ityavijigASAyAmeva divo niSThAnatvavidhAnAditi bhAvaH / bubhukSayeti / kSudhA pIDita eva san udaraparimArjane prasitaH, na tu manavayuddhe vijigISayetyarthaH / udaraka iti / malla iti zeSaH / sa hi yuddhe vijigISayA udaraparimArjanAdau utsuko bhavati / tadAha udaraparimArjanAdau prasakta iti / vijigISayeti zeSaH / sasyena prijaatH| tRtIyAntAt sasyazamdAtparijAta ityarthe kan syAdityarthaH / saMnihitaSThageva kuto nAnuvatate ityata Aha kan svayate na tu Thagiti / svaritatva. pratijJAyAM tu pANinIyaparaMparaiva pramANam / sasyazabdo guNavAcIti / vyAkhyAna. mevAna zaraNam / zasyenetIti / 'zaMsu stutI' iti dhAtoH karmaNi yati zasyazabdaH stutyaparyAyaH / stutyazca guNa eveti bhAvaH / parijAta ityasya vivaraNaM saMbaddha iti / aMzaM hArI / dvitIyAntAd azazabdAd hArItyarthe kan syAdityarthaH / nanu kRdyogaSaSThIprasAdazamiti kathaM dvitIyetyata Aha Avazyake Niniriti / 'AvazyakAdhamaryayoH-' ityaneneti zeSaH / SaSThI neti / 'bhakenoH- iti taniSedhAditi bhaavH| tantrAdacirApahate / tantrazabdAt paJcamyantAd aci kAma iti| 'tatra' ityanuvatanAtsaptamyantAtpratyaya iti bhAvaH / udAt / zrAdyUnazabdArthamAha avijigISAviti / 'divo'vijigISAyAm' iti tatraiva niSThAnatvavidhAnAt / sasyena / karmakartari tRtIyeyam / parito jAtaH parijAtaH / phalitamAha saMbaddha iti / ataeveti / 'akeno:-' iti niSedhAditi bhAvaH / tantrAt / tanyante tantavo'smimiti vyutpattyA tantraM tantuvAyazalAkA / ciraH Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu matvarthIyabrAhmaNakoSNike saMjJAyAm / (5-2-71) zrAyudhajIvino brAhmaNA yasmindeze sa brAhmaNakaH / alpamajhaM yasyAM sA uSNikA yavAgUH / alpAnazabdasyoSNAdezo nipAtyate / 1872 zItoSNAbhyAM kAriNi / (5-2-72) zItaM karotIti zItako'lasaH / uSNaM karotItyuSNakaH zIghrakArI / 1873 adhikam / (5-2-73) adhyArUDhazandAkanuttara padalopazca / 1874 anukAbhikAbhIkaH kmitaa| (5-2-74) anna bhibhyAM kan , abheH rApahRte'rthe kanityarthaH / tantraM tantuvAyazalAkA / acireNa kAlena apahRtaH aci rApahRtaH / 'kAlAH parimANinA' iti samAsaH / pratyagra iti / nUtana ityarthaH / brAhmaNakoSNike / AyudhajIviviSayabrAhmaNazabdAt prAmAntAd asminnityarthe kan nipAtyata ityarthaH / alpAnazabdasyeti / alAnazabdAt prathamAntAd asminityarthe kanpratyayaH prakRteruSNAdezazca nipAtyata ityayaH / zItoSNAbhyAM kAriNi / zItamiva zItaM mandamityarthaH / uSNamiva uSNaM zIghramityarthaH / AbhyAM kriyAvizeSaNAbhyAM dvitIyAntAbhyAM kan syAdityaH / 'ya AzukartavyAnarthAn cireNa karoti sa zItaka ucyate yastu anAzukartavyAn Azveva karoti sa uSNaka ucyate' iti bhASye / 'saMjJAyAmityanuvRtterayamoM labhyate' iti kaiyaTaH / tadAha zItako'lasa iti / uSNakaH zIghrakArIni ca / adhikam / adhyArUDhazabdAditi / vyutpAdanamAtramidam / zuddharUDha evAyamiti bodhyam / kAlo'pahRtasyetyacirApahRtastasmin / 'kAlAH parimANinA' iti samAsaH / pratyaya iti / nUtana ityarthaH / brAhmaNakoSNike / brAhmamazabdAdAyudhajIvitvopAdhikAt prathamAntAt saptamyarthe kan pratyayo nipAtyate / annazabdAtu alpatvopAdhikAt / tadAha prAyudhetyAdi / zItoSNAbhyAm / zItamiva zItam , mandamityarthaH / zIte sati kAryakaraNe pATavAbhAvAt / uSNamivoSNam , zIghrami yarthaH / kriyAvizeSaNAbhyAM dvitIyAntAbhyAM pratyayaH / kRdyogalakSaNA SaSThI tu kriyAvizeSNAnnetyuktam / mukhyArthavRttibhyAM tu pratyayo na bhavatyanabhidhAnAt / adhikam / adhyAruDhazabdAditi / 'gatyaryAkarmaka-' ityAdinA ruheH kartari karmaNi vA klo nihitaH / AdyaM ktapratyayena karmaNo'nabhihitatvAd adhyArUDhazandayoge dvitIyA / adhyArUDho droNaH khArImiti prAmaM gata itivat / tathA adhikazabdenApi yoge dvitIyAyAM gaptAyAM 'yasmAdadhikam-' 'tadasminadhikam-' iti ca nirdezadvayAt paJcamIsaptamyau bhavataH / adhiko droNaH khAryAH, adhiko droNaH khAryAmiti / dvitIye tu klena karmaNo'bhihitatvAtprathamA / adhikA khArI droNena / karmaNo'bhihitatvAdeva paJcamIsAramyAviha na zaGkanIye / Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [565 pAkSiko dIrghazca / anukAmayate anukaH / amikAmayate abhikaH, abhIkaH / 1875 pArzvanAnvicchati / (5-2-75) anRjurupAyaH pArtham , tenAnvicchati pAvakaH / 1876 ayaHzUladaNDAjinAbhyAM uThI / (5-2-76) tIcaNopAyo'yaHzUlam, tenAnvicchati mAyaHzUlikaH sAhasikaH / daNDAjinaM dambhaH, tenAnvikRti dANDAjinikaH / 1877 tAvatithaM grahaNamiti lugvaa| (5-2-77)kan syAtpUrabapratyayasya ca lugvaa| dvitIyakam , anukAbhika / anuka, abhika, abhIka eSAM smaahaardvndvH| sautraM pustvam / pArzvanAnviJchati / tRtIyAntAtpArzvazandAd anvicchatItyarthe sahAyAM kan syAdityarthaH / anveSaNaM mArgaNam / pArthamiva pArzvam / anRjurupaayH| 'RjUpAyena anveSTavyAn arthAn yaH anRjunA upAyenAnvicchati sa pArzvakaH' iti bhASyam / tadAha anujurityAdi / prayAzUladaNDAjinAbhyAM ThakThI / ayaHzUla, daNDojina prAbhyAM tRtIyAntAbhyAM anvicchatItyarSe saMjJAyAM ThakaThamo sta ityarthaH / abaHzulamiva ayaHzUlam , sAhasamityarthaH / 'yo mRdunopAyena anveSTavyAnarthAn tIkSNopAyenAnvicchati sa prAyaHzUlikaH' iti bhASyam / tadAha tINopAya ityAdi / daNDAjinaM dambha iti / dambhArthatvAhaNDAjinazando dambhe lAkSaNika iti bhAvaH / taavtithm| tAvatAM pUraNaM tApatithamiti pUraNapratyayAntAnAM saamaanynirdeshH| tRtIyArthe prathamA / grahaNamiti bhAve lyuDantam / tathAca tRtIyAntAtpUraNapratyayAntAda grahaNamityarthe kan syAtpuraNapratyayasya ca lugvetyarSa ityabhipretyAha kan syAdityAdi / pUraNa pratyayAntasya tu prakRtibhUtasya na luk / kiMtu pUraNapratyayamAtrasya, anukA / samAhArahandai sautraM puMstvam / sUtratvAligavyatyaya iti phalito'rthaH / anvabhibhyAM kanniti / kriyAviziSTasAdhanavAcibhyA khArthe nipAtyata ityarthaH / pArzvenAnvicchati / 'AkarSAdibhyaH kan' ityataH kananuvartate / anujuriti / tiryagavasthAnApArzvamanRju, tatsAdha/dupAyo'pi / iha zItoSNapArzayaHzUladaNDAjinazandA gauNA eva gRhyante / mukhyAbhvastu pratyayo na bhavatyanamidhAnAt / tAvatithaM grahaNamiti lugvA / tAvatAM pUraNaM tAvatiyam , 'vatorithuk' / yathA 'tasthApatyam' ityatra tasyeti SaSTayantAnAM sAmAnyanirdezastavAtra 'tAvatiyam' iti pUraNapratyayAntAnAM sAmAnyanirdezaH / anantarAvapi Thakchanau nAnuvartete, bhasvaritatvAdityabhiprelAha phansyAditi / pUraNapratyayasyeti / na tu kano luk, vAgrahaNAnarthakyaprasannAt / paJcama paJcamakamityAdirUpaM hi tena sAdhyam / taca mahAvibhASAdhikArAdikalpena kana utpattyApi siddhameva, tasmAtpUraNapratyayasyaiva luksUtrakArasyAbhimata iti mbAcaSTe Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu matvarthIyadvikaM vA grahaNaM devadattasya / dvitIyena rUpeNa grahaNamityarthaH / 'tAvatithena gRhAtIti kanvaktavyo nityaM ca luk' ( vA 3172 ) / SaSThena rUpa Na gRhNAti SaTako devadattaH / paJcakaH / 1878 sa eSAM grAmaNIH / (5-2-78) devadatto mukhya eSAM devadattakAH / svatkAH / maskAH / 1876 jAlamasya bandhanaM karabhe / (5-2-76) zRGkhalakaH karabhaH / 1880 utka unmanAH / (5-2-80) udgatamanaskavRtterucchandAtsvArthe kan / uka uskaNThitaH / 1881 kAlaprayojanAroge / (5-2-81) kAlavacanAtprayojanavacanAca kan syAdroge / dvitIye'hani bhavo dvitIyako jvaraH / prayojanaM kAraNaM rogasya phalaM 'SaSThena gRhNAti SaTka' iti bhASyodAharaNAt / dvitIyena rUpeNeti / anena tRtIyaiva samarthavibhakliriti sUcitam / itinA lokAnusAritvaM gamyate / eka ca pranthaviSayakameva grahaNamiha phalati / tena dvitIyaM grahaNaM devadattena daNDasyetyAdau na bhavati / tAvati. theneti / grahaNe'rthe vihitaM grahItari na prApnotItyArambhaH / SaTako devadatta iti / bhASye evamevodAhRtatvAt pUraNapratyayasyaiva lugiti gamyate, na tu tadantasya / sa eSAM grAmaNIH / prAmaNIvizeSavAcakAt zabdAtprathamAntAd asyetyartha kan syAdityarthaH / devadatto mukhya eSAmiti / etena grAmaNIzabdo mukhyaparyAya iti sUcitam / 'grAmaNI pite puMsi zreSTa grAmAdhipe triSu' ityamaraH / tvatkA matkA iti / tvamahaM vA mukhya eSAmiti viprahaH / 'pratyayottarapadayozca iti tvamau / zRGkhalamasya / karabha iti SaSThayarthe saptamI / bandhanamiti karaNe lyuT / asya karabhasya zRGkhataM bandhanamiti vigrahe bandhanavizeSaNAt zRGkhalazabdAt prathamAntAd asya karabhasyetyarthe kan syAdityarthaH / zRGgAlakaH karabha iti / zRGkhalena baddha iti yAvat / karabho bAla uSTraH / utka unmanAH / udgatamanaskavRtteriti / utkaNThitavRtterityarthaH kAlaprayojanAdroge / kAla, prayojana anayoH samAhAradvandvaH, tadAha kAlavacanAt prayo. janavacanAceti / yathocitavibhaktyantAditi zeSaH / kAlazabdenAtra kAlavRttiH pUraNapratyayAnto dvitIyAdizabda eva gRhyate, na tu mAsAdizabdaH, vyAkhyAnAt / tadAha dvitIye'hanIti / prayujyate'neneti karaNe lyuTi prayojanaM sAdhanam / dvikamiti / vArtikakArastu kana eva lugiti vyAkhyAmabhipretya 'tAvatithaM grahaNamiti lugvA vacanAnarthakyaM vibhASAgrahaNAt' ityAha / tanmate dvitIyakaM dvitIyamityeva rUpaM na tu dvikamiti bodhyam / tAvatitheneti / pUraNapratyayAntAd grahaNopAdhikAt svArthe vidhIyamAno prahItari na prApnotIti vacanamiti keyttH| sa eSAM grAmaNIH / 'prAmaNI pite puMsi zreSTha prAmAdhipe triSu' ityamaraH / karabha rati / uSTravAlakaH / Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [567 vA / viSapuSpaijenito viSapuSpakaH / uSNaM kAryamasya uSNakaH / 'roge' kimdvitIyo divaso'sya / 1882 tadasminnannaM prAye saMjJAyAm / (5-2-82) prathamAntAssaptamyarthe kansyAyaprathamAntamacaMceyAyaviSayaM tat / guDApUpAH prAyegA. amasyAM guDApUpikA paurNamAsI / 'vaTakemma inirvAcyaH' (vA 3189) vttkinii| 1883 kulmASAda / (5-2-83) kulmASAH prAyeNAbamasyA kokmaassii| 1884 zrotriyaMzchando'dhIte / (5-2-84) shrotriyH| 'vA' ityanuvRtteravAndasaH / 1885 zrAddhamanena bhuktaminiThanau / (5-2-85) zrAdI, karmaNi lyuTi tu phalam / tadAha prayojanaM kAraNaM rogasya phalaM veti / tadasminnannam / prathamAntAdanavAcakAd asminityarthe kan syAd amasya bAhulye gamye sNjnyaayaamityrthH| vaTakebhya iti / saMjJAyAmityeva / vttkiniiti| baTakAra prAyeNa annamasyAM paurNamAsyAmiti vigrahaH / kulmASAdam / kano'pavAdaH / 'syAdyAvakastu kulmASaH caNako harimanthakaH' itymrH| zrotriyaMzchando'dhIte / dvitIyAntAcchandazzabdAd adhIte ityarthe ghan, prakRteH zrotrAdezazca nipaatyte| adhyetrnno'pvaadH| vetyanuvRtteriti / 'tAvatitham' iti sUtrAnmaNDUkaplutyeti zeSaH / tatazca ghanabhAve adhyetraNiti bhAvaH / vAgrahaNAnanuvRttau tu ghanA adhyetraNo bAdhaH syAditi bodhyam / zrAddhamanena / prathamAntAt zrAdazabdAd bhuktamanenetyarthe iniThanau dvitIye'hanIti / yadyapi dvitIyazabdaH kAlavAcI na bhavati, tathApyarvaprakaraNAdinA vRttiviSaye kAle vartata iti bhAvaH / nanu sAkSAtkAlavAcibhyo mAsAdibhyo na bhavati, dvitIyAdibhyastu bhavatItyatra kiM mAnamiti cet / atrAhu:-uttarasUtrastha. saMjJApakarSaNAcchabdakhAbhAvyAdvA tadvodhyamiti / vaTakebhya iti / kani prApte bacanam / nanu saMjJAgrahaNAtkanna bhaviSyatIti cet / kiM tataH? ineraprAptatvAttadartha bacanamagIkAryameva / 'ata iniThanau' ityeva kathaMcidiniH sidhyatItyAzAtra va kAryA / 'saptamyA ca na to smRtau' iti vacanAt / zrotriyaM / yazchando'dhIte sa zrotriyo bhavati / atra bhASye 'chando'dhIte ityasya vAkyasyAyeM zrotriyanityetatpadaM nipAtyate' iti bAkyArthe padavacanapakSaH / chandaso vA zrotrabhAvo nipAtyate tadadhIta ityetasmina] pazca pratyayaH' iti pakSAntaraM ca sthitam / vyAkhyAtaM ca kaiyaTena 'vAkyArthasya saMbandharUpasya kriyArUpasya vA'sattvarUpatvAt / zrotriyazabdasya ca sattvarUpArthAbhidhAyitvAdvAkyArthagrahaNena tadAzrayazchando'dhyAyI abhidhIyata iti / eko zAkhAmadhItva zrotriyo bhavatIti dharmazAstram / tyanuvRtteriti / 'tAvatiyaM grahaNamiti lugvA' ityataH / zrAddhamanena / zraddhAsminnastrIti zrAddham / 'prajJAzradArcAbhyo NaH' / yadyapi Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568] siddhaantkaumudii| dviteSu matvarthIyaprAdikaH / 1886 pUrvAdiniH / (5-2-86) pUrva kRtamanena pUrvI / 1857 sapUrvAJca / (5-2-87) kRtapUrvI kaTam / 1888 iSTAdibhyazca / (5-2-88) iSTamanena iSTI / adhiitii| 1886 chandasi paripanthiparipariNau paryavasthAtari / (5-2-86 ) loke tu paripanthizabdo etau ta ityarthaH / zrAddhasAdhanadravye zrAddhazabdo lAkSaNikaH / nipratyaye nakArAdikAra uccAraNArthaH / pUrvAdiniH / aneneti krtRtRtiiyaantmnuvrt|| kA kiyA prati kartetyAkAkSAyAM bhuktaM pItamityAdi yatkiJcitkriyApadamadhyAhAram / upasthitasvAt kRmarthabhUtaM kriyAsAmAnyameva prtiiyte| tatazca pUrva kRtamaneneti vigrahe kRtamityAdikriyAvizeSaNAtpUrvazabdAd anenetyarthe iniH syAdityarthaH / sapUrvAzca / vidyamAnapUrvAdapi pUrvazandAduktaviSaye iniH syaadityrthH| pUrvAntAditi yAvat / prAtipadikavizeSaNatve'pi pratyayavidhau tadantavidhipratiSedhAdaprApte sUtranidam / kRtapUrvI kaTamiti / atra yadvaktavyaM tatkartRkarmaNoH kRtItyatroktam / iSTa dibhyazca / iSTA. dibhyaH tRtIyAntebhyaH anenetyarthe iniH syAdityarthaH / chandasi paripanthi / paripanthin, pariparin etau zabdau chandasi nipAtyete paryavasthAtari vAcye / paryavasthAtRzabdAdinipratyaye avasthAtRzabdasya panthAdeze paripanthin shbdH| paryavasthAtRzabdAdinipratyaye avasthatRzabdasya para ityAdeze pariparina zabdaH / 'mA tvA pizyaM karma zrAddhazabdenocyate, tathApIha tatsAdhanadravyamucyate / mukhyazrAddhasya bhoktumazakyatvAt / zrAddhI / zrAddhika iti / 'adyatana eTeSyate' adya bhukte zvaH zrAdhika iti mA bhUt / pUrvAdiniH / pUrvamiti kriyAvizeSaNAd dvitIyAntAt prtyyH| anena' iti kartRvAcakamanuvartate / na ca kriyAmantareNa kA saMbhavatIti kAMcikiyAmadhyAhRtya pratyayo vidheyastadAha pUrva kRtamaneneti / sarvAzca / 'anena' iti pUrvasUtraM caanuvrtte| vidyamAnapUrvakAtpUrvazabdAdanenetyasminnarthe iniH syAt / 'pUrvAntAca' ityetatphalitam / kRtapUrvIti / kRtapUrvazabdayoH 'supsupA' iti samAsaH / iha prAtipadikAdhikArAt 'pUrvAdiniH' ityanenaiva pUrvazabdAntaprAtipadi kAt kRtapUrvazabdA. dinau siddhe 'sapUrvAJca' ityetad 'grahaNavatA prAtipadikena tadantavidhirna' iti paribhASA jJApayati / kRtapUrvIyetatsiddhaye 'pUrvAntAcca' iti svIkRte teva vyapadezivadAvena pUrvIyapi rUpe siddha 'pUrvAdiniH' ityetad 'vyapadezivadbhAvo prAtipadikena' iti paribhASa jJApayati / chandasi / paryavasthAtRzabdAcchatrupayAya svArthe inipratyayaH, avasthAtRzabdasya ca panya para etAvAdezau nipAtyete / apat paripanthinam', 'mA cA pari pariNo vidan' / ubhayatrApi parizabde'vagrahaH / loke citi / 'anupasthita Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [566 na nyAyyaH / 1860 anupacanveSTA / (5-2-60) anupadamanveSTA gayA. manupadI / sAkSAdadaSTari saMjJAyAm / (5-2-11) sAcAdyA sAcI / 1842 kSetriyac parakSetre cikitsyaH / (5-2-62) netriyo gyAdhiH, zarIrAntare cikitsyaH, apratikArya ityarthaH / 1863 indriyamindraliGgamindradRSTamindrasRSTamindrajuSTamindradattamiti vA / (5-2-63) vidanparipanthinaH, mA vA paripariNo vidan' iti zrutau udAharaNam / idaM sUtraM vaidikaprakriyAyAmeva vyAkhyAtumucitam / anupadhanveSTA / padasya pazcAdanupadam / pazcAdarthe avyayIbhAvaH / saptamyA ambhAvaH / anupadamityasmAd anveSTari arthe inipratyayo nipAtyate / sAkSAdSTari saMjJAyAm / sAkSAdityavyayam, iha zandasvarUpaparaM luptapaJcamIkam / sAkSAdityavyayAd draSTaryarthe iniH syAdityarthaH / saakssiiti| yaH karmaNi svayaM na vyApriyate, kintu kama kriyamANaM pazyati so'yaM sAkSItyucyate / sAkSAdityavyayAdinipratyayaH 'avyayAnAM bhamAtre- iti ttilopH| kSetriyac / param anyat kSetraM zarIram prkssetrm| cikitsyaH pratikAryaH, 'kiteAdhipratIkAre' ityukteH / parakSetrazabdAt saptamyantAt cikitsya ityarthe ghac, parazabdasya lopazca nipaatyte| zarIrAntara iti / bhAvini zarIre cikitsyaH, natu vartamAne zarIra isyarthaH / phalitamAha apratikArya iti / indriyam / paripanthibhiH pArthivaiH' ityAdau / anupacanveSTA / anveSTari iniH pratyayo nipaatyte| anupadamiti / padasya pazcAt , pazcAdarthe'vyayIbhAvaH / anupadI gavAmiti / padApekSayA SaSThI / gopadAtpazcAdanveSaNaM gavAmeva / tena hiraNyAdAvanveSye na bhavatIti haradattaH / sAkSAddaSTari / draSTaryarthe iniH syAt / sAkSAcchabdo'vyayam , tena 'prakRtivadanukaraNam' ityatidezAdiha sUtre paJcamyA luk / 'udaH sthAstambho-', 'vAcAlambanA- ityAdau tu 'prakRtivat-' ityatidezasya vaikalpikatvenAvyayatvAbhAvAt / paJcamyA luG na bhavatIti bodhyam / sAkSIti / 'avyAnAM bhamAtre-' iti ttilopH| yadyapi sAkSAddaSTAratrayo bhavanti dAtA grahItA upadraSTA ca, tathApIha saMjJAgrahaNAt sAkSizabdenopadraSTavocyata ityAhuH / kSetriyac / 'parakSetrazabdAtsaptamyantAddhac parazandasya lopazca nigalyate' iti mnormaa| anye tu 'parakSetra cikitsyaH' ityarthe 'kSetriyac' iti nipAtyate / vAkyArthe padavacanaM zrotriyavadityapyAhuH / evamanyatrApyUhyam / kSetriyo vyAdhiriti / kiMca kSatriyaM viSam , yatparazarIre saMkramayya cikitsyate / api ca kSetriyANi tRNAni, yAni sasyArthakSetre jAtAni cikitsyAni vinAzayitavyAni / kiM ca kSetriyaH pAradArikaH, paradArAH parakSetram / Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu matvarthIyaindra pAramA, tasya niGgam , karaNena karturanumAnAt / itikaraNaM prkaaraarthm| indreNa durjayamindriyam / 1814 tadasyAstyasminniti matup / (5-2-64) gAvo'syAsminvA santi gomAn / 'bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMsarge'stivivakSAyAM bhavanti matuvAdayaH // ' (vA 3183) indraliGgamityAdyartheSu indriyamiti bhavati / indrazabdAd yathAyogaM SaSThItRtIyAntAd liGgamityAdyartheSu ghac nipAtyata iti yAvat / indra Atmeti / 'sa etameva puruSaM brahma tatamamapazyadidamadarzamiti / tasmAdidandro nAmedandro ha - nAma tamidandraM santAmandramityAcakSate' iti zruteriti bhAvaH / tasya liGgamiti / zrAtmano'numApakamityarthaH / liGgatvamupapAdayati karaNeneti / cakSurAdIndriyaM kiJcitka. dhiSThitaM bhavitumarhati, karaNAtvAt , ghaTakaraNadaNDAdivadityanumAnAdityarthaH / mama cakSurityevamindreNa dRSTaM jJAtamindriyam / indreNa sRSTamindriyam / indreNa juSTaM sevitaM prINitaM vA indriyam / rUDhazabdo'yaM kathaJcidvyutpAditaH / indreNa durjayamindriyamiti sAdhayitumAha itikaraNamiti / itizabda ityarthaH / tadasyAstyasminniti matapa / tadasyAstIti tadasminnastIti viprahe astisamAnAdhikaraNAtprathamAntAd asya asminniti cArthe matup syAdityarthaH / upAvitau / itizabdo viSayavizeSalAbhArthaH / tatra cikitsyo nigrhiitvyH| sarve'pyete pakSA prAkare sthitAH / indriymindr| indrazabdAddhac / indreNa dRSTaM jJAtaM 'mama cakSuH, mama zrotram' ityAdikrameNa sRSTamadRSTadvArA, juSTaM prINitaM sevitaM vA / dattaM yathAyathaM viSayebhyaH / rUDhizabdo'yaM yathAkathaMcidvyutpAditaH / tadasyAstyasminniti matup / taditi prathamAsamarthAtpratyayaH / astIti puruSavacane avivakSite, kAlastu vivakSitaH, dhane gate bhAvini vA 'dhanavAnayam' iti pratItyabhAvAt / itizabdo viSayavizeSalAbhArthaH / tathAhi-'bhUmanindAprazaMsAsu nityayoge'tizAyane / saMsarge'stivivakSAyAM bhavanti matubAdayaH // ' astivivakSAyAM ye matubAdayo vidhIyante te bhUmAdiSu viSayeSu bhavantIti vArtikArthaH / bhUmA bahutvam / taccApekSikam / yasya hi yAvaducitaM tAvadeva bahutvabodhakabahuzabdenApi pratIyate / tathA paJcaSAbhirapi gobhirdevadattasya baDhayo gAva iti vyvhaarH| rAjJastu sahasragorapi gAvo'lpA iti vyavahAraH / gomAn / yavamAn / yasya khAryAdibhiH paricchinnA yavAH santi sa evamucyate, na tu sahasreNApi yavairyavamAniti / kathaM tarhi 'yavamatIbhiradbhidrUpaM prokSati' iti / atrAhuH-jAtimAtrasambandhasya vivakSitatvAd bhUmAbhAve'pyatra matup / bhUmAdigrahaNaM tu prAyeNa bhUmAdayaH pratIyanta Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [571 1865 rasAdibhyazca / (5-2-15) matup / rasavAn / rUpavAn / anyamatvarthIyanivRtyartha vacanam / rasa, rUpa, varNa, gandha, sparza, zabda, neha, bhaav| 'guNAt (ga. sU. 112) / 'ekAcaH' (ga. sa. 113) / svavAn / guNagrahaNaM rasAdInAM vizeSaNam / 1866 taso mtvrthe| (1-4-16) tAntasAntI bhasaMjJo sto matvarthe pratyaye pare / 'vasoH samprasAraNam' (sU 435) viduSmAn tadAha bhUmanindeti / zlokavArtikamidam / bhUmA bahutvam , yathA gomAn, yavamAn / nindAyAm kakudAvartinI knyaa| prazaMsAyAm-rUpavAn / nityayoge-kSIriNo vRkssaaH| atizAyane-udariNI kanyA / saMsarge-daNDI chtrii| vRttiniyAmakaH saMsargavizeSo vivakSitaH, tena puruSI daNDa iti nAsti / rasAdibhyazca / mtbiti| zeSapUraNamidam / uktaviSaya iti zeSaH / pUrveNaiva siddhe kimarthamidamityata Aha anyamatvarthIyeti / 'ata iniThanau' ityAdinivRttyarthamityarthaH / rasAdIn paThati rasarUpetyAdi bhAvetyantam / guNAditi / ekAca iti / gaNasUtram / udAharati svavAniti / guNagrahaNamiti / guNAdityetad rasAdInAM SaNNAM vizeSaNa mityarthaH / tena guNavAcakAnAmeva eSAM grahaNAd jalAdivAcakAnAM rasAdizabdAnAM dravyavAcinAM ca gandhAdizabdAnAm iha na grahaNamiti bhAvaH / 'rasiko naTaH, sparzikaM vAri' ityAdiprayogadarzanAd idaM sUtraM bhASye pratyAkhyAtam / nanu vidcchandAnmatupi yajAdisvAdiparakatvAbhAvena bhasvAbhAvAd 'vasoH saMprasAraNam' iti kathaM saMprasAraNamityata Aha tasau matvarthe / matvarthapratyayAkSiptaprAtipadikavizeSaNatvAttadantavidhimabhipretyAha tAntasAntAviti / takArasakArAntA. ityevaMparamiti / nindAyAM kakudAvartinI knyaa| prazaMsAyAM rUpavAn / nityayoge kSIriNo vRkSAH / atizAyane udariNI kanyA / saMsarge daNDI / saMsargaH saMyogaH, tena saMyuktadaNDa evocyate, na tu gRhAvasthitadaNDo'pi / iha daNDapuruSayoH saMyoge satyapi daNDI puruSa ityAdivat 'puruSI daNDaH' 'puruSavAn daNDaH' iti na prayujyate / vRttiniyAmakasya vilakSaNasambandhasyAbhAvAt / saMyoge samAne'pi pratItibalAdvailakSaNyaM kalpyata ityAhuH / evaM ca yavasaMyogamAtreNa yavamatya Apo na bhavanti, kiM tu yavamajjalavacca pAtramevetyAzayena 'kathaM yavamatIbhiradbhiH' ityApo bhUmAdigrahaNaM prAyikamityAdyuttaraM ca saMgacchata eva / anyamatva yeti / kathaM tarhi 'rUpiNI kanyA' 'rasiko naTaH' iti / atrAhuH-rasAdigaNe 'guNAt' iti paThyate / tena guNavAcibhya evAnyamatva-yasya niSedhaH, rUpiNItyatra tu rUpazandena saundarya gRhyate / taca na guNaH / rasika ityatra tu rasazabdena mAvo gRhyate na tu rasanAprAyo Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 572 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu matvarthIya 'guNavacanebhyo matupo lugiSTa:' (vA 3185 ) zuklo guNo'syAstIti zuklaH paTaH / kRSNaH / 1867 mAdupadhAyAzca matorvo'yavAdibhyaH / ( 6-2-6 ) mavarNAvarNAntAnmavarSAvarNopadhAcca yavAdivarjitAtparasya matormasya vaH syAt / kiMvAn / jJAnavAn / vidyAvAn / lakSmIvAn | yazasvAn / bhAsvAn / yatrAdestu yatramAn / bhUmimAn / 1868 bhayaH / ( 8-2-10) kaya nnAnmatormasya vaH syAt / apadAntasvAzca jaztvam / vidyutvAn / 1866 saMjJAyAm / ( 8-2-11) vityarthaH / guNavacanebhya iti / vArtikamidam / guNe guNavane ca ye prasiddhAH zuklAdizabdAH ta eva gRhyante, na tu rUpAdizabdA api / tena rUpaM vastramityAdi na bhavati / atra yadvaktavyaM tadadhvarabhImAMsAkautUhale aruNAdhikaraNe pazcitamasmAbhiH / mAdupadhAyAzca / mAt upadhAyAzceti cchedaH / mAdityAvartate / m ca azveti samAhAradvandvAtpaJcamyekavacanam / matuppratyayAkSiptaprAtipadikavizeSaNatvAtadantavidhiH / mavarNAntAdavarNAntAtprAtipadikAtparasya matoH masya va syAdityeko'rthaH / mAdityupadhAvizeSaNam / makArAtmikA kArAtmikA ca yA upadhA tataH parasya matormasya vaH syAdityanyo'rthaH / phalitamAha mavarNetyAdinA / mAntAdudAharati -- kiMvAniti / kimasyAsminvAstIti vigrahaH / evamapre'pi / akArAntAdudAharatijJAnavAniti / zratra taparakaraNAbhAvAdAkArasyApi grahaNamiti matvAda vidyAvAniti / mopadhAdudAharati -- lakSmIvAniti / zradupadhAdudAharati - yazasvAniti / 'tasau matvarthe' iti bhatvAnna rutvam / AkAropadhAdudAharati--prAsvAniti / atha vidyutvAnityatra makArAkArAntatvAbhAvAnmakA rAkAropadhatvA bhAgazca mAdupadhAyA iti vatvA prAptAvAha jhayaH / apadAntatvAditi / 'tase' matvarthe' iti bhatvena padatvabAdhAditi bhAvaH / saMjJAyAm / zrahIvatItyAdi nadIvizeSasya nagaguNa iti / guNavacanebhya iti / guNe tadvati ca prasiddhA re zuklAdayasta eva gRzyante, na tu rUpAdayo'pi / tena rUpaM vastramityAdiprayogo na bhavati / mAdupadhAyA / mUca ca maM samAhAre dvandvaH / tena matuppratyayAkSiptaM prAtipadikaM vizeSyate, tadAda mavarNAvarNAntAditi / 'upadhAyAzca' iti vAkyAntaram / upadhAbhUtanmAtparasya torityarthaH / yena nAvyavadhAna - ' nyAyenAntyA vyavahite'pi bhavatIti / evamakSarArthe sthite phalitamAha mavarNAvarNopadhAditi / bhayaH / idama matubAkSiptasya prAtipadikasya vizeSaNam, tadAha yantAditi / vidyutvAniti / etena 'vahimadvAn' iti naiyAyika prayogo nirastaH / uktarItyA jaztvasyApravRtteH / matvantAnmatupoM niSedhAcca / nanu godhumAn madhuliramA nityatra hasya ghatve Dhatte ca kRte 'jhayaH' T Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [573 matomasya vaH syAt / mahIvatI / munIvatI / zarAditvAd dIrghaH / 1600 AsandIvadaSThIvazcakrIvatkakSIvadmaevaccarmarAvatI / (8-2-12) ete SaT saMjJAyAM nipAtyante / bhAsanazabdasyAsandIbhAvaH / mAsandIvAnprAmaH / anyatrAsanavAn / asthizabdasyAThIbhAvaH / aSThIvAn / asthimAnanyatra / cakra. zabdasya cakrIbhAvaH / cakrIvAsAma rAjAcakravAnanyatra / kaSayAyAH samprasAraNam / kakSIvAnAmarSiH / kathAvAnanyatra / savayazabdasya rumarabhAvaH / rumaravAnAma parvataH / lavaNavAnanyatra / carmaNo nalopAbhAvo NatvaM ca / carmaNvatI nAma ndii| carmavatyanyatra / 1601 udanvAnudadhau ca / (8-2-13) udakasyodabhAvo matAvudadhau saMjJAyAM ca / udanvAmsamudra RSizca / 1902 rAjanvAnsaurAjye / (8-2-14 ) rAjanvatI bhUH / rAjavAnamyatra / 1903 prANisthAdAto lajanyatarasyAm / (5-2-66) cUDAlaH, cUDAvAn / 'prANisthAt' kim-zikhAvAndIpaH / 'prAtaH kim-istavAn / 'prANyaGgAdeva' ( vA 3189) rIvizeSasya vA saMjJA / zarAditvAditi / 'zarAdInAM ca' iti dIgha ityarthaH AsandIvat / samAhAradvandve haskhatvam / nipAtyanta iti / AsandIbhA vAdikamevAtra nipAtyate, vatvaM tu saMjJAyAmiti siddham / kakSyAyAH samprasAra Namiti / nipAtyata iti zeSaH / 'na samprasAraNe-' iti sUtrabhASye tu 'kakSyAyA saMjJAyAM matau samprasAraNaM vaktavyam' ityArabdham / ato'tra sUtre kakSIvacchandapAThaH anArSa ityAhuH / udanvAnudadhau ca / udadhau saMjJAyAM ceti / vastutastu 'udanvAMzca' ityeva sUtrayitumucitam , 'saMjJAyAm'ityanuvRttyaiva samude'pi udanvaccha. bdasya siddhatvAt / rAjamvAn saurAjye / su zobhano rAjA yasya dezasya sa surAjA, tasya bhAvaH saurAjyam / tasminnartha rAjanzabdAd manupi 'mAdupadhAyAH-' iti vatvaM siddham / nalopAbhAvo nipAtyate / prANisthAt / zrAdantAtprANisthavAcinaH zabdAd matvarthe laj vA syAdityarthaH / zikhAvAn dIpa iti / atra zikhAzabdasya iti vatvapravRttyA'nunAsikaparatvAbhAvAt 'pratyaye bhASAyAM nityam' ityanena ghakAra. DhakArayoranunAsikApravRttergodhugvAn madhuliDvAnityaniSTaM prasajyeta / maivam , ghatvaDhatvarayosiddhatvena "jhayaH' iti vtvaaprvRtteH| prANisthAt / zikhAvAndIpa iti / pratyudAharaNadigiyaM darzitA / zikhAzabdasya vrIhyAdipAThena laco'prasaGgAt 'cUDAvAn vRkSaH' iti pratyudAhAryamiti haradattaH / na ca vRkSasya prANitvamastIti zaGkayam , 1 kAmaM nRpAH santu sahasrazo'nye rAjanvatImAhuranena bhumim / nakSatratArAprahasaMkulApi jyotiSmatI candramasaiva raatriH|| raghu. 6-22 / Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu matvarthIya. neha-medhAvAn / pratyayasvareNaiva siddhe antodAsasve cUDAlo'sItyAdau 'svarito vAnudAtte padAdI' (sU 1656) iti svritbaadhnaarthshckaarH| 1604 sidhmAdibhyazca / (5-2-67) bajvA syAt / sidhmalaH, sidhmavAn / anyatarasyAMgrahaNaM matupsamupayArtham , na tu pratyayavikalpArtham / tena prakArAntebhya inidIpAnavAcinaH prANisthavAcitvAbhAvAd na lajiti bhAvaH / prANyaGgAdeveti / bhASye tathA vacanAditi bhAvaH / nanu lacazcitkaraNaM vyartham , 'citaH' ityantodAttatvasya pratyayasvareNaiva siddharityata Aha pratyayasvareNeti / caDAlo'sIti / tatra asItyetat 'tiGatiGaH' iti nihatam / cUDAlAtso stve utve tasya suptvenAnudAttasyAdguNasya 'ekAdeza udAttena-' ityudAttatve tasya pareNa pUrvarUpaikAdeze tasya padAdyanudAttena sahaikAdezatvAt 'svarito vA'nudAtte' ityasya prAptau tannivRttyarthaM citkaraNamityarthaH / sidhmAdibhyazca / lajvA syAditi / matvarthe iti zeSaH / anyatarasyAmiti / pUrvasUtrAdanyatarasyAmityanuvRnaM na lacpratyayavikalpArthakam , kintu matuppratyayasamuccayArthakameva anyatarasyAmityasyAvyayatvenAnekArthakatvAt / tatazca sidhmAdibhyo laj matupa ca syAditi labhyate / nacAnyatarasyAmityasyAtra lacpratyayavikalpArthakatve'pi tadabhAve matup siddha iti vAcyam , lajabhAve matubeva bhavati, na tu 'ata iniThanau' ityetadartha samuccayAvedhAnAt / tadAha teneti / sidhmAdiSu ye akArAntAH / tebhya iniThanau netyarthaH / etatsarva bhASye spaSTam / sidhma, gaDu, maNi, vijaya, pAMsu, hanu, pANi itya dayaH sidhmAdiSu mukhanAsAsaMcArI vAyuH prANaH, tadvAneva prANIti tadAzayAt / prANyaGgAdeveti / etacceti karaNAnuvRttyA labhyate / caDAlo'sIti / asItyasya " tiGatiGaH' iti nighAtaH / cUDAlazabdAtsorutve tasya 'ato roraplutAt-' ityukAre kRte halA sraMsanadharmatvAttatsthAniko'kAro'nudAttaH / supasthAnikasyApi suptvAd 'anudAttau suppitau' ityanudAtta itynye| pUrveNa saha zrAdguNe sati "ekAdeza udAttena-' ityokAra udAttaH / tataH 'eGaH padAntAdati' iti pUrvarUpamekAdezastasya 'skharito vAnudAtte-' ityAdinA svarita prApte tadbAdhanAya cakAra ityarthaH / sidhmAdibhyazca / sidhma, gaDu, maNi, vijaya, niSpAva, pAMsu, hanu, pASryAdayaH sidhmAdayaH / samuJcayArtha. miti / nipAtAnAmanekArthatvAditi bhAvaH / na ca iniThanAvapyanyatarasyAMgrahaNena samuccauyetAmiti zaGkayam , tayoraprakRtatvAt / matuppratyayastu samuccIyate / tasya prakRtatvAt / asti ceha liGgaM 'kezAdvaH' ityatrAnyatarasyAMgrahaNam / taddhi iniThanoH prAptyarya kriyate / prakRtasyAnyatarasyAMgrahaNasya vikalpAryatve tadanuvRttyaiva siddhau kiM Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [575 Thanau na / 'vAtadantabalalalATAnAmUG ca' (ga sU 111) / vAtUlaH / 1605 vatsAMsAbhyAM kAmabale / (5-2-68)mAbhyAM nac syAyathAsaGgAya kAmavati balavati cArthe / vssnH| aMsalaH / 1606 phenAdilacca / (5-2-69) cAllaca / anyatarasyAMgrahaNaM mtupsmuccyaarthmnuvrtte| phenilaH, phenalaH, phenavAn / ptthitaaH| evaM ca lajvA syAditi vivaraNavAkye vAzabdazcArthe / idamanyatarasyAM prahaNamuttarasUtreSu sarvatra matvarthIyavidhiSvanuvartate, netu rUDhazabdaSu / ato na teSu matupsamuccaya ityAstAM tAvat / vAtadantabalalalATAnAmU ceti / sidhmAdigaNasUtramidam / ebhyo lac prakRterUG caadeshH| kArastu zrAdezatvasUcanArthaH / anyathA pratyayatvazakA syAt / vAtUlaH, evaM dantUlaH, balUlaH, lalATUlaH / vatsAMsAbhyAM kaamble| lac syAditi / matvarthe iti zeSaH / kAmabalazabdau tadvati lAkSaNikAvityabhipretyAha kAmavati balavati ceti / phenAdi. lacca / matvarthe iti shessH| cAllajiti / saMnihitatvAditi bhAvaH / nanvevaM sati matub naiva syAdityata Aha anyatarasyAMgrahaNamiti / sidhmAdisUtre tena / kriyamANaM tu pUrvasyAnyatarasyAMgrahaNasya samuccayArthatA jJApayatyeva / tathA ca vArtikam-'lajanyatarasyAmiti samuccayaH' iti / ayaM bhAva:-'prANisthAt-' iti sUtreNa laci vikalpite pakSe matubiti cUDAlazcUDAvAniti rUpadvayaM yadyapi sidhyati tathApi sidhmAdiSu ye'dantAsteSu iniThanoH pravRttyA doSaH / samuccayArthatve tu na doSa iti / eva ca 'lajvA syAt' iti vRttau vAzabdaH samuccaye bodhyaH / 'vA syAdvikalpo. pamayorevArthe'pi samuccaye ityamaraH / vAtadantetyAdi / sidhmAdyantargaNasUtram / UG ceti / ngisvaadntaadeshH| UkAramAtrokAvantAdezatvasiddhAvapi pratyayatvazaGkAnivAraNAya anubandhaH kRtaH / na ca SaSThapantAdvihitasya pratyayatvaM jati zaGkayam / 'ahaMzubhamoryus' 'gopayasoryat' ityAdau pratyayatvAbhyupagamAt / vAtUla iti / antodAttamidam / prAcA tu 'balAdUlaH' 'vAtAca' iti paThitvA vAtula ityuktam / tadupekSyam , antyasvareNa madhyodAttatvaprasaGgAt / gaNasUtrabalenAntodAttameveSyata ityaahuH| pANidhamanyodIrghazca' 'kSudajantUpatApAca' ityapi gaNe paThyate / pASNIlaH / dhamanIlaH / kSudrajantuH-yUkAlaH / makSikAlaH / upatApo rogaH vipAdikAlaH / vatsAMsAbhyAm / kAmavatIti / kAmabalazabdau sUtre azaAdyajantAviti bhAvaH vatsala iti / snehavAnityarthaH / nanu vatsAMsazabdau vayovizeSe prANyaGgavizeSe ca rUDhau, na kAmabalayoH / tatkathaM tAbhyAM , lajantAbhyAM kAmavAn balavAMzcocyata iti cet / atrAhuH-vRttiviSaye vatsAsazabdo mahabalayorvartete iti / asmistu prakaraNe Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576] . siddhaantkaumudii| [taddhiteSu matvarthIya1907 lomAdipAmAdipicchAdibhyaH zanelacaH / (5-2-100) khomAdibhyaH za:-lomazaH, lomavAn / romazaH, romavAn / pAmAdibhyo na:pAmanaH / 'majAkalyANe' (ga s 118) / aGganA / 'lacamyA bhava' ( ga sU121) laSamaNaH / 'viSvagityuttarapadalopazcAkRtasandheH' (vA 3164) viSuNaH / picchAdibhya ilac-picchilaH, picchivAn / urasilaH, urasvAn / vyAkhyAtamidam / lomAdi / za, na, ilac ete tribhyo gaNebhyo yathAsaMkhyaM syurmatvarthe / aGgAtkalyANa iti / pAmAdigaNasUtram / kalyAeM sundaram , tadvizeSaNakAdaGgazabdAdU matvarthe napratyaya ityarthaH / aGganeti / kalyANAni aGgAni asyA iti vigrahaH / 'lakSmyA acca' ityapi pAmAdigaNasUtram / lakSmIzabdAd matvarthe napratyayaH syAt prakRtarakAro'ntAdezazca / lakSmaNa iti / lakSmIrasyAstIti vigrahaH / napratyaye prakRterakAre antAdeze Natvam / viSvagiti / idamapi pAmAdigaNasUtramiti kecit / bhASye tu naprakaraNe idaM vArtikaM paThitam / viSu ityavyayaM sarvata ityarthe / viSu aJcatIti viSvaG / sarvato gAmItyartha iti dhUrtasvAmI / viSu iti tiryagarthe iti bhavasvAmI / parAGmukha iti bhaTTabhAskaraH / viSu aJc ityasmAd akRtasandhermatvathai napratyayaH syAt, uttarapadalopazcetyarthaH / viSuNa iti / viSvaG asyAstIti laukikavigrahaH / viSu aJc ityalaukikavigrahavAkyam / kRtasandhernapratyaye tu viSvakzabdasya uttarapadasya lope 'lopo vyoH' iti valope 'viSNa' sarvatra samuccIyamAno'pi matuviha neSyate / matubantenoktArthasyApratIteH / kiM tvarthAntarameva tena pratIyate / vatsavatI gauH / aMsavAn durbala iti / lomAdi / iha 'nandigrahipacAdibhyaH-' iti vat lomapAmapicchAdibhyaH' iti supaTham / 'aGga kalyANe' iti gaNasUtramathetaH paThati aGgAditi / zAkIpalAlIdadevA hrakhatvaM ca / caanprtyyH| mahacchAkaM zAkI, tadvat zAkinam / mahatpalAlaM palAlI, tadvat palAlinam / 'daridrAtarAlopazca' ityuNAdisUtreNa ikArAkArayorlopazcAdUpratyayaH / dastvayogavizeSaH / tadvAn darduNaH / viSvagiti / 'samarthAnAm-' ityasyApavAdo'yam / akRtasandherakRtayaNAdezasyAzcaterlopaH / cakArAnapratyaya ityarthaH / yadi tu kRte yaNAdeze uttarapadalopaH syAt , tadA valilope sati viSNa iti syAt / viSuNa iti / viSu nAnA aJcantIti viSvaJci, tAnyasya santi viSuNaH, viSuvadAkhyaH kaalH| tasya hi nAnAgatAni dinAni santi / dinAntarANAM nyUnAdhikabhAvasya tanmUlatvAt / ayaM bhAvaH-viSuvati dinAnAM samatAyA jAtAyAmapre nyUnAnyadhikAni ca dinAni bhaveyuriti nAnAgatadinavattvaM yadyapi viSuvati nAsti tathApi nAnAgatadinamUlabhUta Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 prakaraNam 38 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 577 1608 prajJAzraddhAcabhyo NaH / ( 5-2-101 ) prAjJo vyAkaraNam / prAjJA / zrAddhaH / ArcaH / 'vRttezva' ( vA 3195 ) vArttaH / 1606 tapaHsahasrAbhyAM vinInI / ( 5-2-102 ) vinInyorikAro nakAraparitrANArthaH / tapasvI sahasrI / asantatvAdadantatvAcca siddhe punarvacanamaNA bAdho mA bhUditi / sahasrAntu iti syAditi bhAvaH / samarthAnAmityasyApavAdo'yam / prajJAzraddhAcabhyo NaH / prajJA, zraddhA, arcA ebhyo matvarthe NapratyayaH syAdityarthaH / prAjJo vyAkaraNamiti / prajJAnaM prajJA / striyAmityadhikAre prapUrvakAd jJAdhAtoH 'prAtazcopasarge' iti bhAve aG / prajJA asyAstIti vigrahaH / upasarjanabhUtAmapi prajJAnakriyAM prati vyAkaraNasya karmatvAd dvitIyA / kRdyogaSaSThI nAtra pravartate, 'kartRkarmaNoH kRti' ityatra kRdgrahaNena taddhitayoge tanniSedhAt / atra yadvaktavyaM tatkartRkarmaNoH kRtItyatra prapaJcitam / naca prajAnAtIti prajJaH / ' igupadha-' iti kaH / prajJa zabdAt svArthe Ni prAjJa iti sidhyatIti zaGkatham, tathA sati striyAM GIpprasaGgAt, tadAha prAjJeti / zrAddha iti / zraddhA asyAstIti vigrahaH / zrarca iti / arcA asyAstIti vigrahaH / vRttezceti / vArtikamidam / matvarthe Napratyaya iti zeSaH / vArtta iti / vRttirasyAstIti vigrahaH / tapaHsahastrAbhyAm / vinizca inizceti dvandvaH / matvarthe iti zeSaH / yathAsaMkhyamanvaya: / vinipratyaye inipratyaye ca nakArAdikArau uccAraNArthau / nanu nakArayoH itsaMjJA kuto na syAt / na ca prayojanAbhAvaH, nitsvarasyaiva phalatvAdityata Aha vinInyorikAro nakAraparitrANArtha iti / tathA ca upadeza antyatvAbhAvAnnetsaMjJeti bhAvaH / yadyapi 'asmAyAmedhA -' ityasantatvAdeva tapaH zabdAdvisiddhaH / sahasrazabdAttu 'ata iniThanau' ityevensiddhaH / tathApi viziSya uttarasUtravihitena aNA asantAdantalakSaNayoH vinInyoH sAmAnyavihitayoH bAdho mA bhUditi viziSyeha tapassahasrazabdAbhyAM tayoH vidhAnam / sahasrazabdAttu adantalakSaNaThano'pi bAdhanArthamiha invidhAnam / etatsamAdhAnaM kvacinmUlapustadinAnAM sattvAttathocyata iti / tathA nAnAgamanattvAnmRtyurvAyuravyavasthitacittazca viSuNazabdenocyate / prajJAzraddhA / prAjJo vyAkaraNamiti / guNabhUtayA kriyayA karmatvena sambandhaH / kRdgrahaNAttaddhitaprayoge SaSThI na kRtapUrvIkaTamitivat / nanu prakarSeNa jAnAtIti prajJaH / sa eva prajJAvAn / tathA ca prajJa eva prAjJa ityaNi kRte siddhamiSTaM kimatra prajJAgrahaNenetyAzaGkAM nirAkurvannAha prAjJeti / striyAM TAp / 'prajJAdibhyazca'ityaNi tu GIp syAditi bhAvaH / vRttezceti / vArtikamidam / kAzikAkRtA tu vRttizabdaH sUtre prakSiptaH / vicchinnasya pratividhAnaM vRttiH / tapasvI / sahasrIti / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu matvarthIya. Thano'pi bAdhanArtham / 1910 aN ca / (5-2-103) yogavibhAga uttarArthaH / tApasaH / sAhasraH / 'jyotsnAdibhya upasaMkhyAnam' ( vA 3167) / jyaurasnaH / taamisrH| 1611 sikatAzarkarAbhyAM ca / (5-2-104) saikato ghaTaH / zArkaraH / 1612 deze lubilacau ca / (5-2-105) cAdaNmatup ca / sikatAH santyassindeze sikatAH, sikatilaH, saikataH, sikatAkeSu dRshyte| aNa ca / tapassahasrAbhyAM matvatha iti zeSaH / nanu 'tapaHsahasrAbhyAM vinInyaNaH' ityekameva sUtramastu / naca tapaHsahasrAbhyAM vinIyoryathAsaMkhyArtha pRthaksUtrakaraNam , anyathA trayo'pi pratyayA dvAbhyAM syuriti vAcyam , 'tapaHsahasrAbhyAmaNvinInI' iti sUtrakaraNe bhinnavibhaktyuccAraNAdeva aNa ubhayasambandhasya vinInyoryathAsaMkhyatvasya ca siddherityata Aha yogavibhAga uttarArtha iti / uttarasUtre aNa evAnuvRttyartha ityarthaH / jyotsna iti / zuklapakSa iti zeSaH / jyotsnA candrikA, sA asyAstIti vigrhH| tAmistra iti / kRSNapakSa iti zeSaH / tamisrAH tamoyuktA rAtrayaH, tA asya santIti vigrahaH / jyotsrAditvAdaNa / sikatAzarkarAbhyAM ca / matvarthe aNiti zeSaH / saikato ghaTa iti / sikatA asya santIti vigrahaH / deze lupo vakSyamANatvAd ghaTa iti vizeSyam / 'apsumanaHsamAsikatAvarSANAM bahutvaM ca' iti liGgAnuzAsanasUtrAt sikatAzabdo nityaM bahuvacanAntaH / deze lubilacau ca / pUrvasUtravihitasyANo lup ilaca syAdityarthaH / cAdaNiti / saMnihitatvAditi bhaavH| tarhi apavAdena mukte utsargasyApravRttermatub neva syAdityata Aha matupcati / samuccayArthakAnyatarasyAMgrahaNAnuvRtteriti bhAvaH / sikatA iti / sikatAzabdAt nityaM bahuvacanAntAdaNo lupi asantatvAdadantatvAcca siddhe punarvacanamaNA bAdhA mAbhUditi / sahasrAttu Thano'pi bAdhanArtham / etacca samAdhAnaM mUlapustakeSvapi kvacid dRzyate / uttarArtha iti / vinInyoryathAsaMkhyapravRttyarthazcetyapi bodhyam / jyotsna iti / zuklapakSaH / tAmitra iti / kRSNapakSaH narakavizeSazca / tamaHsamUhastamisram / 'jyotsnAtamisrA-' iti nitanAnmatvarthIyo raH / tatra hyavayavabhUtAni tamAMsi vidyante / tadasminnastIti vigrahe rAntAdaN / striyAM tAmisrI / 'tamisrA tAmasI rAtrijyotstrI candrikayAnvitA' ityamaroktau tu tamisretyetadrAntaM na tvaNantamiti na virodhaH / evaM ca tamisrA rAtrayaH asmin santi tAmisraH pakSa ityapi vyAkhyAtuM zakyam / siktaashrkraa| dezavizeSasya vakSyamANatvAdAha ghaTa iti / matupa ceti / anyatarasyAMgrahaNena sarvatra matapaH samuccayAditi bhAvaH / sikatA iti / lupi yuktavadbhAvaH / atra Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [576 vAn / evaM zarkaretyAdi / 1613 dante unnate urac / (5-2-106) unnatA dantAH santyasya danturaH / 1614 uusssussimusskmdhorH| (5-2-107) UparaH / suSiraH / muSko'eDaH, muSkaraH / madhu mAdhuryam , madhuraH / 'raprakaraNe khamukhakuobhya upasaMkhyAnam' (vA 3198) / kharaH / mukharaH / kuo hastihanuH, kuJjaraH / 'nagapAMsupANDubhyazca' (vA 3166 ) / nagaram / paaNsurH| pANDuraH / pANDarazabdastvavyutpanna eva / 'kacchvA hRsvatvaM ca' (vA 3200) / prAtipadikAvayavatvAt supo luki yuktavadbhAvAdvizeSyasya dezasya ekatve'pi bahuvacanamiti bhAvaH / 'hayavaraT' iti sUtre 'ekA ca sikatA tailadAne asamarthA' iti bhASye prayogAt sikatAzabda ekavacanAnto'pyastIti liGgAnuzAsane mUlakAro vakSyati / danta unnata uraca / unnatavizeSaNakAddantazabdAd matvarthe urac syAdityarthaH / unnata iti prakRtivizeSaNam / danta iti saptamI paJcamyarthe / USasuSi / USa, suSi, muSka, madhu eSAM smaahaardvndvaatpnycmyekvcnm| sautraM puMstvam / ebhyo matvarthe rapratyayaH syAdityarthaH / USara iti / USaH kSAramRttikAvizeSo'syAstIti vigrahaH / suSira iti / suSiH bilam , asyAstIti vigrahaH / madhuzabdaH kSaudre dravye mAdhuryAtmakarasavizeSe ca guNe vartate / tatra rasavizeSavAcina evAtra grahaNamityAha madhu maadhurymiti| tathA bhASyAditi bhaavH| anyathA madhuvyavati ghaTe'pi madhurapadaprayogaH syAt / kharo gardabhaH, dhiSNyo vaa| mukharaH zabdaM kurvan / kuJjaro hstii| rUDhazabdA ete / nagapAMsviti / vArtikamidam / nagaramiti jaativishessvaacii| ata eva nagarIti GIS / pAMsura iti| pAMsuH asyAstIti vigrahaH / pANDura iti / pANDuH zuklavarNaH, saH asyAstIti vigrahaH / kathaM pANDarazabda ityata Aha pANDarazabda. stviti / 'hariNaH pANDaraH pANDuH' itymrH| kacchA iti / vArtikamidam sUtradvayasyodAharaNAnyamaraH saMjagrAha-'strI zarkarA zarkarilaH zArkaraH zarkarAvati / deza evAdimAvevamunneyAH sikatAvati' iti / danta unnata / unnata iti kim , dantavAn / USasuSi / samAhAradvandve sautraM puMstvam / 'syAdUSaH kSAramRttikA / 'USavAnUSaraH' ityamaraH / suSizchidram / khara iti / mahatkaNThavivaraM khaM tdvaanityrthH| gardabhe rUDho'yam / mukharo vAcAla iti haradattaH / nagaramiti / nagA vRkSAH parvatAzca / jAtizabdo'yam / tathA ca nagarItyatra GIS bhavati / nagazabdo'yamazmAdiSu paThyate iti 'vuJchaNa-' AdisUtreNAsya siddhatvAdasmAdro'yaM na vaktavya iti haradattaH / pANDura iti / pANDuH zuklo varNastadvAn / avyutpanna eveti / guNamAtre guNini ca vartate / 'hariNaH pANDaraH pADaH' ityamaraH / 'guNe zuklAdayaH Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 580 ] siddhaantkaumudii| [tadviteSu matvarthIyakachuraH / 1615 yuTubhyAM mH| (5-2-108) ghumaH / drumaH / 1916 kezAdvo'nyatarasyAm / (5-2-106) prakRtenAnyatarasyAgrahaNena matupi siddhe punargrahaNaminiThanoH samAvezArtham / kezavaH, kezI, kezikaH, kezavAn / 'manyebhyo'pi dRzyate' ( vA 3210) / maNivo nAgavizeSaH / hiraNyavo nidhivizeSaH / 'arNaso lopazca' (vA 2053) / arnnvH| 1917 gANDyaja. gAtsaMjJAyAm / (5-2-110) hasvadIrghayoryaNA tantreNa nirdezaH / gANDi. kacchUzabdAdrapratyayaH, prakRterhasvazca antAdeza ityarthaH / kacchuraH zunAM rogavizeSaH / dhubhyAM mH| 'diva ut' iti kRtotvasya divazabdasya gu iti nirdeshH| divazabdAd druzabdAcca mapratyayaH syAdityarthaH / dhumaH / druma iti / rUDhazabdAvetau / kezAdvo'nyatarasyAm / matvarthe iti shessH| nanvihAnyataramyAMgrahaNaM vyartham , samarthAnAmiti vAgrahaNenaiva vAkyasya siddhatvAt / na ca mahAvibhASayA apavAdena mukta autsargikasyApravRtteH 'pAremadhye paSThyA vA' ityatroklatvAdiha matupo'pravRttyApattau tatpravRttyarthamanyatarasyAMgrahaNamiti vAcyam , prANisthAditi sUtrAdanyatarasyAMgrahaNasya samuccayArthakasyAnuvRttyeva tatsiddherityata Aha prakRteneti / dRniThanoriti / iniThanorapItyarthaH / anyathA 'sidhmAdibhyazca' ityatreva manubeva samuccIyeta, natviniThanAviti bhAvaH / tathA ca vapratyaye iniThanormatupi ca catvAri rUpANItyAha kezava ityAdi / anyebhyo'pIti / vArtikamidam / kezAdanyebhyo'pi matvarthe vo dRzyata ityrthH| arNasa iti / vArtikamidam / arNaso vapratyayaH prakRteH sakArasya lopazcetyarthaH / arNava iti / arNaH jalam / tatprabhUtamasminnastIti vigrahaH / idaM tu vArtikaM bhASye na dRzyate / gANDyajagAtsaMzAyAm / hrasvadIrghayoriti / gANDizabdasya gANDIzabdasya ca kRtayaNoH gANDya iti yugpnnirdeshH| 'khyatyAtparasya' ityatra khitizabdayoH khItIzabdayozca yathetyarthaH / tatazca gANDizabdAd gANDIzabdAd ajagazabdAca matvarthe puMsi guNiliGgAstu tadvati' iti ca / kacchA iti / kaccha stvayogavizeSaH / dhubhyAM mH| dhuma iti / dyaurasyAsti 'diva ut' ityutvam / durvRtaH / so'. syAsti janakatayeti drumo'pi vRkSa eva / 'palAzI drudumAgamAH' ityamaraH / iha sarvatra samuccIyamAno'pi matup rUDhazabdeSu neSyate / tadarthasya matupA abhidhAtumazakyatvAt / dRzyata iti / va ityanuvartate / arNava iti / arterasun nu ca / arNo jalaM tadvAn / saMjJAyAmiti / 'tadasyAsti-' iti sUtrasthetizabdasyaivAyaM prapazvaH / yaNeti / 'khyatyAt-' itivatkRtayaNAdezasyAnukaraNaM na bhavati / lakSye yaNo' Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 581 vam, gANDIvamarjunasya dhanuH / ajagatraM pinAkaH / 1618 kANDANDAdIranIracau / ( 5-2-111 ) kANDIraH / zraeDIraH / 1616 rajaHkRSyAsutipariSado valac / ( 5-2- 112 ) rajasvalA strI | kRSIvalaH / 'vale' ( sU 1040 iti dIrghaH / zrasutIvalaH zauNDikaH / pariSadvalaH / 'parSat' iti pAThAntaram / parSadvalam / 'anyebhyo'pi dRzyate' (vA 3210) bhrAtRvalaH / putravalaH / zatruvalaH / 'vale' ( sU 1040 ) ityatra 'saMjJAyAm' ityanuvRtterneha dIrghaH / 1620 dantazikhAtsaMjJAyAm / ( 5-2-113 ) dantAvalo hastI / zikhAvalaH kekI / 1621 jyotsnAtamisrAbhTaGgigorjasvinnUrjasvala - gominmalinamalImasAH / ( 5-2-114 ) matvarthe nipAtyante / jyotiSa vapratyayaH syAdityarthaH / rUDhazabdatvAdiha na matupsamuccayaH / kANDANDAdIrannIracau / kANDa, zraNDa zrAbhyAm Iran, Irac iti pratyayau matvarthe sta ityarthaH / rajaH kRSiH / rajas, kRSi, Asuti, pariSad ebhyo matvarthe valac syAdityarthaH sutIvala iti / 'puJ abhiSave' zrAGpUrvAt striyAM ktin / 'vale' iti dIrghaH / anyebhyo'pIti / vArtikamidam / ' rajaH kRSi -' ityAdisUtropAttAdanyebhyo'pi valac dRzyata ityarthaH / bhrAtRvalaH / 'ThUlope -' ityataH aNa ityanuvRtteH 'vale' iti na dIrghaH / putravala ityAdau 'vale' iti dIrghamAzaGkyAha vala ityatreti / dantazikhAt saMjJAyAm / samAhAradvandvAtpaJcamI / dantazabdAt zikhAzabdAca matvarthe valac syAtsaMjJAyAmityarthaH / jyotsnA / jyotiSa iti / jyotsnAvayavA jyotIMSi, tAnyasyAM santIti vigrahe jyotiSzabdAd napratyaya upadhAbhAvAt / kiMtu sUtre sAMhitiko'yaM yariti bhAvaH / prayujyate cobhayathA / 'adhirohati gANDivaM maheSau' / 'gANDIvI kanakazilAnibhaM bhujAbhyAm' iti ca / zrasutIvala iti / 'SuJ abhiSave' ktin / sutirabhiSavaH / pariSadbala iti / paritaH sIdatIti pariSat 'satsUdviSa - ' ityAdinA kvip, 'sadira prateH' iti Satvam / pAThAntaramiti / 'zudRmaso'di:' ityadipratyayo bAhulakAt pRSerapi bhavati / tathA ca bhASyam - 'pArSada kRtireSA tatrabhavatAm' 'sarvavedapArSadaM hIdaM zAstram' iti ca / bhaTTistvAha - 'parSadvalAnmahAbrahmerATa naikaTikAzramAn' iti / 'parSadeSA dazAvarA' iti manuH / bhrAtRvala iti / 'vale' ityatrANagrahaNAnuvRtterneha dIrghaH / putravalAdau tu syAttatrAha saMjJAyAmityanuvRtteriti / 'vanagiryo :-' iti sUtrAditi bhAvaH / jyotsnA candraprabhA / tatrAvayavIbhUtaM jyotirastIti matvarthIyopapattiH / etena tamaHsamUhe tamisrAzabdo vyAkhyAtaH / nighaNTuSu tamaH paryAyastamisrazabdaH paThitaH / tatra * Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu matvarthIya upadhAlopo nazca pratyayaH / jyotsnA / tamasa upadhAyA itvaM razca tamisrA / svIsvamatantram, tamisram / zRGgAdinac, zRGgiNaH / urjaso valac tena bAdhA mAbhUditi vinirapi, UrjasvI / Urjasvala: / 'Urjo'sugAgamaH' iti vRttistu cintyA, 'UrjasvatI:' itivada sunnantatvenaivopapatteH / gozabdAnminiH, gomI / malazabdAdinac, malinaH / Imasacca, malImasaH / 1622 ta iniThanau / 1 bhUtasya ikArasya lopazca nipAtyate / sati ca ikArasya lope iNaH paratvAbhAvAt SatvanivRttau jyotsneti rUpam | 'candrikA kaumudI jyotsnA' ilamaraH / tamasa iti / tamaH asyAstIti vigrahe tamaszabdAd rakpratyayaH, upadhAbhUtasya makArAdakArasya itvaM ca nipAtyata ityarthaH / ' tamisrA tAmasI rAtriH' ityamaraH / nanu 'tamisrA' iti strIliGganirdezAt tamisraM gRhamiti kathamityata graha strItvamatantramiti / zRGgAdinajiti / nipAtyata iti zeSaH / zRGgiNa iti / zRGgamadhyAstIti vigrahaH / inaci Natvam / Urjaso balajiti / nipAtyata iti zeSaH / Urjas ityasunnantaM prAtipadikam / nanu 'asmAyAmedhA -' iti vininA siddherUrjasvinniti nipAtanaM vyarthamityata zrAha teneti / vizeSavihitena valacA asmAyeti sAmAnyavihitasya vino nivRttirmA bhUdityetadarthaM vino nipAtanamityarthaH / Urja iti / UrjazabdAdvalaci prakRterasugAgama iti vRttigranthaH anupapanna ityarthaH / kuta ityata Aha UrjasvatIritivaditi / UrjasvatIrityatra valapratyayAbhAvena tatsanniyogaziSTasya asugAgamasyAprasakteH tatra Ujas ityasunnantaM prAtipadikamavazyamabhyupeyam tenaiva UrjasvinnUrjasvalayoH vinivalajmAtranipAtanopapatterityarthaH / Imasacceti / malazabdAd nipAtyata iti zeSaH / ata ini. Thanau / dantAnmatvarthe ini Than etau sta ityarthaH / samuccayArthakAnyatarasyAMgrahaNAnuvRttermatubapi bhavati / 'ekAkSarAtkRto jAteH saptamyAM ca na nau smRtau' iti bhASyam / ekAkSarAt svavAn kRtaH kArakavAn jAteH vRkSavAn saptamyAM daNDA asyAM zAlAyAM santi daNDavatI / idaM prAyikam / tena kAryo, karyikaH, taNDulI samUha samUhinorabhedopacAra iti haradattaH / strItvamatantramiti / vyAkhyAnamatra zaraNam / Urjasvingominnityatra nAntatvAbhivyaktaye nalopo na kRtaH / ta iniThanau / tapakaraNaM kim khaTvAvAn / 'ekAkSarAtkRto jAteH saptamyAM ca na tau smRtau' / ekAkSarAt -- svavAn / kRtaH -- kArakavAn / jAteH - vyAghravAn siMhAn / saptamyAM-- daNDA asyAM santi daNDavatI zAlA / ' tadasyAsti -' iti sUtrasthatikaraNo viSaya niyamArthaH sarvatrApi saMbadhyata iti / kvacitkRto'pi bhavati - kAryo, kAryikaH / " , , " " Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 583 " ( 5-2- 115 ) daNDI, daNDikaH / 1623 vrIhyAdibhyazca / ( 5-2-116) vrIhI, vrIhikaH / na ca sarvebhyo vrIhyAdibhya iniThanAviSyete, kiM tarhi - 'zikhAmAlA saMjJAdibhya iniH, yavakhalAdibhya ika:' ( vA 3206 ) / anyebhya ubhayam / 1624 tundAdibhya ilacca / ( 5-2-117) cAdiniThanau matup ca / tundilaH, tundI, tundikaH, tundavAn / udara, picaNDa, yava, vrIhi / 'svAGgAdvivRddhau' (ga. sU. 124) vivRddhyupAdhikArasvAGgavAcina ilajAdayaH syuH / vivRddhau karNau yasya sa karNitaH, karNI, karNikaH, karNavAn / 1625 ekagopUrvAnityam / ( 5-2- 118 ) ekazatamasyAstIti aikazatikaH / aikasahasrikaH / gauzatikaH / gausahasrikaH / 1626 zatasahasrAntAcca niSkAt / ( 5-2-116) taNDulika ityAdi siddham iti bhASye spaSTam / vrIhyAdibhyazca / matvarthe iniThanau iti zeSaH / zikhAmAletyAdi / vArtikamidam / zikhA, mAlA, saMjJA, vINA, vaDavA, balAkA, patAkA, varman zarman ebhya inireva, na tu ThanityarthaH / yavakhaleti / yavakhala, nau, kumArI ebhyaH Thaneva, na tvinirityarthaH / zravaziSTebhyastu vrIhyAdigaNapaThitebhya ubhAvityarthasiddham / idaM vRttau spaSTam / tundAdibhya ilacca / matupceti / samuccayArthakAnyatarasyAMgrahaNAnuvRtteriti bhAvaH / udarAdayazcatvArastundAdigaNapaThitAH / svAGgAdvivRddhAviti / gaNasUtramidam / vRddhaviSayAt svAGgAdilac, iniThanau matup cetyarthaH / karNila iti / vRddhau kaNa asyeti vigrahaH / ekagopUrvAnityam / ekapUrvAd gopUrvAcca nityaM Than syAdityarthaH / yadyapi nityagrahaNAbhAve'pi ThaJA iniThanornivRttiH sidhyati, tathApi samuccayArthakAnyatarasyAMgrahaNAnuvRttyA matup samuccIyeta / tannivRtyarthaM nityagrahagam / aikazatika iti / 'pUrvakAla -' iti samAsaH / ' saMkhyAyAH saMvatsara - ' kvacittu jAterapi--taNDulI, taNDulikaH / etacca kAzikAdau spaSTam / tundAdibhya ilacca / anyatarasyAmityanuvartanAdAha - matupceti / atra 'khAGgAd vivRddhau' iti paThyate / vivRddhyupAdhikAtsvAGgavAcina ilajAdayaH syuH / vivRddhau karNAvasya kaliH, karNI, karNikaH, karNavAn / ekagopUrvAt / aikazatika iti / ekaM ca tacchataM ceti 'pUrvakAla -' ityAdinA karmadhArayaH / SaSThItatpuruSAdbahuvrIherdvandvAcca na bhavatyanabhi dhAnAditi haradattAdayaH / ata ityeva, neha -- ekaviMzatirasyAstIti / nityagrahaNaM matupo bAdhanArtham / anyathA ThaJA iniThanorbAdhe kRte dhyanyatarasyAMgrahaNAnuvRttyA matup syAdevetyAhuH / katham ekadravyavAn iti, zrasAdhurevAyam / ekena dravyavAniti vA vigrahItavyam / katham ekadarADI iti, 'ekadezinaikAdhikaraNe' iti nirdezo jJApayati Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 584 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu matvarthIya. niSkAtparau yau zatasahasrazabdau tadantAtprAtipadikATThaJ syAnmanvarthe / naisskshtikH| naiSkasahasnikaH / 1627 rUpAdAhataprazaMsayoryap / (5-2-120) AhataM rUpamasyAstIti rUpyaH kArSApaNaH / prazastaM rUpamasyAstIti rUpyo gauH / 'Ahata' iti kim-rUpavAn / 'anyebhyo'pi dRzyate' vA 3210) / himyAH parvatAH / guNyA brAhmaNAH / 1628 asmAyAmedhAsrajo viniH / (5-2-121) yazasvI, yazasvAn / mAyAvI / vrIhyAdipATadiniThanau, mAyI, ityuttarapadavRddhistu na, tatra pratipadoktataddhitArthasamAsasyaiva grahaNA / / shtshsr| niSkAt parAviti / asAmarthe'pi sautratvAt , samAsa iti bhaavH| ruupaadaaht| Ahateti bhAve ktaH / pAhatavizeSaNakAt prazaMsAvizeSaNa kAcca rUpazabdAd matvarthe yap syAdityarthaH / AhataM rUpamiti / Ahatena niSpannaM svarUpaM yasyeti vigrahe rUpazabdAd yapi rUpyazabda ityarthaH / rUpyaH kArSApaNa iti / parimANaviziSTaH rajatasuvarNAdimudrikAvizeSayuktaH kArSApaNa ityucyte| tatsvarUpaM ca svarNakArakRtA hanananiSpAdyamiti bodhyam / rUpyo gauriti / prazasta pasampanna ityarthaH / anyebhyo'pIti / vArtikamidam / rUpazabdAdanyebhyo'pi yap dRzyata ityarthaH / himyAH parvatA iti / bhUmni yap , bahulaM himameSvastIti vigrahaH / guNyA brAhmaNA iti / prazaMsAyAM yam / prazasta guNasampannA ityarthaH / asmAyAmedhAstrajo viniH / asityanena asantaM vivakSitam / asanta, mAyA, medhA, baz2a ebhyo vinipratyayaH syaadityrthH| pratyaye nakArAdikAra uccaarnnaarthH| yazasvIti / 'tasau matvarthe' iti bhatvAnna rutvamiti bhAvaH / yazasvAniti / 'ekago pUrvAt-' iti sUtre nityagrahaNena nivRttamapi samuccayArthamanyatarasyAMgrahaNamiha marADUka lutyA anuvartate / 'tasau matvarthe' iti sUtre yazasvAniti bhASyodAharaNAditi bhAvaH / tragvItyatra 'brazca-' 'inirapi kvacidbhavati' iti / rUpAdAhata / AhataprazaMsAviziSTe'rthe vartamAnAdrUpazabdAnmatvarthe yap syAt / pAhatamiti / zrAhananamAhataM ta DanamityarthaH / tato niSpannaM yatkArSApaNAdirUpaM tadapi kArye kAraNopacArAdAhatamityucyate ityAhatarUpayoH sAmAnAdhikaraNyamupapadyate / himyA iti / bhUmni yap / parvatA iti / himavAn tatparyantavartinazca / guNyA iti / dRzigrahaNAdinirapi / tathA ca mAghaH'guNyaguNya iti na vyajIgaNat' / guNI aguNya iti padacchedaH / asmAyAmedhA / yazasvIti / 'tasau matvarthe' iti bhatvAdrutvaM na / yazasvAniti / nityagrahaNAt pUrvatrAsambaddhamapyanyatarasyAMgrahaNaM matupsamuccayArthamiha saMbadhyata eva / 'tasau matvarthe' iti sUtre yazaskhAniti bhASyodAharaNAditi bhAvaH / 'coH :' ityanena siddhe Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 585 mAyikaH / kvizcantatvAskuH, sragvI / 'AmayasyopasaMkhyAnaM dIrghazva" ( vA 3213 ) zrAmayAvI / 'zRGgavRndAbhyAmArakan' ( vA 3214 ) zRGgArakaH / vRndArakaH / 'phalabarhAbhyAminac' ( vA 3215 ) / phalinaH / barhiNaH / 'hRdayAccAluranyatarasyAm' (vA 3216) / inThanau matupca / hRdayAluH, hRdayI, hRdayikaH, hRdayavAn / 'zItoSNa tRprebhyastada sahane -' ( vA 3217 ) / zItaM na sahate zItAluH / uSNAluH 'sphAyitaJci' (u sU 170 ) iti rak / tRpraH puroDAzaH, taM na sahate tRprAluH / 'tRpraM duHkham' iti mAdhavaH / 'himAceluH' (vA 3218) / himaM na sahate himeluH / 'balAdUlaH' ( vA 3216 ) balaM na sahate balUlaH / 'vAtAtsamUhe ca' (vA 3220) vAtaM na sahate vAtasya samUho vA vAtUlaH / 'tapparva marudrayAm ' ( vA 3221 ) / iti SatvamAzaGkayAha 'kvinnantatvAditi / zramayasyeti / zramayazabdAd matvarthe viniH prakRterdIrghazcetyarthaH / zRGgavRndAbhyAmiti / phalavarNAbhyAmiti / hRdayAccAluranyatarasyAmiti / vArtikatrayamidam / matupceti / vaktavya iti zeSaH, bhASye tathoktatvAt / 'cuTU' iti cakArasyetsaMjJA / anyatarasyAMgrahaNAccAlorabhAve iniThanau / samuccayArtha kAnyatarasyAMgrahaNAnuvRttermatubapi / tathA cAtra catvAraH pratyayAH / tadAha hRdayAlurityAdi / 'zItoSNa tRprebhyaH tanna sahate' iti vArtikamarthataH saMgRhNAti - zIteti / zIta, uSNa, tRpra ebhyo dvitIyAntebhyo na sahate ityarthe cAlurvaktavya ityarthaH / tRpraH puroDAza iti / mantrabhASye tathoktatvAditi bhAvaH / himAcceluriti / vArtikamidam / himazabdAd dvitIyAntAd na sahata ityarthe celuH syAdityarthaH / cakAra it / balAdUla iti / tanna sahate ityarthe vaktavya iti zeSaH / vAtAtsamUhe ceti / SaSThayantAdvAtazabdAt samUhe'rthe, dvitIyAntAd na sahate ityarthe ca, Ulapratyayo vAcya ityarthaH / tapparvamarudbhayAmiti / vArtikamidam / parvamarudbhyAM tap vaktavya ityarthaH / tanvaktavya iti vRttikRt, haradattazca / vrazcAdiSatvamAzaGkayAha - kvinnantatvAditi / hRdayAccAluranyatarasyAm / anyatarasyAMgrahaNam iniThanoH prAptyartham / matup sarvatra samuccIyata eva / cakArasya 'cuTU' itItsaMjJA / tena hRdayAluzabdo'ntodAtta ityAhuH / zItoSNeti / iha cAluranuvartate / puroDAza iti / 'na tRprA uruvyacasam' iti mantrasya bhASye tathA vyAkhyAsatvAditi bhAvaH / mAdhava iti / subdhAtuvRttau sthitamidam | himAcceluriti / ekArAdirayaM pratyaya iti mAdhavaH / balAditi / sidhmAdiSu balUlavAtUlazabdau matvarthe prakArAntareNa vyutpAditau / tapparvamarudbhyAm / pittvamanudAttatvArtham / kAzikAyAM tu 'parvamarudbhyAM tanvaktavyaH' iti sthitam / haradattena tu tanniti pratIkamupAdAya Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu matvarthIya. parvataH / maruttaH / 1926 UrNAyA yus / (5-2-123) sittvAtpadasvam / UrNAyuH / atra 'chandasi' iti kecidanuvartayanti / yuktaM caitat / anyathA hi 'ahaMzubhamo:-' (sU 1646 ) ityatraivorNAgrahaNaM kuryAt / 1630 vAco gminiH| (5-2-124) vAggmI / 1631 AlajATacau bahu. bhASiNi / (5-2-125) 'kutsita iti vaktavyam' (vA 3223) kutsitaM bahu bhASate vAcAlaH, vAcATaH / yastu samyagbahu bhASate sa vAgmItyeva / 1632 svAminnaizvarye / (5-2-126) aizvaryavAcakAtsvazabdAnmatvarthe zrAminac / svAmI / 1633 arzaAdibhyo'n / (5-2-127) azAMsyasya vidyante prauDhamanoramAyAM tu nittvaM nirAkRtam / zabdenduzekhare tu haradattasaMmataM nittvameva sthApitam / rUDhatvAdavayavArthAbhAvAnna matup / UrNAyA yus / UrNAyuzabde 'yasyeti ca' iti lopamAzaGkayAha sittvAditi / anuvartayantIti / 'bahulaM chandasi' ityasmAditi zeSaH / vAco gminiH| vAcazabdAd matvarthe gminipratyayaH syAdityarthaH / nakArAdikAra uccaarnnaarthH| ataddhita iti paryudAsAd gakArasya netsNjnyaa|vaaggmiiti| vAcazabdAd gminipratyaye kutvam , jaztvam / pratyaye gakAroccAraNaM tu 'pratyaye bhASAyAm-' ityanunAsikAbhAvArtham / AlajATacau / vAcazabdAd aAlaca, ATac etau matvarthe bahubhASiNItyarthaH / gmino'pavAdaH / yastu samyagiti / naca abahu, akutsitaM ca yo vadati tatrApi vAggmIti kuto na bhavatIti vAcyam, 'yo hi samyag bahu bhASate vAgmIsyeva sa bhavati' iti bhASyabalena pUrvasUtrasya samyag bahu. bhASirAyeva pravRttarabhyupagamAditi bhaavH| svaaminnaishvry| aizvarya iti prakRtivizeSaNamityabhipretyAha aizvaryavAcakAditi / Aminajiti / nipAtyata iti zeSaH / svAmIti / svam aizvaryam , tadvAnityarthaH / niyante te yAvat / aizvaryeAdyudAttatvArtho nakAra ityuktam / tacca manoramAyAM mahatA prabandhena dIkSitainirAkRtaM tata eva tadavadhAryam / padatvamiti / tena 'yasyeti ca' iti lopo na pravartata iti bhAvaH / anuvartayantIti / 'bahulaM chandasi' ityataH / vAco gminiH / ikAro nakAraparitrANArthaH / cakArasya kutve jaztve ca kRte vAggmI vArigmanAvityAdau dvayo. kArayoH zravaNaM bhavati / dvitvaM tu trayANAm / 'miniH' ityukte tu dvitve sati dvayorgakArayoH zravaNam / dvitvAbhAve tvekasyaiva zravaNaM syAt / kiMca 'yaro'nunAsike-', 'pratyaya bhASAyAM nityam' iti vAGmayamityatreva nityamanunAsikaH prApnoti / taccAniSTamiti gminiH kRtH| svAminnaizvarye / aizvaryavAcakAditi / svazabdasyaizvaryavAcitvametavRttiviSayakameveti bodhyam / IzitA hi IzvaraH / sa tu svAmItyucyate / yathA Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [587 prazaMsaH / prAkRtigaNo'yam / 1934 dvandvopatApagAtprANisthAdiniH / (5-2-128) dvandvaH / kaTakavalayinI / zaGkhanUpuriNI / upatApo rogaH / kusstthii| kilAsI / gaI nindyam / kakudAvartI / kAkatAlukinI / 'prANisthAt kim-puSpaphalavAnghaTaH / 'prANyaGgAna' / pANipAdavatI / 'ataH' ityeva / citrakalalATikAvatI / siddhe pratyaye punarvacanaM ThanAdibAdhanArtham / 1935 vAtAtIsArAbhyAM kukca / (5-2-126) cAdiniH / vAtakI / atiisaarkii| 'roge cAyamiSyate' / neha / vAtavatI guhA / 'pizAcAca' (vA 3224) / pizA. cakI / 1636 vayasi pUraNAt / (5-2-130) pUraNapratyayAntAnmatvarthe iniH syAdvayasi thotye / mAsaH saMvatsaro vA paJcamo'syAstIti paJcamyuSTraH / unA. dibAdhanArthamidam / vayasi' kim-paJcamavAn grAmaH / 1637 sukhAdibhyazca / tyukterdhanavAnityarthe svAmIti na bhavati / arzaAdibhyo'n / arzaszabda AdiH eSAmiti vigrahaH / arzasa iti / arzo gudarogavizeSaH / dvandvopa taap| dvandvasamAsAd upatApavAcakAd gahavAcakAcca prANisthaviSayebhyo matvarthe iniH syaadityrthH| dvandvati udAharaNasUcanam / kaTakavalayinIti / kaTakavalayayoH kaJcidAkRtibhedaM parikalpya dvandva upapAdyaH / upatApa ityasya vivaraNamroga iti / kilAsaH kuSThabhedaH / garyamityasya vivaraNam-nindyamiti / kakudAva. rtIti / kakudaM grIvAyA adhastAtpRSThabhAgaH / tatra AvartaH kakudAvartaH, saH asyAstIti vigrahaH / kAkatAlukinIti / kAkasyeva tAluke kAkatAluke, te asyAH sta iti vigrahaH / prANyaGgAnneti / vyAkhyAnamevAtra zaraNam, evaMvidhavArtikasya bhASye adarzanAt / ata ityevati / 'samAsAnta' iti sUtrabhASyarItyA maNDUkaplutyA tadanuvRtteriti bhAvaH / citrakalalATikAvatIti / citrakaM ca lalATikA ceti dvandvaH / adantatvAbhAvAdinirneti bhAvaH / nanu 'ata iniThanau' ityato'nuvRttyaiva siddha punariha inigrahaNaM kimarthamityata Aha siddhe pratyaya iti / ThanAdIti / zrAdinA matupaH saMgrahaH / vAtAtIsArAbhyAM kukca / cAdiniriti / vAta, atIsAra zrAbhyAM matvarthe iniH syAt prakRteH kuka cetyarthaH / kuki kakAra it / ukAra uccAraNArthaH / kittvAdantAvayavaH / vAtakIti / vAtarogavAnityarthaH / atIsArakIti / atIsArarogavAnityarthaH / roge cAyamiti / vyAkhyAnAditi bhaavH| roga eve. tyarthaH / vAtavatI guheti / atra rogasyApratIterinikuko neti bhAvaH / pizAcAcceti / vArtikamidam / pizAcAdiniH prakRteH kukcetyarthaH / vayasi vAgIza eva vAcaspatiH vAcaH svAmIti / aizvarye kim , svavAn / arzaAdi Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu matvarthIya(5-2-131) inirmasvarthe / sukhI / duHkhI / 'mAlA kSepe' ( ga. sU. 116 ) / maalii| 1938 dharmazIlavarNAntAcca / (5-2-132) dharmAdyantAdinimatvarthe / brAhmaNadharmI / braahmnnshiilii| brAhmaNavarNI / 1636 hstaajaatii| (5-2-133) hstii| 'jAtau' kim-hastavAnpuruSaH / 1640 varNAdbrahma cAriNi / (5-2-134) varNI / 1641 puSkarAdibhyo deze / (5-2-135) puSkariNI / paminI / 'deze' kim-puSkaravAnkarI / 'bAhUrupUrvapadAdalAt' ( vA 3225) bAhubalI / arubalI / 'sarvAdezva' (vA 3226 ) / srvdhnii| sarvabIjI / 'arthAcAsannihite' (vA 3227) / arthI / sannihite tu arthavAn / 'tadantAca' (vA 3228) / dhAnyArthI / hiraNyArthI / 1642 balAdibhyo matubanyatarasyAm / (5-2-136) balavAn , balI / utsAhavAn , utsAhI / 1643 saMjJAyAM manmAbhyAm / (5-2-137) mannantAnmAntAnirmatvarthe / man-prathiminI / dAminI / ma-hominI / sominI / pUraNAt / 'ata iniThanau' ityeva inisiddheH kimarthamidamityata Aha ThanAdi. baadhnaarthmiti| sukhAdibhyazca / inirmatvartha iti / inireva, natu ThanityarthaH / mAlAkSepa iti / sukhAdigaNasUtramidam / dharmazIla / dharmAdyantAditi / dharma, zIla, varNa etadantAdinirevetyarthaH / hstaajjaatii| hastAnmatvarthe inireva samudAyena jAtivizeSe gamya ityarthaH / varNAbrahmacAriNi / varNazabdAnmatvarthe inireva samudAyena brahmacAriNi gamya ityrthH| varNIti / varNo brAhmaNAditatadvarNocitavasantAdikAlamupanayanam, so'syAstIti vigrahaH / puSkarAdibhyo deshe| puSkarazabdAnmatvarthe inireva syAd deze gamye / baahurupuurvpdaadvlaaditi| vArtikamidam / bAhu, Uru etatpUrvapadakAd balazabdAntAnmatvarthe inireve. tyarthaH / sarvAdazceti / vArtikamidam / inireveti zeSaH / arthAcAsaMnihita iti / vArtikamidam / asaMnihitaviSayakAdarthazabdAd inirevera rthH| arthIti / asaMnihitaH arthaH asyeti vigrhH| artho nAstIti yAvat / atra virodhAdastIti na saMbadhyate / artho'saMnihito'syetyarthe aprApta eva inirvidhIyata iti kaiyaTaH / pratyayavidhau tadantavidhiniSedhAdAha tadantAcceti / arthazabdAntAdapi inirvaktavya ityarthaH / balAdibhyo / matubabhAvapakSe saMnihita inirityabhipretyodAharatibalavAn , bliiti| saMjJAyAM manmAbhyAm / prathiminIti / 'pRthvAdibhya bhyo'c / iha 'khAnAddhInAt' iti go paThyate / khaJjaH pAdo'syAstIti khaJjaH / kANaM cakSuryasyAstIti kaannH| prathiminIti / 'pRthvAdibhyaH-' itImanici 'TeH' Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 38] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [586 'saMjJAyAm' kim-somavAn / 1644 kaMzaMbhyAM vabhayustitutayasaH / (5-2-138 ) kam , zam iti mAntau / 'kam' ityudakasukhayoH / 'zam' iti sukhe / zrAbhyAM sapta pratyayAH syuH| yusyasoH sakAraH padatvArthaH / kNvH| kaMbhaH / kaMyuH / kaMtiH / kaMtuH / kNtH| kaMyaH / zaMkaH / zaMbhaH / shNyuH| zaMtiH / shNtuH| zaMtaH / zayaH / anusvArasya vaikalpikaH parasavarNaH / vakArayakAraparasyAnunAsikau vayau / 1645 tundivalivaTerbhaH / (5-2-136 ) vRddhA nAbhistundiH / 'mUrdhanyopadho'yam' iti mAdhavaH / tundibhaH / valibhaH / vaTibhaH / pAmAditvAdvalino'pi / 1646 ahaMzubhamoryus / (5-2-140) aham iti mAntamaimanijvA' imanijantaH prathimanzabdaH / atra mano'narthakatve'pi 'aninasman-' iti tadantavidhinA imanijanto'pi gRhyate / prathimanzabdAdinipratyaye Tilope nAntalakSaNaDIpi prthiminiishbdH| dAminIti / dAmanzabdAdinau Tilope DIbiti bhAvaH / meti| mAntodAharaNasUcanamidam / hominI sominIti / homazabdAtsomazabdAca inau DIbiti bhAvaH / kaMzaMbhyAm / va, bha, yus , ti, tu, ta, yas, eSAM saptAnAM dvandvAt prathamAbahuvacanam / sapta pratyayAH syuriti| matvartha iti shessH| padatvArtha iti / anyathA kam ityasmAd yupratyaye yapratyaye ca kRte bhatvAt padatvAbhAvAdanusvAro na syAditi bhaavH| vakArayakAraparasyeti / bhuvriihiH| vakAraparakasya yakAraparakasya cAnusvArasyetyarthaH / tundivali / tundi, vali, vaTi ebhyo matvarthe bhapratyayaH syAdityarthaH / samAhAradvandvAtpaJcamyekavacanam / puMstvamArSam / vaTibha iti / 'vaTa veSTane' vaTanaM vaTiH asyAstIti vigrahaH / ahaMzubhaiti TilopaH / ra RtaH-' iti rabhAvaH / 'aninasmingrahaNAnyarthavatA cAnarthakena ca tadantavidhi prayojayanti' iti mannantAdinau kRte 'nastaddhite' iti Tilope nAntatvAnDIp / dAminIti / dAdhAtormanin / hominI / sominIti / 'artistusuhusRvRkSi-' ityauNAdike mani nitvAddhomasomazabdau manpratyayAntau / kaMzaMbhyAm / padatvArtha iti / anyathA 'kamyuH, kAmyaH, zamyuH, zAmyaH' iti syAditi bhAvaH / vakArayakAraparasyeti / bahuvrIhirayam / anunAsiko vayAviti / etena prathamapratyayo dantyoSThayAdiH, na tu pavargatRtIya iti dhvanitam / mAdhava iti / 'tuDi toDane' iti dhAtau tenoktam-'vRddhA nAbhistuNDiH' / in / tuNDirasyAstIti tuNDilaH / 'tuntAdibhya ilacca' ityatra 'svAGgAdvivRddhau' iti gaNasUtreNa ilac / tuNDila eva tuNDibhaH / 'tuNDivalivaTerbha' iti matvarthIyo bha iti / vaTibha iti / 'vaTa veSTane' in / vaTizabdaH pAmAdiSu paThyate / tena vaTina ityapi bhvti| Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu prAgdizIya. vyayamahaGkAre / 'zubham' iti zubhe / ahaMyuH, ahaGkAravAn / zubhaMyuH, shubhaanvitH| ___ iti taddhiteSu mtvrthiiyaaH| atha taddhiteSu prAgdizIyaprakaraNam / 36 / 1947 prAgdizo vibhktiH| (5-3-1) 'vikSanvebhyaH' ityataH prAgvakSyamANAH pratyayAH vibhaknisaMjJAH syuH / atha svArthikAH prtyyaaH| 'samarthAnAm' iti 'prathamAt' iti ca nivRttam / 'vA' iti tvabhuvartata eva / 1648 kiMsarvanAmabahubhyo'yAdibhyaH / (5-3-2) kimaH sarvanAmno bahuzabdAceti prAgdizo'dhikriyate / 1646 idam iz / (5-3-3) prAgdizIye pare / 1650 etetau rathoH / (5-3-4) idaMzabdasya 'eta' moryus / ahaMyuH zubhaMyurityatra sublukamAzaGkayAha ahaminyAdIti / sittvaM padatvArtham / tena padatvAdanusvAre parasavarNaH sidhyati / iti taddhiteSu paJcamAdhyAyasya dvitIyapAde matvarthIyaprakaraNam / atha paJcamAdhyAyasya tRtIyapAde prAgdizIyaprakaraNaM nirUpyate / prAgdizo vibhaktiH / dikchabdena taddhaTitaM sUtraM vivakSitamityabhipretyAha dikchandebhya ityata iti / vibhaktisaMjJakA iti / tatphalaM tu 'na vibhaktau tusmAH' iti niSedhaH, tyadAdyatvam , idama 'UDidaMpadAdi' iti svarazca / svArthikA iti / svIyaprakRtyarthe bhavA ityarthaH / tasilAdiSvarthanirdezAbhAvAd 'atizAyane' ityAdInAM prakRtyarthavizeSaNatvAceti bhAvaH / nivRttamiti / atropapattiH 'samarthAnAm' ityatroktA / anuvartata eveti / vyAkhyAnamevAtra zaraNam / kiMsarvanAma / 'ayAdibhyaH' iti cchedaH / 'prAgdiza' ityanuvartate / tadAha prAgdizo'dhikriyata iti / vidheyAnirdezAdadhikAro'yamiti bhAvaH / kimaH sarvanAmatve'pi yAdiparyudAsAt pRthaggrahaNam / dhAdiSu kiMzabdapAThastu tvaM ca kazca kau, ahaM ca kazca ko, ityatra 'tyadAdInAM mithaH sahoktau' iti kimaH zeSatvArthaH / atha vakSyamANatasilAdipratyaye pare kAryavizeSAnAha idama iz ityAdinA / idama ish| prAgdizIye pare iti zeSapUraNam / prakaraNalabhyamidam / zittvAt srvaadeshH| ita ityudAharaNam / ahNyuH| zubhaMyuriti / pUrvavadanuvAraparasavarNoM / iti tattvabodhinyAM matvarthIyaprakaraNam / kiMsarvanAma / yAdiparyudAsAtkimaH pRthagrahaNam / vyAdiSu kim , zabdapAThe prayojanaM tu tvaM ca kazca ko / ahaM ca kazca ko ityatra kimaH zeSaH / 'tyadAdInAM Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 561 ku 'it' ityAdezau sto rephAdau thakArAdau ca prAgdizIye pare / izo'pavAdaH / 1651 etado'n / ( 5-3 - 5 ) yogavibhAgaH kartavyaH / ' etadaH' etetau sto rathoH / 'an' / etadaH ityeva / zranekAlvAtsarvAMdezaH / ' nalopaH prAtipadikAntasya' ( sU 236 ) / 1652 sarvasya so'nyatarasyAM di / (5-3-6) prAgdizIye dakArAdau pratyaye pare sarvasya so vA syAt / 1653 paJcamyAstasil / ( 5-3-7) paJcamyantebhyaH kimAdibhyastasilvA syAt / 1654 tihoH : / ( 7- 2 - 104 ) kimaH kuH syAttAdau hakArAdau ca vibhaktau parataH / etetau rathauH / 'idamaH' ityanuvartate / etaca icceti dvandvAtprathamAdvivacanam / razca th ca tayoriti dvandvaH / rephAdakAra uccAraNArthaH / rephathakArAbhyAM prAgdizIyaM prakaraNalabhyaM vizeSyate / ' yasminvidhiH' iti tadAdividhiH / tadAha idaM zabdasyetyAdinA / tatra rephAdau pare etaH, thAdau tu iditi yathAsaMkhyaM bodhyam / etarhi, ittham / etado'n / prAgdizIye pratyaye pare etaduzabdasya an syAdityarthaH pratIyate / evaM sati etacchabdasya aneva syAt / natvetetau / tatrAha yogavibhAga iti / etada iti / prathamasUtramidam / tasya zeSapUraNam 'ete tau rathoH' iti / etacchabdasya etetau sto rephathakArAdau pratyaye pare ityarthaH / etarhi, ittham ityudAharaNam / zranniti dvitIyaM sUtram / etada ityeveti / 'ratho:' iti tu nAnuvartate iti bhAvaH / tathA ca etada ityasya an syAtprAgdizIye pare iti phalati / ataH atra ityudAharaNam / nanu anAdeze nakArasya itsaMjJAyAm akAros ntAdezaH syAdityata zrAha zranekAlvAditi / nakArasya prayojanAbhAvAd netsaMjJA, nitsvarasya pratyayaviSayatvAditi bhAvaH / tarhi ata ityAdau nakArasya zravaNaM syAdityata Aha nalopa iti / sarvasya so'nyatarasyAM di / di iti saptamyekavacanaM prAgdizIyavizeSaNam / ' yasminvidhiH' iti tadAdividhiH / tadAha prAgdizIye dakArAdAviti / sadA ityudAharaNam / tadevaM tasilAdipratyayeSu prAgdizIyeSu pareSu katipayAn dezAn vidhAya tasilAdipratyayAnvaktumupakramate / paJcamyAstasil / kimAdibhya iti / kiMsarvanAmabahubhya ityarthaH / vA syAditi / 'samarthAnAm -' ityato vAgrahaNasyAnuvRtteriti bhAvaH / kutihoH / mithaH sahoktau yat paraM tacchiSyate' ityuktatvAt / etado'n / bhASyarUDho'yaM pAThaH / vRttikArastu 'etado'z' iti paThitvA zakAraH sarvAdezArtha ityAha / aniti / prAgdizIye pare ansyAt / anekAltvAditi / nitkaraNasya prayojanaM nAsti pratyayanittvasyaiva svarArthatvAditi bhAvaH / ku tihoH / takArAdikAra uccAraNArthaH / Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 562] siddhaantkaumudii| taddhiteSu prAgdizIya. kutaH kasmAt / ytH| tataH / ataH / itaH / amutaH / bahutaH yAdestu dvaabhyaam| 1655 tasezca / (5-3-8) kiMsarvanAmabahubhyaH parasya tasestasilAdezaH syAt / svarArthaM vibhaktyarthaM ca vacanam / 1956 paryabhibhyAM ca / (5-3-6) ku iti luptaprathamAkam / 'kimaH kaH' ityasmAt 'kimaH' ityanuvartate / 'aSTana zrA' ityato 'vibhaktau' iti / tizca ha ca tayoriti dvndvH| ikAra uccAraNArthaH / tAbhyAM vibhktivishessyte| tadAdividhiH tadAha kimaH kuH syAdityAdinA / kuta iti / kiMzabdAt pnycmyntaattsil| subluk / kimaH kunAvaH / 'tasilAdayaH prAk pAzapaH' ityukteravyayatvam / vetyanuvRtteH phalamAha ksmaaditi| 'tihoH' ityukteratra na kubhAvaH / sarvanAmna udAharati yata iti / yadazabdAt paJcamyantAt subluk, tasilo vibhaktitvAt tasminpare tyadAdyatvaM pararUpam / evaM taccha. bdAttata iti rUpam / pakSe tasmAditi bhavati / ata iti / etadzabdAt paJcamya. ntAt tasila, subluk , etado'n , sarvAdezaH, nalopaH / pakSe etasmAditi bhavati / ita iti / idaMzabdAtpaJcamyantAt tasil , subluk , idama iz / pakSe asmAditi bhavati / amuta iti / adaszabdAt paJcamyantAta tasila , utvamatve ca / pakSe amuSmAditi bhavati / bahuta iti / pakSe bahubhya iti bhavati / dyAde. stviti / sarvanAmatvAt prAptastasila yAdiparyudAsAnnetyarthaH / nasezca / parasya taseriti / 'pratiyoge paJcamyAstasiH' 'apAdAne cAhIyarahoH' iti vakSyamANasya taserityarthaH / nanu tasestasila kimarthamityata Aha svarAmiti / litsvraarthmityrthH| vibhaktyarthamiti / vibhaktinimittakatyadAdyatvAdyarthamityarthaH / anyathA paratvAttasau kRte tasya aprAgdizIyatvAd vibhaktitvAbhAvAta tyadAyatvAdikaM na vetyanuvRtteH phalaM darzayati kasmAditi / yatastata iti / kRttaddhita-' iti prAtipadikatvAtsupo luki tyadAyatvam / pakSe yasmAt / tasmAt / ita iti / 'idama iz' pakSe asmAt / ata iti / etado'nAdezaH / pakSe etasma t / amuta iti / 'adasoseH-' iti mutvam / pakSe amuSmAt / bahuta iti / pakSe bahubhyaH / dvAbhyAmiti / sarvanAmatvAtprApto'pi tasila 'ayAdibhyaH' iti paryudAsAnna / taseriti / 'pratiyoge paJcamyAstasiH', 'apAdAne cAhIyarahoH' iti vihitasya tasestasilAdeza ityarthaH / vibhaktyartha ceti / anyathA paratvAttasau kRte tasyAprAgdizIyatvAdvibhaktisaMjJAyA abhAvAttyadAyatvAbhAve 'yato'vagacchati' ityAdi na sidhyediti bhAvaH / nanu tasemita ityAdau caritArthatvAtkimAdibhyastasilo bAdhyatvena tasina prvrtte| tasya niravakAzatvAt / tathA ca 'tasezca' iti vidhAnaM vyarthamiti vAcyam , Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [563 mAmyAM tasila syAt / 'sarvobhayArthAbhyAmeva' (vA 3240 ) / paritaH sarvata ityarthaH / zrabhita ubhayata ityarthaH / 1657 saptamyAstral / (5-3-10) kutra / yatra / tatra / bahutra / 1958 idamo hH| (5-3-11) lo'pavAdaH / izAdezaH / iha / 1656 kimo't / (5-3-12) vAgrahaNamapakRSyate / saptamyantArikamo'dvA syAt / pakSe trala / 1960 kvAti / (7-2-105) kimaH kAdezaH syAdati / kva / kutra / 1661 vA ha ca cchandasi / (5-3-13) syAdityarthaH / paryabhibhyAM ca / sarvobhayArthAbhyAmeveti / vArtikamidam / pariSiJcati abhiSiJcati ityAdau vAgrahaNAt pakSe na tasila / saptamyAstral / kimAdibhyaH saptamyantebhyaH adyAdibhyaskhalityarthaH / kutra ityAdirUpANi kuta ityAdivat / idamo haH / idaMzabdAt saptamyantAd hapratyayaH syAdityarthaH / kimo't / apakRSyata iti / 'vA ha ca chandasi' ityuttarasUtrAditi zeSaH / apakarSe vyAkhyAnameva zaraNam / atpratyaye takAra it / na vibhakkAviti niSedhastu na bhavati, 'tavargasyettva pratiSedho'taddhite' iti vArtikAt / kvAti / kva atIti chedaH / 'kva' iti luptaprathamAkaM 'kimaH kaH' ityataH 'kimaH' ityanuvartate / tadAha kimaH keti / kiMzabdAt saptamyantAd atpratyayaH, takAra it , kimaH kvAdeza iti bhAvaH / kutreti / atpratyayAbhAvapakSe trali 'ku tihoH' iti kubhAve rUpam / kecittu 'kimo't' ityatra uttarasUtrAdvAgrahaNApakarSe pramANAbhAvAttralaM bAdhitvA nitya eva atpratyayaH, kutreti tvapazabda evetyAhuH / vA ha ca chandasi / 'ha' iti luptaprathamAkam / kimaH saptamyantAd hapratyayaH syAdityarthaH / cAdat tral ca / kuto'vahIyate kuto'varohatItyAdau tasilaH sAvakAzatvAt / srvobhyaarthaabhyaameveti| atra cAbhidhAnasvAbhAvyameva hetuH / teneha na bhavati / pariSiJcati / abhiSiJcati / uparyarthe pariH / abhistvaabhimukhye| nanvodanaM pariSiJcatItyatra sarvatobhAve paririti tasilabhAvaH kathamiti cet / maivam , vAvacanAnuvRttyA tu ttsiddhH| saptamyAstrala / iha traltasilo svatantrI pratyayau, na tu saptamIpaJcamyorAdezau / tena kutra bahutra kutaH bahuta ityAdau 'acca gheH', 'gharjiti' ityAdikaM netyAhuH / kimo't / 'na vibhaktI tusmAH' iti niSedho'tra na pravartate thamorukAreNa makAraparitrANArthenAnityatAzApanAt / vAgrahaNamiti / 'kimo'dvA' iti sUtraM paThitvA 'ha ca chandasi' iti sUtrayituM yuktam / kutreti / yadyapi bhAgavRttikAro bhASAyAM tral necchati, tathApi bahuprayogadarzanAdiha khIkRtam / tathA ca zrIharSaH-'nAnyatra kutrApi ca sAbhilASam' / amarazvAha-'sAhacaryAca kutracit' iti / vA ha ca chandasi / pUrvoktasya vAgrahaNApa Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 564] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgdizIya'kuha sthaH' / 'kuha jagmathuH' / 1662 etadanatasotratasau cAnudAttau / (2-4-33) anvAdezaviSaye etado'z syAtsa cAnudAttastasoH parataH, to cAnudAttau staH / etasmingrAme sukhaM vasAmaH / ato'trAdhImahe / ato na gantAsmaH / 1663 itarAbhyo'pi dRzyante / (5-3-14) paJcamIsapta. mItaravibhaktyantAdapi tasilAdayo dRzyante / 'dRzigrahaNAdbhavadAdiyoga eva' (vA 3244 ) / sa bhavAn , tato bhavAn, tatra bhavAn / taM bhavantam , tato bhavantam , tatra bhavantam / evaM dIrghAyuH / devaanaaNpriyH| zrAyuSmAn / 1664 sarvaikAnyakiMyattadaH kAle dA / (5-3-15) saptamyantebhyaH kAlArthebhyaH svArthe dA syAt / sarvasminkAle sdaa| sarvadA / ekadA / anyadA / kdaa| yadA / tdaa| 'kAle kim-sarvatra deshe| 1965 idamo hila / (5-3-16) saptamyantAkAle ityeva / hasyApavAdaH / asminkAle etarhi / 'kAle kimiha deze / 1666 adhunA / (5-3-17) idamaH saptamyantAskAlavAcinaH yadyapi vaidikaprakriyAyAmidamupanyasanIyaM tathApi vAgrahaNasya pUrvasUtre apakarSa. jJAnAyAtra tadupanyAsaH / etdstrtsoH| 'idamo'nvAdeze' ityasmAd 'anvAdeze'zanudAttaH' ityanuvartate / tadAha anvAdezetyAdinA / ato'treti / etadzabdAt trali prakRterazAdeze atreti rUpam / ato na gantAsma iti / etasmAd prAmAdityarthaH / etadzabdAttasila prakRterazAdezaH / 'etado'n' ityeva siddhe anudAttArthaM vacanam / naca litsvare sati zeSanighAtena tasora nudAttatvaM siddhamiti zaGkayam, litsvarApavAde azo'nudAttatve kRte litsvarAprAptyA pratyayasvareNa tratasorudAttave prApte tadvidhAnArthatvAt / itarAbhyo'pi dRzyante / paJcamIsaptamI. taravibhaktibhyo'pItyarthaH / phalitamAha paJcamIsaptamItaravibhaktyantAdapIti / kimAderiti zeSaH / evamiti / sa dIrghAyuH, tato dIrghAyuH, tatra dIrghAyurityAyUhyamityarthaH / srvaikaany| saptamyantebhya iti / sarvAdibhya iti shessH| saptamyA ityevAnuvartate, vyAkhyAnAditi bhAvaH / sadA sarvadeti / 'sarvasya so'nyatarasyAM di' iti sabhAvavikalpaH / kadeti / kiMzabdAd dApratyaye sati tasya 'kimaH kaH' iti kAdezaH / idamo hila / 'idamaH' 'hiMl' iti chedaH / ethiiti| idamzabdAd hil, 'etetau rathoH' ityetAdezaH / adhunA / 'idamaH' iti 'saptamyA' karSaNasya sphuttiikrnnaarthmidmupnystm| ata iti / etasmAd grAmAdityarthaH / tatrabhavantamiti / tatobhavatA, tatra bhvtaa| tatobhavate, tatrabhavate ityaadi| evmiti| tato. dIrghAyustatradIrghAyurityAyUhyamityarthaH / sdeti| 'sarvasya so'nyatarasyAM di' iti sabhAvaH Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 565 svArthe adhunApratyayaH syAt / iz / 'yasya -' ( sU 311 ) iti lopaH / adhunA / 1667 dAnIM ca / ( 5-3 - 18) idAnIm / 1968 tado dA ca / ( 5-3 - 11) tadA tadAnIm / 'tado dAvacanamanarthakam, vihitatvAt' (vA 3243) 1966 anadyatane hilanyatarasyAm / ( 5-3 - 21 ) karhi, kadA / yahi, yadA / tarhi tadA / etasminkAle etarhi / 1670 sadyaH parutparAyaiSamaH paredyavyadyapUrvedyuranyedyuranyatareghuritaredyuraparedyuradharedyurubhayedyuruttaredyuH / iti 'kAle' iti cAnuvartate / tadAha idama iti / iziti / 'idama iza' ityaneneti zeSaH / adhuneti / iyaditivat pratyayamAtraM ziSyate / paThanti cAbhiyuktAH 'uditavati parasminpratyaye zAstrayonau gatavati vilayaM ca prAkRte'pi prapaJce / sapadi padamudItaM kevalaH pratyayo yat tadiyaditi mimIte ko'dhunA paNDito'pi / ' iti vaiyAkaraNImaupaniSadIM ca prakriyAmAzritya pravRtto ghartho'yaM zlokaH / dAnIM ca / idamaH saptamyantAt kAlavAcinaH svArthe dAnImiti ca pratyayaH syAdityarthaH / idAnImiti / idaMzabdAd dAnIM pratyayaH, iz / tado dA ca / saptamyantAtkAlavRtteH tadzabdAd dApratyayaH, dAnIM pratyayazca syAdityarthaH / tado dAvacanamiti / vArtikamidam / vihitatvAditi / 'sarvaikAnya-' ityaneneti zeSaH / anadyatane hil / anadyatanakAlavRttibhyaH kimAdibhyaH saptamyantebhyo hilpratyayo vA syAdi - tyarthaH / pate dApratyayaH / etasminkAle etahati / etadzabdAd hil / 'etadaH ' iti yogavibhAgAd rephAdau etAdezaH / sadyaHparut / 'samAnasya sabhAvo dyas cAhani' iti bhASyavAkyamidam / aharvRtteH samAnazabdAt saptamyantAd dyaspratyayaH / samAnasya sabhAvazca nipAtyata ityarthaH / sadyaH samAne'hanItyarthaH / 'pUrvapUrvatarayoH parAdeza udArI ca saMvatsare' ityapi bhASyavAkyam / ucca Arizceti dvandvaH / saptamyantAdimau pratyayau saMvatsare abhidheye / idamaH ( iz ) samasag ityapi bhASyavAkyam / aiSama iti / samasariNa NakAra it, sakArAdakAra uccAraNArthaH / NittvAdAdivRddhiH / 'parasmAdedyavyahani ' ityapi bhASyavAkyam / saptamyantAd edyavirikArAntaH pratyayaH / 'idamo'zbhAvo dyazca' ityapi bhASyavAkyam / saptamyantAd akArAnto dyapratyayaH / kadeti / kimaH kaH / etahIti / 'etetau rathoH' etyetAdezaH / adhunApratyaya iti / nipAtanAnmadhyodAtto'yam / bhASyamataM cedam / vRttikArastvAha -- idamo azbhAvo dhunA ca pratyaya iti / tatra 'UDidam -' ityAdinA vibhaktisvaraH, sa ca 'AdeH parasya' ityAderbhavatIti haradattaH / dAvacanamiti / 'tadazca' ityeva sUtraM paThanIyamiti bhAvaH / etasminkAle etahati / 'etadaH' iti yogavibhAgAdre Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgdizIya(5-3-22) ete nipAtyante / 'samAnasya sabhAvo yas cAhani' (vA 3245) samAne'hani sdyH| pUrvapUrvatarayoH parAdezaH, udArI ca pratyayau saMvatsare' (vA 3246) / pUrvasminvarasare parut / pUrvatare vatsare parAri / 'idamaH ( iza) samasaNa' (vA 3247) / asminsaMvatsare aiSamaH / 'parasmAdevavyahani' (vA 3248) / parasminnahani paredyavi / 'idamo'zbhAvo yazca' ( vA 3246 ) asminnahani adya / 'pUrvAnyAnyataretarAparAdharobhayottarebhya edyus ca' (vA 3250) pUrvasminahani pUrvedhuH / anyasminnahani anyedyuH / ubhayorahorubhayeyuH / 'ghuzcobhayAdvaktavyaH' (vA 3251) / ubhydyuH| 1671 prakAravacane thAla / (5-3-23) prakAravRttibhyaH kimAdibhyasthAlsyAtsvArthe / tena prakAreNa tthaa| ythaa| 1972 idmsthmuH| (5-3-24) thAlo'pavAdaH / 'etado vAcyaH' (vA 3235) / 'pUrvAnyAnyataretarAparAdharobhayottarebhya eAs ca' ityapi bhASyavAkyam / prakAravacane thAl / paJcamyarthe saptamItyAha / prakAravRttibhya iti / sAmAnyasya bhedako pi vizeSaH prkaarH| yathA bahubhiH prakArairbhuGkte iti vizeSairiti gamyate / sAdRzyaM tviha na gRhyate sarvathetyAdau tadapratIteH / tena prakAreNetyanantaraM viziSTa iti zeSaH / 'yathA hariH tathA haraH' ityAdau yatprakAravAn hariH tatprakAravAn hara iti bodhe sati harisadRzo hara iti phalati / tadabhiprAyeNa yathAzabdasya sAdRzyArthakatvoktiH / idamasthamuH / idaMzabdAtprakAravRtteH thamupratyayaH syAdityarthaH / pratyaye ukAra uccAraNArthaH / makArasya upadeze antyatvAbhAvAnnettvam / yadyapi 'na vibhakto-' iti niSedhAdeva masyettvaM na bhavati / tathApi tadanityatvajJApanArtha makAroccAraNamityAhuH / phAdAvetAdezaH / sadyaH parut / nipAtanAdviSayavizeSo labhyata ityAha ahanIti / saptamyantasyAhanzabdasyArthe ityarthaH / tadarzayati samAne'hanIti / para udArI ceti| para ityAdezaH, udArI pratyayau / prakAravacane thAla / sAmAnyasya bhedako vizeSaH prakAraH / yathA brAhmaNasAmAnyasya mATharakAThakAdaya iti haradattaH / yadyapi 'prakAre guNavacanasya' ityatra sAdRzyaM prakArastathApi neha sAdRzyaM gRhyate anabhidhAnAt / 'avyayaM vibhakti-' iti sUtre sAdRzyamapi yathAzabdArtha ityuktam , iha tu kevalasya thAlpratyayasya sAdRzyaM nArthaH kiM tu prakAra evetyuktamiti nAsti pUrvAparavirodha iti bodhyam / tena prakAreNa tatheti / prathamAntAttu na bhavati sa prakArastatheti, anabhidhAnAdeveti bhAvaH / kiM sarvanAmabahubhyo vizeSavihitenApi thAlA jAtIyar na bAdhyate arthabhedAt / prakAre hi thAl / jAtIyar tu tadvati svabhAvAt / evaM ca kRtvA prakAramAtre thAlaM vidhAya tadantAtprakAravati jAtIyaraM prayuJjate / tathAjAtIyo yathA Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 36] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [567 anena etena vA prakAreNa istham / 1673 kimazca / (5-3-25) kena prakAreNa katham / iti taddhiteSu prAgdizIyaprakaraNam / atha taddhiteSu prAgivIyaprakaraNam / 40 / 1674 dikchabdebhyaH saptamIpaJcamIprathamAbhyo digdeshkaalessvstaatiH| (5-3-27) saptamyAdyantebhyo dizi rUDhebhyo digdezakAlavRttibhyaH svArthe'stAtipratyayaH syAt / 1675 pUrvAdharAvarANAmasi puradhavazcaiSAm / (5-3-36) ebhyo'stAtyarthe'sipratyayaH syAt , tadyoge caiSAM RmAt 'pura' 'adh' 'a' ityAdezAH syuH / 1676 astAti ca / (5-3-40) mastAtau pare pUrvAdInAM purAdayaH syuH / pUrvasyAm , pUrvasyAH, pUrvA vA dik / puraH, itthamiti / etetau rathoH' iti prakRteridama idAdezaH / etacchabdAt thamupratyaye tu 'etada' iti yogavibhAgAd idAdezaH / kimazca / prakAravRttesthamuriti shessH| kathamiti / 'kimaH kaH' iti kaadeshH| iti taddhiteSu prAgdizIyAnAM vibhaktisaMjJakAnAM puurnno'vdhiH| atha praagiviiyprkrnnmaarbhyte| dikchbdebhyH| saptamyAdyantebhya iti| saptamIpaJcamIprathamAntebhya ityarthaH / rUDhebhya iti / zabdaprahaNalabhyamidam / astAtipratyaye ikAra uccAraNArthaH / takArAntaH pratyayaH / 'saMkhyAyA vidhArthe dhA' iti sUtraparyantamidaM sUtramastAtivarjamanuvartate / atra vibhaktInAM digAdInAM ca na yathAsaMkhyam , vyAkhyAnAt / puurvaadhraavraannaam| 'asi' iti luptaprathamAkam / pura adha, av eSAM dvandvAtprathamAbahuvacanam / prastAtyartha iti / digdezakAlavRttibhya ityrthH| prastAti c| 'astAti' iti luptasaptamIkam / 'astAti' iti takArAntAt saptamyekavacanaM vaa| 'pUrvAdharAvarANAm-' iti 'puradhava' iti caanuvrtte| jAtIyo'nyathAjAtIya iti / anena etena veti / dvitIyAntAdapi thamurbhavatyeva / imametaM vA prakAramApanna itthaMbhUtaH / atra ca 'lakSaNetthaMbhUtAkhyAna-' ityAdisautraprayogo liGgam / etena kathaMbhUto vyAkhyAtaH / itthamiti / etetau rathoH' iti idama itAdezaH / "etadaH' iti yogavibhAgAdetado'pi inAdeza iti bhAvaH / kimazca / yogavibhAgaH 'thA hetau ca chandasi-' ityuttarasUtre kima evAnuvRttiryathA syAdidamo mA bhuuditi| iti tattvabodhinyA prAgdizIyaprakaraNam / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIyapurastAt / adhaH, adhastAt / avaH / 1977 vibhASA'varasya / (5-3-41) avarasyAstAtau pare'va syAdvA / avastAt , avarastAt / evaM deze kAle ca / 'dizi rUDhebhyaH' kim-aindyAM vasati / 'saptamyAdyantebhyaH' kim-pUrva grAmaM gataH / 'digAdivRttibhyaH' kim-pUrvasmingurau vasati / 'zrastAti ca' (sU 1976) iti jJApakAdasirastAtiM na baadhte| 1678 dakSiNottarAbhyAmatasuc / (5-3-28) astAterapavAdaH / dakSiNataH, uttrtH| 1976 vibhASA parAvarAbhyAm / tadAha astAtAviti / yadyapi sUtrakrame 'pUrvAdhara-' iti 'astAti ca' iti ca 'saMkhyAyA vidhArtha-' ityataH prAk paThitam / tathApi astAtau purAdhAdezavidhAnAya 'astAti ca' iti sUtramupanyasanIyam / tatrAnuvRttipradarzanAya 'pUrvAdhara-' ityapi sUtramihaivopanyastam / pura iti / pUrvAzabdAd asipratyayaH prakRteH pur AdezaH / purastAditi / pUrvAzabdAd astAtipratyayaH prakRteH pur aadeshH| adhaH, adhastAditi / adharazabdAd asipratyaye astAtipratyaye ca prakRteH adh Adeze rUpam / ava iti / avarazabdAd asipratyaye prakRteH av dize rUpam / vibhASA'varasya / 'astAti ca' iti pUrvasUtrAd 'astAti' ityanuvartate / tadAha avarasyeti / evamiti / pUrvasmin pUrvasmAt pUrvo vA dezaH, kAlo vA puraH purastAdityAdi / pUrvasmingurAviti / pUrvakAlikAdhyApanakartarItyarthaH / nanu 'dikchabdabhyaH' iti sAmAnyavihitasya parAdizabdeSu sAvakAzasya astAteH pUrvAdharAvarazabdeSu asinA vizeSavihitena bAdhaH syAdityata Aha astAti cetItyAdi / dakSiNottarAbhyAm / digdezakAlavRttibhyAmiti shessH| dakSiNataH, uttarata iti| naca tasujeva pratyayo'stu / digvartitve tu 'sarvanAno vRttimAtre-' iti puMvatvenaiva dakSiNata ityAdi siddhamiti vAcyam , spaSTArthatvAt / ata eva bhASye akAraH digdezakAleSviti / yathAsaMkhyamatra neSyate asvaritatvAt / puraH purastAditi / kathaM tarhi 'pazyAmi tAmita itaH puratazca pazcAt' iti bhavabhUtiH, 'syAtpuraH purato'prataH' ityamaraH, 'purataH prathame cAne' iti vizvazca / samAnakAlInaM pUrvakAlInamityAdivatprAmAdikameveti bhvH| kecittu 'dakSiNottarAbhyAM tasujvidhinaiveSTasiddhau atasuc' ityakAroccAraNamanyato'pi vidhAnArtham / tena purata iti sidhyati / 'pura agragamane' kvipi pur / 'rvoH' iti dIrghastu na bhavati bhatvAt / na ca atasucazcittve'pyakAroccAraNaM pakSe AyudAttatvArthamiti vAcyam , bahUnAM prayogAnurodhenAnyato vidhAnArthamiti kalpanasyaiva nyAyyatvAdityAhuH / yathAsaMkhyatvAnAzrayaNAt purastAdvasati purastAdAgataH purastAdramaNIyam / adhastAdvasati, adhastAdAgata ityAdi sidhyati / Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [566 (5-3-26) parataH / avarataH / parastAt / pravarastAt / 1680 aJcalRk / (5-3-30) azvatyantAhinchandAdastAtecksyAt / 'lukaddhitaluki' (sU 1408) / prAcyA prAdhyAH prAcI vA dik prAk / udak / evaM deze kAle ca / 1681 uparyupariSTAt / (5-3-31) astAteviSaye UrdhvazabdasyopAdezaH syAt , rila , riSTAtilau ca pratyayau / upari, upariSTAdvA vasati, pAgataH, ramaNIyaM vA / 1982 pazcAt (5-3-32) aparasya pazcabhAva prAtizca pratyayo'stAteviSaye / 1983 uttarAdharadakSiNAdAtiH / (5-3-34) uttarAt / adharAt / dakSiNAt / 1984 enabanyatarasyAmadUre'paJcamyAH / (5-3-35) uttarAdibhya enambA syAdavadhyavadhimatoH sAmIpye pazcamI vinaa| uttareNa / adhareNa / dakSiNena / pane yathAsvaM pratyayAH / iha keciduttarAdInananuvayaM dikchndmaatraadenpmaahuH| pUrveNa grAmam / apareNa grAmam / 1985 dakSiNAdAc / (5-3-36) astAterviSaye / dakSiNA vasati / 'apaJcamyAH' pratyAkhyAtaH / kecittu akAroccAraNamanyato vidhAnArtham / tena purata iti siddhamityAhuH / samAnakAlInamityAdivat purata iti prAmAdikameveti bhvH| vibhASA / atasujiti zeSaH / pakSe astAtiH / aJcerluka / prAcyAmiti / liGgaviziSTaparibhASayA astAtelRk / uparyupariSTAt / 'Urdhvasya upabhAvaH rilpratyayo riSTAtilpratyayazca' iti bhASyam / tadAha astAterviSaye ityAdinA / vasati, AgataH, ramaNIyaM veti / vibhaktitrayasya yathAsaMkhyamudAharaNam / pazcAt / 'aparasya pazcabhAvaH, prAtizca pratyayaH' iti bhASyavAkyamidam / pratyaye ikAra uccaarnnaarthH| uttarAdhara / Atipratyaye ikAra uccAraNArthaH / astAterapavAdaH / enabanyatarasyAm / 'apaJcamyA iti prAgaseH' iti bhASyam / sUtrakrame 'pUrvAdhara-' ityasiM vakSyati / tataH prAgityarthaH / uttarAdibhya iti / 'uttarAdharadakSiNAt' ityanuvartata iti bhAvaH / adUre ityetadyAcaSTe avadhyavadhimatoH sAmIpya iti / paJcamI vinati / paJcamyantAna bhavatItyarthaH / yathAsvamiti / enababhAve pakSe astAtiH asiH AtizcetyarthaH / dikchabdamAtrAditi / aJcatyantAttu nedam , vyavasthitavibhASAzrayaNAt / tena prAcena prAmamityAdi na bhavatItyAhuH / dakSiNAdAc / astAterviSaya iti / etena 'adUre' iti nAnuvartata iti sUciprAcyAM prAcyA iti / prAcyAM dizi vasati prAgvasati / prAcyA diza AgataH prAgAgata ityAdi yojyam / paJcamyantaM vineti / neha uttarAdAgataH / adharA. dAgataH / uttareNetyAdi / vasati ramaNIyaM vA / pakSe yathAsvamiti / dkssinntH| Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgivIya ityeva / dakSiNAdAgataH / 1686 Ahi ca dUre / ( 5-3- 37) dakSiNAd dUre zrAhi syAt / cAdAc / dakSiNAhi, dakSiNA / 1687 uttarAJca / (5-3-38) uttarAhi, uttarA / 1688 saMkhyAyA vidhArthe dhA / ( 5-3-42 ) kriyAprakArArthe vartamAnAtsaMkhyAzabdAtsvArthe dhA syAt / caturdhA paJcadhA / 1686 adhikaraNavicAle ca / ( 5-3 - 43 ) dravyasya saMkhyAntarApAdane saMkhyAyA dhA syAt / ekaM rAzi paJcadhA kuru / 1660 ekAddho dhyamuJanyatarasyAm / tam / evaMca Acpratyaye, 'uttarAdharadakSiNAt' ityAtipratyaye, 'dakSiNottarAbhyAm -' ityatasuci ca trINi rUpANi / zrAhi ca dUreM / dakSiNAzabda diti zeSaH / cAdAjiti / tathA dUre uktarUpatrayeNa saha catvAri rUpANIti bhAvaH / uttarAcca / Ac Ahi ceti shessH| atasucA zratinA ca catvAri rUpANi / saMkhyAyA vidhArthe dhA / vidhAzabdasyArthaH prakAraH vidhArthaH / 'vidhA vidhau prakAre ca' ityamaraH / sAmAnyasya bhedako vizeSaH prakAraH / sa cAbhidhAnasvabhAvAt kriyAviSayaka eva gRhyate / tadAha kriyAprakAreti / caturdhA paJcadheti / gacchatItyAdikriyApa hamadhyAhAryam / catuSprakArA gamanAdikriyeti bodhaH / navadhA devyamityAdAvapi bhavatItyAdi kriyApadamadhyAhAryam / adhikaraNavicAle ca / adhikaraNaM dravyam, tasya vicAlo vicAlanaM saMkhyAntarApAdanam / tadAha dravyasyeti / saMkhyAntarApAdanaM ca nyUna saMkhyA adhika saMkhyAkaraNam adhikasaMkhyasya nyUnasaMkhyAkaraNaM ca / zradye udAharati ekaM rAziM paJcadhA kurviti / dvitIye tu anekamekadhA kurvityudAhAryam / iha rAziviSayaka eva prakAro gamyate natu kriyAprakAra iti sUtrArambhaH / ekAddho dhya muJanyatarasyAm / uttarataH / adhaH / adhastAt / uttarAt / adharAt / dakSiNAt / saMkhyAyA vidhArthe dhA / vidhAzabdasyArtho vidhArthaH / yadyapyodanapiNDo'pi vidhAzabdenocyate, tathApIha na gRhyate / tena ekagovidhetyAdau na bhavati / iha hi 'vidhAya m' iti vaktavye arthagrahaNasya prayojanaM vidhAzabdo yatrArthe prasiddhastatraiva yathA syAt / tAdRzazcArthaH prakAra eva, sa ca kriyAviSayaka eva gRhyate abhidhAnasvabhAvAttadAha kriyAprakAre vartamAnAditi / kathaM tarhi 'navadhA dravyam, bahudhA guNaH' ityAdi / atrApi hyazrutA kriyA pratIyate ' upadizyate iti vA, bhavati iti vA' haradattaH / adhikaraNavicAle ca / adhikaraNaM dravyam, vicalanaM vicAlo'nyathAkaram / NijantAderac / tacceh saMkhyAsaMnidhAnAtsaMkhyAntarApAdanamiti vyAcaSTe dravyasyetyAdinA / saMkhyAntarApAdanaM hi ekasyAnekIkaraNam, anekasya ca ekIkaraNama / tatrAce udAharaNam ekaM rAziM paJcadheti / paJca rAzIn kurvityarthaH / dvitIye tu nekam ekadhA kurvitya 1 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [601 (5-3-44) ekadhyam , ekadhA / 1661 dviyozca dhamun / (5-3-45) prAbhyAM 'dhA' ityasya dhamunyAdvA / dvaidham , dvidhA / traidham , tridhaa| 'dhamujantAsvArthe Dadarzanam' ( vA 3230 ) pathi dvaidhAni / 1962 edhAcca / (5-3-46) dvedhA / tredhA / 1663 yApye pAzap / (5-3-47) kutsito bhiSag bhipakpAzaH / 1964 pUraNAdbhAge tIyAdan / (5-3-48) dvitIyo bhAgo 'ekAt' 'dhaH' iti chedaH / dhAzabdasya 'dhaH' iti SaSThayekavacanam / ekazabdAtparasya dhApratyayasya dhyamuAdezaH syAdityarthaH / aikadhyamiti / naca ekazabdAd dhyamuJpratyayaH svatantro vidhIyatAm / na tu dhApratyayasyAdeza iti vAcyam, tathA sati adhikaraNavicAla eva sNnihittvaadaaptteH| dvivyozca dhamuJ / SaSThI paJcamyarthe / 'dha' iti 'anyatarasyAm' iti cAnuvartate / tadAha AbhyAmiti / parasyeti shessH| dhmunyntaaditi| vArtikamidam / dRzigrahaNAt kvacidevAyam / pathi dvaidhaaniiti| tRNAnIti zeSaH / dvaidhamityasmAd Dapratyaye Tilope rUpam / naca 'tasilAdayaH prAk pAzapaH' iti DapratyayAntasyApyavyayatvaM zaGkazam, svabhAvataH sattvavacanatvenAvyayatvAsaMbhavAd 'dvaidhAni' iti bhASyaprayogAcca / eghAcca / dvitribhyAM parasya dhApratyayasya edhAjityAdezaH syAdityarthaH / 'paJcamyAstasil' ityArabhya 'edhAca' ityantairvihitapratyayAntAnAmavyayatvam / yApye pAzap / yApyaH kutsitaH 'nikRSTapratikRSTAvarephayApyAvamAdhamAH' ityamaraH / kutsite vidyamAnAt svArthe pAzap syAdityarthaH / pravRttinimitta kutsAyAmidam / apravRttinimittakutsAyAmapi kutsita iti vakSyamANaM bhavatIti bhASye spaSTam / puurnnaadbhaage| pUraNArthakatIyapratyayAntAd bhAge vidyamAnAtsvArthe dAhartavyam / iha kriyAviSayakaprakAro na gamyata iti suutraarmbhH| ekAddho / shbdprdhaantvaatsrvnaamkaaryaabhaavH| iha prakaraNAdeva siddhe punardhAgrahaNaM vidhArthe vihitasyApi yathA syAt / 'anantarasya-' iti nyAyenAdhikaraNavicAle vihitasyaiva hi prApnotIti vRttipadamajoH spaSTam / etena khatantra eva dhyamuJ pratyayo'stvityAzaGkA parAstA / aikadhyamiti / vidhArthe aikadhyaM bhuGkte / adhikaraNavicAle tu aikadhyaM rAziM kurvi. tyAdi jJeyam / evamagre'pi dvaidhamityAdau yojyam / edhAzca / dvitryoH saMbandhino dhApratyayasya edhAc syAt / yogavibhAgo yathAsaMkhyanirAsArthaH / yApye pAzap / 'kutsite' ityatraiva nAyaM vihitaH, tiGantAdapi prasaGgAt / pUraNAdbhAge / pUraNArthatvAttIyapratyayaH pUraNazabdenoktaH / pUraNagrahaNaM cottarArtham / na hyapUraNastIyapratyayo bhavati / mukhatIyaH pArzvatIya ityatra tvanarthakatvAnnAtiprasaGgaH / bhAga iti puMstvaM vivakSitam / tena samAne'pyarthe vibhakto vivakSitAyAM caturthI paJcamItyeva bhavati / Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu praagiviiydvitiiyH| tRtIyaH / svare vizeSaH / 'tIyAdIkasvArthe vA vAcyaH' (vA 2661) / dvaitIyIkaH, dvitIyaH / tArtIyIkaH, tRtIyaH / 'na vidyAyAH' (vA 2662) / dvitIyA, tRtIyA vidyetyeva / 1665 praagekaadshbhyo'cchndsi| (5-3-41) pUraNapratyayAntAdbhAge'n / caturthaH / paJcamaH / 1666 SaSThASTamAbhyAM a ca / (5-3-50) cAdan / SaSTho bhAgaH SASThaH, sssstthH| zrASTamaH, assttmH| 1967 mAnapazvaGgayoH kanluko c| (5-3-51) SaSThASTamazabdAbhyAM krameNa kanluko sto mAne pazcaGge ca vAcye / SaSThako bhAgo mAnaM cet / aSTamo bhAgaH pazcaGgaM cet / asyAno vA luk / cakArAdyathAprAptam / SaSThaH, SASThaH / aSTamaH, zrASTamaH / mahAvibhASayA siddhe lugvacanaM pUrvatra mAnau nityAviti jJApayati / 1668 ekAdAkiniccAsahAye / (5-3-52) cAtkanluko / ekAkI, an syAdityarthaH / anvidheH prayojanamAha svare vizeSa iti / nityAdinityam' iti svare ityarthaH / tIyAdIkagiti / vArtikamidam 'dRSTaM sAma' iti sUtrabhASye sthitam / na vidyAyA iti / vArtikamidamapi tatraiva sthitam / vidyAvRtteH tIyapratyayAntAdIkA netyarthaH / praagekaadshbhyH| zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe pUraNapratyayAntAd bhAge aniti / dvitIyatRtIyazabdAbhyo pUrvasUtreNa siddhatvAccaturthAdidazamazabdaparyantaviSayakamidamityabhipretyodAharati caturtha iti / nacAnenaiva siddhatvAtpUrvasUtraM kimarthamiti zaGkayam, tasya chandasyapi pravRttyarthatvAt / SaSThATamAbhyAM a ca / pUrvasUtraviSaye iti zeSaH / 'a' iti luptaprathamAkam / OM AdivRddhiH / cAdaniti / iha na yathAsaMkhyam, vyAkhyAnAt / mAnapazvaGgayoH / asya ano veti / aSTamazabdAtpUrvasUtravihitasya apratyayasya anpratra yasya ca anena lugityarthaH / cakArAdyathAprAptamiti / pratyayaH anpratyayazcetyarthaH / nanu samarthAnAm-' ityato vAgrahaNAnuvRttyaiva jAnorabhAve sati pazvaGge aSTamo bhAga ityasya siddheriha lumvidhAnaM vyarthamityAzaGkayAha mhaavibhaassyeti| pUrvatreti / 'SaSTASTamAbhyAM aca' iti sUtre ityarthaH / evaM SaSThASTamAbhyAM zabdAbhyAM jAnoriha nityaM prAptayoH kadAcillugvidhirarthavAnityarthaH / ekAdAkiniccAsahAye / asahAyavAcaka dekazabdAtsvArthe 'prAgekAdazabhyaH' ityani sati tu TApi caturthA paJcameti prsjyet| ekAdAkinizca / asahAyavAcina ekazabdAdAkinic syAt / kanlukAviti / AkinicaH kano vA pakSe luk / tayorevAnena sUtreNa vidhAnAt / asahAyagrahaNaM saMkhyAzabdanirAsArtham / anyathA prasiddhatvAtsaMkhyAprakaraNAca tasyaiva grahaNaM syAt / iSTApattau tu dvitve bahutve ca na syAdekAkinau ekAkina iti| na hi dvayobehuSu vA ekatvasaMkhyAsti / asahAyatvaM Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] baalmnormaattttvbodhiniishitaa| [603 ekakaH, ekaH / 1666 bhUtapUrve caraT / (5-3-53) ADhyo bhUtapUrva pADhayacaraH / 2000 SaSThayA rUpya ca / (5-3-54) SaSTyantAdatapUrve'rthe rUpyaH sthAcaraT ca / kRSNasya bhUtapUrvo gauH kRSNarUpyaH, kRSNacaraH / tasilAdiSu rUpyasyAparigaNitatvAza puMvat / zubhrAyA bhUtapUrvaH shubhraaruupyH| 2001 ati. zAyane tamaviSThanau / (5-3-55) atizayaviziSTArthavRtteH svArthe etau prAkiniSpratyayaH syaadityrthH| bhUtapUrve carad / bhUtapUrva vartamAnAtprAtipadikAt svArthe caraT syAdityarthaH / SaSThyA rUpya ca / rUpyeti luptaprathamAkam / 'bhUtapUrve' ityanuvartate / SaSThayantAd bhUtapUrve'rtha iti / bhUtapUrve'rthe vidyamAnAt SaSThayantAdityanvayaH / 'bhUtapUrve' ityanuvRttaM hi zrutatvAt SaSThyA vizeSaNam / bhUtapUrve sambandhe yA SaSThI tadantAtsvArthe rUpyaH syAditi phalati / yathAzrute tu svaarthikprkrnnvirodhH| kRSNarUpya iti / bhUtapUrvagatyA kRSNasambandhI gaurityarthaH / zubhrArUpyazabde 'tasilAdiSu-' iti puMvattvamAzaGkaya 'tasilAdayaH prAk pAzapaH' ityAdivArtikaparigaNiteSu rUpyasyAnantarbhAvAttasminpare puMvattvaM netyAha tasilAdiSvityAdi / zubhrAyA bhUtapUrva iti / gauriti shessH| zubhrArUpya iti / bhUtapUrvagatyA zubhrAsaMbandhI gaurityarthaH / atizAyane / atipUrvakaH zIdhAturupasargavazAdutkarSe vrtte| utkarSazvAdhikyaphalako nyakAraH, natvAdhikyamAtram, tathA sati akarmakatvApAtAt / na ceSTApattiH, tathA sati 'zuklamatizete zuklataraH, kRSNamatizete kRSNataraH' ityAdi. bhASyavirodhAt / 'atizayitA atizAyinaH, bAhulakaH kartari lyuT' iti bhASyam / tu parasparAtiriktasahAyAbhAvena dvayorbahunAmapi bhavati / iha 'akinic' evAyaM vaktavyaH, savarNadIrpaNa siddhamiSTam / 'yasyeti ca' iti lopazcAkAroccAraNasAmarthyAna bhavatItyAdi haradattagranthe sthitam / bhUtapUrve / atra vartamAnAccaraT syAt / 'goSThAt khaJ-' ityatraiva noktam / vizeSavihitena khanA caraTo bAdhA mA bhUditi / saMnidhau hi sAmAnyavizeSabhAvaH sphuTIbhaviSyati / yadyapi dUrasthasyApi bAdho nyAyya eva tathApIha gauravaM svIkRtya dUre pAThasAmarthyAdvAdho neti bhAvaH / SaSThayA rUpya ca / bhUtapUrva ityanuvartate / tacca yadyapi pUrvatra vyApprAtipadikasya vizeSaNam , tathApIha na tathA, SaSThayantArthasya vizeSaNatvAt , tadAkSiptasya sambandhino gavAdeH pradhAnatvAt , pradhAnetarasaMnidhau ca pradhAne kAryasaMpratyayasya nyAyyatvAttadetadAha bhUtapUrve'rthe rUpyaH syAditi / atizAyane / atipUrvAcchetaryuT / atizayanamevAtizAyanam / asmadeva nipAtanAdIrghaH / na tu sautraH / tena loke'pi dIrghaH saadhuH| abAdhakAnyapi nipAtanAni bhavanti / tena hrakho'pi sAdhuH / yadyapi kevalaH zetiH svapne vartate tathApyatipUrvaH prakarSe / prakarSazcAtra Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIyastaH / ayameSAmatizayenADhya mADhayatamaH / laghutamo ladhiSThaH / 2002 tiGazca / (5-3-56 ) tiGantAdatizaye dyotye tamapsyAt / 2003 taraptamapau ghaH / ata eva nipAtanAddIghaH / atizAyane iti prakRtyarthavizeSaNam / atizayitari 'vidyamAnAt prAtipadikAt svArthe tamap iSThan ca syAdityarthaH / phalitamAha atizayaviziSTArthavRtteriti / yadi tu atizAyanazabdasya bhAvalyuDantatvaM tarhi pratyayArthasya prAdhAnyApattau zuklatarAdizabdAt zuklAdigatamatizayanamiti bodhaH syAt / natvatizayitazukla iti / tathA ca zuklataraH zuklatareti puMstvaM strItvaM ca na syAt / atizAyane vartamAnAdityarthe tu atizayaprakarSAdizabdebhya eva syAt, natu pttvaadibhyH| atizayaviziSTe lakSaNayA vidyamAnAdityarthe atizayyamAnAdapi prtyyaapttiH| atizayanakartari lakSaNAyAM tu bhASyoktameva sAdhu ityAstAM tAvat / ayameSAmiti / dvayorekasya nirdhAraNe tarabIyasunAvapavAdau vakSyete / ataH parizeSAdbahUnAmekasya nirdhAraNe asya tamapaH pravRttiriti bhAvaH / atizayenADhaya iti / dravyasya jAtervA svataH prakarSayogo nAsti, anyathA ghaTatama ityAdyApatteH / kiMtu guNadvAraiva dravyajAtyoH prakarSayogaH / tathA ca ADhayatama ityatra utkarSaviziSTa ADhayaH prakRtyarthaH / tamastu taddayotakaH / tamapi sati 'supo dhAtu-' iti supo luk, 'ghakAlataneSu-' iti yogena subantAdeva taddhitotpatteruktatvAt / atra AtizAyanikapratyayAntAdAtizAyanikapratyayo'nabhidhAnAnna bhavati / 'zreSTatamAya karmaNe' iti tu chAndasamiti bhASye spaSTam / laghiSTha iti / laghuzabdAdiSTani orguNe prApte 'iSThemeyassu' ityanuvRttau 'TeH' iti ttilopH| tiGazca / atrApAtipadikatvAdaprApte nAdhikyam , kiM tvabhibhavaH / 'pUrvAnmahAbhAgatayAtizeSe' iti prayogadarzanAt / na caivaM 'prakarSe tamabiSThanau' ityeva kuto na sUtritamiti zaGkayam / atizAyanamiti nipAtanArthameva tathoktatvAd atizayo na prtythaarthH| tathA hi sati laghoratizAyanaM laghutamamiti syAt / pratyayArthasya prAdhAnyAt / nApi prakRtyarthaH / tathA hi sati prakarSAtizayAtizayanAdibhya eva syAt, na tvaattyaadibhyH| kiM tu prakRtyarthavizeSaNam / pratyayastu dyotakastadetadAha atizayaviziSTetyAdi / ayameSAmiti / vyavayave samudAye yadA ekasyAtizayo vivakSyate, tadA tarabIyasunAvapavAdau vakSyete / tathA ca parizeSAdahUnAM madhye yadA ekadezasya nirdhAraNaM so'sya viSaya iti bhAvaH / ADhayatama iti / subantAttamap / 'supo dhAtu-' iti luk / yadyapi 'ThyA prAtipadikAt' ityevAnuvartate, tathApi subantaparatayaiva vyAkhyeyam / anyathA hi pUrvAhnetarAM pUrvAhnetamAmityAdau 'ghakAlataneSu kAlanAmnaH' iti saptamyA alugvidhAnaM kathamupapadyatAm / tiGazca / Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [605 (1-1-22) etau ghasaMjJau staH / 2004 kimettiGavyayaghAdAmvadravyaprakarSe (5-4-11) kima edantAttiko'vyayAca yo ghasvadantAdAmuH sthAna tu dravyaprakarSe / kiMtamAm / prAddhetamAm / pacatitamAm / ustamAm / dravyaprakarSe vacanam / tamap syAditi / 'ajAdI guNavacanAdeva' iti niyamAdiSThannAnuvartata iti bhAvaH / taraptamapI ghH| prathamasya prathamapAde sUtramidam / AtizAyanikapratyaya. prakaraNAnte, 'pitau ghaH' 'tAdI ghaH' iti vA vaktavye prakaraNAntare pRthaggurusUtrakaraNamatyantasvArthikamapi tarapaM jJApayati / tasya AtizAyanikaprakaraNabahirbhUtasya sattve tatsaMgrahaNArtha prakaraNAntare sUtrakaraNasyAvazyakatvAdityAhuH / tena 'alpActaram' 'lopazca balavattaraH' ityAdi siddham / kimettiGavyaya / 'zrAmu' iti chadaH / ukAra uccAraNArthaH / kim, et, tiG, avyaya eSAM caturNA dvandvaH / kimetti vyayaprakRtiko ghaH' iti madhyamapadalopI smaasH| phalitamAha kima edantAdityAdinA / ebhya ityarthaH / kiMtamAmiti / atyantasvArthiko'yaM tamap , natvatizAyane / eSAmatizayenADhaya itivadeSAmatizayena ka iti vigrahasyAsaMbhavAt / jAtiguNakriyAsaMjJAbhiH samudAyAdekadezasya pRthakaraNaM hi nirdhAraNam / kiM. zabdazca na jAtyAdyanyatamapravRttinimittakaH / evaM cAtrAtizayasyApratItevyaprakarSo dUrApAsta iti bhAvaH / prAhRtamAmiti / prAhnaH pUrvAhnaH / 'prAhNAparAhnamadhyAhAH trisandhyam' itymrH| atizayite pUrvAhne ityarthaH / pUrvAvayavagataprakarSA dahnaH prakarSo bodhyH| atra aharna dravyam / sUryodayAdArabhya sUryAstamayAvadhikasyaiva kAlasya ahanzabdArthatvAt / tasya ca udayAdikriyAghaTitatvAnna dravyatvamiti bhaavH| pacatitamAmiti / atizayitA pAkakriyetyarthaH / tiGanteSu kriyAvizeSyakabodhasyaiva 'prazaMsAyAM rUpap' iti sUtrabhASye prapaJcitatvAt / ato'tra kriyAyA eva prakarSo natu dravyasyeti bhaavH| uccaistamAmiti / AzaMsatItyadhyAhAryam / atizayena uccairaashNsnaadikriyetyrthH| atrApi kriyAyA eva prakarSoM na asmAdiSThanna bhavati, 'ajAdI guNavacanAdeva' iti niyamAdityAzayenAha tamapsyAditi / taraptamapau ghaH / asminnevAtizAyanikaprakaraNe 'tAdau ghaH' "pitI ghaH' iti vA vaktavye prakaraNAntare gurusUtrakaraNamatyantakhArthikamapi tarapaM jJApayati / tena 'alpAcataram', 'lopazca balavattaraH' ityAdi siddham / alpAjeva hyalpAntaram / na tvatra dvayorekasyAtizayavivakSAyAM tarap / anyathA 'zivakezavau' ityAdisiddhAvapi 'zaGkhadundubhivINAH' ityAdi na sidhyedityAhuH / kimet / AmorukAro yadi tyajyeta, tarhi pacatitarAmityAdau 'hakhanadyApaH-' iti nuTi pacatitarANAmiti syAt / 'yasyeti ca' Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIyatu uccastamastaraH / 2005 dvivacanavibhajyopapade tarabIyasunau / (5-3-57) dvayorekasyAtizaye vibhaktavye copapade suptiGantAdatau staH / tu dravyasya / uccaistamastaruriti / atizayena uccastarurityarthaH / atra uccaistvaprakarSasya tarau dravye bhAnAdAm netyrthH| kiMtamAmityAdau 'yasyeti ca' iti lopaM paratvAd bAdhitvA hrasvAntalakSaNanuTo nivRttyarthamAmu ityukAroccAraNam / sati tu tasmin 'niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasya' iti paribhASayA nuDvidhAvasya na grahaNamityAdi 'Ami sarvanAmnaH-' iti sUtrabhASye prapaJcitam / dvivacana / ucyate'neneti vacanam / dvayorarthayorvacanaM dvivacanam / dyarthapratipAdakamiti yAvat / na dvivacanasaMjJakamiha gRhyate vyAkhyAnAt / vibhaktavyaM vibhajyam / 'Rhalo:-' iti NyataM bAdhitvA nipAtanAdyat / dvivacanaM ca vibhajyaM ceti smaahaardvndvH| dvivacanavibhajyaM ca tadupapadaM ceti krmdhaaryH| dyarthapratipAdake vibhaktavyaviSayake ca upapade satIti phalitam / 'prAtipadikAt' iti 'tiGa' iti cAnuvartate / subantAttaddhitotpattiriti siddhAntAtsubantatvaM prAtipadikavizeSaNaM lbhyte| phalitamAha dvyoreksyetyaadinaa| lopasya pareNa nuTA bAdhAt / siddhAnte tu 'niranubandhakagrahaNe na sAnubandhakasya' iti paribhASayA nuvidhau nAsya grahaNam / dvivacanavibhajyopapade / dvayorarthayorvacanaM dvivacanam / karaNe lyuTa / karmaNi SaSThayA samAsaH / yena padena dvAvarthAvucyete taddvivacanam / vibhaktavyaM vibhajyam / 'RhaloH-' iti eyati prApte tadapavAdo yat nipAtyate / eyati tu 'cajoH-' iti kutvena vibhAgyamiti syAt / vibhAjyazabdasya smRtiSu prayuktasya sAdhutvaM cintyamiti haradattonizcintyA / NyantAd 'aco yat' iti vibhAjyamiti rUpasiddheH / na cAtrArthabhedaH zaGkayaH, 'nivRttapreSaNAd dhAtoH prAkRte'rthe Nic' iti 'NeraNau-' iti sUtre vyutpAdanAditi dik / dvivacanaM ca vibhajyaM ceti dvandvaH / tasya upapadena karmadhArayaH / tathA ca dyarthavAcake vibhajanIye copapade satItyakSarArthaH / dvivacanAnte upapade iti vyAkhyAyAM tu dantoSTasya dantAH snigdhatarA ityAdi na sidhyati / nanu dvayorvacanaM dvivacanamiti pakSe'pi nedaM sidhyati samAhAra. syaikatvAd guNabhUtavartipadArthAzrayaNe tu dvAtriMzaddantAH dvAvoSThAviti teSAM bahutvAtsutarAM na sidhyediti cet / atrAhuH vRttAvabhedaikatvasaMkhyAmupAdadati vartipadAni / tatazca bhedasya parityAgAdabhedaikatvasaMkhyAyAzcopAdAnAddantoSThalakSaNArthadvayaM dantoSTazabdenocyata iti nAsti 'dvayorvacanaM dvivacanamityetadarthakadvivacanopapade' iti pakSe doSa iti / vistarastvAkaragranthebhyo'vagantavyaH / anvartha copapadam upoccAritaM padamiti, na tu kRtrimam , taddhitavidhau tasyAsaMbhavAt / tacca vigrahavAkya eva prayujyate / vRttau tu Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [607 pUrvayorapavAdaH / ayamanayoratizayena laghuH laghutaraH, laghIyAn / udIcyAH prAcyebhyaH paTutarAH, pttiiyaaNsH|2006 ajAdI guNavacanAdeva / (5-3-58) iSTanIyasunau guNavacanAdeva staH / prathiSThaH, prathIyAn / neha-pAcakataraH, pAcakatamaH / 2007 tuzchandasi / (5-3-56) tRntRjantAdiSThannIyasunau dvayormadhye anyatarApekSayA atizayaviziSTasvArthavRtteH vibhAgaprayojakIbhUtadharmavAcakAcca zabdAtsvArthe tarabIyasunau sta iti yAvat / yadyapyatra dve subantatibante prakRtI, dvau ca pratyayau, tathApi na yathAsaMkhyam , vyAkhyAnAt / atha dvivacanopapade udAharati ayamanayoriti / atra upoccAritaM padam upapadam , natu kRtrimam , taddhitavidhau tadasaMbhavAd dhAtvadhikAra eva tatpravRtterutatvAt / taccopapadaM vigrahavAkye'vazyaM prayujyate / taddhitavRttau tu gatArthatvAnnAvazyakam / laghIyAniti / Iyasuni nakAra it , ukAra uccAraNArthaH, ugittvAnnum , 'sAnta-' iti dIrghaH, halGayAdisaMyogAntalopau / atha vibhajyopapade udAharati / udIcyAH prAcyebhya iti / 'paJcamI vibhakte' iti paJcamI / dvivacanasaMjJakagrahaNe tu 'dantAH snigdhatarAH' iti na sidhyet / 'bahuSu putreSu etadupapannaM bhavati ayaM me jyeSThaH, ayaM me madhyamaH, ayaM me kanIyAn' iti 'aAdyantavat-' sUtrasthabhASyaprayogAd 'nardezikAnAM vArtatarakA' iti 'tasmin' iti sUtrabhASyaprayogAcca advayarthopapade'pi tarabIyasunAvityAhuH / ajaadii| taraptamapau iSTanIyasunau ceti catvAraH pratyayA anukraantaaH| teSAM madhye yau ajAdI iSThannIyasunau tAvityarthaH / tadAha iSThannIyasunAviti / pAcakataraH, pAcakatama iti / kriyAzabdatvAdAbhyAmiSThannIyasunau neti bhAvaH / guNavacanAdajAdI eveti viparItaniyamavyAvRtyarthaH evakAraH / tena paTutaraH paTutama ityAdi siddham / tuzchandasi / tR ityasya turiti gatArthatvAnnAvazyakam / evaM sthite upapadagrahaNaM spaSTArtham / iha dve upapade dve ca subantatiGantarUpe prakRtI dvau ca pratyayau tathApi yathAsaMkhyaM neSyate / dvivacanopapadamudAharati anayoriti / laghIyAniti / 'TeH' iti lopH| ugittvAnnum / 'sAntamahataH-' ite dIrghaH / halGayAdisaMyogAntalopau / vibhajyopapadamudAharati prAcyebhya iti / 'paJcamI vibhakte' iti paJcamI / kathaM tarhi 'parudbhavAn paTurAsIt , aiSamastu paTutaraH' iti / atrAhuH-ekasyApi dharmiNastatkAlasthatvAdirUpadharmabhedena bhedAdhyAropAtpratiyogyapekSastatkAlasthaprakarSastadAzrayazceha tarappratyaya iti / vyapadizanti ca-'anya evAsi saMvRttaH', 'kaccitsa evAsi dhanaMjayastvam' iti / ajAdI guNavacanAdeva / iSTato'vadhAraNArtha evkaarH| tena pratyayaniyamo'yam / evakArAbhAve tu guNavacanAdajAdipratyayAveveti prakRtiniyamo'pi saMbhAvyeta / tathA ca paTutaraH, Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 608 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIya staH / 2008 turiSThemeyaHsu / (6-4-154 ) tRzabdasya lopaH syAd eSu pareSu / atizayena kartA kariSThaH / dohIyasI dhenuH / 2006 prazasyasya shrH| (5-3-60) asya zrAdezaH syAdajAyoH / 2010 prakRtyaikAca / (6-4-163) iSTAdiSvekAcprakRtyA syAt / zreSThaH, zreyAn / 2011 jya ca / (5-3-61) paJcamyekavacanam / tR ityanena tRntRcoH sAmAnyena grahaNam / pratyayatvAttadantagrahaNam / ajAdI ityanuvartate / tadAha tRntujantAditi / aguNavacanAdapi tRpratyayAntAt prAptyarthamArambhaH / evaM ca pUrveNa niyamena vyAvartitayoH pratiprasavo'yaM natvapUrvo vidhiriti sUcayituM chAndasamapyatropanyastam / tathA ca aguNavacanAdapi kartRzabdA. diSThanpratyaye kartR iSTha iti sthite 'iSThemeyassu' iti vihite Tilope prApta / tariSThemeyaHsu / tR ityasya turiti SaSThyekavacanam / eSviti / ichan , iman, Iyas ityetegvityarthaH / ayaM lopaH sAmarthyAtsarvAdezaH, antyasya RkArasya 'TeH' ityeva siddheH / kariSTha iti / ayamanayoratizayena kartetyarthaH / dohIyasIdhenuriti / iyamanayoratizayena dogdhrItyarthaH / iSThani 'bhasyADhe-' iti puMvattve DIpo nivRttau tRpratyayasya lope paranimittAbhAvAd 'dAdeH-' iti ghatvasya nivRttau ugittvAd DIpi dohIya. sIti rUpam / 'puganta-' iti guNastu na nivartate / lupte'pi tRci pratyayalakSaNena tatsattvAt / prazasyasya shrH| ajAdyoriti / iSThannIyasunorityarthaH / 'ajAdI' ityanuvRttaM saptamyA vipariNamyata iti bhaavH| prazasyazabdasya kriyAzabdatayA guNavacanatvAbhAve'pi ata eva jJApakAdiSThannIyasunau / zra iSTha, zra Iyas iti sthite iSThemeyaHsu vihitaTilope prApte / prakRtyaikAca / ekaH ac yasyeti bahuvrIhiH / iSThAdiSviti / 'turiSThemaiyaHsu' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / 'allopo'naH, paTutama ityAdi na sidhyet / tuzchandasi / pUrveNa niyamena vyAvartitayoH pratiprasavo'yam , natvapUrvo vidhiH / tena upAdhisaMkaro na / turiSThe / 'TeH' ityanenAnyalope siddhe'pyArambhasAmarthyAtsarvasya tRzabdasya lopastadAha kariSTha iti / dohIyasIti / iyamanayoratizayena dogdhrI 'bhasyADhe taddhite' siddhazca pratyayavidhau' iti vacanAt taddhite kartavye prAgeva puMvadbhAva iti DIpi nivRtte dogazabdAtpratyayaH, tatastuci nivRtte nimittAbhAvAd ghatvajaztvayorapi nivRttiH / alaukikavigrahavAkye prAgeva tyorprvRttiH| 'akRtavyUha-' paribhASayeti tu tattvam / guNastu prvrtte| lupte'pi tRci pratyayalakSaNadhrauvyAt / chAndasamapi 'tuH- iti sUtram , iti 'turiSThemeyaHsu' iti ca 'NAviSThavat' ityatidezena loke'pi karimAcaSTe kArayatItyAdAvupayokSyamANatvAdihopanyastam / prazasyasya shrH| 'ajAdI' ityanuvRttaM saptamyA vipariNamyata ityAha Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [606 prazasyasya jyAdezaH syAdiSTheyasoH / jyeSThaH / 2012 jyAdAdIyasaH / (6-4-160) 'prAdeH parasya' (sU 44) jyAyAn / 2013 vRddhasya c| (5-3-62) jyAdezaH syaadjaadyoH| jyeSThaH, jyAyAn / 2014 antikbaaddhyornedsaadhau| (5-6-63) ajAdyoH / nediSThaH, nedIyAn / sAdhiSThaH, sAdhIyAn / 2015 sthUladarayuvahrasvakSiprakSudrANAM yaNAdiparaM pUrvasya ca guNaH / (6-4-156 ) eSAM yaNAdiparaM lupyate, pUrvasya ca guNa iSThAdiSu / nastaddhite, yasyeti ca, TeH' ityAderetatprakaraNasthalopasyAyaM prakRtibhAva iti bhASye spaSTam / zreSThaH, zreyAniti / ayamanayoratizayena prazasya ityrthH| jya ca / 'jya' iti luptaprathamAkam / 'prazasyasya' iti 'ajAdI' iti cAnuvartate / tadAha prazasyasyeti / jyeSTha iti / 'prakRtyaikAc' iti prakRtibhAvAna ttilopH| Iyasuni jyAdeze jyeyAniti prApte / jyaadaadiiysH| jyAt, At iti chedaH / jyAt parasya Iyasa AkAraH syAdityarthaH / antAdezatve prApte Aha Ade parasyeti / vRddhasya ca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe jyAdezaH syAdajAdyoriti / iSTha. nIyasunorityarthaH / jyeSTha iti / ayamanayoratizayena vRddha ityrthH| antikavADhayoH / ajAdyoriti / zeSapUraNamidam / antika, bADha anayoH iSTheyasunoH parataH neda, sAdha etAvAdezau sta ityarthaH / nediSThaH, nedIyAniti / ayamanayoratizayenAntika ityarthaH / sAdhiSThaH, sAdhIyAniti / ayamanayoratizayane bADha ityarthaH / bADho bhRzaH / 'bhRzapratijJayorbADham' ityamaraH / 'ativelabhRzAtyarthItimAtrodgADhanirbharam' iti ca / sthUladUra / eSAmiti / sthUla, dUra, yuvan, hrakha, kSipra, kSuda ityeteSAmityarthaH / yaNAdIti / yaNa Adiryasyeti vigrahaH / paramiti yaNAdItyasya vizeSaNam, parabhUtaM ynnaadiityrthH| lupyata iti / 'allopo'naH' ityato'nuvRttaM lopapadamiha karmaNi ghanantamAzrIyata ityrthH| bhAvasAdhanatve paramityanena sAmAnAdhikaraNyAsaMbhavAt / pUrvasyeti / pUrvatvaM yaNapekSayA bodhyam / iSTAdiSviti / ajAdyoriti / ajAdyoH kim , prshsytrH| prazasyatamaH / zreSTha iti / prakRtibhAvAdiha 'TeH' iti lopo 'yasyeti-' lopazca na bhavati / jyAdAt / jyAduttarasya Iyasuna AkArAdezaH syAt / vRddhasya ca / varUpasyeha grahaNam , na tu 'vRddhiryasyAcAmAdiH-' iti pAribhASikasya, vyAkhyAnAt / asya 'priyasthira-' ityAdinA varSAdezo'pi pakSe bhavati / na ca tasyemanici sAvakAzatA zaGkayA, vRddhazabdAdimanicoDabhAvAt / yadi tu 'vRddhasya varSizca' itisUtramihaiva kriyeta, tadA dvivRddhagrahaNaM na kartavyamiti lAghavaM bhavatItyAhuH / sthUladUra / paraprahaNaM yaviSTho hasiSTha ityatra pUrvayaNA Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgivIya. sthaviSThaH / daviSThaH / yaviSThaH / vasiSThaH / cepiSThaH / kSodiSThaH / evam Is / hrasvatipratudrANAM pRthvAditvAt hasimA / kSepimA / todimA / 2016 priyasthira sphirorubahulaguruvRddhatRpradIrghavRndArakANAM prasthasphavahigarvatrAdhivRndAH / ( 6-4- 157 ) priyAdInAM kramAtprAdayaH syuriSThAdiSu / preSThaH / stheSThaH / spheSThaH / variSThaH / baMhiSThaH / gariSThaH / varSiSThaH / trapiSThaH / / 1 'turiSThemeyassu' ityatastadanuvRtteriti bhAvaH / sthaviSTha iti / sthUlazabdAdiSThani la ityasya lope UkArasya guNa zrakAraH, zravAdeza iti bhAvaH / orguNastu na pravartate, yaNAdilopasyAbhIyatvenAsiddhatvAt / evamagre'pi / daviSTha iti / dUrazabdAdiSThani ra ityasya lope UkArasya guNe zravAdezaH / yaviSTha iti / yuvanzabdAdiSThani vannityasya lope UkArasya guNe zravAdezaH / paramityanuktau yu ityasyApi yaNAderlopaH syAt / hrasiSTha iti / hrasvazabdAdiSThani va ityasya lopaH / paramityanuktau atra rAderlopaH syAt / kSepiSTha iti / kSiprazabdAdiSThani ra ityasya lope ikArasya guNaH / 'iko guNavRddhI' ityukteH na prakArasya guNaH / kSodiSTha iti / kSudazabdAdiSThani ra ityasya lopaH, ukArasya guNaH / evamIyas iti / sthavI - yAnU, davIyAn yavIyAn, hasIyAn, kSepIyAn, kSodIyAn / imanijanuvRtteH prayojana - mAha hrasvakSipreti / priyasthira / priyAdInAmiti / priya, sthira, sphira, uru, bahula, guru, vRddha, tRpa, dIrgha, vRndAraka eSAM dazAnAmityarthaH / prAdaya iti / pra, stha, spha, var, baMhi, gar, varSi, tra, drAghi, vRnda ete dazetyarthaH / iSTAdiSviti / isstthemeyssvityrthH| 'turiSThemeyaHsu' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / preSTha iti / priyazabdAdiSThani prakRteH prAdezaH / yAbhIyatvenAsiddhatvAdakAroccAraNasAmarthyAcca na TilopaH / zradguNaH / stheSTha iti / sthirazabdAdiSThani prakRteH sthAdezaH / prakRtibhAvAnna TilopaH / spheSTha iti / sphirazabdasya iSThani sphAdezaH / variSTha iti / uruzabdAd iSThani var AdezaH / baMhiSTha iti / bahulazabdasya baMhi ityAdezaH / ikAra uccAraNArthaH / anyathA abhIyatvenAsiddhatvAd uccAraNAnAmarthyAdvA ikArasya lopo na syAt / gariSTha iti / guruzabdasya iSThani gar zrAdezaH / varSiSTha iti / vRddhazabdasya iSThani varSirAdezaH baMhivadikAra uccAraNArthaH / trapiSTha iti / tRpraderlopo mAbhUditi / pUrvagrahaNaM tu spaSTArtham / parasmin lupte sAmarthyAtpUrvasyaiva guNalAbhAt / sthaviSTha iti / na cAtra 'orguNaH' ityeva siddhe guNagrahaNaM vyarthamiti vAcyam / parayaNAdilopasyAbhIyatvenAsiddhatvAt kSiprakSudrayorguNasya prApyabhAvAt, kSepiSThaH, kSodiSTha ityasiddhiprasaGgAcca / evamiti / preyAn, stheyAn spheyAn " Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 611 drAdhiSThaH / vRndiSThaH / evamIyasun / priyorubahulagurudIrghAyAM pRthyAditvAt premA ityAdi / 2017 bahorlopo bhU ca bahoH / ( 6-4-158 ) bahoH parayorimeyasorlopaH syAdvahozca bhUrAdezaH / bhUmA, bhUyAn / 2018 iSThasya yiT ca / ( 6-4-159 ) bahoH parasya iSThasya lopaH syAd yiDAgamazca / bhUyiSThaH / 2016 yuvAlpayoH kananyatarasyAm / ( 5-3 - 64 ) etayoH kanAdezo vA syAdiSTheyasoH / kaniSThaH, kanIyAn / pakSe yaviSThaH zralpiSTa ityAdi / 2020 , zabdasya iSThani trap AdezaH adupadhaH / tRpadhAtostRptyartha kA dauNAdike raki tRprazabdaH / drAghiSTha iti / dIrghazabdasya iSThani drAdhirAdezaH / baMhivadikAra uccAraNArthaH / vRndiSTha iti / vRndArakazabdasya iSThani vRnda AdezaH / prakAra uccAraNArthaH / evamIyasunniti / preyAn, stheyAn spheyAn, varIyAn baMhIyAn, garIyAn, varSIyAn trapIyAn drAghIyAn vRndIyAn / atra imanijananuvRtteH prayojanamAha priyorubahuleti / ityAdIti / varimA, baMhimA, garimA, drAghimA / bahorlopaH / bhU iti prathamAkam / 'iSThemeyassu' ityanuttam / tatra iSThana uttarasUtre kAryAntaravidhAnAdiha tasya na saMbandhaH / tadAha bahoH parayoriti / 'AdeH parasya' iti pratyayayorAdilopaH / bhUmeti / bahutvamityarthaH / bahuzabdAt pRthvAditvAdimanici prakRterbhUbhAvaH, pratyayAderikArasya lopazca / bhUyAniti / zrayamanayoratizayena bahuri tyarthaH / vaipulyavAcakAd bahuzabdAdIyasuni prakRterbhUbhAvaH, pratyayAderikArasya lopazca / bhUbhAvasyAbhIyatvenAsiddhatvAdorguNo na bhavati / iSThasya yiT ca / lopaH syAditi / 'AdeH parasya ' iti bodhyam / yiTi TakAra it / iSThasyAdilope kRte yiDAgamaH / Ta it / dittvAt pratyayasyAdyavayavaH / bahorbhUbhAvastu pUrvasUtreNa siddha eva / yadi tu lopa iti nivRttaM tadA yakAra Agama iti bhASyam / yuvAlpayoH / iSTheyasoriti / ajAdI ityanuvRttasya saptamyA vipariNAmAditi bhAvaH / kaniSThaH, kanIyAniti / zrayamanayoratizayena yuvA alpo vetyarthaH / pakSe yaviSTha iti / yuvanzabdAdiSThani 'sthUladUra - ' iti vano lope ukArasya guNe zravAdeze rUpam / alpiSTha iti / zralpavarIyAnityAdi / imeyasorlopa iti / sa ca 'prAdeH parasya' ityAdereva bhavati / iSTasya yiT ca / pUrvasUtraM saMpUrNamanuvartate tadAha bahorityAdi / bhUrAdezazcetyapi jJAtavyam / bhUyiSTha iti / atra iSThasyAdilope kRte yizabde zrAgamaH / yadvA lopApavAdo yakAra AgamaH, ikArastUccAraNArthaH / pakSadvayamapIdaM bhASyArUDham / yuvAlpayoH / yuveti svarUpagrahaNam, na tu yuvApatyasya alpasAhacaryA dviyAkhyAnAcca / 'ajAdI' ityanuvartanAdajAdyoreva pUrvayorna tu taraptamapaurityAzayena vyAcaSTe iSTheya Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 612 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIya vinmatoluk / (5-3-65 ) vino matupazca luksyAdiSTheyasoH / atizayena sragvI najiSThaH, strajIyAn / atizayena tvagvAn svaciSThaH, svacIyAn / 2021 prazaMsAyAM rUpap / (5-3-66) subantAttiGantAzca / prazastaH paTuH paTurUpaH / prazastaM pacati pacatirUpam / 2022 ISadasamAptI kalpabdezyadezIyaraH / (5-3-67) ISadUno vidvAnvidvatkalpaH / yazaskalpam / yajuSkalpam / vidvaddezyaH / vidvaddezIyaH / pacatikalpam / 2023 vibhASA supo bahucpurazabdAdiSThani TilopaH / ityaadiiti| yavIyAn , alpIyAniti rUpadvayamAdipadagrAhyam / vinmatolRk / iSTheyasoriti / ajAdI ityanuvRttasya saptamyA vipariNAmAditi bhAvaH / srajiSTha iti| sragvinzabdAdiSThani vino luki tannimittapadatvabhaGgAt kutvanivRttiriti bhaavH| evaM sajIyAniti / tvaciSTa iti| tvagvacchabdAdiSThani matupo luki tannimittapadatvabhaGgAt kutvanivRttiriti bhAvaH / evaM tvacIyAn / ata eva jnyaapkaadaabhyaamisstthnniiysunau| prazaMsAyAM ruupp| subantAttiGantAJceti / zeSapUraNamidam / 'tiGazca' ityanuvRttam, 'prAtipadikAt' iti ca / 'ghakAla' ityAdiliGgAt subantAditi labhyata iti bhAvaH / prazaMsAviziSTe svArthe vartamAnAt tiGantAtsubantAcca rUpabiti phalitam / pacatirUpamiti / prazastA paakkriyetyrthH| atra bhASye 'kriyApradhAnamAkhyAtaM dravyapradhAnaM nAma' iti siddhAntitam / 'pacatorUpaM pacantirUpamityatra ca na dvivcnbhuvcne| tiva dvitvabahutvayorutatvAt / ekavacanaM tu utsargataH kariSyate, napuMsakatvaM tu lokAt' ityapi bhASye spaSTam / ISadasamAptau / ISadasamAptiviziSTe'rthe vidyamAnAt suvantAt svArthe kalpap , dezya, dezIyar ete pratyayAH syurityrthH| vidvatkalpa iti / ISannyUnavai. duSyavAnityarthaH / yazaskalpamiti / asaMpUrNa yaza ityarthaH / 'so'padAdau' iti satvam / yajuSkalpamiti / asaMpUrNa yajurityarthaH / 'iNaH SaH' iti Satvam / vidvaddezya iti / asampUrNavaiduSyavAnityarthaH / evaM vidvddeshiiyH| atra sarvatra soriti / vinmatolRk / trajiSTha iti / vino luki kRte bhatvAtpadakAryAbhAvaH / asmAdeva jJApakAdaguNavacanatve'pi vinmatorajAdI bhvtH| prazaMsAyAM rUpap / prakRtyarthasya paripUrNateha prazaMsA, na tu stutiH / tenehApi bhavati / caurarUpo'yaM yadakSNorapyaJjanaM harati / guptavastvapaharaNena caurya paripUryate / pctiruupmiti| 'kriyApradhAnamAkhyAtam' kriyAyAzcAsattvarUpatve'pi autsagikamekavacanaM bhavati / tena pacatorUpaM pacantirUpamityAdi / iha prathamaiva vibhaktyantarANAmaprApteriti bahavaH / vastutastu pazyetyAdiyoge karmaNi dvitIyApi sulabhA / klIbatvaM lokAt / evaM pacati Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 613 stAttu / (5-3-68) ISadasamAptiviziSTe'rthe subantAdvahujvA syAtsa ca prAgeva, na tu parataH / ISadUnaH paTuH bahupaTuH / paTukalpaH / 'supaH ' kim - yajati'svArthikAH prakRtito liGgavacanAnyanuvartante' iti vacanAt prakRtiliGgatvaM bodhyam / pacatikalpamiti / zrasaMpUrNA pAkakriyetyarthaH / pacatirUpamitivalliGgavacananirvAhaH / evaM vRSabhakalpa iyaM gaurityAdAvapi prakRtiliGgatvaM bodhyam / 'kvacit svArthikAH prakRtito liGgavacanAnyanuvartante' iti vacanAd guDakalpA drAkSutyAdau prakRtiliGgAtikramaH / etatsarvamatraiva bhASye spaSTam / vibhASA / ' ISadasamAptau ' ityanuvartate / tadAha ISadasamAptiviziSTa iti / prAgeveti / sUtre tuzabdo'vadhAraNa iti bhAvaH / bahupaTuriti / paTuzabdAt subantAt prAg bahuci kRte prAtipadikAvayavatvAt supo luki samudAyAt punaH subutpattiH / naca taddhitAntatvAbhAvAt samAsatvAbhAvAcca pUrvotpanna subviziSTasya prAtipadikatvAbhAvAt kathamiha lugiti vAcyam, 'arthavat ' ityanena tasya prAtipadekatvasattvAt paTurityasya pUrvotpanna suppratyayAntatve'pi bahupaTuriti samudAyasya pratyayAntatvAbhAvAt pratyayagrahaNe yasmAt sa vihitastadAdereva grahaNAt / nacaivaM sati 'kRttaddhita-' ityatra samAsagrahaNaM vyarthamiti vAcyam, padaghaTita saMghAtasya cet prAtipadikasaMjJA tarhi samAsasyaiveti niyamArthatvAt / nacaivaM sati prakRte bahupaTuriti samudAyasya pUrvotpannasubviziSTasya kathaM prAtipadikatvam zrasamAsatvAditi vAcyam, yatra saMghAte pUrvo bhAgaH padaM tasya cet prAtipadikasaMjJA tarhi samAsasyaiveti niyamazarIrAbhyupagamAd iti prAguktaM na vismartavyam / naca 'samarthAnAm' ityatra vAgrahaNAdeva siddhe vibhASAgrahaNaM vyarthamiti vAcyam, bahujabhAvapakSe pUrvasUtravihitakalpabAdyarthatvAt / anyathA mahAvibhASayA 'apavAdena mukte utsargasya na pravRttiH' iti siddhAntAd bahukalpamityAdAvapi bodhyam / vibhASA supaH / sUtre 'supaH' iti SaSThayantam / 'SaSThyatasarthapratyayena' ityukteH / subantAditi / etacca paJcamyantamuktameva / purastAcchabdaparyAyasya prAgitizabdasya vRttau prayuktatvAt / prAgityapakRSyata iti tu manoramAyAM sthitam / na ca sUtrasthapurastAcchabdasamAnArthaka prAkzabdayoge'pi ' SaSThyatasartha -' iti SaSThI syAditi vAcyam / 'anyArAt -' iti sUtre'JcUttarapadasya dikzabdatve'pi ' SaSThyatasarthapratyayena' ityetadbAdhanArthaM pRthaggrahaNamiti siddhAntayitvA prAk pratyagvA grAmAdityudAhRtatvAt / kAzikAyAM tu vRttAvapi purastAcchabdaH prayuktaH, subantAditi ca prayuktam, tadasamaJjasamiti matvA haradattena kathaMcit samarthitam / lyablopa eSA paJcamI / evaMbhUtaM prakRtitvenAzrityetyartha iti / prAgeveti / sautrastuzabdo'vadhAraNe vartata iti bhAvaH / tena ca bahujeva vikalpyate, na tu pUrvatvam / tuzabdAbhAve tu prAktvaM Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIyakalpam / 2024 prakAravacane jAtIyar / (5-3-66) prakAravati cAyam , thAl tu prakAramAtre / paTuprakAraH / pttujaatiiyH| 2025 praagivaatkH| (5-3-70) 'ive pratikRtI' (sU 2051) ityataH prAkkAdhikAraH / 2026 jabhAve vAkyameva syAt / naca kalpabAdInAM bahucA samAnaviSayakatvAnniravakAzatvaM zaGkatham , teSAM tiGante sAvakAzatvAd iti bhASye spaSTam / etadabhipretyAha paTukalpa iti / nanu subantAttaddhitotpattiriti siddhAntAdiha sugrahaNaM vyarthamiti pRcchati supaH kimiti / 'tiGazca' ityanuvRttinivRttyartha subgrahaNam / naca asvaritatvAdeva tadanuvRttirna bhaviSyati iti vAcyam , 'avyayasarvanAmnAm-' ityAdyuttarasUne tiGazcetyanuvRtterAvazyakatayA tasya svaritatvAvazyakatvAditi bhASye spaSTam / etadabhipretyAha yajatikalpamiti / tugrahaNaM tu 'svArthikAH prakRtito liGgavacanAnyanuvartante, kvacidativartante' iti jJApanArtham iti bhASye prapaJcitam / prakAravacane / 'prakAravacane thAl' ityato'sya vailakSaNyamAha prakAravati cAyamiti / prakAravatyevetyarthaH / thAl tu prakAramAtra iti / vastutastu ubhayamapi prakAravatIti nyAyyam , avizeSAt / anyathA tathetyatra sa prakAra ityevArthaH syAt / naca kimAdibhyo viziSya vihitena thAlA jAtIyage vAdhAt tajAtIyaH ityAdyasiddhiriti vAcyam , 'jAtyantAccha bandhuni' iti tajjAtyAdizabdAt chapratyayenaiva tjjaatiiyaadisiddhH| ata eva yathAjAtIyaka ityAdibhASyaprayogAH sNgcchnte| jayAdityastu atra prakAraH bhedaH, thAlvidhau sAmAnyasya bhedako vizeSaH prakAra ityAha / vAmanastu sAdRzyaM bhedazcetyubhayamapi prakAra ityAha / prAgivAtkaH / ivazabdastaddhaTitavikalpyeta / tathA ca pakSe bahuc paraH syAt / bhASyakArasya mate tu nedaM tuzabdasya phalam / tathAhi-'udazvito'nyatarasyAm' ityAdau pradhAnatvAtpratyaya eva vikalpyate, na tu paratvam , pratyaya eva hi paratvaviziSTo vidhIyata iti vizeSaNasya guNatvAt / 'guNAnAM ca parArthatvAt' iti nyAyAt / tadvadihApi vibhASAgrahaNena bahujeva saMbhansyate, na purastAdityetat / tuzabdasya tu avadhAraNArthasyAnyadeva prayojanaM purastAdeva sarva yathA syAditi / tena liGgasakhye api prAk pratyayotpatteH prakRtyavasthAyAM ye dRSTe te eva staH / bahucaH prayogazca prAk prakRtereva bhavatIti / tena 'bahuguDo drAkSA', 'laghurbahutRNaM naraH' ityAdau prakRtivalliGgameva bhavati, na tvabhidheyavalliGgam / nanu 'khArthikAH prakRtito liGgavacanAni labhante' ityeva siddhamiti kimanena tuzabdagrahaNeneti cet / atrAhuH- etadeva jJApayati 'ISadasamAptau ye svArthikAsteSvabhidheyavadeva liGga. vacane staH' iti / tena guDakalpA drAkSA zarkarAkalpo guDa ityAdi siddham / prAgi Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [615 avyayasarvanAmnAmakacyAkTeH / (5-3-71) 'tiGazca' (sU 2002) ityanuvartate / 2027 kasya ca daH / (5-3-72) kAntAvyayasya dakArosntAdezaH syaadkcc| 2028 azAte / (5-3-73) kasyAyamazvo'zvakaH / uccakaiH / nIcakaiH / sarvake / vizvake / 'zrokArasakArabhakArAdau supi sarvanAmnaSTaH prAgakac , anyatra tu subantasya TeH prAgakac / ' (vA 3284 ) yuvakayoH / sUtrapara iti matvAha ive pratIti / avyayasarvanAmnAm / anuvartata iti / maNDUkaplutyeti zeSaH / avyayasarvanAmnAM tiGantAnAM ca TeH prAk akacpratyayaH syAdityarthaH / akaci kakArAdakAra uccaarnnaarthH| cakAra it / kakArAntaH pratyayaH / ayamapi prAgivAdadhikAraH / kasya ca daH / pUrvasUtre 'avyayasarvanAmnAm-' iti samAsanirdeze'pi ekadeze svaritatvapratijJAbalAd avyayagrahaNamevAtrAnuvartate / kasya ityatra kakArAdakAra uccAraNArthaH / kakArasyeti vivakSitam / tenAvyayasya vizeSaNAt tadantavidhiH / tadAha kAntAvyayasyeti / akaJceti / cakAreNa tadanukarSAditi bhAvaH / etena akasaMniyogaziSTa evAyaM dakAra ityuktaM bhavati / ayamapi prAgivAda. dhikAraH / ajJAte / ajJAte'rthe vidyamAnAt subantAtsvArthe kapratyayaH syAt / avyaya. sarvanAmnAM tiGantAnAM ca TeH prAk akac syAt / tatrApi kakArAntAvyayAnAM dakAro. 'ntAdezaH syAdityarthaH / kasyAyamiti / syaadityrthH| ajJAtatvAbhinayo'yam / ajJAto'zva iti vigrahaH / uccakairiti / uccairityavyayasya TeH prAgakac / sarvake vizvaka iti / nanu 'avyayasarvanAmnAm-' iti sUtre supa ityanuvRttaH subantAnAM sarvanAmnAM TeH prAgakajiti phalitam / tathA sati yuvayoH AvayoH, yuSmAsu asmAsu, yuSmAbhiH asmAbhiH, ityatra subantAnAM TeH prAgakaci yuvakayoH zrAvakayoH, yuSmakAsu asmakAsu, yuSmakAbhiH asmakAbhiH, iti na syuH| yuvayakoH AvayakoH, yuSmA. saku asmAsaku, yuSmAbhakiH asmAbhakiH, iti syuH| yadi tu supa ityananuvartya prAtipadikAdityevAnuvartya prAtipadikAdeva sarvanAmnAM TeH prAgakajityarthaH syAt, tarhi vAtkaH / 'supaH' ityanuvartate tena tiGantAtko na / avyayasarvanAnAm / anuvartata iti / maNDUkaplutyeti bhAvaH / 'DyApprAtipadikAt' 'supaH' iti cAnuvartata eva / kasya ca dH| kAntAvyayasyeti / sarvanAmagrahaNaM tiGgrahaNaM ca neha saMbadhyate, tayoH kAntatvAsambhavAt / na cAdhok adhogityAdau sambhavo'stIti vAcyam / katvasyAsiddhatvAt / yadyapi zaknoteryaGluki laGi tipi zAzak iti sambhavati, tathApi yaGluko'sArvatrikatvAnezaM lakSyamasti / chandasi kvacillakSyasadbhAve'pi 'sarve vidhayazchandasi vA vidhIyante' iti datvavidhirna pravartata iti bhAvaH / Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIyazrAvakayoH / yuSmakAsu / asmakAsu / yuSmakAbhiH / asmkaabhiH| 'aokAraityAdi' kim-svayakA / mayakA / 'akaprakaraNe tUSNImaH kAM vaktavyaH' (vA 3285) / mittvAdanyAdacaH paraH / tUSNIkAmAste / 'zIle ko malopazca' (vA 3286) / tUSNIMzIlaH tUSNIkaH / pacataki / jalpataki dhakit / hirkut| tvayakA mayaketi na syAt / tvakayA makayA iti syAdityata prAha aokAreti / vArtikamidam / okArAdau sakArAdau bhakArAdau ca supi sarvanAmnaSTeH prAgakac , anyatra tu subantasyaiva sarvanAmnaSTeH prAgakajityarthaH / idaM tu vAtika yuSmadasmanmAtraviSayakameva, bhASye tathaivodAhRtatvAt / anyeSAM tu sarvanAmnAM prAtipadikasyaiva TeH prAgakac , natu subantAnAm / tena sarvakeNetyAdi siddham / ata eva 'vibhaktau parato vihitaH kimaH kAdezaH saakckaarthH| kaH kau ke' iti bhASyaM raagcchte| tvayakA mayaketi / iha tvayA mayeti subantayoSTeH prAgakac / prAtipadi kasya TeH prAgakavi tu tvakayA makayeti syAditi bhAvaH / kAM vaktavya iti / kAm pratyaya iti vRttistu cintyA, bhASye pratyayazabdasyAdarzanAt / kiM tu mittvAdAgama evAyam / tadAha mittvAditi / akaco'pavAdaH / tUSNIkAmiti / tRSNInityavyayasya IkArAdupari kA ityAkArAnta AgamaH / zIla iti / idamapi vArtikam / tUSNIm ityavyayAt kapratyayaH syAd makArasya lopazca zIle gamya ityarthaH / zIlaM svabhAvaH / tUSNIka iti / maunasvabhAva ityarthaH / bhASye dIrghasyaiva prayogadarzanAt 'ke'NaH' iti hrasvo na bhavati / 'avyayasarvanAmnAm-' ityatra tiGazcetya nuvRtteH prayojanamAha pacatakIti / pacatItyatra ikArAt prAgakaca / kakArAdakAra uccAraNArthaH / anyathA ikArAtprAg akacpratyaye zrAdguNe pacatake iti syAditi bhAvaH / jalpatakIti / jalpatItyasya TeH prAgakac / dhakiditi / dhik ityavyayasya TeH prAgakac , kasya okAreti / akajvidhau supo'pyanuvRttyA sarvanAmnA supA ca TervezeSaNe kAmacArAd avyavasthAprasaGge bhASyakAravacanAdyavasthAzrIyate / okArasakAra ityAdisaMkocazca yuSmadasmanmAtraviSayakaH / tathaiva bhASye udAhRtatvAt / anyeSAM tvavizeSeNa prAtipadikasyaiva TeH prAgakac, na subantasya / tena sarvakeNa imakeNa bhavakantamityAdi sidhyati / tvayakA, mayaketi / nanvatra supaH prAgakaci kRte, pratyaye paratastvAmAdezayoH satorapi 'yo'ci' iti yatvaM na syAt , vibhaktiparatvAbhAvAditi cet / maivam , akRtavyUhaparibhASAyA anityatAmAzrityAkacaH pUrvameva yatvavidhAnAt / evaM yuvakAmAmakAmityatrApyakacaH pUrvameva yuvAvAdezAviti bodhyam / zIle ka iti / zIlaM svabhAvo niyamazca / tUSNIka iti / 'ke'NaH' iti hrasvastu bhASyakAraprayogAd 'na kapi' ityatra 'na' iti Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [617 2026 kutsite / (5-3-74) kutsito'zvo'zvakaH / 2030 saMjJAyAM kan / (5-3-75) kutsite kansyAttadantena cetsaMjJA gamyate / zUdrakaH / rAdhakaH / svarArtha vacanam / 2031 anukampAyAm / (5-3-76) putrkH| anukampitaH putra ityarthaH / 2032 nItau ca tadyuktAt / (5-3-77) sAmadAnAdirUpA nItiH / tasyAM gamyamAnAyAmanukampAyuknAtkapratyayaH syAt / hanta te dhAnakAH / guDakAH / ehaki / addhaki / pUrveNAnukampyamAnAtpratyayaH / dazca / hirakuditi / hirugityavyayasya TeH prAgakac kasya dazca / kutsite / yena dharmeNa kutsyate vastu taddharmayuktArthAbhidhAyinaH prAtipadikAtsvArthe pratyayaH syAdityarthaH / avyayasarvanAmnastu TeH prAgakac , kAntasyAvyayasya dakArazcAntAdeza iti bodhyam / 'tiGazca' ityapyanuvartate / azvaka iti / dhAvanasya asamyaktvAdazvasya kutsA bodhyA / sarvanAmAvyayatiGantAni pUrvavadudAhAryANi / 'yApye pAzap' iti pravRttinimittakutsAyAmeva bhavati / idaM tu sUtramapravRttinimittakutsAyAmapi iti bhASye spaSTam / saMjJAyAM kan / 'kutsite' ityanuvartate / tadAha kutsita iti / tadantena cediti / kutsAhatukasaMjJAviSaye kaniti yAvat / anukampAyAm / anukampAyuktArthAbhidhAyinaH svArthe kaH syAdityarthaH / anukampA dayA / nItau ca tdyuktaat| sAmadAnAdIti / zrAdinA bhedadaNDayorgrahaNam / tadyuktAdityetadvyAcaSTe anukampAyuktAditi / 'avyayasarvanAmnAM' 'TeH prAk' iti cAnuvartate, 'kasya ca daH' iti ca / hanta te dhAnakA iti| dAsyante iti zeSaH / hantetyavyayamanukampAdotakam / 'hanta harSe'nukampAyAm' ityamaraH / hantetyadantam / he putreti shessH| anukampAyuktA dhAnA ityarthaH / dhAnAzabdAt kapratyaye 'ke'NaH' iti hrasve kAntAt TApi 'prabhASitapuMskAca' iti vikalpAt pakSe ittvAbhAvaH / ehakIti / ehIti tiGantasya TeH prAgakaca / 'avyayasarvanAmnAm-' ityatra 'tiGazca' ityanuvRtteriti bhAvaH / yogavibhAgAdvA na bhavatItyAhuH / akaco dvitIyaH prakAra uccAraNArtha iti dhvanayannudAharati pctkiityaadi| anukampAyAm / 'kRpA dayA'nukampA syAt' itymrH| nItau ca tadyuktAt / anukampAyuktAditi / yadyapi putrAdireva sAkSAdanukampAyukto na tu dhAnAdiH, tathApi tadvArA dhAnAdInAmapyastyanukampAsambandha iti bhAvaH / dhAnakA iti / dhAnAzabdaH strIliGgaH / tataH kaH 'ke'NaH' iti hrasvaH / kapratyayAntATAp / atra 'pratyayasthAt-' itItvena bhAvyam / prAyeNa tu dhAnakA iti paThyate / tatra liGgAtivRttirdraSTavyeti haradattaH / 'karmavyatihAre Naca striyAm' iti siddhe 'NacaH striyAmaJ' iti sUtre punaH strIgrahaNena jJApitaM 'khArthikAH prakRtilijAtvacidativartante' Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 618 ] siddhaantkaumudii| taddhiteSu prAgivIyaanena tu paramparAsaMbandhe'pIti vizeSaH / 2033 bahvaco manuSyanAmnaSThajvA / (5-3-78) pUrvasUtradvayaviSaye / 2034 ghanilacau ca (5-3-76) tatraiva / 2035 ThAjAdAvU dvitIyAdacaH / (5-3-83) asmin prakaraNe yaSTho'jAdipratyayazca tasminpratyaye pare prakRtadvitIyAdaca urdhva sarva lupyate / anukampito devadatto devikaH, deviyaH, devilaH, devadattakaH / anukampito vAyudatto vAyukaH / ThagrahaNamuko dvitIyasve kavidhAnArtham / vAyukaH / pitakaH / 'caturthAdaca addhakIti / addhIti tiGantasya TeH prAgakac / pUrveNeti / 'anukampAyAstadviSayatvAditi bhAvaH / paramparAsambandhe'pIti / putraH sAkSAda nukampyaH tadvArA dhAnA anukampAyuktA iti bhAvaH / bahvaco manuSya / Thajiti cchadaH / pUrvasUtradvayaviSaya iti zeSapUraNam / 'anukampAyAm' iti 'nItau ca tadyuktAt' iti ca sUtradvayaviSaye bahvaco manuSyanAmnaH prAtipadikAt ThajvA syAdityarthaH / patte kaH / ghanilacau c| tatraiveti / zeSapUraNamidam / 'bahvaca-' iti pUrvasUtraviSaye i yarthaH / 'anukampAyAm' iti 'nItau ca tadyuktAt' iti ca sUtradvayaviSaye bahvaco manuSTa nAmno ghan ilac etau ca pratyayAvityarthaH / ThAjAdau / asminprakaraNa iti / 'anukampAyAm' 'nItau ca' ityasminprakaraNa ityarthaH / saMnidhAnalabhyamidam / sarvamiti UdhvagrahaNAdidaM labhyate / anyathA 'zrAdeH parasya' iti paribhASayA dvitIyAco yaH paraH tasyAdereva syAditi bhAvaH / 'ajinAntasyottarapadalopazca' ityato 'lopa' ityanuvRttamiha karmasAdhanamAzrIyata iti matvAha lupyata iti / devika iti / devadattazabdAt Thaci dvitIyAdacaH parasya dattazabdasya lope ikAdeze rUpam / deviya iti / devadattazabdAd ghani dattazabdasya lope iyAdeze rUpam / devila iti / ilaci dattazabdasya lopaH / devadattaka iti / kapratyaye sati ThAjAyabhAvAna dattapadalopaH / vAyuka iti / vAyudattazabdAd dattazabdasya lopaH / ukaH paratvAt Thasya iti / tena dhAnakA ityatra puMstvamiti bhAvaH / ghanilacau ca / cakArAdyathAprAptamiti kAzikA / iha pUrvasUtreNaiva ThaJ vihitaH / vAvacanAtko'pi / cakAreNa tu kasyAbhyanujJeti cintym| yogavibhAge phalabhapi cintyamiti haradattaH / ThAjAdau / samAhAradvandve sautraM puMstvam / AdigrahaNaM cinyaprayojanam , 'yasminvidhistadAdau-.' ityeva siddhamiti haradattaH / asminprakaraNa iti / anukampAyAM nItI cetyarthadvayasyaiva pratyAsattyA buddhau sannidhAnAditi bhAvaH / UrdhvagrahaNamiha sarvalopArtham / anyathA 'AdeH parasya' ityAdereva syAdityabhipretyAha dvitIyAdaca UrdhvaM sarvamiti / 'ajinAntasya-' ityato lopa ityanuvartanAdAha lupyata iti / nanu ThagrahaNaM vyartham , ikAdeze kRte Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] bAlamanoramA tattvabodhinIsahitA / [ 616 Urdhvasya lopo vAcyaH' (vA 3266) / anukampito bRhaspatidatto bRhaspatikaH / 'anajAdau ca vibhASA lopo vaktavyaH' ( vA 3217 ) / devadattakaH, devakaH / 'lopaH pUrvapadasya ca ' ( vA 3268 ) / dattikaH, dattiyaH, dattilaH, dattakaH / 'vinApi pratyayaM pUrvottarapadayorvA lopo vaktavya:' ( vA 3266 ) devadattaH, dattaH, devaH / satyabhAmA, bhAmA, satyA / 'uvarNAMlla ilasya ca ' ( vA 3302 ) / bhAnudattaH, bhAnulaH / 'RvarNAdapi' ( vA 5054 ) / savitriyaH / savitRlaH / 'caturthAdanajAdau vo lopaH pUrvapadasya ca / zrapratyaye tathaiveSTa uvarNAla ilasya ca // ' kaH / nanvikAdeze sati devika ityatra ajAditvAdeva siddhe ThagrahaNaM vyarthamityata Aha ugrahaNamiti / kRta eva ThagrahaNe vAyuzabdAtparasya dattazabdasya ThAvasthAyAmeva nityatvAd lope kRte Thasya ukaH paratvAtkAdezaH sidhyati / anyathA ikAdeze kRte ajAditvaM puraskRtya dattazabdasya lope sati vAyu ika iti sthite ThasyAbhAvAt kAdezo na syAt / naca sthAnivattvAdikasya ThatvaM zaGkayam, 'ThasyekaH' ityatra sthAnyAdezayorakAra uccAraNArtha iti pakSe avidhitvAt sannipAtaparibhASAvirodhAceti bhASye spaSTam / pitRka iti / pitRdattazabdAt Thaci dattazabdasya lope ukaH paratvAt Thasya kaH / atha 'caturthAdanajAdau vA lopaH pUrvapadasya ca / apratyaye tathaiveSTa uvarNAlli ilasya ca // ' iti vakSyamANazlokavArtikaM bhaktvA caturthAdaca ityetadyAcaSTe caturthAdaca Urdhvasya lopo vAcya iti / bRhaspatika iti / bRhaspatidattazabdAt Thaci dattazabdasya lope Thasya ikAdezaH / dvitIyAdUrdhvatvAbhAvAdaprApte vacanam / zrajAdau veti vArtikabhAgaM vyAcaSTe anajAdau ca vibhASA lopo vaktavya iti / zrajAdAvityeva siddhatvAdata Aha ThagrahaNamuko dvitIyatva iti / vAyuka iti / vAyuzabdAtparasya dattazabdasya ThAvasthAyAmeva lope ' isusukkAntAt -' iti kaH / kiMca, pRthak ThagrahaNasya prayojanAntaramapyasti / yadA tu citraguprabhRtibhyaSTac, tadogantatvAt kAdezaprAptyA prathamamikAdezasyA'saMbhavenAjadilakSaNo lopo na syAditi tadarthamapi ThagrahaNam / tena ThAvasthAyAmuttarapadalope kAdezasyAsambhavAdikAdeze citrika iti rUpaM sidhyatIti bodhyam / 'caturthAdanajAdau ca' iti vakSyamANameva zlokaM bhaGktvA vyAcaSTe caturthAdaca Urdhvasyeti / anajAdAviti / halAdAvityarthaH 'asmina prakaraNe' 1 'ca' iti ka / Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIya (vA 3266-3300) / 2036 prAcAmupAderaDajyucau ca / (5-3-80) upazabdapUrvAtprAtipadikAtpUrvaviSaye aDac vuc etau staH / cAdyathAprAptam / prAcAM grahaNaM pUjArtham / anukampita upendradatta upaDaH, upakaH, anajAdau ceti pAThe vibhASeti bhASyalabdham, tatra devadattako devaka iti kapratyaye dattalopavikalpodAharaNAt / lopaH pUrvapadasya ceti / vibhAti shessH| 'anajAdau' iti tu nAtra saMbadhyate / tadAha dattika ityAdi / raci dhani ilaci ke ca rUpam / apratyaye tathaiveSTa iti vArtikabhAgaM vyAcaSTe vinApi pratyayaM pUrvottarapadayorvA lopo vaktavya iti / dattaH, deva iti / devadattazabdAt ThAjAdipratyayasyApyabhAve pUrvottarapadayoH krameNa lope rUpam / uvaditi / la iti lopasya pUrvAcAryasaMjJA / uvarNAtparasya ilaco lopaH syAdityartha / 'AH parasya' iti ikArasya lopH| cakAreNa ThAjAdau dvitIyAdaca Urdhva lopa: sUtrasiddhaH anU. dyte| RvarNAdapIti / RvarNAdapi parasya ilaca prAdepiH syAdityarthaH / savitriyaH savitRla iti / ghani ilaci ca rUpam / vastutastu RvarNAdapIti bhASyAdRSTatvAdupekSyam / tadevaM vyAkhyAtaM vArtikaM samastaM paThati caturthAdityAdi / prAcAmupAderaDajyucau ca / pUrvaviSaya iti / 'bahvaco manuSyanAmnaH-' iti sUtraviSaye ityarthaH / cAdyathAprAptamiti / Thac , ghan , ilacchetyarthaH / Thajvetyato vetyanuvRttyaiva siddha 'prAcAm' grahaNaM vyarthamityata Aha prAcAMgrahaNamiti / upaDa iti / upendradattazabdAd aDaci dvitIyaM sandhyakSaramiti vakSyamANena ekArAderlopa iti kecit / 'nendrasya parasya' iti jJApakena pUrvottarapadanimittakApekSayA antaraGgasyApyekAdezasya pUrvamapravRtterikArAdilopa iti shbdendushekhre| upaka iti / vuci ityeva / lopaH pUrvapadasya ceti / ThAjAdAvanajAdau ceti bodhyaH / 'apratyaye tatheveSTaH' ityetadvayAcaSTe vinApi pratyayamiti / la ilasya ceti / ilasya laH lopa ityarthaH, tatra 'AdeH parasya' iti ikAralopo bodhyaH / prAcAmupAdeH / 'bahvaco manuSya-' ityAdyanuvartate / upendradatta iti / nanu kRtasandherupendrazabdAdekAdezasya pUrvAntatayA grahaNAd 'upAdeH' iti vidhIyamAnau pratyayau stAM nAma, lopastu nakArAdereva syAt / tatazca upaka upaDa iti rUpe na syAtAm / kiM tu upayaka upayaDa iti rUpe syAtAm / evaM ghanilacchacsvapi doSa eva / tasmAdihaiva 'dvitIyaM saMdhyakSaraM cet' iti vArtikaM kuto noktamiti cet / atrAhuH- prakArAntareNa nirvaahsmbhvaannoktm| tathAhi-zrAdguNe kRte 'dvitIyaM saMdhyakSaram-' ityAdinA akArasyApi lopaprasaktyA guNAtpUrvamevAkRtavyUhaparibhASayA pratyayaH / na ca pariniSTitatvapareNa samarthagrahaNena Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40] bAlamanAramA-tattvabodhinIsahitA [621 upiyaH, upilaH, upikaH, upendradattakaH / SaD rUpANi / 2037 jAtinAmnaH kan / (5-3-81) 'manuSyanAmnaH' ityeva / jAtizabdo yo manuSyanAmadheyastasmAtkansyAdanukampAyAM nItau ca / siMhakaH / zarabhakaH / rAsabhakaH / 'dvitIyaM sandhyakSaraM cettadAderlopo vaktavyaH' (vA 3303) / kahoDaH, khikH| 'ekAtarapUrvapadAnAmuttarapadalopo vaktavyaH' (vA 3306) / vAgAzIrdatto vAcikaH / kathaM akAdeze ekArAdilope rUpam / upiya iti / ghani rUpam / upila iti / ilaci rUpam / upika iti / Thaci rUpam / upendradattaka iti / kapratyaye ruupm| ThAjAdyabhAvAllopo na / jAtinAmnaH kan / jAtizabdo ya iti / yo jAtipravRttinimittakaH prasiddhaH san manuSyanAmadheyabhUtaH sa ityarthaH / 'anukampAyAm' iti 'nItau' iti ca suutrdvyvihitsyaapvaadH| dvitIyaM saMdhyakSaraM cediti / "ecaH saMdhyakSarANi' iti prAcAmAcAryANAM prvaadH| kahoDa iti / RSivizeSasya nAmedam / atra dvitIyo'c saMdhyakSaram , tdaaderlopH| natu tadUrdhvasyaiva / ekAkSareti / vyaJjanasahitam eko'c ekAkSaram , ekAckamiti yAvat / tathAvidhaM pUrvapadaM yeSAM padAnAM tAni ekAkSarapUrvapadAni, teSA madhye uttarabhUtAni padAni yAvanti teSAM lopaH syAdityarthaH / iha uttarapadazabdo yaugikaH, natu samAsasya caramAvayave rUDho vyAkhyAnAt / 'dvitIyAdaca Udhvam' ityanena dvitIyAjviziSTasya lope aprApte vacanamidam / vAgazIdatta iti / vAci AzIH yasya natu manasyeva sa vAgAzIH / tena datta iti vigrahaH / yadvA aAzAsanamAzIH, vAcA AzIH vAgAzIH / 'kartRkaraNe kRtA--' iti samAsaH / tayA vAgAziSA datta iti vigrhH| vAkaraNakAzAsanena datta ityarthaH / vAcika iti / vAgazIrdattazabdAt Thaci vAgityekAkSarapUrvapadAtparayorAzIdattazabdayorlope sati antarvativibhaktyA padatvamAzritya pravRttakutvajaztvayorikAzrayabhatvena padatvabAdhAnnivRttau vAcika iti rUpamiti kecit / vastutastu Thaci sausthitirityatreva paribhASAbAdhaH zaGkayaH, 'prAgdizaH-' iti sUtre 'samarthagrahaNaM nivRttam' ityuktatvAt / 'akRtasaMdheH' iti prAguktajJApakabalena samarthagrahaNapratyAkhyAnapakSe'pi jJApakasya vizeSaparatvAzrayaNAditi / upendra upagururupakartetyAdiSUpaDAdInAM paJcAnAM rUpANAM sAmye'pi saindhavAdiSviva prakaraNAdinA vizeSo'dhyavaseyaH / jAtinAmnaH / ye zabdA jAtyantare prasiddhAH, manuSyeSu nAmatvena viniyuktAsta ihodaahrnnm| dvitIyamityAdi / ecaH saMdhyakSaramiti prAcAM saMjJA / vAgAzIriti / vAci prAzIyesyeti vigrahaH / vAcika iti| yadyatra dvitIyAdaca Urdhvasya lopaH syAt tadA vAc A ika iti sthite 'yasyeti ca' ityAkArasya lope tasya sthAnivattvAdAkA. Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 622 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu prAgivIya SaDaGgulidattaH SaDika iti / ' SaSaSThAjAdivacanAtsiddham' ( vA 3307 ) / 2038 zevala suparivizAlavaruNAryamAdInAM tRtiiyaat| ( 5-3-84) eSAM manuSyanAmnAM ThAjAdau pare tRtIyAdaca Urdhva lopaH syAt / pUrvasyApavAdaH / anukampitaH zevaladattaH zevalikaH, zevaliyaH, zevalilaH / suparikaH / vizAlikaH / ikAdezAt prAk ThAvasthAyAmeva uttarapadalope kartavye zrasiddhatvAnna pUrvaM kutvAdipravRttirityAhuH / yadyapi dvitIyAdaca Urdhvasya zIrdattazabdasya lope vAgA ika iti sthite 'yasyeti ca' ityAkAralope uktarItyA kutvajaztvayoH nivRttau vAcika iti sidhyati / tathApi AkAralopasya sthAnivattvena AkArAntasya ikamAzritya bhave sati AkArAntaniSThabhatvena cakArAntaniSThapadatvasya avyAghAtAtU kutvajaztvayoH vAgika iti syAt / uttarapadalope tu ajjhalAdezatvena sthAnivattvAbhAvAttulyAvadhikayA bhasaMjJayA 'suptiGantam -' iti padasaMjJA bAdhyate, ekasaMjJAdhikAre paratvAditi bhAvaH / kathamiti / atrApi aGgalidattazabdasya lope sati ikapratyayAzritabhatvena padatvAbhAvAd jaztvaM durlabhamiti praznaH / SaSa iti / SaSzabdasya pUrvapadatve 'ThAjAdau -' iti sUtrasiddho dvitIyAdaca Urdhvasyaiva lopaH, na tvayamuttarapadalopa iti vacanAt SaDika iti siddhamityarthaH / evaM ca SaDaGgalidatta ityatra DakArAkArAdUrdhvasya lope sati DakArAkArasya 'yasyeti ca' iti lope sati tasya sthAnivattvena akArAntasya ikamAzritya bhatve sati tena akArAntaniSThena SakArAntasya padatvAvyAghAtAjaztvaM nirbAdhamiti bhAvaH / spaSTuM cedaM 'svAdiSu -' iti sUtre bhASye / zevala / eSAmiti / zevala, supari, vizAla, varuNa, aryaman etatpUrvapadakA nAmityarthaH / pUrvasyeti / 'ThAjAdau -' ityasyetyarthaH / zevalika iti / zevaladattazabdAt Thaci tRtIyAdacaH G G rAntasya bhave antarvartinIM vibhaktimAzritya cakArAntasya padatvena kutvajaztvayoH satorvAgika iti syAt / uttarapadalope tu ajmalAdezatvena sthAnivattvAbhAvAttulyAvadhikatayA ' yaci bham' iti bhasaMjJayA 'suptiGantam -' iti padasaMjJA eksNjnyaadhikaaraatprtvaadvaadhyte| 'svAdiSu-' iti padasaMjJA tu na zaGkanIyaiva, 'yaci bham' iti bhasaMjJAyAstadapavAdatvAt / kathamiti / atrApyuttarapadalope jAte jaztvaM durlabhamiti praznaH / SaSa iti / atra sautra eva lopa iSyate, na tvaupasaMkhyAnika ityarthaH / zevalasupari / zevalika iti / 'bahvaco manuSyanAmnaH -' iti Thac / ghanilacostu zevaliyaH / zevalilaH / 'zevalAdInAM tRtIyAllopo ya ucyate sa ca kRtasaMdhInAM vaktavyaH / suparyAzIH, suparikaH, supariyaH, suparila iti bhASye sthitam / kaiyaTena tu suparika iti pratIkamupAdAya saMhitAkArye tu kRte lope sati suparkika iti syAditi vyAkhyAtam / Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [623 varuNikaH / aryamikaH / 2036 ajinAntasyottarapadalopazca / (5-3-82) ajinAntAnmanuSyanAmno'nukampAyAM kan , tasya cottarapadalopaH / anukampito vyAghrAjino vyAghrakaH / siMhakaH / 2040 alpe / (5-3-85) alpaM tailaM tailakam / 2041 hrasve / (5-3-86) hasvo vRkSo vRkSakaH / 2042 saMjJAyAM kan / (5-3-87) hasvahetukA yA saMjJA tasyAM gamyamAnAyAM kan / pUrvasyApavAdaH / vaMzakaH / veNukaH / 2043 kuTIzamIzuNDAbhyo raH / (5-3-88) hasvA kuTI kuTIraH / zamIraH / zuNDAraH / 2044 kutvA Dupac / (5-3-89) hasvA kutUH kutupaH / 'kutUH kRttisnehapAtraM hrasvA sA kutupaH pumAn / ' ityamaraH / 2045 kAsUgoNIbhyAM STaraca / (5-3-60) AyudhavizeSaH kAsUH / hasvA sA kaasuutrii| goNItarI / 2046 vatsokSAzvarSabhebhyazca parasya dattazabdasya lopaH / zevalila iti / ilaci rUpam / suparika iti / suparidattazabdAt Thaci dattazabdalopaH / vizAlika iti / vizAladattazabdAt Thaci rUpam / varuNika iti / varuNadattAd varuNikaH / aryamika iti / aryamadattAd aryamikaH / 'akRtasaMdhInAmeSAm-' iti vArtikaM bhASye sthitam / tena suparyAzIrdattaH suparika ityAdi sidhyati / ajinAntasya / vyAghraka iti / vyAghrAjina iti kasyacinmanuSyasya nAma / tasmAt kani ajinasya lopaH / siMhaka iti / siMhAjinacabdAt kani ajinasya lopH| alpe / alpatvaviziSTe vartamAnAd yathAvihitaM pratyayAH syuH / tailakamiti / sarvakam , uccakaiH, pacatakItyAdyapyudAhAryam / hrasve / hakhatvaviziSTe vartamAnAdyathAvihitaM pratyayA ityarthaH / alpatvaM mahattvapratidvandvi, hakhatvaM tu dIrghatvapratidvandvIti bhedaH / saMjJAyAM kan / vaMzaka iti / hrakhasya veNujAtivizeSasya nAma / kuTIzamI / hrakha ityeva / kuTIra iti / 'svArthikAH kvaci. prakRtito liGgavacanAnyativartante' iti puMstvam / evaM zamIraH, zuNDAra ityapi / hrasvA zamI zuNDA cetyarthaH / kutvA Dupac / kutupa iti / kutUzabdAd Dupaci ddittvaahilopH| tatrApi kuTIrAdivat strItvamapahAya puMstvameva / tatrAmarakozamapi pramANayati kutUH kRttIti / kAsUgoNIbhyAM Tarac / hrasva ityeva / kAsUta. rIti / SittvAd GISiti bhAvaH / 'kAsurbuddhe kuvAcye'stre' iti nAnArtharatnamAlAyAm / ayaM bhAvaH-saMhitAkArye yaNi kRte tRtIyAdaca Urdhvalope sati zIrdatta ityasyaiva lopaH syAt , aAkArasya tu 'yasyeti ca' ityanena syaat| tathAca sthAnivadbhAvAdyaNo nivRtirna bhaviSyatIti / haskhe / tailAdau hrakhadIrghAdivyavahArAbhAvAd vRkSaka ityudAhRtam / yadyapi 'alpe' ityenaivedaM rUpaM sidhyati, tathApi zAbdabodhe vizeSo'stItyAhuH / kuTIra iti| -HTHHTHHALI Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu prAgivIyatanutve / (5-3-61) vtstrH| dvitIyaM vayaH prAptaH / uksstrH| azvataraH / RSabhataraH / pravRttinimittatanutva evAyam / 2047 kiyattado nirdhAraNe dvayorekasya Dataraca / (5-3-12) anayoH kataro vaiSNavaH / yataraH / ttrH| mahAvibhASayA kaH / yH| saH / 2048 vA bahUnAM jAtipariprazne evaM goNItarIti / vatsokSa / hrakha iti nivRttam / vatsa, ukSan , azva, RSabha ebhyastanutvaviziSTavRttibhyaH STaracpratyayaH syaadityrthH| tanutvaM nyUnatvam / vatsaH prathamavayAH / vayasazca prathamasya tanutvam uttaravayaHprAptyA jJeyam , tadAha dvitIyaM vayaH prApta iti / ukSatara iti / ukSA taruNo balIvardaH / tAruNyasya tanutvaM tRtIyavayaHprAptyA jJeyam / azvatara iti / gardabhena azvAyAmutpAditaH ashvtrH| azvataratvaM ca azvatvApekSayA nyUnameva / RSabhatara iti / RSabho bhArasya voDhA / tasya tanutvaM bhArodvahane mandazaktitA, tadvAnityarthaH / nanu kRzo vatso vatsatara iti kuto netyata Aha pravRttinimittatanutve evAyamiti / etacca bhASye spaSTam / kiMyattado nirdhAraNe / kim , yat , tad eSAM samAhAradvandvAtpaJcamI / dvayorekasya nirdhAraNe gamye nirdhAryamANavAcibhyaH kimAdibhyo Datarac syAdityarthaH / anayoH kataro vaiSNava iti / ko vaiSNava ityarthaH / atra vaiSNavatvaguNena kiMzabdArtha idamarthAbhyAM nirdhaaryte| ataH kiMzabdAd Dataraci DittvADilope katara iti bhavati / evaM yadzabdAt tadzabdAca Dataraci Tilope yataraH, tatara iti bhavati / 'nirdhAryamANavAcibhyaH' iti kim ? kayoranyataro devadattaH, yayo'khArthikAH prakRtito liGgamativartante' iti pu~lliGgatA'tra saMgacchate / vatsokSAzva / tanutvaM nyUnatA / sA ca pravRttinimittasya, pratyAsatteH / kvacittu tatsahacaritadharmAntarANAm / tatra vatsaH prthmvyaaH| vayasazca prathamasya nyUnatvaM nAma vayo'ntaraprAptistadAha dvitIyamiti / taruNa ukSA / tAruNyasya ca tanutvaM tRtIyavayaHprAptiH / azvAyAmazvA* dutpanno'zvaH / azvatvaM ca jAtiH / tatsahacaritasyAzvAyAmazvAdutpannatvadharmasya nyUnatvamanyapitRkatAtvAt / tathA ca gardabhenAzvAyAmutpAdito'zvataraH / RSabho bhArasya voDhA / tasya tanutvaM bhArodvahane mandazaktitA / tadvAMstu RSabhataraH / kiyattado / kataro vaiSNava iti / guNena nirdhAraNamidam / kriyAsaMjJAbhyAM nirdhAraNe tu kataro'dhyApakaH / kataro devadatta ityAdi jJeyam / nanu dvayorekasya nirdhAraNe Dataracced bhavati, tarhi 'kayoranyataro devadattaH' 'yayoranyataraH' 'tayoranyataraH' ityatrApi prApnoti / atrAhuHnirdhAryamANavAcibhya evAyaM pratyayo'bhidhAnakhAbhAvyAt / tenAtra nAtiprasaGga iti / 'ekasyeti kim , 'dvayoH' iti karmaNi SaSThI mA bhUt / tathA hi sati 'asmin saMghe ko Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 40 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [625 Datamac / (5-3-63) bahUnA madhye nirdhAraNe utamajvA syAt / 'jAtipariprazbhe' iti pratyAkhyAtamAkare / katamo bhavatAM kaThaH / yatamaH / tatamaH / vAgrahaNamakajartham / yakaH / sakaH / mahAvimASayA kaH, yaH, saH / kimo'sminviSaye ranyataraH, tayoranyatara ityatra kimAdibhyo na bhavati / vA bahUnAm / 'kiMyattada-' iti, 'nirdhAraNa' iti, 'ekasya' iti cAnuvartate / 'bahUnAm' iti nirdhAraNe sssstthii| tadAha bahUnAM madhye nirdhAraNe DatamajvA syAditi / madhye ityanantaramekasyeti zeSaH / jAtipariprazne gamye ityapi bodhyam / jAtizca paripraznazceti samAhAradvandvaH / jAtau pariprazne ca gamye ityarthaH / tatra jAtAviti kiMyattadA sarveSAmeva vizeSaNam / paripraznagrahaNaM tu kima eva vizeSaNam, tacca kSepArthakasya kimo nivRttyartham / yattadostu paripraznagrahaNaM na vizeSaNam, asaMbhavAditi vRttau spaSTam / atra vArtikam-'kimAdInAM dvibahvarthe pratyayavidhAnAdupAdhyAnarthakyam' iti 'pUrvasUtre dvayoriti, atra sUtre jAtipariprazne iti ca na kartavye iti bhAvaH' iti kaiyaraH / tadAha jAtipariprazna iti pratyAkhyAtamAkara iti / kSepArthasya tvanabhidhAnAna grahaNamiti tadAzayaH / pUrvasUtre dvayoriti ceti bodhyam / tathAca 'katama eSAM pAcakaH zUro devadattaH' ityatra kriyAguNasaMjJAbhirapi nirdhAraNe Datamaca bhavati / 'eSAM kataro devadattaH' ityatra bahUnAmekasya nirdhAraNe Datarac bhvti| ata eva 'pratyayaH' iti sUtrabhASye 'bahuSvAsIneSu kazcit kaMcitpRcchati kataro devadattaH' iti prayogaH saMgacchate / katamo bhavatAM kaTha iti / 'gotraM ca caraNaiH saha' iti kaThasya jAtitvam / vAgrahaNamakajarthamiti / anyathA mahAvibhASayA apavAdena mukte utsargasyApravRtteruktatvAdakac na syAditi bhAvaH / naca 'avyayasarvanAmnAm-' ityasyAdhikAratvAt tadanuvRttyaiva siddha vAgrahaNaM vyarthameveti vAcyam , ihaiva sUtre tadanuvRttiH, natu devadattayajJadattau' ityAdAveva syAt / vA bahUnAm / 'kiMyattadaH' iti vartate / jAtizca paripraznazceti samAhAradvandvaH / atra jAtAvitisarveSAM vizeSaNam / SaSThIsamAse tu guNabhUtasya jAtigrahaNasya niSkRSya saMbandho'nupapannaH syAt / paripraznagrahaNaM tu kima eva vizeSaNam / tacca kSepanivRtyartham / tatra jAtigrahaNaM prAyo'bhiprAyam / kriyAguNasaMjJAbhirapi nirdhAraNe Datamaca iSTatvAt / tathA pUrvasUtre dvayoriti prAyo'bhiprAyam / bahUnAM nirdhAraNe'pi Dataraca iSTatvAt / tathA ca vArtikam-'kimAdInAM dvibahvarthe pratyayavidhAnAdupAdhyAnarthakyam' iti / atra kaiyaTa:-'dvayoH' iti, 'jAtipariprazne' iti ca na kartavyamiti bhAva iti / tadetadAha pratyAkhyAtamAkara iti / kaTha iti / katamo bhavatAmadhyApakaH zUro devadatto vetyapyudAhatevyam / ykH| saka Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthikautarajapi / kataraH / 2046 ekAca prAcAm / (5-3-64) Datarac Datamaya syAt / anayorekataro maitraH / eSAmekatamaH / 2050 avakSepaNe kan / (5-3-65) vyAkarasakena garvitaH / yenetaraH kussate tadihodAharaNam / svataH kutsitaM tu 'kurisate' (sU 2025) ityasya / iti tadiveSu prAgivIyaprakaraNam / atha taddhiteSu svArthikaprakaraNam / 41 / 2051 ive prtikRtii| (5-3-66) kansyAt / azva iva pratikRtiH pUrvastre iti jJApanArthatvAt / ato utarajviSaye nAkac / mahAvibhASayeti / ata eva 'avakSepaNe' iti sUtre bhASye 'ka etayorarthayorvizeSaH' iti prayogaH sNgcchte| tamabAdayaH prAgavakSepaNakano nityAH pratyayAH' iti tu prAyikamiti bhAvaH / kimo'. sminniti / 'vA bahUnAm-' iti prakRtasUtraviSaye'pItyarthaH, bahuSvAsIneSu ityAdyudAhRtabhASyaprayogAditi bhAvaH / ekAca prAcAm / zeSapUrarona sUtraM vyAcaSTeutarac DatamaJca syAditi / pUrvasUtradvayaviSaye iti zeSaH / 'mahAvibhASayaiva siddha prAcAMgrahaNaM na kartavyam' iti bhASyam / ata eva nAkajathaM tat / avakSepaNe kan / vyAkaraNakana garvita iti / vyAkaraNaM hi svato na kutsitam , kiMtu adhItaM sadadhyetRkutsAhetubhUtagarvamAvahadavakSepaNam / nanvavakSepaNaM kutsA, taskathaM vyAkaraNamavakSepaNaM syAt , 'kutsite' ityanena gatArtha cedamityata Aha yenetara iti / bhavakSapaNazabdaH karaNe lyuDanta iti bhAvaH / iti tAddhateSu prAgivIyaprakaraNam / atha taddhite svArthikaprakaraNaM nirUpyate / ive pratikRtau / kan syAditi / 'avakSepaNe kan' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / ivArtha upamAnatvam / tadvati vartamAnAtprAtipadikAtkan syAtpratikRtibhUte upameye iti phalitam / mRdAdiniiti / kaka iti tu noktam , akacsahitasyApi 'kimaH jhaH' ityayamAdeza iti vyAkhyAtatvAt / mahAvibhASayeti / 'prAgdizaH-' iti sUtre samarthaprathamagrahaNayonivRttatve'pi vAgrahaNamanuvartate ityuktatvAditi bhAvaH / 'kiMyatta :-' iti sUtre dvayorityasya pratyAkhyAnAdAha kimo'sminniti / ekAca / gacAMgrahaNaM pUjArtham / vikalpo'nuvartata eva / avakSepaNe kan / kutsite tu kaH / khare vizeSaH / yenetara iti / avakSipyate yenetyavakSepaNazabdaH karaNe lyuDanta iti bhAH / iti tattvabodhinyAM prAgivIyaprakaraNam / Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [627 bhazvakaH / 'pratikRtI' kim-gauriva gvyH| 2052 saMjJAyAM ca / (5-3-67) ivArthe kan syaatsmudaayshcetsNjnyaa| apratikRsparthamArambhaH / azvasazasya saMjJA prazvakaH / uSTrakaH / 2053 lummanuSye / (5-3-68) 'saMjJAyAM ca' iti vihi. tasya kano lupsyAnmanuSye vAcye / 'cajJA tRNamayaH pumAn / ca va mnussyshryaa| vadhikA / 2054 jIvikArthe cApaNye / (5-3-66 ) jIvikArtha yadavi. krIyamANaM tasminvAcye kano lupsyAt / vAsudevaH / zivaH / skandaH / devalakAnAM mitA pratimA prtikRtiH| azvaka iti / pratikRteH strI'tve'pi 'svArthikAH prakRtito liGgavacanAnyativartante' iti puMlliGgatvam / saMjJAyAM ca / kaniti shessH| samudAyazcaditi / prakRtipratyayasamudAyazcatprakRtyarthasahazasya saMjJetyarthaH / pUrvasUtraNaiva siddhe kimarthamidamityata Aha apratikRtyarthamArambha iti / tathA ca 'pratikRtau' iti nivRttam / 'iva' iti tvanuvartata eva / tadAha azvasadRzasyati / avasadRzasya amanuSyasya kasyacitsaMjJeSA / azvasadRzo'yamazvakasaMjJaka iti bodhaH / lummanuSye / saMjJAyAM ceti vihitasyeti / natu 'ive pratikRtau' iti vihitasya, manuSyasya pratikRtitvAsaMbhavAditi bhaavH| cazceva manuSyaH cacA ityudAharaNaM vakSyan cazcAzabdaM vyAcaSTe caJcA tRNamayaH pumAniti / cazceti / caJcAtalyo manuSyo'yaM caJcAsaMjJaka ityrthH| vkiti| vardhikA carmamayI pratikRtiH / tattulyo manuSyo'yaM vardhikAsaMzaka ityarthaH / lupi yuktavatvAt strItvam / vacanaM tu vizeSyavadeva, 'harItakyAdiSu vyaktiH' ityukteH / tena caJce iva manuSyau ityatra cazcA iti na bhavati / jIvikAthai cAparAye / parayaM vikrIyamANam / tadAha avikrI. yamANamiti / vAsudeva iti / vAsudevatulyA jIvikA avikreyA pratikRtiri azvaka iti / azvazabdo'zve eva vartate, kanpratyayastu pratikRtirUpe sadRza iti nAyaM khArthika ityeke / anye tu sAdRzyanibandhanAdabhedopacArAgaurvAhIka itivadazvazabda eva pratikRtau vartate / pratyayastu tasyevaupacArikatvasya bodhaka ityAhuH / pratikRtau kim , gauriva rAvayaH / tRNacarmakASThAdinirmitaM pratimAparaparyAyaM vastu pratikRtiH / gavayastu naivam / samudAyazcediti / prakRtipratyayasamudAzcedazvasadRzasya saMjJetyarthaH / caJcA / vadhiketi / lupi yuktavadbhAvAt nIliGgatA / vaasudevH| ziva ityAdi / yAH pratimAH pratigRhya gRhAd gRhaM bhikSamANA aTanti tA evamucyante / devalakA api / ta eva bhikSavo'bhipretAH / yAstvAyataneSu pratiSThApyante pUjyante ca tAsUttarasUtreNa lup / taduktam-'arcAsu pUjanArhAsu citrakarmadhvajeSu ca / ive pratikRtI lopaH kano devapayAdiSu' iti / arcAsu pratimAsu / pratimAsu kIdRzISu, Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 ] [taddhiteSu svArthika siddhAntakaumudI / jIvikArthAsudevapratikRtiSvidam / 'zrapaNye' kim - hastikAnvikrINIte / 2055 devapathAdibhyazca / ( 5-3 - 100 ) kano lupsyAt / devapathaH / haMsapathaH / zrAkRtigaNo'yam / 2056 basterDhaJ / ( 5-3 - 101 ) 'ive' ityanuvartata tyarthaH / evaM ziva ityAdi / kathaM pratikRteravikreyAyA jIvikArthatvamityata zrAha devala kAnAmiti / pratimAM gRhItvA bhikSArthaM pratigRhamaTatA metyarthaH / tattadAyataneSu 1 pratiSThitAsu pUjArthapratimAsu uttarasUtreNa lubvadayate / hastikAnvikrINIta iti / jIvikArthaM hastitulyapratikRtI: vikrINIta ityarthaH / atra paNyatvapratIteH kano na luk / 'saMjJAyAM ca' iti vihitasya nAyaM lup, kintu 'ive pratikRtau ' iti vihitasyaiva, bhASye pratikRtAveva tadudAharaNAt / paThanti cAbhiyuktAH 'rAmaM sItAM lakSmaNaM jIvikArthe vikrINIte yo narasta ca dhig dhik / asminpadye yo'pazabdaM na vetti vyarthaprajJaM paNDitaM taM ca dhi dhik // iti / atra rAmAdizabdAH pratikRtiSu vartante / tAsAM catra paNyatayA kano lup durlabha iti rAmasItAlakSmaNazabdAnAmapazabdatvamityAzayaH / devapathAdibhyazca / kano lup syAditi / zeSapUraNamidam / 'ive pratikRtau' iti vihitasya devapathAdibhyaH parasya kano lup syAditi yAvat / devapatha iti / devAnAM panthA devapathaH / tatpratikRtirityarthaH / 'ive pratikRtau' iti kano lup / evaM haMsapathaH / atra vRttau paThitam - 'arcA pUjanArthA citrakarmadhvajeSu ca / ve pratikRta lopaH kano devapathAdiSu // iti / arcAH pratimAH / pUjArthAsu tAsu citrakarmasu dhvaje devapathAdigaNapaThiteSu ive pratikRtau' iti vihitasya kano lubityarthaH / ' tadrAjasya -' iti sUtre kaiyaTo'pyetaM zlokaM papATha / arcAsu yathA-- zivo viSNurgaNapatirityAdi : citrakarmasu yathA---- rAvaNaH kumbhakarI indrajidityAdi / dhvajeSu yathA-- kapiH ruDo vRSabha ityAdi pUjanAsu gRheSvAyataneSu vA yAH pUjyante tAsu / citrakarmadhvajAbhyAM tadgatAH pratikratayo lkssynte| zrarcAsUdAharaNam - zivaH, viSNuH / citrakarma Ni arjunaH, duryodhanaH / dhvajeSu--kapiH, garuDaH, siMhaH / suvarNasiMhamakarAdayo rAjJAM dhvajeSu santi / hastikAniti / IdRzameva viSayamabhipretya paThanti - 'rAmaM saMtAM lakSmaNaM jIvikArthe vikrINIte yo narastaM ca dhigdhik / asminpadye yo'pazabdAnna vetti vyarthaprajJaM paNDitaM taM ca dhigdhik' iti / ayaM bhAvaH -- ' apaNye' ityuktatvAtparAye hastikAnitivat rAmakaM sItikA lakSmaNakamiti prayogA eva sAdhava iti / devapatha ityAdi / devapatha 1 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [626 eva / 'pratikRtau' iti nivRttam / batiriva bAsteyam , bAsteyI / 2057 zilAyA DhaH / (5-3-102) zileva zileyam / yogavibhAgAd DhamapItyeke / zaileyam / 2058 zAkhAdibhyo yH| (5-3-103) zAkhava shaakhyH| mukhyaH / jaghanamiva jaghanyaH / abhyaH / zaraNyaH / 2056 dravyaM ca bhavye / (5-3-104) dravyam ayaM brAhmaNaH / 2060 kuzAgrAcchaH / (5-3-105) kuzAgramiva kuzAgrIyA buddhiH / 2061 samAsAca tadviSayAt / (5-3-106) ivArthaviSayAtsamAsAcchaH syAt / kAkatAlIyo devadattasya basteDham / nivRttamiti / asvaritatvAditi bhaavH| 'saMjJAyAM ca' ityAdipUrvasUtreSu kApi pratikRtAvityasyAnivRtteH na lubbidhiSu teSu tadanuvRttirapekSitA / bastiriveti / 'basti bheradho dvayoH' itymrH| zilAyA ddhH| ive ityeva / zileva zilayamiti / dadhyAdIti shessH| yogeti / 'zilAyAH' ityeko yogH| 'DhaJ' ityanuvartate, 'ive' iti ca / zaileyamiti / aittvAdAdivRddhiH, striyAM lIpa ca phalam / 'DhaH' iti dvitIyo yogH| 'zilAyAH' ityanuvartate / ukto'rthaH / zAkhAdibhyo yH| 'yat' iti tvppaatthH| taittirIye 'mukhyo bhavati' ityAdau mukhyazabdasya AdyudAttatvadarzanAt , ugavAdisUtrabhASyaviruddhatvAcca / dravyaM ca bhavye / druzabdAdivArthavRtteH yapratyayo nipAtyate bhavye upameye gamye / 'bhavya AtmavAn / abhipretAnAmarthAnAM pAtrabhUtaH' iti vRttiH| dravyam ayamiti / duH vRkSaH, sa yathA puSpaphalAdibhAg evamabhimataphalapAtrabhUta ityarthaH / yadvA duH kalpavRkSo'tra vivakSitaH, sa iva abhimtaarthbhaagityrthH| yapratyaye orguNaH avAdezaH / kushaagraacchH| ive ityeva : kuzAgramiveti / sUkSmatvena sAdRzyam / kuzAgravat sUkSmetyarthaH / samAsAzca / tacchabdena prakRta ivArthaH parAmRzyate / tadAha ivArthaviSayAditi / ivArthaH sAdRzyamupamAnopameyabhAvAtmakam , tadviSayakAdityarthaH / sAdRzyavadarthabodhakAt samAsAditi yAvat / yadyapi ghanazyAma iti samAso'pi sAhazyavadarthabodhakaH, tathApi sAdRzyavadarthabodhakasamasyamAnayAvatpadAvayavakAt samAsAditi vivakSitamiti na doSaH / chaH syAditi / cakAreNa pUrvasUtropAttacchasyAnukarSAditi bhAvaH / ivArthe iti zeSaH / 'pUgAbhyaH-' ityataH prAgivAdhikArAt / tatazca ivArthakaiva pratikRtiH / iMsapatha iva pratikRtiriti vigrahaH / bastiriti / 'basti bheradho dvayoH' ityamaraH / dravyaM ca bhavye / druzabdAdivArthe yatpratyayo nipAtyate / samA. sAJca tadviSayAt / tacchandena prakRta ivArtho nirdizyate ityAha ivArthaviSayA. diti / chaH syAditi / ivArthe iti bodhyam / 'pUgALyaH-' ityataH prAgivetya Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthikavadhaH / iha kAkatAlasamAgamasadRzazcorasamAgama iti samAnArthaH / tatprayuktaH kAkamaraNasadRzastu pratyayArthaH / ajAkRpANIyaH / atarkitopanata iti phalito'rthaH / samasyamAnayAvatpadakAtsamAsAdivAthai chaH syAditi labhyate / kAkatAlIyo devadattasya vadha iti / kAkaH kazcidakasmAt tAlavRkSasya mRlaM gatastAlaphalapatanAnbhRtaH / tathaiva kazciddevadattaH akasmAnirjanapradeze kvacidgata coreNa hataH, tatredaM vAkyaM pravRttam / atra samAsArthagataM sAdRzyamekam , pratyayArtha gatam anyatsAdRzyaM ca bhAsate / tathAhi-kAkAgamanamiva tAlapatanamiva kAkatAlamiti samAsasya vigrahaH / atra kAkazabdaH kAkAgamanasadRze devadattAgamane lAkSaNikaH / tAlazabdastu tAlapatanasadRze corAgamane lAkSaNikaH / kAkAgamanasadRzaM devadattAgamanaM tAlapatanasadRzaM corAgamanamiti ca kAkatAlamiti samAsAdbodhaH / yadyapyatra kAkatAlazabdayoH militayorekatrAnvayAbhAvAd dvandvasamAso na saMbhavati, parasparAnvayAbhAvena asAmarthyAcca / tathApi asmAdeva vidhibalAt 'su supA' iti samAsaH / tathA ca kAkatAlasamAgamasadRzo devadattacorasamAgama iti samAsArthaH, tadAha iha kAkatAlasamAgamasadRzazcorasamAgama iti samAsArtha iti / atra corasamAgama ityasya coreNa devadattasya samAgama ityarthaH / tadevaMvidhAtsamAsAt kAkatAlazabdAdivAntarArthe sAdRzyAntare chapratyayaH / tatra samAsAtmakakAkatAlazabdabhUtaprakRtyartharUpakAkatAlasamAgamasadRzadevadattacorasamAgame sati tAlapatanakRtakAkamaraNe upasthite upamAnatvam , devadattavadhe corAgamanakRre upameyatvaM ca chapratyayena gamyate / tatazca tAdRzacorasamAgame sati tAlapatanakRtakAkagaraNasadRzo devadattasya corakRto vadha iti chapratyayena labhyate / tadAha tatprayukta iti / tAdRzatAlapatanaprayukta ityrthH| sadRza ityanantaraM devadattavadha iti zeSaH / tathA ca kAkatAlasamAgamasadRzo devadattacorasamAgamaH, taddhetukastAlapatanakRtakAkamaraNasadRzazcorakRto devadattavadha ityevaM kAkatAlIyo devadattavadha iti smaasaadvodhH| etadevAbhipretyoktaM bhASye 'kAkA. gamanamiva tAlapatanamiva kAkatAlam / kAkatAlamiva kAkatAlIyam' iti / atra kAkatAlamiti ivArthagarbhitakevaladvandvAd na bhavati ivAntarArthasya sAdRzyAntarasyApratIterityalam / ajAkRpANIya iti / ajAgamanamiva pANapatanamiva ajAdhikArAt / zastrIzyAmatyAdau tu eka eva ivArthaH / sa ca samAsAntarbhUta iti cho na bhavatyuktArthAnAmaprayogAt / kAkatAlIya iti / prakRta sUtrAdeva jJApakAdivArthe samAsaH / supsupeti vA / ubhayathApi vizeSasaMjJAvinirmuktaH / sa ca chapratyayaviSaya eva / teneha svAtantryamupAdhyantarayogo vigrahazca netyAkaraH / iha kAkatAletyAdi / Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [631 2062 zarkarAdibhyo'N / (5-3-107) zarkareva zArkaram / 2063 aGgalyAdibhyaSThak (5-3-108) maGgalIva prAGgalikaH / bharujeva bhAru. jikaH / 2064 ekazAlAyASThajanyatarasyAm / (5-3-106) ekazAlAzabdAdivAthai ThanvA / po Thak / ekazzAleva ekazAlikaH, aikazAlikaH / 2065 karkalohitAdIkak / (5-3-110) karkaH zuklo'zvaH / sa iba kArkIkaH / lauhitIkaH sphaTikaH / 2066 pUgAyo'grAmaNIpUrvAt / (5-3-112) ivArtho nivRttH| nAnAjAtIyA aniyatavRttayo'rthakAmapradhAnAH saGghAH pUgAH / tadvAcakArasvArthe nyaH syAt / lauhitdhvjyH| 'bAtacphamorakhiyAm' kRpANam , tadiva aja kRpANIyaH / ajAkRpANasamAgamasadRzo devadattacorasamAgamaH samAsArthaH kRpANapatanaprayuktAjAmaraNasadRzo devadattavadhazcorakRtaH pratyayArthaH / atra sarvatra atarkitopanatatvaM sAdhAraNo dharma ityAha atakiteti / zarkarAdibhyo'Na / ive ityeva / zArkaramiti / 'svArthikAH prakRtito liGgavacanAnyati. vartante' iti vizeSyanighnateti bhAvaH / aMgulyAdibhyaSThak / ive ityeva / aMgulIveti / alizabdAt 'kRdikArAdaktinaH' iti DIe / AMgulika iti / pUrvavadvizeSyanighnatA / bharujeva bhArujika iti / pUrvavadvizeSyanighnatA / ekshaalaayaaH| pakSe Thagiti / 'anyatarasyAm' grahaNam anantaraThakaH samuccayArthamiti bhAvaH / Thajvetyeva suvacam / karkalohitAdIkA / karkaH zuklo'zva iti / azvaparyAyeSu 'sitaH karkaH' ityamaraH / lauhitIkA sphaTika iti / japhapuSpAdisaMparkavazAllohita ivetyarthaH / pUgAdhyaH / ivArtho nivRtta iti| vyAkhyAnAditi bhAvaH / aniyatavRttaya iti / udvRttA ityrthH| tadvAcakAditi / pUgeti na svarUpagrahaNa , vyAkhyAnAt / grAmaNIvAcakapUrvAvayavakabhinnAt pUgavAcakAdityarthaH / lohitadhvajya iti / lohitA dhvajA yasya pUgasya sa eva lohi. tadhvajyaH / vrAtacphorastriyAmiti / idaM sUtram 'gotre kujAdibhyaH-' ityatra AgacchataH kAkasyA'kasmAttAlaphalapatanAdyathA vadhaH, tathaiva cAkasmikacorasamAgamAhekadattavadhaH / evamajAyA zrAgacchantyAH kRpANapatanAd yathA vadhaH, tatsAdRzaM maraNamiti phalito'rthaH / atarkitopanata iti / acintitopapannaH, yAdRcchika ityrthH| pUgAyo / svarUpagrahaNaM tu na bhavati, 'aprAmaNIpUrvAt' iti vacanAt / pUrvazabdo hyavayavavacanaH / agrAmaNIpUrvAditi kim , devadatto prAmaNIryeSAM te devadattakAH / 'sa eSAM prAmaNIH' iti kan / atra samudAyaH pUgavacanaH / lIhitadhvajya iti / lohito dhvajo yasya saMghasya sa lohitadhvajaH, sa eva lauhitadhvajyaH / vAtaca. Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 632] siddhaantkaumudii| dviteSu svArthika (sU 1100 ) vrAtaH / kApotapAkyaH / kaphaJ / ko jAyanyaH / prAmAyanyaH / 2067 AyudhajIvisaGghAyaDU bAhIkeSvabrAhmaNarAjanyAt / (5.3.114) bAhIkeSu ya prAyudhajIvisaGghastadvAcinaH svArthe nyaT / tauH kyaH ? mAlavyaH / TikvAnDIpa / kSaudrakI / 'zrAyudha' iti kim-mallAH / 'kSa' iti kimsamrATa / 'bAhIkeSu' kim-zabarAH / 'abrAhmaNa' iti kem-gopAlakAH / sAlaGkayanAH / brAhmaNe tadvizeSagrahaNam / rAjanye svarUpagrahaNam / 2068 vRkAdeNyam / (5-3-115) prAyudhajIvisaGghavAcakAtsvArthe / tarayaH / 'Ayudha' iti kim-jAtivizeSAnmA bhUt / 2066 dAmanyAditrigartadhaSThAcchaH / (5-3-116 ) dAmanyAdibhyastrigartaSaSThebhyazcAyudhajIvisaGghapacibhyaH svArthe chaH syAt / trigataH SaSTho vargo yeSAM te vigataSaSThAH / prasaGgAdupAdAya vyAkhyAtam / vAta iti| udAharaNasUcanami m / bhArodvahanAdizarIrAyAsajIvanAda nAnAjAtIyAnAmaniyatavRttInAM saGgho vraatH| kAgatapAkya iti| kapotAn pakSivizeSAn bhakSaNAya pacatIti kapotapAkaH, sa eva ka potapAsyaH / ceH kartari ghaJ , 'cajoH ku ghirANyatoH' iti kutvam / phjiti| udAharaNasUcana. midam / kauAyanya iti / 'gotre kuJAdibhyaH-' iti cphaJ / prAyannAdezaH / tataH svArthe anena jyaH / evaM brAnAyanyaH / AyudhajIvi / bAhIkeviti / bAhIkAkhyagrAmavizeSeSvityarthaH / kSaudrakya iti| kSudako nAma kazcida yudhajIvinA bAhIkadezavAsinAM saGghaH, sa eva kssaudrkyH| mAlavya iti / mAlavo nAma kazcidvAhIkeSu AyudhajIvinAM saGghaH, sa eva maalvyH| TittvAd DIbiti / evaM ca 'astriyAm' iti nAtra saMbadhyata iti bhAvaH / tadvizeSeti / vyAkhyAnAditi bhAvaH vRkAherAyaNa / vRko nAma kazcidAyudhajIvisaMghaH, sa eva vANyaH / Adiva dveH / raparatvam / jAtivizeSAditi / vRko nAma kazcinmanuSyakhAdI catuSpAjAtivizeSaH prasiddhaH / tasmAnnetyarthaH / dAmanyAdi / dAmaniH zrAdiryasya daamnyaadiH| vigataH SaSTho yasya vargasya sa trirgataSaSThaH / dAmanyAdizca trigartaSaSThazceti smaahaardvndvaatpnycmii| phalitamAha dAmanyAdibhyastrigartaSaSThebhyazceti / AyudhajIvinAM hi SaDvargAH, tatra SaSThasnigartaH vargaH, tebhyaH SaDvargabhya iti yAvat / ke te triga SaSThA ityata Aha phoH / utsedhajIvitvaM vAtasya pUgAdvizaSeH / utsedhaH zarIrAyasaH / kauJjAyanya iti / 'gotre kujAdibhyaH-' iti cphaJ / dAmanyAditrigartaSaSThAt / smaahaardvndvaatpshcmii| trigartaSaSThebhya iti / yeSAmAyudhajIvinAM SaDa tarvargAH / SaSThavargastu Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / 'hutrigartaSaSThastu kaueDoparathadANDakI / kauSTukijalamAnizca brAhmagupto'tha jAlakiH // ' dAmanIyaH / dAmanIyau / dAmanayaH / zralapi - zraulapIyaH / trigarta - kauNDoparathIyaH / dANDakIyaH / 2070 parzvAdiyaudheyAdibhyo 'tra / (5-3-117) AyudhajIvisaMghavAcibhya ebhyaH kramAdaNaJau staH svArthe / pArzavaH / pArzavau / parzavaH / yaudheyaH / yaudheyau / yaudheyAH / 2071 abhijidvidabhR 1 1 [ 633 Ahuriti / kauNDoparathaH, dANDakiH, kroSTukiH, jAlamAniH, brAhmaguptaH, jAlakiH ityetAn trigartaSaSThAn AhurityarthaH / jAlakiriti trigartasya nAmAntaram / eteSu SaTsu kaurADoparathabrAhmaguptazabdau zivAdyantau / zeSa ivantaH / dAmAdigaNamudAharati dAmanIya iti / dAmanireva dAmanIyaH / zralapIti / prakRtipradarzanA / pIya iti / zralapizabdAt svArthe chaH / trigarteti / trigartaSaSThAnAmudAharaNasUcanamidam / kauNDoparathIya iti / kauNDoparathazabdAtsvArthe chaH / dANDakI iti / dADakizabdAt svArthe chaH / kroSTukIyaH, jAlamAnIyaH, brAhmaguptIyaH, jAlakIya ityapyudAhAryam / parzvAdiyaudheyAdi / ebhya iti / parzvAdibhyo yaudheyAdibhyazcetyarthaH / pArzava iti / parzuzabdAjjanapadakSatriyavizeSayorvAcikAdapatyeSvartheSu 'yamagadha-' ityaN / tato'patyasaGghavivakSAyAmanena praNiti bhAvaH / parzava iti / apatya saGghabahutvavivakSAyAM prakRtasyANo'pi tadrAjatvAlluk, 'jyAdayastadrAjA H ' iti vakSyamANatvAditi bhAvaH / yaudheya iti / yudhAzabdAdapatye'rthe 'dvyacaH' iti trigartastebhya ityarthaH / trigartavargaSaSThakAH ke ityAkAGkSAyAmAha AhutrigartaSaSThAMzceti / atra jAnakayastrigartavargaH teSu ca trigartaSaSTheSu prathamapaJcamau kauNDoparathabrAhmaguptazabdau zivAdyantau zeSAstviyantAH / kecittu taddhitAntameva paJcamaM brahmaguptazabdaM paThanti / kauNDoparathIya iti / bahuvacane tu kaurADoparathA dANDakaya ityAdi / pArzava iti / parzuriti janapadazabdastato'patye 'dyamagadha-' ityaN / bahutve tadrAjatvAlluk / punaH saMghavivakSAyAmanenAg / asyApyaNo bahutve tadrAjatvAlluk / tadAha parzava iti / nanu parzuriti yo janapadazabdastasmAdevAnena svArthe' vidhIyatAm, apatyavAciparzuzabdAtsaMghavivakSAyAmaNvidhau tu svArthikatvaM na sidhyediti cet / atrAhuH - kevalaH parzuzabda eva janapadavAcI, na tvaNanta iti janapadavAcinaH svArthe'N na vidhIyate, kiM tu 'dhamagadha-' ityaNaH 'tadrAjasya bahuSu -' ityAdinA luki bahvapatyavAciparzazabdAdeva svArthe vidhIyate svArthazcAtra saMgha eva / na ca pazuzabdasya saMghavAcitvaM neti zaGkhayam, bahupatyavAcitve saMghavAcitvadhrauvyAditi na 1 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthika cchAlAvacchikhAvacchamIvadUrNAvacchramadaNo yaJ / (5-3-118) abhijidAdibhyo'eNantebhyaH svArthe yamsyAt / abhijito'patyamAbhijityaH / vaidabhRtyaH / zAlAvasyaH / zekhAvatyaH / zAmIvatyaH / aurNAvatyaH / zrImatyaH / 2072 jyaadystdraajaaH| (5-3-116) 'pUgAmbhyaH -' (sU 2066) ityArabhya unA etassaMjJAH syuH| tenAstriyAM bahuSu luk / khohitadhvajAH, kapotapAkAH, kauAyanAH, grAbhAyanA ityAdi / 2073 pAdazatasya saMkhyAdevIMDhak / tadantAdapatyasaGghavivakSAyAmanena aJ / aittvam aAyudAttatvapha nakam / yaudheyA iti / apatyasaGghabahutvavivakSAyAM 'tadvAjasya -' ityatro luk / 'ktiH' ityantodAttaM phalam / abhijidvidabhRt / abhijit, vidabhRt , zAlAvat , zikhAvat, zamIvat, UrNAvat, zrumad eSAM samAhAradvandvAt paJcamyA luk / 'aNa' iti pratyayatvAt tadantagrahaNam , tadAha abhijidAdibhya iti / atra 'zrA yudhajIvisaGghAditi nivRttam' iti vRttiH| zrAbhijitya iti / abhijito'patyaM zAbhijitaH / apatye'N / zrAbhijita eva AbhijityaH / vaidabhRtya iti / vidamRto'patyaM vaidbhRtH| sa eva vaidabhRtyaH / zAlAvatya iti / zAlAvato'patyaM zAlAvataH, sa eva shaalaavtyH| zaikhAvatya iti / zikhAvato'patyaM zekhAvataH, sa eva zekhAvatyaH / zAmIvatya iti / zamIvato'patyaM zAmIvataH, sa eva zAmIvatyaH / aurNAvatya iti / UrNAvato'patyamaurNAvataH, sa eva aurnnaavtyH| zrImatya iti / zrumato. 'patyaM zrImataH, sa eva zrImatyaH / atra abhijidityAdizabdeSu yatraH svArthikatayA gotrArthakatvAdAbhijityasyAyamiti vigrahe 'gotracaraNAt-' iti vuji 'Apatyasya ca / iti yalope Abhijitaka iti bhavati / 'apatyANantebhya evAyaM yaH / tena Abhijito muhUrta ityAdau na yaJ' iti bhASye spaSTam / jyaadystdraajaaH| lohitadhvajA iti / 'pUgAt-' iti vihitasya vyasya tadrAjatvAd bahutve luk / kapota. pAkAH, kauzcAyanAH, brAdhnAyanA iti / 'bAtacphao:-' iti vihitasya vyasya luk / ityAdIti / kSaudrakyaH, kSaudrakyau, kssudrkaaH| zrAyudhajIvI te jyaTo luk / kApnupapattiriti / yaudheya iti / yudhyate'sau yudhA / yudherira padhalakSaNaH kaH / yudhAyA apatyaM 'yacaH' iti Dhak / tadantAtsaMghavivakSAyAmanenAJ / tena yaudheya iti AdyudAttaM bhavati / kiM ca yaudheyasyAGko lakSaNaM vA yaudheyaH / 'saMgha kalakSaNa-' ityaantAdaN / evaM yaudheyAdiSu ye DhagantAH zaukeyAdayasteSu sarveSu prayojanadvayamUhyam / yaudheyA iti / alo luk , antodAttam / na ca 'na prAcyabharga-' ityAdinA niSedhaH zaGkayaH, striyAmeva taniSedhAt / prAbhijitya iti / zrAbhijitaz bdAdaNantAdyaJ / Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [635 psAyAM vunlopazca / (5-4-1) lopavacanamanaimittikatvArtham / bhavo na sthAnivat / 'pAdaH pat' (sU 414) / taddhitArtha-' (sU 728) iti samAse kRte pratyayaH / budhayaM siyAmeva / dvau pAdau dadAti dvipadikAm / dvizatikAm / 'pAdazatagrahaNamanarthakam , anyatrApi darzanAt' (bA 314) / dvimodakikAm / vArkeNyaH, vArkeNyau, vRkAH / vRkATTeNyaNo luk / dAmanIyaH, dAmanIyau, dAmanayaH, kauNDoparathA ityAdau 'dAmanyAditrigartaSaSThAt' iti chasya luk / pArzavaH, pArzavI, parzavaH, yaudheyA ityatra parvAdiyaudheyASaNamolRk / zrAbhijityaH, Amijityo, abhijitaH, vidabhRta ityAdau abhijidvidamRdityAdivihitasya yo lugiti bhAvaH / __ iti taddhiteSu paJcamAdhyAyasya tRtIyapAdaH smaaptH| atha paJcamAdhyAyasya caturthapAdaprArambhaH / pAdazatasya saMkhyAdervIpsAyAM vun lopazca / pAdazca zataM ceti samAhAradvandvAd lopApekSayA SaSThI / vunpratyayApekSayA tu sA paJcamyarthe / saMkhyAvAcakazabdapUrvakAt pAdazabdAt zatazabdAca vIpsAviziSTArthavRttaH svArthe vunpratyayaH syAt , prakRterantyasya lopshcetyrthH| nanu vunaH akAdeze sati 'yasyeti ca' ityeva lopasiddheriha lopavidhirvyartha ityata Aha lopavacanamanaimittikatvArthamiti / 'yasyeti ca' iti lopasya paranimittakatayA tasya 'acaH parasmin-' iti sthAnivattvAt 'pAdaH pat' iti padAdezo na syAt / asya tu lopasya paranimittakatvAbhAvena sthAnivattvAprasakteH padbhAvo nirbAdha iti bhAvaH / taddhitArtha iti| naca vIpsAyAH prakRtyarthavizeSaNatayA vuno'rthAbhAvAtkathamiha 'taddhitArtha-' iti samAsa iti vAcyam , vuno dyotakatayA dyotyArthenaivArthavattvAt / vunnayaM striyAmeveti / svabhAvAditi bhAvaH / dvizatikA. miti / dve dve zate dadAtIti vigrhH| pAdazatetyAdi / vArtikamidam / anarthakamiti katham , pAdazatabhinavyAvRttyarthatvAdityata Aha anyatrApi darzanAditi / evaM vidamRtprabhRtibhyo'Ni tadantebhyo vaidamRta-zAlAvata-zaikhAvatAdibhyo yaJ / pAdazatasya sNkhyaadeH| pAdazatasya kim , dvau dvau mASau dadAti / saMkhyAderiti kim , pAdaM pAdaM ddaati| vIpsAyAmiti kim , pAdau dadAti / anaimittikatvArthamiti / nimitte bhavo naimittikaH, adhyAtmAditvAThaJ / taddhitArtha iti / yadyapi prakRtyupAdhirvIpsA, tathApi vunA dyotye'ti taddhitArtho bhavatyeveti bhAvaH / dadAtIti / samarpaNamAtramiha dadAterarthaH, na tu parakhatvApAdanaparyantam / tathAtve hi uttarasUtraviSayatvaM syAt / kecittu vyavasRjaterdhAtoH prayoge satyeva uttarasUtrasya pravRttimAhuH / anyatrApi darzanAditi / dvau dvau mASau dadAtItyAdau tvanabhidhAnAbhAtiprasaGga iti Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 636 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthika2074 daNDavyavasargayozca / (5-4-2) vunasyAt / ayopsArthamidam / dvau pAdau daNDitaH dvipadikAm / dvizatikAM vyavasRjati dadAtIrathaiH / 2075 sthUlAdibhyaH prakAravacane kan / (5-4-3) jAtIyaro'pavAdaH / sthUla kaH / aNukaH / 'caJcabRhatorupasaMkhyAnam' (vA 3315) / caJcarakaH / bRhatkaH / 'surAyA ahau' (ga s 130) / surAvarNo'hiH surakaH / 2076 anatyantagato tAt / (5-4-4) chinnakam / bhinnakam / abhinnakam / 2007 na sAmitadudAhRtya darzayati dvimodakikAmiti / dvau dvau modako dadAtIti vigrahaH / daNDavyavasargayozca / vun syAditi / saMkhyAdeH pAdazatAd daNDavyavasageyorgamyayorvan syAtprakRterantalopazcetyarthaH / daNDanaM daNDaH / balAtkRla dravyagrahaNam / vyavasargo dAnam / nanu pUrveNa siddhe kimarthamidamityata Aha avIpamAmiti / dvI pAdau daNDita iti / balAtkRtya prAhita ityarthaH / sthUlAdibhyaH / prakAro bhedaH sAdRzyaM ca, vyAkhyAnAt / tadvati vartamAnAdyathAyogaM kannityarthaH / jAtIyaro'pavAda iti / etena ayamapi tadvadeva prakAravati bhavati, tu prakAramAtre iti sUcitam / caJcatka iti / cnycdhaatushclne| acaJcannapi yazca canniva dRzyate sa caJcatkaH / yathA spandamAnasvacchajalamadhyavartI maNiH / bRhatka iti| abRhanapi bRhanniva dRzyate sa bRhatkaH, bRhadAkhyAsAmavizeSo vA / surAyA ahAviti / gaNasUtramidam / prakAravacane kanniti zeSaH / surAyA ahAveveti nimArthamidam / suraka iti / "ke'NaH' iti hrasvaH / anatyantagatau ktAt / atyantagatiH bhAvaH / daNDavyavasarga / daNDanaM daNDaH / daNDazcurAditvAdbhAve gh|| atrApyudA. haraNe 'taddhitArtha-' iti smaasH|striilinggN ca taddhitArthaH / yadvA prakRtyartha eva taddhitArthaH, khArthikatvAd vunH| dvau pAdau daNDita iti / devadattena yajJadata iti zeSaH / daNDerapradhAne karmaNi kta iti yajJadatta ityatra prathamA / dvau pAdAvi yatra dvipadikAmityatra ca dvitIyA bhavati / 'darADegrahaNArthe' iti tu dvikarmakeyUktam / tthA ca dvipadikAkarmakarmakagrahaNaviSayIbhUto yajJadatta ityAdirartha iti navyAH / sthuulaadibhyH| prakAro bhedaH sAdRzyaM ca / ubhayatrApi yathAsaMbhavaM kan / jAtIyaro'pavAda iti / tenAyamapi tadvadeva prakAravati bhavati, na tu prakAramAtre ityuktaM bhavati / caJcadabRhato. riti / etAvapi sthUlAdiSveva paThitavyAviti bhAvaH / caJcatka iti / caJcati. zcalanakarmA / caJcanneva kazciJcaccatkaH / evaM bRhadvizeSo bRhatkaH / yadvA acaJcannabRhannapi prabhAvizeSAccaJcanniva bRhanniva maNivizeSo lakSyate sa caJcatkaH, bRhatmaH / suraka iti / 'ke'NaH' iti hakhaH / chinnakamiti / ISacchinnamityarthaH / ktaprakRti Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 637 vacane / ( 5-4-5 ) sAmiparyAya upapade klAntAna kan / sAmikRtam / ardhakRtam / anasyantagateriha prakRtyaivAbhidhAnAtpUrveNa kanna prAptaH / idameva niSedhasUtramatyantasvArthikamapi kanaM jJApayati / bahutarakam / 2078 bRhatyA AcchAdane / ( 5-4 - 6 ) kansyAt / ' dvau prAvArottarAsaGgau samau bRhatikA tathA' ityamaraH / 'AcchAdane' kim- bRhatI chandaH / 2076 SaDakSAzitaGgvalaGkarmAlampuruSAbhyuttarapadAtkhaH / ( 5-4-7 ) svArthe / zraSaDakSINo azeSAvayavasaMbandhaH, tadabhAvaH anatyantagatiH, tasyAM gamyamAnAyAM klAntAtkannityarthaH / chinnakamiti / kizcidavayavAvacchedena chinnamityarthaH / na sAmivacane / vacanagrahaNaM paryAyalAbhArthamiti matvA Aha sAmiparyAya upapada iti / sAmikRtamiti / sAmItyavyayamarthe / ' sAmi' iti samAsaH / zrardhakRtamiti / ardhaM kRtamiti karmadhArayaH / sAmItyasya kriyAvizeSaNatvena kArakatvAt samudAyasya klAntatvam, kRdgrahaNe gatikArakapUrvasyApi prahaNAt / nanviha anatyantagateH prakRtyaivAbhihitatvAd 'uktArthAnAmaprayogaH' iti nyAyena pUrvasUtravihitasya kanaH prasakteriha tanniSedho vyartha iti zaGkate anatyantagateriti / pariharati idameveti / tathApIti pUrvamadhyAhAryam / jJApayatIti / na hyayamanatyantagatAviti kanaH pratiSedhaH, kiM tarhi, atyantasvArthikasya kanaH, tatra ca idameva jJApakam / anyathA tadvaiyarthyAditi bhAvaH / bahutarakamiti / bahutarameva bahutarakam / bhASye tu idaM sUtraM pratyAkhyAtam / 'tamabAdyantAt svArthe kan vaktavyaH' iti vacanena yAvAditvAdvA svArthe kanA bahutarakaM sukaratarakamityAdi siddhamiti tadAzayaH / bRhatyA zrAcchAdane / kan iti zeSaH / bRhatyeva bRhatikA, uttarIyaM vAsaH, tadAha dvau prAvAreti / amaravAkyamidam / SaDakSa | svArtha iti / zeSapUraNamidam / zraSaDakSa, AzitaGga, alaGkarman vAcyayA kriyayA kapratyayavAcyasya sAdhanasya vyAptiratyantagatiH, seha nAsti / na sAmivacane / sAmi zrartha ucyate yena tatsAmivacanamiti vyutpattyA 'vacanagrahaNaM paryAyArtham' ityAha sAmiparyAya iti / sAmikRtamiti / 'sAmi' iti samAsaH / ardhakRtamiti / vizeSaNasamAso bahuvrIhirvA / prakRtyaiveti / sAmivacanenaivetyarthaH 1 jJApayatIti / ayaM bhAvaH - 'na sAmivacane' ityanena 'anatyantagatau -' iti kano na niSedhaH / sAmikRtAdibhyastasya prAptyabhAvAt tebhyo'samAse sAmipadenaiva anatyantagateryotanAt samAsebhyastu klAntatvAbhAvAcca / na ca kRdgrahaNaparibhASayA samAsasya klAntatvamastIti zaGkayam, sAmizabdasya gatikArakatvAbhAvAt / tasmAt svArthika eva kan niSidhyata iti / idameva niSedhavacanaM kvacitsvArthikaM kanaM jJApayatIti / , , 6 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthikamantraH / dvAbhyAmeva kRta ityarthaH / prAzitA gAvo'smimiti prAzitaGgavInamaraNyam / nipAtanAtpUrvasya mum / pralaM karmaNe alaGkarmINaH / alampuruSINaH / IzvarAdhInaH / nityo'yaM khaH / uttarasUtre vibhASAgrahaNAt / 'anye'pi kecitsvAthikAH pratyayA nitymissynte'| 'tamabAdayaH prAkkanaH / myAdayaH praagvunH| prAmAalampuruSa ebhyaH adhyuttarapadAca svArthe khaH syAdityarthaH / aSaDakSINo mantra iti / mantraNaM mantraH / rahasi rAjatadamAtyAdibhiH yuktibhiH kriyamANaM nidhoraNam / avidyamAnAni SaD akSINi zrotrendriyANi yasminniti bahuvrIhiH / 'bahuvrI hau sakthyakSNoH' iti Sac / tadantAdanena svArtha khH| dvAbhyAmeveti / puruSAbhyAmiti zeSaH / AzitA iti / 'aza bhojane' ityasmAd 'AzitaH kartA' iti jJApakAkartari ktaH / pUrvasya mumiti / AzitazabdasyetyarthaH / alaGkarmINa iti / 'ryAdayo glAnAdyarthe' iti caturthIsamAsAtkhaH, TilopaH / alampuruSINa iti / alaM puruSAyeti vigrahaH / mAtRbhogINa ityAdAviva aSaDakSINAdau Natvam / 'padavyavAye'pi' iti niSedhastu na, pade parato yatpadaM tena vyavAye ityAzrayaNAt / IzvarAdhIna iti / 'yasmAdadhikam-' iti IzvarazabdAtsaptamI / zauNDAditvAdadhizabdena smaasH| tataH svArthe khaH / 'samarthAnAm-' ityato vAgrahaNAnuvRttyA asya khasya vaikalpikatvabhramaM vArara ti nityo'yaM kha iti / uttareti / 'vibhASAcceH-' ityuttarasUtre 'samarthAnAm-'ila to vAgrahaNAnuvRttyaiva siddhe vibhASAgrahaNAdiha pUrvasUtre vAgrahaNAnuvRttyabhAvo jJA yata ityarthaH / nacaivaM sati AzitA gAvo'sminniti, alaM karmaNa iti ca vigrahapradarzanamanupapannamiti vAcyam , tasya khapratyayaprakRtikathanArthatvena alaukikavigrahavA myaprAyatvAt / prasaGgAdAha anye'pIti / iNyanta iti / bhASyakRteti zeSa / tamabAdayaH prAkana iti / 'atizAyane tamap-' ityArabhya 'avakSepaNe kan' ityataH prAgvihitAH pratyayA ityarthaH / jyAdayaH prAgvuna iti / 'pUga jyo'yAmaNIaSaDakSINa iti / avidyamAnAni SaDakSINi yasminniti bahuvrIhiH / akSizabdo'tra zrotrendriye vartate / 'bahuvrIhI sakthyakSNoH-' iti Sac, tadantAdanena khaH / mantro mantraNam / AzitaMgavInamiti / ApUrvAdaznoteH 'AzitaH kata' iti jJApakAkartari ktaH, NyantAtkamaNi vA / ubhayApi prabhUtayavasamiti phalito'rthaH / alaMkarmINa iti / alaMkarma alaMpuruSeti 'paryAdayo glAnAdyarthe caturthyA' iti samAsaH / alaMpuruSINa iti / pratimallAdiH / IzvarAdhIna iti / adhiza daH zauNDAdirityuktam / tamabAdaya iti / 'atizAyane tamap-' ityAdayaH / pAkana iti / 'avakSepaNe kan' iti vihitAt / jyAdaya iti / 'pUgAbhyo grAmaNIpUrvAt' Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41] baalmnormaa-ttvbodhiniishitaa| [636 dayaH prAGmayaTaH / 'bRhatIjAtyantAH samAsAntAca' iti bhASyam / 2080 vibhASAJcaradik striyAm / (5-4-8) adiksIvRttaratrasyantAprAtipadi. kAskhaH syAdvA svArthe / prAka-prAcInam / pratyak-pratIcInam / avAk-pravAcI. nam / 'nikRSTapratikRSTAvarephayApyAvamAdhamAH' ityamaraH / bhavantamavatIti arvAka, pUrvAt' ityArabhya 'pAdazatasya saMkhyAdervIpsAyAM vun' ityataH prAgvihitAH pratyayA ityarthaH / AmAdayaH prAGmayaTa iti / 'kimettika vyayaghAdAm-' ityArabhya 'tatprakRtavacane mayaT' ityataH prAgvihitA ityarthaH / vRhatIjAtyantA iti / bRhatIzabdena 'bRhatyA AcchAdane' iti kan lakSyate / jAtyantazabdena tu 'jAtya- . ntAccha bandhuni' iti cho lakSyate / bahuvacananirdezAt pAzabAdayo'pi 'SaSThayA rUpya ca' ityantA gRhyanta iti kaiyaTaH / vastutastu parigaNitA eva nityAH, natu pAzabAdayo'pi / 'bRhatIjAtyantAH' iti bahuvacanaM tu 'bRhatyA AcchAdane' iti 'jAtyantAccha bandhuni' iti ca sUtrayormadhyagatena 'aSaDakSa-' iti sUtreNa vihitaM khapratyayamabhipretyeti na doSaH / 'vibhASAceH' iti uttarasUtre - khavidhau vibhASAgrahaNaM tu tasyApi bRhatIjAtyantarAlavartitvAvizeSAd nityatve prApte vikalpArtham / anityo'yaM khaH, uttarasUtreSu vibhASAgrahaNAditi mUlaM tu abhyuccayayuktiriti zabdenduzekhare sthitam / vibhASAJceradiniyAm / adistriyAmiti karmadhArayagarbho naJtatpuruSaH / tadAha adiklIvRtteriti / prAgiti / 'aJcalRk' iti luptA. stAtyantamidam / prAci deze ityarthe prAcInamiti khAntamidaM svabhAvAdAdheyaparam / svabhAvAdeva sAmAnye napuMsakamekavacanAntatvaM ca / idaM tu padasaMskArapakSe / vAkyasaMskArapakSe tu prAgAdizabdebhyaH samabhivyAhRtadezakAlasthavRkSAdibodhakebhyaH khaH / tatra upasthitavizeSyaliGgatyAge mAnAbhAvAt prAcInA aAmrAH, prAcInA vATI, prAcInaM ityAdayaH / prAgvuna iti| 'pAdazatasya saMkhyAdeH' iti vihitAt / AmAdaya iti / 'kimettivyayaghAdAmu-' ityaadyH| prAGmayaTa iti / 'tatprakRtavacane mayaT' ityataH prAgityarthaH / bRhatIjAtyantA iti / bRhatIzabdena 'bRhatyA zrAcchAdane' iti vihitaH kan upalakSyate / jAtyantazabdena 'jAtyantAcca-' iti cchH| bahuvacananirdezAtpAzabAdayo gRhyante / yo hi vaiyAkaraNapAzAdizabdairarthaH pratIyate nAsau prakRtimAtreNa pratIyata iti te'pi tamabAdivannityA eveti sthitamAkare / kanchau muktvA mUle bRhatImAtraprayogo jAtyantamAtraprayogazca kRtaH, sa tu avAcako'pyArSagranthAnuvAdakatvAnna doSAya / vibhASAzcera / dik cAsau strI ceti dikstrI, tatra pratiSedhaH, na tu dizi striyAM ca, strIliGgakavacananirdezAt / prAcInamiti / 'acaH' Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 640 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu svArthika 1 arvAcInam / 'zradistriyAm' kim-prAcI dik, udIcI dik / 'diggrahaNam' kim - prAcInA brAhmaNI / 'strIgrahaNam' kim - prAcInaM grAmAdAmrAH | 2081 jAtyantAccha bandhuni / ( 5-4-6 ) brAhmaNajAtIyaH / 'bandhuni' kimbrAhmaNajAtiH zobhanA / jAtervyaJjakaM dravyaM bandhu / 2082 sthAnAntAdvibhASA sasthAneneti cet / ( 5-4 - 10) sasthAnena tulyena cerasthAnAntamarthavadityarthaH / vanamiti bhavatItyAhuH | arvantamaJcatIti vakSyan arvacchandaM vivRgoti nikRSTeti / amaravAkyamidam / prAcI digiti / liGgaviziSTaparibhASayA prAptiH / diggrahaNaM kimiti / striyAmityetAvataiva prAcI digityatrAtiprasaGganirAsAtkiM teneti praznaH / vyAptiparihArArthamityAha prAcInA brAhmaNIti / neyaM digrapA strI, kiMtu tadbhinnA strIti kho bhavatyeveti bhAvaH / strIgrahaNaM kimiti / pradirza tyetAvataiva prAcInA brAhmaNItyatrAvyAptinirAsAtpraznaH / idamapyavyAptiparihArArthamityAha prAcInaM grAmAdAmrA iti / sthAnivatsUtrabhASye zrayaM prayogaH sthitaH / atra prAcyAM dizItyarthe lutAstAtyantA prAgiti prakRtiH / sa ca avyayatvAd astrIti kho bhavetyeveti bhAvaH / jAtyantAccha bandhuni / chati luptaprathamAkam / jAtizabdAntAt prAtipadikAdvandhuni vartamAnAt svArthe chapratyayaH syAdityarthaH / bandhunAbdo dravyavAcIti vakSyati / tathA ca bandhuni vartamAnAdityanena jAtyAzrayadravyalakSaNAditi phalitam / brAhmaNajAtIya iti / brAhmaNatvajAtyAzrayo vyaktivizeSa ityarthaH / brAhmaNajAtiH zobhaneti / brAhmaNatvajAtirityarthaH / badhyate brAhmaNavAdijAtirvyajyate'sminniti bandhu dravyam / 'zRsvasnihi-' ityAdinA zradhikaraNe upratyayaH / tadAha jAtervyaJjakaM dravyaM bandhviti / zrAptaparyAyastu bandhuzabdo neha gRhyate, bandhunIti ityakAralope kRte 'cau' iti dIrghaH / evamagre kvacidUhyam / prAcInA brAhmaNIti / prakarSeNAJcatIti prAcInetyevaM kriyAnimittako vA dezakAlanimittako vA zrayaM zabdo brAhmaNyAM vartate, na tu dizIti pratiSedhAbhAvaH / prAcInamiti / prAcyAM dirzAtyarthe 'dikzabdebhyaH-' ityastAtiH 'aJcerluk' iti luk / 'luktaddhitaluki ' iti GIpo luk / 'taddhitazcAsarvavibhaktiH' ityavyayatvAt strItvAbhAvaH / khe tu kRte sva bhAvAnnapuMsakatvam / brAhmaNajAtIya iti / kayoritivadbhAvapradhAno brAhmaNazabdaH, tasya jAtizabdena saha bahuvrIhiH / brAhmaNatvajAtyAdhArabhUtaH piNDa ityarthaH / brAhmaNajAtiriti / SaSThItatpuruSaH / bhAvapradhAnena saha karmadhArayo vA / jAtervyaJjakamiti / badhyate jAtirasminniti bandhuH / 'svastihi - ' ityAdinA zradhikaraNe pratyayaH / rUDho'pi bandhuzabda AptaparyAyaH puMlliGgo'sti, tathApi sa neha gRhyate / 'bandhuni' iti napuMsaka Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [641 pitrA tulyaH pitRsthAnIyaH, pitRsthAnaH / 'sasthAnena' kim-gosthAnam / 2053 anugAdinaSThak / (5-4-13) anugadatItyanugAdI / sa eva bhAnugAdikaH / 2084 visAriNo matsye / (5-4-16) apasyAt / vaisAriNaH / 'matsye' iti kim-visArI devadattaH / 2085 saMkhyAyAH kriyAbhyAvRttigaNane napuMsakanirdezAditi bhaavH| sthAnAntAt / sasthAnenetyasya vivaraNaM tulyeneti / itizabdAdarthavaditi lbhyte| tulyarUpeNArthena yadi sthAnAntaM zabdasvarUpamarthava. dbhavati, tadA sthAnAntAt cho vA syAdityarthaH / tulyarUpArthe vartamAnAt sthAnAntAt cho vA syAditi yAvat / pitRsthAnIya iti / sthAnaM pUjyatvAdipadam / pitRsthAnamiva sthAnaM yasyeti bahuvrIhiH / pitRniSThapUjyatvAditulyapUjyatvAdimAnityarthaH / gosthAnamiti / gavAM nivAsa ityrthH| atra tulyatvApratItena cchH| "kimettiGavyaya-' ityuttarasUtraM prasaGgAtpUrvameva vyAkhyAtam / 'amu ca cchandasi' iti tu vaidikaprakriyAyAM vyAkhyAsyate / anugAdinaSThak / svArtha iti zeSaH / 'AmAdayaH prAGmayaTaH' ityukteH ThagAdayo nityA eMva prtyyaaH| anugAdIti / 'supyajAto-' iti NiniH / prakRti pradarzanamidam / Thako nityatvAtsa evetyasvapadavigrahapradarzanam / prAnugAdika iti| 'nastaddhite'iti ttilopH| iha krameNa ca 'striyAm' iti aNinuNaH' iti ca sUtradvayaM paThitaM kRdadhikAre vyaakhyaasyte| visAriNo matsye / 'aNinuNaH' iti pUrvasUtrAd ariNatyanuvartate, tadAha aN syAditi / matsye vidyamAnAd visArinzabdAt svArthe aN syaadityrthH| vaisAriNa iti| 'inaNyanapatye' iti prkRtibhaavaaddilopon|sNkhyaayaaHabhyaavRttishbden yadi dvitIyAdipravRttigRhyeta, tadA catu. nirdezAditi bhAvaH / saMsthAnenetyasyaiva vyAkhyAnaM tulyeneti / pitRsthAnIya iti / sthAnamatra saMbandhavizeSaH / padamiti yasya prsiddhiH| pituriva sthAnamasya pitRsthAnaH / pitRtulya ityarthaH / goH sthAnamiti / tiSThantyasminniti sthAnaM dezaH / itikaraNaM dikSArtham / tena tatpuruSo bahuvrIhirvA yastulyasthAnazabdastasmAccho na bhavati / anugAdinaH / prakRtisvarUpapradarzanaparaM caitad na tvayaM kevalaH prayogArhaH, Thako nityatvAditi haradattaH / 'supyajAtI-' iti Nini / visAriNo / pUrvavadihApi nniniH| haradattastu-'supyajAtau-' iti Ninirupasargabhinna eva supyapapade bhavatItyAzayena pUrvasUtre'smiMzca ataeva nipAtanAd NinirityAha / tadayuktam , 'sa babhUvopajIvinAm' 'anuyAyivarga:' 'na vaJcanIyAH prabhavo'nujIvibhiH' ityAdiprayogAnurodhena upasarge supyupapade'pi NineravazyakhIkartavyatayA nipAtanAzrayaNasya vyarthatvAt / 'aNinuNaH' ityato'nuvartanAdAha aN syAditi / vaisAriNa iti / 'inaNyanapatye' iti Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 642 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu svArthika. kRtvasuc / (5-4-17 ) abhyAvRttirjanma / kriyAjanmagaNanavRtteH saMkhyAzabdAtsvArthe kRtvasuc syAt / paJcakRtvo bhuGge / 'saMkhyAyAH ' kim--bhUrivArAnbhuGkte / 2086 dvitricaturbhyaH suc / ( 5-4 -18) kRtvasuco'pavAdaH / dvirbhuGkte / triH| 'rAtsasya' (sU 280) / catuH / 2087 ekasya sakRcca / ( 5-4-16) varaM pAkapravRttau triH pacatIti syAdityata Aha abhyAvRttirjanmeti / upasargavazAd 'vRtu vartane' iti dhAtorutpattau vRttiriti bhAvaH / kRtvasuci cakAra it / ukAra uccAraNArthaH / 'taddhitazcAsarvavibhaktiH' ityatra tasilAdiSu parigaNanAt kRtvo'rthAnAmavyayatvam / paJcakRtvo bhuGkta iti / pazcatvasaMkhyAkopa taviziSTA bhojanakriyetyarthaH / saMkhyAyAH kimiti / gaNane vRttiH saMkhyAzabdAnAmeveti praznaH / bhUrivArAn bhuGkta iti / bhUrizabdo bahuzabdaparyAyaH / vArazabdestu samabhivyAhRtakriyAparyApte kAle vartate / 'kAlAdhvanoratyantasaMyoge' iti dvitIyA / bahukAleSu kAtsnrtsnyena vyAptA bhojanakriyetyarthaH / bhojanabahutvaM tvarthAdgamyate / tathA ca vArazabdo'yaM na gaNanavAcI | bhUrizabdo'pi na saMkhyAzabdena gRhyate / 'bahugaNavatuDati saMkhyA' ityatra bahuprahaNena tatparyAyasya zrasaMkhyAtvabodhanAt / zrato'tra na kRtvasuc / dvitricaturbhyaH / 'kriyAbhyAvRtti gaNane' ityeva / suci cakAra it, ukAra uccAraNArthaH / pUrvavadavyayatvam / tririti / bhuGkte ityanuSajyate / rAditi / caturazabdAt suci catur s iti sthite 'rAtsasya' iti sakArasya lope caturiti prakRtibhAvaH / saMkhyAyAH / zrabhyAvRttizabdena yadi dvitIyAdipravRttirgRhyate, tadA SaTkRtvaH pravRttau paJcakRtva iti syAt, ato'tra vivakSitamarthamaha abhyAvRttijanmeti / bhUrivArAniti / bhUrizabdasya laukikasaMkhyAvAcitve'pi neha grahaNam / 'bahugaNa - ' iti sUtre bahugrahaNasya niyamArthatvAd 'aniyatasaMkhyAvAcinAM cedbhavati bahoreva' iti niyamazarIramiti manoramA / bahugaNayeoreveti niyamazarIramityanye / vArazabdasya kriyotpattyA dhArakAlavAcitvAt 'kAlAdhvano:-' iti dvitIyeti haradattaH / nanu vArazabdasya kAlavAcitve bhUrizabdo'pi tatsamAnAdhikaraNatvAtkAla eva vartata iti kathamatra prasaGga iti cet / atrAhuH -- kAlavAcitve'pi kriyaH bhyAvRtterapi gamyamAnatvAtprasaGga iti / zrabhyAvRtti gaNane kim, paJcapAkA dazapAkA ityatra kriyAmAtragaNane mAbhUt / kriyAgrahaNaM kimartham yAvatAbhyAvRttiH kriyAyA eva bhavati, sAdhyArthaviSayatvAttasyAH, na dravyaguNayoH / tayostu siddhasvabhAvatayA shbdaabhidhaanaat| punaHpunardaNDaH, punaHpunaH sthUlaH, ityatrApi gamyamAnAyA bhavatikriyAyA evAbhyAvRttirna tu dravyaguNayo1 etada 'vastutaH' ityadhikam k| > Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] bAlamanoramA-tatvabodhinIsahitA / [ 643 'sakRt' ityAdezaH syAt, cAtsuc / sakRd bhuGkte / 'saMyogAntasya -' (sU 54) iti suco lopaH / na tu 'halyAp-' ( sU 252 ) iti / zrabhaitsIdityatra sica iva suco'pi tadayogAt / 2088 vibhASA bahordhA 'viprakRSTakAle / (5-4-20) aviprakRSTa zrasannaH / bahudhA bahukRtvo vA divasasya bhuGkte / 'zrAsannakAle' kimbahukRtvo mAsasya bhuGkte / 2086 tatprakRtavacane mayaT / ( 5-4-21 ) prAcuryeNa prastutaM prakRtam, tasya vacanaM pratipAdanam / bhAve'dhikaraNe vA lyuT / rUpamityarthaH / atra bhuGkte ityanuSajyate / ekasya sakRcca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe sakRdityAdezaH syAditi / sakRd bhuGkta iti / ekazabdAt suc, prakRteH sakRdityAdezazca / zratra ekazabdaH kriyAvizeSaNam / ekatvaviziSTA bhujikriyetyarthaH / svAdu pacati ityAdivadekaM bhuGkte iti prayoge prApte idaM sUtramiti kaiyaTaH / eko bhuGkte ityatra tu nAyaM vidhiH pravartate, kriyAgrahaNamanuvartya kriyAvizeSaNasyaiva ekazabdasya grahaNAdityAstAM tAvat / nanu 'saMyogAntasya -' iti suco lopa ityanupapannam / 'halGyAbbhyaH -' ityeva hi sulopo'tra yuktaH / tasmin kartavye saMyogAntalopasya traipAdikasyAsiddhatvAdityata zrAha natu halDayAbitIti / sica iveti / zrabhaitsIdityatra sico lopanivRttaye halDayAbityatra sigrahaNena sico na grahaNam, tatsAhacaryAt sugrahaNenApi sujayaM na gRhyata iti bhAvaH / vibhASA bahoviprakRSTakAle / aviprakRSTakAlikakriyAjanmagaNanavRtterbahuzabdAd dhApratyayo vA syAt / pakSe kRtvasuc / bahudhA bahukRtvo vA divasasya bhuGakta iti / divase prAtaHsaGgavAdyavyavahitakAlikotpattiviziSTA bhojanakriyetyarthaH / ' kRtvo'rtha prayoge kAle'dhikaraNe' iti divasAtSaSTIti haradattaH / zeSatvavivakSAyAM SaSThI iti tu navInAH / * riti cet / maivam, uttarArthaM kriyAgrahaNasyAvazyakatvAt / ekasya sakRzJca / abhyAvRttiriti na saMbadhyate / ekazabdena hyekaiva kriyAvyaktirAkhyAyate, tasyAstvAtterasaMbhavAt / kriyAgrahaNamihArthamAvazyakam / anyathA 'A dazataH saMkhyAH saMkhyeye vartante' ityeko bhuGkte ityatrApi syAditi / iha sAdhu pacatItyAdivadekaM bhuGkte iti prayoge prApte sakRcchabdaprayogArthamidaM sUtramiti kaiyaTaH / ekaH pAka ityatra tu anabhidhAnAnneti kaashikaa| saMyogAntasyeti / ilbyAdinA sulopa iti prAco grantho'yukta ityAha na tviti / sutisIti sAhacaryAdvibhaktaya eva tatra gRhyanta ityabhipretyAha sica iveti / bahudhA divasasya bhuGkta iti / zeSatvavivakSAyAM SaSThI / 'kRtvo'rthaprayoge kAle'dhikaraNe' ityanena SaSThIti haradattoktistu nAdartavyA / zeSAdhikAra balenASTasUtryAH samAsanivRttiphalakatayA tiGantenodAharaNamiti prAguktaniSkarSavirodhAdityAhuH / Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthika bhAye prakRtamamamamamayam / apUpamayaH / yvaaguumyii| dvitIye'namayo yjnyH| apUpamayaM parva / 2060 samUhavaJca bahuSu / (5-4-22) sAmUhikAH pratyayAH tatprakRtavacane / taditi prathamAntanirdezaH / prAcuryeNeti / bahulatayA upasthitaM prakRtazabdena vivakSitamityarthaH / upasargabalAditi bhAvaH / pratipAdanamiti / bodhanamityarthaH / bhAva iti / tathA ca prakRtasya bodhane satItyarthaH / prAcuryavizeSaNakavastuvRtteH prathamAntAtsvArthe mayaDiti phalati / atra prAcuryaviziSTaM vastu prakRterarthaH / pratyayastu taddyotakaH / adhikaraNe veti / tathA ca prAcuryavizeSaNakaM yadvastu yasminnucyate tadadhikaraNe vAcye tAdRzavastuvRtteH zabdAd mayaDiti phalitam / atra pakSe prAcuryaviziSTamucyamAnaM vastu prakRtyarthaH / tadadhikaraNaM pratyaya rthaH / tantreNArthadvaye sUtratAtparyam , vyAkhyAnAt / yadyapyAdyapakSe svArthikaprakaraNapAtaH samAsaH, natu dvitIyapakSe / tathApi 'atha svArthikAH' iti mUlaM prAyikAbhiprAyamiti na doSaH / Adya iti / bhAvalyuTpakSe ityarthaH / prakRtamannamannamayamiti / pracuramannamityarthaH / svArthikatvAtprakRtiliGgatA / apUpamaya iti / pracuro'pa ityarthaH / yavAgU. mayIti / pracurA yvaaguurityrthH| TittvAd DIbiti bhAvaH / dvitIya iti / adhikaraNalyuTpakSe ityrthH| annamayo yajJa iti / 'iSTiSu dazaudanAH pazau taM somasahasram' ityAdivAkyairucyamAnAni prAcuryaviziSTAnnAnItyarthaH / asvArthikatvena prakRtiliGgatvAbhAvAdvizeSyanighnatA / apUpamayaM parveti / parvaNi prcur| apUpAH kAryA ityAdhucyamAnApUpAdhikaraNaM parvetyarthaH / asvaarthiktvaadvishessynighntaa| kecittu dvitIyapakSe vacanazabdo'dhikaraNalyuDantaH, prakRtyartho na vivakSita ityAhuH / tathA sati prAcuryaviziSTAnnAdyadhikaraNaM yajJa ityeva bodhaH, natu ucyamAnatvasya bodhH| samUhavazca bahuSu / 'tatprakRtavacane' ityeva / sAmUhikA iti / 'tasya samUhaH' ityadhikAravihitAH pratyayA ityarthaH / bahuSu prAcuryaviziSTeSu vartamAnAcchabdAt svArthe tatprakRta / prAcuryeNa prastutamiti / yadyapi prakRtazabdaH prastutamAtre rUDhaH, tathApi vacanagrahaNAdayaM vizeSo labhyate / vacanaprahaNaM hi yAdRzasya prakRtasya loke mayaTA vacanaM pratyAyanaM tatra yathA syAdityevamartham / Adya iti / prathamAntAtprakRte dyotye pratyayaH / khArthikatvAtprakRtito liGgavacanam / apUpamayamityapi kvacitpaThyate / prastuto'pUpo'pUpamayam / kvacit svArthikAH prakRtito liGgavacanAnyativartante / asminpakSe tadgrahaNaM vyartham / dvitIye tvAvazyakaM prathamAntAdeva pratyayalAbhArtham / dvitIya iti / asminpakSe ucyamAnatA prakRtatA ca prakRtyarthavizeSaNam / lyuTolamadhikaraNaM tu mayaDarthaH / ataeva vizeSyaninnatA, tadAha annamayo yakSa iti / Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [645 pratidizyante, cAnmayaT / modakAH prakRtA maudakikam , modakamayam / zAku. likam, zakulImayam / dvitIye'rthe maudakiko yajJaH, modkmyH| 2061 anantAvasathetihabheSajAmnyaH / (5-4-23) ananta eva Anansyam / bhAvasatha eva pAvasathyam / itiha iti nipAtasamudAyaH / aitihyam / bheSajameva bhaiSajyam / 2062 devatAntAttAdarthya yat / (5-4-24) tadartha eva taadrthym| svAthai vyas / abhidevatAyai idamAbhidevasyam / pitRdevatyam / 2063 pAdArghAsamUhavatpratyayAH syurityarthaH / yadvA bahutvaviziSTAni prAcuryaviziSTAni vastUni yasminadhikaraNe ucyante, tadadhikaraNe vAcye tadvastuvRtteH zabdAt samUhavatpratyayAH syurityarthaH / Aye udAharati modakAH prakRtAH maudakikamiti / 'acittahastidhenoH-' iti sAmUhikaSThak / svArthikatve'pi prakRtiliGgAtikramaH kuTIravat / zAkulikamiti / zakulyaH pracurA ityarthaH / pUrvavaTThak, prakRtiliGgAtikramazca / dvitIye'rthe maudakiko yajJa iti / modakA asminyajJe ucyanta iti vigrahaH / anantAvasathetiha / ananta, zrAvasatha, itiha, bheSaja ebhyaH svArthe dhyapratyayaH syaadityrthH| ananta eveti / anto naashH| tasyAbhAvaH anantaH / arthAbhAve nastatpuruSaH, abhAva avyayIbhAvena tadvikalpasyokatvAt / aAnantyamiti / khArthikatve'pi prakRtiliGgavyatikramaH / zrAvasatho gRham / nipAtasamudAya iti / saca upadezapAramparya vartate / tasmAtsvArthe jyaH / 'pAramparyopadeze syAdaitihyamitihAvyayam / ' ityamaraH / bhaiSajyamiti / bheSajam auSadham , tadeva bhaiSajyam / 'bheSajauSadhabhaiSajyAni' ityamaraH / devatAntAttAdayeM yat / tadartha eveti / tacchabdena devatAntasyArtha ucyate, tasmai ayaM tadarthaH, tataH khArthe caturvarNAditvAt SyamityarthaH / devatAntAtprAtipadikAd yatsyAtprakRtyarthArthe vastuni vAcya ityarthaH / tyajyamAnadravye uddezyavizaSo devatA mantrastutyA cetyuktaM 'sAsya devatA' ityatra / ataH pitRdevatyaM rakSodevatyamityAdau nAvyAptiH, tadAha pitRdevatyamiti / devatAzabdasya devA manuSyA pitaraH asurA rakSAMsi pizAcA ityAdi zrutipurANAdiprasiddhajAtivizeSaparatve tu atrAvyAptiH syAditi bhAvaH / bhASye tu pitRdevatyamiti na anaM prakRtamucyate asminnityarthaH / maudakikam / zAkulikamiti / 'acittahastidhenoSThak' / Avasatha iti / 'upasarge vase:' ityathapratyayaH / nipAtasamu. dAya iti / upadezapAramparye vartate vacanAcAprAtipadikAdeva prtyyH| aitihyamiti / 'itihAvyayam' iti kozaH / bheSajamiti / miSajyateH kaNDvAdiyagantAtvivap / bhiSajAmidaM bheSajam / asmAdeva nipAtanAdekAraH / pitRdevatyamiti / pitarazca Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthikabhyAM ca / (5-4-25) pAdArthamudakaM pAdyam / ayam / 'navasya nU Adezo basanapkhAzca pratyayA vaktavyAH ' (vA 3327) / nUnam , nUtanam , navInam / 'nazca purANe prAt' ( 1 3328) / purANArthe vartamAnAtprazabdAnno vaktavyaH, caatpuurvoktaaH| praNam ,pratnam , pratanam , prINam / 'bhAgarUpanAmabhyo dheyaH' (vA 3330) / bhAgadheyam / rUpadheyam / nAmadheyam / 'prAgnIdhrasAdhAraNAdam' (vA 3334 ) / zrAgnIdhram / sAdhAraNam / striyAM DIpa / shraagniidhii| sAdhAraNI / 2064 ati. they'H| (5-4-26 ) 'tAdarthe' ityeva / atithaye idamAtithyam / 2065 devAttal / (5-4-27 ) deva eva devatA / 2066 aveH kH| (5-4-28) sidhyatItyAkSipya diveraizvaryakarmaNo devaH, tasmAtsvArthe taliti sama hitam / haviH prati pitrAdInAmIzvaratvaM svAmitvam / havistu yajamAnasya svam / tacca yajamAnena agnyAdyuddezana tyaktaM cettadAgnyAdisvAmikaM bhavitumahati / ato devatAtvaM tyajyamAnadravyoddezyatvavizeSAtmakameva bhASyarItyApi paryavasyatItyalam / pAdA_bhyAM ca / tAdarya yaditi zeSaH / aya'miti / arghArthamudakamiti vigrahaH / arthaH puujaa| 'mUlye pUjAvidhAvarghaH' ityamaraH / navasyeti / vArtikamidam / ete pratyayA atyntsvaarthikaaH| navInamiti / navazabdAt khapratyaye, tasya InAdeze, prakRternUbhAve, orguNaH, avaadeshH| nazca purANa prAditi / vArtikamidam / cAtpUrvoktA iti / napa , tanapa , kha ityarthaH / prINamiti / khe rUpam / bhAgarUpeti / vArtikamidam / prAgnIdheti / vArtikamidam / AgnIdhramiti / agnIdhaH zaraNam zrAgnIdhram / tataH svArthe ani aAgnIdhrameva / aneka pratyaviziSTasambandhaM sAdhAraNamucyate / tataH svArthe ani sAdhAraNamityeva / avidheH prayojanamAha striyAM DIviti / atitheyH| tAdarthye ityeveti / atithaye idamityarthe atithizabdAccaturthyantAd NyaH syAdityarthaH / devAttal / 'tAdarthya' iti nivRttam / atyantasvArthiko'yaM tat / tA devatAzca pitRdevatAH / pitRdevatAbhya idamiti vigrahaH / ardhyamiti / 'mUlye pUjAvidhAvarghaH' ityamaraH / pUrvoktA iti / naptanapakhapratyayA ityarthaH / prAgnIdhramiti / 'agnIdhaH zaraNa raNa bhaM ca' iti zaiSikeSu vyutpAditam , taccAntodAttam , tataH khArthe'nenAJ / AdhudAttatvaM phalam / phalAntaramapyAha striyAmiti / prAgnI. dhrIti / zAleti vizeSyam / samAnaM dhAraNamasyAH sAdhAraNI / anekaM pratyadhiziSTasambandho bhUmyAdiH / pRSodarAditvAtsamAnasya sabhAvaH / vibhASAprakaraNAdaabhAve TAp / prAgnIdhrA zAlA / sAdhAraNA bhUbhiH / nanvaabhAvapakSe samAnasya mabhAve'pi sAdhAraNa ityeva syAnna tvatrAdivRddhiriti ced atrAhuH-'sAdhAraNAdana' ityata eva nipAtanAt Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . prakaraNam 41 ] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [647 avirevAvikaH / 2067 yAvAdibhyaH kan / (5-4-26) yAva eva yAvakaH / maNikaH / 2068 lohitaanmnnau| (5-4-30) lohita eva lohitako maNiH / 2066 varNe caanitye| (5-4-31) lohitakaH kopena / 'lohitAlliGgabAdhanaM vA' (vA 3322) / lohitikA, lohinikA kopena / devateti / svArthikatvena prakRtiliGgAtikamAt strItvam / avaH kaH / ayamapi kevalasvArthikaH / 'avayaH zailameSArkAH' ityamaraH / yAvAdibhyaH kan / yAvaka iti / yavAnAmayaM yAva aodanAdiH, sa eva yAvakaH / alaklakavRkSa vA yAvaH, sa eva yAvakaH 'yAvo'lalo drumAlayaH' ityamaraH / lohitAnmaNI / maNau vartamAnAd lohitazabdAtsvArthe kan syaadityrthH| mANikyamayo maNireveha maNivivakSitaH / yastu japAkusumAdinimittalauhityavAn sphaTikamaNistasya tu 'rakte' ityuttarasUtreNa siddham / varNe cAnitye / aniye varNe vidyamAnAd lohitazabdAtsvArthe kan syAdityarthaH / amaeyarthamidam / lohitakaH kopeneti / devadattAdiriti zeSaH / kopanimittakaM devadattAdeauhityamanityameva, kopAbhAve tadabhAvAt / yadyapi mANikyamaNilauhityamapi anityameva, mANikye naSTe tannAzAt / tathApi Azrayadravyasya utpattiprabhRti nAzaparyantaM yo varNo vartata, savarNo nitya ityabhimatamiti na doSaH |syaadett , lohinikA lohitikA vA kopeneti striyAM rUpadvayamiSyate / tatra lohitazabdAd 'varNAdanudAttAt-' iti natvasaMniyogaziSTaM DIpaM paratvAt svArthikatayA antaraGgatvAcca bAdhitvA kani kRte sati natvasaMniyogaziSTachIpo na prasaktiH, kopadhatvena topadhatvAbhAvAt / tatazca lohitakazabdAd 'ajAdyataH-' iti TApi 'pratyayasthAt-' iti ittve lohitiketyeva syAt , natu tatra lohiniketi, ata zrAha lohitAlliGgabAdhanaM veti| vArtikamidam / lohitazabdAtparasya strIliGgabodhakapratyayasya kanA bAdho vA syAdityarthaH / asati tu kanA lIpo bAdhe lohinIzabdAt kani samAnasya sAbhAvavidhAnAdvA issttsiddhiriti| devateti / talantaM striyAm / varNe cAnitye / anitse kim , lohitaM rudhiram / lohitA lAkSA / anityatvamiha samAnAdhikaraNadhvaMsapratiyogitvam / ataeva 'rakte' ityuttarasUtre sArthakam / lAkSAdinA rakte lauhityasya yAvadAzrayamavasthAnena nityatayA pUrveNAsiddheH / lohitaka iti / kopena lohito yaH puruSastasminneva kSaNAdUrdhva kopazAntau lauhitya nazyatIti bhavatyatrAniyo varNaH / 'prAtipadikAttaddhitAH' iti pakSasya pratipadavidhAnamAtreNApavAdatvamiti pakSasya cAzrayaNe 'varNAdanudAttAt-' ityataH prAgeva kani kRte lohitiketi rUpaM na syAdityAzaGkAyAmAha liGgabAdhanaM veti / lohitAdityupalakSaNam / etikA Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthika2100 rkt| (5-4-32) lAkSAdinA rakne yo lohitazabdastasmAtkansyAt / 'liGgabAdhanaM vA' (3322) ityeva / lohitikA, khohinikA shaattii| 2101 kAlAcca / (5-4-33 ) 'vaNe cAnitye' (sU 2016 ) rakta' (sU 2100) iti sUtradvayamanuvartate / kAlakaM mukhaM vailakSyeNa / kAlakaH paTaH / kAlikA shaattii| 2102 vinayAdibhyaSThaka / (5-4-34) vinaya eva vainayikaH / saamyikH| upAyAddhasvatvaM ca' (ga sU 144) / aupayikaH / 2103 vAco vyAhRtA yAm / (5-4-35) sandiSTAyAM vAci vidyamAnAdvAkchabdAsvArthe Thak 'ke'NaH' iti hrakhe kannantAhApi lohiniketi sidhyati / sati tu kanA DIpo bAdhe lohitAzabdAt kani 'ke'NaH' iti hrasve TApi lohitiketi bhavati / nanu 'DyAp prAtipadikAt' ityatra liGgaviziSTaparibhASayaiva siddha vyAgrahaNaM DyAvantAdeva taddhitA bhavanti, natu GayAmbhyAM prAgiyevamarthamityuktam / evaM ca DIpaH prAk kanaH prasakkerevAbhAvAdidaM vArtikaM vyarthamiti cet, ata eva vArtikAlliGgAtsvArthikataddhiteSu DyAbgrahaNaM na saMvadhyate / na ca subantAttaddhitotpattiriti siddhAntAt 'kutsite' iti sUtrasthabhASyarItyA svArthadravyaliGgasaMkhyAkArakakutsAdiprayukta kAryANAM RmikatayA yAvantAdeva supi tataH kani rUpasiddhavacanamidaM vyarthamiti vAcyam , ata eva svArthikataddhitAnAM prAtipadikAdeva pravRttivijJAnAdityanyatra vistrH| rakte / lAkSAdinA rakte paTAdau lauhityasya yAvadravyamavasthAnena nityatayA pUrveNAprAptau vacanam / kAlAcca / dvayamanuvartata iti / anitye varNe rakte ca vartamAnAtsvArthe kanniti phalitam / anitye varNe udAharati kAlakaM mukhaM vailadayeNeti / lajjAsUyAdinetyarthaH / rakta udAharati kAlakaH paTa iti / nIlyAdineti zeSaH / vinyaadibhyH| upAyAda dhrasvatvaM ceti / gaNasUtramidam / upAyazabdAtsvArthe k / prakRterdIghasya hrasvatvaM cetyarthaH / hrasvasya hrasvavidhau vaiyarthyAdIrghasyeti gmyte| bAco vyAhRtArthAyAma / idam asya vaktavyamiti dUtaM prati yo'rtha ucyate sa vyAhRtaH, vyAhRtaH eniketyAderapi saMgrAhyatvAt / 'subantAttaddhitAH' iti pakSasya 'niravakAzatvamapavAdatvam' iti pakSasya ca mukhyatvAttadAzrayaNe tu 'varNAdanudAttAt-' ityasyAnantarameva kanaH pravRtteH kanpratyayasya puMlliGge sAvakAzatayA niravakAzatvAbhAvAcca vArtikamidaM na kartavyam / ataeva DyAbagrahaNaM vyarthamiti svAmpIti rUpaM prabalamiti ca nanoramAdAvuktamiti dik / upAya iti / upAyazabdaSTakaM labhate hakhatvaM cetyarthaH / akasmAcchabdo'tra paThyate sa tu dAnto na tu tAntaH / tena kAdezo na. / 'avyayAnAM bhamAtre TilopaH' / Akasmikam / vAco vyAhRtA / vyAhRtArthAyAM kim , madhurA vAgdevadattasya / Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 649 1 / syAt / ' samdezavAgbAcikaM syAt' ityamaraH / 2104 tadyuktAtkarmaNo'N / ( 5-4-36 ) karmaiva kArmaNam / vAcikaM zrutvA kriyamANaM karmetyarthaH / 2105 zroSadhera jAtau / (5-4-37 ) svArthe'N / auSadhaM vivati / 'ajAto' kimzroSadhayaH kSetre rUDhAH / 2106 prazAdibhyazca / ( 5-4-38 ) prajJa eva prAjJaH / prAzI strI / daivataH / bAmdhavaH / 2107 mRdastikan / ( 5-4-36) mRdeva mRttikA / 2108 sanau prazaMsAyAm / ( 5-4-40) rUpapo'pavAdaH / prazastA mRt mRssA mRtsnA / uttarasUtre zranyatarasyAMgrahaNAvityo'yam / 2106 artho yasyA iti vigrahaH, tadAha saMdiSTArthAyAmiti / tadyuktAt / saMdiSTAyA dUtavAcA yatprayuktaM karma tadabhidhAyinaH karmanzabdAtsvArthe zrarityarthaH / karmaiva kArmaNamiti / anniti prakRtibhAvAna TilopaH / dUtavAkyaM zrutvA tathaiva yatkriyate karma tatkArmaNamucyate, tadAha vAcikaM zrutveti / oSadherajAtau / auSadhaM pibatIti / zuNThImarIcAdicUrNamabAdidravyasaMsRSTaM vivakSitam / tasya na jAtivacanatvamiti bhAvaH / kSetre rUDhA iti / utpannA ityarthaH / zAlyAdisasyAtmakA iti phalitam / prajJAdibhyazca / svArthe ariNati zeSaH / prAjJa iti / prajAnAtIti prajJaH, 'igupadhajJA-' iti kaH / prajJazabdAtsvArthe aN / prAzIti / zraraNantatvAd GIp / prajJA asyAstIti vigrahe tu 'prajJAzraddhAcabhyaH -' iti NAntAt TApi prAjJeti rUpam / mRdastikan / mRdazabdAtsvArthe tikannityarthaH / sastrau / prazastAyAM mRdi vartamAnAd mRcchadAtsvArthe sa na etau pratyayau sta ityarthaH / rUpapa iti / 'prazaMsAyAM rUpapU' iti vihitasyetyarthaH / nityo'yamiti / sasnavidhirityarthaH / vAcikamiti / 'svArthikAH kvacilliGgamativartante' iti napuMsakatvam / prajJa eveti / prajAnAtIti prajJaH / ' igupadhajJA -' iti kaH / tataH svArthe'N, prAjJaH / prAzIti / 'TiDDhA -' iti GIp / prajJAnaM prajJA / ' zratazcopasarge -' ityaGi TAp / prajJA vidyate yasyAH sA tu prAjJA bhavati / 'prajJAzraddhAcabhyaH -' iti NaH / mRdastikan / 'pratyayasthAt-' ityeva siddhe ikAroccAraNaM prakriyAlAghavArtham, TApo lukyapi zravaNArthaM ca / paJcabhirmRttikAbhiH krItaH paJcamRttikaH paTaH / sastrau / iha 'prazaMsAyAM rUpap' ityasyAnantaraM 'vRkajyeSThAbhyAM tiltAtilau ca chandasi' | 'mRdaH sanau' 'tikaMzca' iti vaktugucitam / na caivaM sanAviva tikan pratyayospi prazaMsAyAmevetyatiprasaGgaH / 'tikaMzca' ityatra 'prazaMsAyAm' iti nivRttamiti kalpanAyAM mAnAbhAvAditi vAcyam, samnatikanaH' iti vaktavye tikanaH pRthakkaraNasyaiva tatra mAnatvAt / prazastA mRditi / 'bhRnmRttikA prazastA tu mRtsA mRtsnA ca mRttikA' ityamaraH / nityo'yamiti / 'mRdaH Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 ] siddhAntakaumudI / [taddhiteSu svArthika / brahvalpArthAcchaskArakAdanyatarasyAm / ( 5-4-42) bahUni dadAti bahuzaH / zralpAni alpazaH / 'bahvalpArthAnmaGgalAmaGgalavacanam ' ( vA 3338 ) / neha - bahUni dadAtyaniSTeSu, alpaM dadAtyAbhyudayikeSu / 2110 saMkhyaikacanAcca vIpsAyAm / ( 5-4-43 ) dvau dvau dadAti dvizaH / mASaM mASaM mASazaH / vastutastu 'jyAdayaH prAgvunaH' ityAdiparigaNiteSu anayoH pratyayayoranantarbhAvAdanityatvamevAnayo rucitamityAhuH / bahvalpArthAcchaskArakAdanyatasyAm / bahvalpArthAcca kArakAbhidhAyinaH zabdAtsvArthe zaspratyayo vA syAdityarthaH / bahvalpArthAditi / vArtikamidam / maGgalAmaGgale gamye evAyaM zasityarthaH / bahUni dadAtyanipreSvitiM / bhayAdinimitteSvityarthaH / zrayaM dadAtyAbhyudayikeSviti / zrabhyudayaH zreyaH, tatprayojanakeSviSTApUrteSvityarthaH / zrabhyudayikeSu bahudAnaM ani alpadAnaM ca maGgalam / tadviparItadAnaM tu zramaGgalamiti bhAvaH / arthagrahaNAd bhUrize dadAti, stokazo dadAti ityAdyapyudAhAryam / saMkhyaikavacanAcca / saGkhyA ca ekavacanaM ceti samAhAradvandvAtpaJcamI / ekatvaviziSTo'rtha ucyate'nenetyekavacanaH / ekatvaviziSTasyArthasya vacana iti vigrahaH / saGkhyAvAcakAttadanyasmAccaikatvaviziSTavAcaka tkArakAbhidhAyinaH prAtipadikAd vIpsAyAM zas vetyarthaH / saGkhyAvAcina udAharati dvau dvau dadAtIti / 'nityavIpsayoH' iti dvirvacanam / dviza ityatra tu na / zasaiva vIpsAyA uktatvAt / 'taddhitazcAsarvavibhaktiH' ityatra 'zasprabhRtayaH prAk samAsAntebhyaH' iti parigaNanAt zasAdInAM DAcparyantAnAmavyayatvam / ekatvaviziSTavAcina udAharati mASaM mASaM mASaza iti / mASaM mASamityanantaraM dadAtIti zeSaH / mASamRdityetAvadukte prazastatvAnavagamAdvibhASAtra nAnuvartata iti samsnA vetyayaM vidhirnitya ev| uttarasUtrasthAnyatarasyAMgrahaNAttu sutarAmiti bhAvaH / bahvalpArthAt / bahUnIti / bahubhyo dadAti bahuzaH, alpebhyo'lpaza ityAdyapi bodhyam / bahu lpArthAtkim, gAM dadAti / zravaM dadAti / arthagrahaNAtparyayebhyo vizeSebhyazca / bhUrizo dadAti / trizaH / kArakAtkim, bahUnAM svAmI, alpAnAM svAmI / maGgalavacanamiti / 'bahuSo dadAtyAbhyudayikeSu karmasu / alpazo dadAtyaniSTeSu' / zrabhyudayikeSu bahudAnam zraniSTeSvalpadAnaM ca maGgalam / tadvaiparItyena dAnaM tu maGgalaM na bhavatItyAzayenAha neheti / zraniSTeSviti / bhayAdinimitteSu dAneSu / zrabhyudayikeSviti / abhyudayaprayojaneSvagnyAdheyAdiSu / mUlapustake tu 'maGgalAmaGgalavacanam' iti prAyeNa paThyate / tatrAmaGgalagrahaNaM vRthetyAhuH / prAyikaM caitanmaGgalavacanamanyatra pi hi dRzyate - 'apetApoDhamuktapatitApatrastairalpazaH' iti / kArakatvaM tu samasanatriyAM prati paJcamyAH Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] baalmnormaatttvbodhiniishitaa| [651 prasthazaH / parimANazabdA vRttAvekArthA eva / 'saMkhyaikavacanAt' kim-ghaTaM ghaTaM zabdaH parimANavizeSavAcI / prasthaza iti / prasthaM prasthaM dadAtIti vigrahaH / nanu ghaTaM ghaTaM dadAtItyatrApi ghaTaza iti syAt , ghaTazabdasyApyekatvaviziSTArthavAcakatvAt / na ca ekatvaviziSTasyaivArthasya vAcaka ekavacanazabdena vivakSitaH / ghaTazabdastu naivam / ghaTI ghaTA ityAdau dvitvabahutvaviziSTavAcakatvAditi vAcyam , evaM sati mASazaH prasthaza ityatrApi zasabhAvaprasaGgAdityata Aha parimANazabdA vRttAvekArthA eveti / ayamAzayaH-samAsAdivRttau ekatvaviziSTasyaivArthasya vAcakA ekavacanazabdena vivakSitAH / tathAvidhAzca parimANazabdA eva, natu ghaTAdijAtizabdA api / mASadAtetyukte hi mASaparimitasya hiraNyAderdAteti pratIyate, natu mASANAmiti / ato mASazabdo'yaM bhavati vRttAvekatvaviziSTArthaniyataH / evaM prasthAdizabdo'pi / ghaTazabdastu naivam , ghaTadAtetyukte ghaTAnAM dAtetyapi prtiiteH| etadevAbhipretya pratyudAharati ghaTaM ghaTamiti / etatsarvaM jayAdityamatam / vAmanastu uktaniyame pramANAbhAvAd jAtizabdebhyo'pi zas bhavatyeva, ekavacanagrahaNaM tu ghaTau ghaTau dadAtItyAdau zasabhAvArthamityAha / ekaikazaH pitRsaMyuktAnityatra tu zasaiva vIpsAyA uktatvAd dvivacanamArSamiti hrdttH| pratyAhArAhnikabhASye "ekaikazaH sahasrakRtvaH' karmatvAttadabhidhAyakatvAcAlpazabdasya / tathA ca vyAcakSate-alpA paJcamI samasyata iti / AcAryeNeti zeSaH / parimANazabdA iti / tathA caikavacanagrahaNena eko'rtha ucyate yenetyarthakena vRttAvekArthatAniyatAH parimANazabdA eva gRhyanta iti bhAvaH / mASa mASamiti / mASadAtetyukta mASamAtrasya hiraNyAderdAteti pratIyate, na tu mASANAmiti pratItiriti bhavatyayaM vRttaavekaarthtaaniymH| evaM prsthaadirpi| ghaTAdayastu naivam / ghaTadAtetyukte tu ghaTAnAM dAtetyarthasyApi pratIyamAnatvAt / ataeva ca pratyudAharati ghaTaM ghaTamiti / ghaTAdayo hi jAtizabdA naikArthA bhavanti, jAtiyogasyaikAne. kasAdhAraNatvAt , kiM tvabhedaikatvasaMkhyAmupAdadate / etacca sarva jayAdityamatAnusAreNoktam / vAmanamate jAtizabdebhyo'pi bhavatyeva / tathA ca 'jazzasoH' iti sUtre tenoktam 'jasA saha caritasya zaso grahaNAdiha' na bhavati / 'kuNDazo dadAti vanazaH pravizati' iti, tasyAyamAzayaH-jAtizabdo'pi yadyarthaprakaraNAdinA vRttAvekArtho bhavati, tadA bhavatyeva tato'pi zasiti / atha katham 'ekaikazaH pitRsaMyukvAn' iti dvivacanazasoH saha prayoga iti cet / chandovadRSayaH kurvantIti haradattaH / ataeva 'supaH' iti sUtre ekaikaza iti prAco pranyaH prAmAdika ityavocAmeti manoramAyA sthitam / vastutastu ekaikameva ekaikazaH / svArthe zas, na tu vIpsAyAm , ekAM kapilA Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 ] siddhaantkaumudii| [taddhitaSu svArthika dadAti / 'vIpsAyAma' kim-dvau dadAti / 'kArakAt' ityeva / dvayordvayoH svAmI / 2111 pratiyoge pazcamyAstasiH / (5-4-44) pratinA karmapravacanIyena yoge yA paJcamI vihitA tadantAttasiH syAt / pradyumnaH kRSNataH prati / 'zrAdyAdibhya upasaMkhyAnam (vA 3333) / zrAdau zrAditaH / mdhytH| antataH / pRsstthtH| pArzvataH / prAkRtigaNo'yam / svareNa svrtH| varNataH / 2112 apAdAne cAhIyaruhoH / (5-4-45) apAdAne yA paJcamI tadantAttasiH syAt / grAmAdAgacchati / grAmataH / 'prahIyaruhoH' kimsvargAddhIyate / parvatAdavarohati / 2113 atigrahAvyathanakSepeSvakartari tRtiiyaayaaH| (5-4-46) akartari tRtIyAntAdvA tasiH syAt / atikramya graho'tigrahaH / cAritreNAtigRhyate / cAritrato'tigRhyate / cAritreNAnyAnatikramya vartata ityarthaH / avyathanamacalanam / vRttena na vyathate / vRttato na vyathate / iti bhASyaprayogAt svArthikazasA samAdheyamityanye / pratiyoge / vihiteti / 'pratiH pratinidhipnatidAnayoH' iti prateH karmapravacanIyatve tadyoge 'pratinidhipratidAne ca yasmAt' iti paJcamI vihitatyarthaH / pradyanaH kRSNataH pratIti / kRSNasya prati. nidhirityarthaH / AdyAdibhya iti / ayaM saarvvimktikstsiH| apAdAne caahiiyruhoH| ahIyarahoriti chedaH / hIyate ityAdau karmaNi lakAre yagantasya ekadezasya hIyetyanukaraNam / hIyaruhoH saMbandhi yanna bhavati tasminnapAdAne ityarthaH / atigrahAvyathana / atikramya graha iti / lokavRttamatikamya tadvilakSaNatayA pratIyamAnatvamityarthaH / cAritreNeti / caritrameva cAritram , tena hetunA itara. vilakSaNatvena dRzyata ityarthaH / phalitamAha anyAnatikramya vartata iti / 'vyatha mekaikazaH sahasrakRtvo dattvA' iti bhASyAditi 'tAnyekavacana-' ityAdisUtre vakSyAmaH / dvau dadAtIti / kathaM tarhi-'avatAnAmamantrANAM jAtimAtropajovinAm / sahasrazaH sametAnAM pariSattvaM na vidyate' iti / na hyatra vIpsAsti, nApi kArakatvamiti cet / atrAhuH-sahasraM sahasraM ye sametAsteSAmapi pariSattvaM netyarthaH / tathA ca samavAyakriyAM prati kartRtvaM vIpsA cAstyeveti / etena 'ekaza ekavacanAdisaMjJAni myuH' iti vyAkhyAtam / ekazabdArthasyAstikriyAM prati kartRtvAt / kRSNataH pratIti / 'pratiH pratinidhipratidAnayoH' iti karmapravacanIyasaMjJAyAM 'pratinidhipratidAne ca yasmAt' iti paJcamI / AdyAdibhya iti / 'tasyAdita udAttamardhahrasvam' ityetadatra liGgam / grAmata iti / evam adhyayanAtparAjayate adhyayanata ityAdyapi bodhyam / atigRhyata iti / anyAtikrameNa laukahyata ityarthaH / phalitamAha anyAnatikramya Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [653 vRttena na calatItyarthaH / kSepe-vRttena kSiptaH / vRttataH kSiptaH / vRttena nindita ityarthaH / 'prakartari' iti kim-devadattena cipsaH / 2114 hIyamAnapApayogAzca / (5-4-47) hIyamAnapApayukAdakartari tRtIyAntAdvA tasiH / vRttena hIyate / vRttena pApaH / vRttataH / kSepasyAvivakSAyAmidam / kSepe tu pUrveNa siddham / 'akartari' iti kim-devadattena hIyate / 2115 SaSThayA vyAzraye / (5-4-48) SaSThayantAdvA tasiH syAmAnApakSasamAzrayaNe / devA arjunato'. bhavan / zrAdityAH karNato'bhavan / arjunasya karNasya pace ityrthH| 'vyAzraye' kim-vRkSasya zAkhA / 2116 rogaashcaapnyne| (5-4-46) rogavAcinaH SaSThayantAdvA tasizcikitsAyAm / pravAhikAta: kuhA pratIkAramasyAH kurvityarthaH / 'apanayane' kim-pravAhikAyAH prakopanaM karoti / 2117 kRbhvastiyoge saMpadyakartari cviH / (5-4-50) 'prabhUtatatadbhAva iti vaktavyam' (vA3340) bhayasaMcalanayo.' iti calanArthAd lyuTi vyathanazabdaH, tadAha avyathanamacalanamiti / kSepa iti / udAhriyata iti zeSaH / kSepo nindA / hiiymaanpaapyogaac| hIyamAneti / hIyamAnayuktAt pApayuktAzcetyarthaH / nanu pUrvasUtre kSepagrahaNAdeva siddha kimarthamidamityata Aha kSepasyAvivakSAyAmiti / tattvakathana ityarthaH / SaSThayA vyAzraye / nAnApakSasamAzrayaNa iti / sarvasAdhAraNyaM vihAya ekapakSAzraya iti yAvat / pakSaH svIyatvena parigrahaH / devA arjunato'bhavanniti / arjunasya pakSe devA aasmityrthH| AdityAH karNato'bhavanniti / sUryAH karNasya pakSe aasnnityrthH| rogAzca / rogasya pratIkAraH cikitsA / pravAhikAta iti / viSUcikApratIkAramityarthaH / kRbhvastiyoge / abhUteti / yena rUpeNa prAgabhUtaM yadvastu tasya tadrUpaprAptAvityarthaH / evaM ca yatra prakRtikharUpameva vikArarUpamApadyamAnaM vikArAbhedena vivakSyate, tatraivAyaM pratyaya iti labhyate / saMpadyakartarItyekaM pdm| saMpadanaM smpdyH| saMpUrvakAtpadadhAtorata eva nipAtanAd bhAve kRtsaMjJaH zaH, divAditvAt zyan / saMpadyasya karteti SaSThIsamAsaH / saMpadyamAne vartamAnAditi yAvat / kena rUpeNa kasya saMpattirityAkAGkSAyAm , 'abhUtatadbhAve-' iti vArtikAt prakRtervikArarUpeNa saMpattiriti labhyate / tatra vikAravAcakAdeva pratyayaH, natu prakRtivAcakAt , vyAkhyAnAt / tathA vartata iti / pravAhikAta iti / pracchardikAtaH kurvityAdyapyudAharaNam / pravAhikA viSUcikA / pracchardikA tu vamanavyAdhiH / kRbhvastiyoge / yoga iti kim, azaktaH zuklo jAyate / saMpadyakartarIti / saMpadyazcAsau kartA ceti vigrahaH / 'pAghrAdhmAdhedRzaH' iti vihitaH zapratyayo'smAdeva nipAtanAtsampado'pi bhavati / Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 654 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthikavikArAramatAM prApnuvatyA prakRtau vartamAnAdvikArazabdArasvArthe virvA syAtkarotyAdibhiryoge / 2118 asya cvau| (7-4-32) avarNasya ItsyAt cau| verlopH| cyantasvAdavyayasvam / akRSNaH kRSNaH saMpadyate, taM karoti, kRssnniikroti| brahmIbhavati / gaGgIsyAt / 'avyayasya ccAvItvaM neti vAcyam' ( vA 5052 ) / doSAbhUtam ahH| divAbhUtA raatriH| etacca 'avyayIbhAvazca' (sU 451) ca phalitamAha vikArAtmatAmityAdinA / vartamAnAditi / vikAravAcakazabdasya prakRtI gauNyA vRttyA vidyamAnatvaM bodhyam / karotyAdibhiriti / 'DukRJ karaNe, bhU sattAyAma , asa bhuvi' iti dhAtubhiryoge satItyarthaH / cipratyaye cakAra it, ikAra uccAraNArthaH / asya cvau| ItsyAditi / 'I ghrAdhmo.' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / verlopa iti / 'verapRktasya' ityaneneti zeSaH / cvyantatvAdavyayatvamiti / 'UryAdiviDAcazca' iti nipAtatvAt svarAdinipAtamityavyayatvamityarthaH / taddhitazcAsarvavibhaktiH' ityatra 'zastrabhRtayaH prAk samAsAntebhyaH' iti parigaNiteSvantarbhAvAdavyayatvamiti kecit / kRjyoge udAharati kRSNa iti / vastutaH akRSNaH san veSAdinA kRSNabhAvaM praapnotiityrthH| taM karotIti / akRSNaM kRSNarUpeNa saMpadyamAnaM krotiityrthH| kRSNIkarotIti / atra vastutaH akRSNo naTaH prakRtibhUtaH / sa tAvatkRSNabhAvaM vikAraM prApnuvan sampadyamAnatvAt sampadyakartA bhavatIti tatrAbhedAropamavalambya vartamAno vikArabhUtakRSNavAcakaH zabdaH / tasmAt vipratyayaH, cakAra it, ikAra uccAraNArthaH / tasminpare akArasya Ittvam / 'verapRktasya' iti kaarlopH| kRSNIti ikArAntamavyayam / brahmIbhava. tIti / abrahma brahma saMpadyamAnaM bhvtiityrthH| brahmazabdAt cvaH / antarvartinI vibhaktimAzritya pdtvaannlopH| Itvamiti bhAvaH / atyantasvArthikAnAmeva prAtipadikAdutpattiH, natu subantAditi niymH| ato na cveH praatipdikaadutpttiH| kiMtu subantAdeveti bodhyam / ata eva agau!H samapadyata go'bhavadityatra cyantasya gozabdasya 'eGaH padAntAt-' iti pararUpamudAhRtaM bhASye saMgacchata ityalam / gaGgI. syAditi / agaGgA gaGgAtvena saMpadyamAnA syAdityarthaH / 'asya cvau' iti Ittvam / doSAbhUtam ahariti / doSetyAkArAntamavyayaM rAtrAvityarthe vartate / iha tu rAtrirityarthe vartate / adoSAbhUtamahaH bahulameghAvaraNAndhakArAd doSAbhUtamityarthaH / divAbhUtA rAtririti / divetyAkArAntamavyayam ahanItyarthe / iha tu aharityarthe vartate / candrikAtizayavazAd ahrbhuutetyrthH| nanu 'avyayasya cvAvIttvaM na' iti divAditvAt zyanniti hrdttH| vaktavyamiti / vRttikArastu 'abhUtatadbhAve' iti Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [655 iti sUtre bhASye unm| 2116 kyaccyozca / (6-4-152 ) halaH parasyApatyayakArasya lopaH syAtkye cvau ca prtH| gArgIbhavati / 2120 cvau ca / (7-4-16) cvau pare pUrvasya dIrghaH syAt / zucIbhavati / paTUsyAt / 'avyayasya dIrghatvaM na' iti kecit , tannirmUlam / 'svasti syAt' iti tu mahAvibhASayA vebhAvAtsiddham / 'svastIsyAt' ityapi pakSa syAditi cedastu / yadi neSyate tInabhidhAnAt ghireva notpadyata ityastu / 'rItaH' (sU 1234) / mAtrIkaroti / 2121 armanazcakSuzcetorahorajasAM lopazca / (5-4-51) eSAM lopaH syAt cci zva / arUkaroti / unmanIsyAt / uccaskaroti / uccatI. vArtikam 'asya cyau' iti sUtrabhASye na dRzyata ityata Aha etacceti / gArgIbhavatIti vakSyannAha kyaca yozca / 'allopo'naH' ityasmAd 'lopa' iti, 'halastaddhitasya' ityasmAd 'halaH' iti, 'sUryatiSya-' ityataH 'ya' iti, 'Apatyasya ca-' ityasmAd 'yApatya sya' iti cAna vartate, tadAha halaH parasyeti / gArgIbhavatIti / agAryo gAryaH saMpara mAno bhavatItyarthaH / yajantAt cyau yakArasya lopaH / verlopH| yakArasya tu 'Apatyasya ca-' iti lopo na saMbhavati, IkAreNa vyavadhAnAt / 'halastadvitasya' ityapi na sa bhvti| tasya iti arthavatyeva vidhAnAt / ato vacanamiti bhAvaH / atha zucIbhava gIti vakSyannAha cvau ca / dIrghaH syAditi / 'akRtsArvadhAtukayo:-' ityataH tadanuvRtteriti bhAvaH / avyayasyeti / avyayasya 'cvau ca' iti dI| netyarthaH / na svasti syAdityatra ccau na dIrgha iti bhaavH| tannirmalamiti / bhASyAdAvadRSTa vAditi bhaavH| tarhi svasti syAditi na syAd dIrghaprasaGgAdityata Aha svastiyAditi tviti / nanu mahAvibhASayA dIrghAbhAve svasti syAditi siddhAvapi kadAcit svastIsyAditi dI| durvAra iti zaGkate svastI. syAdityapi pakSe sAditi / iSTApattirityAha astviti / dIrghatadabhAvAbhyAM rUpadvayamiti zeSaH / pra mANikatvAdubhayamapyAdartavyamiti bhAvaH / nanu ziSTAnaGgIkArAt kathaM dIrghapAThAdara ity| zrAha yadi neSyata ityaadi| mAtRzabdAt vipratyaye vizeSa mAha rIta iti / arurmanazcakSuH / eSAmiti / arus , manas, cakSus , cetas , rahas rajas ityetessaamityrthH| pUrveNaiva pratyayasiddhastatsaMniyogena sUtramadhye pracikSepa / vyantatvAditi / tasya nipAtatvAt 'svarAdinipAtamavyayam' ityanenetyarthaH / gArgIbhavatIti / iha yAntAt supi tataH vipratyaye kRte 'Apatyasya ca taddhite'nAti' iti yalopo na bhavati, IkAreNa vyavadhAnAditi bodhyam / arumanaH / vizveti / pUrveNa siddhasyApi cverayamanuvAdaH / lopastu tatsaMniyoga Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 656 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthika karoti / virahIkaroti / virajIkaroti / 2122 vibhASA sAti kAtsntheM / (5-4-52) viviSaye sAtirvA svArasAkalye / 2123 saatpdaadyoH| (8-3-111) sasya SatvaM na syAt / dadhi siJcati / kRrakhaM zastramagniH saMpadyate'ni. sAgavati / agnIbhavati / mahAvibhASayA vAkyamapi / 'kAsnye kim-ekadezena zuklIbhavati paTaH / 2124 abhividhau saMpadA ca / (5-4-53) saMpadA kRbhvastibhizca yoge sAtirvA syAdhyAptau / pakSe kRmvastiyoge ciH / saMpadA tu vAkyameva / agnisArasaMpadyate, agnisAdbhavati zastram , anIbhavati / jalasAtantyalopa iha vidhiiyte| arUkarotIti / anaruH aruH saMpadyate tat karotItyarthaH / prakRterantyalope ukArasya 'ccau ca' iti diirghH| unmanIkarotIti / anunmanA unmanAH saMpadyate taM karotItyarthaH / ccau anyalopaH, IttvaM ca / uccatU. karotIti / anuccakSuH uccakSuH saMpadyate, taM krotiityrthH| cvau antyalopo diirghshc| uccatIkarotIti / anucchetA uccatAH saMpadyate, taM karotItyarthaH / cvau antyalopaH, IttvaM ca / virahIkarotIti / raho vijanapradezaH, viziSTaM raho virahaH / aviraho virahaH saMpadyate tat karotItyarthaH / ccau antyalopaH, IttvaM ca / virajIkaro tiiti| avirajA virajAH saMpadyate taM karotItyarthaH / antyalope 'asya ccau' IttvaM ca / vibhASA saati| sAtIti luptaprathamAkam / viviSaya iti / abhUtatadbhAve saMpadyakartari kRbhvastiyoga ityarthaH / sAtpadAdyoH / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe sasya SatvaM na syAditi / sAteravayavasya padAdezca sasya SatvaM na syAdityarthaH / 'na raparasRpi-' ityato 'na' iti 'apadAntasya-' ityato 'mUrdhanya' iti cAnuvartata iti bhAvaH / padAderudAharati dadhi siJcatIti / SicidhAtoH 'dhAtvAdeH SaH saH' iti Sasya sH| tasya 'AdezapratyayayoH' iti Satve prApte anena niSedhaH / kRtsnamiti / sarvAvayavopetamityarthaH / agnisAdityatra pratyayAvayavasakAratvAt Satve prApte anena nissedhH| agnIbhavatIti / ccipratyaye 'cau ca' iti dIrghaH / mahAvibhASayeti / 'samarthAnAm-' ityato vaagrhnnaanuvRttrityrthH| mahAvibhASayA siddhe iha vibhASAgrahaNaM tu apavAdena mukte autsargikacceH samAvezArtham / abhividhau saMpadA ca / cakAraH kRbhvstismuccyaarthH| tadAha saMpadA kRbhvastibhizceti / abhividhAvityasya vivaraNaM vyAptAviti / pakSa iti / sAtipratyayAbhAvapakSe kRbhvastiyoge pUrveNa ziSTatvArthaH / vibhASA sAti / vibhASyate vikalpyata iti vibhASA / 'gurozca halaH' itykaarprtyyH| tataH ttaap| na tvidamavyayam , 'dvayorvibhASayormadhye' 'payasastu vibhASayA' ityAdau vibhakterdarzanAt / kRtsnamiti / sarvAvayavopetamityarthaH / agnisAdbhavati Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41 ] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [657 saMpadyate, jalIbhavati lavaNam / 'ekasyA vyaktaH sarvAvayavAvacchedenAnyathAbhAvaH kAsyam' / 'bahUnAM vyaktInAM kizidavayavAvacchedenAnyathAtvaM tvmividhiH'|2125 tadadhInavacane / (5-4-54 ) sAtiH sthAskRbhvastibhiH saMpadA ca yoge| rAjasAskaroti, rAjasAssaMpadyate / raajaadhiinmityrthH| 2126 deye trA c| (5-4-55) tadadhIne deye vA syAtsAtizca kRbhvaadiyoge| viprAdhInaM deyaM karoti / vipranAkaroti / vipranAsaMpacate / pakSe viprasAskaroti / 'deye' kimrAjasAdbhavati rASTram / 2127 devamanuSyapuruSapurumatryebhyo dvitIyAsaptamyobahulam / (5-4-56) ebhyo dvitIyAntebhyaH saptamyantebhyazca trA syAt / devatrA vande rame vaa| bahulokeranyatrApi / bahunA jIvato mnH| 2128 avyaktAnukaraNAda yajavarArdhAdanitI DAn / (5-4-57) yac avaraM nyUnam , na tu tatonyUnam , 'anekAc' iti yAvat / tAdRzamadhaM yasya tasmADDAc ciH, saMpadA yoge tu sAterabhAve vAkyameva, natu cviH, kRbhvastiyoga eta tadvidhAnAdityarthaH / sampadA yoge udAharati agnisAtsaMpadyata iti / kRbhvastiyoge udAharati agnisAdbhavati zastramiti / agnisAtkaroti agnisAtsyAdityapyudAhAryam / kAtyAbhividhyorvizeSamAha ekasyA vyaktarityAdinA / tadadhIna. vcne| zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe sAtiH syAdityAdinA / 'abhUtatadbhAve' iti nivRttamiti bhAvaH / deye trA ca / 'tadadhInavacane' ityevaanuvrtte| kRbhvAdiyoga iti / kRbhvastibhiH saMpadA ca yoge ityarthaH / devamanuSyapuruSapurumaryebhyo dvitIyAsaptamyorbahulam / ebhya iti / deva, manuSya, puruSa, puru, martya ityetebhya ityarthaH / atyantasvArthiko'yam / 'sAti' iti 'kRbhvastiyoge' ityapi nivRttam / devatrA vande rame veti,| devAn vande, deveSu rame vetyarthaH / manuSyatrA puruSatrA / puruzabdo bahulaparyAyaH / purutrA, mayaMtrA / anyatrApIti / devAdibhyo. 'nyatrApItyarthaH / bahutrA jIvato mana iti / jIvato jantormanaH bahuSu viSayeSu gacchati bahUn vyApnotItyarthaH / avyaktAnukaraNAt / yatra dhvanau akArAdayo varNevizeSA na vyajyante saH avyakto dhvaniH / tasyAnukaraNam avyaktAnukaraNam / dhajavarArdhazabdaM vyAcaSTe dyajiti / dvAvacau yasyeti vigrahaH / avarazabdaM vyAcaSTe zastramiti / jAtAvekavacanam / sarvANi zastrANItyarthaH / vande rame veti / devAn vande devatrA vande / deveSu rame devatrA rame ityartho'tra payevasannaH / evaM manuSyAn gacchati manuSyatrA gcchti| manuSyeSu vasati manuSyatrA vsti| puruSAn gacchati puruSatrA gacchati / puruSeSu vasati puruSatrA vasati / puruzabdo bahuparyAyaH / purUn gacchati puruSu vasati vA Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 658 ] siddhAntakaumudI / 1 [taddhiteSu svArthika. syAtkRbhvastibhiryoge / 'DAci vivakSite dve bahulam ' ( vA 4667) 'nityamAgreDite DAcIti vaktavyam' ( vA 3638 ) / DArUparaM yadAmreDitaM tasminpare pUrvaparayorvarNayoH pararUpaM syAt / iti takArapakArayoH pakAraH / paTapaTAkaroti / 'zravyaktAnukaraNAt' kim - ISatkaroti / 'yajavarAdhat' kim - zratkaroti / 'avara' iti kim - gharaTagharaTAkaroti / trapaTanapaTAkaroti 'zranekAcaH' ityeva sUtrayitumucitam / evaM hi DAcIti parasaptamyeva dvitve suvacetyavadheyam / nyUnamiti / yajeva avaraM nyUna saMkhyAkamiti sAmAnAdhikaraNyenAnvayaH / na tu tato nyUnamiti / ekAckamityarthaH / phalitamAha anekAjiti yAvaditi / tAdRzamardhamiti / anekAckam ardha bhAgo yasya tad vyajavarArdham / tasmAdityarthaH / kRbhvastibhiryoga iti / maNDUkaplutyA tadanuvRtteriti bhAvaH / tathA ca anekAckabhAgayuktAdavyaktAnukaraNAt zabdAt kRbhvastiyoge DAc syAditi phalitam / atha paTacchabdAdavyaktAnukaraNAd DAcamudAhariSyan paTacchabdasya dvirvacanamAha DAci vivakSite dve bahulamiti / yadyapi 'sarvasya dve' iti prakaraNe 'DAci dve bhavata iti vaktavyam' ityeva bhASye vArtikaM paThitam / tatra DAci parata iti nArthaH, tathA sa DAci sati paTacchabdasya dvirvacanam, sati ca dvirvacane ardhasyAnekActvAd DAjityanyonyAzrayApatteH / ataH DAci vivakSite ityAzritam / evaM ca DAci vivakSite paTacchabdasya dvirvacane sati paTat paTat ityasyAnekAckArdhabhAgayuktatvAd DAc sUpapAdaH / paTat paTat karotIti sthite prakriyAM darzayati nityamAmreDite DAcIti / 'ekaH pUrvaparayoH' ityadhikAre pararUpaprakaraNe 'nAmreDitasyAntyasya tu vA' iti sUtrabhASye idaM vArtikaM paThitam / DAcparamiti / DAc paraM yasmAditi vigrahaH / pakAra iti / tathA ca paTapaTat A karoti iti sthite DitvATTilope paTapaTA karotIti rUpamityarthaH / avareti kimiti / yajardhAdityevAstvityarthaH / gharaTagharaTAkarotIti / gharaTat ityavyaktAnukaraNAd DAci dvirvacane pararUpe Tilope rUpam / dyardhAdityukte tu ardhabhAgasya gharaTat ityasya bahvackatvADDAc na syAdityarthaH / anekAca ityeveti / dyajavarArdhAdityapanIya 'avyaktAnukaraNAdanekAco'nitau DAc' ityeva sUtrayitumucitamityarthaH / evaM hIti / 'anekAco'nitau' iti pAThe sati paTacchabdasya dvitvAtprApurutrA / martyAnmartyeSu vA martyatrA / DAcivivakSita iti / parasaptamyAM tvanyonyAzrayaH syAt / DAci kRte dvitve sati vyajavarArdhatA, tasyAM ca satyAM DAjiti bhAvaH / kharaTakharaTAkarotIti / dvitvapararUpAdi prAgvat / vyajarghAdityukte tvatra DAc na syAt / na hyatrArdhaM yac kiM tu tryac / zranekAca ityeveti / 'dyajavarArdhAt' itya Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [656 'anitau' kim-paTiti karoti / 2126 ko dvitIyatRtIyazambabIjAtkRSau / (5-4-58) dvitIyAdibhyo DAsyAskRta eva yoge karSaNe'rthe / bahuloneravyaktAnukaraNAdanyasya DAci na dvitvam / dvitIyaM tRtIyaM karSaNaM karoti / dvitIyAkaroti / tRtIyAkaroti / zaMbazabdaH pratilome / anulomaM kRSTa kSetraM punaH pratilomaM karSati, zaMbAkaroti / bIjena saha karSati, bIjAkaroti / 2130 saMkhyAyAzca guNAntAyAH / (5-4-56) kRmo yoge kRSau DAsyAt / dviguNAkaroti kSetram / kSetrakarmakaM dviguNaM karSaNaM karotItyarthaH / 2131 samayAJca yApanAyAm / (5-4-60) 'kRSau' iti nivRttam / kRmo yoge DAsyAt / samayAkaroti / kAlaM yaapytiityrthH| 2132 sapattraniSpattrAda. geva anekAckatvAd DAc saMbhavatIti 'DAci parato dvitvam' iti vaktuM zakyamiti bhAvaH / paTitIti / 'avyaktAnukaraNasya' iti pararUpam / kRo dvitIya / dvitIyAdibhya iti / dvitIya, tRtIya, zamba, bIja ityetebhya ityarthaH / kRna eva yoga iti / kRgrahaNAt kRbhvasti nuvartata iti bhAvaH / 'madrAtparivApaNe iti yAvat kRtra ityanuvartate / bahuloneriti / 'DAci bahulaM dve bhavataH' iti bahulagrahaNAd avyaktAnukaraNasyaiva DAci dvitvam / natu tadanyasyetyarthaH / zambazabdaH pratiloma iti / vartata iti shessH| bIjena saha karSatIti / zrAdau kRSTakSetra kulatthAdibIjAnAM vApe kRte punaH bIjaiH saha karSaNaM prasiddham / 'karSAtvata-' iti sUtrabhASyaprAmANyAt kRSadhAtuH zabvikaraNo'sti, tena zavikaraNatvAt kRSatItyeva yuktamiti na zaGkayam / saMkhyAyAzca / zeSapUraNena sUtraM vyAcaSTe kRto yoga iti| samayAcca / 'kRSau' iti nivRttam / samayazabdAd yApanAyAM gamyamAnAyAM ddaajityrthH| samayAkarotIti / karotiriha yApanAyAmityAha yApayatIti / atikrAntaM krotiityrthH| adyedaM kartavyamityukte vighnaM kazcidAgadya kAlakSepaM karotIti yaavt| sapatra / sapattrazabdAd niSpattrazabdAcca ativyadhane DAjityarthaH / 'vyadha tADane' panIyetyarthaH / paTitIti / 'avyaktAnukaraNasyAta itau' iti pararUpam / nanvatra karotinA yogo durlabhaH, itizabdena vyavadhAnAt / tathA cAnitAviti vyarthamiti cet / atrAhuH-itizabdena karotyarthagataprakAra eva parAmRzyate ityevaMprakAreNa karotIti / tathA ca paTacchabdasyArthadvArA yogo'styeveti / bIjena saheti / nanu bIjena saha bhUtalasya karSaNe bIjAnAmapi karSaNaprasaGgAdvivakSitArtho na sidhyatIti cet / atrAhuH-vRttiviSaye bIjazabdo bIjAvApasahite vilakhane vrtte| tathA ca bIjAvApasahitaM vilekhanaM karotItyartha iti / samayAJca / kAlaM yApayatItyartha iti / Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 660 ] siddhaantkaumudii| [taddhiteSu svArthikativyadhane / (5-4-61) sapastrAkaroti mRgam / sapuGkhazarapravezena sapattraM karotItyarthaH / niSpattrAkaroti / sapuGkhasya zarasyAparapAvaM nirgamanAniSpattraM karotItyarthaH / prativyadhane' kim-sapastraM niSpattraM vA karoti bhUtalam / 2133 niSkulAniSkoSaNe / (5-4-62) niSkulAkaroti dADimam / nirgataM kulamantaravayavAnAM samUho yasmAditi bahuvrIhirDAc / 2134 sukhapriyAdAnulomye / (5-4-63 ) sukhAkaroti / priyAkaroti gurum / anukUlAcaraNe. nAnandayatItyarthaH / 2135 duHkhaatpraatilomye| (5-4-64) duHkhAkaroti svAminam / pIDayatItyarthaH / 2136 zUlAtpAke / (5-4-65) zUlA. karoti mAMsam / zUlena pacatItyarthaH / 2137 styaadshpthe| (5-4-66) sasyAkaroti bhANDaM vaNik / kretavyamiti tathyaM karotItyarthaH / zapathe tu satyaM cturthaantH| atikramya vedhaH ativyadhanam / lakSye zarAH patantyaneneti pattram , zarANAM putagato barhaH / bhUtalamiti / putaparyantaM pujavarja vA zarapravezanena sapattraM niSpattraM vA bhUtalaM karotItyarthaH / niSkulAnniSkoSaNe / DAjiti zeSaH / niSkoSaNam antargatAvayavAnAM bahiHkaraNam / niSkulAkaroti dADimamiti / nirgata kulaM yasmAditi bahuvrIhiH / kulazabdazca antaravayavasamUhe vartate / tadAha nirgata. mityAdi / sukhapriyAdAnulomye / sukhazabdAtpriyazabdAca Anulomye gamye DAc syAdityarthaH / ArAdhyagurvAdicittAnuvartanamAnulomyam / sukhAkaroti / priyA. karoti gurumiti / cittAnuvartanena guruM sukhasaMpannaM priyasaMpannaM ca karotItyarthaH / tadAha anukUleti / duHkhAt / DAjiti shessH| ArAdhyapratikUlAcaraNaM prAtilomyam / anyatpUrvavat / zUlAtpAke / DAjati zeSaH / zUlAkarotIti / atra karotiH pAke vrtte| tadAha zUlena pacatItyartha iti / satyAdazapathe / 'kartavyasyAvasaraprAptiH samayastasyAtikramaNaM yApanA' iti vRttipranthamupAdAya haradatta Aha-'adya me pAravazyam , zvaH parazvo vA asya samaya ityevaM bahuSu divaseSu ya Aha sa evamucyate' iti / sapattraniSpattrAt / lakSye zarAH patantyaneneti pattram , zarANAM putagato barhaH / sapatnaM niSpattraM vA karotIti / pattrANi pani tatsahitaM tadrahitaM veti yathAsambhavamarthaH / niSkulAt / niSkoSaNamantaravayavAnAM bahiniSkAsanam / niSkoSaNe kim , niSkulaM karoti zatrum / zUlApAke / pAke kim , zUlaM karoti kadannam , zUlamudararogaH / satyAdazapathe / sAsu sAdhu satyam / 'tatra sAdhuH' iti prAgghitIyatvAdyati prApte ataeva nipAtanAd yH| antodAtto'yam / 1'ativyathane' iti bahutra pAThaH / Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 41] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [661 karoti vipraH / 2138 madrAtparivApaNe / (5-4-67) madrazabdo mAvAryaH / pariSApaNaM muNDanam / madrAkaroti / mAnalyamuNDanena saMskarotItyarthaH / 'madrAti vaktavyam' (vA 3344) / bhadrAkaroti / arthaH prAgvat / 'parivApaNe' kimmadraM karoti / bhadraM karoti / iti svArthikaprakaraNam / iti taddhitAH // DAjiti zeSaH / satyAkaroti bhANDamiti / rtnaadidrvyjaatmityrthH| satyazabdo'tra tathye vrtte| 'satyaM tathyamRtaM samyak' ityamaraH / kretavyamitIti / etAvataiva mUlyena idaM krayaNAI nAto'dhikamUlyenetyevaM yathAbhUtArtha vadatItyarthaH / satyaM karoti vipra iti / zapathaM karotItyarthaH / madrAtparivApaNe / DAjiti zeSaH / madrazabdo maGgalArtha iti / maGgalaparyAya ityarthaH / parivApaNaM muNDanamiti / kezAnvapate ityAdau tathA darzanAditi bhAvaH / mAGgalyamuNDaneneti / caulenetyarthaH / madraM karoti / bhadraM karotIti / kSemaM karotItyarthaH / atra parivApaNasyApratItene DAjiti bhAvaH / iti zrIvAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAyAM taddhitaprakaraNaM samAptam / 'satyenottabhitA bhUmiH' / 'RtaM ca satyaM ca' ityatra tathA darzanAt / satyAkarotIti / bhANDaM rtnaadidrvyjaatm| ketavyamiti / mayaivaitad prAtyamiti buddhyA parIkSAdinA satyaMkAradravyapradAnena ca dRDhaM karotItyarthaH / tathyamiti / tathaiva tthym| 'pAdArghAbhyAM ca' iti cakArasyAnuksamuccayArthatvAtsvArthe yat / parivApaNamiti / karmavyApAramAtravAcino vapehetumariNaci lyuDiti hrdttH| karmavyApAraH phalaM tasya karmaniSThatvAt / yathA ca phalamAtravAcina ityarthaH phalita ityAhuH / mAGgalyamuNDaneneti / cauladIkSAdau / bhadrAzceti / bhadrAdityarthagrahaNamiti vyAkhyAne tu maGgalAdibhyo'pi syAditi bodhyam / iti tadrAjAH / iti tattvabodhinyA taddhitaprakriyAprakaraNam / Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 662 ] siddhaantkaumudii| [dviruktaatha dviruktaprakaraNam / 42 / 2136 sarvasya dve| (8-1-1) ityadhikRtya / 2140 nityaH atha dviruktaprakaraNam / sarvasya dve| ityadhikRtyeti / dvivacanavidhayo'nukaM sarvasya dve / sarvazabdasya dve bhavata iti vidhistu na zaGkayaH / kiMtu 'nityavIpsayoH' ityevamAdInAM vidheyakAryiNoranirdezena sAkAGkSavAtsvaritatvAccAdhikAro'yaM tadAha ityadhikRtyeti / etadartharUpamadhikRtyetyarthaH / svarUpagrahaNaM tu na bhavati 'nAmeDitasyAntyasya tu vA' iti liGgAt svarUpagrahaNe hi sati dvirukkasarvazabdasyaiva paramAneDitaM syAt , na tu dviruktasyAvyaktAnukaraNazabdasya paramiti 'nAneDitasya-' iti pararUpaniSedho'ntyasya takArasya vikalpavidhizca kathaM saMgaccheta / nanu 'nityavIpsayoH' ityAdau 'padasya' iti vakSyamANamapakRSya padasyaiva dvitvaM vidhIyata iti kimanena sarvasyeti grahaNeneti cet / atrAhuH-'svAdiSu-' iti padasaMjJAmAdAya vRkSAbhyAmityAdau prakRtibhAgamAtrasya dvivecanaM syAt / kRte tu 'sarvasya' iti grahaNe 'sarvazabdo'vayavakAtsnye vartate' iti 'sarvAvayavopetasya dvitvam , na tu kazcidavayavo vaya'te' ityarthalAbhAdiSTasiddhiriti / iha 'dve' ityasya saMkhyeyApekSAyAM zabdarUpe gRhyete, zabdAnuzAsanaprastAvAt / 'sarvasya' iti sthAnaSaSThI / so'yaM sthaanedvivcnpkssH| yadi tu uccAraNe saMkhyeye, tadA sthAnyAdezabhAvo na saMbhavati, nivRttidharmA hi sthAnI bhavati, sarva ced nivRttaM kasyocAraNaM syAt , ataH 'sarvasya' ityadhyAhRtocAraNazabdApekSayA 'kartRkarmaNoH kRti' iti karmaNi SaSThI / 'sarva dviruccArayet' iti phalito'rthaH / so'yaM 'dviHprayogo dvivacanam' iti pakSaH / nanu AdyapakSe sthAnivadbhAvena samudAyasyaiva padatvaM syAt , na tvavayavayostatazca padakAryANi na syuH / na ceSTApattiH / 'apacannapacan' ityatra GamuT, 'vRkSAn vRkSAn' ityatra 'padAntasya' iti NatvaniSedhaH, 'agre'gre' ityatra 'eDaH padAntAt-' iti pUrvarUpatvaM ca na sidhyet / kiM cApadAntatvaprayuktakAryANi syuH / tadyathA 'payaH payaH' ityatra 'sopadAdau' iti satvaM syAt , 'papIH papIH' ityatra 'iNaH SaH' iti SatvaM syAt / 'pAzakalpakakAmyeSu-' iti vRttigranthamavaSTabhya kathaMcitsatvaSatvaparihAre'pi 'anItAznIta' ityatra 'ato guNe' iti pararUpaM syAditi cet / atrAhuH-yadi pratyastamitAvayavabhedaH samudAya eka evAdezaH syAd dve iti dvivacanamanupapamaM syAt, ato ve iti vacanAdekasya padasya sthAna dve pade samudite yugapadAdezatvena vidhIyete tatra sthAnivadbhAvena samudAyasya padatvaM svata eva cAvayavayo. rapIti na kazciddoSa iti / syAdetat-dviHprayogapakSe pratyekaM padasaMjJAyAM siddhAyAmapi Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 42] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [663 viipsyoH| (--1-4) bhAbhIcaNye vIpsAyAM ca dyotye padasya dvivacanaM syAt / syanta iti zeSaH / nityviipsyoH| nityazabdena nityatvaM vivakSitam / tacca AbhIdaNyamiti bhASyam / vyAptumicchA vIpsA, vyAptipratipAdanecchA, sA ca prayoktRdharmaH / vyAptireva tu zAbdabodhaviSaya iti bhASyasvarasaH / tathA ca nityavyApyorityeva suvacam / vyAptizca kAtsnyena saMbandhaH, upasargabalAt / padasyetyadhikariSyamANamihApakRSyate / sarvasyeti sthaansssstthii| dve iti tvAdezasamarpakam / tasya ca zabdarUpe iti vizeSyamallibhyate. zabdAnuzAsanaprastAvAt / te ca zabdarUpe svarUpataH arthatazcAntaratame pade iti sthAna'ntaratamaparibhASayA lbhyte| tatazca paunaHpunye kAtsnye ca gamye kRtsnAvayavaviziSTasya padasyArthatazca zabdatazcAntaratame dve pade bhavata iti phalitam / tadabhipretyAha AbhIdaNye vIpsAyAM ca dyotya iti / dyotyaM ca dyotyA ca dyotyam / tasminnityarthaH / 'napuMsakamanapuMsakenaikavacAsyAnyatarasyAm' iti napuMsakaikazeSa ekatvaM ca / nityavIpse ca prakRtigamye / dvirvacanaM tu dyotakam / satyapi prakRterdvitve dviruktayoH prakRtyanatirekAditi bodhyam / dvirvacanaM syAditi / dve pade samudAyasya sA na sidhyati / tatazca devadattaH pacatipacatItyAdau 'tiGatiGaH' iti sarvasya padasya nighAto na sidhyatIti cet / atrAhuH-pacatipacatItyAdau hi sa eva dhAtuH pratyayazcAtra dviH paThyate / tatazca yo yasmAt pratyayo vihitastadAditadantamiti 'vadhIyamAnA padasaMjJA samudAyasyApi pravartate / tenAvagrahAdiH sidhyatIti / nityavIpsayoH / nityamiha paunaHpunyamityAha / AbhIkSNya iti / dyotya iti / 'napuMsakamanapuMsakena-' ityekazeSaH, ekavadbhAvazca bodhyH| padasyeti / tena nityatAyA vidhIyamAnaM dvivacanaM dhAtumAtrasya na bhavati / kiM ca kriyAsamabhihAre dhAtorvihito yaGantaraGgaH, padasyocyamAnaM dvivacanaM tu bahiraGgamiti yaU na bAdhate / anyathA hi paunaHpunyaM bhRzArthazca kriyAsamabhihAre iti bhRzArthe sAvakAzo'yaM yaG paunaHpunye pareNa dvivacanena bAdhyeta / na ca padasya dvivacanAbhyupagame sagatikasya prapacati prapaThatItyAdevicanaM na syAditi vAcyam , vaartikkaarvcnaatttsiddheH| atra vadanti-sagati. kasya dvitve aikapadyaM nAstyeva, sthAninaH padatvAbhAvana Adeze'pi tasya daurlabhyAt / dviHprayogapakSe tu prathamagati vihAyAvaziSTasya samudAyasya padatvaM prAptaM tasmin satyapi na kSatiH / vastutastviha sthAna dvivacanapakSa eva mukhyaH / sthAninaH subantatvenAdezasyApi subantatvAtsubantAttaddhita iti pakSe samudAyAt SyaJThaoH saMbhavena paunaHpunyaM paunaHpunika iti rUpasiddheH / 'prAtipadikAttaddhitaH' iti pakSAbhyupagame'pi bhrUyamANapratyayAntasyaiva prAtipadikatvaniSedhAtpunarityasyaiva prAtipadikatvenAdezasyApi prAtipadi Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 ] siddhaantkaumudii| [ dvirukta bhAbhISaNyaM tiGanteSvavyayasaMjJakakRdanteSu ca / pacati pacati / bhuktvA bhuksvA / Adezau sta ityarthaH / tatrAvayavayoH padatvaM svataHsiddham / samudAyasya tu padadvayAtmakasya sthAnivattvAt subantatvam / tena apacannapacannityatra muT , vRkSAnvRkSAnityatra 'padAntasya' iti nntvnissedhH| agre'gre ityatra 'eDaH padAntAt-' iti pUrvarUpaM cetyAdInyavayavAnAM padakAryANi sidhyanti / punaH punariti samudAyasya sthAnivattvena subantatvAd bhAve yatri, bhave Thami ca paunaHpunyam , paunaHpunika iti ca sidhyati / dve uccAraNe sta ityAzrayaNe tu sarva padaM dviruccArayedityarthaH phalitaH syAt / tatazca punarityekasyaiva dviruccAryamANasya punaH punarityAdezatvAbhAvena sthAnivattvAprasaktyA subantatvavirahAt taddhitotpattirna syAt / tasmAdAdezapakSa eva zreyAnityAstAM tAvat / bhAbhIdAyaM tiGanteSviti / bhAbhIkSNyaM paunaHpunyam / tacceha pradhAnabhUtakiyAyA eva / kriyAprAdhAnyaM cAkhyAteSvastIti 'prazaMsAyAM rUpap' iti sUtre bhASye spaSTam / avyayakRtsvapi ktvAtumunnAdiSu kriyAprAdhAnyam , 'avyayakRto bhAve' ityukteH / tathA ca tiGanteSu avyayasaMjJakakRdanteSu ca paunaHpunyanimittakadvivacanaM nAnyatre. katvAtpaunaHpunyamityAdi sidhyatyeva / dviHprayogapakSe tvantaraGgatvAdavyayAtsupo luki dvitvaM pravartata iti samudAyasya subantatvAbhAvAt prAtipadikatvAbhAvAcca yo na bhvtH| na ca 'arthavadadhAtuH-' ityAdinA samudAyasya prAtipadikatve sorutpattau tasya luki ca subantatvaM prAtipadikatvaM ca saMbhavatyeveti vAcyam , 'yatra saMghAta pUrvI bhAgaH padaM tasya cedbhavati samAsasyaiva' iti niyamena prItipadikatvasyAsaMbhavena suvantatvasyApya sambhavAt / na ca dviHprayogapakSa sa eva dhAtuH pratyayazca dviH paThyate iti samudAyasyApi padasaMjJA pravartate ityadhunaivokatvAtpunaHpunariti samudAyasya subantatvamastyeveti zaGkayam antaraGgatvAtsoluki prakRtibhAgasya dvivacane sati yasmAtpratyayo vihitastadAdi tadantamiti vidhIyamAnAyAH padasaMjJAyAH samudAyasya durlabhatvAt / tatazcaikapadyAbhAve 'punaHpunarjAyamAnA purANI' ityAdAvavagraho'pi na sidhyediti / aAbhIdaNyamiti / taddhi kriyaanisstthdhrmH| tena taddayotanArtha dvitvaM kriyApradhAnAnAmeva nyAyyam / kriyAprAdhAnyaM cAkhyAte'sti, kRdvizeSa ca, 'avyayakRto bhAve' iti vakSyamANatvAditi bhAvaH / kecittu kriyApradhAnAnAmeva dvitve parigRhItasAdhanAyA eva kriyAyA vyavahAropayogitvAttadabhidhAnAca dhAtumAtrasya dvitvaM na bhavati kiMtu tAdRzakriyAbhidhAyinaH padasyaiva syAditi padasyApakarSaNAbhAve'pi na kSatirityAhuH / tacintyam / uktarItyA nAnAkArakaviziSTakriyAsamarpakasya vAkyasyaiva dvitvApatteH / kiM ca bhAvArthakalakArAntAnAmavyayakRtAM va bhavaduktarItyA dvitvaM na syAt / nanu tatra nityatAvagatyanantaraM padAntaraiH sAdhanAkAkSA Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 42] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [665 vIpsAyAm-vRkSaM vRkSa siJcati / grAmo grAmo rmnniiyH| 2141 parevarjane tyarthaH / tathaivodAharati pacati pacati, bhuktvA bhuktveti / vIpsAyAmiti / udAhriyata iti shessH| vRkSaM vRkSamiti / kRtsnaM vRkSamityarthaH / atra prakRtatadvATikAgatavRkSakAtsnyai gamyate / jagatItalasthitakRtsnavRkSasacanasya azakyatvAt / sarvazabdasya kAya'vAcitve'pi na dvitvamityanupadameva 'yathAsve-' ityatra vakSyate / vRkSaM vRkSamityatra kAtyAvagame'pi pratyekaniSThamekatvameva bhAsate, natu bahutvam / ato na bahuvacanam / 'ekaikasya prAcAm' iti liGgAcca / sarvasyetyabhAve vRkSAbhyAmityAdau svAdiSu-' iti padatvamavalambya prakRtibhAgamAtrasya dvivacanaM paripUryata iti bhUyate pakkelyAdipadAnAM dvitvaM syAdeveti cet tarhi tatraiva dhAtumAtrasya dvitvaM kena vAryatAm / kiM ca tadvadeva kartRkarmalakArasthale'pi dhAtumAtradvitvaM durvAramiti padasthetyapakarSaNamAvazyakameveti dik / vIpsAyAmiti / vyAptumicchA vIpsA / vyAptipratipipAdayiSati yAvat / sA ca prayokturdharma AbAdhavat / gatagata ityukta priyasya ciragamanAdinA pIDito vAkyaM prayuGkte iti yathA pratIyate tathA vRkSavRkSa siJcatItyAdAvapi vyAptiM bubodhayiSoridaM vAkyamityavagamAt / zAbdabodhaviSayastu vyAptireva / tathA ca 'nityavyAptyoH' ityeva sUtrayituM zakyam / vyAptiriha kAtya'm , taccAdhikArikam / 'sarve brAhmaNA AmantritAH' ityAdau yathA / 'na hi jagatItale nidyamAnA brAhmaNAH sarve'pi kenacidAmantrayituM zakyante' iti khagrAmasthakhajAtIyabrAhmaNaparatayA yatra saMkoco yadyabhyupeyate tayatrApi sakalavRkSasecanasAmarthya kasyApi manuSyasya nAstIti yatra vATikAdau vRkSasecanArthamadhikArastadvATikAsthavRkSANAmeva kAtsya vRkSaM vRkSaM siJcatIsyAdau gamyate ityabhyupeyam / yatra tu saMkoce kAraNaM nAsti, tatrAsaMkoca iSTa eva 'jAtojAto nidhanamupaiti' iti yathA / na caivaM vRkSaM vRkSamityAdau bahuvacanaprasaGgaH, bahUnAM bhAne'pi bahutvasaMkhyAyAstatrAbhAnAt / pratyekaniSThamekatvameva hi tatra bhAsata ityAdi manoramAyAM sthitam / vRkSaM vRkSamiti samudAyasya tu prAtipadikatvAbhAvAdbahuvacanasya prasaGga eva nAsti / na ca 'arthavadadhAtuH-' ityanena prAtipadikatvaM zaGkayam , 'yatra saMghAta pUrvo bhAgaH padaM tasya cadbhavati samAsasyaiva' iti niyamAt / na cASTamikaM dvivacanamAdezarUpamiti saMghAto na bhavatItyapi zaGkayam , dve iti vacanAdekasya padasya sthAne dve pade samudite yugapadAdezatvena vidhIyate iti prAgutatvAt / nanvevamapi 'saritsarit' 'yoSAyoSA' ityAdI bahuvacanotpattirduriva / sariditi sthAninaH prAtipadikatvasambhavena tadAdezasyApi saritsaridityAdeH sthAnivadbhAvena prAtipadikatvasambhavAditi cet , atrAhuH-antarajaikatvasaMkhyAvaruddho dvirukkArthaH saMkhyAntare Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 ] siddhaantkaumudii| [dvirukta (8-1-5) pari pari vaGgebhyo vRSTo devH| vaGgAnparihRtyetyarthaH / 'parervarjane vAvacanam' / ( vA 4683) pari vaGgebhyaH / 2142 uparyadhyadhasaH saamiipye| (8-1-7) uparyupari grAmam / grAmasyopariSTAtsamIpe deze ityrthH| adhyadhi sukham / sukhasyopariSTAtsamIpakAle duHkhamityarthaH / adho'dho lokam / lokasyAdhastAssamIpe deze ityarthaH / 2143 vAkyAderAmantritasyAsUyAsaMmatikopakutsanabhartsaneSu / (8-1-8) prasUyAyAm-sundara sundara vRthA te syAt / kRte tu sarvagrahaNa padAvayavatvAnAkrAntasyaiva kRtsnAvayavopetasya padasya dvitvamityarthalAbhAnna doSaH / 'padasya' iti kim ? vAkyasya mA bhUna / parervarjane / varjane vartamAnasya parItyasya dve sta ityrthH| pari pari vanebhyo vRSTa iti / parjanya iti zeSaH / 'apaparI varjane' iti pariH karmapravacanIyaH / 'paJcamyapAparibhiH' iti paJcamI / pari hareH saMsAra ityatra tu, 'parerasamAse iti vaktavyam' iti vArtikAd na dvivacanam / uprydhydhsH| upari, adhi, adhaH eteSAM dve staH sAmIpye gamya ityarthaH / sAmIpyaM ca uparyupari grAmamityatra adho'dho lokamityatra ca dezataH, adhyadhi sukhamityatra tu kAlata iti jJeyam / vaakyaadeH| dve sta iti zeSaH / yadyapi kopAdbhartsanam , asUyayA kutsanam , tathApi vinApi kopAsUye bhartsanakutsanayoH ziSyAdau saMbhavAtpRthag grahaNam iti bhASye nirAkAGkSa eva / na hi vastugatyA bahutvamastItyetAvataiva tasya zAbdabodha pApAdarituM zakyate / asattvArthakeSvapi tadApatteH / na hi zayanabAhulyAbhiprAyeNa 'devadattena zayyate' iti bhAve kshcitpryungkte| tatrAyogyaM taditi cet samaM prakRte'pi / atra ca liGgam 'ekaikasya prAcAm' iti nirdeza iti / parervarjane / atra vArtikaM 'parerasamAse' / neha-paritrigataM vRSTo devaH / 'veti ca vaktavyam' tathA ca apa hareH pari hareH saMsAra iti kArakeSUdAhRtam / paripari vaGgebhya iti / 'apaparI varjane' iti karmapravacanIyasaMjJAyAM 'paJcamyapAparibhiH' iti paJcamI / uparyadhya / sAmIpyaM pratyAsattiH, tacca kAlakRtaM dezakRtaM vA / adhyadhi sukhamiti / kAlakRtasyodAharaNamidam / sAmIpya iti kim , upari cndrmaaH| upari ziraso ghaTaM dhArayatItyatra tu vastuto vidyamAnamapi sAmIpyaM na vivakSitam , kiM tvauttarAdharyameva kevalaM vivakSitamiti dvivacanaM na bhavati / vivakSA hi zabdavyutpatteH pradhAnaM kAraNam / atra ca 'upajJokramaM tadAdyAcikhyAsAyAm' iti sannantaprayogo jJApaka ityAhuH / vAkyAdeH / sundarasundaretyAdi / 'kharitamAneDita'sUyAsaMmatikopakutsanabhartsaneSu' 'AmeDitaM bhartsane' iti sUtrAbhyAM yathAyathaM prAptaH pluto vaikalpikatvAnneha kRtaH / uktaM hi prAk 'sarvaH pluto vaikalpikaH' iti / Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 42] baalmnormaa-tttvbodhiniishitaa| [667 saundaryam / saMmatau-deva deva vnyo'si| kope-durvinIta durvinIta idAnIM jnyaasysi| kutsane-dhAnuSka dhAnuSka vRthA te dhanuH / bharsane-cora cora ghAtayiSyAmi tvAm / 2144 ekaM bahuvrIhivat / (8-1-6) dvirukta ekazabdo bahuvrIhivatsyAt / tena subloppuNvdbhaavii| ekaikamakSaram / iha dvayorapi supoluMki kRte bahuvrIhivanA. vAdeva prAtipadikatvAtsamudAyAtsup / ekaikayA paahutyaa| iha pUrvabhAge puMvadrAvAda. spaSTam / sundareti / saundaryamasamAnasyedaM vAkyam / deveti / tava vandanaM saMmatamityarthaH / durviniiteti| krodhAviSTasya vAkyam / zAsyasIti / durvinayasya phalamiti zeSaH / dhAnuSketi / yuddhAsamartha prati nindeyam / coreti / coraM prati avAcyavAdo'yam / ekaM bahuvrIhivat / dvirukta iti / dvirvacanaM prApta ityarthaH / etacca prakaraNAllabhyate, 'vIpsAmAtraviSayamidam' iti bhASyAcca / teneti / bahuvrIhivattvena sublopapuMvadbhAvau sidhyata ityrthH| tatra sublopamudAharati ekaikamiti / iheti / ekaikamityatra ekamityasya dvivaMcane sati, ekamekamiti sthite supo luki, samudAyAt subitynvyH| nanu 'yatra saMghAte pUrvo bhAgaH padaM tasya cedbhavati tarhi samAsasyaiva' iti niyamena samudAyasya prAtipadikatvAbhAvAt kathamiha supo luk, kathaM vA samudAyAt subityata Aha bahuvrIhivadbhAvAdeva prAtipadikatvAditi / etacca supolakItyatra samudAyAtsubityatra ca madhyamaNinyAyenAnveti / 'pratha puMvattve'pyudAharati ekaikayA Ahutyeti / ekayetyasya dvivaMcane sati ekayA ekayeti sthite, bahuvrIhivattvena samudAyasya prAtipadikatvAtsupoluMki, pUrvakhaNDasya puMvattve kRte, samudAyAtpunastRtIyotpattI, ekaikayeti rUpam / bahuvrIhivattvAbhAve tu iha samudAyasya prAtipadikatvAbhAvAt suporluk pUrvakhaNDasya puMvattvaM ca na syAt , uttarapadaparakatvAbhAvAt samAsacaramAvayavasyaiva uttarapadatvAditi bhAvaH / ekaikAmityatra uttarakhaNDasya 'sarvanAmno vRttimAtre-' iti puMvattvaM bahuvrIhivattve satyapi na pravRttimarhati, nanvatra kopAsUyAbhyAM pRthakkutsanabharsanagrahaNamapArthakam / na hyasUyAM vinA kutsayate, na vA akupito bhartsayata iti cet / atrAhuH-guravo hi hitaiSitvAdakupitA api bhartsanaM kurvate, vinApyasUryA kutsAM kurvantIti pRthaktayA nirdezaH sUtrakAreNa kRtH| 'sAmRtaiH pANibhirmanti guravo na viSokSitaiH / lAlanAyiNo doSAstADanAzrayiNo guNAH' iti / ekaM bahuvrIhivat / dve ityanuvartate / taccAnuvAdyasamarpakam , tadAha dvirukta iti / teneti / yadyapyeto bahuvrIhI viziSya na vihitI, tathApi tatra dRSTAvityetAvataivAtidizyate iti bhaavH| sublopapuMvadbhAvAviti / pUrvapadaprakRtisvarazca bodhyaH / smudaayaatsubiti| tacaikavacanameveti antarajakatvasaMkhyAvaruddho Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 ] siddhAntakaumudI / [ dvirukta vagrahe vizeSaH / 'na bahuvrIhau ' ( sU 222 ) ityatra punarbahudhIhigrahaNaM mukhya bahuvrIhilAbhArtham / tenAtidiSTabahuvrIhau sarvanAmatAssyeveti prAJcaH / vastutastu bhASyamate pratyAkhyAtametat / sUtramate'pi bahuvrIhyarthe'laukike vigrahe niSedhakam, na tu bahuvrIhAvitIhAtidezazaGkava nAsti / ekaikasmai dehi / 2145 zrabAdhe ca / pUrvasyaivedam, 'natraiSAdvA-' iti liGgAdityuktatvAditi bodhyam / nan suporluki pUrvakhaNDasya ekAzabdasya puMvattve satyasati vA vRddhau ekaikayeti sidhyatyevetyata Aha iha pUrva . bhAga iti / zravagraha iti / samastapadamya dvidhA karaNe pUrvakhaNDaH zravagrahaH / 'tasya pUrvo'vagrahaH' iti prAtizAkhyam / ekaikayatyeka ekayA itISyate pUrvakhaNDasya puMvattvam / bahuvrIhivattvAbhAva tu ekaikayetyekA ekayeti syAditi bhAvaH / taittirIyAstu ekaikayetyekA ekayA ityevAvagRhNanti / eka samAsavadityeva siddhe bahuvrIhigrahaNaM bahuvrIhau prakRtyA pUrvapadamiti svarArtham / nanu bahuvrIhivattve sati 'na bahuvrIhau' iti sarvanAmatvaniSedhAdekaikasmai dehItyAdau kathaM sarvanAmakAryamityata prAha na bahuvrIhA vityatreti / 'vibhASA diksamAse bahuvrIhau' ityato bahuvrIhigrahaNAnuvRttyaiva siddhe 'na bahuvrIhau' ityatra punarbahuvrIhigrahaNaM mukhyabahuvrIhilAbhArtham / ato bahuvrIhivadityaditiSTabahuvrIhau sarvanAmatvaniSedho netyarthaH / tadAha teneti / tadevaM prAcInoklaM parihAramuktvA siddhAntimatenAha vastutastviti / etaditi / 'na bahuvrIhau ' iti sUtramityarthaH / evaM ca bahuvrIhAvapi sarvanAmatvasya bhASyasaMmattayA bahuvrIhivattvAtideze satyapi sarvanAmatvaM nirbAdhamiti bhAvaH / sUtramate'pIti / upasarjanatvAdeva bahuvrIhau sarvanAmatvaniSedhe siddhe 'na bahuvrIhau' iti bahuvrIhyartha ke alaukika vigrahavAkye eva samAsAt prAk sarvanAmatvaM niSidhyata iti prAgevoktam / tasmAdiha bahuvrIhyatidezaprayuktasarvanAmakAryAbhAvazaGkaiva nAstItyarthaH / ekaikasmai dehIti / iha dvayorapi dviruktArthaH saMkhyAntare nirAkAGkSa iti prAgevoktatvAt / pUrvabhAga iti / natUttarabhAge'pi / tathAhi--dvidhAtra puMvadbhAvaH 'sarvanAmno vRttimAtre -' iti vA 'striyAH puMvat - ' iti vA / tatrAdyaH pUrvabhAgasyaiva 'bhatraiSA -' iti jJApakAdityuktam / dvitIyastu samAnAdhikaraNe pare vidhIyate, na cottarabhAgasya samAnAdhikaraNaparatvamastIti bhAvaH / avagrahe vizeSa iti / ekaikayetyekaekayeti bhavatItyarthaH / ekaikasmai iti / nanu sublopapuMvadbhAvAviva bahuvrIhau sarvanAmasaMjJAbhAvo'pi dRSTa ityayamapi bahu hivadbhAvenAtidizyatAm / tathA ca smAyAdezo'tra durlabha iti cet / atrAhuH -- mublopapuMvadbhAvAviva sarvanAmasaMjJAbhAvaH zAstreNa na dRSTaH / kiM tu bahuvrIhe gauNatvAtsarvavAcakatvaM na saMbhavatIti tadabhAvo dRSTa iti nAyamatidizyate / 'na bahuvrIhau' iti zAstraM tvalaukikavAkye Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 42] baalmnormaa-tsvbodhiniishitaa| [666 (8-1-10) pIDAyAM yotyAyAM dve sto bahuvrIhivaca / gatagataH / virahAtpIDyamAnasyeyamuktiH / bahuvrIhivadrAvAtsubluk / gatagatA / iha puMvadbhAvaH / 2146 karmadhArayavaduttareSu / (8-1-11) iha uttareSu dvivacaneSu karmadhArayavatkAryam / 'prayojanaM sublopavadbhAvAntodAttasvAni' (vA 4686) / 2147 prakAre guNavacanasya / (8-1-12) sAdRzye dyotye guNavacanasya dve stastaca karmadhAraya. supo ki punaH sarvAdipaThitaikazabdAntatayA sarvanAmatvAt smaibhAva iti bhAvaH / AbAdhe ca / AbAdhaH piiddaa| tadAha pIDAyAmiti / gatagata iti / priyAM vinA kAla iti zeSaH / zrAbAdhaM darzayitumAha virahAditi / striiviyogaadityrthH| vahuvrIhivadbhAvAditi / gata ityasya dvivaMcane sati bahuvrIhivattvAt samudAyasya prAtipadikatvena suporcuki samudAyAt subutpattirityarthaH / gatagateti / priyeti zeSaH / iyamapi strIvirahAt pIDyamAnasyoktiH / ekasyA eva gamanakAH dviH kathanAt samAnAdhikaraNaM strIliGgamuttarapadamiti 'striyAH puMvat-' iti puMvattvam , bahuvrIhivattvAduttarapadatvasyApi sattvAt / tadAha iha puMvadbhAva iti / karmadhArayavaduttareSu / kArya syAditi zeSaH / karmadhArayavattvasya phalamAha prayojanamiti / sublopAdInAM pratyekAnvayAbhiprAyamakavacanam / antodAttatvAnIti / anudAttaM cetyadhikRtamapi bhASyaprAmANyAnnAtra sambadhyata iti bhAvaH / prakAre guNavacanasya / niSedhakam , na tu bahuvrIhAvityuktatvAditi / AbAdhe ca / iheti / bahuvrIhivadbhAvAdityanuSajyate / tathA ca striyAH puMvat-' iti pravartate / na ca dviruktasya paramuttarapadaM neti vAcyam , bahuvrIhivadityatidezabalenaiva uttarapadatvasyApi lAbhAt / nanu bahuvrIhivadbhAvenottarapadatvalAbhe sati nanetyatra 'nalopo namaH' iti kasmAnna bhavati / ucyate'nalopo naJaH' ityatra uttarapade iti pravartate, nana iti ca kAryiNo nidazaH, tatra sAkSAcchiSTena kAryitvena no nimittabhAvo bAdhyate / yathA madrahRdo bhadrahrada iti / atra rephasya 'aco rahAbhyAm-' iti dvitvaprasaGge Akare uktaM 'namau rahau kAryiNau kiM tu nimittametau dvivacanasya' iti / nanvevamapi 'dhUdhUH' 'panthAHpanthAH' ityAdI 'RkpUrabdhUra-' iti samAsAntaH syAditi cet / na, 'samAsAcca tadviSayAt' ityataH samAsAdityanuvartamAne 'samAsAntAH' iti punaH samAsagrahaNaM hi samAsAdhikAravihito yaH samAsastatparigrahArtham / tenAtidezike samAse samAsAntAnAmapravRttiriti dik| karmadhArayavaduttareSu / adhikAreNaiva siddhe 'uttareSu' iti vacanaM vispaSTArthamiti vRttiH / prakAre guNavavanasya / yadyapi prakArazabdo bhede sAdRzyai ca vartate / bahubhiH prakArairbhute, bahubhirbhedaivizeSairityavagamAt / brAhmaNaprakAro'yaM mANavakaH, Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 ] siddhaantkaumudii| [dviruktavat / 'karmadhArayavaduttareSu-' (sU 2146) ityadhikArAt / tena pUrvabhAgasya vadbhAvaH 'samAsasya' (s 3734 ) ityantodAttatvaM ca / pttupttvii| paTupaTuH / prakArazabdaH sAdRzye vartate vyAkhyAnAdityabhipratyAha sAdRzye dyotya iti / guNavacanazabdena 'zrA kaDArAt-' iti sUtrasthabhASyaparigaNitAH zabdA gRhyanta iti 'voto guNavacanAt' ityAdau prapaJcitamidam / teneti / karmadhArayavattvenetyarthaH / puMvadbhAva iti / 'puMvatkarmadhAraya-' ityaneneti zeSaH / paTupaTvIti / paTvIzabdasya dvirvacane karmadhArayavattvAt 'puMvatkarmadhAraya-' iti pUrvakhaNDasya puMvattve rUpamiti bhAvaH / yadyapi bahuvrIhivattve'pi 'striyAH puMvat-' iti puMvattvAdidaM siddham , tathApi kAriketyAdikopadhAdiSvapi puMvattvArtha karmadhArayavaditi vacanamiti bhAvaH / paTupaTubrAhmaNasadRza ityavagamAcca / tathApIha vivakSitamAha sAdRzya iti / vyAkhyAnamevAtra zaraNam / puMvadabhAva iti / 'puMvatkarmadhAraya-' iti sUtrAt / tacca kopadhAdiSvapi kAlakakAliketyAdiSu pravartate / tena bahuvrIhivadbhAve prakRte karmadhArayavadbhAvoktirvyatheti zaGkAyA niravakAza iti bodhym| paTupaTuriti / iha dvitvena jAtIyaro bAdho neSyate paTujAtIya iti vaamnH| anyathA brAhmaNajAtIya ityAdAvaguNavacane'pi bhedarUpe'rthe sAvakAzo jAtIyar guNavacaneSu sAdRzyapareNa dvitvena bAdhyeteti bhAvaH / guNavacanasyeti kim , anirmANavakaH, siMho mANavakaH / yadyapIhAgnisiMhazabdAbhyAM gauNyA vRttyA taikSaNyakrauryAdiguNo gamyate, tathApi prakAre vartamAnasyetyeva siddhe guNavacanagrahaNasAMma *d mukhyavRttyA guNaparANAmeva dvitvam , na tvanyeSAmityAkaraH / 'navaM navaM prItirahA karoti' ityatra vIpsAyAM dvivacanam / anena tu dvivacane subluk syAt / 'navanavA vanavAyubhirAdade' ityatra tvanenaiva dvivacanam, na tu vIpsAyAmiti puMvadbhAvaH / kathaM 'bhItabhIta iva zItamayUkhaH' iti bhAraviH / ivazabdena sAdRzyasyolatayA iha prakAre dvitvAyogAt / satyam , bhItebhyo bhIta iti kathaMcidyAkhyeyam / tenAtibhIta iti phalitam / 'Adhikye dve vAcye' iti vArtikena bhItabhItAdau dvitvamiti durghaTAdibhiruktaM samAdhAnaM nAdartavyam / tAdRzasya vArtikasyAprasiddhatvAt / atha kathaM 'khinnaHkhinnaH zikhariSu padaM nyasya gantAsi ytr| kSINaHkSINaH parilaghupayaH srotasAM copayujya' iti meghadUtaH / padArthabhedasyAbhAvena vIpsArthasyAsaMbhavAditi cet / atrAhuHekasyApi khedAvasthAsu kSayAvasthAsu ca bhedaM parikalpya vIpsA bodhyeti / atha kathaM 'mandaM mandaM nudati pavanazcAnukUlo yathA tvAm' iti meghduutH| vIpsArthasyAsaMbhavAdanenaiva dvivaMcane kRte 'mandamandamuditaH prayayau kham' itivatsubluk syAditi cet / satyam , khato mandagAminaM tvAM pavano mandaM nudatIti kathaMciyAkhyeyam / siddhasya gatezcinta Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 42] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [671 paTusaharAH, ISalpaTuriti yAvat / guNopasarjanadravyavAcinaH kevalaguNavAcinazceha gRhyante / zuklazuklaM rUpam / zuklazuklaH paTaH / 'mAnupUrye dve vAcye' (vA 4662) / mUle mUle sthUlaH / 'saMbhrameNa pravRttau yatheSTamanekadhA prayogo nyAyasiddhaH' ( vA 5056) / sarpaH sarpaH, budhyasva budhyasva / sarpaH sarpaH sarpaH, budhyasva budhyasva budhyastra / 'kriyAsamabhihAre ca' (vA 4665) / lunIhi lunIhItyevAyaM lunAti / 'nityavIpsayoH' (sU 2140 ) iti siddhe bhRzArthe riti / 'voto guNavacanAt' iti GISabhAve puMsi ca dvivaMcane rUpam / paTusadRza iti / ityartha iti zeSaH / phalitamAha ISatpaTuriti / iha guNavacanazabdasya guNopasarjanadravyavAcitvameveti bhramaM nirasyati guNopasarjaneti / zuklazuklaM rUpamiti / shuklsdRshmityrthH| ISacchuklamiti yAvat / evaM zuklazuklaH paTa iti bodhyam / AnupUrNa iti / atra vArtike karmadhArayavaditi na saMbadhyate, tadudAharaNe bhASye sublopAdarzanAdityabhipretyodAharati mUle mUla iti / pUrvapUrvo mUlabhAga uttarottaramUlabhAgApekSayA sthUla iti yAvat / saMbhrameNeti / vArtikamidam / saMbhramo bhayAdikRtA tvarA, tena pravRttI gamyamAnAyAM yatheSTam icchAnusAreNa anekadhA zabdaH prayoktavya iti vaktavyamityarthaH / anekadhetyukte iti nivtete| yatheSTamityukterasakRttve'pyekasya prayogaH syAditi zaGko nirasyati nyAyasiddha iti / yAvadvAraM prayoge sati boddhA artha pratyeti, tAvadvArameva prayogaH / bodhAtmakaphalaparyavasAyitvAcchandaprayogasyetyarthaH / etacca bhASye spaSTam / atrApi karmadhArayavattvAnatidezAnna subluk, bhASye tathaivodAharaNAt / kriyAsamabhihAre ceti / vArtikamidam / dve sta iti zeSaH / paunaHpunyaM bhRzatvaM ca kriyAsamabhihAraH / loddntvissymevedm| 'kriyAsamabhihAre loT loTo hisvau vA ca tadhvamoH' iti sUtrabhASye kriyAsamabhihAre loNmadhyamapuruSaikavacanasya dve bhavata iti vaktavyamiti pAThamabhipretyodAharati lunIhilunIhItyevAyaM lunAtIti / 'lUm chedane' asmAt 'kriyAsamabhihAre loTa nIyatvAt / zuklazuklamiti / kevalaguNavAcina udAharaNamiti dhvanayati rUpamiti / AnupUrvya iti / vIpsAbhAvAdayamArambhaH / mUle mUla iti / agreagre sUkSmA ityapyudAhartavyam / ekasya vastuno veNudaNDAderekameva mukhyaM mUlamagraM ca / itareSAM bhAgAnAmApekSiko'pramUlavyapadezaH / sthaulyasaukSmye api naikarUpe, kiM tarhi yathAmUlamupacIyate sthaulyam , yathA apraM saucamyaM tathA netare bhAgA iti vIpsAyA asaMbhavaH / 'mUle mUle pathi viTapinAm' ityatra tu vIpsAyAM dvivacanam / etacca haradattapranye spssttm| nyAyasiddha iti / yAvadbhiH zabdaiH saMbodhyo'rthamavagacchati tAvatAM prayokavyatvA Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672] siddhaantkaumudii| [dviruktadvitvAmidam / paunaHpunye'pi loTA saha samucitya dyotakatAM labdhaM vA / 'karmavyatihAre sarvanAno dve vAcye, samAsavaca bahulam' (vA 4700) / bahulagrahaNAdanyaparayona samAsavat / itarazabdasya tu nityam / asamAsavagAve pUrvaloTo hikhau-' iti loT / tasya hi ityAdezaH nAvikaraNaH / lunIhItyasya anena dvivacanam / 'yathAvidhyanuprayogaH pUrvasmin' ityanuprayogaH / tsmaallddaadyH| ati. zayena punarvA lavanaM lunIhIti dviruktasyArthaH / ekakartRkaM lavanamanuprayogasyArthaH / itizabdastvabhedAnvaye tAtparya grAhayatItyAdi mUla eva lakArArthaprakiyAgaM sphuTIbhaviSyati / tathA ca atizayitamekakartRkaM lavanamiti phalito'rthaH / nityeti|| 'nityavIpsayoH' iti paunaHpunye dvivacane siddha'pi bhRzArthe dvivacanArthamidaM vaartikmityrthH| nanvasya bhRzArtha eva dvivacanaphalakatve 'bhRze ca' ityeva seddhe 'kriyAsamabhihAre' iti vyarthamityata Aha paunaHpunye'pIti / lunIhilunIhI yatra paunaHpunye loTo dvivacanasya ca samuccayArthamiti yAvat / anyathA loTaiva paunaHpunyasya dyotitatvAttatra nityavIpsayorvicanasya pravRttirna syAdityarthaH / evaM ca 'dhAtorekAcaH-' iti paunaHpunye yaGante pApacyate ityAdau na dvivacanamityanyatra vistrH| karmavyatihAra iti / kriyAvinimayaH karmavyatihAraH, tasmin gamye sarvanAno dve staH / te ca dvirukke pade bahulaM samAsavadityarthaH / atra 'bahulam' iti samAsavadityatraivAnveti / dvivacanaM tu nitymev| anyaparayoriti / anyazabdaparazabdayoreva bahulaM samAsavattvam / itarazabdasya tu nityamevetyarthaH / ata eva anyazabdasya samAsvattvarahitameva itara. zabdasya tatsahitamevodAharaNaM bhASye dRzyate / tathA 'parasparopAdAcca' iti vArtikaprayogAt parazabdasyApi samAsavattvAbhAvo gamyata iti bhaavH| evaM ca kriyAsamabhihAre anyazabdasya parazabdasya ca nityaM dvivacanam / dviruktayostu sabhAsavattvaM bhulm| itarazabdasya tu tadubhayamapi nityam / etattrayavyatiriktasarvanAmazabdasya tu nedaM diti bhAvaH / paunaHpunya iti / punaHpunarbhavitari vartamAnAtpunaHpunaHzabdAd bhAve pratyayaH / loTA saha samuccityeti / nanvatra loTA saha samuccitya yathA dvivacanaM bhavati, tathA kriyAsamabhihAre yaGi yaDA saha samuccitya dvivacanaM syAt pApacyate pApacyate, bobhUyate bobhUyate iti atrAhuH-loT kriyAsanabhihAraM vybhicrti| samuccaye'pi jAyamAnatvAt / tatazca loDvirvacanayoreva tadyotakatvam , na tvekaikasyeti yuktaM loDantasya dvivacanam / yaG tu kriyAsamabhihAraM na vyabhicaratIti dvivacanaM vinava tasya dyotakatvam / tena tadantasya na dvivacanamiti / karmavyatijhara iti / kriyAvinimaya ityarthaH / dve iti / nityamevedaM dvitvam , bAhulakaM tu smaasvdbhaavsyaiv| Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 42 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 673 padasthasya supaH survaktavyaH' ( vA 4700 ) zranyonyaM viprA namanti / anyonyau / anyonyAn / anyonyena kRtam / anyonyasmai dattamityAdi / 'anyonyeSAM puSkarairAmRzantaH' iti mAghaH / evaM parasparam / atra kaskAditvAdvisargasya saH / itaretaram / itaretareNetyAdi / 'strInapuMsakayoruttarapadasthAyA vibhaklerAmbhAvo vA vaktavyaH' (vA 4701) zranyonyAm, anyonyam / parasparAm, parasparam / itaretarAm, dvitvam, bahulagrahaNAditi sthitiH / asamAsavadbhAva iti / idamanyaparazabdayoreva / itarazabdasya samAsavattvasyaivoktatvAt / supaH suriti / subiti prtyaahaarH| saptAnAmapi vibhaktInAM pUrvapadasthAnAM prathamaikavacanaM su ityAdezo vAcya ityarthaH / idaM dvitvAdividhAnaM prathamaikavacanamAtraviSayamiti kecit / tadetadbhASyaviruddham, bhASye dvitIyAdivibhakterudAhRtatvAdityabhipretya dvitIyAdivibhaktI rudAharati anyonyaM viprA namantItyAdi / iha anyam anya ityAdInAM dvitve pUrvavatsupaH suH / prathamaikavacanasyaivedaM dvitvAdItyetad na kavisaMmatamityAha anyonyeSAmityAdi mAgha ityantam / parasparamityatra visargasya sattvApavAdamupadhmAnIyamAzaGkaya ha kaskAditvAdityAdi / itaretaramiti / itara itarAvityAdInAM dvitve samAsavattvAt suporluki samudAyAt punaH subutpattiriti bhAvaH / strInapuMsakayoriti / strInapuMsakayorvidyamAnAnAm anyaparetarapadAnAM karmavyatihAre dvitve uttarapadasthavibhakteH Am ityAdezo bahulaM vaktavya ityarthaH / anyonyAmityAdi / anyonyAm anyonyaM vA ime brAhmaNyau kule vA bhojayataH, parasparAM parasparaM vA ime brAhmaNyau kule vA bhojayataH, itaretarAm itaretaraM vA ime brAhmarAyau kule vA bhojayata ityanvayaH / tatra anyAmityasya dvitve daladvaye TAbabhAva iti vakSyamANatayA puMvattvAt TApo nivRttau samAsavattvAbhAvAtsupora luki pUrvapadasthavibhakteH subhAve rutve 'ato roraplutAt -' ityutve supaH survaktavya iti / zratra kaizciduktaM dvitIyAdInAmevedaM svAdezavidhAnam / ataevottaradalespi dvitIyAdaya eva na tu prathamA, tatrApyekavacanameva na tu vacanAntaramiti / tadapANinIyam bhASyAdAvanuktatvAt / tadetaddhvanayan vacanAntaramudAharati anyonyAvanyonyAniti / mAgha iti / sa ca bhASyAnuguNa eveti bhAvaH / etenArvAcInamataM kavayo'pi nAdriyanta ityuktaM bhavati / bhAravizvAha 'kSitinabhaH suralokanivAsibhiH kRtaniketamadRSTaparasparaiH' iti / atrAdRSTaH parasparo yairiti vigrahaH / yadi tu dvitIyAdInAmeva svAdezavidhAnaM na tu prathamAyAH, tarhyayaM prayogo na sidhyaditi dik / anyonyamiti / na cAtra AmabhAve'pi TAp syAditi zaGkam, 'bahulagrahaNAAbabhAvaH' ityanupadameva bakSyamANatvAt / strInapuMsa 2 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 ] siddhAntakaumudI / [ dvirukta itaretaraM vA ime brAhmaNyau kule vA bhojayataH / zratra kecit - zrAmAdezo dvitIyAyA eva, bhASyAdau tathaivodAhRtatvAt / tena strInapuMsakayorapi tRtIyAdiSu puMvadeva rUpamityAhuH / zranye tUdAharaNasya diyA / mratvAtsarvavibhaktInAmAmAdezamAhuH / "daladvaye TAvabhAvaH klIbe cAvirahaH svamoH / samAse soralukceti siddhaM zrAdguNe uttarapadasthavibhakteranena AmbhAve anyonyAmiti rUpam / zrabhAvavirahe tu puMvattvATTApo nivRttau pUrvapadasthavibhakteH subhAve puMlliGgavadeva anyonyamiti rUpam / iyaM brAhmaNI anya brAhmaNIM bhojayati, anyA tvimAmityevaM vinimayena brAhmaNyau bhojayata ityarthaH / idaM kulaM kartR anyatkulaM bhojayati, anyatkulaM kartR idaM kulamityevaM vinimayena kule bhojayata ityarthaH / atrAnyacchabdasya napuMsakaliGgasya dvitve pUrvapadasthAyA vibhakteH subhAve uttarapadasthavibhakteH zrabhAve anyonyAmiti rUpam / zrabhAvavirahe tu 'klIbe cAvirahaH svamoH' iti vakSyamANatayA puMvattvAd aAdezAbhAve anyonyamiti puMvadeva rUpamiti bodhyam / evaM strItve parAmiti padasya dvitve daladvaye'pi puMvattvAtTApo nivRttau pUrvottarapadasthavibhaktyoH krameNa subhAve zrambhAve ca parasparAmiti rUpam / AmbhAvavirahe tu dvitve puMvatvATTApo nivRttau pUrvapadasthavibhakteH subhAve parasparamiti rUpam / napuMsakatve tu paramityasya dvitve pUrvapadasthavibhakteH subhAve uttarapadasthavibhakterAmbhAve parasparAmiti rUpam / zrAmabhAve tu dvitve pUrvapadasthavibhakteH subhAve parasparam iti rUpam / itarAmityasya dvitve puMvattvATTApo nivRttau uttarapadastha - vibhaktarAmbhAve samAsavattvAt pUrvapadasthavibhakterluki itaretarAmiti rUpam / grAmbhA virahe tu itaretaramiti rUpam / napuMsakasya tu itaracchabdasya dvitve puMvattvAdadDAdera virahe pUrvapadasthavibhakterluki uttarapadasthavibhakterAmbhAvatadabhAvAbhyAM rUpadvayam / atra bhASyAdau dvitIyAvibhaktyanta syodAhara NAditaravibhaktiSu zrAmbhAvo na bhavatIti prAcInamatamAha keciditi / teneti / dvitIyetara vibhaktiSu zrAmbhAvaviraheNetyarthaH / puMvadeveti / zrabhAvavirahe sati bahulagrahaNAt puMvattve TAbabhAve prathamatRtIyAdivibhaktiSu puMvadeva rUpam / napuMsakatve prathamatRtIyAdivibhaktiSu zrAmbhAvavirahAt prathamaikavacanasya idaM puMvadeva rUpamityarthaH / siddhAntamAha anye tviti / diGmAtratvAditi / dikpradarzanamAtratvAdityarthaH / upalakSaNatvAditi yAvat / athAna bahulagrahaNAnuvRtteH prayojanakathanapara prAcIna zlokamAha daladvaya iti / strIliGgeSvanyaparetarazabdeSu karmavyatihAre dvitve sati pUrvottarakhaNDayoH puMvattvATTAnnivRttirityarthaH / yadyapi itaretaramityatra samAsavattvAt 'sarvanAmno vRttimAtre -' iti puMvattvAdeva pUrvakhaNDe TAbabhAvaH siddhaH, tathApyuttarakhaNDe TAbabhAvArthaM bAhulakAzrayaNamiti bhAvaH / klIba kayostRtIyAdiSu puMvaditi prAco pranthaM pariSkurvannAha zratra keciditi / vastusthiti Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 42] bAlamanoramA tttvbodhiniishitaa| [675 bAhulakAstrayam" / tathA hi-anyonyaM parasparamityatra dldvye'pittaapraaptH|n ca 'sarvanAno vRttimAtre-' (vA) iti puMvadrAvaH, anyaparayorasamAsavadbhAvAt / na ca dvivacanameva vRttiH| 'yAM yAM priyaH prekSata kAtarAtI sA sA' ityAdAvatiprasaGgAt / anyonyamitaretaram ityatra ca 'aGtarAdibhyaH-(sU 315) ityaD prAptaH / 'anyonyasaMsakkamahastriyAmam' 'anyonyAzrayaH' 'parasparAkSisAdRzyam' 'aparasparaiH' iti / anyonyamityAdau aDAdezaviraha ityarthaH / samAse soriti / kRtadvitvasya anyena samAse pUrvakhaNDasthasyetyarthaH / tathA hIti / yathedaM spaSTaM bhavati tathA udAhRtya pradaryata ityrthH| nanu pUrvadale 'sarvanAmno vRttimAtre-' iti puMvattvenaiva TAnivRtteH siddhatvAt tadviSaye bahulagrahaNaM nAdartavyamityAzaGkaya nirAkaroti na ceti / 'sarvanAmno vRttimAtre-' iti puMvattvasyAtra na prasaktirityarthaH / kuta ityata Aha anyaparayoriti / 'samAsavacca bahulam' iti samAsavattvam itarazabdamAtraviSayam , na tvanyaparazabdaviSayamiti praagutmityrthH| nanu mAstu samAsavattvam , tathApi 'sarvanAmno vRttimAtre-' iti puMvattvaM durvAram / dvivacanasya vRttitvAdityAzaGkaya nirAkaroti naca dvivacanameva vRttiriti / 'kRttaddhitasamAsaikazeSasanAdyantadhAturUpAH paJca vRttayaH' iti parigaNanAditi bhaavH| dvivacanasya vRttyantarbhAve bAdhakamAha yAM yAmiti / dvivacanasya vRttyantarbhAve 'yAM yAM priyaH prekSata kAtarAkSI sA sA hriyA namramukhI babhUva' ityatra zloke yAMyA mityatra sAsetyatra ca 'sarvanAmno vRttimAtre-' iti pUrvakhaNDasya puMvattvaM syAdityarthaH / klIne cADviraha ityasyodAharati anyonyamiti / nanu samAse soraluk ceti katham , anyaparazabdayoH samAsavattvAbhAvAdityAzaGkaya kRtadvitvasyAnyena samAse pUrvakhaNDasthasya soralugiti tadarthamabhipretya tathaivodAharati anyonyasaMsakta. miti / anyo'nyena saMsaktamiti tRtiiyaasmaasH| ahazca triyAmA ceti smaahaardvndvH| ahazca rAtrizca anyonyena saMyuktamityarthaH / anyonyAzraya iti / anyo'nyasya Azraya iti sssstthiismaasH| parasyarAkSisAdRzyamiti / akSaNA sAdRzyamakSisAdRzyam / parasparasyAkSisAdRzyamiti vigrahaH / aparasparairiti / na paraspare aparaspare tairiti vigrahe eSu kRtadvitveSu samAsAvayaveSu pUrvakhaNDasthasya subAdezasya mAha anye viti| atiprsnggaaditi| tathA ca ekazeSapratibandhAd dvirvacanasyApi vRttitvamAzritya tadvalena puMvadbhAvo na zaGkayo lakSyavirodhAt / 'kAraka cedvijAnIyAdyAM yAM manyeta sA bhavet' iti 'akathitaM-' sUtrastha 'yAMyAm' iti bhASyaprayogavirodhAcceti bhAvaH / navyAstu-'yAMyAM priyaH prekSata-' ityAdimAghaprayoge 'sAsA-' iti dvivacanamayuktam / dviruktArthasya setyanenaiva parAmaSTuM zakyatvAt / ata eva Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 ] siddhaantkaumudii| [dviruktaityAdau soluMkca prAptaH / sarva bAhulakabalena samAdheyam / prakRtavArtikabhASyo. dAharaNam, 'striyAm' (sU 453) iti sUtre 'anyonyasaMzrayaM svetad' iti bhASyaM cAtra pramANamiti / 2148 akRcchre priyasukhayoranyatarasyAm / (8-1-13) priyapriyeNa dadAti / priyeNa vA / sukhasukhena dadAti / sukhena vA / dvivaMcane karmadhArayavadbhAvAtsupo luki tadeva vacanam / atipriyamapi vasvanAyAsena dadAtItyarthaH / 2146 yathAsve yathAyatham / (8-1-14) yathAsvam iti vIpsAyAmavyayIbhAvaH / yo'yamAtmA yazcAtmIyaM tadyathAsvam / tasminyathAzabdasya dve klIbatvaM ca nipAsyate / yathAyathaM jJAtA / yathAsvabhAvasoluk prApta ityrthH| subhAvavidhAnaM tu anyonyamityAdAvasamAse caritArthamiti bhAvaH / nanu bahulagrahaNAdetat samAdhayamityatra kiM pramANamityata Aha prakRtavArtiketi / 'strInapuMsakayo:-' iti prakRtavArtike anyonyamime brAhmaNyAviti, itaretaramime kule iti codAharaNAd 'daladvaye TAvabhAvaH klIve cAGvirahaH svamoH' iti vijJAyate / 'striyAm iti sUtre anyo'nyasaMzrayaM tvetaditi bhASyaprayogAt samAse soralugiti vijJAyata ityarthaH / prakRcche / kRcchaM kaSTam / akRcchram anAyAsaH / tasminvartamAnayoH priya-sukha ityanayoH dve vA staH / karmadhArayavadbhAvAditi 'karmadhArayavaduttareSu' ityadhikArAditi bhAvaH / 'samAsavacca bahulam' ityataH samAsavadityanuvRttistu na zaGkayA, tasya vArtikasthatvAt / evaM ca priyeNetyasya sukhenetyasya ca dvitve sati karmadhArayavattvAt supostRtIyaikavacanayo ki punaH samudAyAt tRtIyaikavacanamiti phalitama / yathAsve yathAyatham / vIpsAyAmiti / kAtsyena saMbandho vIpsetyuktam / svazabdArthagatakAtsnye dyoye yathAzabdasya svazabdenAvyayIbhAva ityarthaH / kRtsnazvAsau svazcetyasvapadavigrahaH, nityasamAsatvAt / svazabdastu aatmaatmiiyjnyaatidhnvaacii| iha tu AtmAtmIyavAcyeva gRhyate, natu jJAtidhanavAcI, vyAkhyAnAdityabhipretya vigraha. vAkyasya phalitamarthamAha dve iti / sta iti shessH| nipAtanAditi bhAvaH / na ca 'nityavIpsayoH' ityeva vIpsayA dvitvamiha siddhamiti zaGkayam , dvitvaviSayasya zabdasya lakSaNayA kAmaviziSTe vRttAveva vIpsAyA dvivacanavidhAnAt / anyathA sarvo ghaTa ityAdau sarvazabdasyApi dvitvApatteriti bhAvaH / klIbatvamiti / yathAyathA iti samudAyasyeti zeSaH / anyathA avyayatvAdaliGgatvaM syAditi bhAvaH / evaM ca kRtadvitvasya bhASye 'yAM yAM manyeta sA bhavat' ityevokkami tyAhuH / soluMkca prApta iti / supaH khAdezavidhAnasyAnyonyaM parasparamityatra kevale caritArthatvAditi bhAvaH / yo'yamAtmetyAdi / AtmAtmIyayorapi svazabdavAcyatvAt / yathAyathamiti / Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNam 42 ] bAlamanoramA-tattvabodhinIsahitA / [ 677 mityarthaH / yathAtmIyamiti vA / 2150 dvandvaM rahasyamaryAdAvacanavyutkramaNyajJapAtra prayogAbhivyaktiSu / ( 8-1-15) dvizabdasya dvirvacanaM pUrvapadasya zrambhAvo'svaM cottarapadasya napuMsakatvaM ca nipAtyate eSvartheSu / tatra rahasyaM dvandvazabdasya vAcyam / itare viSayabhUtAH / dvandvaM mantrayate / rahasyamityarthaH / maryAdA sthityanatikramaH / zrAcaturaM hIme pazavo dvandvaM mithunIyanti / mAtA putreNa mithunaM gacchati, pautreNa prapautreNApIti maryAdArthaH / vyutkramaNaM pRthagavasthAnam / dvandvaM vyutkrAntA dvivargasaMbandhena pRthagavasthitAH / dvandvaM yajJa 1 napuMsakahrasvatvaM ca phalitam / yathAyathaM jJAteti / atra jJAteti tRnnantam / tadyoge 'na loka -' iti SaSThIniSedhAtkarmaNi dvitIyA / tRjantatve tu yathAyathasya jJAtetyeva / dvandvaM rahasya | pUrvapadasyeti / dvau dvAviti dvitve karmadhArayavatvAt subluki samudAyAt punaH supi pUrvapadAvayavasya ikArasya am iti makArAntAdeza ityarthaH / atvamiti / uttarapadasya kAro'ntAdeza ityarthaH / na ca tyadAdyatvamuttarapadAntasya siddhamiti vAcyam, saMjJAtvAttadaprApterityAhuH / napuMsakatvaM ceti / cakAraH anuktasamuccaye / kRtadvitvasya napuMsakatvaM dvivacanAbhAvazcetyarthaH / zrAcaturaM hIti / AGabhividhau / 'AmaryAdA -' ityavyayIbhAvaH / zaratprabhRtitvAt Tac / caturthAntamiti phalito'rthaH / pazavaH svaprabhRti caturthaparyantaM dvandvaM mithunIyanti ityanvayaH / mithunazabdena maithunaM vivakSitam / mithunasya karma maithunam / tadicchatItyarthe 'supa AtmanaH-' iti kyac / phalitamarthamAha mithunaM gacchatIti / mithunatvaM prApnotItyarthaH / mithunAyante iti kyaGpAThastu prAmAdikaH / maryAdIkRtyeti / svaprabhRti caturo'bhivyApyetyarthaH / zratyantasahacaritatvena lokavijJAnamabhivyaktiriti 'na lokA -' ityanena kRdyogaSaSThIniSedho jJAtetyasya tRnnantatvAt / 'yoyam AtmA' ityarthe vidyamAnayathAyathazabdasyArthamAha yathAsvabhAvamiti / 'AtmA yatno dhRtirbuddhiH svabhAvo brahma varSma ca' ityamaraH / pUrvapadasyeti / dvidvizrau iti sthite karmadhArayavadbhAvAtsubluki kRte pUrvapadAvayavasye kArasyetyarthaH / tvamuttarapadasyeti / uttarapadAvayavasyekArasyetyarthaH / napuMsakatvaM ceti / cakArAdekavadbhAva ityapi bodhyam / tena 'ato'm' ityamAdeze dvandvamiti sidhyati / rahasyaM dvandvazabdavAcyamiti / dvAbhyAM nirvRtte rahasye yogarUDhirevetyarthaH / dvandvaM mantra - yate iti / dvau dvau bhUtvA mantrayete ityarthaH / evaM hi tad rahasyaM bhavati / zraca - turamiti / zrAG maryAdAbhividhyoH' ityavyayIbhAvaH / 'avyayIbhAva zaratprabhRtibhyaH' iti Tac / catuHzabdo'tra caturNAM pUraNe draSTavyaH / zrA caturthAdityarthaH / dvandvaM Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 ] siddhAntakaumudI / [ dvirukta pAtrANi prayunakti / dvandvaM saGkarSaNavAsudevau / zrabhivyaktau sAhacaryeNetyarthaH / yogavibhAgAdanyatrApi dvandvam iSyate / iti dviruktaprakaraNam / iti zrIbhaTTojidIkSitaviracitAyAM siddhAntakaumudyAM pUrvArdha samAptam / bhASyAllabhyate / tadAha sAhacaryeNetyartha iti / atra dvandvaM nyaJcItyatra vIpsAyAM dvitvam / anyatra svArthe iti bodhyam / anyatrApIti / dvandvAni sahate ityAdAvityarthaH / zItamuSNaM ca ekaM dvandvam / sukhaM duHkhaM cAparam / kSuttRSNA cAnyat / iha svArthe dvandvaH / zrambhAvAdi pUrvavat / 'cArthe dvandvaH' iti nipAtanAdanyatrApIti siddham / iti dviruktaprakaraNam / iti zrImatsantatasantanyamAnazyenakUrma SoDazArarathacakrAkArAdibahuguNavirAjamAnaprauDhAparimitamahAdhvarasya zrIzAhajI zarabhatukojI bhosalacolamahImahendrAmAtyadhurandharasya zrImata AnandarAya vidvatsArvabhaumasyAdhvaryuNA paJca puruSI poSyeNa bAlya eva taddyAnirvartitAparimitAgnivijRmbhitavAjapeya sarvapRSTAptoryAmapramukhamakhasantarpitazatamakhapramukhabarhirmukhena padavAkyapramANapArAvArapArINAgrajanmavizvezvaravAjapeyayAjito labdhavidyAvaizadyena adhvara mImAMsA kutUhala vRttinirmANa prakaTita sarva tantrasvAtantryeNa baudhAyanApastamba satyASADha bhAradvAja kAtyA- . yanAzvalAyanadrAhyAyaNAdikalpasUtratadbhASyapArINamahAdevavAjapeyayAjisutena annapUrNAmbA garbhajAtena vAsudevadIkSitaviduSA viracitAyAM siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM bAlamanoramAyAM pUrvArdha sampUrNam / yajJapAtrANIti / 'sphyazca kapAlAni ca' ityAdIni pAtrANi dvandvaM prayunakti / zrAsAdayatItyarthaH / abhivyaktau sAhacaryeNetyartha iti / atra dvandvamityatra svArthe dvirvacanam / ekavadbhAvAdikaM tu pUrvavat / anyatrApIti / 'dvandvaM yuddhaM pravartate ' iha vIpsAyAM dvirvacanam / dvayordvayoryuddhamityarthaH / 'dvandvAni sahate' zItamuSNamekaM dvandvaM sukhaduHkhe cAparaM kSuttRSNe cAparam / iha svArthe dvirvacanamekavadbhAvAdi pUrvavat / bahutvaM tvazeSavazAt / iti tattvabodhinIvyAkhyAyAM dviruktaprakriyAprakaraNam / siddhAntakaumudIvyAkhyA yA kRtA tattvabodhinI / samAptaM tatra pUrvArdhaM tena tuSyatu zaMkaraH // iti zrIparamahaMsaparivrAjakAcArya vAmanendrasvAmicaraNAravindasevakajJAnendrasarasvatIkRtau siddhAntakaumudIvyAkhyAyAM tattvabodhinyAkhyAyAM pUrvArdhaM saMpUrNam // Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akArAdyanukrameNa kaumudyavyayIbhAvaprabhRtipUrvArdhaparyantasUtrasUcikA sUtram | pRSTham 645 pRSTham sUtram 411 aNau ca 4 / 3 / 33 / 563 aMzaM hArI 5 / 2 / 66 3 31 aNo yacaH 4 / 1 / 156 676 akRcche priyasu 8 / 1 / 13 , 457 arAkuTilikAyAH 4 / 4 / 18 18 akSazalAkAsaM0 2 / 1 / 10 578 eca 5 / 2 / 103 222 akSaNo'darzanAt 5 / 4 / 76 / 336 aNijoranArSayo0 4 / 11 78 466 agArAntAn 4 / 4 / 70 423 agragayanAdibhyaH 4 / 3 / 73 203 agneH stutstoma0 8 / 3 / 82 464 arAmahiSyAdibhyaH 4 / 4 / 48 354 agneDhak 4 / 2 / 33 302 ata iJa 4 // 1 / 65 110 aprAkhyAyAmura0 5 / 4 / 13 | 582 ata iniThanau 5 / 2 / 115 175 agrAntazuddhazu0 5 / 4 / 145 338 atazca 4 / 1 / 175 163 aGguleruNi 5 / 4 / 114 652 atigrahAvyathana0 5 / 4 / 46 agulyAdibhyaSThak 5 / 3 / 108 | atitheyaH 5 / 4 / 26 411 aca 4 / 3 / 31 6.3 pratizAyane tama0 5 / 3 / 55 222 acaturavicatu0 5 / 4 / 77 | 111 ataH zunaH 5 / 4 / 66 362 acittahastidhe0 4 / 2 / 47 36 atyantasaMyoge ca 2 / 1 / 26 426 acittAdadezakA 4 / 3 / 66 / 322 atrimRgukutsava0 2 / 4 / 65 63 acchagatyarthavadeSu 114 / 66 374 adUrabhavazca 4 / 2 / 70 221 acpratyanvavapUrvA0 5 / 4 / 75/63 prado'nupadeze 1 / 4 / 70 607 ajAdI guNavaca0 5 / 3 / 58 542 adyazvInAvaSTabdhe 5 / 2 / 13 186 ajAdyadantam 2 / 2 / 33 / 564 / adhikam 5 / 2 / 73 482 ajAvibhyAM thyan 5 / 18 51 adhikaraNavAcinA 2 / 2 / 13 623 ajinAntasyotta0 5 / 3 / 82 600 adhikaraNavicAle 5 / 3 / 43 615 ajJAte 5 / 3 / 73 166 adhikaraNaitAvattve 21115 566 azverluk 5 / 3 / 30 427 adhikRtya kRte 4 / 3 / 87 164 aJnAsikAyAH 5 / 4 / 118 564 adhunA 5 / 3 / 17 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680] suutrsuucikaa| pRSTham sUtram pRSTham sUtram 16. adhyayanato 2 / 4 / 5 1 10. anozmAyassarasAM 5 / 4 / 64 464 adhyardhapUrvadvigo 5 / 1 / 28 416 antaHpUrvapadATThaJ 4 / 3 / 60 561 adhyAyAnuvAkayoH 5 / 2 / 60 62 antaraparigrahe 1 / 4 / 65 466 adhyAyinyadezakA 4 / 4 / 71 163 antarbahirtyAM ca 5 / 4 / 117 422 adhyAyeSvevarSeH 4 / 3 / 666.t antikabADhayo 5 / 3 / 63 543 adhvano yatkhau 5 / 2 / 16 473 annArANaH 4 / 4 / 85 16. adhvaryukraturanapuM0 2 / 4 / 6 anena vyaJjanam 2 / 1 / 34 324 an 6 / 4 / 167 26 anyapadArtha ca 2 / 1 / 2, 636 anatyantagatau 5 / 4 / 4 226 anvavataptAdraha 5 / 4 / 81 64 anatyAdhAna 1 / 4 / 75 apatyaM pautra0 4 / 1 / 162 565 anadyatane hila 5 / 3 / 21 / 121 apathaM napuMsakam 2 / 4 / 30 645 anantAvayathetiha 5 / 4 / 23 / 367 apadAtau 4 / 2 / 135 26 anazca 5 / 4 / 108 20 apaparibahirazcavaH 2 / 1 / 12 617 anukampAyAm 5 / 3 / 76 458 apamityayAci0 4 / 4 / 21 61 anukaraNaM 1 / 4 / 62 aparasparAH 6 / 1 / 144 564 anukAbhikA 5 / 2 / 74 apaskaro 6 / 1 / 146 226 anugavamAyAme 5 / 4 / 83 652 apAdAne cAhI 5 / 4 / 45 641 anugAdinaSThak 5 / 4 / 13 apUrvapadAdanyata 6 / 1 / 140 543 anugvalaGgAmI 5 / 2 / 15 43 apetApoDhamukta0 2 / / / 38 361 anudAttAderaJ 4 / 2 / 44 353 aponaptrapAnaptR* 4 / 2 / 27 444 anudAttAdezca 1 / 3 / 140 138 appUraNIpramA0 5 / 4 / 116 526 anupadasarvAnA 5 / 2 / 428 abhijanazca 4 / 3 / 60 566 anupadyanveSTA 5 / 2 / 6. abhijidvidabhR 5 / 3 / 118 523 anupravacanAdi 5 / 1 / 113 427 abhiniSkrAmati 4 / 3 / 86 361 anubrAhmaNAdiniH 4 / 2 / 62/ 656 abhividhau 5 / 4 / 53 21 anuyetsamayA 2 / 1 / 15544 abhyamitrAccha 5 / 2 / 17 186 anuvAde caraNAnAm 2 / 4 / 3 410 amAvAsyAyA 3 / 3 / 3. 416 anuzatikAdI 7 / 3 / 20 / 234 amUrdhamastakAt 6 / 3 / 12 307 anuSyAnantarye 4 / 11.4 1.. amaivAvyayena 2 / 2 / 20 126 anekamanyapadArthe 2 / 2 / 24 565 ayaHzUladaNDA 5 / 2 / 06 327 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham sUtrasUcikA [681 sUtram | pRSTham sUtram 366 araNyAnmanuSye 4 / 2 / 12610 avyayIbhAvazca 2 / 4 / 18 655 armanazcakSuzceto / / 4 / 51 416 avyayIbhAvAca 4 / 3 / 56 255 arthe vibhASA 6 / 3 / 100 15 avyayIbhAve cA 6 / 3 / 81 57 ardha napuMsakam 2 / 2 / 2 / 27 avyayIbhAve za 5 / 4 / 107 121 adhercAH puMsi 2 / 4 / 31 420 azabde yatkhA 4 / 3 / 64 112 ardhAca 5 / 4 / 10. azAlA ca 2 / 4 / 24 461 ardhAtparimANasya 73 / 26 275 azvapatyAdi 4 / 1 / 84 4.1 ardhAdyat 4 / 3 / 4 544 azvasyaikAhagamaH 5 / 2 / 16 586 arzazrAdibhyo 5 / 2 / 127 310 azvAdibhyaH 4 / 1 / 110 226 aluguttarapade 6 / 3 / 1 637 aSaDakSAzitaGgvala 5 / 4 / 7 173 alpAkhyAyAm 5 / 4 / 136 255 aSaSTayatRtIyAstha 6 / 3 / 66 187 alpActaram 2 / 2 / 34 | 262 aSTanaH saMjJAyAm 6 / 3 / 125 623 alpe 5 / 3 / 85 asaMjJAyAM tila 4 / 3 / 146 465 avakrayaH 4 / 4 / 50 486 asamAse 5 / 1 / 20 626 avakSepaNe 5 / 3 / 65 401 asAMpratike 4 / 3 / 408 avayavAhatoH 7 / 3 / 11 ___63 astaM ca / / 4 / 68 443 avayave ca 4 / 3 / 135 567 prastAti ca 5 / 3 / 40 515 avayasi ThaMzca 5 / 1 / 84 466 'astinAstidiSTaM 4 / 4 / 6. 225 avasamandhebhya 5 / 4 / 122 asmado 1 / 2 / 56 548 avAtkuTAracca 5 / 2 / 30 584 asmAyAme 5 / 2 / 121 541 avArapArAtyantA 5 / 2 / 11 654 asya cvau 7 / 4 / 32 365 avRddhAdapi 4 / 2 / 125 104 ahaHsavaikadezasaM 5 / 4 / 87 311 avRddhAbhyo 4 / 1 / 113 59 ahaMzubhamoryusa 5 / 2 / 140 646 avaH kaH 5 / 4 / 28 105 aSTakhoreva 6 / 4 / 145 657 avyaktAnukaraNA 5 / 4 / 57 107 aho'dantAt 8 / 4 / 7 6 avyayaM vibhakti 2 / 1 / 6 / 106 aho'hna etebhyaH 5 / 4 / 88 615 avyayasarvanAmnA 5 / 3 / 71 zrA 386 avyayAttyap 4 / 2 / 104 / 455 AkarSAtSTala 4 / 4 / 1 6 avyayIbhAvaH 2 / 1 / 5 562 AkarSAdibhyaH 5 / 2 / 64 447 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682] sUtrasUcikA pRSTham . sUtram | pRSTham sUtram 524 AkAlika 5 / 1 / 114 573 aAsandIvadaSThI 8 / 2 / 12 463 zrAkandADhaJca 4 / 4 / 38 / 270 zrAspadaM pratiSThA 6 / 1 / 146 543 zrAgavInaH 5 / 2 / 14 60. prAhi ca dUre 5 / 3 / 37 323 AgastyakauNDi0 2 / 4 / 70 350 AgrahAyaNyazva 4 / 2 / 22 / | 262 ikaH kAze 6 / 3 / 123 20 zrAGmaryAdAbhi 2 / 1 / 13 | 262 iko vahe'pIloH 6 / 3 / 121 527 zrA ca tvAt 5 / 11 120 244 iko hrasvo'Dayo* 613 / 61 231 prAjJAyini ca 6 / 3 / 5 534 igantAcca laghupU 5 / 1 / 131 505 ADhakAcita 5 / 1 / 53 170 ickarmavyatihAre 5 / 4 / 127 231 Atmanazca 6 / 3 / 6 285 inaH prAcAm 2 / 4 / 60 483 Atmanvizva 5 / 19 362 inshc4|2|112 483 AtmAdhvAnau 6 / 4 / 166 564 itarAbhyo'pi 10 / 5 / 3 / 14 441 prAtharvaNika 4 / 3 / 133 315 itazcAnimaH 4 / 1 / 122 11 AdarAnAdara / / 4 / 63 253 idakimorIzkI 6 / 3 / 6. 200 zrAnabRto 6 / 3 / 25 56. idama iz 5 / 3 / 3 113 praanmhtH6|3| 46 566 idamasthamuH 5 / 3 / 24 282 Apatyasya 6 / 4 / 151 564 idamo hila 5 / 3 / 16 178 zrApo'nyatara 7 / 4 / 15 563 idamo haH 5 / 3 / 11 536 prAprapadaM prApnoti 5 | 28 500 idgoNyAH 1 / 2 / 50 668 zrAbAdhe ca 8 / / 10 | 203 ivRddhau 6 / 3 / 28 428 AyudhajIvibhyaH 4 / 3 / 61 | 176 inaH striyAm 5 / 4 / 152 632 AyudhajIvisaM 5 / 3 / 114 / 546 inacpiTaccikaci ca 5 / 2 / 33 457 zrAyudhAccha ca 4 / 4 / 14 | 358 inaNyanapatye 6 / 4 / 164 318 pAragudIcAm 4 / 1 / 130 362 initrakaTyacazca 4 / 2 / 51 486 adigopuccha 5 / 1 / 16 566 indriyamindraliGga 5 / 2 / 63 586 bhAlajATacau 5 / 2 / 125 / 626 ive pratikRtau 5 / 3 / 66 470 AvasathAtTala 4 / 4 / 74 247 iSTakeSIkAmAlAnAM 6 / 3 / 65 271 Azcaryamanitye 6 / 1 / 147 568 iSTAdibhyazca 5 / 2 / 88 415 zrAzvayujyA 4 / 3 / 45 6 11 iSThasya yiT ca 6 / 4 / 156 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA [683 ___E8 4 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 346 isusuktAntAtkaH 7 / 3 / 51 322 upakAdibhyo'nya 2 / 4 / 66 414 upajAnUpako 4 / 3 / 40 202 IdaneH somavaruNa 6 / 3 / 27, 436 upajJAte 4 / 3 / 115 176 Iyasazca 5 / 4 / 156 | 126 upajJopakrama tadA 2 / 4 / 21 iSadakRtA 2 / 2 / 7 upapadamati 2 / 2 / 16 256 ISadarthe 6 / 3 / 105 173 upamAnAcca 5 / 4 / 137 612 ISadasamAptau kalpap 5 / 3 / 67 111 upamAnAdaprANiSu 5 / 4 / 17 upamAnAni sA0 2 / 1 / 476 ugavAdibhyo yat 5 / 1 / 2 upamitaM vyA0 2 1 / 56 240 ugitazca 6 / 3 / 45 uparyadhyadhasaH 8 / 17 461 uJchati 4 / 4 / 32 566 upayupariSTAt 5 / 3 / 31 utka unmanAH 5 / 280 262 upasargasya gh06|3| 122 383 utkarAdibhyaH 4 / 2 . 165 upasargAcca 5 / 4 / 116 106 uttamaikAbhyo 5 / 4 / 10 227 upasargAdadhvanaH 5 / 4 / 85 uttarapathenAhRtaM 5 / 1 / 77 | 165 upasargAdanotparaH 8 / 4 / 28 408 uttarapadasya 7 / 3 / 10 7 upasarjanaM 2 / 2 / 30 111 uttaramRgapUrvAcca 5 / 4 / 1864 upAje'nvAje 1 / 4 / 30 uttarAca 5 / 3 / 38 55. upAdhibhyAM 5 / 2 / 34 566 uttarAdharadakSiNA 5 / 3 / 34 415 upte ca 4 / 3 / 44 276 utsAdibhyo'J 4 / 1 / 86 / 555 ubhAdudAtto 5 / 2 // 44 243 udakasyodaH 6 / 3 / 57 446 umorNayorvA 4 / 3 / 158 375 udakca vipAzaH 4 / 2 / 74 176 uraHprabhRtibhyaH 5 / 4 / 151 573 udanvAnudadhau ca 8 / 2 / 13 476 uraso'eca 4 / 4 / 64 563 udarAThagAyUne 5 / 2 / 67 436 uraso yacca 4 / 3 / 114 346 udazvito'nya 4 / 2 / 16 205 uSAsoSasaH 6 / 3 / 31 332 udIcAM vRddhA 4 / 1 / 157 - 446 uSTrAdvaJ 4 / 3 / 157 330 udIcAmiJ 4 / 1 / 153 / 361 udIcyagrAmAcca 4 / 2 / 106 22. Udanordeze 6 / 3 / 17 175 udvibhyAM kAku0 5 / 4 / 148 586 UrNAyA yus 5 / 2 / 123 514 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA 684 ] pRSTham 171 UrdhvAdvibhASA 5 | 4 | 130 60 UryAdicivaDA 1 / 4 / 61 576 USasuSimuSka 5 / 2 / 107 sUtram pRSTham 561 254 560 218 RkpurabdhUH 5 | 4 | 74 242 RcaH ze 6 / 3 / 55 424 RtaSThaJ 4 | 3 | 78 465 Rto'J 4 / 4 / 46 522 RtoraNa 5 / 1 / 105 237 Rto vidyAyoni 6 / 3 / 23 486 RSabhopAnaho 5 / 1 / 14 311 RSyandhakavR0 4 / 1 / 114 e 583 ekagopUrvA 5 / 2 / 118 245 eka taddhite 6 / 3 / 62 471 ekadhurAllukca 4 / 4 / 76 667 ekaM bahuvrIhivat 8 / 1 / 6 7 ekavibhakti 1 / 2 / 44 631 ekazAlAyA 5 / 3 / 106 642 ekasya sakRcca 5 / 4 / 16 243 ekahalAdau 6 / 3 / 56 626 ekAcca prAcAm 5 / 3 / 64 602 ekAdAkiniccAsa 5 / 3 / 52 117 ekAdizcaikasya 6 / 3 / 76 600 ekAddho dhyamu 5 3 / 44 266 eko gotre 4 / 1 / 63 363 eD prAcAM 1 / 1 / 75 eNyA DhaJ 4 / 3 / 156 564 etadastratasotra 2 / 4 / 33 442 601 566 523 360 456 230 374 444 156 364 646 zraraJ 4 / 2 / 71 oraJ 4 / 3 / 136 zrorguNaH 6 / 4 / 146 zrardeza ThaJ 4 / 2 / 116 zroSadherajAtau 5 / 4 / 37 zrau 326 zraukSamanapatye 6 / 4 / 173 586 464 452 175 366 367 sUtram 434 466 511 54 etado'n 5 / 3 / 5 eti saMjJAyAma 8 / 3 / 66 etetau rathoH 5 | 3 | 4 edhAcca 5 / 3 / 46 enabanyatarasyAM 5 / 3 / 45 ai aikAgArikaT 5 / 1 / 113 aiSamotyaH 4 / 2 / 105 zro zrajaH saho'mbhasA 4 / 4 / 27 zrojaH saho'mbhaH 6 | 3 | 3 ka kaMzabhyAM 5 / 2 138 kaMsATTiThan 5 / 1 / 25 kaMsIyaparaza 4 / 3 / 168 kakudasyAva 5 | 4 | 146 kacchAnivaktra 4 / 2 / 126 kacchAdibhyazca 4 / 2 / 133 kaThacarakA 4 / 3 / 107 kaThinAntaprastA 4 / 4 / 72 kaDakaradakSi 5 / 1 / 66 kaDArAH 2 / 2 / 38 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA [685 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 62 kaNemanasI 1 / 4 / 66 256 kavaM coSNe 6 / 3 / 107 361 karavAdibhyo 4 / 2 / 111 615 kasya ca daH 5 / 3 / 72 78 katarakatamau 2 / 1 / 63 352 kasyet 4 / 2 / 25 386 kattyAdibhyo 4 / 2 / 65 581 kArADArADAdIra 5 / 2 / 111 477 kathAdibhyaH 4 / 4 / 102 256 kA pathyakSayoH 6 / 3 / 104 366 kanthApaladana 4 / 2 / 142 387 kApizyAH phak 4 / 2 / 66 388 kanthAyASThak 4 / 2 / 102 233 kAranAni ca prAcAM 6 / 3 / 10 313 kanyAyAH 4 / 1 / 116 272 kAraskaro vRkSaH 6 / 1 / 156 532 kapijJAtyorDa k 5 / 1 / 127 248 kAre satyAgadasya 6 / 3 / 70 306 kapibodhAdAGgirase 4 / 1 / 107 467 kArmastAcchIlye 6 / 4 / 172 480 kambalAcca 5 / 1 / 3 566 kAlaprayojanAdroge 5 / 281 337 kambojAlluk 4 / 1 / 173 kAlAH 2 / 1 / 28 631 karkalohitAdI 5 / 3 / 11. kAlAH parimANinA 2 / 2 / 5 420 karNalalATAtka 4 / 3 / 65 / kAlAca 5 / 4 / 33 258 karNe lakSaNasyA 6 / 3 / 115 402 ka.lAhaJ 4 / 3 / 11 54 kartari ca 2 / 2 / 16 514 kAlAt 5 / 1 / 78 36 kartRkaraNe kRtA 2 / 1 / 32 415 kAlAtsAdhupuSpyat 4 / 3 / 43 522 karmaNa ukaJ 5 / 1 / 103 / 648 kAlAdyat 5 / 1 / 107 550 karmaNi ghaTo'Thac 5 / 2 / 35 355 kAlebhyo bhavavat 4 / 2 / 34 52 karmaNi ca 2 / 2 / 14 376 kAlApasajana ca kAlopasarjane ca 12 // 57 / 666 karmadhArayavaduttareSu 8 / 1 / 11 432 kAzyapakauzikA 4 / 3 / 103 435 karmandakRzAzvA 4 / 3 / 111 363 kAzyAdibhyaH 4 / 2 / 116 521 karmaveSAdyat 5 / 1 / 10. 623 kAsUgoNIbhyAM STarac 536. 467 karmAdhyayane vRttam 4 / 4 / 63/ 272 kAstIrAjastu 6 / 1 / 155 434 kalApino'N 4 / 3 / 108 / 624 kiyattado nirdhAraNe 5 / 3 / 12 432 kalApivaizampAya 4 / 3 / 104 560 kiMsarvanAmabahubhyo 5 / 3 / 2 416 kalApyazvatthayava 4 / 3 / 48 76 kiM kSepe 2 / 1 / 64 . 346 kaleDhak 4 / 2 / 8 276 kiti ca 7 / 2 / 118 316 kalyANyAdInA 4 / / 126 / 228 kimaH kSepe 5 / 4 / 7. Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 653 320 686 ] sUtrasUcikA pRSTham sUtram pRSTham sUtram 554 kimaH saMkhyApari 5 / 2 / 41 366 kRkaNaparNAdbhAra 4 / 2 / 145 567 kimazca 5 / 3 / 25 656 kRmo dvitIyatRtIya 5 / 4 / 58 553 kimidaMbhyAM vo ghaH 5 / 2 / 40 414 kRtalabdhakIta 4 / 3 / 38 605 kimettikavyayaghA 5 / 4 / 11 436 kRte pranthe 4 / 3 / 116 563 kimo't 5 / 3 / 12 . 83 kRtyatulyAkhyA 2 / / / 68 465 kisarAdibhyaHSThan 4 / 4 / 53 36 kRtyairadhikArthavacane 2 / 1 / 33 6. kugatiprAdayaH 2 / 2 / 18 / / 63 kRtyairRNe 2 / / 43 623 kuTIzamIzuNDA 5 / 3 / 88 kRbhvastiyoge 5 / 4 / 50 561 ku tihoH 7 / 2 / 104 kekayamitrayupralayA 7 / 3 / 2 623 kutvA Dupac 5 / 389 14. ke'NaH 7 / 4 / 13 72 kutsitAni kutsnaiH2|1|53 360 kedArAyaJca 4 / 2 / 40 617 kutsite 5 / 3 / 74 kezAdvo'nyatara 5 / 2 / 106 267 kumati ca 8 / 4 / 13 362 kezAzvAbhyAM yaJ 4 / 2 / 48 113 kumahadbhayAmanya 5 / 4 / 105 255 koH kattatpuruSe 6 / 3 / 101 84 kumArazramaNAdibhiH 2 / 1 / 70 kopadhAcca 4 / 2 / 76 301 kumudanaDavetase 4 / 2 / 87 kopadhAcca 4 / 3 / 137 174 kumbhapadISu ca 5 / 4 / 136 367 kodadhAdaNa 4 / 2 / 132 335 kurunAdibhyo eyaH 411170 kurvAdibhyo eyaH 4 / 1 / 151 330 415 kozADDhaJ 4 / 3 / 42 387 kulakukSigrIvAbhyaH 4 / 2 / 66 kaupijala 4 / 3 / 132 31. kulaTAyA vA 4 / 1 / 127 | 348 kaumArApUrvavacane 4 / 2 / 13 326 kulAtkhaH 4 / 1 / 136 331 kausalyakArmA 4 / 1 / 155 436 kulAlAdibhyo 4 / 3 / 11851 tena ca pUjAyAm 2 / 2 / 12 506 kulijAllukkhau ca 5 / 1155 76 kena naviziSTe 2 / 1 / 6. 454 kulatthakopadhAdaNa 4 / 4 / 4 64 lenAhorAtrAvayavA 2 // 1 // 45 567 kulmASAdab 5 / 2 / 83 103 ktvA ca 2 / 2 / 22 627 kuzAgrAcchaH 5 / 3 / 105 148 kyaGmAninozca 6 / 3 / 36 46. kuzIdadazaikAdazA 4 / 4 / 31 655 kyaccyozca 6 / 4 / 152 270 kustumburUNi 6 / 1 / 143 | 421 RtuyajJebhyazca 4 / 3 / 68 376 443 441 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 425 sUtrasUcikA [687 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 366 RtUkthAdisUtrAntA 4 / 2 / 60 | 580 gANDyajagAtsaM 5 / 2 / 110 368 kramAdibhyo vun 4 / 2061 366 gAthividathike 6 / 4 / 165 448 krItavatparimANAt 4 / 3 / 156 30 girezca sena. 5 / 4 / 112 342 krauDyAdibhyazca 4 / 180 477 guDAdibhyaSThaJ 4 / 4 / 103 563 kAti 7 / 2 / 105 526 guNavacana 1 / 1 / 124 326 kSatrAddhaH 4 / 1 / 138 316 gRSTa dibhyazca 4 / 1 / 136 350 kSIrADDhan 4 / 2 / 20 474 gRhapatinA 4 / 4 / 60 163 drajantavaH 2 / 4 / 8 / / 430 gotrakSatriyAkhye 4 / 3 66 318 kSudrAbhyo vA 4 / 1 / 131 1535 gotracaraNAcchlA 5 / 1 / 134 436 kSudrAbhramaravaTara 4 / 3 / 116 | 436 gotracaraNAdvaJ 4 / 3 / 126 108 zubhrAdiSu ca 8 / 4 / 36 328 gotrastriyAH 4 / 1 / 147 566 kSetriyacpara 5 / 2 / 12 / gotrAdaGkavat 4 / 3 / 80 64 kSepe 2 / 1 / 47 30. gotrAbUnyantri 4 / 1 / 64 341 gotrAvayavAt 4 / 11 76 471 khaH sarvadhurAt 4 / 4 / 78 304 gotre kuJjAdi 4 / 1 / 68 34 khaDvA kSepa 2 / 1 / 26 282 gotre'lugaci 4 / 189 361 khaNDikAdi 4 / 2 / 45 356 gotrokSoSTrora 4 / 2 / 36 362 khalagorathAt 4 / 2 / 50 5.0 godyaco'saMkhyA 5 / 1 / 36 482 khalayavamASa 5 / 1 / 7 318 godhAyA Dhak 4 / 1 / 126 467 khAryA Ikan 5 / / 33 446 gIpayasoyet 4 / 3 / 160 112 khAryAH prAcAm 5 / 4 / 101 454 gopucchAdRJ 4 / 4 / 6 367 goyavAgvozca 4 / 2 / 136 171 gandhasyedutpUti 5 / 4 / 135 66 gorataddhitaluki 5 / 4 / 62 418 gambhIrAyaH 4 / 3 / 58 446 gozca purISe 4 / 3 / 145 307 gargAdibhyo 4 / 1 / 105 562 goSadAdibhyo 5 / 2 / 62 367 gargottarapadA 4 / 2 / 137 / 544 goSThAtkhanbhUta 5 / 2 / 18 164 gavAzvaprabhU 2 / 4 / 11 | 270 goSpadaM sevi 6 / 1 / 145 233 gaviyadhibhyo 8 / 3 / 65 | 8 gotriyorupa 1 / 2 / 48 367 gahAdibhyazca 4 / 2 / 138 / 250 pranthAntAdhike 6 / 3 / 76 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 ] sUtrasUcikA pRSTham sUtram / pRSTham sUtram 11. grAmakoTAbhyAM 5 / 4 / 65 655 cvau ca 7 / 4 / 26 401 grAmajanapadaika 4 / 3 / 7 36. grAmajanabandhu 4 / 2 / 43 434 chagalino 4 / 3 / 106 42. grAmAtparyanu 4 / 3 / 61 353 cha ca 4 / 2 / 28 386 grAmAdyakhau 4 / 2 / 64 . 466 chatrAdibhyo NaH 4 / 4 / 62 212 grAmyapazusaGgha 1 / 2 / 73 | 485 chadirupadhibaleDhaJ 5 / 1 / 13 418 grIvAbhyo'raca 4 / 3 / 57 | 568 chandasi pari 5 / 2 / 86 416 grISmavasantAdanya 4 / 3 / 46 475 chandaso nirmite 4 / 4 / 63 416 grISmAvarasamAdvaJ 4 / 3 / 46 423 chandaso yadaNau 4 / 3 / 71 44. chandogaukthika 4 / 3 / 126 235 ghakAlataneSu 6 / 3 / 17373 chandobrAhma 4 / 2 / 66 365 ghanaH sAsyAM kriyA 4 / 2 / 58 126 chAyA bAhulye 2 / 4 / 22 618 vanilacau ca 5 / 3 / 76 510 chedaadibhyo|5|1|64 236 gharUpakalpa 6 / 3 / 43 418 jaGgaladhenuvalajA 7 / 3 / 25 245 byApoH saMjJAchanda 6 / 3 / 63 365 janapadatadava 4 / 2 / 124 janapadazabdAt 4 / 1 / 166 318 caTakAyA airak 4 / / 128 janapadinAM 4 | 3 / 100 41 caturthI tadarthA 2 / 3 / 36 377 janapade lup 4 / 281 85 catuSpAdo garmi 2 / 1 / 71 450 jambvA vA 4 / 3 / 165 316 catuSpAdbhayo 4 / 1 / 135 166 jammA suharita 5 / 4 / 125 252 'caraNe brahmacA 6 / 3 / 86 447 jAtarUpebhyaH 4 / 3 / 153 362 caraNebhyo dharma 4 / 2 / 46 621 jAtinAmnaH kan 5 / 31 455 carati 4 / 4 / 8 161 jAtiraprANinAm 2 / 4 / 6 487 carmaNo'J 5 / 1 / 15 153 jAtezca 6 / 3 / 41 153 cArthe dvandvaH 2 // 2 // 26 640 jAtyantAccha 5 / 4 / 262 citaH kapi 6 / 3 / 127 | 122 jAtyAkhyAyAme 1 / 2 / 58 518 cittavati 5 9 jAyAyA niG 5 / 4 / 134 458 cUrNAdiniH / / 4 / 23 420 jihvAmUlAgalezchaH 4 / 3 / 62 | 171 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA [689 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 213 jIvati tu vaMzye 4 / 1 / 193 627 jIvikArthe cAparAye 53 424 tata mAgataH 4 / 3 / 74 ts jIvikopaniSadA 1 / 4 / 1 / tatpuruSaH / / 1 / 22 413 je proSThapadAnAm 7 / 3 / 18 tatpuruSaH smaanaa|2|42 608 jya ca 5 / 3 / 6. 1.3 1.3 tatpuruSasyA 5 / 4186 6.6 jyAdAdIyasaH 6 / 4 / 16. 134 tatpuruSe kRti-| / 14 254 jyotirAyuSaH / / 83 126 tatpuruSo'naSkarma 2 / 4 / 11 251 jyotirjanapada 35 tatprakRtavacane 5 / 4 / 11 181 jyotmAtami 5 / 14 | 456 tatpratyanupUrva 4 / 4 / 25 tatpratyayasya / / 3 / 26 3. mayaH 5 / 4 / " 64 tatra 2 / 1 / 46 572 mayaH 8 / 2 / 1. 561 tatra kuzalaH / / 2 / 13 tatra ca dIyate / / 16 448 mitazca tatpra 4 / 3 / 11 tatra jAtaH 4 / 3 / 25 634 vyAdayasta 5 / 3 / 11 115 . tatra tasyeva 5 / 1116 157 tatra tenedamiti 2 / 2 / 20 526 TeH 6 / 4 / 155 466 tatra niyuktaH / 417 tatra bhavaH 4 / 3 / 3 381 Thakchau ca 4 / 2 / 84 5.1 tatra viditaH 51.43 424 ThagAyasthAnebhyaH 4 / 3 / 75 476 tatra sAdhuH 4 / 4 / 68 36. Thamkavacinazca 4 / 2 / 41 348 tatrokhatamamatrebhyaH 4 / 2 / 14 328 ThasyekaH 7 / 3 / 50 to tatropapadaM 3 / 1 / 12 618 ThAjAdAvUz2a 5 / 3 / 3 539 tatsarvAdiH pathyA 5 / 2 / 7 tadadhIte 4 / 2 / 6 316 Dhaki lopaH 4 / 1 / 133 | 657 tadadhInavacana 5 / 4 / 14 314 Dhakca maNDUkAt 4 / 1 / 116 45 tadartha vikRteH / / 12 316 Dhe lopo'kadravAH / 4 / 147 510 tahati / / 65 515 taham 5 / / 370 eyakSatriyArSamito 2 / 4 / 58 378 tadaziSyaM saMzA 1 / 2 / 53 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtram 660] sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham 556 tadasminadhikami 5 / 2145512 tasezca 5 / 3 / 8 567 tadasminanaM 5 / 2 2 571 tasau matvarthe / / 4 / 16 374 tadasminnastI 4 / 2 / 67 87 * tasmAnnuDaci 6 / 3 / 74 502 tadasminvRddhayA ||47 400 tasmimaNi ca 4 / 3 / 2 468 tadasmai dIyate 4 / 4 / 522 tasmai prabhavati 5 / 5 / 101 487 tadasya tadasmin 5 4 81 tasmai hitam 5 / 1 / 5 565 tadasya paNyam 4 / 4 / 1 520 tasya ca dakSiNA 5 / 1 / 65 5.6 tadasya parimANam 5 / / 57 464 tasya dhamryam 4 / 4 / 47 516 tadasya brahmacaryam ||41.. tasya nimittam 5 / 1 / 38 551 tadasya sajAtam / / 2 / 36 374 tasya nivAsaH 4 / 2 / 66 417. tadasya soDham 4 / 3 / 52 546 tasya pAkamUle 5 / 2 / 24 36. tadasyAM prahara 4 / 2 / 57 558 tasya pUraNe 5 / 2 / 48 57. tadasyAstya 5 / 2 / 34 526 tasya bhAvastva 5 / 1 / 116 564 tado dA ca 5 / 3 / / 101 tasya vApa: 5 / 1 / 45 427 tadgacchati pathi 4 / 3 / 85 442 tasya vikAraH 4 / 3 / 134 5.4 taddharati vahatyA / 1 / 50 42. tasya vyAkhyAna 4 / 3 / 66 67 taddhitArthottara 2 / 1 / 1 / 357 tasya samUhaH 4 / 2 / 37 275 taddhiteSvacA 7 / 2 / 117 | 286 tasyApatyam 4 / 1 / 62 .. 646 tAklAtkarma 5 / 4 / 36 | 416 tasyedam 4 / 3 / 120 336 tadrAjasya 2 / 4 / 62 tasyezvaraH 5 / 1 / 42 401 tahati rathayuga 4|4| | 447 tAlAdibhyo 4 / 3 / 152 563 tantrAdacirApa 5 / 2 / 0 65 tAvatithaM prahaNami 5 / 2 / 77 577 tapaHsahasrAbhyAM 5 / 2 / 1.2 122 tikakitavAdibhyo 2 / 4 / 68 515 tamadhISTo bhRto / / 1 / 50 331 tikAdibhyaH phiA 4111154 454 tarati 4 / 4 / / 604 tikazca 5 / 3 / 56 6.4 taraptamapau 1 / 1 / 22 / 432 tittirivaratantu 4 / 3 / 102 4.. tavakamamakA 4 / 3 / 3 63 tiro'ntau 1 / 4 / 71 141 tasilAdiSvA 6 / 3 / 35 155 ti viMzarDiti 6 / 4 / 142 436 tasizca 4 / 3 / 13 / 23 . tiSThava guprabhRtIni ca / / 1 / 17 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham 123 tiSyapunarvasvorna 1 / 2 / 63 406 360 tIrarUpyottarapadA 4 / 2 / 106 175 556 457 116 245 2 | 136 252 tIrthe ye 6 / 3 / 87 583 tundAdibhya ilaca 5 | 2 | 117 586 tundivalivaTerbhaH 5 | 608 turiSThemeyaH su 6 | 4 | 154 607 tuzchandasi 5 / 3 / 56 426 tudIsalAturavarmatI 4 / 3 / 64 566 52 tRjakAbhyAM kartari 2 / 2 / 15 387 166 538 636 511 346 255 tRNe ca jAtau 6 / 3 / 103 36 tRtIyA tatkRtArthena 2 / 1 / 30 102 tRtIyApramRtInyanya 2 / 2 / 21 6 tRtIyA saptamyorbahu 2 | 4 | 64 336 te tadrAjAH 4 / 1 / 172 466 tena krItam 5 / 1 / 37 525 tena tulyaM kriyA 5 / 1 / 115 tena dIvyati khanati 4 / 4 / 374 tena nirvRttam 4 / 2 / 68 514 44 tena nirvRttam 5 | 1 | 76 tena parijayyalabhya 5 / 1 / 63 tena proktam 4 / 3 / 10 518 431 576 581 320 danta unnata urac 5 / 2 / 106 dantazikhAtsaMjJA 5 | 2 | 113 dANDinAyana 6 / 4 / 174 dAnIM ca 5 / 3 / 18 dAmanyAditri 5 / 3 / 116 dikchabdebhyaH sapta 5 3 / 27 dikpUrvapadATThaJca 4 / 36 dikpUrvapadAdasaM 4 / 2 / 107 521 tena yathAkathAca 5 | 1 | 68 343 tena raktaM rAgAt 4 / 2 / 1 546 tena vittazcucup 5 | 2 | 26 160 tena saheti tulyayo 2 / 2 / 28 435 tenaikadik 4 / 3 / 112 diksaMkhye saMjJAya 2 / 1 / 50 digAdibhyo yat 4 / 3 / 54 diGnAmAnyantarA 2 / 2 / 26 dityadityAditya 4 / 1 / 65 divasazca pRthivyAm 6 / 3 / 30 205 363 tyadAdIni ca 1 / 1 / 74 211 tyatAdIni sarvairni 1 / 2 / 72 204 divo dyAvA 6 / 3 / 26 444 pujatunoH 4 | 3 | 138 40& dizo'madrANAm 7 / 3 / 13 565 632 567 [ 661 401 360 66 417 156 276 sUtram triMzacatvAriMzato 5 / 1 / 62 trikakutparvate 4 / 4 / 147 traH samprasAraNazca 5 / 2 / 55 trermanityam 4 / 4 / 20 treyaH 6 / 3 / 48 tve ca 6 / 3 / 64 da dakSiNAdAc 5 / 3 / 36 dakSiNApazcAtpurasa 4 / 2 / 66 dakSiNermA lubdha 4 / 4 / 126 dakSiNottarAbhyA 5 / 3 / 28 daNDavyavasargayozca 5 / 4 / 2 daNDAdibhyaH 5 / 1 / 66 dadhaSThak 4 / 2 / 28 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692] sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham 64 356 dIrghAcca varuNasya 7 / 3 / 23 186 dvanda ghi 2 / 2 / 32 66. duHkhAtprAtilomye 5 / 4 / 64 587 dvandvopatApaga 5 / 2 / 128 327 duSkulADDhak 4 / 1 / 142403 dvArAdInAM ca / 3 / 4 255 dRgzavatuSu 6 / 3 1 7. dvigurekavacanam 2 / 4 / 1 418 dRtikucikalazi 4 / 3 / 56 31 dviguzca 2 / / / 23 346 dRSTaM sAma / / 2 / 7 505 dvigoH ThaMzca / / 54 416 deyamRNe 4 / 3 / 47 515 dvigoryap 5 / 5 / 2 657 deye trA ca 5 / 4 / 45 281 dvigoluMganapatye 4 / 1 / 88 202 devatAdvandve ca 6 / 3 / 26 dvigorvA 5 / 1 / 86 355 devatAdvandve ca 7 / 3 / 21 56 dvitIyatRtIyaca 2 / 2 / 3 devatAntAttAdathye 5 / 4 / 24 3. dvitIyA zritA 2 / 1 / 24 628 devapathAdibhyazca 5 / 3 / 100 dvitIye cAnupA 6 / 3 / 8. 657 devamanuSyapuruSa 5 / 4 / 56 dvitricaturvyaH 5 / 4 / 16 646 devAttala 5 / 4 / 27 468 dvitripUrvAdaraca 5 / 1 / 36 42. devikAzizapA 7 / 3 / 1 466 dvitripUrvAniSkAt / / 3. deze lubilacau ca 5 / 2 / 105 | 163 dvitribhyAM SamU0 5 / 4 / 115 342 daivayajJizauci 4 / 1 / 1 dvitribhyAM taya 5 / 2 / 43 dyAvApRthivI 4 / 2 / 32 112 dvitribhyAmaja 5 / 4 / 102 [dubhyAM maH 512 / 108 | 6.1 dviyozca dhamuJ 5 / 3 / 45 388 prAgapAgudA 4 / 2 / 11 170 dvidarAjyAdi 5 / 4 / 128 626 dravyaM ca bhavya 5 / 3 / 104 | 606 dvivacanavibha 5 / 3 / 57 droNaparvatajIva 4 / 1 / 103 dvistAvA vistA 5 / 4 / 84 446 drozca 4 / 3 / 161 402 dvIpAdanusamudraM 4 / 3 / 10 dvandvaM rahasyamaryA 8 / 1 / 15 556 dvestIyaH 5 / 2 / 54 535 dvandvamanojJAdi / 1 / 133 347 dvaipavaiyAghrAdara 4 / 2 / 12 188 dvandvazca prANi 2 / 4 / 2 / / bacaH 4 / 1 / 121 205 dvandvAccudaSa 5 / 4 / 106 / 423 dhajudrAhmaNapra 4 / 3 / 72 345 dvandvAcchaH 4 / 2 / 6 335 . dhammagadhaka 4 / 1 / 168 436 dvandvAdvanvairamaithu 4 / 3 / 125 216 vyantarupasargebhyaH 6 / 3 / 17 578 555 354 580 226 677 315 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTham 116 yaSTanaH saMkhyA 6 / 3 / 47 dha 473 dhanagaNaM labdhA 4 | 4 | 64 562 dhanahiraNyAtkAme 5 | 2 | 65 171 dhanuSazca 5 / 4 / 132 364 dhanvayopadhAdvuJa 4 / 2 / 121 463 dharma carati 4 / 4 / 41 475 dharmapathyarthanyAyA 4 / 4 / 62 566 dharmazIlavarNA 5 / 2 / 132 167 dharmAdanickeva 5 | 4 | dhanyAnAM bhavane 5 | 2 | 1 124 dhuro yaDDhakau 4 / 4 dhUmAdibhyazca 4 / 2 / 117 dhvAGkSeNa kSepe 2 / 1 / 42 537 471 366 63 sUtrasUcikA sUtram | pRSTham 303 546 285 440 166 30 25 425 228 166 77 na na kapi 7 / 4 / 14 na kopadhAyAH 6 / 3 / 37 140 146 255 nakSatrAdvA 6 / 3 / 100 344 nakSatreNa yuktaH 4 / 2 / 3 414 nakSatrebhyo bahu 4 / 3 / 37 366 322 60 87 nagarAtkutsa 4 / 2 / 128 na gopavanAdi 2 / 4 / 67 nago'praNiSva 6 / 3 / 77 nav 2 / 2 / 6 naJaH zucIzvara 7 / 3 / 30 namastatpuru 5 | 4 / 71 naJduH subhyo 5 / 4 / 121 382 naDazAdAD 4 / 2 / 86 305 naDAdibhyaH 4 | 1 | 66 240 387 38 1 140 32 427 4 210 26 227 338 471 86 [ 663 325 304 363 67 sUtram naDAdInAM kukca 4 / 2 / 11 nate nAsikAyAH 5 / 2 / 31 na taulvalibhyaH 2 / 4 / 61 na daNDamAraNavA 4 / 3 / 13 na dadhipayA 2 / 4 / 14 nadIpaurNamA 5 | 4 | 110 nadIbhizca 2 / 1 / 20 nadyAH zeSasyAnya 0 6 | 3 | 44 nadyAdibhyo Dhak 4 / 2 / 67 nadya matup 4 | 2 | 85 naghRtazca 5 / 4 / 153 na vyacaH prAcya 4 / 2 / 113 na nampUrvAttatpu 5 / 5 / 121 na nirdhAraNe 2 / 2 / 10 napuMsakamanapuMsakena 1 / 2 / 66 napuMsakAdanya 5 | 4 | 106 na pUjanAt 5 / 4 / 66 na prAcya 4 / 1 / 176 na bhakurchu 8 | 2 | 76 nabhrANnapAna 6 / 3 / 75 na mapUrvo'pa 6 / 4 / 170 106 na svAbhyAM padA 7 / 3 / 3 nare saMjJAyAm 6 / 3 / 126 nalopo namaH 6 / 3 / 73 na saMkhyAdeH 5 | 4 | 86 na saMjJAyAm 5 / 4 / 155 na sAmivacane 5 | 4 | 5 nastaddhite 6 / 4 / 144 178 636 26 256 nahivRtivRSi 6 / 3 / 116 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 477 664 ] khUbasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 1ve naaddiitnyo| 5 / 4 / 156 4 // paJcamI bhayane 2 / 1 / 37 441 nAtaH parasya 7 / 3 / 27 226 paJcamyAH stokA 6 / 3 / 2 558 nAntAdasaMkhyA 5 / 2 / 4 // 561 paJcamyAstasil 5 / 3 / 7 11 nAvo dvigo: 5 / 4 / paNapAdamASa 5 / 1 / 34 nAvyayIbhAvA 2 / 4 / 83 532 patyantapurohi 5 / / 128 466 nikaTe vasati 4 / 4 / 73 438 patrapUrvAda 4 / 3 / 122 446 nityaM dhRddhazarA 4 / 3 / 144 438 patrAdhvaryupari 4 / 3 / 123 56. nityaM zatAdi 5 / 2 / 57 pathaH pantha ca 4 / 3 / 26 65 nityaM haste 1 / 4 / 7 514 pathaH kan 5 / 75 54 nityaM krIDAjIvi 2 / 2 / 17 228 patho vibhASA 5 / 4 / 72 167 nityamasicprajA 5 / 4 / 122 pathyatithiva 4 / 4 / 104 662 nityavIpsyoH 8 / 14 | 473 padamasmindRzyam 4 / 4 / 87 457 nivRtte'kSayUtA 4 / 4 / 16 | 268 padavyavAye'pi 8 / 4 / 38 .4.3 nizApradoSAbhyAM 4 / 3 / 14 | 456 padAntasyAnya 7 / 3 / / 66. niSkulAliko 5 / 4 / 62 463 padottarapadaM 4 / 4 / 36 12 niSThA 2 / 2 / 36 242 padyatyatadarthe 6 / 3 / 53 180 niSpravANizca 5 / 4 / 160 514 panyo Na nityam 5 / 76 617 nItau ca tadyu 5 / 3 / 77 / 118 paravalli dvandva 2 / 4 / 26 355 nenarasya parasya 7 / 3 / 22 466 parazvadhAva 4 / 4 / 58 236 nensiddhabadhnAtiSu / / 3 / 16 232 parasya ca 6 / 3 / 54. neDijvirI 5 / 2 / 32 parAvarAdhamottama 4 / 3 / 5 454 naudyavaSThan 4 / 4 / 7 488 parikhAyA ThaJ 5 / 117 474 nauvayodharmaviSa 4 / 4 / 11 462 paripanyaM ca 4 / 4 / 36 450 nyagrodhasya ca 4 / 4 / " 46. parimANAntasyA 7 / 3 / 17 parimukhaM ca 4 / 4 / 26 546 pakSAttiH 5 / 2 / 25 347 parivRto rathaH 4 / 2 / 10 461 pakSimatsyamRgA / / / 35 164 pariSado eyaH 4 / 4 / 4 108 pakkiviMzatitriM 5 | | 477 pariSado eyaH 4 / 4 / 1.1 508 paJcadazatI varga 5 / 1 / 6. | 665 parervaja'ne / 15 milli Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 [ 65 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 54. parovaraparampara / / 21. | puMvatkarmadhAraya 6 / 3 / 41 455 paryAdibhyaH chan 4 / 41. .. putrAccha ca 511140 562 paryamibhyAM ca / | 332 putrAntAdanya 4 / 1 / 156 366 parvatAca 4 / 2 43 | 217 putre'nyatara 6 / 3 / 22 pardhAdiyaudhe / / 3 / 117 | 206 pumAnpriyA / 2 / 67 palAzAdibhyo 4 / 3 / 41 | 433 purANamokeSu 4 / 3 / 105 5.66 pazcAt 5 / 3 / 32 512 puruSahastibhyA 5 / 2 / 38 347 pANDukaMbalA 4 / 2 1 12 puro'vyayam 1 / 4 / 67 5.2 pAtrAtaSThan 5 / 1 / 46 588 puSkarAdibhyo 5 / 2 / 135 511 pAtrAddhazca 5 / 1 / 68 puugaayo'praa5|3112 pAtresamitAdayazca 2 / 1148 - pUraNaguNasuhitA 2 / 2 / 11 pAdazatasya 5 / 4 / / 6.1 pUraNAdAge tIyA 5 / 3 / 48 241 pAdasya padA 6 / 3 / 52 pUraNArdhATThan 5 / 148 173 pAdasya lopo 5 / 4 / 138 175 pUrNAdvibhASA 5 / 4 / 146 645 pAdArghAbhyAM 5 / 4 / 25 pUrvakAlaikasarva 2146 264 pAnaM deze 8 / 4 / pUrvapadAtsaMjJAyA 8 / 4 / 3 72 pApANake 2 / 1 / 54 pUrvavadazvavaDavI 2 / 4 / 20 272 pAraskarapramR 6 / 1 / 157 pUrvasadRzasamonA 2 / 1 / 31 513 pArAyaNaturA 5 / 1 / 72 56 pUrvAdiniH / / 2 / 86 pArAzaryazi 4 / 3 / 110 567 pUrvAdharAvarANA 5 / 3 / 36 23 pAre madhye SaSThayA 2 / 11.18 75 pUrvAparaprathama 2 / 1 / 58 .. 565 pArzvanAnvicchati 5 / 2 / 75 | pUrvAparAdharottara 2121 362 pAzAdibhyo yaH 4 / 2 46 pUrvAhAparAhA 4 / 3 / 29. 210 pitA mAtrA 1 / 2 / 7.. 528 pRthvaadibhy|1|122 425 pituryacca 4 / 3 / 256 pRSodarAdIni 6 / 3 / 10 // 356 pitRvyamAtula 4 / 2 / 36 243 pevAsavAha 6 / 3 / 58 pitRSvasuzchaNa 4 / 1 / 132 | 284 pailAdibhyazca 2046 446 piSTAzca 4 / 3 / 146 | poTAyuvatistoka 2 / 31. pIlAyA vA / 1 / 11 4 23 pauroDAzapuro 4 / 3 / .. Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 666 ] sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 614 prakAravacane jA 53 | 466 praharaNam 4 / 4 / 57 566 prakAravacane thAl 5 / 3123 3 prAkaDArAtsa 2 / 1 / 3 666 prakAre guNavaca / / 12 prAk kItAcchaH 5 / 1 / 1 16. prakRtyAziSi 6 / 3 / 83614 prAgivAtkaH 5 / 3 / 70 608 prakRtyaikA 6 / 4 / 163 602 prAgekAdazabhyo 5 / 3 / 4 646 prajJAdibhyazca / 4 / 38 / 471 prAgghitAdyat 4 / 4 / 75 577 prajJAzraddhArcA 52 / 101 10 prAgdizo vibhaktiH 5 / 3 / 1 463 pratikaNThArthala 4|4|4. 24 prAgdIvyato'Na 4 / 1 / 83 477 pratijanAdibhyaH 4 / 4 / 66 488 prAgvateSTham 5 / 1 / 18 463 pratipathameti 4 / 4 / 42. 452 prAgvahateSThak 4 / 4 / 1 652 pratiyoge paJca 5 / 4 / 4 368 prAcA kaTAdeH 4 / 2 / 136 272 pratiSkazazva 6 / 1 / 152 prAcAM grAmanagarA 7 / 3 / 14 226 praterurasaH saptamI 5 / 4 / 2 417 prAcAM nagarAnte 7 / 3 / 24 400 pratyayottarapada 7 / 2 / 68 prAcAmavRddhA 4 / 1 / 160 6 prathamAnirdiSTaM / / 2 / 43 prAcAmupAde 5 / 3 / 0 376 pradhAnapratyayArtha / / 2 / 56 533 prANabhRjAti 5 / / 126 263 pranirantaHzaretu 8 / 4 / 5 426 prabhavati 4 / 3 / 83 448 prANirajatAdi 4 / 3 / 154 573 prANisthA 5 / 2 / 66 551 pramANe yasa 5 / 2 / 30 prAtipadikAnta 8 / 4 / " 46. | 265 prayacchati garyam 4 / 4 / 30 529 prayojanam 5 / 11.t prAdhvaM bandhane 1 / 4 / 78 315 pravAhaNasya Dhe 7 / 3 / 28 6. prAptApane ca 2 / 2 / 4 612 prazaMsAyAM rUpap 5 / 3 / 66 414 prAyabhavaH 4 / 3 / 16 82 prazaMsApacanaizca 2 / 1 / 66 234 prAkRTazaratkAla 6 / 3 / 15 6.8 prazasyasya zraH 5 / 3 / 6. 4.4 prAvRSa eNyaH 4 / 3 / 17 150 prasaMbhyAM jAnu 5 / 4 / 126 prASaSThap 4 / 3 / 26 272 praskararavaharizca 6 / 1 / 153 | priyasthirasphira 6 / 4 / 157 365 prasthapuravahA / 2 / 122 / 366 ' proktAlluka 4 / 2 / 64 3.1 prasthottarapada 4 / 3 . 45. prakSAdibhyo'Na 4 / 3 / 164 65 408 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasadhikA [667 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 536 brahmaNastvaH 5 / / 136 286 phakphimoranya 4 / / " 112 brahmaNo jAnapadA / / 104 450 phale luk4|3|163 225 brahmahastibhyAM 5 / 4 / 76 122 phalgunIproSThapadA / / 2 / 6. 564 brAhmaNakoSNike / 2 / 1 326 phANTAhRtimi 4 / 1 / 15. 36. brAhmaNamANava 4 / 2 / 42 575 phenAdilaca 5 / 2 / 11 325 brAmo'jAtI 6 / 4 / 171 326 phezcha ca 4 / 14 477 makkArANa: 4 / 4 / 1.. 476 bandhane carSI 4 / 4 / 66 466 bhaktapadaNanya 4 // 4 // 247 bandhuni bahu 6 / 1 / 14 426 bhaktiH 4 / 3 / 15 234 bandhe ca vibhASA 6 / 3 / 13 4. bhakSyeNa mizrIkara 2 / 1 / 35 588 balAdibhyo matu 5 / 2 / 13631. bhatrigarte 4 / 1 / 111 628 basteDheJ 5 / 3 / 101 363 bhavataSThakchasau 4 / 3 / 115 556 bahupUgagaNasa 5 / 3 / 51 457 bhanAdibhyaH 4 / 4 / 16 162 bahuvrIhI sakthya 5 / 4 / 113 503 bhAgAyaca 5 / 146 161 bahuvrIhI saMkhyeye 5 / 4 / 73 357 bhikSAdibhyo'Na 4 / 2 / 38 61 bahorlopo bhU / 4 / 158 | 254 bhIroH sthAnam 8 / 3 / 1 322 bahuca ima prAcya 3 / 4 / 666.3 bhUtapUrva carat / / 3 / 53 375 bahucaH kUpeSu 4 / 2 / 73 | 12 bhUSaNe'lam / / 4 / 64 421 bahvaco'ntodAttA 4 / 3 / 364 bhaurikyAyeSukA 41254 618 baco manuSya 5 / 3 / / 263 bhrAtari ca jyAya 4 164 468 bahucpUrvapadA 4 / 4 / 64 127 bhrAtur2yAca 4 / 1 / 144 65. bahulpAccha 5 / 4 / 42 20. bhAtaputrI svsdu||2|68 3.3 bAhAdibhyazca 4 / / 66 335 dhruvo bukva / / 125 364 bAhIkaprAmebhyaH 4 / 2 / 11 383 bilvakAdi / / 4 / 153 | 466 maDDukamarmarAvaNa 4|4|16 443 bilvAdibhyo 4 / 3 / 136 | 476 matajanahalAtkaraNa || 417 bilAca 5 / 1 / 1 / 375 matoba bahujanAt 4 / 2 / 72 637 bRhatyA AcchAdane / / 4 / 461 matolaH sahasAno 5 / 26 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698] sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 262 matau bahvaco'na 6 / 3 / 116 6.1 mAnavAyoH ka 5 / 3 / 51 317 madravajyoH kan 4 / 2 / 131/444 mAne vayaH 4 / 3 / 162 661 madrAtparivApaNe 5 / 4 / 67 15 mAsAdvayasi yatkhanau 5111 361 madrebhyo'J 4 / 2 / 108 263 mitre carSoM 6 / 3 / 130 3.6 madhubabhravorlAhmaNa 4 / 1 / 106 456 mudrAdaN 4 / 4 / 25 234 madhyAdgarau 6 / 3 / 11 473 mUlamasyAbarhi 4 / 4 / 28 4.1 madhyAnmaH 4 / 3 / 8 646 mRdastikan 5 / 4 / 36 65 madhyepadenivacane 1 / 4 / 76 381 madhvAdibhyazca 4 / 2 / 86 512 yajJavigbhyAM ghakha 5 / 1 / 71 231 manasaH saMjJAyAm 6 / 3 / 4 308 yamamozca 2 / 4 / 64 367 manuSyatatsthayoH 4 / 2 / 134 3.6 yamiyozca 4 / 1 / 101 333 manorjAtAvazyatau / / / 553 yattadetebhyaH parimA 5 / 2 / 36 244 manyaudanasaktubi 6 / 3 / 60 530 yathAtathAyathApura 7 / 3 / 31 426 mayaT ca 4 / 3 / 2 | 538 yathAnukhasaMmukhasya 5 / 26 445 mayaDvaitayorbhASA 4 / 3 / 143 16 yathA'sAdRzye 2 / 1 / 7 85 mayUravyaMsakAdayazca 2 / / / 72/ 676 yathAsve yathAyatham 8 / 1 / 14 272 maskaramaskariNI 6 / 1154 537 yavayavakaSaSTikAdyat 5 / 2 / 3 327 mhaakulaadkhbau4|1|141 321 yaskAdibhyo gotre 2 / 4 / 63 355 mahArAjaproSThapadA 4 / 2 / 35 22 yasya cAyAmaH 2 / / 16 426 mahArAjA?J 4 / 3 / 17 44 yAjakAdibhizca 2 / 2 / / 353 mahendrAdvANau ca 4 / 2 / 266.1 yApye pAzap 5 / 3 / 47 485 mANavacarakAbhyAM 5 / 1 / " yAvadavadhAraNe 2 / 1 / 8 205 mAtarapitarAvudIcA 6 / 3 / 12/ 647 yAvAdibhyaH kan 5 / 4 / 26 238 mAtu:pituAmanya 8 / 3 / 5 62 yuvA khalatipalita 2 / / 6. 312 mAturutsaMkhyAsaM 4 / 1 / 115, 6.1 yuvAlpayoH kananya 5 / 3 / 64 238 mAtRpitRbhyAM svasA 13184 356 yuvoranAko 7 / / " 319 mAtRSvasuzca 4 / 1 / 134366 yuSmadasmadoranyatara 4 / 3 / 1 462 mAyottarapadapadavya 4 / 4 / 37 263 yUni luk / / .. 571 mAdupadhAyAzca mato 8 / 2 41 ye ca taddhite / / 61 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA [666 pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 324 ye cAbhAvakarmaNoH 6 / 4 / 168653 rogAcApanayane 5 / 4 / 4 163 yeSAM ca virodhaH 3 / 4 | 376 roNI / / 2 / 78 378 yogapramANe ca tdH1|2155 365 ropadhetoH prAcAM 4 / 2 / 123 522 yogAyaca 5 / 1 / 102 513 yojanaM gacchati / / 74 21 lakSaNenAbhipratI 2 / / 14 535 yopadhAdgurUpotta 5 / 1 / 132 465 lavaNATThaJ 4 / 4 / 52 456 lavaNAlluka 4 / 4 / 24 526 raRto halAdele 6 / 4 / 11 lAkSArocanATThA 4 / 2 / 2 648 rakta 5 / 4 / 32 412 lukaddhitaluki / / 2 / 46 46. rakSati 4 / 4 / 33 | 306 lukkhiyAm 4 / 1 / 106 387 rahoramanuSye'eca 4 / 21.0 377 lupi yuktavadhakti / / 2 / 51 581 rajaHkRSyAsutipa 5 / 2 / 112 15. lupca 4 / 3 / 166 255 rathavadayozca 6 / 3 / 102 / 344 subavizeSe 4 / 24 438 rathAvat 4 / 3 / 121 |378 lubyogaaprkhyaanaa|2| 54 571 rasAdibhyazca 5 / 2 / 65 627 lummanuSye 5 / 3 / 18 185 rAjadantAdiSu param 2 / 2 / 31502 lokasarvalokATu 5 / 1 / 44 363 rAjanyAdibhyo vum 4 / 2 / 53 171 lopo vyorvali / / 66 5.3 rAjanvAnsaurAjye 8 / 2 / 14 576 lomAdipAmAdi 5 / 2 / 100 324 rAjazvazurAyat / / 137 | 64. lohitAnmaNau 5 / 4 / 30 105 rAjAhaHsakhibhyaSTac 5 / 4 / 11 118 rAzaH ka ca 4 / 2 / 140 3. bataNDAca 4 / 1 / 108 12. rAtrAhAhAH puMsi 2 / 4 / 26413 vatoriDvA 5 / / 23 246 rAtraH kRti vibhASA 6 / 3 / 72 556 vatorithuk 5 / 2 / 53 . 516 rAtryahaHsaMvatsarAca 5 7 415 vatsazAlAbhiji 4 / 3 / 36 385 rASTrAvArapArAddhakhau 4 / 2 / 3 575 vatsAMsAbhyAM kAma 5 / 2 / 18 354 rItaH 7 / 4 / 27 6 23 vatsokSAvarSamebhyaH 5 / 3 / 11 584 rUpAdAhataprazaMsa 5 / 2 / 120 26. vanagiryoH saMjJA 6 / 3 / 117 328 revatyAdibhyaSThaka 146 26. vanaM puragAmizrakA |4|4 41 revatikAdibhyaH 4 / 3 / 131/ 176 vandite dhAtuH / 4 / 157 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtram 700 sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham 174 vayasi dantasya 5 / 4 / 141 241 vA zokaSyarogeSu 6 / 3 / 51 587 vayasi pUraNAt 5 / 2 / 130 171 vA saMjJAyAm 5 / 4 / 133 380 varaNAdibhyazca 4 / 2 / 2 / 426 vAsudevArjunAbhyAM 4 / 3 / 18 420 vargAntAca 4 / 3 / 3 / 563 vA ha ca chandasi 5 / 3 / 13 271 varcaske'vaskaraH / / 148 264 vAhanamAhitAt 8 / 4 / 8 526 varNadRDhAdibhyaH 5 / 1 / 123 183 vAhitAgnyAdiSu 2 / 2 / 37 588 varNAdbrahmacAriNi 5 / 2 / 134 17 vizatikAtkhaH 5 / / 32 647 varNe cAnitye 5 / 4 / 3. 43 viMzatitriMzayAM 5 / 1 / 24 23 varNo varNena 2 6956. viMzatyAdibhyasta 5 / 2 / 56 388 varNI vuk 4 / 2 / 103 vikarNakuSItakA 4 / 1 / 124 517 varSasyAbhaviSyati 7 / 3 / 16313 vikarNazumacchaga 4 / 1 / 11. 405 varSAbhyaSThak 4 / 3 / 18 426 vidUrAmbhyaH 4 / 3 / 24 517 varSAlluka ca 5 / 1 / 8 424 vidyAyonisambandhe 4 / 3 / 77 261 vale / / 3 / 118 472 vidhyatyadhanuSA 4 / 4 / 83 473 vazaM gataH 4 / 4 / 86 | 547 vinambhyAM nAnAmA 5 / 2 / 27 361 vasantAdibhyaSThak 4 / 2 / 63 | vinayAdibhyaSThak 5 / 4 / 34 456 vanakrayavikrayATThan 4 / 4 / 13 612 vinmatolA 5 / 3 / 65 504 vannadravyAbhyAM 5 / 1 / 1 168 vipratiSiddha cAna 2 / 4 / 13 32 vAkinAdInAM 41 / 158 19 vibhASA 2 / / " 666 vAkyAderAmantrita 8111466 vibhASA kArSApaNa 5 / 1 / 26 243 vA ghoSamizrazande 6 / 3 / 56 357 vibhASA kuruyugaM 4 / 2 / 13. 586 vAco gminiH 5 / 2 / 124 64 vibhASA kRSi || 72 648 vAco vyAhatArthA 5 / 4 / 35 117 vibhASA catvAriMza 6 / 3 / / 587 vAtAtIsArAbhyAM / / 2 / 126636 vibhASAdhera dikkiA / / 264 vAnyasminsapi 4 / 1 / 165 537 vibhASA tilamASo 5 / 2 / 4 624 vA bahUnAM jAti 5 / 3 / 3 / 51 vibhASA parAvarA / / 3 / 29 265 vA bhAvakaraNayoH / / 256 vibhASA puruSe / / 3 / 106 347 vAmadevAtyAyo 4 / 2 / / | 4.7 vibhASA pUrvAlApa 4 / 3 / 14 353 vAtapitruSaso 4 / 23, 351 vibhASA phAlgunI 4 / 2 / 23 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA sUtram pRSTham 326 Tr 368 pRSTham 643 vibhASA bahordhAvi 5 | 4 | 20 366 vibhASA manuSye 4 / 2 / 144 403 vibhASA rogAtapa 4 / 3 / 13 568 vibhASA'varasya 4 | 3 | 41 235 vibhASA barSakSara 6 / 3 / 16 vibhASA vivadhAt 4 | 4 | 17 165 vibhASA vRkSamRga 2 / 4 / 12 175 vibhASA zyAvAro 5 | 4 | 144 vibhASA samIpe 2 4 / 16 457 200 656 vibhASA sAti kA 5 / 4 / 21 612 vibhASA supo bahu 5 / 3 128 vibhASA senAsurA 2 / 4 / 25 238 vibhASA svasa 6 / 3 / 24 481 vibhASA havirapUpA 5 / 1 / 4 253 vibhASodare 6 | 3 | 88 344 vibhASozInareSu 4 / 2 / 118 263 vibhASaiauSadhi 8 | 4 | 6 562 vimuktAdibhyo 5 / 2 / 61 523 vizAkhASADhAda 5 / 1 / 11 162 viziSTaliGgo 2 / 4 / 7 74 vizeSaNaM vize 2 / 1 / 57 376 vizeSaNAnAM 1 / 2 / 52 363 viSayo deze 4 / 2 / 52 271 viSkiraH 6 / 1 / 150 641 visAriNo 4 / 4 / 16 376 vuJcarAkaThaji 4 / 2 / 80 632 vRkATTeNyA 5 | 3 | 115 606 vRddhasya ca 5 / 3 / 62 363 vRddhAcchaH 4 / 2 / 114 151 362 147 446 68 232 160 456 335 207 76 327 416 521 305 45 537 447 583 472 466 422 424 58 3 462 556 . [ 701 sUtram vRddhATThaksauvI 4 / 1 / 148 dvAtprAcAm 4 / 2 / 120 vRddhAdakekAnta 4 / 2 / 141 vRddhinimittasya ca 6 / 3 / 36 vRddhiryasyAcA 1 / 1 / 73 buddhetkosalA 4 | 1 | 166 truddho yUnA tajha 1 / 2 / 65 vRndArakanAga 2 / 1 / 62 veH zAlaccha 5 | 2 | 28 betanAdibhyo 4 / 4 / 12 vaiyAkaraNAkhyAyAM 6 / 3 / 7 vopasarjanasya 6 / 3 / 82 vyaJjanairupa 4 / 4 / 26 vyansapane 4 / 1 / 145 vyAharati mRga: 4 / 3 / 51 vyuSTAdibhyo'y 5 / 1 / 17 vrAtacphamora 5 / 3 / 113 vrAtena jIvati 5 / 2 / 21 vrIhizAlyorDhak 5 / 2 / 2 vrIheH puroDAze 4 | 3 | 148 vrIhyAdibhyazca 4 / 2 / 116 za zakaTAdaNa 4 / 4 / 80 zaktiyaSTayorI 4 / 4 / 56 zaNDikAdibhyo 4 | 3 | 62 zatamAna viMzatika 5 / 27 zatasahasrA 5 / 2 / 116 zatAca ThanyatAva 5 / / 21 zadantaviMzatezca 4 / 2 / 46 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtrasUcikA 702] pRSTham 461 zabdadarduraM karoti 4 / 4 / 34 445 zamyAH blaJ 4 / 3 / 142 235 zayavAsavAsi 6 / 3 / 18 306 zaradvacchunaka 4 / 1 / 102 262 zarAdInAM ca 6 / 3 / 110 417 zarIrAvayavAca 4 | 3 | 55 481 zarIrAvayavAdyat 5 / 1 / 6 631 zarkarAdibhyo'yg 4 / 3 / 107 411 365 380 zarkarAyA vA 4 / 2 / 83 465 zalAluno'nya 4 / 4 / 54 zAkalAdvA 4 / 3 / 128 440 626 zAkhAdibhyo 5 / 3 / 103 sUtram pRSTham 566 622 177 46 zANAdvA 5 / 1 / 35 544 zAlInakaupIne 5 / 2 / 20 383 zikhAyA valac 4 | 2 | 86 626 zilAyA DhaH 5 | 3 | 102 465 zilpam 4 / 4 / 55 310 zivAdibhyo'N 4 / 1 / 112 427 zizukrandayama 4 | 3 | 88 564 zItoSNAya 5 / 2 / 72 511 zIrSacchedAyaca 5 | 1 | 65 466 zIlam 4 / 4 / 61 352 zukrAddhan 4 / 2 / 26 424 zuNDikAdibhyo'yA 4 / 3 / 76 315 zubhrAdibhyazca 4 / 1 / 123 164 zUdrANAmanira 2 / 4 / 10 464 zUrpAdanyatara 5 / 1 / 26 660 zUlAtpAke 5 / 4 / 65 346 zUlokhAdyat 4 / 2 / 17 384 126 434 468 567 403 76 567 455 210 403 225 455 518 561 602 44 sUtram zRGgalamasya 5 / 2 / 76 zevalasuparivi 5 | 3 | 84 zeSAdvibhASA 5 | 4 | 154 zeSe 4 / 2 / 62 zeSo bahuvrIhiH 2 / 2 / 23 zaunakAdibhyaH 4 / 3 / 106 236 603 653 zyenatilasya 6 / 3 / 71 zraviSThAphalgu 4 | 3 | 34 zrANAmasau 4 / 4 / 67 zrAddhamanena 5 | 2 | 85 zrAddhe zaradaH 4 / 3 / 12 zreNyAdayaH 2 / 1 | 56 zrotriyazchando 5 | 2 | 84 zvagaNATThaJca 4 / 4 / 11 zvazuraH zvazrvA 1 / 2 / 71 515 556 SaTkatikatipaya 5 / 2 / 51 SaNmAsArArAyacca 5 | 1 | 83 326 SapUrvahandhRta 6 4 / 135 SaSTikAH SaSTi 5 / 1 / 60 SaSTayAdezvAsaM 5 | 2 58 SaSTASTamAbhyAM 5 / SaSThI 2 / 2 / 6 SaSThayA ko zvasastuT ca 4 / 3 / 15 zvasovasIyaH 5 | 4 | 80 zvAderini 7 / 3 / 8 Sa | 50 / 3 / 21 SaSThayA rUpya 5 / 3 / 54 SaSThayA vyAzraye 5 | 4 | 48 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [703 458 sUtrasUcikA pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 245 SyaH samprasAra 6 / 1 / 13 | 172 saMjJAyAm 4 / 3 / 117 saMzAvAm 8 / 2 / " 561 sa eSAM prAmaNI: 5 / 2 78 saMjJAyAM lalATaku 4 / 4 / 46 334 saMyogAdizca 6 / 4 / 166 saMjJAyAM zarado 4 / 3 / 27 406 saMvatsarAprahAyaNI 4 / 3 / 5. 34. saMjJAyAM zravaNAva 4 / 2 / 5 513 saMzayamApanaH 5 / / 3 __ saMjJAyAM kan 4 / 3 / 147 saMsRSTa 4 / 4 / 22 617 saMjJAyAM kan 5 / 3 / 75 454 saMskRtam 4 / 4 / 3 623 saMjJAyAM kan 5 / 3 / 87 346 saMskRtaM bhakSAH 4 / 2 / 16 / 126 saMjJAyAM kanthozI 2 / 4 / 20 258 saMhitAyAm 6 / 3 / 114 saMjJAyAM ca 5 / 3 / 67 532 makhyuryaH 5 / 1 / 126 472 saMjJAyAM janyAH 4 / 4 / 82 375 saGkalAdibhyazca 4 / 2 / 75 saMjJAyAM dhenuSyA 4 / 4 / 86 154 saMkhyayAvyayA 2 / 2 / 25 saMjJAyAM manmA 5 / 2 / 137 saMkhyApUrvI 2 / 1 / 52 . 66. satyAdazapathe 5 / 4 / 66 462 saMkhyAyA atiza 5 / 1 / 22 565 sadyaHparutparAyeM 5 / 3 / 22 555 saMkhyAyA ava 5 / 2 / 42 / 123 sa napuMsakam 2 / 4 / 17 641 saMkhyAyAH kriyA 5 / 4 / 17 404 saMdhivelAyatu 4 / 3 / 16 517 saMkhyAyAH saMvatsara 7 / 3 / 15 77 sanmahatparamo 2 / / 61 507 saMkhyAyAH saMjJAsaM 5 / 1 / 58 656 sapatraniSpatrA 5 / 4 / 61 556 saMkhyAyA guNasya 5 / 2 / 47 568 sapUrvAcca 5 / 27 6.. saMkhyAyA vidhArthe 5 / 3 / 42 18. saptamIvizeSaNe 2 / 2 / 35 656 saMkhyAyAzca guNA 5 / 4 / 56 62 saptamI zauNDaiH 2 / / 4. 25 saMkhyA vaMzyena 2 16563 sptmyaastrl5|3|10 174 saMkhyAsupUrvasya 5 / 4 / 140 | 478 sabhAyA yaH 4 / 4 / 105 650 saMkhyaikavacanAca 5 / 4 / 43 / 127 sabhA rAjA'manuSya 2 4123 364 saMgrAme prayojana 4 / 2 / 56 522 samayastadasya 51) 104 436 saGghAGkalakSaNeva 4 / 3 / 127656 samayAJca yApanA / 4 / 6. 150 saMjJApUrarayozca 6 / 3 / 38 samarthaH padavidhiH 2 / / 1 64 saMjJAyAm 2 // 1 // 44 274 samarthAnAM pratha 4 / 1 / 2 58 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 samAsa 57 704] sAcikA pRSTham sUtram | pRSTham sUtram 464 samavAyAnsama 4 / 4 / 43 656 sAtpadAyoH / / 11 541 samAsamAM vijA 5 / / 12 545 sAptapadInaM sakhyaM 5 / 2 / 22 YUS samAnatI vAsI 4 / 4 / 107 35 sAmi / / / 27 251 samAnasya ccha 6 / 3 / 4 405 sAyazviramprAhe 4 / 3 / 23 samAnodare zayi 4 / 4 / 108 | 135 sAlvAvayava 4 / 1 / 171 523 smaapnaatspuurvp||12 | 14 sAlveyagA 4 / 1 / 167 16 samAyAH khaH / / 5 | 350 sAsminpaurNamA 4 / 2 / 21 626 samAsAca tadvi 5 / 3 / 106 sAsya devatA 412 / 24 smaasaantaaH||4|6 sikatAzakaM / / 2 / 104 254 samAse'GguleH 8 / 3 / 0 siti ca / / 4 / 16 samUhavazca bahuSu / / 4 / 22 6. siddhazuSkapaka 2 / 141 121 sampAdini 5 / 16 574 sidhmAdibhyazca / / 2 / 67 245 samprasAraNasya 6 / 3 / 136 | 426 sindhutakSazi 4 / 3 / 3 samprodazca kaTac 5 / 3 / 26 11 sindhvapakarAbhyAM 4 / 3 / 2 5.4 sambhavatyavaharati / / 1 / 266. sukhapriyAdAnulo / / 4 / 63 415 sambhUte 4 / 3 / 1 5 87 sukhAdibhyazca 5 / 2 / 131 538 sarvacarmaNaH kRtaH 5 / 2 / 5 / 303 sudhAturakaG ca 4 / 1 / 67 4.5 sarvatrAraca talopazca // 3 // 22 5 supo dhAtuprAti 2 / 4 / / 484 sarvapuruSAbhyAM / / . 17 suSpratinA mAtrArthe 2 / / 501 sarvabhUmipRthivI 5 / / / / 166 supAtasuzvasudi 5 / 4 / 120 662 sarvasya dve 8 / 11 / 375 suvAstvAdibhyo 4 / 2 / 7 561 sarvasya so'nyatara 5 / 3 / 6 254 suSAmAdiSu ca 8 / 3 / 68 564 sabaikAnyakiyattadaH 5 / 3 / 15 406 susarvArdhAjanapada 7 / 3 / 12 646 sanau prazaMsAyAm 5 / 4 / 4.176 suhRdduhRdau mitrA / / 4 / 150 563 sasthena parijAtaH 5 / 2 / 68 371 sUtrAca kopadhAt 4 / 2065 3 saha supA 2 / 1 / 4 330 senAntalakSaNa 4 / / 152 25. sahasya saH saMjJA 6 / 3 / 78 464 senAyA vA 4|4|45 14 sAkSAtprabhRtIni ca / 4 / 74 478 sodarAyaH 4 // 41106 561 sAkSAddaSTari 5 / 2 / 1 353 somAyaNa 4 / 2 / 30 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtikasUcikA [705 pRSTham sUtram pRSTham sUtram 428 so'sya nivAsaH 4 / 3 / 86 | 153 svAGgAcetaH 6 / 3 / 40 506 so'syAMzavanamRta 5 / / 56 562 svAbhyaH prasite 5 / 2066 364 so'syAdiriti 4 / 2 / 55 586 svAminnaizvarye 5 / 2 / 126 531 stenAdyannalopa 5 / / 125 haratyutsaGgAdibhyaH4|4|15 44 stokAntikadUrArtha 2 / 1 / 36 306 haritAdibhyo 4 // 1 / 100 133 striyAH puMvadbhASita 6 / 3 / 34 451 harItakyAdibhyazca 43 / 167 174 striyAM saMjJAyAm 5 / 4 / 143 233 haladantAtsaptamyAH 6 / 3 / 6 337 striyAmavantiku 4 / 1 / 144 | hlsiiraattuk4|3|124 208 strI vacca 1 / 2 / 66 472 halasIrAdvak 4 / 4 / 81 280 strIpuMsAbhyAM nana 4 / / 87 588 hastAjjAtau 5 / 2 / 133 314 strIbhyo Dhak 4 / / 120 / 533 hA hAyanAntayuvA 5 / 1 / 130 375 strISu sauvIrasAlva 4 / 2 / 76 468 hitaM bhakSAH 4 / 4 / 65 348 sthaNDilAcchayi 4 / 2 / 15 / 242 himakASihati 6 / 3 / 54 413 sthAnAntagozAla 4 / 3 / 35 653 hIyamAnapApayo / 4 / 47 640 sthAnAntAdvibhASA 5 / 4 / 10 476 hRdayasya priyaH 4 / 4 / 65 512 sthAlIbilAt 5 / 1 / 70 241 hRdayasya hRllekha 6 / 3 / 50 606 sthUladUrayuvahrasva 6 / 4 / 156) 316 hRdbhagasindhvante 7 / 3 / 11 636 sthUlAdibhyaH prakA 5 / 4 / 3 | 426 hetumanuSyebhyo 4 / 3 / 81 236 sthe ca bhASAyAm 6 / 3 / 20546 haiyaGgavInaM saMjJA 5 / 2 / 23 34 svayaM klena 2 / 1 / 25 5 36 hotrAbhyazchaH 5 / 1 / 135 327 svasuzchaH 4 / 1 / 143 381 hrasvAttAdau taddhi 8 / 3 / 1.1 453 svAgatAdInAcca 7 / 3 / 7 / 623 hrasve 5 / 3 / 86 samAsaprabhRtipUrvArdhaparyantavArtikasUcikA / vArtikam sUtram / vArtikam sUtram agnIdhaH zaraNe 15.0 akacprakaraNe tUSNImaH 2028 agrAdipazcADimac 1361 akArAntottarapado dvigu: aGgakSatradharmatripUrvA 1270 agovatsahaleviti 850 aci zIrSa iti vAcyam 1667 agnikaligyAM DhagvaktavyaH 1078 aJjasa upasaMkhyAnam amipadAdimya upa 1761 | aNa saMjJAyAm 925 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtram 1830 663 641 78. 758 1313 " 0 1242 2018 1324 1514 636 2147 1007 1616, 1208 706 ] vArtikasUcikA vArtikam sUtram | vArtikam ataddhita iti vAcyam 1057 alAbUtilomAbhaGgAbhyaH atyAdayaH kAntAdyarthe 780 varasyopasaMkhyAnam adrutAyAmasaMhitam avarNAntAdvA advandvatatpuruSavizeSa 138 avAdayaH kruSTAyarthe adharmAceti vaktavyam 1561 avArapArAdvigRhItAdapi adhyAtmAdeSThamiSyate 1437 averdugdhe anajAdau ca vibhASA 2035 avyayasya cvAvItvaM anekaprAptAvekatra 603 avyayAnAM bhamAtre anekazapheSviti azmano vikAre ano nalopazca tA 821 aSTanaH kapAle antAcca 1361 | asamAsavadbhAve antAcca 666 astozceti vaktavyam anyebhyo'pi dRzyate asminnarthe'Na DidvA 1616, 1927 ahahaNaM dvandvArtham aparasyArdhe pazcabhAvo 737 ahnaH khaH krato apIlvAdInAmiti | smaa apo yoniyanmatuSu AkarSAtpade abhitaHparitaH aAkAlATuMzca abhUtatadbhAva iti 2117 AkhyAnAkhyAyiketihAsa abhyarhitaJca AnIdhrasAdhAraNAdaJ abhrakUsAdInAmiti AdyAdibhya upasaMkhyAnam amAninIti vaktavyam Abanto vA amehakvatasitrebhya 1324 AmayasyopasaMkhyAnam araNyAraNaH 1325, 1353 zrAmuSyAyaNAmuSyaputrikA arNaso lopazca 1916 prAhRtaprakaraNe vAri arthAccAsanihite 1641 pAhI prabhUtAdibhyaH arthena nityasamAso 668 ardhAceti vaktavyam 1660 ikanpadottarapadAcchataSaSTeH ahato num ca 1758 | ikArAdAviti vAcyam 787 1251 1043 1625 ma 2 841 1270 2063 2111 821 1628 676 1741 1546 1270 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtikam ike caratAvupasaMkhyAnam itye'nabhyAsasya idama iz samsa idamo'za bhAvo iyaGGuvaGbhAvinAma irikAdibhyaH prati ina samAso yaso bahuvrIi ISadguNavacaneneti I uttarapadaM yatprAti uttarapadasya cati uttarapadena parimANinA upadhizabdAt svArthe uvarNAklbla ilasya ca uSNabhadrayoH karaNe vA R RtunakSatrANAM samAkSarA RtorvRddhimadvidhA RvarNAdapi ekAco nityam etado vAcyaH e ekavibhaktAvaSaSThayanta ekA pUrva zro kArakArabhakArAdau supi vArtikasUcikA sUtram | vArtikam 661 1007 1670 1670 666 1051 650 1077 864 755 1055 665 716 1675 2035 1007 605 1367 2035 kacchvA hrasvatvaM ca kapratyayacikAdezau kambojAdibhya iti karmapravacanIyAnAM karmavyatihAre kalpabdezIya rau kArake che ca nAyaM kArSApaNAn 2028 kukkuyyAdInAmaNDAdiSu kRdyogA ca SaSThI kRnnadyA na kRSNodakpANDusaMkhyA kevalAyAzcati kopadhapratiSedhe kaupiJjala ka krozazatayojanazatayo klinnasya cil pillazca kSatriya samAnazabdA 713 2037 1524 gaja sahAyAbhyAM 1672 | gaDvAdeH parA saptamI gaNikAyA yamiti gandhasyettve tadekAnta khapratyayAnutpattau khalatikAdiSu khalAdibhya iniH khurakharAbhyAM vA Nas khyazva ga [ 707 sUtram 1614 1834 1164 780 2147 836 1025 1660 836 703 86 43 1668 838 1512 1738 1834 1186 1813 1300 1260 857 856 1251 86 1248 874 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtikasUcikA sUtram | vArtikam sUtram 8.7 1054 1411 708] vArtikam gavi ca yukta girinadyAdInAM vA gilagile ca gile'gilasya guNavacanebhyo matupo guNAttareNa taralopa gorajAdiprasaGge goSThajAdayaH 1007 jAtAthai pratiprasUto jAtikAlasukhAdi jyotsnAdibhya upasaMkhyAnam 1610 1007 1866 703 Thakchasozca 836 1077 1830 DAci vivakSite 2128 ghoSagrahaNamapi kartavyam dhyantAdajAyadantam 1738 1718 1641 1241 1548 1668 1071 1628 canadahatorupa caTakAditi vAcyam caturazchayatAvAdyakSarasya caturthAdaca caturthAdanajAdau caturthyartha caturmAsAraNyo caturvarNAdInAM catuSpAjjAtiriti caradjAtIyarau caraNAddharmAmnAyayoriti citrArevatI ciraparutparAribhyaH 1507 tato'bhigamana tatpacatIti tadantAca 2075 tadasminvartate 1134 tadAheti 1851 tado dAvacanamanarthaka 2035 tabRhatoH karapatyo 2035 tapparvamarudbhayAm 1713 taraptamapau. 1758 tasyedamityapatye'pi 1786 tAvatithena gRhNAti 753 tilAniSphalA tilthyanI 1506 tIyAdIkak khArthe 1408 tyadAditaH zeSe punapuMsaka 11 tyadAdInAM phizvA 1834 tyadAdInAM mithaH ___775 tyasodhruva iti tratasau 1175 trau ca 1.88 1877 1242 118. vyartha iti vAcyam 1324 chAgavaSayorapi 1027 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vArtikam tryupAbhyAM caturo tvatalorguNavacanasya thAl tha da dikchabdebhyastIrasya vizva dA duro dAzanAzadabha dUrAdetyaH dRze ceti vaktavyam dRzigrahaNAdbhavadAdi devAdyaJa devAnAM priya iti doSa upasaMkhyAnam yuvobhayAdvaktavyaH dvandvatatpuruSayoruttarapade dviguprAptApannA lampUrvagati dvigornityam dvitIyaM sandhyakSaraM dvitve goyugac vyactrayajbhyAmeva dhamunantAtkhArthe dharmAdiSvaniyamaH norbhavyAyAm dha na nagapAM supANDubhyazca art nalopastafe namosstyarthAnAM vAcyo vArtikasUcikA sUtram | vArtikam narAcceti 645 836 836 1034 676 1661 302 1007 navasya nU AdezaH na vidyAyAH nazca puNe prAt nanAsikAyAH 1614 756 830 nAntasya Tilope nityamAmreDite DAcIti 1034 1325 1017, 1018 1663 nIlyA anvaktavyaH 1077 | neturnakSatre abvaktavyaH 767 pa 1221 1670 728 812 1838 pathyadhyAyanyAya 2037 |parasmAdedyavyahani 1830 parimukhAdibhyaH parervarjane vAvacanam 1051 paryAyasyaiveSyate paryAdayo glAnAdyarthe parzvA Nas vaktavyaH palyarAjabhyAM ceti pANDo nirAdayaH kAntAdyarthe niSke ceti vAcyam naso ga paJcajanAdupasaMkhyAnam paJcajanAdupasaMkhyAnam pattrAdvA pathaH saMkhyayAdeH pAtrAdyantasya na pAdazatagrahaNam pijazchandasi Dica [ 706 sUtram 1566 2063 1664 2063 1666 1488 2128 780 664 1324 1203 654 1435 1671 1503 821 1353 1670 1436 2141 826 780 1251 *46 1186 821 2073 1242 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUtram 1545 1628 116 1408 1628 1077 21.6 1641 1705 656 710 ] vArtikam pitutiri vyat pizAcAca pItAtkan puNyasudinAbhyAmahna puruSAvadhavikAra puMvadbhAvapratiSedho'pra puSpamUleSu puMsAnujo januSAndha pUraNa iti vaktavyam pUroraNvaktavyaH pUrNamAsAdaravaktavyaH pUrvapUrvatarayoH pUrvAnyAnyatara pRcchatau sunAtAdibhyaH pRthivyA Alo pRthumRdubhRzakRza pRSThAdupasaMkhyAnam prakRtipratyayArtha prakRtyA ake pratipadavidhAnA pramANaparimANA pramANe laH prayojanaM sublopa praharaNArthebhyaH pare prAkzatAdvaktavyam prANyaGgAdeva prAdayo gatAdyarthe prAdibhyo dhAtujasya prAyasya citticittayoH vArtikasUcikA sUtram / vArtikam 1242 1635 phalapAkazuSAmupa 1203 / phalapahabhyiAminac 821 phalasenAvanaspati 1672 phalgunyASADhAbhyAM 832 1545 balAdUlaH 660 bahiSaSTilopo yanna bahupUrvAJceti 1186 bahvalpArthAnmAlA 1241 bAhUrupUrvapadAvalAt 167. brahmavarcasAdupa 167. brAhmaNAcchaMsina 1546 bha 1077 bhadrAceti vaktavyam 1787 bhayabhItibhI 1250 bhavane kSetre zAkaTa 1846 bhavArthe tu lugvAcyaH 1247 bhasyADhe taddhite bhAgarUpanAmabhyo 1838 bhAvapratyayAntA 1938 bhUmanindAprazaMsAsu 2146 bhrAtuNyasa 6.. bhrASTrAgnyorindhe 8.8 1906 manuSyalupi 780 mahata prAttve ghAsakara 830 mahAjanAJ 1071 / mahAnAmnyAdibhyaH 2138 666 1830 1077 836, 842 2063 1570 1864 605 1007 1300 807 1671 1758 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [711 vArtikam mahiSAccati mAtaJmAtRkamAtRSu vA mAtari Sicca mAtuIlac mAtRpitRbhyAM pitari mitho'nayoH samAse sUtram 868 622 1157 181 1270 2035 1566 1242 yajJavigbhyAM 1566 yuvAderna yUnazca kutsAyAM 1062 625 1907 183. 1614 raprakaraNe khamukha rAjJo jAtAveveti rUpappAzapau vRttezca s vArtikasUcikA sUtram / vArtikam 1306 vA priyasya 1005 vAyuzabdaprayoge 466, 1242 vA hitanAmna iti 1242 vidyAyonisambandhebhyaH vidyAlakSaNa 868 vinApi pratyayaM vibhAjayiturNi 1735 vizasituriDlopa 1055 viSNau na viSvagityuttara vistAre paTaca vRkSAdau vizeSANAmeva 1153 836 vRddhasya ca pUjAyAM vRddhAcceti vaktavyam 605 vRddhavRdhuSibhAvo 2100 verko vaktavyaH vaire devAsurAdibhyaH vyAsavaruDaniSAda 1077 zakalakardamAbhyAM 1882 zatarudrAddha ca 1938 zasi bahvalpArthasya 105 zAkapArthivAdInAM 1500 zikhAmAlAsaM zItoSNatRprebhya zIle ko malopazca 1704 zuno dantadaMSTrAkarNa 1628 zRGgabRndAbhyAmArakan 1338 / zephapucchalAGgaleSu w laghvakSaraM pUrvam liGgabAdhanaM vA lokasya pRNe lopaH pUrvapadasya lomno'patyeSu bahu 1608 1062 1247 1580 856 1505 1067 1007 w ws 2035 1203 1230 8 h vaTakebhya inirvAcyaH vatvantAtsvArthe varNAnAmAnupUryeNa vahesturaNi ca vA gomayeSu vAgdikpazyadbhyo vAtapittazleSmabhyaH vAtAtsamUhe vA nAmadheyasya 1353 1623 1628 2028 1046 1628 676 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1408 2037 712] paribhASAsUcikA vArtikam sUtram / vArtikam sUtram zraviSThASADhAbhyAM sarvAdezca 1641 zreNyAdiSu vyarthavacanaM 738 | sarvAdeH sAdezca 1270, 1789 zrotriyasya yalopazca 1765 sarvobhayArthA 1656 savizeSaNasya pratiSedhaH 818 SaTve SaGgavac 1830 sahAyAdvA 1767 SaSa uttvaM datRdazadhA 811 sAmAnye napuMsakam 821 SaSaSTAjAdivacanA susadhidikchabdebhyaH 1366 sUtrAntAttvakalpA 1270 saMkhyApUrvapadAnAM stome DavidhiH 1724 saMkhyAyA alpIyasyAH 18 striyAmapatya saMkhyAyA nadIgodA 643 strInapuMsakayoruttara 2147 saMkhyAyAstatpuruSasya 851 sthAmno'kAraH 1074 saGghAte kaTac 1830 stheNoluMDIti vaktavyam saMjJAyAM svArthe 1724 snehe tailaca 1930 sambhrameNa pravRttI 2137 / svatibhyAmeva samAnasya 1670 svarUpasya 1585 samAhAre cAyamiSyate 674 svArtha upasaMkhyAnam 1264 samidhAmAdhAna 1500 sarvajanADhal 1671 haridrAmahAra sarvatrAgni 1226 harItakyAdiSu 1300 sarvanAmasaMkhyayorupa ____898 himAcaluH 1628 sarvanAmno vRttimAtre 728, 2147 | hRdayAccAluranyatarasyAm 162 sarvAraNo veti 1672 hRdyubhyAM ca 667 samAsaprabhRtipUrvArdhaparyantaparibhASAsUcikA / paribhASA sUtram | paribhASA sUtram aninasmangrahaNA 860 lakSaNapratipadoktayoH 507 uttarapadAdhikAre tadanta 688 saMjJApUrvako vidhiranityaH kRdgrahaNe gatikAraka 664 sanniyogaziSTAnAm 1311 gatikArakopapadAnAM 752 / strIpratyaye cAnupasarjane na 10.4 1203 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAkaraNacandrodaya paM0 cArudeva zAstrI vyAkaraNacandrodaya aba sampUrNa pA~ca khaNDoM meM prakAzita ho cukA hai| prathama khaNDa kAraka-nirUpaNAtmaka hai| dvitIya kRttaddhita-viSayaka hai| tRtIya tiGavyAkhyAna-paraka hai aura caturtha strIpratyaya-sup-avyayArtha-nidarzaka hai| paJcama khaNDa zikSA-saMjJA-paribhASA-sandhi-liGga-nirUpaka hai| prakriyA-graMtha hote hue bhI yaha kRti vyAkriyApradhAna hai| lakSyalakSaNe vyAkaraNam--yaha sarvasammata vyAkaraNa kA svarUpa mAnA jAtA hai| to bhI pUrva vidyamAna vyAkRtigraMthoM meM lakSya kA atyalpa upAdAna hai| purAnI zailI se likhe gaye vRtti Adi graMthoM meM eka-do lakSyoM meM lakSaNa (sUtra) kI pravRtti ko dikhAne se vRttikArAdi apane ko kRtArtha mAnate haiN| nUtana rIti se likhe gaye vyAkaraNa graMthoM meM prayogoM ke udAharaNa dene kA prayatna to hai, para ve udAharaNa yA to svayaM ghaTita hote haiM, yA bhaTTikAvyAdi se uThAye jAte haiM, jahA~ vyAkaraNa sikhAne ke liye ve ghar3e gaye haiM aura jinameM anekAneka aise haiM jo sAhitya meM kahIM bhI prayukta nahIM hue, ataH avyavahArya haiN| isa varga ke vidvAn bhUla jAte haiM ki vyAkaraNa anvAkhyAna-smRti hai-vyAkriyante padAnIha kriyante nUtanAni n| isa kRti kA vAgvyavahAra sikhAnA pradhAna lakSya hai| prakriyA isa sAdhya meM sAdhanamAtra hai| vyavahAra upakArya hai, prakriyA upakAraka / ataH isa kRti meM jahAM sUtrAdi kI vizada vyAkhyA kI gaI hai, sUtrAdi kI pravRtti dvArA sarala, zaGkAsamAdhAna sahita, krama-baddha rUpasiddhi dI gaI hai, vahAM vaidika-laukika ubhayavidha vAGamaya se zatazaH vAkya uddhRta kiye haiM jo vyAkaraNa-vyutpAdita usa-usa lakSya ko prayogAvatIrNa dikhAte hue usakI sAdhutA ko yatheSTa rUpa se pramANita karate haiM aura vyavahAra sikhAne meM atyantopakAraka haiN| ___sthAna-sthAna para apekSita nUtanArthopanyAsa, pUrvamatasamIkSA, saMkSipta vaiyAkaraNoktivizadIkaraNa, yathAsaMbhava aSTAdhyAyIgatasUtrakramAzrayaNa, Adi asAmAnya dharma isa kRti ko anya kRtiyoM se pRthak karate haiM aura isakI maulikatA kI ora saMketa karate haiN| prathama khaNDa (kAraka va samAsa) 8.00 dvitIya khaNDa (kRta va taddhita) 22.50 tRtIya khaNDa (tiGanta) 40.00 caturtha khaNDa (strIpratyaya-sup-avyayArtha) 20.00 paMcama khaNDa (saMjJA-paribhASA-sandhi-liGgAnuzAsana) 55.00 AkAra DimAI : : kula pRSTha 2,332 : : kapar3e kI jilda sahita motI lAla banArasI dAsa dillI 0 vArANasI / paTanA