________________
प्रकरणम् २१ ] बालमनोरमा-तत्त्वबोधिनीसहिता। [२०६ पुमान् स्त्रिया। (१-२-६७) सिवा सहको पुनानिवते, तवरण एव विशेषश्चेत् । हंसी च हंस हंसी । १३ भापपुगी ससूदुहितृभ्याम् । (१-२-६८) भ्राता च ससा प्रातरौ । पुनाहिता च पुत्री। १३५ युवा दाक्षायणः । 'यमियोश्चेति फक । दाक्षी च दाक्षायलरपति विग्रहे दाधीशन्दः शिष्यते । तस्य पुंवरचे सति कीषो निवृत्ती दाक्षिशन्दात् प्रथमाद्विवचने दाबी इति भवति । अत्र तल्लक्षणश्चेदेव विशेष इत्वप्यनुवर्तते । ततश्च भागवित्ती भागवित्तिकश्च, गार्गी च वात्स्यायनश्चेत्यत्र न भवति । पुमान्स्त्रिया । ताल एवेति । 'वृद्धो यूना-' इत्यतस्तदनुवृत्तेरिति भावः । हंसी चेति । चत्र पुंस्त्वचीत्वमात्रकृतवैरूप्यात् पुंलिङ्गो हंसशन्दः शिष्यते। बीत्वपुंस्त्वातसम्बादेव 'सरूपाणाम्-' इत्वस्थाप्राप्तिः । मातृमातरावित्यत्र जननीवाचकपरिच्छेतवाचकमातृशन्दयोस्तु नायमेकशेषः । एकविभक्ती सरूपाणामित्यनुवर्त्य एकविभही सरूपाणां स्त्रीत्वपुंस्त्वेतरकृतरूप्यरहितानामित्याश्रयणात् । इह च मातरादित्वत्र 'प्रप्तृन्-' इति दीर्घतदभावाभ्यामपि बैरूप्यात् । अत एव हंसश्च बरटा चेत्यत्रापि नेत्यलम् । भातपुत्री । ससूदुहितृभ्यां सहोक्तौ क्रमाद् भ्रातृपुत्रौ शिष्येते । स्वरूपतोऽपि रूप्यादप्राप्तौ वचनम् । सिद्धम् । रूपातिदेशे तु नैतत्सिद्धयेत्, सामान्यातिदेशे विशेषानतिदेशादित्याहुः । 'वृदो यूना' इत्याद्यनुवर्तनानेह--गार्गी च वात्स्यायनौ च । पुमान्सिया। 'वृदो यूना-' इति निवृत्तम् । 'सरूपाणाम्' इति त्वनुवर्तते, 'भ्रातृपुत्रौ-' इत्युत्तरसूत्रारम्भात् । 'तेन हंसश्च वरटा च' इत्यत्र न भवति । अन्यथा स्यादेवातिप्रसङ्गः । हंसत्वजातिसाम्येन शब्दवैलक्षण्यस्य स्त्रीत्वपुंस्त्वमात्रप्रयुक्तत्वात् । स्यादेतत्-गौरियं गौश्चायं तयोः सहोतो 'एतौ गावौ' इति नियमतो न स्यात् , तल्लक्षणविशेषाभावात् । किं तु श्रीवाचकस्य पुंवाचकस्य वा सरूपाणाम्-' इत्येकोषोऽनियमेन स्यात् । प्रवाहुः-तदितरकृतविशेषाभावे तात्पर्याम दोष इति । 'इन्द्रेन्द्रारायौ' इत्यादौ त्वेकशेषो न भवति । स्त्रीत्वपुंस्त्वेतरपुंयोगकृतविशेषस्य सद्भावात् । स्यादेतत्-'एतौ गावी' इति नियमतो न स्यादिति मनोरमादौ यदुक्तं तत्कथं संगच्छताम् । 'त्यदादितः शेषे पुनपुंसकतःइति नियमप्रवृत्त्या स्त्रीवाचिगोशब्दस्य शेषेऽपि “एतौ गावी' इति नियमतः प्रयोगः सिद्धयत्येवेति चेत्-अत्र केचित्–दिक्प्रदर्शनमात्रमिदम् । 'नीलो गावो' इति नियमतो न स्यादित्युदाहर्तव्यम्। प्रथना, एतशब्दोऽत्रादन्तः कर्बुरवाची । एतश्च एता च एतौ गावौ-कर्बुरौ गावौ, 'सरूपाणाम्-' इत्यनेन स्त्रीलिङ्गशेषे तु एते गावौं' इत्यपि स्यादिति यथाश्रुतमेव समर्थनीयमित्याहुः, तदपरे न क्षमन्ते । 'त्यदादितः शेषे-' इति नियमाप्रवृत्तावपि पुमान्सिया' इति नियमप्रवृत्त्या 'नीलो गावो' "एतौ गावो' इति नियमतः