________________
४८६ ]
सिद्धान्तकौमुदी। [तद्धतेषु छयद्विधि. छादिषयाणि तृणानि । बालेयास्तण्डुलाः । 'उपधिशदात्स्वार्थे इष्यते' (वा ३००३)। उपधीयते इत्युपधिः रथाङ्गम् , तदेव भोपधेयम् । १६७६ ऋषभोपानहो ज्यः । (५-१-१४) छस्यापवादः। आर्षभ्यो वत्सः। श्रीपानको मुन्जः । चर्मण्यप्ययमेव पूर्वविप्रतिषेधेन । श्रौपानां चर्म । १६७७ इष्टका इति । प्राकारेभ्य इमा इति विग्रहः । प्राकारार्था इत्यर्थः । शङ्कव्यमिति । शङ्कवे इदमिति विग्रहः । शङ्कवर्थमित्यर्थः । 'उगवादिभ्यः-' : ति यत् । छदिरुप. धिबलेढञ् । छदिष्, उपधि, बलि एषां समाहारद्वन्द्वे संत्रं पुंस्त्वम् । एभ्यः तादर्थ्यचतुर्थ्यन्तेभ्यः प्रकृती वाच्यायां ढमित्यर्थः । छादिष्याणीति । दिः तृणपटलः । तस्मै इमानीति विग्रहः । छदिरानीत्यर्थः । ढनि एयादेशे षात्परत्वाएणत्वम् । बालेयास्तण्डुला इति । बलये इमे इति विग्रहः । बल्या इत्यर्थः । 'करोपहारयोः पुंसि बलिः' इत्यमरः। 'भागधेयः करो बलिः' इति च उपधिशब्दादिति । वार्तिकमिदम् । उपधीयत इति । अक्षदण्डाले उपधीयते प्रोतं क्रियते इत्युपधिः । “उपसर्गे घोः किः' इति धानः कि ।त्ययः । 'आतो लोप इटि च' इत्याल्लोपः। उपधिः रथाङ्गमिति । तथा भाष्यादिति भावः । ऋषभोपानहो ज्यः । ऋषभ उपानह् अनयोः माहारद्वन्द्वात्पञ्चमी । ऋषभशब्दादुपानशब्दाच्च तादर्थ्यचतुर्थ्यन्तात् प्रकृती वाच्या व्यत्प्रत्ययः स्यादित्यर्थः । आर्षभ्य इति । ऋषभाय अयमिति विग्रहः । ऋषभार्थ इत्यर्थः । यो वत्स ऋषभावस्थाप्राप्त्यर्थं पोष्यते स एवमुच्यते । औपानह्यो मुञ्ज इति । उपानहे अयमिति विग्रहः। उपानदर्थो मुञ्ज इत्यर्थः । क्वमिद्देशे मुञ्जतृणैरुपानत् इत्याधिकारोऽप्यत्र निर्वाध एव । शङ्कव्यमिति । 'उगवा देभ्यः-' इति यत् । छदिरुपधि । समाहारद्वन्द्वे सौत्रं पुंस्त्वम् । छस्यापवादोऽयम् । छादिषयाणीति । छाद्यतेऽनेनेति छदिः। 'अर्चिशुचिहुसृपिछादिच्छर्दिभ्य इसिः' । 'इ मन्त्रन्क्विषु च' इति ह्रखत्वम् । यदा तु चर्मविकारः छदिस्तदा परत्वात् 'चर्मणोऽऽ' इत्यञ् प्राप्नोति । पूर्वप्रतिषेधेन तु ढमेवेष्यते । छादिषेयं चर्म । आह च 'यञ्जयावनः पूर्वविप्रतिषिद्धम्' 'ढञ् च' इति । यत उदाहरणं सनङ्गव्यम् , सनगश्चमविका स्तदर्थं चर्म, 'उगवादिभ्यः-' इति यत् । व्यस्योदाहरणमौपानद्यमिति अनुपदं वा । । बालेया इति। 'कारोपहारयोः पुंसि बलिः प्राण्यङ्गजे स्त्रियाम्' इत्यमरः। उपधिरिति । 'उपसर्गे घोः किः' इति धात्रः किः । 'पातो लोप इटि च' इत्यालोपः । विप्रतिषेधेनेति । 'यञ्जयावा-' इत्यादिवार्तिकनेत्यर्थः । ननु ढञ्चिधौ छदिरित्यस्य, ज्यविधौ उगहनश्च विशिष्य ग्रहणेन 'प्रतिपदोक्तं बलीयः' इति सिद्धे किमनेन पूर्वविः तिषेधेन। अत्राहुः