Page Text
________________
प्रकरणम् १६] बालमनोरमा-तत्त्वबोधिनीसहिता। [१६३ 'अक्षयोऽदर्शनात्' (सू १४४ ) इत्यच् । ८५३ अङ्गलेरणि । (५-४-११४) अङ्गल्यन्ताबहुव्रीहेः पब्स्याहारुणवर्थे । पञ्च अङ्गलयो यस्य तत्पञ्चाङ्गलं दारु । अङ्गलिसदृशावयवं धान्यादिविरेपणकाष्ठमुच्यते । बहुव्रीहेः किम्-२ अङ्गली प्रमाणमस्या व्यङ्गला यष्टिः । तद्धितार्थे तत्पुरुषे 'तत्पुरुषस्याङ्गले:-' (सू ७८६) इत्यच् । दाथि किम्-पञ्चाङ्गलिहस्तः । ८५४ द्वित्रिभ्यां व मूर्भः । (५-४-११५) प्राभ्यां मूर्खः षः स्याद्वहुव्रीहौ । द्विमूर्धः। त्रिमूर्धः । 'नेतुनक्षत्रे प्रवक्तव्यः' (वा ३३६०)। मृगो नेता यासां ता मृगनेत्रा रात्रयः । पुष्यनेत्राः । ८५५ अन्तर्बहिर्त्यां च लोम्नः । (५-४-११७) पाया स्यादित्यत आह–अक्षणोऽदर्शनादित्यजिति । षचि तु षित्त्वलक्षणीष् स्यादिति भावः । अगुलेरिणि । बहुव्रीहावित्यनुवृत्तस्य पञ्चम्यर्थे सप्तम्यन्तस्य अगुल्या विशेषणात् तदन्तविधिरित्यभिप्रेत्याह-अगुल्यन्तादिति । पञ्चाङ्गुलं दार्विति । षचि 'यस्येति च' इति इकारलोपः । ननु दारुणः कथं अङ्गुलय इत्यत आह-अङ्गुलिसदृशावयवमिति । अङ्गुलिसदृशा अवयवा यस्येति विग्रहः । धान्येति । कुसूलादिस्थितधान्याद्याकर्षकमिति यावत् । उच्यत इति । लक्षणयेति शेषः। बगुलेति । 'प्रमाणे द्वयसच्-' इति विहितस्य मात्रचः 'द्विगोर्नित्यम्' इति लुक् । अबहुव्रीहित्वादत्र न षजिति भावः । तर्हि द्यगुलिरिति स्यादित्यत आह-तद्धितार्थ इति । षचि तु ङीष् स्यादिति भावः । द्वित्रिभ्याम् । षेति लुप्तप्रथमाकं पदम् । द्विमूर्ध इति । द्वौ मूर्धानौ यस्येति विग्रहः । त्रिमूर्ध इति । त्रयो मूर्धानो यस्येति विग्रहः । समासान्तः । 'नस्तद्धिते' इति टिलोपः । षचि अनुवर्तमाने षग्रहणं चित्स्वरनिवृत्त्यर्थम् । नेतरिति । नक्षत्रे विद्यमानो यो नेतृशब्दः तदन्ताद्बहुव्रीहेरप् वक्तव्य इत्यर्थः । नेता नायकः । मृगो नेतेति । मृगः मृगशीर्षम् । रात्रिनेता चन्द्रः । तद्योगान्नक्षत्रस्यापि नेतृत्वं बोध्यम् । मृगनेत्रा इति । मृगनेतृशब्दादप् , ऋकारस्य यण , रेफः, टाप् । पुष्यनेत्रा स्थूलाक्षिरिक्षुरिति प्रत्युदाहृतम् । तन्न, 'अक्षणोऽदर्शनात्' इत्यचो दुरित्वात् । यदपि समासान्तविधेरनित्यत्वात्स न कृत इति कैश्चिद् व्याख्यातम् । तदसारम् , एवं हि षजपि तथैव न भविष्यतीति प्रत्युदाहरणस्यासातिप्रसझात् । व्यालेति। मात्रचो 'द्विगोनित्यम्' इति लुक् । नेतुरिति । नेता नायकः । नक्षत्रे यो नेतृशन्दस्तदन्ताबहुव्रीहेरित्यर्थः । मृगनेत्रा इति । मृगो मृगशीर्षनक्षत्रम् । चन्द्रो नेता यस्य मृगनक्षत्रस्य चन्द्रनेता मृग इत्यत्र तु न भवति । इह हि नेतृशब्दान्तो बहुव्रीहि
| SR No. | 006149 |
| Book Title | Laghu Siddhant Kaumudi Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Girdhar Sharma, Parmeshwaranand Sharma |
| Publisher | Motilal Banrassidas Pvt Ltd |
| Publication Year | 1982 |
| Total Pages | 716 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 18 MB |