Page Text
________________
२४० ] सिद्धान्तकौमुदी। [समासाश्रयविधिब्रामाणिकल्पा । ब्राह्मणिचेली । ब्राह्मणिबुवा । ब्राह्मणिगोत्रा इत्यादि । अनः पचायचि वच्यादेशगुणयोरभावोऽपि निपात्यते । चेलडादीनि वृत्तिविषये कुत्सनवाचीनि । तैः 'कुत्सितानि कुस्सनैः' (सू ५३२) इति समासः । ब्यः किम्-दत्तातरा । भाषितपुंस्कात् किम्-आमलकीतरा, कुवलीतरा । ६८६ नद्याःशेषस्यान्यतरस्याम् । (६-३-४४) अड्यन्तनद्या ड्यन्तस्यैकाचश्च घादिषु हस्खो वा स्यात् । ब्रह्मबन्धुतरा, ब्रह्मबन्धूतरा । स्त्रितरा, स्त्रीतरा । 'कृवद्या न' (वा ३६३८)। बचमीतरा । ६८७ उगितश्च । (६-३-४५) उगितः परा या इति पुंवत्त्वेन डीपो निवृत्तिः शङ्कया, 'जातेश्च' इति निषेधात् । ब्राह्मणिरूपेति । प्रशंसायां रूपप् । ब्राह्मणिकल्पेति । 'ईषदसमाप्तौ-' इति कल्पप् । ब्राह्मणिचेलीति । 'चिल वसने' तस्मादचि चेलडिति पचादौ पठितम् । टित्त्वाद् डीप् । इत्यादीति । ब्राह्मणिमता । ब्राह्मणिहता । ब्रा इति । ब्रञ्धातोरचि कृते 'ब्रुवो वचिः' इति वच्यादेशस्य लघूपधगुणस्य च अभावो निपात्यत इत्यर्थः । चेलडादीनीति । समासवृत्तिविषये चेलब्रवगोत्रमतहता इत्युत्तरपदानि कुत्सनवाचीनीति कृत्वा 'कुत्सितानि कुत्सनैः' इति कर्मधारय इत्यर्थः । आमलकीतरेति । आमलकीशब्दस्य वृक्षवाचित्वे नित्यस्त्रीलिङ्गत्वाद् भाषितपुंस्कत्वाभावेन न ह्रस्व इति भावः । ननु 'न पदान्त-' इति सूत्रे भाष्ये बिम्बबदर्यामलकशब्दानां भाषितपुंस्कत्वावगमात् कथमामलकीशब्दस्य वृक्षविशेषे नित्यस्त्रीलिङ्गत्वमित्यरुचेराह-कुवलीतरेति । वृक्षविशेषे नित्यस्त्रीलिङ्गोऽयमिति भावः । अमरस्तु 'कर्कन्धूर्बदरी कोली घोण्टा कुबलफेनिले' इति नपुंसकत्वमाह । नद्याःशेषस्यान्यतरस्याम् । उक्तादन्यः शेषः। ड्यन्तस्यानेकाच इति पूर्वसूत्रे स्थितम् , तदन्यत्वं च अनेकाचो ङयन्तत्वाभावे ब्यन्तस्यानेकाच्त्वाभावेऽपि संभवति । तदाह-अत्यन्तनद्या ड्यन्तस्यैकाचश्चेति । 'ऊकुतः' इति ब्रह्मबन्धुशब्द ऊन्तः । भाषितपुंस्कस्येति तु नेहानुवर्तत इत्येभिप्रेत्योदाहरति-स्त्रितरेति । कृन्नद्या नेति । कृदन्ता या नदी तस्या ह्रस्वो नेति वाच्यमित्यर्थः । लक्ष्मीतरेति । 'लक्षेमुट् च' इति औणादिक ईप्रत्यये मुडागमे पदाधिकारे प्रत्ययग्रहण तदन्तग्रहणं नास्ति' इति ज्ञापयिष्यत इति भावः । ब्राह्मणितरेति । 'जातश्च' इति निषेधात् 'तसिलादिषु ' इति न पुंवद्भावः । चेलीति । पचादौ 'चेलट्' इति पाठात् टिड्ढा-' इति ङीप् । आमलकीति । आमलकीकुवलीशब्दौ वृक्षे नित्यस्त्रिलिङ्गौ । नद्याः । उक्तादन्यः शेषः, स च द्विधेत्याहअड्यन्तेति । उपलक्षणमेतत् । 'भाषितपुंसक' इत्यपि नेह संबध्यत इत्याशयेनाह
| SR No. | 006149 |
| Book Title | Laghu Siddhant Kaumudi Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Girdhar Sharma, Parmeshwaranand Sharma |
| Publisher | Motilal Banrassidas Pvt Ltd |
| Publication Year | 1982 |
| Total Pages | 716 |
| Language | Sanskrit, Hindi |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 18 MB |